Book Title: Virodaya Mahakavya
Author(s): Bhuramal Shastri
Publisher: Gyansagar Vagarth Vimarsh Kendra Byavar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002761/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrodaya mahAkAvya Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( mahAkavi vANIbhUSaNa bA. bra. paM. bhUrAmala zAstrI viracita) vIrodaya mahAkAvyaM -: lekhaka : (mahAkavi vANIbhUSaNa bA. bra. paM. bhUrAmala zAstrI) AcArya jJAnasAgara jI mahArAja -: AzIrvAda evaM preraNA :muni zrI sudhAsAgara jI mahArAja kSu. zrI gambhIrasAgara jI mahArAja kSu. zrI dhairyasAgara jI mahArAja -: prakAzana/prakAzaka : AcArya jJAnasAgara vAgartha vimarza kendra, byAvara (rAja.) evaM zrI di. jaina atizaya kSetra mandira saMghI jI, sAMgAnera (rAja.) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ preraka prasaMga :- saMta ziromaNi pU. AcArya zrI vidyAsAgara jI mahArAja ke suziSya AdhyAtmika santa pa. pUjya muni zrI sudhAsAgara jI mahArAja eMva kSu. zrI gaMbhIrasAgara jI eMva kSu. zrI dhairyasAgara jI mahArAja ke bhaTTAraka jI kI nasiyAM, jayapura meM cAturmAsa 1996 ke suavasara para prakAzaka : ArcAya jJAnasAgara vAgartha vimarza kendra byAvara (rAjasthAna) evaM zrI di. jaina atizaya kSetra maMndira saMdhI jI sAMgAnera (rAja.) saMskaraNa :- 1996 tRtIya mUlya : 100.00 rupaye prApti sthAna:- . AcArya jJAnasAgara vAgartha vimarza kendra sarasvatI bhavana, seTha jI kI nasiyAM, byAvara-305901 (rAjasthAna) * zrI digambara jaina atizaya kSetra mandira saMghI jI sAMgAnera, jayapura (rAjasthAna) phona : 550576 * zrI digambara jaina jJAnodaya tIrtha kSetra nArolI-ajamera (rAjasthAna) phona : 33663 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -: prakAzakIya : rAjasthAna prAnta mahAkavi bra. bhUrAmala zAstrI ( A. jJAnasAgara mahArAja) kI janmasthalI evaM karma sthalI rahA hai| mahAkavi ne cAra-cAra mahAkAvyoM ke praNayana ke sAtha hindI, saMskRta meM jaina darzana, siddhAnta evaM adhyAtma ke lagabhaga 28 granthoM kI racanA karake avarUddha jaina sAhitya - bhAgIrathI ke pravAha ko pravartita kiyA / yaha eka vicitra saMyoga kahA jAnA cAhiye ki rasasiddha kavi kI kAvyarasa dhArA kA pravAha rAjasthAna kI marudharA se huA / isI rAjasthAna ke bhAgya se zramaNa paramparonnAyaka santaziromaNi AcArya vidyAsAgara jI mahArAja ke suziSya jinavANI ke yathArtha udghoSaka, aneka aitihAsika upakramoM ke samartha sUtradhAra, adhyAtmayogI yuvAmanISI pU. munipuMgava sudhAsAgara jI mahArAja, sasaMgha kA yahA~ padArpaNa huaa| rAjasthAna kI dharA para rAjasthAna ke amara sAhityakAra ke samagrakRtitva para eka akhila bhAratIya vidvata/ saMgoSThI sA~gAnera meM dinAMka 9 jUna se 11 jUna 1994 tathA ajamera nagara meM mahAkavi kI mahanIya kRti vIrodaya mahAkAvya para akhila bhAratIya vidvat saMgoSThI dinAMka 13 se 15 akTUbara 1994 taka Ayojita huI va isI suavasara para di. jaina samAja, ajamera ne AcArya jJAnasAgara ke sampUrNa 28 grantha munizrI ke 1994 ke cAturmAsa ke daurAna prakAzita kara/lokArpaNa kara abhUtapUrva aitihAsika kAma karake zruta kI mahat prabhAvanA kii| pU. muni zrI ke sAnnidhya meM Ayojita ina saMgoSThiyoM meM mahAkavi ke kRtitva para anuzIlanAtmaka-AlocanAtmaka, zodhapatroM ke vAcana sahita vidvAnoM dvArA jaina sAhitya ke zodha kSetra meM Agata aneka samasyAoM para cintA vyakta kI gaI tathA zodha chAtroM ko chAtravRtti pradAna karane, zodhArthiyoM ko zodha viSaya sAmagrI upalabdha karAne, jJAnasAgara vADUMmaya sahita sakala jaina vidyA para prakhyAta adhikArI vidvAnoM dvArA nibandha lekhana- prakAzanAdi ke vidvAnoM dvArA prastAva aaye| isake bAda 22 se 24 janavarI taka 1995 meM byAvara (rAja.) meM munizrI ke sasaMgha sAnidhya meM Ayojita "AcArya jJAnasAgara rASTrIya saMgoSThI" meM pUrva prastAvoM ke kriyAnvana kI joradAra mAMga kI gaI tathA rAjasthAna ke amara sAhityakAra, siddhasArasvata mahAkavi bra. bhUrAmala jI kI sTecyU sthApanA para bhI bala diyA gayA, vidvat goSThI meM ukta kAryo ke saMyojanArtha DaoN. ramezacanda jaina bijanaura aura pa. arUNa kumAra zAstrI, byAvara ko saMyojaka cunA gyaa| munizrI ke AzISa se byAvara nagara ke anake udAra dAtAroM ne ukta kAryo hetu mukta hasta se sahayoga pradAna karane ke bhAva vyakta kiye| pU. munizrI ke maMgala AzISa se dinAMka 18.3.95 ko trelokya mahAmaNDala vidhAna ke zubhaprasaMga para seTha campAlAla rAmasvarUpa kI nasiyA~ meM jayodaya mahAkAvya 2 khaNDoM meM) prakAzana ke saujanya pradAtA Ara. ke. mArbalsa li., kizanagar3ha ke ratanalAla kaMvarIlAla, ke karakamaloM dvArA isa saMsthA kA zrIgaNeza AcArya jJAnasAgara vAgartha vimarza kendra ke nAma se kiyA gyaa| AcArya jJAnasAgara vAgartha vimarza kendra ke mAdhyama se jainAcArya praNIta granthoM ke sAtha jaina saMskRti ke pratipAdaka granthoM kA prakAzana kiyA jAvegA evaM AcArya jJAnasAgara vAGmaya kA vyApaka mUlyAMkana - samIkSA- anuzIlanAdi kArya karAye jAyegeM / kendra dvArA jaina vidyA para zodha karane vAle zodhArthI chAtra hetu 10 chAtravRttiyoM kI bhI vyavasthA kI jA rahI hai / isa kendra se anekoM grantha prakAzita kiye jA cuke hai isa grantha ko punaH prakAzita kiyA jA rahA hai| mahyakavi kI kAlajapI kRti jayodaya mahAkAvya para munizrI sudhAsAgara jI mahArAja ke 1995 caturmAsa meM vRhattrayI ko vRhaccatuSTayI ke rUpa meM parivartita karane kA gaurava prApta kiyA hai| kizanagar3ha madanagaMja (rAja.) meM jayodaya mahAkAvya rASTrIya saMgoSThI ke daurAna vRhattrayI meM jayodaya mahAkAvya ko jor3akara vRhad catuSTayI kI zatAdhika vidvAnoM ne ghoSaNA kara prastAva pAsa kiyA hai| arthAt zizupAla vadha, kirAtArjunIyaM evaM naiSadhIyacaritra yaha tInoM sAhitya jagat meM pramukha mahAkAvya mAne jAte rahe haiN| lekina vidvAnoM ne jaba jayodaya mahAkAvya par3hA to anubhava kiyA ki isa mahAkAvya meM uparokta tInoM mahAkAvyoM kI apekSA kaI gunA kAvya kauzala pragaTa hotA hai| bArahavIM zatAbdI ke bAda yaha prathama mahAkAvya hai jo vRhattrayI ke samakakSa mAnA gayA hai| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhat-catuSTayI (etihAsika prastAva pAsa ) jayodaya mahAkAvya rASTrIya vidvatsaMgoSThI (dinAMka 29.9.95 se 3.10.95 ) madanagaMja - kizanagar3ha meM deza ke vividha bhAgoM se samAgata hama saba sAhityAdhyetA mahAkAvya ke anuzIlana niSkarSoM para sAmUhika kAvyazAstrIya vicAroparAnta vANIbhUSaNa mahAkavi bhUrAmala zAstrI dvArA praNIta jayodaya mahAkAvya ko saMskRta sAhityetihAsa meM bRhattrayI saMjJita zizupAlavadha, kirAtArjunIya evaM naiSadhIyacarita mahAkAvya ke samakakSa pAte haiN| ataH hama saba bRhattrayI saMjJita tInoM mahAkAvyoM ke sAtha jayodaya mahAkAvya ko sammilita kara bRhat - ccatuSTayI ke abhidhAna se saMjJita karate haiM / hama vidvajjagat se yaha anurodha karate haiM ki ukta cAroM mahAkAvyoM ko bRhat - ccatuSTayI saMjJA se abhihita karegeM / sh EN 8787772 SERVERA adhikA ' tstshey'' ts Mfee Weddhant