Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમો અરિહંતાણે
નમો સિદ્ધાણં, નમો આયરિયાણં નમો ઉવજઝાયાણં નમો લોએ સવ્વ સાહૂણં
એસો પંચ નમુકકારો સવ્વ પાવપ્પણાસણો મંગલાણં ચ સવ્વસિં પઢમં હવઈ મંગલ
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનાગમ પ્રકાશન યોજના પ. પૂ. આચાર્યશ્રી ઘાંસીલાલજી મહારાજ સાહેબ
કૃત વ્યાખ્યા સહિત
DVD No. 1 (Full Edition)
:: યોજનાના આયોજક ::
શ્રી ચંદ્ર પી. દોશી – પીએચ.ડી. website : www.jainagam.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
ARANG
SHARI AA
SUTRA
PART : 01
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ભાગ- ૦૧
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालजी-महाराज- D)
विरचितयाऽऽचारचिन्तामणि-व्याख्यया समलङ्कृतं
हिन्दीगुर्जरभाषाऽनुवादसहितम्
-
-
आचाराङसूत्रम्।
(प्रथमो भागः अध्य० १)
[ प्रथमः श्रुतस्कन्धः] ACHARANGA SUTRA
PART 1 CHAPTER 1
नियोजकः संस्कृत-प्राकृतज्ञ-जैनागमनिष्णात-प्रियव्याख्यानि
पण्डित-मुनिश्रीकन्हैयालालजी-महाराजः
+
III
प्रकाशकः अ०भा० श्वे० स्था० जैनशास्त्रोद्धारसमितिप्रमुखः श्रेष्ठि-श्री-शान्तिलाल-मङ्गलदासभाई-महोदयः
मु० राजकोट द्वितीय आवृत्ति वीर संवत विक्रम संवत ईस्वीसन प्रति १००० २४८४
२०१४ मूल्यम्-रू. १२-०-०
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
મળવાનું ઠેકાણું : શ્રી અ. ભા. . સ્થાનકવાસી જૈન શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ છે. ગરેડિયા કૂવાડ, ગ્રીન લેજ પાસે, રાજકેટ. (સૌરાષ્ટ્ર)
બીજી આવૃત્તિ : પ્રત ૧૦૦૦
વીર સંવત : ૨૪૮૪ વિક્રમ સંવત : ૨૦૧૪ ઈસ્વી સન : ૧૯૫૮
મણિલાલ છગનલાલ શાહ ધી નવપ્રભાત પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ ઘીકાંટા રેડ :: અમદાવાદ,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાતાઓની નામાવલી
આઘ મુરબ્બીશ્રી, મુરબ્બીશ્રી, સહાયક મેમ્બર
તથા મેમ્બરની યાદી
----------
--
--
-
-
---
-
----
=
ગામવાર કક્કાવારી લીષ્ટ
=
=
-
,
-
- -
તા. ૧૮-૧૦-૪૪ થી તા. ૨૮-૨-૫૮ સુધીમાં
દાખલ થએલ મેમ્બર.
-
-
*
: *
* * *
*
* * *
* * *
(૨૫૦ થી ઓછી રકમ આ યાદીમાં સામેલ કરી નથી.) |
*
*
* * *
*
*
શ્રી અખિલ ભારત છે.સ્થા. જૈન શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ ગરેડીઆ કુવા રોડ – ગ્રીન લોજ પાસે
રાજકેટ,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વાધ્યાય માટે ખાસ સૂચના
આ સૂત્રના મૂલપાઠનો સ્વાધ્યાય દિવસ અને રાત્રિના પ્રથમ પ્રહરે તથા ચોથા પ્રહરે કરાય
છે.
(૨) પ્રાત:ઉષાકાળ, સન્યાકાળ, મધ્યાહ્ન, અને મધ્યરાત્રિમાં બે-બે ઘડી (૪૮ મિનિટ) વંચાય
નહીં, સૂર્યોદયથી પહેલાં ૨૪ મિનિટ અને સૂર્યોદયથી પછી ૨૪ મિનિટ એમ બે ઘડી સર્વત્ર સમજવું. માસિક ધર્મવાળાં સ્ત્રીથી વંચાય નહીં તેમજ તેની સામે પણ વંચાય નહીં. જ્યાં આ સ્ત્રીઓ
ન હોય તે ઓરડામાં બેસીને વાંચી શકાય. (૪) નીચે લખેલા ૩૨ અસ્વાધ્યાય પ્રસંગે વંચાય નહીં. (૧) આકાશ સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય કાલ. (૧) ઉલ્કાપાત–મોટા તારા ખરે ત્યારે ૧ પ્રહર (ત્રણ કલાક સ્વાધ્યાય ન
થાય.) (૨) દિગ્દાહ–કોઈ દિશામાં અતિશય લાલવર્ણ હોય અથવા કોઈ દિશામાં
મોટી આગ લગી હોય તો સ્વાધ્યાય ન થાય. ગર્જારવ –વાદળાંનો ભયંકર ગર્જારવ સંભળાય. ગાજવીજ ઘણી જણાય તો ૨ પ્રહર (છ કલાક) સ્વાધ્યાય ન થાય. નિર્ધાત–આકાશમાં કોઈ વ્યંતરાદિ દેવકૃત ઘોરગર્જના થઈ હોય, અથવા વાદળો સાથે વીજળીના કડાકા બોલે ત્યારે આઠ પ્રહર સુધી સ્વાધ્યાય ના
થાય. (૫) વિદ્યુત—વિજળી ચમકવા પર એક પ્રહર સ્વાધ્યાય ન થા. (૬) ચૂપક–શુક્લપક્ષની એકમ, બીજ અને ત્રીજના દિવસે સંધ્યાની પ્રભા
અને ચંદ્રપ્રભા મળે તો તેને ચૂપક કહેવાય. આ પ્રમાણે ચૂપક હોય ત્યારે
રાત્રિમાં પ્રથમ ૧ પ્રહર સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૭) યક્ષાદીત-કોઈ દિશામાં વીજળી ચમકવા જેવો જે પ્રકાશ થાય તેને
યક્ષાદીપ્ત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૮) ઘુમિક કૃષ્ણ-કારતકથી મહા માસ સુધી ધૂમાડાના રંગની જે સૂક્ષ્મ જલ
જેવી ધૂમ્મસ પડે છે તેને ધૂમિકાકૃષ્ણ કહેવાય છે. તેવી ધૂમ્મસ હોય ત્યારે
સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૯) મહિકાશ્વેત–શીતકાળમાં શ્વેતવર્ણવાળી સૂક્ષ્મ જલરૂપી જે ધુમ્મસ પડે છે.
તે મહિકાશ્વેત છે ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૧૦) રજઉદ્દઘાત–ચારે દિશામાં પવનથી બહુ ધૂળ ઉડે. અને સૂર્ય ઢંકાઈ જાય.
તે રજઉદ્દાત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨) ઔદારિક શરીર સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય (૧૧-૧૨-૧૩) હાડકાં-માંસ અને રૂધિર આ ત્રણ વસ્તુ અગ્નિથી સર્વથા બળી ન
જાય, પાણીથી ધોવાઈ ન જાય અને સામે દેખાય તો ત્યારે સ્વાધ્યાય ન
કરવો. ફૂટેલું ઇંડુ હોય તો અસ્વાધ્યાય. (૧૪) મળ-મૂત્ર—સામે દેખાય, તેની દુર્ગધ આવે ત્યાં સુધી અસ્વાધ્યાય. (૧૫) સ્મશાન—આ ભૂમિની ચારે બાજુ ૧૦૦/૧૦૦ હાથ અસ્વાધ્યાય. (૧૬) ચંદ્રગ્રહણ–જ્યારે ચંદ્રગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૮ મુહૂર્ત અને
ઉત્કૃષ્ટથી ૧૨ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૭) સૂર્યગ્રહણ—જ્યારે સૂર્યગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૧૨ મુહૂર્ત અને
ઉત્કૃષ્ટથી ૧૬ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૮) રાજવ્યગ્રત–નજીકની ભૂમિમાં રાજાઓની પરસ્પર લડાઈ થતી હોય
ત્યારે, તથા લડાઈ શાન્ત થયા પછી ૧ દિવસ-રાત સુધી સ્વાધ્યાય ન
કરવો. (૧૯) પતન–કોઈ મોટા રાજાનું અથવા રાષ્ટ્રપુરુષનું મૃત્યુ થાય તો તેનો
અગ્નિસંસ્કાર ન થાય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય કરવો નહીં તથા નવાની
નિમણુંક ન થાય ત્યાં સુધી ઊંચા અવાજે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૦) ઔદારિક શરીર–ઉપાશ્રયની અંદર અથવા ૧૦૦-૧૦૦ હાથ સુધી
ભૂમિ ઉપર બહાર પંચેન્દ્રિયજીવનું મૃતશરીર પડ્યું હોય તો તે નિર્જીવ
શરીર હોય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૧થી ૨૮) ચાર મહોત્સવ અને ચાર પ્રતિપદા–આષાઢ પૂર્ણિમા,
(ભૂતમહોત્સવ), આસો પૂર્ણિમા (ઇન્દ્ર મહોત્સવ), કાર્તિક પૂર્ણિમા (સ્કંધ મહોત્સવ), ચૈત્રી પૂર્ણિમા (યક્ષમહોત્સવ, આ ચાર મહોત્સવની પૂર્ણિમાઓ તથા તે ચાર પછીની કૃષ્ણપક્ષની ચાર પ્રતિપદા (એકમ) એમ
આઠ દિવસ સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૯થી ૩૦) પ્રાતઃકાલે અને સભ્યાકાળે દિશાઓ લાલકલરની રહે ત્યાં સુધી
અર્થાત સૂર્યોદય અને સૂર્યાસ્તની પૂર્વે અને પછી એક-એક ઘડી સ્વાધ્યાય
ન કરવો. (૩૧થી ૩૨) મધ્ય દિવસ અને મધ્ય રાત્રિએ આગળ-પાછળ એક-એક ઘડી એમ
બે ઘડી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
ઉપરોક્ત અસ્વાધ્યાય માટેના નિયમો મૂલપાઠના અસ્વાધ્યાય માટે છે. ગુજરાતી આદિ ભાષાંતર માટે આ નિયમો નથી. વિનય એ જ ધર્મનું મૂલ છે. તેથી આવા આવા વિકટ પ્રસંગોમાં ગુરુની અથવા વડીલની ઇચ્છાને આજ્ઞાને જ વધારે અનુસરવાનો ભાવ રાખવો.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वाध्याय के प्रमुख नियम
(१)
(३)
इस सूत्र के मूल पाठ का स्वाध्याय दिन और रात्री के प्रथम प्रहर तथा चौथे प्रहर में किया जाता है। प्रात: ऊषा-काल, सन्ध्याकाल, मध्याह्न और मध्य रात्री में दो-दो घडी (४८ मिनिट) स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, सूर्योदय से पहले २४ मिनिट और सूर्योदय के बाद २४ मिनिट, इस प्रकार दो घड़ी सभी जगह समझना चाहिए। मासिक धर्मवाली स्त्रियों को स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, इसी प्रकार उनके सामने बैठकर भी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, जहाँ ये स्त्रियाँ न हों उस स्थान या कक्ष में बैठकर स्वाध्याय किया जा सकता है। नीचे लिखे हुए ३२ अस्वाध्याय-प्रसंगो में वाँचना नहीं चाहिए(१) आकाश सम्बन्धी १० अस्वाध्यायकाल (१) उल्कापात-बड़ा तारा टूटे उस समय १ प्रहर (तीन घण्टे) तक स्वाध्याय
नहीं करना चाहिए । (२) दिग्दाह—किसी दिशा में अधिक लाल रंग हो अथवा किसी दिशा में आग
लगी हो तो स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । गर्जारव-बादलों की भयंकर गडगडाहट की आवाज सुनाई देती हो, बिजली अधिक होती हो तो २ प्रहर (छ घण्टे) तक स्वाध्याय नहीं करना
चाहिए। निर्घात–आकाश में कोई व्यन्तरादि देवकृत घोर गर्जना हुई हो अथवा बादलों के साथ बिजली के कडाके की आवाज हो तब आठ प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । विद्युत—बिजली चमकने पर एक प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
यूपक-शुक्ल पक्ष की प्रथमा, द्वितीया और तृतीया के दिनो में सन्ध्या की प्रभा और चन्द्रप्रभा का मिलान हो तो उसे यूपक कहा जाता है। इस प्रकार यूपक हो उस समय रात्री में प्रथमा १ प्रहर स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
(८)
यक्षादीप्त—यदि किसी दिशा में बिजली चमकने जैसा प्रकाश हो तो उसे यक्षादीप्त कहते हैं, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । धूमिका कृष्ण-कार्तिक से माघ मास तक धुंए के रंग की तरह सूक्ष्म जल के जैसी धूमस (कोहरा) पड़ता है उसे धूमिका कृष्ण कहा जाता है इस प्रकार की धूमस हो उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
(९) महिकाश्वेत-शीतकाल में श्वेत वर्णवाली सूक्ष्म जलरूपी जो धूमस पड़ती
है वह महिकाश्वेत कहलाती है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (१०) रजोद्घात–चारों दिशाओं में तेज हवा के साथ बहुत धूल उडती हो और
सूर्य ढंक गया हो तो रजोद्घात कहलाता है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए।
(२)
ऐतिहासिक शरीर सम्बन्धी १० अस्वाध्याय— (११,१२,१३) हाड-मांस और रुधिर ये तीन वस्तुएँ जब-तक अग्नि से सर्वथा जल
न जाएँ, पानी से धुल न जाएँ और यदि सामने दिखाई दें तो स्वाध्याय नहीं
करना चाहिए । फूटा हुआ अण्डा भी हो तो भी अस्वाध्याय होता है। (१४) मल-मूत्र—सामने दिखाई हेता हो, उसकी दुर्गन्ध आती हो तब-तक
अस्वाध्याय होता है। श्मशान—इस भूमि के चारों तरफ १००-१०० हाथ तक अस्वाध्याय होता
(१६) चन्द्रग्रहण-जब चन्द्रग्रहण होता है तब जघन्य से ८ मुहूर्त और उत्कृष्ट से
१२ मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए । (१७) सूर्यग्रहण-जब सूर्यग्रहण हो तब जघन्य से १२ मुहूर्त और उत्कृष्ट से १६
मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए । (१८) राजव्युद्गत-नजदीक की भूमि पर राजाओं की परस्पर लड़ाई चलती हो,
उस समय तथा लड़ाई शान्त होने के बाद एक दिन-रात तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए। पतन-कोई बड़े राजा का अथवा राष्ट्रपुरुष का देहान्त हुआ हो तो अग्निसंस्कार न हो तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए तथा उसके स्थान पर जब तक दूसरे व्यक्ति की नई नियुक्ति न हो तब तक ऊंची आवाज
में स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (२०) औदारिक शरीर-उपाश्रय के अन्दर अथवा १००-१०० हाथ तक भूमि
पर उपाश्रय के बाहर भी पञ्चेन्द्रिय जीव का मृत शरीर पड़ा हो तो जब तक
वह निर्जीव शरी वहाँ पड़ा रहे तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (२१ से २८) चार महोत्सव और चार प्रतिपदा-आषाढ़ी पूर्णिमा (भूत महोत्सव),
आसो पूर्णिमा (इन्द्रिय महोत्सव), कार्तिक पूर्णिमा (स्कन्ध महोत्सव), चैत्र पूर्णिमा (यक्ष महोत्सव) इन चार महोत्सवों की पूर्णिमाओं तथा उससे पीछे की चार, कृष्ण पक्ष की चार प्रतिपदा (ऐकम) इस प्रकार आठ दिनों तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२९ से ३०) प्रातःकाल और सन्ध्याकाल में दिशाएँ लाल रंग की दिखाई दें तब
तक अर्थात् सूर्योदय और सूर्यास्त के पहले और बाद में एक-एक घड़ी
स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (३१ से ३२) मध्य दिवस और मध्य रात्री के आगे-पीछे एक-एक घड़ी इस प्रकार
दो घड़ी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए। उपरोक्त अस्वाध्याय सम्बन्धी नियम मूल पाठ के अस्वाध्याय हेतु हैं, गुजराती आदि भाषान्तर हेतु ये नियम नहीं है । विनय ही धर्म का मूल है तथा ऐसे विकट प्रसंगों में गुरू की अथवा बड़ों की इच्छा एवं आज्ञाओं का अधिक पालन करने का भाव रखना चाहिए ।
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री आचारागसूत्र प्रथमश्रुतस्कन्ध प्रथम अध्ययनका
विषयानुक्रम विषयमङ्गलाचरण
१- ३ अवतरणा
३-१५९ (१) भगवान के वचनों में कल्पवृक्ष के फूलों
के पच्चीस (२५) गुणोंकी उपमा (२) भगवान् की वाणी के ३५ अतिशय १४-१९ (३) अनुयोग (४)
२०-१५८ (१) चरणकरणानुयोग
२०-२३ (२) धर्मकथानुयोग
२३-२४ (१) आक्षेपाप्यादिधर्मकथा (४) २५-३१ (२) धर्ममहिमा
३२-३४ (३) गणितानुयोग
३५-५३ प्रव्रज्यादानसमयनिर्णय (१) मासविचार (२) पक्षविचार (३) तिथिविचार
(४) वारविचार (५) नक्षत्रविचार (६) योगविचार (७) करणविचार (८) लग्नविचार (९) ग्रहविचार (१०) शीघ्रप्रवज्यासमयनिरूपण
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठाङ्क
५३-१५९
विषय(११) केशलुश्चन (१२) प्रथमगोचरीविचार (१३) नूतनपात्रव्यापारण
(१४) आचार्यादिपदप्रदानसमय (४) द्रव्यानुयोग
द्रव्यलक्षण पर्यायलक्षण द्रव्यविभाग ( भेद-६)
[१] धर्मास्तिकायस्वरूप [२] अधर्मास्तिकायस्वरूप [३] आकाशास्तिकायस्वरूप [४] कालनिरूपण
कालशब्दव्युत्पत्ति कालसिद्धि काललक्षण
कालस्वरूप [६] पुद्गलास्तिकाय
पुद्गलशब्दार्थ पुद्गललक्षण पुद्गलप्रदेशसंख्या पुद्गलक्षेत्रस्थिति पुद्गलभेद परमाणुस्वरूप स्कन्धस्वरूप और उसके भेद परमाणुबन्धकारण परमाणुबन्धव्यवस्था-कोष्टक
१०५
१०८
१२१
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषय
१२२ १२२
१२४ १२५
१२६
२७
१२८ १३० १३२
[६] जीवास्तिकाय
जीवशब्दार्थ जीव स्वरूप भाव और
उसके भेद-५ (१) औपशमिक भाव (२) क्षायिक भाव (३) क्षायोपशमिक भाव (४) औदयिक भाव (५) पारिणामिक भाव
जीव का स्थितिक्षेत्र जीव की हास-वृद्धि जीव की ऊर्ध्वगति जीवलक्षण इति जीवास्तिकाय षड्द्रव्य विचार जीवस्कन्ध विचार षद्रव्यों का सक्रियनिष्क्रिय विचारव्यवहारनय को लेकर षड्द्रव्य विचारषडूद्रव्यों के विषय मेंकर्तृत्वाकर्तृत्वनिरूपण
व्यवहार नय-(६) (१) शुद्धव्यवहार नय (२) अशुद्धव्यवहार नय (३) शुभव्यवहार नय (४) अशुभव्यवहार नय
१३५ १४० १४१
१४३
१४५
१४७
१४७
१४८
१४८
१५०
१५१
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषय
पृष्ठाङ्क १५२ १५४
१५६
१५९
१६१ १६४-१९५
१६७
(५) उपचरितव्यवहार नय (६) अनुपचरितव्यवहार नय
जीव के स्वरूप में सदृशविसदृश विचार इति अवतरण सम्पूर्ण सूत्र का उपक्रम सूत्र प्रथम 'भग' शब्दार्थ सूत्र द्वितीय (संज्ञा) संज्ञा के भेद (१६)
(१) आहारसंज्ञा (२) भयसंज्ञा (३) मैथुनसंज्ञा (४) परिग्रहसंज्ञा (५) क्रोधसंज्ञा (६) मानसंज्ञा (७) मायासंज्ञा (८) लोभसंज्ञा (९) लोकसंज्ञा (१०) ओघसंज्ञा (११) सुखसंज्ञा (१२) दुःखसंज्ञा (१३) मोहसंज्ञा (१४) विचिकित्सासंज्ञा (१५) शोकसंज्ञा (१६) धर्मसंज्ञा
ज्ञानसंज्ञा के मेद-(५)
१६९-१७० १७०
१७१
१७२ १७२ १७२-१७३ १७३ १७३ १७४ १७४ १७४-१७५ १७५ १७५-१७६ १७६
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषय(१) मतिज्ञान (२) श्रुतज्ञान (३) अवधिज्ञान (४) मनःपर्ययज्ञान (५) केवलज्ञान
मतिज्ञान के भेद (५)
पृष्ठा१७६ १७७ १७९ १८१ १८४ १८५-१९० १८५-१८६ १८६-१८७
ईहा
अपोह मीमांसा
१८७
मार्गणा
१८७ १८८
गवेषणा संज्ञा स्मृति मति प्रज्ञा सूत्र तृतीय (संज्ञा)
तीन प्रकार का जन्म (१) संमूर्च्छनजन्म (२) गर्भजन्म (३) उपपातजन्म
सूत्र चतुर्थ (संज्ञा) सूत्र पञ्चम आत्मवादिप्रकरण आत्मशब्दार्थ आत्मास्तित्वसिद्धि आत्म का द्रव्यत्व आत्माका स्वरूप (१३)
१८८-१८९ १९० १९० १९५-२०२ १९८ १९८-१९९ १९९-२०० २०१ २०२-२०८ २०९-३९७ २१०-२६८ २११ २१३ २२८ २३३
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठांक
२३३
२३७ २४३ २४४ २४७ २४८ २५०
२५३
२५५
२५९
विषय(१) जीवत्वनिरूपण (२) नित्यत्वनिरूपण (३) चेतनावत्त्वनिरूपण (४) उपयोगवत्वनिरूपण (५) परिणामित्वनिरूपण (६) प्रभुत्वनिरूपण (७) कर्तृत्वनिरूपण (८) भोक्तृत्वसिद्धि (९) शरीरपरिणामत्वसिद्धि (१०) अमूर्त्तत्वनिरूपण (११) प्रतिशरीरभिन्नत्वसिद्धि (१२) पौद्गलिककर्मसयुक्तत्वसिद्धि (१३) ऊर्ध्वगतिस्वभावत्वसिद्धि
इति आत्मवादि प्रकरण लोकवादिप्रकरण
षड्जीवनिकाय (१) पृथिवीकायभेद (२) अप्कायभेद (३) तेजस्कायभेद (४) वायुकायभेद (५) वनस्पतिकायभेद
(६) सकायभेद (-४) द्वित्रिचतुरिन्द्रियभेद (६) पञ्चेन्द्रियभेद (४)
मनुष्यभेद अकर्मभूमि देशनिकाय (४)
२६३ २६३ २६८ २६८ २६९-२९९ २७०-२७१ २७१ २७३ २७४ २७४-२७५ २७२-२७६ २७६ २७७-२७८ २७९ २८० २८२ २८३
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
विषय
(१) भवनपतिदेवभेद (२) व्यन्तर देवभेद
(३) ज्योतिष्क देवभेद
(४) वैमानिकदेवभेद
कल्पातीत
पजीवनिकायभेदसंकलन
जीवसंख्या
कर्मवादिप्रकरण
(१) कर्मस्वरूप
(२) कर्मसिद्धि
(३) कर्म का मूर्त्तव
(४) जीव और कर्म का संबन्ध
(५) कर्म का अनादित्व
(६) अकर्मवादिमतनिराकरण
(७) बन्धस्वरूपनिरूपण (८) बन्धकारण निरूपण
(१) प्रकृतिबन्ध
आठ कर्मों के लक्षण
७
(२) स्थितिबन्ध स्थितिबन्धकोष्ठक
(३) अनुभावबन्ध पुण्यपापकर्मनिरूपण
सर्वघाति प्रकृतियाँ
देशघाति प्रकृतियाँ
(७५)
अघाति प्रकृतियाँ उत्तरप्रकृतिसंख्या (१४८)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
(२०)
(२५)
पृष्ठाङ्क
२८४
२८६
२८७
२८८
२९४
२९५
२९८
२९९
३००
३०१
३१२
३१३
३१७
३१८
३२०
३२५
३३२
३३३
३३४
३३६-३३७
३३८
३४४
३४७
३५२
३५६
३५८-३७४
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठा ३७४ ३८३ ३८३-३९७ ३८६ ३८८
३९०
३९१
३९२
३९२-३९७
विषयकर्मक्षयविचार इति कर्मवादिप्रकरण क्रियावादिप्रकरण प्राणातिपातक्रिया मृगवध में उद्यत की क्रिया कुमूल में लोह डालने वाले की क्रिया । धनुष से बींधने वाले की क्रिया दृष्टिज्ञान के लिये हस्तादिफैलाने वाले की क्रिया ताड पर चढ कर उसके फल तोडनेवाले की क्रिया
अठारह पापस्थान (१) प्राणातिपात (२) मृषावाद (३) अदत्तादान (४) मैथुन (५) परिग्रह (६-१८) क्रोध से मिथ्यादर्शनशल्यतक
इति क्रियावादि प्रकरण छठा सूत्र (कर्मसमारम्भ) सूत्र सप्तम ( अपरिज्ञात कर्मजीव) सूत्र अष्टम (जीव का योनिसंधान) योनिभेद (९) चोरासी लाख योनिया सूत्र नवम (परिज्ञा) सूत्र दशम (कर्मसमारम्भ) सूत्र एकादश (उपसंहार) सूत्रद्वादश ( उपसंहार)
३९४
३९४
३९५-३९७ ३९७ ३९७-४०१ ४०२-४०३ ४०३-४०९ ४०४
४०७
४०९
४११
४१६
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३३
विषय
पृष्ठाङ्कप्रथम अध्ययन के प्रथम उद्देशकी समाप्ति ४१७ दूसरे उद्देशका उपक्रम
४१८ जीव के विशिष्ट ज्ञानके अभावका कारण ४२० पृथिवीकाय की हिंसा में तदाश्रितजीवों की हिंसा
४२३ पृथिवीकायलक्षण
४२५ पृथिवीकायमरूपणा पृथिवीकायजीवपरिणाम पृथिवीकायवधद्वार-शस्त्रद्वार ४४० पृथिवीकाय का उपभोग
४४१ पृथिवीकायसमारम्भप्रयोजन
४४२ पृथिवीकायसमारम्भफल
४५९ दृष्टान्तद्वारा पृथिवीजीवसिद्धि ४५५ पृथिवीकायसमारम्भनिवृत्ति उपसंहार-उद्देशसमाति
४६३ तृतीय उद्देश
४६४ उपक्रम और दृष्टान्त
४६४-४६८ अनगारलक्षण
४६९ अनगारकत्र्तव्य
४७३ श्रद्धास्वरूप
४७४-४९८ (१) यथाप्रवृत्तिकरण अपूर्वकरण
४८९ (३) अनिवृत्तिकरण
४९२ (४) अधिगमश्रद्धा
४९४ अप्कायश्रद्धोपदेश
४९९-५०३ अप्काय की हिंसा में तदाश्रित अन्य जीवों की हिंसा ५०४ अप्कायशस्त्र
५०५ अप्कायरक्षोपदेश
५०९ अप्कायभोग
५१२
४८५
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठाङ्क५१४ ५१९ ५२० ५२२ ५२४ ५२८
५३०
विषयअप्कायसचित्तता अप्कायजीवलक्षण अप्कायप्ररूपणा अकायजीवपरिमाण अप्कायशस्त्र धावनजल-धावनपानी-(२१) अप्कायविराधनादोष अप्काय के विषय में अन्यमत समीक्षा अन्यमतागमविरोध उपसंहार चतुर्थों द्देशक उपक्रम अग्निकाय के अभ्याख्यान में आत्मा का अभ्याख्यान अग्निकायलक्षण अग्निकायसचित्तता अग्निकायप्ररूपणा अग्निकायजीवपरिणाम अग्निकायापलाप दीर्घलोकशस्त्र (अग्निकाय ) का
५३२ ५३४ ४३७
५३८
५३८
५३९
५४१ ५४२
५४३ ५४६ ५४८
खेदज्ञ
५५५
५६० ५६२
दीर्घलोकशब्दार्थ अग्निकायशस्त्र अग्निकायसमारम्भनिवृत्तिप्रतिज्ञा अग्निविराधनादोष अग्निकायोपभोग अग्निसमारम्भदोष अग्निसमारम्भ में उसके आश्रित अन्य जीवों की हिंसा उपसंहार
५६७
५७०
५७३
५७९
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८१ ५८२
५८२ ५८४ ५८६ ५९१
६०९
६१७
६२१
विषयउद्देशकसमाप्ति पञ्चमोद्देशक (वनस्पति) उपक्रम अनगारलक्षण वनस्पतिकायसचित्तता ( लक्षणद्वार ) वनस्पतिप्ररूपणा ( भेद) वनस्पतिपरिमाण वनस्पतिकायोपमईन संसार का हेतु हैरूपादि गुण में मूर्छा संसार का कारण हैरूपादिगुणमूर्छादोष वनस्पतिशस्त्रसमारम्भ में तदाश्रित अनेक जीवहिंसावनस्पतिविराधक साध्वाभास उपभोगद्वार वनस्पतिविराधनाफल मनुष्यशरीर के साथ वनस्पतिकी सचित्तता की सिद्धिउपसंहार उद्देशप्समाप्ति षष्ठोद्देश (त्रसकाय) उपक्रम उसों के भेद त्रसकायलक्षण त्रसकायमरूपणा त्रसकायपरिणाम प्रत्येक त्रस जीवों के सुख दुःख अलग अलग हैं
६२२
६२६
६३६ ६४१
६४३
६४४
६४४
६५२
६५४
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५७
६५९
w
w
M
w
६६७ ६७०
६७३
विषयप्रत्येक दिशा विदिशा में पृथिवी आदि आश्रित त्रसजीवों को परिताप देने से संसार भ्रमणत्रसकाय के समारम्भ में अन्य प्राणियों की हिंसा प्रसकाय की हिंसा में परिज्ञा (सकायसमारंभदोष) उपभोगद्वार वेदनाद्वार त्रसजीवविराधनाफल त्रसजीवहिंसाप्रयोजन उपसंहार उद्देशसमाप्ति सप्तम उद्देश (वायुकाय) वायुकायविराधनविवेक वायुकायलक्षण वायुकायमरूपणा वायुकायपरिमाण वायुकायशस्त्र वायुकाय की हिंसा में षड्जीवनिकायरूप लोक की हिंसा द्रव्यलिङ्गिकत वायुकायविराधना वायुकायोपभोग वायुविराधनादोष वायुविराधनापरिहार मुखवस्त्रिकाविचार षनिकायारम्भदोष षड्जीवविराधनापरिहार प्रथम अध्ययन समाप्ति
६७५ ६७६ ६७७
६८३
६८४ ६८५ ६८६
६८९
६९०
६९३
६९६
७०४ ७१२ ७१७ ७२०
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीवीतरागाय नमः
जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालजीमहाराजविरचिता
ऽऽचारचिन्तामणिटीकासमलङ्कृतम् आचारागसूत्रम् ।
[प्रथमः श्रुतस्कन्धः]
मङ्गलाचरणम्. अर्थपदं वीरजिनं प्रणम्य,
लब्धेधर गौतम-माप्तशक्तिम् । गणीश्वरं पूर्वधरं च चित्ते,
सन्धाय जैनी गिरमुज्ज्वलन्तीम् ॥ १ ॥
आचाराङ्गसूत्रकी आचारचिन्तामणिटीका का हिन्दीभाषानुवाद ।
मङ्गलाचरण
(१) भव्य जीवोंके मनोरथ पूर्ण करते जो जुदा,
उन वीताराग जिनेन्द्र के चरणाम्बुजों मे नति सदा ।
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे
आचारसूत्रे मुनिघासिलालः,
प्रयत्नतः साधुजनेष्टसिद्धथै । आचारचिन्तामणिमादधेऽहं,
भव्याः सदैनं हृदि धारयन्तु ॥२॥ अनेक लब्धिग्राहि चौदह पूर्वधारक जो तथा,
अध्यात्मशक्ति विभूतियुक्त विराजते हैं जिन यथा ॥
(२)
आचार्य गणधर लोक हित गौतमपदाम्बुज में नती,
मेरी विराजे सर्वदा देवे विमल मति शुभ गती । निर्दोषतत्त्वनिरूपिणी उनकी समुज्ज्वल भारती,
धरते उसे हिय में सदा जो भव्यजन को तारती ॥
(३)
विनीत 'घासीलाल' मुनि जनता तथा मुनि के लिये,
भगवत्सुभाषितरत्न 'आचाराङ्ग गुणगुंफित किये । मणिमालिका के रूपमें करते प्रकाशित हैं अभी,
आचारचिन्तामणि हृदयगृह में रखे जनता सभी ॥
(४)
जड द्रव्य चिन्तामणि हृदय बाहिरे जाते धरे,
'आचारचिन्तामणि' (टीका) हृदयमें धारिता तमको हरे ॥ सब भव्यजन संसार वन में घूमते इसको गहे,
जिससे प्रकाशित मार्ग हो निज लक्ष्य पद सत्वर लहे ॥
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा
इह साततीयद्वीपाभ्यन्तरे पञ्चदशक्षेत्रात्मकनन्दनकानने सम्यक्त्वालवालमध्ये आत्मरूपाः कलम्बा विशतिस्थानकपुनःपुनःसमाराधनसलिलेन संवर्द्धिताः सन्तस्तीर्थङ्कस्वरूपा अभिनवकल्पपादपाः प्रादुर्भवन्ति ।
भव्यजीवों के समस्त मनोरथ पूर्ण करने वाले श्री वीर भगवान् को प्रणाम करके, तथा विविध प्रकार की लब्धियों के धारक चौदह १४ पूर्वो के ज्ञाता आध्यात्मिक शक्ति से सम्पन्न श्री गौतम गणधर को नमस्कार करके समस्त दोषों से रहित होने के कारण, तथा वास्तविक वस्तुस्वरूप को प्रकाशित करने के कारण उज्ज्वल जिनवाणीको हृदय में धारण करके
मैं 'घासीलाल' मुनि प्रयत्न करके भव्य पुरुषों की तथा मुनिजनों की इष्टसिद्धि के लिये आचाराङ्ग रूप सूत्र (दोरे ) में भगवद्भाषित विविध आचाररूप मणियां मालारूपमें पिरोता हूँ । भव्यजन इसे सदैव अपने हृदयमें धारण करें। जडद्रव्यरूप चिन्तामणि हृदय पर अर्थात् वक्षःस्थल पर धारण किया जाता है किन्तु यह आचारचिन्तामणि (टीका) हृदय में धारण करने योग्य है ॥ २ ॥
इस अढाई द्वीप के भीतर पन्द्रह कर्मभूमि रूप नन्दनवन में सम्यक्त्वरूप क्यारीमें आत्मारूपी कलम्ब, तीर्थङ्कर गोत्र बांधने के कारणभूत बीस स्थानों की वारंवार आराधना रूपी जलसे वृद्धिको प्राप्त होकर तीर्थङ्कररूप नूतन कल्पवृक्ष उत्पन्न होते हैं । આચારાંગ સત્રની આચારચિન્તામણિ ટીકાને ગુજરાતી અનુવાદ.
भगवाय२५. ભવ્ય જીના તમામ મનોરથ પૂર્ણ કરવાવાળા શ્રી વીર ભગવાનને પ્રણામ કરીને, તથા વિવિધ પ્રકારની લબ્ધિઓના ધારક, ચૌદ પૂર્વેના જ્ઞાતા, આધ્યાત્મિક શક્તિથી સમ્પન્ન શ્રી ગૌતમ ગણધરને નમસ્કાર કરીને સકલ દેથી રહિત હોવાના કારણે તથા વાસ્તવિક વસ્તુસ્વરૂપને પ્રકાશિત કરવાના કારણે ઉજવેલ જિનવાણીને હૃદયમાં ધારણ કરીને
હું ધાસીલાલ મુનિ પ્રયત્ન કરીને, ભવ્ય પુરૂજીની તથા મુનિજનેની ઈષ્ટ સિદ્ધિ માટે, શ્રી આચારાંગરૂપ સૂત્ર (દેરા)માં ભગવદુભાષિત-વિવિધ આચાર રૂપ મણિને માલાપમાં પરેવું છું. ભવ્ય મનુષ્ય તેને હમેશાં હૃદયમાં ધારણ કરે. જડદ્રવ્ય
૫ ચિન્તામણિ હૃદય પર અર્થાત્ વક્ષસ્થળ ઉપર ધારણ કરાય છે. કિન્તુ આ આચારચિન્તામણિ (ટીકા) હૃદયમાં ધારણ કરવા ગ્ય છે. ૨.
આ અઢી દ્વીપની અંદર, પંદર કર્મભૂમિરૂપી નન્દન–વનમાં સમ્યકત્વરૂપ ક્યારીમાં આત્મરૂપી કલમ્બ-કલમ (ડાળી), તીર્થકરનેત્ર બાંધવામાં કારણભૂત વીસ સ્થાનેની વારંવાર આરાધનારૂપી જલથી વૃદ્ધિ પામીને તીર્થકરરૂપ નૂતન નવીન કલ્પવૃક્ષ ઉત્પન્ન થાય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे तद्वचनेषु हि कल्पतरुकुममगतसौन्दर्यादिगुणाः समुपलभ्यन्ते । यथा
(१)सौन्दर्यम् , (२)-सुगन्धः, (३) त्रिदोषनाशकत्वम् , (४) सप्तधातुपौष्टिकत्वम् , (५)-त्वगोमबलकरत्वम् , (६)-हृदयाहादकत्वम् , (७)-तापशमनत्वम् , (८) शोभाकारित्वम् , (९) उत्साहकत्वम् , (१०) स्फूर्तिकारकत्वम् , (११) वीर्यवर्द्धकत्वम् , (१२)-श्रमहारित्वम् , (१३)-मधुरत्वम् , (१४)-स्निग्धत्वम् , (१५)बहुदलत्वम् , (१६)-विषविनाशकत्वम् , (१७)-मकरन्दधारित्वम् , (१८)व्याधिनाशकत्वम् , (१९)-विकशनशीलत्वम् , (२०)-तृष्णानिवारकत्वम् ,
जैसे कल्प वृक्षों के फूलों में सौन्दर्य आदि गुण पाये जाते हैं उसी प्रकार तीर्थङ्करोंके वचनोंमें भी सौन्दर्य आदि सभी गुण पाये जाते हैं । दोनोंमें समान रूपसे पाये जाने वाले गुण इस प्रकार हैं
(१)--सौन्दर्य, (२)-सुगन्ध, (३)–त्रिदोषनाशकता, (४)–सप्तधातुपुष्टिकरता, (५) त्वक् रोम-बलकारित्व, (६) हृदयाह्लादकत्व, (७) तापशमनत्व, (८) शोभाकारित्व, (९)-उत्साहकता, (१०)-स्फूर्तिजनकता, (११)-वीर्यवर्धकता, (१२)-श्रमहारित्व, (१३)मधुरता, (१४)-स्निग्धता, (१५)-बहुदलता, (१६)-विषविनाशकता, (१७)-मकरन्द(पुष्परस ) धारित्व, (१८)-व्याधिविनाशकता, (१९)-विकसनशीलता, (२०)-तृष्णा
જેવી રીતે કલ્પવૃક્ષોના ફૂલેમાં સૌન્દર્ય આદિ ગુણે દેખાય છે, તે પ્રમાણે તીર્થકરેના વચનેમાં પણ સૌન્દર્ય આદિ તમામ ગુણે દેખાય છે. બંનેમાં સમાન રૂપથી દેખાતા ગુણે આ પ્રકારના છે
(१)-सौन्हयः, (२)-सुध, (3)-त्रिोषनाAry, (४)-सात धातुनी पुष्टि ४२॥२, (५)-यामडी, 40-4100पायु, (६)-४यने मान ४।२४, (७)-duषनु शमन ४२पाप, (८)-
श रीपा, (८)-Sत्सापा, (१०)-भूति नपाणु', (११)वार्य५५४ा, (१२)-श्रमनिवारपा, (१३)-मधुरता (१४)-स्नियता-थि:पा, (१५)-Agend, (१६)-विषविनाशा , (१७)- १४२४-५०५२स-धा२४ता, (१८)-व्याधिविनाशता, (१८)-विसनशीलता, (२०)-तृनिवा२४ता,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा (२१) मूर्छाहारकत्वम् , (२२) पथ्यत्वम् , (२३) मेध्यत्वम् , (२४) उत्कृष्टभावोत्पादकत्वम् , (२५) अवयवसन्निवेशविशेषवत्वम् । ___ तत्र सौन्दर्यादिकं यथा कल्पतरुकुरुसुमेषु भगवद्वचनेषु च विद्यते, तथा प्रदर्शयाम :सं. गुणाः
कल्पतरुकुसुमपक्षे भगवद्वचनपक्षे १ सौन्दयम् मनोहराकृतिमत्त्वम् , माधुर्यप्रसादगुणवत्वम् , २ सुगन्धः घ्राणेन्द्रियतृप्तिजनकत्वम् । दिव्यध्वनिरूपत्वेन भगवद्वचन
स्यार्यानार्यद्विपदचतुष्पदादीनां
निवारकता, (२१)-मूर्छाहारित्व, (२२)-पथ्यता, (२३) मेव्यता (२४)-उत्कृष्टभावोत्पादकता, (२५)-अवयवसन्निवेशविशेषवत्त्व ।
ये पचीस गुण कल्प वृक्षके फूलों में तथा भगवान् के वचनों में किस प्रकार समानरूप से पाये जाते हैं यह बतलाते हैं.
सं. गुण कल्पवृक्षके फूलोंके पक्षमें भगवानके वचनोंके पक्षमें । (१) सौन्दर्य, मनोहर आकृति वाला, माधुर्य और प्रसाद गुण वाला (२) सुगन्ध, प्राणेन्द्रियको तृप्तकरने वाला, दिव्यध्वनिरूप होने के कारण
आर्य, अनार्य, द्विपद, तथा (२१)-भूछानिवा२४ता, (२२)-५थ्यता, (२3)-मध्यता, (२४)-उत्कृष्ट लावानु ઉત્પાદકપણું અને (રપ)–અવયવસન્નિવેશવિશેષપણું.
આ પચાસ ગુણ કલ્પવૃક્ષના ફૂલેમાં તથા ભગવાનના વચને માં કેવી રીતે સમાનપણે દેખાય છે તે બતાવે છે – સ. ગુણ કલ્પવૃક્ષના કુલના પક્ષમાં ભગવાનના વચનેના પક્ષમાં (१) सौन्दर्य, मनोड२ आकृति , મધુર અને મેહક શબ્દ
सौन्हय. (२) सुगन्ध, नासिने तृप्त ४२॥२, દિવ્યધ્વનિરૂપ હોવાથી
આર્ય, અનાર્ય, બે પગવાળાં તથા ચાર પગવાળાં
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
____ आचारागसत्रे स्वस्वभाषापरिणतत्वेन तृप्ति
जनकत्वम् । ३ त्रिदोषनाशकत्वम् , वात-पित्त-कफ नाश- मिथ्यात्वमिश्रसम्यक्त्वमोहनीय कत्वम्,
दोषनाशकत्वम् । ४ सप्तधातुपौष्टिक- रसासृङ्-मांसमेदोऽस्थिम- द्रव्यार्थिक-पर्यायार्थिक-नयाज्जाशुक्र-वर्द्धकत्वम् , भ्यां स्यादस्त्यादिसप्तभङ्गानां
पुष्टिकरत्वम् ।
त्वम् ।
चतुष्पद आदि की अपनी २ भाषा में परिणत होजानेके कारण
तृप्तिकारक । (३) त्रिदोषनाशकत्व, वात पित्त और कफ इन तीन मिथ्यात्व, मिश्र और सम्यक्त्व दोषों को दूर करने वाला। मोहनीय इन तीन कर्मों को नष्ट
करने वाला। (४) सप्तधातुपोष्टि- रस, रक्त, मांस, मेद, हड्डी द्रव्यार्थिक और पर्यायार्थिक कत्व, और वीर्य, इन सात धातुओं नय की अपेक्षा कथंचित् को बढाने वाला।
अनित्यता आदि सात भंगो का पोषक। જીને પિત પિતાની ભાષામાં પરિણત હેવાના કારણે
તૃપ્તિકારક, (3) त्रिदोषनाशप, पात, पित्त भने ४३, मात्र भिथ्यात्प, मिश्र भने सभ्य. દેને દુર કરવા વાળા કત્વ–મેહનીય, આ ત્રણકર્મોને
નાશ કરનાર (४) सातयातुने पुष्ट, रस, २४त मांस, मेह, द्रव्याथि ४ मन पर्यायाथि:કરવાપણું મજા અને વીર્ય, આ સાત નયની અપેક્ષાએ કથંચિત ધાતુને બલવાન કરનાર. નિત્યતા કથંચિત્ અનિત્યતા
આદિ સાત અંગેના પિષક
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
त्वम्
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा ५ त्वग्रोमबलकरत्वम् , शारीरिकविकारहारक- आत्मवर्तिन आर्तरौद्रध्याना
त्मकविकारस्य निवारकत्वम्। ६ हृदयाहादकत्वम्, दर्शनमात्रेण हृदयसुखजन- श्रवणमात्रेण सर्वेषां माणिनाकत्वम्
ममन्दानन्दजनकत्वम् । ७ तापशमनत्वम् , शैत्यगुणवत्त्वेन तापहारक- शान्तरसयत्त्वेन कषायानलतापत्वम्,
हारकत्वम् । ८ शोभाकारित्वम्, भूषणरूपेण द्युतिवर्द्धकत्वम् , मिथ्यात्वादिकालुष्यापहरणपू
र्वकमात्मतेजःप्रकाशकत्वम् । (५) त्वग् रोमबलकरत्व, शरीरसंबंधी विकार दूर करने आत्मा के आर्तध्यान और वाला ।
रौद्रध्यानरूप विकारोंका नाशक। (६) हृदयाह्लादकत्व, दृष्टि पडते ही हृदयको आनन्दित कानमें पडतेही प्राणिमात्र करने वाला।
को अत्यन्त आनन्द देने
वाला। (७) तापशमनत्व, शीतल होने से सन्ताप हरने शान्तरसमय होने के कारण वाला।
कषायजनित सन्तापको नष्ट
करने वाला। (८) शोभाकारित्व, आभूषणरूप होने के कारण मिथ्यात्व आदि की मलीनता शोभा बढाने वाला। दूर करके आत्माका तेज
चमकाने वाला। (૫) ચામડી અને વાળને શરીરસંબંધી વિકાર દૂર આત્માના આર્તધ્યાન અને ખળકારક, ४२ना२.
રૌદ્ધ ધ્યાનરૂપ વિકારેનો નાશ
કરનાર (૬) હૃદયને આનંદકારી, દૃષ્ટિ પડતાં જ હૃદયને કાનમાં પડતાં જ પ્રાણી માત્રને આનંદ આપનાર
અત્યન્ત આનંદ આપનાર (૭) તાપનિવારણ કરનાર, શીતલ હેવાથી સંતાપ શાન્તરસમય હોવાથી કષાય२नार,
જનિત સંતાપને નાશ
४२ना२. (८) श रीपाशु, घरे ३५ डापाथी शोला મિથ્યાત્વ આદિની મલિનતા વધારનાર
દૂર કરીને આત્માના તેજને પ્રકાશિત કરનાર,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसत्रे ९ उत्साहकत्वम् , उत्साहजनकत्वम्, प्रमादपञ्चकनिवारकत्वेन धर्मा
राधने योगत्रयोत्तेजकत्वम् । १० स्फूर्तिकारकत्वम् , हर्पोत्पादकत्वेन स्वेष्टला- मोक्षाय पराक्रमस्फोटनत्वम् ।
भाय प्रवृत्तिजनकत्वम् , ११ वीर्यवर्द्धकत्वम् , सकलेन्द्रियशक्तिदायकत्वम् , तपःसंयमाभ्यामात्मबलोत्कर्ष
कत्वम् ।
(९) उत्साहकत्व,
(१०) स्फूर्तिकारकत्व,
उत्साह उत्पन्न करने वाला। पांच प्रमादों का निवारण
करके धर्म की आराधना में तीनों योगों को उत्तेजित
करने वाला। हर्षजनक होने के कारण मोक्ष के लिये पराक्रम फोडने अपनी इष्ट सिद्धि के लिये प्रवृत्ति की प्रेरणा करने वाला । कराने वाला। सब इन्द्रियों को शक्ति देने तप, और संयम द्वारा आध्यावाला।
त्मिक बल बढाने वाला।
(११) वीर्यवर्धकत्व
(૯) ઉત્સાહકપણું.
(૧૦) સ્કૂતિ ઉત્પન્ન
કરવાપણું.
ઉત્સાહ ઉત્પન્ન કરનાર પાંચ પ્રમાદેનું નિવારણ
કરીને ધર્મની આરાધનામાં ત્રણેય યુગને ઉત્તેજન
આપનાર, હર્ષ ઉત્પન્ન કરનાર હોવાથી મોક્ષ માટે પરાક્રમ કરવાની પિતાની ઈચ્છાનુસાર સિદ્ધિ પ્રેરણા કરનાર માટે પ્રવૃત્તિ કરાવનાર તમામ ઈન્દ્રિને શક્તિ તપ અને સંયમ દ્વારા આધ્યાઆપનાર
ત્મિક બળ વધારનાર,
(११) वीर्यवा ',
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा १२ श्रमहारित्वम् , सौगन्ध्यादिविविधगुणोत्क- चतुर्गतिपरिभ्रमणेन श्रान्तानां
पेण तत्तदिन्द्रियाणां शैथि- भवभ्रमणोपरमेण खेदात्यन्तिक
ल्यनिवारकत्वम् , विध्वंसकत्वम् । १३ मधुरत्वम् , मधुररसवत्त्वम् , अपूर्वाक्षयशिवसुखानुभवात्मक
रसत्वम् । १४ स्निग्धत्वम् , सुखदस्पर्शकत्वम् , श्रवणमात्रेणाऽऽत्मनः प्रतिप्रदेश
धर्मानुरागजनकत्वम् । (१२) श्रमहारित्व, सुगन्ध आदि अनेक गुणों चार गतियों में भ्रमण करके
की अधिकता होनेसे उससे थके हुए प्राणियों का भवइन्द्रियों की शिथिलता दूर भ्रमण मिटाकर उनके खेदको करने वाला।
सर्वथा नाश करने वाला। (१३) मधुरत्व, मधुर रस वाला। अपूर्व अविनाशी मोक्षसुखकी
अनुभूति रस वाला। (१४) स्निग्धत्व चिकनापन ।
कान में पडते ही आत्मा के प्रत्येक प्रदेश में धर्मानुराग जगाने वाला।
(१२) श्रमनिवारण
કરવાપણું.
સુગંધ આદિ અનેક ગુણેની ચાર ગતિઓમાં ભ્રમણ કરીને વિશેષતા હોવાથી તે તે થાકી ગયેલા જીના ભાવ ઇંદ્રિયની શિથિલતા દૂર ભ્રમણને નિવારણ કરીને તેના ४२ना२.
ખેદને સર્વથા નાશ કરનાર
(१३) मधु२५४
મધુર રસવાળા,
(१४) स्निग्य.
ચિકણાપણું.
અપૂર્વ, અવિનાશી મોક્ષ સુખના અનુભવ રૂ૫ રસવાળા કાનમાં પડતાં જ આત્માના हरे-हरे प्रदेशमा धर्मानुરાગ જગાડનાર
प्र. आ.-२
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे १५ बहुदलत्वम् , शतपत्रसहस्रपत्रादिरूपेणा- स्वपरसमयस्वरूपप्रदर्शकबहुवि
ऽधिकपत्रवत्त्वम् , धप्रमाणनयनिक्षेपादिवत्त्वम् । १६ विषविनाशकत्वम्, स्थावरजङ्गमविषहारकत्वम् , विषयवासनाऽपहारकत्वम् । १७ मकरन्दधारित्वम् , परागवत्त्वम् , अनित्यादिभावनाजनितवैरा
ग्यवत्त्वम् । (१) (१५) बहुदलत्व, शतपत्र, सहस्रपत्र आदि रूपसे स्वसमय और परसमय के बहुत पत्तोंवाला। स्वरूपका प्रकाशक होने के
कारण भांति-भांति के प्रमाण, नय, निक्षेप, आदि से युक्त ।
(१६) विषविनाशकत्व,
स्थावर और जङ्गम विष का नाश विषय वासनारूप विषका नाश करने वाला।
करने वाला।
(१७) मकरन्दधारित्व,
(१५) गणतो.
पुष्परसवाला ।
अनित्य आदि बारह भावनाओं से उत्पन्न वैराग्यजनित शान्त
रस वाला। સે પત્ર, હજાર પત્ર આદિ સ્વસમય અને પરસમયના રૂપથી ઘણાં પત્રો (પાંદડા) સ્વરૂપના પ્રકાશક હેવાના વાળા,
કારણે જૂદી જૂદી જાતના પ્રમાણુ, નય, નિક્ષેપ આદિથી
युत. સ્થાવર અને જંગમ વિષને વિષયવાસનારૂપ વિષને-ઝેરને નાશ કરનાર
નાશ કરનાર.
(૧૬) વિષનાશકશું.
(१७) भ४२४-धारित्व. टोना २स पाणा. અનિત્ય આદિ બાર ભાવના
ઓથી ઉત્પન્ન વૈરાગ્ય જનિત
શાંતરસ પ્રગટાવનાર. १....वैराग्यवत्त्वम्-प्रतिपाद्यप्रतिपादकभावसम्बन्धेन ।
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा
____११ १८ व्याधिनाशकत्वम्, क्षतक्षयादिसकलातङ्कनिवा- सर्वघातिप्रभृतिसकलकर्मनाशक
रकत्वम् ,
त्वम् ।
१९ विकसनशीलत्वम्, मुकुलितपत्रस्फुटन स्वभाव- अनन्तकालप्रसुप्तात्मगुणविकात्वम् ,
सित्वम् । २० तृष्णानिवारकत्वम् , अभिलापापहारकत्वम् , विषयाभिलाषनिवर्तकत्वम् । २१ मूर्छाहारकत्वम् , नष्टचेष्टानिवारकत्वम् , मोहविनाशकत्वम् । (१८) व्याधिनाशकत्व, भय आदि समस्त व्याधियोंको सर्वघाति आदि समस्त कर्मोंका हटानेवाला।
नाश करने वाला। (१९) विकसनशीलत्व, क्रमशः विकसित होता जानेवाला । अनादिकालसे सोये पडे आत्मा
के गुणोंका विकास करनेवाला।
(२०) तृष्णानिवारकत्व, लालसा हटानेवाला ।
विषयों की अभिलाषा दूर करने वाला।
(२१) मूळुहारकत्व, मूर्छा (बेहोशी) मिटाने वाला। मोह का नाशक । (૧૮) વ્યાધિ વિનાશક ભય આદિતમામ વ્યાધિઓને સર્વઘાતિ પ્રકૃતિ આદિ
નિવારણ કરનાર. तमाम भानो नाश ४२॥२. (૧૯) વિકાસવાપણું ક્રમશઃ વિકાસ પામવાવાળા. અનાદિ કાલથી સુતા પહેલા
આત્માના ગુણને વિકાસ
કરનાર,
(२०) तृणनिपा२४ा. दासय २ ४२ना२.
વિષયેની અભિલાષા દૂર ४२ना२.
(૨૧) મૂછનિવારકપણું. બેભાનપણું મટાડનાર
મેહ નાશ કરનાર
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे २२ पथ्यत्वम् हितकरत्वम् , ऐहिकपारत्रिकसुखोत्पादकत्वे.
नात्मनो नितान्तोपकारित्वम् । २३ मेध्यत्वम् , पवित्रत्वम् , मिथ्यात्वमलाभावेन नैर्मल्यम् । २४ उत्कृष्टभावोत्या. दैन्यशोकादिजनितदुश्चिन्त- विभावपरिणामजन्यदुर्वासनाप___दकत्वम् नापनयेन विशुद्धविचारा- नयनेन तीर्थङ्करगोत्रोपार्जन
ऽऽविष्कारकत्वम् । योग्यविशिष्टभावनाजनकत्वम् । (२२) पथ्यत्व, हितकर ।
इहलोक और परलोक सम्बन्धी सुखजनक होनेसे आत्मा का
अत्यन्त उपकारी। (२३) मेध्यत्व, पवित्रता वाला।
मिथ्यात्वादि पांच आस्त्रव रूपी मल से रहित होने के कारण
निर्मल । (२४) उत्कृष्टभावोत्पा- दैन्यशोक आदि से उत्पन्न विभाव परिणति द्वारा जनित
हुई चिन्ता को दूर करके दुर्वासना को दूर करके तीर्थङ्कर विशुद्ध विचार उत्पन्न गोत्र बांधने के योग्य विशिष्ट करने वाला।
भावनाको उत्पन्न करने वाला । (२२) ५थ्यता. હિતકર.
આ લોક અને પરલેક સંબંધી સુખ ઉત્પન્ન કરનાર હોવાથી
આત્માને અત્યન્ત ઉપકારી. (२3) मेध्यता. પવિત્રતા કરનાર. મિથ્યાત્વ આદિ પાંચ આશ્રવ
રૂપી મળથી રહિત હેવાના
કારણે નિર્મલ, (૨૪) ઉત્કૃષ્ટ ભાવ ઉત્પન્ન. દૈન્યશેક આદિથી ઉત્પન્ન વિભાવ પરિણતિ દ્વારા ઉત્પન્ન કરવાપણું. થનાર ચિંતાને દૂર કરીને થયેલી દુર્વાસનાને દૂર કરીને વિશુદ્ધ વિચાર ઉત્પન્ન કરનાર તીર્થકર ગેત્ર બાંધવા ગ્ય
વિશિષ્ટ ભાવના ઉત્પન્ન ४२ना२.
दकत्व,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि- टीका अवतरणा
२५ अवयवसंनिवेश- सकलावयवपूर्णत्वम्, विशेषवत्त्वम्
(२५) अवयवसन्निवेशविशेषवत्त्व,
सकलाङ्गोपाङ्गपूर्णत्वम् ।
तीर्थङ्करकल्पपादपानां वचनप्रसूनानि गणधराः श्रद्धासूत्रे संग्रन्ध्य गद्यपद्यात्मक विविधाङ्गोपाङ्गरूपा माला व्यरीरचन् । अथ ता माला हृदये निधाय तत्ततमहत्त्वं स्वात्मनि भावयन्तो भावितात्मानः सन्तो ज्ञानक्रियाभ्यां कर्मरजोऽपनीय बाधापीडाsपवर्जितम पुनरावृत्तिं सिद्धिगतिनामधेयं शिवपदं समाश्रयन्ति, भवभीरून् भव्यानपि तत्पदं प्रापयन्ति ।
सब अवयवों से परिपूर्ण ।
१३
सब अङ्गों और उपाङ्गोंसे युक्त |
तीर्थङ्कररूपी कल्पवृक्षों के वचनरूपी पुष्पों को गणधरोंने श्रद्धारूपी सूतमें गूंथकर गद्यपद्यरूप विविध अङ्गउपाङ्गमय मालाएँ रचीं, उन मालाओं को धारण करके उनकी महत्ता का अन्तःकरण में विचार करते हुए भावितात्मा पुरुष ज्ञान और क्रिया के द्वारा कर्मरजको हटाते हैं । तथा सब प्रकार की बाधा और पीडासे रहित, जिन्हें पाकर फिर कभी आना नहीं पडता, ऐसे सिद्धिगतिरूप शिवपद प्राप्त करते हैं, साथ ही भवभोरु अन्य भव्य जीवों को भी उसी पद की प्राप्ति कराते हैं ।
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
(૨૫) અવયવસન્નિવેશનું, સર્વ અવયવાથી પરિપૂર્ણ, સર્વ અંગો અને ઉપાંગોથીયુક્ત विशेषषाशु.
તીર્થંકરરૂપી કલ્પવૃક્ષોના વચનરૂપ પુષ્પાને, ગણધરોએ શ્રદ્ધારૂપી સુતર-દોરામાં ગુ'થી કરી ગદ્ય-પદ્યરૂપ વિવિધ અંગ-ઉપાંગમય માળાઓ રચી. તે માળાએને હૃદયમાં ધારણ કરીને, તેની મહત્તાનેા અંતઃકરણમાં વિચાર કરનાર ભાવિતાત્મા પુરૂષજ્ઞાન અને ક્રિયા દ્વારા કર્માંરજકણને દૂર કરે છે. તથા સર્વ પ્રકારની ઉપાધિ અને પીડાથી રહિત, જેને પ્રાપ્ત કરીને ફરીથી કેાઈ વખત આવવુ પડતુ નથી, એવી સિદ્ધિગતિરૂપ શિવપદને પ્રાપ્ત કરે છે, તેમજ ભવભીરૂ અન્ય ભવ્ય થવાને પણ તે પદ ( શિવપદ )ની પ્રાપ્તિ पुरावे छे.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४
आचाराङ्गसूत्रे कल्पपादपा हि ऐहिकमेवाध्रुव क्षणभङ्गरं सुखं प्रदातुमीशते, इमे तु लोकोत्तरमक्षयं शाश्वतं सुखं वितरन्ति । लौकिकसुखं तु सुतरां सिद्धमेव, न पुनस्तत्र प्रदानापेक्षेति भावः। ____ भगवद्वचनेषु पञ्चत्रिंशद् अतिशया लोकोत्तराः सर्वैरनुभूयन्ते, पञ्चत्रिंशतोऽतिशयानां समवायाङ्गसूत्रे निर्देशात् । तथा च सूत्रम्-"पणतीसं सच्चवयणाइसेसा पन्नत्ता" इति । पञ्चत्रिंशत् सत्यवचनातिशेषाः प्रज्ञप्ताः, इति च्छाया। सत्यवचन - भगवद्ववचनं सकलहितकरत्वात् , तस्य अतिशेषाः = अतिशयाः पञ्चत्रिंशत् प्रज्ञप्ताः कथिताः, इत्यर्थः। तत्रैते पञ्चत्रिंशदतिशया:-परंपरयाऽवगम्यन्ते
कल्पवृक्ष तो इसी लोकसम्बन्धी सुख दे सकते हैं और वह सुख भी अध्रुव और क्षणभङ्गुर होता है, किन्तु तीर्थङ्कर भगवान् लोकोत्तर अक्षय और शाश्वत सुख प्रदान करते हैं। लौकिक सुख तो किसान के लिये भूसे के समान स्वतः सिद्ध है ही वह आनुषङ्गिक है।
भगवान् के वचनों में पैंतीस लोकोत्तर अतिशयों का सभी प्राणियों को अनुभव होता है। श्री समवायाङ्गसूत्र में पैंतीस अतिशयों का उल्लेख पाया जाता है । मूल पाठ इस प्रकार है--"पणतीसं सच्चवयणाइसेसा पण्णत्ता ।"
अर्थात् सत्य वचन के पैंतीस अतिशय-गुण कहे गये हैं।
કલ્પવૃક્ષ તે આ લેક સંબંધી સુખ આપી શકે છે અને તે સુખ પણ અધવ અને ક્ષણભંગુર હોય છે, પરંતુ તીર્થકર ભગવાન લકત્તર અક્ષય અને શાશ્વત–નિત્ય સુખ આપે છે; લૌકિક સુખ તે ખેડુત માટે ભુશકા (અનાજ વિનાનાં ફોતરાં) સમાન સ્વાભાવિક સિદ્ધજ છે.
ભગવાનના વચનમાં પાંત્રીશ લેકોત્તર અતિશને સર્વ પ્રાણીઓને અનુભવ થાય છે, શ્રી સમવાયાંગ સૂત્રમાં એ પાંત્રીશ અતિશને ઉલ્લેખ જોવામાં આવે છે. भूदा ५४ २॥ ४ारे छ- " पणतीसं सच्चवयणाइसेसा पण्णत्ता"
અર્થાત–સત્ય વચનના પાંત્રીશ અતિશય ગુણ કહેવામાં આવ્યા છે. અહિં સત્યવચનનો અર્થ છે–ભગવાનના વચન, કેમકે તે સર્વ હિત કરનાર છે. તે વચને અતિશય અર્થાત ગુણ પાંત્રીશ છે. પરંપરાના નિયમ પ્રમાણે પાંત્રીશ અતિશય આ પ્રમાણે માનવામાં આવ્યા છે–
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा
(१) संस्कारवत्त्वम् = प्रकृतिपत्ययलिङ्गवचनादियुक्तत्वम् । (२) उदात्तत्वम् = श्रोत्सुवेद्यत्वम् (३) उपचारोपेतत्वम् = अप्राज्ञजनभाषावदश्लीलादि दोषरहितत्वम् । (४) गम्भीरध्वनित्वम् = मेघवद् गम्भीरनादवत्त्वम् । (५) अनुनादित्वम् = प्रतिशब्दोपेतत्वम् । (६) दक्षिणत्वम् = ऋजुत्वम् । (७) उपनीतरागत्वम् = मालकोशरागगुणवत्त्वम् , यथा मालकोशरागः प्रस्तरानपि द्रावयति, तथा कठिनचेतसोऽपि जनान् भगवद्वचनं द्रावयतीति हृदयद्रावकत्वमिति भावः । (८) महार्थत्वम् = मोक्षमार्ग
यहाँ सत्य वचन का अर्थ है-भगवान के वचन, क्योंकि वे सबके हित करने वाले हैं। उन वचनों के-वाणीके अतिशय अर्थात् गुण पैंतीस हैं । परम्परा के अनुसार वाणीके पैंतीस गुण इस प्रकार माने जाते हैं---
(१) संस्कारवत्त्व-प्रकृति, प्रत्यय, लिङ्ग, वचन आदि से युक्त होना (२) उदात्तता-श्रोताओं के लिये सुगम । (३) उपचारोपेतता-गँवारो की भाषा में पाये जाने वाले अश्लीलता आदि दोषों से रहित । (४) गंभीरध्वनित्व-मेघकी समान गम्भीर नाद होना । (५) अनुनादित्व-प्रतिध्वनिसे युक्त होना । (६) दक्षिणता-सरलता। (७) उपनीतरागवत्त्व-मालकोश राग सरीखा गुण होना, अर्थात् जैसे- मालकोश राग पाषाण को भी पिघला देता है, उसी प्रकार भगवान् के वचन कठोर हृदय को भी पिघला देते हैं। तात्पर्य यह है कि भगवान के वचन बडे ही हृदयद्रावक होते हैं। (८) महार्थता--भगवान् के बचन मोक्ष-मार्ग के प्रतिपादक होने से महत्वपूर्ण और अर्थ
(१) स२४॥२१त्त्व-प्रकृति, प्रत्यय, लिंग, वयन माहिथीयुत मान. (२) हात्तताશ્રોતાઓ માટે સુગમ. (૩) ઉપચારો પતતા–મૂર્ખ–જંગલી માણસેની ભાષામાં જોવામાં આવતા અમલીલ-ખરાબ, શરમ આવે તેવા ભાષાના દોષ રહિત. (૪) ગંભીરધ્વનિત્વ-મેઘના वाली२ २०६. (५) न्यनुनाहित्य-प्रतिध्वनि युतडा (५७॥३५ थy). (६) दक्षियताસરલતા (૭) ઉપનીતરાગત્વ-માલકેશ રાગ જે ગુણ હોવું. અર્થાત્ જેવી રીતે માલકેશ રાગ પથ્થરને પણ પિગળાવી દે છે. તે પ્રમાણે ભગવાનના વચને કઠોર હૃદયવાળા માણસને પણ પિગલાવી દે છે, તાત્પર્ય એ છે કે–ભગવાનના વચન મહાન હૃદય દ્રાવક હોય છે. (૮) મહાWતા–ભગવાનના વચન મોક્ષમાર્ગનું પ્રતિપાદન કરનારા છે તેથી મહત્વપૂર્ણ અને અર્થથી યુક્ત હોય છે. (૯) અવ્યાહતપૌર્વાપર્ય–પૂર્વાપર
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे प्रतिपादकत्वेन महत्वविशिष्टार्थकत्वम् (९) अव्याहतपौर्वापर्यत्वम् । = पूर्वापरविरोधराहित्यम् । (१०) शिष्टत्वम् = शिष्टाभिमततत्त्वबोधकत्त्वम् । (११) असंदिग्धत्वम् = अभिधेयार्थानां स्फुटतया प्रतिपादनेन संशयाजनकत्वम् । (१२) अपहृतान्योत्तरत्वम् = सकलगुणपूर्णत्वेन परकृतदोषान्वेषणाऽविषयत्वम् । (१३) हृदयग्राहित्वम् = सर्वेषां प्राणिनां श्रवणमात्रेण हृदयहारित्वम् । (१४) देशकालाव्यतीतत्वम् = द्रव्यक्षेत्रकालभावानुकूलत्वम् । (१५) तत्त्वानुरूपत्वम् = विवक्षितवस्तुद्रव्यपर्यायस्वरूपप्रकाशकत्वम् । (१६) अप्रकीर्णप्रसृतत्वम् = प्रसङ्गं विनान विस्तीर्णत्वं नातिसंक्षिप्तत्वम् (१७) अन्योन्यप्रगृहीतत्वम् = पदानामर्थानां वा से युक्त होते हैं । (९) अव्याहतपौर्वापर्य-पूर्वापर विरोध से रहित होते हैं। (१०) शिष्टता-शिष्ट पुरुषों द्वारा स्वीकृत तत्व का बोध कराते हैं । (११) असंदिग्धता-अभिधेय अर्थ का स्पष्ट रूप से प्रतिपादन करने के कारण संशयजनक नहीं होते । (१२) अपहृतान्योत्तरत्व-समस्त गुणों से युक्त होने के कारण दूसरे वादी उनमें कोई दोष नहीं निकाल सकते । (१३) हृदयग्राहित्व-समस्त श्रोतागणों के हृदय को हरण करने वाले। (१४) देशकालाव्यतीतत्व-द्रव्य, क्षेत्र, काल और भाव के अनुकूल । (१५) तत्त्वानुरूपत्व--विवक्षित वस्तुके द्रव्य और पर्याय का स्वरूप प्रकाशित करने वाले (१६) अप्रकीर्णप्रसृतत्व
વિરેધથી રહિત હોય છે. (૧૦) શિષ્ટ પુરૂષ દ્વારા સ્વીકારેલા તત્વને બંધ કરાવે છે. (૧૧) અસંદિગ્ધતા–અભિધેય-વાક્યર્થનું સ્પષ્ટ રૂપથી પ્રતિપાદન કરવાના કારણે સંશય ઉત્પન્ન થતું નથી. (૧૨) અપહતા ત્તત્વ- સમસ્ત ગુણોથી યુક્ત હોવાથી બીજા પક્ષના વાદી તેમાં કઈ પણ પ્રકારને દોષ કાઢી શકતા નથી. (૧૩) હૃદયગ્રાહિત્ય-તમામ શ્રોતાવર્ગના હૃદયને હરણ કરવાવાળા (૧૪) દેશકાલાવ્યતીત્વ—દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર કાલ અને ભાવને અનુકૂળ. (૧૫) તત્ત્વાનુરૂપત્ન—વિવક્ષિત -વસ્તુ એટલે બોલવા માટે મનમાં નકકી કરેલુ, તેના દ્રવ્ય અને પર્યાયના સ્વરૂપને પ્રકાશિત કરવાવાળા. (૧૬) અપ્રકીર્ણ પ્રવૃતત્વ પ્રસંગ વિના વિસ્તાર સહિત નહિ કહેવું, તથા સંક્ષેપમાં નહિ કહેવું. (૧૭) અન્ય પ્રહતત્વ-પૂર્વાપર પદેન અને અર્થોની અપેક્ષા રાખવા વાળા, અર્થાત્ પ્રકરણ સંગત.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा पूर्वापरसापेक्षत्वम् । (१८)-अभिजातत्वम् = सूक्ष्मस्यापि जीवादिस्वरूपस्य चाक्षुषप्रत्यक्षीकरणवत्प्रतिपादकत्वम् । (१९)-अतिस्निग्धमधुरत्वम् अमृतवत्तृप्तिजनकत्वम् । (२०)-अपरमर्मवेधित्वम् = परमर्मोद्घाटनरहितत्वम् । (२१)-अर्थधर्माभ्यासानपेतत्वम्=पारमार्थिकार्थधर्मबोधकत्वम् (२२)-उदारत्वम्-सर्वप्राणिकल्याणकारित्वं, तुच्छार्थानभिधायकत्वं वा । (२३)-परनिन्दात्मोत्कर्षविप्रयुक्तत्वम् = परोत्क्षेपात्मप्रशंसाहीनत्वम् (२४)-उपगतश्लाघत्वम् = सकलहितकरत्वेन समादतत्वम् (२५)
प्रसङ्ग के विना न कहना, न विस्तारयुक्त और न संक्षिप्त कहना, (१७) अन्योन्यप्रगृहीतत्व पूर्वापर पदों की और अर्थ की अपेक्षा रखनेवाले, अर्थात् प्रकरणसङ्गत, (१८) अभिजातता - जीव आदि के अत्यन्त सूक्ष्मस्वरूपको भी इतना स्पष्ट निरूपण करने वाले जैसे कि आंखों से देख रहे हों, (१९) अतिस्निग्धमधुरता – अमृत के समान तृप्तिकारक, (२०) अपरमर्मवेधित्व – दूसरों के मर्म को न प्रगट करने वाले, अथवा प्रतिपक्षियों के मर्म ( हेतुओं एवं युक्तिओं) का निराकरण करने वाले, (२१) अर्थधर्माभ्यासानपेतता – परमार्थ अर्थात् मोक्ष तथा मोक्ष के साधनरूप धर्म का बोध कराने वाले, (२२) उदारता - प्राणिमात्र का कल्याण करने वाले अथवा तुच्छ अर्थों का प्रतिपादन न करने वाले, (२३) परनिन्दाऽऽत्मोत्कर्षविप्रमुक्तता - परनिंदा और आत्मप्रशंसा रहित, (२४) उपगतश्लाघत्व – सर्वहितकारी होने के कारण सभी
(૧૮) અભિજાતતા–જીવ આદિ તવેના અત્યન્ત સૂક્ષ્મ સ્વરૂપનું પણ એટલું સ્પષ્ટ નિરૂપણ કરવાવાળા જેમકે નેત્રથી જોઈ રહ્યા હોય. (૧૯) અતિસ્નિગ્ધ મધુરતા-અમૃત સમાન તૃપ્તિ કરવા વાળા. (૨૦) અપરમધિત્વ–બીજાના મર્મને પ્રગટ નહિ કરવા વાળા, અથવા પ્રતિપક્ષીઓના મર્મ (હેતુઓ-યુક્તિઓ ) નું નિરાકરણ-કરવા વાળા. (૨૧) અર્થ ધર્માભ્યાસાનપતતા–પરમાર્થ અર્થાત્ મોક્ષ તથા મોક્ષના સાધનરૂપ ધર્મને બંધ કરવાવાળા. (૨૨) ઉદારતા–પ્રાણીમાત્રનું કલ્યાણ કરવા કરાવાવાળા, અથવા તુચ્છ અર્થોનું પ્રતિપાદન નહિ કરવા વાળા (૨૩) પરનિન્દાડડમોત્કર્ષવિપ્રમુક્તતા-પર નિન્દા અને આત્મપ્રશંસાથી રહિત (૨૪) ઉપગતશ્લાઘ––સર્વહિતકારી હેવાને
प्र. आ.-३
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८
आचाराङ्गसूत्रे
अनपनीतत्वम् = श्रुतिकटुत्वादिवचनदोषापेतत्वम् (२६) - उत्पादिताच्छिन्नकौतूहलस्वम् = नवनवार्थप्रतिपादकत्वेन पुनः पुनः श्रवणाभिलाषजनकस्वम् । (२७) - अद्रुतत्वम् = शीघ्रतारहितत्वम् । ( २८ ) - अनतिविलम्बितत्वम् = वाक्यापरिसमाप्तौ विश्रामरहितत्वम् । ( २९ ) - विभ्रमविक्षेपरोषा वेशादिराहित्यम् = विभ्रमो = भ्रान्तिः, विक्षेपः = विवक्षितार्थं प्रत्यनासक्तता, रोषावेशः = क्रोधावेगस्तैर्विमुक्तत्वम् । (३०) - विचित्रत्वम् = वर्णनीयवस्तुस्वरूपप्रकाशनेन लोकोत्तरत्वम् । ( ३१ ) - आहित विशेषत्वम् = द्रव्य-पर्याय - विशेषप्रतिपादकत्वम् । ( ३२ ) - साकारत्वम् = हेतुकारणादिभिः स्फुटतया
के लिये उपादेय, (२५) अनपनीतत्व - कर्णकटुकता आदि दोषों से रहित, (२६) उत्पादिताच्छिन्नकौतूहलत्व - नूतन नूतन अर्थ का निरूपण करने के कारण वार वार सुनने की अभिलाषा उत्पन्न करनेवाले, अर्थात् - भगवानके वचनोंको वार वार सुनने की इच्छा होती है । (२७) अद्भुतत्व - शीघ्रता से रहित, ( २८ ) - अनतिविलम्बितत्व - बहुत विलम्ब से उच्चारण न किये जाने वाले, अर्थात् वाक्य समाप्त होने से पहले विश्राम लिए विना हो बोले जाने वाले । (२९) विभ्रम - विक्षेप - रोषाssवेशादिराहित्य, विभ्रम अर्थात् भ्रान्ति, विक्षेप अर्थात् प्रतिपाद्य वस्तु के प्रति असावधानी, रोष अर्थात् क्रोध के आवेश से रहित, (३०) विचित्रता वर्णन की जाने वाली वस्तु का स्वरूप प्रकाशित करने के कारण लोकोत्तर, (३१) आहितविशेषता - द्रव्य और पर्याय को विशेषता का प्रतिपादन करने वाले,
મરણે સર્વને માટે ઉપાદેય–બ્રહણ કરવા ચેાગ્ય, (૨૫) અનપનીતત્વ—કાનને અપ્રિય લાગે એવા દોષોથી રહિત. (૨૬) ઉત્પાદિતાચ્છિન્નકૌતૂહલત્વ—નવા-નવા અર્થનું નિરૂપણુ કરવાના કારણે વારવાર સાંભળવાની અભિલાષા ઉત્પન્ન કરવાવાળા, અર્થાત્ ભગવાનના વચનાને વારંવાર સાંભળવા અભિલાષા-ઈચ્છા થાય છે, (૨૭) અદ્ભુતત્વ—શીવ્રતાથી રહિત (२८) अनतिविसम्मितत्व— महुन विसंभथी उभ्यारण नद्धि अश्वावाजा, अर्थात्-वाभ्य समाप्त थया पडेसां विश्राम सीधा विनान मोसवावाणा. (२८) विभ्रम-विक्षेष - शेषावेशाद्दिरहितत्व-विश्रभ अर्थात्-ब्रांति, विक्षेय अर्थात् पतिपाद्य वस्तु तरई गई, રાષ-અર્થાત્ દાધના આવેશથી રહિત (૩૦) વિચિત્રતા–વન કરવા ચાગ્ય વસ્તુના સ્વરૂપને પ્રકાશિત કરવાના કારણે લોકોત્તર (૩૧) આહિતવિશેષતા-દ્રવ્ય અને પર્યાયની
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा प्रकाशनेनार्थानां साक्षात्कारजनकत्वम् । (३३)-सत्त्वपरिगृहीतत्वम् उत्पादव्ययौव्ययुक्तसत्तयाऽर्थप्रकाशकत्वम् । (३४)-अपरिखेदितत्वम् = स्वपरखेदानुत्पादकत्वम् । (३५)-अव्युच्छेदित्वम् = वर्णनीयपदार्थनिर्णयं यावदविच्छिन्नत्वम् ।
वृद्धसप्रदायविद्भिरप्युक्तम्
(१)-सकारवत्त, (२)-उदत्तत्तं, (३)-उवयारोवेयत्तं (४)-गंभीरज्युणित्तं, (५)-अणुणादित्तं, (६)-दक्खिणत्तं, (७)-उवणीयरागतं, (८)-महत्थत्त, (९)अन्वाहयपुव्वावज्जत्तं, (१०)-सिट्टत्तं, (११)-असंदिद्धत्तं, (१२)-अवहरियअनुत्तरतं, (१३)-हिययग्गाहित्तं, (१४)-देसकालअवईयत्तं, (१५)-तत्ताणुरूवत्तं, (१६)अण्णपइण्णसरियत्तं, (१७)-अन्नुन्नप्पग्गहीयत्तं, (१८)-अहिजायत्तं, (१९)-अइणिद्धमहुरतं, (२०)-अवरमम्मवेहित्तं, (२१)-अत्थधम्मब्भासाणवेयत्त, (२२)-उयारतं, (२३)-परनिंदाअप्पुक्करिसविप्पजुत्तत्तं, (२४)-उवगयसिलाघत्तं, (२५)-अणवणीयत्तं, (२६)-उप्पाइयच्छिन्नकोउहलत्तं, (२७)-अदुयत्तं, (२८)-अणइबिलंवियत्त, (२९)विन्भमविक्खेवरोसावेसाइराहिच्चं, (३०)-विचित्तत्त, (३१)-आहियविसेसत्त, (३२)सागार, (३३)-सत्तपरिग्गहीयत्त, (३४)-अपरिखेइयत्तं, (३५)-अन्बुच्छेइत्तं ।
(३२) साकारता-हेतु कारण आदि के द्वारा स्पष्ट रूप से प्रकाशित करके पदार्थों का साक्षात्कार कराने वाले, (३३) सत्त्वपरिगृहीतत्व - उत्पाद व्यय और ध्रौव्यमय सत्ता के रूपमें अर्थ के प्रकाशक (३४) अपरिखेदितत्व - स्त्र को और पर को खेद न पहुँचाने वाले, (३५) अव्युच्छेदित्व – प्रतिपाद्य विषय का निर्णय हुए विना न रुकने वाले, अर्थात् विवक्षित वस्तु का पूर्ण निर्णय करने वाले ।
વિશેષતાનું પતિપાદન કરવા વાળા (૩૨) સાકારતા–હેતુ, કારણ આદિ વડે સ્પષ્ટ રૂપથી પ્રકાશિત કરીને પદાર્થોને સાક્ષાત્કાર કરાવવા વાળા. (૩૩) સવપરિગ્રહીતત્વઉત્પાદ, વ્યય, અને ધૌવ્ય-મય સત્તાના રૂપમાં અર્થના પ્રકાશક (૩૪) અપરએદિતત્વ પિતાને અને પારકાને ખેદ નહિ પહોંચાડનાર (૩૫) અવ્યુચ્છેદિવ–પ્રતિપાદ્ય વિષયને નિર્ણય થયા વિના નહિ અટકનારા, અર્થાત્ વિવક્ષિત વસ્તુને પૂર્ણ નિર્ણય કરવા વાળા,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०
आचाराङ्गमुत्रे
भगवद्वचनानि चतुर्विधेऽनुयोगे प्रविभक्तानि स चेत्थम् -
(१) - चरणकरणानुयोगः, (२) - धर्मकथानुयोगः, (३) - गणितानुयोग:, (४) - द्रव्या
नुयोगश्च ।
युज्यते = संबध्यते भगवदुक्तार्थेन सहेति योगः = गणधरकथनरूपः, अनु = अनुकूलो योगोऽनुयोगः । भगवद्वचनानुरूपा गणधरोक्तिरित्यर्थः । (१) (१) अथ चरणकरणानुयोगः
(१) चर्यते = गम्यते = प्राप्यते भवोदधेः परं कूलं चतुर्दशगुणस्थाना
भगवान् के वचनों में ये पैंतीस अतिशय अर्थात् गुण होते हैं । प्राचीन आचार्यों भी कहा है -' सकारवत्त ' इत्यादि ३५ ।
( वाणी के पैंतीस गुण पहले कह चुके हैं अतः यहाँ इनका अर्थ कहने की आवश्यकता नहीं ।
भगवान् के वचन चार अनुयोगों में विभक्त हैं। चार अनुयोग ये हैं :
१ चरणकरणानुयोग, २ धर्मकथानुयोग, ३ गणितानुयोग, और ४ द्रव्यानुयोग । भगवानके वचनों के अनुकूल गणधरों का व्याख्यान अनुयोग कहलाता I (१) चरणकरणानुयोग -
जिसके द्वारा भव-सागर का किनारा अर्थात् चौदहवाँ गुणस्थान प्राप्त किया जाय
ભગવાનના વચનામાં આ પ્રમાણે પાંત્રીશ અતિશય અર્થાત્—ગુણ હોય છે. પ્રાચીન मायायेथे पणु म्ह्युं छे :- “ सक्कारवत्तं" इत्यादि उप. ( यांत्रीश वालीना गुणेो पडेसा કહી ગયા છીએ જેથી અહિં એના અથ કહેવાની આવશ્યકતા નથી.)
ભગવાનના વચન ચાર અનુયાગામાં વહેંચાયેલા છે. ચાર અનુયાગ આ છે— (१) अररथानुयोग, (२) धर्मस्थानुयोग, (3) गणितानुयोग भने (४) द्रव्यानुयोग
ભગવાન—દ્વારા પ્રરૂપિત અર્થની સાથે ગણધરાના વચનને ચેગ હોય તે અનુયાગ કહેવાય છે, તાત્પય એ છે કેઃ—ભગવાનના વચનાને અનુકૂળ ગણધરાએ કરેલું વ્યાખ્યાન તે અનુયાગ કહેવાય છે.
(१) यरशुरणानुयोग -
જેનાથી ભવસાગરના કિનારા અર્થાત્ ચૌદમુ· ગુણસ્થાન પ્રાપ્ત કરી શકાય, તેને અર્થાત્ મૂલગુણુને ‘ચરણુ ' કહે છે, અથવા વ્રત આદિ ચરણ કહેવાય છે. તે સિત્તેર ( ७० ) छे. उछु पशु छे
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा वस्थास्वरूपमनेनेति चरणं = मूलगुणरूपम् । यद्वा चरण-व्रतादि, तच्च सप्ततिसंख्यकम् , उक्तञ्च
" वय५ समणधम्म१० संजम१७, वेयावच्चं १० च बंभगुत्तीओ ९ । णाणाइतियं३ तव१२ कोहनिग्गहाई४ चरणमेयं ॥ १॥” इति ।
क्रियते चरणस्य पुष्टिरनेनेति करणम् = उत्तरगुणरूपम् । यद्वा करणं पिण्डविशुद्धयादि, एतदपि सप्ततिसंख्यकम् , उक्तञ्चउसे अर्थात् मूलगुणको ‘ चरण' कहते हैं । अथवा व्रत आदि ‘चरण' कहलाते हैं । वे ७० सत्तर हैं । कहा भी है -
पांच महाव्रत, दश श्रमणधर्म, सत्रह संयम, दश वैयावृत्य, नौ ब्रह्मचर्य की गुप्तियां, रत्नत्रय - (सम्यग्ज्ञान, दर्शन, चारित्र), बारह प्रकारका तप, चार क्रोधादिविजय-(क्रोधविजय, मायाविजय, मानविजय, लोभविजय), यह ७० सत्तर प्रकारका — चरण' कहलाता है।
चरण की पुष्टि करने वाला 'करण' कहलाता है । करण का अभिप्राय हैउत्तर गुण । अथवा पिण्डविशुद्धि आदिको करण कहते हैं। इसके भी सत्तर ७० भेद हैं । कहा भी है :--
પાંચ મહાવ્રત, દસ શ્રમણધર્મ, સત્તર સંયમ, દશ વૈયાવૃત્ય, નવ બ્રહ્મચર્યની ગુપ્તિએ, રત્નત્રય-(સમ્યજ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર) બાર પ્રકારને તપ, ચાર ક્રોધાદિવિજય,-(ક્રો વિજય, માનવિજય, માયાવિજય, ભવિજય) આ પ્રમાણે सित्ते२ (७०) १२॥ य२६१ ४डेवाय छे. ॥१॥
ચરણની પુષ્ટિ કરવા વાળા કરણ કહેવાય છે. કરણને અભિપ્રાય છે-ઉત્તર ગુણ, અથવા પિડવિશુદ્ધિ આદિને કરણ કહે છે, તેના પણ સિત્તર ભેદ છે. કહ્યું પણ છે –
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२
आचारागसूत्रे "पिंडविसोही४ समिई५, भावण १२ पडिमा१२ य इंदियनिरोहो५ । पडिलेहण२५ गुत्तीओ३, अभिग्गहा४ चेव करणं तु ॥ १॥" इति ।
तयोरनुयोगश्चरणकरणानुयोगः (१)। . धर्मकथानुयोगादयश्चरणकरणयोभव्यजीवान् प्रवर्तयन्तीति तेषां चरणकरणागतया प्राधान्यमेतस्यानुयोगस्य, अत एवास्य प्राथम्यम् । उक्तश्चआत्मन् ! जानीहि पूर्व चरणकरणयोराश्रये यन्महत्त्वं,
मोहं दूरीकरोति प्रकटयति परं निश्चयात्मस्वरूपम् । " चार पिण्डविशुद्धि, पांच समितियां, बारह भावना, बारह पडिमा, पांच इन्द्रियनिरोध, पचीस प्रतिलेखना, तीन गुप्तियां, चार अभिग्रह, यह सत्तर ७० प्रकारका करण कहलाता है।
इस तरह चरण और करण के अनुयोग को, अर्थात् भगवान् की वाणी के अनुकूल व्याख्यान को चरणकरणानुयोग कहते हैं । तात्पर्य यह है कि--जिस शास्त्र में चारित्र सम्बन्धी निरूपण है, वह चरणकरणानुयोग समझना चाहिए।
धर्मकथानुयोग आदि शेष तीन अनुयोग भव्यजीवों को चरण और करण में प्रवृत्त करते हैं, अतः वे इसी अनुयोग के अङ्ग हैं। इस प्रकार चारों अनुयोगो में चरणकरणानुयोग ही प्रधान है । प्रधान होने के कारण ही इस की गणना सर्वप्रथम की गई है। कहा भी है
__ हे आत्मन् ! चरण और करण में जो महत्त्व है, उसे पहले समझ ले । वह मोह को निवारण करता है, आत्मा के निश्चय अर्थात् वास्तविक स्वरूप को प्रकट करता है, वह सब
“ચાર પિંડવિશુદ્ધિ, પાંચ સમિતિઓ, બાર ભાવના, બાર પડિયા, પાંચ ઈન્દ્રિય નિધિ, પચીશ પ્રતિલેખના, ત્રણ ગુપ્તિએ, ચાર અભિગ્રહ, આ સર્વ કરણ डेवाय छे." ॥१॥
આ પ્રમાણે ચરણ અને કરણના અનુગને અર્થાત્ ભગવાનની વાણીને અનુકૂલ વ્યાખ્યાનને ચરણકરણાનુગ કહે છે. તાત્પર્ય એ છે કે-જે શાસ્ત્રમાં ચારિત્રસમ્બન્ધી નિરૂપણ છે તે ચરણકરણનુયોગ સમજવું જોઈએ.
ધર્મકથાનુગ આદિ બાકીના ત્રણ અનુગ ભવ્ય જીને ચરણ અને કરણમાં પ્રવૃત્ત કરે છે, તેટલા માટે તે પણ એ અનુગનું અંગ છે. આ પ્રકારે ચારેય અનુગોમાં ચરણકરણાનુગ પ્રધાન–મુખ્ય છે. મુખ્ય હેવાના કારણે જ તેની ગણના સૌથી પ્રથમ કરી છે. કહ્યું પણ છે –
હે આત્મન ! ચરણ અને કરણમાં જે મહત્ત્વ છે, તેને પ્રથમ સમજી લે, તે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा आधारोऽयं गुणानामपनयति सदाऽनादिमिथ्यात्वदोषं,
हेतुर्योऽयं विशुद्धेर्दमयति नितरामिन्द्रियाणि द्रुतं यः ॥१॥ सम्यग्ज्ञानस्य दाता शिवसुखजनकः कर्मधूलेश्च हर्ता,
__ कर्ता विद्योतनस्याऽऽत्मनि सकलगुणस्याऽद्वितीयः प्रकाशः । आत्मन्नेवात्मनीनश्चरणकरणयोराश्रयः काऽत्र शङ्का ?, शङ्कारो नैष लोकः परिणतिविरसः किं सुखाशां करोषि ? ॥२॥
(२) अथ धर्मकथानुयोगःभवजलनिधौ निपतन्तं भव्यजातं धारयति-तरिरिव तारयति शुभस्थानं पापयतीति धर्मः, तस्य कथा भगवद्देशनालक्षणो वाक्यप्रबन्धः धर्मकथा । अहिंसादिप्ररूपणा वा धर्मकथा। अथवा श्रुतचारित्रलक्षणधर्मप्रधानकथा-धर्मकथा । यद्वा गुणों का आधार है, और अनादिकालीन मिथ्यात्व दोष को दूर करता है, विशुद्धि का कारण है, और इन्द्रियों को शीघ्र ही दमन करने वाला है ॥ १ ॥
सम्यग्ज्ञान का दाता है, मोक्षसुख उत्पन्न करने वाला है, कर्मरूपी धूलको दूर करने वाला है, आत्मामें उद्योत-प्रकाश करने वाला है और समस्त गुणों का अद्वितीय प्रकाशक है, हे आत्मन् ! चरण और करण का आश्रय लाभकारी है, इस विषयमें शंका को स्थान ही कहां है ? अर्थात् निश्चितरूपसे ही वह कल्याण करने वाला है, यह लोक (संसार) तो परिणाम में एकदम नीरस है, तू इस से सुख की अभिलाषा क्यों करता है ॥ २॥
(२) धर्मकथानुयोग संसाररूपी सागरमें डूबते हुए भव्य जीवों को धारण करनेवाला-नौका के समान મેહનું નિવારણ કરે છે, આત્માના નિશ્ચય અર્થાત્ વાસ્તવિક સ્વરૂપને પ્રગટ કરે છે, તે સર્વ ગુણને આધાર અને અનાદિ કાલના મિથ્યાત્વ દેષને દૂર કરે છે, વિશુદ્ધિનું કારણ અને ઈન્દ્રિયના શીધ્ર દમન માટે તે સહાયક છે / ૧ /
સમ્યગજ્ઞાન દેનાર છે અને મોક્ષસુખ ઉત્પન્ન કરવાવાળું છે. કર્મરૂપી ધૂળને દૂર કરવાવાળું છે. આત્મામાં ઉદ્યોત–પ્રકાશ કરવા વાળું છે. અને સમસ્ત ગુણોને અદ્વિતીય પ્રકાશક છે. હે આત્મન ! ચરણ અને કરણને આશ્રય કલ્યાણકારી છે, આ વિષયમાં શંકાને સ્થાન જ ક્યાં છે? અર્થાત્ નિશ્ચિત રૂપથી જ તે કલ્યાણ કરવા વાળું છે, આ લેક (સંસાર) તે પરિણામે એકદમ નરસ–રસરહિત છે, તે તેમાં सुमनी मलिदा! ॥ भोट ४२ छ ? ॥२॥
(२) धर्मस्थानुयोग સંસારરૂપી સાગરમાં ડુબતા ભવ્ય અને ધારણ કરવાવાળી, વહાણ પ્રમાણે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे शुभाशुभकर्मविपाकोपदर्शनं धर्मकथा । किञ्च - तिर्थङ्करचक्रवर्त्यादिचारित्रवर्णनं धर्मकथा । तस्या अनुयोगः धर्मकथानुयोगः ।
धर्मकथा चतुर्विधा-(१)-आक्षेपणी-(२)-विक्षेपणी- (३)-संवेदनी(४)-निवेदनीभेदात् ।
__ आक्षेपण्यादिधर्मकथाभिराक्षिप्ताः विक्षिप्ताः संवेदिता निर्वेदिताः सन्तो भव्यप्राणिनश्चारित्रं प्राप्नुवन्ति ।
किनारे लगादेने वाला, अर्थात् शुभस्थानमें पहुंचा देनेवाला धर्म कहलाता है। उस धर्म की कथा अर्थात् भगवान की देशना जिसमें पाई जाय उसे धर्मकथा कहते हैं । अथवा अहिंसा आदि की प्ररूपणा धर्मकथा कहलाती है । अथवा श्रुत और चारित्र की प्रधानता वाली कथा को धर्मकथा कहते हैं। अथवा शुभ और अशुभ कर्मफल को प्रकाश करना धर्मकथा है । या तीर्थकर चक्रवर्ती आदि महापुरुषों का चरित्र वर्णन करना धर्मकथा है। उसके अनुयोग-व्याख्यान को धर्मकथानुयोग कहते हैं ।
धर्मकथा चार प्रकार की है:-(१) आक्षेपणी (२) विक्षेपणी (३) संवेदनी और (४) निवेदनी।
आक्षेपणी आदि धर्मकथाओं से आक्षिप्त संवेदित और निर्वेदित (विरक्त) हुए भव्य जीव चारित्र प्राप्त करते हैं। કિનારે લઈ જનારી, અથત શુભ સ્થાનમાં પહોંચાડી દેવા વાળી વસ્તુને ધર્મ કહેવામાં આવે છે. તે ધર્મની કથા અર્થાત્ ભગવાનને ઉપદેશ જેમાં જોવામાં આવે છે. તેને ધર્મકથા કહે છે. અથવા અહિંસા આદિની પ્રરૂપણા તે ધર્મકથા કહેવાય છે. અથવા તે શ્રત અને ચારિત્રની પ્રધાનતાવાળી કથાને ધર્મકથા કહે છે, અથવા શુભ અને અશુભ કર્મ –ફલને પ્રગટ કરવું તે ધર્મકથા છે. અથવા તીર્થકર, ચક્રવર્તી આદિ મહાપુરૂષના ચરિત્રનું વર્ણન કરવું તે ધર્મકથા છે. તેનાં અનુયોગ-વ્યાખ્યાનને ધર્મકથાનુગ કહે છે.
४था या२ ५४ा२नी छे. (१) माक्षेप (२) विक्षेपण (3) संवहनी मने (४) निवनी.
આક્ષેપણી આદિ ધર્મકથાઓથી આક્ષિપ્ત, વિક્ષિપ્ત, સંવેદિત અને નિવેદિત (વિરક્ત) થયેલા ભવ્ય જીવ ચારિત્ર પ્રાપ્ત કરે છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा
(१) आक्षेपणीआक्षिप्यते मोहं निराकृत्य चारित्रं प्रति समाकृष्यते श्रोताग्नयेति-आक्षेपणी, उक्तश्च
"स्थाप्यते सत्पथे श्रोता, यया साऽऽक्षेपणी कथा।
यथेषुकारं कमला,-वती धर्मे व्यतिष्ठिपत् ॥१॥" बाल्यावस्थतनयद्वयसमन्वितः सपत्नीको भृगुपुरोहितः सर्वस्वं परिहाय दीक्षार्थ सदनानिर्ययौ । तदीयं सकलं वसु परिगृहीतं पत्येति विदित्वा कमलावती राज्ञी वैराग्यमुपगता स्वपतिमिषुकारं नृपतिं प्रत्यबोधयत् । 'राजन् ! किं वान्ताशिवद्
(१) आक्षेपणी जिस कथा के द्वारा श्रोता मोह से हटकर चारित्र के प्रति आकर्षित होते हैं, वह आक्षपणी धर्मकथा कहलाती है, कहा भी हैं -
" जिस के द्वारा श्रोता सन्मार्ग में स्थापित किये जाते हैं, उसे आक्षेपणी कथा कहने हैं। जैसे कमलावतीने इषुकार को धर्म में स्थिर किया ॥१॥"
छोटी उम्र वाले अपने दो बालकों के साथ पत्नीसहित भृगु पुरोहित सर्वस्व त्याग कर दीक्षा ग्रहण करने के लिये अपने घर से निकला । उस पुरोहित का समस्त धन मेरे पति (राजा) ने ले लिया है, ऐसा जान करके रानी कमलावती को वैराग्य हो गया और उसने अपने पति राजा इषुकार को समझाया--" महाराज ! जिस धनका भृगु पुरोहित ने
(१) आक्षेपणीજે કથા દ્વારા શ્રોતા મેહથી હઠી જઈને ચારિત્ર તરફ આકર્ષિત થાય છે તે આક્ષેપણ ધર્મકથા કહેવાય છે. કહ્યું પણ છે –
જેનાથી શ્રોતાને સન્માર્ગમાં સ્થાપિત કરી શકાય છે તેને આક્ષેપણ કથા छ, २वी शत भातीय ध्र ने या स्थि२ ज्यो. ॥१॥
નાની ઉમરવાળા પિતાના બે બાળકની સાથે તથા પત્ની સહિત ભૂગુ પુરોહિત સર્વસ્વ ત્યાગ કરીને દીક્ષા ગ્રહણ કરવા માટે પોતાના ઘેરથી નીકળ્યા, તે પુરોહિતનું તમામ ધન મારા પતિ (રાજા) એ લઈ લીધું છે. એવું જાણીને રાણી કમલાવતીને વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થઈ ગયું અને તેણે પોતાના પતિ રાજા ઈષિકારને સમજાવ્યા
प्र.
आ.-४
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६
आचाराङ्गस्त्रे
भोगमाशंससे ?' इत्यादि । अथ कमलावतीवचनश्रवणक्षणसंजातप्रतिबोध इषुकारः कमलावती च दीक्षार्थं सहैव निष्क्रान्तौ ।
(२) विक्षेपणी
विक्षिप्यते = सम्यग्वादगुणोत्कर्षमदर्शनेन मिथ्यावादादपसार्यते श्रोताऽनयेति विक्षेपणी । उक्तञ्च -
" सम्यग्वादप्रकर्षेण, मिथ्यावादस्य खण्डनम् ।
या विक्षेपणी सैव, यथा केशी प्रदेशिनम् " ॥ २ ॥
मिथ्यावादादपसारयामासेति शेषः ।
वमन कर दिया, वह धन भोगोगे ? आप वमन का सेवन करने वालों की तरह भोग की लालसा क्यों करते हैं ? " इत्यादि । इषुकार को कमलावती के वचन सुनते ही वैराग्य हो आया और राजा तथा रानी दोनों साथ-साथ दीक्षा ग्रहण कर ली ॥ १ ॥
(२) विक्षेपणी
सम्यग्वाद अर्थात् अनेकान्तवाद या सिद्धान्त के गुणों का दिग्दर्शन कराकर श्रोताओं को मिथ्यावाद अर्थात् एकान्तवाद स हटाने वाली कथा विक्षेपणी कहलाती हैं । कहा भी है
“મહારાજ ! જે ધનને ભૃગુ પુરાRsિતે વમન કરી નાખ્યું છે તે ધનને આપ ભાગવશે ? આપ વમનનું સેવન કરવાવાળાની પેઠે ભાગની લાલસા શા માટે કરે છે ? - ઈત્યાદિ
રાજા ઇષુકાર પાતે કમલાવતીના વચન સાંભળતાં જ વૈરાગ્ય પામ્યા અને રાજા तथा शशी भन्ने साथै साथै दीक्षा ग्रहण ४१. ॥१॥
(२) विक्षेपणी
સમ્યવાદ અર્થાત્ અનેકાન્તવાદ, અથવા સત્યસિદ્ધાંતના ગુણ્ણાનુ દિગદર્શન કરાવીને શ્રોતાઓને મિથ્યાવાદ અર્થાત્ એકાન્તવાદથી દૂર કરાવનારી કથા તે વિક્ષેપણી था उडेवाय छे. पशु छे:
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा
केशिश्रमणतः करुणारसपरिपूर्णमास्तिकतावादमाकर्ण्य प्रदेशी नाम भूपालो नास्तिकतावादं परित्यज्य द्वादशव्रतधारी श्रावको भूत्वा मृत्वा च प्रथमकल्पे सूर्याभनामा देवो बभूव ।
(३) संवेदनीसंवेद्यते = संसारासारतापदर्शनेन मोक्षाभिलाष उत्पाद्यतेऽनयेति संवेदनी ।
"यस्याः श्रवणमात्रेण, मुक्तिवाञ्छा प्रजायते । संवेदनी यथा मल्ली, षड् नृपान् प्रत्यबोधयत् ॥३॥"
" सम्यग्वाद का उत्कर्ष दिखला कर मिथ्यावाद अर्थात् मिथ्यामान्यता का खण्डन करने वाली विक्षेपणी कथा है। जैसे-केशी श्रमणने प्रदेशी राजा को मिथ्यावाद से हटाया था" ॥२॥
श्री केशी श्रमण के श्रीमुखसे करुणा-रस से परिपूर्ण आस्तिकवाद सुन कर प्रदेशी नामक राजा नास्तिकवाद त्याग कर बारह व्रतधारी श्रावक हो कर मरकर प्रथम सौधर्म कल्पमें सूर्याभ नामक देव हुआ।
(३) संवेदनी जो धर्मकथा संसार की असारता प्रदर्शित करके भव्य जीवों में मोक्षकी अभिलाषा जागृत करती है, वह संवेदनी धर्मकथा है। कहा भी है
સમ્યગ્વાદને ઉત્કર્ષ બતાવીને મિથ્યાવાદ અર્થાત્ મિથ્યા માન્યતાનું ખંડન કરવાવાળી વિક્ષેપણ કથા છે. જેવી રીતે કેશી શ્રમણે પ્રદેશી રાજાને મિથ્યાવાદથી भुत ४ा ता. ॥२॥"
શ્રી કેશી શ્રમણના શ્રીમુખથી કરૂણારસથી પરિપૂર્ણ આસ્તિકવાદ સાંભળીને પ્રદેશી નામના રાજાએ નાસ્તિકવાદ ત્યાગ કર્યો, બાર વ્રતધારી શ્રાવક થઈને મરીને પ્રથમ સૌધર્મકલ્પમાં સૂર્યાભ નામના દેવ થયા.
(3) सवनी જે કથા સંસારની અસારતા બતાવીને ભવ્યજીમાં મોક્ષની અભિલાષા જાગ્રત अरे, तसंवहनी धमा छ. ४९ ५४५ छ:
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८
आचारागसूत्र मल्लीकुमारी षड् भूमिपालान् स्वस्मिन्ननुरक्तान् विज्ञाय, तेभ्यः संसारासारतां प्रदर्य मोक्षाभिलाषं जनयामास ।
(४) निर्वेदनीनिर्वेधतेविषयभोगेम्यो विरज्यते श्रोताऽनयेति निर्वेदनी, उक्तञ्च" यदाऽऽकर्णनमात्रेण, वैराग्यमुपजायते । निर्वेदनी यथा शालि,-भद्रो वीरेण बोधितः " ॥४॥
"जिस कथा को श्रवण करने मात्र से ही मोक्ष की आकाङ्क्षा उत्पन्न होती है, वह संवेदनी धर्मकथा है । जैसे–मल्ली नामक राजकन्याने छह राजाओं को बोध दिया " ॥३॥
छह राजा मेरे उपर अनुरक्त हैं, यह जानकर मल्लीकुमारीने उन्हें संसारकी निःसारता समझाई और उन में मुक्ति की अभिलाषा उत्पन्न कर दी । मल्ली कुमारी का वह उपदेश संवेदनी धर्मकथा है ॥ ३ ॥
(४) निदनी जो कथा श्रोताओं को विषयभोगसे विरक्त बनाती है, वह निर्वेदनी धर्मकथा कहलाती है । कहा भी है :
" जिसका श्रवण करते ही वैराग्य उत्पन्न होता है, वह निर्वेदनी धर्मकथा है। जैसे भगवान् महावीरने शालिभद्र को प्रतिबोध दिया" ॥ ४ ॥
જે કથા સાંભળવા માત્રથી જ મોક્ષની ઈચ્છા ઉત્પન્ન થાય છે તે સંવેદની ધર્મકથા છે. જેવી રીતે મલ્લી નામની રાજકન્યાએ છ રાજાઓને બંધ આપે. ગા”
છ રાજા મારા ઉપર આસક્ત-પ્રેમવાળા છે. એવું જાણીને મલ્લી કુમારીએ તેઓને સંસારની નિસારતા સમજાવી અને તેમાં મુક્તિની અભિલાષા ઉત્પન્ન કરી, મલ્લીકુમારીને તે ઉપદેશ સંવેદની ધર્મકથા છે.
(४) निवेनी જે કથા શ્રોતાઓને વિષય ભેગથી વિરક્ત બનાવે છે તે નિર્વેદની કહેવાય છે. કહ્યું પણ છે –
“જેનું શ્રવણ કરતાં જ વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થાય છે, તે નિવેદની ધર્મકથા છે की रीत सापान महावीर शासिमने प्रतिमा माल्या. ॥४॥"
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
माचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा
कमलकोमलकान्ताकारः शालिभद्रकुमारः श्रीमहावीरतीयङ्करकथितधर्मदेशनाश्रवणसमनन्तरं त्वरया वैराग्यमुपगतश्चारित्रं प्राप। उक्तश्च"भवस्य सर्वे क्षणभङ्गुरं सुख,
विदन्ति ये धर्मकथानुरागिणः। विहाय ते भोगमनन्तदुःखदं,
___ चरन्ति चारित्रयने विरागिणः" ॥ ४ ॥ उत्तराध्ययनसूत्रस्यैकोनत्रिंशेऽध्ययने धर्मकथाफलमाह
"धम्मकहाए णं भंते ! जीये किं जणयइ ? । धम्मकहाए णं जीवे निज्जर जणयइ । धम्मकहाए णं पययणं पभावेइ । पवयणपभावणेणं जीचे आगमेसस्स भत्ताए कम्मं निबंधह।"
कमल के समान कोमल और कान्तिमान आकृति वाला शालिभद्र कुमार श्री महावीर भगवान को धर्मदेशना सुनते ही वैराग्य को प्राप्त हुआ, और उसने चारित्र धारण कर लिया। कहा भी है :
"धर्मकथा में अनुराग रखने वाले जो पुरुष संसार के सुख क्षणभङ्गर समझ लेते हैं, वे अनन्त दुःख देने वाले भोगका त्याग करके, विरागी हो कर चारित्ररूपी बगीचे में विहार करते हैं " ॥१॥
उत्तराध्ययन सूत्र के उनतीसवें अध्ययन में धर्मकथा का फल बतलाया गया है। यह इस भांति है -
કમલના જેવા કેમલ અને કાતિમાન આકૃતિવાળા શાલિભદ્રકુમાર શ્રી મહાવીર ભગવાનની ધમ દેશના સાંભળતાં જ વૈરાગ્યને પ્રાપ્ત થયા અને ચારિત્ર ધારણ કર્યું, ४ प छ:
ધર્મકથામાં પ્રીતિ રાખવાવાળા જે પુરૂષ સંસારના સુખને ક્ષણભંગુર સમજી લે છે તે અનન્ત દુઃખ આપવાવાળા ભેગને ત્યાગ કરીને વૈરાગ્ય ધારણ કરી यात्रिी मायाम विहार ४२ छ. ॥१॥"
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના ઓગણત્રીસમાં અધ્યયનમાં ધર્મકથાનું ફલ બતાવ્યું છે, તે આ પ્રમાણે છે –
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे आक्षेपण्यादिचतुर्विधधर्मकथासंचारोद्भावितानन्दधारातरङ्गसमुल्लसितस्वान्तप्रभूतभव्यभावितात्मा धर्मकथी जन्मजरामरणादिभीषणपीनपाठीनमीनमकरगणसंक्रमणप्रियवियोगाप्रियसंयोगवडवानलाकुलितापारसंसारसागरात् स्वयं तरति, परानपि तारयति ।
स च प्रभूतभव्यान् प्रव्राजयन् भवकूपपतत्माणत्राणसमाश्वासनजिनशासनमहिमानमुपव्हयन् समस्तमेव जगत् जिनशासनरसिकं कुर्वन् , मिथ्यात्वमुत्थापयन् ,
___" भगवन् ! धर्मकथा से जीव को क्या लाभ होता है ? उत्तर-धर्मकथा से जीव को निर्वाण की प्राप्ति होती है । धर्मकथा से जीव प्रवचन की प्रभावना करता है। प्रवचन की प्रभावना से आगे के लिये भद्र (शुभ) कर्मों का बन्ध करता है" ॥ ४ ॥
आक्षेपणी आदि चार प्रकार की धर्मकथा से उत्पन्न होने वाली आनन्द की धाराओं की तरङ्गों से जिन का अन्तःकरण उल्लास को प्राप्त हुआ है, ऐसे अनेक भावितात्मा भव्य धर्मकथा करने वाले पुरुष जन्म जरा और मरण रूपी भयानक और विशाल मगरमच्छोंसे व्याप्त, एवं इष्ट-वियोग और अनिष्ट-संयोग रूपी वडवानल से आकुल-व्याप्त अपार संसार सागर से स्वयं भी पार होते हैं और दूसरों को भी पार करते हैं।
वह धर्मकथाकार अनेकानेक भव्य जीवों को दीक्षित करता हुआ, संसाररूपी कूप में पडनेवाले प्राणियों को त्राण करने का आश्वासन देने वाले जिनशासन की महिमा बढाता हुआ समस्त जगत् को जिनशासन का रसिक-अनुरागी बनाता हुआ मिथ्यात्व की उत्थापना
"मापन ! यथाथी ने शु सास थाय छ ?
ઉત્તર—ધર્મકથાથી જીવને નિજરની પ્રાપ્તિ થાય છે, ધર્મકથાથી જીવ પ્રવચનની પ્રભાવના કરે છે, પ્રવચનની પ્રભાવનાથી આગળ શુભ કર્મોને બંધ કરે છે.”
આક્ષેપણી આદિ ચાર પ્રકારની ધમકથાથી ઉત્પન્ન થનારા આનન્દની ધારાઓના તરંગથી જેનું અંતઃકરણ ઉલ્લાસને પ્રાપ્ત થયું છે, એવા અનેક ભાવિતાત્મા ભવ્ય ધર્મકથા કરવાવાળા પુરૂષ જન્મ. જરા અને મરણપી ભયાનક અને વિશાલ મગરમરછથી વ્યાપ્ત એ પ્રમાણે ઈટ–વિયેગ અને અનિષ્ટસંગરૂપી વડવાનલથી સહિત અપાર સંસારસાગરથી પિતે પણ પાર ઉતરે છે, અને બીજાને પણ પાર ઉતારે છે,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा
३१ सम्यक्त्वमुपस्थापयन्, कर्मकोटि क्षपयति । उत्कृष्टरसायनपरिणाममसौ लभेत चेत , त्रैलोक्यपवित्र तीर्थङ्करनामगोत्रं समुपार्जयति । ___अपि चासौ स्वतःप्रकाशस्वभावस्यापि जिनशासनस्य मिथ्यात्वादितिमिराठतदेशकालादिषु यथोचितभचारलक्षणाराधनतः प्रभावकपदं बिभर्ति । उक्तञ्च
" पावयणी धम्मकही, वाई लद्धीसरो तवस्सी य। विज्जासिद्धो य कवी, अट्रेव पभावगा भणिया ॥१"
और सम्यक्त्व की उपस्थापना करता हुआ कर्मकोटि को खपाता है । कदाचित् परिणाम में उत्कृष्ट रसायन आ जाय तो वह त्रिलोक में पवित्र तीर्थङ्कर गोत्र का भी उपार्जन करता है।
जिन भगवान का शासन स्वतः उज्ज्वल है, तथापि जिस देशविशेष और काल वशेष में मिथ्यात्व का अन्धकार फैल जाता है, वहां भगवान के शासन का प्रचाररूप आराधन करके धर्मकथाकार प्रभावक पद प्राप्त करता है । कहा भी है :
"प्रभावक आठ प्रकार के हैं :- (१) प्रावचनिक, (२) धर्मकथी, (३) वादी, (४) लब्धियों का स्वामी, (५) तपस्वी, (६) विद्यावान्-रोहिणी प्रज्ञप्ति आदि विद्या के धारक, (७) सिद्ध-वचनसिद्धि आदि सिद्धियों वाला, (८) कवि" ।
તે ધર્મકથા કહેનાર અનેક-અનેક ભવ્ય જીને દીક્ષિત કરે છે અને સંસાર રૂપી કુવામાં પડવાવાળા પ્રાણીઓને રક્ષણ કરવાનું આશ્વાસન દેવાવાળા જિનશાસનને મહિમા વધારતા થકા સમસ્ત જગતને જિનશાસનમાં પ્રીતિવાળા બનાવી મિથ્યાત્વ નિવારણ અને સમ્યકત્વની સ્થાપના કરી કર્મટીને ખપાવે છે. કદાચિત્ પરિણામમાં ઉત્કૃષ્ટ રસાયન આવી જાય તે ત્રિલેકમાં પવિત્ર તીર્થકર શેત્રની પણ પ્રાપ્તિ
જિન ભગવાનનું શાસન પિતે ઉજજવલ છે તે પણ જે દેશવિશેષ અને કાલવિશેષમાં મિથ્યાત્વને અંધકાર ફેલાઈ જાય છે, ત્યાં ભગવાનના શાસનપ્રચારરૂપ આરાધન કરીને ધર્મકથાકાર “પ્રભાવક”નું પદ પ્રાપ્ત કરે છે. કહ્યું પણ છે –
"प्रा१४ मा प्रा२न छ. (१) प्रावयनि:, (२) धर्मा१२ (3) वाडी, (४) नियमान al, (५) तपस्वी, (९) विद्यावान-वडिली-प्रज्ञप्ति माह विधान धा२४, (७) सिद्ध-पयनसिद्धिमाहिसिद्धिमावा, (८) वि” ॥१॥
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
आचारागसूत्रे अथ धर्ममहिमोच्यते"जम्मतरेवि सुलहा, पिउभाउसुयाइया । परंतु सुयचारित्त, - धम्मो णो सुलहो भुवि ॥१॥
बारसंगावणे धम्म, णिच्छयव्यवहारिणो। लहंते संजया भव्वा, भत्तिपण्णेण ननहा ॥२॥
संस्कृतच्छायाजन्मान्तरेऽपि सुलभा, - पितृ-भ्रात-सुतादयः ।
परन्तु श्रुतचारित्र, - धर्मों न सुलभो अपि ॥१॥ द्वादशाङ्गापणे धम्मै, निश्चयव्यवहारिणः ।
लभन्ते संयता भव्या,-भक्तिपण्येन नान्यथा ॥२॥ तथा-विना सिद्धाञ्जनं भूमि,-निधानं नैव लभ्यते
धर्म-महिमा - "पिता, भ्राता और पुत्र आदि तो जन्मान्तर में आगामी भव में भी सुलभ हैं किन्तु संसार में श्रुत-चारित्र धर्म सुलभ नहीं है" ॥ १ ॥
"द्वादशाङ्गीरूपी दुकान में निश्चयनय और व्यवहारनय को जानने वाले संयमी पुरुष भक्तिरूपी मूल्य चुकाकर धर्म प्राप्त कर सकते हैं, ऐसे किये विना धर्म की प्राप्ति नही हो सकती" ॥२॥
यभभाडमा“પિતા ભાઈ અને પુત્ર વગેરે તે આગલા ભવમાંડવે પછીના ભવમાં પણ सुखल छ, परन्तु संसारमा श्रत-यात्रि धर्म सुखम नथी" ॥१॥
દ્વાદશાંગીરૂપી દુકાનમાં નિશ્ચયનય અને વ્યવહારનયને જાણવાવાળા સંચમી પુરૂષ ભક્તિરૂપી મૂલ્ય આપીને ધર્મ પ્રાપ્ત કરી શકે છે. એમ કર્યા વિના ધર્મની प्राति यती नथी.” ॥२॥
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि टीका अवतरणा
विणा सिद्धजणं भूमि,-णिहाणं व लन्भइ । सुयचारित्तधम्मेण, विणा णो णाणमप्पणो ॥३॥ __अप्पणाणं विणा णेव, तत्तातत्तविणिच्छओ । तं विणा णेव भन्नाणं, जायएऽमियभावणा ॥ ४ ॥
विसुद्धज्झाणसंपत्ती, गंतराऽमियभावणं । विणा विसुद्धझाणं णो, खवगस्सेणिरप्पई ॥ ५ ॥
अनोवारण केणावि,-खवगस्सेणिणा विणा । बितीयपाओ मुकस्स, झाणस्स नहि लगभई ॥६॥
छायाश्रुतचारित्रधर्मेण, विना नो ज्ञानमात्मन ॥३॥ आत्मज्ञानं विना नैव, तत्त्वाऽतत्त्वविनिश्चयः ।
तं विना नैव भव्यानां, जायतेऽमृतभावना ॥४॥ विशुद्धध्यानसमाप्ति, - नन्तिराऽमृतभावनाम् ।
विना विशुद्धध्यानं नो, क्षपकश्रेणिराप्यते ॥५॥ अन्योपायेन केनापि, क्षपकणिना विना।
द्वितीयपादः शुक्लस्य, ध्यानस्य नहि लभ्यते ॥६॥ सिद्धअञ्जन के अभाव में पृथ्वी के भीतर का खजाना नहीं प्राप्त किया जा सकता, इसी प्रकार श्रुत चारित्र के विना आत्मा को सम्यज्ञान नहीं होता ॥ ३ ॥
आत्मज्ञान के अभाव में तत्त्व-अतत्त्व का निश्चय नहीं हो सकता, और तत्त्व अतत्त्व का निश्चय हुए विना भव्य जीवों को अमृतभावना नहीं हो सकती ॥ ४ ॥
अमृतभावना के अभाव में विशुद्ध ध्यान की प्राप्ति नहीं होती, और विशुद्ध ध्यान के विना क्षपकश्रेणी पर आरोहण नहीं हो सकता ॥ ५ ॥
क्षपक श्रेणी के सिवाय किसी अन्य उपाय से शुक्ल-ध्यान का एकत्ववितर्क अविचार नामक दूसरा पाया नहीं प्राप्त किया जा सकता ॥ ६ ॥
સિદ્ધાંજન વિના પૃથ્વીની અંદરને ખજાને પ્રાપ્ત કરી શકાતો નથી. એવી જ शते श्रुत-यारित्र विना मात्मज्ञान थतु नथा. ॥ ३ ॥
આત્મજ્ઞાનના અભાવથી તત્ત્વ-અતત્ત્વને નિશ્ચય થઈ શકતું નથી, અને તત્વसतत्पना निश्चय ४ा विना सव्य वाने मभृतलाना थती नथी ॥४॥
અમૃતભાવનાના અભાવથી વિશુદ્ધ ધ્યાનની પ્રાપ્તિ થતી નથી; અને વિશુદ્ધ प्र. आ-५
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४
আঘাষ सुकज्झाणस्स पायं च, वितीयं पप्प संजमी।
केवलण्णाणला हेण, केवलित्ति णिगज्जई ॥७॥ अवत्था गहि सेलेसी, केवलण्णाणमंतरा।
भवई समणिदस्स, सबकम्मक्खओ तओ ॥ ८॥ सव्वकम्मक्खए सिद्धी,-तओ सिद्धो हि सासओ। मोक्वट्ठी सुयचारित्त, - धम्म तम्हा समायरे ॥९॥
छायाशुक्लध्यानस्य पादं च, द्वितीयं पाप्य संयमी ।
केवलज्ञानलाभेन, केवलीति निगद्यते ॥७॥ अवस्था नहि शैलेशी, केवलज्ञानमन्तरा । __ भवति श्रमणेन्द्रस्य, सर्वकर्मक्षयस्ततः ॥ ८॥ सर्वकर्मक्षये सिद्धि, - धर्म तस्मात्समाचरेत् ।
मोक्षार्थी श्रुतचारित्र,-धर्म तस्मात्समाचरेत् ॥९॥ संयमी पुरुष शुक्ल ध्यान का दूसरा पाया प्राप्त करके, केवल ज्ञान प्राप्त करता है और केवली कहलाता है । ॥ ७ ॥
केवल ज्ञान के विना शैलेशी अवस्था प्राप्त नहीं होती। शैलेशी अवस्था जब प्राप्ति हो जाती है तो मुनिराज समस्त कर्मो का क्षय कर डालता है ॥ ८ ॥
___ समस्त कर्मों का क्षय होने पर सिद्धि प्राप्त होती है । सिद्धि लाभ होने पर शाश्वत सिद्ध होजाता है, अतःमोक्षार्थी पुरुष को श्रुत-चारित्ररूप धर्म का आचरण करना चाहिये ॥९॥ ધ્યાન વિના ક્ષપકશ્રેણી ઉપર આરહણ થઈ શકતું નથી. . પ .
ક્ષપકશ્રેણી વિના બીજા કેઈ ઉપાયથી શુકલ ધ્યાનને એકત્વ-વિતર્ક–અવિચાર नाम मीन पाय प्राप्त ४३ शत नथी. ॥६॥
સંયમી પુરુષ શુકલ ધ્યાનને બીજે પાયે પ્રાપ્ત કરીને કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે छ, मने पक्षी उपाय छे. ॥ ७॥
કેવલજ્ઞાન વિના શિલેશી અવસ્થા પ્રાપ્ત થતી નથી, લેશી અવસ્થા જ્યારે प्राप्त थ तय छ, त्यारे मुनिरा०४ सस भीनी क्षय जरी नामे छ. ॥८॥
સકલ કર્મોનો ક્ષય થયા પછી સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે, સિદ્ધિ લાભ થયા પછી શાશ્વત સિદ્ધ થાય છે, એ માટે મુક્ષાર્થી પુરુષોએ શ્રુત-ચારિત્રરૂપ ધર્મનું આચરણ ३२ न . ॥८॥
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा
अथ गणितानुयोगःगणितं = संख्यानं तस्यानुयोगो-गणितानुयोगः
जीवाऽजीवादिषद्रव्यतत्पर्यायपरिगणनं गणितानुयोगसाध्यम् । तेन जिनोक्तपदार्थानां यथावस्थितं परिगणनात् सम्यक्त्वशुद्धिस्ततश्चारित्रशुद्धि ।
___पूर्वानुपूर्व्यादीनां भङ्गजालादीनां च परिगणनया चित्तस्थैर्यम् , ततश्च कषायानलप्रशमनम् , तेन चारित्रनैमल्यम् ।
अपि च गणितानुयोगेन भगवतः केवलज्ञानादिगुणपर्यायाणामानन्त्यमावेदयति । संख्यानमतिक्रान्तानां तेषां संख्यातुमशक्यता संख्याज्ञानं विना नैव
(३) गणितानुयोगगणित अर्थात् संख्याका अनुयोग गणितानुयोग कहलाता है ।
जीव, पुद्गल आदि छह द्रव्यों की गणना करने के लिए, तथा द्रव्यों की पर्यायों की गिन्ती करने के लिए गणितानुयोग की आवश्यकता होती है । गणितानुयोगसे जिन भगवान् द्वारा उपदिष्ट पदार्थों की ठीक-ठीक गणना होने से सम्यक्त्व की शुद्धि होती है, और सम्यक्त्व की शुद्धि से चारित्र की शुद्धि होती है ।
पूर्वानुपूर्वी पश्चानुपूर्वी तथा अनानुपूर्वी आदि से, तथा भङ्ग-जालों की गणना करनेसे चित्तमें स्थिरता आती है, और चित्तकी स्थिरता से कषायरूपी अग्नि शान्त होती है और उससे चारित्र निर्मल होता है।
गणितानुयोग ही भगवान के केवलज्ञान आदि गुण एवं पर्यायोंकी अनन्तता को प्रगट करता है, 'संख्यातीत गुणों एवं पर्यायों की संख्या का ज्ञान मुश्किल है' यह बात
(3) गलितानुयोगગણિત અર્થાત્ સંખ્યાને અનુગ તે ગણિતાનુગ કહેવાય છે. પુગલ આદિ છ દ્રવ્યની ગણના કરવા માટે, તથા દ્રવ્યોના પર્યાની ગણતરી કરવા માટે ગણિતાનુગની આવશ્યકતા હોય છે, ગણિતાનુગથી જિન ભગવાન દ્વારા કહેલા પદાર્થોની ઠીક ઠીક ગણના થઈ શકતી હોવાથી સમ્યકત્વની શુદ્ધિ થાય છે, અને સમ્યકત્વની શુદ્ધિથી ચારિત્રની શુદ્ધિ થાય છે.
પૂર્વાનપૂવો પાનુપૂર્વી તથા અનાનુપૂર્વી આદિથી, અને બંગાળની ગણના કરવાથી ચિત્તમાં સ્થિરતા આવે છે, અને ચિત્તની સ્થિરતાથી કષાયપી અગ્નિ શાંત થાય છે. અને તેથી ચારિત્ર નિમલ થાય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६
आचाराङ्गसूत्रे
विज्ञातुं शक्यते, तद्धि गणितानुयोगगम्यम् । भगवद्गुणानुस्मरणेन भगवतः स्तुतिः संपद्यते, तया च दर्शनशुद्धिस्तन चारित्रशुद्धिः ।
प्रव्रज्याप्रदानादयोऽपि शोभनतिथिनक्षत्रादियुक्तसमय एवं विधेया इति तादृशसमयावबोधकतया गणितानुयोगस्यापि चरणप्राप्तिं प्रति साधनता सिद्धयति । तथा चास्यापि फलं चारित्ररक्षणमेव ।
अथ प्रसङ्गाज्ज्योतिष्कविषयः किञ्चित्प्रदर्श्यतेतत्र पूर्व प्रव्रज्याप्रदानसमयो निर्णीयते
भी संख्या का ज्ञान किये विना जानी नहीं जा सकती है। भगवान के गुणों का वारंवार स्मरण करने से भगवान की स्तुति होती है, उससे दर्शन - शुद्धि होती है, दर्शन-शुद्धि के होने से चारित्र की शुद्धि होती है ॥
शुभ तिथि तथा शुभ नक्षत्र से युक्त समय में ही दीक्षा आदि देना चाहिए, इस प्रकार के समय का बोध कराने वाला होने से गणितानुयोग भी चारित्र की प्राप्ति का कारण है, ऐसा सिद्ध होता है, उससे गणितानुयोग का फल भी चारित्र की रक्षा करना ही है । यहां प्रसङ्ग होनेसे कुछ ज्योतिष का विषय दिखलाया जाता हैदीक्षादानसमयका निर्णय
ગણિતાનુયાગ જ ભગવાનના કેવલજ્ઞાન આદિ એ ગુણા એ પ્રમાણે પર્યાયાની અનંતતા પ્રગટ કરે છે. ‘સંખ્યાતીત ગુણા અને પર્યાયાની સંખ્યા જાણવી અશક્ય છે' તે વાત પણ સંખ્યાનું જ્ઞાન કર્યા વિના જાણી શકાતી નથી, તે ગણિતાનુયોગ દ્વારા જાણી શકાય છે. ભગવાનના ગુણ્ણાનું વારવાર સ્મરણ કરવાથી ભગવાનની સ્તુતિ થાય છે, અને તેથી દર્શન-શુદ્ધિ થઈ શકે છે, અને દન વિશુદ્ધ થવાથી ચારિત્રની શુદ્ધિ થાય છે.
શુભ તિથિ તથા શુભ નક્ષત્રથી યુક્ત સમયમાં જ દીક્ષા આદિ આપવી જોઈએ, આ પ્રકારના સમયનું જ્ઞાન કરાવવાવાળા હેાવાથી ગણિતાનુયાગ પણ ચારિત્રની પ્રાપ્તિનું કારણ છે એમ સિદ્ધ થાય છે. તેથી ગણિતાયાગનુ ફૂલ પણ ચારિત્રની રક્ષા કરવી એજ છે, અહીં પ્રસ’ગથી થાડા જ્યાતિષના વિષય બતાવવામાં આવે છે
દીક્ષા આપવાના સમયના નિર્ણય-~~
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा
(१) तत्र मासविचारः पौष-चैत्र-ज्येष्ठा-पाढ-मासान् विहाय शेषा मासाः प्रशस्ताः ।
विशेषतो मासफलमाह(१) श्रावणे-शुभम् । (७) माघे-ज्ञानवृद्धिः। (२) भाद्रपदे-शिष्याल्पता। (८) फाल्गुने-सुख-सौभाग्य-यशोदृद्धिः। (३) आश्विने-सुखम् । (९) चैत्रे-अल्पसुखम् । (४) कार्तिके-विद्यावृद्धिः। (१०) वैशाखे-रत्नत्रयलाभः । (५) मागशीर्ष-शुभम् । (११) ज्येष्ठे-सामान्यम् , तत्रान्यबलसत्वे शुभम् । (६) पौषे-विद्याद्ययभावः। (१२) आषाढे-गुरुबन्धुना सह प्रेमाल्पता।
(१) मास-विचार पौष, चैत्र, ज्येष्ठ और आषाढ मास को छोडकर शेष महीनों में दीक्षा देना प्रशस्त है।
विशेष मास-विचार (१) श्रावण - शुभ। (७) माघ – ज्ञान की वृद्धि (२) भाद्रपद - शिष्यों कमी। (८) फाल्गुन-सुख-सौभाग्य और यश की वृद्धि (३) आश्विन - सुख । (९) चैत्र - अल्प सुख (४) कार्तिक - विद्यावृद्धि । (१०) वैशाख – रत्नत्रय का लाभ (५) मार्गशीर्ष -- शुभ। (११) ज्येष्ठ - साधारण, यह मास दूसरे नक्षत्र आदि
का बल हो तो शुभ है। (६) पौष-विद्यावृद्धि का अभाव। (१२) आषाढ-गुरुभाइयों के साथ प्रेम की कमी ।
(१) मास-वियारપિષ, ચૈત્ર, જેઠ અને આષાઢ માસને ત્યજીને બાકીના બીજા મહિનાઓ દીક્ષા આપવા માટે ઉત્તમ છે.
વિશેષ માસ-વિચાર(१) श्रावण-शुल.
(७) माध-शाननी वृद्धि. (२) माद्रप-शिष्यानी भी. (८) शुन-सु५ सोमाय मने यानी वृद्धि (3) मासो-सुम.
(6) थैत्र-५६५ सुम. (४) ति:-विधावृद्धि. (१०) --२त्नत्रयन साल. (५) मार्गशीर्ष-शुभ. (११) ४-साधार, सामासमां मील नक्षत्र
વગેરેનું બલ હેય તે શુભ છે. (6) पोष-विधान मा. (१२) अषाढ-शु३मामानी साथे प्रेमनी भी.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे (२) पक्ष-विचारःकृष्णपक्षे-प्रतिपद आरभ्य पश्चमी यावत्तिथयः शुभाः। षष्ठीतः समारभ्य दशमी यावत्तिथयो मध्यमाः । एकादशीतः प्रारभ्यामावास्यां यावदशुभाः।
शुक्लपक्षे तु पतिपत्तिथितः पञ्चमी पर्यन्तमशुभाः। षष्ठीतो दशमी यावन्मध्यमाः। एकादशीतः समारभ्य पूर्णिमान्तास्तिथयः शुभाः।
(४) तिथि-विचारःदीक्षायां प्रतिपत् (१), तृतीया (३), पश्चमी (५), सप्तमी (७), एकादशी (११), त्रयोदशी (१३) च प्रशस्ता ।
(२) पक्ष-विचारकृष्ण पक्ष में प्रतिपदा से लेकर पञ्चमी पर्यन्त तिथिया शुभ हैं। षष्ठी से लेकर दशमी तक की तिथियां मध्यम हैं, और एकादशीसे लेकर अमावास्या तक अशुभ तिथियां हैं।
शुक्ल पक्ष में प्रतिपदा से लगाकर पञ्चमी तक अशुभ हैं, षष्ठी से दशमी तक मध्यम हैं और एकादशी से पूर्णिमा तक की तिथियां शुभ हैं ।
__ (३) तिथि-विचारदीक्षा के विषयमें प्रतिपदा, तृतीया, पञ्चमी, सप्तमी, एकादशी और त्रयोदशी प्रशस्त हैं।
(२) पक्ष-दियाકોણ પક્ષમાં પડવેથી પાંચમ સુધીની તિથિઓ અશુભ છે. છડૂથી લઈને દશમ સુધીની તિથિઓ મધ્યમ છે, અને એકાદશી-અગીયારસથી લઈને અમાવાસ્યા સુધીની તિથિએ અશુભ છે.
શકલ પક્ષમાં–પડવેથી લઈને પાંચમ સુધીની તિથિઓ અશુભ છે. છટ્રથી દશમી સુધી મધ્યમ છે, અને એકાદશીથી પુનમ સુધીની તિથિએ શુભ છે.
(3) तिथि-कियाદીક્ષાના વિષયમાં પડવે, ત્રીજ, પાંચમ, સાતમ, એકાદશી અને તેરસ, આ તિથિએ ઉત્તમ છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा
नव तिथयश्च वर्जनीयाः(१) शुक्ला चतुर्दशी (२) अमावास्या (३) यस्यां तिथौ रविसंक्रमणं, सा। (४) द्वितीया, (५) चतुर्थी, (६) षष्ठी, (७) अष्टमी, (८) नवमी, (९) द्वादशी।
(४) वार-विचार:रवि - चन्द्र - बुध - गुरु - वाराः प्रशस्ताः
(५) नक्षत्र-विचारःदीक्षायां त्रयोदश नक्षत्राणि प्रशस्तानि- (१) अश्विनी, (२) रोहिणी, (३) मृगशिरः, (४) पुष्यम् , (५) उत्तरफाल्गुनी, (६) हस्तः (७) अनुराधा, (८) ज्येष्ठा, (९) उत्तराषाढा , (१०) अभिजित् , (११) श्रवणम् , (१२) उत्तरभाद्रपदा, (१३) रेवती।
नौ तिथियां त्याज्य हैं(१)-शुक्ला चतुर्दशी, (२)-अमावास्या, (३)-जिस तिथि में सूर्य-संक्रमण हो वह, (४)-द्वितीया (५)-चतुर्थी (६)-षष्ठी (७)-अष्टमी (८)-नवमी (९) द्वादशी ।
(४) वार-विचाररवि, सोम, बुध, गुरु, और शनिवार प्रशस्त हैं।
(५) नक्षत्र-विचारदीक्षा के विषय में तेरह १३ नक्षत्र प्रशस्त हैं। (१)-अश्विनी, (२)-रोहिणी, (३)मृगशीर्ष, (४)-पुष्य. (५)-उत्तराफाल्गुनी (६)-हस्त, (७)-अनुराधा, (८)-ज्येष्ठा, (९)उत्तराषाढा, (१०)-अभिजित् , (११)-श्रवण, (१२)-उत्तराभाद्रपद, (१६)-रेवती ।
નવ તિથિઓ ત્યાજ્ય છે(१) शुस यतुशी, (२) मावास्या (3) २ तिथिमा सूर्य-सभर थाय ते, (४) द्वितीया, (५) यतुथी, (6) पठी, (७) म०टभी (८) नवमी (6) all
(४) पार विचार२वि, सोम, बुध, १३ भने शनिवार उत्तम छे.
(५) नक्षत्र-पियारElaाना विषयमा ते२ नक्षत्र उत्तम छ:- (१) श्विनी, (२) डी, (3) भृशष', (४) पुष्य, (५) उत्तराशुनी, (६) ७२त, (७) मनुराधा (८) ज्ये81 (6) उत्तराषाढा, (१०) ममिति (११) श्रवण (१२) उत्तरभाद्रपद, (१३) रेवती.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे नक्षत्रेषु सप्त दोषाः सन्ति, यथा(१) संध्यागतम्-यत्र नक्षत्रे सूर्योऽनन्तरं स्थास्यति तादृशं नक्षत्रम् । यथा हस्ते रविवर्त्तते चेत् तदा दैनिकं चित्रानक्षत्रं संध्यागतं बोध्यम् ।
(२) रविगतम्- यत्र रविस्तिष्ठति तादृशं दैनिकं नक्षत्रं रविगतं बोध्यम् । (३) दुर्गतम्-यत्रोन्मार्गगामी-वक्री ग्रहो भवति, तादृशं नक्षत्रम् । (४) सग्रहम्-यत्र क्रूरो ग्रहस्तिष्ठति, तादृशं नक्षत्रम् । (५) विलम्बितम्-मूर्येण परिभुज्य मुक्तं नक्षत्रम् ।
(६) राहगतम्-यत्र चन्द्र-सूर्योपरागः संजातस्तादृशं नक्षत्रम् । ईदृशे नक्षत्रे षण्मासान् यावत् प्रव्रज्या न देया।
नक्षत्रों में सात दोष (१) सन्ध्यागत-जिस नक्षत्र में सूर्य आगे जाने वाला है वह नक्षत्र । जैसे-अगर हस्त नक्षत्र में सूर्य हो तो दैनिक चित्रा नक्षत्र सन्ध्यागत कहलाता है ।
(२) रविगत--जिस नक्षत्र में रवि हो, वह दैनिक नक्षत्र रविगत जानना चाहिए । (३) दुर्गत-जिस में उन्मार्गगामी-वक्र ग्रह हो वह नक्षत्र दुर्गत कहलाता है। (४) सग्रह-जिस नक्षत्र में क्रूर ग्रह हो । (५) विलम्बित-सूर्य-द्वारा भोग कर छोडा हुआ नक्षत्र ।
(६) राहुगत-जिस नक्षत्र में चन्द्र-ग्रहण या सूर्य-ग्रहण हुआ हो। ऐसे नक्षत्र में छह मास तक दीक्षा देना वर्जनीय है।
नक्षत्रमा सात ष(૧) સંધ્યાગત-જે નક્ષત્રમાં સૂર્ય આગળ આવવાવાળો છે તે નક્ષત્ર, જેવી રીતે કે હસ્ત નક્ષત્રમાં સૂર્ય હોય તે દૈનિક ચિત્રા નક્ષત્ર સંધ્યાગત કહેવાય છે.
(२) २विगत- नक्षत्रमा २वि साय ते नि: नक्षत्र २वित नये. (3) हुत-भi S-
मामी -१४-घड जाय ते नक्षत्र gr'त ४ाय छे. (४) स-रे नक्षत्रमा २ पड डाय.. (५) विसस्मित-सूर्य दारा नागवान छुटु राय नक्षत्र.
(૯) રાહગતજે નક્ષત્રમાં ચંદ્રગ્રહણ અથવા સૂર્યગ્રહણ થયું હોય. એવા નક્ષત્રમાં છ માસ સુધી દીક્ષા આપવી વજનીય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा
(७) ग्रहभिन्नम्-यत्र त्रयो ग्रहास्तिष्ठन्ति तादृशं नक्षत्रम् ।
__(६) योग-विचार:योगास्तु नाम्नैव शुभाशुभफलाः, यथा-विष्कम्भादिषु दैनिकयोगेषु प्रीत्यादयः शुभफलाः, विष्कम्भादयोऽशुभफलाः। आनन्दादिषु सांयोगिकेषुवारनक्षत्रसंयोगजनितेषु योगेषु आनन्दादयः शुभाः, कालदण्डादयोऽशुभाः ।
(७) अथ करण-विचारःकरणानि एकादश सन्ति; यथा-(१) बवम् , (२) बालवम् , (३) कौलवम् , (७) ग्रह-भिन्नजिस में तीन ग्रह हो ऐसा नक्षत्र ।
(६) योग-विचारयोगों के नामसे ही शुभ अशुभ फल प्रतीत हो जाता है। जैसे-विष्कम्भ, आदि दैनिक योगो में से प्रीति आदि योग शुभफल वाले, और विष्कम्भ आदि योग अशुभ फल वाले हैं। आनन्द आदि सायोगिक (वार नक्षत्र के संयोग से बनने वाले) योगो में से आनन्द आदि योग शुभफलदाता हैं, और कालदण्ड आदि अशुभफलदायक हैं।
(७) करण-विचार करण ११ ग्यारह होते हैं, जैसे--(१) बव, (२) बालव, (३) कौलव, (७) लिन्न-भो ! अंडा डाय, मेवु नक्षत्र
(6) योग-वियाચોગના નામથી જ શુભ-અશુભ ફળની પ્રતીતિ થઈ જાય છે. જેમકે –વિઝંભ આદિ દૈનિક રોગોમાંથી પ્રીતિ આદિ શુભ ફળવાળાં છે, અને વિષ્કભ આદિ ગ તે અશુભ ફળ આપનારા છે. આનન્દ આદિક સાંગિક (વાર-નક્ષત્રના સંયોગથી બનવાવાળા) યુગમાં આનન્દ આદિ ચોગ શુભ ફળ દેનારા છે, અને કાળદંડ આદિ અશુભ ફળ આપનારા છે.
(७) ३२५-वियार४२९ अगिभार डाय छे. (१) ४५ (२) मास (3) होसव (४) श्रीविलायन प्र. आ.-६
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२
आचारागसूत्रे (४) स्त्रीविलोचनम् , इदं तैतिलमिति, केचिदाहुः, (५) गरादि, इदं गरमित्याहुरन्ये, (६) वणिजम् , (७) विष्टिः, (८) शकुनिः, (९) चतुष्पदं, (१०) नागम् , (११) किंस्तुघ्नम् , इति ।
अत्र बबादिविष्टयन्तानि सप्त करणानि चराणि, शकुन्यादीनि चत्वारि स्थिराणि वेदितव्यानि।
बवादिविष्टयन्तानां सप्तानां कस्यांश्चिदेकस्यां तिथौ नियमतः स्थित्यभावात्तानि सप्त चराणि, शकुन्यादीनां कृष्णपक्षीयचतुर्दश्यमावस्याशुक्ल प्रतिपत्तिथिषु नियतस्थित्या तानि चत्वारि स्थिराणि मोच्यन्ते । स्पष्टं चेदं जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तौ सप्तमवक्षस्कारे । उक्तश्च तत्र-“एएसिणं भंते ! एकारसण्डं करणाणं कइ करणा चरा ? (४) स्त्रीविलोचन (कोई कोई इसे 'तैतिल' भी नहते हैं), (५) गरादि ('गर' नाम भी है), (६) वणिज, (७) विष्टि, (८) शकुनि, (९) चतुष्पद, (१०) नाग, (११) किंस्तुन्न ।
इन ग्यारह करणो में बव से लेकर विष्टि तक सात करण चर हैं, और अन्त के शकुनि आदि चार स्थिर हैं।
बव से लेकर विष्टि तक सात करण किसी एक तिथि में नियम से नहीं रहते इस कारण ये चर कहलाते हैं, शकुनि आदि अन्तिम चार करण कृष्ण पक्ष की चतुर्दशी, अमावास्या तथा शुक्लपक्ष की प्रतिपदा तिथि में नियम से होते हैं, अत एव ये स्थिर कहलाते हैं । इस विषय का जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति के सातवें वक्षस्कार में स्पष्ट रूप से विवेचन किया (5 5ोने वत' ) (4) ॥ (तनु २' नाम ५५ छ) (6) 4 (७) विष्टि (८) शनि (6) यतु५४ (१०) नार (११) स्तुिध्न.
આ અગિયાર કરણેમાં બવથી લઈને વિષ્ટિ સુધી સાત કરણ ચર છે અને છેલ્લા શકુનિ આદિ ચાર સ્થિર છે.
બવથી લઈને વિષ્ટિ સુધીને સાત કરણ કોઈ એક તિથિમાં નિયમિત રહેતા નથી તે કારણથી તેને ચર કહે છે, શકુનિ આદિ છેલ્લાં ચાર, કૃષ્ણ પક્ષની ચૌદસ, અમાવાસ્યા તથા શુકલ પક્ષની પ્રતિપદા-પડ તિથિમાં નિયમિત રહે છે એટલે તે સ્થિર કહેવાય છે. આ વિષયનું વિવેચન જંબુદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિના સાતમા વક્ષસ્કારમાં સ્પષ્ટ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा कइ करणा स्थिरा पण्णत्ता ?, गोयमा सत्त करणा चरा, चत्तारि करणा थिरा पण्णत्ता ।" इत्यादि।
तत्र दिवाशब्देन तिथेः पूर्वाद्धभागः, रात्रिशब्देन तिथेत्तरार्द्धभागो गम्यते ।
एकादशसु करणेसु बवम् , बालवम् , कौलयम् , वणिजम् , एतानि चत्वारि शुभफलानि ।
विष्टिकरणस्य नामान्तरं भद्रा । इयं दीक्षादौ वर्जनीया । उक्तश्च
"यदि भद्राकृतं कार्य, प्रमादेनापि सिद्धयति । गया है। वहां कहा है ---
"हे भदन्त ! इन ग्यारह करणों में कितने करण चर और कितने करण स्थिर कहे गये हैं ?, हे गौतम ! सात करण चर और चार करण स्थिर कहे गये हैं।" इत्यादि ।
यहां दिन शब्द का अर्थ है-तिथिका पूर्वार्ध भाग और रात्रि शब्द का अर्थ हैतिथि का उत्तरार्ध भाग।
इन ग्यारह करणों में से बव, बालव, कौलव, और वणिज, ये चार करण शुभ फल दायक हैं।
विष्टि करण का दूसरा नाम भद्रा, है। दीक्षा आदि कार्यों में यह वर्जनीय है। कहा भी है - ३५थी रे छ, त्यो यु छ:
હે ભદંત ! આ અગ્યાર કરણેમાં કેટલા કરણ ચર અને કેટલા કરણે સ્થિર કહેવામાં આવ્યા છે ?, હે ગૌતમ! સાત કરણ ચર અને ચાર કરણ સ્થિર કહેવામાં આવ્યા છે” ઈત્યાદિ.
આ સ્થળે દિન શબ્દને અર્થ છે કે-તિથિને પૂર્વાર્ધ ભાગ, અને રાત્રી શબ્દને અર્થ છે કે-તિથિને ઉત્તરાર્ધ ભાગ.
એ અગિયાર કરણેમાંથી બવ, બાલવ, કૌલવ અને વણિજ, આ ચાર કરણ શુભફલદાયક છે.
વિષ્ટિકરણનું બીજું નામ ભદ્રા છે. દિક્ષા આદિ કાર્યોમાં તે ભદ્રા ત્યજવા योय छे. यु ५५ छ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४
आचारागसूत्रे प्राप्ते तु षोडशे मासे, समूलं तद्विनश्यति ॥ १॥" इति ।
शुक्लपक्षे भद्रा चतुर्थ्यामेकादश्यां च तिथिपरार्द्धभागस्थायिनी, अष्टम्यां पूर्णिमायां च तिथिपूर्वार्द्धभागस्थायिनी भवति, कृष्णपक्षे तु सा तृतीयायां दशम्यां च निथिपरार्द्रभागस्थायिनी, सप्तम्यां चतुर्दश्यां च तिथिपूर्वाद्धभागस्थायिनी भवति।
तत्र तिथिपश्चाद्धभागस्थायिनी भद्रा दिवसं व्यानोति, तथा तिथिपूवार्दभागस्थायिनी रात्रि व्यामोति चेत्तदा न दोषावहा ।
भद्रायास्त्रिंशद्धेटिकामानेन पश्चिमं घटिकात्रयं पुच्छमित्यभिधीयते । तद् भद्रापुच्छं शुभम् ।
“भद्रा करण में किया हुआ कार्य प्रथम तो सिद्ध ही नहीं होता, कदाचित् सिद्ध भी होजाय तो सोलहवा महीना आने पर उसका समूल विनाश हो जाता है" ॥१॥
भद्रा शुक्लपक्ष में चौथ तथा एकादशी तिथि के उत्तरार्ध में रहती है, और अष्टमी तथा पूर्णिमा के दिन तिथि के पूर्वार्ध में रहती है। ___कृष्णपक्ष में तृतीया और दशमी के दिन तिथि के उत्तरार्ध में और सप्तमी एवं चतुर्दशी को तिथि के पूर्वार्ध में रहती है ।
तिथि के उत्तरार्ध में रहने वाली मद्रा दिनको व्याप्त करती हो और पूवार्धभाग में रहने वाली रात्रिको व्याप्त करती हो तो कोई दोष नहीं है।
तीस घडीको भद्रा की अन्तिम तीन घडिया पूंछ कहलाती हैं । भद्राकी यह पूछ शुभ है।
ભદ્રા કરણમાં કરેલું કામ પ્રથમ તે સિદ્ધ થતું નથી, કદાચિત્ સિદ્ધ પણ થાય તે સેલમે મહિને આવતાં તેને સમૂળ વિનાશ થાય છે.’ ૧ |
ભદ્રા શુકલ પક્ષમાં ચોથ તથા એકાદશી તિથિના ઉત્તરાર્ધમાં રહે છે, અને આઠમ તથા પૂનમના દિવસે તિથિના પૂર્વાર્ધમાં રહે છે.
કૃષ્ણપક્ષમાં ત્રીજ અને દશમીના દિન તિથિના ઉત્તરાર્ધમાં અને સાતમ તથા ચૌદશના દિન તિથિના પૂર્વાર્ધમાં રહે છે.
તિથિના ઉત્તરાર્ધમાં રહેવાવાળી ભદ્રા દિવસને વ્યાપ્ત કરતી હોય, અને પૂર્વ ભાગમાં રહેવાવાળી રાત્રીને વ્યાપ્ત કરતી હોય તે કઈ દોષ નથી.
ત્રીશ ઘડીની ભદ્રાની છેલ્લી ત્રણ ઘડીએ પૂછ કહેવાય છે અને ભદ્રાની તે પૂછ શુભ છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि- टीका अवतरणा
४५
शकुनि - चतुष्पद - नाग - किंस्तुघ्रनामानि करणानि तु कृष्णचतुर्दश्यमावास्या - शुक्लप्रतिपद्योगभावित्वाच्याज्यानि । अवशिष्टे द्वे करणे स्त्रीविलोचनगरादिसव्ज्ञके सामान्ये, इति साम्प्रदायिकाः ।
यत्तु गणिविद्याप्रकीर्णककृतचतुष्पदं नागं चेति द्वे करणे निष्क्रमणे प्रशंसन्ति, यथा - " नागे चउप्पर यावि, सेहनिक्खमणं करे " इति ।
1
तन समीचीनम् निष्क्रमणेऽमावास्यायाः प्रतिषिद्धत्वेन नियमतस्तद्योगभाविनोस्तयोः प्राशस्त्याऽसंभवात् ।
शकुनि, चतुष्पद, नाग और किंस्तुघ्न नामक करण कृष्ण पक्षको चतुर्दशी, अमावास्या, शुक्लपक्षकी प्रतिपदा के योगसे भावित होने के कारण त्याज्य हो जाते हैं । शेष दो करण स्त्रीविलोचन और गरादि नामक साधारण हैं । परम्परा को जानने वालों का यह मत I
गणिविद्याप्रकीर्णककारने दीक्षा के विषय में चतुष्पद और नाग नामक दो करण प्रशस्त माने हैं, उन्हों ने कहा है कि - " नागे चउप्पर यावि सेहनिकरखमण करे" अर्थात् नाग और चतुष्पद नक्षत्र में निष्क्रमण करना चाहिये, अर्थात् शिष्यको दीक्षा देना चाहिए, उनका यह कथन समीचीन नहीं है, कारण यह है कि निष्क्रमण में अमावास्या निषिद्ध मानी गई है, इसीलिये अमावास्या के योग से भावित उक्त दोनों करणों का प्रशस्त होना असम्भव है।
શનિ, ચતુષ્પદ, નાગ અને ખ્રિસ્તુઘ્ન નામના કરણુ કૃષ્ણ પક્ષની ચૌદશ, અમાવાસ્યા, શુકલ પક્ષના પડવાના ચાગથી ભાવિત હોવાથી ત્યાજ્ય બની જાય છે. ખાકી એ કરણ સ્ત્રીવિલેાચન અને ગાદિ નામના સાધારણ છે. પરમ્પરા જાણવાવાળાના આ પ્રમાણે મત છે.
ગણિવિદ્યાપ્રકીર્ણ કકારે દીક્ષાના વિષયમાં ચતુષ્પદ્રુ અને નાગ નામના મે अरशाने उत्तम मान्या छे. तेथे छे :- " नागे चउप्पए यावि सेहनिक्खमणं करे " નાગ અને ચતુપદ નક્ષત્રમાં નિષ્ક્રમણ કરવુ' જોઈએ, અર્થાત્ શિષ્યને દીક્ષા આપવી જોઈએ. તેમનુ આ કથન ખરાખર નથી, કારણ એ છે કે નિષ્ક્રમણમાં-દીક્ષામાં-અમાવાસ્યા નિષિદ્ધ માની છે, એટલા માટે અમાવાસ્યાના ચેગથી ભાવિત ઉપર કહેલા અને કરણા ઉત્તમ હાય તે વાત અસ’ભવ છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे अथ लमविचारःनिष्क्रमणे मिथुन-सिंह-कन्या-वृश्चिक-धनु-मकर-कुम्भ-मीनानि लगानि शुभानि । अन्यानि चत्वारि वर्जनीयानि ।
(९) ग्रहविचार:दीक्षालग्ने शनश्चरं मध्यमवलं, गुरुं बलीयांसं, शुक्रं बलहीनं विधाय दीक्षा देया। द्वितीये, पञ्चमे, षष्ठे, सप्तमे, एकादशे स्थाने शनिर्मध्यमवली भवति । त्रिकोणे केन्द्रे एकादशे च स्थानेऽवस्थितो गुरुर्बलीयान् भवति । तृतीये, षष्ठे, नवमे, द्वादशे च स्थाने स्थितः शुक्रो बलहीनो भवति, अत एव शुक्रास्तेऽपि दीक्षा ग्राह्येति संप्रदायविदः।
(८) लग्न-विचारदीक्षा अङ्गीकार करने में-मिथुन, सिंह, कन्या, वृश्चिक, धनु, मकर, कुम्भ और मीन, लम शुभ हैं। शेष चार वर्जनीय हैं।
(९)ग्रह-विचारदीक्षालग्न में शनैश्चर मध्यम बल वाला, गुरु बलशाली और शुक्र बलहीन हो तो दीक्षा देनी चाहिए । दूसरे पांचवें, छठे, सातवें और ग्यारहवें स्थान में शनि मध्यम बल वाला होता है। त्रिकोण में केन्द्र में और ग्यारवें स्थान में रहा हुआ गुरु (बहस्पति ) बलशाली समझा जाता है । तीसरे, छठे, नौवें और ग्यारहवें स्थान में स्थित शुक्र निर्बल होता है । अत एव शुक्र का अस्त होने पर भी दीक्षा ग्रहण करना प्रशस्त माना गया है, ऐसा कई आचार्यों का कथन है।
(८) an-वियारદીક્ષા અંગીકાર કરવામાં મિથુન, સિંહ, કન્યા, વૃશ્ચિક, ધન, મકર, કુંભ અને મીન-લગ્ન શુભ છે. બાકીના ચાર ત્યાજ્ય છે.
(e) अह-विचारદીક્ષા લગ્નમાં શનૈશ્ચર મધ્યમ બળવાળો ગુરૂ બલશાળી અને શુક બલહીન હોય તે દીક્ષા આપવી જોઈએ, બીજા, પાંચમા, છઠા, સાતમા અને અગિઆરમાં સ્થાનમાં શનિ મધ્યમ બળવાળો હોય છે, ત્રિકેણમાં કેન્દ્રમાં અને અગિઆરમા સ્થાનમાં રહેલે ગુરુ (બૃહસ્પતિ) બળશાલી સમજવામાં આવે છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि टीका अवतरणा
४७ चन्द्रतो लग्नतश्च सप्तमे स्थाने रविकुजभार्गवास्स्याज्याः, तत्र त्रयाणां संगमे दीक्षणीयः प्रतिपाती भवति । एषु त्रिषु द्वावन्यतमो वा तत्र तिष्ठति चेत्तदा कुशील: क्रोधादिवशगश्च भवति । यदि सप्तमं स्थानं रिक्तं, चन्द्रश्च ग्रहान्तरवर्जितस्तदा दीक्षा शुभा । यदि चन्द्रस्य गुरु-बुधयोरन्यतरेण संगमस्तर्हि शुभम् ।
(१०) अथ त्वरितकर्त्तव्यदीक्षासमयनिरूपणम् ।
___(क) सिद्धच्छायालग्नम् । चन्द्रमासे तथा लग्न से सातवें स्थान पर सूर्य, कुज (मङ्गल) भार्गव, (शुक्र) हों तोत्याज्य हैं। अगर इन तीनों का सङ्गम हो तो दीक्षा लेने वाला प्रतिपाती ( पडिवाई ) हो जाता है। अगर इन तीनों में से दो अथवा कोई भी एक वहां हो तो दीक्षा लेने वाला कुशील और क्रोध आदि दुर्गुणों का धारक होता है । अगर चन्द्र दूसरे ग्रहों से वर्जित हो तो दीक्षा शुभ समझनी चाहिए। अगर गुरु और बुध में से किसी एक के साथ चन्द्रमाका सङ्गम हो तो शुभ है।
(१०) तुरन्त दीक्षा देनेका समय
(क) सिद्धच्छाया-लग्नત્રીજા, છઠા, નવમા અને અગિઆરમાં સ્થાનમાં સ્થિત શુક નિર્બલ હોય છે, તેથી કરી શુક્ર અસ્ત હોય તે પણ દીક્ષા ગ્રહણ કરવી તે ઉત્તમ માનવામાં આવ્યું छ. मेव सायायनो मत छे.
ચંદ્રમાથી તથા લગ્નથી સાતમા સ્થાનમાં સૂર્ય, મંગલ શુક્ર હોય તો ત્યાજ્ય છે. અથવા એ ત્રણેયને સંગમ હોય તે દીક્ષા લેનાર પ્રતિપાતી (પડિવાઈ) થઈ જાય છે, અથવા એ ત્રણમાંથી બે અથવા કોઈ પણ એક ત્યાં હોય તે દીક્ષા લેવાવાળો કુશીલ અને ક્રોધ આદિ દુર્ગણોને ધારણ કરનાર બને છે, અથવા ચન્દ્ર તથા લગ્નથી સાતમું સ્થાન ખાલી હોય અથવા ચંદ્રમા બીજા ગ્રહથી વજિત હોય તે દીક્ષા શુભ સમજવી જોઈએ, અથવા ગુરૂ અને બુધમાંથી કઈ પણ એકની સાથે ચંદ્રને સંગમ હોય તે શુભ છે.
(10) तुरतीक्षा मायाना समय
(क) सियान
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे
शुभतिथिवारनक्षत्रलग्नादीनामभावे त्वरितकर्त्तव्येषु कार्येषु सिद्धच्छायालग्नपादेयम् । यदि समतल भूमौ स्वशरीरच्छाया चन्द्र-शुक्र-शनि- वासरेषु सार्द्धाऽष्टपदप्रमाणा, मौमे नवपदप्रमाणा, बुधेऽष्टपदप्रमाणा, खावेकादशपदप्रमाणा, गुरौ सप्तपदप्रमाणा भवेत्तदा सा सिद्धच्छायाख्यं लग्नं प्रोच्यते । तत्र दीक्षादिशुभकार्य विधेयम् । अस्मिन् सिद्धच्छायालग्ने संप्राप्ते तिथिवारनक्षत्रभद्रालग्नादिचिन्तनमनावश्यकम् । उक्तश्च
४८
शुभ तिथि, वार, नक्षत्र और लग्न आदि के अभाव में तुरन्त करने योग्य कार्यों में सिद्धच्छायालग्न ही उपादेय है ।
समतल भूमि पर अपने शरीर की छाया सोमवार, शुक्रवार और शनिवार के दिन साढे आठ पैर बराबर हो, मङ्गलवार को नौ पैर बराबर हो, बुधवार को आठ पद प्रमाण हो, रविवार को ग्यारह पद प्रमाण हो, और गुरुवार को सात पैर छाया हो तो उसे सिद्धच्छाया लग्न कहते हैं, उस में दीक्षा आदि शुभ कार्य किये जा सकते हैं । यह सिद्धच्छायालन प्राप्त हो तो तिथि, वार, नक्षत्र, भद्रा और लग्न आदि का विचार करने की आवश्यकता नहीं है। कहा भी हे
શુભ તિથિ, વાર, નક્ષત્ર અને લગ્ન આદિના અભાવમાં તુરત કરવા ચૈાગ્ય કાર્યોમાં સિદ્ધાયાલગ્ન જ ગ્રહુણુ કરવા ચેાગ્ય છે.
સમતલ ભૂમિ ઉપર પેાતાના શરીરની છાયા, સામવાર શુક્રવાર અને શનિવારના દિવસે સાડા આઠ પગ પ્રમાણુ હોય, મંગળવારના દિવસે નવ પગ પ્રમાણુ હોય, બુધવારે આઠ પગ પ્રમાણુ, રવિવારે અગિઆર પગ, ગુરૂવારે સાત પગલાં છાયા હાય તા તેને સિદ્ધ છાયાલગ્ન કહે છે. આ લગ્નમાં દ્વીક્ષા આફ્રિ શુભ કાર્ય કરી શકાય છે. આ સિદ્ધાયાલગ્ન પ્રાપ્ત હાય તા તિથિ, વાર, નક્ષત્ર, ભદ્રા અને લગ્ન આદિના વિચાર કરવાની આવશ્યકતા નથી. કહ્યુ' પણ છે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा
नक्षत्राणि तिथिरा-स्ताराचन्द्रबलं ग्रहाः। दुष्टान्यपि शुभं भावं, भजन्ते सिद्धछायया ॥१॥
न तिथिर्न च नक्षत्रं, न वारा न च चन्द्रमाः। ग्रहा नोपग्रहाचैव, छायालग्नं प्रशस्यते ॥२॥
न योगिनी न विष्टिश्च, न शूलं न च चन्द्रमाः।
एषा वज्रमयी सिद्धि,-रभेद्या त्रिदशैरपि ॥ ३॥ "सिद्धच्छाया लग्र हो तो दूषित तिथि नक्षत्र, वार, तारा, चन्द्र तथा दूषित ग्रह भी शुभफलदायक हो जाते हैं, अर्थात् सिद्वच्छायालग्न की विद्यमानता में नक्षत्र आदि का दोश नहीं माना जाता हैं ॥ १॥
एक मात्र छाया लग्न ही उत्तम है, उसकी समानता न तिथि कर सकती है, न नक्षत्र कर सकता है, न वार कर सकता है, न चन्द्रमा, न ग्रह कर सकने हैं और न उपग्रह ही कर सकते हैं ॥२॥
योगिनी उसके सामने कुछ नहीं है, विष्टि (भद्रा) कोई चीज नहीं है, शूल और चन्द्रमा भी उस की विद्यमानता में कुछ भी नहीं बिगाड सकता । सिद्धच्छाया लग्न एक ऐसी बज्रमयी सिद्धि है, जिसे देवता भी नहीं भेद सकते ॥ ३ ॥
સિદ્ધ છાયા લગ્ન હોય તે દૂષિત નક્ષત્ર, તિથિ, વાર, તારા, ચંદ્ર તથા દૂષિત ગ્રહ પણ શુભ થઈ જાય છે, અર્થાત્ સિદ્ધછાયાલનની હાજરીમાં નક્ષત્ર माहिनष भानपामा मावत नथी. ॥१॥"
એક માત્ર છાયા લગ્ન જ ઉત્તમ છે. તેને મુકાબલે તિથિ, નક્ષત્ર, વાર, यद्रमा अड भने । ५५ ४0 ४ नथी. ॥ २॥
ગિનીનું તેના સામે બળ નથી. વિષ્ટિનું પણ બળ નથી, શળ અને ચન્દ્ર પણ છાયાલગ્નની હાજરીમાં કઈ પ્રકારે કાંઈ પણ બગાડી શકતા નથી. સિહછાયાલન એક એવી વમયી સિદ્ધિ છે જેને દેવતા પણ ભેદી શકતા નથી. આવા प्र. आ.-७
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०
(ख) शङ्कुच्छाया लग्नम् —
द्वादशाङ्गुलपरिमितशङ्को छाया रवि सोम - मौम-बुध-गुरु-शुक्र- शनि - वासरेषु क्रमेण विंशति - षोडश - पञ्चदश- चतुर्दश- त्रयोदश-द्वादश-द्वादशाङ्गलपरिमिता, तथा शनिवासरे द्वादशाङ्गुलप्रमाणा चेतर्हि सा शङ्कच्छायाख्यं लग्नं प्रोच्यते । तत्र दीक्षादि कार्य शुभम् ।
(ग) अत्युत्कण्ठितयोग्य शिष्यार्थ दीक्षासमयः -
विषयाटवीदावदहनज्वालामालाकलितस्थान्तोऽनन्तजन्मजरामरणादिभयोद्विग्निः
समन्ततः प्रज्वलिते सद्मनि सुप्तमिवादीप्तप्रदीप्तसंसारान्तः सरन्तमात्मनं रक्षितुमुपायान्तरमनवलोक्य प्रव्रज्यामात्रशरणदर्शी तीव्रवैराग्यप्रभाभासमानः प्रतिरोमोज्ज्वलिता
आचाराङ्गसूत्रे
(ख)
| शङ्कुच्छायालग्न
www.com
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
बारह अङ्गल लम्बी कीली की परछाई अगर रविवार को बीस अंगुल, सोमवार को सोलह अंगुल, मंगलवार को पन्द्रह अंगुल, बुधवार को चौदह अंगुल, गुरुवार को तेरह अंगुल, शुक्रवार को बारह अंगुल, तथा शनिवार को भी बारह अंगुल हो उसे कहते हैं । इस लग्न में दीक्षा आदि कार्य शुभ हैं ।
शङ्कुच्छाया लग्न
(ग) तीव्र उत्कण्ठा वाले दीक्षार्थी का दीक्षासमय
विषयवासना की विषय अटवी में व्याप्त दावानल की विकट ज्वालाओं से जिसका अन्तःकरण झुलस गया है, और जो अनन्त जन्म जरा मरण आदि के भय से उद्विग्न है, चारों ओर से मकान में आग लग जाने पर जिस का सर्वस्व भस्म हो गया है ऐसे पुरुष की भांति
(ख) शंकुछायादग्न —
ખાર આંગળ લાંખી ખીલીના પડછાયા રવિવારે વીશ આંગળ, સોમવારે સાળ આંગળ, મંગળવારે પંદર આંગળ, મુધવારે ચૌદ આંગળ, ગુરૂવારે તેર આંગળ, શુક્રવારે માર આંગળ, તથા શનિવારે પણ ખાર આંગળ હાય તા તેને શકુંછાયાલગ્ન કહે છે. તે લગ્નમાં દીક્ષા આદિ કાર્ય શુભ છે.
(ग) तीव्र उठावासा दीक्षार्थीना समय
વિષયવાસનાની વિષમ અટવી ( વન )માં વ્યાપ્ત દાવાનલની વિકટ જ્વાલાઓથી જેનું અંતઃકરણ મળી ગયું છે, અને જે અનન્ત જન્મ, જરા, મરણુ વગેરેના ભયથી ચિંતાતુર છે, ચારે બાજુથી મકાનમાં આગ લાગવાથી જેનું સર્વસ્વ ભસ્મ
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा नलवनितान्तमातुरः सन् निस्तरङ्गमहोदधिकल्पं शान्तरसार्णवं द्रव्यक्षेत्रकालभावविदं निर्ग्रन्थप्रवचनमर्मज्ञं गुरुं दीक्षादानार्थं प्रार्थयते तदा तस्मै तदानीमेव प्रत्रज्यापदानं शुभम् , नहि तत्र तिथिवारनक्षत्रादीनां विचारापेक्षा ।
__ (११) अथ केशलुश्चनम्दीक्षाग्रहणानन्तरं यदा कदापि केशलुश्चनं कर्तुमिच्छेत्तदा शनिमङ्गल दिवसौ स्याज्यौ, कृत्तिका, विशाखा, मघा, भरणी, एतानि चत्वारि नक्षत्राणि च वर्जनीयानि । आत्मरक्षा का अन्य उपाय न देखकर एकमात्र दीक्षा को ही शरण समझने वाला तीव्र वैराग्य की प्रभा से चमकता हुआ मोक्षाभिलाषी शिष्य, रोम-रोम में जिस के आग लगी हो ऐसे पुरष की भांति अत्यन्त आतुर होकर तरङ्गरहित समुद्र के समान, शान्त रस के सागर द्रव्य-क्षेत्र-काल-भाव के ज्ञाता और निर्ग्रन्थ प्रवचन के मर्मज्ञ गुरुसे दीक्षा देने के लिये प्रार्थना करे तो उसको उसी समय दीक्षा दे देना शुभ है, ऐसे प्रसंग पर तिथि, वार, नक्षत्र आदि के विचार की आवश्यकता नहीं है।
(११) केशलोचदीक्षा धारण करने के पश्चात् केशलोच करने में शनिवार और मंगल वार त्यज्य है, तथा कृत्तिका, विशाखा. मघा, और भरणी, ये चार नक्षत्र वर्जनीय हैं।
થઈ ગયું છે એવા પુરૂષની જેમ, આત્મરક્ષાને અન્ય કોઈ ઉપાય નહિ દેખવાથી એક માત્ર દીક્ષાને જ શરણ-આશ્રય સમજવાવાળા, તીવ્ર વૈરાગ્યની પ્રભા–તેજથી ચમકતે મોક્ષાભિલાષી શિષ્ય રેમ-રોમમાં જેને અગ્નિ લાગી છે, એવા પુરૂષની જેમ અત્યન્ત આતુર બનીને તરંગરહિત સમુદ્ર પ્રમાણે શાન્ત રસના સાગર, દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ અને ભાવના જાણનાર અને નિગ્રંથ પ્રવચનના મર્મજ્ઞ ગુરૂથી દીક્ષા દેવા માટે પ્રાર્થના કરે, તે તેને તેજ વખતે દીક્ષા આપવી શુભ છે એવા પ્રસંગે તિથિ, વાર, નક્ષત્ર આદિને વિચાર કરવાની જરૂર નથી.
(११) शिवाय દીક્ષા ધારણ કર્યા પછી કેશલેચ કરવામાં શનિવાર અને મંગળવાર ત્યાજ્ય છે તથા કૃત્તિકા, વિશાખા, મઘા, અને ભરણી, આ ચાર નક્ષત્ર ત્યજવા ગ્ય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
आचारागसूत्रे (१२) अथ नवदीक्षितस्य प्रथमगोचरीविचार:प्रथमगोचरीविषये तीक्ष्णोगमिश्रनक्षत्राणि शनिमङ्गलदिवसौ च वर्जयेत् ।
आर्द्रा, अश्लेषा, ज्येष्ठा, मूलम् , एतानि चत्वारि तीक्ष्णनक्षत्राणि । भरणी, पूर्वांत्रयं, मघा, एतानि पञ्चोग्रनक्षाणि । कृत्तिका, विशाखा, इमे द्वे मिश्रनक्षत्रे ।
रिक्ताऽमावास्यातयतिथयस्त्याज्याः। शनिमङ्गलवारयोगे रिक्ताऽपि प्रशस्ता विज्ञेया।
(१२) नव दीक्षित की प्रथम गोचरीपहली वार गोचरी के विषय में तीक्ष्ण उग्र और मिश्र नक्षत्र एवं शनि तथा मङ्गल वार त्याज्य हैं।
आा, अश्लेषा, ज्येष्ठा और मूल, ये चार नक्षत्र तीक्ष्ण हैं। भरणी, पूर्वात्रय(पूर्वाषाढा पूर्वभाद्रपदा और पूर्वाफाल्गुनी) और मघा, ये पाँच उग्र नक्षत्र हैं। कृत्तिका और विशाखा, ये दो नक्षत्र मिश्र कहलाते हैं।
रिक्ता तिथि, अमावास्या और क्षय तिथि त्याज्य है, हैंयदि शनि और मंगल वार का योग हो तो रिक्ता तिथि भी प्रशस्त है।
(१२) नवदीक्षितनी प्रथम शायरीપહેલીવાર ગોચરીના વિષયમાં તીક્ષણ, ઉગ્ર અને મિશ્ર નક્ષત્ર તથા શનિ અને મંગળવાર ત્યાજ્ય છે.
All, Aa, न्येb81, मने भूस, मा यार नक्षत्र तleg छ, १२वी, પૂર્વ (પૂર્વાષાઢા, પૂર્વાભાદ્રપદ, અને પૂર્વાફાલ્ગની) અને મઘા એ પાંચ નક્ષત્ર ઉગ્ર નક્ષત્ર છે. કૃત્તિકા અને વિશાખા, આ બે નક્ષત્ર મિશ્ર કહેવાય છે.
રિકતા તિથિ, અમાવાસ્યા અને ક્ષય તિથિ ત્યાજ્ય છે, પરંતુ જે શનિ અને મંગલવારને વેગ હોય તે રિક્તા તિથિ પણ ઉત્તમ છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा
(१३) अथ नूतनपात्रव्यापृतिःगोचर्यादिनिमित्तं नूतनपात्रव्यापृतिश्च, मृगशिरःपुष्याश्विनीहस्तानुराधाचित्रारेवतीषु, सोमगुरुवासरयोश्च शुभदा।
(१४) आचार्यादिपदप्रदानसमयःआचार्यादिपदप्रदाने-श्रवणं, ज्येष्ठा, पुष्यम् , अभिजित् , हस्तः, अश्विनी, रोहिणी, उत्तरात्रयं, मृगशिरः, अनुराधा, रेवती, एतानि नक्षत्राणि शुभानि शोमनतिथिवारादयोऽपि द्रष्टव्याः।
___ अथ (४) द्रव्यानुयोगःद्रवति गच्छति प्रामोति मुश्चति वा तांस्तान् पर्यायानिति द्रव्यम् । अथवा
(१३) नूतन पात्र का प्रयोग गोचरी आदि के लिए नवीन पात्र का उपयोग मृगशिर, पुष्य, अश्विनी, हस्त, अनुराधा, चित्रा और रेवती नक्षत्रों में, तथा सोमवार और गुरुवार के दिन करना शुभ है।
(१४) आचार्य आदि पदवीदान का समय आचार्य आदि पदवी देने में श्रवग, ज्येष्ठा, पुण्य, अभिजित्, अश्विनी, रोहिणी, उत्तरात्रय, ( उत्तराषाढा उत्तराभाद्रपदा, उत्तराफाल्गुनी) मृगशिर, अनुराधा और रेवती, ये नक्षत्र शुभ हैं । इस प्रसङ्ग पर शुभ तिथि और शुभ वार आदि भी देखना चाहिए ।
(४) द्रव्यानयोगआगे की पर्याय प्राप्त करने वाला और पूर्व पर्यायों का त्याग करने वाला द्रव्य
(૧૩) નવા પાત્રને ઉપયોગ ગોચરી આદિ માટે નવા પાત્રને ઉપયોગ મૃગશીર્ષ, પુષ્ય, અશ્વિની, હસ્ત, અનુરાધા, ચિત્રા, અને રેવતી નક્ષત્રોમાં, તથા સોમવાર અને ગુરૂવારના દિવસે કરો त शुभ .
(१४) माया मा uplean समयमायार्य माहि ५४वी मायामा श्रवण, न्ये ४ा, पुण्य, मलित, स्त, मश्विनी शडिपी, उत्तात्रय (उत्तर)-पाढा, उत्त-भाद्र ५४. उत्त-शशुनी ) મૃગશિર, અનુરાધા અને રેવતી, આ નક્ષત્રો શુભ છે. આ પ્રસંગ ઉપર શુભ તિથિ અને શુભ વાર વગેરે પણ જેવું જોઈએ.
(४) व्यानुयोगઆગળની પર્યાય પ્રાપ્ત કરનારા અને પ્રથમની પર્યાયને ત્યાગ કરવાવાળાને
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे द्रयते = पाप्यते मुच्यते वा तैस्तैः पर्यायैरिति द्रव्यम्। द्रव्यस्य - अनुयोगः द्रव्यानुयोगः।
द्रव्यानुयोगो हि द्रव्याणां यथावस्थितस्वरूपावबोधने समीचीनयुक्ति प्रदर्शयति । तया दर्शनस्य नैर्मल्यम् । ततश्च सम्यक् चारित्रं संपद्यते । तथा चायमपि चरणकरणानुयोगं पोषयतीति बोध्यम् ।
द्रव्यलक्षणम्अथ किं तावद् द्रव्यम् ? उच्यते- “गुणाश्रयो द्रव्यम् " । यथा जीवे ज्ञानदर्शनचारित्रसुखोपयोगादयो विशेषगुणाः, अस्तित्व-द्रव्यत्व-ज्ञेयत्वा कहलाता है । अथवा जो पर्यायों के द्वारा प्राप्त हो, अथवा पर्यायों से मुक्त हो उसे द्रव्य कहते हैं। ऐसे द्रव्य के अनुयोग को द्रव्यानुयोग कहते हैं ।
द्रव्यानुयोग द्रव्यों का यथार्थ स्वरूप समझाने के लिए समीचीन मार्ग प्रदर्शित करता है । उस से सम्यग्दर्शन निर्मल होता है, और सम्यग्दर्शन की निर्मलता से सम्यक् चारित्र की प्राप्ति होती है । इस प्रकार यह अनुयोग भी चरणकरणानुयोग का पोषक है ।
द्रव्य का लक्षणद्रव्य किसे कहते हैं ? इस प्रश्न का उत्तर इस प्रकार है--जो गुणों का आधार हो वह द्रव्य है, जैसे जीवन में ज्ञान, दर्शन, चारित्र, सुख और उपयोग आदि विशेष गुण हैं। દ્રવ્ય કહે છે, અથવા જે પર્યાયે દ્વારા પ્રાપ્ત હોય અથવા પર્યાથી યુક્ત હોય તેને દ્રવ્ય કહે છે. એવા દ્રવ્યના અનુયેગને દ્રવ્યાનુગ કહે છે.
દ્રવ્યાનુયેગ દ્રવ્યને યથાર્થ સ્વરૂપને સમજાવવા માટે બરાબર સાચો માર્ગ પ્રદર્શિત કરે છે, તેથી સમ્યગ્દર્શન નિર્મલ થાય છે, અને સમ્યગ્દર્શનની નિર્મલતાથી સમ્યક ચારિત્રની પ્રાપ્તિ થાય છે. એ પ્રમાણે આ અનુગ પણ ચરણ કરણનુયેગને પિષક છે.
व्यनु सक्षદ્રવ્ય કોને કહે છે? એ પ્રશ્નનો ઉત્તર આ પ્રમાણે છે-જે ગુણેને આધાર હોય તે દ્રવ્ય છે, જે પ્રમાણે જીવમાં જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર સુખ અને ઉપગ આદિ વિશેષ ગુણ છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा दयः सामान्यगुणाः सन्ति । एवं गतिहेतुत्वं धर्मे, स्थितिहेतुत्वमधर्मे, अवकाशदानहेतुत्वमाकाशे, वर्तनहेतुत्वं काले, रूपादिमत्त्वं पुद्गले विशेषगुणाः सन्तीति द्रव्यलक्षणसमन्वयः।
___ कश्चित्तु 'सद् द्रव्यलक्षणम्' इति सूत्रयित्वा 'उत्पादव्ययध्रौव्ययुक्तं सत्' इति सूत्रेण सच्छब्दविवरणं कुर्वन् द्रव्यसामान्यलक्षणमुक्त्वा विशेषविज्ञानजननाय विशेषलक्षणमवोचत्-'गुणपर्यायवद्रव्यम्' इति । तदपि प्रकृत
अस्ति व ( जिस शक्ति के निमित्त से द्रव्य का कभी विनाश न हो) वस्तुत्व-द्रव्यत्व (जिस शक्ति के निमित्त से पर्याय सदैव बदलती रहे) और प्रमेयत्व-ज्ञेयत्व (जिस शक्ति के निमित्त से द्रव्य किसी न किसी के ज्ञान का विषय हो) आदि सामान्य गुण हैं। इसीप्रकार धर्मास्तिकाय में गतिहेतुत्व (गतिकारणता) अधर्मास्तिकाय में स्थितिहेतुत्व (स्थितिकारणता) आकाश में अवकाशदानहेतुत्व (अवकाशदायिता) काल में वर्तनाहेतुत्व, (नवपुराणकारणता) आदि, और पुद्गल में रूपादिमत्त्व विशेष गुण हैं ? अतः इन सब में द्रव्य के लक्षण की संगति होजाती है।
किसी आचार्यने 'सद् द्रव्यलक्षणम्' ऐसा सूत्र रचकर 'उत्पाद-व्यय-ध्रौव्य-युक्तं सत्' अर्थात् जिस में उत्पाद विनाश और ध्रौव्य युगपत् पाये जायँ, वह सत् है, इस सूत्र के द्वारा सत् की व्याख्या करते हुए सामान्य दव्य का स्वरूप बतला कर विशेष बोध
અસ્તિત્વ (જે શક્તિના નિમિત્તથી દ્રવ્યને ક્યારેય પણ નાશ ન હોય.) વસ્તુત્વદ્રવ્ય (જે શક્તિના નિમિત્તથી પર્યાય હંમેશાં બદલતી રહે) અને પ્રમેયત્વ-યત્વ (જે શક્તિના નિમિત્તથી દ્રવ્ય કોઈ ન કઈ જ્ઞાનને વિષય હોય) આદિ સામાન્ય ગુણ છે. એ પ્રમાણે ધર્માસ્તિકાયમાં ગતિ હેતુત્વ (ગતિકારણુતા) અધર્માસ્તિકાયમાં સ્થિતિહેતુત્વ (સ્થિતિકારણતા) આકાશમાં અવકાશદાનહેતુત્વ (અવકાશદાયિત્વ) કાલમાં વતન હેતુત્વ (નવપુરાણકારણતા) આદિ, અને પુદ્ગલમાં રૂપાદિમત્ત્વ વિશેષ ગુણ છે. તેથી એ સર્વમાં દ્રવ્યના લક્ષણની સંગતિ થઈ જાય છે.
ई मायाय “सद् द्रव्यलक्षणम्" मे सूत्र स्थान — उत्पाद व्यय-ध्रौव्ययुक्तं सत्' अर्थात् मा उत्पाद, विना भने प्रीव्य से आणेवाभा मावे ते “सत्' છે. આ સૂત્ર દ્વારા સની વ્યાખ્યા કરતા થકા સામાન્ય દ્રવ્યનું સ્વરૂપ બતાવીને
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे लक्षणे समाविष्टमेवेति गुरुतरलक्षणं नावश्यकमिति ज्ञेयम् ।
परमार्थतस्तु पर्याया न गुणतो भिन्नाः कार्यकारणयोरभेदात् । यथा कटककुण्डलादीनि कनकतो न भिन्नानि, घटशरावादीनि मृदो नातिरिक्तानि, तथा गुणजन्मनां पर्यायाणां न भेदो गुणेभ्य इति द्रव्यलक्षणे पर्यायशब्दप्रवेशो नावश्यक इत्यवसेयम् ।
गुणलक्षणम्द्रव्यस्याऽऽश्रयाश्रयिभावेन नित्यसहवर्तिनो धर्मा गुणाः, ते द्रव्यस्य शक्तिविशेषाः। द्रव्यमात्राश्रितं गुणस्य लक्षणम् । यथा जीवस्य ज्ञानदर्शन
कराने के लिये विशेष लक्षण यह बतलाया है-'गुणपर्यायवद् द्रव्यम्' यह लक्षण भी प्रकृत लक्षण 'गुणाश्रयो द्रव्यम्' में समाविष्ट है, इस लिये उनका बडा लक्षण करने की आवश्यकता नहीं है।
वास्तव में तो पर्याय, गुण से मिन्न नहीं है, क्योंकि कार्य और कारण में भेद नहीं होता । जैसे-कटक, कुण्डल आदि पर्याय सुवर्ण से भिन्न नहीं है, अतः गुणों से उत्पन्न होने वाले गुणों से भिन्न नहीं हैं। ऐसी अवस्था में द्रव्य के लक्षण में पर्याय शब्द डालना आवश्यक नहीं है।
गुण का लक्षणद्रव्य के आश्रय आश्रयी रूपसे, अथवा कथञ्चित् तादात्म्यरूपसे नित्य सहवर्ती धर्म, 'गुण' कहलाते हैं। गुण' द्रव्य की शक्तिविशेष है। सिर्फ द्रव्याश्रित होना गुण का
विशेष साध ४२॥११भाट विशेष सक्षए थे मताव्युछे :-" गुणपर्यायवद् द्रव्यम्"
मा सक्षY Y प्रकृत (या) वक्ष (गुणाश्रयो द्रव्यम् ) भां समाविष्ट छे तेथी વિશેષ લક્ષણ કરવાની આવશ્યકતા નથી.
વાસ્તવમાં તે પર્યાય, ગુણથી ભિન્ન નથી, કારણ કે કાર્ય અને કારણમાં ભેદ નથી, જેવી રીતે કડાં અને કુંડલ આદિ પર્યાય સુવર્ણથી ભિન્ન નથી ઘટ અને શકર આદિ પર્યાય મૃત્તિકા-માટીથી ભિન્ન નથી, કારણ કે ગુણથી ઉત્પન્ન થવા વાળા પર્યાય, ગુણેથી ભિન્ન નથી, એવી અવસ્થામાં દ્રવ્યના લક્ષણમાં પર્યાય શબ્દ નાખવો તે જરૂરી નથી.
ગુણના લક્ષણદ્રવ્યના આશ્રય-આશ્રયી–રૂપથી અથવા કંચિત્ તાદાભ્યરૂપથી નિત્ય સહવત ધર્મ ગુણ કહેવાય છે. ગુણ એ દ્રવ્યની શક્તિવિશેષ છે. માત્ર દ્રવ્યાશ્રિત
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचार चिन्तामणि- टीका अवतरणा
५७
सुखवीर्यादयः, पुद्गलस्य वर्णगन्धरसस्पर्शादयो गुणाः । 'मात्र' - शब्दोपादनं पर्यायेऽतिप्रसङ्गवारणाय ।
द्रव्यस्वरूपविचारेण 'गुणसमुदायो द्रव्य' - मिति प्रतीयते, यथा मूलस्कन्धशाखाप्रशाखादीनां समुदायो वृक्षः, तथैवास्तित्व- परिणामित्ववस्तुत्व - ज्ञेयत्व - प्रमेयत्व - प्रदेशवत्त्वादिसामान्यगुणानां चेतनत्व - गतिहेतुत्वस्थितिहेतुत्वाऽवकाशदानहेतुत्व वर्त्तनाहेतुत्व - वर्ण गन्ध - रस स्पर्श
-
लक्षण है, जैसे- जीव के गुण- ज्ञान, दर्शन, सुख और वीर्य आदि हैं, तथा पुद्गल के गुण वर्ण, गन्ध, रस और स्पर्श आदि हैं । उपर जो 'मात्र' (सिर्फ ) शब्द का प्रयोग किया गया है; वह पर्याय में अतिप्रसङ्ग निवारण करते के लिए है । अर्थात् गुण केवल द्रव्य में होते हैं, पर्याय में नहीं होते ।
द्रव्य के स्वरूप पर विचार करने से प्रतीत होता है कि गुणोंका समुदाय ही द्रव्य है । जैसे मूल, स्कन्ध, शाखा और प्रशाखा आदि का समूह ही वृक्ष है, उसी प्रकार अस्तित्व, परिणामित्व, वस्तुत्व, ज्ञेयत्व, प्रमेयत्व, प्रदेशवत्त्व आदि सामान्य गुणों का, तथा चेतना, गतिहेतुत्व, स्थितिहेतुत्व, अवकाशदानहेतुत्व, वर्तनाहेतुत्व, वर्ण-रस- गन्ध - स्पर्शवत्त्व आदि विशेष गुणों का समूह ही द्रव्य है । यहाँ यह स्मरण रखना चाहिए कि - विभिन्न द्रव्यों के
રહેવું તે ગુણનુ લક્ષણ છે. જેવી રીતે જીવના ગુણ-જ્ઞાન, દર્શન, સુખ અને વી यहि छे. तथा युङ्गसना गुणु-वर्ण, गंध, रस भने स्पर्श याहि छे उपर ने ‘માત્ર’ શબ્દના પ્રયોગ કર્યો છે તે પર્યાયમાં અતિપ્રસંગ નિવારણુ કરવા માટે છે, અર્થાત્ ગુણુ કેવલ દ્રવ્યમાં હાય છે, પર્યાયમાં હાય નહિ,
દ્રવ્યના સ્વરૂપ પર વિચાર કરવાથી જણાય છે કે ગુણ્ણાના छे. ने रीते-भूस, स्कुबंध, शामा भने अशामा माहिनो समूह ते પ્રમાણે અસ્તિત્વ, પરિણામિત્વ વસ્તુત્વ, જ્ઞેયત્વ, પ્રમેયત્વ, પ્રદેશવત્ત્વ ગુણ્ણાના, તથા ચેતના ગતિહેતુત્વ, સ્થિતિહેતુત્વ, અવમશદાનહેતુત્વ, વર્તનાહેતુત્વ, વણું, રસ, ગંધ, સ્પવત્ત્વ આદિ વિશેષ ગુણ્ણાના સમૂહ તે દ્રવ્ય છે. અહિં એ યાદ
प्र. आ. ८
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
સમુદાય જ દ્રવ્ય वृक्ष छे, मे
આદિ સામાન્ય
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८
__ आचारागसत्रे वत्वादिविशेषगुणानां च समुदायो द्रव्यम् । एवं 'द्रव्यपर्यायस्वरूपमपी'-त्यनुपदमेव वक्ष्यते।
पर्यायलक्षणम्परियन्ति-उत्पादविनाशौ प्राप्नुवन्ति न सर्वदा तिष्ठन्तीति पर्यायाः । यदापरि-सर्वथा अयन्ते गच्छन्ति द्रव्यगुणौ समाश्रयन्तीति पर्यायाः।
व्यस्योत्पादविनाशशालिनो धर्माः पर्यायाः । पर्याया हि द्रव्यं गुणं चाश्रित्य वर्तन्ते । कालभेदादेकमेव ज्ञानं जीवस्यान्यदन्यद्रूपं दधत् पर्यायशब्दवाच्यं भवति, यथा कश्चिदष्टवर्षीयो विनयी प्रमादविकथावर्जितो बालमुनिगुरुचरणसरोजं सेवमानः पूर्वमावश्यकमात्रमधीत्य समितिगुप्तिज्ञानं संपादयति, विशेष गुणों का समूह नहीं बन सकता है । ऐसे द्रव्य और पर्याय के विषय में भी समझना चाहिए, वह अभी आगे बतायेंगे ।
पर्याय का लक्षणजिनके निरन्तर उत्पाद और व्यय होता है, जो सदैव स्थिर नहीं रहते उन्हें पर्याय कहते हैं। अथवा द्रव्य और गुण का आश्रय लेने वाले पर्याय कहलाते हैं।।
द्रव्य के उत्पाद और विनाश-शील धर्म पर्याय कहलाते हैं। पर्याय, द्रव्य में भी रहते हैं और गुण में भी रहते हैं। जीवका एक ही ज्ञानगुण काल के भेदसे भिन्न-भिन्न रूप धारण करता हुआ पर्याय कहलाता है। जैसे एक आठ वर्ष का विनयी प्रमाद और विकथा से दूर रहने वाला बाल मुनि अपने गुरु के चरण कमलों की सेवा करता हुआ રાખવું જોઈએ કે વિભિન્ન દ્રવ્યના વિશેષ ગુણેને સમૂહ બની શકતો નથી. એવી રીતે દ્રવ્ય અને પર્યાયના વિષયમાં પણ સમજવું જોઈએ. વિશેષ આગળ બતાવીશું.
पर्यायनु सक्षજેની અંદર હમેશાં ઉત્પાદ અને વ્યય થયા કરે છે. અને જે હમેશાં–સદાકાળ સ્થિર રહેતું નથી તેને પર્યાય કહે છે, અથવા દ્રવ્ય અને ગુણને આશ્રય લેનાર તેને પર્યાય કહેવામાં આવે છે.
દ્રવ્યને ઉત્પાદ અને વિનાશ-શીલ ધર્મ તે પર્યાય કહેવાય છે. પર્યાય, દ્રવ્યમાં પણ રહે છે અને ગુણમાં પણ રહે છે. જીવને એકજ જ્ઞાનગુણ કાલના ભેદથી ભિન્ન ભિન્ન રૂપ ધારણ કરીને પર્યાય કહેવાય છે. જેવી રીતે કે એક આઠ વર્ષના વિનયવંત, પ્રમાદ અને વિકથાથી દૂર રહેવાવાળા બાલમુનિ પિતાના ગુરૂના ચરણ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा क्रमेण द्वादशाङ्गतत्त्वं विज्ञाय ज्ञानधारां प्रवर्द्धयति । तत्र तस्य बालसंयमिनो ज्ञानं प्रतिक्षणं विलक्षणतामापद्यमानमपूर्वमपूर्व जायमानं ज्ञानं पर्यायशब्दवाच्यतां भजति । एवं दर्शनचारित्रादीनामपि पर्याया ज्ञातव्या । जीवस्य मानुषत्ववाल्यादयोऽपि पर्यायाः। पुद्गलस्य तु एकगुणकालत्वादयो पर्याया ज्ञेयाः। एवं च द्रव्यगुणाश्रितत्वं पर्यायस्य लक्षणमिति निश्चीयते । तथा चोक्तमुत्तराध्ययने-(अ. २८) पहले-पहल आवश्यक मात्र का अध्ययन करता है, फिर समिति और गुप्ति का ज्ञान सम्पादन करता है । तदनन्तर क्रम से द्वादशाङ्ग का तत्त्व जान कर ज्ञान की धारा में वृद्धि करता है, उस बाल मुनि का ज्ञान क्षण-क्षण में विलक्षण होकर नवीन-नवीन रूपों में उत्पन्न होता हुआ पर्याय' शब्द द्वारा कहा जाता है। इसी प्रकार दर्शन और चारित्र आदि गुणों के पर्याय भी समझ लेना चाहिए । मनुष्यता, बालकपन आदि जीव के पर्याय हैं और एक-गुणकालापन आदि पुद्गल के, वर्ण-गुण के पर्याय हैं । इस प्रकार यह निश्चित होता है कि पर्याय द्रव्य और गुण दोनों में ही रहता है। उत्तराध्ययन सूत्र में कहा है
"गुणों का जो आश्रय हो उसे द्रव्य कहते हैं, गुण एक मात्र द्रव्य में ही रहते हैं। पर्यायों का लक्षण उभयाश्रित होना है, अर्थात् पर्याय, द्रव्य और गुण दोनों में ही पाये जाने हैं ।
કમળાની સેવા કરતા થકા પ્રથમ આવશ્યક માત્રનું અધ્યયન કરે છે, પછી સમિંતિ અને ગુપ્તિનું જ્ઞાન સંપાદન કરે છે, ત્યાર પછી ક્રમથી દ્વાદશાંગનું તત્વ જાણું જ્ઞાનની ધારામાં વૃદ્ધિ કરે છે તે બાલમુનિનું જ્ઞાન ક્ષણ-ક્ષણમાં વિલક્ષણ-તરેહવાર બની નવીન રૂપમાં ઉત્પન્ન થાય છે તેને “પર્યાય શબ્દથી ઓળખવામાં આવે છે, એ પ્રમાણે દર્શન અને ચારિત્ર આદિ ગુણના પર્યાય પણ સમજી લેવા જોઈએ. મનુષ્યતા, બાલકપણું આદિ જીવના પર્યાય છે, અને એક ગુણકાળાપણું આદિ પુદ્ગલના વર્ણણને પર્યાય છે. આ પ્રમાણે આ નિશ્ચિત થાય છે કે-પર્યાય, દ્રવ્ય અને ગુણ એ બનેમાં રહે છે. ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રમાં કહ્યું છે
ગુણેને જે આશ્રય હોય, તેને દ્રવ્ય કહે છે; ગુણ એક માત્ર દ્રવ્યમાં જ રહે છે, અને પર્યાનું લક્ષણ ઉભયાશ્રિત હોય છે, અર્થાત્ પર્યાય, દ્રવ્ય અને ગુણ બનેમાં જોવામાં આવે છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे "गुणाणमासमो दव्वं, एगदव्वस्सिया गुणा । लक्षणं पज्जवाणं तु, दुहओ अस्सिया भवे ॥ ६॥" इति ।
छाया"गुणानामाश्रयो द्रव्यम् , एकद्रव्याश्रिता गुणा : लक्षणं पर्यवाणां तु, उभयोराश्रिता भवेयुः" ॥ ६ ॥ इति ।
द्रव्यलक्षणे पर्यायानुक्त्या कार्यकारणयोरभेदविवक्षया पर्यायाणां गुणेषु समावेश इति भगवदभिप्रायो गम्यते । “एकद्रव्याश्रिता गुणाः" इति, एकं केवलं द्रव्यमाश्रित्य गुणा वर्तन्त इत्यर्थः । अनेन गुणलक्षणमुक्तम् । 'पर्यवाणां लक्षणं तु उभयोराश्रिता भवेयुः' इत्यन्वयः । पर्यवः, पर्ययः, पर्यायः, इति समानार्थकाः । उभयो व्यगुणयोराश्रिताः पर्यायाः, इति पर्यायलक्षणं बोध्यमित्यर्थः । पर्यायास्तु द्रव्यं गुण चोभयमाश्रित्य वर्तन्त इति भावः ।
___द्रव्य के लक्षण में 'पर्याय' पद का समावेश न करने के कारण भगवान् का अभिप्राय यह है कि-कार्य कारण के अभेदसे गुण में ही पर्याय का समावेश हो जाता है। 'एगदव्वस्सिया गुणा' इस वाक्य का अर्थ यह है कि-गुण केवल द्रव्य में ही होते हैं । इस कथनद्वारा गुण का लक्षण भी कह दिया गया है।
पर्याय का लक्षण उभयाश्रित होना है, दोनो में अर्थात् द्रव्य में भी और गुण में भी पर्याय रहते हैं । पर्यव, पर्यय और पर्याय ये सभी समानार्थक हैं ।
દ્રવ્યના લક્ષણમાં પર્યાય પદને સમાવેશ નહિ કરવાથી ભગવાનને અભિપ્રાય એ છે કે-કાર્ય કારણના અભેદથી ગુણમાં જ પર્યાયને સમાવેશ થઈ જાય છે. 'एगव्वस्सिया गुणा' • पायन। अर्थ से छे :-गु वर द्रव्यमा हाय છે. આ કથનદ્વારા ગુણનું લક્ષણ પણ કહી આપ્યું છે.
પર્યાયનું લક્ષણ ઉભયશ્રિત હોય છે, બનેમાં અર્થાત દ્રવ્યમાં અને ગુણમાં પણ પર્યાય રહે છે. પર્યવ, પર્યય અને પયોય શબ્દ સમાન અર્થવાળા છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा
द्रव्यविभाग:द्रव्यं षड्विधम्-धर्माधर्माकाशकालपुद्गलजीवभेदात् । उक्तश्च श्रीभगवतीसूत्रे___ “कइ ण भंते ! दव्या पणत्ता ?, गोयमा ! छ दव्या पण्णत्ता, तं जहाधम्मत्थिकाए, अधम्मत्थिकाए, आगासस्थिकाए, पुग्गलत्थिकाए, जीवत्थिकाए, अदासमये" ।।
उत्तराध्ययनसूत्रेऽपि-(अ. २८) "धम्मो अहम्मो आगासं, कालो पुग्गल जंतवो । एस लोगोत्ति पन्नत्तो, जिणेहिं वरदंसिहि ॥ ७॥
द्रव्य के भेदद्रव्य छह प्रकार का है-(१) धर्म (२) अधर्म (३) आकाश (४) काल (५) पुद्गल और (६) जीव । श्री भगवतीसूत्र में कहा है -
"भगवान् ! द्रव्य कितने कहे गये हैं ?, गौतम ! छह द्रव्य कहे गये हैं, वे इस प्रकार-धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय, आकाशास्तिकाय, पुद्गलास्तिकाय, जीवास्तिकाय और अद्धा-समय"।
उक्तराध्ययनसूत्र में भी कहा है
"धर्म, अधर्म, आकाश, काल, पुद्गल, और जीव को सर्वज्ञ, सर्वदशी जिन भगवान् ने लोकसंज्ञा दी है ॥७॥
दव्यना :द्रव्यना ७ ५४२ -(१) धर्म (२) अधर्म (3) AURA (४) ८६ (५) પુદ્ગલ અને (૬) જીવ. શ્રી ભગવતી સૂત્રમાં પણ કહ્યું છે–
ભગવાન દ્રવ્ય કેટલાં કહ્યાં છે? ગૌતમ! છ દ્રવ્ય કહેલા છે. તે આ પ્રમાણે-ધમસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય આકાશાસ્તિકાય, પુદંગલાસ્તિકાય, જીવાસ્તિકાય भने सद्धा-समय,
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં પણ કહ્યું છે
ધર્મ અધર્મ, આકાશ, કાલ, પુદ્ગલ અને જીવને સર્વજ્ઞ સર્વદશી જિન लगवान सज्ञा साथी छ" ॥७॥
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२
आचाराङ्गमुत्रे
धम्मो अहम्मो आगासं, दव्यं इकिकमाहियं । अाणि यदव्वाणि, कालो पुग्गल जंतवो ॥ ८ ॥"
अत्र कालमात्र विहाय धर्मादयोऽस्तिकाया उच्यन्ते । 'अस्ती' ति तिङन्त - प्रतिरूपकमन्ययं प्रदेशवाचकम् | प्रदेशः स्वस्थानादनपायि निर्विभागं खण्डम् । इदं निर्विभागं खण्डं यदा पुद्गलम्य गलनस्वभावात्तदीयस्कन्धदेशाभ्यामवयुत्य = पृथग्भूत्वा वर्त्तते तदा परमाणुनाम्ना व्यवहियते । यावदपृथग्भूत्वा वर्त्तते तावत्तदेव निर्विभागं खण्डं प्रदेश इत्युच्यते । अनेनैवाशयेन पुद्गलास्तिकायस्य चत्वारो भेदा भगवता कथिताः - स्कन्धः, देशः, प्रदेशः, परमाणुश्चेति । कायः =
धर्म, अधर्म और आकाश, ये तीन द्रव्य एक एक है, काल, पुद्गल, जीव, अनन्त अनन्त द्रव्य हैं" ॥ ८ ॥
काल को छोड़ कर शेष पांच द्रव्य अस्तिकाय कहलाते हैं । 'अस्ति ' यह तिङन्तरूप प्रतीत होने वाला एक अव्यय है और प्रदेश का वाचक है। जो अपने स्थान से च्युत न होने वाला, अर्थात् जो द्रव्य के साथ ही जुडा हुआ निर्विभाग - जिस का फिर विभाग न हो सके वह खण्ड, प्रदेश कहलाता है। पुद्गल गलनस्वभाव वाला है अत एव जब यह निर्विभाग खण्ड पुद्गल के स्कन्ध या देश से विछुड कर अलग हो जाता है परमाणु कहलाता है । जब वही परमाणु पुद्गल के स्कन्ध या देश में फिर
तब वही खण्ड मिल जाता है तब
ધર્મ અધમ અને આકાશ આ ત્રણ દ્રવ્ય એક-એક છે, કાલ, પુદ્ગલ અને लव अनन्त-मनन्त द्रव्य छे. " ॥ ८ ॥
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
1
કાલ સિવાયના ખાકીના પાંચ દ્રવ્ય અસ્તિકાય કહેવાય છે. અસ્તિ' એ તિહન્ત રૂપ જણાતું એક અવ્યય છે, અને પ્રદેશનુ વાચક છે. જે પેાતાના સ્થાનથી શ્રુત નહિ થવા વાળા, અર્થાત્ દ્રવ્યની સાથે જ જોડાઈ રહેલા નિવિભાગ–જેના ફરી ભાગ ન થઈ શકે તે ખડ, પ્રદેશ કહેવાય છે. પુગલ ગલનસ્વભાવ વાળા છે, તે કારણે જ્યારે તે નિવિભાગ ખ ́ડ પુદ્ગલના સ્કંધ અથવા દેશથી છુટા થઈ જાય છે; ત્યારે તે ખંડ પરમાણુ કહેવાય છે, જ્યારે તે પરમાણુ પુદ્ગલના સ્કંધ અથવા દેશમાં ક્રીને મળી જાય છે ત્યારે તે પરમાણુના બદલે ક્રી પ્રદેશ કહેવાય છે,
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा समूहः । अस्ति पदेशानां काय सम्हो यत्र यस्य वा स अस्तिकायः, प्रदेशसमूहवान धर्मश्चासावस्तिकायश्चेति धर्मास्तिकायः । एवं च धर्मास्तिकायः, अधर्मास्तिकाया, आकाशास्तिकायः, पुद्गलास्तिकायः, जीवास्तिकायः, इति नामानि सन्ति तेषाम् । कालस्तु प्रदेशाभावादस्तिकायो न भवतीत्यतः काल कालास्तिकायशब्देन न व्यवहियते।
धर्मास्तिकायलक्षणम्स्वभावतो गतिपरिणामिनां जीवपुद्गलानां गतिं प्रति सहकारि कारणं धर्मास्तिकायः । जीवाः पुद्गलाश्च स्वभावतो गच्छन्ति, तत्रोपादानकारणस्वरूपास्ते वह परमाणु के बदले फिर प्रदेश कहलाने लगता है, इसी अभिप्राय से भगवान् ने पुद्गलास्तिकाय के चार भेद बतलाये हैं (१) स्कन्ध (२) देश (३) प्रदेश और (४) परमाणु।
काय का अर्थ है समूह । जिसमें या जिसके प्रदेशों का समूह है वह अस्तिकाय कहलाता है । अस्तिकाय अर्थात् प्रदेशों का समूहवाला । धर्मरूप अस्तिकाय धर्मास्तिकाय समझना चाहिए । इसी प्रकार अधर्मास्तिकाय, आकाशास्तिकाय, पुद्गलास्तिकाय और जीवास्तिकाय, ये अस्तिकायों के नाम हैं। कालद्रव्य प्रदेशों का समूहरूप न होने के कारण अस्तिकाय नहीं है अतः काल 'कालास्तिकाय' नहीं कहलाता है ।
धर्मास्तिकायका लक्षण___ स्वाभाव से या प्रयोग से गतिक्रियामें परिणत हुए जीव और पुद्गलों की गति में जो सहकारी कारण हो उसे धर्मास्तिकाय कहते हैं। जीवों और पुद्गलों का गमन करना स्वभाव ही है। આ અભિપ્રાયે ભગવાને પુદ્ગલાસ્તિકાલયના ચાર ભેદ બતાવ્યા છે. (૧) સ્કંધ, (૨) हेश, (3) प्रदेश मने (४) ५२मा.
કાયનો અર્થ છે-સમૂહ, જેમાં અથવા જેનાં પ્રદેશોના સમૂહ હેય તે અસ્તિકાય કહેવાય છે, અસ્તિકાય અર્થાત્ પ્રદેશના સમૂહ વાળા, ધર્મરૂપ અસ્તિકાય ધર્મસ્તિકાય સમજવું જોઈએ. એ જ પ્રમાણે અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, પુદ્ગલા સ્તિકાય અને જીવાસ્તિકાય, એ અસ્તિકાનાં નામ છે.
કાલિદ્રવ્ય-પ્રદેશના સમૂહપ નહિ હેવાથી અસ્તિકાય નથી તેથી કાલ એ 'हस्तिय उपाय नहि.
ધર્માસ્તિકાયનું લક્ષણસ્વભાવથી અથવા પ્રગથી ગતિક્રિયામાં પરિણત થયેલા છે અને પુદ્ગલની ગતિમાં જે સહકારી કારણ હોય, તેને ધર્માસ્તિકાય કહે છે. જે અને
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४
आचाराङ्गसूत्रे
गतिं प्रति, पुनस्तस्यामेव गति - क्रियायां धर्मास्तिकायः सहायरूपं निमित्तकारणं भवति ।
(१) यथा सरित्समुद्राद्यवगाहनशीलानां मत्स्यानां स्वत एव जिगमिषा गतिश्च जायते, तत्र तेषां गमनं प्रति सहायरूपं निमित्तकारणं वारि । स्वयं तिष्ठतां तु मत्स्यानां न तत् प्रेरकं गमनाय ।
(२) यथा वा मृत्परिणाम भूतस्य घटस्य दण्डो निमित्तकारणम् ।
(३) यथा वा स्वत एवावगाहमानस्य द्रव्यस्यावगाहनं प्रति गमनम्, न पुनरवगाहमानं द्रव्यं बलादवगाहयति तत् ।
इस गमनक्रिया में उपादान कारण वह स्वयं ही होते हैं, धर्मास्तिकाय सहायकमात्र होने से निमित्त कारण है ।
(१) जैसे - नदी अथवा समुद्र में अवगाहन करनेवाले मच्छो में गमन करने की इच्छा स्वयं ही उत्पन्न होती है और स्वयं ही वे गति करते हैं, जल उन की गति में सहायक रूप निमित्त कारण होता है। हाँ, मच्छ अगर ठहरे तो जल उन्हें गमन करने के लिये प्रेरित नहीं करता ।
(२) अथवा जैसे - मृत्तिका से बनने वाले घडे में डंडा निमित्त कारण होता है । (३) अथवा जैसे—स्वयं ही अवगाहन करने वाले द्रव्य की अवगाहना में आकाश निमित्त कारण होता है ।
પુદ્ગલાના ગમન કરવુ તે સ્વભાવ જ છે, એ ગમન—ક્રિયામાં ઉપાદાનકારણુ તે પોતે જ હાય છે; ધર્માસ્તિકાય સહાયકમાત્ર હાવાથી તે નિમિત્ત કારણ છે.
(૧) જેવી રીતે નદી અથવા સમુદ્રમાં અવગાહન કરવાવાળા મચ્છામાં ગમન કરવાની પેાતાની જ ઈચ્છા ઉત્પન્ન થાય છે, અને પાતે જ તે ગતિ કરે છે, પરન્તુ જલ તેની ગતિમાં સહાયરૂપ નિમિત્ત કારણ થાય છે પરન્તુ મચ્છુ જો સ્થિર રહેવાની ઈચ્છા કરે તેા જલ તેને ગમન કરવા માટે પ્રેરણા કરતુ નથી.
(૨) અથવા જેવી રીતે-માટીથી તૈયાર થતા ઘડામાં ઠંડા અને ચાક નિમિત્ત કારણ હાય છે.
(3) अथवा नेवी रीते-पोते ४ અવગાહન કરનારા દ્રવ્યના અવગાહનમાં આકાશ નિમિત્ત કારણ હોય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा
(४) यथा वा-जलवृष्टौ सत्यां स्वयमेव कृषिकर्मारम्भं कुर्वतां कृषीवलानां कृषिकर्मारम्भं प्रति वृष्टिः सहकारि कारणं भवति ।
(५) अपरोऽपि शास्त्रीयो दृष्टान्तो दृष्टिपथमवतरति, यथा-'सिद्धस्वरूपोऽ. हम् , अनन्तसुखभाजनोऽहम् ' इत्यादिभावनया व्यवहारनयेन शुद्धसिद्वस्वरूपध्यानकर्तृणां, निश्चयनयेन निर्विकल्पध्यानपरिणामिनां स्वयं तदुपादानकारणस्वरूपाणां भव्यानां स्वयमेव जायमानां सिद्धगति प्रति प्रेरणारहितो निष्क्रियो मूर्तिरहितोऽपि सिद्धभगवान् सहायकः सन् सहकारि कारणं भवति, तद्वदमूर्ती निष्क्रियः प्रेरणारहितश्च धर्मास्तिकायो जीवानां पुद्गलानां च गतिरूपे परिणामे सहायकः सन्निमित्तकारणं भवति ।
(४) अथवा जैसे--जल की वर्षा होने पर स्वयं ही कृषिकार्य आरम्भ करने वाले किसानों के कृषिकार्य के आरम्भमें वृष्टि सहकारी कारण होती है।
(५) एक शास्त्रीय दृष्टान्त और भी दृष्टिगोचर होता है---'मैं सिद्धस्वरूप हूँ, मैं अनन्त सुख का भाजन हूँ' । इस प्रकार की भावनापूर्वक व्यवहार नय से शुद्ध सिद्ध परमात्मा का ध्यान करने वालों को, और निश्चय नय से निर्विकल्प ध्यान में परिणत होने वालों को जो सिद्धगति की प्राप्ति होती है उस में उपादान कारण स्वयं ध्यान करने वाला भव्यात्मा है, और प्रेरणारहित, निष्क्रिय, तथा अमूर्तिक होते हुए भी सिद्ध भगवान् उसमें सहायक होने से निमित्त कारण हो जाते हैं । इसी प्रकार अमूर्तिक, निष्क्रिय और प्रेरणारहित धर्मास्तिकाय भी जीव और पुद्गलों के गतिरूप परिणाम में सहायक होता हुआ निमित्त कारण होता है ।
(૪) અથવા જેવી રીતે પાણી વરસવાથી ખેડુત પિતે જ ખેતીના કામને આરંભ કરે છે, ખેતીને આરંભ કરવાવાળા ખેડુતના ખેતી કાર્યના આરમ્ભમાં वृष्ठि (१२साह) सहारी १२५ डाय छे.
(५) Alय हटांत मी ५५ ष्टगाय२ थाय छ:
“હું સિદ્ધ સ્વરૂપ છું. હું અનન્ત સુખનું ભાજન–પાત્ર છું.” આ પ્રકારની ભાવનાપૂર્વક, વ્યવહાર નયથી શુદ્ધ સિદ્ધ ભગવાન-પરમાત્માનું ધ્યાન કરવાવાળા અને નિશ્ચયનયથી નિવિકેલ્પ ધ્યાનમાં પરિણત થવા વાળાને જે સિદ્ધ-ગતિ પ્રાપ્ત થાય છે તેમાં ઉપાદાન કારણ ધ્યાન કરવાવાળા પિતે ભવ્યાત્મા છે અને પ્રેરણારહિત નિષ્ક્રિય તથા અમૂર્તિક હોવા છતાં પણ સિદ્ધ ભગવાન તેમાં સહાયક હોવાથી નિમિત્ત કારણ થઈ જાય છે.
એ પ્રમાણે અમૂતિક, નિષ્ક્રિય અને પ્રેરણારહિત ધર્માસ્તિકાય પણ જીવ અને પુદ્ગલનાં ગતિરૂપ પરિણામમાં સહાયક હોવાથી નિમિત્ત કારણ છે. प्र. -१
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे ननु धर्मास्तिकायस्य दण्डादिवनिमित्तकारणता नोपपद्यते, सव्यापार हि कारणं भवति, निर्व्यापारस्य कारणत्वे युक्त्यभावादिति चेन्न,
धर्मास्तिकायस्य हि स्वाभाविकव्यापारसत्त्वात् कारणत्वं मूपपादम् । उक्तं च धर्मास्तिकायलक्षणं भगवता
" गइलक्षणो उ धम्मो " इति,
'गतिलक्षणस्तु धर्मः' इति च्छाया । (उत्तराध्ययनमत्रे २८ अ.) गतिकार्यानुमेयो धर्मास्तिकाय इति भावः ।
शङ्का-धर्मास्तिकाय डंडा आदि के समान निमित्त कारण नहीं हो सकता, क्योंकि वह व्यापार नहीं करता, कार्य की उत्पत्ति में व्यापार करने वाला ही कारण होता है। कार्य की उत्पत्ति में व्यापार न करने पर भी अगर किसी को कारण मान लिया जाय तो चाहे जो वस्तु चाहे जिस कार्य में कारण हो जायगी। ऐसी दशा में नियत कार्य-कारण भाव का अभाव हो जायगा ।
समाधान-यह शङ्का ठीक नहीं है; क्योंकि यहाँ हेतु असिद्ध है। गतिरूप कार्य में धर्मास्तिकाय व्यापाररहित नहीं है, किन्तु धर्मास्तिकायका स्वाभाविक व्यापार विद्यमान होने के कारण उसे कारण मानना युक्तिसङ्गत है । भगवान् ने धर्मास्तिकायका लक्षण इस प्रकार बतलाया है
"गइलक्वणो उ धम्मो" धर्मास्तिकाय गति लक्षण वाला है। (उत्तराथ्ययनसूत्र अ० २८) अर्थात् गतिरूप कार्य से धर्मास्तिकायका अनुमान होता है ।
શકા-ધર્માસ્તિકાય દંડ આદિ પ્રમાણે નિમિત્ત કારણ થઈ શકતું નથી, કેમકે તે વ્યાપાર કરતું નથી, કાર્યની ઉત્પત્તિમાં વ્યાપાર કરનાર જ કારણ હોય છે. કાર્યની ઉત્પત્તિમાં વ્યાપાર નહિ કરવા છતાં ય જે કઈને કારણે માનવામાં આવશે તે ગમે તે વસ્તુ ગમે તે કાર્યમાં કારણ થઈ જશે. એવી દશામાં નિયત કાર્ય કારણ ભાવને અભાવ થઈ જશે.
સમાધાન–આ શંકા ઠીક નથી, કારણ કે અહિં હેતુ અસિદ્ધ છે. ગતિરૂપ કાર્યમાં ધમસ્તિકાય વ્યાપારરહિત નથી, ધર્માસ્તિકાયને સ્વાભાવિક વ્યાપાર વિદ્યમાન હોવાથી તેને કારણે માનવું તે યુક્તિસંગત છે. ભગવાને ધર્માસ્તિકાયનું લક્ષણ આ પ્રમાણે બતાવ્યું છે–
“गइलक्खणो उ धम्मो" मास्तिय गतिसक्षपाणु छ (उत्तराध्ययन સૂત્ર અ. ૨૮) અર્થાત્ ગતિરૂપ કાર્યથી ધર્માસ્તિકાયનું અનુમાન થાય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा
अस्य-(१) अरूपित्वम् , (२) अचेतनत्वम् , (३) अक्रियत्वम् , (४) गतिसहायकत्वं चेति गुणाः । (१) स्कन्धः, (२) देशः, (३) प्रदेशः, (४) अगुरुलघुत्वं चेति पर्यायाः । अयं द्रव्यक्षेत्रकालभावगुणभेदेन पञ्चधा ज्ञायते, यथा-द्रव्यत एको धर्मास्तिकायः, क्षेत्रतो लोकप्रमाणः, कालत आद्यन्तरहितः, भावतो रूपरहितःवर्णगन्धरसस्पर्शवर्जित इति । गुणतश्चलनगुणः ।
अधर्मास्तिकायस्वरूपम्स्वभावतः स्थितिपरिणतानां जीवपुद्गलानां स्थिति प्रति सहकारि कारणत्वमधर्मास्तिकायस्य लक्षणम् ।
(१) अरूपित्व, (२) अचेतनत्व (३) अक्रियत्व (४) गतिसहायकत्व, ये धर्मास्तिकाय के गुण हैं । (१) स्कन्ध (२) देश (३) प्रदेश और (४) अगुरुलधुत्व, ये उसके पर्याय हैं । धर्मास्तिकाय द्रव्य, क्षेत्र, काल, भाव और गुण, इस तरह पांच भेदों से जाना जाता है। जैसे-द्रव्य से धर्मास्तिकाय एक है, क्षेत्रसे लोकप्रमाण है, कालसे आदि-अन्तरहित है, भावसे रूपादिरहित है-रूप, रस, गन्ध, स्पर्श उस में नहीं है, और गुण से चलन-गुण वाला है।
अधर्मास्तिकायका स्वरूपस्वभाव से स्थितिरूप परिणत हुए जीव और पुद्गलोंकी स्थिति में सहकारी होना अधर्मास्तिकायका लक्षण है।
(१) म३पित्त (२) मयेतनत्य (3) मयित्व (४) तिसडाय४३. ये सर्व धास्तियना शुणे। छ, (१) २४५ (२) देश (3) प्रदेश न्यने. (४) २५४३सधुत्प, यो તેના પર્યાય છે. ધર્માસ્તિકાયદ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ, ભાવ અને ગુણ, એ પાંચ ભેદથી જાણી શકાય છે. જેવી રીતે-દ્રવ્યથી ધર્માસ્તિકાય એક છે, ક્ષેત્રથી લેકપ્રમાણ છે, કાલથી આદિ-અન્ત રહિત છે, ભાવથી રૂપાદિરહિત છે–રૂપ-રસ-ગંધ-સ્પર્શ તેમાં નથી, અને ગુણથી ચલન-ગુણવાળા છે.
અધર્માસ્તિકાયનું સ્વરૂપ– સ્વભાવથી સિયતિરૂપ પરિણત થયેલા છે અને પુદ્ગલેની સ્થિતિમાં સહકારી થવું તે અધર્માસ્તિકાયનું લક્ષણ છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८
आचारागसूत्रे जीवाः पुद्गलाश्च स्वभावतः स्वयं तिष्ठन्ति, तत्रोपादानकारणस्वरूपास्ते स्थिति प्रति, पुनस्तस्यामेव स्थितिक्रियायामधर्मास्तिकायः सहायरूपं निमित्तकारणं भवति ।
(१) यथा-स्वयं तिष्ठता पथिकानां स्थितौ छाया सहकारि कारणं भवति । अतिष्ठतस्तु स्थातुं न पुनः सा प्रेरयति ।
(२) यथा वा स्वयं तिष्ठतो देवदत्तस्य स्थिति प्रति पृथिवी सहकारि कारणं भवति । अतिष्ठन्तं तु देवदत्तं न पृथिवी स्थापयति ।
(३) यथा-समितिगुप्तिधारिणो रत्नत्रयाराधिनः समरसकन्दाः समाहितमतयो महात्मानो निश्चयनयेन निजात्मस्वरूपं चिन्तयन्तः क्षपकश्राणि समारुह्य समुत्पन्न
जीव और पुद्गल जब स्वभाव से ही स्थित होते हैं, अपनी स्थिति में उपादान कारण तो स्वयं वही हैं, पर अधर्मास्तिकाय उस में सहायक होता है, अतः वह निमित्त कारण है ।
(१) जैसे-स्वयं ठरने वाले पथिकों की स्थिति में छाया सहकारी कारण होती है। अगर कोई न ठहरे तो वह ठहरने की प्रेरणा नहीं करती।
(२) अथवा जैसे-स्वयं ठहरने वाले देवदत्त की स्थिति में पृथिवी सहकारी कारण है। मगर देवदत्त को न ठहरना हो तो पृथ्वी जबर्दस्ती नहीं ठहराती ।
(३) अथवा जैसे-समिति गुप्तिके धारक, रत्नत्रय की आराधना करने वाले, समभाव के रस में निमग्न समाधियुक्त मति वाले महात्मा निश्चय नय से आत्मस्वरूपका चिन्तन करते
જીવ અને પુદ્ગલ જ્યારે સ્વભાવથી જ સ્થિત થાય છે તે પિતાની સ્થિતિમાં ઉપાદાન કારણ પોતે જ છે, પરંતુ અધર્માસ્તિકાય તેમાં સહાયક થાય છે, તેથી તે નિમિત્ત કારણ છે.
(૧) જેવી રીતે–પિતે ઉભા રહેવા વાળા મુસાફરોની સ્થિતિમાં છાયા સહકારી કારણ હોય છે. અગર કઈ ઉભા ન રહે તે તે ઉભા રહેવાની પ્રેરણા નથી કરતી.
(૨) અથવા–જેવી રીતે પિતે જ ઉભા ન રહેવા વાળા દેવદત્તની સ્થિતિમાં પૃથ્વી સહકારી કારણ છે, પરંતુ જે દેવદત્તને ઉભા ન રહેવું હોય તે પૃથ્વી દેવદત્તને બળજબરીથી ઉભો રાખી શકતી નથી.
___ (3) 24240-2वी शत समिति-शुस्तिना घा२४, २त्नत्रयनी माराधना ४२१।વાળા, સમભાવના રસમાં નિમગ્ન, સમાધિયુક્ત મતિવાળા મહાત્મા નિશ્ચયનયથી
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा केवलज्ञान-केवलदर्शनभृतः सन्तः सकलकर्मक्षयं कृत्वा, शरीरमौदारिकमिह परित्यज्य, सिद्धिगतिनामधेयं स्थानं गतास्तिष्ठन्ति, तेषां निश्चयनयेन स्वतः स्थितिपरिणतानां तत्र साद्यपर्यवसितां स्थिति प्रति तत्स्थानं सहकारि कारणं भवति। न तु तत् स्थानं तानवस्थातुं प्रेरयति ।
(४) यथा व्यवहारनयेन सिद्धभक्त्या स्वयं समुत्पन्नसविकल्पध्यानावस्थितानां महात्मनां सविकल्पध्याने स्थिति प्रति, निष्क्रियो मूतिरहितः प्रेरणारहितोऽपि सिद्धभगवान् सहायः सन् सहकारि कारणं भवति। न त्वसौ तान् तद्धयाने स्थातुं प्रेरयति। हुए क्षपकश्रेणी पर आरूढ हो कर उत्पन्न केवलज्ञान और केवलदर्शन को धारण करने वाले हो कर समस्त कर्मों का क्षय करके औदारिक शरीर को यहीं त्याग कर सिद्धिगति नामक स्थान को प्राप्त हो कर स्थिर हो जाते हैं। निश्चयनय से स्वयं स्थिति में परिणत हुए उन सिद्ध जीवों को सादि-अनन्त स्थिति में वह स्थान सहकारी कारण होता है, किन्तु वह स्थान उन्हें ठहरने के लिए प्रेरित नहीं करता।
(४) अथवा जैसे-व्यवहारनय से सिद्ध भगवान् की भक्तिसे स्वयं उत्पन्न हुए सविकल्प ध्यान में अवस्थित महात्मा पुरुषों की सविकल्प में जो स्थिति है, उस में अक्रिय अमूर्तिक और प्रेरणारहित भी सिद्ध भगवान् सहायक होने से निमित्त कारण होते हैं, किन्तु वे उन्हें ध्यान में स्थित होने की प्रेरणा नहीं करते ।
આત્મસ્વરૂપનું ચિંતન કરતા થકા ક્ષપકશ્રેણી પર આરૂઢ થઈને ઉત્પન્ન કેવલજ્ઞાન અને કેવલદર્શનને ધારણ કરવા વાળા થઈને સમસ્ત કર્મોનો ક્ષય કરીને દારિક શરીરને અહિં જ ત્યાગ કરીને સિદ્ધિગતિ નામના સ્થાનને પ્રાપ્ત થઈ સ્થિર થઈ જાય છે. નિશ્ચયનયથી સ્વયં સ્થિતિમાં પરિણત થયેલા તે સિદ્ધ જીની સાદિ અનંત સ્થિતિમાં તે સ્થાન સહકારી કારણ હોય છે, પરંતુ તે સ્થાન તેને ભવા માટે પ્રેરણા નથી કરતું.
(૪) અથવા–જેવી રીતે વ્યવહારનયથી સિદ્ધ ભગવાનની ભક્તિથી સ્વયં ઉત્પન્ન થયેલા સવિકલ્પ ધ્યાનમાં અવસ્થિત મહાત્મા પુરૂષની સવિકલ્પ ધ્યાનમાં જે સ્થિતિ છે, તેમાં નિષ્ક્રિય, અમૂર્તિક અને પ્રેરણારહિત સિદ્ધ ભગવાન સહાયક હોવાથી નિમિત્ત કારણ હોય છે; પણ સિદ્ધ ભગવાન તેને ધ્યાનમાં સ્થિત થવાની પ્રેરણા ४२ता नथी.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०
आचाराङ्गमुत्रे
इदमेवाभिप्रेत्य भगवताऽभिहितम् -
" अहम्मो ठाणलक्खणो " इति ( उत्तरा . अ. २८ )
4
अधर्मः स्थानलक्षणः ' इति च्छाया । लक्ष्यते = दृश्यते परिचीयते अनेनेति लक्षणं = परिचायकं ज्ञापकम् । स्थानं = स्थितिरेव लक्षण = ज्ञापकं यस्याऽसाविति स्थानलक्षणः । स्थितिकार्यातुमेयोऽधर्मास्तिकाय इत्याशयः ।
अधर्मास्तिकायस्य- (१) अरूपित्वम्, (२) अचेतनत्वम्, (३) अक्रियत्वम्, (४) स्थितिसहायकत्वमिति गुणाः ।
(१) स्कन्धः, (२) देश:, (३) प्रदेश:, (४) अगुरुलघुत्वं चेति पर्यायाः ।
इसी अभिप्राय से भगवान ने कहा - "अहम्मो ठाणलक्खणो" अधर्मास्तिकाय स्थिति लक्षण बाला है । (उत्तरा० अ० २८) जिस के द्वारा कोई वस्तु लखी जाय (देखी जाय) या जो, वस्तु का परिचायक ( परिचय कराने वाला) हो वह लक्षण कहलाता है । स्थान अर्थात् स्थिति ही जिस का लक्षण है, अर्थात् स्थितिरूप कार्य से जिस का अनुमान होता है उसे अधर्मास्तिकाय कहते हैं ।
अधर्मास्तिकाय के गुण - (१) अरूपित्व (२) अचेतनत्व (३) अक्रियत्व और स्थितिसहायकत्व हैं । (१) स्कन्ध, (२) देश (३) प्रदेश, और : ( ४ ) अगुरुलघुत्व, अधर्मास्तिकाय के पर्याय हैं ।
मे अभिप्रायथी लगवाने उधु छे - " अहम्मो ठाणलक्खणो" अधर्मास्तिठाय स्थिति लक्षण वाणा छे. ( उत्तराध्ययन, अ. २८ )
જેના દ્વારા કોઈ વસ્તુ લખી શકાય ( દેખી શકાય) અથવા જે વસ્તુને પરિચય કરાવનાર હોય તે લક્ષણ કહેવાય છે. સ્થાન અર્થાત્ સ્થિતિ જ જેનુ લક્ષણ છે અર્થાત્ સ્થિતિરૂપ કાર્યથી જેનું અનુમાન થાય છે, તેને અધર્માસ્તિકાય કહે છે.
अधर्भाभयना गुणु-(१) स्मरूपित्व (२) मयेतनत्व (3) अड्डियत्व याने (४) स्थितिसहायत्व छे.
(१) २४°ध, (२) हेश, (3) अहेश, मने (४) मगुइलधुत्व, मे अधर्मास्ति. ફાયના પર્યાય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा
अयं द्रव्यक्षेत्रकालभावगुणभेदेन पञ्चधा ज्ञायते, यथा-अधर्मास्तिकायो द्रव्यत एकः, क्षेत्रतो लोकपमाणः, कालत आद्यन्तरहितः, भावतो रूपरहितः-वर्णगन्ध-रस-स्पर्शवर्जित इति, गुणतः स्थितिगुणः ।
ननु धर्माधर्मशब्दाभ्यां पुण्यपापरूपौ शुभाशुभफलदौ धर्माधर्मी कथ नात्र गृह्यते ? इति चेत् , उच्यते-तयोर्गुणत्वेन द्रव्यप्रकरणे समावेशासंभवात् । किश्च तौ धर्माधौं पुण्यपापरूपौ पुद्गलत्वेनाभिमतौ पुद्गलद्रव्यान्तर्भूतौ, ततस्तयोर्न धर्माधर्मास्तिकायमध्ये समावेशः।
अधर्मास्तिकाय द्रव्य, क्षेत्र, काल, भाव और गुण के भेदसे पांच प्रकार से जाना जाता है। जैसे-अधर्मास्तिकाय द्रव्य से एक है, क्षेत्र से लोकप्रमाण है, काल से आदि अन्त रहित है, भावसे अरूपी अर्थात् रूप, रस, गन्ध, और स्पर्श से रहित है, और गुण से स्थितिगुण वाला है।
शङ्का-धर्म शब्द से शुभ फल देने वाले पुण्य का और अधर्म शब्द से अशुभ फल देने वाले पाप का ग्रहण क्यों नहीं किया गया ?
समाधान-पुण्य और पाप, द्रव्य नहीं, गुण हैं, इसी लिये इनका द्रव्यके प्रकरण में समावेश नहीं हो सकता । अथवा पुण्य-पाप रूप धर्म और अधर्म पुद्गल हैं, अतः उनका समावेश पुद्गल में ही हो जाता है । धर्मास्तिकाय और अधर्मास्तिकाय में उन्हें गर्भित नहीं किया जा सकता।
અધર્માસ્તિકાય દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ ભાવ અને ગુણના ભેદથી પ્રાંચ પ્રકારે જાણી શકાય છે. જેમકે-અધર્માસ્તિમય દ્રવ્યથી એક છે, ક્ષેત્રથી લેકપ્રમાણ છે, કાલથી આદિ-અન્ત રહિત છે, ભાવથી અરૂપી અર્થાત્ રૂપ, રસ ગંધ અને સ્પર્શથી રહિત છે, અને ગુણથી સ્થિતિગુણવાળા છે.
શંકા–ધર્મ શબ્દથી શુભ ફલ આપવા વાળા પુણ્ય અને અધર્મ શબ્દથી અશુભ ફલ આપવા વાળા પાપનું ગ્રહણ શા માટે કરવામાં આવતું નથી ?
સમાધાન-પુણ્ય અને પાપ, દ્રવ્ય નથી, ગુણ છે એટલા માટે દ્રવ્યનાં પ્રકરણમાં તેનો સમાવેશ થઈ શકતો નથી અથવા પુણ્ય-પાપ ૫ ધમ અને અધર્મ પુદ્ગલરૂપ છે, તેથી તેને સમાવેશ પુગલમાં જ થઈ જાય છે. ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાયમાં તેને ગર્ભિત નથી કરી શકતા,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२
आचाराङ्गसूत्रे ___ अथाकाशस्वरूपम्आ-समन्तात् काशते अवगाहदानेन प्रतिभासते इत्याकाशम् , यद्वा-आकाशन्ते-दीप्यन्ते धर्माधर्मकालपुद्गलजीवाः स्वस्वरूपेण यत्र तत् ।
धर्माधर्मादिसर्वद्रव्याणामाधारतयाऽवकाशं ददातीत्यवकाशदायित्वं लक्षणमाकाशास्तिकायस्य । अत्रावकाशदायित्वं व्यवहारनयेनौपचारिकम् । अस्तिकायशब्दः माग व्याख्यातः। उक्तं चोत्तराध्ययनमूत्रे (२८ अध्ययने)___ “भायणं सव्वदव्वाणं, नहं ओगाहलक्षणम् ।" इति ।
आकाशका स्वरूप'आकाश' शब्द में 'आ' और 'काश' दो हिस्से हैं । 'आ' का अर्थ है-सभी ओर से-सर्वत्र, और 'काश' का अर्थ है-प्रकाशित होने वाला । तात्पर्य यह है कि अपने अवगाहदाननामक गुणसे सर्वत्र प्रभासित होता है, वह आकाश है। अथवा जहाँ धर्म, अधर्म, काल, पुद्गल और जीव अपने-अपने स्वरूप से प्रकाशित होते हैं, उसे आकाश कहते हैं।
धर्म, अधर्म, आदि समस्त द्रव्यों का आधार होकर जो उन्हें आश्रय देता है, वही आकाश है । अवकाश देने वाला ही आकाश कहलाता है । यहाँ 'अवकाश देना' आकाश का जो लक्षण बतलाया गया है, वह व्यवहारनयसे उपचरित कथन है । ' अस्तिकाय' शब्द की व्याख्या पहले ही की जा चुकी है । उत्तराध्ययन सूत्र (अ० २८) में कहा है :"भायणं सव्वदव्वाणं नहं ओगाहलक्खणं" इति ।
આકાશનું સ્વરૂપ'मा ' शमां 21' भने, '४' माग छ. '' म छ-यारेय કોરથી–સર્વત્ર, અને કાશને અર્થ છે પ્રકાશિત થવા વાળા, તાત્પર્ય એ છે કેપિતાના અવગાહદાન (અવકાશ આપ) નામના ગુણથી જે સર્વત્ર પ્રતિભાસિત હોય છે તે આકાશ છે, અથવા જ્યાં ધર્મ, અધમ, કાલ, પુદ્ગલ અને જીવ પિતપોતાના સ્વરૂપથી પ્રકાશિત હોય છે–પ્રતીત થાય છે તેને આકાશ કહે છે.
ધર્મ, અધમ આદિ તમામ દ્રવ્યોને આધાર બની છે તેને આશ્રય આપે છે તે આકાશ છે. અવકાશ આપનાર જ આકાશ કહેવાય છે. અવકાશ આપે તે આકાશનું લક્ષણ બતાવવામાં આવ્યું છે, તે વ્યવહારનયથી ઉપચારરૂપ કથન છે. 'अस्तिय' नी व्याच्या प्रथम ॥ ४डी दीधा छ, उत्तराध्ययन सूत्र ( २५.२८)मा ४थुछ है- “भायणं सव्वदव्वाणं नहं ओगाहलक्खणं" धात.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा
'भाजनं सर्वद्रव्याणां, नभोऽवगाहलक्षणम् । इति च्छाया ।
सर्वद्रव्याणां भाजनम् = आधारः, इति हेतुगर्भविशेषणम् । यतः सर्व द्रव्याणां भाजनम् , अतः अवगाहलक्षणं नम इति भावः ।
धर्माधर्मकालानामन्तः समावेशेन जीवपुद्गलानामौपचारिकसंयोगविभागाभ्यां चावगाहः। अवगाह्य तत्तद्देशरूपोपाधिभेदादवगाहस्य नानात्वेन संयोगविभागा उपपद्यन्ते ।
अवगाहोऽवकाशः, स एव लक्षणं-ज्ञापकं यस्य तद् अवगाहलक्षणं नमः= आकाशं कथ्यते, इत्यर्थः । अवगाहदानकार्यानुमेयमाकाशमित्याशयः ।
धर्माधर्मादिद्रव्याणामाधारान्यथाऽनुपपत्तेराकाशमस्तीति निःशङ्ख विश्व
'आकाश' सब द्रव्यों का आधार है । सारांश यह है कि आकाश सब द्रव्यों का आधार होनेसे अवगाह-लक्षण वाला है ।
धर्मास्तिकाय' 'आधर्मास्तिकाय' और काल का आकाश में ही समावेश होने से जीव और पुद्गलों के औपचारिक संयोग और विभाग के द्वारा अवगाह होता है | अवगाह होने पर देश के भेद से अवगाह भी भिन्न हो जाता है और संयोग तथा विभाग उत्पन्न होते हैं।
तात्पर्य यह है कि-अवगाह या अवकाश ही जिस का लक्षण है, अर्थात् अवगाह से जिस का अनुमान होता है वह द्रव्य आकाश है।
आकाश न होता तो धर्म, अधर्म आदि द्रव्यों की स्थिति कहां होती ? अर्थात् उनका कोई आधार ही नहीं रहता, अत एव आकाश का अस्तित्व, किसी प्रकार की शङ्का किये
આકાશ સર્વદ્રને આધાર છે. સારાંશ એ છે કે આકાશ સર્વ દ્રવ્યને આધાર હોવાથી અવગાહન લક્ષણવાળું છે.
ધમસ્તિકાય અધમસ્તિકાય અને કાલને આકાશમાં સમાવેશ હોવાથી જીવ અને પુદ્ગલેને ઔપચારિક સંયોગ અને વિભાગ દ્વારા અવગાહ થાય છે, અવગાહ થવાથી દેશના ભેદથી અવગાહ પણ ભિન્ન થઈ જાય છે, અને સંગ તથા વિભાગ ઉત્પન્ન થાય છે.
તાત્પર્ય એ છે કે-અવગાહ અથવા અવકાશ જ જેનું લક્ષણ છે, અર્થાત્ અવગાહથી જેનું અનુમાન થાય છે તે દ્રવ્ય આકાશ છે. અથવા આકાશ ન હોય તો ધર્મ, અધર્મ આદિ દ્રવ્યની સ્થિતિ ક્યાં હોય? અર્થાત્ તેને કઈ આધાર જ प्र. आ.-१०
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४
आचारागसूत्रे सनीयम् , इत्यपि भगवता बोधितम् । आकाशसिद्धयर्थ 'भायणं सव्वदव्वाण'इति, 'ओगाहलक्खणं' इति च विशेषणद्वयमुपात्तम् ।
आकाशं द्विविधम्-लोकालोकभेदात् , उक्तं च स्थानाङ्गसूत्रे
" दुविहे आगासे पन्नत्ते, तंजहा-लोगागासे चेव अलोगागासे चेव" इति । द्विविध आकाशः प्रज्ञप्तस्तद्यथा-लोकाकाशश्चैव अलोकाकाशश्चैव, इति च्छाया। धर्मादिसर्वद्रव्याणामाधारभूतमसंख्यातपदेशात्मकमाकाशखण्डं लोकाकाशम् । तद्भिन्नमनन्तपदेशात्मकमलोकाकाशम् ।
ननु धर्माधर्मद्रव्यस्वीकारे प्रयोजनं न किमपि पश्यामः, जीव-पुद्गलानां गतिस्थितिकार्ययोः सहायरूपं कारणं त्वाकाशमेव स्यात् ? । विना विश्वास करने योग्य है, यह भी भगवान ने उक्त कथन से ध्वनित कर दिया है। आकाश की सिद्धि के लिये ' भायणं सव्वदवाणं' और 'योगाहलक्वणं' ये दो विशेषण लगाये गये हैं।
आकाश दो प्रकार का है-लोकाकाश, और अलोकाकाश । स्थानाङ्गसूत्र में कहा है"दुविहे आगासें पन्नत्ते तं जहा-लोगागासे चेव अलोगागासे चेव"
धर्म आदि सब द्रव्यों का आधार और असंख्यातप्रदेशरूप आकाशखण्ड, लोकाकाश कहलाता है । लोकाकाश से भिन्न अनन्तप्रदेशी अलोकाकाश है।
शडा-जब कि आकाश ही जीव और पदलों की गति एवं स्थिति में सहायक कारण हो सकता है तो फिर धर्मास्तिकाय और अधर्मास्तिकाय द्रव्यों को स्वीकार करने का कोई ન રહેત, એટલા માટે આકાશના અસ્તિત્વ, કેઈ જાતની પણ શંકા કર્યા વગર વિશ્વાસ કરવા યોગ્ય છે, એ પણ ભગવાને ઉક્ત કથનથી ધ્વનિત કર્યું છે. साशनी सिद्धि माटे 'भायणं सव्वदव्वाण' भने 'ओगाहलक्खणं' या ये विशेष લગાવેલા છે.
माश ने प्रारना छे. (१) ४ अने(२) १२. स्थानांग सूत्रमा घुछ -“दुविहे आगासे पन्नत्ते, तंजहा-लोगागासे चेव अलोगागासे चेव'
ધર્મ આદિ તમામ દ્રવ્યને આધાર અને અસંખ્યાતપ્રદેશ, આકાશખંડ તે લોકાકાશ કહેવાય છે. કાકાશથી ભિન્ન અનન્તપ્રદેશી અલકાકાશ છે.
શંકા-જો કે આકાશ જ જીવ અને પુદ્ગલેની ગતિ અને સ્થિતિમાં સહાયક કારણ થઈ શકે છે તે પછી ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાય દ્રવ્યને સ્વીકાર
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा
अत्रोच्यते-धर्मश्चाधर्मश्चेति द्रब्यद्वयमवश्यमङ्गीकरणीयम् , अन्यथा दोषबाहुल्यप्रसङ्गात् ।
(१) आकाशस्य गतिहेतुत्वस्वीकारे जीवपुद्गलानामलोकाकाशगमनापत्तिः ।
(२) अलोकाकाशस्यापि जीवपुद्गलपूर्णत्वे लोकत्वमसंगः, तथा चालोकाकाशस्य नामाऽपि वन्ध्यापुत्रवदेव स्यात् ।
(३) भगवत्मरूपिताऽऽकाशद्वैविध्यव्यवस्थाऽपि न सिद्धयेत् । प्रयोजन दिखाई नहीं देता।
समाधान-धर्मद्रव्य और अधर्मद्रव्य अवश्य स्वीकार करना चाहिये। उन्हें स्वीकार न करने से बहुतसे दोष आते हैं । वे इस प्रकार
(१) आकाश को ही गति का कारण मान लिया जाय तो जीवों और पुद्गलों का अलोकाकाश में भी गमन मानना पडेगा, क्योंकि अलोकाकाश भी तो आखिर आकाश ही है।
(२) अलोकाकाश अगर जीवों और पुद्गलों से व्याप्त मान लिया जाय तो वह अलोकाकाश न रहकर लोकाकाश ही हो जायगा । ऐसी स्थिति में अलोकाकाश तो बन्ध्यापुत्र के समान हो जायगा, अर्थात् अलोकाकाश का अस्तित्व नहीं रहेगा।
(३) भगवान् ने दो प्रकार का आकाश बतलाया है, वह व्यवस्था भङ्ग हो जायगी।
કરવાનું કેઈ પણ પ્રજન જેવામાં આવતું નથી.
સમાધાન-ધર્મદ્રવ્ય અને અધર્મદ્રવ્યને અવશ્ય સ્વીકાર કરવો જોઈએ, તેને સ્વીકાર નહિ કરવાથી બહુ જ દેષ આવે છે, તે આ પ્રમાણે
(૧) આકાશને જ ગતિનું કારણ માની લેવામાં આવે તે છે અને પુદ્ગલેનું અલકાકાશમાં પણ ગમન માનવું પડશે; કેમકે અલકાકાશ પણ છેવટે તે આકાશ જ છે.
(૨) અથવા અલકાકાશ છે અને પુદ્ગલથી વ્યાપ્ત માની લેશે તે તે અલકાકાશ નહિ રહેતાં લેકાકાશજ થઈ જશે; એવી સ્થિતિમાં અલકાકાશ તે વધ્યા પુત્રના સમાન થઈ જશે, અર્થાત્ અલકાકાશનું અસ્તિત્વ જ રહેશે નહિ
(૩) ભગવાને બે પ્રકારના આકાશ બતાવ્યાં છે, તે વ્યવસ્થા ભંગ થઈ જશે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसत्रे (४) अपिच-सिद्धभगवान् ऊर्ध्व गत्वा लोकाग्रेऽवस्थित इति मर्यादाऽपि खपुष्पायमानैव स्यात् ।
(५) भवन्मते गतिकारणीभूतस्याकाशस्योर्ध्वदेशे विद्यमानत्वात्तस्य (सिद्धस्य) गतेरवरोधाभावो भवेत् ।
धर्माधर्मद्रव्ययोराकाशतः पृथक स्वीकारे तु लोकाकाशत उर्ध्वमलोकाकाशस्य सत्त्वेन तत्र गतिहेतोधर्मस्याभावान्न गनिर्भवति। स्थितिहेतोरधर्मद्रव्यस्य लोकान्तर्वतित्वेन लोकमध्य एवोपरिभागे गतिहेतोधर्मद्रव्यस्य साहाय्येन गत्वा तत्रैवाधर्मद्रव्यसाहाय्येन तिष्ठति । एवं च लोकाग्रे भगवानवस्थितो जले
(४) सिद्ध भगवान् उपर जाकर लोक के अग्र भाग में स्थित हो जाते हैं, यह आगम की मर्यादा भी आकाशपुष्प के समान हो जायगी।
(५) आप के मत के अनुसार गतिका कारण आकाश है और वह उर्ध्व देश में लोकाकाश के अग्रभाग से भी आगे विद्यामान है, अतः सिद्धों की गति में रुकावट नहीं होगी।
धर्मद्रव्य और अधर्मद्रव्य को आकाश से भिन्न मान लेने से लोकाकाश से उपर अलोकाकाश में गति का कारण धर्मद्रव्य नहीं है, अतः लोकाकाश से आगे गति भी नहीं होती, तथा स्थिति का कारण अधर्मद्रव्य लोक के अन्तर्गत ही है, अतः धर्मद्रव्य की सहायतासे सिद्ध जीव, लोक के अन्त तक पहुँच कर अधर्म की सहायता से वहीं अर्थात् लोकाकाशके
(૪) સિદ્ધ ભગવાન ઉપર જઈને લેકના અગ્રભાગમાં સ્થિત થાય છે, તે આગમની મર્યાદા પણ આકાશ-પુષ્પના સમાન થઈ જશે.
(૫) આપના મત પ્રમાણે ગતિનું કારણ આકાશ છે અને તે ઉર્ધ્વ—ઉપરના દેશમાં લોકાકાશના અગ્રભાગથી પણ આગળ વિદ્યમાન–હૈયાત છે, તેથી સિદ્ધોની ગતિમાં રૂકાવટ-રોકાણ નહિ થાય.
ધર્મ દ્રવ્ય અને અધર્મદ્રવ્યને આકાશથી ભિન્ન માની લેવાથી લેકાકાશથી ઉપર અલકાકાશમાં ગતિનું કારણ ધર્મદ્રવ્ય નથી, તેથી કાકાશથી આગળ ગતિ પણ થતી નથી, તથા સ્થિતિનું કારણ અધર્મદ્રવ્ય લેકના અન્તર્ગતજ (અંદર) છે, તેથી ધર્મદ્રવ્યની સહાયતાથી સિદ્ધ લેકના અંત સુધી પહોંચીને અધર્મદ્રવ્યની
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा तुम्बीवदिति मर्यादा सुतरामुपपद्यते । उक्तं चौपपातिकसूत्रे
"कहिं पडिहया सिद्धा, कहिं सिद्धा पइटिया । कहिं बोदि चइत्ता णं, कत्थ गंतूण सिज्झइ ॥१॥ अलोगे पडिहया सिद्धा, लोयग्गे य पइठिया । इह बोदि चइत्ता णं, तत्य गंतूण सिज्झइ ॥२॥” इति ।
छाया"कुत्र प्रतिहताः सिद्धाः, कुत्र सिद्धाः प्रतिष्ठिताः । कुत्र बोन्दि (शरीरं) त्यक्त्वा, कुत्र गत्वा सिद्धयति ॥१॥ अलोके प्रतिहताः सिद्धाः, लोकाग्रे च प्रतिष्ठिताः।
इह बोंदि (शरीरं) त्यवत्वा, तत्र गत्वा सिद्धयति ॥ २॥ इति अन्तर्गत ही ठहर जाता है। इस प्रकार जलके अग्रभाग पर ठहरे हुए तुंबे के समान सिद्ध भगवान् लोकाकाश के अग्रभाग पर स्थित है, यह मर्यादो स्वतः सिद्ध हो जाती है ।
औपपातिकसूत्र में कहा है -
"सिद्ध भगवान् कहाँ रुकजाते हैं ? कहाँ स्थित होते हैं । कहाँ शरीर का त्याग करके कहाँ जाकर सिद्ध होते हैं ? ॥१॥
सिद्ध भगवान् अलोक में रुक जाते हैं, लोकके अग्रभाग में स्थित होते हैं । यहाँ शरीर का त्याग करके वहाँ जाकर सिद्ध हो जाते हैं ॥२॥"
સહાયતાથી ત્યાં જ અર્થાત્ કાકાશના અંદરજ ભી જાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે જલના અગ્રભાગ ઉપર સ્થિત રહેલા તુંબડાની પેઠે સિદ્ધ ભગવાન કાકાશના અગ્રભાગ ઉપર સ્થિત છે. આ મર્યાદા સ્વતઃ સિદ્ધ થઈ જાય છે. ઔપપાતિક સૂત્રમાં પણ કહ્યું છે–
સિદ્ધ ભગવાન કયાં રોકાઈ જાય છે ? કયાં સ્થિત થાય છે? કયાં શરીરને त्या ४शने, ध्यो ४४ने सिद्ध थाय छ ? ॥१॥
સિદ્ધ ભગવાન અલોકમાં રોકાઈ જાય છે, લેકના અગ્રભાગમાં સ્થિત થાય छ, माहि शरीरको त्याग ४रीन त्याने सिद्ध 25 तय छे. ॥२॥"
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८
आचाराङ्गसूत्रे नन्वेवं धर्माधर्मद्रव्ये एव समाद्रियेताम् , किमाकाशद्रव्यावलम्बनेन, आकाशकार्यावगाहसाहाय्यं धर्माधर्मद्रव्याभ्यामेव संपद्येत ?, इति चेत् , उच्यते-सिद्धान्ते तयोर्जीवादिगतिस्थितिसाधकत्वेन सिद्धान्तितत्वादवकाशं दातुं तौ न प्रभवतः । अन्यसाध्यं कार्यमन्यो न साधयति, अन्यथाऽतिप्रसंगात् । लोकेऽपि चक्षुस्साध्यं दर्शनकार्य न श्रोत्रं साधयति ।
ननु केवलज्ञानस्य योऽनन्ततमो भागस्तत्ममाणमेव नभोद्रव्यम् , तस्य चानन्ततमभागपरिमितं लोकाकाशम् , एतादृशेऽल्पतमरूपे लोकाकाशे लोकाकाश
शङ्का-यदि ऐसा हो तो धर्मद्रव्य और अधर्मद्रव्य ही स्वीकार करलेने चाहिये, फिर आकाश की क्या आवश्यकता है ? आकाश का कार्य अवगाह देना है सो वह कार्य धर्मद्रव्य और अधर्मद्रव्य से ही सम्पन्न हो जायगा ।
समाधान-आगम में धर्मद्रव्य और अधर्मद्रव्य को गति और स्थिति में ही सहायक बतलाया है, इस लिए वह अवकाश देने में समर्थ नहीं है, और का कार्य कोई और नहीं कर सकता । अगर ऐसा होने लगे तो सर्वत्र गडबड हो जायगा। लोक में चक्षुका देखना कार्य कान नहीं कर सकता ।
शा--केवल ज्ञान का जो अनन्तवा भाग है उसी के बराबर आकाशद्रव्य है, और आकाश-द्रव्य का भी अनन्तवा भाग लोकाकाश है तो इतने छोटे से लोकाकाश में समस्त लोकव्यापी और असंख्यात प्रदेशवाले धर्मद्रव्य का, अधर्मद्रव्य का, अनन्तानन्त जीवों का
શંકા–જે એ પ્રમાણે છે તે ધર્મદ્રવ્ય અને અધર્મદ્રવ્યને સ્વીકાર કરી લેવું જોઈએ, ફરીને આકાશની શું આવશ્યકતા છે? આકાશનું કાર્ય અવગાહઅવકાશ આપે તે છે, તે કાર્ય ધર્મદ્રવ્ય અને અધર્મ દ્રવ્યથી જ સંપન્ન થઈ જશે.
સમાધાન--આગમમાં ધર્મદ્રવ્ય અને અધર્મદ્રવ્યને ગતિ અને સ્થિતિમાં સહાયક બતાવ્યા છે, એટલા માટે તે અવકાશ આપવામાં સમર્થ નથી. બીજાનું કાર્ય કઈ બીજે નહિ કરી શકે, જે એમ થવા લાગશે તે સર્વત્ર ગડબડ થઈ જશે. જગતમાં નેત્રથી જોવાનું કાર્ય કાન કરી શકતા નથી.
શંકા-કેવલજ્ઞાનને જે અનંત ભાગ છે તેના બરાબર આકાશદ્રવ્ય છે, અને આકાશદ્રવ્યને પણ અનંતમે ભાગ લે કાકાશ છે, તે એવડા નાના સરખા કાકાશમાં સમસ્ત લેકવ્યાપી અને એ સંખ્યાત પ્રદેશવાળા ધર્મદ્રવ્યને, અધર્મ,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा
७९ व्यापिनोः प्रत्येकमसंख्यातप्रदेशात्मकयोधर्माधर्मास्तिकाययोरनन्तजीवानां तेभ्योऽ. प्यनन्तगुणपुद्गलानां च कथं समावेशः, एकस्य लोकाकाशस्य सर्वद्रव्यावकाशदानासंभवात् १, इति चेदुच्यते
लोकाकाशस्यावकाशशक्तिर्हि महीयसी विलक्षणा चिन्तयितुमशक्या च, अत एव भगवता-"भायणं सबव्वाणं नहं ओगाहलक्खणं " इत्युक्तम् ।
नभसोऽवकाशशक्तिं केवलालोकेनावलोक्य सर्वद्रव्याणामाधारत्वं भगवता प्रतिबोधितम् । महीयसी नभसोऽवकाशशक्तिः, सुकरोऽत्र सर्वद्रव्याणां समावेश इति तदाशयः। ___ यथा-वतासानामधेयं मधुरद्रव्यं दुग्धपरिपूरितेऽपि भाजने निहितं सत् और उन से भी अनन्तगुने पुद्गलोंका समावेश किस प्रकार हो सकता है ? एक लोकाकाश समस्त द्रव्यों को अवगाह दे सके, यह असम्भव है ।
समाधान-लोकाकाश को अवकाश देने की शक्ति महान् है, विलक्षण है, और अचिन्त्य है, इसीलिये तो भगवान् ने कहा है-“भायणं सवदव्वाणं नहं ओगाहलक्खणं" अवगाहलक्षण वाला आकाश सब द्रव्यों का आधार है।
भगवान् ने अपने केवलज्ञान में आकाश की अवगाहदानशक्ति को देखकर उसे सब द्रव्यों का आधार निरूपण किया है । भगवान् के कथन का अभिप्राय यही है कि आकाश की अवगाहनाशक्ति बहुत बडी है, उस में सब द्रव्यों का समावेश सरलता से हो जाता है।
जैसे-दूध से परिपूर्ण पात्र में बतासे डाल दिये जायँ तो वे उसी में समाविष्ट हो દ્રવ્યને, અન્તાનન્ત છે અને તેનાથી પણ અનન્તગણા પુદ્ગલેને સમાવેશ કેવી રીતે થઈ શકે ? એક કાકાશ સમસ્ત દ્રવ્યને અવગાહ-અવકાશ આપી श, से असम छ.
સમાધાન—લેકાકાશની અવકાશ આપવાની શક્તિ મહાન છે, વિલક્ષણ છે भने मयिन्त्य छ सेटमा भाटे भगवाने यु छ-"भायणं सव्वदव्वाण नहं
ओगाहलक्खणं" ससक्षा माश सर्व द्रव्योन। माघार छ. मावाने પિતાના કેવલ જ્ઞાનમાં આકાશની અવગાહદાન–અવકાશ આપનારી-શક્તિ જોઈને તેને “સર્વ દ્રવ્યને આધાર છે” એમ નિરૂપણ કર્યું છે. ભગવાનના વચનને અભિપ્રાય એ છે કે આકાશની અવગાહનશકિત બહુ જ મોટી છે, અને તેમાં સર્વ દ્રવ્યોનો સમાવેશ સરલતાથી થઈ જાય છે.
જેવી રીતે દૂધના પરિપૂર્ણ પાત્રમાં પતાસાં નાખવામાં આવે છે તે તેમાં
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे तस्मिन् समाविशति । यथा वा भित्तौ शङ्कोः समावेशस्तथैवानन्तद्रव्याणां लोकाकाशे समावेश इति बोध्यम् ।
नन्वलोकाकाशस्य कथं सिद्धिः, नासौ हि द्रव्याणामाधारः, नाप्यवकाशदायित्वं तस्य ?, इति चेत्, उच्यते-गतिस्थितिकारणयोधर्माधर्मयोरभावादेव तत्र विद्यमानापि द्रव्याधारताशक्तिरवकाशदानशक्तिश्च नाभिव्यक्ता भवति । तदस्वीकारे तु जीवद्गलानां कर्मनिगडविमुक्तसिद्धानां चोर्ध्वगतिविरामो न स्यात् , भगवत्पतिबोधितलोकालोकव्यवस्थाऽपि न तिष्ठेत् , एवं चागमयुक्तिप्रमाणाभ्यामलोकाकाशं
सिद्धम् ।
जाते हैं, अथवा जैसे दीवाल में कील का समावेश हो जाता है उसी प्रकार लोकाकाश में अनन्त द्रव्यों का समावेश हो जाता है ।
शडा- अलोकाकाश की सिद्धि कैसे होती है ? न तो वह द्रव्यों का आधार है, न अवकाशदानरूप लक्षण ही उस में घटित होता है ?
समाधान-गति और स्थिति के कारण धर्म और अधर्मद्रव्य का अभाव होने के कारण ही अलोकाकाशकी द्रव्याधारता की शक्ति और अवकाशदानशक्ति प्रकट नहीं होती है। अगर अलोकाकाश न माना जाय तो जीवों और पुद्गलों की, तथा धर्मरूपी बेडी से मुक्त हुए सिद्ध जीवों की गति का अन्त हो न होगा, और भगवान् की कही हुई लोक अलोक की व्यवस्था भी कायम नहीं रहेगी। इस प्रकार आगम और युक्ति प्रमाणों से अलोकाकाश की सिद्धि होती है। (દૂધમાં) સમાવિષ્ટ–ઓતપ્રોત થઈ જાય છે, અથવા જેવી રીતે દીવાલમાં કીલ-ખીલીને સમાવેશ થઈ જાય છે, તે પ્રમાણે કાકાશમાં અનન્ત દ્રવ્યને સમાવેશ થઈ જાય છે.
શકા–અલોકાકાશની સિદ્ધિ કેવી રીતે હોઈ શકે ? તે દ્રવ્યને આધાર નથી અને અવકાશદાનરૂપ લક્ષણ તેનામાં ઘટી શકતું નથી.
સમાધાન–ગતિ અને સ્થિતિના કારણે ધર્મ અને અધમ દ્રવ્યને અભાવ હોવાના કારણે જ અલકાકાશની દ્રવ્યાપારતાની શકિત અને અવકાશદાન-શક્તિ પ્રગટ થતી નથી. અથવા અલકાકાશ માનવામાં નહિ આવે તે જીવ અને પુદ્ગલેની, તથા કર્મરૂપી બેડીથી મુકત થયેલા સિદ્ધ જીવની ગતિને કયાંય અત-છેડો જ નહિ આવે, અને ભગવાને કહેલી લોક–અલોકની વ્યવસ્થા પણ કાયમ નહિ રહે. એ પ્રમાણે આગમ અને યુકિત પ્રમાણેથી અલોકાકાશની સિદ્ધિ થાય છે,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा
अन्यसकलद्रव्यापेक्षया महत्परिमाणमाकाशस्य, अनन्तप्रदेशित्वात् । तेनाकाशं महास्कन्धरूपम् ।
आकाशास्तिकायस्य (१)-अरूपित्वम् , (२)-अचेतनत्वम् , (३)-अक्रियत्वम् , (४)-अवगाहदायित्वं चेति गुणाः। (१)-स्कन्धः, (२)-देशः, (३)-प्रदेशः, (४)-अगुरुलघुत्वं चेति पर्यायाः।
अयं द्रव्य-क्षेत्र-काल-भाव-गुण-भेदेन पञ्चधा ज्ञायते, यथा-द्रव्यत एक आकाशास्तिकायः, क्षेत्रतो लोकालोकप्रमाणः, कालत आद्यन्तरहितः, भावतो रूपरहितः-वर्ण-गन्ध-रस-स्पर्शवर्जित इति । गुणतोऽवकाशदायी ।
आकाश का प्रमाण अन्य सब द्रव्यों की अपेक्षा बडा है, क्योंकि वह अनन्तप्रदेशी है, अतः आकाश महास्कन्धरूप है।
(१) अरूपित्व, (२) अचेतनत्व, (३) अक्रियत्व, (४) अवगाहदायित्व, ये आकाशास्तिकाय के गुण हैं । (१) स्कन्ध (२) देश (३) प्रदेश तथा (४) अगुरुलघुत्व, उसके पर्याय हैं।
द्रव्य, क्षेत्र, काल, भाव और गुणके भेदसे आकाश द्रव्य पाँच प्रकार से जाना जाता है। जैसे द्रव्य से आकाशास्तिकाय एक है, क्षेत्र से लोकालोकप्रमाण है, काल से आदिअन्त रहित है-भावसे अरूपी है, उस में वर्ण, गन्ध, रस और स्पर्श नहीं पाये जाते । गुणसे अवकाश देने वाला है।
આકાશનું પરિમાણ બીજાં સર્વ દ્રવ્યોની અપેક્ષાએ મેટું છે, કેમકે તે અનન્તપ્રદેશી છે. એટલે કે આકાશ મહાત્કંધરૂપ છે.
(१) अ३पित्व (२) मयेतनत्व (3) अष्ठियार (४) २२॥हायित्व, ये मास्तियना शुए छ, मने. (१) ४ध, (२) हे., (3) प्रदेश, तथा पशु३. सधुत्प, तेना पर्याय छे.
દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ, ભાવ અને ગુણના ભેદથી આકાશ દ્રવ્ય પાંચ પ્રકારથી જાણી શકાય છે. જેમકે દ્રવ્યથી આકાશાસ્તિકાય એક છે, ક્ષેત્રથી કાલેકપ્રમાણુ છે, કાલથી આદિ-અન્તરહિત છે, ભાવથી અરૂપી છે તેમાં વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ નથી, ગુણથી અવકાશ આપવાવાળું છે. प्र. आ.-११
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे कालनिरूपणम्
तत्र कालशब्दस्य व्युत्पत्तिःकल्यते परिच्छिद्यते वस्त्वनेनेति कालः । करणे घन । 'मासिकोऽयं वाला, वार्षिकोऽयं बालः, वासन्तिकमिदं पुष्पम् ' इत्यादिरूपेण वस्तूनां परिच्छेदो निर्णयः कालमाश्रित्य भवति ।
अथवा स्वभावतः परिणमद्भिः पदार्थनातैः, कल्यते-गम्यते-पाप्यते निमित्तत्वेनाऽसौ, इति कालः । सकलवस्तुपरिणतिहेतुः काल इत्यग्रे वक्ष्यते ।
कालनिरूपणकाल शब्द की व्युत्पत्ति
जिस के द्वारा वस्तु कली जाय अर्थात् जानी जाय वह काल है। यहाँ करणमें 'घञ्' प्रत्यय हुआ है । यह बालक मासिक (एक मासका) है, यह बालक वार्षिक (वर्ष भरका) है, यह फूल वासंतिक (वसन्तऋतुसम्बन्धी है, इस रूपमें वस्तुओं का ज्ञान काल के द्वारा ही होता है।
अथवा स्वभावसे परिणत होने वाले पदार्थ समूहों द्वारा निमित्त रूपमें जो प्राप्त किया जाय वह काल कहलाता है । 'काल, समस्त वस्तुओं के परिणमन का हेतु है यह बात आगे बतलाई जायगी।
કાલનિરૂપણુ–
કાલ શબ્દની વ્યુત્પત્તિજેના દ્વારા વસ્તુ જાણી શકાય તે કાલ છે. અહિં કરણમાં “ઘ= પ્રત્યય થયે છે “આ બાલક માસિક–એક માસને છે, આ બાલક વાર્ષિક-એક વર્ષને છે, આ ફૂલ વાસંતિક-વસંતઋતુસંબંધી છે એ રૂપમાં વસ્તુઓનું જ્ઞાન કાલ દ્વારા જ थाय छे.
અથવા સ્વભાવથી પરિણત થવાવાળા પદાર્થ સમૂહ દ્વારા નિમિત્તરૂપમાં જે પ્રાપ્ત કરી શકાય તે કાલ કહેવાય છે. “કાલ સમસ્ત વસ્તુઓના પરિણમનનું કારણ છે” એ આગળ બતાવવામાં આવશે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि- टीका अवतरणा
८३
कालस्य सिद्धि:
'पदार्थाः सन्ति, अथवा पदार्था वर्तन्ते' इति व्यवहारो वर्तनामूलः । "अनुदात्तेतच हलादे" - रिति पाणिनिसूत्रेण वृतधातोर्युच्प्रत्ययः । वर्तनशीला वर्तना । उत्पत्तिः, अप्रच्युतिः, विद्यमानताख्या वृत्तिः - क्रिया वर्तना । इयं वर्तना सर्वेषु भावेषु विद्यते । वर्तना-पदार्थानां परिणामविशेषः । पदार्थानां वर्तनारूपं कार्य नोपपद्यते विना केनचिन्निमित्तकारणेन, तस्माद् वर्तनारूपकार्योत्पत्तौ यनिमित्तं धर्मद्रव्यमिव गतौ, स एव काल इत्युच्यते ।
काल की सिद्धि
'पदार्थ है, या पदार्थ वर्त रहे हैं' इस प्रकार के व्यवहार का कारण वर्तना है । 'अनुदात्तेतश्च हलादेः' पाणिनि के इस सूत्र से 'वृतु' धातु से 'यु' प्रत्यय हुआ है । वर्तनशील हो उसे वर्तना कहते हैं । उत्पत्ति, अप्रच्युति, और विद्यमानतारूप वृत्ति अर्थात् क्रिया वर्तना कहलाती है । यह वर्तना सभी पदार्थों में विद्यमान है । वह पदार्थों का विशेष परिणाम है । पदार्थों का वर्तनारूप कार्य किसी निमित्त कारण विना नहीं हो सकता अतः वर्तनारूप कार्यकी उत्पत्ति में जो निमित्त कारण है, वही काल - द्रव्य है, जैसे गति का निमित्त कारण धर्म द्रव्य है ।
अपनी सिद्धि
પ્રકારના વ્યવહારનું કારણુ
પદાર્થ છે અથવા પદાર્થ વત્ત રહેલ છેઃ એ वर्त्तना छे 'अनुदात्तेतच हलादेः' पाणिनिना या सूत्रथी 'वृतु' धातुथी 'युच्' अत्यय થયા છે. જે વર્તનશીલ હાય તેને વના કહે છે. ઉત્પત્તિ, અપ્રશ્રુતિ, અને વિદ્યમાનતારૂપ વૃત્તિ, અર્થાત્ ક્રિયા વના કહેવાય છે. વના સર્વ પદાર્થોમાં વિદ્યમાન છે. તે, પદાર્થીનું વિશેષ પરિણામ છે. પદાર્થોનું વર્તનારૂપ કા કોઈ નિમિત્ત કારણ વિના થઈ શકતું નથી. તેથી વનારૂપ કાર્યની ઉત્પત્તિમાં જે નિમિત્ત કારણ છે તે કાલ દ્રવ્ય છે. જેવી રીતે ગતિનું નિમિત્ત કારણુ ધર્મ દ્રવ્ય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे
कालस्य लक्षणम्स्वभावतो विद्यमानानां पदार्थानां या विद्यमानताख्या वर्तना, तां प्रति सहकारिकारणत्वं कालस्य लक्षणम् ।
अनेनैवाशयेन भगवताऽप्युक्तम्-"वट्टणालक्खणो कालो" इति, वर्तनालक्षणः कालः, इति च्छाया। वर्तना, लक्षणं-कार्यत्वेन प्रत्यायकं, यस्य स वर्तनालक्षणः, वर्तनाकार्यानुमेयः काल इत्यर्थः। अत्र वर्तनेत्युपलक्षणं परिणामक्रियापरत्वापरत्वादीनाम् ।
परिणामो हि वस्तूनां नोपपद्यते कारणं नियामकमन्तरेण, अन्यथा नियामकहेत्वभावे सर्वे भावा युगपदुत्पद्येरन् । किञ्च-कारणमन्तरेणापि कार्योत्पत्तिः
काल का लक्षणस्वभाव से विद्यमान पदार्थों की विद्यमानतारूप जो वर्तना है उस में सहकारी कारण होना काल का लक्षण है, इसी अभिप्राय से भगवान्ने भी कहा है-"वट्टणालक्खणो कालो" "काल वर्तनालक्षण वाला है।” वर्तना है लक्षण अर्थात् ज्ञापक जिस का, अर्थात् वर्तनारूप कार्य से जिसका अनुमान होता है उसे काल कहते हैं । वहाँ वर्तना उपलक्षण है उससे परिणाम, क्रिया, परत्व, (पहलापन), और अपरत्व (पीछापन) का भी ग्रहण हो जाता है।
नियामक कारणके अभाव में पदार्थों का परिणमन नहीं हो सकता, अगर ऐसा न माना जाय तो सभी पदार्थो की एक साथ ही उत्पत्ति होने लगेगी। तथा कारण के विना भी
કાલનું લક્ષણસ્વભાવથી વિદ્યમાન પદાર્થોની વિદ્યમાનતારૂપ જે વર્તન છે, તેમાં સહકારી કારણ થવું તે કાલનું લક્ષણ છે. આ અભિપ્રાયથી ભગવાને પણ કહ્યું છે–
" वट्टणालक्खणो कालो" स पत्तनातक्ष वाणो छ पत्तना सक्ष અર્થાત્ જ્ઞાપક જેનું, અર્થાત્ વર્તનારૂપ કાર્યથી જેનું અનુમાન થાય છે. તેને કાલ કહે છે. વર્તના ઉપલક્ષણ છે તેથી પરિણામ, ક્રિયા, પરત્વ (પહેલાપણું) અને અપરત્વ (પાછાપણું)નું ગ્રહણ થઈ જાય છે.
નિયામક કારણના અભાવમાં પદાર્થનું પરિણમન થતું નથી. જે એવું માનવામાં ન આવે તે સર્વ પદાર્થોની એક સાથે જ ઉત્પત્તિ થઈ જશે, તથા કારણ વિના પણ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा प्रसज्येत, अपराधीनत्वात् परिणामानाम् , अतः परिणामाः प्रतिनियतकालभाविनः, तेषामनेकशक्तियुक्तमेकं कारणं कालाख्यमित्यवश्यमङ्गीकरणीयम् ।
तास्ताश्च शक्तयः स्वस्वकार्यकरणाय कालविशेष एव प्रवर्तन्ते, न सर्वदा, तादृशस्वभाववत्त्वात् । यथा-अङ्कुररूपेण परिणतस्य बनस्पतेर्मूल-काण्ड-त्वक्पत्र-स्कन्ध-शाखा-विटप-पुष्प-फलरूपाः परिणामा न युगपद् भवन्ति । आसीदङ्करः, संप्रति स्कन्धवान् , ऐषमः पुष्पिष्यति' इति व्यवहारात् । यथा वा पुरुषस्य बालकुमार-युव-मध्यमाधवस्थारूपाः, नव-पुराण प्रनष्टरूपाश्च परिणामा न युगपद् भवन्ति, कार्य की उत्पत्ति का प्रसङ्ग उपस्थित होगा, क्योंकि परिणाम किसी कारण पर निर्भर तो होंगे नहीं, विना कारण ही होंगे, लेकिन ऐसा नहीं होता, परिणाम नियत समय पर ही होते हैं, अतः अनेक शक्तियों से युक्त एक काल नामक कारण अङ्गीकार करना चाहिए ।
वह अनेक शक्तिया अपना अपना कार्य करने के लिये किसी विशेष काल में ही उद्यत होती है, सर्वदा नहीं, क्योंकि उन का स्वभाव ही ऐसा है, जैसे किअङ्कररूप से परिणत वनस्पति का मूल, काण्ड, त्वचा, पत्र, स्कन्ध, शाखा, विटप, पुष्प और फल रूप परिणमन एक साथ नहीं होते हैं। पहले अंकुर था, अब स्कन्धवाला हो गया, कुछ दिनों के बाद वह फूलेगा, इस प्रकार का लोकव्यवहार प्रसिद्ध ही है। अथवा-जैसे पुरुष के बाल, कुमार, युवा, मध्यम आदि अवस्था, तथा કાર્યની ઉત્પત્તિને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થશે. કેમકે પરિણામ કેઈ પર નિર્ભર રહેશે નહિ, વિના કારણે જ થશે, પરંતુ એવી રીતે હોય નહિ. પરિણામ નિયત સમય પર જ હોય છે, એટલા માટે અનેક શક્તિઓથી યુક્ત એક કાલ નામનું કારણ અંગીકાર કરવું જોઈએ.
તે અનેક શક્તિઓ પોત-પોતાનું કાર્ય કરવા માટે કોઈ વિશેષ કાલમાં જ ઉદ્ય-પ્રકાશિત થાય છે. સર્વદા થતી નથી. કેમકે તેને સ્વભાવ જ એ છે, सम- २३५थी. परिणत वनस्पति- भूग, उ-तणी, छात, पत्र, २४, શાખા, વિટપ-ડાળી, પુષ્પ, ફળ-૫ પરિણમન એક સાથે થતાં નથી. પ્રથમ અંકર હત, પછી સ્કંધવાળું થયું, અને કેટલાક દિવસ પછી તે ફૂલશે, એ પ્રમાણે લેકવ્યવહાર પણ પ્રસિદ્ધ જ છે. અથવા જેવી રીતે પુરુષને બલ્ય, કુમાર, યુવા, મધ્યમ આદિ અવસ્થા, તથા નવાપણું અને જુનાપણું અને પ્રનષ્ટનાશ૫ પરિણમન એક સાથે થતું નથી, એટલા માટે સમસ્ત પરિણામોનું નિયામક નિમિત્ત.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे तस्मात्सर्वेषां परिणामानां नियामकं निमित्तकारणं काल इति सिद्धम् । यथा कर्त्तरी वस्त्रकृन्तने निमित्तकारणं तथा द्रव्याणां पर्याये निमित्तकारणं कालः ।
क्रिया-द्रव्यपरिणामः। तस्या अपि नियामकं निमित्तकारणं कालः। यथा-'आकाशदेशे-अङ्गलिरस्ति, आसीत् , भविष्यति च' इत्ययं व्यवहारः काल. मवलम्ब्य संपद्यते, कालस्यासत्त्वे त्वतीत एव वर्तमानोऽनागतश्च स्यात्, क्रियानियामकाभावात् , एवमतीतादिविभागाभावे व्यवहारोच्छेदापत्तिः, तस्मात् “अस्ति कालः यमाश्रित्यातीतादिव्यवहाराः सुस्पष्टं प्रसिध्यन्ति" इति, मन्तव्यम् ।
नयापन, पुरानापन, और प्रनष्टरूप परिणमन एक साथ नहीं होते हैं, अत एव समस्त परिणामों का नियामक निमित्त कारण काल ही सिद्ध होता है। जैसे कैंची वस्त्र काटने में निमित्त कारण होती है, उसी प्रकार द्रव्यों के परिणमन में काल निमित्त कारण होता है।
क्रिया द्रव्य का परिणामविशेष है । उसका निमित्त कारण भी काल ही है। जैसे 'आकाश में अंगुली है, थी और होगी' इस प्रकार का व्यवहार काल के आश्रित है। काल की सत्ता न मानी जाय तो अतीत ही वर्तमान और अनागत ( भविष्य ) हो जायगा, क्योंकि क्रिया का कोई नियामक नहीं है। इस प्रकार अतीत आदि कालों का विभाग न रहने से व्यवहार का लोप हो जायगा, अतः "काल अवश्य है, जिस के सहारे अतीत आदि के व्यवहार स्पष्ट रूप से सिद्ध होते हैं" ऐसा मानना ही समुचित है।
કારણ કાલ જ સિદ્ધ થાય છે જેમકે કાતર, વસ્ત્રને કાપવામાં નિમિત્ત કારણ થાય છે, તે પ્રમાણે દ્રવ્યના પરિણમનમાં કાલ નિમિત્ત કારણ થાય છે.
કિયા એ દ્રવ્યનું પરિણામ વિશેષ છે. તેનું નિમિત્ત કારણ પણ કાલ જ છે. જેમ “આકાશમાં આંગળી છે, હતી અને હશે આ પ્રકારને વ્યવહાર કાલને આશ્રિત છે. કાલની સત્તા ન માનવામાં આવે તે અતીત–ભૂતકાળ જ વર્તમાન અને ભવિષ્ય કાળ થઈ જશે, કેમકે ક્રિયાને નિયામક કઈ નથી, આ પ્રમાણે અતીત ભૂતકાળ આદિ કાળે વિભાગ નહિ રહેવાથી વ્યવહારને લેપ થઈ જશે. એટલા માટે કાલ અવશ્ય છે, જેની સહાયતાથી ભૂતકાળ આદિને વ્યવહાર સ્પષ્ટરૂપથી સિદ્ધ થાય છે” એમ માનવું તે જ એગ્ય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि- टीका अवतरणा
८७
प्रतिदिवसमुभयका लिकसकलवस्त्रपात्रादिप्रतिलेखनं, प्रत्यहोरात्रमुभयकालिक - मावश्यकं, चतुष्कालिकं स्वाध्यायकरणं मुनीनां कर्तव्यतया भगवतोपदिष्टं तच्च कालस्यास द्विभागज्ञानाभावेन यथाकालमनुष्ठातुमशक्यं मुनिभिरिति शास्त्रानर्थक्यमापद्येत ।
भिक्षार्थमकालवर्जनपूर्वककालानुरोधेन निष्क्रमप्रतिक्रमकर्तव्यता भगवत्प्ररूपिता गृहीत ज्यानां भिक्षूणां नष्टप्राया स्यात् ।
प्रतिदिन दोनों वक्त समस्त वस्त्र पात्र आदि का प्रतिलेखन करना, प्रत्येक दिन और रात्रि के अन्त में आवश्यक करना, चौकालीन स्वाध्याय करना भगवान् ने मुनियों का कर्तव्य बतलाया है। अगर कालद्रव्य की सत्ता न मानी जाय तो दिन रात आदि के भेद का पता ही नहीं चलेगा और समय पर उक्त सब कार्य नहीं किये जा सकेंगे । ऐसी अवस्था में शास्त्रों का यह उपदेश निरर्थक हो जायगा ।
46
'अकाल का त्याग कर के समुचित समय पर मुनियों को भिक्षा के लिए जाना और आना चाहिए " भगवान् ने मुनियों का यह कर्तव्य बतलाया है, कालद्रव्य न मानने पर यह सब कर्तव्य, और उनका उपदेश भी नष्टप्राय हो जायगा ।
પ્રતિદિન અન્ને વખત સમસ્ત-તમામ વસ્ત્ર, પાત્ર આદિનુ પ્રતિલેખન: કરવું, પ્રત્યેક દિવસ અને રાત્રિના અન્તમાં આવશ્યક કરવું, ચૌકાલીન-ચારેય કાલ સ્વાધ્યાય કરવા, તે ભગવાને મુનિનુ કર્તવ્ય ખતાવ્યુ છે. અગર કાયદ્રવ્યની સત્તા નહિ માને તે દિવસ રાત વગેરે ભેદ્યને પત્તો મળશે નહિ, અને સમય પર આગળ કહેલાં સ કાર્યો કરી શકાશે નહિ, એવી અવસ્થામાં શાસ્ત્રોના એ ઉપદેશ નિરથ ક થઈ જશે.
“ અકાલના...ત્યાગ કરીને ચેાગ્ય સમય પર મુનિએએ ભિક્ષાને માટે જવું–આવવું જોઇએ” ભગવાને મુનિએનુ એ કતવ્ય કહ્યું છે. કાલદ્રવ્યને નહિ માનવામાં આવે તા આ સર્વ કર્તવ્ય અને તેમના ઉપદેશ પણ નષ્ટપ્રાય થઈ જશે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८
आचारागसूत्रे किश्च-ग्रीष्मादिषु संयतानामतापनादयो धर्माः भगवदुक्ताः कालसत्त्व एवोपपद्यन्ते । अन्यथा ग्रीष्मादिऋतुज्ञानाभावाद् भगवदुपदिष्टक्रियाहानिः प्रसज्येत ।
एवं च वर्तना, परिणामः, क्रियाश्च द्रव्यस्वभावाः कालमाश्रित्य भवन्तीति निरूपितम् ।
परापरव्यतिकरज्ञानमपि कालेनैव संपद्यते । विमकृष्टः कनिष्ठपर्यायो मुनिः क्षेत्रेण परोऽपि कालेनापरः, संनिकृष्टो ज्येष्ठपर्यायो मुनिः क्षेत्रेणापरोऽपि
इसके अतिरिक्त ग्रीष्म आदि ऋतुओं में साधुओं के लिये भगवान्ने आतापना आदि धर्मोंका उपदेश दिया है, काल के होने पर ही यह उपदेश बन सकता है। काल के अभाव में ग्रीष्म ऋतु का ही ज्ञान नहीं होगा और भगवान् द्वारा उपदिष्ट क्रिया की हानि हो जायगी।
यहां तक यह बतलाया जा चुका कि वर्तना, परिणाम और क्रिया, जो कि द्रव्य के स्वभाव हैं, काल के सहारे ही होते हैं।
परत्व और अपरत्व का मिला-जुला सा ज्ञान भी काल द्वारा ही होता है। दूरवर्ती छोटीदीक्षापर्यायवाला मुनि दूर होने के कारण क्षेत्र से पर होने पर भी ( दीक्षा में छोटा होने के कारण ) काल से अपर कहलाता है। समीपवती है, मगर ज्येष्ठदीक्षापर्यायवाला मुनि क्षेत्र से अपर होने पर भी काल से पर कहलाता है। यहाँ 'पर' भी 'अपर' हो गया है और 'अपर' भी 'पर' बना गया है।
તે સિવાય ગ્રીષ્મ આદિ ઋતુઓમાં સાધુઓ માટે ભગવાને આતાપના આદિ ધર્મોને ઉપદેશ આપે છે, કાલ દ્રવ્યને માનવામાં આવે તે જ, અથવા કાલ દ્રવ્ય હોય તે જ એ ઉપદેશ ઘટી શકે છે. કાલના અભાવમાં ગ્રીષ્મ ઋતુનું જ્ઞાન થશે નહિ, અને ભગવાને કહેલી કિયાની હાનિ થઈ જશે.
અહિં સુધી બતાવી ચૂક્યા કે વર્તના, પરિણામ અને ક્રિયા, જે કે દ્રવ્યને સ્વભાવ છે, કાલની સહાયતાથી જ થાય છે.
પરત્વ અને અપરત્વનું મિલા-જુલા જેવું જ્ઞાન પણ કાલદ્વારા જ થાય છે. દરવતી, નાની દીક્ષા-પર્યાયવાળા મુનિ દૂર હોવાના કારણે ક્ષેત્રથી પર હેવા છતાંય પણ (દીક્ષામાં નાના હેવાના કારણે) કાલથી અપર કહેવાય છે, સમીપવતી છે પણ જ્યેષ્ઠ–મેટી દીક્ષા પર્યાયવાળા મુનિ ક્ષેત્રથી અપર હોવા છતાંય કાળથી પર કહેવાય छ. मडि '५२ ५६ २०५२' 25 गयो छ. मने 'म५२' ५ '५२' मनी नया छे.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि- टीका अवतरणा
कालेन पर इत्युच्यते । अत्र परस्यापरत्वम् ; अपरस्य परत्वमिति परापरव्यतिकरः कारणं विना न संभवति, यदत्र कारणं स एव कालः ।
यौगपद्यायौगपद्यप्रत्ययेनापि कालद्रव्यस्यास्तित्वं सिध्यति । 'आभ्यां युगपदधीतो दृष्टिवादः ' ' एभिस्तु मुनिभिरयुगपत् पठिता द्वादशाङ्गी ' इति वाक्य - तोऽध्ययनगतयौगपद्यायौगपद्यप्रतीतौ कालमन्तरेणान्यनिमित्तं नोपलभ्यते, यच निमित्तं स कालः ।
८९
x 'परस्परविषयगमनं व्यतिकरः ' ।
पर और अपरका यह व्यतिकर + कारण के विना संभव नही है, अत एव इस व्यतिकर में जो कारण है, बस वही काल है ।
16
'इन दोनों मुनियोंने
अङ्ग एक साथ नहीं
यौगपथ ( एक साथ ) और अयोगपथ ( आगे-पीछे ) का जो ज्ञान होता है उस से भी कालद्रव्य का अस्तित्व सिद्ध होता है । एक साथ दृष्टिवाद का अध्ययन किया" और "इन मुनियोंने बारह पढे-आगे पीछे पढे हैं, " - इस वाक्य से यौगपद्य और अयौगपद्य और आगे पीछे का - जो ज्ञान होता है कारण नहीं पाया जाता। जो कारण है वही काल है ।
का एक साथ का उसमें काल के अस्तित्व के सिवाय और कोई
"
'परस्परविषयगमनं व्यतिकर', अर्थात् एक का विषय दूसरे में चला जाना व्यतिकर कहलाता है, जैसे-पर का अपर हो जाना और अपर का पर हो जाना ।
સંભવ નથી, તેથી એ
પર અને અપરનાં એ વ્યતિક કારણ વિના વ્યતિકરમાં જે કારણ છે, ખસ તેજ કાળ છે. यौगपद्य -ो साथै अने योगयद्य-यागण - पाछजनु ने ज्ञान थाय छे, તેમાં પણ કાલવ્યનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ થાય છે. “ એ બન્ને મુનિએએ એક સાથે દૃષ્ટિવાદનું અધ્યયન કર્યુ” અને “એ મુનિઓએ ખાર અંગેનું એક સાથે અધ્યયન કર્યું" નથી—આગળ-પાછળ અધ્યયન કર્યું છે” આ વાકચથી યૌગપદ્ય અને અયોગપદ્યનુ –એક સાથેનુ અને આગળ-પાછળનુ જે જ્ઞાન થાય છે. તેમાં કાલ વિના ખીજું કાઈ કારણ દેખાતુ નથી. જે કારણ છે તે જ કાળ છે.
+ परस्परविषयगगनं व्यतिकरः” अर्थात्-गोनो विषय जीन्नमां यास्यो नय તે વ્યતિકર કહેવાય છે. જેવી રીતે-પરનું અપર થઈ જવું અને અપરનું પર થઇ જવું. प्र.आ.-१२
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
आचारागस्त्रे चिरक्षिममत्ययोऽपि कालमासाद्यैव जागति । यथा-'अनेन महात्मना चिरं तपश्चरितम् , गजसुकुमालेन क्षिप्रमात्मकल्याणं कृतम्' इत्यादिवाक्यैस्तपश्वरणकल्याणसाधनादीनां विलम्बाविलम्बप्रतीतिः कालाभावे सति नोपपधेत ।
'यः श्वोऽद्य परश्वः' इत्यादयः कालाभिधायिनः शब्दाः कालाव्यमर्थ गमयन्ति । सर्वज्ञेन भगवतोच्चारितत्वादिमे शब्दा यथार्थवस्तुबोधकाः रूपशब्दवद् असमस्तपदत्वात् , शुद्धैकपदत्वाच्च प्रसिद्ध सद्भूतमर्थमावेदयन्ति कालशब्दादयः ।
वर्तनाहेतुत्वा-ऽस्तित्व-ज्ञेयत्वादिगुणाश्रयतया, अतीतानागतवर्तमानादिपर्या
जल्दी और देर का ज्ञान भी काल के कारण ही होता है, जैसे-" इस महात्मा ने चिरकाल तक तप किया, गजसुकुमाल मुनिने शीघ्र ही आत्मकल्याण कर लिया । " इत्यादि वाक्यों से तपश्चरण और कल्याण-साधन आदि में विलम्ब और अविलम्ब का ज्ञान काल के अभाव में नही हो सकता ।
___ 'कल, आज, परसों' इत्यादि कालवाचक शब्द भी कालनामक द्रव्य को प्रकट करते हैं। सर्वज्ञ भगवान् के द्वारा उच्चारण किये हुए ये काल आदि शब्द वास्तविक वस्तु के बोधक हैं, क्योंकि यह समासरहित पद है और शुद्ध एक पद है। जो पद समासरहित और शुद्ध एक पद होते हैं वे वास्तविक पदार्थ के ही बोधक होते हैं, जैसे रुप आदि ।
वर्तनाहेतुत्व, अस्तित्व, ज्ञेयत्व, आदि गुणों का आधार होने से, तथा अतीत, अनागत (भविष्यत् ) और वर्तमान आदि पर्यायों का आश्रय होने से काल का
જલ્દી–સુરત અને ઢીલનું જ્ઞાન પણ કાલના કારણથી જ થાય છે. જેમ-“આ મહાત્માએ લાંબા સમય સુધી તપ કર્યું, ગજસુકુમાલ મુનિએ તુરતમાં આત્મકલ્યાણ કરી લીધું.” ઇત્યાદિ વાકયોથી તપશ્ચરણ અને કલ્યાણસાધન વગેરેમાં વિલમ્બ અને અવિલમ્બનું જ્ઞાન કાલના અભાવમાં થઈ શકશે નહિ.
ગઈ કાલ, આવતી કાલ, આજ, પરમ દિવસે, ઈત્યાદિ કાલવાચક શબ્દ પણ કાલ નામના દ્રવ્યને પ્રગટ કરે છે, સર્વજ્ઞ ભગવાન દ્વારા કહેવામાં આવેલા એ કાલ આદિ શબ્દ વાસ્તવિક વસ્તુના બેધક છે, કેમકે એ સમાસરહિત પદ છે અને શુદ્ધ એક પદ . જે પદ સમાસરહિત અને શુદ્ધ એક પદ હોય છે, તે વાસ્તવિક પદાર્થના જ બેધક હોય છે. જેમ પ આદિ.
વર્તનાતુત્વ, અસ્તિત્વ, યત્વ આદિ ગુણેને આધાર હેવાથી, તથા ભૂતકાલ, ભવિષ્યકાલ અને વર્તમાનકાલ આદિ પર્યાને આશ્રય હોવાથી કાલનું દ્રવ્યપણું
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा याश्रयतया च तस्य द्रव्यत्वं सिद्धयति, तस्मात् 'षष्ठं द्रव्यं कालः' इति युक्त्योपपत्त्या च सिद्धम् ।
आगमोऽप्यत्र प्रमाणमिति चक्षुरुद्घाटय पश्य
" कइ णं भंते ! दव्या पण्णता?, गोयमा छ दव्वा पण्णत्ता, तं जहाधम्मत्थिकाए, अधम्मस्थिकाए, आगासस्थिकाए, पुग्गलत्थिकाए, जीवस्थिकाए, अद्धासमए," इति ।
कति खलु भदन्त ! द्रव्याणि प्रज्ञप्तानि ?, गौतम ! षड् द्रव्याणि प्रज्ञप्तानि, तानि यथा-धर्मास्तिकायः, अधर्मास्तिकायः, आकाशास्तिकायः, पुद्गलास्तिकायः, जीवास्तिकायः, अद्धासमयः। इति च्छाया ।
'कइविहा णं भंते ! सव्वदव्वा पण्णता ?, गोयमा ! छविहा सव्वदव्या पण्णत्ता, तंजहा-धम्मत्थिकाए, जाव अद्धासमए' इति । (भगवती श० २५, उ० ४) द्रव्यपन सिद्ध होता है, अतएव युक्ति तथा उपपत्ति से कालनामक छठा द्रव्य सिद्ध हुआ।
आंख खोल कर देखो, इस विषय में आगम-प्रमाण भी विद्यमान है
" कइ णं भंते ! दव्वा पण्णत्ता! गोयमा ! छ दव्या पण्णत्ता, तंजहाधम्मत्थिकाए, अधम्मत्थिकाए, आगासत्थिकाए, पुग्गलत्थिकाए, जीवत्थिकाए, अद्धासमए।" સિદ્ધ થાય છે. એટલા કારણથી યુક્તિ તથા ઉપપત્તિ (પુરાવા–પ્રમાણુ)થી કાલ નામનું છડું દ્રવ્ય સિદ્ધ થાય છે.
આંખ ઉઘાડીને જુઓ, આ વિષયમાં આગમ-પ્રમાણ પણ વિદ્યમાન છે
"कइ भंते ! व्वा पण्णत्ता ?, गोयमा ! छ दव्वा पण्णत्ता, तंजहाधम्मत्थिकाए, अधम्मत्थिकाए, आगासस्थिकाए, पुग्गलत्थिकाए, जीवत्थिकाए, अद्धासमए"।
અર્થાત-ભગવન” દ્રવ્ય કેટલાં છે? ગૌતમ ! દ્રવ્ય છ છે–ધમસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, પુરાલાસ્તિકાય, જીવાસ્તિકાય અને અદ્ધાસમય અર્થાત કાલ.
तथा-"कइविहा णं भंते ! सव्वव्वा पण्णत्ता ?, गोयमा ! छव्विहा सव्वदव्या पात्तणा, तंजहा-धम्मत्थिकाए, अधम्मत्थिकाए, जाव अद्धासमए ।"
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
९२
आचारागसूत्रे कतिविधानि खलु भदन्त ! सर्वद्रव्याणि प्राप्तानि ?, गौतम ! षडविधानि सर्वद्रव्याणि प्रज्ञप्तानि, तानि यथा-धर्मास्तिकायः, अधर्मास्तिकायः, यावत्-अद्धासमयः, इति च्छाया।
" धम्मो अधम्मो आगासं, दव्वं इक्विकमाहियं । अणंताणि य दव्वाणि, कालो पुग्गल जंतवो" ॥८॥ (उत्त० अ० २८) धर्मोऽधर्मः आकाशः, द्रव्यमेकैकमाख्यातम् अनन्तानि च द्रव्याणि, कालः पुद्गला जन्तवः। इति च्छाया।
कालस्य स्वरूपम्अर्धतृतीयद्वीपव्यापी, निर्विभागोऽनाद्यपर्यवसितः, एकोवर्तमानः समयः कालपदार्थः । एकत्वादेवास्तिकायो नायम् ।
अर्थात्- भगवन् ! सब द्रव्य कितने हैं ?' 'गौतम ! सब द्रव्य छह हैंधर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय यावत् अद्धा-समय' (भगवतीसूत्र श. २५ उ. ४) ।
उत्तराध्ययन सूत्र (अ. २८) में भी कहा है:- 'धर्म, अधर्म और आकाश द्रव्य एक एक कहे गये हैं । काल, पुद्गल और जीव अनन्त-अनन्त है " इति ।
- काल का स्वरूपसमयक्षेत्रव्यापी, निर्विभाग, आद्यन्तरहित, एकप्रदेशरूप वर्तमान समय को 'काल' कहते हैं। यह एक होने के कारण अस्तिकाय नहीं है।
અર્થા–“ભગવદ્ ! સર્વ દ્રવ્ય કેટલાં છે? ગૌતમ! સર્વ દ્રવ્ય છ છે ધર્માસ્તિકાય અધર્માસ્તિકાય યાવત્ અદ્ધાસમય ( ભગવતી. શ. ૨૫. ઉ. ૪). ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર (. २८) मा ५५ यु -धर्म, मध, मने मारा द्रव्य मे मे ४ो छ, કાલ, પુદ્ગલ અને જીવ અનંત-અનંત છે.
કાલનું સ્વરૂપसमयक्षेत्र (मढीती५) व्याधी, निलिमा रेनो मानपत), याचन्तરહિત, એકપ્રદેશરૂપ વર્તમાન સમયને કાલ કહે છે, આ એક હેવાના કારણથી 'मस्तिय' नथी.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि- टीका अवतरणा
९३
सूर्यचन्द्रादिज्योतिष्काणां गतिमाश्रित्य कालविभागो भवति, गतिश्च मनुष्यलोकाभ्यन्तर एव तेषाम् । दिवसरात्रिमुहूर्त पक्षमासऋत्वयनवर्षयुगादीनां विभागः सूर्यादित्यैव लोके भवति । एवमतीतवर्तमानादयो विभागाः । यस्तु संख्यातुमशक्य उपमानमात्रावगम्यः कालः सोऽसंख्येयः, यथा - पल्योपमः, सागरोपम इत्यादि । असंख्येयादिकालज्ञानमपि भगवता मनुष्यलोकप्रसिद्धोपमानप्रदर्शनेन प्ररूपितम् ।
सूर्य चन्द्र आदि ज्योतिष्कों की गति का आश्रयण कर काल का विभाग होता है । सूर्य चन्द्र आदि ज्योतिष्कों की गति मनुष्यलोक के अन्दर में ही होती है । दिन, रात, मुहूर्त, पक्ष, मास, ऋतु, अयन, वर्ष, युग आदि का विभाग सूर्य आदि की गति से ही लोक में होता है । इसी प्रकार अतीत, वर्तमान आदिका विभाग भी समझना चाहिये | जिसकी संख्या नहीं हो सकती, जो उपमान मात्र से गम्य है, वह काल असंख्येय है, जैसे—पल्योपम, सागरोपम, इत्यादि । असंख्येय आदि काल का ज्ञान भी मनुष्यलोकप्रसिद्ध उपमान का प्रदर्शन करके भगवान ने प्ररूपित किया है, समय आवलिका आदि सूक्ष्म काल तो सूर्यादिज्योतिष्कों की गति से नहीं जाना जाता है, क्यों कि वह अति सूक्ष्म है । इस लिये कालका व्यवहार समयक्षेत्र के भीतर ही होता है । समयक्षेत्र के बाहर जीवों के आयुष्य आदि की गणना मनुष्यक्षेत्र प्रसिद्ध प्रमाण से ही होती है ।
સૂર્ય ચન્દ્ર આદિ જ્યાતિષ્કાની ગતિના આશ્રયથી કાલના વિભાગ થાય છે, સૂર્ય ચન્દ્ર આદિ જ્યાતિષ્કાની ગતિ મનુષ્ય લેાકમાં જ હોય છે. દિન, રાત, भुईत, पक्ष, भास, ऋतु, अयन, वर्ष, युग माहिना विभाग सूर्य याहिनी गतिथी લેાકમાં થાય છે. આ પ્રકારે અતીત (ભૂતકાળ) વર્તમાન આદિના વિભાગ પણ સમજવા જોઇએ. જેની ગણતરી ન થઈ શકે, જે ઉપમાન માત્રથી ગમ્ય ( સમજી शाय तेवु ) छे, ते अस असं ध्येय छे, नेमडे – पस्योपम, सागरोपम, त्यिाहि. અસંખ્યેય આદિ કાળનું જ્ઞાન પણ ભગવાને મનુષ્યલેાકપ્રસિદ્ધ ઉપમાનનુ પ્રદર્શન કરી પ્રરૂપિત કર્યું છે, સમય, આવલિકા આદિ સૂક્ષ્મ કાલ તે સૂર્યાદિ ચૈાતિની ગતિથી પણ જાણી શકાતું નથી, કેમકે તે અતિ સૂક્ષ્મ છે. આથી કાલના વ્યવહાર સમયક્ષેત્ર-અઢી દ્વીપની અંદર જ થાય છે, સમયક્ષેત્રથી બહાર જીવાની આયુષ્ય આદિની ગણના થાય છે તે મનુષ્યક્ષેત્રપ્રસિદ્ધ પ્રમાણથી જ થાય છે, એમ સમજી લેવું.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे
समयावलिकादिसुक्ष्मकालस्तु सूर्यादिज्योतिष्काणां गत्या नावगम्यः, अतिसूक्ष्मत्वात् । तस्मात् कालव्यवहारोऽर्धतृतीयद्वीप एव । अर्द्धतृतीयद्वीपाहि जवानामायुष्कादिगणना तु मनुष्यक्षेत्रप्रसिद्धप्रमाणेनैव भवतीति ज्ञेयम् ।
एकोऽपि कालोऽतीतानागतपर्यायभेदैरनन्तः, अत एव भगवता - " अणताणि यदव्वाणि कालो पुग्गल जंतवो" इत्युपदिष्टम् । वर्तमानसमयस्य तु पर्यायत्वेऽपि नानन्त्यम्, एकरूपत्वात् ।
I
९४
66
66
निश्चयनयेन तु लोकव्यापी कालः' इत्यवसीयते, अत एव भगवता - 'धम्मो अधम्मो आगासं कालो पुग्गल जंतवो । एस लोगोति पन्नत्तो जिणेहिं वरदंसिहिं ” । इत्यभिहितम् । धर्मोऽधर्म आकाशः कालः पुद्गला जन्तवः । एष लोक इति प्रज्ञप्तः, जिनर्वरदर्शिभिः । इति च्छाया ।
"
1
काल यद्यपि एक ही है, तो भी वह भूत-भविष्यत्पर्याय भेद से अनन्त है, इसीलिये भगवानने कहा है--' अणताणि य द्रव्याणि कालो पुग्गल जंतवो' काल, पुद्गल और जीव, ये सभी अनन्त हैं । वर्तमान समय पर्यायसहित होते अनन्त नहीं है, क्योंकि वह एक ही है ।
निश्रयनय से तो काल लोकव्यापी माना जाता है, अतएव भगवानने कहा है
" धम्मो अधम्मो आगासं, कालो पुग्गल जंतवो । एस लोगोत्तिपन्नत्तो जिणेहिं वरदंसिहिं " ॥ १ ॥
इति । - हुए भी
જો કે કાલ એક જ છે તા પણ ભૂત ભવિષ્યના ભેદથી અનન્ત છે, તેથી लगवाने उछु छे-' अणताणि य दव्वाणि कालो पुग्गल जंतवो' इति, अब युहूगल અને જીવ એ દ્રશ્યેા અનન્ત છે. વર્તમાન સમય પર્યાયસહિત હાવા છતાં પણુ અનન્ત નથી કેમકે તે એક જ છે.
નિશ્ચયનયથી તા કાલ લેાકવ્યાપી માનવામાં આવે છે આથી ભગવાને કહ્યું છે કે" धम्मो अधम्मो आगास कालो पुग्गल जंतवो ।
एस लोगोत्ति पन्नत्तो जिणेहिं वरदसिहिं " ॥
વરદશી -લેાકાલેાકને જોવાવાળા જિન ભગવાને ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, કાલ, પુદ્ગલાસ્તિકાય અને જીવાસ્તિકાય, એજ લેાક છે’ એમ કહ્યું છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा
एष सामान्यरूपेण प्रसिद्धो लोकः-अनन्तरोक्तद्रव्यषट्कसमुदायरूप इति भाव ।
कालस्य-(१)-अरूपित्वम् , (२)-अचेतनत्वम् , (३)–अक्रियत्वम् , (४)-वर्तनाहेतुत्वं चेति गुणाः । (१)-अतीतत्वम् , अनागतत्वम् , (२)-वर्तमानत्वं, (३)-अगुरुलघुत्वं चेति पर्यायाः। ___अयं द्रव्यक्षेत्रकालभावगुणभेदेन पञ्चधा ज्ञायते । यथा-द्रव्यत एकः कालः क्षेत्रतः-अर्द्धतृतीयद्वीपप्रमाणः, कालतः-आद्यन्तरहितः, भावतः-अरूपीवर्णगन्धरसस्पर्शवर्जित इति, गुणतः-वर्तनालक्षणः, इति ।
वरदर्शी-लोकालोक को देखनेवाले जिन भगवानने धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय, आकाशास्तिकाय, काल, पुद्गलास्तिकाय और जीवास्तिकाय; इन सबको अर्थात् इनके समुदाय को लोक कहा है।
उपरिनिर्दिष्ट छ द्रव्यों के समुदाय को भगवानने सामान्यतया लोक कहा है।
काल के-अरूपित्व, अचेतनत्व, अक्रियत्व, वर्तनाहेतुल्य, ये चार गुण हैं। अतीतत्व, अनागतत्व, वतेमानत्व, अगुरुलघुत्व, ये चार पर्याय हैं।
यह काल-द्रव्य, क्षेत्र, काल, भाव और गुण के भेद से पांच प्रकार से जाना जाता है। जैसे-----द्रव्य से काल एक है, क्षेत्र से समयक्षेत्रप्रमाणवाला, काल से आद्यन्तरहित, भाव से अरूपी, अर्थात् वर्ण-गन्ध-रस-स्पर्श-रहित, और गुण से वर्तनालक्षणवाला है।
ઉપર દર્શાવેલા છ દ્રવ્યોના સમુદાયને ભગવાને સામાન્ય રીતે લેક કહેલ છે.
કાળના-અરૂપિત્વ, અચેતનત્વ, અયિત્વ અને વર્તનાહેતુત્વ, એ ચાર ગુણ છે. અને અતીતત્વ, અનાગતતત્વ, વર્તમાનત્વ, તથા અગુરુલઘુત્વ એ ચાર પર્યાય છે.
આ કાળ-દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ અને ગુણના ભેદથી પાંચ પ્રકારે જણાય છે, જેમકે-દ્રવ્યથી કાળ એક, ક્ષેત્રથી અઢીદ્વીપ પ્રમાણે, કાલથી આદ્યન્તરહિત, ભાવથી २५३५०-१-31-4-२२-२५-२हित छ, भने गुथी पर्तनासक्षपाण। छे.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
आचारागसूत्रे अथ पुद्गलास्तिकायः।
तत्र-पुद्गलशब्दार्थः। पूर्यते-संहन्यते-परस्परं संयुज्य संघीभूय नूतनघनघटावदेकीभवति, गलति च-विच्छिन्नमुक्तावलीमणिवद् विकीर्णों भवति-इति पुनलः । पूरण-गलनधर्म इत्यर्थः । पुद्गलश्चासावस्तिकायश्चेति पुद्गलास्तिकायः ।
पुद्गलास्तिकायस्य घटादिकार्यान्यथानुपपत्तेः सिदैव ।
प्रत्यक्षदर्शनाच्च सत्ता
पुद्गलास्तिकाय
'पुद्गल' शब्द का अर्थ___ आपस में मिलकर इकट्रे होकर नवीन घटघटादि के रूप में जो एकमेक हो जाते हैं, और जो गल जाते हैं अर्थात् टूटी हुई मोतियों की माला की भांति बिखर जाते हैं, वे पुद्गल कहलाते हैं । तात्पर्य यह है कि जिसमें पूरण और गलन धर्म हो वह पुद्गल है, पुद्गलरूप अस्तिकाय 'पुद्गलास्तिकाय' कहलाता है ।
अगर ' पुद्गलास्तिकाय ' न होता तो घट आदि कार्य नही बन सकते थे। इस कारण, तथा प्रत्यक्ष दिखाई देने के कारण भी पुद्गलास्तिकाय की सत्ता भलीभांति सिद्ध है।
પુદ્ગલાસ્તિકાય– પુદ્ગલ શબ્દને અર્થ
પરસ્પર મળીને એકત્ર થઈને નવીન ઘન-ઘટાદિના રૂપમાં જે એક-મેક થઈ જાય છે, અને જે ગળી જાય છે અર્થાત્ તુટી ગએલી મોતીની માળા પ્રમાણે વિખાઈ જાય છે, તે પુદ્ગલ કહેવાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે–જેમાં પૂરણ અને ગાલન ધર્મ હોય તે પુદ્ગલ છે, પુદ્ગલરૂપ અસ્તિકાય તે મુદ્દગલાસ્તિકાય કહેવાય છે.
અગર પુદ્ગલાસ્તિકાય ન હતા તે ઘટ આદિ કાર્ય બની શક્ત નહિ. આ કારણથી, તથા પ્રત્યક્ષ દેખી શકાય છે તે કારણથી પણ પુદ્ગલાસ્તિકાયની સત્તા રૂડી રીતે સિદ્ધ છે,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा पुद्गलास्तिकाय
पुगललक्षणम् - रूपवत्त्वं पुद्गलानां लक्षणम् , अत्र रूपं मूर्तत्ववर्णादिकम् । यद्यपि परमाणुप्रभृतयः सूक्ष्माः पुद्गलास्तेषां गुणाश्चातीन्द्रियतया नेन्द्रियगृह्यन्ते तथापि बादरस्कंधरूपे परिणामविशेषे तेषामेवेन्द्रियग्राह्यतया रूपवत्वं प्रतीयते । ___ अतीन्द्रिये परमाणुप्रभृतिपुद्गलेऽतीन्द्रिये धर्मास्तिकायादौ चैतावान् विशेष:- धर्मास्तिकायादीनामिन्द्रियविषयत्वाभावादतीन्द्रियत्वमरूपित्वं च, परमाणुप्रभृतिपुद्गलानां त्वतीन्द्रियत्वेऽपि रूपित्वमिति ।
पुद्गल का लक्षणपुद्गलोंका लक्षण — रूपवत्त्व ' है । जिस में रूप, रस, गन्ध, और स्पर्श पाया जाय अर्थात् जो मूर्तिक हो, वह पुद्गल है। यद्यपि परमाणु आदि पुद्गल बहुत सूक्ष्म हैं, और अतीन्द्रिय होने के कारण उनके गुण इन्द्रियों द्वारा नहीं ग्रहण किये जाते, तथापि जब उन पुद्गलों का बादर स्कन्ध के रूपमें परिणमन होता है तब वे इन्द्रियोंद्वारा ग्राह्य हो जाते हैं और उनका रूपवत्त्व प्रतीत होने लगता है।
परमाणु आदि अतीन्द्रिय पुद्गलों में और धर्मास्तिकाय आदि अतीन्द्रिय द्रव्यों में इतना अन्तर है कि-धर्मास्तिकाय आदि अरूपी द्रव्य कभी इन्द्रियों के विषय नहीं होते, अतः वे अतीन्द्रिय और अरूपी हैं, किन्तु परमाणु आदि पुद्गल अतीन्द्रिय होने पर भी रूपी हैं।
પુગલનું લક્ષણ-- પુદ્ગલેનું લક્ષણ રૂપવત્વ છે; જેમાં રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શ જેવામાં આવે અર્થાત જે મૂર્તિમાન હેય તે પુદ્ગલ છે. જો કે પરમાણુ આદિ ગુગલ બહુ જ સૂક્ષ્મ છે અને અતીન્દ્રિય હોવાના કારણે તેના ગુણ ઇન્દ્રિ દ્વારા ગ્રહણ કરી શકાતા નથી, તે પણ જ્યારે તે પુદ્ગલનું બાદર કંધના રૂપમાં પરિણમન થાય છે, ત્યારે તે ઈન્દ્રિ દ્વારા ગ્રહણ થઈ જાય છે, અને તેનું રૂપવત્વ પ્રતીત થવા લાગે છે.