Bagw 9. Sin Nom admin camelIdana ta bhopAla ma ane prada gubanAka A divyt Anand na - ( dazAsty samia. SAS N 1 kadyabaMdI druiter 1:ste r- , 1 1n: It's truer (mic) 14 Arrrginar Kudegarded ( aitt hea vijamn prakA Mjumrider [N-C+Jin] "saMgI 1. DaoN. premasumana jaina, udayapura 2. DaoN. nalina ke zAstrI bodhagayA 3. DaoN. ajitakumAra jaina, AgarA 4. DaoN. azoka kumAra jaina, lADnU 5. DaoN. phUlacanda jaina, vArANasI 6. DaoN. surezacanda jaina, vArANasI 7. DaoN. dayAcanda sAhityAcArya, sAgara 8. paM. . amRtalAla zAstrI, damoha 9. zrImati camelI devI, bhopAla 10. DaoN. (ku) ArAdhanA jaina, bAsaudA 12. DA. munnIdevI jaina, vArANasI 13. DA. manoramA jaina, 14. DA. jyoti jaina, khataulI, 15. DA. urmilA jaina, bar3auta, 16. DA. sudhA jaina, lADanU, 17. DA. narendra kumAra jaina, sanAvada 18. DA. surendra kumAra jaina, burahAnapura 19. DA. omaprakAza jaina, kizanagar3ha 20. DA. saroja jaina, bInA, 21. DA. premacanda jaina, nAjIbAbAda, 22. pro. kamalakumAra jaina, bInA, 23. pro. abhayakumAra jaina, bInA, 24. DA. sanatakumAra jaina, jayapura, 1. zrI matI mAlatI jaina, byAvara, 2. DA. phayyAja alI khA~, kizanagar3ha, 3. DA. kastUracanda sumana, zrI mahAvIrajI, 4. paM. jJAnacanda bilTIvAlA, jayapura, 5. DA. nandalAla jaina, rIvA, 6. DA. kapUracanda jaina, khataulI, 7. DA. udayacanda jaina, udayapura, 8. DA. kamaleza jaina, vArANasI, 9. paM. vijayakumAra zAstrI, mahAvIrajI, 10. DaoN. supArzvakumAra rjana, bar3auta, 11. DA. zrIkAnta pANDeya, bar3auta, 12. DA. jayantakumAra, lADanUM, 13. DA. nemIcanda jaina, khuraI 14. DA. abhayakumAra jaina, gvAliyara 1. DA. jayakumAra jaina, mujaphpharanagara, 2. DA. gautama paTela, ahamadAbAda, 3. DA. ramezacanda jaina, bijanaura, 4. DA. zItalacanda zAstrI, jayapura, 5. DA. zrIraMjana sarideva, paTanA, 6. DA. vaziSTha nArAyaNa sinhA, vArANasI, 7. paM. zivacaraNalAla mainapurI 8. DA. ratanacanda jaina, bhopAla, 9. zrI devendra kumAra jaina, gvAliyara, 10. DA. kastUracanda kAsalIvAla, jayapura, 11. paM. mUlacanda luhAr3iyA, kizanagar3ha, 12. DA. kamalezakumAra jaina, vArANasI, 13. DA. sudarzanalAla jaina, vArANasI, 14. DA. vijaya kulazreSTha, udayapura, 15. DA. prakAzacanda jaina, dillI, 16. DA. premacanda rAMvakA, bIkAnera 17. pro. vimalakumAra jaina, jayapura, 18. prAcArya nihAlacanda jaina, bInA, 19 zrImatI krAnti jaina, lADanUM " 90m- (pre regaon 'pme', Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambara jainAcArya 108 zrI jJAnasAgara muni mahArAja Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya samaya A. zrI vi dyA sA ga ra jI Wan dhA sA ga ra jI paMcAcAra yukta mahAkavi, dArzanika vicAraka, dharmaprabhAkara, Adarza cAritranAyaka, kunda- kunda kI paramparA ke unnAyaka, saMta ziromaNi, samAdhi samrATa, parama pUjya AcArya zrI vidyAsAgarajI mahArAja ke kara kamaloM meM dhkN inake parama suyogya Baka ziSya jJAna, dhyAna, tapa yukta jaina saMskRti ke rakSaka, kSetra jIrNoddhAraka, vAtsalya mUrti, samatA svAbhAvI, jinavANI ke yathArtha udghoSaka, AdhyAtmika evaM dArzanika saMta muni zrI sudhAsAgara jI mahArAja ke kara kamaloM meM sakala di. jaina samAja evaM digambara jaina samiti, ajamera (rAja.) kI ora se sAdara samarpita / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ %%% AcArya zrI jJAnasAgara jI kI jIvana yAtrA A~khoM dekhI % %% %% %% %% %% %% %% %%% Le Le Le Le Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le %%% Alekha - nihAla candra jaina sevA nivRtta prAcArya mizrasadana sundara vilAsa, ajamera prAcIna kAla se hI bhArata vasundharA ne aneka mahApuruSoM evaM nara-puMgavoM ko janma diyA hai| ina nara-ratnoM ne bhArata ke sAmAjika, rAjanaitika, dhArmika, AdhyAtmika evaM zauryatA ke kSetra meM anekoM kIrtimAna + sthApita kiye haiM / jaina dharma bhI bhArata bhUmi kA eka prAcIna dharma haiM, jahA~ tIrthakara, zruta kevalI, kevalI bhagavAna ke sAtha sAtha anekoM AcAryoM, muniyoM evaM santoM ne isa dharma kA anusaraNa kara mAnava samAja ke lie mukti evaM AtmakalyANa kA mArga prazasta kiyA hai / / isa 19-20 zatAbdI ke prathama digambara jainAcArya parama pUjya, cAritra cakravartI AcArya 108 zrI zAMtisAgara jI mahArAja the jinakI paramparA meM AcArya zrI vIra sAgarajI, AcArya zrI ziva sAgarajI ityAdi tapasvI sAdhugaNa huye / muni zrI jJAna sAgarajI AcArya zrI zivasAgara jI mahArAja se vi. sa. 2016, meM khAniyA~ (jayapura) meM muni dIkSA lekara apane AtmakalyANa ke mArga para ArUr3ha ho gaye the / Apa zivasAgara AcArya mahArAja ke prathama ziSya the / muni zrI jJAna sAgara jI kA janma rANolI grAma (sIkara-rAjasthAna) meM digambara jaina ke chAbar3A kula meM seTha sukhadevajI ke putra zrI caturbhuja jI kI dharma patni ghRtAvarI devI kI kokha se huA thA / Apake bar3e bhrAtA zrI chaganalAlajI the tathA do choTe bhAI aura the tathA eka bhAI kA janma to pitA zrI ke dehAnta ke bAda huA thA / Apa svayaM bhUrAmala ke nAma se vikhyAta huye / prArambhika zikSA gA~va ke prAthamika vidyAlaya meM huI / sAdhanoM ke abhAva meM Apa Age vidyAdhyayana na kara apane bar3e bhAI jI ke sAtha naukarI hetu gayAjI (bihAra) Agaye / vahAM 13-14 varSa kI Ayu meM eka jainI seTha ke dukAna para AjIvikA hetu kArya karate rahe / lekina ApakA mana Age par3hane ke lie chaTapaTA rahA thA / saMyogavaza syAdvAda mahAvidyAlaya vArANasI ke chAtra kisI samAroha meM bhAga lene hetu gayAjI (bihAra) Aye / unake prabhAvapUrNa kAryakramoM ko dekhakara yuvA bhUrAmala ke bhAva bhI vidyA prApti hetu vArANasI jAne ke hue / vidyAadhyayana ke prati ApakI tIvra bhAvanA evaM dRr3hatA dekhakara Apake bar3e bhrAtA ne 15 varSa kI Ayu meM Apako vArANasI jAne kI svIkRti pradAna kara dI / zrI bhUrAmala jI bacapana se hI kaThina parizramI adhyavasAyI, svAvalambI, evaM niSThAvAna the / vArANasI meM Apane pUrNa niSThA ke sAtha vidyAdhyayana kiyA aura saMskRta evaM jaina siddhAnta kA gahana adhyayana kara zAstrI parIkSA pAsa kI / jaina dharma se saMskArita zrI bhUrAmala jI nyAya, vyAkaraNa evaM prAkRta granthoM ko jaina siddhAntAnusAra par3hanA cAhate the, jisakI usa samaya vArANasI meM samucita vyavasthA nahIM thii| ApakA mana zubdha hI uThA, pariNAmataH Apane jaina sAhitya, nyAya aura vyAkaraNa ko puna:rjIvita karane kA bhI dRr3ha saMkalpa hI liyA / ar3higa vizvAsa, niSThA evaM saMkalpa ke dhanI zrI bhUrAmala jI ne kaI jaina evaM jainentara vidvAnoM se jaina vAGgamaya kI zikSA prApta kI / vArANasI meM rahakara hI Apane syAdvAda mahAvidyAlaya se "zAstrI" kI parIkSA pAsa kara Apa paM. bhUrAmala jI nAma se vikhyAta hue / vArANasI meM hI Apane jainAcAryoM dvArA likhita nyAya, vyAkaraNa, sAhitya, siddhAnta evaM adhyAtma viSayoM ke aneka granthoM kA gahana adhyayana kiyA / % % %%% %% %% %% %% %% %% %%%%%%%%%%%%h5hhhhhhhhhhhhhhhhh Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se % %%% %% %% %% % %% %%%%% %%% %%%%h h hh banArasa se lauTa kara Apane apane hI grAmINa vidyAlaya meM avaitanika adhyApana kArya prArambha kiyA, lekina sAtha meM, nirantara sAhitya sAdhanA evaM sAhitya lekhana ke kArya meM bhI agrasara hote gye| ApakI lekhanI se eka se eka sundara kAvyakRtiyA~ janma letI rahI / ApakI taruNAI vidvatA aura AjIvikopArjana kI kSamatA dekhakara Apake vivAha ke lie anekoM prastAva Aye, sage sambandhiyoM ne bhI Agraha kiyaa| lekina Apane vArANasI meM adhyayana karate hue hI saMkalpa le liyA thA ki AjIvana brahmacArI rahakara mA~ sarasvatI aura jinavANI kI sevA meM, adhyayana-adhyApana tathA sAhitya sRjana meM hI apane Apako samarpita kara diyA / isa taraha jIvana ke 50 varSa sAhitya sAdhanA, lekhana, manana evaM adhyayana meM vyatIta kara pUrNa pAMDitya prApta kara liyA / isI avadhi meM Apane dayodaya, bhadrodaya, vIrodaya, sudarzanodaya Adi sAhityika racanAyeM saMskRta tathA hindI bhASA meM prastuta kI vartamAna zatAbdI meM saMskRta bhASA ke mahAkAvyoM kI racanA kI paramparA ko jIvita rakhane vAle mUrdhanya vidvAnoM meM ApakA nAma vizeSa rUpa se ullekhanIya hai / kAzI ke diggaja vidvAnoM kI pratikriyA thI "isakAla meM bhI kAlIdAsa aura mAghakavi kI Takkara lene vAle vidvAna haiM, yaha jAnakara prasannatA hotI haiM ' hama taraha pUrNa udAsInatA ke sAtha, jinavANI mA~ kI avirata sevA meM Apane gRhasthAzrama meM hI jIvana ke 60 varSa pUrNa kiye / jaina siddhAnta ke hRdaya ko AtmasAta karane hetu Apane siddhAnta granthoM zrI dhavala, mahAdhavala jayadhavala mahAbandha Adi granthoM kA vidhivat svAdhyAya kiyA / "jJAna bhAraM kriyA binA" kriyA ke binA jJAna bhAra- svarUpa hai - isa maMtra ko jIvana meM utArane hetu Apa tyAga mArga para pravRtta hue / sarvaprathama 52 varSa kI Ayu meM san 1947 meM Apane ajamera nagara meM hI AcArya zrI vIra sAgarajI mahArAja se saptama pratimA ke vrata aMgIkAra kiye / 54 varSa kI Ayu meM Apane pUrNarUpeNa gRhatyAga kara AtmakalyANa hetu jaina siddhAnta ke gahana adhyayana meM laga gye| san 1955 meM 60 varSa kI Ayu meM Apane AcArya zrI vIra sAgarajI mahArAja se hI renavAla meM kSullaka dIkSA lekara jJAnabhUSaNa ke nAma se vikhyAta hue / san 1959 meM 62 varSa kI Ayu meM AcArya zrI zivasAgara jI mahArAja se khAniyA~ (jayapura) meM muni dIkSA aMgIkAra kara 108 muni zrI jJAnasAgarajI ke nAma se vibhUSita hue / aura ApakoM AcArya zrI kA prathama ziSya hone kA gaurava prApta huA / saMgha meM Apane upAdhyAya pada ke kArya ko pUrNa vidvattA evaM sajagatA ke sAtha sampanna kiyA / rUr3hivAda se kosoM dUra muni jJAnasAgara jI ne munipada kI saralatA aura gaMbhIratA ko dhAraNa kara mana, vacana aura kAyase digambaratva kI sAdhanA meM laga gye| dina rAta ApakA samaya AgamAnukUla municaryA kI sAdhanA, dhyAna adhyayana-adhyApana evaM lekhana meM vyatIta hotA rahA / phira rAjasthAna prAnta meM hI vihAra karane nikala gaye / usa samaya Apake sAtha mAtra docAra tyAgI vratI the, vizeSa rUpa se ailaka zrI sanmatisAgara jI, kSullaka zrI saMbhavasAgara jI va sukha sAgarajI tathA eka-do brahmacArI the / muni zrI ucca koTi ke zAstra-jJAtA, vidvAna evaM tAtvika vaktA the / paMtha vAda se dUra rahate hue Apane sadA jaina siddhAntoM ko jIvana meM utArane kI preraNA dI aura eka sadgRhastha kA jIvana jIne kA AhvAna kiyaa| vihAra karate hue Apa madanagaMja-kizanagar3ha, ajamera tathA byAvara bhI gaye / byAvara meM paMDita hIrA lAlajI zAstrI ne muni zrI ko unake dvArA likhita granthoM evaM pustakoM ko prakAzita karAne kI bAta kahI, taba Apane kahA "jaina vAMgamaya kI racanA karane kA kAma merA hai, prakAzana Adi kA kArya Apa logoM kA hai" / jaba san 1967 meM ApakA cAturmAsa madanagaMja kizanagar3ha meM ho rahA thA, taba jayapura nagara ke cUlagiri kSetra para AcArya deza bhUSaNa jI mahArAja kA varSA yoga cala rahA thA / cUlagirI kA nirmANa kArya bhI ApakI dekharekha evaM saMrakSaNa meM cala rahA thaa| usI samaya sadalagA grAmanivAsI, eka kannar3abhASI navayuvaka Apake pAsa jJAnArjana hetu AyA / AcArya dezabhUSaNa jI kI A~khoM ne zAyada usa navayuvaka kI bhAvanA ko par3ha liyA thA, so unhoMne usa navayuvaka vidyAdhara ko AzIrvAda pradAna kara jJAnArjana hetu munivara jJAnasAgara jI ke pAsa bheja diyA / jaba muni zrI ne naujavAna vidyAdhara meM jJAnArjana kI eka tIvra kasaka evaM lalaka dekhI to muni zrI ne pUcha hI liyA ki agara vidyArjana ke pazcAta choDakara cale Bu hhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhh FF k fffffffff f s $k Le Le Le Le Le Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting f fTing Ting Ting Ting Ting Ting Ting Le Le Le Le Le ff Le Le Le Le Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Le Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % Le Le Wan Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting %% % %% % %% % %% % % % %% %% % % %% %% jAvoge to muni to kA parizrama vyartha jAyegA / naujavAna vidyAdhara ne turanta hI dRr3hatA ke sAtha AjIvana savArI kA tyAga kara diyA / isa tyAga bhAvanA se muni jJAna sAgarajI atyadhika prabhAvita hue aura eka Taka-TakI lagAkara usa naujavAna kI manohArI, gauravarNa tathA madhura muskAna ke pIche chipe hue dRr3hasaMkalpa ko dekhate hI raha gaye / zikSaNa prArambha huA / yogya gurU ke yogya ziSya vidyAdhara ne jJAnArjana meM koI kasara nahIM chodd'ii| isI bIca unhoMne akhaMDa brahmacarya vrata ko bhI dhAraNa kara liyA / brahmacArI vidyAdhara kI sAdhanA pratimA, tatparatA tathA jJAna ke kSayopazama ko dekhakara gurU jJAnasAgara jI itane prabhAvita hue ki, unakI kar3I parIkSA lene ke bAda, unheM munipada grahaNa karane kI svIkRti de dI / isa kArya ko sampanna karane kA saubhAgya milA ajamera nagara ko aura sampUrNa jaina samAja ko / 30 jUna 1968 tadAnusAra ASAr3he. zuklA paMcamI ko brahmacArI vidyAdhara kI vizAla jana samudAya ke samakSa jainazvarI dIkSA pradAna kI gaI aura vidyAdhara, muni vidyAsAgara ke nAma se suzobhita hue / usa varSa kA cAturmAsa ajamera meM hI sampanna huA / tatpazcAta muni zrI jJAnasAgara jI kA saMgha vihAra karatA huA nasIrAbAda phuNcaa| yahA~ Apane 7 pharavarI 1969 tadAnusAra magasarabadI dUja ko zrI lakSmI nArAyaNa jI ko muni dIkSA pradAna kara muni 108 zrI vivekasAgara nAma diyA / isI punIta avasara para samasta upasthita jaina samAja dvArA Apako AcArya pada se suzobhita kiyA gayA / AcArya jJAnasAgara jI kI hArdika abhilASA thI ki unake ziSya unake sAnnidhya meM adhika se adhika jJAjina kara le / AcArya zrI apane jJAna ke athAha sAgara ko samAhita kara denA cAhate the vidyA ke sAgara meM aura donoM hI gurU-ziSya utAvale the eka dUsare meM samAhita hokara jJAnAmRta kA nirantara pAna karane aura karAne meM / AcArya jJAnasAgara jI sacce arthoM meM eka vidvAna-jauharI aura pArakhI the tathA bahuta dUra dRSTi vAle the| unakI kAyA nirantara kSINa hotI jA rahI thI / gurU aura ziSya kI jaina siddhAnta evaM vAMgamaya kI ArAdhanA, paThana, pAThana