પરમાણુ આદિ અતીન્દ્રિય પુગમાં અને ધર્માસ્તિકાય વગેરે અતીન્દ્રિય દ્રવ્યોમાં એટલું અંતર-ફેરફાર છે કે ધર્માસ્તિકાય આદિ અરૂપી દ્રવ્ય કયારેય પણ ઈન્દ્રિયોને વિષય થતા નથી, તેથી તે અતીન્દ્રિય અને અપી છે, પરંતુ પરમાણુ આદિ પુદ્ગલ અતીન્દ્રિય હોવા છતાંય રૂપી છે. प्र. आ.-१३
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे पुद्गलानां प्रदेशसंख्यापरमाणुमारभ्याचित्तमहास्कन्धपर्यन्ताः पुद्गला विविधपरिणामा भवन्ति । तेषां प्रदेशाः संख्याता असंख्याता अनन्ताश्च यथासंभवं भवन्ति । तत्र-संख्यातपरमाणुसंयोगसंजातः स्कन्धः संख्यातप्रदेशी, असंख्यातपरमाणुघटितः स्कन्धोऽसंख्यातप्रदेशी, अनन्तपरमाणुसंहतिसमुद्भूतश्च स्कन्धोऽनन्तप्रदेशी भवति । परमाणोस्तु निरंशत्वान्नास्ति प्रदेश इति ।
पुद्गलानां क्षेत्रस्थितिःपरमाणौ विभागाभावादेकस्मिन्नेव प्रदेशे लोकाकाशस्य परमाणुरव
पुद्गलों को प्रदेशसंख्यापरमाणुसे लेकर अचित्त महास्कन्ध तक सब पुद्गल विविध परिणमन वाले होते हैं । उनके प्रदेश यथासम्भव संख्यात असंख्यात अथवा अनन्त होते हैं । संख्यात परमाणुओं के संयोग से बना हुआ स्कन्ध संख्यातप्रदेशी कहलाता है । असंख्यात परमाणुओंसे बना हुआ स्कन्ध असंख्यातप्रदेशी और अनन्त परमाणुओं से निष्पन्न स्कन्ध अनन्त प्रदेशी कहलाता है। परमाणु निरंश होता है उसके अनेक भाग नहीं हो सकते, अत एव वह अप्रदेशी है।
पुद्गलों को क्षेत्रस्थितिपरमाणु के विभाग न होने के कारण लोकाकाश के एक ही प्रदेश में उसकी
પુદગલાની પ્રદેશસંખ્યાપરમાણુથી લઈને અચિત્ત મહાત્કંધ સુધી સર્વ પુગલ વિવિધ પરિણમનવાળા હોય છે. તેના પ્રદેશ યથાસંભવ સંખ્યાત, અસંખ્યાત અથવા અનન્ત હોય છે. સંખ્યાત પરમાણુઓના સંગથી બનેલા સ્કંધ સંખ્યાતપ્રદેશી કહેવાય છે, અસંખ્યાત પરમાણુઓથી બનેલા સ્કંધ અસંખ્યાતપ્રદેશ અને અનન્ત પરમાણુઓથી નિષ્પન્ન સ્કંધ અનન્ત–પ્રદેશી કહેવાય છે. પરમાણુ નિરંશ હોય છે, તેના અનેક ભાગ થઈ શકતા નથી તેથી તે અપ્રદેશ છે.
પુદગલોની ક્ષેત્રસ્થિતિ– પરમાણુમાં વિભાગ નહિ હેવાના કારણે કાકાશના એક જ પ્રદેશમાં તેની
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा पुद्गलास्तिकाय गाहते । द्वथणुकस्कन्धश्च तस्यैकस्मिन् प्रदेशे, द्वयोश्च प्रदेशयोरवगाहते । तथा त्र्यणुकस्कन्धो लोकाकाशस्यैकस्मिन् प्रदेशे, द्वयोः प्रदेशयोस्त्रिषु प्रदेशेषु चावगाहते । एचं चतुरणुकादीनां संख्यातपदेशाऽसंख्यातप्रदेशानन्तप्रदेशानां स्कन्धानामवगाहनं लोकाकाशस्यैकप्रदेशमारभ्य संख्याताऽसंख्यातपदेशपर्यन्तेषु भवति ।
नन्वे कस्मिन्नाकाशप्रदेशेऽल्पीयसि कथमनन्तप्रदेशिनः स्कन्धाः स्थानं लभन्ते, न हि कलशे सिन्धोः समावेशं पश्यामः ? अवगाहना होती है । द्वयणुक अर्थात् दो परमाणु वाला स्कन्ध लोकाकाश के एक प्रदेश में या दो प्रदेशों में अवगाहन करता है। इसी प्रकार तीन परमाणुओं वाला स्कन्ध लोकाकाश के एक प्रदेश में, दो प्रदेशों में अथवा तीन प्रदेशों में अवगाहन करता है। इसी भांति चतुरणुक ( चार अणुओं वाले ) आदि स्कन्धों की अवगाहना, तथा संख्यातप्रदेशी, असंख्यातप्रदेशी और अनन्तप्रदेशी तक के स्कन्धों की अवगाहना लोकाकाश के एक प्रदेश से लेकर संख्यात तथा असंख्यात प्रदेशों में होती है ।
शंका-आकाश के एक छोटे से प्रदेश में अनन्तप्रदेशी स्कन्ध का समावेश किस प्रकार हो सकता है, गागर में सागर का समावेश होना तो कहीं दिखाई नहीं देता।
અવગાહના હોય છે કયક અર્થાત્ બે પરમાણુવાળા સ્કંધ લેકાકાશના એક પ્રદેશમાં અથવા બે પ્રદેશોમાં અવગાહન કરે છે. એ પ્રમાણે ત્રણ અણુઓવાળા કંધ કાકાશના એક પ્રદેશમાં, બે પ્રદેશોમાં અથવા ત્રણ પ્રદેશોમાં અવગાહન કરે છે. એ પ્રમાણે જ ચાર અણુઓવાળા આદિ ઔધોની અવગાહના, તથા સંખ્યાતપ્રદેશી, અસંખ્યાતપ્રદેશી અને અનન્તપ્રદેશી સુધીના સ્કંધની અવગાહના લકાકાશના એક પ્રદેશથી લઈને સંખ્યાત તથા અસંખ્યાત પ્રદેશોમાં હોય છે.
શંકા-આકાશના એક નાના પ્રદેશમાં અનન્ત પ્રદેશી કંધને સમાવેશ કેવી રીતે થઈ શકે, ગાગરમાં સાગરને સમાવેશ થયેલે કઈ ઠેકાણે દેખાતું નથી ?
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे
अत्र ब्रूमः - पुद्गलस्य परिणमनशक्तिरेव तादृशी यतः परमसूक्ष्मस्तादृशः परिणामो जायते, येनानन्तप्रदेशिनः स्कन्धाः प्रदेशमेकं नभसः प्रविशन्ति । अथवा गगनस्य तादृशी विचित्राऽवगाहदानशक्तिर्यतोऽनन्तप्रदेशिनां स्कंधानां तस्यैकस्मिन् प्रदेशे समावेशः सिध्यति । यथा अविघनीभूतलोहगोलका वगाहनाभिरवकाशे किलाकारादेशे भस्त्रानिलसमुद्धताः पावकावयवाः समाविशन्ति । यदि रन्ध्ररहिताऽयोगोलकं शीतलीकर्तुं वारि निक्षिप्पते, तदा तदयोगोलकपरिपूरितनिरन्तराकाशदेशे तस्मिन्नेव वारिकणा अव्याहतं प्रविशन्ति ।
१००
।
समाधान—पुद्गल में परिणमनशक्ति ही ऐसी है, जिससे उसका अत्यन्त सूक्ष्म परिणमन होता है । इसी कारण अनन्तप्रदेशी स्कन्ध भी आकाश के एक प्रदेश में समा जाते हैं । अथवा आकाश में ऐसी कुछ विचित्र अवकाशदान करने की शक्ति है कि उसके कारण अनन्तप्रदेशी स्कन्धों का भी आकाश के एक ही प्रदेश में समावेश हो जाता है । जैसे—अत्यन्त सघन लोहे के गोले के अवगाहन से निरवकाश आकाशप्रदेश में धौंकनी की वायु से वृद्धि पाये हुए अग्नि के अवयव प्रवेश कर जाते हैं । तात्पर्य यह है कि — लोहे का गोला बहुत ठोस होता है, वह आकाश के जिन प्रदेशों में मौजूद है, वहां जगह दिखाई नहीं देती, फिर भी धौकनी की वायु की प्रेरणा से उन्हीं आकाश प्रदेशों में अग्नि का प्रवेश हो जाता है, तत्पश्चात् छिद्ररहित उस लोहे के गोले को ठंडा करने के लिये उस पर पानी डाला जाय तो जिन आकाश प्रदेशों में लोहे का गोला और पावक-अग्नि है, उन्हीं में जल के कण भी बेरोकटोक प्रवेश कर जाते हैं।
સમાધાન—પુદ્ગલેામાં પરિણમનશક્તિ જ એવી છે જેથી તેનું અત્યન્ત સૂક્ષ્મ પરિણમન હેાય છે. એ કારણે અનન્તપ્રદેશી સ્ક ંધ પણ આકાશના એક પ્રદેશમાં સમાઈ જાય છે. અથવા આકાશમાં એવી કેાઈ વિચિત્ર અવકાશદાન કરવાની શક્તિ છે કે—તે કારણથી અનન્તપ્રદેશી સ્કાના પણ આકાશના એક જ પ્રદેશમાં સમાવેશ થઈ જાય છે. જેમકે—અત્યન્ત સઘન લેાઢાના ગાળાના અવગાહનથી નિરવકાશ આકાશ પ્રદેશમાં ધમણના વાયુથી વૃદ્ધિ પામેલા અગ્નિના અવયવેા પ્રવેશ કરી જાય छे, तात्पर्य यो छे }-सोढानो गोजो महु ४ ठोस (पोसाशु विनाना ) होय छे, તે આકાશના જે પ્રદેશોમાં મેાજીદ છે, ત્યાં જગ્યા દેખાતી નથી. તે પણ ધમણના વાયુની પ્રેરણાથી તે આકાશ પ્રદેશમાં અગ્નિને પ્રવેશ કરી જાય છે. તે પછી છિદ્રરહિત તે લેાઢાના ગેળાને ઠંડા કરવા માટે તેના ઉપર પાણી નાખવામાં આવે તા જે આકાશ-પ્રદેશોમાં લેાઢાના ગાળા અને અગ્નિ છે, તેમાં પાણીનાં ટીપાં પણુ ४-टोड (मटाव्या) विना प्रवेश उरी लय छे.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा पुद्गलास्तिकाय
यथा वा एकमदीपप्रभायामनेकपदीपप्रभासमावेशः। यथा वा एककर्षपरिमितपारदे शतकर्षपरिमितसुवर्णसमावेशो भवति । ___अनन्तप्रदेशिरूपोऽचित्तमहास्कन्धः केवलिसमुद्धातवत् सकललोकव्यापी भवति। स च विस्रसागत्या प्रथमसमयेऽसंख्यातयोजनविस्तरेण दण्डाकारेण परिणमति। द्वितीयसमये कपाटरूपेण, तृतीयसमये मन्थानरूपेण, चतुर्थसमये प्रतरमापूर्य सकललोकं व्याप्नोति, पश्चमसमये प्रतरं संहरति, षष्ठसमये मन्थानं भनक्ति, सप्तमसमये कपाटं च, अष्टमसमये दण्डाकारं संहृत्य खंडशः प्रविकीर्णो भवति ।
अथवा-एक दीपक के प्रकाश में अनेक दीपकों का प्रकाश समा जाता है ।
अथवा एक कर्ष-मासा ( मापविशेष ) परिमित पारे में सौ कर्ष परिमित सोने का समावेश हो जाता है।
अनन्तप्रदेशी अचित महास्कन्ध केवलिसमुद्रात के समान समस्तलोकव्यापी होता है । वह स्वाभाविक गति से, प्रथम समय में असंख्यातयोजनविस्तृत दण्ड के आकार में परिणत होता है। दूसरे समय में वह कपाट के रूप में परिणत होता है,
और तीसरे समय में मंथान के रूप में हो जाता है, चौथे समय में प्रतर पूर्ण करके सम्पूर्ण लोक में व्याप्त हो जाता है। फिर पांचवें समय में प्रतर को सिकोडता है, छठे समय में मंथान को, सातवें समय में कपाट को, और आठवें समय में दण्डाकार को यह सिकोडता है। उसके अनन्तर वह खण्ड खण्ड होकर बिखर जाता है।
અથવા–એક દીપકના પ્રકાશમાં અનેક દીપકેના પ્રકાશ સમાઈ જાય છે. અથવા એક કર્ષ (માપવિશેષ) પરિમિત પારામાં એક કર્ષ પરિમિત સેનાને સમાવેશ થઈ જાય છે.
અનન્તપ્રદેશી અચિત્ત મહાત્કંધ, કેવલિસમુદ્ધાતની સમાન સમસ્તક વ્યાપી હોય છે, તે સ્વાભાવિક ગતિથી, પ્રથમ સમયમાં અસંખ્યાતજનવિસ્તૃત દંડના આકારમાં પરિણત થાય છે. બીજા સમયમાં તે કપાટના રૂપમાં પરિણત થાય છે, અને ત્રીજા સમયમાં મંથાન (દહીં વલવવાને )ના રૂપમાં થાય છે, ચેથા સમયમાં પ્રતર પૂર્ણ કરીને લેકમાં વ્યાપ્ત થઈ જાય છે. ફરી પાંચમા સમયમાં પ્રતરને સંકેચે છે, છઠ્ઠા સમયમાં મંથાનને, સાતમા સમયમાં કપાટને અને આઠમા સમયમાં દંડાકારને એ સિકેડે છે, ત્યાર પછી તે ખંડ–ખંડ થઈને વિખેરાઈ જાય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे
पुद्गलानामुपकार:
शरीरवाङ्मनःप्राणादयः पुद्गलपरिणामा गमनाऽऽदान-वचन-चिन्तनप्राणनादिभावेन जीवानुपकुर्वन्ति, अतः शरीराधाकारेण पुद्गला जीवानामुपकारं कुर्वन्ति । तत्र शरीरं पञ्चविधम् , औदारिकं, वैक्रियम्, आहारकं, तैजसं, कार्मणं चेति ।
अथ जीवानां ये मुखदुःखजीवितमरणरूपाः परिणामा भवन्ति तत्र सुखादिरूपेण जीवपरिणामे निमित्तं पुद्गला इति सिद्ध जीवोपकारित्वं पुद्गलानाम् ।
पुद्गलों का उपकार
शरीर, वचन, मन और प्राण आदि पुद्गलों के परिणामविशेष-गमन, आदान, वचन, चिन्तन और प्राणन ( सांस लेना) आदिरूप से जीवों का उपकार करते हैं अतः शरीर आदि के रूप में पुद्गल ही जीवों का उपकार करते हैं । इनमें शरीर पांच प्रकार का है(१) औदारिक (२) वैक्रिय (३) आहारक (४) तैजस और (५) कार्मण ।
प्राणियों में सुख दुःख जीवन और मरण रूप जो परिणाम होते हैं, उन सब परिणामों में पुद्गल कारण है, अतः यह सिद्ध हुआ कि पुद्गल जीवों का उपकार करते हैं।
પુદ્ગલેને ઉપકાર
શરીર, વચન, મન અને પ્રાણ આદિ પુદ્ગલેના પરિણામવિશેષ-ગમન, આદાન, વચન, ચિંતન અને પ્રાણન (શ્વાસ લે) આદિ રૂપથી જીવને ઉપકાર કરે છે, એટલે શરીર આદિના રૂપમાં પુદ્ગલ જ ને ઉપકાર કરે છે, તેમાં શરીર પાંચ
२॥ छ-(१) मोहारिस, (२) वैठिय, (3) माडा२४, (४) तेस मन (५) भए.
પ્રાણીઓમાં સુખ, દુઃખ, જીવન અને મરણરૂપ જે પરિણમન થાય છે, તે સર્વ પરિણામમાં પુદ્ગલ કારણરૂપ છે. તેથી એ સિદ્ધ થાય છે કે પુદ્ગલ જીવે ઉપકાર કરે છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०३
आचारचिन्तामणि टीका अवतरणा पुद्गलास्तिकाय
पुद्गलानां विशेषगुणाःवर्णगन्धरसस्पर्शाः पुद्गलानां विशेषगुणाः सहभाविनः परिणामाः। शब्द-बन्ध-सौक्ष्म्य - स्थौल्य-मंस्थान - भेद-तम-श्छाया-ऽऽतपो-द्योतादिभिः पर्यायैः पुद्गला लक्ष्यन्ते-ज्ञायन्ते, इत्याशयेन भगवता पुद्गलानां लक्षणतया शब्दादयः प्रोक्ताः । तथाहि
"सबंधयार उज्जोओ, पभा छायाऽऽतवुत्ति वा वण्णरसगंधफासा, पुग्गलाणं तु लक्खणं ॥१॥" (उत्त० अ० २८)
पुद्गलों के विशेष गुण-- वर्ण, गन्ध, रस और स्पर्श पुद्गलों के विशेष ( असाधारण ) गुण हैं-सहभावी परिणाम हैं । शब्द, बन्ध, सूक्ष्मता, स्थूलता, संस्थान ( आकार ), भेद, तम, छाया, आतप, उद्योत आदि पर्यायों के द्वारा पुद्गल लखा जाता है--जाना जाता है। इस आशय से भगवान् ने शब्द आदि को पुद्गलों का लक्षण कहा है, वह इस प्रकार-- "सबंधयार उज्जोओ, पभा-छाया-ऽऽतवुत्ति वा, वण्णरसगंधफासा, पुग्गलाणं तु लक्खणं" शब्द, अन्धकार, उद्योत, प्रभा, छाया, आतप, वर्ण, रस, गन्ध, और स्पर्श, ये सब पुद्गलों के लक्षण हैं। गाथा में 'छायाऽऽतवुत्ति' यहाँ 'इति' शब्द आदि के अर्थ में है। इस आदि शब्द से वर्ण आदि का ग्रहण हो सकता था फिर भी उन्हें अलग कहने का कारण यह है कि वे नित्य सहभावी गुण हैं।
પુદ્ગલને વિશેષ ગુણवर्ण, मध, २स भने २५श पाटन विशेष ( मसाधारण) गुर छसमावी परिणाम छे १५-६, मध, सूक्ष्मता, स्थूलता, संस्थान (४२) लेह, तभ, છાયા, આતપ, ઉદ્યોત આદિ પર્યાયથી લખી શકાય છે–જાણી શકાય છે. તે આશયથી ભગવાને શબ્દ આદિ પુદ્ગલેનું લક્ષણ કર્યું છે, તે આ પ્રમાણે છે – " सबंधयार उज्जोओ, पभा-छाया-ऽऽतवुत्ति वा, वण्णरसगंधफासा; पुग्गलाणं तु लक्खणं" श७४, २५४॥२, धोत प्रमा, छाया, मात५, १, २स, म अने २५श, से Yखानु सक्षय छे. आयामां-'छायाऽऽतवुत्ति' अहि 'इति' ०७४ महिना अर्थ मा छ, मे प्रमाणे 'आदि' श७४थी व वगेरेनु अ य श छ तो ५५ तेने २५ કહેવાનું કારણ એ છે કે તે નિત્ય સહભાવી ગુણ છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे
शब्दोऽन्धकार उद्योतः प्रभा छाया आतप इति वा । वर्णरसगन्धस्पर्शाः पुद्गलानां तु लक्षणम् । इति च्छाया ।
१०४
" छायाऽऽतवृत्ति" इत्यत्र 'इति' शब्द आद्यर्थकः । तेनैव वर्णादीनां ग्रहणेऽपि पुनरुपादानं नित्यसहभावित्वबोधनार्थम् ।
तत्र वर्णः पञ्चधा, कृष्ण - नील लोहित - पीत-शुक्र- भेदात् । गन्धो द्विविधः - सुरभिरसुरभिश्च । रसः पञ्चविधः - तिक्तकटुकषायाम्ल - मधुर - भेदात् । स्पर्शोऽष्टधा - कठिन-मृदु-गुरु-लघु-शीतोष्ण स्निग्ध- रूक्ष - भेदात् । संस्थानं पञ्चविधम्-वृत्त - त्र्यस्र - चतुरस्र - ऽऽयत - परिमण्डल - भेदात् ।
पुद्गलविभाग:
पुद्गलः संक्षेपतो द्विविधः - परमाणु- स्कंधभेदात् ।
वर्ण पांच प्रकार का है - काला, नीला, लाल, पीला, और सफेद | सुगन्ध दुर्गन्ध के भेद से गन्ध दो प्रकार का है । रस के पांच भेद हैं-- तीखा, कडुआ, कषैला, खट्टा, और मीठा । स्पर्श के आठ भेद हैं-- कठिन, कोमल, भारी, हल्का, शीत, उष्ण, चिकना, और रूखा । संस्थान पांच प्रकार का है - वृत्त ( गोल ), त्र्यख ( तिकोना ), चतुरस्र ( चौकोर ), आयत ( लम्बा ) और परिमण्डल - ( गोल-मटोल ).
पुद्गल के भेद
संक्षेप से पुद्गल के दो भेद हैं- परमाणु और स्कन्ध |
वर्षा यांय अझरना छे-अणो, सीसो, सास, पीणो भने घोणे. सुगंध मने दुर्ग घना लेहथी गंध में अारना छे रसना पांच लेह छे- तीथे, उडवो, उषायेसो, माटो रमने भीठो, स्पर्शना मा लेह छे-४४णु, अभस, लारी, उसओ, शीत, उष्णु, ચિકણા અને રૂક્ષ સંસ્થાન પાંચ પ્રકારનાં છે–વૃત્ત-ગાળ, ત્રિકાળુ, ચતુષ્કાણુ, લાંબુ' અને ગેાળમટોળ,
પુદ્ગલેના ભેદ
संक्षेपथी युद्दगाना मे लेह छे - (१) परभागु भने (२) २४६.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि- टीका अवतरणा पुद्गलास्तिकाय
परमाणुस्वरूपम्
तत्र परमाणुश्च सकलविभागान्तवर्ती निरंशः परस्परसंयुक्तः, सूक्ष्मत्वादिन्द्रियव्यापारातीतः, एकैकवर्ण- गन्ध-रस - द्विस्पर्शयुक्तः, दूधणुकस्कन्धाद्यचित्तमहास्कन्धपर्यन्तानां स्थूल सूक्ष्म-स्कन्धकार्याणां कारणरूपो नित्यश्चेति ।
उक्तञ्च भगवता भगवती सूत्रे - (श. २० उ०५ ) -
१०५
परमाणु का स्वरूप
परस्पर असंयुक्त है ।
परमाणु, पुद्गल का अन्तिम विभाग है । वह निरंश है। सूक्ष्म होने के कारण इन्द्रियों की उसमें प्रवृत्ति नहीं हो सकती । एक वर्ण, एक गन्ध, एक रस और दो स्पर्शोसे युक्त है । द्वणुक स्कन्धसे लेकर अन्तिम महास्कन्ध पर्यन्त स्थूल एवं सूक्ष्म स्कंधरूप कार्य का कारण है और नित्य है । भगवानने भगवतीसूत्र (श, २०, उ०५ ) में कहा है
प्रश्न- भगवन् ! परमाणु पुद्गल कितने वर्णवाला, कितने गंध वाला, कितने रसवाला, और कितने स्पर्शवाला कहा गया है ? ।
उत्तर - गौतम ! एक वर्णवाला, एक गंध वाला, एक रसवाला और दो स्पर्शवाला कहा गया है ।
एक वर्णवाला होता है तो कदाचित् काला, कदाचित् नीला, कदाचित् लाल, પરમાણુનું સ્વરૂપ~~
परभालु, से युद्दङ्गसना अंतिम विभाग छे. ते निरंश (अंशरहित) छे. પરસ્પર અસ'યુક્ત છે. સૂક્ષ્મ હાવાના કારણે ઇન્દ્રિયાની પ્રવૃત્તિ તેમાં થઈ શકતી નથી. એક વણુ, એક ગંધ, એક રસ અને એ સ્પર્શથી યુક્ત છે. ચણુક સ્કંધથી લઈને અચિત્ત મહાક ંધ પર્યન્ત સ્થૂલ અને સૂક્ષ્મસ્કંધરૂપ કાર્ય નું કારણ છે, અને नित्य छे. लगवाने लगवती सूत्र ( श. २० उ. प.) मां छे:
પ્રશ્ન-‘‘ ભગવન્ ! પરમાણુ પુદ્ગલ કેટલા વર્ણવાળુ, કેટલા ગંધવાળું, કેટલા રસવાળુ', અને કેટલા સ્પર્શવાળુ કહ્યુ છે ?
ઉત્તર-ગૌતમ! એક વર્ણવાળુ, એક ગ ંધવાળુ, એક રસવાળું, અને એ स्वा ह्युं छे.”
“ એક વણ વાળુ હાય છે તે કદાચિત કાળું, કદાચિત્ લીલું, કદાચિત્ લાલ, કદાચિત્ પીળુ અને કદાચિત્ શ્વેત હાય છે. એક ગધવાળુ હાય છે ! કદાચિત્
प्र. आ.-१४
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे "परमाणुपोग्गले णं भंते ! कतिवन्ने, कतिगंधे, कतिरसे, कतिफासे पन्नत्ते ?, गोयमा ! एगवन्ने, एगगंधे, एगरसे, दुप्फासे पन्नत्ते, तंजहा-जइ एगवन्ने-सिय कालए, सिय नीलए, सिय लोहिए, सिय हालिद्दे, सिय सुकिल्ले । जइ एगगंधे-सिय सुभिगंधे, सिय दुन्भिगंधे । जइ एगरसे-सिय तित्ते सिय कडए सिय कसाए, सिय अंबिले, सिय महुरे । जइ दुप्फासे-सिय सीए य निद्धे य १, सिय सीए य लुक्खे य २, सिय उसिणे य निद्वे य ३, सिय उसिणे य लुक्खे य ४" इति ।
परमाणुपुद्गलः भदन्त ! कतिवर्णः, कतिगन्धः, कतिरसः, कतिस्पर्शः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! एकवर्णः, एकगन्धः, एकरसः, द्विस्पर्शः प्रज्ञप्तः। तद्यथा-यदि एकवर्णः -स्यात् कालकः, स्यात् नीलकः, स्यात् लोहितः, स्यात् हारिद्रः, स्यात् शुक्लः । यदि एकगन्धः-स्यात् सुरभिगन्धः, स्यात् दुरभिगन्धः, यदि एकरसः स्यात्तिक्तः स्यात् कटुकः, स्यात् कषायः, स्यात् अम्लः, स्यात् मधुरः। यदि द्विस्पर्शः-स्यात् शीतश्च स्निग्धश्च १, स्यात् शीतश्च रूक्षश्च २, स्यात् उष्णश्च स्निग्धश्च ३, स्यात् उष्णश्च रूक्षश्च ४, । इति च्छाया,
कदाचित् पीला, और कदाचित् शुक्ल होता है । एक गन्धवाला होता है तो कदाचित् सुरभिगंधवाला, कदाचित् दुरभिगंधवाला होता है। यदि एक रसवाला होता है तो कदाचित् तिक्त, कदाचित् कटुक, कदाचित् कषायला, कदाचित् खट्टा, और कदाचित् मीठा होता है। यदि दो स्पर्शवाला होता है तो कदाचित् शीत और स्निग्ध (चिकना) १, कदाचित् शीत और रूक्ष २, कदाचित् उष्ण और स्निग्ध ३, तथा कदाचित् उष्ण और रूक्ष होता है ।
સુરભિગંધ (સારી ગંધ) વાળું અને કદાચિત દુરભિગંધવાળું હોય છે. જે એક રસવાળું હોય છે તે કદાચિત તીખું, કદાચિત્ કડવું, કદાચિત્ કષાયલું, કદાચિત્ ખાટું અને કદાચિત્ મધુર-મીઠું-હોય છે. જે બે સ્પર્શવાળું હોય છે તે કદાચિત શીત અને સ્નિગ્ધ-(ચિકણા) ૧, કદાચિત્ શીત અને રૂક્ષ ૨, કદાચિત ઉષ્ણ અને નિગ્ધ ૩, તથા કદાચિત્ ઉષ્ણ અને રૂક્ષ હોય છે. ૪”
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि- टीका अवतरणा पुद्गलास्तिकाय
१०७
aat शस्त्रादिना लतादिवदच्छेद्यः सूच्यादिना चर्मवदभेद्यः, अग्निना काष्ठवददाद्यः, हस्तादिना वस्त्रपात्रत्रदग्राद्यश्च । उक्तञ्च भगवता भगवतीसूत्रे
( श० - २० उ० ५ ) -
कइविहे पण्णत्ते १,
" दव्वपरमाणू णं भंते । गोयमा ! चउव्विहे पण्णत्ते, तंजहा - अच्छेज्जे, अभेज्जे, अडज्झे, अगेज्झे । " इति । द्रव्यपरमाणुः खलु भदन्त ! कतिविधः प्रज्ञप्तः ?, गौतम ! चतुर्विधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा अच्छेद्यः, अभेद्यः, अदायः, अग्राह्यः । इति च्छाया ।
यद्यपि परमाणुः पुद्गलत्वान्मूर्त्तस्तथाऽप्यसौ खण्डशः कर्तुमशक्यः, आकाशप्रदेशवत्परमाणोः पुद्गलपरमजघन्यांशरूपत्वात् सर्वपरिमाणेभ्योऽपकृष्टं
परिमाणं परमाणोरेव तस्मात्सोऽखण्ड एव ।
परमाणु, शस्त्र के द्वारा लता आदि की भाँति छेदा नहीं जा सकता, चमडे की तरह सुई आदि से भेदा नहीं जा सकता, काष्ठ के समान अग्नि आदि से जल नहीं सकता और वस्त्र पात्र आदि पदार्थों की तरह हाथ आदिसे पकड़ा नहीं जा सकता । भगवान् भगवतीसूत्र (श. २०, उ०५ ) में कहा है
प्रश्न- भगवन् ! द्रव्य परमाणु कितने प्रकार का कहा गया है ?
उत्तर - गौतम ! चार प्रकारका कहा गया हैं- अच्छेद्य, अभेद्य, अदाह्य और अग्राह्य ।
परमाणु, पुदगल होने के कारण मूर्तिक है, फिर भी उस के खण्ड नहीं किये जा सकते। जैसे आकाश का एक प्रदेश जघन्य अंशरूप है और उसका परिमाण सभी
પરમાણુ, શસ્ત્ર દ્વારા લતા આદિના પ્રમાણે છેદી શકાતું નથી, ચામડાની જેમ સેાય વગેરેથી વીંધી શકાતુ નથી, કાષ્ઠની જેમ અગ્નિ આદિથી માળી શકાતુ નથી, અને વસ્ત્ર પાત્ર આદિ પદાર્થોની જેમ હાથ વગેરેથી પકડી શકાતું નથી.
लगवाने लगवती सूत्र - ( . २० - ७.५ ) भां उधुं छे:
પ્રશ્ન- ભગવન્ ! દ્રષ્ય પરમાણુ કેટલા પ્રકારનુ કહ્યું છે?
उत्तर- गौतम! यार प्रहार उछु छे-“छेद्य, अलेद्य, महाह्य भने अग्राह्य.” ( छेट्टी शाय नहि, लेही शाय नहि, मणी शडे नहि, अने श्रणु थर्ध शडे नहि ). પરમાણુ, પુદ્ગલ હોવાના કારણે મૂતિક છે તેા પણ તેના ખંડ–ભાગ થઈ શકતા નથી જેમકે:-આકાશને એક પ્રદેશ જઘન્ય અંશરૂપ છે, અને તેનું પરિમાણુ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०८
आचारागसूत्रे स च प्रत्यक्षदृश्यैरनेकविधैर्वादरपरिणामरूपैः स्कन्धैरनुमीयते । उक्तञ्च"कारणमेव तदंत, सुहुमो णिच्चो य होइ परमाणू । एगरसगंधवण्णो, दुप्फासो कज्जलिंगो य ॥१॥ इति छाया–कारणमेव तदन्त्य, सूक्ष्मो नित्यश्च भवति परमाणुः ।
एकरसगंधवों, द्विस्पर्शः कायलिङ्गश्च ॥१॥” इति ।
___ स्कन्धस्वरूपं तद्भेदाचपरस्परसंमिलितबद्धपरमाणुसमुदायः स्कन्धः। स्कन्धान्तवर्ती निरंशोऽवयवः प्रदेश इत्युच्यते । परिमाणोंसे हीनतम है, इसी प्रकार परमाणु भी जघन्य अंशरूप है-उसके अंश नहीं हो सकते, वह अखण्ड है।
प्रत्यक्ष से दिखाई देनेवाले अनेक प्रकार के बादररूप परिणत स्कन्धों से परमाणु का अनुमान होता है । कहा भी है....
" परमाणु कारणरूप है, अन्तिम अंशरूप है, सूक्ष्म है और नित्य है । एक रसवाला, एक गंधवाला, एक वर्णवाला और दो स्पर्शवाला होता है। स्कंधरूप कार्य देखने से उसका अनुमान होता है।"
स्कन्ध का स्वरूप और भेदपरस्पर मिले हुए-आपसमें बद्ध-परमाणु का समूह स्कंध कहलाता है। स्कंधमें रहा हुआ निरंश अवयव प्रदेश कहलाता है। સર્વ પરિમાણથી હીનતમ છે, એ પ્રમાણે પરમાણુ પણ જઘન્ય અંશરૂપ છે, તેનાં અંશ-વિભાગ થઈ શકતા નથી, તે અખંડ છે.
પ્રત્યક્ષથી જોવામાં આવતા અનેક પ્રકારના બાદરપ પરિણત સ્કંધથી પરમાણુનું અનુમાન થાય છે. કહ્યું પણ છે
પરમાણુ કારણરપ છે, અન્તિમ અંશરૂપ છે, સૂક્ષમ છે અને નિત્ય છે, એક રસવાળું છે, એક ગંધવાળું, એક વર્ણવાળું અને બે સ્પર્શવાળું હોય છે. સ્કંધરૂપ કાર્યના દેખાવથી તેનું અનુમાન થાય છે.
સ્કંધનું સ્વરૂપ અને ભેદ– પરસ્પર મળેલા–અંદર અંદર બદ્ધ-પરમાણુઓને સમૂહ તે અંધ કહેવાય છે. સ્કંધમાં રહેલે નિરંશ અવયવ તે પ્રદેશ કહેવાય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा पुद्गलास्तिकाय
१०९ यद्यपि धर्माधर्माकाशजीवा अपि पुद्गलवत्स्कन्धरूपास्तथापि स्कन्धरूपपुद्गलादयं विशेषः-तेषाम्-धर्मादीनां चतुणी प्रदेशाः स्वस्वस्कन्धान खण्डशः पृथग् भवितुमर्हन्ति, तेषाममूर्तत्वात् । पुद्गलमदेशास्तु खण्डशः पृथग् भवन्ति, तेषां मूतत्वात् , आश्लेषविश्लेषाभ्यां मूर्त्तवस्तुनि संमिलन-पृथग्भाव-शक्तेः सर्वानुभवगोचरत्वात् , अतः स्कन्धपुद्गलानां स्थूलः सूक्ष्मो वा भागोऽवयवउच्यते । अवयौति-पृथग्भवतीत्यवयवशब्दव्युत्पत्त्या विभाज्य एवांशोऽवयवशब्दार्थस्तस्मात्पुद्गलप्रदेश एवावयव इत्युच्यते । ___यद्यपि धर्म-द्रव्य अधर्म-द्रव्य आकाश और जीव भी पुद्गलके समान स्कन्धरूप हैं, फिर भी स्कन्धरूप पुद्गल से उनमें यह भिन्नता है-धर्म आदि चार द्रव्योंके प्रदेश अपने २ स्कन्धसे कभी अलग नहीं हो सकते, क्योंकि धर्म आदि चार द्रव्य अमूर्त हैं। पुद्गल द्रव्य के प्रदेश खण्ड२ होकर अलग हो जाते हैं, क्योंकि पुद्गल मूर्त हैं। आश्लेष और विश्लेष के द्वारा मूर्त वस्तु में मिलने और बिछुडने की शक्ति है, यह बात सभी के अनुभव से सिद्ध है, अतः स्कन्ध-पुद्गलों का स्थूल या सूक्ष्म भाग अवयव कहलाता है, 'अवयौति' इति-अवयवः अर्थात् जो पृथक् हो सके उसे अवयव कहते हैं, इस व्युत्पत्ति के अनुसार विभक्त हो सकने योग्य अंश को ही अवयव कहा जा सकता है, अतः पुद्गल का प्रदेश ही अवयव कहलाता है ।
ने यम-द्रव्य, अधर्म-द्रव्य, 20४१मने ७५ ५५ पुसना समान સ્ક ધરપ છે, તે પણ સ્કંધરૂપ પુદ્ગલથી તેમાં એ ભિન્નતા છે—ધર્મ આદિ ચાર દ્રવ્યના પ્રદેશ પિત–પિતાના સ્કંધથી કયારેય પણ અલગ થઈ શકતા નથી. કેમકે ધર્મ આદિ ચાર દ્રવ્ય અમૂર્ત છે. પુદ્ગલ દ્રવ્યના પ્રદેશ ખંડ ખંડ થઈને અલગ થઈ જાય છે, કેમ કે પુગલ મૂર્ત છે. આશ્લેષ (મળવું) અને વિશ્લેષ (જુદા થવું) દ્વારા મૂર્ત વસ્તુમાં મળવું અને છૂટા થવું તે શક્તિ છે, આ વાત સર્વને અનુભવથી સિદ્ધ છે. એટલા કારણથી સ્કંધ પુદ્ગલોનું સ્થૂલ અથવા सूक्ष्म अवयव ४२वाय छ 'अवयौति' इति-अवयवः अर्थात् पृथ६ थछ । तेन અવયવ કહે છે, એ વ્યુત્પત્તિ પ્રમાણે વિભક્ત થવા ગ્ય અંશને જ અવયવ કહે છે. આ કારણથી પુદ્ગલ દ્રવ્યને પ્રદેશ જ અવયવ કહેવાય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
११०
आचारागसूत्रे संघाताद्, भेदात् , संघातभेदाभ्यां च द्विपदेशिप्रभृतयः स्कन्धाः समुत्पद्यन्ते । उक्तश्च भगवता स्थानाङ्गसूत्रे
"दोहिं ठाणेहिं पोग्गला साहणंति, तंजहा-सयं वा पोग्गला साहन्नति, परेण वा पोग्गला साहन्नति । सयं वा पोग्गला भिज्जति परेण वा पोग्गला भिज्जति" इति।
छाया-" द्वाभ्यां स्थानाभ्यां पुद्गलाः संहन्यन्ते । तद्यथा-स्वयं वा पुद्गलाः संहन्यन्ते, परेण वा पुद्गलाः संहन्यन्ते । स्वयं वा पुद्गला भिद्यन्ते, परेण वा पुद्गला भिद्यन्ते । इति।
'स्वयंवे'-ति स्वभावतो वा अभ्रादिष्विव संहन्यन्ते-सम्बध्यन्ते । (कमणः कर्तृत्वविवक्षायां प्रयोगोऽयम् ) परेण वा अन्येन वा पुरुषादिना संहन्यन्ते संहताः क्रियन्ते । (कर्मणि वाच्ये प्रयोगोऽयम् )। एवं भिद्यन्ते-विकीर्यन्ते ।
द्वयोः परमायोः संघाताद् द्विप्रदेशी स्कन्धः समुद्भवति । द्विप्रदेशिनः
संघात (मिलने) से, भेद (बिछुडने ) से तथा संघातभेदसे द्विप्रदेशी आदि स्कन्ध उत्पन्न होते हैं।
__ भगवानने स्थानाङ्गसूत्रमें कहा है-- "दो स्थानों से पुद्गल आपस में मिलते हैं, वह इस प्रकार-या तो पुद्गल स्वयं बादल आदि की तरह मिल जाते हैं, या दूसरे पुरुष आदि के द्वारा मिलाये जाते हैं, इसी प्रकार पुद्गल रवयं अलग हो जाते हैं, या दूसरे के द्वारा अलग किये जाते हैं ।
दो परमाणुओं के संघात से द्विप्रदेशी स्कन्ध बनता है, द्विप्रदेशी स्कन्ध
સંઘાત (મેલાપ)થી ભેદ (જુદા પડવા)થી તથા સંઘાત–ભેદથી દ્વિપ્રદેશી विगैरे २४ उत्पन्न थाय छे. सापाने स्थानाङ्गसूत्रमा यु छ
બે સ્થાનેથી પુદ્ગલ પરસ્પર મળે છે. તે આ પ્રમાણે–પુગલ પિતે જ વાદળ આદિ પ્રમાણે મળી જાય છે, અથવા બીજા પુરુષ આદિના દ્વારા મેળવાય છે. એ પ્રમાણે પુગલ પોતે જ અગલ થઈ જાય છે, અથવા તો બીજાના દ્વારા અલગ કરી શકાય છે.
બે પરમાણુઓના સંઘાતથી મળવાથી) દ્વિદેશી સ્કંધ બને છે. દ્વિદેશી સ્કંધ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा पुद्गलास्तिकाय स्कन्धस्य परमाणोश्च संयागे सति त्रिपदेशी स्कन्धो भवति । संख्यातपरमाणूनां संघातात् संख्यातप्रदेशी स्कन्धः, असंख्यातपरमाणूनां संयोगाद् असंख्यातमदेशी स्कन्धः, अनन्तपरमाणूनां संघाताज्जातोऽनन्तप्रदेशी स्कन्धः, अनन्तप्रदेशिनां स्कन्धानां योगे त्वनन्तानन्तप्रदेशी स्कन्धो जायते । संख्यातप्रदेश्यादिषु स्कंधेषु संयोगपरिणामः पूर्वोक्तरीत्या भावनीयः ।
यणुकादिक्रमेणानन्तानन्तप्रदेशिपर्यन्ता ये स्कन्धाः संयोगपरिणामजास्तेभ्यः परमाणुः पृथग् भवति चेत्तदैकपरमाणुन्यूनः स्कन्धो जायते । एवं द्वित्रिचतुःपञ्चादिपरमाणुपृथग्भावक्रमेण न्यूनान्न्यूनो द्विपदेशी स्कन्धः समुत्पद्यते ।
और एक परमाणु का संयोग होने पर त्रिप्रदेशी स्कन्ध बनता है, संख्यात परमाणुओं के संधात से संख्यातप्रदेशी स्कन्ध बनता है और असंख्यात परमाणुओं के संयोग से असंख्यातप्रदेशी स्कन्ध बनता है । अनन्त परमाणुओं के मिलने से अनन्तप्रदेशी स्कन्ध बनता है, अनन्तप्रदेशी स्कन्धों का संयोग होने पर अनन्तानन्तप्रदेशी स्कन्ध उत्पन्न होता है। संख्यातप्रदेशी आदि स्कन्धों में संयोगरूप परिणमन पूर्वोक्तप्रकार से समझ लेना चाहिए।
द्वयणुक आदि के क्रम से अनन्तानन्तप्रदेशी पर्यन्त जो स्कन्ध संयोगपरिणाम से बने हैं, उन में से अगर एक परमाणु अलग हो जाता है तो वह एक परमाणुहीन स्कंध रह जाता है। इसी प्रकार दो तीन चार पांच आदि परमाणुओं के अलग होने पर अन्त में द्विप्रदेशी स्कंध ही बचता है । અને એક પરમાણુને સંગ થવાથી ત્રિપ્રદેશ સ્કંધ બને છે, સંખ્યાત પરમાણુઓના સંઘાતથી (મળવાથી) સંખ્યાતપ્રદેશી સ્કંધ બને છે. અને અસંખ્યાત પરમાણુઓના સંગથી અસંખ્યાતપ્રદેશી સ્કંધ બને છે. અનન્ત પરમાણુઓના સંગથી અનન્ત પ્રદેશી સ્કંધ ઉત્પન્ન થાય છે. અનન્તપ્રદેશ સ્કંધને સંગ થાય તો અનન્તાનઃપ્રદેશી સ્કંધ ઉત્પન્ન થાય છે. સંખ્યાતપ્રદેશી આદિ સ્કંધમાં સંગરૂપ પરિણમન પૂર્વના પ્રકારથી સમજી લેવું જોઈએ.
દ્વદ્યણુક આદિના ક્રમથી અનન્તાનન્તપ્રદેશી પર્યન્ત જે કંધ છે, તે સંગ પરિણમનથી બન્યા છે. તેમાંથી જે એક પરમાણુ અલગ થઈ જાય તે તે એક પરમાણુહીન સ્કંધ રહી જાય છે. એ પ્રમાણે બે, ત્રણ, ચાર, પાંચ આદિ પરમાણુઓ અલગ થઈ જાય તે અન્તમાં દ્વિદેશી સ્કંધ જ બચે છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
११२
आचारागसत्र स्कन्धाद् बहिर्गतस्य परमाणोरन्येन परमाणुना संयोगे द्वयणुकस्कन्ध उत्पद्यते । एवं संयोग-विभागाभ्यामपि विविधाः स्कन्धा भवन्ति ।
परमाणूनां बन्धस्य कारणम्परमाणुद्वयस्य परमाणूनां वा परस्परानुप्रवेशो न भवति, छिद्राभावात्, किन्तु तयोस्तेषां वा विस्रसागत्या परस्परं संयोगे सति स्निग्धरूक्षत्वगुणसद्भावे परस्परं बन्धो भवति । ऐक्यपरिमाणो बन्धः। तत्रायं विशेष:
स्कंध से अलग हुआ परमाणु जब दूसरे परमाणु के साथ मिलता है तो दोनों के मेलसे नवीन द्वयणुक उत्पन्न हो जाता है। इस प्रकार संयोग और विभाग के द्वारा माति-माति के स्कन्ध उत्पन्न होते ही रहते हैं ।
परमाणुओं के बन्ध का कारण दो या अधिक परमाणु एक दूसरे में प्रवेश नहीं कर सकते, क्योंकि परमाणुओं में छिद्र नहीं होता, अलबत्त स्वाभाविक गति से दो या दो से अधिक परमाणुओं का परस्पर में संयोग होने पर उन में विद्यमान स्निग्धता और रूक्षता गुण के कारण उन का आपस में बन्ध हो जाता है । एकतारूप परिणमन को बन्ध कहते हैं । बन्ध के सम्बन्ध में इतना विशेष समझना चाहिए ---
અંધથી અલગ થયેલા પરમાણુ જ્યારે બીજા પરમાણુની સાથે મળે છે, તે બંનેના મળવાથી નવીન પ્રયણુક ઉત્પન્ન થાય છે. એ પ્રમાણે સંગ અને વિભાગ દ્વારા તરેહ-તરેહના સ્કંધ ઉત્પન્ન થયા કરે છે.
परमाणुयाना धनु १२९४બે અથવા અધિક પરમાણુ એક બીજામાં પ્રવેશ કરી શકતા નથી, કેમકે પરમાણુઓમાં છિદ્ર નથી. અલબત સ્વાભાવિક ગતિથી બે અથવા બેથી અધિક પર માણુઓને પરસ્પર સંયોગ થવાથી તેમાં વિદ્યમાન સ્નિગ્ધતા અને રૂક્ષતાના ગુણના કારણે તેને આપસમાં બંધ થઈ જાય છે. એકતાપ પરિણમનને બંધ કહે છે. બંધના સંબંધમાં એટલું વિશેષ સમજવું જોઈએ કે –
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा पुद्गलास्तिकाय ___ जघन्यगुणस्निग्धयोर्द्वयोः, जघन्यगुणस्निग्धानां वा बहूनां परमाणुनां परस्परं बन्धो न भवति । तथा जघन्यगुणरूक्षयोः, जघन्यगुणरूक्षाणां वा परस्परं बन्धो न भवति । जघन्योऽपकृष्टतमः, गुणशब्दोऽत्र संख्यार्थकः। यथा एकगुणं, द्विगुणमित्यादिपदम्-एकसंख्यकद्विसंख्यकाद्यर्थबोधकम् । स्नेहादिगुणानां प्रकर्षापकर्षों लोकमसिद्धौ । यथा-पानीयादजादुग्धं स्निग्धम् , अजादुग्धाद् गव्यं दुग्धम् , ततश्च महिषोदुग्धमित्युत्तरोत्तरं स्नेहप्रकर्षः।
एषामेव पूर्व पूर्व स्नेहापकर्षः। तथा चैकगुणस्निग्धस्यैकगुणस्निग्धेन, द्वयोर्बहूनां परमाणूनां परस्परं बन्धो न भवति । एकगुणरूक्षस्यैकगुणरूक्षेण च
जघन्यगुण स्निग्ध दो परमाणुओं का, अथवा बहुत परमाणुओं का परस्परमें बन्ध नहीं होता । इसी प्रकार जघन्यगुण रूक्ष दो या बहुत परमाणुओं का भी परस्पर में बन्ध नहीं होता । जघन्य का अर्थ यहाँ हीनतम समझना चाहिए। गुणशब्द यहां संख्या ( डिगरी) का वाचक है, जैसे-एकगुना, दोगुना आदि पद एकसंख्यक द्विसंख्यक आदि अर्थ के वाचक हैं। स्निग्धता (चिकनाई ) आदि गुणों की अधिकता आर न्यूनता लोक में प्रसिद्ध है । जैसे पानी की अपेक्षा बकरी का दूध चिकना होता है। बकरी के दूधसे गा का दूध अधिक चिकना होता है, और गौ के दूध की अपेक्षा भैंस का दूध अधिक चिकना होता है। इस प्रकार पानी आदिमें उत्तरोत्तर चिकनेपन की अधिकता है । इन्ही पानी आदि में पहले२ वालों में चिकनेपनकी न्यूनता है। इस प्रकार एक गुण स्निग्ध का, एक गुण स्निग्ध के साथ, दो या अधिक परमाणुओं का
જઘન્ય ગુણ સ્નિગ્ધ બે પરમાણુઓને અથવા બહ પરમાણુઓને પરસ્પર બંધ થતો નથી, જઘન્ય અર્થ અહિં હીનતમ સમજવું જોઈએ. ગુણ શબ્દ અહિં સંખ્યા (ડિગ્રી) ને વાચક છે. જેવી રીતે એક ગણા બે ગણા આદિ પદ એક સંખ્યક, દ્વિસંખ્યક આદિ અર્થનું વાચક છે. સ્નિગ્ધતા (ચિકણાપણું) આદિ ગુણેની અધિકતા અને ન્યૂનતા લેકમાં પ્રસિદ્ધ છે. જેમ પાણીની અપેક્ષાએ બકરીનું દૂધ ચિકાણું હોય છે. બકરીના દૂધથી ગાયનું દૂધ અને ગાયના દૂધની અપેક્ષાએ ભેંસનું દૂધ વધારે સ્નિગ્ધ (ચિકણું) હોય છે. એ પ્રમાણે પાણી આદિમાં ઉત્તરોત્તર ચિકણાપણાની અધિકતા છે.
એ પાણી આદિમાં પહેલા–પહેલાનામાં ચિકણાપણાની ન્યૂનતા છે. એ પ્રમાણે એક ગુણ સ્નિગ્ધને, એક ગુણ સ્નિગ્ધની સાથે, તથા બે અથવા અધિક પરમાણુઓને प्र. आ. १५
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
११४
आचारागसूत्रे द्वयोबहूनां वा परमाणूनां परस्परं बन्धो न भवतीति फलितम् ।
ननु परमाणूनां सत्यपि संयोगे बन्धकारणीभूतस्निग्धस्वरूक्षत्वयोश्च सद्भावे कथं न जायते परस्परमेकत्वपरिणतिलक्षणो बन्धः ? इति ।
परमाणोस्तादृशपरिणमनशक्तेरभावात् । परिणामशक्तयश्च द्रव्याणां विचित्ररूपाः क्षेत्रकालाधनुरोधेन प्रयोगविलसापेक्षाः प्रभवन्ति। जघन्यगुणत्वेन दौर्बल्यादेव स्नेहो रूक्षो वा कश्चिद् पुद्गलं परिणामयितुं न समर्थः । यथातुल्यदुर्वलगुणमल्लयोरुभयोमध्ये परस्परं कोऽपि कश्चिदभिहन्तुं न प्रभवति, तस्माज्जधन्यगुणानां परस्परं बन्धो न भवतीति सिद्धम् । परस्पर बन्ध नहीं होता, और एक गुण रूक्षका एक गुण रूक्ष के साथ दो या अधिक परमाणुओं का परस्पर बन्ध नहीं होता, यह सिद्ध हुआ।
शंका-परमाणुओं का संयोग मौजूद होने पर भी, और बन्ध के कारणभूत स्निग्धत्व तथा रूक्षत्व के विद्यमान होने पर भी बन्ध-एकतारूप परिणमन क्यों नहीं होता ?
समाधान-परमाणु में इस प्रकार के परिणमन की शक्ति का अभाव है। द्रव्यों की परिणमन शक्तिया क्षेत्र और काल के अनुरोध से प्रयत्न तथा स्वभाव की अपेक्षा रखती हुई नाना प्रकार की होती हैं। जघन्य गुणवाला होने के कारण निर्बल होने से स्निग्ध या रूक्ष परमाणु किसी पुद्गल को परिणत करने में समर्थ नहीं होता; जैसे समान दुर्बलतावाले दो मल्लों में से कोई किसी को पराजित नहीं कर सकता। अत एव यह सिद्ध हुआ कि जघन्य गुणवालों का परस्पर में बन्ध नहीं होता। પરસ્પર બંધ થતું નથી, અને એકગુણ રૂક્ષને એકગુણ રૂક્ષની સાથે બે અથવા અધિક પરમાણુઓને પરસ્પર બંધ થતો નથી.
શંકા-પરમાણુઓને સંગ મેજૂદ હોવા છતાંય પણ, અને બંધના કારણભૂત સ્નિગ્ધત્વ (ચિકણાપણું) તથા રૂક્ષત્વ (લુખાપણું) વિદ્યમાન હોવા છતાંય બંધએકતારૂપ પરિણમન કેમ થતું નથી ?
સમાધાન-પરમાણુમાં એ પ્રકારની પરિણમનની શક્તિનો અભાવ છે, દ્રવ્યની પરિણમન શક્તિઓ ક્ષેત્ર અને કાલને અનુરોધથી, પ્રયત્ન તથા સ્વભાવની અપેક્ષા રાખતી થકી નાના પ્રકારની થાય છે. જઘન્ય ગુણવાળા હોવાના કારણે, નિર્બલ હોવાથી સ્નેહ અથવા રૂક્ષ પરમાણુ કે પુગલને પરિણત કરવામાં સમર્થ થતું નથી. જેવી રીતે સમાન દુર્બળતાવાળા બે મલેમાંથી કેઈ કેઈને પરાજિત કરી શકતા નથી. એટલા કારણથી સિદ્ધ થયું કે-જઘન્ય ગુણવાળાઓને પરસ્પર બંધ થતું નથી.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टोका अवतरणा पुद्गलास्तिकाय
११५ एवं द्विगुणतः समारभ्य यावत् संख्यातासंख्यातानन्तगुणस्निग्धस्य पुद्गलस्य द्विगुणतः समारभ्य यावत् संख्यातासंख्यातानन्तगुणम्निग्धेन सर्वेण समगुणेन पुद्गलेन परस्परं बन्धो न भवति । नथा द्विगुणादिरूक्षस्य द्विगुणादिरूक्षेण सर्वेण समगुणेन यावदनन्तगुणरूक्षेण पुद्गलेन सह परस्परं बन्धो न भवति । यथा तुल्यबलगुणमल्लयोरुभयोर्मध्ये परस्परं कोऽपि कश्चिदभिहन्तुं न प्रभवति । ___इत्थं च तुल्यसंख्यके स्निग्धत्वे सति स्निग्धस्य स्निग्धेन सह बन्धो न भवति, तुल्यसंख्यके रूक्षत्चे सति रूक्षस्य रूक्षेण सह बन्धो न भवतीति सारांशः।
अथ जघन्यसिग्धस्य कीदशेन स्निग्धेन सह परस्परं बन्धो भवति ?
इसी प्रकार द्विगुण से लेकर संख्यात असंख्यात और अनन्तगुण स्निग्ध पुद्गलका द्विगुण से लेकर संख्यात असंख्यात और अनन्तगुण स्निग्धतावाले समगुण पुद्गल के साथ आपस में बन्ध नहीं होता । तथा द्विगुण आदि रूक्ष समगुणवाले किसी भा पुद्गल के साथ बन्ध नहीं होता है । जैसे—-समान बलवाले दो मल्लों में से कोई किसी को पराजित नहीं कर सकता।
इस प्रकार समान स्निग्धता होने पर स्निग्ध पुद्गलका स्निग्ध पुद्गल के साथ बन्ध नहीं होता है, और समान रूक्षता होने पर रूक्षका रूक्षके साथ भी बन्ध नहीं होता है।
शंका-जघन्य स्निग्ध का किस प्रकार के स्निग्ध पुद्गल के साथ परस्पर बन्ध होता है ।
એ પ્રમાણે દ્વિગુણથી લઈને સંખ્યાત, અસંખ્યાત અને અનંતગુણ સ્નિગ્ધ પુદ્ગલને દ્વિગુણથી લઈને સંખ્યાત, અસંખ્યાત, અને અનંતગુણ સ્નિગ્ધતાવાળા સમગુણ પુદ્ગલની સાથે આપસમાં બંધ થતા નથી. તથા દ્વિગુણ આદિ રૂક્ષ યુગલને દ્વિગુણ આદિ રૂક્ષ સમગુણવાળા કોઈ પણ પુદ્ગલની સાથે બંધ થત નથી. જેમ સમાન બળવાળા બે મલ્લામાંથી કેઈ કેઈને પરાજિત કરી શકતા નથી.
એ પ્રમાણે સમાન સ્નિગ્ધતા હોવા છતાંય, સ્નિગ્ધ પુગલને સ્નિગ્ધ પુદ્ગલની સાથે બંધ થતું નથી, અને સમાન રૂક્ષ હોવા છતાંય રૂક્ષને રૂક્ષની સાથે પણ બંધ થતું નથી.
શંકા-જઘન્ય સ્નિગ્ધ પુગલને ક્યા પ્રકારના સ્નિગ્ધ પુદગલની સાથે પરસ્પર બંધ થાય છે?
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
११६ .
___ आचाराङ्गसूत्रे अत्रोच्यते-जघन्यस्निग्धस्य द्वयधिकत्र्यधिकादिना स्निग्धेन बन्धो भवति, यथा एकगुणस्निग्धरूप परमाणुपुद्गलस्य त्रिगुणस्निग्धेन परमाणुपुद्गलेन सह संयोगे सति बन्धो भवति । एवं एकगुणस्निग्धस्य चतुर्गुणपञ्चगुणयावत्संख्यातासंख्यातानन्तगुण स्निग्धेन सह बन्धः ।
एकगुणस्निग्धस्यकाधिकगुणस्निग्धेन (द्विगुणस्निग्धेन) तु न बन्धः, द्वयधिकादिगुण स्निग्धेन च स्निग्धपुद्गलस्य बन्धविधानात् । एकाधिकगुणस्निग्धस्य पुद्गलस्य प्रतिविशिष्टपरिणमनशक्तेरभावात् । एकगुणस्निग्धस्यैकाधिको द्विगुणस्निग्धः।
समाधान-जघन्य स्निग्ध पुद्गल का दो गुण (डिगरी) या तीन गुण अधिक स्निग्धतावाले पुद्गल के साथ बन्ध होता है। जैसे एक गुण स्निग्वतावाले परमाणु का तीन गुण स्निग्धता वाले परमाणु के साथ संयोग होने पर बन्ध हो जाता है। इसी प्रकार एक गुण ( एक अंश ) स्निग्धका चार, पांच, यहाँ तक कि संख्यात, असंख्यात एवं अनन्त गुण स्निग्ध के साथ बन्ध होता है ।
एक गुण स्निग्धका एक अधिक गुण स्निग्ध अर्थात् द्विगुण स्निग्ध के साथ बन्ध नहीं होता, क्योंकि दो गुण अधिक स्निग्धका स्निग्ध पुद्गल के साथ बन्ध बतलाया गया है। एक गुण अधिक स्निग्ध पुद्गल में विशेष प्रकार के परिणमन की शक्ति नहीं है। एक गुण स्निग्धतावाले की अपेक्षा एक गुण अधिक स्निग्ध जहाँ कहा जाय वहाँ दो गुण स्निग्धतावाला पुद्गल समझ लेना चाहिये ।
સમાધાન-જઘન્ય સ્નિગ્ધ પુદ્ગલના બે ગુણ (ડિગ્રી) અથવા ત્રણ ગુણ અધિક સ્નિગ્ધતાવાળા પુગલની સાથે બંધ થાય છે જેમકે -એક ગુણ (ડિગ્રી) સ્નિગ્ધતાવાળા પરમાણુને ત્રણ ગુણ (ડિગ્રી) સ્નિગ્ધતાવાળા પરમાણુની સાથે સંગ થઈ જાય તે ५ थ य छ. तेवी शते थे शुष्प (श्री) (4) स्निग्यताना या२, पाय, ત્યાં સુધી કે સંખ્યાત અસંખ્યાત એ પ્રમાણે અનંત ગુણ સ્નિગ્ધની સાથે બંધ थाय छे.
એક ગુણ સ્નિગ્ધતાને એક અધિક ગુણ સ્નિગ્ધ અર્થાત્ દ્વિગુણ સ્નિગ્ધની સાથે બંધ થતું નથી, કેમકે બે ગુણ અધિક સ્નિગ્ધના સ્નિગ્ધ પુદ્ગલની સાથે બંધ બતાવ્યા છે, એક ગુણ અધિક સ્નિગ્ધ પુદ્ગલમાં વિશેષ પ્રકારનાં પરિણમનની શક્તિ નથી. એક ગુણ (ડિગ્રી) સ્નિગ્ધતાવાળાની અપેક્ષા એક ગુણ (ડિગ્રી) અધિક સ્નિગ્ધ જ્યાં કહેવાય ત્યાં બે ગુણ (ડિગ્રી) સ્નિગ્ધતાવાળા પુદ્ગલ સમજી લેવા જોઈએ.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि- टीका अवतरणा पुद्गलास्तिकाय
११७
।
एवमुक्तयुक्त्या द्विगुणादिस्निग्धस्य स्वस्त्रापेक्षयैकाधिकगुण स्निग्धेन सह बन्धो न भवति । द्विगुण स्निग्धस्यैकाधिकत्रिगुणस्निग्धः त्रिगुणस्निग्धस्य चतुर्गुणस्निग्ध एकाधिकः, इति हेतोर्द्विगुणस्निग्धस्य त्रिगुणस्निग्धेन सह बन्धो न भवति । इत्थं च स्निग्धपुद्गलस्यैकाधिकगुणस्निग्धपुद्गलेन सह बन्धो न भवतीति सारः ।
भवति । यथा
I
द्विगुणादिस्निग्धस्य द्वयधिकादिगुण स्निग्धेन बन्धो द्विगुण स्निग्धस्य द्वधिक तुर्गुणस्निग्धः । त्र्यधिकः पञ्चगुणस्निग्धः, चतुरधिकः पूर्वोक्त युक्ति के अनुसार द्विगुण आदि स्निग्ध का अपनी अपनी अपेक्षा से एक गुण अधिक स्निग्ध के साथ बन्ध नहीं होता । द्विगुण स्निग्ध से एक अधिक का अर्थ है— त्रिगुण स्निग्ध, त्रिगुण स्निग्ध से एक अधिक चतुर्गुण स्निग्ध सनझना चाहिये । इस रीति से अनन्त गुण स्निग्ध भी अपने से एक गुण हीन स्निग्ध की अपेक्षा एक गुण अधिक स्निग्ध है | अतः द्विगुण स्निग्ध का त्रिगुण स्निग्ध के साथ बन्ध नहीं होता । सारांश यह है कि — स्निग्ध पुद्गल का एक गुण अधिक पुद्गल के साथ बन्ध नहीं होता ।
द्विगुण स्निग्ध आदि का दो गुण अधिक अर्थात् चार गुण स्निग्ध के साथ बन्ध हो जाता है, जैसे दो गुण स्निग्ध से दो गुण अधिक स्निग्ध का
પૂર્વોકત યુક્તિ પ્રમાણે દ્વિગુણ આદિ સ્નિગ્ધના પાત-પોતાની અપેક્ષાથી એક ગુણુ અધિક સ્નિગ્ધ સાથે મધ થતા નથી. દ્વિગુણ સ્નિગ્ધથી એક અધિકના અથ છે... ત્રિગુણ સ્નિગ્ધ, અને ત્રિગુણ સ્નિગ્ધથી એક અધિક ચતુર્ગુણ સ્નિગ્ધ સમજવ જોઇએ. એ પ્રમાણે અનન્ત ગુણુ સ્નિગ્ધ પશુ, પેાતાનાથી એક ગુણ હીન સ્નિગ્ધની અપેક્ષાથી એક ગુણ અધિક સ્નિગ્ધ છે. તેથી દ્વિગુણ સ્નિગ્ધને ત્રિગુણ સ્નિગ્ધની સાથે બંધ થતા નથી. સારાંશ એ છે કેઃ-સ્નિગ્ધ પુદ્ગલના એક ગુણ અધિક સ્નિગ્ધ પુદ્ગલની સાથે બંધ થતા નથી.
દ્વિગુણુ સ્નિગ્ધ આદિને એ ગુણ અધિક અર્થાત્ ચાર ગુણુ સ્નિગ્ધની સાથે ખંધ થઈ જાય છે. જેમ-એ ગુણ સ્નિગ્ધથી એ ગુણ અધિક સ્નિગ્ધના અથ ચાર
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
११८
आचाराङ्गसूत्रे
षड्गुणस्निग्धः, इत्यादि । त्रिगुणस्निग्धस्य द्वयधिकः पञ्चगुणस्निग्धः, त्र्यधिकः षड्गुणस्निग्धः, चतुरधिकः सप्तगुणस्निग्धः, इत्यादि । चतुर्गुणस्निग्धस्य द्वद्यधिकः षड्गुणस्निग्धः, त्र्यधिकः सप्तगुणस्निग्धः चतुरधिक:- अष्टगुणस्निग्धः । एवं पञ्चगुणस्निग्धादिसंख्यातासंख्यातानन्तगुण स्निग्धपर्यन्तस्य द्वयधिकादिगुणस्निग्धेन सह बन्धो भावनीयः ।
एवं जघन्यगुणरूक्षस्य, अजघन्यगुणरूक्षस्य च बन्धव्यवस्था बोध्या ।
विसदृशपुद्गलबन्धः
अथ विसदृशपुद्गलयोर्बन्धे कीदृशी व्यवस्था ?
उच्यते - जघन्यगुण स्निग्धस्य, जघन्यगुणरूक्षेण सह बन्धो न भवति ।
अर्थ चार गुण स्निग्ध, तीन गुण अधिक का अर्थ पांच गुण स्निग्ध, चार गुण अधिक का अर्थ छह गुण स्निग्ध, इत्यादि समझना चाहिए । चतुर्गुण स्निग्ध से इयधिकषड्गुण स्निग्ध, त्र्यधिक- सप्तगुण स्निग्ध, चतुरधिक- अष्टगुण स्निग्ध समझना चाहिए । इस प्रकार पञ्चगुण स्निग्ध आदि से संख्यात, असंख्यात अनन्त गुण स्निग्ध का दो गुण अधिक स्निग्ध के साथ बन्ध होता है । इस प्रकार जघन्य गुण रूक्ष का अजघन्य गुण रूक्ष के साथ बन्ध की व्यवस्था जाननी चाहिए |
विसदृश पुद्गलों का बन्ध
प्रश्न-
- विसदृश अर्थात् परस्पर विरोधी पुद्गलों के बन्ध की क्या व्यवस्था है ? उत्तर -- जघन्य गुण स्निग्ध का जघन्य गुण वाले रूक्ष पुद्गल के साथ बन्ध ગુણુ સ્નિગ્ધ, ત્રણ ગુણુ અધિકના અથ પાંચ ગુણ સ્નિગ્ધ, ચાર ગુણ અધિકના અર્થ છ ગુણ સ્નિગ્ધ, એ પ્રમાણે સમજવુ જોઇએ. ચતુર્ગુણુ સ્નિગ્ધથી દ્રષિક ષદ્ગુણ સ્નિગ્ધ, વ્યધિક સપ્તગુણુ સ્નિગ્ધ ચતુરધિક અષ્ટગુણુ સ્નિગ્ધ સમજવુ જોઈએ, એ પ્રમાણે પાંચ ગુણ સ્નિગ્ધ આદિથી સંખ્યાત, અસંખ્યાત અનન્તગુણુ સ્નિગ્ધના એ ગુણુ અધિક સ્નિગ્ધની સાથે ખધ થાય છે એ પ્રમાણે જધન્ય ગુણ રૂક્ષની અજધન્ય ગુણુ રૂક્ષની સાથે બધની વ્યવસ્થા જાણવી જોઈ એ
વિશ પુદ્ગલાના મધ—
પ્રશ્ન-વિસદેશ અર્થાત્ પરસ્પરવિધી પુદૂંગલેના અધની શુ વ્યવસ્થા છે ? ઉત્તર-જધન્ય ગુણુ સ્નિગ્ધના જઘન્ય ગુણવાળા પુદ્ગલની સાથે અંધ થતા
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि- टीका अवतरणा पुद्गलास्तिकाय
११९
जघन्यगुण (एकगुण) स्निग्धस्य अजघन्यगुण ( द्विगुणाद्यनन्तगुणपर्यन्त )-स्निग्धस्य वा स्वस्वापेक्षयैकाधिकगुणरूक्षेण पुनः स्वस्त्रापेक्षया द्वयधिक त्र्यधिक चतुरधिकादिगुणरूक्षेणापि बन्धो भवति । उक्तश्च भगवता प्रज्ञापनासूत्रे - (१३) - त्रयोदशे परिणामपदे - " बंधणपरिणामे णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते ?, गोयमा ! दुविहे पण्णत्ते, तंजहा- गिद्धबंधणपरिणामे य लुक्खबंधणपरिणामे य । " समणियार बन्धो, न होइ समलुक्खयाएवि ण होइ । माणिक्ख-तणेण बंधो उधाणं ॥ १ ॥
छाया - बन्धनपरिणामो भदन्त ! कतिविधः प्रज्ञप्तः १, गौतम ! द्विविधः प्रज्ञप्तस्तद्यथा - स्निग्धबन्धनपरिणामश्र, रूक्षबन्धन परिणामश्च । समस्निग्धतायां बन्धो न भवति, समरूक्षतायामपि न भवति । विमात्र स्निग्धरूक्षत्वेन, बन्धस्तु स्कन्धानाम् ॥ १ ॥
नहीं होता । जघन्य गुण ( एकगुण ) स्निग्ध का अथवा अजघन्य गुण ( दो से लगाकर अनन्त गुण तक ) स्निग्ध का, अपने से एक गुण अधिक रूक्ष के साथ बन्ध होता है । और अपने अपने से दो अधिक, तीन अधिक, चार अधिक आदि रूक्ष पुद्गल के साथ भी बन्ध होता है । भगवान् ने प्रज्ञापना सुत्र के १३ वें परिणाम पदमें कहा हैं - -" भगवान् ! बन्ध परिणाम कितने प्रकार का कहा गया है ?
प्रश्न
उत्तर - गौतम ! दो प्रकार का कहा गया है - ( १ ) स्निग्धबन्धन परिणाम और (२) रूक्षबंधनपरिणाम ।
समान स्निग्धता या समान रूक्षता होने पर बन्ध नहीं होता है, किन्तु विभात्रअर्थात् अधिक का हीनके साथ, और हीनका अधिक के साथ, चाहे वे स्निग्ध हो या रूक्ष हो बन्ध हो जाता है ॥ १ ॥
નથી. જઘન્ય ગુણ (એક ગુણ) સ્નિગ્ધના અથવા અજઘન્ય, ( એથી લઈ ને અનન્ત ગુણ સુધી) સ્નિગ્ધને પેાતાનાથી એક ગુણ અધિક રૂક્ષની સાથે બંધ થાય છે. અને પોતપાતાથી એ અધિક, ત્રણ અધિક, ચાર અધિક આદિ રૂક્ષ પુદ્ગલની સાથે પણ બંધ થાય છે, ભગવાને પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ૧૩મા પરિણામ પદમાં કહેલ છે— प्रश्न –“ लगवन्! अन्धन - परिणाम डेंटला अारनां ह्यां छे ?
ઉત્તર—ગૌતમ ! એ પ્રકારનાં કહેલાં છે–(૧) સ્નિગ્ધખ ધનપરિણામ અને (१) ३क्षमं धनपरिणाम.
25
સમાન સ્નિગ્ધતા અથવા સમાન વિમાત્ર અર્થાત્ અધિકના હીનની સાથે स्निग्ध होय रुक्ष होय, गंध य
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
રૂક્ષતા હોય તે ખંધ થતા નથી. પરંતુ અને હીનના અધિકની સાથે, ભલે તે लय छे ॥ १ ॥
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे
णिद्धस्स गिद्धेण दुयाहिएण,
लुक्खस्स लुक्खेण दुयाहिएण । गिद्धस्स लुक्खेण उवेइ बन्धो, जहण्णवज्जो विसमो समो वा ॥२॥
__ (प्रज्ञा० पद-१३) छाया-स्निग्धस्य स्निग्धेन द्विकाधिकेन,
रूक्षस्य रूक्षेण द्विकाधिकेन । स्निग्धस्य रूक्षेण उपैति बन्धो,
जघन्यवों विषमः समो वा ॥२॥" इति, विसदृशस्य बन्धमाह-"णिद्धस्स लुक्वेण" इत्यादि ।
स्निग्धस्य रूक्षेण सह बंध उपैति-उपगतो भवति, जायत इत्यर्थः । यदि परमाणुर्जघन्यवों विषमो समो वा भवेत् । ॥२॥
परमाणूनां बन्धव्यवस्थाकोष्ठकमग्रेऽवलोकनीयम् ।
दो गुण अविक स्निग्ध के साथ स्निग्ध का बन्ध होता है । और दो गुण अधिक रूक्ष के साथ रूक्षका बन्ध होता है। अब विसदृश बन्धको कहते हैं-"णिद्धस्स लुक्तखेण" इत्यादि। जघन्य गुणवाले परमाणु को छोडकर फिर चाहे वह विषम हो या सम हो स्निग्ध का रूक्ष के साथ बन्ध होता है ।
परमाणुओं की बन्धव्यवस्था का कोष्ठक पृष्ट १२१ देख लेवें ।
બે ગુણ અધિક સ્નિગ્ધ સાથે સ્નિગ્ધને બંધ થાય છે. અને બે ગુણ અધિક ३क्षनी साथे ३क्षन। अन्य थाय छे. वे विस अन्य ४३ छ-"णिद्धस्स लुक्खेण" ઈત્યાદિ. જઘન્ય ગુણવાળા પરમાણુને છેડીને બીજા ગમે તે વિષમ હોય અથવા સમ હોય તે સ્નિગ્ધને રૂક્ષની સાથે બંધ થાય છે.
પરમાણુઓની બંધવ્યવસ્થાનું કેપ્ટક પેજ ૧૨૧માં જોઈ લેવું.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा पुद्गलास्तिकाय
॥ परमाणुबन्धव्यवस्थाकोष्टकम् ॥ जघन्यगुण-(एकगुण)-स्निग्धरूक्षयोबन्धव्यवस्था। सदृशानाम्
विसदृशानाम् स्निग्धरूक्षसंख्या
स्निग्धस्य+ रूक्षस्य+ | स्निग्धस्य+
स्निग्धेन सह रूक्षेण सह रूक्षेण सह जघन्यस्य (एकगुणस्य)
बन्धाभाव: बन्धाभाव: बन्धाभावः जघन्येन (एकगुणेन) सह जंघन्यस्य (एकगुणेन)+
बन्धाभावः बन्धो भवति बन्धो भवति एकाधिकेन (द्विगुणेन) सह जघन्यस्य (एकगुणस्य)+ द्वयधिकादिगुणेन-(त्रिगुण
| बन्धो भवति बन्धो भवति | बन्धो भवति चतुर्गुणतः समारभ्य यावद् अनन्तगुणेन) सह अजघन्यगुण-(द्विगुणादि)-स्निग्धरूक्षयोर्वन्धव्यवस्था सदृशानाम्
विसदृशानाम् स्निग्धरूक्ष : संख्या | स्निग्धस्य+ - रूक्षस्य+ स्निग्धस्य+
स्निग्धेन सह रूक्षेण सह | रूक्षेण सह द्विगुणस्य+द्विगुणेन सह । बन्धाभाव:
वन्धो भवति द्विगुणम्य + एकाधिकेन
बन्धाभाव: बन्धाभाव: बन्धो भवति (त्रिगुणेन) सह द्विगुणस्य+द्वयधिकादिगुणेन । (चतुर्गुणपश्चगुणतः समारभ्य । बन्धो भवति बन्धो भवति || बन्धो भवति | यावद् अनन्तगुणेन) सह
एवम् अजघन्यगुण-(त्रिगुणचतुर्गुणतः समारभ्यानन्तगुणपर्यन्त)-स्निग्धरूक्षयोः समगुणेन, एकाधिकगुणेन, द्रथधिकादिगुणेन च सह बन्धव्यवस्था भावनीया ॥ प्र. आ-१६.
बन्धाभावः
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२२
अथ जीवास्तिकायःजीवशब्दार्थ:
आचाराङ्गसूत्रे
जीवति प्राणान् धारयतीति जीवः । न च सिद्धानां प्राणसम्बन्धाभावादजीवत्वापत्तिरिति वाच्यम्, 'प्राणान् धारयती ' - त्यत्र प्राणसामान्यविवक्षया पञ्चेन्द्रियप्रभृतिदशविधद्रव्यमाणानामसच्चेऽपि सिद्धानां भावप्राणसद्भावेन जीवत्व - सिद्धेरव्याहतत्वात् । प्रतिविशिष्टमाणसम्बन्धे सति जीवनाज्जीवशब्दः प्रवर्तते ।
भाणा द्विविधा :- - द्रव्यप्राणाः, भावप्राणाश्च । तत्र द्रव्यमाणा दशविधाः
जीवास्तिकायजीवशब्दका अर्थ
' सिद्धो
" जो
जो जीता है अर्थात् प्राणों को धारण करता है, वह जीव कहलाता है । में प्राणों का अभाव होने से पे अजीव हो जायेंगे' यह कहना ठीक नही है प्राणों को धारण करता है' इस कथन में प्राण- सामान्य की विवक्षा की गई हैं। सिद्धों में यद्यपि पांच - इन्द्रिय आदि दस प्रकार के द्रव्यप्राण नहीं हैं, तथापि भाव-प्राण पाये जाते हैं, और इन भाव-प्राणों के कारण सिद्ध भगवान् का जीवपन सिद्ध हो जाता है । विशिष्ट प्रकार के प्राणों का सम्बन्ध होने पर जीने वाले को जीव कहते हैं ।
प्राण दो प्रकार के हैं - (१) द्रव्यप्राण और ( २ ) - भावप्राण । द्रव्यप्राणों के
वास्तिडाय
જીવ શબ્દના અર્થ—
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
જે જીવે છે અર્થાત્ પ્રાણાને ધારણ કરે છે, તે જીવ કહેવાય છે. · સિદ્ધોમાં પ્રાણેાના અભાવ હાવાથી તે અજીવ થઇ જશે,' એમ કહેવું તે ઠીક નથી. - જે પ્રાણાને ધારણ કરે છે' એમ કહેવામાં પ્રાણ-સામાન્યની વિવક્ષા કહી છે. સિદ્ધોમાં જો કે પાંચ ઇન્દ્રિયા આદિ દસ પ્રકારના દ્રવ્ય-પ્રાણ નથી, તે પણ ભાવ-પ્રાણ હાય છે, અને તે ભાવ-પ્રાણૈાના કારણે સિદ્ધ ભગવાનનું જીવપણું સિદ્ધ થાય છે. વિશિષ્ટ પ્રકારના પ્રાણાના સબંધ હાવાના કારણે જીવવા વાળાને જીવ કહે છે.
आणु मे अारना छे - (१) द्रव्य - आशु भने (२) लाव-आशु, द्रव्यप्राशना
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि टीका अवतरणा जीवास्तिकाय
१२३ इन्द्रियपंचकम्५, मनोवाक्कायबलत्रयम्३, श्वासोच्छासरूपः१, आयुश्चेति१ । एते दश प्राणाः संसारिणां यथासंभवं भवन्ति । नारकतिर्यगादयः संसारिणो द्रव्यप्राणैरपि माणिनः । व्यपगतसमस्तकर्मसम्बन्धाः सिद्धास्तु केवलभावप्राणैरेव प्राणिनः सन्ति । भावप्राणाश्चतुर्विधाः-अनन्तज्ञानम् १, अनन्तवीर्यम् २, अनन्तसुखम् ३, अनाघनन्तस्थितिश्च४। तत्रानन्तज्ञानात् क्षायोपशमिकपञ्चेन्द्रियाणि, अनन्तवीयरूपभावप्राणस्यानन्तांशेन मनोवाक्कायबलत्रयम् , अनन्तसुखाचश्वासोच्छासरूपः प्राणः समुद्भवति, तथा अनाद्यनन्तस्थितिरूप-भावप्राणतः सादिसान्तरूप आयुःमाणो जायते । एवं द्रव्यप्राणानां कारणं भावप्राणा इत्यवधेयम् । दशभेद हैं-पांच इन्द्रियाँ ५, तीन बल-मनोबल, वचनबल और कायबल३, श्वासोच्छवास १ तथा आयु १, ये दश द्रव्यप्राण यथासम्भव संसारी जीवों के होते हैं । नारकी, तिथंच आदि संसारी जीवों में भी द्रव्यप्राण पाये जाते हैं, किन्तु सब प्रकार के कर्म-संबंध से रहित सिद्धो में सिर्फ भावप्राण ही होते हैं । सिद्ध जीव भावप्राणों के कारण ही प्राणी कहलाते हैं।
भाव प्राणके चार भेद हैं-अनन्तज्ञान१, अनन्तवीर्य२, अनन्तसुख३, और अनादिअनन्तस्थिति४ । क्षयोपशम से उत्पन्न होने वाली पांच इन्द्रियाँ अनन्त ज्ञान का विकार (वैभाविक परिणमन ) है, मन, वचन और काय-बल, अनन्तवीर्यरूप भावप्राणका विकार है, श्वासोच्छास अनंतसुखरूप भावप्राणका विकार है, और सादिसान्त आयुरूप द्रव्यप्राण अनादि-अनंतस्थितिरूप भावप्राणका विकार है । इस प्रकार भावप्राण द्रव्यप्राणों के कारण हैं। દસ ભેદ છે—પાંચ ઈન્દ્રિપ, ત્રણ બળ અર્થાત્ મનેબલ, વચનબલ અને કાયલબ૩, શ્વાસોચ્છાસન, તથા આયુ, આ દસ દ્રવ્યપ્રાણ સાધારણ રીતે સંસારી જીને હોય છે. નારકી તિર્યંચ આદિ સંસારી જીવોમાં પણ દ્રવ્યપ્રાણ દેખાય છે, પરંતુ સર્વ પ્રકારના કર્મ–સંબંધથી રહિત સિદ્ધોમાં માત્ર ભાવપ્રાણ જ હોય છે, સિદ્ધ જીવ ભાવપ્રાણેના કારણથી જ પ્રાણી કહેવાય છે.
ભાવપ્રાણના ચાર ભેદ છે—અનન્તજ્ઞાન, અનન્તવીર્ય, અનન્ત સુખ અને અનાદિઅનન્ત સ્થિતિ, ક્ષયે પશમથી ઉત્પન્ન થવા વાળી પાંચ ઈન્દ્રિયે અનન્ત જ્ઞાનને વિકાર (વૈભાવિક પરિણમન) છે, મન, વચન અને કાયબલ, અનંત વીર્યરૂપ ભાવ પ્રાણનો વિકાર છે, શ્વાસોચ્છાસ તે અનંતસુખરૂપ ભાવપ્રાણુને વિકાર છે; અને સાદિ–સાન્ત આયુરૂપ દ્રવ્યપ્રાણ, અનાદિ અનંત સ્થિતિરૂપ ભાવપ્રાણને વિકાર છે. એ પ્રમાણે ભાવપ્રાણ, કલ્યાણના કારણ છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२४
आचारागसूत्रे अथ जीवस्य स्वरूपम् - औपशमिकादिभाववान् , असंख्यातमदेशी, परिणामी, लोकाकाशव्यापी प्रदीपवत् संकोचविकासशीलः, व्यक्तिरूपेणानन्तोऽखण्डः, क्रियाशीलः, प्रदेशसमुदायरूपो, नित्यो, रूपरहितोऽवस्थितोऽमूर्तः सन्नपि संसारावस्थायां मूर्त इव प्रतीयमानः, ऊर्ध्वगतिशील आत्मा जीवः ।
अथ भावस्तद्भेदाश्च'अथौपशमिकादिभाववान् जीवः' इत्युक्तम् , तत्र कस्तावद्भावः ? श्रृयताम्आत्मपर्यायाणामवस्थैव भावाः । आत्मपर्यायाचावस्थाभेदेन विविधरूपा
जीव का स्वरूपऔपशमिक आदि भावोंवाला, असंख्यातप्रदेशी, परिणामी, प्रदीपप्रभाके समान संकोच-विकास स्वभाव वाला, व्यक्तिरूप से अनंतसंख्यक, क्रियाशील, प्रदेशसमुदायरूप, नित्य, अरूपी, अवस्थित, अमूर्त होने पर भी संसारी अवस्था में मूर्त जैसा प्रतीत होने वाला, ऊर्ध्वगमनस्वभाववाला आत्मा जीव कहलाता है ।
भाव और भाव के भेदप्रश्न-जीव का स्वरूप बतलाते हुए उसे औपशमिक आदि भावो वाला कहा है सो भाव क्या वस्तु है ?
उत्तर-सुनिये, आत्मा के पर्यायो की अवस्था ही भाव कहलाती है। आत्मा के पर्याय, अवस्थाओं के भेद से नाना प्रकार के होते हैं, अतः आत्मपर्यायवर्ती भाव
જીવનું સ્વરૂપ પશમિક આદિ ભા વાળા, અસંખ્યાતપ્રદેશી, પરિણમી. પ્રદીપપ્રભાના સમાન સંકેચ-વિકાસ સ્વભાવવાળા, વ્યક્તિ પથી અનંતસંખ્યક, ક્રિયાશીલ, પ્રદેશ સમુદાયરૂપ, નિત્ય, અરૂપી, અવસ્થિત, અમૂર્ત હોવા છતાંય સંસારી અવસ્થામાં મૂર્ત જેવા દેખાવાવાળા, ઉર્ધ્વગમન સ્વભાવવાળા આત્મા જીવ કહેવાય છે.
सार मनमाना लेहપ્રશ્ન–જીવનું સ્વરૂપ બતાવતા થકા તેને ઔપથમિક આદિ ભાવાળા કહેલ छ त मा शु१तु छ ?
ઉત્તર-સાંભળે, આત્માના પર્યાયની અવસ્થા જ ભાવ કહેવાય છે. આત્માની પર્યાય, અવસ્થાઓના ભેદથી નાના પ્રકારના હોય છે, તેથી આત્મપર્યાયવર્તી ભાવ પાંચ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२५
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा जीवास्तिकाय भवन्ति, अत एवात्मपर्यायवर्ती भावः पञ्चविधो भवति-(१) औपशमिकः, (२) क्षायिकः, (३) क्षायोपशमिकः, (४) औदयिकः, (५) पारिणामिकश्चेति ।
(१) औपशमिकभावः(१) मोहनीयकर्मणो भस्मावच्छन्नवह्निवदनुद्रेकावस्था, प्रदेशतोऽप्युदयाभावश्च उपशमः । उद्रेकरूपेण प्रदेशरूपेण च द्विविधस्याप्युदयस्य यथाशक्ति निरोधः। इत्थम्भूतश्चोपशमः सर्वोपशम उच्यते । उपशमेन निवृत औपशमिकःक्रोधादिकषायोदयाभावरूपोपशमस्य फलरूपो जीवस्य परमशान्तावस्थालक्षणपरिणामविशेषः । स चात्मनः शुद्धिविशेषः । यथा-कतकचूर्णप्रक्षेपेण पङ्कादिपांच प्रकारका है-(१)-औपशमिक, (२)-क्षायिक, (३)-क्षायोपशमिक, (४)-औदयिक और (५)-पारिणामिक ।
(१) औपशमिक भावराख से ढंकी हुई अग्नि के समान मोहनीय कर्म की अनुद्रेक अवस्था, एवं प्रदेश की अपेक्षा भी उदय न होना उपशम कहलाता है। अर्थात् उद्रेकरूप से, तथा प्रदेशरूप से-दोनों प्रकार के उदय का यथाशक्ति रुकना उपशम है। इस प्रकार का उपशम सर्वोपशम कहलाता है। जो उपशम से हो उसे औपशमिक कहते हैं। अर्थात् क्रोध आदि कषायों के उदयाभावरूप उपशम का फलरूप जीव, उसका परमशान्त अवस्थारूप परिणाम औपशमिक कहलाता है । यह आत्मा की एक प्रकार की शुद्धि है। जैसे कि-कतकचूर्ण (निर्मलीफल का चूरा ) तथा फिटकडी आदि का चूरा डालने से जलका ५४२॥ छ (१) भोपशभि (२) क्षायि3 (3) क्षायो५५भि (४) मौयि अने (५) पारिशामि
(१) सोपशभि साરાખથી ઢાંકેલા અગ્નિ સમાન મેહનીય કર્મની અનુદ્રક અવસ્થા, એવું પ્રદેશની અપેક્ષા પણ ઉદય ન હોય તે ઉપશમ કહેવાય છે. અર્થાત ઉદ્રક પથી તથા પ્રદેશરૂપથી–બંને પ્રકારના ઉદયનું યથાશક્તિ રેકાવું તે ઉપશમ છે. આ પ્રકારને ઉપશમ સર્વોપશમ કહેવાય છે. જે ઉપશમથી હોય તેને પથમિક કહે છે. અર્થાત્ ક્રોધ આદિ કષાયેના ઉદયાભાવરૂપ ઉપશમના ફલરૂપ જીવ, તેના પરમ શાન્ત અવસ્થારૂપ પરિણામ ઔપશમિક કહેવાય છે.
એ આત્માની એક પ્રકારની શુદ્ધિ છે; જેમકે કનકસૂર્ણ (નિર્મલીલનું ચૂર્ણ) તથા
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे
मलनिचयस्याधोदेशे निपाते सति जलस्य स्वच्छता । मोहनीयकर्मण उपशमाद् यद् दर्शनं श्रद्धानरूपं, चरणं वा विरतिरूपं जायते तदप्योपशमिकशब्देनोच्यते । (२) क्षायिकभावः -
१२६
(२) सकलकर्मणामत्यन्तोच्छेदः क्षयः, क्षयेण निर्वृत्तः क्षायिकःअप्रतिपाति - ज्ञानदर्शनचारित्रलक्षणो जीवस्य परिणतिविशेषः । स चात्मनः परमविशुद्धिः । यथा - सर्वथा निःशेषपङ्कादिमलव्यपगमे जलस्य परमस्वच्छता ।
कीचड आदि मैल नीचे बैठ जाता है, और जल स्वच्छ हो जाता है । उपशम से श्रद्धानरूप जो दर्शन उत्पन्न होता है. या विरतिरूप जो चारित्र वह औपशमिक सम्यग्दर्शन और औपशमिक चारित्र कहलाता है ।
मोहनीय कर्म के उत्पन्न होता है,
(२) क्षायिक भाव
कर्म का अत्यन्त उच्छेद हो जाना क्षय कहलाता है । क्षय से होने वाला भाव क्षायिक भाव है । अर्थात् एक वार उत्पन्न हो कर फिर नष्ट न होने वाले ज्ञान, दर्शन और चारित्र रूप जीव के परिणाम को क्षायिक भाव कहते हैं । क्षायिक अवस्था जीव की परम विशुद्धि है, जैसे- पूर्ण रूप से समस्त कीचड आदि मैल के हट जाने पर जल की परम स्वच्छता होती है ।
ફટકડી આદિનુ ચૂર્ણ નાખવાથી કચરો અને મેલ નીચે બેસી જાય છે, અને જલ સ્વચ્છ થાય છે. માહનીય કના ઉપશમથી શ્રદ્ધારૂપ જે દર્શન ઉત્પન્ન થાય છે. અથવા વિરતિરૂપ જે ચારિત્ર ઉત્પન્ન થાય છે, તે ઔપશમિક સમ્યગ્દર્શન અને ઔપશમિક ચારિત્ર કહેવાય છે.
(२) क्षायिक भाव
કર્મના અત્યન્ત ઉચ્છેદ્ર થઈ જવા તે ક્ષય કહેવાય છે. ક્ષયથી થવાવાળા ભાવ ક્ષાયિક ભાવ છે. અર્થાત્ એકવાર ઉત્પન્ન થઈને ફરી નાશ નહિ થવાવાળા જ્ઞાન, દન અને ચારિત્રરૂપ જીવના પિરણામને ક્ષાયિક ભાવ કહે છે. ક્ષાયિક અવસ્થા જીવની પરમ વિશુદ્ધિ છે. જેમ-પૂર્ણરૂપથી સમસ્ત કીચડ—કાદવ આદિ મેલના દૂર થવાથી જલની પરમ સ્વચ્છતા થાય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा जीवास्तिकाय
(३) क्षायोपशमिक-भाव(३) मिथ्यात्वमोहनीयादिकर्मणामुदीर्णस्यांशस्य नाश:-क्षयः, अनुदीर्णस्यांशस्य विपाकोन्मुखत्वाभावः-उपशमः, यत्र एतद्यं स क्षयोपशमः, स एव क्षायोपशमिकः । अस्य भावस्य 'मिश्रः' इति नामान्तरम् । ईषद्विध्यातावच्छन्नवहिवद् । यद् उदयावलिकापविष्टं कर्म, तत् क्षीणम् , ततोऽवशिष्टं कर्म, उद्रेकक्षयोभयरहितावस्थम् , इमामुभयीमवस्थामवलम्ब्य क्षायोपशमिको भावः प्रजायते ।
(४) औदयिकभावः(४) कर्मविपाकाविर्भाव उदयः । तेन निवृत्तो भाव औदयिकः । स
(३) क्षायोपशमिक भावमिथ्यात्वमोहनीय आदि कर्मो के उदीर्ण ( उदय में आये हुए) अंश का नाश हाना क्षय है । और अनुदीर्ण अंश का फल देने में उन्मुख न होना उपशम है। इन्हीं दोनों अवस्थाओं को क्षायोपशमिक भाव कहते हैं। इस भाव का दूसरा नाम 'मिश्रभाव' भी है। थोडी२ बुझी हुई और ढंकी हुई अग्नि के समान जो कर्म उदयावलिका में आचुके हैं उनका क्षय होना, तथा शेष कर्मों का उद्रेक और क्षय-दोनों अवस्थाओं से रहित होना, इन दोनों के आधार पर क्षायोपशमिक भाव उत्पन्न होता है।
(४) औदयिक भावकर्म का विपाक (फल) देना उदय कहलाता है। उदय से होनेवाला
(3) क्षायोपशभिमाમિથ્યાત્વ મોહનીય આદિ કર્મોના ઉદીર્ણ (ઉદયમાં આવેલા) અંશને નાશ જે તે ક્ષય છે, અને અનુદીર્થ અંશનું ફલ દેવામાં ઉમુખતે તરફ નહિ થવું તે ઉપશમ છે, એ બને અવસ્થાઓને ક્ષાપશમિક ભાવ કહે છે. આ ભાવનું બીજું નામ “મિશ્રભાવ” પણ છે. ડી થોડી ઠંડી થયેલી અને ઢાંકેલી અગ્નિ પ્રમાણે જે કર્મ ઉદયાવલિમાં આવી ચૂક્યાં છે તેને ક્ષય થવે, તથા શેષ કર્મોને ઉદ્રક અને ક્ષય, બંને અવસ્થાઓથી રહિત થવું, આ બન્નેનાં આધાર ઉપર ક્ષપશમિક ભાવ ઉત્પન્ન થાય છે.
(४) मोहय लाકર્મને વિપાક (ફલ) મળવું તે ઉદય કહેવાય છે. ઉદયથી ઉત્પન્ન થવાવાળો ભાવ તે ઔદયિક છે. ઔદયિક ભાવ આત્માની મલિનતા રૂપ છે. જેમકે કીચડ–
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२८
आचारागसूत्रे चात्मनो मालिन्यम् , यथा पङ्कसंगाज्जलस्य मालिन्यं । तथा-नरकगत्यादिनामकर्मणो विपाकाविर्भावानरकगत्याद्याख्य औदयिको भावः। कषायमोहनीयकर्मणो विपाकाविर्भावाच्च 'क्रोधी,-मानी'-त्यादिरौदयिको भावः । एवं सर्वत्रौदयिको भावः समालोचनीयः ।
(५) परिणामिक-भावः(५) परिणमनं सर्वथा-अपरित्यक्तपूर्वावस्थस्य रूपान्तरेण भवनं-परिणामः, स एव पारिमाणिकः । अत्र स्वार्थे ठक् प्रत्ययः, न तु निर्वृत्त्यर्थे, जीवस्यादिमत्त्वापत्तेः। यदि परिणामेन निवृत्तः' इत्यर्थे पारिणामिको जीव इति मन्यते, तदा प्रागवस्थाभाव औदयिक है । भाव आत्मा का मालिन्यरूप है, जैसे कि कीचड के संसर्ग से जल में मलिनता आ जाती है । नरकगतिनामकर्म आदि के उदय से नरक गति आदि औदयिक भाव कहलाते हैं । कषायमोहनीय कर्म के उदय से कोध, मान आदि औदयिक भाव होते हैं । इसी प्रकार सभी जगह औदयिक भाव का विचार कर लेना चाहिये।
(५) पारिणामिक भावपूर्व अवस्था का सर्वथा त्याग न कर के रूपातर में होना परिणाम है, और वही पारिणामिक कहलाता है। यहां स्वार्थमें ठक् प्रत्यय हुआ है, न कि निर्वृत्ति अर्थ में, निर्वत्ति अर्थ में प्रत्यय होनेसे जीवका आदिमान् होनेका प्रसङ्ग आजाता है। यदि-“परिणामेन निवृत्तिः पारिणामिकः-जीवः" अर्थात् परिणामसे होनेवाला पारिणामिक-जीव कहलाता है, ऐसी व्युत्पत्ति मानली जाय तो किसी पूर्व कालमें जीव नहीं था वह अब हुआ है। इस
કાદવના સંસર્ગથી જલમાં મલિનતા આવી જાય છે. નરકગતિ નામ-કર્મ આદિના ઉદયથી નરકગતિ આદિ ઔદયિક ભાવ કહેવાય છે. કષાય–મેહનીય કર્મના ઉદયથી ક્રોધ, માન આદિ તે ઔદયિક ભાવ છે. આ પ્રમાણે તમામ સ્થળે ઔદયિક ભાવને વિચાર કરી લે.
(५) पारिवाभि मारપૂર્ણ અવસ્થાને સર્વથા ત્યાગ નહિ કરતાં રૂપાંતર થવું તે પરિણામ છે, અને પરિણામ તેજ પરિણામિક કહેવાય છે. અહીં સ્વાર્થમાં ઠફ પ્રત્યય થયે છે પરંતુ નિર્વત્તિ અર્થમાં નથી થયે. નિર્વત્તિ અર્થમાં પ્રત્યય થવાથી જીવને આદિમાન (माहियाको) थवानी प्रस1 मावी तय छ. -" परिणामेन निर्वत्तः परिणामिकःजीचः” पर्थात् : परिणामथी थापाको पारिवामि १ उपाय छे' यावी. व्युत्पत्ति
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा जीवास्तिकाय
१२९ यामनिवृत्तो जीवो निर्वृतः स्यात् । एवं चादिमत्वमसंगः। कथमसन् आकाशकुसुमकल्प आत्माऽऽयत्यां संभवे ?-दिति युक्तिविरोधश्च ।।
न हि परिणामेन विना कश्चिद्भावो भवतीति भावानां मध्ये परिणामस्यैव प्राधान्यम् । आत्मनः स्वाभाविकं स्वरूपपरिणमनमेव पारिणामिको भाव उच्यते । यश्चात्मनः सत्तया स्वयमेव परिणामो भवति, स एव पारिणामिको भावः । उक्तञ्च
" यः कर्ता कर्मभेदानां, भोक्ता कर्मफलस्य च ।
संसर्ता परिनिर्वाता, स ह्यात्मा नान्यलक्षणः ॥१॥"
अष्टविधकर्मणां कर्ता, कर्मफलभोक्ता, चतुर्गतिभ्रमणकर्ता, कर्मक्षयकरणेन मोक्षगन्ता यः, स एवात्मा, अन्यरूपो नेत्यर्थः । प्रकार जीवको सादि (आदिवाला) मानना पडेगा, परन्तु ऐसा हो नहीं सकता, क्योंकिजो आत्मा भूतकालमें नहीं था तो आकाशपुष्पके समान भविष्यत् कालमें उसका होना कैसे संभव हो सकता है ? । इस प्रकार युक्तिसे भी विरोध आता है।
विना परिणाम के कोई भाव नहीं हो सकता अतः भावोंमें परिणामकी प्रधानता है। आत्मा का स्वाभाविक परिणमन ही 'पारिणामिक' भाव कहलाता है, अर्थात् आत्मा का जो अनादिपरिणमनसत्ता का कारण है उसे पारिणामिक भाव समझना चाहिए । कहा भी है :
"जो कर्म के भेदों का कर्ता है, जो कर्मफल का भोक्ता है। संसारभ्रमण करने वाला है, निर्वृति (मोक्ष) प्राप्त करने वाला है वही आत्मा है, आत्मा का अन्य लक्षण नहीं है ॥१॥ માનવામાં આવે તે “પૂર્વકાળમાં જીવ નહિ હતો તે હવે થયે છે” આ પ્રકારે જીવને સાદિ (આદિવાળો) માનવો પડશે, પરંતુ એમ થઈ શકે નહિ, કારણ કે-જે જીવ ભૂતકાળમાં નહીં હો ત્યારે તેનું આકાશપુષ્પની સમાન ભવિષ્યત્ કાળમાં થવું કેમ સંભવે ? એમ યુક્તિથી પણ વિરોધ આવે છે.
વગર પરિણામે કઈ પણ ભાવ નથી થઈ શક્ત, એટલા માટે ભાવોમાં પરિણામની પ્રધાનતા છે. આત્માનું સ્વાભાવિક પરિણમન જ પરિણામિક ભાવ કહેવાય છે. અર્થાત્ આત્માની અનાદિપરિણમનસત્તાનું જે કારણ છે, તેને પરિણામિક ભાન સમજવું જોઈએ કહ્યું પણ છે–
જે કર્મના ભેદને કર્તા છે, જે કર્મના ફળને ભેંકતા છે; સંસારભ્રમણ કરવાવાળો છે, નિવૃતિ (મોક્ષ) પ્રાપ્ત કરવા વાળો છે તે આત્મા છે. આત્માનું मी सक्षण नथी." ॥१॥ प्र. आ.-१७
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३०
आचाराङ्गसूत्रे
जीवस्य स्थितिक्षेत्रम् —
लोकाकाशस्याऽसंख्यातभागतः समारभ्य, समस्तलोकाकाशे जीवोऽवगाहते । जीवप्रदेशानां प्रदीपवत् संकोचविस्तारस्वभावत्वात् । आत्मनः परिमाणं न गगनवन्महत्, नापि परमाणुवदणु, किन्तु मध्यमम् ।
यद्यपि प्रदेशसंख्यापेक्षया समानमेव सर्वेषामात्मनां स्वस्वपरिमाणम् तथापि दैर्ध्य - विस्तारादि सर्वेषां विसदृशमेव । अतः प्रत्येकजीवस्याssधारक्षेत्रं जघन्यतो लोकाकाशस्याऽसंख्यातभागतः समारभ्य समग्रभागपर्यन्तं भवितुम
"
जीव का स्थितिक्षेत्र -
लोकाकाश के असंख्यातवें भाग से लेकर सम्पूर्ण लोकाकाश में जीव का अवगाहन हो सकता है । कारण यह है कि - जीव के प्रदेश दीपक की प्रभा के समान संकोच - विस्तार स्वभाव वाले हैं, अर्थात् कभी सिकुड जाते हैं और कभी फैल जाते हैं । आत्मा का परिमाण न तो आकाश के समान महान् (सर्वव्यापी ) है और न परमाणु के बराबर ही है किन्तु आत्मा मध्यम परिमाण वाला है ।
प्रदेशों की संख्या की अपेक्षा समस्त आत्माओं का परिमाण बराबर है, अर्थात् सब आत्मा लोकाकाश के बराबर असंख्यातप्रदेश वाले हैं किन्तु प्राप्त शरीर के अनुसार उनके विस्तार में ( परिमाण में) अन्तर पडजाता है, अतः प्रत्येक જીવનુ` સ્થિતિક્ષેત્ર—
લેાકાકાશના અસંખ્યાતમા ભાગથી લઇને સંપૂર્ણ લેાકાકાશમાં જીવનું અવગાહન થઇ શકે છે. કારણ એ છે કે- જીવના પ્રદેશ દીપકની પ્રભાની સમાન સાચવસ્તાર સ્વભાવવાળા છે, અર્થાત્ કોઈ વખત સંકુચાઈ જાય છે અને ફાઈ વખત ફેલાઈ જાય છે. આત્માનુ પરિમાણુ આકાશપ્રમાણે મહાન નથી. અને પરમાણુના બરાબર પણ નથી પરન્તુ આત્મા મધ્યમ પરિમાણુ વાળેા છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
પ્રદેશેાની સ ંખ્યાની અપેક્ષાએ સમસ્ત આત્માનું પિરમાણુ ખરાબર છે. અર્થાત્ સર્વ આત્મા લેાકાકાશના ખરાખર અસંખ્યાત પ્રદેશવાળા છે, પરંતુ પ્રાપ્ત શરીરના અનુસાર તેના વિસ્તારમાં (પરિમાણુમાં) અંતર પડી જાય છે. તેટલા કારણથી પ્રત્યેક જીવના આધારક્ષેત્ર લેાકાકાશના અસંખ્યાતમા ભાગથી લઈને સંપૂર્ણ લેાક સુધી થઈ શકે છે.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा जीवास्तिकाय हति । यदा जीवः केवलिसमुद्धातावस्था प्रामोति, तदा समस्तलोकाकाशमेकजीवस्याधारक्षेत्रं भवति । सकलजीवराश्यपेक्षया तु जीवानामाधारक्षेत्रं संपूर्णमेव लोकाकाशम् । लोकाकाशस्याऽसंख्यातभागे जीवस्य स्थतिरित्यत्राऽऽगमवचनं यथा
“सट्ठाणेणं लोयस्स असंखेज्जइभागे" स्वस्थानेन लोकस्यासंख्येयभागे । (प्रज्ञा० २ पदे जीवस्थानाधिकारे )
ननु परिमाणस्य न्यूनाधिकत्वे कि कारणम् ? उच्यते-जीवस्यानादिकालतोऽनन्तानन्ताणुप्रचयरूपेण कार्मण-शरीरेण सम्बन्धादेकस्यैव जीवस्य परिमाणं जीव का आधारक्षेत्र लोकाकाश के असंख्यातवें भाग से लेकर सम्पूर्ण लोकतक हो सकता है । जब जीव केवलिसमुद्घात करता है उस समय वही एक जीव सम्पूर्ण लोकाकाश में व्याप्त हो जाता है। समस्त जीवराशि की अपेक्षासे सम्पूर्ण लोकाकाश जीवों का आधारक्षेत्र है।
__ जीव का अवगाह लोकाकाश के असंख्यातवें भाग में होता है; इस विषय में आगम का प्रमाण इस प्रकार है
"सहाणेणं लोयस्स असंखेज्जइभागे" (प्रज्ञापना २ पद जीवस्थानाधिकार) स्वस्थान की अपेक्षा लोक के असंख्यातवें भाग में (जीव की स्थिति है)।
शडा-जीवों के परिमाण की न्यूनाधिकता का क्या कारण है ?
समाधान-अनन्तानन्त परमाणुओं के प्रचयरूप कार्मण शरीर के साथ જ્યારે જીવ કેવલિસમુદ્રઘાત કરે છે, તે સમયે તે એક જીવ સંપૂર્ણ કાકાશમાં વ્યાપ્ત થઈ જાય છે. સમસ્ત જીવરાશિની અપેક્ષાથી સંપૂર્ણ કાકાશ જીનું આધારક્ષેત્ર છે.
જીવને અવગાહ કાકાશના અસંખ્યાતમા ભાગમાં હોય છે. આ વિષયમાં આગમનું પ્રમાણ આ પ્રમાણે છે–
" सटाणेण लोयस्स असंखेज्जइभागे" स्वस्थाननी अपेक्षा सोना सध्यातमा सामi (Oनी स्थिति छ) प्रज्ञापना, २ पद जीवस्थानाधिकार)
શંકા–જેના પરિણામની જૂનાધિકતાનું શું કારણ છે? સમાધાન–અનંતાનંત પરમાણુઓના પ્રચય (સમૂહ) રૂપ કામણ શરીર
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३२
आचाराङ्गसूत्रे
बहूनां वा जीवानां परिमाणं विविधं जायते । कार्मण - शरीरं हि सर्वदाऽनेकरूपेणावतिष्ठते । तत्सम्बन्धादौदारिकाद्यपि शरीरं तदनुसारि न्यूनाधिकपरिमाणभाग भवति ।
जीवम्य मूर्तवद् हासवृद्धिः
वस्तुतो रूपरहितोऽपि जीवः शरीरसम्बन्धान्न्यूनाधिक परिमाणं दधन्मूर्त इवापचयोपचयौ प्राप्नोति । स हि स्वभावतः प्रदीपवनिमित्तमासाद्य संकोच विकाशशीलः स्वाश्रयमात्रेऽवभासते । यथा - कलशे प्रासादप्रदेशे निरा
अनादि काल से जीव का सम्बन्ध है । इस सम्बन्ध के कारण एक ही जीव का अनेक कालों में, और अनेक जीवों का एक ही काल में भिन्न२ प्रकार का परिमाण होता है । कार्मण शरीर सदा विभिन्न रूपों में परिणमन करता रहता है। उसके संयोग से औदारिक आदि शरीर भी कार्मण शरीर के अनुसार न्यूनाधिक परिमाणवाले होते हैं ।
जोव की हास-वृद्धि
जीव वास्तव में अरूप है, फिर भी शरीर के साथ सम्बन्ध होने के कारण वह छोटे-मोटे परिमाग को धारण करता है, अतः उस में मूर्त पदार्थ की भाँति अपचय ( हूास और उपचय ( वृद्धि ) होता है । स्वभाव से संकोच विकासवाला जीव निमित्त पाकर दीपक की तरह अपने आश्रय (शरीर) में प्रतिभासित होता है। जैसे घट में,
સાથે અનાદિ કાલથી જીવના સબંધ છે; એ સંબંધના કારણે એકજ જીવના અનેક કાલામાં, અને અનેક જીવાના એકજ કાલમાં ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારનું પરિમાણ થાય છે, કાણુ શરીર સદાય વિભિન્ન રૂપામાં પરિણમન કરી રહે છે, તેના સચેગથી ઔદારિક આદિ શરીર પણ કાણુ શરીર પ્રમાણે ન્યૂનાધિક પરિમાણવાળા હોય છે. જીવની હ્રાસ વૃદ્ધિ—
જીવ વાસ્તવમાં અરૂપી છે, તે પણ શરીરની સાથે સંબંધ હોવાના કારણે તે નાના-મોટા પરિમાણને ધારણ કરે છે, તે કારણથી તેમાં મૂર્ત પટ્ટાની જેમ અપચય (हास) भने उपयय (वृद्धि) थाय छे, स्वभावथी सोय-विासवाणी व निभित्त પ્રાપ્ત કરી દીપકની પ્રમાણે પોતાના આશ્રય (શરીર)માં પ્રતિભાસિત થાય છે (દેખાય છે).
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा जीवास्तिकाय वृताकाशे चावस्थितः प्रकाशपुञ्जरूपः प्रदीपः स्वाश्रयमात्रावभासी क्वचित् संकुचितः क्वचित् विततश्च भवति । अतः शरीरपरिमाणानुसारं परिमाणं दधान आत्मा मूर्त इव विज्ञायते । उक्तश्च राजप्रश्नीयमत्रे
"पएसी ! जहाणामए-कूड़ागारसाला सिया जाव गंभीरा, अहणं केई पुरिसे जोई व दीवं व" इत्यारभ्य " एवामेव पएसी ! जीवेवि जं जारिसयं पुनकम्मनिबद्धं बौदि णिव्वत्तेइ तं असंखेज्जेहिं जीवपएसेहिं सचित्तं करेइ-खुड्डियं वा महालियं वा" इति पर्यन्तम् । मू० ८४ ॥ इति ॥
प्रदेशिन् तद् यथानामकम्-कूटागारशाला स्यात् यावद् गम्भीरा. अथ खलु कोऽपि पुरुषः ज्योतिर्वा दीपं वा (इत्यारभ्य) एवमेव प्रदेशिन् ! जीवोऽपि यां यादृशिकां पूर्वकर्मनिबद्धां बोंदि निवर्तयति तामसंख्येयैर्जीवप्रदेशैः सचित्तां करोति क्षुद्रिकां वा महालयां वा ।" इति च्छाया । महल में और खुले आकाश में रक्खा हुआ प्रकाश का पुञ्जरूप दीपक अपनी जगह पर मालूम होता हुआ कहीं संकुचित होता है और कहीं विस्तृत होता है। इसी प्रकार शरीर के परिमाण के अनुसार परिमाणवाला आत्मा मूर्त जैसा मालूम होता है । राजप्रश्नीय सूत्र में कहा है :--
"हे प्रदेशी राजा ! जैसे कोई कूटागार शाला हो और वह ( यावत् ) गंभीर हो और कोई पुरुष जोत या दीपक उस में रक्खे तो वह उसे पूर्णरूप से प्रकाशित करता है, इसी प्रकार हे प्रदेशी ! आत्मा अपने पूर्वोपार्जित कर्मों के अनुसार जैसा शरीर पाता है; उसे असख्यात आत्मप्रदेशों से सजीव बना देता है, चाहे वह शरीर बडा हो चाहे क्षुल्ल (छोटा) हो"। જેવી રીતે ઘરમાં, મહેલમાં અને ખુલ્લા આકાશમાં રાખેલો પ્રકાશ–પંજપ દીપક, પિતાની જગ્યાએ દેખાતે થકે કઈ જગ્યાએ સંકુચિત હોય છે અને કોઈ જગ્યાએ વિસ્તૃત હોય છે. એ પ્રમાણે શરીરના પરિમાણ અનુસાર પરિમાણ વાળો આત્મા भूत वा पाय छे. राजप्रश्नीय सूत्रमा घुछ -
હે પરદેશી રાજા! જેમ કોઈ કૂટાગાર શાળા હોય તે (યાવત) ગંભીર હોય અને કેઈ પુરુષ ત અથવા દીપક તેમાં રાખે છે તે એને પૂર્ણ રૂપથી પ્રકાશિત કરે છે, એ પ્રમાણે હે પરદેશી ! આત્મા પિતાના પૂર્વોપાર્જિત કર્મો પ્રમાણે જેવું શરીર પ્રાપ્ત કરે છે, તેને અસંખ્યાત આત્મપ્રદેશથી સજીવ બનાવી દે છે, તે શરીર ગમે તે મેટું હોય અથવા નાનું હોય.”
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३४
जीवस्य - ऊर्ध्वगतिः -
सकलकर्मणां क्षये सति सपदि जीवो मुक्तः सन्नूर्ध्वं गच्छति, न च जीवस्यामूर्तत्वाद् गतेरसंभवः' इति वाच्यम्, स्वभावत एव पुद्गलद्रव्यवद् जीवस्य गतिशीलत्वात् ।
6
आचाराङ्गसूत्रे
इयान् विशेषः पुद्गलेभ्यः - पुद्गलाः स्वभावादधोगतिशीलाः, जीवास्तु स्वभावादुर्ध्वगतिशीलाः । प्रतिबंधकद्रव्यसङ्गाद् ऊर्ध्वगमनस्वभावा जीवा अधस्तिर्यग् वा गच्छन्ति, गन्तुमक्षमा वा भवन्ति । तच्च तद्गतिप्रतिबन्धकं कर्मैव । यदा सकलजीव की ऊर्ध्वगति
सकल कर्मों का क्षय होने पर तत्काल मुक्त हुआ जीब ऊपर की ओर गमन करता है । 'जीव अमूर्त है और इस कारण वह गति नहीं कर सकता' ऐसा कहना ठीक नहीं है, क्यों कि पुद्गल - द्रव्य के समान जीव स्वभाव से ही गतिशील है । गति के विषय में जीव और पुद्गल में इतना और जीव ऊर्ध्वगतिशील हैं, अर्थात् पुद्गलों का स्वभाव नीचे स्वभाव उपर की ओर जाने का है मगर रुकावट ऊर्ध्वगतिशील जीव भी नीचे की ओर अथवा तिरछा गमन करता है । या कभी गमन करने में असमर्थ हो जाता है । जीव की स्वाभाविक गति का प्रतिबन्धक ( रुकावट डालने वाला) कर्म ही है । जब समस्त कर्मों का अत्यन्त उच्छेद हो जाता है और
भेद है - पुद्गल अधोगतिशील हैं जाने का है और जीव का डालने वाले द्रव्यों के निमित्त से
જીવની ઉર્ધ્વ ગતિ—
સલ કર્મોનો ક્ષય થયા પછી તત્કાલ મુક્ત થયેલા જીવ ઉપર તરફ ગમન કરે છે. જીવ અમૂત્ત છે, અને એ કારણથી તે ગતિ કરી શકતા નથી’—એમ કહેવુ. તે ઠીક નથી; કેમકે પુદ્ગલની પ્રમાણે જીવ સ્વભાવથી જ ગતિશીલ છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
ગતિના વિષયમાં જીવ અને પુદ્ગલમાં એટલે ભેદ છેઃ-પુદ્ગલ અધોગતિશીલ છે, અને જીવ ઉર્ધ્વગતિશીલ છે. અર્થાત્ પુદ્ગલાના સ્વભાવ નીચે જવાનેા છે, અને જીવના સ્વભાવ ઉપર તરફ જવાના છે, પરંતુ તેમાં અંતરાય નાંખવાવાળા દ્રવ્યેાના નિમિત્તથી ઉર્ધ્વગતિશીલ જીવ પણ નીચે તરફ અથવા તિર્થં ગમન કરે છે. અથવા કોઈ વખત ગમન કરવામાં અસમર્થ થઈ જાય છે. જીવની સ્વાભાવિક ગતિના પ્રતિબંધ (અટકાયત) કરનાર કર્મ જ છે. જ્યારે સકલ કર્મોને અત્યન્ત ક્ષય થઈ
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा जीवास्तिकाय
१३५ कर्मणामत्यन्तोच्छेदे सति कर्मसङ्गाभावात् कर्मबन्धनोच्छेदाच्च नास्त्येवोर्ध्वगतिप्रतिबन्धकं तदा स्वस्वभावानुसारेणोर्ध्वगमनावसरः सिद्धानामुपतिष्ठते ।
जीवस्य लक्षणम्उपयोगवत्वं जीवस्य लक्षणम् । उपयुज्यते वस्तुपरिच्छेदं प्रति व्यापार्यते जीवोऽनेनेत्युपयोगः करणे घञ् । बोधरूपो व्यापार उपयोगः । ज्ञानं, संवेदनं, प्रत्ययः, इति नामान्तराणि ।
सामान्यविशेषरूपबोधद्वयदर्शनान्निश्चयो भवति-विद्यते खलु जीवः, यस्येमौ सामान्यविशेषावबोधौ, न च तादृशः कश्चिदस्ति जीवो, यस्य साकाकर्मों का संसर्ग नहीं रहता, कर्मबन्धन का उच्छेद होने से ऊर्ध्वगति का कोई प्रतिबन्धक नहीं रहता, तब सिद्ध जीवों को ऊर्ध्व गमन का अवसर प्राप्त होता है।।
जीव का लक्षणजीव का लक्षण उपयोग है। जो जीव को वस्तु के बोध में व्याप्त करता है उपयुक्त बनाता है उसे उपयोग कहते हैं । तात्पर्य यह है कि-बोधरूप व्यापार उपयोग कहलाता है । ज्ञान संवेदन, प्रत्यय, ये उपयोग के पर्यायवाची शब्द हैं ।
___ सामान्य बोध (दर्शन) और विशेष बोध (ज्ञान) अनुभवसिद्ध है । इन दोनों बोधों से यह निश्चय होता है कि जीव अवश्य है; जिस में यह सामान्य और विशेष बोध पाया जाता है। ऐसा कोई जीव नहीं है जिस में सामान्य-बोध (निराकार જાય છે. અને કર્મોને સંસર્ગ રહેતું નથી, ત્યારે કર્મબંધનને ક્ષય થવાથી ઉર્ધ્વગતિ થવામાં કઈ પ્રતિબંધક (અંતરાય કરનાર) રહેતું નથી, ત્યારે સિદ્ધ અને ઉર્વ ગમન કરવાને અવસર પ્રાપ્ત થાય છે.
नु सक्षજીવનું લક્ષણ ઉપગ છે, તે જીવને વસ્તુના બેધમાં વ્યાકૃત–વ્યાપારયુક્ત ४२ छ. तात्पर्य से छे -माधः ५ व्यापार रुपये उपाय छ. ज्ञान, सवहन, પ્રત્યય. આ સર્વ ઉપગના પર્યાયવાચી શબ્દ છે,
સામાન્ય બેધ (દર્શન) અને વિશેષ બેધ (જ્ઞાન) અનુભવ સિદ્ધ છે. એ બંને બોધથી એમ નિશ્ચય થાય છે કે જીવ અવશ્ય છે, જેમાં આ સામાન્ય તથા વિશેષ બોધ જોવામાં આવે છે એ કઈ જીવ નથી કે જેમાં સામાન્ય બોધ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
____ आचाराङ्गसूत्रे रानाकारोपयोगौ न स्तः । अत एवोक्तं भगवता-“जीवो उवओगलक्षणो" इति।
लक्ष्यते-ज्ञायतेऽनेनेति लक्षणम् । उपयोगो लक्षणं यस्य स उपयोगलक्षणः । ज्ञानावगम्यो जीव इत्यर्थः ।
पृथिवीकायादिसर्वसंसारिजीवानां बोधस्यानन्ततमो भागः सर्वदा प्रकाशमानोऽनावृतस्तिष्ठत्येव । नहि सकललोकान्तवर्तिनः पुद्गलाः कर्मरूपतया परिणता अपि कस्यापि जीवस्य सर्वतोभावेन ज्ञानमावरीतुं प्रभवन्ति । यथाअतिनिविडघनघटाऽऽच्छादितस्यापि सूर्यस्य प्रकाशलेशः प्रकाशन एव, नच सर्वथा उपयोग) और विशेष बोध ( साकार उपयोग ) विद्यमान न हो, इसी कारण भगवान्ने कहा है-"जीवो उवओगलक्षणो" जीव उपयोग लक्षण वाला है।
जिस के द्वारा वस्तु लखी जाय-जानी जाय वह लक्षण कहलाता है। उपयोग जिस का लक्षण हो उसे उपयोगलक्षण कहते हैं। तात्पर्य यह है कि-ज्ञान लक्षण के द्वारा जीव मालूम होता है ।
पृथिवीकाय आदि समस्त संसारी जीवों के ज्ञान का अनन्तवा भाग सदैव प्रकाशमान और आवरणरहित बना रहता है। सम्पूर्ण लोकाकाश के पुद्गल कदाचित् कर्मरूप में परिणत हो जाएँ तो भी वह किसी एक जीव के ज्ञान को पूर्णरूप से आवृत नहीं कर सकते । सूर्य चाहे कितनी ही सघन घनगटा से आच्छादित क्यों न हो जाए, उसका थोडा बहुत प्रकाश बना ही रहता है, प्रकाश कभी परी तरह (નિરાકાર ઉપગ) અને વિશેષ બોધ (સાકાર ઉપગ) વિદ્યમાન ન હોય, એ १२थी भावाने छ :- जीवो उवओगलक्षणो” १ उपयोग सक्षवाको छे.
જેના દ્વારા વસ્તુ લખી શકાય-જાણી શકાય-તે લક્ષણ કહેવાય છે. ઉપગ જેનું લક્ષણ હોય, તેને “ઉપયોગલક્ષણ” કહે છે. તાત્પર્ય એ છે કે-જ્ઞાનલક્ષણ દ્વારા જીવ માલુમ પડે છે.
પૃથિવીકાય આદિ તમામ સંસારી જીના જ્ઞાનને અનંત ભાગ હમેશાં પ્રકાશમાન અને આવરણરહિત બની રહે છે. સંપૂર્ણ કાકાશના પુદ્ગલે કદાચ કર્મરૂપમાં પરિણત થઈ જાય તે પણ તે કઈ એક જીવના જ્ઞાનને પૂર્ણ રૂપથી આવૃત કરી (ઢાંકી) શકે નહિ. સૂર્ય ગમે તેટલી ઘનઘટા-(મેઘાડંબર)માં આચ્છાદિત થઈ જાય તે પણ સૂર્યને ડે-ઝાઝે પ્રકાશ તે બની જ રહે છે,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा जीवास्तिकाय । तिरोहितो भवति। तथा पृथिवीकायादिजीवानामुपयोगांशः स्फुरत्येव सर्वदा । यदि लोकव्यापिनः पुद्गलाः संघीभूयापि कर्मवर्गणारूपेण सर्वतोभावेन ज्ञानं तिरोदध्युस्तर्हि निर्जीवतापत्तिरात्मनो दुर्वारा स्यात् । तस्मात् पृथिव्यादिजीवेषु बोधांशः स्वभावतोऽनावृतस्तिष्ठत्येवेति सिद्धम् । उक्तं चागमे
" सयजीवाणं पि य णं अक्खरस्स अणंतभागो निच्चुग्याडिओ। जइ पुण सोऽवि आवरिज्जा तो णं जीवो अजीवत्तं पाविज्जा"
___“ सुट्टवि मेहसमुदए, होइ पभा चंद-भूराणं " इति । __छाया-सर्वजीवानामपि च खलु अक्षरस्यानन्तभागो नित्योद्घाटितः। यदि पुनः सोऽपि आवियेत तर्हि खलु जीवः अजीवत्वं प्राग्रुयात् । “ सुष्टुपि मेघसमुदये, भवति प्रभा चन्द्रमरयोः" इति । तिरोहित नहीं हो सकता, इसी प्रकार पृथिवीकाय आदि एकेन्द्रिय जीवों के उपयोग का अंश सदा स्फुरायमान रहता ही है। अगर लोकव्यापी पुद्गल इकट्ठे हो कर्मवर्गणारूप परिणत हो कर ज्ञान को पूरी तरह आच्छादित कर डाले तो जीव अजीव बन जाय, मगर ऐसा होना असम्भव है, अत एव यह सिद्ध है कि-पृथिवीकाय आदि एक इन्द्रिय वाले जीवों में भी ज्ञान का किंचित् अंश स्वभाव से अनावृत (आवरण रहित) रहता है। आगम में भी कहा है-"सव्वजीवाणं पि य णं अक्खरस्स अणंतभागो निच्चुग्याडिओ, जइ पुण सोवि आवरिज्जा तो णं जीवो अजीवत्तं पाविज्जा" "मुझुवि मेहसमुदए होइ पभा चंदमूराणं' પ્રકાશ ક્યારેય પૂર્ણપણે તિરહિત-આચ્છાદિત થતું નથી. એ પ્રમાણે પૃથિવીકાય આદિ એકેન્દ્રિય જીના “ઉપગ” અંશ પણ સદા સ્કુરાયમાન રહે છે. અગર લેકવ્યાપી પુગલ એકઠા થઈને કર્મવર્ગણરૂપ પરિણત થઈને જ્ઞાનને પૂરી તરેહથી આચ્છાદિત કરી નાંખે (ઢાંકી દે) તે જીવ અજીવ બની જાય, પણ એમ બનવું અસંભવિત છે. એટલા કારણથી એ સિદ્ધ છે કે–પૃથિવીકાય આદિ એક ઈન્દ્રિયવાળા જમાં પણ જ્ઞાનને કિંચિત્ અંશ સ્વભાવથી અનાવૃત-આવરણરહિત રહે છે. मागममा ५४४ छे-" सबजीवाणं पि यणं अक्खरस्स अणंतभागो निच्चुग्घाडियो । जइ पुण सोवि आवरिजा तो णं जीवो अजीवत्तं पाविज्जा ” “ सुहृवि मेहसमुदए होइ पभा चंदसूराणं" प्र. आ.-१८
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३८
आचारागसूत्रे तस्माद् यश्च यावानुपयोगांशः सर्वसंसारिजीवेषु यथासंभवं स्वभावतोऽनाटतो वर्तते, नत्र सर्वतो जघन्य उपयोगांशः प्रमथसमये खल्वपर्याप्तानां सूक्ष्मनिगोदानामेव भवति। ततः परं स एवोपयोगांशः अवशिष्टैकेन्द्रिय द्वि-त्रि-चतुः-पञ्चन्द्रियभेदाद् भिद्यमानः संभिन्नस्रोतस्त्वादिलब्धिसमृहेन च लब्धिनिमित्तकरणशरीरेन्द्रियवाङ्मनांसि समाश्रित्य प्रवर्धमानो विविधक्षायोपशमकृतवैचित्र्यवतामवग्रहादीनां भेदेन ततोऽप्यधिकतरं वर्धमानः सकलघानिकर्मक्षयं कृत्वा, सकलज्ञेयग्राहिकां परां विशुद्धि
"सर्व जीवों के अक्षर का अनन्तवां भाग ज्ञान सदैव उघाडा (निरावरण) बना रहता है, अगर वह भी ढक जाय तो जीव अजीव हो जाय।"
"मेघों का खूब समुदाय होने पर भी चन्द्रमा और सूर्य को प्रभा तो बनी ही रहती है।"
__उपयोग का जो सर्व जघन्य अंश समस्त संसारी जीवोंमें सर्वदा अनावृत बना रहता है, वह जघन्य अंश उत्पत्ति के प्रथम समय में वर्तमान अपर्याप्त सूक्ष्म निगोदिया जीवों में भी होता है। तत्पश्चात् वही उपयोग का अंश एकेन्द्रिय द्वीन्द्रिय त्रीन्द्रिय चतुरिन्द्रिय
और पञ्चेन्द्रिय के भेद से भिन्न होता हुआ संभिन्नस्रोतस्त्व आदि लब्धियों के समूह से लब्धि, निमित्त, करण, शरीर, इन्द्रिय वचन और मन का आश्रय लेकर बढता जाता है। यहां तक कि विविध प्रकार के क्षयोपशम की विचित्रता वाले जीवों के अवग्रह आदि के भेद से और उस से भी अधिक बढकर समस्त घाती कर्मों का क्षय होने पर समस्त ज्ञेय पदार्थों
“સર્વ જીવને અક્ષરને અનંત ભાગ જ્ઞાન સદૈવ ઉઘાડું (નિરાવરણ) રહે છે. અગર તે પણ જે ઢંકાઈ જાય તે જીવ અજીવ થઈ જાય”
“મેઘને ખુબ સમુદાય હોય તે પણ ચંદ્ર અને સૂર્યની પ્રભા બની રહે છે.”
ઉપયોગને જે સર્વ જઘન્ય અંશ તમામ સંસારી જીવોમાં સર્વદા અનાવૃત (ઉઘાડા) બની રહે છે. તે સર્વ જઘન્ય અંશ ઉત્પત્તિના પ્રથમ સમયમાં વર્તમાન, અપર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ નિગેદનાઓમાં પણ હોય છે. તે પછી તે ઉપયોગને અંશ એકેન્દ્રિય દ્વીન્દ્રિય ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિયના ભેદથી ભિન્ન થઈને, સંભિન્નસ્રોતસ્વ આદિ લબ્ધિઓના સમૂહથી, લબ્ધિ, નિમિત્ત, કરણ, શરીર, ઇન્દ્રિય, વચન અને મનને આશ્રય લઈને વધતું જાય છે, અહીં સુધી કે વિવિધ પ્રકારના ક્ષયોપશમની વિચિત્રતાવાળા જીવેને અવગ્રહ આદિ ભેદથી અને તેનાથી પણ અધિક વધીને સમસ્ત ઘાતી કર્મોને
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३९
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा जीवास्तिकाय प्राप्य, केवलज्ञानसंज्ञां मानोति ।
_जीवा द्विविधाः-सिद्धा असिद्धाश्च । तत्र निर्द्धताशेषकर्माणः सिद्धाः, असिद्धाः संसारिणः । द्रव्यभावबन्धः संसारः। कर्माष्टकसम्बन्धो द्रव्यबन्धः, रागद्वेषादिपरिणामसंबन्धो भावबन्धः। द्विविधबन्धरूपः संसारोऽस्ति येषां ते संसारिणः । संसारिणो द्विविधाः सस्थावरभेदात् । तत्र पृथिव्यवनस्पतयः स्थावराः। तेजोवायूदारास्त्रसाः । तेजोवायू गत्यैव वसौ, न तु लब्ध्या । तत्रोदाराश्चतुर्विधाः-द्वि-त्रि-चतुः-प्रश्चन्द्रियभेदात् । तत्र पञ्चेन्द्रियाः पुनर्द्विविधाः समनस्का अमनस्काश्च । को जानने योग्य विशुद्धता प्राप्त करके केवल ज्ञान संज्ञा को पाता है ।
जीव दो प्रकार के हैं :-सिद्ध जीव और असिद्ध जीव । सकल कर्मों से रहित जीव सिद्ध कहलाते हैं, और संसारी जीव असिद्ध कहलाते हैं। द्रव्यबन्ध
और भावबन्ध को संसार कहते हैं। आठ कर्मोका सम्बन्ध द्रव्यबन्ध है, और राग द्वेष आदि परिणामों का सम्बन्ध होना भावबन्ध है। यह दो प्रकार का बन्धरूप संसार जिन के हो वे संसारी जीव कहलाते हैं। संसारी जीव त्रस और स्थावर के भेदसे दो प्रकार के हैं । पृथ्वी जल और वनस्पति, ये स्थावर हैं, तेज वायु और उदार जीव त्रस हैं । इन में तेज और वायु गतित्रस हैं, लब्धि से स्थावर हैं ।
उदार के चार भेद हैं-दीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय और पञ्चेन्द्रिय । पञ्चेन्द्रिय जीवों के संज्ञी और असंज्ञी, ये दो भेद हैं। . ક્ષય થવાથી સમસ્ત રેય પદાર્થોને જાણવા ગ્ય વિશુદ્ધતા પ્રાપ્ત કરીને કેવલજ્ઞાન સંજ્ઞા પામે છે.
જીવ બે પ્રકારના છેઃ –સિદ્ધ જીવ અને અસિદ્ધ જીવ, સકલ કર્મોથી રહિત જીવ સિદ્ધ કહેવાય છે, અને સંસારી જીવ અસિદ્ધ કહેવાય છે. દ્રવ્યબંધ અને ભાવબંધને સંસાર કહે છે. આઠ કર્મોને સંબંધ તે દ્રવ્યબંધ છે, અને રાગ-દ્વેષ આદિ પરિણમેને સંબંધ થાય તે ભાવબંધ છે. એ બે પ્રકારના બંધન ૫ સંસાર જેને હોય છે તે સંસારી જીવ કહેવાય છે. સંસારી જીવ ત્રસ અને સ્થાવરના ભેદથી में प्रारना छ. पृथ्वी, पाणी, अने. वनस्पति - a स्था१२ छे, ते४, वायु, ઉદાર જીવ ત્રસ છે. તેમાં તેજ અને વાયુ ગતિત્રસ છે, લબ્ધિથી સ્થાવર છે. ઉદારના ચાર ભેદ છે. દ્વીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય. પંચેન્દ્રિય જીવોના સંસી અસંજ્ઞી, એ બે ભેદ છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४०
आचारागसूत्रे जीवास्तिकायस्य (१)-अनन्तज्ञानम् , (२)-अनन्तदर्शनम् (३)-अनन्त सुखम् , (४)-अनन्तवीर्य चेति गुणाः। (१)-अव्यावाधवत्त्वम् , (२)-अनवगाहवत्त्वम् , (३)-अमूर्तिकत्वम् (४)-अगुरुलघुवत्त्वं चेति पर्यायाः।
अयं द्रव्य-क्षेत्र-काल-भाव-गुण-भेदेन पञ्चधा ज्ञायते-(१)-द्रव्यतःअनन्ता जीवाः, (२)-क्षेत्रतो लोकप्रमाणाः, (३)-कालत आद्यन्तरहिताः, (४)भावतः अरूपिणः-वर्णगन्धरसस्पर्शवर्जिता इति, (५)-गुणतश्चेतनालक्षणा इति ।
। इति जीवास्तिकायः सम्पूर्णःजीवास्तिकाय के गुण ये हैं- (१) अनन्त ज्ञान (२) अनन्त दर्शन (३) अनन्त सुख और (४) अनन्त वीर्य ।
(१) अव्याबाधवत्व (२) अनवगाहनावत्व (३) अमूर्तिकत्व और (४) अगुरुलघुत्व, ये जीव की पर्याय हैं।
द्रव्य क्षेत्र काल भाव और गुण के भेद से पांच प्रकार से जीवास्तिकाय का ज्ञान होता है। (१) द्रव्य से-जीव अनन्त हैं, (२) क्षेत्र से लोकप्रमाण हैं (३) काल से-आदि-अन्त रहित हैं (४) भाव से-अरूपी हैं-रूप, रस, गन्ध, और स्पर्श से रहित हैं (५) गुण से-चेतनालक्षण हैं ।
। इति जीवास्तिकाय ।
पास्तियन। शुष्प ॥ छ-(१) मनतज्ञान, (२) मनत ४शन (3) सनात सुम मन (४) मनत वाय.
(१) मध्यामाधव (२) मनानावत्य (3) मभूति અગુરુલઘુત્વ, એ જીવની પર્યાય છે.
मन (४)
દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ, ભાવ અને ગુણના ભેદથી પાંચ પ્રકારે જીવાસ્તિકાયનું જ્ઞાન थाय छे. (१) द्रव्यथी-०१ २मन छे. (२) क्षेत्रथी- प्रमाण. (3) सथी-मा मन्त हित छ. (४) माथी-मरूपी छ-३५-२स-य अने. २५शथी २डित छ (५) गुथी-येतनासक्षY छ.।
ઈતિ જીવાસ્તિકાય
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा पइद्रव्यविचार
१४१ ___ अथ षड्द्रव्यविचारःषट्सु द्रव्येषु वियद् द्रव्यं क्षेत्रम् , इतरे धर्मादयः पञ्च क्षेत्रवर्तित्वात् क्षेत्रिणः। देवकुरूत्तरकुरुक्षेत्रवर्तियौगलिकैककेशस्य खण्डशः करणे पर्यन्ततो यस्य खण्डस्य पुनः खण्डो न भवितुमर्हति, तादृशखण्डपरिमाणं यावदाकाशक्षेत्रं व्याप्नोति, तावति भागे वियतोऽसंख्यातप्रदेशाः, धर्मास्तिकायस्यासंख्यातपदेशाः, अधर्मास्तिकायस्य चा संख्यातमदेशाः, असंख्याता निगोदानां गोलकाश्च तिष्ठन्ति ।
मूच्यग्रभागपरिमिते निगोदखण्डेऽप्यसंख्याताः श्रेणयः सन्ति । तत्र प्रत्येकश्रेण्यामसंख्याताः प्रतराः, प्रतरे च प्रत्येकमसंख्याताः गोलकाः, गोलके
पड्द्रव्यविचारछह द्रव्यों में से आकाश द्रव्य, क्षेत्र है, और शेष धर्म आदि पांच द्रव्य क्षेत्रवर्ती होने के कारण क्षेत्री हैं। देव कुरु और उत्तरकुरु क्षेत्रों के जुगलियाके एक केश के ऐसे टुकडे किये जाएँ कि फिर उनका दूसरा टुकडा न हो सके। इन में से एक टुकडा जितने आकाश क्षेत्र को व्याप्त करता है उतने भाग में आकाश के असंख्यात प्रदेश होते हैं । उसी में धर्मास्तिकाय के असंख्यात प्रदेश हैं, अधर्मास्तिकाय के असंख्यात प्रदेश हैं, और निगोद के असंख्यात गोलक विद्यमान हैं।
सुई की नोंक बराबर निगोद के खण्ड में भी असंख्यात श्रेणियां विद्यमान हैं । एक २ श्रेणी में असंख्यात-असंख्यात प्रतर हैं, एक २ प्रतर में असंख्यात२ गोलक हैं,
પદ્રવ્ય વિચાર– છ દ્રવ્યમાં આકાશ દ્રવ્ય ક્ષેત્ર છે, અને બાકીના ધર્મ આદિ પાંચદ્રવ્ય ક્ષેત્રવતી હોવાથી ક્ષેત્ર છે; દેવકુર અને ઉત્તરકુરૂ ક્ષેત્રોના જુગલિઆના એક કેશવાળના એવા ટુકડા કરવામાં આવે કે ફરીને તેને બીજે ટુકડે થઈ શકે નહિ, તેમાંથી એક ટુકડા જેટલા આકાશક્ષેત્રને વ્યાપ્ત કરે છે તેટલા ભાગમાં આકાશના અસંખ્યાત પ્રદેશ કહેવાય છે. તેમાં ધર્માસ્તિકાયના અસંખ્યાત પ્રદેશ છે, અધર્માસ્તિકાયના અસંખ્યાત પ્રદેશ છે, અને નિગદના અસંખ્યાત ગેલક વિદ્યમાન છે.
સોયની અણી બરાબર નિગેદના ખંડમાં પણ અસંખ્યાત શ્રેણીઓ વિદ્યમાન છે. એક એક શ્રેણીમાં અસંખ્યાત-અસંખ્યાત–પ્રતર છે. એક એક પ્રતરમાં
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे च प्रत्येकमसंख्यातानि निगोदशरीराणि सन्ति । तत्र च प्रत्येकशरीरेऽनन्ता निगोदजीवाः सन्ति ।
अथ कियन्तोऽनन्ता जोवास्तत्र सन्ती ?-त्युच्यते-अतीतकालोऽनन्तः, तथा भविष्यत्कालोऽप्यनन्तः, वर्तमानकालश्चैकसमयमात्रः, कालत्रयस्यापि यावन्तः समयाः सन्ति, ते पुनरनन्तेन गुणिता यावन्तो भवेयुस्ततोऽप्यनन्तगुणाधिका एकस्मिन् निगोदे निगोदिका जीवाः सन्ति ।
तत्रैकजीवस्यासंख्याताः प्रदेशाः सन्ति । एकैकपदेशेऽनन्ताः कर्मवर्गणाः संलग्नाः। तत्रैकस्यां वर्गणायामनन्ताः परमाणुपुद्गलाः सन्ति । एक २ गोलक में असंख्यात २ निगोदशरीर हैं, और एक २ निगोदशरीर में अनन्त २ निगोदजीव हैं।
शङ्का-अनन्त के अनन्त भेद होते हैं, ऐसी स्थिति में एक निगोदशरीर में कितने अनन्त जीव होते हैं ?
समाधान-अतीत काल के अनन्त समय हैं, भविष्य कालके भी अनन्त समय हैं, और वर्तमान काल एक समय मात्र है। इन तीनों कालों के जितने समय हैं उनका अनन्त से गुणाकार कर देने पर जितने समय हों उन से भी अनन्त गुणा अधिक निगोदजीव एक निगोदशरीर में होते हैं ।
एक जीव के असंख्यात प्रदेश होते हैं । एक२ प्रदेश में अनन्त २ कर्मवर्गणाएँ लगी हुई हैं, और एक २ वर्गणा में अनन्त२ पुद्गलपरमाणु हैं
અસંખ્યાત ગેલક છે. એક એક ગેલકમાં અસંખ્યાત નિગદ શરીર છે, અને એક એક નિગદ શરીરમાં અનંત અનંત નિગદ જીવ છે.
શંકા–અનંતના અનંત ભેદ હોય છે, એવી સ્થિતિમાં એક નિગદ શરીરમાં કેટલા અનંત જીવ હોય છે?
સમાધાન–અતીતકાલ (ભૂતકાલ)ના અનન્ત સમય છે, ભવિષ્યકાલના પણ અનંત સમય છે, અને વર્તમાન કાલ એકસમયમાત્ર છે, એ ત્રણે કાલેમાં જે સમય છે, તેને અનંતથી ગુણાકાર કરવાથી જે ગુણાકાર (રાશિ) થાય તેટલા સમયથી પણ અનંત ગુણા અધિક નિગોદ જીવ એક નિગદ-શરીરમાં હોય છે.
એક જીવના અસંખ્યાત પ્રદેશ થાય છે. એક-એક પ્રદેશમાં અનંત-અનંત કર્મવા લાગી છે, અને એક–એક વર્ગણામાં અનંત અનંત પુદ્ગલપરમાણુ છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा षड्द्रव्यविचार
परमाणूनां द्वौ भेदौ स्तः-बद्धा अबद्धाश्च । तत्र बद्धाः स्कन्धरूपाः । अबद्धाः परस्परासंयुक्ताः। स्कन्धानां पुनद्वौँ भेदौ-जीवसहिताः, जीवरहिताश्च । तत्र घट-पटादिरूपा अजीवस्कन्धाः ।
अथ जीवस्कन्ध-विचारः प्रस्तूयते
द्वयोः परमाण्वोः संयोगे द्विप्रदेशी स्कन्धः। त्रयाणां परमाणूनां संयोगे त्रिपदेशी स्कन्धः । एवमसंख्यातानां परमाणूनां संयोगादसंख्यातप्रदेशी स्कन्धो जायते । एतावतपयन्ताः स्कन्धा जीवानां ग्राह्या न भवन्ति ।
परमाणु दो प्रकार के हैं- बद्ध और अबद्ध । स्कन्वरूप परमाणु बद्ध कहलाते हैं, और आपस में असंयुक्त परमाणु अबद्ध कहलाते हैं ।
स्कन्ध के भी दो भेद हैं-जीवसहित और जीवरहित, इन में घट पट आदि स्कन्ध अजीवस्कन्ध कहलाते हैं ।
अब जीवस्कन्ध का विचार करते हैं---
दो परमाणुओं का संयोग होने पर द्विप्रदेशी स्कन्ध बनता है, और तीन परमाणुओं के संयोगसे त्रिप्रदेशी स्कन्ध । इसी प्रकार असंख्यात परमाणुओं के संयोग से असंख्यातप्रदेशी स्कन्ध उत्पन्न होता है। यहाँ तक के स्कन्ध जीवों द्वारा ग्रहण नहीं किये जा सकते ।
५२मान में प्रा२ना छ—(१) म भने (२) म. २४५२० ५ ५२मा मद्ध કહેવાય છે, અને આપસમાં અસંયુક્ત પરમાણુ અબદ્ધ કહેવાય છે.
સ્કંધના પણ બે ભેદ છે–જીવસહિત અને જીવરહિત. તેમાં ઘટ પટ આદિ સ્કંધ અજવસ્ક ધ કહેવાય છે.
હવે જીવકંધને વિચાર કરવામાં આવે છે
બે પરમાણુઓને સંગ થવાથી દ્વિપ્રદેશી સ્કંધ બને છે, અને ત્રણ પરમાણુએના સંયેગથી ત્રિપ્રદેશી સ્કંધ બને છે, એ પ્રમાણે અસંખ્યાત પરમાણુઓના સંગથી અસંખ્યાતપ્રદેશી ઢંધ ઉત્પન્ન થાય છે. અહિં સુધીના સ્કંધ, જીવે દ્વારા ગ્રહણ કરી શકાતાં નથી.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४४
आचाराङ्गसूत्रे अथ कीदृशाः स्कन्धा जीवानां ग्राह्या भवन्ती ?-त्युच्यते-अभव्यराशिश्चतुःसप्ततितमः, तद्गतजीवापेक्षयाऽनन्तगुणाधिकाः परमाणवो यदि संधीभवन्ति तदौदारिकशरीरग्राह्यवर्गणा भवति। औदारिकवर्गणापेक्षयाऽनन्तगुणाधिका वैक्रियशरीरग्राह्यवर्गणा। ततोऽनन्तगुणाधिकाऽऽहारकवर्गणा । आहारकवर्गणापेक्षयाऽनन्तगुणाधिका तैजसशरारग्राह्यवर्गणा। ततोऽनन्तगुणाधिका एकभाषाग्राह्यवर्गणा। एकभाषाग्राह्यवर्गणापेक्षयाऽनन्तगुणाधिका एकश्वासोच्छ्रासवर्गणा । ततोऽनन्तगुणाधिका एकमनसो वगंणा । तदपेक्षयाऽनन्तगुणाधिका कार्मणवर्गणा भवति । ततोऽनन्तगुणाधिकाः पुद्गलपरमाणुस्कन्धा ज्ञेयाः। कार्मण
किस प्रकार के स्कन्ध जीवों द्वारा ग्राह्य होते हैं ? यह बतलाते हैं :-अभव्य राशि चोहतरवी है। इस अभव्य राशि के जीवों की अपेक्षा अनन्त गुणा अधिक परमाणु यदि इकटे हों तो औदारिकशरीरग्राह्य वर्गणा होती है। औदारिकवर्गणाकी अपेक्षा अनन्तगुणी अधिक वैक्रियशरीरग्राह्य वर्गणा होती है, और इस से भी अनन्त गुणी अधिक आहारकवर्गणा होती है। आहारकवर्गणा से अनन्तगुणी अधिक तैजसशरीरग्राह्य वर्गणा होती है, और उस से भी अनन्तगुणी अधिक एकभाषाग्राह्य वर्गणा होती है। एकभाषावर्गण से भी अनन्तगुणी अधिक एक श्वासोच्छासवर्गणा होती है, और उस से अनन्तगुणी अधिक एकमनोवर्गणा होती है, मनोवर्गणा से भी अनन्तगुणी अधिक कार्मणवर्गणा होती है । उस से भी अनन्त गुणा अधिक पुद्गल परमाणु के स्कन्ध समझने चाहिए। इस प्रकार कार्मणवर्गणा के अनन्त पुद्गल
કયા પ્રકારના સ્કંધ દ્વારા ગ્રહણ કરી શકાય છે? તે બતાવે છે–અભવ્યરાશિ ચુમોતેર (૭૪) વી છે. એ અભવ્ય રાશિના જીની અપેક્ષા અનંત ગુણ અધિક પરમાણુ જે એકઠા થાય તે ઔદારિક શરીર ગ્રહણ કરી શકે તેવી વર્ગણા હોય છે, ઔદારિક વગણની અપેક્ષા અનંત ગુણ અધિક વૈક્રિયશરીરગ્રાહ્ય વગણ હોય છે, અને તેનાથી પણ અનંત ગુણી અધિક એક આહારકણા હોય છે. આહારકવણાથી અનન્ત ગુણ અધિક તેજસશરીરમ્રાહ્ય વર્ગણ હોય, તેનાથી પણ અનન્ત ગુણ અધિક એક ભાષાગ્રાહ્ય વગણ હોય છે, અને તેનાથી અનંતગણું અધિક એક શ્વાસોચ્છાસવર્ગણ હોય છે, અને તેનાથી અનન્તગુણી અધિક એક મનેવગણ હોય છે. મને વર્ગણાથી પણ અનન્તગુણી અધિક કાર્મણવર્ગણ હોય છે. તેનાથી પણ અનન્ત ગુણી અધિક પુદગલપરમાણુના કંધ સમજવાં જોઈએ. એ પ્રમાણે કામણવગણના
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा षइद्रव्यविचारः वर्गणागतानन्तपुद्गलपरमाणुघटितस्कन्धा जीवानो ग्राह्या भवन्ति ।
रागद्वेषरूपाशुद्धप्रवृत्त्याऽऽत्मनः प्रतिप्रदेशमनन्तानन्तकर्मवर्गणा अयोगोलकवहिवल्लोलीभूताः सन्ति, अत एवानन्तज्ञानादयो गुणा जीवस्य तिरोहिता भवन्ति । एवं च जीवोपेक्षयाऽनन्तगुणाधिकाः पुद्गला ज्ञातव्याः। ते च पुद्गला रूपिणोऽचेतनाः सक्रियाः पूरणगलनस्वभावा वेदितव्याः ।
षड्द्रव्येषु सक्रिय-निष्क्रियविचारःषडद्रव्येषु निश्चयनयेन सर्वाणि द्रव्याणि सक्रियाणि । व्यवहारनयतो धर्माधर्माकाशकालाख्यानि चत्वारि द्रव्याणि क्रियारहितानि । जीवपुद्गलौ सक्रियौ परमाणुओं से बने हुए स्कन्ध जीवों द्वारा ग्रहण करने योग्य होते हैं ।
राग और द्वेषरूप अशुद्ध प्रवृत्ति के कारण आत्मा के एक एक प्रदेश में अनन्तानन्त कर्मवर्गणाएँ इस प्रकार एकमेक हो रही हैं, जैसे लोहे का गोला और अग्नि एकमेक हो जाते हैं, इसी कारण जीव के अनन्त ज्ञान आदि गुण ढंक जाते हैं। इस प्रकार जीवों की अपेक्षा पुल अनन्त गुणा अधिक जानने चाहिए। ये पुद्गल-रूपी, अचेतन, सक्रिय, और पूरणगलनस्वभाववाले हैं।
छह द्रव्यों में सक्रिय-निष्क्रियका विचारनिश्चय नय से छहों द्रव्य सक्रिय हैं, किन्तु व्यवहारनयसे धर्मास्तिकाय अधर्मास्तिकाय आकाश और काल नामक चार द्रव्य क्रिया रहित हैं, जीव और पुद्ल द्रव्य सक्रिय
અનન્ત પુગલ પરમાણુઓથી બનેલા સ્કંધ જી દ્વારા ગ્રહણ કરવા યોગ્ય હોય છે.
રાગ અને દ્વેષ રૂપ અશુદ્ધ પ્રવૃત્તિના કારણે આત્માના એક-એક પ્રદેશમાં અનંતાનંત કર્મ વર્ગણાઓ એ પ્રમાણે એકમેક થઈ રહી છે કે-જેમ લેઢાને ગળે અને અગ્નિ એકમેક થઈ જાય છે, એ કારણથી જીવના અનંત જ્ઞાન આદિ ગુણ ઢંકાઈ જાય છે. એ પ્રમાણે જીવની અપેક્ષા પુદગલ અનંતગુણ અધિક જાણવા જોઈએ. તે પુદ્ગલ, પી, અચેતન સક્રિય અને પૂરણુગલનસ્વભાવવાળા છે.
છ દ્રામાં સક્રિય નિષ્ક્રિયનો વિચાર નિશ્ચયનય પ્રમાણે છે દ્રવ્ય સક્રિય છે, પરંતુ વ્યવહારનયથી ધર્માસ્તિકાય અધર્માસ્તિકાય આકાશ અને કાલ નામના ચાર દ્રવ્ય ક્રિયારહિત છે, જીવ અને प्र. आ.-१९
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४६
आचाराङ्गसूत्रे
स्तः । निश्चयनयाद् धर्मास्तिकायो गतिपरितानां जीवपुद्गलानां गतिं प्रति सहायदानरूपां क्रियाम् अधर्मास्तिकायः स्थितिपरिणतजीवपुद्गलानां स्थिति प्रति सहायदानरूपां क्रियां करोति । तथैवाकाशोऽवकाशदानरूपां क्रियां, कालच वर्तनारूपक्रियाँ जीवाजीवेषु विधत्ते । तथैव निश्चयेन जीवः स्वस्वरूपरमणरूपां क्रियां करोति । यदि निश्चयनयेन शुभाशुभरूपविभावदशारमणात्मिकां क्रियां कुर्यात्तदाऽऽत्मा कदाप्यविचलपदं नाप्नुयात्, अतः स्वस्वरूपपरिणतिरूपामेव क्रियां करोति । निश्चयनयेन पुद्गलोऽप्यनादिकालतः स्वपूरणगलनरूपां क्रियां समाचरति । तस्माद् निश्चयनयेन सर्वाणि द्रव्याणि सक्रियाणीति ज्ञातव्यम् ।
1
है | निश्चयन से धर्मास्तिकाय, गतिपरिणत जीवों और पुलों की गति में सहायकता देने की क्रिया करता है, और अधर्मास्तिकाय स्थितिपरिणत जीवों एवं पुद्गगलोंकी स्थिति में सहायता देनेकी क्रिया करता है । इसी प्रकार आकाश - अवगाहदानरूप किया करता है, और काल वर्तना आदि में सहायता पहुँचाता हैं । जीव निश्चयनय से निजस्वरूप - रमणरूप क्रिया करता है । अगर निश्चय नय से जीव शुभ और अशुभ रूप विभावदशा में रमण करने की क्रिया करे तो उसे अविचल पद की कदापि प्राप्ति नहीं हो सकती, अत एव जीव अपने स्वभाव में परिणतिरूप क्रिया ही करता है । निश्चय नय की अपेक्षा पुद्गल भी अनादि काल से पूरण गलन रूप क्रिया कर रहा है । इस प्रकार निश्चय नय से सभी द्रव्य सक्रिय हैं ।
I
પુદ્ગલ દ્રવ્ય સક્રિય છે. નિશ્ચયનયથી ધર્માસ્તિકાય, ગતિમાં પરિણત જીવા અને પુદ્ગલાની ગતિમાં સહાયતા કરવાની ક્રિયા કરે છે, અને અધર્માસ્તિકાય, સ્થિતિમાં પરિણત જીવા અને પુદ્ગલાની સ્થિતિમાં સહાયતા દેવાની ક્રિયા કરે છે, એ પ્રમાણે खाडाश, અવગાહદાનરૂપ ક્રિયા કરે છે, અને કાલ વત્તના આદિમાં સહાયતા પહેાંચાડે છે, જીવ નિશ્ચયનયથી નિજસ્વરૂપ-રમણુરૂપ ક્રિયા કરે છે. અગર નિશ્ર્ચયનયથી જીવ શુભ અને અશુભરૂપ વિભાવદશામાં રમણ કરવાની ક્રિયા કરે તે તેને અવિચલ પદ્મની પ્રાપ્તિ કદાપિ પણ થઈ શકે નહિ, એટલા કારણથી જીવ પેાતાના સ્વભાવમાં પરિણતિરૂપ ક્રિયા જ કરે છે, નિશ્ચયનયની અપેક્ષા એ પુદ્ગલ પણ અનાદિ કાલથી પૂરણુ-ગલનરૂપ ક્રિયા કરે છે, એ પ્રમાણે નિશ્ચયનયથી સ દ્રબ્યા સક્રિય છે,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४७
-
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा षड्द्रव्यविचारः
अधुना व्यवहारनयमाश्रित्योच्यतेव्यवहारतो धर्माधर्माकाशकाला निष्क्रियाः, जीव-पुद्गलाश्च सक्रियाः । व्यवहारनयतो जीवो रागद्वेषरूपाशुद्धपरिणत्या प्रतिसमयमनन्तपुद्गलपरमाणुस्कन्धाऽऽदानक्रियां करोति। परमाणुपुद्गला अपि कर्मवर्गणारूपेण जीवस्य सर्वस्मिन् प्रदेशे संलग्ना भवन्ति, अतस्ते संश्लेषक्रियां पूरणगलनादिक्रियां च कुर्वन्ति, तस्माद् व्यवहारनयतो जीव-पुद्गलावेव सक्रियौ ।
षड्द्रव्यविषये कर्तृत्वाकर्तृत्वनिरूपणम्निश्चयनयेन पड् द्रव्याणि स्वस्वरूपकर्तृणि, तस्मात्तेषां कर्तृत्वमुपपद्यते ।
अब व्यवहार नय की अपेक्षा से कयन किया जाता है---व्यवहारनय से धर्म अधर्म आकाश और काल क्रियारहित हैं, तथा जीव और पुद्गल सक्रिय हैं । व्यवहार नय से जीव राग-द्वेषरूप अशुभ परिणति के द्वारा प्रति समय अनन्त पुद्गल परमाणुओं के स्कन्धों को ग्रहण करने की क्रिया करता है। परमाणु पुद्गल भी कर्मवर्गणारूप में परिणत हो कर जीव के समस्त प्रदेशों में बद्ध होते हैं, अतः वह बन्धनरूप क्रिया करते हैं, और पूरण गलन आदि क्रिया भी करते हैं, इस प्रकार व्यवहार नय से जीव और पुद्गल ही सक्रिय हैं।
छह द्रव्यों का कर्तापन और अकर्तापन---- निश्चय नय से छहों द्रव्य अपने २ स्वरूप के कर्ता हैं, अतः सभी द्रव्यां में
હવે વ્યવહારનયની અપેક્ષાઓ કહેવાય છે–વ્યવહારનયથી ધર્મ અધમ આકાશ અને કાલ કિયારહિત છે, તથા જીવ અને પુગલ સક્રિય છે. વ્યવહારનયથી જીવ રાગ-દ્વેષરૂપ અશુભ પરિણતિ દ્વારા પ્રતિસમય અનન્ત પુદ્ગલ પરમાણુઓના ઔધોને ગ્રહણ કરવાની ક્રિયા કરે છે. પરમાણુ પુદ્ગલ પણ કર્મવર્ગણારૂપમાં પરિણત થઈને જીવના સમસ્ત પ્રદેશમાં બદ્ધ થઈ જાય છે (સર્વ પ્રદેશને ચૂંટી જાય છે) તેટલા કારણથી તે બંધનરૂપ કિયા કરે છે, અને પૂરણ-ગલન આદિ ક્રિયા પણ કરે છે. એ પ્રમાણે વ્યવહારનયથી જીવ અને પુગલ જ સક્રિય છે.
દ્રવ્યોનું કર્તાપણું અને અકર્તાપણું– નિશ્ચયનયથી છ દ્રવ્ય, પિતતાના સ્વરૂપમાં કર્તા છે. તેથી સર્વ દ્રવ્યમાં
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
१४८
आचारागसूत्रे व्यवहारनयेन जीवस्य कर्तृत्व, धर्मादिद्रव्यपञ्चकस्याकर्तृत्वमिति ।
व्यवहारनयःव्यवहारनयः षड्विधः-शुद्धाशुद्धशुभाशुभोपचरितानुपचरितभेदात् । तत्र
(१) शुद्धव्यवहारनयः । यदि जीवः कर्ममलरूपाशुद्धतां व्यपनीयाजन्तज्ञानादिगुण पशुद्धता मुपाजयति तर्हि प्रथमशुद्धव्यवहारनयेन जीवस्य कर्तृत्वं भवति । तथाहिशुद्धव्यवहारनयेन जीवो यदा शुद्धस्वरूपार्जनाय प्रयतते, तदा प्रथमगुणस्थाने कर्तापन सिद्ध होता है। व्यवहारनयसे जीव कर्ता है और शेष धर्म आदि पांच द्रव्य अकर्ता हैं।
व्यवहारनय
व्यवहार नय छह प्रकार का है—(१) शुद्ध व्यवहारनय, (२) अशुद्ध व्यवहारनय, (३) शुभ व्यवहारनय, (४) अशुभ व्यवहारनय, (५) उपचरित व्यवहारनय और (६) अनुपचरित व्यवहारनय ।
(१) शुद्ध व्यवहारनय
अगर जीव कममलरूप अशुद्धता को हटाकर अनन्तज्ञानादिगुणरूप शुद्धता का उपार्जन करता है तो शुद्ध व्यवहारनय से जीव में कर्तृत्व होता है। वह इस प्रकार शुद्ध व्यवहार नय से जीव जब अपना शुद्ध स्वरूप प्राप्त करने के लिए કર્તાપણું સિદ્ધ થાય છે. વ્યવહારનયથી જીવ કર્તા છે અને બાકીના ધર્માદિ પાંચ દ્રવ્ય અકર્તા છે.
વ્યવહારનયવ્યવહારનય છે પ્રકાર છે. (૧) શુદ્ધ વ્યવહારનય (૨) અશુદ્ધ વ્યવહારનય, शुमा व्य१६२नय, (४) मशुलव्यवहा२नय, (५) उपयरित व्यवसा२नय, (६) अनुपयरित વ્યવહારનય.
(१) शुष व्यवहा२नयજીવ કર્મમલરૂપ અશુદ્ધતાને હઠાવીને અનંતજ્ઞાનાદિગુણરૂપ શુદ્ધતાને ઉપાર્જન કરે છે તે શુદ્ધ વ્યવહારનય પ્રમાણે જીવમાં કર્તુત્વ-કર્તાપણું હોય છે. તે આ પ્રમાણેશુદ્ધ વ્યવહારનયથી જીવ પિતાના શુદ્ધ સ્વરૂપને પ્રાપ્ત કરવા માટે પ્રયત્ન
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा व्यवहारनयः
१४९ ऽनन्तानुबन्धिकषायचतुष्टयं क्षपयित्वा चतुर्थ गुणस्थानं समासाद्य सम्यक्त्वगुणं लभते । अप्रत्याख्येयकषायचतुष्टयक्षयेण देशविरतिरूपं पश्चमं गुणस्थानं प्राप्नोति । प्रत्याख्येयकषायचतुष्टयक्षयेण जीवस्य षष्ठसप्तमगुणस्थानयोः सर्वविरतिरूपयोरुपलब्धिर्भवति । यद्यष्टमगुणस्थानं लभ्यते तदा तत्र श्रेणिद्वयं समारुह्यते, उपशमश्रेणिः क्षपकश्रेणिश्च । तत्रोपशमश्रेण्याऽष्टमगुणस्थानादेकादशगुणस्थानं यावदध्यारोहति । क्षपकश्रेण्या त्वष्टमादारभ्य दशमं यावत् समारु
बैकादशं विहाय द्वादशं गुणस्थानं समारोहति । जीवस्तत्र रागद्वेषरूपमोहनीय प्रयत्न करता है तब प्रथम गुणस्थान में अनन्तानुबन्धी चार कषायोका क्षय करके चतुर्थ गुणस्थान प्राप्त करता है और सम्यक्त्व गुण पा लेता है। चार अप्रत्याख्यानावरण कषायों का क्षय करके देशविरतिरूप पांचवा गुणस्थान प्राप्त करता है, और प्रत्याख्यानावरण कपाय-चतुष्टय के क्षय से जीव को सर्वविरतिरूप छठे और सातवें गुणस्थान की प्राप्ति होती है। जीव को यदि आठवां गुणस्थान प्राप्त होता है तो वहाँ से दो श्रेणियाँ आरम्भ होती हैं और जीव उन में से किसी एक श्रेणी पर आरूढ होता है। दो श्रेणिया हैं-उपशमश्रेणी, और क्षपकश्रेणी। उपशमश्रेणीवाला जीव ग्यारहवें गुणस्थान तक चढ सकता है। क्षपकश्रेणीवाला जीव आठवें से दशवें गुणस्थान तक पहुँचकर ग्यारहवें को छोड कर सीधा बारहवें गुणस्थान पर आरूढ हो जाता है । जीव दशवें गुणस्थान के अन्त में रागद्वेषरूप मोहनीय कर्म का समूल नाश करके,
કરે છે, ત્યારે પ્રથમ ગુણસ્થાનમાં અનન્તાનુબંધી ચાર કષાયોનો ક્ષય કરીને ચતુર્થ (ચોથું) ગુણસ્થાન પ્રાપ્ત કરે છે, અને સમ્યકત્વ ગુણ પામી જાય છે. ચાર અપ્રત્યાખ્યાનાવરણ કષાયે ક્ષય કરીને દેશવિરતિરૂપ પાંચમું ગુણસ્થાન પ્રાપ્ત કરે છે, અને પ્રત્યાખ્યાનાવરણ કષાય-ચતુર્યના ક્ષયથી જીવને સર્વવિરતિરૂપ છઠ્ઠા અને સાતમ ગુણસ્થાનની પ્રાપ્તિ થાય છે. જીવને જે આઠમું ગુણસ્થાન પ્રાપ્ત થાય છે તે ત્યાંથી બે શ્રેણીઓને આરંભ થાય છે, અને જીવ એ બેમાંથી કેઈ એક શ્રેણી પર આરૂઢ थाय छ. में श्रेष्ठी २॥ प्रभारी छे-(१) उपशमश्रेणी (२) १५४श्रेष्jी. उपशमश्रेणी વાળો જીવ અગિઆરમાં ગુણસ્થાન સુધી ચઢી શકે છે, ક્ષપકશ્રેણીવાળો જીવ આઠમાથી દસમાં ગુણસ્થાન સુધી પહોંચીને અગિરમ ગુણસ્થાકને છોડીને સીધે બારમાં ગુણસ્થાન પર આરૂઢ થઈ જાય છે. જીવ દસમા ગુણસ્થાનના અંતમાં
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५०
आचारागसूत्रे कर्म समूलमुन्मूल्य घातिकर्माणि क्षपयित्वा त्रयोदश गुणस्थानमारोहति । त्रयोदशे गुणस्थाने निर्मलकेवलज्ञानं पामोति । तदनन्तरं पश्चलघ्वक्षरोचारणकालस्थितिकं चतुर्दशगुणस्थानं संप्राप्य निःशेषकर्मनिचयं क्षपयित्वाऽसौ शिवपदं संपामोति ।
। इति जीवस्य शुद्धस्वरूपनिरूपकः शुद्धव्यवहारनयः।
_(२) अशुद्धव्यवहारनयःअशुद्धव्यवहारनयेन रागद्वेषमिथ्यात्वादयोऽनादिकालतः शत्रुरूपेण जीवे संलग्नाः सन्ति, तस्माज्जीवस्याशुद्धत्वं ज्ञेयम् । अशुद्धत्वेन च प्रतिसमय
और बारहवें गणस्थान में शेष तीन घाति कर्मों का क्षय करके तेरहवें गुणस्थान में पहुंचता है। इस गुणस्थान में ( बारहवें गुणस्थान के अन्तिम समय में ) जीव को निर्मल केवलज्ञान प्राप्त होता है । तेरहवें गुणस्थान के बाद पांच हस्व स्वर (अ, इ, उ, ऋ, ल) उच्चारण करने में जितना समय लगता है उतने समय तक चौदहवें गुणस्थान में ठहरकर समस्त कर्मों का क्षयकर के मोक्ष प्राप्त कर लेता है।
जीवके शुद्ध स्वरूप को ग्रहण करने वाला यह शुद्ध व्यवहारनय है ।
(२) अशुद्ध व्यवहारनय---
अशुद्ध व्यवहारनय से राग-द्वेष और मिथ्यात्व आदि अनादि काल से शत्रुकी तरह जीव के साथ लगे हुए हैं, इसी कारण जीव में अशुद्धता है। इस अशुद्धता के રાગ-દ્વેષરૂપ મેહનીય કમને સમૂળગે નાશ કરીને અને બારમા ગુણસ્થાનમાં શેષ ત્રણ ઘાતી કર્મોને ક્ષય કરીને તેમાં ગુણસ્થાનમાં પહોંચે છે. એ ગુણસ્થાનમાં (બારમા ગુણસ્થાનના અંતિમ સમયમાં) જીવને નિર્મલ કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે. તેરમા ગુણસ્થાન પછી પાંચ હસ્વ સ્વર-અ–ઈ–ઉ–-લૂ) ઉચ્ચારણ કરતાં એટલે સમય લાગે છે, તેટલે સમય ચદમાં ગુણસ્થાનમાં ભીને સમસ્ત કર્મોને ક્ષય કરીને મેક્ષ પ્રાપ્ત કરી લે છે.
જીવના શુદ્ધ સ્વરૂપને ગ્રહણ કરવા વાળો આ શુદ્ધ વ્યવહાર નય છે.
(२) पशु व्यवहानઅશુદ્ધ વ્યવહારનયથી રાગ-દ્વેષ અને મિથ્યાત્વ આદિ અનાદિ-કાલથી શત્રુની માફક જીવની સાથે લાગ્યાં છે, એ કારણથી જીવમાં અશુદ્ધતા છે. એ અશુદ્ધતાના
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि- टीका अवतरणा व्यवहारनयः
मनन्तानन्तकर्म वर्गणाः सत्तारूपेणावगुण्ठिता भवन्ति । एवं चाशुद्धव्यवहारनयेन जीवस्य कर्तृत्वं सिध्यति ।
१५१
(३) शुभव्यवहारनयः
शुभ व्यवहार येनात्मा शुभपरिणामतो दानशीलतपोभाव विनयभक्तिवैयावृत्त्यं, श्रमण निग्रन्थानां प्रासुकमेषणीयमशनपानखाद्यस्वाद्यवस्त्रकम्बलप्रतिग्रहपादमोव्छन
प्रातिहार्यपीठफलकशय्यासंस्वारकौषधभैषज्यप्रतिलाभरूपं सुपात्रदानं, म्रियमाणजीवरक्षणरूपमभयदानं हीनदीननिःसखजीवानां साहाय्यं, साधर्मिकवात्सल्यं, परहितचिन्तारूपां मैत्रीं, परदुःखनिवारणेच्छारूपां करुणां निःस्त्रार्थपरोपकारादिकां च कारण प्रतिसमय अनन्तानन्त कर्मवर्गणएँ सत्तारूप से बद्ध होती रहती है । इस प्रकार अशुद्ध व्यवहारनय से जीव को कर्ता समझना जाहिए ।
(३) शुभ व्यवहारनय
शुभ व्यवहारनय से आत्मा शुभपरिणामद्वारा दान, शील, तप, भाव, विनय, भक्ति, वैयावृत्य रूप शुभक्रिया करता है, श्रमण निर्ग्रन्थों को प्रासुक एषणीय - अशन
पान खाद्य, स्वाद्य, वस्त्र, कम्बल, पात्र, पादप्रोच्छन, पडिहारी पीठ, फलक, शय्या, संस्तारक, औषध, भेषज का सुपात्रदान देता है । मरते हुए जीव की रक्षारूप अभयदान देता है, हीन दीन और निर्बल जीवों की सहायता करता है । साधर्मी के प्रति वात्सल्य प्रकट करता है, परहितचिन्तनरूप मैत्री भावना, दूसरों का दुःखनिवारणरूप करुणा
કારણે પ્રતિસમય અનન્તાનન્ત કર્મ વણાએ સત્તારૂપથી ખદ્ધ થતી રહી છે. આ પ્રમાણે અશુદ્ધ વ્યવહારનયથી જીવને કર્તા સમજવા જોઈ એ.
(3) शुभ व्यवहारनय
शुभ व्यवहारनयथी आत्मा हान, शील, तय, भाव, विनय, भक्ति वैयावृत्य ३५ शुलडिया रे छे. श्रममुनिर्थन्धाने आसु शेषाणीय - अशन, पान, मद्य, स्वाद्य, वस्त्र, उभ्या, पात्र, पाहओछन, पडिहारी थी, इस४, शय्या, सस्तार, ઔષધ, ભેષજનું સુપાત્ર દાન આપે છે, મરતા જીવની રક્ષારૂપ અભયદાન આપે છે, હીનદીન અને નિલ જીવાની સહાયતા કરે છે; સાધમીના ઉપર વાત્સલ્ય પ્રગટ કરે છે, પરહિતચિન્તનરૂપ મૈત્રીભાવના, બીજાના દુઃખનિવારણુરૂપ કરૂણા તથા નિઃસ્વાર્થ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५२
आचारागसूत्रे शुभक्रियां करोति, तेन शुभव्यवहारनयेन जीवस्य कर्तृत्वं जायते ।
(४) अशुभव्यवहारनयःअशुभव्यवहारनयेन जीवो हास्य-भय-शोक-रत्य-रति-निद्रा-माणातिपातमृषावादा-ऽदत्तादान -मैथुन - परिग्रह - क्रोध- मान-माया-लोभ-राग-द्वेषादिषु प्रवर्तते । विषयसुखारम्भादिरूपामशुभक्रियां च करोति तेनाऽशुभव्यवहारनयतो जीवस्य कर्तृत्वं सिध्यति ।
(५) उपचरितव्यवहारनयःउपचरितव्यवहारनयेन जोवो निजमजरामरत्वमनन्तज्ञानदर्शनमव्याबाधतथा निःस्वार्थ परोपकार आदिरूप शुभक्रिया करता है, अतः शुभ व्यवहारनय से जीव का कर्तापन सिद्ध होता है।
(४) अशुभ व्यवहारनय-- अशुभ व्यवहारनय से जीव हास्य, भय, शोक, रति, अरति, निद्रा, प्राणाति पात, मृषावाद, अदत्तादान, मैथुन, परिग्रह, क्रोध, मान, माया, लोभ, राग, द्वेष,
आदि अशुभ कार्यों एवं भावों में प्रवृत्त होता है, तथा विषयसुख एवं आरम्भ आदि रूप अशुभ क्रिया करता है, अतः अशुभव्यवहारनय से जीव कर्ता सिद्ध होता है ।
(५) उपचरित व्यवहारनयउपचरित व्यवहार नय से जीव अपने अजरता अमरता तथा अनन्त ज्ञान પોપકાર આદિરૂપ શુભ ક્રિયા કરે છે, તે કારણથી શુભ વ્યવહારનયથી જીવનું કર્તાપણું સિદ્ધ થાય છે.
(४) मशुल व्यवहारनयमशुम व्यवहा२नयथा स्य, लय, ४, २ति, २०२ति, निद्रा, प्रातिपात, भूषावाह, महत्ताहान, भैथुन, परियड, ओध, मान, माया, साम, देष माहि અશુભ કાર્યો એવં ભામાં પ્રવૃત્ત થાય છે, વિષયસુખ એવં આરંભ આદિપ અશુભ ક્રિયા કરે છે, તેથી અશુભ વ્યવહારનયથી જીવ કર્તા સિદ્ધ થાય છે.
(५) पयरित व्यवहारमयઉપચતિ વ્યવહારનયથી જીવ પિતાના અજર અમર તથા અનંતજ્ઞાન, દર્શન
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा व्यवहारनयः
१५३ सुखादिरूपं शुद्धस्वरूपं विस्मृत्य पौद्गलिकविभावपरिणामेऽनन्तदुःखजनकेऽनन्तानन्दमनुभवति, मोहवशेन बाह्यवस्तुषु ममत्वभावं कुरुते । यथा-इदं मम गृहम् , इमे मम पुत्राः, इमा मम दाराः, इमे मम परिवाराः, इदं मम सर्व धनजनादिकम् "। इत्थं विषरूपं विषयं पीयूषं मन्यमानो विषयकतानो क्षणमात्रसुखजनकान् बहुकालदुःखदान् कामभोगान भुञ्जानो विषयमृगतृष्णा पुनः पुनर्धावमानो दीर्घावसंसारे क्षणमपि विश्रान्ति न लभते । ममेति कुर्वन्नयं जीवः पुत्रदारादीनां सुखेन मुखं, दुःखेन दुःखं मन्यमास्तदर्थं व्यर्थमेव शोकमनुभवति, तदर्थ प्राणनाशमपि कर्तु समुघतो भवति । अनात्मीयमपि स्वीयं मन्यमानो नानाविधपापकार्यकरणेन दर्शक तथा अन्यावाधसुखरूप शुद्ध स्वरूप को भूल कर पौद्गलिक विभाव परिणाम में जो अनन्त दुःखों का जनक है अनन्त आनन्द मानता है। मोह के वशीभूत हो कर बाह्य वस्तुओं में ममत्व धारण करता है, जैसे-" यह मेरा धर है, ये मेरा पुत्र है, यह मेरी पत्नी हैं, ये मेरे कुटुम्बी है, ये सब धन-जन आदि मेरे है"। इस प्रकार के विषरूप विषयों को अमृत मानता हुआ, विषयों में तन्मय हो कर, क्षण भर सुख देने वाले और दीर्घकाल तक दुःख देने वाले काम-भोगों को भोगता हुआ, विषयों की मृगतृष्णा की तरफ वारंवार दौडता हुआ, इस दीर्घ मार्गवाले संसार में क्षण भर भी विश्राम नहीं पाता है । मेरे मेरे करता हुआ यह जीव, पुत्र और पत्नी वगैरह के सुख में सुख और दुःख में दुःख मानता हुआ व्यर्थ ही उन के लिये शोक करता है, यहाँ तक की उन के लिए प्राणों का नाश तक करने को उद्यत हो जाता है। यह
તથા અવ્યાબાધ સુખરુપ શુદ્ધ સ્વરૂપ ભૂલી જઈને પૌદ્ગલિક વિભાવ પરિણામમાં કે જે અનંત દુઃખને જનક (ઉત્પન્ન કરનાર) છે. તેમાં અનંત આનંદ માને છે, મેહને વશ થઈને બહારની વસ્તુઓમાં મમત્વ ધારણ કરે છે, જેમ કે-“આ ઘર મારૂં છે; આ મારા પુત્ર છે, આ મારી સ્ત્રી છે, આ મારૂં કુટુંબ છે, આ સર્વ ધન-જન વગેરે મારું છે એ પ્રમાણે વિષપ-વિષયને અમૃતરૂપ માનીને, વિષમાં તન્મય થઈને ક્ષણમાત્ર સુખ આપવાવાળા અને લાંબા કાલ સુધી દુખ આપવાવાળા ભેગને ભગવતો થકે, વિષની મૃગતૃષ્ણા તરફ વારંવાર દેડતે થકે આ લાંબા માગવાળા સંસારમાં ક્ષણે માત્ર પણ વિશ્રામ પામતે નથી. મારા-મારા કરતે આ જીવ, પુત્ર અને પત્ની વગેરેના સુખમાં સુખ અને દુઃખમાંદાખ માનતે થકો તેના માટે નકામે શેક કરે છે–ત્યાં સુધી કે તેના માટે પ્રાણોને નાશ કરવા તૈયાર થઈ જાય છે, આ જીવ પરને પિતાનું સમજીને નાના પ્રકારનાં
प्र. आ.-२०
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५४
आचारास्त्रे स्वात्मानं मलिनोकरोति । एवमुक्तरीत्या कर्मवशेन ममत्वपाशबद्धस्य जीयस्योपचरितन्यपहारनयेन कर्तृत्वमिति।
(६) अनुपचरितव्यवहारनयःअनुषचरितव्यवहास्नयेन स्वात्मनः प्रत्यक्षरूपेणाऽत्यन्तभिन्नं शरीरमज्ञानवशात् पारिणामिकभावेनात्ममदेशेरैक्यभावमापद्यमानमिव स्वात्मनः स्वरूपं मन्यमानस्तत्पुष्टिरक्षणादिहेतोरेकेन्द्रियादिसकलपाण्युपमर्दनजनकप्रहारम्भमृषायादादत्तादान-मैथुन-परिग्रहादिकानि नानाविधपापकर्माणि जीवः समाचरति । आत्मनः स्वरूपे शरोरे च नितान्तं भिन्नता वर्तते । तथाहि - आत्मा जीव पर को स्वकीय समझ कर नाना प्रकार के पाप कार्य कर के अपने को मलीन बनाता है। इस प्रकार कर्मवश हो कर ममता के पाशमें जकडा हुआ यह जीव उपचरित व्यवहारनय से कर्ता सिद्ध होता है।
(६) अनुपचरित व्यवहारनयअनुपचरित व्यवहारनय से जीव अपनी आत्मा से प्रत्यक्षतः भिन्न शरीर को अज्ञान के वश हो कर पारिणामिक भाव से आत्मप्रदेशोंकी एकता समझ कर, और आत्मा का ऐसा ही स्वरूप मान कर शरीर की पुष्टता और रक्षा आदि के लिए एकेन्द्रिय आदि समस्त प्राणियों की हिंसा करने वाले महारम्भ, मृषावाद, अदत्तादान, मैथुन और परिग्रह आदि नाना प्रकार के पाप कर्मों का आचरण करता है। वस्तुतः आत्मा के स्वरूप में और शरीर में अत्यन्त भिन्नता है, वह इस प्रकार-आत्म चैतन्य પાપકાર્ય કરીને પિતાને મલીન બનાવે છે. આ પ્રમાણે કમને વશ થઈ મમતાના પાશમાં જકડાએલો આ જીવ ઉપચરિત વ્યવહારનયથી કર્તા સિદ્ધ થાય છે.
(१) अनुपयरित व्यवहारनय અનુપચરિત વ્યવહારનયથી જીવ પિતાના આત્માથી પ્રત્યક્ષ ભિન્ન શરીરને અજ્ઞાનવશ થઈ પારિણામિક ભાવથી આત્મપ્રદેશોની એકતા સમજીને, અને આત્માનું એવું જ સ્વરૂપ માનીને શરીરની પુષ્ટતા અને રક્ષા આદિ માટે એકેન્દ્રિય આદિ તમામ પ્રાણીઓની હિંસા થવાવાળા, મહારંભ, મૃષાવાદ, અદત્તાદાન, મિથુન, અને પરિગ્રહ આદિ નાના-અનેક પ્રકારનાં પાપ કર્મોનું આચરણ કરે છે. વસ્તુતઃ આત્માના સ્વરૂપમાં અને શરીરમાં અત્યત ભિન્નતા છે, તે આ પ્રમાણે કે –આત્મા ચિતન્ય
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा व्यवहारनयः चैतन्यरूपः, शरीरमिदं जडरूपम् । आत्मा-अरूपो, शरीरमिदं रूपि । आत्मा ज्ञानदर्शनसुखवीर्यादिरूपः, शरीरं तु निःसत्त्वं विविधव्याधियुक्तम् । आत्मा-नित्यः शाश्वतो ध्रुवरूपश्च, शरीरमिदमनित्यमशाश्वतमध्रुवम् । आत्मा-नितान्तनिर्मलः, शरीरं तु गर्भाशयस्थानतः शुक्रशोणिताख्यकारणतः, नवद्वारतो मलनिःसरणेन च नितान्ताशुचि, मलमाण्डं च।
यदर्थमेतादृशानि कर्माणि कुर्वन्ति, तदनन्तवारं लब्धं त्यक्तं च वपुः । ईदृशे नश्वरे शरीरेऽनुरच्य पुनः पुनस्तान्येव पापकर्माणि समाचरन् स्वीयमात्मानं कर्मभाराक्रान्तं करोति । तेन पुनः पुनरनादिदुरन्तसंसारमहागते पतितः स्वा. स्वरूप है, शरीर जड है। आत्मा अरूपी है, शरीर रूपी है। आत्मा ज्ञान दर्शन सुख और वीर्यादिरूप है, शरीर निःसत्व और विविध व्याधियो से युक्त है । आत्मा नित्य है, साश्वत है, ध्रुव है, शरीर अनित्य, अशाश्वत, और अध्रुव है। आत्मा नितान्त निर्मल है, शरीर गर्भाशय में स्थित होने से शुक्र और शोणित से बना हुआ होने के कारण, तथा नौ द्वारों से मल निकलने के कारण अत्यन्त अशुचि है, और मल का पात्र है। जिस शरीर के लिए ऐसे २ उपर्युक्त कर्म किये जाते हैं वह शरीर अनन्त वार पाया है और अनन्त वार छोडा है, लेकिन संसारी जीव इस नश्वर शरीर में अनुराग करके पुनः पुनः वही पापकर्म करता हुआ अपने को कर्म के भार से भारी बनाता है। इस कारण अनादि और दुरन्त संसाररूपी महागर्त में पुनः पुनः पडकर अपना उद्धार करने
સ્વરૂપ છે, શરીર જડ છે. આત્મા અરૂપી છે, શરીર પી છે. આત્મા જ્ઞાન, દર્શન, સુખ, અને વીર્ય રૂપ છે, શરીર નિસત્વ અને વિવિધ વ્યાધિઓથી યુક્ત છે. આત્મા નિત્ય છે, શાશ્વત છે, ધ્રુવ છે, શરીર અનિત્ય આશાશ્વત અને અધ્રુવ છે. આત્મા અત્યંત નિર્મલ છે, શરીરમાં ગર્ભાશયમાં સ્થિત હોવાથી શુક્ર અને શેણિતથી (વીર્ય અને લોહીથી) બનેલું હેવાના કારણે, તથા નવ દ્વારોથી મલ નીકળવાના કારણે અત્યંત અશુચિ–અપવિત્ર છે અને મલનું પાત્ર છે. જે શરીરના માટે એવાં એવાં ઉપર કહેલાં તેવાં કર્મ કરવામાં આવે છે, તે શરીર અનંતવાર પ્રાપ્ત થયું છે અને અનંતવાર છોડી દીધું છે, પરંતુ સંસારી જીવ આ નાશવંત શરીરમાં અનુરાગ પ્રીતિ કરીને ફરી-ફરીને તે પાપકર્મ કરીને પોતાને કમના ભારથી ભારે બનાવે છે. એ કારણથી અનાદિ અને દુરંત મુશ્કેલીથી પાર પડે તે–સંસારરૂપી મહગત–મોટે ખાડો તેમાં વારંવાર પડીને પિતાને ઉદ્ધાર કરવામાં અસમર્થ બની જાય છે, પરંતુ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५६
आचाराङ्गसूत्रे स्मानमुद्धत्तुं न शक्रोति । अविज्ञाय च स्वकृतकर्मभारं दुरन्तसंसारमहागर्तपतनं च मुहुर्मुहुस्तादृशान्येव कर्माणि कुर्वन्ति संसारिणः । एवात्मनोऽत्यन्तभिन्न शरीरमेव स्वस्वरूपं मत्वा तत्पुष्टिरयणाद्यर्थ क्रियमाणया क्रियया जीवस्यानुपचरितव्यवहारनयेन कर्तृत्वं सिध्यति । उक्तरीत्या षड्विधव्यवहारनयेन जीवस्य कर्तृत्वं विज्ञेयम् ।
जीवस्वरूपे सदृशाऽसदृशविचारःननु-सर्वेषां जीवानां स्वरूपं लक्षणं च सदृशमेव, तर्हि संसारिणो दुःखिनः, सिद्धास्तु सुखिन इति कथम् ? उच्यते-निश्चयनयेन तु सर्वे जीवाः में असमर्थ बन जाता है, मगर संसारी जीव अपने किये कर्मों के भार को न समझ कर, तथा संसाररूपी महागत के पतन को न जानकर फिर-फिर वैसे ही कर्म करने लगते हैं। इस प्रकार आत्मा से भिन्न शरीर को ही अपना स्वरूप समझ कर उसके पोषण और रक्षणके लिए की जानोवली क्रियासे जीव अनुपचरित व्यवहारनयकी अपेक्षा कर्ता सिद्ध होता है। इस तरह पूर्वोक्त प्रकार से छह तरह के व्यवहारनय से जीवको कर्त समझना चाहिए।
जीवके स्वरूप में सहश-विसदृश विचारप्रश्न-अगर सब जीवों का स्वरूप और लक्षण समान हो है । तो संसारी जीव दुःखी और सिद्ध सुखी क्यों हैं।
उत्तर-निश्चय नयसे सभी जीव सिद्धोंके समान ही हैं। उन में से जो जीव સંસારી જીવ પિતાનાં કરેલાં કર્મોના ભારને સમજાતું નથી, તથા સંસારરૂપી મહાગમાં પડ્યો છે તે તેને જાણતા નથી. તેથી ફરી-ફરી તેવા કર્મો કરવા લાગે છે. એ પ્રમાણે આત્માથી ભિન્ન શરીરને જ પિતાનું સ્વરૂપ સમજીને તેનાં પિષણ તથા રક્ષણ માટે કરવામાં આવતી ક્રિયાથી જીવ અનુપચરિત વ્યવહારનયની અપેક્ષાએ કર્તા સિદ્ધ થાય છે. એ પ્રમાણે પૂર્વે કહેલા પ્રકારથી છ પ્રકારના વ્યવહારનયથી જીવને કર્તા સમજે જોઈ એ.
જીવના સ્વરૂપમાં સદશ-વિશદશ વિચાર– પ્રશ્ન–અગર સર્વ જીનું સ્વરૂપ અને લક્ષણ સમાનજ છે તે પછી સંસારી જીવ દુઃખી અને સિદ્ધ સુખી કેમ છે?
ઉત્તર–નિશ્ચયનયથી સર્વ જી સિદ્ધોની સમાન છે. તેમાંથી જે જીવ તમામ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५७
-
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा व्यवहारनयः सिद्धसदशा एव, तत्र ये सकलं कर्म क्षपयन्ति ते सर्वे जीवाः सिद्धा भवंति, तस्मात् सर्वेषामेकैव सत्ता विद्यते । यदि सर्वे सिद्धसदृशास्तहि कथमभव्यजीवैः सिद्धगतिभाग्भिन भूयते ? इति श्रूयताम्-- ___अभव्यजीवानामनाद्यनन्तचिक्कणकर्मसंबन्धात् , परावर्तस्वभावाभावाच्च कर्मक्षपणशक्ति स्ति, भव्यानां तु तादृश चिक्कणकर्माभावात् , परावर्तस्वभावाच्च देवगुरुधर्मसामग्रीसत्त्वे ज्ञानादिरत्नत्रयसमाराधनेन, गुणश्रेणिसमारोहणेन च सिद्धपदं लब्धुं शक्यम् । समस्त कर्मोका क्षय कर डालते हैं वे सब सिद्ध कहलाते हैं। उनका असली स्वरूप प्रकट हो जाता है। संसारी जीव कर्म के आधीन होने के कारण दुःखी होते हैं। इस प्रकार यद्यपि प्रत्येक जीव की सत्ता पृथक्-पृथक् है, तथापि उन में स्वरूप की समानता है।
प्रश्न-यदि समस्त जीव सिद्धों के समान हैं तो अभव्य जीव सद्धिगति क्यों प्राप्त नहीं करते?
उत्तर-पुनिये, अभव्य जीवों में अनादि अनन्त चिकने कर्मों के सम्बन्ध से और अपरिवर्तनशील स्वभाव के कारण कर्मों का क्षय करने की शक्ति नहीं है । भव्य जीवों के वैसे चिकने कर्मो के न होने से, और परावर्त स्वभाव से, देव गुरु और धर्मरूप सामग्रीके मिलने पर ज्ञानादिरत्नत्रय की आराधना करने से, तथा गुणश्रेणी पर आरोहण करने से उनको सिद्धपद प्राप्त करना शक्य है । કર્મોને ક્ષય કરી નાખે છે, તે સર્વ સિદ્ધ કહેવાય છે. તેનું અસલી સ્વરૂપે પ્રગટ થઈ જાય છે. સંસારી જીવ કર્મને આધીન હોવાના કારણે દુઃખી હોય છે, એ પ્રમાણે જે કે પ્રત્યક્ષ જીવની સત્તા પૃથ-પૃથક–જુદી-જુદી છે, તે પણ તેનામાં સ્વરૂપની સમાનતા છે.
પ્રશ્ન–જે સર્વ જીવ સિદ્ધોની સમાન છે તે અભવ્ય જીવ સિદ્ધગતિને કેમ પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી.
ઉત્તર–સાંભળો, અભવ્ય જેમાં અનાદિ-અનંત ચિકણા કર્મોને સંબંધ હોવાથી અને અપરિવર્તનશીલ સ્વભાવના કારણે કર્મોને ક્ષય કરવાની શક્તિ નથી; ભવ્ય જીવોને તેવાં ચીકણું કર્મ ન હોવાથી અને પરાવર્ત સ્વભાવથી દેવ ગુરુ, અને ધર્મરૂપ સામગ્રીના મળવા પર, જ્ઞાનાદિ રત્નત્રયની આરાધના કરવાથી, તથા ગુણશ્રણ પર આરોહણ કરવાથી તેઓને સિદ્ધપદ પ્રાપ્ત કરવું શક્ય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे मनुष्यभवं प्राप्य कर्माणि क्षपयित्वा जीवा मोक्षं यान्ति, तदानी मेवाव्यवहारराशिसूक्ष्मनिगोदादकामनिर्जरया निःमृत्याऽन्ये जीवाः विकाशदशा प्राप्नुवन्ति । यदि दश जीवा मुक्तिं गच्छन्ति तदा दश मूक्ष्मनिगोदानिष्क्रान्ता भवन्ति । कदाचित्ततोऽप्यल्पसंख्यकाः सूक्ष्मनिगोदा बहिरायान्ति तदा तैः सार्धमेको द्वावभव्यजीवौं निःसरतः, किन्तु व्यवहाराशौ जीवानां हासद्धी न भवतः । ईदृशा निगोदगोलका असंख्याता लोके सन्ति, इति ग्रन्थान्तरे ।
। इत्यवतरणा संपूर्णा । इत्थं भगवत्प्ररूपितमनुयोगचतुष्टयं प्रदर्शितम् । तत्र चरणकरणानुयोगस्य माधान्यात्माथम्यमिति च निगदितम् ।
मनुष्य भव पाकर कमों का क्षय करके जीव मोक्ष जाते हैं, उसी समय अव्यवहारराशि सूक्ष्म निगोद से अकामनिर्जराद्वारा दूसरे जीव निकलकर विकासदशा को प्राप्त करते हैं। अगर दश जीव मोक्ष में जाते हैं तो दश जीव सूक्ष्मनिगोद से बाहर निकल आते हैं। कदाचित् अल्पसंख्यक सूक्ष्म निगोद जीव बाहर निकलते हैं तो उनके साथ एक-दो अभव्य जीव बाहर आ जाते हैं मगर व्यवहार राशि में जीवों की घटती बढती नहीं होती। ऐसे निगोदगोलक लोकमें असंख्यात होते हैं, ऐसा ग्रन्थान्त में कहा है।
इति अवतरणा संपूर्णइस प्रकार भगवान् के द्वारा प्ररूपित चार अनुयोगों का स्वरूप बतलाया गया है । यह कहा जा चुका है कि-चरणकरणानुयोग प्रधान होने के कारण उसका ग्रहण सर्वप्रथम किया गया है।
મનુષ્ય ભવ પામીને, કર્મોને ક્ષય કરીને જીવ મેક્ષે જાય છે, તે સમયે અવ્યવહાર રાશિ સૂક્ષ્મ-નિગેદથી, અકામ નિર્જરા દ્વારા બીજા જ નીકળીને વિકાસદશાને પ્રાપ્ત કરે છે. અગર દસ જીવ મોક્ષમાં જાય છે તે દસ જીવ સૂક્ષ્મ નિદથી બહાર નીકળી આવે છે. કદાચિત્ અલ્પસંખ્યક સૂક્ષમ નિદ-જીવ બહાર નીકળે છે તે, તેની સાથે એક-બે અલવ્ય જીવ બહાર આવી જાય છે. પણ વ્યવહાર રાશિમાં જેનું ઘટવું–વધવું થતું નથી. એ પ્રમાણે નિદગોલક લેકમાં અસંખ્યાત હોય છે. આ પ્રમાણે ગ્રંથારન્તરમાં કહ્યું છે.
ઇતિ અવતરણા સંપૂર્ણ– આ પ્રમાણે ભગવાન દ્વારા પ્રકાપિત ચાર અનુયોગોનું સ્વરૂપ બતાવવામાં આવ્યું છે. એ કહી આપ્યું છે કે ચરણ-કરણાનુગ પ્રધાન હોવાના કારણે તેનું ગ્રહણ સૌથી પ્રથમ કરવામાં આવ્યું છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अवतरणा व्यवहारनयः
तत्राचारागस्य द्वादशाङ्गेषु प्राथम्यम् , चरणकरणयोर्मोक्षोपायतयाऽस्याङ्गस्य मोक्षकारणावबोधकतयैतद्बोधितार्थावस्थितस्येतरागाध्ययनयोग्यतालाभाच्च प्राधान्यात् ।
किञ्च-एतत्सूत्राध्ययनेन क्षान्त्यादिश्वरणकरणरूपो वा श्रमणानां धर्मः सुविदितो भवति, आचार्यादिपदप्राप्तिकारणभूतानां स्वसमयादिपरिज्ञानादीनां सर्वेषां धर्माणामाचारधारित्वमेव प्रधानमस्ति, तेन प्रत्प्रतिपादकस्यास्यायमस्य प्रथमानत्वं सिद्धम् ।
आचारशब्देन चात्र पञ्चविधो ज्ञानचारादिगुह्यते । तत्पतिपादकमङ्गमाचाराङ्गम् , अस्येदमादिसूत्रम्
'सुयं मे' इत्यादि । बारह अंगों में आचाराङ्ग पहला अंग है, क्यों कि चरण और करण मोक्ष के उपाय हैं, अतः यह अङ्ग भी मोक्ष का कारण है, आचाराङ्ग सूत्र में निरूपित अर्थका अनुष्ठान करने वाला दूसरे अङ्गोके अध्ययन की योग्यता प्राप्त करता है। इस कारण यह अङ्ग प्रधान है।
दूसरी बात यह है कि इस अङ्गके अध्ययन से क्षणा आदि, अथवा चरण-करणरूप श्रमणधर्मका सम्यक् प्रकार से ज्ञान होता है। आचार्य आदि पदों की प्राप्ति के कारणभूत स्वसमय का परिज्ञान आदि समस्त धर्मों में आचारधारित्व (संयम पालन ) ही प्रधान है, अत एव आचार का प्रतिपादक आगम ही पहला अङ्ग होना चाहिए, यह सिद्ध है ।
यहाँ 'आचर' शब्द से ज्ञानाचार आदि पांच प्रकार का आचार समझना चाहिए । उसका प्रतिपादन करने वाला अङ्ग 'आचाराङ्ग' कहलाता है । इस आचारङ्ग सूत्र का पहला सूत्र यह है
'सुयं मे ' इत्यादि। બાર અંગમાં અચારાંગ પહેલું અંગ છે, કેમકે ચરણ અને કરણ મોક્ષ ઉપાય છે, તેથી આ અંગે પણ મોક્ષનું કારણ છે.
આચારાંગ સૂત્રમાં નિરૂપિત અર્થનું અનુષ્ઠાન કરનારા બીજા અંગેના અધ્યયનની યોગ્યતા પ્રાપ્ત કરે છે, તે કારણથી આ અંગે પ્રધાન છે.
બીજી વાત એ છે કે આ અંગના અધ્યયનથી ક્ષમા આદિ, અથવા ચરણકરણરુપ શ્રમણ-ધર્મનું સમ્યક્ પ્રકારે જ્ઞાન થાય છે. આચાર્ય આદિ પદની પ્રાપ્તિના કારણભૂત સ્વસમયનું પરિજ્ઞાન આદિ સમસ્ત ધર્મોમાં આચારધારિત્વ (સંયમપાલન)જ પ્રધાન છે. એ માટે આચારનું પ્રતિપાદન કરનાર આગમ જ પહેલું અંગ હોવું
मे, से सिद्ध छे.
महिआचार' शथी ज्ञानाच्या माहि पांय प्राश्नी माया२ समन्व। नसे. तेनु प्रतिपादन ४२वावाणु 'आचाराङ्ग' ४उपाय छे. २मा 'आचाराङ्ग' સૂત્રનું પહેલું સૂત્ર આ છે –
‘सुयं मे' त्यादि.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६०
मूलम् --
सुयं मे आउ तेण भगवया एवमक्खायं, (सू. १ )
(छाया)
श्रुतं मया आयुष्मन् ! तेन भगवता एवमाख्यातम् (सू. १ ) टीका --
आचाराङ्गसत्रे
4
'सुयं मे ' इत्यादि । आयुष्मन् ! हे चिरजीविन् ! जम्बूः ! ' आयुष्म नितिपदं शिष्यस्य जम्बूस्वामिनः कोमलवचनामन्त्रणं विनीतताख्यापनार्थम् । किश्च - तस्याशेषश्रुतज्ञानोपदेशेन - श्रवण - ग्रहण - धारण - रत्नत्रयाराधन - मोक्षसाधनयोग्यताप्राप्त्यर्थमेतद्वचनम् । विनाऽऽयुषा श्रुतश्रवणादिमोक्षपर्यन्तसिद्धिर्न कस्यचित्संभवतीति भावः । एतद्वचनमभावादेव जम्बूस्वामी मोक्षपदं तस्मिन्नेव जन्मनि
माप ।
मूलार्थ - 'सुयं मे' इत्यादि, हे आयुष्मन् ! मैंने सुना है। उन भगवान् ने ऐसा कहा है (सू० १)
टोकार्थ - हे आयुष्मन् ! अर्थात् हे चिरंजीवी जम्बू !, ' आयुष्मन् ' पद अपने शिष्य जम्बू स्वामीका कोमल वचनरूप सम्बोधन है, और विनीतात प्रकट करने के लिए है । अथवा उनके समस्त श्रुतज्ञान, उपदेश का श्रवण, ग्रहण धारण, रत्नत्रयका आराधन, तथा मोक्षसाधनों की योग्यता की प्राप्ति के लिए इस पद का प्रयोग किया गया है । आयुके अभाव में श्रुतश्रवण से लेकर मोक्ष तक किसीको भी सिद्धि नहीं हो सकती । इसी वचन के प्रभाव से जम्बूस्वामीमें उसी भव में मोक्ष प्राप्त किया था ।
'सुयं मे' त्याहि.
6
भूलार्थ - हे आयुष्मन् ! भें सांलज्यु छे, ते लगवाने खावुं छु ं छे (सू-१) ટીકા—હૈ આયુષ્મન્ અર્થાત્ હૈ ચિંરજીવી જમ્મૂ !, આયુષ્મન્ પ પેાતાના શિષ્ય જમ્મૂ સ્વામીનું કામલ-વચનરૂપ સબાધન છે, અને વિનીતપણું પ્રગટ કરવા માટે છે. અથવા તેમના સમસ્ત શ્રુતજ્ઞાન, ઉપદેશનું શ્રવણુ, ગ્રહણુ, ધારણ, રત્નત્રયનું આરાધન તથા મેાક્ષસાધનની યાગ્યતાની પ્રાપ્તિ માટે આ પદના પ્રયાગ કરવામાં આવ્યેા છે, આયુના અભાવમાં શ્રુતના શ્રવણથી લઈને મેાક્ષ સુધી કાઈ પણ સિદ્ધ થઈ શકતી નથી આ વચનના પ્રભાવથી જમ્મૂ સ્વામીએ એ ભવમાં મેાક્ષ પ્રાપ્ત કર્યાં હતા.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि- टीका अध्य. १ उ. १ सू. १ भगवच्छन्दार्थः
१६१
श्रुतं श्रवणविषयीकृतं मया = साक्षाद् भगवन्मुखात्, न तु परम्परया, यतो गणधराणामनन्तरागमो भवति । 'मया श्रुत ' - मित्यनेन गुरुकुले निवसता मयेत्यर्थः सुतरां लभ्यते । गुरुकुलनिवासं विना हि गुरुचरणसरोजस्पर्शपूर्वकाभिवादनं, तन्मुखारविन्दविनिःसृतवचनश्रवणं च नोपपद्यते ।
भगवया - भगः = ( १ ) - ज्ञानं = सर्वार्थविषयकम्, (२) - माहात्म्यम् अनुपममहनीयमहिमसंपन्नत्वम्, (३) - यशः = विविधानुकूलप्रतिकूल परीषदोपसर्गसहनसमुद्भूता कीर्तिः, यद्वा-जगद्रक्षणप्रज्ञासमुत्था कीर्तिः, (४) - वैराग्यम् = सर्वथा काम
मैने भगवान् के मुखसे साक्षात् सुना है— परम्परा से नहीं, क्यों कि गणधरों का आगम अनन्तरागम होता है । " मैंने सुना इस वाक्य का ' मैंने गुरुकुल में निवास करते हुए सुना ' यह अर्थ स्वतः सिद्ध है । गुरुकुल में निवास किये विना गुरु के चरणकमलाका स्पर्श करके अभिवादन तथा उनके मुखारविन्द से निकलने वाले वचनों का श्रवण नहीं हो सकता ।
'भगवान्' शब्द में जो 'भग' शब्द है उसके अनेक अर्थ होते हैं । वे इस प्रकार है - (१) सम्पूर्ण पदार्थों को जानने वाला ज्ञान (२) महात्म्य अर्थात् अनुपम और महान् महिमा, (३) यश अर्थात् नाना प्रकार के अनुकूल और प्रतिकूल परीषा और उपसर्गों को सहन करने से फैली हुई कीर्ति, अथवा जगत् की रक्षा (उद्धार) करने की भावना से उत्पन्न हुई कीर्ति, (४) वैराग्य अर्थात् कामभोग की
6
મેં ભગવાનના મુખથી સાક્ષાત્ સાંભળ્યું છે—પરમ્પરાથી નહિ, કેમકે ગણુધરાનાં આગમ અનન્તરાગમ-હોય છે. ‘મેં સાંભળ્યું મેં ગુરૂકુલમાં નિવાસ કરતા થકા સાંભળ્યું' આ અર્થ સ્વતઃ સિદ્ધ છે. ગુરૂકુલમાં નિવાસ કર્યાં વિના ગુરુના ચરણકમલેાના સ્પર્શ કરીને અભિવાદન નમસ્કાર તથા તેના મુખારવિંદથી નિકલવાવાળાં વચના શ્રવણુ થઈ શકતાં નથી.
'लगवान' शब्दमां ने 'भग' शब्द छे, तेना भने अर्थ थाय छे ते या प्रमाणे
(૧) સમ્પૂર્ણ પદાર્થને જાણવાવાળુ જ્ઞાન, (ર) માહાત્મ્ય અર્થાત્ અનુપમ અને મહાન મહિમાથી યુક્ત હેવું, (૩) યશ-અર્થાત્ નાના પ્રકારના અનુકૂલ અને પ્રતિકૂલ પરીષહે। અને ઉપસર્ગીને સહન કરવાથી ફેલાતી કીર્તિ, અથવા જગતની રક્ષા ( ઉદ્ધાર) કરવાની ભાવનાથી ઉત્પન્ન થયેલી કીર્તિ, (૪) વૈરાગ્ય
प्र. आ.-२१
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६२
___ आचाराङ्गसूत्रे भोगामिलाषराहित्यम् , यद्वा-क्रोधादिकषायनिग्रहलक्षणम् , (५)-मुक्तिः सकलकर्मक्षयलक्षणो मोक्षः, (६)-रूपम् सकलहृदयहारिसौन्दर्यम् , (७)-वीयम्=अन्तरायान्तजन्यमनन्तसामर्थ्यम् , (८)-श्रीधातिककर्मपटलविघटनजनितज्ञानदर्शन सुखवीर्यरूपानन्तचतुष्टयलक्ष्मीः। (९)- धर्मः-अपवर्गद्वारकपाटोद्घाटनसाधनश्रुतचारित्रलक्षणः (१०)-ऐश्वर्यम् लोकत्रयाधिपत्यम् , चास्यास्तीति भगवान् , तेन भगवता-ज्ञानादियुक्तेन, तेन तीर्थङ्करेण, वक्ष्यमाणार्थस्य तीर्थङ्करभाषितत्वात्तच्छब्देनात्र तीर्थङ्करपरामर्शः । उक्तश्च
तनिक भी अभिलाषा न होना, अथवा क्रोध आदि कषायोंका निग्रह करना, (५) मुक्ति समस्त कर्मोंका क्षय रूप मोक्ष, (३) रूप-सब का हृदय हरलेनेवाला अनुपम सौन्दर्य (७) वीर्य-अन्तराय कर्मके क्षय से उत्पन्न अनन्तशक्ति, (८) श्री-घाति कर्मों के क्षय से उत्पन्न अनन्तज्ञान, दर्शन, सुख और वीर्यरूप अनन्तचतुष्टय लक्ष्मी (९) धर्म-मोक्षरूपी द्वार के किवाड उघाडने का साधन श्रुतचारित्ररूप धर्म, (१०) ऐश्वर्य-तीन लोक का आधिपत्य । ये दश गुण जिस में विद्यमान हों उसे 'भगवान्' कहते हैं। ऐसे भगवान्ने कहा है। आगे कहा जाने वाला तत्व तीर्थंकरभाषित है, अत एव 'तत्' शब्द से यहाँ भगवान् तीर्थकर समझना चाहिए । कहाभी है
અર્થાત્ કામગની જરા પણ અભિલાષા નથવી, અ થવી ક્રોધ કષાયોને નિગ્રહ ४२३।, (५) भुजित-समस्त धौना क्षयरू५ भाक्ष (६) ३५-सर्वना हयने ॥ લેવાવાળું અનુપમ સૌન્દર્ય, (૭) વીર્ય—અન્તરાય કર્મના ક્ષયથી ઉત્પન્ન અનન્ત શકિત (૮) શ્રી-ઘાતિ કર્મોના ક્ષયથી ઉત્પન્ન અનંત જ્ઞાન, દર્શન, સુખ અને વીરૂપ અનંતચતુષ્ટયેલફમી (૯) ધમ-મેક્ષરૂપી પ્રકારનાં કમાડ ઉઘાડવાનું સાધન થત–ચારિત્રય ધર્મ (૧૦) અધર્ય–ત્રણ લેકનું અધિપતિપણું આ દસ ગુણ જેમાં હોય તેને ભગવાન કહે છે એવા ભગવાને કહ્યું છે.
આગળ કહેવાશે તે તત્ત્વ તીર્થંકરભાષિત છે, એટલા માટે “રા' શબ્દથી તીર્થકર ભગવાનને અર્થ અહિં સમજવો જોઇએ. કહ્યું પણ છે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१.१ भगवच्छब्दार्थः
" अत्थं भासइ अरिहा, सुत्तं गंथंति गणहरा णिउणा" इत्यादि ।
अर्थ भाषतेऽर्हन् सूत्रं ग्रथ्नन्ति गणधरा निपुणाः, इति च्छाया ।
भगवतीर्थङ्करोपदिष्टमर्थरूपमागममुपादाय मेधाविनो गणधरा मूलरूपमागमं निबनन्तीत्यर्थः।
एवं वक्ष्यमणरीत्या आख्यातं कथितं द्वादशविधपरिपत्सु।
भगवत्तीर्थङ्करकथितार्थजातमेव वानुसृत्य वक्ष्यमाणं वाक्यमनुवदिष्यामीति वाक्यार्थः। आगमोक्तार्थस्य काल्पनिकत्वाभावाद् द्रव्यार्थिकनयेनार्थरूपोऽयमागमोऽनादिरिति भावः। ___ एषा परंपरा परिपाटी वरीवर्ति सर्वेषां गणधराणां, यद् विनीतैः स्वस्वान्तेवासिभिर्मोक्षमार्ग सविनयं पृष्टा गणधराः "सुय मे" इतिवाक्यं प्रथमं वदन्ति । उक्तश्च
"अहन्त भगवन्त अर्थका निरूपण करते हैं। और गणधर उसे भलो-भाति सूत्र रूप में गूंथते हैं। अर्थात् भगवान् तीर्थकर के द्वारा उपदिष्ट अर्थरूप आगम के आधार पर कुशल गणधर मूलरूप आगमकी रचना करते हैं।"
उन भगवानने बारह प्रकारकी परिषद् में इस प्रकार कहा है जो आगे इस सूत्र में निरूपण किया जायगा। आगमोक्त अर्थ काल्पनिक नहीं होता, अतः द्रव्यार्थिकनय से अर्थरूप यह आगम अनादि है।
सभी गणधरों की यह परम्परा-परिपाटी है कि-अपने २ विनीत शिष्यों द्वारा विनयपूर्वक मोक्षमार्ग पूछे जाने पर गणधर महाराज पहले-पहल 'सुयं में यह वाक्य बोलते हैं । कहा भी है
અહંન્ત ભગવંત અર્થનું નિરૂપણ કરે છે, અને ગણધર તેને રૂડી રીતે સૂત્ર રૂપમાં ગુંથે છે, અર્થાત્ ભગવાન તીર્થકર દ્વારા ઉપદિષ્ટ–ઉપદેશેલાં અર્થપ આગમના આધાર પર કુશળ ગણધર મૂલર ૫ આગમની રચના કરે છે.”
તે ભગવાને બાર પ્રકારની પરિષ–સભામાં આ પ્રમાણે કહ્યું છે કે, આગળ આ સૂત્રમાં નિરૂપણ કરવામાં આવશે. આગમકત–આગમમાં કહેલ અર્થ કાલ્પનિક નથી, તેથી દ્રવ્યાર્થિક નયથી અર્થરૂપ આ આગમ અનાદિ છે.
સર્વ ગણધરની એ પરંપરા–પરિપાટી છે કે–પિત–પિતાના વિનીત શિષ્ય द्वारा विनयपू४ मोक्षमा पूछपाथी ५२ मा२।०४ प्रथम 'सुयं मे' मा पाय બેલે છે. કહ્યું પણ છે –
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६४
( तविलम्बितं छन्दः ) " निपुण शिष्यगणैर्विनयान्वितैविमलभावयुतैः परिसेवितैः ।
आचाराङ्गसूत्रे
गणधर रखिलैः प्रथमं वचः,
खलु 'सुयं म' इति प्रतिभाषितम् " ॥ १ ॥ इति । भगवता यदाख्यातं तदाह – ' इहमेगेसि' इत्यादि ।
मूलम्
इहमेगेसि णो सण्णा भवइ, तंजहा - पुरत्थिमाओ वा दिसाओ आगओ अहमंसि, दाहिणाओ वा दिशाओ आगओ अहमंसि, पच्चत्थिमाओ वा दिसाओ आगओ अहमंसि, उत्तराओ वा दिसाओ आगओ अहमंसि, उड्डाओ वा दिसाओ आओ अहमंसि, अहोदिसाओ वा आगओ अहमंसि । अण्णयरीओ वा दिसाओ अणुदिसाओ वा आगओ अहमंसि ॥ भ्रू. २ ॥
“विनय से युक्त निपुण शिष्यों द्वारा सेवित, तथा निर्मल भावों वाले सब गणधरों द्वारा अपने २ शिष्यों के प्रति सर्व प्रथम सुयं में' यह वाक्य कहा गया है ॥ १ ॥ भगवान् ने जो कहा वह कहते हैं— 'इहमेगेसि' इत्यादि ।
मूलार्थ -- किन्हीं २ ( जीवों) को संज्ञा नहीं होती कि मैं पूर्व दिशा से आया हूँ, या मैं दक्षिण दिशा से आया हूँ, या मैं पश्चिम दिशा से आया हू, अथवा मैं उत्तर दिशा से आया हूँ । अथवा मैं उर्ध्व दिशा से आया हूँ, या अघोदिशा से मैं आया हूँ, अथवा मैं दूसरी किसी दिशा या अनुदिशा ( विदिशा ) से आया हूँ | ॥ २ ॥
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
“ વિનયથી યુક્ત નિપુણ શિષ્યાએ સેવિત તથા નિલ ભાવાવાળા સ ગણધરો દ્વારા પોતપોતાના શિષ્યા પ્રતિ સર્વ પ્રથમ ‘પ્રુથ મે” એ વાકય કહેવામાં
छे” ॥ १ ॥
भूसार्थ - 'इहमेगेसिं' इत्याहि अर्ध-अध (लवेो) ने संज्ञा नथी होती } પૂર્વ દિશામાંથી આવ્યે છું, અથવા હું દક્ષિણ દિશામાંથી આવ્યા છું, અથવા હું પશ્ચિમ દિશામાંથી આવ્યો છુ, અથવા હું ઉત્તર દિશામાંથી આવ્યો છું, અથવા હું ઉર્ધ્વ દિશામાંથી આવ્યો છું, અથવા હું અધેા દિશામાંથી આવ્યો છું, અથવા અન્ય—ખીજી કઈ દિશામાંથી અથવા અનુદશા (વિદિશા)માંથી આવ્યો છું. IRI
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ सू.१ संज्ञावर्णनम्
छायाइह एकेषां नो संज्ञा भवति, तद्यथा-पूर्वस्या वा दिशाया आगतोऽहमस्मि, दक्षिणस्या वा दिशाया आगतोऽहमस्मि, पश्चिमाया वा दिशाया आगतोऽहमस्मि । उत्तरस्या वा दिशाया आगतोऽहमस्मि । ऊर्ध्वाया वा दिशाया आगतोऽहमस्मि, अधोदिशाया वा आगतोऽहमस्मि, अन्यतरस्या वा दिशाया अनुदिशाया वा आगतोऽहमस्मि ।
'इहमेगेसिं' इति इह-चतुर्गतिसंसरणरूपे संसारे एकेषां ज्ञानावरणीयकर्मोंदयवतां संज्ञिनां जीवानां संज्ञा-स्मृतिरूपो मतिविशेषः नो भवति-न जायते ।
अन्यं प्रतिषेधवाचकं शब्दं विहाय 'नो' शब्दोपादानं विशिष्टसंज्ञाप्रतिषेधबोधनार्थम् । 'नो' शब्दः सर्वनिषेधवाची, देशनिषेधवाची च । उक्तश्च
"प्रतिषेधयति समस्तं, प्रसक्तमर्थं जगति नो-शब्दः ।
स पुनस्तदवयवो वा, तस्मादर्थान्तरं वा स्यात् ॥ १॥" 'नो' शब्दः-प्रसंगादागतमर्थ संपूर्ण प्रतिषेधयति, स चार्थः प्रसक्तावयवो वा स्यात् तस्मादन्यो वाऽर्थः स्यात् तमपि प्रतिषेधयतीत्यर्थः ।
टोकार्थ-चार गति में भ्रमण करनेरूप संसार में ज्ञानावरण कर्म के उदय वाले कितनेक संज्ञी जीवों को संज्ञा अर्थात् स्मृति नहीं होती ।
निषेधवाचक दूसरे शब्द को छोड कर यहाँ 'नो' शब्द का प्रयोग किया गया है सो विशिष्ट संज्ञा का अभाव सूचित करने के लिए समझना चाहिए । 'नो' शब्द सर्वनिषेधवाचक भी है और देशनिषेधवाचक भी है । कहा भी है
"नो' शब्द प्रसङ्ग में आये हुए सम्पूर्ण अर्थ का निषेध करता है। यह अर्थ चाहे उन का एक अवयव हो या उस से भिन्न अर्थान्तर हो-उस का भी निषेध करता है" ॥१॥
ટીકાથ–ચાર ગતિમાં ભ્રમણ કરવા ર૧પ સંસારમાં જ્ઞાનાવરણ કર્મના ઉદયવાળા કેટલાક સંજ્ઞી અને સંજ્ઞા અર્થાત્ સ્મૃતિ નથી રહેતી. નિષેધક-વાચક અન્ય શબ્દ ત્યજીને અહિં ને શબ્દનો પ્રયોગ કર્યો છે, તે વિશિષ્ટ સંજ્ઞાનો અભાવ સૂચવવા માટે સમજ જોઈએ “નો” શબ્દ સર્વ નિષેધવાચક પણ છે અને દેશનિષેધવાચક પણ છે. કહ્યું પણ છે –
“ “” શબ્દ પ્રસંગમાં આવેલા સંપૂર્ણ અર્થને નિષેધ કરે છે, તે અર્થ ગમે તે તેનું એક અવયવ હોય અથવા તેનાથી ભિન્ન અર્થાન્તર હોય તેને પણ निषेध ४री छ" ॥१॥
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६६
आचाराङ्गसूत्रे या संज्ञयाऽऽत्मनो गत्यागत्यादिकं जीवो जानाति तस्या एव प्रतिषेधो विवक्षितः।
अथ संज्ञाभेदाःसंज्ञा च जीवानां बहुविधा । तत्र-दशविधा भगवतीसूत्रे ( शतक-७, उद्देश ८ ) प्रोक्ता
___ “कइ णं भंते ! सन्नाओ पन्नत्ताओ? गोयमा ! दस सन्नाओ पन्नत्ताओ, तंजहा-(१) आहारसन्ना, (२) भयसन्ना, (३) मेहुणसन्ना, (४) परिग्गहसन्ना, (५) कोहसन्ना, (६) माणसन्ना, (७) मायासन्ना, (८) लोभसन्ना, (९) लोगसन्ना, (१०) ओहसन्ना" इति।
जिस संज्ञा के द्वारा आत्मा की गति और आगति जीव जानता है, यहाँ उसीका निषेध समझना चाहिए।
संज्ञा के भेदजीवों की संज्ञा अनेक प्रकार की होती है । भगवतीसूत्र ( श० ६, उ० ८, में दश प्रकार की संज्ञा कही गई है, वह इस प्रकार है
प्रश्न-भगवान् ! संज्ञाएँ कितनी कही गई हैं।
उत्तर-गौतम ! दश संज्ञाएँ कही गई हैं। वे इस प्रकार हैं--- (१) आहार-संज्ञा, (२) भय-संज्ञा, (३) मैथुन-संज्ञा, (४) परिग्रह-संज्ञा, (५) क्रोध-संज्ञा (६) मान-संज्ञा, (७) माया-संज्ञा, (८) लोभ--संज्ञा, (९) लोक-संज्ञा और (१०) ओघ-संज्ञा।
જે સંજ્ઞા દ્વારા આત્માની ગતિ અને આગતિ જીવ જાણે છે. અહિં એને નિષેધ સમજે જોઈએ.
સંજ્ઞાના ભેદ– જીની સંજ્ઞા અનેક પ્રકારની હોય છે. ભગવતી સૂત્ર (શ. ૬. ઉ.૮)માં દસ પ્રકારની સંજ્ઞાઓ કહેવામાં આવી છે. તે આ પ્રમાણે છે –
પ્રશ્ન–ભગવાન ! સંજ્ઞાઓ કેટલી કહી છે? ઉત્તર-ગૌતમ! દસ સંજ્ઞાઓ કહી છે તે આ પ્રમાણે છે
(१) मा २-शा (२) मय-संज्ञा (3) भैथुन-सशा, (४) परियड-संज्ञा. (५) लोध-संशा (6) मान-सा (७) माया-संज्ञा (८) बम-संज्ञा (6) :सा मने (१०) साथ-सज्ञा.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ सु.२ संज्ञावर्णनम्
अथवा-संज्ञानं संज्ञा-चेतना, सा चाशातवेदनीयमोहनीयकर्मोदयजन्यविकारयुक्ता आहारादिसंज्ञादित्वेन व्यपदिश्यते । सा द्विधा-अनुभवनसंज्ञा, ज्ञानसंज्ञा च । तत्रानभवनसंज्ञा षोडशविधा। तत्र भगवतीसूत्रोक्तदशविधसंज्ञा उपादायाधिकाः षट् संज्ञाः समिलिताः षोडश भवन्ति । तत्र (१) सुखसंज्ञा, (२) दुःखसंज्ञा, (३) मोहसंज्ञा, (४) विचिकित्सासंज्ञा, (५) शोकसंज्ञा, (६) धर्मसंज्ञा चेति षड् अधिका विज्ञेयाः।
(१) आहारसंज्ञा(१) क्षुद्वेदनीयोदयात् कवलाद्याहारार्थ तथाविधपुद्गलोपादानक्रिया सम्यग् ज्ञायतेऽनयेत्याहारसंज्ञा। यद्वा-क्षुद्वेदनीयोदयसमुद्भवः आहाराभि
अथवा संज्ञानं-संज्ञा-चेतना, अर्थात् संज्ञा चेतना को कहते हैं । यह जब अशातावेदनीय और मोहनीय कर्म के उदय से जनित विकारों से युक्त होती है तब वह आहार आदि संज्ञा कहलाने लगती है । वह दो प्रकार की है-(९) अनुभवनसंज्ञा और (२) ज्ञानसंज्ञा । इन में से अनुभवनसंज्ञा सोलह प्रकार की है । भगवतीसूत्रोक्त दश संज्ञाओ में छह संज्ञाएँ मिला देने से सोलह हो जाती हैं। छह संज्ञाएँ ये हैं--(१) सुखसंज्ञा, (२) दुःखसंज्ञा, (३) मोहसंज्ञा, (४) विचिकित्सासंज्ञा, (५) शोकसंज्ञा, और (६) धर्मसंज्ञा।
(१) आहारसंज्ञा क्षुधावेदनीय के उदय से कवलाहार आदि के लिए योग्य पुद्गलों को ग्रहण करने की क्रिया जिस द्वारा सम्यक् प्रकार से जानी जाय वह आहारसंज्ञा कहलाती है । અથવા–સંજ્ઞાન એટલે સંજ્ઞા, તે ચેતના, અર્થાત ચેતનાને સંજ્ઞા કહે છે તે જ્યારે અસાતવેદનીય અને મેહનીય કર્મના ઉદયથી ઉત્પન્ન વિકાર યુક્ત હોય છે, ત્યારે તે આહાર આદિ સંજ્ઞા કહેવાય છે. તે બે પ્રકારની છે-(૧) અનુભવનસંજ્ઞા અને (૨) જ્ઞાનસંજ્ઞા. તેમાં અનુભવનસંજ્ઞા સોળ પ્રકારની છે, ભગવતીસૂત્રોક્ત દસ સંજ્ઞાઓમાં છ મેળવી દેવાથી સેળ થાય છે, છ સંજ્ઞાઓ આ છે –(૧) સુખસંજ્ઞા, (२) मसा, (3) भाडशा, (४) वियित्सिाशा, (५) संज्ञा भने (6) धर्मज्ञा .
(१) माहारसસુધા (ભૂખ) વેદનીયના ઉદયથી કવલાહાર આદિ માટે યોગ્ય પુગલેને ગ્રહણ કરવાની ક્રિયા જેના વડે સમ્યફ પ્રકારથી જાણી શકાય, તે આહારસંજ્ઞા કહેવાય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
१६८
आचारागसूत्रे लापरूप आत्मनः परिणामविशेषः। अभिलाषश्चात्र-'मदर्थमीदृशं वस्तु पुष्टिकर, यदीदं लभ्यते तदा मम हितं भविष्यती'-त्येवं विचारानुबद्धः स्वपुष्टितुष्टिकारणीभूतपतिनियतवस्तुप्राप्त्यर्थमात्मनः परिणामः। रिक्तोदरत्वाद् भोजनीयवस्तुश्रवण-दर्शन-संचिन्तनैश्चाहारसंज्ञा जायते । आहारादयः संज्ञाः एकेन्द्रियादिपश्चेन्द्रियपर्यन्तानां सर्वजीवानामासंसारं भवन्ति । जलाद्याहारोपजीवनाद् वनस्पत्यादीनामाहारसंज्ञा विज्ञायते । अथवा क्षुधावेदनीय कर्म के उदय से उत्पन्न होने वाली आहार की अभिलाषारूप आत्मा की परिणति आहारसंज्ञा कहलाती है। यहां अभिलाषा शब्द से 'इस प्रकार की वस्तु मेरे लिए पुष्टिकर है, यह वस्तु मिले तो मेरा हित होगा' ऐसे विचार से युक्त अपनी पुष्टि और सन्तोष के कारणभूत पदार्थ की प्राप्ति के लिए होने वाला अमा का परिणाम ग्रहण करना चाहिए। खाली पेट होने पर भोज्य वस्तु के श्रवण दर्शन और चिन्तन से आहारसंज्ञा उत्पन्न होती है। आहार आदि संज्ञाएं एकेन्द्रिय से लेकर पञ्चेन्द्रियपर्यन्त सभी जीवों को होती हैं, जब तक संसार का अन्त नहीं होता तब तक बनी रहती हैं। जल आदि आहार पर जीवित रहने के कारण बनस्पति आदि एकेन्द्रिय जीवों में भी आहारसंज्ञा का अस्तित्व प्रतीत होता है। અથવા સુધાવેદનીય કર્મના ઉદયથી ઉત્પન્ન થવા વાળી આહારની અભિલાષારૂચિ-ઈચ્છા રૂપ આત્માની પરિણતિ તે આહારજ્ઞા કહેવાય છે, અહિં અભિલાષા શબ્દથી “આ પ્રકારની વસ્તુ મારા માટે પુષ્ટિ કરનારી છે. આ વસ્તુ મળે તે મારૂં હિત થશે એવા વિચારથી યુક્ત પિતાની પુષ્ટિ અને સંતોષના કારણભૂત પદાર્થની પ્રાપ્તિ માટે વિચાર કરનાર આત્માનું પરિણામ, ગ્રહણ કરવું જોઈએ, ખાલી પેટ હોવાના કારણે ભેજ્ય (ભેજન કરવા યોગ્ય) વસ્તુના શ્રવણ, દર્શન અને ચિન્તનથી આહાર સંજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય છે. આહાર આદિ સંજ્ઞાઓ એકેન્દ્રિયથી આરંભીને પંચેન્દ્રિય સુધીના સર્વ જીવોને હોય છે, અને જ્યાં સુધી સંસારને અંત થતું નથી ત્યાં સુધી તે સંજ્ઞાઓ રહે છે. જલ વગેરેના આહાર પર જીવિત રહેવાના કારણે વનસ્પતિ આદિ એકેન્દ્રિય માં પણ આહારસંશાનું અસ્તિત્વ माय छे.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ.१ सू.२. संज्ञावर्णनम् १६९
(२) भयसंज्ञा(२) सनिमित्तमनिमित्तं वा भयमोहनीयोदयाद् भयोद्धान्तस्य मोहनीयान्तर्गतनोकपायरूपा नयनवदनविकृतरोमाञ्चाविर्भावादिक्रियालक्षणा स्वात्मनः परिणतिर्भयसंज्ञा । हीनबलत्वेन, भयवार्ताश्रवणभीषणदर्शनादिजनितबुद्धया, इहलोकादिभयजनकार्थपर्यालोचतेन वा भयसंज्ञा जायते । हस्तस्पर्शादिभीत्या स्वावयवसंकोचनादिना लज्जालुवल्ल्यादीनां भयसंज्ञा विज्ञायते ।
(३) मैथुनसंज्ञा(३) पुरुषवेदोदयान्मैथुनार्थ वनितालोकनप्रसन्नवदनसंस्तम्भितगात्र
(२) भयसंज्ञाकिसी कारण से या विना ही कारण भयमोहनीय कर्म के उदय से भयमीत पुरुषकी मोहके अन्तर्गत नोकषायरूप, नेत्रों में और मुख में विकार होना, रोमाञ्च होना आदि क्रियाएँ जिसका लक्षण है, ऐसी आत्मा की परिणति भयसंज्ञा कहलाती है, दुर्बलता से, भय उत्पन्न करने वाली बात सुनने से, भयङ्कर वस्तु के देखने से, तथा इहलोक आदि में भयजनक वस्तुका विचार करने से भयसंज्ञा उत्पन्न होती है। लजवन्ती आदि वनस्पतिया हाथ के स्पर्श के भय से अपने अवयवों को सिकोड लेती हैं, अतः उन में भयसंज्ञा की विद्यमानता प्रतीत होती है ।
(३) मैथुनसंज्ञापुरुषवेद-मोहनीय कर्म के उदय से मैथुन के लिए स्त्री को देखना, प्रसन्नवदन
(२) मय साકેઈ કારણથી અથવા વિના કારણે ભય થે, મેહનીય કર્મના ઉદયથી ભયભીત પુરુષની મોહને અંતગત નોકષાયરૂપ, નેત્રોમાં અને ચહેરામાં વિકાર થે, રોમાંચ થવું (રૂંવાડાં ઉભાં થવાં) વગેરે ક્રિયાઓ જેનું લક્ષણ છે, એવી આત્માની પરિણતિ તે ભયસંજ્ઞા કહેવાય છે. દુર્બળતાથી, ભય ઉત્પન્ન કરાવનારી વાત સાંભળવાથી, ભયંકર વસ્તુ દેખવાથી, તથા આ લેક વગેરેમાં ભયજનક વસ્તુને વિચાર કરવાથી ભયસંજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય છે. લજજાવંતી (લજજાળુ) આદિ વનસ્પતિઓ હાથને સ્પર્શ થવાથી ભય લાગ્યો હોય તેમ પિતાના અવયને સંકેચે છે તેથી તેમાં ભયસંજ્ઞાની વિદ્યમાનતા દેખાય છે.
(3) भैथुन संज्ञाપુરુષવેદ–મેહનીકમના ઉદયથી મિથુન માટે સ્ત્રી તરફ જોવું. હસતું સુખ प्र. आ.-२२
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे
शैथिल्योरुकम्पनादिक्रियारूपा आत्मनः परिणतिमैथुनसंज्ञा । रुधिरमांसोपचयेन, स्त्रीकथाश्रवणादिजनितमत्या, मैथुनचिन्तनेन च मैथुनसंज्ञा जायते । कुरुवकादिवनस्पतीनां कमनीयकामिनीभुजलतावगूहन - चरणावात कटाक्षविक्षेपादिभ्यः प्रसून पल्लवादिप्रसवदर्शनान्मैथुनसंज्ञा विज्ञायते ।
१७०
(४) परिग्रहसंज्ञा -
( ४ ) लोभमोहनीयोदयाद् धर्मसाधनव्यतिरिक्त- सचित्ताऽचित्तमिश्रवस्तूपादानादिमूर्छारूपा आत्मनः परिणतिः परिग्रहसंज्ञा । सचित्तादिवस्तुहोना, शरीर का स्तम्भित हो जाना, तथा उस में शिथिलता पैदा होना उरु (घुटनों के नीचे का भाग) आदि का कापना आदि क्रियारूप आत्मा की परिणति को मैथुनसंज्ञा कहते हैं । रक्त और मांस की अधिकता से, स्त्रीकथा आदि के श्रवण से उत्पन्न हुई बुद्धि से, और मथुन का विचार करने से मैथुनसंज्ञा उत्पन्न होती है । कुरुबक आदि वनस्पतियों में सुन्दरी कामिनी की भुजाओं के आलिङ्गन से, चरणाघात से, तथा कटाक्षपात आदि से फूल, पत्ता आदि उत्पन्न होते हैं, अतः वनस्पति में मैथुनसंज्ञा का अस्तित्व सिद्ध होता है ।
( ४ ) परिग्रहसंज्ञा -
लोभमोहनीय के उदय से धर्म के उपकरणों के अतिरिक्त दूसरे सचित्त अचित्त आत्मा की परिणति परिग्रहसंज्ञा कहलाती है ।
और मिश्र पदार्थों के ग्रहण आदि मूर्च्छारूप
થવું, શરીરનુ સ્તંભિત થઈ જવુ, તથા તેમાં શિથિલતા ઉત્પન્ન થવી, જાગ વગેરેનુ ક`પવું આદિ ક્રિયારૂપ આત્માની પરિણતિને મૈથુનસંજ્ઞા કહે છે. રક્ત (લેાહી) અને માંસની અધિકતાથી, સ્રીકથા વગેરે સાંભળવાથી ઉત્પન્ન થયેલી બુદ્ધિથી, અને મૈથુનના વિચાર કરવાથી મૈથુનસંજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય છે. કુરબક ( એક જાતનું વૃક્ષ) આદિ વનસ્પતિમાં સુંદરી કામિનીના હાથના આલિંગન थतां, ચરણાઘાતથી તથા કટાક્ષપાત આદિથી ફુલ, પત્તાં આદિ ઉત્પન્ન થાય છે, આ કારણથી વનસ્પતિમાં મૈથુનસ જ્ઞાનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ થાય છે.
(४) परिभ्रह संज्ञा
લાભમેહનીયના ઉદયથી ધર્મના ઉપકરણેા સિવાય ખીજા સચિત્ત, અચિત્ત અને મિશ્ર પદાર્થોનું ગ્રહણ કરવું વગેરે મૂર્છારૂપ આત્માની પરિણતિ તે પરિગ્રહસના
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७१
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ सू.२. संज्ञावर्णनम् परिग्रहदर्शनेन, परिग्रहचिन्तनेन, परिग्रहसंग्रहेण च परिग्रहसंज्ञा जायते । बिल्यादिवनस्पतीनां स्वपत्रैः पुष्पफलाच्छादनदर्शनात् परिग्रहसंज्ञा विज्ञायते ।
(५) क्रोधसंज्ञा(५) क्रोधमोहनीयोदयाद् जीवस्य जात्यादिमदजनिता कर्तव्याकर्तव्यविवेकापहारिका स्वपराप्रीतिरूपप्रज्वलनात्मिका विभावपरिणतिः क्रोधसंज्ञा ।
(६) मानसंज्ञा(६) मानमोहनीयोदयाद् अंहकाररूपा आत्मनो विभावपरिणतिर्मानसंज्ञा । देवगुरुधर्मादीनां महतामनादरणादिना मानसंज्ञा विज्ञायते ।। सचित्त आदि बस्तुओं का परिग्रह देखने से, परिग्रह का विचार करने से, और परिग्रहका संग्रह करने से परिग्रहसंज्ञा उत्पन्न होती है। बिल्व (बेल) आदि वनस्पतिया अपने पत्तों से फूल फल वगेरह को ढंक लेती हैं, इस से उनमें परिग्रहसंज्ञा का होना प्रतीत होता है।
(५) क्रोधसंज्ञाक्रोधमोहनीय के उदय से जीव में जातिमद आदि से उत्पन्न, तथा कर्तव्य अकर्तव्य का विवेक नष्ट कर देने वाली स्वपर की अप्रीतिरूप, तथा जलनरूप आत्मा की विभावपरिणति क्रोधसंज्ञा कहलाती है।
(६) मानसंज्ञामानमोहनीय के उदय से अहङ्काररूप आत्मा की विभावपरिणति मानसंज्ञा कहलाती है । देव गुरु धर्म आदि बडोंका अनादर आदि करने से मानसंज्ञा मालूम होती है । કહેવાય છે. સચિત્ત આદિ વસ્તુઓને પરિગ્રહ દેખાવાથી, પરિગ્રહને વિચાર કરવાથી અને પરિગ્રહ સંગ્રહ કરવાથી પરિગ્રહસંજ્ઞા ઉત્પન્ન થાય છે. બિલવ (બીલી) આદિ વનસ્પતિઓ પિતાનાં પાંદડાથી કુલ–ફલ વગેરેને ઢાંકી દે છે, તેથી વનસ્પતિમાં પરિગ્રહસંજ્ઞા દેખાય છે.
(५) ओघसाકેમેહનીય કર્મના ઉદયથી, જીવને જાતિમદ વગેરેથી ઉત્પન્ન, તથા કર્તવ્ય અકર્તવ્યને વિવેક નાશ કરવાવાળી સ્વ–પરની અપ્રીતિરૂપ તથા જવલનરૂપ આત્માની વિભાવપરિણતિ તે ક્રોધસંજ્ઞા કહેવાય છે.
(१) मानसाમાનમોહનીય કર્મના ઉદયથી અહંકારરૂપ આત્માની વિભાવપરિણતિ માનસંજ્ઞા કહેવાય છે. દેવ, ગુરૂ, ધર્મ આદિ મોટાઓનો અનાદર વગેરે કરવાથી માનસંજ્ઞા માલુમ પડે છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७२
आचाराङ्गसूत्रे (७) मायासंज्ञा(७) मायामोहनीयोदयात् कपटलक्षणा प्रवृत्तिर्जीवस्य विभावपरिणतिर्मायासंज्ञा। परवञ्चनेच्छया व्यामोहोत्पादकमनोवाक्कायव्यापारेण सा विज्ञायते ।
(८) लोभसंज्ञा(८) लोभमोहनीयोदयेन सचित्तादिवस्तुगृद्धिरूपा जीवस्य विभावपरिणतिर्लोभसंज्ञा । आरम्भपरिग्रहादिप्रवृत्त्या लोभसंज्ञा विज्ञायते ।
(९) लोकसंज्ञा___ (९) ज्ञानावरणीयक्षयोपशमेन मोहनीयकर्मोदयेन च कुबुद्धिजनिततर्क
(७) मायासंज्ञामायामीहनीय के उदय से जीव को कपटरूप विभावपरिणति मायासज्ञा कहलाती है । दूसरे को ठगने की इच्छा से मोहजनक मन, वचन और काय के व्यापार से उस की प्रतीति होती है।
(८) लोभसंज्ञालोभमोहनीय के उदय से सचित्त आदि वस्तुओं में आसक्तिरूप जीवकी विभावपरिणति लोभसंज्ञा कहलाती है। आरम्भ परिग्रह आदि की प्रवृत्ति से लोभसंज्ञा का पता चलता है।
(९) लोकसंज्ञाज्ञानावरण कर्म के क्षयोपशम से और मोहनीय कर्म के उदय से कुबुद्धिजनित
(७) मायासाમાયામોહનીય કર્મના ઉદયથી જીવની કપટપ વિભાવપરિણતિ માયા–સંજ્ઞા કહેવાય છે. બીજાને ઠગવાની ઈચ્છાથી, મેહજનક મન, વચન અને કાયાના વ્યાપારથી તેની પ્રતીતિ થાય છે.
(८) सोलाલભહનીય કર્મના ઉદયથી સચિત્ત આદિ વસ્તુઓમાં આસકિતરૂપ જીવની વિભાવપરિણતિ તે લેભસંજ્ઞા કહેવાય છે. આરંભ-પરિગ્રહ આદિની પ્રવૃત્તિથી લાભ સંજ્ઞાન પતે લાગે છે.
__(6)
A uજ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષપશમથી અને મિહનીયકમના ઉદયથી કુબુદ્ધિજનિતા
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि टीका अध्य. १ उ.१ सू. २ संज्ञावर्णनम् रूपा आत्मनो विभावपरिणतिर्लोकसंज्ञा। यथा-"अपुत्रस्य गतिर्नास्ती"-त्यादि ।
(१०) ओघसंज्ञा(१०) ज्ञानावरणीयाल्पक्षयोपशमसमुद्भूता, अव्यक्तोपयोगरूपा जीवस्य परिणतिः ओघसंज्ञा । सा लतादीनां प्रतानारोहणादिना ज्ञायते ।
(११) मुखसंज्ञा(११) संसारिणां सातवेदनीयोदयात् सकलेन्द्रियाणामनुकूलतया ज्ञायमाना आत्मनः परिणतिः सुखसंज्ञा । तर्करूप आत्मा की विभावपरिणति लोकसंज्ञा कहलाती है; यथा-"निपूते को सद्गति नहीं मिलती" आदि।
(१०) ओघसंज्ञाज्ञानावरणीय कर्म के अल्प क्षयोपशम से उत्पन्न होने वाली तथा अव्यक्त (अप्रकट) उपयोगरूप जीव का विभावपरिणमन ओघसंज्ञा कहलाती है। लता वगैरह का मंडप पर चढने आदि से उसका ज्ञान होता है
(११) सुखसंज्ञासंसारी जीवोंको सातावेदनीय के उदय से सब इन्द्रियों के अनुकूल प्रतीत होने वाली आत्मा की एक विशिष्ट परिणतिको सुखसंज्ञा कहते हैं । તરૂપ આત્માની વિભાવપરિણતિ લેક સંજ્ઞા કહેવાય છે. જેમ-અપત્રિયાને સગતિ મળતી નથી.”
(10) आधसशाજ્ઞાનાવરણીય કર્મના અલ્પ શોપશમથી ઉત્પન્ન થનારી અને અપ્રગટ ઉપયોગ રૂપ જીવનું વિભાવપરિણમન તે ઘસંજ્ઞા કહેવાય છે, વેલો વગેરેનું મંડપ ઉપર ચઢવું વગેરેથી તેનું જ્ઞાન થાય છે.
(११) सुमसाસંસારી જીવેને સાતવેદનીયના ઉદયથી સર્વ ઈન્દ્રિમાં અનુકૂલતાનું ભાન કરાવનારી આત્માની એક વિશિષ્ટ પરિણતિને સુખસંજ્ઞા કહે છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७४
आचारागसूत्रे (१२) दुःखसंज्ञा(१२) संसारिणामसातवेदनीयोदयात् सकलेन्द्रियाणां प्रतिकूलतया ज्ञायमाना विविधतापानुभवरूपा जीवस्य परिणतिर्दुःखसंज्ञा ।
(१३) मोहसंज्ञा(१३) मोहनीयकर्मोदयाद् मिथ्यादर्शनरूपा ज्ञानादिगुणरोधकसकलपापस्थानहेतुरात्मनो विभावपरिणतिर्मोहसंज्ञा । कुदेवकुगुरुकुधर्मादौ प्रवृत्त्या मोहसंज्ञा विज्ञायते ।
(१४) विचिकित्सासंज्ञा(१४) मोहनीयोदयाद् ज्ञानावरणीयोदयाच्च संशयरूपा जीवस्य परिणति
(१२) दुःखसंज्ञासंसारी जीवों को असातावेदनीय के उदय से सब इन्द्रियों के प्रतिकूल प्रतीत होने वाली, विविध प्रकार के संतापों का अनुभवरूप जीव की परिणति दुःखसंज्ञा कहलाती है।
(१३) मोहसंज्ञामोहनीय कर्म के उदय से मिथ्यादर्शनरूप, तथा ज्ञानादि गुणों का निषेध करने वाली, समस्त पापस्थानकों का कारणरूप आत्मा की विभावपरिणति मोहसंज्ञा है। कुदेव कुगुरु और कुधर्म आदि में प्रवृत्ति होने से मोहसंज्ञा का ज्ञान होता है ।
(१४) विचिकित्सासंज्ञामोहनीय और ज्ञानावरण कर्म के उदय से संशयरूप आत्मा का परिणमन विचिकित्सा
(१२) :સંસારી અને અસાતવેદનીયના ઉદયથી સર્વ ઈન્દ્રિમાં પ્રતિકૂળતાનું ભાન કરાવવા વાળી, વિવિધ પ્રકારના સંતાપોના અનુભવરૂપ જીવની પરિણતિ તે દુઃખસંજ્ઞા उपाय छे.
(23) भासाમેહનીય કર્મના ઉદયથી મિથ્યાદર્શન, તથા જ્ઞાનાદિ ગુણને નિરોધ કરવાવાળી, સમસ્ત પાપસ્થાનના કારણરૂપ આત્માની વિભાવપરિણતિ તે મેહસંજ્ઞા છે. કુદેવ, કુગુરુ અને કુધર્મ આદિમાં પ્રવૃત્તિ હોવાના કારણે મેહસંજ્ઞાનું જ્ઞાન थाय छे.
(१४) विधिस्सिासમેહનીય અને જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ઉદયથી સંશયરૂ૫ આત્માનું પરિણમન તે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य. १ उ. १ सू.२ संज्ञावर्णनम्
१७५
विचिकित्सा संज्ञा । यथा दानादिधर्मस्य फलं प्रति संशयः । सा द्विधा - देशतः, सर्वतश्च । ' द्वाविंशतिपरिषहसनब्रह्मचर्य केशोल्लुञ्चनादिक्लेश सहनस्य फलं भविष्यति न वे ' - तिरूपा देशतः । ' परलोकादि सत्यं न वे'- तिरूपा, सर्वज्ञप्ररूपितजीवादितत्त्वं यथार्थं न वे ' - त्यादिरूपा वा सर्वतः ।
(१५) शोकसंज्ञा -
(१५) मोहनीयकर्मोदयादिष्टवियोगजनिता विमलाप - वैमनस्यरूपा आत्मनः परिणतिः शोकसंज्ञा । सा चाक्रन्दनादिना ज्ञायते ।
(१६) धर्मसंज्ञा
(१६) मोहनीयक्षयोपशमेन सर्वविरति - देशविरतिलक्षणा कर्मक्षयजनकसंज्ञा कहलाती है । जैसे- दान धर्म आदि के फल में संदेह होना । यह संज्ञा दो प्रकार की है-देश और सर्व से। 'बाईस परीषहों के सहने का, ब्रह्मचर्य पालने का, केशलोच आदि क्लेश सहने का फल मिलेगा या नहीं ?' इस प्रकार का संशय होना देशतः विचिकित्सासंज्ञा है । 'वास्तव में परलोक है या नहीं, सर्वज्ञ के द्वारा प्ररूपित जीव आदि तत्व यथार्थ हैं या नहीं ?' इस प्रकार का संशय सर्वतः विचिकित्सा संज्ञा है ।
(१५) शोकसंज्ञा -
मोहनीय कर्म के उदय से इष्टवियोग से उत्पन्न होनेवाली विलाप और विमनस्कतारूप आत्मा की परिणति शोकसंज्ञा कहलाती है ।
(१६) धर्मसंज्ञा —
मोहनीय कर्म के क्षयोपशम से कर्मक्षयजनक सर्वविरति तथा देशविरति વિચિકિત્સાસના કહેવાય છે. જેમકે:-દાન ધર્મ આદિના ફલમાં સ ંદેહ થવા. આ संज्ञा मे अारनी होय छे - (१) देशथी, (२) सर्वथी, 'खावीश परिषहोनु सहन કરવું તે, બ્રહ્મચર્ય પાલન કરવું તે, કેશનું લેાચન કરવું વગેરે કલેશ સહન કરવાનુ કુલ મળશે કે નહિ ? - આ પ્રકારના સંશય તે દેશથકી વિચિકિત્સાસંજ્ઞા છે. વાસ્તવમાં પરલેાક છે કે નહિ, સર્વજ્ઞદ્વારા પ્રરૂપિત જીવ આદિ તત્વા યથાર્થ છે કે નહિ’ આ પ્રકારના સંશય તે સર્વથકી વિચિકિત્સાસંજ્ઞા છે.
(१५) शोसंज्ञा
માહનીય કર્મના ઉદ્દયને લીધે, ઈવિયેાગથી ઉત્પન્ન થવા વાલી, વિલાપ અને મિનસ્કતા ( વ્યાકુલ ચિત્ત) રૂપ આત્માની પરિણતિ શાકસંજ્ઞા કહેવાય છે.
(१६) धर्मसंज्ञा
માહનીયકમના ક્ષાપશમથી કર્મક્ષયજનક સવિરતિ તથા દેશિવરતિ પ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७६
आचाराङ्गसूत्रे सर्वविरतिदेशविरतिरूपाऽऽत्मनः स्वभावपरिणतिः धर्मसंज्ञा । सा जीवरक्षणादिव्यापारेण ज्ञायते ।
ज्ञानसंज्ञाभेदाःज्ञानसंज्ञा तु मतिश्रुतादिभेदात् पञ्चधा--(१) मतिज्ञानं, (२) श्रुतज्ञानं, (३) अवधिज्ञानं, (४) मनःपर्ययज्ञानं, केवलज्ञानं, चेति ।
(१) मतिज्ञानम् - मननं मतिरवबोधः। मतिश्चासौ ज्ञानं च मतिज्ञानम् । अत्र ज्ञानशब्दः सामान्यज्ञानवाचकः । इन्द्रिय-नोइन्द्रिजयन्यं ज्ञानं मतिर्ज्ञानविशेषः, अतः सामान्यविशेषयोनियोः सामानाधिकरण्यम् । रूप आत्मा की स्वभावपरिणति को धर्मसंज्ञा कहते हैं। जीवरक्षा आदि व्यापारों से उसका ज्ञान होता है।
ज्ञानसंज्ञा के भेद मति, श्रुत आदिके भेद से ज्ञानसंज्ञा पांच प्रकार की है। वह इस प्रकार(१) मतिज्ञान, (२) श्रुतज्ञान, (३) अवधिज्ञान, (४) मनःपर्ययज्ञान, और (५) केवलज्ञान ।
(१) मतिज्ञान मनन करना मति है, अर्थात् बोध । मतिरूप ज्ञान मतिज्ञान कहलाता है । यहाँ ज्ञान शब्द सामान्य ज्ञान का वाचक है । 'इन्द्रिय और मनसे होनेवाला ज्ञान मति है'। ऐसा अर्थ करने से सामान्य और विशेष ज्ञानों में समानाधिकरणता हो जाती है। આત્માની સ્વભાવપરિણતિને ધર્મસંજ્ઞા કહે છે. જીવરક્ષા આદિ વ્યાપાથી તેનું જ્ઞાન થાય છે.
જ્ઞાનસંજ્ઞાના ભેદ– મતિ, શ્રત આદિ ભેદ વડે-કરી જ્ઞાનસંજ્ઞા પાંચ પ્રકારની કહી છે તે આ प्रभा छ-(१) भतिज्ञान, (२) श्रुतज्ञान, (3) अवधिज्ञान, (४) मन:५ययज्ञान, मने (५) वसज्ञान.
(१) भतिज्ञानમનન કરવું તે મતિ છે. અર્થાત્ બેધ છે, મતિરૂપ જ્ઞાન તે મતિજ્ઞાન કહેવાય છે. અહિં જ્ઞાન શબ્દ સામાન્ય જ્ઞાનને વાચક છે. “ઈન્દ્રિય અને મનથી ઉત્પન્ન જ્ઞાન તે મતિ છે' એ અર્થ કરવાથી સામાન્ય અને વિશેષ જ્ઞાનમાં સમાનાघियता (समाना) / लय छे.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७७
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ.१ सू.२ ज्ञान (५)
(२) श्रुतज्ञानम्श्रुतं श्रुतिः श्रवणं ज्ञानविशेषः । तच्च कीदृशम् ? उच्यते-शब्दस्य श्रवणेन, भाषणादिना वा यज्ज्ञानमुत्पद्यते तदेव श्रुतम् ।
अत्र श्रुतशब्देन ज्ञानं गृह्यते, ज्ञानप्रभेदप्रकरणान्तःपातित्वात् । न तु श्रूयते इति व्युत्पत्त्या शब्दार्थकः श्रुतशब्दः । लब्धिरूपे मतिज्ञाने सति पश्चात्-श्रुतज्ञानमुत्पद्यते, न तु मतिज्ञानाभावे, अतो मतिज्ञानं कारणं श्रुतज्ञानस्य । ननु मतिज्ञानमेव श्रुतज्ञानं संपद्यते, यथा-मृत्तिकैव घटः, तन्तुरेव पटः,
(२) श्रुतज्ञानश्रुति या श्रवण (सुनना), यह एक प्रकार का ज्ञान कहलाता है। शब्द के श्रवण से या भाषण आदि से वाच्य-वाचकभाव सम्बन्ध के अनुसार जो पदार्थ का ज्ञान होता है उसे श्रुतज्ञान कहते हैं।
यहाँ 'श्रुत' शब्द से ज्ञान का ग्रहण किया जाता है, क्यों कि वह ज्ञान के प्रभेदों के अन्तर्गत है, किन्तु 'श्रूयते' इस व्युत्पत्ति से शब्दार्थक श्रुत-शब्द नहीं है । लब्धिरूप मतिज्ञान के होने पर बादमें श्रुतज्ञान उत्पन्न होता है, मतिज्ञान के अभाव में नहीं होता, अत एव मतिज्ञान श्रुतज्ञान का कारण है।
शङ्का-मतिज्ञान ही श्रतज्ञानरूप में परिणत हो जाता है, जैसे मिट्टी धटरूप में पलट जाती है, और तन्तु पट (वस्त्र) रूप में बदल जाते हैं, ऐसी स्थिति में भगवान्ने श्रुतज्ञान का पृथक् ग्रहण किस प्रयोजन से किया है ?
(२) श्रुतज्ञानકૃતિ અથવા શ્રવણ-સાંભળવારૂપ એક પ્રકારનું જ્ઞાન તે શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય છે. શ્રુત-જ્ઞાન કેવું હોય છે? શબ્દના સાંભળવાથી અથવા ભાષણ આદિથી, વાગ્ય–વાચક ભાવ સંબધ પ્રમાણે જે પદાર્થનું જ્ઞાન થાય છે, તેને શ્રુતજ્ઞાન કહે છે.
અહિં કૃત-શબ્દથી જ્ઞાન ગ્રહણ કરી શકાય છે. કેમકે તે જ્ઞાનના પ્રત્યેની અંદર છે, પરંતુ “શ્રયતે આ વ્યુત્પત્તિથી શબ્દાર્થક કૃત–શબ્દ નથી. લબ્ધિરૂપ મતિજ્ઞાન થયા પછી શ્રુતજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે, મતિજ્ઞાનના અભાવમાં થતું નથી તે કારણથી મતિજ્ઞાન તે શ્રુતજ્ઞાનનું કારણ છે.
શંકા–મતિજ્ઞાન જ શ્રુતજ્ઞાનરૂપમાં પરિણત થઈ જાય છે, જેમકે માટી ઘટ રૂપમાં ફરી જાય છે. અને તેનું વસ્ત્રરૂપમાં બદલાઈ જાય છે. એવી સ્થિતિમાં ભગવાને શ્રુતજ્ઞાનનું જુદુ ગ્રહણ શું પ્રજનથી કર્યું? प्र आ-२३
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७८
आचाराङ्गसूत्रे तर्हि श्रुतज्ञानस्य पृथगुपादानं भगवता किमर्थं कृतम् ? उच्यते-दृष्टान्तद्वयमिदं विषमम् , यथा घटप्रादुर्भावे पिण्डाकारा मृत्तिका प्रणश्यति, पटोत्पत्तौ सत्यां तन्तुपुञश्च, तथा श्रुतज्ञाने समुपन्ने मतिज्ञानं न प्रणश्यति, उक्तञ्च भगवता
'जत्थ मई तत्थ सुयं, जत्थ सुर्य तत्थ मई' (नन्दी.) छाया-यत्र मतिस्तत्र श्रुतं, यत्र श्रुतं तत्र मतिः।।
श्रुतस्य सद्भावे मतेविद्यमानता भगवताऽभिहिता, तस्मादपेक्षाकारणमेव मतिज्ञानं श्रुतज्ञानस्येति मन्तव्यम् , तथा च-मतिज्ञानपूर्वकमिन्द्रियमनोजन्यमाप्तवचनानुसारि ज्ञानं श्रुतज्ञानमिति निष्कर्षः । इति । ___ 'श्रूयते यत् तच्छुत'-मितिव्युत्पत्त्या श्रुतशब्देनाप्तवचनमपि गृह्यते
समाधान-ये दोनों दृष्टान्त विषम हैं, जैसे-घट प्रकट होने पर पिण्डाकार मिट्टी मिट जाती है, और जैसे पटकी उत्पत्ति होने पर तन्तुओं का पुत्र नष्ट हो जाता है, उस प्रकार श्रुतज्ञान उत्पन्न होने पर मतिज्ञान नष्ट नहीं होता। भगवानने कहा है--
“जहाँ मतिज्ञान है वहाँ श्रुतज्ञान है, जहाँ श्रुतज्ञान है वहाँ मतिज्ञान है।" श्रतज्ञान के सद्भाव में मतिज्ञान का अस्तित्व भगवानने बतलाया है, अत एव मतिज्ञान श्रुतज्ञान का अपेक्षाकारण ही है, ऐसा मानना चाहिए। तात्पर्य यह निकलता है किमतिज्ञानपूर्वक इन्द्रिय और मनसे उत्पन्न होने वाला, तथा आप्तवाक्यका अनुसरण करने वाला ज्ञान श्रुतज्ञान है।
'जो सुनाजाय वह श्रुत है' इस व्युत्पत्ति के अनुसार 'श्रुत' शब्द से आप्त
સમાધાન-એ બંને દષ્ટાંત વિષમ છે, જેમકે ઘટ પ્રગટ થતાં પિંડાકાર માટી મટી જાય છે, જેમ વસ્ત્રની ઉત્પત્તિ થતાં તંતુઓને જ નાશ પામે છે, તે પ્રમાણે શ્રતજ્ઞાન ઉત્પન્ન થતાં મતિજ્ઞાન નાશ પામતું નથી. ભગવાને કહ્યું છે કે –
જ્યાં મતિજ્ઞાન છે ત્યાં શ્રુતજ્ઞાન છે, જ્યાં શ્રુતજ્ઞાન છે ત્યાં મતિજ્ઞાન છે” શ્રુતજ્ઞાનના સદ્દભાવમાં મતિજ્ઞાનનું અસ્તિત્વ ભગવાને બતાવ્યું છે. એ કારણથી મતિજ્ઞાન, કૃતજ્ઞાનનું અપેક્ષાકરણ જ છે. એમ માનવું જોઈએ, તે તાત્પર્ય એ નીકળ્યું કે મતિજ્ઞાનપૂર્વક, ઈન્દ્રિય અને મનથી ઉત્પન્ન થવાવાળું, તથા આપ્તવાકયનું અનુસરણ કરવાવાળું જ્ઞાન તે શ્રુતજ્ઞાન છે.
જે સાંભળવામાં આવી શકે તે શ્રુત છે આ વ્યુત્પત્તિ પ્રમાણે “શ્રુત શાદથી
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ सु.२ ज्ञान (५)
१७९ तस्मिन् पक्षे-श्रुतस्याप्तवचनस्य ज्ञान, श्रुतज्ञानमिति षष्ठीतत्पुरुषः। आप्तो रागादिरहितः सर्वज्ञस्तस्य वचनम्-आप्तवचनम् । तदर्थाध्यवसायरूपं ज्ञानं श्रुतज्ञानमिति । अध्यवसायो निर्णयः । श्रुतज्ञानं प्रति शब्दस्य निमित्तकारणतया शब्देऽपि श्रुतव्यपदेशो भवति । ज्ञानभेदव्यवस्थायां तु श्रुतशब्दः श्रवणार्थवाचीत्यवधेयम् ।
(३) अवधिज्ञानम्अवशब्दोऽधःशब्दार्थः, अवअधः विस्तृतं वस्तु धीयते-ज्ञायतेऽनेनेत्यवधिः। अवधिश्वासौ तज्ज्ञानं चेति विग्रहः । विस्तृतविषयकं ज्ञानमवधिवचन का भी ग्रहण होता है। उस पक्ष में श्रुत का अर्थात् आप्तवचन का ज्ञान श्रतज्ञान है, ऐसा षष्ठीतत्पुरुष समास होगा । आप्त अर्थात् रागादिसे रहित सर्वज्ञ, उनका वचन आप्तवचन कहलाता है । अध्वयसाय अर्थात् निश्चय । ऐसा अध्यवसायरूप अर्थात् पदार्थ का निश्चयात्मक ज्ञान श्रुतज्ञान होता है। शब्द, श्रुतज्ञान में निमित्त कारण है, इस लिथे शब्द भी त कहलाता है, किन्तु ज्ञान-भेदकी व्यवस्था में श्रुत-शब्द श्रवण अर्थ का वाचक है।
(३) अवधिज्ञान'अव का अर्थ है 'अधः' अर्थात् नीचे। तात्पर्य यह है कि जो ज्ञान अधोदिशा की वस्तु को विस्तार से जानता है वह अवविज्ञान कहलाता है। अवधिरूप ज्ञान अवधिज्ञान है, अर्थात् विस्तृतविषयक ज्ञान । जैसे-अनुत्तरोपपातिक देव अवधिज्ञान
આપ્તવચનનું ગ્રહણ થઈ શકે છે. તે પક્ષમાં શ્રતનું અર્થાત્ આતવચનનું જ્ઞાન તે શ્રુતજ્ઞાન છે. એ પ્રમાણે ષષ્ઠીતપુરૂષ સમાસ થશે. આપ્ત અર્થાત્ રાગાદિથી રહિત, સર્વજ્ઞ, તેનું વચન તે આપ્તવચન કહેવાય છે અધ્યવસાય અર્થાત નિશ્ચય, એવા અધ્યવસાયરૂપ અર્થાત્ પદાર્થનું નિશ્ચયાત્મક જ્ઞાન તે શ્રુતજ્ઞાન કહેવાય છે. શબ્દ, શ્રતજ્ઞાનમાં કારણ છે, એટલા માટે શબ્દ પણ શ્રુત કહેવાય છે, પરંતુ જ્ઞાન-ભેદની વ્યવસ્થામાં શ્રુત-શબ્દ સાંભળવું એ અર્થને વાચક છે.
(3) अविशनઅવને અર્થ છે “અધઃ' અર્થાત્ નીચે, તાત્પર્ય એ છે કે-જે જ્ઞાન અધે દિશાની વસ્તુઓને વિસ્તારથી જાણે છે, તે અવધિજ્ઞાન કહેવાય છે. અવધિરૂપ જ્ઞાન અવધિજ્ઞાન છે, અર્થાત્ વિસ્તૃતવિષયક જ્ઞાન. જેમકે -અનુત્તરપપાતિક દેવ અવધિ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८०
आचारागसूत्र ज्ञानम् । यथा-अनुत्तरोपपातिका देवा अवधिज्ञानवलेन भगवन्तमापृच्छय जीवादितत्वस्वरूपं निर्धारयन्ति ।
यद्वा-' अवधिना ज्ञानम् ' इति तृतीयासमासः । अवधिर्मर्यादा-'रूपिद्रव्याण्येव विषयीकरोति नेतराणी'-तिव्यवस्थारूपा, तथा चायमर्थः-अरूपिद्रव्यपरिहारेण रूपिद्रव्यमात्रविषयकं ज्ञानमवधिज्ञानमिति ।
यद्वा-अधोऽधोऽधिकं पश्यति येन तदवधिज्ञानम् । तच्च चतुर्गतिवर्तिनां जीवानामिन्द्रियमनोनिरपेक्षं प्रतिविशिष्टक्षयोपशमनिमित्तकं रूपिद्रव्यसाक्षात्कारजनकं भवति । एतस्य ज्ञानस्य देव-मनुष्य-तिर्यङ्-नारका अधिकारिणः । के बल से भगवान् से प्रश्न पूछ कर जीवादितत्त्वों का स्वरूप निश्चित कर लेते हैं।
अथवा-अवधि के साथ जो ज्ञान हो वह अवधिज्ञान कहलाता है। अवधिका अर्थ है मर्यादा । अवधिज्ञान, रूपी द्रव्यों को ही जानता है, अरूपी को नहीं, वह व्यवस्था ही यहाँ मर्यादा समझनी चाहिए। तात्पर्य यह हुआ कि-अरूपी द्रव्यों को छोडकर केवल रूपी द्रव्यों को जानने वाला ज्ञान अवधिज्ञान कहलाता है।
अथवा-जिस ज्ञान के द्वारा नीचे नीचे अधिक जाना जाय वह अवधिज्ञान है। यह ज्ञान चारों गतियों के जीवों को हो सकता है। यह, सिर्फ रूपी पदार्थों को साक्षात् जानता है, और विशिष्ट क्षयोपशम से उत्पन्न होता है। देव, मनुष्य, तिर्यञ्च और नारकी, सभी इस ज्ञान के अधिकारी हैं, अर्थात् यह चारों को हो सकता है। જ્ઞાનના બળથી ભગવાનને પ્રશ્ન પૂછીને જીવાદિ તને નિશ્ચય કરી લે છે. અથવાઅવધિની સાથે જે જ્ઞાન થાય છે તે અવધિજ્ઞાન કહેવાય છે. અવધિને અર્થ છે મર્યાદા, અવધિજ્ઞાન, રૂપી કને જ જાણે છે, અરૂપી દ્રવ્યોને જાણતું નથી, આ વ્યવસ્થા જ અહિં મર્યાદા સમજવી જોઈએ. તાત્પર્ય એ થયું કે અરૂપી–દ્રવ્યને છેડીને કેવળ રૂપી દ્રવ્યોને જાણવાવાળું જ્ઞાન તે અવધિજ્ઞાન કહેવાય છે. અથવા જે જ્ઞાન દ્વારા નીચે–નીચે વિશેષ જાણવામાં આવે, તે અવધિજ્ઞાન છે. તે જ્ઞાન ચાર ગતિએના જીવને થઈ શકે છે, માત્ર રૂપી પદાર્થોને સાક્ષાત્ જાણે છે, અને વિશિષ્ટ લયોપશમથી ઉત્પન્ન થાય છે, દેવ, મનુષ્ય, તિર્યંચ અને નારકી, આ સર્વ તે જ્ઞાનના અધિકારી છે, અર્થાત્ એ ચારેયને અવધિજ્ઞાન થઈ શકે છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ सू.२ ज्ञान (५)
(४) मनःपर्ययज्ञानम्पर्ययनं-सर्वतः परिच्छेदनम्-अवबोधनं पर्ययः। मनसः पययो मनःपर्ययः, मनोविषयकः, स चासौ ज्ञानं च मनःपर्ययज्ञानम् । यद्वा मनःपर्ययस्य ज्ञानं मनःपर्ययज्ञानम् ।
मनो द्विविधं द्रव्यभावभेदात् । तत्र द्रव्यमनो मनोवर्गणाः । संज्ञिना मनोवर्गणा गृहीनाः सत्यो मन्यमानाश्चिन्त्यमाना भावमनोऽभिधीयते ।
तत्रेह भावमनः परिगृह्यते । भावमनसः पर्ययाश्च परेषां सार्धतृतीयद्वीपाभ्यन्तरवर्तिसंज्ञिपञ्चेन्द्रियाणां चिन्त्यमानविषयाध्यवसायरूपाः। यथा-अन्यः
(४) मनःपर्ययज्ञानपर्यय अर्थात् जानना, मन को सर्वथा जानना मनःपर्ययज्ञान है, अर्थात् मनोविषयक, सम्पूर्ण ज्ञान मनःपर्ययज्ञान कहलाता है। अथवा-मनःपर्यय (मनके पर्यवों) का ज्ञान मनःपर्ययज्ञान कहलाता है।
मन दो प्रकार का है-द्रव्य-मन और भाव-मन । मनोवर्गणाओं को द्रव्यमन कहते हैं। संज्ञो जीव द्वारा ग्रहण की हुई मनोवर्गणाएँ जब चिन्तन की जाती हैं वे भावमन कहलाती हैं।
मनःपर्यय ज्ञान के प्रकरण में भावमन ही लिया जाता है। अढाई द्वीप के अन्तर्गत संज्ञी पञ्चेन्द्रिय जीवों के द्वारा चिन्तन किये जाने वाले, विषयाध्यवसायरूप पर्ययों को मनःपर्यय ज्ञान जानता है। जैसे-कोई दूसरा जीव ऐसा विचार करे-आत्मा कैसा
(४) मन:पय ज्ञानપર્યય અર્થાત્ જાણવું, મનને જાણવું તે મન:પર્યય જ્ઞાન છે. અર્થા–મન વિષયકનું સંપૂર્ણ જ્ઞાન મન:પર્યય કહેવાય છે. અથવા મન:પર્યયનું જ્ઞાન તે મનઃપર્યયજ્ઞાન કહેવાય છે.
मन में प्रश्न छ-(१) द्रव्यमान भने (२) भापमान, मनोयन द्रव्यમન કહે છે, અને સંસી જીવ દ્વારા ગ્રહણ કરાએલી મને વર્ગણાઓનું જ્યારે ચિંતન કરવામાં આવે છે તેને ભાવમન કહે છે.
મન:પર્યય જ્ઞાનના પ્રકરણમાં ભાવમન જ લેવામાં આવે છે. અઢી દ્વીપના સંસી પંચેન્દ્રિય જીવે દ્વારા ચિન્તન કરવામાં આવતા વિષયોધ્યવસાયરૂપ પર્યને મન:પર્યય જ્ઞાન જાણે છે. જેમ કે-કઈ બીજે જીવ એ વિચાર કરે-આત્મા કે,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८२
आचारागसूत्रे कश्चिदेवं चिन्तयेत्-‘आत्मा कीदृशः ? अरूपी, चेतनास्वभावः, कर्मणां कर्ता, तत्फलभोक्ता चेत्यादयो ये ज्ञानविशेषरूपास्तस्यात्मनः परिणामास्तेषां यद् ज्ञानं तन्मनःपर्ययज्ञानम् ।
मनःपर्ययज्ञानी च मनःपर्ययानेव प्रत्यक्षीकरोनि न तु बाह्य वस्तु । न च'मनःपर्ययज्ञानिना बाह्य वस्तु न ज्ञायते' इति वाच्यम् , अनुमानतस्तस्य बाह्यवस्तुज्ञानसद्भावात् । यथा-विशिष्टक्षायोपशमिकप्रतिभाशाली प्रेक्षावान् प्रशान्तः कस्यचिदाकारेगितादिकं विलोक्य तदीयमनोगतं भावं सामर्थ्य चानुमानतो विजानाति। है ? अरूपी, चेतनास्वरूप, कर्मों का कर्ता, कर्मफलभोक्ता, इत्यादि आत्मा के जो ज्ञानविशेषरूप परिणाम हैं; उन्हें जानना मनःपर्ययज्ञान है । मनःपर्ययज्ञानी जीव, मन के पर्यायों को ही प्रत्यक्ष करता है, बाह्य वस्तु को नहीं । परन्तु यह कहना ठीक नहीं है कि-मनःपर्ययज्ञानी बाह्य वस्तुओं को जानता ही नहीं है। मनःपर्ययज्ञानी को अनुमान से बाह्य पदार्थों का ज्ञान होता है। जैसे-विशिष्टक्षयोपशमजन्य प्रतिभा वाला बुद्धिमान् पुरुष किसी के इशारे या चेष्टा को देखकर उसके मनका भाव और उसका सामर्थ्य अनुमान से जान लेता है, इसी प्रकार मनःपर्ययज्ञानी दूसरे के भावरूप मन को पूर्णतया प्रत्यक्ष करके अनुमान से बाह्य वस्तु को जान लेता है कि-'इसने अमुक वस्तु का विचार किया है। बाह्य पदार्थों का विचार करते समय उसी पदार्थ के आकार का मन हो जाता है।
છે? અપી, ચેતના-સ્વરૂપ, કર્મોને કર્તા, કફલકતા, ઈત્યાદિ આત્માના જ્ઞાન વિશેષરૂપ જે પરિણામ છે, તેને જાણવા તે મન:પર્યય જ્ઞાન છે.
મન:પર્યય જ્ઞાની જીવ મનના પર્યાને જ પ્રત્યક્ષ કરે છે બહારની વસ્તુઓને નહિ. પરંતુ એમ કહેવું ઠીક નથી કે-મન:પર્યયજ્ઞાની બહારની વસ્તુઓને જાણતા જ નથી, મન:પર્યયજ્ઞાનીઓને અનુમાનથી બહારની વસ્તુઓનું જ્ઞાન હોય છે. જેમકે – વિશિષ્ટક્ષપશમજન્ય પ્રતિભાવાળા બુદ્ધિમાન પુરૂષ કોઈને ઈશારાથી અથવા ચેષ્ટાને જોઈને તેના મનને ભાવ અને તેનું સામર્થ્ય અનુમાનથી જાણી લે છે, એ પ્રમાણે મન:પર્યયજ્ઞાની બીજાના ભાવરૂપ મનને પૂર્ણ રૂપમાં પ્રત્યક્ષ કરીને અનુમાનથી બહારની વસ્તુઓને જાણી લે છે કે –“તેણે અમુક વસ્તુને વિચાર કર્યો છે” બહારના પદાર્થોને વિચાર કરવાના સમયે તેજ પદાર્થના આકારરૂપ મન થઈ જાય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८३
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१. उ१. सू.२. ज्ञान (५) ।
तथा मनःपर्ययज्ञानी कस्यचिद् भावरूपं मनः सर्वतोभावेन प्रत्यक्षीकृत्यानुमानेन बाह्य विषयमवबुध्यते-'इदं वस्त्वनेन चिन्त्यते' इति । बाह्यपदार्थचिन्तनसमये हि बाह्यपदार्थाकारसदृशाकारं मनो भवति ।
इदं मनःपर्ययज्ञानं रूपिविषयत्व-क्षायोपशमिकत्व-प्रत्यक्षत्वादिसाम्येऽप्यवधिज्ञानाद् भिन्न, स्वाम्यादिभेदात् । तथाहि-अवधिज्ञानमविरतसम्यग्दृष्टेरपि भवति, तद् द्रव्यतोऽशेषरूपिद्रव्यविषयं, क्षेत्रतो लोकविषयम् , कालतोऽतीतानागतासंख्यातोत्सर्पिण्यवसर्पिणीविषयम् , भावतः सकलरूपिद्रव्येषु प्रतिद्रव्यमसंख्यातपर्यायविषयम् ।
मनःपर्ययज्ञानं तु प्रमादरहितस्याऽऽमर्षा धन्यतमलब्धिधारिणः संयतस्य भवति । द्रव्यतः-संज्ञिपञ्चेन्द्रियमनोद्रव्यविषय, क्षेत्रतः-समयक्षेत्रमात्रविषयम्
__मनःपर्ययज्ञान अवधिज्ञान की तरह रूपी पदार्थों को विषय करता है। क्षयोपशम से उत्पन्न होता है, किन्तु अवधिज्ञान से भिन्न है, क्यों कि स्वामी आदिके भेद से दोनों में भेद है, वह इस प्रकार-अवधिज्ञान अविरतसम्यग्दृष्टि को भी होता है, वह द्रव्यतः समस्त रूपी द्रव्यों को जानता है, क्षेत्र से समस्त लोक को जानता है, काल से असंख्यात भूत और भावी उत्सर्पिणी एवं अवसर्पिणी को विषय करता है, भाव से समस्त रूपी द्रव्यों में से प्रत्येक द्रव्य की असंख्यात पर्यायों को जानता है।
मनःपर्ययज्ञान अप्रमत्त संयत को तथा आमर्ष आदि किसी लब्धि के धारक को ही होता है । वह द्रव्य से संज्ञी पञ्चेन्द्रिय के मनोद्रव्य को, क्षेत्र से समयक्षेत्रमात्र को
મન:પર્યયજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન પ્રમાણે રૂપી પદાર્થોને વિષય કરે છે–જાણે છે મન:પર્યયજ્ઞાન ક્ષપશમથી ઉત્પન્ન થાય છે, પરંતુ અવધિજ્ઞાનથી તે ભિન્ન છે, કેમકે સ્વામી આદિના ભેદથી તે બંનેમાં ભેદ છે. તે આ પ્રમાણે-અવધિજ્ઞાન અવિરત સમ્યગદષ્ટિને પણ થાય છે. તે દ્રવ્યથકી સર્વ રૂપી જીવેને જાણે છે, ક્ષેત્રથકી સમસ્ત લકને જાણે છે, કાલથકી અસંખ્યાત ભૂત અને ભાવી ઉત્સર્પિણ અવસર્પિણીને જાણી શકે છે, ભાવથી સમસ્ત રૂપી દ્રવ્યમાંથી પ્રત્યેક દ્રવ્યની અસંખ્યાત પર્યાને જાણે છે.
મન:પર્યયજ્ઞાન અપ્રમત્ત સંયતને (મુનિને) તથા આમર્ષ આદિ કેઈ લબ્ધિના ધારકને જ થાય છે. તે દ્રવ્યથી સંજ્ઞી પંચદ્ધિન્યનાં મનદ્રવ્યને, ક્ષેત્રથકી સમયક્ષેત્ર
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे कालतोऽतीतानागतपल्योपमासंख्यातभागविषयम् , भावतो मनोद्रव्यगतानन्तपर्यायविषयकम् ।
(५) केवलज्ञानम् - केवलम्-एकमसहायं ज्ञानावरणीयकर्मात्यन्तक्षयसमुद्भूतम्-अतीताना गतवर्तमानयथावस्थितसकलद्रव्यगुणपर्ययविषयकमप्रतिपाति ज्ञानं केवलज्ञानम् । अत्र ग्रन्थविस्तरभिया विरमामः ।
ज्ञानप्रसङ्गेन मत्यादिभेदपञ्चकं प्रदर्शितं, प्रकृते तु मतिज्ञानस्यैवाधिकारः । ( अढाई द्वीप को), काल से पल्योपम के असंख्यातवें भाग-भूत-भविष्यत् कालको और भाव से मनोद्रव्य की अनन्त पर्यायों को विषय करता है ।
(५) केवलज्ञानकेवलज्ञान, केवल अर्थात् एक ही है। उस के साथ दूसरा ज्ञान नहीं होता । वह असहाय है अर्थात् इन्द्रिय मन आदि किसी की सहायता की उसे अपेक्षा नहीं है । वह ज्ञानावरण कर्म के आत्यन्तिक क्षय से उत्पन्न होता है। अतीत, अनागत, वर्तमान काल के समस्त द्रव्यों गुणों और पर्यायों को यथार्थरूप में जानता है, अप्रतिपाती है, अर्थात् एकवार उत्पन्न हो कर कभी नष्ट नहीं होता। ऐसा ज्ञान केवलज्ञान कहलाता है। ग्रन्थविस्तार के भय से अधिक विस्तार नहीं करते ।
ज्ञान का प्रकरण होने से मतिज्ञान आदि पांच भेद बतलाये जा चुके हैं। માત્રને (અઢી દ્વિીપને) કાલથી પોપમના અસંખ્યાતમા ભાગે ભૂત-ભવિષ્ય કાલને અને ભાવથી મદ્રવ્યની અનંત પર્યાને જાણે છે.
(५) शानકેવલજ્ઞાન, કેવલ અર્થાત એકજ છે. તેની સાથે બીજું જ્ઞાન થતું નથી, તે અસહાય છે, અર્થાત ઈન્દ્રિય, મન આદિ કેઈની પણ સહાયતાની તેને અપેક્ષા નથી. અને તે કેવલજ્ઞાન જ્ઞાનાવરણીય કર્મના આત્યંતિક ક્ષયથી ઉત્પન્ન થાય છે. કેવલજ્ઞાન ભૂતકાલ, ભવિષ્યકાલ અને વર્તમાન કાલના સમસ્ત દ્રવ્યો, ગુણે અને પર્યાને યથાર્થરૂપથી જાણે છે. તે અપ્રતિપાતી છે, અર્થાત્ એક વાર ઉત્પન્ન થઈને ફરી કોઈ પણ વખત નાશ પામતું નથી, એવું જે જ્ઞાન તે કેવલજ્ઞાન કહેવાય છે. ગ્રંથવિસ્તારના ભયથી અધિક વિસ્તાર અહિં કરતા નથી.
જ્ઞાનનું પ્રકરણ હોવાથી મતિજ્ઞાન આદિ પાંચ ભેદ બતાવ્યા છે. અહિ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ मु.२. मतिज्ञानम् (९) १८५
मतिज्ञानं चानेकविधम् , ईहादिभेदात् । उक्तञ्च भगवता"ईहा अपोह वीमंसा, मग्गणा य गवेसणा। सन्ना सई मई पना, सव्वं आभिणिबोहियं" ॥ (नन्दी मनि
ज्ञानगाथा २७) छाया-ईहा, अपोहः विमर्शः मार्गणा च गवेषणा ।
संज्ञा स्मृतिः मतिः प्रज्ञा सर्वम् आभिनिबोधिकम् ॥ 'आभिणिबोहियं' इत्यनेन त्रिकालविषयकं मतिज्ञानमुच्यते तथा-चोक्तं भगवता-"पंचविहं गाणं पण्णत्तं । तंजहा-(१) आभिणिबोहियणाणं, (२) मुयणाणं, (३) ओहिणाण (४) मणपज्जवणाणं (५) केवलणाणं । इति ( नन्दी, १)
(१) ईहाईडाऽपोहादयो मतिज्ञानप्रभेदाः। तत्र-ईहनम्-ईहा। नामजात्यादियहाँ मतिज्ञान का ही प्रसङ्ग है। मतिज्ञान, ईहा आदि के भेद से अनेक प्रकार का है। भगवान्ने कहा है :
" ईहा, अपोह, विमर्श, मार्गणा, संज्ञा, स्मृति, मति और प्रज्ञा, यह सब आभिनिबोषिक ज्ञान ( मतिज्ञान) है" (नन्दीसूत्र मतिज्ञान गाथा २७)
आभिनिबोधिक ज्ञान का अर्थ है-त्रिकालविषयक मतिज्ञान । भगवान्ने कहा है:- "ज्ञान पांच प्रकार का कहा गया है, वह इस प्रकार-(१) आभिनिबोधिकज्ञान, (२) श्रुतज्ञान, (३) अवधिज्ञान, (४) मनःपर्ययज्ञान और (५) केवलज्ञान" (नन्दी-सू०१)
(१) ईहाइहा अपोह आदि मतिज्ञान के भेद हैं। नाम और जाति आदि की विशेष મતિજ્ઞાનને જ પ્રસંગ છે, મતિજ્ઞાન ઈહા આદિ ભેદથી અનેક પ્રકારનું છે. ભગવાને
यु छ :-81, अपाड, विभश, भा , गवेषणा, संज्ञा, स्मृति, भति, मन પ્રજ્ઞા, એ સર્વ આભિનિબંધક જ્ઞાન–મતિજ્ઞાન છે (નંદીસૂત્ર મતિજ્ઞાનગાથા ર૭) આભિનિબેધિક જ્ઞાનને અર્થ છે-ત્રિકાલવિષયક મતિજ્ઞાન, ભગવાને કહ્યું છે કે"ज्ञान पांय ४२नु छ, ते २॥ प्रमाणे (१) मानिनिमाधिज्ञान (२) श्रुतज्ञान, (3) मधिज्ञान (४) भन: यज्ञान आने वज्ञान (नन्ही सू०१)
(१) होઈહા તથા અપહ વગેરે મતિજ્ઞાનના ભેદ છે. નામ અને જાતિ આદિની વિશેષ
प्र.
आ.-२४
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८६
आचारागसूत्रे विशेषकल्पनारहितसामान्यज्ञानोत्तरं विशेषनिश्चयाथै विचारणा-ईहा। यथास्पर्शनेद्रियेण स्पर्शसामान्ये ज्ञाते सति, तदनु कीदृशोऽयं स्पर्शः ?, कस्यायं स्पर्शः ?, किमयं कमलनालस्पर्शः उताहो भुजङ्गमस्पर्शः? इति गाढान्धकारे चक्षुष्मतोऽपि विचारणा प्रवर्तते।
(२) अपोहःअपोहनम्-अपोहः निश्चयः। कोऽयमपोहः ? उच्यते-मतिज्ञानस्यावग्रहादिभेदचतुष्टये तृतीयभेदो योऽपायः स एवापोहशब्देनोच्यते । अवग्रहादिभेदचतुष्टयं च नन्दी सूत्रे भगवतैव प्रदर्शितमस्ति । कल्पना से रहित सामान्यज्ञान के पश्चात् होने वाली विचारणा ईहा कहलाती है । जैसे-स्पर्शनेन्द्रिय के द्वारा स्पर्शका सामान्य ज्ञान होने के पश्चात् गाढ अन्धकार होने पर चक्षुवाले को भी यह विचारणा होती है कि यह स्पर्श कैसा है ? किसका यह स्पर्श है ? यह कमल के नाल का स्पर्श है या सर्प का स्पर्श है ?, इस प्रकार की विचारणा को ईहा कहते हैं ।१।
(२) अपोह
अपोह का अर्थ है-निश्चय । अपोह क्या है ? कहते हैं-मतिज्ञान के अवग्रह आदि चार भेदों में तीसरा भेद जो अपाय है उसी को यहाँ 'अपोह' शब्द द्वारा कहा है। अवग्रह आदि चार भेद नन्दीसूत्र में भगवान्ने कहे हैं। કલ્પનાથી રહિત, સામાન્ય જ્ઞાનની પછી થવા વાળી વિચારણાને ઈહા કહે છે, જેમકે – સ્પર્શનેંદ્રિયના દ્વારા સ્પર્શનું સામાન્ય જ્ઞાન થયા પછી ગાઢ અંધકાર થાય ત્યારે નેત્રવાળાને પણ એ વિચાર થાય છે કે આ સ્પર્શ કે છે? આ કેણે સ્પર્શ કર્યો છે. શેને સ્પર્શ છે, આ કમલના નાળને સ્પર્શ છે કે સપને સ્પર્શ છે?, આ પ્રકારની વિચારણા તેને ઈહા કહે છે.
(२) अपाहઅપેહને અર્થ છે નિશ્ચય, અહિ એ શું છે? કહે છે કે–મતિજ્ઞાનના અવગ્રહ આદિ ચાર ભેદે પિકીને ત્રીજો ભેદ જે અપાય છે, તેને અહિં “અહ” શબ્દથી કહેલ છે. અવગ્રહ આદિ ચાર ભેદ નંદીસૂત્રમાં ભગવાને કહેલા છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ.१ मू.२. मतिज्ञानम् (९) ___सामान्यज्ञानोत्तरं कालं विशेषनिश्चयार्थ विचारणायां प्रवृत्तायां तदनु गुणदोषविचारणाजनितो निश्चयः, यथा-'किमयं कमलनालस्पर्शः, आहोस्विद् भुजङ्गमस्पर्शः ?' इति विचारणायां 'मृणालस्यैवायं स्पर्शः, अत्यन्तशीतादिगुणवत्त्वादित्यस्यैवाय'-मिति निश्चयोऽन्यं भुजङ्गमस्पर्शमपनुदति, तस्मादयं निश्चयोऽपोहोsपनोदश्चेति निगद्यते।
(३) मीमांसामीमांसा-मातुमिच्छा, मातुं-जीवादिस्वरूपं ज्ञातुमिच्छा ।
(४) मागंणाजीवादिपदार्थस्य यथावस्थितस्वरूपान्वेषणं मार्गणा ।
सामान्य ज्ञान के पश्चात् विशेष का निश्चय करने के लिए विचारणा प्रवृत्त होने पर पश्चात् गुण-दोष की विचारणा से उत्पन्न निश्चय अपोह कहलाता है। यथा'यह कमलनालका स्पर्श है या सर्प का स्पर्श है ?' इस प्रकार की विचारणा होने पर “यह कमलनाल का ही स्पर्श है, क्यों कि इस में अत्यन्त शीतलता है" इस प्रकार का निश्चय होना, और यह निश्चय अन्य का अर्थात् सर्प के स्पर्श का निराकरण करदेता है, अत एव यह निश्चय अपोह, अपाय और अपनोद भी कहलाता है।
(३) विमर्शजीव आदि के स्वरूप को जानने की इच्छा विमर्श है ।
(४) मार्गणाजीव आदि पदार्थों के यथार्थ स्वरूप का अन्वेषण करना मार्गगा है।
સામાન્ય જ્ઞાન થયા પછી વિશેષને નિશ્ચય કરવા માટે વિચારણા થતાં પછી તેના ગુણ–દેષની વિચારણાથી ઉત્પન્ન નિશ્ચય તેને અપહ કહે છે, જેમ-આ કમલના નાળને સ્પર્શ છે કે સપને સ્પર્શ છે?” આ પ્રકારની વિચારણા થયા પછી નકકી કરવામાં આવે કે “આ સ્પર્શ કમલના નાળને જ છે, કેમકે તેમાં અત્યન્ત શીતલતા છે” એ પ્રકારને નિશ્ચય થાય છે અને એ નિશ્ચય બીજાને અર્થાત્ સપના સ્પશને નિરાકરણ કરી દે છે. તેથી કરી આ નિશ્ચય તે અપહ, અપાય અને અપનેદ પણ કહેવાય છે.
(3) विभशજીવ આદિના સ્વરૂપને જાણવાની ઈચ્છા તે વિમર્શ છે.
(४) भागજીવ આદિ પદાર્થોના યથાર્થ સ્વરૂપનું અન્વેષણ કરવું તે માગણા છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८८
आचाराङ्गसूत्रे (५) गवेषणामार्गणानन्तरमनुपलभ्यस्य जीवादिपदार्थस्य सर्वतः परिभावन-निर्णयाभिमुखविचारपरायणता गवेषणा।
(६) संज्ञाइन्द्रियजन्यज्ञानविषयीभूतस्यार्थस्य पुनर्दर्शनेन " स एवाय"-मिति जायमानं ज्ञानं संज्ञा । यथा-"स एवायमाहारकलब्धिमान् महात्मा, यो मया कानने दृष्टः"।
__ (७) स्मृतिःअनुभूतार्थविषयकं ज्ञानं स्मृतिः। इदं ज्ञानमतीतविषयकं भवति । अत्रोदाहारणं यथा
(५) गवेषणामार्गणा के पश्चात् उपलब्ध न होने वाला जीवादि पदार्थों का पूरी तरह विचार करना अर्थात् निर्णय के अभिमुख विचारपरायणता गपेषणा है।
(६) संज्ञाइन्द्रियजन्य ज्ञानके विषयभूत पदार्थ का पुनः दर्शन होने पर यह वही है' इस प्रकार से उत्पन्न होने वाला ज्ञान संज्ञा कहलाता है। जैसे-"यह वही आहारकलब्धि वाले महात्मा हैं जिन्हें मैंने वनमें देखा था।
(७) स्मृतिपहले अनुभव किये हुए पदार्थ लो विषय करनेवाला ज्ञान स्मृति कहलाता है। स्मृतिज्ञान अतीतविषयक ही होता है । यहां एक उदाहरण है, जैसे
(५) गवेषण।માગણાની પછી ઉપલબ્ધ નહિ થવા વાળા જીવાદિ પદાર્થોને પૂરી રીતે વિચાર કરે અર્થાત્ નિર્ણયને અભિમુખ-વિચાર પરાયણતાને ગવેષણ કહે છે.
(१) संज्ञाઈન્દ્રિયજન્ય જ્ઞાનના વિષયભૂત પદાર્થોનું ફરી દર્શન થતાં “આ તેજ છે.” એ પ્રકારે ઉત્પન્ન થવા વાળું જ્ઞાન તે સંજ્ઞા કહેવાય છે. જેમ-“આ તેજ આહારકલબ્ધિવાળા મહાત્મા છે જેને મેં વનમાં જોયા હતા.”
(७) स्मृतिપ્રથમ અનુભવ કરેલા પદાર્થને વિષય કરનારૂં જ્ઞાન સ્મૃતિ કહેવાય છે. સ્મૃતિ-જ્ઞાન मतीत विषयनु०४, (वाती गये प्रसनु) य छ २६ मे १९२५ छ, रेम
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ सू.२. मतिज्ञानम् (९) १८९ ___चेल्लणा देवी हेमन्ते भगवत्समवसरणतः प्रत्यागच्छन्ती मार्गे महारण्ये स्वप्रतिज्ञाऽविनं जिनकल्पिनं कमपि मुनि ध्यानावस्थमालोक्य भक्त्या तद्दर्शनवन्दनादिकं विधाय स्वप्रासादमागता रात्रौ सुप्ता । निद्रावस्थायां तस्याः पाणिरावरणवस्त्राद् बहिर्भूतः शीतेन शिथिलीबभूव । अथाऽसौ जागरिता जडीभूतं स्वहस्तं विलोक्य शीतादिपरिषहपरिगतं महारण्यस्थं मुनि स्मृतवती " कथमहो असौ मुनिरिदानी बहिर्महावने शीतपरिभूतो भविष्यति"। इति कर्मणां महानिर्जरां महापर्यवसानं चकार ।
चेलना देवी हेमन्त ऋतु में भगवान् के समवसरणसे लौटती हुई, मार्ग में महा-अरण्य में, अपनी प्रतिज्ञा पालने वाले किन्ही जिनकल्पी मुनि को ध्यान में स्थित देखकर, भक्तिपूर्वक उन का दर्शन वन्दन आदि कर के अपने महल में आई और रात्रि में सो गई। निद्रावस्था में उस का हाथ ओढने के वस्त्र से बाहर निकल गया और ठंड के कारण ठर गया। रानी की नींद खुल गई। उसने अपने हाथ को जडीभूत देख कर शीत परिषहों से आक्रान्त, महा-अरण्यवासी मुनिका स्मरण किया। कहने लगी-अहो ! महावन में, नगर के बाहर वह मुनि इस समय शीत से कैसा कष्ट पा रहे होंगे ?, ऐसा सोच कर उसने कर्म की महानिर्जरा की।
ચેલના દેવી હેમન્ત ઋતુમાં ભગવાનના સમવસરણમાંથી પાછી ફરે ત્યારે માર્ગમાં મહાવનમાં, પોતાની પ્રતિજ્ઞા પાલનારા, કોઈ એક જિનકલ્પી મુનિને ધ્યાનમાં સ્થિત જોઈને, ભક્તિપૂર્વક તેનાં દર્શન, વંદન વગેરે કરીને પિતાના મહેલમાં આવી અને રાત્રીએ સુઈ ગઈ. નિદ્રાવસ્થામાં તેને એક હાથે ઓઢવાના વસ્ત્રમાંથી બહાર રહી ગયે, અને ઠંડી હવાના કારણે તે હાથ કરી ગયે, રાણીની નિદ્રા ઉડી ગઈ, ત્યારે તેણે પોતાના હાથને ઠરી જવાથી જડ જેવો જોઈને શીત આદિ પરીષહાથી मान्त, महा-वनवासी मुनि सासरी -मा०या; भने ४९॥ euon - ! મહાવનમાં નગર બહાર તે મુનિ આ સમયમાં શીતથી કેવું કષ્ટ પામતા હશે, એ વિચાર કરીને કમની મહાનિર્જરા કરી.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे (८) मतिःवर्तमानविषयकं ज्ञानं मतिः । यथा-' मुनिः संयमार्थ मिक्षामटति' ।
(९) प्रज्ञाविशिष्टक्षयोपशमजन्यं प्रभूतपदार्थवर्ति यथावस्थितस्वरूपनिर्णयात्मकं ज्ञानं प्रज्ञा।
आभिनिबोधिकस्वरूपस्य मतिज्ञानस्य प्रभेदा उक्ताः ।
" इहैकेषां नो संज्ञा भवती"-त्यत्र संज्ञाशब्देन मनिज्ञानान्तर्गतं स्मृतिरूपं विशिष्टं ज्ञानं भगवता नोशब्दनिर्देशेन प्रतिषेधितम् , न तु सर्वविधसंज्ञारूपं सामान्य ज्ञानम् ।
(८) मतिवर्तमानविषयक ज्ञान मति कहलाता है। जैसे-' मुनि संयम पालने के अर्थ भिक्षाके लिए भ्रमण करता है।'
(९) प्रज्ञाविशिष्ट क्षयोपशम से उत्पन्न होने वाला और प्रभूत पदार्थों के यथार्थ स्वरूप का निर्णयात्मक ज्ञान प्रज्ञा है।
आभिनिबोधिकरूप मतिज्ञान के प्रभेद कहे गये।
'कितनेक जीवोंको संज्ञा नहीं होती' यहाँ संज्ञा शब्द से मतिज्ञान के अन्तर्गत स्मृतिरूप विशिष्ट ज्ञान का भगवान्ने 'नो' शब्द का निर्देश करके निषेध किया है, किन्तु सब प्रकार की संज्ञारूप सामान्य ज्ञानका निषेध नहीं किया है।
(८) मतिવર્તમાન વિષયનું જ્ઞાન તે મતિ કહેવાય છે, જેમ “મુનિ સંયમ પાલન માટે ભિક્ષા લેવા ભ્રમણ કરે છે.”
(e) प्रज्ञाવિશિષ્ટ પશમથી ઉત્પન્ન થનારૂં પ્રભૂત પદાર્થોના યથાર્થ સ્વરૂપનું નિર્ણયાત્મક જ્ઞાન તે પ્રજ્ઞા છે.
આભિનિધિકરૂપ મતિજ્ઞાનના પ્રભેદ કહેવાયા.
“કેટલાક જીવને સંજ્ઞા નથી થતી” અહિં સંજ્ઞા શબ્દથી મતિજ્ઞાનના અંતગત સ્મૃતિરૂપ વિશિષ્ટ જ્ઞાનને ભગવાને બને' શબ્દને નિર્દેશ કરીને નિષેધ કર્યો છે પરંતુ સર્વ પ્રકારની સંજ્ઞાપ સામાન્ય જ્ઞાનને નિષેધ કર્યો નથી.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि टीका अध्य.१ उ.१ मू.२. मतिज्ञानम् (९) १९१
सा संज्ञा किस्वरूपा, या न भवत्येकेषाम् ? इत्याकाङ्क्षायामाह-" तंजहा" इति । सा यथा
"पुरत्थिमाओ वा दिसासो" इत्यारभ्य-"अहोदिसाओ वा आगओ अहमंसि" इत्यन्तेनेदमुक्तं भवति-वर्तमानजन्मनः प्राक् कम्यां दिशि ममावस्थानमासीदिति स्वगत्यागत्यवधिविशिष्टपूर्वादिषड्दिशाज्ञानं नास्ति संज्ञिनामपि कियतांचित् । यथा-मदिरामदघूर्णितनयनो मूर्छितः पथि पतितः स्वजनादिना समुत्थाप्य गृहमानीयते । अथ मूपिगमेऽप्यसौ न जानाति-काहं पतितः ?, कथमुत्थापितः ?, केन कया रीत्याऽत्र समानीतोऽस्मी ?-ति । तद्वद् विशिष्टसंज्ञाया
वह संज्ञा किस प्रकारकी है जो किन्हीं २ जीवों को नहीं होती है। इस प्रकार की जिज्ञासा होने पर कहा गया है-तंजहा-अर्थात् वह इस प्रकार--
'पुरन्थिमाओवा वा दिशाओ' से लेकर 'अहोदिशाओवा आगओ अहमंसि' तक का आशय यह है कि इस वर्तमान जन्म से पहले मैं कहाँ रहता था !, इस प्रकारका अपनी गति-आगति से युक्त छह दिशाओं का ज्ञान कितनेक संज्ञी जीवोंको भी नहीं होता । जैसे-मदिरा के मद से छका हुआ, मूर्छित और रास्ते में पडा हुआ पुरुष स्वजन आदि के द्वारा उठाकर घर लाया जाता है, किन्तु मूर्छा हट जाने पर भी उसे ज्ञान नहीं होता कि मैं कहाँ गिरा था ?, किस प्रकार उठाया गया ?, कौन किस प्रकार मुझे यहाँ लाया ?, इसी प्रकार विशिष्ट संज्ञा के अभाव के कारण जीव
તે સંજ્ઞા કેવા પ્રકારની છે, જે કઈકઈ જીવેને નથી હોતી ?, આ પ્રમાણે ज्ञासा थवाथी यु छ -'तंजहा' अर्थात ते प्र४१२
"पुरत्थिमाओवा दिसाओ" थी सधन " अहोदिसाओ वा आगओ अहमंसि," સુધીને આશય એ છે કે –આ વર્તમાન જન્મથી પહેલાં હું ક્યાં રહેતું હતું, આ પ્રકારનું પોતાની ગતિ–આતિથી યુક્ત છ દિશાઓનું જ્ઞાન કેટલાક સંસી જેને પણ નથી થતુ. જેમ મદિરાના કેફથી છકેલા મૂછિત-બેભાન રસ્તામાં પડેલા પુરૂષને સ્વજનદ્વારા ઉઠાવીને પોતાના ઘેર લાવવામાં આવે છે, પરંતુ મૂછ ઉતરી ગયા પછી પણ તેને જ્ઞાન થતું નથી કે કયાં પડી ગયે હો ? કેવી રીતે મને ઉઠાવ્યો ? કે કેવી રીતે મને અહિં લાવ્યા?, આ પ્રકારની વિશિષ્ટ સંજ્ઞાના
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९२
आचाराङ्गसूत्रे अभावाज्जीवः पूर्वभवं न जानाति ।
___ "अण्णयरीओ वा दिसाओ" इति। यावत्यो दिशः सन्ति तत्र कस्याश्चिदेकस्या दिशः समागतोऽस्मीति स्वागमनावधिदिशं सामान्यरूपेणापि न जानन्ति कतिचन संज्ञिनः, सर्वदिग्ज्ञानाभावेनान्यतरदिगज्ञानासंभवादिति भावः ।
"अणुदिसाओ वा” इति । ईशानादयः कोणरूपा विदिशोऽनुदिशः । तासां मध्ये कस्याश्चिदेकस्या अनुदिशः समागतोऽस्मीति सामान्यरूपेण, तथैशान्या आग्नेय्या इत्यादि विशेषरूपेण च स्वागत्यवधिभूताया अनुदिशो ज्ञानं न भवतीत्यभिप्रायः।
अथ दिशः कति सन्ति ? उच्यते-संक्षेपतो द्रव्य-भाव-भेदेन दिशा द्विविधा। अपना पूर्व भव नहीं जानता।
'अण्णयरीओ वा दिसाओ' अर्थात् जितनी दिशाएं हैं, उनमें किसी भी एक दिशा से मैं आया हूँ, इस प्रकार अपने आगमन की दिशा को सामान्यरूप से भी कितनेक संज्ञी नहीं जानते हैं । क्यों कि सभी दिशओं के ज्ञानके अभाव में किसी एक दिशा का ज्ञान होना असम्भव ही है । 'अणुदिशाओ वा' ईशान वगैरह कोगरूप विदिशाओं को अनुदिशा कहते हैं। उनमें से सामान्यरूप से किसी भी एक दिशा से मैं आया हूँ, या विशेषरूप से ईशान, आग्नेय आदि विदिशा से मैं आया हूँ, ऐसा ज्ञान नहीं होता।
प्रश्न-दिशाएँ कितनी हैं ?
उत्तर-संक्षेप से दिशा के दो भेद हैं-द्रव्य-दिशा, और भाव-दिशा। पूर्व, અભાવથી જીવ પિતાના પૂર્વભવને જાણતા નથી.
'अण्णयरीओ वा दिसाओ' अर्थात् २८मी दिशामा छ, तमांथी ध ५६५ એક દિશાથી હું આવ્યો છું. આ પ્રમાણે પોતાના આગમનની દિશાને સામાન્ય રૂપથી પણ કેટલાંક સંજ્ઞી જાણતા નથી. કેમકે સર્વ દિશાઓના જ્ઞાનના અભાવથી
से हिशानुज्ञान ते असम छ. 'अणुदिसाओ वा' शान पोरे ! રૂ૫ વિદિશાઓને અનુદિશા કહે છે. તેમાંથી સામાન્યરૂપે કઈ પણ એક દિશાથી હું આવ્યો છું, અથવા વિશેષરૂપથી ઈશાન આગ્નેય આદિ વિદિશાએથી હું माये। छु. मेधुं ज्ञान थनथी.
પ્રશ્ન–દિશાઓ કેટલી છે ? ઉત્તર–સંક્ષેપથી દિશાના બે ભેદ છે—દ્રવ્ય દિશા અને ભાવદિશા. પૂર્વ, પશ્ચિમ,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य. १ उ. १ सू.२ मतिज्ञानम्
१९३
पूर्वा, दक्षिणा, पश्चिमा, उत्तरा चेति चतस्रोः दिशः, एशानी आग्नेयी, नैर्ऋती, arrat चेति चतस्रो विदिशः, आसामष्टानामन्तराला अष्टावन्तरदिशः, मिलित्वा षोडश । अथोर्ध्वम्, अधश्चेति द्वे इति, तयोर्योगे ऽष्टादश । द्रव्यदिगेव प्रज्ञापकदिक्शब्देनाप्युच्यते ।
तथा - संमूर्छिममनुष्याः, गर्भजकर्मभूमि मनुष्याः, गर्भजाकर्म भूमिमनुष्याः, षट्पञ्चाशदन्तरद्वीपमनुष्याः, इति चतुर्विधा मनुष्याः, द्वित्रिचतुःपञ्चेन्द्रियभेदेन चतुर्विधास्तिर्यश्चः,
पृथिव्यप्तेजोवायुकाय भेदाच्चतुर्विधाः स्थावराः । अग्रबीज - मूलबीजपर्वबीज - स्कन्धबीज - भेदाच्चतुर्विधा वनस्पतयः । इति मिलित्वा षोडश । नरकगति
पश्चिम, दक्षिण और उत्तर चार दिशाएँ हैं । ईशान, अग्नेय नैर्ऋत्य, वायव्य, ये चार 1 विदिशाएँ हैं । इन आठों के बीच में आठ अवान्तर दिशाएँ हैं । ये सब मिलकर सोलह होती हैं । इन में ऊर्ध्वदिशा और अधोदिशा शामिल कर देने से अठारह द्रव्य - दिशाएँ होती हैं । द्रव्यदिशाको ही प्रज्ञापकदिशा भी कहते हैं ।
तथा — संमूच्छिम मनुष्य, गर्मज - कर्मभूमिज मनुष्य, गर्मज - अकर्मनभूमिज मनुष्य, छप्पन अन्तरद्वीपों के मनुष्य, ये चार प्रकार के मनुष्य । द्वीन्द्रिय, श्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय, और पञ्चेन्द्रिय के भेद से चार प्रकार के तिर्यञ्च । पृथ्वीकाय, अकाय, तेजस्काय और वायुकाय के भेद से चार प्रकार के स्थावर, और अग्रबीज, मूलबीज, पर्वबीज, तथा
दृक्षिणु भने उत्तर. या यार दिशाओ छे. अग्नि, ईशान, नैर्ऋत्य, भने वायव्य, આ ચાર વિશિાએ છે, આ આઠની વચ્ચમાં આઠ અવાન્તર દિશાએ છે. આ સર્વ મળીને સાળ દિશાઓ થાય છે. તેમ ઉધ્વદિશા અને અધાદિશા શામિલ કરવાથી અઢાર દ્રવ્ય દિશાઓ થાય છે, દ્રવ્યદિશાને પ્રજ્ઞાપકદિશા પણ કહે છે. તથા—સમૂર્છાિ મ મનુષ્ય, ગભ જ કર્મ ભૂમિ જ भनुष्य, ગર્ભ જ–અકર્મ ભૂમિ જ મનુષ્ય, કંપન અન્તરદ્વીપાના મનુષ્ય, આ ચાર પ્રકારના મનુષ્ય, દ્વીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, અનુરિન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિયના ભેદથી ચાર પ્રકારના તિર્યંચ, પૃથ્વીકાય, અકાય, તેજસ્કાય અને વાયુકાયના ભેદથી ચાર પ્રકારના. સ્થાવર, અને અગ્રખીજ, મૂલખીજ, ૫ ખીજ
प्र. आ. २५
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९४
आचाराङ्गसूत्रे देवगतिश्चेति द्वे । सर्वयोगेऽष्टादश भावदिशः सन्ति ।
अथ दिशा विदिशां च मत्तिः कुतः स्थानाद्भवति ? उच्यते
तिर्यग्लोकस्य मध्यभागे रत्नप्रभा भूमिः, तदुपरि मध्यभागे मेरुपर्वताभ्यन्तरे द्वौं लघुतरौ प्रतरौ स्तः। तदुपरि गोस्तनाकाराश्चत्वारश्चत्वारः प्रदेशाः सन्ति । ईदृशाष्टमदेशी चतुष्कोणो रुचकनामा भागोऽस्ति । तत एव दिशां विदिशा च प्रवृत्तिभवति । उक्तश्च
“ तिर्यग्लोकस्य मध्ये यो, रुचकोऽष्टप्रदेशकः ।
दिशामनुदिशां चैव, प्रवृत्तिर्जायते ततः" ॥१॥ स्कन्धबीज के भेद से चार प्रकार की वनस्पति, ये सब मिलकर सोलह होते हैं। तथा नरकगति और देवगति मिलकर अठारह प्रकार की भाव-दिशाएँ हैं।
प्रश्न-दिशाओं और विदिशाओंकी प्रवृत्ति किस स्थान से होती है ?
उत्तर-तिर्यग्लोक के मध्यभाग में रत्नप्रभा भूमि है। उसके उपर मध्यभाग में मेरु पर्वत के अन्दर दो छोटे प्रतर हैं। उनके उपर गाय के स्तन के आकारवाले चार चार प्रदेश हैं । ऐसा अष्टप्रदेशी चौकोना रुचक नामक भाग है। वहां से दिशाओं और विदिशाओ की प्रवृत्ति होती है। कहा भी है
“तिलोक के मध्य में आठ प्रदेशवाला रुचक भाग है । उसी से सब दिशाओं और अनुदिशाओं की प्रवृत्ति होती है ॥ १॥" તથા કંબીજના ભેદથી ચાર પ્રકારની વનસ્પતિ, આ સર્વે મળીને સેળ થાય છે, તથા નરકગતિ અને દેવગતિ મળીને અઢાર પ્રકારની ભાવ-દિશાઓ છે.
પ્રશ્ન—દિશાઓ અને વિદિશાઓની પ્રવૃત્તિ ક્યા સ્થાનથી હાય છે?
ઉત્તર-તિર્યગલોકના મધ્ય ભાગમાં રત્નપ્રભા ભૂમિ છે, તેના ઉપર મધ્ય ભાગમાં મેરૂ પર્વતની અંદર નાના બે પ્રતર છે, તેના ઉપર ગાયના સ્તનના આકાર વાળા ચાર-ચાર પ્રદેશ છે. એવે આઠપ્રદેશી ચાર ખુણાવાળો રૂચક નામને ભાગ છે, તેનાથી દિશા અને વિદિશાઓની પ્રવૃત્તિ થાય છે. કહ્યું પણ છે –
તિછ લેકના મધ્યમાં આઠ પ્રદેશવાળો રૂચક ભાગ છે, ત્યાંથી સર્વ દિશાઓ मन मनुदिशामानी प्रवृत्ति थाय छे.” ॥१॥
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य. १ उ. १ सु. ३ मतिज्ञानम्
१९५
द्रव्यदिविषयकं ज्ञानं न भवत्येकेषामिति विवक्षया - " इहमेगेसि णो सण्णा भव" इत्युक्तं भगवता । भावदिशाविषयकं च ज्ञानं न भवत्वेकेषामिति चक्ष्यतेऽनन्तरसूत्र एव - " एवमेगेसि णो णायं भवइ " इत्यादिना । ।। . २ ॥ भावदिशाविषयकं च ज्ञानं भवति संज्ञिनां क्रियतांचिदित्याह - 'एवमेगेसि' इत्यादि ।
मूलम् ।
एवमेसि णो णायं भवइ - अस्थि मे आया ओववाइए, नत्थि मे आया ओववाइए, के अहं आसी, के वा इओ चुए इह पेच्या भविस्सामि ।। नू. ३ ॥ ( छाया )
एवमेकेषां नोज्ञातं भवति - अस्ति मे आत्मा औपपातिकः, नास्ति मे आत्मा औपपातिकः, कोऽहमासम्, को वा इतश्च्युत इह प्रेत्य भविष्यामि ? || सू० ३ ॥
कितनेक जीवों को द्रव्यदिशासम्बन्धी ज्ञान नहीं होता, इस अपेक्षा से भगवानने कहा है कि-' इहमेगेसिं णो सण्णा भवइ ' । भावदिशाविषयक ज्ञान कितनेको नहीं होता है, यह बात ' एवमेगेसि णो णायं भवइ' इत्यादि अगले सूत्र में कही जायगी || सू० २ ॥
कितनेक संज्ञी जीवोंको भावदिशाविषयक ज्ञान नहीं होता यह कहते हैं'एवमेर्सि' इत्यादि ।
मूलार्थ - किन्ही जीवोंको यह ज्ञान नहीं या मेरा आत्मा उत्पत्तिशील नहीं है । मैं पहले में कौन होऊँगा ? ॥ सू० ३ ॥
होता कि- मेरा आत्मा उत्पत्तिशील है कौन था और यहाँ से मरकर परलोक
કેટલાક જીવાને દ્રવ્યદિશાસબંધી જ્ઞાન નથી થતું. એ અપેક્ષાથી ભગવાને धुं छे :-' इहमेगेसिं णो सण्णा भवइ ભાવદેિશા વિષયનું જ્ઞાન કેટલાક જીવાને નથી. એ વાત ' एवमेगेसिं णो णायं भवइ' छत्याहि भागता सूत्रमां उड्डीशु.
"
11 210 2 11
फुटसा संज्ञी लवाने लावहिशाविषयनुं ज्ञान नथी ते उडे छे– 'एवमेगेसिं'
इत्याहि.
મૂલા કોઇ કાઈ જીવાને એ જ્ઞાન નથી કે મારા આત્મા ઉત્પત્તિશીલ છે, માશ આત્મા ઉત્પત્તિશીલ નથી, હું પ્રથમ કાણુ હતા અને અહિંથી મૃત્યુબાદ परलवमां हुं अणु थशि ? ( डु यां महाश ? ) (सू. 3 )
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९६
आचारागसूत्रे टीका। 'एवमेगेसिं' इति, एवं वक्ष्यमाणप्रकारेण एकेषां संज्ञिनां कियतांचित् ज्ञातं-ज्ञानम् आत्मनि विषये वर्तमानातीतानागतजन्मविषयकं नो भवति-नो समुत्पद्यते ।
किस्वरूपं ज्ञानं नोत्पद्यते तेषाम् ? इति दर्शयति-अस्ति मे आत्मा औपपातिक इत्यादि । औपपातिक इति । उपपतनम्-उपपातः, प्रादुर्भायः= चतुर्गतिषु जन्मतो जन्मान्तरे संक्रमणम् । उपपाते भवः-औपपातिकः । मे मम आत्मा-औपपातिको जन्मान्तरसंक्रान्तोऽस्तीति । तथा-नास्ति मे आत्मा औप. पातिक इति, ममात्मा वर्तमानजन्मनि कर्मक्षयसंभवाद् भाविजन्मान्तरसम्बन्धरहितोऽस्तीति । इदं ज्ञानद्वयं वर्तमानजन्मविषयकम् ।
यद्वा - उपपातः - गर्भसमूर्छनलक्षणजन्मद्वयविलक्षणो जन्मविशेषः। स च देवनारकाणां भवति । उक्तश्च
टीकार्थ—आगे कहे अनुसार कितनेक संज्ञी जीवोंको अपने विषय में वर्तमान अतीत और अनागत जन्म सम्बन्धी ज्ञान नहीं होता। उन्हें किस प्रकार का ज्ञान नहीं होता ? इस विषय में कहा गया कि-मेरा आत्मा औपपातिक है या नहीं ? अर्थात् चार गतियों में, एक जन्म से दूसरे जन्म में गमन करता है या वर्तमान जन्म में कर्मों का क्षय होने से भावी जन्म के सम्बन्ध से रहित है ?, ये दोनों ज्ञान वर्तमान जन्मसम्बन्धी है।
अथवा--उपपातका अर्थ है-गर्भजन्म और संमूर्छनजन्म से विलक्षण एक तीसरे प्रकार का जन्म । वह देवों और नारकों का होता है । कहा भी है
ટીકાળું—આગળ કહેવા પ્રમાણે કેટલાક સંજ્ઞી જેને પોતાના વિષયમાં વર્તમાન, ભૂતકાલ, અને ભવિષ્યકાલના જન્મ સંબંધી જ્ઞાન હેતું નથી. તેને કયા પ્રકારનું જ્ઞાન નથી હતું તે વિષયમાં કહે છે કે –મારો આત્મા ઓયપાતિક છે કે નહિ ? અર્થાત્ ચાર ગતિઓમાં એક જન્મથી બીજા જન્મમાં ગમન કરે છે, અથવા વર્તમાન જન્મમાં કર્મોનો ક્ષય થવાથી ભાવી જન્મના સંબંધથી રહિત છે ? તે બંને જ્ઞાન વર્તમાનજન્મસંબંધી છે.
અથવા ઉપપાતને અર્થ છે–ગર્ભજન્મ અને સંમૂછન જન્મથી વિલક્ષણ એક ત્રીજા પ્રકારને જન્મ છે, તે દેવે અને નારકીજીને થાય છે. કહ્યું છે કે –
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ मू.३ मतिज्ञानम्
"दोहं उववाए पण्णत्ते तंजहा-देवाणां चेव णेरइयाणं चेव " इति । ( स्थानाङ्ग० २ स्था० ३ उ०)
द्वयोरुपपातः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-देवानां चैव नैरयिकाणां चैव । इति च्छाया।
उपपातादागतः औपपातिकः। देवभवाद् नरकभवाद्वा ममायमात्मा समागतोऽस्तीत्यर्थः । नास्ति मे आत्मा औपपातिक इति, अत्र-नगर्थस्यौपपातिकेऽन्वयः। ममात्मा-अनौपपातिकोऽस्तीत्यर्थः । संमूर्छनभवाद् गर्भभवाद् वा ममात्मा समागतोऽस्तीति भावः । इममर्थं स्पष्टीकर्तुमाह-कोऽहमासम् ? इति ।
अत्र प्रसङ्गवशेन जन्मतत्पभेदाश्च निरूप्यन्ते
"दो प्रकार के जीवों के उपपातजन्म कहा गया है। वह इस प्रकार-देवोंके और नारकों के ।" (स्था० २, उ. ३)
उपपात से उत्पन्न होनेवाला औपपातिक कहलाता है। तात्पर्य यह हुआ कि-मेरा आत्मा देवभव या नरकभव से आया है ? इस प्रकार का ज्ञान नहीं होता।
‘णात्थि मे आया उववाइए' यहां निषेध का औपपातिक के साथ अन्वय है अर्थात् मेरा आत्मा औपपातिक नहीं है, ऐसा अर्थ समझना चाहिए। तात्पर्य यह है किमेरा आत्मा गर्भभव से या संमूर्छनभव से आया है । इस अर्थ को स्पष्ट करने के लिए कहा गया है-मैं कौन था ?
प्रसङ्ग पाकर यहाँ जन्म और जन्मों के भेदों का निरूपण करते हैं
બે પ્રકારના જીને ઉપપાત જન્મ કહેલો છે. તે આ પ્રમાણે-(૧) દેવેને भने (२) नारीमाने. (स्था. २ . 3)
ઉપપાતથી ઉત્પન્ન થવા વાળા તે ઔપપાતિક કહેવાય છે, તાત્પર્ય એ થયું કે -મારો આત્મા દેવભવ અથવા નરકભવથી આવ્યું છે ? આ પ્રકારનું જ્ઞાન થતું નથી.
“णथि मे आया उववाइए” मडि निषेधनी मौ५पातिनी साथै अन्य छे. અર્થ-મારે આત્મા ઔપપાતિક નથી. એવો અર્થ સમજે જોઈએ. તાત્પર્ય એ છે કે-મારો આત્મા ગર્ભભવથી અથવા સંમૂછનભવથી આવ્યું છે ? આ અથની स्पष्टता ४२वान माटे ४७ छ,-" दुआए तो " ।
પ્રસંગ પ્રાપ્ત થવાથી અહિં જન્મ અને જન્મના ભેદનું નિરુપણ કરે છે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९८
आचारागसूत्रे पूर्वभवसम्बन्धि - स्थूलशरीरपरित्यागानन्तरमन्तरालगत्या तैजसकार्मणशरीरमात्रेण सहागतस्य जीवस्य नवीनभवयोग्यस्थूलशरीरार्थ प्रथम योग्यपुद्गलानां ग्रहणं जन्म । तच्च त्रिविध-संमूर्छन-गर्भो-पपातभेदात् ।
(१) संमूर्छनजन्ममातापित्रोः सम्बन्धं विनैवोत्पत्तिस्थानावस्थितानामौदारिकपुद्गलानां बाह्यानामाध्यात्मिकानां वा स्वशरीररूपेण जीवकर्तृकं परिणतिकरणं संमूर्छनम् । बाह्यपुद्गलनिमित्तकं जन्म, यथा-काष्ठत्वपकफलादिषत्पद्यमानाः कीटादयो जन्तवः काष्ठफलवर्तिनो बायपुद्गलान् स्वशरीररूपेण परिणमयन्त उत्पद्यन्ते ।
पूर्वभवसम्बन्धी स्थूल शरीर का त्याग करने के अनन्तर विग्रहगतिसे तैजस और कार्मण शरीर के साथ आया हुआ जीव नवीन भव के योग्य स्थूल शरीर के लिए सर्व प्रथम योग्य पुद्गलों को ग्रहण करता है, वही जन्म कहलाता है। जन्म तीन प्रकारका है-संमूर्छन, गर्भ, और उपपात ।
(१) संमूर्छनजन्ममाता-पिता के सम्बन्ध विना ही, उत्पत्तिस्थान में रहे हुए बाह्य या आध्यात्मिक औदारिक पुद्गलोंका अपने शरीररूप से जीव द्वारा परिणत कर लेना संमूर्छन जन्म कहलाता है। काठ, त्वचा और पके फल आदि में उत्पन्न होने वाले कीडे वगरह जन्तु काठ या फल आदि के बाह्य पुद्गलों को अपने शरीर के रूप में परिणत कर लेते हैं। यह बाह्य पुद्गलनिमित्तक जन्म है, પૂર્વભવસંબંધી સ્કૂલ શરીરને ત્યાગ કરીને પછી વિગ્રહગતિથી તૈજસ અને કામણ શરીરની સાથે આવેલ જીવ નવા ભવને ગ્ય સ્થૂલ શરીર માટે સર્વપ્રથમ ગ્ય પગલેને ગ્રહણ કરે છે, તે જન્મ કહેવાય છે. જન્મ ત્રણ પ્રકારના છે– (१) समूछन (२) आला, मने (3) ७५५ात.
(१) सभूमમાતા-પિતાના સંબંધ વિના જ, ઉત્પત્તિસ્થાનમાં રહેલા બહારના અથવા આધ્યાત્મિક દારિક પુદ્ગલેને, પિતાનાં શરીરરૂપથી જીવદ્વારા પરિણત કરી લેવું તે સંપૂઈન જન્મ કહેવાય છે. કાષ્ઠ ત્વચા (છાલ) અને ફળ આદિમાં ઉત્પન્ન થવા વાળા કીડા વગેરે જતુ કાષ્ઠ અથવા ફળ આદિમાં બહારના પુદ્ગલેને પિતાના શરીરના રૂપમાં પરિણત કરી લે છે. તે બહારનાં પુદ્ગલ નિમિત્તક જન્મ છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ सु.३ मतिज्ञानम्
१९९ आध्यात्मिकपुद्गलनिमित्तकं जन्म, यथा - जीवितश्वशगालादीनां शरीरेषु जायमानाः कीटादयस्तदीयशरीरान्तर्गतपुद्गलान् स्वशरीरतया परिणमयन्तो जायन्ते । पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पति-द्वित्रिचतुरिन्द्रिय-गर्भजव्यतिरिक्तपश्चेन्द्रियतिर्यङ्-मनुष्याणां संमूर्छनजन्म भवति ।
(२) गर्भजन्मउत्पत्तिस्थानावस्थितानामागन्तुकशुक्रशोणितपुद्गलानां स्वशरीररूपेण परिणतिकरणं मातृभुक्ताहाररसपरिपुष्टिसापेक्षं च गर्भजन्म । जरायुजानामण्डजानां पोतजानां च गर्भजन्म भवति, जरायुगर्भवेष्टनचर्म, तत्र जाताः जरायुनाः।
जीवित कुत्ते और शृगाल आदि के शरीरों में उत्पन्न होने वाले कीडे आदि उनके शरीरके अन्तर्गत पुद्गलों को अपने शरीररूप में परिणत करते हैं, वह आध्यात्मिक पुद्गलनिमित्तक जन्म कहलाता है, पृथ्वीकाय, अपकाय, तेजस्काय, वायुकाय, वनस्पतिकाय, द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय और गर्भज के सिवाय पञ्चेन्द्रिय तिर्यञ्चों और मनुष्यों का जन्म संमूर्छन होता है।
(२) गर्भजन्मउत्पत्तिस्थान में स्थित आगन्तुक रज-वीर्य के पुद्गलों को अपने शरीररूप में परिणत करना, और माता द्वारा भोगे हुए आहार के रस से पोषण की अपेक्षा रखनेवाला गर्भजन्म होता है। जरायुज, अण्डज और पोतज जीवों का जन्म गर्भज होता है, गर्भ को लपेट रखनेवाली चमडे की थैली जरायु कहलाती है, उसमें उत्पन्न होने वाले
જીવતા કુતરા અને શિયાળ આદિનાં શરીરમાં ઉત્પન્ન થવા વાળા કીડા આદિ તેનાં શરીરની અંદરનાં પુદ્ગલને પિતાનાં શરીરરૂપમાં પરિણત કરે છે તે આધ્યાત્મિક પગલનિમિત્તક જન્મે છે. પૃથ્વીકાય, અપૂકાય, તેજસ્કાય, વાયુકાય, વનસ્પતિકાય, હીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિંદ્રિય અને ગર્ભ જ સિવાય, પંચેન્દ્રિય, તિર્યંચે અને મનુષ્યોને જન્મ સંમૂઈન હોય છે.
(२) गमઉત્પત્તિસ્થાનમાં સ્થિત, આગન્તુક રજ–વીર્યનાં પુગલેને પિતાનાં શરીર રૂપમાં પરિણત કરવું, અને માતાએ કરેલા આહારના રસથી પિષણની અપેક્ષા રાખવા વાળા તે ગર્ભજન્મ કહેવાય છે. જરાયુજ, અંડજ અને પિતજ જીવેનું જન્મ ગભેજ હોય છે. ગર્ભને લપેટી રાખનારી ચામડાની થેલી જરાયુ કહેવાય છે. તેમાં ઉત્પન્ન થવા વાળા જીવ જરાયુજ કહેવાય છે. મનુષ્ય, ગાય, ભેંસ, બકરી,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
२००
आचारागसूत्रे तत्र - मनुष्य - गो-महिष्य-जा-ऽविका-ऽश्व - खरो - ष्ट्र – मृग-चमर-वराहगवय-सिंह-व्याघ्र-क्ष-द्वीपि-श्व-शृगाल-मार्जारादयो जरायुजाः। सर्प-गोधाकृकलास-गृहगोधिका-( पल्ली)-मत्स्य-कूर्म-नक्र-शिशुमारादयः, पक्षिषु यथालोमपक्षाः, हंस-चाप-शुक-गृध्र-श्येन-पारावत-काक-मयूर-मण्डू-बकादयश्चाण्डजाः । पोता-ज्जाता इति पोतजाः शुद्धप्रसवाः, न तु जरायुजवच्चर्मादिवेष्टिता इति यावत् , यथा - शल्लक-हस्ति-श्वाविल्लापक-शश-शारिका-नकुलमूषिकादयः, पक्षिषु च चर्मपक्षाः, जलूका-वल्गुलि-भारण्डपक्षि-विरालादयश्चपोतजाः ।
जीव जरायुज कहलाते हैं। मनुष्य, गौ, भैंस, बकरी, मेष, घोडा, गधा, ऊंट, मृग, चमर शूकर, रोझ, सिंह, वाघ, रीछ, द्वीपि, कुत्ता, सियार, बिलाव आदि जरायुज हैं। सर्प, गोहेरा, कृकलास, छिपकली, मच्छ, कछुवा, नक्र, शिशुमार आदि, तथा पक्षियों में लोमपक्षी, हंस, चाष, शुक, गृध्र, बाज, कबूतर, कौवा, मोर, मण्डू ( एक जातका पक्षो), बगुला आदि अण्डज हैं । जो जरायुज की भाँति चमडे से लिपटे हुए उत्पन्न न हों, वे पोतज कहलाते हैं, जैसे-सेही, हाथी, श्राविल्लापक, शशक, शारिका, नकुल, मूषिक आदि । पक्षियों में चर्मपक्षी, जळूका ( जोंक), वल्गुली, भारण्डपक्षी विराल आदि पोतज हैं।
बेटा, 1, 11, #2, भृासा, यभ२ (भासयमा यती मे आय विशेष) भू, ४, सिंह, वाघ, २७, छी५सा, इतरा, शिया, Mansi, कोरे ४२रायु छ, सायरा, ४सला, ढढगी , भ२७, ४-241, न (मगर) शिशुभा२ (४ પ્રકારનું જલચર પ્રાણી) આદિ તથા પક્ષિઓમાં લેમપક્ષી, હંસ, ચાષ (એક
तनु all viमावाणु ४।१२ ५गी) शु४-(पो५८), ध, मान, भूतर, કાગડે, મોર, મંડૂ (એક પક્ષી) બગલા વગેરે. અંડજ છે. જે જરાયુજ પ્રમાણે ચામડીથી વિટાએલાં ઉત્પન્ન ન થાય તે પિતજ કહેવાય છે. જેમકે સેહી-(સાહુડી)
थी, ववित्रा५३, १४, २४, नस-नागीया, भूषि४-१२ कोरे पक्षी-मामा ચપક્ષ-(રૂવાડાં વગરનાં ચામડાની પાંખેવાળા) જલ્કા (જળ) વશુલી ( 43in1) भा२४-पक्षी, विरास माह पति छे.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य. १ उ. १ सू. ३. संज्ञा
उपपातजन्म
२०१
उपपातक्षेत्रप्राप्तिमात्रनिमित्तस्थानस्थित वै क्रियपुद्गलानां प्रथमं स्वशरीररूपेण परिणतिकरणम् उपपातजन्म । यथा - देवानां नारकाणां च । तत्र देवसमुद्भावो यथा- प्रच्छदपटस्योपरिष्टाद् देवदृष्यस्याधस्ताद् उभयोरन्तरालवर्तमानपुद्गलान् वैशरीरतया गृन् देव उत्पद्यते । नारकोत्पत्तिर्यथा - नरकस्थितातिसंकुटमुखकुम्भीषु स्थितान् वैक्रियशरीरपुद्गलान् वैक्रियशरीरतया गृहन् नारक उत्पद्यते ।
तथा - " अहं कः - चतुर्गतिषु प्राग्जन्मनि नारको वा तिर्यग वा नरो
उपपतिजन्म
बीचमें वर्तमान पुद्गलों
उपपातक्षेत्र में प्राप्तिमात्र निमित्त जिस में है ऐसे उत्पत्तिस्थान में स्थित वैकिय पुगलों का पहले-पहल अपने शरीररूप में परिणत करना उपपात - जन्म कहलाता है, देव और नारकों को यह जन्म होता है । देव की उत्पत्ति इस प्रकार होती है - प्रच्छद पटके ऊपर और देवदूष्य वस्त्रके नीचे अर्थात् दोनों के को वैक्रियशरीररूप ग्रहण करता हुआ देव उत्पन्न होता है इस प्रकार होती है - नरकवर्ती अत्यन्त संकुट ( सकडे ) मुखवाली कुंभियों में स्थित वैक्रिय शरीरके पुगलों को वैकियशरीर के रूप में ग्रहण करता हुआ नारकी जीव उत्पन्न होता है।
।
नारकों की उत्पत्ति
तथा- -" मैं कौन था ? चार गतियों में से पूर्वभव में मैं नारक था, तिर्यञ्च था,
(3) उपपातन्भ
ઉપપાત ક્ષેત્રમાં પ્રાપ્તિમાત્ર જેમાં નિમિત્ત છે. એવા ઉત્પત્તિસ્થાનમાં સ્થિત વૈકિય પુદ્દગલાને પહેલાં પહેલાં પેાતાના શરીરરૂપમાં પરિણત કરવુ તે ઉપપાતજન્મ કહેવાય છે. દેવ અને નારકીજીવાને આ જન્મ હેાય છે.
દેવની ઉત્પત્તિ આ પ્રમાણે થાય છેઃ—પ્રચ્છદપટ-ઉત્તરીય વજ્રના ઉપર અને દેવદૃષ્ય વજ્રની નીચે, એટલે કે બંનેની વચ્ચમાં વતમાન પુટ્ટુગલાને વૈક્રિયશરીરના રૂપમાં ગ્રહણ કરતા થકા દેવ ઉત્પન્ન થાય છે. નારકીઓની ઉત્પત્તિ આ પ્રમાણે છે કેઃ—નરકવતી અત્યન્ત સાંકડા મુખવાળી કુભિએમાં સ્થિત વૈક્રિય શરીરનાં પુદ્ગલાને વૈક્રિય શરીરના રૂપમાં ગ્રહણુ કરતા થકા નારકી જીવ ઉત્પન્ન થાય છે. તથા—“હું કાણુ હતા ? ચાર ગતિઓમાંથી પૂર્વભવમાં હું નારકી હતા, તિય ચ
प्र. आ.-२६
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०२
आचाराङ्गसूत्रे वा देवो वा आसम् ?,” इति पूर्वजन्मस्मृतिरूपं ज्ञानं, तथा-"इतः अस्माल्लोकात् च्युतः-वियुक्तः प्रेत्य-जन्मान्तरे इह चतुर्गतिरूपे संसारे को भविष्यामि ? चतु गैतिषु कीदृशीं गतिं प्राप्यामि” इत्यागामिजन्मविषयकं निश्चयात्मकं ज्ञानं च न भवतीत्यर्थः । भावदिशाविषयकमपि ज्ञानं नास्ति कियतांचित् संज्ञिनाम् , असंज्ञिनां तु जीवानां नास्त्येव दिशाज्ञानमिति का वार्ता तेषामिति भावः ॥ मू. ३॥
संसारिणां स्वगत्यागतिज्ञानं न भवतीत्युक्तम् , संपति तज्ज्ञानं यथा भवति तत् प्रदर्शयितुमाह-' से जं पुण' इत्यादि ।
मूलम् । से जं पुण जाणेज्जा, सहसम्मइयाए, परवागरणेणं अण्णेसिं अंतिए वा मनुष्य था या देव था ?," इस प्रकार की पूर्व जन्म की स्मृति, और "इस भव से च्युत होकर अगले जन्म में चार गतियों में से कौन गति पाऊँगा ?,” इस प्रकार का आगामी जन्म सम्बन्धी निश्चयात्मक ज्ञान नहीं होता । कितने ही संज्ञियों को भी भावदिशा-विषयक ज्ञान नहीं होता । असंज्ञी जीवों को तो दिशा का ज्ञान होता ही नहीं ॥ सू० ३ ॥
संसारी जीवों को अपनी गति और आगति का ज्ञान नहीं होता, यह बतलाया जाचुका, अब यह कथन किया जाता है कि वह ज्ञान किस प्रकार हो सकता है ?___-से जे पुण' इत्यादि ।
मलार्थ-सहसम्मति से (परोपदेश के विना ही सहज ज्ञानसे) पर की वागरणा ( स्पष्टीकरण ) से, दूसरों के समीप से सुनकर जाने कि मैं पूर्व दिशा હતા, મનુષ્ય હતા અથવા દેવ હતા ?' આ પ્રમાણે આગલા જન્મની સ્મૃતિ અને “આ ભવથી નીકળીને આગલા હવેના જન્મમાં ચાર ગતિમાંથી હું કઈ ગતિમાં જઈશ. અથવા હું કઈ ગતિ પામીશ ?” આ પ્રમાણે આગામી–હવે પછી થવાવાળા જન્મ સંબંધી નિશ્ચયાત્મક જ્ઞાન થતું નથી; કેટલાક સંજ્ઞીઓને (સીજીને) પણ ભાવદિશા-વિષયનું જ્ઞાન થતું નથી. અસંજ્ઞી જીવને દિશાઓ સંબંધીનું જ્ઞાન थतु नथी. ॥3॥
સંસારી જીવોને પોતાની ગતિ અને આગતિ વિષેનું જ્ઞાન નથી થતું, તે બતાવી ગયા છીએ હવે તે કહેવામાં આવે છે કે તે જ્ઞાન કેવી રીતે થઈ શકે છે?— 'से जं पुण' त्याहि.
મૂલાથ-સહસંમતિથી, (બીજાના ઉપદેશ વિના પણ સહજ જ્ઞાનથી), બીજાની વાગરણથી (સ્પષ્ટીકરણથી), બીજાની પાસેથી સાંભળીને જાણે કે હું
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ मू.४ संज्ञा
२०३ सोचा, तंजहा-पुरत्थिमाओ वा दिसाओ आगओ अहमंसि, जाव अण्णयरीओ दिसाओ अणुदिसाओ वा आगओ अहमंसि, एवमेगेसि णायं भवइ-अस्थि मे आया ओववाइए, जो इमाओ दिसाओ अणुदिसाओ वा संचरइ, सव्वाओ दिसाओ सब्बाओ अणुदिसाओ जो आगओ अणुसंचरइ सोऽहं । सू० ४ ॥
(छाया) अथ यत् पुनर्जानीयात्-सहसंमत्या, परव्याकरणेन, अन्येपामन्तिके वा श्रुत्वा, तद्यथा-पूर्वस्या दिशाया आगतोऽहमस्मि यावत् अन्यतरस्या दिशाया अनुदिशाया वा आगतोऽहमस्मि । एवमेकेषां ज्ञातं भवति-अस्ति मे आत्मा औपपातिकः, योऽस्या दिशाया अनुदिशाया वा अनुसंचरति, सर्वस्या दिशायाः सर्वस्या अनुदिशाया य आगतः अनुसंचरति सोऽहम् ॥ सू०४॥
‘से जं पुण' इति । 'से' इत्यव्ययं मागधभाषायामथशब्दार्थकम् । 'अथ' इति, अनेन 'नो सन्ना भवइ ' इति द्रव्यदिग्ज्ञानाभावं 'नो णाय भवइ' इति भावदिग्ज्ञानाभावं च प्रदर्श्य तज्ज्ञानपारम्भ इति घोत्यते । से आया हूँ ( यावत् ) अन्यतर दिशा से अथवा विदिशा से मैं आया हूँ। इस प्रकार कितनेक जीवों को ज्ञान होता है कि-मेरा आत्मा औपपातिक (जन्म लेने वाला) है; जो इस दिशा से अथवा अनुदिशा से संचार करता है, सभी दिशाओं से, सभी अनुदिशाओं से आया हुआ जो आत्मा भ्रमण करता है, वह मैं हूँ। ( सू० ४)
टीकार्थ-मागधी भाषा में 'से' अव्यय 'अर्थ' शब्द के अर्थ में है। यहाँ 'अथ' शब्द से यह प्रकट किया गया है कि-पहले के सूत्रोंमें 'नो सन्ना भवइ' इत्यादि कहकर द्रव्यदिशा के ज्ञानका निषेध करके, और 'नो णायं भवः' इत्यादि कह कर भावदिशासम्बन्धी ज्ञान का निषेध करके अब इस ज्ञान की उत्पत्ति का प्रकार प्रदर्शित करते हैंપૂર્વ દિશાથી આવ્યું છું, યાવત્ બીજી દિશાએથી અથવા વિદિશાએથી હું આ છું, આ પ્રમાણે કેટલાક જીવને જ્ઞાન થાય છે કે-મારે આત્મા ઔપપાતિક (જન્મ લેવાવાળા) છે; જે આ દિશાથી અથવા અનુદિશાથી સંચાર કરે છે. સર્વ દિશાઓથી, સર્વ અનુદિશાઓથી, આવેલ જે આત્મા ભ્રમણ કરે છે તે હું છું (સૂ. ૪)
ટીકર્થ–માગધી ભાષામાં બેસે અવ્યય “અથ,” શબ્દના અર્થમાં છે. અહિં 'A' A७४थी से प्रगट ज्यु छ -प्रथमना सूत्रोमा 'नो सन्ना भवई' त्याहिहीन द्रव्याहिशाना शानन निष५ ४शन भने 'नो णायं भवइ-पत्याहि डीन भावामधी જ્ઞાનને નિષેધ કરીને હવે તે જ્ઞાનની ઉત્પત્તિને પ્રકાર પ્રદર્શિત કરે છે–
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०४
आचारागसूत्रे
टीका
यत् यदि पुनर्जानीयात् स्वस्वगत्यागत्यादिकं कश्चित् , तत् त्रिविधेन कारणेन, तदाह-सहसंमत्येत्यादि । आत्मना सह वर्तते या सम्यग्मतिः, सा सहसंमतिः, परोदेशमन्तरेण समुत्पन्ना जातिस्मरणावधिमनः पर्ययकेवलज्ञानरूपा, तया सहसंमत्या । तत्र जातिस्मरणवान्नियमतः संख्यातभवान् जानाति, अवधिज्ञानी संख्यातभवानसंख्यातभवान् वेत्ति, तथैव मनःपर्ययज्ञानी च। केवलज्ञानी तु नियमतोऽनन्तान् भवान् विजानाति । जातिस्मरणज्ञानवानवान्तरे यद्यसंज्ञिमवं न कुर्यात् , तर्हि स्वकीयसंज्ञिपञ्चेन्द्रियभवस्योत्कृष्टतो नवशतभवान् विज्ञातुं शक्नुयात् । जातिस्मरणेन स्वकीयपूर्वभवं विज्ञातुर्दृष्टान्तः प्रदश्यते
अगर कोई अपनी-अपनी गति और आगति को जाने तो तीन प्रकार के कारण से जान सकता है, उसी को कहते हैं--सहसम्मति आदि से, आत्मा के साथ रहने वाली सम्यग्मति कहलाती है, अर्थात् परोपदेश के बिना ही उत्पन्न होनेवाली जातिस्मरण, अवधि, मनःपर्यय और केललज्ञान रूप मति सहहम्मति कहलाती है, उनमें जाति स्मरणवाला नियम से संख्यात भवोंको जानता है, अवधिज्ञानी संख्यात या असंख्यात भवों को जानता है, इसी प्रकार मनःपर्ययज्ञानी भी जानता है, किन्तु केवलज्ञानी नियम से अनन्त भवों को जानता है । जातिस्मरण-ज्ञानवाला बीच में यदि असज्ञी का भव न करे तो अपने संज्ञीपञ्चेन्द्रिय के उत्कृष्ट नौ सौ भवों को जान सकता है । जातिस्मरण से अपना पूर्वभव जानने वाले का दृष्टान्त प्रदर्शित किया जाता है
અથવા કઈ તિપિતાની ગતિ અને આગતિને જાણે તે ત્રણ પ્રકારના કારણથી જાણી શકે છે, તેને કહે છે-સહસંમતિ આદિથી, આત્માની સાથે રહેવા વાળી સમ્યગ મતિ-બુદ્ધિ અર્થાત્ પપદેશ વિનાજ ઉત્પન્ન થવા વાળી જાતિસ્મરણ, અવધિ, મન પર્યય, અને કેવલજ્ઞાનરૂપ મતિ તે સહસંમતિ કહેવાય છે. જાતિસ્મરણ વાળા નિયમથી સંખ્યાત ભવેને જાણે છે. અવધિજ્ઞાની સંખ્યાત અથવા અસંખ્યાત ભાવને જાણે છે. એ પ્રમાણે મનઃ પર્યાયજ્ઞાની પણ જાણે છે. પરંતુ કેવલજ્ઞાની નિયમથી અનન્ત ભવેને જાણે છે. જાતિસ્મરણ જ્ઞાનવાળા જીવ વચમાં જે અસંજ્ઞીને ભવ ન કરે તે પોતાના સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિયના ઉત્કૃષ્ટ નવ (૯૦૦) ભલેને જાણી શકે છે. જાતિસ્મરણથી પોતાના પૂર્વભવને જાણનારાનું દ્રષ્ટાંત બતાવે છે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ सू.४ संज्ञा
सुग्रीवनगरे बलभद्रनामा नृप आसोत् । तस्याग्रमहिषी मृगानाम्नी बभूव । बलभद्रनृपस्य तस्यां पुत्रो जातः। स च मातापितृभ्यां बलश्री-नाम लब्ध्वाऽपि लोके मृगापुत्र इति नाम्ना प्रसिद्धो बभूव । अथ मातापित्रोः परमप्रियः कृतयौवराज्याभिषेको मुदितचित्तो मृगापुत्रः प्रासादे दोगुन्दुगदेववत् प्रमदाभिः सह क्रीडतिस्म।
स चैवं विलसन् मणिरत्नराजितकुट्टिमतले सर्वोपरिवर्तिनि प्रासाददेशे समुपविष्टः सकुतूहलं चतुष्क-त्रिक-चत्वर-मार्गान् विलोकमानः पथि शीलाढयं गुणसागरं तपोनियमसंयमघरं संयतमनिमिषदृशाऽद्राक्षीत् । तमवलोक्य शुभाध्य
सुग्रीव नगर में बलभद्र नामक राजा था । उसकी पटरानी का नाम मृगा था इस मृगारानी से बलभद्र को पुत्र की प्राप्ति हुई । माता-पिताने उसका नाम बलश्री रक्खा, किन्तु वह लोक में मृगापुत्र के नाम से प्रसिद्ध हुआ, वह माता-पिता का परम प्रिय था । उसका युवराज पद पर अभिषेक किया गया। वह प्रसन्न-चित्त होकर दोगुन्दुग (विलासी एक देवकी जाति ) देव के समान अपने महलमें क्रीडा करता था।
एक वार मृगापुत्र मणियों और रत्नों से सुशोभित फर्शवाले महल के सब से ऊपर के मंजिल पर बैठा था । वह कौतूहल के साथ नगर के चौपड त्रिक तथा चत्वर मार्गों का अवलोकन कर रहा था। तब उसे मार्ग में शील से विभूषित गुणों के सागर तप, नियम और संयम धारण करने वाले एक मुनि दृष्टिगोचर हुए। उसने टकटकी लगाकर
સુગ્રીવ નગરમાં બલભદ્ર નામને રાજા હતા. તેની પટરાણીનું નામ-મૃગા હતું, તે મૃગા રાણી થકી બલભદ્રને પુત્રની પ્રાપ્તિ થઈ માતા-પિતાએ તેનું નામ બલશ્રી રાખ્યું, પરંતુ તે લોકને વિષે મૃગાપુત્ર નામથી પ્રસિદ્ધ થયે. તે માતા-પિતાને પરમપ્રિય હતો, તેને યુવરાજ પદ પર અભિષેક કર્યો. પછી તે પ્રસન્નચિત્ત થઈને દેગુન્હગ (વિલાસી એક દેવની જાતિ) દેવ સમાન પોતાના મહેલમાં કીડા ४२तो डतो.
એક વાર મૃગાપુત્ર મણિઓ અને રત્નથી–સુશોભિત ફર્શ–સુંદર તળિયાવાળે મહેલને સૌથી ઉપરને ખંડ હતો, તેના ઉપર બેઠા હતા તે કુતુહલપૂર્વક નગરના ચૌપડ ત્રિક તથા ચત્ર માર્ગોનું અવલોકન કરી રહ્યો હતો. તે વખતે એ માર્ગમાં શીલથી વિભૂષિત, ગુણેના સાગર, તપ, નિયમ, સંયમ ધારણ કરવાવાળા એક મુનિ દષ્ટિગેચર
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे
२०६
बसायेन मृगापुत्र मुर्छामवाप्य जातिस्मरणं प्राप । 'पूर्वजन्मनि प्रव्रज्यां गृहीत्वा पञ्च महाव्रत पालनेन स्वर्गसुखं लब्ध्वाऽहमिह राजकुले संजात: ' इति । अनेन जातिस्मरणेन पुनरात्मकल्याणाय प्रयतते स्म ।
अवधिज्ञानिना मल्लीनाथेन भगवता संसारावस्थायां पूर्वजन्मवृत्तान्तोऽवलोकितः । मनःपर्यय - केवलज्ञानयोस्तु दृष्टान्तौ सुप्रतीतौ ।
तथा - परव्याकरणेन-परस्तीर्थङ्करस्तस्य व्याकरणं
यथावस्थितार्थस्य
उनकी ओर देखा । उन्हें देख कर मृगापुत्र को मूर्छा आ गई और जातिस्मरण ज्ञान प्राप्त हो गया । उससे मालूम हुआ कि - ' पूर्व जन्म में दीक्षा धारण करके, पांचमहात्रतों का पालन कर के, पश्चात् • स्वर्ग के सुख भोगकर मैं इस राजकुल में उत्पन्न हुआ हूँ ।' इस जातिस्मरण से वह फिर आत्मकल्याण में प्रवृत्त हो गया ।
अवधिज्ञानी भगवान् मल्लीनाथने संसार - अवस्था में अपना पूर्व जन्म का वृत्तान्त देख लिया था । मनःपर्यय ज्ञान और केवलज्ञान के दृष्टान्त तो प्रसिद्ध ही हैं ।
तथा - परके व्याकरण से भी गति - आगति का ज्ञान होता है । पर का अर्थ है तोर्थकर | उनका व्याकरण अर्थात् पदार्थ का स्वरूप यथार्थरूप से जानकर समझाकर कहना, अथवा पव्याकरण का अर्थ तीर्थंकर का प्रवचनरूप आगम समझना चाहिए ।
થયા, તે વખતે મૃગાપુત્ર એક નજરથી તેમની સામે જોયું, અને તેને જોઇને મૃગાપુત્રને મૂર્છા આવી ગઈ અને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું, તેનાથી માલૂમ પડ્યુ કે હું. પૂર્વ જન્મમાં દીક્ષા ધારણ કરીને, પાંચ મહાવ્રતાનું પાલન કરી, પછી સ્વના સુખા ભેાગવીને આ રાજકુલમાં ઉત્પન્ન થયેા છું.” આ પ્રમાણે જાતિસ્મરણ થવાથી તે ફરીને આત્મકલ્યાણમાં પ્રવૃત્ત થઈ ગયા.
અવધિજ્ઞાની મલ્લીનાથ ભગવાને સંસાર-અવસ્થામાં પોતાના પૂર્વ જન્મના વૃત્તાન્ત જોઈ લીધે હતા. મન:પર્યયજ્ઞાન અને કેવલજ્ઞાનના દ્રષ્ટાંત તો પ્રસિદ્ધ જ છે.
તથા–પરના વ્યાકરણથી પણ ગતિ-આગતિનું જ્ઞાન થાય છે. પરના અર્થ છેતીથ કર, તેનુ વ્યાકરણ-અર્થાત્ પદાનું સ્વરૂપ યથાર્થરૂપથી જાણી-સમજીને કહેવું, અથવા પરવ્યાકરણના અથ-તીર્થંકરના પ્રવચનરૂપ આગમ સમજવુ' જોઈ એ.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ सू.४. संज्ञा साक्षात्कारेण सम्बोध्य कथनम् , तीर्थङ्करप्रवचनरूप आगमो वा, तेन । परव्याकरणोदाहरणं यथा-साक्षात् भगवतो देशनया मेघकुमारादयो जातिस्मरणं प्राप्तवन्तः।
तथा अन्येषामन्तिके वा श्रुत्वेति, अन्येषां समीपे, श्रुत्वा स्वगत्यागत्यादिबोधकतद्वचनश्रवणेन । तृतीयोदाहरणं यथा-पड् मित्रभूपाश्छमस्थावस्थस्य मल्लीनाथभगवतः समीपे तद्वचनेन जातिस्मरणमवापुः ।
अथात्मनि विषये यादृशं गत्यागत्यादिज्ञानं भवति, तदेव दर्शयतितद्यथा-इत्यादि 'पूर्वस्या दिशाया आगतोऽहमस्मि यावद् अन्यतरस्या दिशाया अनुदिशाया वा आगतोऽहमस्मी'त्यनेन स्वगमनावधि-द्रव्यदिशाज्ञानं, तथापरव्याकरणका उदाहरण जैसे-साक्षात् भगवान् की देशना से मेघकुमार आदिने जातिस्मरण ज्ञान प्राप्त किया था । ___ तथा दूसरों से सुनकर भी गति अगति का ज्ञान होता है । तात्पर्य यह है कि-अपनी गति एवं आगति समझाने वाले दूसरे के बचनों से भी जातिस्मरण हो जाता है। जैसे--छह मित्र-राजाओंने छमस्थ-अवस्था वाले भगवान् मल्लिनाथ के वचनों से जातिस्मरण प्राप्त किया था ।
आत्मा के विषय में गति-आगति आदि का ज्ञान जिस प्रकार होता है, उसे दिखलाते हैं-' मैं पूर्व दिशा से आया हूँ ( यावत् ) अन्यतर दिशा से अथवा अनुदिशा से मैं आया हूँ' इस कथन से अपने गमन तक की द्रव्य-दिशा का ज्ञान सूचित किया है। तथा ' मेरा आत्मा औपपातिक' है यहा से लेकर ' भ्रमण करता है, પરવ્યાકરણનું ઉદાહરણ, જેમકે-સાક્ષાત ભગવાનની દેશનાથી મેઘકુમાર આદિએ જાતિસ્મરણ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું હતું.
તથા બીજા પાસેથી સાંભળીને પણ ગતિ–આગતિનું જ્ઞાન થાય છે કેપિતાની ગતિ અને આગતિ સમજાવવાવાળા બીજાના વચનથી પણ જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થઈ જાય છે. જેમ-છ મિત્ર-રાજાઓએ છદ્મસ્થ-અવસ્થા વાળા ભગવાન મલિનાથના વચનેથી જાતિ સ્મરણ પ્રાપ્ત કર્યું હતું.
આત્માના વિષયમાં ગતિ–આગતિનું જ્ઞાન જે પ્રમાણે હોય છે તેને દેખાડે છે–“હું પૂર્વ દિશાથી આવ્યો છું, (યાવ) અન્યતર દિશાથી અથતા અનુદિશાથી હું આ છું' આ કથનથી પિતાના ગમન સુધીની દ્રવ્યદિશાનું જ્ઞાન સૂચિત કર્યું છે,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
२०८
आचारागसूत्रे 'अस्ति मे आत्मा औपपातिकः' इत्यारभ्य ‘अनुसंचरित सोऽहम् 'इत्यन्तेन द्रव्यभावोभयदिशाज्ञानं भगवता प्रदर्शितम् ।
सोऽहमस्मी'त्येनेनेदमावेदितं भवति । त्रिविधान्यतमेन कारणेन ज्ञानं प्राप्तो जीवः रवात्मस्वरूपमेवं विशानाति-यदयमात्मा सकलकर्मक्षयावधि चतुर्गतिभ्रमणकर्ता पुनरपि कस्याश्चिदेकस्यां दिशायामनुदिशायां वा गमिष्यति नास्त्यस्य गतिविरामस्तावदिति । एवमयमात्मा सर्वस्या दिशाया अनुदिशाया आगतःपुनरपि स्वकर्मवशगः सन् सर्वस्यां दिशायामनुदिशाटां वा परिभ्रमिष्यति । न कदाचिदस्य विश्रान्तिलेशोऽपि तादृशोऽहमस्मीति ॥ सू० ४॥ वह मैं हूँ' यहाँ तक द्रव्यदिशा और भावदिशा, दोनों का ज्ञान भगवान्ने प्रदर्शित किया है।
__ 'वही मैं हूँ' इस कथन से यह प्रकट होता है कि-तीन में से किसी एक कारण के द्वारा ज्ञान को प्राप्त जीव इस रूप में अपना आत्मस्वरूप जानता है, कि-यह आत्मा जब तक समस्त कर्मों का क्षय नहीं कर देता तब तक चारों गतियों में भ्रमण करता है और फिर किसी एक दिशा में या अनुदिशामें गमन करेगा परन्तु कर्मों का क्षय जब तक न हो तब तक उसकी गति का अन्त नहीं आता है । इस प्रकार यह आत्मा सब दिशाओं से और अनुदिशाओं से आया है और कर्मों के अधीन हो कर फिर सब दिशाओं अथवा विदिशाओं में परिम्रमण करेगा, इसे लेशमात्र भी कभी विश्राम नहीं मिल सकता, ऐसा मैं हूँ ॥ सू० ४ ॥ તથા–“મારે આત્મા પપાતિક છે ત્યાંથી લઈને “ભ્રમણ કરે છે તે હું છું, ત્યાં સુધી દ્રવ્ય દિશા અને ભાવદિશા, એ બન્નેનું જ્ઞાન ભગવાને પ્રદર્શિત કર્યું છે. “તે હું છું” આ કથનથી એમ પ્રગટ થાય છે કે એ ત્રણમાંથી કોઈ કારણ દ્વારા જ્ઞાનને પામેલે જીવ આ રપમાં પોતાના આત્મસ્વરૂપને જાણે છે કે આ આત્મા
જ્યાં સુધી સમસ્ત કર્મોને ક્ષય કરતો નથી, ત્યાં સુધી ચારેય ગતિઓમાં ભ્રમણ કરતે રહે છે, અને ફરી કઈ દિશામાં અથવા તે અનુદિશામાં ગમન કરશે. પરંતુ
જ્યાં સુધી કર્મોને ક્ષય નહિ હોય ત્યાં સુધી તેની ગતિને અંત આવતો નથી. એ પ્રમાણે આ આત્મા સર્વ દિશાઓથી અને અનુદિશાઓથી આવ્યું છે અને કર્મોને આધીન થઈને ફરીથી સર્વ દિશામાં અથવા વિદિશાઓમાં પરિભ્રમણ કરશે. તેને લેશમાત્ર પણ વિશ્રામ મલી શકતું નથી એ હું છું, (સૂ૦ ૪)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि टीका अध्य. १ उ.१ सू. ५ आत्मवादिप्र० २०९
आत्मवादिप्रकरणम्यस्तु द्रव्यदिक्षु भावदिशु चात्मनो गत्यागती अवगत्य स्वमात्मानमेवं विजानाति-अयमात्मा असिद्धगतिमाप्तिचतुर्गतिषु घूर्णमानो जन्मान्तरसंक्रान्तत्रिकालवर्ती शरीराद् भिन्नो नित्यपरिणामी ज्ञानसम्यक्त्वचारित्रसुखवीर्यादिगुणवानिति, स एवात्मवादीत्याह-'से आयावादी' इत्यादि ।
मूलम्से आयावादी, लोगावादी, कम्मावादी, किरियावादी ॥ सू० ५ ॥
छायास आत्मवादी, लोकवादी कर्मवादी, क्रियावादी ॥ सू० ५॥
आत्मवादिप्रकरणजो जीव द्रव्य दिशाओं में और भावदिशाओं में आत्मा का गमन-आगन जान कर अपनी आत्मा के विषय में इस प्रकार जानता है कि-यह आत्मा सिद्धगति की प्राप्तिरहित चार गतियों में भ्रमण करता हुआ एक जन्म से दूसरे जन्म को ग्रहण करता है, त्रिकालवर्ती है, शरीर से भिन्न है, नित्यपरिणामी है, और सम्यक्त्व, ज्ञान, चारित्र, सुख, वीर्य आदि गुणों वाला है, वही आत्मवादी है। अब इसी विषय का निरूपण किया जाता है :-'से आयावादी' इत्यादि।
मूलार्थ-'से आयावादी' इति । वही आत्मवादी है, लोकवादी है, कर्मवादी है, क्रीयावादी है ( सू० ५)
આત્મવાદી પ્રકરણ જે જીવ દ્રવ્ય દિશાઓમાં અને ભાવદિશાઓમાં આત્માનું જવું–આવવું જાણીને પિતાના આત્માના વિષયમાં એ પ્રમાણે જાણે છે કે -આ આત્મા સિદ્ધગતિની પ્રાપ્તિ વિના બીજી ચાર ગતિઓમાં ભ્રમણ કરતે કરતે એક જનમથી બીજે જન્મ ગ્રહણ કરે છે, ત્રિકાલવતી છે શરીરથી ભિન્ન છે, નિત્યપરિણામી છે અને સમ્યકત્વ, જ્ઞાન, ચારિત્ર, સુખ, વીર્ય આદિ ગુણે વાળે છે, તે આત્મવાદી છે. હવે આ વિષયનું निर१५५१ ४२वामां आवे छे-से आयावादी' त्याहि.
भूटाथ-से अयावादी' छति. ते मात्भवादी छ, सपही छे, भी छे भने ठियावाही छे. (सू. ५) प्र. आ.-२७
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे
टीका
'से आयावादी' इति । सः इत्थमात्मानं ज्ञाता, आत्मवादी आत्मानं वदितुं शीलमस्येति विग्रहे कर्तरि णिनिः, आत्मस्वरूपकथनस्वभाववान् । अयं भावः-आत्मस्वरूपं वक्तारो जगति बहवः सन्ति, परन्तु स एवात्मवादी वेदितव्यो, यः पूर्वोक्तरीतिमनुसृत्यात्मानं विजानातीति ।।
आत्मस्वरूपपरिचयं विना बन्धस्वरूपं ज्ञातुमशक्यम् । तद् विना न रोचते कस्मैचिदात्मोत्कर्षकरणम् , तद्रुषिमन्तरेण च कस्यचिन्मोक्षोपायभूतनिश्चयव्यवहारलक्षणज्ञानक्रिययोः प्रवृत्तिर्न स्यात् , तस्मादत्रात्मज्ञानमसङ्गेन किञ्चिदुच्यते
टीकार्थ-जो इस ( पूर्वोक्त ) प्रकार से आत्मा को जानता है वही आत्मवादी है, अर्थात् आत्मा के स्वरूप को कहने वाला है। तात्पर्य यह है कि-आत्मा का स्वरूप कहने वाले संसार में बहुत हैं किन्तु वास्तव में सच्चा आत्मवादी वही है जो पूर्वोक्त प्रकार से आत्मा का ज्ञाता है।
आत्मा का स्वरूप समझे विना बन्ध का स्वरूप अशक्य है। उसके अभाव में किसीको आत्मा का उत्कर्ष करना रुचिकर नहीं होता, और इस रुचि के अभाव में किसीकी निश्चय-व्यवहाररूप ज्ञान और क्रिया में जो मोक्ष के कारण हैं-प्रवृत्ति नहीं होती, अतः आत्मज्ञान का प्रसङ्ग होने से यहाँ कुछ विवेचन किया जाता है
ट -२ ॥ (पूर्वहित) प्राथी मात्मान तो छ, ते सात्मवाही छ, અર્થ-આત્માના સ્વરૂપને કહેવા વાળા છે; તાત્પર્ય એ છે કે આત્માનું સ્વરૂપ કહેવા વાળા સંસારમાં ઘણું છે. પરંતુ વાસ્તવમાં સાચા આત્મવાદી તે છે કે જે પૂર્વોક્ત પ્રકારથી આત્માના જ્ઞાતા છે, અર્થાત્ પૂર્વોક્ત પ્રકારે આત્માને જાણે છે.
આત્માના સ્વરૂપને સમજ્યા વિના બંધનું સ્વરૂપ સમજવું અશક્ય છે, તેના અભાવમાં કઈને આત્મા ઉત્કર્ષ કરવું રૂચિકર થતું નથી. અને તે રૂચિના અભાવમાં કઈને નિશ્ચય-વ્યવહારરૂપ જ્ઞાન અને ક્રિયામાં જે મોક્ષનું કારણ છે તેમાં પ્રવૃત્તિ થતી નથી. તે કારણથી આત્મજ્ઞાનને પ્રસંગ હેવાથી અહિં ડુ વિવેચન કરવામાં આવે છે –
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ मू.५ आत्मवादिप्र०
आत्मशब्दार्थःअतति-नित्यं जानातीति आत्मा। 'अत सातत्यगमने' इत्यत्रातधातोगत्यर्थकत्वाद् , गत्यर्थानां च ज्ञानार्थकतया स्वीकारादयमों लभ्यते । सिद्धसंसारिभेदेन द्विविधस्यापि जीवस्य सर्वदाऽवबोधसद्भावादात्मनः कस्यां चिदवस्थायामुपयोगवियोगो न जायते । कदाचिदप्यवबोधाभावे च जीवत्वमेव व्याहन्येत । अत एव-'जीवो उवओगलक्षणो' इत्युक्तम् ( उत्तरा.२८ अ. १० श्लो.) यद्वा-अतति-सततं गच्छति, निरन्तरं प्राप्नोति स्वकीयान् पर्यायानिति-आत्मा।
_ आत्मशब्द का अर्थ'अतति' इति-आत्मा ' अर्थात् जो नित्य जानता रहता है वह आत्मा कहलाता है । ' अत' धातु सतत गमन करने के अर्थ में है और गमनार्थक सभी धातु ज्ञानार्थक होते हैं, अतः उपर्युक्त अर्थ किया गया है। क्या सिद्ध और क्या संसारी, दोनों ही प्रकार के जीवों में सदैव ज्ञान विद्यमान रहता है, और किसी भी अवस्था में उपयोगका वियोग नहीं होता । किसी समय ज्ञान का अभाव हो जाय तो जीव में जीवत्व ही नहीं रहे । इसी कारण उत्तराध्ययन सूत्र ( अ. २८ श्लो. १०) में कहा है :-" जीवो उवओगलक्षणो" जीव उपयोग लक्षण वाला है।
अथवा---अतति अर्थात् जो अपने पर्यायो को सतत प्राप्त होता रहता है वह आत्मा है।
આત્મા શબ્દનો અર્થ‘अतति' इति आत्मा अर्थात् रे orgो २ , मात्॥ ४३पाय छे. 'अत' धातु सतत गमन ४२वाना मा छे. अने रामनार्थ ४ सप धातु ज्ञानार्थ પણ હોય છે. (ગમન કરવું એવા અર્થવાળા તમામ ધાતુ જ્ઞાન અર્થવાળા પણ હેય છે) એ કારણથી ઉપર કહેલે અર્થ કર્યો છે. તો શું સિદ્ધ અને સંસારી બંને પ્રકારના છમાં હમેશાં જ્ઞાન વિદ્યમાન રહે છે અને કેઈ પણ અવસ્થામાં ઉપયોગને વિયોગ થતો નથી કેઈ સમય જ્ઞાનને અભાવ થઈ જાય તે જીવમાં જીવત્વ જ ન २७. मे ४२४थी उत्तराध्ययन सूत्र (म. २८ al. १०) मा यु छ :"जीवो उवओगलक्षणो" " ०१ उपयो1 dayाणे छे.”
અથવા–અતતિ અર્થાત્ જે પોતાના પર્યાને સતત પ્રાપ્ત થતું રહે છે, તે આત્મા છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१२
आचाराङ्गसूत्रे नन्येवं गगनादीनामपि सततं स्वपर्यायप्राप्त्या तत्रात्मशब्दप्रयोगो दुर्वारः, कदापि पर्यायाभावे त्वपरिणामित्वेन तेषां वस्तुत्यमेव न स्यादिति चेन्मैवम् , सततस्वपर्यायप्राप्तिकर्तृत्वमिति व्युत्पत्तिनिमित्तमात्रमात्मशब्दस्य, न तु तत् प्रतिनिमित्तम् । प्रवृत्तिनिमित्तं चास्योपयोग एवेति गगनादिषु नात्मशब्दः प्रवर्तते।
यद्वा-सततं गच्छतीत्ययमर्थोऽपि न विरुध्यते संसारदशायां कर्मपशेन नानागतिषु सततगमनात् , मुक्तावस्थायामपि भूतकालिकसततगमनसद्भावात् ।
शङ्का--आकाश आदि भी अपने अपने पर्यायों को निरन्तर प्राप्त होते रहते हैं तो उनके लिये भी आत्मा शब्द का प्रयोग करना अनिवार्य होगा। किसी समय उन में पर्याय का अभाव हो तो वे अपरिणामी ठहरेंगे और तब उन में वस्तुत्व ही नहीं रहेगा।
समाधान-ऐसा मत कहिए । निरन्तर अपने पर्यायों को प्राप्त करना तो आत्मा शब्द का व्युत्पत्तिनिमित्त मात्र है, वह प्रवृत्तिनिमित्त नहीं है, प्रवृतिनिमित्त तो उपयोग ही है, अतः आकाश आदि में आत्मा शब्द का प्रयोग नहीं हो सकता।
अथवा 'निरन्तर गमन करता है। इस अर्थ का भी विरोध नहीं है। क्यों कि संसार-अवस्था में कर्म के अधीन होकर आत्मा नाना गतियों में सदैव गमन करता रहता है, मुक्त अवस्था में भी भूतकालीन सतत गमन विद्यमान है।
શંકા–આકાશ આદિ પણ પિત પિતાના પર્યાયને નિરંતર પ્રાપ્ત થતા રહે છે, તે તેને માટે પણ આત્મા શબ્દનો પ્રયોગ કરે અનિવાર્ય થશે. કેઈ સમય તેનામાં પર્યાયને અભાવ હોય તે તે અપરિણામી કરશે ત્યારે તેનામાં વસ્તુત્વ પણ નહિ રહે.
સમાધાન–એ પ્રમાણે ન કહે. નિરતર પિતાના પર્યાને પ્રાપ્ત કરવું તે તે આત્મ શબ્દની વ્યુત્પત્તિનિમિત્ત માત્ર છે, પરંતુ તે પ્રવૃત્તિનિમિત્ત નથી; પ્રવૃત્તિનિમિત્ત તે ઉપગ જ છે, તેથી આકાશ આદિમાં આત્મ શબ્દને પ્રગ થઈ શકતું નથી.
અથવા–નિરન્તર ગમન કરે છે, આ અર્થને પણ વિરોધ નથી. કેમકે-સંસાર અવસ્થામાં કર્મના આધીન બનીને આત્મા અનેક ગતિઓમાં હમેશાં ગમન કરતે રહે છે. મુક્ત-અવસ્થામાં પણ ભૂતકાલીન સતત ગમન વિદ્યમાન છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ.१ सू.५. आत्मसिद्धिः
२१३ आत्मनोऽस्तित्वसिद्धिःतावत् प्रत्यक्षप्रमाणत एवात्मनः सिद्धिरुच्यते-(१) किमयमात्मा-अस्ति नास्ति वेति संशयादिविज्ञानं स्वस्वात्मनि स्वसंवेदनप्रत्यक्षेण सिद्धम् , स एवात्मा, संशयादिज्ञानस्यैव तदनन्यत्वेनात्मरूपत्वात् ।
(२) तथा-आत्मानमाश्रित्यैव सुखदुःखादयः स्वस्वशरीर एव प्रत्यक्षेण संवेद्यन्ते ।
(३) यद्वा-कृतवानहै, करोम्यहं, करिष्याम्यहम् , इत्यादिप्रकारेण योऽयम्-अहम्प्रत्ययः, एतस्मादपि प्रत्यक्ष एवायमात्मा। कथमसत्यात्मनि
____ आत्माके अस्तित्वको सिद्धिसर्व प्रथम प्रत्यक्ष प्रमाण से ही आत्मा की सिद्धि कहते हैं:
(१) आत्मा है या नहीं है, इस प्रकार का संशय आदि ज्ञान अपनी अपनी आत्मा में स्वसंवेदन प्रत्यक्ष से सिद्ध है । वही ज्ञान आत्मा है, अर्थात् संशय आदि ज्ञान आत्मासे अभिन्न होने के कारण आत्मस्वरूप हो है।
(२) आत्मा को आश्रित करके ही दुःख-सुख आदि अपने२ शरीर में प्रत्यक्ष से जाने जाते हैं।
(३) अथवा-मैं कर चुका, मैं करता हूँ, मैं करूँगा, इत्यादि रूप से जो अहम्प्रत्यय होता है उससे भी आत्मा का प्रत्यक्ष होता है। आत्मा न होता तो आत्मा के विषय में अहम्प्रत्यय (मैं का ज्ञान) किस प्रकार हो सकता था ? आत्मरूप विषय के
આત્માના અસ્તિત્વની સિદ્ધિ– સૌથી પ્રથમ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી જ આત્માની સિદ્ધિ કહે છેઃ-(૧) આત્મા છે કે નહિ, આ પ્રકારનું સંશય આદિ જ્ઞાન પોત પોતાના આત્મામાં સ્વસંવેદન પ્રત્યક્ષથી સિદ્ધ છે, તે જ્ઞાન આત્મા છે. અર્થાત્ સંશય આદિ જ્ઞાન આત્માથી અભિન્ન હોવાના કારણે આત્મસ્વરૂપ જ છે.
(૨) આત્માના આશ્રિતપણાથી જ દુઃખ-સુખ આદિ પિત-પોતાના શરીરમાં પ્રત્યક્ષ જાણવામાં આવે છે.
(3) मथाई ४३री यूज्या, ४३ छु. ई ४६२२२, eall३५थी रे અહંપ્રત્યય થાય છે, તેથી પણ આત્માનું પ્રત્યક્ષપણું થાય છે. આત્મા ન હોય તે આત્માના વિષયમાં અહમ્મત્યય (હું પણાનું જ્ઞાન) કેવી રીતે થઈ શકે ? આત્મરૂપ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१४
आचाराङ्गसूत्रे
अहमिति ज्ञानम् आत्मविषयकं जायते । आत्मरूपविषयाभाचे विषयिणोऽनुत्थानप्रसंगात् । न च देह एवास्य ज्ञानस्य विषय इति वाच्यम् । जीवरहितेऽपि देहे तदुत्पत्तिप्रसंगात् । अस्मिन्नहम्प्रत्यय आत्मविषयके सति तु किमद्दस्मि नास्मीति संशयो नोपपद्यते, अहम्प्रत्ययविषयस्यात्मनः सद्भावादहमस्मीति निश्चय एव संभवति । आत्मास्तित्वसंशये तु कस्यायमहम्प्रत्ययः स्यात् ?, निर्मूलत्वेन तदनुत्थानमसङ्गात् । यदि संशयी जीव एव नास्ति, तर्हि अस्ति नास्तीति संशयः कस्य भवतु । संशयो हि विज्ञानाख्यो गुण एव, न च गुणिनमन्तरेण गुणः सिध्यति ।
अभाव में विषयी अर्थात् ज्ञान की उत्पत्ति नहीं हो सकती । शरीर ही इस ज्ञान का विषय है- अर्थात् ' अहम् ' ( मैं ) का अर्थ आत्मा नहीं वरन् शरीर है, ऐसा कहना उचित नहीं, क्यों कि ऐसा होता तो मृत शरीर में भी अहम्प्रत्यय होने लगता । आत्मा को विषय करनेवाले इस अम्हप्रत्यय की विद्यमानता में 'मैं हूँ या नहीं हूँ', इस प्रकार का संशय ही नहीं होता है, अहम्प्रत्यय के विषयभूत आत्मा का सद्भाव होने से 'मैं हूँ ' इस प्रकार का निश्चय ही हो सकता है। आत्मा के अस्तित्व के विषय में संशय किया जाय तो प्रश्न उपस्थित होता है कि यह अहम्प्रत्यय किसे होता है । विना कारण के ही तो उसकी उत्पत्ति नहीं हो सकती । यदि संशय करने वाला जीव ही नहीं है तो 'है या नहीं ?' इस प्रकार का संशय करता कौन है ? संशय एक प्रकार का ज्ञान गुण है और गुण, गुणी के अभाव में नहीं हो सकता ।
આ
વિષયના અભાવમાં વિષયી અર્થાત્ જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ નથી થઈ શકતી. શરીર જ ज्ञाननो विषय छे, अर्थात् 'महम्' (डु) नो अर्थ आत्मा नथी जो शरीर छे, એમ કહેવું તે ઉચિત નથી, કેમકે જો એમ હેાય તે મૃત શરીરમાં અહમ્પ્રત્યય થઈ શકશે. આત્માને વિષય કરવા વાળા આઅહમ્પ્રત્યયની વિદ્યમાનતામાં “હું છું े नथी " આ પ્રકારના સંશય જ થતા નથી અર્હમ્પ્રત્યયના વિષયભૂત આત્માના સદ્ભાવ હોવાથી "हुँ छु " मा अारना નિશ્ચય જ થઈ શકે છે. આત્માના અસ્તિત્વના વિષયમાં સ ંશય કરવામાં આવે તે પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થાય છે કે આ અહમ્પ્રત્યય કોને થાય છે? કારણ વિના તેા તેની ઉત્પત્તિ થઈ શકતી નથી જો સંશય કરવા વાળા જીવ નથી તે “હું છું કે નહિ” એ પ્રકારના સંશય કરનાર કાણુ છે? સ`શય એક પ્રકારના જ્ઞાન-ગુણ છે, અને ગુણ ગુણીના અભાવમાં થઈ શકતા નથી.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१सू.५ आत्मसिद्धिः
२१५ न च देहोऽत्र गुणीति वाच्यम् , देहस्य मूर्तत्वाद् जडत्वाच्च ज्ञानस्य चामुर्तत्वाद् बोधरूपत्वाच्च । अहं नाहं वेतिगदतो 'माता मे बन्ध्या' इत्यादिवत् स्ववचनव्याघातः।
(४) यद्वा-आत्मा गुणी प्रत्यक्ष एव, स्मृति-जिज्ञासा-चिकीर्षाजिगमिषा-संशयादिज्ञानविशेषाणां तद्गुणानां स्वात्मनि स्वसंवेदनपत्यक्षसिद्धत्वात् , इह यस्य गुणाः प्रत्यक्षाः स प्रत्यक्षो दृष्टः, यथा घटः, प्रत्यक्षगुणश्चात्मा, तस्मात् प्रत्यक्षः। यथा घटोऽपि गुणी रूपादिगुणप्रत्यक्षत्वादेव प्रत्यक्षः, तथा विज्ञानादिगुणप्रत्यक्षत्वादात्मापीति ।
यहाँ यह कहना ठीक नहीं है कि-'देह गुणी है', क्यों कि देह मूर्त है और जड है जब कि ज्ञान अमूर्त है और चेतनरूप है । मूर्त गुणी का अमूर्त गुण नहीं हो सकता और न जड का गुण चेतना हो सकता है। इस कारण 'मैं हूँ या नहीं' इस प्रकार कहने वाले को 'मेरी माता वन्ध्या है' ऐसा कहने वाले के समान स्ववचनबाधा दोष आता है।
(४) अथवा आत्मा गुणी प्रत्यक्ष से ही सिद्ध है, क्योंकि स्मृति, जिज्ञासा, करने की इच्छा, गमन की इच्छा, संशय आदि ज्ञान-जो आत्मा के गुण है-अपनी आत्मा में प्रत्यक्ष से सिद्ध हैं, जिस पदार्थ के गुण प्रत्यक्ष से प्रतीत होते हैं वह पदार्थ भी प्रत्यक्ष माना जाता है, जैसे घट, आत्माके गुण भी प्रत्यक्ष से प्रतीत होते हैं इस कारण आत्मा प्रत्यक्ष है । घट के रूप आदि गुणों का प्रत्यक्ष होने से ही गुणी घट का प्रत्यक्ष होना देखा जाता है, इसी प्रकार विज्ञान आदि गुणों का प्रत्यक्ष होने से आत्मा भी प्रत्यक्ष है।
અહીં દેહ ગુણી છે એમ કહેવું તે ઠીક નથી, કારણ કે દેહ મૂર્ત છે અને જડ છે. જ્યારે જ્ઞાન અમૂર્ત છે અને ચેતનરૂપ છે. મૂર્ત ગુણીને અમૂર્ત ગુણ હોઈ શકે નહિ. અને જડને ગુણ ચેતન થઈ શકે નહિ. આ કારણથી. “હું છું કે નહિ” એ પ્રમાણે કહેવાવાળાને “મારી માતા વધ્યા છે” એ પ્રમાણે કહેનારના જે સ્વવચનબાધા નામને દોષ આવે છે.
(४) अथवा-मात्मा गुणी प्रत्यक्षथी सिद्ध छ, भ-स्मृति, ज्ञासा, ४२वानी ઈચ્છા, ગમનની ઈચ્છા, સંશય આદિજ્ઞાન વગેરે જે આત્માના ગુણ છે તે પોતાના આત્મામાં પ્રત્યક્ષથી સિદ્ધ છે. જે પદાર્થને ગુણ પ્રત્યક્ષથી પ્રતીત થાય છે તે પદાર્થ પણ પ્રત્યક્ષ માનવામાં આવે છે. જેમ-ઘટ, આત્માને ગુણ પ્રત્યક્ષથી પ્રતીત થાય છે. તે કારણથી આત્મા પ્રત્યક્ષ છે. ઘટના ૨૫ આદિ ગુણો પ્રત્યક્ષ હોવાથી જ ગુણી ઘટનું પ્રત્યક્ષ હોવું જોવામાં આવે છે. તે પ્રમાણે વિજ્ઞાન આદિ ગુણે પ્રત્યક્ષ હેવાથી આત્મા પણ પ્રત્યક્ષ છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१६
आचारागसूत्रे न चाऽनैकान्तिकोऽयं हेतुः, यस्मादाकाशगुणः शब्दः प्रत्यक्षोऽस्ति, न पुनराकाशमिति वाच्यम् , शब्दस्याकाशगुणत्वाभावात् । शब्दो हि पुद्गलगुणः ऐन्द्रियकत्वाद् रूपादिवदिति ।
अस्तु, गुणाः प्रत्यक्षाः, गुणिनस्तु प्रत्यक्षत्वे किं मानम् ? उच्यते-गुणेभ्योऽनन्यो गुणीति ज्ञानादिगुणानां प्रत्यक्षत्वादेवात्माऽपि गुणी प्रत्यक्षेण ज्ञायते । यदि गुणेभ्योऽन्यो गुणी स्यात् , तदा घटादयोपि गुणिनः प्रत्यक्षा न भवेयुः,
शङ्का-आप का दिया हुआ हेतु अनैकान्तिक है, क्यों कि आकाश के गुण शब्द का तो प्रत्यक्ष होता है किन्तु आकाश का प्रत्यक्ष नहीं होता।
समाधान-ऐसा न कहिए, क्यों कि शब्द आकाश का गुण नहीं है। शब्द पुद्गल का गुण है, क्यों कि वह इन्द्रिय (श्रोत्रेन्द्रिय ) का विषय है, जो इन्द्रिय का विषय होता है वह पौद्गलिक ही होता है, जैसे-रूप आदि
शडा-गुणों को प्रत्यक्ष मान लें किन्तु गुणी के प्रत्यक्ष होने में क्या प्रमाण है ?
समाधान-गुण और गुणी का कथंचित् तादात्म्य सम्बन्ध है-गुणी, गुणों से अभिन्न होता है, अत एव गुणों का प्रत्यक्ष होने से आत्भा गुणी भी प्रत्यक्ष से प्रतीत होता है । अगर गुणी, गुणों से भिन्न होता तो गुणी घट आदिका भी प्रत्यक्ष न होता, क्योंकि सिर्फ रूपादि गुणों से भिन्न घट का कभी प्रत्यक्ष नहीं होता। 1 શંકા-આપે જે હેતુ અહિં આપે છે તે અનેકાન્તિક છે કેમકે આકાશને ગુણ શબ્દ તે તે પ્રત્યક્ષ થાય છે, પરંતુ આકાશ પ્રત્યક્ષ થતું નથી.
સમાધાન–એ પ્રમાણે ન કહે, કેમકે શબ્દ તે આકાશનો ગુણ નથી પણ શબ્દ તે પુદગલનો ગુણ છે. કેમકે તે ઈન્દ્રિય (શ્રોત્રેન્દ્રિય)ને વિષય છે. જે ઈન્દ્રિય વિષય હોય છે તે પૌગલિક જ હોય છે, જેમ-અપ આદિ.
શંકા–ગુણેને પ્રત્યક્ષ માની લઈએ. પરંતુ ગુણના પ્રત્યક્ષપણામાં શું પ્રમાણ છે?
સમાધાન–ગુણ અને ગુણીને કંચિત્ તાદામ્ય સંબંધ છે–ગુણી, ગુણેથી અભિન હોય છે, એટલે ગુણેના પ્રત્યક્ષપણાથી આત્મા ગુણી પણ પ્રત્યક્ષ પ્રતીત થાય છે. અગર જે ગુણી, ગુણેથી ભિન્ન હેત તે ગુણી ઘટ આદિ પણ પ્રત્યક્ષ થઈ શકત નહિ. કેમકે માત્ર સંપાદિ ગુણેજ પ્રત્યક્ષ હોય છે, રૂપાદિ ગુણેથી ભિન્ન
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ सू.५. आत्मसिद्धिः
२१७ रूपादिगुणमात्रस्यैव प्रत्यक्षत्वात् । अन्यस्मिन् ज्ञातेऽन्यज्ज्ञानं न भवति, यथा घटे ज्ञाते पटो न ज्ञायते । गुणाः कदापि द्रव्याद् भिन्नतया सत्तां न लभन्ते, एवं द्रव्यमपि गुणेभ्यो भिन्नतया न सत्तां लभते । अयं गुणः, अयं गुणीति नाममात्रतो भेदसत्त्वेऽपि न तत्त्वतो भेदः। यथा-अग्निर्गुणी स्वकीयादुष्णत्वगुणादत्यन्तभिन्नः स्यात्तर्हि दाहकार्य कर्तुमसौ न शक्नुयात् । ।
तथा-यद्यात्मा ज्ञानगुणादत्यन्तभिन्नो भवेत् तदा तस्य जड़त्वापत्तिः स्यात् । तस्माद् द्रव्यगुणयोर्भदो न कदाचिदासीत् , नाप्यस्ति, न च भविष्यतीति सिद्धम् ।
तुष्यतु दुर्जनन्यायेन तव मते गुणेभ्यः भिन्नत्वाङ्गीकारेऽप्यात्मा प्रत्यक्षो मा अन्य का ज्ञान होने से अन्य का बोध नहीं हो जाता । जैसे-घट के जाननेसे पट मालूम नहीं होता । गुण द्रव्य से भिन्न कदापि नहीं रह सकते, और द्रव्य भी गुणों से भिन्न कदापि नहीं रह सकता। ' यह गुण है, यह गुणी है' इस प्रकारका भेद नाममात्रका है, वास्तव में गुण-गुणी में भेद नही है। अगर अग्नि गुणी अपने उष्णतागुण से अत्यन्त भिन्न होता तो वह दाह-कार्य (जलाने का कार्य ) करने में असमर्थ होता ।
दूसरी बात यह है कि-आत्मा यदि अपने ज्ञानगुण से भिन्न होता तो आत्मा में जडता आ जाती। अत एव द्रव्य और गुण का भेद न कभी था, न है, और न होगा।
दुर्जनसन्तोषन्याय से, तुम्हारे मत के अनुसार कदाचित् यह मान लिया जाय कि आत्मा गुणों से भिन्न है और इस कारण आत्मा का प्रत्यक्ष भले ही न हो ઘટ કયારેય પ્રત્યક્ષ નથી થતું. અન્યનું જ્ઞાન થવાથી અન્યને બોધ થતું નથી, જેમકે ઘટના જ્ઞાનથી પટ માલૂમ થતું નથી (પટનું જ્ઞાન થતું નથી;). ગુણ, દ્રવ્યથી ભિનન કદાપિ રહી શકતો નથી. “આ ગુણ છે અને આ ગુણી છે” એ પ્રકારનો ભેદ નામમાત્રને છે વાસ્તવિક રીતે ગુણ-ગુણીમાં ભેદ નથી. અગર અગ્નિ ગુણ પિતાના ઉણુતાગુણથી અત્યન્ત ભિન્ન થઈ જાય તે તે દાહકાર્ય (બાળવાનું કાર્ય) કરવામાં અસમર્થ થઈ જાય છે.
બીજી વાત એ છે કે આત્મા જે પોતાના જ્ઞાનગુણથી ભિન્ન હોય તો આત્મામાં જડતા આવી જાય. એટલા માટે દ્રવ્ય અને ગુણને ભેદ કઈ પણ વખતે હતે નહિ, છે નહિ અને થશે પણ નહિ.
દુર્જનસંતોષ ન્યાયથી તમારા મત પ્રમાણે કદાચિત એમ માની લઈએ કે આત્મ ગુણોથી ભિન્ન છે, અને તે કારણે આત્મા પ્રત્યક્ષ ભલે ન થાય તો પણ
प्र. आ-२८.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१८
आचारागसूत्रे भवतु, अस्तित्वं च तस्य निर्वाधमेव । ज्ञानादिगुणाः सन्ति यस्य स गुणिरूप आत्मा कथमपलप्येत।
ननु देह एवं ज्ञानादिगुणाः उपलभ्यन्ते तदाश्रयतया देह एव रूपादीनां घट इव गुणी सिध्यति, न त्वात्मा। प्रयोगश्चैवम्-देहगुणा एव ज्ञानादयः, तत्रैवोपलभ्यमानत्वाद्, गौरकृशस्थूलतादिवदिति चेन्न, ज्ञानादयो गुणा न देहसम्बन्धिनः, अमूर्तत्वाद् , अचाक्षुषत्वाद् वा, गगनवत् । द्रव्यविरहितो गुणो न भवति । तथापि उसके अस्तित्व में कोई बाधा नही आती । जिस के ज्ञानादि गुण मौजुद हैं उस गुणीरूप आत्मा का अपलाप किस प्रकार किया जा सकता है ?।।
शङ्का-देह में ही ज्ञानादि गुण पाये जाते हैं, अतः इन गुणों का आधार गुणी देह ही है, जैसे-रूपादि गुणों का आधार घट है। आत्मा ज्ञानादि गुणों का आश्रयभूत गुणी नहीं है । अनुमान इस प्रकार है-ज्ञान आदि देह के गुण हैं, क्यों कि वे देह में ही उपलब्ध होते, जैसे-गौरपन, दुबलापन और स्थूलता आदि।
समाधान—यह कहना ठीक नहीं, ज्ञान आदि गुण देह के नहीं हैं, क्यों कि वे अमूर्त हैं और अचाक्षुष (जो आंखसे नहीं दीखता ) हैं, जो अमूर्त और अचाक्षुष होते हैं वे देहके गुण नहीं होते, जैसे आकाश ।
गुण, द्रव्य के विना रह नहीं सकते अतः ज्ञान आदि गुणोंका आधारभूत कोई द्रव्य अवश्य होना चाहिए। ज्ञानादि गुणोंके अनुरूप जो अस्त्रपी एवं अचाक्षुष गुणी हैं वह देह से भिन्न आत्मा ही है। આત્માના અસ્તિત્વમાં કોઈ પ્રકારની હરકત આવતી નથી. જેના જ્ઞાનાદિ ગુણ હૈયાત છે, તે ગુણરૂપ આત્માને અ૫લાપ(છતી વસ્તુને નથી એમ કહેવું તે) કેમ કરવામાં આવે ?.
શકા–દેહમાં જ જ્ઞાનાદિ ગુણ દેખાય છે, તે કારણથી એ ગુણેને-આધાર ગુણી દેહ જ છે, જેમ રૂપાદિ ગુણોને આધાર ઘટ છે. આત્મા જ્ઞાનાદિ ગુણોને આશ્રયભૂત ગુણ નથી. અનુમાન આ પ્રમાણે છે-જ્ઞાન આદિ દેહના ગુણ છે, કેમકે તે દેહમાં જ ઉપલબ્ધ જણાય છે, જેમકે ગોરાપણું, દુબલાપણું અને સ્થૂળતા-सपा वगेरे.
સમાધાન–એ પ્રમાણે કહેવું તે એગ્ય નથી; જ્ઞાન આદિ ગુણ તે દેહના गुए नथी, भले ते अभूत छ, मन मयाक्षुष छ. (२ नेत्री माता नथी ). જે અમૂર્ત અને અચાક્ષુષ હોય છે તે દેહના ગુણ થઈ શકતા નથી, જેમ આકાશ. ગુણ, દ્રવ્ય વિના રહી શકતા નથી, તે કારણથી જ્ઞાન આદિ ગુણના આધારભૂત કેઈ દ્રવ્ય હોવું જોઈએ. એટલા માટે જ્ઞાનાદિ ગુણોને અનુરૂપ જે અરૂપી અને અચાક્ષુષ ગુણી છે, તે દેહથી ભિન આત્મા જ છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ म्.५ आत्मसिद्धिः
२१९ तस्माद् ज्ञानादिगुणानामनुरूपो यो रूपरहितोऽचाक्षुषश्च गुणी स देहाद भिन्न आत्माऽस्तीति विज्ञेयः।
न च ज्ञानादयो गुणा न देहसम्बन्धिन इत्यनुमानं प्रत्यक्षबाधितम् , ज्ञानादिगुणानां देह एव प्रत्यक्षेण ज्ञानसद्भावादिति वाच्यम् , अस्य प्रत्यक्षस्यानुमानवाधितत्वात् । शरीरेन्द्रियभिन्नं ज्ञानादिगुणवत्त्वमनुमानेन सिध्यति । तथाहि-शरीरेन्द्रियभिन्नो ज्ञानादिगुणवान् , तदुपरमेऽपि तदुपलब्धार्थानुस्मरणात् । यो हि यदुपरमेऽपि यदुपलब्धमर्थमनुस्मरति, स तस्मादन्यो दृष्टः, यथा-पञ्चवातायनोपलब्धार्थानुस्मर्ता देवदत्तः, इत्यादि । केनचित् कारणेन दृष्टिशक्तिविधातेऽपि पूर्वदृष्टपदार्थानुस्मरणं भवतीत्यतो देहेन्द्रियादिभिन्न आत्मा गुणी सिध्यति ।
ज्ञानादि गुण देहसम्बन्धी नहीं हैं, यह अनुमान, प्रत्यक्ष से बाधित है, क्यों कि-प्रत्यक्षप्रमाण से वे देह में ही प्रतीत होते हैं, यह कथन ठीक नहीं है, क्यों कि यह प्रत्यक्ष ही अनुमान से बाधित है । अनुमान से यह सिद्ध है कि-ज्ञान आदि गुणों का आधार शरीर और इन्द्रियों से कोई भिन्न पदार्थ (आत्मा) ही है । अनुमान इस प्रकार है-ज्ञानादि गुणों का आधार शरीर और इन्द्रियों से भिन्न है, क्यों कि उनके नष्ट हो जाने पर भी उनके द्वारा जाने हुए पदार्थ का स्मरण होता है। जिसके नष्ट हो जाने पर भी, जिसके द्वारा जाने हुए पदार्थ का जो स्मरण करता है वह उस से भिन्न होता है। जैसे-पांच खिडकियों द्वारा जाने हुए पदार्थों को स्मरण करने वाला देवदत्त है, उसको किसी कारण से देखने की शक्ति नष्ट हो जाने पर भी पहले देखे हुए पदार्थ का स्मरण होता है। इस से भलीभाँति सिद्ध है कि-देह और इन्द्रिय आदि से भिन्न आत्मा ही गुणी है।
જ્ઞાનાદિ ગુણ દેહસંબંધી નથી, કારણ કે તે અનુમાન પ્રત્યક્ષથી બાધિત છે, કેમકે પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી તે દેહમાં જ પ્રતીત થાય છે, તે કથન ઠીક નથી. કેમકે તે પ્રત્યક્ષ અનુમાનથી બાધિત છે. અનુમાનથી એ સિદ્ધ છે કે જ્ઞાન આદિ ગુણોને આધાર શરીર અને ઈન્દ્રિયોથી કઈ ભિન્ન પદાર્થ (આત્મા) જ છે. અનુમાન આ પ્રમાણે છે-જ્ઞાનાદિ ગુણોને આધાર શરીર અને ઇન્દ્રિથી ભિન્ન છે, કેમકે તેના નષ્ટ થવા છતાંય તેના દ્વારા જાણેલા પદાર્થનું સ્મરણ હોય છે. જેના નષ્ટ થયા પછી પણ, જેના દ્વારા જાણેલે પદાર્થ તેનું જે સ્મરણ કરે છે તે તેનાથી ભિન્ન હોય છે. જેમ પાંચ ખડકીઓ દ્વારા જેવા વાળા પદાર્થોનું સ્મરણ કરવા વાળા દેવદત્ત છે. તેને કેઈ કારણથી દેખવાની શક્તિ નષ્ટ થઈ જવા છતાંય પ્રથમ દેખેલા પદાર્થોનું
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२०
_आचारागसूत्रे एवं च प्रत्यक्षप्रमाणेनात्मनोऽस्तित्वं निरूपितम् ।
अथ ज्ञानादिगुणानां स्वात्मनि प्रत्यक्षतया तदनन्यभूतः स्वात्माऽपि प्रत्यक्षो भवतु, परशरीरे तु कथमात्मनोऽस्तित्वं विजानीयात् ? इति, उच्यते-यथा स्वदेहे प्रत्यक्षेणात्मा विज्ञायते, तथा परदेहेऽप्यनुमानतो विज्ञेयः ।
(१) परशरीरं सात्मकम् इष्टानिष्टयोः प्रवृत्तिनिवृत्तिदर्शनात् , यत्रेष्टानिष्टयोः प्रवृत्तिनिवृत्ती दृश्येते, तत् सात्मकं दृष्टं यथा-स्वशरीरम् , तथा यत् इस प्रकार प्रत्यक्ष प्रमाण से आत्मा का अस्तित्व निरूपण किया गया।
__ अनुमान से आत्मा की सिद्धिशङ्का-ज्ञान आदि गुणों का अपनी आत्मा में प्रत्यक्ष होने से उन गुणों से अभिन्न अपनी आत्मा को प्रत्यक्ष मान लिया जाय किन्तु दूसरे के शरीर में आत्मा का अस्तित्व कैसे जान सकते हैं ?
समाधान—जैसे-अपने शरीर में प्रत्यक्ष प्रमाण से आत्मा प्रतीत होता है, उसी प्रकार दूसरे के शरीर में अनुमानप्रमाण से आत्मा समझना चाहिए ।
__ अनुमान प्रमाण इस प्रकार है(१) दूसरे का शरीर सात्मक (आत्मा से युक्त) है, क्यों कि उस की इष्ट में प्रवृत्ति और अनिष्ट में निवृत्ति देखी जाती है। जहाँ इष्ट-अनिष्ट में प्रवृत्ति और निवृत्ति देखी जाती है, वह सात्मक होता है, जैसे-अपना शरीर । तथा जो सात्मक
સ્મરણ રહે છે તેથી બરાબર સિદ્ધ છે કે દેહ અને ઈન્દ્રિય આદિથી ભિના આત્મા જ ગુણી છે. આ પ્રમાણે પ્રત્યક્ષપ્રમાણથી આત્માના અસ્તિત્વનું નિરૂપણ કર્યું છે.
અનુમાનથી આત્માની સિધિ– શકા–જ્ઞાન આદિ ગુણે પિતાના આત્મામાં હેવાથી, તે ગુણથી અભિન્ન પિતાના આત્માને તે પ્રત્યક્ષ માની લેવામાં આવે, પરંતુ બીજાના શરીરમાં આત્માનું અસ્તિત્વ કેવી રીતે જાણી શકાય ?
સમાધાન–જેવી રીતે પિતાના શરીરમાં પ્રત્યક્ષપ્રમાણથી આત્મા પ્રતીત થાય છે તે પ્રમાણે બીજાના શરીરમાં અનુમાન પ્રમાણુથી આત્મા સમજવું જોઈએ. અનુમાન પ્રમાણ આ પ્રમાણે છે –
(१) मी शरी२ सात्म (मात्माथीयुत ) छ, भतेनीमा प्रवृत्ति અને અનિષ્ટમાં નિવૃત્તિ જોવામાં આવે છે. જ્યાં ઈષ્ટ–અનિષ્ટમાં પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિ જોવામાં આવે છે તે સાત્મક હોય છે. જેમ પિતાનું શરીર. તથા જે સાત્મક
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२१
आचारचिन्तामणि-टीकाअध्य.१ उ.१ सू.५ आत्मसिद्धिः सात्मकं न भवति तत्रेष्टानिष्टप्रवृत्तिनिवृत्ती न भवतः, यथा घट इति । तथा च परशरीरे प्रवृत्तिनिवृत्ती दृश्येते तस्मात् तत् सात्मकम् , इति ।
यद्वा-शरीरं सकर्तृकं, आदिमत्पतिनियताकारत्वात् , यत् पुनरकर्तृकं तद् आदिमत्प्रतिनियताकारमपि न भवति, यथा-अभ्रविकारः। यश्च कर्ता शरीरस्य, स आत्मा । मेर्वादावनैकान्तिकत्ववारणायादिमत्त्वविशेषणम् ।
यद्वा-अस्तीन्द्रियाणामधिष्ठाता-आत्मा, तत्रानुमानप्रयोगश्वेत्थम्
नहीं होता उसमें इष्ट-अनिष्ट की प्रवृत्ति-निवृत्ति भी नहीं होती, जैसे घट । दूसरे के शरीर में भी प्रवृत्ति-निवृत्ति देखी जाती है अतः वह सात्मक है।
(२) शरीर सकर्तृक (कर्ता से युक्त ) है, क्यों कि वह आदिवाला और नियत आकार वाला है, जैसे घट । जो सकर्तृक नहीं होता वह आदि वाला और नियत आकार वाला नहीं होता, जैसे मेघों का विकार (बनावट)। शरीर का जो कर्ता है वही आत्मा है। यहाँ नियत आकार वाले सुमेरु आदि से व्यभिचार ( हेतु हो और साध्य न हो) निवारण करने के लिए ' आदि वाला ' विशेषण लगाया गया है।
अथवा इन्द्रियोंका अधिष्ठाता आत्मा है, इस विषय में अनुमान का प्रयोग इस प्रकार करना चाहिए :
(मात्माथीयुत) नथी, तभ टि-मनिष्टनी प्रवृत्ति-निवृत्ति ५ यती नथी, रेभઘટ, બીજાના શરીરમાં પણ પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિ જોવામાં આવે છે, તેથી તે સાત્મક છે.
(२) शरी२ सt (तथी युत) छे. भ? ते माहिवाणु अने नियत આકાર વાળું છે; જેમ ઘટ. જે સકર્તક નથી હોતાં તે આદિવાળાં અને નિયમ આકાર વાળાં નથી હોતાં જેમ મેઘને વિકાર (બનાવટ). શરીરનો જે કર્તા છે તે આત્મા છે. અહિં નિયત આકારવાળા સુમેરુ આદિથી વ્યભિચાર (હેતુ હોય અને સાધ્ય ન હેય) નિવારણ કરવા માટે “આદિવાળા” વિશેષણ લગાવ્યું છે.
અથવા-ઈન્દ્રિયને અધિષ્ઠાતા આત્મા છે. આ વિષયમાં અનુમાનને પ્રયોગ આ પ્રમાણે કરવું જોઈએ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२२
आचारागसूत्रे (३) इन्द्रियं साधिष्ठातृकं, करणत्वात् , यथा चक्रचीवरमृत्सूत्रदण्डादयः, अस्ति हि चक्रचीवरादीनामधिष्ठाता कुलालः। यञ्च निरधिष्ठातृकं तत् करणमपि न भवति, यथा-आकाशम् , यश्चेन्द्रियाणामधिष्ठाता स आत्मेति ।
( ४ ) यद्वा-इन्द्रियविषयाणामादाता संभवति, इन्द्रियविषया शब्दादय आदातसहिताः आदानादेयभावसद्भावात् , संदंशकलोहवत् । यथा लोके संदशकलोहानामयस्कार आदाताऽस्ति । इन्द्रियविषयाणां चादानादेयभावो विद्यते, अतस्तेषामप्यादाताऽस्तीत्यनुमीयते । यत्र तु आदाता नास्ति, तत्रादानादेयभावोऽपि न विद्यते, यथा-आकाशे ।
( ३ ) इन्द्रिया किसी सधिष्ठाता से युक्त हैं, क्यों कि-वे करण हैं, जैसे चक्र, चीवर, मृत्तिका, सूत और दण्ड आदि । चक्र, चीवर आदि का अधिष्ठाता कुंभार है, जिस का कोई अधिष्ठाता नहीं होता वह करण भी नहीं होता, जैसे --आकाश । इन्द्रियों का जो अधिष्ठाता है, वही आत्मा है।
(४) अथवा इन्द्रियों के विषय शब्द आदि आदातायुक्त (ग्रहण करने वाले से युक्त ) हैं, क्यों कि उन में आदान आदेयभाव मौजूद है, जैसे संडासी और लोहे में, तात्पर्य यह है कि-लोक में संडासी और लोहे में आदान (लेना) आदेयभाव (जो लिया जाय) प्रसिद्ध है और उन का आदाता लुहार है, इसी प्रकार इन्द्रियों तथा विषयों का भी आदानआदेयभाव है, अतः उनका भी कोई आदाता होना चाहिए । जहाँ आदाता नहीं होता वहाँ आदान-आदेयभाव भी नहीं होता, जैसे-आकाश में ।
(3) ઈન્દ્રિયે કઈ પણ અધિષ્ઠાતાથી યુક્ત છે, કેમકે તે કરણ છે; જેમકે ચક્ર, ચીવર, મૃત્તિકા, સૂત અને દંડ આદિ. ચક્ર, ચીવર વગેરેને અધિષ્ઠાતા કુંભાર છે, જેનો કઈ અધિષ્ઠાતા હેય નહિ, તે કરણ પણ હોય નહિ; જેમકે–આકાશ. ઈન્દ્રિયને જે અધિષ્ઠાતા છે, તે આત્મા છે.
(४) अथवा-न्द्रियाना विषय ७४ माहि माहानयुक्त-(९९५ ४२वावाયુક્ત) છે, કેમકે તેમાં આદાન-આદેય ભાવ મોજુદ છે. જેમ સાણસી અને લેહમાં. તાત્પર્ય એ છે કે લેકમાં સાણસી અને લેહમાં આદાન-આદેય ભાવ પ્રસિદ્ધ છે. અને તેના આદાતા લુહાર છે; આ પ્રમાણે ઇન્દ્રિયો તથા વિષને પણ આદાનઆદેય ભાવ છે તેથી તેને પણ કોઈ આદાતા હવે જોઈએ જ્યાં આદાતા નથી, ત્યાં આદાન-આદેય ભાવ પણ હેય નહિ, જેમ આકાશમાં.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ मू.५ आत्मसिद्धिः
२२३ (५) यद्वा-देहादिकं विद्यमानभोक्तकम् , भोग्यत्वात् , यथा-अन्नवस्त्रादिकम् । अन्नवस्त्रादीनां भोक्ता मनुष्योऽस्ति । यस्य च भोक्ता नास्ति तद् भोग्यमपि न भवति, यथा खरविषाणम् , भोग्यं च शरीरादिकं, तस्माद् विद्यमानभोक्तकम् ।
(६) यद्वा-अस्ति देहादिकं सस्वामिकं, संघातरूपत्वात् , मूर्तिमत्त्वात् , ऐन्द्रियत्वात् , चाक्षुषत्वात् , यथा-गृहादिकम् । गृहादीनां स्वामिनः देवदत्तादयः सन्ति । यत् पुनरस्वामिकं तत् संघातरूपं न भवति, मूर्तिमन्न भवति, ऐन्द्रियं न भवति, चाक्षुषं च न भवति, यथा-गगनकुसुमम् । देहादिकं, चास्ति संघातादिरूपम् , तस्माद् विद्यमानस्वामिकम् । यश्च देहादीनां स्वामी स चात्मेति ।
(५) अथवा-देह आदि का भोक्ता कोई अवश्य है, क्यों कि वे भोग्य हैं, जो भोग्य होते हैं उन का भोक्ता भी होता है, जैसे-अन्न, वस्त्र आदि का। अन्न-वस्त्र आदिका भोक्ता मनुष्य है। जिसका भोक्ता नहीं होता वह भोग्य भी नहीं होता, जैसे गघे का सींग। शरीर आदि भोग्य हैं अतः उनका भोक्ता अवश्य है ।
(६) अथवा-देह आदि का कोई स्वामी है, क्यों कि वे संघातरूप हैं, मूर्तिमान् हैं, इन्द्रियों के विषय हैं और चाक्षुष हैं, घर आदि के समान । घर आदि के स्वामी देवदत्त आदि हैं। जिसका कोई स्वामी नहीं होता वह संघातरूप नहीं होता, मूर्तिमान् नहीं होता, इन्द्रिय का विषय नहीं होता, और चौक्षुष ( आंग्ख से दीखने वाला) भी नहीं होता, जैसे-आकाशपुष्प । देह आदि संधातरूप हैं, अतः उन का स्वामी अवश्य है। देह आदि का जो स्वामी है वही आत्मा है।
(५) अथवा-हे माहित अवश्य छ, म त माय छ, रे ભોગ્ય હોય છે, તેને લેકતા પણ હોય છે. જેમકે અન્ન, વસ્ત્ર આદિને. અન્ન-વસ્ત્ર આદિને ભોકતા મનુષ્ય છે. જેનો ભેકતા નથી તે ભેગ્ય પણ નથી, જેમ ગધેડાના શીંગ. શરીર આદિ ભેગ્ય છે, તેથી તેને ભેકતા અવશ્ય છે.
(6) Aथा हे माहिना : स्वामी छ, महे-ते सघात३५ छ, भूतिभान छ, ઈન્દ્રિયને વિષય છે. અને ચાક્ષુષ છે, ઘર આદિ પ્રમાણે. ઘર આદિને સ્વામી દેવદત્ત આદિ છે. જેને કોઈ સ્વામી નથી તે સંઘાતરૂપ પણ નથી, અને તે મૂર્તિમાન પણ હોય નહિ, ઈદ્રિયને વિષય પણ હોય નહિ અને ચાક્ષુષ (નેત્રથી જોઈ શકાય તે) પણ હોય નહિ, જેમકે આકાશપુષ્પ. દેહ આદિ સંઘાતરૂપ છે, તેથી તેને સ્વામી અવશ્ય છે, દેહ આદિને સ્વામી છે, તે આત્મા છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२४
आचारागसूत्रे ___ न च-आदिमत्प्रतिनियताकारत्वादिहेतुभिः शरीरादीनां कादय एव सिध्यन्ति, न तु प्रस्तुत आत्मेति वाच्यम् । अन्यस्येश्वरादेर्युक्त्यसहत्वेन कर्तृत्वाद्यसंभवाद् देहादीनां कर्ता, अधिष्ठाता, आदाता, भोक्ता, स्वामी चायमात्मैवेति निश्चयात् ।
ननु-घटादीनां कादिरूपाः कुलालादयो मूर्तिमन्तः संघातरूपा अनित्यादिस्वभावाश्च दृष्टाः, इत्यतो जीवोऽप्येतादृश एव सिध्यति, एतद्विपरीतश्चास्माकं साधनीयः, इत्येवं साध्यविरूद्धसाधकतया हेतूनां विरुद्धत्वापत्तिरिति चेन्मैवम् , संसारिणमात्मानं साधयितुं प्रवृत्तानामस्माकमेतदोषासंभवात् । संसारी चात्माऽष्टविधर्म
पूर्वोक्त-' आदिमान होते हुए नियत आकार वाले होने से' इत्यादि हेतुओं से शरीर आदि के कर्ता आदि ही सिद्ध होते हैं, प्रस्तुत आत्मा सिद्ध नहीं होता, ऐसा नहीं कहना चाहिये क्यों कि-आत्मा से भिन्न ईश्वर आदिका कर्तापन युक्तिसङ्गत नहीं ठहरता, अतः देह आदिका कर्ता, अधिष्ठाता, आदाता, भोक्ता और स्वामी आत्मा ही है, ऐसा निश्चय हो जाता है ।
शडा-घट आदि के कर्ता कुंभार वगैरह मूर्तिक, संघातरूप और अनित्य आदि स्वभाव वाले देखे जाते हैं, अतः जीव भी ऐसा ही सिद्ध होता है, मगर आपको इस से विपरीत धर्मोंवाला आत्मा सिद्ध करने के कारण पूर्वोक्त हेतुओं में विरुद्ध दोष आता है।
समाधान-ऐसा मत कहो। हम संसारी आत्मा सिद्ध करने के लिए उद्यत ન પૂર્વોક્ત-આદિમાન હોવા છતાંય નિયત આકારવાળા હોવાથી ઈત્યાદિ હેતુથી શરીર આદિના કર્તા આદિ જ સિદ્ધ હોય છે. પ્રસ્તુત આત્મા સિદ્ધ થતો નથી. એમ નહિ કહેવું જોઈએ, કેમકે આત્માથી ભિન્ન ઈશ્વર આદિનું કર્તાપણું યુકિત સંગત થતું નથી, તેથી દેહ આદિને કર્તા, અધિષ્ઠાતા, આદાતા, ભકતા અને સ્વામી આત્મા જ છે. એમ નિશ્ચય થઈ જાય છે.
શંકા-ઘટ આદિના કર્તા કુંભાર વગેરે મૂર્તિક, સંઘાતરૂપ અને અનિત્ય આદિ સ્વભાવવાળા જોવામાં આવે છે, તેથી જીવ પણ એ જ સિદ્ધ થાય છે પરંતુ તમને તેનાથી વિપરીત ધર્મોવાળે આત્મા સિદ્ધ કરે છે, એવી સ્થિતિમાં સાધ્યથી વિરૂદ્ધ સિદ્ધ કરવાના કારણે પૂર્વોકત હેતુઓમાં વિરૂદ્ધતા દોષ આવે છે.
સમાધાનએ પ્રમાણે ન કહે, અમે સંસારી આત્મા સિદ્ધ કરવા માટે તૈયાર થયા
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ.१ मू.५ आत्मसिद्धिः २२५ पुद्गलसंघातोपगूढत्वात् , सशरीरत्वाच्च कथंचिन्मूर्तत्वादिधर्मयुक्त एवास्तीति ।
(७) यद्वा-'जीव' इति पदं सार्थकं, व्युत्पत्तिमत्त्वे सति असमासपदत्वाद् एकपदत्वाद् घटादिपदवत् । घटादिपदं व्युत्पत्तिमत् असमासपदमेकपदं लोके दृष्टम् , तथा च जीवपदं, तस्मात् सार्थकम् । यत्तु सार्थकं नास्ति तद् व्युत्पत्तिमत् असमासपदमेकपदं च नास्ति, यथा-खरविषाणादिकं, डित्थादिकं च पदम् । जीवपदं च न तथा, तस्मात् सार्थकम् ।
यद् व्युत्पत्तिमन्न भवति तदेकपदमपि सद् न सार्थकम् , यथा डित्यादिपदम् , इति हेतोरनैकान्तिकस्वापत्तिस्तद्वारणाय व्युत्पत्तिमत्त्वविशेषणमुपात्तम् । हुए हैं, इस लिए कोई दोष नहीं आता । संसारी आत्मा आठ कर्मों के समूह से युक्त होने के कारण तथा सशरीर होने के कारण मूर्तत्व आदि धर्मों से युक्त ही है।
(७) अथवा-'जीव' पद का वाच्य अवश्य है, क्यों कि यह पद व्युत्पत्ति बाला होते हुए समासरहित है, एक पद है, घट आदि पदों के समान । घट वगैरह पद व्युत्पक्तिवाले, असमासपद, एक पद लोक में देखे जाते हैं अतः उनके वाच्य भी अवश्य हैं। 'जीव' पद भी ऐसा ही है, अतः वह भी सार्थक है । जो पद सार्थक नहीं होता वह व्युत्पत्तिवाला असमासपद, एक पद भी नहीं होता, जैसे-'स्वरविषाण' पद, अथवा 'डित्थ' पद, जीव पद ऐसा नहीं है, अतः वह सार्थक है।
जो व्युत्पत्ति वाला नहीं होता वह एक पद होते हुए भी सार्थक नहीं होता, जैसे 'डित्थ' आदि पद । इस हेतु में अनैकान्तिकता निवारण करने के लिए व्युत्पत्ति છીએ, એટલા માટે કઈ દેષ આવતું નથી, સંસારી આત્મા આઠ કર્મોના સમૂહથી યુક્ત હોવાના કારણે તથા સશરીર હોવાના કારણે મૂત્વ આદિ ધર્મોથી યુકત જ છે
(૭) અથવા “જીવ પદને વાચ્ય અવશ્ય છે, કારણ કે આ પદ વ્યુત્પત્તિવાળું હોવા છતાંય સમાસરહિત છે, એક પદ છે, ઘટ આદિ પદોના સમાન. “ઘટ એ વ્યુત્પત્તિવાળું અસમાસ પદ એક પદ લેકમાં જોવામાં આવે છે, તે કારણથી તેનું વાઓ પણ અવશ્ય છે. “જીવ પદે, પણ એવું જ છે, તેથી તે પણ સાર્થક છે. જે પદ સાર્થક નથી થતું તે વ્યુત્પતિવાળા અસમાસ પદ એક પદ પણ થતું નથી.
भडे भविषाए (गधेडान शी) ५४, मथवा ' ५६. ०१-५४ मे नथी. તેથી તે સાર્થક છે. - જે વ્યુત્પતિવાળું થતું નથી તે એક પદ હોવા છતાંય પણ સાર્થક નથી થતું, જેમ “ડિસ્થ” આદિ પદ.
આ હેતુમાં અનૈકાન્તિકતા નિવારણ કરવા માટે, “વ્યુત્પત્તિવાળું' વિશેષણ प्र आ-२९
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२६
आचाराङ्गसूत्रे यच्चैकपदं नास्ति किन्तु सामासिकम् , तदपि व्युत्पत्तिमत्त्वे सत्यपि सार्थकं नास्ति, यथा खरविषाणादिकमिति । तत्रानकान्तिकत्त्वापत्तिदोषस्तत्परिहारार्थमेकपदत्वमिति।
ननु देह एव जीवपदस्यार्थोऽस्तु कथं पुनरात्मा विज्ञायेत । देहरूपेऽर्थे जीवशब्दप्रयोगोऽपि दृष्टः, यथा-'अयं जीवः, तस्मान्न हन्तव्यः' इति । अतो देह एव जीवशब्दार्थतया ग्रहीतव्यः, इति चेन्न, पर्यायशब्दभेदाद् देहजीवशब्दयोरों भिन्न एवेति बोधनात् , यथा घटाकाशयोः, तत्र-घटकुम्भकलशादयो घटशब्दस्य पर्यायाः, आकाशनभोव्योमादयस्त्वाकाशशब्दपर्यायाः, अतस्तयोरर्थे वाला ' विशेषण लगाया है। तथा जो एक पद नहीं है किन्तु समासयुक्त पद है वह व्युत्पत्तिवाला होते हुए भी सार्थक नहीं होता। जैसे खरविषाण आदि पद । इस में अनैकान्तिकता हटाने के लिए 'एकपद'का प्रयोग किया गया है ।
शङ्का-जीव पदका अर्थ देह ही क्यों न मान लिया जाय ? आत्मा अर्थ कैसे समझा जाय ? देह के अर्थ में जीव शब्दका प्रयोग देखा भी आता है, जैसे 'यह जीव है, अतः हनन करने योग्य नहीं है। इस लिए जीव शब्द का अर्थ शरीर ही लेना चाहिए।
समाधान-देहके और जीव के पर्यायवाची शब्द अलग अलग हैं, अतः दानों का अर्थ अलग-अलग ही मानना चाहिए। जैसे घटके पर्यायवाची कुम्भ, कलश आदि शब्द अलग हैं, और आकाश के पर्यायवाची शब्द नभ, व्योम, गगन आदि આપ્યું છે. તથા જે એક પદ નથી. પરંતુ સમાસયુક્ત પદ તે વ્યુત્પત્તિવાળું હેવા છતાંય સાર્થક થતું નથી. જેમ ખરવિષાણ આદિ પદ, તેમાં અગ્નિકાન્તિકતા હઠાવવા માટે એક પદને પ્રવેશ કરેલો છે.
શકા–“જીવ' પદને અર્થ દેહ શા માટે માનવામાં નથી આવત? આત્મા અર્થ કેમ સમજાય છે ? દેહના અર્થમાં જીવ શબ્દનો પ્રયોગ જોવામાં પણ આવે છે. જેમ–“આ જીવ છે, તેથી હણવા ચેડ્ય નથી” એટલા માટે જીવ શબ્દને અર્થ શરીર જ લેવું જોઈએ.
સમાધાન–દેહ અને જીવના પર્યાયવાચી શબ્દ જૂદા જૂદા છે તેથી એ બંનેને બે જૂદા-જૂદો માનવે જોઈએ. જેમ ઘટના પર્યાયવાચી કુભ, કલશ આદિ શબ્દ અલગ છે, અને આકાશના પર્યાયવાચી શબ્દનભ, મ, ગગન આદિ શબ્દ અલગ છે. એ કારણથી ઘટને અર્થ અને આકાશને અર્થ અલગ છે. એ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचार चिन्तामणि -टीका अध्य. १ उ. १ सू. ५ आत्मसिद्धि
२२७
भिन्नता प्रतीयते । प्रकृतेऽपि प्राणी, भूतः, जीवः, सत्त्वः, इत्यादयो जीवशब्दस्य पर्यायाः, शरीरं वपुः, कायो, देहः, गात्रमित्यादयस्तु शरीरशब्दपर्याया ' अयं जीवस्तस्मान्न हन्तव्यः' इत्यनेनापि देहस्थितस्य प्राणिन एव हिंसा निषिध्यते ।
6
आप्तागमस्तु समस्त एवात्मानं बोधयति, आत्मतत्त्वस्यैव सम्यग्दर्शनशानचारित्रार्थं तस्य प्रवृत्तत्वात् । तथापि कानिचिदागमवचनानि प्रमाणतया प्रदर्शयाम:से आयावादी' इति प्रस्तुतमेव वचनं तावद् गृहाण | 6 से जं पुण शब्द अलग हैं, इस लिए घटका अर्थ और आकाश का अर्थ अलग-अलग है । इसी प्रकार जीव के पर्यायवाचक प्राणी, भूत, जीव, सत्त्व आदि शब्द अलग हैं और देह के पर्यायवाचक शरीर, वपु, काय, गात्र आदि भिन्न हैं, अतः इन दोनों का अर्थ भी अलग होना चाहिए । ' यह जीव है अतः हनन करने योग्य नहीं है' इस वाक्य द्वारा देह में स्थित प्राणी की ही हिंसा का निषेध किया जाता है ।
आगम से आत्मा की सिद्धि
के
आप्त पुरुष द्वारा प्रणीत सम्पूर्ण आगम आत्मा का बोधक है । आत्मतत्त्व सम्यग् दर्शन, ज्ञान, और चारित्र के लिए हो आगम की प्रवृत्ति होती है फिर भी आगम के कतिपय वाक्य प्रमाणरूप में प्रदर्शित करते है:
सब से पहले - ' से आयावादी, इस प्रस्तुत वाक्य को ही लीजिए પ્રમાણે જીવનાં પર્યાયવાચક–પ્રાણી, ભૂત, જીવ સત્ત્વ આદિ શબ્દ અલગ છે. અને हेडुना पर्यायवाथ - शरीर, वपु, अय, गात्र आहि लिन्न छे. ते भाटे मे मनेन। अर्थ પણ અલગ થવા જોઈએ. “ આ જીવ છે તેથી હનન કરવા ચાગ્ય નથી ” વાકય દ્વારા દેહમાં રહેલા પ્રાણીની જ હિંસાના નિષેધ કરવામાં આવ્યે છે. આગમથી આત્માની સિાધ્વ
આ
આમ પુરુષ દ્વારા પ્રણીત સંપૂર્ણ આગમ આત્માનું બેધક છે. આત્મતત્વના સમ્યગ્દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્ર માટે જ આગમની પ્રવૃત્તિ હાય છે. તો પણ આગમના કેટલાક વાકય પ્રમાણરૂપમાં પ્રદર્શિત કરે છે
सौथी प्रथम ' से आयावादी' मा प्रस्तुत या वायने ४ सहमे 'से जं पुण
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२८
आचाराङ्गसूत्रे
जाणेज्जा' इत्यादि - ' सोऽहं ' इत्यन्तं प्राग्व्याख्यातं च ( आचा० १ अ०१ उ० ) । ' अत्थि आया ' ( अस्यात्मा ) इति । अस्थि जीवा ' ( सन्ति जीबा : ) इति ।
"
1
एगे आया' (एक आत्मा ) ( स्था० १ स्था० १ उ० ) इति ।
कइविहाणं भंते ! दव्वा पण्णत्ता ? गोयमा ! दुविहा पण्णत्ता, तंजाजीवदव्वा य, अजीवदव्त्रा य" (अनु. सू. १४१ )
66
इत्यादीन्यनुसन्धेयानि । अन्येऽपि सांख्यादयः प्रायशः स्वीकुर्वन्त्येव शरीराद्भिन्नतयाऽऽत्मनोऽस्तित्वमिति ।
आत्मनो द्रव्यत्वनिरूपणम्
"
अयमात्मा द्रव्यमस्ति, चेतनाद्यनन्तगुणवत्त्वात्, ज्ञानदर्शनलक्षणविविधोपयोगाद्यनन्तपर्यायवत्त्वाच्च । चेतनाद्वारेणात्मा नानारूपोपयोगरूपेण परिणमते । सेजं पुण जाणेज्जा' से लेकर ' सोऽहं ' तक पहले व्याख्यान किया जा चुका है । ( आचा. १ अ. १ उ. ) तथा 'अस्थि आया' 'अत्थि जीवा' 'एगे आया ' ( स्था. १ स्था. १ उ. ) तथा ' कइविहा णं भंते दव्वा पण्णत्ता ? गोयमा ! दुविहा पण्णत्ता, तंजहा - जीवदव्वा य अजीवदव्वा य, (अनु. सू. १४१ ) इत्यादि अनेक आगमवाक्य समझ लेने चाहिए । दूसरे सांख्य वगैरह भी प्रायः शरीर से भिन्न आत्मा का अस्तित्व स्वीकार करते हैं ।
आत्माका द्रव्यत्वनिरूपण
गुणों से युक्त है
चेतन
आत्मा द्रव्य है, क्यों कि वह चेतना आदि अनन्त और वह ज्ञानोपयोग तथा दर्शनोपयोग आदि अनन्त पर्यायों वाला भी है | जाणेज्जा' थी वर्धने 'सोऽहं' सुधी पहेला व्याम्यान उरी हीधुं छे ( माया, १-अ १-७) तथा 'अस्थि आया' 'अस्थि जीवा' 'एगे आया' (स्था. १ स्था. १ ७.) 'कइविहा णं भंते ! दव्वा पण्णत्ता ? गोयमा ! दुबिहा पण्णत्ता, तंजहा - जीवदव्वा य अजीवदव्वा य' (અનુ. સૂ. ૧૪૧ ) ઇત્યાદિ અનેક આગમ-વાકય સમજી લેવાં જોઇએ. બીજા સાંખ્ય શાસ્ત્ર વગેરે પણ પ્રાયઃ શરીરથી ભિન્ન આત્માના અસ્તિત્વના સ્વીકાર કરે છે. આત્માનું દ્રવ્યનિરૂપણ~~
આત્મા દ્રવ્ય છે, કેમકે તે ચેતના આદિ અનન્ત ગુણૈાથી યુકત છે, અને તે જ્ઞાનેપચેગ તથા દર્શનાયાગ આદિ અનન્ત પર્યાય વાળા પણ છે. ચેતનાદ્વારા આત્મા નાના પ્રકારના રૂપમાં પરિણત થાય છે. પરંતુ ચેતના આત્મદ્રવ્યના રૂપમાં
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
__२२९
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ मू.५ आत्मसिद्धिः चेतना चात्मद्रच्यादात्मगतान्यसुखादिगुणतश्चानपायिनो । तामेवाश्रित्य ज्ञानदर्शनादिविविधोपयोगानां भिन्नभिन्नसमयवर्तिनां त्रैकालिका प्रवाहो भवति । तस्याश्वेतनायाः कार्यरूपः पर्यायप्रवाहः स्वरूपेणोपयोग एव ।
उपयोगात्मकपर्यायमवाह इव सुखदुःखवेदनात्मकपर्यायप्रवाहस्तथा प्रवृत्त्यात्मकपर्याय प्रवाहादयोऽनन्तपर्यायप्रवाहाः सह-युगपत् प्रवर्तन्ते । अतश्चेतनागुण इवात्मनि आनन्दवीर्यप्रभृत्येकैकगुणस्वीकरणीयतयाऽनन्तगुणाः सिध्यन्ति ।
___ आत्मनि चेतनाऽऽनन्दवीर्यादिगुणानां भिन्नभिन्ना विविधपर्याया एकस्मिन् समये समुपलभ्यन्ते परन्त्येकस्य चेतनागुणस्य विविधाउपयोगपर्याया के द्वारा आत्मा नाना प्रकार के उपयोगों के रूप में परिणत होता है किन्तु चेतना, आत्मद्रव्य के रूप में, तथा आत्मा में रहने वाले सुख आदि गुणों के रूप में सदा विद्यमान रहती है-कभी नष्ट नहीं होती, उस के आधार पर ज्ञान दर्शन आदि भिन्न भिन्न समयों में होने वाले अनेक उपयोगों का प्रवाह वहता है। उस चेतना का कार्यरूप पर्याय-प्रवाह स्वरूपसे उपयोग ही है।
उपयोगात्मक पर्याय-प्रवाह के समान सुख-दुःखसंवेदनरूप पर्याय का प्रवाह है; तथा प्रवृत्त्यात्मक पर्यायप्रवाह आदि अनन्त पर्याय-प्रवाह एक साथ जारी रहते हैं; अतः चेतनागुण के समान आत्मा में आनन्द, वीर्य आदि एक एक गुण स्वीकार करने योग्य होने से अनन्त गुण सिद्ध होते हैं।
आत्मा में चेतना सुख वीर्य आदि गुणों की भिन्न२ विविध पर्यायें एक ही समय में उपलब्ध होती हैं, किन्तु एक ही समय में अकेले चेतनागुण की विविध તથા આત્મામાં રહેવાવાળા સુખ આદિ ગુણોના કપમાં હમેશાં વિદ્યમાન રહે છે. કઈ વખત પણ નાશ પામતી નથી. તેના આધાર પર જ્ઞાન, દર્શન આદિ ભિન્ન ભિન્ન સમયમાં થવાવાળા અનેક ઉપયોગોને પ્રવાહ વહેતે રહે છે. તે ચેતનાના કાર્યરૂપ પર્યાયપ્રવાહ સ્વરૂપથી ઉપયોગ જ છે.
ઉપગાત્મક પર્યાય-પ્રવાહના સમાન સુખ-દુઃખસંવેદનરૂપ પર્યાયને પ્રવાહ છે. તથા પ્રવૃત્યાત્મક પર્યાય-પ્રવાહ આદિ અનંત પર્યાયપ્રવાહ એક સાથે જારી રહે છે. તેથી ચેતનાગુણ સમાન આત્મામાં આનંદ વીર્ય આદિ. એક–એક ગુણ સ્વીકાર કરવા યોગ્ય હોવાથી અનંત ગુણ સિદ્ધ થાય છે.
આત્મામાં ચેતના, સુખ, વીર્ય, આદિ ગુણાની ભિન્ન-ભિન્ન વિવિધ પર્યાય એકજ સમયમાં ઉપલબ્ધ થાય છે, પરંતુ એકજ સમયમાં એકલા ચેતનાગુણની
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३०
आचाराङ्गसूत्रे एकस्मिन् समये न समुपलभ्यन्ते, तथैकस्यानन्दगुणस्य वा विविधा वेदनपर्याया एकस्मिन् समये नोपलभ्यन्ते ।
प्रत्येकगुणस्यैकस्मिन् समये एक एव पर्यायः प्रकटीभवति । यथाजलावस्थितस्यापि नरस्य शीतोष्णोपयोगी न युगपद् भवतः । उष्णोपयोगसमये शीतोपयोगो नोपलभ्यते, शोतोपयोगसमये चोष्णोपयोगोपि नैवेति ।
आत्मा नित्यः । तस्य चेतनादिगुणा अपि नित्याः। परन्तु चेतनाजन्य उपयोगपर्यायो न नित्यः, सतु सदैवोत्पादविनाशशालितया व्यक्तिरूपेणानित्यः । उपयोगपर्यायप्रवाहस्तु त्रैकालिकतया नित्य इति । उपयोगरूप पर्याय उपलब्ध नहीं होती। उसी प्रकार एक ही समयमें अकेले आनन्दगुणकी भी विविध वेदनरूप पर्याय उपलब्ध नहीं होती।
प्रत्येक गुण की एक समय में एक ही प्रर्याय प्रकट होती है, परन्तु जैसे-जल में स्थित पुरुष के शीत और उष्ण, दोनों उपयोग एक साथ नहीं हो ते । उष्णोपयोग के समय शीतोपयोग नहीं पाया जाता, और शीतोपयोग के समय उष्णोपयोग नही पाया जाता।
___ आत्मा नित्य है, उसके चेतना आदि गुण भी नित्य हैं, परन्तु चेतनाजन्य उपयोग-पर्याय नित्य नहीं है, वह सदैव उत्पन्न और विनष्ट होती रहती है, अतः व्यक्तिरूपसे अनित्य है, उपयोग-पर्याय का प्रवाह त्रिकालवर्ती होनेके कारण नित्य है। વિવિધ ઉપગરૂપ પર્યાયે ઉપલબ્ધ થતી નથી. એ જ પ્રમાણે એક જ સમયમાં એકલા આનંદ ગુણની પણ વિવિધ વેદનરૂપ પર્યાયે ઉપલબ્ધ થતી નથી.
પ્રત્યેક ગુણની એક સમયમાં એકજ પર્યાય પ્રગટ થાય છે, જેમ જલમાં ઉભા રહેલા પુરૂષને શીત અને ઉષ્ણુ, એ બંને ઉપયોગ એક સાથે થશે નહિ, ઉષ્ણ પગના સમયે શીપયોગ થશે નહિ અને શીતે પગના સમયે ઉષ્ણ પગ જણાશે નહીં.
આત્મા નિત્ય છે, તેના ચેતના આદિ ગુણ પણ નિત્ય છે, પરંતુ ચેતનાજન્ય ઉપગ-પર્યાય નિત્ય નથી, તે હમેશાં ઉત્પન્ન અને નાશ થતી રહે છે, તેથી વ્યકિતરૂપથી અનિત્ય છે, તે પણ ઉપગ-પર્યાયને પ્રવાહ ત્રિકાલવતી હોવાથી नित्य छे.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१. उ१. सू.५. आत्मसिद्धिः २३१
अनन्तगुणानामखण्डसमुदाय एव द्रव्यम् , तथाप्यात्मनश्चेतनाऽऽनन्दचारित्रवीर्यादयो गुणाः परिमिता एव साधारणधियां छद्मस्थानां ज्ञेया भवन्ति, न तु सर्वे गुणाः। इदमत्र कारणम्-विशिष्टज्ञानमन्तरेणात्मनः सर्वे पर्यायप्रवाहा विज्ञातुमशक्याः भवन्ति । यो यः पर्यायप्रवाहः साधारणबुद्धथा ज्ञातुं शक्यते तत्कारणीभूतानां गुणानां व्यवहारः क्रियते, अतस्ते गुणा व्यवहार्या भवन्ति । यथा-आत्मनश्चेतनाऽऽनन्दचारित्रवीर्यादयो गुणा व्यवहार्याः सन्ति । शेषास्तु सर्वे केवलिगम्या इति ।
कालिकानामनन्तपर्यायाणामेकैकमवाहस्य कारणीभूतकैस्यैकगुणोऽस्ति, तादृशानन्तगुणानां समुदायो द्रव्यम् । एतदपि कथञ्चिद् भेदविवक्षया । अभेद
अनन्त गुणों का अखण्ड समुदाय ही द्रव्य है फिर भी आत्मा के चेतना सुख, चारित्र, वीर्य आदि गुण साधारणबुद्धि वाले छद्मस्थों के द्वारा परिमित ही जाने जाते हैं, सब गुण नहीं जाने जाते । इस का कारण यह है कि-विशिष्ट ज्ञान के विना आत्मा के समस्त पर्याय-प्रवाहों को जानना अशक्य है। जो जो प्रर्याय-प्रवाह साधारण बुद्धि के द्वारा जाना जा सकता है, उसके कारणभूत गुणों का व्यवहार किया जाता है, अत एव वे गुण व्यवहार्य होते हैं, जैसे-आत्मा के चेतना, सुख, चारित्र, और वीर्य आदि गुण व्यवहार्य होते हैं । शेष सब केवलिगम्य हैं।
तीन काल सम्बन्धी अनन्त पर्यायों के एक-एक प्रवाह का कारण एक-एक गुण है, और ऐसे अनन्त गुणों का समुदाय द्रव्य है। यह कथन क्वचित् भेद
અનન્ત ગુણોને અખંડ સમુદાય જ દ્રવ્ય છે, તો પણ આત્માના ચેતના, સુખ ચારિત્ર, વીર્ય આદિ ગુણ સાધારણ બુદ્ધિવાળા છઘદ્વારા પરિમિત-મર્યાદિત જ જાણવામાં આવે છે, પરંતુ સર્વ ગુણ જાણવામાં આવતા નથી. તેનું કારણ એ છે કે-વિશિષ્ટ જ્ઞાન વિના આત્માના સમસ્ત પર્યાય-પ્રવાહને જાણવા અશક્ય છે. જે જે પર્યાય-પ્રવાહ સાધારણ બુદ્ધિવાળા દ્વારા જાણી શકાય છે, તેના કારણભૂત ગુણેને વ્યવહાર કરવામાં આવે છે, એ કારણથી તે ગુણ વ્યવહાર્ય થાય છે, જેમ આત્માને. ચેતના, સુખ, ચારિત્ર અને વીર્ય આદિ ગુણ વ્યવહાર્ય થાય છે, બાકી સર્વ કેવલિગમ્ય છે.
ત્રણ કાલ સંબંધી અનન્ત પર્યાના એક–એક પ્રવાહનું કારણ એક-એક ગુણ છે. અને એવા અનંત ગુણેને સમુદાય તે દ્રવ્ય છે. આ કથન કંચિત
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३२
आचाराङ्गसूत्रे दृष्टया तु पर्यायाः स्वस्वकारणीभूतस्य गुणस्य स्वरूपाः, गुणा अपि द्रव्यस्वरूपा इति गुणपर्यायात्मकमेव द्रव्यमित्युच्यते ।
द्रव्येषु सर्वे गुणा एकरूपा न सन्ति । तत्र कतिचन साधारणाः अनेकद्रव्यवर्तिनः सर्वव्यवर्तिनश्च । यथा-अस्तित्व-प्रदेशवत्त्व-ज्ञेयत्वादयः सर्वद्रव्यवर्तिनः, निष्क्रियत्वाञ्चेतनत्वाऽरूपित्वादयोऽनेकद्रव्यवर्तिनः। कतिचिदसाधारणा गुणा एकद्रव्यमात्रवर्तिनः सन्ति । यथा-आत्मनश्चेतनाऽऽनन्दचारित्रवीर्यादयः। स्वस्वाऽसाधारणगुणानां तज्जन्यपर्यायाणां चापेक्षया प्रत्येकद्रव्यमन्यद्रव्याद् भिन्नमस्तीति बोध्यम् ।
विविक्षा से ही है। अभेद-विवक्षा से तो पर्यायें अपने कारणभूत गुण से अभिन्न हैं और गुण, द्रव्य से अभिन्न हैं, अतः गुणपर्यायरूप ही द्रव्य कहलाता है ।
द्रव्य में सभी गुण एकरूप नही हैं। कोई-कोई गुण साधारण हैं, अर्थात् सामान्य रूप से अनेक द्रव्यों में पाये जाते हैं, या समस्त द्रव्यों में पाये जाते हैं। जैसे-अस्तित्व, वस्तुत्व, प्रदेशवत्व, और ज्ञेयत्व, ये गुण समस्त द्रव्यों में पाये जाते हैं।
निष्क्रियत्व, अचेतनत्व, और अरूपित्व आदि गुण अनेक द्रव्यवर्ती हैं। कोई-कोई गुण असाधारण हैं-सिर्फ एक द्रव्य में रहते हैं, जैसे-आत्मा के चैतन्य, सुख, चारित्र, वीर्य आदि गुण । अपने-अपने असाधारण गुणों और गुणों से उत्पन्न पयायों की अपेक्षा प्रत्येक द्रव्य दूसरे द्रव्य से भिन्न है, ऐसा जानना चाहिए।
ભેદવિવક્ષાથી જ છે. અભેદવિવેક્ષાથી તે પર્યાયે પિતાના કારણભૂત ગુણથી અભિન્ન છે, અને ગુણ દ્રવ્યથી અભિન્ન છે તેથી ગુણપર્યાયરૂપજ દ્રવ્ય કહેવાય છે.
દ્રવ્યમાં સર્વ ગુણ એકરૂપ નથી, કઈ કઈ ગુણ સાઘારણ છે, અર્થાત-સામાન્ય રૂપથી અનેક દ્રવ્યોમાં જોવામાં આવે છે. અથવા સમસ્ત દ્રવ્યોમાં જોવામાં આવે છે. જેમ-અસ્તિત્વ, વસ્તુ, પ્રદેશવત્વ અને યત્વ, એ ગુણ સમસ્ત દ્રવ્યમાં જેવામાં આવે છે. નિષ્કિયત્વ, અચેતનત્વ, અને અરૂપિ– આદિ ગુણ અનેક દ્રવ્યવતી છે. કઈ કઈ ગુણ અસાધારણ છે-માત્ર એક દ્રવ્યમાં રહે છે. જેવી રીતે આત્માના ચિતન્ય, સુખ, ચારિત્ર, વીર્ય આદિ ગુણ. પોત-પોતાના સાધારણ ગુણે અને ગુણથી ઉત્પન્ન પર્યાયોની અપેક્ષા પ્રત્યેક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યથી ભિન્ન છે, એમ સમજવું જોઈએ.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ सू.५ आत्मवादिम०
आत्मनः स्वरूपम्आत्मनः स्वरूपं तावदुच्यते
आत्मा-(१)-जीवः (२)-नित्यः (३)-चेतनावान् , (४)-उपयोगवान् , (५)-परिणामी, (६)-प्रभुः, (७)-कर्ता, (८)-साक्षाभोक्ता, (९)-स्वशरीरपरिमाणः, (१०)-अमूर्तः, (११)-प्रतिशरीरं भिन्नः, (१२)-पौद्गलिककर्मसंयुक्तः, (१३)-ऊर्ध्वगतिशीलश्च । तत्राऽऽत्मनो जीवत्वादिस्वरूपं निरूप्यते
(१) जीवत्वनिरूपणम्अयमात्मा निश्चनयेन सत्ता-चैतन्य-ज्ञानादिरूपैः शुद्धप्राणैः, तथा
आत्मा का स्वरूपअब आत्मा का स्वरूप कहते हैं:----
आत्मा-(१)-जीव है, (२)-नित्य है, (३)-चेतनावान् है, (४)-उपयोगवान् है, (५)-परिणामी है, (६)-प्रभु है, (७)-कर्ता है, (८)-साक्षात् भोक्ता है, (९)-अपने शरीर के बराबर है, (१०)-अमूर्त है, (११)-प्रत्येक शरीर से भिन्न है, (१२)-पौद्गलिक कर्मों से युक्त है, और (१३)-ऊर्ध्वगमन स्वभाववाला है ।
__उन में अब आत्मा के जीवत्वादि स्वरूप का निरूपण करते हैं
(१) जीवत्व का निरूपणआत्मा निश्चयनय से सत्ता चतन्य और ज्ञान आदिरूप शुद्ध प्राणों से, तथा
मात्मानु२१०५હવે આત્માનું સ્વરૂપ કહે છે–
मात्मा-(१) ७१ छ, (२) नित्य छ, (3) येतनात छे, (४) ५ये।गत छ, (५) परिणामी छे, (६) प्रभु छ, (७) zता छ, (८) साक्षात् सोता छ, (6) પિતાના શરીર બરાબર છે, (૧૦) અમૂર્ત છે. (૧૧) પ્રત્યેક શરીરમાં ભિન્ન ભિન્ન छ. (१२) पोलि४ थी यु४त , मने (१3) मन मावा छे. તેમાં આત્માના જીવવાદિ સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરવામાં આવે છે–
(१) सत्य निरूपઆત્મા નિશ્ચયનયથી સત્તા, ચિતન્ય અને જ્ઞાન આદિરૂપ શુદ્ધ પ્રાણેથી, તથા प्र. आ. ३०
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३४
आचारागसूत्रे व्यवहारनयतो यथासंभव क्षायोपशमिकैरिन्द्रियादिद्रव्यप्राणैश्च जीवति, जीविष्यति, जीवितवांश्चेत्यतोऽयमात्मा 'जीवः' इत्युच्यते ।
__“अयमात्मा न देहादन्यः, नापि जन्मान्तरसंक्रान्तः" इति नास्तिकमतं निराकर्तुमुक्तम्-'अयमात्मा जीवः' इति । पूर्वभवसंस्कारं विना कथमिह प्रमूत एव बालो मातुः स्तन्यपाने प्रवर्तते । प्रवृत्ति पति स्वकृतिसाध्यत्वस्येष्टसाधनताज्ञानस्य च कारणतया बालस्य तज्ज्ञानजनकपूर्वभवीयसंस्कारोऽस्तीति विज्ञायते । तस्मादात्मनः पूर्वभवसम्बन्धोऽवधार्यते । तेन च देहभिन्नत्वमपि ज्ञायते ।
अयमात्मा यदि पाश्चभौतिकदेहरूपः स्यात् , तर्हि मन्मयभाण्ड-सलिलव्यवहारनय से यथासंभव क्षयोपशम-जन्य इन्द्रियादि द्रव्यप्राणों से जीवित है, जीवित रहेगा और जीवित था, इस कारण आत्मा 'जीव' कहलाता है।
“आत्मा शरीर से भिन्न नहीं है और न एक जन्म से दूसरे जन्म में जाता है " नास्तिकों के इस मत का निराकरण करने के लिए कहा गया है कि"आत्मा जीव है"। पूर्वभव के संस्कार के विना इस भव में तत्काल जन्मा हुआ शिशु माता के स्तन-पान में कैसे प्रवृत्त हो सकता है ?, शिशु की इस प्रवृत्ति से सिद्ध होता है कि उस में पूर्व भव का संस्कार विद्यमान है । इस से निश्चित हो जाता है कि-आत्मा पूर्व भव में भी था, और इस कारण वह शरीर से भिन्न भी मालूम होता है।
पांच भूतों से बना हुआ शरीर ही यदि आत्मा है तो मिट्टी का पात्र, पानी, पावक-(अग्नि), पवन और आकाश रूप पांचों भूतों का चूले के ऊपर जब संयोग વ્યવહારનયથી યથાસંભવ #પશમજન્ય ઈન્દ્રિયાદિ દ્રવ્યપ્રાણાથી જીવિત છે, જીવિત રહેશે અને જીવિત હતું, તેથી આત્મા “જીવ' કહેવાય છે. “ આત્મા શરીરથી ભિન્ન નથી, અને એક જન્મથી બીજા જન્મમાં જતે નથીનાસ્તિકને એ પ્રમાણે જે મત છે, તેનું નિરાકરણ કરવા માટે કહ્યું છે કે “ આત્મા જીવ છે. પૂર્વ ભવના સંસ્કાર વિના આ ભવમાં તત્કાલ જન્મ પામેલું બાળક માતાના સ્તનપાનમાં (ધાવવામાં) પ્રવૃત્તિ કેવી રીતે કરી શકે છે ?, બાળકની આ પ્રવૃત્તિથી સિદ્ધ થાય છે કે –તેનામાં પૂર્વ ભવના સંસ્કાર વિદ્યમાન છે. આ કારણથી નિશ્ચય થાય છે કે આત્મા પૂર્વભવમાં પણ હતું, અને તે કારણથી આત્મા શરીરથી ભિન્ન માલૂમ પડે છે.
પાંચ ભૂતથી બનેલું શરીર જ જે આત્મા છે તે માટીનું પાત્ર, પાણી, અગ્નિ, આકાશ, પવન વગેરે પાંચ ભૂતેને ચુલા ઉપર જ્યારે સોગ થાય છે, તે તે વખતે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ मू.५ आत्मवादिप्र०
२३५ दहन-पवन-गगनरूपपञ्चभूतेषु चुल्ह्युपरि मिलितेषु चेतनालक्षण आत्मा कथं नोपलभ्यते ।
यद्वा-मृतशरीरे पश्चभूतसद्भावेऽपि चेतनालक्षण आत्मा नोपलभ्यते । अतोऽयमात्मा जडरूपपाञ्चभौतिकदेहाद् भिन्नो निश्चीयते ।
अपरश्च-आत्मनो देहरूपत्वस्वीकारे कृतनाशोऽकृताभ्यागमश्चापधेत । कृतस्य कर्मणः फलप्राप्तिं विनैव नाशः स्यात् , अकृतस्य कर्मणः फलप्राप्तिश्च । अकर्तुः फलमाप्तिः, कर्तुश्च नेति द्वयमयुक्तम् । तस्मात्-आत्मा देहाद् भिन्नो जन्मान्तरसंक्रान्तोऽपीति निश्चयम् । होता है तो चेतनारूप आत्मा क्यों नही पैदा हो जाता है, वही पांचों भूतों का संयोग विद्यमान है और उसीसे आत्मा की उत्पत्ति मानते हो ?
अथवा-मृत शरीर में पांचों भूतों का सद्भाव होने पर भी चेतनस्वरूप आत्मा क्यों उपलब्ध नहीं होता ?, इस से निश्चित होता है कि आत्मा जडरूप पांच भूतो से भिन्न हैं और नित्य है ।
और भी आत्मा को देहरूप स्वीकार करने से कृतनाश और अकृताभ्यागम दोष की प्राप्ति होगी। किए हुए कर्म, फल दिए विना ही नाश हो जायगा,
और अकृत कर्म के फल को भोगना पडेगा। कर्म न करने वाला फल भोगे और करने वाला फल से बच जाय, यह दोनों बातें अनुचित है, अत अव यह निश्चय कर लेना चाहिए कि-आत्मा शरीर से भिन्न है और जन्मान्तर में गमन करता है।
ચેતનારૂપ આત્મા કેમ પેદા થતો નથી?, અહિં પાંચ ભૂતેને સંગ વિદ્યમાન છે અને તેમાંથી તમે (નાસ્તિકે) આત્માની ઉત્પત્તિ માને છે ?
અથવા–મૃત્યુ પામેલા શરીરમાં પાંચ ભૂતાને સદભાવ હોવા છતાંય ચેતનસ્વરૂપ આત્મા કેમ ઉપલબ્ધ થતું નથી ?, એ કારણથી નિશ્ચય થાય છે કે –આત્મા જડ સ્વરૂપ પાંચભૂતોથી ભિન્ન છે અને નિત્ય છે.
અને બીજું એ પણ છે કે આત્માને દેહરૂપ સ્વીકાર કરવાથી કૃતનાશ અને અકૃતાભ્યાગમ દષની પ્રાપ્તિ થશે, કરેલા કર્મ, ફળ આપ્યા વિના જ નાશ થઈ જશે. અને અકૃત–નહિ કરેલા કર્મનું ફળ ભોગવવું પડશે. કર્મ નહિ કરવાવાળાને કર્મનું ફળ ભેગવવું પડે, અને કર્મ કરનાર ફળ ભેગવવામાંથી બચી જાય. આ અને વાત અનુચિત છે. એ કારણે એ નિશ્ચય કરી લેવું જોઈએ કે આત્મા શરીરથી મિન છે, અને જન્માન્તર ગમન કરે છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे
आत्मा देहे कदाचित्तिष्ठति, कदाचिन्न तिष्ठति, अतः तस्याभावस्तत्र नियतो नास्ति । तस्माद् देहादन्य इति मन्तव्यम् । एवमनुमानप्रयोगः
२३६
"
आत्मा - देहादन्यः, तद्भावेऽपि तत्र तस्यानियमेनाभावात् उपाश्रयगतसाधुश्रावकवत् । ननु देहे जीवस्य गमनागमनं न दृश्यते, तथा च जीवस्य देहे सदा सद्भावसत्त्वेनाभावरूपो हेतुरप्रसिद्ध इति चेन्न, मृतशरीरे तस्यादर्शनात् ।
यद्वा — आत्मा देहेन्द्रिय भिन्नः तद्विगमेऽपि तदुपलब्धार्थानुस्मरणात् । आत्मा शरीर में कभी रहता है, कभी नहीं रहता, अतः उसका अभाव वहाँ नियत नहीं है । अत एव मानना चाहिए कि६- आत्मा देह से भिन्न है । अनुमान का प्रयोग इस प्रकार करना चाहिए :
——
आत्मा शरीर से भिन्न है, क्यों कि देह के होने पर भी आत्मा वहाँ नियम से नहीं रहता, उपाश्रय में स्थित साधु श्रावक के समान ।
शंका-शरीर में जीव का गमन और आगमन दिखाई नहीं देता अतः वह देह में सदैव विद्यमान रहता है । ऐसी अवस्था में आप का यह अभाव सिद्ध करने वाला हेतु असिद्ध है ।
समाधान - ऐसा कहना समीचीन नहीं है, क्यों कि मृत शरीर में आत्मा मालूम नहीं होता।
अथवा - - आत्मा देह और इन्द्रियों से भिन्न है, क्यों कि उनके नष्ट हो जाने पर भी उनके द्वारा जाने हुए पदार्थ का स्मरण होता है । जैसे जातिस्मरण
આત્મા શરીરમાં કેાઇ વખત રહે છે, કેાઈ વખત નથી રહેતા તેથી તેના અભાવ ત્યાં ચાક્કસ રૂપથી નથી. તેથી માનવુ જોઇએ કે-આત્મા દેહથી ભિન્ન છે. અનુમાનના પ્રયાગ આ પ્રમાણે કરવા જોઇએઃ—
આત્મા શરીરથી ભિન્ન છે, કેમકે દેહ હોવા છતાંય આત્મા ત્યાં નિયમથી રહેતા નથી, ઉપાશ્રયમાં રહેલા સાધુ શ્રાવક પ્રમાણે.
શકા—શરીરમાં જીવનું ગમન-જવુ, અને આગમન-આવવું તે નજરે જોવામાં આવતું નથી, તેથી તે દેહમાં સદૈવ વિદ્યમાન રહે છે. એવી અવસ્થામાં આપના એ અભાવ સિદ્ધ કરવાના હેતુ અસિદ્ધ છે. એમ કહેવુ' તે ખરાખર નથી, કેમકે મૃત શરીરમાં આત્મા માલૂમ પડતા નથી.
થયા
અથવા-આત્મા દેહ અને ઇન્દ્રિયાથી ભિન્ન છે, કારણ કે તેના નાશ પછી પણ તેના દ્વારા જાણવામાં આવેલા પદાર્થનુ સ્મરણ થાય છે. જેમ જાતિસ્મરણ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य. १ उ. १ सू. ५ आत्मवादिम
२३७
यथा - जातिस्मरणशक्त्या मृगापुत्रवत् संयमी पूर्वभवं स्मरति, व्याध्यादिकारणेन नष्टदृष्टिः पूर्वानुभूतं रक्तपीतादिवर्ण, नष्टश्रवणश्च शब्दं स्मरति । यथा गेहगवाक्षैः पूर्वदृष्टस्य पूर्वश्रुतस्यान्यत्रानुस्मर्ता देवदत्तः ।
O
(२) नित्यत्वनिरूपणम् -
अयमात्मा नित्यत्वादमूर्त इति विज्ञायते । अमूर्तत्वाच्च देहादन्य इति निश्चीयते । तथाहि - आत्मानुत्पत्तौ सत्यामविनाशी, तथा सर्वकालावस्थायी । तथा - आत्मा क्षणापेक्षयापि न निरन्वयनाशवान्; वस्तुत्वे सति उत्पत्तेरभावात्, ज्ञान से मृगापुत्र को पूर्व भव का स्मरण हुआ था । कोई-कोई संयमी अपने पूर्वभव का स्मरण करता है । रोग आदि किसी कारण से जिस की दृष्टि नष्ट हो गई है, वह पुरुष पहले अनुभव किए हुए लाल पीले आदि रंगों को स्मरण करता है, और जिसके कान नष्ट हो गये हैं वह शब्द का स्मरण करता है। किसी घर की खिडकियों के द्वारा पहले देखे हुए पदार्थों का या सुने हुए शब्दों का देवदत्त को अन्यत्र स्मरण होता है, अत एव देवदत्त खिडकियों से भिन्न है । उसी प्रकार आत्मा, इन्द्रियों से भिन्न है ।
अमूर्त प्रतीत हाता है और अमूर्त होने
( २ ) आत्माकी नित्यताआत्मा नित्य होने के कारण कारण देह से भिन्न है । वह इस प्रकार - आत्मा उत्पत्तिरहित और अविनाशी हैं, तथा सर्वकाल में स्थायी है, तथा आत्मा क्षण की अपेक्षा भी निरन्वय ( समूल) नाशवान् नहीं है, क्यों कि वस्तु होने पर भी उस की उत्पत्ति नहीं होती; जैसे आकाश । જ્ઞાનથી ભૃગાપુત્રને પૂર્વભવનું સ્મરણ થયું હતું. કાઇ કાઇ સચીને પાતાના પૂર્વ ભવનું સ્મરણ થાય છે. રાગ આદિ કાઈ કારણથી જેની દૃષ્ટિ ( નેત્રથી જોવાની શક્તિ ) નાશ પામી ગઇ છે તે પુરૂષ પ્રથમ અનુભવેલા લાલ, પીળા આદિ રંગનું સ્મરણ કરે છે. અને જેના કાન નષ્ટ થઇ ગયા હોય--( સાંભળવાની શકિત નાશ પામી હાય ) તે શબ્દનું સ્મરણ કરે છે. કાઇ ઘરની ખડકીએ દ્વારા પ્રથમ જોયેલા પદાર્થોનું અથવા તેા સાંભળેલા શબ્દનુ દેવદત્તને અન્યત્ર-બીજા સ્થળે સ્મરણ થાય છે. એ કારણથી દેવદત્ત ખડકીએથી ભિન્ન છે. તે પ્રમાણે આત્મા ઇન્દ્રિયેાથી ભિન્ન છે. (२) आत्मानी नित्यता
આત્મા નિત્ય હાવાના કારણે અમૂત્ત જણાય છે અને અમૂત્ત હાવાના કારણે, દેહુથી ભિન્ન છે. તે આ પ્રમાણે-આત્મા ઉત્પત્તિરહિત અને અવિનાશી છે, તથા સવ” કાલમાં સ્થાયી છે, અને ક્ષણની અપેક્ષા પણ નિરન્વય ( સમૂળ ) નાશવાન્ નથી,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३८
आचाराङ्गसूत्रे
यथा गगनम् । अनुत्पत्तौ सत्यामविनाशित्वेन तथा सर्वकालावस्थायित्वेन, तथा क्षणापेक्षयाऽपि निरन्वयनाशाभाववत्वेन चात्मनो नित्यत्वं सिध्यति । देहात्मवादिना परिमितकालावस्थायित्वमात्मनो मन्यते, तथा क्षणिकवादिनापि निरन्वयक्षणिक परिणामप्रवाहस्य नित्यत्वं स्वीक्रियते । तौ चैवंविधनित्यत्वसाधनेन निराकृतौ । शशशुङ्गादावपि जन्माभावसवेन हेतौ साध्यव्याप्तिर्न स्यादतो वस्तुत्वे सतीत्युक्तम् ।
न चामूर्त्तत्वस्य परमाणौ व्यभिचार आशङ्कनीयः, आर्हतमते नित्यउत्पत्तिरहित और अविनाशी होने के कारण, तथा सर्वकाल में विद्यमान रहने के कारण और क्षण की अपेक्षा भी समूल नाशवान् न होने के कारण आत्मा की नित्यता सिद्ध होती है । देह को ही आत्मा मानने वाला कहता है कि - आत्मा परिमित काल तक ठहरता है । तथा क्षणिकवादी भी निरन्वय क्षणिक परिणाम - प्रवाह को नित्य मानता है । इस प्रकार आत्मा की नित्यता सिद्ध करके इन दोनों के मत का निराकरण किया गया है । प्रस्तुत हेतु में ' वस्तु होते हुए भी ' यह विशेषण इस लिये लगाया है कि शश-विषाण आदि से व्यभिचार ( हेतु हो और साध्य न हो ) न हो, क्यों कि उत्पत्ति का अभाव तो उन में भी है किन्तु वस्तुत्व उन में नहीं है ।
अमूर्तत्व, परमाणु में नहीं है और वहाँ नित्यत्व हेतु है, इस लिये परमाणु
કેમકે વસ્તુ છતાંય તેની ઉત્પત્તિ નથી હોતી, જેમકે આકાશ. ઉત્પત્તિરહિત અને અવિનાશી હોવાના કારણે, તથા સ`કાલમાં વિદ્યમાન રહેવાના કારણે, અને ક્ષણની અપેક્ષાએ પણ સમૂળગા નાશવાન નહિ હોવાના કારણે આત્માની નિત્યતા સિદ્ધ થાય છે. દેહને જ આત્મા માનવાવાળા કહે છે કે:-આત્મા પરિમિત કાલ સુધી થાલે છે, તથા ક્ષણિકવાદી પણ નિરન્વય ક્ષણિક-પરિણામપ્રવાહને નિત્ય માને છે. આ પ્રમાણે આત્માની નિત્યતા સિદ્ધ કરીને એ મને (દેહવાદી અને ક્ષણિકવાદી )ના भतनुं निराशु यु छे प्रस्तुत हेतुमां “ વસ્તુ હાવા છતાંય પણ” એ વિશેષણ એ કારણથી આપ્યું છે કેઃ–શશ—વિષાણુ-( સસલાનાં શિંગડાં) આદિથી વ્યભિચાર (હેતુ હોય અને સાધ્ય ન હોય) ન થાય, કારણ કે ઉત્પત્તિના અભાવ તે તેમાં પણ છે, પરંતુ વસ્તુત્વ તેમાં નથી.
અમૂર્તત્વ, પરમાણુમાં નથી, અને ત્યાં નિત્યત્વ હેતુ છે, એ કારણથી પરમાણુમાં
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ मू.५ आत्मवादिप्र० २३९ त्वामूर्त्तत्वयोरात्मन्येकान्ततोऽनङ्गीकारात् ।
यद्वा-आत्मा नित्यः संसारात् , त्रिकालविषयकक्रियापर्यालोचकत्वात् , 'स एष' इति प्रत्यभिज्ञावत्त्वात् । अनेन हेतुत्रयेण क्षणिकवादो निरस्तः ।
यत्तु-आत्मा-एकान्तनित्यः 'नैनं छिन्दन्ति शस्त्राणि' इत्यादिवचनप्रामाण्यात् , 'स एष अक्षयोऽजः' इत्यादिश्रुतिप्रामाण्याच, इति, तन्न युक्तम् , आत्मन एकस्वभावत्वे संसरणादिव्यवहारोच्छेदापत्तिः स्यात् तस्मात् कथञ्चिन्नित्यः कथञ्चिदनित्य इति में व्यभिचार की आशङ्का नहीं करना, क्यों कि आत्मा में नित्यत्व और अमूर्तत्व एकान्त रूप से नहीं माना गया है।
____ अथवा-आत्मा नित्य है, क्यों कि वह एक गति से दूसरी गति में जाता है, क्यों कि वह त्रिकालविषयक क्रियाका आलोचक है, और वह प्रत्यभिज्ञान ( यह वही है इस प्रकार का जोडरूप ज्ञान ) वाला है। इन तीन हेतुओं से क्षणिकवादका निराकरण हो गया।
नैनं छिन्दन्ति शस्त्राणि' इत्यादि वचन से और स एषः अक्षयोऽजः' इत्यादि श्रुति के प्रमाण से आत्मा एकान्त नित्य सिद्ध होता है। ऐसा कहना भी युक्त नहीं है, क्यों कि आत्मा को एकान्त नित्य स्वभाव वाला मानने से संसरण (एक जन्म से दूसरे जन्म में जाना ) आदि व्यवहारों का नाश हो जायगा । अत एव कथञ्चित् नित्य और कथञ्चित् अनित्य आत्मा स्वीकार करना चाहिए । વ્યભિચારની આશંકા કરવી નહિ. કારણ કે આત્મામાં નિત્યત્વ અને અમૂર્તત્વ એકાન્તરૂપથી માનવામાં આવ્યું નથી.
અથવા–આત્મા નિત્ય છે, કારણ કે તે એક ગતિથી બીજી ગતિમાં જાય છે, કારણ કે–તે ત્રિકાળવિષયક ક્રિયાને આલેચક (વિચાર કરનાર) છે, અને તે પ્રત્યભિજ્ઞાન (“આ તેજ છે ” એ પ્રકારનું જોડ૫ જ્ઞાન) વાળે છે. આ ત્રણ હેતુઓ વડે કરી ક્ષણિકવાદનું નિરાકરણ થઈ ગયું છે. ___“ नैनं छिन्दन्ति शस्त्राणि" त्या क्यनथी मने ' स एष अक्षयोऽजः' इत्यादि કૃતિના પ્રમાણથી આત્મા એકાન્ત નિત્ય સિદ્ધ થાય છે. એમ કહેવું તે પણ યુકત નથી, કારણ કે આત્માને એકાન્ત નિત્ય સ્વભાવ વાળો માનવાથી સંસરણ (એક જન્મથી બીજા જન્મમાં જવું તે) આદિ વ્યવહારોને નાશ થઈ જશે, એ કારણથી કથંચિત્ નિત્ય અને કંચિત અનિત્ય આત્મા છે. એ પ્રમાણે સ્વીકાર કર જોઈએ,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४०
आचाराङ्गसूत्रे स्वीकर्तव्यम् । द्रव्यार्थिकनयेन नित्यः, पर्यायार्थिकनयेन-अनित्य इति । एवमनङ्गीकारे हि 'संसारा'-दित्यायुक्तहेतूनामसंगतिः स्यात् । आत्मन एकस्वभाववस्वीकारे स्वभावान्तरानापत्त्या वर्तमानकालिकभावातिरिक्तं भावान्तरं न लब्धुमर्हेत् । एवमनित्यत्यामूर्तत्वयोरपि स्याद्वाद आलम्बनीयः, अन्यथा व्यवहारोच्छेदप्रसंगः स्यात् , एकान्तामूर्तस्य, तथैकान्ततो देहभिन्नस्य चातिपातादिप्रसंगाभावे सति हिंसादिनित्तिदेशनादिपरकचरणकरणादिबोधकसकलशास्त्रानर्थक्यं, तथाऽऽत्मनः संसारगदिनुदारश्च स्यात् ।
__ आत्मा द्रव्यार्थिकनय से नित्य है और पर्यायार्थिकनय से अनित्य है। ऐसा स्वीकार न करने पर 'संसरण करने से इत्यादि पूर्वोक्त हेतु असङ्गत हो जायेंगे । एक स्वभाव वाला आत्मा स्वीकार किया जाय तो उस में दूसरे स्वभाव की उत्पत्ति नहीं होगी, और वर्तमानकालीन भाव के अतिरिक्त दूसरा भाव कभी प्राप्त नहीं होगा। इसी प्रकार अनिवत्व और अमूर्तत्व के विषय में भी स्याद्वादका ही आश्रय लेना चाहिए, अन्यथा व्यवहार के अभाव का प्रसङ्ग आएगा । आत्मा को एकान्त अमूर्त मानने से, तथा देह से एकान्त भिन्न मानने से उस का बात होना असंभव है, और इस दिशा में हिंसा आदि से निवृत्त होने का उपदेश देने वाले चरण-करण आदि के बोधक सब शाल व्यर्थ हो जाएँगे । इस के अतिरिक्त आत्मा का संसाररूपी खड्डे से कभी उद्धार भी नहीं होगा।
આત્મા દ્રવ્યાર્થિક નયથી નિત્ય છે, અને પર્યાયાર્થિક નયથી અનિત્ય છે. એ પ્રમાણે સ્વીકાર નહિ કરવાથી “સંસરણ કરવાથી ઈત્યાદિ પૂર્વોકત હેતુ અસંગત થઈ જશે. એક સ્વભાવવાળે આત્મા સ્વીકાર કરવામાં આવશે તે તેમાં બીજા સ્વભાવની ઉત્પત્તિ નહિ થાય, અને વર્તમાનકાલીન ભાવ વિના બીજો ભાવ કઈ પણ વખત પ્રાપ્ત નહિ થાય, એ પ્રમાણે અનિત્યત્વ અમૂર્તત્વના વિષયમાં પણ સ્યાદ્વાદને જ આશ્રય લે જોઈએ. અન્યથા વ્યવહારના અભાવને પ્રસંગ આવશે. આત્માને એકાત અમૂર્ત માનવાથી તથા દેહથી એકાન્ત ભિન્ન માનવાથી તેને ઘાત થી અસંભવ છે, અને એ દિશામાં હિંસા આદિથી નિવૃત્ત થવાને ઉપદેશ દેવાવાળા ચરણ-કરણ આદિને બોધક તમામ શાઓ બંધ થઈ જશે. તે સિવાય આત્માને સંસારરૂપી ખાવાથી કઈ વખત પણ ઉદ્ધાર નહિ થાય.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ सू.५. आत्मवादिष
२४१ यद्वा-आत्मा नित्यः स्वकारणविभागाभावाद् आकाशवत् । आकाशस्य कारणाभावादेव कारणविभागो नास्ति। यस्तु न नित्यः, स न स्वकारणविभागाभाववान् , यथा पटः। दृश्यते हि पटस्तन्तूनां विभागो भवतीति ।
किञ्च-आत्मा नित्यः कारणविनाशाभावाद् आकाशवदेव । कारणाभावादेव हि कारणस्य विनाशाभावः, यथा गगनमेव । यो न नित्यः, स न कारणविनाशाभाववान् अर्थात् कारणविनाशवानेव, यथा पटः। दृश्यते हि पटकारणीभूतस्य तन्तोविनाशो भवतीति । अयं चात्मा स्वकारणाभावेन कारणविनाशाभाववान् , तस्मानित्य इति । नित्यत्वादयममूर्तः, अमूर्तत्वाच्च शरीराद् भिन्न इति निश्चीयते।
अथवा-आत्मा नित्य है, क्यों कि उस के कारणों का विभाग नहीं है, जैसे आकाश । आकाश के कारणों का अभाव है, इसी कारण उसके कारणों का विभाग भी नहीं है । जो नित्य नहीं है, वह अपने कारणों के विभाग का अभाव वाला भी नहीं होता जैसे-पट । पट से तन्तुओं का विभाग होता दिखाई देता है ।
और भी-आत्मा नित्य है, क्यों कि उसके कारणों के विनाश का अभाव है, जैसे-आकाश । कारणों का अभाव होने से ही कारणों के विनाश का अभाव है जैसे आकाश । जो नित्य नहीं होता वह कारण-विनाशभाव वाला भी नहीं होता, जैसे पट, देखा जाता है कि-पट के कारणभत तन्तुओं का नाश हो जाता है। आत्मा के जनक कारणों का अभाव है अतः वह कारणों के विनाशका अभाव वाला है, अर्थात् आत्मा के कारण ही नहीं हैं तो उसके कारणों का अभाव क्या होगा ?
અથવા–આત્મા નિત્ય છે, કેમકે તેના કારણોને વિભાગ નથી, જેમ આકાશ. આકાશને કારણેને અભાવ છે તેથી જ તેના કારણેને વિભાગ પણ નથી. જે નિત્ય નથી તે પોતાના કારણેના વિભાગના અભાવવાળો પણ નહિ થાય, જેમ પટ. પટથી તંતુઓને વિભાગ થતે જોવામાં આવે છે.
ફરી પણ-આત્મા નિત્ય છે. કારણ કે તેના કારણેના વિનાશને અભાવ છે, જેમ આકાશ. કારણેને અભાવ હોવાથી જ કારણેના વિનાશને અભાવ છે. જેમ આકાશ જે નિત્ય નથી તે કારણુવિનાશભાવવાળું પણ નથી, જેમ પટ. જોવામાં આવે છે કે-પટના કારણભૂત તંતુઓને નાશ થાય છે. પણ આત્માના જનક કારણેને અભાવ છે, તેથી તે કારણેના વિનાશને અભાવવાળે છે, અર્થાત આત્માને प्र. आ.-३१
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४२
आचाराङ्गसूत्रे परन्त्वेकान्तनित्यत्वे, एकस्यात्मनो नारकतिर्यङ्मनुष्यदेवगतिपरिणामा नोपपधेरन् । एकान्तक्षणिकत्वेऽपि स्वाध्यायाध्ययनध्यानादिपरिश्रमप्रत्यभिज्ञानं नोपपद्येत । तस्मादात्मा कथञ्चिन्नित्यः, कथञ्चिदनित्यः, इत्यवश्यं स्वीकरणीयम् ।
यत्तु-" द्रव्यक्षेत्रकालभावैरेकान्तेनैव नित्यः, अविचलितस्वभाव आत्मे"-ति वदन्ति तत्सर्वमयुक्तम् । तथा सति सुखदुःखसंसारमोक्षाणामनुपपत्तिरापद्येत । तत्र हि आहादानुभवरूपं क्षणं सुखं, तापानुभवरूपं दुःखम् , तिर्यङ्मनुष्यनारकदेवभवसंसरणरूपः संसारः, अष्टविधकर्मबन्धवियोगो मोक्षः। एकान्तवादइस लिए आत्मा नित्य है । आत्मा नित्य होने के कारण अमूर्त है, और अमूर्त होने के कारण शरीर से भिन्न है।
किन्तु आत्मा को एकान्त नित्य मानने पर एक ही आत्मा नरक तिर्यश्च, मनुष्य और देवगतिरूप नाना पर्यायों को प्राप्त नहीं होगा। और एकान्त क्षणिक मानने पर भी स्वाध्याय, अध्ययन; ध्यान आदि का परिश्रम वृथा हो जायगा, और प्रत्यभिज्ञान का अभाव हो जायगा । अत एव आत्मा कथंचित् नित्य और कथंचित् अनित्य है, ऐसा अवश्य स्वीकार करना चाहिए।
जो लोग द्रव्य, क्षेत्र, काल और भाव से आत्मा को एकान्त नित्य अविचल स्वभाव वाला मानते हैं, वह सब अयुक्त है। ऐसा मानने से सुख, दुःख, संसार और मोक्ष नहीं बन सकते । आह्लाद का अनुभव करनारूप क्षण सुख कहलाता है। संताप का अनुभव करना दुःख है। तिर्यञ्च, मनुष्य, नारक और देव भव में जाना संसार है। आठ प्रकार के कर्मबन्ध का वियोग होना मोक्ष है। एकान्तवाद કારણ જ નથી તે પછી તેના કારણેને અભાવ શું થશે? એ કારણથી આત્મા નિત્ય છે. આત્મા નિત્ય હોવાના કારણે અમૂર્ત છે. અને અમૂર્ત હોવાના કારણે શરીરથી ભિન્ન છે.
પરંતુ આત્માને એકાન્ત નિત્ય માનવાથી એક જ આત્મા નરક, તિર્યંચ, મનુષ્ય અને દેવગતિરૂ૫ નાના પર્યાને પ્રાપ્ત નહિ થાય, અને એકાન્ત ક્ષણિક માનવાથી પણ સ્વાધ્યાય, અધ્યયન, ધ્યાન આદિને પરિશ્રમ વૃથા થઈ જશે, અને પ્રત્યભિજ્ઞાનને અભાવ થઈ જશે, એ કારણથી આત્મા કંચિત્ નિત્ય અને કંથચિત્ અનિત્ય છે. એ પ્રમાણે જરૂર સ્વીકારવું જોઈએ.
જે માણસ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ અને ભાવથી આત્માને એકાન્ત નિત્ય, અવિચલ સ્વભાવ વાળો માને છે, તે સર્વ અયુક્ત છે. એ પ્રમાણે માનવાથી સુખ, દુઃખ સંસાર અને મેક્ષ બની શકશે નહિ. આલાદને અનુભવ કરવારૂપ ક્ષણ સુખ કહેવાય છે. સંતાપને અનુભવ કરવો તે દુઃખ છે. તિર્યંચ, મનુષ્ય, નારકી અને દેવભવમાં જવું તે સંસાર છે. આઠ પ્રકારના કર્મ બંધને વિયેગ થ તે મેક્ષ છે. એકાન્તવાદ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य. १ उ. १ सू. ५. आत्मवादिप्र०
समालम्बने तु सुखदुःखादयः सर्वे आत्मनोऽप्रच्युतानुत्पन्नस्थिरैकस्वभावतयाऽन्यथात्वरूपपरिणामासंभवान्नोपपद्येरन्, नारकत्वादिभावो यस्य यादृशो विद्यते, तदन्यरूपतां नासौ प्रपद्येत ।
२४३
भावतोऽप्रसन्नस्यात्मनः पूर्वरूपापरित्यागे सति पुनः प्रसन्नरूपताया असंभवः स्यात् । दृश्यते पुनरप्रसन्नस्य कदाचित् प्रसन्नताऽपि सा नोपपद्येत । तस्मादेकान्तवादं परित्यज्यानेकान्तवादः समालम्बनीयः ।
1
(३) चेतनावच्वनिरूपणम् -
अयमात्मा निश्चयनयेन शुद्धचेतनासहितः, व्यवहारनयेन च कर्मादि स्वीकार करने पर आत्मा अप्रच्युत, अनुत्पन्न और स्थिर एकरूप तथा एक स्वभाव वाला होने के कारण, और उसमें रूपान्तर होना असंभव होने से सुख दुःखादि नहीं होंगे, अतः विभिन्न अवस्थाएँ भी नहीं हो सकेंगी, फिर जो आत्मा नारकत्वादि जिस रूप में है वह सर्वदा उसी रूप में रहेगी - एक भव से दूसरे भव में नहीं जा सकेगी । जो आत्मा अप्रसन्न है, मगर अप्रसन्न का भी कभी प्रसन्न होना दिखाई देता है, फिर ऐसा न हो सकेगा । अत एव एकान्तवाद का त्याग करके अनेकान्तवाद का आश्रय लेना चाहिए ।
(३) चेतनावत्र -
यह आत्मा निश्वयनय से शुद्ध चेतना से युक्त है और व्यवहारनय से સ્વીકાર કરવાથી આત્મા અપ્રચ્યુત, અનુત્પન્ન અને સ્થિર એકરૂપ તથા એક સ્વભાવ વાળા ઢાવાના કારણે તેમાં રૂપાન્તર થવું અસંભવિત હાવાથી સુખ-દુઃખાદિ નહિ હાય. તે કારણથી વિભિન્ન અવસ્થાએ પણ થઈ શકશે નિહ. ફરી જે આત્મા નારકત્વાદિ જે રૂપમાં છે, તે સદા તે રૂપમાં જ રહેશે. એટલે એક ભવમાંથી ખીજા ભવમાં જઈ શકશે નહિ. વળી જે આત્મા અપ્રસન્ન છે તે પેાતાના પૂર્વરૂપના પરિત્યાગ ન કરે તે તેને ફરી પ્રસન્નતામાં આવવું તે અસંભવ છે, પરંતુ અપ્રસન્ન પણ કાઇ વખત પ્રસન્ન હોય એમ દેખાય છે; ફ્રી એમ નહિ થઈ શકશે. એ કારણથી અનેકાન્તવાદને ત્યાગ કરીને અનેકાન્તવાદના આશ્રય લેવા જોઈએ.
(3) येतनावत्त्व
આ આત્મા નિશ્ચયનયથી શુદ્ધ ચેતનાથી યુક્ત છે અને વ્યવહારનયથી ‘આત્માને
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४४
आचारागसूत्रे पीडयत्यात्मानमिति ज्ञानरूपाशुद्धचेतनया सहितश्चेतनावानित्युच्यते । चेतनावानिति कथञ्चिदुच्यते; आत्मा वस्तुतश्चेतनास्वरूप एवास्ति । आत्मनो गुणश्चेतनेति सर्वेषां मतं, तदभिप्रायेण चेतनावानित्युक्तम् । चेतना द्विविधा-शुद्धा, अशुद्धा चेति । ज्ञानचेतनैव शुद्धचेतना। कर्मचेतना, तथा कर्मफलचेतना चाशुद्धचेतनोच्यते ।
(४) उपयोगवत्त्वनिरूपणम्
अयमात्मा निश्चयनयेन केवलज्ञानकेवलदर्शनरूपाभ्यां शुद्धोपयोगाभ्यां सहितो व्यवहारनयेन मतिज्ञानाद्युपयोगयुक्तश्चेत्यतोऽयमुपयोगवानित्युच्यते । 'आत्मा को कर्म पीडित करते हैं। इस प्रकार के ज्ञानरूप अशुद्ध चेतना से युक्त है, अत एव आत्मा चेतनावान् कहलाता है। आत्मा को किसी अपेक्षा से ही चेतनावान् कहते हैं, वास्तव में तो आत्मा चेतनारूप ही है। 'चेतना आत्मा का गुण है' ऐसा सबका मत है, इसी अभिप्राय से उसे चेतनावान् कह दिया है। चेतना दो प्रकार की है-शुद्ध चेतना और अशुद्ध चेतना। ज्ञान चेतना ही शुद्ध है। कर्मचेतना और कर्मफलचेतना अशुद्ध चेतना है।
(४) उपयोगवत्त्वयह आत्मा निश्चयनय से केवलज्ञान और केवलदर्शनरूप शुद्ध उपयोगों से युक्त है । व्यवहारनय से मतिज्ञान आदि उपयोगों से युक्त है, अत एव आत्मा उपयोगवान् कहलाता है। કર્મો પીડિત કરે છે એ પ્રકારના જ્ઞાનરૂપ અશુદ્ધ ચેતનાથી યુક્ત છે એટલા માટે આત્મા ચેતનવાનું કહેવાય છે. આત્માને કેઈ અપેક્ષાથી જ ચેતનવાન કહે છે, વાસ્તવમાં તે આત્મા ચેતનારૂપ જ છે. “ચેતના આત્માને ગુણ છે એ પ્રમાણે સર્વને મત છે. એ અભિપ્રાયથી તેને ચેતનાવાન કહી દીધું છે. ચેતના બે પ્રકારની છે. (१) शुद्ध-येतना मने (२) शुद्ध-येतना. ज्ञानयेतना शुद्ध छ, भयतना અને કમફિલચેતન તે અશુદ્ધ-ચેતના છે.
(४) उपयोगावઆ આત્મા નિશ્ચયનયથી કેવલજ્ઞાન અને કેવલદર્શનપ શુદ્ધ ઉપયોગથી યુક્ત છે. વ્યવહારનયથી મતિજ્ઞાન આદિ ઉપયોગોથી યુક્ત છે. એ કારણે આત્મા ઉપગવાનું કહેવાય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टोका अध्य.१ उ.१ सू.५ आत्मवादिप्र० ।
२४५ __ अयमात्मा ज्ञानदर्शनोपयोगाम्यां न भिन्न इति बोधयितुमुपयोगवानिति, इदं च ज्ञानात्मनोरेकान्तभेद इति नैयायिकमतं निराकर्तुमुक्तम् । सर्वज्ञसिद्धान्ते तु द्रव्यं वस्तुतो गुणपर्यायेभ्यो न भिन्नम्, अतः कश्चिदभेदविवक्षयाऽऽश्रयिभावं परिकल्प्य-उपयोगवानिति निगदितम् ।।
__उपयोगो द्विधा-ज्ञानदर्शनभेदात् । सविकल्प उपयोग एव ज्ञानोपयोगः, । निर्विकल्प उपयोगो दर्शनोपयोगः । तत्र ज्ञानोपयोगोऽष्टविधः-मतिश्रुतावधिमनःपर्ययकेवलानि पञ्च सम्यग्ज्ञानानि, मति-श्रुत-विभंग-भेदेन त्रीण्यज्ञानानि चेति । अज्ञानान्यपि ज्ञानरूपतया ज्ञानवर्गे निक्षिप्तानि । अत्रैकमेव केवलज्ञानं क्षायिकं सर्वा
आत्मा ज्ञानोपयोग और दर्शनोपयोग से भिन्न नहीं है' यह बतलाने के लिए उसे उपयोगवान् कहा है। 'ज्ञान और आत्मा का एकान्त भेद है' ऐसा नैयायिकों का मत है। इस मत का निराकरण करने के लिए यह कथन किया गया है। सर्वज्ञ के सिद्धान्त में द्रव्य वास्तव में गुण और पर्यायों से भिन्न नहीं है, अतः कथञ्चित् भेद की विवक्षा करके आधाराधेय भाव की कल्पना से उपयोगवान् कहा है।
उपयोग के दो भेद हैं-ज्ञानोपयोग और दर्शनोपयोग । सविकल्प उपयोग को ज्ञानोपयोग कहते हैं और निर्विकल्प उपयोग दर्शनोपयोग कहलाता है। इनमें से ज्ञानोपयोग आठ प्रकार का है-(१) मतिज्ञान, (२) श्रुतज्ञान, (३) अवधिज्ञान, (४) मनःपर्ययज्ञान, (५) केवलज्ञान, (६) कुमतिज्ञान, (७) कुश्रुतज्ञान और (८) विभङ्गज्ञान, अन्तके तीन अज्ञान कहलाते हैं । ये विपरीतज्ञानरूप होने के कारण इन्हें ज्ञान की कोटि में रक्खा है। इनमें
આત્મા જ્ઞાનપગ અને દશપગથી ભિન્ન નથી, એ બતાવવા માટે જ તેને ઉપગવાન કહ્યો છે. “જ્ઞાન અને આત્માને એકાન્ત ભેદ છે” એ નિયાયિકેને મત છે, એ મતનું નિરાકરણ કરવા માટે એ કથન કરવામાં આવ્યું છે. સર્વજ્ઞના સિદ્ધાન્તમાં દ્રવ્ય એ વાસ્તવમાં ગુણ અને પર્યાયથી ભિન્ન નથી, તેથી કંચિત ભેદની વિવફા કરીને આધારાધેય ભાવની કલ્પનાથી ઉપગવાન કહ્યો છે.
ઉપયોગના બે ભેદ છે-(૧) જ્ઞાનોપયોગ અને (૨) દર્શને પગ, સવિકલ્પ ઉપગને જ્ઞાનપયોગ કહે છે, અને નિર્વિકલ્પ ઉપયોગ તે દશનો પગ उपाय छ. तम ज्ञानोपयोग 13 मारना छे. (१) भतिज्ञान, (२) श्रतज्ञान, (3) अवधिज्ञान, (४) भन:पर्य यज्ञान, (५) वज्ञान, तथा (६) भतिज्ञान, (७) श्रनशान भने (८) विज्ञान. तेभा छवटना व अज्ञान उपाय छे. પરંતુ વિપરીતજ્ઞાનરૂપ હોવાના કારણે તેને જ્ઞાનની કટિમાં રાખ્યા છે. એમાં એક
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४६
आचाराङ्गसूत्रे वरणरहितं सर्वतः शुद्धमस्ति । अन्यानि मतिज्ञानादिकानि चत्वारि ज्ञानानि क्षायोपशमिकानि देशत आवरणरहितानि देशतः शुद्धानि। त्रीण्यज्ञानान्यशुद्धानि । दर्शनोपयोगस्य चत्वारो भेदाः- (१) चक्षुर्दर्शनम् , (२) अचक्षुर्दशनम् , (३) अवधिदर्शनम् , (४) केवलदर्शनं च। तत्रैकं केवलदर्शनं क्षायिकं सर्वतोऽनावरण सर्वतः शुद्धं च । चक्षुर्दर्शनादीनि त्रीणि क्षायोपशमिकानि देशतोऽनावरणानि देशतः शुद्धानि च सन्ति ।
'ज्ञानादिगुणतः सर्वथा भिन्न आत्मे ' ति नैयायिकाघभिमतं तु न युक्तम् , ज्ञानादिगुणसम्बन्धात् प्राक् कदाचिद् ज्ञानादिगुणहीनोऽप्यासीदिति तस्य मते एक मात्र केवलज्ञान क्षायिक है, सम्पूर्ण आवरण से रहित और पूर्ण शुद्ध है। शेष मतिज्ञान आदि चार ज्ञान क्षायोपशमिक हैं, देशतः आवरणरहित हैं और देशतः शुद्ध हैं । तीनों कुज्ञान अशुद्ध हैं।
दर्शनोपयोग के चार भेद हैं- (१) चक्षुर्दर्शन, (२) अचक्षुर्दर्शन, (३) अवधिदर्शन और (४) केवलदर्शन । इनमें से अकेला केवलदर्शन क्षायिक है, पूर्ण रूप से आवरणरहित है
और पूर्णरूप से शुद्ध है। चक्षुदर्शन आदि तीन क्षायोपशमिक हैं, देशतः निरावरण हैं, और देशतः शुद्ध हैं।
आत्मा ज्ञानादि गुणों से सर्वथा भिन्न है' ऐसा नैयायिक आदि का मत युक्त नहीं है, क्यों कि ज्ञानादि गुणों का सम्बन्ध होने से पहले किसी समय आत्मा को ज्ञानादि गुणों से रहित भी मानना पडेगा और इस प्रकार उन के मत में आत्मा जड માત્ર કેવલજ્ઞાન ક્ષાયિક છે, સંપૂર્ણ આવરણથી રહિત અને પૂર્ણ શુદ્ધ છે. બાકીનાં મતિજ્ઞાન આદિ ચાર જ્ઞાન લાપશમિક છે, દેશ થકી આવરણરહિત છે. અને દેશ થકી શુદ્ધ છે, ત્રણ કુજ્ઞાન અશુદ્ધ છે.
शनोपयोगना यार से छे-(१) यक्षुशन, (२) अयशन, (3) अवधि. દર્શન અને (૪) કેવલદર્શન. તેમાંથી એક કેવલદર્શન ક્ષાયિક છે. પૂર્ણરૂપથી આવરણરહિત છે, અને પૂર્ણ રૂપથી શુદ્ધ છે. ચક્ષુદર્શન આદિ ત્રણ ક્ષાપથમિક છે, દેશ થકી નિરાવરણ છે અને દેશ થકી શુદ્ધ છે.
આત્મા જ્ઞાનાદિ ગુણોથી સર્વથા ભિન્ન છે.” એ નિયાયિક આદિને મત યુકત નથી-ઉચિત નથી, કારણ કે જ્ઞાનાદિ ગુણેને સંબંધ થયા પહેલાં કઈ સમય આત્માને જ્ઞાનાદિ ગુણોથી રહિત પણ માનવે પડશે, અને એ પ્રમાણે તેના મતમાં
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ सू.५. अतमवादिम०
२४७ जडरूपत्वापत्तिः। आत्मनि ज्ञानस्य नित्यानादिसम्बन्धस्वीकारेऽपि पदार्थद्वयकल्पनायां पुनस्तत्सम्बन्धरूपसमवायस्य कल्पनायां महद् गौरवम् , तस्माद् गुणगुणिनोर्वस्तुतस्तादात्म्यस्वीकार एवौचित्यमर्हति । यदि गुणगुणिनोरभेद एव समवायोऽपीत्युच्येत तर्हि नास्ति काऽपि क्षतिः । उक्तञ्च
" गुणपर्ययतादात्म्यः -विशिष्टं द्रव्यमुच्यते । उत्पत्तिव्ययनैयत्व,-पर्यायास्तस्य शाश्वताः॥१॥” इति ।
(५) परिणामित्वनिरूपणम्अयमात्मा परिणामी। प्रतिसमयमपरापरपर्यायेषु गमनं परिणामः, हो जायगा । आत्मा में ज्ञान का नित्य-अनादि सम्बन्ध स्वीकार किया जाय तो दो पदार्थ मानने पडेंगे, और उन दोनों अर्थात् आत्मा और ज्ञान को सम्बद्ध करने के लिए तीसरा समवाय सम्बन्ध मानना होगा, यह बडा गौरव होगा। अत एव गुण और गुणीका वास्तव में तादात्म्य सम्बन्ध स्वीकार करना ही उचित है। अगर गुण और गुणी के अभेद को ही समवाय सम्बन्ध कहते हो तो उसे स्वीकार करने में कोई हानि नहीं है । कहा भी है :---
" जो गुण और पर्याय के तादात्म्य से युक्त हो वह द्रव्य कहलाता है। उस द्रव्य की पर्यायें सदा उत्पत्ति और विनाशवाली हैं, और वे अनादिप्रवाहरूप हैं " ॥ १ ॥
(५) आत्मा का परिणामीपनआत्मा परिणामी है। प्रत्येक समय एक पर्याय को छोडकर दूसरा पर्याय આત્મા જડ થઈ જશે. આત્માને વિષે જ્ઞાનને નિત્ય-અનાદિ સંબંધ સ્વીકાર કરવામાં આવે તે બે પદાર્થ માનવા પડશે, અને તે બંને અર્થાત આત્મા અને જ્ઞાન તે બંને ને સમ્બદ્ધ કરવા માટે ત્રીજે કોઈ સમવાય સંબંધ માનવે પડશે. એ ભારે ગૌરવ થશે. તે કારણથી ગુણ અને ગુણીને વાસ્તવમાં તાદમ્ય સંબંધ સ્વીકાર કરે એજ ઉચિત છે. અથવા ગુણ-ગુણીના અભેદને જ સમવાય સંબંધ કહે તે તેને સ્વીકાર કરવામાં કોઈ પ્રકારે હાનિ નથી. કહ્યું પણ છે:–
“જે ગુણ અને પર્યાયના તાદાસ્યથી યુકત હોય તે દ્રવ્ય કહેવાય છે તે દ્રવ્યની પર્યાયે સદાય ઉત્પત્તિ અને વિનાશ વાળી છે, અને તે અનાદિપ્રવાહપ છે.” III
(५) सामानु परिणामीઆત્મા પરિણામી છે. પ્રત્યેક સમય એક પર્યાયને છોડી બીજો પર્યાય ધારણ કરે તે પરિણામ કહેવાય છે. તે પરિણામ જેમાં હોય તે પરિણામી કહેવાય છે,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४८
आचारागसूत्रे सोऽस्यास्तीति परिणामी । अनेन 'आत्मा कूटस्थनित्यः' इति मतं निराकृतम् । 'आत्मा कूटस्थनित्यः' इति स्वीकारे पूर्वदशायां यथाविध आत्मा, तथाविध एव ज्ञानोत्पत्तिसमयेऽपि भवेत् , तदा पूर्वमविज्ञातात्मा कथं पदार्थविज्ञाता स्यात् , प्रतिनियतस्वरूपस्याप्रच्युतिरूपता कौटस्थ्यमिति स्वीकारात् । यदि तदा पदार्थविज्ञातृत्वं स्वीक्रियते तदा पूर्वमविज्ञातुर्विज्ञातरूपत्वे परिणामापत्त्या तन्मते कौटस्थ्यभङ्गः । तस्मादात्मनः परिणामित्वमवश्यं स्वीकरणीयम् ।
(६) प्रभुत्वनिरूपणम्अयमात्मा निश्चयनयेन मोक्षतत्कारणरूपशुद्धपरिणामार्थ परिणमनधारण करना परिणाम कहलाता है। यह परिणाम जिस में हो वह परिणामी। इस विशेषण से आत्मा की कूटस्थनित्यता का निराकरण किया गया है । आत्मा कूटस्थ नित्य है, ऐसा स्वीकार करने पर आत्मा जैसा पहले अज्ञाता था वैसा ही ज्ञान की उत्पत्ति के समय भी रहेगा । ऐसी दशा में आत्मा पहले अज्ञाता था तो बाद में पदार्थों का ज्ञाता कैसे होगा ?, क्यों कि आप के मत के अनुसार प्रतिनियत स्वरूप से च्युत न होनाजैसा का तैसा ही बना रहना-कूटस्थता है। अगर बाद में आत्मा को पदार्थों का ज्ञाता स्वीकार करते हो तो पहले जो अज्ञाता था, उस का ज्ञाता के रूप में परिणमन हो गया अतः कूटस्थनित्यता नष्ट हो गई । अत एव आत्मा को परिणामी अवश्य मानना चाहिए । आत्मा कूटस्थ नित्य नहीं वरन् परिणामी नित्य है।
(६) आत्मा का प्रभुत्वनिश्चयनय से आत्मा मोक्ष और मोक्ष के कारणरूप शुद्ध परिणामों के लिए આ વિશેષણથી આત્માની ફૂટસ્થનિત્યતાનું નિરાકરણ કર્યું છે. “આત્મા ફૂટસ્થ નિત્ય છે” એ સ્વીકાર કરવાથી આત્મા જે પહેલાં હતું તે જ જ્ઞાનની ઉત્પત્તિના સમયમાં પણ રહેશે, એવી દશામાં આત્મા પહેલાં અજ્ઞાતા હતા તે પછી પદાર્થોને માતા કેવી રીતે થશે?, કેમકે–આપના મત પ્રમાણે પ્રતિનિયત સ્વરૂપથી ચુત નહિ થતાં જે છે તે જ બની રહે તે કૂટસ્થતા છે. અગર તે પછીથી આત્માને પદાર્થોને જ્ઞાતા સ્વીકાર કરે છે તે પ્રથમ જે અજ્ઞાતા હતે તેનું જ્ઞાતાના રૂપમાં પરિણમન થઈ ગયું, તેથી ફૂટસ્થરૂપ નિત્યતા નાશ પામી ગઈ આ કારણથી આત્માને પરિણામી અવશ્ય માન જોઈએ. આત્મા ફૂટસ્થ નિત્ય નથી પરંતુ પરિણામી નિત્ય છે.
(६) सामान प्रभुत्वનિશ્ચય નય પ્રમાણે આત્મા મેક્ષ અને મોક્ષના કારણરૂપ શુદ્ધ પરિણામે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ मू.५. आत्मवादिप्र०
२४९ सामर्थ्यात् , तथा व्यवहारनयतः संसारतत्कारणरूपाशुद्धपरिणामार्थ परिणमनशक्तिमत्त्वाच प्रभुरित्युच्यते । __ अयमात्मा मोक्षमार्गोपदेशकतया, रत्नत्रयेण मोक्षसाधकतया, सर्वज्ञत्वप्राप्तिशक्तिमत्तया च प्रभुरित्युच्यते । ." सर्वज्ञो नास्ति कश्चि"-दिति नास्तिकमतं निराकर्तुं सर्वज्ञतयाऽप्यात्मनः प्रभुत्वमस्तीति संवेद्यते । यथा-अभ्रपटलमलाच्छन्नं रविचन्द्र-ज्योतिः, सुवर्ण रजतं वा क्रमशो नैमल्यं प्राप्नुवत् , सर्वथाऽभ्रपटलमलादिव्यपगमे सर्वतो भावेनापि शुद्धि प्राप्नोति, तथा रागद्वेषादिभिरशुद्ध आत्मा क्रमशः शुद्धिं लभमानः पूर्णशुद्धिमपि प्राप्नोति स एवात्मा 'सर्वज्ञः' इत्युच्यते । परिणमन-सामर्थ्यवाला है, तथा व्यवहार नय से संसार और संसार के कारणरूप अशुद्ध परिणामों के लिए परिणत होने की शक्ति से युक्त है । इस कारण आत्मा प्रभु कहलाता है ।
यह आत्मा मोक्षमार्ग का उपदेश देने की, रत्नत्रय के द्वारा मोक्षसाधन की और सर्वज्ञाताप्राप्ति की शक्ति से युक्त होने के कारण प्रभु है, 'कोई सर्वज्ञ नहीं है। ऐसे नास्तिकमत का निराकरण करने के लिए सर्वज्ञरूप में भी आत्मा का प्रभुत्व सूचित किया गया है। जैसे-मेघपटल तथा मल से आच्छादित सूर्य, चन्द्रमा की ज्योति, सुवर्ण या चांदी, क्रम से निर्मल होते-होते, अभ्रपटल या मल के सर्वथा हट जाने पर पूर्णरूप से शुद्ध हो जाने हैं, उसी प्रकार रागद्वेष आदि से अशुद्ध आत्मा धीरे-धीरे शुद्ध होता हुआ पूर्ण शुद्धता प्राप्त कर लेता है। इस प्रकार पूर्ण शुद्ध आत्मा ही सर्वज्ञ कहलाता है । માટે પરિણમન-સામર્થ્ય વાળે છે. તથા વ્યવહાર નયથી સંસાર અને સંસારના કારણરૂપ અશુદ્ધ પરિણામો માટે પરિણત થવાની શકિતથી યુકત છે. આ કારણથી આત્મા પ્રભુ કહેવાય છે.
આ આત્મા મોક્ષમાર્ગને ઉપદેશ દેવાની, રત્નત્રયના દ્વારા મેક્ષસાધનની અને સર્વતાપ્રાપ્તિની શકિતથી યુક્ત હોવાના કારણે પ્રભુ છે. “કેઈ સર્વજ્ઞ નથી” એ જે નાસ્તિકમત છે તેનું નિરાકરણ કરવા માટે સર્વજ્ઞરૂપમાં પણ આત્માનું પ્રભુત્વ સૂચિત કર્યું છે. જેમ–મેઘસમૂહ તથા મળથી આચ્છાદિત સૂર્ય, ચંદ્રમાની તિ, સુવર્ણ અથવા ચાંદી વગેરે કમથી નિર્મલ થતાં થતાં મેઘસમૂહ અથવા મળના ખસી જવાથી પૂર્ણ શુદ્ધ રૂપમાં આવી જાય છે–શુદ્ધ થઈ જાય છે, તે પ્રમાણે રાગ-દ્વેષ આદિથી અશુદ્ધ આત્મા ધીરે ધીરે શુદ્ધ થઈને પૂર્ણ શુદ્ધતા પ્રાપ્ત કરી લે છે. એ પ્રમાણે પૂર્ણ શુદ્ધ આત્મા જ સર્વજ્ઞ કહેવાય છે. प्र. आ.-३२
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५०
आचारागसत्रे किश्च-आत्मा स्वस्य हितं कर्तुमन्यं नापेक्षते; स्वयमेव स्वहितसाधने क्षमः, अत एवात्मनः प्रभुत्वं सिध्यति, तस्मात् स्वहितमिच्छुना मोक्षप्राप्तिकारणीभूते तपःसंयमाराधने प्रवर्तितव्यम् ।
(७) कर्तृत्वनिरूपणम्अयमात्मा-अदृष्टादिकर्मकरणात् , निश्चयनयेन शुद्धभावकर्तृत्वात् , व्यवहारनयतो द्रव्यभावकर्मणां नोकर्मबाह्यशरीरादीनां कर्तृत्वाच्च, कर्तेत्युच्यते । आत्मैकान्तरूपेणाऽकर्तेति सांख्यमतमपाकर्तुमुक्तम्-'आत्मा कर्ते'ति ।।
दूसरी बात यह है कि-आत्मा अपना कल्याण करने में अन्य की अपेक्षा नहीं रखता। वह स्वकीय कल्याण-साधन में स्वयं समर्थ है। इसी से आत्मा का प्रभुत्व सिद्ध होता है । अतः आत्महित के अभिलाषी पुरुष को मोक्षकारणभूत तप और संयम की आराधना में प्रवृत्त होना चाहिए ।
(७) आत्माका कर्तृसयह आत्मा अदृष्ट आदि कर्म करने से, निश्चयनय की अपेक्षा शुद्ध भावों का कर्ता होने से; तथा व्यवहारनय से द्रव्यकर्म, भावकर्म तथा नोकर्म-बाह्यशरीर आदिका कर्ता होने से कर्ता कहलाता है,
'आत्मा एकान्तरूप से अकर्ता है' सांख्य के इस मत का निराकरण करने के लिए आत्मा को कर्ता विशेषण लगाया है।
બીજી વાત એ છે કે –આત્મા પિતાનું કલ્યાણ કરવામાં બીજાની અપેક્ષા રાખતો નથી, તે પિતાના કલ્યાણસાધનમાં પોતે જ સમર્થ છે. તે કારણથી આત્માનું પ્રભુત્વ સિદ્ધ થાય છે. એ કારણથી આત્મહિતના અભિલાષી પુરૂએ મોક્ષના કારણભૂત તપ અને સંયમની આરાધનામાં પ્રવૃત્ત થવું જોઈએ.
(६) मामानु उत्तઆ આત્મા અદષ્ટ આદિ કર્મો કરવાથી, નિશ્ચયનયની અપેક્ષાએ શુદ્ધ ભાવેને કર્તા હોવાથી તથા વ્યવહારનયથી દ્રવ્યકર્મ, ભાવકર્મ તથા નેકર્સ–બાહ્યશરીર આદિને કર્તા હોવાથી કર્તા કહેવાય છે.
આત્મા એકાન્તરૂપથી અકર્તા છે.” સાંખ્યના આ મતનું નિરાકરણ કરવા માટે આત્માને કર્તા વિશેષણ આપ્યું છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ सू.५. आत्मवादिप्र० २५१
औदारिकादिशरीरस्य कर्ताऽस्ति, आदिमत्प्रतिनियताकारित्वात् , कुम्भस्य यथा कुलालः । यत्पुनरकर्तृकं तदादिमत्मतिनियताकारमपि न भवति, यथाऽभ्रविकारः । यश्च शरीरस्य कर्ता स आत्मा, इत्येवमात्मनः कतृत्वं सिध्यति । अत्रादिमत्त्वविशेषणं मेर्वादीनुपादाय हेतोरनैकान्तिकत्ववारणाय ।
यद्वा-आत्मा कर्ता, स्वकर्मफलभोक्तत्वात् वणिक्कृषीवलादिवत् । आत्मा स्वकृतकर्मफलभोक्ता तस्मात् कर्ता, यथा वणिक्कृषीवलादयोऽकृतकर्मणः फलं न प्राप्नुवन्ति ।
इस औदारिकादि शरीर का कोई कर्ता है, क्यों कि औदारिकादि शरीर आदिमान् और प्रतिनियत आकारवाला है, जैसे-घडेका कर्ता कुंभार। जो वस्तु विना कर्ता की होती है वह आदिमान और नियत आकार वाली नहीं होती, जैसे-बादल का विकार । जो शरीर का कर्ता है, वह आत्मा है । इस प्रकर आत्मा का कर्तृत्व सिद्ध होता है। यहाँ 'आदिमत ' विशेषण से मेरु आदि से होने वाले अनेकातिन्क दोषका निवारण किया गया है, क्यों कि वे आदिमान नहीं है।
अथवा आत्मा कर्ता है, क्यों कि वह अपने कर्मों का भोक्ता है, जैसे वणिक या किसान । आत्मा अपने कर्मों के फलका भोक्ता है इस कारण कर्ता है। जैसे-वणिक या किसान आदि विना किये कर्म का फल नहीं भोगते, इसी प्रकार आत्मा विना किये कर्म का फल नहीं भोगता ।
આ દારિકાદિ શરીરને કેઈ કર્તા છે, કારણ કે ઔદારિકાદિ શરીર, આદિમાન અને પ્રતિનિયત આકાર વાળું છે, જેમ ઘડાને કર્તા કુંભાર. જે વસ્તુ કર્તા વિનાની હોય છે, તે આદિમાન અને નિયત આકાર વાળી હેય નહિ, જેમ વાદળને વિકાર. જે શરીરને કર્તા છે તે આત્મા છે. એ પ્રકારે આત્માનું કર્તુત્વ સિદ્ધ થાય છે. અહીં “આદિમત્ ' વિશેષણથી મેરુ આદિથી થવા વાળા અનેકાન્તિક દોષનું નિવારણ यु छे, १२६५ ते 'माहिमान' नथी.
અથવા–આત્મા કર્તા છે, કારણ કે તે પિતાના કર્મોને ભેતા છે. જેમ વણિક અથવા ખેડુત. આત્મા પિતાનાં કર્મોનાં ફલને ભેતા છે, તે કારણથી કર્તા છે, જેમ વણિક અથવા ખેડુત આદિ, કર્મ કર્યા વિના કર્મનું ફળ ભેગવતા નથી. તે પ્રમાણે આત્મા કર્મ કર્યા વિના તેનું ફળ ભગવતે નથી.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५२
आचाराङ्गसूत्रे यद्वा-आत्मा सुकृतदुष्कृतकर्मणामकर्ता न भवति, सुकृतदुष्कृतकर्मफलरूपसुखदुःखानुभवात् । अकर्तुरात्मनः सुखदुःखानुभवो न युज्यते, तथा सति अतिप्रसंगात् । मुक्तानामपि सांसारिकसुखदुःखानुभवापत्तेः, अकर्तृत्वाऽविशेषात् ।
अनुभवितृत्वेन भोक्तृत्वसिद्धिः, भोक्तृत्वेन च कर्तृत्वसिद्धिः । यद्ययमात्मा कर्ता न भवेत्तदाऽनुभविताऽपि न भवेत् । न चानुभवितुः कर्तत्वस्वीकारे मुक्तस्यापि कर्तृत्वप्रसङ्गः, इति वाच्यम् , मुक्तात्मनः साक्षिरूपेणानुभवसत्त्वेऽपि द्रव्यभावकमरहितत्वादेव सांसारिकविषयसुखादिजनककर्मकर्तृत्वासंभवेनाकर्तृत्वात् ,
अथवा-आत्मा सुकृत और दुष्कृतरूप कर्मों का अकर्ता नहीं है, क्यों कि वह अपने सुकृत और दुष्कृत कर्मों के फलस्वरूप सुख-दुःख का अनुभव करता है। आत्मा अकर्ता होता तो उसे सुख-दुःख का अनुभव नहीं होना चाहिए था । कर्ता न होने पर भी फल का भोक्ता मानने से गडबडी मच जायगी। फिर तो मुक्त जीवों को भी सांसारिक सुख और दुःख भोगना पडेगा, क्यों कि वे भी अकर्ता हैं।
आत्मा अनुभव करने वाला होने के कारण भोक्ता सिद्ध होता है और भोक्ता होने के कारण कर्ता सिद्ध होता है। आत्मा कर्ता न होता तो अनुभविता ( अनुभव करनेवाला) भी न होता । ' अनुभव करनेवाले को कर्ता मानने पर मुक्तात्मा को भी कर्तापन का प्रसङ्ग आयगा' ऐसा कहना उचित नहीं है, क्यों कि मुक्तात्माओं को साक्षीरूपसे अनुभव होने पर भी, द्रव्य-भाव को से रहित होने के कारण वे सांसारिक
- અથવા આત્મા સુકૃત અને દુષ્કૃતરૂપ કર્મોને અકર્તા નથી, કારણ કે તે પિતાના સુકૃત અને દુષ્કૃત રૂપ કર્મોના ફલસ્વરૂપ સુખ-દુઃખને અનુભવ કરે છે. આત્મા અકર્તા હતા તે તેને સુખ–દુઃખને અનુભવ નહિ થવો જોઈએ. કર્તા ન હોવા છતાંય પણ ફલને ભેટતા હોવાથી ગડબડ થઈ જશે. ફરી તે મુકત જીવેને પણ સંસારનું સુખ અને દુઃખ જોગવવું પડશે કારણ કે તે પણ અકર્તા છે.
આત્મા અનુભવ કરવા વાળો હોવાથી ભકતા સિદ્ધ થાય છે, અને ભોકતા હોવાના કારણે કર્તા સિદ્ધ થાય છે. આત્મા કર્તા ન હોય તે અનુભવિતા (અનુભવ કરવા વાળો) ન હોય. “અનુભવ કરવા વાળાને કર્તા માનવાથી મુકતાત્માને પણ કર્તાપણાને પ્રસંગ આવશે, એમ કહેવું તે ઉચિત નથી. કારણ કે મુકતાત્માઓને સાક્ષીરૂપ અનુભવથી હોવા છતાંય દ્રવ્ય, ભાવ કર્મોથી રહિત હોવાના કારણે તે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ मू.५. आत्मवादिप्र० २५३ अकर्तृत्वाच्च तस्य सांसारिकविषयसुखानामभोक्तृत्वं च सिध्यति । प्रकृते हि कतृशब्देनादृष्टादिजनककर्मण एव कर्तृत्वं विवक्षितम् , तेन मुक्तात्मनि नातिप्रसंगः । तथा च यः सांसारिकसुखदुःखाद्यनुभविता स एव तत्कारणीभूतकर्मणः कर्ता, अकर्तुभॊक्तृत्वानुपपत्तेः।
(८) भोक्तृत्वसिद्धिःअयमेवात्मा मोहोदयेन शुद्धमात्मस्वभावं विस्मृत्य परवस्तुनि मोहितः सन् रागद्वेषं करोति, रागद्वेषवशोऽहनिशं नवनवविषयसंग्रहार्थ प्रयतमानस्तद्वियोगे सति चिन्ताव्याकुलितचेता आर्त्तरौद्रध्यानमुपगतः स्वात्मनि कर्मरजः विषयसुख आदि के जनक कर्मों के कर्ता नहीं हैं, इस कारण वे अकर्ता हैं । और अकर्ता होने के कारण वे सांसारिक विषयसुखों के भोक्ता भी नहीं हैं। यहाँ 'कर्ता' शब्द से अदृष्ट आदि के जनक कर्मों का कर्ता ही विवक्षित है, अतः मुक्त आत्मा में अतिप्रसङ्ग नहीं आता, अत एव सिद्ध हुआ कि जो सांसारिक सुख-दुःख आदि का भोक्ता होता है, वही उन के कारणभूत कर्म का कर्ता भी होता है। जो कर्ता नहीं है वह भोक्ता भी नहीं है।
(८) आत्मा का भोक्र्तृत्व आत्मा मोह के उदय से शुद्ध आत्मस्वरूप को भूलकर पर-पदाथों में मोहित होता हुआ राग-द्वेष करता है। राग-द्वेष के वश हो कर रात-दिन नवीन नवीन विषयों का सग्रह करने के लिए प्रयत्नशील होता हुआ, और उनका वियोग होने पर चिन्ता से व्याकुलचित हो कर आर्तध्यान और रौद्रध्यान को प्राप्त होता है, और इस સંસારના વિષયસુખ વગેરેને ઉત્પન્ન કરનાર કર્મોને કર્તા નથી. એ કારણથી તે આત્મા અકર્તા છે, અને અકર્તા હોવાના કારણે તે સંસારના વિષયસુખના ભકતા પણ નથી. અહિં કર્તા શબ્દથી અદષ્ટ આદિના જનક કર્મોને કર્તા જ વિવક્ષિત છે. તેથી મુકત આત્મામાં અતિપ્રસંગ આવતું નથી. એ કારણથી એમ સિદ્ધ થયું કે જે સંસારના સુખ-દુઃખ વગેરેને ભોકતા છે, તે એના કારણભૂત કર્મોને કર્તા પણ હોય છે, જે કર્તા નથી તે ભકતા પણ નથી.
(८) मामानुलातृत्वઆત્મા મેહના ઉદયથી શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપને ભૂલી જઈને પર-પદાર્થોમાં મેહિત થઈને રાગ-દ્વેષ કરે છે, રાગદ્વેષને વશ થઈને રાત્રી અને દિવસ નવા-નવા વિષયેને સંગ્રહ કરવા માટે પ્રયત્નશીલ રહેતે થકે, અને તેને વિયેગ થતાં ચિન્તાથી વ્યાકુલચિત્ત થઈને આર્તધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાન ને પ્રાપ્ત થાય છે, અને તે કારણથી પોતાના
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५४
आचारागसूत्रे समुपादत्ते। यथा कोऽप्यज्ञानी व्याधिनिदानभूतमपथ्यमश्नन्अवाञ्छितमपि ज्वरादिकं स्वयमुत्पादयति, तथाऽयमात्मा कर्मबन्धनमवाञ्छन्नप्यातरौद्रध्यानवशेन कर्मबन्धनं प्राप्नोति । यथा कर्मबन्धनं स्वयमेवादत्ते, तथा तत्फलमपि बाह्यं किञ्चिन्निमित्तमपेक्ष्य स्वयमेवोपभुङ्क्ते । एवं चात्मनो भोक्तृत्वं सिध्यति । भोक्तृत्वाच्च कर्तत्वमपि तस्य निर्वाधम् ।
सांख्यसिद्धान्ते प्रकृतेः कर्तृत्वं, न तु जीवस्य, भोक्तत्वं चापि जीवस्योपचरितमेव । दपणाकारायां बुद्धौ संक्रान्तानां सुखदुःखादीनां स्वात्मनि कारण अपनी आत्मा में कर्म-रज इकट्ठी कर लेता है। जैसे अज्ञानी मनुष्य रोग के कारणभूत अपथ्य का सेवन करता हुआ न चाहते हुए भी ज्वर आदि को उत्पन्न कर लेता है, उसी प्रकार आत्मा कर्मबन्धन की इच्छा न कर के भी आर्त-रौद्रध्यान के अधीन होकर कर्मबन्ध को प्राप्त होता है। जैसे कर्मबन्ध को आत्मा स्वयं ग्रहण करता है, उसी प्रकार किसी बाह्य निमित्त की अपेक्षा से उसका फल भी स्वयं ही भोगता है। इसी प्रकार आत्मा में भोक्तापन सिद्ध होता है, और भोक्ता होने से उस में कर्तापन भी विना किसी बाधा के सिद्ध हो जाता है ।
सांख्यमत से प्रकृति कर्ता है, जीव नहीं, और भोक्तापन जीव में उपचार से है। दर्पणाकार बुद्धि में प्रतिबिम्बित होने वाले सुख-दुःख आदि का आत्मा में प्रतिबिम्ब આત્માને વિષે કર્મ—રજ (કર્મના રજકણે) એકઠી કરી લે છે, જેમ અજ્ઞાની મનુષ્ય રોગના કારણભૂત અપથ્યનું (રેગ ઉત્પન્ન કરે તેવું) સેવન કરીને, પિતે ઈચ્છતું નથી તે પણ જવર (તાવ) આદિને ઉત્પન્ન કરી લે છે. તે પ્રમાણે આત્મા કર્મબંધનની ઈચ્છા નહિ કરવા છતાંય પણ આર્સ–રૌદ્ર ધ્યાનને આધીન થઈને કર્મ બંધનને પ્રાપ્ત થાય છે. જેવી રીતે કર્મબંધનને આત્મા પોતે જ ગ્રહણ કરે છે, તે પ્રમાણે કઈ બાહ્ય નિમિત્તની અપેક્ષાથી તેનું ફલ પણ પિતે જ ભોગવે છે. એ પ્રમાણે આત્મામાં ભકતાપણું સિદ્ધ થાય છે. અને ભોકતા હોવાથી તેમાં કોઈ પ્રકારની બાધા વિના કર્તાપણું પણ સિદ્ધ થઈ જાય છે.
સાંખ્યમત પ્રમાણે પ્રકૃતિ કર્તા છે, જીવ કર્તા નથી. તાપણું તે પણ જીવમાં ઉપચારથી છે. દર્પણાકાર બુદ્ધિમાં પ્રતિબિમ્બિત (પ્રતિબિંબરૂપે) થવાવાળા (દેખાવવાવાળા) સુખ-દુઃખ આદિનું પ્રતિબિંબ આત્મામાં પડી શકતું નથી, સ્ફટિક
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ ३.१ सू.५ आत्मवादिप्र० २५५ प्रतिबिम्बोदयासंभवात् । स्फटिकदर्पणादावपि परिणामेनैव प्रतिविम्बोदयसमर्थनात् । तादृशपरिणामाङ्गीकारे च जीवस्य कर्तृत्वं, स्वत एव भोक्तृत्वं च सिद्धम् ।
(९) आत्मनः स्वशरीरपरिमाणत्वम्अयमात्मा स्वशरीरपरिमाणः। निश्चयनयेन लोकाकाशपरिमाणोऽसंख्यातप्रदेशी च। व्यहारनयतः शरीरनामकर्मोदयाज्जातेन मूक्ष्मशरीरेण स्थूलशरीरेण वा समानपरिमाणो भवति, तस्मादयं स्वशरीरपरिमाण इत्युच्यते । नहीं पड सकता । स्फटिक तथा दर्पण आदि में जो प्रतिबिम्ब पडता है सो परिणामी होने के कारण ही पड़ता है। स्फटिक आदि एकान्त अपरिणामी होते तो उन में किसी भी वस्तु का प्रतिबिम्ब नहीं पड सकता था। इस प्रकार का परिणाम स्वीकार कर लेने पर जीव में कर्तापन सिद्ध हो जायगा और फिर भोक्तापन भी स्वतः सिद्ध हो जायगा।
(९) आत्माका शरीरपरिमाण__ आत्मा प्राप्त शरीर के बराबर है, अर्थात् शरीर का जो परिमाण है। वही आत्मा का भी परिमाण है। आत्मा निश्चयनय से लोकाकाश के बराबर असंख्यात प्रदेशी है । व्यवहारनय से शरीरनामकर्म के उदय से प्राप्त हुए सूक्ष्म या स्थूल शरीर का जो परिमाण है उसी परिमाणवाला आत्मा है, अत एव आत्मा शरीर परिमाण कहलाता है। તથા દર્પણ આદિમાં જે પ્રતિબિમ્બ પડે છે, તે પરિણામી હોવાના કારણે પડે છે. સ્ફટિક આદિ જે એકાન્ત અપરિણમી હેત તે તેમાં કઈ પણ વસ્તુનું પ્રતિબિંબ પડી શકત નહી. આ પ્રમાણે પરિણામ સ્વીકાર કરી લેવાથી જીવમાં કર્તાપણું સિધ્ધ થઈ જશે, અને કતાપણું પણ સ્વતઃ સિધ્ધ થઈ જશે.
(e) मात्मानु शरी२५माઆત્મા પ્રાપ્ત શરીરની બરાબર છે, અર્થાત્ શરીરનું જે પરિમાણ છે તે આત્માનું પણ પરિમાણ છે. આત્મા નિશ્ચયનયથી કાકાશની બરાબર અસંખ્યાતપ્રદેશી છે. વ્યવહારનયથી શરીરનામકર્મના ઉદયથી પ્રાપ્ત થએલ સૂકમ અથવા સ્કૂલ શરીરનું જે પરિમાણ છે. તે પરિમાણ વાળે આત્મા છે, એટલા માટે આત્મા શરીર પરિમાણ કહેવાય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५६
आचारागसत्रे आत्मा सर्वव्यापीति वेदान्तिकादिमतं, तथाऽऽत्मा-अणुरिति कस्यचिन्मतं च निराकर्तुं शरीरपरिमाण इत्युक्तम् । आत्मनः सर्वव्यापित्वे निष्क्रियत्वाद् भवान्तरसंक्रान्तेरसंभवापत्तिराकाशवत् ।
आत्मा शरीरमात्रव्यापी, शरीर एव तद्गुणोपलब्धेः, अग्न्यौष्ण्यवत् , अथवा घटादिगुणवत् । यथा घटादेवर्णादयो गुणा यत्रव देशे दृश्यन्ते तत्रैव तस्यास्तित्वं प्रतीयते, नान्यत्र । एवमात्मनोऽपि गुणाश्चैतन्यादयो शरीर एव दृश्यन्ते, न बहिः, तस्माद् देहप्रमाण एवावमात्मेति। न च पुष्पादीनां
आत्मा सर्वव्यापक है' ऐसा वेदान्तिक आदि का मत है। कोई-कोई यह भी मानते हैं कि-'आत्मा अणु-परिमाणवाला है' इन सब मतों का निराकरण करने के लिए आत्मा को शरीर-परिमाण विशेषण लगाया है। आत्मा को सर्वव्यापक माने तो वह निष्क्रिय ठहरेगा और भवान्तर में नहीं जा सकेगा, जैसे आकाश ।
____ आत्मा शरीरमात्रव्यापी है, क्यों कि शरीर में ही उसके गुण उपलब्ध होते हैं, जैसे अग्नि की उष्णता अथवा घट आदि। जैसे घट आदि के गुण रूप वगैरह जिस जगह देखे जाते हैं उसी जगह उसका अस्तित्व प्रतीत होता है, अन्यत्र नहीं । इस प्रकार आत्मा के गुण चैतन्य आदि जहाँ पाये जाएँ वहीं उसका अस्तित्व मानना चाहिए । आत्मा के गुण शरीर में ही पाये जाते हैं अतः शरीर में ही आत्मा का अस्तित्व स्वीकार करना उचित है, अतः आत्मा शरीरपरिमाण ही है।
“આત્મા સર્વવ્યાપક છે.” એ વેદાંતિક આદિને મત છે કેઈ કઈ એમ પણ માને છે કે –“આત્મા અણુ-પરિમાણવાળો છે.” તે સર્વ મતેનું નિરાકરણ કરવા માટે આત્માને શરીર-પરિમાણ વિશેષણ લગાડ્યું છે. આત્માને સર્વવ્યાપક માનશે તે તે નિષ્ક્રિય કરશે અને ભવાન્તરમાં જઈ શકશે નહિ, જેમ આકાશ.
આત્મા શરીરમાત્રવ્યાપી છે કારણ કે શરીરમાં જ તેના ગુણ ઉપલબ્ધ થાય છે. જેમ અગ્નિની ઉણુતા અથવા ઘટ આદિના ગુણ જપ વગેરે જે જગ્યામાં જોવામાં આવે છે, તે જ જગ્યામાં તેનું અસ્તિત્વ પ્રતીત થાય છે, અન્યત્ર (બીજા સ્થળે) નહિ. એ પ્રમાણે આત્માનાં ચૈતન્ય આદિ ગુણ જોવામાં આવે, ત્યાં જ તેનું અસ્તિત્વ માનવું જોઈએ. આત્માને ગુણ શરીરમાં જ જોવામાં આવે છે તે કારણથી શરીરમાં જ આત્માના અસ્તિત્વનો સ્વીકાર કરે તે ઉચિત છે. તેથી આત્મા શરીર
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि टीका अध्य. १ उ. १ सू. ५ आत्मवादिप्र०
गन्धादिगुणः पुष्पाद्यवस्थितिदेशादन्यत्राप्युपलभ्यते, तथा च हेतोरनैकान्तिकत्वापत्तिरिति वाच्यम्, पुष्पाद्याश्रित गन्धादिपुलानां वैससिक्या प्रायोगिक्या वा गत्या गतिमत्त्वेन तदुपलम्भकघ्राणादिदेशपर्यन्तगमनोपपत्तेरिति ।
२५७
आत्मा सर्वगतो न भवति, तद्गुणस्य सर्वत्रानुपलभ्यमानत्वात् । यस्य यस्य गुणः सर्वत्रानुपलभ्यमानः स स सर्वगतो न भवति, यथा घटः । अयं चात्मा सर्वत्रानुपलभ्यमान गुणवान्, तस्मात् सर्वगतो न भवतीति । व्यतिरेक्युदाहरणं तु व्योमादि । न चासिद्धोऽयं हेतुरिति वाच्यम्, देहव्यतिरिक्तदेशे बुद्ध्यादीनां
यह कहना ठीक नहीं है कि - 'फूल आदि का गुण - गन्ध वगैरह फूल की जगह से दूसरी जगह भी पाये जाते हैं, इस कारण आपका हेतु अनेकान्तिक है' क्यों कि गन्ध के आधारभूत पुद्गल स्वाभाविक गति से या प्रयत्नजन्य गति से गतिमान् होने के कारण, गन्ध को ग्रहण करने वाले प्राण - देश तक आते हैं । तात्पर्य यह है कि जहां फूलकी गन्ध है वहाँ उस गन्ध के आधारभूत गन्ध - पुद्गल भी होते हैं, इस कारण हेतु में व्यभिचार नहीं आता ।
नही है, क्योंकि
आत्मा सर्वव्यापक सर्वत्र नहीं पाये जाते । जिस-जिस के गुण होते, वह पदार्थ सर्वव्यापक नही होता, जैसे सर्वत्र नहीं पाये जाते, अतः वह सर्कयापक नही है । आकाश यहां व्यतिरेकी उदाहरण है । 'यह हेतु असिद्ध है, ' ऐसा नहीं कह सकते, क्यों कि देह से अति
आत्मा के गुण सर्वत्र उपलब्ध नहीं घट । आत्मा के गुण
(
ধ
પરિમાણુ છે. “ ફૂલ આદિના ગુણ-ગંધ વગેરે ફુલની જગ્યા વિના ખીજી જગ્યાએ પણ જોવામાં આવે છે તે કારણથી આપને હેતુ અનૈકાન્તિક છે.” એમ કહેવુ. તે ઠીક નથી. કારણ કે ગંધના આધારભૂત પુદ્ગલ સ્વાભાવિક ગતિથી અથવા પ્રયત્નજન્ય ગતિથી ગતિમાન હાવાના કારણે, ગંધને ગ્રહણ કરવા વાળા ઘ્રાણુદેશ સુધી આવે છે. તાત્પર્ય એ છે કે જ્યાં ફૂલની ગંધ છે ત્યાં તે ગધના આધારભૂત ગધપુદ્ગલ પણ હોય છે, આ કારણ હેતુમાં વ્યભિચાર આવતા નથી,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
આત્મા સર્વવ્યાપક નથી. કેમકે આત્માના ગુણુ સત્ર જોવામાં આવતા નથી, જેના ગુણુ સત્ર ઉપલબ્ધ થતા નથી, તે પદાર્થ સર્વવ્યાપક હાય નહિ, જેમ ઘટ. આત્માના ગુણ સર્વત્ર જોવામાં આવતા નથી, એ કારણથી તે સર્વવ્યાપક નથી. આકાશ અહિં વ્યતિરેકનુ ઉદાહરણ છે. તે હેતુ અસિદ્ધ છે.” એમ કહી શકાશે
प्र. आ.-३३
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५८
आचाराङ्गसूत्रे
गुणानामसद्भाव इति सर्वैः स्वीकारात् । शरीरे तद्गुणसत्त्वे हेतोर्नाप्रसिद्धता, इत्थं च देहाद बहिर्देशेऽपि आत्माऽस्तीति वादं परित्यज्य स्वदेह एवात्माऽस्तीति मन्तव्यम् ।
यद्वा - आत्मा व्यापको न भवति चेतनत्वात्, यत्तु व्यापकं तन्न चेतनम्, यथा गगनम् । चेतनं चात्मा, तस्मान्न व्यापकः । इत्थमव्यापकत्वे सिद्धे तस्य तत्रैवोपलभ्यमानगुणत्वे काय प्रमाणताऽपि सिद्धा । यत् पुनरष्टसमयसाध्यकेवलिसमुद्घातावस्था यामाहतानामपि चतुर्दशरज्ज्वात्मकलोकव्यापित्वेनात्मनः
रिक्त देश में बुद्धि आदि गुणों का सद्भाव नहीं है, ऐसा सभी ने स्वीकार किया है। शरीर में आत्मा के गुणों का अस्तित्व है ही, अत एव हेतु असिद्ध नहीं है । इस प्रकार शरीर से बाहर आत्मा का अस्तित्व मानना छोड़ कर स्वदेह में ही अस्तित्व मानना चाहिए.
अथवा -
-आत्मा व्यापक नहीं है, क्यों कि वह चेतन है । जो व्यापक होता है वह चेतन नहीं होता, जैसे आकाश । आत्मा चेतन है; अतः व्यापक नहीं है ।
जाने पर पूर्वोक्त हेतु से ( क्यों कि
इस से आत्मा की अव्यापकता सिद्ध हो शरीर में ही उस के गुण पाये जाते हैं, इस हेतु से ) आत्मा की शरीरप्रमाणता भी सिद्ध हो जाती है । आठ समय में सम्पन्न होने वाले केवलिसमुद्घात की अवस्था में चौदहराजू लोक में आत्मा का व्याप्त हो जाना जो यहाँ माना है, वह
નહિ. કારણ કે દેહથી અતિરિક્ત ( દેહ સિવાય ) દેશમાં બુદ્ધિ આદિ ગુણ્ણાને સદ્ભાવ નથી. એ પ્રમાણે સૌએ સ્વીકારેલું છે. શરીરમાં આત્માના ગુણાનું અસ્તિત્વ છે જ, એ કારણથી હેતુ અસિદ્ધ નથી. આ પ્રમાણે શરીરની બહાર આત્માનું અસ્તિત્વ માનવું ત્યજીને પેાતાના દેહમાં જ અસ્તિત્વ માનવું જોઈએ.
અથવા—આત્મા વ્યાપક નથી, કારણ કે તે ચેતન છે. જે વ્યાપક હાય છે તે ચેતન હાય નહિ, જેમ આકાશ. આત્મા ચેતન છે તે કારણથી વ્યાપક નથી.
આ હેતુથી આત્માની અવ્યાપકતા સિદ્ધ થવાથી પૂર્વોક્ત હેતુથી ( કેમકે શરીરમાં જ તેના ગુણ જોવામાં આવે છે એ હેતુથી ) આત્માની શરીરપ્રમાણતા પણ સિદ્ધ થઇ જાય છે. આઠ સમયમાં સપન્ન થવા વાળા કેલિસમુદ્ઘાતની અવસ્થામાં ચૌદ રાજૂલાકમાં આત્માનું વ્યાપ્ત થઈ જવાનું અહિં જે માન્યું છે, તે કાદાચિત્ક
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ.१ सू.५. आत्मवादिप्र० २५९ सर्वव्यापित्वं, तत् कादाचित्कमिति न तेन व्यभिचारः।।
आत्मा श्यामाकतण्डुलमात्रो न भवति, अङ्गष्ठपर्वमात्रो वा न भवति, तावन्मात्रस्योपात्तशरीरव्यापित्वात् , तिले तैलवत् त्वकपर्यन्तशरीरव्यापित्वेन चोपलभ्यमानगुणत्वात् , तस्मादुपात्तशरोरे त्वकपर्यन्तशरीरव्यापीति सिद्धम् ।
___(१०) अमूर्तत्वनिरूपणम्आत्मा अमूर्तः, इन्द्रियैरग्राह्यत्वात् , खड्गादिभिरच्छेद्यत्वात् , शूलादिभिरभेद्यत्यात् , रूपरहितत्वात् , अनाद्यमूर्तपरिणामत्वात् , नित्यत्वात् । कादाचित्क ( कभी-कभी होनेवाला) है, उस से व्यभिचार नही आता ।
____ आत्मा श्यामाक धान्यकण बराबर नहीं है, न अंगूठे के पर्व (पोर) के बराबर ही है, इतना सा आत्मा एक साथ समस्त शरीर में व्यापक नहीं हो सकता, मगर आत्मा के गुण तो संपूर्ण शरीर में उपलब्ध होते हैं, जैसे तिलों में तेल सर्वत्र पाया जाता है, अत एव सिद्ध हुआ कि आत्मा प्राप्त शरीर में त्वचापर्यन्तव्यापी है।
(१०) आत्मा का अमूर्तत्वआत्मा अमूर्त है, क्यों कि वह इन्द्रियों के द्वारा ग्रहण नहीं किया जाता, वह खड्ग आदि से छेदा नहीं जा सकता, शूल आदि से भेदा नहीं जा सकता, वह अरूपी है, अनादि काल से अमूर्त परिणामवाला है और वह नित्य है । (४ायित थापाणु) छे, तेमा व्यलिया२ मावत नथी.
આત્મા શ્યામાક ધાન્યના કણ બરાબર નથી; તેમજ અંગૂઠાના પર્વ (પિર) બરાબર પણ નથી. એટલે આત્મા એક સાથે સમસ્ત શરીરમાં વ્યાપક થઈ શકતો નથી, પરંતુ આત્માના ગુણ તે સંપૂર્ણ શરીરમાં ઉપલબ્ધ થાય છે, જેમ તલમાં તેલ સર્વત્ર હોય છે. એ કારણથી એ સિદ્ધ થયું કે આત્મા આ પ્રાપ્ત શરીરમાં ત્વચા–ચામડી સુધી વ્યાપી રહેલ છે.
(१०) मानु अभूतत्व આત્મા અમૂર્ત છે. કારણ કે તે ઈન્દ્રિ દ્વારા ગ્રહણ કરી શકાતું નથી, ખડગ (તલવાર) આદિથી છેદી શકાતું નથી, ફૂલ આદિથી ભેદી શકાતું નથી, અરૂપી છે, અનાદિ કાલથી અમૂર્ત પરિણામવાળો છે. અને તે નિત્ય છે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६०
आचारागसूत्रे अनेन-"आत्मा नातीन्द्रियो नापि जडाद् भिन्नः" इति नास्तिकमतं निरस्तम् ।
___ नवमूर्तोऽयमात्मा नेत्रादिभिरिन्द्रियैस्तु न विज्ञेयस्तहिं कथमिमं जनो जानीयात्-'अस्त्यत्रात्मे'-ति।
श्रूयताम्-कस्यचित् समक्षमष्टवर्षीयो बालस्तिष्ठति; तत्समानाकृतिमन्मयी पुत्तलिकाऽपि तिष्ठति । तत्रासौ द्रष्टा पश्यति-इयं पुत्तलिका चक्षुर्घाणकर्णयुक्ताऽपि द्रष्टुं प्रातुं श्रोतुं वा न शक्नोति, पुनरयं बालश्चक्षुभ्यां पश्यति, पुष्पमाघाति, कस्यचिद्भाषितं शृणोति च ।
इस कथन से नास्तिक के इस मत का निराकरण हो गया कि-' आत्मा न अतीन्द्रिय है और न जड से भिन्न है।
शा-आत्मा अमूर्त है, नेत्र आदि इन्द्रियों से जाना नहीं जा सकता तो मनुष्य कैसे समझे कि आत्मा का अस्तित्व है ।।
समाधान-सुनिये । मान लीजिए किसी के सामने आठ वर्ष का बालक खडा है, उसी के समान आकृतिवाली मिट्टी की एक पुतली भी रक्खी है। दोनों को देखने वाला देखता है कि-यह पुतली नेत्र, नाक और कान से युक्त तो है किन्तु देखने में सूंघने में और सुनने में समर्थ नहीं है, और यह बालक आँखों से देखता है, फूल सूघता है, और किसी का भाषण सुनता है ।
આ કથનથી નાસ્તિકના એ મતનું નિરાકરણ થઈ ગયું કે “આત્મા અતીન્દ્રિય नथी, भने ४थी मिन्न नथी.”
શંકા–આત્મા અમૂર્ત છે, નેત્ર આદિ ઈથિી જાણી શકાતું નથી, તે પછી માણસો કેવી રીતે સમજી શકશે કે આત્માનું અસ્તિત્વ છે.
સમાધાન–સાંભળે? માની લે કે કઈ (માણસ)ના સામે એક આઠ વર્ષને બાળક ઉભે છે. તેની બાજુમાં તેના જેવી સમાન આકૃતિવાલી માટીની એક પુતળી પણ રાખી છે. આ બન્નેને જેવાવાળાં જુવે છે કે આ પુતલી નેત્ર, નાક, કાનથી યુક્ત તે છે, પરંતુ જવામાં, સુંઘવામાં અને સાંભળવામાં સમર્થ નથી. અને આ બાળક નેત્રથી જુવે છે, ફૂલ સંઘે છે અને કોઈનું ભાષણ સાંભળે છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६१
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ सू.५ आत्मवादिप्र० ___ इयं च पुत्तलिका न किञ्चिदिच्छति, पुनरयं बालः सकलेन्द्रियविषयमुपभुज्य सुखीभवितुमिच्छति। यदि कोऽपि खड्गमुत्थाप्येमावभिधावेत् तदा पुत्तलिका पूर्ववदेवावस्थिता भविष्यति, बालस्तु खड्गाभिघातजनितदुःखादुद्विज्य पलायिष्यते । असौ बालः कमपि बुभुक्षितं बालमुपकरिष्यति भोजनीयवस्तुप्रदानेन, कमपि चान्यं बालं चपेटादिप्रहारेण क्रन्दयिष्यति । पुत्तलिका तु हितमहितं वापि किञ्चिन्नैव कर्तुं प्रभविष्यति । यदि मिष्टाशनाय बाल आहूतो भवेत् तदानीं सत्वरमागतो बालो भोक्तुं प्रवर्तेत, तज्जन्यसुखानुभवोऽपि तस्य जायेत । पुत्तलिका तु नागमिष्यति न किंचिद् भोक्ष्यते, का वार्ता सुखानुभवस्य ? ।
यह पुतली कुछ भी इच्छा नहीं करती मगर बालक सभी इन्द्रियों के विषयों का भोग करके सुखी होने की इच्छा करता है। अगर कोई तलवार उठाकर इन्हें मारने दाडे तो पुतली ज्यों की त्यों खडी रहेगी मगर बालक तलवार के आघात के दुःख से उद्विग्न हो कर या आघात की आशङ्का से भाग जायगा। वह बालक किसी भूखे बालक को भोजन देकर उसका उपकार भी करेगा और किसी बालक को थप्पड आदि मारकर रुलाएगा, मगर पुतली किसीका हित या अहित करने में समर्थ नहीं है। अगर बालक को मिठाई खाने के लिए बुलाया जाय तो उसी समय आकर वह मिठाई पर टूट पडेगा और उसे मिठाई खाने के सुख का अनुभव भी होगा। पुतली न मिठाई के लिए आएगी न खाएगी, सुख का अनुभव करने की तो बात ही अलग रही । अत एव यह निश्चय होता है कि बालक में जीव का लक्षण ज्ञान
આ પુતળી કાંઈ પણ ઈચ્છા કરતી નથી. પરંતુ બાળક સર્વ ઈન્દ્રિયના વિષયને ભેગા કરીને સુખી થવાની ઈચ્છા કરે છે. અથવા કેઈ તલવાર ઉઠાવીને તેને મારવા દેડે તે પુતલી તે જેમ છે તેમ ત્યાં ઉભી રહેશે. પરંતુ બાલક તલવાર મારવાના દુઃખથી ઉદ્વિગ્ન–ચિંતાતુર બનીને અથવા તે મારવાની આશંકાથી लागी शे.
એ બાળક કઈ ભૂખ્યા બાળકને ભેજન આપીને તેને ઉપકાર પણ કરશે અને કઈ બાળકને થપડ આદિ મારીને તેને રોવરાવશે, પરંતુ પુતલી કેઈનું હિત કે અથવા અહિત કરવા સમર્થ નથી. અથવા બાળકને મિઠાઈ ખાવા માટે બોલાવવામાં આવે તે તેજ સમયે આવીને મિઠાઈ પર તૂટી પડશે અને તેને મિઠાઈ ખાવાનો સુખને અનુભવ પણ થશે. પુતલી મિઠાઈ માટે આવશે નહી. અને ખાશે પણ નહી. તે સુખના અનુભવની તે વાત જ જુદી રહી. એ કારણથી નિશ્ચય થાય છે કે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६२
आचाराङ्गसूत्रे तथा चायं निश्चयः-बाले जीवलक्षणस्य ज्ञानस्य सद्भावाद् बालशरीरे जीवोऽस्तीति । एयमन्यत्रापि सजीवशरीरे जीवस्य सत्ता निश्चेतुं शक्यते । वस्तुतोऽयमात्मैव कर्ता भोक्ता नानाविधशुभपरिणतिकर्ता चेति । अयमात्मा संसारावस्थायां स्वज्ञानवशेन दुःखमर्जयति । उक्तञ्च
"संसारे पर्यटन् जन्तु,-4हुयोनिसमाकुले, शारीरं मानसं दुःखं, प्राप्नोति बत दारुणम् ॥१॥ आर्तध्यानरतो मूढो, न करोत्यात्मनो हितम् , तेनासौ सुमहत् क्लेशं, परत्रेह च गच्छति" ॥२॥
विद्यमान है, इस लिए उस में जीव है। इसी प्रकार अन्यत्र भी सजीव शरीर में जीव की सत्ता का निश्चय किया जा सकता है। वास्तव में यही आत्मा कर्ता, भोक्ता
और नाना प्रकार की शुभ और अशुभ परिणतियों का कर्ता है। आत्मा संसारअवस्था में अपने अज्ञान के आधीन हो कर दुःख उपार्जन करता है, कहा भी है :
" नाना प्रकार की योनियों से युक्त इस संसार में भ्रमण करता हुआ जीव अनेक और भयानक शारीरिक एवं मानसिक दुःख प्राप्त करता है ॥ १॥
आर्तध्यान और रौद्रध्यान में लीन रहने वाला मूढ जीव आत्मा का हित नहीं करता । इसी कारण वह इस लोक और पर लोक में महान् क्लेश पाता है " ॥२॥ બાલકમાં જીવનું લક્ષણ-જે જ્ઞાન તે વિદ્યમાન છે, તે કારણથી તેમાં જીવ છે. એ પ્રમાણે અન્યત્ર પણ સજીવ શરીરમાં જીવની સત્તાને નિશ્ચય કરી શકાય છે. વાસ્તવમાં આ આત્મા કર્તા, ભકતા અને નાના પ્રકારની શુભ અને અશુભ પરિણતિઓને કર્તા છે. આત્મા સંસાર અવસ્થામાં પિતાના અજ્ઞાનને આધીન થઈને દુઃખ ઉપાર્જન કરે છે. કહ્યું પણ છે કે –
નાના પ્રકારની નિયથી યુકત આ સંસારમાં ભ્રમણ કરતો થકો જીવ અનેક ભયાનક શારીરિક અને માનસિક દુઃખ પ્રાપ્ત કરે છે. લા.
આ ધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાનમાં લીન રહેવા વાળો મૂઢ જીવ આત્માનું હિત કરતું નથી. આ કારણથી તે આ લોક અને પરલોકમાં મહાન ફ્લેશ પામે છે. રા.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६३
-
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१.५ आत्मवादिप०
(११) आत्मनः प्रतिशरीरं भिन्नत्वम्आत्मा-प्रतिशरीरं भिन्नः । एकस्यैवात्मनः प्रतिशरीरसत्त्वे तु जन्ममरणबन्धमोक्षव्यवस्था नोपपद्येरन् । अन्यो जातः, अन्यो मृतः। अन्यो बद्धः, अन्यस्तु मुक्त इति व्यवस्था कथमुपपद्येत, तस्मात् प्रतिशरीरं भिन्न इति सिद्धम् । तथा चानन्ता आत्मान इति मन्तव्यम् । अनेनाऽद्वैतवादो निराकृतः।
(१२) आत्मनः पौद्गलिककर्मसंयुक्तबम्अयमात्मा-पौगलिककर्मसंयुक्तः। निश्चयनयेन कर्मरहितोऽपि व्यवहारनयतोऽनादिकालतः पौगलिककर्मसंवद्धोऽस्ति, नस्मादयं पौगलिककर्मसंयुक्त इति कथ्यते ।
___ (११) आत्मा का प्रतिशरीरभिन्नत्वआत्मा अलग-अलग शरीरों में अलग-अलग है। समस्त शरीरों में एक ही आत्मा का अस्तित्व माना जाय तो जन्म, मरण, बन्ध और मोक्ष की व्यवस्था नहीं हो सकेगी। अर्थात् कोई जनमा, कोई मरा, कोई बद्ध हुआ और कोई मुक्त हुआ, ऐसी व्यवस्था कैसे बन सकेगी? अतः आत्मा प्रत्येक शरीर में अलग ही सिद्ध होता है। आमाएँ अनन्त हैं। ऐसा मानना चाहिए । इस से अद्वैतवाद का निराकरण हो गया ।
(१२) आत्मा का पौद्गलिक कर्मसंयोगयह आत्मा पौद्गलिक कर्मों से संयुक्त है। निश्चयनय से कर्मरहित होने पर भी व्यवहारनयकी अपेक्षा अनादिकाल से पौद्गलिक कर्मों के साथ आत्मा
(૧૧) આત્માનું પ્રતિશરીરભિન્નત્વ આત્મા જૂદા-જૂદા શરીરમાં જૂદા-જૂદ છે. સમસ્ત શરીરમાં એક જ આત્માનું અસ્તિત્વ માનવામાં આવે તે જન્મ, મરણ બંધ અને મેક્ષની વ્યવસ્થા થઈ શકશે નહી. અર્થાત, કેઈનું જન્મ, કેઈનું મરણ, કેઈ બદ્ધ થાય અને કઈ મુકત થાય એવી વ્યવસ્થા કેવી રીતે બની શકશે? આ કારણથી “આત્મા પ્રત્યેક શરીરમાં અલગ છે.” એમ સિદ્ધ થાય છે આત્મા અનંત છે એમ માનવું જોઈએ, આથી અદ્વૈતવાદનું નિરાકરણ થઈ ગયું.
(૧૨) આત્માને પૌગલિક કર્મસંગ આ આત્મા પૌગલિક કર્મોથી સંયુકત (કર્મો સાથે જોડાએલે) છે નિશ્ચયનયથી કમરહિત હોવા છતાંય પણ વ્યવહારનયની અપેક્ષા અનાદિકાલથી પૌગલિક
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६४
आचारागसत्रे ___आत्मनो मिथ्यात्वेन सहानादिः सम्बन्धः। अनादिमिथ्यात्वजनितविभावपरिणामरूपरागद्वेषपरिणत्याऽऽत्मा संतप्तायोगोलक इव सलिलं सर्वतोभावेन ज्ञानावरणीयादिकर्मदलं समाकृष्य स्वस्मिन् संयोजयति । ततोऽसौ वह्निनाघ्योगालक इव, नीरेण क्षीरमिव तेन कर्मदलेनैक्यभावं प्राप्य मूर्त इव भवति, अत एव निश्चयनयेनाऽमूर्तोऽपि व्यवहारनयेनात्मा मूर्त इत्युच्यते । कर्मसम्बन्धोऽयमात्मनो व्यवहारनयत एव ।
का संयोग है। अत एव उसे पौद्गलिक कर्मों से संयुक्त कहते हैं। मिथ्यात्व के साथ आत्मा का अनादि सम्बन्ध है। अनादिकालीनमिथ्यात्वजनित विभाव-परिणतिरूप राग-द्वेष से आत्मा अपने समस्त प्रदेशों से ज्ञानावरण आदि के कर्मदलिकों को उसी प्रकार ग्रहण करता है, जैसे खूब तपा हुआ लोहे का गोला जल को ग्रहण करता है। अतः जैसे अग्नि और लोहगोलक एकमेक से हो जाते हैं, और दूध-पानी एक-मेक होया हुआ प्रतीत होता है, इसी प्रकार कर्मदलिकों के साथ आत्मा एकमेक होकर मूर्त-सा हो जाता है। इस प्रकार निश्चयनय से अमूर्त होने पर भी व्यवहारनय से आत्मा मूर्त है। आत्मा और कर्म का वह सम्बन्ध व्यवहारनय से ही समझना चाहिए।
કર્મોની સાથે આત્માને સંગ છે. એ કારણથી તેને પૌગલિક કર્મોથી સંયુક્ત
મિથ્યાત્વની સાથે આત્માને અનાદિ સંબંધ છે. અનાદિકાલીન મિથ્યાત્વથી ઉત્પન્ન વિભાવ-પરિણતિરૂપ રાગ-દ્વેષથી આત્મા પિતાના સમસ્ત પ્રદેશોથી જ્ઞાનાવરણ આદિના કર્મોને એવી રીતે ગ્રહણ કરે છે કે જેવી રીતે ખૂબ તપેલે લેઢાને ગોળ જલનું ગ્રહણ કરે છે. એટલે કે જેમ અગ્નિ અને લેઢાને ગોળ એકમેક થઈ જાય છે, અને દૂધ-પાણ એકમેક થયેલા પ્રતીત થાય છે. તે પ્રમાણે કર્મ. દલિકેની સાથે આત્મા એક-મેક થઈને મૂર્ત જે થઈ જાય છે. આ પ્રમાણે નિશ્ચયનયથી અમૂર્ત હોવા છતાંય પણ વ્યવહારનયથી આત્મા મૂત્ત છે. આત્મા અને કર્મને આ સંબંધ વ્યવહારનયથી જ સમજ જોઈએ.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ सू.५. आत्मवादिप० २६५
कर्मबन्धापेक्षयाऽऽत्मना सह पुद्गलस्यैक्यरूपः संबन्धः, परन्तु लक्षणापेक्षया द्वयोभिन्नता प्रतीयते । तस्मादात्मन एकान्तेनाऽमूर्तत्वं नास्ति । इदमत्र तत्त्वम्-बन्धस्तु वस्तुतः पुद्गलस्य पुद्गलेन सह भवति; यथा पृथक् पृथक् पुद्गला रूपस्निग्धगुणाभ्यां परस्परं बन्धं प्राप्नुवन्ति तद्वत्-आत्मना सह पूर्वबद्धैः कर्मपुद्गलैः सह नूतनकर्मपुद्गला निवध्यन्ते । आत्मनोऽसंख्यातपदेशेष्वेषां कर्मपुद्गलानामवगाहनं भवति । आत्मन एकैकप्रदेशेऽनन्तकर्मपुद्गलास्तिष्ठति । आत्मपदेशानां कर्मपुद्गलानां चैकक्षेत्रेऽवगाहनरूप एव बन्धः । ईदृशोऽयं बन्धो नास्ति ।
कर्मबन्ध की अपेक्षा आत्मा के साथ पुद्गगल का एकत्व-रूप-सम्बन्ध है, किन्तु लक्षणों से दोनों भिन्न-भिन्न प्रतीत होते हैं, इस लिए आत्मा में एकान्त अमूर्तता नहीं है। तात्पर्य यह है कि-वास्तव में पुद्गलका बन्ध तो पुद्गल के साथ ही होता है, जैसे पृथक् पृथक् पुद्गल रूक्षता और स्निग्धता गुणों के कारण परस्पर बद्ध हो जाते हैं, इस प्रकार आत्मा के साथ पहले से बँधे हुए कर्मपुद्गल के साथ नवीन कर्मपुद्गलों का बन्ध होता है, इन पुद्गलों को अवगाहना आत्मा के असंख्यात प्रदेशों में होती है । आत्मा के एक-एक प्रदेश में अनन्त पुद्गल रहते हैं। आत्मप्रदेशों का और कर्म-पुद्गलों का बन्ध एकक्षेत्रावगाहन रूप ही है, जैसे एक पुद्गल दूसरे पुद्गल के साथ स्निग्धता और रूक्षता गुण के कारण मिल कर स्कन्ध बन जाता है, वैसा आत्मा और पुद्गल का बन्ध नहीं होता। कर्म
કર્મ બંધની અપેક્ષા આત્માની સાથે પુદ્ગલને એકત્વરૂપ સંબંધ છે, પરંતુ લક્ષણેથી બંને ભિન્ન ભિન્ન પ્રતીત થાય છે. એ કારણથી એકાન્ત મૂરતા નથી. તાત્પર્ય એ છે કે –વાસ્તવમાં પુદ્ગલને બંધ તે પુગલની સાથે જ થાય છે. પૃથક-પૃથક પુદ્ગલ રૂક્ષતા અને સ્નિગ્ધતા ગુણેના કારણે પરસ્પર બદ્ધ થઈ જાય છે. એ પ્રમાણે આત્માની સાથે પ્રથમથી બદ્ધ થયેલા (આત્માને પ્રથમ સેટેલા) કર્મયુગની સાથે નવીન કર્મ પુદ્ગલોને બંધ થાય છે. તે પુગલોની અવગાહના આત્માના અસંખ્યાત પ્રદેશોમાં થાય છે. આત્માના એક એક પ્રદેશમાં અનન્ત પુદ્દગલ રહે છે. આત્માના પ્રદેશ અને કર્મ પુદ્ગલને બંધ એકક્ષેત્રાવગાહનરૂપ જ છે. જેવી રીતે એક યુગલ બીજા પુદ્ગલની સાથે સ્નિગ્ધતા અને રૂક્ષતા ગુણના કારણે મળીને સ્કંધ બની જાય છે, તેવી રીતે આત્મા અને પુદ્ગલને બંધ થતા નથી. કર્મયુગલોની અવગાહના આત્માની સાથે આ પ્રકારે અનાદિકાલથી ચાલી આવે છે
प्र. आ-३४.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६६
आचारागसूत्रे यथा-पुद्गलस्य पुद्गलेन सह स्निग्धरूक्षगुणसद्भावे सति स्कन्धभावरूपो बन्धो भवति । कर्मपुद्गलानामवगाहनाऽऽत्मना सहेत्थमनादिकालतः प्रवृत्ता, यत्एकपिण्डरूपं कार्मणशरीरमेव संजायते । तच्च शरीरमात्मनः प्रदेशमेकमपि न मुञ्चति । आत्मनः सर्वप्रदेशमभिव्याप्य तिले तेलमिव कार्मणशरीरं तिष्ठति, किन्तु-अक्षरस्यानन्ततमो भागो वर्तत एव, मेघपटलाच्छादितर्यरश्मिवत् । इदं कार्मणं शरीरं तैजसं चेति द्वयं शरीरमतिसूक्ष्मं सदाऽऽत्मना सह वर्तते । यत्र सूक्ष्मशरीरे स्थूलशरीरे वाऽयमात्मा गच्छति तत्प्रमाणो भवन् संकुचितो विस्तृतो वा भवति । तदानीमिदं द्वयं शरीरमपि सूक्ष्मस्थूलशरीरानुसारेण संकुचितं विस्तृतं वा भवति । ___यथा-अकृत्रिमपर्वतादौ स्कन्धरचना विद्यमानैव, तथापि तस्मात् पुद्गलों की अवगाहना आत्मा के साथ इस प्रकार अनादिकाल से चली आती है कि एक पिण्डरूप कार्मण शरीर ही उत्पन्न होता है। यह कार्मण शरीर आत्मा के एक भी प्रदेशको नहीं छोडता । आत्मा के समस्त प्रदेशों को व्याप्त करके, तिल में तेल की तरह कार्मण शरीर रहता है, किन्तु ज्ञान का अनन्तवा भाग बादलों से आच्छादित सूर्य की प्रभा के समान खुला रहता ही है।
यह कार्मण शरीर और तैजस शरीर अत्यन्त सूक्ष्म है और आत्मा के साथ सदैव रहते हैं । जिस सूक्ष्म या स्थूल शरीर में आत्मा जाता है उसी शरीरप्रमाण संकुचित या विस्तृत हो जाता है, और उस समय ये दोनों शरीर भी सूक्ष्म अथवा स्थूल शरीर के अनुसार संकुचित अथवा विस्तृत हो जाते हैं।
जैसे अकृत्रिम पर्वत आदि में स्कन्ध की रचना तो ज्यों की त्यो विद्यमान रहती है કે એકપિંડ, કામણ શરીર જ ઉત્પન્ન થાય છે તે કામણ શરીર આત્માના એક પણ પ્રદેશને છેડતું નથી. આત્માના તમામ પ્રદેશને વ્યાપ્ત (ચારેય તરફ ઘેરાયેલું) કરીને તલમાં તેલ રહે છે તે પ્રમાણે કામણું શરીર રહે છે.
પરંતુ જ્ઞાનને અનંત ભાગ, વાદળાઓથી ઢંકાએલી સૂર્યની પ્રભા પ્રમાણે ખુલ્લે રહે જ છે ? તે કામણ શરીર અને તેજસ શરીર અત્યન્ત સૂક્ષ્મ છે. અને આત્માની સાથે તે હમેશાં રહે છે. જે સૂક્ષ્મ કે સ્કૂલ શરીરમાં આત્મા જાય છે તે શરીર પ્રમાણે સંકુચિત અથવા વિસ્તૃત થઈ જાય છે. અને તે સમય આ બને શરીર પણ સૂક્ષમ અથવા સ્કૂલ શરીરના અનુસારે સંકુચિત અથવા વિસ્તૃત थ/ लय छे.
જેવી રીતે અકૃત્રિમ પર્વત આદિના સ્કંધની રચના તે જેવી છે તેવી જ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६७
आचारचिन्तामणि-टीकाअध्य.१ उ.१ सू.५ आत्मवादिम स्कन्धात् पुरातनाः पुद्गलाः क्षरन्ति नूतनास्तु तत्रागत्य मिलन्ति, तथाऽनयोस्तैजस-कार्मण-शरीरयोः स्वरूपं न कदाचिद् विनश्यति, परन्तु तत्रत्याः पुरातनाः कर्मपुद्गलाः स्वस्वफलमदानपुरस्सरं स्वावस्थितिसमयं समाप्यापगच्छन्ति, नूतनाः पुनः कर्मपुद्गला आत्मप्रदेशेषु मिलित्वा संबद्धा भवन्ति । एवामात्मप्रदेशैः सहानादिकालतः प्रवाहरूपोऽयं समायातः कर्मणां सम्बन्धः ।
___ अयं च कर्मसम्बन्धस्तदैव विनक्ष्यति, यदाऽयमात्मा मुक्तिं लभेत । आभ्यां तैजसकार्मणशरीराभ्यां वियोग एव मुक्तिरुच्यते । यद्यनादिकालतः कार्मणशरीरं संसारिणो न स्यात् तदा कदाचिदपि नवीनकार्मणवर्गणाभिर्बन्धो न भवेत् । कार्मणशरीराभावादेव सिद्धानां कार्मणवर्गगापरिपूर्णेऽपि सिद्धक्षेत्रे कर्मबन्धो न भवति । फिर भी उस स्कन्ध से पुराने पुद्गल खिरते रहते हैं और नवीन पुद्गल आकर उसमें मिल जाते हैं, इसी प्रकार तैजस और कार्मण शरीर का स्वरूप कभी नष्ट नहीं होता, किन्तु उसमें के पुराने कर्म-पुद्गल अपना-अपना फल देकर, अपनी स्थिति का काल समाप्त करके हट जाते हैं और नवीन पुद्गल आत्मप्रदेशों में मिलकर बद्ध हो जाते हैं । इस प्रकार आत्मप्रदेशों के साथ कर्मों का सम्बन्ध अनादिकाल से प्रवाहरूप में चला आता है।
__ यह कर्म–सम्बन्ध उसी समय नष्ट होगा, जब आत्मा मुक्त हो जायगा । तैजस और कार्मण शरीर से सर्वथा वियोग हो जाना ही आत्मा की मुक्ति है । संसारी जीव के साथ अनादि काल से कार्मण शरीर का सम्बन्ध न होता तो नवीन कर्मवर्गणाओं का सम्बन्ध कभी न होता । यद्यपि सिद्धक्षेत्र कार्मणवर्गणा से भरा हुआ है, फिर भी सिद्धों में कार्मण शरीर न होने से उन्हें कर्मबन्ध नहीं होता। વિદ્યમાન રહે છે, તે પણ તે સ્કંધમાંથી પુરાણ પુદ્ગલ ખરતાં રહે છે. અને નવીન પુદ્ગલ આવીને તેમાં મળી જાય છે. એ પ્રમાણે તેજસ અને કાર્પણ શરીરનું સ્વરૂપ કઈ વખત પણ નાશ થતું નથી, પરંતુ તેમાં પુરાણા કર્મપુગલ પિત–પિતાનું ફળ આપીને પિતાની સ્થિતિને સમય સમાપ્ત કરીને હઠી જાય છે, અને નવીન પુદ્ગલ આત્મપ્રદેશમાં મળીને બદ્ધ થઈ જાય છે. આ પ્રમાણે આત્મપ્રદેશોની સાથે કર્મોને સંબંધ અનાદિ કાળથી પ્રવાહરૂપમાં ચાલ્યો આવે છે.
- આ કમ–સંબંધ તે સમયે નાશ થશે કે જ્યારે આત્મા મુકત થઈ જશે તેજસ અને કાર્મણ શરીરની સર્વથા વિયોગ થઈ જે તેજ આત્માની મુકિત છે. સંસારી જીવની સાથે અનાદિ કાલથી કાર્પણ શરીરને સંબંધ જો ન હોત તે નવીન કવર્ગણાઓને સંબંધ પણ કેઈ વખત નહી થતું, જે કે સિદ્ધક્ષેત્ર
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६८
आचारागसूत्रे (१३) आत्मन ऊर्ध्वगतिस्वभावत्वम्अयमात्मा-ऊर्ध्वगतिशीलः, अगुरुलघुत्वात् । यद्येवं तहि कथमधो गच्छति । अलाबुर्यथा स्वभावत ऊर्ध्वगमनशीलोपि मल्लेपाज्जलेऽयो गच्छति; तदपगमादूर्ध्वमाजलान्ताद् गच्छति, एवमात्मापि कर्मलेपादधो गच्छति तदपगमादूर्ध्वमालोकान्ताद् गच्छति । यथा वा-एरण्डवीजमपि बन्धनमुक्तं सर्वं गच्छति।
(१३) आत्माका ऊर्ध्वगतिस्वभाव
यह आत्मा ऊर्ध्वगमन स्वभाव वाला है; क्यों कि वह अगुरुलघु है। प्रश्न किया जा सकता है कि अगर ऐसी बात है तो आत्मा अधोगमन क्यों करता है ? इस प्रश्न का उत्तर यह है कि जैसे पानी में ऊपर की ओर गमन करने का तंबेका स्वभाव है, फिर भी मिट्टी का लेप कर देने से वह अयोगमन करता है और लेप हट जाने पर जल की सतह तक ऊपर की ओर उठता है। इसी प्रकार आत्मा कर्मलेप के कारण नीचे जाता है और कर्मलेप हट जाने से लोक के अग्रभाग तक उपर की ओर जाता है। अथवा जैसे-एरण्ड का बीज बन्धन से मुक्त होकर उपर जाता है उसी प्रकार आत्मा भी कर्मबन्धन का नाश होने पर उपर जाता है।
કામણવર્ગણાઓથી ભરેલો છે, તે પણ સિદ્ધોમાં કાર્મણ શરીર નહિ હેવાથી તેને કર્મબંધ થતો નથી.
(१३) सामान
गतिस्पा
सा मात्भ गति-गमन-स्या वाणो छ, २५ ते पशु३-१धु छ. તે પ્રશ્ન કરી શકાય છે કે અગર જો એ પ્રમાણે છે તે આત્મા અર્ધગમન કેમ કરે છે? આ પ્રશ્નને ઉત્તર એ છે કે તુંબડાને સ્વભાવ જેમ પાણીમાં ઉપરની તરફ આવવાને છે તે પણ તેને માટીને લેપ કરી દેવાથી તે પાણીમાં નીચે જાય છે. અને માટીને લેપ દૂર થતાં જલની સપાટી સુધી ઉપરના ભાગમાં આવે છે. એ પ્રમાણે આત્મા કમલેપના કારણે નીચે જાય છે, અને કર્મલેપ દૂર થવાથી લોકના અગ્રભાગ સુધી ઉપરના ભાગમાં જાય છે. અથવા જેવી રીતે એરંડાનું બીજ બંધનથી મુક્ત થતાં ઉપર જાય છે. તે પ્રમાણે આત્મા પણ કર્મબંધન નાશ થતાં ઉપર જાય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य. १ उ. १ सू. ५ लोकवादिप्र०
लोकवादिप्रकरणम्
२६९
यः पुनरेवंरूपमात्मानं सर्वथा विज्ञायात्मस्वरूपनिरूपणपरः स एव वस्तुतो लोकवादीत्याह--' लोकवादी' इति । लोक्यते सर्वज्ञैरिति लोकःषड्जीवनिकायरूपः । अत्र लोकशब्देन षड्जीवनिकायो गृह्यते, भगवताऽऽत्मज्ञानमेव पुरस्कृत्य लोकवादिप्रतिबोधनात् । यः षड्जीवनिकायरूपं लोकं विजानाति स एव लोकवादी = लोकस्वरूपकथनस्वभाववान्, न तु षड्जीवनिकायानभिज्ञ इत्यर्थः ।
षड्जीवनिकायरक्षणेनैवात्मस्वरूपं प्रकटीभवति । तश्च षड्जीव
लोकवादिप्रकरण
जो इस प्रकार आत्मा के स्वरूप को जान कर आत्मा के निरूपण में तत्पर होता है वही वास्तव में लोकवादी है ।
सर्वज्ञों द्वारा जो लोका जाय - अवलोकन किया जाय वह लोक है, अर्थात् षड्जीवनिकाय को लोक कहते हैं । ' लोक ' शब्द से यहाँ षड्जीव निकाय का ही ग्रहण किया गया है, क्यों कि भगवान् ने आत्मज्ञान को ही आगे रखकर लोकवादी का कथन षड्जीवनिकायरूप लोक को जानता है वही लोकवादी है, अर्थात् लोक के करने वाला है, किन्तु षड्जीवनिकाय से अनभिज्ञ नहीं ।
किया है । जो स्वरूप का कथन
षड्जीवनिकाय की रक्षा करने से ही आत्मा का स्वरूप प्रकट होता है । षड्जीवલેાકવાદીપ્રકરણ
જો આ પ્રમાણે આત્માના સ્વરૂપને જાણી કરીને આત્માના નિરૂપણમાં તત્પર થાય છે તે વાસ્તવિક રીતે લેાકવાદી છે.
6
સર્વજ્ઞા દ્વારા જે લેાકાવાય-અવલેાકન કરાય, અર્થાત્ સર્વજ્ઞા જેને જોઇ શકે છે તે લોક છે. અર્થાત્ ષડૂજીવનિકાયને લેાક કહે છે. લાક ' શબ્દથી ષડૂ જીવનિકાયનું જ ગ્રહણ કર્યું છે, કારણ કે ભગવાને આત્મજ્ઞાનને જ આગળ રાખીને લેાકવાદીનું કથન કર્યું" છે. જે ષજીવનિકાયરૂપ લેાકને જાણે છે, તે લેાકવાદી છે, અર્થાત્ લેાકના સ્વરૂપનું કથન કરવા વાળા છે ષડ્ઝનિકાયથી અનભિજ્ઞ હાય તે નહિ.
ષ ્ જીનિકાયની રક્ષા કરવાથી જ આત્માનું સ્વરૂપ પ્રગટ થાય છે. ષડૂ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७०
___ आचाराङ्गसूत्रे निकायज्ञानं विना तद्रक्षणं न संभवति । अतः षड्जीवनिकायस्वरूपं निरूप्यते
जीवास्तावत् संक्षेपतो द्विविधाः-सिद्धा असिद्धाश्चेति । तत्र मुक्ति प्राप्ताः सिद्धाः, संसारिणोऽसिद्धाः । संसारिणः पुनर्द्विविधाः-त्रस-स्थावरभेदात् । तत्र पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतयः स्थावराः। त्रसाश्चतुर्विधाः - द्वीन्द्रिय - त्रीन्द्रिय - चतुरिन्द्रिय - पश्चेन्द्रियभेदात् । तत्रेन्द्रियाणि पञ्च श्रोत्र-चक्षु-णि-रसनस्पर्शनाख्यानि । पृथिवीकायोऽप्कायस्तेजस्कायो वायुकायो वनस्पतिकायश्चेति पञ्चविधा जीवा एकेन्द्रियाः । कृम्यादयो द्वीन्द्रियाः,। पिपीलिकादयस्त्रीन्द्रियाः, भ्रमरादयश्चतुरिन्द्रियाः । मनुष्यादयःपञ्चेन्द्रियाः।। निकाय की रक्षा उसके ज्ञान के अभाव में नहीं हो सकती, अतः षड्जीवनिकाय के स्वरूप का निरूपण किया जाता है
संक्षेप में जीवों के दो भेद हैं—सिद्ध जीव और असिद्ध जीव । मुक्त जीव सिद्ध कहलाते हैं और संसारी जीव असिद्ध कहलाते हैं। संसारी जीव भी दो प्रकार के हैं-त्रस और स्थावर । पृथिवीकाय, अप्काय, तेजस्काय, वायुकाय, और वनस्पतिकाय स्थावर हैं । त्रस जीव चार प्रकार के हैं-द्विन्द्रिय, त्रीन्द्रिय,चतुरिन्द्रिय और पञ्चेन्द्रिय । श्रोत्र, चक्ष, घ्राण (नाक), रसना और स्पर्शन, ये पांच इन्द्रिया हैं। पृथिवीकाय, अप्काय, तेजस्काय, वायुकाय और वनस्पति काय, ये पांच स्थावर जीव एकेन्द्रिय हैं। कृमि आदि द्वीन्द्रिय हैं । पिपीलिका (चिउंटी) आदि त्रीन्द्रिय हैं । भौरा आदि चौइन्द्रिय हैं। मनुष्य आदि पञ्चेन्द्रिय हैं। જવનિકાયની રક્ષા તેના જ્ઞાનના અભાવમાં થઈ શકતી નથી, તે કારણથી શરૂજીવનિકાયનાં સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરવામાં આવે છે –
सपमा नामे मे छ.-(१) सिद्ध मन (२) मसिद्ध. भुत તે સિદ્ધ કહેવાય છે અને અસિદ્ધ તે સંસારી જીવ કહેવાય છે. સંસારી જીવ પણ में प्रा२ना छे. (१) स मन (२) स्था१२. पृथिवीय, २०५४।य, ४४ाय, વાયુકાય, અને વનસ્પતિકાય તે સ્થાવર છે. ત્રસ જીવ ચાર પ્રકારના છે. દ્વીન્દ્રિય, त्रीन्द्रिय, यतुरिन्द्रिय अने. पयन्द्रिय. श्रोत्र (न) यक्षु (नत्र), प्राए (118), २सना (M), मने २५शन (याम31), २पांय दियो छे. पृथिवीय, म५४ाय, તેજસ્કાય, વાયુકાય અને વનસ્પતિકાય, આ પાંચ સ્થાવરજીવ એકેન્દ્રિય છે, કૃમિ આદિ દ્વીન્દ્રિય છે. કીડી આદિ ત્રીન્દ્રિય છે, ભમરા વગેરે ચૌઇન્દ્રિય
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७१
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ सू.५ लोकवादिम
अत्र पश्च स्थावरा एकत्रसश्चेति मिलित्वा ष जीवनिकाया भवन्ति एषां प्रत्येकं भेदान् प्रदर्शयामः
___ (१) पृथिवीकायभेदाःपृथिवीकायस्तावदुच्यते-पृथिव्येव कायो यस्य स पृथिवीकायः । पृथिवीकायादयः पञ्च स्थावरनामकर्मोदयात् समुत्पन्नास्तस्मादिमे स्थावरा इति कथ्यन्ते । पृथिवीकायोऽनेकविधः, शुद्धपृथिवीशर्करा-वालुकादिभेदात् । तत्र शर्करादिभेदरहिता मृत्तिकारूपा, तथा गोमयकचवरादिरहिता वा पृथिवी
पांच स्थावर और एक त्रस मिलकर ष जीवनिकाय हैं। इन सबके भेद दिखलाते हैं
(१) पृथिवीकाय के भेदपृथिवी ही जिस का शरीर हो, वह पृथ्वीकाय कहलाता है। पृथ्वीकाय आदि पांचों स्थावरनाकर्म के उदय से उत्पन्न होने के कारण स्थावर कहलाते हैं। पृथिवीकाय अनेक प्रकार का हैं-शुद्ध पृथिवी, शर्करा, वाल्लू आदि। उनमें शर्करा आदि भेदों से रहित मृत्तिकारूप, तथा गोबर या कचरा आदि से रहित पृथिवी शुद्धपृथिवी कहलाती है। पत्थर के छोटे-छोटे खण्डों से मिली हुई मृत्तिका शर्करा पृथिवी है । છે, મનુષ્ય આદિ પંચેન્દ્રિય છે
પાંચ સ્થાવર અને એક ત્રસ મળીને વહૂછવનિકાય છે. એ તમામના ભેદે मता छ:
(१) पृथिवीआयना
-
પૃથિવી જેનું શરીર હોય, તે પૃથિવીકાય કહેવાય છે. પૃથ્વીકાય આદિ પાંચેય સ્થાવરનામકર્મના ઉદયથી ઉત્પન્ન હોવાના કારણે સ્થાવર કહેવાય છે. પૃથ્વીકાય અનેક પ્રકારે છે, શુદ્ધપૃથ્વી, શર્કરા, વા (રેતી) આદિ. તેમાં શર્કરા આદિ ભેદથી રહિત મૃત્તિકારૂપ, અને છાણ અગર કચરા આદિથી રહિત પૃથ્વી શુદ્ધપૃથ્વી કહેવાય છે. પથ્થરના નાના-નાના કકડાએથી મળેલી માટી તે શર્કરા પૃથિવી છે. વાલ (રેતી)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७२
आचारागसूत्रे शुद्धपथिवी । अश्मलघुखण्डमिश्रिता मृत्तिका-शर्करापृथिवी। वालुकाव्यतिमिश्रा मृत्तिका-वालुकापृथिवी । एवं बहुविधाः पृथिवीकायाः, तथाहि
उपल-शिला- लवणो-पर-लोह -त्रपु-ताम्र - सीसक - रजत-सुवर्ण हरितालहिङ्गलक-मनःशिला-सस्यकाञ्जन-प्रवाला-भ्रकपटला-भ्रवालुका-गोमेद-रुचकाङ्कस्फटिक - लोहिनाक्ष - मरकत-मसारगल्ल-भुजगेन्द्रनील-गोपीचन्दन-गैरिक - हंसगर्भपुलक-सौगन्धिक-चन्द्रकान्त-सूर्यकान्त-वैडूर्य-जलकान्तादयः सर्वे बादरपृथिवीकायभेदाः। एते च शुद्धपृथिव्यादयः स्वखनिस्थिता एव चेतनावन्तः। गोमयकचवरादिरूपशस्त्रोपहता रविवह्नितापरूपशस्त्रोपहताश्च गतचेतना भवन्ति । बालू मिली मृत्तिका बालुका पृथिवी कहलाती है । इस प्रकार पृथिवीकाय के अनेक भेद हैं, वे इस प्रकार :
पत्थर, शिला, नमक, उपर, लोहा, रांगा, तांबा, शीशा, चांदी, सोना, हडताल, हिंगलु, मैनसिल, सस्यकांजन, मूंगा, अभ्रक अभ्रवालुका गोमेद, रुचक, अङ्क, स्फटिक, लोहिताक्ष, मरकत, मसारगल्ल, भुजग, इन्द्रनील, गोपीचन्दन, गेरू, हंसगर्भ, पुलक, सौगन्धिक, चन्द्रकान्त सूर्यकान्त, वैडूर्य, जलकान्त, आदि बादर पृथिवीकाय के भेद हैं । वे शुद्ध पृथिवी आदि जब अपनी खान में स्थित होते हैं तभी सचेतन होते हैं। गोबर, कचरा आदि शस्त्रों से उपहत होकर या सूर्य की धूप और अग्नि के तापरूप शस्त्र से अचेमन हो जाते हैं। મળેલી માટી વાલુકા પૃથિવી કહેવાય છે. એ પ્રમાણે પૃથિવી કાયના અનેક ભેદ છે.
५.५२, शिक्षा, भाई, ५२-भारे, दु, थे, (), भु, सी, Ail, सोनु, ता, ति , मनशिक्ष, सुरभी, भू॥-५२पाणi, म, मश्रा , गोमेद, ३५४, ४, २५टि४, alsताक्ष, भ२४त, भसास, सु , छन्द्रनास,
पीयन, गेरू, साल, Ya४, सोधि, यान्त, सूर्यान्त, वैडू, restra આદિ બાદરપૃથિવીકાયના ભેદ છે (આ ખર બાદર પૃથ્વીકાય છે). એ શુદ્ધ પૃથિવી આદિ જ્યારે પિતાની ખાણમાં સ્થિત હોય છે, ત્યારે તે સચેતન હોય છે. છાણ-કચરે આદિ શસ્ત્રોથી ઉપહત (હણાએલા) થઈને, અથવા તે સૂર્ય અને અગ્નિના તાપરૂપ શસ્ત્રથી અચેતન થઈ જાય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ २.५ लोकवादिम० २७३ उक्तवादरपृथिवीकायानां यत्रैको जीवस्तत्र नियमतोऽसंख्याताः पृथिवीकाया जीवाः सन्ति । स्थानमप्येषां पृथिवी-पाताल-भवन-नरक-प्रस्तर-विमानादिकं ज्ञेयम् । सूक्ष्मपृथिवीकायजीवास्तु सर्वलोकव्यापिनः। उभयेषां भेदप्रभेदाः सर्वज्ञप्रणीतादागमादवगन्तव्याः।।
(२) अपूकायभेदाःअपकायाऽनेकविधः-अवश्याय - मिहिका-करक-हरतनु-शुद्ध-शीतो-ष्णक्षारा-ऽम्ल-लवण-क्षीरोदक-घृतोदकादिभेदात् । एको यत्राप्कायस्तत्रासंख्याता अपकायाः सन्ति। बादरापकायानां समुद्र-हद-नदी-वापी-कूपादिः स्थानम् । सूक्ष्माएकायस्तु सर्वलोकव्यापकः । अस्यापि भेदप्रभेदा आगमतो विज्ञेयाः । उक्त बादर पृथिवीकाय आदि का जहाँ एक जीव है वहाँ नियम से असंख्यात पृथिवीकाय के जीव हैं। पृथिवी. पाताल, भवन, नरक-प्रस्तर, विमान आदि इनके स्थान हैं। सूक्ष्म पृथिवीकाय के जीव समस्त लोक में व्याप्त हैं। दोनों के भेद-प्रभेद सर्वज्ञोक्त आगम से समझ लेने चाहिए।
(२) अपकाय के भेदअपकाय अनेक प्रकार का है----ओस, मिहिका, ओले, हरतनु, शुद्धजल, शीतजल, उष्णजल, क्षार, अम्ल लवणजल (खारा पानी) क्षीरोदक, और घृतोदक आदि । जहाँ एक अप्काय है वहाँ असंख्यात अपकाय हैं। बादर अप-कायका स्थान समुद्र, तलाव, नदी, वावडी, कूप आदि हैं, और सूक्ष्म अपकाय समस्त लोक में व्याप्त है। इसके भी भेद-प्रभेद आगम से समझना चाहिए । 1 ઉપર કહેલા બાદર પૃથિવીકાય આદિને જ્યાં એક જીવ છે. ત્યાં નિયમથી અસંખ્યાત પૃથિવીકાય જીવ છે. પૃથિવી, પાતાલ, ભવન, નરક-પ્રસ્તર, વિમાન આદિ તેના સ્થાન છે. સૂત્રમ પૃથિવી કાયના જીવ સમસ્ત લોકમાં વ્યાપ્ત છે. એ બંનેના ભેદ-પ્રભેદ સર્વના આગમથી સમજી લેવા જોઈએ.
(२) मायना लेहसायन। भने ५२ छे-सास, भिडियो (निडा), मागो, रतनु(પૃથ્વીને ભેદીને તૃણના અગ્રભાગ વગેરે ઉપર રહેનારૂં પાણી) શુદ્ધ જલ (मतरिक्षथी ५९ मथवा नहीन पाणी) aavel, Gorave (स्वलायी गरम पाणीना हुनु पा), माटुंस, मास, क्षीश६४ मने तो माहि, (Aqg, વારૂણ, ક્ષીર, ઈષ્ફરસ અને પુષ્કરવર સમુદ્રનાં પાણી) જ્યાં એક અપકાય છે, ત્યાં અસંખ્યાત અપૂકાય છે. બાદર અપકાયના સ્થાન સમુદ્ર, તળાવ, નદી, વાવડી, કૂવા આદિ છે, અને સૂવમ અપકાય સમસ્ત લોકમાં વ્યાપ્ત છે. તેના ભેદ-પ્રભેદ પણ આગમથી સમજવા જોઈએ. प्र. आ.-३५
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७४
(३) तेजस्कायभेदा: -
तेजस्कायोऽनेकविधः - अङ्गाराचिरलातशुद्धाग्न्यादिभेदात् । इमे तेजस्काया जीवा बादराः । यत्रैकस्तेजस्कायस्तत्राऽसंख्यातास्तेजस्कायाः सन्ति । तेषां स्थानं सार्धतृतीयद्वीप रूपसमय क्षेत्रमेव, न ततो बहिः । सुक्ष्मास्तु सर्वलोकव्यापिनः । एषां भेद - प्रभेदाः पूर्ववद् विज्ञेयाः
आचाराङ्गसूत्रे
(४) वायुकाय भेदाः
वायुकायः पौरस्त्य - पाश्चात्याद्युत्क लिमण्डलिका दिभेदादनेकविधः । बादरवायुकायानां स्थानं घनवात-तनुवात - तद्वलयाधोलोकपातालभवनादिकम् । सूक्ष्मा वायुकाया सर्वलोकव्यापिनः । एषां भेदप्रभेदाः पूर्ववद् वेदितव्याः । (३) तेजस्काय के भेद -
तेजस्काय अनेक प्रकार का है, जैसे—अंगार, ज्वाला, अलात, शुद्ध - अग्नि आदि । जहाँ एक बादर तेजस्काय का जीव होता है वहाँ असंख्यात तेजस्काय होते हैं । इन का स्थान अढाईद्वीपरूप समय क्षेत्र ही है, उस से बाहर ये नहीं होते । सूक्ष्म तेजस्काय के जीव लोकव्यापी हैं । इन के भी भेद-प्रभेद आगम से समझने चाहिए ।
वायु के भी पूर्वा और आदि के भेद से अनेक प्रकार हैं। भवन आदि बादर वायुकाय के
(४) वायुकाय के भेद
पश्चिमी आदि के भेद से और उत्कलिक मण्डलिक घनवात, तनुवात, वलय, अधोलोक और पाताल, स्थान हैं । सूक्ष्म वायुकाय सर्वलोकव्यापी है ।
(3) तेस्डायना लेः
तेस्डाय भने अडाना छे; प्रेम हे अंगार, नवासा, असात, शुद्ध अग्नि, આઢિ, જ્યાં એક આદર તેજસ્કાયના જીવ હાય છે ત્યાં અસંખ્યાત તેજસ્કાય હાય છે. તેનુ સ્થાન અઢીદ્વીપરૂપ સમયક્ષેત્ર જ છે, તેનાથી બહાર તે નથી. સૂક્ષ્મ તેજરકાયના જીવ લેકવ્યાપી છે. તેના પણ ભેદ-પ્રભેદ આગમથી જાણી લેવા જોઈ એ, (४) वायुअयना लेह
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
વાયુકાય પણ પૂર્વ અને પશ્ચિમ આદિના ભેદથી, અને ઉત્કલિક ( જેમ સમુદ્રમાં કલ્લેાલે) માંલક, (મૂળમાંથી જે ગાળ ફરતા વાતા હાય તે વાયુ) यहि लेहथी भने प्रहारनो छे, धनवात, तनुवात, वाय, अधोलो, भने पातास, ભવન આદિ ખાદર વાયુકાયના સ્થાન છે, અને સૂક્ષ્મ વાયુકાય સર્વ લેાકવ્યાપી છે,
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ सू.५ लोकवादिप्र० इमौ तेजस्काय-वायुकायौ गतिस्वभावतया असावपि निगद्यते ।
___ (५) वनस्पतिकायभेदाःवनस्पतिकायोऽनेकविधः-शैवाल - पनक - हरिद्रा - sऽद्रक-मूलका - लूकसूरण-पलाण्डु-लशुन-कन्दादिभेदात् । इमे वनस्पतिकायाः साधारणा उच्यन्ते । वृक्षगुच्छगुल्मलतादयः प्रत्येकशरीरा उच्यन्ते । साधारणवनस्पतिकायस्थेकस्मिन् इनके भेद-प्रभेद पूर्ववत्' आगम से जानने चाहिए । तेजस्काय और वायुकाय गतिशील होने के कारण त्रस भी कहे जाते हैं।
(५) वनस्पतिकाय के मेद
वनस्पतिकाय अनेक प्रकार का है। जैसे-शैवाल, पनक, हरिद्रा, (हल्दी), आर्द्रक (अदरख ) मूलक, अलक ( आलू ), सूरण, प्याज, लहसुन, और कन्द आदि । ये वनस्पतिया साधारण कहलाती हैं। तथा वृक्ष, गुच्छ, गुल्म, लता आदि प्रत्येकशरीर कहलाती हैं। साधारण वनस्पतिकाय के एक शरीर में अनन्त जीव होते हैं। इनका
તેના ભેદ-પ્રભેદ પૂર્વ પ્રમાણે આગમથી સમજી લેવા જોઈએ. તેજસ્કાય અને વાયુકાય ગતિશીલ હોવાના કારણે ત્રસ પણ કહેવામાં આવે છે.
(५) वनस्पतियना लेवनस्पति य भने प्रारे छ, भ-शेवास, ५४, RAI, भा, भूत, આલ, સૂરણ, ડુંગળી, લસણ અને કન્દ આદિ. આ વનસ્પતિઓ સાધારણ કહેવાય છે, (જેમાં અનંત જીવે હોય તેને સાધારણ કહે છે) તથા વૃક્ષ, (ભગવતી સૂત્રમાં વૃક્ષના ત્રણ ભેદ પાડેલ છે. (૧) શૃંગબેર (આદુ)ની પેઠે અનંત જીવાળાં ઝાડે, (२) Hinानी भा३४ मध्य Glni ni, (3) अने ताs-तमास वगेरे प्रमाणे સંખ્યાત જવાળાં ઝાડે). ગુચ્છ, ગુલ્મ (નવમાલિકા જાઈ વગેરે) લતા આદિ પ્રત્યેક શરીર કહેવાય છે. સાધારણ વનસ્પતિ કાયના એક શરીરમાં અનન્ત જીવ હોય છે. તેનું સ્થાન ઘને દધિ આદિ છે. સૂમ વનસ્પતિકાય સર્વ લેકવ્યાપી છે,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७६
आचाराङ्गसूत्रे
शरीरेऽनन्ता जीवाः सन्ति । एषां स्थानं घनोदध्यादि । सूक्ष्मास्तु वनस्पतिकाया सर्वलोकव्यापिनः । एषां भेदप्रभेदाश्च शास्त्रतोऽवसेयाः । एते पञ्च स्थावराः स्पर्शनरूपैकेन्द्रियाः ।
-
पञ्च जीवनिकाया उक्ताः, इदानीं षष्ठस्त्रसाधिकारः कथ्यते - (६) सकायभेदाः-
त्रसत्वं द्विविधं, क्रियातो लब्धितश्च । तत्र क्रिया = कर्म-चलनं - देशान्तरमाप्तिः । अतः क्रिययैव तेजस्कायो वायुकायश्च त्रसो भवति । लब्ध्या तूभौ स्थावरौ । द्वीन्द्रियादयस्तु क्रियया लब्ध्यापि त्रसा भवन्ति । लब्धिर्हि त्रसनामकर्मोंदयः, देशान्तरप्राप्तिलक्षणा क्रियाऽपि द्वीन्द्रियादीनाम् । स्थावरनामकर्मोदयरूपया स्थान घनोदधि आदि है । सूक्ष्म वनस्पतिकाय सर्वलोकव्यापी है । इनके भेद-प्रभेद शास्त्र से समझ लेने चाहिए । इन पाँच स्थावरों को एकमात्र स्पर्शनइन्द्रिय होती है । पांच जीवनिकायों का कथन किया जा चुका है। अब छठे सकाय का प्ररूपण किया जाता है—
(६) सकाय -
सपन दो प्रकार का है - क्रिया से और लब्धि से । कार्य करना, चलना, एक जगह से दूसरी जगह जाना किया है। इस किया ही तेजस्काय और वायुकाय त्रस कहलाते हैं । लब्धिकी अपेक्षा ये दोनों स्थावर ही हैं । द्वीन्द्रिय आदि, क्रिया से भी स हैं और लब्धि से भी । यहाँ त्रसनामकर्म का उदय लब्धि है, और देशान्तर में તેના ભેદ–પ્રલે શાસ્રથી સમજી લેવા જોઈએ. આ પાંચ સ્થાવરાને એક માત્ર સ્પન ઈન્દ્રિય હાય છે.
આ પાંચ જીવનકાયાનું કથન કરી ચૂકયા છીએ. હવે છઠ્ઠા ત્રસ કાયનું પ્રરૂપણ કરવામાં આવે છે
(१) सडाय
ત્રસપણુ એ પ્રકારનુ છે-ક્રિયાથી અને લબ્ધિથી. કાય કરવું, ચાલવું, એક જગ્યાથી બીજી જગ્યાએ જવુ' તે ક્રિયા છે. આ ક્રિયાથી જ તેજસ્કાય અને વાયુકાય ત્રસ કહેવાય છે, લબ્ધિની અપેક્ષાએ આ બન્ને સ્થાવર જ છે. દ્વીન્દ્રિય આદિ ક્રિયાથી પણ ત્રસ છે અને લબ્ધિથી પણ ત્રસ છે. અહિં ત્રસનામક ને ઉદય તે લબ્ધિ છે, અને દેશાન્તરમાં ગમન કરવુ તે ક્રિયા છે. દ્વીન્દ્રિય આદિમાં એ અને જોવામાં
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१. उ१. सू.५. लोकवादिप्र०
२७७ लब्ध्या पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतयः सर्वे स्थावरा एव । एवं च त्रसः षइविधः तेजस्काय-वायुकाय-द्वीन्द्रिय-त्रीन्द्रिय-चतुरिन्द्रिय-पञ्चेन्द्रिय-भेदात् । तत्र तेजस्कायो वायुकायश्च प्रागुक्तः। द्वीन्द्रियादिषु चतुर्विधेषु प्रसजीवेषु द्वीन्द्रियास्तावदुच्यन्ते
(१) द्वीन्द्रियःशरीरकाष्ठादिजा:-कमयः, फलादिजाः-नीलङ्गप्रभृतयः, गोमयादिजाः-गन्दोलकादयः, जलजाः-शङ्खशक्तिशम्बूकजलौकाप्रभृतयो द्वीन्द्रियाः । गमन करना क्रिया है, द्वीन्द्रिय आदि में ये दोनों पाई जाती हैं। स्थावरनामकर्मोंदयरूप लब्धि की अपेक्षा पृथ्वी, अप् , तेज, वायु, और वनस्पति, ये सब स्थावर हैं। इस प्रकार त्रसजीव छह प्रकार के हैं-तेजस्काय, वायुकाय, द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय, और पञ्चेन्द्रिय । इन में से तेजस्काय और वायुकाय का वर्णन पहले किया जा चुका है। द्वीन्द्रिय आदि चार प्रकार के त्रसजीवों में से प्रथम द्वीन्द्रिय का स्वरूप बतलाते हैं
(१) द्वीन्द्रियशरीर और काठ आदि में उत्पन्न होने वाली कृमि, फल आदि में उत्पन्न होने वाले नीलंगु वगैरह, गोबर में उत्पन्न होने वाले गिंडोला वगैरह, जल में पैदा होने वाले शङ्ख, सीप, जोक आदि द्वीन्द्रिय जीव हैं । इन के स्पर्शन और रसना, ये दो भाव छ. स्थावनामभाहय धनी अपेक्षा-पृथ्वी, अ५, ते४, वायु, वनस्पति, આ સર્વ સ્થાવર છે. આ પ્રમાણે ત્રસ જીવ છ પ્રકારના છે–તેજસ્કાય, વાયુકાય, દ્વિીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય. આમાંથી તેજસ્કાય અને વાયુકાયનું વર્ણન પહેલાં કરવામાં આવ્યું છે.
દ્વીન્દ્રિય આદિ ચાર પ્રકારના ત્રસ જીવમાંથી પ્રિન્દ્રિય આદિનું સ્વરૂપ બતાવે છે.
(१) द्वीन्द्रियશરીર અને કાષ્ઠ આદિમાં ઉત્પન્ન થવા વાળા કૃમિ, ફળ આદિમાં ઉત્પન્ન થવા વાળા ની લંગુ વગેરે. છાણમાં ઉત્પન્ન થવા વાળા ગિંડેલા વગેરે. જલમાં ઉત્પન્ન થવા વાળા શંખ, શીપ, જળો વગેરે દ્વીન્દ્રિય જીવ છે. તેને સ્પર્શન અને
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७८
आचारागसूत्रे इमे स्पर्शन-रसनोभयेन्द्रियाः द्वीन्द्रिया जीवा असंख्याताः।
(२) त्रीन्द्रियाःत्रीन्द्रियाः पिपीलिकादयः-पिपीलिका-रोहिणिका-कुन्थु-यूक-लिक्ष-मत्कुणमत्कोटक-शुलशुल-गोपदिका-खजूरा-कर्णशूलादयः प्रसिद्धाः । इमे स्पर्शन-रसनघाणेन्द्रियाः । त्रीन्द्रिया असंख्याताः।
(३) चतुरिन्द्रियाःचतुरिन्द्रियाः भ्रमरादयः-भ्रमर-वटर-मक्षिका-दंश-मशक-वृश्चिक-कीटकसारी-पतङ्गादयः प्रसिद्धाः। इमे स्पर्शन-रसन-घ्राण-चक्षु-रिन्द्रियाः । चतुरिन्द्रिया अपि असंख्याताः। इन्द्रियां होती हैं । द्वीन्द्रिय जीव असंख्यात हैं।
___(२) त्रीन्द्रियपिपीलिका (कीडी), रोहिणिका, कुन्थुवा, जू, लीख, खटमल, मकोडा, शुलशुल, गोपदिका, खजूरा, कर्णशूल, आदि त्रीन्द्रिय जीव प्रसिद्ध हैं। इनके स्पर्शन रसना और घ्राण, ये तीन इन्द्रिया होती हैं । त्रीन्द्रिय जीव असंख्यात हैं।
(३) चतुरिन्द्रियभ्रमर, वटर, मक्खी, डांस, मच्छर, विच्छू, कीट, पतङ्ग, कंसारी, आदि चौइन्द्रिय जीव प्रसिद्ध हैं। इनके स्पर्शन, रसना, प्राण, और चक्षु, ये चार इन्द्रियाँ होती हैं । ये जीव असंख्यात हैं। રસના એ બે ઇન્દ્રિયે વાળા જી અસંખ્યાત છે.
(२) श्रीन्द्रियछी, शहिणि, थुपा, j, दीप, भiss, मी, शुलशुस, गोपहिया, કાનખજૂરા, કર્ણફૂલ આદિ ત્રીન્દ્રિય જીવ પ્રસિદ્ધ છે. તેને સ્પર્શન, રસના, અને ઘાણ. આ ત્રણ ઈન્દ્રિય હોય છે. ત્રીન્દ્રિય જીવ અસંખ્યાત છે.
(3) तुरिन्द्रिय___सभरा, १८२, भाभी, iस, भ७२, वी छी, हीट, यत, सारी माहि यार ઈન્દ્રિયવાળા જીવ પ્રસિદ્ધ છે. તેમને સ્પર્શન રસના, ઘાણ અને નેત્ર આ ચાર ઈન્દ્રિય હોય છે. એ જીવ અસંખ્યાત છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ.१ सू.५ लोकवादिम०
२७९ (४) पञ्चेन्द्रियजीवाःपञ्चेन्द्रियजीवाश्चतुर्धा-नोरक-तिर्यङ्-मनुष्य-देव-भेदात् , नारकाः सप्तविधाः, सप्तनरकेषु समुद्भवात् । रत्न(१)-शर्करा(२)-चालुका(३)-पङ्क(४)-धूम (५)-तमो(६)-महातमो(७)-नाम्न्यः सप्त पृथिव्यस्तत्र सप्त नरकभूमयः, तत्र ये निवसन्ति ते नारकाः सप्तविधा इति । नारकतिर्यङ्मनुष्यदेवानां स्पर्शनरसन-प्राण-चक्षुः-श्रोत्राणि पञ्चेन्द्रियाणि भवन्ति ।
पञ्चेन्द्रिय-तिर्यञ्चो द्विविधाः- गर्भज-संमूछिमभेदात् । तत्र-गर्भजाः पञ्चधा-जलचर-स्थलचर-खेचरो-र:परिसर्प-भुजपरिसर्पभेदात् । संमूर्छिमा अपि
(४) पञ्चेन्द्रियजीवपञ्चेन्द्रिय जीव चार प्रकार के हैं--(१) नारक, (२) तिर्यञ्च, ( ३ ) मनुष्य, और ( ४ ) देव ।
नारक सात प्रकार के हैं, क्यों कि सात नरकों में उनकी उत्पत्ति होती है। (१) रत्नप्रभा (२) शर्कराप्रभा (३) वालुकाप्रभा, (४) पंकप्रभा, (५) धूमप्रभा, (६) तमःप्रभा और (७) तमस्तमःप्रभा नामक सात पृथिवी हैं। वहाँ सात नरकभूमिया हैं । इन भूमियों में निवास करने वाले नारकी भी सात प्रकार के कहलाते हैं। नारक, पञ्चेन्द्रिय तिर्यञ्च, मनुष्य और देवों के स्पर्शन, रसना, घ्राण, चक्षु, और श्रोत्र, ये पांच इन्द्रिया होती हैं।
पञ्चेन्द्रिय तिर्यञ्च दो प्रकार के हैं-~-गर्भज और संमूर्छिम । इन में गर्भज के पांच भेद हैं-(१) जलचर, (२) स्थलचर, (६) खेचर, (४) उरःपरिसर्प और (५) भुजपरिसर्प ।
(४) ५येन्द्रियपाय छन्द्रियो वा ७५ यार ना छ-(१) ना२:1, (२) तिय य, (3) મનુષ્ય, અને (૪) દેવ. નારકીના સાત પ્રકાર છે, કારણ કે સાત નરકમાં તેની उत्पत्ति डाय छे. (१) रत्नप्रभा, (२) शराप्रमा, (3) पाला , (४) ५४प्रमा, (५) धूमप्रमा, (6) तमाममा मने (७) तमस्तम:-प्रभा नामनी सात पृथिवी छ. ત્યાં સાત નરકભૂમિઓ છે. તે નરકભૂમિએમાં નિવાસ કરવા વાળા નારકી પણ सात प्रा२ना उपाय छे. ना२४ी, पयन्द्रिय-तियय, मनुष्य, मने देवाने स्पर्शन, રસના ઘાણ, ચક્ષુ અને શ્રોત્ર, આ પાંચ ઇન્દ્રિય હોય છે.
यन्द्रिय ति य में प्रा२ना छ-(१) गल, (२) सभूछि भ. तेभi Tara पांय ले :-(१) reयर, (२) स्थसयर, (3) मेयर, (४) ७२:५रिस५, भने
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसत्रे पञ्चधा-जलचर(१)-स्थलचर(२)-खेचरो(३)-रःपरिसर्प(४)-भुजपरिसर्पभेदात् । तत्र जलचरा मत्स्यमकरादयः, स्थलचरा गोमहिष्यादयः, खेचराः मयूरादयः, उरःपरिसर्पाः सदियः, भुजपरिसाः गोधादयः ।
मनुष्या द्विविधाः-कर्मभूमिजाः, अकर्मभूमिजाः। यत्र जाता मनुष्याः सिध्यन्ति; बुध्यन्ते, परिनिर्वान्ति; सर्वदुःखानामन्तं कुर्वन्ति सा कर्मभूमिः। अत्रैव संसारान्तप्राप्तिकारकस्य रत्नत्रयरूपमोक्षमार्गस्य विज्ञातारः कर्तार उपदेष्टारश्च भगवन्तस्तीर्थङ्करा अवतरन्ति । ते च स्वयं संसारार्णवं तरन्ति, परान् भव्यानपि तारयन्ति । अर्धतृतीयद्वीपाभ्यन्तरे कर्मभूमयः पञ्चदशक्षेत्ररूपा भवन्ति-पञ्च
संमूर्छिम के भी पांच मेद हैं-(१) जलचर, (२) स्थलचर, (३) खेचर, (४) उरःपरिसर्प और (५) भुज परिसर्प । मच्छ, मकर, आदि जल के जीव जलचर कहलाते हैं। गाय, मैंस आदि स्थलचर कहलाते हैं। मयूर आदि खेचर कहलाते हैं। सर्प आदि उरःपरिसर्प, और गुहेरा (गोह ) आदि मुजपरिसर्प कहलाते हैं ।
मनुष्य दो प्रकार के हैं-कर्मभूमिज और अकर्मभूमिज । जहाँ उत्पन्न होकर जीव सिद्ध बुद्ध होते हैं, निर्वाण प्राप्त करते हैं और सब दुःखों का अन्त करते हैं, उसे कर्मभूमि कहते हैं। संसार का अन्त करने वाले, रत्नत्रयरूप मोक्षमार्ग के ज्ञाता, कर्ता और उपदेशक तीर्थङ्कर भगवान कर्मभूमि में ही उत्पन्न होते हैं। वे स्वयं संसार समुद्र तरते हैं और दूसरे भव्य जीवों को भी तारते हैं। अढाई द्वीप में पन्द्रह कर्मभूमिया हैं-पोच भरत क्षेत्र में, पांच ऐरवत क्षेत्र में, और पांच महाविदेह में। पांच (५) सुपरिसपं. भ२७, म४२ (भा२) मा सना ७१ सय२ उपाय छे. ગાય, ભેંસ આદિ સ્થલચર કહેવાય છે મયૂર (મેર) આદિ ખેચર કહેવાય છે. સર્પ આદિ ઉરપરિસર્પ, અને ઘાયરા આદિ ભુજપરિસર્ષ છે.
मनुष्य ५४१२॥ छ-(१) भभूमि, (२) अभिभूमि, ज्या उत्पन्न થઈને જીવ સિદ્ધ બુદ્ધ હોય છે, નિર્વાણ પ્રાપ્ત કરે છે, અને સર્વ દુઃખને અંત કરે છે તેને કર્મભૂમિ કહે છે. સંસારને અંત કરવાવાળા, રત્નત્રયરૂપ મોક્ષમાર્ગના જ્ઞાતા કર્તા, અને ઉપદેશક તીર્થકર ભગવાન્ કર્મભૂમિમાં જ ઉત્પન્ન થાય છે. તે સ્વયં સંસાર સમુદ્રને તરે છે અને બીજા ભવ્ય જીવોને પણ તારે છે. અઢી દ્વિીપમાં પંદર કર્મભૂમિ છે-પાંચ ભરતક્ષેત્રમાં, પાંચ ઐરવત ક્ષેત્રમાં, અને
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८१
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ सू. ५ लोकवादिप्र० भरतानि, पञ्चैरवतानि, पञ्च महाविदेहाः। तत्र पञ्चसु महाविदेहेषु पञ्च देवकुरुक्षेत्राणि पञ्चोत्तरकुरुक्षेत्राणि अन्तर्गतानि; तानि विहाय पञ्च महाविदेहा कर्मभूमयो भवन्ति । एषु पञ्चदशसु क्षेत्रेषु जाता एव ज्ञानावरणीयादिसकलकर्मतस्करेभ्यः संसारमहारण्ये परिमुक्ता मोक्षधामाभिधावन्ति । एतत्पञ्चदशव्यतिरिक्तेषु क्षेत्रेषु जन्म प्राप्ताः पुनः सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रलक्षणमोक्षमार्ग लब्धुं न प्रभवन्ति ।
___ अहो भव्यप्राणिनः ! स्वनिः यसाय शीघ्र प्रयतन्ताम् , अनन्तकालतः षड्जीवनिकायानां भवस्थिति-कायस्थितिषु-अनन्तजन्म-जरा-मरणाद्यनन्तदुःखमनुभूय पूर्वपुण्योदयेन दुर्लभमिदं मनुष्यजन्म कर्मभूमौ लब्धम् । देशविरति-सर्वविरतिमहाविदेहों में पांच देवकुरु और पांच उत्तरकुरु क्षेत्र भी अन्तर्गत हैं, उन्हें छोडकर पांच महाविदेह कर्मभूमि हैं। इन पन्द्रह कर्मभूमियों में उत्पन्न होने वाले मनुष्य ही ज्ञानावरणीय आदि समस्त कर्मरूपी चोरों से संसाररूपी महा अरण्यो में छूटकर मोक्षधाम जाते हैं । इन पन्द्रह क्षेत्रों से भिन्न क्षेत्रों में जन्म लेने वाले, सम्यग् , दर्शन, ज्ञान, चारित्र स्वरूप मोक्षमार्ग प्राप्त करने में समर्थ नहीं होते।
अहो भव्य जीवो ! अपने श्रेय (कल्याण ) के लिए शीघ्र प्रयत्न करो। अनादि काल से षडजीवनिकाय की भवस्थिति और कायस्थिति में अनन्त जन्म, जरा, मरण आदि का दुःख भोगकर पूर्वपुण्य के उदय से कर्मभूमि में दुर्लभ मनुष्य भव मिला है । देशविरति और सर्वविरतिके रूप सुधा से परिपूर्ण मनुष्यायु रूप कटोरको પાંચ મહાવિદેહમાં પાંચ દેવકુરૂ, અને ઉત્તરકુરે ક્ષેત્ર પણ અન્તર્ગત છે. તેને છોડીને પાંચ મહાવિદેહ કર્મભૂમિ છે. આ પંદર કર્મભૂમિમાં ઉત્પન્ન થવા વાળા મનુષ્ય જ જ્ઞાનાવરણીય આદિ તમામ કર્મરૂપી ચેરેથી સંસારરૂપી મહાઅરણ્યમાંથી છુટીને મોક્ષધામ જાય છે. આ પંદર ક્ષેત્રેથી ભિન્ન ક્ષેત્રોમાં જન્મ લેવાવાળા સમ્યગ્દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર સ્વરૂપ મેક્ષમાર્ગને પ્રાપ્ત કરવા સમર્થ થતા નથી.
અહો ભવ્ય જીવો! પિતાના કલ્યાણ માટે શીધ્ર–જલદી પ્રયત્ન કરે ! અનાદિ કાળથી ષડૂજીવનિકાયની ભવસ્થિતિ અને કાયસ્થિતિમાં અનન્ત જન્મ, જરા, મરણ આદિનું દુઃખ ભોગવીને પૂર્વપુણ્યના ઉદયથી કર્મભૂમિમાં દુર્લભ મનુષ્ય ભવ મળે છે. દેશવિરતિ અને સર્વવિરતિરૂપ અમૃતથી પરિપૂર્ણ મનુષ્પાયુરૂપ આ प्र. आ-३६.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८२
आचारागसूत्रे पीयूषपूर्णमेतन्मनुष्यायुःकटोरकं मृत्युरपहर्तु पुरोऽवतिष्ठते । तदत्र विरतिसुधास्वादसुखवञ्चिता भवन्तो मा भवन्तु ।
अकर्मममयः कथ्यन्तेपञ्च हैमवतानि, पञ्च हरिवर्षाणि, पञ्च रम्यकवर्षाणि, पञ्चरण्यवतवर्षाणि, पञ्च देवकुरवः पञ्चोत्तरकुरवः, इति त्रिंशत् , षट्पञ्चाशदन्तरद्वीपाः । अन्तरद्वीपा अपि युगलक्षेत्रत्वादकर्मभूमयो भवन्ति । एताः सर्वां अकर्मभूमयः, तीर्थङ्करजन्मादिरहितत्वात् ।
जम्बूद्वीपे भरतक्षेत्रमर्यादाकारकहिमवत्पर्वतस्य पूर्वपश्चिमान्तभागद्वयात् वक्राकारे द्वे द्वे दंष्ट्रे निःसृते स्तः। एवम् ऐरवतक्षेत्रमर्यादाकारकशिखरिछीनने के लिए मृत्यु सामने खड़ा है, अतः आप विरतिरूपी सुधा के आस्वाद के सुख से वञ्चित मत रहो।
अकर्मभूमिका कथनपांच हैमवत, पांच हरिवर्ष, पांच रम्यकवर्ष, पांच ऐरण्यवत, पांच देवकुरु और पांच उत्तरकुरु, ये तीस, और छप्पन अन्तर द्वीप, ये सब अकर्मभूमि हैं । अन्तरद्वीप भी युगलियाक्षेत्र होने के कारण अकर्मभूमि ही हैं। इन में कभी भी तीर्थकर का जन्म आदि नहीं होता।
__ जम्बूद्वीप में भरत क्षेत्र की मर्यादा करने वाले हिमवत्पर्वत के पूर्वभाग और पश्चिमभाग से वक्र आकार की दो-दो दाढाएँ निकली हैं। इसी प्रकार ऐरवत क्षेत्र की मर्यादा करने वाले शिखरिपर्वत के पूर्व और पश्चिम भागों से दो दो वक्राकार दाढाएँ કટોરાને છીનવી લેવા માટે મૃત્યુ સામેજ ઉભેલો છે. એ કારણથી તમે વિરતિરૂપી અમૃતના સ્વાદના સુખથી વંચિત રહેશે નહિ.
भूमि अयनપાંચ હેમવત, પાંચ હરિવર્ષ, પાંચ રમ્યક વર્ષ, પાંચ ઔરણ્યવત, પાંચ દેવગુરૂ, અને પાંચ ઉત્તરકુરૂ, આ ત્રીસ, અને છપ્પન અખ્તરદ્વીપ, આ સર્વે અકર્મ ભૂમિ છે. અંતર દ્વીપ પણ જુગળીયા ક્ષેત્ર હોવાના કારણે અકર્મભૂમિ જ છે, તેમાં કેઈ પણ સ્થળે તીર્થકરને જન્મ આદિ થતો નથી.
જમ્બુદ્વીપમાં ભરત ક્ષેત્રની મર્યાદા કરવાવાળા હિમવત પર્વતના પૂર્વભાગ અને પશ્ચિમ ભાગથી વક્ર આકારની બે-બે દાઢ નીકળી છે. એ પ્રકારે ઐવિત ક્ષેત્રની મર્યાદા કરવાવાળા શિખરી પર્વતના પૂર્વ અને પશ્ચિમ ભાગોથી બે-બે વક્રાકાર દાઢે નિકળી છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ सू.५ लोकवादिप्र० ।
२८३ पर्वतस्य, पूर्व-पश्चिमान्तभागद्वयाद् वक्राकारे द्वे द्वे दंष्ट्रे निःसृते स्तः । अष्टासु दंष्ट्रासूर्वभागे सप्त सप्तान्तरद्वीपाः सन्ति । एवं षट्पञ्चाशदन्तरद्वीपा भवन्ति । अन्तरद्वीपजा अप्यकर्मभूमिजाः। तत्रोभयेषां मनुष्याणामुच्चारादिषु संमूर्छिमा मनुष्या उभयविधासु भूमिषु जायन्ते ।
तत्र गर्भजा मनुष्या एकोत्तरशतम् (१०१), पर्याप्तापर्याप्तमेदाद् द्वयधिकशतद्वयम् (२०२), संमूर्छिममनुष्या अपर्याप्तमात्रतया-एकोत्तरशतमेव (१०१), सर्वेषु संमिलितेषु त्र्युत्तरशतत्रयं (३०३) मनुष्याणां भेदाः भवन्ति ।
देवनिकाय:देवाश्चतुर्विधाः-भवनपति१-व्यन्तर२-ज्योतिष्क३-वैमानिक४-भेदात् । निकली हैं । इन आठ दाढों पर सात-सात अन्तरद्वीप हैं। इस प्रकार छप्पन अन्तरद्वीप हैं। अन्तरद्वीपज (अन्तरद्वीप में उत्पन्न हुए ) जीव भी अकर्मभूमिज ( अकर्मभूमि में उत्पन्न हुए) कहलाते हैं । इन दोनों प्रकार के मनुष्यों के मल आदि में, दोनों भूमियों में संमूर्छिम मनुष्य उत्पन्न होते हैं।
गर्भज मनुष्य एक सौ एक (१०१) प्रकार के हैं। इनके प्रर्याप्त और अपर्याप्त भेद करने से दो सौ दो (२०२) भेद होते हैं। संमूच्छिम मनुष्य अपर्याप्त ही होते हैं, अतः उनके एक सौ एक (१०१) भेद मिला देने से मनुष्यों के कुल भेद तीन सौ तीन (३०३) हो जाते हैं।
देयनिकायदेव चार प्रकार के हैं-(१)भवनपति, (२) व्यन्तर, (३) ज्योतिष्क और (४) वैमानिक । આ આઠ દાઢ પર સાતસાત અન્તરદ્વીપ છે. આ પ્રમાણે છપ્પન અન્તરદ્વીપ છે. અન્તરદ્વીપજ (અન્તરદ્વીપમાં ઉત્પન્ન થનારા) જીવ પણ અકર્મભૂમિજ (અકર્મ ભૂમિમાં ઉત્પન્ન થનારા) કહેવાય છે. આ બંને પ્રકારના મનુષ્યનાં મળ આદિમાં એ બંને ભૂમિએમાં સંમૂછિમ મનુષ્ય ઉત્પન્ન થાય છે.
ગર્ભજ મનુષ્ય એકસે એક (૧૦૧) પ્રકારના છે. તેના પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત ભેદ કરવાથી બસો બે (૨૦૨) ભેદ થાય છે. સંમૂર્ણિમ મનુષ્ય અપર્યાપ્ત જ હોય છે તે કારણથી તેના એકસો એક (૧૦૧) ભેદ તેમાં મેળવવાથી મનુષ્યના કુલ ત્રણ ऋ (303) ले थाय छे.
हेपनियहेव या२ ५४२॥ छ–(१) सपनपति, (२) व्यन्तर, (3) ज्योति भने (४) वैमानि
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८४
आचाराङ्गसूत्रे
(१) भवन पतिदेव भेदाः
तत्र भवनपतयो दशविधा: - ( १ ) असुरकुमाराः, (२) नागकुमाराः, (३) सुवर्णकुमाराः, (४) विद्युत्कुमाराः, (५) अग्निकुमाराः, (६) द्वीपकुमाराः, (७) उदधिकुमाराः, (८) दिशाकुमाराः, (९) वायुकुमाराः, (१०) स्तनितकुमाराश्च । कुमारा इव सुकुमारा मनोहरा मृदुमधुरललितगतयः कुमारवदभिव्यक्तरागाः केलिविलोलितचेतसः कुमारवच्चोद्धतरूपवेषभाषाभरणप्रहरणावरणयानवाहनाचेत्यतः 'कुमारा' इत्युच्यन्ते । जम्बुद्वीपे सुमेरुपर्वतस्याधस्ताद्दक्षिणोत्तरभागयोस्तिर्यगूrastaniटिकोटिलक्षयोजनं यावद् भवनपतयो निवसन्ति ।
(१) भवनपतिदेव -
भवनपति देव दश प्रकार के हैं - (१) असुरकुमार, (२) नागकुमार, (३) सुवर्णकुमार, (४) विद्युत्कुमार, (५) अग्निकुमार, (६) द्वीपकुमार, (७) उदधिकुमार, (८) दिशाकुमार, (९) वायुकुमार और (१०) स्तनितकुमार ।
कुमार के समान सुकुमार, मनोहर, मृदु, मधुर, ललित गतिवाले, कुमार के समान राग व्यक्त करने वाले, क्रीडा में चित्त लगाने वाले, कुमार के समान ही उद्धत रूप, वेष, भाषा, आभूषण, आयुध, यान, वाहन आदि धारण करने वाले होने से ये देव, कुमार कहलाते हैं | जम्बू द्वीप में सुमेरु पर्वत के नीचे दक्षिण भाग और उत्तर भाग के तिरछे भाग में अनेक कोडा - कोडी लाख योजन तक भवनपति देव निवास करते हैं ।
(१) लवनपतिहेव —
लवनपति देव इस अहारना छे - ( १ ) असुरकुमार, (२) नागभार, (3) सुवर्णुकुमार, (४) विद्यत्कुमार, ( 4 ) अग्निडभार, (६) द्वीपकुमार, (७) उदधिभार, (८) द्विशाङ्कुभार (E) वायुङ्कुभार, अने (१०) स्तनितकुमार.
डुभार प्रभाणे, सुड्डुभार, मनोहर, भृटु, मधुर, समितगतिवाजा, उभारना સમાન રાગ વ્યક્ત કરવા વાળા, ક્રીડામાં ચિત્ત લગાવવા વાળા, કુમારના પ્રમાણે अद्धत-रूप, द्वेष, भाषा आभूषण, आयुध, यान, वाहुन माहि धारण ४२वा वाजा હાવાથી તે દેવ, કુમાર કહેવાય છે. જમ્મૂદ્રીપમાં સુમેરુ પર્વતની નીચે દક્ષિણભાગ અને ઉત્તર ભાગના તિક્ષ્ણ ભાગમાં અનેક કેાડા-કોડી લાખ ચેાજન સુધી ભવનપતિ દેવ નિવાસ કરે છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८५
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ.१ मू.५ लोकवादिप्र०
तत्र बहवोऽसुरकुमारा आवासेषु, तथा कदाचिद् भवनेषु च निवसन्ति । तथा नागकुमारादयः सर्वे प्रायशो भवनेष्वेव प्रतिवसन्ति । रत्नप्रभापृथ्वीपिण्डादूर्ध्वमधश्चकैकसहस्रयोजनं विहायैकलक्षाष्टसप्ततिसहस्रयोजनानि तु रत्नप्रभातोऽधस्तानवतिसहस्रयोजनपरिमाणभाग एव भवन्ति, तत्र भवनानि दक्षिणार्धाधिपतीनां चमरेन्द्रादीनाम् , उत्तरार्धाधिपतीनां बलीन्द्रादीनाम् । महामण्डपवदावासाः, भवनानि नगरसदृशानि भवन्ति, परन्तु तानि भवनानि बहिवृत्तानि, अभ्यन्तरे समचतुष्कोणानि, तलभागे तु पुष्करकर्णिकावद् भवन्ति । अम्बादयः परमाधार्मिका अपि असुरकुमारजातीयाः पञ्चदश सन्ति-१अम्बारम्बरीष
वहीं बहुत से असुरकुमार आवासों में और कभी-कभी भवनों में निवास करते हैं। नागकुमार सब प्रायः भवनों में ही रहते हैं। रत्नप्रभा पृथ्वी के पिण्ड से ऊपर और नीचे एक-एक हजार योजन छोडकर एक लाख अठहत्तर हजार योजन परिमाण में मध्य भाग में सभी जगह असुरकुमार देवों के आवास हैं, किन्तु भवन रत्नप्रभा पृथ्वी के नीचे नव्वे हजार योजन परिमित भाग में ही हैं। वहाँ दक्षिणार्धाधिपति चमरेन्द्र आदि के
और उत्तरार्द्धाधिपति बलीन्द्र आदि के भवन हैं। महामण्डप के समान आवास हैं। नगर के समान भवन हैं, किन्तु वे बाहर गोलाकार और भीतर समचतुष्कोण हैं। उनका तलभाग कमल की कर्णिका के समान होता है। अम्ब आदि पन्द्रह परमाधार्मिक भी असुरकुमार जाति के हैं। उनके नाम-(१) अम्ब, (२) अम्बरीष, (३) श्याम, (४) शबल,
ત્યાં ઘણા અસુર કુમારે, આવામાં અને કઈ કઈ વખત ભવનમાં નિવાસ કરે છે. નાગકુમાર સર્વ પ્રાયઃ ભવનમાંજ નિવાસ કરે છે. રત્નપ્રભા પૃથ્વીના પિંડથી ઉપર અને નીચે એક-એક હજાર યોજન છોડીને, એક લાખ અડ્યોતેર હજાર એજન પરિમાણમાં મધ્યભાગમાં સર્વ જગ્યાએ અસુરકુમાર દેવોના આવાસ છે. પરંતુ ભવન રત્નપ્રભા પૃથ્વીની નીચે (૯૦૦૦૦) નેવું હજાર જન પરિમિત ભાગમાં જ છે. ત્યાં દક્ષિણાધિપતિ ચમરેન્દ્ર આદિના અને ઉત્તરાર્ધાધિપતિ બલીન્દ્ર આદિના ભવન છે. મહામંડપની સમાન આવાસ છે. નગરના સમાન ભવન છે. પરંતુ તે ભવને બહારથી ગળાકાર અને અંદરથી સમચતુષ્કોણ છે. તેને તળીઆને ભાગ કમલની કણિકા સમાન હોય છે. અમ્મ આદિ પંદર પરમાધાર્મિક પણ અસુરકુમાર नतिन छ. तसोना नाम भ8-(१) मम्म, (२) अमरीष, (3) श्याम, (४)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१
२८६
आचाराङ्गसूत्रे ३श्याम४शबल५रुद्रवरुद्रकाल८महाकाला९ऽसिपत्र१०धनुः११कुम्भ१२वालुक१३ पैतरणी१४खरस्वर१५महाघोष-भेदात् ।
(२) व्यन्तरदेवाःरत्नप्रमाकाण्डस्य सहस्रयोजनपरिमाणयुक्तस्याधस्तादेकशतयोजनमूलं च तथैकशतयोजनं विहायाष्टशतयोजनपरिमाणयुक्तरत्नप्रभाकाण्डे व्यन्तरदेवानामसंख्यातानि नगराणि सन्ति । तथैव भवनानि तेषामावासाश्च सन्ति । तत्र बालबत् स्वेच्छया शक्रादिदेवेन्द्राज्ञया वा चक्रवर्त्यादिपुरुषाज्ञया वा प्रायेणानियतगतिपचारा भवन्ति । मनुष्यानपि केचिद् भृत्यवदुपचरन्ति । विविधेषु च शैलकन्दरान्तरवनविवरादिषु प्रतिवसन्ति; अतो व्यन्तरा इत्युच्यन्ते । (५) रुद्र, (६) वैरुद्र, (७) काल, (८) महाकाल, (९) असिपत्र, (१०) धनुष, (११) कुम्भ, (१२) वालुक, (१३) वैतरणी, (१४) खरस्वर, (१५) महाघोष ।
(२) व्यन्तर देवएक हजार योजन परिमाण वाले रत्नप्रभाकाण्ड के नीचे और एक सौ योजन ऊपर तथा एक सौ योजन छोडकर आठ सौ योजन परिमाण युक्त रत्नप्रभाकाण्ड में व्यन्तर देवों के असंख्यात नगर हैं। उसी प्रकार भवन और उनके आवास हैं। बालकों के समान अपनी इच्छासे, शक्र आदि देवों की आज्ञा से, या चक्रवर्ती आदि की आज्ञासे प्रायः अनियतगति वाले होते हैं । ये देव किन्हीं-किन्हीं मनुष्यों की दास के समान सेवा करते हैं । ये विविध प्रकार के पर्वतों की गुफाओं में और वनविवर आदि में निवास करते हैं अतः इन्हें व्यन्तर कहते हैं। शस, (५) , (६) पैरुद्र, (७) ४८, (८) मास, (6) मसिपत्र, (१०) धनुष, (११) हुन, (१२) वायु, (१३) वैतरणी, (१४) १२२१२, (१५) मडाघोष.
(२) व्यन्तએક હજાર જન પરિમાણુવાળા રત્નપ્રભાકાંડની નીચે અને એકસો જન ઉપર તથા એકસે એજન છેડીને આઠ જન પરિમાણયુક્ત રત્નપ્રભાકાંડમાં વ્યતંર દેવેના અસંખ્યાત નગર છે. તે પ્રમાણે ભવન અને તેના આવાસે છે. બાળકની જેમ પોતાની ઈચ્છાથી, ઇંદ્ર આદિ દેવની આજ્ઞાથી. અથવા ચક્રવતી આદિની આજ્ઞાથી પ્રાયઃ અનિયત ગતિવાળા હેય છે. આ દેવ કઈ કઈ મનુષ્યની દાસની સમાન સેવા કરે છે. તે વિવિધ પ્રકારના પર્વતોની ગુફાઓમાં અને વનગુફાઓ આદિમાં નિવાસ કરે છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१. उ१. सू.५. लोकवादिन
व्यन्तराः षोडशविधाः-१ पिशाच-२ भूत-३ यक्ष-४ राक्षस -५ किनर ६ किंपुरुष-७महोरग-८गन्धर्वा-९प्रज्ञप्तिक-१०पञ्चप्रज्ञप्तिक-११ऋषिवादिक१२भूतवादिक - १३ क्रन्दित - १४ महाक्रन्दित१५कूष्माण्ड-१६पतंग भेदात् । ( स्था. स्था. २ उ ३)
जृम्भका अपि व्यन्तरदेवा दश सन्ति । यथा-(१) अन्नज़म्भकाः (२) पानजम्भकाः, (३) वस्त्रज़म्भकाः, (४) लयनजृम्भकाः, (५) शयनजृम्भकाः, (६) पुष्पजृम्भकाः, (७) फलजृम्भकाः, (८) पुष्पफलज़म्भकाः, (९) विद्याजम्भकाः, (१०) अव्यक्तजृम्भकाः।
(६) ज्योतिष्कदेवाःज्योतींषि-प्रभापुञस्वरूपाणि समुज्ज्वलानि विमानानि, तत्र भवाः ___ व्यन्तर देव सोलह हैं-(१) पिशच, (२) भूत, (३) यक्ष, (४) राक्षस, (५) किन्नर, (६) किंपुरुष, (७) महोरग, (८) गन्धर्व, (९) अप्रज्ञप्तिक, (१०) पञ्चप्रज्ञप्तिक, (११) ऋषिवादिक, (१२) भूतवादिक, (१३) क्रन्दित, (१४) महाक्रन्दित, (१५) कूष्माण्ड, और (१६) पतङ्ग ( स्था. स्था. २ उ. ३)
जम्भक व्यन्तर देव भी दश प्रकार के हैं । जैसे
(१) अन्नज़ुभक, (२) पानमुंभक, (३) वस्त्रजुंभक, (४) लयनजुंभक, (५) शयनजुंभक, (६) पुष्पमुंभक, (७) फल भक, (८) पुष्पफल भक, (९) विद्या भक और (१०) अव्यक्तमुंभक ।
। (३) ज्योतिष्क देव प्रभा के पुञ्ज के समान अत्यन्त उज्ज्वल विमानों में उत्पन्न होने वाले व्यन्तर हे सोण छ (१) पिाय, (२) भूत (3) यक्ष, (४) राक्षस (4) न२, (6) ५३५, (७) भाडा२२१, (८) अध, (6) प्रशस्ति, (१०) ५.यज्ञप्ति, (११) ऋषि , (१२) भूता, (१३) हित, (१४) भन्हित, (१५) ७मांड मने (१६) पतन, (स्था.. स्था. २ उ. ३)
ogrs व्यन्त२ ३५ पा स प्रारना छ, भ-(१) Arranes, (२) पान agns, (3) qapga४, (४) अयनages, (५) शयनogniz, (६) You areis (७) H3 (८) ५०५३ds, (6) विधाogen४, मने (१०) मयsagas.