evaM tatvacarcA-paricarcA nirantara abAdhagati se cala rahI thI / tIna varSa pazcAta 1972 meM Apake saMgha kA cAturmAsa punaH nasIrAbAda meM huaa| apane AcArya gurU kI gahana asvasthyatA meM unake parama suyogya ziSya muni zrI vidyAsAgara jI ne pUrNa niSThA aura nispRha bhAva se itanI sevA kI ki zAyada koI lakhapatI bApa kA beTA bhI itanI niSThA aura tatparatA ke sAtha apane pitA zrI kI sevA kara pAtA / kAnoM sunI bAta to eka bAra jhUThI ho sakatI hai lekina A~kho dekhI bAta ko to zata pratizata satya mAna kara aisI utkRSTa gurU bhakti ke prati natamastaka honA hI par3atA hai| cAturmAsa samApti kI ora thA / AcArya zrI jJAnasAgara jI zArIrika rupa se kAphI asvasthya evaM kSINa ho cuke the / sAiTikA kA darda kama hone kA nAma hI nahIM le rahA thA darda kI bhayaMkara pIr3A ke kAraNa AcArya zrI calane phirane meM asamartha hote jA rahe the / 16-17 maI 1972 kI bAta hai - AcArya zrI ne apane yogyatama ziSya muni vidyAsAgara se kahA "vidyAsAgara ! merA anta samIpa hai / merI samAdhi kaise sadhegI ? isI bIca eka mahatvapUrNa ghaTanA nasIrAbAda pravAsa ke samaya ghaTita ho cukI thI / AcArya zrI ke deha-tyAga se karIba eka mAha pUrva hI dakSiNa prAntIya muni zrI pArzvasAgara jI AcArya zrI kI nirvikalpa samAdhi meM sahAyaka hone hetu nasIrAbAda padhAra cuke the| ve kaI dinoM se AcArya zrI jJAnasAgarajI kI sevA suzruSA evaM vaiyyAvRtti kara apane jIvana ko sArthaka banAnA cAhate the| niyati ko kucha aura hI maMjUra thaa| 15 maI 1972 ko pAvasAgara mahArAja ko zArIrika vyAdhi utpanna huI aura 16 maI ko prAtaHkAla karIba 7 bajakara 45 miniTa para arahanta, siddha kA smaraNa karate hue ve isa nazvara Le Le Le Le Le Le Le Le Le $Le Le Le Y= f Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Chang Le % % %% % % % % % % %% %% % % % %% % %Ya Ya Ya Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % %% %% %% % % %% % % % % % % % %% % % % % % %% Ting Ting Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le ffffffff Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting n deha kA tyAga kara svargArohaNa ho gaye / ataH aba yaha prazna AcArya jJAnasAgara jI ke sAmane upasthita huA ki samAdhi hetu AcArya pada kA parityAga tathA kisI anya AcArya kI sevA meM jAne kA Agama meM vidhAna hai / AcArya zrI ke lie isa bhaMyakara zArIrika utpIDana kI sthiti meM kisI anya AcArya ke pAsa jAkara samAdhi lenA bhI saMbhava nahIM thaa| AcArya zrI ne antatogatvA apane ziSya muni zrI vidyAsAgara jI ko kahA "merA zarIra Ayu karma ke udaya se ratnatraya- ArAdhanA meM zanaiH zanaiH kRza ho rahA hai| ataH maiM yaha ucita samajhatA hU~ ki zeSa jIvana kAla meM AcArya pada kA parityAga kara isa pada para apane prathama evaM yogyatama ziSya ko padAsIna kara duuN| merA vizvAsa hai ki Apa zrI jinazAsana samvardhana evaM zramaNa saMskRti kA saMrakSaNa karate hue isa padakI garimA ko banAye rakhoge tathA saMgha kA kuzalatA pUrvaka saMcAlana karasamasta samAja ko sahI dizA pradAna kroge|" jaba muni zrI vidyAsAgarajI ne isa mahAna bhAra ko uThAne meM, jJAna, anubhava aura umra se apanI laghutA prakaTa kI to AcArya jJAna sAgarajI ne kahA "tuma merI samAdhi sAdha do, AcArya pada svIkAra krlo| phira bhI tumheM saMkoca hai to guru dakSiNA svarupa hI mere isa guruttara bhAra ko dhAraNa kara merI nirvikalpa samAdhi karAdo- anya upAya mere sAmane nahIM hai|" muni zrI vidyAsAgara jI kAphI vicalita ho gaye, kAphI maMthana kiyA, vicAra-vimarza kiyA aura anta meM nirNaya liyA ki guru dakSiNA to guru ko hara hAlata meM denI hI hogI / aura isa taraha unhoMne apanI mauna svIkRti guru caraNoM se samarpita karadI / apanI vizeSa AbhA ke sAtha 22 navambara 1972 tadAnusAra magasara badI dUja kA sUryodaya huaa| Aja jina zAsana ke anuyAyioM ko sAkSAt eka anupama evaM adbhuta dRzya dekhane ko milA / kala taka jo zrI jJAna sAgarajI mahArAja saMgha ke guru the, AcArya the, sarvopari the, Aja ve hI sAdhu evaM mAnava dharma kI parAkASThA kA eka utkRSTha udAharaNa prastuta karane jA rahe the. yaha eka vismayakArI evaM romAMcaka ddazya thA, muni kI saMjvalana kaSAya kI mandatA kA sarvotkRSTha udAharaNa thA / AgamAnusAra AcArya zrI jJAnasAgarajI ne AcArya padatyAga kI ghoSaNA kI tathA apane sarvottama yogya ziSya muni zrI vidyAsAgarajI ko samAja ke samakSa apanA guruttara bhAra evaM AcArya pada dene kI svIkRti mAMgakara, unheM AcArya pada se vibhUSita kiyA / jisa baDe paTTe para Aja taka AcArya zrI jJAnasAgara jI AsIna hote the usase ve nIce utara Aye aura muni zrI vidyAsAgarajI ko usa Asana para padAsIna kiyaa| jana-samudAya kI A~khe sukhAnanda ke A~suoM se tarala ho gaI / jaya ghoSa se AkAza aura maMdira kA prAgaMNa gUMja utthaa| AcArya zrI vidyAsAgara jI ne apane guru ke Adeza kA pAlana karate huye pUjya guruvara kI nirvikalpa samAdhi ke lie AgamAnusAra vyavasthA kii| guru jJAnasAgarajI mahArAja bhI parama zAnta bhAva se apane zarIra ke prati nirmamatva hokara rasa tyAga kI ora agrasara hote gye|| AcArya zrI vidyAsAgarajI ne apane guru kI saMlekhanA pUrvaka samAdhi karAne meM koI kasara nahIM choDI / rAta dina jAgakara evaM samayAnukUla sambodhana karate hue AcArya zrI ne munivara kI zAMtipUrvaka samAdhi karAI / anta meM samasta AhAra evaM jala kA tyAgoparAnta mitI jeSTha kRSNA amAvasyA vi. sa. 2030 tadanAnusAra zukravAra dinAMka 1 jUna 1973 ko dina meM 10 bajakara 50 miniTa para guru jJAnasAgara jI isa nazvara zarIra kA tyAga kara AtmalIna ho gaye / aura de gaye samasta samAja ko eka aisA sandeza ki agara sukha,zAMti aura nirvikalpa samAdhi cAhate ho to kaSAyoM kA zamana kara ratnatraya mArga para AdU ho jAo, tabhI kalyANa saMbhava hai / isa prakAra hama kaha sakate hai ki AcArya jJAnasAgarajI kA vizAla kattitva aura vyaktitva isa 9 bhArata bhUmi ke lie sarasvatI ke varada putratA kI upalabdhi karAtI hai| inake isa mahAna sAhitya sRjanatA se anekAneka jJAna pipAsuoM ne inake mahAkAvyoM parazodha kara DAkTara kI upAdhi prApta kara apane Apako gauravAnvita kiyA hai| AcArya zrI ke sAhitya kI surabhi vartamAna meM sAre bhArata meM isa taraha phaila kara vidvAnA'ko AkarSita karane lagI hai ki samasta bhAratavarSIya jaina ajaina vidvAnoM kA dhyAna unake mahAkAvyoM % % % % % % %% % %% }% % % % %% % % %% %% % Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting F FFFF F f f Ting Ting F Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % % % % % % % % % % % % % % % Ya Ya % % % % % % % % % kI ora gayA hai| pariNAmataH AcArya zrI jJAnasAgarajI kI hI saMgha paramparA ke prathama AcArya zrI vidyAsAgarajI mahArAja ke parama suyogya ziSya, prakhara pravacana pravaktA, muni zrI 108 zrI sudhAsAgara jI mahArAja ke sAnnidhya meM prathama bAra "AcArya jJAnasAgara jI mahArAja ke kRttitva evaM vyaktitva para 9-10-11 jUna 1994 ko mahAna atizaya evaM camatkArika kSetra, sAMgAnera (jayapura) meM saMgoSThI Ayojita karake AcArya jJAnasAgarajI ke kRttitva ko sarasvatI kI mahAnatama sAdhanA ke rUpa meM aMkita kiyA thA, use akhila bhAratavarSIya vidvatta samAja ke samakSa ujAgara kara vidvAnoM ne bhAratavarSa ke sarasvatI putra kA abhinandana kiyA hai / isa saMgoSThI meM AcArya zrI ke sAhitya-maMthana se jo navanIta prApta huvA, usa navanIta kI nigadhatA se sampUrNa vidvatta maNDala itanA Anandita huA ki pUjya muni zrI sudhAsAgarajI ke sAmane apanI ataraMga bhAvanA vyakta kI, ki- pUjya jJAnasAgarajI mahArAja ke eka eka mahAkAvya para eka eka saMgoSThI honA cAhie, kyoMki eka eka kAvya meM itane rahasmaya viSaya bhare hue haiM ki unake samasta sAhitya para eka saMgoSThI karake bhI use prApta nahIM kiyA jA sakatA / vidvAnoM kI yaha bhAvanA tathA sAtha meM pUjya muni zrI sudhAsAgara jI mahArAja ke dila meM pahale se hI guru nAma guru ke prati,svabhAvata: kRtitva aura vyaktitva ke prati prabhAvanA baiThI huI thI, pariNAmasvarupa saharSa hI vidvAnoM aura muni zrI ke bIca parAmarza evaM vicAra vimarza huA aura yaha nirNaya huA ki AcArya zrI jJAnasAgarajI ke pRthaka pRthaka mahAkAvya para pRthaka pRthaka rupa se akhila bhAratavarSIya saMgoSThI Ayojita kI jAve / usI samaya vidvAnoM ne muni zrI sudhAsAgara jI ke sAnnidhya me baiThakara yaha bhI nirNaya liyA ki AcArya zrI jJAnasAgara jI mahArAja kA samasta sAhitya punaH prakAzita karAkara vidvAnoM ko, pustakAlayoM aura vibhinna sthAnoM ke maMdiroM ko upalabdha karAyA jaave| sAtha meM yaha bhI nirNaya liyA gayA ki dvitIya saMgoSThI meM vIrodaya mahAkAvya ko viSaya banAyA jAve / isa mahAkAvya meM se lagabhaga 50 viSaya pRthaka pRthaka rupa se chA~Te gaye, jo pRthaka pRthaka mUrdhanya vidvAnoM ke lie Alekhita karane hetu preSita kiye gaye hai| AzA hai ki nirdhArita kAryakrama ke anusAra muni zrI ke hI sAnnidhya meM dvitIya akhila bhAratavarSIya vidvatta saMgoSThI vIrodaya mahAkAvya para mAha akTUbara 94 me ajamera meM sampanna hone jA rahI hai jisameM pUjya muni zrI kA saMrakSaNa, netRtva evaM mArgadarzana sabhI vidvAnoM ko nizcita rupa se milegA / hamAre ajamera samAja kA bhI parama saubhAgya hai ki yaha nagara AcArya jJAnasAgarajI mahArAja kI sAdhanA sthalI evaM unake parama suyogya ziSya AcArya zrI vidyAsAgarajI mahArAja kI dIkSA sthalI rahI hai / ajamera ke sAtizaya puNya ke udaya ke kAraNa hamAre ArAdhya pUjya AcArya zrI vidyAsAgarajI mahArAja ne apane parama suyogya ziSya, prakhara pravaktA, tIrthoddhAraka, yuvA maniSI, pUjya muni zrI sudhAsAgarajI mahArAja, pUjya kSullaka 105 zrI gaMbhIra sAgarajI evaM pUjya kSullaka 105 zrI dhairya sAgara jI mahArAja ko, hama logoM kI bhakti bhAvanA evaM utsAha ko dekhate hue isa saMgha ko ajamera cAturmAsa karane kI AjJA pradAna kara hama sabako upakRta kiyA hai / parama pUjya munirAja zrI sudhAsAgarajI mahArAja kA pravAsa ajamera samAja ke lie eka varadAna siddha ho rahA hai / Ajataka ke pichale tIsa varSoM ke itihAsa meM dharmapremI sajjanoM va mahilAoM kA itanA jamaghaTa, itanA samudAya dekhane ko nahIM milA jo eka muni zrI ke pravacanoM ko sunane ke lie samaya se pUrva hI Akara apanA sthAna grahaNa kara lete haiM / sonI jI kI nasiyA~ me pravacana sunane vAle jainaajaina samudAya kI itanI bhIr3a AtI haiM ki tIna-tIna cAra-cAra sthAnoM para "kloja-sarkiTa TI.vI." lagAne par3a rahe haiN| zrAvaka saMskAra zivira jo paryuSaNa parva meM Ayojita hone jA rahA hai| apane ApakI eka etihAsika viziSThatA hai / ajamera samAja ke lie yaha prathama saubhAgyazAlI evaM sunaharA avasara hogA jaba yahA~ ke bAla-AbAla apane Apako AgamAnusAra saMskArita kareMge / mahArAja zrI ke vyaktitva kA evaM prabhAvapUrNa udbodhana kA itanA prabhAva par3a rahA hai ki dAna dAtAra aura 'dharmapremI niSThAvAna vyakti Age bar3hakara mahArAja zrI ke sAnidhya meM hone vAle kAryakramoM ko mUrta rupa denA cAhate haiM / akTUbara mAha ke madhya akhila bhAratavarSIya vidvata-saMgoSThI kA Ayojana bhI hhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhh Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Y=Y=Y= Le Le Le ffffffffWan Le Le Le Le Le Keng ff fTing Ting Ting Ting Ting Ting Ting Y= fk I Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Bu Bu Bu Bu Bu Bu hhhhhhhhSui Wan Wan Le Le hhhhhhhhhh eka viziSTha kAryakrama hai jisameM pUjya AcArya jJAnasAgarajI mahArAja ke dvArA racita vIrodaya mahAkAvya ke vibhinna viSayoM para khyAti prApta vidvAna apane Alekha kA vAcana kreNge| kAza yadi pUjya munivara sudhAsAgarajI mahArAja kA saMsagha yahA~ ajamera meM pardApaNa na huA hotA to hamArA durbhAgya kisa sImA taka hotA, vicAraNIya hai / pUjya munizrI ke pravacanoM kA hamAre dila aura dimAga para itanA prabhAva huA ki sampUrNa digambara samAja apane varga vizeSa ke bhedabhAvoM ko bhulAkara jaina zAsana ke eka jhaMDe ke nIce A gaye / yahIM nahIM hamArI digambara jaina samiti ne samAja kI ora se pUjya AcArya zrI jJAnasAgarajI mahArAja ke samasta sAhitya kA punaH prakAzana karAne kA saMkalpa munizrI ke sAmane vyakta kiyA / muni zrI kA AzIrvAda milate hI samAja ke dAnavIra loga eka eka pustaka ko vyaktigata dhanarAzi se prakAzita karAne ke lie Age Aye tAki ve apane rAjasthAna meM hI janme sarasvatI-putra evaM apane parameSThI ke prati pUjAMjalI vyakta kara apane jIvana meM sAtizaya puNya prApta kara tathA deva, zAstra, guru ke prati apanI AsthA ko balavatI kara apanA apanA Atma kalyANa kA mArga prazasta kara ske| isa prakAra AcArya jJAnasAgara jI mahArAja ke sAhitya kI ApUrti kI samasyA kI pUrtI isa cAturmAsa meM ajamera samAja ne sampanna kI hai usake pIche eka hI bhAvanA hai ki akhila bhAratavarSIya jana mAnasa evaM vidvata jana isa sAhitya kA adhyayana, adhyApana kara sRSTI kI tAtvika gaveSaNA evaM sAhityaka chaTA se apane jIvana ko surabhita karate hue kRta kRtya kara skeNge| isI cAturmAsa ke madhya anekAneka sAmAjika evaM dhArmika utsava bhI AyegeM jisa para samAja ko pUjya muni zrI se sAragarbhita pravacana sunane kA maukA milegA / AzA hai isa varSa kA bhagavAna mahAvIra kA nirvANa mahotsava evaM picchikA parivartana kAryakrama apane Apa meM anUThA hogA / jo zAyada pUrva kI kitanI hI paramparAoM se haTakara hogA / anta meM zramaNa saMskRti ke mahAna sAdhaka mahAna tapasvI, jJAnamUrti, cAritra vibhUSaNa, bAla brahmacArI parama pUjya AcArya zrI 108 zrI jJAnasAgara jI mahArAja ke punIta caraNoM meM tathA unake parama suyogyatama ziSya cAritra cakravartI pUjya AcArya zrI 108 zrI vidyAsAgara jI mahArAja aura isI kar3I meM pUjya muni zrI 108 zrI sudhAsAgara jI mahArAja, kSullakagaNa zrI gambhIra sAgara jI evaM zrI dhairya sAgarajI mahArAja ke punIta caraNoM meM nata mastaka hotA huA zat-zat vaMdana, zat-zat abhinaMdana karatA huA apanI vinIta vinayAMjalI samarpita karatA huuN| __ ina uparokta bhAvanAoM ke sAtha prANI mAtra ke lie tatvagaveSaNA hetu yaha grantha samAja ke lie