(3 यातिवाપ્રભાના પુંજ સમાન અત્યંત ઉજવલ વિમાનમાં ઉત્પન્ન થવા વાળા દેવ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८८
आचारागसूत्रे ज्योतिष्काः । ज्योतिष्कदेवास्तिर्यग्लोके ज्योतिःप्रकाशं कुर्वन्ति । ज्योतिष्कदेवाः पञ्चविधाः-(१) चन्द्र-(२) सूर्य-(३) ग्रह-(४) नक्षत्र-(५) तारा-भेदात् । इमे पञ्च समयक्षेत्रान्तर्वर्तिनश्चरस्वभावाः सन्ति । अपरे पञ्च चन्द्रादयः समयक्षेत्राद् बहिः स्थिरा एव तिष्ठन्ति।
(४) वैमानिकदेवाःऊर्ध्वलोके विमानेषु वसन्तोति वैमानिकाः। यद्वा-विशेषेण मानयन्ति= विशति यत्र विशिष्टसुकृतिन इति विमानानि, तत्र भवा वैमानिकाः। यद्वा-वि विशिष्टं मान=ज्ञानं यत्र, समदर्शितया, अन्यदेवापेक्षया च हेयोपादेयज्ञानविशिष्टा भवन्ति यत्र तानि विमानानि, तत्र भवा वैमानिकाः। देव ज्योतिष्क कहलाते हैं । ज्योतिष्क देव मध्यम लोक में प्रकाश करते हैं। ज्योतिष्क देव पांच प्रकार के हैं--
१ चन्द्र, २ सूर्य, ३ ग्रह, ४ नक्षत्र, और ५ तारागण। ये पांचों समयक्षेत्र ( अढाई द्वीप ) में चलते हैं और समयक्षेत्र से बाहर स्थिर स्वभाव वाले हैं।
___(४) वैमानिक देवऊर्ध्व लोक में विमानों में वास करने वाले वैमानिक कहलाते हैं। अथवा जहां विशिष्ट पुण्यात्मा प्रवेश करते हैं उन्हे विमान कहते हैं, और विमानों में वास करने वाले वैमानिक कहलाते हैं । अथवा समदर्शी होने के कारण जहां विशिष्ट ज्ञान हो, या अन्य देवों की अपेक्षा जहां हेय उपादेय का विशिष्ट ज्ञान हो, वे विमान हैं
और उन में होने वाले वैमानिक हैं। જતિષ્ક કહેવાય છે. તિષ્ક દેવ મધ્ય લોકમાં પ્રકાશ કરે છે. તિષ્ક દેવ પાંચ
४१२ना छे. (१) यन्द्र, (२) सूर्य, (3) अड, (४) नक्षत्र मने (५) तास. मा पाय સમયક્ષેત્ર (અઢીદ્વીપ)માં ચાલે છે અને સમયક્ષેત્રની બહાર સ્થિર સ્વભાવવાળા છે.
(४) वैमानि ५ઉદ્ઘલેકમાં વિમાનમાં વાસ કરવા વાળા વૈમાનિક કહેવાય છે, અથવા જ્યાં વિશિષ્ટ પુણ્યાત્મા પ્રવેશ કરે છે તેને વિમાન કહે છે. અને વિમાનમાં વાસ કરવા વાળા વૈમાનિક કહેવાય છે, અથવા–સમદશી હોવાના કારણે જ્યાં વિશિષ્ટ જ્ઞાન હોય, અથવા અન્ય દેવેની અપેક્ષાએ, જ્યાં હેય-ઉપાદેયનું વિશિષ્ટ જ્ઞાન હોય તે વિમાન છે, અને તેમાં થવા વાળા વૈમાનિક છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ २.५ लोकवादिप्र० । २८९
वैमानिकदेवानां द्वौ भेदौ-कल्पोपपन्नाः कल्पातीताश्च । कल्पा=आचारः स चेहेन्द्रसामानिकत्रायस्त्रिंशादिव्यवहाररूपस्तमुपगताः कल्पोपपन्नाः= सौधर्मादिदेवलोकनिवासिनो वैमानिका देवाः। यद्वा-कल्पेषु सौधर्मादिषु उपपन्नाः सौधर्मादिदेवलोकोत्पन्ना वैमानिकदेवाः कल्पोपपन्नाः। यद्वा-कल्पेन-नियमेन इन्द्रसामानिकादिस्वामिसेवकादिभावरूपमर्यादयोपपन्नाः-युक्ताः कल्पोपपन्नाः।
१इन्द्र- २सामानिक - त्रायस्त्रिंश- ४ लोकपाल-५ पारिषद्या-६ नीका७त्मरक्षका-८ऽऽभियोगिक-९प्रकीर्णाः, किल्विषिकाच१० स्वस्वमर्यादापालकतया कल्पोपपन्ना इत्युच्यन्ते। तत्रेन्द्राः - सामानिकादिदेवानामधिपतयः । इन्द्रसमानाः-सामानिकाः। मन्त्रिपुरोहितस्थानीयास्त्रायस्त्रिंशाः। सीमारक्षका
वैमानिक देव दो प्रकार के हैं-कल्पोपपन्न और कल्पातीत । कल्प का अर्थ है-आचार । यहां इन्द्र, सामानिक, त्रायस्त्रिंश आदि का व्यवहार कल्प माना गया है,
और यह कल्प जिन में पाया जाय वे कल्पोपपन्न कहलाते हैं। सौधर्म आदि देवलोको मे निवास करने वाले वैमानिक देव कल्पोपपन्न हैं । अथवा कल्प से अर्थात् नियम से अर्थात् इन्द्र, सामानिक आदि, या स्वामी-सेवक आदिभावरूप मर्यादा से युक्त देव कल्पोपपन्न कहलाते हैं।
___ इन्द्र, सामानिक, त्रायस्त्रिंश, लोकपाल, पारिषद्य, आनीक. आत्मरक्षक, आभियोग्य, प्रकीर्णक और किल्विषिक, ये दश अपनी-अपनी मर्यादा का पालन करते हुए कल्पोपपन्न कहलाते है।
सामानिक आदि देवों के अधिपति इन्द्र कहलाते हैं। इन्द्र के समान
वैमानि व मे ४२॥ छ-(१) पोपपन्न मन (२) ४६यातीत. पन અર્થ છે–આચાર. અહિં ઈન્દ્ર, સામાનિક, ત્રાયઅિંશ આદિને વ્યવહાર કલ્પ માન્યો છે, અને આ કલ્પ જેનામાં જોવામાં આવે છે તે કાપપન કહેવાય છે. સૌધર્મ આદિ દેવલેકે માં નિવાસ કરવાવાળા વૈમાનિક દેવ કલ્પપપન છે. અથવા ક૫થી અર્થાતું, નિયમથી અર્થાત્ ઈન્દ્ર સામાનિક આદિ, અથવા સ્વામ-સેવક આદિ ભાવરૂપ મર્યાદાથી યુક્ત દેવ કલ્પપપન્ન કહેવાય છે.
छन्द्र, सामानिड, त्रायशि, asa, पारिषध, पानी, मात्मरक्ष४, माभियोग्य, પ્રકીર્ણક અને કિવિષિક, પિત–પિતાની મર્યાદાનું પાલન કરતા થકા ક૯૫૫ન્ના उपाय छे.
સામાનિક આદિ દેવોના અધિપતિ ઇન્દ્ર કહેવાય છે. ઈન્દ્રના સમાન સામાનિક प्र. आ.-३७
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९०
आचारागसूत्रे लोकपालाः । मित्रस्थानीयाः पारिषद्याः । सैनिकाः सेनाधिपतिरूपाश्च-आनीकाः। इन्द्रशरीररक्षाकारका आत्मरक्षकाः। दासस्थानीयाः सेवका आभियोग्याः । नागरिक-पौरजनसमानाः प्रकीर्णकाः । अन्त्यजसमानाः कल्विषिकाः । सौधर्मादिद्वादशकल्पेषु दशविधा इन्द्रसामानिकादयो देवाः भवन्ति। व्यन्तरज्योतिष्कदेवेषु त्रायस्त्रिंशा लोकपालाश्च न भवन्ति ।
कल्पोपपन्नदेवानां नियासस्थानानि द्वादश सन्ति-१सौधर्मे-२शान-३सनस्कुमार-४माहेन्द्र-५ ब्रह्मलोक-६लान्तक-७महाशुक्र-८सहस्रारा-९ऽऽनत-१०माणता११ऽऽरणा-१२ऽच्युताः । इमे द्वादश देवलोकाः कल्पविमानानि । तत्र सौधर्मस्य सामानिक होते हैं । मन्त्री और पुरोहित जसे त्रायस्त्रिंश देव हैं । सीमा की रक्षा करने वाले लोकपाल हैं। मित्र के समान पारिषद्य हैं। सैनिक और सेनाधिपतिरूप आनीक हैं । इन्द्र के शरीर की रक्षा करने वाले आत्मरक्षक कहलाते हैं। नागरिक-पौरजनके समान प्रकीर्णक देव हैं । दास के समान देव आभियोगिक कहलाते हैं, और अन्त्यजों के समान किल्विषिक हैं। ये इन्द्र सामानिक आदि दशप्रकारके देव सौधर्म आदि सभी कल्पों में होते हैं । व्यंतरों और ज्योतिष्क देवों में त्रायस्त्रिंश और लोकपाल नहीं होते ।
कल्पोपपन्न देवों के निवसस्थान बारह हैं
१ सौधर्म, २ ऐशान, ३ सनत्कुमार, ४ माहेन्द्र, ५ ब्रह्मलोक, ६ लान्तक, ७ महाशुक्र, ८ सहस्रार, ९ आनत, १० प्राणत, ११ आरण, १२ अच्युत । ये बारह देवलोक कल्पविमान हैं। सौधर्म कल्प की बराबरी पर ऐशान कल्प है । ऐशान હોય છે. મંત્રી અને પુરેહિત જેવા ત્રાયશ્ચિંશ દેવ છે. સીમાની રક્ષા કરનારા તે લેકપાલ છે મિત્રની સમાન પરિષદ છે, સેનિક અને સેનાધિપતિરૂપ આનીક છે. ઈન્દ્રના શરીરની રક્ષા કરવાવાળા આત્મરક્ષક કહેવાય છે. નાગરિક-પૌરજનની સમાન પ્રકીર્ણક દેવ છે. દાસના સમાન સેવક દેવ આભિગિક કહેવાય છે, અત્યજોની સમાન કવિષિક છે. આ ઈન્દ્ર, સામાનિક આદિ દેવ સાધમ આદિ સર્વ કપમાં હોય છે. વ્યંતરે અને જ્યોતિષ્ક દેવોમાં ત્રાયઅિંશ અને લોકપાલ હોતા નથી.
४८।५पन्न वाना निवासस्थान मार छे. (१) सौधर्म, (२) भैयान (3) सन भा२ (४) माउन्द्र (५) ब्रह्मा (6) सान्त:, (७) माशु, (८) सखार, (6) मानत, (१०) प्रात, (११) मारण, (१२) मत्युत.
આ બાર દેવલોક કલ્પ વિમાન છે. સૌધર્મ કલ્પની બરાબરી પર એશન કલ્પ છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य. १ उ. १ सू. ५ लोकवादिप्र०
२९१
कल्पस्य समानदेशे ऐशानः कल्पः । एशानस्योपरि सनत्कुमारः कल्पः । सनत्कुमारस्योपरि माहेन्द्रः कल्पः । एवमुपर्युपरि सर्वे कल्पाः सन्ति ।
क्षिणभागे
तत्रज्योतिष्कलोकादूर्ध्वम संख्यातयोजनकोटिकोटिषुमार्गमारुह्य रूपलक्षितदगगनप्रदेशे सौधर्मकल्पस्तथैशानकल्पश्वाऽस्ति । सौधर्मकल्पः पूर्व पश्चिमदीर्घः, उत्तरदक्षिणविस्तीर्णोऽर्धचन्द्राकारः सूर्यवद्भास्वरः, आयामविष्कम्भाभ्यांपरिक्षेपतश्चाऽसंख्येययोजनकोटिकोटथः सर्वरत्नमयः लोकान्तविस्तारोऽस्ति । तत्र मध्यभागे सर्वरत्नमयाशोक - सप्तपर्ण - चम्पका - ऽऽम्र - सौधर्मावतंसक सुशोभितः शक्रावासः । तत्र सुधर्मा नाम शक्रस्य देवेन्द्रस्य सभा तस्मिन् कल्पेऽस्तीति सौधर्मः कल्पः ।
के ऊपर सनत्कुमार कल्प है । सनत्कुमार के ऊपर माहेन्द्र कल्प है । इसीप्रकार ऊपर-ऊपर सभी कल्प समझने चाहिए ।
ज्योतिष्क मण्डल से ऊपर असंख्यात कोडाकोडी योजन ऊपर जाकर मेरु से उपलक्षित दक्षिण भाग में आकाश-प्रदेश में सौधर्मकल्प और ऐशान कल्प हैं । सौधर्मकल्प पूर्व पश्चिम में लम्बा, उत्तर-दक्षिण में विस्तीर्ण और अर्धचन्द्र के आकार का है । सूर्य के समान चमकदार, लम्बाई, चौडाई और परिधि से असंख्यात कोडाकोडी योजन, सर्वरत्नमय और लोक के अन्ततक विस्तृत है । उसके मध्य भाग में सर्वरत्नमय अशोक, सप्तवर्ण, चम्पक, आम्र, एवं सौधर्मावतंसक से शोभित शक्र का आवास है । शक देवेन्द्र की सुधर्मानामक सभा जिस कल्प में हों, वह सौधर्मकल्प कहलाता है ।
અશાનના ઉપર સનત્કુમાર કલ્પ છે, સનત્કુમારના ઉપર માહેન્દ્ર કલ્પ છે. એ પ્રમાણે ઉપર ઉપર તમામ કલ્પ સમજવા જોઈ એ.
જ્યાતિષ્કમડળની ઉપર, અસંખ્યાત કાડા–કાડી યાજન ઉપર જઈ ને મેરુથી ઉપલક્ષિત દક્ષિણ ભાગમાં આકાશ-પ્રદેશમાં સૌધમ કલ્પ અને અશાન કલ્પ છે. સૌધમ કલ્પ પૂર્વ પશ્ચિમમાં લાંબા, ઉત્તર-દક્ષિણમાં વસ્તી અને અચન્દ્રકારે છે. સૂર્યના સમાન ચમકદાર લખાઈ, ચૌડાઈ અને પરિધિથી અસંખ્યાત કાડાકાડી ચેાજન, સર્વ રત્નમય છે, અને લેાકના અંત સુધી વિસ્તૃત છે. તેના મધ્ય ભાગમાં સ` રત્નમય અશોક, सप्तयालु, व्यभ्यपु, मात्र, मेव सौधर्भावित सथी शोलित धंद्रनो आवास छे. श દેવેન્દ્રની સુધર્મા નામની સભા જે કલ્પમાં હાય, તે સૌધમ કલ્પ કહેવાય છે,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९२
आचारागसूत्रे तथैशानकल्पोऽप्यर्धचन्द्राकारोऽस्ति । उभौ मिलितों पूर्णचन्द्रकारेणावस्थितौ स्तः ततोऽसंख्यातयोजनकोटिकोटिपूपरि समानप्रदेशे सनत्कुमारमाहेन्द्रौ कल्पौ वर्तते । अर्धचन्द्राकार इव सनत्कुमारस्तथैव माहेन्द्रोऽपि । उमौ मिलित्वा पूर्णचन्द्रसदृशाकारेण स्तः। ततोऽसंख्यातयोजनकोटिकोटयुपरि ब्रह्मलोकः पूर्णचन्द्राकारोऽस्ति । एवमेव लान्तक-महाशुक्र-सहरास्नास्तापत्तावयोजनोवमुपयुपरि प्रत्येकं पूर्णचन्द्राकाराः सन्ति ततोऽप्यसंख्यातयोजनकोटिकोटयुपरि समानगगनप्रदेशे आनत-प्राणतलोको प्रत्येकमर्धचन्द्राकारौं स्तः। उभौ मिलित्वा पूर्णचन्द्राकारेण भवतः। ततोऽप्यसंख्यातयोजनकोटि कोटयुपरि-आरणाच्युतलोको प्रत्येकमर्धचन्द्राकारौं स्तः। उभौ मिलित्वा पूर्णचन्द्राकारं भजतः।
ऐशानकल्प भी अर्धचन्द्राकार है । दोनों कल्प मिलकर पूर्ण चन्द्रमा के समान हैं। इन से असंख्यात कोडाकोडी योजन ऊपर समान देश में सनत्कुमार और माहेन्द्र कल्प हैं। सनत्कुमार कल्प अर्धचन्द्राकार है और माहेन्द्र कल्प भी इसी प्रकार का है। दोनों मिलकर पूर्णचन्द्रमा के सदृश आकार वाले हैं । इन से असंख्यात कोडाकोडी योजन ऊपर ब्रह्मलोक पूर्णचन्द्राकार है। इसी प्रकार लान्तक, महाशुक्र, और सहस्रार उतने-उतने योजन ऊपर-ऊपर प्रत्येक पूर्णचन्द्रमा के समान अवस्थित हैं। उन से असंख्यात कोडाकोडी योजन ऊपर आकाश प्रदेश में आनत और प्राणत बराबरी पर प्रत्येक अर्धचन्द्राकार है । ये दोनों मिलकर पूर्णचन्द्र के आकार के हो जाते हैं। उन से असंख्यात कोडाकोडी योजन ऊपर आरण और अच्युत लोक प्रत्येक अर्धचन्द्राकार है। ये दोनों मिलकर पूर्णचन्द्र के आकार के जैसे हो जाते हैं।
અશાન કલપ પણ અર્ધચન્દ્રાકાર છે. અને કલ્પ મળીને પૂર્ણ ચન્દ્રમાની સમાન છે. તેનાથી અસંખ્યાત કેડા-કેડી જન ઉપર સમાન દેશમાં સનતકુમાર અને મહેન્દ્ર કલ્પ છે. સનસ્કુમાર કલ્પ અર્ધચન્દ્રાકાર છે અને મહેન્દ્ર કલ્પ પણ એ પ્રકારને છે. ખને મળીને પૂર્ણચન્દ્રમાની બરાબર આકારવાળા છે. તેનાથી અસંખ્યાત કેડા-કેડી
જન ઉપર બ્રહ્મલેક પૂર્ણચન્દ્રાકાર છે. એ પ્રમાણે લાન્તક, મહાશુક અને સહસ્ત્રાર તેટલાતેટલા યેાજન ઉપર–ઉપર પ્રત્યેક, પૂર્ણચન્દ્રમાસમાન અવસ્થિત છે. તેથી અસંખ્યાત કોડા-કેડી જન ઉપર આકાશપ્રદેશમાં આનત અને પ્રાણત બરાબરી પર પ્રત્યેક અર્ધચન્દ્રાકાર છે. એ બને કપિ મળીને પૂર્ણ ચન્દ્રમાના આકારના થઈ જાય છે. તેથી અસંખ્યાત કેડા-કેડી જન ઉપર આરણ અને અચુત લોક પ્રત્યેક અધઃચન્દ્રાકાર છે. એ બને મળીને પણ પૂર્ણચન્દ્રાકાર જેવાં થઈ જાય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९३
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ सू.५ लोकवादिप्र० ।
द्वादशकल्पनिवासिनामिन्द्राणां नामानि यथा-सौधर्मकल्पस्य शक्रः १, ऐशानस्येशानः २, सनत्कुमारस्य सनत्कुमारः ३, माहेन्द्रस्य महेन्द्रः ४, ब्रह्मलोकस्य ब्रह्मेन्द्रः ५, लान्तकस्य-लन्तकः ६, महाशुक्रस्य महाशुक्रः ७, सहस्रारस्य सहखारः ८, आनत-माणतयोः कल्पयोः एक-एव प्राणतनामा सुरपतिः ९, आरणाच्युतयोरपि तथैवकोऽच्युतनामा देवराजोऽस्ति १० ।
___ एषु नव लोकांतिका:-सारस्वता१-ऽऽदित्य२-चह्नि३-वरुण४-गर्दतोय५तुषिता६-ऽव्याबाधा७-ऽऽग्नेय८-रिष्ट९-नामानः सन्ति। ब्रह्मलोके लोकान्तिका निवसन्ति । ईशानकोणे सारस्वताः१, पूर्वस्यामादित्याः२, आग्नेयकोणे वह्नयः३, दक्षिणस्यां वरुणाः४, नैऋत्ये गर्दतोयाः५, पश्चिमायां तुषिताः६, वायव्यकोणेअव्याबाधाः७, उत्तरस्याम् अग्गिच्चा (आग्नेयाः)८, मध्ये रिष्टाः ९ निवसन्ति ।
बारह कल्पवासी इन्द्रों के नाम इस प्रकार हैं-सौधर्म कल्प का शक १, ऐशान का ईशान २, सनत्कुमार का सनत्कुमार ३, माहेन्द्र का महेन्द्र ४, ब्रह्मलोकका ब्रह्मेन्द्र ५, लान्तक का लन्तक ६, महाशुक्र का महाशुक्र ७, सहस्रार का सदस्रार ८ और आनतप्राणत कल्पों का एक प्राणतनामक इन्द्र है ९ । आरण और अच्युत कल्पों का अच्युत नामक एक ही इन्द्र है १० ।
इन में नौ लोकान्तिक देव हैं-(१) सारस्वत, (२) आदित्य, (३) वह्नि, (४) वरुण, (५) गर्दतोय, (६) तुषित, (७) अव्याबाध, (८) आग्नेय और, (९) रिष्ट । ये लोकान्तिक देव ब्रह्मलोक में निवास करते हैं। ईशान कोण में सारस्वत, पूर्व में आदित्य, आग्नेय कोण में वह्नि, दक्षिण में वरुण, नैऋत्य में गर्दतोय, पश्चिम में तुषित, वायव्य में अव्याबाध, उत्तर में अग्गिच्या (आग्नेय) और मध्य में रिष्ट निवास करते हैं।
બાર કલ્પવાશી ઈન્દ્રોનાં નામો આ પ્રમાણે છે–સોધમકલ્પના શક (૧) અશાનના शान (२) सनभाना सनमार (3) भाई-द्रन भईन्द्र, (४) ब्रह्मान प्रोन्द्र, (५) सान्तन ards, (6) महाशुना भडाशु,(७) सारना सखा२ मने मानतપ્રાણુત કલ્પના એક પ્રાણત નામના ઈન્દ્ર છે, આરણ અને અગ્રુત કલ્પના અગ્રુત नामना मे धन्द्र छे. (१०) तेमा न न्ति व छ-(१) सारस्वत, (२) माहित्य, (3) पलिं, (४) १२, (५) गहताय, (६) तुषित, (७) २५व्यायाध, (८) माग्नेय, मन () રિષ. આ લોકાન્તિક દેવ બ્રહ્મકમાં નિવાસ કરે છે. ઈશાનકેશુમાં સારસ્વત, પૂર્વમાં આદિત્ય, આગ્નેયણમાં વક્રિ, દક્ષિણમાં વરુણ, નિત્યમાં ગર્દય પશ્ચિમમાં તુષિત,વાયવ્યમાં અવ્યાબાધ,ઉત્તરમાં અગ્નિશ્ચા(આગ્નેય)અને મધ્યમાંરિષ્ટ નિવાસ કરે છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९४
आचारागसूत्रे कल्पाताता:___ कल्पमतीताः-अतिक्रान्ताः कल्पातीताः। सौधर्मादिद्वादशकल्पबहिर्भूताः स्वामिसेवकाद्याचारवर्जिताः, स्वातन्त्र्यादहमिन्द्रनाम्ना प्रसिद्धाः, भद्रोदिनवग्रैवेयकविमान-विजयादिपञ्चानुत्तरविमानाधिवासिनो देवाः कल्पातीताः।
सौधर्मादिद्वादशकल्पतश्चोर्ध्वमसंख्यातयोजनकोटिकोटिपूपरि नवग्रैवेयकानि विमानान्युपर्युपरि सन्ति । पुरुषाकारलोकस्य ग्रीवास्थानीयतया विमानानि ग्रैवेयकान्युच्यन्ते । तद्वासिनो देवा अपि ग्रैवेयका उच्यन्ते । सर्वोपरितनग्रैवेयकविमानादूर्ध्वमसंख्यातयोजनकोटिकोटयुपरि पञ्चानुत्तरविमानानि सन्ति । तत्रैकं मध्यभागे, चतुर्दिक्षु चत्वारि । अनुत्तरविमानवासिनो देवा अनुत्तरा उच्यन्ते ।
कल्पातीतजो देव कल्प से परे हैं वे कल्पातीत कहलाते हैं, अर्थात् सौधर्म आदि कल्पों से बाहर, स्वामी, सेवक आदि मर्यादा से रहित-स्वतंत्र होने के कारण अहमिन्द्र नाम से प्रसिद्ध भद्र आदि नौ ग्रैवेयकों में तथा विजय आदि पांच अनुत्तर विमानों में निवास करने वाले देव कल्पातीत कहलाते हैं।
सौधर्म आदि बारह कल्पों से ऊपर असंख्यात कोडाकोडी योजन जाकर नौ प्रैवेयक विभान एक दूसरे के उपर अवस्थित हैं। पुरुषाकार लोक की ग्रीवा के स्थान पर जो विमान हैं, वे ग्रैवेयक विमान कहलाते हैं। सब से ऊपर के अवेयक विमान से ऊपर असंख्यात कोडाकोडी योजन जाकर पांच अनुत्तर विमान हैं। उन में से एक मध्य भाग में है और चार चारों दिशाओं में हैं । अनुत्तरविमानवासी देव अनुत्तर कहलाते हैं।
पातीतજે દેવ કલ્પથી બહાર છે તે કપાતીત કહેવાય છે. અર્થાત્ સૌધર્મ આદિ કલ્પથી બહાર સ્વામી-સેવક આદિ મર્યાદાથી રહિત, સ્વતંત્ર હોવાના કારણે અહમિન્દ્ર નામથી પ્રસિદ્ધ છે. ભદ્ર આદિ નવરૈવેયકમાં, તથા વિજય આદિ પાંચ અનુત્તર વિમાનમાં નિવાસ કરવા વાળા દેવ તે કલ્પાતીત કહેવાય છે.
સૌધર્મ આદિ બાર કપોથી ઉપર અસંખ્યાત કેડા-છેડી જન જઈને નવ યિક વિમાન એક બીજાની ઉપર અવસ્થિત છે. પુરૂષાકાર લેકની ગ્રીવા (ક) ના સ્થાન પર જે વિમાન છે. તે રૈવેયક વિમાન કહેવાય છે.
સૌથી ઉપરના રૈવેયક વિમાન ઉપર અસંખ્યાત કેડા–કેડી જન જઈને પાંચ અનુત્તર વિમાન છે. તેમાંથી એક મધ્ય ભાગમાં છે, ચાર ચારેય દિશાઓમાં છે. અનુત્તરવિમાનવાસી દેવ અનુત્તર કહેવાય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ मू.५ लोकवादिप्र० __ २९५ नवग्रैवेयकनामानि यथा - १ भद्र – २ सुभद्र - ३ सुजात - ४ सुमानस - ५ सुदर्शन-६ प्रियदर्शना-७ऽमोघ-८सुप्रतिभद्र-९यशोधराणि ।
पश्चानुत्तरविमानानि यथा-१ विजय-रवैजयन्त-३जयन्ता-४ऽपराजित५ सर्वार्थसिद्धाख्यानि । अविद्यमानमुत्तर-मुत्कृष्टं विमानादि येभ्यस्तान्यनुत्तराणि । तानि च विमानानि-अनुत्तरविमानानि।
तीर्थङ्करादीनां समवसरणादौ कल्पोपपन्नदेवा गमनागमनं कुर्वन्ति । कल्पातीतदेवास्तु स्वस्थानादन्यत्र न गच्छन्ति ।
प जीवनिकायभेद-संकलनम्। षड्जीवनिकायानां त्रिषष्टयत्तरपञ्चशतानि (५६३) भेदाः। तथाहिपृथिव्यप्तेजोवायुकायानां प्रत्येकं बादर-सूक्ष्म-भेदाद् द्वैविध्येऽष्टधा। तेषां
नौ ग्रैवेयकों के नाम-(१) भद्र, (२) सुभद्र, (३) सुजात, (४) सुमानस, (५) सुदर्शन, (६) प्रियदर्शन, (७) अमोघ, (८) सुप्रतिभद्र, और (९) यशोधर हैं।
पांच अनुत्तर विमान-(१) विजय, (२) वैजयन्त, (३) जयन्त, (४) अपराजित और (५) सर्वार्थसिद्ध । जिन से ऊपर अर्थात् उत्कृष्ट और कोई विमान नहीं वे अनुत्तर विमान कहलाते हैं । तीर्थंकर आदि के समवसरण आदि में कल्पोपपन्न देव गमनागमन करते हैं । कल्पातीत देव अपने स्थान से अन्य जगह नहीं जाते ।
__ षड्जीवनिकाय के भेदों का संकलनषटजीवनिकायों के कुल पांचसो त्रेसठ (५६३) भेद हैं। वे इस प्रकार हैंपृथिवी, अप्, तेज, और वायुकाय के बादर और सूक्ष्म के भेद से आठ भेद हुए ।
नववेयन। नाम- (१) मद्र, (२) सुभद्र, (3) सुनत, (४) सुभानस, (५) सुदर्शन, (६) प्रियदर्शन, (७) माध, (८) सुप्रतिम सने (6) य २ छ.
पांय अनुत्त२ विमान-(१) विन्य, (२) वैश्यन्त, (3) यन्त, (४) २५५२नित અને (૫) સર્વાર્થસિદ્ધ. જેનાથી ઉત્તર અર્થાત્ ઉત્કૃષ્ટ કેઈ વિમાન ન હોય તે અનુત્તર વિમાન કહેવાય છે. તીર્થકર આદિના સમવસરણ આદિમાં કપિપપન્ન દેવ ગમનાગમન કરે છે. કલ્પાતીત દેવ પિતાના સ્થાનથી અન્ય જગ્યાએ જતા નથી.
જીવનિકાયના ભેદોનો વેગ ષડૂજીવનિકાના કુલ પાંચસે ત્રેસઠ (૫૩) ભેદ છે. તે આ પ્રકારે છે– પૃથ્વી, અપૂ, તેજ અને વાયુકાય, તેના બાદર અને સૂફમના ભેદથી આઠ ભેદ થયા.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९६
आचाराङ्गसूत्रे
"
पर्याप्तापर्याप्तभेदाद् द्वैविध्ये षोडश (१६) भेदाः । वनस्पतिकायस्य सूक्ष्मसाधारण प्रत्येकभेदात् त्रैविध्यम् त्रिविधस्य वनस्पतिकायस्य पर्याप्तापर्याप्तभेदेन प्रत्येकं द्वैविध्येतस्य षड् भेदाः, इत्थं (२२) द्वाविंशतिर्भेदाः स्थावरपञ्चकस्यैकेन्द्रियजीवस्य भवन्ति ।
द्वीन्द्रिय-त्रीन्द्रिय- चतुरिन्द्रियाणां पर्याप्तापर्याप्तभेदेन प्रत्येकं द्वैविध्ये षड् भेदाः । सर्वसंकलनयाऽष्टाविंशति (२८) भेदाः ।
तिर्यक्पञ्चेन्द्रियाः- जलचर-स्थलचर- खेचरो - रः परिसर्पभुजपरिसर्प- मेदात्पञ्चविधाः । तेषां पञ्चानां संस्यसंज्ञिभेदेन द्वैविध्ये दश भेदाः । तेषां पर्याप्ताविंशति ( २० ) र्भेदाः विंशति ( २० )र्भेदाः ।
।
पूर्वोक्ताष्टाविंशतिसंकलनतोऽष्टचत्वारिंशद्
पर्याप्तभेदेन (४८) भेदास्तिरश्चाम् ।
इन आठों के पर्याप्त और अपर्याप्त के भेद से सोलह भेद होते हैं । वनस्पतिकाय - सूक्ष्म, साधारण और प्रत्येक के भेद से तीन प्रकार का है । इन तीनों के पर्याप्त और अपर्याप्त भेद करने से छह भेद हुए । इस प्रकार पांच एकेन्द्रिय स्थावर जीवों के बाईस (२२) भेद हैं ।
द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय और चतुरिन्द्रिय के पर्याप्त अपर्याप्त भेद से छह भेद । सबको जो देने पर अट्ठाईस (२८) भेद हुए ।
तिर्यञ्च पञ्चेन्द्रिय - जलचर, स्थलचर, खेचर, उरः परिसर्प और भुजपरिसर्प के भेद से पांच प्रकार के हैं। पांचों के संज्ञी, असंज्ञी के भेद से बुश हुए, इन के पर्याप्त, अपर्याप्त भेद करने से वीस (२०) भेद हुए । इन वीस में पूर्वोक्त अट्ठाईस और मिलाने से तिर्यश्वों के अड़तालीस (४८) भेद होते हैं ।
તે આઠના પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્તના ભેદથી સેાળ ભેદ થાય છે. વનસ્પતિકાય સૂક્ષ્મ, સાધારણુ અને પ્રત્યેકના ભેદથી ત્રણ પ્રકારના છે. એ ત્રણેના પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત ભેદ કરવાથી છ ભેદ થયા. આ પ્રમાણે પાંચ એકેન્દ્રિય સ્થાવર જીવાના ખાવીસ ભેદ છે.
એઇન્દ્રિય, ત્રણ–ઇન્દ્રિય અને ચૌઇન્દ્રિયના પર્યાપ્ત અપર્યાપ્તના ભેદથી છ ભેદ થયા તે સર્વને એક કરવાથી અઠાવીસ (૨૮) ભેદ થયા.
તિય ચ ૫'ચેન્દ્રિય-જલચર, સ્થલચર, ખેચર, ઉર:પરિસર્પ અને જપરિસપના ભેદથી પાંચ પ્રકારના છે. તે પાંચના સ'ની અને અસસીના ભેદથી દસ થયા, તેના પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત ભેદ કરવાથી વીશ (૨૦) ભેદ થયા, તે વીસમાં પૂર્વોક્ત અઠાવીસ મેળવવાથી તિય ચાના અડતાલીસ (૪૮) ભેદ થાય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि टीका अध्य.१ उ.१ सू.५ लोकवादिम० २९७
रत्नप्रभादयः सप्त नरकभूमयः। तत्र भवा नारकाः सप्तविधाः, तेषां पर्याप्तापर्याप्तभेदेन द्वैविध्ये चतुर्दश भेदाः
मनुष्याणां त्र्युत्तरशतत्रयं (३०३) भेदाः पूर्वमेव तत्मकरणे सुस्पष्टं कथिताः।
देवानामष्टनवत्युत्तरशत (१९८) भेदाः। तत्र भवनपतीनां दश भेदाः असुरकुमारादयः। परमाधार्मिकाः पञ्चदश। एवं (२५)पञ्चविंशतिर्भेदाः । व्यन्तराणां षविंशतिर्भेदाः। तत्र पिशाचादयः षोडश, अन्नज़ंम्भकादयो दश (२६)। ज्योतिष्कानां दश भेदाः । तत्र चन्द्रादयः पञ्च । तेषां पञ्चानां चर-स्थिरभेदेन द्वैविध्ये दश भेदाः (१०) सन्ति । वैमानिकानामष्टत्रिंशद् भेदाः। तत्र सुधर्मादयो द्वादश, सारस्वतादयो नव, किल्विषिकास्त्रयः, ग्रैवेयकाः-भद्रादयो
रत्नप्रभा आदि सात नरकभूमियों में सात प्रकार के नारकी हैं। उनके पर्याप्त, अपर्याप्त भेद करने से चौदह भेद होते हैं।
मनुष्यों के तीनसौ तीन (३०३) भेद पहले स्पष्ट कहे जा चुके हैं।
देवों के एकसौ अट्रानवे (१९८) भेद हैं। वे इस प्रकार-भवनपतियों के असुरकुमार आदि दस, परमाधार्मिक पन्द्रह, सब पच्चीस (२५) भेद हुए। व्यन्तरों के छव्वीस भेद हैं-सोलह पिशाच आदि और दस अन्नज़ंभक आदि (२६)। चन्द्रमा आदि पांच के चर और अचर भेद होने से ज्योतिष्क देवों के दश (१०) भेद हैं। वैमानिकों के अडतीस भेद हैं-सुधर्म आदि बारह, सारस्वत आदि नौ, किल्विषिक आदि तीन, भद्र आदि प्रैवेयक नौ, विजय आदि पांच अनुत्तर विमान (३८)। इन सब का योग करने से
રત્નપ્રભા આદિ સાત નરકભૂમિઓમાં સાત પ્રકારના નારકી છે. તેના પર્યાપ્ત અને અપ્ત ભેદ કરવાથી ચૌદ ભેદ થાય છે.
મનુષ્યના ત્રણત્રણ (૩૦૩) ભેદ પ્રથમ સ્પષ્ટ કહી ચૂક્યા છીએ. દેના એક અઠણું (૧૯૮) ભેદ છે. ભવનપતિના અસુરકુમાર આદિ દસ, પરમાધામી પંદર, સર્વ પચીસ ભેદ થયા. વ્યક્તિના છવીસ ભેદ છે–સેળ પિશાચ આદિ, અને દસ અન્નજ ભકઆદિ. ચંદ્રમા આદિ પાંચના ચર અને અચર ભેદ હોવાથી તિષ્ક દેના દશ (૧૦) ભેદ છે. વૈમાનિક દેના આડત્રીસ(૩૮) ભેદ છે–સુધર્મ આદિ બાર, સારસ્વત આદિ નવ કિવિષિક આદિ ત્રણ, ભદ્ર આદિ ગ્રેવેક નવ, વિજય આદિ પાંચ અનુત્તર વિમાન, આ સર્વને એક प्र. आ.-३८
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९८
आचाराङ्गसूत्रे नव, विजयादयः पञ्चानुत्तरविमानाः (३८)। सर्वेषां संकलनेन (९९) नवनवतिर्भेदाः । तेषां पर्याप्तापर्याप्तभेदेन द्वैविध्ये सत्यष्टनवत्युत्तरशतं (१९८) भेदाः देवानां भवन्ति । इत्थं सकलभेदसंकलनया षड्जीवनिकायानां त्रिषष्टयुत्तरपञ्चशतानि (५६३) भेदाः सन्ति ।
जीवानां संख्याजीया अनन्ताः सन्ति । तथाहि(१) संझिनो मनुष्याः संख्याताः। (२) असंझिनो मनुष्या असंख्याताः (३) नारकिणोऽप्यसंख्याताः। (४) देवाः संख्याताः। (५) तिर्यश्चः पञ्चेन्द्रिया असंख्याताः। (६) द्वीन्द्रिया असंख्याताः। (७) त्रीन्द्रिया असंख्याताः। (८) चतुरिन्द्रिया असंख्याताः। निन्यानवे (९९) भेद होते हैं, और इन के पर्याप्त अपर्याप्त के भेद से एकसौ अट्ठानवे (१९८) भेद देवों के हैं। इस प्रकार सब भेदों का जोड करने से पांचसौ त्रेसठ (५६३) षड्जीवनिकाय के भेद होते हैं।
जीवों की संख्याजीव अनन्त हैं। वे इस प्रकार(१) संज्ञी मनुष्य संख्यात ।
(२) असंज्ञी मनुष्य असंख्यात । (२) नारकी असंख्यात ।
(४) देव असंख्यात । (५) तिर्यश्च पञ्चेन्द्रिय असंख्यात । (६) द्वीन्द्रिय असंख्यात । (७) त्रीन्द्रिय असंख्यात ।
(८) चतुरिन्द्रिय असंख्यात । કરવાથી નવાણું (૯) ભેદ થાય છે. અને તેના પર્યાપ્ત અપપ્ત ભેદ કરવાથી એક અઠાણું (૧૮) ભેદ દેવાના છે. આ પ્રમાણે ઉપર કહેલા સર્વ ભેદેને એકઠા કરવાથી પાંચસે ત્રેસઠ (૫૬૩) જીવનિકાયના ભેદ થાય છે.
योनी सध्या
જીવ અનન્ત છે, તે આ પ્રકારે છે – (१) संशी मनुष्य संन्यात छे. (२) मसजी मनुष्य असभ्यात छे. (७) नासी मध्यात छ.
(४) ३५ असभ्यात छ. (५) तिय य ययन्द्रिय अध्यात छ. (6) विन्द्रिय मसभ्यात छ. (७) श्रीन्द्रिय मसध्यात छे.
(८) यतशिन्द्रय मम ज्यात 2.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ २.५ कर्मवादिप्र० (९) पृथिवीकाया असंख्याताः। (१०) अप्काया असंख्याताः। (११) तेजस्काया असंख्याताः। (१२) वायुकाया असंख्याताः। १३) प्रत्येक-वनस्पतिकाया असंख्याताः। (१४) तद पेक्षया सिद्धजीवा अनन्ताः। (१५) तेभ्योऽपि कन्दमूलादिरूपा (१६) सूक्ष्मनिगोदजीवाः बादरनिगोदजीवा अनन्तगुणाः। सर्वतोऽनन्तगुणाः ।
कर्मवादिप्रकरणम्यः पुनरेवं षड्जीवनिकायस्वरूपनिरूपणपरः स एव लोकवादी वस्तुतः कर्मवादीत्याह-'कर्मवादी' इति । कर्म-ज्ञानावरणीयादि, तद् वदितुं शीलमस्येति कर्मवादी-कर्मस्वरूपकथनशीलः । षड्जीवनिकायतत्त्वज्ञः खलु लोकवादी ज्ञाना. (९) पृथ्वीकाय असंख्यात ।
(१०) अप्काय असंख्यात । (११) तेजस्काय असंख्यात ।
(१२) वायुकाय असंख्यात । (१३) प्रत्येकवनस्पतिकाय असंख्यात । (१४) इस से सिद्ध जीव अनन्त । (१५) बादरनिगोदजीव कन्दमूल आदि सिद्धों से (१६) सूक्ष्म निगोदजीव सब से भी अनन्तगुणा ।
अनन्त गुणा ।
कर्मवादिप्रकरणजो इस प्रकार षड्जीवनिकाय का स्वरूप निरूपण करने वाला है, वही लोकवादी वास्तव में कर्तवादी है। ज्ञानावरण आदि कर्मों का कथन करना जिस का स्वभाव हो, वह कर्मवादी है। षड्जीवनिकाय का तत्त्व समझने वाला लोकवादी ज्ञानावरण (e) पृथ्वीय सभ्यात छ. (१०) म५४ाय मसभ्यात छे. (११) ४२४॥य २१सभ्यात छ. (१२) पायुय २१सयात छ.. (१३) प्रत्ये वनस्पतिय मन्यात छ. (१४) तेनाथी सिद्धल अनन्त छ. (૧૫) બાદર નિગદ જીવ કન્દમૂળ આદિ (૧૬) સૂક્ષ્મ નિગેદ જીવ સૌથી સિદ્ધોથી પણ અનન્ત છે.
અનન્તગણુ છે.
भवाहीજે આ પ્રમાણે ષડૂછવનિકાયના સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરવાવાળા છે તે લોકવાદી વાસ્તવિક રીતે કર્મવાદી છે. જ્ઞાનાવરણ આદિ કર્મોનું કથન કરવું તે જેને સ્વભાવ હોય, તે કર્મવાદી છે. ષડજીનિકાયના તત્વને સમજવાવાળા લકવાદી જ્ઞાનાવરણ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे वरणीयाधष्टविधकर्मैव नरकादिचतुर्गतिभ्रमणकारणतया विजानाति । ज्ञानावरणीयादिकर्मबन्धादेव हि जीवाश्चतुर्विधासु गतिषु परिभ्रमन्तः सम्यग्ज्ञानचारित्रमाप्तिमन्तरेण संसारदावाग्निपतितमात्मानं समुद्धर्तुं न प्रभवन्ति । एवं कर्मबन्धवेदी भव्यः कर्मवादी बोद्धव्य इत्यर्थः।
(१) कर्मस्वरूपम्अत्र कर्मप्रसङ्गेन तत्स्वरूपं निरूप्यते
जीवेन मिथ्यात्वादिहेतुभिः क्रियते यत् , ततू कर्म । यथा तप्तायोगोलकः सलिले निक्षिप्तः सन् सर्वतः सलिलमाकर्षति तथाऽनादिमिथ्यात्वाआदि आठ कर्मों को ही नरक आदि चार गतियों में भ्रमण का कारण जानता है । ज्ञानावरणीय आदि कर्मों के बन्ध के कारण ही जीव चार गतियों में परिभ्रमण करते हुए सम्याज्ञान और चारित्र की प्राप्ति के विना संसाररूपी दावानल में पडे हुए आत्मा का उद्धार करने में समर्थ नहीं होते । इस प्रकार कर्मबन्ध के वेत्ता (जाननेवाले) भव्यजीव कर्मवादी कहलाते हैं।
(१) कर्मका स्वरूपकर्म का प्रसङ्ग होने से उसके स्वरूप का निरूपण करते है :
जीव के द्वारा मिथ्यात्व आदि कारणों से जो कियाजाय वह कर्म है। जैसेतपा हुआ लोहे का गोला जल में डाल दिया जाय तो वह सभी तरफ से जल को खींचता है, उसी प्रकार अनादिकालीन मिथ्यात्व आदि कारणों से आत्मा निरन्तर આદિઆઠ કર્મોનેજ નરક આદિચાર ગતિઓમાં ભ્રમણનું કારણ જાણે છે. જ્ઞાનાવરણીય આદિ કર્મોના બંધના કારણથીજ જીવ ચાર ગતિઓમાં પરિભ્રમણ કરતે થકે સમ્યજ્ઞાન અને ચારિત્રની પ્રાપ્તિ વિના સંસારરૂપી દાવાનલમાં પડેલા આત્માને ઉદ્ધાર કરવામાં સમર્થ થતું નથી. આ પ્રકારે કર્મબંધને જાણનાર ભવ્યજીવ કર્મવાદી કહેવાય છે.
(१) भनु २१०५કમને પ્રસંગ હોવાથી તેના સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરે છે –
જીવદ્વારા મિથ્યાત્વઆદિ કારણોથી જે કરવામાં આવે તે કર્મ છે. જેવી રીતે અનિથી તપાવેલે લેઢાને ગળે પાણીમાં નાખવામાં આવે તે તે ચારેય તરફથી પાણીને ખેંચે છે, તે પ્રમાણે અનાદિકાલીન મિથ્યાત્વ આદિ કારણેથી આત્મા
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ सू.५. कर्मवादिप्र० ३०१ दिहेतुभिर्निरन्तरमयमात्मा रागद्वेषपरिणत्या स्वस्मिन् सकलपदेशेषु कर्मवर्गणारूपं पुद्गलं समाकर्षन् क्षीरनीरन्यायेन तादात्म्यसमापन्नं करोति तदेव कर्मोच्यते ।
(२) कर्मणः सिद्धिःआत्मत्वधर्मेण सर्वेषामात्मनामेकरूपत्वेऽपि देवनारकमनुष्यतिर्यगादि. रूपं सुखि-दुःखि-सधन-निर्धन-सुरूप-कुरूप-सबला-ऽबल-नीरोग-सरोगादिरूपं वा यद् वैचित्र्यं तन्न निर्हेतुकं भवितुमर्हति, सदा भवाऽभावदोषप्रसंगात् । निर्हेतुकत्वे देवनारकादिभवः शाश्वतिकः स्यात् , तथा देवनारकादिभवा रागद्वेषरूप परिणामों से अपने समस्त आत्मप्रदेशों में कर्मवर्गणा के पुद्गलों को खींचता है और क्षीर-नीर की तरह तद्रूप बना लेता है उन्हीं को कर्म कहते हैं ।
(२) कर्मकी सिद्धिसब आत्माओं में आत्मत्व समान होने पर भी कोई देव है, कोई नारक कोई मनुष्य है, कोई तिर्यश्च, कोई सुखी है, कोई दुःखी, कोई सधन, कोई निर्धन, कोई सुरूप, कोई कुरूप, कोई सबल, कोई निर्बल, कोई रोगी है, कोई नीरोगी है, यह सब विचित्रता निष्कारण नहीं हो सकती, अगर इसका कोई कारण न होता तो या तो यह विचित्रता होती ही नहीं, अगर होती भी तो सदैव के लिए होती। निष्कारण ही देवगति या नरकगति होती तो वह नित्य होती । तथा देव नरक आदि भवका
નિરંતર રાગદ્વેષરૂપે પરિણામેથી પિતાના સમસ્ત આત્મપ્રદેશમાં કર્મવર્ગણાના પુદુગલેને ખેંચે છે, અને ક્ષીર-નીર પ્રમાણે તદુપ બનાવી લે છે, તેને કર્મ કહે છે.
(२) भनी सिद्धि
સર્વ આત્માઓમાં આત્મત્વ સમાન હોવા છતાંય પણ કેઈ દેવ છે, કેઈ નારકી કેઈ મનુષ્ય છે; કેઈ તિર્યંચ, કેઈ સુખી છે, કે દુઃખી છે. કેઈ ધનવાન છે, કોઈ નિધન છે; કેઈ સ્વરૂપવાન છે, કેઈ કુરૂપ છે, કેઈ સબલ છે, કેઈ નિર્બલ છે. કઈ રિગી છે, કેઈ નિગી છે. આ સર્વ વિચિત્રતા કેઈ કારણ વિના હોઈ શકે નહીં. તેનું કેઈ કારણ ન હોય તે આવી વિચિત્રતા પણ હેય નહી. અને હોય તે પછી તે હમેશાં માટે રહી શક્ત. કોઈ પણ કારણ વિના દેવગતિ અથવા નરકગતિ હોય તે તે નિત્ય હોય, તથા દેવ અને નારક આદિ ભવને અભાવ પણ નિત્ય હેત. એ પ્રમાણે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०२
आचारागसूत्रे भावोऽपि शाश्वतिकः स्यात् , एवं यः सुखी, तस्य सर्वदा सुखमेव स्यात् , यश्च दुःखी, तस्य सर्वदा दुःखमेव स्यात्-सर्वदा सुखाभावस्तस्य स्यात् ।
अत एव-"नित्यं सत्त्वं वा हेतोरन्यानपेक्षणात्" इत्याहुः। सहेतुकत्वस्वीकारे च य एवास्य हेतुः स एवास्माकं कर्मेति । उक्तश्च
" आत्मत्वेन विशिष्टस्य, वैचित्र्यं तस्य यद्वशात् ।
नरादिरूपं तच्चित्रमदृष्टं कर्मसंज्ञितम् " ॥१॥ अभाव ही शाश्वतिक होता । इसी प्रकार जो सुखी है वह सदा के लिए सुखी होता । जो दुःखी है उसे सदैव दुःख ही होता-उस के लिए सदैव सुख का अभाव होता । इसी लिए कहा गया है कि- “जो वस्तु किसी कारणकी अपेक्षा नहीं रखती वह, या तो आकाश की भाति सदैव विद्यमान रहती अथवा खरविषाण की तरह कदापि नहीं होती।" अगर इस विचित्रता का जो कारण है उसी कारण को हम कर्म कहते हैं। कहा भी है
" आत्मत्व की समानता होने पर भी जिस कारण से मनुष्यादिरूप विचित्रता होती है वही अदृष्ट है। उसी को कर्म कहते हैं, वह नाना प्रकार का है ॥ १॥" જે સુખી છે તે હંમેશાં માટે સુખીજ હેત. અને જે દુઃખી છે તે હમેશાં દુઃખીજ રહેત, તેને હંમેશા માટે સુખને અભાવ રહેત. એ કારણથી કહ્યું છે કે –“જે વસ્તુ કેઈ કારણની અપેક્ષા રાખતી નથી તે આકાશ પ્રમાણે સદૈવ વિદ્યમાન રહે છે, અથવા ખર-વિષાણ (ગધેડાના શિંગડા)ની પ્રમાણે કદાપિ હેય નહીં” અગર આ વિચિત્રતાનુ કેઈ કારણ માનવામાં આવે છે તે કારણને અમે કર્મ કહીએ છીએ, કહ્યું છે
"मात्मत्व-(मात्माया)नी समानता डापा छतi Y२ ॥२थी भनुष्या. દિપ વિચિત્રતા હોય છેદેખાય છે. તે અદેણ છે. તેને કર્મ કહે છે. અને તે નાના
॥२॥ छ-मर्थात् प्रारना छ." ॥१॥
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ सू.५. कर्मवादिम० ।
३०३ एतत् कर्म पुद्गलस्वरूपं, नामूर्तमस्ति, अमूर्तत्वे हि कर्मणः सकाशादात्मनामनुग्रहोपघातासंभवात् , गगनादियत् । उक्तश्च"तुल्यप्रतापोधमसाहसाना,
केचिल्लभन्ते निजकार्यसिद्धिम् । परे न तां मित्र ! निगधतां मे,
कर्मास्ति हित्वा यदि कोऽपि हेतुः १ ॥१॥" अपरश्व
"निबध्य मासाभव गर्भमध्ये,
. बहुप्रकारैः कललादिभावैः । उद्वर्त्य निष्काशयते सवित्र्याः,
को गर्भतः कर्म विहाय पूर्वम् " इति । यह कर्म, पुद्गलस्वरूप है, अमूर्त नहीं। अगर कर्म अमूर्त माना जाय तो उस से आत्मा का अनुग्रह और उपघात होना असंभव है, जैसे आकाश से नहीं होता। कहा भी है :
“समान प्रताप, उद्यम और साहस वालों में से कोई कोई अपना कार्य सिद्ध करलेते हैं और दूसरे नहीं करपाते । मित्र ! कर्म के सिवाय इस का और कोई कारण हो तो कहो ? अर्थात् कर्म ही इस का एकमात्र कारण है" ॥१॥ और भी कहा है :
"गर्भ में नौ महीने तक कलल आदि अनेक रूपों में बढाकर माता के गर्भ से पूर्वकर्म के सिवाय और कोन बाहर निकालता है ? " ॥ १॥
એ કમ, પુદ્ગલસ્વરૂપ છે, અમૂર્ત નથી. અથવા કર્મને અમૂર્ત માનવામાં આવે તે તેનાથી આત્માને અનુગ્રહ અને ઉપઘાત થ અસંભવ છે, જેમ આકાશથી थत नथी. यु ५० छ
સમાન પરાક્રમ, ઉદ્યમ, અને સાહસવાળી વ્યક્તિઓમાં કઈ-કઈ પોતાનું કાર્ય સિદ્ધ કરી લે છે અને કોઈ કઈ નથી કરી શકતી. મિત્ર! આ બાબતમાં કર્મ વિના બીજું કઈ કારણ હોય તે કહો? અર્થાત્ કર્મજ એનું એક માત્ર કારણ છે.” ૧૫
मी ५१ युछ-" मा न भास सुधी ४सस (गमन प्रथम स्व३५) આદિ અનેક રૂપમાં વૃદ્ધિ પામીને માતાના ગર્ભમાંથી પૂર્વકર્મ સિવાય બીજું કેણ महार द छ?" ॥१॥
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०४
आचाराङ्गसूत्रे ननु यथा कर्म विनाऽपि विचित्रा अभ्रादिविकारा दृश्यन्ते तथा संसारिणां सुखदुःखादिभावेन वैचित्र्यं यदि विनाऽपि कर्म भवेत् , तर्हि का हानिः ? इति चेत् , उच्यते___अभ्रविकारा गन्धर्वनगरशक्रधनुरादयो गृहमाकारवृक्षरक्तनीलपीतादिभावेन वैचित्र्यं विभ्रति तत्र विस्रसापरिणतेन्द्रधनुरादिपुद्गलपरिणामवैचित्र्यं दृश्यते, तदपेक्षया विशिष्टं परिणामवैचित्र्यं प्रायेण चित्रन्यस्तानां चित्रकरादिशिल्पपरिगृहीतानां लेप्यकाष्ठकर्मानुगतपुद्गलानामुपलभ्यते, तर्हि जीवपरिगृहीतानामान्तरकर्मपुद्गलानां सुखदुःखादिनानारूपतया कथं न विशिष्टतरं परिणामवैचित्र्यं संभवेत् ।
शङ्का-जैसे कर्म के विना भी भाति-भांतिके मेघ आदि के विकार देखे जाते हैं, उसी प्रकार कर्म के अभाव में भी संसारी जीवों में सुख-दुःख आदि की विचित्रता हो तो क्या हानि है ?।
समाधान-मेघविकार-गन्धर्वनगर, इन्द्रधनुष आदि, गृह, प्राकार, वृक्ष, रक्त, नील, पीत, आदि रूप में विचित्रता धारण करते हैं वहाँ स्वभाव से परिणत इन्द्रधनुष आदि, पुद्गल के परिणामों की विचित्रता देखी जाती है, लेकिन चित्रकार आदि किसी शिल्पी के द्वारा गृहीत चित्र में अङ्कित, लेप्य काष्ठ आदि पुद्गलों में उस से भी अधिक विशिष्टता दिखाई देती है तो फिर जीवद्वारा ग्रहण किये हुए आन्तरिक कर्मपुद्गलों की सुख-दुःख आदि नाना रूपों में परिणमन की विशिष्टतर विचित्रता क्यों न होगी।
શંકા-જેવી રીતે કર્મ વિના પણ ભાત-ભાતના મેઘ આદિના વિકારો જોવામાં આવે છે, તે પ્રમાણે કર્મના અભાવમાં પણ સંસારી જીવોમાં સુખ-દુઃખ આદિની વિચિત્રતા હોય છે. એમ માનવામાં શું હાનિ છે ?
સમાધાન–મેઘવિકાર–ગંધર્વનગર, ઈન્દ્રધનુષ આદિ, ગૃહ, પ્રાકાર, વૃક્ષ, રક્ત નીલ, પીત આદિ રૂપમાં વિચિત્રતા ધારણ કરે છે. ત્યાં સ્વભાવથી પરિણત ઈન્દ્રધનુષ આદિ પુદ્ગલના પરિણામોની વિચિત્રતા જોવામાં આવે છે. પરંતુ ચિત્રકાર આદિ કઈ શિલ્પીદ્વારા ગૃહીત ચિત્રમાં અંકિત, લેપ્ય, કાષ્ઠ આદિ પુગલો માં તેનાથી પણ અધિક વિશિષ્ટતા જોવામાં આવે છે તે પછી જીવ દ્વારા ગ્રહણ કરેલા આન્તરિક કમપુદ્ગલની સુખ-દુખ આદિ નાના (જૂદા-જૂદા) રૂપમાં પરિણમનની વિશિષ્ટતર વિચિત્રતા કેમ ન હોય?
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य. १ उ. १ सू. ५. कर्मवादिप्र०
३०५
ननु अभ्रादिवत् कर्मपुङ्गलानां विचित्र परिणतिस्वीकारे बाह्यमिदं शरीरमेव सुखदुःखादिनानारूपतया विचित्रपरिणामं करोतीत्येव मन्यतां, किं पुनस्तद्वैचित्र्यहेतुभूतस्य कर्मणः परिकल्पनया स्वभावात एव सर्वस्यापि पुलपरिणाम - वैचित्र्यस्य सिद्धत्वादिति चेत्, अवधेहि
3
अभ्रादेखि शरीरस्य सुखदुःखादिविचित्र परिणामाङ्गीकारे यदि परितोषमेष, तर्हि कर्मापि ननु तनुरेव, सेयं कर्मतनुस्तनुते विचित्र परिणाममित्यवेहि । जीवेन सहातिसंश्लिष्टत्वादतीन्द्रियत्वाच्चाभ्यन्तरं सूक्ष्मं च कार्मणं शरीरम्, औदारिकं तु बाह्यं स्थूलमित्येतावानेव द्वयोः शरीरयोविंशेषो दृश्यते ।
शंका- अ - मेघ आदि के समान कर्मपुद्गलों का विचित्र परिणमन स्वीकार करते हो तो यह क्यों नहीं मान लेते कि बाह्य शरीर ही सुख - दुःख आदि नाना रूपों में विचित्र परिणमन करता है, कर्म को इस विचित्रता का कारण मानने से क्या लाभ है ?, पुगलों की सारी विचित्रता स्वभाव से ही सिद्ध है ।
समाधान-अभ्र आदि के समान शरीर का ही सुख-दुःख आदि विचित्र परिणमन अङ्गीकार करने में आप को सन्तोष मिलता है तो कर्म भी तो शरीर ही है, और वही कर्मशरीर विचित्र परिणमन करता है, ऐसा समझ लीजिए । जीव के साथ घनिष्ठ सम्बन्ध होने के कारण और अतीन्द्रिय होने के कारण कर्मशरीर आभ्यन्तर और सूक्ष्म कहलाता है, तथा औदारिक शरीर बाह्य और स्थूल है । बस इतना ही दानों शरीरों में अन्तर है ।
શ`કા–અભ્ર (મેધ) આદિના સમાન કમ પુદ્ગલાનું વિચિત્ર પરિણમન સ્વીકાર કરી છે તેા પછી, બાહ્ય શરીર જ સુખ-દુઃખ આદિ નાના રૂપમાં વિચિત્ર પરિણમન કરે છે” એમ શા માટે માનતા નથી ? કમને એ વિચિત્રતાનું કારણ માનવાથી શું લાભ છે ?, પુદ્ગલેાની પરિણમનની તમામ વિચિત્રતા સ્વભાવથીજ સિદ્ધ છે.
સમાધાન–મેઘ આદિના સમાન શરીરનું પણ સુખ દુઃખ આદિ વિચિત્ર પરિણમન અ'ગીકાર કરવામાં આપને સંતેષ મળે છે તેા કમ તે શરીરજ છે, અને તે કમ–શરીર વિચિત્ર પરિણમન કરે છે, એ પ્રમાણે સમજી લ્યા. જીવની સાથે ઘનિષ્ઠ સંબંધ હોવાના કારણે અને અતીન્દ્રિય હાવાના કારણે કમ-શરીર આભ્યંતર અને સુક્ષ્મ કહેવાય છે, તથા ઔદ્યારિક શરીર ખાદ્ય અને સ્થૂલ છે. એટલું જ એ બે શરીરામાં અન્તર છે.
प्र. आ.-३९
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे
ननु बाह्यशरीरस्य स्थूलत्वात् प्रत्यक्षदृष्टत्वाचाभ्रादिसादृश्येन बाह्यशरीरस्यैव सुखदुःखादिविचित्रपरिणामोऽस्तु किं पुनरप्रत्यक्षभूतस्य कर्मरूपातीन्द्रियशरीरस्य कल्पनेन, कार्मणशरीरानङ्गीकारे यदि कोऽपि दोष आपतति, ततोऽर्थापत्तेरेव कर्मवैचित्र्यमङ्गीकरिष्यामः ? इनि । अत्रोच्यते
मरणसमये प्रत्यक्षदृष्टबाह्यस्थूलशरीराद् विमुक्तस्य जीवस्य भवान्तरीयबाह्यस्थूलशरीरग्रहणे कारणभृतं सूक्ष्म कार्मणशरीरं विनाऽग्रिमदेहग्रहणाभावरूपो दोषः समापद्यते, ततश्च देहान्तरग्रहणानुपपत्तेर्मरणानन्तरं सर्वस्यापि जीवस्य शरीराभावात् संसारोच्छेदः स्यात् । न च दृश्यते संसारसमुच्छेदः ।
शङ्का-बाह्य शरीर स्थूल है और प्रत्यक्ष दिखाई देता है, अत एव बाह्य शरीर के साथ ही अभ्र आदि की समानता है, ऐसी स्थिति में बाह्य शरीर का ही सुख दुःख आदिरूप परिणमन मानना चाहिए । कभी प्रत्यक्ष दिखाई न देने वाले कर्मरूप अतीन्द्रिय शरीर की कल्पना करने का कष्ट क्यों उठाते हैं ? हाँ !, कर्मणशरीर को स्वीकार न करने से अगर कोई दोष आया तो फिर अर्थापत्ति प्रमाण से ही कर्म की विचित्रता स्वीकार कर लेंगे ।
समाधान-मृत्यु के समय प्रत्यक्ष दीखने वाले बाह्य स्थूल शरीर को ग्रहण करने का कारणभूत सूक्ष्म शरीर न हो तो जीव आगामी शरीर को ग्रहण ही नहीं कर सकेगा। सूक्ष्म शरीर न मानने से यह दोष आता है । जीव अगर अगले शरीर को ग्रहण न करे तो मृत्यु के पश्चात् अशरीर होने के कारण सभी जीव मुक्त हो जाएँगे, और
શંકા-બાહ્ય શરીર સ્કૂલ છે અને પ્રત્યક્ષ દેખાય છે, એ કારણથી બાહ્ય શરીરની સાથેજ મેઘ આદિની સમાનતા છે એવી સ્થિતિમાં બાહ્ય શરીરનું જ સુખ-દુઃખ આદિ રૂપ પરિણમન માની લેવું જોઈએ. કેઈ વખત પ્રત્યક્ષ નહિ દેખાતા એવા કર્મરૂપ અતીન્દ્રિય શરીરની કલ્પના કરવાનું કષ્ટ શા માટે ઉઠાવે છે ? હા ! કામણ શરીરને સ્વીકાર નહિ કરવાથી જે કઈ દેષ આવશે તે પછી અર્થપત્તિ પ્રમાણથી જ કર્મની વિચિત્રતા સ્વીકારી લઈશું.
સમાધાન-મૃત્યુના સમયે પ્રત્યક્ષ દેખાતાં બાહ્ય સ્થૂલ શરીરથી જીવ અલગ થઈ જાય છે. આગલા ભવમાં બાહ્ય સ્થૂલ શરીરને ગ્રહણ કરવાના કારણભૂત સૂમ શરીર નહિ હોય તે જીવ આગામી શરીરને ગ્રહણજ કરી શકશે નહિ. સૂફમ શરીર નહિ માનવાથી આ દોષ આવે છે. જીવ જે મૃત્યુ પછી બીજાં શરીરને ગ્રહણ ન કરે તે મૃત્યુ પછી અશરીર હોવાને કારણે સર્વ જી મુક્ત થઇ જશે અને સંસાર બંધ થઈ જશે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ मू.५. कर्मवादिष०
३०७ शरीरान्तरग्रहणं च निष्कारणं न संभवति । तस्मात् । स्थूलशरीकारणभूतं सूक्ष्मकार्मणशरीरमस्तीत्यवश्यमङ्गीकर्तव्यम् ।
ननु कर्मरहितः शुद्धजीवो नानाविधशरीरादीनां कर्ताऽस्तु, तथेश्वरः, स्वभावो यदृच्छा वा विविधशरीरादिकं करोतीत्येव मन्यते, किं कर्मकल्पनेन ? अत्रोच्यते
अयं जीवेश्वरादिरकर्मा न शरीरसुखदुःखादीनां कर्ता, उपकरणाभावात् , दण्डाद्युपकरणरहितकुम्भकारवत् । कर्म विनाऽन्यदुपकरणं शरीराधारम्भकं जीवेश्वरादीनां न संभवति, गर्भाद्यवस्थास्वन्योपकरणासंभवात् , कर्म विना शुक्रशोणितादिग्रहणस्याप्यनुपपत्ते ।। संसार मिट जायगा, मगर संसार का मिटना दिखाई नहीं देता, और विना कारण के शरीर का ग्रहण नहीं हो सकता, अत एव स्थूल शरीर का कारण सूक्ष्म कार्मणशरीर का अस्तित्व अङ्गीकार करना चाहिए।
शंका-कमरहित शुद्ध जीव को नाना प्रकार के शरीरों का कर्ता मान लिया जाय, या ईश्वर; स्वभाव अथवा यदृच्छा को कर्ता स्वीकार कर लिया जाय, कर्म की कल्पना से क्या लाभ है ।
समाधान-कर्मरहित जीव या ईश्वर आदि, शरीर, सुख-दुःख आदि का कर्ता नहीं है, क्यों कि उसके पास उपकरण नहीं हैं, दण्ड आदि उपकरणों से रहित कुंभार के समान । कर्म के सिवाय, शरीर आदि रचने में ईश्वर आदि को और कोई भी उपकरण नहीं हो सकता । कर्म के अतिरिक्त और कोई उपकरण न होने के कारण गर्भ आदि अवस्थाओ में शुक्र शोणित आदिका ग्रहण भी नहीं हो सकता। પરતુ સંસાર બંધ થયે તેવું જોવામાં આવતું નથી. અને કારણ વિના શરીરનું ગ્રહણ હોઈ શકે નહીં એ કારણથી સ્થૂલ શરીરનું કારણ સૂક્ષ્મ-કાશ્મણ શરીરના અસ્તિત્વને અંગીકાર કરવો જોઈએ,
શંકા-કમરહિત શુદ્ધ જીવને નાના પ્રકારના શરીરેના કર્તા માની લઈએ, અથવા ઈશ્વર સ્વભાવ યા યચ્છાને કર્તા માની લઈએ તે પછી કર્મની કલ્પના કરવાથી શું લાભ?
समाधान-भडित १२५वा तो श्व२ माहि, शरीर, सुम, माना जानथी. કારણ કે તેની પાસે ઉપકરણ-(મુખ્ય સાધન) નથી, દંડ આદિ પ્રધાન સાધને વિનાને જેમ કુંભાર, તે પ્રમાણે, કર્મ વિના શરીર આદિ રચવામાં ઈશ્વર વગેરેને બીજું કંઈ પણ ઉપકરણ હોઈ શકે નહિ. કર્મના વિના બીજું કઈ પ્રધાન સાધન નહિં હેવાને કારણે ગર્ભ આદિ અવસ્થાઓમાં શુક શેણિત વગેરેનું ગ્રહણ પણ થઈ શકે નહી.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे
यद्वा — अकर्मा शरीरादिकं नारभते, निश्चेष्टत्वात्, अमूर्तत्वात्, आकाशवत् । तथा-एकत्वात् एकपरमाणुवत् ।
३०८
यदि शरीरवानीश्वरः करोति विविधशरीरादिकमित्युच्यते तदाऽनवस्थादोषः समापद्यते । तथाहि - शरीरस्येश्वरस्य जगद्वैचित्र्यकर्तृत्वस्वीकारे स्वशरीरकर्तृत्वमकर्मणस्तस्यश्वरस्य न संभवति, निरुपकरणत्वात् दण्डादिरहितकुम्भकारवत् । अथान्यः कोऽपीश्वरस्तदीयशरीरकरणाय प्रवर्तते ततः सोऽपि शरीरवान् अशरीरो वा ? यद्यशरीरस्तर्हि नासौ शरीरकर्ता निरुपकरणत्वात् । शरीरवांश्चेत् तर्हि
"
अथवा- जो कर्मरहित है वह शरीर आदि का उत्पादक नहीं हो सकता, क्यों कि वह चेष्टारहित है, अथवा अमूर्त है । जो चेष्टाहीन या अमूर्त होता है वह शरीर आदि का जनक नहीं होता, जैसे आकाश । तथा वह एक होने के कारण भी शरीर आदिका जनक नहीं हो सकता, जैसे एक परमाणु ।
कदाचित् यह कहा जाय कि सशरीर ईश्वर विविध शरीर आदिका कर्ता है तो अनवस्था दोष आता है । वह इस प्रकार - जब सशरीर ईश्वर जगत् की विचित्रता का कारण है तो वह विना शरीर के अपना शरीर भी नहीं बना सकेगा, क्यों कि वह उपकरणहीन है, दण्डआदि से रहित कुंभार के समान । अब यह कहा जाय कि कोई दूसरा ईश्वर, पहले ईश्वर का शरीर बनाने के लिए प्रवृत्त होता है तो उसके विषय में भी वही प्रश्न उपस्थित होता है कि वह सशरीर है अथवा अशरीर है ?, अगर वह अशरीर है तो उपकरणहीन होने के कारण शरीर का कर्ता
અથવા જે કમરહિત છે તે શરીર આદિના ઉત્પાદક થઈ શકે નહિ, કારણ તે ચેષ્ટારહિત છે. અથવા અમૃત્ત છે. જે ચેષ્ટાહીન અથવા અમૂત્ત હાય છે, તે શરીર આદિના ઉત્પન્ન કરનાર હાય નહિ. જેવી રીતે-આકાશ, તથા તે એક હાવાના કારણે પણુ શરીર આદિના ઉમુન્ન કરનાર હાય નહિ. જેવી રીતે એક પરમાણુ.
કદાચિત્ એમ કહેવામાં આવે કે–સશરીર ઈશ્વર વિવિધ શરીર આદિના કર્યાં છે. તા અનવસ્થા દોષ આવે છે. તે આ પ્રમાણે કેઃ-જ્યારે સશરીર ઈશ્વર જગતની વિચિત્રતાનુ કારણ છે તેા તે, શરીર વિના પોતાનુ શરીર પણ બનાવી શકશે નહી; કારણ કે તે ઉપકરણઢીન છે, જેમ દંડ આદિથી રહિત કુંભાર, હવે જો એમ કહેવામાં આવે કે કોઈ બીજો ઈશ્વર પ્રથમના ઈશ્વરનું શરીર બનાવવામાં પ્રવૃત્ત થાય છે, તે તે વિષયમાં પણ એ પ્રશ્ન ઉભે થાય છે કે તે સશરીર છે અથવા અશરીર છે ? અગર જો અશરીર છે તે ઉપકરણીન
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य. १ उ. १ सू. ५. कर्मवादिप्र०
३०९
तच्छरीरारम्भेऽपि तुल्यता प्रश्नस्य । सोऽप्यकर्मा निजशरीरं नारभते निरुपकरणत्वात् । यदि तच्छरीरकर्ताऽन्यः कोऽपि तर्हि सोऽपि शरीखान् अशरीरो वा ? इत्थं चानवस्था | अनिष्टं च सर्वमेतत् । तस्मान्नेश्वरो देहादीनां कर्ता, किन्तु कर्मसहितो जीव एव स्वकीयं देहादिकं करोति ।
किश्च - ईश्वरस्य देहादिकरणं निष्प्रयोजनमिति तदोन्मत्ततुल्यता स्यात् । सप्रयोजनकर्तृत्वे तु तस्यानीश्वरत्वप्रसङ्गः । किञ्चानादिशुद्धस्य तस्येश्वरस्य देहादिकरणेच्छा नोपपद्यते, इच्छाया रागरूपत्वात् ।
नहीं हो सकता । अगर सशरीर है तो उसका शरीर बनाने वाला कोई तीसरा ईश्वर मानना पडेगा । वह तीसरा ईश्वर भी अशरीर है या सशरीर है ?, इत्यादि विकल्प फिर उपस्थित होने के कारण अनवस्था दोष आता है ।
यह सब अभीष्ट नहीं है । अतः देह आदिका कर्ता ईश्वर नहीं हो सकता, वरन् कर्मसहित जीव ही अपने शरीर आदि का कर्ता है ।
दूसरी बात यह है कि ईश्वर, विना किसी प्रयोजन के ही अगर शरीर आदि की रचना करता है तो वह उन्मत्त के समान होगा । अगर उसका कोई प्रयोजन है तो वह ईश्वर नहीं रहेगा ।
एक बात और - अनादि काल से शुद्ध ईश्वर की देह आदि रचने में इच्छा ही नहीं हो सकती, क्योंकि इच्छा एक प्रकार का राग है और रागी ईश्वर नहीं हो सकता ।
હાવાના કારણે શરીરકર્તા થઈ શકતા નથી. અગર સશરીર છે તે તેનું શરીર અનાવવાવાળા કાઈ ત્રીજો ઈશ્વર માનવા પડશે. તે ત્રીજા ઈશ્વર પણ સશરીર છે અથવા સશરીર છે ?, ઈત્યાદિ વિકલ્પ ટ્રીને ઉપસ્થિત હાવાના કારણે અનવસ્થા દોષ આવે છે, તે સવ અભીષ્ટ નથી, તે કારણથી દેહ આદિના કર્તો ઈશ્વર થઈ શકતા નથી. પરન્તુ કસહિત જીવજ પાતાના શરીર આદિના કર્તા છે.
ખીજી વાત એ છે કે-ઈશ્વર કાઈ પ્રત્યેાજન વિના જે શરીર આદિની રચના કરે છે તેા તે ઉન્મત્તની સમાન ગણાશે. અથવા તેા તેને કાંઈ પ્રયેાજન છે, તા તે ઈશ્વર નહીં રહે. એક ખીજી વાત એ છે કે અનાદિ કાળથી શુદ્ધ ઈશ્વરની, દેહુ આદિ રચનામાં ઈચ્છાજ રહેતી નથી, કારણ કે ઈચ્છા એક પ્રકારના રાગ છે, અને રાગી ઈશ્વર થઈ શકતા નથી.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१०
आचारागसूत्रे ____नापि स्वभावो देहादीनां कर्ता भवितुमर्हति । स स्वभावः किं वस्तुविशेषो वा ? अकारणता वा ? वस्तुधर्मों वा ?, तत्र न तावद् वस्तुविशेषः, तस्य वस्तुविशेषरूपत्वे प्रमाणाभावात् । प्रमाणरहितस्यापि वस्तुत्वस्वीकारे कर्मापि कथं नाङ्गीकरोषि ?, त्वन्मते कर्मणोऽपि प्रमाणरहितत्वात् ।।
किञ्च-वस्तुविशेषरूपः स स्वभावो मूर्ती वा स्यादमूतों वा?, यदि मूर्तस्तर्हि स्वभाव इति नामान्तरेण कर्मैव सिध्यति । यदि पुनरमूर्तस्तर्हि नासौ स्वभावो देहादीनां कर्ता भवितुमर्हति, अमूर्तत्वात् निरुपकरणत्वाच, गगनवत् ।
स्वभाव भी देह आदि का कर्ता नहीं हो सकता । आखिर स्वभाव का अर्थ क्या है ? स्वभाव कोई वस्तु है ? अथवा कोई भी कारण न होना स्वभाव है ? या किसी वस्तु का धर्म है ? । स्वभाव कोई वस्तु तो है नहीं, क्यों कि उसे वस्तु मानने में कोई प्रमाण नहीं है। प्रमाण के अभावमें भी स्वभाव को वस्तु मान लिया जाय तो कर्म मानने में क्या आपत्ति है ? तुम्हारे मत के अनुसार कर्म मानने में भी कोई प्रमाण नहीं है।
___ स्वभाव अगर कोई वस्तु है तो वह मूर्त है या अमूर्त ?, अगर मूर्त है तो स्वभाव और कर्म एक ही वस्तु है। आप कर्म को ही स्वभाव-शब्द से कहते हैं तो कह लीजिये। स्वभाव को अमूर्त मानते हैं तो वह देह आदिका कर्ता नहीं हो सकता, क्यों कि वह अमूर्त है और उपकरणरहित है, जैसे आकाश । मूर्त शरीर का अनुरूप कारण मूर्त ही होना चाहिए,
સ્વભાવ પણ દેહ આદિને કર્તા થઈ શકતું નથી. છેવટ સ્વભાવને અર્થ શું છે? સ્વભાવ કઈ વસ્તુ છે? અથવા કોઈપણ કારણ નહીં હોવું તે સ્વભાવ છે? અથવા કઈ વસ્તુને ધર્મ છે? સ્વભાવ કઈ વસ્તુ તે છે નહીં, કારણ કે તેને વસ્તુ માનવામાં કઈ પ્રમાણ નથી, પ્રમાણના અભાવમાં પણ સ્વભાવને વસ્તુ માની લેવામાં આવે તે કર્મ માનવામાં શું આપત્તિ છે? તમારા મત પ્રમાણે કર્મ માનવામાં પણ કેઈ પ્રમાણ નથી.
સ્વભાવ અગર કઈ પણ વસ્તુ છે તે તે મૂર્ત છે અથવા અમૂર્ત છે? જે મૂર્ત છે તે સ્વભાવ અને કમ એક જ વસ્તુ છે, તમે કર્મને જ સ્વભાવ–શબ્દથી કહે છે તે ખુશીથી કહો. જે સ્વભાવને અમૂત્ત માનશે તે તે દેહ આદિને કર્તા થઈ શકશે નહી, કારણ કે તે અમૂર્ત છે. અને ઉપકરણ (પ્રધાન સાધનો) રહિત છે જેવી રીતે આકાશ.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ ३.१ २.५ कर्मवादिप्र०
३११ मूर्तस्य शारीरादिकार्यस्यानुरूपं कारणं मूर्तमेव संभवति, यथा मृत्पिण्डो घटस्य । ___अकारणतारूपः स्वभावः ? इति चेत् , एवं सति शरीरादिकमकारणमेवोत्पद्यते, इत्ययमर्थः स्यात् , तथा सति कारणाभावस्य समानत्वादेकस्मिन्नेव समये सकलशरीरोत्पत्तिप्रसंगः।
यदि स्वभावो वस्तुधर्म इत्युच्यते, तथापि यदि विज्ञानादिवदात्मनो धर्मस्तर्हि नासौ स्वभावः शरीरकारणं भवितुमर्हति, अमूर्तत्वात् , आकाशवदित्युक्तं मागेव । यदि स स्वभावो मूर्तवस्तुधर्मम्तर्हि सिद्धसाधनम् , कर्मापि पुद्गलरूपमेवेति वयं ब्रूमः । तस्मात् कर्मैव जगद्वैचित्र्यकारणमिति सिद्धम् । जैसे घट का कारण मिट्टी का पिण्ड है।
__ अगर कोई भी कारण न होना ही स्वभाव है तो इसका अर्थ यह हुआ कि शरीर आदि निष्कारण ही उत्पन्न हो जाते हैं। अगर निष्कारण ही शरीर की उत्पत्ति होती है तो फिर संसार के समस्त शरीर एक साथ क्यों नहीं हो जाते है।
स्वभाव किसी वस्तु का धर्म है, यह कहना भी युक्तिसंगत नहीं है। अगर वह ज्ञान आदि के समान आत्मा का धर्म हैं तो आकाश की तरह अमूर्त होने के कारण शरीर का कर्ता नहीं हो सकता, यह पहले ही कहा जा चुका है । स्वभाव अगर किसी मूर्त वस्तु का धर्म है तो यह हमें भी इष्ट है, क्यों कि हमारे कथनानुसार कर्म भी पुद्गल का क्रमभावी धर्म है, अत एव यह सिद्ध हुआ कि कर्म ही जगत् की विचित्रता का कारण है। મૂ શરીરનું અનુરૂપ કારણ મૂર્તજ હોવું જોઈએ, જેમ ઘટનું કારણ માટીને પિંડ છે.
અથવા કેઈ જ કારણ ન હોય એ જ સ્વભાવ છે તે તેને અર્થ એ થયે કે શરીર આદિ નિષ્કારણજ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, અને નિષ્કારણ જ શરીરની ઉત્પત્તિ થાય છે તે પછી સંસારના સમસ્ત શરીર એક સાથે કેમ થઈ નથી જતાં ?
સ્વભાવ કોઈ વસ્તુને ધર્મ છે એ પ્રમાણે કહેવું તે પણ યુક્તિસંગત નથી. અથવા તે તે જ્ઞાન આદિના સમાન આત્માને ધર્મ છે. તે આકાશની માફક અમૂર્ત હોવાના કારણે શરીરના કર્તા થઈ શકશે નહીં, આ હકીકત પ્રથમથી જ કહી આપી છે. સ્વભાવ એ કઈ મૂર્ત વસ્તુને ધર્મ છે, તે તે વાત અમારે પણ માન્ય છે, કારણ કે અમારા કહેવા પ્રમાણે કર્મ પણ પગલપજ છે, એ માટે એમ સિદ્ધ થયું કે કર્મ જ જગતની વિચિત્રાનું કારણ છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१२
आचारागसूत्र (३) कर्मणो मूतत्वम्नन्वतीन्द्रियस्य कार्मणशरीरस्य मृतत्वे किं मानम् ? अत्रोच्यते
शरीरादिकार्यदर्शनात्तत्कारणभूतं कर्म सिध्यति चेत् तर्हि कार्यानुरूपमेव कारणं भवितुमर्हतीति शरीरादिकार्याणां मूर्तत्वात्तत्कारणं कर्मापि मूर्तमेव । यथा मूतस्य घटादिकार्यस्य कारणं परमाणुपुद्गलास्ते मूर्ता एव सन्ति । यच्च पुनरमूर्त कार्य तस्य कारणमपि-अमूतम् , यथा ज्ञानस्यात्मेति ।
ननु सुखदुःखादयोऽपि कर्मणः कार्य तर्हि तेषाममूर्तत्वात् कर्मणोऽ मूर्तत्वमपि प्रामोति, नहि मूर्तादमूर्तोत्पत्तिः संभवति, यथा पुद्गलाद् ज्ञानपर्यायः,
(३) कर्म का मूर्तपनशङ्का–अतीन्द्रिय कार्मण शरीर के मूर्त होने में क्या प्रमाण है ?
समाधानशरीर आदि कार्यों के देखने से उनके कारणभूत कर्म की सिद्धि होती है, और कारण, कार्य के अनुरूप ही होता है, अत एव जब शरीर आदि कार्य मूर्त हैं तो उन का कारण कर्म भी मूर्त ही होना चाहिए । जैसे मूर्त घट आदि कार्यों के कारणभूत पुद्गल परमाणु भी मूर्त ही हैं, जो कार्य अमूर्त होता है, उसका कारण भी अमूर्त ही होता है; जैसे ज्ञान का कारण आत्मा ।
शङ्का—सुख और दुःख आदि का कारण भी कर्म है, और सुख दुःख आदि अमूर्त हैं; अतः उन का कारण कर्म अमूर्त भी होना चाहिए । मूर्त से अमूर्त की उत्पत्ति नहीं हो सकती, जैसे पुद्गल से ज्ञानपर्याय की उत्पत्ति नहीं हो
(3) भने भूतप:શંક-અતીન્દ્રિય કામણ શરીરમાં મૂર્ણપણું હવામાં શું પ્રમાણ છે?
સમાધાન-શરીર આદિ કાર્યોના દેખવાથી તેના કારણભૂત કર્મની સિદ્ધિ થાય છે, અને કારણ, કાર્યના અનુરૂપ જ હોય છે. એ કારણથી જ્યારે શરીર આદિ કાર્ય મૂર્ત છે, તે તેનું કારણ કમ પણ મૂર્તજ હોવું જોઈએ. જેવી રીતે મૂર્ત ઘટ આદિ કાર્યોના કારણભૂત પુદ્ગલપરમાણુ પણ મૂત છે. જે કાર્ય અમૂર્ત હોય છે તેનું કારણ પણ અમૂર્ત જ હોય છે, જેમકે જ્ઞાનનું કારણ આત્મા.
શંક-સુખ અને દુઃખ આદિનું કારણ કર્મ છે, અને સુખ દુખ આદિ અમૂર્ત છે, તેથી તેનું કારણ કમ પણ અમૂર્તજ હોવું જોઈએ. મૂતથી અમૂતની ઉત્પત્તિ થઈ શકતી નથી; જેવી રીતે પુદ્ગલથી જ્ઞાનપર્યાયની ઉત્પત્તિ થઈ શકતી નથી, અને એકજ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ सू.५. कर्मवादिप्र०
३१३ नाप्येकस्यैव कर्मणो मूर्तबममूर्तत्वं च युज्यते, विरुद्धत्वादिति चेत् ? उच्यते
अत्र कारणशब्देनोपादानकारणं परिगृह्यते न तु निमित्तकारणम् , सुखदुःखादीनां निमित्तकारणमेव कर्म, यथाऽन्नपानादयो विषादया वा सुखदुःखादीनां निमित्तकारणमस्ति । उपदानकारणं तु तेषामात्मैव मुखदुःखादीनामात्मधर्मत्वादिति नास्ति दोषलेशोऽपि ।
. (४) जीवकर्मणोः सम्बन्धः। ननु कर्म मूर्तमस्तीत्युक्तं परन्तु मूर्तस्य कर्मणोऽमूर्तेन जीवेन सह कथं संयोगलक्षणः सम्बन्धः ? इति चेन्मैवम् , यथा मूर्तस्य घटस्यामूर्तेन गगनेन संयोगलक्षणः सम्बन्धस्तथाऽत्रापि जीवकर्मणोः सम्बन्धोऽस्तीति । उक्तश्चसकती । और एक ही कर्म मूर्त भी हो और अमूर्त भी हो, यह कैसे हो सकता है ?, ये दोनों धर्म विरोधी हैं, एक जगह नहीं रह सकते।
समाधान--यही कारण-शब्द से उपादान कारण ग्रहण किया गया है, निमित्त कारण नहीं । कर्म सुख-दुःख के प्रति निमित्त कारण ही है, जैसे अन्न, पान, विष आदि सुख-दुःख के निमित्त कारण हैं। सुख दुःख का उपादान कारण तो आत्मा ही है, क्यों कि वे आत्मा के धर्म हैं, अतः यहां दोष का लेश भी नहीं है।
(४) जीव और कर्म का सबन्धशङ्काः-आपने कर्म को मूर्त सिद्ध किया, मगर मूर्त कर्म का अमूर्त जीव के साथ सम्बन्ध किस प्रकार हो सकता है ।
समाधान-ऐसा न कहिए । जैसे मूर्त घट का अमूर्त आकाश के साथ संयोगसम्बन्ध है, उसी प्रकार जीव और कर्म का भी सम्बन्ध है । कहा भी है :કમ મૂર્ત પણ હોય અને અમત પણ હોય, એ કેવી રીતે હોઈ શકે? આ બન્ને ધર્મ વિરોધી છે તેથી એક જગ્યાએ રહી શકતા નથી.
સમાધાન-અહિં કારણ–શબ્દથી ઉપાદાને કારણે ગ્રહણ કરવામાં આવે છે, નિમિત્ત ४।२९) नहि. भ, सुम-दुः५ थवामा निमित्त ४।२९४०४ छ, वी शत भन्न, पान, વિષ આદિ સુખ-દુઃખના નિમિત્ત કારણ છે, પરંતુ સુખ-દુઃખનું ઉપાદાન કારણ તે આત્મા જ છે, કારણ કે તે આત્માને ધર્મ છે તેથી તેમાં લેશ પણ દેષ નથી.
(४) म भन। सम-4શકા–આપે કમને “મૂત્ત છે એમ સિદ્ધ કર્યું તે પછી મૂર્ત કર્મને અમૂર્ત જીવની સાથે સમ્બન્ધ કેવી રીતે હોઈ શકે છે?
સમાધાન–આ પ્રમાણે નહિ કહે ? જેમ મૂર્વ ઘટને અમૂર્ત આકાશની સાથે સંગસમ્બન્ધ છે, તે પ્રમાણે જીવ અને કર્મને પણ સમ્બધ છે. કહ્યું પણ છે –
प्र. आ.-४०
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१४
आचारागसत्रे " यथा ह्यरूपमाकाश, रूपिद्रव्यादिभाजनम् । तथा ह्यरूप आत्मापि, रूपिकर्मादिभाजनम् ॥१॥"
यथा वा - अमूर्तयाऽऽकुश्चनादिक्रियया सह मूर्तद्रव्यस्याङ्गुल्यादेः सम्बन्धस्तथाऽञापि जीवकर्मणोः सम्बन्ध इति बोध्यम् ।
यद्वा-यथा बाह्यशरीरमिदं जीवेन सह सम्बद्धं प्रत्यक्षदृष्टमेवास्ति, एवं भवान्तरं गच्छता जीवेन सह कार्मणशरीरं सम्बद्धमेवेति ।
यदि बाह्यशरीरस्य जीवेन सह सम्बन्धे धर्माधर्मयोः कारणताऽस्तीत्युच्यते नहि तावपि धर्माधौं मूर्ती स्याताममूर्ती वा?। यदि मूतौं तर्हि
" जैसे अरूपी आकाश रूपी द्रव्य आदि का आधार है, उसी प्रकार अरूपी आत्मा कर्मों का आधार है" ॥१॥
___ अथवा जैसे-आकुञ्चन (सिकोडना ) आदि अमूर्त क्रिया के साथ अंगुली आदि मूर्त द्रव्य का सम्बन्ध होता है, उसी प्रकार यहां जीव और कर्म का सम्बन्ध समझ लेना चाहिए।
अथवा जैसे बाह्य शरीरका जीव के साथ सम्बन्ध है, वह प्रत्यक्ष सिद्ध है, उसी प्रकार भवान्तर में जाते जीव के साथ कार्मण शरीर का सम्बन्ध है।
अगर कहा जाय कि जीव के साथ बाह्य शरीर का सम्बन्ध होने में धर्म और अधम कारण है तो प्रश्न खडा होता है कि-धर्म अधर्म मूर्त हैं या अमूर्त है ?
જેવી રીતે અરૂપી આકાશ, પીદ્રવ્ય આદિને આધાર છે. તે પ્રમાણે અરૂપી આત્મા, રૂપી કર્મોને આધાર છે.” ૫૧
અથવા–જેવી રીતે સંકેચવું આદિ અમૂર્ત ક્રિયાની સાથે આંગલી આદિ મૂર્ત દ્રવ્યને સમ્બન્ધ હોય છે તે પ્રમાણે જીવ અને કમને સમ્બન્ધ સમજી લેવું જોઈએ.
અથવા જેવી રીતે આ બાહ્ય શરીર જીવની સાથે સંબદ્ધ છે. તે પ્રત્યક્ષથી સિદ્ધ છે. તે પ્રમાણે ભાવાન્તરમાં જતા જીવની સાથે કામણ શરીરને સંબંધ છે.
અથવા તો એમ કહેવામાં આવે કે જીવની સાથે બાહ્ય શરીરનો સમ્બન્ધ હવામાં ધર્મ અને અધર્મ કારણ છે. તે પ્રશ્ન ઉભો થાય છે. કે—ધર્મ અધમ મૂર્ત છે કે અમૂર્ત છે? જે તે મૂર્ત છે એમ કહે તે અમૂર્ત જીવની સાથે તેને સંબંધ કેવી રીતે થયે?
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ सू.५ कर्मवादिम०
३१५ नयोरप्यमूर्तेन जीवेन कथं सम्बन्धः ?, यदि कथञ्चित् सम्बन्धस्तर्हि कर्मणोऽपि जीवेन सह सम्बन्धः कुतो न स्यात् । यद्यमूत्तौं धर्माधौं तर्हि बाह्येन स्थूलशरीरेण मूतेन सह तयोः कथं सम्बन्धः ? तवमते मुर्तामूर्तयोः सम्बन्धासंभवात् । यद्यमूर्तयोरपि धर्माधर्मयोर्वाह्यशरीरेण मूर्तेन सह सम्बन्धोऽङ्गीक्रियते तर्हि जीवेन सह कर्मणः सम्बन्धे कथं दोषः ।।
नन्वमूर्तस्य जीवस्य मूर्तेन कर्मणा कथं सुखदुःखाधनुग्रहोपघातौ स्याताम् , न ह्यमूर्तस्याकाशस्य मूर्तःस्रकचन्दनाग्निज्वालादिभिरनुग्रहोपघावी जायेते ?।
अगर वे मूर्त हैं तो अमूर्त जीव के साथ उनका सम्बन्ध कैसे हुआ ?, अगर किसी प्रकार उनका सम्बन्ध हो गया तो कर्म का सम्बन्ध क्यों नहीं हो सकता है। अगर धर्म अधर्म अमूर्त हैं तो बाह्य स्थूल और मूर्त शरीर के साथ उनका सम्बन्ध कैसे हो गया ?, आपके मत से मूर्त और अमूर्त का तो सम्बन्ध हो नहीं सकता। अगर अमूर्त धर्म अधर्म का मूर्त शरीर के साथ सम्बन्ध होना स्वीकार करते हो तो जीव के साथ कर्म का सम्बन्ध मानने में क्या दोष है ।
शङ्का--अमूर्त जीव का मूर्त कर्म के द्वारा सुख दुःख आदिरूप अनुग्रह और उपघात कैसे हो सकता है, मूर्त माला, चन्दन, अग्नि, ज्वाला आदि से अमूर्त आकाश का अनुग्रह और उपघात नहीं होता?
અથવા કઈ પ્રકારે તેને સમ્બન્ધ થઈ ગયે તે કમને સમ્બન્ધ શા માટે નહિ થઈ શકે ? અગર ધર્મ અધર્મ અમૂર્ત છે તે બાહ્ય સ્કૂલ અને મૂર્ત શરીરની સાથે તેને સમ્બન્ધ કેવી રીતે થઈ ગયે? આપના મત પ્રમાણે તે મૂત અને અમૂતને સમ્બન્ધજ હોઈ શકે નહી. પરંતુ જે અમૂર્ત ધર્મ–અધર્મને મૂર્ત શરીરની સાથે સમ્બન્ય થ તે સ્વીકાર કરતા હો તે જીવની સાથે કર્મને સમ્બન્ધ માનવામાં દેષ શું છે?
શંકા-અમૂર્ત જીવને, મૂર્ત કર્મ દ્વારા સુખ-દુઃખ આદિરૂપ અનુગ્રહ અને ઉપઘાત કઈ રીતે થઈ શકે ? મૂર્ત માળા ચન્દન, અગ્નિ, જવાળા આદિથી અમૂર્ત આકાશને અનુગ્રહ અને ઉપઘાત થઈ શક્તો નથી.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१६
आचारागसूत्रे शृणु-यथामदिरापानविषपिपीलिकादिभिर्भक्षितैरमूर्तानामपिधृतिस्मृति-मेधादीनामात्मगुणानामुपधातो जायते, “ मेधां पिपीलिका हन्ति " इत्यादिवचनात् , तथा पयःशर्कराघृतादिभिश्वानुग्रहः क्रियते तथैवामूर्तस्यात्मनो मुर्तेन कर्मणाऽनुग्रहोपघातौ जायेते। इदं च जीवस्यामूर्तत्वमङ्गीकृत्य समाहितम् , न ह्येकान्तरूपेणाऽमूर्त एवात्मा किन्तु वह्नययोगोलकवत् क्षीरनीरवच्च कार्मणशरीराभेदरूपतां प्राप्तः कथञ्चिन्मूर्तोऽपीति । तस्य मूर्तेन कर्मणानुग्रहोपघातौ भवत एव । आकाशस्य तु तौ न भवतः, तस्यैकान्तरूपेणामूर्तत्वादचेतनत्वाच्च ।
समाधान-सुनिये असे-मदिरा का पान करने से, विषभक्षण से और कीडी आदि के खाये जाने से अमूर्त धैर्य, स्मृति और बुद्धि आदि आत्मिक गुणों का उपघात होता है, “ मेधां पिपीलिका हन्ति " इत्यादि वचन से, तथा दूध, शक्कर और घृत आदि से अनुग्रह होता है, उसी प्रकार अमूर्त आत्मा का मूर्त कर्म द्वारा अनुग्रह और उपघात होता है । जीव को अमूर्त अङ्गीकार करके यह समाधान किया है, किन्तु जीव एकान्तरूप से अमूर्त नहीं है। क्षीर-नीर को तरह अथवा अग्नि और लोहे के गोले की तरह आत्मा कार्मणशरीर से कथञ्चित् अभिन्न है, अत एव मूर्त भी है। कर्मलिप्त आत्मा मूर्त होने के कारण मूर्त कर्मों से उसका अनुग्रह और उपघात होता ही है । हा ! आकाश का अनुग्रह और उपघात नहीं होता, क्यों कि वह एकान्ततः अमूर्त और अचेतन है।
સમાધાન-સાંભળે! જેમ મદિરાનું પાન કરવાથી, વિષભક્ષણથી, અથવા કીડી આદિ પિટમાં ખાઈ જવામાં આવવાથી અમૂર્ત ધય, અને બુદ્ધિ આદિ આધ્યાત્મિક शुधनो उपधात थाय छे. "मेधां पिपीलिका हन्ति" त्याहि वयनाथी, तथा दूध, સાકર અને ઘી આદિથી અનુગ્રહ થાય છે, તે પ્રમાણે અમૂર્ત આત્માને મૂર્ત કર્મ અનુગ્રહ અને ઉપઘાત થાય છે.
જીવને અમૂર્ત અંગીકાર કરીને આ સમાધાન કર્યું છે, પરંતુ જીવ એકાન્તથી અમત નથી. ક્ષીર-નીરની પ્રમાણે અથવા અગ્નિ અને લોઢાના ગેળાની માફક આત્મા કામણશરીરથી કથંચિત્ અભિન્ન છે. આ કારણથી મૂર્ત પણ છે. કમલિપ્ત આત્મા મૂર્ત હોવાના કારણે મૂર્ત કર્મોથી તેને અનુગ્રહ અને ઉપઘાત થાયજ છે. હા ! આકાશને અનુગ્રહ અને ઉપઘાત થતું નથી, કારણ કે તે એકાન્તથી અમૂત અને અચેતન છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१७
आचारचिन्तामणि टीका अध्य. १ उ.१ मू. ५:कर्मवादिप्र०
(५) कर्मणोऽनादित्वम्
अनादिः कर्मणः प्रवाहः। शरीरकर्मणोः परस्परं कार्यकारण भावात् , बीजाकुरवत् । यथा बीजादङ्कुरो जायते, अङ्कुरादपि क्रमेण बीजमुपजायते । एवं शरीरात् कर्म जायते कर्मतस्तु शरीरमित्येवं पुनः पुनरपि परस्परमनादिकालतः कार्यकारणभावसद्भावोऽस्ति । इह ययोः परस्परं कार्यकारणभावस्तयोरनादि प्रवाहो दृश्यते यथा बीजाङ्करयोः, यथा वा कुक्कुटाण्डयोः, तथा शरीरकर्मणोरनादिप्रवाह इति ।
(५) कर्मों का अनादिपन
कर्मों की परम्परा अनादिकालीन है, क्यों कि शरीर और कर्म का परस्पर कार्यकारणभाव है, जैसे बीज और अंकुर का । तात्पर्य है कि जैसे बीज से अंकुर उत्पन्न होता है, और अंकुर से क्रमशः बीज की उत्पत्ति होती है, इसी प्रकार शरीर से कर्म और कर्म से शरीर उत्पन्न होता है । यह पारस्परिक कार्यकारणभाव अनादि काल से चला आता है। जिन दो पदार्थों में परस्पर कार्य-कारणभाव होता है उनका प्रवाह अनादिकालीन देखा जाता है, जैसे पूर्वोक्त बीज और अंकुर का, अथवा मुर्गी और अण्डे का। इस प्रकार शरीर और कर्म का प्रवाह अनादिकालीन है।
(५)
नु मनाहिY
કર્મોની પરંપરા અનાદિકાલીન છે. કારણ કે-શરીર અને કર્મોને પરસ્પર કાર્ય કારણભાવ છે, જેવી રીતે બીજ અને અંકુરને. તાત્પર્ય એ છે કે-જેવી રીતે બીજથી અંકુર ઉત્પન્ન થાય છે, અને અંકુરથી ક્રમશઃ (ક્રમે-કમે) બીજની ઉત્પત્તિ થાય છે. તે પ્રમાણે શરીરથી કર્મ અને કર્મથી શરીર ઉત્પન્ન થાય છે. આ પરસ્પરને કાર્યકારણ ભાવ અનાદિ કાલથી ચાલ્યા આવે છે. જે બે પદાર્થોમાં પરસ્પર કાર્ય-કારણુભાવ હોય છે તેને પ્રવાહ અનાદિકાલીન જોવામાં આવે છે. જેવી રીતે પૂર્વ કહેલ બીજ અને અંકુરને, અથવા મરઘી અને ઇંડાને, એ પ્રમાણે શરીર અને કર્મને પ્રવાહ અનાદિકાલીન છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
३१८
आचारागसूत्रे (६) अकमेवादिमतनिराकरणम्यः पुनरदृष्टं कर्म नोस्तीति मन्यते स च नास्तिकः प्रष्टव्यः-अयमदृष्टाभावः किम् अप्रत्यक्षत्वात् , विचाराक्षमत्वात् , साधकामावाद वा मन्यसे ? ____ अप्रत्यक्षत्वान्नादृष्टाभावः सिध्यति, यतस्तव यदप्रत्यक्षं तन्नास्तीति स्वीकारे त्वदीयपितामहादेरप्यभावः स्यात् , तस्य त्वज्जन्मतः पूर्वमेवातीतत्वेन तवाप्रत्यक्षत्वात् । तथा च भवन्मते पितामहादेरतीतकालिकसत्ताया अभावेन भवतोऽपि सत्ता कथमुपपद्येत ? ।
(६) अकर्मवादी के मत का निराकरण____ जो नास्तिक यह मानता है कि-अदृष्ट कर्म का सद्भाव नहीं है, उससे पूछना चाहिए कि-तुम अदृष्ट के अभाव को क्यों मानते हो ? प्रत्यक्ष न होने से, विचार को सहन न करने से अर्थात् विचारके योग्य नही होने से, या साधक प्रमाणों का अभाव होने से अदृष्ट का अभाव कहते हो ?
प्रत्यक्ष न होने मात्र से अदृष्ट का अभाव सिद्ध नहीं हो सकता। जो तुम्हें प्रत्यक्ष नहीं दिखाई देता वह होता ही नहीं है, ऐसा मान लिया जाय तो तुम्हारे पितामह आदि का भी अभाव हो जायगा। वह तुम्हारे जन्म से पहले ही गुजर चुके हैं, अतः तुम्हें प्रत्यक्ष दिखाई नहीं दे सकते। ऐसी अवस्था में तुम्हारे पितामह आदि की भूतकालीन सत्ता का अभाव होजाने के कारण तुम्हारी सत्ता भी खतरे में पड़ जायगी।
(8) वाहीना मतनु नि।२४જે નાસ્તિક એવું માને છે કે –અદષ્ટ કમને સદ્ભાવ (અસ્તિત્વ) નથી, તેમને પૂછવું જોઈએ કે તમે અદષ્ટને અભાવ શા માટે માન છે ? પ્રત્યક્ષ નહી હોવાથી, વિચારને સહન નહી કરવાથી અર્થાત્—વિચારવાચોગ્ય નહિ હોવાથી, અથવા સાધક પ્રમાણેને અભાવ હોવાથી અદષ્ટને અભાવ કહે છે?
- પ્રત્યક્ષ નહી લેવા માત્રથી અદષ્ટને અભાવ સિદ્ધ થઈ શકતું નથી, જે વસ્તુ તમને પ્રત્યક્ષ જોવામાં ન આવે તે વસ્તુ હોયજ નહીં, એ પ્રમાણે જે માની લેશે તે તમારા પિતામહ (બાપને બાપ) આદિને અભાવ થઈ જશે, કારણ કે તે તમારા જન્મતા પહેલાજ ગુજરી ગયા છે તેથી તમને તે પ્રત્યક્ષ જોવામાં આવતા નથી, એવી અવસ્થામાં તમારા પિતામહ આદિની ભૂતકાલીન સત્તાને અભાવ થઈ જવાથી તમારી સત્તા પણ ખતરામાં (ભયમાં) પડી જશે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य. १ उ. १.५ कर्मवादिप्र०
३१९
अथ सर्वप्रमातृणां यदप्रत्यक्षं तन्नास्तीत्यपि न संभवति । यतः सर्वमतीन्द्रियं वस्तु सर्वप्रमातॄणां प्रत्यक्षं न भवति, तादृशज्ञानशक्तेरभावात् । अस्माभिस्तु समस्त भावावभासनभास्करः सर्वज्ञः स्वीक्रियते ।
विचाराऽक्षमस्वमपि न युक्तं कर्कश ( दुर्धर्ष ) तर्कैस्तर्यमाणस्य कर्मणः
9
सद्भावसंभवात् । साधकाभावादपि
नादृष्टाभावः,
पूर्वोक्तागमानुमानयोस्तत्साधकयोः सत्त्वात् । यथा च - शुभः पुण्यस्य, अशुभः पापस्येत्यागमः । शुभयोगः पुण्यस्य, अशुभयोगः पापस्य कारणमित्यर्थः ।
अगर कहा जाय कि एक-दो के अप्रत्यक्ष होने से किसीका अभाव नहीं होता वरन् जो वस्तु सभी के अप्रत्यक्ष है, उसका अभाव होता है । यह कथन भी ठीक नहीं है, क्यों कि सब अतीन्द्रिय वस्तुएँ सब प्रमाताओं के प्रत्यक्ष नहीं होती, इसका कारण विशिष्ट ज्ञानशक्ति का अभाव है । मगर हम लोग तो समस्त पदार्थों को प्रकाशित करने में सूर्य के समान सर्वज्ञ स्वीकार करते हैं ।
अदृष्ट, विचार को सहन नहीं करता अर्थात् विचारने के योग्य नही है, यह कथन भी युक्त नहीं, कठोर तर्कों द्वारा विचार करने से कर्म का अस्तित्व सिद्ध हो ही जाता है ।
साधक प्रमाणों का अभाव होने से कर्म का अभाव बतलाना भी ठीक नहीं, क्यों कि पूर्वोक्त आगम और अनुमान प्रमाण उसका सद्भाव सिद्ध करते हैं । आगमप्रमाण है । अर्थात् शुभयोग पुण्य का
6
शुभः पुण्यस्य अशुभः पापस्य ' यह
और अशुभ योग पाप का कारण होता है ।
અથવા કહેશે કે એક-એના અપ્રત્યક્ષ હાવાથી કેાઈ ના અભાવ થતા નથી. પરન્તુ જે વસ્તુ સને અપ્રત્યક્ષ છે તેનો અભાવ હાય છે. એમ કહેવું તે પણ ઠીક નથી, કારણ કે સ અતીન્દ્રિય વસ્તુ પ્રમાતાઓને પ્રત્યક્ષ થતી નથી. તેનું કારણુ વિશિષ્ટ જ્ઞાનશક્તિના અભાવ છે. અથવા અમે તા સમસ્ત પદાર્થાને પ્રકાશિત કરવામાં સૂર્યના સમાન સજ્ઞના સ્વીકાર કરીએ છીએ.
અદૃષ્ટ, વિચારને સહન કરતા નથી અર્થાત્ વિચારવા ચેાગ્ય નથી, એમ કહેવું તે પણ યુક્ત નથી, કઠિન તર્કો દ્વારા વિચાર કરવાથી કર્મીનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ થઈ
४ लय छे.
સાધક પ્રમાણેાના અભાવ હાવાથી કર્મોના અભાવ અતાવવા તે પણ ઠીક નથી; કારણ કે પૂર્વોક્ત આગમ અને અનુમાન પ્રમાણુ તેને સદ્ભાવ (અસ્તિત્વ-હોવાપણું) सिद्ध अरे छे. शुभः पुण्यस्य अशुभः पापस्य मे भागभप्राणु छे, अर्थात् शुल योग પુણ્યનું અશુભ ચૈાગ પાપનું કારણ હોય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२०
आचाराङ्गसूत्रे कार्यविशेषेण कारणस्यानुमानं भवति यथा कार्यविशेषः सकारणका, कार्यत्वात् , कुम्भवत् । उक्तश्च
"तुल्याकृत्योश्च यमयो,-र्दश्यते महदन्तरम् । चारित्र-वीर्य-विज्ञान,-वराग्या-रोग्य-संपदाम् " ॥१॥ इति ।
अदष्टरूपकारणमन्तरेणेदं महदन्तरं न संभवति, तस्मादवश्यं स्वीकरणीयं कर्म ।
(७) बन्धस्वरूपनिरूपणम्अत्र बन्धशब्देन भावबन्धो गृह्यते, न तु निगडादिबन्धरूपो द्रव्यवन्धः । बन्धनं बन्धः। कर्मवर्गणायोग्यपुद्गलस्कन्धानामात्मप्रदेशानां च परस्परं क्षीर
कार्यविशेष से कारण का अनुमान होता है। जैसे-इस कार्य का कोई कारण है, क्यों कि कार्य है, जैसे-घट, कहा भी है---
" समान आकृति वाले यमल (जोडली सन्तान ) में चारित्र, वीर्य, विज्ञान, वैराग्य, और सम्पत्ति का महान् अन्तर दिखाई देता है " ॥१॥
अदृष्टरूप कारण के विना यह महान् अन्तर नहीं हो सकता, अत एव कर्म अवश्य स्वीकार करना चाहिए।
(७) बन्ध के स्वरूपका निरूपणबन्ध-शब्द से यहाँ भावबन्ध का ग्रहण करना चाहिए। बेडी आदि द्रव्यबन्धका नहीं । कर्मवर्गणा के योग्य पुद्गलस्कन्धों का और आत्मप्रदेशों का आपस में दूध
કાર્ય-વિશેષથી કારણનું અનુમાન થાય છે જેવી રીતે આ કાર્યનું કઈ કારણ छे, ४।२५ र्य छ, वी शत घट. यु ५४ छ
'समान २ाकृति ni यम-२८i संतानमा यात्रि, वीय, विज्ञान, वैराश्य, આરેગ્ય અને સમ્પત્તિનું મહાન અંતર જોવામાં આવે છે... ૧
અદષ્ટરૂપ કારણ વિના આ મહાન અખ્ત હોઈ શકે નહિ, એ કારણથી કર્મને અવશ્ય સ્વીકાર કરી લેવું જોઈએ.
(७) ३२.१०.५४ नि३५४બંધ-શબ્દથી અહિં ભાવબંધનું ગ્રહણ કરવું જોઈએ, બેડી આદિ દ્રવ્યબંધનું નહિ, કર્મવર્ગણને યેગ્ય પુદ્ગલસ્કને અને આત્મ-પ્રદેશને પરસ્પર દૂધ અને
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२१
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ.१ सू.५. कर्मवादिप्र० नीरबत् सम्बन्धो बन्धः । यद्वा-बध्यते अस्वातन्त्र्यमापद्यते आत्मा येन, सबन्धः । ज्ञा नावरणीयाधष्टविधर्मपुद्गलानामवस्थानं हि जीवस्याऽनन्तज्ञानदर्शनसुखवीयरूपसामर्थ्यप्रतिबन्धकतया स्वातन्त्र्यविघातकं भवति ।
यद्यपि निश्चयनयेन रागद्वेषरहितोऽयमात्मा, तथाप्यसौ व्यवहारनयेन रागद्वेषरूपभावकर्मणां ज्ञानावरणीयादिद्रव्यकर्मणां च कर्ता भवति । आत्मसंलग्नशरीरावगाहनक्षेत्रावस्थितकर्मवर्गणायोग्यपुद्गलस्कन्धाः स्वकीयोपादानकारणशक्त्यैव कर्मरूपामवस्थां प्राप्नुवन्ति । ते च कर्मपुद्गला आत्मप्रदेशैः सह परस्परमेकक्षेत्रावगाहरूपं बन्धं क्षीरनीरवत् प्राप्नोति । यथा समुड्डीयमानानि रजांसि और पानी की तरह सम्बन्ध हो जाना बन्ध है। आत्मा-जीव जिस के द्वारा बाधा जाय-पराधीन किया जाय, वह बन्ध है। ज्ञानावरण आदि आठ कर्मों की स्थिति, जीव के अनन्त ज्ञान, दर्शन, सुख और वीर्यरूप सामर्थ्य में बाधक होने के कारण स्वतन्त्रता का घात करने वाली है।
यद्यपि निश्चयनय से आत्मा राग-द्वेष से रहित है, किन्तु व्यवहारनय से राग-द्वेषरूप भावकर्मों का, तथा ज्ञानावरण आदि द्रव्यकर्मों का कर्ता है। जिस आकाशक्षेत्र में आत्मा से संबद्ध शरीर है, इसी आकाशक्षेत्र में स्थित कर्मवर्गणा के योग्य पुद्गलस्कन्ध, अपनी उपादानकारण-शक्ति से ही कर्मरूप अवस्था को प्राप्त करते हैं । वे कर्मपुद्गल आत्मप्रदशों के साथ परस्पर एकक्षेत्रावगाहरूप बन्ध को क्षीर-नीर की नाई प्राप्त होते हैं । जैसे-उडती हुई रज, तेल से चिकने घडे आदि पर चिपक जाती है,
પાણીની પ્રમાણે સમ્બન્ધ થઈ જ તે બંધ છે. આત્મા-જીવ જેના દ્વારા બંધાઈ જાય-પરાધીન થઈ જાય. તે બંધ છે. જ્ઞાનાવરણ આદિ આઠ કર્મોની સ્થિતિ, જીવન અનન્ત જ્ઞાન, દર્શન સુખ અને વીર્ય સામર્થ્યમાં બાધક હોવાના કારણે સ્વતંત્રતાને ઘાત કરવા વાળી છે.
જે કે નિશ્ચયનયથી આત્મા રાગ-દ્વેષથી રહિત છે, પરંતુ વ્યવહારનયથી રાગશ્રેષરૂ૫ ભાવકર્મોને, તથા જ્ઞાનાવરણ આદિ દ્રવ્યકર્મોને કર્તા છે. જે આકાશક્ષેત્રમાં આત્માથી સંબદ્ધ શરીર છે, તે આકાશક્ષેત્રમાં સ્થિત (રહેલા) કર્મ—વગણના એગ્યા પુદ્ગલસ્કંધ, પિતાની ઉપાદાન કારણ–શક્તિથી જ કમરૂપ અવસ્થા પ્રાપ્ત કરે છે, તે કર્મ પુદ્ગલ આત્મપ્રદેશની સાથે પરસ્પર એકક્ષેત્રાવગાહરૂપ બંધને ક્ષીર–નીરના ન્યાય પ્રમાણે પ્રાપ્ત થાય છે, જેવી રીતે ઉડતી રજા તેલના ચિકણા ઘડા આદિને प्र. आ. ४१
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२२
तैलस्नग्धे घटादौ संश्लिष्टानि भवन्ति, तथा रागद्वेषरूपतैलस्निग्धमलिनात्मप्रदेशेषु कर्म वर्गणा योग्यपुद्गलाः स्वकीयोपादानशक्त्या ज्ञानावरणीयादिकर्मरूपामवस्थां प्राप्य संश्लिष्टा भवन्ति ।
आचाराङ्गसूत्रे
परमाणुरूपा द्विपदेशिप्रभृतिस्कंन्धरूपाश्च पुद्गला औदारिक- वैक्रिया- SSहारक - तेजस - भाषा - श्वासोच्छ्ास - मनः कार्मण-भेदादष्टविधाः । तत्र कर्मवर्गणापुद्गला अपि समस्तलोकं व्याप्य वर्तन्ते यत्र संसारिणां शरीराणि सन्ति, तत्रापि तद्बहिश्चापि सर्वत्र ते वर्तन्ते, तत्र कर्मयोग्यपुद्गला आत्मना परिगृहीताः कर्मरूपेण परिणता भवन्ति ।
रागद्वेषपरिणस्याऽऽर्द्रीकृतस्यात्मनो
मनोवाक्कायरूपकरणसाहाय्येन
उसी प्रकार राग-द्वेषरूपी तेल से चिकने मलिन आत्मप्रदेशों में, कर्मवर्गणा के योग्य पुद्गल, अपनी-अपनी उपादानशक्ति से ज्ञानावरण आदि कर्म-रूप अवस्था को प्राप्त कर के चिपक जाते हैं ।
परमाणुरूप और द्विप्रदेशी वगैरह स्कन्धरूप पुद्गल औदारिक, वैक्रिय, आहारक, तैजस, भाषा, श्वासोच्छ्वास, मन और कार्मण के भेद से आठ प्रकार के होते हैं । इन में से कार्मणवर्गणा के पुद्गल भी सम्पूर्ण लोक में व्याप्त हैं । जहां संसारी जीवों के शरीर हैं, कर्मयोग्य पुद्गल आत्माद्वारा जब ग्रहण किये जाते
वहां भी हैं, और बाहर भी सर्वत्र हैं । ये हैं तब कर्मरूप में परिणत हो जाते हैं ।
राग-द्वेषरूप परिणति से युक्त आत्मा का, मन, वचन, काय, की सहायता से ચાંટી જાય છે, તે પ્રમાણે રાગ-દ્વેષ રૂપી તેલથી ચિકણા અને મલિન આત્મપ્રદેશામાં કવણાયાગ્ય પુદ્ગુગલ પાત-પાતાની ઉપાદાનશક્તિથી જ્ઞાનાવરણ આદિ કમ–રૂપ અવસ્થા પ્રાપ્ત કરીને ચાંટી જાય છે.
પરમાણુરૂપ અને દ્વિ–પ્રદેશી વગેરે સ્કે ધરૂપ પુદ્ગલ ઔદ્યારિક, વૈક્રિય, આહારક. તૈજસ, ભાષા, શ્વાસેાાસ, મન અને કામણના ભેદથી આઠ પ્રકારના હોય છે. તેમાંથી કામ વગણાના પુદૂગલ પણ સંપૂર્ણ લેાકમાં વ્યાપ્ત છે, જ્યાં સંસારી જીવાનાં શરીર છે ત્યાં પણ છે અને બહાર સત્ર પણ છે. તે કચેાગ્ય પુદ્ગલ આત્માદ્વારા જ્યારે ગ્રહણ કરવામાં આવે છે ત્યારે તે કરૂપમાં પિરણત થઈ જાય છે.
રાગ-દ્વેષરૂપ પરિણતિયુક્ત આત્માની મન, વચન અને કાયાની સહાયતાથી
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२३
आचारचिन्तामणि-टीकाअध्य.१ उ.१ सू.५ कर्मवादिप्र० वीर्यगुणपरिणामात्मिका शुभाशुभक्रिया भवति । इयं क्रिया चात्मनः प्रदेशानां परिस्पन्दः, कम्पनं, व्यापारो, योग इति चोच्यते । इयमेव मनोवाक्काययोग इति च कथ्यते । इयमात्मनो ज्ञानावरणाद्यष्टकमसम्बन्धरूपे बन्धे हेतुश्च । ___आत्मनः शुभाशुभक्रियायां सत्यामात्मसंलग्नानादिकार्मणशरीरेणात्माऽनन्तानन्तप्रदेशिस्कन्धरूपांश्चतुःस्पर्शान् कर्मयोग्यपुद्गलानादाय कामणशरीरतया परिणमयति । आत्मसंलग्नं यदनादि कार्मणशरीरं, तद्धि आत्मैक्यात् कर्मयोग्यपुद्गलानां ग्रहणे स्वाधीनकरणे स्वस्मिन्नेकत्वपरिणामकरणे च समर्थ भवति । अनादिकार्मणशरीरसम्बन्धादेव संसारी जीवो मूर्तोऽस्ति । मूर्तत्वादेव च तस्य पौगलिककर्मसम्बन्धो भवति । वीर्यगुण के परिणमनरूप शुभा-शुभ क्रिया होती है । इस क्रिया को आत्मा के प्रदेशों का परिस्पन्दन, कम्पन, व्यापार या योग कहते हैं। यही मन, वचन और काय का योग कहलाता है । यही क्रिया ज्ञानावरण आदि आठ कर्मों के बन्ध का कारण है ।
आत्मा की जब शुभ या अशुभ क्रिया होती है तो आत्मा के साथ पहले से बंधे हुए कार्मणशरीर के द्वारा आत्मा, अनन्तानन्तप्रदेशी-स्कन्धरूप; चौस्पर्शी कर्मयोग्य पुद्गलों को ग्रहण कर के कार्मणशरीर के रूप में परिणत करता है। आत्मा से सम्बद्ध अनादिकालीन कार्मणशरीर आत्मा के साथ एकमेक होने के कारण कर्मयोग्य पुद्गलों को ग्रहण करने में, अपने अधीन करने में और अपने साथ एकमेक करलेने में समर्थ होता है । अनादिकालीन कार्मणशरीर के सम्बन्ध से ही संसारी जीव मूर्त है, और मूर्त होने के कारण ही उसका पौद्गलिक कर्मों के साथ सम्बन्ध होता है।
વીર્યગુણના પરિણમનરૂપ શુભાશુભ કિયા થાય છે. તે કિયાને આત્માના પ્રદેશનું પરિસ્પન્દન, કમ્પન, વ્યાપાર અથવા રોગ કહે છે. આજ મન વચન અને કાયાને ચિગ કહેવાય છે. આ ક્રિયા જ્ઞાનાવરણ આદિ આઠ કર્મોના બંધનું કારણ છે.
આત્માની જ્યારે શુભ અથવા અશુભ કિયા થાય છે તે આત્માની સાથે પહેલાથી બાંધેલા કામણશરીર દ્વારા આત્મા અનંતાનન્તપ્રદેશી–સ્કંધરૂપ, ચૌસ્પશી કમગ્ય પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરીને કાર્મણશરીરના રૂપમાં પરિણત કરે છે. આત્માથી સંબદ્ધ અનાદિકાલીન કાર્મણશરીર આત્માની સાથે એકમેક હેવાના કારણે કર્મયોગ્ય પુદગલેને ગ્રહણ કરવામાં, પિતાના આધીન કરવામાં અને પોતાની સાથે એકમેક કરી લેવામાં સમર્થ થાય છે. અનાદિકાલીન કાણુશરીરના સંબંધથી જ સંસારી જીવ મૂર્ત હોવાના કારણે જ તેને પીગલિક કર્મોની સાથે સમ્બન્ધ થાય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गमुत्रे
यथा दीपक ऊष्मगुणयोगाद् वर्तिद्वारा तैलमादाय ज्वालारूपेण परिणम -- यति तथा रागद्वेषोष्मगुणसम्बन्धान्मनोवागादियोगवर्त्याऽऽत्मदीपः कर्मयोग्यपुद्गलस्कन्धतैलमादाय कर्मज्वालारूपेण परिणतं करोति । मनोवागादिरूपकरणसंयोगादात्मनो वीर्यपरिणामो भवति, अतो मनोवागादिव्यापारो योगशब्देनोच्यते । यथा मृन्मयघटस्याग्निसंयोगाद् रक्तत्वादिपरिणतिर्घटस्यैव भवति तथा मनोवागादिसंयोगात् शुभाशुभक्रियारूपा वीर्यपरिणतिरात्मन एव भवति, न तु पुद्गलरूपमनोवागादेः ।
यथा च तैलाभ्यक्ते शरीरे जलार्दे वस्त्रे वा धूलिराश्लिष्टा भवति, तथा
३२४
जैसे - दीपक उष्मागुण के कारण बत्तीद्वारा तैल ग्रहण कर के ज्वाला के रूप में परिणत करता है, उसी प्रकार राग-द्वेष रूप उष्मागुणके सम्बन्ध से मन, वचन आदि योगों की बत्ती द्वारा आत्मरूपी दीपक कर्मयोग्यपुद्गलस्कन्धरूप तैल को ग्रहण कर के कर्मरूप ज्वाला में परिणत कर लेता है । मन, वचन और कायरूप करण के द्वारा आत्मा का वीर्य - रूप परिणमन होता है | इसीलिए मन, वचन, आदि का व्यापार योग कहलाता है । जैसे - अग्नि के संयोग से मिट्टी के घडे की ललाई आदिरूप परिणति होती है, और वह घडे की ही कहलाती है, उसीप्रकार मन, वचन आदि के संयोग से शुभा - शुभक्रियारूप वीर्य की परिणति आत्मा की ही होती है, पुद्गलरूप मन, वचन आदि की नहीं ।
जैसे तेल से लिप्त शरीर पर या भीगे हुए वस्त्र पर धूल लग जाती है,
જેવી રીતે દીપક ઉષ્માગુણુના કારણે ખત્તીદ્વારા તેલને ગ્રહણ કરીને જવાળાના રૂપમાં પરિણત કરે છે તે પ્રમાણે રાગ-દ્વેષરૂપ ઉષ્માગુણુના સમ્બન્ધથી મન વચન આદિ ચેગેાની ખત્તી દ્વારા આત્મારૂપી દીપક કાવ્ય-પુદ્ગલસ્ક ધરૂપ તેલને ગ્રહણ કરીને કમરૂપ જ્વાલામાં પરિણત કરી લે છે. મન, વચન અને કાચારૂપ કરણદ્વારા આત્માનું વીર્યરૂપ પરિણમન થાય છે; એ કારણથી મન, વચન આદિના વ્યાપાર ચેાગ કહેવાય છે. જેવી રીતે અગ્નિના સંચાગથી માટીના ઘડાની જ લાલી (રાતાશપણું) રૂપ પરિણતિ થાય છે, અને તે ઘડાની જ કહેવાય છે. તે પ્રમાણે મન, વચન આદિના સચાગથી શુભા-શુક્રિયારૂપ વીર્યની પરિણતિ આત્માની જ થાય છે. પુલિરૂપ મન, વચન આદિની નહિ.
જેવી રીતે તેલથી લિપ્ત શરીર ૫ર, અથવા ભિજાએલા વસ્ત્ર પર ધૂળ લાગી જાય છે. તે પ્રમાણે રાગ-દ્વેષરૂપી તેલથી યુક્ત આત્માના કાણુશરીરરૂપ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ मू.५ कर्मवादिप्र०
३२५ रागादिरूपतैलाभ्यक्तस्यात्मनः कार्मणशरीरपरिणामो नवीनकर्मग्रहणे योग्यता संपादयति। आत्मशरीरयोरैक्ये सति सम्यग्ज्ञानाभावरूपानाभोगवीर्यतः कर्मबन्धो भवति । इत्थं कर्मवर्गणायोग्यपुद्गलानां ज्ञानाबरणीयादिकर्मतया परिणतानां सकषायस्यात्मनः सकलप्रदेशेषु लोलीभावो बन्ध इति बोध्यम् ।
(८) बन्धकारणनिरूपणम्बन्धस्य पश्च साधारणकारणानि मिथ्यात्वाऽ-विरति-प्रमाद-कषाय-योगभेदात् ।
तत्रातत्त्वे तत्वाध्यवसायरूपो विपरीतावबोधो मोहकर्मोदयजनित आत्मपरिणामो मिथ्यालम् । यद्वा-कुदेव-कुगुरु-कुधर्मेष्वभिरुचिरूपमतत्त्वार्थश्रद्धान उसी प्रकार राग-द्वेषरूपी तेल से युक्त आत्मा का कार्मणशरीररूप परिणाम नवीन कर्मों को ग्रहण करने में योग्य हो जाता है । आत्मा और शरीर के एकमेक होने पर सम्यग्ज्ञान के अभावरूप अनाभोग वीर्य से कर्मबन्ध होता है । इस प्रकार ज्ञानावरण आदि कर्मरूप में परिणत कार्मणवर्गणाओं के योग्य पुद्गलों का कषाययुक्त-आत्मा के समस्त प्रदेशों में एकमेक हो जाना बन्ध है।
(५) बन्धके कारणबन्ध के साधारण कारण पांच हैं-(१) मिथ्यात्व, (२) अविरति, (३) प्रमाद, (४) कषाय, और (५) योग ।।
अतत्त्व को तत्त्व समझनेरूप मोहनीयकर्मजन्य विपरीतज्ञानरूप आत्मपरिणाम को मिथ्यात्व कहते हैं, अथवा कुदेव, कुगुरु और कुधर्म में रुचिरूप अतत्त्व का
પરિણામ નવીન કર્મો ગ્રહણ કરવામાં યોગ્ય થઈ જાય છે. આત્મા અને શરીરના એકમેક થવાથી સમ્યજ્ઞાનના અભાવરૂપ અનાગ વીર્યથી કર્મબંધ થાય છે.
એ પ્રમાણે જ્ઞાનાવરણ આદિ કર્મરૂપમાં પરિણત કાર્મણવર્ગણાના રેગ્ય પુદ્ગલોનું કષાયયુક્ત આત્માના સમસ્ત પ્રદેશમાં એકમેક થઈ જવું તે બંધ છે.
(८) धनु २४-- मधना साधा२७ ४।२॥ पाय छे.-(१) मिथ्यात्व, (२) विति, (3) प्रमा, (४) ४ाय सने (५) यो.
અતત્વને તત્વ સમજવા રૂપ મેહનીયકર્મ જન્ય, વિપરીતજ્ઞાનરૂપ આત્મપરિણામને મિથ્યાત્વ કહે છે. અથવા કુદેવ કુગુરૂ, અને કુર્મમાં રૂચિરૂપ અતત્વની
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२६
आचाराङ्गसूत्रे
मिथ्यात्वम् १ | सावद्ययोगेषु प्रवृत्तिरविरतिः २ । सदुपयोगाभावः प्रमादः, मोक्षमार्ग प्रति शैथिल्यं वा प्रमादः ३ । कष्यते पुनः पुन्मर्जन्ममरणादिक्लेशोऽनुभूयते येन स कषायः, मोहनीयकर्मोदयजनित आत्मपरिणतिविशेषः, यद्वा-कष्यते यत्र शारीरिक मानसिक दुखैः, स कषः - संसारः, तस्य आय: - प्राप्तिकारणं कषायः = क्रोधादि : ४ । युज्यते - आत्माऽनेनेति योग: = मनोवाक्कायव्यापाररूपः ५ । उक्तञ्श्च"पंच आसवदारा पण्णत्ता, तंजहा - मिच्छत्तं १, अविरई २, पमाया ३, कसाया ४, जोगा ५ " । ( समवा० समवाय ५ ) ' आसवदारा ' इति - आस्रवो बन्धकारणम् ।
श्रद्धान मिथ्यात्व कहलाता है ? | सावध योगों में प्रवृत्ति करना अविरत्ति है २ । सम्यक् उपयोग (यतना) का अभाव प्रमाद कहलाता है, या मोक्षमर्ग के विषय में शिथिलता होना प्रमाद है ३ । जिस के द्वारा आत्मा कषा जाय अर्थात् वारंवार जन्म-मरण का क्लेश भोगा जाय उसे कषाय कहते हैं । कषाय, मोहकर्म से उत्पन्न आत्मा की एक परिणति है । अथवा - जहाँ शारीरिक एवं मानसिक दुःखों से जीव कषा जाय ( युक्त हो) उसे कष अर्थात् संसार कहते हैं और उस कष (संसार) की आय प्राप्ति जिस से हो वह कषाय कहलाता है ४ । जिस से आत्मा व्याप्त हो, ऐसा मन, वचन और काय का व्यापार योग कहलाता है ५ । कहा है
"पंच आसवदारा पण्णत्ता, तं जहा- मिच्छतं, अविरई, पमाया, कसाया, जोगा । (समवायाङ्ग, समवाय ५ ) यहाँ ' आसवदारा' का अर्थ है - आश्रव के द्वार अर्थात् बन्धके कारण ।
39
શ્રદ્ધા તેને મિથ્યાત્વ કહે છે (૧). સાવદ્ય ચેગેામાં પ્રવૃત્તિ કરવી તે અવિરતિ છે . (ર). સમ્યક્ ઉપયાગના અભાવ તે પ્રમાદ કહેવાય છે, અથવા મેાક્ષમાના વિષયમાં શિથિલતા થવી તે પ્રમાદ છે (૩). જેના દ્વારા આત્મા કષાય અર્થાત્ વાર ંવાર જન્મ મરણના કલેશ ભાગવવાય તેને કષાય કહે છે. કષાય, માહ કમથી ઉત્પન્ન આત્માની એક પરિણતિ છે. અથવા—જ્યાં શારીરિક અને માનસિક દુઃખેાથી જીવ કષાય અર્થાત્ પીડાય તેને કષ અર્થાત્ સંસાર કહે છે, અને તે સંસારની આય-પ્રાપ્તિ જેનાથી હાય તે કષાય કહેવાય છે (૪). જેનાથી આત્મા વ્યાપ્ત હેાય એવા મન, વચન અને કાયાના વ્યાપાર તે ચેાગ કહેવાય છે. (૫), કહ્યું છે કે ઃ—
“पंच आसवदारा पण्णत्ता, तंजहा-मिच्छत्तं, अविरई, पमाया, कसाया जोगा." (सभवायांग, सभवाय ५ ) अडि " आसवदारा" तो अर्थ मे छे :- आश्रवना દ્વાર, અર્થાત્ ખધના કારણ.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ २.५. कर्मवादिप्र० ३२७
. एषु पञ्चसु कारणेसु कषायः प्रधानम् । स च क्रोधमानमायालोममेदाच्चतुर्विधः । चतुविधोऽप्ययं कषायो रागद्वेषान्तर्गत एवास्ति । उक्तञ्च
"दोहिं ठाणेहिं पावकम्मा बंधति, तंजहा-रागेण य, दोसेण य । रागे दुविहे पण्णत्ते, तंजहा-माया य लोभे य । दोसे दुविहे पण्णत्ते, तजहा-कोहे य माणे य" (स्था० स्थान २ उ०)
बन्धश्चतुर्विधः-प्रकृति-स्थित्य-नुभाव-प्रदेशभेदात् । उक्तञ्च
"चउविहे बंधे पण्णत्ते, तंजहा-पगइबंधे१, ठिइबंधे२, अणुभावबंधे३, पएसबंधे४।" (समवायाङ्ग. समवाय४) ___इन पांच कारणों में कषाय प्रधान है। क्रोध, मान, माया और लोभ के भेदसे वह चार प्रकार का है। कषाय के ये चारों भेद राग और द्वेष में ही अन्तर्गत हो जाते हैं । कहा भी है
___“दो स्थानों से पाप कर्मों का बन्ध होता है। वह इस प्रकार-राग से और द्वेष से । राग दो प्रकार का है-माया और लोभ । द्वेष भी दो प्रकार का है-क्रोध और मान"। (स्था० स्थान २ उ. २)
बन्ध चार प्रकार का है-(१) प्रकृति-बन्ध, (२) स्थिति बन्ध, (३) अनुभाव-बन्ध; और (४) प्रदेश-बन्ध । कहा भी है
"बन्ध चार प्रकार का कहा गया है, वह इस प्रकार-(१) प्रकृतिबन्ध, (२) स्थितिबन्ध, (३) अनुभावबन्ध, (४) प्रदेशबन्ध" । ( सम. स. ४)
આ પાંચ કારણેમાં કષાય પ્રધાન છે - મુખ્ય છે. ક્રોધ, માન, માયા અને લોભના ભેદથી તે ચાર પ્રકારના છે. કષાયના તે ચારે ય ભેદ રાગ–અને શ્રેષમાં સમાઈ જાય છે. કહ્યું છે કે –
બે સ્થાનેથી પાપકર્મોને બંધ થાય છે. તે આ પ્રમાણે છે-રાગથી અને દ્વેષથી. રાગ બે પ્રકારને છે-માયા અને લોભ. દ્વેષ પણ બે પ્રકારને છે–ક્રોધ અને भान" (स्था. स्थान २-3. २).
म या२ ४॥२॥ छ-(१) प्रकृतिमध, (२) स्थितिमा, (3) मनुभाव (४) प्रदेशमध. ४थु ५४ छ
. ५५ २ ५४।२ना छ. (१) प्रतिमध, (२) स्थितिमा, (3) मनुलाम', (४) प्रदेशमध,” (सभ० स. ४)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२८
आचारागसूत्रे तत्र प्रकृतिः-स्वभावः। आत्मपरिगृहीतकर्मपुद्गलानां तच्छक्तिरूपेण परिणमनम् । यथा निम्बस्य तिक्तत्वम् , गुडस्य मधुरत्वम् । प्रकृतिद्विविधा-मूलप्रकृतिः, उत्तरप्रकृतिश्च । मूलरूपः कर्मणः स्वभावो मूलप्रकृतिः। मूलप्रकृतिरष्टधा-ज्ञानावरणीय१ - दर्शनावरणीय२ - वेदनीय३ - मोहनीया४-ऽऽयुष्य५-नाम६-गोत्रान्तराय८-भेदात् । उक्तश्च
"अट्ठ कम्मपगडीओ पणत्ताओ, तंजहा-णाणावरणिज्ज१, दंसणावरणिज्जर, वेयणिज३ मोहणिज्ज४, आउय५, नाम६, गोयं७, अंतराइयं८"। (प्रज्ञापना० पद-२१ उ. १ सू. २८८) ।
प्रकृति अर्थात् स्वभाव । आत्मा के द्वारा ग्रहण किए हुए कर्मपुद्गलों में अमुकअमुक प्रकार की शक्ति (स्वभाव) उत्पन्न हो जाना प्रकृतिबन्ध है । जैसे-नीम में कटुकता और गुड में मधुरता होती है।
प्रकृति दो प्रकार की है-मूलप्रकृति और उत्तरप्रकृति । कर्म का मूल स्वभाव मूलप्रकृति कहलाती है । मूलप्रकृति के आठ भेद हैं-(१) ज्ञानावरणीय, (२) दर्शनावरणीय, (३) वेदनीय, (४) मोहनीय, (५) आयु, (६) नाम, (७) गोत्र, और (८) अन्तराय । कहा भी है:
___ " आठ कर्मप्रकृतियां हैं, वे इस प्रकार-(१) ज्ञानावरणीय, (२) दर्शनावरणीय, (३) वेदनीय, (४) मोहनीय, (५) आयुष्य, (६) नाम, (७) गोत्र, (८) अन्तराय । " (प्रज्ञा. पद २१ उ. १ सू. २८८ )
પ્રકૃતિ અર્થાત્ સ્વભાવ,આત્મા દ્વારા ગ્રહણ કરેલા કર્મ પુદ્ગલોમાં અમુકઅમુક પ્રકારની શક્તિ (સ્વભાવ) નું ઉત્પન્ન થઈ જવું તે પ્રકૃતિબંધ છે. જેવી રીતે લીંબડામાં કડવાશ અને ગોળમાં મધુરતા હોય છે.
प्रकृति में प्रा२नी छ- (१) भूतप्रकृति मन (२) उत्तरप्रकृति. भन भूद સ્વભાવ તે મૂલપ્રકૃતિ કહેવાય છે. તે મૂલ પ્રકૃતિના આઠ ભેદ છે– (૧) જ્ઞાનાવરણીય, (२) शना१२०ीय, (3) वहनीय, (४) भाडनीय, (५) आयु, (6) नाम, (७) गोत्र मन (८) मतिराय. छ :
"213 मप्रकृतिमा छ, ते २॥ प्रमाण-ज्ञानाव२७॥य, शनाव२०ीय, हनीय, भारतीय, मायुष्य, नाम, गोत्र, याताय.” (प्रज्ञा. ५४ २१ ७. १ सू. २८८)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ सू.५ कर्मवादिन०
३२९ ____ ज्ञानावरणीयं कर्म, जीवस्य ज्ञानगुणमावणोति१। दर्शनावरणीय कर्म दर्शनगुणम् । वेदनीयकर्म जीवस्याव्याबाधगुणं संरुणद्धि३। मोहनीयकर्म जीवस्याविरतिं तत्त्वानभिरुचिं च जनयति४ । आयुष्यकर्म जीवस्यामरत्वं प्रतिहन्ति५ । नामकर्म जीवस्याऽमूर्तत्वं प्रतिबध्नाति६ । गोत्रकर्म तस्यागुरुलघुगुणं व्याहन्ति७ । अन्तरायकर्म जीवस्यानन्तवीर्यगुणं रुणद्धि८।
यथा-गवादिभक्षितणादयो दुग्धरूपेण परिणता भवन्ति, माधुर्यस्वभावः सहैव जायते, स चैतावत्कालपर्यन्तस्थायीति स्थितिसमयमर्यादाऽपि जायते माधुर्ये तीव्रमन्दभावादिविशेषोऽपि भवति, तस्य दुग्धस्य पौद्गलिक
(१) ज्ञानावरणीय कर्म जीव के ज्ञानगुणको ढाँकता है, (२) दर्शनावरणीयकर्म दर्शनगुणको । (३) वेदनीयकर्म जीव के अव्याबाधगुण को रोकता है और (४) मोहनीयकर्म जीव में अविरति और तत्त्व के प्रति अरुचि उत्पन्न करता है । (५) आयुकर्म जीव की अमरता को रोकता है और (६) नामकर्म जीव के अमूर्तत्व गुण को रोकता है। (७) गोत्रकर्म अगुरु-लघुत्व गुण को नष्ट करता है और (८) अन्तरायकर्म जीव के अनन्त वीर्य का घात करता है।
जैसे गायद्वारा खाये हुए तृण आदि दूध रूप में परिणत होते हैं, और उन में मधुरता का स्वभाव भी साथ ही उत्पन्न हो जाता है। उस में अमुक कालपयत ठहरने की स्थिति-मर्यादा भी उत्पन्न हो जाती है, और मधुरता में तीव्रता यो मन्दता की विशेषता भी आजाती है। उस दूध का पौगलिक परिणाम भी साथ ही उत्पन्न होता है ।
(૧) જ્ઞાનાવરણીય કર્મ જીવના જ્ઞાન-ગુણને ઢાંકી દે છે; (૨) દર્શનાવરણીય કર્મ દર્શનગુણને ઢાંકે છે. (૩) વેદનીય કર્મ છવના અવ્યાબાધ ગુણને, રોકી દે છે (૪) મેહનીય કર્મ જીવમાં અવિરતિ અને તત્વપ્રતિ અરૂચી ઉત્પન્ન કરાવે છે. (૫) આયુ કર્મ જીવની અમરતાને રોકે છે. (૬) નામ-કર્મ જીવના અમૂર્તત્વ ગુણને રોકે છે. (૭) ગોત્ર-કર્મ અગુરુલઘુત્વ ગુણને નાશ કરે છે અને (૮) અંતરાય કર્મ જીવના અનંતવીર્યને ઘાત કરે છે.
જેવી રીતે ગાયે ખાધેલું ઘાસ આદિ દૂધ રૂપમાં પરિણત થાય છે અને તેમાં મધુરતાને સ્વભાવ પણ સાથે જ ઉપ્તન્ન થાય છે. તેમાં અમુકકાલપર્યન્ત સ્થિર રહેવાની સ્થિતિ–મર્યાદા પણ ઉખન્ન થઈ જાય છે. અને મધુરતામાં તીવ્રતા અથવા મંદતાની વિશેષતા પણ આવી જાય છે. તે દૂધનું પગલિક પરિણામ પણ સાથે જ
प्र. आ. ४२
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे परिणामश्चापि सहैव मादुर्भवति तथा जीवन परिगृहीतानां कर्मवर्गणायोग्यपुद्गलानां कर्मरूपेण परिणमने चतुर्विधा अंशाः सहैव भवन्ति । त एवांशाः बन्धभेदाः प्रकृत्यादयः सन्ति ।
___ कणिकागुडघृतकटुकादिद्रव्याणामौषधमोदकरूपेण परिणमने सहैवानेकाकारपरिणामो भवति । यथा मोदको हि कश्चिद् वातपित्तहरणशीलः, कश्चिद् बुद्धिपर्धनः, कश्चित् संमोहकारी, कश्चिन्मारकः, इत्यनेकाकारेण परिणमते जीवसंयोगात् , तथा कर्मवर्गणायोग्यपुद्गलानामात्मसम्बन्धात्कर्मरूपेण परिणामे कश्चित्कर्मपुद्गलः ज्ञानमावृणोति, कश्चिद्दर्शनमारणोति अपरः सुखदुःखानुभवं जनयती त्यादि योजनीयम् । इस प्रकार जीव द्वारा ग्रहण किए हुए कर्मवर्गणा के योग्यपुद्गोंका कर्मरूप परिणमन होने पर चार प्रकार के अंश उन में साथ ही उत्पन्न होते है । वही अंश बन्ध के प्रकृति आदि भेद कहलाते हैं। __आटा, गुड, घी और कटुक आदि द्रव्यों से बने हुए लडडू में एक साथ अनेक प्रकार के परिणमन होते हैं। कोई लाडडू बात-पित्त का नाशक होता है, कोई बुद्धिवर्धक होता है, कोई सम्मोहजनक होता है, और कोई घातक होता है, इस प्रकार जीव के संयोग से लड्डू अनेक आकारों में परिणत होता है। इसी प्रकार कर्मवर्गणा-योग्य पुद्गलों का आत्मा के निमित्त से कर्मरूप परिणमन होने पर कोई कर्म, ज्ञान को आच्छादित करता है, कोई दर्शनको कोई कर्म, सुख-दुःख का अनुभव कराता है। इत्यादि सब घटा लेना चाहिए । ઉપ્તન થાય છે એ પ્રમાણે જીવદ્વારા ગ્રહણ કરેલા કમવર્ગણગ્ય પુદ્ગલોનું કર્મરૂપ પરિણમન થવાની સાથે ચાર પ્રકારના અંશ તેમાં સાથે જ ઉત્પન્ન થાય છે તે અંશ, બંધના પ્રકૃતિ આદિ ભેદ કહેવાય છે.
લોટ, ગોળ, ઘી અને કટુક આદિ દ્રવ્ય નાંખીને બનાવેલા લાડુમાં એક સાથે અનેક પ્રકારનું પરિણમન થાય છે, કેઈ લાડુ વાત-પિત્તને નાશ કરનાર હોય છે. કોઈ બુદ્ધિપૂર્વધ હોય છે. કેઈ સહ ઉત્પન્ન કરનાર હોય છે. અને કેાઈ ઘાતક હોય છે. એ પ્રમાણે જીવના સંગથી લાડુ અનેક આકારેમાં પરિણત થાય છે. તે પ્રમાણે કર્મવર્ગણાયેગ્ય પુદગલોનું આત્માના નિમિત્તથી કર્મરૂપ પરિણમન થાય ત્યારે કઈ કર્મ જ્ઞાનને આદિત કરે છે કેઈ દર્શનને, કઈ કર્મ સુખ-દુઃખને અનુભવ કરાવે છે. એ પ્રમાણે સર્વ બાબતમાં ઘટાવી લેવું જોઈએ.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य. १ उ. १ सु. ५ कर्मवादिप्र०
३३१
यथा वा - वातहारिद्रव्यनिर्मितो मोदकः प्रकृत्या वातं हरति, पित्तोपशमकद्रव्यनिर्मितो मोदकः प्रकृत्या पित्तं नाशयति, कफापहारकद्रव्यनिर्मितः कफं हरति । इत्येवं मोदकस्य नानाविधा प्रकृतिः । तस्यैव मोदकस्य स्थितिस्तु कस्यचिदेकदिन व्यापिनी, अपरस्य दिनद्वयस्थायिनी, अन्यस्य कस्यचिन्मासादिकालं व्याप्य स्थितिर्भवति, ततः परं तत्तन्मोदकस्य विनाशात् । एवं मोदकस्यानुभावो मधुरकटुकषायादिरूपः । रसस्तीत्रमन्दभावेन कस्यचिन्मोदकस्यैकगुणः, कस्यचिद् द्विगुणः कस्यचित् त्रिगुणो भवति । प्रदेशोऽपि मोदकस्य कस्यचिदेककर्षमितः, कस्यचिद् द्विकर्षपरिमितः, कस्यचित्रिकर्षपरिमितो भवति ।
अथवा जैसे- वातहारक द्रव्यों से बना मोदक स्वभाव से वात का नाश करता हैं, पित्तका नाश करने वाले द्रव्यों से बना मोदक पित्तका नाश करता है, कफहारी द्रव्यों से बना मोदक कफको दूर करता है, इस प्रकार मोदक की प्रकृति नाना प्रकार की है । कोई मोदक एकदिन तक हीं ठहर सकता है, कोई दो दिन तक और कोई महीने भरतक ठहर सकता है, उसके पश्चात् मोदक में वह शक्ति नहीं रहती है । इसी प्रकार किसी मोदक का मधुर या कटुक रस तीव्र होता है किसी का मन्द होता है, किसी मोदक में किसी में द्विगुण और किसी में तीन परिमित होता है, किसीका दो कर्ष होता है।
एकगुण रस होता है, गुणा, किसी मोदक का प्रदेशसमूह एक कर्ष परिमित होता है, और किसीका तीन कर्ष परिमित
અથવા—જેમ વાયુનાશક દ્રવ્યેાથી બનેલા લાડુ સ્વભાવથી વાયુને નાશ કરે છે; પિત્તને શાન્ત કરવા વાળા દ્રવ્યોથી બનેલા લાડુ પિતના નાશ કરે છે. કફ્ નાશ કરનારા દ્રવ્યેાથી અનેલા લાડુ કને દૂર કરે છે, એ પ્રમાણે લાડુની પ્રકૃતિ જૂદા જૂદા પ્રકારની છે. કાઈ લાડુ એક દિવસ સુધી રહી શકે છે, કાઈ એ દિવસ અને કોઈ મહિના સુશ્રી રહી શકે છે. તે પછી લાડુમાં તે પ્રથમના જેવી શક્તિ રહેતી નથી. એ પ્રમાણે કોઈ લાડુને મધુર અથવા કટુક રસ તીવ્ર હોય છે. કોઈ ના મંદ હોય છે, કોઈ લાડુમાં એક ગુણુ રસ હાય છે, કાઈમાં દ્વિગુણુ અને કાઈમાં ત્રણ ગુણુ રસ હોય છે. કાઈ લાડુના अहेशसभूड येऊ अर्ष (मे तोसा ) परिमित होय छे. अर्धना मे दुष ( यार तोबा ) પરિમિત ડાય છે, અને કાઈના ત્રણ કર્ષ (છ તાલા) પિરમતિ હાય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३२
आचारागसूत्रे एवं कर्मणोऽपि कस्यचिद् ज्ञानावरणस्वभावा प्रकृतिः, अपरस्य दर्शनावरणरूपा, कस्यचित् सम्यग्दर्शनादिविघातस्वभावा ।
कर्मणः स्थितिश्च कस्यचित् त्रिंशत्सागरोपमकोटीकोटीरूपा, अपरस्य कस्यचित् कर्मणः सप्ततिसागरोपमकोटीकोटीरूपेत्यादि । रसस्तु कस्यचित् कर्मणस्तीव्रः, कस्यचित्तीव्रतरः, कस्यचित्तीव्रतमः, कस्यचिन्मन्दः, कस्यचिन्मन्दतर इत्यादि बोध्यम् ।
(१) प्रकृतिबन्धः
॥ अष्टविध-मूलप्रकृतिबन्ध-लक्षणम्(१) ज्ञानस्य (विशेषबोधस्य) आवरकं कर्म ज्ञानावरणीयम् ।
इसी प्रकार किसी कर्म की ज्ञानको आच्छादित करने की प्रकृति है, किसीका दर्शन को ढंकने की है, किसी की सुख-दुःख का अनुभव कराने की प्रकृति है, और किसी की सम्यग्दर्शन का घात करने की है। किसी कम की तीस कोडाकोडी सागरोपमकी स्थिति है, किसी की सत्तर (७०) कोडाकोडी सागरोपम की है।
इसी प्रकार किसी कर्म का रस तीत्र है, किसी का तीव्रतर है, किसी का तीव्रतम है। किसी का रस मन्द है, किसी का मन्दतर है । इत्यादि समझ लेना चाहिए।
(१) प्रकृतिबन्ध (१) ज्ञान अर्थात् विशेष धर्मों के बाधको आच्छादित करने वाला कर्म ज्ञानावरण कहलाता है।
આ પ્રમાણે કઈ કર્મની જ્ઞાનને આચ્છાદિત કરવાની પ્રકૃતિ છે, કેઈની દર્શનને ઢાંકી દેવાની છે, કેઈની સુખ-દુઃખને અનુભવ કરાવવાની પ્રકૃતિ છે, અને કેઈની સમ્યગ્દર્શનને ઘાત કરવાની પ્રકૃતિ છે.
કઈ કમની ત્રીશ કેડાડી સાગરોપમની સ્થિતિ છે. કોઈની સીતેર (૭૦) કેડીકેડી સાગરોપમની છે.
આ પ્રમાણે કઈ કમને રસ તીવ્ર છે. કેઈને તીવ્રતર છે, અને કેઈને તીવ્રતમ છે. કોઈને રસ મંદ છે, કેઈને મદંતર છે. ઈત્યાદિ સમજી લેવું જોઈએ.
____ (१) प्रतिम (૧) જ્ઞાન અર્થાત્ વિશેષ ધર્મોના બંધને જે આછાદિત કરવાવાળું કર્મ તે જ્ઞાના. વરણીય કહેવાય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
3३३
(३)
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१. उ१. सू.५. कर्मवादिम० (२) दर्शनस्य (सामान्यबोधस्य) आवरकं कर्म दर्शनावरणीयम् ।
सुखदुःखानुभवजनकं कर्म वेदनीयम् । (४) मदिरावन्मोहजनकं कर्म मोहनीयम् । (५) भवधारणकारणं कम आयुष्कम् । (६) विशिष्टगतिजात्यादिप्राप्तिकारणं कर्म नाम । (७) उत्कर्षापकर्षप्राप्तिकारणं कर्म गोत्रम् । (८) दानलाभादिविघातकं कर्म अन्तरायः ।
मूलरूपः कर्मणः स्वभावोऽष्टविध इति मूलप्रकृतिरष्टविधा संक्षेपतः कथिता। अष्टानां मूलप्रकृतीनां प्रत्येकमवान्तरभेद एवोत्तरप्रकृतिः। सा च
(२) दर्शन अर्थात् सामान्य बोधको आच्छादित करने वाला कर्म दर्शनावरण है।
(३) सुख-दुःखका वेदन कराने वाला कर्म वेदनीय कहलाता है। (४) मदिरा के समान मोह उत्पन्न करने वाला कर्म मोहनीय कहलाता है । (५) भवधारणा का कारण कर्म आयुष्क कहलाता है । (६) विशेष प्रकार की गति, जाति आदि की प्राप्ति का कारण नामकर्म है । (७) उत्कर्ष और अपकर्ष की प्राप्ति का कारण गोत्रकर्म कहलाता है । (८) दान लाभ आदि में विघ्न डालने वाला अन्तराय कर्म कहलाता है ।
कर्म का मूल स्वभाव आठ प्रकार का ही है, अतः आठ प्रकृतियों का संक्षिप्त कथन किया गया है, इन आठ प्रकृतियों के अवान्तर भेदों को उत्तर-प्रकृति कहते हैं।
(૨) દર્શન અર્થાત્ સામાન્ય બેધને જે આચ્છાદિત કરવાવાળું કર્મ તે દશનાવરણ છે. (3) सुम-दु:मनु वहन ४२११वाणु ४ ते वहनीय वाय छे. (૪) મદિરાના સમાન મહ ઉસન્ન કરાવવાવાળું કર્મ તે મેહનીય કહેવાય છે. (૫) ભવ-ધારણ કરવાનું છે કારણ કર્મ તે આયુષ્ય કહેવાય છે. (૬) વિશેષ પ્રકારની ગતિ-જાતિ આદિની પ્રાપ્તિનું કારણ તે નામકર્મ કહેવાય છે. (૭) ઉત્કર્ષ અને અપકર્ષની પ્રાપ્તિનું કારણ તે ગોત્રકર્મ કહેવાય છે. (૮) દાન-લાભ આદિમાં વિદન નાખવાવાળું તે અન્તરાય કર્મ કહેવાય છે.
કર્મને મૂળ સ્વભાવ આઠ પ્રકાર છે. તેથી આઠ પ્રકૃતિનું સંક્ષિપ્તમાં કથન કર્યો છે. એ આઠ પ્રકૃતિઓના અવાંતર ભેદને ઉત્તરપ્રકૃતિ કહે છે. જીજ્ઞાસુ પુરૂને
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३४
आचारानसूत्रे
विस्तरतो जिज्ञासूनां बोधाय शास्त्रे निर्दिष्टा । ज्ञानावरणीयादिमूलप्रकृतीनामष्टानामवान्तरभेदा यथाक्रमम् - (१) पश्च, (२) नव, (३) द्वौ, (४) अष्टाविंशतिः, (५) चत्वारः, (६) द्विचत्वारिंशत्, (७) द्वौं, (८) पञ्च सन्ति । एतत्सर्वमागमतोऽव वगन्तव्यम् ।
(२) स्थितिबन्धः
आत्मसंलग्नानां कर्मपुद्गलानां यया जघन्यमध्यमोत्कृष्ट कालमर्यादयाऽऽस्मदेशेष्ववस्थानं सा कालमर्यादा स्थितिबन्धः । किश्व - अध्यसायविशेषगृहीतस्य कर्म लिकस्य स्थितिकालनियमनं स्थितिबन्धः ।
वेदनीयकर्मणो
जघन्यस्थितिर्द्वादशमुहूर्तप्रमाणा ।
नाम - गोत्रकर्मणी
विस्तार से जिज्ञासु परुषों की जानकारी के लिए शास्त्र में वर्णन किया गया है । ज्ञानावरणीय आदि मूल प्रकृतियों के अवान्तर भेदों की संख्या क्रम से पांच, नौ, दो, अठ्ठाईस, चार, बयालीस, दो और पांच है । इन सबको आगम से समझ लेना चाहिए ।
(२) स्थितिबन्ध
आत्मा के साथ लगे हुए कर्मपुद्गल जिस जघन्य मध्यम या उत्कृष्ट कालमर्यादा से आत्मप्रदेशों में स्थिर हैं, उस कालमर्यादाको स्थितिबन्ध कहते हैं । अथवा यों कहिए किअध्यवसायविशेष द्वारा ग्रहण किए हुए कर्मदलियों के आत्मा में ठहरने के काळसम्बन्धी नियमन को स्थितिबन्ध कहते हैं ।
वेदनीय कर्म की जघन्य स्थिति बारह मुहूर्त की, तथा नाम और गोत्रकर्म की જાણવા માટે શાસ્ત્રમાં વિસ્તારથી વર્ણનકરવામાં આવ્યું છે. જ્ઞાનાવરણીય આદિ મૂલ अड्डतिना भवान्तर लेहोनी सध्या उभथी - पांय, नौ, मे, महावीस, यार, मेतालीस, ખે, અને પાંચ છે, આ સને આગમથી સમજી લેવુ જોઈ એ.
(२) स्थितिमध
આત્માની સાથે લાગેલા ક પુદ્ગલ જે જધન્ય, મધ્યમ, અને ઉત્કૃષ્ટ કાલ મર્યાદાથી આત્મપ્રદેશમાં સ્થિતિ છે, તે કાલમર્યાદાને સ્થિતિખંધ કહે છે, અથવા એમ કહીએ કે—અધ્યવસાયવિશેષદ્વારા ગ્રહણ કરેલા કલિકાને આત્મામાં ટકી શકવાના કાલસંખ`ધી નિયમનને સ્થિતિબધ કહે છે.
વેદનીય કર્મીની જઘન્ય સ્થિતિ ખાર મુર્હુતની, તથા નામ અને ગેાત્ર કમની
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ.१ सू.५ कर्मवादिप जघन्य-स्थितिरष्टमुहूर्तप्रमाणा। ज्ञानावरणीय-दर्शनावरणीय -मोहनीया-ऽऽयुष्याऽन्तरायकर्मणां जघन्यस्थितिरन्तर्मुहूर्तप्रमाणा ।
ज्ञानावरणीय - दर्शनावरणीय - वेदनीयाs - न्तरायकर्मणामुत्कृष्टस्थितिः त्रिंशत्सागरोपमकोटीकोटयः, मोहनीयकर्मणः सप्ततिसागरोपमकोटीकोटयः स्थितिरुत्कृष्टा । नाम-गोत्र-कर्मणोविंशतिसागरोपमकोटीकोटयः स्थितिरुत्कृष्टा । आयुष्यकर्मणत्रयस्त्रिंशत्सागरोपमप्रमाणा स्थितिरुत्कृष्टा। मध्यमा स्थितिस्त्वसंख्यातप्रकारा, कषायपरिणामतारतम्येन तस्या असंख्यातभेदात् ।
आठ मुहूर्त की है, ज्ञानावरणीय, दर्शनावरणीय, मोहनीय, आयु और अन्तराय कर्म की जघन्य स्थिति अन्तमुहूर्त की है।
____ ज्ञानावरणीय, दर्शनावरणीय, वेदनीय, और अन्तराय कर्मों की उत्कृष्ट स्थिति तीस कोडा-कोंडी सागरोपम की मोहनीय कर्म की सत्तर कोडा-कोडी सागरोपम की, नाम और गोत्र कर्म की वीस कोडा-कोडी सागरोपम की है। आयुष्य कर्म की तेतीस सागरोपम की है। मध्यम स्थिति असंख्यात प्रकार की है, कषायरूप परिणामों की हीनता और अधिकता के कारण उसके असंख्य प्रकार होते हैं।
स्थितिबन्धका कोष्टक टीका के अनुसार पृष्ट ३३६ से समझ लेना चाहिए।
આઠ મૂહુની છે. જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, મેહનીય, આયું અને અન્તરાય કમની જઘન્ય સ્થિતિ અત્તમુહૂર્તની છે.
જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, વેદનીય, અને અન્તરાય કર્મોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રીશ 1-3150 सागरी५मनी, भाडनीय ४मनी सीत२ (७०) 31-3156 सागरा५मनी, નામ અને નેત્ર કર્મની વીશ કેડા-છેડી સાગરોપમની, આયુષ્ય કર્મની તેત્રીસ સાગરેપમની છે. મધ્યમ સ્થિતિ અસંખ્યાત પ્રકારની છે. કષાયરૂપ પરિણામેની હીનતા અને અધિકતાના કારણે તેના અસંખ્ય પ્રકાર થાય છે.
સ્થિતિબંધનું કોષ્ટક ટીકાના અનુસાર પૃષ્ઠ ૩૩૬થી સમજી લેવું જોઈએ.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३६
कर्मणां
नाम
(२)
दर्शनावरणीयकर्मणः
(३) वेदनीय
कर्मणः
उत्कृष्टा
स्थितिः
(४) अन्तरायकर्मणः
93
(१) ३०
३०००
ज्ञाना- त्रिंशत्साग- अन्तर्मुहूर्त्तः त्रिसहस्र - अन्तर्मुहूर्त्तः त्रिंशत्साग- न्यूनोऽन्तवरणीय- रोपमकोटी
वर्षाणि
मुहूर्त्तः
कर्मणः
रोपमकोटीकोटयः
कोटयः
99
99
७०
मोहनीय- सप्ततिसागकर्मणः रोषमकोटीकोटयः
स्थितिबन्ध-कोष्टकम् |
जघन्या उत्कृष्टः
स्थितिः | अबाधा
कालः
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
66
द्वादश १२ मुहूर्त्ताः
अन्तर्मुहूर्त्तः
95
39
"
35
"
जघन्यः
७०००
सप्तसहस्रवर्षाणि
उत्कृष्टः जघन्यः
अबाधा बाधाकालः बाधाकालः
कालः | ( कर्मनिषेकः) (कर्मनिषेकः)
54
35
"
34
आचाराङ्गसूत्रे
३०००
त्रिसहस्रवर्षीन - अन्तर्मुहूर्त्त -
"
"
"
सप्तसहस्र
वर्षोनसप्ततिसागरोपमकोटी कोटयः ।
99
अन्तर्मुहूर्त्त -
न्यूना एकादश
११
मुहूर्त्ताः
अन्तर्मुहर्त्त
न्यूनोऽन्तमुहूर्त:
99
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ सू.५ कर्मवादिप्र०
३३७
कर्मणां उत्कृष्टा | जघन्या
उत्कृष्टा जघन्या उत्कृष्टः जघन्यः उत्कृष्टः जघन्यः नाम स्थितिः | स्थितिः अबाधा- अबाधा- बाधाकालः | बाधाकालः
| कालः कालः (कर्मनिषक:) (कर्मनिषेक:) २० विंशति- अष्टौ २०००
२००० नाम- सागरोपम- मूहूर्ताः द्विसहस्र- द्विसहस्रवर्षान- अन्तर्मुहुर्तकर्मणः कोटीकोटयः वर्षाणि " विशतिसाग- न्यूनाः सप्त
रोपमकोटी- मुहूर्ताः कोटयः
(६)
अन्त
पूर्वकोटि त्रि
भागाधिकाआयुष्य- नि ३३ त्रयकमणः स्त्रिशत्साग
| रोपमाणि ।।
पूर्वकोटित्रिभागः
पूर्वकोटि- अन्तर्मुहूतत्रिभागोन- न्यूनोऽन्त
त्रयस्त्रिंशत्- मुंहतः सागरोपमाणि
पूर्वकोटित्रिभागः-३३ लक्षाणि, ३३ सहस्राणि; ३ शतानि, ३३ पूर्वाणि, २३ लक्षाणि, ५२ सहस्रकोटिवर्षाणि । अन्तर्मुहूर्तस्यासंख्यभेदाः सन्ति, तेनान्तमुहूर्तरूपाया जघन्यस्थितेरन्तर्मुहूर्त एवाबाधाकालः, तथाऽन्तर्मुहूर्त्तन्यूनोऽन्तर्मु हूर्तश्च बाधाकाल इति विज्ञेयम् ।
प्र. आ.-४३
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे (३) अनुभावबन्धः।। कर्मपुद्गलानामेव शुभोऽशुभो वा घात्यघाती वा यो रसो विपाकः सोऽनुभावबन्धः । कर्मणां विशिष्टो विविधो वा पाको विपाकः। कर्मबन्धस्य फलं विपाकस्तस्योदयोऽनुभाव इति बोध्यम् । किञ्च-कर्मणां विविधफलदानशक्तिविपाकः सोऽनुभावः।
बन्धकारणस्य कषायपरिणामस्य तीव्रमन्दभावानुसारेण प्रत्येककर्मणि तीव्रमन्दफलदानशक्तिः प्रादुर्भवति । इदं च फलोत्पादनसामर्थ्यम्-अनुभवः, तत्तत्फलानुभवनं चेति ।
(३) अनुभावबन्धकर्मपुद्गलों का शुभ या अशुभ अथवा घाती या अघाती रूप जो रस है वही अनुभाव कहलता है । गृहीत कर्मपुद्गलों में यह रस उत्पन्न हो जाना अनुभाव या अनुभाग बन्ध है । कर्मों का विशिष्ट या विविध प्रकार का पाक विपाक कहलाता है। तात्पर्य यह है कि-कर्म का फल विपाक है, और उसका उदय अनुभाव कहा जाता है। अथवा कर्मों की भाति-भातिकी फल देने की शक्ति को विपाक कहते हैं, और वही अनुमाव है, और तत्तत्फल का अनुभव भी अनुभाव है।
___ बन्ध के कारण कषायरूप परिणाम की तीव्रता और मन्दता के अनुसार प्रत्येक कर्म में तीव्र या मन्द फल देने की शक्ति उत्पन्न हो जाती है, इस फल को उत्पन्न करने का सामर्थ्य अनुभाव है।
(3) मनुलाકમપુદ્ગલેને શુભ અથવા અશુભ, અથવા–ઘાતી કે અદ્યાતીરૂપ જે રસ છે તે અનુભાવ કહેવાય છે ગૃહીત કર્મયુગલે માં એ રસનું ઉત્પન થવું તે અનુભાવ, અથવા અનુભાગ બંધ છે. કર્મોને વિશિષ્ટ અથવા વિવિધ પ્રકારને પાક તે વિપાક કહેવાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે -કર્મનું ફલ તે વિપાક છે, અને તેને ઉદય તે અનુભાવ કહેવાય છે. અથવા કર્મોની તરેહ-તરેહની ફળ દેવાની શક્તિ તેને વિપાક કહે છે અને તેજ અનુભાવ છે અને તે તે ફળને અનુભવ પણ અનુભાવ છે. એક
બંધનાં કારણ કષાયરૂપ પરિણામની તીવ્રતા અને મન્દતાના પ્રમાણે પ્રત્યેક કર્મોમાં તીવ્ર અથવા મંદ ફલ દેવાની શક્તિ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, તે ફળને ઉત્પન્ન કરવાનું સામર્થ્ય તે અનુભવ છે.
____ * " अणुभागे, अणुभावे, विवागे, रसे-त्ति एगट्ठा" अनुभागोऽनुभावो, विपाको रसः, इत्येकार्थकाः । मनुमा, अनुमाप, विधा भने २४ मे मचा मेथ छे.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ सू.५ कर्मवादिप्र० ३३९
कर्मणः फलप्रदानशक्तिरूपोऽयमनुभावो यत्कर्मनिष्ठस्तत्कर्मस्वभावानुसार फलं प्रयच्छति, न त्वन्यकर्मस्वभावानुसारम् । यथा-ज्ञानावरणीयकर्मणोऽनुभावस्तत्कर्मस्वभावानुरूपं ज्ञानावरणमेव तीनं मन्दं वा फलं समुत्पादयति, न तु दर्शनावरणीय-वेदनीयादि-कर्मप्रकृत्यनुसारं दर्शनावरणं सुखदुःखानुभवादिरूपं फलम् । एवं दर्शनावरणीयकर्मणोऽनुभावस्तीव्रमन्दादिरूपेण दशनावरणमेव फलं ददाति, न तु ज्ञानावरणादिरूपमन्यकर्मप्रकृत्यनुसारम् ।।
अनुभावबन्धस्य चायं कर्मप्रकृत्यनुरूपेणैव फलदाननियमोऽपि ज्ञाना
कर्म का फलदान-शक्तिरूप अनुभाव जिस कर्म में रहता है वह कर्म अपने स्वभाव के अनुसार ही फल देता है-दूसरे कर्म के स्वमाव के अनुसार नहीं। जैसे ज्ञानावरणीय कर्म का अनुभाव ज्ञानावरणीय के स्वभाव के अनुसार ही होता है अर्थात् वह तीव्र या मन्द रूप में ज्ञान का आच्छादन ही करता है । उस से दर्शनावरणीय या वेदनीय कर्म की प्रकृति के अनुसार दर्शन का आवरण अथवा सुख-दुःख का वेदन नहीं होता । इसी प्रकार दर्शनावरणीय कर्म का अनुभाव तीव्र या मन्द रूप में दर्शन का आवरण करना ही है, ज्ञान का आवरण करना या अन्य कर्मप्रकृति के अनुसार फल देना नहीं।
अनुभावबन्ध का अपनी कमप्रकृति के अनुसार फल देने का यह नियम ज्ञानावरणीय आदि आठ मूलप्रकृतियों में ही लागू होता है; उत्तरप्रकृतियों के लिए
કર્મના ફલદાનશક્તિરૂપ અનુભાવ જે કમમાં રહે છે, તે કર્મ પિતાના સ્વભાવ પ્રમાણેજ ફલ આપે છે, બીજા કર્મના સ્વભાવ પ્રમાણે નહિ. જેવી રીતે કેજ્ઞાનાવરણીય કર્મના અનુભાવ જ્ઞાનાવરણીયના સ્વભાવના પ્રમાણેજ હોય છે, અર્થાતુ-તે તીવ્ર અથવા મંદરૂપમાં જ્ઞાનનું જ અચ્છાદન કરે છે, તેનાથી દર્શનાવરણીય અથવા વેદનીય કર્મની પ્રકૃતિ અનુસાર દર્શનનું આવરણ અથવા સુખ–દુઃખનું વેદન થતું નથી. એ પ્રમાણે દર્શનાવરણીય કર્મને અનુભાવ તીવ્ર અથવા મંદરૂપમાં દર્શનનું આવરણ કરવું તેજ છે, પરંતુ જ્ઞાનનું આવરણ કરવું અથવા અન્ય કર્મ પ્રકૃતિ અનુસાર ફળ આપવું તે નથી.
અનુભાવ બંધને પિતાની કર્મપ્રકૃતિના અનુસાર ફળ આપવાને આ નિયમ જ્ઞાનાવરણીય આદિ આઠ મૂલપ્રકૃતિઓમાંજ લાગુ થાય છે, પરંતુ ઉત્તર પ્રવૃતિઓ માટે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसत्रे वरणीयाधष्टविधमूलप्रकृतिष्वेव प्रवर्तते, नतूत्तरप्रकृतिषु । कस्यापि मूलप्रकृतिरूपकर्मबन्धस्य काचिदुत्तरप्रकृतिस्तदीयेतरोत्तरप्रकृतिरूपेण विपरिणता भवति, कर्मपुद्गलस्य तादृशपरिणमनसामर्थ्यात् । तत्र प्राक्तनोत्तरप्रकृतिगतानु भावः परिवर्तितोत्तरप्रकृतिस्वभावानुरूपं तीनं मन्दं वा फलं प्रदत्ते ।।
यथा-मतिज्ञानावरणीयं यदा श्रुतज्ञानावरणीयादिसजातीयोत्तरप्रकृतिरूपं प्राप्नोति तदा मतिज्ञानावरणीयानुभावोऽपि श्रुतज्ञानावरणीयादिस्वभावानुरूपमेव श्रुतज्ञानादीनामावरणं विधत्ते । ____ उत्तरमकृतिषु कतिचित् सजातीया अपि प्रकृतयो नान्यरूपेण परिणता भवन्ति । यथा-दर्शनमोहश्चारित्रमोहरूपेण न परिणमति; तथा चारित्रमोहोऽपि न यह नियम नहीं है। किसी भी मूलप्रकृति की कोई उत्तरप्रकृति उसी मूलप्रकृति की किसी दूसरी उत्तरप्रकृति के रूप में भी परिणत हो सकती है, क्यों कि कर्मपुद्गल में इस प्रकार के परिणमन की शक्ति विद्यमान है। वहाँ पहले वाली उत्तरप्रकृति में रहा हुआ अनुभाव बदली हुई उत्तरप्रकृति के स्वमाव के अनुसार तीव्र या मन्द फल देता है।
जैसे-मतिज्ञानावरणीय जब श्रतज्ञानावरणीयसजातीय उत्तरप्रकृति के रूप में पलटता है तब मतिज्ञानावरणीय का अनुभाव भी श्रतज्ञानावरणीय के स्वभाव के अनुसार श्रतज्ञान का आवरण करता है।
उत्तरप्रकृतियों में कुछ ऐसी भी प्रकृतिया हैं जो सजातीय होते हुए भी अन्यरूप में पलटती नहीं हैं, जैसे-दर्शनमोहनीय, कभी चारित्रमोहनीय के रूप में नहीं આ નિયમ નથી. કેઈ પણ મૂલપ્રકૃતિની કઈ ઉત્તરપ્રકૃતિ તે મૂલપ્રકૃતિની કઈ બીજી ઉત્તર પ્રકૃતિના રૂપમાં પણ પરિણત થઈ શકે છે, કારણકે કર્મ પુલમાં એ પ્રમાણે પરિણમનની શક્તિ વિદ્યમાન છે. ત્યાં પ્રથમ વાળી ઉત્તરપ્રકૃતિમાં રહેલે અનુભાવ બદલી ગયેલી ઉત્તર પ્રકૃતિના સ્વભાવ અનુસાર તીવ્ર અથવા મંદ ફલ આપે છે.
જેમ—મતિજ્ઞાનાવરણીય જ્યારે શ્રુતજ્ઞાનાવરણીય-સજાતીય ઉત્તર પ્રકૃતિના અપમાં પલટાય છે, ત્યારે મતિજ્ઞાનાવરણીયને અનુભાવ પણ શ્રતજ્ઞાનાવરણીયના સ્વભાવ પ્રમાણે શ્રુતજ્ઞાનનું આવરણ કરે છે.
ઉત્તરપ્રકૃતિમાં કેટલીક એવી પણ પ્રકૃતિએ છે કે જે સજાતીય હોવા છતાંય પણ અન્યરૂપમાં પલટતી નથી. જેવી રીતે-દશનમેહનીય કેઈ વખત ચારિત્રમેહનીયન
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य. १ उ. १ सू.५ कर्मवादिप्र०
३४१
दर्शन मोहरूपेण, एवं यथा नारकायुष्यं तिर्यगायुष्यरूपेण न परिणमति तथा तदायुष्यमपि न पुनरन्यायुष्यरूपेण ।
तथाऽध्यवसाय
एतत्सर्वं प्रकृतिबन्धविषये परिवर्तनं यथा भवति सामर्थ्यात् स्थितिरसयोरपि परिवर्तनं भवति । तीव्रादिर्मन्दादिभावेन परिणमति, मन्दादिरपि तीव्रादिभावेन परिणमति । एवमुत्कृष्टा स्थितिर्जघन्यरूपेण परिणमति, जघन्या चोत्कृष्टरूपेण ।
अनुभावानुसारं तीव्रं मन्दं वा यस्य कर्मणः फलमनुभूतं भवति चेत् तदा तत्कर्मप्रदेशा आत्मप्रदेशेभ्योऽपगता भवन्ति, न पुनस्ते कर्मपुद्गलाः संलग्ना भवन्ति ।
बदलता, और चारित्रमोहनीय दर्शनमोहनीय के रूप में नहीं नरका कभी तिचा के रूप में नहीं पलटती और तिर्थचायु में नहीं बदलती ।
यह सब परिवर्तन जैसे प्रकृतिबन्ध के अध्यवसाय की शक्ति से स्थिति और रस में भी में बदल जाता है, और कभी मन्द रस,
विषय में होता है ।
होता है उसी प्रकार कभी तीव्र रस, मंद रस के
रूप
तीव्र
रस के रूप में परिवर्तित हो जाता है । इसी प्रकार उत्कृष्ट स्थिति जघन्यरूप में और जघन्य स्थिति उत्कृष्टरूप में
बदल जाती है ।
अनुभाव के उस कर्म के प्रदेश
लगे रहते हैं ।
पलटता । उसी प्रकार किसी अन्य आयुके रूप
अनुसार जिस कर्म का तीव्र या मन्द फल भोग लिया जाता है, आत्मप्रदेशों से हट जाते हैं - फिर वे आत्मा के साथ नहीं
રૂપમાં ખદલાતી નથી, અને ચારિત્રમાહનીય દનમેહનીયના રૂપમાં બદલાતી નથી. એ પ્રમાણે નરકાયુ કેાઈ વખત પણ તિય ચ આયુના રૂપમાં પલટાતું નથી, અને તીય ચાયુ બીજા કોઈ આયુના રૂપમાં પલટાતુ નથી.
આ તમામ પરિવર્ત્તન જેવી રીતે પ્રકૃતિમધના વિષયમાં થાય છે, તે પ્રમાણે અધ્યવસાયની શક્તિથી સ્થિતિ અને રસમાં પણ થાય છે—કયારેક તીવ્રરસ, મદરસના રૂપમાં બદલાઈ જાય છે, અને કયારેક મદરસ, તીવ્રરસના રૂપમાં પરિવર્ત્તિત થઈ જાય છે. એ પ્રમાણે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ જઘન્ય રૂપમાં અને જઘન્ય સ્થિતિ ઉત્કૃષ્ટ રૂપમાં બદલાઈ જાય છે.
અનુભાવપ્રમાણે કાઈ કનુ તીવ્ર અથવા મદ ફૂલ ભોગવી લેવાય તેા તે કમના પ્રદેશ આત્મપ્રદેશાથી હટી જાય છે પછી તે આત્માની સાથે લાગેલા રહેતા નથી.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४२
आचाराङ्गसूत्रे इदमत्र तत्त्वम्-कर्मणां फलं विविधं भवति । कर्मैव मूलप्रकृतिः। सर्वासांमूलप्रकृतीनां फलविविधत्वं तथाऽन्यथा चेति प्रकारद्वयेन भवति ।
येनाध्यवसायप्रकारेण यादृक्स्वभावं कर्म बद्धं, तत् तथा तेनैव प्रकारेण अन्यथा चप्रकारान्तरेणापि विपच्यते-तस्य विपाको भवति । स च तीव्रमन्दाद्यवस्थाभेदेन शुभस्तथाऽशुभोऽपि । तत्र कदाचिच्छुभमप्यशुभरसतयाऽनुभूतये कर्म, अशुभं च शुभरसतयेति बोध्यम् ।
___ सकषायजीवेन मनोवागादिद्वारेण क्रियाविशेषस्य कर्ता भिन्नभिन्नस्वभावानां कर्मपुद्गलानां स्वभावानुसारं तत्तत्परिमाणविभागेन सम्बन्धः प्रदेशबन्धः।
तात्पर्य यह है कि कर्मों का फल विविध प्रकार का होता है । कर्म ही मूल प्रकृति है। समस्त मूलप्रकृतियों का फल उसी रूप में या अन्यथा रूप में दो प्रकार से होता है।
जिस प्रकार के अध्यवसाय से जिस स्वभाव वाला कर्म बँधा है वह उसी रूप में या अन्यथा रूप में फल देता है । वह फल तीव्र या मन्द अवस्था भेद से शुभ भी होता है और अशुभ भी होता है । कभी शुभ भी अशुभ रस के रूप में और कभी अशुभ शुभ रस के रूप में भोगा जाता है।
(४) प्रदेशबन्धमन वचन आदि के द्वारा क्रियाविशेष करने वाले कषाययुक्त जीव के साथ भिन्न-भिन्न स्वभाव वाले कर्मपुद्गलों का स्वभाव के अनुसार अमुक-अमुक परिमाण विभाग के साथ सम्बन्ध होना प्रदेशबन्ध है।
તાત્પર્ય એ છે કે – કર્મોનાં ફલ વિવિધ પ્રકારના હોય છે. કર્મ જ મૂલપ્રકૃતિ છે. તમામ મૂળ પ્રકૃતિનું ફલ તે રૂપમાં અથવા બીજા રૂપમાં, એમ બે પ્રકારથી હોય છે.
જે પ્રકારના અધ્યવસાયથી જે સ્વભાવવાળાં કર્મ બાંધ્યાં છે તે એજ રૂપમાં અથવા બીજા રૂપમાં ફલ આપે છે. તે ફલ તીવ્ર અથવા મંદ અવસ્થા–ભેદથી શુભ પણ હોય છે, અને અશુભ પણ હોય છે, કેઈ વખત શુભ પણ અશુભ રસના રૂપમાં અને કઈ વખત અશુભ તે શુભ રસના રૂપમાં જોગવવામાં આવે છે.
(४) प्रशमમન, વચન આદિ દ્વારા ક્રિયા-વિશેષ કરવા વાળા કષાયયુક્ત જીવની સાથે ભિન્નભિન્ન સ્વભાવ વાળા કર્મ પુદગલના સ્વભાવ અનુસાર અમુક-અમુક પરિમાણવિભાગની સાથે સમ્બન્ધ થશે તે પ્રદેશબંધ છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ मु.५ कर्मवादिप्र०
३४३ (१) ज्ञानोवरणीयादिकर्मणां कारणीभूताः, (२) सर्वदिश्ववस्थिताः, (३) तीव्रमन्दादिभेदाद मनोवाककोयक्रियाविशेषसंयोगात् कर्मवर्गणायोग्याः पुद्गलाः सर्वात्मप्रदेशेषु बद्धा भवन्ति । (४) औदारिक-वैक्रिया-ऽऽहारकतैजस-भाषा-श्वासोच्छास-मनोवर्गणाऽपेक्षयापि सूक्ष्मपरिणतिरूपा एव कर्मवर्गणायोग्याः बद्धाः भवन्ति, न तु बादराः । (५) तत्रापि त एव पुद्गला बद्धा भवन्ति, ये खलु यत्राकाशे जीवोऽवगाढस्तत्रैव वर्तमानाः, न तु तदहि क्षेत्रवर्तिनः ।
(६) तथाविधा अपि पुद्गलाःस्थिता एव बद्धा भवन्ति, न तु गतिपरिणताः, प्रचलितस्वभावत्वेन बन्धानईत्वात् । (७) असंख्यातपदेशिनो जीवस्यैकैकः
(१) ज्ञानावरणीय आदि कर्मो के कारणभूत, (२) समस्त दिशाओं में स्थित, (३) तीव्र मन्द आदि के भेद से मन, वचन और काय की क्रियाविशेष के संयोग से कर्मवर्गणा के योग्य पुद्गल समस्त आत्मप्रदेशों में बद्ध हो जाते हैं। (४) औदारिक वैक्रिय, आहारक, तैजस, भाषा, श्वासोच्छ्वास, और मनोवर्गणा की अपेक्षा भी सूक्ष्म परिणतिरूप कर्मवर्गणा के योग्य पुद्गल ही बंधते हैं, बादर नहीं बंधते । (६) उन में भी वही पुद्गल बँधते हैं जो एकक्षेत्रावगाढ हों, अर्थात् जिन आकाशप्रदेशों में जीव है उन्हीं आकाशप्रदेशो में विद्यमान हों, बाहर के क्षेत्र में अगवाहन करने वाले नहीं बँधते । (६) एसे पुद्गल भी स्थित ही बँधते हैं चलते-फिरते हुए पुद्गल नहीं बंधते, चलित स्वभाव वाले होने के कारण वे बन्ध के योग्य नहीं हैं, (७) असंख्यातप्रदेशी जीव का
(१) ज्ञाना१२०ीय माहिना ४।२९ भूत, (२) समस्त हिशायामा स्थित, (3) તીવ્ર, મંદ આદિના ભેદથી મન, વચન અને કાયાની કિયા–વિશેષના સંગથી કર્મવગણાના योग्य पुरा समस्त मात्मप्रशामा मद्ध 25 नय छे, (४) मोहारिश, वैठिय, माडा२४, તેજસ, ભાષા, ધાસ, અને મને વગણાની અપેક્ષાએ પણ સૂક્ષ્મપરિણતિરૂપ કમ વગણના ગ્ય પુદ્ગલજ ખાંધે છે; બાદર બાંધતા નથી, (૫) એમાં પણ તે પુદગલ બાંધે છે કે જે એક ક્ષેત્રાવગાઢ હોય, અર્થ-જે આકાશપ્રદેશમાં જીવ છે તેજ આકાશપ્રદેશમાં વિદ્યમાન હોય. બહારના ક્ષેત્રમાં અવગાહન કરવાવાળા બંધાતા નથી. (૬) એવા પુદ્ગલ પણ જે સ્થિર હોય તે બંધાય છે, પણ ચાલતા ફરતાં પુદગલે બંધાતા નથી, કારણ કે ચલિત સ્વભાવવાળા હોવાના કારણે તે બંધને યોગ્ય નથી. (૭) અસંખ્યાત પ્રદેશી જીવને
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४४
आचारागसूत्रे प्रदेशोऽनन्तैर्ज्ञानावरणीयकर्मस्कन्धैर्बद्धः। एवमनन्तैर्दर्शनावरणीयादिकर्मस्कन्धैर्बद्धः । (८) तत्र ते स्कन्धा अपि प्रत्येकमनन्तानन्तप्रदेशिनः सन्ति । इति प्रदेशबन्धेऽष्ट हेतवः।
पुण्यपापकर्मनिरूपणम्ज्ञानावरणीयायष्टविधं पौद्गलिकं कर्म प्रत्येकं द्विविधम्-पुण्यपापभेदात् । शुभंकर्म-पुण्यम् । अशुभं कर्म-पापम् । ननु विनापि पुण्यपापाभ्यां स्वभावत एव जगद्वैचित्र्यं जायते किं पुनस्तत्कल्पनया ? उच्यते-शृणु-स्वभावादेव हि त्रयो विकल्पाः समुत्पद्यन्ते यथा-(१) स्वभावः कि वस्तुरूपः ? (२) कारणाभावो एक-एक प्रदेश अनन्त ज्ञानावरणीय आदि कर्मस्कन्धों के साथ बंधता है, उसी प्रकार अनन्तदर्शनावरणीय आदि कर्मस्कन्धों के साथ भी बंधता है। (८) कर्म के वे स्कन्ध भी अनन्तानन्तप्रदेशी होते हैं। प्रदेशबन्ध में ये आठ हेतु हैं ।
___ पुण्यकर्म और पापकर्मज्ञानवरणीय आदि प्रत्येक पौद्गलिक कर्म दो-दो प्रकार का है, पुण्यरूप और पापरूप । शुभ कम पुण्य और अशुभ पाप कहलाता है ।
शङ्का-पुण्य और पाप के विना ही स्वभाव से जगत् की विचित्रता हो सकती है, फिर पुण्य पाप की कल्पना करने से क्या लाभ है ।
समाधान-स्वभाववाद में तीन विकल्प हो सकते हैं, जैसे स्वभाव कोई वस्तु है ?, या कारण का अभाव ही स्वभाव कहलाता है ?, अथवा स्वभाव किसी એક એક પ્રદેશ અનન્ત જ્ઞાનાવરણીય આદિ કર્મ સ્કંધની સાથે પણ બંધાય છે. એ પ્રમાણે દર્શનાવરણીય આદિ કર્મસ્કંધેની સાથે પણ બંધાય છે. (૮) કર્મના તે સ્કંધ પણ અનન્તાનન્તપ્રદેશી હેય છે. પ્રદેશ બંધમાં આ આઠ હેતુ છે.
पुष्य भने ५/જ્ઞાનાવરણીય આદિ પ્રત્યેક પૌગલિક કમ બે-બે પ્રકારના છે–(૧) પુણ્યરૂપ અને (૨) પાપરૂપ શુભ કર્મ–પુણ્ય અને અશુભ કર્મ પાપ કહેવાય છે.
શંકા–પુણ્ય અને પાપ વિનાજ, સ્વભાવથી જગતની વિચિત્રતા હોઈ શકે છે, તે પછી પુણ્ય પાપની કલ્પના કરવાથી શું લાભ છે?
સમાધાન -સ્વભાવવાદમાં ત્રણ વિકલ્પ (તક-વિતક) થઈ શકે છે, જેમકે સ્વભાવ શું કઈ વસ્તુ છે? અથવાં કારણને અભાવજ સ્વભાવ કહેવાય છે? અથવા સ્વભાવ કેઈ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ .५. कर्मवादिम० वा स्वभावः ? अथवा (३) स्वभावः कोऽपि वस्तुधर्मः ? । इति विकल्पत्रयगतदोषाणां कथनं पूर्व कृतमासीदतो विरम्यते, तस्मात् पुण्यपापे कर्मणी पौद्गलिके विद्येते, इत्यवश्यं स्वीकरणीयम् ।
पुण्यपापसद्भावे युक्तीस्तावत् प्रदर्शयामः
पुण्यपापे द्वे अपि भिन्ने स्वतन्त्र स्तः, तत्कार्यभूतयोः सुखदुःखयोयौंगपद्येनानुभवाभावात्, अतोऽनेनैव भिन्नकार्यदर्शनेन तत्कारणभूतयोः पुण्यपापयोभिन्नताऽनुमीयते। जीवकर्मणोः परिणामरूपे पुण्यपापे कारणतः कार्यतश्चानुमीयते ।
दानादिक्रियाणां हिंसादिक्रियाणां च कारणरूपत्वात् तत्कार्यरूपपुण्यवस्तु का धर्म है ?, इन तीनों विकल्पों में आने वाले दोषों का कथन पहले किया जा चुका है, अत एव यहाँ पुनरुक्ति नहीं की जाती । अत एव पुण्य और पाप को पौद्गलिक कर्म ही स्वीकार करना चाहिए.।
__पुण्य और पाप के सद्भाव में युक्तियाँ दिखलाते हैं____पुण्य और पाप दोनों भिन्न और स्वतन्त्र हैं, क्यों कि उनका फल सुख और दुःख एक साथ नहीं भोगा जाता । कार्य की यह भिन्नता देखने से उनके कारणभूत पुण्य और पाप की भिन्नता का अनुमान होता है । जीव और कर्म के परिणामरूप पुण्य और पाप का अनुमान कारण से और कार्य से होता है ।
दानादि क्रियाए और हिंसा आदि क्रियाएँ कारण हैं, अत एव उनका कार्य વસ્તુને ધર્મ છે. આ ત્રણેય વિકલ્પમાં આવવાવાળા દેનું કથન પ્રથમ કહી ચૂક્યા છીએ, એટલા કારણથી અહિં પુનરૂક્તિ કરતા નથી. એ માટે પુણ્ય અને પાપને પૌગલિક કર્મજ સ્વીકાર કરે જોઈએ. - પુષ્ય અને પાપના ભાવમાં યુક્તિઓ બતાવે છે –
પુણ્ય અને પાપ બને જૂદા અને સ્વતંત્ર છે, કારણ કે તેનું ફળ સુખ અને દુઃખ એક સાથે ભોગવવામાં આવતું નથી. કાર્યની આ ભિન્નતા જેવાથી તેના કારણભૂત પુણ્ય અને પાપની ભિન્નતાનું અનુમાન થાય છે. જીવ અને કર્મના પરિણામરૂપ પુણ્ય અને પાપનું અનુમાન કારણથી અને કાર્યથી થાય છે.
દાન આદિ ક્રિયાઓ અને હિંસા આદિ ક્રિયાઓ કારણ છે, તે માટે તેનું કાર્ય प्र. आ-४४
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४६
आचारागसूत्रे पापात्मको जीवकर्मपरिणामोऽस्ति । यथा-कृष्यादिक्रियाणां शालि-यव-गोधूमादिकं नियमेन फलं भवति । इदमनुमानं कारणतो भवति ।
एवं कार्यतोऽपि कारणस्यानुमानं भवति । यथा-अस्ति शरीरादीनां कारणं, तेषां कार्यरूपत्वात् । यथा-घटस्य मृद्दण्डचक्रादिसामग्रीसहितः कुम्भकारः कारणम् ।
न च, दृष्ट एव मातापितादिकः शरीरादीनां कारणमस्तु, इति वाच्यम् , दृष्टकारणस्य समानत्वेऽपि सुरूपकुरूपादिभावेन शरीरादीनां वैचित्र्यदर्शनात्तस्य
भी अवश्य होना चाहिए, और वही कार्य जीव और कर्म का परिणामरूप पुण्य और पाप है। जैसे कृषि आदि क्रियाओं का शालि, जौ, गेहुँ आदि फल नियम से होता है । यह कारण से अनुमान है।
__इसी प्रकार कार्य से भी कारण का अनुमान होता है, जैसे शरीर आदि का कारण अवश्य है, क्यों कि वह कार्य है, जैसे घटका कारण मिट्टी; दण्ड, चक्र आदि सामग्री से युक्त कुंभार होता है।
शङ्का-शरीर आदि का कारण प्रत्यक्ष से प्रतीत होने वाले माता-पिता आदि ही मानना चाहिए।
समाधान-दिखाई देने वाले कारण की समानता होने पर भी शरीर में सुरूपता कुरूपता आदि की विचित्रता देखी जाती है, अतः उन्हें कारण नहीं माना जा सकता, પણું અવશ્ય લેવું જોઈએ, અને તે કાર્ય જીવ અને કર્મના પરિણામરૂપ પુણ્ય અને પાપ છે. જેવી રીતે ખેતી આદિ ક્રિયાઓમાં શાલિ–ડાંગર, જવ, ઘઉં આદિ ફલ નિયમથી થાય છે. આ કારણથી અનુમાન છે.
આ પ્રમાણે કાર્યથી પણ કારણનું અનુમાન થાય છે. જેમ શરીર આદિનું કારણ १३२ छ; ४१२६४ ते ४थ छ, नेवारीत घटर्नु ४२५४ भाटी, ६, ३४-याणा, આદિ સામગ્રીથી યુક્ત કુંભાર હોય છે.
શંકા-શરીર આદિનું કારણ પ્રત્યક્ષથી જણાતા માતા-પિતા આદિ માનવા જોઈએ.
સમાધાન-દેખાવાવાળા કારણની સમાનતા હોવા છતાંય પણ શરીરમાં સુરૂપતા કુરૂપતા આદિની વિચિત્રતા જોવામાં આવે છે, તેથી તેમને કારણ માની શકાશે નહિ.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि- टोका अध्य. १ उ. १ सू. ५ कर्मवादिप्र०
३४७
शुभ
तत्कारणत्वासिद्धेः । तद्वैचित्र्यस्य चादृष्टकर्मारव्यहेतुं विनाऽभावात् । शरीरादीनां पुण्यकार्यत्वात्, अशुभशरीरादीनां पापकार्यत्वाच्च पुण्यपापभेदेन तस्य कर्मणो द्वैविध्यं सिद्धम् ।
पुण्यं पापं चेति द्वे कर्मणी भिन्ने स्वतन्त्ररूपे स्तः, इत्यत्रागमोऽपि प्रमाणम् । उक्तश्च स्थानाङ्गसूत्रे - " एगे पुण्णे । एगे पावे " इति । एवमेव समवायाङ्गेऽपि ।
सर्वघातिप्रकृतयः—
(१) केवलज्ञानावरणीयम् । (२) केवलदर्शनावरणीयम् । (३) निद्रा, (४) निद्रा निद्रा, (५) प्रचला, (६) प्रचलाप्रचला, (७) स्यानर्द्धिः, (८-११) अनन्तानुबन्धिकपायचतुष्टयम्, (१२-१५) अमत्याख्यानकपाय चतुष्टयम्, यह विचित्रता अदृष्ट कारण - कर्म के विना नहीं हो सकती, शुभ शरीर आदि पुण्य का कार्य है और अशुभ शरीर आदि पाप का कार्य है । अतः पुण्य और पाप के भेद से कर्म दो प्रकार का सिद्ध होता है ।
पुण्यकर्म और पापकर्म दोनों स्वतन्त्र - भिन्न हैं, इस विषय में आगम भी प्रमाण है । स्थानाङ्ग सूत्र में कहा है-' पुण्य एक है पाप एक है'। इसी प्रकार समवायाङ्गसूत्र में भी कहा है।
सर्वघाती प्रकृतिया—
(१) केवलज्ञानावरणीय, (२) केवलदर्शनावरणीय, (३) निद्रा, (४) निद्रानिद्रा, (५) प्रचला, (६) प्रचलाप्रचला, (७) स्त्यानद्धिं, ( ८-११) अनन्तानुबन्धी- क्रोध, मान, माया, लोभ, (१२–१५) अप्रत्याख्यानावरण-क्रोध, मान, माया, लोभ, (१६-१९) प्रत्याख्यानाઆ વિચિત્રતા અદૃષ્ટ કારણ-કના વિના હોઈ શકે નહિ. શુભ શરીર આદિ પુણ્યનું કાર્ય છે. અને અશુભ શરીર આદિ પાપનું કાર્ય છે. તે કારણથી પુણ્ય અને પાપના ભેદથી કમ એ પ્રકારનાં સિદ્ધ થાય છે.
પુણ્યકર્મ અને પાપકર્મ અને સ્વતંત્ર-ભિન્ન છે. આ વિષયમાં આગમ પણ प्रभाणु छे, स्थानांग सूत्रमा उधुं छे - " युएय खेड छे, पाय येऊ छे." मे ४ प्रभाणे समवायाङ्ग-सूत्रभां पशु ह्युं छे.
સઘાતી પ્રકૃતિઓ—
(१) देवलज्ञानावरणीय, (२) देवलदर्शनावरणीय, (3) निद्रा, (४) निद्रानिद्रा (4) अथला, (९) प्रशसाप्रयसा, (७) सत्यानद्धि, ( ८-११) अनन्तानुम'धी-अध, भान, भाया,झोल,(१२-१५) मअय्यानावरणु-अध, भान, भाया, बोल, (१६-१७) प्रत्याच्यानावरण
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४८
आचाराङ्गसूत्रे (१६-१९) प्रत्याख्यानकषायचतुष्टयम् , (२०) मिथ्यात्वं च, एता विंशतिः प्रकृतयः सर्वघातिन्यः।
समस्तावरणक्षयादाविर्भूतं सकलद्रव्यपर्यायग्राहि केवलज्ञानं, तदाच्छादनकृत् केवलज्ञानावरणीयम् । इदं हि केवलज्ञानोपघातेन सर्वमेव द्रव्यपर्यायज्ञानं प्रतिहन्ति, तस्मात् सर्वघातीत्यच्यते ।
ननु-सर्वजीवानां केवलज्ञानस्यानन्तभागोऽनावृत एवावतिष्ठते, तस्याप्यावरणे तु जीवस्याजीवत्वमापद्येत तर्हि कथं केवलज्ञानावरणीयस्य सर्वघातित्वसंभवः ? इति चेत् , उच्यते
यथा घनीभूतघनपटलेन सूर्यचन्द्रमसोर्बहुतरप्रभासमावरणे सर्वाऽपि प्रभा वरण, क्रोध, मान, माया, लोभ, (२०) मिथ्यात्व । ये वीस प्रकृतिया सर्वघाती हैं ।
केवलज्ञान समस्त आवरणों के क्षय से प्रकट होने वाला तथा समस्त द्रव्यों और पर्यायों को ग्रहण करने वाला है । इसे आच्छादित करने वाला कर्म केवलज्ञानावरणीय कहलाता है। यह कर्म केवलज्ञान का घात करके समस्त द्रव्य पर्यायों के ज्ञान का घात करता है, अत एव यह सर्वघाती कहलाता है ।
शा-सब जीवों के केवलज्ञान का अनन्तवा भाग प्रकट रहता है, अगर उतना भी प्रकट न रहे तो जीव अजीव हो जायगा । ऐसी स्थिति में केवलज्ञानावरणीय सर्वघाती कैसे हो सकता है ?
समाधान-जैसे अत्यन्त सघन मेघपटल के द्वारा सूर्य या चन्द्रमा की बहुत सी प्रभा छिप जाने के कारण लोक में कहा जाता है कि सूर्य-चन्द्र की सारी प्रभा छिप -उध, भान, माया, बल, (२०) मिथ्यात्प, पीस प्रतिय। सर्वधाती छ..
કેવલજ્ઞાન સમસ્ત આવરણનાં ક્ષયથી પ્રગટ થવાવાળું, તથા સમસ્ત દ્રવ્ય અને પર્યાયને ગ્રહણ કરવા વાળું છે, તેને આચ્છાદિત કરવાવાળું કર્મ કેવલજ્ઞાનાવરણીય કહેવાય છે. એ કર્મ કેવલ જ્ઞાનને ઘાત કરીને સમસ્ત દ્રવ્ય-પર્યાના જ્ઞાનને ઘાત કરે છે. એટલા માટે તે સર્વઘાતી કહેવાય છે.
શકા–સર્વ જીવેને કેવલજ્ઞાનને અનન્ત ભાગ પ્રગટ રહે છે. પણ જે એટલે પણ પ્રગટ ન રહે તે જીવ; અજીવ થઈ જશે. આવી સ્થિતિમાં કેવલજ્ઞાનાવરણીય સર્વઘાતી કેવી રીતે થઈ શકે છે?
સમાધાન –જેવી રીતે અત્યન્ત, સઘન મેઘપટલ (ઘનઘોર વાદલ) દ્વારા સૂર્ય અથવા ચન્દ્રમાની ઘણીખરી પ્રભા-કાંતિ ઢંકાઈ જાવાથી લેકમાં કહેવાય છે કે સૂર્ય–ચંદ્રની
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य. १ उ. १ सू. ५ कर्मवादिप्र०
तयोरावृतेति लोकव्यवहारवत् जीवस्य सर्वज्ञानावरणं केवलज्ञानावरणीयप्रकृत्या क्रियते इति व्यपदिश्यते ।
३४९
मतिज्ञानादिविषयान् अर्थान् न जानाति जीवस्तत्र मतिज्ञानावरणीयादिप्रकृत्युदय एव मतिज्ञानादिकमावृणोति, न तु केवलज्ञानावरणीयोदयस्तत्र कारणं भवतीति बोध्यम् । एवं केवलदर्शनस्यानन्तभागोऽप्यनादृत एव तत्रापि मेघदृष्टान्तानुसारेणावरणव्यवहारमादाय केवलदर्शनावरणीयस्य सर्वघातित्वमुपपद्यते । तत्रापि चक्षुर्दर्शनावरणीयादिप्रकृत्युदयादेव जीवश्चक्षुर्दर्शनादिविषयानर्थान् ज्ञातुं न शक्नोति, न तु केवलदर्शनावरणीयोदयस्तत्र कारणमिति बोध्यम् ।
गई । इसी प्रकार ' केवलज्ञानावरण प्रकृति जीव के समस्त ज्ञानका आवरण करती है ' ऐसा कहा जाता है ।
जीव मतिज्ञान के विषयभूत पदार्थों को नहीं जानता, इस में मतिज्ञानावरणीय प्रकृति का उदय ही कारण है, वही मतिज्ञान को रोकता है। इस में केवलज्ञानावरणीय का उदय कारण नहीं है । इसी प्रकार केवलदर्शन का अनन्तवाँ भाग उघाडा रहता है । वहाँ भी मेघ के दृष्टान्त के अनुसार आवरण का व्यवहार समझ कर केवलदर्शनावरणीय को सर्वघाती प्रकृति समझना चाहिए। यहां भी चक्षुर्दर्शन आदि के विषयभूत पदार्थों को जीव चक्षुर्दर्शनावरणीय आदि के उदय से ही नहीं जानता । वहाँ केवलदर्शनावरणीय कारण नहीं समझना चाहिए ।
તમામ કાંતિ–પ્રકાશ ઢંકાઈ ગઈ. એ પ્રમાણે કેવલજ્ઞાનવરણ પ્રકૃતિ જીવના સમસ્ત જ્ઞાનનું આવરણ કરે છે, એમ કહેવાય છે.
જીવ મતિજ્ઞાનના વિષયભૂત પદાર્થોને જાણતા નથી; તેમાં મતિજ્ઞાનાવરણીય પ્રકૃતિ–કર્મીના ઉદયજ કારણરૂપ છે. તેજ મતિજ્ઞાનને રાકે છે એમાં કેવલજ્ઞાનાવરણીયના ઉદય કારણ રૂપ નથી. એ પ્રમાણે કેવલદશનના અનન્તમ ભાગ ઉઘાડા રહે છે. ત્યાં પણ મેઘના દૃષ્ટાન્ત પ્રમાણે આવરણના વ્યવહાર સમજી લઈને કેવલદશ નાવરણીયને સઘાતી પ્રકૃતિ સમજવું જોઈએ, અહીં પણ ચક્ષુર્દશન આદિના વિષયભૂત પદાર્થોને જીવ ચક્ષુનાવરણીય આદિના ઉયથી જાણુતા નથી, ત્યાં કેવલદર્શનાવરણીય કારણુ નહિ સમજવું જોઈએ,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५०
आचारागसूत्रे ननु केवलज्ञानावरणीयस्य केवलदर्शनावरणीयस्य च क्षये सत्यपि मतिज्ञानादीनां चक्षुर्दर्शनादीनां च विषया ज्ञातुमशक्याः स्युः, तेषां केवलज्ञानावरणीय-केवलदर्शनावरणीय-प्रकृत्योर्विषयाभावात् , मतिज्ञानावरणीयादीनां च क्षयाभावात्ताभिर्मतिज्ञानादीनां समावृतत्वादिति चेत् ? उच्यते
केवलज्ञानलाभे शेषावबोधलाभस्य तदन्तर्गतत्वात् । यथा-ग्रामलाभे क्षेत्रलाभो ग्रामलाभान्तर्भूत एव भवति ।
निद्रादिपञ्चकमपि सकलपदार्थावबोधं प्रतिहन्तीति सर्वघाति भवति । यदि पुनः स्वापदशायामपि किंचिद् ज्ञानमस्तीति संभाव्यते, तर्हि तत्रापि जलधरदृष्टान्तमाश्रित्य समाधेयम् ।
शङ्का-केललज्ञानावरणीय और केवलदर्शनावरणीय का क्षय होने पर भी मतिज्ञान आदि और चक्षुर्दर्शन आदि के विषयभूत पदार्थों का जानना अशक्य होना चाहिए, क्यों कि वे केवलज्ञानावरणीय, और केवलदर्शनावरणीय प्रकृतियों के विषय नहीं हैं, और मतिज्ञानावरणीय आदि प्रकृतियों का क्षय नहीं हुआ है, उन्हीं से मतिज्ञान आदि आवृत होते हैं।
समाधान केवलज्ञान की प्राप्ति होने पर शेष ज्ञानों की प्राप्ति उसी में अन्तर्गत हो जाती है । जैसे ग्राम मिलने पर खेत आप ही मिल जाता है।
निद्रा आदि पांच प्रकृतिया भी सकल पदार्थों के ज्ञान का घात करती हैं, अत एव सर्वघाती हैं। अगर निद्रा-अवस्था में भी किञ्चित् ज्ञान की संभावना की जा सकती है तो वहाँ भी मेघ का दृष्टान्त लेकर समाधान करना चाहिए ।
શંકા-કેવલજ્ઞાનાવરણીય અને કેવલદર્શનાવણયને ક્ષય થવા છતાંય પણ મતિજ્ઞાન આદિ અને ચક્ષુદ્ર્શન આદિને વિષયભૂત પદાર્થોને જાણવું તે અશકય હોવું જોઈએ કારણ કે તે કેવલજ્ઞાનાવરણીય અને કેવલદર્શનાવરણીય પ્રકૃતિઓને વિષય નથી. અને મતિજ્ઞાનાવરણીય આદિ પ્રકૃતિએને ક્ષય થયે નથી, તેનાથી મતિજ્ઞાન આદિ આવૃત થાય છે.
સમાધાન–કેવલ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થવાથી શેષ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ તેમાં અન્તર્ગત થઈ જાય છે. જેવી રીતે ગામ મળવાથી ખેતર પિતેજ મલી જાય છે.
નિદ્રા આદિ પાંચ પ્રકૃતિએ પણ તમામ પદાર્થોના જ્ઞાનને ઘાત કરે છે, એ માટે તે સર્વઘાતી છે. અથવા નિદ્રા અવસ્થામાં પણ કિંચિત્ જ્ઞાનની સંભાવના કરાય છે. તે ત્યાં પણ મેઘનું દષ્ટાંત લઈને સમાધાન કરી લેવું જોઈએ.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ २.५. कर्मवादिप्र० ३५१
अनन्तानुबन्ध्यादयो द्वादश कषायाः प्रत्येकं यथाक्रमं सम्यक्त्वं देशविरतिचारित्रं सर्वविरतिचारित्रं च सर्वमेव नन्ति, तस्मादेते द्वादश कषायाः सर्वघातिन इत्युच्यन्ते । तेषां प्रबलोदयेऽपि कुलाचारप्रभृतिकारणवशादशुद्धाहारादिविरमणदर्शनात् सर्वघातित्वं न संभवतीति नाशङ्कनीयम् , नवीनघनघटादृष्टान्ताश्रयणेन तस्यापि समाधेयत्वात् । मिथ्यात्वं तु सम्यक्त्वं तत्त्वार्थश्रद्धानरूपं सर्वमपि प्रतिहन्ति, तस्मात् सर्वघातीत्युच्यते । यदि मिथ्यात्वस्य प्रबलोदयेऽपि मनुष्यपश्चादिवस्तुविषयकं सम्यक्त्वमस्ति, कथं तर्हि सर्वघातित्वं मिथ्यात्वस्येति संभाव्यते, तदाऽत्राप्युक्तजलदावलीदृष्टान्तः शरणीकरणीयः।
अनन्तानुबन्धी आदि बारह कषाय क्रमशः सम्यक्त्व का देशविरति का, और सर्वविरतिका पूर्णरूप से घात करते हैं, अतः ये बारह कषाय भी सर्वघाती कहलाते हैं । यह शङ्का नहीं करनी चाहिए कि-इन कषायों का प्रबल उदय होने पर भी कुलाचार आदि कारणों से अशुद्ध आहार आदि का त्याग देखा जाता है अत एव इन्हें सर्वघाती नहीं कहा जा सकता, क्यों कि नवीन मेघघटाका दृष्टान्त लेकर इस शङ्का का भी समाधान किया जा सकता है।
मिथ्यात्व प्रकृति तो तत्त्वार्थश्रद्धानरूप सम्यक्त्व का पूर्णरूप से घात करती ही है, अतः वह सर्वघाती है। यदि मिथ्यात्व का प्रबल उदय होने पर भी मनुष्य पशु आदि वस्तुओं सम्बन्धी सम्यक्त्व रहता है तो मिथ्यात्व को सर्वघाती कैसे कहा जा सकता है ? इस शङ्का के समाधान के लिए भी उक्त मेघपटल के ही दृष्टान्त का आश्रय लेना चाहिए।
અનન્તાનુબંધી આદિ બાર કષાય કમશઃ સમ્યકૃત્વને દેશવિરતિને અને સર્વ વિરતિને પૂર્ણ રૂપથી ઘાત કરે છે, તેથી એ બાર કષાય પણ સર્વઘાતી કહેવાય છે. એવી શંકા નહિ કરવી જોઈએ કે -એ કષાયેના પ્રબલ ઉદય વખતે પણ કુલાચાર આદિ કારણેથી અશુદ્ધ આહાર આદિને ત્યાગ જેવામાં આવે છે. તે માટે તેને સર્વઘાતી કહી શકાશે નહિ; કારણ કે નવીન મેઘ ઘટાનું દ્રષ્ટાંત લઈને આ શંકાનું સમાધાન કરી શકાય છે. - મિથ્યાત્વ પ્રકૃતિ તે તત્વાર્થશ્રદ્ધાનરૂપ સમ્યક્ત્વને પૂર્ણ રૂપથી ઘાત કરે છેજ, તેથી તે સર્વઘાતી છે. જે મિથ્યાત્વને પ્રબલ ઉદય હોય તે વખતે પણ-મનુષ્ય, પશુ આદિ વસ્તુઓ સંબંધી સમ્યક્ત્વ રહે છે તે મિથ્યાત્વને સર્વઘાતી કેવી રીતે કહી શકશે ? એ શંકાને સમાધાન માટે પણ આગળ કહેલ મેઘપટળનાંજ દ્રષ્ટાંતને આશ્રય લે જોઈએ.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५२
आचाराङ्गसूत्रे देशघातिप्रकृतयःअथ देशघातिप्रकृतयः कथ्यन्ते । (१) मतिज्ञानावरणीयम् , (२) श्रुतज्ञानावरणीयम् , (३) अवधिज्ञानावरणीयम् , . (४) मनःपर्ययज्ञानावरणीयम् , एतानि चत्वारि ज्ञानावरणीयानि ४ । (१) चक्षुर्दर्शनावरणीयम् , (२) अचक्षुर्दर्शनावरणीयम् , (३) अवधिदर्शनावरणीयम् , इति त्रीणि दर्शनावरणीयानि७ । संज्वलनरूपाः क्रोधमानमायालोभाश्चत्वारः कषायाः ११। हास्य-रत्य-रति-भय-शोकजुगुप्सा-स्त्रीवेद-पुवेद-नपुंसकवेदभेदतो नवसंख्यका नोकषायाः २० । तथा दानलाभ-भोगो-पभोग-वीर्य५भेदात् पञ्चविंशतिः २५ प्रकृतयो देशघातिन्यः सन्ति ।
मतिज्ञानावरणीयादिचतुष्टयी प्रकृतिः केवलज्ञानावरणीयातं दैशिकं ज्ञानं हन्ति, तस्माद्देशघातिनीयमुच्यते ।
देशघाती प्रकृतियाअब देशघाती प्रकृतियों का कथन किया जाता है:-(१) मतिज्ञानावरणीय, (२) श्रुतज्ञानावरणीय, (३) अवधिज्ञानावरणीय, (४) मनःपर्ययज्ञानावरणीय, ये चार ज्ञानावरणीय४ । तथा (१) चक्षुर्दर्शनावरणीय, (२) अचक्षुर्दर्शनावरणीय, (३) अवधिदर्शनावरणीय, ये तीन दर्शनावरणीय७ । तथा संज्वलन-क्रोध, मान, माया, लोभ, ये चार कषाय ११ । हास्य, रति, अरति, भय, शोक, जुगुप्सा, स्त्रीवेद, पुरुषवेद, नपुंसकवेद के भेद से नौ नोकषाय २० । तथा दानान्तराय, लाभान्तराय, भोगान्तराय, उपभागान्तराय और वीर्यान्तराय, ये पांच अन्तराय २५ । सब मिलकर पच्चीस देशघाती प्रकृतियाँ हैं।
__ मतिज्ञानावरणीय आदि चार प्रकृतिया केवलज्ञानावरणीयद्वारा आवृत एक देश ज्ञानका घात करती हैं; अत एव उन्हें देशघाती प्रकृतिया कहते हैं,
शपाती प्रतिमावे देशघाती प्रतिमान ४थन-नि३५-४२वामां आवे छे-(१) भतिज्ञाना१२०ीय, (२) श्रुतज्ञाना१२७॥य, (3) अवधिज्ञाना१२९॥य, (४) मन:पर्ययज्ञाना१२वीय, २॥ यार शानाव२७॥य छे ४, तथा (१) यक्षुशनावरणीय, (२) अन्यक्षुईशना१२०ीय, (3) अवधि४शना१२७य, मात्र शना२७॥य, ७, तथा समन-डोध, भान, माया, सास, से या२ ४पाय, ११, हास्य, २ति, मति, भय, ॥४, शुसा. श्रीव, ५२५वह, नपुंसव ના ભેદથી નવ નેકષાય, ૨૦, તથા દાનાન્તરાય, લાભાન્તરાય, ભેગાન્તરાય, ઉપભોગાન્તરાય, અને વર્યાન્તરાય આ પાંચ અન્તરાય ૨૫, બધી મળીને પચીસ દેશઘાતી પ્રકૃતિઓ છે.
મતિજ્ઞાનાવરણીય આદિ ચાર પ્રકૃતિએ કેવલજ્ઞાનાવરણીય દ્વારા આવૃત એક દેશ જ્ઞાનને ઘાત કરે છે, તેટલા માટે તેને દેશઘાતી પ્રકૃતિ કહે છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ.१ सू.५. कर्मवादिम०
३५३ मतिज्ञानादिविषयाणामर्थानामवबोधो यन्न भवति, तच्च मतिज्ञानावरणीयादिचतुष्टयप्रकृत्युदयादेव । यत्तु मतिज्ञानाधविषयाणामनन्तपदार्थानां ज्ञानं न भवति तत् केवलज्ञानावरणीयप्रकृत्युदयादेव ।
चक्षुर्दर्शनावरणीयादित्रयी प्रकृतिः केवलदर्शनावरणीयानाधृतं केवलदर्शनैकदेशं ज्ञानं हन्तीति देशघातित्वं सिद्धम् । चक्षुरादिदर्शनविषयभूतानामर्थानां दर्शनं यन्न भवति, तत् चक्षुरादिदर्शनावरणीयमकृत्युदयादेवः यच्च तद्विषयभूतान्अनन्तगुणान् न पश्यति, तत् केवलदर्शनावरणीयोदयादेव ।
___ तथा-संज्वलनाश्चत्वारः कषायास्तथा नव नोकषायाश्च लब्धस्य __ मतिज्ञान आदि के विषयभूत पदार्थों का जो ज्ञान नहीं होता सो मतिज्ञानावरणीय आदि प्रकृतियों के उदय से ही समझना चाहिए । और जो पदार्थ मतिज्ञान आदि के विषय नहीं हैं, उनके ज्ञानका अभाव केवलज्ञानावरणीय प्रकृति के उदय से होता है।
चक्षुर्दर्शनावरणीय आदि तीन प्रकृतियों केवलदर्शनावरणीयद्वारा अनावृत केवलदर्शन के एकदेश ज्ञानका घात करती हैं, अतः वे देशघाती हैं। चक्षुर्दर्शन आदि के विषयभूत पदार्थों का जो ज्ञान नहीं होता सो चक्षुर्दर्शनावरणीय आदि प्रकृतियों के उदय से समझना चाहिए और केवलदर्शन के विषयभूत अनन्त गुणों के ज्ञानका जो अभाव होता है सो केवलदर्शनावरणीय के उदय से ही समझना चाहिए ।
चार संज्वलन कषाय और नौ नोकषाय प्राप्त हुए चारित्र के एक देश का
મતિજ્ઞાન આદિના વિષયભૂત પદાર્થોનું જે જ્ઞાન થતું નથી તે મતિજ્ઞાનાવરણીય આદિ પ્રકૃતિના ઉદયથીજ સમજી લેવું જોઈએ. અને જે પદાર્થ મતિજ્ઞાનાદિને વિષય નથી તેના જ્ઞાનને અભાવ કેવલજ્ઞાનાવરણીય પ્રકૃતિના ઉદયથી હોય છે.
ચક્ષુદ્ર્શનાવરણીય આદિ ત્રણ પ્રકૃતિએ કેવલદર્શનાવરણીય દ્વારા અનાવૃત કેવલદર્શનના એકદેશ જ્ઞાનને ઘાત કરે છે. એ કારણથી તે દેશઘાતી છે ચક્ષુદર્શન આદિના વિષયભૂત પદાર્થોનું જે જ્ઞાન થતું નથી તે ચક્ષુદર્શનાવરણીય આદિ પ્રકૃતિના ઉદયથી સમજવું જોઈએ, અને કેવલદર્શનના વિષયભૂત અનન્ત ગુણેના જ્ઞાનને જે અભાવ થાય છે તે કેવલદર્શનાવરણયના ઉદયથીજ સમજવું જોઈએ.
ચાર સંજવલન કષાય અને નવ કષાય પ્રાપ્ત થયેલા ચારિત્રના એક દેશને જ प्र. आ-४५,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५४
आचाराङ्गसूत्रे
चारित्रस्य देशमेव घ्नन्ति तेषां मूलोत्तरगुणातीचारजनकत्वात् । तस्मादेतात्रयोदश प्रकृतयो देशघातिन्य इति बोध्यम् ।
तथा - दानान्तरायादिपञ्चान्तरायरूपाः प्रकृतयोऽपि देशघातिन्य एव । दानलाभ भोगोपभोगानां चतुणी विषयस्तावद् ग्रहणधारणयोग्यान्येव द्रव्याणि सन्ति । तानि च सकलपुद्गलास्तिकायस्यानन्तभागरूपे देश एव वर्तन्ते, अतो यासां प्रकृतीनामुदयात् पुद्गलास्तिकायदेशवर्तीनि द्रव्याणि दातुं लब्धुं भोक्तुमुपभोक्त्तकुं च न शक्नोति ताः प्रकृतयो दानलाभभोगोपभोगान्तरायरूपास्तावद्देशघातिन्य एव ।
यत्तु - समस्तलोकान्तर्गतानि द्रव्याणि दातुं लब्धुं भोक्तुमुपभोक्तुं च न प्रभवति तद्दानान्तरायादिप्रकृत्युदयतो न भवति, किन्तु तेषामेव ग्रहणधारणही घात करते हैं, क्यों कि वे मूलगुणों और उत्तरगुणों में अतिचार उत्पन्न करते हैं, इस कारण ये तेरह प्रकृतियाँ देशघाती हैं, ऐसा समझना चाहिए ।
अन्तराय कर्म की पांच प्रकृतियां भी देशघाती ही हैं । दान, लाभ, भोग और उपभोग, इन चार के विषय ग्रहण और धारण करने योग्य द्रव्य ही हैं, और ऐसे द्रव्य समस्त पुद्गलास्तिकाय के अनन्तवें भाग हैं, अतः जिन प्रकृतियों के उदय से पुद्गलास्तिकाय के एकदेशवर्ती द्रव्यों का दान, लाभ, भोग या उपभोग न हो सके वे दानान्तराय आदि प्रकृतियाँ भी देशघाती ही हैं ।
समस्त लोक के अन्तर्गत द्रव्यों का दान, लाभ, भोग और उपभोग नहीं हो सकता, सो यह दानान्तराय आदि प्रकृतियों के उदय से नहीं, परन्तु उन द्रव्यों को ઘાત કરે છે કારણ કે તે મૂલગુણા અને ઉત્તરગુણામાં અતિચાર ઉત્પન્ન કરે છે, આ કારણથી તે તેર પ્રકૃતિએ દેશઘાતી છે. એ પ્રમાણે સમજવું જોઇએ.
અન્તરાય કની પાંચ પ્રકૃતિએ પણ દેશઘાતીજ છે. દાન, લાલ, લેાગ અને ઉપભાગ, એ ચારના વિષય ગ્રહણ અને ધારણ કરવા ચેાગ્ય દ્રવ્યજ છે, અને એવા દ્રવ્ય સમસ્ત પુદ્ગલાસ્તિકાયના અનન્તમા ભાગ છે, તેથી જે પ્રકૃતિએના ઉદ્ભયથી પુદ્ગલાસ્તિકાયના એકદેશવર્તી ડૂબ્યાના દાન, લાભ, ભેગ અને ઉપલેગ ન થઈ શકે, તે દાનાન્તરાય આદિ પ્રકૃતિ પણ દેશઘાતી છે.
સમસ્ત લેાકના અન્તગત દ્રવ્યેાના દાન, લાભ, ભાગ અને ઉપભેગ થઇ શકતા નથી. તે આ દાનાન્તરાય આદિ પ્રકૃતિના ઉદ્દયથી નહિ; પરન્તુ તે દ્રબ્યાને ગ્રહણ અને
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि टीका अध्य. १ उ.१ सू. ५ कर्मवादिप्र० योग्यताया अभावादशक्यानुष्ठानत्वादिति मन्तव्यम् ।
वीर्यान्तरायपकृतिरपि सर्व वीर्य न हन्तीति देशघातिन्येव । तथाहिसूक्ष्मनिगोदजीवात् प्रभृति आक्षीणमोहनीयजीवं वीर्यान्तरायस्य क्षयोपशमविशेषाद् वीर्य कस्यचिदल्पं, कस्यचिद् बहु, कस्यचिद् बहुतरं, कस्यचिद् बहुतम भवति, वीर्यान्तरायकर्मणोऽभ्युदये सूक्ष्मनिगोदस्यापि आहारपरिणमनकर्मदलिकग्रहणगत्यन्तरगमनादिकं विद्यते । एतच्च वीर्य विना न संभवति । तस्माद्देशत एव वीर्य वीर्यान्तरायप्रकृत्या हन्यते, न तु सर्वतः। यदि पुनरियं सर्वघातिनी
ग्रहण और धारण करने की योग्यता न होने के कारण अशक्यानुष्ठान से समझना चाहिए।
वीर्यान्तराय प्रकृति भी समस्त वीर्य का घात नहीं करती अतः देशघाती है । सूक्ष्म निगोदिया जीव से लेकर क्षीणमोह-गुणस्थान पर्यन्त के जीवों में वीर्यान्तराय के क्षयोपशम से किसी जीव में अल्प वीर्य (शक्ति) होता है, किसी में बहुत वीर्य होता है, किसी में बहुत अधिक वीर्य होता है और किसी में अत्यन्त अधिक वीर्य होता है। वीर्यान्तराय कर्मका उदय होने पर भी सूक्ष्म निगोद का जीव आहार का परिणमन करता है, कर्मदलियों को ग्रहण करता है और दूसरी गति में जाता है। ये सब कार्य वीर्य के विना नहीं हो सकते । इस से यह सिद्ध हुआ कि वीर्यान्तराय कर्म वीर्य को एकदेश से हो घात करता है, सर्वदेश से नहीं। अगर यह प्रकृति सर्वघाती मानी जाय तो जैसे सर्वघाती मिथ्यात्व के उदय में सम्यग्दर्शन लेशमात्र नहीं होता, और
ધારણ કરવાની યોગ્યતા નહિ હોવાના કારણે અશકયાનુષ્ઠાનથી સમજવું જોઈએ.
વીર્યન્તરાય પ્રકૃતિ પણ સમસ્ત વીર્યને ઘાત કરતી નથી, તેથી તે દેશઘાતી છે. સૂફમનિગેદના જીવથી લઈને ક્ષીણમેહગુણસ્થાન સુધીના જેમાં વિન્તરાયના ક્ષોપશમથી કઈ જીવમાં અલ્પવિર્ય (ડી શકિત) હેય છે, કેઈ જીવમાં બહુ વીર્ય હોય છે, કેઈ જીવમાં બહુજ અધિક વીર્ય હોય છે, અને કેઈમાં અત્યન્ત અધિક વીર્ય હોય છે. વિર્યાન્તરાય કમને ઉદય હોય ત્યારે પણ સૂક્ષ્મ નિગોદના જીવ આહારનું પરિણમન કરે છે, કમંદલિજેને ગ્રહણ કરે છે, અને બીજી ગતિમાં જાય છે. આ તમામ કાર્ય વીર્ય વિના થઈ શકે નહી, તેથી એ સિદ્ધ થયું કે – વિર્યાન્તરાય કમ વીર્યના એક દેશને જ ઘાત કરે છે, સર્વદેશને નહી. અથવા તે આ પ્રકૃતિને સર્વઘાતી માનવામાં આવે તો જેવી રીતે સર્વઘાતી મિથ્યાત્વના ઉદયમાં સમ્યફદર્શન લેશમાત્ર પણ હોય નહી, અને જેમ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५६
आचारागसूत्रे स्यात् तदा सर्वघातिनो मिथ्यात्वस्य कषायद्वादशकस्य चाभ्युदये यथा जघन्यमपि सम्यक्त्वं देशसंयमः सर्वसंयमश्च नोपलभ्यते, तथा वीर्यान्तरायस्योदयेऽपि जघन्यमपि वीर्यगुणं नोपलभ्येत, न चैव भवति, तस्मात् वीर्यान्तरायप्रकृतिरपि देशघातिनीति सिद्धम् ।
अघातिप्रकृतयःअघातिन्यः प्रकृतयः पञ्चसप्ततिः सन्ति । तथाहि-प्रत्येकं प्रकृतयः पराघातो१-च्छासार-ऽऽतपो३-धोता४-ऽगुरुलघु५-तीर्थकर६-निर्माणो-पघात८रूपा अष्टौ सन्ति । (१) औदारिकं, (२) वैक्रियम् , (३) आहारकं, (४) तैजसं, (५) कार्मणं चेति पञ्च शरीराणि ५। त्रीण्युपाङ्गानि३ । षट् संस्थानानि६ । षट् संहनजैसे बारह कषायों का उदय होने पर देशविरति और सर्वविरति, एक देश से भी नहीं होती उसी प्रकार वीर्यान्तराय कर्म का उदय होने पर लेशमात्र भी वीर्यगुण प्रकट नहीं होने चाहिए, मगर ऐसा नहीं होता, अतः यह सिद्ध हुआ कि वीर्यान्तराय प्रकृति भी देशघाती ही है।
अघाती प्रकृतियांअघाति प्रकृतिया पचहत्तर ७५ हैं, वे इस प्रकार-(१) पराघात, (२) उच्छास, (३) आतप, (४) उद्योत, (५) अगुरुलघु, (६) तीर्थकर, (७) निर्माण, (८) उपघात, ये आठ प्रत्येक प्रकृतियां अघाती हैं८ । औदारिक, वैक्रिय, आहारक, तेजस, और कार्मण शरीर, ये पांच शरीर अघाती प्रकृतिया हैं १३ । तीन उपाङ्ग१६, छह संस्थान२२, બાર કષાયને ઉદય થવા સમયે દેશવિરતિ અને સર્વવિરતિ એકદેશથી પણ હોય નહી; તે પ્રમાણે વર્યાન્તરાય કમને ઉદય થતાં લેશમાત્ર પણ વીર્યગુણ પ્રગટ થ નહી જોઈએ, પરંતુ એ પ્રમાણે થતું નથી, એ કારણથી સિદ્ધ થયું કે-વાયત્તરાય પ્રકૃતિ પણ દેશઘાતીજ છે.
माती प्रतिमामाती प्रतिमा यात२ (७५) छ. ते २मा प्रमाणे छ:-(१) ५२राघात, (२) वास, (3) मात५, (४) धोत, (५) मगु३सधु, (६) तीथ ४२, (७) निर्माण, (८) Sad, म। मा प्रत्ये प्रति माती छे. (१) मोहारि, (२) वैठिय, (3) 181२४, (४) तस भने (५) ! शरी२, २॥ पांय शरी२ मघाती प्रतिमे। छ; (१3) Sin, (१६) ७४ संस्थान, (२२) ७६ हनन, (२८) यांय ति-यो, (33) यार ति, ३७ मे विडायो.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ सू.५. कर्मवादिप्र०
३५७ नानि६ । पञ्च जातयः५ । चतस्रो गतयः४ । द्वे खगतीर । चतस्रः आनु पूर्वः४ । आयूषि चत्वारि४ । सदशकम् १० । स्थावरदशकम् १० । उच्चैर्गोत्रम् १ । नोचैर्गोत्रम्१ । सातवेदनोयम् १ । असातवेदनीयम्१ । वर्ग-गन्ध-रस-स्पर्शाख्यावतस्त्रः प्रकृतयः४ । ७५ ॥
एताः प्रकृतयः कमपि ज्ञानादिगुणं न हन्तीत्यघातिन्य उच्यन्ते । इमाः सर्वपातिप्रकृतिभिः सह वेद्यमानाः स्वयमघातिन्योऽपि सर्वघातिफलं प्रदर्शयन्ति । देशघातिप्रकृतिभिः सह पुनर्वेद्यमानाः स्वयमघातिन्योऽपि देशघातिरसं दर्शयन्ति । यथा-स्वयमचौरश्चौं रैः सह वर्तमानश्चौर इवावभासते तद्वत् ।
छह संहनन२८, पांच जातिया३३, चार गतियाँ३७, दो विहायोगतिया३९, चार आनुपूर्वी ४३, चार आयु४७, त्रसदशक५७, स्थावरदशक६७; उच्चगोत्र६८, नीचगोत्र६९, सातावेदनीय७०, असातावेदनीय७१, तथा वर्ण, रस, गन्ध, और स्पर्शनामक चार प्रकृतिया७५ ।
ये प्रकृतिया ज्ञान आदि किसी गुणका घात नहीं करती हैं। इसी लिये ये अघाती कहलाती हैं। जब इनका सर्वघातो प्रकृतियों के साथ वेदन होता है तब ये स्वयं अघाती होते हुए भी सर्वघाती रसकों प्रकट करती हैं, और देशघाती प्रकृतियों के साथ इनका वेदन हो तो स्वयं अघाती होने पर भी देशघाती रस को प्रकट करती हैं। जैसे कोई पुरुष चोर न हो किन्तु चोरों के साथ हो तो वह भी चोर जैसा ही प्रतीत होता है । यही हाल इन अघाती प्रकृतियों का है ।
शति, (36) या२ अनुपूवी, (४३) या२ मायु, (४७) सदृश, (५७) स्थाप२४४४, (६७) अभ्यगात्र, (६८) नीयगात्र, (६६) शतावनीय, (७०) मसातवहनीय, (७१) तथा १ २स, आध, भने २५श नमनी या२ प्रतियो (७५).
આ પ્રકૃતિઓ જ્ઞાન આદિ કઈ ગુણને ઘાત કરતી નથી. એટલા માટે તેને અઘાતી પ્રકૃતિ કહે છે, પરંતુ સર્વઘાતી પ્રકૃતિએની સાથે જ્યારે તેનું વેદન થાય છે તે પોતે અઘાતી હોવા છતાંય પણ એ સર્વઘાતીનું ફળ પ્રદર્શિત કરે છે. અથવા દેશઘાતી પ્રકૃતિની સાથે તેનું વદન હેય તે પોતે અઘાતી હોવા છતાંય પણ દેશઘાતી રસને પ્રગટ કરે છે. જેવી રીતે કઈ પુરુષ એર ન હોય પરંતુ ચોરેની સાથે હોય તે તે પણ ચેર જે જ દેખાય છે. એ પ્રમાણેજ આ અઘાતી પ્રકૃતિએ વિષે સમજવું.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५८
आचाराङ्गसूत्रे उत्तरप्रकृतिसंख्याज्ञानावरणीयाधष्टविधकर्मणामुत्तरमकृनिसंख्या अष्टचत्वारिंशदधिकशतं १४८ भवन्ति । तथाहि
(१) ज्ञानावरणीयस्य-मति-श्रुता-ऽवधि-मनापर्यय -- केवलज्ञानावरणीयभेदात् पञ्च। .
(२) दर्शनावरणीयस्य-चक्षुर्दर्शना-ऽचक्षुर्दर्शना-ऽवधिदर्शन-केवलदर्शनावरणीयानि चत्वारि, तथा-निन्द्रा-निद्रानिद्रा-प्रचला-प्रचलाप्रचला-स्त्यानद्धिभेदात् पश्च मिलित्वा नव भवन्ति । ___ (३) वेदनीयस्य शाताशातभेदेन द्वौ भेदी स्तः ।
उत्तरप्रकृतियोकी संख्याज्ञानावरणीय आदि आठ कर्मों की उत्तर प्रकृतियों की संख्याएँ (मध्यमविवक्षा से) १४८ हैं । वे इस प्रकार
(१) ज्ञानावरणीय की पांच-(१) मतिज्ञानावरणीय, (२) श्रतज्ञानावरणीय, (३) अवधिज्ञानावरणीय, (४) मनःपर्ययज्ञानावरणीय, (५) केवलज्ञानावरणीय ।
(२) दर्शनावरणीय की नौ-(१) चक्षुर्दर्शनावरणीय, (२) अचक्षुर्दर्शनाबरणीय, (३) अवधिदर्शनावरणीय, (४) केवलदर्शनावरणीय, तथा (५) निद्रा, (६) निद्रानिद्रा, (७) प्रचला, (८) प्रचला-प्रचला, (९).स्त्यानर्द्धि, ये पांच निद्राएँ मिलकर कुल नौ प्रकृतिया हैं।
(३) वेदनीय की दो-सातावेदनीय और असातावेदनीय ।
ઉત્તરપ્રકૃતિઓની સંખ્યાજ્ઞાનાવરણીય આદિ આઠ કર્મોની ઉત્તરપ્રકૃતિઓની સંખ્યા (મધ્યમ વિવેક્ષાથી) भासान मतालीस (१४८) छ. ते ॥ प्रमाणे
(१) शाना१२६यनी पांय - (१) भतिज्ञानावरणीय, (२) श्रुतज्ञानावरणीय, (3) अपधिज्ञानावरणीय, (४) मन:पर्ययज्ञाना१२०ीय, (५) सज्ञाना१२०ीय.
(२) शनावरणीयनी न छ. (१) यक्षुश ना१२०ीय, (२) सयक्षुशनावराय, (3) मधिशनावरणीय, (४) तनाव२०ीय, तथा (५) निद्रा, (6)निद्रा-निद्रा (७) प्रया, (८) प्रथा-प्रयता, (4) स्त्यानद्धि, म पांय निद्राच्या मनाने पुस નવ પ્રકૃતિએ થાય છે.
(3) वेनीयनी में (१) सातवहनीय अन साहनीय.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ सू.५. कर्मवादिम०
(४) मोहनीयस्य-अष्टाविंशतिर्भदा भवन्ति । तथाहि-सम्यक्त्वमोहनीयमिथ्यात्वमोहनीय-मिश्रमोहनीय-भेदेन त्रीणि दर्शनमोहनीयानि । पञ्चविंशतिचारित्रमोहनीयानि मिलित्वाऽष्टाविंशतिः। चारित्रमोहनीयस्य पञ्चविंशतिभैदाः, यथा – कषायमोहनीय१ - नोकषायमोहनीय२-भेदेन चारित्रमोहनीयं द्विविधम् । तत्र कषायमोहनीयस्य षोडश भेदा भवन्नि, यथा-अनन्तानुबन्धी क्रोधो मानो, माया, लोभः ४, अनन्तः संसारो नारक-तिर्यग-मनुष्य-देवजन्म-जरा-मरण-परम्परालक्षणः, तदनुबन्धादनन्तानुबन्धिनः क्रोधमानमायालोभाश्चत्वारः कषायाः४। तत्र क्रोधः-कृत्याकृत्यविवेकोन्मूलकाऽक्षमारूप आत्मपरिणामः। मानो-गर्वः, माया-शाठयम् , लोभो-गृध्नुता। अनन्तानुबन्धि
___ (४) मोहनीय की अट्ठाईस-सम्यक्त्वमोहनीय, मिश्रमोहनीय और मिथ्यात्वमोहनीय, ये तीन दर्शनमोहनीय की, तथा पच्चीस चारित्रमोहनीय की कुल अट्ठाईस प्रकृतियाँ हैं। चारित्रमोहनीय की पच्चीस प्रकृतियाँ इस प्रकार हैं-चारित्रमोहनीय के दो भेद हैं-कषायचारित्र मोहनीय, और नोकषायचारित्रमोहनीय। कषायचारित्रमोहनीय के सोलह भेद हैं, जैसे-अनन्तानुबंधी क्रोध मान, माया, लोभ, 1 जो कषाय, नारक, तिर्यंच, मनुष्य और देवगति में जन्म जरा-मरणरूप अनन्त संसार का अनुबंध करे, वह अनन्तानुबन्धी है। उस के चार भेद हैं-क्रोध, मान, माया और लोभ । कर्तव्य-अकर्तव्य के विवेक को नष्ट कर देने वाला अक्षमारूप आत्मा का परिणाम क्रोध कहलाता है । गर्वको मान कहते हैं । माया का अर्थ कपट है । गृद्विभाव (लालच) लोभ कहलाता है। अनन्तानुबन्धी कषायचतुष्क में क्रोध को पर्वत की राजि
(४) मोडनीयभनी महावीस छ. (१) सभ्यत्वमाडनीय, भिमाडनीय, मन મિથ્યાત્વમેહનીય, આ ત્રણ દર્શનમોહનીયની, તથા પચીસ ચારિત્રમોહનીયની, એ પ્રમાણે કુલ અઢાવીસ પ્રકૃતિએ છે. ચારિત્રમોહનીયની પચીસ પ્રકૃતિઓ આ પ્રમાણે છે – ચારિત્રમેહનીયના બે ભેદ છે. (૧) કષાયારિત્રમોહનીય અને (૨)નેકષાયચારિત્રમેહનીય, पाययारित्रमा नीयन सो ले छे. म-मनन्तानुमची लोध, मान, माया, बोल. જે કષાય નારક, તિર્યંચ, મનુષ્ય, અને દેવગતિમાં જન્મ, જરા, મરણરૂપ અનન્ત સંસારને અનુબંધ કરે તે અનતાનુબંધી છે. તેના ચાર ભેદ છે, ક્રોધ, માન, માયા અને લોભ, કર્તવ્ય-અકર્તવ્યનાં વિવેકને નાશ કરવાવાળા અક્ષમારૂપ આત્માને પરિણામ તે ક્રોધ કહેવાય છે. ગર્વને માન કહે છે. માયાને અર્થે કપટ છે. લાલચ તે લોભ કહેવાય છે. અનન્તાનુબંધી કષાયચતુષ્કમાં કોઇને પર્વતની રાજિનું (પર્વત કપાવાથી
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६०
आचारास
कषायचतुष्टये क्रोधस्य पर्वतराजिः, मानस्य शैलस्तम्भः, मायायाः- वंशमूलं, लोभस्य- कृमिजरागः, उदाहरणम् ।
एवमप्रत्याख्यानावरणीयकषायाः क्रोधादयश्चत्वारः ४ । तत्र प्रत्याख्यानं द्विविधम् - देशविति - सर्वविरति - भेदात् । प्रत्याख्यानमित्यत्र प्रतिशब्दः । प्रतिषेधवाची, प्रतिषेधस्याख्यानं= प्रकाशनम् - प्रत्याख्यानम् । ' सर्वान् प्राणिनो यावज्जीवम्' इत्यादि भावतः स्वाचार्यादि समीपे प्रकाशनमित्यर्थः । प्रत्याख्यानस्यावरणीयम् प्रत्याख्यानावरणीयम्, प्रत्याख्यानावरणीयम् = अप्रत्याख्यानावरणीयम् । अत्रोपमार्थो 'नत्र
हन्मि
न
• शब्दः ।
(पर्वत फटने से उत्पन्न हुई दरार,) का, मान को शैलस्तंभका, मायाको वांसकी जडका और लोभको किरमिची रंगका उदाहरण दिया गया है ।
इसी प्रकार अप्रत्याख्यानावरण के क्रोध आदि चार भेद हैं । प्रत्याख्यान दो प्रकारका है - देशविरति और सर्वविरति । 'प्रत्याख्यान' शब्द में 'प्रति' उपसर्ग निषेध - वाचक है, अर्थात् प्रतिषेध का प्रकाश करना प्रत्याख्यान है, अर्थात् " मैं जीवनपर्यन्त किसी भी प्राणीकी हिंसा नहीं करूँगा " इत्यादि प्रकार से भावपूर्वक अपने आचार्य आदि के समक्ष प्रकाशित करना प्रत्याख्यान है । प्रत्याख्यान का आवरणीय प्रत्याख्यानावरणीय कहलाता है । जो प्रत्याख्यानावरणीय न हो वह अप्रत्याख्यानावरणीय है । यहाँ ' नव्' शब्द उपमा के अर्थ में है, अर्थात् जो कषाय प्रत्याख्यानावरणीय के समान हो वह अप्रत्याख्यानावरणीय
ઉત્પન્ન થયેલી ફાટ–ચીર) માનને શલસ્તંભનું, માયાને વાંસની જડનુ' અને લાભને કિરમીચ રંગનું ઉદાહરણ આપ્યું છે.
આ
પ્રમાણે અપ્રત્યાખ્યાનાવરણુના ક્રોધ આદી ચાર ભેદ છે. પ્રત્યાખ્યાન એ अठारना छे - देशविरति भने सर्वविरति ' प्रत्याख्यान' शब्दभां 'प्रति' उपसर्ग निषेध - વાચક છે. અર્થાત્ પ્રતિબંધના પ્રકાશ કરવા તે પ્રત્યાખ્યાન છે. અર્થાત્ હું જીવન સુધી કાઈ પણ પ્રાણીની હિંસા કરીશ નહી.” ઇત્યાદિ પ્રકારે ભાવપૂર્વક પોતાના આચાય આદિના સમક્ષ પ્રકાશિત કરવું તે પ્રત્યાખ્યાન છે. પ્રત્યાખ્યાન ના આવરણીય પ્રત્યાખ્યાનાવરણીય उपाय छे. ने प्रत्याच्यानावरणीय न होय ते अप्रत्याच्यानावरणीय छे. अहिं 'नत्र ' શબ્દ ઉપમાના અર્થમાં છે. અર્થાત્—જે કષાય પ્રત્યાખ્યાનાવરણીયની સમાન હોય તે अप्रत्याच्यानावरणीय अडेवाय छे अथवा 'नञ्' महप - थोडु - मेवा भर्थ भां छे. अर्थात्
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ ३.१ सू.५ कर्मवादिप्र०
३६१ पत्याख्यानावरणीयवत् = अप्रत्याख्यानावरणीयम् । यद्वा-अल्पार्थों नज् , अल्पं प्रत्याख्यानम् अप्रत्याख्यानम् , तस्यावरणीयमिति । अल्पं देशविरतिरूपं प्रत्याख्यानं समावृणोति कषायचतुष्टयम् , तस्मादप्रत्याख्यानावरणीयमित्युच्यते । यः कषायः स्वल्पं देशविरतिरूपमाणोति स सर्वविरतिरूपं प्रत्याख्यानमावृणो. त्येवेति नात्र चित्रम् । यत्कर्मोदयादाविर्भूताः कषायाः केवलं विरतिमात्रमावृण्वन्ति ते त्वप्रत्याख्यानावरणीयाः कषायाः।
एवं प्रत्याख्यानावरणीयकषायाः क्रोधादयश्चत्वारः। अत्र प्रत्याख्यानशब्देन सर्वपिरतिपरिग्रहः । ये पुनः कषायाः सर्वविरतिमेव प्रतिबध्नन्ति, न तु देशविरतिं ते प्रत्याख्यानावरणीया इति ।
कहलाता है। अथवा 'नत्र' अल्प-अर्थ में है, अर्थात् अल्प प्रत्याख्यान अप्रत्याख्यान कहलाता है, उसका आवरणीय अप्रत्याख्यानावरणीय है। यह कषायचतुष्टय अल्प अर्थात् देशविरतिरूप प्रत्याख्यान को आवृत करता है, इस कारण यह अप्रत्याख्यानावरणीय कहलाता है । जो कषाय स्वल्प देशविरति को भी नहीं होने देता वह सर्वविरति को न होने दे, इस में आश्चर्य ही क्या है ? । जिस कर्म के उदय से आविभूर्त कषाय केवल विरतिमात्र को रोकते हैं, वे अप्रत्याख्यानावरणीय कहलाते हैं।
__इसी प्रकार क्रोध आदि चार प्रत्याख्यानावरणीय हैं। यहा प्रत्याख्यान शब्द से सर्वविरति का ग्रहण किया गया है । जो कषाय, सिर्फ सर्वविरति का ही घात करते हैं, देशविरति का नहीं वे प्रत्याख्यानावरणीय कहलाते हैं ।
અલ્પ પ્રત્યાખ્યાન અપ્રત્યાખ્યાન કહેવાય છે. તેનું આવરણીય અપ્રત્યાખ્યાનાવરણીય છે. આ કષાયચતુષ્ટય અ૫ અર્થાત દેશવિરતિરૂપ પ્રત્યાખ્યાનને આવૃત કરે છે (ઢાંકી દે છે). એ કારણથી એ અપ્રત્યાખ્યાનાવરણીય કહેવાય છે. જે કષાય સ્વ૫ દેશવિરતિને પણ થવા દેતા નથી. તે સર્વવિરતિને નહિ થવાદે. એમાં આશ્ચર્યજ શું છે? જે કર્મના ઉદયથી આવિર્ભીત (ઉત્પન્ન થયેલા) કષાય કેવલ વિરતિમાત્રને રેકે છે, તે અપ્રત્યાખ્યાનાવરણીય કહેવાય છે.
આ પ્રમાણે ક્રોધ આદિ ચાર પ્રત્યાખ્યાનાવરણીય છે, અહિં પ્રત્યાખ્યાન શબ્દથી સર્વવિરતિનું ગ્રહણ કર્યું છે. જે કષાય, માત્ર સર્વવિરતિને ઘાત કરે છે, દેશવિરતિને નહી, તે પ્રત્યાખ્યાનાવરણીય કહેવાય છે.
प्र आ.-४६
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६२
आचारागसत्रे प्रत्याख्यानस्य देशविरतिसर्वविरतिरूपस्य परिणामद्वयस्योत्पत्तेविघातकत्वात् प्रत्याख्यानावरणीया उच्यन्ते, न तु विद्यमानस्य प्रत्याख्यानस्य विघातकतयेति तत्त्वम् ।
एवं संज्वलनकषायाः क्रोधादयश्चत्वारः ४। समस्तसावधयोगविरतं संयमरताप यति दु:सहपरिषहसंपाते संज्वलयन्ति-मालिन्यमापादयन्ति - इति संज्वलनाः। (१६)।
अप्रत्याख्यानावरणीयकषायचतुष्टये दृष्टान्ता उच्यन्ते-क्रोधस्यतडागभूमिराजिः, मानस्यास्थिस्तम्भः, मायायाः मेषशङ्गः, लोभस्य कर्दमरागः ।
देशविरति और सर्वविरतिरूप प्रत्याख्यान की उत्पत्ति का घातक होने से इसे प्रत्याख्यानावरणीय कहते हैं, पहले से विद्यमान प्रत्याख्यान का घातक होने से नहीं।
इसी प्रकार क्रोध आदि चार संज्वलन कषाय हैं। सब प्रकार के सावध योग से निवृत्त संयम में लीन मुनि को दुःसह परीषह उपस्थित होने पर जलाने वाला अर्थात् मलिनता उत्पन्न करने वाला कषाय संज्वलन कहलाता है।
अप्रत्याख्यानावरणीयकषायचौकडी के दृष्टान्त बतलाते हैं-क्रोध का दृष्टान्त तडागभूमिराजि है, अर्थात् तालाव की भूमि फटने से उत्पन्न होनेवाली दरार के समान यह क्रोध होता है । मान का उदाहरण हड्डीका स्तंभ है। मायाका उदाहरण मेढाका सींग है और लोभ का दृष्टान्त गाडी का ओंगन (गाडी के पैये में दिये हुए तेल का कीटा ) है।
દેશવિરતિ અને સર્વવિરતિરૂપ પ્રત્યાખ્યાનની ઉત્પત્તિનું ઘાતક હોવાથી તેને પ્રત્યાખ્યાનાવરણીય કહે છે, પહેલાથી વિદ્યમાન પ્રત્યાખ્યાનનું ઘાતક હોવાથી નહિ.
એ પ્રમાણે ક્રોધ આદિ ચાર સંજ્વલન કષાય છે, સર્વ પ્રકારના સાવધ રોગથી નિવૃત્ત, સંયમમાં લીન મુનિને દુસ્સહ પરીષહ આવી પ્રાપ્ત થતાં જલાવવાવાળા અર્થાત્ મલિનતા ઉત્પન્ન કરવાવાળા કષાય સંજ્વલન કહેવાય છે.
અપ્રત્યાખ્યાનાવરણીય-કષાય-ચોકડીનું દષ્ટાન્ત બતાવે છે–ફોધનું દષ્ટાન્ત તલાવની ભૂમિરાજિ છે. અર્થાત્ તલાવની ભૂમિ ફાટવાથી ઉત્પન્ન થયેલી ફાટ-ચીરના સમાન એ ક્રોધ હોય છે. માનનું ઉદાહરણ હાડકાંને સ્તંભ છે. માયાનું ઉદાહરણ ઘેટાનાં સીંગ છે, અને લેભનું દષ્ટાન્ત ગાડીની મળી (ગાડીનાં પૈડાંમાં અપાયેલા તેલનું કીટુ) છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६३
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ सू.५. कर्मवादिप्र०
प्रत्याख्यानावरणीयकषायचतुष्टये क्रोधस्य-वालुकाराजिः, मानस्यकाष्ठस्तम्भः, मायाया-गच्छद्बलीवर्दमूत्रिका, लोभस्य-खजनरागः ।
संज्वलनकषायचतुष्टये क्रोधस्य-सलिलराजिः, मानस्य-तृणस्तम्भः, मायाया-रथकारतक्षितकाष्ठसंवलितत्वक , लोमस्य-हरिद्राराग इति ।
नोकषायमोहनीयस्य नव भेदाः सन्ति-हास्यं, रतिः, अरति, शोका, भयं, जुगुप्सा, पुरुषवेदः, स्त्रीवेदः, नपुंसकवेद इति २५ । ।
(५) आयुष्यकर्म चतुर्विधम्-नारक-तैर्यग्-मानुष-दैवायुर्भेदात् । यस्योदयात् पायोग्यप्रकृतिविशेषानुशायीभूत आत्मा नारकादिभावेन जीवति, यस्य च
प्रत्याख्यानावरणीय कषाय की चौकडी के उदाहरण-क्रोध का उदाहरण वालू में खींची हुई लकीर है । मान का उदाहरण काठका खंभा है । माया का उदाहरण चलते हुए बैल के मूत्र की टेढ़ी-मेढी लकीर है और लोभ का उदाहरण खंजन-राग है।
संज्वलन कषाय की चौकडी के उदाहरण-क्रोध का उदाहरण जल में बनाई हुई लकीर है । मानका उदाहरण तिनके का स्तम्भ है । माया का उदाहरण बढई द्वारा छीले हुए काठका छिलका है, और लोभ का उदाहरण हलदी का रंग है।
नोकषाय मोहनीय के नौ भेद हैं-हास्य, रति, अरति, शोक, भय, जुगुप्सा, पुरुषवेद, स्त्रीवेद और नपुंसकवेद २५।।
(५) आयुष्य कर्म के चार भेद हैं-नरकायु, तिर्यंचायु, मनुष्यायु और देवायु । जिस कर्म के उदय से प्रायोग्यप्रकृतिविशेषानुशायी अर्थात् जिस कर्म के उदय से उस-उस गतियोग्य प्रकृतिविशेष में स्थित आत्मा नारक आदि के रूप में जीता है
પ્રત્યાખ્યાનાવરણીય કષાયની ચેકડીનું ઉદાહરણ–કોધનું ઉદાહરણ–રેતીમાં કરેલી લીટી છે. માનનું ઉદાહરણ-કાષ્ઠને થાંભલે છે. માયાનું ઉદાહરણ–ચાલતા બળદીઓના મૂત્રની વાંકી-ચૂકી લીટી છે, અને લેભનું ઉદાહરણ--અંજન–રાગ છે.
સંજવલન કષાયની ચેકડીને ઉદાહરણ-ક્રોધનું ઉદાહરણ–પાણીમાં કરેલી લીટી છે. માનનું ઉદાહરણ તણખલાને થાંભલે છે. માયાનું ઉદાહરણ બઢઈ દ્વારા (સુતાર દ્વારા) છોલેલા લાકડાની છાલ છે અને લેભનું ઉદાહરણ-હલદરને રંગ છે.
पायमोनीयन न लेह छ-हास्य, रति, अति, ४, भय, शुस्सा, पुरुषवेद, सीवेह, भने नपुंस४३६. २५.
(५) मायुष्य-भना या२ मे छ-२४ायु, तिर्थयायु, मनुष्यायु, मने आयु. જે કર્મના પ્રાગ્યપ્રકૃતિવિશેષાનુશાયી, અર્થાત્ જે કર્મના ઉદયથી તે-તે ગતિયેગ્ય પ્રકૃતિવિશેષમાં સ્થિત આત્મા નારકી આદિના રૂપમાં આવે છે, અને જેના ક્ષયથી મરણ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६४
आचाराङ्गसूत्रे क्षयाम्मृत उच्यते, तदायुः। यद्वा-आनीयन्ते शेषप्रकृतयः उपभोगाय जीवेन यस्मिन्, तदायुः । यथा-कांस्यादिपात्रे शाल्योदनव्यञ्जनायो भोक्त्रा भोक्तुमानीयन्ते, तद्वत् ।
(६) नमयति-प्रापयति नारकादिसंज्ञां जीयमिति नाम । नामकर्मणविनवतिर्भेदाः भवन्ति ।
तत्र मूलभेदाः द्विचत्वारिंशत् । तथाहि
(१) गतिनाम, (२) जातिनाम, (३) शरीरनाम, (४) अङ्गोपाङ्गनाम, (५) निर्माणनाम, (६) बन्धननाम, (७) संघातनाम, (८) संस्थाननाम, (९) संहनननाम, (१०) वर्णनाम, (११) गन्धनाम, (१२) रसनाम, (१३) स्पर्शऔर जिस के क्षय से मर जाता है, उसे आयुकर्म कहते हैं । अथवा जिस में जीव भोगने के लिए अन्य प्रकृतियों को लाता है बह आयु है, जैसे कांसे आदि के भाजन में चावल, ओदन, व्यंजन आदि वस्तुएँ भोगने वाला पुरुष लाता है, उसी प्रकार शेष प्रकृतिया आयु में भोगी जाती हैं।
(६) नाम-कर्म के तेरानवे (९३) भेद-जो कर्म जीव को नारक आदि संज्ञाओं का पात्र बनाता है, वह नामकर्म कहलाता है। उसके तेरानवे भेद हैं। उन में भी मूल भेद बयालीस हैं, वे इस प्रकार-(१) गतिनाम, (२) जातिनाम, (३) शरीरनाम, (४) अङ्गोपाङ्गनाम; (५) निर्माणनाम, (६) बन्धननाम, (७) संघातनाम, (८) संस्थाननाम, (९) संहनननाम (१०) वर्णनाम, (११) गन्धनाम, (१२) रसनाम, (१३) स्पर्शनाम, (१४) आनुपूर्वांनाम,
પામે છે, તેને આયુકર્મ કહે છે અથવા જેમાં જીવ અન્ય પ્રકૃતિએને ભેગવવા માટે લાવે છે તે આયુ છે. જેમ કે કાંસા આદિના વાસણમાં ચોખા, ભાત, વ્યંજન (શાક) આદિ વસ્તુઓ ભેગવવાવાળા પુરૂષ લાવે છે તે પ્રમાણે શેષ-પ્રકૃતિઓ આયુમાં ભગવાય છે.
(6) नामभनार (63) मे छ. २ ४ पने ना२४ी माह सज्ञाव्यानु પાત્ર બનાવે છે, તે નામકર્મ કહેવાય છે, તેને ત્રાણુ (૯૩) ભેદ છે. તેમાં પણ મૂલ ભેદ मेंaste छे. ते मा प्रभा-(१) तिनाम,(२) तिनाम,(3) शरीरनाम,(४) Amin. नाम,(५) निर्भानाम,(६) धननाम,(७) संघातनाम,(८) संस्थाननाम,(द) सनननाम, (१०) व भान,(११)धनाम,(१२)२सनाम, (१३)२५ नाम, (१४)मानुपूर्वी नाम,(१५)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य. १ उ. १ सू. ५. कर्मवादिप्र०
३६५
नाम, (१४) आनुपूर्वीनाम, (१५) अगुरुलघुनाम, (१६) उपघातनाम, (१७) पराघातनाम, (१८) आतपनाम, (१९) उद्योतनाम, (२०) उच्छासनाम, (२१) विहायोगविनाम, (२२) प्रत्येकशरीरनाम, (२३) साधारणशरीरनाम, (२४) त्रसनाम, (२५) स्थावरनाम, (२६) सुभगनाभ, (२७) दुर्भगनाम, (२८) मुस्वरनाम, (२९) दुस्स्वरनाम, (३०) शुभनाम, (३१) अशुभनाम, (३२) सूक्ष्मनाम, (३३) बादरनाम, (३४) पर्याप्तनाम. (३५) अपर्याप्तनाम, (३६) स्थिरनाम, (३७) अस्थिरनाम, (३८) आदेयनाम, ( ३९ ) अनादेयनाम, (४०) यशोनाम, (४१) अशांनाम, (४२) तीर्थङ्करनाम ।
एते मूलभेदाः पिण्डप्रकृतिनाम्नापि कथ्यन्ते । अत्र गत्यादिचतुर्दशपिण्डप्रकृतीनामुत्तरप्रकृतयः - पञ्चषष्टिः (६५) ।
(१५) अगुरुलघुनाम, (१६) उपघातनाम, (१७) पराघातनाम, (१८) आतपनाम, (१९) उद्योतनाम, (२०) उच्छ्वासनाम, (२१) विहायोगतिनाम, (२२) प्रत्येकशरीरनाम, (२३) साधारणशरीरनाम, (२४) त्रसनाम, (२५) स्थावरनाम, (२६) सुभगनाम, (२७) दुर्भगनाम, (२८) सुस्वरनाम, (२९) दुस्वरनाम, (३०) शुभनाम, (३१) अशुभनाम, (३२) सूक्ष्मनाम, (३३) बादरनाम, (३४) पर्याप्तनाम, (३५) अपर्याप्तनाम, (३६) स्थिरनाम, (३७) अस्थिरनाम, (३८) आदेयनाम, (३९) अनादेयनाम, (४०) यश: कीर्तिनाम, (४१) अयश: कीर्तिनाम, और (४२) तीर्थंकर नाम - कर्म
इन बयालीस प्रकृतियों में जिन प्रकृतियों के अवान्तर भेद हैं, उन्हें पिण्डप्रकृति कहते हैं । गति आदि चौदह पिण्डप्रकृतियाँ हैं और उनके पैंसठ (६५) भेद होते हैं ।
अगु३लघुनाभ, (१६) उपधातनाभ, (१७) पराधातनाभ, (१८) मातयनाभ, (१८) उद्योतनाम, (२०) (२वासनाभ, (२१) विडायोगतिनाभ, (२२) प्रत्येऽशरीरनाभ, (२३) साधारणुशरीरनाभ, (२४) त्रसनाभ, (२५) स्थावरनाभ, (२१) सुलगनाभ, (२७) दुर्लंगनाम, (२८) सुस्वरनाभ, (२८) दुःस्वरनाम, (30) शुभनाम, (३१) अशुलनाम, (३२) सूक्ष्मनाभ, (33) माहरनाभ, (३४) पर्याप्तनाम, (34) अपर्याप्तनाम, (३१) स्थिरनाम, (३७) अस्थिरनाभ, (उ८) आहेयनाम, ( 32 ) अनाद्वेयनाम, (४०) यश: डीर्तिनाभ, (४१) मयशःडीर्तिनाम, (४२) तीर्थं४२नाम-कुर्भ.
આ બેંતાલીસ પ્રકૃતિમાં જે પ્રકૃતિઓના અવાન્તર ભેદ છે, તેને પિંડપ્રકૃતિ हे छे. गति माह यह पिंडठ्ठति। छे अने यांसह (१५) तेना लेह छे.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६६
आचारागसूत्रे [१] गतिनाम्नः पिण्डप्रकृतेश्चत्वारो भेदाः- नरकगतिनाम, तिर्यगूगतिनाम, मनुष्यगतिनाम, देवगतिनाम च ।
[२] जातिनाम्नो भेदा : पञ्च - एकेन्द्रियजातिनाम, द्वीन्द्रियजातिनाम, त्रीन्द्रियजातिनाम, चतुरिन्द्रियजाविनाम, पञ्चेन्द्रियजानिनाम ।
[३] शरीरनाम पञ्चविधम्-औदारिकशरीरनाम, वैक्रियशरीरनाम, आहारकशरीरनाम, तैजसशरीरनाम, कार्मणशरीरनाम ।
[४] अङ्गान्युपाङ्गनि च यस्य कर्मण उदयाद्भवन्ति, तदङ्गोपाङ्गनामकर्म । तत् त्रिविधम्-औदारिक-वैक्रियका-ऽऽहारक-भेदात् । तत्राङ्गान्यष्टौ-उरः, शिरः,
[१] गतिनामकर्म के चार भेद-नरकगतिनामकर्म, तिथंचगतिनामकर्म, मनुष्यगतिनामकर्म और देवगतिनामकर्म।
[२] जातिनामकर्म के पांच भेद हैं-एकेन्द्रियजातिनाम, द्वीन्द्रियजातिनाम, त्रीन्द्रियजातिनाम, चतुरिन्द्रियजातिनाम और पञ्चेन्द्रियजातिनाम-कर्म ।
[३] शरीरनामकर्म के पांच भेद हैं-औदारिकशरीरनाम, वैक्रियशरीरनाम; आहारकशरीरनाम, तैजसशरीरनाम और कार्मणशरीरनाम-कर्म ।
[४] जिस कर्म के उदय से अङ्ग और उपाङ्ग होते हैं वह अङ्गोपाङ्गशरीरनामकर्म, कहलाता है । उसके तीन भेद हैं औदारिक-अङ्गोपाङ्ग, वैक्रिय-अङ्गोपाङ्ग और आहारक अङ्गोपाङ्ग । इन में अङ्ग आठ होते हैं-छाती, सिर, पीठ, पेट, दो हाथ और दो पैर । वन्दना करने में पांच अङ्ग प्रशस्त माने जाते हैं-दो पैर, दो हाथ, और सिर । यहाँ
(१) गतिनामभन या२ -२४॥तिनामभ, तिय यतिनामम', મનુષ્યગતિનામકર્મ અને દેવગતિનામ-કમ.
(२) तिनाममना पांच से छ-मेन्द्रियजतिनाम, दीन्द्रयातिनाम, ત્રીન્દ્રિય જાતિનામ, ચતુરિન્દ્રિયજાતિનામ, અને પંચેન્દ્રિય જાતિનામ-કર્મ.
(3) शरीरनामभना पाय से छ-मोहोरि शरीरनाम, वैष्ठियशरीरनाम, આહારકશરીરનામ, તેજસશરીરનામ, અને કાર્મણશરીરનામ-કર્મ.
જે કર્મના ઉદયથી અંગ અને ઉપાંગ થાય છે તે અંગે પાંગશરીરનામકર્મ કહેવાય છે. તેના ત્રણ ભેદ છે. ઔદારિક અંગે પાંગ, વૈકિયઅંગોપાંગ અને આહારક -અંગે પાંગ. તેમાં અંગ આઠ હોય છે– છાતી, શિર, પીઠ, પેટ બે હાથ અને બે પગ. વંદના કરવામાં પાંચ અંગ પ્રશસ્ત માન્યાં છે. બે પગ બે હાથ અને શિર-માથું. અહિં
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१.५ कर्मवादिभ० पृष्टम् , उदर, करौ, पादौ च । वन्दने तु पश्चाङ्गान्येव प्रशस्तानि- द्वौ चरणौ, द्वौ करौ, शिरश्चेति । तत्र चरणावित्यनेन जानुनी गृह्यते । एतानि पञ्चाङ्गानि भूमावारोप्य वन्दनं पञ्चाङ्गवन्दनम् । अष्टानामङ्गानामेकैकस्योपाङ्गमनेकमकारम्, तत्र शिरोङ्गस्योपाङ्गनामानि - यथा-मस्तिष्क - कपाल - कृकाटिका- शङ्ख-ललाटतालु-कपोल-हनु-चिबुक-दशनौ-ष्ठ-भ्रू-नयन-कर्ण-नासादीनि । तत्र मस्तिष्क शिरोऽङ्गस्यारम्मकोऽवयवः।
ननु मस्तिष्कं धातुविशेषो न त्वङ्ग नाप्युपाङ्गम् ? इति चेत् , उच्यते-कपालादिवत् शिरोऽङ्गस्यारम्भकत्वान्मस्तिष्कमप्युपाङ्गं शिरसोऽवगन्तव्यम् ।
स्थावरपञ्चके तूर प्रभृतीन्यङ्गानि न सन्ति ।
पैरों का अभिप्राय घुटना समझना चाहिए । इन पांचों अङ्गों को भूमि पर टिका कर वन्दना करना पञ्चाङ्गवन्दना है । इन आठों अङ्गों में से प्रत्येक अङ्ग के अनेक उपाङ्ग हैं । उन में से सिरअङ्ग के उपाङ्ग इस प्रकार हैं-मस्तिष्क, कपाल, कृकाटिका, शंख, ललाट, तालु, कपोल, हनु, दाडी, चिबुक (ठोडी) दांत, ओठ भौंह, नेत्र, कान, नाक, आदि । मस्तिष्क, शिररूप अङ्ग का आरम्भक अवयव है।
'मस्तिष्क एक प्रकार की धातु है, अङ्ग नहीं है और न उपाङ्ग ही है। इसका समाधान यह है कि कपाल आदि के समान सिररूप अङ्गका आरम्भक होने के कारण मस्तिष्क शिर का उपाङ्ग, ही है।
पांच स्थावरों में छाती आदि अङ्ग नहीं होते ।
પગને અભિપ્રાય ઘુંટણ સમજવું જોઈએ. આ પાંચ અંગોને ભૂમિપર અડાડીને વંદના કરવી તે પંચાંગ વંદના છે. આ આઠે અંગેમાંથી પ્રત્યેક અંગનાં અનેક ઉપાંગ છે. તેમાંથી શિર–અંગના ઉપાંગ આ પ્રમાણે છે –મસ્તિષ્ક, કપાલ, કૃકાટિકા (ગ્રીવાને Gन्नत श) शम (४ सभीयनु मस्थि) ale, alg, स, हाटी, सिमु४ (७५यी १२येन। छ।७२ मा31) giत, , लोड, नेत्र, छान, न पाहि. भस्ति शि२३५ અંગનું આરંભક અવયવ છે.
મસ્તિષ્ક એક પ્રકારની ધાતુ છે, અંગ નથી અને પ્રત્યંગ પણ નથી તેનું સમાધાન એ છે કે-કપાલ આદિ પ્રમાણે શિરરૂપ અંગનું આરંભક રહેવાના કારણે भस्ति०४, शिनु Gir छे.
પાંચ સ્થાવરમાં છાતી આદિ અંગ નથી.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६८
आचाराङ्गसूत्रे
(५) शरीरनामकर्मोदयाद् गृहीतेषु गृह्यमाणेषु वा तद्योग्यपुनलेष्वात्मप्रदेशस्थितेषु शरीराकारेण परिणामितेष्वपि जतुकाष्ठवत् परस्परमवियोगलक्षणं बन्धननाम । यदीदं न स्यात् ततो वालुकापुरुषवद् विघटितानि शरीराणि स्युः । बन्धननाम पश्चधा - औदारिकादिभेदात् ।
(६) काष्ठपिण्डमृत्पिण्डायः पिण्डवत् बद्धानामपि पुगलानां संघातविशेषजनकं संघातनाम । यदि संघातनामरूपः कर्मभेदो न स्यात्तर्हि पुरुषयोषिद्गवादिरूपनानाशरीरभेदो न स्यात् । संघातविशेषजनकाऽन्यकर्मविशेषाभावात् ।
[५] शरीरनामकर्म के उदय से ग्रहण किये हुए या ग्रहण किये जाते हुए आत्मप्रदेशों में स्थित और शरीर के आकार परिणत किये हुए शरीर के योग्य पुद्गलों में लाख और लकडी के समान परस्पर अवियोग होना बन्धननामकर्म है, अगर बन्धननामकर्म न होता तो वाल से बनाये हुए पुरुष के समान बिखर जाता। औदारिक आदि के भेद से बन्धन के भी पांच भेद हैं ।
[६] काष्ठपिंड, मृत्तिकापिंड या लोह के पिंड के विशेष प्रकार का संघात ( घनिष्ठता ) उत्पन्न करने वाला कर्म है, और संघातनामकर्म न होता तो पुरुष स्त्री गो आदिरूप भेद शरीर में न होता, क्यों कि संघात विशेष उत्पन्न करने वाला अन्य कर्म ही नहीं है । कार्य, कारण जैसा
समान बद्ध पुद्गलों में भी एक संघातनामकर्म कहलाता
(૫) શરીરનામકર્મના ઉદયથી ગ્રહણ કરેલા અથવા ગ્રહણ કરવામાં આવતા આત્મપ્રદેશમાં સ્થિત અને શરીરના આકારે પરિણત કરેલા શરીરના ચાગ્ય પુદ્ગલામાં લાખ અને લાકડીના સમાન અવિચાગ હાવું તે બંધનનામકમ છે. અથવા ખંધનનામ કર્મ ન હેાત તેા રતીથી બનાવેલા પુરૂષની સમાન વિખેરાઈ જાત, ઔદારિક આદિના ભેદથી બંધનના પણ પાંચ ભેદ છે.
(૬) કાપિંડ, સ્મૃતિકાર્ષિક, અથવા લેાઢાના પિંડ સમાન મૃદ્ધ પુદ્ગલામાં પણ એક વિશેષ પ્રકારના સંધાત (ઘનિષ્ઠતા) ઉત્પન્ન કરવાવાળા કમ તે સંઘાત– નામક કહેવાય છે અથવા સઘાતનામકમ ન હેાય તે પુરૂષ, સ્ત્રી, ગાય આદિ રૂપભેદ શરીરમાં હાય નહિ. કારણકે સંઘાતવિશષ ઉત્પન્ન કરવાવાળા અન્ય કર્માંજ નથી.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ सू.५ कर्मवादिम० ३६९ कारणानुरूपं हि कार्य दृष्टम् । संघातविशेषादेव हि विभागेन पुरुषादिशरीरव्यपदेशी भवति । संघातनाम पञ्चधा-औदारिकादिभेदात् ।
[७] बध्यमानेषु शरीरयोग्यपुद्गलेषु यस्य कर्मण उदयात् आकारविशेषो भवति तत् संस्थाननाम । एतच्च षड्विधम्-(१) समचतुरस्रनाम-(२) न्यग्रोधपरिमण्डलनाम-(३) सादिनाम-(४) कुब्जनाम-(५) वामननाम-(६) हुण्डनामभेदात् ।
[८] संहनननाम-अस्मां बन्धविशेषः । तच्च षड्विधम् (१) वर्षभनाराचनाम, (२) अर्धवचर्षभनाराचनाम, (३) नाराचनाम, (४) अर्धनाराचनाम, (५) कीलिकानाम, (६) सेवातनाम च। ही होता है । संघात की भिन्नता के कारण ही शरीरों में स्त्री, पुरुष आदिका भेद-व्यवहार होता है । औदारिक आदि के भेद से संघात भी पांच प्रकार का है ।
[७] बांधे जाते हुए शरीरयोग्य पुद्गलों में जिस कर्म के उदय से आकृति-विशेष बनता है उसे संस्थाननामकर्म कहते हैं । संस्थान छह प्रकारका है
(१) समचतुरस्र-संस्थान, (२) न्यग्रोधपरिमण्डल-संस्थान, (३) सादि-संस्थान, (४) कुब्जक-संस्थान, (५) वामन-संस्थान, (६) हुण्डक-संस्थान ।
[८] अस्थियों के बन्धविशेष को संहनननामकर्म कहते हैं। उसके छह भेद हैं(१) वज्रर्षभनाराच-संहनन, (२) अर्धवज्रर्षभनाराच-संहनन, (३) नाराच-संहनन, (४) अर्धनाराच-संहनन, (५) कीलिका-संहनन और (६) सेवार्त-संहनन । કાર્ય, કારણ જેવાં જ હોય છે. સંઘાતની ભિન્નતાના કારણે જ શરીરમાં સ્ત્રી, પુરૂષ આદિને ભેદ-વ્યવહાર હોય છે. ઔદારિક આદિના ભેદથી સંઘાત પણ પાંચ પ્રકારના છે.
(૭) બંધાતા શરીરોગ્ય પુદ્ગલે માં જે કમના ઉદયથી આકૃતિવિશેષ બને છે. તેને સંસ્થાનનામકર્મ કહે છે. સંસ્થાન છ પ્રકારના છે–(૧) સમચતુર-સંસ્થાન, (२) न्यायपरिभा -सस्थान, (3) साहि-सस्थान, (४) ५०४४-संस्थान, (५) पाभन-सस्थान, (६) ९४४-सस्थान.
(૮) અસ્થિઓના બંધવિશેષને સંહનનનામકર્મ કહે છે. તેના છ ભેદ છે(१) 400*मनारायसनान, (२) १००१मनारायसेनन, (3) नारायनन, (४) म नारायस हुनन, (५) सिसडनन मन (6) सेपात सहनन.
प्र. आ. ४७
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७०
आचारागसूत्रे ____ (९) औदारिकादिषु शरीरेषु यस्य कर्मण उदयात् कर्कशादिः स्पर्शविशेषो जायते, तत् स्पर्शनाम । स्पर्शनामाष्टधा-कर्कश-मृदु-गुरु-लघु-स्निग्धरूक्ष-शीतो-ष्णनामभेदात् ।
(१०) रसनाम पञ्चविधम्-तिक्त-कटु-कषाया-अम्ल-मधुरभेदात् । लवणो मधुरान्तर्गत इति केचित् ।
(११) शरीरविषयं सौरभं दुर्गन्धित्वं च यस्य कर्मणो विपाकान्निवर्तते, तद् गन्धनाम । गन्धनाम द्विविधम्-सुगन्ध-दुर्गन्धभेदात् ।
(१२) यस्योदयाच्छरीरेषु कृष्णादिपञ्चविधवर्णनिष्पत्तिर्भवति तद् वर्णनाम, तत् पञ्चविधम्-कृष्ण-नोल-लोहित-पीत-शुक्लभेदात् । सर्वाणि चैतानि स्पर्शनामादीनि वर्णनामान्तानि शरीरवर्तिषु पुद्गलेषु परिणतानि भवन्ति ।
(९) औदारिक आदि शरीरों में जिस कर्म के उदय से कठोर आदि स्पर्श उत्पन्न होता है उसे स्पर्शनामकर्म कहते हैं। स्पर्शनामकर्म आठ प्रकार का है-कठोर, कोमल, भारी, हल्का, चिकना, रूखा, शीत, और उष्ण ।
(१०) रसनामकर्म पांच प्रकार का है-तीखा, कडुवा, कसैला, खट्टा और मीठा । किसी के मत से लवण मधुर रस के अन्तर्गत है।
(११) जिस कर्म के उदय से शरीर में सुगन्ध या दुर्गन्ध उत्पन्न होती है उसे गन्धनामकर्म कहते हैं । उसके दो भेद हैं-सुगन्धनाम और दुर्गन्धनाम ।
(१२) जिस कर्म के उदय से शरीरों में कृष्ण आदि पांच वर्णों की उत्पत्ति होती है, वह वर्णनामकर्म है । इस के पांच भेद हैं-कृष्ण, नील, रक्त, पीत और शुक्ल, स्पर्श से लेकर वर्ण तक ये सब, शरीरवर्ती पुद्गलों में ही परिणत होते हैं।
(૯) દારિક આદિ શરીરમાં જે કર્મના ઉદયથી કઠેર આદિ સ્પર્શ ઉત્પન્ન થાય છે તેને સ્પર્શનામકર્મ કહે છે. સ્પર્શનામકર્મના આઠ પ્રકારના છે–કઠોર, કમલ, मारी, सी, यि ३॥, शीत भने Sy.
(१०) २सनामम पांय आरे छ-तीमो, वो, साडी, माटी मने भी 1. કેટલાકના મતથી લવણ મધુર રસની અતર્ગત છે.
(૧૧) જે કમના ઉદયથી શરીરમાં સુગંધ અથવા દુધ ઉત્પન્ન થાય છે. તેને ગંધનામકર્મ કહે છે. તેના બે ભેદ છે–સુગધનામ અને દુર્ગધનામ.
(૧૨) જે કર્મના ઉદયથી શરીરમાં કૃષ્ણ આદિ પાંચ વર્ણોની ઉત્પત્તિ થાય છે તે વર્ણનામકર્મ કહેવાય છે. તેના પાંચ ભેદ છે-કાળ, નીલે, રાત, પીળે અને ધૂળે. સ્પર્શથી લઈને વર્ણ સુધી એ બધાય શરીરવતી પુદ્ગલમાંજ પરિણત થાય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तार्माण-टोका अध्य.१ उ.१ सू.५ कर्मवादिम०
(१३) नारकादिगतिं गन्तुरन्तर्गतौ वर्तमानस्य तदभिमुखमानुपूर्व्या [तत्तद्देशक्रमेण] तत्तत्प्रापणसमर्थमानुपुर्वीनाम । गत्यन्तरं गच्छतो जीवस्य यत्कर्मोदयादतिशयेन तद्गमनानुगुण्यं स्यात् , तदपि-आनुपुर्वीशब्दवाच्यं भवति । यथा-चारिवेगो बलीवर्दादेः, यथा वा नस्योतस्य बलीवदस्य नासारज्ज्वां प्रतिबद्धा रज्जुः, तथाऽऽनुपूर्वीकर्म जीवस्य गत्यन्तरमापणार्थ समाकर्षकतयोपग्रहस्वरूपम् । _ अन्तर्गतिश्च यावन्मनुष्यो नरकादिवाच्यमुत्पत्तिस्थानं न प्रामोति तावकालिकी गतिः । सा द्विविधा-ऋज्वी, वक्रा च । तत्र यदा ऋज्व्या समय
(१३) नरक आदि गति में जाने वाला जीव-जो कि अन्तर्गति (विग्रहगति) में वर्तमान है, उसको उन नरक आदि गतियों की ओर अभिमुख करके आनुपूर्वी से अर्थात् उस उस स्थान के क्रम से उन २ गतियों में पहुंचाने में जो कर्म समर्थ होता है, उस कर्म को आनुपूर्वीकर्म कहते हैं । यद्यपि आनुपूर्वी शब्द का अर्थ उस उस स्थानका क्रम है तथापिगत्यन्तर में जाते हुए जीव को जिस कर्म के उदय होने पर उस गति में उस उस स्थान के क्रम से जाना होता है, इस लिये उस कर्म को भी आनुपूर्वी कहते हैं । जैसे जलका प्रवाह बैलको अपनी और खींच लेता है । अथवा जैसे गाडीवान बैलको नाथ पकड कर अपनी ओर मोड लेता है, उसी प्रकार आनुपूर्वीकर्म-जीवने जिस गतिका कर्म बाँधा है उस गति में उसको पहुँचा देता है, इस लिये वह गति में पहुँचाने के लिये सहायक है।।
जब तक मनुष्य अपनी मनुष्यगति को छोडकर नरक आदि किसी गति में नहीं पहुँचा है, तब तक की अर्थात् बीचकी गतिको अन्तर्गति-विग्रहगति-कहते हैं। वह दो प्रकार की है-सरल और वक्र । जीव जब एकसमयप्रमाणवाली सरल (सीधी)
(૧૩) નરક આદિ ગતિમાં જવાવાળા જીવ જે કે-અન્તર્ગતિ (વિગ્રહગતિ)માં વમાન છે તેને તે નરક આદિ ગતિઓની તરફ અભિમુખ કરીને આનુપૂવથી અર્થાત્ તે તે સ્થાનના કમથી તે તે ગતિઓમાં પહોંચાડવામાં જે કમ સમર્થ હોય છે તે કર્મને આનુપૂવ કર્મ કહે છે. જો કે આનુપૂવી શબ્દનો અર્થ તે તે સ્થાનને ક્રમ, એવે છે તે પણ ગત્યન્તરમાં જતે જીવને જે કર્મને ઉદય થવાથી તે ગતિમાં તે તે સ્થાનના કમથી જવું હોય છે, આટલા માટે તે કર્મને આનુપૂવ કહે છે. જેમ પાણીને પ્રવાહ અળદીયાને પિતાની તરફ ખેંચી લે છે, અથવા જેમ ગાડીવાળો બળદીયાને તેની નાથ પકડીને પિતાની બાજી મેડી લે છે તેજ પ્રમાણે આનપૂવ કર્મ–જીવ જે ગતિ કર્મ બાંધ્યું છે તે ગતિમાં તેને પહોંચાડી દે છે માટે તે ગતિમાં પહોંચાડવાને માટે સહાયક છે.
જ્યાં સુધી મનુષ્ય પિતાની મનુષ્યગતિને મૂકીને નરક આદિ બીજ ગતિમાં નથી પહોંચે ત્યાં સુધીની અર્થાત્ વચલી ગતિને અન્તગતિ-વિગ્રડગતિ કહે છે. તે બે પ્રકારની હોય છે-સરલ અને વક જીવ જ્યારે એકસમયપ્રમાણુવાળી સરલ (સીધી) ગતિથી
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७२
आचाराङ्गसूत्रे प्रमाणया गच्छति, तदाऽऽयुष्यकर्मणैवात्पत्तिस्थानं प्रामोति । तत्रानुपुर्वीनाम्नः कश्चिदुपयोगो न भवति । वक्रगत्या पुनः प्रवृत्तः कूपर- (वक्राकाररथावयव)लागल-गोमूत्रिकालक्षणया द्वित्रिचतुःसमयमानया वक्रारम्भकाले पुरस्कृतमायुरादत्ते, तदैव चानुपूर्वीनामाप्युदेति ।
ननु च यथैव ऋज्व्यां गतौ विनाऽऽनुपूर्वीनामकर्मणा गति प्रामोति, तद्वद् वक्रगत्यामपि कस्मान्न ? इति चेत्, उच्यते-ऋज्व्यां -पूर्वायुष्कर्मव्यापारेणैय गच्छति, यत्र तत् पूर्वायुष्कर्म क्षीणं, तत्र तस्याध्वयष्टिस्थानीयस्यानुपूर्वीनामकर्मण उदयो भवति । गति से जाता है तब आयु कर्म के द्वारा ही उत्पत्तिस्थान को प्राप्त कर लेता है, वहां आनुपूर्वांनामकर्म का कोई उपयोग नहीं होता । जब जीव कूपर (रथ का टेढा अवयव ) हल या गोमूत्रिका सरीखी और दो तीन या चार समयवाली वक्र गति से जाता है तब मोडके आरम्भ-समय में आगे की आयु ग्रहण करता है, उसी समय आनुपूर्वी कर्मका उदय होता है ।
शङ्का-जैसे सरलगति में आनुपूर्वीकर्म के विना ही गति प्राप्त करता है, उसी प्रकार वक्र गति में भी क्यों नहीं गति करता है।
समाधान-सरल गति में पहले के आयुकर्म के व्यापार से ही जीव गति करता है । जहाँ वह आयु क्षीण हो जाती है वहा मार्गयष्टि के समान आनुपूर्वीनामकर्म का उदय होता है।
જાય છે, ત્યારે આયુકર્મ દ્વારાજ ઉત્પતિ સ્થાનને પ્રાપ્ત કરી લે છે. ત્યાં આનુપૂવી નામકમને કાંઈ ઉપયોગ થતું નથી. જ્યારે જીવ કૂપર (રથને વાંકે એક ભાગ) હલ અથવા ગોમૂત્રિકા સરખી અને બે, ત્રણ અથવા ચાર સમયવાળી વક્રગતિથી જાય છે ત્યારે વળવાના આરંભ સમયમાં આગળની આયુ ગ્રહણ કરે છે તે સમય આનુપૂવી કમને ઉદય થાય છે.
શંકા–જેમ સરલગતિમાં આનુપૂવકમ વિનાજ ગતિ પ્રાપ્ત કરે છે. તે પ્રમાણે વક્રગતિમાં ગતિ શા માટે કરતા નથી?
સમાધાન–સરલગતિમાં પ્રથમના આયુકર્મના વ્યાપારથીજ જીવ ગતિ કરે છે. જ્યાં તે આયુ ક્ષીણ થઈ જાય છે ત્યાં માર્ગષ્ટિ-માર્ગની લાકડી-ના સમાન આનુપૂવી નામકમને ઉદય થાય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
आचारचिन्तामणि-टीकाअध्य.१ उ.१ सू.५ कर्मवादिन
३७३ आनुपूर्वीनाम चतुर्विधम्-नरकागत्यानुपूर्वीनाम, तिर्यग्गत्यानुपूर्वीनाम, मनुष्यगत्यानुपूर्वीनाम, देवगत्यानुपूर्वीनाम च ।
(१४) लब्धि-शिक्षद्धि-प्रत्ययस्याकाशगमनस्य जनकं नाम विहायोगतिः सामान्य गमनरूपा गतिरपि विहायोगति रित्युच्यते न तु केवलमाकाशगमनरूपेति। सा द्विधा-शुभा-शुभभेदात् । तत्र-हंस गज-वृषादीनां शुभा । उष्ट्रशगालादीनाम् अशुभा । तत्र-लब्धिर्देवादीनां देवत्वोत्पत्त्यविनाभाविनी। शिक्षया ऋद्धिः, शिक्षद्धिः, लब्ध्या शिक्षद्धर्या च तपस्विनां, शिक्षद्धर्या प्रवचनमधीयानानां विद्याद्यावर्तनप्रभावाद् वा आकाशगमनस्य जनकं विहायोगतिनामकर्म ।
आनुपूर्वीनामकर्म चार प्रकार का है-नरकगत्यानुपूर्वीनाम, तिर्यग्गत्यानुपूर्वीनाम, मनुष्यगत्यानुपूर्वीनाम, और देवगत्यानुपूर्वीनाम ।
(१४) लब्धि एवं शिक्षाऋद्धिकारणक; आकाशगमन उत्पन्न करने वाला कर्म विहायोगतिनामकर्म कहलाता है। वह सामान्य गमनरूप गति भी विहायोगति कहलाती है, नहीं कि मात्र आकाशगमनरूप । इस के दो भेद हैं-शुभ और अशुभ । हंस, गज, वृषभ आदि की गति के समान शुभविहायोगति है और ऊंट सियार आदि की गतिके अनुसार अशुभविहायोगति है। देव के रूप में उत्पन्न होने के साथ ही उत्पन्न होने वाली लब्धि देवों को प्राप्त होती है। शिक्षा से प्राप्त होने वाली ऋद्धि शिक्षा-ऋद्धि कहलाती है। लब्धि एवं शिक्षा-ऋद्धि से तपस्वियों का आकाशगमन होता है। प्रवचन का अध्ययन करने वालों का विद्या आदि के आवर्तन के प्रभाव से या शिक्षाऋद्धि से जो आकाशगमन होता है वह विहायोगति है।
આનુપૂવીનામકર્મ ચાર પ્રકારનાં છે–નરકગત્યાનુપૂર્વનામ, તિય ગત્યાનુપૂવીનામ, મનુષ્યગત્યાનુપૂવીનામ, અને દેવગત્યાનુપૂવીનામ.
(૧૪) લબ્ધિ એવ શિક્ષા-ઋદ્ધિકારણક આકાશગમન ઉત્પન્ન કરવાવાળું કર્મ વિહાગતિનામકર્મ કહેવાય છે. સામાન્ય ગમનરૂપ ગતિ પણ વિહાગતિ કહેવાય છે ફક્ત આકાશગમનરૂપ ગતિ નહીં. તેના બે ભેદ છે-શુભ અને અશુભ. હંસ, હાથી, બળદ વગેરેની ગતિ સમાન શુભવિહાગતિ છે. અને ઉંટ, શિયા વગેરેની ગતિ અનુસાર અશુભવિહાગતિ છે. દેવના રૂપમાં ઉત્પન્ન લેવાની સાથેજ ઉત્પન્ન થવાવાળી લબ્ધિ દેને પ્રાપ્ત થાય છે. શિક્ષાથી પ્રાપ્ત થવાવાળી ઋદ્ધિ શિક્ષાઋદ્ધિ કહેવાય છે. લબ્ધિ એર્વ શિક્ષાઋદ્ધિથી તપસ્વિએ આકાશગમન કરે છે. પ્રવચનનું અધ્યયન કરવાવાળાના વિદ્યા આદિના આવર્તનના પ્રભાવથી અથવા શિક્ષાઋદ્ધિથી જે આકાશગમન થાય છે તે વિહાગતિ છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७४
__ आचाराङ्गसूत्रे (७) गोत्रकर्म द्विविधम् उच्चनीचभेदात् । तत्रउच्चगोत्रं-देश-जाति-कुलस्थान-मान-सत्कारै-श्वर्याद्युत्कर्षजनकम् । तद्विपरीतं नीचगोत्रम्-अनार्यदेशचाण्डालादिजातिदास्य-निवर्तकम् ।।
(८) अन्तरायकर्म-पञ्चविधम्-दान-लाभ-भोगो-पभोग-वीर्यान्तरायभेदात् ।
एवं च सर्वसंकलनेनाष्टविधकर्मणामुत्तरप्रकृतिसंख्या अष्टचत्वारिंशदधिकैकशतं (१४८) भवन्ति ।
कर्मक्षयविचारःज्ञानक्रियाभ्यां कर्मक्षयो भवति । उक्तषड्जीवनिकायानां यथार्थ
(७) गोत्रकर्म दो प्रकार का है-उच्चगोत्र और नीचगोत्र । उच्चगोत्र से देश, जाति, कुल, स्थान, मान, सत्कार, ऐश्वर्य आदि का उत्कर्ष उत्पन्न होता है। नीचगोत्र इस से विपरीत है। इस से अनार्य देश, चाण्डाल आदि जाति और दासता उत्पन्न होती है।
(८) अन्तराय कर्म के पांच भेद हैं-दानान्तराय, लाभान्तराय, भोगान्तराय, उपभोगान्तराय, और वीर्यान्तराय।
इस प्रकार सबका योग करने पर आठों कर्मों की उत्तरप्रकृतिया एक सौ अडतालीस (१४८) होती हैं।
कर्मक्षय का विचार ज्ञान और क्रिया से कर्मों का क्षय होता है । पूर्वोक्त षड्जोवनिकाय के वास्तविक
(७) गोत्र में प्रानुछे-प्यगात्र मने नायगोत्र. व्यगोत्रयी देश, गति, કુલ, સ્થાન, માન, સત્કાર, અિશ્વર્ય આદિને ઉત્કર્ષ ઉત્પન્ન થાય છે. નીચ ગોત્ર તેનાથી વિપરીત છે. તેનાથી અનાર્ય દેશ, ચાંડાલ આદિ જાતિ અને દાસપણું વગેરે ઉત્પન્ન થાય છે.
અંતરાયકર્મના પાંચ ભેદ છે-દાનાન્તરાય, લાલાન્તરાય, ભેગાન્તરાય, ઉપભોગન્તરાય અને વીર્યાન્તરાય.
આ પ્રમાણે સર્વને એગ કરતાં આઠ કમની ઉત્તરપ્રકૃતિએ એકસે અડતાसीस (१४८) थाय छे.
કર્મક્ષયને વિચાર– જ્ઞાન અને ક્રિયાથી કર્મોને ક્ષય થાય છે. પૂર્વોકત વછવકાચના વાસ્તવિક
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ सू.५. कर्मयादिप्र०
३७५ स्वरूपस्य विस्तरेण संक्षेपेण वा अवबोधो ज्ञानम् । गुप्तिसमितिसमाराधनपूर्वकं शास्त्रविधिना तपःसंयमाचरणं क्रिया।
अष्टकर्मणां भस्मसात्कारकं तपः। तस्यानशनादयो द्वादश भेदा: । सावध क्रियाः सम्यक् परित्यज्य निरवद्यक्रियासु प्रवृत्तिः संयमः । तस्य पृथिवीकायसंयमादयः सप्तदश भेदाः।
___ उक्तषड्जीवनिकायस्वरूपं सम्यग विज्ञाय संयमपूर्वकतपश्चरणेनाभिनवकर्मप्रवेशाभावः, पूपिचितकर्मपरिक्षयश्च भवति । तत्रैवं क्रमः
अष्टमगुणस्थानादात्मा क्षपकश्रेणि समारोहति । असौ क्षपको नवम दशमं गुणस्थानं समारुह्य द्वादशं गुणस्थानमारोहति । तत्र शुक्लध्यानस्य द्वितीयस्वरूप का विस्तारपूर्वक या संक्षिप्त बोध-ज्ञान कहलाता है। गुप्ति समिति का आराधन करते हुए शास्त्रोक्त विधि के साथ तप और संयम का आराधन करना क्रिया है।
____ आठ कर्मों का भस्म करना तप है। तप के अनशन आदि बारह भेद हैं। सावध क्रियाओं का सम्यक प्रकार से परित्याग करके निरवद्य क्रियाओं में प्रवृत्ति करना संयम है । पृथ्वीकायसंयम आदि के भेद से वह सत्तरह (१७) प्रकार का है। ___उक्त षड्जीवनिकाय का स्वरूप समीचीन प्रकार से जानकर, संयमपूर्वक तप का आचरण करने से नवीन कर्मों का आना रुक जाता है और पहले के संचित कर्मों का क्षय होता है। कर्मक्षय का क्रम यह है
आत्मा आठवें गुणस्थान से क्षपकश्रेणी पर आरूढ होता है। यह क्षपक आत्मा नौवें दश गुणस्थानों पर आरूढ हो कर बाहरवं गुणस्थान पर पहुंचता है।
સ્વરૂપને વિસ્તારપૂર્વક અથવા સંક્ષિપ્ત બેધ તે જ્ઞાન કહેવાય છે. ગુપ્તિ, સમિતિની આરાધના કરતાં શાસ્ત્રોક્ત વિધિ પ્રમાણે તપ અને સંયમનું આરાધન કરવું તે ક્રિયા છે. આઠ કર્મોને બાળી નાંખવા તે તપ છે. તપના અનશન આદિ બાર ભેદ છે. સાવદ્ય ક્રિયાઓને સમ્યફ પ્રકારે પરિત્યાગ કરીને નિરવદ્ય ક્રિયાઓમાં પ્રવૃત્તિ કરવી તે સંયમ છે. પૃથ્વીકાયસંયમ આદિના ભેદથી તે સત્તર (૧૭) પ્રકાર છે. આગળ કહેલા ષડૂજીવનિકાયના સ્વરૂપને સારી રીતે જાણીને સંયમપૂર્વક તપનું આચરણ કરવાથી નવીન કર્મોનું આવવું રોકાઈ જાય છે, અને પહેલાના સંચિત કર્મોને ક્ષય થાય છે. કર્મક્ષયને કમ એ છે– આત્મા આઠમાં ગુણસ્થાનથી ક્ષપકશ્રેણી પર આરૂઢ થાય છે. આ ક્ષેપક આત્મા નવમાં, દસમા ગુણસ્થાન પર આરૂઢ થઈને બારમા ગુણસ્થાન પર જઈ પહોંચે છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७६
आचारागसूत्रे पादे प्रयम मोहनीयं कर्म क्षपयति । तदनु ज्ञानावरणीय-दर्शनावरणीया-ऽन्तरायकर्माणि युगपदेव क्षपयित्वा द्वादशगुणस्थानान्ते त्रयोदशगुणस्थानादौ सर्वद्रव्यपर्यायविषयं पारमैश्वर्यमनन्तं केवलं ज्ञानदर्शनं प्राप्य शुद्धो बुद्धः सर्वज्ञः सर्वदर्शी जिनः केवली भवति । ततः सयोगिकेवली प्रतनु-शुभ-चतुष्कर्मावशेषः, आयु:कर्मसंस्कारवशाद् भव्यजनबोधनाय भूमण्डले विहरति, विविधं कर्मरजो भव्यानां हरति च।
असौं तत्पश्चाद् अयोगिकेवली भूत्वा चतुर्दशगुणस्थाने-आयुष्यकर्मपरिसमाप्तौ सत्यां, वेदनीय-नाम-गोत्रकर्माणि क्षपयति । एवं मूलप्रकृतिवाच्यमष्टविध ज्ञाना. वरणीयादिसकलकर्म क्षीयते । वहाँ शुक्ल ध्यान के द्वितीय पाये में सर्व प्रथम मोहनीय कर्म का क्षय करता है। तत्पश्चात् ज्ञानावरण, दर्शनावरण और अन्तराय कर्मों को एक ही साथ क्षय करके बारहवें गुणस्थान के अन्त में और तेरहवें गुणस्थान की आदि में समस्त द्रव्य पर्याय को विषय करने वाला परम ऐश्वर्य को प्राप्त होने योग्य अनन्त केवलज्ञान और केवलदर्शन प्राप्त करके शुद्ध, बुद्ध, सर्वज्ञ, सर्वदर्शी, जिन और केवली हो जाता है। फिर वह सयोगी केवली चार हल्के अघातिया कर्म शेष रहने पर आयुकर्म के संस्कार वश हो कर भव्य जीवों को बोध देने के लिए भूमण्डल में विहार करते हैं।
तत्पश्चात् अयोगी केवली हो कर चौदहवें गुणस्थान में आयुकर्म की समाप्ति होने पर वेदनीय नाम आयु गोत्र कर्मों का क्षय करते हैं। इस प्रकार मूलप्रकृति कहलाने वाले आठों ही कर्मों का क्षय हो जाता है।
ત્યાં શુકલ ધ્યાનના બીજા પાયામાં સર્વ પ્રથમ મેહનીય કર્મને ક્ષય કરે છે. તે પછી જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ અને અંતરાય કમેને એકી સાથે ક્ષય કરીને, બારમા ગુણસ્થાનના અંતમાં અને તેરમા ગુણસ્થાનની આદિમાં સમસ્ત દ્રવ્ય-પર્યાયને વિષય કરવાવાળા પરમ ઐશ્વર્યને પ્રાપ્ત થવા યોગ્ય અનન્ત કેવલજ્ઞાન અને કેવલદર્શન પ્રાપ્ત કરીને શુદ્ધ, બુદ્ધ, સર્વજ્ઞ, સર્વદશી, જિન અને કેવલી થઈ જાય છે. પછી તે સયોગી કેવલી ચાર હલકાં અઘાતિયાં કર્મ બાકી રહેવા પર આયુકર્મના સંસ્કારવશ થઈને ભવ્યજીને બેધ આપવા માટે પૃથ્વીમાં વિહાર કરે છે.
તે પછી અયોગી કેવલી થઈને ચૌદમાં ગુણસ્થાનમાં આયુકર્મની સમાપ્તિ થયા પછી વેદનીય, નામ અને ગોત્રકર્મને ક્ષય કરે છે. આ પ્રમાણે મૂળ પ્રકૃતિ કહેવાતા આઠ કર્મોને ક્ષય થઈ જાય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य. १ उ. १ सू. ५ कर्मवादिप्र०
३७७
एवमात्मप्रदेशेभ्यः सकलकर्मणामपगमे सत्यूर्ध्वगमनस्वभावतयाऽऽत्मा साधनन्तमपुनरावृत्तिसिद्धिगतिनामधेयं स्थानं प्राप्नोति । ज्ञानक्रियाभ्यामेवं सकलकर्मक्षयलक्षणो मोक्षो भवतीति सिद्धम् ।
यथार्थविषयक तया यथार्थविषयकतया
केचित्तु सम्यग्ज्ञानं बलवत्तरत्वेन मिथ्याज्ञानं निवर्तयति । मिथ्याज्ञाने निवृत्ते सति मिथ्याज्ञानमूला रागादयो न समुत्पद्यन्ते । कारणाभावे कार्यस्यानुत्पादात् । रागाद्यभावे च तत्फलभूता मनोवाक्कायप्रवृत्तिर्न भवति । प्रवृत्त्यभावे च पुण्यपापयोरनुत्पत्तिः । आरब्धकार्ययोश्च ।
आत्मप्रदेशों से समस्त कर्मों के हटजाने पर ऊर्ध्वगतिशील होने के कारण आत्मा सादि - अनन्त पुनरागमनरहित सिद्धिगतिनामक स्थान को प्राप्त करता है । अत एव सिद्ध हुआ कि ज्ञान और क्रिया से सफल कर्मीका क्षयरूप मोक्ष प्राप्त होता है ।
कुछ लोगों का कथन यह है कि - सम्यग्ज्ञान यथार्थ पदार्थ को विषय करता है, अतः वह बलवान् है, और बलवान् होने के कारण मिथ्याज्ञान को दूर करता है । मिथ्याज्ञान जब हट जाता है तो उसके कारण उत्पन्न होने वाले रागादि की उत्पत्ति नहीं होती; क्यों कि कारण के अभाव में काय उत्पन्न नहीं होता । इस प्रकार रागादि का अभाव होने पर उस से होने वाली मन, वचन और काय की प्रवृत्ति रुक जाती है । प्रवृत्ति के रुक जाने से पुण्यकर्म और पापकर्म की उत्पत्ति नहीं होती । जिन का कार्य
આત્મપ્રદેશાથી સમસ્ત કર્યાં દૂર થયા પછી ઉર્ધ્વગતિશીલ હોવાના કારણે આત્મા સાદિ-અનન્ત, પુનરાગમનરહિત સિદ્ધિગતિ નામના સ્થાનને પ્રાપ્ત કરે છે. એટલે એ સિદ્ધ થયું કે જ્ઞાન અને ક્રિયાથી સફલ કર્મોના ક્ષયરૂપ માક્ષને પ્રાપ્ત થાય છે.
કેટલાક માણસાનુ કહેવું એ છે કે:-સભ્યજ્ઞાન યથાર્થ પદાર્થના વિષય કરે છે, એ કારણથી તે બળવાન છે. અને બળવાન હોવાના કારણે મિથ્યાજ્ઞાનને દૂર કરે છે. મિથ્યાજ્ઞાન જ્યારે દૂર થઈ જાય છે, તેા તેના કારણે ઉત્પન્ન થવાવાળા રાગ–આદિની ઉત્પત્તિ થતી નથી; કેમકે કારણના અભાવમાં કાર્ય ઉત્પન્ન થતુ નથી. આ પ્રકારે રાગાદિના અભાવ થવાથી તેનાથી થવા વાળી મન, વચન અને કાયાની પ્રવૃતિ અટકી જાય છે. પ્રવૃતિના અટકાવથી પુણ્યક અને પાપ કર્મીની ઉત્પત્તિ થતી નથી. જેનું કાર્ય આરંભ
प्र. आ.-४८
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गमूत्रे
पुण्यपापकर्मणोरुपभोगादेव प्रक्षयो भवति सचितरूपयोस्तु पुण्यपापकर्मणोस्तत्त्वज्ञानादेव प्रक्षयः । एवं कर्मक्षयो भवति । उक्तञ्च —
३७८
" ज्ञानाग्निः सर्वकर्माणि, भस्मसात् कुरुते तथा" । इति । तथा " नाभुक्तं क्षीयते कर्म, कल्पकोटिशतैरपि " इति च ।
केचिच्च — संचितकर्मणामपि प्रक्षयो भोगादेव भावतीत्युक्तं तत्रानुमानं प्रमाणं च प्रदर्शितम् । तथाहि - पूर्वकर्माण्युपभोगादेव क्षीयन्ते कर्मत्वात् । यत् यत् कर्म तत् तत् उपभोगादेव क्षीयते, यथा - आरब्धशरीरं कर्म, तथा चैतत् कर्म, तस्मादुपभोगादेव क्षीयते ।
न चोपभोगात् कर्मक्षयस्वीकारे कर्मान्तरस्यावश्यम्भावात् संसारानुच्छेदः इति वाच्यम्,
आरम्भ हो चुका है, ऐसे पाप-पुण्य का, उपभोग से क्षय होता है और सचित पुण्य-पाप का, तत्त्वज्ञान से । इस प्रकार समस्त कर्मों का क्षय हो जाता है । कहा भी है
" ज्ञानरूपी अग्नि समस्त कर्मों को भस्म कर डालती है " । तथा-" करोडों सैकडों कल्पों में भी कर्म का भोगे विना क्षय नहीं होता " ।
किसी का कहना है कि - संचित कर्मों का क्षय भी भोग से ही हो जाता है । इस विषय में अनुमान प्रमाण भी दिया गया है। वह इस प्रकार है - पूर्वसंचित कर्म उपभोग से ही क्षीण होता है, क्यों कि वह कर्म है। जो जो कर्म होता है वह वह उपभोग से ही क्षीण होता है, जैसे आरब्ध शरीरकर्म | संचितकर्म भी कर्म हैं अतः वे भी उपभोग से ही क्षीण होते हैं ।
उपभोग से कर्मों का क्षय स्वीकार किया जाय तो नवीन कर्मों की उत्पत्ति अवश्य होगी और फलतः जन्म-मरण का कभी नाश नहीं होगा । ऐसी आशङ्का करना उचित नहीं है ।
થઈ ચૂકયું છે, એવા પાપ-પુણ્યના ઉપભાગથી ક્ષય છે, અને 'ચિત પુણ્ય-પાપના તત્ત્વજ્ઞાનથી ક્ષય થાય છે. આ પ્રકારે સમસ્ત કર્મીને ક્ષય થઈ જાય છે. કહ્યું પણુ છે કેઃ— જ્ઞાનરૂપી અગ્નિ સમસ્ત કર્મોને બાળી નાંખે છે, ” તથા “ કરોડા સેકડો કામાં પણ કમ ભાગળ્યા વિના ક્ષય થતા નથી. ”
કેટલાક કહે છે કે– સંચિત કર્માંના ક્ષય પણ ભાગથીજ થઈ જાય છે. આ વિષયમાં અનુમાન પ્રમાણ પણ આપવામાં આવ્યું છે તે આ પ્રમાણે છે-પૂર્વસ ચિંતકમ ઉપભાગથીજ ક્ષીણ થાય છે, કારણ કે તે કમ છે, જે જે કમ હાય છે તે તે ઉપભાગથીજ ક્ષીણ થાય છે, જેવી રીતે આરબ્ધ શરીરકમ સંચિત કેમ પણ કમ છે, એ કારણથી તે પણ ઉપભાગથી જ ક્ષીણ થાય છે.
ઉપલેાગથી કર્મોના ક્ષય સ્વીકાર કરવામાં આવે તા, નવીન કર્મીની ઉત્પત્તિ અવશ્ય થશે અને ફૂલતઃ જન્મ મરણના કયારેય નાશ નહિ થાય, આવી શંકા કરવી તે ઉચિત નથી.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य. १ उ. १ सू. ५ कर्मवादिप्र०
समाधिबलेनोत्पन्नतत्त्वज्ञानस्य जनस्य कर्मज्ञानसामर्थ्यातदुपभोगार्थमशेषशरीरमुत्पाद्याशेषभोगादेव पूर्वकर्मक्षयः पुनस्तस्य तत्त्वज्ञानिनो मिथ्याज्ञानाभावातज्जनितसंस्कारस्याप्यभावेन कर्मान्तरानुत्पत्ति । तथा चोपभोगादेव सकलकर्मक्षयस्वीकारेऽपि नास्ति कोऽपि दोषलेश इति ।
"
३७९
न च पुण्यपापकर्मणोर्जन्मान्तरशरीरोत्पादने सहकारि कारणं मिथ्याज्ञानजनित संस्कारोऽस्तिः तस्याभावादेव तत्त्वज्ञानिनां विद्यमाने अपि कर्मणी न जन्मान्तरशरीराण्युत्पादयतः, अतस्तेषां कर्मसत्त्वेऽपि न काऽपि हानिरिति वाच्यम् ।
समाधि के बल से उत्पन्न तत्त्वज्ञान वाले पुरुष के कर्मज्ञान के सामर्थ्य से कर्म का उपभोग करने के लिए अशेष शरीर उत्पन्न करके अशेष भोग से ही पूर्वकर्म का क्षय हो जाता है । उस तत्त्वज्ञानी पुरुष में मिथ्याज्ञान नहीं होता और मिथ्याज्ञान से उत्पन्न होने वाला संस्कार भी नहीं होता । इस कारण नवीन कर्म की उत्पत्ति भी नहीं होती । ऐसी स्थिति में उपभोग से ही समस्त कर्मों का क्षय मान लेने में लेशमात्र भी दोष नहीं है ।
मिथ्याज्ञान से उत्पन्न होने वाला संस्कार जन्मान्तर के शरीर की उत्पत्ति में सहकारी कारण होता है । वह संस्कार तत्त्वज्ञानी में नहीं रहता । उस का अभाव हो जाने पर, पुण्य-पाप कर्म भले ही विद्यामान रहें मगर वे शरीर उत्पन्न नहीं कर सकते । अत एव उन में कर्म का सद्भाव होने पर भी कोई हानि नहीं होती । यह सब कथन सत्य नहीं है ।
સમાધિના બળથી ઉત્પન્ન તત્ત્વજ્ઞાન વાળા પુરુષનાં કર્મજ્ઞાનનાં સામર્થ્યથી કર્મના ઉપભોગ કરવા માટે અશેષ શરીર ઉત્પન્ન કરીને અશેષ લાગથીજ પૂર્વકના શ્ય થઈ જાય છે. તે તત્ત્વજ્ઞાની પુરુષમાં મિથ્યાજ્ઞાન નથી અને મિથ્યાજ્ઞાનથી ઉત્પન્ન થવાવાળા સસ્કાર પણ્ નથી. આ કારણથી નવીન કની ઉત્પત્તિ પણ થતી નથી. એવી સ્થિતિમાં ઉપલેાગથીજ સમસ્ત કર્મીને ક્ષય માની લેવામાં લેશ માત્ર પણ દોષ નથી.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
મિથ્યાજ્ઞાનથી ઉત્પન્ન થવાવાળા સંસ્કાર જન્માન્તરના શરીરની ઉત્પત્તિમાં સહકારી કારણ થાય છે. તે સંસ્કાર તત્ત્વજ્ઞાનીમાં રહેતા નથી. તેના અભાવ થઈ જવાથી, પુણ્ય-પાપકર્મ ભલેને વિધમાન રહે, પરન્તુ તે શરીર ઉત્પન્ન કરી શકતાં નથી, એટલા માટે તેમાં કમના સદ્ભાવ હાવા છતાંય પણ કોઈ પ્રકારે હાનિ થતી નથી. આ સર્વ યન સાચાં નથી.