prastuta kara rahe haiN| yaha mahAkAvya zrI vANIbhUSaNa bA. bra. paM. bhUrAmalajI zAstrI ne likhA thA, yahI bra. bAda meM AcArya jJAnasAgara jI mahArAja ke nAma se jagata vikhyAta hue| ___isa grantha kA prathama saMskaraNa vIra nirmANa saMvat 2494 meM muni zrI jJAnasAgara jaina grantha mAlA se prakAzita huA thA / usI prakAzana ko punaH yathAvata prakAzita karake isa grantha kI ApUrtI kI pUrtI kI jA rahI hai / ataH pUrva prakAzaka kA digambara jaina samAja ajamera AbhAra vyakta karatI hai / evaM isa dvitIya saMskaraNa meM dAtAroM kA evaM pratyakSa evaM parokSa se jina mahAnubhovoM ne sahayoga diyA hai, unakA bhI AbhAra mAnate haiM / isa grantha kI mahimA prathama saMskaraNa se prakAzakIya evaM prastAvanA meM atirikta hai / jo isa prakAzana meM bhI yathAvata saMlagna haiM / vinIta zrI digambara jaina samiti - evaM sakala digambara jaina samAja ajamera (rAja) $$* fffffffff Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le ff kkkk fk $ f Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le $ k of h f f Ting Ting Ting Ting Ting Ting % % % % % %% % % %% % % % % %% % % %% %% % % %%% % Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % % %% % % %% %% % % % %% %% % % % % % % % % %% % parama pUjya AcArya 108 zrI jJAnasAgarajI mahArAja sAMkhyikI - paricaya $f Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Ting Le Le Le Le Le prastuti - kamala kumAra jaina pArivArika paricaya : janma sthAna - rANolI grAma (jilA sIkara) rAjasthAna; janma kAla - san 1891 pitA kA nAma - zrI caturbhuja jI%3B mAtA kA nAma - zrImatI ghRtavarI devI gotra - chAbar3A (khaMDelavAla jaina); bAlyakAla kA nAma - bhUrAmala jI bhrAta paricaya - pA~ca bhAI (chaganalAla/bhUrAmala/gaMgAprasAda/gaurIlAla/evaM devIdatta) pitA kI mRtyu - sana 1902 meM zikSA - prArambhika zikSA gAMva ke vidyAlaya meM evaM zAstri stara kI zikSA syAdvAda mahAvidyAlaya banArasa (u. pra.) se prApta kii| sAhityika paricaya : saMskRta bhASA meM *dayodaya / jayodaya / vIrodaya / (mahAkAvya) *sudarzanayodaya / bhadrodaya / muni manoraMjanAzIti - (caritra kAvya) * samyakatva sAra zataka (jaina siddhAnta) * pravacana sAra pratirupaka (dharma zAstra) hindI bhASA meM * RSabhAvatAra / bhAgyodaya / vivekodaya / guNa sundara vRttAnta (caritra kAvya) * kartavya patha pradarzana / sacittavivecana / tatvArthasUtra TIkA / mAnava dharma (dharmazAstra) *devAgama stotra / niyamasAra / aSTapAhur3a (padyAnuvAda) * svAmI kundakunda aura sanAtana jaina dharma aura jaina vivAha vidhi cAritra patha paricaya : * sana 1947 (vi. saM. 2004) meM vratarupa se brahmacarya pratimA dhAraNa kI / * sana 1955 (vi. saM. 2012) meM kSullaka dIkSA dhAraNa kI / * sana 1957 (vi. saM. 2014) meM ailaka dIkSA dhAraNa kI / sana 1959 (vi. saM. 2016) meM AcArya 108 zrI zivasAgara mahArAja se unake prathama ziSya ke rupa meM muni dIkSA dhAraNa kI / sthAna khAniyA (jayapura) rAja / ApakA nAma muni jJAnasAgara rakhA gayA / * 30 jUna san 1968 (ASAr3a zuklA 5 saM. 2025) ko brahmacArI vidyAdhara jI ko muni pada kI dIkSA dI jo vartamAna meM AcArya zreSTha vidyAsAgara jI ke rupa meM virAjita hai| *7 pharavarI san 1969 (phAguna vadI 5 saM. 2025) ko nasIrAbAda (rAjasthAna) meM jaina samAja ne Apako AcArya pada se alaMkRta kiyA evaM isa tithi ko vivekasAgara jI ko munipada kI dIkSA dI / * saMvat 2026 ko brahmacArI jamanAlAla jI gaMgavAla khAcariyAvAsa (jilA-sIkara) rA. ko kSullaka dIkSA dI aura kSullaka vinayasAgara nAma rakhA / bAda meM kSullaka vinayasAgara jI ne munizrI vivekasAgara jI se muni dIkSA lI aura muni vinayasAgara khlaaye| ffffffffffff Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting $ $$ $$ $$ $ f f f sfsf $ $$ $ $$ $ Le Le Le % %% % % % %% % % % % %% %% % % % % % % % % % % % Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ya Ya Ya Ya % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % * saMvat 2026 meM brahma. pannAlAla jI ko kezaragaMja ajamera (rAja.) meM muni dIkSA pUrvaka samAdhi dii| * saMvat 2026 meM banavArI lAla jI ko muni dIkSA pUrvaka samAdhi dI / | * 20 akTUbara 1972 ko nasIrAbAda meM brahma. dIpacaMdajI ko kSullaka dIkSA dI, aura kSu. svarupAnaMdajI nAma rakhA jo ki AcArya zrI jJAnasAgara jI ke samAdhistha pazcAt san 1976 (kuNDalapura) taka AcArya vidyAsAgara mahArAja ke saMgha meM rahe / * 20 akTUbara 1972 ko nasIrAbAda jaina samAja ne Apako cAritra cakravartI pada se alaMkRta kiyA / * kSullaka AdisAgara jI, kSullaka zItala sAgara jI (AcArya mahAvIra kIrti jI ke ziSya bhI Apake sAtha rahate the| * pAMDitya pUrNa, jina Agama ke atizreSTha jJAtA AcArya zrI jJAnasAgarajI mahArAja ne apane jIvana kAla meM anekoM zramaNa/AryikAe~/ailaka/kSullaka/brahmacArI/zrAvakoM ko jaina Agama ke darzana kA jJAna diyaa| AcArya zrI vIra sAgara jI/AcArya zrI zivasAgara jI/AcArya zrI dharmasAgara jI/AcArya zrI ajita sAgara jI / evaM vartamAna zreSTha AcArya vidyAsAgara jI isake anupama udAharaNa hai| AcArya zrI ke cAturmAsa paricaya * saMvat 2016 - ajamera saM. 2017 - lADana; saM. 2018 - sIkara (tInoM cAturmAsa AcArya zivasAgara jI ke sAtha kiye) * saMvata 2019 - sIkara; 2020 - hiMgoniyA (phulerA); saM. 2021 - madanagaMja - kizanagar3ha saM. 2022 - ajamera; saM. 2023 - ajamera, saM. 2024 - madanagaMja-kizanagar3ha saM. 2025 - ajamera (sonI jI kI nasiyA~); saM. 2026 - ajamera (kesaragaMja); saM. 2027 - kizanagar3ha rainavAla; saM. 2028 -- madanagaMja-kizanagar3ha saM. 2029 - nsiiraabaad| Le Le Le Le ff ffffff f f f f Le Le Le Le f Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le f ffff f % Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting FF F FF FF + f f fLe Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le bihAra sthala paricaya * saM. 2012 se saM. 2016 taka kSullaka/ ailaka avasthA meM - rohataka/hAsI/hisAra/guugA~vA/rivAr3I/ evaM jayapura / * saM. 2016 se saM. 2029 taka muni/AcArya avasthA meM - ajamera/lADanU/sIkara/hiMgoniyA/phulerA/madanagaMjakizanagar3ha/nasIrAbAda/bIra/rupanagar3ha/maravA/choTA narenA/sAlI/sAkUna/harasolI/chapyA/dUdU/mojamAbAda/coru/jhAga/ sAMvaradA/khaMDelA/hayor3hI/koThI/maMDA- bhImasIha/bhIDA/kizanagar3ha-rainavAla/kAMsa/zyAmagar3ha/mAroTha/surerA/dAMtA/kulI/ khAcariyAbAda evaM nasIrAbAda / aMtima paricaya * AcArya pada tyAga evaM saMllekhanA vrata grahaNa * samAdhistha - maMgasara vadI 2 saM. 2029 (22 navambara san 1972) - jyeSTha kRSNa amAvasyA saM. 2030 (zukravAra 1 jUna san 1973) - pUrvAnha 10 bajakara 50 miniTa / - 6 mAsa 13 dina (miti anusAra) 6 mAsa 10 dina (dinAMka anusAra) * samAdhistha samaya * sallekhanA avadhi darzana-jJAna-cAritra ke atizreSTha anuyAyI ke caraNoM meM zraddheva naman / zat zat namana / % %% % %% % %% % % %% %% % % % % % % % % % % % Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Yuan Dong Dong Dong Dong Yu Dong Dong Dong Dong Dong