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८०
आचारागसूत्रे जन्यपर्दार्थस्य नित्यत्वापत्तिः स्यादित्येव महान् दोषः समापद्येत । तथाहि-पुण्यपापरूपकर्मणोः स्वफलानुत्पादनेन तत्सत्तास्वीकारे कार्यरूपयोरपि तयोनित्यत्वप्रसङ्गः । किञ्च-भविष्यत्काले पुण्यपापकर्मणोरनुत्पत्तिस्वीकारे तत्त्वज्ञानिनां प्रत्यवायपरिहारार्थ नित्यनैमित्तिकानुष्ठानं कथमुपपद्यत ? इति वदन्ति । अत्रोच्यते
यत्तु-उक्तम् आरब्धकार्ययोः पुण्यापुण्यकर्मणोरुपभोगात् प्रक्षयः संचितयोश्च तयोः प्रक्षयस्तत्त्वज्ञानादित्यादि, तदपि न संगतम् । तथाहि-उपभोगात् कर्मप्रक्षये तदुपभोगकालेऽभिलाषपूर्वकमनोवाक्कायव्यापारस्यापरकर्मकारणस्य
सब से पहले महान् हानि तो यही है कि जन्य पदार्थ (काय) भी नित्य हो जायगा । वह इस प्रकार-पुण्य-पाप रूप कर्मों के फल को उत्पन्न न कर के सत्ता स्वीकार की गई है, सो कार्यरूप होने पर भी उन में नित्यता का प्रसङ्ग आता है । दूसरी बात यह है कि-आगामी काल में पुण्य-पाप की उत्पत्ति न स्वीकार करने पर तत्त्वज्ञानियों के लिए, प्रत्यवाय (दोष) का परिहार करने के लिए नित्य-नैमित्तिक अनुष्ठान करना किस प्रकार संगत होगा । ऐसा इन का कथन है,
इस पर विचार किया जाता है
कार्यरूप में परिणत पुण्य और पाप कर्मों का उपभोग से क्षय होता है और संचित कर्मों का तत्त्वज्ञान से, इत्यादि कथन भी संगत नहीं है। उपभोग से कर्मों का क्षय मानने पर कर्मों का उपभोग करते समय इच्छापूर्वक मन वचन और कायाका व्यापार
સૌથી પ્રથમ મહાન હાનિ તે એજ છે કે જન્ય પદાર્થ (કાર્ય પણ નિત્ય થઈ જશે. તે આ પ્રમાણે પુણ્યપાપરૂપ કર્મોના ફળને ઉત્પન્ન ન કરતાં નિત્યતાને સ્વીકાર કરવામાં આવ્યું છે. તે કાર્યરૂપ હોવા છતાંય પણ તેમાં નિત્યતાને પ્રસંગ આવે છે. બીજી વાત એ છે કે આગામી કાળમાં પુણ્ય પાપની ઉત્પત્તિ નહિ સ્વીકારવાથી તત્ત્વજ્ઞાનીઓ માટે પ્રત્યવાય (ષ) ને પરિહાર કરવા માટે નિત્યનૈમિત્તિક અનુષ્ઠાન કરવું તે કેવી રીતે સંગત થશે આ પ્રમાણે તેમનું કથન છે.
તેના પર વિચાર કરવામાં આવે છે –
કાર્યરૂપમાં પરિણત પુણ્ય અને પાપ કર્મોને ઉપભેગથી ક્ષય થાય છે. અને સંચિત કર્મોને તત્વજ્ઞાનથી. ઈત્યાદિ કથન પણ સંગત નથી. ઉપભેગથી કર્મોને ક્ષય માનવાથી, કર્મોને ઉપભોગ કરવા સમયે ઈચ્છા પૂર્વક મન, વચન અને કાયાને વ્યાપાર
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य. १. उ१. सू. ५. कर्मवादिप्र० संभवात् पुनः प्रचुरतरपुण्यपापकर्मसद्भावे कथमात्यन्तिकः कर्मक्षयः स्यात् ।
नहि केवलस्य सम्यग्ज्ञानस्य आगामिकर्मानुत्पत्तिसामर्थ्यं विद्यते किन्तु चारित्रसहितस्यैव सम्यग्ज्ञानस्य संचितकर्मक्षये आगामिकर्मानुत्पत्तौ च सामर्थ्य संभाव्यते । सम्यग्ज्ञानेन हि मिथ्याज्ञानस्य निवृत्तिः । ततश्च रागद्वेषाद्यभावेन हिंसादिपापक्रियानिवृत्तिरूपचारित्रसहयोगाद् नवीनकर्मानुत्पत्तिर्भवति । तद्वत् संचितकर्मक्षयोऽपि चारित्रसहकृतसम्यग्ज्ञानादेव भवति । यथौषधं ज्ञानमात्रेण नाममात्रेग वान व्याधिं निवर्तयति, किन्तु तत्सेवनादिक्रियापरिणत्यैव, तद्वत् चारित्रसहितसम्यग्ज्ञानेनैव कर्मक्षयः ।
३८१
होगा, और यह व्यापार नवीन कर्मबन्ध का कारण है, इस लिए फिर बहुत से पुण्यकर्म और पापकर्म संचित हो जाएँगे । ऐसी दशा में आत्यन्तिक कर्मक्षय किस प्रकार होगा ?
अकेला सम्यग्ज्ञान आगामी कर्मों की उत्पत्ति रोकने में समर्थ नहीं है । हाँ, चारित्रसहित सम्यग्ज्ञान संचित कर्मों के क्षय में और आगामी कर्मों की उत्पत्ति रोकने समर्थ हो सकता है । सम्यग्ज्ञान से मिथ्याज्ञान की निवृत्ति होती है । फिर राग-द्वेष आदि का अभाव हो जाने से हिंसादि पाप क्रिया की निवृत्तिरूप चारित्र की सहायता से नवीन कर्मों की उत्पत्ति रुकती है। इसी प्रकार संचित कर्मों का क्षय भी चारित्र से युक्त सम्यग्ज्ञान से ही होता है । जैसे - औषधि ज्ञानमात्र से या नाम लेने मात्र व्याधि को दूर नहीं करती किन्तु सेवन करने से ही दूर करती है, उसी प्रकार चारित्रयुक्त सम्यग्ज्ञान से ही कर्मों का क्षय होता है ।
થશે, અને તે વ્યાપાર નવીન કંધનું કારણ છે, એ માટે ફરી ઘણુાંજ પુણ્ય-પાપ કમ સંચિત થઈ જશે. એવી દશામાં આત્યન્તિક કક્ષય કેવી રીતે થશે ?
એકલું સમ્યજ્ઞાન આગામી કર્મીની ઉત્પત્તિને રોકવામાં સમથ નથી. હા. ચારિત્રસહિત સભ્યજ્ઞાન સંચિત કર્મોના ક્ષયમાં અને આગામી કર્મોની ઉત્પત્તિ રોકવામાં સમથ થઈ શકે છે. સમ્યજ્ઞાનથી મિથ્યાજ્ઞાનની નિવૃત્તિ થાય છે. પછી રાગ-દ્વેષ વગેરેના અભાવ થઈ જવાથી હિંસાદિ પાપક્રિયાની નિવૃત્તિરૂપ ચારિત્રની સહાયતાથી નવીન કર્મોની ઉત્પત્તિ અટકે છે. એ પ્રમાણે સંચિત કર્માંના ક્ષય પણ ચારિત્રથી યુક્ત સભ્યજ્ઞાનથીજ થાય છે. જેવી રીતે ઔષધના જ્ઞાનમાત્રથી અથવા ઔષધનું નામ લેવાથી વ્યાધિ દૂર થતી નથી, પરન્તુ સેવન કરવાથી જ દૂર થાય છે. તે પ્રમાણે ચારિત્રયુક્ત સભ્યજ્ઞાનથીજ કર્મોના ક્ષય થાય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८२
आचारागसूत्रे यथा-उष्णस्पर्शस्यागामिशीतस्पर्शानुत्पादनसामथ्र्य पूर्वकालिकशीतत्पर्शध्यसेऽपि च सामर्थं लोके दृष्टम् , तद्वच्चारित्रसहितसम्यगज्ञानस्यापि सकलकर्मक्षयसामर्थ्य भवति ।
इदमत्रावधेयम्-सम्यग्ज्ञानं तदेवास्ति, यत् खलु परिणामिजीवाजीवादिविषयकम्, न त्वेकान्ततोऽपरिणामिकूटस्थनित्यात्मादिविषयकम्, तस्य विपरीतार्थविषयकतया मिथ्यात्वरूपत्वात् । यदि पुनः संवररूपचारित्रसहितसम्यगज्ञानस्याग्निरूपत्वं स्वीकृत्य निःशेषकर्मक्षयसामर्थ्यमङ्गीक्रियते, "यथैधांसि समिद्धोऽग्निः" इत्यादिवचनेन तर्हि मन्मतसिद्ध एवार्थस्तेन साधित इति ।
जैसे उष्ण स्पर्श, आगामी शीतस्पर्श की उत्पत्ति को रोकता हैं और पूर्व कालीन शीतस्पर्श का नाश करने में भी समर्थ होता है, यह बात लोक में देखी जाती है । उसी प्रकार चारित्रसहित सम्यग्ज्ञान भी समस्त कर्मों के क्षय में समर्थ होता है।
सारांश यह है कि-सम्यग्ज्ञान वही है जो जीव-अजीव आदि को परिणामी जानता है । आत्मा आदि को एकान्तअपरिणामी, कूटस्थ नित्य समझने वाला ज्ञान सम्यग्ज्ञान नहीं है । यह ज्ञान विपरीत वस्तु का बोधक होने से मिथ्या है। हा, अगर संवररूप चारित्र से युक्त सम्यग्ज्ञान को अग्नि के समान मान कर उसको सब कर्मों के क्षय का कारण मानते हो, जैसा कि कहा है- " बढी हुई अग्नि इन्धन को भस्म करती है" यह तो हमारे ही मत का समर्थन किया गया है, अर्थात् यह कथन हमें भी इष्ट ही है।
જેવી રીતે ઉષ્ણસ્પર્શ, આગામી શીતસ્પર્શની ઉત્પત્તિને રેકે છે, અને પૂર્વ કાલીન શીતસ્પર્શને નાશ કરવામાં પણ સમર્થ થાય છે. આ વાત લોકમાં જોવામાં આવે છે, તે પ્રમાણે ચારિત્રસહિત સમ્યજ્ઞાન પણ સમસ્ત કર્મોનો ક્ષય માટે સમર્થ थाय छे.
સારાંશ એ છે કે-સમ્યજ્ઞાન તેજ છે કે જે-જીવ-અજીવ આદિને પરિણામી જાણે છે. આત્મા આદિને એકાન્ત અપરિણામી, ફૂટસ્થ, નિત્ય સમજવાવાળું જ્ઞાન તે સમ્યજ્ઞાન નથી. તે જ્ઞાન વિપરીત વસ્તુનું બેધક હોવાથી મિથ્યા છે. હા. અગર સંવરપ ચારિત્રથી યુક્ત સમ્યજ્ઞાનને અગ્નિસમાન માનીને તેને સર્વ કર્મોના ક્ષયનું કારણે માને છે; જેવી રીતે કહ્યું છે કે –“જેમ વધેલી અગ્નિ લાકડાને બાળી નાંખે છે.”એ તે અમારાજ મતનું સમર્થન કર્યું છે, અર્થાત્ તે કંથન તો અમારે પણ ઈષ્ટ છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ सू.५ क्रियावादिप्र० ३८३
इति संक्षेपतः कर्मवादिप्रकरणं वर्णितम् । विस्तरतस्तु यथाशास्त्रमवगन्तव्यम्।
॥ अथ क्रियादिप्रकरणम् ॥ यः पुनरेवं कर्मबन्धवेदी भव्यः कर्मस्वरूपनिरूपणपरः स एव कर्मयादी वस्तुतः क्रियावादीत्याह-'क्रियावादी' इति । करणं क्रिया । क्रियते जीवेन इति वा क्रिया । कर्मबन्धनिबन्धना चेष्टा । एषा मनोवाक्कायसम्बन्धिनी यथासंभवं योग उच्यते । अथवा-युनक्ति जीवो यं वीर्यान्तरायक्षयोपशमजनितं पर्यायं स योगः। वीर्यान्तरायक्षयोपशमजनितं मनोयुक्तात्मप्रदेशगतवीर्यपरिणमनं मनोयोगः । वीर्यान्तरायक्षयोपशमजनितं वाक्संयुक्तात्मप्रदेशगतवीर्यपरिणमने
___ इस प्रकार संक्षेप में कर्मवादी के प्रकरण का वर्णन किया गया है। अधिक विवरण शास्त्रों से समझ लेना चाहिए।
क्रियावादी का प्रकरण । जो भव्य जीव इस प्रकार कर्मबन्ध का ज्ञाता है, और कर्म के स्वरूप का निरूपण करने वाला है वही कर्मवादी सच्चा क्रियावादी है ।
___ करना क्रिया है । अथवा जीव के द्वारा जो की जाय वह क्रिया है । कर्मबन्ध का कारण चेष्टा क्रिया है। मन, वचन, काय सम्बन्धी यह क्रिया यथासम्भव योग कहलाती है । अथवा जिस के द्वारा जीव वीर्यान्तराय कर्म के क्षयोपशम से जनित पर्याय से युक्त बनता है, उसको योग कहते हैं। वीर्यान्तराय के क्षयोपशम से जनित मन-युक्त आत्मप्रदेशों में रहे हुए वीर्य का परिणमन मनोयोग कहलाता है। वीर्यान्तराय के क्षयोपशम से जनित, वचनयुक्त आत्मप्रदेशो में रहे हुए वीर्य का परिणमन वचनयोग
આ પ્રમાણે સંક્ષેપમાં કર્મવાદીના પ્રકરણનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, અધિક વિવરણ શાસ્ત્રોથી સમજી લેવું જોઈએ.
यावादीनु ३२९. જે ભવ્ય જીવ આ પ્રમાણે કર્મબંધના જ્ઞાતા છે, અને કર્મના સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરવાવાળા છે; તેજ કર્મવાદી સાચા કિયાવાદી છે.
કરવું તે ક્રિયા છે, અથવા જીવ દ્વારા જે કરવામાં આવે તે ક્રિયા છે. કર્મબંધનું કારણ ચેષ્ટા, ક્રિયા છે. મન, વચન, કાયા સંબંધી એ ક્રિયા યથાસંભવ યોગ કહેવાય છે. અથવા જેના દ્વારા જીવ વીર્યાન્તરાય-કર્મના ક્ષયોપશમથી ઉત્પન્ન પર્યાયયુક્ત બને છે, તેને વેગ કહે છે. વીર્યન્તરાયના ક્ષપશમથી ઉત્પન્ન, મનયુક્ત આત્મપ્રદેશમાં રહેલા વીર્યના પરિણમન તે મને. કહેવાય છે વર્યાન્તરાયના ક્ષપશમથી
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८४
वाग्योगः । वीर्यान्तरायक्षयोपशमजनितं काययुक्तात्मप्रदेशगतवीर्यपरिणमनं काययोगः । सा च क्रिया सकलकर्मबन्धस्य कारणम्, अतः कर्मवादी भव्यः क्रियां सकलकर्मकारणस्वरूपतयाऽऽत्मपरिणतिरूपत्वेन च विजानाति, तस्मात् सकलकर्मबन्धकारणमात्मपरिणतिरूपा च क्रियेति वेदिता, क्रियावादी - क्रियास्वरूपकथनस्वभावो वेदितव्य इत्यर्थः ।
क्रिया कर्मणः कारणमिति भगवता भगवती सूत्रे निगदितम्, तथाहि
आचाराङ्गसूत्रे
“मंडिअपुत्ता ! जावं च णं से जीवे सया समियं एयह, वेयइ, चल, फंदह, घट्टइ, खुन्भइ, उदीरइ, तं तं भावं परिणमइ, तावं च णं से जीवे आरंभइ सारंभइ समारंभ, आरंभे वह सारंभे वट्टर, समारंभे वट्टह, आरंभमाणे सारंभमाणे समारंभमाणे आरंभे वट्टमाणे सारंभे वट्टमाणे समारंभे वट्टमाणे बहूणं पाणाणं भूयाणं जीवाणं सत्ताणं दुक्खावणयाए, सोयावणयाए, झूरावणयाए, तिप्पाणयाए, परियावणयाए वह, से तेणट्टेणं मंडिअपुत्ता ! एवं वुच्चइ - जावं च णं से जीवे सया समियं एयइ जाव परिणमइ, तावं च णं तस्स जीवस्स अंते अंतकिरिया न भवइ" (भगवती. ३. शत. ३उ . )
कहलाता है । वीर्यान्तराय के क्षयोपशम से जनित काययुक्त आत्मप्रदेशों में रहे हुए वीर्य का परिणमन काययोग कहलाता है । यह क्रिया सकल कर्मबन्ध का कारण है, इस लिए भव्य पुरुष क्रिया को सब कर्मों का कारण और आत्मा की परिणतिरूप समझता है, अतः "क्रिया, समस्त कर्मों का कारण और आत्मा की परिणतिरूप है" इस प्रकार जानने वाले को क्रियावादिक्रिया के स्वरूप का कथन करने वाला समझना चाहिए ।
क्रिया, कर्म का कारण है, यह बात भगवान् ने भगवतीसूत्र में कही है, वह इस प्रकार :---
ઉત્પન્ન, વચન–યુક્ત આત્મપ્રદેશમાં રહેલા વીર્યના પરિણમન કાયચાગ કહેવાય છે. આ ક્રિયા સકલ કમબંધનું કારણ છે. એટલા માટે ભવ્ય પુરૂષ ક્રિયાને સર્વ કર્મોનું કારણ અને આત્માની પરિણતિરૂપ સમજે છે. તે કારણથી ક્રિયા સમસ્ત કર્મોનું કારણુ અને આત્માની પરિણતિરૂપ છે. ” આ પ્રમાણે જાણવાવાળાને ક્રિયાવાદી– ક્રિયાના સ્વરૂપનું કથન કરવા વાળા સમજવા જોઈ એ.
66
ક્રિયા એ કર્મનું કારણ છે, એ વાત ભગવાને ભગવતીસૂત્રમાં કહી છે, તે આ પ્રમાણે છે—
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ सू.५ क्रियावादिप्र०
_छाया-मण्डितपुत्र ! यावच्च खलु स जीवः सदा समितं एजते व्यजते चलति स्पन्दते घट्टते क्षुभ्यति उदीरयते तं तं भावं परिणमति, तावच्च खलु स जीव आरभते संरभते समारभते, आरम्भे वर्तते संरम्मे वर्तते समारम्मे वर्तते, आरभमाणः, संरभमाणः समारभमाणः । आरम्मे वर्तमानः, संरम्भे वर्तमानः समारम्भ वर्तमानो बहूनां प्राणानां भूतानां जीवानां सत्त्वानां, दुःखापनतया शोचापनतया झूरापनतया तेपापनतया पिट्टापनतया परितापनतया वर्तते तत् तेनार्थेन मण्डितपुत्र ! एवम् उच्यते-यावच्च खलु स जीवः सदा समितं एजते यावत् परिणमति, तावच्च खलु तस्य जीवस्य अन्ते अन्तक्रिया न भवति ।
भावार्थःमनोवाक्काययोगसहितस्य जीवस्य सर्वदा क्रियापरिणत्या कम्पनस्थानान्तरगमन-किञ्चिञ्चलन-सर्वदिग्गमन-पृथिव्यादिक्षोभण-बलात्कारपूर्वकप्रेरणोरक्षेपणा-पक्षेपणा-ऽऽकुञ्चन-प्रसारणादिपरिणाम प्राप्तस्य पृथिव्यादिजीवानामुपद्रवकरणेन वा, विनाशसंकल्पनेन वा, परितापनेन वा, मरेणलक्षणदुःखप्रापणया वा, प्रियवियोगादिदुःखमापणया वा, शोकमापणया वा, शोकाधिक्यजन्य
"मन वचन और काययोग से सहित जीव सदा क्रियारूप परिणति से कम्पन, विविध कम्पन; एक स्थान से दूसरे स्थान पर गमन, किंचित् चलना, सब दिशाओं में गमन करना, पृथ्वी आदि को क्षुब्ध करना, बलात्कार से प्रेरित करना, ऊपर उठाना, नीचे करना, सिकोडना, फैलाना, इत्यादि परिणामों को प्राप्त होता है । इस परिणाम के कारण जीव को पृथिवीकाय आदि के जीवों को उपद्रव करने से, घातका संकल्प करने से, परिताप पहुँचाने से, मृत्युरूप दुःख पहुँचाने से, इष्टवियोग आदि का कष्ट पहुँचाने से, शोक
મન, વચન અને કાયગથી સહિત જીવ સદાય ક્રિયારૂપ પરિણતિથી કંપન, વિવિધ કમ્પન, એક સ્થાનથી બીજા સ્થાન પર ગમન, કિંચિત્ ચાલવું, સર્વ દિશાઓમાં ગમન કરવું, પૃથ્વી આદિને શુધ્ધ કરવું, બલાત્કારથી પ્રેરિત કરવું, ઉપર ઉઠાવવું, નીચે કરવું, સંકોચાવું, ફેલાવું, ઈત્યાદિ પરિણામને પ્રાપ્ત થાય છે. આ પરિણામના કારણે જીવને પૃથ્વીકાય આદિના જીને ઉપદ્રવ કરવાથી, ઘાતને સંપ૫ કરવાથી, પરિતાપ પહોંચાડવાથી, મૃત્યરૂપ દુખ પહોંચાડવાથી, શેકની અધિકતાથી થવાવાળી શરીરની प्र. आ.-४९
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे शरीरजीर्णताप्रापणया वा, अश्रुपातादिप्रापणया वा, शरीरपीडोत्पादनया वा, ग्लानिजननेन वा सकलकर्मक्षयात्मिका मुक्तिर्न भवतीत्यर्थः । एवम्भूतस्य जीवस्य चतुर्गतिकदुःखमयसंसारदुस्तरमहारण्यपरिभ्रमणाद् विरामो न संभवतीति भावः ।
क्रियायाः पञ्चविंशतिर्भेदा इति स्थानाङ्गसूत्रे (स्था. २ उ. १ । स्था. ३ उ. ३) कतिभिः क्रियाभिः प्राणातिपातः
प्राणातिपातं कुर्वन् जीवः सप्ताष्टौ वा ज्ञानावरणीयादीनि कर्माणि बध्नाति । तत्रायुर्धन्धे सत्यष्टौ कर्माणि आयुर्वन्धाभावे सप्त कर्माणि नाति ।
3
तत्र जीवः कतिभिः क्रियाभिः प्राणातिपातं निष्पादयति ? उच्यते - कदाचित् तिसृभिः क्रियाभिः कदाचिच्चतसृभिः क्रियाभिः कदाचित्, पञ्चभिः क्रियाभिः । पहुँचाने से शोक की अधिकता से होने वाली शरीर की जीर्णता पहुँचाने से, अश्रुपात आदि करवाने से, शरीर में पीडा उत्पन्न करने से, ग्लानि उत्पन्न करने से समस्त कर्मों का क्षयरूप मोक्ष प्राप्त नहीं होता । तात्पर्य यह है कि - इस प्रकार के जीव के चार गति के दुःखों से परिपूर्ण संसाररूपी विकट अटवी में भ्रमण करने का अन्त नहीं आता ।
किया के पच्चीस भेद स्थानाङ्गसूत्र में कहे हैं । ( स्था. २ उ. १, स्था. ३ उ. ३) प्राणातिपात कितनी क्रियाओं से होता हैं ? |
३८६
ܕܕ
प्राणातिपात करता हुआ जीव ज्ञानावरणीय आदि सात या आठ कर्मों का बन्ध करता हैं । आयु का बन्ध हो तो आठ कर्मों का अन्यथा सात कर्मों का बन्ध करता है । जीव कितनी क्रियाओं से प्राणातिपात करता है । इस का उत्तर यह है - कदाचित् तीन क्रियाओं से, कदाचित् चार क्रियाओं से, कदाचित् पांच क्रियाओं से । જીણુતા પહોંચાડવાથી, આંસુ પડાવવાથી, શરીરમાં પીડા ઉત્પન્ન કરવાથી, ગ્લાનિ ઉત્પન્ન કરવાથી સમસ્તકર્માંના ક્ષયરૂપ મેાક્ષ પ્રાપ્ત થતા નથી. તાત્પય એ છે કેઃઆ પ્રમાણે જીવના ચારગતિના દુઃખાથી પરિપૂર્ણ સ’સારરૂપી વિકટ અટવી(વન)માં ભ્રમણ કરવાના અંત આવતા નથી.
डियाना पयीस लेह स्थानांग सूत्रमां ह्या छे. (स्था. २-३ - १. स्था. 3-3 ) પ્રાણાતિપાત કેટલી ક્રિયાએથી થાય છે?
પ્રાણાતિપાત કરનાર જીવ જ્ઞાનાવરણીય આદિ સાત અથવા આઠ કર્મોના બંધ કરે છે. આયુના બંધ હોય તે આઠ કર્મના અન્યથા સાત કર્મોના બંધ કરે છે. જીવ કેટલી ક્રિયાએથી પ્રાણાતિપાત કરી શકે છે? તેના ઉત્તર એ છે કૈઃ—કદાચિત્ ત્રણ ક્રિયાઓથી, કદાચિત્ ચાર ક્રિયાએથી; કદાચિત પાંચ ક્રિયાઓથી.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ सू.५ क्रियावादिप्र०
३८७ तत्र-कायिक्याधिकरणिकीपाद्वेषिकीभिः क्रियाभिस्त्रिक्रियो जीवः कर्माणि बनाति । कायिकीनाम-हस्तपादादिव्यापारणम् । अधिकरणिकी-खड्गतीक्ष्णीकरणादिकम् । प्राद्वेषिकी- एनं मारयामी'-त्यशुभमनःसंप्रधारणमिति ।
प्राणातिपातं कर्तुर्जीवस्य चतुष्क्रियता-कायिक्याधिकरणिकीपाद्वेषिकी पारितापनिकीभिश्चतसृभिः क्रियाभिर्भवति । तत्र-पारितापनिकीनाम-खड्गादिघातेन पीडाकरणम् । पञ्चक्रियता तदा भवति यदा प्राणातिपातक्रियाऽपि पञ्चमी भवति । प्राणातिपातक्रियानाम-जीविताद् व्यपरोपणम् । उक्तरीत्या ज्ञानावरणी
कायिकी, आधिकरणिकी और प्राद्वेषिकी, इन तीन क्रियाओं वाला होकर जीव कर्मबन्ध करता है। हाथ-पैर आदि का हिलाना डुलाना वगैरह 'कायिकि' क्रिया है । तलवार को तीक्ष्ण करना वगैरह 'आधिकरणिकी ' क्रिया है । ' इसे मारूंगा' इस प्रकार मन में अशुभ विचार करना ‘प्राद्वेषिकी क्रिया है ।
प्राणातिपात करने वाला जीव चार क्रिया वाला होता है-कायिकी, आधिकरणिकी, प्राद्वेषिकी और पारितापनिकी, ये चार क्रियाएँ उसे लगती हैं। तलवार आदिका आघात कर के पीडा पहूँचाना 'पारितापनिकी' क्रिया है। जब प्राणातिपात क्रिया भी जीव कर डालता है तब उसे पांचों क्रिवाएँ लगती हैं। किसी प्राणी को जीवन से वियुक्त कर देना 'प्राणातिपातिकी' क्रिया है । इस प्रकार ज्ञानावरण आदि कर्मों के कारणभूत
કાયિકી, આધિકરણિકી અને પ્રાષિક, આ ત્રણ ક્રિયાઓવાળા થઈને જીવ કર્મબંધ ४२ छ, हाथ-५१ महिनाव-३२१ वगेरे कायिकी ठिया . तसवार पोरन तीक्ष्य ४२वी विगेरे आधिकरणिकी या छे 'मेने भारी' या प्रश्नो मनमा मशुल वियार ४२व ते प्राद्वेषिकी जिया छे.
પ્રાણુતિપાત કરવાવાળા જીવ ચાર કિયાવાળા હોય છે-કાયિકી, આધિકરણિકી, પ્રાàષિકી અને પારિતાપનિકી, આ ચાર કિયાએ તેને લાગે છે. તલવાર આદિને આઘાત કરીને પીડા પહોંચાડવી તે પારિતાની ક્રિયા છે. જ્યારે પ્રાણાતિપાત ક્રિયા પણ જીવ કરી નાખે છે ત્યારે તેને પાંચ ક્રિયાઓ લાગે છે. કેઈ પ્રાણને જીવનથી વિદ્યુત (જાડું) કરી દેવું તે પ્રાણાતિપારિશ કિયા છે. આ પ્રમાણે જ્ઞાનાવરણીય આદિ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
३८८
आचारागसूत्रे यादिकर्मणां कारणीभूतस्य प्राणातिपातस्य निष्पत्तिस्त्रिक्रियतया, चतुष्क्रियतया पश्चक्रियतया वा त्रिधा भवति । एवं चतुर्विंशतिदण्डकेषु विज्ञेयम् ।
मृगवधोधतस्य क्रियामृगवधोद्यतो लुब्धकः खलु वनपर्वतजलाशयादिषु मृगवधार्थ गत्वा मृगग्रहणाय गर्तादिकं तबन्धनाथं च पाशं रचयति, तदा मृगवधार्थ गमनगर्तपाशादिकरणात् तस्य कायिक्यादिकाः क्रिया भवन्ति । तत्र गमनधावनग्रहणादिना गमनादिकायचेष्टारूपा कायिकी, गर्तपाशादिरूपेणाधिकरणेन निवृत्ता क्रिया आधिकरणिकी, यश्च मृगेषु प्रद्वेषस्तेन निवृत्ता प्राद्वेषिकी क्रिया भवति । प्राणातिपात की निष्पत्ति कहीं तीन, चार तथा कहीं पांच क्रियाओं से, ऐसे तीन प्रकार से होती है । चौवीसों दण्डकों में इसी प्रकार समझना चाहिए ।
मृगवध में उधतको क्रियामृग मारने के लिए उद्यत हुआ शिकारी वन पर्वत और जलाशय आदि में मृगका वध करने के लिए जाकर मृग पकडने के लिए खड़ा बनाता है और उसे बांधने के लिए जाल रचता है। उस समय मृगवध के लिए गमन करने से, तथा खड्डा एवं पाश तैयार करने से, उसे कायिकी आदि क्रियाएँ लगती हैं। जाना दौडना, पकडना आदि से कायिकचेष्टारूप कायिकी क्रिया लगती है। खडा और जालरूप अधिकरणों के कारण आधिकरणिकी क्रिया होती है, मृग पर होने वाले द्वेष के कारण
કર્મોના કારણભૂત પ્રાણાતિપાતની ઉત્પત્તિ કેઈ સ્થળે ત્રણ, કોઈ ઠેકાણે ચાર તથા કેઈ ઠેકાણે પાંચ કિયાએથી એવા ત્રણ પ્રકારથી હોય છે. વીશેય દંડકમાં આ પ્રમાણે સમજવું જોઈએ.
મૃગવધમાં તૈયાર થનારને કિયા
મૃગને મારવા માટે તૈયાર થયેલે શિકારી વન, પર્વત અને જલાશય આદિમાં મગને વધ કરવા માટે જઈને મૃગ પકડવા માટે ખાડે બનાવે છે, અને તેને બાંધવા માટે જાલ રચે છે તે સમયે મૃગના વધ માટે ગમન કરવાથી, તથા ખાડે અને પાશ તૈિયાર કરવાથી તેને કાયિકી આદિ ક્રિયાઓ લાગે છે. જવું, દેડવું, પકડવું આદિથી કાયિક येष्टा ५ कायिकी जिया दागे छे. मा. अन ६३५ मधिरना ४२0 आधिकरणिकी
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ सू.५ क्रियावादिप्र० ___ ३८९ बद्ध सति तु मृगे तस्य लुब्धकस्य पारितापनिकी, परितापनप्रयोजना क्रिया भवति। घातिते च सति मारणरूपा माणातिपातक्रिया।
पूर्व क्रियया ज्ञानावरणीयादिकं कर्म जन्यते। तत्तत्कर्मफलानुभवनरूपा वेदना च तत्पश्चादेव भवति । उक्तश्च
"पुव्वं भंते ! किरिया पच्छा वेयणा ? पुन्वं वेयणा तच्छा किरिया ? मंडिअपुत्ता ! पुव्वं किरिया पच्छा वेयणा, णो पुव्वं वेयणा, पच्छा किरिया"। (भग. ३ श. ३. उ.)
छाया-पूर्व भदन्त ! क्रिया पश्चाद् वेदना ? पूर्व वेदना पश्चात् क्रिया ? भोमण्डितपुत्र ! पूर्व क्रिया पश्चाद् वेदना, नो पूर्व वेदना पश्चात् क्रिया ॥
कुमूलादौ लोहमुक्षिपतः क्रिया____लोहं लोहप्रतापनार्थे कुशूले. लोहमयेन संदंशनेनोरिक्षपन् प्रक्षिपन् वा प्राद्वेषिकी क्रिया लगती है । मृग के बँध जाने पर शिकारी को पारितापनिकी क्रिया लगती है । मृग का घात करने पर हिंसारूप प्राणातिपातिकी क्रिया होती है ।
पहले क्रिया से ज्ञानावरण आदि कर्मों का बंध होता है और उस का फल भोगनारूप वेदना बाद में ही होती है। कहा भी है--
"हे भगवन् ! पहले क्रिया और फिर वेदना होती है ? अथवा पहले वेदना और पश्चात् क्रिया होती है ? हे मण्डितपुत्र ! पहले क्रिया, पश्चात् वेदना होती है। पहले वेदना और पश्चात् क्रिया नहीं होती" ( भगवती. श. ३. उ. ३.)
कुशूल आदि में लोहा डालने वाले को क्रियातपाने के लिए कुशूल (मूष) में लोहे की संडासी से लोहा डालने वाले को ક્રિયા થાય છે. મૃગ ઉપર થવાવાળા દ્વેષથી પ્રાપિશી ક્રિયા લાગે છે. મૃગના બંધાઈ જવાથી શિકારીને પરિતાપનિી ક્રિયા લાગે છે. મૃગને ઘાત કરવાથી હિંસારૂપ प्राणातिपातिकी छिया थाय छे.
પ્રથમ કિયાથી જ્ઞાનાવરણ આદિ કર્મોને બંધ થાય છે, અને તેનું ફળ ભેગવવા રૂપ વેદના પછીથીજ થાય છે. કહ્યું છે કે –
હે ભગવન! પહેલાં કિયા અને પછી વેદના થાય છે? કે પહેલાં વેદના અને પછીથી ક્રિયા થાય છે? હે મંડિતપુત્ર! પહેલી કિયા, અને પછીથી વેદના થાય છે, पडी वहन मन पछीथी लिया थती नथी." (AI. २. ३. 8. 3).
भूष माहिमा सोनामनारने लियाતપાવવા માટે મૂષમાં, લોઢાની સાણસીથી લેતું નાંખવાવાળાને કાયિકીથી લઈને
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे कायिक्यादि-प्राणातिपातिकीपर्यन्ताभिः पञ्चभिः क्रियाभिः स्पृष्टो भवति । एवं लोहेन फालपरशुकुठारकुद्दालदानादिनिर्माणे लोहकारादीनां पञ्चक्रियत्वं भवति, अविरतिसद्भावात् । एवं घनोपरि स्थापनेन कुट्टनेन भस्रया ध्मापने विध्यापनेन प्रज्वालितेन शैत्यकरणार्थं जले तप्तलोहप्रक्षेपेण प्रत्येकतत्तद्व्यापारे पञ्चभिः पञ्चभिः क्रियाभिः स्पृष्टो भवति ।
धनुषा विध्यतः क्रियाधनुर्धरः शरैर्व्यापादयन् यावत् धनुगृह्णाति, धनुः प्रसारयति, कर्णपर्यन्तमाकर्षति, वर्तुलीकरोति, बाणं संयोजयति, ऊर्ध्व प्रक्षिपति, स्वाभिमुखमागच्छतो हन्ति, अन्योन्यगात्रं संहतीकरोति, मनाक् स्पृशति, समन्ततः परिताकायिकी से प्राणातिपातिकी पर्यन्त पांच क्रियाओं का स्पर्श होता है। इसी प्रकार लोहे से फाल, फरसा, कुल्हाडा, कुदाल, दांतला आदि के बनाने में लुहार वगैरह को पांच क्रियाएँ लगती हैं, क्यों कि उस में अविरति मौजूद है। इसी प्रकार घन के ऊपर रखने में, कूटने में, धौंकने में, आग बुझाने में, प्रज्वलित करने में, ठंडा करनेके लिए जल में लोहा डालने में, इस प्रत्येक में पांच २ क्रियाएँ लगती हैं।
धनुष से वेधने में क्रियाधनुर्धारी पुरुष बाण से मारता हुआ जब तक धनुष ग्रहण करता है, धनुष फैलाता है, कानपर्यन्त खींचता है, गोल करता है, उस में बाण जोडता है, ऊपर फेंकता है, अपने सामने आते को मारता है, शरीर को सिकोडता है, जरा-सा स्पर्श પ્રાણાતિપાત સુધીની પાંચ ક્રિયાઓને સ્પર્શ થાય છે. એ પ્રમાણે લેઢાના ફાલ– હળની કેસ, ફરસી, કુવાડા, કદાલી, દાંતલા આદિ બનાવવામાં લુહાર વગેરેને પાંચ ક્રિયાઓ લાગે છે, કારણ કે તેમાં અવિરતિ હાજર છે. આ પ્રકારે ઘણને ઉપર રાખવામાં, કૂટવામાં ધકનીથી ધોકવામાં, અગ્નિ બુઝાવામાં પ્રજવલિત કરવામાં અને લેતું ઠંડું કરવા માટે પાણીમાં નાખવામાં. આ પ્રત્યેક કાર્યમાં પાંચ કિયાએ લાગે છે.
ધનુષથી વિધવામાં કિયા
ધનુષ ધારણ કરનાર પુરુષ બાણથી મારતે જ્યાં સુધી ધનુષ ગ્રહણ કરે છે, ધનુષ ફેલાવે છે, કાન સુધી ખેંચે છે, ગોળ કરે છે, તેમાં બાણ જેડે છે, ઉપર ફેંકે છે, પિતાના સામે આવનારને મારે છે, શરીરને સંકેચે છે, થડે એ સ્પર્શ કરે છે,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ स.५ त्रियावादिन पयति, स्थानतः स्थानान्तरं नयति, जीविताद् व्यपरोययति । तत्र कायिक्यादिप्राणातिपातिकीपर्यन्ताभिः पञ्चभिः क्रियाभिः स्पृष्टो भवति ।
दृष्टिज्ञानाय हस्तादिकं प्रसारयतः क्रियारात्रौ निविडान्धकारे चक्षुदर्शनाभावे सति वृष्टि विज्ञातुमाकाशे यः खलु हस्तं पादं वा बाहुं वा ऊरुं वा यावत्कालं प्रसारयेत् संकोचयेत् तावत्कालत एवासौ कायिक्यादिमाणातिपातिकीपर्यन्ताभिः पञ्चभिः क्रियाभिः स्पृष्टो भवति ।
करता है, पूरी तरह परितापना करता है, एक स्थान से दूसरे स्थान पर लेजाता हैं, जीवन से च्युत करता है, ऐसा करने में वह कायिकी आदि प्राणातिपातिकी पर्यन्त पांचों क्रियाओं से स्पृष्ट होता है । अर्थात् पांचों ही क्रियाएँ उसे लगती हैं।
सृष्टिज्ञान के लिए हाथ आदि फैलाने वाले को क्रियाएँ
रात्रि के समय घोर अन्धकार में-चक्षुर्दर्शन का अभाव होने पर, वर्षा जानने के लिए आकाश में जो हाथ, पैर, बाहु, या ऊरु, जब तक पसारता है, सिकोडता है, तब तक ही वह कायिकी आदि प्राणातिपातिकी पर्यन्त पांचक्रियाओं से स्पृष्ट होता है ।
પૂરી રીતે પરિતાપના કરે છે, એક સ્થાનથી બીજા સ્થાનમાં લઈ જાય છે, જીવનથી ચુત (વિયુક્ત) કરે છે. એવી રીતે કરવામાં તે કાયિકી આદિ પ્રાણાતિપાતિકી સુધીની પાંચેય ક્રિયાઓથી પૃષ્ટ થાય છે, અર્થાત્ તેને પાંચેય ક્રિયાઓ લાગે છે.
વૃષ્ટિજ્ઞાન માટે હાથ આદિ ફેલાવવા વાળાને કિયારાત્રિની ઘોર અંધકારમાં, ચક્ષુદર્શનને અભાવ હોવાથી, વરસાદ આવે છે કે નહિ? એ જાણવા માટે, આકાશમાં જે હાથ, પગ, બાહુ અથવા ઉરૂ જ્યાં સુધી પ્રસારે છે, સંકેચે છે, ત્યાં સુધી તે કાયિકી આદિ પ્રાણાતિપાતિકી સુધીની પાંચ કિયાએ તેને સ્પર્શે છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
३९२
आचारागसूत्रे ॥ तालमारुह्य तत्फलं पातयतः क्रिया ॥ तालवृक्षमारुह्य तत्फलं पातयन्नपि तावत्कालत एव पञ्चभिः कायिक्यादिक्रियाभिः स्पृष्टो भवति।
अष्टादश पापस्थानानि
(१) प्राणातिपातःजीवानां प्राणातिपाताध्यवसायेन प्राणातिपातक्रिया भवति । हिंसापरिणामकाल एव प्राणातिपातक्रिया भवति । प्राणातिपातादीनामध्यवसायमात्रादपि ज्ञानावरणीयादि कर्म जन्यते । उक्तश्च
“परिणामियं पमाणं णिच्छयमवलंबमाणाणं " इति ।
तालवृक्ष पर चढ कर फल गिरानेवाले को क्रियाएँताल वृक्ष पर चड कर उस के फल गिराता हुआ तब तक कायिकी आदि पांच क्रियाओं से स्पृष्ट होता है।
अठारह पापस्थान
(१) प्राणातिपातजीवों का प्राणातिपात करने के अध्यवसाय से प्राणातिपातक्रिया होती है । हिंसारूप परिणाम के समय ही प्राणातिपातक्रिया होती है। प्राणातिपात का अध्यवसाय होने मात्र से भी ज्ञानावरण आदि कर्म उत्पन्न होते हैं। कहा भी है
"परिणामियं पमाणं णिच्छयमवलंबमाणाणं" अर्थात् प्राणातिपात करने का निश्चय करने वाले का परिणाम ही कर्मबन्ध का कारण है
તાલવૃક્ષ પર ચઢીને ફલ પાડનારની ક્રિયાઓ તાલવૃક્ષ પર ચઢીને તેના ફળ પાડે છે ત્યાં સુધી કાયિકી આદિ પાંચ કિયાઓને સ્પર્શ કરે છે.
અઢાર પાપસ્થાન–
(१) प्रामातियातજીના પ્રાણાતિપાત કરવાના અધ્યવસાયથી પ્રાણાતિપાતકિયા થાય છે. હિંસારૂપ પરિણામના સમયે જ પ્રાણાતિપાતક્રિયા થાય છે. પ્રાણાતિપાતને અધ્યવસાય થવા માત્રથી પણ જ્ઞાનાવરણ આદિ કમ ઉત્પન્ન થાય છે કહ્યું છે. કે –
“परिणामियं पमाणं णिच्छयमवलंबमाणाणं." અર્થાત–પ્રાણાતિપાત કરવાને નિશ્ચય કરવાવાળાનાં પરિણામજ કર્મબંધનું કારણ છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९३
-
आचारचिन्तामणि-टोका अध्य.१ उ.१ सू.५ क्रियावादिप्र०
इयं च प्राणातिपातक्रिया षड्जीवनिकायविषये भवति । यथा-रज्वादौ सर्पादिबुद्धया मारणाध्यवसायोऽपि जीवविषयक एव । तत्र हि-'सर्पोऽय'मितिबुद्धया मारणाध्यवसायो जायते, तस्मात् रज्जु प्रति सर्पवधभावयुक्तः सर्पवधजन्यया प्राणातिपातक्रियया स्पृष्टो भवति । अजीवविषयको मारणाध्यवसायस्तु नैव संभवति, यथा रज्जु रज्जुत्वेन विज्ञाय न कश्चिद्रज्जुविषये मारणाध्यवसायं करोति तस्मात् षट्सु जीवनिकायेष्वेव प्राणातिपातक्रिया प्रवर्तते, न त्वजीवविषय इति । उक्तञ्च
__ “कम्हि णं भंते ! जीवाणं पाणाइवाएणं किरिया कज्जइ ! । गोयमा छसु जीवणिकाएसु" इति
यह प्राणातिपात क्रिया षड्जीवनिकाय के विषय में होती है। रस्सी आदि में सांप आदि की भावना से मारने का अध्यवसाय होना भी जीवविषयक ही अध्यवसाय है । वहाँ 'यह सर्प है' इस प्रकार की भावना से मारने का अध्यवसाय होता है, अत एव वहाँ रस्सी में सर्प के वधके भाव से युक्त पुरुष सर्पवधजन्य प्राणातिपात क्रिया से स्पृष्ट होता है। अजीवविषयक मारने का अध्यवसाय तो हो ही नहीं सकता है-रस्सी को रस्सी समझ कर कोई रस्सी में मारने की भावना नहीं करता, अतः षड्जीवनिकायों में ही प्राणातिपातिकी क्रिया प्रवृत्त होती है, अजीव में नहीं । कहा भी है
" भगवन् ! किन में जीवों को प्राणातिपातिकी क्रिया होती है ? गौतम ! छह जीवनिकायों में"।
આ પ્રાણાતિપાત કિયા પછ નિકાયના વિષયમાં થાય છે. દોરડાં આદિમાં સર્પઆદિની ભાવનાથી મારવાને અધ્યવસાય છે તે પણ જીવવિષયક અધ્યવસાય છે. ત્યાં “આ સર્પ છે” આ પ્રકારની ભાવનાથી મારવાને અધ્યવસાય થાય છે. એટલા કારણથી ત્યાં રસી–દેરડાંમાં–સર્ષના વધની ભાવનાયુક્ત પુરૂષ સર્ષવધજન્ય પ્રાણાતિપાત કિયાને સ્પર્શે છે. અજીવવિષયક મારવાના અધ્યવસાય તે થઈ શક્તા નથી–રસીને રસી (દેરડી) સમજીને કઈ રસી-દેરડામાં મારવાની ભાવના કરતા નથી, તે માટે ષડૂજીવનીકાયોમાં જ પ્રાણાતિપાતની કિયા પ્રવૃત્ત હોય છે. અજીવમાં નહિ. કહ્યું પણ છે–
“ભગવદ્ ! શેમાં જેને પ્રાણાતિપાતિકી ક્રિયા થાય છે? ગૌતમ! छ पनियोमा." प्र. आ.-५०
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
३९४
___ आचारागसूत्रे (२) मृषावाद:सतोऽपलापोऽसतश्च प्ररूपणं मृषावादः। स सर्वद्रव्यपर्यायविशेषये भवति ।
(३) अदत्तादानम्अदत्तस्य देवगुर्वादिभिरननुज्ञातस्यादानं ग्रहणम्-अदत्तादानम् , यद् पस्तु ग्रहीतुं धारयितुं वा शक्यते, तद्वस्तुमात्रविषयकमादानं भवति, न तु तदन्यवस्तुविषयकम् , उक्तश्च
"कम्हि णं भंते ! जीवाणं अदिन्नादाणेणं किरिया कज्जइ ? । गोयमा गहणधारणिज्जम दव्वेसु" । इति (भग० १ श. ६ उ.)
(४) मैथुनम्स्त्रीपुंसयोः कर्म-मैथुनम् । मैथुनाध्यवसायोऽपि चित्रलेप्यकाष्ठादिकर्म
(२) मृषावादसत् का अपलाप करना और असत् का प्ररूपण करना मृषावाद है । मृषावाद समस्त द्रव्यों और पर्यायों के विषय में होता है।
(३) अदत्तादान___ अदत्त अर्थात् देव एवं गुरु आदि द्वारा जिस की आज्ञा प्राप्त न हुई हो उसको ग्रहण करना अदत्तादान है । जो वस्तु ग्रहण की जा सकती है या धारण की जा सकती है उसी वस्तु का आदान हो सकता है, अन्य वस्तु का नहीं। कहा भी है:--
"भगवन् ! किस वस्तु में अदत्तादान के द्वारा क्रिया की जाती है ? गौतम ! ग्रहण करने और धारण करने योग्य द्रव्यों में (भग., श. १, उ. ६)
(४) मैथुनमिथुन अर्थात् स्त्री और पुरुष का कार्य मैथुन कहलाता है । मैथुन का अध्यवसाय
भूषावाસ–ને ખોટું કહેવું અને અને સાચું કહી તેનું પ્રપણ કરવું તે મૃષા. વાદ–સ મસ્ત દ્રવ્યો અને પર્યાના વિષયમાં થાય છે.
(3) महत्तहानઅદત્ત અર્થાત્ દેવ-ગુરૂ આદિદ્વારા જેની આજ્ઞા મળી ન હોય, તેવી વસ્તુને ગ્રહણ કરવી તે અદત્તાદાન છે. જે વસ્તુ ગ્રહણ કરી શકાય છે, અથવા ધારણ કરી શકાય છે તે વસ્તુનું આદાન થઈ શકે છે. બીજી વસ્તુનું નહિ. કહ્યું પણ છે –
ભગવન્! કઈ વસ્તુમાં અદત્તાદાન દ્વારા કિયા થઈ શકે છે? ગૌતમ! ગ્રહણ ४२५मने थार५४२१॥ योग्य द्रव्योमi." (मा. श. १७.६)
(४) भैथुनમૈથુન અથૉત્ ી અને પુરૂષનું કાર્ય મૈથુન કહેવાય છે, મૈથુનના અધ્યવસાય
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ सू.५ क्रिया० पापस्थान (१८) ३९५ गतरूपेषु रूपसहगतेषु स्यादिषु विषयेषु भवति, न तु सकलवस्तुविषये । उक्तञ्च
"कम्हि णं भंते ! जीवाणं मेहुणेणं किरिया कज्जइ ? । गोयमा ! ख्वेसु वा स्वसहगएसु वा दन्वेसु" इति ( भग. १ श. ६ उ.)
(५) परिग्रहःपरिग्रहः स्वस्वामिभावेन मूर्छा । स च प्राणिनामधिकलोभात् समस्तवस्तुविषये प्रादुर्भवति ।
कृत्याकृत्यविवेकोन्मूलकोऽक्षमारूप आत्मपरिणामः क्रोधः ६ । मानो गर्वः ७। माया शाठ्यम् ८ । लोभो-गृध्नुता ९ ? । रागः प्रीतिरासक्तिर्वा १० । भी सब वस्तुओं में नहीं होता । चित्र, लेप्य, या काष्ठ आदि में अङ्कित किये जाने वाले रूपों में या स्त्री आदि में ही मैथुन का अध्यवसाय होता है । कहा भी है
" भगवन् ! किस विषय में जीव मैथुन किया करते हैं ? गौतम ! रूपों में और रूप-युक्त विषयों (स्त्रियों आदि) में । (भग. श. १, उ. ६)
(५) परिग्रह" यह वस्तु मेरी है मैं इसका स्वामी हूँ" इस प्रकार की मूर्छा को परिग्रह कहते हैं । प्राणियों में लोभ की अधिकता होने के कारण सभी वस्तुओं में मूर्छा हो सकती है।
__कर्तव्य-अकर्तव्य के विवेक को नष्ट करने वाला अक्षमारूप आत्मा का परिणाम (६) क्रोध कहलाता है । गर्व को (७) मान और कपट को (८) माया कहते हैं। પણ સર્વ વસ્તુઓમાં નથી. ચિત્ર લેખ અથવા કાષ્ઠ આદિમાં ચિતરવામાં આવેલા રૂપમાં અથવા સ્ત્રી આદિમાંજ મિથુનને અધ્યવસાય થાય છે. કહ્યું પણ છે –
“ભગવાન ! કયા વિષયમાં જીવ મિથુન ક્રિયા કરે છે? गौतम रूपमा मन ३५युत विषय। (श्रियो मामि (1010--8)
(५) पश्gि“આ વસ્તુ મારી છે-હું તેને માલિક છું” આ પ્રકારની મૂછને પરિગ્રહ કહે છે. પ્રાણીઓમાં લેભની અધિકતા હોવાના કારણે સર્વ વસ્તુઓમાં મૂછ હોય છે.
કર્તવ્ય-અકર્તવ્યના વિવેકને નાશ કરવાવાળા, અક્ષમા૫ આત્માનું પરિણામ તે 314 उपाय छे. (६), १२ भान (७), भने ४५८ने भाय। ४ छ (6), द्धित
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे द्वेष-अप्रीतिः ११ । कलहो=विरोधः १२ । अभ्याख्यानम्-असदोषारोपणम् १३ । पैशुन्य-कर्णान्तिकादौ परोक्षे विद्यमानस्याविद्यमानस्य वा दोषस्योद्घाटनम् १४ । परपरिवादः अभूतजनसमक्षं परदोषप्रकाशनम् १५ । रत्यरतिः विषयेष्वनुरागो रतिः, धर्मेऽनभिरुचिररतिः, रतिसहिता-अरतिः रत्यरतिः, इदमेकं पापस्थानम् १६ । मायामृषा-मायासहितो मृषावादः, इदमप्येकं पापस्थानम् १७। मिथ्यादर्शनशल्यम्-मिथ्यादर्शनं मिथ्यात्वं तदेव शल्यमिव विविधव्यथाजनकत्वात् मिथ्या
गृद्धि-(९) लोभ है, प्रीति या आसक्ति (१०) राग हैं, और अप्रीति को (११) द्वेष कहते हैं, (१२) कलह अर्थात् विरोध । (१३) अभ्याख्यान अर्थात् किसी को झूठा दोष लगाना । चुगली वगैरह को (१४) पैशुन्य कहते हैं, अर्थात् विद्यमान या अविद्यमान दोष को पीठ पीछे प्रकाशित करना। बहुत से लोगों के समक्ष दूसरे के दोष प्रकाशित करना (१५) परपरिवाद है । विषयों में अनुराग होना रति और धर्म में अनुराग न होना अरति है, रतिसहित अरति को (१६) रत्यरति कहते हैं। यह एक पापस्थानक है। माया से युक्त मृषावाद (१७) मायामृषा कहलाता है, यह भी एक पापस्थानक है। शल्य के समान विविध प्रकार की व्यथाएँ उत्पन्न करने वाला मिथ्यात्य (१८) मिथ्यादर्शनशल्य कहलाता है, अर्थात् कुदेव कुगुरु और कुधर्म को
લે છે (૯). પ્રીતિ અથવા આસક્તિ તે રાગ છે (૧૦). અને અપ્રીતિને દ્વેષ કહે છે (૧૧). કલહ અર્થાત વિધ (૧૨). અભ્યાખ્યાન અર્થાત્ કેઈન પર જુઠા આપ મૂકવે તે (૧૩). ચુગલી વગેરેને પશુન્ય કહે છે, અર્થાત વિદ્યમાન અથવા અવિદ્યમાન દેને પાછળથી પ્રકાશિત કરવા (૧૪). ઘણું લોકેના સમક્ષ બીજાના દોષ પ્રકાશિત કરવા તે પરપરિવાદ છે (૧૫). વિષયમાં અનુરાગ કે તે રતિ છે, અને ધર્મમાં અનુરાગ નહિ થ તે અરતિ છે, રતિસહિત અરતિને સત્યરતિ કહે છે. આ પણ એક પાપસ્થાનક છે (૧૬). માયાથી યુક્ત મૃષાવાદ તે માયામૃષા કહેવાય છે. તે પણ એક પાપસ્થાનક છે (૧૭). શલ્યની પ્રમાણે વિવિધ પ્રકારની પીડાઓ ઉત્પન્ન કરવાવાળા મિથ્યાત્વ મિથ્યાદર્શનશલ્ય કહેવાય છે. અર્થાત્ કુદેવ કુગુરૂ અને કુધમને સુદેવ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य. १ उ. १ सू. ६. कर्मसमारम्भः
३९७
दर्शनशल्यम् - कुदेव - कुगुरु-कुधर्मेषु सुदेवादिबुद्धिः १८ । एतान्यष्टादश पापस्थानानि । एताभिः क्रियाभिर्जीवः कर्म बन्धाति ॥ सू. ५ ॥ ॥ इति क्रियावादिप्रकरणम् ॥
क्रिया किलात्मनः परिणामः । तेन क्रियावत्त्वं कर्तृत्वं चात्मनः सिध्यति । तत्तत्कालिकक्रिया सम्बन्धादात्मनस्त्रिकालवर्तित्वं च सिध्यतीत्याशयेनाह - " अकरिस्सं" इत्यादि ।
॥ मूलम् ॥
अकरिस्सं चsहं, कारवेसुं चsहं, करओ यावि समणुन्ने भविस्सामि । एयावंति सव्वावंति लोगंसि कम्मसमारंभा परिजाणियव्वा भवंति ॥ सू. ६ ॥
सुदेव सुगुरु और सुधर्म समझना मिथ्यादर्शनशल्य है । ये अठारह पापस्थानक हैं । इन अठारह प्राणातिपात आदि क्रियाओं से जीव को कर्मों का बन्ध होता है । ॥ सू. ५ ॥ ॥ इति क्रियावादिप्रकरण ॥
क्रियावत्त्व या कर्तृत्व
क्रिया आत्मा का एक परिणाम है । उस से सिद्ध होता है, और अमुक-अमुक-कालीन क्रियाओं के कि - " आत्मा त्रिकालवर्ती है " यह बात अब बतलाई जाती है:- 'अकरिस्सं चऽहं '
यह भी सिद्ध होता है।
इत्यादि ।
आत्मा का सम्बन्ध से
-
मूलार्थ – मैंने किया था, मैं कराता हूँ और करने वाले की मैं अनुमोदना करूगा । यह सब लोक में कर्मसमारम्भ जानने चाहिए । सू. ६ ॥
સુગુરૂ અને સુધર્મ સમજવા તે મિથ્યાદર્શનશલ્ય છે (૧૮). આ અઢાર પાપ સ્થાનક છે. આ અઢાર પ્રાણાતિપાત આદિ ક્રિયાઓથી જીવને કર્માંના બંધ થાય છે. (સૂ. ૫) ઇતિ ક્રિયાવાદિપ્રકરણ.
ક્રિયા આત્માનું એક પરિણામ છે, તેનાથી આત્માનું ક્રિયાવત્ત્વ અથવા કતૃત્વ સિદ્ધ થાય છે, અને અમુક-અમુક-કાલીન ક્રિયાના સંબધથી એ પણ સિદ્ધ થાય છે }:-आत्मा त्रिवत्ती छे. ते वात हुवे ताववामां आवे छे - ' अकरिस्सं चड' त्यिाहि. મૂલા—મે' કર્યું, મેં કરાવ્યું અને કરવાવાળાને મેં અનુમેદન આપ્યું. આ સર્વ લેાકમાં કર્મ-સમારભ જાણવા જોઇએ. (સ. ૬)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
३९८
आचाराङ्गसूत्रे ॥ छाया ॥ अकार्ष चाई, कारयामि चाहं, कुर्वतश्चापि समनुज्ञो भविष्यामि । एतावन्तः सर्वे लोके कर्मसमारंभाः परिज्ञातव्या भवन्ति ।।सू. ६॥
॥ टीका ॥ 'अकार्ष चाहम्' इति । अत्र 'च'-शब्दोपादानेन भूतकालिककारितानुमोदितक्रियाद्वयस्यापि ग्रहणम्, तेन-(१) अहमकार्षम् (२) अहमचीकरम् (३) अहं कुर्वन्तमन्यमन्वमूमुदम्, इति भेदत्रयं भवति । 'कारयामि चाहम् ' इति, अत्र 'च'-शब्देन वर्तमानकालिककृतानुमोदितक्रियाद्वयस्यापि ग्रहणम् ,। तेन-(१) अहं कारयामि, (२) अहं करोमि, (२) अहमनुमोदयामि, इति भेदत्रयं भवति ।
टीकार्थ-'अकरिस्सं चऽहं' यहाँ जो 'च' का प्रयोग किया है; उस से यह अर्थ समझना चाहिए कि-" मैंने अनुमोदन किया था।" इस प्रकार मैंने किया, करवाया और अनुमोदन किया, तीन भेदों का कथन हुआ है।
_ 'कारवेसुं चऽहं ' यहाँ भी 'च' पद से दो क्रियाओं का ग्रहण होता है, अतः मैं कराता हूँ, मैं करता हूँ, और मैं अनुमोदन करता हूँ; इन तीन भेदों का कथन समझना चाहिए।
___ "करओ यावि समणुन्ने भविस्सामि" यहाँ भी 'च' पद से भविष्यकालीन करने और कराने का अर्थ लेना चाहिए, अतः करने वाले का मैं अनुमोदन करूंगा, मैं स्वयं करूंगा और मैं कराऊंगा । ये क्रिया के तीन भेद समझ लेने चाहिए।
--'अकरिस्सं चऽहं' मा २ 'च' नो प्रयास या छ, तथा से म समान है-'में ४२२०यु तु२ प्रभाओं में प्रयु, ४२२व्यु, અને મેં અનુમોદન આપ્યું, આ ત્રણ ભેદનું કથન સમજવું જોઈએ. ___कारवेसुं चऽहं ' महिं पY 'च' ५४थी मे छियासानु अड थाय छे. तेथी में કર્યું, મેં કરાવ્યું, અને મેં અનુદાન આપ્યું. આ ત્રણ ભેદનું કથન સમજવું જોઈએ.
'करओ यावि समणुने भविस्सामि' मा ५g 'च' ५४थी माविष्यातीन शश અને કરાવીશ. તે અર્થ તે જોઈએ. એ કારણથી “કરવાવાળાને હું અમેદન કરીશ, હું સ્વયં કરીશ અને હું કરાવીશ” એ ક્રિયાના ત્રણ ભેદ સમજી લેવા જોઈએ.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य. १ उ. १ सू. ६. कर्मसमारम्भः
३९९
कुर्वतश्चापि समनुज्ञो भविष्यामि, इति । अत्रापि 'च' - शब्दोपादानेन भविष्य - त्कालिक कृतकारितक्रियाद्वयस्यापि ग्रहणम् । 'समनुज्ञः' इत्यस्य समनुज्ञाता अनुमोदयितेत्यर्थः । तथा च - ( १ ) अहमन्यस्य कुर्वतोऽनुमोदयिता भविष्यामि, (२) स्वयमहं करिष्यामि, (३) अहं कारयिष्यामि, इति भेदत्रयं क्रियायाः भवति । कुर्वतश्वापीत्यत्र 'अपि ' - शब्दोपादानेन तासां नवानां क्रियाणां मनोवाक्कायभेदेन सप्तविशतिर्भङ्गा भवन्ति ।
आत्मवाचकमहमिति पदं पुरस्कृत्य 'अकार्षम्' इत्यादिक्रियापदोपादानात् " सर्वाः क्रिया आत्मपरिणामरूपाः" इति बोधितम् । एतेन " आत्मा निष्क्रियः " इति सांख्याद्यभिमतं निराकृतम् ।
' यावि' शब्द में जो ' अपि ' पद है, उस से यह समझना चाहिए कि इन नौ क्रियाओं के मन वचन और कायके भेद से सत्ताईस भेद हो जाते हैं । अर्थात् पूर्वोक्त नौ क्रियाएं मन से की जाती हैं. वचन से की जाती हैं, और काय से भी की जाती हैं, अतः उनके सत्ताईस भेद हो जाते हैं ।
आत्मा के वाचक अहम् (मैं) पदको प्रधान करके 'अकार्षम् ' इत्यादि क्रियापदों का ग्रहण करने से यह सूचित किया गया है कि ये सब क्रियाएँ आत्मा का ही परिणाम हैं । इस सूचना से आत्माको निष्क्रिय मानने वाले सांख्य आदि मतों का निराकरण हो गया है ।
' यावि' शब्दभां ? ' अपि ' यह छे तेथी मे समन्वु लेह मे है से नव ક્રિયાઓના મન, વચન અને કાયાના ભેદથી સત્તાવીશ ભંગ થાય છે. અર્થાત્ પૂર્વોક્ત નવ ક્રિયાઓ મનથી કરી શકાય છે. વચનથી અને કાયાથી પણ કરી શકાય छे. તેથી તેના સત્તાવીશ ભેદ્ય થઈ જાય છે.
6
આત્માના વાચક अहम्' हुँ-पहने प्रधान राजीने ' अकार्षम् ' माहि डियाપદોના ગ્રહણ કરવાથી એ સૂચન કરવામાં આવ્યું છે કે—એ સ ક્રિયાઓ આત્માનુંજ પરિણામ છે. આ સૂચનથી આત્માને નિષ્ક્રિય માનવાવાળા સાંખ્ય આદિના મતનું નિરાકરણ થઈ ગયુ છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे
एकस्य चात्मनस्त्रिकालवर्तितत्तत्क्रियासम्बन्धेन क्षणिकवादोऽपि निरस्तः । किश्चआत्मपरिणतिरूपां क्रियां कुर्वन्नात्मा स्वस्य त्रिकालस्थायित्वं मतिज्ञानमात्रेण जानातीति भगवता बोधितम् । तेनात्मनि विषये प्रत्यभिज्ञाऽप्येवं प्रादुर्भभति
४००
येन मया मृगतृष्णाम्भसा मृगवद् विविधविषयैराकृष्टेन गर्ते मुग्धमृगवन्मोहगर्ते निपतितेन मुखलिप्सयाऽऽरम्भपरिग्रहरूपसावद्यक्रियापरायणतया क्षपितम्,
स एवाहं संमति वातैर्गिरिशिखरद्रुम इव जन्मजरामरणाधिव्याधिविविधदुःखसंपृक्ततुच्छसुखभोगैर्जर्जरीकृतः कथमस्माद् कथमस्माद् दुःखजालसंसारान्मुक्तो
एक ही आत्माका त्रिकालवर्ती अमुक-अमुक क्रियाओं के साथ सम्बन्ध दिखलाने से क्षणिकवाद का भी खण्डन किया गया है । भगवान् ने यह भी प्रकट कर दिया है कि- अपनी परिणतिरूप क्रियाएँ करता हुआ आत्मा मतिज्ञान से ही यह जान लेता है कियह ( आत्मा ) त्रिकालवत है। इससे आत्मा के विषयमें इस प्रकारका प्रत्यभिज्ञान उत्पन्न होता है
उसी प्रकार भाँति-भाँति
की लालसा से जिसने
" जैसे मृगतृष्णा में फँसकर मूढ मृग कष्ट पाता है के विषयों से आकृष्ट हो कर मोहरूपी गडहे में गिर कर सुख आरम्भ-परिग्रह - रूप सावय क्रियामें उद्यत हो कर वृथा आयु गँवाई थी वही मैं आज जन्म, जरा, मरण, आधि, व्याधि वगैरह विविध प्रकार के दुःखों से परिपूर्ण और तुच्छ इन्द्रिय-भोगोंद्वार ऐसा जर्जरित कर दिया गया हूँ, जैसे पर्बत के उपर का पेड
એકજ આત્માનું ત્રિકાલવતી અમુક-અમુક ક્રિયાઓની સાથે સખધ દેખાડવાથી ક્ષણિકવાદનું પણ ખ'ડન કરવામાં આવ્યું છે. ભગવાને એ પણ પ્રગટ કરી દીધું છે કે-પેાતાની પરિણતિરૂપ ક્રિયાઓ કરતા આત્મા મતિજ્ઞાનથીજ એ જાણી લે છે કે-તે ત્રિકાલવતી છે. એ કારણથી આત્માના વિષચમાં આ પ્રકારનું પ્રત્યભિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે.
જેમ મૃગતૃષ્ણામાં ફસાઈને મૂઢ મૃગ કષ્ટ પામે છે તે પ્રમાણે જાત-જાતના વિષયાથી આકૃષ્ટ થઈને-ખેંચાઇને માહરૂપી ખાડામાં પડી જઈને સુખની લાલસાથી જે આરંભ પરિગ્રહરૂપ સાવદ્ય યિામાં ઉદ્યમી થઈને વૃથા આયુ ગુમાવ્યું હતું, તે હું આજે જન્મ-જરા–મરણ—આધિ-વ્યાધિ વગેરે વિવિધ પ્રકારનાં દુઃખાથી પરિપૂર્ણ અને તુચ્છ ઇન્દ્રિયભાગેા દ્વારા એવા જ રિત કરવામાં આવ્યા છું કે જેમ-પર્યંત ઉપરનું ઝાડ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि टीका अध्य. १ उ.१ सू. ६ कर्मसमारम्भः ४०१ भविष्यामीति चिन्तानलेन कोटरस्थवहिना जरदम इव संतप्तोऽस्मीति भावः ।
लोके-जिनशासने, सर्वे कर्मसमारंभाः कर्माणि ज्ञानावरणीयादीनि समारमन्ते जनयन्ति ये क्रियाविशेषास्ते कर्मसमारंभाः। एतावन्त एव, नातोऽधिका इत्यर्थः, परिज्ञातव्या भवन्ति-परिज्ञाविषयीकृत्य ज्ञेया हेयाश्च भवन्तीत्यर्थः। परिज्ञा हि द्विविधा-ज्ञपरिज्ञा, प्रत्याख्यानपरिज्ञा च । तत्र ज्ञपरिज्ञया सप्तविंशतिभङ्गरूपाः कर्मसमारंभाः क्रियाविशेषाः विज्ञेयाः। प्रत्याख्यानपरिज्ञया च सर्वे कर्मसमारम्भाः क्रियाविशेषाः कर्मबन्धहेतवः प्रत्याख्यातव्या इति भावः ॥ सू०६॥
आधी से जर्जरित हो जाता है। अब मैं दुःखमय संसार से किस प्रकार छुटकारा पाऊँगा ! इस तरह की चिन्तारूपी अग्नि से मैं ऐसा संतप्त हूँ जैसे कोटरस्थ अग्नि से जीर्ण वृक्ष भीतर ही भीतर भस्म हो जाता है ।
"लोक में अर्थात् जिनशासन में इतने ही ज्ञानावरणीय आदि कर्मों को उत्पन्न करने वाले कर्मसमारम्भ हैं, इन से न्यून या अधिक नहीं "। यह परिज्ञा विषय करने योग्य है, अर्थात् परिज्ञा से ही ये सब ज्ञेय और हेय होते हैं। परिज्ञा दो प्रकारको है- ज्ञ-परिज्ञा और प्रत्याख्यान-परिज्ञा । इन में से सत्ताईस भंग रूप कर्मसमारम्भ (क्रियाविशेष) ज्ञपरिज्ञा से जानने चाहिए, और प्रत्याख्यान-परिज्ञा से कर्म के कारण समस्त कर्मसमारम्भो का त्याग करना चाहिए ।। सू. ६ ॥
વાવાઝેડાથી જર્જરિત થઈ જાય છે. “હવે હું દુઃખમય સંસારથી છુટકારે કેવી રીતે પામીશ? આ પ્રમાણે ચિત્તારૂપી અગ્નિથી હું એ સંતપ્ત છું કે જેમ-કેટરસ્થ (ઝાડની બખોલમાં રહેલું) અગ્નિથી જીણું વૃક્ષ અંદરને અંદરજ ભસ્મ થઈ જાય છે.
લકમાં અર્થાત જિનશાસનમાં જ્ઞાનાવરણીય આદિ કર્મોને ઉત્પન્ન કરવાવાળા આટલાંજ કર્મસમારંભ છે, તેનાથી ઓછા કે વધારે નથી. આ પરિણા વિષય કરવા ચોગ્ય છે, અર્થાત્ પરિજ્ઞાથીજ આ બધાં રેય અને હેય થાય છે. પરિજ્ઞા બે પ્રકારની छ. (१) स-परिशा मन(२) प्रत्याभ्यान-परिज्ञा, तमाथी सत्तापी ३५ भ. સમારંભ (કિયા–વિશેષ) જ્ઞ–પરિણાથી જાણવું જોઈએ, અને પ્રત્યાખ્યાન-પરિજ્ઞાથી કર્મોનું કારણ સમસ્ત કર્મસમારંભેને ત્યાગ કરવા જોઈએ. (સૂ૦ ૬)
प्रा .-५१
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे
॥ मूलम् ॥
अपरिणायकम्मा खलु अयं पुरिसे जो इमाओ दिसाय अणुदिसाओ अणुसंचर, सव्वाओ दिमाआ सव्त्राओ अणुदिसाओ साहेइ ॥ मु० ७ ॥
४०२
छाया
अपरिज्ञातकर्मा खलु अयं पुरुषः यः इमा दिशा अनुदिशा वा अनुसंचरति, सर्वा दिशाः सर्वा अनुदिशाः सहैति ॥ सू० ७ ॥
टीका
'अपरिण्णायकम्मा' इत्यादि । यः इमा दिशा अनुदिशा अनुसंचरतिकर्मपरतन्त्रः संश्चतुर्गतिकसंसारं प्राप्य दिक्षु विदिक्षु च परिभ्रमति । तथा - सर्वादिशा अनुदिशाः सहेति । इह सर्वशब्देन द्रव्यभावोभयविवदिशो ग्रहणम् । द्रव्यभावदिशः सह = ज्ञानावरणीयादिकर्मभिः साकम् एति गच्छति प्राप्नोतीत्य : । यत्तच्छदयोर्नित्यसाकाङ्क्षतयास्त्र यच्छब्देन स इति परामृश्यते । सः अयं पुरुष: = जीवः खलु निश्चयेन अपरिज्ञातकर्मा अस्तीति शेषः । न परिज्ञातं = परिज्ञाविषयी
मूलार्थ - अपरिज्ञातकर्मा यह पुरुष इन दिशाओं और विदिशाओं में परिभ्रमण करता है और सब दिशाओं एवं अनुदिशाओं को प्राप्त होता है ॥ सू. ७ ॥
टीकार्थ- कर्म से परतन्त्र जीव चार गतिरूप संसार को प्राप्त होकर दिशाओं में और विदिशाओं में परिभ्रमण करता है । तथा समस्त दिशाओं और अनुदिशाओं को प्राप्त होता है, अर्थात् द्रव्य-दिशाओं एवं भाव - दिशाओं (ज्ञानावरण आदि कर्मों) के साथ प्राप्त होता है । वह जीव निश्चयपूर्वक अपरिज्ञातकर्मा है। कर्म की कारणभूत क्रियाओं का स्वरूप जिसने न जाना हो वह अपरिज्ञातकर्मा कहलाता है । अथवा जिसने ज्ञानावरण आदि आठ कर्मों की कारणभूत क्रियाओं का त्याग न किया हो उसे भी
ભૂલા—અપરિસાત કર્મો આ પુરૂષ આ દિશાએ અને વિદિશામાં પરિ ભ્રમણ કરે છે, અને સર્વ દિશાએ એવ' અનુદિશાઓને પ્રાપ્ત થાય છે. (૭)
ટીકા-કર્મથી પરતત્ર જીવ ચાર ગતિરૂપ સંસારને પ્રાપ્ત થઈને દિશાઓમાં અને વિદિશાઓમાં પરિભ્રમણ કરે છે, તથા સમસ્ત દિશાઓ અને અનુદિશાઓને પ્રાપ્ત થાય છે. અર્થાત્ દ્રશાએ અને ભાવદિશાઓની સાથે પ્રાપ્ત થાય છે. તે જીવ નિશ્ચયપૂર્વક અપરિજ્ઞાતકમાં છે; કમની કારણભૂત ક્રિયાએાના સ્વરૂપને જે જાણતા નથી તે અપરિજ્ઞાતકર્મી કહેવાય છે, અથવા જેને જ્ઞાનાવરણ આદિ આ કર્મોની કારણભૂત ક્રિયાઓના ત્યાગ ન કર્યાં હોય તેને પણ અપરિજ્ઞાતકમાં કહે છે, આશય
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ.१ सू. ७ अपरिज्ञातकर्मा-जीवः ४०३ कृतं कर्मकर्मकारणीभूतक्रियास्वरूपं येन, सोऽपरिज्ञातकर्मा । अज्ञातापरित्यक्तज्ञानावरणीयाद्यष्टविधकर्मबन्धकारणभूतक्रियास्वरूप इत्यर्थः। यावदयं जीवः क्रियास्वरूपं न जानाति, नापि यावत् कर्मबन्धनिबन्धनक्रियाः परित्यजति, तावद् द्रव्यभावोभयविधां दिशं परिभ्रमतीति भावः ॥ सू० ७॥ उक्तार्थमेव स्पष्टयति-'अणेगरूवाओ.' इत्यादि ।
॥ मूलम् ॥ अणेगरूवाओ जोणीओ संधेइ, विरूवरूवे फासे पडिसंवेएइ ॥ सू० ८ ॥
छायाअनेकरूपा योनीः संधयति, विरूपरूपानु स्पर्शान् प्रतिसंवेदयति ।। सू० ८॥
॥ टीका ।। अपरिज्ञातकर्मा जीवः अनेकरूपा-विविधाः योनीमाणिनामुत्पत्तिस्थानानि, संधयति प्राप्नोति । अयमात्मा पूर्वभव नाशानन्तरं शरीरान्तरग्रहणाय
अपरिज्ञातकर्मा कहते हैं । आशय यह है कि-संसारी जीव जबतक कर्मबन्ध की कारणभूत क्रियाओं को जान नहीं लेता और त्याग नहीं देता, तबतक वह द्रव्यभावरूप दोनों प्रकार को दिशाओं में परिभ्रमण करता रहता है। ॥ सू. ७ ॥
इसी अर्थ को और अधिक स्पष्ट करते हैं:-'अणेगरूवाओ. इत्यादि ।
मलार्थ-(अपरिज्ञातकर्मा जीव) अनेकरूप योनियों को प्राप्त होता है और नाना प्रकार की यातनाओं को भोगता है ॥ ८ ॥
टीकार्थ-अपरिज्ञातकर्मा जीव विविध प्रकार की योनियों को अर्थात् जीवों के उत्पत्तिस्थानों को प्राप्त करता है। पूर्वभव का अन्त होने के अनन्तर जीव नवीन शरीर
એ છે કે સંસારી જીવ જ્યાં સુધી કર્મબંધની કારણભૂત યિાઓને જાણી લેતે નથી અને ત્યજી દેતું નથી ત્યાં સુધી તે દ્રવ્ય-ભાવરૂપ અને પ્રકારની દિશાઓમાં પરિ. प्रभ] ४२ते। २७ छ. (सू० ७).
थे मथने ५२ अधि४ स्पष्ट ४रे छ-" अणेगरुवाओ." त्याहि.
મૂલાથ –(અપરિજ્ઞાતકર્મા જીવ) અનેકરૂપ નિઓને પ્રાપ્ત થાય છે અને नाना प्रा२नी यातनामाने सागवे छे. (८)
ટીકાથ—અપરિજ્ઞાતક જીવ વિવિધ પ્રકારની નિઓને અર્ધા–જીના ઉત્પત્તિસ્થાનને પ્રાપ્ત કરે છે. પૂર્વભવને અંત થવા અનન્તર જીવ નવીન શરીર ગ્રહણ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०४
__ आचारागसूत्रे शरीरान्तरमाप्तिस्थाने यान् पुद्गलान् गृह्णाति तान् बाह्यपुद्गलान् कार्मणेन सह तप्तायःपिण्डजलग्रहणवत् मिश्रयति यस्मिन् स्थाने, तत् स्थानं योनिः । प्रादुर्भावमात्रं शरीरिणां जन्म, इति योनि-जन्मनोर्मेंदः। सा नवविधा । (१) सचित्ता, (२) अचित्ता, (३) सचित्ताचित्ता, (४) शीता, (५) उष्णा, (६) शीतोष्णा, (७) संवृता, (८) विवृता, (९) सहतविकृता । उक्तश्च
“कइविहाणं भंते ! जोणी पण्णता ? गोयमा ! तिविहा जोणी पण्णता, तंजहा-सीया जोणी, उसिणा जोणी, सीआसिणा जोणी। तिविता जोणी पण्णता, तंजहा-सचिता जोणी, अचित्ता जोणी, मीसिया जोणी। ग्रहण करने के लिए नवीन शरीर की प्राप्ति के स्थान पर जिन बाह्य पुद्गलों को ग्रहण करता है, उन्हें जिस जगह पर कार्मणशरीर के साथ तपे लोहे के गोले और जलके समान एकमेक करता है, वह स्थान योनि कहलाता है। जीवों का प्रादुर्भाव होना जन्म है। यह योनि और जन्म में अन्तर है। जन्म का आधार योनि है, अतः योनि और जन्म में आधाराधेयभाव-सम्बन्ध है। योनि के नौ मेद हैं:-(१) सचित्त, (२) अचित्त, (३) सचित्ताचित्त, (४) शीत, (५) उष्ण, (६) शीतोष्ण, (७) संवृत, (८) विवृत और (९) संवृत-विवृत । कहा भी है
____“भगवन् ! योनि कितने प्रकार की कही गई है ? गौतम ! तीन प्रकार की योनि कही गई है। वह इस प्रकार-शीतयोनि, उष्णयोनि और शीतोष्णयोनि । तथा तीन प्रकार की योनि कही है। वह इस प्रकार-सचित्तयोनि, अचित्तयोनी और मिश्रयोनि । કરવા માટે નવીન શરીરની પ્રાપ્તિના સ્થાન પર જે બાહ્ય પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરે છે. તેને જે જગ્યા પર કાર્મણશરીરની સાથે તપેલા લેઢાને ગોળ અને જલની સમાન એકમેક કરે છે તે સ્થાન નિ કહેવાય છે. જીવોને પ્રાદુર્ભાવ થવે તે જન્મ છે.
નિ અને જન્મમાં એજ અન્તર છે, જન્મને આધાર નિ છે, તેથી નિ અને જન્મમાં આધાર-આધેય ભાવ સંબંધ છે. યોનિના નવ ભેદ છે –(૧) સચિત્ત (૨) मयित्त (3) सथित्तायित्त (४) शीत (५) GY (6) May (७) संत (८) विकृत मन (6) संत-विकृत. ४( ५५ छ
"भगवन् ! योनि - ही छ १ गीतम!त्र प्रारी योनि ही छ. તે આ પ્રમાણે છે–શીતાનિ, ઉષ્ણનિ અને શીતળુનિ. તથા ત્રણ પ્રકારની નિ કહી છે. તે આ પ્રમાણે છે-સચિત્તયોનિ, અચિત્તનિ અને મિશ્રનિ. ફરી પણ ત્રણ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ म. ८. जीवयोनिः
४०५ तिविहा जोणी पण्णत्ता, तंजहा-संवुडा जोणी, वियडा जोणी, संवुडवियडा जोणी"। (प्रज्ञा. योनिपद ९)
जीवप्रदेशैरधिष्ठिता योनिः सचित्ता, जीवप्रदेशैरनवाधिष्ठिता योनिरचित्ता । कचिदंशे जीवप्रदेशैरधिष्ठिता, कचिदनधिष्ठिता सा सचित्ताऽचित्ता ! यत्र शीतस्पर्शः सा शीता । यत्रोष्णस्पर्शः सा योनिरुष्णा । यत्र कचिदंशे शीतस्पर्शः, कचिदुष्णस्पर्शः सा शीतोष्णा । अप्रकटिता संहता। प्रकटिता विवृता। यत्र क्वचिदंशे प्रकटिता, कचिदप्रकटिताः सा संवृतविवृता योनिः।
कस्य जीवस्य का योनिर्भवती ?-त्युच्यते-देवनारकाणामचित्ता योनिः । देवानां प्रच्छदपटदेवदूष्यान्तराल योनिः, तच्च जीवप्रदेशवर्जितम् । नाराकाणां तु फिर भी तीन तरह की योनि कही है । वह इस प्रकार-संवृतयोनि विवृतयोनि और संवृतविवृतयोनि ” । (प्रज्ञा. योनिपद ९)
जीवप्रदेशों से अधिष्ठित योनि सचित्त कहलाती है और जो जीवप्रदेशों से अधिष्ठित न हो वह अचित्त कहलाती है । जो योनि कहीं जीवप्रदेशों से अधिष्ठित हो और कहीं अधिष्ठित न हो वह मिश्र योनि है । जहाँ शीत स्पर्श हो वह शीतयोनि, जहाँ उष्ण स्पर्श हो वह उष्णयोनि और जिस में कहीं शीत और कहीं उष्ण स्पर्श हो वह शीतोष्णयोनि है। अप्रकट योनि संवृत कहलाती है। प्रकट को विवृत कहते हैं और जो कहीं अप्रकट और कहीं प्रकट हो वह संवृतविवृतयोनि है।
किस जीव की कौन-सी योनि होती है ? वह बताते हैं-देव और नारकी जीवों की अचित्त योनि होती है । देवों की योनि प्रच्छदपट और देवदूष्य के बीच में होती है, પ્રકારની યોનિ કહી છે તે આ પ્રમાણે છે –સંવૃતયોનિ, વિવૃતનિ અને સંવૃતविवृतयोनि" (प्रज्ञा. योनिप: ८).
- જીવપ્રદેશથી અધિષ્ઠિત નિ સચિત્ત કહેવાય છે. અને જે જીવપ્રદેશથી અધિષિત ન હોય તે અચિત્ત કહેવાય છે. જે યોનિ કોઈ સ્થળે જીવપ્રદેશથી અધિષ્ઠિત હોય અને કેઈ સ્થળે અધિષિત ન હોય તે મિશ્રનિ કહેવાય છે. જ્યાં શીત સ્પર્શ હોય તે શીતયોનિ, જ્યાં ઉણસ્પર્શ હોય તે ઉણુનિ, અને જેમાં કયાંક શીત અને કયાંક ઉsણ સ્પર્શ હોય તે શીતાણુ નિ છે. અપ્રગટ યોનિ સંવૃત કહેવાય છે, અને પ્રકટ નિને વિવૃત કહે છે, અને જે કયાંક પ્રગટ અને કયાંક અપ્રગટ હેય તે સંસ્કૃત-વિવૃત નિ છે.
કયા જીવની કઈ નિ છે? તે બતાવે છે–દેવ-નારકી જીવોની અચિત્તાનિ હોય છે. જેની નિ પ્રચ્છદપટ અને દેવદૂષ્યના વચમાં હોય છે અને તે જીવ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाङ्गसूत्रे वज्रमयवातायनकल्पाः कुम्भयो योनयः, ता अपि जीवप्रदेशरहिताः । ये गर्भजास्तियश्चो मनुष्यास्तेषां मिश्रासचित्ताचित्तरूपा योनिः । स्थावरपञ्चकस्य विकलेन्द्रियत्रयस्य अगर्भजपञ्चेन्द्रियतिरश्चां संमूर्छिममनुष्याणां च त्रिविधा सचित्ता अचित्ता, सचित्ताचित्ता च ।।
गभजमनुष्यतिरश्चां देवानां च शीतोष्णा योनिः। तेजस्कायस्य उष्णा । स्थावरचतुष्टयस्य विकलेन्द्रियत्रयस्य अगर्भजपञ्चेन्द्रियतिरश्चां संमूर्छिममनुष्याणां नारकाणां च त्रिविधा शीता, उष्णा, शीतोष्णा च योनिः।
नारकाणां देवानामेकेन्द्रियाणां च संहता योनिः। गर्भजानां पञ्चेन्द्रियतिरश्चां मनुष्याणां च संतविता योनिः । विकलेन्द्रियत्रयस्य और वह जीवप्रदेशों से रहित है। नारकों की योनि वज्रमय वातायन के समान कुंभिया हैं। वे भी जीवप्रदेशों से रहित हैं । गर्भज तियों और मनुष्यों की मिश्र ( सचित्ताचित ) योनि होती है। पांच स्थवरो की, तीन विकलेन्द्रियों की, अगर्भज पञ्चेन्द्रिय तिर्थचों की तथा संमूर्छिम मनुष्यों की योनि तीनों प्रकार की (सचित्त, अचित्त और मिश्र) होती है।
गर्भज-मनुष्यो, तिर्यचों और देवों की शीतोष्ण योनि होती है। तेजस्काय की उष्ण योनि है । चार स्थावरों की, तीन विकलेन्द्रियों की, आगर्भज पञ्चेनि य तिर्यचों की संमूर्छिम मनुष्यों की और नारकों की तीनों प्रकार की (शीत उष्ण और मिश्र ) योनि होती है।
नारको देवों और एकेन्द्रियों की संवृत योनि है। गर्भज पञ्चेन्द्रिय तिर्यचों और मनुष्यों की संवृतविवृत योनि होती है । तीन विकलेन्द्रियों की, अगर्भज पञ्चेन्द्रिय
પ્રદેશથી રહિત છે. નારકીઓની નિ વજમય વાતાયન (બારી)ની સમાન કુંભીએ છે. તે પણ જીવપ્રદેશથી રહિત છે.
ગજ તિર્યા અને મનુષ્યની મિશ્ર (સચિત્તાચિત્ત) નિ હોય છે. પાંચ સ્થાવરની, ત્રણ વિકસેંદ્રિયની, અગર્ભજ પચેંદ્રિય તિર્યચેની તથા સંમૂર્ણિમ મનુષ્યની યોનિ ત્રણેય પ્રકારની (સચિત્ત, અચિત્ત અને મિશ્ર) હોય છે.
ગર્ભજ મનુષ્ય, તિર્યો અને દેવેની શતેણુ નિ હેય છે. તેજસ્કાયની ઉણનિ છે. ચાર સ્થાવની, ત્રણ વિકસેન્દ્રિયની, અગર્ભજ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચની સંમૂઈિમ મનુષ્યની અને નારકેની ત્રણેય પ્રકારની (શીત, ઉષ્ણુ અને મિશ્ર) નિ હોય છે.
નારકી, દે, અને એકેન્દ્રિયની સંવૃત નિ છે. ગર્ભજ પંચેન્દ્રિય તિય અને મનુષ્યની સંવૃત–વિવૃત નિ હોય છે. ત્રણ વિકસેન્દ્રિયની અગજ પંચેન્દ્રિય
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ सू. ८. जीवयोनिः
४०७ अगर्भजपञ्चेन्द्रियतिरश्चां संमूछिममनुष्याणां च विवृता योनिः ।।
यद्वा-चतुरशीतिलक्षणभेदेनानेकरूपा योनयः सन्ति, तथा हि-पृथिव्यप्तेजोवायनां प्रत्येकं सप्त सप्त लक्षाणि २८, प्रत्येकवनस्पतीनां दश लक्षाणि ३८, साधारणवनस्पतीनां चतुर्दश लक्षाणि, ५२, विकलेन्द्रियत्रयस्य प्रत्येकं द्वे द्वे लक्षे, इति तेषां षड् लक्षाणि ५८, देव-नारक-पञ्चेन्द्रियतिरश्वां प्रत्येकं चत्वारि लक्षाणोति तेषां द्वादश लक्षाणि ७०, मनुष्याणां चतुर्दश लक्षाणि ८४ । एवं सर्वसंकलने चतुरशीतिलक्षाणि जीवानां योनयो भवन्ति ।
अनेकविधयोनिप्राप्तौ सत्यामपरिज्ञातकर्मा जीवः कर्मफलं ययाऽनुभवति तत् प्रदर्शयति-'विरूपरूपान् प्रतिसंवेदयति' इति, विरूपं दुःखतिर्यचों की और संछिम मनुष्यों की विवृतयोनि होती है ।
अथवा-योनियों के चौरासी लाख भेद भी हैं। वे इस प्रकार है:-पृथ्वीकाय, अपकाय, तेजस्काय, और वायुकाय, की सात-सात लाख योनिया हैं२८, प्रत्येक वनस्पति की दश लाख ३८, साधारण वनस्पति की चौद लाख ५२, तीन विकलेन्द्रि की प्रत्येक की दो-दो लाख अर्थात् विकलेन्द्रिय की कुल छह लाख५८, देवो नारकों और पञ्चेन्द्रिय तिर्यंचों में प्रत्येक की चार-चार लाख, कुल बारह लाख७०, मनुष्यों की चौदह लाख ८४, इस प्रकार कुल चौरासी लाख जीवयोनिया हैं ।
___ अनेक प्रकार की योनिया प्राप्त होने पर अपरिज्ञातकर्मा जीव किस प्रकार कर्मफल भोगता है, सो बतलाते हैं-दुःखजनक होने के कारण इन्द्रियों के अनिष्ट विषयो તિયાની અને સંમૂર્છાિમ મનુષ્યની વિવૃત યોનિ હોય છે.
અથવા–નિઓના ચોરાસી લાખ ભેદ પણ છે, તે આ પ્રમાણે છે–પૃથ્વીકાય, અપૂકાય, તેજસ્કાય, અને વાયુકાયની. સાત-સાત લાખ એનિઓ છે (૨૮), પ્રત્યેક વનસ્પતિની દસ લાખ (૩૮), સાધારણ વનસ્પતિની ચૌદલાખ (૫૨), ત્રણ વિકેલેન્દ્રિયની પ્રત્યેકની બેબે લાખ, અર્થાત્ વિકલેન્દ્રિયની કુલ છ લાખ (૫૮), દેવે નારકીઓ, અને પંચેન્દ્રિય તિર્યામાં પ્રત્યેકની ચાર-ચાર લાખ, તમામ મળી બાર લાખ (७०), मनुष्यानी योर दास (८४), २॥ प्रमाणे दो यारासी ein योनि छे.
અનેક પ્રકારની નિઓ પ્રાપ્ત થવા છતાંય અપરિસાતકર્મો જીવ કેવી રીતે કમલ ભગવે છે? તે બતાવે છે-દુઃખ ઉત્પન્ન કરનાર હોવાના કારણે ઈન્દિના અનિષ્ટ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ 408 आचाराङ्गसूत्रे हेतुत्वादशोभनं रूपं स्वरूपं येषां ते विरूपरूपा: अनिष्टाः, तान् , स्पर्शान इन्द्रियाणां विषयैः सह सम्बन्धाः स्पर्शाः, तान् प्रतिसंवेदयति-पुनः पुनरनुभवति / अनिष्टविषयसंयोगैः पुनः पुनर्दुःखमेव माप्नोतीत्यर्थः / यद्वा-विरूपं विभिन्नरूपं विभिन्नात्मक रूप-स्वरूपं येषां ते विरूपरूपाः नानाविधस्वरूपाः, तान स्पर्शान्-दुःखसंपातान् प्रतिसंवेदयति / लक्षणया कर्यकारणयोरभेदाद्वा स्पर्शजन्या अपि दुःखसंपाताः स्पर्शा इति व्यपदिश्यन्ते / अत्र स्पर्शानित्युपलक्षणं, तेन मानसानामपीष्टवियोगादिजन्यदुःखसंपातानां संग्रहः / यद्वा-स्पर्शान्-स्पर्शनेन्द्रियवेद्यान् दुःखसंपातान् प्रतिसंवेदयतीत्यर्थः / को भोगता है। इस प्रकार अनिष्ट विषयों का संयोग होने के कारण वह जीव पुनः पुनः दुःख ही अनुभव करता है। अथवा-विरूप अर्थात् भिन्न-भिन्न स्वरूपवाले-नानाप्रकार के दुःखजनक स्पशौं का संवेदन करता है / लक्षणावृत्ति से, अथवा कार्य-कारण के अभेद की विवक्षा से स्पर्शजन्य दुःख भी स्पर्श ही कहलाते हैं / यहाँ स्पर्श उपलक्षण मात्र है, उस से इष्टवियोग आदि मानसिक दुःखों का भी ग्रहण समझना चाहिए / अथवा-स्पर्श का अर्थ है-स्पर्शनेन्द्रियविषयभूत दुःख / जीव उन्हें भोगता है। तात्पर्य यह है कि - जीव अपरिज्ञातपापकर्मा होकर निगोद आदि नाना દુઃખકારક વિષયોને ભેગવે છે, એ પ્રમાણે અનિષ્ટ વિષયોને સંગ હોવાના કારણે ae -शमन अनुल रे छे. અથવા-વિજપ અર્થાત ભિન્ન-ભિન્ન સ્વરૂપવાળા નાના પ્રકારના દુઃખજનક, સ્પેશીનું સંવેદન કરે છે. લક્ષણવૃત્તિથી, અથવા કાર્યકારણના અભેદની વિવક્ષાથી સ્પર્શજન્ય દુઃખ પણ સ્પર્શજ કહેવાય છે. અહિં સ્પર્શ ઉપલક્ષણ માત્ર છે, તેમાં ઇષ્ટવિયેગ આદિ માનસિક દુઃખનું ગ્રહણ પણ સમજી લેવું જોઈએ. અથવા–પર્શને અર્થ છે સ્પર્શનેન્દ્રિયવિષયભૂત દુઃખ, જીવ તેને ભગવે છે. તાત્પર્ય એ છે કે –જીવ અપરિજ્ઞાત–પાપકર્મા થઈને નરક-નિગોદ આદિ અનેક એનિએમાં શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : 1
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०९
-
आचारचिन्तामणि-टीकाअध्य.१ उ.१ मू. ९ परिज्ञा अपरिज्ञातकर्मतया नरकनिगोदाधनेकविधयोनीः संप्राप्य सर्वे जीवाः विचित्रकर्मोंदयात् स्वकर्मफलं नानाविधं दुःखमेवानुभवन्तीति भावः ॥ ८ ॥ अथ सुधर्मा स्वामी जम्बूस्वामिनं जगाद-तत्थे'-इत्यादि ।
मूलम् - तत्थ खलु भगषया परिष्णा पवेइया । सू० ९ ॥
छायातत्र खलु भगवता परिज्ञा प्रवेदिता ॥ सू० ९॥
टीकाहे जम्बूः ! अपरिज्ञातकर्मा जीवो विभावपरिणामं कुर्वन् नानाविधयोनिषु पुनः पुनःखमेय लभते । तत्र-अपरिज्ञातकर्मणो जीवस्य कृतकारितानुमोदितादिभेदेनोक्तसप्तविंशतिभङ्गरूपसावधक्रियानुष्ठानानरकनिगोदादिनानापिधयानिषु पुनः पुनर्तुःखानुभवविषये भगवता श्रीमहावीरस्वामिना परिज्ञा योनियों में उत्पन्न होकर विचित्र कर्मों के उदय से अपने-अपने कर्मों का नानाविध दुःखरूप फल अनुभव करते हैं ॥ सू. ८ ॥
सुधर्मा स्वामी जम्बू स्वामी से कहते हैं-'तत्य खलु.' इत्यादि । मूलार्थ-भगवान् ने परिज्ञा का उपदेश दिया है । सू. ९ ॥
टीकार्थ- हे जम्बू ! अपरिज्ञातपापकर्मा जीव विभाव परिणाम धारण करता हुआ नाना प्रकार की योनियों में वारंवार दुःख पाता है। अपरिज्ञातपापकर्मा जीव के कृत कारित अनुमोदना आदि के भेद से सताईस भंगरूप सावधक्रिया के अनुष्ठान से नरक निगोद आदि नाना प्रकार की योनियों में पुनः पुनः दुःखानुभव करने के विषयमें ઉત્પન્ન થઈને વિચિત્રકર્મોના ઉદયથી પિત–પિતાના કર્મોના અનેક પ્રકારના દુઃખરૂપ सना मनुल ४२ छे. (सू० ८)
संघी स्वामी १५ स्वामीन मुह-तत्थ खलु., त्या. भूमाथ:-माने परिज्ञान। अपहेश पायो छ (6)
ટીકાથ–હે જબ્બ ! અપરિજ્ઞાતપાપકર્મો જીવ વિભાવ પરિણામ ધારણ કરતે થકે નાના પ્રકારની નિઓમાં વારંવાર દુઃખ પામે છે. અપરિજ્ઞાત–પાપકમાં જીવના કૃત કારિત અને અનુમોદના આદિના ભેદથી સત્તાવીશ ભંગરૂપ સાવદ્ય કિયાના અનુષ્ઠાનથી નરક-નિગદ આદિ નાના પ્રકારના નિઓમાં પુનઃ પુનઃદુઃખ અનુભવ કરવાના વિષયમાં
म. आ-५२.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 आचारागसूत्रे खलु प्रवेदिता। तत्तदुःखकारणकर्मबन्धसमुच्छेदार्थ जीवेन परिज्ञाऽवश्यं शरणीकरणीयेति भगवता प्रबोधितमिति भावः परिज्ञा-सम्यगववोधः / परिज्ञा द्विविधा ज्ञ-प्रत्याख्यान-भेदात् / 'सावधव्यापारेण कर्मबन्धो भवतीति ज्ञानं ज्ञ-परिज्ञा / कर्मबन्धकारणस्य सावधव्यापारस्य परित्यागः प्रत्याख्यान-परिज्ञा / अत्रेदमवगन्तव्यम्-अतीतकाले मनसा वाचा कायेन च मया सावद्यक्रिया कृता, कारिता, अनुमोदिता च, तथा वर्तमानकाले सावधक्रियां करोमि, कारयामि, कुर्वन्तमप्यन्यमनुमोदयामि / एवं यदि भविष्यत्कालेऽपि सावधक्रियां करिष्यामि, कारयिष्यामि करिष्यमाणमन्यमनुमोदयिष्यामि / इत्थमनेकविधसावद्यव्यापारं कुर्वन् जीवः संसारे परिभ्रमति, नरकनिगोदाधनेकविधदुस्सहयातनां भगवान् महावीर स्वामीने परिज्ञा की प्ररूपणा की है। दुःखों के कारणभूत कर्मों के 'बन्ध का नाश करने के लिए जीव को परिज्ञा का शरण अवश्य ग्रहण करना चाहिए; ऐसा भगवान् ने कहा है। परिज्ञा का अर्थ है-सम्यग्ज्ञान / परिज्ञा दो प्रकार की हैज्ञ-परिज्ञा और प्रत्याख्यान परिज्ञा / सावध व्यापार से कर्मबन्ध होता है। ऐसा मानना ज्ञ-परिज्ञा है / और कर्म बन्ध के कारण सावध व्यापारों का परित्याग कर देना प्रत्याख्यान परिज्ञा है। यहाँ यह समझना चाहिए कि-भूतकाल में मैंने मन, वचन, काय से सावध क्रिया की, कराई और उस की अनुमोदना की, तथा वर्तमान काल में सावध क्रिया करता हूँ, कराता हूँ और दूसरे करने वाले का अनुमोदन करता हूँ, / इसी प्रकार भविष्यकाल में भी सावद्य क्रिया करूंगा, कराऊंगा, और दूसरे का अनुमोदन करूंगा। इस प्रकार भाँति-भाँति का सावध व्यापार करता हुआ जीव संसार में परिभ्रमण करता है और नरक निगोद आदि की ભગવાન મહાવીર સ્વામીએ પરિજ્ઞાની પ્રરૂપણ કરી છે. દુઃખના કારણભૂત કર્મોના બંધને નાશ કરવા માટે જીવને પરિજ્ઞાનું શરણ અવશ્ય ગ્રહણ કરવું જોઈએ, એ પ્રમાણે ભગવાને કહ્યું છે. પરિણાને અર્થ છે સમ્યજ્ઞાન. પરિજ્ઞા બે પ્રકારની છે– (१)-परिशा अने. (2) प्रत्याभ्यान-परिशा 'सावध व्यापारथी भय याय छे.' આ પ્રકારે સમજવું તે જ્ઞ–પરિણા છે, અને કર્મબંધના કારણથી સાવધ વ્યાપારને ત્યાગ કરી દે તે પ્રત્યાખ્યાન–પરિજ્ઞા છે. અહિં આ પ્રમાણે સમજવું જોઈએ કે - ભૂતકાળમાં મેં મન, વચન, કાયાથી સાવદ્ય ક્રિયા કરી છે, કરાવી છે. અને તેને અનુમોદન આપ્યું છે તથા વર્તમાન કાલમાં સાવદ્ય ક્રિયા કરું છું, કરાવું છું, અને બીજા કરવાવાળાને અનુમોદન આપું છું. આ પ્રમાણે ભવિષ્યકાલમાં પણ સાવદ્ય ક્રિયા કરીશ. કરાવીશ અને બીજાને અનુમોદન આપીશ. આ પ્રમાણે અનેક તરેહના જુદા-જુદા શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : 1
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामाण -टीका अध्य. १ उ. १ सू. १० कर्म समारम्भहेतुः
४११
चानुभवति । एवं ज्ञपरिज्ञया विज्ञाय प्रत्याख्यानपरिज्ञया सावद्यक्रिया परित्याज्येति भगवता बोधितमिति । इदं च ज्ञानं सहसम्मत्या ( अवधि - मनः पर्यय - केवलज्ञानैर्जातिस्मृत्या वा ) मतिज्ञानेन वा भवति, तस्मान्निश्चयव्यवहारस्वरूपसंयममार्गे प्रवृत्तिरेवजीवस्य हितकारिणी, अनयैव हि परमपदं मोक्षो लभ्यते ॥ सु० ९ ॥
ननु तर्हि दुःखफलेषु तेषु क्रियाविशेषेषु किमर्थं प्रवर्त्तते जीवः १ इत्याशङ्कायामाह -' इमस्स चेव.' इत्यादि ।
मूलम् - इमस्स चेव जीवियस्स परिवंदणमाणणपूयणाए जाइमरणमोयणाए दुक्ख पडिघायहे ।। सू० १० ॥
छाया - अस्य चैव जीवितस्य परिवन्दन - मानन - पूजनाय - जातिमरणमोचनाय दुःखप्रतिघातहेतुम् | सू० १० ॥
अनेक प्रकार की दुस्सह यातनाएं भोगता है, इस प्रकार ज्ञपरिज्ञा से जानकर प्रत्याख्यान - परिज्ञा से सावद्य क्रिया त्यागने योग्य है । इस प्रकार भगवान्ने उपदेश दिया है । यह बोध - अवधि, मन:पर्यय, केवलज्ञान और जातिस्मरण से होता है, या, मतिज्ञान से होता है । इस लिये निश्वयव्यवहाररूप संयममार्ग में प्रवृत्ति करना ही जीव के लिए हितकर है और इसी से परमपद - मोक्ष प्राप्त होता है ॥ सू० ९ ॥
अगर सावद्य क्रियाएँ दुःख का कारण हैं तो उन में जीव प्रवृत्ति क्यों करता है ? इस आशंका का समाधान करते हैं-' इमस्स वेव.' इत्यादि ।
मूलार्थ - इस जीवन के लिए, परिवन्दन, मानन और पूजन के लिए, जन्म मरण से मुक्त होने के लिए, दुःख दूर करने के लिए, ( जीव पापक्रिया में प्रवृत्त होता है ) ।। सू. १० ॥
સાવદ્ય વ્યાપાર કરતા જીવ સંસારમાં પરિભ્રમણ કરે છે, અને નરક, નિગેાદ આદિની અનેક પ્રકારની કઠિન યાતનાઓ ભેગવે છે. આ પ્રમાણે ન-પરિજ્ઞાથી જાણીને પ્રત્યા ખ્યાન–પરિજ્ઞાથી સાવદ્ય ક્રિયા ત્યાગવા યોગ્ય છે, આ પ્રમાણે ભગવાને ઉપદેશ આપ્યા છે,
या शोध-अवधि, भन:पर्यय, देवलज्ञान अथवा लतिस्भरणुथी थाय छे, अथवा તા મતિજ્ઞાનથી થાય છે. એ માટે નિશ્ચય-વ્યવહારરૂપ સયમમાગમાં પ્રવૃત્તિ કરવી એજ જીવને માટે હિતકર છે, અને એનાથી પરમપદ મેક્ષ થાય છે (સ્૦ ૯)
જો કે સાવદ્ય ક્રિયાએ દુઃખનું કારણ છે, તે તેમાં જીવ પ્રવૃત્તિ શા માટે કરે छे ? मे शानुं समाधान १३ छे -' इमस्स चेव.' इत्यादि.
भूसार्थ - लवनने माटे, परिवहन, भानन, मने पून्न भाटे, कन्भ भरथी મુક્ત થવા માટે, દુઃખ દૂર કરવા માટે (જીવ પાપક્રિયામાં પ્રવૃત્ત થાય છે). (૧૦)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१२
आचारागसूत्रे टीका-'अस्य' इति अस्य प्रत्यक्षमनुभूयमानस्य बारितरङ्गवच्चञ्चलतरस्य, सन्ध्यारागवत्त्वरितभारस्य जीवितस्य जीवनस्य चिरसुखार्थमपरिज्ञातकर्मा जीवः कर्मबन्धहेतुभूतेषु क्रियाविशेषेषु प्रवर्तते । यथा-जीवनार्थ लावकतित्तिरादिपक्षिणाम् , अजमेषमृगमृगराजादिपशूनां वधरूपयोरकर्मसमाचरणम् । तथा-परिवन्दनमानन-पूजनाय, तत्र-परिवन्दनं प्रशंसा, तदर्थ, यथा-स्वख्यातिप्राप्त्यर्थं सापराधनिरपराध-माणिनां हिंसनम् । माननम् अभ्युत्थानासनदानादिरूपः सत्कारः, स्वाज्ञास्वीकारो वा, तदर्थम् , यथा-माननार्थ परेषां हिंसनादिकरणम् । पूजनम्-रत्नवस्त्रादिपुरस्कारः, प्रतिमादीनां पूजाप्रतिष्ठादि च, तदर्थ, प्राण्युपमर्दनरूपहिंसादिसावध
टीकार्थ-प्रत्यक्ष अनुभव किये जाने वाले, जलकी तरङ्ग के समान अतिशय चंचल, सन्ध्या की लालिमा के समान भङ्गुर-जीवन के चिरकालीन सुख के लिए अपरिज्ञातकर्मा जीव कर्मबन्ध की कारणभूत क्रियाओं में प्रवृत्त होता है। जैसे-जीवित रहने के लिए; लावा, तीतर आदि पक्षियों का और बकरा, मेढा, हिरन एवं सिंह आदि पशुओं का वधरूप घोर पापकर्म का आचरण करना ।
तथा परिवन्दन, मानन और पूजन के लिए जीव पापकर्म करता है। 'परिवन्दन' का अर्थ है प्रशंसा । प्रशंसा के लिए सापराध और निरपराध प्राणियों का धात किया जाता है । उठकर खडा होना, आसन देना आदि सत्कार, अथवा अपनी आज्ञा स्वीकार कराना 'मानन' कहलाता है, इस के लिए भी दूसरों की हिंसा की जाती है । रत्नों और वस्त्रों आदि का पुरस्कार 'पूजन' कहलाता है, और प्रतिमा आदि की पूजा
ટીકાથ–પ્રત્યક્ષ અનુભવ કરવામાં આવેલા જલના તરંગેની સમાન અતિશય ચંચલ, સંધ્યાની લાલાશ (રાતાપણા)ની સમાન ભંગુર જીવનના લાંબા સમયના સુખ માટે અપરિગ્નાતકર્મા જીવ કર્મબંધની કારણભૂત ક્રિયાઓમાં પ્રવૃત્ત થાય છે. જેવી રીતે જીવિત રહેવા માટે લાવા તેતર, આદિ પક્ષીઓના અને બકરા, ઘેટા, હરણ એ પ્રમાણે સિંહ આદિ પશુઓના વધરૂપ ઘેર પાપકર્મનું આચરણ કરવું
તથા પરિવન્દન, માન અને પૂજન માટે પણ જીવ પાપ કર્મ કરે છે. “પરિવંદનને અર્થ છેઃ-પ્રશંસા, પ્રશંસા માટે અપરાધવાળા અને અપરાધ વિનાના પ્રાણીઓને ઘાત કરવામાં આવે છે. ઉઠીને ઉભા થઈ જવું. આસન આપવું આદિ સત્કાર અથવા પિતાની આજ્ઞા સ્વીકાર કરાવવી તે “માનન' કહેવાય છે, તે માટે પણ બીજાની હિંસા કરવામાં આવે છે. રત્ન અને વસ્ત્રો આદિને પુરસ્કાર તે પૂજન કહેવાય છે, અને પ્રતિમા
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ मू. १० कर्मसमारम्भहेतुः ४१३ क्रियां करोति । जातिमरणमोचनाय जानिर्जन्म, तदर्थं भवान्तरसुखप्राप्त्यर्थ झम्पापातादिकं समाचरति । मरणार्थम् मरणं येषां पित्रादीनां संजातं, तदर्थ पिण्डदानादिक्रियासु प्रवर्तते । यद्वा मरणं वधस्तदर्थ, वधं निमित्तीकृत्य वैरनिर्यापनार्थम् । यद्वा-मरणार्थ-मृत्युनिवृत्त्यथै मिथ्यात्वबुद्धया देवीपूजादौ बलिदानादिकरणम । मोचनम् आत्मनः कर्मवन्धापगमस्तदर्थ विपरीतमत्या पञ्चामितापादौ प्राण्युपमर्दनकर्मणि प्रवर्तते । तथा दुःखप्रतिघातहेतुं दुःखानां प्रतिघातो-विध्वंसस्तस्य हेतु क्रियाविशेषं हिंसादिकं करोति, यथा-व्याधि
प्रतिष्ठा वगैरह भो 'पूजन' है, उसके लिए भी मनुष्य प्राणियों का उपमर्दनरूप हिंसा वगैरह सावध क्रियाएँ करता है।
___ जन्म और मरण से छुटकारा पाने के लिए सावध क्रियाएँ की जाती है। 'जाति'-जन्म के लिए जैसे आगामी भव में सुख प्राप्त करने के उद्देश से जीव झंपापात-(अग्नि तथा पाणीमें पडकर अथवा ऊपरसे गिरकर मरना) आदि का
आचरण करता है । 'मरण'-पिता आदि का मरण होने पर उनके लिए पिंडदान आदि क्रियाओं में प्रवृत्त होता है । अथवा-मृत्यु को निमित्त बनाकर वैर का प्रतिशोध (बदला) लेने के लिए पाप करता है । अथवा मृत्यु टालने की मिथ्याबुद्धि से देवी वगैरह के लिए बलिदान आदि करता है। तथा 'मोचन' के लिए अर्थात् अपना कर्मबन्ध हटाने के लिए विपरीतमति हो कर पंचाग्निताप आदिरूप प्राणि हिंसा में प्रवृत्त होता है । तथा 'दुःखप्रतिधातहेतु ' दुःखों को निवारण करने के लिए हिंसा आदि पाप करता है। जैसे रोग मिटाने की बुद्धि से मांस
(મૂર્તિ) આદિની પૂજા–પ્રતિષ્ઠા વગેરે પણ પૂજન છે. તેના માટે પણ જીવ, પ્રાણિઓનું ઉપમર્દનરૂપ હિંસા વગેરે સાવદ્ય ક્રિયાઓ કરે છે.
જન્મ અને મરણથી છુટવા માટે પણ સાવદ્ય ક્રિયાઓ કરવામાં આવે છે. જાતિ-જન્મ માટે, જેમ આગામી ભવમાં સુખ પ્રાપ્ત કરવાના ઉદ્દેશથી જીવ ઝુંપાપાત (અગ્નિ કે પાણીમાં પડીને મરવું. ઉંચેથી પડતું મૂકવું) આદિનું આચરણ કરે છે. “મરણ” પિતા આદિના મરણ પ્રસંગે તેના માટે પિંડદાન આદિ ક્રિયાઓમાં પ્રવૃત્ત થાય છે, અથવા મૃત્યુ નિવારણ માટે મિથ્થાબુદ્ધિથી દેવી વગેરેને બલિદાન આદિ આપવાં. તથા “મેચન માટે અર્થાત્ પિતાના કર્મબંધને દૂર કરવા માટે વિપરીત મતિથી પંચાગ્નિતા આદિરૂપ હિંસામાં પ્રવૃત્ત થાય છે. तथा 'दुःखप्रतिघातहेतुं-मानुं निवा२१ ४२१॥ भाटे हिंसामा पा५ ४२ छ. म रोश
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१४
विध्वंसनबुद्धया मांसं भक्षयति, मदिरादिकं पिबति, वनस्पतिमूलत्वक्पत्रनिर्यासादिशत पाकसहस्रपाकादितैलार्थे वह्निवनस्पत्याद्यारम्भं करोति । अत्र कारितानुमोदितभूतभविष्यकालादिभेदेन कर्मसमारम्भरूपाः क्रियाविशेषा अन्येऽप्यवगन्तव्याः ।
आचाराङ्गसूत्रे
एवमपरिज्ञातकर्मतया संसारिणो जीवाः कर्मसमारम्भरूपैः क्रियाविशेषैः संसारे सर्वदिक्षु परिभ्रमन्तो विविधयोनिषु दुःखमेव प्राप्नुवन्तीति विज्ञाय भव्यः कर्मसमारम्भरूपा सकलसावद्यक्रियाविशेषास्त्याज्या इति भावः ॥ सू. १० ॥
कर्मसमारम्भरूपान् क्रियाविशेषान् अनुस्मारयितुं प्रागुक्तमपि पुनः कथयति'एयावंति ' इत्यदि ।
खाता है, मदिरा आदि का पान करता है, वनस्पति की जड, छाल, पत्ता, रस वगैरह निकालता है, शतपाक एवं सहस्रपाक आदि तैलों के लिए अग्नि और वनस्पति आदि का आरम्भ करता है । यहाँ कराना और अनुमोदन करना तथा भूत, भविष्य काल आदि के भेद से कर्मसमारम्भरूप अन्य क्रियाएँ भी समझ लेनी चाहिए ।
इस प्रकार अपरिज्ञात पापकर्मा होने के कारण संसारी जीव कर्मसमारम्भरूप क्रियाओं द्वारा संसार में समस्त दिशाओं में भ्रमण करते हुए नाना योनियों में दुःख का ही अनुभव करते हैं । ऐसा समझकर भव्य जीवों को पापकर्मजनक सावद्य क्रियाओं का त्याग करना चाहिए | सू० १० ॥
कर्म समारम्भरूप क्रियाविशेषों का स्मरण कराने के लिए पूर्वोक्त अर्थ को फिर कहते हैं- " एयावंति, " इत्यादि ।
મટાડવાની બુદ્ધિથી માંસ ખાય છે, દિરા વગેરેનું પાન કરે છે, વનસ્પતિનાં મૂળ, છાલ, પાંદડાં રસ વગેરે કાઢે છે. શતપાક, સહસ્રપાક આદિ તેલેા માટે અગ્નિ અને વનસ્પતિ આદિના આરંભ કરે છે. અહિં કરાવવું અને અનુમેદન આપવું, તથા ભૂત ભવિષ્ય. કાલ આદિ ના ભેદથી કસમાર ભરૂપ અન્ય ક્રિયાઓ પણ સમજી લેવી જોઈ એ.
આ પ્રમાણે અપરિજ્ઞાતપાપકમાં હાવાના કારણે, સંસારી જીવ કસમાર ભરૂપ ક્રિયાઓદ્વારા સંસારમાં, સમસ્ત દિશાઓમાં ભ્રમણ કરતા અનેક ચેાનિએમાં દુઃખ નાજ અનુભવ કરે છે. આ પ્રમાણે સમજીને ભવ્ય જીવોએ પાપક જનક સાવદ્ય ક્રિયાઓના ત્યાગ કરવા જોઈએ. (સૂ૦ ૧૦)
કર્મ સમાર ભરૂપ ક્રિયાવિશેષાનું સ્મરણ કરાવવા માટે પૂર્વોક્ત અને ફ્રી ४ छे:--' एयावंति ' इत्याहि.
,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ सू. ११ कर्मसमारम्भहेतुः ४१५
मूलम्- एयावंति सव्वावंति लोगसि कम्मसमारंभा परिजाणियन्या भवति ॥ सू. ११॥
छाया-एतावन्तः सर्वे लोके कर्मसमारम्भाः परिज्ञातव्या भवंति ॥सू. ११॥
टीका-'एतावन्तः' इति-लोके-जिनशासने कर्मसमारम्भाः कर्मबन्धहेतवः क्रियाविशेषाः सर्वे एतावन्तः । कृतकारितानुमोदितभेदेन त्रिविधानां कर्मसमारम्भाणां प्रत्येकमतीतवर्तमानानागतत्रयभेदेन नवविधानां पुनर्मनोवाक्कायभेदेन प्रत्येकं त्रैविध्ये सति सप्तविंशतिर्भङ्गा भवन्तीति रीत्या पूर्वकथितसप्तविंशतिभनवन्तग न तु तेभ्योऽधिका इत्यर्थः । एते च कर्मसमारम्भाः परिज्ञातव्या भवन्ति, एतत्परिज्ञानार्थ यत्नो विधेय इत्यर्थः । ज्ञाते सति पुनः पुनरस्यानुस्मरणं करणीयं, न त्वत्र प्रमादः कार्य इति भावः ।। सू. ११॥
कर्मसमारम्भपरिज्ञानस्य फलमाह- जस्सेते.' इत्यादि । मूलार्थ-जिनशासन में इतने कर्मसमारम्भ जानने योग्य हैं ॥ सू. ११ ॥
टोकार्थ-जिनशासन में कर्मबन्ध के कारण इतने ही हैं । कृत, कारित, और अनुमोदित के भेद से तीन प्रकार के कर्मसमारम्भोंका अतीत वर्तमान और भविष्य काल के साथ गुणाकार करने पर नौ भेद होते हैं। ये नौ भेद मन, वचन, काय के भेदसे सत्ताईस भङ्गरूप हो जाते हैं । इस प्रकार सत्ताईस तरह के कर्मसमारम्भ जानने चाहिए, इनसे न कम हैं और न अधिक हैं। उन्हें जानने के लिए यत्न करना चाहिए । जान लेने के पश्चात् उनका बार-बार स्मरण करना चाहिए । इस विषय में प्रमाद नहीं करना चाहिए ॥ ११ ॥
कर्मसमारम्भ के ज्ञानका फल बतलाते हैं-' जस्सेते' इत्यादि ।
મૂલાર્થ-જિનશાસનમાં આટલા કમ સમારંભ જાણવા ગ્ય છે (૧૧).
ટીકાથ-જિનશાસનમાં કર્મબંધનાં કારણ આટલાંજ છે. કરવું. કરાવવું અને અનુ. મદન આપવું આ ભેદથી ત્રણ પ્રકારના કર્મસમારંભેને ભૂતકાલ, વર્તમાન અને ભવિષ્ય કાલની સાથે ગુણાકાર કરવાથી નવ ભેદ થાય છે. આ નવ ભેદ મન, વચન, કાયાના ભેદથી સત્તાવીસ ભંગરૂપ થઈ જાય છે. એ પ્રમાણે સત્તાવીસ તરેહના કર્મસમારંભને જાણવા જોઈએ. એનાથી ઓછા નથી અને અધિક પણ નથી. તેને જાણવા માટે યત્ન કરે જઈએ. જાણ્યા પછી તેનું વારંવાર સ્મરણ કરવું જોઈએ. આ વિષયમાં પ્રમાદ નહિ કર જોઈએ. (૧૧)
समान ज्ञानk ५० मतावे छ:-'जस्सेते' त्याहि.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे
मूलम् — जस्सेते लोगंसि कम्मसमारंभा परिणाया भवंति से हु मुणी परिणायकम्मे - तिबेमि ॥ सू० १२ ॥
छाया - यस्य एते लोके कर्मसमारम्भाः परिज्ञाता भवन्ति स खलु मुनिः परिज्ञातकर्मा, इति ब्रवीमि ॥ सू० १२ ॥
टीका- 'यस्य' इति लोके यस्य = भव्यजीवस्य एते = प्रागुक्ताः कर्मसमारम्भाः = ज्ञानावरणीयाद्यष्टविधकर्मणः ाः समुत्पादकाः, सावद्यक्रियाविशेषा इत्यर्थः परिज्ञाता भवन्ति = ' एते हिंसादयः सप्तविंशतिभङ्गवन्तः सावद्यक्रियाविशेषा आत्मनः कर्मबन्धे हेतवो भवन्ति ' इत्येवं ज्ञपरिज्ञया ज्ञाता भवन्ति स परिज्ञातकर्मा - ज्ञपरिज्ञया कर्मबन्धनिबन्धनत्वेन विज्ञाय प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यक्तसकलसावद्यक्रियाविशेषो निश्चयेन मुनिः = सर्वसावधक्रियोपरतिप्रतिज्ञावान् भवतीत्यर्थः ।
इति = आत्मतत्त्वस्वरूपनिरूपणं, कर्मबन्धहेतुभूतसकलसावधक्रियास्वरूपप्रदर्शनं, सावधक्रियानिवृत्तिपुरस्सर मुनेर्विहरणं चेति यत् तीर्थङ्गरस्य भगवतो महावीरस्य
४१६
मूलार्थ - लोक में जो कर्मसमारम्भ जान लेता है, वह मुनि निश्चय से परिज्ञातकर्मा है, ऐसा मैं कहता हूँ ॥ सू. १२ ॥
टीकार्थ-लोक में जिस भव्य को पूर्वोक्त कर्मसमारम्भ अर्थात् ज्ञानावरणीय आदि आठ कर्मों के उत्पादक सावद्यव्यापार ज्ञात हो जाते हैं, अर्थात् जो पूर्वोक्त सत्ताईस भंगो वाले हिंसादिक क्रियाविशेषों को अपने कर्मबन्धों का कारण समझ लेता है, वह परिज्ञात - कर्मा है । जो ज्ञ-परिज्ञा से कर्मबन्ध का कारण समझ कर प्रत्याख्यान परिज्ञा से सम्पूर्ण सावद्य क्रियाओंका त्याग करता है वह निश्चय से परिज्ञातकर्मा मुनि है ।
'त्ति वेमि' इति = इस प्रकार का आत्मा के स्वरूप का निरूपण, कर्मबन्ध के कारणभूत समस्त सावद्य व्यापारों के स्वरूप का प्रदर्शन, और सावध क्रिया को निवृत्तिपूर्वक મૂલા લેાકમાં જે ક સમારંભને જાણી લે છે, તે મુનિ નિશ્ર્ચયથી પરિજ્ઞાતउभा छे. मे प्रभा हुं हुं छं. (सू० १२ )
ટીકા—લાકમાં જે ભવ્ય જીવને પૂર્વોક્ત કસમારભ અર્થાત્ જ્ઞાનાવરણીય આદિ આઠ કર્મોના ઉત્પાદક સાવદ્ય વ્યાપાર જાણવામાં આવી જાય છે. અર્થાત્ જે પૂર્વે કહેલા સતાવીસ ભંગેાવાળા હિંસાક્રિક્રિયાવિશેષાને પોતાના કર્મબંધનું કારણ સમજી લે છે તે પરિજ્ઞાતકમાં છે. જે સ–પરિજ્ઞાથી કમાઁ ધનું કારણ સમજીને પ્રત્યાખ્યાન—પરિસાથી સમ્પૂર્ણ સાવદ્ય ક્રિયાઓના ત્યાગ કરે છે. તે નિશ્ચયથી પરિજ્ઞાતકર્મો સુનિ છે,
त्ति बेमि' - इति= या प्रमाणे आत्माना स्वश्यनुं निश्चय, उमंधना अरशुभूत સમસ્ત સાવદ્ય વ્યાપાશના સ્વરૂપનું પ્રદર્શન, અને સાવદ્ય ક્રિયાની નિવૃત્તિપૂર્વક મુનિનું
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.१ सू. १२ उपसंहारः
४१७ सकाशान्मया साक्षात् श्रुतं तद् ब्रवीमि-कथयामि न तु स्वबुद्धिपरिकल्पितम् । यतः स्वबुद्धया कथने श्रुतज्ञानस्याविनयो भवति, किञ्च-छद्मस्थानां दृष्टयोप्यपूर्णा भवन्ति तस्माद् यथाभगवत्मतिपादितमेव त्वां ब्रवीमि-उपदिशामीत्यर्थः । अत्र सग्रहगाथा
"सुअणाणस्स अविणओ, परिहरणिज्जो सुहाहिलासीहि । छउमत्थाणं दिट्ठी, पुण्णा णत्थि-त्ति सूइयं इइणा ॥ १॥" इति ।
सावधक्रियायाः षङ्जीवनिकायं प्रति शस्त्रवदुपघातकतया सावधक्रियास्वरूपबोधकस्य प्रथमाध्ययनस्य शस्त्रपरिज्ञया व्यपदेशः।। सू. १२ ॥
___ प्रथमाध्ययनस्य प्रथमोदेशः सम्पूर्णः ॥१-१॥ मुनिका विचरना जो तीर्थंकर भगवान् महावीर के सन्निकट मैंने साक्षात् सुना है वही 'ब्रवीमि'=मैं कहता हूँ, अपनी बुद्धिसे कल्पित नहीं कहता । अपनी बुद्धिसे-तीर्थ करकी वाणी की अपेक्षा न रखते हुए कथन करने से श्रुतज्ञान का अविनय होता है। दूसरी बात यह है कि छद्मस्थ की दृष्टि भी अपूर्ण होती है, अतः भगवान् द्वारा प्रतिपादित तत्त्व ही मैं तुम से कहता हूँ। यहाँ यह सङ्ग्रहगाथा है:
"सुख के अभिलाषी भव्यों को श्रुतज्ञान के अविनय का त्याग करना चाहिए छद्मस्थों की दृष्टि पूर्ण नहीं होती, ऐसा यहाँ 'इति' शब्द से सूचित किया गया है " ॥ १ ॥
सावद्य क्रिया षड्जीवनिकाय के लिए शस्त्र के समान घातक है, अतः सावध क्रियाके स्वरूपके बोधक इस प्रथम अध्ययन का शस्त्रपरिज्ञा नाम हुआ है । सू. १२ ॥
प्रथम अध्ययनका प्रथम उद्देश सम्पूर्ण ॥ १-१॥ વિચરવું. જે તીર્થકર ભગવાન મહાવીર પાસે મેં સાક્ષાત્ સાંભળ્યું છે, તેજ 'ब्रवीमि' हुं हुं छु, पोतानी मुद्धिथी ४हिपत तो नथी. पातानी भुद्धिथीતીર્થકરની વાણીની અપેક્ષા નહી રાખીને કહીએ તે કૃતજ્ઞાનને અવિનય થાય છે. બીજી વાત એ છે કે –ાસ્થની દષ્ટિ પણ અપૂર્ણ હોય છે, તે કારણથી ભગવાન દ્વારા પ્રતિપાદન કરાએલું તત્વજ હું તમને કહું છું. અહિં આ સંગ્રહગાથા છે.–
સુખના અભિલાષી ભવ્યએ શ્રતજ્ઞાનના અવિનયને ત્યાગ કર જોઈએ. छभस्थानी हष्टि पूर्ण हाय नाही. मे प्रमाणे 'इति' श७४था सूचना ४२वामा मावी छे."(७)
સાવદ્ય ક્રિયા ષડૂજીવનિકાય માટે શસ્ત્ર (હથીઆર) સમાન ઘાતક છે. એ કારણથી સાવદ્ય ક્રિયાના સ્વરૂપનો બેધ કરાવનારું આ પ્રથમ–અધ્યયન છે, તેનું શસ્ત્રપરિજ્ઞાનામ પડયું છે.
નામક પ્રથમ અધ્યયનનો પ્રથમ ઉદેશ
संपूर्ण (१-१) प्र. आ.-५३
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१८
अथ प्रथमाध्ययनस्य
द्वितीयोद्देशः ।
"
प्रथमोद्देशे सामान्यरूपेणात्मनः स्वरूपं निरूपितम् तस्यैव विशेषरूपेण बोधनाय द्वितीयदेशः प्रारभ्यते, तस्येदमादिसूत्रम् -' अट्टे' इत्यादि ।
तथा - इह ' पूर्वभवस्मृतिरूपं विशिष्टं ज्ञानं न भवति केषांचि'- दिति प्रथमोद्देशे निगदितम्, अथ तत् कथं न भवतीति जिज्ञासायामुच्यते - ' अड्डे ' इत्यादि ।
प्रथम अध्ययनका
आचाराङ्गसूत्रे
द्वितीय उद्देश ॥
पहले उद्देश में सामान्यरूपसे आत्मा के स्वरूप का निरूपण किया गया है । अब विशेषरूप से आत्मा का स्वरूप समझाने के उद्देश्य से दूसरा उद्देश आरम्भ किया जाता है, उसका यह आदिसूत्र है-' अड्डे ' इत्यादि ।
तथा - पहले उद्देशमें बतलाया गया था स्मरणरूप विशिष्ट ज्ञान नहीं होता । वह ज्ञान कहते हैं - ' अड्डे ' इत्यादि ।
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
कि - किन्हीं - किन्हीं जीवों को पूर्व भव का क्यों नहीं होता ? ऐसी जिज्ञासा होने पर
પહેલા અધ્યયનના બીજો ઉદ્દેશ.
પહેલા ઉદ્દેશમાં સામાન્યરૂપથી આત્માના સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. હવે વિશેષરૂપથી આત્માનું સ્વરૂપ સમજાવવાના ઉદ્દેશથી ખીજા ઉદ્દેશન આરંભ ४श्वामां आवे छे, तेनुं या माहिसूत्र छे - ' अट्टे' इत्यादि.
-
તથા—પહેલા ઉદ્દેશમાં ખતાવવામાં આવ્યુ છે કે-કાઈ-કાઈ જીવાને પૂર્વભવના સ્મરણુરૂપ વિશિષ્ટ-ઉત્તમ અસાધારણ જ્ઞાન થતુ' નથી. તે જ્ઞાન કેમ થતું નથી ? शेवी लज्ञासा थवाथी उहे छे:-' अट्टे' इत्याहि.
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ ३.२ सू. १ विशिष्टज्ञानाभावकारणम् ४१९
तथा-अयमात्मा परिज्ञातकर्मतया सकलसावधक्रियानिवृत्तः सन् मुनिर्भवतीत्युपदिष्टम् , अथ यः पुनरपरिज्ञातकर्मा स खलु कीदृशो भवतीत्याकाङ्क्षायामाह-'अट्टे' इत्यादि।
अट्टे लोए परिजुण्णे दुस्संवोहे अविजाणए, अस्सि लोए पव्वहिए तत्थ तत्थ पुढो पास, आतुरा अस्सिं परितावेति ।।मू. १॥
छायाआतः लोकः परियूनः ( परिजीणः ) दुःसंबोधः अविज्ञानकः अस्मिन् लोके प्रव्यथिते तत्र तत्र पृथक् पश्य, आतुरा अस्मिन् परितापयन्ति ॥ मू. १॥
तथा यह कहा जा चुका है कि आत्मा कर्मों का स्वरूप समझ कर, और समस्त सावद्य व्यापारों से विरत हो कर मुनि हो जाता है, मगर जिसने कर्मों का स्वरूप नहीं समझा है, उस आत्मा की कैसी स्थिति होती है ? ऐसी जिज्ञासा होने पर कहते हैं'अट्टे' इत्यादि।
मूलार्थ-(कर्मबन्ध का स्वरूप न समझने वाला ) आर्त लोक परिजीर्ण है-असमर्थ है, बोध पाने मे अशक्त है, अज्ञान है, इस लोक में व्यथित है, पृथक्-पृथक् जीवों को देखो । वे आतुर-अज्ञानी-होकर जीवोंको परिताप पहुँचाते हैं ॥१॥
તથાએ પ્રમાણે કહી ચૂક્યા છીએ કે આત્મા કર્મોના સ્વરૂપને સમજીને અને સમસ્ત સાવદ્ય વ્યાપારથી વિરત (દર) થઈને મુનિ થઈ જાય છે, પણ જેઓ કર્મોના સ્વરૂપને સમજ્યા નથી તે આત્માની સ્થિતિ કેવી થાય છે? એવી જીજ્ઞાસા થવાથી ४९ छ:-'अट्टे' त्यादि
મૂલાથ–(કર્મબંધના સ્વરૂપને નહી સમજવાવાળા) આલેક પરિજીર્ણ છે. અસમર્થ છે. બોધ પામવામાં અશક્ત છે. અજ્ઞાન છે. આ લેકમાં દુઃખી છે. જાદા-જૂદા ઇને જુએ તે આતુર-અજ્ઞાની થઈને અને પરિતાપ પહોંચાડે છે. (૧)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२०
टीका
आचाराङ्गमुत्रे
लोकः = पृथिव्यादिषड्जीवनिकायः खलु ज्ञानावरणीयाद्यष्टविधकर्मबन्धहेतुभूतसावद्य क्रिया विशेष स्वरूपानवबोधेन आर्तः = विषयसुखतृष्णाव्याकुलो भवति । अत एव परिद्यूनः = शारीरमानसादिदुःखानलसंतप्तः । यद्वा - परिजीर्णः - क्षायापशमिकभावाभावेन मोक्षमार्गप्रवृत्तावक्षमः, अत एव - दुःसंबोधः = ब्रह्मदत्तवच्चरणकरणशिक्षां ग्रहीतुमसमर्थः, अत एव अविज्ञानकः = सम्यग्ज्ञानरहितो भवति, अत एव पूर्वभवस्मृतिरूपमपि विशिष्टं ज्ञानं न भवतीति भावः । 'पश्य' इति पदेन शिष्येति संबोधनपदस्याध्याहारः- हे शिष्य ! प्रव्यथिते = पूर्वोपार्जितकर्मोदयेन क्षुधा
टीकार्थ-लोक अर्थात् पृथिवीकाय आदि छह प्रकार के जीव, ज्ञानावरण आदि आठ प्रकार के कर्मों के बन्धके कारणभूत सावध व्यापारों का स्वरूप न समझकर आर्त होते हैं - विषयसुख की तृष्णा से व्याकुल होते हैं । अतएव वे शारीरिक और मानसिक दुःखों की आग से संतप्त हैं । अथवा क्षायोपशमिक भावों के अभाव के कारण मोक्षमार्ग में प्रवृत्ति नहीं कर सकते । इसी कारण वे ब्रह्मदत्त की तरह चरण और कारण की शिक्षा लेने में भी असमर्थ हैं । ऐसे जीव अविज्ञानक अर्थात् सम्यग्ज्ञान से रहित होते हैं, इसी कारण उन्हें पूर्व भव की स्मृतिरूप विशिष्ट ( जातिस्मरण ) ज्ञान भी नहीं होता ।
'पश्य ' ( देखो ) इस पद के द्वारा शिष्य के संबोधन का अध्याहार किया गया है । हे शिष्य ! पूर्वोपार्जित कर्मों के उदय से भूख, व्यास, त्रास, इष्टवियोग,
ટીકા—લાક અર્થાત્ પૃથ્વીકાય આદિ છ પ્રકારના જીવસમૂહ જ્ઞાનાવરણુ આદિ આઠ પ્રકારના કર્માંના બંધના કારણે સાવદ્ય વ્યાપારાના સ્વરૂપને નહિ સમજીને આ થાય છે. વિષય સુખની તૃષ્ણાથી વ્યાકુલ થાય છે. તે કારણથી તે શારીરિક અને માનસિક દુઃખાની આગથી સંતપ્ત-ખૂખતપેલા છે. અથવા ક્ષાયેાપશમિક ભાવાના અભાવના કારણે મેક્ષમાર્ગીમાં પ્રવૃતિ કરી શકતા નથી, એ કારણથી તે બ્રહ્મદત્તની પેઠે ચરણુ અને કરણની શિક્ષા લેવામાં પણ અસમર્થ છે, એવા જીવ વિજ્ઞાન અર્થાત્ સભ્યજ્ઞાનથી રહિત હોય છે. આ કારણથી તેને પૂર્વભવની સ્મૃતિરૂપ વિશિષ્ટ (लतिस्भरख) ज्ञान यशु श्रुतुं नथी.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
'पश्य' (हेयो-लुवो) या पहथी शिष्यना सभ्योधननुं मध्याहार अवामां याव्यु छे; हे शिष्य ! पूर्वोपार्जित उभौना उध्यथी लूम, तरस, त्रास, ईष्टवियोग,
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.२ सू. १ विशिष्टाज्ञानाभावकारणम् ४२१ पिपासा-त्रास-प्रियवियोगा-ऽऽधि-व्याधि-परिपीडिते, अस्मिन् लोके तत्र-तत्र सर्व प्राणिषु पृथक्-प्रत्येकं पश्य । आतुराः विषयसुखतृष्णाव्याकुला अज्ञानिनः अस्मिन् लोके परितापयन्ति-पृथिव्यादिजोवान् परिपीडयन्ति, इति पश्येत्यर्थः ।
यद्वा-लोकः-पड्जीवनिकायः, आतः परिपीडितः अस्तीति शेषः । कुतः कारणाद् आतः ? इत्यत आह-' परिजुण्णे' इति । यतः परिजीर्णः मोक्ष मार्गप्रवृत्तावक्षमः । कथं परिजीर्णः ? इत्यत आह-'दुस्संबोहे' इति, यतो दुःसंबोधः ब्रह्मदत्तवचरणकरणशिक्षा ग्रहीतुमसमर्थः । दुःसंबोधः कुतोऽस्ती ?त्यत आह-यतः-अविज्ञानकः-विज्ञानरहितः, पूर्वभवार्जितघोरतरहिंसादिदुरितकर्म
मानसिक पीडा, शारीरिक पीडा आदि से पीडित इस लोक में जहाँ पृथक्-पृथक् प्राणियों को देखो। वे विषयसुख के लिए व्याकुल एवं ज्ञानहीन हो कर संसार में संताप भोग रहे हैं । वे पृथिवीकाय आदि जीवों को पीडा पहुंचाते हैं ( यह देखो)।
अथवा-षड़जीवनिकायरूप यह लोक आर्त है-पीडा भुगत रहा है। यह किस कारण से आर्त है ? इस प्रश्न का उत्तर यह है कि वह परिजीर्ग अर्थात् मोक्षमार्ग में प्रवृत्ति करने में असमर्थ है। यह परिजीण क्यों है ? इस का समाधान यह है किवह दुःसंबोध है अर्थात् ब्रह्मदत्त की भाति चरण-करण की शिक्षा ग्रहण करने में अशक्त है । वह दुःसंबोध क्यों है ? इस का कारण यह है कि-वह ज्ञानहीन है अर्थात पूर्वभव में उपार्जन किये हुए घोरतर हिंसा आदि पापकर्मोके वश हो कर एवं अत्यन्त
માનસિક પીડા, શારીરિક પીડા, આદિથી પીડિત આ લેકમાં જ્યાં-ત્યાં જુદા-જુદા પ્રાણીઓને જુઓ, તે વિષયસુખ માટે વ્યાકુલ એવં જ્ઞાનહીન થઈને સંસારમાં સંતાપ ભોગવી રહ્યા છે. તે પૃથિવીકાય આદિ ને પીડા પહોંચાડે છે. તે જુએ.
અથવા ષડૂજીવનિકાયરૂપ આ લેક આd છે–પીડા ભેગવી રહ્યા છે. તે શું કારણથી આ છે? આ પ્રશ્નનો ઉત્તર એ છે કે તે પરિજી અર્થાત્ મોક્ષ માર્ગમાં પ્રવૃત્તિ કરવાને અસમર્થ છે. તે પરિજીણું શા માટે છે? તેનું સમાધાન એ છે કે–તે દુકસંબંધ છે, અર્થાત્ ઘરની પ્રમાણે ચરણ-કરણની શિક્ષા ગ્રહણ કરવામાં અશક્ત छ. त हु:समाध ॥ भोट छ १ तेनु ॥२६ मे छ :-ते ज्ञानहीन छ. अर्थात् पू. ભવમાં ઉપાર્જન કરેલા ઘેરતર હિંસા આદિ પાપકર્મોને વશ થઈને. એમ–એ પ્રમાણે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२२
आचारानसूत्रे
वशतः प्रगाढ मिथ्यात्वमोहनीयोदयात् प्रगाढमोहाक्रान्त इत्यर्थः । एवं स्वकर्मवशतः परिपीडितमपि नितान्तदयनीयमपि रागद्वेषमोहान्धाः परितापयन्तीत्याह-अस्मिन् लोके' इत्यादि । अस्य व्याख्या पूर्ववत् बोध्या ।
'पश्य' इति पदेन भागवता मां संबोध्य यथोपदिष्टं तथा कथयामीति जम्बूस्वामिनं श्रीसुधर्मा स्वामी मतिबोधयति ।
'प्रव्यथिते ' इति विशेषणपदं च स्वस्वकर्मणैव च स्वस्वकर्मणैव नानाविधवेदनासमन्वितानामपि पृथिव्यादिषड्जीवनिकायानां परिपीडने विषयसुखतृष्णाक्रान्ताना
गाढे मिथ्यात्वमोहनीय के उदय से मोहयुक्त है । इस प्रकार अपने कर्मों से पीडित और अत्यन्त दयनीय पृथ्वीकाय आदि जीवों को राग-द्वेष और मोह से अन्धे पुरुष पीडा पहुंचाते हैं । ' अस्मिन् लोके ' - ( इस लोक में ) इत्यादि की व्याख्या पहले के समान समझ लेना चाहिए.
'पश्य' (देखो ) इस पद से श्रीसुधर्मा स्वामी जम्बूस्वामी से कहते हैं कि मुझे संबोधन करके भगवान् ने जैसा उपदेश दिया है वैसा ही मैं कहता हूँ ।
'प्रव्यथिते ' पद से यह सूचित किया गया है कि- बेचारे षटूकाय के जीव अपने-अपने कर्मों के कारण नाना प्रकार की वेदनाएँ भोग ही रहे हैं, इस पर भी विषय - सुख के लोलुप लोग उन्हें और सताते हैं । उन्हें दुःखी देख कर भी इनके
અત્યન્ત ગાઢા મિથ્યાત્વમાહનીયના ઉદયથી માહયુક્ત છે. એ પ્રકારે પેાતાના કર્મોથી પીડિત અને અત્યન્ત દયાપાત્ર પૃથ્વીકાય આદિ જીવાને રાગ-દ્વેષ અને માહથી અંધ थयेस चु३ष थीडा पडथाडे छे 'अस्मिन् लोके' (या बोउमां) इत्याहिनी व्याय्या પ્રથમ પ્રમાણે સમજી લેવી જોઈએ.
'पश्य' (लुमो) मा पहथी श्री सुधर्मा स्वामी भ्यूस्वामीने हे छे :મને સંએધન કરીને ભગવાને જેવા ઉપદેશ આપ્યા છે તેવાજ હું કહુ'
' प्रव्यथिते ' यहथी मे सूचित श्वामां आवे छे :- मियारा षडायना लव પાત–પેાતાના કર્મોના કારણે નાના પ્રકારની વેદનાએ ભાગવીજ રહ્યા છે. તે ઉપરાંત પશુ વિષયસુખના લાલુપ માણસો, તેને વધારે સતાવે છે. તેને દુ:ખી જોઈ ને પણ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.२ सू. २ पृथ्वीकायसमारम्भः ४२३ मातुराणां हृदयं मनागपि न द्रवति, प्रत्युत मृगान् क्षुधितव्याघ्र इव ते पृथिव्यादिप्राणिगणं प्रणिघ्नन्ति, इति संसूचयति ॥ सू. १॥
तत्र षड्जीवनिकायरूपे लोके प्राथम्यात् पृथिवीकायस्याधिकारमाह-संति पाणा' इत्यादि।
मूलम्संति पाणा पुढो सिया लज्जमाणा पुढो पास । अणगारामो-त्ति एगे पवयमाणा जमिणं विरूक्रूवेहि सत्थेहिं पुढविकम्मसमारंभेणं पुढविसत्थं समारंभमाणा अण्णे अणेगरूवे पाणे विहिंसइ । मू. २ ॥
छायासन्ति प्राणाः पृथक् श्रिताः लज्जमानाः पृथक् पश्य । अनगाराः स्म इति एके प्रवदमानाः, यदिदं विरूपरूपैः शस्त्रैः पृथिवीकर्मसमारम्भेण पृथिवीशस्त्रं समारम्भमाणा अन्यान् अनेकरूपान् प्राणान् विहिंसन्ति ।। २ ॥ मन में दया नहीं आती, प्रत्युत भूखा वाघ जैसे मृगों को मारता है उसी प्रकार विषयलोलुप लोग उन जीवों की हिंसा करते हैं । सू. १ ॥
षड्जीवनिकायरूप लोक में पृथ्वीकाय पहला है, अतः पृथ्वीकाय का अधिकार कहते हैं:-'संति पाणा' इत्यादि ।
मूलार्थ-पृथ्वी में अलग-अलग प्राणी हैं । पृथ्वीकाय के आरंभ की निवृत्ति करने वालों ( मुनियों ) को पृथक् समझो । 'हम अनगार हैं ' इस प्रकार कहनेवाले द्रव्यलिंगी नाना प्रकार के पृथ्वीशस्त्रों से पृथ्वीकर्म का समारम्भ करके पृथ्वीशस्त्र का समारम्भ करते हुए अनेक प्रकार के अन्य प्राणियों की भी हिंसा करते हैं ॥ सृ. २ ॥ તેના મનમાં દયા આવતી નથી, પરંતુ ભૂખે વાઘ જેમ મૃગોને મારે છે, તે પ્રમાણે વિષય-લોલુપ લેક તે જીવોની હિંસા કરે છે. (૧)
વજીવનિકાયય લેકમાં પૃથ્વીકાય પ્રથમ છે, તે કારણથી પૃથ્વીકાયને मधि२ ४ छ:-'संति पाणा' त्याहि.
મલાથ–પૃથ્વીમાં અલગ-અલગ પ્રાણી છે. પૃથ્વીકાયના આરંભની નિવૃત્તિ ४२वा (मुनिया)ने ही ant. ५२'तु 'म मन॥२-साधु मुनि छी.' २॥ પ્રકારનું કહેવાવાળા દ્રવ્યલિંગી (વેષ ધારણ કરનારા) નાના-પ્રકારના શોથી પૃથ્વી કર્મને સમારંભ કરીને પૃથ્વીને આરંભ કરતા થકા અનેક પ્રકારના અન્ય प्राणीमानी पर सा ४२ छ. (२)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२४
आचारागसूत्रे
-
टीका
प्राणाः-प्राणाः सन्ति येषामित्यर्थऽन्त्ययः, प्राणिन इत्यर्थः । पृथक्भिन्नभिन्नतया श्रिताः स्वस्वशरीराधिष्ठिताः सन्ति । यद्वा-श्रिताः-पृथिव्याश्रिताः= अङ्गुलासंख्यातभागप्रमाणस्वशरीरावगाहिनः पृथिव्यामवस्थिताः पृथिवीकायिकाः, प्राणा: जीवाः, पृथक्-पृथग्भावेन सन्ति, इति पश्य । इदमुक्तं भवति-पृथिव्या एकदेवतारूपत्वं मन्यमाना भ्रान्ताः, वस्तुतस्तु प्रत्येकशरीररूपाणामसंख्यातपृथिवीकायिकजीवानां समुदायः पृथिवी । एवं च पृथिवी सचित्ताऽनेकजीवाधिष्ठिता चेति ।
अथ द्वारपदर्शनेन वस्तुस्वरूपं सम्यग् निर्णीयते तस्माद् द्वारणि
टीकार्थ-प्राण का अर्थ है प्राणी। प्राणी पृथक्-पृथक् आश्रित हैं अर्थात् अलग-अलग प्राणी अपने-अपने शरीर में रहते हैं । अथवा 'श्रित' का अर्थ है-पृथ्वी में आश्रित । अंगुल के असंख्यातवें भाग अवगाहना वाले जीव पृथ्वी-आश्रित हैं, ऐसे पृथ्वीकाय के जीव पृथक्-पृथक् हैं । यह देखो। तात्पर्य यह है कि पृथ्वी को एक ही देवता मानने वाले लोग भ्रम में हैं। वास्तव में पृथ्वी प्रत्येक शरीर वाले असंख्यात पृथ्वीकायिक जीवों का पिंड है। इसी प्रकार पृथ्वी सचित्त है और अनेक जीवों से अधिष्ठित है।
द्वारों के प्रदर्शन से वस्तु का स्वरूप स्पष्ट हो जाता है, अतः यहाँ द्वार
ટીકાથ–પ્રાણને અર્થ પ્રાણી છે. પ્રાણી પૃથક પૃથક આશ્રિત છે, અર્થાત્ ससस-प्राणी पात-पाताना शरीरमा २९ छ. मथा ‘श्रित'न मथ छे. પૃથ્વીમાં આશ્રિત આંગલના અસંખ્યાતમાં ભાગની અવગાહનાવાળા એ જીવ પૃથ્વી-આશ્રિત છે. એવા પૃથ્વીકાયના જીવ જૂદા-જૂદા છે તે જુઓ.
તાત્પર્ય એ છે કે –પૃથ્વીને એકજ દેવતા માનવાવાળા લેક ભ્રમમાં છે વાસ્ત વિક રીતે તે પૃથ્વી પ્રત્યેક શરીરવાળા અસંખ્યાત પૃથ્વીકાયિક જીને પિંડ છે. આ પ્રમાણે પૃથ્વી સચિત્ત છે, અને અનેક જીથી અધિષ્ઠિત છે.
કારના પ્રદર્શનથી વસ્તુનું સ્વરૂપ સ્પષ્ટ થઈ જાય છે, એટલે અહિં દ્વાર બતા
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि- टीका अभ्य. १ उ. २ सु. २ पृथिवीकायस्वरूपम्
४२५
प्रदर्श्यन्ते - (१) लक्षणं, (२) प्ररूपणा, (३) परिमाणं, (४) वधः, (५) शस्त्रम्, (६) उपभोग:, (७) वेदना, (८) निवृत्तिश्चेत्यष्टौ । उक्तञ्च
66
लक्रवण ९ प्ररूवणा २ खलु, परिमाणं ३ वह ४ तहेव सत्थं ५ च । उवभोग ६ वेयणावि ७ य, निव्वत्ती ८ अट्ठ दाराई ॥
१ ॥ "
(१) लक्षणद्वारम् -
ननु पृथिवी सचेतनाऽस्तीत्यत्र किं प्रमाणम् ? उच्यते - अनुमानमेव तावत्प्रथमं गृहाण | पृथिवी सचेतना तदधिष्ठितशरीरोपलब्धेः गवाश्वादिवत् ।
बतलाये जाते हैं- १) लक्षण, (२) प्ररूपणां, (३) परिमाण, (४) वध, (५) शास्त्र, (६) उपभोग, (७) वेदना, और (८) निवृत्ति । ये आठ द्वार हैं । कहा भी है
" लक्रवण १ परूवणा २ खलु परिमाणं ३ वह ४ तहेव सत्थं च ५ । उपभोग ६ वेयणावि ७ य, निव्वित्ती ८ अट्ठ दाराई ॥ १ ॥ " इति ।
लक्षण, प्ररूपणा, परिणाम, वध, शास्त्र, उपभोग, वेदना और निवृत्ति, ये आठ द्वार कहे गये है | ॥ १ ॥
शंङ्का - पृथ्वी सजीव है इस विषय में क्या प्रमाण है ?
समाधान-- पहले अनुमान प्रमाण ही लीजिए - पृथ्वी सचेतन है, क्यों कि उसमें चेतना से अधिष्ठित शरीर की उपलब्धि होती है, गाय और अश्व के समान ।
ववामां आवे छे }:-(१) लक्षणु, (२) प्र३पणा, (3) परिभाणु, (४) वध, (4) शस्त्र, (९) उपलोग, (७) वेहना भने (८) निवृत्ति, मामा द्वार छे उद्धुं पशु छे है:
लक्खण १ परूवणा २ खलु परिमाणं ३ वह ४ तहेव सत्थं च ५ । उवभोग ६ वेयणावि ७ य, निव्वित्ती ८ अट्ठ दाराई ॥ १ ॥” इति ।
66
'लक्षण, अ३पणा, परिभाष, वध, शस्त्र, उपलोग बेहना भने निवृत्ति समा द्वार ह्या छे." (१)
66
(१) लक्षशद्वार
શકાઃ—પૃથ્વી સજીવ છે, એ વિષયમાં શું પ્રમાણ છે?
સમાધાનઃ—પ્રથમ અનુમાન પ્રમાણને લઈ એ-પૃથ્વી સચેતન છે. કારણ કે તેમાં ચેતનાથી અધિષ્ઠિત શરીરની ઉપલબ્ધિ થાય છે. ગાય અને અશ્વની સમાન,
प्र. आ. ५४
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
४२६
आचारासत्रे किञ्च-जीवस्य यानि लक्षणानि तानि पृथिवीकायस्य सन्ति, केवलमत्रस्त्यानद्धिनामदर्शनावरणकर्मोदयादुपयोगशक्तिर्ज्ञानदर्शनरूपा नास्ति व्यक्ता इत्यव्यक्तरूपेणोपयोगो वर्त्तते ।तथौदारिक-तन्मिश्र-कार्मणशरीरात्मकः काययोगो वृद्धयष्टिवत् तस्यालम्बनाय वर्त्तते । तथा मानसिकचिन्ताविशेषवत्सूक्ष्मा आत्मपरिणामविशेषरूपा अध्यवसायास्तत्र सन्ति । तथा साकारोपयोगान्तर्गतमतिश्रुतरूपमज्ञानद्वयं च तत्रास्ति । तथा स्पर्शनेन्द्रियमात्रस्य सद्भावादचक्षुर्दर्शनं च । तथा सेवातसंहननं, चन्द्रममूरसंस्थानं वास्ति । तथा-मिथ्यात्वादिसद्भावादष्टविधकर्मबन्धोऽपि । कृण्णनील
दूसरी बात यह है कि-जीव के जो लक्षण हैं वे सब पृथ्वी में पाये जाते हैं। हां, पृथ्वीकाय में स्त्यानर्द्विनामक दर्शनावरण कर्म के उदय से ज्ञान-दर्शनरूप उपयोगशक्ति प्रकटरूप में नहीं है । पृथ्वी में अव्यक्तरूप से उपयोग रहता है।
तथा औदारिक औदारिकमिश्र और कार्मण शरीररूप काययोग वृद्धपुरुष को लकडीके समान उस के आलम्बन के लिए विद्यमान है । पृथ्वी में आत्मा के परिणाम मानसिकचिन्तारूप अध्यवसाय भी मौजूद है।
___ पृथ्वी में साकार-उपयोग के अन्तर्गत मति और श्रत-अज्ञान भी पाये जाते हैं। अकेली स्पर्शनेन्द्रिय होने से अचक्षुदर्शन भी है। और सेवात संहनन, एवं चन्द्रमसूर संस्थान भी है। मिथ्यात्व आदि कारण विद्यमान होने से आठ प्रकारका कर्मबन्ध होता है । कृष्ण, नील, कापोत और तैजस ये चार लेश्याएँ भी पृथ्वीकाय में हैं । બીજી વાત એ છે કે-જીવના જે લક્ષણ છે તે સર્વ પૃથ્વીમાં જોવામાં આવે છે. હા. પૃથ્વીકાયમાં સ્થાનધિનામક દર્શનાવરણીય કર્મના ઉદયથી જ્ઞાન-દર્શનારૂપ ઉપગશક્તિ પ્રકટ રૂપમાં નથી. પૃથ્વીમાં અવ્યક્ત રૂપમાં ઉપગ રહે છે.
તથા ઔદ્યારિક દારિકમિશ્ર અને કામણ શરીરરૂપ કાયર વૃદ્ધપુરૂષની લાકડી સમાન તેના આલંબન માટે વિદ્યમાન છે. પૃથ્વીમાં આત્માના પરિણામ, માનસિકચિત્તારૂપ અધ્યવસાય પણ મોજુદ છે.
પૃથ્વીમાં સાકાર ઉપગના અન્તર્ગત મતિ અને શ્રત અજ્ઞાન પણ જોવામાં આવે છે. એકલી સ્પશેન્દ્રિય હોવાથી અચક્ષુદર્શન પણ છે. અને સેવા સંહનન, એ પ્રમાણે ચન્દ્ર-મસૂર સંસ્થાન પણ છે.
મિથ્યાત્વ આદિ કારણ વિદ્યમાન હોવાથી આઠ પ્રકારનાં કર્મબંધ પણ થાય છે. , नीर, पोत, मने तेस. मा या२ वेश्यायो ५५ पृथ्वीयमा छ.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ.२ मू. २ पृथिवीकायस्वरूपम् ४२७ कापोततैजसलेश्याचतुष्टयं, मूक्ष्मपृथिवीकायस्याद्यलेश्यात्रयम् । तथा-आहारादिसज्ञा अपि । तथा-वेदनाकषायमारणान्तिकसमुद्धाताऽसज्ञित्वं, नपुंसकवेदः। पर्याप्तिचतुष्टयम् । तथा पृथिवीकायजीवा निरन्तरं सततमुच्छ्वसन्ति निःश्वसन्ति च । एवमुपयोगादिश्वासोच्छ्वासान्तजीवलक्षण समन्वितत्वान्मनुष्यवत्पृथिवीसचित्ताऽस्तीति सिद्धम् ।
ननु-उपयोगादीनि जीवलक्षणानि पृथिवीकायजीवेषु कचिन्नोपलभ्यन्ते, तथा सति-असिद्धेनैव उपयोगादिजीवलक्षणेन कथं पृथिव्याः सचित्तत्वं साध्यते ।
उच्यते-पृथिवीकायजीवेषुमासन्तुमुव्यक्तान्युपयोगलक्षणानि, अव्यक्तानि सूक्ष्म पृथ्वीकाय में आदि की तीन लेश्याएँ हैं । आहार आदि संज्ञाएँ भी उसमें हैं।
पृथ्वी में वेदना कषाय और मारणान्तिक समुद्धात हैं, असंज्ञीपन है, नपुंसक वेद है और चार पर्याप्तिया भी हैं, पृथ्वीकाय के जीव निरन्तर श्वासोच्छास लेते रहते हैं । इस प्रकार उपयोग से लगाकर श्वासोश्वास पर्यन्त जीव के लक्षणों से युक्त होने के कारण पृथ्वी मनुष्य के समान सचित्त है, यह बात सिद्ध हुई ।
शङ्का-जीव के लक्षण उपयोग वगैरह पृथ्वीकाय के जीवों में कहीं भी उपलब्ध नहीं होते । ऐसी स्थिति में वहाँ उपयोग आदि जीव के लक्षणों का होना असिद्ध है। असिद्ध कथन से पृथ्वी की सचित्तता किस प्रकार सिद्ध हो सकती है ?
___समाधान-पृथ्वीकाय के जीवों में भलीभाँति व्यक्त उपयोग आदि लक्षण भले સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયમાં આદિની ત્રણ લેશ્યાઓ છે. આહાર આદિ સંજ્ઞાઓ પણ તેમાં છે.
પૃથ્વીમાં વેદના, કષાય અને મારણાન્તિકસમુદ્દઘાત છે. અસંજ્ઞીપણું છે. નપુસક વેદ છે અને ચાર પર્યાપ્તિઓ પણ છે. પૃથ્વીકાયના જીવ નિરંતર શ્વાસ લેતા રહે છે. આ પ્રમાણે ઉપગથી લઈને શ્વાસ પર્યત જવના લક્ષણોથી યુક્ત હેવાથી પૃથ્વી મનુષ્ય પ્રમાણે સચિત્ત છે. તે વાત સિદ્ધ થઈ
શંકા-જીવનું લક્ષણ ઉપગ વગેરે પૃથિવીકાયના જીવમાં કઈ સ્થળે ઉપલબ્ધ થતાં નથી. એવી સ્થિતિમાં જ્યાં ઉપગ આદિ જીવના લક્ષણેનું હોવું તે નકકી નથી. એ અસિદ્ધ કથનથી પૃથ્વીની સચિત્તતા કેવી રીતે સિદ્ધ થઈ શકે છે?
સમાધાન–પૃથિવીકાયના જેમાં સારી રીતે સ્પષ્ટ વ્યક્ત ઉપગ આદિ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२८
आचाराङ्गसूत्रे तु तत्र सन्त्येव, यथा-कस्यचिन्मनुष्यस्य अत्युत्कटमदिरातिपानजनितपित्तोदयमूर्छितस्य चेतनाया अव्यक्तत्वेऽपि न तस्याचित्तरूपता विज्ञायते, एवं पृथिवीकायजीवेष्वव्यक्तचेतना संभवति ।
न चाव्यक्तचेतनाऽभिव्याकमुच्छ्वासादिकं मद्यमूर्छितमनुष्यस्य सचित्तत्वमावेदयति, इह तु न किञ्चिच्चेतनालक्षणं लक्ष्यत इति वाच्यम् ।
___ यथा मनुष्यशरीरे क्षतस्थानं मांसादिरिक्तमपि पश्चात्क्षतादिनिवृतौ स्वयं भ्रियते, तथैव खनितं खनिभूम्यादिकं सजातीयावयवैर्धियमाणं दृश्यते ।
ही न हों, मगर अव्यक्तरूप में तो विद्यमान हैं ही । जैसे कोई मनुष्य खूब नसैली मदिराका डॉटकर पान कर ले और पित्त के प्रकोप से मूच्छित हो जाय तो उसको भी चेतना अव्यक्त हो जाती है, फिर भी उसे अचित्त (अचेतन) नहीं कहा जा सकता । इसी प्रकार पृथ्वीकाय के जीवों में अव्यक्त चेतना है।
शङ्का-अव्यक्त चेतना के बोधक उच्छास वगैरह मद्यमूञ्छित मनुष्य की सचित्तता को प्रकट करते हैं; मगर यहाँ ( पृथ्वीमें) तो चेतना का कोई भी लक्षण नहीं दिखाई देता । ऐसी स्थिति में पृथ्वी की सचेतनता किस प्रकार मानी जाय ?
समाधान-जैसे-मनुष्य के शरीर में घाव हो जाता है तो उस स्थान में मांस आदि नहीं रहता । पश्चात् घाव मिट जाने पर वह भर जाता है । इसी प्रकार खोदी हुई खान आदि की भूमि अपने सजातीय अवयवों से भरजाती दिखाई देती है।
લક્ષણ ભલે ન હોય, પરન્તુ અવ્યક્ત રૂપમાં તે વિદ્યમાન છેજ. જેમ કેઈ મનુષ્ય ખૂબ પેટભરીને ઘણું નીસાવાળી મદિરાનું પાન કરી લે અને પિત્તના પ્રકોપથી મૂછિત થઈ જાય તે તેની પણ ચેતના અવ્યકત થઈ જાય છે, એટલે તેને અચિત્ત કહી શકતા નથી. એ પ્રમાણે પૃથ્વીકાયના જીવોમાં અવ્યક્ત ચેતના છે.
શંકા–અવ્યક્ત ચેતનાના બેધક તરીકે ઉસ વગેરે મનુષ્યની સચિત્તતાને પ્રગટ કરે છે પરંતુ અહિં (પૃથ્વીમાં) તે ચેતનાનું કઈ પણ લક્ષણ જોવામાં આવતું નથી. એવી સ્થિતિમાં પૃથ્વીની સચેતનતા કેવી રીતે માની શકાય ?
સમાધાન–જેવી રીતે મનુષ્યના શરીરમાં ઘાવ-ઉંડે જખમ થઈ જાય છે તે તે સ્થાનમાં માંસ આદિ રહેતું નથી. પાછળથી ઘાવ રૂઝાઈ જતાં તે માંસથી ભરાઈ જાય છે. એ પ્રમાણે ખેદેલી ખાણની ભૂમિ પોતાના સજાતીય અવયથી ભરાઈ જાય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.२ मू.२ पृथिवीकायस्वरूपम् ४२९ एवं च मनुष्यवद् व्रणस्थानभरणरूपस्य चेतनालक्षणस्य पृथिवीकायेऽपि सत्त्वात् ।
यद्वा-पृथिवी सजीवा, दैनिकघर्षणोपचयसंदर्शनात्, चरणतलवत् , तद्यथा-चरणतलं घृष्यते पुष्यति च, तद्वत् पृथिव्यपि प्रत्यहं घृष्यते, उपचीयते च; तस्मात्तस्याः सजीवत्वम् । ___अथवा-विद्रुमपाषाणिरूपा पृथिवी सचेतना, काठिन्ये सत्यपि वृद्धयादिदर्शनात् , शरीरस्थितास्थ्यादिवत् । तद्यथा-शरीरस्थितमस्थ्यादिकं कमठपृष्ठकठिन सदपि चित्तवदनुभूयमानमुपचयं च गच्छत् संदृश्यते । एवं विद्रुमशिलाद्यात्मिकायाः इस प्रकार मनुष्य के समान घाव का भरना भी चेतना का एक लक्षण है, और वह पृथ्वी कायमें विद्यमान है।
अथवा-पृथ्वी सजीव है, क्यों कि उस में प्रतिदिन घिसना और उपचय होना देखा जाता है, पैर के तल की तरह । तात्पर्य यह है कि-जैसे पैर का तलभाग घिसता है और फिर पुष्ट हो जाता है, उसी प्रकार पृथिवी भी प्रतिदिन घिसती है और भरजाती है । अतः पृथिवी भी सजीव है। ___अथवा-मूंगा, पाषाण आदि रूप पृथ्वी सजीव है, क्यों कि उसमें कठिनता होने पर भी वृद्धि आदि देखी जाती है; जैसे शरीर को हड्डी आदि । तात्पर्य यह है कि जैसे शरीर की हड़ी आदि कछुवे की पीठ की माति कठोर होने पर भी सचित्त मालूम होती है और उपचय को प्राप्त होती हुई दिखाई देती है, इसी प्रकार मूंगा-शिला તે પ્રમાણે મનુષ્યના સમાન ઘાવનું ભરાઈ જવું તે પણ એક ચેતનાનું લક્ષણ છે, અને તે પૃથ્વીકાયમાં વિદ્યમાન છે.
અથવા–પૃથિવી સજીવ છે, કારણ કે તેમાં પ્રતિદિન ઘસાવું અને વધવું તે જોવામાં આવે છે, પગના તળીઆની પ્રમાણે. તાત્પર્ય એ છે કે-જેમ પગના તળી. આને ભાગ ઘસાય છે અને ફરી પાછા પુષ્ટ થઈ જાય છે તે પ્રમાણે પૃથિવી પણ પ્રતિદિન ઘસાય છે અને ફરી પાછી ભરાઈ જાય છે, તેથી પૃથિવી પણ સજીવ છે.
અથવા–મુંગા (પરવાળા) પાષાણ આદિરૂપ પૃથ્વી સજીવ છે કેમકે-તેમાં કઠિનતા હોવા છતાંય પણ વૃદ્ધિ વગેરે જોવામાં આવે છે. જેવી રીતે શરીરના હાડકાં આદિ. તાત્પર્ય એ છે કે-જેવી રીતે શરીરના હાડકાં આદિ કાચબાની પીઠ જેવા કઠેર હોવા છતાંય પણ સચિત્ત માલુમ પડે છે, અને વૃદ્ધિને પ્રાપ્ત થતાં હોય તેમ દેખાય છે, તે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३०
आचाराङ्गसूत्रे
पृथिव्याः काठिन्ये सत्यपि वृद्धयादिकं प्रत्यक्षं दृश्यते तस्मात्तस्याः सचेतनत्वम् ।
अथ च विद्रुमाद्यात्मिका पृथिवी सचित्ता, छेदादौ तत्सजातीयधातृत्पत्तिदर्शनात्, अर्शोऽङ्कुरवत् । तद्याथा - अर्शसोऽङ्कुरे छिन्नेऽपि पुनस्तत्समान एवाङ्करः प्रादुर्भवति, एवं विद्रुमशिलाद्यात्मिकायाः पृथिव्याः खन्यादौ छेदेऽपि तत्सजातीयधातुभिस्तद्रिक्तभागः परिपूर्यते, तस्मात् सिद्धं पृथिव्याः सचित्तत्वम् ।
किश्च - यथा सास्नाविषाणाद्यवयवसंघातानां गोमहिष्यादिशरीराणां छिन्नभिन्नो-त्क्षिप्त - स्पृष्ट-दृष्ट-द्रव्यत्वेन जीवशरीरत्वं तथैव पृथिव्यादीनां प्रत्यक्षदृष्टं
आदिरूप पृथ्वी में, कठिनता होने पर वृद्धि आदि प्रत्यक्ष दिखाई देता है । इस कारण पृथिवी सचित्त है ।
अथवा-मूँगा आदि पृथ्वी सचित्त है, क्यों कि उसका छेदन होने पर वहां उसी की सजातीय धातु उत्पन्न होती है, अर्श ( मस्सा) के अंकुर के समान, जैसे अर्श के अंकुर एकवार काट देने पर भी फिर वहाँ उसी जाति के अंकुर उत्पन्न हो जाते हैं, उसी प्रकार मूंगा - शिला आदि रूप पृथिवी का खान आदि में छेदन कर देने पर भी उसी की सजातीय धातुओं से यह खाली स्थान भर जाता है, अतः पृथिवी की सचित्तता सिद्ध हुई ।
और भी लीजिए - जैसे सास्ना ( गायके गले में लटकने वाली चमडी) सीग आदि अवयवों का समुदायरूप गाय, भैंस आदि के शरीर छिन्न भिन्न, उत्क्षिप्त, स्पष्ट, दृष्ट और द्रव्यत्व के कारण जीव के शरीर हैं, इसी प्रकार पृथिवी आदि में प्रत्यक्ष से
પ્રમાણે મૂગા (પરવાળાં) શિલા આદિ રૂપ પૃથ્વીમાં કઠિનતા હોવા છતાંય પણ વૃદ્ધિ આદિ પ્રત્યક્ષ જોવામાં આવે છે, આ કારણથી પૃથ્વી સચિત્ત છે.
अथवा—भूगा (परवाजा) आदि पृथ्वी सचित्त छे. प्रेम-तेनुं छेन थवाथी त्यां तेनी सलतीय धातु, उत्पन्न थाय छे, अर्श (भस्सा ) ना अंकुर प्रमाणे, प्रेम અર્જુના અંકુર એકવાર કાપી નાંખવા છતાંય પણ કરીથી ત્યાં તે જાતિના અંકુર ઉત્પન્ન થાય છે, તે પ્રમાણે ગા—શિલા આદિરૂપ પૃથ્વિનું ખાણુ આદિમાં છેદન કરી દેવા છતાંય પણ તેની સજાતીય ધાતુઓથી તે ખાલી સ્થાન ભરાઈ જાય છે, તે કારણથી પૃથ્વીની સચિત્તતા સિદ્ધ થઈ.
ખીજું પણ પ્રમાણુ લઈએ, જેમ સાસ્ના (ગાયના ગળામાં લટકવાવાળી ચામડી) સીંગ આદિ અવયવાના સમુદાયરૂપ–ગાય, ભેંસ આદિના શરીર છિન્ન, ભિન્ન, ઉક્ષિપ્ત, પ્રુષ્ટ, દૃષ્ટ, અને દ્રવ્યત્વના કારણથી જીવનું શરીર છે, તે પ્રમાણે પૃથ્વી આદિમાં પ્રત્યક્ષ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १. उ२. मू. २ पृथिवीकायस्वरूपम् ४३१ छिन्नत्वादिकमपलपितुं न शक्यते, तस्मात्पृथिव्यादीनामपि जीवशरीरत्वं सिद्धयति । जीवशरीरत्वेन निरूपितत्वाच्च पृथिव्यादीनामपि करचरणसंघातानामिव कदाचिच्चैतन्य सिद्धथति, नतु सर्वथा शाश्वतिकनिर्जीवत्वं तेषां संभवति, कदाचिदचित्तत्वमपि शस्त्रोपहतत्वादेव भवति करचरणादिवदिति ।
पृथिव्याः सचित्तत्वेऽनेकजीवाधिष्ठितत्वे चागमोऽपि प्रमाणम् । तथाहि"पुढवी चित्तमंतमक्खाया अणेगजीवा पुढोसत्ता, अन्नत्थ सत्थपरिणएणं" (दश.४ अ.)
पृथिवी चित्तवती सजीवा-आख्याता भगवता कथिता अनेकजीवा दिखाई देने वाली छिन्नता आदि का अपलाप नहीं किया जा सकता, अतः पृथिवी आदि जीव के शरीर हैं, इस प्रकारका निरूपण करने से हाथ पैर की तरह उन में भी किसी समय चैतन्य का अस्तित्व सिद्ध होता है, उनकी सदैव और सर्वथा निर्जीवता सिद्ध नहीं हो सकती । पृथिवी आदि कदाचित् निर्जीव होती है सो उसका कारण शस्त्र का उपघात है ।
शस्त्र के प्रयोग से जैसे हाथ-पैर आदि अवयव निर्जीव हो जाते हैं उसी प्रकार पथ्वी भी निर्जीव हो जाती है।
पृथ्वी सचित्त है और अनेक जीवों से अधिष्ठित है, इस विषय में आगमप्रमाण भी है वह इस प्रकार-" पृथ्वी सचित्त कही गई है उसमें अनेक जीव हैं और उन सब की सत्ता पृथक्-पृथक् है,-शस्त्रपरिणत पथ्वी को छोडकर " ( दश. ४. अ. )
अर्थात्-पृथ्वी सजीव है, ऐसा भगवानने कहा है । उस में अनेक एकेन्द्रिय जीव हैं । દેખાઈ આવે તેવી છિન્નતા આદિને અપલાપ (છતી વસ્તુ દેખાય તે ના કહેવી કે નથી દેખાતી) કરી શકાશે નહિ, એ માટે પૃથ્વી આદિ પણ જીવનું શરીર સિદ્ધ થાય છે. પૃથ્વી આદિ જીવનાં શરીર છે. એ પ્રકારનું નિરૂપણ કરવાથી હાથ-પગની પ્રમાણે તેમાં પણ કોઈ સમય ચૈતન્યનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ થાય છે. તેની હમેશાં અને સર્વથા નિર્જીવતા સિદ્ધ થઈ શકતી નથી. પૃથ્વી આદિ કદાચિત્ નિર્જીવ હેય છે, તે તેનું કારણ શસ્ત્રને ઉપઘાત છે. (હથિઆરથી કપાવું-દાવું તે છે) શસ્ત્રના પ્રયોગથી જેમ હાથ-પગ અવયવ નિર્જીવ થઈ જાય છે, તે પ્રમાણે પૃથ્વી પણ નિજીવ થઈ જાય છે.
પૃથ્વી સચિત્ત છે. અને અનેક જીવેથી અધિષિત છે. આ વિષયમાં આગમ प्रभार ५४ छे. ते २॥ प्रमाणे:
પૃથ્વી સચિત્ત કહેવામાં આવી છે, તેમાં અનેક જીવ છે, અને તે સર્વની सत्ता पृ५५-५५५ छ; परिणत पृथ्वीन न.” (शसि४, ४-4)
અર્થાત–પૃથ્વી સજીવ છે, એવું ભગવાને કહ્યું છે. તેમાં અનેક એકેન્દ્રિય જીવ છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३२
आचारागसूत्रे अनेके बहवो जीवा एकेन्द्रिया यस्यां सा तथोक्ता, पृथक्सत्त्वा-पृथक् पृथग्भूता अङ्गलासंख्येयभागमात्रशरीरावगाहनामाश्रित्य विभिन्नरूपेण स्थिताः सत्वाः स्पर्शनेन्द्रियवन्तो जीवा यस्यां सा तथोक्ता 'आख्याता' इति पूर्वोक्तेन संबन्धः।
ननु तर्हि तथाभूतायां सचित्तायां पृथिव्यां गमनागमनादिक्रियां कुर्वतां संयतानामहिंसात्रतस्य संरक्षणं कथं भवति प्रत्युतावश्यकरणीयोचारप्रस्रवणादिक्रियया हिंसैव भवति, तस्मादहिंसात्रतपालनं वन्ध्यापुत्रपालनवदसंभवम् ?-इत्यत आह-' अन्नत्थ सत्थपरिणएणं' इति, शस्त्रपरिणताया अन्यत्र, शस्त्रपरिणतां पृथिवीं वर्जयित्वाऽन्या पृथिवी सजीवा । शस्यते हिंस्यते प्राणिगणोऽनेनेति शस्त्रं । यद् यस्य विनाशकारणं तत्तस्य शस्त्रमित्यर्थः । तत् द्विविधं द्रव्यभाववे सब जीव अंगुल के असंख्यातवें भागकी शरीर-अवगाहनावाले भिन्न-भिन्न रूप में स्थित हैं । यहाँ सत्त्व का अर्थ एकेन्द्रिय जीव समझना चाहिए ।
शङ्का-पृथ्वी अगर सचित्त है तो सचित्त पृथ्वी पर गमन-आगमन आदि क्रिया करने वाले साधुओं का अहिंसावत कैसे स्थिर रह सकता है ? प्रत्युत मल-मूत्र आदि का त्याग अनिवार्य है और इस से हिंसा होना भी अनिवार्य है। एसी स्थिति में अहिंसा का पालन करना वंध्या-पुत्र का पालन करने के समान असंभव है।
समाधान-शास्त्र में कहा है-'अन्नत्थ सत्थपरिणएणं' अर्थात् शस्त्रपरिणत पृथ्वी को छोडकर दूसरी पथ्वी सचित्त है। जिस के द्वारा प्राणिगण का हनन हो उसे शस्त्र कहते हैं। तात्पर्य यह है कि जो जिस के विनाश का कारण है, वह उस તે સર્વ જીવ અંગુલના અસંખ્યાતમા ભાગની શરીર-અવગાહનાવાળા ભિન્ન-ભિન્ન રૂપમાં સ્થિત છે. અહિં સર્વને અર્થ એ કેન્દ્રિય જીવ સમજવો જોઈએ.
શંકા–પૃથિવી અગર સચિત્ત છે તે સચિત્ત પૃથ્વી પર જવા આવવાની ક્રિયા કરવાવાળા સાધુઓનું અહિંસાવ્રત સ્થિર કેવી રીતે રહી શકે છે? ઉલટું મલમૂત્ર આદિને ત્યાગ અનિવાર્ય છે, તેથી હિંસા થવી પણ અનિવાર્ય છે. એવી સ્થિતિમાં અહિંસાનું પાલન કરવું તે વંધ્યાપુત્રના પાલન કરવા સમાન અસંભવ છે.
समाधान-शामा घुछ :- · अन्नत्थ सत्थपरिणएणं' अर्थात् शપરિણત પૃથ્વીને ત્યજી બીજી પૃથ્વી સચિત્ત છે. જેના દ્વારા પ્રાણિગણનું હનન (નાશ) થાય તેને શસ્ત્ર કહે છે. તાત્પર્ય એ છે કે જે જેના વિનાશનું કારણ છે તે તેના માટે શસ્ત્ર છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.२ सू. २ पृथिवीकायस्वरूपम् ४३३ भेदात् । तत्र द्रव्यशस्त्रं स्वकायपरकायतदुभयलक्षणम् । तत्र स्वकायशवं पृथिव्याः पृथिव्येव यथा-कृष्णमृत्तिकायाः शुक्लमृत्तिकेत्यादि । परकायशस्त्रं जलाग्निगोमयचरणशकटचक्रादि । उभयकायशवं जलादिमिश्रमृत्तिका । एवं च शस्त्रपरिणतायाः पृथिव्या अचित्ततया न तत्रोच्चारप्रस्त्रवणादिक्रियया मुनीनामहिंसाव्रतक्षतिः ।
____ (२) प्ररूपणाद्वारम्पृथिवीजीवा द्विविधाः सूक्ष्मवादरभेदात् । सूक्ष्मनामकर्मोदयात्सूक्ष्माः, बादरनामकर्मोदयाद् बादराः, न तु बदरामलकवदापेक्षिकं सक्ष्मत्वं बादरत्वं च । के लिए शस्त्र है । शस्त्र के दो भेद हैं-द्रव्यशस्त्र और भावशस्त्र । स्वकाय, परकाय और उभयकायरूप द्रव्य-शस्त्र है । पृथ्वी का शस्त्र पथ्वी-स्वकायशस्त्र है जैसे काली मिट्टी का शस्त्र सफेद मिट्टी है। परकायशस्त्र जैसे-जल, अग्नि, गोबर, चरण (पग), शकट (गाडी) का पैया आदि । जल आदि से मिली हुई मृत्तिका उभयकायशस्त्र है। इस प्रकार शस्त्र से परिणत पथ्वी अचित्त हो जाती है, अत एव उस पर मल-मूत्र आदि त्यागने वाले मुनियों के अहिंसावत में कोई क्षति नहीं पहुँचती ।
(२) प्ररूपणा-द्वारपृथ्वी के सूक्ष्म और बादर के भेदसे दो प्रकार हैं । सूक्ष्मनामकर्म के उदय से सूक्ष्म और बादर नामकर्म के उदय से बादर होते हैं । यहाँ सूक्ष्मता और बादरता बेर और आवले की तरह सापेक्ष नहीं समझनी चाहिए ।
શસ્ત્રના બે ભેદ છે. દ્રવ્યશસ્ત્ર અને ભાવશસ્ત્ર, સ્વકાય, પરકાય અને ઉભયકાયરૂપ દ્રવ્યશસ્ત્ર છે. પૃથ્વીનું શસ્ત્ર પૃથ્વી સ્વકીય-શસ્ત્ર છે, જેમ કાલી માટીનું શસ્ત્ર સફેદ भाटी छ. ५२४।य-
श रभ रास, मनि, छान, , गाडीनु या माहि. reપાણી આદિથી મળેલી માટી ઉભયકાય–શસ્ત્ર છે. આ પ્રમાણે શસ્ત્રથી પરિણત પૃથ્વી અચિત્ત થઈ જાય છે. એટલા માટે તેના પર મળ-મૂત્રાદિ ત્યાગ કરવાવાળા મુનિએના અહિંસાવ્રતમાં કેઈ હાનિ પહોંચતી નથી.
(२) ५० पावाપૃથ્વીકાયના જીવ સૂક્ષમ અને બાદરના ભેદથી બે પ્રકારના છે. સૂકમનામકર્મના ઉદયથી સૂક્ષમ અને બાદરનામકર્મના ઉદયથી બાદર થાય છે. અહિં સૂક્ષમતા અને બાદરતા. બેર અને આંબળાની પ્રમાણે સાપેક્ષ સમજવી નહિ જોઈએ.
प्र. आ.-५५
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारासत्रे तत्र सूक्ष्माः द्विविधाः-पर्याप्ता अपर्याप्ताश्च, ते कज्जलकूपिकावत् सर्वलोकव्यापिनः ।
बादरा अपि द्विधा-पर्याप्तापर्याप्तभेदात् । तत्र बादराः पर्याप्ता अपर्यास्ताच लोकस्यैकदेशे पृथिव्यष्टकाधोऽधःपाताल-भवन-नकरप्रस्तरादौ सन्ति । ते विद्विधाः श्लक्ष्ण-खरभेदात् । तत्र श्लक्ष्णा बादरपृथिवी सप्तधाकृष्णनील-लोहित-पीत-शुक्ल-पण्डु-पनकभेदात् । खरबादरपृथिव्यास्तु चत्वारिंशद् (४०) भेदाः, तथाहि
__(१)शुद्धपृथिवी, (२)शर्करापृथिवी, (३)वालुकापृथिवी, (४)उपलः, (५)शिला, (६)लवणः,(७)ऊषः (८)अयः, (९)ताम्रः, (१०)त्रपुः, (११)सीसकम्, (१२)रूप्यम्, (१३)सुवर्णम्, (१४)वज्रः, (१५)हरितालः (१६)हिङ्गलकः, (१७)मनःशिला,
सूक्ष्म जीव भी दो प्रकार के हैं-पर्याप्त और अपर्याप्त । ये जीव काजल की कुप्पी के समान सम्पूर्ण लोक में भरे हुए हैं।
____बादर भी पर्याप्त और अपर्याप्त-दो प्रकार के हैं । ये जीव लोक के एक देश में हैं । इन के दो भेद हैं-लक्ष्ण और खर । श्लदणबादरपृथ्वी के सात भेद हैं-कृष्ण नील लोहित (लाल) पीत शुक्ल पाण्डु और पनक खरबादर पथ्वी के चालीस भेद हैं, वे इस प्रकार
(१) शुद्ध-पथिवी, (२) शर्करा-पृथिवी, (३) बालुका-पथिवी, (४) उपल, (५) शिला, (६) लवण-नमक, (७) ऊष-क्षार, (८) लोहा, (९) तांबा, (१०) रागा, (११) सीसा, (१२) चांदी, (१३) सोना, (१४) वज्र, (१५) हरिताल, (१६) हींगल,
સૂક્ષમ જીવ પણ બે પ્રકારના છે. પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત-જીવ કાજળની કુપીના સમાન સંપૂર્ણ લેકમાં ભરેલા છે.
બાદર પણ પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત એમ બે પ્રકારના છે. એ જીવ લેકના એક દેશમાં છે. તેના બે ભેદ છે. ગ્લણ અને ખર, શ્વણ બાદર પૃથ્વીના સાત मेह छ. gue, नla, aहित (ena) पात, शु४स, पांड मने पन४. ५२-मार પૃથ્વીના ચાલીસ ભેદ છે-તે આ પ્રમાણે છે –
(१) शुद्ध पृथिवी; (२) ॥४२॥ पृथिवी, (3) वायु पृथिवी, (४) ७५८, (५) शिal, (६) aqg-नभ, (७) उप-क्षार, (८) खोडा, () aiमा, (१०) शं-als, (११) सीसा, (१२) यांसी, (१३) सोना, (१४) १०१, (१५) ७२तास, (१६) Ya,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ. २ म. २ पृथिवीकायस्वरूपम् ४३५ (१८) शस्यकः-पारदः, स्वनामख्यातो रत्नविशेषश्च, (१९) अञ्जनं, (२०) भवालम्, (२१)अभ्रपटलम्, (२२)अभ्रवालुका (अभ्रकचूर्णम् , ) (२३)गोमेदकः, (२४)रुचकः, (२५)अङ्कः, (२३)स्फटिकः, (२७)लोहिताक्षः, (२८)मरकतः, (२९)मसारगल्लः, (३०)भुजमोचकः, (३१)इन्द्रनीलः, (३२)चन्दनम् ।, (३३) गैरिकमः, (३४)हंसगर्भः, (३५)पुलकः, (३६)सौगन्धिकः, (३७)चन्द्रप्रमः, (३८)वैडूर्यम्:, (३१)जलकान्तः, (४०)सूर्यकान्तः। एते च शुद्धपृथिव्यादयः पृथिवीकायिकाः स्वाकरादौ सचित्ता भवन्ति । __ गोमय-कचवर-सवित्तापादिसंपर्कात्तु गतचेतना अपि भवन्ति । बादरपृथिव्या यत्रैको जीवस्तत्राऽसंख्यातैर्नियमतो भाव्यम् ।
एवमप्तेजोवायुपत्येकवनस्पतिष्वपि विज्ञेयम् । निगोदे तु यत्रैको
(१७) मैनसिल, (१८) शस्यक-पारा, अथवा रत्नविशेष, (१९) अंजन,(२०) प्रवाल, (२१) अभ्रपटल, (२२) अभ्रवालुका (अभ्रकचूर्ण), (२३) गोमेद,(२४) रुचक,(२५) अंकरत्न,(२६) स्फटिक, (२७) लोहिताक्ष, (२८)मरकत, (२९) मसारगल्ल,(३०) भुजमोचक,(३१) इन्द्रनील, (३२) चंदन, (३३) गेरू, (३४) हंसगर्भ, (३५) पुलक, (३६)सौगंधिक, (३७) चन्द्रप्रभचन्द्रकान्त, (३८) वैडूथ, (३९)जलकान्त, (४०) सूर्यकान्त । ये शुद्ध पृथिवी आदि चालीस जब अपने आकर (खान) में रहते हैं तो सचित्त होते हैं । गोबर कचरा सूरज की धूप आदि के संपर्क से अचेतन हो जाते हैं। जहां बादरपृथ्वीकाय का एक जीव होता है वहाँ असंख्यात जीव नियम से होते हैं।
इसी प्रकार अप, तेज, वायु, और प्रत्येकवनस्पति
में भी समझना चाहिए।
(१७) भनीस, (१८) पा२, (१८) सुरभी, (२४) ३५४, (२५) २४-२त्न, (२६) २१टि४, (२७) सोडिताक्ष, (२८) भ२४त, (२८) मसात, (३०) सुभाय४, (31) छन्द्रनीस, (३२) यन्दन, (33) गेरू, (३४) सगल, (६) yas, (38) सोधि , (३६) यन्द्रप्रम-य न्त, (३८) पैडूर्य, (३८) rasi-d, (४०) सूर्य-त. ॥ शुद्ध પૃથ્વી આદિ ચાલીશ જ્યારે પોતાનાં આકર-ખાણમાં રહે છે તે સચિત્ત હોય છે, છાણ, કચરા, સૂરજને તડકે વગેરેના સંપર્કથી તે અચેતન થઈ જાય છે. જ્યાં બાદર પૃથ્વીકાયને એક જીવ હોય છે, ત્યાં અસંખ્યાત જીવ નિયમથી હોય છે.
એ પ્રકારે અ, તેજ, વાયુ અને પ્રત્યેક વનસ્પતિમાં પણ સમજવું જોઈએ.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३६
आचाराजस्त्रे
निगोदजीवस्तत्र नियमतोऽनन्ताः।
वादराणां सूक्ष्माणां च पृथिवीकायानाभेते वक्ष्यमाणा भेदाः सन्ति, तत्रोभयोः पर्याप्तापर्याप्तभेदः प्रागुक्तः, अन्ये भेदा उच्यन्ते-शरीरत्रया-ऽङ्गुलासंख्येयभागशरीर-सेवार्तसंहनन-मसूरचन्द्रसंस्थान-कषायचतुष्क-सज्ञाचतुष्काऽऽद्यलेश्यात्रय-स्पर्शनेन्द्रिय-वेदनाकषायमारणान्तिकसमुद्धाता-ऽसज्ञित्व- नपुंसकवेद-पर्याप्तिचतुष्टय-मिथ्यादर्शना-ऽचक्षुदर्शना-ऽज्ञान-काययोग-साकारानाकारोपयोगाऽऽहारादिप्रभृतयः । तत्र विशेषस्तु बादरपृथिवीकायानां लेश्या आद्याश्चतस्रः, शेषं सर्व समानम् । असंख्येयाश्च प्रत्येकमुभये ।
निगोद में जहाँ एक जीव होता है वहाँ नियम से अनन्त जीव होते हैं।
___ बादर और सूक्ष्म पथिवीकायों के भेद इस प्रकार हैं-दोनों के पर्याप्त और अपर्याप्त भेद पहले कहे जा चुके हैं । अब अन्य भेद कहते हैं-तीन शरीर, अंगुलका असंख्यातवां भाग शरीर, सेवार्त संहनन, मसूरचन्द्रसंस्थान, चार कषाय, चार संज्ञाएँ, प्रारंभ की तीन लेश्याएँ, स्पर्शनेन्द्रिय, वेदना कषाय और मारणान्तिक समुद्धात, असंज्ञीपन, नपुंसकवेद, चार पर्याप्तिया, मिथ्यादर्शन, अचक्षुदर्शन तीन अज्ञान; काययोग, साकार तथा अनाकार उपयोग, आहार आदि। इन में विशेषता इतनी ही है कि बादरपृथिवीकाय में पहले की चार लेश्याएँ होती हैं । शेष सब बोल समान हैं। दोनों ही असंख्यातअसंख्यात हैं।
નિગેદમાં જ્યાં એક જીવ હોય છે ત્યાં નિયમથી અનન્ત જીવ હોય છે.
બાદર અને સૂમ પૃથિવીકાયના ભેદ આ પ્રમાણે છે–અને પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત બેઉ ભેદ પ્રથમ કહેવામાં આવ્યા છે. હવે બીજા ભેદ કહે છે–ત્રણ શરીર, અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગ શરીર, સેવાd સંહનન, મસૂર-ચન્દ્ર સંસ્થાન, ચાર કષાય, ચાર સંજ્ઞાઓ, પ્રારંભની ત્રણ લેયાઓ, સ્પર્શ ઈન્દ્રિય, વેદના કષાય, અને મારણાનિક સમુદ્દઘાત, અસંસીપણું, નપુંસકવેદ, ચાર પર્યાપ્તિઓ, મિથ્યાદર્શન, અચક્ષદશન, ત્રણ અજ્ઞાન, કાયાગ, સાકાર તથા અનાકાર ઉપયોગ, આહાર આદિ. તેમાં વિશેષતા એટલી જ છે કે –બાદર પૃથિવીકાયમાં પ્રથમની ચાર લેસ્યાઓ હોય છે, બાકી તમામ બેલ સમાન છે. બને જ અસંખ્યાત-અસંખ્યાત છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचार चिन्तामणि -टीका अध्य. १ उ. २ सु. २ पृथिवीकायस्वरूपम्
(३) परिमाणद्वारम् --
बादरपर्याप्ताः पृथिवीकायजीवाः सर्वतः स्तोकाः । तदपेक्षया वादराऽपर्याप्ताः असंख्येयगुणाः । तदपेक्षया सूक्ष्माऽपर्याप्ता असंख्येयगुणाः । तदपेक्षया सूक्ष्मपर्याप्ता असंख्येयगुणाः । यदि जवारीधान्यकणप्रमाणपृथिव्यंशाश्रया जीवा एकैकं बहिर्निगत्य पृथक-पृथक कपोतमितं कार्यं कुर्युस्तर्हि तेषां लक्षयोजनममाणजम्बूद्वीपे समावेशोऽपि न संभवति ।
४३७
ननु जवारीधान्यकणमात्रे पृथिव्यंशे कथमियन्तो जीवास्तिष्ठन्ति ? इति चेत् उच्यते - यथा सहस्रौषधिसंमिश्रणनिष्पन्न सहस्रपाक तैलस्याल्पीयसि
(३) परिमाणद्वार -
पर्याप्त बादर पृथ्वीकाय के जीव सब से थोडे हैं । उन की अपेक्षा बादर अपर्याप्त असंख्यात गुना अधिक है । उन से सूक्ष्म अपर्याप्त असंख्येय गुना है। उन से सूक्ष्म पर्याप्त असंख्यात गुना है । अगर जवार नामक धान्य के कण के बराबर 'ध्वी के अंश में रहने वाले जीव एक-एक करके बाहर निकल जाएँ और वे सब अपना शरीर कबूतर के शरीर के बराबर बनालें तो एक लाख योजन विस्तार वाले जम्बूद्वीप में उनका समावेश नहीं हो सकता ।
शङ्का - जवार के एक दाने के बराबर पृथिवी के अंश में इतने अधिक जीव किस प्रकार रह सकते हैं ?
समाधान - जैसे हजार औषधों के सम्मिश्रण से बने हुए सहस्र - पाक तैल के
(3) परिभालुद्वार
પર્યાપ્ત ખાદર પૃથ્વીકાયના જીવ સૌથી થાડા છે; તેની અપેક્ષા બાદર અપર્યાપ્ત અસંખ્યાત ગણા અધિક છે. તેનાથી સૂક્ષ્મ અપર્યાપ્ત અસંખ્યાત ગણા છે, તેનાથી સૂક્ષ્મ પર્યાપ્ત અસંખ્યાત ગણા છે. અગર જુવાર નામના ધાન્યના કણની ખરાખર પૃથ્વીમાં રહેવાવાળા જીવ એક-એક થઈને બહાર નિકળે અને તે સર્વ પેાતાનું શરીર કબૂતર–પારેવાનાં શરીર બરાબર બનાવી લીએ તે એક લાખ યેાજનના વિસ્તારવાળા જમ્મૂ દ્વીપમાં તેના સમાવેશ થઈ શકે નહિ.
શકા—જીવારના એક દાણાની ખરાખર પૃથિવીમાં એટલા અધિક જીવ કેવી રીતે રહી શકે છે?
સમાધાન—જેવી રીતે હજાર ઔષધેાના સંમિશ્રણથી બનેલા સહસ્ર-પાક તેલના
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३८
आचारागसूत्रे सूच्यग्रलग्नविन्दुमात्रेऽपि सहस्रौषधिसमावेशस्तथैव पृथिवीकायजीवास्तावन्मात्रे पृथिव्यंशे तिष्ठन्तीति । यथा वा सहस्रौषधिसंमिश्रणे कृते चूर्णीकृत्य परिपिष्य खसखसकणप्रमाणगुटिका क्रियते, तत्र प्रत्येकगुटिकायां सहस्रौषधिसमावेशो दृश्यते, तद्वज्जवारीधान्यकणमात्रेऽल्पीयसि पृथिव्यंशे पृथिवीकायजीवास्तिष्ठन्तीति नैतचित्रम् ।
यदि लोकाकाशस्य प्रत्येकप्रदेशे, एकैकः पृथिवीकायजीवः स्थाप्यते तदा असंख्याता लोका पूरिता भवेयुः । पृथिवीकायजीवानां परिमाणं तावदस्ति, यदि लोका असंख्याता भवेयुः, तेषामसंख्यातलोकानां यावन्तः प्रदेशाः भवेयुस्तावन्तः पृथिवीकायजीवाः सन्तीति बोध्यम् । छोटे से, सूई को नोंक पर लगे हुए एक बूंद में भी हजार औषधों का समावेश हो जाता है, इसी प्रकार जवार के एक दाने के बराबर पथ्वी के अंश में इतने जीव रहते हैं। अथवा जैसे एक हजार औषधों को मिला दिया जाय और उनका चूर्ण बना लिया जाय, खूब पीसा जाय और उससे खसखस के दाने के बराबर गोली बना ली जाय तो उस प्रत्येक गोली में हजार औषधियों का समावेश जान पडता है। इस प्रकार जवार बराबर पथ्वी के अश में अगर इतने जीव रहते हैं तो इसमें आश्चर्य की कौन सी बात है ?
अगर लोकाकाश के एक-एक प्रदेश में, एक-एक जीव स्थापित किया जाय तो असंख्यात लोक भरजाएँ । पथिवीकाय के जीवों का परिमाण इतना है कि-यदि लोक असंख्यात हों और उन असंख्यात लोकों के जितने प्रदेश हों, उतने ही पृथिवीकाय जीव हैं, ऐसा समझ लेना चाहिए। નાના એવા સેઈની અણી પર લાગેલા એક ટીપામાં પણ હજાર ઔષધેને સમાવેશ થઈ જાય છે. એ પ્રમાણે જુવારના એક દાણાની બરાબર પૃથ્વીમાં એટલા જીવ રહે છે. અથવા જેવી રીતે–એક હજાર ઔષધોને મેળવવામાં આવે અને તેનું ચૂર્ણ બનાવી લેવાય, અને તેને ખૂબ વાટવામાં આવે અને તેમાંથી ખસખસના દાણું બરાબર ગેળી બનાવવામાં આવે તે પ્રત્યેક ગોળીમાં હજાર ઔષધીઓને સમાવેશ થયેલે છે, એમ જાણું શકાય છે. એ પ્રમાણે જુવાર બરાબર પૃથ્વીમાં એટલા જીવ રહે છે તે તેમાં આશ્ચર્યની વાત શું હોઈ શકે ?
અથવા કાકાશના એક એક પ્રદેશમાં, એક-એક જીવ સ્થાપિત કરવામાં આવે તે અસંખ્યાત લેક ભરાઈ જાય. પૃથિવીકાયના જીવોનું પરિણામ એટલું છેજે લેક અસંખ્યાત હોય અને તે અસંખ્યાત લેકના જેટલા પ્રદેશ હોય એટલા જ પૃથિવીકાય જીવ છે. એમ સમજી લેવું જોઈએ.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ. २ मू. २ पृथिवीकायजीवपरिमाणम् ४३९
ये पृथिवीकायहिंसायां लज्जमानास्ते-अनगाराः, ये तु तत्र प्रवृत्तास्ते द्रव्यलिङ्गिनः, इति बोधयितुमाह-'लज्जमाणाः' इत्यादि।
एके अन्ये, लज्जमानाः पृथिवीकायस्यारम्मे परमकरुणया द्रवितहृदयतया संकोचमापद्यमानाः पृथक् केचित् प्रत्यक्षज्ञानिनोऽवधि-मनःपर्यय-केवलिनः, केचित् परोक्षज्ञानिनो भावितात्मानोऽनगाराः सन्ति, इति, पृथक्-पश्य ।
इमे सूक्ष्मवादरपृथिवीकायारम्भकरणे भीतास्वस्ता उद्विग्नास्त्रिकरणत्रियोगैः पृथिवीकायारम्भपस्त्यिागिनो विद्यन्ते तानवलोकयेत्यर्थः।।
एके पुनः अन्ये तु-'वयमगाराः साधवः स्मः' इति साभिमानं प्रवदमानाः 'वयमेव पृथिवीकायजीवरक्षणपराः महाव्रतधारिणः' इति व्यर्थ
जो पुरुष पथिवीकाय की हिंसा से विरत होते हैं, वेही अनगार हैं । जो उस हिंसा में प्रवृत्त हैं, वे द्रव्यलिंगी हैं। यह बतलाने के लिए कहते हैं-'लज्जमाणा' इत्यादि ।
कोई-कोई पुरुष पथिवीकाय के आरम्भ में अत्यन्त करुणाशील होने के कारण, द्रवित हृदय वाले होने से, संकोच-वृत्ति करते हैं, उन में से कोई-कोई प्रत्यक्षज्ञानी अर्थात् अवधिज्ञानी, मनःपर्ययज्ञानी और केवलज्ञानी, तथा कोई परोक्षज्ञानी भावितात्मा अनगार हैं, इस प्रकार पृथक्-पृथक्भाव से देखो । अर्थात् उन पुरुषों को देखो जो सूक्ष्म और बादर पृथ्वीकाय का आरम्भ करने में लज्जा करते हैं, त्रस्त होते हैं, और तीनकरण, तीनयोग से पृथिवीकाय के आरम्भ के त्यागी हैं।
और कोई-कोई 'हम साधु हैं। ऐसा अभिमान के साथ कहते हुए 'हम ही पृथिवीकाय की रक्षा में तत्पर हैं और महाव्रतधारी हैं। इस प्रकार वृथा प्रलाप
જે પુરૂષ પૃથિવીકાયની હિંસાથી વિરત-નિવૃત્ત થાય છે તેજ અણગાર છે. મુનિ छ.२ हिंसामा प्रवृत्त छे ते द्रव्यक्षिी छ. ते मतावा भाटे ४ -'लज्जमाणा' त्याहि.
કઈ-કઈ પુરૂષ પૃથિવીકાયના આરંભમાં અત્યન્ત કરૂણાશીલ હોવાના કારણે દ્રવિત હૃદયવાળા હોવાથી સંકેચ-વૃત્તિ કરે છે. તેમાંથી કઈ-કઈ પ્રત્યક્ષજ્ઞાની અર્થાત્ અવધિજ્ઞાની, મન:પર્યયજ્ઞાની અને કેવલજ્ઞાની અને કઈ પક્ષજ્ઞાની ભાવિતાત્મા અણગાર છે. પૃથક્ર પૃથભાવથી જુઓ, અર્થાત્ તે પુરૂષને જુઓ કે જે સૂમ અને બાદર પૃથ્વીકાયને આરંભ કરવામાં લજજા કરે છે–શરમાય છે–ત્રાસ પામે છે. અને ત્રણ કરણ ત્રણ યુગથી પૃથ્વીકાયના આરંભના ત્યાગી છે.
અને કઈ-કઈ “અમે સાધુ છીએ” એવા અભિમાનની સાથે કહે છે કે અમે પણ પૃથ્વીકાયની રક્ષામાં તત્પર છીએ, અને મહાવ્રતધારી છીએ.” આ પ્રમાણે વૃથા
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४०
___ आचारास्त्रे प्रलपन्तो द्रव्यलिङ्गिनः सन्ति तान् पृथक-पृथगभावेन पश्य ।।
(४) वधद्वारं, (५) शस्त्रद्वारं च । ___इमे खल्वनगाराभिमानिनो द्रव्यलिङ्गिनो मनागप्यनगारगुणेषु न प्रवर्तन्ते, नापि गृहस्थकृत्यं किञ्चित् परित्यजन्ति, इति दर्शयति--
यद्यस्माद् विरूपापैः विभिन्नरूपैर्नानाविधैः शस्त्रैः लोष्टपाषाणादिभिः स्वकायरूपैः, अग्न्यादिभिः परकायरूवै हलकुद्दालखनित्रादिभिस्तदुभयरूपैः पृथिवीकर्मसमारम्भेण पृथिव्याः कर्मसमारम्भः-पृथिवीकर्मसमारम्भः पृथिवीमाश्रित्य ज्ञानावरणीयाधष्टविधकर्मबन्धनिबन्धनसावधव्यापारः, तेन इमं= पृथिवीकायं विहिंसन्ति । पृथिवीकायहिंसायां प्रवृत्ताः खलु षड्जीवनिकायकरते हुए द्रव्यलिंगी हैं उन्हें पृथक् देखो।
(४) वध और (५) शस्त्रद्वार अपने आप को अनगार समझने वाले ये द्रव्यलिङ्गी साधु के गुणों में तनिकभी प्रवृत्त नहीं होते, और न गृहस्थों के किसी कार्य का त्याग करते हैं, यह बात बतलाते हैं
ये द्रव्यलिङ्गी लोग विभिन्न प्रकार के मिट्टी, पत्थर आदि स्वकाय-शस्त्रों से अग्नि आदि परकाय-शस्त्रों से, हल, कुदाल आदि खोदने के साघनरूप उभयकाय शस्त्रों से पृथिवीकर्मसमारम्भ करते हैं, अर्थात् पृथिवी के निमित्त से ज्ञानावरणीय आदि आठ प्रकार के कर्मबन्ध का कारण सावध व्यापार करते हैं, और उस से पृथिवीकाय को हिंसा करते हैं। पृथिवीकाय की हिंसा में प्रदत्त होने वाला पुरुष छहों जीवनिकायों
મિથ્યા પ્રલાપ કરનારા દ્રવ્યલિંગી છે. તેને જૂદા જૂદા ભાવથી જુઓ.
(४) १५ मन (५) शखबारપિતેજ પિતાને અણગાર–સાધુ સમજવાવાળા એ દ્રવ્યલિંગી, સાધુના ગુણેમાં જરા પણ પ્રવૃત્ત થતા નથી. અને ગૃહસ્થના કેઈ કાર્યને ત્યાગ કરતા નથી. એ વાત બતાવે છે –
એ દ્રવ્યલિંગી લેક જૂદા-જૂદા પ્રકારની માટી, પથ્થર આદિ સ્વાય શથી અગ્નિ આદિ પરકાય શસ્ત્રોથી હળ, કેદાળી આદિ દવાના સાધનરૂપ ઉભયકાય શસ્ત્રોથી પૃથ્વીકસમારંભ કરે છે. અર્થાત્ પૃથ્વીના નિમિત્તથી જ્ઞાનાવરણીય આદિ આઠ પ્રકારના કર્મબંધના કારણે સાવદ્ય વ્યાપાર કરે છે, અને તેથી પૃથ્વીકાયની હિંસા કરે છે. પૃથ્વીકાયની હિંસામાં પ્રવૃત્ત થવાવાળા પુરૂષ છજ્જવનિકાની હિંસા કરે છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य. १ उ.२ सू.२ पृथिवीकायसमारम्भः
रूपं लोकं सर्वमेव विहिंसन्तीत्याह -' पुढवीसत्थं ' - इत्यादि ।
तद् द्विविधं द्रव्य-भाव - भेदात् । तत्र भावशस्त्रं = दुष्प्रयुक्तमनोवाक्कायलक्षणम्, व्यापारयन्तः, अन्यान पृथिवीकायभिन्नान् द्वीन्द्रियादीन् सांश्च विहिंसन्ति ।
पृथिवीशस्त्रम् = पृथिव्युपमर्दकं शस्त्रम् शस्यते = हिंस्यते अनेनेति शस्त्रम्, द्रव्यशस्त्रं = स्वकायपरकायतदुभयरूपम् । समारभमाणाः = पृथिवीकायं प्रति अनेकरूपान् अपूकायादीन् स्थावरान्,
४४१
(६) उपभोगद्वारम् -
जगति खलु बहवो द्रव्यलिङ्गिनो विद्यन्ते, यथा - ' वयं पञ्चमहाव्रतधारिणः
की हिंसा करता है, यह बतलाने के लिए कहते हैं - 'पुढवीसत्थं ' इत्यादि ।
पृथिवीशस्त्रका अर्थ है- पृथिवीकाय की हिंसा करनेवाला शस्त्र । जिस से हिंसा हो वह शस्त्र कहलाता है । शस्त्र दो प्रकार का है - (१) द्रव्यशस्त्र और (२) भावशस्त्र । स्वकाय, परकाय और उभय-स्वपर - कायरूपसे द्रव्यशस्त्र तीन प्रकार का है । मन वचन और कायका दुष्प्रयोग करना भावशस्त्र है ।
पृथ्वीकाय का आरंभ करनेवाले, पृथिवीकाय से भिन्न अनेक अप्काय आदि स्थावर जीवों की, तथा द्वीन्द्रिय आदि त्रस जीवों की भी हिंसा करते हैं ।
(६) उपभोगद्वार -
संसार में बहुत से द्रव्यलिंगी हैं। जैसे- ' हम पंचमहाव्रतधारी हैं, सब आरंभ थे अताववा भाटे उडे छे :-' पुढवीसत्थं ' त्याहि.
,
પૃથ્વીશસના અથ છે–પૃથ્વીકાયની હિંસા કરવાવાળાં શસ્ત્રો જેનાથી હિંસા થઈ શકે તે શસ્ત્ર કહેવાય છે. શત્રુ એ પ્રકારના છે. (૧) દ્રવ્ય શસ્ત્ર અને (૨) लाव-शस्त्र-स्वाय, पराय, अने उलय - स्व-परायरूप द्रव्यशस्त्र त्राशु प्रअरना छे. મન, વચન અને કાયના દુષ્પ્રયાગ કરવા તે ભવશાસ્ત્ર છે.
પૃથ્વીકાયના આરંભ કરવાવાળા, પૃથ્વીકાયથી ભિન્ન અનેક અસૂકાય આદિ સ્થાવર જીવાની તથા દ્વીન્દ્રિય આદિ ત્રસ જીવાની પણ હિંસા કરે છે.
(६) उपयोग-द्वार
સંસારમાં ઘણાજ દ્રવ્યલિંગી સાધુ છે. જેવી રીતે “ અમે પ ંચમહાવ્રતધારી
प्र. आ.-५६
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गमुत्रे सर्वारम्भपरित्यागिनः षटकायरक्षका अनगाराः (साधवः) स्मः' इति वदन्तो दण्डि - शाक्यादयः सन्ति । तत्र केचिद्देहशुद्धयर्थं मृत्तिकास्नायिनो भवन्ति । केचित्स्वनिवासार्थं गृहादिनिर्माणकरणं कुदालखनित्रादिभिः पृथिवीकायमुपमर्द यन्ति । केचित् स्वोदरपूर्त्त्यर्थं कृष्यादिकर्म कुर्वन्ति । केचिच्च देवकुलाद्यर्थं सावद्यमुपदिशन्ति पार्थिवी - देव - गुर्वादि - प्रतिमानिर्माणे जीर्णोद्धार करणे च महाभीमभवसमुद्रादात्मनः समुद्धारो भवतीति मन्यन्ते, वदन्ति च
४४२
"
" जिणभवणकारणविही सुद्धा भूमी दलं च कट्ठाई । भियगाणइसंघाणं, सासवडीय जयणाय ॥ ९ ॥.... एयस्स फलं भणियं, इय आणाकारिणो उ सस्स ।
और परिग्रह के त्यागी हैं, षट्काय के रक्षक साधु हैं ' । इस प्रकार कहने वाले दण्डी शाक्य आदि हैं । इन में कोई-कोई तो शरीर की शुद्धि के लिए मिट्टी से स्नान करते हैं । कोई अपने रहने के लिए मकान आदि बनाने में कुदाल खनित्र (कुस) आदि खोदने के साधनों द्वारा पृथ्वीका का उपमर्दन करते हैं । कोई-कोई अपना पेट भरने के उद्देश्य से खेती आदि करते हैं । कोई देवकुल आदि के लिए सावध उपदेश देते हैं- देव गुरु आदि की पार्थिव प्रतिमा निर्माण कराने से और जीर्णोद्धार कराने से भवसागर से आत्मा का तरना होता है, ऐसा मानते हैं और कहते हैं कि
66
" जिनभवन बनाने की विधि इस प्रकार है- शुद्ध भूमि, शुद्ध ईंटें, पत्थर, काष्ठ आदि होना, कार्य करने वाले कारीगरों को प्रसन्न रखना, अपने परिणाम उत्तरोत्तर चढते हुए रखकर यतनापूर्वक कार्य कराना ” इत्यादि ।.... भगवान की आज्ञाके
છીએ. સર્વ આરંભ અને પરિગ્રહના ત્યાગી છીએ, ષટ્કાયના રક્ષક સાધુ છીએ.' આ પ્રમાણે કહેવાવાળા દંડી શાકય આદિ છે તેમાં કાઈ-કાઈ તે શરીરની શુદ્ધિ માટે માટીથી સ્નાન કરે છે. કેાઈ પેાતાને રહેવા માટે મકાન આદિ અનાવવામાં કાદાળી, કાસ આદિ ખાદવાનાં સાધના દ્વારા પૃથ્વીકાયનું ઉપમન કરે છે, કાઈ-કાઈ પાતાનું પેટ ભરવાના ઉદ્દેશથી ખેતી કરે છે; કેાઈ દેવકુળ આદિને માટે સાવદ્ય ઉપદેશ કરે છે-દેવ, ગુરૂ આદિની પાર્થિવ પ્રતિમા નિર્માણ કરાવવામાં અને જીર્ણોદ્ધાર કરાવામાં ભવસાગરથી આત્મા તરી શકે છે, એવું માન છે અને કહે છે કેઃ——
"निनमहिर मनाववानी विधि या प्रमाणे छे:-शुद्ध भूभि, शुद्ध घंटो, पथ्थर, કાણ આદિ જોઇએ. કામ કરવાવાળા કારીગરોને પ્રસન્ન રાખવા, પેાતાનાં પરિણામ ઉત્તરાત્તર ચઢતાં રાખીને ચતનાપૂર્વક કાર્ય કરવું.’” ઈત્યાદિ....ભગવાનની આજ્ઞાના આરાધક શ્રાવકને
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टोका अध्य.१ उ.२ मू.२ पृथिवीकायसमारम्भप्रयोजनम् ४४३ चित्तं सुहाणुबंध, निव्वाणं तं जिणिंदेहिं ॥ ४४ ॥ (पञ्चाशक टीका ७.वि.)
" जिणभवणाई जे उद्धरति भत्तीइ सडियपडियाई । ते उद्धरंति अप्पं, भीमाओ भवसमुद्दाओ ॥" (धर्मसंग्रहटीका २अधि.) छाया-" जिनभवनकारणविधिः-शुध्धा भूमिदलं च काष्ठादि । भृतकानतिसन्धानं, स्वाशयवृद्धिश्च (शोभनाशयवृद्धिः) यतना च ॥ .एतस्य फलं भणितं, इत्याज्ञाकारिणस्तु श्राद्धस्य । चित्रं सुखानुबन्धं, निर्वाणान्तं जिनेन्द्रः (भणितम् ) ॥ ४४ ॥ जिनभवनानि ये उद्धरन्ति भक्त्या शटितपतितानि । ते उद्धरन्त्यात्मानं भीमाद् भवसमुद्रात्" इति च ॥
तथैव शास्त्रनिषिद्धे पूजाप्रतिष्ठादिसावधकार्ये प्रवृत्त्या द्रव्यलिङ्गिनोऽपि स्वात्मानं मुनिमेव मन्यन्ते । ये पथिवीशस्त्र प्रयुञ्जानाः षड्जीवनिकायआराधक श्रावक को भगवान् ने इस का फल इस प्रकार बताया है-“उसको अनेकानेक सुखों का अनुबन्ध होता है और परम्परा से मोक्ष की प्राप्ति होती है"। (पञ्चाशकटीका ७ वि.)
" जो पुरुष जीर्ण जिनभवनों का भक्तिसे उद्धार कराते हैं वे भीम भवसागर से अपनी आत्मा को तारते हैं"। (धर्मसंग्रहटीका २ अधि. )
इसी प्रकार शास्त्रनिषिद्ध पूजा प्रतिष्ठा आदि सावध कार्यों में प्रवृत्ति करके द्रव्यलिंगी भी अपनने आप को मुनि मानते हैं। आशय है कि जो लोक पृथिवीशस्त्र का प्रयोग करके षड्जीवनिकायरूप समस्त लोक की हिंसा करते हैं, और भगवानका नाम लेकर स्वयं खोटी प्ररूपणा करते हैं अतः वे द्रव्य
ભગવાને તેનું ફલ આ પ્રમાણે બતાવ્યું છે–તેને અનેકાનેક સુખને અનુબંધ થાય छ; मने ५२-५२राथी मोक्षनी प्राप्ति थाय छे.” (पंचाशकटीका ७ वि.)
જે પુરૂષ જીર્ણ થયેલું જિનમંદિર, તેને ભક્તિથી ઉદ્ધાર કરાવે છે તે મહાન Rथा पोताना मात्भाने तारे छ. " ( धर्मसंग्रहटीका २ अधि.)
આજ પ્રમાણે શાસ્ત્રનિષિદ્ધ પૂજા, પ્રતિષ્ઠા આદિ સાવદ્ય કાર્યોમાં પ્રવૃત્તિ કરીને દ્રવ્યલિંગી પણ પોતે પિતાને મુનિ માને છે. આશય એ છે કે-જે લોક પૃથ્વીશ અને પ્રયોગ કરીને જીવનિકાયરૂપ સમસ્ત લોકની હિંસા કરે છે અને ભગવાનનું નામ લઈને પિતે બેટી પ્રરૂપણ કરે છે માટે તે દ્રવ્યલિંગી છે, સાચા
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४४
आचारागसूत्रे रूपं लोकं सर्वमेव विहिंसन्ति ते द्रव्यलिङ्गिनो नानगारा इति भावः, उक्तञ्च
" सावजा किरिया जेसि, सावज्जा देसणा तहा । भमंति दीहसंसारे, ते सव्वे दवलिंगिणो ॥ १ इति ॥ सू. २ ॥
एवं शाक्यादीनां पृथिवीकायोपमर्दकत्वेन द्रव्यलिङ्गित्वं प्रतिबोधितं भगवतेति जम्बूस्वामिनं सुधर्मा स्वामी कथयति-तत्थे'-त्यादि।
॥ मूलम् ॥ तत्थ खलु भगवया परिण्णा पवेइआ, इमस्स चेव जीवियस्स परिवंदणमाणण-पूयणाए जाइमरणमोयणाए, दुक्खपडिघायहेउं, से सयमेव पुढविसत्थं समारंभइ, अण्णेहिं वा पुढविसत्यं समारंभावेइ, अण्णे वा पुढविसत्थं
लिंगी हैं-सच्चे अनगार नहीं हैं। कहा भी है
____ "जिन की क्रिया सावध है और जिनका उपदेश सावद्य है, वे दीर्घ संसारमें परिभ्रमण करते हैं । उन सबको द्रव्यलिंगी जानना चाहिए" ॥ सू. २ ॥
इस प्रकार पृथिवीकाय का उपमर्दन करने वाले होने से शाक्य आदि को भगवान् ने द्रव्यलिंगी कहा है । यह बात सुधर्मा स्वामी जम्बू स्वामी से कहते हैं-'तत्य खलु' इत्यादि ।
मूलार्थ-भगवान् ने परिज्ञा का उपदेश दिया है। इसी जीवन के लिएवन्दना, मान और पूजन के लिए, जन्म और मरण से मुक्त होने के लिए, दुःख का नाश करने के लिए वह स्वयं ही पथिवीकाय का आरंभ करता है, दूसरों से पथिवीकायका आरम्भ कराता है, और पृथिवीकायका आरंभ करने वाले दूसरों का अनुमोदन करता है ।
અણગાર-સાધુ નથી. કહ્યું છે કે –
“જેની ક્રિયા સાવદ્ય છે, અને જેને ઉપદેશ સાવદ્ય છે, તે દીર્ધ સંસારમાં परिश्रम ४२ छ. ते सन द्रव्यावी ang नये." (सू० २)
એ પ્રમાણે પૃથ્વીકાયનું ઉપમદન–નાશ કરવાવાળા હેવાથી શાક્ય આદિને ભગવાને દ્રવ્યલિંગી કહ્યા છે. આ વાત સુધર્મા સ્વામી જખ્ખ સ્વામીને કહે છે-“રા' ઇત્યાદિ.
મલાર્થ–ભગવાને પરિજ્ઞાને ઉપદેશ આપે છે, આ જીવનને માટે, વંદના, માન અને પૂજન માટે, જન્મ અને મરણથી મુક્ત હોવાના માટે, દુઃખને નાશ કરવા માટે તે પોતે જ પૃથ્વીકાયને આરંભ કરે છે, બીજાથી પૃથિવીકાયને આરંભ કરાવે છે, અને પૃથ્વીકાયને આરંભ કરનાર બીજાને અનુમોદન આપે છે. તે આરંભ તેના
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.२ २.३ पृथिवीकायसमारम्भप्रयोजनम् ४४५ समारंभंते समणुजाणइ । तं से अहियाए, तं से अबोहीए । सू० ३ ॥
छायातत्र खलु भगवता परिज्ञा प्रवेदिता । अस्य चैव जीवितस्य परिवन्दन-मानन-पूजनाय, जाति-मरण-मोचनाय दुःखप्रतिघातहेतुं, स स्वयमेव पृथिवीशस्त्रं समारभते, अन्यैर्वा पृथिवीशस्त्रं समारम्भयति, अन्यान् वा पृथिवीशस्त्र समारभमाणान् समनुजानाति । तत् तस्य अहिताय, तत् तस्य अबोधये ॥ सू० ३॥
टीकातत्र-पृथिवीकायसमारम्भे भगवता श्रीमहावीरेण परिज्ञा-सम्यगवबोधः खलु प्रवेदिता-प्रबोधिता। कर्मबन्धसमुच्छेदाथै जीवन परिज्ञाऽवश्यं शरणीकरणीयेति भगवता प्रबोधितमिति भावः । परिज्ञा द्विविधा, ज्ञ-प्रत्याख्यान-भेदात् । 'सावधव्यापार एव कर्मबन्धस्य कारण'-मिति ज्ञान-ज्ञपरिज्ञा, तद्वयापारपरित्यागः -प्रत्याख्यानपरिज्ञा ।
वह आरंभ उसके अहित के लिए और उसकी अबोधि के लिए है ॥ सू. ३ ॥
टीकार्थ—पृथिवीकाय के समारंभ के विषय में भगवान् श्री महावीर स्वामीने सम्यग्बोधरूप परिज्ञा का सदुपदेश दिया है। तात्पर्य यह है कि-कर्मबन्ध को नष्ट करने के लिए जीव को वह परिज्ञा अवश्य ही स्वीकार करनी चाहिए, ऐसा भगवान्ने कहा है। परिज्ञा दो प्रकार की है--ज्ञपरिज्ञा और प्रत्याख्यानपरिज्ञा । 'सावध व्यापार से ही कर्मबन्ध का कारण होता है ' ऐसा जानना ज्ञ-परिज्ञा है, और सावद्यव्यापार का त्याग करना प्रत्याख्यान-परिज्ञा है।
અહિત માટે અને તે તેની અબાધિ માટે છે. (૩)
ટીકાથ–પૃથ્વીકાયના સમારંભના વિષયમાં ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીએ સમ્યગબેધરૂપ પરિણાને સદુપદેશ આપ્યા છે. તાત્પર્ય એ છે કે-કર્મબંધને નાશ કરવા માટે જીવે તે પરિજ્ઞા અવશ્યજ સ્વીકાર કરવી જોઈએ, એ પ્રમાણે ભગવાને કહ્યું છે. પરિજ્ઞા બે પ્રકારની છે. જ્ઞપરિજ્ઞા, અને પ્રત્યાખ્યાનપરિજ્ઞા, “સાવદ્ય વ્યાપારજ કર્મબંધનું કારણ થાય છે. એ પ્રમાણે જાણવું તે શ–પરિજ્ઞા છે, અને સાવદ્ય વ્યાપારને ત્યાગ કરે તે પ્રત્યાખ્યાન-પરિજ્ઞા છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४६
आचाराङ्गसूत्रे जीवः कस्मै प्रयोजनाय पृथिवीकार्य प्रति सावधव्यापारं करोती ?-त्याह'इमस्स चेवे'-त्यादि । अस्यैव विद्युल्लताविलासवत्क्षणभङ्गरस्य जीवितस्य जीवनस्वार्थ चिरमुखाथै, प्रासादसदनादिरचनाथै, गमनागमना-वस्थानो-पवेशन-पार्श्वपरिवर्तन-पुत्तलिकाप्रतिमादिकरणो-चारप्रस्रवणादिकरणो-पकरणादिग्रहणनिक्षेपणाऽऽलेपन-प्रहरण-भूषण-क्रय-विक्रय-कृषिकरण-भाण्डादिनिर्माणाद्यर्थमित्यर्थः । तथा परिवन्दन-मानन-पूजनाय, परिवन्दनं प्रशंसा, तदर्थ यथा *आश्चर्यगृहादि
जीव किस प्रयोजनके लिये पृथिवीकाय के विषय में सावध व्यापार करता है ? सो बतलाते हैं
विजली की चमक के समान इस क्षणविनश्वर जीवन के चिरकालीन सुख के उद्देश से महल, मकान आदि का निर्माण कराने के लिए, अथवा गमन, आगमन, अवस्थान (स्थित रहना), उपवेशन (बैठना ), पार्श्व-परिवर्तन (पसवाडा बदलना), पुतली बनाना, प्रतिमा बनाना, मल-मूत्र त्यागना, उपकरण आदि ग्रहण करना, रखना, लेपकरना, ग्रहण करना, सजाना, खरीदना, बेचना, खेती करना, तथा वर्तन आदि बनाना, इत्यादि कार्यों के लिए सावध व्यापार किया जाता है।
___ इस के अतिरिक्त परिवन्दन मानन और पूजन के लिए भी सावध व्यापार किया जाता है। परिबन्दन अर्थात् प्रशंसा के लिए, जैसे आश्चर्यगृह (आजायव घर)
જીવ કયા પ્રયોજન માટે પૃથ્વીકાયના વિષયમાં સાવદ્ય વ્યાપાર કરે છે ? તે બતાવે છે –
વિજલીના ચમકારાની સમાન આ ક્ષણભંગુર જીવનના ચિરકાલીન (લાંબા સમય સુધી) સુખના ઉદ્દેશથી, મહેલ મકાન આદિ બનાવવા માટે, અથવા ગમન, मागमन, भवस्थान, (स्थित २२) उपवेशन, (मेस) पाव-परिपत्तन, (५७iબદલવાં) પુતલી બનાવવી, પ્રતિમા બનાવવી, મલ-મૂત્ર ત્યાગ કરે; ઉપકરણ આદિનું अहए ४२j, राम, खे५ ४२वी, प्रडरय ४२j, सन्त, भरीवु, वे, ती કરવી તથા વાસણ બનાવવાં, ઈત્યાદિ કાર્યોને માટે સાવદ્ય વ્યાપાર કરવામાં આવે છે.
તે સિવાય પરિવંદન માન અને પૂજન માટે પણ સાવદ્ય વ્યાપાર કરવામાં આવે છે. પરિવન્દન અર્થાત્ પ્રશંસા માટે જેમ આશ્ચર્યગૃહ-(અજાયબ ઘર) આદિ બનાવવામાં
* आश्चर्यगृहम्-'म्युझियम' 'अजायबघर' इति भाषाप्रसिद्धम् ।
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર: ૧
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४७
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य. १ उ. २ सू. ३ पृथिवीसमारम्भप्रयोजनम् करणे, माननं=जनसत्कारः, तदर्थ, यथा - कीर्तिस्तम्भादिकरणे पूजनं= वस्त्ररत्नादिपुरस्कारलाभस्तदर्थं यथा-शिल्पिनां राजदेवप्रतिमादिरचने । जातिमरणमोचनाय - जातिः = जन्म, तदर्थं भवान्तरसुखमाप्त्यर्थं देवकुलादिकरणे, मरणं = मरणं येषां जातं तदर्थं मृतपित्रादिस्मरणार्थमित्यर्थः, यथा स्तूपचैत्यादि - करणे, मोचनं = मुक्तिस्तदर्थं यथा - देवभवनप्रतिमादिकरणे । यद्वा जातिमरणमोचनाय = जन्ममरणविमुक्तये । तथा दुःखम तिघातहेतुं - दुःखविध्वंसार्थ, यथा
आदि बनवानेसे प्रशंसा होती है । मानन अर्थात् जनताद्वारा मिलने वाला सत्कार । उस सत्कार के लिए कीर्तिस्तम्भ ( मेमोरियल ) आदि बनवाकर समारम्भ करते हैं। पूजन का अर्थ हैवस्त्र या रत्न आदि का पुरस्कार पाना । जैसे शिल्पी लोग पुरस्कार पाने के उद्देश्य से राजा या देवता की प्रतिमा बनाते हैं ।
जन्म, मरण और मुक्ति के लिए भी पृथिवीकायका समारम्भ किया जाता है । जन्म के लिए जैसे भवान्तर में सुख पाने के लिए देवकुल आदि का निर्माण कराने में और मृत्यु के लिए जैसे मृत पिता आदि का स्मारक ( स्तूप - चैत्य ) बनवाने में, और मोचन के अर्थात् मुक्ति के लिए देवभवन एवं उनकी प्रतिमा बनवाने में, अथवा जन्म-मरणमोचन का अर्थ है - जन्म और मरणसे मुक्त होना, उस के लिए पृथ्वीकाय का समारम्भ करते हैं ।
तथा दुःखका नाश करने के लिए भी पृथ्वीकाय का समारम्भ करते हैं, जैसे આરંભ કરે છે. માનન અર્થાત્ જનતા દ્વારા મળવાવાળા સત્કાર, તે સત્કાર માટે કીર્તિસ્તંભ (મેમોરિયલ) આદિ બનાવીને સમારંભ કરે છે. પૂજનના અથ છે વસ અથવા રત્ન આદિના પુરસ્કાર પ્રાપ્ત કરવા. તે માટે શિલ્પીલેગ રાજાની કે દેવતાની પ્રતિમા બનાવવામાં સમારભ કરે છે.
જન્મ મરણ મેચન (મૂકાવવા) માટે પણ પૃથ્વીકાયના સમાર ́ભ કરવામાં આવે છે. જન્મના માટે જેમ ભવાન્તરમાં સુખ પ્રાપ્ત કરવા માટે દેવકુલ આદિના નિર્માણુ કરાવવામાં, અને મૃત્યુ માટે જેમ મૃત પિતા આદિનું સ્મારક સ્તૂપ-ચૈત્ય બનાવવામાં, મેાચન અર્થાત મુક્તિને માટે દેવભવન એવં તેની પ્રતિમા અનાવવામાં, અથવા જન્મમરણ–મેાચનના અર્થ છે—જન્મ અને મરણથી મુક્ત થવું,તે માટે પૃથ્વીકાયના સમારભ કરેછે.
તથા દુઃખનો નાશ કરવા માટે પણ પૃથ્વીકાયના સમારંભ કરે છે, જેમ—ગ્રીષ્મના
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे
ग्रीष्मतापादिनिवारणार्थं, स्वचक्रपरचक्रभयनिवृत्यै च भूमिगृहमाकारादिरचने । सः - जीवनपरिवन्दनमाननपूजनाद्यर्थ जनः स्वयमेव पृथिवीशस्त्रं समारभते = पृथिव्युपमर्दकं द्रव्यभावशस्त्रं व्यापारयति । अन्यैर्वा पृथिवीशस्त्रं समारम्भयति = उद्योजयति पृथिवीशस्त्रं समारभमाणान् अन्यान् समनुजानाति = अनुमोदयति । एममतीतानागताभ्यां,
तथा ariamarta
पृथिवीशस्त्रसमारम्भ
भेदा अवगन्तव्याः ।
(७) वेदनाद्वारम् -
पृथिवीशस्त्रं समारममाणः किं फलं प्राप्नोतीत्याह - 'तं से अहियाए' इत्यादि ।
४४८
ग्रीष्म के ताप से बचने के लिए, अथवा स्वचक और परचक्र के भयकी निवृत्ति, के लिए, भोहरा या चहारदीवारी ( प्रकोटा ) बनवाना । इस प्रकार जीवन परिवन्दन मानन और पूजन आदि के लिए मनुष्य स्वयं ही पृथ्वीशस्त्रका समारम्भ करता है अर्थात् पृथिवी का घात करने वाले द्रव्य और भावशस्त्र का व्यापार करता है और पृथिवीशस्त्र का प्रयोग करने करानेवाले दूसरों का अनुमोदन करता है ।
इस प्रकार अतीत और अनागत से तथा मन, वचन और कायसे पृथिवीशस्त्र के आरम्भ के भेद समझलेने चाहिए.
(७) वेदनाद्वार
पृथिवीशस्त्र का आरम्भ करनेवाला क्या फल पाता है ? सो कहते हैं-' तं से अहिure' इत्यादि ।
તાપથી બચવા માટે અથવા સ્વચક્ર અને પરચક્રના ભયની નિવૃત્તિ માટે ભેાંયરા અથવા કાઢ અનાવવા.
આ પ્રમાણે જીવન, પરિવ’દન, માનન, અને પૂજન આદિ માટે મનુષ્ય પાતેજ પૃથ્વી-શસ્ત્રને સમારંભ કરે છે. અર્થાત્ પૃથ્વીનેા ઘાત કરવાવાળા દ્રવ્ય અને ભાવ શસ્ત્રના વ્યાપાર કરે છે. તથા બીજા પાસે પૃથ્વીશસ્ત્રના વ્યાપાર કરાવે છે. અને પૃથ્વીશસ્ત્રના પ્રચાગ કરવાવાળા બીજાને અનુમેાદન આપે છે,
આ પ્રમાણે અતીત અને અનાગત (ભૂત-ભવિષ્ય)થી તથા મન, વચન અને કાયાથી પૃથ્વીશસ્ત્રના આરભના ભેદોને સમજી લેવા જોઈ એ.
(७) वेहनाद्वार
पृथ्वीशस्त्रनो माल उरवावाजा शुं ज पा छे ? ते हे छे- 'तं से अहियाए '
इत्यादि.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि टीका अध्य. १ उ. २ सु. ३ पृथिवीसमारम्भफलम्
४४९
तत् - पृथिवीकायसमारम्भणं तस्य = पृथिवीशस्त्र समारभमाणस्य अहिताय = अकल्याणाय भवतीति शेषः । तत्-तदेव च पृथिवीकायसमारम्भणमेव च तस्य पृथिवीशस्त्र समारभमाणस्य अबोधये = सम्यक्त्वालाभाय, जिनधर्मप्राप्त्यभावाय च भवति । पृथिवीकायसमारम्भणं हि कृतकारितानुमोदितभेदेन त्रिविधं, तस्यातीतवर्तमानाना गतभेदेन प्रत्येकं त्रैविध्ये नवधा भवति, नवविधस्यापि पृथिवीकायसमारम्भणस्य मनोवाक्काययोगभेदेन प्रत्येकं त्रैविध्ये सप्तविंशतिभङ्गा भवन्ति । एवंविधपृथिवीकायसमारम्भप्रवृतः खलु षट्कायारम्भसंपातजन्यघोरतरदुरितार्जनेन दुरन्तसंसारदावानलज्वालान्तः पातं प्राप्यानन्तनरकनिगोदादिदुःखमनुभवन् न कदाचित्कल्याणं शाश्वतसुखप्रदं मोक्षमार्ग प्राप्नोतीति भावः ||३||
वह पृथिवीकाय का आरंभ, आरंभ करने वाले के अहित के लिए और अबोधि के लिए होता है । अर्थात् आरंभ करने से सम्यक्त्व और जिनधर्म को प्राप्ति नहीं होती है । पृथिवीकाय का आरंभ - करना, कराना, और अनुमोदन के भेद से तीन प्रकार का है । इन तीनों भेदों के अतीत वर्तमान और अनागत के भेद से तीन-तीन भेद करने पर आरम्भ नौ प्रकार होता है । इन नौ भेदों का मन, वचन, और काय से गुणाकार कर देने पर सत्ताईस भेद हो जाते हैं ।
इस प्रकार के पथिवीकाय के समारम्भ में प्रवृत्त पुरुष छहों कायों का आरम्भ करता है और अत्यन्त घोर पाप उपार्जन करके दुरन्त संसाररूपी दावानलकी ज्वालाओं में पडकर नरक निगोद आदि के दुःख भोगता हुआ न कभी कल्याण की प्राप्ति करता है और न शाश्वत सुख देनेवाले मोक्षमार्ग को पाता है ॥ ३॥
તે પૃથ્વીકાયના આરંભ કરવાવાળાના અહિત માટે અને અબાધિને માટે હાય છે. અર્થાત્—આર ંભ કરવાથી સમ્યક્ત્વ અને જિનધની પ્રાપ્તિ થતી નથી.
પૃથ્વીકાયના આરંભ કરવા, કરાવવા અને કરવાવાળાને અનુમેદન આપવા વગેરેના ભેદથી ત્રણ પ્રકારના છે, એ ત્રણેય ભેદોના ભૂતકાળ, ભવિષ્યકાળ અને વત્તમાનકાળના ભેદથી ત્રણ ત્રણ ભેદ કરવાથી આરંભ નવ પ્રકારના છે. એ નવ ભેદોને મન, વચન અને કાયા, આ ત્રણથી ગુણુવા વડે કરી સત્તાવીશ ભેદ થઈ જાય છે.
આ પ્રમાણે પૃથ્વીકાયના સમારંભમાં પ્રવૃત્ત પુરૂષ છ કાયાને આરંભ કરે છે, અને અત્યન્ત ઘાર પાપ ઉપાર્જન કરીને દુરન્તસંસારરૂપી દાવાનલની જવાલાઓમાં પડીને, નરક–નિગેાદ આદિનાં દુઃખ ભાગવતાં કાઈ વખત પણ કલ્યાણની પ્રાપ્તિ કરી શકતા નથી, અને શાશ્વત સુખ દેવાવાળા માક્ષમાને પણ પ્રાપ્ત થતા નથી. (૩)
प्र. आ.-५७
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
४५०
आचारागसूत्रे (८) निवृत्तिद्वारम् येन तु तीर्थकरादीनां समीपे पृथिवीकायजीचस्वरूपं ज्ञातं स एवं विजानातीत्याह-'से तं संबुज्झमाणे' इत्यादि ।
॥ मूलम् ॥ से तं संबुज्झमाणे आयाणीयं समुट्ठाय सोचा खलु भगवओ अणगाराणं अंतिए । इह मेगे सिंणायं भवइ-एस खलु गंथे, एस खलु मोहे, एस खलु मारे, एस खलु णरए, इच्चत्थं, गढिए लोए जमिणं यिरूबरूवेहिं सत्थेहिं पुढविकम्मसमारंभेणं पुढविसत्थं समारंभमाणे अण्णे अणेगरूवे पाणे विहिंसइ ॥ सू. ४ ॥
छायास तत् संबुध्यमान आदानीयं समुत्थाय श्रुत्वा खलु भगवतः अनगाराणामन्तिके इहैकेषां ज्ञातं भवति-एष खलु ग्रन्थः, एष खलु मोहः, एष खलु मारः, एष खलु नरकः, इत्यर्थ गृद्धो लोकः, यदिमं विरूपरूपैः शस्त्रैः पथिवीकर्मसमारम्भेण पृथिवीशस्त्रं समारभमाणः अन्यान् अनेकरूपान् प्रणान् विहिंसति ॥ सू. ४ ॥
(८) निवृत्तिद्वारजिसने तीर्थंकर आदिके समीप में पृथिवीकाय के जीवों का स्वरूप जान लिया है, वह इस प्रकार जानता है-'से तं.' इत्यादि ।
मूलार्थ-जो पुरुष तीर्थंकर भगवान् के अथवा अनगारों के निकट उपदेश सुनकर समझता है और उपादेय ( चारित्र ) को अङ्गीकार करके विचरता है उसे ज्ञात हो जाता है कि पृथिवीकायका यह आरंभ ग्रंथ है, यह मोह है, यह मार है, यह नरक है । इस में आसक्त पृथ्वीशस्त्र का आरंभ, करने वाला लोक तरह-तरह के शास्त्रों से पृथ्वीकायका आरंभ करके अन्य अनेक प्रकार के प्राणीकी हिंसा करता है ॥ सू. ४ ॥
(e) निवृत्तिद्वार જેણે તીર્થકર આદિના સમીપમાં પૃથ્વીકાયના જીવોનું સ્વરૂપ જાણી લીધું છે, ते ॥ प्रमाणे तो छ-' से तं.' त्यादि.
મુલાઈ–જે પુરૂષ તીર્થકર ભગવાનની અથવા અણગારોની સમીપ ઉપદેશ સાંભળીને સમજે છે, અને ઉપાદેય (ચારિત્ર)ને અંગીકાર કરીને વિચરે છે તેને માલુમ પડે છે કે –પૃથ્વીકાયને આરંભ એ ગ્રંથ છે, એ મોહ છે, એ માર છે, એ નરક છે, એમાં આસક્ત પૃથ્વીશઅને આરંભ કરવાવાળા જાત-જાતના શસ્ત્રથી પૃથ્વીકાયને આરંભ કરીને અન્ય અનેક પ્રકારના પ્રાણીઓની હિંસા કરે છે (૪)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ.२ सू. ४ पृथिवीसमारम्भफलम् ४५१
॥ टीका ॥ यः खलु भगवतः तीर्थंकरस्य, अनगाराणाम् तदीयश्रमणनिर्ग्रन्थानाम् , अन्तिके समीपे, श्रुत्वा-उपदेशं निशम्य, आदानीयम्, उपादेयं सर्वसावद्ययोगपरित्यागरूपं चारित्रं समुत्थाय अङ्गीकृत्य विहरति, स तत्पृथिवीकायसमारम्भणम् संबुध्यमानः अहिताबोधिजनकत्वेन विज्ञाता भवतीति ।
स हि एवं विचारयति-इह मनुष्यलोके एकेषां श्रमणनिर्ग्रन्थोपदेशसंजातसम्यगवबोधवैराग्याणामात्मार्थिनामेव ज्ञातं विदितं भवति । किं ज्ञातं भवती ?त्याकाक्षायामाह-'एस खलु गंथे'. इत्यादि।
एषः पृथिवीशस्त्रसमारम्भः खलु-निश्चयेन पन्था अथ्यतेबध्यतेऽनेनेति ग्रन्थः अष्टविधकर्मवन्धः । कारणे कार्योपचारात् पृथिवीशस्त्रममारम्भस्य
टीकार्थ-जो भगवान् तीर्थंकर के या उनके निर्गन्थ श्रमणों के समीप उपदेश सुनकर उपादेय को अर्थात् सर्वसावद्ययोग के त्यागरूप चारित्र को अङ्गीकार करके विचरता है वह पृथ्वीकायके समारंभ को अहितकर और अबोधिजनक समझता है।
वह इस प्रकार विचार करता है-इस मनुष्य लोक में श्रमण निर्ग्रन्थों के उपदेश से जिन्हें सम्यग्ज्ञान और वैराग्य हो गया है उन आत्मार्थी पुरुषों को ही ज्ञात होता है। उन्हें क्या ज्ञात होता है ? ऐसी आकांक्षा होने पर कहते हैं-' एस खलु गंथे.' इत्यादि ।
यह पृथ्वीकाय का समारम्भ निश्चय ही ग्रंथ है अर्थात् आठ प्रकार के कर्मोंका बंध है। कारण में कार्यका उपचार करके पृथिवीकाय के समारम्भ को यहाँ ग्रन्थ कहा है।
1 ટીકાથી જે ભગવાન તીર્થકરની અથવા તેના નિર્ગસ્થ શ્રમણોની સમીપ ઉપદેશ સાંભળી ઉપાદેયને અર્થાત્ સર્વસાવદ્યગના ત્યાગરૂપ ચારિત્રને અંગીકાર કરીને વિચરે છે, તે પૃથ્વીકાયના સમારંભને અહિતકર અને અબોધજનક સમજે છે.
તે આ પ્રમાણે વિચાર કરે છે કે આ મનુષ્ય લોકમાં શ્રમણ નિર્ચન્થોના ઉપદેશથી જેને સમ્યજ્ઞાન અને વૈરાગ્ય થઈ ગયા છે તે આત્માથી પુરૂષને જ જાણવામાં હોય છે.
ते शुलवामा डाय छ १ मेवी शो यतi ४९ छ-' एस खलु गंथे.' त्यादि આ પૃથ્વીકાયને સમારંભ નિશ્ચયજ ગ્રંથ છે. અર્થાત્ આઠ પ્રકારના કર્મોને બંધ છે. કારણમાં કાર્યને ઉપચાર કરીને પૃથ્વીકાયના સમારંભને અહિં ગ્રંથ કહ્યો છે. આશય એ છે કે –
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५२
आचाराङ्गमुत्रे ग्रन्थरूपत्वम्, एवमग्रेऽपि बोध्यम् । तथा - एष एव पृथिवीसमारम्भः मोह :- विपर्यासः, विपरीतज्ञानरूपः । तथा - एष एव मारः = मरणम् निगोदादिमरणरूपः । तथा - एष खलु नरकः =नारकजीवानां दशविधयातनास्थानम् । इत्यर्थम् एतदर्थं कर्मबन्ध - मोह - मरण - नरकरूपं घोरं दुःखफलं प्राप्य पुनः पुनरेतदर्थमेव लोक:- अज्ञानवशवर्ती जीवः गृद्ध: लिप्सुरस्ति । यद्वा गृद्धः = विषयभोगासक्तः लोकः संसारी जीवः इत्यर्थ = एतदर्थमेव - कर्मबन्धमोहमरणनरकार्थमेव प्रवर्तते ।
यद्यपि - विषयभोगासक्तो लोकः शरीरादिपरिपोषणार्थं परिवन्दनमाननपूजनार्थ जातिमरणमोचनार्थं दुःखप्रतिघातार्थं च पृथिवीशस्त्रसमारम्भं करोति आशय यह है कि आरंभ - ग्रन्थ (बंध) का कारण होने से ग्रन्थ कहा गया है । इसी प्रकार का उपचार आगे के कथन में भी समझ लेना चाहिए ।
यह पृथिवीकायसमारंभ मोह अर्थात् विपर्यास है- विपरीत ज्ञानरूप है, तथा यही आरम्भ, निगोद आदि मरणरूप है । तथा यही आरंभ नरक है अर्थात् नारकी जीवों के लिए दश प्रकार की क्षेत्र वेदनाओं का स्थान है । इस समारंभ के कारण कर्मबंध, मोह, मरण एवं नरकरूप घोर दुःखमय फल प्राप्तकर के भी अज्ञानी लोग बार-बार इसी की इच्छा करते हैं । अथवा संसारी जीव विषयभोगों में आखक्त होता है अर्थात् कर्मबन्ध, मोह, मरण और नरक के लिए ही अज्ञानी जीव प्रवृत्ति करते हैं ।
विषयभोगों में आसक्त जीव यद्यपि शरीर आदि को पुष्ट करने के लिए परिवन्दन, मानन और पूजन के लिए, जन्म मरण से मुक्त होने के लिए, दु.ख का આરંભ–ગ્રંથ (બંધ)નું કારણ હોવાથી ગ્રન્થ કહ્યો છે, આ પ્રમાણેને ઉપચાર આગળના કથનમાં પણ સમજી લેવા જોઇએ.
આ પૃથ્વીકાય–સમારંભ માહ અર્થાત્ વિપર્યાસ છે, વિપરીતજ્ઞાનરૂપ છે, તથા એ આરંભ નિગેાદ આદિ મરણરૂપ છે. તથા એ આરંભ નરક છે. અર્થાત્ નારકીના જીવા માટે દસ પ્રકારની ક્ષેત્ર વેદનાઓનું સ્થાન છે. આ સમારભના કારણે કબંધ, મેહ, મરણુ અને નરકરૂપ ઘેર દુઃખમય લ પ્રાપ્ત કરીને પણ અજ્ઞાની લેક વારવાર તેની ઇચ્છા કરે છે. અથવા સંસારી જીવ વિષયલેાગેામાં આસક્ત થાય છે, અર્થાત્ કમ બંધ, માહ, મરણુ અને નરકના માટેજ અજ્ઞાની જીવ તેમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે.
વિષયભાગોમાં આસક્ત જીવ હજી પણુ શરીર આદિને પુષ્ટ કરવા માટે પરિવ’જૈન, માનન, અને પૂજનને માટે, જન્મ મરણથી મુક્ત થવા માટે દુઃખના નાશ કરવા માટે,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.२ सू. ४ पृथिवीसमारम्भफलम् ४५३ तथापि तत्फलं कर्मवन्धमोहमरणनरकरूपमेव लभन्ते, अतः पृथिवीकर्मसमारम्मस्य तदेव फलं भवतीति भावः । इत्यर्थमिति प्रयोगस्तु यथा-अयं संसारी लोको जायते मरणायैव, म्रियते च जननायैव, इति, तद्वत् । ____ लोकः पुनः पुनः कर्मबन्धाद्यर्थमेव लिप्मुरस्ति, तदर्थमेव प्रवर्तते वा, इति प्रतिज्ञायां हेतुमाह-'जमिणं' इत्यादि ।
यद्यस्मात्-विरूपरूपैः = नानाविधैः शास्त्रः-स्वकायपरकायतदुभयरूपैः पृथिवीकर्मसमारम्भेण-पृथिव्युपमर्दकसावद्यब्यापारकरणेन, यद्वा-पृथिवीकायमुद्दिश्याष्टविधकर्मसमुत्पादकसावधव्यापारण, इमं = पृथिवीकायं विहिनस्ति, विनाश करने के लिए, पृथिवीशस्त्र का आरंभ करता है तथापि इस आरंभ का फल उसे कर्मबन्ध, मोह, मरण और नरक के रूप में ही मिलता है । अत एव आशय यह है कि-कोई किसी भी अभिलाषा से पृथिवीकायका आरंभ करे मगर फल तो वही कर्मबंध आदि ही होगा। (इच्चत्थं ) इस का प्रयोग यह बतलाने के लिए किया गया है-यह संसारी जीव उत्पन्न होता है मरने के लिए और मरता है जनमने के लिए, इसी प्रकार यह प्रयोग है।
लोक बारम्बार कर्मबंध आदि के लिए ही अभिलाषी है, अथवा-कर्मबंध के लिए ही प्रवृत्ति करता है । इस प्रतिज्ञा में हेतु कहते हैं-'जमिणं.' इत्यादि ।
जिस कारण से गृद्ध (आसक्त) लोक नाना प्रकार के शस्त्रों से-स्वकाय, परकाय और उभयकायरूप शस्त्रों से-पृथिवीकाय का समारंभ करके अर्थात् पृथिवीकाय की हिंसा करने वाला सावध व्यापार करके, अथवा पृथिवीकाय के निमित्त से आठों कर्म-जनक सावध
પૃથ્વીશસ્ત્રને આરંભ કરે છે તે પણ તે આરંભનું ફળ તેને કર્મબંધ, મેહ, મરણ અને નરકના રૂપમાં જ મળે છે. એ માટે આશય એ છે કે-કેઈ કાંઈ પણ અભિલાષાથી પૃથ્વીકાયને આરંભ કરે પરતુ ફળ તે તે કર્મબંધ આદિજ થશે.
इच्चत्थं' सनी प्रयोग से मतावा भाटे, ध्य छ संसारी पन्न થાય છે મરવાને માટે, અને મારે છે તે જન્મ લેવા માટે, આ પ્રમાણે એ પ્રયોગ છે.
લોક વારંવાર કર્મબંધ આદિ માટેજ અભિલાષી છે. અથવા કર્મબંધ માટેજ प्रवृत्ति ४२ छ. २॥ प्रतिज्ञामां तु ४ छ-'जमिणं'. छत्याहि.
જે કારણથી વૃદ્ધ આસકત લોકે નાના પ્રકારના શસ્ત્રોથી-સ્વકાય, પરકાય અને ઉભયકાય રૂપ શોથી–પૃથ્વીકાયને સમારંભ કરીને અર્થાત્ પૃથ્વીકાયની હિંસા કરવાવાળા સાવદ્ય વ્યાપાર કરીને અથવા પૃથ્વીકાયના નિમિત્તથી આઠ કર્મોને ઉત્પન્ન કરનાર સાવદ્ય વ્યાપારથી
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५४
आचाराङ्गसूत्रे छिनत्ति, भिनत्ति, पाणरहितं करोति गृद्धो लोक इत्यादि । तथा पृथिवीशस्त्रपृथिव्युपमद्दकं शस्त्र स्वकायपरकायतदुभयरूपं समारभमाण. व्यापारयन् अन्यान= अपकायादीन् अनेकरूपान्=त्रसान् स्थावरांश्च, प्राणान्याणिनो विहिनस्ति । पृथिवीकायहिंसया षड्जीवनिकायरूपं लोकं सर्वमेव प्रणिहन्तीति घोरतरं दुरितं कुर्वन् पुनः पुनः कर्मबन्धादिनरकान्तं प्राप्यापि तदर्थमेव प्रवर्त्तते न पुनर्मोक्षायेति भावः ॥ सू. ४॥
ननु पृथिवीकायजीवानां श्रोत्रनेत्रघ्राणरसनेन्द्रियाणि न सन्ति , नापि मनस्तेषां, कथं तर्हि दुःखवेदना संभवति ? ततश्च पृथिवीकायसमारम्भिणां व्यापार से इस पृथिवीकाय का हनन करता है, छेदन करता है, भेदन करता है, उसे प्राणहीन बनाता है। तथा पृथिवीकाय के स्वकाय, परकाय, और उभयकायरूप शस्त्रों का उपयोग करता हुआ अप्काय आदि अनेक त्रस स्थावर प्राणियों की हिंसा करता है।
तात्पर्य यह है कि-पृथिवीकाय की हिंसा के द्वारा समस्त षड्जीवनिकायरूप लोक की हिंसा करता है । इस प्रकार अत्यन्त घोर पाप करता हुआ बारबार कर्मबंध करता है और यहाँ तक कि नरक को प्राप्त करके भी नरक के लिए ही प्रवृत्ति करता है, मोक्ष के लिए नहीं ॥ सू. ४ ॥
पृथिवीकाय के जीवों में श्रोत्रेन्द्रिय, चक्षुरिन्द्रिय, घ्राणेन्द्रिय, रसना-इन्द्रिय और मन नहीं है, फिर उन्हें दुःख का अनुभव कैसे हो सकता है ? और ऐसी अवस्था में पृथिवीकाय का आरंभ करनेवालों को कर्मबंध क्यों होता है ? इस शंका का समाधान
આ પૃથ્વીકાયને ઘાત કરે છે. છેદન કરે છે. ભેદન કરે છે, તેને પ્રાણહીન બનાવે છે. તથા પૃથ્વીકાયના સ્વકાય, પરકાય અને ઉભયકાયરૂપ શસ્ત્રોને ઉપયોગ કરતા થક અપૂકાય આદિ અનેક ત્રસ–સ્થાવર પ્રાણીઓની હિંસા કરે છે.
તાત્પર્ય એ છે કે–પૃથ્વીકાયની હિંસા દ્વારા સમસ્ત ષડૂજીવનિકાયરૂપ લેકની હિંસા કરે છે. આ પ્રમાણે અત્યન્ત ઘોર પાપ કરીને વારંવાર કર્મબંધ કરે છે. અને
ત્યાં સુધી કે નરકને પ્રાપ્ત કરીને પણ નરક માટે જ પ્રવૃત્તિ કરે છે, મેક્ષ માટે ४२ता नथी. (४)
પૃથ્વીકાયના જીવોમાં શ્રેગ્નેન્દ્રિય, ચક્ષુરિન્દ્રિય, ધ્રાણેન્દ્રિય, રસના-ઈન્દ્રિય અને મન નથી, તે પછી તેને દુઃખને અનુભવ કેવી રીતે થઈ શકશે? અને એવી અવસ્થામાં પૃથ્વીકાયને આરંભ કરવાવાળાને કર્મબંધ કેમ થઈ શકશે? આ શંકાનું
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.२ सू. ४ पृथिवीजीवसिद्धिः ४५५ कथं कर्मबन्धः १ इति जिज्ञासायामाह-' से बेमि.' इत्यादि ।
(मूलम) से बेमि-अप्पेगे अंधमन्भे, अप्पेगे अंधमच्छे, अप्पेगे पायमन्भे, अप्पेगे पायमच्छे. अप्पेगे गुंफमन्भे२, अप्पेगे जंघमन्भे२, अप्पेगे जाणुमब्भे२, अप्पेगे उकमब्भे२, अप्पेगे कडिमब्भे२, अप्पेगे णाभिमब्भे२, अप्पेगे उयरमब्भे२, अप्पेगे पासमन्भे२, अप्पेगे पिट्ठिमब्भे२, अप्पेगे उरमब्भे२, अप्पेगे हिययमब्भे२, अप्पेगे थणमब्भे२, अप्पेगे खंधमब्भे२, अप्पेगे बाहुमब्भे२, अप्पेगे हत्थमन्भे२, अप्पेगे अंगुलिमन्भे२, अप्पेगे णहमन्भे२, अप्पेगे गीबामन्भे२, अप्पेगे हणुयमब्भे२, अप्पेगे होट्ठमन्भे२, अप्पेगे दंतमब्भे२, अप्पेगे जीहमन्भे२, अप्पेगे तालुमब्भे२, अप्पेगे गलमब्भे२, अप्पेगे, गंडमन्भे२, अप्पेगे कन्नमब्भे२, अप्पेगे णासमब्भे२, अप्पेगे अच्छिमब्भे२, अप्पेगे भमुहमन्भे२, अप्पेगे णिडालमब्भे२, अप्पेगे सीसमब्भे, अप्पेगे संपमारए अप्पेगे उद्दवए ॥ सू. ५ ॥
(छाया) अथ ब्रीवीमि-अप्येकः अन्धमाभिन्द्यात् अप्येकः अन्धमाच्छिन्द्यात् । अप्येकः पादमाभिन्द्यात्, अप्येकः पादमाच्छिन्द्यात् । अप्येकः गुल्फमाभिन्द्यात्२, अप्येकः जङ्घामाभिन्द्यात् २, अप्येकः जानु आभिन्द्यात्२, अप्येकः उरु आभिन्द्यात् २, अप्येकः कटिमाभिन्द्यात्२, अप्येकः नामिमाभिन्द्यात् २, अप्येकः उदरमाभिन्द्यात्२, अप्येकः पार्श्वमाभिन्द्यात्२, अप्येकः पृष्टिमाभिन्द्यात्२, अप्येकः उर आभिन्द्यात्२, अप्येकः करने के लिए सूत्र कहते हैं:-‘से बेमि.' इत्यादि ।
मूलार्थ-मैं कहता हूँ-कोई अन्धे को भेदे, कोई अंधे को छेदे, कोई पैर को भेदे कोई पैर को छेदे, कोई गुल्फ को भेदे छेदे, कोई पिण्डी को भेदे छेदे, कोई घुटने को भेदे, छेदे, कोई जांघ को भेदे छेदे, कोई कमर को भेदे छेदे, कोई नाभि को भेदे छेदे, कोई पेट को भेदे छेदे, कोई, पसवाडे को भेदे छेदे, कोई पीठ को भेदे छेदे, कोई छाती समाधान ४२१॥ भाटे सूत्र ४ छ:-" से बेमि.' त्याहि.
મૂલાથ– હું કહું છું કેઈઆંધળાને ભેદન કરે, કેઈ આંધળાને છેદન કરે, કેઈ પગને કાપે, કેઈ પગને છેદે કઈ ગુફ-(ઘુંટી)ને ભેદે, છેદે, કઈ પડીને ભેદે, છેદે, કઈ ઘુંટણને ભેદે છેદે કેઈ જાંઘને ભેદે છેદે,કેઈકમરને ભેદે છેદે કેાઈનાભિ(ડુંટી)ને ભેદે છેદે કઈ પેટને ભેદે છે, કેઈ પાંસળીઓને ભેદે છેદે કઈ પીઠને ભેદે છેદે, કેઈ-છાતીને ભેદે છેદે કઈ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५६
आचाराङ्गमुत्रे
हृदयमा भिन्द्यात्र, अप्येकः स्तनमाभिन्द्यात्र, अप्येकः स्कन्धमाभिन्द्यात्र, अप्येकः बाहुमाभिन्द्यात्२, अप्येकः हस्तमाभिन्द्यात्, अप्येकः अङ्गुलिमाभिन्द्यात् २, अप्येकः नखमाभिन्द्यात्र, अप्येकः ग्रीवामाभिन्द्यात्र, अप्येकः हनु आभिन्द्यात्२, अप्येकः ओष्ठमा भिन्द्यात्२, अप्येकः दन्तमाभिन्द्यात् २, अप्येकः जिह्वामाभिन्द्यात्२, अप्येकः तालु आभिन्द्यात्र, अप्येकः गलमाभिन्यातूर, अप्येकः गण्डमाभिन्द्यात्र, अप्येकः कर्णमाभिन्द्यात् २ अप्येकः नासामाभिन्द्यात्र, अप्येकः अक्षि आमिन्द्यात्२, अप्येकः माभिन्द्यात्र, अप्येकः ललाटमाभिन्द्यात्र, अप्येकः शीर्षमाभिन्द्यात् २, अप्येकः संप्रमारयेत्, अध्येकः उपद्रावयेत् ॥ सू. ५ ॥
"
को भेदे छेदे, कोई हृदय को भेदे छेदे, कोई बाहु को भेदे छेदे, कोई नख को भेदे छेदे, भेदे छेदे, कोई होठ को छेदे, कोई तालु को भेदे छेदे, कोई भेदे छेदे, कोई कान को भेदे छेदे, कोई भौंह को भेदे छेदे, कोई ललाट को भेदे छेदे, कोई सिरको भेदे छेदे, कोई मारकर बेहोश कर दे; या कोई मार ही डाले, इस प्रकार इन्द्रियबलहीन होने पर भी उसे वेदना का अनुभव होता ही है । सू. ५ ॥
भेदे छेदे, कोई स्तन को छेदे, कोई हाथ को भेदे कोई गर्दन को भेदे छेदे, भेदे छेदे, कोई दांत को भेदे गले को भेदे छेदे, कोई कोई नाकको भेदे छेदे, कोई
भेदे छेदे, कोई कन्धे को छेदे, कोई उंगली को भेदे कोई हनु (डाढी - ठोडी) को छेदे, कोई जीभ को भेदे, गंडस्थल ( कनपटी) को आंख को भेदे छेदे,
હૃદયને ભેદે છેઠે, કેાઈ સ્તનને ભેદે છેદે, કાઈ કાંધને ભેદે-છેદે, કાઈ ખાહૂને ભેદે છેદે, કાઈ હાથને ભેદે-છેદે, કઈ આંગલીને ભેદે-છેદે, કાઈ નખને ભેદે-છેદે, કેાઈ ગઈનને ભેદે દે, अर्ध डाढीने लेहे-छेढे, अर्ध होउने छेटे-लेटे, अध हांतने लेहे छेडे, अर्धकलने लेहे छेहे, अर्ध तालु-(ताजवा) ने लेटे-छेहे, अर्ध गणाने लेहे-छेहे, अर्थ गंडस्थल (सभा) अनपटीने लेहे-छेहे, अर्ध अनने लेहे-छेहे, अर्ध नाउने लेहे-छेहे, अर्ध सामने लेटे-बेटे, अर्ध लंभरने लेहे-छेहे, अर्थ ससाटने लेहे-छेहे, अर्ध शिरने लेटे-छेहे, કાઈ મારીને બેહોશ કરી દે, અથવા કાઈ મારીજ નાંખે, આ પ્રમાણે ઇન્દ્રિયખલહીન હાવા છતાં પણ તેને વેદનાના અનુભવ થાય છે. (૫)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ ३.२ सू. ५ पृथिवीजीवसिद्धिः ४५७
॥टीका ॥ ‘से बेमि' इत्यादि । अथेति प्रतिवाक्यप्रारम्भद्योतनाय । ब्रवीमि पृथिवीकायस्य वेदनाविषये कथयामि । यथा-एकः कश्चित् अन्ध-जन्मान्धं आभिन्यात्, तथा एका अपरः कश्चित् अन्धमपि आछिन्द्यात् ।
अत्र अन्धमित्युपलक्षणं, बधिरमूकपगुमभृतीनाम् । यः खलु जन्मान्धो जन्मबधिरो जन्ममूको जन्मपङगुमंगापुत्रवत्करचरणाद्यवयवविभागरहितः पूर्वभवार्जिताशुभकर्मोंदयात् स्वहितमाप्त्यहितपरिहाराक्षमोऽतिदयनीयदशामुपगतः।
एवंविधजन्मान्धादिकं कश्चित् कठोरह्रदयो निर्दयतयाऽतिनिशितभल्लादिना भिनत्तिचेत्, सुतीक्ष्णपरशुकुठारादिना छिनत्ति चेत्तदाऽसौ स्वाङ्ग भेदनच्छेदनसमयेभेदक छेदकं न
टीकार्थ-'अथ' शब्द नया वाक्य आरंभ करने को प्रकट करता है-'कहता हूं' अर्थात् पृथिवीकाय की वेदना के विषय में कहता हूँ । जैसे-कोई पुरुष अंधे अर्थात् जन्म से अंधे को भेदे छेदे । यहाँ 'अंध' पद उपलक्षण है, उस से बहिरा, मूंगा, लंगडा, आदि भी ग्रहण कर लेना चाहिए।
जो जीव मृगालोढक की तरह जन्मान्ध है, जन्म से बहिरा है, जन्म से मूंगा है, जन्म से लंगडा है, हाथ-और आदि विभिन्न अवयवों का जिस के शरीर में भेद नहीं है, और जो पूर्वभव के अशुभ कर्मों के उदय से अपने हित की प्राप्ति तथा अहित के परिहार में असमर्थ है, अत्यन्त दयनीय दशा को प्राप्त है, इस प्रकार के जन्मान्ध वगैरह को कोई कठोर हृदयवाला पुरुष निर्दय हो कर आवेश के साथ, बहुत तीखे भाले वगैरह से भेदता है, अत्यन्त तीखे फरसी कुठार आदि से छेदता है,
ટીકાથ–પ્રથ” શબ્દ નવું વાક્ય આરંભ કરવાનું પ્રગટ કરે છે “કહું છું” અર્થાત્ પૃથ્વીકાયની વેદનાના વિષયમાં કહું છું–જેમ કેઈ મનુષ્ય અન્ય અર્થાત-જન્મથી અંધને (આંધળે છે તેને) ભેદે છેદે. અહિં “બંધ'પદ તે ઉપલક્ષણ છે, તેનાથી બહેરા મૂંગા, લંગડા આદિ પણ ગ્રહણ કરી લેવા જોઈએ.
જે જીવ મૃગલોઢાની માફક જન્માંધ છે. (જન્મથી આંધળે છે) જન્મથી; બહેરે છે. જન્મથી જ મૅગે છે જન્મથી લંગડે છે. હાથ-પગ આદિ વિભિન્ન અવયના જેના શરીરમાં ભેદ નથી, અને તે પૂર્વભવના અશુભ કર્મોના ઉદયથી પિતાના હિતની પ્રાપ્તિ તથા અહિતના પરિવારમાં અસમર્થ છે, અત્યન્ત દયાપાત્ર-દશાને પ્રાપ્ત છે, આ પ્રકારના જન્માંધ વગેરેને કઈ કઠોર હૃદયવાળા પુરૂષ નિર્દય થઈને આવેશની સાથે બહુજ તીક્ષણ ભાલા વગેરેથી ભેદે છે (ર્વિધે છે), અત્યન્ત તીખી ધારવાળી ફરસી, કુઠાર આદિથી प्र आ.-५८
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५८
आचाराङ्गसूत्रे
पश्यति न शृणोति, नाप्युच्चैः क्रन्दति तावता तस्याऽजीवत्वं वेदनाया अभावो वा निश्चेतुं वक्तुं वा न शक्यते, एवं पृथिवी सचेतना वेदनासहिता चेति निश्चीयते । जात्यन्धवधिर मूकपड् ग्वादिगुणयुक्त पुरुषवत्, मृगापुत्रवत्, इत्यर्थः ।
पादगुल्फजङ्घाजानूरुकटि
यद्वा पञ्चेन्द्रियाणां सुव्यक्तचेतनानां नाभ्युदरपार्श्वपृष्ठोरो हृदयस्तनस्कन्धवाहहस्ताङगुलिनखग्रीवाहन्योष्ठदन्तजिह्वातालुगलगण्ड कर्णनासाक्षिभ्र ललाटमस्तकादिषु भिद्यमानेषु छिद्यमानेषु वा यथा घोरतरवेदना जायते तथा प्रगाढमोहाज्ञानवतां स्त्यानद्धर्थादिकर्मोदयाद् अव्यक्तचेतनानां
भेदन - छेदन के समय, अपने अंग के भेदने - छेदने वाले को न देखता है, न सुनता है, न उची आवाज से चिल्लाता हैं; इतने मात्र से उस में अजीवपना या वेदना का अभाव निश्चित नहीं किया जा सकता, और नहीं कहा जाता । इसी प्रकार पृथिवी सचेतन है और उसे वेदना भी होती है, यह बात निश्चित हो जाती है । अर्थात् जैसे मृगालोढक की तरह बहिरे, मूंगे, लंगडे आदि पुरुष को वेदना होती है, उसी प्रकार पृथिवीकाय को भी वेदना होती है ।
अथवा स्पष्ट चेतना वाले पञ्चेन्द्रिय जीवों के पैर, गुल्क, जांघ, जानु, उरू, कमर, नाभि, उदर, पार्श्व, पृष्ठ, उर-छाती, हृदय, स्नन, स्कन्ध, बाहु, हाथ, अंगुली, नख, ग्रीवा, दाढी, होठ, दांत, जीभ, तालु, गला, कनपटी, कान नाक आँख, भौंह, ललाट, मस्तक आदि के भिदने - छिंदने पर जैसे अत्यन्त घोर वेदना उत्पन्न होती है
છેદે છે, તેા ભેદન છેદનના સમયે પેાતાના અંગનું લેઇન-છેદન કરનારને તે દેખા નથી, સાંભળતા નથી, ઉંચા અવાજથી શેાર-ખકાર કરી શકતા નથી. એટલામાત્રથી તેમાં અજીવપણું અથવા વેદનાના અભાવ નિશ્ચિત કરી શકાતા નથી, તેમ કહેવાતુ પણ નથી. એ પ્રમાણે પૃથ્વી સચેતન છે અને તેને વેદના પણ થાય છે. એ વાત નિશ્ચિત થઈ જાય છે. અર્થાત્ જેવી રીતે મૃગાલે ઢીઆ પ્રમાણે-મહેરા, મૂંગા, લંગડા આદિ પુરૂષને વેદના થાય છે, તે પ્રમાણે પૃથ્વીકાયને પણ વેદના થાય છે.
અથવા-સ્પષ્ટ ચેતનાવાળા જન્માન્ય આદિ પ ંચેન્દ્રિય જીવાના પગ,ઢીંચણ,જા ઘ,જાનૂ, उरू ४भ२, नाभि, ७४२, पार्श्व, पृष्ठ, २-छाती, हृह्य, स्तन, संबंध, बाहुं हाथ, सांगली, नम, श्रीवा हाढी, डोह, हांत, कल, तालु, गणु, सभा, छान, नाउ, मांग, लभर, ससाट, મસ્તક આદિના ભેદવા-છેદ્યવાથી જેમ અત્યન્ત દ્વાર વેદના ઉત્પન્ન થાય છે, તેમ પ્રગાઢ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.२ सू. ५ पृथिवीजीवसिद्धिः ४५९ पृथिव्यादीनामव्यक्तैव घोरतरवेदना भवतीति भगवता केवलालोकेन साक्षात्कृत्य प्रवेदितम्। __अत्रैवान्यमपि दृष्टान्तमाह-"अप्पेगे संपमारए अप्पेगे उद्दवए " इति । एकः कश्चित् यथा सर्वावयवयुक्तं कश्चित्माणिनं संप्रमारयेत् तीव्रद्वेषावेशेन शस्त्रादिप्रहारेण चेष्टाराहित्यरूपां मूर्छामापादयेत् तथा एकः कश्चित् मूछांपन्नं उद्दावयेत् आणेभ्यो व्यपरोपयेत्, तस्य मूर्छावशेन व्यक्त-वेदनाया अभावेऽपि अव्यक्ता घोरतरवेदना जायत एव, तथा पृथिवीजीवानामव्यक्ता घोरतरवेदना भवत्येव ॥ सू. ५॥
इत्थं पृथिवीकायस्य जीवत्वं शस्त्राद्धाघातेन वेदनां च प्रदर्य, अधुना उसी प्रकार प्रगाढ मोह अज्ञान वाले स्त्यानर्द्धि आदि कर्म के उदय से अप्रकट चेतना वाले पृथ्वीकाय आदि जीवों को अप्रकट किन्तु अत्यन्त दारुण वेदना होती है । यह बात भगवान् ने केवलज्ञान से साक्षात् जानकर प्रकट की है।
इसी विषय में एक दृष्टान्त और कहते हैं-'अप्पेगे' इत्यादि । जैसे-कोई पुरुष, सभी अवयवों से युक्त किसी प्राणी को तीव्र द्वेष के आवेश के वश हो कर शस्त्र आदि का प्रहार कर के चेष्टारहित-मूर्छित कर देता है, तथा कोई उस मूर्छित पुरुष को प्राणहीन करता है तो यद्यपि उस मूर्छित में व्यक्त वेदना नहीं है फिर भी अव्यक्त अत्यन्त घोर वेदना होती ही है, इसी प्रकार पृथिवीकाय में घोर अव्यक्त वेदना होती है ॥ सू. ६।।
इस प्रकार पृथिवीकाय की सचित्तता और शस्त्र आदि के आघात से होने वाली
(દઢ) મેહ અજ્ઞાનવાળા સ્થાનદ્ધિ આદિ કર્મના ઉદયથી અપ્રકટ ચેતનાવાળા પૃથ્વીકાય આદિ જીવને અપ્રકટ પરતુ અત્યન્ત દારુણ વેદના થાય છે, આ વાત ભગવાને કેવલ જ્ઞાનથી સાક્ષાત્ જાણીને પ્રકટ કરી છે.
या विषयमा मान्नु टान्त ४ छ-'अप्पेगे' त्यान, रेभ ५३५, સર્વ અવયથી યુક્ત કઈ પ્રાણીને તીવ્ર દ્વેષથી આવેશને વશ થઈ શસ્ત્ર આદિને પ્રહાર કરીને ચેષ્ટારહિત-મૂછિત કરી નાખે છે, તથા કેઈ તે મૂછિત પુરૂષને પ્રાણહીન કરે છે. તે મૂછિતમાં વ્યક્ત વેદના નથી. તે પણ અવ્યક્ત (જાણી-જોઈ શકાય નહિ તેવી રીતે) અત્યન્ત ઘર વેદના થાય છે. એ પ્રમાણે પૃથ્વીકાયમાં પણ ઘર વેદના થાય છે. પા
આ પ્રમાણે પૃથવીકાયની સચિત્તતા અને શસ્ત્ર આદિના આઘાતથી થવાવાળી
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६०
तत्समारम्भे कर्मबन्धो भवतीत्याह-' एत्थ ' इत्यादि ।
॥ मूलम् ॥
एत्थ सत्थं समारंभमाणस्स इच्चेते आरंभा अपरिण्णाया भवंति ॥ सू. ६ ॥
॥ छाया ॥
अत्र शस्त्र समारभमाणस्य इत्येते आरम्भा अपरिज्ञाता भवन्ति ॥ सु. ६ ॥ ॥ टीका ॥
आचाराङ्गवत्रे
द्रव्यशस्त्र,
अत्र=पृथिवीकाये. शस्त्र = स्वकायपरकायतदुभयरूपं दुष्प्रणिहितमनोवाक्कायरूपं भावशस्त्र वा समारभमाणस्य = व्यापारयतः इत्येते= प्रागुक्ताः सप्तविंशतिभङ्गरूपाः, आरम्भाः = खनन कृष्यादिरूपाः सावद्यव्यापारा, अपरिज्ञाता भवन्ति = कर्मबन्धहेतुत्वेन परिज्ञाता न भवन्ति, पृथिवीशस्त्र समारभमाणः खननादिसावद्यव्यापारस्य कर्मबन्धकारणतामविज्ञाय चारित्ररूप
वेदना प्रदर्शित कर के यह बताते हैं कि - पृथिवीकाय का आरंभ करने में कर्म का बंध होता है - 'एत्थ ' इत्यादि ।
मूलार्थ — पृथिवीकाय का आरंभ करने वाले को यह (पूर्वोक्त) आरंभ ज्ञात नहीं होता है ॥ सू. ६ ॥
टीकार्थ — पृथिवीकाय में स्वकाय परकाय और उभयकायरूप द्रव्यशस्त्र का, तथा मन वचन कायका दुष्प्रणिधानरूप भावशस्त्र का व्यापार करने वाले को ज्ञात नहीं होता किपूर्वोक्त सत्ताईस प्रकार का खनन एवं कृषि आदिरूप सावध व्यापार कर्मबंध के कारण हैं । तात्पर्य यह है कि जो पुरुष पृथिवीकाय का आरंभ करता है, उसे यह मालूम नहीं होता कि - यह सावध व्यापार कर्मबंध का कारण है, यह मालूम न होने के कारण
વેઢના બતાવીને હવે એ બતાવે છે કે:-પૃથ્વીકાયના આરંભ કરવામાં કમને અધ थाय छे -' एत्थ ' त्याहि.
મૂલા नथी. ( है )
—પૃથ્વીકાયને આરંભ કરવાવાળાને આ ( પૂર્વોક્ત ) આરંભ જ્ઞાન હતું
ટીકા—પૃથ્વીકાયમાં સ્વકાય, પરકાય અને ઉભયકાયરૂપ દ્રવ્યશસ્ત્રના તથા મન, વચન, કાયાનાં દુષ્પ્રણિધાન (ખરાબ ભાવ)રૂપ ભાવશસ્ત્રના વ્યાપાર કરવાવાળાને ખખર નથી હોતી કે–પૂર્વાંકત (પૂર્વ કહેલા) સત્તાવીસ પ્રકારના ખનન (ખેાઢવું) એ પ્રમાણે કૃષિ-ખેતી આદિરૂપ સાવદ્ય-વ્યાપાર કમબંધનું કારણ છે. તાત્પર્ય એ છે કેઃ—જે પુરૂષ પૃથ્વીકાયના આરંભ કરે છે, તેને એ માલૂમ નથી કેઃ- સાવદ્ય વ્યાપાર કમ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीकाअध्य.१ उ.२ सू. ६ परिज्ञातकर्मस्वरूपम् ४६१ मोक्षमार्गतो दूरमपगतो भवतीत्यर्थः ॥ मू० ६॥
(८) विवृत्तिद्वारम्प्रथिवीकायसमारम्भपरिज्ञाने हि परिज्ञातकर्मा मुनिर्भवतीत्याह-'एत्थ' इत्यादि ।
॥ मूलम् ॥ एत्थ सत्थं असमारंभमाणस्स इच्चेते आरंभा परिणाया भवंति । तं परिणाय मेहावी नेव सयं पुढविसत्थं समारंभेज्जा, णेवण्णेहिं पुढविसत्थं समारंभावेज्जा, णेवण्णे पुढविसत्थं समारंभंते समणुजाणेज्जा। जस्सेते पुढविकम्मसमारंभा परिणाया भवंति से हु मुणी परिण्णायकम्मे-त्तिबेमि ॥ सू०७॥ ॥ इय सस्थपरिणाए बीओ उद्देसो समत्तो ॥ १-२॥
॥छाया ॥ अत्र शस्त्रं असमारभमाणस्य इत्येते आरम्भाः परिज्ञाता भवन्ति । तत् परिज्ञाय मेधावी नैव स्वयं पृथिवीशस्त्रं समारभेत, नैवान्यैः पृथिवीशस्त्रं समारम्भयेत्, नैवान्यान् पृथिवीशस्त्रं समारभतः समनुजानीयात्, यस्यैते पृथिवीकर्मसमारम्भाः परिज्ञाता भवन्ति स एव मुनिः परिज्ञातकर्मा, इति ब्रवीमि ॥ मू० ७॥
॥ इति शस्त्रपरिज्ञायां द्वितीय उद्देशः समाप्तः ॥१२॥ यह चारित्ररूप मोक्षमार्ग से दूर ही रहता है । सू. ६ ॥
पृथिवीकाय के समारम्भ का परिज्ञान होने पर ही परिज्ञातकर्मा मुनि होता है, इस बात को कहते हैं-'एत्थ' इत्यादि ।
मूलार्थ- -पृथिवीकाय में शस्त्र का आरंभ न करने वाले को यह आरंभ ज्ञात होता है। उन्हें जान कर बुद्धिमान् पुरुष न स्वयं पृथिवीकाय के शास्त्र का आरंभ करे, न दूसरों से पृथ्वीकाय के शस्त्रका आरंभ करावे और न पृथ्वीकाय का आरंभ करने वाले दूसरों की अनुमोदना करे । इन पृथिवीकर्मसमारम्भों को जानने वाला ही मुनि है, वही परिज्ञातकर्मा है, ऐसा मैं कहता हूँ ॥ सू. ७ ॥ मधनु ४२५ छ. मा मासूम नडिपाथी ते यारित्र३५ भोक्षमाथी २०१ २ छ. ॥६॥
પૃથિવીકાયના સમારંભનું પરિજ્ઞાન હોવાથીજ પરિજ્ઞાતકર્મા મુનિ હોય છે, આ पात मतावे छ:-' एत्थ' त्याहि.
મૂલાર્થ–પૃથ્વીકાયમાં શસ્ત્રને આરંભ નહિ કરવાવાળાને આ આરંભની ખબર હેય છે. તેને જાણીને બુદ્ધિમાન પુરૂષ પિતે પૃથ્વીકાયના શસ્ત્રને આરંભ કરતા નથી; બીજા પાસે પણ પૃથ્વીકાયના શસ્ત્રને આરંભ કરાવતા નથી. અને પૃથ્વીકાયને આરંભ કરવાવાળા બીજાને અનુમોદન આપતા નથી. એ પૃથ્વીક–સમારંભને જાણવાવાળા જ મુનિ છે, તે પરિજ્ઞાતકર્મા છે; એ પ્રમાણે હું કહું છું. (૭).
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६२
आचारागसूत्रे
टीका
अत्र-पृथिवीकाये शस्त्रं-स्वकायपरकायादिकम् असमारभमाणस्य अव्यापारयतः इत्येते पूर्वोक्ता आरम्भा सावधक्रियाविशेषाः परिज्ञाता भवन्ति । ज्ञपरिज्ञया सर्वान् पृथिवीकायसमारम्भान् कर्मबन्धहेतुत्वेन अनन्तनरकनिगोदादिदुःखजनकत्वेन च परिज्ञाय चारित्ररूपमोक्षमार्गे प्रवर्तत इति भावः । उपसंहारमाह
तत्=पृथिवीकायसमारम्भणं परिज्ञायम्बन्धहेतुत्वेनावबुध्य मेधावी= सदसद्विवेकी पृथिवीशस्त्रं द्रव्यभावरूपं स्वयं नैव समारभते अपि च-अन्यैरपि पृथिवीशस्त्रं नैत्र समारम्भयति, पृथिवीशस्त्रं समारभमाणान् अन्यान् नैव समनुजानाति । एवं मनोवाकायभेदेनातीतानागतवर्तमानकालभेदेन च पृथिवीका य
टीकार्थ—पृथिवीकाय में स्वकाय परकाय आदि शस्त्रों का आरंभ न करने वाले को यह पूक्ति सावद्यव्यापाररूप आरंभ ज्ञात होता है । इन आरंभों को जानने वाला अर्थात् ज्ञपरिज्ञा से पृथिवीकायसबंधी आरंभों को कर्मबंध का कारण तथा अनन्त नरक निगोद के दुःखो का कारण जानकर चारित्ररूप मोक्षमार्ग में प्रवृत्त होता है । उपसंहार
पृथ्वीकाय के आरंभ को बंधका कारण जानकर बुद्धिमान् सत् असत् का भेद समझने वाला, द्रव्य-भावरूप पृथ्वीशस्त्रका स्वयं व्यापार नहीं करता, दूसरे से व्यापार नहीं कराता और व्यापार करने वाले की अनुमोदना भी नहीं करता । इसी प्रकार मन, वचन, काय के भेद से और अतीत, अनागत, वर्तमान काल के भेद से सत्ताईस प्रकार के
ટીકાથ–પૃથ્વીકાયમાં સ્વકાય પરકાય આદિ શોને આરંભ નહિ કરવાવાળાને એ પૂર્વોક્ત સાવધ વ્યાપારરૂપ આરંભની ખબર હોય છે, તે આરંભેને જાણવાવાળા અર્થાત જ્ઞપરિણાથી પૃથ્વીકાયસમ્બન્ધી આરંભને કર્મબંધનું કારણ, તથા અનન્ત નરક નિગેદના દુઃખનું કારણ જાણુને ચારિત્રરૂપ મોક્ષમાર્ગમાં પ્રવૃત્ત થાય છે. હવે ઉપસંહાર કરે છે–
પૃથ્વીકાયના આરમ્ભને બંધનું કારણ જાણીને બુદ્ધિમાન સત્-અસતના ભેદને જાણવા-સમજવાવાળા, દ્રવ્યભાવરૂપ પૃથ્વી શસ્ત્રને પિતે વ્યાપાર કરતા નથી. બીજા પાસે વ્યાપાર કરાવતા નથી, અને વ્યાપાર કરવાવાળાને અનુમોદન પણ કરતા નથી. આ પ્રમાણે મન, વચન, કાયાના ભેદથી, અને ભૂતકાળ, ભવિષ્યકાળ, વર્તમાનકાળના
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि- टीका अभ्य. १ उ. २ सु. ७ उपसंहारः
समारंभान् विज्ञाय सर्वान् परित्यजेत् ।
एवं यस्य एते पृथिवीकर्मसमारम्भाः पृथिवीविषयाः खननकृष्यादिरूपाः सावद्यक्रियाविशेषाः परिज्ञाता भवन्ति ज्ञपरिज्ञया कर्मबन्धहेतुत्वेन विज्ञाताः, तथा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यक्ता भवन्ति स एव परिज्ञातकर्मा - विदितपरित्यक्तसकलसावद्यक्रियाविशेषः मुनिर्भवति, न त्वपरो द्रव्यलिङ्गीत्यर्थः । इति ब्रवीमि= यथा भगवता कथितं तथा कथयामीत्यर्थः । सू० ७ ॥
॥ इति शस्त्रपरिज्ञाध्ययने द्वितीय उद्देशः समाप्तः ॥ १-२ ॥
पृथ्वीका यसमारंभ को जानकर सबका त्याग करना चाहिए ।
इस प्रकार जो पुरुष पृथ्वीकायसम्बन्धी खोदना जोतना आदि सावध व्यापारो को ज्ञपरिज्ञा से कर्मबंध का कारण समझता है, और प्रत्याख्यानपरिज्ञा से उन का त्याग कर देता है वही परिज्ञातकर्मा और सकल सावध क्रियाओं को जानने वाला पुरुष मुनि कहलाता है, सिर्फ द्रव्यलिंगी मुनि नहीं कहलाता । 'त्तिबेमि' भगवान् ने जैसा कहा है वैसा ही मैं कहता हूँ ॥ ७ ॥
आचाराङ्ग - सूत्र की आचारचिन्तामणि- टीका के हिन्दी - अनुवाद में शस्त्रपरिज्ञानामक प्रथम अध्ययनका द्वितीय उद्देश
समाप्त ॥ १-२ ॥
४६३
ભેદથી સત્તાવીસ પ્રકારના પૃથ્વીકાયના સમાર ભને જાણી કરીને સર્વાંના ત્યાગ કરવા જોઇએ.
આ પ્રમાણે જે પુરૂષ પૃથ્વીકાયસમ્બન્ધી ખાદવું, ખેડવું આદિ સાવદ્ય વ્યાપારીને જ્ઞરિજ્ઞાથી કમબંધનું કારણ સમજે છે, અને પ્રત્યાખ્યાનપરિજ્ઞાથી તેના ત્યાગ કરી દે છે, તે પરિજ્ઞાતકર્મો અને સકલસાવદ્યક્રિયાઓને જાણવાવાળા પુરૂષ મુનિ કહેવાય છે, માત્ર દ્રવ્યલિંગી મુનિ કહેવાતા નથી. ભગવાને જેવું કહ્યું છે, એવું જ હું કહું છું... ।।ળા
આચારાંગ સૂત્રની આચારચિંતામણિ ટીકાના ગુજરાતી અનુવાદમાં શસ્ત્રપરિજ્ઞાનામક પ્રથમ અધ્યયનના બીજો ઉદ્દેશ सभाप्त थयेो ॥ १-२ ॥
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे अथ तृतीयो शः। द्वितीयोद्देशे पृथिव्याः सचित्तत्वं तत्र पृथक्पृथगनेकपृथिवीकायजीवाश्रितत्वं च प्रसाधितम् , तस्य हिंसया कर्मबन्धो भवतीत्युक्तम् , अन्ततश्च पृथिवीकायजीवहिंसानिवृत्त्या मुनिर्भवतीति सिद्धान्तितम् । इदानीमपां सचित्तत्वमनेकापकायजीवाश्रितत्वं बोधयता भगवताऽप्कायहिंसया षट्कायजीवहिंसासंपातात् कर्मबन्धो भवति, तथाऽप्कायहिंसानिवृत्या च मुनित्वं लभ्यत इति बोधयितुं तृतीयोदेशः प्रारभ्यते'से बेमि' इत्यादि । अपकायजीवस्वरूपविचारणायां प्रथममनगारस्य योग्यता दर्शयति
तीसरा उद्देश द्वितीय उद्देशक में पृथिवी की सचित्तता सिद्ध की और पृथिवी में पृथक्पृथक् अनेक पृथिवीकाय के जीवों का रहना सिद्ध किया। यह भी बतलाया जा चुका है कि-उन जीवों की हिंसा करने से कर्म का बंध होता है। अन्त में यह भी प्रमाणित किया है कि-पृथ्वीकाय के जीवों की हिंसा का त्याग करने से मुनि होता है । अब यह बतलाते हैं कि अप्काय सचित्त है, अनेक अप्काय के जीवों से आश्रित है और अपकाय की हिंसा से षटकाय के जीवों की हिंसा होती है और अप्काय की हिंसा का त्याग करने वाला मुनिपन पाता है। यह सब बतलाने के लिए तीसरा उद्देश आरंभ किया जाता है-'से बेमि' इत्यादि ।
अप्काय के जीवों के स्वरूप का विचार करते हुए सर्व प्रथम अनगार की
ત્રીજે ઉદ્દેશક–
બીજા ઉદ્દેશકમાં પૃથ્વીની સચિત્તતા સિદ્ધ કરી છે. અને પૃથ્વીમાં જૂદા-જૂદા અનેક પૃથ્વીકાયના જી રહે છે તે સિદ્ધ કર્યું છે. એ પણ બતાવવામાં આવ્યું છે કે તે જીની હિંસા કરવાથી કર્મ બંધ થાય છે. અન્તમાં એ પણ પ્રમાણિત કર્યું કે પૃથ્વીકાયના જીની હિંસાને ત્યાગ કરવાથી મુનિ થાય છે. હવે તે બતાવે છે કે -અપૂકાય સચિત્ત છે, અનેક અપકાયના જીથી આશ્રિત છે, અને અપકાયની હિંસાથી પકાયના જીવોની હિંસા થાય છે, અને અપૂકાયની હિંસાને ત્યાગ કરવાવાળા મુનિપણાને પામે છે. थे सर्व मता भाटे त्रीon देश:नो माल ४२वामां आवे छ:-'सेबेमि' त्याहि.
અપકાયના જીના સ્વરૂપને વિચાર કરતા થકા સૌથી પ્રથમ અણગારની યોગ્યતા
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचित्तामणि -टीका अध्य० १ उ. ३ उपक्रम
सर्वविरतिरूपं पदं प्राप्तो मुनिः पृथिवीकायादिसुक्ष्मजीवसमारम्भनिवृत्त्यादिकर्तव्यतायामपीयोsपि प्रमादजातं स्खलनं समुपेक्षते चेत् तर्हि पुनस्तत्राधिकतरं स्खलनं कर्तुं न लज्जते, तथाविधनियमानुसारिणी हि मनोवृत्तिः, स्वल्पमपि संयमतः स्खलनं यथा न भवेत् तथा प्रयतितव्यं मुनिभिः ।
अतः
४६५
अत्र दृष्टान्तः प्रदर्श्यते—
केनचिद् बाल्यावस्थायामन्यस्य कपर्दिकामात्रं स्तेययाऽपहृत्य स्वमातुरग्रे निहितम् । माता तदवलोक्य हृष्टा सती तस्मै मधुरं वस्तु ददौ । अथ पुनः पुनः स्तेयकर्मणि प्रवृत्तः स्वमातृहस्तात् पारितोषिकं प्राप्तः क्रमेण
योग्यता दिखलाते हैं - सर्वविरतिरूप पदको प्राप्त मुनि पृथिवीकाय आदि छोटे-छोटे जीवों के आरंभ का त्याग करने में यदि प्रमाद के कारण थोडे से भी स्खलन की उपेक्षा करता है तो फिर और अधिक स्खलन करने में भी संकोच नहीं करता । मनोवृत्ति का ऐसा ही नियम है कि - गिरी सो गिरती ही जाती है, अत एव मुनियों को ऐसा प्रयत्न करना चाहिए कि, जिस से संयम में तनिक भी स्खलन न हो ।
इस विषय में दृष्टान्त कहते हैं
किसी बालकने अपनी बाल्यावस्था में एक कौडी चुराकर अपनी माता के पात्र रख दी । माता उसे देखकर हर्षित हुई और उसने इनाम के तौर पर बालक को मीठी चीज दी । इस के बाद वह बारबार चौरी करने लगा और अपनी माता के हाथ से पारितोषिक प्राप्त करने लगा। धीरे-धीरे वह ताम्रपण ( तांबे का सिक्का) कार्षापण
બતાવે છે—સવિરતિરૂપ પદને પામેલા મુનિ પૃથ્વીકાય આદિ નાના—નાના જીવાના આરંભના ત્યાગ કરવામાં જો પ્રમાદના કારણે ઘેાડાં પણુ સ્ખલન (ત્રુટી)ની ઉપેક્ષા કરે છે. તેા ફરીને વધારે સ્ખલન કરવામાં પણ સકાચ કરતા નથી. મને વૃત્તિના એવાજ નિયમ છે કે–નીચે પડવા પછી વધારે નીચે પડી જાય છે. એ કારણથી મુનિઓએ એવા પ્રયત્ન કરવા જોઇએ કેઃ–જેનાથી સંયમમાં ઘેાડુ' પણુ સ્ખલન નહી હાય.
આ વિષયમાં દૃષ્ટાન્ત કહે છેઃ—
કાઈ બાળકે પેાતાની બાલ્યાવસ્થામાં એક કેાડી ચારીને પેાતાની માતાની પાસે રાખી દીધી; માતા તેને જોઇને રાજી થઈ અને તેને ઈનામ આપવાના ઢંગથી બાળકને મીઠી વસ્તુ આપી. ત્યાર પછી તે ખાળક વારંવાર ચારી કરવા લાગ્યા. અને પેાતાની માતા પાસેથી (માતાના હાથથી) ઈનામ મેળવવા લાગ્યા. ધીરે ધીરે તે તામ્રપણ—ત્રાંબાના
प्र. आ-५९
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारसूत्रे ताम्रपण-कार्षापण-रूप्यक - दीनार-रत्न - स्पर्ण-मणि- माणिक्यादिहरणप्रवीणः कस्यचिन्नृपस्य कोशागारं प्रविष्टः । ततः प्रचण्डभुजदण्डकैस्तद्रक्षकैः सघोषणं धृतो राजान्तिकं समानीतः । तदपराधं विज्ञाय क्रोधाविष्टेन राज्ञा समादिष्टम्-अयं चौरः शूले समारोप्यताम्, इति ।
असौ पृष्टश्च राज्ञा-तव काचिदिच्छा वर्तते ? चेद् ब्रूहि । चौरेणोक्तम्राजन् ! स्वमातुर्मिलनं प्रार्थयेः । अथ नृपाज्ञया तज्जननी तत्रागत्य मिलिता। स चौरस्तत्र राज्ञः समक्षमेव सवेगमुत्थाय सत्वरं मातुर्नासिकां दन्तैश्चिच्छेद । ततोऽसौं राज्ञा पृष्टः-त्वया कथमेवं दुश्चरितमाचरितम् ? । चौरोऽवदत-इयमेव ममै(चौअन्नी) रुपया, दीनार (सुवर्ण-मुहर), रत्न, सुवर्ण, मणि, माणिक आदि चुराने में भी प्रवीण हो गया। वह किसी राजा के खजाने में घुसा । खजाने के बलवान् पहरेदारों ने उसे पकड लिया और राजा के सामने पेश किया। राजा उसका अपराध सुनकर क्रोधित हुआ, उसने आज्ञा दी-'इस चोर को शूली पर चढा दो।
राजाने उस से पूछा-अगर तुम्हारी कोई इच्छा हो तो कहो। चोरने कहा-' महाराज ! मैं अपनी माता से मिलने की प्रार्थना करता हूँ।
राजा की आज्ञा से चोर की माता वहाँ आकर मिली । चौरने राजा के सामने ही वेग के साथ उठ कर जल्दी से अपनी माता की नाक दांतों से काटली । यह देखकर राजाने पूछा-अरे ! तूंने यह दुष्कर्म क्यों किया ?
સિક્કા, ચાર આની, રૂપિઆ, સેના મહેર, રત્ન, સોનું, મણિ, માણેક આદિ ચારવામાં પણ પ્રવીણ થઈ ગયે. (કેટલોક સમય જતા ) તે કઈ રાજાના ખજાનામાં ઘુસી ગયે. ખજાનાના બલવાન પહરેદારો રક્ષકેએ તેને પકડી લીધે અને રાજાની સામેહાજર કર્યો. રાજા તેને અપરાધ સાંભળીને ક્રોધાયમાન થયા, અને આજ્ઞા આપી કે એ ચારને શૂલી પર ચઢાવી દ્યો !
રાજાએ તેને પૂછ્યું કે તારી કાંઈ ઈચ્છા હોય તે કહે. ચારે કહ્યું-“મહારાજ! હું મારી માતાને મળવાની પ્રાર્થના કરું છું.'
રાજાની આજ્ઞાથી ચેરની માતા ત્યાં આગળ આવી. અને ચિરને મળી, ચેરે રાજાના સામેજ વેગથી એકદમ ઉઠીને જલ્દીથી પોતાની માતાનું નાક પિતાના દાંતથી કાપી લીધું. તે જોઈને રાજાએ પૂછ્યું-અરે! તેં આવું દુષ્ટકમ શા માટે કર્યું?
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य० १ उ. ३ मू. १ उपक्रम
४६७ तद्घोरतरदुःखप्रदशलारोपणफलपदात्री प्राणापहीं, न तु भवान् । इत्युक्त्वा सर्व पूर्ववृत्तं राज्ञे विज्ञापयामास । ततः स्वकृतस्तेयकर्मणो विपाकं शूलारोपेण घोरतरवेदनां प्राप्नुवन्मृतः। तस्मात् स्वल्पोऽपि दोषो महाऽनर्थाय भवतीति विज्ञायात्मार्थिभिर्मुनिभिः संयमतः स्वल्पमपि स्खलनं यथा न भवेत् तथा वर्तितव्यम् ।
तपःसंयमे कदाचिदाकस्मिकस्खलनसंपातस्त्वन्य एव, स्खलनोपेक्षणमप्यन्यदेव, यतः स्खलनोपेक्षया पुनरुत्तरोत्तरस्खलनवृद्धया साधुत्वमेव नश्यतीति विचिन्त्य जागरूकाः साधवो नवनवागन्तुकस्खलनपरंपराविरहिताः पूर्वजातस्खलन
चोर-महाराज ! इसी के कारण मुझे घोर दुःख देने वाली शूली पर चढना पड़ रहा है; यही मेर प्राण लेने वाली है, आप नहीं । यह कह कर चोरने अपना सम्पूर्ण पूर्व-वृत्तांत राजा को सुना दिया।
तत्पश्चात् अपने किये चौर्य कर्म का घोरवेदनारूप फल-शूली पर चढनेरूप-को भोगता हुआ वह चोर मर गया ।
अत एव थोडा-सा भी दोष महान् अनर्थ का कारण बन जाता है, ऐसा समझकर आत्मकल्याण के अभिलाषी मुनियों को ऐसा प्रयत्न करना चाहिए कि जिस से संयम में तनिक भी स्खलन न हो।
तप और संयम में कदाचित् अकस्मात् स्खलना की बात दूसरी है किन्तु स्खलना की उपेक्षा करना और बात है, उस का कारण यह है कि स्खलना की उपेक्षा करने से उत्तरोत्तर स्खलना बढती ही चली जाती है, ऐसा विचार करके सदैव सावधान
ચાર કહે-મહારાજ ! એ માતાના કારણે જ મારે ઘેર દુઃખ આપવાવાળી શૈલી ઉપર ચઢવાનું થાય છે, એ માટે પ્રાણ લેવાવાળી છે, આપ નહિ. આ પ્રમાણે કહીને ચેરે પિતાની આગળની સંપૂર્ણ હકીકત રાજાને સંભળાવી. તે પછી પોતાનું કરેલ ચેરીનું કર્મનું ઘરવેદનારૂપ ફલ–શૂલી પર ચઢવાનું, તે ભગવતે થકે તે ચાર મરણ પામે.
એટલે કે –ડો પણ દેષ મહાન્ અનર્થનું કારણ બની જાય છે. એ પ્રમાણે સમજીને આત્મકલ્યાણના અભિલાષી મુનિઓએ એ પ્રયત્ન કરે જોઈએ કે, જેનાથી સંયમમાં થેડુંક પણ ખલન ન થાય.
તપ અને સંયમમાં કેઈ વખત અકસ્માત્ ખલનની વાત જુદી છે. પણ ખલનની ઉપેક્ષા કરવી તે બીજી વાત છે. તેનું કારણ એ છે કે–ખલનની ઉપેક્ષા કરવાથી ઉત્તરોત્તર સ્મલન (ભૂલ) વધતું જ જાય છે. એ વિચાર કરીને સદૈવ-હંમેશાં સાવધાન રહેવાવાળા
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
४६८
आचाराङ्गसूत्रे दोषमपनेतुं शक्नुवन्ति । तदेव विशदयन् सुधर्मा स्वामी प्राह-'से बेमि' इत्यादि । ___द्वितीयोदेशसमाप्तौ " जस्सेते पुढविकम्पसमारंभा परिणाया भवंति से हु मुणी परिण्णायकम्मा" इत्युक्तम् । अधुना तु-न च तावतैव सर्वथा मुनिर्भवितुमर्हति। यथा भवति तथा दर्शयितुं श्रीसुधर्मा स्वामी प्राह-' से बेमि' इत्यादि ।
॥ मूलम् ॥ से बेमि-से जहावि अणगारे उज्जुकडे नियागपडिवण्णे अमायं कुव्वमाणे वियाहिए ॥ सू० १॥
॥छाया ॥ तद् ब्रवीमि स यथापि अनगार ऋजुकृतः नियागप्रतिपन्नः अमायां कुर्वाणो व्याख्यातः ॥ सू० १॥
॥ टीका ॥ ' से बेमि' इत्यादि। तद् ब्रवीमि यदन्यच्च भगवदन्तिके मया रहने वाले साधु नयी-नयी होने वाली स्खलना के दोषों से बच सकते हैं । यही बात स्पष्ट करते हुए सुधर्मा स्वामी आगे कहते हैं-'से बेमि' इत्यादि ।
मलार्थ ( भगवान् के मुखारविन्द से जो सुना है,) सो कहता हूँ-ऋजुकृतः मोक्षमार्ग में प्राप्त और माया न करने वाला अनगार कहा गया है । सू. १॥
टोकार्थ--भगवान् के समीप और भी जो सुना है वह कहता हूँ । पृथ्वीकाय के विषय में शस्त्र का आरंभ न करने वाला पृथ्वीकाय के आरंभ को जानने वाला पुरुष जिस સાધુ-નવી નવી થવાવાળી ખલના દેથી બચી શકે છે, એ વાત સ્પષ્ટ કરીને सुधा स्वामी मा ४ ' से बेमि' त्याह.
- બીજા ઉદ્દેશકની સમાપ્તિમાં કહ્યું હતું કે-જે પુરૂષ પૃથ્વીકાયના આરંભને જાણીને તેને ત્યાગ કરી આપે છે, તે મુનિ છે. અહિં એ બતાવવામાં આવે છે કે – આટલું કરવા માત્રથી જ કઈ પૂરી રીતે મુનિ થઈ શકતા નથી, મુનિ થવાને માટે બીજી -२२ वातानी (पानी) मा१श्यता छ, तेने सुधा स्वाभि छ-'से बेमि' त्याहि.
भाथ:-(मपानना भुमारविहथी र सन्यु छ) ते ४ छु.ઋજુકૃત, મેક્ષમાર્ગમાં પ્રાપ્ત અને માયા નહિ કરવાવાળા અણગાર કહ્યા છે (૧)
ટીકાથ–ભગવાનની પાસેથી બીજું પણ જે સાંભળ્યું છે, તે કહું છું.– પૃથ્વીકાયના વિષયમાં શસને આરંભ નહિ કરવાવાળા, પૃથવીકાયના આરંભને
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य. १ उ. ३ सू. १ अनगारलक्षणम्
४६९ परिज्ञातपृथिवीकर्म
श्रुतं तत् कथयामि । स पृथिवीकाय शस्त्रमसमारभमाणः समारम्भो यथा संपूर्णोऽनगारो भवति, अपिच यथाऽनगारो न भवति, तद् द्वयमपि ब्रवीमि वक्ष्यति च - ' अणगारामोत्ति एगे पवयमाणा ' इत्यादि । सावद्यक्रियाया गृहाश्रयत्वाद् गृहपरित्याग एव मुनित्वे प्रधानकारणमिति बोधनाय साध्वादिशब्दं परित्यज्य 'अनगार ' - शब्दोपादानम् । कथं सर्वथाऽनगारो भवति ?
इत्याकाङ्क्षायामाह—
'उज्जुकडे ' इति, ऋजुकृतः, अर्जयति क्षान्त्यादिगुणानिति ऋजुः । यद्वा- अर्जयति-सकलप्राणिगणहितं दयास्वभावमिति ऋजुः । यदिवा - अर्जयति = यथावस्थितात्मस्वरूपं प्रापयतीति ऋजुः । यद्वा- अर्जयति प्रापयति शाश्वतिकं
।
प्रकार पूर्ण अनगार होता है, और जिस प्रकार पूर्ण अनगार नहीं होता, ये दोनों बातें मैं कहता हूँ - 'अगगारा मोत्ति एगे पवयमाणा' इत्यादि सूत्र में आगे कहा जायगा ।
गृह में सावयक्क्रिया अवश्य होती है, अत एव गृह का त्याग करना ही मुनिन का प्रधान कारण है । यह बात प्रकट करने के लिए साधुवाचक अन्य शब्द छोडकर यहाँ अनगार शब्द का प्रयोग किया है। पूरा अनगार किस प्रकार बनता है, एसी आकांक्षा होने पर कहने हैं - 'उज्जुकडे' इति ।
उज्जुकडे का संस्कृत रूप है 'ऋजुकृत:' । क्षमा आदि गुणों को उपार्जन करने वाला ऋजु कहलाता है । अथवा समस्त प्राणियों के हितरूप दया को उपार्जन करने वाला ऋजु कहलाता है । अथवा आत्मा को अपने असली स्वरूप पर पहुंचाने
જાણવાવાળા પુરૂષ, જે પ્રમાણે પૂણુ અણુગાર થાય છે અને જે પ્રમાણે પૂણુ અણુगार नथी थता, ते जन्ने वातो हु उहु छु' - 'अणगारा मोति एगे पवयमाणा' इत्यादि સૂત્રમાં આગળ કહેવામાં આવશે.
ઘરમાં સાવદ્યક્રિયા અવશ્ય થાય છે એટલા માટે ઘરના ત્યાગ કરવા તેજ મુનિ પણાંનું પ્રધાન કારણ છે એ વાત પ્રગટ કરવા માટે સાધુવાચક અન્ય સખ્ત ત્યજીને मडि 'अनगार' शब्द प्रयोग यो छे पूरा माशुगार देवी रीते मने छे, भेवी छा थवाथी उडे छे—' उज्जुकडे ' छति
"
उज्जुकडे 'संत ३५ ' ऋजुकृत થાય છે. ક્ષમા આદિ ગુણૈાનુ` ઉપાર્જન કરવાવાળા ઋત્તુ (સરલ-સિધા) કહેવાય છે અથવા સમસ્ત પ્રાણીઓના હિતરૂપ યાને ઉપાર્જન કરવાવાળા ઋતુ કહેવાય છે. અથવા આત્માને અસલ સ્વરૂપ સુધી પહેાંચડવા
6
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७०
आचारागसूत्रे शिवस्थानमिति - ऋजुः = विषमभावरहितत्वाद् दुष्प्रणिहितमनोवाकायनिरोधरूपः संयमः, स कृतः अनुष्ठितो येन स ऋजुकृतः-मनोवाकायजन्यसकलसावधक्रियानिवृत्त इत्यर्थः।
यद्वा-संपूर्णसंवरस्वरूपसंयमेन संयमिना मोक्षस्थानगमनार्थ ऋजुगतिः प्राप्यते, तत्र ऋजुगतेः कारणं संयम इति कारणे कार्योपचारात्सप्तदशविधसंयमोऽपि ऋजुरित्युच्यते, स कृतः समाचरितो येनासौ ऋजुकृतः कृतसंपूर्णसंयमानुष्ठान इत्यर्थः।
वाला ऋजु कहलता है । अथवा आत्मा को शाश्वत मोक्षस्थान पर पहुँचाने वाला ऋजु कहलाता है । अथवा ऋजु का अर्थ है-संयम । मन, वचन, काय के खोटे व्यापार को रोकनारूप संयम है । जिस ने एसा व्यापार रोक दिया है वह जुकृत कहलाता है। अर्थात् जो मन, वचन और काय से होने वाली समस्त सावद्य क्रियाओं से निवृत्त हो गया हो वह 'जुकृत' है।
अथवा--सम्पूर्णसंवररूप संयम के द्वारा संयमी मोक्ष में गमन करने के लिए ऋजुगति प्राप्ति करता है । इस ऋजुगति का कारण संयम है । अतः कारण में कार्य का उपचार करने से सत्रह प्रकार का संयम भी 'ऋजु' कहलाता है । उस 'ऋजु' अर्थात् संयम का जिसने आचरण किया हो वह 'ऋजुकृत' कहलाता हैं । तात्पर्य यह है कि पूर्ण संयम का अनुष्ठान करने वाला ऋजुकृत है।
વાળા કહેવાય છે. અથવા આત્માને શાશ્વત મોક્ષસ્થાન પર પહોંચાડવાવાળા
ત્ર કહેવાય છે. અથવા ઋજુને અર્થ છે સંયમ–મન, વચન અને કાયના બેટા व्यापारने ॥४१॥ ३५ संयम छ. नए । व्यापार २४ी माया छे ते 'ऋजुकृत' કહેવાય છે. અર્થાત્ જે મન, વચન અને કાયાથી થવાવાળી સમસ્ત સાવદ્ય ક્રિયાએથી નિવૃત્ત થઈ ગયા હોય તે ગુર્જર છે.
અથવા–સંપૂર્ણસંવરરૂપ સંયમ દ્વારા સંયમી મેક્ષમાં ગમન કરવા માટે અજુગતિ પ્રાપ્ત કરે છે. તે જુગતિનું કારણ સંયમ છે. તેથી કારણમાં કાર્યને रुपयार ४२वाथी सत्त२ (१७) प्रारना संयम ५ 'ऋजु' वाय छे. ते * सात सयभारो माय२५ युछे ते 'ऋजुकृत' उपाय छे. तात्पर्य ये छ ।
-संयमतुं मनुष्ठान ४२वा ऋजुकृत छे.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य० १ उ. ३ सू. २ अनगारलक्षणम् ४७१
तथा नियागप्रतिपन्नः, नि-निश्चयेन यजति सम्यग्गमनं कुर्वन्ति यत्र स नियागः मोक्षमार्गः ज्ञानक्रियालक्षणः । यद्वा-नि-निश्चयेन यजति ददाति सिद्धिगतिमिति नियागः क्षान्त्यादिदशविधो यतिधर्मः, तं प्रतिपन्नः प्राप्तः ।
तथा ' अमायां कुर्वाणः' माया वीर्याचारसंगोपनं परवञ्चनं वा, न माया अमाया, तां कुर्वाणः अनगारो व्याख्याता भगवता कथितः।।
अयं भावः-न केवलं पृथिवीशस्त्रसमारम्भमात्रनिवृत्त्याऽनगारो भवति किन्तु यः खलु पृथिवीशस्त्रसमारम्भनिवृत्तः परिज्ञातसकलसावधकर्मा निरव
अब 'नियागप्रतिपन्न' शब्दका अर्थ करते हैं । 'नि' अर्थात् निश्चय से 'याग' अर्थात् सम्यक् गमन जहाँ किया जाता है उसे 'नियाग' या मोक्षमार्ग कहते है । ज्ञान और क्रिया मोक्ष का मार्ग है।
___ अथवा 'नि' अर्थात् निश्चय से 'याग' अर्थात् सिद्धिगति देने वाला क्षमा आदि दश प्रकार का यतिधर्म नियाग' कहलाता है, एसे नियाग को जो प्राप्त हो चुका हो वह नियागप्रतिपन्न है।
तथा माया अर्थात् वीर्याचर का गोपन करना या दूसरे को गोखा देना माया है। इस माया का सेवन न करने वाला जो वही अनगार है, एसा भगवान् ने कहा है।
__तात्पर्य यह है कि केवल पृथ्वीशस्त्र के आरंभ का त्याग कर देने मात्र से ही कोई अनगार नहीं हो जाता, वरन् जो पृथ्वीशस्त्र के आरंभ का त्याग कर के सकल
वे 'नियागप्रतिपन्न' शन्नो अर्थ ४२ छ. 'नि' अर्थात् निश्चयथी 'याग' અર્થાત્ સમ્યક્રગમન જ્યાં કરવામાં આવે છે. તેને નિયાગ અથવા મેક્ષમાર્ગ કહે છે. ज्ञान अने या भाक्षी भाग छे. अथवा 'नि' अर्थात् निश्चयथी 'याग' अर्थात् सिद्धगति यावाणी क्षमा मा इस प्रश्न यतिधर्म नियाग' ४उपाय छे.
એવા નિયાગને જે પ્રાપ્ત થઈ ચૂક્યા છે, તે નિજાતિવન છે. તથા માયા અર્થાત્ વિચરનું ગોપન કરવું અથવા બીજાને છે દેવે તે માયા છે. તે માયાનું સેવન નહિ કરવાવાળા જે હોય તે અણગાર છે. એ પ્રમાણે ભગવાને કહ્યું છે.
તાત્પર્ય એ છે કે કેવલ પૃથ્વીશસ્ત્રના આરંભને ત્યાગ કરી દેવા માત્રથી જ કઈ અણગાર થતા નથી. પરંતુ જે પૃથ્વીશસ્ત્રના આરંભને ત્યાગ કરીને, સકલ સાવધ કર્મોને
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७२
__ आचारागसूत्रे शेषसंयमानुष्ठानप्रवृत्तः समाश्रितमोक्षमार्गः कर्पूरखण्डवदन्तर्बहिरेकरूपतया स्ववीर्यसंगोपन-परवञ्चनलक्षणमायाचाररहितो भवति स एव वस्तुतोऽनगारो बोद्धव्य इति ॥ सू० १॥ उक्तरूपस्यानगारस्य कर्त्तव्यमाह-'जाए' इत्यादि ।
॥ मूलम् ॥ जाए सद्धाए निक्वंतो तमेव अणुपालिज्जा विजहिता विसोत्तियं पुव्वसंजोगं ॥ सू० २॥
॥ छाया॥ यया श्रद्धया निष्क्रान्तस्तामेवानुपालयेत् विस्त्रोतसिकां पूर्वसंयोगम् ॥२॥
॥टीका ॥ यया श्रद्धया विस्त्रोतसिकांशङ्का, सर्वशङ्कां देशशङ्कां चेत्यर्थः । सावध कार्यों का ज्ञाता होता है और पूर्ण संयम के अनुष्ठान में प्रवृत्त हो तथा मोक्षमार्ग का आश्रय लेता है । कपूर के टुकडे की भांति भीतर-बाहर एकसा उज्ज्वल होने के कारण अपनी शक्ति का गोपन नहीं करता और दूसरों को धोखा नहीं देता अर्थात् मायाचार से रहित होता है, उसी को वास्तव में अनगार समझना चाहिए ॥ सू. १ ॥
उक्त प्रकार के अनगार का कर्तव्य बतलाते हैं-'जाए' इत्यादि ।।
मूलार्थ-शङ्का काङ्क्षा आदि का त्याग कर के और पूर्वकालीक संयोगों का त्याग कर के जिस श्रद्धा के साथ निकला है, उसी श्रद्धा का निरन्तर पालन करे ॥ सू. २ ॥
टीकार्थ--'विस्त्रोतसिका' का अर्थ है शङ्का, शङ्का दो प्रकार की हैं (१) सर्वशङ्का જ્ઞાતા-જાણનાર થાય છે. અને પૂર્ણ સંયમના અનુષ્ઠાનમાં પ્રવૃત્ત થાય છે, તથા મોક્ષ માગને આશ્રય લે છે. કપૂરના ટુકડાની માફક અંદર અને બહાર એક જ પ્રકારે ઉજવલ હોવાના કારણે પોતાની શક્તિનું ગેપન કરતું નથી. અને બીજાને દગો દેતું નથી. અર્થાત માયાચારથી રહિત હોય છે, તેને વાસ્તવિક રીતે અણગાર સમજવો જોઈએ. (સૂ. ૧)
S५२ ४ा ता मरतुं तव्य मतावे छ:-'जाए' त्याह.
મૂલાથ–શંકા, કાંક્ષા વગેરેને ત્યાગ કરીને અને પૂર્વ કાલના સંયોગોને ત્યાગ કરીને જે શ્રદ્ધાથી નિકળ્યા છે, તે શ્રદ્ધાનું નિરંતર પાલન કરવું. (સૂ. ૨)
अथ:-विस्रोतसिका'नी म छ. A1, A में प्रारनी छ-(१) सर्वश!
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.३ सू. २ अनगारकर्त्तव्यम् ४७३ "किमाईतो मार्गोऽस्ति न वा" इति सर्वागमविषियका शङ्का सर्वशङ्का, तथा"किमपकायादयो जीवाः सन्ति न वा" इति देशशङ्का ।
केवलालोकेन विलोक्य भगवता विशिष्य प्रवचने कथितत्वात् अप्कायादयः सन्ति जीवाः, इति पूर्वा कोटिः, चेतनारूपात्मलक्षणस्य सुस्पष्टमनुपलब्धेर्न सन्ति अप्कायादयो जीवाः, इत्युत्तरा कोटिः प्रादुर्भवति । पूर्वसंयोगं मातापित्रादिसम्बन्धं, धनधान्यस्वजनादिसम्बन्धं वा।
इदमुपलक्षणम्-तेन पश्चात्संयोगमपि श्वशुरादिकृतं विहाय-परित्यज्य निष्क्रान्तः अनगारो जातः, तां श्रद्धाम् अनुपालयेदेव निरतिचारं रक्षेदित्यर्थः । और (२) देशशङ्का । अर्हन्त भगवान द्वारा प्ररूपित मार्ग वास्तव में मोक्षमार्ग है या नहीं ? ऐसी-शंका सर्वशङ्का है । अप्काय आदि के जाव हैं या नहीं ? ' यह देश शङ्का है।
भगवान्ने केवल ज्ञान से देखकर प्रवचन में अप्काय आदि के जीवों का अस्तित्व प्रगट किया है, यह शङ्का की पूर्वकोटि है। आत्मा का चेतनालक्षण स्पष्ट रूप से नहीं पाया जाता, अत एव अप्काय आदि अजीव हैं, वह शङ्का की दूसरी कोटि है।
माता, पिता आदि का संबंध तथा धन; धान्य; स्वजन आदि का संबंध पूर्वसंयोग। कदलाता है । उपलक्षण से सास-ससुर आदि का संबंध पश्चात्संयोग कहलाता है। इन दोनों संयोगों की त्याग कर के जिस श्रद्धा के साथ अनगार हुआ है उसी श्रद्धा का पालन करे अर्थात् उस की निरतिचार रक्षा करे । અને (૨) દેશશંકા “અહંત ભગવાન દ્વારા પ્રરૂપિત માર્ગ વાસ્તવિક રીતે મોક્ષ માર્ગ છે કે નહીં?” આ પ્રકારની શંકા તે સર્વશંકા છે. અપૂકાય આદિના જીવ छ है नही १ शश। छे.
ભગવાને કેવલજ્ઞાન વડે જોઈને પ્રવચનમાં અપકાય આદિના વેનું અસ્તિત્વ પ્રગટ કર્યું છે; આ શંકાની પૂર્વકેટિ છે. આત્માનું ચેતનાલક્ષણ સ્પષ્ટરૂપથી જોવામાં આવતું નથી તેથી અપકાય આદિ અજીવ છે, આ શંકાની બીજી કેટિ છે.
માતા-પિતા આદિને સંબંધ તથા ધન, ધાન્ય સ્વજન આદિને સંબંધ પૂર્વ સંગ કહેવાય છે, ઉપલક્ષણથી સાસુ, સાસરા આદિને સંબંધ પશ્ચાસંગ કહેવાય છે. આ બને સંગને ત્યાગ કરીને જે શ્રદ્ધાથી અણગાર થયા છે, તે શ્રદ્ધાનું પાલન કરે, અર્થાત્ તેની નિરતિચાર (વિના અતિચાર) રક્ષા કરે. प्र. आ.-६०
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७४
आचारागसूत्रे ननु का नाम श्रद्धा, यया विनाऽनगारत्वं नोपलभ्यते ? उच्यते-जीवादितत्त्वेषु श्रद्धानं, रुचिः, अभिप्रीतिः, सम्यग्दर्शनं श्रद्धा, 'एतत्तत्त्वमेवमेवे'-त्यवधारणम्, "तमेव सच्चं नीसंकं जं जिणेहिं पवेइयं" इति वचनानुस्मरणेन जगदेकबन्धुना वीतरागेण भगवता यथा कथितं तथैवेदं जीवादितत्त्वं सत्यमिति निश्चय इति यावत् ।
यद्वा मिथ्यात्वमोहनीयकर्मण उपशमात् क्षयोपशमात् क्षयाद्वा आत्मनोऽपूर्वा ज्ञानावस्था जायते, आविलसलिलस्य कतकफलचूर्णसंयोगात्स्वच्छतावत् सैव श्रद्धा।
शङ्का—यह श्रद्धा कौन-सी है जिस के विना साधुपन नहीं रह सकता ?
समाधान-जीवादि तत्त्वों पर श्रद्धा करना, रुचि होना, अभिप्रीति होना, यह सम्यद्गर्शन-श्रद्धा है। यह तत्व ऐसा ही है। इस प्रकार पक्का निश्चय करना श्रद्धा है। 'जिन भगवान्ने जो कहा है वही सत्य और संदेह-रहित है' इस वचन के अनुसार यह निश्चय करना कि जगत के अद्वितीय बन्धु वीतराग भगवान् ने जैसा निरूपण किया है, उसी प्रकार जीवादितत्त्व सत्य है । यह श्रद्धा का स्वरूप है।
अथवा-मिथ्यात्वमोहनीय कर्म के उपशम से, क्षयोपशम से अथवा क्षय से आत्मा की एक अपूर्व ज्ञानावस्था उत्पन्न होती है। जैसे–मलिन जल में कतकफल का चूर्ण डालने से जल स्वच्छ हो जाता है । ऐसी स्वच्छ-निर्मल आत्मदशा श्रद्धा कहलाती है ।
શંકા–તે શ્રદ્ધા કેવી છે, કે જેના વિના સાધુપણું રહી શકે નહિ?
સમાધાન–જીવાદિ તત્ત્વો પર શ્રદ્ધા કરવી, રૂચિ થવી, અભિપ્રીતિ થવી, તે સમ્યગ્દર્શન શ્રદ્ધા છે, “આ તત્ત્વ આવું જ છે એ પ્રમાણે પાકે નિશ્ચય કરવો તે શ્રદ્ધા છે. “જિન ભગવાને જે કહ્યું છે તે સત્ય અને સંદેહરહિત છે?? એ વચન પ્રમાણે એ નિશ્ચય કર કે જગતના અજોડ બધુ વીતરાગ ભગવાને જેવું નિરૂપણ કર્યું છે, તે પ્રમાણે જીવાદિ તત્વ સત્ય છે. આ શ્રદ્ધાનું સ્વરૂપ છે
અથવા–મિથ્યાત્વમેહનીય કર્મના ઉપશમથી, ક્ષપશમથી, અથવા ક્ષયથી આત્માની એક અપૂર્વ જ્ઞાનાવસ્થા ઉત્પન્ન થાય છે. જેમ મલીન પાણીમાં કાકફળનિમળીફળનું ચૂર્ણ નાંખવાથી જલ સ્વચ્છ થઈ જાય છે. એવી સ્વચ્છ–નિર્મલ આત્મદશા શ્રદ્ધા કહેવાય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.३ सू. २ श्रद्धास्वरूपम्
४७५ अस्या लक्षणं तु शमसंवेगनिर्वेदानुकम्पाऽऽस्तिक्यानां प्रादुर्भावः । तत्र वीतरागप्रणीतप्रवचनतत्त्वाभिनिवेशवशेनाऽनन्तानुवन्धिकषायाणामनुदयः शम इत्युच्यते । यद्वा विषयासक्तिनिवृत्तिः शमः।
तथा संवेगा=जिनप्रवचनानुसारेण नरकादिगतिषु ननाविधदुःखावलोकनाद्भयम्, यथा स्वकृतकर्मोदयान्नरकेषु-क्षेत्रजन्यशीतोष्णादिदशविधवेदनासहनं, परमाधार्मिकदेवकृतं, परस्परोदीरितं चेति त्रिविधं दुःखं, तथा तिर्यक्षु-ताडनतर्जन-क्षुत्पिपासा-पारवश्य-भारारोपणाधनेकविधं दुःखं, मनुष्येषु-दारिद्रय
शम, संवेग, निर्वेद, अनुकम्पा और आस्तिक्य का प्रकट हो जाना श्रद्धा का चिह्न है ।
वीतरागद्वारा प्ररूपित प्रवचन के तत्त्व में गाढी प्रीति होने से अनन्तानुबंधी कषायों का (क्रोध, मान, माया, लोभ, का) उदय न होना शम कहलाता है। अथवा विषयों के प्रति आसक्ति हट जाना 'शम' है ।
जिन भगवान् के वचन के अनुसार नरक आदि गतियों में नाना प्रकार के दुःखों को जानकर उन से भयभीत होना 'संवेग' है। जैसे-" अपने किये कर्मों के उदय से नरकों में क्षेत्रजन्य शीत-उष्ण (सर्दी-गर्मी) आदि दश प्रकार की वेदना, परमाधामी देवों द्वारा दीजाने वाली वेदना और परस्पर नारकी जीवों द्वारा होने वाली वेदना, नरक में यह तीन तरह की वेदना है। तिर्यंचों में ताडना, तर्जना, भूख, प्यास, पराधीनता, बोझा ढोना आदि अनेक प्रकार की वेदना है। मनुष्यों में दरिद्रता,
શમ, સંવેગ, નિર્વેદ, અનુકંપા અને આસ્તિકય વગેરે પ્રગટ થઈ જાય તે श्रद्धानु थिह्न छ.
વિતરાગદ્વારા પ્રરૂપિત પ્રવચનનાં તમાં સજ્જડ પ્રીતિ થવાથી અનન્તાનુ. બંધી કષાયોને (ક્રોધ, માન, માયા, લોભને) ઉદય થાય નહિ તે શમ કહેવાય છે. અથવા વિષયે પ્રતિ આસક્તિ હઠી જાય તે રાજ છે.
જિન ભગવાનને વચન–અનુસાર નરક આદિ ગતિઓમાં નાના પ્રકારના દુઃખને to तनाथी भयभीत थ ते 'संवेग' छे. सम-“पोताना ४२सा भीना यथा નરકમાં ક્ષેત્રજન્ય શીત–ઉષ્ણ (શર્દી–ગરમી) આદિ દસ પ્રકારની વેદના, પરમાધામી દે દ્વારા જે થાય છે તે વેદના, અને પરસ્પર નારકી જીવે દ્વારા થનારી વેદના, નરકમાં આ प्रभारी प्रारी वहना छ. तिय याम ताना, तन (भा२-तरछ। बु) भूम, तरस, પરાધીનતા, બેજા ઉપાડવા આદિ અનેક પ્રકારની વેદના છે. મનુષ્યમાં દરિદ્રતા, દુર્ભાગ્ય,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७६
आचाराङ्गसूत्रे
दौर्भाग्य - जन्म - जरा - मरण-रोग-शोक-सन्तापादि, देवेषु - ईर्ष्या-विषाद- परमेष्यत्वादिदुःखं जीवा अनुभवन्ति, तस्माद् - ' यथा ममेदृशं दुःखं न स्यात् तथा यत्नं करोमि ' इत्याकारक आत्मिक परिणामः संवेगः ।
यद्वा-सुदेव - सुगुरु- सुधर्मेषु निश्चलोऽनुरागः संवेगः । उक्तञ्च -- “ तथ्ये धर्मे ध्वस्तहिंसाप्रबन्धे, देवे रागद्वेषमोहादिमुक्त | साधौ सर्व ग्रन्थसन्दर्भहीने, संवेगोऽसौ निश्चलो योऽनुरागः ॥ १ ॥ " इति । आगमोऽप्यत्रार्थे प्रमाणम्
जन्म, जरा, मरण, रोग, शोक, संताप आदि की वेदना है । देवों में ईर्ष्या, विषाद, आज्ञापालन आदि के दुःख हैं । जीव इन दुःखों का अनुभव करते हैं, अत एव मैं ऐसा प्रयत्न करूँ कि जिस से मुझे इस प्रकार के दुःख न भुगतने पडे " । इस प्रकार का आत्मा का परिणाम ' संवेग' कहलाता है ।
अथवा सुदेव, सुगुरु और सुधर्म में अचल अनुराग होना 'संवेग ' कहलाता है | कहा भी है
" हिंसा आदि की परम्परा से रहित सच्चे धर्म में, राग द्वेष और मोह आदि से रहित देव में, तथा सब प्रकार के परिग्रह से रहित गुरु- साधु में निश्चल अनुराग होना संवेग है " ॥ १ ॥
इस विषय में आगम प्रमाण भी है
४न्भु, ४रा, भरशु, रोग, शो, सन्ताय यहिनी वेहना छे. हेवामां ईर्ष्या, विषाद, (શાક) આજ્ઞાપાલન આદિનાં દુઃખા છે. જીવ આ દુ:ખાના અનુભવ કરે છે. તે કારણથી હું એવા પ્રયત્ન કરૂં કે જેથી મને આ પ્રકારનું દુ:ખ ભાગવવું પડે નિહ,'’ આ પ્રકારનું આત્માનુ પરિણામ તે સંવેદ કહેવાય છે.
અથવા સુદેવ, સુગુરૂ અને સુધમાં અચલ અનુરાગ-પ્રીતિ થવા તે સવેગ उडेवाय छे. ह्युं पशु छे :
66
હિંસા આદિની પરમ્પરાથી રહિત સાચા ધર્માંમાં, રાગ દ્વેષ અને મેહુ આદિથી રહિત દેવમાં, તથા સર્વ પ્રકારના પરિગ્રહથી રહિત ગુરૂ સાધુમાં નિશ્ચલ अनुराग थवे । ते सवे छे. " ॥ १ ॥
આ વિષયમાં આગમ પ્રમાણુ પણ છેઃ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य. १ उ. ३ सु. २ श्रद्धास्त्ररूपम्
४७७
" संवेगेण भंते ! जीवे किं जणयइ ? संवेगेणं अणुत्तरं धम्मसद्धं जणयइ । अणुत्तरा धम्मसद्धाए संवेगं हव्यमागच्छर । अनंताणुवंधिकोहमाणमायालोभे खबेइ । नवं च कम्मं न बंध | तप्पच्चइयं च णं मिच्छत्तविसोहिं काऊण दंसणाराहए भवइ । दंसणविसोहीए य णं विसुद्वाए अत्थेगइए तेणेव भवग्गहणेणं सिज्झइ । विसोहीए य णं विसुद्धा तच्चं पुणो भवग्गहणं नाइकमइ || (उत्तरा० अ० २९)
"
छाया - " संवेगेन भदन्त ! जीवः कि जनयति ? संवेगेन अनुत्तरां धर्मश्रद्धां जनयति । अनुत्तरया धर्मश्रद्धया संवेगो हव्यमागच्छति, अनन्तानुबन्धि-क्रोधमानमायालोभान् क्षपयति, नवं च कर्म न बध्नाति, तत्प्रत्ययिकां च खलु मिथ्यात्वविशोधि कृत्वा दर्शनाराधको भवति, दर्शन विशोध्या च खलु विशुद्धया अप्येककस्तेनैव भवग्रहणेन सिद्धयति । विशोध्या च खलु विशुद्धया तृतीयं पुनर्भवग्रहणं नातिक्रामति ॥ " सुदेव - सुगुरु- सुधर्मेषु निश्चलानुरागरूपेण संवेगेन उत्कृष्टतमां धर्मश्रद्धां
66
'भगवान् ! संवेग से जीव को क्या लाभ होता है ?
संवेग से सर्वश्रेष्ठ धर्मश्रद्धा उत्पन्न होती है, और धर्मश्रद्धा से संवेग शीघ्र उत्पन्न हो जाता है । अनन्तानुबन्धी क्रोध, मान, माया और लोभ का वह क्षय करता है । नवीन कर्मों का बंध नहीं करता, और इन कारणों से मिथ्यात्व की विशुद्धि कर के जीव दर्शन का अधक होता है | दर्शनविशुद्धता बढजाने से कोई-कोई जीव उसी भव में सिद्ध हो जाता है, अगर कोई उसी भव में मोक्ष न जावे तो तीसरे भव का उल्लंघन नहीं करता, अर्थात् तीसरे भव में वह अवश्य मोक्ष जाता है "। - ( उत्तराध्ययन अ. २९ )
66
सुदेव, सुगुरु और सुधर्म में निश्चल अनुरागरूप संवेग से
66
ભગવન્ સ ંવેગથી જીવને શું લાભ થાય છે?” સંવેગથી સવ શ્રેષ્ઠ ધમ શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થાય છે, અને ધશ્રદ્ધાથી સ ંવેગ શીઘ્ર ઉત્પન્ન થાય છે. અનન્તાનુબંધી ક્રોધ, માન, માયા અને લેલના તે ક્ષય કરે છે. નવીન કર્મોના બંધ કરતા નથી, અને એ કારણાથી મિથ્યાત્વની વિશુદ્ધિ કરીને જીવદર્શનના આરાધક થાય છે. દનવિશુદ્ધતા વધી જવાથી કેાઈ–કાઈ એ ભવમાં સિદ્ધ થઈ જાય છે; કેાઈ એ ભવમાં મેક્ષે ન જાય તેા ત્રીજા ભવનું ઉલ્લંધન કરતા નથી, અર્થાત્ ત્રીજા ભવમાં તે અવશ્ય મેાક્ષે જાય છે.” (ઉત્તરા૰.૨૯)
સુદેવ, સુગુરૂ અને સુધર્મમાં નિશ્ચલ અનુરાગરૂપે સ ંવેગથી જીવને સર્વોત્કૃષ્ટ
जीव को सर्वोत्कृष्ट
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७८
आचारागसूत्रे जीवो जनयति । तया च नरकादिभवेषु घोरतरबहुतराशातवेदनामवलोक्य तद्भयान्मोक्षमार्ग शरणीकृत्य मोक्षाभिलाषरूपं संवेगं शीघ्रं प्राप्नोति । अनन्तानुबन्धिकषायान् क्षपयति, नवीनं कर्म न बध्नाति, तेन मिथ्यात्वं क्षपयित्वा क्षायिकशुद्धसम्यक्त्वं निरतिचारेण पालयति । एवमतिनिर्मलया सम्यक्त्वविशुद्धया कश्चिद्भव्यजीवस्तेनैव भवग्रहणेन सिद्धि प्राप्नोति । एकः पुनः सम्यक्त्वस्य निर्मलया विशुद्धया तृतीयं पुनर्भवग्रहणं नातिकामति । मिथ्यात्व. मोहनीयकर्मणो निरवशेषक्षयात् शुद्धक्षायिकसम्यक्त्ववान् भवत्रयमध्ये मोक्ष प्राप्नोत्येवेत्यर्थः।
तथा निर्वेदः-आईतवचनाभिनिवेशात्सर्वविषयेषु-अनासक्तिः, ' इह -अलोके श्रद्धा उत्पन्न होती है । उस श्रद्धा से नरक आदि गतियों में घोर और बहु असाता की वेदना देखकर तथा उस वेदना के भय से मोक्षमार्ग का आश्रय लेकर मोक्षाभिलाषा-रूपी संवेग को शीघ्र ही स्वीकार कर लेता है । वह अनन्तानुबंधी कषायों का क्षय करता है और नवीन कर्म के बंध को रोक देता है । मिथ्यात्व का क्षय कर के शुद्ध क्षायिक सम्यक्त्व का निरतिचार पालन करता है । इस प्रकार अत्यन्त निर्मल दर्शनविशुद्धि के कारण कोई-कोई भव्य जीव उसी भव में मुक्त हो जाता है, और कोई-कोई तीसरे भव का उल्लंघन नहीं करता अर्थात् मिथ्यात्वमोहनीय कर्म के सम्पूर्ण क्षय से शुद्धक्षायिकसम्यक्त्वी जीव तीन भवों में अवश्य मोक्ष पाता है।
अर्हन्त भगवान् के प्रवचन में प्रगाढ प्रीति होने के कारण सब इन्द्रिय-विषयों में
શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થાય છે, એ શ્રદ્ધાથી નરક આદિ ગતિએામાં ઘર અને બહુજ અસાતાની વેદના જોઈને. તથા એ વેદનાના ભયથી મોક્ષમાર્ગને આશ્રય લઈને મોક્ષા ભિલાષારૂપી સંવેગને શીઘ્રજ સ્વીકાર કરી લે છે. તે અનન્તાનુબંધી કષાયને ક્ષય કરે છે. અને નવીન કર્મના બંધને રોકી દે છે. મિથ્યાત્વને ક્ષય કરીને શુદ્ધ ક્ષાયિક સમ્યક્ત્વનું નિરતિચાર પાલન કરે છે. આ પ્રમાણે અત્યન્ત નિર્મલ દર્શનવિશુદ્ધિના કારણે કઈ-કઈ ભવ્ય જીવ એજ ભવમાં મુક્ત થઈ જાય છે, અને કઈ-કઈ ત્રિીજા ભવનું ઉલ્લંઘન કરતા નથી. અર્થાત્ મિથ્યાત્વમેહનીય કર્મના સંપૂર્ણ ક્ષયથી શુદ્ધક્ષાયિકસમ્યક્ત્વી જીવ ત્રણ ભવમાં અવશ્ય મેક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે.
અહંત ભગવાનના પ્રવચનમાં પ્રગાઢ-સજજડ પ્રીતિ હોવાના કારણે સર્વ ઈન્દ્રિયોના
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.३ सू. २ श्रद्धास्वरूपम्
४७९ कामभोगाध्यवसायः खलु दुरन्तोऽनन्तदुःखफलदश्च, परलोकेऽप्यतिकटुको नरकादिजन्मफलप्रदः, इत्यतो न किञ्चित्प्रयोजनमनेन कामभोगाध्यवसायेन, परित्याज्य एवायमतिप्रयत्नेन' इत्येवंरूप आत्मकपरिणामो निर्वेदः ।
उक्तं च निर्वेदस्वरूपं तत्फलं च, तथाहि
"निव्वेएणं भंते ! जीवे किं जणयइ ? निव्वेएणं दिव्यमाणुसतेरिच्छिएसु कामभोगेसु निव्वेयं हव्वमागच्छइ । सव्वविसएसु विरज्जइ। सब्वविसएसु विरज्जमाणे आरंभपरिच्चायं करेइ । आरंभपरिच्चायं करेमाणे संसारमग्गं वोच्छिदइ, सिद्धिमग्गं पडिवन्ने य हवइ ।" (उत्तरा० अ. २९)
आसक्ति न होना ‘निर्वेद' है । ' कामभोगसम्बन्धी अध्यवसाय इस लोक में अत्यन्त दुःखदायक है, और परलोक में भी अत्यन्त कटुक नरक आदिरूप फल देने वाला है, अत एव कामभोगसंबंधी अध्यवसाय से मुझे क्या लेन-देन है। इसे खूब परिश्रम कर के त्याग ही देना चाहिए । इस प्रकार का आत्मिक परिणाम 'निर्वेद ' कहलाता है । निर्वेद का स्वरूप और फल इस प्रकार कहा गया है:
" भगवन् ! निर्वेद से जीव को क्या लाभ होता है ? निर्वेद से जीव को देवता मनुष्य और तिर्यंच संबंधी काम भोगों में शीघ्र ही विरक्ति उत्पन्न होती है। सब विषयों से जीव विरक्त होकर आरम्भ का परित्याग करता है । आरम्भ का परित्याग करता हुआ संसारमार्ग को त्यागता है और मोक्षमार्ग को अंगीकार करता है" ।-( उत्तरा. अ. २९)
વિષયમાં આસક્તિ થાય નહિ તે નિર્વત છે. “કામગસમ્બન્ધી અધ્યવસાય આ લોકમાં અત્યન્ત દુઃખદાયક છે, અને પરલોકમાં પણ અત્યન્ત કટુક નરકગતિ આદિ રૂપ ફળ દેવાવાળા છે, એટલા માટે કામગસઍધી અધ્યવસાયથી મારે શું લેવા દેવા છે. તેને ખૂબ પરિશ્રમ કરીને ત્યજી દેવા જોઈએ. આ પ્રકારનું આત્મિક પરિણામ તે નિર્વેદ કહેવાય છે. નિર્વેદનું સ્વરૂપ અને ફલ આ પ્રકારે કહ્યું છે–
" मावन् ! नि ४थी ने शुसास थाय छ ?
નિર્વેદથી જીવને દેવતા, મનુષ્ય અને તિર્યંચસમ્બન્ધી કામગમાં શીઘજ વિરકિત ઉત્પન્ન થાય છે. સર્વવિષયથી જીવ વિરકત થઈ જાય છે. સર્વ વિષયોથી વિરકત થઈને આરંભને પરિત્યાગ કરતે થકે સંસારમાર્ગને ત્યજી દે છે. અને મેક્ષમાર્ગને અંગીકાર કરે છે.” (ઉત્તરા૦ અ. ૨૯)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसत्रे _ 'कदाऽहं संसारं परित्यजेयम् ?' इत्येवंरूपेण निर्वेदेन दिव्यमानुषतैरश्चेषु कामभोगेषु निर्वेदम् अनासक्तिं जीवः शीघ्र मानोति । इममेवार्थ स्पष्टयति-सर्वविषयेषु विरज्यते-'अलमेतैरनर्थहेतुभूतैर्विषयः' इत्येवंरूपं वैराग्यं प्रामोति । वैराग्यं प्राप्तश्च सावधव्यापार परित्यजति । तत्परित्यागं कुर्वन् संसारमार्ग-मिथ्यात्वाविरतिषभृतिरूपं व्यवच्छिनत्ति, संसारमार्गव्यवच्छेदे च जीवः सिद्धिमार्ग-सम्यग्दर्शनादिरूपं प्राप्नोतीत्यर्थः।
अनुकम्पा-अनु अनुकूलं कम्पनंरक्षणचेष्टाकरणमनुकम्पा-जिनप्रवचनानुसारेणजीवानामुपरि कारुण्य, पाणातिपाताकरणं, परदुःखनिवारणं, म्रियमाण
'कब मैं संसार का त्याग करू?' इस प्रकार के निर्वेद से जीव को देव मनुष्य और तिथंच संबंधी काम भोगों में अनासक्ति प्राप्त होती है । इसी विषय को स्पष्ट करते हैं कि-जीव सब विषयों से विरक्त हो जाता है, अर्थात् ' इन अनर्थ के कारणभूत विषयों से बस करो !' इस प्रकार का वैराग्य पाता है । वैराग्य पाकर जीव सावध व्यापार का त्याग कर देता है । सावध व्यापारका त्याग करता हुआ मिथ्यात्व अविरति आदि संसारमार्ग को छोडता है और संसारमार्ग का त्याग कर के सम्यग्दर्शन आदिरूप मोक्षमार्ग को प्राप्त कर लेता है।
'अनु' अर्थात् अनुकूल ‘कम्पन' अर्थात् रक्षा करने की चेष्टा करना-अनुकम्पा है । अर्थात् जिन भगवान् के उपदेश के अनुसार जीवों पर करुणाभाव होना, किसी के प्राणों का वियोग न करना, दूसरों का दुःख दूर करना, मरते हुए और मारे जाते हुए प्राणियों को प्राण
હું ક્યારે સંસારનો ત્યાગ કરું?” આ પ્રકારના નિર્વેદથી જીવને દેવ, મનુષ્ય અને તિર્યંચ સમ્બન્ધી કામમાં અનાસક્તિ પ્રાપ્ત થાય છે, તે વિષયને સ્પષ્ટ કરે છે કે –જીવ સર્વ વિષયેથી વિરકત થઈ જાય છે. અર્થાત્ આ અનર્થના કારણભૂત વિષયેથી બસ કરે?” આ પ્રકારનો વિરાગ્ય પામે છે. વૈરાગ્ય પામીને જીવ સાવદ્ય વ્યાપારને ત્યાગ કરી દે છે. સાવદ્ય વ્યાપારને ત્યાગ કરતે થકે મિથ્યાત્વ, અવિ. રતિ આદિ સંસારમાને છેડે છે, અને સંસારમાર્ગને ત્યાગ કરીને સમ્યગ્દર્શન આદિરૂપ મોક્ષમાર્ગને પ્રાપ્ત કરી લે છે.
अनु अर्थात् मनुस, कम्पन अर्थात् २क्षा ४२वानी येष्टा ४२वी ते अनुकम्पा छे. અર્થાત-જિન ભગવાનના ઉપદેશ પ્રમાણે છે પર કરૂણાભાવ છે, કેઈન પ્રાણેને વિયેગ કરે નહિ, બીજાના દુઃખ દૂર કરવાં, મરતાં અને મરાતાં પ્રાણીઓને પ્રાણ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ.३ सू. २ श्रद्धास्वरूपम्
४८१ मार्यमाणप्राणिनां प्राणसंकटान्मोचनं च।
. आस्तिक्यम्-जिनप्रणीतागमानुसारेण 'अस्ति जीवादिपदार्थसार्थः' इति मतिर्यस्य स आस्तिकः, तस्य भावः आस्तिक्यम् । 'जिनेन्द्रप्रवचनोपदिष्टा जीवपरलोकादयः सर्वेऽतीन्द्रियाः पदार्थाः सन्ति' इत्येवंरूप आत्मपरिणामः । एभिः शमसंवेगादिभिर्भव्यानां श्रद्धाऽवबुध्यते ।
।मिथ्यादृष्टेरपि श्रद्वामाप्तिःश्रद्धा निसर्गादधिगमाद्वा जायते । उक्तञ्च" सम्मइंसणे दुविहे पण्णत्ते तंजहा-निसग्गसम्मईसणे चेव अधिगम
संकट से छुडाना-अनुकम्पा है ।
'आस्तिक्य'-"जिनप्रणीत आगम के अनुसार जीवादि पदार्थों का अस्तित्व है " । एसी “जिस की मति हो वह 'आस्तिक' है । आस्तिकपन को 'आस्तिक्य' कहते हैं । जिनप्रवचन में उपदिष्ट जीव, परलोक आदि सभी अतीन्द्रिय पदार्थ हैं " इस प्रकार का आत्म-परिणाम 'आस्तिक्य' है। इन शम संवेग आदि से भव्यों के सम्यक्त्व का पता लगता है।
मिथ्यादृष्टि को श्रद्धामाप्ति जिस ? (स्वभाव) से अथवा अधिगम (किसी के द्वारा सुनने आदि) से श्रद्धा उत्पन्न होती है । कहा भी है
"सम्यग्दर्शन दो प्रकार का कहा गया है-निसर्ग-सम्यग्दर्शन और अधिगमस४थी छ।११॥ ते अनुकम्पा छे.
आस्तिक्य-" मिनप्रीत साम. मनुसार 40 पहानु मस्तित्व छ." मेवी नी भति छ. ते मास्ति छ. मास्तिपणन 'आस्तिक्य' ४ छ. जिन પ્રવચનમાં ઉપદિષ્ટ જીવ, પરલોક આદિ સર્વ અતીન્દ્રિય પદાર્થ છે. આ પ્રકારનાં मात्मपरिणाम ते आस्तिक्य छे. આ શમ, સંવેગ, આદિથી ભવ્યના સમ્યક્ત્વને પતે લાગે છે.
મિથ્યાષ્ટિને શ્રદ્ધાની પ્રાપ્તિ નિસર્ગ (સ્વભાવ)થી અથવા અધિગમ (કેઈન દ્વારા સાંભળવું આદિ)થી શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થાય છે. કહ્યું પણ છે કે
" सभ्यर्शन में प्रार्नु यु छ-निसर्ग-सभ्यन मने. (२) मनिरामप्र. आ.-६१
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
४८२
आचाराणसूत्रे सम्मईसणे चेय" (स्थानाङ्ग० स्था. २ उ.१)
तत्र निसर्गः, परिणामः, स्वभावः, इत्येकार्थकाः।
अपूर्वकरणानन्तरं यद् भवत्यनिवृत्तिकरणं तन्निसर्ग इति कथ्यते । निसृज्यते कार्योत्पत्तौ सत्यामिति निसर्गः, कार्ये समुत्पन्ने सति कारणस्य न किञ्चित् प्रयोजनं भवति, उत्पन्ने सम्यक्त्वे प्रयोजनाभावादनिवृत्तिकरणं परित्यज्यते । न चात्यन्तं परित्यागस्तस्येष्यते यतस्तदेव कारणं तेनाकारेण परिणतम्, यथा-उत्थितोऽपि पुरुषः पुरुष एव, आसीनो शयितो वा पुरुषः पुरुष एव, अवस्थामात्रभेदादवस्थावतो भेदः क्वापि न दृश्यते। तत्रपरिणामस्यानेकरूपत्वेऽपि परिणामिनोऽन्वयिद्रव्यस्य न तत्त्वात् सर्वथा भेदः, सम्यग्दर्शन' । ( स्थानांग. स्था. २ उ. १)
निसर्ग, परिणाम, या स्वभाव, ये सब पर्यायवाचक हैं।
अपूर्वकरण के पश्चात् होने वाला अनिवृत्तिकरण 'निसर्ग' कहलाता है। कार्य की उत्पत्ति हो जाने पर जो त्याग दिया जाता है वह 'निसर्ग' है । कार्य की उत्पत्ति हो जाने के बाद कारण का कोई प्रयोजन नहीं रहता, क्यों कि सम्यक्त्व उत्पन्न होने पर प्रयोजन नहीं रहने से अनिवृत्तिकरण त्याग दिया जाता है, मगर उस का अत्यन्त परित्याग नहीं किया जाता, क्यों कि वही कारण उस आकार में कार्यरूप मेंपरिणत हो जाता है । जैसे-खडा हुआ पुरुष-पुरुष ही है । बैठा हुआ या सोया हुआ पुरुष भी पुरुष ही है। अवस्थाओं में भेद होनेमात्र से अवस्थावाले में कहीं सर्वथा सभ्यशिन" (स्थानin० स्था. २ . १)
નિસર્ગ, પરિણામ અથવા તે સ્વભાવ, આ સર્વ પર્યાયવાચક શબ્દો છે. અપૂર્વ કરણની પછી થવાવાળાં અનિવૃત્તિકરણનિત કહેવાય છે. કાર્યની ઉત્પત્તિ થઈ જવા પછી
त्य वामां मावे छ. निसर्ग छे. सायनी पत्तिय गया पछी ४।२र्नु । પ્રયજન રહેતું નથી. કેમકે–સમ્યક્ત્વ ઉત્પન્ન હોવા છતાંય પણ પ્રયોજન નહિ રહેવાથી અનિવૃત્તિકરણ ત્યાગી દેવામાં આવે છે. અર્થાત્ પ્રજન નહિ રહેવાથી અનિવૃત્તિકરણને ત્યાગ કરવામાં આવે છે. પરંતુ તેને અત્યન્ત પરિત્યાગ કરવામાં આવતું નથી; કારણ કે તે કારણ તેવા આકારમાં–કાર્યરપમાં–પરિણત થઈ જાય છે. જેમ ઉભે રહેલો પુરૂષ, પુરૂષજ છે, બેઠેલે અથવા સુતેલે પુરૂષ પણ પુરૂષ જ છે, અવસ્થાઓમાં ભેદ થવા માત્રથી અવસ્થા
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १. उ.३ सू. २ श्रद्धास्वरूपम् ४८३ तथाऽत्रापि अनिवृत्तिकरणरूपः परिणामो निसर्गः सम्यक्त्वाकारेण वर्तते पूर्वावस्थामपनुद्यावस्थान्तरमाप्तिः परिणामः, परिणामि जीवद्रव्यं तु ध्रुवमेव । परिणामोऽप्यत्र वैस्रसिक एव, अभ्रेन्द्रधनुरादिवदिति परिणामः स्वभाव इति वाच्यम् ।
ननु श्रद्धा निसर्गतः कथमुत्पद्यते ? उच्यते-कर्मणोऽनादित्वात्पूर्वकर्मोदयेन यद्यदन्यत्कर्म ज्ञानावरणीयादिकं स्वेनैव कृतं तदपि काणशरीरेण सहैव बध्यते कर्मत्वादिदानींतनकर्मवत् । एवंविधपूर्वगृहीतकर्मणः फलमुपभुजानस्य भव्यजीवस्य ज्ञानदर्शनोपयोगस्वभावतयाऽनादिमिथ्यादृष्टेरपि तादृशभवस्थितिभेद नहीं देखा जाता । जैसे परिणमन, अनेक प्रकार का होने पर भी परिणामी-अन्वयिद्रव्य एक होने से उस में सर्वथा भेद नहीं होता । उसी प्रकार यहाँ अनिवृत्तिकरणरूप परिणाम निसर्गसम्यक्त्व के रूप में परिणत हो जाता है-उसकी पूर्व-अवस्था मिटकर नवीन अवस्था उत्पन्न हो जाती है, फिर भी परिणामी-जीवद्रव्य-ज्यों का त्यों ध्रुव बना रहता है । परिणाम भी यहाँ वैस्रसिक (स्वाभाविक ) लेना चाहिए, मेध तथा इन्द्रधनुष की तरह, अत एव परिणाम का अर्थ-स्वभाव है।
शङ्का--श्रद्धा, स्वभाव (निसर्ग) से किस प्रकार उत्पन्न होती हैं ।
समाधान--अनादि काल से लगे हुए पूर्वकर्मों के उदय से ज्ञानावरणीय आदि जो-जो कर्म जीवने किये हैं, वे सब कार्मण शरीर के साथ ही बँधते हैं, क्योंकि वे कर्म हैं, वर्तमानकालीन कर्मों के समान । इस प्रकार के पहेले ग्रहण किये हुए कर्मों का फल भोगते हुए भव्य जीव ज्ञानदर्शनरूप उपयोगस्वभाववाला होने के कारण વાળામાં કેઈ સર્વથા ભેદ જોવામાં આવતું નથી જેમ-પરિણમન અનેક પ્રકારનાં હોવા છતાંય પણ પરિણામી-અન્વયિદ્રવ્ય એક હેવાથી તેમાં સર્વથા ભેદ થતો નથી, તે પ્રમાણે અહિં અનિવૃત્તિકરણરૂપ પરિણામ નિસર્ગસમ્યકત્વના રૂપમાં પરિણત થઈ જાય છે-તેની પૂર્વ અવસ્થા મટીને નવીન અવસ્થા ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, પણ પરિણામી
पद्रव्य-रम छ तम ध्रुव मनी २७ छे. परिणाम ५९४ मडिं वैनसिक (स्वाभावि:) લેવું જોઈએ, મેઘ તથા ઈન્દ્રધનુષની માફક. એ પ્રમાણે પરિણામનો અર્થ સ્વભાવ છે.
શંકા-શ્રદ્ધા સ્વભાવ નિસર્ગથી કયા પ્રકારે ઉત્પન્ન થાય છે?
સમાધાન-અનાદિ કાળથી લાગેલાં પૂર્વ કર્મોના ઉદયથી જ્ઞાનાવરણીય આદિ જે-જે કર્મ જીવે કર્યા છે, તે સર્વ કામણ શરીરની સાથેજ બંધાય છે કેમકે તે કર્મ છે, વર્તમાનકાલીન કર્મોની સમાન. આ પ્રકારનાં પહેલાં ગ્રહણ કરેલા કર્મોનું ફલ ભગવતે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८४
आचारागसूत्र परिपाकवशेन शुभपरिणामरूपाऽध्यवसाया भवन्ति, तेषां स्थानानि मन्द-मध्यतीव्राणि भवन्ति । तत्र जघन्यशुभपरिणामस्य स्थानं विशुद्धं, तस्मादुत्कृष्टस्य विशुद्धतरं, ततोऽप्युत्कृष्टशुभपरिणामस्य विशुद्धतमं स्थान प्राप्नुवतो जीवस्य वर्धमानशुभपरिणत्या तादृकूपरिणामविशेषो जायते, येन तीर्थङ्कराधुपदेशमन्तरेण स्वत एव जीवस्य कर्मोपशमादिभ्यः श्रद्धोत्पद्यते । तत्रायं क्रमः
श्रद्धामाप्तयेऽधिकारी द्विविधो भवति, अनादिमिथ्यादृष्टिः, सादिमिथ्यादृष्टिश्च । यः पूर्व कदापि सम्यक्त्वं न लब्धवान् सोऽनादिमिथ्यादृष्टिः। यश्च भव्यः पूर्व सम्यक्त्वं प्राप्य पश्चादनन्तानुबन्धिकषायोदयादुपजातमिथ्यात्व: अनादिकाल से मिथ्यादृष्टि होने पर भी अमुक प्रकार की भवस्थिति का परिपाक होने से उसके शुभपरिणामरूप अध्यवसाय उत्पन्न होते हैं । उन अध्यवसायों के स्थान मन्द, मध्यम और तीव्र होते हैं । इन में जघन्य शुभ परिणाम का स्थान विशुद्ध है, उस से उत्कृष्ट विशुद्धतर है । और उससे भी उत्कृष्ट शुभपरिणाम विशुद्धतम है । इन स्थानों को प्राप्त जीव के बढ़ते हुए शुभ परिणामों से एक ऐसा परिणाम उत्पन्न होता है, जिस के द्वारा तीर्थकर आदि के उपदेश के विना ही स्वयमेव जीव को कर्मों का उपशम आदि होने से श्रद्धा उत्पन्न हो जाती है।
कम इस प्रकार हैदो प्रकार के जीव श्रद्धा पाने के अधिकारी हैं-(१) अनादिमिथ्यादृष्टि और (२) सादिमिथ्यादृष्टि । जिस जीवने पहले कभी सम्यक्त्व नहीं पाया वह अनादिमिथ्यादृष्टि कहलाता है। जिस भव्य जीवने पहले सम्यक्त्व पाया किन्तु થકે ભવ્ય જીવ જ્ઞાન-દર્શનરાપ ઉપસ્વભાવવાળા હેવાને કારણે અનાદિ કાલથી મિથ્યાદષ્ટિ હોવા છતાંય પણ અમુક પ્રકારની ભાવસ્થિતિને પરિપાક હેવાથી તેને શુભ પરિ. ણામરૂપ અધ્યવસાય ઉત્પન્ન થાય છે. તે અધ્યવસાયેનાં સ્થાન મંદ, મધ્યમ અને તીવ્ર હોય છે. તેમાં જઘન્ય શુભ પરિણામનું સ્થાન વિશુદ્ધ છે, તેનાથી ઉત્કૃષ્ટ વિશુદ્ધતર છે, અને એનાથી પણ ઉત્કૃષ્ટ શુભ પરિણામ વિશુદ્ધતમ છે. આ સ્થાનને પ્રાપ્ત જીવના વધતા ગયેલા શુભ પરિણામોમાંથી એક એવું પરિણામ ઉત્પન્ન થાય છે કે જેના દ્વારા તીર્થકર આદિના ઉપદેશ વિનાજ સ્વયમેવ, જીવને કર્મોને ઉપશમ આદિ થવાથી શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થઈ જાય છે.
भमा छબે પ્રકારના જીવ શ્રદ્ધા પ્રાપ્ત કરવાની અધિકારી છે. (૧) અનાદિમિથ્યાષ્ટિ અને (૨) સાદિમિથ્યાષ્ટિ. જે જીવે પહેલા ક્યારેય સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્ત કર્યું. નથી તે અનાદિ મિથ્યાદષ્ટિ કહેવાય છે. જે ભવ્ય જીવે પહેલાં સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત કર્યું હતું પરંતુ પછીથી
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.३ म्.२ श्रद्धास्वरूपम् ४८५ जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्त्तम्, स उत्कर्षतो देशोनार्द्धपुद्गलपरावर्त्त स्थित्वा पुनः सम्यक्त्वं प्राप्स्यति, स सादिमिथ्यादृष्टिभवति ।
यथाप्रवृत्तिकरणम्एवमुभयविधस्य मिथ्यादृष्टेजीवस्य परिणामरूपाध्यवसायः पूर्व जघन्यशुभपरिणाममङ्गीकृत्य परः परः शुभपरिणामः परिणामविशेष इत्युच्यते । स एव परिणामविशेषो 'यथाप्रतिकरण'-मित्युच्यते ।
__ यथाप्रवृत्तिकरण-मित्यस्य शब्दार्थस्त्वेवम्-यथान्येन अनादिसंसिद्धप्रकारेण प्रवृत्तिर्यस्य तत् यथाप्रवृत्ति, क्रियते कर्मक्षपणमनेनेति करण जीवस्य शुभपरिणामः, यथाप्रवृत्ति च तत्करणं च यथाप्रवृत्तिकरणं कर्मक्षपणकारणस्याबाद में अनन्तानुबन्धी कषाय के उदय से फिर मिथ्यात्व आ गया किन्तु वह मिथ्यात्व जघन्य अन्तर्मुहूर्त तक और उत्कृष्ट देशोन अर्द्धपुद्गलपरावर्तन तक रहता है वह जीव सादिमिथ्यादृष्टि है।
यथाप्रवृत्तिकरण___ इस प्रकार दोनों प्रकार के मिथ्यादृष्टि जीवों का अध्यवसाय पहले के जघन्य शुभ परिणाम से लेकर उत्तरात्तर बढते हुए शुभ परिणाम, परिणामविशेष कहलाता है। उसी परिणामविशेष को 'यथाप्रवृत्तिकरण' कहते हैं।
'यथाप्रवृत्तिकरण' का शब्दार्थ इस प्रकार है-'यथा' अर्थात् अनादिकालीनरूप से जिस की प्रवृत्ति हो वह यथाप्रवृत्ति कहलाता है । जिस से कर्मों का क्षय किया जाता है, जीव के उस शुभ परिणाम को 'करण' कहते हैं। यथाप्रवृत्ति
અનન્તાનુબંધી કષાયના ઉદયથી ફરીથી મિથ્યાત્વ આવી ગયું. પણ તે મિથ્યાત્વ જઘન્ય અન્તમુહૂર્ત સુધી અને ઉત્કૃષ્ટ દેશોન અદ્ધ પુદ્ગલપરાવર્તન સુધી રહે છે. તે જીવ સાદિમિથ્યાષ્ટિ છે.
यात्रवृत्ति२९१આ પ્રકારના બને મિથ્યાદષ્ટિ ના અધ્યવસાય પહેલાના જઘન્ય શુભ પરિ. ણામથી લઈને ઉત્તરોત્તર વધતા શુભ પરિણામ, પરિણામવિશેષ કહેવાય છે. તે પરિણામविशेषने यथाप्रवृत्तिकरण ४ छे. “यथाप्रवृतिकरण" नो हाथ २ प्रारे छे-~-'यथा' मर्थात मनाहिदीन२१५थी २नी 'प्रवृत्ति' रयते 'यथाप्रवृत्ति' वाय छे. नाथी भाना क्षय ४२१॥भ मावे छ, न त शुभ परिणामने “करण” ४९ छे.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८६
आचारागसूत्रे ध्यवसायमात्रस्य सर्वदैव भावादुदयावलिकापविष्टानां कर्मणां सर्वदैव क्षपणात् ।
यथाप्रवृत्तिकरणं भव्यस्याभव्यस्य च भवति । वक्ष्यमाणमपूर्वकरणमनिवृत्तिकरणं च भव्यस्यैव भवति, न त्वभव्यस्य ।
मिथ्यात्ववशादनन्तान् पुद्गलपरावर्तान् अनन्तदुःखान्यनुभूय कथमपि तादृशभवस्थितिपरिपाकवशाद् गिरिणदीप्रवहदुइतितापवर्तितपाषाणवर्तुलावस्थावदनाभोगनिवर्तितेन यथाप्रवृत्तिकरणेन विशुद्धपरिणामविशेषरूपेणायुष्यकर्म वर्गयित्वा ज्ञानावरणीयादिकर्माणि सर्वाण्यपि पल्योपमासंख्येयभागन्यूनक
रूप करण यथाप्रवृत्तिकरण कहलाता है । कर्मक्षय का कारणभूत अध्यवसाय सदैव बना रहता है, क्यों कि उदयावलिका में आए हुए कर्मों का सदा क्षय होता रहता है।
यथाप्रवृत्तिकरण भव्य जीव को भी होता हैं और अभव्य जीव को भी होता है, किन्तु आगे कहे जाने वाले अपूर्वकरण और अनिवृत्तिकरण भव्य जीव को ही होते हैं; अभव्य जीव को नहीं ।।
मिथ्यात्व के वश होकर अनन्त पुद्गलपरावर्तनों तक अनन्त दुःखों को भोगने के पश्चात् किसी भी तरह उस प्रकार की भवस्थिति का परिपाक होने से पहाडी नदी के प्रवाह में बहने वाला; लुढक (गुडक)ने वाला, घिसने वाला पाषाण जैसे गोलमटोल बन जाता है, उसी प्रकार अनजान में ही यथाप्रवृत्तिकरणरूप विशुद्ध परिणाम के कारण आयुकर्म को छोडकर ज्ञानावरणीय आदि सात कर्म पल्योपम के असंख्यातवें भाग कम यथाप्रवृत्ति ५ करण ते 'यथाप्रवृत्तिकरण' उपाय छे. भक्षयना ४२ भूत मध्यवसाय હમેશાં બની રહે છે, કેમકે ઉદયાવલિકામાં આવેલાં કર્મોને હમેશાં ક્ષય થયા કરે છે.
यथाप्रवृत्तिकरण १०५ अपने ५ थाय छ, मने ममय बने ५५] थाय છે, પરન્તુ આગળ કહેવામાં આવશે તે અપૂર્વકરણ અને અનિવૃત્તિકરણ ભવ્ય જીને જ થાય છે, અભવ્ય જીને થતાં નથી.
મિથ્યાત્વને વશ થઈને અનન્ત પુગલપરાવર્તન સુધી અનન્ત દુને ભેગવ્યા પછી કઈ પણ પ્રકારે આ પ્રકારની ભાવસ્થિતિને પરિપાક થવાથી પ્રહાડી નદીના પ્રવાહમાં વહેવાવાળ-ગબડવાવાળે, ઘસાતે જ પથ્થર જેવી રીતે ગેળ-મટેળ બની જાય છે, એ પ્રમાણે અજાણતાં પણ યથાપ્રવૃત્તિકરણરૂપ વિશુદ્ધ પરિણામના કારણે આયુકમને ત્યજીને બીજા જ્ઞાનાવરણીય આદિ સાત કમ પલ્યોપમના અસંખ્યાતમા ભાગ-ઓછાં
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.३ मू. २ श्रद्धास्वरूपम्
४८७ सागरोपमकोटीकोटीस्थितिकानि करोति । उक्तञ्च
"अंतिमकोडाकोडीए होइ सव्यासि कम्मपगडीणं । पलियामसंखभागे, खीणे सेसे हवइ गंठी ॥१॥"
तत्रायं क्रमो विज्ञेयः-ज्ञानावरणीय-दर्शनावरणीय-वेदनीया-ऽन्तरायकर्मचतुष्टयस्य त्रिंशत्सागरोपमकोटीकोटय उत्कृष्टा स्थितिः। नामगोत्रयोविंशतिसागरोपमकोटीकोटयः, मोहनीयस्य सप्ततिसागरोपमकोटीकोटय उत्कृष्टा स्थितिः। तत्र यथाप्रवृत्तिकरणेन जोव उत्कृष्टां स्थिति हासयन् तावती स्थिति प्रापयति, येन समानरूपेण सप्तानां कर्मणां पल्योपमासंख्येयभागन्यूनकसागरोपमकोटीकोटीस्थितिएक कोडाकोडी सागरोपम की स्थिति में लाये जाते हैं । कहा भी है
" समस्त कर्म प्रकृतियाँ जब पल्य के असंख्यातवें भाग कम कोडाकोडी की स्थितिवाली होती हैं, तब ग्रन्थि होती है" ॥ १ ॥
क्रम इस प्रकार है-ज्ञानावरणीय, दशनावरणीय, वेदनीय और अन्तराय, इन चार कर्मों की उत्कृष्ट स्थिति तीस-तीसकोडा-कोडी सागरोपम की है। नाम और गोत्रकी वीस-वीस कोडाकोडी सागरोपम की है, और मोहनीय कर्म की उत्कृष्ट स्थिति सित्तर (७०) कोडाकोडी सागरोपम की है। यथाप्रवृत्तिकरण के द्वारा जीव इस सारी उत्कृष्ट स्थिति को घटाकर इतनी कम कर डालता है कि सातों कर्मों की स्थिति समानरूप से पल्योपम के असंख्यातवें भाग कम एक सागरोपम कोडाकोडी
એક કોડા-કોડી સાગરોપમની સ્થિતિમાં લાવવામાં આવે છે. કહ્યું પણ છે.
“સમસ્ત કર્મપ્રકૃતિઓ જ્યારે પત્યના અસંખ્યાતમાં-ભાગ ઓછા-એક जोड-जोडीनी स्थितिवाणी डाय छे, त्यारे अंथि थाय छे." ॥१॥
ક્રમ આ પ્રમાણે છે–જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય, વેદનીય અને અન્તરાય આ ચાર કર્મોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ત્રીસ-ત્રીસ કોડા-કોડી સાગરોપમની છે. નામ અને ગોત્રની વીસ વીસ કોડા-કોડી સાગરોપમની છે. અને મેહનીય કર્મની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સીતેર (૭૦) કોડાકોડી સાગરોપમની છે. યથાપ્રવૃત્તિકરણ દ્વારા જીવ તમામ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિને ઓછી કરીને–એટલી ઓછી કરી નાંખે છે કે-સાતે કર્મોની સ્થિતિ સમાનરૂપથી પલ્યોપમના અસંખ્યાતમાં ભાગ ઓછો એક સાગરેપમ કોડા-કોડીની બાકી રહી જાય છે એના
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८८
आचारागसूत्रे रवशिष्टा भवति । अत्रान्तरे च यथाप्रवृत्तिकरणेन कर्मनिर्जरां कुर्वतो जीवस्य यावत् पूर्वकर्मणो निर्जरा न भवति तावत् स्थीयमानं तीव्ररागद्वेषपरिणामरूपं कर्म, ग्रन्थिसादृश्याद् ग्रन्थिरित्युच्यते ॥
यथा काष्ठविशेषस्य अतिकठोरनिविडातिशुष्कघनगूढग्रन्थिदुर्भेयस्तथा तीव्ररागद्वेषपरिणामरूपः कर्मविशेषोऽपि दुर्मेद्यो भवति तस्माद् ग्रन्थिशब्देन व्यवहियते ।
अभव्या अपि यथाप्रवृत्तिकरणबलेन कर्म क्षपयित्वाऽनन्तवारमेतद्ग्रन्थिपर्यन्तमागच्छन्ति । कश्चिद् ग्रन्थिस्थान प्राप्य तस्मादधः पतति । कश्चित्तत्रैव ग्रन्थिस्थाने स्थितस्तिष्ठति, न तस्मादग्रे प्रवर्तते । की बाकी रह जाती है। इसी बीच-यथाप्रवृत्तिकरणद्वारा कर्मों की निजरा करते हुए जीव के जितने कर्मों की निर्जरा नहीं होती अर्थात् जो कर्म शेष रह जाते हैं, वेतीत्र राग द्वेषपरिणामरूप कर्म, प्रन्थि के समान होने के कारण ग्रन्थि ( गांठ) कहलाती हैं । ___जैसे-काठविशेष की अत्यन्त कठिन घनी और एकदम सूखी भीतरी गांठ दुर्भेद्य होती है, उसी प्रकार राग-द्वेषपरिणामरूप कर्मविशेष भी दुर्भेद्य होता है, अत एव वह कर्म, ग्रन्थि कहलाती है।
अभव्य जीव भी यथाप्रवृत्तिकरणद्वारा कर्म का क्षय कर के अनन्त वार ग्रन्थि पर्यन्त आ पहुँचते हैं, कोई-कोई ग्रन्थिस्थान को प्राप्त कर के फिर नीचे गिर जाता है। कोई-कोई प्रन्थिस्थान पर ही ठहर जाता है, आगे नहीं बढता है। વચમાં યથાપ્રવૃત્તિકરણ દ્વારા કર્મોની નિર્જરા કરતા થકા જીવનાં જેટલાં કર્મોની નિર્જરા નથી થતી અર્થાત્ જે કમ શેષ રહી જાય છે તે તીવ્ર રાગ-દ્વેષપરિણામરૂપ કર્મ, ગ્રંથિના સમાન હોવાના કારણે ગ્રંથિ (ગાંઠ) કહેવાય છે.
જેવી રીતે કાષ્ઠ (લાકડા) વિશેષની અત્યન્ત કઠિન, મજબુત અને એકદમ સૂકી અંદરની ગાંઠ દુર્ભેદ્ય હોય છે, એ પ્રમાણે રાગ-દ્વેષપરિણામરૂપ કર્મવિશેષ પણ દુર્ભેદ્ય હોય છે. એટલા માટે તે કર્મ, ગ્રંથિ કહેવાય છે.
અભવ્ય જીવ પણ યથાપ્રવૃત્તિકરણ દ્વારા કર્મો ક્ષય કરીને અનંતવાર ગ્રંથિ સુધી પહોંચે છે. કેઈ કેઈ ગ્રંથિ સ્થાનને પ્રાપ્ત થઈને પાછા નીચે પડી જાય છે. કઈ-કઈ ગ્રંથિ સ્થાન ઉપરજ રહી જાય છે. આગળ વધી શકતા નથી.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.३ म. २ श्रद्धास्वरूपम्
४८९ अभव्योऽपि कश्चिद् यथाप्रवृत्तिकरणेन ग्रन्थिपर्यन्तं समागत्य तीर्थङ्करातिशयदर्शनेन लब्धिधारिभावितात्ममहात्मनो महिमावलोकनेन, पयोजनान्तरेण वा प्रवर्त्तमानः सूत्रार्थतदुभयश्रवणपठनरूपं श्रुतसामायिकं लभते, न त्वन्यदपूर्वकरणादिकम् ।
॥ अपूर्वकरणम्तदनन्तरं कश्चिदेव भव्यजीव आसन्नसिद्धिसुखत्वादुदितप्रचुरदुर्निवारवीर्यप्रसरोऽतिनिशितकुठारेणेव यथाप्रवृत्तिकरणापेक्षया विशुद्धतरेणाभूतपूर्वशुभाध्यवसायविशेषरूपेणापूर्वकरणेन प्रागुक्तं दुर्भेद्यं कर्मग्रन्थि भिनत्ति ।
कोई अभव्य भी यथाप्रवृतिकरणद्वारा प्रन्थि तक आकर तीर्थंकर भगवान् का अतिशय देखकर, लब्धिधारी भावितामा महात्मा की महिमा देखकर, अथवा किसी अन्य प्रयोजन से प्रवृत्ति करता हुआ सूत्र, अर्थ और तदुभय आगम का श्रवण या पठनरूप श्रुतसामायिक को प्राप्त कर लेता है, मगर वह अपूर्वकरण आदि को नहीं पा सकता।
अपूर्वकरणतदनन्तर मोक्षसुख समीप होने के कारण जिस में प्रचुर और दुनिवार शक्ति उत्पन्न हो गई है ऐसा कोई भव्य जीव ही बहुत तीखे कुल्हाडे के समान यथाप्रवृत्ति-करण की अपेक्षा अधिक विशुद्ध, और पहले कभी भी प्राप्त न होने वाले शुभअध्यवसायरूप अपूर्वकरण के द्वारा उस दुर्भेद्य कर्मग्रन्थि को भेदता है।
કેઈ અભવ્ય પણ યથાપ્રવૃત્તિકરણ દ્વારા ગ્રંથી સુધી આવીને તીર્થકર ભગવાનના અતિશયને જોઈને, લબ્ધિધારી ભાવિતાત્મા મહાત્માનો મહિમા જોઈને, અથવા કોઈ અન્ય પ્રજનથી પ્રવૃત્તિ કરતે થક, સૂત્ર, અર્થ અને તદુભય આગમના શ્રવણ અથવા પઠનરૂપ શ્રુત-સામાયિકને પ્રાપ્ત કરી લે છે, પરંતુ તે અપૂર્વકરણ આદિને પ્રાપ્ત કરી શકતો નથી.
अपूर्व ३२४ત્યાર પછી સુખ સમીપ હોવાના કારણે જેનામાં મહાન અને કેઈથી નિવારી શકાય નહિ તેવી શક્તિ ઉત્પન્ન થઈ ગઈ છે. એ કઈ ભવ્ય જીવજ બહુજ તીખા કુહાડા સમાન યથાપ્રવૃતિકરણની અપેક્ષા અધિક વિશુદ્ધ, અને પહેલાં કઈ વખત પણ પ્રાપ્ત નહિ થયેલા શુભ-અધ્યવસાય૨ અપૂર્વા દ્વારા એ દુર્ભેદ્ય કર્મગ્રંથિને ભેદે છે.
प्र. आ.-६२
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९०
आचाराङ्गसूत्रे अस्मिन् अन्थिभेदे मनःक्षोभपरिश्रमादिविघ्नाः भवन्ति । यथा विद्यासाधकस्य विद्याधिष्ठातृदेवताकृतोपसर्गर्भनःक्षोभो भवति, यथा घोरमहासमरगतसुभटस्य दुर्धर्षबहुतरशत्रुगणपराजयकरणात्परिश्रमो भवति, यथा च महासमुद्रादिभ्यो नौकादितारणे नाविकस्य परिश्रमो भवति तथा प्रचुरदुर्जयकर्मशत्रसंघातपराजये परिश्रमोऽतिशयेन जायते। वज्राश्मवदुभेद्योऽयं कर्मग्रन्थिः। अपूर्वकरणवज्रसूच्याश्रयमन्तरेणास्य भेदो दुष्करः।
अपूर्वकरणवज्रसूच्या सकृद् ग्रन्थिभेदे कृते सति लब्धविशुद्धतमश्रद्धा
प्रन्थिभेदन करने में मानसिक क्षोभ तथा परिश्रम आदि अनेक विन्न उपस्थित होते हैं। जैसे विद्या की साधना करने वाले को विद्या की अधिष्ठात्री देवता के द्वारा किये जाने वाले विघ्नों से मन में क्षोभ होता है, और घनघोर महायुद्ध में गये हुए योद्धा को बहु-संख्यक और दुर्जय शत्रुओं के दल पर विजय प्राप्त करने में परिश्रम करना पडता है, अथवा जैसे किसी महासमुद्र से जहाज वगैरह को पार लगाने में नाविक को परिश्रम करना पडता है, उसी प्रकार बहुत-से दुर्जय कर्मशत्रुओं के दल को पराजित करने में अत्यन्त परिश्रम करना पडता है । यह कर्मग्रन्थि वज्र की तरह बडी कठिनाई से भेदी जाती है । अपूर्वकरणरूपी वज्र की सुई का सहारा लिये विना उस का भेदन होना अशक्य है।
अपूर्वकरण की वज्रमय सुई से एक वार कर्मग्रन्थि का भेदन हो जाने पर
ગ્રંથિભેદન કરવામાં માનસિક ક્ષેભ તથા પરિશ્રમ આદિ અનેક વિદન ઉપસ્થિત થાય છે. જેમાં વિદ્યાની સાધના કરવાવાળાને વિદ્યાની અધિષ્ઠાત્રી દેવતા દ્વારા થવાવાળા વિદથી મનમાં ક્ષોભ થાય છે, અને ઘનઘોર મહાયુદ્ધમાં ગયેલા ચોધાને ઘણીજ સંખ્યાવાળા અને દુર્જય શત્રુઓના દળ ઉપર વિજય મેળવવામાં જેમ પરિશ્રમ કરે પડે છે. અથવા–જેવી રીતે કેઈ મહાસમુદ્રમાંથી વહાણ વગેરેને પાર લઈ જવામાં નાવિકેને પરિશ્રમ કરવું પડે છે. એ પ્રમાણે બહુજ દુજે કર્મશત્રુઓના દળને પરાજ્ય કરવામાં અત્યન્ત પરિશ્રમ કરે પડે છે.
मा भाथि नवी मनिताथी ही शाय छे. अपूर्वकरण ३थी વજાની સેયની સહાય લીધા વિના તેનું ભેદન થવું અશક્ય છે.
अपूर्वकरणनी भय सायथी मेपार भययितुं बहन थs rqn पछी
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.३ सू. २ श्रद्धास्वरूपम्
४९१ सामर्थ्यान्न पुनर्ग्रन्थिवन्धनं भवति, यथा जातवेधो मणिः कश्चिद्रजसा परिपूरितेऽपि रन्ध्रे न पूर्वावस्थां प्राप्नोति, तथा संस्पृष्टसम्यक्त्वो जीवः कथञ्चित्सम्यक्त्वापगमे पश्चात्तीव्ररागद्वेषपरिणामप्राप्तावपि न पुनर्ग्रन्थिरूपेण कर्म बध्नाति ।।
यथा जन्मान्धस्य कथञ्चिच्चक्षुःप्राप्तौ सत्यां यथावस्थितपदार्थसार्थावलोकनेन, यथा च महान्याधिजनितदुरन्तघोरवेदनासमाक्रान्तस्य तद्वयाध्यपगमे महान् प्रमोदो जायते तथा भव्यस्यानिवृत्तिकरणबलेन वीतरागोपदिष्ट
जीव को श्रद्धा की अत्यन्त विशुद्ध शक्ति प्राप्त हो जाती है, अत एव फिर कभी ग्रंथिबंध नहीं होता । किसी मणि में एक वार छेद कर दिया जाय और कालान्तर में उस में धूल भर जाय तो भी वह छेद पहले की भाति नहीं होता । इसी प्रकार एकवार सम्यक्त्व प्राप्त कर लेने वाला जीव सम्यक्व के नष्ट हो जाने पर भी बाद में तीव्र राग-द्वेषरूप परिणामों की प्राप्ति होने पर भी ग्रंथि के रूप में कर्मों का बंध नहीं करता।
जैसे जन्म से अंधे को किसो उपाय से आंख मिलने पर पदार्थों का असली स्वरूप देखकर अत्यन्त हर्ष होता है, अथवा जैसे किसी महान् रोग से होने वाली घोर वेदना से पीडित पुरुष के रोग हट जाने पर महान् हर्ष होता है, उसी प्रकार भव्य-जीव को अनिवृत्तिकरण के बल से भगवान् वीतराग द्वारा कथित यथार्थ
જીવને શ્રદ્ધાની અત્યન્ત વિશુદ્ધ શક્તિ પ્રાપ્ત થઈ જાય છે, એટલા માટે ફરી કઈ વખત ગ્રંથિબંધ થતું નથી. કેઈ મણિમાં એક વખત છિદ્ર-કાણું પાડયાં પછી કાલાન્તરમાં તે છિદ્રમાં કદાચ ધૂળ ભરાઈ જાય તે પણ તે છેદ પ્રથમ પ્રમાણે થતું નથી. આ પ્રકારે એકવાર સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્ત કરી લેવાવાળા જીવ, સમ્યકત્વને નાશ થવા છતાં પણ પછીથી તીવ્ર રાગ-દ્વેષ રૂપ પરિણામોની પ્રાપ્તિ થવા છતાંય પણુ ગ્રંથિના રૂપમાં કર્મોને બંધ કરતા નથી.
જેવી રીતે જન્મથી આંધળાને કેઈપણ ઉપાયથી નેત્ર મળી જતાં પદાર્થોના અસલી સ્વરૂપને જોઈને અત્યંત હર્ષ થાય છે, અથવા જેમ કોઈ મહાન રેગથી થવા વાળી મહાઘેર વેદનાથી પીડિત પુરૂષને રોગ નિવારણ થઈ જતાં તેને મહાન હર્ષ થાય છે. એ પ્રમાણે ભવ્ય જીવને નિવૃત્તિળના બળથી, ભગવાન વીતરાગદ્વારા કથિત
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
४९२
आचारागसूत्रे यथावस्थितवस्तुतत्त्वाऽभिरुच्या श्रद्धयाऽभूतपूर्वो विषयवैरस्यपुरस्कृतः प्रमोदः प्रादुर्भवति ।
॥ अनिवृत्तिकरणम्___ततश्च ग्रन्थिभेदोत्तरकालमेव ततो विशुद्धतम शुभाध्यवसायविशेषमनिवृत्तिकरणं प्राप्नोति, येन तावन्न निवर्तते जीवः सम्यक्त्वं न लभते यावदित्यनिवृत्तिकरणमुच्यते । अनिवृत्तिकरणबलेन जीवः सम्यगदर्शनं लभते । तदेव नैसर्गिकी श्रद्धोच्यते।
ननु प्रागुक्तं 'मिथ्यात्वमोहनीयकर्मापशमादिभ्यः श्रद्धा जायते' पुनरुच्यते 'निसर्गादधिगमाद्वा श्रद्धा जायते । तदसंगतम् । वस्तुस्वरूप के प्रति रूचिरूप श्रद्धा से विषयवैराग्यपूर्वक एक ऐसा आनन्द उत्पन्न होता है, जिस का पहेले कभी अनुभव नहीं हुआ था ।
अनिवृत्तिकरणग्रंथिभेद के अनन्तर काल में अत्यन्त विशुद्ध परिणाम उत्पन्न होता है । वही अनिवृत्तिकरण कहलाता है। यह परिणाम प्राप्त होने पर जीव सम्यक्त्व प्राप्त किये बिना नहीं लौटता, इसी कारण इसे 'अनिवृत्तिकरण' कहते हैं । अनिवृत्तिकरण के द्वारा जीव सम्यग्दर्शन प्राप्त करता है । उसी को नैसर्गिक श्रद्धा कहते हैं।
शा---पहले कहा था कि-'मिथ्यात्वमोहनीयकर्म के उपशम आदि से श्रद्धा उत्पन्न होती है और बाद में कहते हैं कि-'निसर्ग से, अथवा अधिगम से श्रद्धा उत्पन्न होती है। यह कथन परस्पर असंगत है ?
યથાર્થવસ્તુસ્વરૂપની રૂચિરૂપ શ્રદ્ધાથી વિષયવૈરાગ્યપૂર્વક એક એ આનંદ ઉત્પન્ન થાય છે કે–જેને પહેલા કેઈ વખત અનુભવ થયો નથી.
मनिवृत्ति २४ગ્રંથિભેદના અનન્તર (રતના) કાળમાં અત્યન્ત વિશુદ્ધ પરિણામ ઉત્પન્ન થાય છે ते 'अनिवत्तिकरण' उपाय छे. २॥ परिणाम प्राप्त थयां पछी ०१ सभ्यत्व प्राप्त ध्या विना पाछे नथी ३२ तथा मेने अनिवृत्तिकरण ४. छ. अनिवत्तिकरण १ દ્વારા સમ્યગ્દર્શન પ્રાપ્ત કરે છે. તેનેજ નૈસર્ગિક (સ્વાભાવિક) શ્રદ્ધા કહે છે.
શંક–પહેલાં કહ્યું હતું કે–મિથ્યાત્વમેહનીય કર્મના ઉપશમ આદિથી શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થાય છે. અને પછી કહે છે કે- નિસર્ગ અથવા અધિગમથી શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થાય છે, એ કથન પરસ્પર અસંગત છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९३
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.३ सू. २ श्रद्धास्वरूपम्
अत्रोच्यते-स एव क्षयोपशमादिनिसर्गाधिगमाद्वा जायते, तथा च श्रद्धाया अपि तवयं कारणं सिद्धयतीति न दोषः। ___ननु सम्यक्त्वगुणरहितेनैव जीवेन द्राधीयसी कर्मस्थितिम्रन्थिभेदापूर्व यथाप्रवृत्तिकरणेन यथा क्षपिता तथा तदवशिष्टमपि कर्मग्रन्थि यथाप्रवृत्तिकरणेनैव भिनत्तु, ततो मोक्षमप्येवमेव प्राप्नोतु किं पुनरपूर्वकरणालम्बनेन ? अत्रोच्यते-महाविद्यासाधनवदेतद् द्रष्टव्यम् । यथा महाविद्यायाः साधने पूर्व स्वल्प एव परिश्रमो भवति, तसिद्धिप्राप्तिसमये तु सा विद्या तद्विद्याधिष्ठातृदेवताकृत
समाधान-मिथ्यात्वमोहनीय कर्म का क्षयोपशम आदि, निसर्ग से अथवा अधिगम से होता है, ऐसी स्थिति में यह दोनों कारण श्रद्धा के ही हैं, अतः कोई दोष नहीं है।
शा----जीव ने सम्यक्त्व न होने पर भी जैसे उतनी बडी भारी कर्मस्थितिको ग्रंथिभेद से पहले ही यथाप्रवृत्तिकरण के द्वारा खपा डाली इसी प्रकार शेष स्थिति भी यथाप्रवृत्तिकरण के द्वारा ही खपा ले और मोक्ष भी इसी प्रकार प्राप्त करले फिर अपूर्वकरण का आश्रय लेने की क्या आवश्यकता है ?
समाधान- महाविद्या की साधना की तरह ही यहाँ समझना चाहिए । जैसे महाविद्या की साधना में पहले थोडा-सा श्रम होता है किन्तु जब उस को सिद्धि का समय नजदीक आता है तो वह विधाधिष्ठात्री देवताद्वारा किये जानेवाले नाना प्रकार के उपसर्गों द्वारा विनयुक्त हो जाता है और प्रायः अत्यन्त कष्टसाध्य बन जाती है,
સમાધાન–મિથ્યાત્વમેહનીય કર્મના ક્ષપશમ આદિ, નિસથી અથવા અધિગમથી થાય છે, એવી સ્થિતિમાં આ બન્ને કારણે શ્રદ્ધાનાજ છે તેથી કેઈ દોષ નથી.
શંક–જીવને સમ્યક્ત્વ ન હેય તે પણ જેવી રીતે એવડી મહાભારી કર્મ સ્થિતિને ગ્રંથિભેદના પહેલા જ યથાવૃત્તિવાના દ્વારા ખપાવી નાંખે છે તે પ્રમાણે શેષ સ્થિતિ પણ યથાપ્રવૃત્તિકરણદ્વારાજ ખપાવી નાંખે અને મોક્ષ પણ આ પ્રમાણે પ્રાપ્ત કરી લીએ તે પછી પૂર્વવાળને આશ્રય લેવાની શું આવશ્યકતા છે ?
સમાધાન–મહાવિદ્યાની સાધના પ્રમાણેજ અહિં સમજી લેવું જોઈએ. જેમ મહાવિદ્યાની સાધનામાં પહેલાં થેડો એ શ્રમ થાય છે, પરંતુ જ્યારે તેની સિદ્ધિને સમય નજીક આવે છે ત્યારે તે વિદ્યાની અધિષ્ઠાત્રી દેવતા દ્વારા કરવામાં આવતા નાના પ્રકારના ઉપસર્ગો દ્વારા વિનિયુક્ત થઈ જાય છે. અને ઘણું કરીને અત્યન્ત કષ્ટસાધ્ય
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
४९४
आचारागसूत्रे विविधोपसगैः सविघ्ना कष्टतरसाध्या च प्रायशो भवति, तद्वद् ग्रन्थिभेदो मनःक्षोभादिविविधोपसर्गः, परमवीर्याविष्कारपूर्वककष्टतरसाध्यत्वेन च सविघ्नोऽतिदुष्करश्च, तस्मात केवलं यथाप्रवृत्तिकरणेन ग्रन्थिभेदो न भवितुमर्हति, अत एवा पूर्वकरणमावश्यकमिति । इत्थं चापूर्वकरणेन ग्रन्थिभेदं विधायाऽनिवृत्ति-करणेन श्रद्धा लभ्यते ।
॥अधिगमश्रद्धा
येन प्रकारेण निसर्गतः श्रद्धा जायते स कथितः, अधुना-अधिगमश्रद्धा व्याख्यायते-अधि अधिकृत्य तीर्थङ्करायुपदेशं निमित्तीकृत्य गमा=ज्ञानं यद्भवति सोऽधिगमः, वीतरागोपदेशश्रवणाद् वीतरागप्राणीतागमार्थपर्यालोचनाद्वा यथावइसी प्रकार प्रन्थिभेद भी मनःक्षाम आदि अनेक उपसर्गों के कारण विघ्नयुक्त हो जाता है और ग्रंथिभेद के करने में बड़ी शक्ति की आवश्यकता होती है, अत एव अकेले यथाप्रवृत्तिकरण से ग्रंथिभेद नहीं हो सकता, उस के लिए अपूर्वकरण की आवश्यकता होती है । इस प्रकार अपूर्वकरण-द्वारा प्रन्थिभेद करने पर अनिवृत्तिकरण-द्वारा श्रद्धा प्राप्त की जाती है।
अधिगमश्रद्धा
जिस प्रकार निसर्ग से श्रद्धा उत्पन्न होती है वह प्रकार कहा जा चुका । अब अधिगमश्रद्धा की व्याख्या की जाती है-तीर्थङ्कर आदि के उपदेश के निमित्त से होने वाला ज्ञान अधिगम कहलाता है। वीतराग भगवान् का उपदेश सुनने से
બની જાય છે; એ પ્રમાણે ગ્રંથિભેદ પણ મન ક્ષોભ આદિ અનેક ઉપસર્ગોના કારણે વિદનયુક્ત થઈ જાય છે, અને તે સ્થિભેદના કરવામાં ભારે શક્તિની આવશ્યકતા હોય છે, એટલા માટે એકલા થથકવૃત્તિથી ગ્રથિભેદ થતું નથી, તેને માટે अपूर्वकरणनी आवश्यता २ छ, मे प्रमाणे अपूर्वकरण-दा। अंथिले ४२पाथी अनिवृत्तिकरण-द्वारा श्रद्धा प्राप्त ४२साम मावे छ
અધિગમશ્રદ્ધા– જે પ્રમાણે નિસર્ગથી શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થાય છે તે પ્રકાર કહેવામાં આવી ગયે છે. હવે ગથિયામશ્રદ્ધાની વ્યાખ્યા કરવામાં આવે છે–તીર્થકર આદિના ઉપદેશના નિમિત્તથી થવાવાળું જ્ઞાન તે પિતા કહેવાય છે. વીતરાગ ભગવાનને ઉપદેશ સાંભળવાથી, અથવા
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य, १ उ.३ म. २ श्रद्धास्वरूपम् ४९५ स्थितपदार्थनिर्णयो जायते सोऽधिगमः, तस्मादुपशमादिद्वारेण तत्त्वार्थाभिरुचिर्जायते सा-अधिगमश्रद्धा।
श्रद्धया शमसंवेगादयः प्रादुर्भवन्ति, ततश्च राज्यादिविभवं पुत्रदारादिकं स्वजनं सर्व परिणामदुःखपदं विषवत्परित्यज्य सर्वसुखसारभूतं नित्यं ध्रुवं शाश्वतिक मोक्षसुखं प्राप्तुकामः प्रबजितो भवति ।
संयमश्रेणिप्राप्तिकाले या प्रवृद्धपरिणामधारा वर्तते तां सर्वथा रक्षेन तु हासयेदिति भावः । श्रद्धायाः परमदुर्लभत्वात्, ज्ञानचारित्रकारणतया मोक्षस्यादिअथवा वीतराग द्वारा निरूपित आगम के अर्थ का विचार करने से पदार्थों का यथार्थ निर्णय होता है । उस निर्णय को अधिगम कहते हैं । उस अधिगम से मिथ्यात्वमोहनीय का क्षय, उपशम आदि होने पर तत्त्वार्थ को जो रुचि होती है, वह अधिगमश्रद्धा है।
श्रद्धा से शम, संवेग आदि उत्पन्न होते हैं, अत एव "राज्य आदि वैभव तथा पुत्र, पत्नी आदि समस्त आत्मीयजन अन्त में दुःखदायक हैं' ऐसा जान कर, और विष के समान उन का परित्याग कर के सब सुखों में उत्तम, नित्य, ध्रुव, शाश्वतिक मोक्ष-सुख की इच्छावाला वह सम्यग्दृष्टि पुरुष दीक्षित हो जाता है।
तात्पर्य यह है कि-संयमप्राप्ति के समय परिणामों की जो बढी हुई धारा थी उस की सब प्रकार से रक्षा करना चाहिए, उसे घटने नहीं देना चाहिए । श्रद्धा परम दुर्लभ है, और ज्ञान एवं चारित्र का कारण होने से मोक्ष का आद्य कारण है, अत एव
વીતરાગદ્વારા નિરૂપિત આગમના અર્થને વિચાર કરવાથી પદાર્થોને યથાર્થ નિર્ણય थाय छेत नियने अधिगम छे. ते अधिगमथी भिथ्यात्वभानीयना क्षय-6५शम माहि या पछी तत्वार्थ नीले ३थि थाय छे, ते अधिगमश्रद्धा छ.
શ્રદ્ધાથી શમ, સંવેગ આદિ ઉત્પન્ન થાય છે. એટલા માટે “રાજ્ય આદિ વૈભવ તથા પુત્ર, પત્ની વગેરે સમસ્ત આત્મીયજન અંતમાં દુઃખદાયક છે. એ પ્રમાણે જાણીને વિશ્વની સમાન તેને ત્યાગ કરીને સર્વ સુખેમાં ઉત્તમ, નિત્ય, ધ્રુવ, શાશ્વતિક મોક્ષ સુખની ઈચ્છાવાળા સમ્યગ્દષ્ટિ પુરૂષ દીક્ષિત થઈ જાય છે.
તાત્પર્ય એ છે કે-સંયમની પ્રાપ્તિના સમયે પરિણામોની જે વધતી જતી ધારા હતી તેનું સર્વ પ્રકારથી રક્ષણ કરવું જોઈએ. તેને ઘટવા દેવી જોઈએ નહિ. શ્રદ્ધા પરમ દુર્લભ છે અને જ્ઞાન, એવી રીતે ચારિત્રનું કારણ હોવાથી મેલનું મુખ્ય કારણ છે. એટલા માટે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
४९६
आचारासत्रे कारणत्वाच श्रद्धां न परित्यजेत् । यथा-कथञ्चित्माप्तस्यापि संयमस्य श्रद्धापूर्वकरक्षणे यावज्जीवं सावधानो भवेदिति सूत्राशयः ॥ सू० २ ॥
शिष्यश्रद्धादृढीकरणाय 'परिशीलितमार्गोऽनुगम्यते' इति लोकरीत्या पूर्वमहापुरुषाचरितोऽयं मार्गः' इत्याशयेन कथयति
- यद्वा पूर्वमहापुरुषतीर्थङ्कर-गणधरादिभिरप्याचरितोऽयं मार्गः' इति प्रदर्शनाय शिष्यचेतसि श्रद्धातिरेको यथा स्यात्तथा सूत्रकारः स्वयमाह-'पणया' इत्यादि।
॥ मूलम् ॥ पणया वीरा महावीहिं ।। मू० ३॥
॥छाया ॥ प्रणता वीरा महावीथिम् ॥ सू० ३॥ श्रद्धा का त्याग नहीं करना चाहिए, आशय यह है कि-बडी कठिनाई से प्राप्त होने वाले संयम की श्रद्धापूर्वक रक्षा करने में जीवनभर सावधान रहना चाहिए ।।सू. २॥
'चले मार्ग पर चला जाता है। इस लोकव्यवहार के अनुसार शिष्य की श्रद्धा मजबूत करनेके लिए यह मार्ग पूर्वकालीन महापुरुषों द्वारा आचरित है। इस आशयसे कहते हैं
अथवा-'पूर्वकाल के तिर्थङ्कर गणधर आदिने भी इसी मार्ग का अवलम्बन किया है' यह बतलाते हुए शिष्य के चित्त की श्रद्धा बढाने के लिए कहते हैं:'पणया' इत्यादि ।
मलार्थ-वीर पुरुष महामार्ग को प्राप्त हुए ॥ सू. ३ ॥ શ્રદ્ધાને ત્યાગ કર જોઈએ નહિ; આશય એ છે કે મહાન કઠિનાઈથી પ્રાપ્ત થવાવાળા સંયમની શ્રદ્ધાપૂર્વક રક્ષા કરવામાં જીવનના છેલ્લા રક્ષણ સુધી સાવધાન २ नसे. (सू. २)
ચાલતા માર્ગ પર ચલાવાય છે.” આ લોકવ્યવહાર પ્રમાણે શિષ્યની શ્રદ્ધા મજબૂત કરવા માટે-“આ માર્ગ પૂર્વકાલીન મહાપુરૂષોએ આચરણ કરેલ છે. આ माशयथा ४ छ
અથવા પૂર્વ કાલના તીર્થકર ગણધર આદિ સૌએ આ માર્ગનું અવલમ્બન (આશ્રય) કર્યું. એ બતાવવા માટે શિષ્યના ચિત્તની શ્રદ્ધાને વધારવા માટે કહે છે – 'पणया' त्याहि.
મૂલાઈ–વીર પુરૂષ મહામાર્ગને પ્રાપ્ત થયા-(વીર પુરૂષે મહામાર્ગને प्रान्त ज्यो.) (सू. 3)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य० १ उ. ३ सू. ३ श्रद्धास्वरूपम्
४९७ ॥ टीका ॥ वीराः परीषहोपसर्गकषायादिरूपशत्रुविजयिनो भाववीराः संयमानुष्ठाने वीर्यवन्तः सर्वोत्कृष्टा इति यावत्,
__ महती चासौ वीथिः महावीथिः-सम्यग्ज्ञानादिलक्षणो महामार्गः, महापुरुषसेवितत्वात्, तां महावीथिम् प्रणताः प्राप्ताः कठिनतरतपःसंयमाराधनेन प्राप्तवन्त इत्यर्थः, अयमेव मार्गों मोक्षावाप्तिकरोऽशेषसंयमिसेवितत्वात् । तीर्थङ्करादिमहापुरुषा अपि मार्गमिममनुशीलितवन्त इति विश्वसनीयतया शिष्याणां श्रद्धापूर्वकमवृत्तिर्यथा स्यादिति भावः।
यथा राजानो विपक्षपक्षदलनाद् वीरत्वेन प्रसिद्धा भवन्ति, एवमेव
टीकार्थ-परीषह, उपसर्ग, कषाय आदिरूप शत्रुओं को जीतनेवाले, संयम के आचरण में पराक्रम करनेवाले सर्वोत्कृष्ट भाववीर यहाँ 'वीर' शब्द से ग्रहण किये गये हैं।
सम्यग्ज्ञान आदि मोक्ष का महामार्ग 'महावीथि' कहलाता है, क्यों कि महापुरुषोंने उस का सेवन किया है । भाववीर इस महामार्ग को प्राप्त हुए हैं । अत्यन्त कठोर तप और संयम का आराधन करना ही इस मार्ग को प्राप्त करना है । यही मार्ग मोक्ष की प्राप्ति कराने वाला है, क्यों कि समस्त मुनियोंने इसी का सेवन किया है। तीर्थंकर आदि महापुरुषोंने भी इसी मार्ग का आश्रय लिया है, अत एव विश्वसनीय समझ कर शिष्यगण की भी इसी में प्रवृत्ति होनी चाहिए।
'वीर' पद से यह प्रकट किया गया है कि जैसे राजा लोग अपने शत्रुओं का
ટીકાથ–પરીષહ, ઉપસર્ગ કષાય વગેરે શત્રુઓને જીતવાવાળા, સંયમના मायरमा ५२ ४२वावा सत्कृिष्ट भाववी२ माडं 'वीर' श५४ १3 प्रहर કરવામાં આવ્યા છે.
सभ्यशान मोक्षमा म त “महावीथि" उपाय छे, ४१२६ , भड़પુરૂષોએ તેનું સેવન કર્યું છે. ભાવવીર આ મહામાર્ગને પ્રાપ્ત થયા છે. અત્યન્ત કઠેર તપ અને સંયમનું આરાધન કરવું એ જ આ માર્ગને પ્રાપ્ત કરે તે છે. આ માર્ગજ મોક્ષની પ્રાપ્તિ કરાવવાવાળે છે, કારણ કે સમસ્ત મુનિઓએ એ માર્ગને સેવન કર્યું છે. તીર્થકર આદિ મહાપુરૂષોએ પણ આ માર્ગને આશ્રય લીધો છે, એટલા માટે આ માર્ગને વિશ્વાસપાત્ર સમજીને શિષ્યગણની પણ આ માર્ગમાં પ્રવૃત્તિ થવી જોઈએ. _ 'वीर' ५४थी में Ule ४२वामा व्यु छ हैं:-भ lot alz पोताना शत्रुभाने। प्र. आ.-६३
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९८
-
आचाराङ्गसूत्रे परिषहादिरूपशत्रुविजयेन संयमिनोऽपि मोक्षमार्ग लब्ध्वा लोकोत्तरवीरा भवन्ति, इति वीरपदेन व्यज्यते, इति सूत्राशयः ॥ मू० ३ ॥
कश्चिन्मन्दधीः शिष्योऽनेकदृष्टान्तर्बोध्यमानोऽपि अप्कायादिजीवेषु न श्रद्दधातोति तमुद्दिश्य कथयति-हे शिष्य ! तब मतिर्यद्यप्यप्कायजीवविषये न परिस्फुरति, तद्विषये विशेषज्ञानाभावात्, तथापि भगवदाज्ञया श्रद्धा नितरां विधेयेत्याशयेनाह-'लोगं च' इत्यादि।
लोगं च आणाए अभिसमेचा अकुतोभयं ॥ सू० ४ ॥
छायालोकं चाज्ञयाऽभिसमेत्य अकुतोभयम् ॥ सू० ४ ॥ दलन करके वीर पदवी पाते हैं, उसी प्रकार परीषह आदि शत्रुओं को जीतने से संयमी मोक्षमार्ग प्राप्त कर के लोकोत्तर वीर कहलाते हैं ।।सू. ३ ॥
कोई मन्दबुद्धिवाला शिष्य अनेक दृष्टान्तों से समझाने पर भी अपकाय आदि के जीवों पर श्रद्धा नहीं करता तो उसे लक्ष्य कर के कहते हैं-हे शिष्य ! यद्यपि तुम्हारी बुद्धि अपकाय के जीवों के विषय में नहीं दौडती, क्यों कि तुम्हें उस विषय का विशेष ज्ञान नहीं है, फिर भी भगवान् की आज्ञा से अवश्य ही श्रद्धा रखनी चाहिए । इस आशय से कहते हैं-' लोगं च' इत्यादि ।
मूलार्थ--भगवान् की आज्ञा से ( अप्कायरूप ) लोक को सम्यक् प्रकार से जानकर संयम का पालन करना चाहिए ॥ सू. ४ ॥ નાશ કરીને વીર પદવી પ્રાપ્ત કરે છે, તે પ્રમાણે પરીષહ આદિ શત્રુઓને જીતવાથી સંયમી પણ મેક્ષમાગ પ્રાપ્ત કરીને કેત્તર વીર કહેવાય છે. (સૂ. ૩)
કઈ મંદબુદ્ધિવાળા શિષ્ય અનેક દષ્ટાન્તથી સમજાવ્યા છતાં પણ અપૂકાય આદિને છ પર શ્રદ્ધા નથી કરતા તે તેને લક્ષ્યરૂપ રાખીને કહે છે કે – હે શિષ્ય! હજી સુધી તમારી બુદ્ધિ અપકાયના જી વિષયમાં દેડતી નથી. (કામ કરતી નથી) કારણ કે તમને આ વિષયનું વિશેષ જ્ઞાન નથી તે પછી ભગવાનની આજ્ઞાથી અવશ્ય જ श्रद्धा रामवी नेऽन्य. से माशयथी ४ -- लोगं च' त्याहि.
મૂલાથ–ભગવાનની આજ્ઞાથી (અપ્લાયરૂ૫) લોકને સમ્યફ પ્રકારથી જાણીને संयमनु पासन ४२ न . (सू. ४)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य० १ उ. ३ मू० ४ अप्कायश्रद्धोपदेशः ४९९
टीकाअत्र लोकशब्देन प्रकरणवशादप्कायलोक एव गृह्यते, तमष्काय-लोकं, 'च'-शब्देनान्याचा कायाश्रितान्, आज्ञया तीर्थङ्करवचनेन, अभिसमेत्य= आभिमुख्येन सम्यक् ज्ञात्वा 'अप्कायादयो जीवाः सन्ती-त्येवमवबुध्येत्यर्थः, अकुतोभयम् नास्ति कुतश्चित्केनापि प्रकारेण प्राणिनां भयं यस्मात्सोऽकुतोभयः= संयमस्तम् अनुपालयेत् इत्यन्वयः। सर्वथा जीवाभिरक्षणरूपसंयमानुपालने सावधानतया यत्नः कार्य इत्यर्थः ।
यद्वाऽकुतोभयोऽकायलोको, यतोऽसौ न कुतश्चिदन्यस्माद्भयमिच्छति, स्वकीयमरणादिभयात् सर्वः पाणिगणः खिन्नो भवति । 'सव्वे जीवा वि
टीकार्थ--मूल सूत्र में दिये हुए 'लोक' शब्द से, प्रकरण के कारण यहां अप्काय-लोक ही समझना चाहिए । 'च' शब्द से अप्काय के आश्रय रहे हुए अन्य जीवों का ग्रहण करना चाहिए । इस प्रकार अप्काय और अप्काय के आश्रित रहनेवाले अन्य जीवों को तिर्थङ्कर भगवान् की आज्ञा से सम्यक् प्रकार जानकर अर्थात् 'अकाय आदि जीव हैं। ऐसा समझ कर संयम का पालन करना चाहिए । 'अकुतोभय' अर्थात् जिस से किसी भी प्राणि को किसी प्रकार का भय न हो ऐसा संयम । सर्वथा जीवरक्षारूप संयम के पालने में सावधान होकर यत्न करना चाहिए।
अथवा--'अकुतोभय' का अर्थ है-अप्कायलोक, क्यों कि वह दूसरे से भय की इच्छा नहीं करता । सभी प्राणो अपनी मृत्यु आदि के भय से खिन्न होते हैं।
अथ:-भूससूत्रमा मापेसा 'लोक' शपथी प्र४२६॥ ४२ म५४ायલેકજ સમજવું જોઈએ. “a” શબ્દથી અષ્કાયના આશ્રયે રહેલા અન્ય જીનું ગ્રહણ કરવું જોઈએ. એ પ્રમાણે અષ્કાય અને અપકાયના આશ્રિત રહેવાવાળા અન્ય જીવોને તીર્થકર ભગવાનની આજ્ઞાથી, સમ્યફ પ્રકારે જાણ કરીને અર્થાત્ “અષ્કાય આદિ
4 छ.' ये प्रमाणे समलने संयम पालन ४२ मे. "अकुतोभय” मर्थात् જેના વડે કોઈપણ પ્રાણીને કઈ પ્રકારને ભય ન હોય એ સંયમ, સર્વથા જીવરક્ષારૂપ સંયમના પાલનમાં સાવધાન થઈને યત્ન કરે જોઈએ.
मथवा 'अकुतोभय'नो अर्थ छ-Aruar, ४।२९ ते मीना तथा ભયની ઈરછા કરતા નથી; સર્વ પ્રાણી પિતાના મૃત્યુ આદિના ભયથી ખિ-દુઃખી થાય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
५००
आचाराङ्गसूत्रे इच्छंति, जीविउं न मरिज्जिउं' इति वचनात् । तमप्कायलोकं समनुपालयेदिति सम्बन्धः । संयमी सर्वप्राणिगणपरिपालक एव सन् नान्यस्मै भयमुत्पादयति, 'मित्ती मे सव्वभूएसु' इति वचनेन तस्य सर्वैः सह मैत्रीसद्भावात्, अतोऽसौ संयमी न तेभ्यो भयं जनयति, कस्मैचिदपि भयं केनापि नोत्पादयति, प्रत्युत सर्वप्राणिगणं परिरक्षतीति भावः । ____ यद्यपि छद्मस्थैः प्राणिभिः सर्वद्रव्यपर्यायज्ञानाभावाबुद्धिसंस्कारराहित्येनाप्कायजीवस्याव्यक्तचेतनया च 'आपो जीवाः सन्ती'-त्यपरोक्षत्वेन कदाचिदपि ज्ञातुं न शक्यते, तथापि सकलतीर्थोद्धारधुरीण-तीर्थङ्कर-वचनप्रामाण्यादवश्यं आगम में कहा है-'सभी जीव जीवित रहना चाहते हैं मरना नहीं चाहते ।” उस अप्कायलोक का पालन करे अर्थात् रक्षण करे । संयमी पुरुष समस्त प्राणियों का रक्षक होता है । वह किसी भी प्राणी को भय उत्पन्न नहीं करता । " मेरा सब प्राणियों पर मैत्रीभाव है" इस वचन के अनुसार उस की प्राणीमात्र पर मित्रता की भावना होती है। इस कारण संयमी उन्हे भय उत्पन्न नहीं करता, किसी को भी किसी द्वारा भय उत्पन्न नहीं कराता, बल्कि वह सब प्राणियों की रक्षा करता है ।
यद्यपि छमस्थ जीवों को समस्त द्रव्यों का ज्ञान नहीं होता इस कारण, तथा बुद्धि, संस्कार से रहित होने के कारण अप्काय के जीवों में अव्यक्त चेतना होने से, तथा 'जल जीव है। यह बात प्रत्यक्ष न होने से कभी इन्द्रियों द्वारा जानी नहीं जा सकती, फिर भी सम्पूर्ण तीर्थ का उद्धार करने में समर्थ तीर्थङ्कर के वचनों को प्रमाण
આગમમાં પણ કહ્યું છે કે –“સર્વ જીવ જીવતા રહેવાની ઈચ્છા કરે છે, મરવાની ઈચ્છા કરતા નથી.” તે અષ્કાયલેકનું પાલન કરે અર્થાત રક્ષા કરે. સંયમી પુરૂષ સમસ્ત પ્રાણીઓના રક્ષક થાય છે. તે કઈ પણ પ્રાણીને ભય ઉત્પન્ન કરતા નથી.
સર્વ પ્રાણીઓ પર મારે મૈત્રીભાવ છે. આ વચન પ્રમાણે તેની સર્વ પ્રાણીમાત્ર પર મિત્રતાની ભાવના હોય છે, તે કારણથી સંયમી તે જીવને ભય ઉત્પન્ન કરતા નથી, કેઈને પણ કેઈથી ભય ઉત્પન્ન કરાવતા નથી, પરંતુ તે સર્વ પ્રાણીઓની રક્ષા કરે છે.
જો કે છદ્મસ્થ અને સમસ્ત દ્રવ્યો અને પર્યાનું જ્ઞાન નથી; તે કારણથી તથા બુદ્ધિ, સંસ્કારથી રહિત હોવાથી અપકાયના જીવમાં અવ્યક્ત ચેતના હોવાથી, તથા
જલ જીવ છે એ વાત પ્રત્યક્ષ નહિ હોવાથી ઈન્દ્રિયો દ્વારા કેઈ વખત જાણવામાં આવતી નથી તે પણ સંપૂર્ણ તીર્થને ઉદ્ધાર કરવામાં સમર્થ તીર્થકરના વચનને પ્રમાણુ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य० १ उ. ४ अप्कायश्रद्धोपदेशः ५०१ विश्वासो विधेयः । अवध्यादिप्रत्यक्षज्ञानिनोऽपि पूर्व भगवदाज्ञायां श्रद्धावन्तः सन्त एवाऽप्कायजीवान् विज्ञाय प्रत्यक्षज्ञानिनः संजाताः, अतः संयमिभिरवश्यमप्कायादिजीवरक्षायां सावधानर्भवितव्यमिति परमार्थः ॥ सू० ४ ॥
अप्कायलोकं भगवदाज्ञया विज्ञाय संयमिना यत् कर्तव्यं, तत् कथयति-' से बेमि' इत्यादि।
से बेमि-णेव सयं लोगं अब्भाइक्खिज्जा, णेव अत्ताणं अब्भाइक्खिज्जा, जे लोयं अब्भाइक्खइ से अत्ताणं अब्भाइक्खइ, जे अत्ताणं अब्माइवखइ, से लोयं अब्भाइक्खइ ॥ सू० ५ ॥
छायास ब्रवीमि नैव स्वयं लोकमभ्याख्यात्, नैवात्माननमभ्याख्यात्, यो लोकमभ्याख्याति, स आत्मानमभ्याख्याति, य आत्मानमभ्याख्याति, स लोकमभ्याख्याति ॥ सू० ५॥
मानकर अवश्य विश्वास करना चाहिए । अवधिज्ञानी आदि प्रत्यक्षज्ञानी भी पहले भगवान् की आज्ञा पर श्रद्धा रखते हुए अपकाय के जीवों को जान कर प्रत्यक्षज्ञानी हुए, अतः संयमी जनों को अपकाय आदि के जीवों की रक्षा में सावधान होना चाहिए ॥ सू. ४ ॥
भगवान् की आज्ञा से अप्कायलोक को जान कर संयमी को जो करना चाहिये वह प्रगट करते हैं—' से बेमि' इत्यादि ।
मूलार्थ-वह मैं कहता हूँ-स्वयं अप्कायलोक का अपलाप न करे, आत्मा का अपलाप न करे, जो लोक का अपलाप करता है वह आत्मा का अपलाप करता है, और जो आत्मा का अपलाप करता है वह लोक का अपलाप करता है । सू. ५ ॥ માનીને અવશ્ય વિશ્વાસ કરે જોઈએ. અવધિ આદિ પ્રત્યક્ષ જ્ઞાની પણ પ્રથમ ભગવાનની આજ્ઞા પર શ્રદ્ધા રાખીને અપકાયના જીવને જાણ કરીને પ્રત્યક્ષજ્ઞાની થયા, એ માટે સંયમી પુરૂષાએ અષ્કાય આદિના જીવોની રક્ષામાં સાવધાન રહેવું જોઈએ. (સૂ. ૪)
ભગવાનની આજ્ઞાથી અપૂકાયલકને જાણુંને સંયમીનું જે કર્તવ્ય છે તે પ્રગટ ४३ छ-' से बेमि' त्यादि
મલાથ–તે હું કહું છું–પિતે અપૂકાય લેકને અપલાપ-હોવા છતાં નથી કહેવું તે) ન કરે. આત્માને અપલાપ કરે નહિ. જે લેકને અલાપ કરે છે તે આત્માને અ૫લાપ કરે છે. અને જે આત્માને અપલાપ કરે છે તે લેકને અપલાપ કરે છે. (. ૫)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०२
आचाराङ्गमूत्रे
टाकासोऽहं-भगवद्वचनेन ज्ञातापकायस्वरूपः, ब्रवीमि यथा भगवतः सकाशान्मया श्रुतं तथा कथयामीत्यर्थः । लोकम् अप्कायलोकं, नैव स्वयम् अभ्याख्यात्='आपो जीवा न सन्ती'-त्येवं नापलपेदित्यर्थः । अभ्याख्यानं नामासदभियोगः, यथा कश्चिदचौरमुद्दिश्य वदति-चोरोऽयमिति। अत्र तु-'घृततैलादिवज्जीवानामुपकरणमात्रं जलं, न तु तद् जीवो भवितुमर्हति, जीवोपकरणत्वात् ' एतत्कथनमेवासदभियोगः, यतो हि तुरगादीनां जीवानामपि जीवोपकरणत्वेन दृष्टत्वादुक्तरीत्या जलस्य जीवस्वं नापलपितुं शक्यते ।
नवजीवानामपां जीवत्वारोपणमेवाभ्याख्यानं कुतो न भवति ? मैवम् ,
टीकार्थ--भगवान् के वचनों के अनुसार अप्काय का स्वरूप जानने वाला मैं कहता हूँ, अर्थात् मैंने भगवान् के समीप जैसा जाना है वैसा ही कहता हूँ-स्वयं अप्कायरूप' लोक का अपलाप न करे अर्थात् ऐसा न कहे कि-'जल जीव नहीं है।
असत् आरोप को अभ्याख्यान कहते हैं, जैसे अचौर को चौर कहना । यहाँ " घी तेल आदि के समान जल, जीवों का उपकरणमात्र ही हो सकता है, वह स्वयं जीव नहीं है, क्योंकि जीव का उपकरण है" । इस प्रकार का कथन ही असत्-अभियोग है । क्यों कि घोडा वगैरेह जीव भी जीवोपकरण के रूप में देखे जाते हैं, अतः जल के जीवपन का अपलाव नहीं किया जा सकता।
शंका--अजीव जल में जीवत्व का आरोप करना ही अभ्याख्यान क्यों न समझा जाय ?
ટીકાઈ–ભગવાનનાં વચને પ્રમાણે અષ્કાયનું સ્વરૂપ જાણવાવાળે હું કહું છે, અર્થાત્ મેં ભગવાનની પાસેથી જેવું સાંભળ્યું છે તેવું જ કહું છું—પોતે અપકાય રૂપ લેકને અપલાપ કરે નહિ, અર્થાત એવું કહે નહિ કે -જલ જીવ નથી. અસત આપને અભ્યાખ્યાન કહે છે, જેમકે અચૌરને ચૌર કહે. અહિં “ઘી તેલ આદિ પ્રમાણે જલ એ જીવનું ઉપકરણમાત્રજ હોઈ શકે છે, તે સ્વયં જીવ નથી, કારણ
"त नुं 6५४२९१ , २॥ प्रानुं ४gr-मसत (भिथ्या) मनियारी छे, કારણકે ઘોડા વગેરે જીવ પણ જીપકરણના રૂપમાં જોવામાં આવે છે. તેથી જલનું જીવપણું અ૫લાપ કરી શકાય નહિ.
શંકા–અજીવ પાણીમાં જીવપણાને આરેપ કરે તેજ અભ્યાખ્યાન શા માટે नलि सभा ?
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य० १ उ. ३ स. ५ अकायश्रद्धोपदेशः ५०३ अनुमानागमाभ्यां जीवलक्षणकलापसम्बन्धाचापां जीवत्वनिरूपणात् ।
यद्यप्कायलोकस्याभ्याख्यानं कुर्यात्, तर्यात्मनोऽपि शरीराधिष्ठातुरभ्याख्यानं तेन कर्तव्यं स्यात्, न च तत् संभवतीत्यत आह-नवमात्मानमभ्याख्यादिति । आत्मा हि शरीराधिष्ठाता प्रत्यक्षभूतश्चेतनावानिति नापह्नोतुं शक्यः, तस्मादात्मा नास्तीत्येवमात्मानं नापलपेदित्यर्थः । ___यः खलु मन्दधीः लोकम् अप्कायलोकम् अभ्याख्याति-अपलपति, स प्रत्यक्षादिप्रमाणनिरूपितमात्मानमभ्याख्याति । यश्चात्मानमभ्याख्याति-'आत्मा नास्तीति यद्वा-' अहं नास्मी'ति, स महामूढः लोकम् अपकायलोक
समाधान-ऐसा मत कहो । अनुमान और आगमप्रमाण से तथा जीव के लक्षणों के संबंध से जल को जीव निरूपण किया गया है।
यदि अप्काय लोक का अभ्याख्यान किया जाय तो शरीर के अधिष्ठाता आत्मा का भी अभ्याख्यान करना होना मगर वह संभव नहीं है, यही बात कहते हैंआत्मा का अभ्याख्यान न करे । आत्मा शरीर का अधिष्ठाता है और प्रत्यक्ष चेतना वाला है, अतः उस का अपलाप नहीं किया जा सकता । अत एव 'आत्मा नहीं है" इस प्रकार आत्मा का अपलाप न करें।
जो मन्दबुद्धि अपकायलोक का निषेध करता है वह प्रत्यक्ष जादि प्रमाणों से सिद्ध आत्मा का अपलाप करता है । और जो 'आत्मा नहीं है, अथवा ' मैं नहीं हूँ' इस तरह आत्मा का अपलाप करता है वह महामूढ मनुष्य अपने अज्ञान के बल से
સમાધાન–આ પ્રમાણે કહો નહિ, અનુમાન અને આગમ પ્રમાણથી તથા જીવના લક્ષણોના સંબંધથી જલનું જીવપણું નિરૂપણ કર્યું છે. જે અષ્કાય-લેકનું અભ્યાખ્યાન કરવામાં આવે તે શરીરના અધિષ્ઠાતા આત્માનું પણ અભ્યાખ્યાન કરવું પડશે. પરંતુ તે સંભવ નથી. એ વાત કહે છે–
આત્માનું અભ્યાખ્યાન કરશે નહિ. આત્મા શરીરનો અધિષ્ઠાતા છે, અને પ્રત્યક્ષ ચેતનાવાળા છે. તેથી તેને અ૫લાપ કરી શકાશે નહિ. એટલા માટે “આત્મા નથી એ પ્રમાણે અપલાપ કરશો નહિ.
જે મંદ બુદ્ધિવાળા અષ્કાયલકને નિષેધ કરે છે, તે પ્રત્યક્ષ આદિ-પ્રમાણોથી સિદ્ધ-આત્માને અ૫લાપ કરે છે, અને જે “આત્મા નથી” અથવા “હું નથી એ પ્રમાણે આત્માને અ૫લાપ કરે છે તે મહામૂઢ મનુષ્ય પિતાના અજ્ઞાનના બળથી
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे
स्वाज्ञानबलादभ्याख्याति । करचरणमुखाद्यवयवसहितशरीराधिष्ठाता सुव्यक्तोपयोगादिलक्षणः स्वात्माsपि येनाभ्याख्यातस्तस्याव्यक्तोपयोगादिलक्षणस्यापूकायस्याभ्याख्यानं किं नु नाम दुष्करम् १ ॥ ०५ ॥
अपूकायलोकस्याभ्याख्याने बहुदोषापातो भवतीति पर्यालोच्यानगारा अपकायं नोपमर्दयन्ति । दण्डिशाक्यादयस्तु नानगारा भवितुमर्हन्ति तेषामपूकायोपमर्दकत्वादित्याह - 'लज्जमाणा' इत्यादि ।
५०४
मूलम्
लज्जमाणा पुढो पास, अणगारा मो—त्ति एगे पवयमाणा जमिणं
अप्काय का अपलाप करता है । जिस ने हाथ, पैर, मुख आदि अवयवों से युक्त शरीर के अधिष्ठाता, तथा अत्यन्त स्पष्ट उपयोग आदि लक्षणों वाले आत्मा का ही अपलाप कर दिया तो उस के लिए अस्पष्ट उपयोग आदि लक्षणों वाले अप्काय का अपलाप करना कुच्छ भी कठिन नहीं है ॥ सू. ५ ॥
अकाय का अपलाप करने से बहुत से दाषे आते हैं, ऐसा विचार कर अनगार अकाय की विराधना नहीं करते । दण्डी और शाक्य आदि, अनगार नहीं हो सकते, क्यों कि वे अप्काय की विराधना करते हैं । यह बात इस सूत्र में बतलाते हैं - ' लज्जमाणा' इत्यादि
मूलार्थ - अप्काय की हिंसासे संकोच करने वालों को अलग समझो, और 'हम अनगार हैं' ऐसा कहने वालों को अलग समझो । जो नाना प्रकार के शस्त्रों से
અખાયને અપલાપ કરે છે. જેણે હાથ, પગ, મુખ આદિ અવયવાથી યુક્ત, શરી. રના અધિષ્ઠાતા, તથા અત્યન્ત સ્પષ્ટ ઉપયેગ આદિ લક્ષણાવાળા આત્માનેાજ અપલાપ કરી દીધા, તેને માટે અસ્પષ્ટ ઉપયોગ આદિ લક્ષણાવાળા અપ્લાયના અપલાપ કરવા તે अंध उठिन नथी. ( सू. थ )
અલ્કાયના અપલાપ કરવાથી ઘણાજ દોષ આવે છે, એવા વિચાર કરીને અણુગાર અકાયની વિરાધના કરતા નથી, દડી અને શાકય આદિ, અણુગારે થઈ શકતા નથી, કારણ કે તેએ અકાયની વિરાધના કરે છે. તે વાત આગળના સૂત્રમાં सतावे छे -' लज्जमाणा' इत्यादि.
મૂલા—અકાયની હિંસાના સકેચ કરવાવાળાને જૂદા જાણા અને અમે અણગાર છીએ.” એ પ્રમાણે કહેવાવાળાને પણ જૂદા જાણેા. જે નાના પ્રકારનાં શસ્ત્રોથી
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य० १ उ. ३ सू. ६ अष्कायशत्रम्
५०५
विरूवरूचेहि सत्थेहिं उदयकम्मसमारंभेणं उदयसत्थं समारभमाणा अण्णे अणेगरूवे पाणे विहिंसंति ॥ सू० ६ ॥
छाया
लज्जमानाः पृथक् पश्य, अनगाराः स्म इति एके प्रवदमानाः यदिमं विरूपरूपैः शस्त्रैः उदककर्म समारम्भेण, उदकशस्त्रं समारभमाणा अन्यान् अनेकरूपाम् प्राणान् विहिंसन्ति || सू० ६ ॥
टीका
एके = अन्ये लज्जमानाः = अप्कायस्यारम्भे परमकरुणया द्रवितहृदयतया संकोचमापद्यमानाः पृथक् - विभिन्नाः केचित्तु प्रत्यक्षज्ञानिनोऽवधिमनः पर्ययकेवलिनः केचित् परोक्षज्ञानिनो भावितात्मानोऽनगाराः सन्ति इति पश्य । इमे सूक्ष्मवादराकायारम्भकरणे भीतास्त्रस्ता उद्विग्नास्त्रिकरणत्रियोगैरष्कायारम्भपरित्यागिनो विद्यन्ते तानवलोकयेत्यर्थः ।
"
अप्काय का आरम्भ करते हैं वे अकाय के शस्त्रों का आरंभ करने वाले अनेक प्राणियों के प्राणों का हनन करते हैं । सू. ६ ॥
टीकार्थ - - तीव्र करुणा से द्रवित हृदयवाले कोई-कोई ( अनगार) अपकाय के आरंभ में संकोच करते हैं- अप्काय का आरंभ नहीं करते वे विभिन्न हैं- कोई अवधिज्ञानी कोई मन:पर्ययज्ञानी और कोई परोक्षज्ञानी भावितात्मा अनगार हैं, उन्हें देखो । ये सूक्ष्म बादर अप्काय का आरंभ करने में भोत हैं, त्रस्त हैं, उद्विग्न हैं, और तीन कारण तीन योग से अकाय के आरंभ के त्यागी हैं, उन्हें देखो ।
અકાયના આરંભ કરે છે; તે અપ્કાયના શસ્રાના આરંભ કરવાવાળા અનેક પ્રાણીमोना आशुनो नाश रे छे. (सू. ५ )
ટીકા”—તીવ્ર કરૂણાથી દ્રવિત હૃદયવાળા કોઈ-કોઈ અણુગાર આરભમાં સ'કાચ કરે છે—અકાયના આરંભ કરતા નથી તે જૂદા છે. કોઈ અવધિજ્ઞાની, કાઈ મન:પર્યંયજ્ઞાની અને કાઈ પરાક્ષજ્ઞાની ભાવિતાત્મા અણુગાર છે, તેને જીએઃ-તે સૂક્ષ્મ અને ખાદર અપ્કાયના આરંભ કરવામાં ભય પામેલા છે, ત્રસિત છે, ઉદ્વિગ્ન છે, અને ત્રણ કરણ ત્રણ ચાગથી અપ્લાયના આરંભના ત્યાગી છે. તેને જુઓ.
प्र. आ.-६४
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे एके-पुनरन्ये तु वयमनगारा साधकः स्मः, इति साभिमानं प्रवदमानाः 'वयमेव अप्कायजीवरक्षणपराः महाव्रतधारिणः' इति व्यर्थ प्रलपन्तो द्रव्यलिङ्गिनः सन्ति तान् पृथक्-पृथग्भावेन पश्य ।
इमे खल्वनगाराभिमानिनो द्रव्यलिङ्गिनो मनागप्यनगारगुणेषु न प्रवर्तन्ते, नापि गृहस्थकृत्यं किञ्चित् परित्यजन्ति, इति दर्शयति- यदिमम्' इत्यादि।
यद्यस्माद् विरूपरूपैः विभिन्नरूपैर्नानाविधैः, द्रव्यभावरूपैः शस्त्रैः । तत्र द्रव्यशस्त्रं स्वकाय-परकाय-तदुभयरूपम् । स्वकायशस्त्रं-तडागाधुदकस्य कूपाधुदकम् । कूपाधुदकस्य तडागाधुदकं च । परकायशस्त्रं द्राक्षा-शाक-तण्डुल-पिष्ट
और कोई-कोई लोग 'हम साधु हैं' इस प्रकार अभिमान के साथ कहते हुएअर्थात् 'हम ही अप्काय के रक्षक और महाव्रतधारी हैं। इस प्रकार वृथा प्रलाप करते हुए द्रव्यलिंगी हैं, उन्हें अलग समझो।
अनगार होने का अभिमान करने वाले ये द्रव्यलिंगी, अनगार के गुणों में तनिक भी प्रवृत्ति नहीं करते, और न गृहस्थ के किसी कार्य का त्याग करते हैं। यही बात आगे बतलाते हैं-'जमिणं.' इत्यादि।
वे नाना प्रकार के शस्त्रों से जलका आरंभ करते हैं। शस्त्र अनेक प्रकार के हैं, उन में से द्रव्यशस्त्र-स्वकाय, परकाय और उभयकायरूप है। तालाव का जल, कूप का जल परस्पर स्वकायशस्त्र है। इसी प्रकार कूप आदि के जल का शस्त्र-तालाव आदिका जल है यह स्वकायशस्त्र है। दाख, शाक, चावल, आटा, दाल, चना, वाल आदि परकाय
અને કઈ-કઈ લોક “અમે સાધુ છીએ? આ પ્રમાણે અભિમાન સાથે કહેતા અર્થાત્ “અમેજ અપકાયના રક્ષક અને મહાવ્રત ધારણ કરવાવાળા છીએ આ પ્રમાણે વૃથા પ્રલાપ કરતા થકા દ્રવ્યલિંગી છે તેને જૂદા જાણે.
અણગાર હોવાનું અભિમાન કરવાવાળા એ દ્રવ્યલિંગી સાચા અણગારના ગુણમાં જરાપણ પ્રવૃત્તિ કરતા નથી, અને ગૃહસ્થના કેઈપણ કાર્યોને ત્યાગ કરતા નથી, ते पात मा मताव छ-'जमिणं' त्यादि।
તે નાના પ્રકારના શસ્ત્રોથી જલને આરંભ કરે છે. શાસ્ત્રો અનેક પ્રકારના છે, તેમાંથી દ્રવ્યશાસ્ત્રસ્વકાય, પરકાય અને ઉભયકાયરૂપ છે. તલાવનુ પાણું, કુવાનું પાણી, પરસ્પર સ્વકાયશસ્ત્ર છે. એ પ્રમાણે કુવા વગેરેના જલનું શસ્ત્ર dauq मानु र छे, ते ५५ २१४ाय छे. द्राक्ष, याता, खोट,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य० १ उ. ३ मू. ६ अप्कायशस्त्रम् ५०७ दाली-चणक-वल्लादिकम् । तदुभयशस्त्रं-मृत्तिकादिमिश्रं जलम् । भावशस्त्रम् अपः प्रति मनोवाकायानां दुष्प्रणिहितत्वम् । एतैः शस्त्रैः उदककर्मसमारम्भेण-उदयकस्य कर्मसमारम्भः उदककर्मसमारम्भः-उदकमाश्रित्य ज्ञानावरणीयाद्यष्टविधकर्मबन्धनिबन्धनसावधव्यापारस्तेन, इमम् अप्कायं विहिंसन्ति ।।
अप्कायहिंसायां प्रवृत्ताः खलु षड्जीवनिकायरूपं लोकं सर्वमेव विहिंसन्तीत्याह-' उदकशस्त्र'-मित्यादि, उदकशस्त्रम्-उदकोपमर्दकं शस्त्रं, शस्यते हिंस्यते अनेनेति शस्त्रं, तत् पूर्वोक्तप्रकारं द्रव्यभावभेदभिन्न समारभमाणः=उदककायं प्रति व्यापारयन्तः, अन्यान् अप्कायभिन्नान अनेकरूपान् पृथिवीकायादीन्-स्थावरान, द्वीन्द्रियादीन् त्रसांश्च विहिंसन्ति । शस्त्र है । मिट्टी आदि से मिला हुआ जल उभयकायशस्त्र है। जल के विषय में मन, वचन और कायका दूषित प्रयोग करना भावशास्त्र है । इन शस्त्रों से जलकर्म का समारंभ कर के अर्थात् जल के आरंभद्वारा ज्ञानावरणीय आदि आठ प्रकार के कर्मों के बंध कारणभूत सावध व्यापार कर के जलकाय की हिंसा करते हैं।
जो जलकाय की हिंसा में प्रवृत्त होते हैं वे षट्कायरूप समस्त लोक की हिंसा करते हैं, यह बतलाते हैं-' उदयसत्थं.' इत्यादि ।
जिस के द्वारा हिंसा की जाय उसे शस्त्र कहते हैं। शस्त्र दो प्रकार के हैंद्रव्यशस्त्र और भावशस्त्र । जिस से अकाय को हिंसा हो वह अपकायशस्त्र है । अपकायशस्त्र का अपकाय के विषय में प्रयोग करने वाले अप्काय से भिन्न अनेक पृथ्वीकाय आदि स्थाबरों की, तथा द्वीन्द्रिय आदि त्रस जीवों की हिंसा करते हैं।
દાલ, ચણું, વાલ આદિ પરકાયશસ્ત્ર છે. માટી આદિથી મળેલું જલ ઉભયકાયશસ્ત્ર છે. જલના વિષયમાં મન, વચન અને કાયાને દૂષિત પ્રયોગ કરે તે ભાવશા છે. એ શસ્ત્રોથી જલકને સમારંભ કરીને, અર્થાત્ જલના આરંભદ્વારા જ્ઞાનાવરણીય આદિ આઠ પ્રકારના કર્મોના બંધના કારણભૂત સાવદ્ય વ્યાપાર કરીને જલકાયની હિંસા કરે છે.
જલકાયની હિંસામાં જે પ્રવૃત્ત થાય છે તે ષકાયરૂપ સમસ્ત લોકની હિંસા
से पताव छ–'उदयसत्थं'. त्याहन द्वारा डिसा ४२ २४ाय तेने શસ્ત્ર કહે છે. શસ્ત્ર બે પ્રકારના છે–(૧) દ્રવ્યશાસ્ત્ર અને (૨) ભાવશ જેનાથી અપ્લાયની હિંસા થાય તે અષ્કાયશસ્ત્ર છે. અષ્કાયશસ્ત્રને અપ્લાયના વિષયમાં પ્રયોગ કરવાવાળા અષ્કાયથી ભિન્ન અનેક પૃથ્વીકાય આદિ સ્થાવરેની કીન્દ્રિય વિગેરે વસ છની હિંસા કરે છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे
जगति खलु बहवो द्रव्यलिङ्गिनो विद्यन्ते, यथा- ' वयं पञ्चणहाव्रतधारिणः सर्वारम्भपरित्यागिनः षट्कायरक्षका अनगाराः स्मः' इति वदन्तो दण्डिशाक्यादयः सन्ति । तत्र केचिदेहशुद्धथे बहूदकस्नायिनो भवन्ति । केचित्स्वनिवासर्थे गृहादिनिर्माणकरणे मृत्तिकापाषाणचूर्णादिषु निक्षेपणेनाप्कायमुपमर्द यन्ति । केचित् स्वोदरपूयै कृष्यादिषु जलसेचनं कुर्वन्ति । केचिच्च देवकुलाद्यर्थं सावधमुपदिशन्ति, पार्थिवीं देवगुर्वादिप्रतिमामनेकघटजलैः स्नपयन्ति । ते हि सविधिजिनपूजायां, प्रतिमाप्रतिष्ठापने बहुविधसचित्तजलैः प्रतिमास्नपने च महाभीमभवसमुद्रादात्मनः समुद्धारो भवतीति मन्यन्ते, उपदिशन्ति च
५०८
संसार में बहुतसे द्रव्यलिंगी हैं। जैसे- ' हम पंचमहाव्रतधारी, सब आरम्भ के त्यागी, और षट्का के रक्षक अनगार हैं ' ऐसा कहने वाले दण्डी तथा शाक्य आदि हैं । इन में कोई-कोई देह की शुद्धि के लिए बहुत-से जल से स्नान करने वाले हैं । कोई अपने रहने के वास्ते मकान आदि बनाने के लिए मिट्टी कंकर और चूने वगैरह में मिलाकर जलकाय की हिंसा करते हैं । कोई अपना पेट भरने लिए कृषि (खेती) में जल सींचते हैं । कोई देकुलादिके लिये सावध उपदेश करते हैं। कोई देव एवं गुरु की पार्थिव प्रतिमा को बहुत से - घडे पानी से स्नान कराते हैं । वे विधिपूर्वक जिनपूजा में और प्रतिमा की प्रतिष्ठा में बहुत प्रकार के सचित्त जल से प्रतिमा के स्नान में, महाभयंकर भवसागर से आत्मा का उद्धार होना मानते हैं और उपदेश देते हैं-
1
સંસારમાં બહુ સંખ્યામાં દ્રવ્યલિંગી છે. જેમ કે- અમે પ ́ચમહાવ્રતધારી, સર્વ પ્રકારના આરભના ત્યાગી અને ષટ્કાયના રક્ષક અણુગાર છીએ’ આ પ્રમાણે કહેવાવાળા ફ્રેંડી તથા શાકય આદિ છે, તેમાંથી કેટલાક તેા દેહની શુદ્ધિ માટે ઘણાજ જલથી સ્નાન કરવાવાળા હોય છે. કેટલાક તે પેાતાને રહેવા માટે મકાન આદિ મનાવવા માટે માટી કાંકરા અને ચુના વગેરેમાં મેળવીને જલકાયની હિંસા કરે છે. કઈ-કઈ પેાતાનું પેટ ભરવા માટે ખેતીમાં જલ સીંચે છે. કેાઈ દેવકુલ વગેરે માટે સાવઘને ઉપદેશ આપે છે, અને કાઈ દેવ અને ગુરૂની પાર્થિવ પ્રતિમાને ઘણાં જ—ઘડા પાણીથી સ્નાન કરાવે છે. તે વિધિપૂર્વક જિનામાં અને પ્રતિષ્ઠામાં ઘણાં જ પ્રકારના સચિત્ત જલથી પ્રતિમાને સ્નાન કરાવામાં મહાલય કર ભવસાગરથી આત્માनो उद्धार थाय छे, मेनुं माने छे भने उपदेश आये छेः
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य० १ उ. ३ सू. ६ अकायरक्षोपदेशः ५०९
"सम्यक् स्नात्वोचिते काले, संस्नाप्य च जिनान् क्रमात् । पुष्पाहारस्तुतिमिश्च, पूजयेदिति तद्विधिः" ॥१॥ (धर्मसंग्रहः ) "कुसुमक्खयधूवेहि, दीवयवासेहि सुंदरफलेहि। पूया घयसलिले हिं, अट्ठविहा तस्स कायन्या" ॥ १॥
(दर्शनशुद्धिः सटीका १ तत्त्व ) छाया-"कुसुमाक्षतधूप-दीपकवासैः मुन्दरफलैः ।
पूजा घृतसलिलै,-रष्टविधा तस्य कर्तव्या ॥१॥” इति । "विहिणा उ कीरमाणा, सव्व चिय फलवई भवे चेहा । इअलोइया वि किं पुण, निणपूया उभयलोगहिया " ॥१॥
(पञ्चाशक ४ विव.) छाया-विधिना तु क्रियमाणा, सर्वा चैव फलवती भवेच्चेष्टा ।
इहलौकिकाऽपि किं पुन,-जिनपूजा-उभयलोकहिता ॥ १ ॥ इति ॥ तथैव पूजापतिष्ठादिषु अप्कायोपमर्दनरूपे शास्त्रनिषिद्धे सावद्यकार्ये प्रवृत्त्याऽपि द्रव्पलिङ्गिनो दण्डिनः शाक्यादयश्च स्वात्मानमनगारमेव मन्यन्ते ।
__“ उचित काल में सम्यक् प्रकार से स्नान कर के और क्रम से जिनप्रतिमा को स्नान करा के पुष्प, आहार और स्तुतिसे पूजा करे । यह पूजा की विधि हैं" । (धर्मसंग्रह)
" विधिपूर्वक की हुई समस्त इस लोकसंबंधी चेष्टाएँ भी सफल होती है तो जिनेन्द्र भगवान् की पूजा का तो कहना ही क्या है, अर्थात् वह दोनों लोकों में हितकारी है"। (पञ्चाशक ४ विव.)
इसी प्रकार पूजा प्रतिष्ठा आदि अप्काय की हिंसारूप, शास्त्रनिषिद्ध सावध कार्य में प्रवृत्ति करके भी द्रव्यलिंगी दंडी शाक्य आदि अपने आप को अनगार ही मानते हैं।
“ઉચિત કાલમાં સમ્યફપ્રકારથી સ્નાન કરીને અને કમથી જિનપ્રતિમાને સ્નાન કરાવી, પુષ્પ, આહાર અને સ્તુતિથી પૂજા કરે. આ પ્રમાણે પૂજાની विधि छे. (धर्म )
વિધિપૂર્વક કરવામાં આવેલી લેકસંબંધી સમસ્ત ચેષ્ટાઓ ( કિયાઓ) પણ સફલ થાય છે, તે જિનેંદ્ર ભગવાનની પૂજાનું તે કહેવું જ શું ? આ તે अन्न भi तिरी छे ॥ १ ॥” (या०४-४-१५)
એ પ્રમાણે પૂજા પ્રતિષ્ઠા આદિ અપ્લાયની હિંસારૂપ શાસ્ત્રનિષિદ્ધ સાવધ કાર્યમાં પ્રવૃત્તિ કરીને પણ દ્રવ્યલિંગી દંડી, શાક્ય આદિ પિતા-પિતાને અણગારજ भान छे.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे ये उदकशस्त्र प्रयुआनाः षड्जीवनिकायरूपं लोकं सर्वमेव विहिंसन्ति, ते द्रव्यलिगिनो नरकनिगोदादिनानाविधदुःखज्वालमालाकुले दीर्घससारे परिभ्रमन्ति, उक्तश्च
" सावज्जपूयकारी, सावज्ज उवदिसति जे अण्णू । आउक्कायवहाओ, भमंति ते दीहसंसारे ॥१॥" ॥ सू०६॥ अथ सुधर्मा स्वामी जम्बूस्वामिनं प्राह 'तस्थ' इत्यादि ।
मूलम्तत्थ खलु भगवया परिण्णा पवेइया। इमस्स चेव जीवियस्स परिवंदण-माणण-पयणाए जाइमरणमोयणाए दुक्खपडिघायहेउं से
जो लोग जलशस्त्र का प्रयोग करते हुए षट्काय के समस्त जीवों की विराधना करते हैं वे द्रव्यलिंगी नरक आदि के नाना प्रकारके दुःखों की ज्वालाओं के समूह से व्याप्त लम्बे संसार में चारों ओर चक्कर लगाते हैं। कहा भी है
" जो पुरुष ज्ञानरहित होकर सावद्य का उपदेश देते हैं वे, और सावद्य पूजा करने वाले हैं वे अप्काय की हिंसा से दीर्घ संसार में भ्रमण करते हैं" ॥ सू. ६॥
सुधर्मा स्वामी जम्बू स्वामी से कहते हैं-' तत्थ' इत्यादि।
मूलार्थ--भगवान् ने परिज्ञा का प्रतिबोध दिया है । जो इस जीवन के सुख के लिए अपनी वन्दना, मानना, पूजा, जन्म-मरण से छुटकारा, तथा दुःखों का नाश
જે લેક જલશસ્ત્રનો પ્રયોગ કરીને ષકાયના તમામ જીવોની વિરાધના કરે છે તે દ્રવ્યલિંગી, નરક નિદ આદિના નાના પ્રકારના દુઃખની જવાલાઓના સમૂહથી વ્યાપ્ત લાંબા સંસારમાં ચારેય તરફ ચકકર લગાવે છે. કહ્યું છે કે
“જે પુરુષ જ્ઞાનરહિત થઈને સાવધને ઉપદેશ આપે છે તે, અને સાવદ્ય ५४२वा वध-ein संसारमा श्रमाय ४२ छ.” ॥ १॥ (सू. १)
सूधी स्वामी भ्यू स्वामीन ४९ छ-' तत्थ' त्यादि
મૂલાઈ-ભગવાને પરિજ્ઞાને બોધ આપે છે. જે આ જીવનના સુખ માટે પોતાની વંદના, માન્યતા, પૂજા, જન્મ-મરણથી મુક્તિ તથા દુખેનાં નિવારણ માટે તે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य० १ उ. ३ मू. ७ अकायरक्षोपदेशः ५११ सयमेव उदयसत्थं समारंभइ, अण्णेहिं उदयसत्यं समारंभावेइ, अण्णे वा उदयसत्थं समारंभंते समणुजाणइ, तं से अहियाए तं से अबोहीए ॥ सू० ७॥
छाया
तत्र खलु भगवता परिज्ञा प्रवेदिता । अस्य चैव जीवितस्य परिवन्दन-माननपूजनाय जातिमरणमोचनाय दुःखप्रतिघातहेतुं स स्वयमेवोदकशस्त्रं समारभते, अन्यैरुदकशस्त्रं समारम्भयति, अन्यान् वा उदकशस्त्रं समारभमाणान् समनुजानाति, तत्तस्याहिताय तत्तस्याबोधये ॥ सू० ७॥
टीका
तत्र-अप्कायसमारम्भे भगवता श्रीमहावीरेण परिज्ञा-सम्यगवबोधः खलु प्रवेदिता प्रतिबोधिता। कर्मबन्धसमुच्छेदार्थ जीवेन परिज्ञाऽवश्यं शरणीकरणीयेति भगवता प्रतिबोधितमिति भावः । ज्ञ-प्रत्याख्यान-भेदात् परिज्ञाया द्वैविध्य, द्विविधायास्तस्या लक्षणं च प्रागभिहितम् । करने के निमित्त वह स्वयं ही उदकशस्त्र का आरंभ करता है, दूसरों से उदकशस्त्र का आरंभ कराता है, और उदकशस्त्र का आरंभ करने वालों की अनुमोदना करता है। वह उस के अहित के लिए है, वह उसकी अबोधि के लिए है ॥ सू. ७ ॥
टीकार्थ-अप्काय के समारंभ के विषय में भगवान् श्री महावीरने सम्यग् बोध का उपदेश दिया है । भगवान्ने कहा है कि-कर्मबंध का नाश करने के लिए जीव को परिज्ञा का आश्रय आवश्य लेना चाहिए । ज्ञपरिज्ञा और प्रत्याख्यानपरिज्ञा, इस प्रकार परिज्ञा के दो भेद हैं। दोनों के लक्षण पहले ही कह चुके हैं। પિતેજ જલશસ્ત્રનો આરંભ કરે છે, બીજા પાસે જલશસ્ત્રનો આરંભ કરાવે છે. અને જલશાસ્ત્રને આરંભ કરવાવાળાની અનુમોદના કરે છે. તે પિતાના અહિત માટે છે. ते तनी मसाधिन माटे छे. (सू. ७)
ટીકાથ–અષ્કાયના સમારંભના વિષયમાં ભગવાન શ્રી મહાવીરે સમ્યગ બેધને ઉપદેશ આપે છે. ભગવાને કહ્યું છે કે-કર્મબંધને નાશ કરવા માટે જીએ પરિજ્ઞાને આશ્રય જરૂર લે જઈએ. પરિણા અને પ્રત્યાખ્યાનપરિજ્ઞા, આ પ્રમાણે પરિક્ષાના બે ભેદ છે. બન્નેના લક્ષણે પ્રથમ જ કહેવામાં આવ્યા છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१२
आचारागसूत्रे
उपभोगद्वारम्
जीवः कस्मै प्रयोजनायाफ्कायजीवं प्रति सावधव्यापारं करोती ?-त्याह'अस्य चैवे'-त्यादि। अस्यैव क्षणभङगुरस्य जीवितस्य जीवनस्यार्थे-सुखार्थ स्नान-पान -धावन-सेक-यानपात्रो-डुप-गमनागमनाद्यर्थम्, तथा परिवन्दन-मानन-पूजनायपरिवन्दन-प्रशंसा, तदर्थ, यथा-जलयन्त्रण शीकरदृष्टयादौ, 'फुहारा' इति भाषायाम्। माननं जनसत्कारः, तदर्थ, यथा-मलापकर्षस्नानवस्त्रमलापकर्षणादौ। पूजनं वस्त्ररत्नादिपुरस्कारलाभस्तदर्थ, यथा-देवप्रतिमादिस्नपनपूजनादौ । जातिमरणमोचनाय तीर्थस्नानादौः । दुःखप्रतिघातहेतु रोगादिशमनार्थ स्नानपानादौ, स स्वयमेवोदकशस्वं समारभते व्यापारयति । अन्यैर्वा उदकशस्त्रं समारम्भयति-उद्योजयति। अन्यान्
उपभोगद्वार
जीव किस प्रयोजन से अप्काय के जीवों के प्रति सावध व्यापार करता है ? इस का उत्तर कहते हैं-इसी क्षणभङ्गुर जीवन के सुख के लिए, अर्थात् स्नान, पान, धोना, सींचना, जहाज, नौका का गमनागमन, इत्यादि के लिए। प्रशंसाके लिए, जैसे-जल से फौहारा चलाने आदि में, लोगों से सत्कार पाने के लिए, जैसे-स्नान और वस्त्र आदि का मैल दूर करने आदि में, पूजा अर्थात् वस्त्र, रत्न आदि का पुरस्कार पाने के लिए, जैसे देवप्रतिमा आदि के स्नपन और पूजन आदि में, जन्म मरण से मुक्त होने के लिए तीर्थस्नान आदि में। दुःखों का निरोध करने के हेतु, अर्थात् रोग आदि को शान्त करने लिए स्नान-पान आदि में वह स्वयं अप्काय के विराधक द्रव्य और भावशस्त्र का आरंभ करता
ઉપભોગદ્વાર– જીવ કયા પ્રયોજનથી અષ્કાયના જીવ પ્રતિ સાવદ્ય વ્યાપાર કરે છે તેને ઉત્તર डे छ है-२क्षe Y२ सपनना सुम भाटे, अथात् , स्नान, पान घा, पण सीय, વહાણ આગબોટમાં જવું આવવું,ઈત્યાદિ માટે. પ્રશંસાને માટે,જેમકે નળમાંથી કુવારા ચલાવવા આદિમાં, લોકેથી સત્કાર પામવા માટે. જેમકે-સ્નાન કરવામાં અને વસ વગેરેને મેલ દૂર કરવામાં, પૂજા અર્થાત્ વસ્ત્ર, રત્ન, આદિનો પુરસ્કાર મેળવવા માટે, જેમ-દેવપ્રતિમા આદિના સ્નાન અને પૂજન વગેરેમાં, જન્મ-મરણથી મુક્ત થવા માટે, જેમ-તીર્થસ્નાન આદિમાં, દુઓને નિરોધ કરવાના હેતુથી, અર્થાત-રોગ વગેરેની શાન્તિ માટે સ્નાન-પાન વગેરેમાં તે પિતે અષ્કાયના વિરાધક દ્રવ્ય અને ભાવ શસ્ત્રને આરંભ કરે છે, બીજા પાસે અષ્કાયશસ્ત્રને
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि टीका अध्य. १ उ. ३ सू. ७ अप्कायोपभोगः
५१३
वा उदकशस्त्रं समारभमाणान् समनुजानाति = अनुमोदयति । तत् = अप्कायसमारम्भणं तस्य = अष्कायसमारम्भणं कुर्वतः कारयितुरनुमोदयितुश्च अहिताय भवति, तथा तत् तस्य अबोधये = जिनधर्मप्राप्त्यभावाय भवति ॥ सू० ७ ॥
येन तु तीर्थङ्करादीनां समीपेऽकायजीवस्वरूपं ज्ञातं स एवं विजानातीत्याह' से तं संबुज्झमाणे.' इत्यादि ।
मूलम्
सेतं संबुज्झमाणे आयाणीयं समुट्ठाए सोच्चा भगवओ आणगाराणं वा अंतिए, इहमेगेसिं णायं भवइ - एस खलु गंधे, एस खलु मोहे, एस खलु मारे, एस खलु णरए, इत्थं गढिए लोए जमिणं विरूवरूवेहिं सत्थेहिं उदयकम्मसमारम्भेणं उदयसत्थं समारंभमाणे अण्णे अणेगरूये पाणे विहिंसइ ॥ सू० ८ ॥
है; दूसरों से अष्कायशस्त्रों का समारंभ करवाता है और अप्कायशस्त्र का आरंभ करने वाले दूसरों का अनुमोदन करता है । वह अष्काय का आरंभ, आरंभ करने वाले, कराने वाले और अनुमोदन करने वाले के अहित के लिए होता है और अबोधि - जिनधर्म की अप्राप्ति के लिए होता है |सू. ७॥
जिसने तीर्थंकर आदि के सन्निकट अप्काय के जीवों का स्वरूप जान लिया है, वह इस प्रकार जानता है - ' से तं. ' इत्यादि ।
मूलार्थ - भगवान और अनगारों से सुनकर अष्काय का स्वरूप जानता हुआ जीव चारित्र अङ्गीकार करके कोई-कोई इस प्रकार जानता है - यह ग्रंथ है, यह मोह है, यह मार (मृत्यु) है, यह नरक है । गृद्ध पुरुष नाना प्रकार के शस्त्रों से जल का आरंभ करके जलशस्त्र का समारंभ करता हुआ अन्य अनेक प्रकार के प्राणियों की हिंसा करता है | सू. ८॥ સમારંભ કરાવે છે, અને અકાયશસ્ત્રના આરભ કરવાવાળાને અનુમેાદન આપે છે તે અકાયના આરંભ કરનારને કરાવનારને અને કરવાવાળાને અનુમેદન આપવાવાળાને એ સૌને માટે અહિત કરનાર છે. અને અમેધિ-જિનધની અપ્રાપ્તિ માટે હોય છે. (સૂ ૭) જેણે તીથ કર આદિના સમીપમાં અકાયના જીવનું સ્વરૂપ જાણી લીધું છે તે या प्रमाणे भणे छे:-' से तं. ' इत्यादि.
મૂલા—ભગવાન અથવા અણુગારે। પાસેથી સાંભળીને અભ્યાયના સ્વરૂપને જાણનારા જીવા ચારિત્ર અંગીકાર કરીને કાઈ કાઇ આ પ્રમાણે જાણે છે—મા ગ્રંથ छे, या भोड छे, मा मृत्यु छे, रमा न२४ छे. गृद्ध पुरुष नाना प्रहारना (अने પ્રકારનાં) શસ્ત્રાથી જલના આરંભ કરીને, જલશસ્રના આરંભ કરતા થકા ખીજા અનેક પ્રકારના પ્રાણીઓની હિંસા કરે છે. (સૂ. ૮)
प्र. आ.-६५
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराणसूत्रे
-
छाया
स तत् संबुध्यमान आदानीयं समुत्थाय श्रुत्वा खलु भगवतः अनगाराणां वाऽन्तिके, इहैकेषां, ज्ञातं भवति-एष खलु ग्रन्थः, एष खलु मोहः एष खलु मारः, एष खलु नरकः, इत्यर्थ गृद्धो लोकः यदिमं विरूपरूपैः शस्त्रैरुदककर्मसमारम्भेण, उदकशस्त्रं समारभमाणः अन्यान् अनेकरूपान् माणान् विहिनस्ति ॥सू० ८॥
टीका__यः खलु भगवतः तीर्थङ्करस्य, अनगाराणाम् तदीयश्रमणनिर्ग्रन्थानाम्, अन्तिके समीपे, श्रुत्वा-उपदेशं निशम्य, आदानीयम् उपादेयं, सर्वसावद्ययोगपरित्यागरूपं चारित्रं, समुत्थाय अङ्गीकृत्य विहरति, स तत्-अप्कायसमारम्भणं, संबुध्यमानः अहिताबोषिजनकत्वेन विज्ञाता भवति ॥
स हि-एवं विचारयति इह-मनुष्यलोके, एकेषां श्रमणनिर्ग्रन्थोपदेशसंजातसम्यगवबोधवैराग्याणामात्मार्थिनामेव, ज्ञात-विदितं भवति । किं ज्ञातं भवतीत्याकाङ्क्षायामाह-'एष खलु ग्रन्थः' इत्यादि।
टीकार्थ-जी पुरुष तीर्थंकर भगवान् या उनके अनुयायी श्रमण निर्ग्रन्थों के समीप उपदेश सुनकर सर्वसावध व्यापार का त्यागरूप चारित्र अंगीकार करके विचरता है, वह अपूकाय के आरंभ को समझता है-उसे अहितकर और अबोधिजनक जानता है । वह इस प्रकार विचार करता है-इस मनुष्य लोक में श्रमण निर्ग्रन्थों के उपदेश से सम्यग्ज्ञान और वैराग्य प्राप्त करनेवाले किन्हीं२ आत्मार्थियों को ही विदित होता है कि यह ग्रंथ है ' इत्यादि।
ટીકા–જે પુરુષ તીર્થકર ભગવાન તથા તેના અનુયાયી શ્રમણનિના સમીપ ઉપદેશ સાંભળીને સર્વ સાવઘવ્યાપારના ત્યાગરૂપ ચારિત્ર અંગીકાર કરીને વિચરે છે, તે અષ્કાયના આરંભને સમજે છે–તેને અહિતકર અને અબાધિજનક જાણે છે, તે આ પ્રમાણે વિચાર કરે છે કે –આ મનુષ્ય લેકમાં શ્રમણ-નિર્ચન્ધના ઉપદેશથી સમ્યજ્ઞાન અને વૈરાગ્ય પ્રાપ્ત કરવાવાળા કઈ પણ આત્માર્થિઓના જાણવામાં હોય છે કે આ ગ્રંથ છે ઈત્યાદિ.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य. १ उ. ३ सु. ८ अष्कायरक्षोपदेशः
५१५
एषः =उदकशस्त्रसमारम्भः खलु = निश्वयेन, ग्रन्थः = ग्रथ्यते = बध्यतेऽनेनेति ग्रन्थः अष्टविधकर्मबन्धः । कारणे कार्योपचारादुदकशस्त्रसमारम्भस्य ग्रन्थरूपत्वम्, एगमग्रेऽपि बोध्यम् । तथा एषः उदकशस्त्रसमारम्भः मोह : = विपर्यासः विपरीतज्ञानरूपः । तथा एष एव मारः = मरणं निगोदादिमरणरूपः । तथा एष खलु नरकः =नारकजीवानां दशविधयातनास्थानम् । इत्यर्थम् = एतदर्थं कर्मबन्ध - मोह-मरण - नरकरूपं घोरं दुःखफलं प्राप्य पुनः पुनरेतदर्थमेव लोक: = अज्ञानवशवर्ती जीवः गृद्ध = लिप्सुरस्ति । यद्वागृद्धः = विषयभोगासक्तः, लोकः संसारी जीवः इत्यर्थम् = एतदर्थमेव कर्मबन्ध-मोहमरण - नरकार्थमेव, प्रवर्तते ।
जिस के द्वारा गूंथा जाय - बांधा जाय यह ग्रंथ कहलाता है । यह उदकशस्त्र का समारंभ ग्रंथ है, अर्थात् आठ कर्मों का बंध है । यहाँ कारण में कार्य का उपचार करके उदकशस्त्र के समारंभ को ग्रंथ कहा है । वास्तव में वह ग्रंथ ( कर्मबंध) का कारण है । आगे भी इसी प्रकार समझना चाहिए ।
यह जलशस्त्र का समारंभ मोह - विपरीत ज्ञान है । तथा यह मार - निगाद आदि के मरणरूप है । यह नरक है अर्थात् नारकी जीवों को होनेवाली दख प्रकार की वेदनाओं का स्थान है । कर्मबंध, मोह, मरण, और नरकरूप घोर दुःखरूप फल को प्राप्त कर के भी अज्ञानी लोग फिर इसी के लिए गुद्ध होते हैं । अथवा गृद्ध अर्थात् भोगों में आसक्त, संसारी जीव इसी के लिए, अर्थात् कर्मबंध, मोह, मरण तथा नरक के लिए ही प्रवृत्ति करते हैं ।
જેના દ્વારા ગૂંથી શકાય-માંધી શકાય તે ગ્રંથ કહેવાય છે. એ ઉદક-જલશસ્ત્રના સમારભ ગ્રંથ છે અર્થાત્ આઠ કર્મના બંધ છે. અહિં કારણમાં કાર્યાંના ઉપચાર કરીને ઉદ્દેકશસ્રના સમારભને ગ્રંથ કહ્યો છે. વાસ્તવિક રીતે તે ગ્રંથ (કમ ખંધ)નું કારણ છે. આગળ પણ આ પ્રમાણે સમજવું જોઇએ.
આ જલશસ્રના સમારંભ માહ-વિપરીત જ્ઞાન છે, તથા આ માર-નિગેાદ વગેરેના મરણરૂપ છે, આ નરક છે—અર્થાત્ નારકી જીવાને થવાવાળી દસ પ્રકારની વેદનાઓનું સ્થાન છે. કબંધ, માહ મરણુ અને નરક રૂપ ઘારદુઃખરૂપ ફૂલને પ્રાસ કરીને પણ અજ્ઞાની લેાક કરીને તેના માટે શુદ્ધ-આસક્ત થાય છે. અથવા ગૃદ્ધ અર્થાત્ ભાગેામાં આસક્ત સંસારી જીવ એ માટે, અર્થાત્ કંધ, મેહ, મરણુ તથા નરક માટેજ પ્રવૃત્તિ કરે છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराणसूत्रे यद्यपि विषयभोगासक्तो लोकः शरीरादिपरिपोषणार्थ परिवन्दनमाननपूजनार्थ जातिमरणमोचनार्थ दुःखप्रतिघातार्थ चाकायशस्त्रसमारम्भं करोति, तथापि तत्फलं ग्रन्थ-मोह-मरण-नरकरूपमेव लभते, अत उदककर्मसमारंभस्य तदेव फलं भवतीति
भावः।
लोकः पुनः पुनः कर्मबन्धाद्यर्थमेव लिप्सुरस्ति, तदर्थ मेव च प्रवर्तते, इति यदुक्तं तत्र हेतुमाह-' यदिमम्. ' इत्यादि ।
यद्-यस्माद्, गृद्धो लोकः, विरूपरूपैः नानाविधैः शस्त्रैः स्वकायपरकायतदुभयरूपैः, उदककर्मसमारम्भेण=अप्कायमुद्दिश्याष्टविधकर्मसमुत्पादकसावधव्यापारण, इमम् अकायं, बिहिनस्ति-माणरहितं करोति। तथा-उदक
तात्यर्य यह है कि विषयभोगों में आसक्त जीव, शरीर आदि का पोषण करने के लिए, बन्दन-मान-पूजन के लिए, जन्म-मरण से मुक्त होने के लिए तथा दुःखों का नाश करने के लिए, अप्काय के शस्त्र का आरंभ करता है मगर उस का फल-ग्रन्थ, मोह, मरण और नरक-रूप ही पाता है। अत एव जलकर्मसमारंभ का वही फल होता है।
लोक बार-बार कर्मबंध आदि के लिए ही इच्छुक होता है, और उसी के लिए प्रवृत्ति करता है, यह बात पहले कही है । यहँ। उस का कारण बतलाते हैं---
क्यों कि गृद्धजन नाना प्रकार के स्वकाय, परकाय और उभयकायरूप शस्त्रों से, उदककर्म के आरंभद्वारा, अपूकायसंबंधी अष्टकर्म-जनक सावधव्यापारद्वारा अपूकाय की हिंसा करता है। तथा जलकाय के विराधक स्वकाय, परकाय और
તાત્પર્ય એ છે કે–વિષયસેગમાં આસકત જીવ શરીર-આદિના પિષણ કરવા માટે વન્દન, માન, પૂજા માટે, જન્મ મરણથી મુક્ત થવા માટે તથા દુઃખેને નાશ કરવા માટે અપ્લાયના શસ્ત્રને આરંભ કરે છે, પરંતુ તેનું ફળ ગ્રંથ, મોહ, મરણ અને નરક રૂપજ પામે છે, એ માટે જલકર્મસમારંભનું ફલ તેજ હોય છે.
લોક વારંવાર કર્મબંધ વગેરે માટે ઈચ્છા કરતા હોય છે અને તે માટે પ્રવૃત્તિ કરે છે. એ વાત પ્રથમ કહી છે. અહિં તેનું કારણ બતાવે છે કેમકે-ગૃદ્ધ માણસ નાના પ્રકારના સ્વકાય, પરકાય અને ઉભયકાય રૂ૫ શથી ઉદકકર્મના આરંભદ્વારા અપ્લાયના સંબંધી આઠ કર્મ જનક સાવઘવ્યાપારદ્વારા અપ્લાયની હિંસા કરે છે. તથા
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.३ मू. ९ अकायसचित्तता ५१७ शस्त्रम्-अप्कायमर्दकं शस्त्रं स्वकायपरकायतदुभयरूपं, समारभमाणः व्यापारयन् अन्यान् पृथिवीकायादीन् , अनेकरूपान्त्रसान् स्थावरांश्च, प्राणान्माणिनो विहिनस्ति ।
अकायहिंसया षड्जीवनिकायरूपं लोकं सर्वमेव प्रणिहन्तोति घोरतरं दुरितं कुर्वन् पुनः पुनः ग्रन्थादिनरकान्तं प्राप्यापि तदर्थमेव प्रवर्त्तते न पुनर्मोक्षायेति भावः ॥ सू०८॥ पुनरपि सुधर्मास्वामी जम्बूस्वामिनं प्राह-'से बेमि.' इत्यादि ।
॥ मूलम् ॥ से बेमि संति पाणा उदयनिस्सिया जीवा अणेगे ॥ सू० ९ ॥
॥छाया ॥ स ब्रवीमि सन्ति प्राणा उदकनिश्रिता जोवा अनेके ॥ सू० ९॥ उभयकाय रूप शस्त्रों का आरंभ करता हुआ अन्य काय-स्थावर और त्रस जीवों को भी हिंसा करता है, वह जलकायकी हिंसाद्वारा षड्जीवनिकायरूप समस्त लोक की हिंसा करता है; अतः अत्यन्त घोर पाप करता हुआ पुनःपुनः ग्रंथ से लेकर नरक तक के दुष्फलको पाकरके भी उसी के लिए प्रवृत्ति करता है-मोक्ष के लिए नहीं ॥सू. ८॥
सुधर्मा स्वामी फिर जम्बू स्वामी से कहते हैं-'से बेमि' इत्यादि ।
मूलार्थ-मैं कहता हूँ अप्काय के आश्रित प्राणी हैं और अन्य अनेक (द्वीन्द्रिय आदि) जीव भी हैं ॥सू. ९॥ જલકાયના વિરાધક સ્વકાય, પરકાય અને ઉભયકાય રૂપ શોને આરંભ કરીને અચકાય-સ્થાવર અને ત્રસ જીવેની પણ હિંસા કરે છે. તે જલકાયની હિંસા દ્વારા શજીવનિકાયરૂપ સમસ્ત લેકની હિંસા કરે છે. તેથી અત્યન્ત ઘેર પાપ કરતા થકા ફરી ફરી ગ્રંથ (કર્મબંધ)થી લઈને નરક સુધીના માઠા-દુઃખકારક ફળને પામીને ५ ते भाटे प्रवृत्ति ४२ छे. भाक्ष भाटे ४२ता नथी. (सू. ८)
सुधी २वामी शथी ४-५ स्वामीन ४९ छे-' से बेमि.' त्याह
મૂલાર્થહું કહું છું–અષ્કાયના આશ્રિત પ્રાણ છે, અને અન્ય અનેક (દ્વીન્દ્રિય मालि) ०१ ५५ छ. (२. ८)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे
टीकासा=विज्ञाताप्कायस्वरूपोऽहं ब्रवीमि यथा साक्षाद् भगवतः सकाशान्मया श्रुतं तथा कथयामीत्यर्थः । उदकनिश्रिताः जलरूपं कायमाश्रित्य वर्तमानाः अप्कायिका इत्यर्थः प्राणाः प्राणिनः सन्ति । तथाऽनेके द्वीन्द्रियादयः नानाविधाः जीवा नीलगु-पूतरक-मत्स्यादयः उदकनिश्रिताः उदकावस्थिताः सन्ति । देहलीदीपन्यायेनोदकनिश्रिता इत्यस्योभयत्रान्वयः, अनेनोदकं सचित्तमनेकजीवाधिष्ठितं चेति प्रतिबोधितम् ।
टीकार्थ-अप्काय के स्वरूप का ज्ञाता मैं कहता हूँ। जैसा कि भगवान् से मैने सुना है कि-अप्काय को आश्रित करके रहे हुए अप्कायिक प्राणी हैं, तथा अनेक द्वीन्द्रिय आदि नाना प्रकार के जीव नीलगु, पूरतक, मत्स्य आदि भी जल में रहे हुए हैं । उदकनिश्रिताः-'जलकाय के आश्रित' यह पद देहली-दीपकन्याय से दोनों ओर जोड लेना चाहिए । यहाँ इतना समझ लेना आवश्यक है कि-जलकाय के जीवों का शरीर जल ही है, जब कि जल में रहने बाले त्रस आदि जीवों का शरीर भिन्न होता है, फिरभी वे जल ही में रहते हैं और जल की विराधना करनेसे उन त्रस आदि जीवों की भी विराधना होती है। जहाँ जलकाय है वहाँ सभी काय के जीव होते हैं।
ટીકાથ–અષ્કાયના સ્વરૂપને જાણનાર હું કહું છું. જેવી રીતે કે મેં ભગવાન પાસેથી સાંભળ્યું છે કે-અષ્કાયને આશ્રિત–આશ્રય કરીને રહેલા અષ્કાયના જીવે છે. તથા અનેક દ્વીન્દ્રિય આદિ નાના પ્રકારના જીવ ની લંગુ, પૂરતક, મત્સ્ય આદિ પણ
सभा २९॥ छ. 'उदकनिश्रिताः' 'orestयने माश्रित' मा ५४ हेडली-५४-न्यायथा બન્ને બાજુ જેડી લેવું જોઈએ.
અહિં એટલું સમજી લેવું આવશ્યક છે કે-જલકાયના-જીનાં શરીર જલન છે. જ્યારે કે જલમાં રહેવાવાળા ત્રસ આદિ ના શરીર ભિન્ન-જૂદાં હોય છે. તે પણ તે જલમાંજ રહે છે, અને જલની વિરાધના કરવાથી તે ત્રાસ આદિ જાની પણ વિરાધના થાય છે. જ્યાં જલકાય છે ત્યાં તમામ કાયના જીવ હોય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.३ सू. ९ अप्कायसचित्तता ५१९
अपकायस्य लक्षणद्वारमननूदकं सचित्तमस्तीत्यत्र किं प्रमाणम् ? उच्यते-आपः सचित्ताः, शस्त्रानुपहतत्वे सति द्रवखात्, हस्तिशरीरोपादानभूतकललवत् । वस्रवणादौ दोषवारणाय शस्त्रानुपहतत्वविशेषणोपादानम् । कललशब्दग्रहणेन सप्तदिवसमात्रवर्तिनो ग्रहणम्, ततः परमष्टमदिवसादौ तदेवाचुदाद्यवस्थामापद्यते ।
किञ्च-आपः सजीवाः, अनुपहतद्रवत्वात्, अण्डकमध्यस्थितकललवत् ।
किश्च-आपो जीवशरीराणि, छेद्यत्वात, भेद्यत्वात्, दृश्यत्वात्, करचरणादिसमुदायवत् ।
अप्कायका लक्षणद्वार शंका--जल सचित्त है, इस विषय में क्या प्रमाण है ?
समाधान--जल सचित्त है, क्यों कि शस्त्र के उपघात के विना ही वह द्रव (तरल) है, जैसे-हाथी के शरीर का उपादान कलल । यहाँ मूत्र आदि से व्यभिचार हटाने के लिए 'शस्त्र के उपघात के विना' यह विशेषण लगाया गया है। 'कलल' शब्द के ग्रहण करने से सिर्फ सात दिन का गर्भाशयस्थित शुक्रशोणितमिश्रित द्रवपदार्थ लेना चाहिए । आठवें दिन से उककी अर्बुद आदि अवस्थाएं हो जाती हैं-अर्थात् वह गाढा होने लगता है।
और भी-जल सजीव है, क्यों कि वह अनुपहत द्रव है, जैसे अंडे का रस ।
और भी-जल, जीव का शरीर है, क्यों कि उसका छेदन-भेदन किया जाता है और दृश्य है, हाथ पग आदि के समूह की तरह ।
અષ્કાયનું લક્ષણ દ્વાર શંકા–જલ–પાણી સચિત્ત છે એ વિષયમાં શું પ્રમાણ છે ?
સમાધાન -જલ સચિત્ત છે. કેમકે શસ્ત્રના ઉપઘાત વિનાજ તે તરલ છે. જેવી રીતે હાથીના શરીરનું ઉપાદાન “કલલ” અહિં મૂત્ર આદિથી વ્યભિચાર હઠાવવા માટે “શસ્ત્રના ઉપઘાત વિના એ વિશેષણ લગાડયું છે. “કલલ.” શબ્દના ગ્રહણ કરવાથી માત્ર સાત દિવસને ગર્ભાશયમાં રહેલ શુકશેણિત-મિશ્રિત દ્રવપદાર્થ સમજે જોઈએ. આઠમા દિવસથી તેની અબુદ આદિ અવસ્થાઓ થઈ જાય છે. અર્થાત તે કઠણ થવા લાગે છે.
બીજું પણ-જલ સજીવ છે, કેમકે તે અનુપહત દ્રવ છે, જેમકે ઇંડાને રસ.
બીજું પણ જલ-જવ-શરીર છે. કેમકે–તેનું છેદન-ભેદન કરી શકાય છે અને ४श्य छ; डाय-५ महिना समूड प्रमाणे.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
५२०
आचाराङ्गसूत्रे किञ्चाऽव्यक्तोपयोगादीनि कषायपर्यन्तानि जीवलक्षणानि पृथिवीकायोद्देशके पायुक्तानि, तेषां जीवलक्षणानां समन्वयादापः सचित्ता मनुष्यवदिति विज्ञायते ।
एवं तेजस्कायादेरेकेन्द्रियजीवस्यैतानि जीवलक्षणानि सन्तीति बोध्यम् ।
आगमोऽपि यथा-"आऊ चित्तमतमक्खाया अणेगजीवा पुढोसत्ता” इति (दशवै. अ० ४)
मरूपणाद्वारम्अप्काया जीवा द्विविधाः, सूक्ष्मबादरभेदात् । सूक्ष्मनामकर्मोदयात्
इस के अतिरक्त-अव्यक्त उपभोग से लेकर कषायपर्यन्त जीव के जो लक्षण पृथ्वीकाय के उद्देशक मे बतलाये हैं, उन सब जीव के लक्षणों की विद्यमानता होने के कारण भी जल सचित्त है, जैसे मनुष्य आदि ।
इसी प्रकार तेजस्काय आदि एकेन्द्रिय जीवों में भी जीव के लक्षण हैं, ऐसा समझ लेना चाहिए।
आगम प्रमाण से भी जल सजीव सिद्ध होता है-" अप सचित कहा गया है। उसमें अनेक जीव हैं और उन का अस्तित्व, अलग-अलग है।" ( दश० अ०४)
प्ररूपणाद्वारअप्काय के जीव दो प्रकार के हैं- सूक्ष्म और बादर । जिनके सूक्ष्मनाम
તે સિવાય અવ્યક્ત ઉપગથી લઈને કષાય સુધી જીવનાં જે લક્ષણ પૃથ્વી કાયના ઉદ્દેશકમાં બતાવ્યાં છે. તે સર્વ જીવના લક્ષણેની વિદ્યમાનતા હોવાના કારણે પણ જલ સચિત્ત છે. જેવી રીતે મનુષ્ય આદિ. એ પ્રમાણે તેજસ્કાય આદિ એકેન્દ્રિય જીમાં પણ જીવના લક્ષણ છે. એ રીતે સમજી લેવું જોઈએ.
આગમ પ્રમાણથી પણ જલ સજીવ સિદ્ધ થાય છે–
" २५५ सथित्त ४ छ; तेभा पने ७१ छ. मने तेनु मस्तित्व २५81म छे.” (४२० २५. ४)
પ્રરૂપણાકારઅષ્કાયના જીવ બે પ્રકારનાં છે–(૧) સૂમ અને (૨) બાદર જેને સૂક્ષ્મનામ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि- टीकाअध्य० १३. ३ सु. ९ अष्कायभेदाः
५२१
सूक्ष्माः, बादरनामकर्मोदयाद् बादराः । तत्र सूक्ष्मा द्विविधाः - पर्याप्ता अपर्याप्ताश्च । सूक्ष्माः सर्वलोकव्यापिनः । बादरा लोकैकदेशे सन्ति । बादरा अप्काया अनेकविधाः - हिमावश्याय - मिहिका - करक-हरतनु-शुद्ध-- शीतोष्ण-क्षाराम्ल लवण-क्षीर-घृतोदकादयः । ते सर्वे बादरा अष्कायाः संक्षेपतो द्विधा - पर्याप्ता अपर्याप्ताश्च । बादराणां यत्रैको जीवस्तत्रासंख्येयैर्वादरजी वैनियमतो भाव्यम् । बादराणां स्थानं समुद्र हूदनदीप्रभृतयः ।
बादराणां सूक्ष्माणां चोभयेषामष्कायानां पर्याप्तापर्याप्तभेदवदन्येऽपि शरीत्रयादिभेदाः सन्ति, ते पृथिवीकायोद्देशे प्रागुक्तास्तत एव बोद्धव्याः ।
कर्मका उदय है वे सूक्ष्म कहलाते हैं, और बादरनामकर्म के उदय वाले बादर कहलाते हैं । इन मेंसे सूक्ष्म जीव पर्याप्त और अपर्याप्त के भेद से दो प्रकार के हैं । सूक्ष्म सम्पूर्ण लोक में व्याप्त हैं । बादर लोक के एक देश में हैं, बादरअप्काय के अनेक भेद हैंहिम, ओस, मिहिका ( धूंवर ) ओले, हरतनु ( तृणके अग्र पर रहा हुआ पानी ) शुद्ध, शीतउष्ण, क्षार, आम्ल, लवण, क्षीर, घृतोदक आदि । सब बादर अपूकाय संक्षेप से पर्याप्त तथा अपर्याप्त के भेद से दो प्रकार के हैं । जहाँ एक बादर जीव होता है। वहां नियम से असंख्यात बादर जीव होते हैं । समुद्र, तालाब, नदी वगैरह बादर जीवों के स्थान हैं ।
बादर और सूक्ष्म, दोनों प्रकार के जलकाय के जैसे पर्याप्त और अपर्याप्त भेद किये गये हैं उसी प्रकार शरीस्त्रय आदि और भेद भी हैं। वे पृथ्वीकाय के उद्देशक में बतलाये हैं । बहीं से जान लेने चाहिए ।
ક્રમના ઉદય છે તે સૂક્ષ્મ કહેવાય છે અને પાદરનામકર્મના ઉયવાળા ખાદર કહેવાય છે. તેમાંથી સૂક્ષ્મ જીવ પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્તના ભેદથી એ પ્રકારનાં છે. સૂક્ષ્મ સવ લાકમાં વ્યાપ્ત છે. અને ખાદર લેાકના એક દેશમાં છે. પાદર અકાયના અનેક लेह छे. हिभ, आडण, હરતનુ ( તૃણુના અગ્રપર રહેલું પાણી ) શુદ્ધ શીત,ઉષ્ણુ ક્ષાર,અમ્લ, લવણુ, ક્ષીર, ધૃતાદક ચ્યાદિ. સવ બાદર અપ્કાયસ ંક્ષેપથી પર્યાપ્ત તથા અપર્યાપ્તના ભેદ્રથી બે પ્રકારનાં છે. જ્યાં એક માદર જીવ હાય છે. ત્યાં નિયમથી असंख्यात बाहर लव होय छे. समुद्र, तजाव, नही वगेरे जाहर वीना स्थान छे. માદર અને સૂક્ષ્મ-બન્ને પ્રકારના જલકાયના જેવી રીતે પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત ભેદ કરવામાં આવ્યા છે. તે પ્રમાણે શરીરત્રય આદિ બીજા ભેદો પણ છે. તે પૃથ્વીકાયના ઉદ્દેશકમાં ખતાવેલા છે. તે ત્યાંથી જાણી લેવા જોઈએ.
प्र. आ-६६
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे
पृथिवीकायवद् असंख्येयाश्च प्रत्येकमुभये । केवलं शरीरसंस्थानं स्तिबुक बिन्दुक
संस्थितमेव ।
५२२
परिमाणद्वारम् -
ये बादरप्रर्याप्ता अष्कायाः, ते संवर्तितलोकप्रतराऽसंख्येयभाग प्रदेशराशिपरिमाणाः, ये तु बादरा अपर्याप्ताः, तथा सूक्ष्माः पर्याप्ता अपर्याप्ताच राशयस्ते पृथक-पृथगसंख्येयलोकाकाशप्रदेशराशिपरिमाणाः सन्ति । अयमत्र विशेष :- बादरपर्याप्तेभ्यः पृथिवीकायेभ्यो वादरपर्याप्ता अष्काया असंख्येयगुणाः, बादरेभ्योऽपर्याप्तेभ्यः पृथिवीकायेभ्यो बादरा अपर्याप्ता अष्काया असंख्येयगुणाः । सूक्ष्मापर्याप्तपृथिवीकायेभ्यः सूक्ष्मा अपर्याप्ता अपूकाया विशेषाधिकाः,
पृथ्वी काय के समान प्रत्येक प्रकार के जीव असंख्यात हैं। अलबत्ता इन के शरीर का आकार स्तिबुकबिन्दु (बुद - बुद) के समान है ।
परिमाणद्वार
बादर पर्याप्त अप्काय के जीव संवर्तित लोकप्रतर के असंख्येयभाग प्रदेशों के बराबर हैं, बादर अपर्याप्त तथा सूक्ष्म प्रर्याप्त और अपर्याप्त राशियाँ अलग अलग असंख्यात लोकाकाश के प्रदेश के बराबर हैं । यहाँ इतनी विशेषता समझनी चाहिए कि- बादर पर्याप्त पृथ्वीकाय की अपेक्षा बादर पर्याप्त अपूकाय असंख्यातगुणा हैं, और बादर अपर्याप्त पृथ्वीका की उपेक्षा बादर अपर्याप्त अपूकाय के जीव असंख्यातगुणा हैं । सूक्ष्म अपर्याप्त पृथ्वीकाय के जीवों से सूक्ष्म अपर्याप्त अप्कायिक जीव विशेष अधिक हैं
પૃથ્વીકાયની પ્રમાણે પ્રત્યેક પ્રકારના જીવ અસંખ્યાત છે. અલખત્ત તેના શરીરના मार स्तिभुमि-हु-युद्ध-युहना अभागे छे.
પરિમાણદ્વાર—
ખાદર પર્યાપ્ત અકાયના જીવ સવત્તિત લેાકપ્રતરના અસભ્યેય ભાગ પ્રદેશના ખરાખર છે. માદર અપર્યાપ્ત તથા સૂક્ષ્મ પર્યાપ્ત અને અપર્યંત રાશિએ અલગ-અલગ અસંખ્યાત ઢાકાકાશના પ્રદેશની ખરાખર છે. અહિં એટલી વિશેષતા સમજવી જોઇએ કેબાદર પર્યાપ્ત પૃથ્વીકાયની અપેક્ષા આદર પર્યાપ્ત અકાય અસંખ્યાત ગુણા છે, અને આદર અપર્યાપ્ત પૃથ્વીકાયની અપેક્ષા આદર અપર્યાપ્ત કાયના જીવ અસંખ્યાત ગુણુા છે. સૂક્ષ્મ અપર્યાપ્ત પૃથ્વીકાયના જીવાથી સૂક્ષ્મ અપર્યાપ્ત અષ્ઠાયિક જીવ વિશેષ અધિક છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टोका अध्य.१ उ.३ म. ९ अप्कायशस्त्रम्
५२३ सूक्ष्म-पर्याप्त-पृथिवीकायेभ्यः सूक्ष्मपर्याप्ता अकाया विशेषाधिकाः ॥ मू०९॥
श्रीसुधर्मा स्वामी जम्बूस्वामिनमामन्त्र्य कथयति-'इहं चे.'-त्यादि ।
इहं च खलु भो ! अणगाराणं उदयं जीवा वियाहिया मू० ॥१०॥
छायाइह च खलु भोः ! अनगाराणामुदकं जीवा व्याख्याताः ॥ मू० १०॥
टीका'भोः' इति परस्परालापविषयकामन्त्रणे, तेन भोः=हेजम्बूः ! इह-जिनशासने खलु-निश्चयेन अनगाराणां-द्रव्यभावगृहरहितानां मुनीनां पतिबोधनायेति शेषः, उदकं जीवा व्याख्याताः' इति, उदकं जीवपिण्डभूततथा सूक्ष्म पर्याप्त पृथ्वीकाय की अपेक्षा सूक्ष्म पर्याप्त अप्काय के जीव विशेष अधिक हैं ॥ सू. ९ ॥
श्री सुधर्मा स्वामी जम्बू स्वामी को संबोधन करके कहते हैं:-'इहं च' इत्यादि ।
मूलार्थ है शिष्य ! जिन शासन में अनगारों के लिए यह व्याख्या की गई है कि-जल जीक है ॥ सू. १०॥
टीकार्थ-'भो' शब्द संबोधन के लिए है। इस का तात्पर्य यह हुआ कि-हे जम्बू ! इस जिन शासन में निश्चय से अनगारों अर्थात् द्रव्य और भाव गृह से रहित मुनियों के बोध के लिए 'जल जीव है' यह व्याख्यान किया गया है । जल, जीवों का
તથા સૂક્ષમ પર્યાપ્ત પૃથ્વીકાયની અપેક્ષા સૂક્ષમ પર્યાપ્ત અષ્કાયના જીવ વિશેષ मधि छे. (सू. ८)
श्री सुधा स्वामी न्यू स्वाभान समाधन रीने ४ छ-' इहं च' त्याle.
મૂલાઈ હે શિષ્ય! જિનશાસનમાં અણગારેને માટે આ વ્યાખ્યા કરવામાં भावी छ, , ४ ७१ छ. (सू. १०)
ટીકાથ ” શબ્દ સંબોધન માટે છે. તેનું તાત્પર્ય એ થયું કે હે જખૂ! આ જિનશાસનમાં નિશ્ચયથી અણગારેના અર્થાત્ દ્રવ્ય અને ભાવ ગૃહથી રહિત મુનિઓના બંધ માટે “જલા જીવ છે. આ વ્યાખ્યાન કરવામાં આવ્યું છે. જલ, જેને પિંડ છે, એ પ્રમાણે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२४
___ आचारागसूत्रे मस्तीति भगवता केवलालोकेन विज्ञायानगारेभ्यः संयमरक्षणार्थमुदकं जीवत्वेन प्रतिबोधितमित्यर्थः । 'च'-शब्दात् तदाश्रिता अन्ये द्वीन्द्रियादयोऽपि जीवा व्याख्याता इति बोधितम् । यो बिन्दुमात्रोदकविराधकः, स षड्जीवनिकायविराधको भवतीति वर्तुलार्थः ॥ मू० १० ॥
शस्त्रद्वारम्ननु यदि जोवपिण्डभूतमुदकं भगवता प्रोक्तं तर्हि उदकसेविनां मुनीनामवश्यं पाणातिपातदोषसम्पातः, तेन कथं संयमः संयमिनां संपद्यते ? उच्यते
सचित्ताचित्तमिश्रभेदेन त्रिविधमुदकम् । तत्र सचित्तं-नदीकूपतडागादिपिण्ड है, इस प्रकार भगवान् ने केवलज्ञान से जानकर साघुओं के संयम की रक्षा के लिए जल को जीव बतलाया है । सूत्र में दिये हुए 'च' शब्द से यह प्रकट किया गया है कि जल के आश्रित दूसरे द्वीन्द्रिय आदि जीव भी हैं। संक्षेप में तात्पर्य यह है कि-जो पुरुष एक बिन्दु जल की विराधना करता है वह षट्काय के जीवों का विराधक है ॥ सू. १०॥
शस्त्रद्वारशंका-यदि जल जीवों का पिण्ड है, ऐसा भगवान्ने कहा है तो जलका सेवन करने वाले मुनियों को हिंसा का दोष लगता है। ऐसी स्थिति में साधुओं का संयम किस प्रकार कायम रह सकता है ?
समाधान--जल तीन प्रकार का है-(१) सचित्त (२) अचित्त और (३) मिश्र ભગવાને કેવલજ્ઞાનથી જાણ કરીને સાધુઓના સંયમની રક્ષા માટે જલને જીવ તરીકે બતાવ્યું છે. સૂત્રમાં આપેલા “ શબ્દથી એ પ્રગટ કરવામાં આવ્યું છે કેજલના આશ્રિત બીજા કીન્દ્રિય આદિ જીવ પણ છે. સંક્ષેપમાં તાત્પર્ય એ છે કેજે પુરૂષ એક ટીપા જલની વિરાધના કરે છે તે ષકાયના જીને વિરાધક છે. (સૂ. ૧૦)
शनवारશંકા–જે જલ જીને પિંડ છે. એ પ્રમાણે ભગવાને કહ્યું છે તે જલનું સેવન કરવાવાળા મુનિઓને હિંસાદેષ લાગે છે. એવી સ્થિતિમાં સાધુઓને સંયમ કાયમ કેવી રીતે રહી શકે છે?
समाधान-ream छ (१) सचित्त (२) मयित्त मन (3) मिश्र.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.३ मू. ११ अप्कायशस्त्रम्
५२५ जलम् । मिश्रं सचित्ताचित्तसंमिलितम् । एतद् द्वयं चाग्राह्यम् । अचित्तं द्विविधं स्वभावतः, शस्त्रसंपर्कतश्च । स्वभावतोऽचित्तं जलं केवलि-मनःपर्ययाऽवधि-श्रुतज्ञानिनस्तज्जानाना अपि न सेवन्ते, अनवस्थादोषप्रसङ्गात्, व्यवहाराशुद्धेश्च । प्रसिद्धं च यत् कदाचित्स्वभावतोऽचित्तजलपरिपूर्ण हृदं, स्वभावतोऽचित्तीभूतं तिलादिकं च दृष्ट्वा व्यवहाराशुद्धत्वात्पिपासाक्षुधापरिपीडितानामपि साधूनां पानार्थं भक्षणार्थ च तत्रानुज्ञा न कृता भगवतेति । यत्तु शस्त्रसंपर्कादचित्तं जलं तत् साधूनामुपभोगाय ग्राह्य, तेन संयमनिर्वाहो भवति । किं तच्छस्त्रम् ? इत्याह-'सत्थं.' इत्यादि ।
नदी, कूप, तालाव आदि का जल सचित्त, और अचित्त मिला जल मिश्र कहलाता है । यह दोनों प्रकार का जल साधु के लिये अग्राह्य है । अचित्त जल दो प्रकार का है-स्वभाव से अचित्त और शस्त्र के संयोग से अचित्त । स्वभाव से अचित जल को केवली, मनःपर्ययज्ञानी, अवधिज्ञानी, तथा श्रुतज्ञानी, जानते हैं, मगर उस का सेवन नहीं करते । सेवन करने से अनवस्था दोष आता है और व्यवहार अशुद्ध हो जाता है । यह बात प्रसिद्ध है कि-कदाचित् स्वभाव से अचित्त जल से भरा हुआ तालाव, तथा स्वभाव से अचित्त तिल, आदि को देखकर व्यवहार में अशुद्ध होने के कारण प्यास और भूख से पीडित साधुओं को भी पीने-खाने की आज्ञा भगवान्ने नहीं दी है । जो जल, शस्त्र के संयोग से अचित्त हो गया हो वही साधुओं के लिए, ग्राह्य होता है। ऐसा करने से ही संयम का पालन होता है । वह शस्त्र क्या है, यह बतलाने के लिए कहते है-'सत्थं.' इत्यादि ।
નદી, કુવા,તળાવ આદિનું જલ સચિત્ત છે. સચિત્ત અચિત્ત અને પ્રકારનું ભેગું થયેલું જલ મિશ્રકહેવાય છે. આ બન્ને પ્રકારનાં જલ સાધુઓ માટે અગ્રાહ્યા છે. અચિત્ત જલ બે પ્રકારનું છે.(૧) સ્વભાવથી અચિત્ત અને (૨) શસ્ત્રના સંયેગથી અચિત્ત. સ્વભાવથી અચિત્ત જલને કેવલી, મન:પર્યયજ્ઞાની, અવધિજ્ઞાની તથા શ્રુતજ્ઞાની જાણે છે, પરંતુ તેનું સેવન કરતા નથી–સેવન કરવાથી અનવસ્થા દેષ આવે છે, અને વ્યવહાર અશુદ્ધ થઈ જાય છે. એ વાત પ્રસિદ્ધ છે કે-કદાચિત્ સ્વભાવથી અચિત્ત જલથી ભરેલું તળાવ તથા સ્વભાવથી અચિત્ત તલ આદિને જોઈને વ્યવહારમાં અશુદ્ધ હોવાના કારણે તરસ અને ભૂખથી પીડિત સાધુઓને પણ પીવા-ખાવાની આજ્ઞા ભગવાને આપી નથી. જે જલ શસ્ત્રના સંગથી અચિત્ત થઈ ગયું હોય તે જલ સાધુઓ માટે ગ્રાહ્ય હોય છે. એ પ્રમાણે કરવાથી જ संयमनु पासान थाय छे. ते शख शुं छे १ मे मतावा भाटे ४ छ-'सत्थं' त्या.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२६
आचाराङ्गसूत्रे मूलम्सत्थं चेत्थ अणुवीइ पास, पुढो सत्थं पवेइयं ॥ मू० ११ ॥
छायाशस्त्रं चात्र अनुविचिन्त्य पश्य, पृथक् शस्त्रं प्रवेदितम् ॥ ११ ॥
टीकाअस्मिन् प्रस्तुतेऽपकाये शस्त्रं-शस्यते-हिंस्यते पाणी येन तच्छस्त्रम् अनुविचिन्त्य =' इदमकायस्य शस्त्रम्' इति विचार्य, पश्य हे शिष्य ! ज्ञानदृष्टया विलोक्य । शस्त्रम्-उपमर्दकं प्रस्तुतत्वादप्कायस्य पृथक्-विभिन्नरूपं स्वकायपरकायोभयकायभेदात् त्रिविधमित्यर्थः प्रवेदितं प्रतिबोधितं भगवतेतिशेषः। तत्र स्वकायशस्त्र नद्याधुदकानां कूपाधुदकम् । कूपाधुदकानां नद्याधुदकं च । स्वकायशस्त्रपरिणतं जलं साधूनामग्राह्य व्यवहाराशुद्धेः । उभयकायशस्त्र कूपादिजलस्योष्णजलं मृत्तिकादि
मलार्थ-अप्काय के विषय में, हे शिष्य ! शस्त्र का विचार करो । अप्काय के शस्त्र पृथक्-पृथक् समझाये गये हैं ॥ सू. ११ ॥
टीकार्थ--जिस के द्वारा हिंसा हो वह शस्त्र कहलाता है, हे शिष्य ! अपकाय के विषय में 'यह अप्काय का शस्त्र है' इस प्रकार विचार करो अप्काय के शस्त्र स्वकाय, परकाय और उभयकाय के भेद से नाना प्रकार के भगवानन् ने बतलाये हैं। कंएका जल नदी के जल के लिए स्वकायशस्त्र है, इसी प्रकार नदी आदि का जल कए के जल के लिए स्वकायशस्त्र है । स्वकायशस्त्र से परिणत जल साधुओं के लिए ग्राह्य नहीं होता, क्यों कि वह व्यवहार में अशुद्ध है । उभयकायशस्त्र है-कुँए आदि के
મલાથ–અષ્કાયના વિષયમાં હે શિષ્ય ! શસ્ત્રને વિચાર કરે. અષ્કાયનાં शख गुहi ji समलव्यां छे. (सू. ११)
ટીકાથ–જેના દ્વારા હિંસા થઈ શકે તે શસ્ત્ર કહેવાય છે, હે શિષ્ય! અષ્કાયના વિષયમાં “આ અપ્લાયનું શસ્ત્ર છે એ પ્રમાણે વિચાર કરો અપકાયનાં શસ્ત્ર સ્વકાય, પરકાય, અને ઉભયકાયના ભેદથી નાના પ્રકારનાં ભગવાને બતાવ્યાં છે. કુવાનું જલ, નદી આદિનાં જલ માટે સ્વકાયશસ્ત્ર છે. એ પ્રમાણે નદી આદિનું જલ કુવાનાં જલ માટે સ્વકાયશસ્ત્ર છે. સ્વકાયશસ્ત્રથી પરિણત જલ સાધુઓ માટે ગ્રાહ્ય રહેતું નથી, કારણ કે તે વ્યવહારમાં અશુદ્ધ છે. ઉભયકાયશસ્ત્ર છે કુવા આદિનાં જલ. માટે ગરમ જલ, અથવા માટી વગેરેથી
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.३ सू. ११ अप्कायशस्त्रम्
५२७ मिश्रजलं च। उभयकायशस्त्रपरिणतमपि न ग्राह्यम्, तत्र मिश्रशङ्कासद्भावात् । परकायशस्त्रपरिणतमेव जलं मुनीनां ग्राह्यम्, परकायशस्त्रं चाकायस्य अग्नि-मृत्तिकाद्राक्षा-शाक-तण्डुल-पिष्ट-दाली-चणकादिकम् । परकायशस्त्रपरिणतं वर्णादीनां पूर्वावस्थावैलक्षण्यापन्नम् । तत्र वर्णतो धूसरत्वादिरूपं, गन्धतस्तत्तद्वस्तुसम्बन्धिगन्धवत्त्वम्, रसतस्तत्तद्वस्तुसम्बन्धितिक्तकटुकषायादिरसवत्त्वम् । स्पर्शतः स्निग्धरूक्षत्वादिरूपम् । तदेवम्भूतमचित्तं जलमस्यैवाङ्गस्य द्वितीयश्रुतस्कन्धे पानेषणायामेकविंशतिविधं मुनीनां ग्राह्यत्वेन वक्ष्यते भगवता । तथाहि
जल के लिए गर्म जल अथवा मिट्टी आदि से मिला हुआ जल । उभयकायशस्त्र से परिणत जल भी साधुओं के लिए ग्राह्य नहीं है, क्यों कि उस में मिश्र (सचित्ताचित्त) की शङ्का रहती है । मुनियों के लिए परकायशस्त्रपरिणत जल ही ग्रहण करने योग्य है । अप्काय का परकायशस्त्र-अग्नि, मिट्टी, दाख, शाक, चावल, आटा, दाल, और चना आदि हैं।
__पहले की अपेक्षा वर्ण, रस गंध आदि बदल जाना परकायशस्त्र से जल के परिणत (अचित्त) हो जाने की पहचान है। वर्ण से जल का धूसर आदि हो जाना, गंध से उस में मिली हुई वस्तुओं की गंध आने लगना, इसी प्रकार जल में मिली हुई वस्तुओं का तीखा, कडवा, कसैला आदि रस का स्वाद आ जाना, और स्पर्श से जल का रूखा, चिकना आदि हो जाना जल के अचित्त होने के लक्षण हैं।
મળેલું જલ. ઉભયકાય શસ્ત્રથી પરિણત જલ પણ સાધુઓ માટે ગ્રાહ્ય નથી. કેમકે– તેમાં મિશ્ર (સચિત્તાચિત્ત) ની શંકા રહે છે. મુનિઓ માટે પરકાયશસ્ત્રપરિણત જલજ अY ४२१॥ योग्य छे. २४ायर्नु ५२४१यशसा, सि, माटी, द्राक्ष, २४, यास, લેટ, દાલ અને ચણા આદિ છે.
પહેલાં કરતાં જેનાં વર્ણ, રસ, ગંધ, આદિ બદલાઈ જાય તે પરાકાયશસ્ત્રથી જલ પરિણત (અચિત્ત) થઈ જવાની એ નિશાની અર્થાત્ ઓળખાણ છે.
વણથી જલનું ધૂસર આદિ થઈ જવું, ગંધથી તેમાં મળેલી વસ્તુઓની ગંધ આવવી, એ પ્રમાણે જલમાં મળેલી વસ્તુઓના તીખા, કડવા, કસેલા આદિ રસને સ્વાદ આવી જ, અને સ્પર્શથી જલનું રુક્ષ ચિકણું આદિ થઈ જવું એ જલ અચિત્ત હોવાના લક્ષણ છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे
संसेकिमं
(३) तन्दुलोदकम् = तन्दुलधावनजलम् । (४)
(६)
उत्स्वेद्यम् = पिष्टसंसृष्टपिठरादिप्रक्षालनजलम् । (२) संस्वेद्यम् = वा = उत्कालित तिलधावनजलं, उत्कालितपत्रशाकादिधावनजलं वा । तिलोदकम् = तिलधावनजलम् । (५) तुषोदकम् = त्रीहिधावनजलम् । यवोदकम् = यवधान्यक्षालनजलम् । (७) आचामकम् = अवश्रामणजलं ' औसामण ' इति भाषाप्रसिद्धम् । (८) सौंवीरम् = आरनाल, तक्रपात्रधावनजलं, तक्रोपरिष्टान्निस्तारितजलं वा 'आछ' इति भाषायाम् । (९) आम्रफलादिधावनजलम् । (१०) आम्रातकपानकम्=आम्रातकधावनजलम् । आम्रातकमिति 'अम्बाडी' इति भाषाप्रसिद्धम् । ( ११ ) कपित्थपानकम् = कपित्थं = ' कविठ' इति भषायां तस्य धावनजलम् । (१२) मातुलिङ्गम् 'बिजोरा '
५२८
(१)
इस प्रकार का अचित्त जल इसी सूत्र के दूसरे श्रुतस्कन्ध में ' पानैषणा ' प्रकरण में sare प्रकार का भगवान् ने साधुओं के लिए ग्राह्य कहा है । वह इस प्रकारः
(१) उत्सेद्य-आटेका मिला हुवा पीठर (कथोटी) आदिका धोवन ।
(२) संस्वेद्य (संसेकिम) उकाले हुए तिलोका धोवन या उकाले हुए पत्तों के शाक का धोवन ।
(३) चावलों का धोवन, (४) तिलों का धोवन, (५) धान्यका धोवन, (६) जौ का धोवन (७) ओसामण, (८) आरनाल, छाछ के वर्तनों का घोवन, अथवा छाछ के उपर का नितारा पानी जिसे 'आंछ' भी कहते हैं ।
(९) आम आदि फलों का धोवन (१०) अम्बाडी का धोवन (११) कविठ (कैथ) का धोवन (१२) विजौरे का धोवन (१३) दाख का धोवन (१४) दाडिम (अनार)
આવા પ્રકારનું અચિત્ત જલ આ સૂત્રના બીજા શ્રુતસ્કંધના પાનૈષણા–પ્રકરણમાં એકવીશ પ્રકારનું ભગવાને સાધુએ માટે ગ્રાહ્ય કહ્યું છે, તે આ પ્રમાણે છેઃ—
(१) उत्स्वेद्य - बोट भजेतुं, अथरोट माहिनु धावा.
(૨) સંસ્વેદ્ય–ઉકાળેલા તલનું ધાવણુ, અથવા ઉકાળેલા પત્તાવાળાં શાકનું ધાવણુ, (3) थोमानुं घोषाणु (४) तसनुं धीवाणु (4) धान्यनुं घोषाणु (६) भवनु घोषाणु (७) गोसाभणु. (८) भारनाव-छासना वासगोनु घोषणु, अथवा छासनी उपर નીતરેલ પાણી. જેને આછ” પણ કહે છે.
(E) मा मात्र माहि इणेोनुं घोव. घोव. (१२) मिनेशनु घोव. (१३) द्राक्ष
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
(१०) अभ्माडीनुं घोवा ( ११ ) हार्नु धोवायु. (१४) हाडभनु घोव. (१५)
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि- टीका अभ्य० १ उ. ३ सु. ११ जलप्रकरणम्
५२९
इति भाषायां, तस्य पानकं = धावनजलम् । (१३) द्राक्षापानकम् = द्राक्षाधावन जलम् । (१४) दाडिमपानकम् = दाडिमधावनजलम् । (१५) खर्जूरपानकम् - खर्जूरधावनजलम् । (१६) नालिकेलपानकम् = नालिकेलधावनजलम् । (१७) करीरपानकम् = करीरधावनजलम् । (१८) कोलपानकम् = बदर धावनजलम् । (१९) आमलकपानकम्आमलकधावनजलम् । (२०) चिञ्चपानकम् - चिञ्चा - अम्लिका' इमली ' इति भाषायां, तस्याः पानकं = धावनजलम् । (२१) शुद्धविकृतम् = अग्न्युत्कालितमुष्णं जलं च । इह शेषद्वाराणि पृथिविकायवद् विज्ञेयानि ।
9
ये तु शाक्यादय: सचित्तापकायोपभोगिनः सन्ति तेषु शाक्यादयः स्वोपभोगार्थम् ' आपो जीवा न सन्ति इति प्रतिपादयन्ति, दण्डिनस्तु जलं सचितं मन्यमाना अपि मोहप्रमादवशतः स्वार्थमुत्कालयन्ति, परमुपदिशन्ति, च, यथा त्रिदण्डमुत्कालनीय जलम् इत्युपदिश्याप्कायसमारम्भं कारयन्तो न केवलमकार्यं विहिंसन्ति, किन्तु तदाश्रितानन्यानपि द्वीन्द्रियान् विराधयन्ति । का धोवन (१५) खजूर का धोवन (१६) नारियल का धोवन (१७) कैर का धोवन (१८) बेर का घोवन (१९) आँवले का धोवन (२०) इमली का धोवन (२१) अग्नि से उकाला हुआ गर्म जल ।
जो शाक्य आदि सचित्त अप्काय का सेवन करते है, उन में से शाक्य आदि अपने उपभोग के लिए ' जल सचित नहीं है ' इस प्रकार की प्ररूपणा करते हैं । दण्डी लोक जल को सचित्त मान कर के भी मोह और प्रमाद के वश हो कर अपने लिए पानीं गरम करवाते हैं ओर दूसरों को उकालने का उपदेश देते हैं कि - जल तीन दण्ड, उकालना चाहिए । अर्थात् तीन उकालेका पानी होना चाहिये इस प्रकार उपदेश देकर अप्काय का समारम्भ करते हुए न केवल अप्काय की हिंसा करते हैं अपि तु जल में रहने वाले द्वीन्द्रिय आदि की भी विराधना करत हैं ।
धावा. (१६) नारीभेसनु घोषणु, (१७) प्रेरनु घोव. (१८) मोरानु धावा. (१८) जानु घोव. (२०) सांगली घोषण. (२१) अग्निथी उअजेतुं गरम ४.
જે શાકય આફ્રિ સચિત્તઅપ્રકાયનું' સેવન કરે છે. તેમાંથી શાય આદિ પાતાના ઉપલેાગ માટે ‘જલ સચિત્ત નથી” એ પ્રકારની પ્રરૂપણા કરે છે. દંડી જલને સચિત્ત માનીને પણ મેહ અને પ્રમાદ વશ થઈ પેાતાના માટે પાણી ગરમ કરાવે છે, અને બીજાને પાણી ગરમ કરવાના ઉપદેશ આપે છે કે–જલ ત્રણ દંડ-ઉકાળા આપીને ઉકાળવું જોઈએ. આ પ્રમાણે ઉપદેશ આપીને અપ્રકાયના સમારંભ કરતા થકા કેવળ અપકાયનીજ હિંસા કરે છે, એટલુંજ નહી પરન્તુ જલમાં રહેવાવાળા દ્વીન્દ્રિય આદિની પણ વિરાધના કરે છે.
प्र. आ.-६७
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३०
आचाराङ्गसूत्रे
दृश्यन्ते च तीर्थादिषु अधःकर्मादिदोष दूषितभक्तपानादिग्रहणेनाप्कायादिमहासमारम्भ कुर्वाणाः । न च ते स्वात्मानं भवसागरात्तारयितुं समर्था भवन्ति, उक्तञ्च - भगवतो - तराध्ययन सूत्रे - ( अध्य. २० )
“ चिरंपि से मुंडरुई भवित्ता, अथिरव्यए तवनियमेहिं भट्ठे ।
चिरंपि अप्पाण किलेसइत्ता, न पारए होइ हु संपराए " ॥ सू० ११ ॥ न केवलं ते हिंसादोषभागिनः, अपि त्वन्यदोषभागिनोऽपि सन्ति, तदेव भगवानाह - ' अदुवा. ' इत्यादि ।
अदुवा अदिन्नादाणं ।। सू० १२ ॥
अथवा अदत्तादानम् ॥ ०
मूलम् -
छाया
१२ ॥
तीर्थ आदि पर आधाकर्म आदि दोषों से दूषित आहारपानी ग्रहणकरके अप्कायका महारंभ करते हुए देखे जाते हैं । वे अपने आत्मा को भवसागर से तारने में समर्थ नहीं हैं । भगवान् ने उत्तराध्ययनसूत्र ( अध्ययन २० ) में कहा हैं
" जो पुरुष अस्थिर व्रत वाला है और तप तथा नियमों से भ्रष्ट है वह चिरकाल तक अपने आत्मा को क्लेश पहुँचाने पर भी संपराय ( संसार से ) पार नहीं हो चकता " ( उत्त. अ. २० ) ॥ सू० ११ ॥
सचित्त जल का आरंभ करने वाले अकेली हिंसा के ही भागी नहीं हैं, किन्तु अन्य दोषों के भागी भी हैं । यही बात भगवान् कहते हैं: - 'अदुवा . ' इत्यादि ।
मूलार्थ — अथवा अदत्तादान का दोष लगता है || सू० १२ ॥
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
તીર્થ આદિ પર આધાકમ આદિ દોષાથી દૂષિત આહાર-પાણી ગ્રહણ કરીને અપ્રકાયના મહારભ કરતા હોય એમ જોવામાં આવે છે. તે પેાતાના આત્માને ભવસાગરથી तारवामां समर्थ नथी. लगवाने - उत्तराध्ययन सूत्रमां (अध्ययन २०भां) उधु छे :“ જે પુરુષ અસ્થિર વ્રતવાળા છે અને તપ તથા નિયમાથી ભ્રષ્ટ છે, તે લાંખા સમય સુધી પોતાના આત્માને કલેશ પહેાંચાડવા ઉપરાંત પણ સંસારથી પાર થઈ शता नथी.” (उत्तरा० २.२० ) ( सू. ११ )
સચિત્ત જલના આરંભ કરવાવાળા એકલી હિંસાનાજ ભાગી નથી પરન્તુ અન્ય होषोना पशु लागी छे. ते वात लगवान उडे छे - 'अदुवा.' त्याहि. सुदार्थ - अथवा महत्ताहाननी होष लागे छे. (सू. १२ )
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ. ३ सू. १३ अप्कायविराधनादोषः ५३१
टीका' अथवा '-शब्दः कथितस्यार्थस्य प्रकारान्तरेण स्पष्टीकरणे वर्तते । येऽष्कायारम्भिणस्तेषामदत्तादानदोषापत्तिरपि । यतोऽकायजीवैस्तेभ्यो नार्पितानि स्वशरीराण्युपमर्दयितुं, ते च तानि वाङ्मनःकाययोगैः कृतकारितानुमोदितैरुपमदयन्ति, ततशाकायारम्भिणामदत्तादानदोषोऽप्यनिवार्यों भवति, तस्मान्मुमुक्षुभिः सर्वथाऽप्कायारम्भो वर्जनीयः, इति भगवता साक्षात्मोक्तम् । मू० १२ ॥
सचित्तजलोपभोगिनो हि पृष्टाः सन्तो यद् वदन्ति तदाह
यद्वा-अप्कायारम्भं स्वयं परिहत्तुमक्षमाः शाक्यादयो यद्वदन्ति तदाह'कप्पइ णे.' इत्यादि।
टीकार्थ-पहले कही हुई बात का दूसरी तरह से स्पष्टीकरण करने के लिये 'अथवा' शब्द है । जो अप्काय का आरंभ करते हैं उन्हें अदत्तादान का दोष भी लगता है। कारण यह है कि-अप्काय के जीवों ने अपने शरीर उपमर्दन करने के लिए उन्हें सौ पे नहीं हैं, फिर भी वे लोग मन, वचन, काय से और कृत, कारित, अनुमोदना से उनका उपमर्दन करते हैं. अतः अप्काय का आरंभ करने वालों को अदत्तादान का दोष अनिवार्य है । अतः मुमुक्षु पुरुषों को अप्काय का आरंभ त्यागना चाहिए ! ऐसा भगवान् ने साक्षात् कहा है ॥ सू० १२ ॥
सचित्त जलका उपयोग करनेवाले पूछनेपर जो उत्तर देते हैं सो कहते हैंअथवा जो लोग अप्काय के आरंभ को त्यागने में असमर्थ हैं उनका कथन बतलाते हैं:'कप्पइ णे.' इत्यादि ।
ટીકાથ–પ્રથમ કહેલી વાતને બીજી રીતથી સ્પષ્ટીકરણ કરવાના અર્થમાં અથવા” શબ્દ છે. જે અપકાયને આરંભ કરે છે, તેને અદત્તાદાનને દેષ પણ લાગે છે, કારણ એ છે કે–અષ્કાયના જીવોએ પોતાનું શરીર ઉપમર્દન કરવા માટે તેને સેંચ્યું નથી. તો પણ તે લેકે મન, વચન અને કાયાથી અને કરવું, કરાવવું તથા અનુમોદવું તે વડે કરી ઉપમન કરે છે, તે કારણથી અષ્કાયને આરંભ કરવાવાળાને અદત્તાદાનને દોષ પણ અનિવાર્ય (ટાળી ન શકાય તેવી છે. એ માટે મુમુક્ષુ પુરૂષોએ અષ્કાયને આરંભ ત્યાગી દેવું જોઈએ. એ પ્રમાણે ભગવાને સાક્ષાત્ કહ્યું છે. (સૂ. ૧૨)
સચિત્ત જલને ઉપયોગ કરવાવાળાને પૂછતાં જે ઉત્તર આપે છે-તે કહે છે, અથવા જે લોક અષ્કાયના આરંભને ત્યજવામાં અસમર્થ છે. તેમનું કહેવું-કથન पता छ-'कप्पइ णे.' त्याहि.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
५३२
आचाराङ्गसूत्रे मूलम्कप्पइ णे कप्पइ णे पाउं अदुवा विभूसाए ॥ सू० १३ ॥
छायाकल्पतेऽस्माकं कल्पतेऽस्माकं पातुं, अथवा विभूषायै ॥ सू० १३ ॥
टीका'कल्पतेऽस्माक'-मिति । न वयं स्वेच्छयोदकमुपमर्दयामः किन्त्वस्माकमागमे निर्जीवत्वेन प्रतिबोधितत्वादनिषिद्धत्वाच्च पातुं कल्पते । 'कल्पतेऽस्माकम् ' इत्यस्य द्विरुचारणेन पुनःपुनरनेकप्रयोजनवशाद् बहुविध उपभोगोऽस्माकं कल्पते, इति बोध्यते । तथाहि--
भस्मस्नायिनो वदन्ति-अस्माकं पातुमेव कल्पते न तु स्नातुमिति । शाक्यादयस्त्वेवं जल्पन्ति-स्नान-पानादि सर्व कल्पते जलेनेति ।
मूलार्थ-हमें कल्पता है, हमें कल्पता है, (जल) पीने और विभूषा करने-हाथ पैर आदि धोने, नहाने के लिए ॥ सू. १३ ॥
टीकार्थ-हम स्वेच्छा से जल की विराधना नहीं करते, वरन हमारे आगम में जल को अचित्त बतलाया है और पीने का निषेध नहीं किया है, अतः हमें पीना कल्पता है। 'हमें कल्पता है' यह दो बार कहने से यह सूचित किया गया है कि-प्रयोजन के वश नाना प्रकार का उपभोग करना हमें कल्पता है । जैसे
भस्म से स्नानकरनेवाले कहते हैं-हमें पीना ही कल्पता है, स्नानकरना नहीं कल्पता ।
शाक्य आदि का कहना है कि हमें पीना और स्नानकरना-सभी कुछ कल्पता है!
भूमाथ:-मभने ४८ छ, मभने ४६पे छे, (ora) पावाने मने विभूषाहाथ ५ मा घोवा, नडा। भाटे (सू. १३)
ટીકાથ—અમે સ્વેચ્છાથી જલની વિરાધના કરતા નથી. પરંતુ અમારા આગમમાં જલને અચિત્ત બતાવ્યું છેઅને પીવાને નિષેધ કર્યો નથી. તેથી અમારે પીવું કલ્પ છે. “અમારે કહે છે. આ બે વાર કહેવાથી એ સૂચિત કરવામાં આવ્યું છે કે–પ્રજનવશ નાના પ્રકારને ઉપલેગ કરવાનું અમને કપે છે. જેમકે
ભમથી સ્નાન કરવાવાળા કહે છે–અમારે પીવું કપે છે, સનાન કરવું કલ્પતું નથી.
શાકય આદિનું કહેવું છે કે અમારે પીવું અને સ્નાન, સર્વે કાંઈ કપે છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचार चिन्तामणि- टीका अध्य० १ उ. ३ सू. १३-१४ अप्कायोपभोगवादिमतम् ५३३
ते पुनरेवं वदन्ति अथवा विभूषायै-शोभार्थं कल्पतेऽस्माकमुदकमिति । विभूषा नाम - करचरणमुखादिप्रक्षालनादिका, वस्त्रादिप्रक्षालनरुपा वा, तदर्थं जलेन व्यवहरतामस्माकं नास्ति कोsपि दोषलेश इति ।। सू० १३ ॥
पुनः किं कुर्वन्ति ते ? इत्याह-' पुढो सत्थेहिं,' इत्यादि
-
मूलम्-
पुढो सस्थेहिं विउति ॥ सू० १४ ॥
छाया-
पृथक् शस्त्रैर्व्यावर्त्तयन्ति ( विकुङ्कंति वा ) ॥ सू० १४ ॥ ॥ टीका ॥
आत्मानमनगारं प्रवदमाना शाक्यादयः पृथक् = भिन्नभिन्नस्वरूपैः शस्त्रैः = स्नानपानधावनोत्सेचनादिभिरष्कायजीवान् व्यावर्त्तयन्ति प्राणेभ्यो व्यपरोपयन्ति । यद्वा विकुन्ती ' - तिच्छाया तेन विकुन्ति-विशेषेण छिन्दन्ति, सर्वथा भावेन विराधयन्तीत्यर्थः ।। सू० १४ ॥
उनका यह भी कहना है कि- विभूषा - शोभा के लिए भी जल का उपभोग हमें कल्पता है । हाथ, पैर, मुख, आदि धोना और वस्त्र आदि धोना विभूषा है । इस के लिए Goat व्यवहार करने में हमें जरा भी दोष नहीं लगता ॥ सू० १३ ॥
वे और क्या करते हैं, सो करते हैं: - 'पुढो,' इत्यादि ।
मूलार्थ--भिन्न–भिन्न शस्त्रों से जलकाय की हिंसा करते हैं ।। सू० १४ ॥ टीकार्थ-- अपन को अनगार कहते हुए शाक्य वगैरह भिन्न-भिन्न प्रकार के शस्त्रों से स्नान, पान, धोना, सींचना आदि कार्य कर के अप्काय की हिंसा करते हैं । अथवा पूर्णरूप से उम्र की विराधना करते हैं । सू० १४ ॥
તેમનું એ પણ કહેવુ છે કે વિભૂષા-Àાભા માટે પણ જલના ઉપભાગ અમારે કલ્પે છે. હાથ પગ, મુખ આદિને ધાવાં અનેવસ્ર આદિ ધાવાં તે વિભૂષા કહેવાય છે. એ માટે જલના વ્યવહાર કરવામાં અમને જરાપણુ દોષ લાગતા નથી. (સૂ. ૧૩) ते की शुरे छे, ते उड़े छे 'पुढो.' इत्यादि.
મૂલા—જૂદા જૂદા શસ્ત્રાથી જલકાયની હિંસા કરે છે. (સૂ. ૧૪)
ટીકા પેાતાને અણુગાર કહેનારા શાકય વગેરે ભિન્ન-ભિન્ન પ્રકારના શસ્ત્રોથી સ્નાન, પાન, ધાવું, સીંચવું આદિ કાય કરીને અકાયની હિંસા કરે છે. અથવા પૂર્ણ રૂપથી તેની વિરાધના કરે છે. (સૂ ૧૪)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे साम्पतमेषां युक्त्यागमयोनिस्सारत्वं प्रदर्शयन्नाह-' एत्थवि.' इत्यादि ।
॥ मूलम् ॥ एस्थ वि तेसिं नो निकरणाए ॥ मू० १५ ॥
॥ छाया ॥ अत्रापि तेषां नो निकरणायै ।। सू० १५ ॥
॥ टीका ॥ तेषां शक्यादीनां युक्तयः अत्र अस्मिन्नष्कायारम्भविषये नो-नैव निकरणायै= निश्चयकरणाय समर्थाः सन्ति । अपिशब्देन तेषामागमोऽपि न निश्चेतुं समर्थों भवति । आगमत्वपि तत्र न संभवति, अनाप्तपणीतत्वात्, हिंसाविधायकत्वाच । यतो हि स एवागमशब्दवाच्यः यः खलु वीतरागप्रणीतः सर्वप्राणिहितकरो भवति ॥ मू० १५ ॥
उन का कथन युक्ति और आगम से सारहीन है, यह बतलाते हुए कहते हैं'एस्थवि.' इत्यादि।
मलार्थ---उन लोगों को युक्तिया अप्काय के विषय में निश्चय नहीं कर सकती ॥ सू० १५॥
टीकार्थ--उन शाक्य आदि की युक्तिया अप्काय के आरंभ के विषय में, निश्चय करने में समर्थ नहीं हैं । 'वि' अपि शब्द से यह सूचित किया है कि उनका आगम भी निश्चय करने में समर्थ नहीं है । उनका आगम, आगम भी नहीं है, क्यों कि वह आप्तपुरुषद्वारा प्रणीत नहीं है और हिंसा का विधान करनेवाला है। आगम वही कहला सकता है जो वीतरागद्वारा प्रणीत हो और प्राणीमात्र का हितकारी हो ॥ सू० १५ ॥
તેમનું કથન-કહેવું-યુક્તિ અને આરામથી સારહીન છે. એ બતાવીને કહે છે'एत्थवि, ' त्यादि.
મુલાથ-તે લેકેની યુક્તિઓ અષ્કાયના વિષયમાં નિશ્ચય કરી શકતી નથી.(સૂ. ૧૫)
ટીકાથ–તે શાક્ય આદિની યુક્તિઓ અષ્કાયના આરંભના વિષયમાં નિશ્ચય કરવામાં સમર્થ નથી. “વિ અપિ શબ્દથી એ સૂચિત કર્યું છે કે તેમનું આગમ પણ નિશ્ચય કરવામાં સમર્થ નથી. તેમનું આગમ તે આગમ પણ નથી. કેમકે તે આપ્ત પુરૂષે દ્વારા પ્રણીત નથી. અને હિંસાનું નિદાન કરવાવાળા છે. આગમ તે કહેવાય છે કે જે વીતરાગદ્વારા પ્રણીત હોય અને પ્રાણીમાત્રનું હિતકારી હોય. (સૂ. ૧૫)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१२.३सू.१५-१६अप्कयोपभोगवादिमतखण्डनम् ५३५
तदेवमपां जीवत्वं प्रतिबोध्य अस्य उद्देशस्य सकलार्थमुपसंहरन्नाह- एत्थ सत्थं.' इत्यादि।
मूलम्-- एत्थ सत्थं समारभमाणस्य इच्चेते आरंभा अपरिणाया भवंति । एत्थ सत्थं असमारंभमाणस्स इच्चेते आरंभा परिणाया भवति । तं परिण्णाय मेहावी णेव सयं उदयसत्थं समारंभेज्जा, णेवन्नेहि उदयसत्थं समारंभावेज्जा, उदयसत्थं समारंभतेऽवि अण्णे न समणुजाणेज्जा । जस्सेते उदयसत्थसमारंभा परिणाया भवंति से हु मुणी परिणायकम्मे-त्ति बेमि ॥ सू० १६ ॥
तइओ उद्देशो समत्तो ॥३॥
छायाअत्र शस्त्रं समारभमाणस्य इत्येते आरम्भा अपरिज्ञाता भवन्ति । अत्र शस्त्रमसमारभमाणस्य इत्येते आरम्भाः परिज्ञाता भवन्ति । तत् परिज्ञाय मेधावी नैव स्वयमुदकशस्त्रं समारभेत, नैवान्यैरुदकशस्त्रं समारम्भयेत्, उदकशस्त्र
इस प्रकार जल को जीव बतलाकर इस उद्देशक के समस्त कथन का उपसंहार करते हैं-'एस्थ सत्थं.' इत्यादि ।
मूलार्थ--अप्काय में शस्त्र का आरंभ करने वाले को ये आरंभ ज्ञात नहीं होते । अप्काय में शस्त्र का आरंभ न करने वालो को ये आरंभ ज्ञात होते हैं। उन्हें जानकर बुद्धिमान् पुरुष स्वयं जल का आरंभ न करे, दूसरों से आरंभ न करावे और आरंभ करने वाले दूसरे को भला न जाने । जो जलकाय के इस आरंभ को जानता है वही परिज्ञातकर्मा मुनि है । भगवान् से मैंने जो सुना वह कहता हूँ ॥ सू० १६ ॥
આ પ્રમાણે જલને જીવ બતાવીને આ ઉદેશકનાં સમસ્ત કથનને ઉપસંહાર अरे छ'एत्थ.' त्याहि.
મૂલાથ–અપ્લાયમાં શાસ્ત્રના આરંભ કરવાવાળાને આરંભ જાણવામાં આવતા નથી. અપ્લાયમાં શસ્ત્રના આરંભ નહિ કરવાવાળાને એ આરંભ જાણવામાં આવે છે. તેને જાણી કરીને બુદ્ધિમાન પુરૂષ સ્વયં જલને આરંભ કરે નહિ. બીજા પાસે આરંભ કરાવે નહિ. અને આરંભ કરવાવાળા બીજાને ભલે જાણે નહિ. જે જલકાયને આ પ્રમાણે આરંભ જાણે છે. તે પરિજ્ઞાતકર્મા મુનિ છે, ભગવાન પાસેથી જે સાંભળ્યું તે કહું છું. (સૂ. ૧૬)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारसूत्रे
समारभमाणानन्यान् न समनुजानीयात् । यस्यैते उदकशस्त्रसमारम्भाः परिज्ञाता भवन्ति स खलु मुनिः परिज्ञातकर्मा, इति ब्रवीमि ॥ सू० १६ ॥
| तृतीय उद्देशः समाप्तः ॥ ३ ॥
५३६
टीका-
अत्र = अस्मिन्नप्काये शस्त्रं द्रव्यभावरूपं समारभमाणस्य = व्यापारयतः इत्येते आरम्भाः बन्धहेतुत्वेनापरिज्ञाता भवन्ति । अत्र = अस्मिन्नकाये शखं द्रव्यभावरूपम् असमारभमाणस्य = अव्यापारयतः इत्येते आरम्भाः परिज्ञाता भवन्ति । ज्ञपरिज्ञया परिज्ञाताः, तथा प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यक्ता भवन्तीत्यर्थः । ज्ञपरिज्ञापूर्विका प्रत्याख्यानपरिज्ञा यथा समुद्भवति दर्शयति- ' तत् परिज्ञाये - त्यादि । तद् = उदकारम्भणं परिज्ञाय = ' बन्धाय भवती ' - त्येवमवबुध्य मेधावी = साधुमर्यादायां सावधानः, नैव स्वयमुदकशस्त्रं समारभेत, नैवान्यैरुदकशस्त्रं समारम्भ
टीकार्थ - - इस अप्काय के विषय में द्रव्य और भाव रूप शस्त्र का व्यापार करने वाला अपने व्यपारों को कर्मबंध का कारण नहीं जानता । को अप्काय के विषय में द्रव्य और भाव रूप शस्त्र का उपयोग नहीं करते, उन्हें इस व्यापारों का ज्ञान होता है । अर्थात् वे ज्ञज्ञा से जानकर प्रत्याख्यानपरिज्ञा से उनका त्याग कर देते हैं । ज्ञपरिज्ञा के बाद प्रत्याख्यानपरिज्ञा किस प्रकार उत्पन्न होती है सों आरंभ को कर्मबंध का कारण जानकर साधु की जलकाय का आरंभ नहीं करे, दूसरों से आरंभ
कहते हैं--जल के मर्यादा में रहने वाले बुद्धिमान् स्वयं नहीं करावे और जलका आरंभ करने
टीडअर्थ - ——આ અકાયના વિષયમાં દ્રવ્ય અને ભાવરૂપ શસ્ત્રના વ્યાપાર કરવાવાળા પેાતાના વ્યાપારાને કમખધનું કારણ જાણતા નથી. જે અપ્લાયના વિષયમાં દ્રવ્ય અને ભાવરૂપ શસ્રના ઉપયાગ કરતા નથી, તેને એ વ્યાપારનું જ્ઞાન હોય છે. અર્થાત્ તે જ્ઞરિજ્ઞાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાનપરિજ્ઞાથી તેના ત્યાગ કરી દે છે.
જ્ઞપરિજ્ઞા પછી પ્રત્યાખ્યાનપરિજ્ઞા કેવા પ્રકારે ઉત્પન્ન થાય છે, તે કહે છે–જલના આરંભને કર્મબંધનું કારણ જાણી કરીને સાધુની મર્યાદામાં રહેવાવાળા બુદ્ધિમાન સ્વય જલકાયના આરંભ કરે નહિ, ખીજા પાસે કરાવે નહિ, અને જલના આરંભ કરવાવાળાને
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य. १ ३.३ सू. १६ उपसंहारः
५३७
येत्, उदकशस्त्रं समारभमाणान् अन्यान् अपि न समनुजानीयात् नानुमोदयेदित्यर्थः । यस्यैते दशस्त्रसमारम्भाः परिज्ञाता भवन्ति स एव परिज्ञातकर्मा मुनिर्भवति, इति ब्रवीमि एतद्वयाख्यानं प्राग्वद् बोध्यम् ॥ ० १६ ॥
इत्याचाराङ्गसूत्रस्याऽऽचारचिन्तामणिटीकायां प्रथमाध्ययने तृतीयोद्देशः समाप्तः ॥ १ ॥ ३॥
वाले दूसरों का अनुमोदन नहीं करे। जो उदकशास्त्र के आरंभ को जानता है वह परिज्ञातकर्मा मुनि है | ‘इति बेमि' का अर्थ पहले की तरह जानना चाहिए || सू० १६ ॥
1
इति श्री आचाराङ्ग सूत्र की 'आचारचिन्तामणि' टीका के हिन्दी अनुवाद में प्रथम अध्ययनका तीसरा उद्देशक समाप्त ॥ १-३ ॥
અનુમાદન આપે નહિ. જે ઉદ્ઘકશસ્ત્રના આરંભને જાણે છે, તે પરિજ્ઞાતકર્માં મુનિ છે, ' इति बेमि' नो अर्थ पडेलानां प्रमाणे भगवो लेह मे. ( सू० १६ )
छति श्री न्यायारांग सूत्रनी 'आचारचिन्तामणि' टीअना ગુજરાતી અનુવાદમાં પ્રથમ અધ્યયનના त्रीले उद्देश समाप्त ॥ १३ ॥
प्र. आ.-६८
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
卐
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
५३८
आचाराङ्गसूत्रे अथ चतुर्थोद्देशः। अनन्तरतृतीयोदेशके मुनित्वमाप्तयेऽप्कायस्य स्वरूपं निर्णीतं, तदर्थमेवाप्कायशस्त्रसमारम्भे ज्ञ-प्रत्याख्यान-भेदाद् द्विविधा परिज्ञाऽपि प्रवेदिता । अथैतदर्थमेव च क्रममाप्तमग्निकार्य प्रतिबोधयितुकामश्चतुर्थमुद्देशकं प्रारभते । तत्रादौ 'तेजस्काया जीवाः सन्ती'ति निर्धारयितुमाचं सूत्रमाह- से बेमि' इत्यादि।
मूलमसे बेमि नेव सयं लोयं अब्भाइक्ज्ज्जा , नेव अत्ताणं अब्भाइक्खेजा, जे लोयं अन्भाइक्खइ, से अत्ताणं अब्भाइक्खइ । जे अत्ताणं अब्भाइक्खड़, से लोयं अब्भाइक्खइ ॥ सू०१॥
चौथा उद्देशकपिछले तीसरे उद्देशक में साधुता की प्राप्ति के लिए अप्काय के स्वरूप का निर्णय किया, और अप्कायशस्न का उपयोग करने में ज्ञपरिज्ञा तथा प्रत्याख्यानपरिज्ञा भी बतलाई । अब उसी साधुता की प्राप्ति के लिए क्रमप्राप्त अग्निकाय का स्वरूप समझाते हुए चौथा उद्देशक आरंभ करते हैं। सर्वप्रथम तेजस्काय के जीवों का अस्तित्व निश्चित करने के लिए सूत्र कहते हैं-'से बेमि' इत्यादि।
मूलार्थ--भगवान् के समीप जैसा सुना है वैसा कहता हू । स्वयं अनिकायरूप लोक का अपलाप न करे । न आत्माका अपलाप करे । जो अग्निकाय का अपलाप करता है. वह आत्मा का अपलाप करता है, जो आत्मा का अपलाप करता है वह अग्निकाय का अपलाप करता है । सू० १॥
ચોથા ઉદ્દેશક પાછળના ત્રીજા ઉદ્દેશકમાં સાધુતાની પ્રાપ્તિ માટે અપ્લાયને નિર્ણય કર્યો અને અષ્કાય અને ઉપયોગ કરવામાં જ્ઞપરિજ્ઞા તથા પ્રત્યાખ્યાનપરિજ્ઞા પણ બતાવી. હવે તે સાધુતાની પ્રાપ્તિ માટે ક્રમ પ્રાપ્ત અગ્નિકાયનું સ્વરૂપ સમજાવતા થકા-ચોથા ઉદેશકને આરંભ કરે છે. સર્વ પ્રથમ તેજસ્કાયના જીનું અસ્તિત્વ નિશ્ચય કરવા भाटे सूत्र ४ छे-'से बेमि' त्याहि.
મૂલાથ–ભગવાનની સમીપ જેવું સાંભળ્યું છે, તેવું કહું છું. સ્વયં અગ્નિકાય રૂપ લોકને અપલા૫ કરે નહિ; અને આત્માને અપલાપ પણ કરે નહિ. જે અગ્નિકાયને અ૫લાપ કરે છે, તે આત્માને અલાય કરે છે. જે આત્માનો અપલાય કરે छ त मनियन म५५ रे छ, (सू. १)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य. १ उ. ४ सू. १ उपक्रमः
छाया
"
स ब्रवीमि नैव स्वयं लोकमभ्याख्यायात् नैवात्मानमभ्याख्यायात् । यो लोकमभ्याख्याति, स आत्मानमभ्याख्याति । य आत्मानमभ्याख्याति, स लोकमभ्याख्याति ॥ सू० १ ॥
५३९
टीका
येन मया नित्यं गुरुकुलनिवासिना भगवतः समीपे षड्जीवनिकायस्वरूपं निरवशेषविशेषपुरस्सरं श्रवणमननादिना परिज्ञाविषयीकृत्य निर्णीतं, सोऽहं ब्रवीमि श्रुतं यथा भगवन्मुखात्, तथा कथयामीत्यर्थः ।
लोकम् = अग्निकायलोकम्, प्रकरणसम्बन्धादिह लोकशब्देनाग्निकायलोकस्य ग्रहणम् । स्वयम् आत्मना, नैत्र अभ्याख्यायात् नैवापनुवीत । 'अग्निकायजीवा न सन्तीत्येवमग्निकायजीवस्यापलापं नैव कुर्यादित्यर्थः । स्वयमित्यनेनाग्निकायजीवापलपन कर्मणा स्वमात्मानं नैव बनीयादित्यर्थो बोध्यते ।
टीकार्थ - - गुरुकुल में निवास करते हुए मैंने
भगवान के मुख से षट्काय का समस्त विशेषों से युक्त जो स्वरूप श्रवण मनन आदि से परिज्ञा का विषय कर के निर्णीत किया है, उसे मैं कहता हूँ । अर्थात् जैसा भगवान् के मुखारविन्द से सुना है वैसा ही कहता हूँ ।
अग्निकाय का प्रकरण होने के कारण यहाँ 'लोक' का अर्थ अग्निकायरूप लोक समझना चाहिए । इस अग्निकाय का स्वयं अपलाप न करे अर्थात् यह न कहे कि - अग्निकाय के जीव नहीं है । स्वयं शब्द से यह अर्थ प्रकट होता है कि अग्निकाय के अपलापरूप कर्म से अपने आप को बद्ध न करे ।
ટીકા
ગુરુકુલમાં નિવાસ કરીને મેં ભગવાનના મુખથી ષટ્કાયના સમસ્ત વિશેષોથી યુકત જે સ્વરૂપને શ્રવણ-મનન આદિથી પરિજ્ઞાના વિષય કરીને નિણુ ત કયું” તે હું કહું છું. અર્થાત્ જે પ્રમાણે ભગવાનના મુખારવિંદથી સાંભળ્યું છે. તેવુંજ હું કહું છું.
અગ્નિકાયનું પ્રકરણ હોવાના કારણે હું ોજ ના અથ અગ્નિકાયરૂપ લેાક સમજવા જોઈ એ. આ અગ્નિકાયના સ્વયં અપલાપ કરે નહિ. અર્થાત્ એ પ્રમાણે કહે નહિ કે અગ્નિકાયના જીવ નથી ' સ્વયં'' શબ્દથી એ અથ પ્રગટ થાય છે કે અગ્નિકાયના અપલાપરૂપ ક્રમથી પાતે પેાતાને મદ્ધ કરે નહિ.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४०
आचाराङ्गसूत्रे
।
अयं भावः - कृतकारितानुमोदितभेदेन मनोवाक्कायभेदेन तथाऽतीतानागतवर्तमानमेदेन च प्रत्येकक्रियायाः सप्तविंशतिभेदा भवन्ति; एवमस्या अपि तेजस्कायजीवाभ्याख्यानरूपक्रियाया एकस्या एव सप्तविंशतिभेदा भवितुमर्हन्ति । तत्र कस्याञ्चिदपि क्रियायां स्वात्मानं न नियुञ्ज्यादिति । उपपद्यतेऽप्ययमर्थः, अन्यथा हि स्वयंकृतस्यैवाभ्याख्यानस्य प्रतिषेधे कारितानुमोदितरूपाणां तेजस्कायजीवाभ्याख्यानरूपक्रियाणां प्रतिषेधाभावः प्रसज्येत । ततश्च तादृशाभ्याख्यानं पापाय न स्यात् । तथाचोत्सूत्रप्ररूपणापत्तिः ।
तात्पर्य यह है - प्रत्येक के कृत, और अतीत, अनागत, वर्तमान के भेद से भेद होते हैं । इसीप्रकार इस तेजस्काय का
1
अपलाप न करे,
कारित, अनुमोदना, मन, वचन काय, ( इनका परस्पर गुणाकार करने से ) सत्ताईस अपलापरूप क्रिया के भी सत्ताईस भेद हो सकते हैं । इन भेदों से किसी भी भेद में आत्मा को जोडना न चाहिए । अगर ऐसा अर्थ न लगाया जाता तो यह भी समझ लिया जाता कि -अग्निकाय का स्वयं मगर अपलाप कराने और अनुमोदन करने की क्रियाओं का निषेध नहीं है । ऐसा अर्थ संगत नहीं है, क्यों कि ऐसा अर्थ करने से केवल स्वयंकृत अपलापका ही प्रतिषेध होगा, किन्तु कारित और अनुमोदित अपलायका प्रतिषेध नहीं होगा और इस प्रकार का अपलाप पाप का कारण न होगा । फिर तो सूत्र के विरुद्ध प्ररूपणा का दोष आएगा ।
તાત્પર્ય એ છે પ્રત્યેક ક્રિયાના કરવું-કરાવવું અને અનુમાઢના, મન, વચન, કાયા અને ભૂતકાલ, ભવિષ્યકાલ તથા વર્તમાન કાલના ભેદથી ( એના પરસ્પર ગુણાકાર કરવાથી) સત્યાવીસ ભે થાય છે. એ પ્રમાણે આ તેજસ્કાયના અપલાપરૂપ ક્રિયાના પણ સત્યાવીસ ભેદ થઈ શકે છે. એ ભેદ્યમાંથી કોઈ પણ ભેદમાં આત્માને જોડવા જોઈએ નહિં, પરન્તુ એ પ્રમાણે અં કરવામાં ન આવે તે એ પણ સમજી લેવામાં આવત કે, અગ્નિકાયના સ્વયં અપલાપ કરે નહિ. પરન્તુ અપલાપ કરાવવાની અને અનુમાદન કરવાની ક્રિયાઓના નિષેધ નથી. આ પ્રકારના અસંગત નથી, કેમકે—આવા અર્થ કરવાથી કેવળ સ્વયંસ્કૃત અપલાપનાજ નિષેધ થશે. કિન્તુ કાતિ અને અનુમેાદિત અપલાપના નિષેધ થશે નહિ, અને એ પ્રકારના અપલાપ પાપનુ કારણ ન થાય, પછી તેા સૂત્રના વિરુદ્ધ પ્રરૂપણાના દોષ ભાવશે,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.४ सू. १ अग्निकायसिद्धिः ५४१
लक्षणद्वारम-- ननु तेजस्कायजीवाः सन्तीत्यत्र किं मानम् ? उच्यते-अङ्गारादयो जीवशरीराणि, छेद्यत्वाद् , दृश्यत्वाद् , करचरणादिसमुदायवत् ।।
अङ्गारादीनां प्रकाशपरिणामः आत्ममयागाविर्भूतः शरीरस्थत्वात् , खद्योतदेहपरिणामवत् । यथा-रजन्यादौ विशिष्टकाले माणिविशेषस्य खद्योतस्य देहपरिणामो जीवप्रयोगविशेषाद् भवति, एवमङ्गारादीनामपि प्रकाशपरिणामः । ___ यद्वा-अङ्गारादीनामूष्मा आत्मसंपयोगपूर्वकः, शरीरस्थत्वात् , ज्वरोष्मवत् ।
लक्षणद्वारशङ्का--तेजस्काय के जीवों के अस्तित्व में क्या प्रमाण है ?
समाधान--अंगार आदि, जीव के शरीर हैं, क्यों कि वह छेद्य हैं, भेद्य हैं और दृश्य हैं, जैसे हाथ-पैर आदि का समूह ।
अथवा---अंगार आदि की प्रकाशरूप पर्याय, आत्मा के प्रयोग से उत्पन्न हुई है। क्यों कि वह शरीर में स्थित है, जैसे-जुगनू के शरीर की पर्याय, जैसे रात्रि वगैरह खास समय में जुगनू नामका प्राणी का शरीरपरिणाम (चमकना) जीव के प्रयोग से प्रकट होता है, उसी प्रकार अंगार आदि का प्रकाशरूप परिणाम भी आत्मा के व्यापार से ही उत्पन्न होता है।
___ अथवा--अंगार आदि की गर्मी आत्मा के व्यापार से उत्पन्न होती है, क्यों कि वह शरीर में है, जैसे ज्वर की गर्मी. ज्वर की गर्मी जीव से युक्त शरीर में ही उत्पन्न होती है,
લક્ષણદ્વાર– શકા–તેજસ્કાયના જીના અસ્તિત્વ (હેવાપણા)માં શું પ્રમાણ છે
સમાધાન અંગાર આદિ જીવનાં શરીર છે. કેમકે તે છેદ્ય છે, ભેદ્ય છે, અને દશ્ય છે. જેમકે હાથ, પગ આદિને સમૂહ,
અથવા–અંગાર આદિની પ્રકાશરૂપ પર્યાય આત્માના પ્રયોગથી ઉત્પન્ન થઈ છે કારણકે તે શરીરમાં સ્થિત છે. જેવી રીતે-જુગનૂ (આગિયા નામના પ્રાણ)ના શરીરની પર્યાય. જેમ રાત્રી વગેરે ખાસ સમયમાં જુગનૂ (આગીઓ) નામક પ્રાણીને શરીર–પરિણામ (ચમકવું) જીવના પ્રગથી પ્રગટ થાય છે. તે પ્રમાણે અંગાર આદિના પ્રકાશરૂપ પરિણામ પણ આત્માના વ્યાપારથીજ ઉત્પન્ન થાય છે.
અથવા–અંગાર આદિની ગરમી આત્માના વ્યાપારથી ઉત્પન્ન થાય છે. કારણકે તે શરીરમાં છે. જેમકે વર-તાવની ગરમી. જવર તાવની ગરમી જીવથી યુક્ત શરીરમાં જ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
५४२
आचारागसत्रे यथा-ज्वरोष्मा जीवाधिष्ठितशरीरमेवाश्रित्य भवति, जीवसंयोगं नातिक्रामति । न च मृता ज्वरिणः क्वचिदुपलभ्यन्ते । एवमन्वयव्यतिरेकाभ्यामग्नेः सचित्तता विज्ञेया। न च सूर्यादिभिरनेकान्तो वाच्यः, सर्वेषामात्मसंयोगपूर्वक एवोष्णपरिणामो भवति, तस्मादनेकान्तो न संभवति ।
यद्वा--तेजः सचेतनम् , यथायोग्याहारग्रहणेन वृद्धिविशेषतद्विकारवत्त्वात् , पुरुषवत् । एवमुक्तलक्षणेन तेजस्कायजीवाः सन्तीति विज्ञायते ।
यद्वा-अव्यक्तोपयोगादीनि कषायपर्यन्तानि जीवलक्षणानि पृथिव्यप्. कायवत् तेजस्कायेपि समुपलभ्यन्ते । एवं च जीवलक्षणसद्भावात् तेजस्कायजीवाः सन्तीति निश्चीयते । आगमोऽपि यथाजीव के संयोग विना उत्पन्न नहीं होती। मुर्देमें ज्वर कहीं नहीं देखा जाता । इस प्रकार अग्नि में अन्वय-व्यतिरेकद्वारा सचित्तता समझनी चाहिए । यहाँ सूर्य से हेतु में व्यभिचार नहीं है, क्यों कि सब में आत्मप्रयोगपूर्वक ही गर्मी हो सकती है, अतः व्यभिचार नहीं है।
अथवा-तेज सचेतन है, क्यों कि यथायोग्य आहार ग्रहण करने से उस में वृद्धिरूप विकार देखा जाता है, जैसे पुरुष में । इस प्रकार इस लक्षण से तेजस्काय के जीवों का अस्तित्व विदित होता है । अथवा अप्रकट उपयोग से लेकर कषायपर्यन्त जीव के लक्षण जैसे पृथ्वीकाय और अप्काय में पाये जाते हैं, उसी प्रकार तेजस्काय में भी पाये जाते हैं। इस प्रकार जीव के लक्षण पाये जाने के कारण तेजस्काय के जीवों का अस्तित्व निश्चित होता है । इसमें आगम प्रमाण भी है--
ઉત્પન્ન થાય છે. જીવન સંગ વિના ઉત્પન્ન થતી નથી. મુડદામાં જવર-તાવ કે સ્થળે જોવામાં આવતો નથી; આ પ્રમાણે અગ્નિમાં અન્વય-વ્યતિરેકદ્વારા સચિત્તતા સમજવી જોઈએ. અહિં સૂર્યથી હેતુમાં વ્યભિચાર નથી. કેમકે સર્વમાં આત્મપૂર્વકજ ગરમી હોઈ શકે છે, એટલા કારણથી વ્યભિચાર નથી.
અથવા–તેજ સચેતન છે. કેમકે યથાયોગ્ય આહાર ગ્રહણ કરવાથી તેનામાં વૃદ્ધિરૂપ વિકાર જોવામાં આવે છે. જેવી રીતે પુરુષમાં. આ પ્રકારે જીવના લક્ષણ મળવાથી તેજસ્કાયના જીવનું અસ્તિત્વ જાણવામાં આવે છે.
અથવા–અપ્રગટ ઉપયોગથી લઈને કષાયપર્યન્ત જીવનાં લક્ષણ જોવામાં આવે છે. તે કારણે તે જરકાયના જીનું અસ્તિત્વ નિશ્ચય હોય છે. આમાં આગમ પ્રમાણ પણ છે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.४ सू. १ अग्निकायप्ररूपणा ५४३
___"तेऊ चित्तमंतमक्खाया अणेगजीवा पुढोसत्ता अन्नत्थ सत्थपरिणएणं" इत्यादि। ( दशवै० अ० ४)
प्ररूपणाद्वारम्अग्निकायजीवा द्विविधाः, सूक्ष्मवादरभेदात् । तत्र सूक्ष्मनामकर्मोदयात् सूक्ष्माः । बादरनामकर्मोदयाद् बादराः । तत्र सूक्ष्माः द्विधा, पर्याप्ता अपर्याप्ताश्च । सूक्ष्माः सर्वलोकव्यापिनः । बादरास्तु लोकैकदेशे सन्ति ।
बादरा अग्निकाया अनेकविधाः-अङ्गाराचिरलातशुद्धाग्न्यादयः। सर्वे बादरा अग्निकाया अपि द्विविधाः पर्याप्ता अपर्याप्ताश्च । बादराणां यत्रैको जीवस्तत्रा
" तेजस्काय सचित्त कहा गया है । उस में अनेक जीव हैं, उनका अस्तित्व अलगअलग है, शस्त्रपरिणत अग्नि को छोड कर" इत्यादि । (दशवै० अध्य० ४)
मरूपणाद्वारअग्निकाय के जीव दो प्रकार के हैं-(१) सूक्ष्म और बादर, जिनके सूक्ष्म नामकर्म का उदय हो वे सूक्ष्म और जिनके बादर नामकर्म का उदय हो वे बादर जीव हैं। इनमें से सूक्ष्म के भी दो भेद हैं-पर्याप्त और अपर्याप्त । सूक्ष्म जीव समस्त लोकाकाश में व्याप्त हैं और बादर लोक के एक देश में हैं।
बादर अनिकाय अनेक प्रकार के हैं। जैसे-अंगार, ज्वाला, अलात (जलता हुआ काष्ठ), शुद्ध अग्नि आदि । सब बादर अग्निकाय भी दो प्रकार के हैं-पर्याप्त
“તેજસ્કાય સચિત્ત કહેલું છે. તેમાં અનેક જીવ છે, તેનું અસ્તિત્વ અલગम छ, शवपरित मनिने छ।न." त्याल. (४शव, म. ४)
પ્રરૂપણા દ્વાર नियन २१ मे १२॥ छ—(१) सूक्ष्म मन (२) १२. सूक्ष्म નામકર્મને ઉદય હેય તે સૂકમ અને જેને બાદર નામકર્મને ઉદય હોય તે બાદરજીવ છે. તેમાંથી સૂક્ષમના પણ બે ભેદ છે. પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત. સૂફમ જીવ સમસ્ત કાકાશમાં વ્યાપ્ત છે. અને બાદર લેકના એક દેશમાં છે.
બાદર અગ્નિકાય અનેક પ્રકારના છે. જેમકે અંગાર, જવાલા, બળતું લાકડું, શુદ્ધ અગ્નિ વગેરે. સર્વ બાદર અગ્નિકાય પણ બે પ્રકારના છે-પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત;
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४४
आचारागसूत्रे संख्येचैनियमतो भाव्यम् । बादराणां स्वस्थानं मनुष्यक्षेत्रमेव, न ततः परमस्ति ।
___बादरास्तेजस्कायाः व्याघाताभावे सति मनुष्यक्षेत्रेऽर्धतृतीयद्वीपसमुद्रेषु पञ्चदशक्षेत्रेषु विद्यन्ते । युगलसमयरूपे व्याघाते सति तु पञ्चमहाविदेहेषु वर्तन्ते, नान्यत्र । उपपाताङ्गीकरणेन लोकसंख्येयभागवर्तिनः सन्ति ।।
समुद्घातेन सर्वलोकवर्तिनः पृथिवीकायादयश्च मारणान्तिकसमुद्घातेन समवहता बादराग्निषु समुत्पद्यमानास्तत्तद्वयपदेशभाजः सर्वलोकव्यापिनः सन्ति ।
यत्र च वादराः पर्याप्तास्त व बादरा अपर्याप्ताः, यतस्ते तनिश्रयोऔर अपर्याप्त । जहाँ एक बादर जीव होता है वहाँ नियम से असंख्यात जीव होते हैं। बादर जीवों का क्षेत्र मनुष्यलोक ही है; उससे आगे नहीं।
बादर तेजस्काय व्याघात ( अन्तर ) न हो तो मनुष्य क्षेत्र में अढाई द्वीप' समुद्रों में पन्द्रह क्षेत्रों में रहते हैं । युगलियों के समयरूप व्याघात ( अन्तर ) के होने पर पाच महाविदेहों में रहते हैं, अन्यत्र नहीं । उपधात की अपेक्षा लोक के संख्यात भाग में रहते हैं।
समुद्धात की अपेक्षा-समस्तलोकव्यापी पृथ्वीकाय आदि, मारणान्तिक समुद्घात करके बादर अग्नि में उत्पन्न होते हुए उस-उस व्यपदेश (नाम) के पात्र हो कर सर्वलोकव्यापी हैं।
जहाँ बादर पर्याप्त हैं वहीं बादर अपर्याप्त हैं, क्यों कि-अपर्याप्त जीव જ્યાં એક બાદર છવ હોય છે ત્યાં નિયમથી અસંખ્યાત જીવ હોય છે. બાદર જનું ક્ષેત્ર મનુષ્ય લેકજ છે. તેનાથી આગળ નથી.
બાદર તેજસ્કાય, અન્તર ન હોય તે મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં અઢી દ્વીપ-સમુદ્રોમાં, પંદર ક્ષેત્રમાં રહે છે. યુગલિઆના સમયરૂપ અંતર હોવા પર પાંચ મહાવિદેહમાં રહે છે, અન્યત્ર નહિ, ઉપપાતની અપેક્ષા લોકના સંખ્યાત ભાગમાં રહે છે.
સમુદ્યાતની અપેક્ષા સમસ્તલેકવ્યાપી પૃથ્વીકાય આદિ મારણાનિક સમુદઘાત કરીને બાદર અગ્નિમાં ઉત્પન્ન થઈને તે-તે વ્યપદેશ-(નામ)ને પાત્ર થઈને સર્વ લકવ્યાપી છે.
જ્યાં બાદર પર્યાપ્ત છે ત્યાંજ બાદર અપર્યાપ્ત છે, કેમકે અપર્યાપ્ત જીવ પર્યાપ્તના
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ.४ मू.१ अग्निकायप्ररूपणा ५४५ त्पद्यन्ते, तस्मात् सक्ष्मा बादराश्च प्रत्येकं पर्याप्तापर्याप्तभेदेन द्विविधा भवन्ति । सर्वे चैते वर्णगन्धरसस्पर्शभेदैः सहस्रायशो भिद्यमानाः संख्येययोनिप्रमुखशतसहस्रभेदपरिमाणा भवन्ति । तत्रषां संवृतोष्णा च योनिः सचित्ताचित्तमिश्रभेदेन त्रिधा। एषां सप्त लक्षाणि योनयो भवन्ति ।
सूक्ष्मबादराणामुभयेषामग्निकायानां शरीरसंस्थानं सूचीकलापाकृतिकम् , अन्ये शरीरत्रयादिभेदाः पृथिवीकाय वत् । उभयेऽग्निकायाः प्रत्येकमसंख्येयाश्च ।
पर्याप्त के आश्रय ही उत्पन्न होते हैं । अतः सूक्ष्म और बादर, प्रत्येक के पर्याप्त
और अपर्याप्त के भेद से दो भेद हैं और वर्ण, गंध, रस, और स्पर्श के भेद से हजारों भेदों को प्राप्त होते हुए इनकी संख्येय योनि वगैरह भेदों की संख्या लाखों की हो जाती है।
इनकी योनि संवृत और उष्ण है। वह भी सचित्त, अचित्त और मिश्र के भेद से तीन प्रकार की है। इनकी सात लाख योनिया हैं।
सूक्ष्म और बादर-दोनों प्रकार के अग्निकाय जीवों के शरीर का आकार सुइयों के समूह की तरह है । शरीरत्रय आदि अन्य भेद पृथ्वीकाय के समान हैं। दोनों प्रकार के अग्निकाय असंख्यात-असंख्यात हैं।
આશ્રયેજ ઉત્પન્ન થાય છે. એ કારણથી સૂક્ષ્મ અને બાદર પ્રત્યેકના પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્તના ભેદથી બે ભેદ છે અને વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શના ભેદથી હજારે ભેદે પામતા થકા એની સંખ્યય નિ વગેરે ભેદની સંખ્યા લાખ થઈ જાય છે.
તેની નિ સંવૃત અને ઉષ્ણ છે, તે પણ સચિત્ત, અચિત્ત અને મિશ્રના ભેદથી ત્રણ પ્રકારની છે. એની સાત લાખ યોનિઓ છે.
સૂકમ અને બાદર અને પ્રકારના અગ્નિકાય જીના શરીરને આકાર સોયના સમૂહની પ્રમાણે છે. શરીરત્રય (ત્રણ શરીર) આદિ અન્ય ભેદ પૃથ્વીકાયની સમાન છે. બન્ને પ્રકારના અગ્નિકાય અસંખ્યાત-અસંખ્યાત છે. प्र. आ.-६९
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४६
आचारागसूत्रे परिमाणद्वारम् -- बादरपर्याप्तास्तेजस्कायजीवाः क्षेत्रपल्योपमस्याऽसंख्येयभागमात्रवर्तिप्रदेशराशिपरिमाणाः सन्ति। तदपेक्षया बादरा अपर्याप्तास्तेजस्कायजीवा असंख्यातगुणाः तदपेक्षया मूक्ष्मा अपर्याप्तास्तेजस्काया असंख्यातगुणाः, तदपेक्षया सूक्ष्माः पर्याप्तास्तेजस्काया असंख्यातगुणाः सन्ति । पृथिवीकायेन सहाग्निकायस्य परिमाणसमालोचनायां त्वेवमवधेयम्--
ये तेजस्काया बादरपर्याप्ताः क्षेत्रपल्योपमासंख्येयभागमात्रवर्तिप्रदेशराशिपरिमाणाः सन्ति, ते बादरपर्याप्तेभ्यः पृथिवीकायेभ्योऽसंख्यातगुणहीनाः। शेषास्त्रयोऽपि राशयः पृथिवीकायवद् विज्ञेयाः। तत्रायं विशेषः
परिमाणद्वारबादर पर्याप्त तेजस्काय के जीव क्षेत्रपल्योपम के असंख्यातवें भागवर्ती प्रदेशों की राशि के बराबर हैं। बादर अपर्याप्त तेजस्काय जीव उनसे असंख्यात गुणा हैं, सूक्ष्म अपर्याप्त इनसे भी असंख्यात गुणा हैं, और सूक्ष्म पर्याप्त इन से भी असंख्यात गुणा हैं । पृथ्वीकाय के साथ अग्निकाय के परिमाण का विचार किया जाय तो इस प्रकार है
___ तेजस्काय के जो बादर पर्याप्त जीव क्षेत्रपल्योपम के असंख्यातवें भागवर्ती प्रदेशों के बराबर हैं, वे बादर पर्याप्त पृथ्वीकाय के जीवों से असंख्यातगुणा हीन हैं। शेष तीनों राशियाँ पृथ्वीकाय से समान ही समझ लेनी चाहिए । विशेषता सिर्फ इतनी है
પરિમાણ દ્વાર– બાદર પર્યાપ્ત તેજસ્કાયના જીવ ક્ષેત્ર-૫૫મના અસંખ્યાતમાં ભાગવર્તી પ્રદેશની રાશિના બરાબર છે. બાદર અપર્યાપ્ત-તેજકાય જીવ તેનાથી અસંખ્યાત ગુણા છે. સૂક્ષમ અપર્યાપ્ત તેનાથી પણ અસંખ્યાત ગુણ છે. અને સૂક્ષ્મ પર્યાપ્ત તેનાથી પણ અસંખ્યાત ગુણા છે. પૃથ્વીકાયની સાથે અનિકાયના પરિમાણનો વિચાર કરવામાં આવે તે આ પ્રકારે છે– - તેજસ્કાયના જે બાદર પર્યાપ્ત જીવ ક્ષેત્રપાપમના અસંખ્યાતમા ભાગવત પ્રદેશની બરાબર છે; તે બાદર પર્યાપ્ત પૃથ્વીકાયના જીવોથી અસંખ્યાત ગુણા હીન છે. બાકીની ત્રણેય રાશિઓ પૃથ્વીકાયની સમાનજ સમજી લેવી જોઈએ, વિશેષતા માત્ર એટલી છે કે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.४ सू. १ अग्निकायपरिमाणम् ५४७ बादरापर्याप्तेभ्यः पृथिवीकायेभ्यो बादरा अपर्याप्तास्तेजस्काया असंख्यातगुणहीनाः, १क्ष्माऽपर्याप्तपृथिवीकायेभ्यः सक्ष्मा अपर्याप्तास्तेजस्काया विशेषहीनाः । सूक्ष्मपर्याप्तपृथिवीकायेभ्यः सक्ष्माः पर्याप्तास्तेजस्काया विशेषहीना इति ।
एवं युक्त्यागमप्रमाणाभ्यामग्नेर्जीवत्वे सिद्धे यदि कश्चिदग्निकाय जीवस्याभ्याख्यानं कुर्यात् , तर्दुपयोगादिलक्षणैरनुमितस्य शरीराधिष्ठातुरात्मतोऽप्यभ्याख्यानं तेन कर्तव्यं स्यात् , परन्तु तन्न उचितं भवतीत्यत आह-"नैवाऽऽत्मानमभ्याख्याया'-दिति । केनचिदात्मना शरीरमिदं, परिगृहीतं, केनचिच्च शरीरमिदं परित्यक्तमिति प्रत्यक्षदर्शनादात्मनः शरीराधिष्ठातृत्वं सिध्यति । बादर अपर्याप्त पृथ्वीकाय के जीवों से बादर अपर्याप्त तेजस्काय के जीव असंख्यातगुणा कम हैं। सूक्ष्म पर्याप्त पृथ्वीकाय के जीवों से सूक्ष्म अपर्याप्त तेजस्काय के जीव विशेष हीन हैं । सूक्ष्म पर्याप्त पृथ्वीकाय के जीवों से सूक्ष्म पर्याप्त तेजस्काय के जीव विशेष हीन हैं।
इस प्रकार युक्ति और आगमप्रमाण से अग्नि की सजीवता सिद्ध हो जाने पर भी यदि कोई अग्निकाय के जीवों का अपलाप करता है तो वह उपयोग आदि लक्षणों से अनुमान किये जाने वाले और शरीर के अधिष्टाता आत्मा का अपलाप करता है, मगर ऐसा करना उचित नहीं है, अतः सूत्रकार कहते हैं- आत्मा का अपलाप न करे'। किसी आत्माने यह शरीर ग्रहण किया है और किसी ने शरीर का त्याग किया हैं, यह बात प्रत्यक्ष देखी जाती है। इस से यह सिद्ध हो जाता है कि शरीर, आत्मद्वारा अधिष्ठित है। બાદર અપર્યાપ્ત પૃથ્વીકાયના જીથી બાદર અપર્યાપ્ત તેજસ્કાયના જીવ અસંખ્યાત ગુણા ઓછા છે. સૂક્ષમ અપર્યાપ્ત પૃથ્વીકાયના જીથી સૂમ અપર્યાપ્ત તેજસ્કાયના જીવ વિશેષહીન છે. સૂક્ષ્મ પર્યાપ્ત પૃથ્વીકાયના જીવથી સૂમ પર્યાપ્ત તેજસકાયના જીવ વિશેષહીન છે-વિશેષ ઓછા છે.
આ પ્રમાણે યુક્તિ અને આગમપ્રમાણથી અગ્નિની સજીવતા સિદ્ધ થઈ જવા છતાંય પણ જો કોઈ અગ્નિકાયના જીવોને અ૫લાપ કરે છે તે તે ઉપયોગ લક્ષણથી અનુમાન કરવામાં આવેલા અને શરીરના અધિષ્ઠાતા આત્માને અપલાપ કરે છે. પરંતુ એ પ્રમાણે કરવું તે ઉચિત નથી. તેથી સૂત્રકાર કહે છે–આત્માને અ૫લાપ ન કરે.” કઈ આત્માએ આ શરીર ગ્રહણ કર્યું છે, અને કોઈએ શરીરને ત્યાગ કર્યો છે, એ વાત પ્રત્યક્ષ જોવામાં આવે છે. તેથી એ સિદ્ધ થાય છે કે શરીર આત્માદ્વારા અધિષિત છે,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४८
आचारागसूत्रे एवं च युक्त्यागमसंसिद्धः शरीराधिष्ठाता ज्ञानादिगुणवानयमात्मा कथमपि नापलपितुं शक्यः । तस्मादात्मा नास्तीत्येवमभ्याख्यानमात्मनो न कुर्यादित्यर्थः ।
यः खलु मन्दधीः, लोकम् अग्निकायलोकम् , अभ्याख्याति, आत्मवत्सर्वप्रमाणसंसिद्धमप्यग्निकायलोकं प्रत्याचष्टे-'अग्निकायजीवो नास्ती'ति, स आत्मानमभ्याख्याति-स मूढः खलु युक्त्यागमप्रमाणसंसिद्धमात्मानमपलपति 'आत्मा नास्तीति । सर्वप्रमाणसंसिद्धाग्निकायलोकाभ्याख्याने प्रवृत्तस्य सुकरमेवात्मनोऽभ्याख्यानम् , अग्निकायवदेवात्मन्यपि प्रमाणसत्तायास्तुल्यत्वादिति भावः ।
य आत्मानमभ्याख्यातिन्यच्चात्मनोऽभ्याख्याने 'आत्मा नास्ती' ___ इस प्रकार युक्ति और आगम से सिद्ध शरीर के अधिष्ठाता तथा ज्ञान आदि गुणों वाले आत्मा का निषेध नहीं किया जा सकता । अत एव 'अत्मा नहीं है। इस प्रकार आत्मा का निषेध नहीं करना चाहिए।
जो मन्दबुद्धि पुरुष अग्निकायरूप लोक का जो आत्मा की भाति समस्त प्रमाणों से सिद्ध है-निषेध करता है अर्थात् अग्निकाय के जीवों का निषेध करता है वह युक्ति और आगम से सिद्ध आत्मा का निषेध करता है । सब प्रमाणों से सिद्ध अग्निकाय लोक का अपलाप करने पर आत्मा का अपलाप करना सरल ही है, क्यों कि अग्निकाय और आत्मा के अस्तित्व में प्रमाणों का सद्भाव समान है ।
जो मूर्ख ‘आत्मा नहीं है। इस प्रकार आत्मा का निषेध करता है वह આ પ્રમાણે યુક્તિ અને આગમથી સિદ્ધ, શરીરના અધિષ્ઠાતા તથા જ્ઞાન આદિ ગુણવાળા આત્માને નિષેધ કરી શકાતો નથી. એટલા માટે “આત્મા નથી આ પ્રમાણે આત્માને નિષેધ કરી શકાતું નથી. એટલા માટે “આત્મા નથી ” આ પ્રમાણે આત્માને નિષેધ કરે જોઈએ નહિ.
જે મન્દબુદ્ધિ પુરુષ અગ્નિકાયાપલોકને કે જે આત્મા પ્રમાણે સમસ્ત પ્રમાણેથી સિદ્ધ છે તેને, નિષેધ કરે છે, અર્થાત્ અનિકાયના જીવને નિષેધ કરે છે, તે યુક્તિ અને આગમથી સિદ્ધ આત્માને નિષેધ કરે છે. સવ પ્રમાણેથી સિદ્ધ અગ્નિકાયેલેકના અપલાપ કરવાથી આત્માને અપલાપ કરે તે સરલાજ છે. કેમકે અગ્નિકાય અને આત્માના અસ્તિત્વમાં પ્રમાણેને સદ્દભાવ સમાન છે.
જે મૂર્ખ “આત્મા નથી. આ પ્રમાણે આત્માને નિષેધ કરે છે, તે “અગ્નિકાય
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४९
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य. १ उ. ४ सू. १ अनिकायापलापः त्यपलपने प्रवर्त्तते स मूढः लोकम् = अधिकायलोकम् अभ्याख्याति = 'अग्निकायजीवो नास्ती' - त्यपलपति । अयं भावः - सामान्यरूपेणात्मनः सिद्धौ सत्यमेव हि तस्यात्मनो भेदाः पथिवीकायादयः सिध्यन्ति नान्यथा । सामान्यात्मनोऽभ्याख्याने प्रवृत्तः साहसिकः पृथिवीकायादे विंशेषात्मनोऽभ्याख्यानं सुतरां कर्तुमर्हतीति ।
अपि चायं भावः - करचरणाद्यवयवयुक्तशरीराधिष्ठाता सुव्यक्तोपयोगादिलक्षणः स्वास्माऽपि येनाभ्याख्यातः, तस्याव्यक्तोपयोगादिलक्षणाग्निकायाभ्याख्यानं किं नु दुष्कर ? - मिति ॥ सू० १ ॥
'अग्निकाय नहीं है ' इस प्रकार अग्निकाय का निषेध करता है ।
यह है - सामान्यरूप से आत्मा का अस्तित्व सिद्ध होने पर ही उसके पृथ्वीका आदि भेद सिद्ध हो सकते हैं अन्यथा नहीं । जो साहसी पुरुष सामान्य आत्मा का ही निषेध करने को तैयार हो गया वह पृथ्वीकाय आदि विशेष यह तो स्वाभाविक ही है ।
आत्माओं का निषेध करे;
इससे यह भी आशय निकलता है - हाथ-पैर आदि अधिष्ठाता और भलीभाँति प्रकट उपयोग आदि लक्षणों वाले निषेध कर दिया उसके लिए अप्रकट उपयोग आदि लक्षणों करना कौन बडी बात है ? ॥ सू० १ ॥
अवयवों से युक्त शरीर के
अपने आत्मा का भी जिसने वाले अग्निकाय का निषेध
નથી' આ પ્રમાણે અગ્નિકાયના નિષેધ કરે છે.
તાત્પ એ છે કે–સામાન્યરૂપથી આત્માનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ થવાથી જ તેના પૃથ્વીકાય આદિ ભેદ સિદ્ધ થઈ શકે છે, અન્યથા-ખીજી રીતે નહિ, જે સાહસી પુરુષ સામાન્ય આત્માનેજ નિષેધ કરવા માટે તૈયાર થઈ ગયા તે પૃથ્વીકાય આદિ વિશેષ આત્માઓને નિષેધ કરે એ તે સ્વાભાવિકજ છે.
એમાંથી એ પણ આશય નિકળે છે કે-હાથ-પગ આદિ અવયવાથી યુક્ત શરીરના અધિષ્ઠાતા ને સારી રીતે પ્રગટ ઉપયોગ આદિ લક્ષણેાવાળા પેાતાના આત્માને પણ જેણે નિષેધ કરી દીધે તેને અપ્રગટ ઉપયેગ આદિ લક્ષણાવાળા અગ્નિકાયને નિષેધ કરવા તે શું માટી વાત છે? (સૂ. ૧)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५०
आचाराङ्गसूत्रे ___अयमग्निकायलोकः स्वात्मवन्नैव अभ्याख्येय इति प्रतिबोधितम् , इदानीमग्निकायजीवोपमर्दनाद् विनिवृत्त एव मुनिर्भवितुमर्हतीत्याह-'जे दीह०' इत्यादि।
मूलम्जे दीहलोगसत्थस्स खेयन्ने, से असत्थस्स खेयन्ने, जे असत्थस्स खेयन्ने से दीहलोगसत्थस्स खेयन्ने ॥ सू० २॥
छायायो दीर्घलोकशस्त्रस्य खेदज्ञः, सोऽशस्त्रस्य खेदज्ञः। योऽशस्त्रस्य खेदज्ञः, स दीर्घलोकशस्त्रस्य खेदज्ञः ॥ सू. २॥
टीकायो भव्यः, दीर्घलोकशस्त्रस्य दीर्घश्चासौ लोकश्च दीर्घलोकःबनस्पतिः, तस्य शस्त्रं दीर्घ लोकशस्त्रम् अग्निः । वनस्पतिकायस्य दाहकरणेन विनाशकतयाऽ
अग्निकायलोक, आत्मा की तरह निषेध करने योग्य नहीं है, यह बतला दिया । अब बतलाते हैं कि-अग्निकाय के जीवों की हिंसा से निवृत्त होने वाला पुरुष ही मुनि होता है:-'जे दीह०' इत्यादि ।
मलार्थ-जो दीर्घलोक (वनस्पतिकाय) के शस्त्र ( अग्निकाय ) के दुःख को जानता है वही संयम के खेद को जानता है और जो संयम के खेद को जानता है वह दीर्घलोक के शस्त्र के खेद को जानता है । सू० १ ॥
टीकार्थ-जो भव्य पुरुष दीर्घलोक अर्थात् वनस्पति के शस्त्र-अग्नि के दुःख को जानता है, वही अशस्त्र अर्थात् संयम के खेद को जानता है । वनस्पतिकाय की विराधना
અગ્નિકાયલક, આત્માની પ્રમાણે નિષેધ કરવા યોગ્ય નથી; તે બતાવી આપ્યું છે. હવે બતાવે છે કે-અગ્નિકાયના જીવોની હિંસાથી નિવૃત્ત થવાવાળા પુરુષજ भुनि डाय छ:-'जे दीह०' त्यादि.
माथ-२ टीसो (वनस्पतिय)ना शख (मनिय) हुमने नए છે, તેજ સંયમના ખેદને જાણે છે, અને જે સંયમના ખેદને જાણે છે. તેજ દીર્ઘ डोना शखना मेहने को छ. (सू. २)
ટીકાથ–જે ભવ્ય પુરુષ દીધલેક અર્થાત વનસ્પતિનું શસ્ત્ર અગ્નિના દુઃખને જાણે છે, તેજ અફસ અર્થાત્ સંયમના ખેદને જાણે છે. વનસ્પતિકાયની વિરાધના કરવાના
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य० १ उ.४ सू.१ अनिकायखेदज्ञः ५५१ ग्निस्तेषां शस्त्रं भवति । तस्य खेदज्ञः खेदम्-उपमर्दनजन्यदुःखं जानातीति खेदज्ञः, स एव अशस्त्रस्य-अशस्त्रं-संयमः, संयमो हि न व्यापादको भयदो वा कस्यापीत्यशस्त्रमुच्यते। तस्य खेदज्ञः संयमभङ्गमयजनितदुःखानुभवकुशलः। एवं संयमानुष्ठानादेव मुनित्वं लभ्यमिति भावः ।
ननु-कथमिदं ज्ञायते दीर्घलोकशब्दार्थों वनस्पतिरिति ? उच्यतेकायस्थितिकालेन, परिमाणेन, शरीरावगाहनया च वनस्पतिकायस्य अन्यैकेन्द्रियापेक्षया महत्त्वमम्ति । तथाहि-वनस्पतिकायस्य कायस्थितिकालोऽनन्तः, स चानन्तोत्सपिण्यवसर्पिणीरूपः, तस्मिन्नसंख्येयाः पुद्गलपरावर्ता भवन्ति, ते पुद्गलपरावर्त्ता आवलिकाया असंख्येये भागे यावन्तः समयास्तावत्प्रमाणाः
करने के कारण अग्नि, वनस्पतिकाय का शस्त्र है । संयम से किसी की विराधना नहीं होती, न वह किसी को भयकारी है, अत एव संयम को अशस्त्र कहते हैं। संयम के भंग होने के भय से उत्पन्न होने वाला दुःख संयम का खेद कहलाता है । इस प्रकार संयम के पालन करने से ही मुनिपन होता है।
शंका-दीर्घलोक शब्द का अर्थ वनस्पति कैसे समझा जाय ?
समाधान--कायस्थिति के समय, परिमाण और शरीर की अवगाहना से वनस्पतिकाय अन्य एकेन्द्रिय जीवों की अपेक्षा महान् है। वनस्पतिकाय की कायस्थिति का काल अनन्त है, और वह अनन्त भी अनन्त उत्सर्पिगीरूप-अवसर्पिणीरूप है। उसमें असंख्यात पुद्गलपरावर्तन होते हैं । वे पुद्गलपरावर्तन आवलिका के असंख्यात भाग में કારણથી અગ્નિ વનસ્પતિકાયનું શસ્ત્ર છે. સંયમથી કોઈની પણ વિરાધના થતી નથી. તે કેઈને ભયકારી નથી. એ માટે સંયમને અશસ્ત્ર કહે છે. સંયમને ભંગ થવાના ભયથી ઉત્પન્ન થવાવાળું દુઃખ તે સંયમને ખેદ કહેવાય છે. આ પ્રમાણે સંયમનું પાલન કરવાથીજ મુનિપણું હોય છે.
શંકા–દીધેલોક શબ્દનો અર્થ વનસ્પતિ કેવી રીતે સમજી શકાય ?
સમાધાન–કાયસ્થિતિના સમય, પરિમાણ અને શરીરની અવગાહનાથી વનસ્પતિકાય, અન્ય એકેન્દ્રિય જીની અપેક્ષાએ મહાન છે. વનસ્પતિકાયની કાયસ્થિતિને કાલ અનન્ત છે અને તે અનન્ત પણ અનન્ત ઉત્સપિણી–અવસવિણીરૂપ છે. તેમાં અસંખ્યાત પુદ્દગલપરાવર્તન થાય છે. તે પુદ્ગલપરાવર્તન આવલિકાના અસંખ્યાતમાં
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५२
आचारागसूत्रे सन्ति । एतावान् कालो वनस्पतिकाल इत्युच्यते । परिमाणतस्तु प्रत्युत्पन्नवनस्पतिकायिकानां निलेपना नास्ति ।
शरीरावगाहनया च सातिरेकं योजनसहस्रम् । अतो वनस्पतिकायस्य दीर्घलोक इति व्यपदेशः । (प्रज्ञापना १८ पदे)
___ ननु प्रसिद्धमग्निशब्दं विहाय किमर्थमिह दीर्घलोकशस्त्रशब्दोपादानम् ? उच्यते-वनस्पतिकायदहनप्रवृत्तोऽग्निकायो बहुतरप्राणिनां विनाशको भवति, वनस्पतिकाये बहुविधाः प्राणिनः कीट पिपीलिका भ्रमरमधुमक्षिकाकपोतादयो निवसन्ति, तरुकोटरेषु पृथिवीकायाश्च, अवश्यायरूपा अपकाया अपि, मृदुतर
जितने समय होते हैं उतने हैं, इतना काल वनस्पतिकाल कहलाता है । परिमाण से प्रत्युत्पन्न वनस्पतिकायिक जीवों की निर्लेपना नहीं है । इनके शरीर की अवगाहना कुछ अधिक एक हजार योजन है । इसी कारण वनस्पतिकाय को दीर्घलोक कहते हैं।
अब प्रश्न हो सकता है कि-प्रसिद्ध 'अग्नि' शब्द को छोड कर 'दीर्घलोकशख' शब्द का प्रयोग करने की क्या आवश्यकता थी ?
___ इसका उत्तर यह है कि-वनस्पतिकाय को जलाने में प्रवृत्त अग्निकाय और भी बहुत से प्राणियों का विनाश करता है । वनस्पतिकाय के सहारे कीडे, चिउंटी, भौरे, मधमक्खी और कबूतर आदि बहुत से प्राणी निवास करते हैं। वृक्षों की खोतरों में पृथ्वीकाय के जीव भी होते हैं। ओसरूप अप्काय भी होता है, और अत्यन्त कोमल
ભાગમાં જેટલા સમય થાય છે. તેટલા છે એટલે કાળ તે વનસ્પતિકાળ કહેવાય છે. પરિમાણુથી પ્રત્યુત્પન્ન વનસ્પતિકાયિક જીની નિલેપના નથી. તેના શરીરની અવગાહના
मधि४ मे १२ यान छे. २0 ४२थी वनस्पति यने 'दीर्घलोक ' ४ छ.
डवे प्रश्न य श :-प्रसिद्ध अग्नि शहने छीन 'दीर्घलोकशस्त्र' શબ્દનો પ્રયોગ કરવાની શું આવશ્યકતા હતી? તેને ઉત્તર એ છે કે-વનસ્પતિકાયને બાળવામાં પ્રવૃત્ત (ચાલુ) અગ્નિકાય બીજા પણ પ્રાણીઓને વિનાશ કરે છે. વનસ્પતિના આશ્રયે કીડા, સંકેડા, ભમરા, મધમાખી અને કબૂતર આદિ ઘણાજ પ્રાણીઓ નિવાસ કરે છે. વૃક્ષના બખોલમાં પૃથ્વીકાયના જીવ પણ હોય છે. ઝાકળરૂપ અષ્કાય પણ હોય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ. ४ सू. २ दीर्घलोकशब्दार्थः ५५३ पल्लवानुसारी वायुरपि तत्र संभाव्यते, तदेवं वनस्पतिशस्त्रीभूय दहनो बहुतरजीवान्नाशयतीति सूचनाय भगवता दीर्घलोकशस्त्रशब्दः परिगृहीत इति ।
यद्वा-दीर्घलोकः पृथिवीकायादिः, पृथिव्यब्वायुवनस्पतिकायानां भवस्थितियथाक्रमं द्वाविंशति,-सप्त-त्रि-दश-वर्षसहस्रपरिमाणा, अग्निकायस्य तु त्रीण्येवाहोरात्राणि । यथा बादराग्निकायाः पर्याप्तकाः स्वल्पाः सन्ति, अन्ये पृथिव्यादयः पर्याप्तकाः बहवः सन्ति, अतो दीर्घलोकः पृथिव्यादिस्तस्य शस्त्रम् अग्निकायः। अग्निरुत्पाद्यमानः प्रज्वाल्यमानो वा पृथिव्यादिजीवसमूह पणिहन्तीति तस्य शस्त्रत्वम् । उक्तञ्चपत्तों (कोपलों) का अनुसारी वायु भी वहाँ संभव है । इस प्रकार अग्नि वनस्पति का शस्त्र हो कर बहुतेरे जीवों का विनाश करता है । यह सूचित करने के लिए भगवान् ने 'दीर्घलोकशस्त्र' शब्द का अग्नि के लिए प्रयोग किया है।
___ अथवा-'दीर्घलोकका' अर्थ पृथ्वीकाय आदि है । पृथ्वीकाय, अप्काय, वायुकाय और वनस्पतिकाय की भवस्थिति क्रम से बाईस, सात, तीन और दश हजार वर्ष की है, मगर अग्निकाय की तीन रात्रि-दिन ही है। बादर अग्निकाय के पर्याप्त जीव स्वल्प हैं मगर पृथ्वी आदि के पर्याप्त जीव बहुत हैं । अतः 'दीर्घलोक' शब्द से पृथ्वीकाय आदि का ग्रहण करना चाहिए और उनका शस्त्र अग्निकाय समझना चाहिए । अग्नि उत्पन्न होते ही और जलते ही पृथ्वी आदि के जीवों के समूह का घात करता है, अतः वह पृथ्वी आदि का शस्त्र है । कहा भी है:
અને અત્યંત કમલ પત્તા (કુંપળો)ના અનુસારી વાયુને પણ ત્યાં સંભવ છે. આ પ્રમાણે અગ્નિ, વનસ્પતિનું શસ્ત્ર બની ઘણાંજ છોને વિનાશ કરે છે. આ હકીકત सूय। भाटे मावाने 'दीर्घलोकशस्त्र' शन्न मनि माटे प्रयोग यो छे.
અથવા–દીઘલોકને અર્થ પૃથ્વીકાય આદિ છે, પૃથ્વીકાય, અષ્કાય, વાયુકાય, અને વનસ્પતિકાયની ભવસ્થિતિ કમથી બાવીસ, સાત, ત્રણ અને દસ હજાર વર્ષની છે. પરંતુ અગ્નિકાયની ત્રણ રાત્રિ-દિવસ જ છે. જેમકે–બાદર અગ્નિકાયના પર્યાપ્ત लव १६५ छ. ५२न्तु पृथ्वी माहिना पर्याप्त १ ag४ छे. मे भाटे 'दीर्घलोक' શબ્દથી પૃથ્વીકાય આદિનું ગ્રહણ કરવું જોઈએ, અને તેનું શસ્ત્ર અગ્નિકાય સમજવું જોઈએ. અગ્નિ ઉત્પન્ન થતાંજ અને બળવાની ક્રિયા થતાંજ પૃથ્વી આદિના જીના સમૂહને ઘાત કરે છે. તેથી તે પૃથ્વી આદિનું શસ્ત્ર છે. કહ્યું પણ છે કે –
प्र. आ.-७०
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
५५४
आचारासत्रे ___"भूयाणमेसमाधाओ हव्ववाहो न संसओ"। (दशवै० ३ अगा०३५) तस्य खेदज्ञः खेदयतीति खेदः अग्नेर्व्यापारः, अग्निव्यापारो हि पृथिव्यादिजीवानां दहनात्मकतया दुःखमुत्पादयतीत्यतः खेद-शब्देन व्यपदिश्यते, तं जानातीति खेदज्ञः। अग्निकायस्य व्यापारः सर्वप्राणिपीडाकर इति विज्ञाता यः खलु भवति, स एव अशस्त्रस्य सप्तदशविधसंयमस्य खेदज्ञा संयमक्षरणजन्यदुःखानुभावकः, अस्तीति शेषः। अग्निकायव्यापारेण पृथिव्यादिजीवानां विनाशस्तेन संयमक्षरणं, ततश्च मुनित्वविभ्रंश इति सर्वस्वनाशकतयाऽग्निव्यापारः साधूनां ज्ञपरिया विज्ञाय प्रत्याख्यानपरिज्ञया परिहरणीय इति भावः ।
"यह अग्नि भूतों का घातक है, इसमें संदेह नहां"। (दशवै. ३. अ. गा. ३५)
उस अग्नि के व्यापार को पृथ्वीकाय आदि का खेद कहते हैं, क्यों कि दाहक होने के कारण वह पृथ्वी आदि को दुःख उत्पन्न करता है । उसे जानने वाला 'खेदज्ञ' कहलाता है। 'अग्निकाय का व्यापार सब प्राणियों को पीडा पहुँचाता है'-जो ऐसा जानता वही पुरुष अशस्त्र का अर्थात् सत्तरह प्रकार के संयम के खेद का-संयम के भंग से होने वाले खेद का ज्ञाता होता है । तात्पर्य यह है कि-अग्निकाय के व्यापार से पृथ्वीकाय आदि के जीवों का विनाश होता है, और उससे संयमभंग होता है, और संयम के भंग से मुनिपन का भंग होता है । इस प्रकार अग्निव्यापार सर्वस्व का नाशक होने से वह साधुओं के लिए ज्ञपरिज्ञा से जानकर प्रत्याख्यानपरिज्ञा से त्यागने योग्य है ।
" मनि भूतान धात: छ, मेमा सहेड नथी." (श वै. 24. 3. ॥ ३५)
આ અગ્નિના વ્યાપારને પૃથ્વીકાયને ખેદ કહે છે. કારણ કે દાહક રહેવાના કારણે તે પૃથ્વી આદિને દુઃખ ઉત્પન્ન કરે છે તેને જાણવાવાળા “ખેદજ્ઞ’ કહેવાય છે.
અગ્નિકાયને વ્યાપાર સર્વ પ્રાણીઓને પીડા પોંચાડે છે.” જે આ પ્રકારે જાણે છે તેજ પુરુષ અશસ્ત્રને અર્થાત્ સત્તર પ્રકારના સંયમના ખેદને-સંયમના ભંગથી થવાવાળા ખેદને જ્ઞાતા-જાણનાર હોય છે. તાત્પર્ય એ છે કે અગ્નિકાયના વ્યાપારથી પૃથ્વીકાય આદિના અને નાશ થાય છે. અને તેથી સંયમ ભંગ થાય છે, અને સંયમના ભંગથી, મુનિ પણું ભંગ થાય છે. આ પ્રમાણે અગ્નિવ્યાપાર સર્વસ્વને નાશક હેવાથી સાધુઓ માટે જ્ઞપરિજ્ઞાથી જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિણાથી ત્યાગવા ગ્ય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य. १ उ. ४ सू. २ अग्निकायखेदज्ञः
५५५
उक्तमर्थे दृढीक विपर्ययेण पुनः कथयति - 'योऽशस्त्रस्य खेदज्ञः स दीर्घलोकशस्त्रस्य खेदज्ञः' इति, व्याख्या पूर्ववत् । ॥ सू० २ ॥ ॥ शस्त्रद्वारम् ॥
ननु येन शस्त्रेण वह्निः खिद्यते, तत् केन दृष्टम् ? अपि चाशस्त्रं संयमस्वरूपमिति केन दृष्टम् ? इति जिज्ञासायामाह – ' वीरेहिं '. इत्यादि ।
मूलम् -
वीरेहिं एय अभिभूय दिडं, संजएहिं सया जएहिं सया अप्पमत्तेर्हि || ३ ||
छाया
वीरैः एतद् अभिभूय दृष्टम्, संयतैः सदा यतैः सदा अप्रमत्तैः ॥ ०३॥
:
इसी बात को दृढ करने के उद्देश्य से पुनः अन्यरूप से कहते हैं कि जो अशस्त्र (संयम) के खेद को जानता है वह दीर्घलोकशस्त्र के खेद को जानता है । इस की व्याख्या पहले के समान ही समझनी चाहिए | सू० २ ॥
शंका होती है कि - जिस देखा है और संयमरूप अशस्त्र
'वीरेहिं'. इत्यादि ।
-
शस्त्रद्वार
शस्त्र से अग्नि को खेद होता है वह किस ने किस ने देखा है ? इसके उत्तर कहते हैं:
मूलार्थ — परिषह उपसर्ग आदि को जीतनेवाले संयत सदा यतनावान् और सदा अप्रमत्त रहने वाले वीर पुरुषों ने यह देखा है || सू० ३ ॥
આ વાતને દૃઢ કરવાના ઉદ્દેશથી ફરી ખીજા રૂપથી કહે છે કે જે અશસ્ર (સયમ)ના ખેદને જાણે છે તે દીલેાકશસ્ત્રના પેદને જાણે છે. તેની વ્યાખ્યા પ્રથમ डेली छे ते प्रमाणे समन्न्वी लेहो. (सू. २ )
शस्त्रद्वार
શંકા થાય છે કે જે શસ્ત્રથી અગ્નિને ખેદ થાય છે તે કાણે જોયુ છે ? અને संयभरूप यशस्त्र आलेले छे ? तेना उत्तरमा ४ छे:- 'वीरेहिं'. त्याहि.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
भूसार्थ - परीषद्ध-उपसर्ग साहिने कतवावाणा, संयत-संयभी सहा यतनाવાન્ અને સદા અપ્રમત્ત રહેવાવાળા વીરપુરુષાએ તે જોયુ છે. (સૂ. ૩)
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५६
आचारागसूत्रे टीकावीरैरिति । धनघातिकर्मरूपरिपुगणक्षपणानन्तरं लब्धातुलकेवलालोकलक्ष्म्या विराजन्त इति वीराः। यथा-राजानश्चतुरङ्गसैन्यसमावृतं स्वकीयमरिवर्ग निहत्य लब्धराज्यविजयलक्ष्म्या विराजमाना वीरा निगद्यन्ते । यद्वा-वि-विशेषेण ईरयन्ति-रागाधन्तरङ्गमहासुभटान् निवारयितुमनन्ततपोवीर्य व्यापारयन्तीति वीराः। यद्वा-विशेषेण ईरयन्ति-शिवगतिं गमयन्ति भव्यजीवानिति वीराः। यद्वा-विशेषेण ईरयन्ति-ज्ञानाचारादीन् प्रति प्रेरयन्ति भव्यजीवानिति वीराः, तीर्थङ्करा गणधराश्च, तैर्वी रैः, एतद्-अग्निकायस्वरूपं, यद्वा-अग्निशस्त्रम् अशस्त्रं चेति द्वयं दृष्ट-ज्ञानदृष्टय विलोकितम् , अर्थतस्तीर्थङ्करैः, गणधरैस्तु भगवद्वचनैरिति विशेषः।
टीकार्थ—घातियाकर्मरूपी शत्रुओं के समूह को नाश करने के अनन्तर अनुपम केवलज्ञानरूपी लक्ष्मी प्राप्त होती है । उस लक्ष्मी से जो विराजमान हैं उन्हें वीर कहते हैं। जैसे कोई राजा, चतुरंग सेना से युक्त शत्रुओं को हराकर प्राप्त राज्य और विजय की लक्ष्मी से सुशोभित हो कर 'वीर' कहलाते हैं । अथवा राग-द्वेष आदि आन्तरिक महायोद्धाओं को रोकने के लिए अनन्त तपोवीर्य का प्रयोग करने वाले 'वीर' कहलाते हैं । अथवा भव्य जीवों को विशेषरूप से मुक्ति की ओर प्रेरित करने वाले 'वीर' कहलाते हैं । अथवा विशेषरूप से ज्ञानाचार आदि की ओर भव्य जीवों को प्रेरित करने वाले 'वीर' कहलाते हैं। ऐसे वीर तीर्थंकर गणधर आदि हैं। उन वीरों ने अग्नि के स्वरूप को अथवा अग्निशस्त्र
और अशस्त्र को ज्ञानदृष्टि से देखा है । अर्थ से तीर्थंकरों ने और उन के वचनों के अनुसार गणधरों ने देखा है।
ટીકાથ–ઘાતિ-કર્મ રૂપી શત્રુઓના સમૂહને નાશ કર્યાના અનન્તર અનુપમ કેવલજ્ઞાન રૂપી લક્ષ્મી પ્રાપ્ત થાય છે. તે લક્ષમીથી જે વિરાજમાન છે તેને વીર કહે છે. જેમ કેઈ રાજા, ચતુરંગ સેનાથી યુક્ત (ચાર પ્રકારની સેના સહિત) શત્રુઓને હરાવીને પ્રાપ્ત કરેલું રાજ્ય અને વિજયરૂપ લક્ષમીથી સુશોભિત બની “વીર' डेवाय छ, अथवा--द्वेष माहि सान्तरि४ महायोद्धासाने २४ावणाने 'वीर'
छ. अथवा सव्य वान विशेष२०५थी भुजितनी त२५ प्रेरित ४२पापा 'वीर' કહેવાય છે. અથવા વિશેષરૂપથી જ્ઞાનાચાર આદિની તરફ ભવ્ય જીવેને પ્રેરિત ४२वा 'वीर' उपाय छे. सेवा पार तीर्थ ४२ अने घर माहि छ, त वीराये અગ્નિના સ્વરૂપને અથવા અગ્નિશસ્ત્ર અને અશઅને જ્ઞાનદષ્ટિથી જોયાં છે. અર્થથી તીર્થકરેએ જેયાં છે. અને તેમનાં વચને અનુસાર ગણધરોએ જોયાં છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ.४ सू. ३ वीरशब्दार्थः
किं कृत्वा तैरेतद् दृष्ट ?-मित्याकाक्षायामाह-'अभिभूय' इति । परिषहोपसर्गान् , ज्ञानावरणीय-दर्शनावरणीय-मोहनीय-ऽन्तरायाख्यघातिकर्मचतुष्टयं च विजित्य केवलं संपाप्येत्यर्थः। कथम्भूतैस्तै ?-रित्याह-संयतैः-सम्= सम्यकप्रकारेण यताः परमकरुणया ईर्यासमित्यादियतनावन्तस्तैः, सकलषड्जीवनिकायपरित्राणपरायणैरित्यर्थः। यतना द्विविधा-प्रमत्तयतना, अप्रमत्तयतना च । अथ प्रमत्तस्य कीदृशी यतना ? उच्यते-कषायादिनिग्रहिण ईर्याधुपयोगवत्त्वं प्रमत्तयतना कथ्यते ।
अप्रमत्तयतना कषायरहितवचनसाध्या भवति । अत्र अप्रमत्तग्रहणादिन्द्रियादिप्रमादवर्जनं गृह्यते । यतनाग्रहणाद् यावज्जीवयतना गृह्यते । अत एव
उन्हों ने क्या कर के यह देखा है ? इस शंका का उत्तर है-परीषह और उपसर्गो को तथा ज्ञानावरण, दर्शनावरण, मोहनीय और अन्तराय नामक चार घातिया कर्मों को जीतकर केवल ज्ञान प्राप्त कर के उन्हों ने देखा है ।
वे देखने वाले किस प्रकार के थे ? इसका उत्तर यह है-सम्यक् प्रकार से, अत्यन्त करुणापूर्वक ईर्यासमिति आदि का पालन करनेवाले अर्थात् समस्त षट्काय की रक्षा में तत्पर थे । यतना दो प्रकार की है-प्रमत्त की यतना और अप्रमत्त की यतना । प्रमत्त की यतना कैसी होती है ? इसका उत्तर यह है कि-कषाय आदि का निग्रह करने वाला पुरुष ईर्या आदि में जो उपयोग रखता है, वह प्रमत्तयतना है। अप्रमत्त की यतना कषायरहित वचनों से होती है। यहाँ अप्रमत्त शब्द से इन्द्रिय आदि प्रमादों का त्याग लेना चाहिए । यतना शब्द से यहाँ यावज्जीव यतना का ग्रहण करना चाहिए। अतः
તેમણે શું કરીને જોયાં છે? આ શંકાને ઉત્તર એ છે પરીષહ અને ઉપસર્ગોને તથા જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ, મોહનીય અને અન્તરાય નામના ચાર ઘાતિયા કને છતીને કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરીને તેમણે જોયાં છે.
તે જોવાવાળા કેવા પ્રકારના હતા? તેને ઉત્તર-સમ્યફપ્રકારે, અત્યંત કરુણાપૂર્વક ઈસમિતિ આદિના પાલન કરવાવાળા, અર્થાત્ સમસ્ત ષકાયની રક્ષામાં તેઓ તત્પર હતા. થતના બે પ્રકારની છે–પ્રમત્તની યાતના અને અપ્રમત્તની યતના પ્રમત્તની યતના કેવી હોય છે તેનો ઉત્તર એ છે કે -કષાય આદિના નિગ્રહ કરવાવાળા પુરૂષ, ઈ આદિમાં જે ઉપગ રાખે છે તે પ્રમત્તની યતના છે. અપ્રમત્તની યતના કષાયરહિત વચનેથી થાય છે. અહિં અપ્રમત્ત શબ્દથી ઇન્દ્રિય આદિ પ્રમાદને ત્યાગ લેવું જોઈએ. યતના શબ્દથી અહિં જીવમાત્રની યાતનાનું ગ્રહણ કરવું જોઈએ. એ માટે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५८
आचाराङ्गसूत्रे सद-सर्वदा यतैः चरणकरणविषये निरतिचारतया यत्नवद्भिः, तथा-सदा= सर्वकाले अप्रमत्तैः विषयकषायादिवर्जितैः । एवम्भूतैर्वी रैरग्निकायस्वरूपं तदीयशस्त्रमशस्त्रं च दृष्टमिय॑थः ।
ननु किं नामाग्निशस्त्रम् ? उच्यते-अग्न्युपमर्दकं शस्त्रम् । तत् किंस्वरूप ?-मितिचेत्, अवधेहि-अग्निशस्त्रं तावद् द्विधा-द्रव्य-भावभेदात् । तत्र द्रव्यशस्त्रं त्रिविधम् स्वकायपरकायोभयकायभेदात् । स्वकायशस्त्रं-अग्निकायस्याग्निकाय एव, यथा-तृणाग्निः, पर्णाग्नेः शस्त्रम् । परकायशस्त्रं-धूलिरापश्च, आर्द्रश्चवनस्पतिः. त्रसाः पाणिनश्च । उभयकायशस्त्रं तुषकरीषादिमिश्रोऽग्निरन्यस्याग्नेः, सर्वदा चरणसत्तरी और करणसत्तरी में अतिचाररहित यतना करने वाले तथा सदैव विषयकषाय आदि प्रमाद से रहित वीर पुरुषोंने अग्निकाय के स्वरूप को तथा उसके शस्त्र और अशस्त्र को देखा है।
शङ्का-अग्निशस्त्र क्या है ?
समाधान-अग्नि की विराधना करने वाला शस्त्र अग्निशस्त्र कहलाता है। उसका स्वरूप क्या है ? सो इस प्रकार समझो-द्रव्य और भाव के भेद से अग्नि शस्र दो प्रकार का है । इनमें से द्रव्यशस्त्र के तीन भेद हैं-स्वकाय-शस्त्र, परकाय-शस्त्र और उभयकाय-शस्त्र । अग्निकाय का स्वकायशस्त्र अग्नि ही है, जैसे तिनके को अग्नि, पत्तों की अग्नि का शस्त्र है। धूलि और पानी आदि अग्निकाय का परकायशस्त्र है। गीली वनस्पति भी परकायशस्त्र है और त्रस पाणी भी । तुष (छिलका ) और करीष સર્વદા ચરણ સીતેરી અને કરણસીતેરીમાં અતિચારરહિત યતના કરવાવાળા તથા હંમેશાં વિષય-કષાય આદિ પ્રમાદથી રહિત વીર પુરુષોએ અગ્નિકાયના સ્વરૂપને તથા તેના શસ્ત્ર અને અશસ્ત્રને જોયાં છે.
શકા–અગ્નિ શસ્ત્ર એ શું છે?
સમાધાન–અગ્નિની વિરાધના કરવાવાળું શસ્ત્ર તે અગ્નિશસ્ત્ર કહેવાય છે. તેનું સ્વરૂપ કેવું છે? તે આ પ્રમાણે સમજો-દ્રવ્ય અને ભાવના ભેદથી અગ્નિશસ્ત્ર બે પ્રકારનાં છે. તેમાંથી દ્રવ્યશસ્ત્રના ત્રણ ભેદ છે સ્વકાયશસ્ત્ર પરકાયશસ્ત્ર, અને ઉભયકાયશસ્ત્ર. અનિકાયનું સ્વકાયશસ્ત્ર અગ્નિ જ છે. જેમ તણખાની અગ્નિ, પાંદડાંની અગ્નિનું શસ્ત્ર છે. ધુળ અને પાણી આદિ અગ્નિકાયનું પરકાયશસ્ત્ર છે. લીલી વનસ્પતિ પણ પરકાયશસ્ત્ર છે. અને ત્રસ પ્રાણી પણ પરકાયશસ્ત્ર છે. તુષ અને છાણ આદિથી મળેલી અગ્નિ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य० १ उ. ४ सू. ४ अग्निशस्त्र निरूपणम्
५५९
तप्तोदकादिकं च । भावशस्त्रं तु - अग्नि प्रति दुष्प्रणिहितमनोवाक्कायरूपम् । शेषाणि पृथिवीकायवद् बोध्यानि ॥ सू० ३ ॥
यस्तु प्रमादवशादुपभोगार्थमग्निकायजीवानुपमर्दयति, तत्फलमाह – 'जे' इत्यादि ।
मूलम् - जे पत्ते गुणट्ठिए से हु दंडेत्ति पबुच्चइ ॥ ४ ॥
छाया
यः प्रमत्तः गुणार्थिकः ( गुणस्थितः ) स खलु दण्ड इति प्रोच्यते । टीका
यो हि प्रमत्तः = विषयकाषायादिप्रमादवशगः सन् गुणार्थिकः भवतीत्यन्वयः । गुणः=अग्निकायकृतोपकारः स एवार्थः = प्रयोजनं यस्य स गुणार्थी, एव गुणार्थिकः, रन्धन - पचन - प्रकाश - तापनादिप्रयोजनवान् भवति ।
स
यद्वा
(छाणे) आदि से मिली अग्नि तथा गर्म जल अग्नि का उभयकायशस्त्र है । न प्रति दुष्ट मन वचन और कायका प्रवर्त्तन भावशस्त्र है। शेष द्वार पृथिवीकाय के समान समझने चाहिए ॥ सू० ३ ॥
प्रमाद के वश होकर उपभोग के निमित्त अग्निकाय के जीवों की विराधना करने वाले को होने वाला फल कहते हैं: - 'जे' इत्यादि ।
मूलार्थ -- जो प्रमादी पुरुष अग्नि के गुणों का अर्थी - रांधना आदि में स्थित है, वह उसके लिए दण्ड कहलाता है | सू० ४ ॥
टीकार्थ - - विषय कषाय आदि प्रमादों के अधीन होकर पुरुष गुणार्थी होता है । अग्निकाय द्वारा होने वाला उपकार यहां गुण कहा गया है । इस गुण का अर्थी गुणार्थिक कहलाता है। रांधना, पकाना, उजाला करना आदि अग्नि के गुण हैं । जो તથા ગરમ જલ અગ્નિનું ભયકાયશસ્ત્ર છે. અગ્નિ પ્રતિનું દુષ્ટ મન, વચન અને કાયાનું પ્રવર્તન તે ભાવશસ્ત્ર છે, બાકીના દ્વાર પૃથ્વીકાયની સમાન ખરાખર-સમજવા જોઇએ.(સૂ. ૩) પ્રમાદને વશ થઈ ઉપભાગના નિમિત્તે અગ્નિકાયના જીવાની વિરાધના કરવા वाजाने ने इज थाय छे-भणे छे. ते इज उडे छे. 'जे' इत्यादि.
મૂલા—જે પ્રમાદી પુરુષ અગ્નિના અથી—રાંધવું વિગેરેમાં સ્થિત છે તે भेना भाटे दंड उडेवाय छे. ( सू. ४)
ટીકા—વિષય કષાય આદિ પ્રમાદને આધીન થઈને પુરુષ ગુણાર્થી થાય છે. અગ્નિકાય દ્વારા થવાવાળા ઉપકાર તેને અહિં ગુણુ કહેવામાં આવ્યા છે. આ ગુના અર્થી તે ગુણાર્થિક કહેવાય છે. રાંધવુ–પકાવવું, અજવાળું કરવું આદિ અગ્નિના ગુણ છે.જે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६०
आचारागसूत्रे 'गुणस्थितः' इति च्छाया, तेन गुणेषु-अग्निगुणेषु रन्धनपचनादिषु, शब्दादिषु या स्थितः आसक्तः, रन्धनाद्यर्थमग्निमुत्पादयति प्रज्वालयति यथाकथञ्चिदुपमर्दयतीत्यर्थः । स मनोवाक्कायस्य दुष्पणिधानेनाग्निशस्त्रसमारम्भकरणेन चाग्न्यादीनां प्राणिनां दण्डं प्रति कारणभूतत्वाद् दण्ड इति पोच्यते, कारणे कार्योपचाराद्, दण्डवत् प्राणिनां हिंसकतया दण्ड इति निन्द्यनाम्ना लोके प्रसिध्यतीति भावः॥ सू०४ ॥
एवं विज्ञायाग्निशस्त्रसमारम्भाद् विनिवर्तितव्यमित्याह--'तं' इत्यादि ।
तं परिणाय मेहावी इयाणि णो जमहं पुव्वमकासी पमाएणं ॥ सू० ५ ॥
छायात परिज्ञाय मेधावी इदानीं नो यदहं पूर्वमकार्ष प्रमादेन ॥ मू० ५॥ पुरुष इन गुणों में अथवा शब्द आदि इन्द्रियविषयों में आसक्त है अर्थात् रांधने आदि के लिए अग्नि उत्पन्न करता है, जलाता है और किसी भी प्रकार उसका हनन करता है, वह पुरुष अपने मन, वचन, काय के दूषित व्यापार के कारण तथा अग्निशस्त्र का समारंभ करने के कारण अग्नि के जीवों के दंडका कारण होने से दण्ड कहलाता है। कारण में कार्य का उपचार करने से दंड के कारणभूत पुरुष को दंड कहते हैं। लोक में उस पुरुष की 'दंड' इस निंदनीय नाम से प्रसिद्धि होती है ॥ सू० ४॥
अब बतलाते हैं कि पूर्वोक्त कथन जानकर अग्निशस्त्र के समारंभ से वचना चाहिए:'ते' इत्यादि ।
मलार्थ--अग्निकाय अथवा अग्निकाय के समारंभ को जानकर बुद्धिमान् पुरुष निश्चय करे कि-प्रमाद के वश होकर मैंने पहले जो किया सो अब नहीं करूंगा ॥ सू० ५॥ પુરુષ આ ગુણમાં અથવા શબ્દ આદિ ઈન્દ્રિયવિષયમાં આસક્ત છે. અર્થાત રાંધવા આદિને માટે અગ્નિ ઉત્પન્ન કરે છે, બાળે છે, અને કેઈ પણ પ્રકારે તેનું હનન કરે છે, તે પુરુષ પોતાના મન, વચન અને કાયાના દૂષિત વ્યાપારના કારણે તથા અગ્નિશઅને સમારંભ કરવાને કારણે અગ્નિના જીવને દંડનું કારણ હોવાથી દંડ કહેવાય છે. કારણમાં કાર્યને ઉપચાર કરવાથી દંડના કારણભૂત પુરુષને પણ દંડ કહે छ. म त पुरुषनी ' 20 निंदनीय नामथी प्रसिद्धि थाय छे. (सू. ४) । - હવે બતાવે છે કે–પૂર્વોકત કથન જાણીને અગ્નિશસ્ત્રના સમારંભથી બચવું नो -'तं' त्याहि.
મૂલાથ–અગ્નિકાય અથવા અગ્નિકાયના સમારંભને જાણ બુદ્ધિમાન પુરુષ નિશ્ચય કરે કે–પ્રમાદના વશ થઈને મેં પહેલાં જે કર્યું છે તે હવે નહીં કરું. (સૂ. ૫)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य० १ उ. ४ सु. ५ अग्निशस्त्र समारम्भवर्जनम् ५६१ टीका
मेधावी = ग्रहणधारणादिगुणवान्, यद्वा-साधुमर्यादारक्षणे सावधानः, यद्वाहेयोपादेयविवेकनिपुणः तम् = अग्निकार्य, यद्वा तम् = अग्निशस्त्रसमारम्भं दण्डनामफलप्रदं परिज्ञाय = ज्ञपरिज्ञया बन्धकारणत्वेन, प्रत्याख्यानपरिज्ञया हेयत्वेन पर्यालोच्य, प्रतिजानीते - अहं - मिथ्यात्वादिमलिनान्तःकरणः प्रमादेन विषयकषायादिप्रमादवशतः यम् = अग्निशस्त्रसमारम्भं पूर्वम् = अज्ञानावस्थायाम् अकार्षम् कृतवान्, यत्तदोर्नित्यसाकाङ्क्षत्वात् तम् इदानीम् - संपति प्रव्रज्यावस्थायाम् नो-नैव करिष्य इति शेषः ॥ ०५ ॥
अथ
सर्वथाऽग्निशस्त्रसमारम्भपरित्यागिनोऽनगारान तथाऽग्निशस्त्र - समारम्भे प्रवृत्तान् द्रव्यलिङ्गिनश्च विविच्य प्रतिबोधयितुमाह - 'लज्जमाणा'. इत्यादि ।
टीकार्थ-ग्रहण और धारणादिक गुणों से युक्त, अथवा साधुओं की मर्यादा की रक्षा करने में सावधान, अथवा हेय और उपादेय के विवेक में निपुण पुरुष अग्निकाय अथवा अग्निकाय के समारंभ को जानकर अर्थात् ज्ञपरिज्ञा से उसे कर्मबंध का कारण समझकर और प्रत्याख्यानपरिज्ञा से हेय समझकर इस प्रकार प्रतिज्ञा करते हैं - मिथ्यात्व आदि विकारों के वश होकर मैंने अज्ञानदशा में अग्निकाय का समारंभ किया था । वह समारंभ अब दीक्षाअवस्था में नहीं करूँगा ।। सू० ५ ।।
अग्रिशस्त्र का सर्वथा त्याग करने वाले अनगारों तथा अग्निशस्त्र के खमारंभ में प्रवृत्ति करने वाले द्रव्यलिङ्गी पुरुषों को अलग अलग कर के समझाते हैं-'लज्जमाणा' इत्यादि ।
ટીકા”—ગ્રહણ અને ધારણાદિક ગુણેાથી યુક્ત અથવા સાધુઓની મર્યાદાની રક્ષા કરવામાં સાવધાન, અથવા તૈય અને ઉપાદેયના વિવેકમાં નિપુણ પુરુષ અગ્નિકાય અથવા અગ્નિકાયના સમારંભને જાણીને અર્થાત્ જ્ઞરિજ્ઞાથી તેને કંધનું કારણ સમજીને અને પ્રત્યાખ્યાનપરિજ્ઞાથી હૈય—(ત્યાજ્ય) સમજીને આ પ્રમાણે પ્રતિજ્ઞા કરે છે–મેં અજ્ઞાન દશામાં મિથ્યાત્વ આદિ વિકારાને વશ થઈને અગ્નિકાયના સમાર’ભ કર્યો હતા; सभारंल हुवे द्वीक्षा अवस्थामां नहीं ४३, (सू. 4 )
અગ્નિશસ્ત્રને સર્વથા ત્યાગ કરવાવાળા અણુગારી તથા અગ્નિશસ્રના સમાર’ભમાં प्रवृत्ति उरवावाजा द्रव्यविंगी पुरुषाने अलग-अलग इरीने समन्नवे छे-'लज्जमाणा. १४त्याहि. प्र. आ.-७१
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६२
आचारागसूत्रे
-
लज्जमाणा पुढो पास, अणगारा मोत्ति एगे पवयमाणा, जमिणं विरूवरूवेहिं सत्थेहिं अगणिकम्मसमारंभेणं, अगगिसत्थं समारंभमाणा अण्णे अणेगरूवे पाणे विहिंसंति ॥ सू०६॥
छाया
लज्जमानाः पृथक् पश्य, अनगाराः स्म इति एके प्रवदमानाः, यदिम विरूपरूपैः शस्त्रैः अग्निकर्मसमारम्भेण, अग्निशस्त्र समारभमाणा अन्यान् अनेकरूपान् प्राणिनो विहिंसन्ति ॥ सू०६॥
टीका
लज्जमाना: अग्निकायसमारम्भे परमकरुणया द्रवीभूतहृदयतया संकुचितात्मानः, अग्निशस्त्रसमारम्भपरित्यागिन इत्यर्थः, पृथक्-विभिन्नाः, केचित् प्रत्यक्षज्ञानिनोऽवधिमनःपर्ययकेवलिनः, केचित् परोक्षज्ञानिनो भावितात्मानोऽनगाराः
मूलार्थ अग्निकाय के आरंभ में संकोच करने वालों को अलग समझो। और 'इम अनगार हैं' ऐसा कहने वाले नाना प्रकार के शस्त्रों द्वारा अग्निकर्म का समारंभ करने वाले दूसरे (द्रव्यलिङ्गी, अनेक प्रकार के प्राणियों की हिंसा करते हैं ॥ सू० ६ ॥
टीकार्थ-अत्यन्त दया के कारण अग्निकाय के समारंभ में हार्दिक संकोच करने वाले, इसी कारण अग्निशस्त्र के समारंभ के त्यागी अलग हैं, उन में कोई अवधिज्ञानी हैं, कोई मनःपर्ययज्ञानी हैं, कोई केवलज्ञानी हैं। कोई परोक्षज्ञानी भावितात्मा
મૂલાથ–અગ્નિકાયના આરંભમાં સંકેચ કરવાવાળાને અલગ સમજે, અને “અમે અણગાર છીએ એ પણ કહેવાવાળા નાના પ્રકારનાં શસ્ત્રો દ્વારા અગ્નિકર્મને સમારંભ કરવાવાળા બીજા (દ્રવ્યલિંગી) અનેક પ્રકારનાં પ્રાણીઓની હિંસા કરે છે. (સૂ. ૬)
ટીકાથ—અત્યન્ત દયાના કારણે અગ્નિકાયના સમારંભમાં હાર્દિકે સંકેચ કરવાવાળા, આજ કારણથી અગ્નિશસ્ત્રના સમારંભના ત્યાગી અલગ છે-જૂદા છે. એમાં કઈ અવધિજ્ઞાની છે, કેઈ મન:પર્યયજ્ઞાની છે, કઈ કેવલજ્ઞાની છે. કોઈ પરોક્ષજ્ઞાની ભાવિતાત્મા અણગાર છે. તે સર્વ સૂક્ષમ અને બાદર અગ્નિકાયને સમારંભ કરવામાં
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य०१ उ.४५.६ अग्निकायसमारम्भकत निरूपणम् ५६३ सन्तीति पश्य । इमे सूक्ष्मवादराग्निकायसमारम्भकरणे भीतास्त्रस्ता उद्विग्नास्त्रिकरणत्रियोगैरग्निकायसमारम्भपरित्यागिनो विद्यन्ते तानवलोकयेत्यर्थः ।
एके पुनरन्ये तु 'वयमनगाराः स्मः' इति साभिमानं प्रवदमानाः 'वयमेवाग्निकाय जीवरक्षणपरा महाव्रतधारिणः' इति प्रलपन्तोद्रव्यलिङ्गिनः सन्ति, तान् पृथक =पृथग्भावेन पश्य ।
इमे खल्वनगाराभिमानिनो द्रव्यलिङ्गिनो मनागप्यनगारगुणेषु न प्रवर्तन्ते, नापि गृहस्थकृत्यं किञ्चित् परित्यजन्ति, इति दर्शयति-'यदिमम् ' इत्यादि ।
यद्-यस्माद् विरूपरूपैः विभिन्नस्वरूपैः द्रव्यभावभेदभिन्नैः शनैः= अग्निकायशस्त्रैः, अग्निकर्मसमारम्भेण अग्नेः कर्मसमारम्भः अग्निकर्मसमारम्भः= अनगार हैं। ये सब सूक्ष्म और बादर अग्निकाय का समारंभ करने में भीत-डरने वाले हैं, त्रस्त हैं, उद्विग्न हैं और तीन करण तीन योग से अग्निकाय के समारंभ के त्यागी हैं, उन्हें देखो।
इन से विपरीत दूसरे लोग 'हम अनगार हैं, हमीं अग्निकाय की रक्षा में तत्पर हैं, महाव्रती हैं। इस प्रकार अभिमान के साथ प्रलाप करते हुए द्रव्यलिङ्गी हैं, उन्हें अलग समझो।
___अनगार होने का अभिमान करने वाले ये लोग साधुओं का तनिक भी कर्तव्य नहीं करते और न गृहस्थकार्य का त्याग करते हैं।
वे लोग तरह-तरह के द्रव्य और भाव रूप अग्निकाय के शस्त्रों से अग्निकर्म का ભીત-ભયવાન છે, ત્રસ્ત છે, ઉદ્વિગ્ન છે. અને ત્રણકરણ, ત્રણગથી અગ્નિકાયના સમારંભના ત્યાગી છે, તેને જુઓ.
એનાથી વિપરીત (ઉપર કહ્યા તેનાથી ઉલટ વ્યવહાર કરનારા) બીજા લોક “અમે અણગાર છીએ, અમે અગ્નિકાયની રક્ષામાં તત્પર છીએ, મહાવ્રતી છીએ.” એ પ્રમાણે અભિમાનની સાથે પ્રલાપ કરે છે તે દ્રવ્યલિંગી છે, તેને અલગ સમજે.
અણુગાર હોવાનું અભિમાન કરવાવાળા આ લોક સાધુઓના જરાપણું કર્તવ્યને કરતા નથી અને ગૃહસ્થનાં કાર્યોને ત્યાગ કરતા નથી.
તે લેક તરેહ-તરેહના દ્રવ્ય અને ભાવરૂપ અગ્નિકાયના શાસેથી અસિકમને
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६४
आचाराङ्गसूत्रे अग्नि निमित्तीकृत्य ज्ञानावरणीयाधष्टविधकर्मबन्धनिबन्धनसावद्यव्यापारस्तेन, इमम्= अनिकायं विहिंसन्ति ।
अग्निकायहिंसायां प्रवृत्ताः खलु षड्जीवनिकायरूपं लोकं सर्वमेव विहिंसन्तीस्याह-' अग्निशस्त्र'-मित्यादि। अग्निशस्त्रम् अग्न्युपमर्दकं शस्त्रम् , तत् पूर्वोक्तप्रकारं द्रव्यभावभेदभिन्न समारभमाणा: अग्निकार्य प्रति व्यापारयन्तः अन्यान् वसांश्च विहिंसन्ति ।
इह बहुविधा द्रव्यलिङ्गिनो विद्यन्ते, यथा-'वयं पञ्चमहाव्रतधारिणः सर्वारम्भपरित्यागिनः षड्जीवनिकायरक्षका अनगाराः स्मः'इति वदन्तो दण्डिशाक्यादयः सन्ति । ते चात्मानमनगारं प्रवदमाना नानगारगुणेषु लेशतोऽपि प्रवर्तन्ते । आरंभ कर के अर्थात् अग्नि के निमित्त से ज्ञानावरण आदि आठ कर्मों का कारणभूत सावध व्यापार कर के अग्निकाय की हिंसा करते हैं।
अग्निकाय की हिंसा में प्रवृत्त पुरुष षट्रकायरूप समस्त जीवों की हिंसा करते हैं, यही बतलाते हैं-अग्नि का घात करने वाले-द्रव्यशस्त्र और भावशस्त्र का अग्नि के विषय में प्रयोग करने वाले अग्निकाय के अतिरिक्त अन्य पृथ्वीकाय आदि स्थावरों की तथा द्वीन्द्रिय त्रस जीवों की हिंसा करते हैं।
संसार में बहुत से द्रव्यलिङ्गी हैं । ' हम पञ्चमहाव्रतधारी, समस्त आरंभ का स्याग करने वाले और षट्काय के रक्षक अनगार हैं । इस प्रकार कहने वाले दंडी शाक्य आदि हैं । वे अपने को अनगार कहते हुए भी लेशमात्र भी अनगार के गुणों में प्रवृत्ति नहीं करते। આરંભ કરીને અર્થાત્ અગ્નિના નિમિત્તથી જ્ઞાનાવરણ આદિ આઠ કર્મોના કારણભૂત સાવધ વ્યાપાર કરીને અગ્નિકાયની હિંસા કરે છે.
અગ્નિકાયની હિંસામાં પ્રવૃત્ત પુરુષ ષટકાયરૂપ સમસ્ત જીવેની હિંસા કરે છે. એજ બતાવે છે–અગ્નિને ઘાત કરવાવાળા-દ્રવ્યશસ્ત્ર અને ભાવશઅને અગ્નિના વિષયમાં પ્રયોગ કરવાવાળા અગ્નિકાય સાથે બીજા પૃથ્વીકાય આદિ સ્થાવરની તથા કીન્દ્રિય આદિ ત્રસ જીવેની હિંસા કરે છે.
સંસારમાં ઘણાજ દ્રવ્યલિંગી છે. “અમે પંચમહાવ્રતધારી સમસ્ત આરંભને ત્યાગ કરવાવાળા અને પકાયના રક્ષક અણગાર છીએ.” આ પ્રકારે કહેવાવાળા દંડી શાક્ય આદિ છે. તે પિતાને અણગાર કહેતા થકા પણ લેશમાત્ર અણગારના ગુણેમાં પ્રવૃત્તિ કરતા નથી.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य०१ उ.४ मू.६ अग्निकायसमारम्भकत्र्तनिरूपणम् ५६५
शाक्यादयः पचन-पाचन-प्रतापन-प्रकाशाद्यर्थमग्निकर्मसमारम्भं कुर्वन्ति, कारयन्ति, कुर्वतोऽनुमोदयन्ति च, तेन षटकायजीवविराधका भवन्ति ।
दण्डिनोऽपि-'वयं पञ्चमहाव्रतधारिणो जिनवचनाराधका अनगाराः स्मः' इत्यादि प्रवदमानाः साध्वाभासाः सावद्यमुपदिशन्तः शास्त्रनिषिद्धमध्यग्निकर्मसमारम्भ कारयन्ति । ____ दृश्यन्ते हि-शास्त्रव्याख्यानादौ देवकुलादौ प्रतिमापतिश्रयादिप्रतिष्ठादौ च धूपदीपहवनादिभिरग्निकर्मसमारम्भं कारयन्तो दण्डिनः एवं कथयन्ति च-स्नानादिना पुष्पधूपैश्च पायसापूपलड्डूकादिभिर्विविधै. वेद्यैश्च प्रतिमापूजा
शाक्य आदि पचन, पाचन, तापन तथा प्रकाश आदि के लिए अग्निकर्म का समारंभ करते हैं, कराते हैं और करते हुए का अनुमोदन करते हैं, अतः वे षट्काय के विराधक हैं।
दण्डी कहते हैं- हम पंचमहाव्रतधारी हैं, जिनवचन के आराधक अनगार हैं'। ये साध्वाभास सावद्य का उपदेश देते हैं और शास्त्रनिषिद्ध अग्निकर्म का समारंभ करवाते हैं।
शास्त्र के व्याख्यान आदि में, देवकुल आदि में, प्रतिमा प्रतिश्रय और प्रतिष्ठा आदि में धूप दीप और हवन आदि द्वारा अग्निकर्म का आरंभ करवाते हुए दंडी देखे जाते हैं । वे ऐसा कहते हैं- स्नान कराकर पुष्पों से, धूप से, खीर से, पूआ से, तथा लड्डू आदि से, तथा विविध प्रकार के नैवेद्य से प्रतिमा की पूजा करनी
શાકય આદિ વચન, પાચન, તાયન તથા પ્રકાશ આદિ માટે અગ્નિકમને સમારંભ કરે છે, કરાવે છે અને કરનારને અનુમોદન આપે છે. તેથી તે પકાયના विराय छे.