Dong Dong Dong Dong Wan Wan Wan Wan Wan jaina sAhitya aura itihAsa ke marmajJa evaM anusaMdhAtA svargIya sarasvatIputra paM. jugala Bian kizora jI mukhtAra " yugavIra" ne apanI sAhitya itihAsa sambandhI anusandhAna- pravRttiyoM ko mUrtarupa dene ke hetu apane nivAsa saravAsA (sahAranapura) meM "vIra sevA maMdira" nAmaka Wan eka zodha saMsthA kI sthApanA kI thI aura usake lie krIta vistRta bhUkhaNDa para eka sundara bhavana kA nirmANa kiyA thA, jisakA udghATana vaizAkha sudi 3 ( akSaya tRtIyA), vikrama saMvat 1993, dinAMka 24 apraila 1936 meM kiyA thA / san 1942 meM mukhtAra jI ne apanI sampatti * kA "vasIyatanAmA" likhakara usakI rajisTrI karA dI thI / "vasIyatanAmA" meM ukta "vIra Wan sevA mandira" ke saMcAlanArtha isI nAma se TrasTa kI bhI yojanA kI thI, jisakI rajisTrI 5 maI 1951 ko unake dvArA karA dI gayI thI / isa prakAra paM. mukhtAra jI ne vIra sevA mandira TrasTa kI sthApanA karake unake dvArA sAhitya aura itihAsa ke anusandhAna kArya ko prathamataH agrasArita kiyA thA / Wan prakAzakIya Pian Pian svargIya bA. choTelAlajI kalakattA, svargIya lA. rAjakRSNa jI dillI, rAyasAhaba lA. * ulphtarAyajI dillI Adi ke preraNA aura svargIya pUjya kSu. gaNeza prasAda jI varNI (muni 5 gaNeza kIrti mahArAja) ke AzIrvAda se san 1948 meM zradveya mukhtAra sAhaba ne ukta vIra Wan Wan sevA mandira kA eka kAryAlaya usakI zAkhA ke rupa meM dillI meM, usake rAjadhAnI hone * ke kAraNa anusandhAna kArya ko adhika vyApakatA aura prakAza milane ke uddezya se, rAya Jie sAhaba lA. ulphtarayajI ke caityAlaya meM kholA thA |pshcaat bA. choTe lAlajI, sAhU zAntiprasAdajI Wan aura samAja kI udAratApUrNa Arthika sahAyatA se usakA bhavana bhI bana gayA, jo 21 dariyAgaMja * dillI meM sthita hai aura jisameM "anekAnta" (mAsika) kA prakAzana evaM anya sAhityika kArya sampAdita hote haiM / isI bhavana meM sarasAvA se le jAyA gayA vizAla granthAgAra hai, jo jainavidyA ke vibhinna aGgo para anusandhAna karane ke liye vizeSa upayogI aura mahatvapUrNa hai / vIra - sevA mandira TrasTa gaMtha prakAzana aura sAhityAnusandhAna kA kArya kara rahA hai / Wan isa TrasTa ke samarpita vayovRddha pUrva mAnada maMtrI evaM vartamAna meM adhyakSa DA. darabArI lAlajI * koThiyA bInA ke athaka parizrama evaM lagana se abhI taka TrasTa se 38 mahatvapUrNa granthoM Wan kA prakAzana ho cukA hai / AdaraNIya koThiyAjI ke hI mArgadarzana meM TrasTa kA saMpUrNa kArya Wan cala rahA hai / ataH unake prati hama hRdaya se kRtajJatA vyakta karate haiM aura kAmanA karate haiM ki ve dIrghAyu hokara apanI sevAoM se samAja ko cirakAla taka lAbhAnvita karate rheN| Wan Xin Bian Bian Bian Bian Bian Bian Xie Xie Xie Xin Wan Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Le Wu Wu Wu Wu Wu Wu Wu Wu Wu Wu Wu Wu Wu Wu Wu Wu Sui hhhhhhhhhhhhh TrasTa ke samasta sadasya evaM koSAdhyakSa mAnanIya zrI canda saMgala eTA, tathA saMyukta maMtrI lA.surezacandra F| jaina sarasAvA kA sahayoga ullekhanIya hai / etadartha ve dhanyavAdAha haiM / saMta ziromaNi AcArya vidyAsAgarajI ke parama ziSya pUjya muni 108 sudhAsAgara jI mahArAja | F ke ArzIvAda evaM preraNA se dinAMka 9 se 11 jUna 1994 taka zrI digambara jaina atizaya ke kSetra maMdira saMghIjI sAgAMnera meM AcArya vidyAsAgarajI ke guru AcArya pravara jJAnasAgarajI mahArAja ke vyaktitva evaM kRttitva paraakhila bhAratIya vidvata saMgoSThI kA Ayojana kiyA gayA thaa| isa saMgoSThI meM nizcaya kiyA thA ki AcArya jJAnasAgarajI mahArAja ke samasta granthoM kA prakAzana kisI prasiddha saMsthA se kiyA jAya / tadanusAra samasta vidvAnoM kI sammati se yaha kArya vIra sevA mandira TrasTa ne saharSa svIkAra kara sarvaprathama vIrodayakAvya ke prakAzana kI yojanA banAI aura nizcaya kiyA ki isa kAvya para Ayojita hone vAlI goSThI ke pUrva | ise prakAzita kara diyA jAya / parama harSa hai ki pUjya mUni 108 sudhAsAgara mahArAja kA saMsagha cAturmAsa ajamera meM honA nizcaya huA aura mahArAja jI ke pravacanoM se prabhAvita hokara zrI digambara jaina samiti evam sakala digambara jaina samAja ajamera ne pUjya AcArya jJAna sAgara jI mahArAja ke vIrodaya kAvya sahita samasta granthoM ke prakAzana evaM saMgoSThI kA dAyitva svayaM le liyA aura TrasTa ko Arthika nirbhAra kara diyA / etadartha TrasTa ajamera | samAja kA isa jinavANI ke prakAzana evaM jJAna ke pracAra prasAra ke liye AbhArI hai / prastuta kRti vIrodaya mahAkAvya ke prakAzana meM jina mahAnubhAva ne Arthika sahayoga | kiyA prUpha rIDiMga : zrI kamala kumAra jI bar3ajAtyA, ajamera tathA mudraNa meM nio blaoNka eNDa prinTsa, ajamera ne utsAha pUrvaka kArya kiyA hai| ve sabhI dhanyavAda ke pAtra haiM / / anta meM usa saMsthA ke bhI AbhArI hai jisa saMsthA ne pUrva meM yaha grantha prakAzita kiyA + thA / aba yaha grantha anupalabdha hai / ataH TrasTa isako prakAzita kara gauravAnvita hai / jaina | jayatuM zAsanam / dinAGka : 9-9-1994 (parvAdhirAja pardUSaNa parva) DaoN. zItala canda jaina mAnada maMtrI vIra sevA mandira TrasTa 1314 ajAyava ghara kA rAstA kizanapola bAjAra, jayapura Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Le Le Le Le Le Le % %%%% %%%%% %%%%%%%%%%%Wan Wan Le Le Chang Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama saMskaraNa se sampAdakIya bha. mahAvIra ke caritra kA Azraya lekara muni zrI ne isa kAvya kI racanA kI hai, jisa 'Amukhama' aura prastAvanA meM paryApta prakAza DAlA gayA hai| muni zrI ne isakI purAnI bhASA meM vistRta hindI vyAkhyA bhI likhI hai hamane usakA saMkSipta nayA rUpAntara mAtra kiyA hai| para prastAvanA likhate samaya yaha ucita samajhA gayA ki upalabdha di. aura zve. grantho kI bha. mahAvIra se sambandhita sabhI Avazyaka sAmagrI bhI saGkSepa me de dI jaay| ataH mukhya-mukhya bAto meM matabheda sambandhI sabhI jAnakArI prastAvanA meM dI gaI hai / bha. mahAvIra ke vividha caritra jo saMskRta, prakRta apabhraMza aura hindI meM aneka viddhAnoM ne likhe haiM aura jinake nikaTa bhaviSya meM prakAzana kI koI AzA nahIM hai unakI aneka jJAtavya bAtoM kA saMkalana prastAvanA me kiyA gayA hai| kucha viziSTa sAmagrI to vistAra ke sAtha dI gaI hai jisase ki jijJAsu pAThako ke sarva Avazyaka jInakArI eka sAtha prApta ho sake / AzA hai hamArA yaha prayAsa pAThako ko rucikara evaM jJAnavardhaka siddha hogA / zve. Agama-varNita sthaloM ke parAmarza meM hamAre snehI mitra zrI paM. zobhAcandrajI bhArilla se paryApta sahayoga milA hai, zrI paM. raghuvaradattajI zAstrI ne hamAre anurodha para 'Amukhama' likhane kI kRpA kI hai, zrI jaina sAMkhalA lAyabrerI ke vyasthApaka zrI sujAnamalajI seThiyA se samayasamaya para Avazyaka N pustakeM prApta hotI rahI hai / ai. pannAlAla di. jaina sarasvatI bhavana ke grantho kA sampAdana aura prastAvanA lekhana meM bharapUra upayoga kiyA hai, zrI paM. mahendrakumArajI pATanI kizanagaDha ne zuddhipatra taiyAra karake bhejA hai aura