દંડી કહે છે કે –“અમે પંચમહાવ્રતધારી છીએ, જિનવચનના આરાધક અણગાર છીએ.” એ સાધ્વાભાસ સાવધને ઉપદેશ આપે છે. અને શાસ્ત્રનિષિદ્ધ અગ્નિકર્મને સમારંભ કરાવે છે.
શાસ્ત્રના વ્યાખ્યાન આદિમાં, દેવકુલ આદિમાં, પ્રતિમા પ્રતિશ્રય તથા પ્રતિષ્ઠા આદિમાં ધૂપ, દીપ અને હવન આદિ દ્વારા અગ્નિને આરંભ કરાવતા હેય તેવા દંડી જોવામાં આવે છે. તે એમ કહે છે કે સ્નાન કરાવીને, પુષ્પોથી, ધૂપથી, ખીરથી, માલપૂવા તથા લાડુ આદિથી તથા વિવિધ પ્રકારનાં નૈવેદ્યથી પ્રતિમાની પૂજા કરવી જોઈએ. જિન
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६६
आचारागसूत्रे कर्तव्येत्यादि । पुन:-जिनस्य वामपार्थे धूपः स्थापनीयः, दक्षिणपाइँ घृतपूर्णः प्रज्वालितः प्रदीपः स्थाप्यः, पायसापूपघृतपूरलड्डूकादि नैवेद्यमपि पुरतः स्थापनीयमित्यादि । तच्च विनाग्निकर्मसमारम्भं नोपपद्यते । ओषध्यर्थ काथादि, शुण्ठिपाकादि, पातुमुष्णोदकं, भोक्तुं विविधाहारं च कारयन्तीति ॥ सू० ६ ॥ अथ सुधर्मा स्वामी जम्बूस्वामिनं जगाद-'तत्थ' इत्यादि।
म्लम्तत्थ खलु भगवया परिण्णा पवेइया। इमस्स चेव जीवियस्स परिवंदणमाणण-पूयणाए जाइमरणमोयणाए दुक्खपडिघायहेउं से सयमेबे अगणिसत्थं चाहिए । जिन भगवान् के बाई (डाबी) ओर धूप रखना चाहिए और दाहिनी (जिमणी) ओर घी से भरा जलता दीप रखना चाहिए । सामने खीर, मालपुआ, घेवर और लड्डू आदि नैवेद्य रखना चाहिए "। ये सब अग्निकर्म का समारंभ किये विना नहीं हो सकते । वे लोग ओषधि के लिए काथ वगैरह, सौंठ का पाक आदि, पीने के लिए गर्म जल और खाने के लिए विविध प्रकार के आहार बनवाते हैं ॥ सू० ६ ॥
सुधर्मा स्वामी जम्बू स्वामी से कहते हैं:-'तत्थखलु' इत्यादि ।
मूलार्थ--इस विषय में भगवान्ने बोध दिया है। इसी जीवन के लिए, वन्दन, मानना और पूजा के लिए, जन्म मरण से मुक्त होने के लिए, तथा दुःखों का निवारण करने के लिए वह स्वयं अग्निशस्त्र का आरंभ करता है, दूसरों से अग्निशस्त्रका ભગવાનની ડાબી તરફ ધૂપ રાખવો જોઈએ. અને જમણી તરફ ઘીને ભરેલો બળ દીપક રાખવું જોઈએ. સામે ખીર, માલપૂવા, ઘેવર અને લાડું આદિ નૈવેદ્ય રાખવું જોઈએ. એ સર્વ અગ્નિકર્મના સમારંભ કર્યા વિના થઈ શકતાં નથી. તે લોક ઔષધી માટે કવાથ વગેરે; સુંઠના પાક આદિ, પીવા માટે ગરમ જલ અને ખાવા भाट विध-विध २॥ २॥२ मनावरावे छे. (सू. ६)
सुधा स्वामी भू स्वामीन ४ छ:-'तत्थ खलु'. त्याहि.
મૂલાથ–આ વિષયમાં ભગવાને બધ આપ્યો છે. આ જીવન માટે વંદન, માનન, અને પૂજાને માટે, જન્મ-મરણથી મુક્ત થવા માટે તથા દુઓનું નિરાકરણ કરવા માટે તે પિતે અગ્નિશસને આરંભ કરે છે, બીજા પાસે અગ્નિશસ્ત્રને આરંભ કરાવે છે, અને
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य०१ उ.४०७ अग्निशस्त्रमारम्भकारणनिरूपणम् ५६७ समारंभइ, अण्णेहिं वा अगणिसत्थं समारंभावेइ, अण्णे वा अगणिसत्थं समारंभमाणे समणुजाणइ, तं से अहियाए, तं से अबोहीए ॥ सू० ७॥
छायातत्र खलु भगवता परिज्ञा प्रवेदिता । अस्य चैव जीवितस्य परिवन्दनमाननपूजनाय जातिमरणमोचनाय दुःखप्रतिघातहेतुं स स्वयमेव अग्निशस्त्रं समारभते, अन्यैर्वा अग्निशस्त्रं समारम्भयति, अन्यान् वा अग्निशस्त्रं समारभमाणान् समनुजानाति, तत् तस्याहिताय, तत् तस्याबोधये ॥ सू० ७॥
टीकातत्र-अग्निकायसमारम्भे भगवता श्रीमहावीरेण परिज्ञा-सम्यगवबोधः खलु प्रवेदिता प्रतिबोधिता। कर्मबन्धसमुच्छेदाथै जीवेन परिज्ञाऽवश्यं शरणीकरणीयेति भगवता प्रतिबोधितमिति भावः ।
उपभोगद्वारम्लोकः कस्मै प्रयोजनायाग्निकायमुपमर्दयती ?-त्याह-'अस्य चैव जीवितस्ये' आरंभ करवाता है और अग्निशस्त्र का आरंभ करने वाले दूसरों का अनुमोदन करता है, सो यह उस के अहित के लिए है, यह अबोधि के लिए है ॥ सू० ७ ॥
टीकार्थ-अग्निकाय के समारंभ में श्री महावीरने सम्यक् उपदेश दिया है। आशय यह है कि-कर्मबंध का नाश करने के लिए जीव को परिज्ञाका आश्रय अवश्य लेना चाहिए, ऐसा उपदेश दिया है।
उपभोगद्वारकिस प्रयोजन से लोग अग्निकाय की हिंसा करते हैं यह बतलाते हैं-इसी અગ્નિશસ્ત્રને આરંભ કરવાવાળા બીજાને અનુમોદન કરે છે. તે એના (પિતાના) मलित भाट छे, ते समाधिन माटे छे. (सू. ७)
ટીકાથ–અગ્નિકાયના સમારંભમાં શ્રી મહાવીરે સમ્યફ ઉપદેશ આપે છે. આશય એ છે કે-કર્મબંધને નાશ કરવા માટે જીવે પરિણાને આશ્રય અવશ્ય લે જોઈએ. એ ઉપદેશ આપે છે.
पोवाકયા પ્રજનથી લેક અગ્નિકાયની હિંસા કરે છે. એ બતાવે છે આ ક્ષણભંગુર
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६८
आचाराङ्गमत्रे त्यादि । अस्यैव क्षणभङ्गुरस्य जीवितस्य-जीवनस्य सुखार्थ प्रकाशकरणार्थम् , ओदनादिरन्धनार्थ, धूमयानादिगतिसिद्धयर्थ चेत्यर्थः। तथा-परिवन्दन-माननपूजनाय-परिवन्दनं प्रशंसा तदर्थ, यथा-अग्नियन्त्रेण 'आतिशबाजी' इतिभाषापसिद्धे क्षणनश्वरस्फुलिङ्गदृष्टयादौं, माननं जनसत्कारः तदर्थ, यथा-भूपादीन प्रसादयितुं दीपमालादीपवृक्षनिर्माणादौ । पूजन-वस्त्ररत्नादिपुरस्कारलाभस्तदर्थं, यथा-देवप्रतिमाद्यर्थ धूपदीपारात्रिककरणादौं । तथा-जातिमरणमोचनाय जन्ममरणवन्धमोचनार्थ, यथा-हवनादौ, दुःखप्रतिघातहेतुम् वातरोगापनयनार्थ शीतापनोदनार्थ ज्वरविषूचिकादिनिवृत्त्यथ च दहनप्रतापनादौ, सनश्वरजीवनसुखाद्यर्थी स्वयमेव अग्निशस्त्रम् अग्न्युपमर्दकं द्रव्यभावशस्त्रं समारभते व्यापारयति ।
क्षणभङ्गुर जीवन के सुख के लिए, प्रकाश करने के लिए, चावल आदि पकाने के लिए, रेल आदि चलाने के लिए, तथा अपनी प्रशंसा के लिए, जैसे-अग्नियन्त्र से क्षणविनश्वर चिनगारिया बरसाने के लिए अर्थात् 'अतिशबाजी' के लिए' जन-सत्कार के लिए जैसेराजा वगैरह को प्रसन्न करने के उद्देश्य दीपमालिका जलाना या दीपकों के वृक्ष की रचना करना, तथा वस्त्र, रत्न आदि पुरस्कार पाने के लिए, जैसे-देवप्रतिमा आदि के लिए धूप-दीप आदि करना । तथा जन्म मरण से मुक्त होने के लिए, जैसे हवन आदि में, दुःखों का प्रतीकार करने के लिए, जैसे-वातरोग हटाने के लिए, ठंड दूर करने के लिए तथा ज्वर एवं विषूचिका दूर करने के लिए डांभ देना या तपाना आदि कार्य करने में । इन सब प्रयोजनों के लिए इस जीवन के सुख का अर्थी पुरुष स्वयं द्रव्य
જીવનના સુખ માટે, પ્રકાશ કરવા માટે, ચોખા આદિ રાંધવા માટે, રેલ આદિ ચલાવવા માટે તથા પિતાની પ્રશંસા માટે, જેમકે–અગ્નિયંત્રથી ક્ષણવિનશ્વર ચિનગારીઓ વરસાવવા માટે. અર્થાત્ “આતશબાજી માટે, જનસત્કાર માટે, જેમ–રાજા વગેરેને પ્રસન્ન કરવાના ઉદ્દેશથી દીપમાલિકા જગાવવી અથવા દીપકના વૃક્ષની રચના કરવી, તથા વસ્ત્ર, રત્ન આદિ પુરસ્કાર પ્રાપ્ત કરવા માટે જેમ-દેવપ્રતિમા આદિ માટે ધૂપદીપ આદિ કરવું, તથા જન્મ-મરણથી મુક્ત થવા માટે જેમ-હવન આદિમાં, દુકાને પ્રતિકાર કરવા માટે જેમ-વાતરોગ હઠાવવા માટે, ઠંડી દૂર કરવા માટે તથા જવરતાવ અને કેલેરા પર કરવા માટે ડામવું–આદિ કાર્ય કરવામાં, આ સર્વ પ્રજને માટે આ જીવનના સુખના અર્થી પુરુષ પિતે દ્રવ્યભાવ રૂપ અનિશસ્ત્રને
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि- टीका अध्य० १ उ. ४ सू. ७ अग्निकायोपभोगः
५६९
अन्यैर्वा अग्निशस्त्रं समारम्भयति = उद्योजयति । अन्यान् वा अग्निशस्त्र समारभमाणान् समनुजानाति = अनुमोदयति । तत् = अग्निकायसमारम्भणं तस्य = अग्निकायसमारम्भणं कुर्वतः कारयितुः, अनुमोदयितुश्च, अहिताय भवति, तथा तत्, तस्य अबोधये = सम्यक्त्वालाभाय भवति ॥ मु० ७ ॥
9
ये तु तीर्थङ्करादिसमीपेऽग्निकायजीवस्वरूपं परिज्ञातं स एवं विभावयतीत्याह - ' से तं. ' इत्यादि ।
मूलम्
से तं संबुज्झमाणे आयाणीयं समुट्ठाय सोच्चा खलु भगवओ अणगाराणं वा अंतिए, इहमेगेसिं णायं भवइ - एस खलु गंथे, एस खलु मोहे, एस खलु मारे, एस खलु णरए, इच्चत्थं गढिए लोए जमिणं विरूवरूवेहिं सत्थे हिं
भावरूप अग्निशस्त्र का आरंभ करता है, दूसरों से आरंभ करवाता है और आरंभ करने वालों की अनुमोदना करता है । वह अग्निकाय का आरंभ, करने, कराने और अनुमोदन करने वाले के अहित और सम्यक्त्व की अप्राप्ति के लिए होता है | सू० ७ ॥
जिस ने तीथङ्कर आदि से अग्निकाय का स्वरूप समझ लिया है वह इस प्रकार विचार करता है: - ' से तं.' इत्यादि ।
मूलार्थ - - जो पुरुष तीर्थङ्कर भगवान् या उनके अनगारों से उपदेश सुनकर चारित्र अङ्गीकार कर के विचरता है, वह इस प्रकार सोचता है-संसार में किन्हीं - किन्हीं को ही यह ज्ञान होता है कि यह ग्रंथ है, यह मोह है, यह मार है, यह नरक है ।
આરંભ કરે છે. ખીજા પાસે આરંભ કરાવે છે, અને આરભ કરવાવાળાને અનુમેાદન આપે છે–આ અગ્નિકાયના આરંભ કરનાર, કરાવનાર અને કરનારને અનુમેાદન આપનારના અહિત અને સમ્યક્ત્વની અપ્રાપ્તિ માટે થાય છે. (સ. ૭)
જેણે તીર્થંકર આદિ પાસેથી અગ્નિકાયનું સ્વરૂપ સમજી લીધું છે, તે આ प्रमाणे विचार १रे छे:- 'सेतं' इत्यादि.
મૂલા—જે પુરુષ તીર્થંકર ભગવાન અથવા તે તેમના અણુગારા પાસેથી ઉપદેશ સાંભળી ચારિત્ર અંગીકાર કરીને વિચરે છે-તે આ પ્રમાણે વિચારે છે કેઃ–સ'સારમાં अर्थ-अधने या लाएगुवामां होय छे है - आा ग्रंथ छे, मा भोड छे, मा भार- मृत्यु छे.
प्र. आ.-७२
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे
अगणिकम्मसमारम्भेणं अगणिसत्थं समारम्भमाणे अण्णे अणेगरूवे पाणे विहिंस ॥ सू० ८ ॥
५७०
छाया
सतत् संबुध्यमान आदानीयं समुत्थाय श्रुत्वा खलु भगवतः अनगाराणां वा अन्तिके, इहैकेषां ज्ञातं भवति - एष खलु ग्रन्थः, एष खलु मोहः, एष खलु मारः, एष खलु नरकः इत्यर्थं गृद्धो लोकः, यदिमं विरूपरूपैः शस्त्रैः अग्निकर्मसमारम्भेण अग्निशस्त्रं समारभमाणः अन्यान् अनेकरूपान् प्राणान् विहिनस्ति | ० ८ ॥
टीका
यः खलु भगवतः = तीर्थङ्करस्य, अनगाराणाम् = तदीयश्रमणनिर्ग्रन्थानाम् वा अन्तिके श्रुत्वा = उपदेशं निशम्य आदानीयम् उपादेयं सर्वसावद्ययोगविरतिरूपं चारित्रं समुत्थाय = अङ्गीकृत्य विहरति स तत्=अग्निकायसमारम्भणं, संबुध्यमानः = अहिताबोधिजनकत्वेन विज्ञाता भवति ।
स हि एवं विभावयति - इह = मनुष्यलोके, एकेषां = श्रमणनिग्रन्थोपदेशगृद्ध लोक नाना प्रकार के शस्त्रों से अग्निकर्म का आरंभ करके अग्निशस्त्र का व्यापार करता हुवा अन्य भी अनेक प्रकार के प्राणियों की हिंसा करता है | सू० ८ ॥
टीकार्थ -- जो पुरुष भगवान् तीर्थङ्कर अथवा उन के अनगारों के निकट उपदेश सुनकर सर्वसाद्ययोग के त्यागरूप चारित्र को स्वीकार कर के विचरता है, वह अग्निकाय के समारंभ को अहितकर और अबोधिकर समझ लेता है ।
वह इस प्रकार सोचता है - इस मनुष्य लोक में, श्रमण निर्ग्रथो के उपदेश से
આ નરક છે. ગૃદ્ધāાક નાના પ્રકારના શસ્રાથી અગ્નિકના સમાર`ભ કરીને અગ્નિ શસ્ત્રના વ્યાપાર કરતા થકા અનેક પ્રકારના પ્રાણીઓની હિંસા કરે છે. (સ. ૮)
ટીકા—જે પુરૂષ ભગવાન તીર્થં કર અથવા તેમના અણુગારોની સમીપ ઉપદેશ સાંભળીને સસાવદ્યયેાગના ત્યાગરૂપ ચારિત્રના સ્વીકાર કરીને વિચરે છે. તે અગ્નિકાયના સમારલને અહિતકર અને અમેધિકર સમજી લે છે.
તે આ પ્રમાણે વિચારે છે કે:-આ મનુષ્ય લેાકમાં શ્રમણ નિગ્રન્થાના ઉપદેશથી
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य० १ उ. ४ . ८ अग्निसमारम्भदोषः ५७१ संजातसम्यगवबोधवैराग्याणामात्मार्थिनामेव, ज्ञात-विदितं भवति । किं ज्ञातं भवती ? -त्याकाङ्क्षायामाह-'एष खलु ग्रन्थः' इत्यादि ।
एषअग्निशस्त्रसमारम्भः, खलु-निश्चयेन, ग्रन्थः-प्रथ्यतेबध्यतेऽनेनेतिग्रन्था=अष्टविधकर्मबन्धः। कारणे कार्योपचारात् कारणभूतोऽग्निशस्त्रसमारम्भ एव कर्मबन्धरूपो ग्रन्थ इत्युच्यते । एवमग्रेडपि बोध्यम् । तथा-एषः अग्निशस्त्रसमारम्भः मोहः विपर्यासः अज्ञानम् । तथा-एष एव मारः=भरणं-निगोदादिमरणरूपः। तथाएष नरकाम्नारकजीवानां दशविधयातनास्थानम् ।
इत्यर्थ एतदथै, कर्मबन्ध-मोह-मरण-नरकरूपं घोरदुःखफलं प्राप्यापि पुनःपुनरेतदर्थमेव, लोका-अज्ञानवशवर्ती जीवः गृद्धः लिप्सुरस्ति । यद्वा-गृद्धः= जिन्हें सम्यग्ज्ञान और वैराग्य उत्पन्न हो गया है. उन आत्मार्थी पुरुषों को हो विदित होता है। क्या विदित होता ? सो कहते हैं-'यह ग्रंथ हैं' इत्यादि ।
यह अग्निशस्त्र का समारंभ निश्चय ही आठ प्रकार का कर्मबंध है । कारण में कार्य का उपचार करने से अग्निशस्त्र के समारंभ को ही कर्मबंध कहा है, वास्तव में यह समारम्भ कर्मबन्ध का कारण है । इसी प्रकार आगे भी समजना चाहिए। तथा यह अग्निसमारंभ मोह हैं-विपर्यास है-अज्ञान है।
तथा यह समारंभ मृत्युरूप है-निगोद आदि मरणरूप है । और यह नरक है-नरक की दश प्रकार की यातनाओं का स्थान है ।
कर्मबंध, मोह, मरण और नरक रूप घोर दुःखमय फल प्राप्त करके भी अज्ञानो જેને સમ્યજ્ઞાન અને વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થઈ ગયે છે, તે આત્માથી પુરૂષને જ જાણવામાં હેય છે. શું જાણવામાં હોય છે? તે કહે છે-આ ગ્રંથ છે.” આદિ,
આ અગ્નિશસ્ત્રને આરંભ નિશ્ચય-નક્કી જ આઠ પ્રકારના કર્મબંધ છે. કારણમાં કાર્યને ઉપચાર કરવાથી અગ્નિશસ્ત્રના સમારંભનેજ કર્મબંધ કહ્યો છે. વાસ્તવિક રીતે આ સમારંભ કર્મબંધનું કારણ છે. આ પ્રમાણે આગળ પણ સમજી લેવું જોઈએ. તથા આ સમારંભ મોહ છે–વિપર્યાસ-અજ્ઞાન છે, તથા આ સમારંભ મૃત્યુ૫ છે–
નિદ આદિ મરણરૂપ છે. અને આ નરક છે-નરકની દસ પ્રકારની યાતનાઓનું સ્થાન છે.
કર્મબંધ, મેહ, મરણ અને નરક૫ ઘેર દુઃખમય કુલ પ્રાપ્ત કરીને પણ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७२
आचाराङ्गसूत्रे
भोगाभिलाषी लोकः=संसारी जीवः इत्यर्थम् = एतदर्थमेव = कर्मबन्धमोहमरणनरकार्थमेव प्रवर्तते इति शेषः ।
अयं भावः - भोगाभिलाषी लोकः शरीरादिपरिपोषणार्थं परिवन्दनमाननपूजनार्थं जातिमरणमोचनार्थ दुःखप्रतिघातार्थं चाग्निशस्त्रसमारम्भं करोति, तत्फलं खलु कर्मबन्ध-मोह-मरण - नरकरूपमेव लभते तस्मादग्निशस्त्रसमारम्भस्य तदेव फलं बोध्यमिति ।
'लोकः पुनः पुनः कर्मबन्धाद्यर्थमेव प्रवर्तते ' इति यदुक्तं, तत् कथं ज्ञायते ? इति जिज्ञासायामाह - ' यदिमम् ' इत्यादि ।
यद् यस्माद्, विरूपरूपैः= नानाविधैः शस्त्रैः = पूर्वोक्तप्रकारैः
अग्निकर्म
जीव वार-बार इसी की इच्छा करते हैं । अथवा भोगों का अभिलाषी संसारी जीव ईस कर्मबंध, मोह मरण और नरक के लिए ही प्रवृत्त होते हैं ।
तात्पर्य यह है - भोगों का अभिलाषी लोक शरीर आदि का पोषण करने के लिए, वंदना, मानना और पूजा के लिए जन्म-मरण से मुक्त होने के लिए और दुःख का प्रतीकार करने के लिए अग्निशस्त्र का समारंभ करता है और फलस्वरूप कर्मबंध, मोह, मरण और नरक रूप फल पाता है । अत एव अग्निशस्त्र के समारंभ का फल वही बंध आदि समझना चाहिए ।
'लोक बार - बार कर्मबंध आदि के लिए ही प्रवृत्ति करता है' यह जो कहा है सो कैसे ज्ञात हुआ ? ऐसी जिज्ञासा होने पर कहते हैं
क्यों कि वह नाना प्रकार के पूर्वोक्तशस्त्रों से अग्नि की विराधना करने वाला અજ્ઞાની જીવ વારવાર તેનીજ ઈચ્છા કરે છે. અથવા ભાગાના અભિલાષી સ`સારી જીવ આ કબંધ, મોહ, મરણ અને નરક માટેજ પ્રવૃત્ત થાય છે.
તાત્પર્ય એ છે—ભાગોના અભિલાષી માણસે શરીર આદિનુ પેષણ કરવા માટે વંદના, માનના અને પૂજાને માટે, જન્મમરણથી મુક્ત થવા માટે અને દુઃખના પ્રતિકાર કરવા માટે અગ્નિશસ્રના સમારભ કરે છે અને લસ્વરૂપ કર્મ બંધ, મોહ, મરણુ અને નરકરૂપ ફૂલને પ્રાપ્ત કરે છે. એટલા માટે અગ્નિશસ્રના સમારંભનું ફૂલ તે મધ આદિ સમજવાં જોઈ એ.
લાક વારં-વાર કર્મબંધ વગેરે માટેજ પ્રવૃત્તિ કરે છે. એવું જે કહ્યું તે કેવી રીતે જાણવામાં આવ્યુ? આ પ્રમાણે જીજ્ઞાસા થવાથી કહે છે——
કેમકે તે નાના પ્રકારના પૂર્વકિત રાશાથી અગ્નિની વિરાધના કરવાવાળા સાવદ્ય
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य० १ उ. ४ सू. ८ अग्निसमारम्भदोषः ५७३ समारम्भेण अग्न्युपमर्दनरूपसावधव्यापारण, इमम् अग्निकार्य विहिनस्ति । तथा अग्निशस्त्रं समारभमाणः व्यापारयन् अन्यान् पृथिवीकायादीन, अनेकरूपान्त्रसान् स्थावरांश्च, प्राणान्माणिनो, विहिनस्ति-उपमर्दयति ॥ सू० ८॥
अग्निशस्त्रं समारभमाणा अनेकविधान् जीवान् कथ विहिंसन्ति ? तत्मतिबोधयितुं श्रीसुधर्मा स्वामी प्राह-' से बेमि'. इत्यादि ।
मूलम् --- से बेमि-संति पाणा पुढवीनिस्सिया तणनिस्सिया पत्तनिस्सिया कट्ठनिस्सिया गोमयनिस्सिया कयवरनिस्सिया, संति संपाइमा पाणा आहच्च संपयंति, अगणिं च खलु पुट्ठा एगे संघायमावज्जति, जे तत्थ संघायमावजंति,
सावध व्यापार कर के अग्निकाय की हिंसा करता है और अग्निकाय का आरंभ करता हुआ अन्य पृथ्वीकाय आदि नाना प्रकार के स्थावर एवं त्रस प्राणियों का घात करता है । सू० ८ ॥
अग्निशस्त्र का आरंभ करने वाले अनेक प्रकार के जीवों की विराधना किस प्रकार करते हैं । यह समझाने के लिए श्रीसुधर्मा स्वामी कहते हैं:-' से बेमि.' इत्यादि।
मूलार्थ--वही मैं कहता हूँ-जीव पृथिवी के आश्रित हैं, तृण के आश्रित है, पतों के आश्रित हैं, काष्ठ के आश्रित हैं गोबर के आश्रित हैं, कचरे के आश्रित हैं; संपातिम जीव अचानक आकर अग्नि में पड़ जाते हैं, कोई-कोई अग्नि को छूकर सिकुड
વ્યાપાર કરીને અગ્નિકાયની હિંસા કરે છે. અને અગ્નિકાયને આરંભ કરવા સાથે અન્ય પૃથ્વીકાય આદિ નાના પ્રકારના ત્રસ છે એ પ્રમાણે સ્થાવર પ્રાણીઓને धात ४रे छ. (सू. ८)
અગ્નિશસ્ત્રને આરંભ કરવાવાળા અનેક પ્રકારના જીની વિરાધના કયા પ્રકાર (वीशत) ४२ छे? ते सम भाटे, श्री सुधर्मा स्वामी छ:-"से बेमि' त्याह
મૂલાથ–તે હું કહું છું–જીવ પૃથ્વીના આશ્રિત છે. તૃણને આશ્રિત છે. પત્તાં– પાંદડાને આશ્રિત છે. લાકડાને આશ્રિત છે. છાણને આશ્રિત છે. કચરાને આશ્રિત છે. સંપતિમાજીવ અચાનક આવીને અગ્નિમાં પડી જાય છે. જે સંકોચાઈ જાય છે. તે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७४
आचाराङ्गसूत्रे
ते तत्थ परियावज्जति जे तत्थ परियावज्जंति ते तत्थ उद्यायंति ॥ सू० ९॥
छाया
तद्ब्रवीमि - सन्ति प्रागाः पृथिवीनिश्रिताः तृणनिश्रिताः पत्रनिश्रिताः काष्ठनिश्रिताः गोमयनिश्रिताः कचवर निश्रिताः सन्ति संपातिमाः प्राणाः आहत्य संपतन्ति, अग्नि च खलु स्पृष्टा एके संघातमापद्यन्ते, ये तत्र संघातमापद्यन्ते ते तत्र पर्यापद्यन्ते, ये तत्र पर्यापद्यन्ते ते तत्रापद्रावन्ति ॥ सू० ९ ॥
टीका
तद् = अग्निकार्याहिंसया यथा बहुविधाः प्राणिनः प्रणश्यन्ति, तद् ब्रवीमि= कथयामि, पृथिवीनिश्रिताः = पृथिवीरूपं कायमाश्रित्य वर्तमानाः पृथिवीकायिका इत्यर्थः । ' पृथिवीनिश्रिताः' इत्युपलक्षणम् तेन तदाश्रिताः कृमि - कुन्थु - पिपीलिका - भुजङ्गम- मण्डूक-वृश्चिक - कर्कटकादयो गृह्यन्ते । तथा च पृथिवीकायिकास्तदाश्रितास्त्रसाश्वेत्यर्थः, वृक्षलतादयश्च । तथा - तृणनिश्रिताः = वनस्पतिकायिकाः, जाते है; जो सिकुड़ जाते हैं वे मूर्छित हो जाते हैं और जो मूर्छित हो जाते है वे मर भी जाते हैं ॥०९ ॥
टीकार्थ – अग्निकाय की हिंसा से बहुत प्रकार के जीवों का घात होता है, सो मैं कहता हूँ - पृथिवी के सहारे रहने वाले जीव पृथिवीकायिकों के अतिरिक्त और भी बहुत से हैं । जैसे - कृमि, कुंथुवा, विउंटी, साप, मेंढक, बिच्छु, कैकडा, आदि । अतः पृथिवी आश्रित का अर्थ यहां पृथिवीकायिक स्थावर तथा त्रस जीव लेना चाहिए । वृक्ष और बेल आदि भी इसी में सम्मिलित हैं। तथा तृण-आश्रित वनस्पतिकाय के
મૂચ્છિત થઈ જાય છે, અને જે મૂર્છિત થાય છે તે મરી પણ જાય છે. (સૂ. ૯)
ટીકા અગ્નિકાયની હિંસાથી ઘણાજ પ્રકારના જીવાના ઘાત થાય તે હું કહું –પૃથ્વીના આશ્રયે રહેવાવાળા જીવ પૃથ્વીકાયાની સાથે બીજા પણ ઘણા છે. જેમ કૃમિ डुंथवा, डीडीओो, साथ, हेडङ, वींछी डेउडा माहि. ये अरणुथी पृथ्वीमाश्रितने। अर्थ અહિં પૃથ્વીકાયિક સ્થાવર તથા ત્રસ જીવ લેવા જોઈ એ. વૃક્ષ અને વેલા-વેલ આદિ પણ તેમાં સમ્મિલિત છે. તથા તૃણુ-આશ્રિત વનસ્પતિકાયના જીવ અને તૃણુના આશ્રયે રહેવા
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य० १ उ. ४ सू. ९ अग्निसमारम्भदोषः ५७५ तृणमाश्रित्यावस्थायिनः मशककीटतृणजलौकादयश्च, तथा-पत्रनिश्रिता' वनस्पतिकायिकाः पत्रमाश्रित्य निवासिनः पिपीलिकाभेदाः 'घोडन' इति मगधदेशे प्रसिद्धाः, कीटपतङ्गनीलगुप्रभृतयश्च, तथा-काष्ठनिश्रिताः काष्ठं शरणीकृत्य स्थिताः घुणोद्देहिका-तदण्डादयः, अत्र काष्ठं शुष्कमिन्धनरूपं सार्द्र च गृह्यते। तथा-गोमयनिश्रिताः =गण्डूपदभूमिस्फोटादयः । तथा कचवरनिश्रिताः-कचवरः शुष्कतृणपत्ररजासमुदायरूपः, तं निश्रिताः समाश्रिताः कृमिकुन्थुकीटादयः प्राणाः प्राणिनः सन्ति ।
___ तथा-संपातिमाः उत्प्लुत्योत्प्लुत्य पतनशीलाः, प्राणाः आणिनः दंशमशकमक्षिकापतङ्गपक्षिपवनादयः सन्ति । एते संपातिमा आहत्य-अग्निशिखाकृष्टाः स्वयमेवोपेत्य, अग्नौ संपतन्ति ।
जीव और तृण के सहारे रहने वाले मच्छर कीडे और घास की जलोक (जौंक) आदि तृण-निश्रित कहलाते हैं । पतों के सहारे रहने वाले मगध देश में प्रसिद्ध घोडन तथा कीट, पतंग एवं नीलंगु (लट) आदि जीव हैं। धुन, उदई और उनके अण्डे आदि काठ के सहारे रहने वाले जीव काष्ठनिश्रित कहलाते हैं । यहाँ 'काष्ठ' शब्द से सूखा ईधनरूप काठ और गीला काठ, दोनों समझने चाहिए । तथा गोबर के आश्रित गिंडीला और भूमिस्फोटक (भूफोड) आदि जीव हैं। इसी केकार कचरे के सहारे रहने वाले कृमि कुंथुवा तथा कीडा वगैरह, ये सब प्राणी हैं।
उड-उड कर गिरने वाले डांस, मच्छर, मक्खी पतंग, पक्षी और पवन आदि संपातिम जीव कहलाते हैं। ये संपातिम जीव आग की शिखा से स्वयं आकार्षित हो कर आग में गिर जाते हैं।
વાળા મચ્છર, કીડા અને ઘાસની જળ આદિ, તૃણ આશ્રિત કહેવાય છે. પત્તાં-પાંદડાંના આશ્રયે રહેવાવાળા મગધ દેશમાં પ્રસિદ્ધ ઘડન તથા કીટ પતંગ અને નીલગુ લટ) આદિ જીવ છે. ઘુણ ઉધેઈ અને તેનાં ઈંડાં આદિ-લાકડાના સહારે રહેવાવાળા જીવ કાછનિશ્રિત કહેવાય છે. અહિં કાષ્ટ શબ્દથી સૂકાં લાકડાંરૂપ કાષ્ઠ અને લીલાં કાષ્ઠ, આ બને સમજવા જોઈએ, તથા છાણમાં આશ્રય કરીને રહેલાં ગિડોળા અને ભૂડા આદિ જીવ છે. આ પ્રમાણે કચરાના આશ્રયે રહેવાવાળા કૃમિ, કુંથુવા તથા કીડા વગેરે, આ સર્વ પ્રાણી છે.
ઉડી-ઉડીને પડવાવાળા ડાંસ, મચ્છર, માખી, પતંગ, પક્ષી અને પવન આદિ સંપાતિમ છવ કહેવાય છે. એ સંપતિમ જીવ આગની-અગ્નિની શિખાથી પિતે આકર્ષિત થઈને અગ્નિમાં પડી જાય છે,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७६
आचारागसूत्रे अग्निकायसमारम्भे पृथिव्यादिसमाश्रितानां स्थावराणां त्रसानां चोपमर्दनादिकं यथा भवति तद् दर्शयितुमाह-अग्नि चेत्यादि ।
. एके-केचित् प्राणिनः, अग्निम् समुत्पादितं प्रज्वालितं चाग्निकार्य स्पृष्टाः स्पर्शकर्तारः, आपत्वात् कर्तरि क्तः ।
संघात=पक्षादिदहनेन गात्रसंकोचनम् आपधन्ते, प्राप्नुवन्तीत्यर्थः । तत्र अग्नौ पतित्वा ये जीवाः संघातमापद्यन्ते, ते तत्र पर्यापधन्ते तापाभिभूता मूर्छा प्राप्नुवन्तीत्यर्थः । ये तत्र अग्नौ पर्यापद्यन्ते, ते तत्र अग्नौ, अपदावन्ति पाणान् परित्यजन्ति । अग्निसमारम्भेण केवलमग्निकायविराधना न भवति, अपितु सर्वदिक्संचारिणां त्रसानां पृथिव्यादीनां स्थावराणामपि बहुतराणां हिंसाऽवश्यं भवतीति भावः । अत पोक्तं भगवता
अग्निकाय का आरंभ करने से पृथिवी आदि में आश्रित स्थावरों और त्रस जीवों का विराधन किस प्रकार होता है ? सो कहते हैं ।
कोई-कोई प्राणी जलती अग्नि को स्पर्श करके सिकुड जाते हैं-उन के पंख वगैरह जल जाते हैं । अग्नि में पड़ कर जो जीव संघात को प्राप्त होते हैं वे गर्मी से मूञ्छित हो जाते हैं। अग्नि में गिरने वाले अपने प्राण भी खो देते हैं । अग्नि का समारंभ करने से केवल अग्निकाय की ही विराधना नहीं होती वरन् समी दिशाओं में संचार करने वाले त्रस और बहुत से स्थावर जीवों की भी हिंसा अवश्य होती है। इसी लिए भगवान् ने कहा है:
અગ્નિકાયનો આરંભ કરવાથી પૃથ્વી આદિમાં આશ્રય કરીને રહેલાં સ્થાવર અને ત્રસ જીવેની વિરાધના જે પ્રકારે થાય છે, તે કહે છે–
કઈ-કઈ પ્રાણુ બળતી અગ્નિને સ્પર્શ કરીને સંકેચાઈ જાય છે. તેની પ વગેરે બળી જાય છે. અગ્નિમાં પડીને જે જીવ સંધાતને પ્રાપ્ત થાય છે તે ગરમીથી મૂર્ષિત થઈ જાય છે. અગ્નિમાં પડવાવાળા જીવ જે મૂછિત થઈ જાય છે તે પિતાના પ્રાણ પણ ઈ નાખે છે. અગ્નિને સમારંભ કરવાથી કેવલ અગ્નિકાયની વિરાધના થતી નથી, પરંતુ સર્વ દિશાઓમાં સંચાર કરવાવાળા ત્રસ અને ઘણાં જ સ્થાવર જીની પણ હિંસા અવશ્ય થાય છે. એ માટે ભગવાને કહ્યું છે–
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.४ सू. ९ अग्निसमारम्भदोषः
"जायतेयं न इच्छंति, पावगं जलइत्तए । तिक्खमन्नयरं सत्थं, सबमोवि दुरासयं ॥ १॥ पाईणं पडिणं वाचि, उड्ढे अणुदिसामवि । अहे दाहिणओ वावि, दहे उत्तरओवि य ॥ २॥ भूयाणमेसमाधाओ, हव्यवाहो न संसओ।
तं पईवपयावहा, संजओ किंचि नारभे ॥ ३॥ (दशवै० अ०६) छाया-जाततेजसं नेच्छन्ति, पावकं ज्वालयितुम् ।
तीक्ष्णमन्यतरत् शस्त्रं, सर्वतोऽपि दुरासदम् ॥ १॥ प्राच्या प्रतीच्या वापि, ऊर्ध्वमनुदिक्ष्वपि । अधो दक्षिणतो वापि, दहेदुत्तरतोऽपि च ॥ २॥ भूतानामेष आघातो, हव्यवाहो न संशयः ।
तं प्रदीपप्रतानार्थ, संयतः किञ्चिन्नारभेत ॥३॥ " साधु अग्नि को जलाने की इच्छा तक नहीं करते, क्यों कि वह एक बडा ही तीखा शस्त्र है, जो किसी भी और से दुस्सह है-सभी ओर से जलाता है ॥१॥
यह अग्निशस्त्र पूर्व से भी और पश्चिम से भी ऊपर से भी और विदिशाओं की तरफ से भी नीचे से भी और दक्षिण से भी तथा उत्तर से भी जलाता है ॥२॥
अग्नि जीवों का घातक है, इस में कोई संशय नहीं है । साधु दीपक जलाने तथा प्रतापने के लिए उस का जरा भी आरंभ नहीं करते ॥३॥ (दशवै. अध्य. ६)
फिर भी कहा है
સાધુ અગ્નિને સળગાવવાની ઈચ્છા સુધી કરતા નથી, કારણ તે એક મહાન ती २७ छे. ते ५y gी रस छे-यारेय त२३थी माणे छे." ॥२॥
આ અગ્નિશસ્ત્ર પૂર્વથી પણ અને પશ્ચિમથી પણ ઉપરથી અને વિદિશાઓની तथी पर नीयथी मने क्षियी ५४ मने उत्तरथी पर माणे छ. ॥२॥
અવિન જીવેને ઘાતક છે, તેમાં કાંઈ પણ સંશય નથી. સાધુ દીપક સળગાવવા तथा तायवान माटे तेनी १२ मारल २॥ नथी." ॥3॥ (शवे. अध्य. ६)
ફરી પણ કહે છેप्र. आ.-७३
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
५७८
आचागङ्गसूत्रे "दो पुरिसा सरिसवया अन्नमन्नेहिं सद्धिं अगणिकाय समारंभंति, तत्थ णं एगे पुरिसे अगणिकायं समुज्जालेति, एगे विज्झवेति, तत्थ णं के पुरिसे महाकम्मयराए ? के पुरिसे अप्पकम्मयराए ? गोयमा ! जे उज्जालेति से महाकम्मयराए, जे विज्झवेति से अप्पकम्मयराए "॥
छाया-द्वौ पुरुषौ सदृशवयस्को अन्यान्याभ्यां सार्द्धम् अग्निकार्य समारभेते, तत्र खलु एकः पुरुषः अग्निकायं समुज्ज्यालयति, एको विध्यापयति, तत्र खलु कः पुरुषः महाकर्मतरकः ? कः पुरुषः अल्पकर्मतरकः ?। गौतम ! यः (अग्निं) उज्ज्वालयति स महाकर्मतरकः, य (अग्नि) विध्यापयति स अल्पकर्मतरकः ( भगवती मूत्र०) ॥ सू० ९ ॥
तदेवमग्निकायहिंसया बहुतरजीवोपमर्दनं भवतीति विदित्वा त्रिकरणत्रियोगैः कृतकारितानुमोदितैश्वानिशस्त्रसमारम्भो वर्जनीय इत्याह-' एत्थ सत्थं' इत्यादि।
“समान उम्र वाले दो पुरुष परस्पर अग्निकाय का आरंभ करते हैं । एक पुरुष अग्निकाय को जलाता है और एक बुझाता है। इन में से कौन-सा पुरुष महाकर्म बांधता है ? और कौन अल्पकर्म बांधता है ? । हे गौतम ! जो अग्नि जलाता है वह महा कर्म बांधता है और जो अग्नि बुझाता है वह अल्प कर्म बांधता है" (भगवतीसूत्र.) ॥ सू० ९॥
इस प्रकार अग्निकाय की हिंसा होती है, यह जानकर तीन करण, तीन योग से, तथा कृत, कारित और अनुमोदना से अग्निशस्त्र का समारंभ त्याग देना चाहिए, यही बात कहते हैं-'एत्थ सत्थं.' इत्यादि ।
સમાન ઉમરવાળા બે પુરૂષ પરસ્પર અગ્નિકાયનો આરંભ કરે છે. એક પુરૂષ અગ્નિકાયને સળગાવે છે. બાળે છે અને એક બુઝાવે–એલવે છે. તે બેમાંથી કયો પુરૂષ મહા કર્મ બાંધે છે. અને કેણ અપ કર્મ બાંધે છે? હે ગૌતમ ! જે અગ્નિ સળગાવે છે–બળે છે તે મહા કર્મ બાંધે છે. અને જે અગ્નિ બુઝાવે છે. તે २०६५ ४ मांधे छ." (मरावती सूत्र.) (सू. ८)
આ પ્રમાણે અગ્નિકાયની હિંસાથી ઘણા પ્રકારના છની હિંસા થાય છે. એ જાણ કરીને ત્રણ કરણ, ત્રણ વેગથી તથા કરવું, કરાવવું અને અનુમોદનાથી अनिशसन सभा त्यस नये, मे पात हे थे-'एत्य सत्थं.' त्यादि
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि टीका अध्य.१ उ.४ सू.१० अग्निकायसमारम्भनिषेधः
५७९
एत्थ सत्थं समारंभमाणस्स इच्चेते आरंभा अपरिणाया भवंति । एत्थ सत्थं असमारंभमाणस्स इच्चेते आरंभा परिणाया भवंति । तं परिणाय मेहावी णेव सयं अगणिसत्थं समारंभेज्जा, नेवऽण्णेहिं अगणि-सत्थं समारंभावेज्जा अगणिसत्थं समारंभमाणे अण्णे न समणु जाणिज्जा जस्सेते अगणिकम्मसमारंभा परिणाया भवंति, से हु मुणी परिण्णायकम्मे-त्ति बेमि ॥ सू० १०॥
॥ चउत्थो उद्देसो समत्तो ॥ १-४ ॥
छायाअत्र शस्त्रं समारभमाणस्य इत्येते आरम्भाः अपरिज्ञाता भवन्ति । अत्र शस्त्रंसमारभमाणस्य इत्येते आरम्भाः परिज्ञाता भवन्ति । तत् परिज्ञाय मेधावी नैव स्वयमग्निशस्त्रं समारभेत नैवान्यैरग्निशस्त्रं समारम्भयेत्, अग्निशस्त्रं समारभमाणान् अन्यान् न समनुजानीयात् । यस्यैते अग्निकर्मसमारम्भाः परिज्ञाता भवन्ति, स खलु मुनिः परिज्ञातकर्मा-इति ब्रवीमि ॥ सू० १०॥
॥ चतुर्थ उद्देशः समाप्तः ॥ १-४॥
टीका-- अत्र अस्मिन् अग्मिकाये, शस्त्रं द्रव्यभावरूपं प्रागुक्तं समारभमाणस्य=
मलार्थ-अग्निशस्त्र का आरंभ करने वाला इन आरंभो को नहीं जानता । अग्निशस्त्र का आरंभ न करने वाला इन आरंभो को जानता है। इन्हें जानकर बुद्धिमान् पुरुष स्वयं अग्निशस्त्र का आरंभ न करे, दूसरों से अग्निशस्त्र का आरंभ न करावे और अग्निशस्त्र का आरंभ करने वालों की अनुमोदना न करे । जो इन समारंभो का ज्ञाता होता है वही मुनि परिज्ञातकर्मा है, ऐसा मैं (भगवान् के कथानानुसार) कहता हूँ ॥सू० १०॥
टीकार्थ--अग्निकाय में द्रव्य और भावरूप पूर्वोक्त शस्त्र का व्यापार करने
મૂલાથ—અગ્નિશને આરંભ કરવાવાળા એ આરને જાણતા નથી. અગ્નિશસ્ત્રને આરંભ નહિ કરવાવાળા એ આરંભેને જાણે છે. તેને જાણુને બુદ્ધિમાન પુરૂષ સ્વયં અગ્નિશસ્ત્રને આરંભ ન કરે, બીજા પાસે અગ્નિશસ્ત્રને આરંભ કરાવે નહિ. અને અગ્નિશસ્ત્રને આરંભ કરવાવાળાને અનુમોદન આપે નહિ. જે આ સમારના જ્ઞાતા-જાણકાર હોય છે તે મુનિ પરિજ્ઞાતક છે. એ પ્રમાણે હું ભગવાનના क्यतानुसा२) ४ छु. (सू. १०)
ટીકાથ—અગ્નિકાયમાં દ્રવ્ય અને ભાવરૂપ પૂર્વોક્ત શસ્ત્રને વ્યાપાર (ઉપયોગ)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे व्यापारयतः, इत्येते पचनपाचनादयः आरम्भाः सावधव्यापाराः, अपरिज्ञाता:= अष्टविधकर्मबन्धकारणत्वेनाविज्ञाता भवन्ति, अग्निकाये शस्त्रं प्रयुजानस्य परिज्ञाया अभावादिति भावः ।
__ अत्र-अस्मिन् अप्काये शस्त्रम्-पूर्वोक्तस्वरूपम्, असमारभमाणस्य अपयुजानस्य, इत्येते पचनपाचनादयः, आरम्भा सावधव्यापाराः, परिज्ञाताः ज्ञपरिज्ञया परिज्ञाताः भवन्ति, प्रत्याख्यानपरिज्ञया परित्यक्ता भवन्तीत्यर्थः।।
___ज्ञपरिज्ञापूर्विका प्रत्याख्यानपरिज्ञा यथा समुद्भवति तथा दर्शयति-तत् परिज्ञाये'-त्यादि । तत्-अग्मिकायारम्भणं, परिज्ञाय= कर्मबन्धाय भवती'त्येवमवबुध्य, मेधावी हेयोपादेयविवेककुशलः, साधुमर्यादावधानशील इति यावत्, नैव स्वयमनिशस्त्रं समारभेत, नैवान्यैरग्निशस्त्रं समारम्भयेत्, अग्निशस्त्रं वाले को अर्थात् पचन-पाचन आदि पापमय कार्य करने वालों को यह ज्ञान नहीं होता कियह कार्य आठ प्रकार के कर्मों के बंध का कारण है, क्यों कि अग्निकाय के शस्त्र का प्रयोग करने वाले में परिज्ञा का अभाव होता है ।
अग्निकाय में पूर्वोक्त शस्त्र का व्यापार न करने वाले को सावध व्यापारों का ज्ञान होता है । वह ज्ञपरिज्ञा से उन्हें जानता है और प्रत्याख्यानपरिज्ञा से उनका त्याग कर देता है।
ज्ञपरिज्ञा के बाद प्रत्याख्यानपरिज्ञा किस प्रकार उत्पन्न होती है ? सो कहते हैंअग्निकाय का आरंभ कर्मबंध का कारण है, यह जानकर हेय-उपादेय के विवेक में प्रवीण साधुमर्यादा का ध्यान रखने वाला स्वयं अग्निशस्त्र का आरंभ नहीं करता, दूसरों से કરવાવાળાને અર્થાત-વચન-પાચન આદિ પાપમય કાર્ય–કરવાવાળાને એ જ્ઞાન હોતું નથી કે આ કાર્ય આઠ પ્રકારનાં કર્મોનાં બંધનું કારણ છે. કારણ કે અગ્નિકાયનાં શાને પ્રયોગ કરવાવાળાઓમાં પરિજ્ઞાને અભાવ હોય છે.
અગ્નિકાયમાં પૂર્વોક્ત શસ્ત્રને વ્યાપાર-ઉપગ નહિ કરવાવાળાને સાવદ્ય વ્યાપારનું જ્ઞાન હોય છે. તે જ્ઞપરિજ્ઞાથી તેને જાણે છે, અને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરી આપે છે.
જ્ઞપરિજ્ઞાની પછી પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞા કયા પ્રકારે ઉત્પન્ન થાય છે? તે કહે છે
અગ્નિકાયને આરંભ કર્મબંધનું કારણ છે. એ પ્રમાણે જાણીને હેય-ઉપાદેયના વિવેકમાં પ્રવીણ-કુશળ સાધુમર્યાદાનું ધ્યાન રાખવાવાળા પોતે અગ્નિશસ્ત્રને આરંભ કરતા નથી, બીજા પાસે આરંભ કરાવતા નથી, અને આરંભ કરવાવાળાને અનુમોદન
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१ उ.४ मू. १० अग्निकायसमारम्भनिषेधः ५८१ समारभमाणान् अन्यान् न समनुजानीयात् नानुमोदयेत् । शेषं सुगमम् । यस्यैते अग्निकर्मसमारम्भाः कर्मणां समारम्भाः कर्मसमारम्भाः, अग्नेः कर्मसमारम्भाः अग्निकर्मसमारम्भाः अग्नि निमित्तीकृत्य कर्मकारणीभूताः उपमर्दनव्यापारा इत्यर्थः,परिज्ञाताः सर्वथा ज्ञाताः, ज्ञपरिज्ञया बन्धकारणत्वेन विदिताः प्रत्याख्यानपरिज्ञया च परिवर्जिता भवन्ति स एव परिज्ञातकर्मा-परिज्ञातानि-ज्ञपरिज्ञया स्वरूपतो विपाकतस्तदुपादानतश्चावगतानि प्रत्याख्यानपरिज्ञयाच परित्यक्तानि कर्माणि सावधव्यापाराः येन-स परिज्ञातकर्मा-मनोवाकायैः सकलसावधकरणकारणानुमतिनिवृत्तो मुनिर्भवतीत्यर्थः । 'इति ब्रवीमि' अस्य व्याख्यानं पूर्ववद् बोध्यम् ।। ॥ इत्याचारागसूत्रस्याऽऽचारचिन्तामणिटीकायां प्रथमाध्ययने
चतुर्थो देशकः संपूर्णः ॥ १-४॥ आरंभ नहीं कराता और आरंभ करने वालों की अनुमोदना नहीं करता । शेष भाग सुगम हैं।
अग्नि के निमित्त से होने वाले तथा कर्मबंध के कारणभूत यह सब पापमय व्यवहार जिस ने कर्मबंध के कारण ज्ञपरिज्ञा से समझ कर प्रत्याख्यानपरिज्ञा से त्याग दिये हैं वही परिज्ञातकर्मा मुनि है । जिसने इन व्यापारों का स्वरूप, फल और कारण ज्ञपरिज्ञा से जान लिया है तथा प्रत्याख्यानपरिज्ञा से त्याग कर दिया है उसे परिज्ञातकर्मा मुनि कहते हैं । ऐसा मुनि मन, वचन काय से समस्त सावध के करने, कराने और अनुमोदन करने का त्यागी होता है । 'इति ब्रवीमि' की व्याख्या पहले के समान समझ लेना चाहिए ॥सू० १०॥ श्रीआचारागसूत्रकी 'आचारचिन्तामणि' टोकाके हिन्दी अनुवादमें
प्रथम अध्ययनका चौथा उद्देश सम्पूर्ण ॥ १-४ ॥ આપતા નથી. શેષ-આકીને ભાગ સુગમ છે.
અગ્નિના નિમિત્તથી થવાવાળા તથા કર્મબંધના કારણભૂત આ સર્વ પાપમય વ્યવહારને જેણે કર્મબંધના કારણે જ્ઞપરિજ્ઞાથી સમજીને પ્રત્યાખ્યાનપરિજ્ઞાથી ત્યાગ કરી આપે છે તેને પરિણાતકર્મા મુનિ કહે છે. એવા મુનિ-મન, વચન, કાયાથી समस्त साधने ४२, ४२१j भने मनमोहन ४२७ तेना त्या डाय छ ' इति प्रवीमि 'नी व्याच्या प्रथमना समान सभ७ देवी ने. (सू. १०)
શ્રી આચારાંગસૂત્રની “આચારચિંતામણિ' ટીકાના ગુજરાતી-અનુવાદમાં પ્રથમ અધ્યયનનો
यो। देश: संपूर्ण. (1-४)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८२
आचारागसूत्रे
अथ पश्चमोद्देशकःचतुर्थोद्देशेऽग्निकायस्वरूपं मुनित्वप्राप्तये प्रतिबोधितम् । साम्प्रतं तदर्थमेव क्रममाप्तवासुकायप्रतिबोधनावसरे वनस्पतिकायजीवस्वरूपं प्रतिबोधयितुकामः पञ्चमोदेशकमुपक्रमते-'तं णो'. इत्यादि।
ननु क्रमप्राप्तवायुकायप्रतिबोधनं कथं न प्रक्रम्यते ? उच्यते-चायुकायः प्रत्यक्षतया दृष्टिगोचरो न भवति, अतस्तत्र श्रद्धा झटिति नोदेतुं प्रभवति, पृथिव्यायेकेन्द्रियजीवस्वरूपं प्रतिबुध्य तु सुतरां वायुकायो विज्ञास्यते, अतः स एव क्रमो गुरुभिरुपादेयो भवति, येन जीवादितत्त्वविज्ञानाय शिष्याः
पंचम उद्देशकचौथे उद्देश में रघुता प्राप्त करने के लिए अग्निकाय का स्वरूप समझाया है। इसी के लिए क्रम के अनुसार वायुकाय का स्वरूप समझाने के प्रसंग में वनस्पतिकाय का स्वरूप बतलाने के लिए पाचवा उद्देश आरंभ करते हैं-'तं णो.' इत्यादि ।
प्रश्न-क्रम के अनुसार वायुकाय का स्वरूप क्यों नहीं बतलाया गया है ? और वायुकाय को छोडकर वनस्पतिकाय के विवेचन का उद्देश्य क्या है ?
उत्तर-बात यह है कि वायुकाय नेत्रों से प्रत्यक्ष दिखाई नहीं देता–सिर्फ स्पर्शेन्द्रिय से उस की प्रतीति होती है । इस कारण उस के विषय में जल्दी श्रद्धा नहीं होती । हाँ, पृथ्वीकाय आदि एकेन्द्रिय जीवों का स्वरूप समझ लेने पर वायुकाय सहज ही समझ में आ जायगा । गुरुजन वही क्रम काम में लाते हैं जिस से शिष्य जीवादि
यम देश-- ચોથા ઉદ્દેશકમાં સાધુતા પ્રાપ્ત કરવાને માટે અગ્નિકાયનું સ્વરૂપ સમજાવ્યું છે. આ માટેજ ક્રમ અનુસાર વાયુકાયનું સ્વરૂપ સમજાવવાના પ્રસંગે વનસ્પતિકાયનું स्व०५ मतावान भाटे पांयमा देश मा ४२ छ-'तं णो.' त्याहि.
પ્રશ્ન–કમ પ્રમાણે વાયુકાયનું સ્વરૂપ શા માટે બતાવ્યું નથી? અને વાયુકાયને છેડીને વનસ્પતિકાયના વિવેચનમાં કયે ઉદ્દેશ્ય છે?
ઉત્તર–વાત એ છે કે-વાયુકાય નેત્રથી પ્રત્યક્ષ જોવામાં આવતું નથી. માત્ર ન્દ્રિયથી તેની પ્રતીતિ થાય છે. આ કારણથી તેના વિષયમાં જલદી શ્રદ્ધા થતી નથી. હા, પૃથ્વીકાય આદિ એકેન્દ્રિય જીવનું સ્વરૂપ સમજી લીધા પછી વાયુકાય સહેજે સમજવામાં આવી જશે. ગુરુજન આ કમને કામમાં લાવે છે, જે વડે કરી શિષ્ય જીવાદિ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८३
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ. १ सू. ५ उपक्रमः स्वयमेवोत्सहन्ते, तस्माद् वायुकायस्वरूपमनभिधाय वनस्पतिकायः प्रथमं प्रस्तूयते'तं णो.' इत्यादि ।
___ यद्वा-अनन्तरचतुर्थोद्देशेऽग्निकायो दीर्घलोकशस्त्रशब्देनादौ प्रतिबोधितः । तत्र दीर्घलोकशब्दार्थों वनस्पतिरित्याशयं समधिगम्याग्निकायप्रकरणसमाप्त्यनन्तरं प्रथमं वनस्पतिकायस्वरूपं विज्ञातुकामस्य शिष्यस्य प्रतिबोधनाय पञ्चमं वनस्पतिकायोद्देशं कथयति-तं णो.' इत्यादि ।
___ यथा वनस्पतिकायोपमर्दननिवृत्त्याऽनगारत्वं लभ्यते, तं प्रकारं निर्दिशति'तं णो.' इत्यादि। तत्त्वों के ज्ञान में उत्साहित हो । यही कारण है कि पहले वायुकाय का स्वरूप न कह कर वनस्पतिकाय का वर्णन किया जाता है-'तं णो'. इत्यादि ।
___ अथवा-चौथे उद्देश में अग्निकाय को 'दीर्घलोकशस्त्र' बतलाया है । दीर्घलोकका अर्थ वनस्पतिकाय है, यह आशय जानकर अग्निकाय के प्रकरण के पश्चात् ही शिष्य को वनस्पतिकाय का स्वरूप जानने की इच्छा होना स्वाभाविक है । जिज्ञासा के अनुरूप दिया हुआ उपदेश ही अधिक सफल होता है, अतः शिष्य की जिज्ञासा तृप्त करने के लिर पाँचवें उद्देश में वनस्पतिकाय का कथन किया जाता है-'तं णो'. इत्यादि ।
वनस्पतिकाय की हिंसा से निवृत्त होने पर ही साधुता प्राप्त होती है, वह किस प्रकार प्राप्त होती है ? सो कहते हैं-'तं णो.' इत्यादि।
તના જ્ઞાનમાં ઉત્સાહિત થાય. આ કારણથી પ્રથમ વાયુકાયના સ્વરૂપને નહિ કહેતાં वनस्पतिशायर्नु न ४२पामा माव्यु छ-' तं णो.' त्याहि.
अथवा-या। देशमा मनायने 'दीर्घलोकशस्त्र' तरी माव्यु छ. દીર્ધકને અર્થ વનસ્પતિકાય છે; એ આશયને સમજીને અગ્નિકાયના પ્રકરણની પછી જ શિષ્યને વનસ્પતિકાયના સ્વરૂપને જાણવાની ઈચ્છા હોય–થવી તે સ્વાભાવિક છે. જીજ્ઞાસાને અનુરૂપ આપેલ ઉપદેશજ અધિક સકલ થાય છે, એ કારણથી શિષ્યની જીજ્ઞાસા તૃપ્ત ४२पाने भाटे पायमा देशमा वनस्पतियतुं विवेयन ४२पामा मावे -'तंणो.' त्याहि.
વનસ્પતિકાયની હિંસાથી નિવૃત્ત થયા પછી જ સાધુતા પ્રાપ્ત થાય છે, તે કયા प्रारे प्राप्त थाय छे. ते ४ छ-'तं णो.' त्याहि.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८४
आचारागसूत्रे
-
-
-
तं णो करिस्सामि समुट्ठाए मत्ता मइमं, अभयं विदित्ता तं जे णो करए, एसोवरए एत्थोवरए, एस अणगारेत्ति पवुच्चइ ।। सू० १॥
छायातं नो करिष्यामि समुत्थाय मत्वा मतिमान् , अभयं विदित्वा तं यो नो कुर्यात् , एष उपरतः अत्रोपरतः, एषः अनगार इति पोच्यते ॥ सू० १॥
टीका-- मतिमान मेधावी श्रमणनिग्रन्थादिदेशनाश्रमणसंजातहेयोपादेयविवेकवानित्यर्थः । मत्वा बनस्पतिकायस्वरूपं विज्ञाय विभावयति-अहं समुत्थाय आत्मकल्याणार्थमुद्युक्तः सन् प्रव्रज्यां गृहीत्वा, तं वनस्पतिकायसमारम्भं नो करिष्यामीति ।
मूलार्थ-मेधावी पुरुष विचार करता है-मैं आत्मकल्याण के लिए उद्यत होकर वनस्पतिकाय का आरंभ नहीं करूगा । जो पुरुष संयम को जानकर आरंभ नहीं करता है वही आरंभ से उपरत है-वही जिन शासन में आरंभ से निवृत्त कहलाता है । वही अनगार कहलाता है । सू० १॥
टीकार्थ-श्रमण निर्गन्थ आदि का उपदेश सुनने से जिसे हेय और उपादेय का विवेक उत्पन्न हो गया है वह वनस्पतिकाय का स्वरूप जानकर इस प्रकार विचार करता है:-मैं आत्मकल्याण के लिए उद्यत होकर-दीक्षा लेकर वनस्पतिकाय का आरंभ समारंभ नहीं करूंगा।
મૂલાઈ–મેધાવી પુરૂષ વિચાર કરે છે-આત્મકલ્યાણ માટે તૈયાર થઈને વનસ્પતિકાયને આરંભ નહિ કરું. જે પુરૂષ સંયમને જાણીને આરંભ કરતા નથી તે આરંભથી ઉપરત છે, તેજ જિનશાસનમાં આરંભથી નિવૃત્ત કહેવાય છે, તેજ मार उपाय छे. ॥१॥
ટીકાથ–-શ્રમણ નિગ્રન્થ આદિને ઉપદેશ સાંભળવાથી જેને હેય અને ઉપાદેયને વિવેક ઉત્પન્ન થઈ ગયા છે. તે વનસ્પતિકાયના સ્વરૂપને જાણીને આ પ્રમાણે વિચાર કરે છે –
હું આત્મકલ્યાણને માટે ઉઘત–તૈયાર થઈને–દીક્ષા લઈને વનસ્પતિકાયને આરંભ સમારંભ કરીશ નહિ.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ. ५ सू. १ वनस्पतिकाययतना ५८५
अस्योद्देशस्य वनस्पतिकायविषयकतयाऽत्र तच्छब्देन वनस्पतिकायसमारम्भः परिगृह्यते । अत्र वनस्पतिकायस्वरूपविज्ञानानन्तरं तत्समारम्भवर्जनप्रतिज्ञामदर्शनेन ज्ञानक्रियाभ्यां मोक्ष इति प्रतिबोधितम् । यः अभयं-नास्ति भयं यस्मात् कस्य चित् माणिनः इत्यभयः सर्वप्राणिप्राणत्राणलक्षणः संयमः, तं-विदित्वा तं-वनस्पतिकायसमारम्भं नो कुर्यात् । एषः उपरतः वनस्पतिजीवविषये सर्वथा समारम्भाद् विनिवृत्तः, अत्र-अस्मिन् जिनशासने उपरतः प्रोच्यते, इत्यन्वयः। तथा एषा=पूर्वोक्तलक्षण उपरतः 'अनगारः' इति प्रोच्यते । अनगारगुणानां संपूर्णतया तत्र सत्त्वात् , स एवानगारशब्दवाच्योऽस्तीति भावः ।
अथ वनस्पतिकायस्य सम्यग्ज्ञानार्थ प्रागुक्ताष्टविधद्वाराणि निरूपणी
यह उद्देश वनस्पतिकायसंबंधी है अतः यहाँ ‘तत्' शब्द से वनस्पतिकाय का समारंभ लिया जाता है । पहले वनस्पतिकाय का ज्ञान होता है फिर उसके आरंभ का त्याग किया जाता है, यह बतलाकर सूचना की गई है कि मोक्ष, ज्ञान और क्रियादोनों से होता है।
जिससे किसीभी प्राणी को भय नहीं ऐसा, प्राणीमात्र की रक्षारूप संयम अभय कहलाता है । उसे जानकर वनस्पतिकाय का समारंभ न करे । इस प्रकार वनस्पतिकाय के आरंभ से विरत पुरुष जिनशासन में "उपरत' कहलाता है और वही उपरत पुरुष अनगार है, क्यों कि अनगार के गुण पूर्णरूप से उसीमें पाये जाते हैं।
वनस्पतिकाय का स्वरूप सम्यक् प्रकार से जानने के लिए पूर्वोक्त आठ
मा देश बनस्पतियसमधी छ. ये ॥२४थी महिं 'तत्' श-४था वनस्पति. કાય સમારંભ લેવામાં આવે છે. પહેલાં વનસ્પતિકાયનું જ્ઞાન થાય છે. પછી તેના આરંભને ત્યાગ કરવામાં આવે છે. એ બતાવીને સૂચના કરવામાં આવી છે કે-જ્ઞાન અને ક્રિયા, આ બન્નેથી મેક્ષ થાય છે.
જેનાથી કઈ પણ પ્રાણીને ભય થાય નહિ. એ પ્રમાણે પ્રાણીમાત્રની રક્ષા , સંયમ તે અભય કહેવાય છે. તેને જાણીને વનસ્પતિકાયને સમારંભ કરે નહિ. આ પ્રમાણે વનસ્પતિના આરંભથી વિરત પુરુષ જિનશાસનમાં “ઉપર” કહેવાય છે. અને તેજ ઉપરત પુરુષ અનગાર છે. કારણ કે-અણગારના ગુણ પૂર્ણ રૂપથી તેમાં જ જોવામાં આવે છે.
વનસ્પતિકાયનું સ્વરૂપ સમ્યફપ્રકારે જાણવા માટે પૂર્વોકત આઠ દ્વારેનું નિરૂપણ प्र. आ-७४
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८६
आचाराङ्गसूत्रे
यानि, तत्र लक्षण - प्ररूपणा -शस्त्रो-पभोगद्वाराणि प्रदर्शयामोऽस्मिन्नुद्देशे, शेषाणि पृथिवीकाय वदवगन्तव्यानि ।
तु
लक्षणद्वारम् -
ननु कथमिदं विज्ञायते - वनस्पतिकाय: सचित्तोऽस्तीति ? उच्यते युक्त्यागमाभ्यां वनस्पतिकायस्य सचित्तत्वं निर्णीयते । तथाहि
वृक्षलतादयो जीवशरीराणि दृश्यत्वात् करचरणादिसमुदायवत् । तथा वृक्षादयः कदाचित् सचिता अपि जीवशरीस्वात्, करचरणादिसमुदायवदेव ।
द्वारों का निरूपण करना चाहिए। उनमें से लक्षण, प्ररूपणा, परिमाण, शस्त्र और उपभोग यहाँ बतलाते हैं । शेष द्वार पहले कहे पृथ्वीकाय के समान समझ लेने चाहिए ।
लक्षणद्वार
शङ्का – वनस्पतिका सचित्त है, यह कैसे जाना जा सकता है ?
समाधान -- युक्ति और आगम से वनस्पतिकाय की सचित्तता का निर्णय होता है । वह इस प्रकार - वृक्ष और लता शरीर हैं, क्यों कि वे दृश्य हैं। जो दृश्य होते हैं वे सब जीव के शरीर हाथ-पैर आदि । तथा-वृक्ष आदि कभी-कभी सचित्त भी होते हैं, शरीर हैं, होते हैं वे सचित्त होते हैं, जैसे हाथ-पैर आदि का समूह ।
आदि जीव के होते हैं, जैसे क्यों कि वे जीव के
जो जीव के शरीर
तथा-वृक्ष अव्यक्त
१२बुं ब्लेडो, तेभांथी सक्षणु, प्ररूपणा, परिभाष, शस्त्र भने उपलोग द्वार अहिं मतावे छे. શેષ–બાકીના દ્વાર પ્રથમ પૃથ્વીકાયમાં જે કહ્યાં છે તેના પ્રમાણે સમજી લેવાં જોઇએ.
लक्षणद्वार-
શંકા—વનસ્પતિકાય સચિત્ત છે, એ કેવી રીતે જાણી શકાય છે?
સમાધાન—યુક્તિ અને આગમથી વનસ્પતિકાયની સચિત્તતાને નિર્ણય થઈ શકે છે. તે આ પ્રમાણે છેઃ-વૃક્ષ અને લતા આદિ જીવના શરીર છે, કેમકે તે દૃશ્ય છે. જે દૃશ્ય હોય છે તે સર્વ જીવના શરીર હેાય છે. જેવી રીતે હાથ-પગ આદિ. તથા વૃક્ષ આદિ કાઈ કાઈ વખત સચિત્ત પણ હાય છે, કારણકે તે જીવના શરીર છે. જે જીવનાં શરીર હાય છે તે સચિત્ત હોય છે. જેમ હાથ-પગ આદિના સમૂહ. તથા વૃક્ષ અવ્યક્ત ઉપયાગ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ. ५ सू. १ वनस्पतिकाय सचित्तता ५८७ तथा-वृक्षाः अव्यक्तोपयोगमुखादिमन्तः, अव्यक्तचेतनावत्त्वात्, सुप्तमूच्छितपुरुषवत् । अत्र वनस्पतीनां दृश्यत्वहेतुना जीवशरीरत्वं सिद्धयति, ततश्च सचित्तत्वम् । अपरञ्च-वृक्षाः सचेतनाः, सर्वत्वगपहरणे मरणात्, अजवत् । वनस्पतिकायस्य सचेतनत्वमग्रेऽपि साधयिष्यते-' से बेमि-इमंपि जाइधम्मय एयपि जाइधम्मय' इत्यत्र।
यद्वा--अव्यक्तोपयोगादीनि कषायपर्यन्तानि जीवलक्षणानि पृथिवीउपयोग (चेतना) और सुख आदि से युक्त हैं, क्यों कि उन में अव्यक्त चेतना हैं, जो अव्यक्त चेतनावाला होता है वह अव्यक्त चेतनावाला और सुख आदि वाला होता है, जैसे सुप्त या मूर्च्छित पुरुष ।
इस प्रकार 'दृश्यत्व' हेतु से सिद्ध होता है कि-वनस्पति, जीव का शरीर है और जीव का शरीर होने के कारण सचित्त भी है । इसके अतिरिक्त और भी प्रमाण है । जैसे वृक्ष चेतनावान् है क्यों कि उनकी सारी त्वचा (छाल) हटाने पर उनकी मृत्यु हो जाती है, सारी त्वचा हटाने पर जिस की मृत्यु हो जाती है वह सचेतन ही होता है, जैसे बकरा । वनस्पतिकाय को सचेतनता आगे भी-'से बेमि-इमंपि जाइधम्मयं एयपि जाइधम्मयं' इस सूत्र की व्याख्या करते हुए सिद्ध की जायगी।
अथवा-अव्यक्त उपयोग से लेकर कषायपर्यन्त जीव के जो लक्षण पृथ्वी
(ચેતના) અને સુખ આદિથી યુક્ત છે, કેમકે તેમાં અવ્યકત ચેતના છે. જે અત્યકતા ચેતનાવાળા હોય છે તે અવ્યકત ચેતનાવાળા અને સુખ આદિવાળા હેય છે. જેમ સુતેલા અથવા મૂચ્છિત પુરૂષ. આ પ્રકારે “દશ્યત્વ હેતુથી સિદ્ધ થાય છે કે-વનસ્પતિ જીવનું શરીર છે અને જીવનું શરીર હોવાના કારણે સચિત્ત પણ છે. એની સાથે બીજું પણ પ્રમાણ છે. જેમકે-વૃક્ષ ચેતનાવાનું છે કેમકે તેની તમામ ચામડી-છાલ કાઢી નાંખવાથી તેનું મૃત્યુ થઈ જાય છે; તમામ છાલ કાઢી નાંખવાથી જેનું મૃત્યુ થઈ જાય છે તે ચેતન र डाय छे. २वी रीते ५४२१. वनस्पतिशायनी येतनता मा ५५४-'से बेमि-इमंपि जाइधम्मयं एयंपि जाइधम्मयं' या सूत्रनी व्याच्या ४२ती मते सिद्ध ४२पामा माशे.
અથવા–અવ્યકત ઉપયોગથી લઈને કષાય સુધી જીવના જે લક્ષણ પૃથ્વીકાયનાં
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८८
आचारागसूत्रे कायोद्देशे प्रागभिहितानि, तेषां जीवलक्षणानां वनस्पतिकायेऽपि सद्भावाद् वनस्पतिः सचित्तोऽस्ति, मनुष्यवदिति निर्णीयते । ___अपिच--वनस्पतिः सचेतनः, बालाद्यवस्थासंदर्शनात्, अनुकूलप्रतिकूलाहारादिना पुष्टिकादिदर्शनात्, छेदनभेदनादिना म्लानतादिदर्शनाच मनुष्य-शरीरवत् ।
यथा मनुष्यशरीरमनुकूलेनाहारादिना पुष्यति, तत्प्रतिकूलेन तदभावेन च शुष्यति, एवं वनस्पतिरप्यनुकूलजलवातादिभिः पुष्यति; प्रतिकूलजलवातादिभिश्च शुष्यति । यथा वा छेदनादिना मनुष्यशरीरं हस्तादि म्लायति, तथा काय के उद्देश में पहले कहे गये हैं वे सब वनस्पतिकाय में भी पाये जाते हैं । इस कारण वनस्पति मनुष्य आदि के समान सचित्त है ।
तथा--वनस्पति सचेतन है, क्यों कि उस में बाल्यावस्था आदि देखी जाती हैं, अनुकूल आहार से पुष्टि और प्रतिकूल आहार से कृशता आदि दिखाई देती है, और छेदन-भेदन आदि करने से मुरझाना वगैरह देखा जाता है, जैसे मनुष्य का शरीर ।
तात्पर्य यह है कि जैसे मनुष्य का शरीर अनुकूल आहार आदि से पुष्ट होता है और प्रतिकूल आहार से या आहार के अभाव से सूख जाता है, उसी प्रकार वनस्पति भी अनुकूल जल-वायु आदि से पुष्ट होती है और प्रतिकूल जल-वायु आदि से सूख जाती है । अथवा जैसे छेदन-भेदन करने से मनुष्य का शरीर हाथ आदि मुरझा ઉદ્દેશમાં પહેલા કહ્યાં છે, તે સર્વ વનસ્પતિકાયમાં પણ જોવામાં આવે છે. આ કારણથી વનસ્પતિ મનુષ્ય આદિના સમાન સચિત્ત છે.
તથા–વનસ્પતિ સચેતન છે, કેમકે તેમાં બાલ્યાવસ્થા આદિ અવસ્થાએ જોવામાં આવે છે. અનુકૂલ આહારથી પુષ્ટિ અને પ્રતિકૂલ આહારથી કૃશતા-દુર્બલતા આદિ દેખાય છે, અને છેદન, ભેદન આદિ કરવાથી મુરઝાઈ જવું–કરમાઈ જવું સુસ્ત કે ખિન્ન થવાપણું વગેરે જોવામાં આવે છે. જેવી રીતે મનુષ્યનું શરીર.
તાત્પર્ય એ છે કે –જેમ મનુષ્યનું શરીર અનુકૂલ આહાર આદિથી પુષ્ટ થાય છે, અને પ્રતિકૂલ આહારથી અથવા તે આહારના અભાવથી સુકાઈ જાય છે તેવી રીતે વનસ્પતિ પણ અનુકૂલ જલ, વાયુ આદિથી પુષ્ટ થાય છે, અને પ્રતિકૂલ જલ વાયુ આદિથી સુકાઈ જાય છે. અથવા જેવી રીતે છેદન–ભેદન કરવાથી મનુષ્ય શરીરના હાથ–પગ આદિ કરમાઈ જાય છે. તે પ્રમાણે પાંદડા, ફલ, ફૂલ, આદિ વનસ્પતિ પણ છેદન-ભેદન
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य० १ उ. ५ सू. १ वनस्पतिसचित्तता ५८९ पल्लवफलकुसुमादिरूपो वनस्पतिरपि छेदनादिना म्लायति, तस्माद् वनस्पतिः सचेतन इति सिद्धम् ।
यद्वा-वनस्पतिर्जीवः, चेतनावचात्, मनुष्यवत् , यथा मनुष्यस्य शब्दादिग्रहणशक्तिरूपा चेतना, तथैव वनस्पतौ समुपलभ्यते। तथाहि-बकुलादयो गीत-सुरागण्डूष-कामिनीचरणताडनादिभिः फलन्ति, शमीलज्जालुप्रभृतिषु च स्वापावबोधसंकोचादयो दृश्यन्ते । शापानुग्रहाभ्यामान्तरौ संकोचविकाशौ समस्तवनस्पतीनां भवतः । उक्तश्च
जाता है उसी प्रकार पत्ता, फल, फूल, आदि वनस्पति भी छेदन-भेदन आदि से मुरझा जाती है, इससे सिद्ध होता है कि वनस्पति सचेतन है।
अथवा-वनस्पति जीव है; क्यों कि चेतनावाली है, जैसे मनुष्य । जैसेमनुष्य आदि में शब्द आदि को ग्रहण करने की शक्तिरूप चेतना है उसी प्रकार वनस्पति में भी शब्द आदि को ग्रहण करने की शक्तिरूप चेतना पाई जाती है। बकुल आदि के वृक्ष गोत, मदिरा का कुल्ला, कामिनी के पैर के ताडन आदि से फलते हैं। शमी तथा लज्जावती आदि में स्वाप, (सोना) अवबोध (जागना) और संकोच (सिकुडना) देखा जाता है । शाप और अनुग्रह से सब वनस्पति में संकोच और विकास होता है। कहा भी है :
આદિથી કરમાઈ જાય છે સુકાઈ જાય છે, આ કારણથી સિદ્ધ થાય છે કે વનસ્પતિ સચેતન છે.
અથવા–વનસ્પતિ જીવ છે, કેમકે–ચેતનાવાળી છે, જેમ મનુષ્ય. જેવી રીતે મનુષ્ય આદિમાં શબ્દ આદિને ગ્રહણ કરવાની શક્તિરૂપ ચેતના છે. તે પ્રમાણે વનસ્પતિમાં પણ શબ્દ આદિને ગ્રહણ કરવાની શક્તિરૂપ ચેતના જોવામાં આવે છે. બકુલ આદિ વૃક્ષ ગીત, મદિરાના ગંડૂષ (કેગલા), સ્ત્રીના પગથી થયેલું તાડન આદિથી ફળે છે. શમી તથા લજજાવંતી (રીસામણી) આદિમાં સુઈ જવું જાગવું અને સંકેચાઈ જવું વગેરે જોવામાં આવે છે. શાપ અને અનુગ્રહથી સર્વ વનસ્પતિમાં સંકેચ અને વિકાસ થાય છે. કહ્યું છે કે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९०
आचारागसूत्रे "स्त्रीणां स्पर्शात् प्रियङ्गुर्विकसति बकुलः शीधुगण्डूपसेकात्, पादाघातादशोकस्तिलककुरवको वीक्षणालिङ्गनाभ्याम् । मन्दारो नर्मवाक्याचटुमृदुहसनाचम्पको वक्त्रवाताद् ,
वल्ली गीतान्नमेरुर्विकसति च पुरो नर्तनात् कर्णिकारः ” ॥ १ ॥ इति ॥ आगमोऽपि___ “वणस्सई चित्तमंतमक्खाया अणेगजीवा पुढोसत्ता, अन्नत्थ सत्थपरिणएणं " इति । (दशवै०)
प्रदर्शितं चाधुनिकवैज्ञानिकैः प्रत्यक्षतया स्वकृतप्रयोगविशेषेण वनस्पतीनां सचित्तत्वम्, यथा-क्रोधादिमुन्नाटयतां तेषां गालीप्रदानादिभत्सनवाक्यतो
"प्रियंगु का पेड स्त्रियों के स्पर्श से विकसित होता है, बकुल मदिरा के कुल्ले से खिल उठता है । अशोक वृक्ष स्त्री के पैर का आघात लगने से खिल जाता है । तिलक वृक्ष स्त्रियों के देखने से, तथा कुरवक उनके आलिंगन से खिल उठता है । मन्दार वृक्ष विनोदमय वाक्य सुनकर, चम्पक मृदुहँसी से, वल्ली वक्त्र (मुख) वायु से और नमेरु गीत से विकसित होता है। कनेर का पेंड सामने नाचने से खिल जाता है " ॥१॥
___ वनस्पति की सचेतनता आगम प्रमाण से भी सिद्ध होती है । दश वैकालिक सूत्र में कहा है-शस्त्रपरिणत को छोडकर शेष सब वनस्पति सचित्त कहो गई है, वह अनेक जीववाली है और उन जीवों की सत्ता पृथक् पृथक् है"।
आधुनिक वैज्ञानिकोंने अपने प्रयोगों द्वारा प्रत्यक्ष दिखला दिया है कि-वनस्पति सचित्त है । क्रोध आदि करने से-गाली देने या भर्त्सना करने से वृक्ष, लता आदि
પ્રિયંગુને છોડ સ્ત્રીઓના સ્પર્શથી વિકસિત થાય છે, બકુલ મદિરાના કે ગળા કરવાથી ખિલી ઉઠે છે. અશેક વૃક્ષ સ્ત્રીના પગને આઘાત લાગવાથી ખિલી ઉઠે છે. તિલક વૃક્ષ સ્ત્રીઓને જેવાથી તથા કુરવક સ્ત્રીઓના આલિંગનથી ખિલી ઉઠે છે. મન્દાર વૃક્ષ વિનોદમય વાકય સાંભળીને, ચમ્પક મૃદુ હાંસીથી, વલી વકત્ર (મુખ) વાયુથી અને નમે ગીતથી વિકસિત થાય છે. કનેરને છોડ તેના સામે નાચવાથી ખિલે છે.” ના
વનસ્પતિની સચેતનતા આગમપ્રમાણેથી પણ સિદ્ધ થાય છે. દશવૈકાલિક સૂત્રમાં કહ્યું છે–“શસ્ત્રથી પરિણત-(છેદાએલી)ને છેડીને બાકીની સર્વ વનસ્પતિ સચિત્ત કહેલી છે, તે અનેક જીવવાની છે, અને તે જીવોની સત્તા પૃથક પૃથક્ છે.”
આધુનિક વૈજ્ઞાનિકોએ પિતાના પ્રયોગો દ્વારા પ્રત્યક્ષ-બતાવી આપ્યું છે કે વનસ્પતિ સચિત્ત છે. ક્રોધ આદિ કરવાથી, ગાળ દેવાથી અથવા તિરસ્કાર કરવાથી વૃક્ષ, લતા આદિ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचार चिन्तामणि -टीका अध्य० १ उ. ५ सू. १ वनस्पतिसचित्तता
५९१
वृक्षलतादयः संकोचमापद्यन्ते, स्तुतिवाक्यैश्च प्रवर्धन्ते, विकसन्ति चेति वनस्पतीनां सचेतनत्वे नास्ति केषाञ्चिद विवादः ।
ये तु सूक्ष्मा वनस्पतिकायास्ते चक्षुषा नैव दृश्यन्ते, अतस्तेषां सचित्तत्वं भगवद्वचनमात्रावगम्यमिति तत्रापि श्रद्धा करणीयैव 1
प्ररूपणाद्वारम् -
वनस्पतिजीवा द्विविधाः - सूक्ष्मवादरभेदात् । सूक्ष्माः सर्वलोके कज्जलकूपिकावत् संभृताः । बादरास्तु लोकैकदेशे सन्ति । सूक्ष्माः पर्याप्तापर्याप्तभेदाद्विविधाः ।
बादरा द्विविधाः - प्रत्येकशरीर - साधारणशरीरभेदात् । एकमेकं जीवं संकोच को प्राप्त होते हैं और प्रशंसा करने से बढते हैं और फूलते हैं अतः वनस्पति की सचित्तता में अब किसी को भी विवाद नहीं है ।
सूक्ष्म वनस्पतिकाय के जीव आँख से नहीं दिखाई देते । भगवान् के वचनों से ही जाने जा सकते हैं । उन पर श्रद्धा रखनी चाहिए ।
प्ररूपणाद्वार
वनस्पतिकाय के जीव दो प्रकार के हैं- सूक्ष्म और बादर । सूक्ष्म जीव समस्त लोकाकाश में काजल की कुप्पी की तरह भरे हुए हैं। बादर जीव लोक के एक-एक भाग में होते हैं । सूक्ष्म जीवों के भी दो भेद हैं-पर्याप्त और अपर्याप्त
बादर जीव प्रत्येकशरीर और साधारणशरीर के भेद से दो प्रकार के हैं । સંકોચને પ્રાપ્ત થાય છે અને પ્રશંસા કરવાથી ફૂલે છે અને ખિલે છે એ કારણથી વનસ્પતિની સચિત્તતામાં હવે કોઈને પણ વિવાદ નથી.
સૂક્ષ્મ વનસ્પતિકાયના જીવ નેત્રથી જોઈ શકાતા નથી. તે ભગવાનના વચનેાથી જ જાણી શકાય છે. તેના પર શ્રદ્ધા રાખવી જોઈ એ.
પ્રરૂપણાકાર
વનસ્પતિકાયના જીવ એ પ્રકારના છે. (૧) સૂક્ષ્મ અને બાદર. સૂક્ષ્મ જીવ સમસ્ત લેાકાકાશમાં કાજલની કુપ્પીની પ્રમાણે ભરેલા છે. ખાદર જીવ લેકના એક-એક ભાગમાં હાય છે.
સૂક્ષ્મ જીવાના પણ એ ભેદ છે. (૧) પર્યાપ્ત અને (૨) અપર્યાપ્ત. ખાદર જીવ પ્રત્યેકશરીર અને સાધારણશરીરના ભેદથી એ પ્રકારના છે. એક-એક જીવ સમ્બન્ધી
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९२
आचाराङ्गसूत्रे प्रति गतं प्रत्येकम् , प्रत्येकं शरीरं येषां ते प्रत्येकशरीराः । प्रत्येकनामकर्मोदयवशादेकैकस्य जीवस्य शरीरमौदारिकं वैक्रियं वा पृथक् पृथग् भवति । एवम्भूता जीवाः प्रत्येकशरीरा उच्यन्ते । नारकदेवमनुष्याः, द्वीन्द्रियादयः, पृथिव्यादयः, वृक्षगुच्छादिवनस्पतयश्च प्रत्येकशरीरिणः सन्ति । इमे प्रत्येकाः प्रत्येकजीवा अपि कथ्यन्ते ।।
प्रत्येकशरीरा द्वादशविधाः-वृक्ष-गुच्छ-गुल्म-लता-वल्ली-पर्वग-तृण-वलयरितौ-पधि-जलरुह-कुहणभेदात् ।
तत्र वृक्षा द्विविधाः-एकास्थिकाः (एकबीजकाः) बहुधीजकाश्च । तत्रैकास्थिका अनेकविधा:-निम्बाम्रजम्बूकौशम्बादयः । बहुबीजका अप्यनेकविधाः
एक-एक जीवसंबंधी शरीर प्रत्येकशरीर कहलाता है । प्रत्येकनामकर्म के उदय से एक-एक जीव के शरीर औदारिक और वैक्रिय अलग-अलग होता है। ऐसे अलग-अलग शरीर वाले जीव प्रत्येकशरीर कहलाते हैं-नारक, देव, मनुष्य द्वीन्द्रिय आदि, पृथ्वीकाय आदि तथा वृक्ष, गुच्छ आदि वनस्पतिजीव प्रत्येक शरीरी हैं । इन्हें प्रत्येक और प्रत्येकजीव भी कहते हैं।
प्रत्येकशरीरी वनस्पतिकाय बारह प्रकार के हैं-वृक्ष, गुच्छ गुल्म, लता, वल्ली, पर्वग, तृण, वलय, हरित, औषध, जलरुह और कुहण ।
इनमें वृक्ष दो प्रकार के हैं-एकास्थिक अर्थात् एक बीज वाले और बहुबीजक अर्थात् बहुत बीजों वाले । एक बीज वाले नीम, आम, जामन और कौशम्ब आदि अनेक प्रकार के हैं। बहुबीजक भी अनेक प्रकार के हैं । जैसे अस्थिक, तिन्दुक,
શરીર પ્રત્યેક શરીર કહેવાય છે. પ્રત્યેકનામકર્મના ઉદયથી એક-એક જીવન શરીર
દારિક અને ક્રિય અલગ-અલગ હોય છે. એવા અલગ-અલગ શરીરવાળા જીવ પ્રત્યેક શરીર કહેવાય છે. નારક, દેવ, મનુષ્ય, દ્વીન્દ્રિય આદિ. પૃથ્વીકાય આદિ તથા વૃક્ષ, ગુચ્છ આદિ વનસ્પતિજીવ પ્રત્યેક શરીર છે. તેને પ્રત્યેક અને પ્રત્યેક જીવ પણ કહે છે.
પ્રત્યેકશરીરી વનસ્પતિકાય બાર પ્રકારના છે-વૃક્ષ, ગુરછ, ગુલ્મ, લતા, વલ્લી, ५, ४९, १सय, रित, मोषध, २९ भने .
એમાં વૃક્ષ બે પ્રકારના છે–એકાસ્થિક અર્થાત્ એક બીજવાળા, અને બસ્થિક અર્થાત્ ઘણાંજ બીજવાળાં. એક બીજવાળા-લીંબડો, આંબે, જાંબુ અને કૌશલ્બ, આદિ અનેક પ્રકારના છે. બહુબીજક એટલે ઘણા બીજવાળા પણ અનેક પ્રકારના છે. જેમકે -
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य० १ उ. ५ सु. १ वनस्पतिप्ररूपणा
५९३
अस्थिक- तिन्दुक - कपित्था म्वाडक - मातुलिङ्ग- बिल्वा - मलक - पनस - दाडिमादयः । एकास्थिकानां बहुवीजकानां च वृक्षाणां मूलैकजीवमाश्रित्य मूलकन्दस्कन्धत्वऋशाखाप्रवालेषु प्रत्येकमसंख्येया जीवाः सन्ति । एको मूलजीवस्तु मूलादिफलपर्यन्तं सर्वावयवं व्याप्य वृक्षेषु तिष्ठति ।
-
नन्वेकास्थिकानां बहुबीजकानां च वृक्षाणां मूलकन्द स्कन्धत्वकुशाखादयः प्रत्येकमसंख्येयजीवाः सन्ति, इति यदुक्तं तत् कथमुपपद्यते, मूलादिफलपर्यन्ता वृक्षाः सर्वेऽप्येकशरीराकारा एवोपलभ्यन्ते, यथा- देवदत्तस्य शरीरमखण्डमेकरूपमुपलभ्यते तद्वत्, तस्मादेकशरीरात्मका एव वृक्षाः, कथममी प्रत्येकशरीरा असंख्येयजीवा इति ? उच्यते
(तेंदू ) कपित्थ (कवि), अम्बाडक, मातुलिंग, बिल्व, आमला, पनस और दाडिम आदि । एकास्थिक और बहुबीजक वृक्षों में मूलके एक जीव के सहारे मूल, कंद, स्कंध, छाल, शाखा, और प्रवाल में अलग-अलग असंख्यात जीव हैं। एक मूल जीव, मूल से लेकर फल तक वृक्ष के सभी अवयवों में व्याप्त होकर रहता है ।
शंका -- एक बीजवाले और बहुत बीज वाले वृक्षों के मूल, कन्द, स्कन्ध, त्वचा, शाखा आदि प्रत्येक असंख्यात जीव वाले हैं, यह कथन सही कैसे हो सकता है ? मूल से लेकर फलपर्यन्त वृक्ष सभी एक शरीराकार ही उपलब्ध होते हैं, जैसे कि देवदत्त का शरीर अखंड एकरूप ही देखा जाता है । अतः वृक्ष एक - एक शरीररूप ही हैं । उन में असंख्यात प्रत्येक किस प्रकार हो सकते हैं ?
अस्थि, तिन्हुङ, उपित्थ, गंगाउछ, भातुसिंग (मिले३), मिटव, (जीसी), साभसा, પુનસ અને દાડમ આદિ.
એકાસ્થિક અને મહુબીજક વૃક્ષામાં મૂળના એક જીવના આધારે મૂલ, ક ંદ, સ્કંધ છાલ, શાખા અને પ્રવાલમાં અલગ-અલગ અસંખ્યાત જીવ છે. એક ભૂલ જીવ, મૂલથી લઈને કૂલ સુધી વૃક્ષના સર્વ અવયવામાં વ્યાપ્ત થઈને રહે છે.
शअ-मेडमीनवाणा भने महुमीनवाणा वृक्षाना भूण, ४४, २४न्ध, त्वयाછાલ, શાખા આદિ પ્રત્યેક અસખ્યાત જીવવાળા છે. આ કથન સાચું છે એમ કેવી રીતે કહી શકાય ? અથવા એ કથન સાચુ કેવી રીતે હોઈ શકે ?
ભૂલથી લઈને કૂલ સુધી વૃક્ષ સર્વ એક શરીરાકારજ ઉપલબ્ધ થાય છે. જેમકે દેવદત્તનું શરીર અખંડ એકરૂપજ જોવામાં આવે છે. એ માટે વૃક્ષ એક એક શરીરરૂપજ છે. તેમાં અસંખ્યાત પ્રત્યેકશરીર કેવી રીતે હાઈ શકે છે?
प्र. आ.-७५
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९४
आचारागसूत्रे मूलस्कन्धादिषु तेषामसंख्येयानामपि जीवानां प्रत्येकनामकर्मोदयात् पृथक पृथगेव एकैकशरीरसद्भावेन प्रत्येकशरीरत्वं सिध्यति ।
यद्यपि वृक्षाणां मूलादिषु प्रत्येकमसंख्येया अपि जीवाः परस्परं विभिन्नशरीराः, तथापि प्रबलरागद्वेषोपचिततथारूपप्रत्येकनामकर्ममाहात्म्यादेव परस्परं समाश्लिष्टाः संमिश्रिता भवन्ति । यथा श्लेषणद्रव्येण मिश्रीकृत्य निर्मितायां खसखसगुटिकायां प्रत्येकभागे स्वस्वसत्तया खसखसवीजानि तिष्ठन्ति । यथा वा-गुडमिश्रितैस्तिलैः कृतायां तिलपपेटिकायां तिलाः स्वस्वरूपेण वर्तन्ते, तथैव प्रत्येकशरीरा असंख्येयजीवाः मूलकन्दादिषु प्रत्येकं तिष्ठन्ति । साधारण
समाधान-मूल और स्कन्ध आदि में उन असंख्यात जीवों के, प्रत्येकनामकम के उदय से अलग-अलग एक-एक शरीर हैं, अतः वे सब प्रत्येकशरीरी सिद्ध होते हैं।
यद्यपि वृक्षों के मूल आदि में असंख्यात जीव हैं और उन सब के शरीर भिन्न-भिन्न हैं, फिर भी तीन राग-द्वेष के कारण उपार्जित प्रत्येकनामकर्म के प्रभाव से ही वे सब आपस में मिले हुए-से रहते हैं। जैसे किसी चिपकनी चीज में मिलाकर बनाई हुई खसखस की गोली के प्रत्येक भाग में खसखस के बीज अपना अलग-अलग अस्तित्व बनाये रखते हैं, अथवा जैसे गुड मिले तिलों की बनाई हुई तिलपपडी में तिलों के दाने अपने अपने स्वरूप में विद्यमान रहते हैं, उसी प्रकार प्रत्येकशरीरी असंख्यात जीव मूल, कन्द आदि में रहते हैं । साधारणवनस्पति से इन में यह भेद है कि प्रत्येकशरीरी
સમાધાન-મૂલ અને સ્કંધ આદિમાં તે અસંખ્યાત ના પ્રત્યેકનામકર્મના ઉદયથી અલગ-અલગ એક–એક શરીર છે, તે પણ તીવ્ર રાગ-દ્વેષને કારણે ઉપાર્જિત–પ્રાપ્ત કરેલા પ્રત્યેકનામકર્મના પ્રભાવથી જ તે સર્વ આપસમાં–પરસ્પરમાં મળેલા રહે છે, જેમ કેઈ ચિપકની (ચીકણી ચોટી જાય તેવી) ચીજમાં મેળવીને બનાવેલી ખસખસની ગોળીના પ્રત્યેક ભાગમાં ખસખસનાં બીજ પિતાનું અલગ અલગ અસ્તિત્વ બનાવી રાખે છે. અથવા જેમ ગોળ મેળવેલી તલની તલપાપડીતલસાંકળીમાં તલના દાણા પિત–પિતાના સ્વરૂપમાં વિદ્યમાન રહે છે, તે પ્રમાણે પ્રત્યેક શરીરી અસંખ્યાત જીવ મૂલ, કંદ આદિમાં રહે છે. સાધારણ વનસ્પતિથી તેનામાં એ ભેદ છે કે પ્રત્યેકશરીરી
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टोका अध्य. १ उ. ५ सू. १ वनस्पतिप्ररूपणा ५९५ वनस्पतिभ्यस्त्वेतावान् विशेषः- प्रत्येकशरीराः परस्परं संमिश्रिता अपि भिन्ना एव तिष्ठन्ति, साधारणशरीरास्त्वन्योन्यानुविद्धा इति ।।
पत्रेषु प्रत्येकं मूलजीवादभिन्न एकैको जीवः । उक्तं हि प्रज्ञापनायामेकास्थिकबहुवीजक्षप्ररूपणावसरे-" पत्ता पत्तेयजीविया" इति ।
तथा-तालसरलनालिकेरवृक्षाणां स्कन्धश्चैकजीवः । तदुक्तम्__ "णाणाविहसंठाणा, रुक्खाणं एगजीविया पत्ता ।
खंधोवि एगजीवो, ताल-सरल-नालिएरीणं " ॥ छाया-नानाविध संस्थानानि, वृक्षणाम् एकजीविकानि पत्राणि । ।
___स्कन्धोऽपि एकजीवः, तालसरल नारिकेलानाम् ॥ (प्रज्ञा०) जीव आपस में मिले हुए भी भिन्न-भिन्न रहते हैं किन्तु साधारणशरीरवाले जीव आपस में अनुविद्ध--एक रूप होकर रहते हैं। तात्पर्य यह है कि प्रत्येकशरीरी जीवों का शरीर अलगअलग होता है किन्तु इन साधारणशरीरी जीवों का शरीर एक ही होता है।
___पत्तों में मूल जीव से भिन्न एक-एक जीव अलग-अलग होते हैं। प्रज्ञापना सूत्र में एकबीज और बहुबीज वृक्षों की प्ररूपणा करते हुए कहा है- 'पत्ता पत्तेयजीविया' अर्थात् पत्ते प्रत्येक जीव वाले हैं।
तथा ताल, साल, नालिकेर आदि वृक्षों का स्कन्ध एक जीव है । कहा है
"नाना प्रकार के आकार वाले वृक्षों के पत्ते प्रत्येकजीव हैं और ताल, सरल तथा नारियल के स्कन्ध एकजीव हैं" । જીવ પરસ્પર મળેલા છતાં પણ ભિન્ન-ભિન્ન રહે છે; પરંતુ સાધારણ શરીરવાળા જીવ પરસ્પરમાં અનુવિદ્ધ-એકરૂપ થઈને રહે છે. તાત્પર્ય એ છે કે-પ્રત્યેકશરીરી જીનાં શરીર અલગ-અલગ હોય છે. કિન્તુ આ સાધારણશરીરી જીવનું શરીર એકજ હોય છે.
પત્તાં-પાંદડાંમાં, મૂલ જીવથી ભિન્ન એક–એક જીવ અલગ-અલગ હોય છે. પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં એકબીજ અને બહુબીજ વૃક્ષની પ્રરૂપણ કરતા થકા કહ્યું છે કે'पत्ता पत्तेयजीविया' अर्थात् ५त्तi प्रत्ये४ ॥ छे.
તથા તાલ, સરલ, નાળિએર આદિ વૃક્ષનાં સ્કંધ એક જીવ છે. કહ્યું છે કે –
“નાના પ્રકારના આકારવાળા વૃક્ષનાં પત્તાં-પાંદડાં પ્રત્યેક જીવ છે. અને તાલ, સરલ તથા નારિએલના સ્કંધ એકજીવ છે.”
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९६
आचाराङ्गसूत्रे पुष्पेषु अनेकजीवाः-संख्याता असंख्याता अनन्ता वा सन्ति । उक्तश्च"पुप्फा अणेगजीवा" इति ।
"पुप्फा जलया थलया, विटबद्धा य नालिबद्धा य ।
संखिज्जमसंखिज्जा, बोधव्वाऽणंतजीवा य"॥ छाया-पुष्पाणि जलजानि स्थलजानि, वृन्तबद्धानि च नालिबद्धानि च । संख्येयानि (संख्येय जीवानि) असंख्येयानि (असंख्येय जीवानि)
वोद्धव्यानि अनन्त जीवानि च ॥ (प्रज्ञा०) यत्तु " पुष्पाणि चैकजीवानि मन्तव्यानी"-ति शीलाङ्काचार्य र भिहितं तत् प्रामादिकम् , प्रज्ञापनासूत्रविरोधात् ।
फलेषु मूलजीवमाश्रित्य प्रत्येकं द्वौ द्वौ जीवौ स्तः । दोणि य जीवा फले भणिया” इति प्रज्ञापनावचनात् । वृक्षाः प्ररूपिताः, अथगुच्छादयः प्रोच्यन्ते
फूलो में अनेक संख्यात असंख्यात अथवा अनन्त जीव होते हैं। कहा भी है-"पुष्फा अणेगजीवा" फूल अनेक जीव वाले होते हैं।
"जल में उत्पन्न होने वाले, स्थल में उत्पन्न होने वाले, वृन्तबद्ध या नालिबद्ध फूल संख्यात, असंख्यात अथवा अनन्त जीव वाले समझने चाहिए"। (प्रज्ञापनासूत्र)
"फूल एक जीव वाले होते हैं" यह शीलाङ्काचार्य का कथन भूलभरा है, क्यों कि यह प्रज्ञापनासूत्र से विरुद्ध है।
फलों में मूल जीव की अपेक्षा प्रत्येक दो-दो जीव हैं । प्रज्ञापना सूत्र में कहा है" फल में दो जीव कहे गये हैं।"
यहाँ तक वृक्षों का निरूपण किया । अब गुच्छ आदि के विषय में कहते हैं
ફૂલોમાં અનેક સંખ્યાત અસંખ્યાત અથવા અનન્ત-જીવ હોય છે. કહ્યું પણ छ-'पुप्फा अणेगजीवा' “ मने डाय छे."
જલમાં ઉત્પન્ન થવાવાળાં, સ્થળમાં ઉત્પન્ન થવાવાળાં વૃત્તબદ્ધ અથવા નાલિબદ્ધ ફૂલ સંખ્યાત અસંખ્યાત અથવા અનન્ત જીવવાળાં છે, એમ સમજવું नये.” (प्रज्ञापनासूत्र).
“ફૂલ એક જીવવાળાં હોય છે.” આ શીલાંકાચાર્યનું કથન ભૂલભર્યું છે, કેમકે તે પ્રજ્ઞાપના સૂત્રથી વિરુદ્ધ છે.
ફલેમાં મૂલ જીવની અપેક્ષા પ્રત્યેક બે-બે જીવ છે. પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં કહ્યું છે"सभा में ०१ ४ा छ."
અહિં સુધી વૃક્ષોનું નિરૂપણ કર્યું, હવે ગુચ્છ આદિના વિષયમાં કહે છે -
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ. ५ सू. १ वनस्पतिप्ररूपणा ५९७
गुच्छा अनेकविधाः-आढकी-वृन्ताकी-तुलसी-पिप्पलीप्रभृतयः । गुल्माःहूस्वस्कन्धबहुकाण्डपत्रपुष्पफलोपेताः, तेऽनेकविधाः-सेरिका-नवमालिका-कोरण्टकबन्धुजीवकादयः । लता अनेकविधाः-पद्मलता-नागलताऽशोकलताचम्पकलतादयः । यस्य वनस्पतेस्तिर्यक् तथाविधाः शाखाः प्रशाखा वा न प्रसृताः सा लतोच्यते ।।
वल्ल्योऽनेकविधा:-पुष्पफली-कूष्माण्डी-कालिङ्गी-तुम्बी-त्रपुषी-कोशातकी -पटोलादयः । पर्वगा अनेकविधाः-इक्षु-वंश-नलवंश-वेतसप्रभृतयः । तृणानिअनेकविधानि-कुशदूर्वादीनि । वलयानि-ताल-तमाल-केतकी-कदली-कन्दल्या
गुच्छ अनेक प्रकार के हैं। जैसे-अरहर वृन्ताकी, तुलसी, पिप्पली आदि । जिनका तना छोटा हो, कांड बहुत हो और जो पत्तों, फूलों और फलों से युक्त हों उन्हें गुल्म कहते हैं। वे भी कई प्रकार के हैं। यथा-सेरिका, नवमालिका, कोरण्टक, बन्चुजीवक वगैरह । लताएँ भी अनेक प्रकार की हैं; जैसे-पन्नलता, नागलता, अशोकलता, चम्पकलता आदि । जिस वनस्पति की तिरछी अथवा खास तरह की शाखाएँ-प्रशाखाएँ नहीं फैलती वह लता कहलाती हैं।
वल्ली के भी अनेक भेद हैं । जैसे–पुष्पकली, कूष्माण्डी, कालिंगी, तुम्बी, त्रपुषी, (ककडी) कोशातकी तथा पटोलादि । पर्वग भी अनेक प्रकार के हैं। जैसे-इक्षु, (सेलरी) वंश, (बॉस) नलवंश, वेत आदि । कुश और दूब आदि तृण अनेक प्रकार के होते हैं। ताल, तमाल, केतकी, कदली, कन्दली आदि वलय
शुक्छ भने ४२i . २i -तुवेर, वृrusी, तुलसी, पि-ul, Pा. જેના થડ નાના હોય, કાંડ બહુજ હોય અને જે પત્તાં-ફૂલ અને ફળોથી યુક્ત હોય तन शुभ हे छे. ते ५ धन प्रा२॥ छे. म-से२ि४, नवभाति, २४, બંધુજીવક વગેરે લતાએ પણ અનેક પ્રકારની છે. જેવી રીતે કે–પદ્મલતા, નાગલતા, અકલતા, ચમ્પકલતા આદિ. જે વનસ્પતિની તિરછી અથવા ખાસ તરહની શાખાઓ-પ્રશાખાઓ ફેલાતી નથી તે લતા કહેવાય છે.
વલ્લીના પણ અનેક ભેદ છે. જેવી રીતે પુષ્પફલી, કૂષ્માંડી, કાલિંગી, તુમ્બી, ऋषी, tudsी तथा पटोसाहि. ५। ५५ मने प्रारना 2. भ-शे२१, qांस, નલવંશ ત આદિ. કુશ–દાભડો અને દબ-ધરે આદિ તૃણ અનેક પ્રકારનાં હોય છે. तास, तमास, ती, ४६ली-3, ४न्दी साहिन सय उपाय छे. तदुखीय, (airat)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९८
आचारागसूत्रे दीनि । हरितानि-तन्दुलीयक-वस्तुल-मार्जारपादिका-पालक्यादीनि । ओषध्यःशालि-व्रीहि-गोधूम-यव-बजरी-मुद्ग-माषादयः । जलरुहा:-उत्पल-पद्म-कुमुदनलिन-पुण्डरीक-शतपत्र-सहस्रपत्र-कोकनदा-रविन्द-पनक-पनकचट्ट-शैवालादयः। कुहणाः भूमिस्फोटकाऽऽपकाय-सर्पच्छत्रादयः।
उक्ताः प्रत्येकशरीरा वनस्पतयः । अथ साधारणशरीराः प्ररूप्यन्ते
साधारणनामकर्मोदयादनन्तानां जीवानां साधारणमेकं शरीरं भवति । तस्मात् साधारणमेकं शरीरं येषां ते साधारणशरीराः ।
ननु कथमनन्तजीवानामेकं शरीरं संभवति, तथाहि-यः खलु प्रथम कहलाते हैं । तन्दुलीयक, वस्तुल, मार्जारपादिका, पालंकी आदि को हरित कहते हैं। शालि व्रीहि (धान) ओ गेहूँ, जौ, बाजरी, मूग, उडद आदि के पौधे ओषधि कहलाते हैं । उत्पल, पद्म, कुमुद, नलिन, पुण्डरीक शतपत्र, सहस्रपत्र, को कनद, अरविन्द, पनक, पनकचट्ट, शैवाल आदि को जलरुह कहते हैं । भूमिस्फोटक, आपकाय और सर्पछत्र आदि कुहण कहलाते हैं।
यहाँ तक प्रत्येकशरीर वनस्पति का विवेचन हुआ । साधारणशरीर का प्ररूपण इस प्रकार है
साधारणनामकर्म के उदय से अनन्त जीवों का एक साधारण होता है । जिनका शरीर साधारण अर्थात् एक हो, वे साधारणशरीर कहलाते हैं ।
शङ्का-अनन्त जीवों का शरीर एक कैसे हो सकता हो ? क्यों कि पहले
वस्तर (मथुवा) मानसपाही, पाली (सुवापास) साहिन हरित ४ छ. टी. प्रालि (धान्य) गेडू-घड, ४१, मा०४२।, भा, २६ माहि भाषधि उपाय छे. Gue, ५भ, भु, नलिन, ४, शतपत्र, सहसपत्र, न, स२विह, पन, પનકચટ્ટ. વાલ આદિને જલરુહ કહે છે. ભૂમિફૅટક, આપકાય અને સર્ષછત્ર माहि-७४ उपाय छे.
અહિં સુધી પ્રત્યેક વનસ્પતિનું વિવેચન થયું, સાધારણ શરીરનું પ્રપણ આ પ્રકારે છે
સાધારણનામકર્મના ઉદયથી અનન્ત જીવોનું એક સાધારણશરીર હોય છે. જેનું શરીર સાધારણ અર્થાત્ એક હેય તે સાધારણશરીર કહેવાય છે.
શંકા અનન્ત જીનાં શરીર એક કેવી રીતે હોઈ શકે છે? કેમકે પહેલ વહેલો
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचार चिन्तामणि -टीका अध्य. १ उ. ५ सु. १ वनस्पतिप्ररूपणा
५९९
जातस्तेन तच्छरीरमुत्पादितं सर्वथा स्वायत्तीकृतं च कथं तत्रान्येषां जीवानामवकाशः, नहि देवदत्तशरीरे देवदत्त इवान्येऽपि जीवाः सर्वावयवेषु सहैव परस्परानुप्रवेशपूर्वकं प्रादुर्भवन्ति ?
यद्वा-येनैव तच्छरीरं निष्पाद्य सत्यवकाशे स्वेतरैः सह परस्परानुप्रवेशेन स्वाधीनं कृतं स एव यत्र प्रधानः स्यात्, ततश्च तस्यैव पर्याप्तापर्याप्तव्यवस्था, प्राणापाना दियोग्य पुद्गलोपादानं वा भवेत्, नतु शेषाणाम् ? अत्रोच्यते
नायं प्रश्नो युक्तिपथमारोहति शङ्काकर्तुर्जिनशासनपरिज्ञानाभावात् । पहल जो जीव उत्पन्न हुआ उसने वह शरीर उत्पन्न किया और उसे पूरी तरह अपना लिया । फिर उस शरीर में दूसरे जीवों को अवकाश किस प्रकार मिल सकता है ? देवदत्त के शरीर में देवदत्त की तरह अन्य जीव भी सब अवयवों में, एक दूसरे में मिलकर उत्पन्न कैसे हो सकते है ? अथवा — जिस
-
जीवने वह शरीर उत्पन्न करके, अवकाश होने पर अपने से भिन्न अन्य जीवोंके साथ मिलकर ग्रहण किया है वही जीव उस शरीर में प्रधान होगा । ऐसी स्थिति में उसी की पर्याप्त और अपर्याप्त की व्यवस्था होगी । वही प्राणापान आदि के योग्य पुद्गलों को ग्रहण करेगा। शेष जीवों के विषय में किस प्रकार यह व्यवस्था हो सकती है ।
समाधान- -यह शंका उचित नहीं कही जा सकती, क्यों कि शंकाकार को जिनशासन का परिज्ञान नहीं है ।
જે જીવ ઉત્પન્ન થયેા તેણે તે શરીર ઉત્પન્ન કર્યું" અને તેણે પૂરી રીતે પેાતાનું કરી લીધું. પછી એ શરીરમાં બીજા જીવાને અવકાશ કેવી રીતે મળી શકે છે? દેવવ્રુત્તના શરીરમાં દેવદત્તની પ્રમાણે અન્ય જીવ પણ તમામ અવયવામાં એક બીજાને મળીને ઉત્પન્ન કેવી રીતે થઈ શકે છે?
અથવા જે જીવે આ શરીર ઉત્પન્ન કરીને અવકાશ મળતાં પેાતાનાથી ભિન્ન અન્ય જીવાની સાથે મળીને ગ્રહણ કર્યું" છે તે જીવ એ શરીરમાં પ્રધાન થશે. એવી અવસ્થામાં સ્થિતિમાં એની પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્તની વ્યવસ્થા થશે. તેજ પ્રાણઅપાન આદિના ચાગ્ય પુદ્દગલાને ગ્રહણ કરશે. શેષ--બાકીના જીવાના વિષયમાં એ વ્યવસ્થા કેવી રીતે થઈ શકે છે?
સમાધાન—આ શકા ચેાગ્ય નથી કેમકે શંકા કરનારને જિન, શાસનનું પિરજ્ઞાન નથી.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसत्रे ___ साधारणनामकर्मप्रभावादनन्ता अपि जीवा एकस्मिन्नेव काले सहैवोत्पत्तिदेशे तिष्ठन्ति, सहैव पर्याप्ति निवर्तयन्ति, सहैव प्राणापानयोग्यपुद्गलानुपाददते, सहैव च तेषामाहारादिपुद्गलग्रहणम्, तस्मान्न काचिदनुपपत्तिरिति । उक्तञ्च भगवता" समयं वकंताणं, समयं तेसिं शरीरनिवित्ती।
समयं आणग्गहणं, समय उस्सानीसासा ॥ १६ ॥ एक्कस्स उ जं गहणं, बहूण साहारणाण ते चेव ।
जं बहुयाणं गहणं, समासओ तंपि एगस्स ॥ १७॥ छाया-समकं व्युत्क्रान्तानां, समकं तेषां शरीरनिवृत्तिः ।
समकमानग्रहणं, समकमुच्छ्वासनिःश्वासौ ॥१६॥ एकस्य तु यद् ग्रहणं, बहूनां साधारणानां तदेव ।
यद् बहुकानां ग्रहणं, समासतस्तदप्येकस्य ॥ १७ ॥ साधारणनामकर्म प्रभाव से अनन्त जीव एक ही काल में साथ ही उत्पत्ति देश में उत्पन्न होते हैं, साथ ही पर्याप्तिया पूर्ण करते हैं, साथ ही प्राणापान के योग्य पुद्गलों को ग्रहण करते हैं और साथ ही आहार आदि के योग्य पुद्गलों को ग्रहण करते हैं । अत एव इस कथन में तनिक भी अयुक्ति नहीं है । भगवान् ने कहा है
___"साथ ही वे जीव उत्पत्तिदेश में आते हैं, साथ ही उनका शरीर बनता है, साथ ही प्राण ग्रहण करते हैं, साथ ही उच्छास-निःश्वास होते हैं (१६) एक जीव जो ग्रहण करता है वह बहुत जीवों के लिए समान होता है और बहुत जीव जो ग्रहण करते हैं वह एक जीव के लिए भी होता है (१७)
સાધારણ નામકર્મના પ્રભાવથી અનન્ત જીવ એકજ કાલમાં સાથેજ ઉત્પત્તિદેશમાં ઉત્પન્ન થયા છે. સાથે જ પર્યાપ્તિએ પૂર્ણ કરે છે. સાથે જ પ્રાણઅપાનના યોગ્ય-પુગલેને ગ્રહણ કરે છે, અને સાથેજ આહાર આદિના ગ્ય પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરે છે. એ માટે આ કથનમાં જરાપણ અસ્વાભાવિકતા અથવા અયુક્તતા નથી. ભગવાને કહ્યું છે કે –
“તે જીવ એક સાથેજ ઉત્પત્તિદેશમાં આવે છે, સાથેજ એનાં શરીરે બને છે, સાથેજ પ્રાણ ગ્રહણ કરે છે. સાથે જ શ્વાસ થાય છે. (૧૬) એક જીવ જે ગ્રહણ કરે છે તે બધાય છે માટે સમાનપણે થાય છે, અને તમામ જી જે ગ્રહણ કરે છે તે એક જીવને માટે પણ થાય છે. (૧૭)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ. ५ मू. १ वनस्पतिप्ररूपणा ६०१ साहारणमाहारो, साहारणमाणपाणगहणं च।
साहारणजीवाणं, साहारणलक्षणं एवं" ॥ १८ ॥ (प्रज्ञा० ११५) छाया-साधारणमाहारः, साधारणमानप्राणग्रहणं च।
साधारणजीवानां, साधारणलक्षणमेतत् ॥ १८ ॥ एवं च परस्परानुविद्धानन्तजीवसमूहरूपेण एकशरीरावस्थायिनो जीवाः साधारणशरीरा इति सिद्धम् । एते साधारणजीवशब्देन साधारणशब्देनापि च व्यपदिश्यन्ते।
तेऽनेकविधाः-मूरणकन्द - वज्रकन्द-शर्कराकन्द - रक्तालु-पिण्डालु - लशुनपलाण्डु-गृजन-शृङ्गबेरादयः । वनस्पतेर्मूलसंलग्नो भूम्यन्तर्गतो भागविशेषः कन्दः । एतेऽनन्तजीवपिण्डस्वरूपाः सन्ति ।
साधारण जीवों का आहार साधारण होता है और साधारण प्राणापान का ग्रहण होता है, इस प्रकार उनका यह साधारण लक्षण कहा गया है" ॥१८॥ (प्रज्ञा० ११५)
इस प्रकार सिद्ध हुआ कि एक दूसरे में मिले हुए अनन्तजीवसमूहरूप से एक ही शरीर में रहने वाले साधारण जीव हैं। इन जीवों के लिए 'साधारणजीव' तथा 'साधारण' शब्द का भी व्यवहार किया जाता है।
साधारण जीव अनेक प्रकार के होते हैं । जैसे-सूरणकन्द, वज्रकन्द, शक्करकन्द, रतालू, पिंडालु, लहसुन, प्याज, गाजर, अदरख आदि । वनस्पति के मूलक साथ जुडा हुआ और जमीन के अन्दर रहने वाला हिस्सा कंद कहलाता है। ये कंद अनंत जीवों के पिंड हैं।
સાધારણ જીને આહાર સાધારણ હોય છે અને સાધારણ પ્રાણા પાનનું ગ્રહણ હોય છે. એ પ્રમાણે તેનું આ સાધારણ લક્ષણ કહ્યું છે (૧૮)”
આ પ્રમાણે સિદ્ધ થયું કે એક બીજામાં મળેલા અનન્તજીવસમૂહરૂપથી એક જ શરીરમાં રહેવા વાળાં સાધારણ જીવ છે. એ આને માટે “સાધારણ જીવ' તથા સાધારણ” શબ્દને પણ વ્યવહાર કરી શકાય છે.
સાધારણ જીવ અનેક પ્રકારના હોય છે. જેમ–સૂરણકદ, રતાળું, પિંડાળું, લસણ, ડુંગળી, ગાજર, આદુ આદિ. વનસ્પતિના મૂળની સાથે જોડાએલા અને જમીનની અંદર રહેવાવાળે ભાગ કંદ કહેવાય છે. આ કંદ અનન્ત જીવેના પિંડ છે. प्र. आ.-७६
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०२
___ आचारागसूत्रे बादरा वनस्पतयः संक्षेपतः षड्विधाः-अग्रबीज-मूलबीज-पर्वबीज-स्कन्धबीज-बीजरुह-संमूछिमभेदात् । अग्रे बीजं येषां ते-अग्रबीजाः कोरण्टकप्रभृतयः । मूलमेव बीजं येषां ते मूलबीजाः कदल्यादयः । पर्वणि ग्रन्थौ सन्धिमागे पर्व वा बीजं येषां ते पर्वबीजाः इक्षु-वंश-वेत्रप्रभृतयः। स्कन्धः स्थुडं, स एव बीजं येषां ते स्कन्धवीजाः=अरणि-शल्लकी-स्नुहीप्रभृतयः । बीजाद् रोहन्ति प्रादुर्भवन्तीति बीजरुहाः शालि-गोधूम-जव-मक्का-बर्जरीप्रभृतयः। संमूर्च्छन्ति-बीजं विनाऽपि दग्धभूमावपि समुद्भवन्तीति संमूच्छिमाः पृथिवीजलसंयोगमात्रजनितास्तृणविशेषाः ।
बादर वनस्पति संक्षेप में छह प्रकार की हैं-(१) अग्रबीज (२) मूलबीज (३) पर्वबीज (४) स्कन्धबीज (५) बीजरुह और (६) संमूछिम । जिन वनस्पतियोंका बीज आगे रहता है ऐसी कोरण्टक आदि वनस्पतिया अग्रबीज कहलाती हैं। पर्व (पोर-संधिभाग) में जिनका बीज हो, या पर्व ही जिनका बीज हो उन्हें पर्वबीज कहते हैं, जैसे-ईख, बाँस, बेंत आदि । स्कंध जिनका बीज हो ऐसी अरणि, शल्लकी, स्नुही (थुहर) वगैरह स्कन्धबीज कहलाती हैं । शाली, गेहूँ, जौ, मक्की, बाजरी वगैरह बीज से उगने वाली वनस्पति को बीजरुह कहते हैं। बीज के विना भी, जली हुई जमीन आदि में भी पृथ्वी और जल के संयोगमात्र से उत्पन्न होने वाली वनस्पति संमूर्छिम कहलाती है।
___४२ वनस्पति सपमा छ १२नी छ- (१) २५अमी., (२) भूमी०४, (3) पमी, (४) २४-५५iler, (५) मी०४२७, (६) सभूमि. ने वनस्पस्तिमार्नु બીજ આગળ રહે છે એવી કરંટ આદિ વનસ્પતિઓ અબીજ કહેવાય છે. મૂળ એજ જેનું બીજ હોય એવી કદળી આદિવનસ્પતિઓ મૂળબીજ છે.-(પોર-સંધિભાગ)માં જેનું બીજ હોય તેને પર્વબીજ કહે છે, જેમકે -શેલડી, વસ, નેતર આદિ. સ્કંધ જેનું બીજ હોય તે અરણી શલ્ય, સ્તુહી (ર) વગેરે સ્કંધબીજ કહેવાય છે. શાલી, ઘઉં, જવ, મકાઈ, બાજરી વગેરે બીજથી ઉગવા વાળી વનસ્પતિને બીજરૂહ કહે છે. બીજ વિના પણ બળી ગએલી જમીન આદિમાં પણ પૃથ્વી અને જલના સંગમાત્રથી ઉત્પન્ન થવા વાળી વનસ્પતિ તે સંભૂમિ કહેવાય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ. ५ मू. १ वनस्पतिप्ररूपणा ६०३
___ आकारतः प्रत्येकवनस्पतिरूपेण दृश्यमाना अपि वनस्पतयोऽनन्तजीवाः सन्ति । तेषां लक्षणमुच्यते
यस्मिन् मूले भग्ने सति समश्चक्राकारो भङ्गो भवति, तत्र नियमतोऽनन्ता जीवा भवन्ति । तथा यस्मिन् स्कन्दे भग्ने संति समश्चक्राकारो भगोदृश्यते तत्राप्य नन्ता जीवाः। एवं शेषेषु स्कन्ध-त्वक्-शाखा-प्रवाल-पत्र-पुष्प-फल-बीजेष्वपि विज्ञेयम् । ईदृशश्च भङ्गः प्रायेणापरिकावस्थायां भवति ।
तथा-यस्य वनस्पतेमध्यगतसारभूतकाष्ठापेक्षया बहुलतरा स्थूला त्वम् भवति सा त्वगनन्तजीवस्वरूपा ।
आकार से प्रत्येकवनस्पति के समान दिखाई देने वाली वनस्पतियाँ भी अनन्त जीव वाली होती हैं । उनका लक्षण यह है
जिसका मूलभाग तोडने पर समान चक्राकार भंग होता है, उसमें नियम से अनंत जीव होते हैं। इसी प्रकार जिसका कन्द भागने पर समान चक्राकार भंग दिखाई दे उसमें भी अनंत जीव होते हैं। यही बात स्कंध, त्वचा, शाखा, प्रवाल, पत्र, पुष्प, फल और बीजों के विषय में भी समझनी चाहिए । इस प्रकार के मंग प्रायः सब होते हैं जब वनस्पति कच्ची होती है।
इसके अतिरिक्त जिस वनस्पति के बीच के सारभाग की अपेक्षा छाल बहुत मोटी होती है वह छाल भी अनंत जीव वाली होती है।
આકરથી પ્રત્યેક વનસ્પતિના સમાન-સરખી–દેખાવાવાળી વનસ્પતિ પણ અનન્ત જીવવાળી હોય છે. તેનું લક્ષણ એ છે કે –જેનાં મૂળભાગને તેડવાથી સમાન ચક્રાકાર ભંગ થાય છે, તેમાં નિયમથી અનન્ત જીવ હોય છે. એ પ્રમાણે જેને કન્દ ભાંગવાથી સમાન ચક્રાકાર ભંગ થયે દેખાઈ આવે તેમાં પણ અનન્ત જીવ હોય છે. એજ पात २४५, त्वया, शमा, प्रवास, ५-५isi, Y०५, इस मने मीना विषयमा પણ સમજવી જોઈએ. આ પ્રકારને ભંગ પ્રાયઃ કયારે થાય છે કે જ્યારે વનસ્પતિ કાચી હોય છે ત્યારે થાય છે.
એના સિવાય જે વનસ્પતિને વચ્ચમાં સારભાગની અપેક્ષા છાલ ઘણી જ મોટી હોય છે, તે છાલ પણ અનંતજીવવાળી હોય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०४
आचारागसूत्रे तथा-किसलयरूपे पत्राङ्कुरे उद्गम्यमाने नियमतोऽनन्ता जीवा भवन्ति । उक्तञ्च प्रज्ञापनायां प्रथमपदे ।
" सयोऽवि किसलओ खलु, उग्गममाणो अणंतओ भणिओ." इत्यादि । छाया-सर्वोऽपि किसलयः खलु उद्गच्छन् अनन्त भणितः इत्यादि । वनस्पतिभिंद्यमानः पृथिवीसदृशेन भेदेन भिद्यते, सोऽप्यनन्तजीवस्वरूपः । अन्यच्च
" गूढसिरागं पत्तं, सच्छीरं जं च होइ निच्छीरं । जंपि य पट्टणसंधि, अणंतजीवं वियाणाहि ॥ १॥” इति । (प्रज्ञा०) छाया--गूढशिराकं पत्रं, सक्षीरं यच्च भवति निःक्षीरम् । यदपि च प्रणष्टसन्धि, अनन्तजीव विजानीहि ॥ १॥ इति ।
तथा-कौं पल जब उत्पन्न होती है तो उसमें भी अनंत जीव होते हैं । प्रज्ञापना के पहले पदमें कहा है
" उगते हुए सभी किसलय अनंतकाय कहे गये हैं।"
जिस वनस्पति की ग्रंथि या पोर, तोडनेपर रज से भरी हो, या जो वनस्पति, टूटने पर पृथ्वी के समान भेदों से टूटे, वह भी अनंतजीववाली होती है । और भी कहा है:
"जिस के तंतु साफ दिखाई न देते हों, तथा जिसकी संधि बिलकुल दिखाई न देती हो ऐसा पत्ता, अगर दूधवाला हो या उसमें दूध उत्पन्न न हो, उसे भी अनंतजीववाला समझना चाहिए"।
તથા–કુંપળ જ્યારે ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે તેમાં પણ અનંત જીવ હોય છે. પ્રજ્ઞાપનાસૂત્રના પ્રથમ પદમાં કહ્યું છે કે - ___sudi हाय त स शिसय (५६१ on मुभा पानी समूड) અનન્તકાય કહ્યાં છે.”
જે વનસ્પતિની ગ્રંથિ–ગાંઠ અથવા પિર, તેડવાથી રજથી ભરેલી હોય અથવા જે વનસ્પતિ, તૂટવાથી પૃથ્વીના સમાન ભેદથી તૂટે તે પણ અનંત જીવવાળી હોય છે. બીજું પણ કહ્યું છે કે –
"नां तु योvvi मातां न होय, तथा नी संधि (सांधे।) બીલકુલ દેખાતી હોય નહિ, એવાં પાંદડા દૂધવાળાં હોય અથવા એમાં દૂધ ઉત્પન્ન હોય નહિ, તેને પણ અનંત-જીવ વાળા સમજવા જોઈએ.”
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ. ५ सू. १ वनस्पतिप्ररूपणा ६०५
गूढशिराकमिति गूढाः अलक्ष्यमाणाः शिरा-नाडीजालं तन्तुजालमिति वा यस्य तत् । प्रणष्टसंधीति-प्रणष्टः सर्वथाऽनुपलक्ष्यमाणः, सन्धिःपत्रद्वयसंयोगरूपा भागो यस्य तत् । एतादृशं पत्रं सक्षीरं सदुग्धम् , निःक्षीरम् अनुत्पन्नदुग्धंवा तदनन्तजीवं विजानीहीत्यर्थः। ____ एवमन्येऽप्यनेकविधाः शैवालादयोऽनन्तजीवाः स्वबुद्ध्या गुरुगमेन वा परिभावनीयाः। विस्तरतस्तु जिज्ञासुभिः प्रज्ञापनासूत्रं विलोकनीयम् ।
सूक्ष्मनिगोदास्तु भगवद्वचनावगम्या एव, अनन्तशरीरसंघाते सत्यप्यतिसूक्ष्मत्वानास्माकं चक्षुःपथेऽवतरन्ति । " आणागिज्झा एए चक्खुप्फास न ते इंति" इति वचनात् । उक्तश्च प्रज्ञापनायां सदृष्टान्तं निगोदजीवस्वरूपं, यथा
__ इसी प्रकार सेवार आदि अन्यान्य वनस्पतियों को भी अपनी बुद्धि से या गुरुगम से अनंतजीववाली समझ लेनी चाहिए । जिन्हें विस्तारपूर्वक जानना हो उन्हें प्रज्ञापनासूत्र देखना चाहिए।
सूक्ष्म निगोद भगवान् के वचन से ही समझे जा सकते हैं। एक शरीर में अनंत जीवों का पिण्ड होने पर भी वे जीव इतने सूक्ष्म होते हैं कि हम अपने नेत्रों से (आगम) उन्हें नहीं देख सकते । कहा भी है-"ये जीव सर्वज्ञकी आज्ञा से ही ग्रहण किये (जाने) जाते हैं । आखे उन्हें नहीं देख सकती" । प्रज्ञापना सूत्र में उदाहरण के साथ निगोद का स्वरूप इस प्रकार बतलाया है--
એ પ્રમાણે સેવાળ આદિ જૂદી–જૂદી વનસ્પતિઓને પણ પિતાની બુદ્ધિથી અથવા ગુરુગમથી અનંતજીવવાળી સમજી લેવી જોઈએ, જેને વિસ્તારપૂર્વક જાણવાની ઈચ્છા હોય તેઓએ પ્રજ્ઞાપનાસૂત્ર જોઈ લેવું જોઈએ.
સૂક્ષ્મનિગોદ ભગવાનના વચનથી જ સમજી શકાય છે (જાણી શકાય છે). એક શરીરમાં અનંત જીના પિંડ હોવા છતાં પણ તે જીવ એટલા સૂક્ષ્મ હોય છે કે આપણે આપણ નેત્રથી તેને જોઈ શકતા નથી. કહ્યું પણ છે કે –“તે જીવ સર્વજ્ઞની આજ્ઞા (આગમ)થી જ ગ્રહણ કરવામાં આવે છે–જાણવામાં આવે છે, નેત્રથી તે જોઈ શકાતા નથી. ” પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં ઉદાહરણની સાથે નિગદનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે બતાવ્યું છે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०६
आचारागसत्रे "जह अयगोलो धंतो, जाओ तत्ततवणिजसंकासो ।
__ सव्वो अगणिपरिणओ, निगोअजीवे तहा जाण" ॥ १॥ इति । छाया—यथाऽयोगोलो ध्मातो, जातस्तप्ततपनीयसंकाशः ।
सर्वोऽग्निपरिणतो, निगोजीवान् तथा जानीहि ।। १ ।। यथा-अयोगोलोऽग्निना ध्मातः तप्तसुवर्णसदृशः सर्वाशतोऽग्निपरिणतोऽग्निरूप एव भवति हे शिष्य ! तथैव निगोदजीवान् जानीहि । निगोदजीवानां परिमाणस्वरूपमेव विज्ञेयम्
अयं लोकश्चतुर्दशरज्जुपरिमितोऽस्ति । एको रज्जुरसख्यातयोजनात्मकः, योजनं संख्यातागुलपरिमितम् , एकमङ्गुलमसंख्याताकाशप्रदेशात्मकं भवति । तस्याङ्गजस्यैकैकाकाशप्रदेशे निगोदानामसंख्याता गोलकाः, एकैकस्मिन् गोलके निगोदानामसंख्यातानि शरीराणि, एकैकस्मिश्च शरीरेऽनन्ता जीवा निवसन्ति । उक्तञ्च
"जैसे अग्नि में तपाया हुआ लोहे का गोला तपे सोने के समान पूर्णतया अग्निरूप ही हो जाता है; हे शिष्य ! उसी प्रकार निगोद के जीव समझो” । निगोद जीवों का परिमाण इस प्रकार समझना चाहिए--
लोकाकाश चौदह राजू का है । एक राजू में असंख्यात योजन होते हैं और संख्यात अंगुल का एक योजन होता है । आकाश के असंख्यात प्रदेश-परिमित एक अंगुल होता है । इस अंगुल के एक-एक आकाश प्रदेश में निगोद जीवों के असंख्यात गोले होते हैं। एक-एक गोलक में असंख्यात शरीर होते हैं और एक-एक शरीर में अनन्त जीवों का निवास है । कहा भी है--
જેમ અગ્નિમાં તપાવેલે લેઢાને ગોળ તપેલા સેના–પ્રમાણે પૂર્ણપણે અગ્નિરૂપ જ થઈ જાય છે, હે શિષ્ય! એ પ્રમાણે નિગેદના જીવ સમજે.” નિગોદના જેનું પરિમાણ-એ પ્રમાણે સમજવું જોઈએ
કાકાશ ચૌદ રાજુને છે. એક રાજૂમાં અસંખ્યાત જન થાય છે, અને સંખ્યાત અંગુલને એક જન થાય છે. આકાશના અસંખ્યાતપ્રદેશ–પરિમિત એક અંગુલ હોય છે. એ અંગુલના એક-એક આકાશપ્રદેશમાં નિગોદ જીવેના અસંખ્ય ગોળા હોય છે. એકએક ગેલકમાં અસંખ્યાત શરીર હોય છે અને એક-એક શરીરમાં અનન્ત જીવેને નિવાસ છે. કહ્યું પણ છે–
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ. ५ सू. १ वनस्पतिमरूपणा ६०७ “गोला य असंखिज्जा, हुंति निगोया असंखया गोले ।
एक्केको य निगोओ अणंतजीवो मुणेयवो" ॥ १ ॥ छाया-गोलाच असंख्येयाः, भवन्ति निगोदा असंख्येया गोले ।
एकैकश्च निगोदः, अनन्त जीवो ज्ञातव्यः॥ १॥ इति । तत्रस्थप्रत्येकजीवस्य तैजसकार्मणे द्वे द्वे शरीरे पृथक पृथक स्तः । तदेकैकं शरीरमनन्तज्ञानावरणीयादियावदनन्तान्तरायकर्मणां वर्गणाभिः संयुक्तं वर्तते । सा चैकैका वर्गणाऽनन्तमूक्ष्मपरमाणुमयो भवतीति मूक्ष्मत्वं निगोदजीवानां सिद्धम् ।
ये च शरीरत्रयाङगुलासंख्येयभागशरीरादिभेदाः पृथिवीकायोद्देशेऽभिहितास्ते वनस्पतिकायानामपि बोध्याः, केवलमनित्थंस्थम् अनियताकारं शरीरसंस्था
_ "अंगुल के एक आकाशप्रदेश में असंख्यात गोले, एक गोले में असंख्यात निगोदशरीर और एक-एक निगोदशरीर में अनंत जीव जानने चाहिए” ॥१॥
निगोद में रहने वाले हरेक जीव के अलग-अलग तैजस और कार्मण शरीर होते हैं, और प्रत्येक शरीर अनन्त ज्ञानावरणीय आदि तथा अनन्त अन्तराय कर्मों की वर्गणाओं से संयुक्त है, वह एक वर्गणा अनन्तसूक्ष्मपरमाणुरूप होती है । इस कथन से निगोदिया जीवों की सूक्ष्मता सिद्ध होती है।
पृथिवीकाय के उद्देश में तीन शरीर तथा अंगुल के असंख्यातवें भाग की अवगाहना आदि का कथन किया है, वह वनस्पतिकाय के लिए भी समझना चाहिए । यहाँ विशेष बात यह है कि वनस्पति जीवों के शरीर का आकार अनियत होता है ।
“અંગુલના એક આકાશપ્રદેશમાં અસંખ્યાત ગેળા,એક ગેળામાં અસંખ્યાત નિગોદ-શરીર અને એક-એક નિગોદ શરીરમાં અનન્તજીવ જાણવા જોઈએ.” [૧]
નિગોદમાં રહેવા વાળા દરેક જીવને અલગ-અલગ તૈજસ અને કાર્મણ શરીર હોય છે, અને પ્રત્યેક શરીર અનન્ત જ્ઞાનાવરણીય આદિ તથા અનન્ત અત્તરાય કર્મોની વર્ગણાએથી સંયુક્ત છે. તે એક વર્ગણા અનન્તસૂમપરમાણુરૂપ હોય છે. આ વચનથી નિગદના જીવોની સૂક્ષ્મતા સિદ્ધ થાય છે.
પૃથ્વીકાયના ઉદ્દેશમાં ત્રણ શરીર તથા અંગુલના અસંખ્યાતમા ભાગની અવગાહના આદિનું નિરૂપણ કર્યું છે. તે વનસ્પતિકાય માટે પણ સમજી લેવું જોઈએ. અહિ વિશેષ વાત એ છે કે-વનસ્પતિના છને આકાર અનિયત (નિયમવગરને) હોય છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०८
आचाराङ्गसूत्रे नमेषाम् , शेषमन्यत् समानम् । एषां स्थानं घनोदधिवातवलयादि । संख्यामङ्गीकृत्यानन्ताः सर्वे वनस्पतयः।
एवं वनस्पतीनां वृक्षादिभेदैः प्रत्येकसाधारणभेदैः, तथा वर्णगन्धरसस्पर्शमेदैश्च सहस्रशो भेदा भवन्ति । योन्यादिभेदैः पुनर्लक्षशो भेदा जायन्ते ।
वनस्पतेर्योनिः संवृता भवति । तस्याः सचित्ताचित्तमिश्रभेदेन त्रयो भेदाः, तथा शीतोष्णमिश्रभेदेन त्रयो भेदाः । एवं गणनया प्रत्येकवनस्पतियोनीनां दशलक्षसंख्यका भेदा भवन्ति । साधारणवनस्पतीनां चतुर्दशलक्षसंख्यका भेदा जायन्ते।
शेष सब पूर्ववत् है । इन का स्थान घनोदधिवातवलय आदि हैं। संख्या की अपेक्षा पूर्वोक्त सब प्रकार की वनस्पति-संख्या अनन्त है।
वृक्ष आदि के भेदों की अपेक्षा, प्रत्येक साधारण की अपेक्षा तथा वर्ण, रस गंध और स्पर्श के भेद की अपेक्षा वनस्पति के हजारों भेद होते हैं । योनि आदि के भेदों की अपेक्षा विचार किया जाय तो लाखों भेद हो जाते हैं ।
वनस्पति की योनि संवृत है । संवृतयोनि सचित्त, अचित्त, और मिश्र के भेद से तीन प्रकार की होती है । शीत, उष्ण तथा मिश्र के भेद से भी तीन प्रकार की है। इस प्रकार गणना करने से प्रत्येकवनस्पति की दस लाख योनिया है । साधारणवनस्पति की योनिया चौदह लाख हैं।
બાકી તમામ પૂર્વ પ્રમાણે છે. એનું સ્થાન ઘને દધિવાતવલય આદિ છે. સંખ્યાની અપેક્ષા પૂર્વોકત સર્વ પ્રકારની વનસ્પતિ–સંખ્યા અનન્ત છે.
વૃક્ષ આદિના ભેદની અપેક્ષાએ, પ્રત્યેક-સાધારણ અપેક્ષાએ તથા વર્ણ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શના ભેદની અપેક્ષાએ વનસ્પતિના હજારે ભેદ થાય છે. નિ આદિના ભેદની અપેક્ષાએ વિચાર કરવામાં આવે તે લાખે ભેદ થઈ જાય છે. વનસ્પતિની નિ સંવૃત છે. સંવૃતનિ સચિત્ત, અચિત્ત અને મિશ્રના ભેદથી ત્રણ પ્રકારની હોય છે અને શીત ઉષ્ણ તથા મિશ્રના ભેદથી ત્રણ પ્રકારની છે. આ પ્રમાણે ગણના કરવાથી પ્રત્યેક વનસ્પતિની દસ લાખ યોનિ છે, અને સાધારણવનસ્પતિની નિઓ ચૌદ લાખ છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ. ५ म.१ वनस्पतिजीवपरिमाणम् ६०९
परिमाणद्वारम्उक्तं प्ररूपणाद्वारम् । परिमाणद्वारमुच्यते-पर्याप्तबादराः प्रत्येकवनस्पतिजीवाः पिण्डीभूत-चतुष्कोणीकृत-लोकश्रेण्यसंख्येयभागवांकाशप्रदेशराशिप्रमाणाः, बादरपर्याप्ततेजस्कायजीवराशेश्वासंख्यातगुणाः सन्ति ।
अपर्याप्तवादराः प्रत्येकवनस्पतिजीवास्तु असंख्यातानां लोकानां यावन्तः प्रदेशास्तावन्तः सन्ति । इमेऽप्यपर्याप्तवादरतेजस्कायजीवराशितश्चाऽसंख्यातगुणाः । प्रत्येकवनस्पतयः सूक्ष्मा न सन्ति, शास्त्रेऽनुपादानात् ।
साधारणवनस्पतिजीवाः-सूक्ष्मबादरपर्याप्तभेदैश्चतुर्विधा अपि पृथक पृथगनन्तानां लोकानां यावन्तः प्रदेशास्तावन्त इति । अत्रायं विशेषः
परिमाणद्वारप्ररूपणाद्वार हुआ । अब परिमाणद्वार कहते हैं-पर्याप्तबादर-प्रत्येकवनस्पति जीव चौकोन की हुई लोकश्रेणी के असंख्यातवें भागवत्ती आकाशप्रदेशों की राशि के बराबर हैं, और बादरपर्याप्ततेजस्काय के जीवों से असंख्यातगुणे हैं । असंख्यात लोककाशों के प्रदेशों की बराबर अपर्याप्त बादर प्रत्येकवनस्पतिकाय के जीव हैं, और ये भी अपर्याप्तबादरतेजस्काय के जीवों से असंख्यात गुने हैं। प्रत्येक वनस्पति में सूक्ष्म जीव नहीं होते, क्यों कि शास्त्र में कहीं उनका उल्लेख नहीं है।
____साधारण वनस्पति के जीव सूक्ष्म, बादर, पर्याप्त और अपर्याप्त के मेद से चार प्रकार के हैं। इन चारों राशियों में से प्रत्येकजीवराशि की संख्या अनन्त लोकाकाश के प्रदेशों के बराबर है । इसमें इतनी विशेषता समझ लेनी चाहिए--
પરિમાણ દ્વાર– પ્રરૂપણા દ્વાર થયું. હવે પરિમાણદ્વાર કહે છે-પર્યાપ્તબાદરપ્રત્યેક વનસ્પતિ જીવ, ચતુષ્કોણ કરેલી લેકશ્રેણિના અસંખ્યાતમા ભાગવત આકાશપ્રદેશની રાશિ-ઢગલાના બરાબર છે અને બાદરપર્યાપ્તતેજસ્કાયના જીથી અસંખ્યાતગણ છે, અસંખ્યાત લકાકારોના પ્રદેશની બરાબર અપર્યાપ્તબાદર પ્રત્યેક વનસ્પતિકાયના જીવ છે. અને તે પણ અપર્યાપ્તબાદર તેજસ્કાયના જીથી અસંખ્યાતગણી છે. પ્રત્યેક વનસ્પતિમાં સૂક્ષમજીવ નથી, કેમકે–તેને શાસ્ત્રમાં કઈ સ્થાને ઉલેખ નથી.
સાધારણ વનસ્પતિના જીવ સૂક્ષમ, બાદર, પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્તના ભેદથી ચાર પ્રકારના છે. આ ચારેય રાશિઓમાંથી પ્રત્યેક જીવરાશિની સંખ્યા અનન્ત કાકાશના પ્રદેશની બરાબર છે. તેમાં એટલી વિશેષતા સમજી લેવી જોઈએप्र. आ.-७७
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे साधारणबादरपर्याप्तकेभ्यः सूक्ष्मा अपर्याप्ता असंख्यातगुणाः। तेभ्योऽपि सूक्ष्मपर्याप्तका असंख्यातगुणा विज्ञेया इति ।
सूक्ष्मानन्तजीवानां परिमाणं कियदिति सदृष्टान्तमुच्यते-यथा-कश्चित् प्रस्थादिमापकवस्तुना धान्यराशिं परिमाप्याऽन्यत्र निक्षिपति, तथा यदि साधारणसूक्ष्मजीवराशिं लोकरूपमस्थेन मापयेत् लोका संभृता भवेयुः ।
पर्याप्तवादरनिगोदपरिमाणं च यथा
घनीभूतचतुरस्त्रीकृतसकललोकमतरस्यासंख्येयभागवर्तिप्रदेशराशिप्रमाणाः पर्याप्तकबादरनिगोदाः सन्ति, ते प्रत्येकशरीर-चादरवनस्पति-पर्याप्तकेभ्यो
साधारणबादरपर्याप्त जीवों की अपेक्षा बादर-अपर्याप्त असंख्यातगुणा हैं। बादरपर्याप्त की अपेक्षा सूक्ष्म-अपर्याप्त असंख्यातगुणा हैं और सूक्ष्म-अपर्याप्त उनसे भी असंख्यातगुणा हैं।
सूक्ष्म अनन्त जीवों का परिमाण कितना है, यह बात दृष्टान्त देकर समझाते हैंजैसे कोई पुरुष प्रस्थ (सेर) आदि बाटों से धान्य तोलकर दूसरी जगह रख देखा है, उसी प्रकार यदि साधारणसूक्ष्मजीवराशि को लोकरूपी प्रस्थ से नापा जाय तो अनंत लोक भर जाएँ।
पर्याप्त बादर निगोद जीवों का परिमाण इस प्रकार का है
चौकोर (चतुष्कोण) घन किये हुए सम्पूर्ण लोकप्रतर के असंख्यातवें भागवर्ती प्रदेशों के बराबर पर्याप्तबादरनिगोद जीव हैं। वे प्रत्येकशरीर-बादरवनस्पति
સાધારણપર્યાપ્ત જીવોની અપેક્ષા બાદરઅપર્યાપ્ત અસંખ્યાતગણું છે. બાદરપર્યાપ્તની અપેક્ષા સૂક્ષ્મ-અપર્યાપ્ત અસંખ્યાતગણી છે અને સૂક્ષ્મ-અપર્યાપ્ત તેનાથી પણ અસંખ્યાતગણું છે.
સૂકુમ અનન્ત જેનું પરિણામ કેટલું છે. એ વાત દષ્ટાન્ત આપીને સમજાવે છે-જેમ કે પુરુષ પ્રસ્થ (તળવાનું વજન ૧ શેર) આદિ તેલવાના બાંટ-વજનથી. ધાન્ય તળીને બીજી જગ્યાએ રાખી દે છે તે પ્રમાણે જે સાધારણ સૂમિ જીવરાશિને લોકરૂપી પ્રસ્થથી તળવામાં આવે તે અનંત લેક ભરાઈ જાય.
પર્યાપ્તબાદરનિગોદ નું પરિમાણ આ પ્રકારે છે–ચતુષ્કણ ઘન કરેલા સપૂર્ણ લોકપ્રતરના અસંખ્યાતમા-ભાગન્લ પ્રદેશની બરાબર પર્યાપ્તબાદરનિગોદ જીવ છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ. ५ मू.१ वनस्पतिजीवपरिमाणम् ६११ ऽसंख्येयगुणाः। शेषास्त्रयः-अपर्याप्तबादरनिगोदाः, अपर्याप्तमूक्ष्मनिगोदाः, पर्याप्तसूक्ष्मनिगोदाश्च प्रत्येकमसंख्येयलोकाकाशप्रदेशपरिमाणाः क्रमशो बहुतरकाः सन्ति । साधारणजीवाश्चैतेभ्यो निगोदपरिमाणेभ्योऽनन्तगुणाः सन्तीति बोध्यम् ।। __यदि लोकाकाशस्यैककस्मिन् प्रदेशे एकैकः प्रत्येकवनस्पतिजीवः स्थाप्यते, तर्हि असंख्याता लोका भ्रियन्ते । यदि तु लोकाकाशस्यकस्मिन् प्रदेशे एकैको निगोदजीवः स्थाप्यते, तर्हि अनन्ता लोका भ्रियन्ते ।
उक्तश्च प्रज्ञापनायाम्-१ पदे। "लोगागासपएसे, परित्तजीवं ठवेहि एक्केकं ।
एवं ठवेज्जमाणा, हवंति लोगा असंखिज्जा" ॥१॥ पर्याप्त जीवों से असंख्यातगुणा हैं । शेष तीन अर्थात् अपर्याप्तबादरनिगोद, अपर्याप्तसूक्ष्मनिगोद
और पर्याप्त सूक्ष्मनिगोद असंख्यात लोकाकाश प्रदेशों के बराबर हैं, और क्रमशः अधिकअधिक संख्या में हैं । साधारण जीव इन से अनन्तगुणा हैं।
यदि लोकाकाश के एक-एक प्रदेश में एक-एक प्रत्येकवनस्पति के जीव स्थापित किये जायँ तो असंख्यात लोक भर जाएँ, और यदि लोकाकाश के एक-एक प्रदेश में एकएक निगोदिया जीव रक्खे जायँ तो अनन्त लोकाकाश भर जाएँ । प्रज्ञापनासूत्र के प्रथम पदमें कहा है
"लोकाकाश के एक-एक प्रदेशमें अगर प्रत्येकवनस्पति के एक-एक जीव रख दिये जायँ तो असंख्यात लोक भर जाए ॥ १॥ તે પ્રત્યેકશરીર-આદરવનસ્પતિ પર્યાપ્ત જીથી અસંખ્યાત ગણા છે. બાકીના ત્રણ અર્થાતુ-અપર્યાપ્તબાદરસિંગદ, અપર્યાપ્તસૂફમનિગોદ અને પર્યાપ્તસૂફમનિગોદ અસંખ્યાત–લોકાકાશ પ્રદેશના બરાબર છે, અને ક્રમશઃ અધિક–અધિક સંખ્યામાં છે. સાધારણ જીવ એનાથી અનન્ત ગણું છે.
જે કાકાશના એક-એક પ્રદેશમાં એક–એક પ્રત્યેક વનસ્પતિના જીવને સ્થાપિત કરવામાં આવે તો અસંખ્યાત લેાક ભરાઈ જાય, અને જે કાકાશના એક–એક પ્રદેશમાં એક–એક નિગોદિયા જીવને રાખવામાં આવે તે અનન્ત લોકાકાશ ભરાઈ જાય. પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના પ્રથમ પદમાં કહ્યું છે કે
લોકાકાશના એક-એક પ્રદેશમાં જે પ્રત્યેક વનસ્પતિના એક-એક જીવ રાખવામાં આવે તે અસંખ્યાત લોક ભરાઈ જાય.’’ | ૧ |
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१२
आचारानसूत्रे लोगागासपएसे निगोयजीवं ठवेहि होक्केकं ।।
एवं ठवेज्जमाणा, हवंति लोगा अणन्ताओ ॥ १ ॥” इति । छाया-लोकाकाशप्रदेशे, प्रत्येकजीवं स्थापय एकैकम् ।
एवं स्थाप्यमाना भवन्ति लोका असंख्येयाः ॥ १ ॥ लोकाकाशप्रदेशे निगोदजीवं स्थापय एकैकम् । एवं स्थाप्यमानाः भवन्ति लोका अनन्ताः ॥१॥
इति परिमाणद्वारम् ॥ मू० १॥ शब्दादिविषयासक्त्या वनस्पतिकायापमर्दनपराः पुनः पुनर्भवसिन्धौ निपतन्तीत्याशयेनाह-'जे गुणे.' इत्यादि ।
मूलम्जे गुणे से आवटे । जे आवटे से गुणे ॥ सू० २॥
छायायो गुणः स आवर्तः । य आवर्तः स गुणः ।। मू० २ ॥ लोकाकाश के एक-एक प्रदेश में एक-एक निगोद जीव रख दिये जायें तो इस प्रकार रखने से अनन्त लोक हो जाएँ"। इति परिमाणद्वार ॥ सू० २ ॥
इन्द्रियों के शब्द आदि विषयों में आसक्त होकर जो वनस्पतिकाय की हिंसा करते हैं वे बारम्बार भवसागर में डूबते हैं । इस अभिप्राय से शास्त्रकार कहते है:'जे गुणे' इत्यादि ।
मूलार्थ-जो गुण है सो आवर्त है । जो आवर्त है सो गुण है ।।सू० २॥
“કાકાશના એક-એક પ્રદેશમાં એક-એક નિગોદ જીવ રાખવામાં આવે તે 20 मारे रामपाथी अनन्त as 25 जय." ति परिमाण वा२. ॥ सू० १॥
ઈન્દ્રિયના શબ્દ આદિ વિષયમાં આસક્ત થઈને જે વનસ્પતિકાયની હિંસા કરે છે. તે વારંવાર ભવ–સાગરમાં ડૂબી જાય છે. એ અભિપ્રાયથી શાસ્ત્રકાર કહે છે'जे गुणे.' त्यादि.
भूमाथ-2 गुण छ त मावत छ. रे सावत्त छे ते गुण छ. ॥२॥
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य० १ उ. ५ सू.२ वनस्पतिजीवघात दुष्फलम् ६१३
टीकायो गुणः शब्दादिकः, स आवर्तः-आवर्तन्ते-परिभ्राम्यन्ति जीवा यत्र स -आवर्तः-जन्मजराधिव्याधिनानाविधक्लेशसंपातस्वरूपः संसारः। कारणे कार्योंपचारात् संसारकारणीभूतस्य शब्दादिगुणस्य संसारत्वेन व्यपदेशः । गुणसेवनात् संसारं प्राप्नोतीति भावः । उक्तमर्थ दृढीकर्तुमुक्तवाक्यं परावर्तयन्नाह-य आवर्त इति । यश्चावर्तः संसारः, स गुणः शब्दादिः । रागद्वेषवशगः संसारी नैव शब्दादिगुणतो विरज्यते, न च मोक्षमार्ग प्राप्नोतीत्यर्थः ।
यद्वा-गुणे' 'आवर्ते' इति सप्तम्यन्तम् । यः गुणे-शब्दादौ वर्तते,
टीकार्थ-शब्द आदि जो गुण अर्थात् विषय है वही आवर्त है। जिसमें आवर्तन अर्थात् भ्रमण किया जाय उसे आवर्त कहते हैं। जन्म-जरा, आधि-व्याधि आदि नाना प्रकार के क्लेशों से परिपूर्ण यह संसार ही आवर्त है । शब्द आदि विषय संसार के कारण हैं, स्वयं संसार नहीं हैं, किन्तु यहा कारण में कार्य का उपचार करके शब्दादि विषयों को ही संसार कहा है । आशय यह है कि-इन विषयों का सेवन करने से संसार की प्राप्ति होती है । इसी अभिप्राय को दृढ करने के उद्देश्य से वाक्य को पलट कर शास्त्रकार कहते हैं-'जो आवर्त है वही गुण है। राग-द्वेष आदि के अधीन रहने वाला संसारी जीव शब्द आदि गुणों से विरक्त नहीं होता और न मोक्षमार्ग प्राप्त करता है।
___ अथवा--मूल में जो ‘गुणे' और 'आवडे' पद आये हैं । वे सप्तमीविभक्ति में हैं, इसका अर्थ यह हुआ कि-जो पुरुष शब्दादि गुणों में वर्त्तता है वह आवर्त
ટીકાથ–શબ્દ આદિ જે ગુણ છે, અર્થાત્ વિષય છે તેજ આવ છે. જેમાં આવર્તન અર્થાત્ ભ્રમણ કરવામાં આવે તેને આવર્ત કહે છે. જન્મ, જરા, આધિ, વ્યાધિ આદિ નાના પ્રકારના કલેશથી પરિપૂર્ણ આ સંસારજ આવત્ત છે. શબ્દ આદિ વિષય સંસારના કારણ છે. સ્વયં સંસાર નથી, પરંતુ અહીં કારણમાં કાર્યને ઉપચાર કરીને શદાદિ વિષયને જ સંસાર કહ્યો છે. આશય એ છે કે -વિષયનું સેવન કરવાથી સંસારની પ્રાપ્તિ થાય છે. તે અભિપ્રાયને દઢ કરવાના ઉદ્દેશ્યથી વાકયને બદલીને શાસ્ત્રકાર કહે છે-“જે આવી છે તે ગુણ છે.” રાગદ્વેષ આદિના આધીન રહેવાવાળા સંસારી જીવ શબ્દ આદિ ગુણેથી વિરકત રહેતા નથી અને મેક્ષમાર્ગને પ્રાપ્ત કરતા નથી.
मया-भूखमरे 'गुणे' मने 'आवडे, ५४ माया छे. ते सातमी विहितwi છે. એને અર્થ એ થયો કે-જે પુરુષ શબ્દાદિ ગુણામાં વતે છે તે આવ અર્થાત
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१४
आचारागसत्रे स आवर्ते संसारे वर्तते । यश्चावर्ते, स गुणे वर्तते ।
ननु 'यो गुणे वर्तते, स आवर्ते वर्तते ' इति यदुक्तं तत् सम्यगेव, परन्तु य आवर्ते वर्तते, न त्वसौ नियमेन गुणे वर्तते । यतस्तीर्थङ्करा भावितात्मानो मुनयः प्रतिमाधारिश्रावकाचावते वर्तन्ते न तु शब्दादिगुणेषु, तदेतत् कथमुपपद्यते-' यथावर्ते वर्तते स गुणे वर्तते' इति ? । _ अनुकूलशब्दादिषु रागः, प्रतिकूलशब्दादिषु द्वेषः समुद्भवतीति रागद्वेषपूर्वक गुणेषु शब्दादिषु या प्रवृत्तिस्तस्या एवात्राधिकारः । एवं चास्य वाक्यस्य तीर्थङ्करादिविषयकत्वाभावान्नास्त्युक्तशङ्कावसर इति । अर्थात् संसार में वर्तता है, और जो संसार में वर्तता है वह शब्द आदि में वर्त्तता है।
शङ्का-जो शब्दादि गुणों में वर्तता है वह संसार में वर्तता है, यह कथन तो ठीक है, परन्तु जो संसार में वर्तता है वह नियम से शब्दादि विषयों में नहीं वर्तता ! भगवान् तीर्थकर, भावितात्मा मुनि और प्रतिमाधारी श्रावक संसार में तो वर्तते हैं मगर शब्द आदि विषयों में नहीं वर्त्तते । अत एव यह कथन किस प्रकार बन सकता है कि जो आवत में वर्तता है वह शब्द आदि में वर्त्तता है ?
समाधान-अनुकूल शब्द आदि में राग उत्पन्न होता है और प्रतिकूल शब्द आदि में द्वेष होता है । इस प्रकार रागद्वेषपूर्वक विषयों में प्रवृत्ति करने का ही यहाँ प्रकरण है । तीर्थकर आदि राग-द्वेषपूर्वक विषयों में प्रवत्ति नहीं करते, अतः यह वाक्य तीर्थकर या भावितात्मा मुनि आदि के लिए लागू नहीं होता । इस प्रकार उक्त शंका का यहां स्थान नहीं है। સંસારમાં વતે છે, અને જે સંસારમાં વર્તે છે તે શબ્દ આદિમાં વર્તે છે.
શંકા–જે શબ્દાદિ ગુણેમાં વતે છે, તે સંસારમાં વતે છે. આ કથનતે ઠીક છે, પરંતુ જે સંસારમાં વતે છે તે નિયમથી શબ્દાદિક વિષયમાં વર્તતા નથી. ભગવાન તીર્થકર ભાવિતાત્મા મુનિ અને પ્રતિમાપારી શ્રાવક સંસારમાં તે વર્તે છે, પરન્ત શબ્દાદિ વિષયોમાં વર્તતા નથી. એ માટે આ કથન કેવી રીતે બની શકે છે, કે જે આવર્તમાં વર્તે છે તે શબ્દ આદિમાં વસે છે.”
સમાધાન–અનુકૂલ શબ્દ આદિમાં રાગ ઉત્પન્ન થાય છે અને પ્રતિકૂલ શબ્દ આદિમાં ઠેષ થાય છે. આ પ્રમાણે રાગ-દ્વેષપૂર્વક વિષયમાં પ્રવૃત્તિ કરવી તેનું જ અહીં પ્રકરણ છે. તીર્થકર આદિ રા–દ્વેષપૂર્વક વિષયમાં પ્રવૃત્તિ કરતા નથી, માટે આ વાકય તીર્થકર અથવા ભાવિતાત્મા મુનિ આદિના માટે લાગું થતું નથી. આ પ્રમાણે પૂર્વે જે શંકા કરી છે તે શંકાને અહીં સ્થાન નથી.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य० १ उ. ५ सू. २ वनस्पतिजीवधात दुष्फलम् ६१५
त्यागतिरूप आवर्तीsपि न तेषां दुःखजनको भवति । सामान्यतः संसारवर्तित्वं सामान्यशब्दादिगुणोपलब्धिश्च सर्वेषां संसारिणां संभवत्येव, तस्माद् गुणोपfor प्रतिषिध्यते । किन्तु यस्तत्र रागद्वेषपरिणामः स एव परिवर्जनीयत्वेन प्रतिवोध्यते, अत एवोक्तं भगवता
" कृष्णसोक्खेहिं सहेहिं पेम्मं नाभिनिवेसर " इत्यादि । किच
66
न शक्यं रूपमद्रष्टुं चक्षुर्गोचरमागतम् ।
रागद्वेषौ तु यौ तत्र,
-
तौ बुधः परिवर्जयेत् ॥
"
इदमत्र तत्त्वम् - शब्दादिविषयासक्ताः खलु वनस्पतिजीवान् बहुशी
गति-आगतिरूप आवर्त्त भी उनके लिए दुःखजनक नहीं है । सामान्य संसारवत्र्त्ती पन और विषयों की सामान्य उपलब्धि सभी संसारी जीवों में होती है, अतः विषयों की उपलब्धि का निषेध नहीं किया जा सकता । हाँ विषयों में जो राग-द्वेषरूप परिणाम है वही व्याज्य है ! अतः भगवान् ने कहा है
" कण्णसोक्खेहिं सहेहिं पेम्मं नाभिनिवेसए " इत्यादि ।
" कानों को सुख देने वाले शब्दों पर अनुराग नहीं करना चाहिए" । तथा— आँखों के आगे आया हुआ रूप अनदेख नहीं किया जा सकता, वह तो दीख ही जाता है, मगर उस से कोई हानि नहीं होती । अलवत्ता उस रूप पर राग या द्वेष करने से हानि होती है । अतः विवेकी पुरुष राग और द्वेष का त्याग करे ।
आशय यह है - शब्द आदि विषयों में आसक पुरुष वनस्पतिकाय के जीवों की
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
ગતિ—આગતિરૂપ આવત્ત પણ તેઓને માટે દુઃખરૂપ નથી. સામાન્ય સંસારવીપણું અને વિષયાની સામાન્ય ઉપલબ્ધિ, સર્વે સંસારી જીવામાં હાય છે. એથી વિષયાની ઉપલબ્ધિના નિષેધ કરી શકાતા નથી. હા; વિષયામાં જે રાગ-દ્વેષરૂપ પરિણામ છે, તેજ ત્યાજ્ય-ત્યજી દેવા ચેાગ્ય છે. એટલે ભગવાને કહ્યું છે–
"करण सोक्खेहिं सहहिं पेम्मं नाभिनिवेसए " अर्थात् अनोने सुख देवावाजा શબ્દો પર પ્રીતિ નહિ કરવી જોઈએ. તથા નેત્રાની સામે આવેલા રૂપ, ન દીઠા અદીઠ કરી શકાતા નથી. તે તા દેખવામાં આવેજ છે, પરન્તુ તેમાં કાઈ હાનિ થતી નથી. અલબત્ત એ રૂપ પર રાગ અથવા દ્વેષ કરવાથી હાનિ થાય છે. એ માટે વિવેકી પુરુષ રાગ અને દ્વેષના ત્યાગ કરે.
આશય એ છે કે શબ્દ આદિ વિષયામાં આસકત પુરુષ વનસ્પતિકાયના જીવાની
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे विहिंसन्ति । तथा हि-अनुकूलशब्दश्रवणार्थी वेणुवीणापटहादिवाद्यानि निर्मातुं बहुविधान् वनस्पतीन् विनिहन्ति । प्रियरूपविलोकनार्थी काष्ठमययुवतिप्रतिमा-गृहतोरण-वेदिका-स्तम्भादि रचयितुं कतिचन वनस्पतीन् विनिकृन्तति । एवं घ्राणमुखार्थी कर्पूर-केतकी-पाटल-लवङ्ग-सरमचन्दना-गुरु-केसर-जातीफल-जातीपत्रिकादीन् परिग्रहीतुं विविधान् वनस्पतीन् विहिनस्ति । रसास्वादसुखार्थी मूलकन्दादिगतानसंख्याताननन्तान् वा जीवानुपमर्दयति । एवं स्पर्शसुखाभिलाषी च कमलदलमृणालकदलीदलवल्कलानुकूलदुकूलतूलादीन् परिग्रहीतुं नानाविधवनस्पतीनां प्राणव्यपरोपणं प्रकरोति।
बहुत हिंसा करते हैं। जैसे-अनुकूल शब्द सुनने का अभिलाषी पुरुष वेणु, वीणा, पटह (ढोल) आदि वाद्य बनाने के लिए नाना प्रकार के वनस्पतिकाय के जीवों की हिंसा करता है । प्रियरूप देखने का इच्छुक युवती की काष्ठमय प्रतिमा, गृह, तोरण,
वेदिका, और स्तंभ बनाने के लिए वनस्पति को काटता है। इसी प्रकार घ्राणेन्द्रिय के सुरुका लेटुप कपर, केतकी, पाटल, (गुलाब) लोंग, सरस चन्दन अगर, केसर,
जायफल, जायपत्री आदि के उद्देश्य से विविध प्रकार के वनस्पतिकायिक जीवों की हिंसा करता है । रसास्वाद का अनुरागी मूल आदि कन्दों में रहने वाले असंख्यात और अनन्त जीवों की हिंसा करता है । इसी प्रकार स्पर्श-सुख का अभिलाषी कमल के पत्ते, कमल की दंडी, केले के , पत्ते छाल और अनुकुल वस्त्र तथा रुई प्राप्त करने के लिए नाना प्रकार के वनस्पति जीवों का प्राण लेता है।
ઘણીજ હિંસા કરે છે. જેમ-અનુકૂલ શબ્દ સાંભળવાના અભિલાષી પુરુષ વેણુ-વીણા, ઢેલ આદિ વાઘ-વાજિત્ર બનાવવા માટે નાના પ્રકારના વનસ્પતિકાયના જીની હિંસા કરે છે. પ્રિયપ જેવાના ઈચ્છુક યુવતીની કાષ્ટમય પ્રતિમા, ગૃહ, તેરણ, વેદિકા અને સ્તંભ બનાવવા માટે વનસ્પતિને કાપે છે. એ પ્રમાણે ધ્રાણેન્દ્રિય (નાસિકા)ના સુખના લેઉપ-લાલચુ કપૂર, કેતકી ગુલાબ, લવીંગ, સરસચંદન, અગર કેસર, જાયફળ, જાવંત્રી આદિ મેળવવાના ઉદ્દેશ્યથી વિવિધ પ્રકારના વનસ્પતિકાયિક જીની હિંસા કરે છે. રસાસ્વાદના અનુરાગી જીવ મૂળ આદિ કમાં રહેવાવાળા અસંખ્યાત અને અનન્ત જીવોની હિંસા કરે છે. એ પ્રમાણે સ્પર્શ સુખના અભિલાષી જીવ કમલપત્તા, કમલકાકડી, કેવળનાં પત્તાં, છાલ અને અનુકૂલ વસા તથા રૂ પ્રાપ્ત કરવા માટે નાના પ્રકારના વનસ્પતિ ના પ્રાણ લે છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ. ५ सू. २ वनस्पतिजीवोपघात दुष्फलम् ६१७
एवं च वनम्पतिनिष्पन्नेषु शब्दादिगुणेषु वर्तमानः संसारं प्राप्नोति, स च संसारी रागद्वेषमलिनात्मकतया पुनः शब्दादिगुणेषु वर्तमानश्चतुर्गतिकसंसारतो न कदाचिद् बहिर्यातीत्यर्थः ।। मू० २॥
शद्वादिगुणोपलब्धिमात्रं न संसारान्तःपतनस्य कारणं, किन्तु तत्र मूच्छेवेत्याह -'उड्ढं'. इत्यादि।
मूलम्उड्ढं अहं तिरियं पाईणं पासमाणे रूबाई पासइ, सुणमाणे सदाइं सुणेइ । उड्ढं अहं तिरियं पाईणं मुच्छमाणे रूवेसु मुच्छइ सद्देसु यावि। एस लोए वियाहिए ॥ सू० ३॥
छायाउर्ध्वम् अधः तिर्यक प्राचीनं पश्यन् रूपाणि पश्यति, शृण्वन शद्वान् शृणोति, ऊध्वम् अधः तिर्यक् प्राचीनं मूच्र्छन् रूपेषु मूच्छेति, शब्देषु चापि । एष लोकः व्याख्यातः ॥ सू० ३॥
इस प्रकार वनस्पति से तैयार होने वाले इन्द्रिय-विषयों में वर्तमान जीव संसार प्राप्त करता हैं । संसारी जीव राग-द्वेष से मलिन होता है, अतः फिर विषयों में प्रवृत्त होता है । इस प्रकार वह कभी संसार से बाहर नहीं निकल पाता ॥सू० २॥
शब्द आदि विषयों को ग्रहण करने मात्र से संसार में पतन नहीं होता परन्तु उन में मूर्छा (गृद्धि) होना ही पतन का कारण है, यह कहते हैं-'उद्द.' इत्यादि ।
मूलार्थ-ऊपर, नीचे, और सामने तिरछी दिशा में दृष्टि डालता हुआ रूपों को देखता है, सुनता हुआ शब्द सुनता है। ऊपर, नीचे और सामने तिरछी दिशा में रूपोंमें मूर्छित होता है और शब्दों में भी। यह लोक कहा गया है ॥ सू० ३ ॥
એ પ્રમાણે વનસ્પતિથી તૈયાર થવાવાળા ઈન્દ્રિય વિષયોમાં વર્તમાન જીવ સંસારને પ્રાપ્ત કરે છે. સંસારી રાગદ્વેષથી મલિન થાય છે, તેથી ફરીને વિષયમાં પ્રવૃત્ત થાય છે. આ પ્રમાણે તે કઈ દિવસ સંસારથી બહાર નીકળી શકતા નથી (સૂ૨)
શબ્દ આદિ વિષયોને ગ્રહણ કરવા માત્રથી સંસારમાં પતન થતું નથી. પરન્ત तमा भूछा (द्धि) थाथी पतन थाय छे. ते ४ छ-'उड्ढं. त्यादि
મૂલાઈ–ઉપર, નીચે અને સામે તિરછી દિશામાં દષ્ટિ નાખીને પિને જુવે છે, સાંભળતા થકા શબ્દ સાંભળે છે, ઉપર નીચે અને સામે તિરછી દિશામાં રૂપમાં मने होभा ५ भूछित थाय छ. An as ४ाय छ. ॥ ३॥ प्र. आ.-७८
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१८
आचाराङ्गसूत्रे
टीका
मज्ञापकदिशापेक्षया उर्ध्वम् उर्ध्वदिश्यवस्थितं पर्वत शिखरमासादहर्म्याद्युपरिभागस्थम्, अधः = अधोदिश्यवस्थितं भूमिगृहादिकं तिर्यक् = प्राच्यादिदिक्ष्ववस्थितं विदिवस्थितं च गृहभित्तिमासादहर्म्यादिकं, प्राचीनं तिर्यक्पदस्य विवरणमेतत्, प्राच्यां दिशि विद्यमानं पदार्थजातम्, एतच्चोपलक्षणम् - अन्या अपि तिर्यग्दिशो विज्ञेयाः । यद्वा- प्राचीनमिति - ऊर्ध्वाधस्तिर्यग्दिगन्वयि, तेनोर्ध्वाधस्तिर्यग्दिक्ष्ववस्थितं, प्राचीनं पुरातनम् - आधुनिकशिल्पिदुष्करतयाऽऽश्चर्यकारि पदार्थजातं, पश्यन् = चक्षुर्व्यापारयन्, रूपाणि चक्षुर्ग्राह्यतया परिणतानि रूपवद्रव्याणि शालमब्जिकादीनि स्त्र्यादिरूपाणि वा पश्यति ।
टीकार्थ - प्रज्ञापक - (देखने वाले की ) दिशा की अपेक्षा ऊर्ध्व दिशा में-पर्वत के शिखर पर तथा प्रासाद या महल आदि के ऊपरी भाग में स्थित, भौंहरा आदि अधोदिशा में स्थित, पूर्व आदि तिरछी दिशाओं में स्थित तथा विदिशाओं में स्थित दीवार, हवेली और महल आदि को देखता है । मूल में आये हुए 'पाईणं' अर्थात् 'प्राचीन' शब्द को तिरछी दिशा का विवरणरूप समझना चाहिए । अथवा 'प्राचीन' पद ऊर्ध्व, अधः और तिर्यक् सभी दिशाओं के साथ संबंध रखता है । तात्पर्य यह निकला कि - ऊर्ध्व दिशा में स्थित अधोदिशा में स्थित तथा तिरछी दिशामें स्थित प्राचीन अर्थात् आधुनिक शिल्पकारों के लिए दुष्कर होने से आश्चर्य उत्पन्न करने वाले पुराने पदार्थों की ओर नजर करता हुआ सुन्दर पुतलियों वगैरह को तथा स्त्री आदि के रूप को देखता है ।
I
ટીકાથ—પ્રજ્ઞાપક—(જોનારની) દિશાની અપેક્ષા ઉર્ધ્વ દિશામાં પર્વતના શિખર પર તથા પ્રાસાદ અથવા મહેલ આદિના ઉપર ભાગમાં, સ્થિત, ભેાંયરા આદિ અધાદિશામાં સ્થિત, પૂર્વ આદિ તિરછી દિશામાં સ્થિત, તથા વિદિશાઓમાં સ્થિત लीत, डुवेदी भने महेस महिने हेथे छे. भूसभां आवेले 'पाईणं' अर्थात् आधीन શબ્દને તિરછી દિશાના વિવરણરૂપ સમજવા જોઈ એ, અથવા પ્રાચીન પદ્મ, અધઃ અને તિર્યક્ સ દિશાઓની સાથે સ ંબંધ રાખે છે. તાત્પર્યં એ નિકળે છે કેઉર્ધ્વ દિશામાં સ્થિત, અધેાદિશામાં સ્થિત, તથા તિરછી દિશામાં સ્થિત પ્રાચીન અર્થાત્ આધુનિક શિલ્પકારો માટે દુષ્કર હાવાથી આશ્ચર્ય ઉત્પન્ન કરવાવાળા પુરાણા પદાર્થોની તરફ નજર કરતા થકા સુન્દર પુતળીઓ વગેરેને તથા આદિના રૂપને દેખે છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१३.५मू.३रूपादिमूर्छायाःसंसारहेतुत्वम् ६१९
तथा एतासु दिक्षु च शृण्वन् श्रोत्रोपयोगयुक्तः सन् शब्दान् वेणुवीणादिसमुत्थान् गीतनादादिकान् वा शणोति । श्रोत्रोपयोगाभावे तु न शृणोतीत्यर्थः । उपलक्षणमेतत्-जिघन् गन्धान जिघ्रति, रसयन् रसान् रसयति, स्पृशन् स्पर्शान् स्पृशति ।
इह दर्शनश्रवणाभ्यां रूपादिगुणोपलब्धिमात्रं प्रदर्शितम् । ऊर्ध्वाधस्तिर्यक्पदोपादानेन च रूपादिगुणानां सर्वदिग्व्यापित्वेन तदुपयोगो दुष्परिहरोऽस्तीति प्रतिबोंधितम्। रूपादिगुणोपयोगमात्रेण संसारगविर्तसंपातो न भवति, किन्तु रूपादिगुणेषु मूर्च्छयेति बोधयितुमाह-'उड्ढं.' इत्यादि। ____ इसी प्रकार पूर्वोक्त दिशाओं में श्रोत्रेन्द्रिय का उपयोग लगा कर वेणु वीणा आदि वाद्यों का, तथा गीत आदि का शब्द सुनता है । श्रोत्र का उपयोग न हो तो नहीं भी सुनता है । यह कथन उपलक्षण है, इस से यह भी समझ लेना चाहिए कि घ्राण, रसना और स्पर्श इन्द्रिय का उपयोग लगाकर सूघता है, चखता है और स्पर्श करता है।
यहाँ देखने और सुनने से रूप आदि गुणों की उपलब्धिमात्र सूचित को है । ऊर्ध्व, अधः तथा तिर्यक् पद देकर यह प्रकट किया है कि-इन्द्रियों के विषयरूप आदि, सभी दिशाओं में भरे पडे हैं। ऐसी स्थिति में उनकी ओर ध्यान न जाने देना तो बडा ही कठिन कार्य है । मगर रूप आदि गुणों की ओर उपयोग जाने मात्र से संसार के गड्ढे में पतन नहीं होता । पतन तब होता है जब उनमें मूर्छा या राग-द्वेष हो, यह बात प्रकट करने के लिए कहा है-'उड्ढं.' इत्यादि ।
એજ પ્રમાણે પૂર્વોક્ત દિશાઓમાં શ્રોત્રેન્દ્રિયને ઉપયોગ લગાવીને વેણુ-વીણા આદિ વાત્રાના તથા ગીત આદિના શબ્દો સાંભળે છે. શ્રોત્રને ઉપયોગ ન હોત તે સાંભળી નહિ. આ કથન ઉપલક્ષણ છે, એથી એમ સમજી લેવું જોઈએ કે, પ્રાણ, રસના અને સ્પર્શન ઈન્દ્રિયને ઉપગ લગાવીને સૂઘે છે, ચાખે છે, અને સ્પર્શ કરે છે.
અહીં દેખવા અને સાંભળવાથી રૂપ આદિ ગુણેની ઉપલબ્ધિ માત્ર સૂચિત કરી છે. ઉર્ધ્વ, અધઃ તથા તિર્લફ પદ આપીને એ સૂચિત કર્યું છે કે–ઇન્દ્રિયના વિષય રૂ૫ આદિ, સર્વ દિશાઓમાં ભર્યા પડયાં છે. એવી સ્થિતિમાં તેની તરફ ધ્યાન નહિ જવા દેવું તે તે ભારે કઠિન કામ છે. પરંતુ રૂપ આદિ ગુણેની તરફ ઉપયોગ જવા માત્રથી સંસારના ખાડામાં પડવાનું થતું નથી, પતન-પડવાનું છે ત્યારે થાય છે કે જ્યારે. તેમાં भूछी-424॥ २॥-द्वेष थाय. म पात प्रगट ४२१८ भाट ४युं छ:-'उड्ढं.' या
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२०
आचारागसूत्रे पुनरू/देरुच्चारणं कस्याश्चिदेकस्यामपि दिशि रूपादिषु मूर्च्छया संसारं प्राप्नोतीति बोधनार्थम् ।
ऊर्ध्वादिदिक्ष्ववस्थितं रूपगुणं प्रति मूर्च्छन्=रागादिपरिणामं कुर्वन् सदसद्विवेकशून्यो भवन् वा रूपेषु-मनोहरेषु रूपवद्रव्येषु स्न्यादिरूपेषु वा मूर्च्छति लोलुपो भवति । एवं शब्देषु च मूर्च्छति । अपिग्रहणाद् गन्धरसस्पर्शेषु मूर्च्छतिगृघ्नुर्भवति । एषः मूर्छाविषयीभूतो रूपादिगुणः, लोकः संसारः, कारणे कार्योपचारात् मूर्छाविषयीभूतरूपादिगुणात्मको लोक इति व्याख्यातः=भगवता कथितः । ॥ सू० ३ ॥
संयमे गृहीतेऽपि प्रमादवशेन रूपादिगुणेषु मूर्छामुपगतः सन् पुनरगारित्वमापद्यते-इति दर्शयति-' एत्थ अगुत्ते.' इत्यादि ।
दोबारा ऊर्ध्व आदि दिशाओं का कथन करके यह बतलाया है कि किसी भी एक दिशामें स्थिति रूपादि में मूर्छा होने पर भी संसार की प्राप्ति होती है।
ऊर्ध्व आदि दिशाओं में स्थित रूप आदि विषयों में राग-द्वेषरूप परिणाम करता हुआ, सत्-असत् के विवेक से शून्य होकर मनोहर रूपों में या मनोहर रूपवाली स्त्री आदि के रूपों में पुरुष लोलुप हो जाता है। इसी प्रकार शब्दों में मूञ्छित हो जाता है। गंध, रस, तथा स्पर्श में भी मूछित हो जाता है । मूर्छा का विषयभूत यह रूप आदि ही, कारण में कार्य का उपचार करने से संसार कहलाता है। ऐसा भगवान् ने फरमाया है ॥ सू० ३ ॥
संयम ग्रहण कर लेने के पश्चात् भी प्रमाद के वश में होकर रूप आदि गुणों में मूर्छा को प्राप्त होनेवाला फिर गृहस्थ बन जाता है, यह बात बतलाते हैं:-'एत्थ अगुत्ते.' इत्यादि ।
બેવાર ઉર્ધ્વ આદિ દિશાઓ કથન કરીને એ બતાવ્યું છે કે-કઈ પણ એક દિશામાં સ્થિત રૂપાદિમાં મૂચ્છ થતાં પણ સંસારની પ્રાપ્તિ થાય છે. ઉર્ધ્વ આદિ દિશાઓમાં સ્થિત જય આદિ વિષમાં રાગ-દ્વેષરૂપ પરિણામ કરતા થકા સ-અસના વિવેકમાં શૂન્ય થઈને મનહર રૂપમાં અથવા તે મને હર રૂપવાળી સ્ત્રી આદિના રૂપમાં પુરુષ લેલુપ થઈ જાય છે. એ પ્રમાણે શબ્દમાં મૂચ્છિત થઈ જાય છે. ગંધ, રસ તથા સ્પર્શમાં પણ મછિત થઈ જાય છે. મૂચ્છના વિષયભૂત (મૂછ થવાનું કારણુ) આ રૂપ આદિજ, કારણમાં કાર્યને ઉપચાર કરવાથી, સંસાર કહેવાય છે. એ પ્રમાણે ભગવાને ફરમાવ્યું છે. (સૂ.૩)
સંયમ ગ્રહણ કરી લીધા પછી પણ પ્રમાદવશ થઈને રૂપ આદિ ગુણમાં મૂચ્છ पाभवापाशीने गृहस्थ मनी लय छे. ये बात मताव छ:-'एत्थ अगुत्ते.' त्याहि.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य०१ उ. ५ सू. ४ रूपादिमूर्च्छितस्य पुनरगारवासः ६२१
मूलम् —
एत्थ अगुत्ते अणाणार, पुणो पुणो गुणासाए, वंकसमायारे पमते अगारमावसे ॥ सू० ४ ॥
छाया
अत्र अगुप्तः अनाज्ञायां पुनः पुनर्गुणास्वादः, वक्रसमाचारः प्रमत्तः अगारमावसति ॥ ०४ ॥
-
टीका
मनसा
अत्र = अस्मिन् रूपादिगुणे, अगुप्तः = मनोवाक्कायगुप्तिरहितः रूपादिषु रज्यते, वचसा प्रार्थयति, कायेन तदभिमुखं प्रवर्तते, स चागुप्तः अनाज्ञायाम्= अनाचारे वर्तमानः भगवदाज्ञाबहिर्वर्ती, अत एव पुनःपुनर्गुणास्वादः = असकृद् विषयसुखानुभवरसिकः, अत एव चक्रसमाचारः - वक्रः = कुटिल:
समाचार:=
मूलार्थ -- रूपादि विषयों में मन वचन कायका व्यापार न रोकने वाला भगवान् की आज्ञा से बाहर है, बार-बार विषयोंका आस्वादन करने वाला कुटिलाचारी, प्रमादी (साधु) फिर गृहस्थ बन जाता है | सू० ४ ॥
टीका - रूप आदि विषयों में मन, वचन और काय की गुप्ति से रहित अर्थात् मन से राग करने वाला, वचन से विषयों की प्रार्थना करने वाला और काय से उनमें प्रवृत्ति करनेवाला ऐसा अनाचारी खाधु भगवान की आज्ञा से बाहर हो जाता है । वह बारम्बार विषयसुखों के भोग में रसिक होकर कुटिल आचारवाला
મૂલા—પાદિ વિષયેામાં મન, વચન અને કાયાનાં વ્યાપારને નહિ રોકવા વાળા, તે ભગવાનની આજ્ઞાથી બહાર છે. વારવાર વિષયાનું આસ્વાદન કરવાવાળા, छुटिदायारी - प्रभाही (साधु) पाछा गृहस्थ मनी लय छे.
ટીકા—રૂપ આદિ વિષયામાં મન, વચન અને કાયાની ગુપ્તિથી રહિત અર્થાત્ મનથી રાગ કરવાવાળા, વચનથી વિષયેાની પ્રાથના કરવાવાળા અને કાયથી તેમાં પ્રવૃત્તિ કરવાવાળા, એવા અનાચારી સાધુ ભગવાનની આજ્ઞાથી બહાર થઇ જાય છે. તે વારવાર વિષયસુખાના ભેાગમાં રસિક થઈને કુટિલ આચારવાળા–અર્થાત્ અસંયમનું
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२२
आचारागसूत्रे आचारो यस्य स वक्रसमाचार:-असंयमानुष्ठायी, नरकादिगतिजनकत्वादसंयमस्य वक्रतया व्यपदेशः । इत्थम्भूतः स प्रमत्तःप्रमादवशाद् विषयेषु मूच्छितः, अगारं= गृहम् आवसति । गृहीतसंयमोऽपि प्रमादरशाद् विषयासक्तः सन् पुनहस्थो भवतीत्यर्थः ॥ मू० ४ ॥
अथ शस्त्रद्वारम्अथ सर्वथा वनस्पतिशस्त्रसमारम्भपरित्यागिनोऽनगारान् , तथाऽग्निशस्त्रसमारम्भपवृत्तान् द्रव्यलिङ्गिनश्च विविच्य प्रतिबोधयितुमाह-'लज्जमाणा' इत्यादि ।
लज्जमाणा पुढो पास, अणगारा मो-ति एगे पवयमाणा, जमिणं अर्थात् असमय का सेवन करने वाला प्रमादी फिर घर-वास में आजाता है । वह संयम धारण करने के पश्चात् भी प्रमाद के वश होकर विषयों में आसक्त होने के कारण फिर गृहस्थ बन जाता है । सू० ४ ॥
शस्त्रद्वारवनस्पतिशस्त्र के आरंभ का सर्वथा त्याग करने वाले अनगारों का तथा अग्निशस्त्र के आरंभ में प्रवृत्त द्रव्यलिंगियोंका विवेचन करके उपदेश देते है:'लज्जमाणा.' इत्यादि।
मलार्थ-वनस्पतिकाय के आरंभ में संकोच करने वाले साधुओं को अलग देखो। तथा 'हम अनगार हैं' इस प्रकार कहने वाले नाना प्रकार के शस्त्रोंसे
સેવન કરવાવાળા પ્રમાદી ફરી ઘરવાસમાં આવી જાય છે. તે સંયમ ધારણ કર્યા પછી પણ પ્રમાદને વશ થઈને વિષમાં આસક્ત થવાના કારણે ફરી ગૃહસ્થ બની જાય છે. (સૂ)
शनवारવનસ્પતિશસ્ત્રના આરંભને સર્વથા ત્યાગ કરવાવાળા અણગારેનું તથા અગ્નિશસ્ત્રના આરંભમાં પ્રવૃત્ત દ્રવ્યલિંગીઓનું વિવેચન કરીને ઉપદેશ આપે છે – 'लज्जमाणा.' त्यादि
મૂલા-વનસ્પતિકાયના આરંભમાં સંકેચ કરવાવાળા સાધુઓને જુદા જાણે. તથા “અમે અણગાર છીએ આ પ્રમાણે કહેવાવાળા, નાના પ્રકારના શોથી વનસ્પતિ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य.१उ.५८.५ वनस्पतिसमारम्भेण विविधमाणिघातः ६२३ विरूवरूवेहिं सत्थेहिं वणस्सइकम्मसमारंभेणं वणस्सइसत्थ समारंभमाणा अण्णे अणेगरूवे पाणे विहिंसंति ॥ सू० ५ ॥
छाया
लज्जमानाः पृथक पश्य, अनगाराः स्म इति एके प्रवदमानाः, यदिमं विरूपरूपैः शस्त्रैः वनस्पतिकर्मसमारम्भेण वनस्पतिशस्त्रं समारभमाणा अन्यान् अनेकरूपान् माणान् विहिंसन्ति ।। सू० ५॥
टीकालज्जमानाः परमकरुणयार्द्रहृदयतया वनस्पतिकायसमारम्भे पराङ्मुखाः, वनस्पतिशस्त्रसमारम्भपरित्यागिनोऽनगारा इत्यर्थः । पृथक-विभिन्नाः केचित् प्रत्यक्षज्ञानिनोऽवधिमनःपर्ययकेवलिनः, केचित् परोक्षज्ञानिनो भावितात्मानः सन्तीति पश्य।
यद्वा-पृथक-द्रव्यलिङ्गिभ्यः पृथग्भावेन सन्तीति पश्य । इमे-सूक्ष्मबादरवनस्पतिकायसमारम्भकरणे भीतास्त्रस्ता उद्विग्नास्त्रिकरणत्रियोगैर्वनस्पतिकायसमारम्भपरित्यागिनो विद्यन्ते इति विलोकयेत्यर्थः । वनस्पतिकाय का आरंभ करने वाले, वनस्पतिशस्त्र का आरंभ करते हुए अन्य अनेक प्रकार के प्राणियों की हिंसा करते हैं । सू० ५ ॥
टीकार्थ-अत्यन्त करुणा से आई हृदयवाले मुनि वनस्पतिकाय के आरंभ से विमुख रहते हैं। ऐसे मुनि कोई अवधिज्ञानो, मनःपर्यायज्ञानी, और केवलज्ञानी होते हैं, और कोईकोई परोक्षज्ञानी ( मति-श्रुत ज्ञान के धारक) भावितात्मा होते हैं उन्हें देखो।
अथवा इन्हें द्रव्यलिंगियों से अलग ही समझना चाहिए । यह अनगार सूक्ष्म और बादर वनस्पति का आरंभ करने में भीत, त्रस्त, उद्विग्न हैं । तीन करण, तीन योग से वनस्पतिकाय के आरंभ के त्यागी हैं। કાયને આરંભ કરવાવાળા, વનસ્પતિ શાસ્ત્રને આરંભ કરતા થકા અન્ય અનેક ४२॥ प्राीयानी हिंसा ४२ छ. ॥ ५॥
ટીકાથ—અત્યન્ત કરુણાથી આર્દ્ર હૃદયવાળા મુનિ વનસ્પતિકાયના આરંભથી વિરુદ્ધ રહે છે. એવા મુનિ કઈ-કઈ અવધિજ્ઞાની, મનઃપયર્યજ્ઞાની અને કેવળજ્ઞાની, હેય છે. અને કઈ-કઈ પક્ષજ્ઞાની (મતિ–શ્રુતજ્ઞાનના ધારક) ભાવિતાત્મા હોય છે. તેને જુઓ.
અથવા તેને દ્રવ્યલિંગિઓથી જૂદાજ સમજવા જોઈએ. તે અણગાર સૂકમ અને બાદર વનસ્પતિકાયને આરંભ કરવામાં બીએલા-ભયવાળા, ત્રસ્ત, ઉદ્વિગ્ન છે. ત્રણ કરણ ત્રણ વેગથી વનસ્પતિકાયના આરંભના ત્યાગી છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे
रन्ये तु 'वयमनगाराः स्मः' इति साभिमानं प्रवदमानाः = ' वयमेव वनस्पतिजीवरक्षणपराः महाव्रतधारिणः ' इति प्रलपन्तो द्रव्यलिङ्गिनः सन्ति, तान् पृथक् पश्य ।
इमे खल्बनगाराभिमानिनो द्रव्यलिङ्गिनो मनागप्यनगारगुणेषु न प्रवर्तन्ते, नापि गृहस्थकृत्यं किञ्चित् परित्यजन्तीति दर्शयति-' यदिमम् ' इत्यादि ।
६२४
यद्=यस्माद् विरूपरूयैः=त्रिभिन्नस्वरूपैः शस्त्रैः=वनस्पतिकायशस्त्रैः, शस्त्रं हि वनस्पतिकायस्य द्रव्यभावभेदाद् द्विविधम् । तत्र द्रव्यशस्त्रं - स्वकायपरकायोभयकायभेदात् त्रिविधम् । तत्र स्वकायशस्त्रं दण्डलकुटादयः । परकायशस्त्रं कर्तरी - पाषाण- हस्त पाद - मुख - वह्नयादयः । उभयका यशस्त्रं - वासी - दात्र
इनसे विपरीत कोई-कोई ' हम अनगार हैं ' ऐसा अभिमानपूर्वक कहते हैं'हम ही वनस्पति जीवों की रक्षा करने में तत्पर और महाव्रतधारी हैं, ' इस प्रकार प्रलाप करते हुए द्रव्यलिंगी साधुओं को अलग समझो ।
अनगार होने का अभिमान करने वाले ये द्रव्यलिंगी अनगार के गुणो में तनिक भी प्रवृत्ति नहीं करते । ये गृहस्थ के किसी भी कामका त्याग नहीं करते हैं, यह बात आगे बतलाते हैं-- ' यदिमम् ' इत्यादि ।
नाना प्रकार के वनस्पतिकाय के शस्त्रद्वारा वनस्पतिकाय का आरंभ करके वनस्पतिकायकी हिंसा करते हैं । वनस्पतिशास्त्र दो प्रकारका है - द्रव्यशस्त्र और भावशस्त्र । द्रव्यशस्त्र के तीन भेद हैं- ( १ ) स्वकायशस्त्र ( २ ) परकायशस्त्र ( ३ ) उभयकायशस्त्र । डंडा लकडी वगैरह स्वकायशस्त्र हैं । कैंची, पत्थर, हाथ, पैर, मुख और आग आदि
તેનાથી વિપરીત–વિરૂદ્ધ કેાઈ–કાઈ ‘અમે અણુગાર છીએ' આ પ્રમાણે અભિમાન પૂર્વક કહે છે-અમેજ વનસ્પતિ જીવાની રક્ષા કરવામાં તત્પર અને મહાવ્રતધારી છીએ’ આ પ્રમાણે પ્રલાપ-(બકવાટ) કરનારા દ્રવ્યલિંગી સાધુઓને જુદા સમજો.
અણુગાર હાવાનું અભિમાન કરનારા એ દ્રવ્યલિંગી સાચા અણુગારના ગુણ્ણા માટે જરા પણ પ્રવૃત્તિ કરતા નથી. તે ગૃહસ્થાનાં કઈ પણ કામના ત્યાગ કરતા नथी. ये मतावे छे. ' यदिमम् . ' त्यिाहि.
નાના પ્રકારના વનસ્પતિકાયનાં શસ્ત્રો વડે વનસ્પતિકાયના આરંભ કરીને વનસ્પતિકાયની હિંસા કરે છે. વનસ્પતિશસ્ર બે પ્રકારનાં છે-દ્રવ્યશસ્ત્ર અને ભાવશસ્ર. द्रव्यशस्त्रां त्रषु लेह छे - ( १ ) स्वहायशस्त्र, (२) परडायशस्त्र, मने (3) उलयायशस्त्र. डंडा, साईडी वगेरे स्वायशस्त्र छे, हैं थी - ( अंतर, सांगुसो ) पत्थर, हाथ, युग,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचार चिन्तामणि -टीका अध्य. १ उ. ५ सू. ५ वनस्पतिकाय हिंसाकारणानि ६२५
कुठारादयः । भावशस्त्रं तु वनस्पतिं प्रति मनोवाक्कायानां दुष्प्रणिधानम् । वनस्पतिकर्मसारम्भेण कर्मणां समारम्भः कर्मसमारम्भः = वनस्पतिं निमित्तीकृत्य ज्ञानावरणी - यादिकर्मबन्धजनकसावद्यव्यापारस्तेन, इमं वनस्पतिकायं विहिंसन्ति ।
वनस्पतिकाय हिंसायां प्रवृत्ताः खलु षड्जीवनिकायरूपं लोकं सर्वमेव विहिंसन्तीस्याह - ' वनस्पतिशास्त्र' - मित्यादि । वनस्पतिशास्त्र - वनस्पतिजीवोपमर्दकं शस्त्रं पूर्वोक्तप्रकारं, समारभमाणाः =नस्पतिं प्रति प्रयुञ्जानाः, अन्यान् = वनस्पतिकायभिन्नान्, अनेकरूपान्, पृथिवीकायादीन्, द्वीन्द्रियादीन् त्रसांच तदाश्रितान् प्राणान् = प्राणिनः हिंसन्ति ।
इह बहुविधा द्रव्यलिङ्गिनो विद्यन्ते । तत्र शाक्यादयः कन्द-मूल-पत्रपरकायशस्त्र हैं । वसूला, दांती, कुठार आदि उभयकायशस्त्र हैं । वनस्पतिकाय के प्रति मन, वचन और काय का असत् प्रयोग करना भावशस्त्र है । इन शस्त्रद्वारा वनस्पतिका का आरंभ करके ज्ञानावरण आदि आठप्रकार के कर्मों को उत्पन्न करने वाला सावध व्यापार करके वनस्पतिकाय की हिंसा करते हैं ।
जो वनस्पतिका की हिंसा में प्रवृत्त होता है वह छहों जीवनिकायरूप समस्त लोक की हिंसा करता है, यह बतलाते हैं, 'वनस्पतिशस्त्रम्' इत्यादि ।
वनस्पतिकाय की हिंसाजनक पूर्वोक्त शस्त्रों का आरंभ करनेवाले लोग वनस्पतिकाय के अतिरिक्त पृथ्वीका आदि अन्य स्थावरों की तथा वनस्पति - आश्रित द्वीन्द्रिय आदि त्रस जीवों की भी हिंसा करते हैं ।
संसार में अनेक प्रकार के द्रव्यलिंगी हैं। उन में से शाक्य आदि कंद, मूल,
મુખ અને અગ્નિ આદિ પરકાયશસ્ત્ર છે. વસૂલા દાંતી—દાતરડું, કુઠાર-કુહાડા આદિ ઉભયકાયશસ્ત્ર છે. વનસ્પતિકાય પ્રતિ મન, વચન અને કાયના અસત્–પ્રયાગ કરવા તે ભાવશસ્ત્ર છે. એ શસ્ત્રાદ્વારા વનસ્પતિકાયના આરંભ કરીને-જ્ઞાનાવરણીય આદિ આઠ પ્રકારના કર્મોને ઉત્પન્ન કરવાવાળા સાવદ્ય વ્યાપાર કરીને વનસ્પતિકાયની હિંસા કરે છે.
જે વનસ્પતિકાયની હિંસામાં પ્રવૃત્ત થાય છે. તે છજીવનિકાયરૂપ સમસ્ત बोउनी डिसा १रे छे. मे मतावे छे - ' वनस्पतिशस्त्रम् . ' इत्यादि.
,
વનસ્પતિકાયના હિંસાજનક પૂર્વોક્ત શસ્રના આરંભ કરવાવાળા લેાક વનસ્પતિકાયના અતિરિક્ત પૃથ્વીકાય, આદિ અન્ય સ્થાવરાની તથા વનસ્પતિ આશ્રિત દ્વીન્દ્રિયએ ઇંદ્રિય આદિ ત્રસ જીવાની પણ હિંસા કરે છે.
સસારમાં અનેક પ્રકારના દ્રવ્યલિંગી છે. તેમાંથી શાક્ય આદિ કંદ, મૂલ, પત્તા,
प्र. आ.-७९
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२६
आचाराङ्गसूत्रे पुष्पफलादिभोजनार्थ वनस्पतिकर्मसमारम्भं कुर्वन्ति, कारयन्ति, कुर्वतोऽनुमोदयन्ति च, तेन षड्जीवनिकायविराधका भवन्ति । दण्डिनोऽपि “वयं पञ्चमहाव्रतधारिणो जिनाज्ञाराधका अनगाराः स्मः" इत्यादि प्रवदमानाः साध्वाभासाः सावधमुपदिशन्ति, शास्त्रमतिषिद्धमपि वनस्पतिकर्मसमारम्भं कारयन्ति ।
ते हि व्याख्यानमण्डपादौ चाशोकक्षपत्रादिभिवन्दनमालादिकं बन्धयन्ति, नानाविधपुष्पपत्रफलैः पञ्चोपचारादिपूजासु प्रवर्तयन्ति । तथाहि"काले सुइभूएणं, विसिट्टपुप्फाइएहिं विहिणा उ।
सारथुइथोत्तगरुई, जिणपूया होइ कायव्वा ॥१॥" (पञ्चाशकवृत्तिः) छाया–काले शुचीभूतेन, विशिष्टपुष्पादिकैविधिना तु।
सारस्तुति स्तोत्रकरुचिना, जिनपूजा भवति कर्तव्या ॥ १॥ पत्ता, फूल आदि खाने के लिए वनस्पति का आरंभ करते हैं, कराते हैं और करने वाले की अनुमोदना करते हैं। ऐसा करके वे षड़जीवनिकाय की विराधना के भागी होते हैं । "हम पंचमहाव्रतधारी, जिन भगवान् की आज्ञा के आराधक अनगार हैं" ऐसा कहने वाले दंडी झूठे साधु भी सावध का उपदेश देते हैं और शास्त्र में निषिद्ध किये हुए वनस्पतिकाय के आरंभ का उपदेश देते हैं।
वे व्याख्यानमंडप आदि में अशोक वृक्ष के पत्तों से बन्दनवार आदि बँधवाते हैं, नाना प्रकार के फल फूल पतों से पंचोपचार आदि पूजाओं में (श्रावकों) को प्रवृत्त करते हैं । जैसे
"उचित समय पर, विधिपूर्वक विशिष्ट पुष्प आदि के द्वारा सुन्दर स्तोत्र-स्तुतिपूर्वक जिन भगवानकी पूजा करनी चाहिए"। ફૂલ આદિ ખાવા માટે વનસ્પતિને આરંભ કરે છે, અને કરાવે છે, અને કરવાવાળાને અનુમોદન આપે છે. એ પ્રમાણે કરીને તે ષડૂજીવનિકાયની વિરાધનાના ભાગીદાર થાય છે. “અમે પંચ મહાવ્રતધારી, જિન ભગવાનની આજ્ઞાના આરાધક અણગાર છીએ.” આ પ્રમાણે કહેવાવાળા દંડી જુઠા સાધુ પણ સાવધને ઉપદેશ આપે છે, અને શાસ્ત્રમાં નિષેધ કરવામાં આવેલે વનસ્પતિકાયના આરંભને ઉપદેશ આપે છે.
તે વ્યાખ્યાન–મંડપ આદિમાં અશોકવૃક્ષનાં પાંદડાંથી તેરણ આદિ બંધાવે છે. નાના પ્રકારના ફલ-ફેલ અને પાંદડાથી પચેપચાર આદિ પૂજાઓમાં (શ્રાવકને) પ્રવૃત્ત કરે છે–જોડે છે. જેમ-“ઉચિત સમય-ગ્ય સમય પર વિધિપૂર્વક વિશિષ્ટ-ઉત્તમ પુષ્પ આદિ દ્વારા સુન્દર સ્તોત્ર, સ્તુતિપૂર્વક જિન ભગવાનની પૂજા કરવી જોઈએ.”
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य० १ उ. ५ सू. ५ वनस्पतिकायहिंसाकारणानि ६२७
अपरञ्च - उमास्वातिवाचककृतमकरणे
' मध्या कुसुमैः पूजा' इति । ' गन्धवासाक्षतैः स्रग्भिः ' इति । 'प्रधानैश्च फलैः पूजा' इत्यादि । किश्च
"न शुष्कैः पूजयेदेवं, कुसुमैर्न महीगतैः ।
न विशीर्णदलैः स्पृष्टै - शुभैर्नाविकासिभिः " ॥ १ ॥
6
न शुष्कैः पूजयेद्देवं कुसुमैर्न महीगतैः ' - इत्यनेन ' आर्द्रं स्त्रोटि तैश्व कुसुमैदैवं पूजयेत् ' - इत्यर्थोऽवगम्यते । अहो ! कीदृशो महासावद्योपदेशस्तेषाम् ! एवं देवमन्दिरादौ कदलीस्तम्भादिरोपणेन,
अशोकादिवृक्षपत्रैर्वन्दन
पञ्चाशकवृत्ति उमास्वातिकृत प्रकरण में कहा है
I “गंध, वास और
।
"
पूजा की जाती है "
" मध्या में फूलों से मालाओं से पूजा होती है । भी कहा है-
पूजा की जाती है उत्तम फलों से
"
अक्षत से तथा इत्यादि । और
""
'सूखे, जमीन पर गिरे हुए, टूटी पँखुडीवाले, छुए हुए, खराब और विना खिले फूलों से पूजा नहीं करनी चाहिए " ।
(
सूखे और जमीन पर गिरे हुए फूलों से पूजा नहीं करनी चाहिये ' इसका अभिप्राय यह हुआ कि ताजे और तोडे हुए फूलों से पूजा करनी चाहिये अरेरे! उनका वह कैसा सावध उपदेश है ।
इस प्रकार देवमंदिर आदि में कदलीस्तंभ खडा करके, अशोक वृक्ष के पत्तों से
પંચાશકવૃત્તિ ઉમાસ્વાતિકૃત પ્રકરણમાં કહ્યું છે—
6
‘મધ્યાહ્નમાં ફૂલાવડે પૂજા કરવામાં આવે છે. ' · ગંધ, વાસ અને અક્ષતથી તથા માળાએથી પૂજા થાય છે.' · ઉત્તમ ફળેાથી પૂજા કરવામાં આવે છે. ’ ઈત્યાદિ બીજું પણ કહ્યું છે કેઃ——
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
"C
· સૂકાં, જમીન પર ખરી પડેલાં, જેની પાંખડી તુટી ગઇ હાય, સ્પર્શ કરાએલાં, ખરાખ અને ખિલ્યા વિનાનાં ફૂલેાથી પૂજા નહિ કરવી જોઈ એ. ”
‘સૂકાં અને જમીન પર ખરી પડેલાં ફૂલા વડે પૂજા ન કરવી જોઈએ ? આને અભિપ્રાય એ થયા કે લીલાં અને તાજાં તાડેલાં ફૂલેાથી પૂજા કરવી જોઇએ. અરેરે! તેઓના આ સાવદ્ય ઉપદેશ કેવા છે ?
આ પ્રમાણે દેવમંદિર આદિમાં કેળના સ્થંભ ઉભા કરીને અશાકવૃક્ષનાં પાંદડાંથી
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२८
__ आचारागसूत्रे मालिकादिबन्धनेन, मतिमोपरि सचित्तपत्रपुष्पादिक्षेपणेन सचित्तनालिकेरदाडिमरसालफलादिनैवेद्योपचारेण च वनस्पतिहिंसां कारयन्तस्ते तदाश्रिताननेकविधान उसस्थावरान् प्राणिनो घातयन्ति । नहि-वीतरागाणां सावधा सपर्या समुचिता, 'एस खलु गंथे' इत्यादिवचनेन सर्वारम्भाणामस्मिन्नेवागमे तैः साक्षात् प्रतिषिद्धत्वात् । नहि तत्तत्यागिभ्यस्तत्तत्त्यक्तद्रव्यसमर्पणं तुष्टिकरं भवतीति । नहि लोके मद्यमांसत्यागिभ्यो मद्यमांससमर्पणं तत्परितोषाय जायते । अलं बहुना ! हरितकन्दमूलादित्यागिनः श्रावका अपि न हरितकन्दमूलादिसमर्पणेन संतुष्यन्तीति विचारयन्तु मनीषिणः॥ सू०५॥
अथ सुधर्मा स्वामी जम्बूस्वामिनं जगाद-'तत्थ.' इत्यादि। वन्दनवार बाँधकर, प्रतिमा पर सचित्त पत्ते, फूल आदि चढाकर, सचित्त नारियल, दाडिम, आम आदि नैवेद्य के उपचार से वनस्पति को हिंसा करते हुए वे वनस्पति-आश्रित अनेक प्रकार के त्रस-स्थावर जीवों का घात करवाते हैं । वीतराग देव की पूजा सावध होना उचित्त नहीं है । 'एस खलु गंथे.' इत्यादि कथन द्वारा इसी आगम में समस्त आरंभों का वीतराग भगवान्ने साक्षात् निषेध किया है । जो पुरुष जिस वस्तु का त्यागी है, उसकी तुष्टि उस वस्तु को अर्पित करने से नहीं हो सकती । लोक में मद्य-मांस का त्याग करने वालों को मद्य-मांस की भेंट संतोषजनक नहीं होती। अधिक क्या कहें ! हरित कंद मूल के त्यागी श्रावक भी हरित कन्द मूल की भेंट से प्रसन्न नहीं होते हैं । बुद्धिमान् पुरुष स्वयं विचार करलें ॥ सू० ५ ॥
सुधर्मा स्वामी जम्बूस्वामी से कहते हैं-'तत्थ.' इत्यादि ।
વંદનવાર બાંધીને, પ્રતિમા ઉપર સચિત્ત પાંદડા, ફૂલ આદિ ચઢાવીને, સચિત્ત નાળિએર, દાડમ, આંબા આદિ નિવેદ્યના ઉપચારથી વનસ્પતિની હિંસા કરીને તે વનસ્પતિ–આશ્રિત અનેક પ્રકારના ત્રસ–સ્થાવર જીવને ઘાત કરાવે છે. વીતરાગદેવની પૂજા સાઘ હોય ते योग्य नथी. 'एस खलु गंथे.' त्याहि थन मारा मा मागममा तमाम समा. રંભને વીતરાગ ભગવાને સાક્ષાત્ નિષેધ કર્યો છે. જે પુરુષ જે વસ્તુના ત્યાગી છે, તેની પ્રસન્નતા તે વસ્તુને અર્પણ કરવાથી થઈ શકતી નથી. લેકમાં મદ્ય-માંસના ત્યાગી-ત્યાગ કરવાવાળાને મદ્ય-માંસની ભેટ સંતોષ ઉત્પન્ન કરતી નથી, અધિક શું કહીએ! લીલા કંદમૂળના ત્યાગી શ્રાવક પણ લીલા કન્દમૂળની ભેટથી પ્રસન્ન થતા નથી તે બુદ્ધિમાન પુરુષ પિતે વિચાર કરી લીએ. || સૂ૫ ||
सुधी स्वामी न्यू स्वाभान ४ छ-' तत्थ.' त्याह.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य०१ उ.५ सू. ६ वनस्पतिकायहिंसाकारणानि ६२९
मूलम् —
तत्थ खलु भगवया परिण्णा पवेइया । इमस्स चैव जीवियस्स परिवंदणमाण- पूयणाए, जाइमरणमोयणाए, दुःक्खपडिघायहेउं से सयमेव वणस्सइसत्थं समारंभइ, अण्णेहिं वा वणस्सइसत्थं समारंभावेइ, अण्णे वणस्सइसत्थं समारंभमाणे समजा, तं से अहियाए, तं से अबोहीए | सू० ६ ॥
छाया-
तत्र खलु भगवता परिज्ञा प्रवेदिता । अस्य चैव जीवितस्य परिवन्दन - मानन - पूजनाय, जातिमरणमोचनाय, दुःखप्रतिघातहेतुं स स्वयमेव वनस्पतिशास्त्रं समारभते, अन्यैर्वा वनस्पतिशस्त्रं समारम्भयति, अन्यान् वा वनस्पतिशस्त्रं समारभमाणान् समनुजानाति, तत् तस्याहिताय, तत् तस्याबोधये ॥ सू० ६ ॥
टीका
--
तत्र = वनस्पतिकायसमारम्भे, भगवता - श्रीमहावीरेण, परिज्ञा = सम्यगव - बोधः खलु निश्चयेन प्रवेदिता प्रतिबोधिता - कर्मबन्धसमुच्छेदार्थं जीवेन परि
मूलार्थ - - वनस्पतिकाय के आरंभ के संबंध में भगवान् ने सम्यक् बोध दिया है । इस जीवन के वन्दन, मानन और पूजन के लिए, जन्म-मरण से छुटकारा पाने के लिए तथा दुःखों का विनाश करने के लिए स्वयं वनस्पतिका यशस्त्र का आरंभ करता है, दूसरों से आरंभ करता और आरंभ करने वाले दूसरों का अनुमोदन करता है । वह आरंभ अहित के लिए, उसकी अबोधि के लिए होता है | सू० ६ ॥
उस के
टीकार्थ -- वनस्पतिकाय के आरंभ के विषय में भगवान् श्री महावीर स्वामीने सम्यक् उपदेश दिया है । अर्थात् भगवान ने बतलाया है कि - कर्मबंध को नष्ट करने के
મૂલા—વનસ્પતિકાયના આરંભના સમ્બંધમાં ભગવાને સમ્યક્ ખાધ આપ્યા छे. या वनना वहन, भानन, भने पूजन भाटे, नन्भ-भरणुथी छुटवाने भाटे તથા દુ:ખાના વિનાશ કરવા માટે સ્વયં વનસ્પતિકાયશસ્ત્રના આરંભ કરે છે, ખીજા પાસે આરભ કરાવે છે, અને આરભ કરવાવાળા બીજાને અનુમેાદન આપે છે. તે आरंभ तेना अडित भाटे तेन तेनी सोधि भाटे होय छे. ॥ सू० ६ ॥
ટીકાથ—વનસ્પતિકાયના આરંભના વિષયમાં ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીએ સમ્યક્ ઉપદેશ આપ્યા છે. અર્થાત્ ભગવાને બતાવ્યું છે કેઃ-કમબંધને નષ્ટ કરવા માટે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३०
आचारागसूत्रे ज्ञाऽवश्यं शरणीकरणीयेति भगवता प्रतिबोधितमिति भावः ।
उपभोगद्वारम्लोकः कस्मै प्रयोजनाय वनस्पतिकायमुपर्दयती ? त्याह-' अस्य चैव जीवितस्ये '-त्यादि। अस्यैव नश्वरस्य जीवितस्य-जीवनस्य सुखार्थम्आहार-वस्त्र-पात्र-माल्य-गन्ध-चूर्ण-तान्ता -ऽर्गला-खट्वा-पल्यङ्क-शिबिकाशकट-हल-मुसल-पीठ-फलक-सिंहासन-दण्ड-लकुट-कपाट-वीणा-शालभजिका-निर्माण-तापन-प्रतापन-प्रकाशने-न्धन-तैलाद्यर्थमित्यर्थः । तथा-परिवन्दनमानन-पूजनाय, परिवन्दन-प्रशंसा, तदर्थ, यथा-कश्चित् स्वप्रशंसार्थम् उपवनादौ पत्रादिकर्तनकलाकौशलेन वृक्षलतादीनां पत्रादीनि तथा छेदयति यथा तत्कर्तनेन लिए जीव को परिज्ञा (उपदेश) अवश्य स्वीकार करना चाहिए ।
उपभोगद्वारलोग किस प्रयोजन से वनस्पतिकाय की हिंसा करते हैं ? यह बतलाते हैंइसी नाशशील जीवन के सुख के लिए अर्थात् आहार, वस्त्र, पात्र, माला गंध, चूर्ण, तालवृन्त (पंखा), आगल, खाट, पलंग, पालकी, गाडी, हल, मूसल, पीढा, (वाजोट) फलको (पाट), सिंहासन, डंडा, लकडी, किवाड, वीणा, पुतली आदि बनवाने के लिए, तपाना, विशेष तपाना, प्रकाशन, ईंधन, और तैल आदि के प्रयोजन से वनस्पतिकाय की हिंसा करते हैं । तथा प्रशंसा के लिए भी वनस्पति की हिंसा करते हैं, जैसे कोई पुरुष अपनी प्रशंसा के लिए बगीचा आदि में पत्ता वगैरह काटने की कला में कुशलता प्रकट करने के अभिप्राय से वृक्ष लता वगैरह को इस प्रकार काटता है जिससे उसमें જીવને પરિજ્ઞા (ઉપદેશ)ને અવશ્ય સ્વીકાર કરે જોઈએ.
पोवा-- લેક શું પ્રજનથી વનસ્પતિકાયની હિંસા કરે છે? તે બતાવે છે–આ નાશ पामवासना सुम भाटे, अर्थात्-मा२, १४, पात्र, माला, अध, यूए, ५ मा मारियो, भाट, ५, पासी, डी, उस, भूस, माने, पाट, सिंहासन, 31, લાકડી, કમાડ, વીણા, પુતલી વગેરે બનાવવા માટે, તપાવવું વિશેષ તપાવવું, પ્રકાશન, ઈશ્વન-(બાળવાના લાકડા) અને તૈલ આદિના પ્રયજનથી વનસ્પતિકાયની હિંસા કરે છે. તથા પ્રશંસા માટે પણ વનસ્પતિકાયની હિંસા કરે છે, જેમકે-કઈ પુરુષ પોતાની પ્રશંસા માટે બગીચા આદિમાં પાંદડા વગેરે કાપવાની કલામાં કુશળતા બતાવવાના અભિપ્રાયથી
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि- टीका अभ्य. १ उ. ५ सू. ६ वनस्पतिकाय हिंसा गजाश्वमृगव्याघ्रसिंहादीनां स्वरूपं दधाना
जनयन्ति ।
यथा-स एव
माननं= जनसत्कारस्तदर्थ. पत्रादिकर्तनकलाकुशलो मालाकारः स्वमाननार्थं कर्तरीशस्त्रेण वृक्षलतादीनां पत्रादिकं कृन्तति । पूजनं = वस्त्ररत्नादिलाभस्तदर्थम्, यथा - देवपतिमाद्यर्थं पत्रपुष्पफलादीनां त्रोटने । तथाजातिमरणमोचनाय = जन्ममरणबन्धमोचनार्थ, यथा- मुक्तिकामन पूजायां पुष्पपत्रादिसमुच्छेदने, तथा - दुःखप्रतिघातहेतुं याधिशमनाद्यर्थम् - ओषधि - वृक्षलतादीनां मूलकन्दशाखापत्रपुष्पफलादिभेदने, स जीवनसुखाद्यर्थी स्वयमेव हाथी, घोडा, हिरन, बाघ, सिंह आदि का आकार बन जाता है और इससे उस बगीचे की सुन्दरता बढती है, ऐसा जानकर करता है ।
कार के लिए भी वनस्पति की हिंसा की जाती है, जैसे- पत्ता वगैरह काटने में कुशल वही पूर्वोक्तमाली कैंची से वृक्षों या लताओं के पत्ता आदि काटता । तथा पूजन के लिए अर्थात् वस्त्रों और रत्नों के लिए भी वनस्पतिकाय की हिंसा करते हैं । जैसे - देव प्रतिमा आदि के लिए पत्र, फूल, फल तोडने में ।
1
६३१
वृक्षादयस्तस्योपवनादेर्विशिष्टशोभां
जन्म मरण से छुटकारा पाने से लिए भी उक्त हिंसा की जाती है। जैसे - मुक्ति की इच्छा से पूजा के लिए फूल - फल तोडने में । दुःखों का प्रतीकार करने के लिए भी यह हिंसा की जाती है । जैसे- रोग मिटाने के लिए ओषधि, वृक्ष, लता, मूल, कन्द, शाखा, पत्र, फूल आदि तोडने में हिंसा की जाती है ।
વૃક્ષ લતા વગેરેને એવા પ્રકારે કાપે છે કે તેમાં હાથી, ઘેાડા, હરણ, વાઘ, સિંહ આદિના આકાર બની જાય છે, અને તેથી એ બગીચાની સુંદરતા વધે છે. એવું સમજીનેજ કરે છે.
જન—સત્કાર માટે પણ વનસ્પતિની હિંસા કરવામાં આવે છે, જેમ-પાંદડાં વગેરેને કાપવામાં કુશલ આગળ કહેલા તેજ માળી ખેંચી (કાતર)થી વૃક્ષ અથવા લતાનાં પત્તાં આદિ કાપે છે. તથા પૂજન માટે અર્થાત્ વ અને રત્નાને માટે પણ વનસ્પતિકાયની હિંસા કરે છે, જેમ-દેવપ્રતિમા આદિ માટે પત્ર ફૂલ ફૂલ તેાડવામાં.
જન્મ-મરણથી છુટવા માટે પણ પૂર્વ કહેલી હિંસા કરવામાં આવે છે, જેમકેમુક્તિની ઇચ્છાથી પૂજા માટે ફૂલ ફૂલ તેાડવામાં.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
દુઃખાના પ્રતિકાર કરવા માટે પણ એ હિંસા કરવામાં આવે છે. જેમકે-રોગનિવારણ ४श्वा भाटे औषधी, वृक्ष, लता, भूल, हुन्छ, शाखा, पत्र, ड्रेस आदि तोडवामां हिंसा ४२વામાં આવે છે.
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्र वनस्पतिशस्त्रं वनस्पतिकायोपमर्दकं द्रव्यभावशस्त्रं समारभते व्यापारयति । अन्यैर्वा वनस्पतिशस्त्रं समारम्भयति । अन्यान वा वनस्पतिशस्त्रं समारभमाणान् समनुजानातिअनुमोदयति ।
तत् वनस्पतिकायसमारम्भ, तस्य वनस्पतिसमारम्भ कुर्वतः कारयितुः अनुमोदयितुश्च अहिताय भवति । तथा-तत् तस्य अबोधये=सम्यक्त्वालाभाय भवति । ॥ सू० ६ ॥ __ येन तु तीर्थङ्करादिसमीपे वनस्पतिकायस्वरूपं परिज्ञातं, स एवं विभावयतीत्याह-'से तं. ' इत्यादि।
मूलम्से तं संबुज्झमाणे आयाणीयं समुट्ठाय सोचा खलु भगवओ अण
इस प्रकार जीवन को सुखी बनाने का अभिलाषी वह पुरुष वनस्पतिकाय की हिंसा करनेवाले द्रव्य और भावशस्त्र का स्वयं उपयोग करता है, दूसरों से उपयोग कराता है और वनस्पतिशस्त्र का उपयोग करने वाले दूसरों का अनुमोदन करता है ।
वनस्पतिकाय का वह आरंभ, आरंभ करने वाले, कराने वाले और अनुमोदन करने वाले के अहित के लिए होता है और सम्यक्त्व की अप्राप्ति का कारण बनता है । सू० ६॥
तीर्थकर आदि के निकट वनस्पतिकाय का स्वरूप जिसने जान लिया है, वह इस प्रकार विचार करता है-' से तं.' इत्यादि ।
मूलार्थ-वह पुरुष भगवान् या अनगारों से सुनकर समझ-बूझकर संयम
એ પ્રમાણે જીવનને સુખી બનાવવાના અભિલાષી તે પુરુષ વનસ્પતિકાયની હિંસા કરવાવાળા દ્રવ્ય અને ભાવ અને સ્વયં ઉપયોગ કરે છે, બીજા પાસે ઉપયોગ કરાવે છે અને વનસ્પતિશને ઉપયોગ કરવાવાળા બીજાને અનુમોદન આપે છે.
વનસ્પતિકાયને આ આરંભ, આરંભ કરવાવાળાને, કરાવવાવાળાને અને અનુમોદન ४२वावाने माहित भाटे छे भने सभ्यइत्पनी मास्तिर्नु ।२५ मने छ. ॥ सू०६ ॥
તીર્થકર આદિના સમીપે વનસ્પતિકાયનું સ્વરૂપ જેણે જાણી લીધું છે. તે આ प्रभारी वियार ४२ छ-'से तं.' त्याहि.
મૂલાઈ–તે પુરુષ ભગવાન અથવા અણગાર પાસેથી સાંભળી-સમજીબુઝીને
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य० १ उ. ५ सू. ६ वनस्पतिविराधनादुष्फलम् ६३३ गाराणं वा अंतिए इहमेगेसिं णायं भवइ-एस खलु गंथे, एस खलु मोहे, एस खलु मारे, एस खलु णरए । इच्चत्थं गढिए लोए, जमिणं विरूवरूवेहिं सत्थेहिं वणस्सइकम्मसमारंभेणं वणस्सइसत्थं समारंभमाणे अण्णे अणेगरूवे पाणे विहिंसइ ॥ ७॥
छायास तत् संबुध्यमान आदानीयं समुत्थाय श्रुत्वा खलु भगवतः अनगाराणां वा अन्तिके, इहैकेषां ज्ञातं भवति-एष खलु ग्रन्थः, एष खलु मोहः, एष खलु मारः, एष खलु नरकः । इत्यर्थ गृद्धो लोकः, यदिमं विरूपरूपैः शस्त्र वनस्पतिकमसमारम्भेण वनस्पतिशस्त्रं समारभगाणः अन्यान् अनेकरूपान् प्राणान् विहिनस्ति ॥ मू० ७॥
टीका-यः खलु भगवतः तीर्थङ्करस्य, अनगाराणां तदीयश्रमणनिर्ग्रन्थानां वा अन्तिके श्रुत्वा, आदानीयम्-उपादेयसर्वसावद्ययोगविरतिरूपं चारित्रं, समुत्थाय अङ्गीकृत्य विहरति, स तत्-वनस्पतिकायसमारम्भणं संबुध्यमाना अहिताबोधिजनकत्वेन विज्ञाता सन् एवं विभावयति–एवं खलु० ' इत्यादि । ग्रहण करके विचरता है । वह इस प्रकार समझता है-वनस्पतिकाय का आरंभ ग्रंथ है, यह मोह है, यह मार है, यह नरक है। गृद्ध लोग इसके लिए नाना प्रकार के शस्त्रों से वनस्पतिकाय का आरंभ करके, शस्त्र का प्रयोग करते हुए और भी अनेक प्राणियों का घात करते हैं ॥ सू. ७ ॥
टीकार्थ--जो पुरुष तीर्थंकर से या उनके श्रमण निम्रन्थों से सर्वसावध त्याग रूप संयम स्वरूप समझकर और उसे अंगीकार करके विचरता है वह वनस्पतिकाय के आरंभ को अहितकर और अबोधिजनक समझकर इस प्रकार विचार करता है:-- 'एवं खलु०' इत्यादि ।
સંયમ ગ્રહણ કરીને વિચારે છે. તે આ પ્રમાણે સમજે છે–વનસ્પતિકાયને આરંભ ગ્રંથ છે, એ મેહ છે, એ માર છે, એ નરક છે. વૃદ્ધ લેક એ માટે નાના પ્રકારના શથી વનસ્પતિકાયને આરંભ કરીને શસ્ત્રને પ્રયોગ કરતા થકા બીજા પણ અનેક प्राणीमान घात ४रे छ. ॥ सू.७॥
ટીકાથ–જે પુરૂષ તીર્થકરથી અથવા તેમના શ્રમણ નિજો પાસેથી સર્વ સાવદ્ય (કર્મના) ત્યાગરૂપ સંયમના સ્વરૂપને સમજી ને અને તેને અંગીકાર કરીને વિચરે છે, તે વનસ્પતિકાયના આરંભને અહિતકર અને અધિજનક સમજી આ प्रमाणे विया२ ४२ छ-' एवं खलु०' त्यादि. प्र. आ-८०
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३४
इह = मनुष्यलोके एकेषां श्रमणनिर्ग्रन्थोपदेशसंजातसम्यगवबोधवैराग्याणामात्मार्थिनामेवं ज्ञातं विदितं भवति । किं ज्ञातं भवतीत्याकाङ्क्षायामाह - 'एष खलु० ' इत्यादि ।
आचाराङ्गमुत्रे
एषः वनस्पतिशस्त्रसमारम्भः खलु = निश्वयेन ग्रन्थः = कर्मबन्धः, कारणे कार्योपचारात् कारणभूतो वनस्पतिशस्त्रसमारम्भ एव कर्मबन्धरूपो ग्रन्थ इत्युच्यते । एवमग्रेऽपि बोध्यम् । तथा एषः वनस्पतिशस्त्रसमारम्भः मोहः = विपर्यास:अज्ञानम् । तथा - एष एव मारः = मरणं - निगोदादिमरणरूपः । तथा - एष एव नरकः = नारकजीवानां दशविधयातनास्थानम् ।
इस मनुष्य लोक में जिन्हें श्रमण निर्गंथों के उपदेश से सम्यग्ज्ञान और वैराग्य उत्पन्न हो गया है, उन्हीं को यह विदित होता है । क्या विदित होता है ? इस शंका का समाधान करने के लिए आगे कहते हैं-' एष खलु ग्रन्थ० ' इत्यादि ।
वनस्पतिकाय का आरंभ निश्चय से ग्रंथ अर्थात् कर्मबंधरूप है। कारण में कार्य का उपचार करके आरंभ को कर्मबंध कहा है । वस्तुतः वह कर्मबंध का कारण है । इसी प्रकार आगे भी समझ लेना चाहिए ।
वनस्पतिकाय का समारंभ मोह अर्थात् अज्ञान है - अज्ञानजनक है । यह मार है अर्थात् निगोद आदि में मृत्यु का कारण है । यह नरक है अर्थात् नारकी जीवों को दश प्रकार की यातना का कारण है ।
આ મનુષ્યલેાકમાં જેને નિગ્રન્થાના ઉપદેશથી સભ્યજ્ઞાન, અને વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થઈ ગયા છે. તે આ જાણે છે, શું જાણે છે ? એ શંકાનું સમાધાન કરવા भाटे भाग उडे छे, ' एष खलु ग्रन्थ० - ४त्याहि.
વનસ્પતિકાયના આરંભ નિશ્ચય ગ્રંથ છે અર્થાત્ કમ ખંધરૂપ છે, કારણમાં કાર્યના ઉપચાર કરીને આરભને કમખધ કહે છે, વસ્તુતઃ તે કર્મ મધનું કારણ છે. એ પ્રમાણે આગળ પણ સમજી લેવું જોઇએ.
વનસ્પતિકાયના સમારંભ મેહ અર્થાત્ અજ્ઞાન છે—અજ્ઞાનજનક છે, તે માર છે, અર્થાત્ નિગેાદ આદિમાં મૃત્યુનું કારણ છે. તે નરક છે, અર્થાત્ નારકી જીવાને દસ પ્રકારની યાતનાઓનું કારણ છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य. १ उ. ५ सू. ७ वनस्पतिविराधनादुष्फलम् ६३५
इत्यर्थम् = एतदर्थ, कर्मबन्ध-मोह - मरण - नरकरूपं घोरदुःखफलं प्राप्यापि पुनः पुनरेतदर्थमेव लोकः = अज्ञानवशवर्ती जीवः, गृद्धः = लिप्सुरस्ति । यद्वा-गृद्धः = भोगाभिलाषी, लोकः = संसारी जीवः इत्यर्थम् = एतदर्थमेव ग्रन्थ- मोह-मरणनरकार्थमेव प्रवर्त्तत इति शेषः ।
,
लोकः पुनः पुनः कर्मबन्धाद्यर्थमेव प्रवर्त्तत इति यदुक्तं, तत् कथं ज्ञायते ? इति जिज्ञासायामाह - ' यदिमम् . ' इत्यादि ।
यद्=यस्माद्, विरूपरूपैः नानाविधैः शस्त्रैः पूर्वोक्तप्रकारैः, वनस्पतिकर्मसमारम्भेण वनस्पतिकायोपमर्दनरूपसावद्यव्यापारेण, इमं = वनस्पतिकार्यं विहिनस्ति । तथा वनस्पतिशस्त्र समारभमाणः = व्यापारयन् अन्यान् = पृथिवीकायादीन् अनेकरूपान् =त्रसान् स्थावरांश्च तदाश्रितान् प्राणान् = प्राणिनः विहिनस्ति = उपमर्दयति ||सू० ७||
अज्ञानी जीव कर्मबंध, मोह, मरण और नरक रूप इन फलों को प्राप्त करके भी बार-बार इसी में गृद्ध होते हैं । अथवा भोग के अभिलाषी पुरुष इसी ग्रंथ, मोह, मरण और नरक के लिए ही प्रवृत्ति करते हैं ।
लोग पुन - पुनः कर्मबंध आदि के लिए ही प्रवृत्ति करते हैं यह जो कथन किया है सो कैसे ज्ञात हुआ ? इस जिज्ञासा के होने पर कहते हैं - ' यदिमम्' इत्यादि । क्यों कि नाना प्रकार के पूर्वोक्त शस्त्रों द्वारा वनस्पतिकाय की हिंसा करने वाले लोग सावध व्यापार से वनस्पतिकाय का घात करते हैं । तथा वनस्पतिकाय का आरंभ करते हुए अन्य पृथ्वीकाय आदि अनेक प्रकार के तदाश्रित त्रस और स्थावर जीवों की घात करते हैं । सू० ७ ॥
અજ્ઞાની જીવ કર્મબંધ, માહ, મરણ અને નરકરૂપ એ કળાને પ્રાપ્ત કરીને પણ વાર-વાર એમાં વૃદ્ધ થાય છે. અથવા લેાગના અભિલાષી પુરુષ આ ગ્રંથ, મેહ, મરણ અને નરક માટેજ પ્રવૃત્તિ કરે છે.
बोङ युनः पुनः (३१-३री) मंमंध वगेरे भाटेन प्रवृत्ति उरे छे; उथन ड्यु॰ छे, ते दैवी शेते नष्युवामां आव्यु ? मे लज्ञासा थवाथी ४डे छे. 'यदिमम्' इत्याहि. કેમકે નાના પ્રકારનાં પૂર્વોક્ત શસ્ત્રા દ્વારા વનસ્પતિ કાયની હિંસા કરવાવાળા લેાક સાવદ્ય વ્યાપારથી વનસ્પતિકાયનેા ઘાત કરે છે, તથા વનસ્પતિકાયના આરભ કરતા થકા, અન્ય પૃથ્વીકાય આદિ અનેક પ્રકારના તજ્ઞાશ્રિત ત્રસ અને સ્થાવર જીવાના धात अरे छे. ॥ सू. ७ ॥
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे ___ वनस्पतिकर्मसमारम्भफलप्रदर्शनपुरस्सरं वनस्पतिसमारम्भेऽनेकत्रसस्थावरजीवहिंसाऽवश्यम्भाविनीति प्रदर्शितम् , संपति वनस्पतेः सचेतनत्वशङ्कायां तस्य मनुष्यशरीरवत् सचेतनत्वमस्तीति प्रदर्शयति-' से बेमि.' इत्यादि ।
यद्वा-यथा मनुष्यशरीरे चैतन्यं सुगमं, तथा वनस्पतिकायेऽपि, तस्माद् वनस्पतेर्मनुष्यशरीरसादृश्यं दर्शयति सूत्रकारः-'से बेमि.' इत्यादि ।
मूलम्-- से बेमि-इमंपि जाइधम्मयं एयपि जाइधम्मयं, इमपि बुढिधम्मयं एयंपि वुड्ढिधम्मयं, इमंपि चित्तमंतयं एयंपि चित्तमंतयं, इमपि छिण्णं मिलाइ एयंपि
वनस्पतिकाय के आरंभ का फल प्रगट करके यह भी प्रदर्शित कर दिया गया है कि-वनस्पतिकाय का आरंभ करने से अन्य त्रस और स्थावर जीवों की हिंसा भी अवश्य होती है । अब वनस्पतिकाय के सचेतन होने में शंका होने पर उसकी मनुष्य शरीर के समान सचेतनता सूत्रकार प्रकट करते हैं-'से बेमि.' इत्यादि ।
___ अथवा--जैसे मनुष्यशरीर में चैतन्य को समझना सुगम हैं उसी प्रकार वनस्पतिकाय में भी । अत एव वनस्पति मनुष्यशरीर के समान है, यह बात सूत्रकार कहते हैं-'से बेमि.' इत्यादि।
मूलार्थ-वह मैं कहता हूँ-यह (मनुष्यशरीर) जन्मशील है, वह (वनस्पतिशरीर) भी जन्मशील है। यह वृद्धिशील है, वह भी वृद्धिशील है। यह सचित्त है वह भी सचित्त है । छेदने पर यह मुरझा जाता है, वह भी छेदने पर मुरझा जाता है।
વનસ્પતિકાયના આરંભનું ફળ પ્રગટ કરીને એ પણ પ્રદર્શિત કરી આપ્યું છે કેવનસ્પતિકાયને આરંભ કરવાથી અન્ય ત્રસ અને સ્થાવર જીવોની હિંસા પણ અવશ્ય થાય છે. હવે વનસ્પતિકાયની સચેતનતા હવામાં શંકા હોવાથી તેની સચેતના मनुष्यशरीरनी सन्यतनता समान सूत्रा२ प्रगट ४२ छ-' से बेमि.' त्याहि.
અથવા–-જેમ મનુષ્ય શરીરમાં ચિતન્યને સમજવામાં સુગમતા છે, તે પ્રમાણે વનસ્પતિકાયમાં પણ સુગમતા છે. એ માટે વનસ્પતિ મનુષ્ય શરીરના સમાન છે. એ વાત सूत्रा२ ४ छ:-" से बेमि.' त्याहि.
भूमाथ:-ते हुई छु'-॥ ( मनुष्य शरी२) मle छे ते (वनस्पतिશરીર) પણ જન્મશીલ છે, આ વૃદ્ધિશીલ છે, તે પણ વૃદ્ધિશીલ છે, આ સચિત્ત છેછેદવાથી તે સુકાઈ જાય છે, તે પણ છેદવાથી સૂકાઈ જાય છે. આ પણ આ હારક છે, તે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीकाअध्य.१३.५मू.८ मनुष्यशरीरवनस्पतिशरीरयोः साम्यम् ६३७ छिण्णं मिलाइ, इमंपि आहारगं, एयपि आहारगं, इमंपि अणिच्चयं एयपि अणिञ्चयं, इमंपि असासयं एयपि असासयं, इमंपि चओवचइयं एयपि चओवचइयं, इमंपि विपरिणामधम्मयं एयपि विपरिणामधम्मयं ॥ सू० ८ ॥
छायास ब्रवीमि-इदमपि जातिधर्मकम् एतदपि जातिधर्मकम्, इदमपि वृद्धिधर्मकम् एतदपि वृद्धिधर्मकम् , इदमपि चित्तवत् एतदपि चित्तवत् , इदमपि छिन्नं म्लायति एतदपि छिन्नं म्लायति, इदमपि आहारकम् एतदपि आहारकम् , इदमपि अनित्यकम् एतदपि अनित्यकम् , इदमपि अशाश्वतम् एतदपि अशाश्वतम् , इदमपि चयोपचयिकम् एतदपि चयोपचयिकम् , इदमपि विपरिणामधर्मकम् एतदपि विपरिणामधर्मकम् ॥ सू०८॥
टीका-- येन साक्षाद्भगवनन्मुखाद् वनस्पतेः सचेतनत्वं श्रुतं सोऽहं ब्रवीमि= यथा भगवता कथितं, तथा कथयामीत्यर्थः । प्रतिज्ञातमर्थ प्रदर्शयति-इदमपीत्यादि ।
यह भी आहारक है, वह भी आहारक है। यह भी अनित्य है, वह भी अनित्य है । यह भी अशाश्वत है, वह भी अशाश्वत है। यह भी चय-उपचय वाला है, वह भी चय-उपचय वाला है। यह भी विविध प्रकार से परिणमनशील है और वह भी विविध प्रकार से परिणमनशील है ॥ सू० ८॥
टीकार्थ-जिसने साक्षात् भगवान् के मुख से वनस्पतिकाय की सचेतनता सुनी है वही मैं कहता हूँ-जैसा भगवान् ने कहा है वैसा ही मैं कहता हूँ। यही बात कहते हैं-'इदमपि०' इत्यादि।
પણ આહારક છે. આ પણ અનિત્ય છે. તે પણ અનિત્ય છે. આ પણ અશાશ્વત છે, તે પણ અશાશ્વત છે. આ પણ ચય-ઉપચયવાળા છે, તે પણ ચય-ઉપચયવાળા છે. આ પણ વિવિધ પ્રકારથી પરિણમનશીલ છે, અને તે પણ વિવિધ પ્રકારથી પરિણમન શીલ છે. એસ.ઠા.
ટકાથ–જેણે સાક્ષાત્ ભગવાનના મુખથી વનસ્પતિકાયની સચેતનતા સાંભળી છે.તેજ ईई छु- समवाने हो छ, ते ४ ईई छु, ये पात छ-'इदमपि.' त्याह
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३८
आचारागसूत्रे इह पुरुषस्योपदेशयोग्यतया सामर्थन संनिहितत्वात्तच्छरीरं संनिकृष्टवाचिनेदम्शब्देन परामृश्यते । इदमपि मनुष्यशरीरं, यद्वा-सामान्यरूपेण त्रसकाये चैतन्यस्य सुज्ञेयत्वात् इदं त्रसशरीरं, जातिधर्मकं-जातिः-जननं, तद्धर्मकं-जननस्वभावं, एतदपि वनस्पतिशरीरमपि जातिधर्मक-मनुष्यशरीरवद् वनस्पतिशरीरमपि जननस्वभावकमस्तीत्यर्थः । तथा इदमपि मनुष्यशरीरं वृद्धिधर्मक बालकौमाराद्यवस्थामाश्रित्य वर्धनस्वभावम् , एतदपि वनस्पतिशरीरं अडरकिसळयपत्रस्कन्धशाखाप्रशाखादिना वर्धनशीलम् । इदमपि मनुष्यशरीरं चित्तवत्-चेतना
'इदम्' शब्द का प्रयोग समीपवर्ती वस्तु के लिए किया जाता है । मनुष्य ही उपदेश का पात्र है और उसका शरीर भी अत्यन्त समीप है अतः मनुष्य के शरीर को 'इदम' शब्दद्वारा निर्दिष्ट किया गया है । अथवा त्रस जीव के शरीर में चैतन्य को समझना सुगम है, इस कारण 'इदम्' का अर्थ मनुष्यशरीर के बजाय त्रस जीव का शरीर समझ लेना चाहिए।
यह मनुष्यशरीर या त्रस जीव का शरीर उत्पन्न होने का स्वभाव वाला है, उसी प्रकार वनस्पति का शरीर भी उत्पन्न होने का स्वभाव वाला है । तथा मनुष्य शरीर वृद्धिशील है-बाल, कुमार आदि अवस्थाओं में बढता जाता है उसी प्रकार वनस्पतिशरीर भी अंकुर, किसलय, पत्र, स्कंध, शाखा और प्रशाखा आदि रूप से बढता जाता है। मनुष्यशरीर चेतनावान् है उसी प्रकार वनस्पति का शरीर भी चेतनावान् है,
'इदम् ' शहना प्रयोग सभी वत्ती वस्तु माटे ४२वामा मावे छे. मनुष्य ઉપદેશને પાત્ર છે, અને તેનું શરીર અત્યન્ત સમીપ છે. એ કારણથી મનુષ્યના शरीरने 'इदम् ' द्वारा निष्ट यु छ. अथवा स ना शरीरमा चैतन्यन सभा सुगम छ. २ ४२थी 'इदम् 'नो अर्थ मनुष्य शरीरना महसेस શરીર સમજી લેવું જોઈએ.
આ મનુષ્ય શરીર અથવા ત્રસજીવનું શરીર ઉત્પન્ન થવાના સ્વભાવવાળું છે, તે પ્રમાણે વનસ્પતિનું શરીર પણ ઉત્પન્ન થવાના સ્વભાવવાળું છે. તથા મનુષ્ય શરીર વૃદ્ધિશીલ છે–બાલકુમાર, આદિ અવસ્થાઓમાં વધતું જાય છે, તે પ્રમાણે વનસ્પતિશરીર પણ અંકુર, કિસલય-કુમળાં, પાન, પત્ર, સ્કંધ, શાખા અને પ્રશાખા આદિરૂપથી વધે જાય છે. મનુષ્ય શરીર ચેતનાવાન છે, તે પ્રમાણે વનસ્પતિનું શરીર પણ ચેતનાવાન છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________
"
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य. १३.५.८ मनुष्यशरोरवनस्पतिशरीरयोः साम्यम् ६३९ युक्तम्, एतदपि वनस्पतिशरीरं चित्तवत् चेतनावत् लज्जालुधात्र्यादीनां संकोचविकास - स्वापा - वबोधदर्शनात् । इदमपि मनुष्यशरीरं हस्तादि छिन्न सत् म्लायति= शुष्यति, एतदपि = वनस्पतिशरीरमपि पल्लवफलपुष्पादि छिन्नं सत् म्लायति = शुष्कं भवति । इदमपि आहारकम् = क्षीरौदनाद्याहारकरणशील, तथैव एतदपि = वनस्पतिशरीरं भूजलाद्याहारभोजि, न चैतदाहारकत्वमचेतनानां दृष्टम् ।
तथा इदमपि = मनुष्यशरीरम् अनित्यकं = न सर्वदाऽवस्थायि, एतदपि वनस्पतिशरीरम् अनित्यकम् आयुषोऽवधिसत्वात् वनस्पतिशरीरस्य हि उत्कृष्टमायुर्दशवर्षसहस्राणि । तथा - इदमपि = मनुष्यशरीरम् अशाश्वतं = प्रतिक्षणमात्रीचीमर
"
क्यों कि लज्जावती धात्री आदि वनस्पत्तियों में संकोच, विकास, स्वाप (निद्रा) और अवबोध ( जागना) देखा जाता है । हाथ आदि मनुष्यशरीर छेदने पर मुरझा जाता है। उसी प्रकार पत्ता, फूल, फल आदिरूप वनस्पतिशरीर भी छेदने पर मुरझा जाता है । यह मनुष्यशरीर दूध और ओदन आदि का आहार करता है और वनस्पति शरीर भी पृथ्वी, जल आदि का आहार करता है । आहार करने कि क्रिया अचेतन में नहीं देखी जाती ।
मनुष्यशरीर अनित्य है - सदा ठहरने वाला नहीं है, इसी प्रकार वनस्पतिशरीर भी अनित्य है, क्योंकि उसकी आयु की सीमा है । वनस्पतिशरीर की उत्कृष्ट आयु दस हजार वर्ष है।
मनुष्य शरीर अशाश्वत है- आवीचिमरण प्रतिक्षण होता रहता है, और वनस्पति કેમકે લજ્જાવ'તી—(રીસામણી), ધાત્રી આદિ વનસ્પતિમાં સંકેચાવું, વિકાસ, નિદ્રા અને જાગવું જોવામાં આવે છે.
હાથ-આદિ મનુષ્યશરીર છેદવાથી સૂકાઈ જાય છે. તે પ્રમાણે પાંદડા, ફુલ, ફૂલ આદિ રૂપ વનસ્પતિશરીર પણ છેઢવાથી સૂકાઇ જાય છે. આ મનુષ્યશરીર દૂધ અને ભાત વગેરેના આહાર કરે છે, તેમ વનસ્પતિશરીર પણ પૃથ્વી, જલ આદિના આહાર કરે છે, આહાર કરવાની ક્રિયા અચેતનમાં જોવામાં આવતી નથી.
મનુષ્ય શરીર અનિત્ય છે. હમેશાં સ્થિર રહેવાવાળું નથી, એ પ્રમાણે વનસ્પતિશરીર પણ અનિત્ય છે. કેમકે તેની આયુષ્યની સીમા છે. વનસ્પતિશરીરની ઉત્કૃષ્ટ આયુ દસ હજાર વર્ષની છે.
મનુષ્યશરીર શાશ્વત છે—આવીચિમરણ પ્રતિક્ષણ થતુ રહે છે, તેમ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे णेन मरणात्, एतदपि-वनस्पतिशरीरम् अशाश्वतं प्रतिक्षणमरणशीलम् । यथाइदमपि=मनुष्यशरीरं चयापचयिकम् इष्टानिष्टाहारादिक प्राप्य वृद्धिहासशीलम् , तथा-एतदपि-वनस्पतिशरीरं चयापचयिकम् अनुकूल-प्रतिकूलजलवातादिना वृद्धिहासस्वभावम् । यथा-इदमपि मनुष्यशरीरं विपरिणामधर्मकं-विविधपरिणामशीलम् , तत्तद्व्याधिवशाद् उदरद्धिपाण्डुकृशत्वादिरूपं, रसायनस्नेहाद्युपचारवशाद् विशिष्टरूपबलोपचयादिरूपं वा विविधपरिणाम प्राप्नोति तथा-एतदपि वनस्पतिशरीरं विपरिणामधर्मक-व्याधिवशात् पत्रपुष्पफलादीनां वर्णादिष्वन्यथाभावदर्शनात् , विशिष्टदोहद मदानेन कदाचित्तेषामुपचयदर्शनाद विविधपरिणामशीलम् । यथा जननस्वभावादिधर्माणां समुदायः सचेतने मनुष्यशरीरे
शरीर भी अशाश्वत है-उसका भी प्रतिक्षण मरण होता है । मनुष्यशरीर इष्टानिष्ट आहार आदि को पाकर बढता-घटता रहता है, उसी प्रकार वनस्पति का शरीर भी अनुकूल जल-वायु से बढता और प्रतिकूल जल-वायु से घटता है । जैसे मनुष्यशरीर में नाना प्रकार के परिणमन होते हैं-विविध बीमारियों से उदर का बढना, पाण्डु, कृशता आदि, तथा रसायन और घृत आदि के सेवन से विशिष्टरूप और बल की वृद्धि होती है, उसी प्रकार वनस्पति का शरीर भी विविध प्रकार के परिणमनवाला है-रोग होने पर वनस्पति के पत्ते, फूल, फल आदि और ही तरह के देखे जाते हैं, विशेष प्रकार का दोहद देने से कभी-कभी उन में उपचय भी होता है। इस प्रकार वनस्पति का शरीर भी विविध परिणमन वाला है। जननस्वभाव आदि धर्मों का समूह सचेतन मनुष्य शरीर में या त्रस
વનસ્પતિશરીર પણ અશાશ્વત છે–તેનું પણ પ્રતિક્ષણ મરણ થતું રહે છે. મનુષ્ય શરીર ઈટાનિષ્ટ આહાર આદિથી વધતું ઘટતું રહે છે તે પ્રમાણે વનસ્પતિનું શરીર પણ અનુકૂલ જલ-વાયુથી વધે છે અને પ્રતિકૂળ જલવાયુથી ઘટે છે. જેમ મનુષ્ય શરીરમાં નાના પ્રકારનું પરિણમન થાય છે, વિવિધ બિમારીઓથી પેટનું વધવું, પાંડુરંગ, કૃશતા (દુબલાપણું) આદિ, તથા રસાયન અને વૃત આદિના સેવનથી વિશિષ્ટ અને બલવૃદ્ધિ થાય છે, તે પ્રમાણે વનસ્પતિનું શરીર પણ વિવિધ પ્રકારના પરિણમનવાળું છે, રોગ થતાં વનસ્પતિના પાંદડાં, ફૂલ, ફલ આદિ જૂદીજ જાતનાં દેખાય છે, વિશિષ્ટ પ્રકારના દોહદ દેવાથી કઈ-કઈ વખત તેમાં ઉપચય થાય છે, એ પ્રમાણે વનસ્પતિનું શરીર પણ વિવિધ પરિણમનવાળું છે. જનનસ્વભાવ આદિ ધર્મોને સમૂહ સચેતન મનુષ્ય શરીરમાં અથવા ત્રસજીવના શરીરમાં જોવામાં આવે છે, તેજ પ્રમાણે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य० १ उ. ५ सू. ८ वनस्पतिसचित्तता ६४१ प्रसशरीरे वा वर्तते, तथा-वनस्पतिशरीरेऽपि, तस्माद् वनस्पतिकायः सचेतन इति निःसंशयं जानीहीति भावः ॥ सू० ८॥
एवं वनस्पतिकायस्य सचित्तत्वं विदित्वा मुनित्वमाप्तये त्रिकरणत्रियोगैस्तसमारम्भो वर्जनीय इत्याशयेनाह-- 'एस्थ सत्थं.' इत्यादि ।
एत्थ सत्थं समारंभमाणस्स इच्छेते आरंभा अपरिणाया भवंति, एत्थ सत्थं असमारंभमाणस्स इच्छेते आरंभा परिणाया भवंति, तं परिणाय मेहावी व सयं वणस्सइसत्थं समारंभेजा, णेवण्णेहिं वणस्सइसत्थं समारंभावेज्जा, णेवण्णे जीव के शरीर में पाया जाता है, उसी प्रकार वनस्पति के शरीर में भी पाया जाता है । अत एव वनस्पतिकाय सचेतन है, यह बात निःसंशय समझ लेना चाहिए ।। सू० ८ ॥
इस प्रकार वनस्पतिकाय की सचित्तता जानकर साधुता प्राप्त करने के लिए तीन करण और तीन योग से वनस्पतिकाय का समारंभ त्यागना चाहिए । इस अभिप्राय से कहते हैं:--- 'एत्थ सत्थं.' इत्यादि ।
मलार्थ--वनस्पतिकाय में शस्त्र का आरंभ करने वाले को ये आरंभ ज्ञात नहीं होते । वनस्पतिकाय में शस्त्र का आरंभ न करने वाले को ये आरंभ ज्ञात होते हैं। इन्हें जानकर बुद्धिमान् पुरुष न स्वयं वनस्पतिशस्त्र का आरंभ करे, न दूसरों से वनस्पतिशस्त्र का आरंभ करावे और न वनस्पतिशस्त्र का आरंभ करने वाले दूसरों का अनुमोदन
વનસ્પતિના શરીરમાં પણ જોવામાં આવે છે. એજ માટે વનસ્પતિકાય સચેતન છે, એ पात सहडित सम देवी नेस. ॥८॥
એ પ્રમાણે વનસ્પતિકાયની સચિત્તતા જાણીને સાધુતા પ્રાપ્ત કરવા માટે ત્રણ કરણ અને ત્રણ વેગથી વનસ્પતિકાયને સમારંભ ત્યજ જોઈએ. એ मभिप्रायथी ४ छ:-'एत्थ सत्थं.' त्याहि.
મૂલાથ–વનસ્પતિકાયમાં શસ્ત્રને આરંભ કરવાવાળાને આ આરંભ જાણવામાં નથી. (અને) વનસ્પતિકાયમાં શસ્ત્રને આરંભ નહિ કરવાવાળાને આ આરંભ જાણવામાં છે. તેને જાણીને બુદ્ધિમાન પુરૂષ પિતે વનસ્પતિશાસ્ત્રને આરંભ કરતા નથી. બીજાની પાસે વનસ્પતિને આરંભ કરાવતા નથી. અને વનસ્પતિશાસ્ત્રને આરંભ કરવાવાળા બીજાને અનુમેહન કરતા નથી. જે વનસ્પતિશાસ્ત્રના સમારંભના જાણકાર
प्र. आ-८१
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४२
आचारागसूत्रे वणस्सइसत्थं समारंभंते समणुजाणेज्जा । जस्सेते वणस्सइसत्थसमारंभा परिणाया भवंति, से हु मुणी परिण्णायकम्मे-त्ति बेमि ॥ सू० ९॥
छाया-अत्र शस्त्रं समारभमाणस्य इत्येते आरम्भाः अपरिज्ञाता भवन्ति । अत्र शस्त्रमसमारभमाणस्य इत्येते आरम्भाः परिज्ञाता भवन्तिः तत् परिज्ञाय मेधावी नैव स्वयं वनस्पतिशस्त्रं समारभेत, नैवान्यैर्वनस्पतिशस्त्रं समारम्भयेत्, वनस्पतिशस्त्रं समारभमाणान् अन्यान न समनुजानीयात् । यस्यैते वनस्पतिशस्त्रसमारम्भाः परिज्ञाता भवन्ति, स खलु मुनिः परिज्ञातकर्मा, इति ब्रवीमि ॥ सू० ९॥
टीका-अत्र अस्मिन् वनस्पतिकाये, शस्त्रं-पूर्वोक्तप्रकारं, समारममाणस्यव्यापारयतः, इत्येते-पूर्वोक्ताःत्रिकरण-त्रियोगैः आरम्भाः वनस्पतिकायोपमर्दनरूपाः सावधव्यापाराः अपरिज्ञाताः कर्मवन्धकारणत्वेनानवगता भवन्ति । अत्र=अस्मिन्नेव वनस्पतिकाये शस्त्रं चागुक्तभकारम् असमारभमाणस्य अप्रयुञानस्य इत्येते-पूर्वोक्ता आरम्भाः सावधव्यापाराः परिज्ञाता भवन्ति=ज्ञपरिज्ञया परिज्ञाता भवन्ति, प्रत्याख्यानपरिज्ञया परिवर्जिता भवन्तीत्यर्थः ।
ज्ञपरिज्ञापूर्विका प्रत्याख्यानपरिज्ञा यथा भवति तं प्रकारं दर्शयतिकरे । जो वनस्पतिशस्त्र के समारंभ का ज्ञाता है वही मुनि है, वही परिज्ञातकर्मा है । ऐसा मैं कहता हूँ॥ सू० ९॥
टीकार्थ-वनस्पतिकाय के विषय में पूर्वोक्त प्रकार से शस्त्र का उपयोग करने वाले को पूर्वोक्त-तीन करण तीन योग से होने वाले वनस्पति की हिंसारूप सावध व्यापार-अज्ञात होते हैं, अर्थात् वह नहीं जानता कि-इन व्यापारों से कर्म का बंध होता है। जो वनस्पतिकाय के विषय में पूर्वोक्त शस्त्रों का प्रयोग नहीं करता वह पूर्वोक्त सावध व्यापारों का ज्ञाता होता है । वह ज्ञपरिज्ञा से इन्हें जानता है और प्रत्याख्यानपरिज्ञा से त्याग देता है । ज्ञपरिज्ञा के पश्चात् ही प्रत्याख्यानपरिज्ञा किस प्रकार होती है सो दिखलाते हैंछ, ते मुनि छ, ते परिज्ञात छ. मे प्रभारी हुँ ४९ छु. ॥ सू० ८॥
ટીકાથ–વનસ્પતિકાયના વિષયમાં પૂર્વોક્ત પ્રકારથી શસ્ત્રને ઉપયોગ કરવાવાળાને પૂર્વોકત (આગળ કહેલા) ત્રણ કરણ-ત્રણ યોગથી થવાવાળી વનસ્પતિની હિંસારુ૫ સાવદ્ય વ્યાપાર અજ્ઞાત હોય છે, અર્થાત તેને જાણવામાં નથી કે આ વ્યાપારેથી કમને બંધ થાય છે.
જે વનસ્પતિકાયના વિષયણાં પૂર્વોકત સાવદ્ય વ્યાપારોના જ્ઞાતા હોય છે. તે જ્ઞપરિજ્ઞાથી તેને જાણે છે, અને પ્રત્યાખ્યાનપરિજ્ઞાથી ત્યાગ કરી દે છે.
જ્ઞપરિજ્ઞાની પછીજ પ્રત્યાખ્યાનપરિજ્ઞા કેવા પ્રકારે હોય છે. તે બતાવે છે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ. ५ सू. ९ उपसंहार 'तत् परिज्ञाये' त्यादि । तदबनस्पतिकायारम्भणं, परिज्ञाय कर्मबन्धनस्य कारणं भवतीत्यवगत्य, मेधावी हेयोपादेयविवेकनिपुणः, नैव स्वयं वनस्पतिशस्त्रं समारभेतव्यापारयेत् , अन्यैर्वा नैव वनस्पतिशस्त्रं समारम्भयेत् , वनस्पतिशस्त्रं समारभमाणान् न समनुजानीयात्म्नानुमोदयेत् । शेषं सुगमम् । ___यस्यैते वनस्पतिकर्मसमारम्भाः वनस्पति निमित्तीकृत्य कर्मकारणीभूताः सावधव्यापाराः परिज्ञाता:-ज्ञपरिज्ञया बन्धकारणत्वेन विदिताः, प्रत्याख्यानपरिक्षया च परिहता भवन्ति, स एव परिज्ञातकर्मा-त्रिकरणत्रियोगैः परिवर्जितसकलसावद्यव्यापारः, मुनिर्भवति । 'इति ब्रवीमि' इति एतत्सर्वम् , ब्रवीमि-भगवतः समीपे यथा श्रुतं तथा कथयामीत्यर्थः ॥ सू० ९॥ ॥ इत्याचाराङ्गसूत्रस्याचारचिन्तामणिटीकायां प्रथमाध्ययने पञ्चमोद्देशकः संपूर्णः ।। वनस्पतिकाय के आरंभ को कर्मबंध का कारण जानकर हेय-उपादेय का विवेक रखनेवाला बुद्धिमान् पुरुष स्वयं वनस्पतिकाय का आरंभ न करे, दूसरों से आरंभ न करावे और आरंभ करने वालों का अनुमोदन न करे । शेष सब सुगम है। वनस्पतिकाय के आरंभ के निमित्त से होने वाले सावध व्यापारों को जिसने ज्ञपरिज्ञा से कर्मबंध का कारण जान लिया है और प्रत्याख्यानपरिज्ञा से त्याग दिया है, वह तीन करण तीन योग से समस्त सावधों का त्यागी ही मुनि होता है । सुधर्मा स्वामी जम्बू स्वामी से कहते हैं-हे जम्बू ! जैसा भगवान् के समीप मैंने सुना है, सा ही यह सब मैं कहता हूँ ।। सू० ९॥ ॥ श्री आचाराङ्गसूत्रकी 'आचारचिन्तामणि ' टोकाके हिन्दी अनुवाद में
प्रथम अध्ययनका पाचवा उद्देश समाप्त ॥ १-५॥ વનસ્પતિકાયના આરંભને કર્મબંધનું કારણ જાણુને હેય-ઉપાદેયને વિવેક રાખવાવાળા બુદ્ધિમાન પુરૂષ પોતે વનસ્પતિકાયને આરંભ કરતા નથી. બીજા પાસે આરંભ કરાવતા નથી, અને આરંભ કરવાવાળાને અનુમોદન આપતા નથી. શેષ–બાકી સર્વ સુગમ છે.
વનસ્પતિકાયના આરંભના નિમિત્તથી થવાવાળા સાવદ્ય વ્યાપારને જેણે પરિજ્ઞાથી કર્મબંધનું કારણ જાણું લીધું છે અને પ્રત્યાખ્યાનપરિણાથી ત્યજી આપ્યા છે તે ત્રણ કરણ ત્રણ વેગથી સમસ્ત સાવોના ત્યાગીજ મુનિ હોય છે. સુધર્માસ્વામી જબૂસ્વામીને કહે છેહે જણૂ! જેવું ભગવાનની સમીપ મેં સાંભળ્યું છે તેવું જ આ સર્વે હું કહું છું. સૂા .
श्री मायारागसूत्रनी 'आचारचिन्तामणि' आना शुभराती અનુવાદમાં પ્રથમ અધ્યયનને પાંચમે ઉદ્દેશક સમાપ્ત. ૧-પા
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४४
आचारास्त्रे ॥अथ षष्ठोद्देशः॥ अनन्तरपञ्चमोद्देशके वनस्पतिकायस्वरूपं निरूपितम् । अधुना क्रमप्राप्त त्रसकायस्वरूपप्रतिबोधनार्थमयं षष्ठ उद्देशकः प्रस्तूयते । इयं हि शैली भगवद्देशनायाः, यद्-वनस्पतिकायानन्तरं त्रसकायप्रतिबोधनम् , सर्वस्मिन्नागमे तथैव भगवद्देशनायाः सत्त्वात् । एतत् समीचीनमपि, मनुष्यशरीरदृष्टान्तोपन्यासेन वनस्पतेः सचेतनत्वं साध्यते, तत्र वनस्पतिकायस्वरूपविज्ञानानन्तरं मनुष्यस्वरूपं जिज्ञासमानस्य शिष्यस्य प्रतिबोधनाय तस्य त्रसकायान्तर्गतत्वेन त्रसकायोद्देशकथनस्यौचित्यात् । असकायस्वरूपं वक्तुमनाः श्री सुधर्मास्वामी कथयति-से बेमि.' इत्यादि ।
छठाउद्देश पिछले पांचवें उद्देश में वनस्पतिकाय का स्वरूप निरूपण किया गया है अब क्रम से प्राप्त त्रसकाय का स्वरूप बतलाने के लिए छठा उद्देश कहते हैं।
भगवान् के उपदेश की यही शैली हैं कि वनस्पतिकाय के अनन्तर त्रसकाय का स्वरूप समझाया जाता है । तब आगमों में भगवान् का उपदेश इसी प्रकार है । यह ठीक भी हैं, क्यों कि मनुष्य के शरीर का दृष्टान्त देकर वनस्पति की सचित्तता सिद्ध की है तो वनस्पतिकाय के स्वरूप के पश्चात् मनुष्य का स्वरूप जानने की इच्छा रखने वाले शिष्य के प्रतिबोध के लिए त्रसकाय का स्वरूप समझना चाहिए, क्यों कि मनुष्य भी त्रसकाय के अन्तर्गत है । त्रसकाय का स्वरूप कहने की इच्छा रखने वाले श्री सुधर्मा स्वामी अलग सूत्र कहते है:-'से बेमि.' इत्यादि ।
देशપાછળના પાંચમા ઉદેશમાં વનસ્પતિકાયના સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. હવે ક્રમથી પ્રાપ્ત ત્રસકાયના સ્વરૂપને બતાવવા માટે છઠ્ઠા ઉદ્દેશને કહે છે.
ભગવાનના ઉપદેશની એજ શિલી છે કે –વનસ્પતિકાયની પછી ત્રસકાયનું સ્વરૂપ સમજાવવામાં આવે છે. સર્વ આગમાં ભગવાનને ઉપદેશ આ પ્રમાણે છે, અને તે ઠીક પણ છે, કેમકે મનુષ્યના શરીરનું દાન્ત આપીને વનસ્પતિની સચિત્તતા સિદ્ધ કરી છે, તે વનસ્પતિકાયના સ્વરૂપ પછી મનુષ્યસ્વરૂપ જાણવાની ઈચ્છા રાખવાવાળા શિષ્યના પ્રતિબંધ માટે ત્રસકાયનું સ્વરૂપ સમજાવવું જોઈએ, કારણકે મનુષ્ય પણ ત્રસકાયની અન્તર્ગત છે. ત્રસકાયના સ્વરૂપને કહેવાની ઈચ્છા રાખવાવાળા શ્રી સુધર્મા स्वामी मानु सूत्र ४ छ:-' से बेमि.' इत्यादि.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ. ६ सू०१ त्रसजीवभेदाः
मूलम्से बेमि संतिमे तसा पाणा, तंजहा-अंडया, पोयया, जराउया, रसया, संसेयया, संमुच्छिमा, उभियया, उववाइया, एस संसारेत्ति पवुच्चइ मंदस्स अवियाणओ ॥ मू० १॥
छायास ब्रवीमि, सन्तीमे त्रसाः प्राणाः, तद्यथा-अण्डजाः, पोतजाः, जरायुजाः, रसजा, सस्वेदजाः, संमूछिमाः (समूर्छनजाः) उद्भिज्जाः, औपपातिकाः (उपपातजाः)। एष संसार इति प्रोच्यते मन्दस्य अविजानतः ॥ मू० १ ॥
टीकायेन भगवद्वदनारविन्दनिर्गतसकलार्थाः सम्यगवधारिताः, सोऽहं ब्रवीमि= यथा भगवन्मुखाच्छ्रतं तथा कथयामीत्यर्थः।
त्रसाः प्राणा इमे सन्तीत्यन्वयः । त्रसाः-त्रस्यन्ति-त्रसनामकर्मोदयात् तापाssघुपतप्ताच्छायाऽऽदिकं प्रत्यभिसर्पन्तीति प्रसाःद्वीन्द्रियादिपञ्चेन्द्रियपर्यन्ताः ।
मूलार्थ--वह मैं कहता हूँ-ये त्रस प्राणी हैं, जैसे-अण्डज, पोतज, जरायुज, रसज, संस्वेदज, संमूर्छित, उद्भिज और औपपातिक (उपपातज) । मंद एवं अज्ञानी के लिए यह संसार कहा गया है ॥ सू० १ ॥
टीकाथ--जिसने भगवान् के मुखकमल से निकले हुए समस्त जीवादि स्वरूपों को भली मैंाति समझ लिया है ऐसा मैं कहता हूँ, अर्थात् हे जम्बू ! भगवान के मुख से जैसा मैंने मुना है वैसा तुझे कहता हूँ।
सनामकर्म के उदय से ताप आदि से पीडित होकर छाया वगैरह की ओर जाने वाले द्वीन्द्रिय से पचेन्द्रिय तक के जीव त्रस कहलाते हैं । इन में द्वीन्द्रिय जीव के स्पर्शन
भूसाथ- छु- स प्राय छे. रभ-म०४, पोतन, १४२यु४, રસજ, સંદજ, સંમૂછિમ, ઉજિ અને ઔપપાતિક (ઉપપાતજ) મંદ અને અજ્ઞાનીઓ માટે આ સંસાર કહેવામાં આવ્યો છે. સૂ૦ ૧
ટીકાથ–જેણે ભગવાનના મુખકમલથી નીકળેલા સમસ્ત જીવાદિ સ્વરુપિના અર્થને રૂડી રીતે સમજી લીધા છે, એ હું કહું છું, અર્થાત્ હે જમ્મુ ભગવાનના મુખથી જેવું મેં સાંભળ્યું છે તેવું જ તને કહું છું.
ત્રસનામકર્મના ઉદયથી તાપ વગેરેથી પીડા પામીને છાયા વિગેરેની પાસે જવાવાળા હન્દ્રિય, (બે ઈન્દ્રિય) જીવથી લઈને પાંચ ઇન્દ્રિયવાળા જી સુધી સર્વ વસ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे तत्र द्वीन्द्रियाणां स्पर्शनरसनरूपे द्वे इन्द्रिये, त्रीन्द्रियाणां स्पर्शनरसनघ्राणरूपाणि त्रीणीन्द्रियाणि, चतुरिन्द्रियाणां स्पर्शनरसनघ्राणचक्षुरूपाणि चत्वारीन्द्रियाणि, पञ्चेन्द्रियाणां स्पर्शनरसनघ्राणचक्षुःश्रोत्ररूपाणि पश्चेन्द्रियाणि सन्ति ।
यद्यपि त्रस्यन्ति अभिसन्धिपूर्वकमनभिसन्धिपूर्वकं वा ऊर्ध्वमस्तिर्यक्षु चलन्तोति व्युत्पत्त्या द्वीन्द्रियादयस्तथाऽग्निकाया वायुकाया अपि त्रसा उच्यन्ते । त्रसानां हि द्वौ भेदौ मुख्यतः स्तः-गतितो लब्धितश्च । तत्र गतिः क्रिया चलनं, देशान्तरप्राप्तिः, स्वभावतोऽनभिसन्धिपूर्वक-तद्योगादनिकाया वायुकायाश्च त्रसा भवन्तीति गतित्रसा उच्यन्ते । लब्धिस्तु सनामकर्मोदये सति भवति,
और रसना ये दो इन्द्रिया होती हैं। तीनईन्द्रियवालों के स्पर्शन, रसना और घ्राण, ये तीन इन्द्रिया होती हैं । चतुरिन्द्रिय जीवोंके स्पर्शन, रसना, घ्राण और चक्षु, ये चार इन्द्रिया होती हैं। पंचेन्द्रिय जीवों के स्पर्शन, रसना प्राण, चक्षु और श्रोत्ररूप पाँच इन्द्रियाँ होती हैं।
जो जीव इरादापूर्वक या विना ही इरादे के, ऊपर नीचे या तिरछे चलते हैं वे त्रस जीव हैं । इस व्युत्पत्ति के अनुसार द्वीन्द्रिय आदि तथा अग्निकाय और वायु भी त्रस कहलाते हैं। मुख्यरूप से त्रस जीवों के दो भेद हैं-(१) गतित्रस और (२) लब्धित्रस । गति कहिए अथवा क्रिया, चलना अथवा एक देश से दूसरे देश में पहुँचना कहिए । विना इरादे के यह गतिक्रिया मौजूद होने के कारण अग्निकाय और वायुकाय भी त्रस हैं । उन्हें गतित्रस कहते हैं । त्रसनाकर्म का उदय होने पर लब्धि
કહેવાય છે. કીન્દ્રિય જીને સ્પર્શન (ચામડી) અને રસના (જીભ) આ બે ઈન્દ્રિ હોય છે. ત્રોન્દ્રિયને ચામડી, જીભ અને નાસિકા રૂપ ત્રણ ઈન્દ્રિયો હોય છે ચતુરિન્દ્રિય જીવને ચામડી, જીભ, નાસિકા અને નેત્ર, આ ચાર ઈન્દ્રિયો હેય છે. પંચેન્દ્રિય જેને ચામડી, જીભ, નાસિકા, નેત્ર અને શ્રોત્ર-કોન રૂપ પાંચ ઈન્દ્રિયે હેય છે.
જે જીવ ઈચ્છાપૂર્વક અથવા ઈછા વિના ઉપર, નીચે અથવા તિરછા ચાલે છે તે ત્રસ જીવે છે. આ વ્યુત્પત્તિ અનુસાર હીન્દ્રિય આદિ તથા અગ્નિકાય અને વાયુકાય પણ ત્રસ કહેવાય છે. મુખ્યરૂપથી ત્રસ જીવેના બે ભેદ છે-(૧) ગતિત્રસ (૨) લબ્ધિબસ. ગતિ કહે અથવા ક્રિયા કહે તે એકજ છે. ચાલવું અથવા એક દેશથી બીજા દેશમાં પહોંચવું કહે. વિના ઈચ્છાથી આ ગતિ કરવાની ક્રિયા હાજર હેવાથી અગ્નિકાય અને વાયુકાય પણ ત્રસ છે. તેને ગતિગ્રસ કહે છે. વસનામકર્મને ઉદય હવાથી લબ્ધિવસતા
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य. १ उ. ६ सू. १ त्रसजीवभेदाः
६४७
तद्योगादभिसन्धिपूर्वक देशान्तरमा प्तिलक्षणक्रियायुक्तत्वाद् द्वीन्द्रियादय एव लब्धिसा उच्यन्ते । तेजोवायवः किल न त्रसनामकर्मोदयनिर्वृत्ताः, किन्तु स्थावरनाम - कर्मोदयनिर्वृतत्वाल्लब्धितः स्थावरा एवः तथाप्यत्र द्वीन्द्रियादयो लब्धित्रसा एव परिगृह्यन्ते, न तु गतित्रसाः, अग्निकायानां प्रागेव चतुर्थोद्देशे प्रतिबोधितत्वात्, वायुकायानामग्रे वक्ष्यमाणस्वाच्च ।
यत्तु " लब्ध्या तेजोवायू त्रसौ, लब्धिस्तच्छक्तिमात्रं लब्धत्रसानामिहाधिकारो नास्ति, तेजसोऽभिहितत्वाद् वायोश्चाभिधास्यमानत्वाद्, अतः सामर्थ्यात् गतित्रसा एवाधिक्रियन्ते " इति कैश्विदुक्तं, तत् प्रामादिकम्,
त्रता प्राप्त होती है । इस लब्धि से इरादापूर्वक गतिक्रिया द्वीन्द्रिय आदि में ही पाई जाती है, अत एव उन्हें लब्धित्रस कहते हैं । तेजस्काय और वायुकाय में सनाम - कर्म का उदय नहीं होता । उन में स्थावरनामकर्म का उदय है, अतः लब्धि की अपेक्षा ये दोनों स्थावर ही हैं । फिर भी यहाँ द्वीन्द्रिय आदि लब्धित्रस जीवों का ग्रहण करना चाहिए, गतित्र जीवों का नहीं, क्यों कि अग्निकायिक जीवों का चौथे उद्देश में पहले ही वर्णन किया जा चुका है और वायुकाय का आगे वर्णन किया जायगा ।
किसी ने कहा है- "लब्धि की अपेक्षा तेजस्काय और वायुकाय त्रस हैं । लब्धि सिर्फ शक्ति को ही कहते हैं । यहाँ लब्धित्रस जीवों का प्रकरण नही है, क्यों कि अग्निकाय का कथन किया जा चुका है और वायुकाय का कथन आगे किया जायगा, अतः सामर्थ्य से गतित्रस ही यहाँ ग्रहण करने योग्य हैं " । यह कथन प्रमादपूर्ण है;
પ્રાપ્ત છે. એ લબ્ધિથી ઇચ્છાપૂર્વક ગતિ કરવાની ક્રિયા દ્વીન્દ્રિયાદિમાંજ જોવામાં આવે છે, એટલા માટે તેને લબ્ધિત્રસ કહે છે. તેજસ્કાય અને વાયુકાયમાં ત્રસનામકમના ઉદય નથી; તેનામાં સ્થાવરનામકમના ઉત્ક્રય છે. તેથી લબ્ધિની અપેક્ષાએ એ અને સ્થાવર જ છે. ફરીને પણ અહિં દ્વીન્દ્રિય આદિ લબ્ધિત્રસ જીવાનુ જ ગ્રહણ કરવું જોઈએ, ગતિત્રસ જીવેાનું નહિ. કારણકે અગ્નિકાયિક જીવાતું ચાથા ઉદ્દેશકમાં પ્રથમ વર્ણન કરવામાં આવી ગયું છે, અને વાયુકાયનું આગળ ઉપર વર્ણન કરવામાં આવશે.
કોઇએ કહ્યું કે “લબ્ધિની અપેક્ષા તેજસ્કાય અને વાયુકાય ત્રસ છેઃ-લબ્ધિ, માત્ર શક્તિનેજ કહે છે. અહિં લબ્ધિત્રસ જીવાનુ પ્રકરણ નથી. કારણકે અગ્નિકાયનું વિવેચન તા કરી દેવામાં આવ્યું છે, અને વાયુકાયનું વિવેચન આગળ કરવામાં આવશે. તેથી સામર્થ્યથી ગતિંત્રસનું જ અહિં ગ્રહણ કરવું ચેાગ્ય છે.’ આ કથન પ્રમાદપૂર્ણ છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४८
आचारागसूत्रे लब्धित्रसानां गतित्रसत्वेनाङ्गीकारात् । गतित्रसानां लब्धित्रसत्वाभावात् , द्वीन्द्रियादीनां गतित्रसत्वेन शास्त्रेऽनङ्गीकाराच्च ।
प्राणा: पाणिनः, इमे प्रत्यक्षतोऽवगम्याः, यद्वा-वक्ष्यमाणप्रकारकाः सन्ति । ते यथा-(१) अण्डजाः अण्डाज्जाताः-पक्षिगृहकोकिलादयः, (२) पोतजाः पोता एव जायन्त इति पोतजाः-हस्तिवल्गुलीचर्मजलूकादयः, (३) जरायुजाः जरायुगर्भवेष्टनचर्म, तत्र जाताः-गोमहिष्यजा, विकमनुष्यादयः, (४) रसजाः विकृतरसाज्जाताः, (५) संस्वेदजाः संस्वेदाज्जाताः-मत्कुणयूकादयः, (६) संमूर्छिमाः संमूर्छनजाः मक्षिकापिपीलिकाशलभादयः, (७) उद्भिज्जाः उद्भेदनम्उद्भित् तस्माज्जाता:-पतङ्गखञ्जरीटादयः,(८) औपपातिकाः उपपाते भवाःदेवानार
क्यों कि लब्धित्रसों को गतित्रसरूप में अंगीकार किया गया है। मगर गतित्रस लब्धित्रस नहीं हो सकते । द्वीन्द्रिय आदि में गति का सद्भाव है अतः शास्त्र में ऐसा अंगीकार नहीं किया गया।
त्रस प्राणी इस प्रकार हैं-(१) अण्डज-अंडों से उत्पन्न होने वाले पक्षी, गृहकोकिला आदि । (२) पोतज-पोतरूप पैदा होने वाले हाथी, बल्गुली, चर्मजल्लू आदि । (३) जरायुज-गर्भ जिस से लिपटा रहता है वह पतली चमडी जरायु कहलाती है, उस से उप्तन्न होने वाले गाय, भैंस, बकरी, मनुष्य आदि जरायुज कहलाते हैं । (४) रसज-निकृत रस में पैदा हो जाने वाले, (५) संस्वेदज-पसीने से पैदा होने वाले खटमल, जू आदि । (६) संमूछिम-मक्खी, कीडी, शलभ आदि । (७) उद्भिजउद्भेदन से उप्तन्न होने वाले पतंग, खंजरीट आदि । (८) औपपातिक-देव और नारकी।
કારણ કે લબ્ધિત્રને ગતિત્રસનાં રૂપમાં અંગીકાર કરવામાં આવ્યા છે, પરંતુ ગતિત્રસ લબ્ધિત્રસ થઈ શકતા નથી. કીન્દ્રિય આદિમાં ગતિને સદ્દભાવ છે, તેથી શાસ્ત્રમાં એ પ્રમાણે અંગીકાર કરવામાં આવ્યો નથી.
ત્રસ પ્રાણી આ પ્રમાણે છે-(૧) અંડજ-ઈંડાથી ઉત્પન્ન થવાવાળાં પક્ષી, ગૃહBisau (गणी) साहि. (२) पात-पात३५ पे। थवा डाथी, १६शुद्धी, यमજક (જળ) આદિ. (૩) જરાયુજ-ગર્ભ જેનાથી વિટાએલું રહે તે પાતળી ચામડી જરાયુ કહેવાય છે. તેમાં ઉત્પન્ન થવાવાળા ગાય, ભેંસ, બકરી, મનુષ્ય આદિ જરાયુજ
उपाय छे. (४) २०४-पितृतरसमा पहा थापा. (५) सवे६०४-५२सेपाथी पहा थवावा भा४, माहि. (6) भूछिभ-भाभी, 11, ती माहि. (७) अHिerઉદ્દભેદનથી ઉત્પન્ન થવાવાળા પતંગ, ખંજરીટ આદિ. (૮) ઔપપાતિક–દેવ અને નારકી.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ. ६ मू. १ त्रसजीवभेदाः ६४९
___ इह सर्वेषां त्रसजीवानामष्टविधं जन्म प्रतिबोधितम्एतदेव संमूर्छनगर्भोपपातेषु समावेश्य त्रिविधं जन्मेत्यपि शास्त्रेऽभिहितम् । सन्तीत्यनेन सानामप्यस्तित्वं त्रिकालवर्तीति बोध्यते । मन्दस्य कुशास्त्रवासनायुक्तस्य, अत एव-अविजानतः= हिताहितविवेकरहितस्य, एषः अण्डजादिसमुदायः संसारः प्रोच्यते, अष्टविधत्रसकाये कुशास्त्रवासनावतः पुनः पुनरुत्पत्तिरूपं संसरणं भवतीति स एषः संसारो निगद्यत इत्यर्थः।
अथ त्रसकायस्य सम्यग्ज्ञानार्थ लक्षणाधष्टद्वाराणि निरूपणीयानि । तत्र लक्षण-परूपणा-परिमाण-शस्त्रो-पभोग-वेदना-द्वाराणि यथाक्रमं प्रदर्श्यन्ते, अवशिष्ट-वध-निवृत्ति-द्वारद्वयं पृथिवीकायोदेशे यथाऽभिहितं तथैवावगन्तव्यम् ।
यहाँ सभी त्रस जीवों का आठ प्रकार का जन्म बतलाया गया है । इसे संमूर्छन, गर्म और उपपात में समाविष्ट कर देने से तीन प्रकार का जन्म शास्त्र में बतलाया है । 'संति' इस पद द्वारा त्रस जीवों का त्रिकालवर्ती अस्तित्व सूचित किया गया है। मन्द अर्थात् मिथ्याशास्त्रों के संस्कार से प्रभावित, अत एव हित-अहित के विवेक से शून्य पुरुष के लिए अण्डज आदि का समूहरूप संसार कहा गया है । आठ प्रकार के त्रसकाय में मिथ्याशास्त्रों के संस्कार वाले का पुनः पुनः जन्म-मरणरूप संसरण होता है । वही संसरण संसार कहलाता है!
सकाय का समीचीन ज्ञान प्राप्त करने के लिए लक्षण आदि आठ द्वारों का निरूपण करना चाहिए । उन में से लक्षण, प्ररूपणा, परिमाण, शस्त्र उपभोग और वेदना द्वार क्रम से बतलाते हैं । वध और निवृत्ति द्वार जैसे पृथ्वीकाय के उद्देश में कहे हैं वैसे ही यहा समझ लेने चाहिए।
અહિં સર્વ ત્રસ જીવેને આઠ પ્રકારનો જન્મ બતાવ્યા છે. તેને સંમૂન, ગર્ભ અને ઉપપાતમાં સમાવેશ કરી દેવાથી ત્રણ પ્રકારને જન્મ શાસ્ત્રમાં બતાવ્યું છે. 'संति' २५। ५६ द्वारा उस वार्नु विडासत्ता मस्तित्व सूथित ४२वामी माव्यु છે. મંદ અર્થાત્ મિથ્યાશાસ્ત્રોના સંસ્કારથી પ્રભાવિત, એવં હિત અહિતના વિવેકથી શૂન્ય પુરૂષ માટે અંડજ આદિના સમૂહરૂપ સંસાર કહેવામાં આવ્યો છે. આઠ પ્રકારના ત્રસકાયમાં મિથ્યાશાના સંસ્કારવાળાઓનું પુનઃ પુનઃ જન્મ-મરણ રૂપ સંસરણ થાય છે. એજ સંસરણ તે સંસાર કહેવાય છે.
ત્રસકાયનું સારું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવા માટે લક્ષણ આદિ આઠ દ્વારેનું નિરૂપણ કરવું જોઈએ, તેમાંથી લક્ષણ, પ્રરૂપણ, પરિમાણ, શસ્ત્ર, ઉપભેગ અને વેદના દ્વાર કમથી બતાવે છે, વધ અને નિવૃત્તિ દ્વાર જેવી રીતે પૃથ્વીકાયના ઉદ્દેશમાં કહ્યાં છે તેવી રીતે જ અહિં સમજી લેવા જોઈએ. प्र. आ.-८२
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५०
आचाराङ्गसूत्रे
लक्षणद्वारम्
सुखदुःखेच्छाद्वेषादिकं चेतनलक्षणं सकाये परिस्पष्टमस्ति । अस्य सचेतनत्वे विवादा नास्ति केषाञ्चित् अस्य व्यक्तोच्छ्वासादिलक्षणप्राणयोगात् । अपरञ्च
त्रसकायस्य लक्षणं शास्त्रे नवविधं प्रज्ञप्तम् यथा - ( १ ) अभिक्रमणम्, (२) प्रतिक्रमणम्, (३) संकोचनम्, (४) प्रसारणम्, (५) रुतम्, (६) भ्रमणम्, (७) त्रसनम्, (८) पलायनम्, (९) आगतिगतिविज्ञानम्, इति ॥
क्रमणम्,
अभिक्रमण = प्रज्ञापकं प्रत्यभिमुखं प्रतिक्रमण = प्रज्ञापकातू प्रतिकूलं क्रमणम् । संकोचनम् = गात्रसंकोचकरणम्, प्रसारण = गात्रविततकरणम्,
लक्षणद्वार
सुख, दुःख, इच्छा और द्वेष आदि चेतना के लक्षण काय में स्पष्ट मालूम होते है । इस की सचेतनता में किसी को भी विवाद नहीं है। प्रकट उच्छ्वास आदि प्राण होने के कारण सजीव प्राणी हैं ।
शास्त्र में सकाय का लक्षण नव प्रकार से बतलाया गया है । जैसे(१) अभिक्रमण (२) प्रतिक्रमण (३) संकोचन ( ४ ) रुत (६) भ्रमण (७) त्रसन - त्रास पाना ( ८ ) पलायन - भागना और ( प्रज्ञापक की अपेक्षा से सामने जाना अभिक्रमण है । प्रज्ञापक जाना - पीछे लौटना प्रतिक्रमण है । शरीर को सिकोडना संकोचन है । शरीर को फैलाना
प्रसारण ( ५ ) गति - आगति का
९ )
ज्ञान ।
की अपेक्षा से प्रतिकूल
લક્ષણકાર——
સુખ, દુ:ખ, ઈચ્છા અને દ્વેષ આદિ ચેતનાનું લક્ષણ ત્રસકાયમાં સ્પષ્ટ માલૂમ પડે છે, તેની ચેતનતામાં કોઈને પણ વિવાદ-વાંધા નથી. પ્રગટ ઉચ્છ્વાસ આદિ પ્રાણુ હાવાના કારણથી ત્રસ જીવ પ્રાણી છે.
શાસ્ત્રમાં ત્રસકાયના લક્ષણેા અનેક પ્રકારે બતાવવામાં આવ્યાં છે. જેમકે(१) अलिम, (२) प्रतिभा, (3) सायन, (४) प्रसारणु, (4) ३त, (१) श्रमण, (७) त्रसन-त्रास पाभवेो, (८) पलायन - भागवु भने (८) गति - भागतिनु ज्ञान, प्रज्ञायनी અપેક્ષાથી સામે જવું તે અભિકમણુ છે. પ્રજ્ઞાપકની અપેક્ષાથી પ્રતિકૂલ જવું-પાછા ફરવું તે પ્રતિક્રમણ છે. શરીરને સકાવુ તે સ ંકેાચન છે. શરીરને ફેલાવવું તે પ્રસારણુ છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ. ६ म. १ त्रसजीवलक्षण-प्ररूपणा ६५१ रुतं शब्दकरणम् , भ्रान्तम्-इतश्चेतश्च गमनम् , सनम दुःखादुद्वेजनम् , पलायितम्= पलायनम् , आगतेः कुतश्चित्कचित् , गतेश्च कुतश्चित् कचिदेव च विज्ञानम् । उक्तञ्चैतद्भगवता दशवैकालिकसूत्रे- -
"जेसि केसिंचि पाणाणं अभिकंतं पडिक्कतं संकुचियं पसारियं रुयं भंतं तसियं पलाइयं आगइगइविण्णाया" ॥ १॥ इति ।
प्ररूपणाद्वारम् - त्रसकायाश्चतुर्विधाः-द्वीन्द्रिय - त्रीन्द्रिय - चतुरिन्द्रिय-पञ्चेन्द्रियभेदात् । इहैव प्रथमोद्देशके लोकवादिप्रकरणे त्रसानां भेदप्रभेदाः प्ररूपिताः। विस्तरतो प्रसारण है । बोलना रुत कहलाता है । इधर-उधर जाना भ्रमण है । दुःख से उद्वेग पाना त्रसन है । भागने को पलायन कहते हैं। एक जगह से दूसरी जगह आने-जाने का विज्ञान आगतिगतिविज्ञान कहलाता है।
भगवान् ने दशवैकालिक सूत्र में कहा है:
"जिन किन्हों प्राणियों में अभिक्रमण, संकोचन, प्रसारण, रुत, भ्रमण, त्रसन, पलायन और आगतिगतिका विज्ञान (पाया जाता है वे सब त्रस जीव हैं।)"
प्ररूपणाद्वारत्रसकाय के चार भेद हैं-द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय और पंचेन्द्रिय । इसी शस्त्र के पहले उद्देश के अन्दर लोकवादी प्रकरण में त्रस जीवों के भेद-प्रभेद कहे हैं। विस्तार से जानने के इच्छुक वहीं से जान लेवें । इस सूत्र में भगवान् ने
લવું તે રૂત કહેવાય છે. અહીં-તહીં જવું તે ભ્રમણ છે. દુઃખથી ઉદ્વેગ પામવું તે વ્યસન છે. ભાગવું તેને પલાયન કહે છે. એક જગ્યાથી બીજી જગ્યાએ આવવાજવાનું વિજ્ઞાન તે આગતિગતિવિજ્ઞાન કહેવાય છે.
ભગવાને દશવૈકાલિક સૂત્રમાં કહ્યું છે –
"२ प्राणीमामा मलिम], प्रतिमा, सायन, प्रसारण, रुत, प्रमाण, વ્યસન, પલાયન અને આગતિ-ગતિનું વિજ્ઞાન (વામાં આવે છે તે સર્વ ત્રસ જીવ છે.)”
પ્રરૂપણુદ્વાર– ત્રસ કાયના ચાર ભેદ છે-દ્વીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય. આજ શાસ્ત્રના પ્રથમના ઉદ્દેશમાં લેકવાદી પ્રકરણમાં ત્રસજીના ભેદ-પ્રભેદ બતાવ્યા છે, વિસ્તારથી
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५२
आचाराङ्गसूत्रे जिज्ञासुभिस्तत एवावगन्तव्याः । अस्मिन् सूत्रेऽपि भगवता-अण्डजपोतजादिभेदाः प्रदर्शितास्तेऽपि तत्रैव समाविष्टाः ॥
परिमाणद्वारम् - क्षेत्रतः संवर्तितलाकप्रतरासंख्येयभागवर्तिपदेशराशिप्रमाणाः त्रसकायपर्यासकाः । एते च बादरतेजस्कायपर्याप्तकेभ्योऽसंख्येयगुणाः, त्रसकायपर्याप्तकेभ्यस्त्रसकायिकाऽपर्याप्तकाः असंख्येयगुणाः ।
तथा कालतः प्रत्युत्पन्नत्रसकायिकाः सागरोपमलक्षपृथक्त्वसमयराशिपरिमाणा जघन्यपदे, उत्कृष्टप्रदेऽपि सागरोपमलक्षपृथक्त्वपरिमाणा एवेति । तथा चागमः
अंडज और पोतज आदि जो भेद बतलाये हैं, ये सब भी उन्हीं में अन्तर्गत हो जाते हैं।
परिमाणद्वारत्रसकाय के पर्याप्त जीव क्षेत्र की अपेक्षा संवर्तित लोकप्रतर के असंख्यातवें भागवती प्रदेशों की राशि के बराबर हैं। ये बादर तेजस्काय पर्याप्त जीवों से असंख्यातगुणा हैं। पर्याप्त त्रसकायिक जीवों की अपेक्षा अपर्याप्त त्रस जीव असंख्यातगुणा हैं । काल की अपेक्षा जघन्यपद में प्रत्युत्पन्न त्रस जीव एक लाख से नौ लाख तक के सागरोपम की समय-राशि के बराबर हैं और उत्कृष्ट पद में भी एक लाख से नौ लाख तक के सागरोपम की समयराशि के बराबर ही हैं। आगम में भी कहा हैજાણવાની ઈચ્છાવાળા ત્યાંથી જાણી લે. આ સૂત્રમાં ભગવાને–અંડજ અને પિતજ આદિના જે ભેદ બતાવ્યા છે, તે સર્વને તેમાં સમાવેશ થઈ જાય છે.
પરિમાણદ્વાર– ત્રસકાયના પર્યાપ્તજીવ ક્ષેત્રની અપેક્ષા સંવર્તિત લેકપ્રતરના અસંખ્યાતમા ભાગવત્ત પ્રદેશની રાશિના બરાબર છે. તે બાદ તેજસ્કાય પર્યાપ્ત જીવોથી અસંખ્યાત ગણુ છે. પર્યાપ્ત ત્રસકાયિક જીની અપેક્ષા અપર્યાપ્ત ત્રસજીવ અસંખ્યાત ગણા છે.
કાલની અપેક્ષા જઘન્યપદમાં પ્રત્યુત્પન્ન ત્રસજીવ એકલાખ થી નવલાખ સુધીના સાગરોપમની સમય-રાશિના બરાબર છે. અને ઉત્કૃષ્ટ પદમાં પણ એક લાખથી નવલાખ સુધીના સાગરેપમની સમય-રાશિના બરાબર જ છે. આગમમાં પણ કહ્યું છે
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य० १ उ. ६ सू. १ त्रसजीवपरिमाणम् ६५३
" पडुप्पन्ना तसकाइया केवइकालस्स निल्लेवा सिया ? गोयमा! जहन्नपए सागरोवमसयसहस्सपुहत्तस्स, उक्कोसतएवि सागरोवमसयसहस्सपुहत्तस्स" ॥ इति ।
विरहापेक्षया त्रसानां निष्क्रमणमुपपातश्च जघन्यत एको द्वौ त्रयो वा भवन्ति, उत्कृष्टतस्तु प्रतरस्यासंख्येयभागप्रदेशपरिमाणाः । वसेषु जीवानां नैरन्तर्येणोत्पत्तिनिष्क्रमो वा जघन्येनैकं समयं द्वौ समयौ त्रीन् वा समयान् भवति । उत्कृष्टतस्त्वावलिकाया असंख्येयभागपरिमितं कालं सततमेवोत्पत्तिनिष्क्रमो वा भवति। नैरन्तर्येणैकजीवस्यावस्थानं तु जघन्यतोऽन्तमुहूर्त त्रसकाये भवति, तदनु स पृथिव्याधेकेन्द्रियेषु समुत्पद्यते । उत्कृष्टतः सातिरेकं सागरोपमसहस्रद्वयं सततं नैरन्तर्येण त्रसकाये तिष्ठति । ततः
"पत्युत्पन्न त्रसकायिक जीव कितने काल के बराबर हैं ? गौतम ! जघन्य पद में एक लाख से नौ लाख तक के सागरोपम के बराबर और उत्कृष्ट पद में भी इतने ही है"।
विरह की अपेक्षा त्रस जीवों का निष्क्रमण और उपपात जघन्य एक, दो या तीन हैं, और उत्कृष्ट प्रतर के असंख्यातवें भागवर्ती प्रदेशों के बराबर है। त्रसकाय में जीवों की निरन्तर उत्पत्ति या च्यवन जधन्य एक समय, दो समय, तीन समयतक है । उत्कृष्ट आवलिका के असंख्यातवें भाग परिमित काल तक निरन्तर उत्पत्ति और च्यवन होता रहता है । निरन्तर एक जीव की स्थिति जघन्य अन्तर्मुहूर्त तक त्रसकाय में होती है और उसके बाद वह पृथ्वीकाय आदि एकेन्द्रिय में उप्तन्न होता है। उत्कृष्ट कुछ अधिक दो हजार सागरोपमतक निरन्तर सकाय में ठहर सकता है। तत्पश्चात्
પ્રત્યુત્પન્ન ત્રસકાયિક જીવ કેટલા કાલની બરાબર છે? ગૌતમ! જઘન્ય પદમાં એક લાખથી નવલાખ સુધીના સાગરોપમની બરાબર અને ઉત્કૃષ્ટ પદમાં પણ मेसir ."
વિરહની અપેક્ષા ત્રસ જેનું નિષ્ક્રમણ અને ઉપપાત જઘન્ય એક, બે અથવા ત્રણ છે. અને ઉત્કૃષ્ટ પ્રતરના અસંખ્યાતમા ભાગવત્તર પ્રદેશની બરાબર છે. ત્રસકાયમાં જેની નિરંતર ઉત્પત્તિ અથવા નિષ્ક્રમણ (યવન) જઘન્ય એક સમય, બે સમય અથવા ત્રણ સમય સુધી છે. ઉત્કૃષ્ટ આવલિકાના અસંખ્યાતમા ભાગ પરિમિત કાલ સુધી નિરંતર ઉત્પત્તિ અને નિષ્ક્રમણ (નિકળવું ) થતું રહે છે. નિરંતર એક જીવની સ્થિતિ જઘન્ય અન્તમુહૂર્ત સુધી ત્રસકાયમાં હોય છે. અને તે પછી તે પૃથ્વીકાય આદિ એકેન્દ્રિયમાં ઉત્પન્ન થાય છે. ઉત્કૃષ્ટ કાંઈક અધિક બે હજાર સાગરેપમ સુધી
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५४
आचाराङ्गसूत्रे पृथिव्यादिषुत्पद्यते । ॥ सू० १ ॥ त्रसजीवानां सुखं दुःखं वा यथा भवति तदाह-'निज्झाइत्ता.' इत्यादि ।
मूलम् - निज्झाइत्ता पडिलेहित्ता पत्तयं परिनिव्वाणं सन्वेसिं पाणाणं सव्वेसिं भूयाणं सव्वेसि जीवाणं सव्वेसिं सत्ताणं असायं अपरिनिव्वाणं महन्मयं दुक्ख-ति बेमि ॥ सू०२॥
छायानिध्याय प्रतिलेख्य प्रत्येकं परिनिर्वाणं सर्वेषां प्राणानां सर्वेषां भूतानां सर्वेषां जीवानां सर्वेषां सत्त्वानाम् असातम् अपरिनिर्वाणं महाभयं दुःखमिति ब्रवीमि ॥ सू० २॥
प्रकरणसम्बन्धात् त्रसजीवस्वरूपं पृथिव्यादिसकलजीवस्वरूपं वा पृथ्वीकाय आदि स्थावरों में उत्पन्न होता है । सू० १ ॥
त्रसजीवों को सुख-दुःख जिस प्रकार होता है सो कहते हैं:-'निज्झाइत्ता.' इत्यादि।
मूलार्थ-विचार करके और अच्छी तरह देखकर कहता हूँ कि-सभी प्राणियों का, सभी भूतों का, सभी जीवों का, और सभी सत्वों का परिनिर्वाण अर्थात् सुख पृथक्-पृथक् है । तथा असातारूप, अपरिनिर्वाणरूप महाभयरूप दुःख भी पृथक्पृथक् है । ॥ सू० २ ॥
टीकार्थ-त्रस जीवों का प्रकरण होने के कारण 'विचार करने' का आशय यह है कि त्रसजीवों का स्वरूप, अथवा पृथ्वीकाय आदि समस्त जीवों का નિરંતર ત્રસકાયમાં રહી શકે છે, તે પછી પૃથ્વીકાય આદિ સ્થાવરોમાં ઉત્પન્ન થાય छ. ॥सू० १॥
स वाने सुम-:म प्रारे थाय छे, ते ४ छ:-'निज्झाइत्ता.' त्या.
મૂલાથ–વિચાર કરીને સારી રીતે જોઈને કહું છું કે સર્વ પ્રાણીઓ સર્વ ભૂતે, સર્વ છે અને સર્વ સર્વેનું પરિનિર્વાણ અર્થાત્ સુખ પૃથ–પૃથ-જુદાં-જુદાં છે, તથા અસાતાપ અપરિનિર્વાણરુપ મહાભયરૂપ દુઃખ પણ જુદાં-જુદાં છે. સૂ૦ રા
ટીકાથ–સજીનું પ્રકરણ હેવાના કારણે ત્રસજીનું સ્વરૂપ અથવા પૃથ્વીકાય
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि टीका अध्य. १ उ. ६ स. २ प्रसस्थावरयोःसुखम् ६५५ निध्याय-मनसा समालोच्य, प्रतिलेख्य-विलोक्य सम्यग विज्ञायेत्यर्थः, ब्रवीमि= कथयामि-सर्वेषां प्राणानां प्राणाः सन्ति येषां ते प्राणाः अणिनस्तेषां, सर्वेषां भूतानाम् उत्पत्तिशीलानाम् , सर्वेषां जीवानां कालत्रये जीवनाद् चैतन्यस्वरूपाणामित्यर्थः, सर्वेषां सत्त्वानां सर्वदाऽस्तित्ववताम् , त्रसजीवानाम् , यद्वा-सर्वेषामित्यस्य पुनः पुनरुपादानेन स्थावरा अपि गृह्यन्ते, तेन त्रसानां स्थावराणां च जीवानामित्यर्थः। परिनिर्वाणं सुखं, प्रत्येकम्-एकैकं पृथक पृथगस्ति ।
शब्दव्युत्पत्या विभिन्नार्थबोधकत्वात् प्राणभूतादिशब्दानामुच्चारणं न पुनरुक्तिदोषः । 'निज्झाइत्ता' 'पडिलेहिता' इति पदद्वयेन जीवानां पुनः पुनरनुसन्धान प्रतिलेखनं च सूचितम् , तदेव पुनः पुनर्विधेयतया प्रतिबोधनार्थ
स्वरूप मन से विचार करके तथा सम्यक् प्रकार से जानकर कहता हूँ। सभी प्राणियों का सभी भूतों अर्थात् उत्पत्तिशील जीवों का, सभी जीवों (त्रिकाल में जीवित रहने वालों ) का
और सभी सत्त्वों (सर्वदा अस्तित्व वाले त्रस जीवों) का, अथवा बार-बार ' सव्वेसिं' पदका प्रयोग करने के कारण यह अर्थ लेना चाहिए कि-सभी त्रस और स्थावर जीवों का सुख पृथक्-पृथक् है।
शब्दशास्त्र की दृष्टि से भिन्न-भिन्न अर्थ के बोधक प्राण, भूत आदि शब्दों का उच्चारण करने पर भी पुनरुक्ति दोष नहीं है । अथवा प्राण भूत आदि शब्दों को एक ही अर्थ का वाचक मान लिया जाय तो भी पुनरुक्तिदोष नहीं है। 'निज्झाइत्ता' 'पडिलेहित्ता' इन दो पदों द्वारा जीवों का पुनः पुनः विचार एवं प्रतिलेखन सूचित किया है। उसी को पुनः पुनः विधेयरूप से समझाने के लिए
આદિ સમસ્ત જીનું સ્વરૂપ મનથી વિચાર કરીને તથા સમ્યક્ પ્રકારે જાણીને કહું છું –સર્વ પ્રાણુઓનું, સર્વભૂતેનું અર્થાત્ ઉત્પત્તિશીલ જીવનું, સર્વ જી (ત્રણ કાલ જીવિત રહેવાવાળા)નું, અને સર્વ સત્વે-(સર્વદા અસ્તિત્વવાળા ત્રસ જીવે)નું, अथवा पार वा२ 'सव्वेसिं' पहनी प्रयो। ४२वाना रणे 2. अर्थ देवो नये :સર્વ ત્રસ અને સ્થાવર નું સુખ પૃથ–પૃથક્ છે.
શબ્દશાસ્ત્રની દૃષ્ટિથી ભિન્ન-ભિન્ન અર્થના બેધક પ્રાણ-ભૂત આદિ શબ્દોનું ઉચ્ચારણ કરવાથી પણ પુનરૂક્તિ દેષ આવતું નથી અથવા પ્રાણભૂત આદિ શબ્દોને એકજ અર્થના पाय: मानी सेवाभा यावे तो ५ पुन३स्तिहोष नथी 'निज्झाइत्ता' 'पडिलेहित्ता' २॥ ये પદ દ્વારા જીવને પુનઃ પુનઃ વિચાર અર્થાત્ પ્રતિલેખન સૂચિત કર્યું છે. તેને પુનઃ પુનઃ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५६
आचारागसूत्रे मनेकपर्यायशब्दस्तेषामुपादानात् ।
तथा सर्वेषां दुःखं प्रत्येकं पृथक् पृथगस्ति । कथम्भूतं दुःखमित्याह' असात'-मित्यादि । असातम् असातवेदनीयकर्मफलभूतम् , तथा-अपरिनिर्वाणम् सर्वथा शरीरमनः पीडाकरम्, तथा-महाभयम्-दुःखादधिकं भयमन्यन्नास्ति, यतः सर्वेऽपि प्राणिनः शारीरान्मानसादपि दुःखादुद्विजन्ते, तस्मान्महाभयस्वरूपमित्यर्थः ॥ मू० २॥ एतच्च ब्रवीमीत्याह ' तसंति पाणा.' इत्यादि ।
मूलम्तसंति पाणा पदिसो दिसामु य । तत्थ पुढो पास आतुरा, परितावंति, संति पाणा पुढो सिया ॥ मू० ३ ॥ अनेक पर्यायवाची शब्दों का प्रयोग किया गया है ।
इसी प्रकार सब जीवों का दुःख भी पृथक्-पृथक है । दुःख किस प्रकार का है ! सो कहते हैं-वह असातावेदनीय कर्म का फल है, शरीर और मन को पूरी तरह पीडा उत्पन्न करता है और महाभयंकर है-दुःख से बढकर और कोई भय नहीं है, क्यों कि सभी प्राणी शारीरिक और मानसिक दुःख से घबराते हैं, अतः वह महाभयकारी है ॥ सू० २ ॥
और मैं यह कहता हूँ:--'तसंति पाणा.' इत्यादि ।
मूलार्थ-प्राणी विदिशाओ में और दिशाओ में उद्वेग पाते हैं। अलगअलग प्रयोजनो के लोलुप लोग उन्हें संताप पहुंचाते है। वे त्रस प्राणी पृथ्वी आदि विभिन्न आश्रयो पर आश्रित हैं ॥ सू० ३॥ વિધેયરૂપથી સમજાવવા માટે અનેક પર્યાયવાચી શબ્દનો પ્રયોગ કરવામાં આવ્યું છે.
આ પ્રમાણે સર્વજીના દુઃખ પણ જૂદા-જૂદા છે. દુઃખ ક્યા પ્રકારના છે? તે કહે છે તે આ અસતાવેદનીય કર્મનું ફળ છે; શરીર અને મનને પૂરી રીતે પીડા ઉત્પન્ન કરે છે. અને મહા ભયંકર છે. દુઃખથી વધારે કઈ પણ ભય નથી. કારણકે સર્વ પ્રાણું–શારીરિક અને માનસિક દુઃખથી ગભરાય છે. તેથી તે મહાભકારી છે. સૂત્ર રા.
भने हुं ये ५ ४९ छु:-'तसंति पाणा.' त्याहि.
મૂલાથ–પ્રાણી વિદિશાઓમાં અને દિશાઓમાં ઉદ્વેગ પામે છે. અલગ-અલગ પ્રયજનોથી લોલુપ લેક તેને સંતાપ પહોંચાડે છે. તે ત્રસ પ્રાણી પૃથ્વી આદિ વિભિન્ન माश्रये ५२ पाश्रित छ. ॥१० ॥
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य० १ उ. ६ सू. ३ त्रसजीवसंचरणम्
छाया
त्रस्यन्ति प्राणाः प्रदिशः दिशासु च । तत्र तत्र पृथक् पश्य, आतुराः परितापयन्ति, सन्ति प्राणाः पृथक् श्रिताः ॥ सू० ३ ॥
टीका
-
६५७
प्राणाः = प्राणिनः प्रकरणसम्बन्धात् सजीवाः प्रदिशः = प्रगता दिक् प्रदिक् विदिगित्यर्थः, ततः प्रदिशः, तथा-दिशासु प्राच्यादिदिक्षु च समागन्तुकेभ्यो दुखेभ्य, त्रस्यन्ति बिभ्यति । सर्वदिग्विदिक्षु त्रसाः सन्ति, ते च सर्वदिग्विदिग्भ्यः समागन्तुकेभ्यो दुःखेभ्यस्त्रस्यन्तीत्यर्थः ।
कुतस्तेषां दुःखसंभवः ? इति जिज्ञासायामाह - ' तत्र तत्रे' त्यादि । तत्रतत्र = तेषु तेषु, पृथक - विभिन्नेषु प्रयोजध्नेषु, आतुराः =अर्चाचर्ममांसादिगृध्नवः श्रसान् परितायन्ति = परिपीडयन्ति । विविधवेदनोत्पादनेन प्राणव्यपरोपणेन च सर्वथा दुःखं जनयन्तीत्यर्थः । कीदृशास्ते त्रसाः, यानातुराः परितापयन्ति ? इति जिज्ञासाया
टीकार्थ-स का प्रकरण होने से 'प्राण' शब्द का अर्थ यहाँ त्रसजीव समझना चाहिए । प्राणी विदिशाओं में आगन्तुक दुःखों से त्रस्त हैं । तात्पर्य यह है कि सभी विदिशाओं में और सभी दिशाओं में त्रसजीव विद्यमान हैं और सभी विदिशाओं और दिशाओं से आने वाले दुःखों से वे पीडित होते हैं ।
उन्हें दुःख क्यों होता हैं ? इसका उत्तर यह है - विभिन्न प्रयोजनों से आतुर लोग अर्थात् अर्चा (शरीर), चर्म, मांस, आदि के लोलुप पुरुष त्रस जीवों को पीडा पहुँचाते हैं । उन्हें भाँति-भाँति की वेदना उत्पन्न करके उनके प्राणों का व्यपरोपण करते हैं और सब प्रकार से दुःख उत्पन्न करते हैं । वे सजीव पृथिवी आदि के
?
ટીકા”—ત્રસનું પ્રકરણ હાવાથી પ્રાણ' શબ્દના અર્થ ત્રસજીવ સમજવા જોઇએ ત્રસ પ્રાણી વિદિશામાં તથા દિશાએમાં આગન્તુક દુઃખોથી ત્રાસ પામે છે. તાત્પર્ય એ છે કે:-સર્વ વિદિશાઓમાં અને સર્વ દિશાએમાં ત્રસ જીવ વિદ્યમાન છે, અને સર્વ વિદિશાએ તથા દિશાએથી આવવાવાળા દુઃખાથી તે પીડા પામે છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
તેને દુઃખ શા માટે થાય છે? તેના ઉત્તર એ છે કે-જૂદા-જૂના પ્રત્યેાજનાથી આતુર લેક અર્થાત્ અર્ચા (શરીર), ચમ, માંસ વગેરેના લાલચુ' પુરુષ ત્રસ જીવાને પીડા પહેોંચાડે છે, તેને જૂદી જૂદી જાતની વેદના ઉત્પન્ન કરે છે. તે ત્રસ જીવ પૃથ્વી આદિના આશ્રયે
प्र. आ.-८३
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________
६५८
आचाराङ्गसूत्रे माह-'सन्ति' इत्यादि। श्रिताः पृथिव्यादीन् समाश्रित्यावस्थिताः, पृथक्-विभिन्नाः द्वीन्द्रियादयः, माणाःप्राणिनः सन्ति । __ यद्यपि सर्वदिग्विदिग्भ्य आगामिनो दुःखाद् विभ्यन्तस्त्रसजीवाः स्वात्मरक्षार्थ पृथिव्यादीन् समाश्रित्व वर्तन्ते तथापि मांसचर्मादिलुब्धा आतुरास्तान् बन्धनताडनादिना शावकाद्यपहारेण प्राणाद्यपहारेण च परिपीडयन्ति, ततः संसारं प्राप्नुवन्ति । तस्मादेतत् परिज्ञाय सकलसावधव्यापारपरिहारेण संयमानुष्ठाने प्रवर्तितव्यमिति भावः ॥ सू० ३ ॥
__ अथ सर्वथा त्रसकायसमारम्मपरित्यागिनोऽनगारान् , तथा त्रसकायसमारम्भप्रवृत्तान् द्रव्यलिङ्गिनश्च विविच्य प्रतिबोधयितुमाह- लज्जमाणा.' इत्यादि । सहारे अलग-अलग रहे हुए हैं।
यद्यपि सब दिशाओं और विदिशाओं से आनेवाले दुःखों से डरने वाले त्रस जीव अपनी रक्षा के लिए पृथ्वी आदि के सहारे टिके रहते हैं फिर भी मांस और चर्म आदि के लोभी लोग उन्हें बंधन एवं ताडन द्वारा, उनके बच्चोंका अपहरण करके तथा उनके प्राणों का हनन करके उन्हें पीडा पहुँचाते हैं और इस कारण वे हिंसक, संसार को प्राप्त होते हैं। आशय यह हैं कि-यह सब जानकर सम्पूर्ण सावध व्यापार का त्याग करके संयम की साधना में प्रवृत्त होना चाहिए ॥ सू० ३ ॥
अब पूर्णरूप से त्रसकाय के आरंभ का त्याग करने वाले अनगारों का तथा त्रसकाय के आरंभ में प्रवृत्ति करने वाले द्रव्यलिंगियों का विवेचन करके समझाते हुए कहते हैं'लज्जमाणा.' इत्यादि ।
मसा - २।। छे.
જે કે સર્વ દિશામાં અને વિદિશાએથી આવનારા દુઃખથી ડરવાવાળા ત્રસજીવ પિતાની રક્ષા માટે પૃથ્વી આદિના આશ્રયે ટકી રહે છે. ફરી પણ માંસ અને ચામડા આદિના લેભી લેક તેને બંધન એ પ્રમાણે તાડન દ્વારા, તેના બચ્ચાંઓનું અપહરણ કરીને (ચેરી જઈને) તથા તેના પ્રાણનું હનન–નાશ કરીને તેને પીડા પહોંચાડે છે. અને આ કારણથી તે હિંસક-સંસારને પ્રાપ્ત થાય છે. આશય એ છે કે એ સર્વ જાણી કરીને સંપૂર્ણ સાવદ્ય વ્યાપારને ત્યાગ કરીને સંયમની સાધનામાં પ્રવૃત્ત થવું જોઈએ. કા.
હવે પૂર્ણરૂપથી ત્રસકાયનાં આરંભનો ત્યાગ કરવાવાળા અણગારનું તથા ત્રસકાયના આરંભમાં પ્રવૃત્તિ કરવાવાળા દ્રવ્યલિંગિઓનું વિવેચન કરીને સમજાવતા થકા ४९ छ–'लज्जमाणा.' त्याहि.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર: ૧
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य. १ उ. ६ सू. ४ ससमारम्भकाः
मूलम्
लज्जमाणा पुढो पास, अणगारा मोति एगे पवयमाणा, जमिणं, विरूवरूवेहिं सत्थेहिं तसकायसमारंभेणं, तसकायसत्थं समारंभमाणा अण्णे अणेगरूवे पाणे विहिंसंति | सू० ४ ॥
छाया
लज्जमानाः पृथक् पश्य, अनगाराः स्मः, इति एके प्रवदमानाः, यदिमं विरूपरूपैः शस्त्रैः त्रसकायसमारम्भेण, त्रसकायशस्त्रं समारभमाणा अन्यान् अनेक रूपान् प्राणान् विहिंसन्ति || सू० ४ ॥
टीका
६५९
लज्जमानाः=परमकरुणयाऽऽर्द्रहृदयतया सकायसमारम्भे पराङ्मुखाः त्रसकायसमारम्भपरित्यागिनोऽनागारा इत्यर्थः । पृथक = विभिन्नाः केचित्प्रत्यक्षज्ञानिनोऽवधिमनःपर्यय केवलिनः केचित् - परोक्षज्ञानिनो सन्तीति पश्य । यद्वा-पृथक - द्रव्यलिङ्गिभ्यः पृथग्भावेन सन्तीति पश्य । इमे त्रस
भावितात्मानः,
"
मूलार्थ – सकाय के आरंभ में संकोच करने वाले ( अनगारों को) अलग समझो | 'हम अनगार हैं' ऐसा कहने वाले कोई-कोई ( द्रव्यलिंगी) नाना प्रकार के शस्त्रों का प्रयोग करते हुए और भी अनेक प्रकार के प्राणियों की हिंसा करते हैं उनको अलग देखो ॥ सू० ४ ॥
टीकार्थ- परम करुणा से जिनका हृदय द्रवित है ऐसे अनगार काय के आरंभ से सर्वथा विमुख रहते हैं । ये अनगार अलग-अलग हैं । कोई अवधिज्ञानी, कोई मन:पर्ययज्ञानी और कोई केवलज्ञानी हैं । कोई-कोई परोक्षज्ञानी भाविमात्मा हैं,
1
મૂલા—ત્રસકાયના આરંભમાં સંકેચ કરવાવાળા અણુગારોને અલગ—જુદાસમજો, ‘અમે અણુગાર છીએ' એ પ્રમાણે કહેવાવાળા કાઈ-ફાઈ દ્રવ્યલિંગી, નાના પ્રકારનાં શસ્રાથી ત્રસકાયના આરંભ કરીને, ત્રસકાયનાં શસ્ત્રાના પ્રયોગ કરતા થકા બીજા પણ અનેક પ્રકારના પ્રાણીઓની હિંસા કરે છે. તેને અલગ જુઓ. સૂ॰ YI
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
टीअर्थ- —પરમ કરૂણાથી જેનું હૃદય દ્રવિત છે એવા અણુગાર ત્રસકાયના આરભથી સČથા વિમુખ રહે છે દૂર રહે છે. તે અણુગાર અલગ-અલગ છે. કોઈ અવધિજ્ઞાની, ઢાઈ મનઃ–પયજ્ઞાની, અને કાઈ કેવલજ્ઞાની છે. કોઈ-કોઈ પરાક્ષજ્ઞાની
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
आचारागसूत्रे कायसमारम्भकरणे भीतास्त्रस्ता उद्विग्नास्त्रिकरणत्रियोगैस्त्रसकायसमारम्भपरित्यागिनो विद्यन्ते, इति विलोकयेत्यर्थः ।
एके पुनरन्ते तु 'वयमनगाराः स्मः' इति साभिमानं प्रवदमानाः 'वयमेव त्रसकायरक्षणपरा महाव्रतधारिणः' इति प्रलपन्तो द्रव्यलिङ्गिनः सन्ति, तान् पृथक् पश्य ।
इमे खल्वनगाराभिमानिनो द्रव्यलिङ्गिनो मनागप्यनगारगुणेषु न प्रर्वतन्ते, नापि गृहस्थकृत्यं किञ्चित् परित्यजन्तीति दर्शयति- यदिमम्. ' इत्यादि ।
यद्-यस्माद् ; विरूपरूपैः-विभिन्न स्वरूपैः शस्त्रैः, शस्त्रं हि द्रव्यभावभेदाद् इन्हें देखो । अथवा इन्हें द्रव्यलिंगियों से अलग समझना चाहिए । ये त्रसकाय का आरंभ करते हुए डरते हैं, त्रस्त होते है, उद्विग्न होते हैं-तीन करण, तीन योग से त्रसकाय के आरभ के त्यागीं हैं, यह देखो।
___ और कोई-कोई 'हम अनगार हैं। इस प्रकार अभिमानपूर्वक कहते हुए तथा 'हम ही त्रसकाय के रक्षक और महाव्रतधारी हैं। इस तरह प्रलाप करते हुए कई द्रव्यलिंगी हैं, उन्हें अनगारों से अलग समझो ।
___ अनगार होने का अभिमान करने वाले ये द्रव्यलिंगी अनगार के गुणों में तनिक भी प्रवृत्त नहीं होते और न गृहस्थ के किसी काम का त्याग करते हैं । यह बात आगे बतलाते हैं:-'यदिमम्' इत्यादि ।
द्रव्य और भाव के भेद से शस्त्र दो प्रकार का है। द्रव्यशस्त्र के तीन ભાવિતાત્મા છે. આને જુએ. અથવા એને દ્રવ્યલિંગીઓથી અલગ સમજવા જોઈએ. જે ત્રસકાયને આરંભ કરતાં ડરે છે, ત્રસ્ત થાય છે, ઉદ્વિગ્ન થાય છે-ત્રણ કરણ, ત્રણ રોગથી ત્રસકાયના આરંભના ત્યાગી છે એ જુઓ.
અને કઈ-કઈ “અમે અણગાર છીએ” એ પ્રમાણે અભિમાનપૂર્વક કહેતા થક તથા “અમેજ ત્રસકાયના રક્ષક અને મહાવ્રતધારી છીએ” એ પ્રમાણે પ્રલાપબકવાદ કરનારા કેટલાક દ્રવ્યલિંગી છે. તેને અણગારોથી જૂદા સમજે.
અણગાર હોવાનું અભિમાન કરવાવાળા એ દ્રવ્યલિંગી અણગારના ગુણેમાં જરાપણ પ્રવૃત્ત નથી અને ગૃહસ્થના કેઈ પણ કામને તેઓએ ત્યાગ કર્યો નથી. ते पात आपण मताव छ-' यदिमम्.' त्या
દ્રવ્ય અને ભાવના ભેદથી શસ બે પ્રકારનાં છે. દ્રવ્યશાસ્ત્રના ત્રણ ભેદ છે. સ્વકાય,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ. ६ मू. ४ शस्त्रभेदनिरूपणम् ६६१ द्विविधम् , तत्र-द्रव्यशस्त्रं-स्वकाय-परकायो-भयकायभेदात् त्रिविधम् । तत्रस्वकायशस्त्रेत्रसकायस्य त्रसकायः,यथा-मृगादीनां व्याधकुक्कुरादयः,मनुष्यादीनां मनुष्यादयः। परकायशस्त्रम्-पाषाणजलाग्निलगुडखङ्गतोमरछरिकादयः । उभयकायशस्त्रम्-लगुडखगादिधारिणो मनुष्यादयः । भावशस्त्रं तु त्रसकायं प्रति मनोवाक्कायानां दुष्प्रणिधानम् । त्रसकायसमारम्भेण, प्रसासनशीलः काया शरीरं यस्य स त्रसकायस्तस्य समारम्भः पीडाकरः सावधव्यापारस्तेन, इमंत्रसकायं विहिंसन्ति ।
त्रसकायहिंसायां प्रवृत्ताः खलु षड्जीवनिकायरूपं लोकं सर्वमेव विहिंसन्तीत्याह-' त्रसकायशस्त्रम्.' इत्यादि । त्रसकायशस्वंत्रसजीवोपमर्दकं शस्त्रं पूर्वोक्तप्रकार, समारम्भमाणाः त्रसकायं प्रति प्रयुजानाः अन्यान्त्रसकायभिन्नान्
भेद हैं-स्वकाय, परकाय, और उभयकाय । त्रसकाय का त्रसकाय स्वकायशस्त्र हैं, जैसे मृग आदि के लिए व्याध, कुत्ता आदि, मनुष्य के लिए मनुष्य आदि । परकायशस्त्र जैसे पत्थर, जल, अग्नि, लकडी, तलबार, तोमर, शेरी आदि । उभयकायशस्त्र जैसे लाठी, तलवार आदि कारण करने वाला मनुष्य आदि । त्रसकाय के प्रति मन, वचन, और कायका अप्रशस्त व्यापार होना भावशस्त्र है । इन नाना प्रकार के शस्त्रों से त्रसकाय का समारंभ करके लोग त्रसकाय को पीडा पहुँचाते है।
त्रसकाय की हिंसा में प्रवृत्ति करने वाले छह प्रकार के जीवनिकायरूप सम्पूर्ण लोक की हिंसा करते हैं, यह बात कहते हैं-त्रसकाय में, त्रसकाय की हिंसा करने वाले शस्त्रों का जो प्रयोग करते हैं वे त्रसकाय के अतिरिक्त अनेक प्रकार के पृथ्वीकाय आदि
પરકાય અને ઉભયકાય, ત્રસકાયનું ત્રસકાય તે સ્વાયશસ્ત્ર છે, જેમ મૃગ આદિને માટે વાઘ-કુતરા આદિ, મનુષ્યને માટે મનુષ્ય આદિ. પરકાયશસ્ત્ર, જેમકે પથ્થર, ora, मनि, aisa, त२१॥२, माणु, ७२री माहि. मययशस्त्र, भ3-131, તલવાર આદિ ધારણ કરવાવાળા મનુષ્ય આદિ. ત્રસકાયના પ્રતિ મન, વચન અને કાયાનો અપ્રશસ્ત વ્યાપાર થ તે ભાવશસ્ત્ર છે. તે નાના પ્રકારનાં શથી ત્રસકાયને સમારંભ કરીને લેક ત્રસકાયને પીડા પહોંચાડે છે.
ત્રસકાયની હિંસામાં પ્રવૃત્તિ કરવાવાળા છ પ્રકારના જવનિકાયરૂપ સપૂર્ણ લોકની હિંસા કરે છે. એ વાત કહે છે–ત્રસકાયમાં, ત્રસકાયની હિંસા કરવાવાળા–શને જે પ્રયોગ કરે છે, તે ત્રસકાયથી જૂદા અનેક પ્રકારના પૃથ્વીકાય આદિ પાંચ સ્થાવર
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६२
आचाराङ्गसूत्रे
अनेकरूपान् पृथिवीकायादीन् पञ्चस्थावरान् प्राणान् पाणिनः, विहिंसन्ति ।
,
इह बहुविधा द्रव्यलिङ्गिनो विद्यन्ते । तत्र शाक्यादयः कन्दमूलपत्रपुष्पफलादि भोक्तुं तदाश्रितत्रसजीवसमारम्भेण पृथिव्यादिस्थावरसमारम्भेण च सजीवान् पृथिव्यादीन् स्थावरांव घ्नन्ति घातयन्ति हिंसतोऽनुमोदयन्ति च । दण्डिनोऽपि -
1
66
वयं पञ्चमहाव्रतधारिणो जिनाज्ञाराधका अनगाराः स्मः " इत्यादि प्रवदमानाः साध्वाभासाः सावद्यमुपदिशन्ति शास्त्रप्रतिषिद्धमपि षड्जीवनिकायसमारम्मं कारयन्ति । प्रतिमामन्दिरादिनिर्माणार्थं गर्तकरणे, पाषाणादीनां खण्डशः करणे, तेषामूर्ध्वतो निपतने च मनुष्यादीन् तथा - बहुतरनृक्षच्छेदने पाँच स्थावर प्राणियों की भी हिंसा करते हैं ।
संसार में बहुत प्रकार के द्रव्यलिंगी हैं । उन में से शाक्य आदि कन्द, मूल, पत्र, पुष्प, फल आदि भोगने के लिए उन पर रहे हुए सजीवों का समारंभ करके त्रस और स्थावर जीवों की घात करते हैं, कराते हैं और घात करने वाले की अनुमोदना करते हैं । दण्डी भी
आराधक अनगार हैं' ऐसा शास्त्र में निषिद्ध षड्जीवनिकाय का
'हम पंचमहाव्रतधारी, जिनाज्ञा के कहने वाले झूठे साधु सावध का उपदेश देते हैं और समारंभ कराते हैं । प्रतिमा, मन्दिर, आदि का निर्माण करने के लिए -खड्डे खोदने में, पत्थरों के टुकडे करने में, उन्हें ऊपर से पटकने में मनुष्य आदि का घात कराता हैं । बहुत-से वृक्षों को छेदने में वृक्षाश्रित अण्डजों के पंचेन्द्रिय बच्चों का घात कराते हैं । પ્રાણીઓની પણ હિંસા કરે છે.
સંસારમાં ઘણાં પ્રકારનાં દ્રવ્યલિંગી છે. એમાંથી શાકય આદિ કન્દ, મૂળ, પત્ર, પુષ્પ, કુલ આદિ ભાગવવા માટે-ઉપયાગ કરવા માટે, તેના પર રહેલા ત્રસ જીવેાના સમારંભ કરીને અને પૃથ્વી આદિ સ્થાવર જીવાના સમારંભ કરીને ત્રસ અને સ્થાવર જીવાના ઘાત કરે છે. કરાવે છે, અને ઘાત કરવાવાળાને અનુમાદન આપે છે. ઈંડી પણ “અમે પંચમહાવ્રતધારી, જિનાજ્ઞાના આરાધક અણુગાર છીએ.” એ પ્રમાણે કહેવાવાળા જુઠા સાધુ સાવધના ઉપદેશ આપે છે. અને શાસ્ત્રમાં નિષિદ્ધ ષવનિકાયના સમારભ કરાવે છે.
પ્રતિમા, મદિર વગેરેતુ' નિર્માણ કરવા માટે ખાડા ખેાદવા, પત્થરોના ટુકડા કરાવવા, તેને ઉપરથી પછાડવામાં મનુષ્ય આદિના ઘાત કરાવે છે. ઘણાંજ વૃક્ષાને કાપવાથી વૃક્ષાના
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ. ६ मू.४ द्रव्यलिङ्गिभेदाः ६६३ तदाश्रितान् अण्डजशावकादीन् , पश्चेन्द्रियान् पिपीलिकापतङ्गादिबहुविधविकलेन्द्रियांश्च, प्रतिमापूजनार्थ पुष्पवाटिकाकरणे पुष्पपत्रफलादित्रोटनेऽपि च षड्जीवनिकायान् घातयन्ति ।मु०४ ॥ अथ सुधर्मा स्वामी जम्बूस्वामिनं कथयति-तत्य खलु.' इत्यादि ।
मूलम्तत्थ खलु भगवया परिण्णा पवेइया, इमस्स चेव जीवियस्स परिवंदणमाणण-पूयणाए जाइमरणमोयणाए दुःखपडिघायहेउं से सयमेव तसकायसत्थं समारंभइ, अण्णेहिं वा तसकायसत्यं समारंभावेइ, अण्णे वा तसकायसत्थं समारंभमाणे समणुजाणइ, तं से अहियाए, तं से अबोहीए ॥ सू. ५॥ कीडी पतंग आदि वहुत प्रकार के विकलोन्द्रिय जीवों का घात कराते हैं । प्रतिमापूजन के लिए फूलोंका बगीचा बनाने में, ल, पत्ता और फल आदि तोडने में भी षट्काय के जीवो की घात कराते हैं ।। सू० ४ ॥
अब सुधर्मा स्वामी जम्बू स्वामी से कहते हैं:-'तत्थ खलु.' इत्यादि ।
मूलाथ-सकाय के आरंभ के विषय में भगवान्ने उपदेश दिया है । इसी जीवन के वन्दन, मानन, और पूजन के लिए, तथा जन्म-मरण से छूटने के लिए और दुःख का विनाश करने के लिए वह स्वयं त्रसकाय के शस्त्र का समारंभ करता है, दूसरों द्वारा त्रसकाय का समारंभ करता है और त्रसकाय का समारंभ करने वाले अन्य लोगों का अनुमोदन करता है। यह उसके अहित के लिए हैं, उसकी अंबोधि के लिए है ॥ सू० ५॥
આશ્રયે રહેલા અંડજ જીના પંચેન્દ્રિય બચ્ચાઓને ઘાત કરાવે છે. કીડી પતંગ આદિ ઘણજ પ્રકારના વિકલેન્દ્રિય જીને ઘાત કરાવે છે. પ્રતિમાપૂજન માટે ફૂલોના બગીચા બનાવવામાં ફૂલ, પતાં (પાંદડા) અને ફળ આદિ તોડવામાં પણ पायना वान घात ४२ छ. ॥ ४ ॥
वे सुधर्मा पाभी भ्यू स्वामीन ४ छ:-' तत्थ खलु.' त्याहि.
મૂલાથ–ત્રસકાયના આરંભના વિષયમાં ભગવાને ઉપદેશ આપે છે. આ જીવનના વંદન, માન, અને પૂજનને માટે તથા જન્મ-મરણથી છૂટવા માટે અને દુઃખને નાશ કરવા માટે તે પિતે ત્રસકાયના શસ્ત્રને સમારંભ કરે છે, બીજા પાસે ત્રસકાયને આરંભ કરાવે છે. અને ત્રસકાયને સમારંભ કરવાવાળા અન્ય લોકોને અનુમોદન આપે છે, તે એમના અહિત માટે છે, એમની અબાધિ માટે છે. સૂ૦ પા
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६४
आचारागसूत्रे छायातत्र खलु भगवता परिज्ञा प्रवेदिता। अस्य चैव जीवितस्य परिवन्दनमाननपूजनाय जातिमरणमोचनाय दुःखप्रतिघातहेतुं, स स्वयमेव त्रसकायशस्त्रं समारभते, अन्यैर्चा प्रसकायशस्त्रं समारम्भयति, अन्यान् वा उसकायशस्त्रं समारभमाणान् समनुजानाति, तत्तस्याहिताय, तत्तस्याबोधये ॥ मू० ५॥
टीकातत्रत्रसकायसमारम्भे भगवता श्रीमहावीरेण परिज्ञा-ज्ञ-प्रत्याख्यानभेदाद् द्विविधा, खलु निश्चयेन प्रवेदितः प्रतिबोधिता। कर्मरजःपरिहरणार्थ जीवेन परिज्ञाऽवश्यं शरणीकरणीयेति भगवता प्रतिबोधितमिति भावः ।
उपभोगद्वारम्लोकः कस्मै प्रयोजनाय उसकायमुपमर्दयतीत्याह-'अस्य चैव जीवितस्य' इत्यादि । अस्यैव-अचिरस्थायिनः, जीवितस्य जीवनस्य सुखार्थम्मांसचर्माद्यर्थम् , तथा-परिवन्दन-मानन-पूजनाय, परिवन्दनं प्रशंसा, तदर्थम् , यथाव्याघ्रादिमृगयादौ, माननं जनसत्कारस्तदर्थम् , यथा-राज्ञः सकाशात् पदकादि
टीकार्थ-त्रसकाय के समारंभ के संबंध में श्री महावीरने ज्ञपरिज्ञा और प्रत्याख्यानपरिज्ञा का उपदेश दिया है । अर्थात् भगवान्ने कहा हैं कि-कर्मरज को हटाने के लिए जीव को परिज्ञा अवश्य स्वीकार करनी चाहिए।
उपभोगद्वारलोग किस प्रयोजन से त्रसकाय की हिंसा करते हैं ? सो कहते हैं-इसी अस्थायी जीवन के सुख के लिए, मांस और चमडी के लिए, तथा प्रशंसा के लिए, जैसे व्याघ्र आदि का शिकार करने में, मानन के लिए, जैसे राजा से पदवी पाने के उद्देश्य से
ટીકાથ–ત્રસકાયના સમારંભના સંબંધમાં શ્રી મહાવીરે જ્ઞપરિણા અને પ્રત્યાખ્યાનપરિક્ષાને ઉપદેશ આપે છે. અર્થાત્ ભગવાને કહ્યું છે કે-કર્મ રજને દૂર કરવા માટે જીવે પરિજ્ઞા અવશ્ય સ્વીકારવી જોઈએ.
पलवारલોક શું પ્રયોજનથી ત્રસકાયની હિંસા કરે છે? તે કહે છે–આ અસ્થિર જીવનના સુખ માટે, માંસ અને ચામડીના માટે, તથા પ્રશંસા માટે. જેવા કે-વાઘ આદિને શિકાર કરવામાં. માન માટે, જેમ કે-રાજા પાસેથી પદવી મેળવવાના ઉદ્દેશ્યથી જીવતા
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य० १ उ. ६ सू० ५ त्रसकायसमारम्भदोषः ६६५ लब्धुं सजीवसदृशव्याघ्रादिमृतकलेवरनिर्माणादौ, तथा-पूजन-वस्त्ररत्नादिलाभस्तदर्थम् , यथा-देवीपूजार्थं बलिदानादौ,
तथा-जातिमरणमोचनार्थम् = जन्ममरणबन्धपरिहारार्थ-यथा मोक्षकामनया यागादौ, यथा-वातादिव्याधिप्रतीकाराय तैलादौ, सः-जीवनसुखाद्यर्थी स्वयमेव त्रसकायशस्त्रं समारभते व्यापारयति, अन्यैर्वा त्रसकायशस्त्रं समारम्भयतिप्रयोजयति, अन्यान् वा त्रसकायशस्त्रं समारभमाणान् समनुजानाति अनुमोदयति, तत्त्रसकायसमारम्भणम् , तस्य त्रसकाय समारम्भं कुर्वतः, कारयितुः, अनुमोदयितुश्च, अहिताय भवति । तथा तत्-तस्य अवाधये सम्यक्त्वालाभाय भवति ।
जीवित व्याघ्र आदि के समान व्याघ्र आदि का कलेवर बनाने में, और प्जक के लिए जैसे वस्त्र रत्न आदि की प्राप्ति के लिए, तथा-देवीकी पूजा करने के लिए प्रयोजन से बलिदान आदि करने में हिंसा करते हैं।
तथा-जन्म-मरण-बंध आदि से छुटकारा पाने के लिए, जैसे-मोक्ष की कामना से यज्ञ आदि करने में, वात आदि के रोगों का प्रतीकार करने के लिए तैल आदि तैयार करने में, जीवन के सुख का अर्थी स्वयं ही त्रसकाय के शस्त्र का समारंभ करता है, दूसरों से त्रसकाय के शस्त्र का समारंभ कराता है और त्रसकाय के शस्त्र का समारंभ करने वालों का अनुमोदन करता है । यह त्रसकाय का आरंभ उस आरंभ कर्ता के लिए अहितकर और अबोधिजनक होता है।
વાઘના સમાન વાઘ આદિનું કલેવર બનાવવામાં અને પૂજન માટે જેમકે-વસ્ત્ર, રત્ન આદિ પ્રાપ્તિ માટે. તથા દેવીની પૂજા કરવાના પ્રયજનથી બલિદાન આદિ કરવામાં डिस ४२ छे.
તથા–જન્મ, મરણ, બંધ આદિથી છુટવા માટે. જેમકે-મેલની કામનાથી યજ્ઞ આદિ કરવામાં, વાત આદિ રોગ પ્રતિકાર કરવા માટે (રાગની દવા કરવા માટે) જીવનના સુખના અર્થી સ્વયં–પિતેજ ત્રસકાયના શસ્ત્રને સમારંભ કરે છે. બીજા પાસે ત્રસકાયના શસ્ત્રને સમારંભ કરાવે છે. અને ત્રસકાયના શસ્ત્રને સમારંભ કરવાવાળાને અનુમોદન આપે છે. તે ત્રસકાયને આરંભ એ આરંભ કરનારને માટે અહિતકર્તા અને અબાધિ ઉત્પન્ન કરનાર છે. प्र. आ.-८४
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६६
आचाराङ्गमुत्रे
वेदनाद्वारम् -
अत्र प्रसङ्गतखसकायस्य वेदनोच्यते - वेदना यथासंभवं द्विविधा - कायिकी, मानसी च । शल्यसूच्यादिवेधाज्जाता, ज्वरातिसारकासादिव्याधिजनिता वा कायिकी, प्रियवियोगादकृता मानसी || सू० ५ ॥
येन तु तीर्थङ्करादिसमीपे सकायस्वरूपं परिज्ञातं स एवं विभावयतीत्याह' से तं. ' इत्यादि ।
मूलम् -
सेतं संबुच्झमाणे आयाणीयं समुट्ठाय सोच्चा भगवओ अनगाराणं वा अंतिए इहमेगेसिं णाय भवइ, एस खलु गंथे, एस खलु मोहे, एस खलु
वेदनाद्वार
प्रसंग पाकर काय की वेदना का निरूपण किया जाता है- यथासंभव वेदना दो प्रकार की है - कायिक और मानसिक । कांट, सुई आदि चुमने से अथवा ज्वर, अतिसार, खांसी आदि रोगों से उप्तन्न होने वाली वेदना कायिक कहलाती हैं। प्रिय वस्तु के वियोग आदि कारणों से होने वाली वेदना मानसिक वेदना है | सू० ५ ॥
जिसने तीर्थंकर आदि के समीप सकायका स्वरूप समझ लिया है, वह इस प्रकार विचारता है: - 'से तं.' इत्यादि ।
मूलार्थ - भगवान् अथवा अनगारों के समीप सुनकर वह काय का ज्ञाता काय को जानता हुआ संयम धारण करके इस प्रकार जानता है - यह त्रसकाय का आरंभ वेदनाद्वार—
પ્રસંગ હાવાથી ત્રસકાયની વેદનાનું નિરૂપણ કરવામાં આવે છે—સાધારણ રીતે વેદના એ પ્રકારની છે-કાયિક અને માનસિક કાંટા, સય આદિ વાગવાથી, અથવા જવર-તાવ, અતિસાર-ઝાડા, ખાંસી આદિ રોગાથી ઉત્પન્ન થવાવાળી વેદના કાયિક કહેવાય છે. પ્રિય વસ્તુના વિયેાગ વગેરેના કારણેાથી થનારી વેદના માનસિક-વેદના છે. ।।સ્પા જેણે તીર્થંકર આદિના સમીપમાં ત્રસકાયનું સ્વરૂપ સમજી લીધું છે, તે આ अभागे वियारे छे' से तं.' त्याहि
મૂલા
ભગવાન અથવા અણુગારાના સમીપ સાંભળીને તે ત્રસકાયના જ્ઞાતા ત્રસકાયને જાણુતા થકા સંયમ ધારણ કરીને આ પ્રમાણે જાણે છે- આ ત્રસકાયના આરંભ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य० १ उ. ६ मू. ६ त्रसहिंसाया ग्रन्थादिता ६६७ मारे, एस खलु णरए, इच्चत्यं गढिए लोए, जमिणं विरूवरूवेहिं सत्थेहिं तसकायसमारंभेण, तसकायसत्थं समारंभमाणे अण्णे अणेगरूवे पाणे विहिंसइ । मू०६॥
छाया__ स तत् संबुध्यमान आदानीयं समुत्थाय श्रुत्वा भगवतोऽनगाराणां वा अन्तिके, इहैकेषां ज्ञातं भवति-एष खलु ग्रन्थः एष खलु मोहः, एष खलु मारः, एष खलु नरकः। इत्यर्थं गृद्धो लोकः, यदिमं विरूपरूपैः शस्त्रैः त्रसकायसमारम्मेण त्रसकायशस्त्रं समारभमाणोऽन्यान् अनेकरूपान् प्राणान् विहिनस्ति ॥ मू०६॥
टीकायः खलु भगवतः तीर्थङ्करस्य, अनगाराणां तदीयश्रमगनिर्ग्रन्थानां वा अन्तिके श्रुत्वा, आदानीयम्-उपादेयं सर्वसावधयोगविरतिरूपं चारित्रं, समुत्थाय अङ्गीकृत्य, विरहति, स तत्-त्रसकायसमारम्भणं संबुध्यमानः अहिताबोधिजनकत्वेन विज्ञाता सन् एवं विभावयति
ग्रन्थ है, यह मोह है, यह मार है, यह नरक है । लोलुप लोग नाना प्रकार के शत्रों द्वारा त्रसकायका आरंभ करके, त्रसकायका आरंभ करते हुए अनेक प्रकारके अन्य प्राणियोंका (भी) विराधाता करते हैं ॥ सू० ६ ॥
टीकार्थ-जो पुरुष भगवान् तीर्थकर के मुख से अथवा उनके अनुयायो निर्ग्रन्थ श्रमणों के मुख से सुनकर सर्व सावध के त्यागरूप चारित्र को अंगोकार करके विचरता है, वह त्रसकाय के समारंभ को अहितकर और अबोधिजनक समझता है । वह इस प्रकार सोचता है
ગ્રન્થ છે, આ મેહ છે, આ માર છે; આ નરક છે, લુપ લેક નાના પ્રકારનાં શદ્વારા ત્રસકાયને આરંભ કરીને, ત્રસકાયને આરંભ કરતા થકા અનેક પ્રકારના અન્ય પ્રાણીઓને પણ વાત કરે છે. સૂત્ર ૬
ટીકાથ–જે પુરૂષ ભગવાન તીર્થંકરના મુખથી અથવા તેમના અનુયાયી નિગ્રંથ શ્રમણોના મુખેથી સાંભળીને સર્વ સાવદ્ય ત્યાગરૂપ ચારિત્રને અંગીકાર કરીને વિચરે છે તે ત્રસકાયના સમારંભને અહિતકર અને અધિકાર-અબાધિ ઉત્પન્ન કરનાર સમજે છે. તે આ પ્રમાણે વિચાર કરે છે–
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६८
आचारागसूत्रे इह-मनुष्यलोके, एकेषां श्रमणनिर्ग्रन्थोपदेशसंजातसम्यगवबोधवैराग्याणामात्मार्थिनामेव ज्ञातं भवति । किं ज्ञातं भवती ?-त्याकाङ्क्षायामाह-' एस खलु ग्रन्थः. ' इत्यादि।
__एषत्रसकायसमारम्भः, खलु-निश्चयेन, ग्रन्थः कर्मबन्धः, कारणे कार्योपचारात्, एवमग्रेऽपि बोध्यम् । तथा एषः त्रसकायसमारम्भः मोहः= विपर्यासः-अज्ञानम् । तथा-एष एव मार:-मरणं निगोदादिमरणरूपः । तथा-एप एव नरका=नारकजीवानां दशविधयातनास्थानम् ।
इत्यर्थम् एतदर्थ-ग्रन्थ-मोह-मरण-नरकरूपं घोरदुःखफलं प्राप्यापि पुनः पुनरेतदर्थमेव लोक: अज्ञानवशवी जीवः, गृद्धः लिप्सुरस्ति । यद्धा-गृद्धः = भोगामिलाषी, लोकः संसारी जीवः, इत्यर्थम् एतदर्थमेव ग्रन्थमोहमरणनरकार्थमेव प्रवर्तते ।
इस मनुष्य लोक में श्रवण निर्ग्रन्थों के उपदेश से सम्यग् ज्ञान और वैराग्य प्राप्त कर लेने वाले ही यह जान लेते हैं कि-त्रसकाय का समारंभ निश्चय ही कर्मबंध है । यहाँ कारण में कार्यका उपचार करके कर्मबंध के कारण को कर्मबंध कहा है। आगे भी इसी प्रकार समझना चाहिए । यह त्रसकाय का समारंभ मोह अर्थात् अज्ञान है । वह मार अर्थात् निगोद आदि में मृत्यु का कारण है । यह समारंभ नरक है अर्थात् दस प्रकार की नारकीय यातना का स्थान है।
ग्रंथ, मोह, मरण और नरकरूप घोर दुःखमय फल प्राप्त करके भी अज्ञानी लोग बार-बार इसी के इच्छुक होते हैं । अथवा भोगों की अभिलाषा करने वाले संसारी लोग इस ग्रंथ, मोह, मार और नरक के लिए ही प्रवृत्ति करते हैं । - આ મનુષ્ય લેકમાં નિગ્રન્થાના ઉપદેશથી સમ્યજ્ઞાન અને વૈરાગ્ય પ્રાપ્ત કરીલેવાવાળા જ એમ જાણી શકે છે કે-ત્રસકાયને સમારંભ નિશ્ચયજ ગ્રંથ-કર્મબંધ છે. અહિં કારણમાં કાર્યને ઉપચાર કરીને કર્મબંધના કારણને કર્મબંધ કહ્યો છે. આગળ પણ આ પ્રમાણે સમજવું જોઈએ.
આ ત્રસકાયને સમારંભ મેહ અર્થાત્ અજ્ઞાન છે. આ માર અર્થાત્ નિગોદ આદિમાં મૃત્યુનું કારણ છે. આ સમારંભ નરક છે. અર્થાત્ દસ પ્રકારની નારકીય યાતનાનું સ્થાન છે.
ગ્રંથ, મેહ, મરણ અને નરક ૫ ઘેર દુઃખમય ફલ પ્રાપ્ત કરીને પણ અજ્ઞાની લેક વારંવાર તેની ઈચ્છાવાળા થાય છે. અથવા ભોગોની અભિલાષા કરવાવાળા સંસારી લેક આ ગ્રંથ, મેહ, માર અને નરક માટેજ પ્રવૃત્તિ કરે છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य० १ उ. ६ मू. ६ त्रसहिंसाया ग्रन्थाद्यर्थवम् ६६९
_ 'लोकः पुनः पुनर्ग्रन्थाद्यर्थमेव प्रवर्तते' इति यदुक्तं, तत् कथं ज्ञायते ? इति जिज्ञासायामाह-'यदिमम्.' इत्यादि।
यद्यस्माद् , विरूपरूपैः नानाविधैः शस्त्रैः पूर्वोक्तमकारैः त्रसकायसमारम्भेण= त्रसकायोपमर्दनरूपसावधव्यापारण, इमंत्रसकायं विहिनस्ति । तथा त्रसकायशस्त्रं समारभमाणः व्यापारयन् अन्यान् पृथ्वीकायादीन् स्थावरान् , प्राणान् पाणिनः, विहिनस्ति-उपमर्दयति ॥ मू० ६ ॥
___ यस्मै प्रयोजनाय त्रसकायो हन्यते, तत् प्रयोजनं यद्यपि-'इमस्स चेव जीवियस्स.' इत्यादिनाभिहितम्, तथापि विशिष्य तत्तत्प्रयोजनं पुमः प्रदर्शयितुमाह' से बेमि.' इत्यादि।
लोग बारम्बार ग्रंथ आदि के लिए ही प्रवृत्ति करते हैं, यह बात कैसे मालूम हुई ? इस का समाधान के लिए कहते हैं-'यदिमम्' इत्यादि ।
क्यों कि वे नाना प्रकार के शस्त्रों द्वारा त्रसकाय का समारंभ करके त्रसकाय की हिंसा करते हैं और त्रसकाय का समारंभ करते हुए पृथ्वीकाय आदि अन्य स्थावर प्राणियों का भी विराधना करते हैं । सू० ६ ॥
जिस प्रयोजन से त्रसकाय की हिंसा की जाती है वह योजन 'इस जीवन के सुख के लिए' इत्यादि कथन द्वारा बतलाया जा चुका है, फिर भी विशेष रूप से उस हिंसाका प्रयोजन बतलाने के लिए श्री सुधर्मा स्वामो कहते हैं-'से बेमि.' इत्यादि ।
લેક વારંવાર ગ્રંથ આદિના માટેજ પ્રવૃત્તિ કરે છે. એ વાત કેવી રીતે માલૂમ ५ ? मेनु समाधान ४२१। माटे ४ छ:-'यदिमम् .' त्यादि.
કેમ કે નાના પ્રકારના શદ્વારા ત્રસકાયને સમારંભ કરીને ત્રસકાયની હિંસા કરે છે, અને ત્રસકાય સમારંભ કરતા થકા પૃથ્વીકાય આદિ અન્ય સ્થાવર પ્રાણमाना ५९ धात ४३ छ. ॥ सू० ६॥
જે પ્રજનથી ત્રસકાયની હિંસા કરવામાં આવે છે. તે પ્રયજન “આ જીવનના સુખ માટે ઈત્યાદિ વિવેચનદ્વારા બતાવ્યું છે. (બતાવી ચૂકયા છીએ.) ફરી પણ વિશેષરૂપથી એ હિંસાનું પ્રયોજન બતાવવા માટે શ્રી સુધર્મા સ્વામી કહે છે‘से बेमि.' इत्यादि
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७०
आचाराङ्गमत्रे मूलम् - से बेमि-अप्पेगे अच्चाए हणंति, अप्पेगे अजिगाए वहंति, अप्पेगे मंसाए वहंति, अप्पेगे साणियाए वहंति, एवं हिययाए, पित्ताए, वसाए, पिच्छाए, पुच्छाए, वालाए, सिंगाए, विसाणाए, दंताए, दाढाए, णहाए, हारूणीए, अट्ठीय, अट्ठिमिजाए, अट्टाए, अणटाए, अप्पेगे 'हिंसिसु मे' त्ति वा वहंति, अप्पेगे 'हिंसंति में' त्ति वा वहंति, अप्पेगे 'हिंसिस्संति मे' त्ति वा वहति ॥ सू०७॥
छायातद् ब्रवीमि-अप्येके अचाँयै घ्नन्ति, अप्येके अजिनाय नन्ति, अप्येके मांसाय घ्नन्ति, अप्येके शोणिताय घ्नन्ति एवं हृदयाय, पित्ताय, वसाय, पिच्छाय, पुच्छाय वालाय, शृङ्गाय, विषाणाय, दन्ताय, दंष्ट्रायै, नखाय, स्नायवे, अस्थ्ने, अस्थिमज्जायै, अर्थाय, अनर्थाय, अप्येके 'अवधीषुरस्मा'-निति वा घ्नन्ति, अप्ये के 'हिंसन्त्यस्मा' निति वा नन्ति, अप्ये के 'हनिष्यन्त्यस्मा'-निति वा घ्नन्ति ॥ मू० ७॥
मलार्थ--मैं का (प्रयोजन) कहता हूँ-कोई अर्चा शरीर के लिए सकाय का विराधना करते हैं, कोई चर्म-चमडे के लिए घात करते हैं, कोई मांस के लिए घात करते हैं, कोई रक्त के लिए घात करते हैं, कोई हृदय के लिए, पित के लिए, चर्बी के लिए पंख के लिए, पूंछ के लिए, बाल के लिए, सींग के लिए, विषाण (सुअर का दांत) के लिए, दांत (हाथीदांत) के लिए, दाढों के लिए, नख के लिए, स्नायु के लिए, हडी के लिए, मज्जा के लिए, अर्थ के लिए, अनर्थ के लिए-(निरर्थक) कोई 'हमें मारा था' इस भावना से, कोई 'हमें मारता है। इस भावना से, और कोई हमें मारेगा' इस भावना से त्रसकाय का घात करते हैं ॥ सू० ७ ॥
भूदा-४९ छु :- मर्या (शरीर) भाट सायन यात ४२ छ. । ચામડી માટે ઘાત કરે છે. કેઈ માંસ માટે ઘાત કરે છે. કોઈ રક્ત-લેહી માટે ઘાત કરે છે. કેઈ હદય માટે, પિત્ત માટે, ચરબી માટે, પાંખે માટે, પૂછડા માટે, पण भाटे, शीगा भाटे, विषाणु (सूवरना gia) भाटे, हाथी दांत भाटे, हा भाटे, नम भाटे, स्नायु माटे, 3i भाटे, Hom भाटे, अर्थ माटे, अनर्थ-(निरर्थ). કે “અમને માર્યા હતા એ ભાવનાથી, કેઈ “અમને મારે છે” એ ભાવનાથી, म समन भारी' मा साथी सायना हात ४२ छ. ॥ सू०७॥
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचार चिन्तामणि -टीका अध्य० १ उ. ६ सू० ७ त्रसकाय हिंसाप्रयोजनम् ६७१
टीका
सजीवा हन्यन्ते, तद् ब्रवीमि - अप्येके केचिच्च, अत्रापि - अर्चाये - अर्ध्यते = पूज्यते इत्यर्चा- शरीरं,
"
यदर्थ शब्दः वक्ष्यमाणापेक्षया समुच्चयार्थः, तदर्थ घ्नन्ति = हिंसन्ति, यथा सुलक्षणं पुरुषं व्यापाद्य तच्छरीरेण विद्यामन्त्र, साधयन्ति यद्वा - स्वर्णपुरुषनिर्माणार्थं द्वात्रिशलक्षणं पुरुष प्रतप्ततैले निक्षिप्य निघ्नन्ति । तथा अप्येके = केचन अजिनाय = चर्मार्थ मृगव्याघ्रादीन् घ्नन्ति । तथा अप्येके = केचन मांसाय छागादीन् घ्नन्ति । अप्येके = केचन शोणिताय = त्रिशूलालेख करणादौ शोणितं ग्रहीतुं नन्ति । एवं हृदयाय = हृदयं गृहीत्वा साधका मथ्नन्ति तदर्थं घ्नन्ति । पित्ताय मयूरादीन, वसाय व्याघ्रादीन, पिच्छाय मयूरादीन् पुच्छाय रोझादीन, वालाय चमर्यादीन, शृङ्गाय मृगादीन,
बत्तीस लक्षण वाले पुरुष को
टीकार्थ - हे जम्बू जिस प्रयोजन से सकाय की हिंसा होती है, वह कहता हूँ । कोई - कोइ अर्चा अर्थात् शरीर के लिए विराधाना करते हैं, जैसे किसी पुरुष को अच्छे लक्षण वाला समझकर उसे मार डालते हैं, और उसके शरीर से विद्या तथा मंत्र का साधन करते हैं । अथवा स्वर्णपुरुष के निर्माण के लिए तपे हुए तेल में डालकर मारते हैं । कोई चर्म के लिए मृग और वाघ आदि का घात करते हैं । कोई मांस के लिए बकरा आदि को मारते हैं । कोई त्रिशूल का चिह्न बनाने आदि के लिए तथा रक्त पीने के उद्देश्य से घात करते हैं । इसी प्रकार हृदय के लिए घात करते हैं - घातक लोग हृदय लेकर मथते हैं । इसी तरह पित्तके लिए मयूरों को चर्बीके लिए वाघ आदि को, पंखों के लिए मयूरों को, पूछके लिए रोझ आदि को, बाल के
1
ટીકા—જે પ્રત્યેાજનથી ત્રસજીવની હિંસા થાય છે; તે કહું છું. કઈ-કઈ અર્ચી અર્થાત્ શરીરના માટે ઘાત કરે છે. જેમકે-કેાઈ પુરૂષને સારા લક્ષણવાળા સમજીને તેમ મારી નાંખે છે, અને તેના શરીરથી વિદ્યા તથા મંત્રની સાધના કરે છે અથવા સ્વર્ણ પુરૂષના નિર્માણ માટે ખત્રીસ લક્ષણવાળા પુરૂષને તપાવેલા તેલમાં નાંખીને મારે છે. કાઈ ચામડા માટે મૃગ અને વાઘ વગેરેના ઘાત કરે છે. કેાઈ માંસ માટે અકરા વગેરેને મારે છે. કેાઈ ત્રિશૂલનું ચિહ્ન અનાવવા વગેરે માટે લેાહી પ્રાપ્ત કરવાના ઉદ્દેશ્યથી ઘાત કરે છે. એ પ્રમાણે કોઈ હૃદય માટે ઘાત કરે છે—ઘાતકી લેાક હૃદય લઈને મથે છે. એ પ્રમાણે પિત્ત માટે મેરને, ચરખી માટે વાઘ આદિને વાળ માટે ચમરી–ગાય આદિને, શીંગ માટે મૃગ આદિને મારે છે. વિષાણુ-શબ્દ જો કે હાથી
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७२
आचारागसूत्रे विषाणाय, विषाणशब्दो गजदन्ते रूढस्तथापीह सकरदन्तो ग्राह्यः, तदर्थ सूकरम् , दन्ताय हस्त्यादीन् , दंष्ट्रायै वराहादीन् , नखाय व्याघ्रादीन , स्नायवे गवादीन् , अस्थ्ने शङ्खादोन, अस्थिमज्जायै-अस्थिमज्जा-अस्थिगतरसः, तदर्थ, महीषादीन् , घ्नन्ति । इत्थम्-अर्थाय प्रयोजनक्शात् केचिद् घ्नन्ति । तथा- अनर्थाय= विनाऽपि प्रयोजनं केचिद् नन्ति । अप्ये के केचिच्च, “इमे व्याघ्रसर्पसूकरादयः शत्रवो वा अस्मान् अपीडयन् , अस्मदीयान् वाऽवधिषुः” इति द्वेषवासनया ध्नन्ति । अप्येके केचिच्च, “ इमे व्याघ्रादयः शत्रवो वा वर्तमानकालेऽस्मान् , अस्मदीयान् वा हिंसन्ति.” इति मत्वा घ्नन्ति ।
लिए चमरी गाय आदि को, सींग के लिए मृग आदि को मारते हैं । विषाण शब्द यद्यपि हाथीदांत के अर्थ में रूढ है तथापि यहाँ 'सुअर का दांत' अर्थ लेना चाहिए । सुअर के दांत के लिए सुअर का घात किया जाता है । दांत के लिए हाथी आदि को, दाढों के लिए शूकर वगैरह को, नख के लिए वाघ आदि को, स्नायु के लिए गाय आदि को, हड्डी के लिए शंख आदि को, अस्थिमज्जा अर्थात् हड़ियों में रहने वाले एक प्रकार के रस के लिए भैंसा वगैरह का घात करते हैं। इस प्रकार कोई-कोई प्रयोजन के लिए त्रसजीवों की हिंसा करते हैं और कोई-कोई विना प्रयोजन ही हिंसा करते हैं। कोई-कोई 'इस वाघ, सर्प और शूकरने तथा शत्रुओंने हमें पीडा पहुँचाई है, अथवा हमारे आत्मीयजन का वध किया है। इस प्रकार की द्वेष-वासना से इनका घात करते हैं । केई लोग यह सोचकर कि-'ये व्याघ्र आदि अथवा शत्रु वर्तमान कालमें हमें या हमारे लोगोंको मारते हैं' उनका घात करते हैं । कोई लोग यह विचार करके कि-'यह
દાંતના અર્થમાં રૂઢ છે. તે પણ અહિં “સૂઅરનાં દાંત” એ અર્થ લેવે જોઈએ. સૂઅરના દાંત માટે સૂઅરને ઘાત કરવામાં આવે છે. દાંત માટે હાથી આદિને, દાઢેને માટે શકરભૂંડ વગેરેને, નખ વગેરે માટે વાઘ આદિને, સ્નાયુને માટે ગાય આદિને, હાડકાં વગેરે માટે શંખ આદિને, અસ્થિમજજા અર્થાત્ , હાડકાંમાં રહેનારા એક પ્રકાર રસ માટે ભેંસા-પાડા વગેરેને ઘાત કરે છે. આ પ્રમાણે કઈ-કઈ પ્રયોજન માટે ત્રસ જીવની હિંસા કરે છે. અને કઈ-કઈ પ્રયજન વિનાજ હિંસા કરે છે. કેઈ-કોઈ “આ વાઘ સર્ષ અને કર-ભૂંડે તથા શત્રુઓએ અમને પીડા પહોંચાડી હતી. અથવા અમારા આત્મીય. જનને (તેણે) વધ કર્યો હતો. આ પ્રકારે દ્વેષ-વાસનાથી તેને ઘાત કરે છે. કોઈ માણસ એ વિચાર કરીને કે-“આ વાઘ આદિ, અથવા શત્રુ વર્તમાન કાલમાં મને અથવા
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ. ६ स. ७ त्रसकायहिंसाप्रयोजनम् ६७३ अप्येके केचिच्च, 'अस्मान् अस्मदीयान् वा इमे व्याघ्रादयः शत्रवो वा हनिष्यन्ति" इति हेतोस्त्रसकायान् घ्नन्ति ॥ मू० ७॥
एवं त्रसकायसमारम्भं विदित्वा मुनित्वलाभाय तत्समारम्भः सर्वथा परिहर्तव्यः, इत्याशयेनोद्देशकार्थमुपसंहरनाह-" एस्थ सत्थं." इत्यादि ।
मूलम्एत्थ सत्थं समारंभमाणस्स इच्चेते आरंभा अपरिणाया भवंति । एत्थ सत्थं असमारंभमाणस्स इच्चेते आरंभा परिणाया भवंति, तं परिणाय मेहावी
व सयं तसकायसत्थं समारंभेज्जा, णेवण्णेहिं तसकायसत्थं समारंभावेज्जा, णेवऽण्णे तसकायसत्थं समारंभंते समणुनाणेज्जा । जस्सेते तसकायसमाव्याघ्र आदि अथवा यह शत्रु हमें या हमारों को मारेगे' उन्हें मार डालते हैं। इस प्रकार लोग त्रसकाय की हिंसा करते हैं ॥ सू० ७॥
इस प्रकार त्रसकाय के समारंभ को जानकर साधुता प्राप्त करने के लिए त्रसकाय का आरंभ सर्वथा त्याग देना चाहिए । इस आशय से इस उद्देश का उपसंहार करते हुए कहते हैं-'एत्थ सत्थं'. इत्यादि ।
मूलार्थ-त्रसकाय में शस्त्र का समारंभ करने वाले को यह आरंभ अपरिज्ञात होते है। त्रसकाय में शस्त्र का समारंभ नही करने वाले को यह आरंभ परिज्ञात होते हैं। मेधावी पुरुष उन्हें जानकर स्वयं त्रसकाय में शस्त्र का समारंभ न करे, दूसरों से त्रसकाय के शस्त्र का समारंभ न करावे, और त्रसकाय में शस्त्र का समारंभ करने वाले का अनु
અમારાને મારે છે તેથી તેને ઘાત કરે છે. કેઈ લોક “આ વાઘ આદિ અથવા આ શત્રુ મને અથવા અમારાને મારશે.” એવું વિચારીને તેને મારી નાંખે છે. આ प्रभारी व सायनी डिंसा ४२ छे. ॥ सू० ७॥
આ પ્રમાણે ત્રસકાયના સમારંભને જાણીને સાધુતા પ્રાપ્ત કરવા માટે ત્રસકાયને આરંભ સર્વથા ત્યાગી દે જોઈએ-ત્યજી દે જોઈએ. એ આશયથી An उदेशन। ५ .२ ४२॥ २४॥ ४ छ-' एत्थ सत्थं '. त्याहि.
મૂલાથ-ત્રસકાયને વિષે શસ્ત્રનો સમારંભ કરવાવાળાને આ આરંભ અપરિજ્ઞાત હોય છે. ત્રસકાયને વિષે શસને સમારંભ નહિં કરવાવાળાને આ આરંભ પરિજ્ઞાત છે. (જાણવામાં છે). બુદ્ધિમાન પુરૂષ તેને જાણીને પોતે ત્રસકાયમાં શસને સમારંભ કરે નહિં બીજા પાસે ત્રસકાયના શસ્ત્રને સમારંભ કરાવે નહિ અને ત્રસકાયમાં શસ્ત્રને સમારંભ
प्र. आ.-८५
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७४
आचारागसूत्रे रंभा परिणाया भवंति, से हु मुणी परिणाय कम्मे-त्ति बेमि ॥ सू० ८ ॥
छठो उद्देसो समत्तो ॥६॥ छाया-अत्र शस्त्रं समारभमाणस्यइत्येते आरम्भा अपरिज्ञाता भवन्ति । अत्र शस्त्रसमारभमाणस्य इत्येते आरम्भाः परिज्ञाता भवन्ति, तं परिज्ञाय मेधावी नैव स्वयं त्रसकायशस्त्रं समारभेत, नैवान्यैस्त्रसकायशवं समारम्भयेत् , त्रसकायशस्खं समारभमाणान् अन्यान् न समनुजानीयात् । यस्यैते त्रसकायशस्त्रसमारम्भाः परिज्ञाता भवन्ति, स खलु मुनिः परिज्ञातकर्मा, इति ब्रवीमि ॥ सू० ८॥
॥षष्ठोदेशः समाप्तः ॥६॥ टीका-अत्र अस्मिन् त्रसकाये, शस्त्रं-पूक्तिप्रकार, समारभमाणस्य व्यापारयतः, इत्येते पूर्वोक्ताः त्रिकरणत्रियोगैः आरम्भाः वनस्पतिकायोपमर्दनरूपाः सावधव्यापाराः, अपरिज्ञाताः कर्मबन्धकारणत्वेनानवगता भवन्ति ।
अत्र अस्मिन्नेवत्रसकाये, शस्त्रं प्रागुक्तप्रकारम् , असमारभमाणस्य अप्रयुजानरय, इत्येते पूर्वोक्ताः, आरम्भा सावधव्यापाराः परिज्ञाता भवन्ति ज्ञपरिज्ञया बन्धकारणत्वेन विज्ञाता भवन्ति, प्रत्याख्यानपरिज्ञया परिवर्जिता भवन्तीत्यर्थः । मोदन न करे । जो त्रसकाय के समारंभो का ज्ञाता है वही मुनि है, परिज्ञातकर्मा है ॥सू० ८॥
टीकार्थ-त्रसकाय के विषय में पूर्वोक्त शस्त्रों का व्यापार करने वाले को 'तीन करण और तीन योग से होने वाले सावध व्यापार कर्मबंध के कारण हैं' ऐसा ज्ञात नहीं होता।
और त्रसकाय में पूर्वोक्त शस्त्रों का व्यापार न करने वाला पर्वोक्त सावध व्यापारों को ज्ञपरिज्ञा से कर्मबंध का कारण समझता है और प्रत्याख्यानपरिज्ञा से उनका त्याग कर देता है। કરવાવાળાને અનુમોદન આપે નહિ, જે ત્રસકાયના સમારંભને જાણે છે. તેજ મુનિ छ. परिज्ञात छ. ॥१० ८॥
ટીકાથ–સકાયના વિષયમાં પૂર્વોક્ત (આગળ કહેલાં) શોને વ્યાપાર કરવાવાળા “ત્રણ કરણ અને ત્રણ વેગથી થવાવાળે સાવદ્ય વ્યાપાર કર્મબંધનું કારણ છે.” એ પ્રમાણે જાણતા નથી. અને ત્રસકાયમાં પૂર્વોકત (આગળ કહેલાં) શોને વ્યાપાર નહિં કરવાવાળા પૂર્વોકત (આગળ કહેલા) સાવદ્ય વ્યાપારને જ્ઞપરિજ્ઞાથી કર્મબંધનું કારણ સમજે છે, અને પ્રત્યાખ્યાનપરિજ્ઞાથી તેને ત્યાગ કરી દે છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य० १ उ. ६ मू. ८ उपसंहारः ६७५ ___ज्ञपरिज्ञापूर्विका प्रत्याख्यानपरिज्ञा यथा भवति तं प्रकारं दर्शयति-'तत् परिज्ञाये'-त्यादि । तद्-वसकायारम्भणम् , परिज्ञाय कर्मबन्धस्य कारणं भवतीत्यवबुध्य, मेधावी हेयोपादेयविवेकनिपुणः, नैव स्वयं त्रसकायशस्त्रं समारभेत= व्यापारयेत् , अन्यैर्वा नैव सकायशस्त्रं समारम्भयेत् , त्रसकायशस्त्रं समारभामाणान् अन्यान् वा न समनुजानीयात् नानुमोदयेत् ।
यस्यैते त्रसकायसमारम्भाः त्रसकायोपमर्दकसावधव्यापाराः, परिज्ञाताः= ज्ञपरिज्ञया बन्धकारणत्वेन विदिताः, प्रत्याख्यानपरिज्ञया च परिहृता भवन्ति, स एव परिज्ञातकर्मा-त्रिकरणत्रियोगैः परिवर्जितसकलसावधव्यापारः, मुनिर्भवति । 'इति ब्रवीमि ' इति । अस्य व्याख्यानं पूर्ववत् ॥ सू० ८॥ ॥ इत्याचाराङ्गसूत्रस्याचारचिन्तामगिटीकायां प्रथमाध्ययने षष्ठ उद्देशकः संपूर्णः॥
ज्ञपरिज्ञापूर्वक होने वाली प्रत्याख्यानपरिज्ञा का स्वरूप शास्त्रकार दिखलाते हैं त्रसकाय के आरंभ को कर्मबंध का कारण जानकर बुद्धिमान् अर्थात् हेय-उपादेय का विवेकी पुरुष स्वयं त्रसकाय के शस्त्र का उपयोग न करे, दूसरों से त्रसकाय के शस्त्र का उपयोग न करावे और त्रसकाय के शस्त्र का उपयोग करनेवाले का अनुमोदन न करे ।
जिसने त्रसकाय का घात करने वाले सावध व्यापारों को ज्ञपरिज्ञा से बंध का कारण समझ लिया है और प्रत्याख्यानपरिज्ञा से त्याग दिया है वही तीन करण तीन योग से सर्व सावध व्यापारों का ज्ञाता पुरुष मुनि होता है । 'त्ति बेमि' पदकी व्याख्या पहले के समान समझनी चाहिए ॥ सू० ८॥
श्री आचाराङ्गमूत्रके प्रथम अध्ययन का छठा उद्देश समाप्त १-६॥
પરિજ્ઞાપૂર્વક થવાવાળી પ્રત્યાખ્યાનપરિજ્ઞાનું સ્વરૂપ શાસ્ત્રકાર બતાવે છેત્રસકાયના આરંભને કર્મબંધનું કારણ જાણીને બુદ્ધિમાન અર્થાત્ હેય-ઉપાદેયને વિવેકી પુરૂષ પિતે ત્રસકાયના શસ્ત્રને ઉપયોગ કરે નહિ, બીજા પાસે ત્રસકાયના શસ્ત્રને ઉપયોગ કરાવે નહિ, અને ત્રસકાયના શસ્ત્રને ઉપયોગ કરવાવાળાને અનુમોદન આપે નહિ.
જેણે ત્રસકાયને ઘાત કરવાવાળા સાવદ્ય વ્યાપારને જ્ઞપરિણાથી બંધનું કારણ સમજી લીધું છે, અને પ્રત્યાખ્યાનપરિજ્ઞાથી ત્યજી દીધું છે. તે ત્રણ કરણ, ત્રણ વેગથી सर्वसावधव्यापाशना ज्ञात-art२ ५३५ मुनि डाय छे. 'त्ति बेत्ति' पनी व्याच्या પહેલાં પ્રમાણે સમજી લેવી જોઈએ. જાસૂ૦ ૮મા ॥श्री आयारागसूत्रना प्रथम अध्ययन। ७४ दश समाप्त ॥१॥
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे । अथ सप्तमोद्देशकः। वायुकायस्य चाक्षुषप्रत्यक्षविषयत्वाभावात् तस्य सचित्तत्वे स्वतः श्रद्धा नोत्पद्यते, किन्तु पृथिव्यायेकेन्द्रियाणां, द्वीन्द्रियादेखसकायस्य च स्वरूपं विदित्वा जातश्रद्धो वायुकायं सुतरां विजानातीत्याशयेन तद्विषयकश्वरमः सप्तमोऽयमुद्देशकः भारभ्यते।
यथा वायुकायोपमर्दननिवृत्त्या मुनित्वं प्राप्यते, तं प्रकारं प्रदर्शयितुमाह'पहू एजस्स.' इत्यादि।
पहू एजस्स दुगुंछणाए आयंकदंसो अहियं-ति नच्चा । जे अज्झत्थं
सातवा उद्देशवायुकाय के जीव चक्षु के गोचर नहीं होते, अत एव वायु की सचित्तता में स्वतः श्रद्धा उत्पन्न नहीं होती। किन्तु पृथ्वीकाय आदि एकेन्द्रियों का, तथा द्वीन्द्रिय आदि त्रस जीवों का स्वरूप समझ लेने से जिसे श्रद्धा उत्पन्न होगई है वह वायुकाय को स्वयं ही जान लेता है। इस आशय से वायुकायसंबंधी यह अंतिम सातबा उद्देश आरंभ किया जाता है।
वायुकाय की हिंसा त्यागने से ही साधुपन प्राप्त होता है, यह बात आगे प्रदर्शित करते हैं:-'पहू एजस्स.' इत्यादि ।
मूलाथे-दुःखदर्शी पुरुष (वायुकाय के आरंभ को) अहितकर जानकरके वायुकाय के आरम्भ को त्यागने में समर्थ होता है । जो अध्यात्म को जानता है वह
સાતમે ઉદેશ- વાયુકાયના જીવ નેત્રથી જોવામાં આવતા નથી, એ કારણથી વાયુની સચિત્તતામાં સ્વતઃ શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થતી નથી. પરંતુ પૃથ્વીકાય આદિ એકેન્દ્રિયના તથા દ્વીન્દ્રિય આદિ ત્રસ જીના સ્વરૂપને સમજી લેવાથી જેને શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થઈ ગઈ છે, તે વાયુકાયને પોતે જ જાણી લે છે. એ આશયથી વાયુકાયસંબંધી આ અંતિમછેલ્લા સાતમા ઉદેશને આરંભ કરવામાં આવે છે.
વાયુકાયની હિંસા ત્યાગવાથી સાધુતા પ્રાપ્ત થાય છે. એ વાત આગળ બતાવે छ-'पहू एजस्स.' त्याहि.
મૂલાથ–દુખદશી પુરૂષ (વાયુકાયના આરંભને) અહિતકર જાણીને વાયુકાયના આરંભને ત્યજી દેવામાં સમર્થ હોય છે, જે અધ્યાત્મને જાણે છે. તે બહારને જાણે છે,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य० १ उ. ७ म. १ उपक्रमः
६७७ जाणइ, से वहिया जाणइ, जे वहिया जाणइ, से अज्झत्थं जाणइ। पयं तुल्लमन्नेसि । इह संतिगया दविया णावखंति जीनिउं ॥ मू० १॥
छायाप्रभुः एजस्य जुगुप्सायाम् आतङ्कदर्शी अहित-मिति ज्ञात्वा । यः अध्यात्म जानाति, स बहिर्जानाति । यः बहिर्जानाति स अध्यात्म जानाति । एतत् तुल्यमन्येषाम् । इह शान्तिगताः विकाः नावकाङ्क्षन्ति जीवितुम् ।। मू० १॥
टीकाया आतङ्क: कृच्छ्रजीवन, दुःखं, तच्च शारीरमानसभेदाद् द्विविधम् , तत्र कण्टकशस्त्रादिजनित शारीरम् , प्रियवियोगाप्रियसंयोगाभिलषितालाभदारिद्रयादिकृतं मानसम् । एतद् द्विविधदुःखरूपमातकं पश्यति तच्छीलश्चेत्यातङ्कदर्शी, यद्वाषड्जोकायसमारम्भेग वायुकायसमारम्भेग वा यख स आतङ्कः, तं बाह्य को जानता है, जो बाह्य को जानता है वह अध्यात्म को जानता है । यह (सुख-दुःख) दूसरों का भी अपने समान है। उपशम को प्राप्त और राग-द्वेष से रहित संयमी पुरुष, पर की हिंसा करके अपने जीवन की इच्छा नहीं करते ॥ सू० १॥
टीकार्थ-कष्टमय जीवन या दुःख को आतंक कहते हैं । शारीरिक और मानसिक भेद से दुःख दो प्रकार का है । कंटक एवं शस्त्र आदि से होने वाला दुःख शारीरिक कहलाता है। प्रियवियोंग और अप्रियसंयोग, इस की अमाप्ति और दरिद्रता आदि से होने वाला दुःख मानसिक कहलाता है, इन दोनों प्रकार के दुःखरूप आतंक को देखने वाला आतंकदर्शी कहलाता है। अथवा षड्जीवनिकाय या वायुकाय के समारम्भ से होने वाला दुःख आतंक कहलाका है, और उसे देखने वाला अतंकदर्शी है। वह જે બહારને જાણે છે તે અધ્યાત્મને જાણે છે. આ (સુખ-દુઃખ) બીજાઓને પણ આપણા સમાન છે. ' ઉપશમને પ્રાપ્ત અને રાગ-દ્વેષથી રહિત સંયમી પુરૂષ પરની-બીજાની હિંસા शन पाताना वनी ४२छ। ४२। नथी. ॥ सू० १॥
ટીકાથ–કષ્ટમય જીવન અથવા દુઃખને આતંક કહે છે. શારીરિક અને માનસિક ભેદથી દુઃખ બે પ્રકારનાં છે. કંટક અર્થાત્ શસ્ત્ર આદિથી થવાવાળાં દુઃખ શારીરિક કહેવાય છે. પ્રિયવિગ અને અપ્રિયસંગ, ઈષ્ટની અપ્રાપ્તિ અને દરિદ્રતા આદિથી થનારા દુખે તે માનસિક કહેવાય છે. આ બંને પ્રકારનાં દુઃખરૂપ આતંકને જેવાવાળા આતંકદર્શી કહેવાય છે. અથવા ષડૂજીવનિકાય અથવા વાયુકાયના સમારંભથી
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७८
आचारागसूत्रे पश्यतीत्यातङ्कदर्शी भवति, स हिताहितविवेककुशलखाद् अहितम् अशुभकरं वायुकायसमारम्भगमस्तीति ज्ञात्वा, एजस्य एजतीत्येजः कम्पनशीलत्वाद् वायुः, तस्य, जुगुप्सायां-निन्दायां, सेवनपरिवर्जने समारम्भनिवृतौ, इति यावत् ,
प्रभुः समर्थो भवति । जुगुप्सा, संयमना, अकरणा, वर्जना, व्यावर्तना, निवृत्तिरित्येकार्थाः।
____अयमाशयः-वायुकायसमारम्भकरणे शारीरं मानसं च सर्वमेव दुःखं मयि समापद्येत, तस्मादिदमातङ्कजनकलादहितमिति विज्ञाता, तत्सेवनलक्षणसमारम्भपरिहरणे समर्थों भवतीति ।
यः अध्यात्मम् आत्मनीति अध्यात्मम् स्वात्मगतं सुखं दुःखं वेत्यर्थः,
हित-अहित के विवेक में कुशल होने से वायुकाय से आरम्भ को अहितकर समझकर वायु के आरम्भ का त्याग करने में समर्थ होता है । मूल में आये हुए जुगुप्सा (दुगुंछा) शब्द के कई अर्थ होते हैं । जैसे-संयमन, अकरण (न करना), वर्जन (त्यागना), व्यावर्तन (हटना) और निवृत्ति (त्याग)।
___ आशय यह है-'वायुकाय का आरम्भ करने से मुझे शारीरिक और मानसिक सभी दुःख प्राप्त होंगे अतः यह आरभ्भ अतंकजनक होने के कारण अहितकर है' । ऐसा जानने वाला उसके सेवनरूप आरम्भ के त्याग में समर्थ होता है ।
जो अध्यात्म को अर्थात् अपने आत्मा में स्थित सुख-दुःख को जानता है
થનારું દુઃખ આંતક કહેવાય છે, અને એને જેવાવાળા આતંકદશી છે. તે હિતઅહિતના વિવેકમાં કુશળ હેવાના કારણથી વાયુકાયના આરંભને અહિતકર સમજીને वायुना मार सने त्याग ४२वामां समर्थ डाय छे. भूखमां आवेता 'दुगुंछणा-जुगुप्सा' शन साय अर्थ थाय छे. सम-संयमन, २५४२६४-(नडि ४२९) पनि, (त्या) व्यापत्तन, (B) मने निवृत्ति (त्या).
આશય એ છે કે-વાયુકાયને આરંભ કરવાથી મને શારીરિક અને માનસિક સર્વ દુઃખ પ્રાપ્ત થશે, એ માટે એ આરંભ આતંકજનક હોવાના કારણે અહિતકર છે.” એ પ્રમાણે જાણવાવાળા એના સેવનરૂપ આરંભના ત્યાગમાં સમર્થ હોય છે.
જે અધ્યાત્મને અર્થાત પિતાના આત્મામાં સ્થિત સુખ-દુઃખને જાણે છે, તે બાહ્ય
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ. ७ स. १ वायुकायविराधनाविवेकः ६७९ जानाति स बहि: परकीय सुख दुःखं वा जानाति । ममात्मनि दुःखमसातवेदनीयकर्मोदयात् समापतितं, सुखमपि सातवेदनीयकर्मादयात् स्वानुभवसिद्धम् , एवं सात्मगतसुखदुःखप्रत्यक्षेण परकीयसुखदुःखानुमानं कर्तुं शक्नोतीत्यर्थः । उक्तमर्थं दृढीकर्तुं पुनस्तमेव परावर्तयन्नाह--' यः बहिर्जानाति '. इत्यादि । ___यः, बहिः परात्मगतं सुखं दुःखं वा जानाति, स अध्यात्म-स्वात्मगतं सुख दुःखं वा जानाति । परेषां स्वस्य च सुखदुःखयोरनुकूलपतिकूलवेदनीयरूपे स्वरूपे साम्यादिति भावः।
यहा-परविराधनापरिहारेण तत्फलभूतं स्वात्मनः सुख, तथा परपीडनेन तत्फलभूतं स्वात्मनो दुःखं भवति, एवं परकीयमेव सुख दुःखं वा वह बाह्य अर्थात् दूसरे के सुख-दुःख को जानता है । मेरै आत्मा में असातावेदनीय कर्म के उदय से दुःख आया है और सातावेदनीय कर्म के उदय से सुख स्वानुभव सिद्ध है । इस प्रकार अपने आत्मा का सुख और दुःख जो प्रत्यक्ष से जानता है, वह दूसरों के सुख-दुःख का अनुमान कर सकता है । इसी अभिप्राय को पुष्ट करने के लिए यही बात पलटकर कहते हैं-जो बाम को जानता है वह अध्यात्म को जानता है।
अर्थात्-जो पराये सुख-दुःख को जानता है वह अपने आत्मा के सुख दुःख को जानता है । पराये और अपने सुख-दुःख का अनुकूल वेदन और प्रतिकूल वेदन रूप स्वरूप समान है।
__ अथवा-परको पीडा पहुंचाने का त्याग करने से सुखरूप फल प्राप्त होता है और पीडा पहुंचाने से दुःख मिलता है । इस प्रकार पराया सुख और दुःख
અર્થાત બીજાના સુખ-દુખને જાણે છે. મારા આત્માને વિષે અસાતવેદનીય કર્મના ઉદયથી દુઃખ આવ્યું છે, અને સાતાદનીય કર્મના ઉદયથી સુખ સ્વાનુભવસિદ્ધ છે. આ પ્રમાણે પિતાનાં આત્માનાં સુખ-દુઃખનું અનુમાન કરી શકે છે. એ અભિપ્રાયને પુષ્ટ કરવા માટે એજ વાત પલટાવીને કહે છે-જે બાહાને જાણે છે તે અધ્યાત્મને જાણે છે.
અર્થાત્ –જે પરાયા સુખ-દુઃખને જાણે છે, તે પિતાના આત્માના સુખ-દુઃખને જાણે છે. પરાયા–બીજાના અને પિતાના સુખ-દુઃખનું અનુકૂલ વેદના અને પ્રતિકૂલ વેદનરૂપ સ્વરૂપ સમાન છે.
અથવા–બીજાને પીડા પહોંચાડવાના ત્યાગ કરવાથી સુખરૂપ ફલ પ્રાપ્ત થાય છે. અને પીડા પહોંચાડવાથી દુખ મળે છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #703
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८०
-
__ आचारास्त्रे स्वात्मनः सुखरूपेण दुःखरूपेण वा परिणम्यते । एवं तयोः कार्यकारणभावं यो विजानाति, स एव स्वात्मगतसुखदुःखविज्ञातेति भावः।
परकीयसुखदुःखविज्ञाता स्वात्मनः सुखं दुःखं वा जानातीत्युक्तार्थे हेतुं प्रदर्शयन्नाह- 'एयं तुल्लमन्ने सिं' इति । एतत्-सुखं दुःखं वा, तुल्यं सदृशमेव, अन्येषाम् परेषां जीवानां स्वस्व चेत्यर्थः।
" कटेण कंटणए व, पाए विद्वस्स वेयणट्टम्स । जा होइ अणिव्वाणी, णायव्या सव्वजीवाणं ॥
जह मम ण पियं दुक्खं, जाणिय एमेव जीवाणं "॥ छाया-- काष्ठेन कण्टकेन वा पादे विद्धस्य वेदनातस्य ।
या भवति अनिर्वाणि-तिव्या सर्वजीवानाम् ॥ यथा मम न प्रियं दुःखं ज्ञात्वा एवमेव सर्वजीवानाम् ।" इति । ही अपने सुख-दुःख के रूप में परिणत हो जाता है । इस प्रकार जो उनके कार्यकारण भाव को जानता है वही अपने आत्मा के सुख-दुःख का ज्ञाता होता है ।
दूसरों के सुख-दुःख का ज्ञाता ही अपने सुख-दुःख को जानता है, इस कथन में हेतु दिखलाते हुए कहते हैं:-'यह सुख और दुःख दूसरों के और अपने समान ही है। कहा भी है:
लकडी से या कंटक से पैर में विध जाने की वेदना से पीडित पुरुष को जो असंतोष होता है, वही सब जीवों को होता है ।
जैसे मुझे दुःख प्रिय नहीं है, उसी प्रकार अन्य अन्य प्राणियों को भी दु:ख प्रिय नहीं हैं "।
આ પ્રમાણે બીજાના સુખ અને દુઃખજ પિતાના સુખ-દુઃખના રૂપમાં પરિણત થઈ જાય છે. આ પ્રમાણે જે તેના કાર્ય–કારણ ભાવને જાણે છે, તે જ પોતાના આત્માનાં સુખ-દુઃખના જ્ઞાતા હોય છે.
બીજાનાં સુખ-દુઃખનાં જ્ઞાતા જ પિતાના સુખ-દુઃખને જાણે છે. આ કથનમાં હેતુ બતાવતા થકા કહે છે કે –
" २॥ सुप मने हुम भीani अने आपण समान छे.” ४थु छ हैं:
“લાકડીથી અથવા કાંટાથી પગમાં વિધાઈ જવાની વેદનાથી પીડિત પુરુષને २ मत ना थाय छ, तेवी सर्व वान (वहना) थाय छे."
“भ भने प्रिय नथी, ते प्रभारी मी प्रमाने पण दुःम प्रिय नथी."
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #704
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ. ७ सू. १ वायुकायविराधनाविवेकः ६८१
अन्यत्र च-" मर्तव्यमिति यहखं, पुरुषस्योपजायते । शक्यस्तेनानुमानेन, परोऽपि परिरिक्षतुम् " ॥१॥ इति ।
स्वपर-मुखदुःखयास्तुल्यत्ववेदिनो न वायुकायं विराधयन्तीत्याह'इह शान्तिगताः' इत्यादि । इह-जिनपवचने, शान्तिगता: स्वपरमुखदुःखयोः समत्वविज्ञानाद् औपशमिकभावं प्राप्ताः सम्यक्त्विन इत्यर्थः यद्वा-शान्तिः= सावधव्यापारपरिहारः, तामुपगताः द्रविकारागद्वेषरहिताः, यद्वा-द्रवासंयमः कर्मद्रवणकारित्वात् , स विद्यते येषां ते द्रविकाः= कर्मनिवारणशीलाः संयमिनः जीवितम् व्यजनादिना वायुकायस्य समारम्भेण प्राणान् परिरक्षितुं नावकाङ्क्षन्ति नेच्छन्ति ।
दूसरी जगह कहा है
"तेरा मरना ही अच्छा है, ऐसा वाक्य सुनने मात्र से पुरुष को जो दुःख होता है, इसी में अंदाज लगाकर दूसरों की रक्षा करनी चाहिए " ।१।
जो पुरुष स्व-पर सुख-दुःख को समान समझते हैं वे वायुकाय की विराधना नहीं करते, यही बात कहते हैं:
जिनशासन में अपने और पराये सुख-दुःख को समान समझकर जो उपशम भावको प्राप्त हुए हैं अर्थात् सम्यग्दृष्टि हैं, अथवा पापमय व्यापारों के त्यागी हैं, तथा राग-द्वेष से रहित हैं, अथवा कर्मों को निवारण करनेवाले संयम से विभूषित हैं, ये पंखा आदि से वायुकाय का समारम्भ करके अपने प्राणों की रक्षा करने की इच्छा नहीं करते ।
બીજી જગ્યાએ પણ કહ્યું છે કે –
તારે મરવું જ સારું છે.” એ પ્રમાણે સાંભળવાથી પુરૂષને જે દુઃખ થાય छ. ते मनुमानथी मीनी २क्षा ४२वी नसे. ॥ १ ॥
જે પુરૂષ સ્વ-પરના પિતાનાં અને પારકાના) સુખ-દુઃખને સમાન સમજે છે, તે વાયુકાયની વિરાધના કરતા નથી. તે વાત કહે છે
જિન શાસનમાં પિતાનાં અને બીજાના સુખ-દુઃખને સમાન સમજીને જે ઉપશમ ભાવને પ્રાપ્ત થયા છે, અર્થાત્ સમ્યગ્દષ્ટિ છે, અથવા પાપમય વ્યાપારના ત્યાગી છે. તથા રાગ દ્વેષથી રહિત છે, અથવા કર્મોનું નિવારણ કરવાવાળા સંયમથી વિભૂષિત છે તે પંખા આદિથી વાયુકાય સમારંભ કરીને પિતાના પ્રાણની રક્ષા કરવાની ઈચ્છા કરતા નથી. प्र. आ-८६
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #705
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८२
आचाराङ्गमत्रे जिनप्रवचनोक्तचरणकरणसेविनः स्वप्राणरक्षणार्थमपि परजीवोपमर्दनं नेच्छन्ति, ते हि अचाक्षुषवायुजीवविराधनाविनिवृत्ताः कथमन्यचाक्षुषपृथिव्यादिजीवोपमर्दने पवर्तेत, न कथमपीति भावः।
अथ वायुकायस्य सम्यग्ज्ञानार्थ लक्षणाद्यष्ट द्वाराणि निरूपणीयानि । तत्र लक्षणप्ररूपणापरिमाणशस्त्रोपभोगद्वाराणि यथाक्रमं निरूप्यन्ते । अवशिष्ट-वधवेदनानिवृत्ति द्वाराणि पृथिवीकायोद्देशे यथा कथितानि तथैवावगन्तव्यानि ।
जिनागम में कथित चरण-करण का सेवन करने वाले अपने प्राणों की रक्षा करने के लिए भी दूसरे जीव की हिंसा करने की अभिलाषा नहीं करते । वे चक्षु से न दिखाई देने वाले वायुकाय के जीवों की विराधना से भी निवृत होते हैं तो चक्षुगोचर अन्य पृथ्वीकाय आदि के जीवों की विराधना में कैसे प्रवृत्त हो सकते हैं-किसी प्रकार भी नहीं।
वायुकाय का सम्यग्ज्ञान प्राप्त करने के लिए लक्षण आदि आठ द्वारों का निरूपण करना चाहिए । उनमें से लक्षण, प्ररूपणा, परिमाण, शस्त्र और उपभोग द्वारों का क्रम से निरूपण करते हैं । शेष वध, वेदना और निवृत्ति द्वार जैसे पृथ्वीकाय के उद्देश में कहे हैं वैसे ही यहाँ समझ लेने चाहिए।
- જિનાગમમાં કહેલા ચરણ-કરણનું સેવન કરવાવાળા પિતાના પ્રાણની રક્ષા કરવા માટે પણ બીજા ની હિંસા કરવાની અભિલાષા કરતા નથી. તે નેત્રથી નહિ દેખાતા વાયુકાયના જીવોની વિરાધનાથી પણ નિવૃત્ત હોય છે, તે પછી નેત્રથી જોઈ શકાય તેવા બીજા પૃથ્વીકાય આદિના જીવની વિરાધનામાં કેવી રીતે પ્રવૃત્ત થઈ શકે છે ? કોઈ પ્રકારે પણ થઈ શકતા નથી.
વાયુકાયનું સમ્યજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવા માટે લક્ષણ આદિ આઠ દ્વારેનું નિરૂપણ કરવું જોઈએ. તેમાંથી લક્ષણ, પ્રરૂપણ, પરિમાણ, શસ્ત્ર અને ઉપગ દ્વારનું ક્રમથી નિરૂપણ કરે છે, શેષ-(બાકી) વધ, વેદના અને નિવૃત્તિ દ્વાર જેવી રીતે પૃથ્વીકાયના ઉદ્દેશમાં કહ્યા છે, તેવી જ રીતે અહિં સમજી લેવું જોઈએ.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #706
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचार चिन्तामणि -टीका अध्य. १उ. ७. १ वायुकायलक्षणम्
लक्षणद्वारम् -
ननु कथमिदं ज्ञायते वायुः सचित्त इति ?, अत्रोच्यते-गृह्यतां तावदनुमानं प्रमाणम्, वायुश्चेतनावान् अनन्य प्रेरिताऽनियततिर्यग्गमनवत्त्वात्, हरिणगवयादिवदिति । अनियतविशेषणोपादानात् परमाणौ अपरप्रेरिततिर्यग्गतिसत्वेऽपि नानैकान्तिकत्वम् तस्य हि परप्रयोगनिरपेक्षस्य स्वाभाविक गतिरनुश्रेणिर्भवति तस्मात् सा नियतैत्र । आगमोऽपि प्रमाणं, यथादशवेकालिकसूत्रे - “वाउ चित्तमं तमक्खाया अणेगजीवा पुढोसत्ता अन्नत्थ सत्यपरिणएणं " । इति, वायुश्चित्तवानाख्यातोऽनेकजीवः
अन्यत्र शस्त्रपरिणतात् ।
इति च्छाया,
पृथक्सवः
लक्षणद्वार
शंका - वायु सचित्त है, यह बात किस प्रकार जानी जाय ?
समाधान - पहले अनुमान प्रमाण ही लीजिए:- वायु चेतनायुक्त है, क्यों कि वह
हिरन, रोझ आदि । हेतु गति होने पर भी परमाणु
दूसरों की प्रेरणा विना अनियत रूप से तिरछी गति करती है, जैसे 'नियत' विशेषण लगा देने से प्रेरणा का अभाव और तिरछी व्यभिचार नहीं होता । परमाणु दूसरे की प्रेरणा के बिना जो गति के अनुसार नियत ही होती है-अनियत नहीं । इस विषय में दशवैकालिक सूत्र में कहा है
६८३
करता है वह गति श्रेणी आगम भी प्रमाण है ।
66
वायु सचित कही गई है। वह अनेक जीवोंवाली है, और उन जीवों का अस्तित्व पृथक्-पृथक् है । सिर्फ शस्त्रपरिणत वायु सचित्त नहीं है
""
1
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
I
लक्षणद्वार
શકા-વાયુ સચિત્ત છે એ વાત કેવી રીતે જાણી શકાય ?
સમાધાન—પ્રથમ અનુમાનપ્રમાણુ લઇએ-વાયુ ચેતનાયુક્ત છે, કેમકે તે ખીજાની પ્રેરણા વિના અનિયતરૂપથી તિરછી ગતિ કરે છે, જેમ-હરણ, રેઝ આદિ. હેતુમાં અનિયત ’ વિશેષણ લગાવી દેવાથી પરપ્રેરણાના અભાવ અને તિરછી ગતિ હોવા છતાંય પણ પરમાણુથી વ્યભિચાર થતા નથી, પરમાણુ બીજાની પ્રેરણા વિના જે ગતિ કરે છે, તે ગતિ શ્રેણી-અનુસાર નિયતજ હોય છે, અનિયત નહિં.
આ વિષયમાં આગમ પણ પ્રમાણ છે. દશવૈકાલિક સૂત્રમાં કહ્યું છે
વાયુ સંચિત્ત કહેવામાં આવ્યા છે. તે અનેક જીવવાળા છે અને તે જીવાનું मस्तित्व पृथडू-पृथई (लुहु -लुङ ) छे, मात्र शस्त्रपरित वायु सचित्त नथी. "
Page #707
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८४
आचारागसूत्रे
प्ररूपणाद्वारम्वायुकाया द्विविधाः-सूक्ष्मा बादराश्चेति । तत्र सूक्ष्माः सकललोकव्यापिना, बादरास्तु लोकैकदेशे सन्ति । बादराः पञ्चविधाः-उत्कलिकावातः, मण्डलिकावातः, गुभावातः, घनवातः, शुद्धावतश्चेति । ये तु ते पौरस्त्यादिभेदा लोकवादिप्रकरणे पागभिहितास्तेऽप्यत्रैवान्तर्भूताः । यः स्थित्वा स्थित्वा उत्कलिकाभिर्वाति स उत्कलिकावातः, वातोलीरूपो मण्डलिकावातः, यो गुञ्जन् वाति स गुञ्जावातः, पृथिव्यादीनामाधारतया व्यवस्थितो हिमपटलकल्पोऽतिघनीभूतो घनवातः, मन्दस्तिमितः शीतकालादिषु शुद्धवातः । संक्षेपेण वायुकायास्त्रिविधाः-सचिता अचित्ता मिश्राश्च । उत्कलिकावातादयः
प्ररूपणाद्वारवायुकाय दो प्रकार का है-सूक्ष्म और बादर । सूक्ष्म जीव समस्त लोक में रहते हैं। बादर पाँच प्रकार के हैं-(१) उस्कलिकावात (२) मण्डलिकावात (३) गुञ्जावात (४) घनवात और (५) शुद्धवात । पौरस्त्य आदि जो भेद लोकवादी के प्रकरण में पहले बतलाये हैं वे सब भी इन्हीं भेदों में अन्तर्गत हो जाते हैं । ठहर-ठहर कर उत्कलिकारूप से बहनेवाली वायु उत्कलिकावात है। वातोलीरूप वायु को मण्डलिकावात कहते हैं। गूंज-गूज कर बहने वाली वायु को गुजावात कहते है । पृथ्वी आदि के आधार पर स्थित हिमपलट के समान अत्यन्त सघन वायु को घनवात कहते हैं । शोत काल आदि में धीमेधीमे चलने वाली वायु शुद्धवात है ।
संक्षेप से वायुकाय के तीन भेद हैं-(१) सचित्त (२) अचित और
પ્રરૂપણાકારવાયુકાય બે પ્રકારના છે. (૧) સૂક્ષમ અને (૨) બાદર. સૂક્ષમ જીવ સમસ્ત લેકમાં व्याप्त छ. मन मा२, बीना ४-देशमा २७ छ. मा४२ यांय प्रा२ना छ. (१) वि. पात, (२) मसिsaid, (3) Jald, (४) धनवात सने (५) शुद्धपात.
પીરસ્ય આદિ જે ભેદ લોકવાદીના પ્રકરણમાં પહેલાં બતાવ્યાં છે, તે સર્વે આ ભેદમાં અન્તર્ગત થઈ જાય છે. જરા-રહી-રહીને ઉત્કલિકાપમાં વહેવાવાળો વાયુ તે ઉત્કલિકાવાત છે. વાતેલીરૂપ વાયુને મંડલિકાવાત કહે છે. ગૂંછ-ગૂંજી ને વહેવાવાળી હવાને જાવાત કહે છે. પૃથ્વી આદિના આધાર પર સ્થિતિ હિમપટલ સમાન અત્યન્ત સઘન વાયુને ઘનવાત કહે છે. શીતકાલ આદિમાં ધીમે-ધીમે વહેતે વાયુ તે શુદ્ધવાયુ છે.
स५था वायुआयना ने छे. (१) सथित्त (२) मथित मने (3) मिश्र.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #708
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य० १ उ. ६ सू. १ वायुकायपरिमाणम् ६८५ सचित्ताः, उद्गारोच्छवासादयोऽचित्ताः सचित्ताचित्तयोः संमिश्रणेन मिश्राः ।
परिमाणद्वारम्ये बादरपर्याप्तका वायुकायास्ते संवर्तितलोकमतरासंख्येयभागवर्तिप्रदेशराशिपरिमाणाः, शेषास्त्रयोऽपि राशयः पृथगसंख्येयलोकाकाशप्रदेशपरिमाणा भवन्ति, विशेषश्चायमत्रावगन्तव्यः-बादरापकायपर्याप्तकेभ्यो बादरवायुपर्याप्तका असंख्येयगुणाः, बादरापकायाऽपर्याप्तकेभ्यो बादरवायुकायाऽपर्याप्तका असंख्येयगुणाः । सूक्ष्माएकायाऽपर्याप्तकेभ्यः सूक्ष्मवायुकायाऽपर्याप्तका विशेषाधिकाः, सूक्ष्मापकायपर्याप्तकेभ्यः सूक्ष्मवायुकायपर्याप्तका विशेषाधिकाः ॥ सू० १॥ (३) मिश्र । उत्कालिकावात आदि सचित हैं, उद्गार और उच्छास आदि अचित्त हैं, और मिली हुई-सचित्त-अचित्त वायु मिश्र है।
परिमाणद्वारबादरपर्याप्तवायुकाय के जीव संवर्तित लोकप्रतर के असंख्यातवें भागवर्ती प्रदेशों के बराबर है। शेष तीनों प्रत्येक राशिया असंख्यात लोकाकाश के प्रदेशों के बराबर हैं। यहाँ इतनी विशेषता समझनी चाहिए-चादर अप्काय के पर्याप्त जीवों की अपेक्षा वायुकाय के बादर पर्याप्त असंख्यात गुणा हैं । अप्काय के अपर्याप्त बादर जीवों से वायुकाय के अपर्याप्त बादर असंख्यात गुणा हैं । अप्काय के सूक्ष्म अपर्याप्त जीवों से सूक्ष्म वायुकाय के अपर्याप्त विशेष अधिक हैं । अप्काय के सूक्ष्म पर्याप्त जीवों से सूक्ष्म वायुकाय के पर्याप्त विशेषाधिक हैं । सू० १॥ ઉત્કાલિકાવાત આદિ સચિત્ત છે. ઉદગાર અને ઉસ આદિ અચિત્ત છે. અને સચિત્ત તથા અચિત્ત એ બંને એક સાથે મળેલા હોય તે વાયુ મિશ્ર છે.
પરિમાણદ્વાર– બાદરપર્યાપ્તવાયુકાયના જીવ સંવતિત લોક પ્રતરના અસંખ્યાતમા ભાગવતી પ્રદેશના બરાબર છે. બાકી ત્રણ પ્રત્યેક રાશીઓ અસંખ્યાત લોકાકાશના પ્રદેશોની બરાબર છે. અહિં એટલી વિશેષતા સમજવી જોઈએબાદર અપકાયના પર્યાપ્ત જીની અપેક્ષા વાયુકાયના બાદર પર્યાપ્ત અસંખ્યાત ગણા છે. અપકાયના અપર્યાપ્ત બાદર જીવથી વાયુકાયના અપર્યાપ્ત બાદર અસંખ્યાત ગણા છે. અપકાયના સૂક્ષ્મ અપર્યાપ્ત છથી સૂક્ષમ વાયુકાયના અપર્યાપ્ત વિશેષ અધિક છે. અપૂકાયના સૂક્ષ્મપર્યાપ્ત જીથી, સૂક્ષમ વાયુકાયના પર્યાપ્ત વિશેષાધિક છે. તે સૂઇ ૧
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #709
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८६
आचारागसूत्रे अथ सर्वथा वायुकायसमारम्भपरित्यागिनोऽनगारान्, तथा वायुकायसमारम्भप्रवृत्तान् द्रव्यलिङ्गिनश्च विविच्य प्रतिबोधयितुमाह-'लज्जमाणा.' इत्यादि।
अथ शस्त्रद्वारम्
मूलम्लज्जमाणा पुढो पास । अणगारा मो-त्ति एगे पवयमाणा जमिणं विख्वरूवेहिं सत्थेहिं वाउकम्मसमारंभेणं, वाउसत्थं समारंभमाणा अण्णे अणेगरूवे पाणे विहिंसंति ।। सू० २॥
छायालज्जमानाः पृथक् पश्य । अनगाराः स्म इति एके प्रवदमानाः, यदिमं विरूपरूपैः शस्त्रैः वायुकायसमारम्भेण, वायुकायशस्त्रं समारभमाणा अन्यान् अनेकरूपान् प्राणान् विहिंसन्ति ॥ सू० २॥
वायुकाय के समारंभ का सर्वथा त्याग करने वाले मुनियों को और वायुकाय के समारम्भ में प्रवृत्ति करने वाले द्रव्यलिंगियों को अलग-अलग बतलाने के लिए कहते हैं'लज्जमाणा.' इत्यादि।
शस्त्रद्वारमूलार्थ-वायुकाय का समारम्भ करने में संकोच करने वाले अनगारों को अलग देखो, और कोई-कोई 'हम अनगार हैं' ऐसा कहते हुए नाना प्रकार के शस्त्रों से वायुकाय का समारम्भ करके, वायुकाय का समारम्भ करते हुए अन्य अनेक प्रकार के प्रागियों की हिंसा करते हैं उनको अलग देखो ॥ सू० २॥
વાયુકાયના સમારંભને સર્વથા ત્યાગ કરવાવાળા મુનિઓને અને વાયુકાયના સમારંભમાં પ્રવૃત્તિ કરવાવાળા દ્રવ્યલિંગિઓને જુદા-જુદા બતાવવા માટે કહે છે – 'लज्जमाणा.' त्याहि.
शरद्वारમૂલાઈ–વાયુકાયના સમારંભમાં સકેચ કરવાવાળા અણગારેને જૂદા જાણે, અને કઈ-કઈ “અમે અણગાર છીએ' એવું કહેનારા અને નાના પ્રકારના શસ્ત્રથી વાયુકાય સમારંભ કરીને, વાયુકાય સમારંભ કરતા થકા બીજા અનેક પ્રકારના प्रावियानी डिसा रे छे. ते ५४ हा-हong ॥ सू०२॥
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #710
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ. ७ मू.२ वायुकायाहिंसकहिंसको ६८७
टीकालज्जमानाः परमकरूणयाऽऽचित्तया वायुकायसमारम्भे पराङ्मुखाः, वायुकायसमारम्भपरित्यागिनोऽनागाराः, पृथविभिन्नाः, केचन प्रत्यक्षज्ञानिनोऽवधिमनःपर्ययकेवलिनः, केचित् परोक्षज्ञानिनो भावितात्मानः सन्तीति पश्य । यद्वा-पृथक् द्रव्यलिङ्गिभ्यः पृथग्भावेन सन्तीति पश्य । इमे वायुकायसमारम्भकरणे भीतास्रस्ता उद्विग्नास्त्रिकरणत्रियोगैर्वायुकायसमारम्भपरित्यागिनो विद्यन्ते इति विलोकयेत्यर्थः।
एके पुनरन्येतु 'वयमनगाराः स्मः' इति साभिमानं प्रवदमानाः 'वयमेव वायुकायरक्षणपराः महाव्रतधारिणः' इति प्रलपन्ता द्रव्यलिङ्गिनः सन्ति, तान् पृथक् पश्य ।
टीकार्थ-परम करूणा से आई-चित्त होने के कारण वायुकाय के समारम्भ से विमुख, वायुकाय के समारम्भ का सर्वथा त्याग करने वाले अनगार भिन्न हैं-कोई अवधिज्ञानी कोई मनःपर्ययज्ञानी और कोई केवलज्ञानी हैं, और कोई मतिश्रुतज्ञान के धारक भावितात्मा साधु हैं, उन्हें देखो । अथवा उन्हें द्रव्यलिंगियों से भिन्न समझो । ये अनगार वायुकाय का समारम्भ करने में भीत हैं, त्रस्त हैं, उद्विग्न हैं तथा तीन करण तीन योग से वायुकाय का समारम्भ करने के त्यागी हैं।
और कोई-कोई 'हम अनगार हैं' इस प्रकार अभिमानपूर्वक कहते हुए, 'हम ही वायुकाय की रक्षा करने वाले पंचमहाव्रतधारी हैं। ऐसा प्रलाप करने वाले द्रव्यलिंगी हैं, उन्हें अनगारों से अलग समझो।
ટીકાથ–પરમ કરુણાથી આદ્ર-ચિત્ત હેવાના કારણે વાયુકાયના સમારંભથી વિમુખ, વાયુકાયના સમારંભને સર્વથા ત્યાગ કરવાવાળા અણગાર જૂદા છે-કેઈ અવધિજ્ઞાની, કેઈ મનપર્યયજ્ઞાની અને કેઈ કેવલજ્ઞાની છે, અને કેઈ મતિ–શ્રત જ્ઞાનના ધારક ભાવિતાત્મા સાધુ છે, તેને જુઓ. અથવા તેને દ્રવ્યલિંગિઓથી જૂદા on, a मम॥२ वायुयना सभार ४२पामा भीत (मी4n i) छ, त्रस्त छ, ઉદ્વિગ્ન છે. તથા ત્રણ કરણ ત્રણ વેગથી વાયુકાય સમારંભ કરવાના ત્યાગી છે.
અને કેઈકેઈ “અમે અણગાર છીએ' આ પ્રમાણે અભિમાનપૂર્વક કહે છે. કે “અમેજ વાયુકાયની રક્ષા કરવાવાળા પંચમહાવ્રતધારી છીએ.” એ બકવાદ કરનારા દ્રવ્યલિંગી છે. તેને અણગારોથી જૂદા જાણે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #711
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८८
आचारागसूत्रे इमे खल्वनगाराभिमानिनो द्रव्यलिङ्गिनो मनागप्यनगारगुणेषु न प्रवर्तन्ते, नापि गृहस्थकृत्यं किश्चित् परित्यजन्तीति दर्शयति–'यदिमम्.' इत्यादि ।
ययस्माद् , विरूपरूपैः विभिन्नस्वरूपैः, शस्त्रैः. शस्त्रं हि द्रव्यभावभेदाद् द्विविधम् , तत्र द्रव्यशस्व-रवकायपरकायोभयकायभेदात त्रिविधम् । तत्र स्वकायशस्त्र-शीतवायोरुष्णवायुः, उष्णवायोश्च शीतवायुः पूर्वदिगादिवायोः पश्चिमदिगादिवायुः स्वकायशस्त्रम् । व्यजन-तालवृन्त-शूर्प-चामर-पत्र-वेलकर्णाभिधारणादयः, धर्मातों यद् बहिरवतिष्ठते वातागमनमार्गे साऽभिधारणा,
तथा-चन्दनोशीरादीनां गन्धाः, अग्निालापतापश्च, तथा मुशलादिना
अनगार होने का अभिमान करने वाले ये द्रव्यलिंगी अनगार के गुणो में तनिक भी प्रवृत्ति नहीं करते और गृहस्थों के किसी कृत्य का त्याग नहीं करते हैं। यह आगे कहते हैं:
___ द्रव्यशस्त्र और भावशस्त्र के भेद से शस्त्र दो प्रकार का है । द्रव्यशस्त्र के तीन भेद हैं-(१) स्वकाय (२) परकाय और (३) उभयकायशस्त्र । उष्णवायु, शीतवायु का और शीतवायु, उष्णवायु का, तथा पूर्वादिदिशाओंका वायु, पश्चिमादिदिशाओं के वायु का स्वकायशस्त्र है, पंखा, तालवृन्त, सूप, चामर, पत्र, कपडा और अभिधारणा आदि, धूप से पीडित पुरुष हवा आने के रास्ते में ठहरता है उसको अभिधारणा कहते हैं ।
तथा-चन्दन, खसखस आदि की गंध, आगकी ज्वाला, ताप आदि परकायशस्त्र है ।
અણગાર હોવાનું અભિમાન કરવાવાળાઓ દ્રવ્યલિંગી (સાચા) અણગારના ગુણમાં જરા પણ પ્રવૃત્તિ કરતા નથી, અને ગૃહસ્થના કેઈ પણ કાર્યને ત્યાગ કરતા નથી તે આગળ કહે છે.
દ્રવ્યશસ્ત્ર અને ભાવશચના ભેદથી શસ્ત્ર બે પ્રકારના છે, દ્રવ્યશાસ્ત્રના ત્રણ ભેદ छ. (१) २१४ाय, (२) ५२४ाय, (3) लयाय-शन, Seqायु, तवायुना भने શીતવાયુ, ઉષ્ણવાયુને તથા પૂર્વાદિ દિશાઓના વાયુને પશ્ચિમ આદિ દિશાઓને વાયુ સ્વકાયશસ્ત્ર છે. વાંસને બનાવેલ તથા તાલપત્રને બનાવેલે પંખે, સૂપડા, ચામર, પત્ર, વસ્ત્રખંડ અને અભિધારણ આદિ, તાપથી પીડિત પુરુષ હવા આવવાના રસ્તામાં ભી જાય છે, તેને અભિધારણ કહે છે.
તથા-ચન્દન, ખસખસ, આદિની ગંધ, અગ્નિ, અગ્નિની જવાલા, તાપ આદિ તથા
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #712
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ. ७ सू. १ वायुकायशस्त्राणि. ६८९ कण्डनं, तुषाद्यपसारणार्थ शूस्फिालन, वस्त्रादिगतरजःप्रभृतिवारणाय वस्त्रादीनामाच्छोटनमास्फोटनं प्रस्फोटनं च, तथा शीघ्रगमनं वायुकायस्य विराधकं परकायशस्त्रम् । उभयकायशस्त्रम्-अनावृतमुखेन भाषणम्, एतत्सर्व द्रव्यशस्त्रम् । भावशस्त्रं तु मनोवाक्कायानां दुष्प्रणिधानम् । एवंविधैः शस्त्रः, वायुकायसमारम्भेण वायुकायोपमर्दकसावधव्यापारण, इमं वायुकायं विहिंसन्ति ।
वायुकायहिसायां प्रवृत्ताः खलु षड्जीवनिकायरूपं लोकं सर्वमेव विहिंसन्तीत्याह-वायुकायशस्त्रम्.' इत्यादि । वायुकायशस्त्रं-वायुकायोपमर्दकं द्रव्यभावशस्त्रं पूर्वोक्तप्रकारं, समारभमाणा:वायुकायं प्रति प्रयुञानाः अन्यान्वायुकायभिन्नान् अनेकरूपान् पृथिवीकायादीन् स्थावरान् द्वीन्द्रियादीन्त्रसांश्च प्राणान्= प्राणिनः, विहिंसन्ति ।
मूसल से कूटना, छिलके हटाने के लिए सूप से फटकना, धूल-रेत आदि झाडने के लिए वस्त्र आदि को फटकारना-झटकना तथा जल्दी चलना भी वायुकाय का विराधक परकाय शस्त्र है खुले मुख से बोलना उभयकायशस्त्र । मन, वचन, और कायका अप्रशस्त व्यापार भावशस्त्र है । इन नाना प्रकार के शस्त्रों से द्रव्यलिंगी वायुकाय की हिंसा करने वाले सावध व्यापार करके वायुकाय की हिंसा करते हैं।
जो वायुकाय की हिंसा में प्रवृत्त होता है वह षट्कायरूप समस्त लोक की हिंसा करता है, यह कहते हैं-वायुकाय की विराधना करने वाले पूर्वोक्त द्रव्य और भावशस्त्रों का वायुकाय के प्रति प्रयोग करने वाले वायुकाय से भिन्न अनेक प्रकार के पृथ्वीकाय आदि स्थावरों की तथा द्वीन्द्रिय आदि त्रसजीवों की भी हिंसा करता हैं।
મૂસળથી કૂટવું, છાલ કાઢવા માટે, સૂપડાથી ઝાટકવું, ધૂળ-રેતી વગેરેને ખંખેરવા માટે વસ્ત્ર વગેરેને ઝાટકવું-પછાડવું, તથા જલદી-જલદી ચાલવું તે પણ વાયુકાયનું વિરાધક પરકાય શસ્ત્ર છે. ઉઘાડા-ખૂલ્લા મેઢે બોલવું તે ઉભયકાયશસ્ત્ર છે. આ સર્વ વાયુકાયનાં દ્રવ્યશાસ્ત્ર છે, મન, વચન અને કાયાને અપ્રશસ્ત (વખાણવા લાયક નહિ તે) વ્યાપાર તે ભાવશસ્ત્ર છે. આ નાના પ્રકારના શસ્ત્રોથી દ્રવ્યલિંગી વાયુકાયની હિંસા કરવાવાળાએ સાવધ વ્યાપાર કરીને વાયુકાયની હિંસા કરે છે.
જે વાયુકાયની હિંસામાં પ્રવૃત્ત થાય છે તે કાયરૂ૫ સમસ્ત લેકની હિંસા કરે છે. એ કહે છે-વાયુકાયની વિરાધના કરવાવાળા પૂર્વોક્ત દ્રવ્ય અને ભાવશાસ્ત્રને વાયુકાયના પ્રતિ પ્રયાગ કરવાવાળા વાયુકાયથી ભિન્ન અનેક પ્રકારના પૃથ્વીકાય આદિ સ્થાવની, તથા શ્રીન્દ્રિય આદિ ત્રસ જીની પણ હિંસા કરે છે. प्र. आ-८७
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #713
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९०
आचारास्त्रे
ss बहुविधद्रव्यलिङ्गो विद्यन्ते तत्र शाक्यादयो व्यजनादिशस्त्रैर्वायुकायसमारम्भं कुर्वन्ति, कारयन्ति, कुर्वतोऽनुमोदयन्ति तथा च संपातिमादीनां हिंसनेन षड्जीवनिकायविराधका भवन्ति । दण्डिनोपि - “ वयं पञ्च महाव्रतधारिणो जिना - ज्ञाराधका अनगाराः स्मः" इत्यादि प्रवदमानाः साध्वाभासाः सावधमुपदिशन्ति, शास्त्रप्रतिषिद्धमपि वायुकायसमारम्भं कुर्वन्ति, कारयन्ति च । ते हि अनावृतमुखेन वदन्ति गायन्ति च । तथा अग्रपूजादौ विविधवाद्यनृत्यादिकं कारयन्ति, एतत्सर्वं मिथ्यादर्शनशल्याभिधं पापमाचरन्ति ।
-
-" गंधव्वनट्टवाइय- लवणजलारत्तिआइदीवाई |
जं किच्चं तं सव्वं - पि ओअरइ अग्गपूयाए " ॥ १ ॥
उक्तश्च
संसार में तरह-तरह के द्रव्यलिंगी हैं, उन में से शाक्य आदि पंखा वगैरह से वायुकाय का आरंभ करते हैं, कराते हैं और आरंभ करने वाले की अनुमोदना करते हैं, और संपातिम ( उडकर अचानक आजाने वाले ) आदि जीवों की हिंसा करके षट्रकाय के विराधक बनते हैं। झूठे साधु दण्डी भी 'हम पंचमहाव्रतधारी तथा जिन भगवान् की आज्ञा के आराधक अनगार हैं' इस प्रकार कहते हुए सावध का उपदेश देते हैं । शास्त्र में निषिद्ध वायुकाय का समारंभ करते हैं और कराते हैं । वे खुले मुख से बोलते और गाते हैं, तथा अग्रपूजा आदि में विविध प्रकार से वाद्य एवं नृत्य आदि कराते हैं । यह सब मिथ्यादर्शनशल्यनामक पाप है । वे इसका आचरण करते हैं । जैसे कहा है
1
"
સંસારમાં તરેહ–તરેહના દ્રવ્યલિંગી છે, તેમાંથી શાકય આદિ પંખા વગેરેથી વાયુકાયના આરંભ કરે છે, કરાવે છે, અને આરંભ કરવાવાળાને અનુમાનન આપે છે, અને સંપાતિમ (ઉડીને અચાનક આવવાવાળા) આદિ જીવાની હિંસા કરીને ષકાયના વિરાધક અને છે. દંડી પણ અમે પચમહાવ્રતધારી તથા જિન ભગવાનની આજ્ઞાના આરાધક અણુગાર છીએ. · આ પ્રમાણે કહેતા ચકા સાવદ્યના ઉપદેશ આપે છે. શાસ્ત્રમાં નિષિદ્ધે મનાએલા વાયુકાયના સમારંભ કરે છે અને કરાવે છે. તે ખુલ્લા મુખથી–ઉઘાડા માઢ—ખેલે છે અને ગાય છે, તથા અથપૂજા વગેરેમાં વિવિધ પ્રકારથી વાઘ અને નૃત્ય આદિ કરાવે છે. આ સર્વે મિથ્યાદર્શનશલ્ય નામનું પાપ છે. તે એનું આચરણ કરે છે. જેમ કહ્યું
,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #714
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य. १ उ. ७ सु. २ वायुकाय विराधना
छाया — गन्धर्वनृत्यवादित्र - लवणजलारात्रिका दिदीपादयः । यत्किञ्चित्कृत्यं तत्सर्वमप्यवतरत्यग्रपूजायाम् ॥ १ ॥ इति । किञ्च - सप्तदशमेदिपूजाविधावपि गीतनृत्यवाद्यानि कर्त्तव्यतयोपदिशन्ति । किञ्चैकविंशतिविधपूजायामपि नृत्यगीतवादित्रैश्चामरवीजनैश्च वायुकायसमा
रम्भ कारयन्ति ।
उक्तश्च- -" स्नात्रं विलेपनविभूषण पुष्पवास -
धूपप्रदीपफलतन्दुलपत्रपूगैः । नैवेद्यवारिवसनैश्वमरातपत्र, - वादित्रगीतनटनस्तुतिकोशहद्धया ॥ १ ॥ इत्येकविंशतिविधा जिनराजपूजा " इत्यादि ।
६९१
"गाना, नाचना, बजाना, लवण-जल, आरती करना, दीपक जलाना आदि जितने कार्य हैं, वे सब अग्रपूजा में किये जाते हैं " ॥ १॥
तथा वे द्रव्यलिंगी दण्डी 'सत्तरहप्रकार की पूजा में भी गीत, नृत्य और वाद्य आदि क्रियाएँ करनी चाहिए' ऐसा अपदेश देते हैं ।
तथा इक्कीसभेदी पूजा में भी नृत्य, गीत, वादित्र तथा चामर और पंखा आदि के द्वारा वायुकाय का समारंभ कराते हैं । जैसा कहा है:
66
स्नान, विलेपन, आभूषण, पुष्प, वास, धूप, दीप, फल, चावल पत्र, सुपारी, नैवेद्य जल, वस्त्र, चामर, छत्र, वादित्र, गीत, नाट्य, स्तुति और कोंशवृद्धि, इस तरह इक्कीस प्रकार की जिन भगवान् की पूजा होती है " ॥ १॥
“गावु, नाथवु, जन्मववु, भीहुँ, भस, भारती ४२वी, द्वीप -डीवो माजवा माहि नेटसा अर्थ छे, ते सर्व अथयूलमां उरवामां आवे छे.” ॥ १ ॥
તથા તે દ્રવ્યલિંગી–૪'ડી ‘સત્તરપ્રકારની પૂજામાં પણ હમેશાં નૃત્ય અને વાદ્યવાજીંત્ર આદિ ક્રિયાએ કરવી જોઇએ. ' એવા ઉપદેશ આપે છે.
તથા એકવીસલેન્રી પૂજામાં પણ નૃત્ય, ગીત, વાજીંત્ર તથા ચામર અને પંખા આદિ દ્વારા વાયુકાયના સમારભ કરાવે છે. જેમ કહ્યું પણ છે
“स्नान, विलेयन, आभूषणु, पुष्प, वास, धूप, दीप, इस, योमा, पत्र, सोयारी, नैवेध, ०४५, वस्त्र, याभर, छत्र, पात्र, गीत, नाटड, स्तुति भने अशवृद्धि ( धर्माहाना नाभे नाथां-धन-नीवृद्धि ) या प्रमाये ये वीस अहारनी निभगवाननी चूल थाय छे.” ॥१॥
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #715
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचाराङ्गसूत्रे
अलमधिकेन - एवमपि ते प्रलपन्ति - यदि जिनभक्त्युद्रेकेण साधुरपि नृत्येत्तदा नास्ति दोष इति । सु० २ ॥
अथ सुधर्मा स्वामी जम्बूस्वामिनं प्राह - ' तत्थ खलु. ' इत्यादि ।
६९२
मूलम्
तत्थ खलु भगवया परिण्णा पवेइया । इमस्स चैव जीवियस्स परिवंदणमाणणपूरणाए जाइमरणमोयणाए दुक्खपडिधायहेउं से सयमेव वाउसत्थं समारंभइ, अण्णेहिं वा वाउसत्थं समारंभावेइ, अण्णे वाउसत्थं समारंमंते समणुजाण, तं से अहियाए, तं से अबोहीए ॥ सू० ३ ॥
तत्र खलु भगवता परिज्ञा
ज्यादा क्या कहें ! वे यहाँ मस्त होकर अगर साधु भी नाचने आराधक है || सू० २ ॥
छाया
प्रवेदिता । अस्य चैव
जीवितस्य परि
तक भी बकते हैं कि - जिनराज की भक्ति में लगे तो भी कोई दोष नहीं है अर्थात् वह
सुधर्मा स्वामी जम्बूस्वामी से कहते हैं: - 'तत्थ खलु . ' इत्यादि ।
मूलार्थ - भगवान् ने वायुकाय के आरंभ के विषय में उपदेश दिया है। इसी जीवन के परिवन्दन, मानन, और पूजन के लिए, जन्म-मरण से छुटकारा पाने के लिए, दुःख का नाश करने के लिए लोग स्वयं वायुकायशस्त्र का आरंभ करता है, दूसरों से वायुका यशस्त्र का आरंभ कराता है और वायुकायशस्त्र का आरंभ करने वाले दूसरों की अनुमोदना करता है । यह उसके अहित के लिए और उसकी अबोधि के लिए है | सू० ३ ॥
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
વિશેષ શું કહીએ, તે એટલે સુધી પણ કહે છે કે-જિનરાજની ભક્તિમાં મસ્ત થઇને અગર સાધુ પણ નાચ કરવા લાગે તા પણુ કાઇ દ્વેષ નથી અર્થાત્ તે આરાધક છે. રા सुधर्भास्वाभी ४भ्यूस्वाभीने उडे छे:-' तत्थ खलु. ' इत्यादि.
મૂલા ભગવાને વાયુકાયના આરંભના વિષયમાં ઉપદેશ આપ્યા છે. આ જીવનના પરિવંદન, માનન અને પૂજા માટે, જન્મ, મરણથી છુટવા માટે, દુઃખના નાશ કરવા માટે. લેાક સ્વયં-પેાતે વાયુકાયશસ્ત્રને આરંભ કરે છે, બીજા પાસે વાયુકાયશસ્ત્રના આરંભ કરાવે છે. અને વાયુકાયશશ્નના આરંભ કરવાવાળા મીજાને અનુમેદન આપે छे. ते भेना ( पोताना ) सहित भाटे मने तेभनी गोधिने भाटे छे. ॥ 3 ॥
Page #716
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ. ७ सू. ३ वायुविराधनाप्रयोजनानि. ६९३ वन्दनमाननपूजनाय, जातिमरणमोचनाय, दुःखप्रतिघातहेतुं स स्वयमेव वायुशखं समारभते, अन्यैर्वा वायुशस्त्रं समारम्भयति, अन्यान् वायुशस्त्रं समारभमाणान् समनुजानाति, तत् तस्याहिताय, तत् तस्याबोधये ॥ सू० ३ ।।
टीकातत्र वायुकायसमारम्भे, भगवता-श्रीमहावीरेण, परिज्ञा-ज्ञ-प्रत्याख्यानभेदाद् द्विविधा, खलु-निश्चयेन, प्रवेदिता-प्रतिबोधिता। कर्भरजः-परिहरणार्थ भव्यजीवेन परिज्ञाऽवश्यं शरणीकरणीयेति भगवता मतिबोधितमिति भावः ।
उपभोगद्वार-- लोकः कस्मै प्रयोजनाय वायुकायमुपमर्दयतीत्याह-'अस्य चैव जीवितस्य' इत्यादि। अस्यैव अल्पकालावस्थायिनः, जीवितस्य-जीवनस्य सुखार्थम् व्यजन-तालवृन्त-भस्त्र-ध्मात-फूत्कारा-च्छ्वासादिभिश्व, शीतोष्णवायु
टीकार्थ-वायुकाय के समारंभ के विषय में श्री महावीरने ज्ञपरिज्ञा तथा प्रत्याख्यानप्ररिज्ञा बतलाई है । तात्पर्य यह है कि-कर्मरूपी रजको हटाने के लिए भव्य जीव को परिज्ञा अवश्य स्वीकार करना चाहिए, ऐसा उपदेश भगवान्ने दिया है।
उपभोगद्वार
लोग किस प्रयोजन से वायुकाय की विराधना करते हैं ? यह बतलाते हैं-इस अल्पकालीन जीवन के सुख के लिए पंखा, ताडपंखा हिलाना, धौंकनी का धौंकना, फूंक मारना, श्वास लेना आदि क्रियाओं द्वारा, तथा शीत और उष्ण वायुका सेवन द्वारा वायुकाय की हिंसा करते हैं।
ટીકાઈ–વાયુકાયના સમારંભના વિષયમાં શ્રી મહાવીરે જ્ઞપરિજ્ઞા તથા પ્રત્યાખ્યાનપરિજ્ઞા બતાવી છે. તાત્પર્ય એ છે કે -કર્મરૂપી રજને દૂર કરવા માટે ભવ્ય જીએ પરિણાને અવશ્ય સ્વીકાર કરી લે જોઈએ. આ પ્રમાણે ભગવાને ઉપદેશ આપ્યો છે.
पवारલેક કયા પ્રજનથી વાયુકાયની વિરાધના કરે છે? એ બતાવે છે. આ અ૫કાળના જીવનના સુખ માટે પંખા, તાડપંખા હલાવવા, ધમણ ધમવી-ફૂંક મારવી, શ્વાસ લે, આદિ ક્રિયાઓ દ્વારા તથા શીત અને ઉષ્ણ (ઠંડા અને ગરમ) વાયુના સેવનદ્વારા
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #717
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९४
आचाराङ्गसूत्रे
सेवनैश्च तथा परिवन्दन - मानन - पूजनाय, परिवन्दनं प्रशंसा, तदर्थं - इतिवाद्यवेणु
3
व्यजनयन्त्रादिप्रचालनादौ,
प्रभृतिवादनादौ, माननं जनसत्कारस्तदर्थ, पूजन-वस्त्ररत्नादिलाभस्तदर्थं वायुयान - वायुयन्त्रादिनिर्माणादौ, तथा जातिमरणमोचनार्थ = देवप्रतिमाभिमुखं नृत्यगीतवादित्रप्रयोगे, व्यजनचामरादिवीजने च, तथा दुःखप्रतिघात हेतु = व्याधिमतीकारार्थं नवीन वैज्ञानिकोद्भावितवायुचिकित्सायां तथा - तालवृन्तादिना वायुकायोद्भावने स= जीवन सुखाद्यर्थी, स्वयमेव वायुशस्त्रं = वायुकायोपमर्दकं शस्त्रं समारभते व्यापारयति अन्यैर्वा वायुकाय शस्त्रं समारम्भयति = प्रयोजयति, अन्यान् वायुशस्त्र समारभमाणान् समनु
तथा परिवन्दन अर्थात् प्रशंशा पाने के लिए, मशकवाद्य और वाँसुरी बजाकर, मानन अर्थात् जनसत्कार के लिए व्यजनयंत्र ( बीजली का पंखा ) गानयंत्र ( रेडियो, ग्रामोफोन आदि) बजाकर, पूजन अर्थात् वस्त्रों एवं रत्नो आदि के लाभ के लिए वायुयान (एरोप्लेने) वायुयंत्र आदि के बनाने में, तथा जन्म-मरण से छुटकारा पाने के लिए, जैसे- जिनप्रतिमा के आगे नृत्य, गीत और वादित्र का प्रयोग करने में, चामर पंखा आदि डुलाने में; तथा दुःख का नाश करने के लिए, जैसे - व्याधि मिटाने के लिए आधुनिक वैज्ञानिको द्वारा निकाली हुई वायुचिकित्सा में तथा ताडपंखा आदि द्वारा वायुकाय की उदीरणा करने में वायुकाय की हिंसा करते हैं । इस प्रकार इस जीवन के सुख के अर्थी स्वयं वायुकाय के धातक शस्त्रों का समारंभ करते हैं, दूसरों से कराते हैं और वायुकाय का समारंभ करने वाले दूसरों का अनुमोदन
તથા પરિવન્દન, અર્થાત્ પ્રશંસા મેળવવા માટે મશકવાદ્ય અને વાંસળી વગેરે ખજાવીને, વ્યજનયંત્ર તથા ગાનયંત્ર (વિજળીથી ચાલતા પંખા અને રેડીએ તથા ગ્રામે ફ્રાન ) વગેરે ખજાવીને, પૂજન અર્થાત્-વસ્ત્રા એવં રત્ના આદિના લાભ માટે વાયુયાન ( એરાપ્લેન) અને વાયુયત્ર આદિ બનાવવામાં. તથા જન્મ-મરણથી છુટવા માટે. જેમકે:-દેવપ્રતિમાની પાસે નૃત્યગીત અને વાજીંત્રના પ્રયોગ કરવામાં, ચામર, પંખા આદિ હલાવવામાં, તથા દુઃખના નાશ કરવા માટે, જેમકે-વ્યાધિ મટાડવા માટે આજકાલના વૈજ્ઞાનિકદ્વારા શેાધ કરાએલી વાયુચિકિત્સામાં, તથા તાડપત્રના પખાદ્વારા વાયુકાયની ઉદીરણામાં વાયુકાયની હિંસા કરે છે. એ પ્રમાણે આ જીવનના સુખના અર્થી પોતે વાયુકાયના ઘાતક શસ્રાના સમારભ કરે છે, બીજાની પાસે કરાવે છે. અને વાયુકાયના સમારંભ કરવાવાળા મીજાને અનુમેદન આપે છે. વાયુકાયના એ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #718
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य० १ उ. ७ सु. ३ वायुकायोपभोगः ६९५ जानाति-अनुमोदयति । तद्-वायुकायसमारम्भणं, तस्य वायुकायसमारम्भणंकुर्वतः कारयितुः अनुमोदयितुश्च अहिताय भवति । तथा-तत् तस्य अबोधये सम्यक्त्वालाभाय भवति ।। मू० ३।।
येन तु तीर्थङ्करादिसमीपे वायुकायस्वरूपं परिज्ञातं स एवं विभावयतीत्याह'से तं.' इत्यादि।
मूलम्से तं संबुज्झमाणे आयाणीयं समुट्ठाय सोच्चा खलु भगवओ अणगाराणां वा अतिए, इहमेगेसिं णायं भवइ-एस खलु गंथे, एस खलु मोहे, एस खलु मारे, एस खलु णरए । इच्चत्थं गढिए लोए, जमिणं विरूवरूवेहि सत्थेहिं वाउकम्मसमारंभेणं, वाउसत्थं समारंभमाणे अण्णे अणेगरूवे पाणे विहिंसइ ॥ सू० ४॥ करते हैं । वायुकाय का यह आरंभ करने बाले, कराने वाले और उसकी अनुमोदना करने वाले को अहितकर होता है तथा अबोधिजनक होता है ॥ सू० ३ ॥
तीर्थंकर आदि के निकट जिसने वायुकाय का स्वरूप समझ लिया है, वह इस प्रकार विचार करता है:-‘से तं.' इत्यादि ।
मूलार्थ--भगवान् से या उनके अनगारों से सुनकर-समझकर जिसने संयम धारण किया है वह जानता है कि-यह वायुकाय का समारंभ ही ग्रंथ है, यही मोह है, यही मार है, यही नरक है । इसी में लोग गद्ध हो रहे है, क्यों कि नाना प्रकार के शस्त्रों से वायुकाय के समारंभद्वारा वायुशस्त्र का आरंभ करते हुए अन्य अनेक प्रकार के प्राणियों की हिंसा करते हैं । सू० ४॥
આરંભ, આરંભ કરવાવાળાને, કરાવનારને અને તેની અનુમોદન આપવાવાળાને माहित४२ थाय छे, तथा समाधिन थाय छे. ॥ २० ॥
તીર્થકર આદિના સમીપમાં જેણે વાયુકાયનું સ્વરૂપ સમજી લીધું છે, તે આ प्रमाणे विया२ रे छ:-" से तं.' त्यादि.
મૂલાઈ–ભગવાન પાસેથી અથવા તેમના અણગારો પાસેથી સાંભળી–સમજી ને જેણે સંયમ ધારણ કર્યું છે તે જાણે છે કે –આ વાયુકાય સમારંભજ ગ્રંથ છે. એજ મેહ છે. એજ માર છે. એજ નરક છે, એમાં લકે ગૃદ્ધ થઈ રહ્યા છે, કેમકે નાના પ્રકારના શાથી વાયુકાયના સમારંભદ્વારા વાયુશાસ્ત્રને આરંભ કરતા થકા અન્ય અનેક પ્રકારનાં પ્રાણીઓની હિંસા કરે છે. સૂર કા
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #719
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९६
आचारागसूत्रे
छाया
स तत् संबुध्यमान आदानीयं समुत्थाय श्रुत्वा खलु भगवतः अनगाराणां वा अन्तिके इहैकेषां ज्ञातं भवति-एष खलु ग्रन्थः, एष खलु मोहः, एष खलु मारः, एष खलु नरकः, इत्यर्थ गृद्धो लोकः, यदिमं विरूपरूपैः शस्त्रैः वायुकर्मसमारम्भेण वायुशस्त्रं समारभमाणः अन्यान् अनेकरूपान् प्राणान् विहिनस्ति ॥ सू० ४ ॥
टीकायः खलु भगवतः तीर्थङ्करस्य, अनगाराणां तदीयश्रमणनिर्ग्रन्थानां वा अन्तिके श्रुत्वा आदानीयम् उपादेयं सर्वसावद्ययोगविरतिरूपं चारित्रं समुत्थाय= अङ्गीकृत्य, विहरति, स तत्=वायुकाय समारम्भणं संबुध्यमानः अहिताबोधिजनकत्वेन विज्ञाता सन्ने विभावयति
इह-मनुष्यलोके, एकेषां श्रमणनिग्रन्थोपदेशसंजातसम्यगवबोधवैराग्याणामात्मार्थिनामेव, ज्ञातं विदितं भवति । किं ज्ञातं भवतीत्याकाङ्क्षायामाह--'एष खलु ग्रन्थः' इत्यादि।
एषः वायुशस्त्रसमारम्भः खलु-निश्चयेन ग्रन्थः कर्मबन्धः, कारणे
टीकार्थ- जिस पुरुषने तीर्थंकर भगवान् या उनके अनुयायी श्रमण निर्ग्रन्थों के मुखारविन्द से सुनकर सर्व सावद्य का त्यागरूप संयम अंगीकर किया है वह वायुकाय के समारंभ को अहितकर और अबोधिजनक समझता हुआ इस प्रकार विचारता है
इस लोक में श्रमण निर्ग्रथों के उपदेश से सम्यग्ज्ञान और वैराग्य प्राप्त करने वाले आत्मार्थी जनों को ही यह विदित होता है कि---
वायुशस्त्र का यह समारंभ निश्चितरूप से कर्मबंध का कारण है। कारण में
ટીકાથ–જે પુરુષે તીર્થંકર ભગવાન અથવા તેમના અનુયાયી શ્રમણ-નિર્ચના મુખારવિન્દથી સાંભળીને સર્વ સાવધના ત્યાગરૂપ સંયમ અંગીકાર કર્યો છે, તે વાયુકાયના સમારંભને અહિતકર અને અબાધિજનક સમજતા થકા આ પ્રમાણે વિચારે છે–
આ લેકમાં શ્રમણ નિન્થોના ઉપદેશથી સમ્યજ્ઞાન અને વૈરાગ્ય પ્રાપ્ત કરવાવાળા આત્માથી નેજ એ જાણવામાં છે કે –
વાયુશાસ્ત્ર અને સમારંભ નિશ્ચિતપથી કમબંધનું કારણ છે. કારણુમાં
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #720
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य० १ उ. ७ सू. ४ वायुकायविराधनादोषः ६९७ कार्योपचारात् । एवमग्रेऽपिबोध्यम् । तथा-एषः वायुशस्त्रसमारम्भः, मोहा विपर्यासः =अज्ञानम् । तथा एष एव मारःम्मरणं निगोदादिमरणरूपः । तथा एष एव नरकः= नारकजीवानां दशविधयातनास्थानम् ।
इत्य एतदर्थ ग्रन्थमोहमरणनरकरूपं घोरदुःखफलं प्राप्यापि पुनः पुनरेतदर्थमेव, लोक: अज्ञानवशवर्ती जीवः गृद्धा लिप्सुरस्ति । यद्वा गृद्धभोगाभिलाषी, लोकः संसारी जीवः, इत्यर्थ-एतदर्थमेव-ग्रन्थमोहमरणनरकार्थमेव प्रवर्त्तत इति शेषः ।
लीकः पुनः पुनः कर्मबन्धाधर्थमेव प्रवर्तत इति यदुक्तं, तत् कथं ज्ञायते ? इति जिज्ञासायामाह-'यदिमम्.' इत्यादि ।
यद्यस्माद् विरूपरूपैः नानाविधैः शस्त्रैः पूर्वोक्तमकारैः वायुकर्मकार्य का उपचार करके कर्मबंध के कारण को मूल में कर्मबंध कहा है । आगे भी इसी प्रकार समझ लेना चाहिए । तथा यह वायुकाय का समारंभ अज्ञानरूप है, यह निगोद आदि में मृत्यु का कारण है, और नरक है अर्थात् नारकीय यातनाओं का स्थान है।
ग्रंथ, मोह मरण और नरकरूप धोर दुःखमय फल पाकर भी अज्ञानी जीव बार-बार इसी की लालसा करते हैं। अथवा भोगों के अभिलाषी संसारी जीव इस ग्रंथ, मोह, मरण और नरकरूप फल के लिए ही प्रवृत्ति करते है ।
लोग कर्मबंध के लिए ही पुनः-पुनः प्रवृत्ति करते हैं, यह जो कहा है सो किस प्रकार जाना जाय ? ऐसी जिज्ञासा होने पर कहते हैं:-'यदिमम्.' इत्यादि ।
क्यों कि नाना प्रकार के, वायुकाय की विराधना करने वाले सावध व्यापार
કાર્યને ઉપચાર કરીને કમબંધનાં કારણને મૂલમાં કર્મબંધ કહેલ છે. આગળ પણ આ પ્રકારે સમજી લેવું જોઈએ. તથા એ વાયુકાય સમારંભ અજ્ઞાનરૂપ છે. એ નિગદ આદિમાં મૃત્યુનું કારણ છે (અર્થાત નિગોદમાં લઈ જવાવાળે છે.) અને નરક છે. અર્થાત્ નારકીય યાતનાઓનું સ્થાન છે.
ગ્રંથ, મેહ, મરણ અને નરકરૂપ ઘેર દુઃખમય ફલ પ્રાપ્ત કરીને પણ અજ્ઞાની જીવ વારંવાર એની લાલચ કરે છે, અથવા ભેગોના અભિલાષી સંસારી જીવ આ ગ્રંથ, મેહ, મરણ અને નરકરૂપ ફલ માટેજ પ્રવૃત્તિ કરે છે.
લેક કર્મબંધ માટેજ પુનઃ પુનઃ પ્રવૃત્તિ કરે છે. એ પ્રમાણે જે કહ્યું છે તે वी रीत one सय १ मेवी ज्ञासा थdi ४ छ-' यदिमम्.' त्यादि.
કેમકે નાના પ્રકારથી વાયુકાયની વિરાધના કરવાવાળા સાવધવ્યાપાર દ્વારા તે प्र. आ-८८
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #721
--------------------------------------------------------------------------
________________
६९८
आचाराङ्गसूत्रे समारम्भेण वायुकायोपमर्दनरूपसावधव्यापारण, इम-वायुकायं विहिनस्ति । तथावायुशस्त्रं समारभमाणः-व्यापारयन् , अन्यान् पृथिवीकायादीन् , अनेकरूपान् स्थावरांस्वसांश्च, प्राणान् माणिनः विहिनस्ति=उपमर्दयति ॥ मू० ४ ॥
वायुशस्त्रं समारभमाणा अनेकविधान् जीवान् कथं विहिंसन्ति, तत् च प्रतिबोधयितुं श्रीसुधर्मा स्वामी पाह-' से बेमि.' इत्यादि ।
से बेमि-संति संपाइमा पाणा आहच्च संपयंति य, फरिसं च खलु पुट्ठा एगे संघायमावज्जति । जे तत्थ संघायमावज्जंति, ते तत्थ परियावज्जंति । जे तत्थ परियावज्जति ते तत्थ उद्दायति ॥ सू० ५॥
छायातद् ब्रवीमि-संति संपातिमाः प्राणाः, आहत्य संपतन्ति च, स्पर्श च खलु स्पृष्टा एके संघातमापद्यन्ते । ये तत्र संघातमापद्यन्ते, ते तत्र पर्यापद्यन्ते । ये तत्र पर्यापद्यन्ते ते तत्रापद्रावन्ति ॥५॥ द्वारा वे वायुकाय का घात करते हैं। तथा वायुकाय के शस्त्रों का प्रयोग करते हुए पृथ्वीकाय आदि अनेक प्रकार के स्थावरों का, तथा त्रस जीवों का उपमर्दन करते हैं ।सू. ४॥
वायुकाय के शस्त्रों का प्रयोग करने वाले नाना प्रकार के जीवों की हिंसा कैसे करते हैं ? यह बतलाने के लिए श्री सुधर्मा स्वामी कहते हैं:-'से बेमि.' इत्यादि ।।
मूलार्थ--वह मैं कहता हूँ-एकाएक उडकर पड़ने वाले जीव हैं जो अचानक आपडते हैं, और वायुकाय से स्पृष्ट होकर कोई-कोई संघात को प्राप्त होते हैं । जो संघात को प्राप्त होते हैं उनका शरीर सिकुड जाता है, मूर्छित हो जाते हैं, वे मर भी जाते हैं । सू० ५॥
ना
વાયુકાયને ઘાત કરે છે. તથા વાયુકાયના અને પ્રવેગ કરતા થકા પૃથ્વીકાય माह मने प्रारना स्था। तथा सानु उपभहन (नाश) ४२ छ. ॥सू. ४॥
વાયુકાયના શસ્ત્રોના પ્રગ કરવાવાળા નાના પ્રકારના જીની હિંસા કેવી રીતે रे छ १ मे मता। भाटे श्री सुधर्मा स्वामी ४३ छ:-' से बेमि.' त्याहि.
भूमाथ-ईते छु-मेमे (मार्थित) 802. ५७१७॥ ०१ छ. તે અચાનક આવી પડે છે, અને વાયુકાયથી સ્પષ્ટ થઈને કઈ-કઈ જથારૂપે થાય છે. જે સંઘાત-સમુદાય-જથારૂપમાં પ્રાપ્ત થાય છે, તેનું શરીર સંકેચાઈ જાય છે, भूछित थ य छ, भने त भरी ५४ लय छे. ॥ सू. ५ ॥
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #722
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ. ७ सू. ५ वायुविराधनादोषः
टीका-- तद् ब्रवीमि-वायुकायहिंसया यथा बहुविधाः पाणिनः प्रणश्यन्ति, तत् कथयामि-संपातिमाः उत्पत्योत्पत्यपतनशीला, माणाः पाणिनः सन्ति = वायुकायमाश्रित्व विद्यन्ते । एते संपातिमाः आहत्य-व्यजनतालवृन्तवस्त्रादिभिः प्रोद्भावितवायुकायादाघातं प्राप्य, संपतन्ति वायुवेगसमाकृष्टाःमाणापगमायोद्विग्नास्तत्रैव वायुकाये संविशन्ति, संश्लिष्यन्तीत्यर्थः। ___स्पर्श चेति । स्पर्शोऽस्यास्तीति स्पर्शः स्पशवान् , तं स्पर्श वायुकाय, स्पृष्टाः =स्पर्शकर्तारः, आपत्वात् कर्तरि क्तः । एके वायुवेगसमाहताः प्राणिनः, संघातमापधन्ते-परस्परसंघर्षेण गात्रसंकोचं प्राप्नुवन्ति ।
ये तत्र वायुकाये संपतिताः संघातमापद्यन्ते, ते तत्र-वायुकाये
टीकार्थ-वायु की हिंसा से अनेक प्रकार के प्राणियो का घात किस प्रकार होता है सो कहता हूँ । संपातिम अर्थात् उड-ऊडकर पड़ने वाले अनेक जीव वायुकाय के आश्रित रहते हैं। ये संपातिम जीव पंखा, तालवृन्त-पंखा कि एक जाति, वस्त्र आदि से ऊदीरणा की हुई वायुकायद्वारा आघात पाकर गिर पडते हैं, अर्थात् वायु के वेग से खिंचकर घबराये हुए वायुकाय के साथ हो जुड-से जाते हैं।
यहाँ स्पर्श का अर्थ हैं स्पर्शवान् अर्थात् वायु । कोई-कोई वायु के वेग से आहत हुए जीव संघात को प्राप्त होते है अर्थात् परस्पर रगड खाकर सिकुड जाते हैं।
वायुकाय में पड़े हुए जो जीव सिकुड जाते हैं वे वायुकाय के आघात से
ટીકાઈ–વાયુકાયની હિંસાથી અનેક પ્રકારનાં પ્રાણીઓને ઘાત કેવી રીતે થાય છે. તે હું કહું છું –સંપાતિમ–ઉડી-ઉડીને પડવાવાળા અનેક જીવ વાયુકાયના આશ્રયે રહે છે. તે સંપતિમ જીવ, પંખા, તાડપત્ર, વસ્ત્ર આદિથી ઉદીરણા કરાએલા વાયુકાયદ્વારા આઘાત પામીને પડી જાય છે. અર્થાત્ વાયુના વેગથી ખેંચાઈને ગભરાએલા વાયુકાયની સાથે જ જોડાઈ જાય છે.
અહીં સ્પર્શને અર્થ છે–સ્પર્શવાન–અર્થાત્ વાયુ કેઈ–કઈ વાયુના વેગથી આહત-તાડન કરાએલા જીવ સંધાત-જથાપણાને પ્રાપ્ત થાય છે. અર્થાત્ પરસ્પર ઘસડાઈને સંકોચાઈ જાય છે.
વાયુકાયમાં પડેલા જે જ સંકોચાઈ જાય છે તે વાયુકાયના આઘાતથી મૂર્શિત
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #723
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे संश्लिष्टा पर्यापद्यन्ते वायुकायाघातेन मूर्छाप्राप्नुवन्ति-प्रणष्टचेतना भवन्तीत्यर्थः । ये तत्र पर्यापद्यन्ते, ते तत्र-वायुकाये, अपद्रावन्ति माणैर्वियुज्यन्ते ।
वायुशस्त्रसमारम्भेण न केवलं वायुजीवविराधना जायते, किन्तु सर्वदिक्संचारिणां संपातिमजीवानामन्येषां च बहुविधानां हिंसाऽपि दुर्निवारा भवतीति भावः ॥ सू० ५॥
एवं वायुकायस्य सचित्तत्वं विदित्वा मुनित्वप्राप्तये त्रिकरण-त्रियोगैस्तत्समारम्भो वर्जनीय इत्याशयेनाह-' एत्थ सत्थं.' इत्यादि ।
मूलम्एत्थ सत्थं समारम्भमाणस्स इच्चेते आरंभा अपरिणाया भवंति ।
मूर्छित हो जाते हैं-उनकी चेतना नष्ट हो जाती है, और जो मूर्छित हो जाते हैं वे प्राणों से रहित हो जाते हैं अर्थात् मर जाते हैं।
वायुकाय के शस्त्र का आरम्भ करने से अकेले वायुकाय की ही विराधना नहीं होती वरन् समी दिशाओ में फिरने वाले संपातिम जीवों की तथा अन्य अनेक प्रकार के जीवों की हिंसा होना भी अनिवार्य है । सू० ५॥
इस प्रकार वायुकाय की सचित्तता समझकर साधुता प्राप्त करने के लिए तीन करण तीन योग से वायुकाय का समारम्भ त्यागने योग्य है । इस आशय से सूत्रकार कहते हैं-- 'एत्थ सत्य.' इत्यादि।
मलार्थ-वायुकाय के विषय में शस्त्र का व्यापार करने वाला इन व्यापारों
થઈ જાય છે-તેની ચેતના નાશ પામી જાય છે. અને જે મૂછિત થઈ જાય છે તે પ્રાણથી રહિત પણ થઈ જાય છે અર્થાત્ મરણ પામે છે.
વાયુકાયના શસ્ત્રને આરંભ કરવાથી, એકલા વાયુકાયના જીનીજ વિરાધના થાય છે એટલું જ નહિ પરંતુ સર્વ દિશાઓમાં ફરવાવાળા સંપાતિમ જીની તથા અન્ય અનેક પ્રકારના એની ઘાત થવી તે પણ અનિવાર્ય છે. સૂ. પા.
આ પ્રમાણે વાયુકાયની સચિત્તતા સમજીને સાધુતા પ્રાપ્ત કરવા માટે ત્રણ કરણ ત્રણ ચેગથી વાયુકાય સમારંભ ત્યાગ કરવા યોગ્ય છે. એ આશયથી सूत्रा२ ४ छ:-"एत्य सत्थं.' त्याहि.
મલાઈ–વાયુકાયના વિષયમાં શસને વ્યાપાર કરવાવાળાઓ એ વ્યાપારને
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #724
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ. ७ सू. ६ वायुविराधनापरिहारः ७०१ एत्थं सत्यं असमारंभमाणस्स इच्चेते आरंभा परिणाया भवंति। तं परिणाय मेहावी व सयं वाउसत्थं समारंभेज्जा, णेवण्णेहिं वाउसत्थं समारंभावेज्जा, णेवण्णे वाउसत्थं समारंभते समणुजाणेज्जा, जस्सेते वाउसत्थसमारंभा परिणाया भवंति, से हु मुणो परिणायकम्मे-त्ति बेमि ।। सू० ६ ॥
छायाअत्र शस्त्रं समारभमाणस्य इत्येते आरम्भाः अपरिज्ञाता भवन्ति । अत्र शस्त्रमसारभमाणस्य इत्येते आरम्भाः परिज्ञाता भवन्ति । तं परिज्ञाय मेधावी नैव स्वयं वायुशस्त्र समारभेत, नैवान्यैर्वायुशस्त्रं समारम्भयेत् , नैवान्यान् वायुशस्त्रं समारममाणान् समनुजानीयात् । यस्यैते वायुशस्त्रसमारम्भाः परिज्ञाता भवन्ति, स खलु मुनिः परिज्ञातकर्मा, इति ब्रवीमि ॥ सू० ६॥
टीकाअत्र-अस्मिन् वायुकाये, शस्त्रं पूर्वोक्तप्रकारं समारभणास्य व्यापारयतः, इत्येते-पूर्वोक्ताः त्रिकरणत्रियोगैः कृता आरम्भाः वायुकायोपमर्दनरूपाः को कर्मबंध का कारण नहीं समझता । वायुकाय में शस्त्रों का व्यापार न करने वाला इन व्यापारों को कर्मबंध का कारण समझता है । उसे जानकर विवेकी पुरुष स्वयं वायु शस्त्र का आरम्भ न करे, दूसरों से वायुशस्त्र का आरम्भ न करावे और वायुशस्त्र का आरम्भ करने वालों का अनुमोदन न करे । जो वायुकाय के शस्त्रों के व्यापार को जानता है वही मुनि है, वही सावद्य व्यापार का त्यागी है । ऐसा मैं कहता हूँ ॥ सू० ६ ॥
टीकार्थ-वायुकाय के विषय में पूर्वोक्त शस्त्रों का उपयोग करने वाला तीन करण तीन योग से किये जाने वाले और वायुकाय के घातक सावध व्यापारों को कर्मबंध કર્મબંધનું કારણ સમજતા નથી, વાયુકાયમાં શસ્ત્રોને વ્યાપાર નહિ કરવાવાળા તે વ્યાપારને કર્મબંધનું કારણ સમજે છે. તેને જાણુને વિવેકી પુરૂષ પોતે વાયુશાસ્ત્રને આરંભ કરે નહિ, બીજા પાસે વાયુશસ્ત્રને આરંભ કરાવે નહિ, અને વાયુશાસ્ત્રને આરંભ કરવાવાળાને અનુમોદન આપે નહિ. જે વાયુકાયના શસ્ત્રોના વ્યાપારને જાણે છે તેજ મુનિ છે. તે જ સાવદ્ય વ્યાપારના ત્યાગી છે. આવું-( આ પ્રમાણે) હું ४९ छुः ॥ सू. ६॥
ટીકાઈ–વાયુકાયના વિષયમાં પૂર્વોક્ત શસ્ત્રોને ઉપયોગ કરવાવાળા, ત્રણ કરણ ત્રણ વેગથી કરવામાં આવતા અને વાયુકાયના ઘાતક સાવદ્ય વ્યાપારને કમબંધનું કારણ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #725
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०२
आचाराङ्गसूत्रे
सावद्यव्यापाराः, अपरिज्ञाताः =कर्मबन्धकारणेत्वेनानवगताः भवन्ति ।
अत्र = अस्मिन्नेव वायुकाये, शस्त्रं = प्रागुक्तमकारम्, असमारभमाणस्य =अप्रयुजानस्य, इत्येते = पूर्वोक्ताः, आरम्भाः = सावद्यव्यापाराः परिज्ञाता भवन्ति = ज्ञपरिज्ञया परिज्ञाताः प्रत्याख्यानपरिज्ञया परिवर्जिता भवन्तीत्यर्थः ।
ज्ञपरिज्ञापूर्विका प्रत्याख्यानपरिज्ञा यथा भवति, तं प्रकारं दर्शयति - ' तत् परिज्ञाय ' इत्यादि । तद् = वायुकायारम्भणं, परिज्ञाय = ' कर्मबन्धस्य कारणं भवती ' त्यवगत्य, मेधावी = हेयोपादेयविवेकनिपुणः स्वयं वायुशस्त्र नैव समारभेत = नैव व्यापारयेत्, अन्यैर्वायुशस्त्रं नैव समारम्भयेत्, वायुशस्त्रं समारभमाणान् अन्यान् नैव समनुजानीयात् = नैवानुमोदयेत् ।
यस्यैते
वायुशस्त्रसमारम्भाः = वायुकायमुद्दिश्य
शस्त्रेस्तदुपमर्दनरूपाः
का कारण नहीं समझता । अर्थात् उसे यह ज्ञान नहीं होता कि-' इन पाप - कृत्यों से मुझे कर्म का बंध होगा '
लेकिन इसी वायुकाय के विषय में शस्त्रों का आरंभ न करने वाला सावध व्यापारों को ज्ञपरिज्ञा से जानता है और प्रत्याख्यानपरिज्ञा से त्याग देता है ।
ज्ञपरिज्ञापूर्वक प्रत्याख्यानपरिज्ञा जिस प्रकार होती है सो दिखलाते हैं - वायुकाय के आरंभ को कर्मबंध का कारण जानकर हेयोपादेय का विवेक रखने वाला पुरुष स्वयं वायुशस्त्र का आरंभ न करे, दूसरों से वायुशस्त्र का आरंभ न करावे और वायुशस्त्र का आरंभ करनेवालों का अनुमोदन न करे ।
जिसने वायुकायसंबंधी इन आरंभों का अर्थात् सावध व्यापारों को ज्ञपरिज्ञा से સમજતા નથી. અર્થાત્ તેમને એ જ્ઞાન થયું નથી કે-આ પાપકૃત્યાથી મને કર્મના અધ થશે.' પર ંતુ આ વાયુકાયના વિષયમાં શસ્રોના આરંભ નહિ કરવાવાળા સાવદ્ય વ્યાપારાને સપરજ્ઞાથી જાણે છે, અને પ્રત્યાખ્યાનપરિણાથી ત્યજી દે છે જ્ઞપરિજ્ઞાપૂર્વક પ્રત્યાખ્યાનપરિજ્ઞા જે પ્રમાણે હાય છે. તે બતાવે છે વાયુકાયના આરંભને કખ ધનું કારણ જાણીને હેય–ઉપાદેયના વિવેક રાખવાવાળા પુરુષ પાતેજ વાયુશસ્ત્રના આરંભ કરે નહિ બીજા પાસે વાચુશસના આરંભ કરાવે નહિ. અને વાયુશસ્ત્રના આરંભ કરવાવાળાને અનુમેાદન આપે નહિ.
જે વાયુકાયસંબંધી એ આરંભાને અર્થાત્ સાવદ્ય વ્યાપારીને રિજ્ઞાથી ક
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #726
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य० १ उ. ७ सू. ६ वायुविराधनापरिहारः ७०३ सावधव्यापाराः, परिज्ञाता:ज्ञ-परिज्ञया बन्धकारणतया विदिताः, प्रत्याख्यानपरिज्ञया च परिवर्जिता भवन्ति, स एव परिज्ञातकर्मा-त्रिकरणत्रियोगैः परिवर्जितसकलसावद्यव्यापारः, मुनिर्भवति।
ननु त्रिकरणत्रियोगैर्वायुकायविराधनापरिहारेण यस्तु परिज्ञातकर्मा स एव मुनिर्भवतीत्युक्तं तत्कथमुपपद्यते ? यतो हि गच्छता तिष्ठता आसीनेन स्वपता भुञानेन भाषमाणेन वायुकायविराधना दुष्परिहरा कथं तर्हि मुनिश्चरेत् तिष्ठेत् आसीत शयीत भुजीत भाषेत ? इति । अत्रोच्यते-मुनिनां सर्व स्वकर्तव्यं यतनयैव संपादनीयम् , अत एवोक्तं भगवता-- कर्मबध का कारण जान लिया और प्रत्याख्यानपरिज्ञा से त्याग दिया है वही तीन करण और तीन योग से त्याग करने वाला मुनि होता है।
शंका--'तीन करण और तीन योग से वायुकाय की विराधना का त्याग करने वाले ही मुनि होते हैं। यह कथन किस प्रकार सही हो सकता है ? चलने, ठहरने, बैठने, सोने, आहार करने और भाषण करने में वायुकाय की विराधना से बच नहीं सकते । ऐसी दशा में मुनि कैसे चले, कैसे ठहरे कैसे बैठे, कैसे सोए, कैसे भोजन करे और कैसे बोले ?
समाधान-मुनि को अपनी सब क्रियाएँ यतनापूर्वक ही करनी चाहिए। भगवान्ने कहा है:--
બન્ધનું કારણ છે.” એમ જાણી લીધું છે અને પ્રત્યાખ્યાનપરિજ્ઞાથી તેને ત્યજી દીધા છે, તે ત્રણ કરણ અને ત્રણગથી ત્યાગ કરવાવાળા મુનિ હોય છે.
શંકા–“ત્રણ કરણ અને ત્રણગથી વાયુકાયની વિરાધનાને ત્યાગ કરવાવાળા જ મુનિ હોય છે. આ વચન કેવી રીતે સાચું હોઈ શકે છે? ચાલતાં, બેસતાં,
કાતાં, સુતાં, ભજન કરતાં અને ભાષણ કરતાં વાયુકાયની વિરાધનાથી બચી શકાતું નથી. એવી દશામાં મુનિ કેવી રીતે ચાલે, કેવી રીતે બેસે, કેવી રીતે રોકાય, કેવી રીતે સુવે, કેવી રીતે ભજન કરે અને કેવી રીતે બેલે?
સમાધાન-મુનિએ પિતાની સર્વ ક્રિયાઓ યતના પૂર્વક કરવી જોઈએ, ભગવાને युं छ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #727
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
आचारागसूत्रे " जयं चरे जयं चिटे, जयमासे जयं सए।
जयं भुंजतो भासंतो, पावकम्मं न बंधई " ॥१॥ ननु गमनागमनादौ यतनायाः सुसंपाद्यत्वेऽपि भाषणयतना कथं विधेया ? कथमपि भाषणे हि वायुकायविराधना परिहर्तुं न शक्यते, कथं मुनिर्यतनया भाषेत ? भाषणे वायुकायविराधनया साई सक्ष्मव्यापिसंपातिमजीवानामपि विराधनाऽवश्यम्भाविनी, तेषां वायुवेगसमाकृष्टानामाहत्य संपतनेन, वायुसंस्पर्शेन च संघात पर्यापत्त्य-पद्रावणान्त भवतीत्यत्रैवोद्देशेऽभिहितत्वात् ? इति चेदुच्यते
मुखवस्त्रिकाबंधनं भाषणयतना भगवता प्रतिबोधिता, एष वायुकाय
"यतनापूर्वक चले, यतनापूर्वक खडा रहे, यतनापूर्वक बैठे, यतनापूर्वक सोए, यतनापूर्वक भोजन करे और यतनापूर्वक बोले तो (साधु) पापकर्म का बंध नहीं करता है" ॥१॥
शङ्का--जाने-आने में यतना सरलता से हो सकती है मगर बोलने की यतना किस प्रकार करनी चाहिए ? बोलने में वायुकाय की विराधना कीसी भी प्रकार नहीं टल सकती तो मुनि किस प्रकार भाषण करे ?, भाषण करने में वायुकाय की विराधना के साथ सर्वत्र व्याप्त छोटे-छोटे संपातिम जीवों की विराधना भी अवश्य होती है । इसी उद्देश में बतलाया गया है कि-संपातिम जीव वायु के वेग से खिंचकर आ पडते हैं और वायु के स्पर्श से संघात को प्राप्त होते हैं, मूर्छित्त हो जाते हैं और मर भी जाते हैं।
समाधान--भगवान् ने मुखवस्त्रिका बाँधना भाषणी की यतना बतलाई है।
યતનાપૂર્વક ચાલે, યતનાપૂર્વક બેસે, યતનાપૂર્વક રોકાય; યતનાપૂર્વક સુવે, યતના પૂર્વ ભેજન કરે, અને યતનાપૂર્વક બેલે (સાધુ) પાપ કમને બંધ કરતા નથી.in
શકા–જવા આવવામાં યતના સરલતાપૂર્વક થઈ શકે છે, પરંતુ બોલવાની યતના કેવી રીતે કરવી જોઈએ? બોલવામાં વાયુકાયની વિરાધના કેઈ પણ પ્રકારથી ટળી શકતી નથી, તે મુનિ કેવી રીતે ભાષણ કરે? ભાષણ કરવામાં વાયુકાયની વિરાધનાની સાથે સર્વત્ર વ્યાપ્ત નાના-નાના સંપાતિમ ઓની વિરાધના પણ અવશ્ય થાય છે. આ ઉદેશમાં બતાવવામાં આવ્યું છે કે-સંપતિમ જીવ વાયુના વેગથી ખેંચાઈને આવી પડે છે અને વાયુના સ્પર્શથી સંઘાત-(સમુદાય)ને પામે છે, મૂછિત થઈ જાય છે. અને મરણ પણ પામે છે. સમાધાન-ભગવાને મુખવસ્ત્રિકા બાંધવી તે ભાષણની યતના બતાવી છે. આ વાયુકાયને
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #728
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि- टोका अध्य० १ उ. ७सू. ६ मुखवस्त्रिकाविचारः
समारम्भः ग्रन्थमोहमारनरकरूपस्तस्मादहितोऽयमिति मत्वा वायुकायविराधनया शान्तिमार्गावलम्बिनः संयमिनः प्राणान् धारयितुमपि नावकाङक्षन्तीत्यत्रैवोदेशे समुपदिशता भगवता भाषणयतनारूपं मुखवस्त्रिकाबन्धनमिति सूचितम् । उक्तञ्च समुत्थानमुत्रे
66
. तओ पच्छा गोयमा ! सलिंगे मुहपत्तिं मुहेण सद्धिं बंधे ॥ १ ॥ मुहपत्तीः णं भंते ! किंपमाणा ? गोयमा ! मुहप्पमाणा मुहपत्ती | मुहपत्ती णं भंते ! कस्स वत्थस्स कडे ? गोयमा ! एगस्सवि सेयवत्थस्स णं अट्ठपुडलाए मुहपति करेह ॥ २ ॥
कस मुहपत्तीए i अट्ट पुडलाई ? गोयमा ! अटुकम्मदणङ्कं ॥
मुहपत्तीणं भंते ?, कहं बंधे ?, गोयमा ! एगकन्त्रेण दुच्चकनप्पमाणेण दोरेण समुहे बंधे | मुहपत्तीएणं भंते ! के अट्ठे ?, गोयमा ? जण्णं मुहअते सह वट्टति से मुहपत्ती । कस्सद्वंभंते ! मुहपत्ति मुहेणसद्धिं बंधे ?, गोयमा ! सलिंगवाउजीवरक्खणडुं ॥ ३ ॥
७०५
जइणं भंते ! मुहपत्ती वाउजीवरक्खणट्ठाए तो किं सुहुमवाउकाय जीवरक्खणट्टाए वा वायरवाउकायजीवरक्खणट्टाए वा ? गोयमा ! णोति सुहमवाउकायजीवरक्खणडाए वायरवाउकायजीवरक्खणट्टाए । नो-ति अविसेस, एवं ते सब्वेवि अरिहंता पवुच्चति ॥ ४ ॥ " इति ।
यह वायुकाय का समारंभ ग्रन्थ है, मोह है, मार है, नरक है और इस कारण अहितकारी है, अत एव शान्ति - मोक्षमार्ग का अवलम्बन करने वाले संयमी वायुकाय की विराधना करके अपने प्राणों की भी इच्छा नहीं करते। इसी उद्देश में भगवान् ने उपदेश देते हुए भाषा यतनारूप मुखवस्त्रिका का बाँधना सूचित किया है । समुत्थान सूत्र में कहा भी है:
समारंभ ग्रंथ छे, भोड छे, भार छे, नरङ छे, भने ते अरो भडितअरी छे. भेटला માટે શાંતિ–માક્ષ માર્ગનું અવલંબન કરવાવાળા સંચમી વાયુકાયની વિરાધના કરીને પોતાના પ્રાણની પણ ઇચ્છા કરતા નથી. આ ઉદ્દેશમાં ભગવાને ઉપદેશ આપતા થકા ભાષા ચંતનારૂપ મુખગ્નિકા માંધવાની સૂચના કરી છે.
સમુત્થાનસૂત્રમાં કહ્યું પણ છેઃ
प्र. आ.-८९
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #729
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारागसूत्रे छाया" ....ततः पश्चात् गौतम ! सलिङ्गो मुखपत्रीं मुखेन साई बध्नीयात् । मुखपत्री खलु भदन्त ! किंप्रमाणा ?, गौतम ! मुखप्रमाणा मुखपत्री । मुखपत्री खलु भदन्त ! केन वस्त्रेण कृता ?, गौतम ! एकस्यापि श्वेतवस्त्रस्याष्टपुटकां मुखपत्री कुर्यात् ॥ २॥
कस्मै अर्थाय भदन्त ! मुखपत्री खलु अष्टपुटका ?, गौतम ! अष्टकर्मदहनार्थम् । मुखपत्री भदन्त ! कथं बध्नीयात् ?, गौतम ? एककर्णेन द्वितीयकर्ण
"....गौतम ! तत्पश्चात् स्वलिंगी साधु मुख के साथ मुखपत्ती बाँधे ॥१॥ प्रश्न-भगवान् ! मुँहपत्ती का क्या प्रमाण है ? उत्तर-गौतम ! मुँह के बराबर मुँहपत्ती होती है । प्रश्न-भगवान् ! मुँहपत्ती किस वस्त्र की होती हैं ? उत्तर-गौतम ! एक सफेद वस्त्र की आठ पुटकी मुँहपत्ती होती है ॥२॥ प्रश्न-भगवान् ! मुँहपत्ती आठ पुटकी क्यों होनी चाहिए ? उत्तर-गौतम ! आठ कर्मों को भस्म करने के लिए। प्रश्न-भगवान् ! मुँहपत्ती किस तरह बाधनी चाहिये ?
उत्तर-गौतम ! एक कान से दूसरे कान तक लम्बे डोरे के साथ मुँहपत्ती मुख पर बौद्धनी चाहिए।
"....गौतम! तत्पश्चात् स्वलिंगी साधु भुम साथै भुभपत्ति मांधे. (१) प्रश्न-मगवान् ! मुंडपत्तीनु शु प्रभाए छ ? उत्तर-गौतम! भुमनी १२।१२ भुंडपत्ती डाय छे. પ્રશ્ન–ભગવન્! મુંહપત્તી કયા વસ્ત્રની બને છે? उत्तर-गौतम! ४ सई पनी मा ५४नी मुंडपत्ती डाय छे. (२) પ્રશ્ન–ભગવન્! મુંહપત્તી આઠ પડની શા માટે હેવી જોઈએ? ઉત્તર–ગૌતમ! આઠ કર્મોને ભસ્મ કરવા માટે. પ્રશ્ન–ભગવન્! મુંહપત્તી કેવી રીતે બાંધવી જોઈએ ? ઉત્તર–ગૌતમ! એક કાનથી બીજા કાન સુધી લાંબા દોરાની સાથે મુંહપત્તી
મુખ પર બાંધવી જોઈએ.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #730
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि टीका अध्य. १ उ. ७ सू. ६ मुखवस्त्रिकाविचारः ७०७ प्रमाणदवरकेण सद्धं मुखे बध्नीयात् मुखपत्र्या भदन्त ! कोऽर्थः ?, गौतम ! यत्खलु मुखान्ते सदा वर्तते तेनार्थेन मुखपत्री । कस्मै अर्थाय भदन्त ! मुखपत्री मुखेन साई वघ्नीयात् ?, गौतम ! स्वलिङ्गवायुजीवरक्षणार्थम् ॥ ३॥
__ यदि खलु भदन्त ! मुखपत्री वायुजीवरक्षणार्थाय तत्कि सूक्ष्मवायुकायजीवरक्षणार्थाय वा बादरवायुकायजीवरक्षणार्थाय ? गौतम ! नो इति सूक्ष्मवायुकायजीवरक्षणार्थाय, (किन्तु ) बादरवायुकायजीवरक्षणार्थीय, नो इति अविशेषम् , एवं ते सर्वेऽपि अर्हन्तः ब्रुवन्ति ॥ ४ ॥ इति।
संपति केचिन्मुनिम्मन्या मुखवत्रिकाबन्धनं प्रतिषेधयन्ति तेषामाचार्यास्तु प्रश्न-भगवान् ! मुँहपत्ती का अर्थ क्या है ? उत्तर-वह सदैव मुँह पर बंधी रहती है इस लिए वह मुँहपत्ती कहलाती है । प्रश्न-किस प्रयोजन से मुँहपत्ती मुख पर बाँधनी चाहिए ?
उत्तर-मुँहपत्ती बांधना साधु का स्वलिंग है इस लिए, तथा वायुकाय के जीवों की रक्षा के लिए मुँहपत्ती बांधी जाती है ॥३॥
प्रश्न-भगवान् अगर वायुकाय की रक्षा के लिए मुँहपत्ती है तो सूक्ष्म वायुकाय की रक्षा के लिए है या बादर वायुकाय की रक्षा के लिए ?
उत्तर-सूक्ष्म वायुकाय की रक्षा के लिए नहीं किन्तु बादर वायुकाय के जीवों की रक्षा के लिए है । सभी अर्हन्त ऐसा ही कहते हैं " ॥४॥
आजकल अपने को मुनि मानने वाले कोई-कोई मुखवस्त्रिका के बाँधने का પ્રશ્ન–ભગવન્! મુંહપત્તીને અર્થ શું છે? ઉત્તર–ગૌતમ! તે હમેશાં મુખપર બાંધી રહે છે. તેથી તે મુંહપત્તી કહેવાય છે. પ્રશ્ન–શું પ્રજનથી મુંહપત્તી મુખપર બાંધવી જોઈએ? ઉત્તર–મુંહપત્તી બાંધવી તે સાધુનું સ્વલિંગ છે એ માટે, તથા વાયુકાયના
वानी २क्षा भाटे भुंडपत्ती मांधे. (3) પ્રશ્ન–ભગવન્! અગર વાયુકાયની રક્ષા માટે, મુંહપત્તી છે. તે શું સૂમ
વાયુકાયની રક્ષા માટે છે. અથવા બાદર વાયુકાયની રક્ષા માટે છે? ઉત્તર–સૂકમ વાયુકાયની રક્ષા માટે નહિ પરંતુ બાદર વાયુકાયના જીની
રક્ષા માટે છે. સર્વ અહંન્ત એ પ્રમાણેજ કહે છે. (૪) આજ કાલ પિતાને મુનિ માનવાવાળા કે ઈ-કઈ સુખવિઝિકા બાંધવા નિધિ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #731
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०८
आचाराङ्गसूत्रे
मुखवत्रिकाबन्धनं स्वीकुर्वन्त्येव । उक्तञ्च जिनमतिशिष्यपूर्णभद्रगणिकृतातिमुक्तकचरित्रे (लोकेषु ८०-८१-८२ )
"अथानन्य सुखस्तिष्ठन्, पुरतो निश्वलासनः । प्राञ्जलिवंदनद्वारे, दधानो मुखवस्त्रिकाम् ॥ ८० ॥ इत्यादि यावत्
श्रावास श्रुतस्यार्थ - मतिमुक्तमुनिर्मुदा " ॥ २ ॥ इति
विक्रमसंवत्सरे शीत्यधिकद्वादशशत (१२८२) परिमिते पूर्णभद्रगणिना विरचितोऽयमतिमुक्तकचरित्रनाधेयो ग्रन्थः, यस्यास्मिन् विक्रमसंवत्सरे द्वयधिकद्विसहस्र (२००२) परिमिते विंशत्यधिकसप्तशत (७२०) वर्षाणि व्यतीतानि, इतश्च स्फुटमेतदवगम्यते मुखवत्रिकाबन्धनं सादर परिगृहीतं तेषामाचार्यैस्तदनुयायिभिश्च ।
निषेध करते हैं । परन्तु उनके आचार्य मुखवस्त्रिका बांधना स्वीकार करते हैं । जिनपति के शिष्यपूर्णभद्रगणिविरचित ' अतिमुक्तकचरित्र' (श्लोक ८०-८१-८२ ) में कहा हैं :
" पर - पदार्थों में सुख न मानने वाला, निश्चल आसन से सामने हाथ जोडकर मुख पर मुँहपती धारण किये हुआ अतिमुक्तक मुनिने श्रुतका अर्थ सुना ||८०-८२ ॥
विक्रम संवत १२८२ में पूर्णभद्र गणिने यह अतिमुक्तकचरित्र नामक ग्रंथ लिखा है । इस संवत् २००२ तक उसे ७२० वर्ष हो चुके हैं । इस से स्पष्ट ज्ञात होता है कि उनके आचार्योंने और उनके अनुयायियोंने मुखवस्त्रिका का बाँधना आदरपूर्वक अंगीकार किया है ।
કરે છે. પરન્તુ તેમના આચાર્ય મુખવસ્તિકા બાંધવાનું સ્વીકાર કરે છે. જિનપતિના શિષ્ય પૂર્ણ ભદ્રગણિ–વિરચિત ‘ અતિમુક્તકચરિત્ર’માં àાક ૮૦-૮૧-૮૨માં કહ્યું છેઃ
પર પદાર્થોમાં સુખ નહિ માનવાવાળા નિશ્ચલ આસનથી સામે હાથ જોડીને સુખપર સુંહપત્તી ધારણ કરેલા ‘અતિમુક્તક' મુનિએ શ્રુતના અથ સાંભળ્યે. ૫૮૦-૮૨૫
વિક્રમ સંવત્ ૧૨૮૨માં પૂર્ણ ભદ્ર ગણિએ આ અતિમુકતકચરિત્ર નામના ગ્રંથ લખ્યા છે. આ સંવત્ ૨૦૦૨ સુધીમાં તેને ૭૨૦ વર્ષ વ્યતીત થઈ ચૂકયાં છે. એથી સ્પષ્ટ જાણમાં આવે છે કે–તેમના આચાર્યાએ અને તેમના અનુયાયિઓએ મુખવસ્ત્રિકા આંધવાનું આદરપૂર્વક અંગીકાર કર્યુ છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #732
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि- टीका अध्य. १ ३.७ सू. ६ मुखवस्त्रिकाविचारः
७०९
अपरञ्च जिनपतिशिष्य व विरचिते सनत्कुमारचरित्रे सनत्कुमार टतीय-पूर्वभविक - 'विक्रमयशो ' - नृपवर्णनेऽभिहितम् - " मुखेन्दुराजन्मुखवत्रिकश्थ, कथासु ले विरजा द्विजौधैः ।
निषेवितः प्रान्तनिविष्टराज, -
हंसी विभ्राजि सरः श्रियं यः ॥ १ ॥
ܕܪ
सनत्कुमारः, तृतीयपूर्वजन्मनि विक्रमयशो नाम नृपोऽभवद् । स च परिषदि धर्मकथाश्रवणार्थं यथोपविष्टस्तद्वर्णनं कुर्वन्नाह
" मुखेन्दुराजन्मुखवत्रिकच " इत्यादि । व्याख्या - इन्दुरिव मुखं मुखेन्दुः, मुखेन्द राजन्ती मुखस्त्रिका यस्य स मुखेन्दुराजन्मुखव स्त्रिकः, मुखोपरिनिबद्धातिशुक्लचत्र विनिर्मित देदीप्यमानमुखवत्रिकः । विरजाः = निर्मलान्तः करणः,
इसके अतिरिक्त जिनपति के शिष्य लवद्वारा रचित सनत्कुमारचरित्र में सनत्कुमार के तीसरे पूर्वभववर्ती विक्रमयश नामक राजा का वर्णन करते हुए कहा है
सनत्कुमार अपने तृतीय पूर्वभव में विक्रमयश नामक राजा था । वह परिषद् में धर्मकथा सुनने के लिए जिस प्रकार बैठा था उसका वर्णन करते हुए कहते हैं - 'मुखेन्दु,' इत्यादि । इसकी व्याख्या इस प्रकार है:
जिसके मुखचन्द्र पर मुखवस्त्रिका सुशोभित थी अर्थात् मुख के ऊपर बँधी हुई, सफेद वस्त्र की बनी हुई मुखवस्त्रिका से जिसका मुख शोभायमान हो रहा था, जिसका अन्तःकरण निर्मल था और जो द्विजों के समूह से सेवित था ऐसा विक्रमयश
એ સિવાય જિનપતિનાશિષ્ય લવદ્વારા રચિત સનત્કુમારચરિત્રમાં સનત્કુમારના ત્રીજા પૂર્વભવવર્તી ‘વિક્રમયશ' નામના રાજાનું વષઁન કરતા થકા કહે છે કેઃ
સનત્ક્રુમાર પેાતાના ત્રીજા પૂર્વભવમાં ‘વિક્રમયશ' નામના રાજા હતા, તે પરિષદ્માં (સભામાં) ધર્મકથા સાંભળવા માટે જે પ્રમાણે બેઠા હતા તેનું વર્ણન કરતા થકા કહે छे - ' मुखेन्दु' इत्यादि सेनी व्याच्या या प्रमाणे छे
જેના મુખચન્દ્ર પર મુખવસ્ત્રિકા સુÀાભિત હતી, અર્થાત મુખ ઉપર બાંધેલી સફેદ વસ્રની બનેલી મુખવગ્નિકાથી જેનું મુખ શાભાયમાન થઈ રહ્યું હતું, જેનું અન્તઃકરણુ નિર્મલ હતું, અને જે દ્વિજોના સમૂહથી સેવિત હતા, એવા વિકમયશ નામના રાજા
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #733
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१०
आचाराङ्गसूत्रे
.
द्विजौधैः = द्विजसमूहैर्निषेवितः यः = विक्रमयशो नृपः कथासु धर्मकथापरिषत्सु श्रियं = शोभां लेभे प्राप्तवान् । किमिव ? प्रान्ते निविष्टा राजहंसी यस्य तत् प्रान्तनिविष्टराजहंसि, विभ्राजि= देदीप्यमानं सर इव ।
यथा प्रान्तनिविष्टया राजहंस्या विभ्राजमानं सरः श्रियं लभते तथा मुखोपरिनिबद्धदेदीप्यमानमुखवस्त्रिकया विक्रमयशो नृपः सदसि श्रियं लब्धवानित्यर्थः ।
करेण मुखवत्रिकाधारणे तु करतलावृतमुखवस्त्रिकाया दीप्तिः समाच्छादिता स्यात्, कथं तर्हि '.... राजन्मुख व स्त्रिकः ' - इत्यत्र ' राजन् ' - पदप्रयोग संसूचितमुखवस्त्रिकागतप्रभायाः प्रकाशमानता तिरोहिता भवेत्, तर्हि राजहंसीप्रभया 'बिभ्राजी' - ति सरोविशेषणेन साम्यमपि न सिद्धयेत् ।
नामक राजा धर्मकथा की परिषद् में शोभा को प्राप्त हुआ । कैसी शोभा को प्राप्त हुआ ? जैसे जिसके किनारे राजहंसी बैठी हो वह तालाव सुशोभित होता है ।
जिसके किनारे राजहंसी बैठी हो वह तालाव जैसे शोभित होता है उसी प्रकार मुख पर बंधी हुई और देदीप्यमान मुखवस्त्रिका से विक्रमयश राजा व्याख्यानपरिषद् में शोभित हुआ ।
अगर हाथ से मुखवस्त्रिका पकडी होती तो मुखवस्त्रिका की दीप्ति हथेली से छिप जाती। ऐसी स्थिति में '.... राजन्मुखवस्त्रिक:' इस पद में 'राजन' शब्द के प्रयोग से मस्वस्त्रिका की जो प्रभा सूचित की है वह प्रकाशमान कैसी होती ? फिर तो वह छिपी हुई प्रभा रहजाती ! और फिर सरोवर के किनारे बैठी हुई राजहंसिनी की उपमा भी ठीक नहीं बैठ सकती ।
ધર્મકથાની સભામાં શેશભાને પામ્યા છે. કેવી શોભાને પામ્યા છે? જેમકે: જેના કિનારે રાજહંસી બેઠાં હોય તે તળાવ સુÀાભિત થાય છે.
જેના કિનારે રાજતુંસી મેઠાં હેાય તે તળાવ જેવી રીતે સુચાલિત હોય છે તે પ્રમાણે સુખ પર માંધેલી અને ઝગમગાટ શાભાયમાન મુખવસ્તિકાથી વિક્રમયશ રાજા व्याय्यापरिषद्-(सला)भां शोलता हता.
અથવા હાથથી મુખસ્ત્રિકા પકડી હાતે તા તે મુખવસ્તિકાની દીપ્તિ-પ્રકાશ इथेसीथी ढं अर्थ लत. शेवी स्थितिभां ' राजन्मुख व स्त्रिकः मापद्दभां • राजन् ' શબ્દના પ્રયાગથી મુખવસ્તિકાની જે પ્રભા (પ્રકાશ) સૂચિત કરો છે, તે પ્રકાશમાન કેવી રીતે થાત? પછી તેા તે ઢંકાએલી જેવી પ્રભા રહી જાત અને પછી સરાવરના કિનારે બેઠેલાં રાજસીની ઉપમા ખરાખર ઘટી શકત નહિ.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
ܕ
Page #734
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि -टीका अध्य० १ उ. ७ सू. ६ मुखवस्त्रिकाविचारः
७११
अपरश्च सरसि राजहंसी यथा सर्वथाऽनावृता सती सरःशोभां जनयति तथा मुखत्रिका नृपस्य श्रियं करोतीति तात्पर्य करतलेन मुखवस्त्रिकाधारणे कथमपि नोपपद्यते ।
तस्मादेतत्सनत्कुमारचरित्रपद्यं विक्रमयशानृपस्य सदोरकमुखवखिकाबन्धन - मासीदिति सुस्पष्टमावेदयति ।
अहो ! महीयान् मोहमहिमा यत्स्वकीयगुरुवराणां संप्रदाय वाक्यमपिसमुल्लङ्घयन्तो नवीना न कश्चित्पन्ते ।
विस्तरतस्तु जिज्ञासुभिर्दशवैकालिकसुत्रस्य मत्कृताचारमणिमञ्जूषा टीकायां प्रथमाध्ययने विलोकनीयम् ।
इसके अतिरिक्त- - जैसे राजहंसिनी बिलकुल उघाडी होकर ही सरोवर की शोभा बढती है उसी प्रकार मुवस्त्रिका राजा की शोभा बढाती थी । यह तात्पर्य हाथ से मुखत्रिका धारण करने में किसी भी प्रकार नहीं घट सकता ।
अतः सनत्कुकारचरित्र का यह पथ स्पष्टरूप से प्रकट करता है कि-विक्रम यश राजा के मुख पर डोरासहित मुखवस्त्रिका बंधी थी ।
अहो ! मोह की महिमा महान है, जिस के प्रभाव से आधुनिक लोग अपने गुरुओं परम्परा वाक्य का उल्लंघन करते हुए भी लज्जित नहीं होते ।
विस्तार से समझने की इच्छा रखने वाले मेरी रची हुई दशवैकालिक सूत्र की 'आचारमण्णिमंजूषा ' - टीका के अन्दर पहले अध्ययन में देख सकते है ।
એ સિવાય—જેવી રીતે રાજસિની એકદમ ઉઘાડી થઈનેજ સાવરની શેશભા વધારે છે, તેવીજ રીતે મુખવસ્ત્રિકા રાજાની શેશભા વધારતી હતી. આ તાત્પર્ય હાથથી સુખવસ્ત્રિકા ધારણ કરે તા–અથવા કરવાથી કાઈ પણ પ્રકારે ખની શકે નહિ.
એ કારણથી સનત્કુમારચરિત્રનું એ પદ્ય સ્પષ્ટરૂપથી બતાવી આપે છે કે:વિક્રમયશ રાજાના સુખપર દોરાસહિત મુખવસ્ત્રિકા માંધી હતી.
અહા! માહુના મહિમા મહાન છે, જેના પ્રભાવથી આધુનિક લેાક પેાતાના ગુરુએના પરમ્પરા વાકયનું ઉલ્લંધન કરતા પણ શરમાતા નથી.
વિસ્તારથી સમજવાની ઈચ્છા રાખવાવાળા, મારી રચેલી દશવૈકાલિકસૂત્રની ' आचारमणिमंजूषा ' - टीअनी अंडर पडेसा अध्ययनभां लेई शडे छे.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #735
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
७१२
आचाराङ्गसूत्रे इति ब्रवीमि, इति एतत्सर्व ब्रवीमि-भगवतः समीपे यथा श्रुतं तथा कथयामीत्यर्थः ॥ सू० ६॥ अथ षड्जीवनिकायारम्भकरणेन कर्मबन्धो भवतीत्याह-'एत्थपि. इत्यादि।
मूलम्एत्थंपि जाण उवादीयमाणा, जे आयारे ण रमंति, आरंभमाणाविणयं वयंति, छन्दोवणीया अज्झोववष्ण आरंभसत्ता पकरंति संगं ॥ सू० ७॥
छायाअबापि जानीहि उपादीयमानाः, ये आचारो न रमन्ते, आत्ममाणा विनय वदन्ति, छन्दोपनीता अध्युपपन्नाः, आरम्भसक्ताः प्रकुर्वन्ति सङ्गम् ॥ सू० ७॥
सुधर्मा स्वामी कहते हैं-यह सब भगवान् के समीप जैसा सुना है वैसा कहता हूँ ।। सू० ३॥
अब यह कहते हैं कि-षड्जोवनिकाय का आरंभ करने से कर्मबंध होता है:'एत्थंपि.' इत्यादि।
मूलार्थ--वायुकाय के विषय में भी आरंभ करने वाले, कर्मो से बद्ध होते हैं, ऐसा समझो। जो आचार में रमण नहीं करते आरम्भ करते हुए भी अपने को विनय (चारित्र) वाले मानते है, इच्छानुसार चलते है, गृद्ध हैं और आरम्भ में आसक्त हैं वे कर्मों उपार्जन करते हैं । सू० ७ ॥
સુધર્મા સ્વામી કહે છે–આ સર્વ ભગવાનની સમીપમાં જેવું સાંભળ્યું છે तेवु०४ ४९ छु. ॥१॥
હવે એ કહે છે કે-ષજીવનિકાયને આરંભ કરવાથી કમબંધ થાય છે'एत्थंपि.' त्यादि
મૂલાથ–વાયુકાયના વિષયમાં પણ આરંભ કરવાવાળા, કર્મોથી બદ્ધ થાય છે એ પ્રમાણે સમજે. જે આચારમાં એમણ કરતા નથી, આરંભ કરતા થકા પણ પિતાને વિનય (ચારિત્ર) વાળા માને છે, ઈચ્છાનુસાર ચાલે છે, છે, અને આરંભમાં भासत छ, त अर्भानु पान छे. ॥ सू० ७॥
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #736
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचा र चिन्तामणि- टीका अध्य. १ उ. ७ सु. ६ षड्जीवनिकायारम्भदोषः ७१३ टीका
अत्रापि = एतस्मिन् वायुकायेऽपि, अपिशब्दात् अवशिष्टे पृथिव्यादिचतुष्के स्थावरे सकाये च ये भोगलोलुपाः स्वार्थवशगाः आरम्भं कुर्वन्ति, ते उपादीयमानाः =ज्ञानावरणीयादिकर्मभिर्बध्यमाना भवन्तीत्येवं जानीहि ।
एकजीवारम्भप्रवृत्तः शेषजीवनिकायारम्भजनितकर्मभिर्बद्धो भवतीत्येवं विद्धीत्यर्थः । के पुनः पृथिव्याद्यारम्भकरणेन शेषजीवारम्भजन्यकर्मभिरपि बध्यमाना भवन्तीति जिज्ञासायामाह - 'ये आचारे न रमन्ते' इति ।
ये आचारे ज्ञानदर्शनादिपञ्चविधाचारे न रमन्तेन धृतिं कुर्वन्ति तान् कर्मभिर्वध्यमानान् जानीहि । के पुनराचारे न रमन्ते ? दण्डिशाक्यादयः ।
9
कथमेतद्विज्ञायते ? इति जिज्ञासायामाह - ' आरभमाणा विनयं वदन्ति टीकार्थ - इस वायुकाय के विषय में भी - (अपि) शब्द से पृथ्वी आदि अन्य स्थावरों में तथा सकाय में जो भोगों के लोलुप और स्वार्थपरायण होकर आरम्भ करते हैं, वे ज्ञानावरण आदि कर्मों से बद्ध होते हैं, ऐसा समझो ।
तात्पर्य यह है कि -एक जीव के आरम्भ में प्रवृत्ति करने वाला शेष जीवनिकायोंके आरम्भ से उत्पन्न होने वाले कर्मों से भी बद्ध होता है ।
ऐसे कौन हैं जो पृथ्वी आदि एक कायका आरम्भ करके शेष जीवनिकायों के आरम्भ से होने वाले कमद्वारा बद्ध होते हैं ? इस का समाधान करने के लिए कहते है
जो ज्ञानाचार दर्शनाचार आदि पाँच आचारों में स्थिर नहीं होते उन्हें कर्मबंध होता है, ऐसा जानो । आचार में कौन स्थिर नहीं होते ? दण्डी तथा शाक्य आदि । यह कैसे ज्ञात हुआ ? इसके उत्तर में कहते हैं - वे पृथ्वीकाय आदि की विराधना
ટીકા”—આ વાયુકાયના વિષયમાં પણ ‘અપિ' શબ્દથી પૃથ્વી આદિ અન્ય સ્થાવરામાં તથા ત્રસકાયમાં જે લાગેાના લાલચુ અને સ્વાર્થં પરાયણ થઈને આર ંભ કરે છે. તે જ્ઞાનાવરણુ આદિ કર્મોથી ખદ્ધ થાય છે. એ પ્રમાણે સમજો.
તાત્પર્ય એ છે કેઃ એક જીવના આરંભમાં પ્રવૃત્તિ કરવાવાળા ખાકીના જીવ– નિકાયાના આરંભથી ઉત્પન્ન થવાવાળા કમેોથી પણ બદ્ધ થાય છે.
એવા કાણુ છે કે જે પૃથ્વી આદિ એક કાયના આરંભ કરીને બાકીના જીવ– નિકાયાના આરંભથી થનારા કર્મોંઢારા થાય છે? તેનું સમાધાન કરવા માટે કહે છેઃજે જ્ઞાનાચાર-દર્શાનાચાર આદિ પાંચ આચારામાં સ્થિર નથી થતા તેને કમअन्ध थाय छे, मे प्रभो लाग
આચારમાં કાણુ સ્થિર નથી રહેતા ? ઇડી અને શાકય આદિ.
એ કેવી રીતે જાણ્યું ? તેના ઉત્તરમાં કહે છે-તે પૃથ્વીકાય આદિની વિરાધના
प्र. आ.-९०
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #737
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
७१४
आचारागसूत्रे इति । आरममाणाः, पृथिव्यादीन् पीडयन्तोऽपि विनयं कर्मणां विनयाद् विनयः संयमस्तं, वदन्ति='वयमेव संयमिसेवनपराः' इति निश्शङ्क निगदन्तीत्यर्थः ।
ननु स्वात्मानं संयमिनं मन्यमानास्ते कस्मात्पृथिव्यादिजीवहिंसनपराः ? इति जिज्ञासायां हेतुगर्भविशेषणपदद्वयमाह-'छन्दोपनीताः ' ' अध्युपपन्नाः' इति । 'छन्दोपनीताः' छन्दः स्वाभिप्रायः, तेनोपनीताः स्वतन्त्राः शास्त्रविरूद्धविचारशीला इत्यर्थः।
यद्वा छन्दः-अभिपाया इच्छा, विषयाभिलाषस्तेनोपनीताः, तथा 'अध्युपपन्नाः, ' अधि अधिकम् अतिशयेन उपपन्नाः तद्गतचित्ताः विषयसंनिविष्टचित्ताः विषयभोगार्थमातुरा इत्यर्थः । यतश्छन्दोपनीता अध्युपपन्नाश्च तस्मात्ते पृथिव्यादीन विहिंसन्तीति भावः । एवं पृथिव्यादिहिंसनेन पुनः कर्मबन्धं प्राप्नोतीत्याह-'आरम्भसक्ताः' इत्यादि । आरम्भः सावधव्यापारः, करते हुए भी अपने आपको निश्शंक होकर संयमी कहते हैं । वे यह मानते हैं कि हम ही संयम का सेवन करने में तत्पर हैं।
वे लोग अपने आपको संयमी मानते हुए भी पृथ्वीकाय आदि के जीवों की हिंसा में तत्पर क्यों होते हैं ? ऐसी जिज्ञासा होने पर दो विशेषण कहते हैं, जिन में हेतु छिपा है'छन्दोपनीत ' और 'अध्युपपन्न'
__छन्द का अर्थ है-अपना अभिप्राय, उससे स्वतंत्र अर्थात् शास्त्र से विरुद्ध विचार करने वाले । अथवा छन्द का अर्थ इच्छा है । कहाँ विषयभोगों की अभिलाषा को छन्द कहा है, उस में जो स्वतंत्र हो । तथा अध्युपयन्न अर्थात् विषयों में अत्यन्त आसक्त-विषयभोगों के लिए आतुर । तात्पर्य यह है कि-छन्दोपनीत और अध्युपपन्न होने के कारण वे पृथ्वी आदि की हिंसा करते हैं और कर्मों का बंध करते हैं। आरम्भ કરવા છતાંય પણ પિત-પિતાને નિઃશંક થઈને સંયમી કહે છે. તે એવું માને છે કે –અમે પણ સંયમનું સેવન કરવામાં તત્પર છીએ. - તે લોક પિત-પિતાને સંયમી માનતા થકા પણ પૃથ્વીકાય આદિના જીની હિંસામાં તત્પર શા માટે હોય છે? એવી જીજ્ઞાસા થતાં બે વિશેષણ કહે છે જેમાં હેતુ छुपायता छ 'छन्दोपनीत' भने 'अध्युपपन्न 'छन्'नाम छ पोताना मलिाय तनाथी સ્વતંત્ર અર્થાત્ શાથી વિરૂદ્ધ વિચાર કરવાવાળા. અથવા છન્દને અર્થ ઈચ્છા છે. અહિં વિષયભેગેની અભિલાષાને છન્દ કહેલ છે. તેમાં જે સ્વતંત્ર હોય. તથા અધ્યાપન્ન અર્થાત વિષમાં અત્યન્ત આસકત-વિષયભેગે માટે આતુર. તાત્પર્ય એ છે કે છન્દાનીત અને અધ્યપન્ન હોવાના કારણે તે પૃથ્વી આદિની હિંસા કરે છે અને કર્મોને બંધ કરે છે. આરંભ અર્થા-સાવદ્ય વ્યાપારમાં પ્રવૃત્ત પુરુષ જ્ઞાનાવરણીય
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #738
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ. ७ मू०७ षड्जीवनिकायारम्भदोषः ७१५ तत्र सक्ताः प्रवृत्ताः, सङ्ग-सज्यन्ते श्लिष्यन्ते जीवा अनेनेति सङ्गा-ज्ञानावरणीयादिकं कर्म, तं सङ्गप्रकुर्वन्ति समुत्पादयन्ति ।
एवं षड्जीवनिकायारम्भकारिणः खलु कर्मबन्धनपराधीनतां समुपेत्य जन्मजरामरणेष्टवियोगानिष्टसंयोगेप्सिताऽसिद्धिविविधव्याधिजनितदुःख संकुलेघोरतरसंसारदावानले पुनः पुनः स्वात्मानमिन्धनीकुर्वन्तीति भावः ।। सू० ७॥
अथ यस्तु पृथिव्यादिषड्जीवनिकायारम्भकरणाद्विनिवृत्तः स एव मुनिर्मवतीत्युद्देशार्थमुपसंहरन्नाह–' से वसुमं.' इत्यादि ।
मूलम्से वसुमं सबसमण्णागयपण्णाणेणं अप्पाणेणं अकरणिज्ज पावं कम्मं णो अण्णेसि ॥ मू० ८॥
छायास वसुमान् सर्वसमन्वागतप्रज्ञानेन आत्मना अकरणीयं पापं कर्म नो अन्वेषयेत् ॥ मू० ८॥ अर्थात् सावद्य व्यापार में प्रवृत्त ज्ञानावरणीय आदि कर्मों को ऊपार्जन करते हैं।
इस प्रकार षड्जीवनिकाय का आरम्भ करने वाले कर्मबन्धन के अधीन होकर जन्म मरण, इष्टवियोग, अनिष्टसंयोग, इष्ट की असिद्धि तथा विविध प्रकार की व्याधियों से उत्पन्न होने वाले दुःखों से व्याप्त, घोरतरसंसाररूपी दावानल में अपने आत्मा को ईंधन बनाते हैं । सू० ७॥
जो पृथ्वी आदि षड्जीवनिकाय के आरम्भ से निवृत्त है वही मुनि होता है; इस उद्देश के अर्थ का उपसंहार करते हुए शास्त्रकार कहते हैं:-'से वसुमं.' इत्यादि ।
मूलार्थ-वही वसुमान् है (सम्यक्त्व-चारित्रवान्-सम्यग्दृष्टि है) जो यथार्थ पदार्थों को जाननेवाले ज्ञानात्मा से पाप को अकरणीय समझकर नहीं करता है । सू० ८ ॥ આદિ કર્મોનું ઉપાર્જન કરે છે.
આ પ્રમાણે ષડૂછવનિકાયને આરંભ કરવાવાળા કર્મબન્ધને આધીન થઈને १.भ, ४२१, भ२, ४टविया, मनिष्टसयास, ४२छी परतुनी प्राप्ति, तथा વિવિધ પ્રકારની વ્યાધિઓથી ઉત્પન્ન થનારાં દુખેથી વ્યાપ્ત, ઘેરતર સંસારરૂપી पानसमा पाताना मामाने धन-( ३५) सनाव छ. ॥९० ७॥
જે પૃથ્વી આદિ ષડૂજીવનિકાયના આરંભથી નિવૃત્ત છે તેજ મુનિ હોય છે, मा देशना मथ ने। उस डा२ ४रीने २ ४ छ:-'से वसुमं.' त्यादि.
भूमाथ-४ सुभान छ (सभ्यप-यारित्रवान् सभ्यष्टि छे) 2 यथार्थ પદાર્થોને જાણવાવાળા જ્ઞાનાત્માથી પાપને અકરણીય (કરવા યંગ્ય નથી એવું) સમજીને કરતા નથી. સૂ૦ ૮ાા
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #739
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१६
आचारागसूत्रे टीकायस्तु षड्जीवनिकायारम्भनिवृत्त्या संयमपालनपरायणः, स वसुमान् , द्विविधानि हि वसूनि सन्ति द्रव्यभावभेदात्, तत्र द्रव्यवसूनि-सुवर्णादीनि, भाववसनि-सम्यक्त्वादीनि, अत्र भाववसुतात्पर्यको वसुशब्दः, तानि वसूनि यस्य यस्मिन् वा सन्ति स वसुमानित्यर्थः, सर्वसमन्वागतप्रज्ञानेन=सर्वाणि समन्वागतानि प्रज्ञानानि यस्यात्मनः स सर्वसमन्वागतप्रज्ञानः यथावस्थितविषयग्राहिसर्व विषयकज्ञानवान् , तेन ।
यद्वा-सर्वेषु द्रव्यपर्यायेषु समन्वागतं सम्यक्प्राप्तं तत्तद्विषयमाकलय्य सर्वद्रव्यपर्यायगतं प्रज्ञानं यस्य स सर्वसमन्वागतप्रज्ञानः, तेन, आत्मना, अकरणीयम् अकर्तयम् , ऐहिकपारलौकिकसुखविघातकत्वादनाचरणीयम् , इति मत्वा, पापं कर्म माणातिपात-मृषावादा-दत्तादान-मैथुन-परिग्रह-क्रोध-मान-माया-लोभ-राग-द्वेष
टीकार्थ-जो पुरुष षड्जीवनिकायसंबंधी आरम्भ का त्याग करके संयम के पालन में तत्पर होता है वही वसुमान् हैं । वसु के दो भेद हैं-(१) द्रव्यवसु और (२) भाववसु । स्वर्ण आदि धन द्रव्यवसु कहलाता है, और तप संयमादिरूप ऋद्धि को भाववसु कहते हैं। यहाँ 'वसु' शब्द से भाववसु ही समझना चाहिए । वसु जिसे प्राप्त हो वह वसुमान है, अर्थात् सम्यक्त्व आदि से युक्त पुरुष वसुमान् कहलाता है ।
जो वस्तु जैसी हैं उसे उसी रूप में जानने वाला सर्वग्राही ज्ञान 'सर्वसमन्वागत प्रज्ञान' कहलाता है । अथवा समस्त द्रव्यों और पर्यायों को यथार्थरूप से जानने वाला ज्ञान 'सर्वसमन्वागत प्रज्ञान' कहलाता है। ऐसे ज्ञानरूप आत्मा से पाप को इस लोक तथा परलोकसंबंधी सुखों का घातक होने से अकतेव्य समझकर (१) प्राणातिपात (२) मृषावाद (३) अदत्तादान (४) मैथुन । (५) परिग्रह (६) क्रोध, (७) मान (८) माया (९) लोभ
ટીકાથ–જે પુરૂષ પછવનિકાયસંબંધી આરંભને ત્યાગ કરીને સંયમના पासनमा त५२ थाय छे. ते सुभान (सभ्यष्टि ) छे. वसुन मे ले छे. (१) द्रव्यવસુ અને (૨) ભાવવસુ, સુવર્ણ આદિ ધન દ્રવ્યવસુ કહેવાય છે. અને સમ્યક્ત્વ આદિ
૫ ઋદ્ધિને ભાવવસુ કહે છે. અહિં “વસુ શબ્દથી ભાવવસુ જ સમજવું જોઈએ. વસુ જેને પ્રાપ્ત હોય તે વસુમાન છે. અર્થાત્ સમ્યક્ત્વ આદિથી યુક્ત પુરૂષ વસુમાનું કહેવાય છે.
જે વસ્તુ જેવી છે તેને તેવા રૂપમાં જાણવાવાળા સર્વગ્રાહી જ્ઞાન “સર્વસમન્વાગત પ્રજ્ઞાન, કહેવાય છે. અથવા સમસ્ત દ્રવ્ય અને પર્યાને યથાર્થ રૂપથી જાણવા વાળું જ્ઞાન “સર્વસમાવાગત પ્રજ્ઞાન” કહેવાય છે. એવા જ્ઞાનરૂપ આત્માથી પાપને આ લોક તથા પક-સંબંધી સુખનું ઘાતક હોવાથી અકર્તવ્ય સમજીને (૧) પ્રાણાતિપાત, (२) भृषावाह, (3) महत्तहान, (४) भैथुन, (५) परिस, (6) अध, (७) भान,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #740
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि-टीका अध्य. १ उ. ७ सु. ८ वायुविराधनापरिहारः ७१७ -कलहाऽभ्याख्यान-पैशुन्य-परपरिवाद-रत्यरति-मायामृषा-मिथ्या-दर्शनशल्याभिधानमष्टादशप्रकारं नान्वेषयेत्-न स्वयं कुर्यात्, न चान्यैः कारयेत्, न चान्य कुर्वाणमनुमोदयेदित्यर्थः।
योऽयमात्मा स्वकीयप्रज्ञानेन सर्वद्रव्यपर्यायसमाकलनयोग्यतां धारयति, येन च मोक्षमार्गावलम्बनतः शिवपदमपि शक्यते गन्तुम्, तस्यात्मनः पुनरधःपतनकारित्वात् पापं कर्म सर्वथा परित्याज्यमिति विभाव्य षड्जीवनिकायारम्भकरणासर्वथा विनिवर्तितव्यमिति भावः ।। सू० ८ ॥
षड्जीवनिकायारम्भस्य सर्वथा परिहार एव मुनित्वं मापयतीत्याह--'तं परिणाय.' इत्यादि।
तं परिणाय मेहावी व सयं छज्जीवनिकायसत्थं समारंभेज्जा णेवऽण्णेहिं छज्जीवनिकायसत्थं समारंभावेज्जा, णेवऽण्णे छज्जीवनिकायसत्थं (१०) राग (११) द्वेष (१२) कलह (१३) अभ्याख्यान (१४) पैशुन्य (१५) परपरिवाद (१६) रति-अरति (१७) माया-मृषा और (१८) मिथ्यादर्शनरूप अठारह प्रकार का पाप जो स्वयं नहीं करता है, दूसरों से नहीं कराता है और दूसरे करने वाले का अनुमोदन नहीं करता है वही पुरुष वसुमान है।
तात्पर्य यह है कि-जो आत्मा अपने प्रज्ञान से समस्त द्रव्यों और पर्यायों को भली भांति जानने की योग्यता धारण करता है और जो मोक्ष-मार्ग का आश्रय लेकर मुक्तिपद भी प्राप्त कर सकता है उसको 'आत्मा का अधःपतन करने वाले पापकृत्य सर्वथा त्याज्य हैं' ऐसा विचार करके षड़जीवनिकाय के आरंभ से विरत हो जाना चाहिए ॥सू० ८॥
षट्काय के आरंभ का त्याग ही साधुता प्राप्त कराता है, यह बात आगे कहते हैं:-'तं परिणाय.' इत्यादि । (८) भाया, (८) an, (१०) २१, (११) द्वेष, (१२) ४१, (१३) अभ्याम्यान, (१४) पैंशुन्य, (१५) ५२परिवाह, (१६) २ति-पति, (१७) माया-भूषा मने (१८) મિથ્યાદર્શનરૂપ અઢાર પ્રકારનાં જે પાપ તેને પોતે કરતા નથી, બીજા પાસે કરાવતા નથી, અને બીજા કરવાવાળાને અનુમોદન આપતા નથી. તેજ પુરૂષ વસુમાન છે.
તાત્પર્ય એ છે કે-જે આત્મા પિતાના પ્રજ્ઞાનથી સમસ્ત દ્રવ્ય અને પર્યાને રૂડી રીતે જાણવાની યોગ્યતા ધારણ કરે છે, અને જે મોક્ષમાર્ગને આશ્રય લઈને મુક્તિપદ પણ પ્રાપ્ત કરી શકે છે, તેને, “આત્માનું અધઃપતન કરનારાં પાપકૃત્ય સર્વથા ત્યાજ્ય છે? એવો વિચાર કરીને જીવનિકાયના આરંભથી નિવૃત્ત થઈ જવું જોઈએ. સૂ) ૮.
ષકાયના આરંભને ત્યાગજ સાધુતા પ્રાપ્ત કરાવે છે. એ વાત આગળ કહે છે – 'तं परिण्णाय.' त्यादि.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #741
--------------------------------------------------------------------------
________________
७१८
आचाराङ्गस्त्रे
समारंभंते समणुजाणेज्जा । जस्सेते छज्जीवनिकायसत्थसमारंभा परिण्णाया भवति, से हु मुणी परिष्णायकम्मे - ति बेमि ॥ ० ९ ॥
| सत्तमो उद्देसो समत्तो ॥ १ । ७ ॥ ॥ आयारमुत्ते पढमज्झयणं समत्तं ॥ १ ॥
छाया
aa परिज्ञाय मेधावी नैव स्वयं षड्जीवनिकायशखं समारभेत, नैवान्यैः षड्जीवनिकायशस्त्रं समारम्भयेत् नैवान्यान् षड्जीवनिकायशस्त्रं समारभमाणान् समनुजानीयात् । यस्यैते षड्जीवनिकायशस्त्रसमारम्भाः परिज्ञाता भवन्ति स खलु मुनिः परिज्ञातकर्मा, इति ब्रवीमि ॥ सू० ९ ॥
॥ सप्तम उदशः समाप्तः ॥१-७॥ ॥ आचारसूत्रे प्रथमाध्ययनं समाप्तम् ॥ टीका
परिज्ञाय = ज्ञपरिज्ञया
तत = षड्जीवनिकायारम्भणं, ' कर्मबन्धस्य कारणं भवतीति बुद्ध्वा मेधावी = हेयोपादेय विवेकनिपुणः, नैव स्वयं षड्जीवनिकायशस्त्रं समारभेत । अन्यैर्नैव समारम्भयेत् = नैव प्रयोजयेत् । अन्यान् षड्जीवनिकायशस्त्रं समारभमाणान् नैव समनुजानीयात् = नैवानुमोदयेत् ।
1
यस्यैते षड्जीवनिकायशस्त्र समारम्भाः - षड्जीवनिकायानां
शस्त्रैः=
मूलार्थ - - यह बात जानकर बुद्धिमान् पुरुष षड्जीवनिकायसंबंधी शस्त्र का समारंभ न करे, दूसरों से षड्जीवनिकायसंबंधी शस्त्र का समारंभ न करावे, और षड्जीवनिकाय संबंधी शस्त्र का समारंभ करने वालों का अनुमोदन न करे । षड्जीवनिकायसंबंधी आरंभ को जो बंध का कारण जान लेता है, वही मुनि है और वही परिज्ञातकर्मा है । ऐसा मैं कहता हूँ || सू० ८||
टीकार्थ - षड्जीवनिकाय के आरम्भ को ज्ञपरिज्ञा से कर्मबंध का कारण जानकर हेय - उपादेय का विवेक रखने वाला पुरुष षड्जीवनिकाय के शस्त्र का स्वयं आरम्भ न करे, दूसरों से न करावे और आरम्भ करने वालों की अनुमोदना न करे ।
षड्जीवनिकाय संबंधी जो शस्त्र पहले बतलाये जा चुके हैं उनके द्वारा षड्जीवनिकाय को
મૂલા—એ વાત જાણીને બુદ્ધિમાન પુરૂષ ષડ્ઝનિકાયસંબંધી શસ્રના સમારંભ કરે નહિ, ખીજા પાસે ષડૂજીવનિકાયસંબંધી શસ્રના સમારભ કરાવે નહિ, અને ષડૂજીવનિકાયસ ધી શસ્રના સમારંભ કરવાવાળાને અનુમાદન આપે નહિ. ષડૂજીવનિકાયસબંધી આરભને જે ખંધનું કારણ જાણી લે છે. તેજ મુનિ છે, અને तेन परिज्ञातम्भ छे. धुं हुं हुं छु ॥ सू० ८ ॥
ટીકા-જીનિકાયના આરભને પરિજ્ઞાથી કર્મ બંધનું કારણ જાણીને હેયઉપાદેયના વિવેક રાખવાવાળા પુરૂષ ષડૂજીવનિકાયના શસ્રના પાતે આરભ કરે નહિ, ખીજા પાસે કરાવે નહિ, અને આરભ કરનારને અનુમાદન આપે નહિ.
ષડૂજીવનિકાયસંબ ંધી જે શસ્ર પ્રથમ બતાવી આપ્યાં છે. તેના દ્વારા ષડૂજીવનિકાયને
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #742
--------------------------------------------------------------------------
________________
आचारचिन्तामणि- टीका अध्य० १ उ.७ सू. ९ उपसंहारः
७१९
स्वस्वशस्त्रैः समारम्भाः=पीडाकरसावद्यव्यापाराः परिज्ञाताः = ज्ञपरिज्ञया बन्धकारणत्वेन विदिताः, प्रत्याख्यान परिज्ञया च परिहृता भवन्ति स एव परिज्ञातकर्मा = त्रिकरणत्रियोगे :: परिवर्जितसकलसावद्यव्यापारः, मुनिर्भवति । इति एतत् सर्वम्, ब्रवीमि = भगवतः समीपे यथा श्रुतं तथा कथयामि ॥ सू० ९ ॥
॥ इत्याचाराङ्गसूत्रे आचारचिन्तामणिटीकायां शास्त्रपरिज्ञाख्ये प्रथमाध्ययने सप्तमोद्देशः सम्पूर्णः ॥ १-७ ॥
पीडा पहुँचाने वाले सावध व्यापारों को ज्ञपरिज्ञा से कर्मबंध का कारण जानकर प्रत्याख्यानपरिज्ञा से त्याग देता है वही पुरुष तीन करण औन तीन योग से सावध व्यापारों का त्यागी मुनि होता है । यह सब भगवान् के मुखारविन्द से जैसा मैंने साक्षात् सुना है वैसा कहता हूँ ॥ सू० ९ ॥
॥ इति श्री आचाराङ्गसुत्रकी आचारचिन्तामणिटीका के हिन्दी - अनुवाद में प्रथम अध्ययनका सातवाँ उद्देश सम्पूर्ण ॥ १ ॥
પીડા પહોંચાડવાવાળા સાવદ્ય વ્યાપારીને જે સરિજ્ઞાથી કમબંધનું કારણ જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી ત્યજી દે છે, તે પુરૂષ ત્રણ કરણ અને ત્રણ ચેાગથી સાવદ્ય વ્યાપારાના ત્યાગી મુનિ હોય છે. આ સર્વે ભગવાનના મુખારવિંદથી જેવું મેં સાક્ષાત્ सांलज्यु छे, तेवुन हुं छु ॥ सू० ८ ॥
इति श्रीमायारांगसूत्रनी 'आचारचिन्तामणि' टीअना गुनराती अनुवादृभां प्रथम अध्ययननो सातमा उद्देश सम्पूर्ण ॥ १-७ ॥
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #743
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२०
आधे चाध्ययने प्ररूपितमिदं संसारचक्रेऽनिशं
भ्राम्यन् दिक्षु विदिक्षु गच्छति ततश्रात्मा समागच्छति ।
इत्येवं कथितं मही-जल-शिखि- प्राण- द्रुमाणां तथा,
आचाराङ्गसूत्रे
जीवत्वं त्रस - कायिकस्यचतदारम्भे परिज्ञाऽपि च ॥ १ ॥
इति श्री - विश्वविख्यात - जगद्वल्लभ- प्रसिद्धवाचक- पञ्चदशभाषाकलितललितकला पालापक- प्रविशुद्ध गद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मायक - वादिमानमर्दकश्री शाहू छत्रपति - कोल्हापुरराजप्रदत्त - 'जैनशास्त्राचार्य ' पदभूषितकोल्हापुरराजगुरु बालब्रह्मचारि- जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्रीघासीलालवति विरचितायाम् आचाराङ्गसुत्रस्याऽऽचारचिन्ता मणिटीकायां शस्त्रपरिज्ञाख्यं प्रथममध्ययनं संपूर्णम् ॥ १ ॥
प्रथम अध्ययन में यह निरूपण किया गया है कि - आत्मा संसार चक्र में पडकर नाना दिशाओं में और नाना विदिशाओं में निरन्तर भ्रमण करता रहता है । साथ ही पृथ्वी, अपू, तेज, वायु वनस्पति और, त्रस की सचित्तता भी सिद्ध की गई है, और उनका आरम्भ करने में परिज्ञा भी प्रदर्शित की गई है ॥ १ ॥
॥ इति श्री - आचाराङ्गसूत्रको 'आचारचिन्तामणि' टीका के हिन्दी अनुवाद में ' शस्त्रपरिज्ञा' नामक प्रथम अध्ययन सम्पूर्ण ॥ १ ॥
પ્રથમ અધ્યયનમાં એ નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે કે આત્મા સોંસારચક્રમાં પડીને અનેક દિશાઓમાં અને અનેક વિદિશાઓમાં નિરન્તર ભ્રમણ કરતા રહે છે. સાથેજ પૃથ્વી, અપ, તેજ, વાયુ, વનસ્પતિ અને ત્રસની સચિત્તતા પણ સિદ્ધ કરી छे. अने तेनेो मारंल वामां परिज्ञा-विवे४ पशु अहर्शित उरेस छे. ॥ १ ॥
॥ इति श्री मायारांगसूत्रनी 'आचारचिन्तामणि' टीअना गुनराती मनुवाहमां 'शस्त्रपरिज्ञा' नामनुं प्रथम अध्ययन सम्पूर्षु ॥ १ ॥
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #744
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી–વધ માન-શ્રમણુ-સંઘના આચાર્ય શ્રી
પૂજ્ય આત્મારામજી મહારાજશ્રીએ
આપેલ
સમ્મતિપત્ર
*
ઉપરાંત
પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ-રચિત
બીજા સૂત્રેાની ટીકા માટે તેઓશ્રીના મતગૈા
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
તેમજ
અન્ય મહાત્માઓ, મહાસતીજીએ, અદ્યતન-પદ્ધતિવાળા કાલેજના પ્રાફ઼ેસરા
તેમજ
શાસ્ત્રજ્ઞ શ્રાવકોના અભિપ્રાય
Page #745
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनागमवारिधि-जैनधर्मदिवाकर-प्रधानाचार्य-पण्डित-मुनिश्रीमदात्मरामजीमहाराजानाम् आचारागसूत्रस्याचार
चिन्तामणिटीकायां
सम्मतिपत्रम् श्रीमल्लब्धसपाचार्यवयंघासीलालजित्कृता श्रीमदाचारागसूत्रप्रथमाध्ययनस्याचारचिन्तामणिवृत्तिःसाकल्येनोपयोगितापूर्वकं कर्णकुहरीकृता, वृत्तिरियं न्यायसिद्धान्तोपेता व्याकरणनियमोपनिबद्धा, तथा च प्रासङ्गिकरीत्या अन्यसिद्धान्तसङ्ग्रहोऽप्यस्यां याथातथ्येनाभासत एव, अपि च निखिला अपि विषयाः सम्यग व्यक्तीकृता लेखकेन, विशेषण प्रौढविषयाणां स्फुटतया गीर्वाणवाण्यां प्रतिपादनम् अधिकतरं मनोरञ्जकम् । अत आचार्यमहोदयो धन्यवादमहतीति ।। ___ आशासे जिज्ञासुमहोदया अस्याः सम्यग् अध्ययनेन जैनागमसिद्धान्तपीयूषं पायं पायं मनोमोदं विधास्यन्तीति । अस्याः परिशीलनेन चतुर्णामनुयोगानां परिचयं प्राप्तुवन्तु सज्जनाः। अथ आचार्यमहोदया एवमेवान्येषामपि जैनागमानां विशदव्याख्यानेन श्वेताम्बराणां स्थानकवासिनां महोपकृति विधाय यशस्विनो भविष्यन्तीति ।
पञ्चनप्रान्तान्तर्वति- लुध्यानामण्डल-स्थानकवास्तव्यो जैनमुनिरुपाध्यायं आत्मारामः।
विक्रमाब्दः २००२, मार्गशीर्षशुक्ला प्रतिपत् , शुभमस्तु ।
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #746
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનાગમવારિધિ-જૈનધર્મદિવાકર પ્રધાનાચાર્ય પતિમુનિશ્રી આત્મારામજી મહારાજ (પંજાબ) ના એ આચારાંગસૂત્રની આચારચિંતામણિ ટીકાપર આપેલ
સંમતિપત્રને ગુજરાતી અનુવાદ. મેં પૂજ્ય આચાર્યવર્ય ઘાસીલાલજી મહારાજ) ની બનાવેલ શ્રીમદ્ આચારાંગ સૂત્રના પ્રથમ અધ્યયનની આચારચિતામણિ ટીકા સપૂર્ણ ઉપાગપૂર્વક સાંભળી.
આ ટીકા ન્યાય સિદ્ધાંતથી યુક્ત, વ્યાકરણના નિયમથી નિબદ્ધ છે. તથા એમાં પ્રસંગે પ્રસંગે કમથી અન્ય સિદ્ધાંતને સંગ્રહ પણ ઉચિતરૂપથી જણાઈ આવે છે.
ટીકાકારે અન્ય તમામ વિષયે સમ્યક પ્રકારથી સ્પષ્ટ કરેલ છે. તેમજ પ્રૌઢ વિષયને વિશેષરૂપથી સંસ્કૃત–ભાષામાં સ્પષ્ટતાપૂર્વક પ્રતિપાદન અતિ મનેરંજક છે. એ માટે આચાર્ય મહદય ખરેખર ધન્યવાદને પાત્ર છે.
હું આશા રાખું છું કે જિજ્ઞાસુ મહેદ એના સારી રીતે પઠન પાઠન દ્વારા જેનાગમ સિદ્ધાંતરૂપ અમૃત પીય પીયને મનને આનંદિત કરે. અને તેને મનનથી દક્ષજને ચાર અનુગાનું સ્વરૂપજ્ઞાન મેળવે.
તથા આચાર્યવય આવી જ રીતે બીજા પણ જૈનાગમના સ્પષ્ટતાપૂર્વક વિવેચન દ્વારા શ્વેતાંબર સ્થાનકવાસી સમાજ પર મહાન ઉપકાર કરીને યશસ્વી બને.
વિ. સં. ૨૦૦૨ માગસર સુદી ૧
જૈનમુનિ-ઉપાધ્યાય આત્મારામ લુધિયાના (પંજાબ)
શુભમતુ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #747
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनागमवेत्ता जैनधर्मदिवाकर उपाध्याय श्री १००८ श्री आत्मारामी महाराज तथा न्यायव्याकरणके ज्ञाता परम पण्डित मुनिश्री १००७ श्री हेमचन्द्रजी महाराज, इन दोनों महात्माओंका दिया हुआ श्री उपासकदशाङ्ग सूत्रका प्रमाण पत्र निम्न प्रकार है
-
सम्मइवत्तं
सिरि-वीरनिव्वाण-संवच्छर २४५८ आसोई ( पुण्णमासी ) १५ सुक्कवारो लुहियाणाओ ।
मणिहेमचंद्रेण य पंडियरयणमुणिसिरि- घासीलालविणिम्मिया सिरिउवासगमुत्तस्स अगारधम्मसंजीवणीनामिया वित्ती पंडियमूलचन्दवासाओ अज्जोवंतं सुया, समीईणं, इयं वित्ती जहाणामं तहा गुणेवि धारेइ, सच्च अगाराणं तु इमा जीवण (संजमजीवण ) दाई एव अत्थि । वित्तिकत्तुणा मूलसुत्तस्स भावो उज्जुसेलीओ फुडीओ, अहय उवासयस्स सामण्णविसेसधम्मो, णयसियवायवाओ, कम्मपुरिवाओ, समगोत्रासयस्स धम्मदढया य, इच्चाइविसया अस्सि फुडरीइओ वणिया, जे कत्तु पडिहाए सुट्टप्पयारेण परिचओ होइ, तह इइहास दिडिओवि सिरिमणस्स भगवओ महावीरस्स समए वट्टमाणभरहवासस्स य कत्तुणा विसयपयारेण चित्तं चित्तियं पुणो सकयपाढीगं, वमाणकाले हिन्दीणामियाए भासाए भासीगं य परमोवयारो कडो, इमेण कत्तुगो अरिहत्ता दोसर, कत्तुगो एवं कज्जं परमप्पसंसगिज्जमत्थि । पत्तेयजणस्स मज्झत्थभावाओ अस्स सुत्तस्स अवलोयणमईव लाहप्पर्य, अवि उ सावयस्स तु ( उ ) इमं सत्थं सन्त्रस्समेत्र अस्थि, अओ कत्तुणो arratडिसो धन्नवाओ अस्थि, जेहिं अच्चतपरिस्समेण जइणजगतोवर असीमोवयारो कडो, अह य सावयस्स बारस नियमा उ पत्तेयजणस्स पढणिज्जा अस्थि, जेसिं पहावओ वा गहणाओ आया निव्वाणाहिगारी भवइ, तहा भवियन्वयावाओ पुरिसकारपरकमवाओ य अवस्थमेव दंसणिज्जो, किंबहुना इमोए वित्तोए पत्तेयविसयस्स फुडसदेहिं वण्णगं कथं, जइ अन्नोवि एवं अम्हागं पसुतप्पाए समाजे विज्जं भवेज्जा तया नाणस्स चरित्तस्स तहा संघरस य खिष्पं उदयो भविस्सह, एवं हं मन्ने ॥
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
भवईओउवज्झाय - जइणमुणि- आयाराम- पंचनईओ,
Page #748
--------------------------------------------------------------------------
________________
सम्मतिपत्र (भाषान्तर)
श्रीवीरनिर्वाण सं० २४५८ आसोज
शुक्ल १५(पूर्णिमा) शुक्रवार लुधियाना मैंने और पंडितमुनि हेमचन्दजीने पंडितरत्नमुनिश्री घासीलालजीकी रची हुई उपासकदशांग सूत्रकी गृहस्थधर्मसंजीवनी नामक टीका पंडित मूलचन्द्रजी व्याससे आद्योपान्त सुनी है। यह वृत्ति यथानाम तथागुणवाली-अच्छी बनी-है। सच यह गृहस्थोंके तो जीवनदात्रीसंयमरूप जीवनको देनेवाली-ही है। टीकाकार ने मृलसत्र के भावको सरल रीतिसे वर्णन किया है, तथा श्रावकका सामान्य धर्म क्या है ? और विशेष धर्म क्या है ? इसका खुलासा इस टीकामें अच्छे ढंगसे बतलाया है। स्याद्वादका स्वरूप, कर्म-पुरुषार्थ-वाद और श्रावकोंको धर्मके अन्दर दृढ़ता किस प्रकार रखना, इत्यादि विषयोंका निरूपण इसमें भलीभांति किया है। इससे टीकाकारकी प्रतिभा खूब झलकती है। ऐतिहासिक दृष्टिसे श्रमण भगवान महावीरके समय जैनधर्म किस जाहोजहाली पर था और वर्तमान समय जैनधर्म किस स्थितिमें पहुंचा इस विषयका तो ठीक चित्र ही चित्रित कर दिया है। फिर संस्कृत जाननेवालोंको तथा हिन्दीभाषाके जाननेवालोंको भी पूरा लाभ होगा, क्योंकि टीका संस्कृत है, उसकी सरल हिन्दी कर दी गई है । इसके पढनेसे कर्ताकी योग्यताका पता लगता है कि वृत्तिकारने समझानेका कैसा अच्छा प्रयत्न किया है। टीकाकारका यह कार्य परम प्रशंसनीय है। इस सत्रको मध्यस्थ भावसे पढने वालोंको परम लाभकी प्राप्ति होगी। क्या कहें ! श्रावकों (गृहस्थों ) का तो यह सूत्र सर्वस्व ही है, अतः टीकाकारको कोटिशः धन्यवाद दिया जाता है, जिन्होंने अत्यन्त परिश्रमसे जैनजनताके ऊपर असीम उपकार किया है। इसमें श्रावक के बारह नियम प्रत्येक पुरुषके पढने योग्य हैं, जिनके प्रभावसे अथवा यथायोग्य ग्रहण करनेसे आत्मा मोक्षका अधिकारी होता है, तथा भवितव्यतावाद और पुरुषकार
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #749
--------------------------------------------------------------------------
________________
पराक्रमवाद हरएकको अवश्य देखना चाहिये। कहां तक कहें, इस टीका प्रत्येक विषय सम्यक् प्रकार से बताये गये हैं । हमारी सुप्तप्राय (सोई हुई सी) समाजमें अगर आप जैसे योग्य विद्वान फिर भी कोई होंगे तो ज्ञान, चारित्र तथा श्रीसंघका शीघ्र उदय होगा, ऐसा मैं मानता हूँ।
आपका
उपाध्याय जैनमुनि आत्माराम पंजाबी.
इसी प्रकार लाहोर में बिराजते हुए पण्डितवर्य विद्वान् मुनिश्री १००८ श्री भागचन्दजी महाराज तथा पं० मुनिश्री त्रिलोकचन्दजी महाराज के दिये हुए, श्री उपासकदशाङ्ग सूत्रके प्रमाणपत्रका हिन्दी सारांश निम्न प्रकार है
श्री श्री स्वामी घासीलालजी महाराज - कृत श्री उपासकदशाङ्ग सूत्रकी संस्कृत टीका व भाषाका अवलोकन किया, यह टीका अतिरमणीय व मनोरञ्जक है, इसे आपने वडे परिश्रम व पुरुषार्थसे तय्यार किया है, सो आप धन्यवादके पात्र हैं । आप जैसे व्यक्तियोंकी समाजमें पूर्ण आवश्यकता है। आपकी इस लेखनीसे समाजके विद्वान् साधुवर्ग पढ कर पूर्ण लाभ उठावेंगे, टीकाके पढनेसे हमको अत्यानन्द हुवा, और मनमें ऐसे विचार उत्पन्न हुए कि हमारी समाजमें भी ऐसे २ सुयोग्य रत्न उत्पन्न होने लगे-यह एक हमारे लिये बडे गौरवकी बात है ।
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
वि. सं. १९८९ मा. आश्विन कृष्णा १३ वार भौम लाहोर.
Page #750
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री ज्ञाताधर्मकथासूत्र की 'अनगारधर्माऽमृतवर्षिणी ' टीका पर जैन दिवाकर साहित्यरत्न जैनागमरत्नाकर परमपूज्य श्रद्धेय जैनाचार्य श्री आत्मारामजी महाराजका सम्मतिपत्र
लुधियाना, ता. ४-८-५१ मैंने आचार्यश्री घासीलालजी म. द्वारा निर्मित 'अनगार - धर्मामृत-वर्षिणी' टीका वाले श्री ज्ञाताधर्मकथाङ्ग सूत्रका मुनिश्री रत्नचन्द्रजीसे आद्योपान्त श्रवण किया ।
यह निःसन्देह कहना पड़ता है कि यह टीका आचार्यश्री घासीलालजी म० ने बड़े परिश्रम से लिखी है। इसमें प्रत्येक शब्दका प्रमाणिक अर्थ और कठिन स्थलों पर सार - पूर्ण विवेचन आदि कई एक विशेषतायें हैं । मूल स्थलों को सरल बनाने में काफी प्रयत्न किया गया है, इससे साधारण तथा असाधारण सभी संस्कृतज्ञ पाठकोंको लाभ होगा ऐसा मेरा विचार है ।
मैं स्वाध्यायप्रेमी सज्जनों से यह आशा करूंगा कि वे वृत्तिकारके परिश्रम को सफल बना कर शास्त्रमें दी गई अनमोल शिक्षाओं से अपने जीवनको शिक्षित करते हुए परमसाध्य मोक्षको प्राप्त करेंगे।
श्रीमान्जी जयवीर
आपकी सेवा में पोष्टद्वारा पुस्तक भेज रहे हैं और इस पर आचार्यश्रीजी की जो सम्मति हैं वह इस पत्रके साथ भेज रहे हैं, पहुंचने पर समाचार देवें ।
श्री आचार्यश्री आत्मारामजी म० ठाने ६ सुखशान्ति से विराजते हैं । पूज्य श्री घासीलालजी म० सा० ठाने ४ को हमारी ओरसे वन्दना अर्जकर सुखशाता पूछें ।
पूज्यश्री घासीलालजी म० जीका लिखा हुआ (विपाकसूत्र) महाराजश्रीजी देखना चाहते हैं । इसलिये १ कापी आप भेजने की कृपा करें; फिर आपको वापिस भेज देवेंगे । आपके पास नहीं हो तो जहांसे मिले वहांसे १ कापी जरूर भिजवाने का कष्ट करें, उत्तर जल्द देनेकी कृपा करें | योग्य सेवा लिखते रहें। लुधियाना ता. ४-८-५१
निवेदक प्यारेलाल जैन
२
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #751
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनागमवारिधि-जैनधर्मदिवाकर-उपाध्याय-पण्डित-मुनि श्रीआत्मारामजी महाराज (पंजाब ) का आचारागसूत्र की
आचारचिन्तामणि टीका पर
सम्मतिपत्र मैंने पूज्य आचार्यवर्य श्री घासीलालजी (महाराज)की बनाई हुई श्रीमद् आचाराङ्गसूत्रके प्रथम अध्ययन की आचारचिन्तामणि टीका सम्पूर्ण उपयोगपूर्वक सुनी। ___यह टीका, न्यायसिद्धान्त से युक्त, व्याकरण के नियम से निबद्ध है। तथा इसमें प्रसङ्ग २ पर क्रमसे अन्य सिद्धान्त का संग्रह भी उचित रूप से मालूम होता है।
टीकाकारने अन्य सभी विषय सम्यक् प्रकार से स्पष्ट किये हैं, तथा प्रौढ विषयोंका विशेषरूप से संस्कृत भाषा में स्पष्टतापूर्वक प्रतिपादन अधिक मनोरंजक है, एतदर्थ आचार्य महोदय धन्यवादके
मैं आशा करता हूं कि जिज्ञासु महोदय इसका भलीभांति पठन-द्वारा जैनागमसिद्धान्तरूप अमृत पी-पी कर मन को हर्षित करेंगे, और इसके मनन से, दक्ष जन चार अनुयोगों का स्वरूपज्ञान पावेंगे। तथा आचार्यवर्य इसी प्रकार दूसरे भी जैनागमोंके विशद विवेचन द्वारा श्वेताम्बर-स्थानकवासी समाज पर महान उपकार कर यशस्वी बनेंगे। वि. सं. २००२ । जैनमुनि-उपाध्याय आत्माराम मृगसर मुदि १ ) लुधियाना (पंजाब). शुभमस्तु ॥
बीकानेरवासी समाजभूषण शास्त्रज्ञ मेरुदानजी शेठियाका अभिप्राय
आप जो शास्त्रका कार्य कर रहे हैं यह बडा उपकारका कार्य है। इससे जैनजनताको काफी लाभ पहुंचेगा। (ता. २८-३-५६ के पत्रमेंसे)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #752
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥श्रीः॥ जैनागमवारिधि-जैनधर्मदिवाकर-जैनाचार्य-पूज्यश्री आत्मारामजीमहाराजानां पञ्चनद-(पंजाब) स्थानामनुत्तरोपपातिकसूत्राणा___मर्थबोधिनीनामकटीकायामिदम्
सम्मतिपत्रम् आचार्यवर्यैः श्री घासीलालमुनिभिः सङ्कलिता अनुत्तरोपपातिकसूत्राणामर्थबोधिनीनाम्नी संस्कृतवृत्तिरुपयोगपूर्वकं सकलापि स्वशिष्यमुखेनाऽश्रावि मया, इयं हि वृत्तिर्मुनिवरस्य वैदुष्यं प्रकटयति । श्रीमद्भिर्मुनिभिः सूत्राणामर्थान् स्पष्टयितुं यः प्रयत्नो व्यधायि तदर्थमनेकशो धन्यवादानहन्ति ते। यथा चेयं वृत्तिः सरला सुबोधिनी च तथा सारवत्यपि । अस्याः स्वाध्यायेन निर्वाणपदमभीप्सुभिनिर्वाणपदमनुसरद्भिर्ज्ञान-दर्शन-चारित्रेषु प्रयतमानैर्मुनिभिः श्रावकैश्च ज्ञानदर्शन-चारित्राणि सम्यक् सम्प्राप्याऽन्येऽप्यात्मानस्तत्र प्रवर्तयिष्यन्ते । ___आशासे श्रीमदाशुकविर्मुनिवरो गीर्वाणवाणीजुषां विदुषां मनस्तोषाय जैनागमसूत्राणां सारावबोधाय च अन्येषामपि जैनागमानामित्थं सरलाः सुस्पष्टाश्च वृत्तीविधाय नांस्तान् मूत्रग्रन्थान् देवगिरा सुस्पष्टयिष्यति । ___ अन्ते च “ मुनिवरस्य परिश्रमं सफलयितुं सरलां सुबोधिनी चेमां सूत्रवृत्तिं स्वाध्यायेन सनाथयिष्यन्त्यवश्यं सुयोग्या हंसनिभाः पाठकाः " इत्याशास्ते
विक्रमाब्द २००२ ) श्रावणकृष्णा प्रतिपदा
लुधियाना
उपाध्याय आत्मारामो जैनमुनिः
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #753
--------------------------------------------------------------------------
________________
(श्री दशवकालिकसूत्रका सम्मतिपत्र ) ॥श्री वीरगौतमाय नमः॥
सम्मतिपत्रम् मए पंडितमुणि-हेमचंदेण य पंडिय-मूलचन्दवासवारा पत्ता पंडिय-रयण-मुणि-घासीलालेण विरइया सक्कय-हिन्दी-भाषाहिं जुत्ता सिरि-दसवेयालिय-नामसुत्तस्स आयारमणिमंजूसा वित्ती अवलोइया, इमा मणोहरा अस्थि, एत्थ सदाणं अइसयजुत्तो अत्थो वण्णिओ, विउजणाणं पाययजणाण य परमोवयारिया इमा वित्ती दीसइ। आयारविसए वित्तीकत्तारेण अइसयपुव्वं उल्लेहो कडो, तहा अहिंसाए सरूवं जे जहा-तहा न जाणंति तेसिं इमाए वित्तीए परमलाहो भविस्सइ, कत्तुणा पत्तेयविसयाणं फुडस्वेण वण्णणं कडं, तहा मुणिणो अरहत्ता इमाए वित्तीए अवलोयगाओ अइसयजुत्ता सिज्झइ। सक्कयछाया सुत्तपयाणं पयच्छेओ य सुबोहदायगो अस्थि, पत्तेयजिण्णासुणो इमा वित्ती दडव्या। अम्हाणं समाजे एरिसविज्ज-मुणिरयणाणं सम्भावो समाजस्स अहोभग्गं अत्थि, किं उत्तविज्जमुणिरयणाणं कारणाओ, जो अम्हाणं समाजो सुत्तप्पाओ अम्हकेरं साहिच्चं च लुत्तप्पायं अस्थि, तेसिं पुणोवि उदओ भविस्सइ ? जस्स कारणाओ भवियप्पा मोक्खस्स जोग्गो भवित्ता पुणो निव्वाणं पाविहिइ । अओहं आयारमणिमंजूसाए कत्तुणो पुणो पुणो धन्नवायं देमि-।। वि. सं. १९९० फाल्गुन ) इइ
शुक्लत्रयोदशी मङ्गले उवज्जाय-जइण-मुणी, आयारामो (अलवरस्टेट) )
(पंचनईओ) ऐसे ही:
मध्यभारत सैलाना-निवासी श्रीमान् रतनलालजी डोसी श्रमणोपासक जैन लिखते हैं कि
श्रीमान् की की हुई टीकावाला उपासकदशांग सेवक के दृष्टिगत हुवा, सेवक अभी उसका मनन कर रहा है, यह ग्रन्थ सर्वाङ्गसुन्दर एवम् उच्च कोटि का उपकारक है।
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #754
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३
निरयावलिकासूत्रका सम्मतिपत्र आगमवाराधि - सर्वत्रन्त्रस्वतन्त्र - जैनाचार्य पूज्यश्री आत्मारामजी महाराजकी तरफका आया हुवा सम्मतिपत्र
लुधियाना ता. ११ नवम्बर ४८
श्रीयुत गुलाबन्दजी पानाचंदजी ! सादर जयजिनेन्द्र ||
पत्र आपका मिला, निरयावलिका विषय पूज्यश्रीका स्वास्थ्य ठीक न होनेसे उनके शिष्य पं. श्री हेमचन्द्रजी महाराजने सम्मतिपत्र लिख दिया है, आपको भेज रहे हैं, कृपया एक कोपी निरयावलिका की और भेज दीजिये, और कोई योग्य सेवा कार्य लिखते रहें ।। भवदीय. गूजरमल - बलवंतराय जैन
॥ सम्मति ॥
( लेखक जैनमुनि पण्डित श्री हेमचंद्रजी महाराज ) सुन्दरबोधिनीटीकया समलङ्कृतं हिन्दी - गुर्जर भाषानुवादसहितं च श्रीनिरयावलिकासूत्रं मेघाविनामल्पमेधसां चोपकारकं भविष्यतीति सुदृढं मेऽभिमतम्, संस्कृतटीकेयं सरला सुबोधा सुललिता चात एव अन्वर्थनाम्नी चाप्यस्ति । सुविशदत्वात् सुगमत्वात् प्रत्येकदुर्बोधपदव्याख्यायुतत्वाच्च टीकैषा संकृत साधारणज्ञानवतामप्युपयोगिनी भाविनीत्यभिप्रेमि । हिन्दी - गुर्जर भाषानुवादावपि एतद्भाषाविज्ञानां महीसे लाभाय भवेतामिति सम्यक् संभावयामि ।
जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री - घासीलालजी महाराजानां परिश्रमोऽयं प्रशंसनीयो, धन्यवादार्हाश्च ते मुनिसत्तमाः । एवमेव श्रीसमीरमलजी - श्री कन्हैलालजी - मुनिवरेण्ययोर्नियोजनकार्यमपि श्लाध्यं, तावपि च मुनिवरौ धन्यवादाह स्तः ।
सुन्दरप्रस्तावनाविषयानुक्रमादिना समलङ्कृते सूत्ररत्नेऽस्मिन् यदि शब्दकोषोऽपि दत्तः स्यात्तर्हि वरतरं स्यात् । यतोऽस्यावश्यकतां सर्वेऽप्यन्वेषकविद्वांसोऽनुभवन्ति ।
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
पाठकाः सूत्रस्याध्ययनाध्यापनेन लेखकनियोजक महोदयानां परिश्रमं सफलयिष्यन्तीत्याशास्महे । इति ।
Page #755
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री उपासकदशाङ्ग सूत्र परत्वे जैनसमाजना अग्रगण्य जैनधर्मभूषण महान् विद्वान् संतोए तेमज विद्वान् श्रावकोए सम्मतिओ समी
छ, तेमना नामो नीचे प्रमाणे छे(१) लुधियाना-संवत् १९८९, आश्विन पूर्णिमाका पत्र, श्रुतज्ञान के
भंडार आगमरत्नाकर जैनधर्मदिवाकर श्री १००८ श्री उपाध्याय श्री आत्मारामजी महाराज, तथा न्यायव्याकरण वेत्ता श्री १००७ तच्छिष्य
श्री मुनि हेमचन्द्रजी महाराज. (२) लाहौर-वि० सं० १९८९ आश्विन वदि १३ का पत्र, पण्डित श्री
१००८ श्री भागचन्दजी महाराज तथा तच्छिष्य पण्डितरत्न श्री १००७
श्री त्रिलोकचंदजी महाराज. (३) खीचन-से ता. ९-११-३६ का पत्र, क्रियापात्र स्थविर श्री १००८
श्री भारतरत्न श्री समरथमलजी महाराज. (४) वालाचोर-ता. १४-११-३६ का पत्र, परमप्रसिद्ध भारतरत्न श्री
१००८ श्री शतावधानी श्री रत्नचंदजी महाराज. (५) बम्बई-ता. १६-११-३६ का पत्र, प्रसिद्ध कवीन्द्र श्री १००८ श्री
कवि नानचंद्रजी महाराज. (६) आगरा-ता. १८-१२-३६, जगत्-वल्लभ श्री १००८ जैनदिवाकर
श्री चौथमलजी महाराज, गुणवन्त गणीजी श्री १००७ श्री साहित्यप्रेमी
श्री प्यारचन्दजी महाराज. (७) हैद्राबाद-(दक्षिण) ता. २५-११-३६ का पत्र, स्थविरपदभूषित
भाग्यवान पुरुष श्री ताराचंदजी महाराज, तथा प्रसिद्ववक्ता श्री १००७
श्री सोभागमलजी महाराज. (८) जयपुर-ता. २७-११-३६ का पत्र, संप्रदाय के गौरववर्धक शांत
स्वभावी श्री १००८ श्री खूबचन्दजी महाराज. (९) अम्बाला-ता. २९-११-३६ का पत्र, परमप्रतापी पंजाबकेशरी श्री
१००८ श्री पूज्य श्री काशीरामजी महाराज.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #756
--------------------------------------------------------------------------
________________
(१०) सेलाना-ता. २९-११-३६ का पत्र, शास्त्रोंके ज्ञाता श्रीमान्
रतनलालजी डोसी. (११) खीचन-ता. ९-११-३६ का पत्र, पंडितरत्न न्यायतीर्थ सुश्रावक
श्रीयुत् माधवलालजी. सादर जय जिनेन्द्र
आपका भेजा हुवा उपासकदशांग सूत्र तथा पत्र मिला यहां विराजित प्रवर्तक वयोवृद्ध श्री १००८ श्री ताराचंदजी महाराज पण्डित श्री किशनलालजी महाराज आदि ठाणा १४ सुख शांति में विराजमान हैं आपके वहां विराजित जैनशास्त्राचार्य पूज्यपाद श्री १००८ श्री घासीलालजी महाराज आदि ठाणा नव से हमारी वन्दना अर्ज कर सुख शांति पूछे, आपने उपासकदशांग सूत्र के विषय में यहां विराजित मुनिवरों की सम्मति मंगाई, उसके विषय में वक्ता श्री सोभागमलजी महाराजने फरमाया है कि वर्तमानमें स्थानकवासी समाजमें अनेकानेक विद्वान् मुनि महाराज मौजूद है मगर जैनशास्त्र की वृत्ति रचनेका साहस जैसा घासीलालजी महाराजने किया है वैसा अन्यने किया हो ऐसा नजर नहीं आता। दूसरा यह शास्त्र अत्यन्त उपयोगी तो यों है ही, संस्कृत प्राकृत हिंदी और गुजराती भाषा होने से चारों भाषा वाले एक ही पुस्तक से लाभ उठा सकते हैं । जैनसमाज में ऐसे विद्वानों का गौरव बढे, यही शुभ कामना है । आशा है कि स्थानकवासी संघ विद्वानों की कदर करना सीखेगा। योग्य लिखें शेष शुभ
भवदीय जमनालाल रामलाल कीमती
आगरा से
श्री जैनदिवाकर प्रसिद्ध वक्ता जगवल्लभ मुनि श्री चोथमलजी महाराज व पंडितरत्न सुव्याख्यानी गणीजी श्री प्यारचन्द जी महाराज ने इस पुस्तक को अतीव पसन्द की है।
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #757
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीमान न्यायतीर्थ पण्डित
E
माधवलालजी खीचनसे लिखते हैं कि
उन पंडितरत्न महाभाग्यवंत पुरुषों के सामने उनकी अगाध - तत्त्वगवेषणा के विषय में मैं नगण्य क्या सम्मति दे सकता हूं ।
परन्तु—–
मेरे दो मित्रों ने जिन्होंने इसको कुछ पढा है बहुत सराहना की है, वास्तव में ऐसे उत्तम व सबके समझने योग्य ग्रन्थों की बहुत आवश्यकता है, और इस समाज का तो ऐसे ग्रन्थ ही गौरव बढा सकते हैं। ये दोनों ग्रन्थ वास्तव में अनुपम हैं । ऐसे ग्रन्थरत्नों के सुप्रकाशसे यह समाज अमावास्या के घोर अन्धकार में दीपावली का अनुभव करती हुई, महावीर के अमूल्य वचनों का पान करती हुई अपनी उन्नति में अग्रसर होती रहेगी ।
ता. २९-११-३६ अम्बाला ( पंजाब )
पत्र आपका मिला। श्री श्री १००८ पंजाबकेसरी पूज्य श्री काशीरामजी महाराज की सेवा में पढ़ कर सुना दिया । आपकी भेजी हुई उपासदशाङ्गसूत्र तथा गृहिधर्मकल्पतरुकी एक २ प्रति भी प्राप्त हुई । दोनों पुस्तकें अति उपयोगी तथा अत्यधिक परिश्रम से लिखी हुई हैं । ऐसे ग्रन्थरत्नों के प्रकाशित करवानेकी बड़ी आवश्यकता है। इन पुस्तकों से जैन तथा अजैन सबका उपकार हो सकता है । आपका यह पुरुषार्थ सराहनीय है ।
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
आपका
शशिभूषण शास्त्री अध्यापक जैन हाईस्कूल
अम्बाला शहर
Page #758
--------------------------------------------------------------------------
________________
शान्तस्वभावी वैराग्यमूर्ति तत्ववारिधि, धैर्यवान श्री जैनाचार्य पूज्यवर श्री श्री १००८ श्री खूबचंदजी महाराज साहेबने सूत्र श्री उपासकदशाङ्गजी को देखा । आपने फरमाया कि पण्डित मुनि श्री घासीलालजी महाराज ने उपासकदशाङ्ग सूत्रकी टीका लिखनेमें बड़ा ही परिश्रम किया है । इस समय इस प्रकार प्रत्येक सूत्रोंकी संशोधनपूर्वक सरल टीका और शुद्ध हिन्दी अनुवाद होनेसे भगवान निग्रन्थों के प्रवचनों के अपूर्व रसका लाभ मिल सकता है।
बालाचोर से भारतरत्न शतावधानी पण्डित मुनि श्री १००८ श्री रतनचन्दजी महाराज फरमाते हैं कि
उत्तरोत्तर जोतां मूलसूत्रनी संस्कृत टीकाओ रचवामां टीकाकारे स्तुत्य प्रयास कों छे, जे स्थानकवासी समाज माटे मगरूरी लेवा जेवु छे, वळी करांचीना श्री संधे सारा कागळमां अने सारा टाईपमा पुस्तक छपावी प्रगट कर्यु छ जे एक प्रकारनी साहित्य सेवा बजावी छे.
बम्बई शहरमें विराजमान कवि मुनि श्री नानचन्दजी महाराजने फरमाया है कि पुस्तक सुन्दर है प्रयास अच्छा है।
खीचन से स्थविर क्रियापात्र मुनि श्री रतनचन्दजी महाराज और पंडितरत्न मुनि श्री समर्थमलजी फरमाते हैं कि-विद्वान् महात्मा पुरुषों का प्रयत्न सराहनीय है, जैनागम श्रीमद् उपासकदशाङ्गसूत्र की टीका, एवं उसकी सरल सुबोधिनी शुद्ध हिन्दी भाषा बडी ही सुंदरता से लिखी है।
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #759
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री वीतरागाय नमः।
श्री श्री श्री १००८ जैनधर्मदिवाकर जैनागमरत्नाकर श्रीमज्जैनाचार्य श्री पूज्य घासीलालजी महाराज चरणवन्दन स्वीकार हो ।
अपरश्च समाचार यह है कि आपके भेजे हुए ९ शास्त्र मास्टर शोभालालजी के द्वारा प्राप्त हुए, एतदर्थ धन्यवाद ! आपश्रीजीने तो ऐसा कार्य किया है जो कि हजारों वर्षों से किसी भी स्थानकवासी जैनाचार्यने नहीं किया।
आपने स्थानकवासीजैनसमाज के ऊपर जो उपकार किया है वह कदापि भुलाया नहीं जा सकता और नहीं भुलाया जा सकेगा।
हम तीनों मुनि भगवान महावीर से अथवा शासनदेव से प्रार्थना करते हैं कि आपकी इस वज्रमयो लेखनीको उत्तरोत्तर शक्तिप्रदान करें ता कि आप जैनसमाज से ऊपर और भी उपकार करते रहें, और आप चिरञ्जीवी हों।
हम हैं आपके मुनि तीन मुनि सत्येन्द्रदेव, मुनि लखपतराय, मुनि पद्मसेन,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #760
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९
इतवारी बाजार
नागपुर ता. १९ - १२-५६
प्रखर विद्वान् जैनाचार्य मुनिराज श्री घासीलालजी महाराजद्वारा जो आगमोद्वारा हुआ और हो रहा है सचमुच महाराज श्री का यह स्तुत्य कार्य है । हमने प्रचारकजी के द्वारा नौ सूत्रोंका सेट देखा और कइ मार्मिक स्थलोंको पढा, पढ कर विद्वान मुनिराजश्री की शुद्ध श्रद्धा तथा लेखनीके प्रति हार्दिक प्रसन्नता फूट पडी ।
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
वास्तवमें मुनिराज श्री जैन समाज पर ही नहीं इतर समाज पर भी गहरा उपकार कर रहे हैं। ज्ञान किसी एक समाज का नहीं होता वह सभी समाज की अनमोल निधि है जिसे कठिन परिश्रम से तैयार कर जनता के सम्मुख रखा जा रहा है, जिसका एक एक सेट हर शहर गांव और घर घर में होना आवश्यक है ।
साहित्यरत्न मोहनमुनि सोहनमुनि जैन
Page #761
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રનું સમ્મતિપત્ર
શ્રમણ સંઘના મહાન આચાર્ય આગમ વારિધિ સર્વતન્ત્રસ્વતંત્ર જૈનાચાર્ય પૂજ્યશ્રી આત્મારામજી મહારાજે આપેલા સમ્મતિપત્રને ગુજરાતી અનુવાદ.
મેં તથા પંડિત મુનિ હેમચંદ્રજીએ પંડિત મુલચંદ વ્યાસ (નામોર મારવાહવા ) દ્વારા મળેલી પંડિત રત્ન શ્રી ઘાસીલાલજી મુનિ વિરચિત સંસ્કૃત અને હિન્દી ભાષા સહિત શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રની આચારમણિમંજૂષા ટીકાનું અવલોકન કર્યું. આ ટીકા સુંદર બની છે. તેમાં પ્રત્યેક શબ્દનો અર્થ સારી રીતે વિશેષભાવ લઈને સમજાવવામાં આવેલ છે.
તેથી તે વિદ્વાને અને સાધારણ બુદ્ધિવાળાઓ માટે ઉપકાર કરવાવાળી છે. ટીકાકારે મુનિના આચાર વિષયને ઉલ્લેખ સારે કરેલ છે. જે આધુનિકમતાવલંબી અહિંસાના સ્વરૂપને નથી જાણતા, દયામાં પાપ સમજે છે તેમને માટે “અહિંસા શું વસ્તુ છે તેનું સારી રીતે પ્રતિપાદન કરેલ છે. વૃત્તિકારે સૂત્રના પ્રત્યેક વિષયને સારી રીતે સમજાવેલ છે. આ વૃત્તિના અવલોકનથી વૃત્તિકારની અતિશય યોગ્યતા સિદ્ધ થાય છે.
આ વૃત્તિમાં એક બીજી વિશેષતા એ છે કે મૂલસૂત્રની સંસ્કૃત છાયા હોવાથી સૂત્ર, સૂત્રનાં પદ અને પદચ્છેદ સુબોધદાયક બનેલ છે.
પ્રત્યેક જીજ્ઞાસુએ આ ટીકાનું અવલોકન અવશ્ય કરવું જોઈએ. વધારે શું કહેવું? અમારી સમાજમાં આવા પ્રકારના વિદ્વાન મુનિરત્નનું હોવું એ સમાજનું અહેભાગ્ય છે. આવા વિદ્વાન મુનિરત્નના કારણે સુપ્તપ્રાય-સુતેલે સમાજ અને લુપ્તપ્રાય એટલે લેપ પામેલું સાહિત્ય એ બન્નેને ફરીથી ઉદય થશે. અમે વૃત્તિકારને વારંવાર ધન્યવાદ આપીએ છીએ.
વિક્રમ સંવત ૧૯૦ ફાગુન શુકલ |
તેરસ મંગળવાર (અલવર સ્ટેટ)
ઈતિ ઉપાધ્યાયજૈનમુનિ આત્મારામ
(પંજાબી)
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #762
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨ શમણું સંઘના પ્રચારમંત્રી પંજાબકેશરી મહારાજ શ્રી પ્રેમચંદજી મહારાજ જેઓશ્રી રાજકોટમાં પધારેલ હતાં ત્યારે તેના તરફથી શાસ્ત્રોને માટે મળેલે અભિપ્રાય.
શાસ્ત્રોદ્ધારસમિતિ તરફથી પૂજ્યપાદ શાસ્ત્રવારિધિ પંડિતરાજ સ્વામીશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ દ્વારા શાસ્ત્રોદ્ધારનું જે કાર્ય થઈ રહ્યું છે તે કાર્ય જેનસમાજ તેમાં ખાસ કરીને સ્થાનકવાસી જૈન સમાજને માટે મૂળભૂત મૌલિક સંસ્કૃતિની જડને મજબુત કરવાવાળું છે.
એટલા ખાતર આ કાર્ય અતિ પ્રશંસનીય છે માટે દરેક વ્યક્તિએ તેમાં યથાશકિત ભોગ દેવાની ખાસ આવશ્યકતા છે અને તેથી એ ભગીરથ કાર્ય જલ્દીથી જલ્દી સંપૂર્ણપણે પાર પાડી શકાય અને જનતા શ્રુતજ્ઞાનને લાભ મેળવી શકે.
દરીયાપુર સંપ્રદાયના પૂજ્ય આચાર્ય શ્રી ઈશ્વરલાલજી મહારાજ સાહેબના
સૂત્ર સંબંધે વિચારે
નમામિ વીર ગિરિસારધીરે પૂજ્યપાદ જ્ઞાનિપ્રવર શ્રી ઘાસીલાલ મહારાજ તથા પંડિતશ્રી કનૈયાલાલજી મહારાજ આદિ થાણા છની સેવામાં–
અમદાવાદ શાહપુર ઉપાશ્રયથી મુનિ દયાનંદજીના ૧૦૮ પ્રણિપાત.
આપ સર્વે થાણાએ સુખ સમાધિમાં હશે નિરંતર ધર્મધ્યાન ધમરાધનામાં લીન હશે.
સૂત્ર પ્રકાશન કાર્ય ત્વરિત થાય એવી ભાવના છે દશવૈકાલિક તથા આચારાંગ એક એક ભાગ અહીં છે, ટીકા ખુબ સુંદર, સરળ અને અર્થ સાથે પ્રકાશન થાય તે શ્રાવકગણ તેને વિશેષ લાભ લઈ શકે, અને પૂજ્ય આચાર્ય ગુરૂદેવને આંખે મેતીયો ઉતરાવ્યો છે અને સારું છે એજ. આસો સુદ ૧૦, મંગળવાર, તા. ૨૫-૧૦-૫૫
પુનઃ પુનઃ શાતા ઈચછતે, દયામુનિના પ્રણિપાત,
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #763
--------------------------------------------------------------------------
________________
દરિયાપુર સંપ્રદાયના પંડિતરત્ન ભાઈચંદજી મહારાજને અભિપ્રાય
શ્રી
રાણપુર તા. ૧૯-૧૨-૧૯૫૫ પૂજ્યપાદ જ્ઞાનપ્રવર પંડિતરત્ન પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ આદિ મુનિવરોની સેવામાં, આપ સર્વ સુખસમાધીમાં હશે.
સૂત્રપ્રકાશનનું કામ સુંદર થઈ રહ્યું છે તે જાણું અત્યંત આનંદ. આપના પ્રકાશિત થયેલાં કેટલાંક સૂત્રો મેં જોયાં. સુંદર અને સરલ સિદ્ધાંતના ન્યાયને પુષ્ટિ કરતી ટીકા પંડિતરત્નને સુપ્રિય થઈ પડે તેવી છે. સૂત્રપ્રકાશનનું કામ ત્વરિત પૂર્ણ થાય અને ભવિ આત્માઓને આત્મકલ્યાણ કરવામાં સાધનભૂત થાય એજ અભ્યર્થના.
લી. પંડિતરત્ન બાળબ્રહ્મચારી પૂ. શ્રી ભાઈચંદ મહારાજની આજ્ઞાનુસાર શનિ મુનીના પાયવંદન સ્વીકારશે.
તા. ૧૧-૫-૫૬
વિરમગામ ગચ્છાધિપતિ પૂજ્ય મહારાજ શ્રી જ્ઞાનચંદ્રજી મહારાજના સંપ્રદાયના આત્માથી, ક્રિયાપાત્ર, પંડિતરત્ન, મુનિશ્રી સમરથમલજી મહારાજને અભિપ્રાય.
ખીચનથી આવેલ તા. ૧૨-૨-૫૬ના પત્રથી ઉદ્ધત.
પૂજ્ય આચાર્ય ઘાસીલાલજી મહારાજના હસ્તક જે સૂત્રોનું લખાણું સુંદર અને સરળ ભાષામાં થાય છે તે સાહિત્ય, પંડિત મુનિશ્રી સમરથમલજી મહારાજ સમય એ છે મળવાને કારણે સંપૂર્ણ જોઈ શક્યા નથી. છતાં જેટલું સાહિત્ય જોયું છે, તે બહુ જ સારું અને મનન સાથે લખાયેલું છે, તે લખાણ શાસ્ત્ર-આજ્ઞાને અનુરૂપ લાગે છે. આ સાહિત્ય દરેક શ્રદ્ધાળું જેને વાંચવા યોગ્ય છે. આમાં સ્થાનકવાસી સમાજની શ્રદ્ધા, પ્રરૂપણ અને ફરસાણની દઢતા શાસ્ત્રનુકૂળ છે. આચાર્યશ્રી અપૂર્વ પરિશ્રમ લઈ સમાજ ઉપર મહાન ઉપકાર કરે છે.
લી. કિશનલાલ પકવીરાજ માલુ
મુ. ખીચન.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #764
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૩ લીબડી સંપ્રદાયના મુનિશ્રી છોટાલાલજી
મહારાજનો અભિપ્રાય શ્રી વીતરાગદેવે જ્ઞાનપ્રચારને તીર્થંકર-નામ-ગોત્ર બાંધવાનું નિમિત્ત કહેલ છે. જ્ઞાનપ્રચાર કરનાર, કરવામાં સહાય કરનાર, અને તેને અનુમોદન આપનાર, જ્ઞાનાવરણીય કમને ક્ષય કરી કેવળ જ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરી પરમપદના અધિકારી બને છે. શાસ્ત્રજ્ઞ, પરમ શાન્ત અને અપ્રમાદી પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ પિતે અવિશ્રાન્તપણે જ્ઞાનની ઉપાસના અને તેની પ્રભાવના અનેક વિકટ પ્રસંગમાં પણ કરી રહ્યા છે. તે માટે તેઓશ્રી અનેકશઃ ધન્યવાદના અધિકારી છે. વંદનીય છે. તેમની જ્ઞાનપ્રભાવનાની ધગશ ઘણા પ્રમાદિએને અનુકરણીય છે. જેમ પૂજ્યશ્રી ઘાસલાલજી મહારાજ પિતે જ્ઞાન પ્રચાર માટે અવિશ્રાન્ત પ્રયત્ન કરે છે. તેમજ શાસ્ત્રોદ્ધારસમિતિના કાર્યવાહકે પણ એમાં સહાય કરીને જે પવિત્ર સેવા કરી રહેલ છે. તે પણ ખરેખર ધન્યવાદના પૂર્ણ અધિકારી છે.
એ સમિતિના કાર્યકરેને મારી એક સુચના છે કે –
શાસ્ત્રોદ્ધાર પ્રવર પંડિત અપ્રમાદી સંત ઘાસીલાલજી મહારાજ જે શાસ્ત્રોદ્વારકનું કામ કરી રહેલ છે. તેમાં સહાય કરવા માટે–પંડિતે વિગેરેના માટે જે ખર્ચા થઈ રહેલ છે તેને પહોંચી વળવા માટે સારું સરખું ફંડ જોઈએ. એના માટે મારી એ સુચના છે કે-શાસ્ત્રોદ્ધારસમિતિના મુખ્ય કાર્યવાહકેજે બની શકે તે પ્રમુખ પિતે અને બીજા બે ત્રણ જણ ગુજરાત, સૌરાષ્ટ્ર, અને કચ્છમાં પ્રવાસ કરી મેમ્બરે બનાવે અને આર્થિક સહાય મેળવે.
છે કે અત્યારની પરિસ્થિતિ વિષમ છે. વ્યાપારીઓ, ધંધાદારીઓને પિતાના વ્યવહાર સાચવવા પણ મુશ્કેલ બન્યા છે. છતાં જે સંભાવિત ગૃહસ્થ પ્રવાસે નીકળે તે જરૂરી કાર્ય સફળ કરે એવી મને શ્રદ્ધા છે.
આર્થિક અનુકૂળતા થવાથી શાસ્ત્રોદ્ધારનું કામ પણ વધુ સરલતાથી થઈ શકે. પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ જ્યાં સુધી આ તરફ વિચારે છે ત્યાં સુધીમાં એમની જ્ઞાનશકિતને જેટલે લાભ લેવાય તેટલે લઈ લે, કદાચ સૌરાષ્ટ્રમાં વધુ વખત રહેવાથી તેમને હવે બહાર વિહરવાની ઈચ્છા થતી હોય તે શાન્તિભાઈ શેઠ જેવાએ વિનંતિ કરી અમદાવાદ પધરાવવા, અને ત્યાં અનુકૂળતા મુજબ બે-ત્રણ વર્ષની સ્થિરતા કરાવીને તેમની પાસે શાસ્ત્રોદ્ધારનું કામ પૂર્ણ કરાવી લેવું જોઈએ.
થડા વખતમાં જામજોધપુરમાં શાસ્ત્રોદ્ધારકમીટી મળવાની છે, તે વખતે ઉપરની સૂચના વિચારાય તે ઠીક.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #765
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
કરી શાસ્ત્રોદ્ધારક પૂજ્યશ્રી શ્વાસીલાલજી મહારાજને એમની આ સેવા અને પરમ કલ્યાણકારક પ્રવૃત્તિને માટે વારવાર અભિનંદન છે. શાસનનાયક દેવ તેમના શરીરાદિને સશકત અને દીર્ઘાયુ રાખે જેથી સમાજ ધર્મની વધુ ને વધુ સેવા કરી શકે અસ્તુ.
ચાતુર્માસ સ્થળ લીખડી
સ. ૨૦૧૦ શ્રાવણ વ૪ ૧૩ ગુરૂ
}
*
શ્રી વર્ધમાન સપ્રદાયના પૂજ્યશ્રી પુનમચંદ્રજી મહારાજના અભિપ્રાય
અમદાવાદ તા. ૨૨-૪-૫૬ રવીવાર મહાવીર જ્યંતિ
શાસ્ત્રવિશાદ પૂજ્ય
આચાર્ય મહારાજ શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજશ્રીએ જૈન આગમા ઉપર જે સંસ્કૃત ટીકા વગેરે રચેલ છે તે માટે તેઓશ્રી ધન્યવાદને પાત્ર છે. તેમણે આગમા ઉપરની સ્વતંત્ર ટીકા રચીને સ્થાનકવાસી જૈન સમાજનું ગોરવ વધાર્યુ છે, આગમા ઉપરની તેમની સંસ્કૃતટીકા ભાષા અને ભાવની ષ્ટિએ ધણી જ સુંદર છે. સંસ્કૃતરચના મા. તેમજ અલંકાર વગેરે ગુણૢાથી યુક્ત છે. વિદ્વાનાએ તેમજ જૈન સમાજના આચાર્યાં, ઉપાધ્યાય વગેરે એ શાસ્રો ઉપર રચેલી આ સંસ્કૃતરચનાની કદર કરવી જોઇએ. અને દરેક પ્રકારના સહકાર આપવા જોઈએ.
લી.
સદાનદી જૈનમુનિ છોટાલાલજી
આ મહાન કાર્યમાં પંડિતરત્ન પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ જે પ્રયત્ન કરી રહ્યા છે તે અલૌકિક છે. તેમનુ' આગમ ઉપરની સ ંસ્કૃત ટીકા વગેરે રચવાનું ભગીરથકાર્ય શીઘ્ર સફળ થાય એજ શુભેચ્છા સાથે.
}
સુનિ પુનમચંદ્રજી
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
*
ખભાત સપ્રદાયના મહાસતી શારદાબાઈ સ્વામીના અભિપ્રાય
લખતર તા. ૨૫-૪-૫૬
શ્રીમાન શેઠ શાંતીલાલભાઈ મગળદાસભાઈ. પ્રમુખ સાહેબ અખિલ ભારત વે॰ સ્થા॰ જૈન શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ સુ. અમદાવાદ
અમે અત્રે દેવગુરૂની કૃપાએ સુખરૂપ છીએ, વિ. મા. આપની સમિતિદ્વારા પૂજ્ય આચાર્ય મહારાજ શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ સાહેખ જે સૂત્રેાનુ કાર્ય કરે છે તે પૈકીનાં સૂત્રામાંથી ઉપાસકદશાંગસૂત્ર, આચારાંગસૂત્ર, અનુત્તરાપપતિકસુત્ર
Page #766
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५
દશવૈકાલિકસૂત્ર વિગેરે સૂત્રો જોયાં તે સૂત્રે સ'સ્કૃત હિન્દી અને ગુજરાતી ભાષાઓમાં હાવાને કારણે વિદ્વાન અને સામાન્ય જનાને ઘણું જ લાભદાયક છે. તે વાંચન ઘણું જ સુંદર અને મનેારજન છે. આ કાર્યમાં પૂજ્ય આચાશ્રી જે અગાધ પુરૂષાથ કાર્ય કરે છે તે માટે વારવાર ધન્યવાદને પાત્ર છે. આ સૂત્રેાથી સમાજને ઘણા લાભ થવા સંભવ છે.
હંસ સમાન બુદ્ધિવાળા આત્માએ સ્વપરના ભેદથી નિખાલસ ભાવનાએ અવલેાક કરશે તે આ સાહિત્ય સ્થાનકવાસી સમાજ માટે અપૂર્વ અને ગૌરવ લેવા જેવું છે. દરેક ભવ્ય આત્માને સૂચન કરૂ છુ કે આ સૂત્રાપાતપાતાના ઘરમાં વસાવવાની સુંદર તકને ચૂકસેા નહિ. કારણ આવા શુદ્ધ પવિત્ર અને સ્વપરંપરાને પુષ્ટિરૂપ સૂત્રેા મળવાં બહુ મુશ્કેલ છે. આ કાર્યમાં આપશ્રી તથા સમિતિના અન્ય કાર્યકરો જે શ્રમ લઈ રહ્યા છે તેમાં મહાન નિર્જરાનુ કારણ જોવામાં આવે છે તે બદલ ધન્યવાદ. એ જ.
*
બરવાળા સપ્રદાયના વિદુષી મહાસતીજી માંથીબાઈ સ્વામીના અભિપ્રાય
શ્રીમાન શેઠ શાન્તીલાલ મગળદાસભાઈ
પ્રમુખ અ॰ ભા॰ વે॰ સ્થા॰ જૈનશાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ મુ॰ રાજકાટ
લી. શારદાબાઈ સ્વામી ખભાત સ`પ્રદાય.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
ધંધુકા તા. ૨૭–૧-૫૬
અત્રે બીરાજતા ૩૦ ૩૦ના ભડાર મહાસતીજી વિદુષી મેાંધીમાઇ સ્વામી તથા હીરાબાઈ સ્વામી આદિઠાણાં બન્ને સુખશાતમાં ખીરાજે છે. આપને સૂચન છે કે અપ્રમત્ત અવસ્થામાં રહી નિવૃત્તિ ભાવને મેળવી ધમધ્યાન કરશે એજ આશા છે.
વિશેષમાં અમને પૂજ્ય આચાર્ય મહારાજ શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજના રચેલાં સૂત્રેા ભાઈ પાપટ ધનજીભાઇ તરફથી ભેટ તરીકે મળેલાં તે સૂત્ર તમામ આઘોપાત વાંચ્યાં મનન કર્યાં અને વિચાર્યું છે તે સૂત્રો સ્થાનકવાસી સમાજને અને વીતરાગમાને ખુબ જ ઉન્નત બનાવનાર છે. તેમાં આપણી શ્રદ્ધા એટલી ન્યાયરૂપથી ભરેલી છે તે આપણા સમાજ માટે ગૌરવ લેવા જેવું છે. હુ’સ સમાન
Page #767
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્માઓ જ્ઞાનઝરણાઓથી આત્મરૂપવાડીને વિકસિત કરશે, ધન્ય છે આપને અને સમિતિના કાર્યકરોને જે સમાજ ઉત્થાન માટે કેઈની પણ પરવા કર્યા વગર જ્ઞાનનું દાન ભવ્ય આત્માઓને આપવા નિમિત્તરૂપ થઈ રહ્યા છે. આવા સમર્થ વિદ્વાન પાસેથી સંપૂર્ણ કાર્ય પુરૂં કરાવશે તેવી આશા છે.
એજ લિ. બરવાળા સંપ્રદાયના વિદુષી
મહાસતીજી મોંઘીબાઈ સ્વામી ના ફરમાનથી લી. બેડીદાસ ગણેશભાઈ ધંધુકા
સ્થાનકવાસી જૈન સંઘના પ્રમુખ
અઘતન પદ્ધતિને અપનાવનાર વડોદરા કલેજના એક વિદ્વાન
પ્રોફેસરને અભિપ્રાય સ્થાનકવાસી સંપ્રદાયના મુનિશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ જૈનશાસ્ત્રોના સંસ્કૃત ટીકાબદ્ધ, ગુજરાતીમાં અને હિન્દીમાં ભાષાંતર કરવાના ઘણા વિકટ કાર્યમાં વ્યાપ્ત થયેલા છે. શાસ્ત્રો પિકી જે શાસ્ત્રો પ્રસિદ્ધ થયાં છે તે હું જોઈ શકો છું, મુનિશ્રી પિતે સંસ્કૃત, અર્ધમાગધી હિંદી ભાષાઓના નિષ્ણાત છે. એ એમને ટ્રેક પરિચય કરતાં સહજ જણાઈ આવે છે. શાસ્ત્રોનું સંપાદન કરવામાં તેમને પોતાના શિષ્ય વર્ગને અને વિશેષમાં ત્રણ પંડિતેને સહકાર મળે છે. તે જોઈ મને આનંદ થયે સ્થાનકવાસી સંપ્રદાયના અગ્રેસરોએ પંડિતેને સહકાર મેળવી આપી,મુનિશ્રીના કાર્યને સરળ અને શિષ્ટ બનાવ્યું છે. સ્થાનકવાસી સમાજમાં વિદ્વત્તા; ઘણી ઓછી છે, તે દિગંબર મૂર્તિપૂજક શ્વેતાંબર વગેરે જૈનદર્શનના પ્રતિનિધિઓના ઘણા સમયથી પરિચયમાં આવતાં હું વિરોધના ભય વગર કહી શકું. પૂ. મહારાજને આ પ્રયાસ સ્થાનકવાસી સંપ્રદાયમાં પ્રથમ છે એવી મારી માન્યતા છે. સંસ્કૃત સ્પષ્ટીકરણે સારાં આપવામાં આવ્યાં છે, ભાષા શુદ્ધ છે એમ ચોક્કસ કહી શકું છું. ગુજરાતી ભાષાંતરે પણ શુદ્ધ અને સરળ થયેલાં છે. મને વિશ્વાસ છે કે મહારાજશ્રીના આ સ્તુત્ય પ્રયાસને જૈનસમાજ ઉત્તેજન આપશે અને શાસ્ત્રોના ભાષાંતરને વાચનાલયમાં અને કુટુંબમાં વસાવી શકાય તે પ્રમાણે વ્યવસ્થા કરશે. પ્રતાપગંજ, વડોદરા
કામદાર કેશવલાલ હિંમનરામ તા. ૨૭-૨-૧૯૫૬
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #768
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુંબઈની બે કલેજેના પ્રોફેસરેને અભિપ્રાય
મુંબઈ તા. ૩૧-૩-૫૬ શ્રીમાન શેઠ શાન્તિલાલ મંગળદાસ પ્રમુખ શ્રી અખિલ ભારત છે. સ્થા. જૈનશાસ્ત્રોદ્ધારસમિતિ, રાજકોટ.
પૂજ્યાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજે તૈયાર કરેલાં આચારાંગ, દશવૈકાલિક, આવશ્યક, ઉપાસકદશાંગ વગેરે સૂત્રે અમે જોયાં. આ સૂત્ર ઉપર સંસ્કૃતમાં ટીકા આપવામાં આવી છે, અને સાથે હિંદી અને ગુજરાતી ભાષાંતરે પણ આપવામાં આવ્યાં છે. સંસ્કૃતટીકા અને ગુજરાતી તથા હિંદી ભાષાંતરે જોતાં આચાર્યશ્રીના આ ત્રણે ભાષા પરના એક સરખા અસાધારણ પ્રભુત્વની સચોટ અને સુરેખ છાપ પડે છે. આ સૂત્ર ગ્રંથોમાં પાને પાને પ્રગટ થતી આચાર્યશ્રીની અપ્રતિમ વિદ્વત્તા મુગ્ધ કરી દે તેવી છે. ગુજરાતી તથા હિંદીમાં થયેલાં ભાષાંતરમાં ભાષાની શુદ્ધિ અને સરળતા નોંધપાત્ર છે. એથી વિદ્વજન અને સાધારણ માણસ ઉભયને સંતોષ આપે એવી એમની લેખનની પ્રતીતિ થાય છે. ૩૨ સૂત્રમાંથી હજુ ૧૩ સૂત્રે પ્રગટ થયાં છે. બીજાં ૭ સૂત્રે લખાઈને તૈયાય થઈ ગયાં છે. આ બધાં જ સૂત્રો જ્યારે એમને હાથે તૈયાર થઈને પ્રગટ થશે ત્યારે જૈનસૂત્ર-સાહિત્યમાં અમૂલ્ય સંપત્તિરૂપ ગણાશે એમાં સંશય નથી. આચાર્યશ્રીના આ મહાન કાર્યને જૈનસમાજને વિશેષતઃ સ્થાનકવાસી સમાજને સંપૂર્ણ સહકાર સાંપડી રહેશે એવી અમે આશા રાખીએ છીએ.
પ્રો. રમણલાલ ચીમનલાલ શાહ સેંટ ઝેવિયર્સ કેલેજ, મુંબાઈ.
પ્રો. તારા રમણલાલ શાહ સેફીયા, કલેજ, મુંબાઈ
રાજકેટ ધર્મેન્દ્રસિંહજી કેલેજના પ્રોફેસર સાહેબને અભિપ્રાય
જમહાલ
જાગનાથ પ્લેટ
રાજકોટ, તા. ૧૮-૪-૫૬ પૂજ્યાચાર્ય પં. મુનિશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ આજે જૈનસમાજ માટે એક એવા કાર્યમાં વ્યાપ્ત થયેલા છે કે જે સમાજ માટે બહુ ઉપયોગી થઈ પડશે. મુનિશ્રીએ તૈયાર કરેલાં આચારાંગ, દશવૈકાલિક, શ્રી વિપાકકૃત વિ. મેં જોયાં.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #769
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ સૂત્રો જોતાં પહેલી જ નજરે મહારાજશ્રીને સંસ્કૃત, અર્ધમાગધી, હિન્દી તથા ગુજરાતી ભાષાઓ ઉપરને અસાધારણ કાબુ જણાઈ આવે છે. એક પણ ભાષા મહારાજશ્રીથી અજાણ નથી. આપણે જોઈએ છીએ કે એ સૂત્રો ઉચ્ચ અને પ્રથમ કેટીના છે. તેની વસ્તુ ગંભીર, વ્યાપક અને જીવનને તલસ્પર્શી છે, એટલા ગહન અને સર્વગ્રાહી સૂત્રોનું ભાષાંતર પૂ૦ ઘાસીલાલજી મહારાજ જેવા ઉચ્ચ કેટીના મુનિરાજને હાથે થાય છે તે આપણાં અહોભાગ્ય છે. યંત્રવાદ અને ભૌતિકવાદના આ જમાનામાં જ્યારે ધર્મભાવનાં ઓસરતી જાય છે એવે વખતે આવા તત્ત્વજ્ઞાન આધ્યાત્મિકતાથી ભરેલાં સૂત્રોનું સરળ ભાષામાં ભાષાંતર દરેક જિજ્ઞાસુ, મુમુક્ષુ અને સાધકને માર્ગદર્શક થઈ પડે તેમ છે. જન અને જૈનેતર, વિદ્વાન અને સાધારણ માણસ સાધુ અને શ્રાવક દરેકને સમજણ પડે તેવી સ્પષ્ટ, સરળ અને શુદ્ધ ભાષામાં સૂત્રે લખવામાં આવ્યાં છે. મહારાજશ્રીને જ્યારે જોઈએ ત્યારે તેમના આ કાર્યમાં સંકળાયેલા જોઈએ છીએ. એ ઉપરથી મુનિશ્રીના પરિશ્રમ અને ધગશની કલ્પના કરી શકાય તેમ છે. તેમનું જીવન સૂત્રોમાં વણાઈ ગયું છે.
મુનિશ્રીના આ અસાધારણ કાર્યમાં પિતાના શિષ્યોને તથા પંડિતેને સહકાર મળ્યો છે. અને આશા છે કે જે દરેક મુમુક્ષુ આ પુસ્તકને પિતાના ઘરમાં વસાવશે અને પિતાના જીવનને સાચા સુખને માગે વાળશે તે મહારાજશ્રીએ ઉઠાવેલે શ્રમ સંપૂર્ણપણે સફળ થશે.
પ્રો. રસીકલાલ કસ્તુરચંદ ગાંધી
એમ. એ. એલ. એલ. બી ધર્મેન્દ્રસિંહજી કેલેજ રાજકોટ (સૌરાષ્ટ્ર)
મુંબઈ અને ઘાટકેપરમાં મળેલી સભાએ ભિનાર કેન્ફરેન્સ તથા
સાધુસમેલનમાં મેકલાવેલ ઠરાવ હાલ જે વખત શ્રી શ્વેતાંબર સ્થાનકવાસી જૈન સંઘ માટે આગમ સશેધન અને સ્વતંત્ર ટીકાવાળા શાસ્ત્રોદ્ધારની અતિ આવશ્યકતા છે અને જે મહાનુંભાવેએ આ વાત દીર્ધ દૃષ્ટિથી પહેલી પિતાના મગજમાં લઈ તે પાર પાડવા મહેનત લઈ રહ્યા છે તેવા મુનિ મહારાજ પંડિતરત્ન શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કે જેઓને સાદડી અધિવેશનમાં સર્વાનુમતે સાહિત્યમંત્રી નીમ્યા છે, તેઓશ્રીની દેખરેખ નીચે અ. ભા. . સ્થા. જૈન શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ જે એક મોટી વગવાળી કમિટી છે તેની મારફતે કામ થઈ રહ્યું છે. જેને પ્રધાનાચાર્યશ્રી તથા પ્રચારમંત્રીશ્રી
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #770
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९
તથા અનેક અનુભવી મહાનુભાવાએ પોતાની પસ'દગીની મહેાર છાપ આપી છે. અને છેલ્લામાં છેલ્લા વડાદરા યુનિવર્સીટીના પ્રોફેસર કેશવલાલ કામદાર એમ. એ. પેાતાનું સવિસ્તર પ્રમાણપત્ર આપ્યું છે. તે શાસ્ત્રોદ્ધાર કમિટીના કામને આ સ ંમેલન તથા કેન્ફરન્સ હાર્દિક અભિનદન આપે છે. અને તેમના કામને જ્યાં જ્યાં અને જે જે જરૂર પડે-પડિતાની અને નાણાંની તે તે પેાતાની પાસેના કૂંડમાંથી અને જાહેર જનતા પાસેથી મદદ મળે તેવી ઈચ્છા ધરાવે છે.
આ શાસ્ત્રો અને ટીકાઓને જ્યારે આટલી બધી પ્રશંસાપૂર્વક પસંદગી મળી છે, ત્યારે તે કામને મદદ કરવાની આ કાન્ફરન્સ પેાતાની ફરજ માને છે અને જે કાઇ ત્રુટી હાય તે ૫. ૨. શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજની સાંનિધ્યમાં જઈ, બતાવીને સુધારવા પ્રયત્ન કરવા. આ કામને ટલ્લે ચઢાવવા જેવું કાઈ પણ કામ સત્તા ઉપરના અધિકારીઓના વાણી કે વર્તનથી ન થાય તે જોવા પ્રમુખ સાહેબને ભલામણ કરે છે.
(સ્થા. જૈન પત્ર તા. ૪-૫-૫૬)
સ્વતંત્રવિચારક અને નિડર લેખક જૈતસિદ્ધાંત 'ના તંત્રી શેઠ નગીનદાસ ગીરધરલાલના અભિપ્રાય
**
66
શ્રી સ્થાનકવાસી શાસ્રાદ્ધાર સમિતિ સ્થાપીને પૂ. ઘાસીલાલજી મહારાજને સૌરાષ્ટ્રમાં મેલાવી તેમની પાસે બત્રીસે સૂત્રેા તૈયાર કરવાની હિલચાલ ચાલતી હતી ત્યારે તે હિલચાલ કરનાર શાસ્ત્રજ્ઞ શેઠ શ્રી દામેાદરદાસભાઇ સાથે મારે પત્રવ્યવહાર ચાલેલા ત્યારે શેઠ શ્રી દામેાદરદાસભાઇએ તેમના એક પત્રમાં મને લખેલુ કે—
4
આપણા સૂત્રાના મૂળ પાઠતપાસી શુદ્ધ કરી સંસ્કૃત સાથે તૈયાર કરી શકે તેવા સ્થાનકવાસી સંપ્રદાયમાં મુનિશ્રી ઘાસીલાલજી મ. સિવાય મને કે।ઇ વિશેષ વિદ્વાન મુનિ જોવામાં આવતા નથી. લાંખી તપાસને અંતે મે'મુનિશ્રી ઘાસીલાલજીને પસંદ કરેલા છે. ’
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
શેઠ શ્રી દામેાદરદાસભાઈ પેાતે વિદ્વાન હતા. શાસ્ત્રજ્ઞ હતા તેમ વિચારક પણ હતા. શ્રાવકે તેમજ મુનિએ પણ તેમની પાસેથી શિક્ષા વાંચના લેતા, તેમ જ્ઞાનચર્ચા પણ કરતા. એવા વિદ્વાન શેઠશ્રીની પસંદગી યથાર્થ જ હોય એમાં
Page #771
--------------------------------------------------------------------------
________________
નવાઈ નથી. અને પૂ. શ્રી વાસીલાલજીના બનાવેલાં સૂત્રે જોતાં સૌ કેઈને ખાત્રી થાય તેમ છે કે દામોદરદાસભાઈએ તેમજ સ્થાનકવાસી સમાજે જેવી આશા શ્રી ઘાસીલાલજી મ. પાસેથી રાખેલી તે બરાબર ફળીભૂત થયેલ છે.
શ્રી વર્ધમાન શ્રમણ સંઘના આચાર્ય શ્રી આત્મારામજી મહારાજે શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજના સૂત્રો માટે ખાસ પ્રશંસા કરી અનુમતિ આપેલ છે તે ઉપરથી જ શ્રી ઘાસીલાલજી મ. ના સૂત્રોની ઉપયોગિતાની ખાત્રી થશે.
આ સૂત્રો વિદ્યાર્થીને. અભ્યાસને તેમજ સામાન્ય વાંચકને સર્વને એક સરખી રીતે ઉપયોગી થઈ પડે છે. વિદ્યાર્થીને તેમજ અભ્યાસીને મૂળ તથા સંસ્કૃત ટીકા વિશેષ કરીને ઉપયોગી થાય તેમ છે. ત્યારે સામાન્ય હિંદી વાંચકને હિંદી અનુવાદ અને ગુજરાતી વાંચકને ગુજરાતી અનુવાદથી આખું સૂત્ર સરળતાથી સમજાય છે.
કેટલાકને એવો ભ્રમ છે કે સૂત્ર વાંચવાનું કામ આપણું નહિ, સૂત્રો આપણને સમજાય નહિ. આ ભ્રમ તદ્દન ખોટો છે. બીજા કેઈ પણ શાસ્ત્રીય પુસ્તક કરતાં આ સૂત્ર સામાન્ય વાચકને પણ ઘણી સરળતાથી સમજાઈ જાય છે. સામાન્ય માણસ પણ સમજી શકે તેટલા માટે જ ભગવાન મહાવીરે તે વખતની લેકભાષામાં (અર્ધમાગધી ભાષામાં) સૂત્રે બનાવેલાં છે. એટલે સૂત્રે વાંચવા તેમજ સમજવામાં ઘણાં સરળ છે.
માટે કઈ પણ વાચકને એને ભ્રમ હોય તે તે કાઢી નાંખવે અને ધર્મનું તેમજ ધર્મના સિદ્ધાંતનું સાચું જ્ઞાન મેળવવા માટે સૂત્રે વાંચવાને ચૂકવું નહિ. એટલું જ નહિ પણ જરૂરથી પહેલાં સૂત્રે જ વાંચવાં.
સ્થાનકવાસીઓમાં આ શ્રી સ્થાજૈન શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિએ જે કામ કર્યું છે. અને કરી રહી છે તેવું કઈ પણ સંસ્થાએ આજ સુધી કર્યું નથી.
સ્થા. જૈન શાદ્ધાર સમિતિના છેલ્લા રિપોર્ટ પ્રમાણે બીજા છ સૂત્રે લખા ચેલ પડ્યા છે, બે સૂત્ર-અનુગદ્વાર અને ઠાણાંગ સૂત્ર–લખાય છે તે પણ થોડા વખતમાં તૈયાર થઈ જશે. તે પછી બાકીના સૂત્રો હાથ ધરવામાં આવશે.
તયાર સૂત્રો જલ્દી છપાઈ જાય એમ ઈચ્છીએ છીએ અને સ્થા. બંધુઓ સમિતિને ઉત્તેજન અને સહાયતા આપીને તેમનાં સૂત્રો ઘરમાં વસાવે એમ ઈચ્છીએ છીએ.
જેન સિદ્ધાંત પત્ર–મે ૧૫૫
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #772
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રુત-ભકિત
(પૂ. આચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મસા.ની આજ્ઞા અનુસાર લખનાર) દ. સ. ના જૈન મુનિ શ્રી દયાનંદજી મહારાજ
તા. ૨૩-૬-૫૬ શાહપુર, અમદાવાદ આજે લગભગ ૨૦ વર્ષથી શ્રદ્ધેય પરમપૂજ્ય જ્ઞાનદિવાકર પં. મુનિશ્રી ઘાસીલાલજી મ. ચરમ તીર્થંકર ભગવાન મહાવીરના અનુત્તર, અનુપમ ન્યાય યુક્ત, પૂર્વાપર અવિરેાધસ્વરૂપ કલ્યાણકારક, ચરમ શીતળ વાણીના ઘાતક એવા શ્રી જિનાગમ પર પ્રકાશ પાડે છે, તેઓશ્રી પ્રાચીન, પૌર્વાત્ય સંસ્કૃતાદિ અનેક ભાષાના પ્રખર પંડિત છે, અને જિનવાણીને પ્રકાશ સંસ્કૃત, ગુજરાતી અને હિંદીમાં મૂળ શબ્દાર્થ, ટીકા, વિસ્તૃત વિવરણ, સાથે પ્રકાશમાં લાવે છે. એ જૈન સમાજ માટે અતિ ગૌરવ અને આનંદને વિષય છે.
ભ૦ મહાવીર અત્યારે આપણી પાસે વિદ્યમાન નથી. પરંતુ તેમની વાણી રૂપે અક્ષરદેહ ગણધર મહારાજેએ શ્રુતપરંપરાએ સાચવી રાખ્યો મૃતપરં. પરાથી સચવાતું જ્ઞાન જ્યારે વિસ્મૃત થવાને સમય ઉપસ્થિત થવા લાગે ત્યારે શ્રી દેવદ્ધિગણિ ક્ષમાશ્રમણે વલભીપુર–વળામાં તે આગમને પુસ્તક રૂપે આરૂઢ કર્યો. આજે આ સિદ્ધાંતે આપણી પાસે છે. તે અર્ધમાગધી ભાષામાં છે. અત્યારે આ ભાષા ભગવાનની, દેવાની તથા જનગણની ધર્મભાષા છે. તેને આપણા શ્રમ અને શ્રમણીઓ તથા સમુક્ષુ શ્રાવક શ્રાવિકાઓ મુખપાઠ કરે છે, પરંતુ તેને અર્થ અને ભાવ ઘણુ થોડાઓ સમજે છે.
જિનાગમ એ આપણાં શ્રદ્ધેય પવિત્ર ધર્મસૂત્ર છે. એ આપણી આંખ છે. તેને અભ્યાસ કરે એ આપણું સૌની-જૈન માત્રની ફરજ છે. તેને સત્ય સ્વરૂપે સમજાવવા માટે આપણા સદ્દભાગ્યે જ્ઞાનદિવાકર શ્રી ઘાસીલાલ મહારાજે સત સંકલ્પ કર્યો છે અને તે લિખિત સૂત્રને પ્રગટાવી શાદ્ધાર સમિતિ દ્વારા જ્ઞાન પરબ વહેતી કરી છે. આવા અનુપમ કાર્યમાં સકળ જૈનોને સહકાર અવશ્ય હવે ઘટે અને તેને વધારેમાં વધારે પ્રચાર થાય તે માટે પ્રયત્ન કરવા ઘટે.
ભ૦ મહાવીરને ગણધર ગૌતમ પૂછે છે કે હે ભગવાન, સૂત્રની આરાધના કરવાથી શું ફળ પ્રાપ્ત થાય? ભગવાન તેને પ્રતિ ઉત્તર આપે છે કે શ્રતની આરાધનાથી જીવેના અજ્ઞાનને નાશ થાય છે, અને તેઓ સંસારના કલેશથી નિવૃત્તિ મેળવે છે, અને સંસાર કલેશેથી નિવૃત્તિ અને અજ્ઞાનને નાશ થતાં મેક્ષની ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે.
આવા જ્ઞાનકાર્યમાં મૂર્તિપૂજક જૈનો, દિગંબરો અને અન્ય ધર્મિઓ હજારે અને લાખો રૂપીયા ખર્ચે છે. હિંદુ ધર્મમાં પવિત્ર મનાતા ગ્રંથ ગીતાના સેંકડો નહિ પણ હજારે ટીકા ગ્રંથે દુનિયાની લગભગ સર્વ ભાષાઓમાં પ્રગટ થયા છે. ઈસાઈ ધર્મના પ્રચારકે તેમના પવિત્ર ધર્મગ્રન્થ બાઈબલના પ્રચારાર્થે તેનું જગતની સર્વ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #773
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२
ભાષામાં ભાષાંતર કરી તેને પડતર કરતાં પણ ઘણી એછી કિંમતે વેચી ધર્મસૂત્રના પ્રચાર કરે છે. મુસ્લિમ લેાકેા પણ તેમના પવિત્ર મનાતા ગ્રન્થ કુરાનનું અનેક ભાષાઓમાં ભાષાંતર કરી સમાજમાં પ્રચાર કરે છે. આપણે પૈસા પરના માહ ઉતારી ભગવાનના સિદ્ધાંતાના પ્રચાર કરવા માટે તન, મન, ધન સમર્પણ કરવાં જોઇએ. અને સૂત્ર પ્રકાશનના કાર્યને વધુ ને વધુ વેગ મળે તે માટે સક્રિય પ્રયત્ના કરવા જોઈએ. આવા પવિત્ર કાર્ય માં સાંપ્રદાયિક મતભેદો સૌએ ભૂલી જવા જોઇએ અને શુદ્ધ આશયથી થતા શુદ્ધ કાને અપનાવી લેવું જોઈએ. સમિતિના નિયમાનુસાર રૂ. ૨૫] ભરી સમિતિના સભ્ય બનવું જોઇએ. ધાર્મિક અનેક ખાતાઓના મુકાબલે સૂત્ર પ્રકાશનનું-જ્ઞાનપ્રચારનું આ ખાતું સર્વશ્રેષ્ઠ ગણવુ જોઇએ.
આ કાર્યને વેગ આપવાની સાથે સાથે એ આગમે–ભગવાનની એ મહાવાણીનું પાન કરવા પણ આપણે હરહુ મેશ તત્પર રહેવુ જોઇએ, જેથી પરમ શાંતિ અને જીવનસિદ્ધિ મેળવી શકાય. ( સ્થા. જૈન તા. ૫-૭-૫૬ )
શ્રી. અ. ભા. વે. સ્થા. જૈન શાસ્ત્રાદ્ધાર સમિતિનાં પ્રમુખ શ્રી વગેરે. રાણપુર પરમ પવિત્ર સૌરાષ્ટ્રની પુણ્ય ભૂમિ પર જ્યારથી શાંત-શાસ્ત્રવિશારદ અપ્રમાદિ પૂજ્ય આચાર્ય મહારાજ શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજનાં પુનીત પગલાં થયાં છે ત્યારથી ઘણા લાંખા કાળથી લાગુ પડેલ જ્ઞાનાવરણીય કર્માંનાં પડળ ઉતારવાના શુભ પ્રયાસ થઈ રહ્યો છે. અને જે પ્રવચનની પ્રભાવના તેઓશ્રી કરી રહ્યા છે તે અનંત ઉપકારક કાર્યાંમાં તમે જે અપૂર્વ સહાય આપી રહ્યા છે તે માટે તમા સને ધન્ય છે અને એ શુભ પ્રવૃત્તિના શુભ પરિણામેાના જનતા લાભ લે છે, મને તે સમજાય છે કે સાધુજી છઠે ગુણસ્થાનકે હાય છે પણ પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ તે મહુધા સાતમે અપ્રમત્ત ગુણસ્થાનકે જ રહે છે. એવા અપ્રમત્ત માત્ર પાંચ-સાત સાધુએ જો સ્થાનકવાસી જૈનસમાજમાં હોય તે સમાજનું શ્રેય થતાં જરાએ વાર ન લાગે સમાજાકાશમાં સ્થા. જૈન સ`પ્રદાયના દિવ્ય પ્રભાકર જળહળી નીકળે પણ વા દિન........
શ્રી શાસ્ત્રાદ્ધારસમિતિને મારી એક નમ્ર સુચના છે કે-પૂજ્યશ્રીની વૃદ્ધાવસ્થા છે, અને કાર્યપ્રણાલિકા યુવાનને શરમાશે તેવી છે. તેમને ગામેગામ વિહાર કરવું અને શાસ્ત્રાદ્ધારનું કાર્ય કરવુ તેમાં ઘણાં શારીરિક માનસિક અને વ્યવહારિક મુશ્કેલી વેઠવી પડે છે, તેા કેાઈ ચૈાગ્ય સ્થળ કે જ્યાંના શ્રાવકે ભક્તિ વાળા હાય. વાડાનાં રાગના વિષથી અલિપ્ત હોય. એવા કોઇ સ્થળે શાસ્ત્રાદ્ધારનુ કાર્ય પૂર્ણ થાય ત્યાં સુધી સ્થિરતા કરી શકે એના માટે પ્રબંધ કરવા જોઈએ. ખીજા કોઈ એવા સ્થળની અનુકુળતા ન મળે તે છેવટ અમદાવાદમાં ચાગ્ય સ્થળે રહેવાની સગવડ કરી અપાય તે વધુ સારૂં. મ્હારી આ સુચના પર ધ્યાન આપવા ફરી યાદ આપું છું. ફરીવાર પૂજ્ય આચાર્યશ્રીને અને તેમના સત્કાર્યના સહાયકને મારા અભિનંદન પાઠવું છું તે સ્વીકારશે. લી. સદાન...દી જૈનમુનિ છેટાલાલજી
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર ઃ ૧
Page #774
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન સિદ્ધાંતના તંત્રીશ્રીને અભિપ્રાય સ્થાનકવાસીઓમાં પ્રમાણભૂત સૂત્ર બહાર પાડનારી આ એકની એક સંસ્થા છે, અને એના આ છેલ્લા રિપિટ ઉપરથી જણાય છે કે–તેણે ઘણી સારી પ્રગતી કરી છે તે જોઈ આનંદ થાય છે.
મૂળ પાઠ, ટીકા, હિંદી તથા ગુજરાતી અનુવાદ સહિત સૂત્રો બહાર પડવાં એ કાંઈ સહેલું કામ નથી એ એક મહાભારત કામ છે અને તે કામ આ શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ ઘણી સફળતાથી પાર પાડી રહી છે તે સ્થાનકવાસી સમાજ માટે ઘણું ગૌરવ વિષય છે અને સમિતિ ધન્યવાદને પાત્ર છે.
સમિતિ તરફથી નવસૂત્ર બહાર પડી ચુક્યાં છે, હાલમાં ત્રણ સૂત્રો છપાય છે. નવ સૂત્રો લખાઈ ગયાં છે અને જંબુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિ તથા નંદીસૂત્ર તૈયાર થઈ રહ્યાં છે.
હાલમાં મંત્રી શ્રી સાકરચંદ ભાઈચંદ સમિતિના કામમાં જ તેમને આપે વખત ગાળે છે અને સમિતિના કામકાજને ઘણે વેગ આપી રહ્યા છે. તેમના અંત માટે ધન્યવાદ.
અને આ મહાભારત કામના મુખ્ય કાર્યકર્તા તે છે વયોવૃદ્ધ પંડિત મુનિશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ. મૂળ પાઠનું સંશોધન તથા સંસ્કૃત ટીકા તેઓશ્રી જ તૈયાર કરે છે. મુનિશ્રીને આ ઉપકાર આખાય સ્થા. જૈન સમાજ ઉપર ઘણે મહાન છે. એ ઉપકારને બદલે તે વાળી શકાય તેમજ નથી.
પરંતુ આ સમિતિના મેમ્બર બની તેના બહાર પડેલાં સૂત્રો ઘરમાં વસાવી તેનું અધ્યયન કરવામાં આવે તે જ મહારાજશ્રીનું થોડું ત્રણ અદા કર્યું ગણાય.
ભગવાને કહ્યું છે કે વર્ષ જૂનું તો ચા પહેલું જ્ઞાન પછી દયા, દયા ધર્મ યથાર્થ સમજે હોય તે ભગવાનની વાણીરૂપ આપણા સૂત્રો વાંચવાં જ જોઈએ તેનું અધ્યયન કરવું જોઈએ અને તેને ભાવાર્થ સમજવો જોઈએ.
એટલા માટે શાસ્ત્રોદ્ધારસમિતિના સર્વ સૂત્રે દરેક સ્થા. જૈને પિતાના ઘરમાં વસાવવાં જ જોઈએ સર્વ ધર્મજ્ઞાન આપણા સૂત્રમાંજ સમાયેલું છે અને સૂત્ર સહેલાઈથી વાંચીને સમજી શકાય છે, માટે દરેક સ્થા. જૈન આ સૂત્રે વાંચે એ ખાસ જરૂરનું છે.
જૈન સિદ્ધાંત ડીસેમ્બર-૫૬
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #775
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂક
શ્રી ઉપાસકદશાંગસૂત્રને માટે અભિપ્રાય મૂળ સૂત્ર તથા પૂજ્ય મુનિશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજે બનાવેલ સંસ્કૃત છાયા તથા ટીકા અને હિંદી તથા ગુજરાતી-અનુવાદ સહિત.
પ્રકાશક-અ. ભા. ૨. સ્થાનકવાસી જૈનશાસ્ત્રોદ્ધારસમિતિ, ગરેડીઆ કુવા રેડ, ગ્રીન લેજ પાસે, રાજકોટ. (સૌરાષ્ટ્ર) પૃષ્ઠ ૬૧૬ બીજી આવૃત્તિ બેવડું (મેટું) કદ. પાકું પુઠું, જેકેટ સાથે સને ૧૫૬ કિંમત રૂા. ૮-૮-૦
આપણા મૂળ બાર અંગ સૂત્રોમાંનું ઉપાસકદશાંગ એ સાતમું અંગ સૂત્ર છે. એમાં ભગવાન મહાવીરના દશ ઉપાસકે-શ્રાવકનાં જીવનચરિત્રો આપેલાં છે, તેમાં પહેલું ચારિત્ર આનંદ શ્રાવકનું આવે છે.
આનંદ શ્રાવકે જૈનધર્મ અંગીકાર કર્યો અને બાર વ્રત ભગવાન મહાવીર પાસે અંગીકાર કરી પ્રતિજ્ઞા (પ્રત્યાખ્યાન) લીધાં તેનું સવિસ્તર વર્ણન આવે છે, તેની અંતર્ગત અનેક વિષયો જેવા કે, અભિગમ, કાલકસ્વરૂપ, નવતત્વ નરક, દેવલોક વગેરેનું વર્ણન પણ આવે છે.
આનંદ શ્રાવકે બાર વ્રત લીધા તે બાર વ્રતની વિગત અતિચારની વિગત વગેરે બધું આપેલું છે. તે જ પ્રમાણે બીજા નવ શ્રાવકોની પણ વિગત આપેલ છે.
આનંદ શ્રાવકની પ્રતિજ્ઞામાં પિતા શબ્દ આવે છે. મૂર્તિપૂજકે મૂર્તિપૂજા સિદ્ધ કરવા માટે તેને અર્થ અરિહંતનું ચેત્ય (પ્રતિમા) એ કરે છે. પણ તે અર્થ તદન ખૂટે છે. અને તે જગ્યાએ આગળ પાછળના સંબંધ પ્રમાણે તેને એ ખટે અર્થ બંધ બેસતું જ નથી તે મુનિશ્રી ઘાસીલાલજીએ તેમની ટીકામાં અનેક રીતે પ્રમાણે આપી સાબિત કરેલ છે અને પિતાને અર્થ સાધુ થાય છે. તે બતાવી આપેલ છે.
આ પ્રમાણે આ સૂત્રમાંથી શ્રાવકના શુદ્ધ ધર્મની માહિતી મળે છે તે ઉપરાંત તે શ્રાવકેની ઋદ્ધિ, રહેઠાણ. નગરી વગેરેના વર્ણને ઉપરથી તે વખતની સામાજિક સ્થિતિ, રીતરિવાજ રાજવ્યવસ્થા વગેરે બાબતેની માહિતી મળે છે.
એટલે આ સૂત્ર દરેક શ્રાવકે અવશ્ય વાંચવું જોઈએ, એટલું જ નહિ પણ વારંવાર અધ્યયન કરવા માટે ઘરમાં વસાવવું જોઈએ.
પુસ્તકની શરૂઆતમાં વર્ધમાન શ્રમણસંઘના આચાર્ય શ્રી આત્મારામજી મહારાજનું સંમતિપત્ર તથા બીજા સાધુઓ તેમજ શ્રાવકના સંમતિપત્રો આપેલ છે, તે સૂત્રની પ્રમાણભૂતતાની ખાત્રી આપે છે.
“જેનસિદ્ધાંત” જાન્યુઆરી-પ૭
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #776
--------------------------------------------------------------------------
________________
સેંકડ સર્ટીફીકેટ ઉપરાંત હાલમાં મળેલ
કેટલાક તાજા અભિપ્રાય શા સ્ત્રો દ્વારના કાર્યને વેગ આપ
તંત્રી સ્થાનેથી (જેન તિ) તા. ૧૫–૯–૧૭ પૂજ્ય શ્રી ઘા સીલાલજી મહારાજ ઠાણ ૪ હાલમાં અમદાવાદ મુકામે સરસપુરના સ્થા. જૈન ઉપાશ્રયમાં બિરાજમાન છે. તેઓ શ્રી શાસ્ત્રોદ્ધારનું કાર્ય ખૂબ જ ખંત અને ઉત્સાહથી વૃદ્ધવયે પણ કરી રહ્યા છે. તેઓશ્રી વૃદ્ધ છે છતાં પણ આખો દિવસ શાસ્ત્રની ટીકાઓ લખી રહ્યા છે. આજ સુધીમાં તેમણે લગભગ ૨૦ જેટલાં શાસ્ત્રોની ટીકાઓ લખી નાખી છે અને બાકીનાં સૂત્રની ટીકા જેમ બને તેમ જલદી પૂર્ણ કરવી તેવા મનોરથ સેવી રહેલ છે. સ્થા. જૈન સમાજમાં શાસ્ત્રો ઉપર સંસ્કૃત ટીકા લખવાને આ પ્રથમ જ પ્રયાસ છે અને તે પ્રયાસ સંપૂર્ણ બને એવી અમે શાસનદેવ પ્રત્યે પ્રાર્થના કરીએ છીએ. આજ સુધી ઘણા મુનિવરેએ શાસ્ત્રોનું કામ શરૂ કરેલ છે પણ કેઈએ પૂર્ણ કરેલ નથી. પૂજ્યશ્રી અમુલખાષીજી મહારાજે બત્રીસ શાસ્ત્રો ઉપર હિંદી અનુવાદ કરેલ અને સંપૂર્ણ બનેલ, ત્યારબાદ આચાર્ય શ્રી આત્મારામજી મહારાજશ્રીએ હિંદી ટીકા કેટલાક શાસ્ત્રો ઉપર લખેલ પણ ઘણાં શાસ્ત્રો બાકી રહી ગયાં. પૂજ્ય હસ્તિમલજી મહારાજે એક બે શા ઉપરની ટીકાઓના અનુવાદ કરેલ. પૂજ્ય શ્રી જવાહિરલાલ મહારાજશ્રીએ સૂયગડાંગસૂત્ર ટીકા સહિત હિન્દી અનુવાદ સાથે કરેલ. શ્રી સૌભાગ્યમલજી મહારાજે આચારાંગની હિંદી ટીકા લખેલ. પણ સંપૂર્ણ શા ઉપર સંસ્કૃત ટીકા હજી સુધી સ્થા. જૈન સાધુઓ તરફથી થયેલ નથી. જ્યારે પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજશ્રીએ ૨૦ શા ઉપર સંસ્કૃત ટીકા તેને હિંદી ગુજરાતી અનુવાદ કરાવેલ છે આથી હવે આશા બંધાય છે કે તેઓશ્રી બત્રીસે બત્રીસ શાસ્ત્રો ઉપર સંસ્કૃત ટીકા લખવામાં સફળ થશે અને શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિએ આજ સુધી ૧૦ થી ૧૨ શાસ્ત્રો છપાવી પણ દીધાં છે અને હજી પણ તે શા વિશેષ જલદી છપાય તે માટે શાસ્ત્રો. દ્વાર સમિતિ સંપૂર્ણ પ્રયત્ન કરી રહેલ છે તે ધન્યવાદને પાત્ર છે.
જૈન શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિના રૂ. ૨૫૧ભરીને લાઈફ મેમ્બર થનારને તમામ શાસ્ત્રો શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ તરફથી ભેટ મળે છે. આ રીતે એક પંથ અને દે કાજ. બન્ને રીતે લાભ થાય તેમ છે. રૂા. ૨૫૧ માં ૫૦૦ રૂપિયાની કિંમતમાં શાસ્ત્રો મળે એ પણ માટે લાભ છે અને પ્રવચનની પ્રભાવના કરવાને ધર્મ લાભ પણ મળે છે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #777
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૬
આ સાલે પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજના સુશિષ્ય પં. મુિનશ્રી કનૈયાલાલજી મહારાજ મલાડ મુકામે ચાતુર્માસ બિરાજે છે અને તેઓશ્રી શાસ્ત્રોના મેમ્બરે કરવા માટે અથાગ પ્રયત્ન કરીને પ્રવચનની સેવા બજાવી રહ્યા છે. અને અત્યાર સુધીમાં મુંબઈ તેમજ પરાઓના લગભગ ૪૦ જેટલા ગૃહસ્થ લાઈફ મેમ્બર બની ગયા છે અને મુંબઈમાં લગભગ ૩૦૦ જેટલા મેમ્બર થાય તે ઈચ્છવા યોગ્ય છે. શ્રીમંત ગૃહસ્થો હજારો રૂપિયા પિતાના ઘર ખર્ચમાં તેમજ માજશેખના કામમાં તેમજ વ્યવહારિક કામમાં વાપરી રહ્યા છે તે આવા શાસ્ત્રોદ્વાર જેવા પવિત્ર કાર્યમાં રૂપિયા વાપરશે તે ધર્મની સેવા કરી ગણાશે. અને બદલામાં ઉત્તમ આગમસાહિત્યની એક લાયબ્રેરી બની જશે. જેનું વાંચન કરવાથી આત્માને શાંતિ મળશે અને શાસ્ત્રાજ્ઞા પ્રમાણે વર્તવાથી જીવન સફળ થશે.
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #778
--------------------------------------------------------------------------
________________
શતાવધાની મુનિશ્રી યંતિલાલજી મહારાજશ્રીને અમદાવાદને પત્ર “સ્થાનકવાસી જૈન તા. ૫-૯-૧૭ ના અંકમાં છપાએલ છે જે નીચે મુજબ છે.
સૂત્રોના મૂળ પાઠમાં ફેરફાર હોઈ શકે ખરો ?
તા. ૦–૮–૧૭ના રોજ અત્રે બિરાજતા શાસ્ત્રોદ્ધારક આચાર્ય મહારાજશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ પાસે, મારા ઉપર આવેલ એક પત્ર લઈને હું ગયે હતે, તે સમયે મારે પૂ. મ. સા. સાથે જે વાતચીત થઈતે સમાજને જાણ કરવા સારૂ લખું છું.
“શાસ્ત્રોનું કામ એક ગહન વસ્તુ છે. અપ્રમાદી થઈ તેમાં અવિરત પ્રયત્ન કરવા જોઈએ. સંપૂર્ણ શાસ્ત્રોનું જ્ઞાન તેમજ દરેક પ્રકારની ખાસ ભાષાનું જ્ઞાન હોય તેજ આગમોદ્ધારકનું કાર્ય સફળતાથી થાય છે. આ પ્રકારને પ્રયત્ન હાલ અમદાવાદ ખાતે સરસપુર જૈન સ્થાનકમાં બિરાજતા પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કરી રહ્યા છે. શાસ્ત્રલેખનનું આ કાર્ય થઈ રહ્યું છે, તેમાં અનેક વ્યક્તિઓને અનેક પ્રકારની શંકાઓ થાય છે તેમાં શાસ્ત્રોના મૂળ પાઠમાં ફેરફાર થાય છે? કરવામાં આવે છે? એ પ્રશ્ન પણ કેટલાકને થાય છે અને તે પ્રશ્ન થાય તે સ્વાભાવિક છે; કેમકે અમુક મુનિરાજે તરફથી પ્રગટ થયેલ સૂત્રના મૂળ પાઠમાં ફેરફાર થયેલા છે. જેથી આ કાર્યમાં પણ સમાજને શંકા થાય.
પણ ખરી રીતે જોતાં, અત્યારે જે શાસ્ત્રોદ્ધારનું કામ ચાલી રહ્યું છે તે વિષે સમાજને ખાત્રિ આપવામાં આવે છે કે, શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ તરફથી અત્યાર સુધીમાં પ્રગટ થયેલાં આગમેના મૂળ પાઠમાં જરાપણ ફેરફાર કરવામાં આવેલ નથી અને ભવિષ્યમાં જે સૂત્રે પ્રગટ થશે તેમાં ફેરફાર થશે નહિ તેની સમાજ નેંધ લ્ય.
લી. શતાવધાની શ્રી યંત મુનિ–અમદાવાદ
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #779
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અખિલ ભારત શ્વેતામ્બર સ્થાનકવાસી જૈન શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિને ટુંક પરિચય
સ્થાનકવાસી સમાજની આ એકની એક સંસ્થા છે કે જેણે અત્યાર સુધીમાં તેર સૂત્રો છપાવી બહાર પાડી દીધાં છે. સાત સૂત્ર છપાય છે અને બીજા કેટલાક છાપવા માટે તૈયાર થઈ ચૂક્યા છે.
આ પ્રમાણે આ સંસ્થાએ મહાન પ્રગતિ સાધી છે તેને ટુંક પરિચય આ પત્રિકામાં આપેલ છે તે વાંચી જઈ સર્વ સ્થા. જૈન ભાઈબહેનોએ આ સંસ્થાને યથાશક્તિ મદદ કરી તેના કાર્યને હજુ વિશેષ વેગવાન બનાવવાની જરૂર છે.
ખાલી ઘડે વાગે ઘણો એમ સ્થા. કેન્ફરન્સ જેમ ખાટાં બણગાં કુંકનારી સંસ્થાની કિમત નથી, ત્યારે નક્કર કામ કરનારી આ શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિને દરેક પ્રકારે ઉત્તેજન આપવાની દરેક સ્થાનકવાસી જૈનની અનિવાર્ય ફરજ છે.
અને આ સર્વ સૂત્રો તૈયાર કરનાર પૂજ્ય મુનિશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજને સ્થાનકવાસી સમાજ ઉપર ઘણે મહાન ઉપકાર છે. વયેવૃદ્ધ હવા છતાં તેઓશ્રી જે મહેનત લઈ સૂત્ર તૈયાર કરાવે છે તેવું કામ હજુ સુધી બીજા કેઈએ કર્યું નથી અને બીજું કંઈ કરી શકશે કે નહિ તે પણ શંકાભર્યું છે. પૂજ્ય મુનિશ્રીના આ મહાન ઉપકારનો કિંચિત બદલે સમાજે આ શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિને બની શકતી સહાય કરીને વાળવાને છે. સ્થાનકવાસી સમાજ જ્ઞાનની કદર કરવામાં પાછા હઠે તેમ નથી એવી અમે આશા રાખીએ છીએ.
જેનસિદ્ધાંત પત્ર” ઓકટોમ્બર ૧૫૭
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #780
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દશવૈકાલિક તથા ઉગાસકદશાંગ સૂત્રો
ગુજરાતી ભાષામાં અનુવાદ થયેલાં પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ વિરચિત શ્રી ઉપરોક્ત બે સૂત્રે જૈન ધર્મ પાળતા દરેક ઘરમાં હેવા જ જોઈએ. તે વાંચવાથી શ્રાવક ધર્મ અને શ્રમણ ધર્મના આચારનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થઈ શકે છે અને શ્રાવકે પિતાની નિરવલ અને એષણિય સેવા શ્રમણ પ્રત્યે બજાવી શકે છે. વર્તમાનકાળે શ્રાવકેમાં તે જ્ઞાન નહિ હોવાને લીધે અંધશ્રદ્ધાએ શ્રમણ વર્ગની વૈયાવચ્ચ તે કરી રહેલ છે. પરંતું “કલ્પ શું અને અકલ્પ શું” એનું જ્ઞાન નહિ હોવાને લીધે પિતે સાવધ સેવા અપી પિતાના સ્વાર્થને ખાતર શ્રમણ વર્ગને પિતાને સહાયક થવામાં ઘસડી રહ્યા છે, અને શ્રમણ વર્ગની પ્રાયઃ કુસેવા કરી રહ્યા છે. તેમાંથી બચી લાભનું કારણ થાય અને શમણને યથાતથ્ય સેવા આપી તેમને પણ જ્ઞાનદર્શન ચારિત્રની આરાધના કરવામાં સહા યક થઈ પિતાના જ્ઞાનદશન ચારિત્રની આરાધના કરી સુગતિ મેળવી શકે. શ્રમણની યથાતથ્ય સેવા કરવી તે અવશ્ય ગૃહસ્થની ફરજ છે.
પૂજ્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મ. શાસ્ત્રોદ્ધારનું અનુવાદન ત્રણ ભાષામાં રૂડી રીતે કરી રહ્યા છે અને રૂપીયા ૨૫૧ ભરી મેમ્બર થનારતે રૂા. ૪૦૦-૫૦૦ ની લગભગ કીંમતના બત્રીસે આગ ફ્રી મળી શકે છે તે તે રૂ૨૫૧ ભરી મેમ્બર થઈ બત્રીસે આગમ દરેક શ્રાવક ઘરે મેળવવા જોઈએ. બત્રીસે શાસ્ત્રોના લગભગ ૪૮ પુસ્તક મળશે. તે તે લાભ પિતાની નિર્જરા માટે પુન્યાનું બંધી પુન્ય માટે જરૂર મેળવે. ઉપરોક્ત બંને સૂત્રોની કીંમત સમિતિ કંઈક ઓછી રાખે તે હરકેઈ ગામમાં શ્રીમંત હોય તે સૂત્રો લાવી અરધી કીંમતે, મફત અથવા પૂરી કીંમતે લેનારની સ્થિતિ જોઈ દરેક ઘરમાં વસાવી શકે.
–એક ગૃહસ્થ નોંધ-ઉપરની સુચનાને અમે આવકારીએ છીએ. આવાં સૂત્રો દરેક ઘરમાં વસાવવા યોગ્ય તેમજ દરેક શ્રાવકે વાંચવા યોગ્ય છે. તંત્રી
“રત્નત” પત્ર તા. ૧-૧૦-પ૭
શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : ૧
Page #781
--------------------------------------------------------------------------
________________ પૂજ્ય આચાર્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજનાં બનાવેલાં સૂત્રો કાશમીર....થી...કન્યાકુમારી તેમજ કરાંચી....થી.... કલકત્તા સુધી દરેક સ્થળે હોંશથી વંચાય છે. કારણ કે આવી રીતે શાસ્ત્રો તૈયાર કરવાનું અનેખું કાર્ય હજુ સુધી કઈ કરી શક્યું નથી શ્રી સ્થાનકવાસી જૈન સમાજ ઉ૫રાંત શ્રી દેરાવાસી સંપ્રદાયના મહાન આચાર્યશ્રી રામવિજયસૂરીજી તથા અન્ય મુનિવરોએ તેમજ તેરાપંથી મહાસભા કલકત્તાવાળાએ આ સૂત્રો અપનાવ્યાં છે. દેશ-પરદેશના મેમ્બરે સૂત્રો વાંચી જૈન ધર્મના પ્રતજ્ઞાનને અણમેલો લાભ લઈ રહ્યા છે. હમણાંજ લંડનની ઈન્ડિઆ ફીસ લાયબ્રેરીએ આ સૂત્રો મંગાવ્યાં છે. આપ રૂપીઆ 251-0-0 એકલી મેમ્બર તરીકે નામ નોંધાવી હપ્ત હતું લગભગ રૂપીઆ પાંચ સુધીની કિંમતનાં શાસ્ત્રો વિના મૂલ્ય મેળવી શકે છે. વધુ વિગત માટે લખેઃ છે. ગ્રીન લોજ પાસે, 3. મંત્રી ગરેડીઆકુવા રોડ શ્રી અખિલ ભારત . સ્થા. જૈન રાજકેટ. શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ શ્રી આચારાંગ સૂત્ર : 1