granthamAlA ke maMtrI zrI paM. prakAzacandrajI kA sadaiva sadbhAva sulabha rahA hai / isaliye maiM ina sabakA AbhArI hU~ / mudraNa-kAla ke bIca-bIca meM bAhira rahane se tathA dRSTi-doSa se raha gaI azuddhiyoM ke lie mujhe kheda hai| pAThako se nivedana hai ki ve par3hane se pUrva zuddhipatra se pATha kA saMzodhana kara leve / byAvara 5-2-1968 hIrAlAla siddhAnta zAstrI ai. pannAlAla di. jaina sarasvatI bhavana, Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama saMskaraNa Amukham mayA kavivarya - zrI 108 zrImunijJAnasAgaramahArAja - viracitaM dvAviMzatisargAtmakaM 'vIrodaya' nAma mahAkAvyamavalokitam / tena me manasi mahAn sammadaH samajani / yataH prAkkAlika-kavivara-kAlidAsabhAravimAgha-zrIharSAdibhiranekAni kAvya-nATakadIni viracitAni santi, kintu tadanantaraM kazcidapi kaviretAdRzaM sakalaguNAlaGkArabhUSitaM mahAkAvyamarIracaditi na me dRSTipathaM samAyAti / etAdRzAdbhutamahAkAvyapraNetAraH zrImunivaryAH samastasaMskRtavicakSaNAnAM dhanyavAdArhA iti nizcapracam / nikhilarasabhAvaguNAlaGkArAlaGkRtametanhAkAvyaMkuNDinanagara-vAstavya - kSatriyanRpamukuTamaNi - zrIsiddhArtharAjakumAra zrI mahAvIraM nAyakIkRtya saMgrathitaM vidvattallajaiH zrI kavikulAlaGkArabhUtairmunivaryaiH / ayameva zrImahAvIraH svIyAddha tavairAgyazamadamAditapobalena jainasamAje caturviMzatIrthaGkaratvamalabhata / ayamevAsya mahAkAvyasya dhIrodAttaH, dayAvIraH , dharmavIrazca nAyakAyate / 'sargaba-dho' mahAkAvyama' ityabhiyuktottayA mahAkAvyasyAkhilalakSaNAni granthe'smin varIvartante / __ asyAnuzIlanena granthakartuHpragalbhapANDityaM kavitvazaktizca spaSTamanumIyate / etadadhyayanena prAktanakavayo'dhyetRNAM smRtipathamAyAnti / tathAhi - etAvAn prauDhapANDityasampanno'pi kaviH prathamasargasya saptame padye - 'vIrodayaM yaM vidadhAtumeva na zaktimAn zrIgaNarAjadevaH' iti varNayan svIyavinItatAmAviSkaroti / anena 'kva sUryaprabhavo vaMzaH kva cAlpaviSayA matiH iti nigadan kAlidAsaH smaryate / / ___ zAntarasapradhAnamapIdaM mahAkAvyaM prAyo'nekarasabhAmAvaguNAlaGkArAn vibharti / nAyakajanmasamaye zrIdevI nAmAgamana, tAsAM mAtRparicaryA, ratnavRSTi, indrAdisuragaNAnuSThitaH pracuramodabhArabhAsuro mahAbhiSeka-ityAdi varNanAni nAyakasya sarvaizvaryasampannatvamAdhidaivikavaibhavaJca prakaTayanti / dvitIyasarge jambUdvIpAdivarNanaM zrIharSasya vidarbhanagaravarNanaM smaaryti| evameva kavinA mahAkAvye'sminnAyakajIvanacaritaM varNayatA sthAne sthAne kavisampradAyAnusAraM nagaravarNana, RtuvarNanaM, sandhyAvarNanamityAdi sulalitagIrvANavANyA sannibaddhaM kasya kAvyakalArasikasahadayasya mAnasaM nAhlAdayati / naiSadhIyacarite yathA zrIharSamahAkavinA pratisargAntaM tattatsargaviSayavarNana-purassaraM svIyaprazastipadyamuTTaGkitaM tathaivAsmin mahAkAvye'pi mahAkavimunivaryaiH sandabdham / tathA tRtIyasargasya 30 tame padye mahAkaveH, 'adhiItibodhAcaraNapracAraiH' iti varNanaM naiSadhIyacaritrasya prathamasarge caturthapadye 'adhItibaudhAcaraNapracAraNairdazAzcatastraH praNayannupAdhibhiH' iti smaaryti| evameva dvitIyasarge jambUdvIpavarNane, 'himAlayollAsiguNaH sa eSa dvIpAdhipasyeva dhanurvizeSaH' etatpadya mahAkavizrIkAlidAsa viracita-kumArasambhavIyam, 'astyuttarasyAM dizi devatAtmA himAlayo nAma nagAdhirAja' iti padyaM smRtiviSayIkaroti / tathApi tadapekSayA'trA sti kazcidvizeSaH / tathAhi-zrI kAlidAsena tu kevalaM pUrvAparasamudrAvagAhI himAlayaH pRthivyA mAnadaNDarupeNaivotprekSita: / kintu mahAkAvye'smin munivyavizeSAbhiprAyeNa himAlayo dhanurguNarupeNa varNitaH / sAgara eva tasya vaMza-daNDaH / itthemetad bhAratavarSa jambUdvIpe dhanUrUpaM vijJeyamiti teSAmabhiprAyaH / anenAsya dezasya viziSTakSAtrazauryasampannatvaM pratIyate / ataevAsminneva deze vRSabhAdi-vIrAntIrthaGkarAdi sadRzA lokottarA mahAvIrAH puruSapuGgavAH samajAyanta, saJjAyante, saJjaniSyante ceti pratIyamAnArthaH shRdyairnubhaavyte| itthameva bhaTTikAvye 46 tame padye yathA zrI bhaTTikavinA, na tajjalaM yanna sucArupaGkajam' ityAdi padyamekAvalyalaGkAralaMkRtaM kevalaM prAkRtisaundaryavarNanamAtramuddizya sannibaddhaM / tathaivAtra mahAkAvye dvitIyasargasya 38 tame padye'pi mahAmunibhiH Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'nAsau naroyona vibhAti bhogI' ityAdi vrnnitm| parametaddhArmika bhAvanA bhAvitamAkalitamityapi prekSAvatAmadbhutacamatkArakara pratIyate / asya mahAkAvyasya tRtIyasarge 38 tame zloke prabAlatA mUrtyadhare kare ca, mukhe'bjatA'syAzcaraNe gale ca / suvRttatA jAnuyuge caritre rasAlatA'bhUtkucayoH kaTine // ityatra prabAlatA, abjatA, suvRttatA, rasAlatApadeSu vicakSaNazleSacamtakAraH kasya kAvyakAla kovidasya hRdayaM na camatkaroti / / asyaiva tRtIyasarge 29 tame padye, pUrva vinirmAya vidhu'vizeSayatnAdvidhistanmukhamevameSa' ityAdivarNanaM kumArasambhave mahAkavi kAlidAsya 'zeSAGganirmANavidhau vidhAturlAvaNya utpAdya ivAsa yatnaH / ' iti pArvatIrupavarNanamiva sahRdayahRdayanAnyAhlAdayatitarAm / evamevAsya caturthasarge varSAvarNane varSoM rasAyanAdhIzvarAdisArUpye zliSTotprekSAlaGkAracamatkAraH zrImahAkavemAghasya varSAvarNanamapyati krAmyati / itthameva paSThasarge, 'nahi palAzatarormukulodgatirvanabhuvA nakharakSatasantatiH' iti varNana kAlidAsIyakumArasambhava-vasantavarNanami vibhAti / kiJca mAdhasya 'navapalAzapalAzavanaM puraH' ityapi smArayati / evamevAgre kaveH zizirartuvarNanamapi vividhAlaMkArasamanvitaM pAThakAnanuraJjayati / saMsArabhogabhaMguratAmavalokya tathA'jJAnatimirAcchannasya mAnavasamAjasya duSkRtyajanitabhUriduHkhAnyAlakSya saJjAtavairAgyeNa nAyakena pitRkRtaM pariNayAgrahaM vividhayuktibhiH pratyAkhyAya svIyalokottaramahAmAnavatApradarzanamatIva hRdayahAri zikSApradaJceti nAtra sndehleshH| asyAdhyayanenedamapi jJAyate yattasminkAle deze'smin dhUrtayAjJikairyajJeSu svArthasiddhartha pracurA pshuhiNsaa'kriyt| tadavalokya nAyakasya cetasi mahaddaH khamabhUt / evaJca tadA samAje'neke'nAcAra kurItayazca pracalitA aasn| tenApi daryAhRdayasya nAyakasya parama kAruNya-pUrapUrite'nta:karaNe svabhogasukhApekSayA saamaajikoddhaarHsmucito'nvbhuuyt| etadarthameva mahAmanasvI paramadayAlu yaka: lokoddhAracikIrSayA sakalarAjaputropabhogasAmagrI vihAya paramakaSTa sAdhyA zamadamAtisahitAM pravrajyAmaGgIcakAra / pravrajya kaivalyaM prApya ca sarva jIvebhyo dharmopadezaM vidhAya samAjasya vizeSato'hiMsApracArasya mahadabhyudayamanuSThitavAn / itthaM mahAkaverasya vividharasabhAvaguNAlaMkArAlaMkRtA kavitA kasya sahRdayasya mAnasaM na harati / vizeSataH samaste'pi kAvye'ntyAnuprAsastu granthakartu radbhutaM vaiduSyamAviSkurute / pUjyamahAkavibhirmunivaryai asmin mahAkAvye gomUtrikAdi citrabandhakAvyakalAyA api camatkAra: katipayapadyeSu saMpradarzitaH / tathAhi - kAvyasyAsyAnti meM sarge 'ramayan gamayatyeSa' ityAdi saptatriM- zattame padye gomUtrikA bandharacanA, na manodyami devebhyo'rhadabhya' ityAdyaSTatrizattame padye yAnabandharacanA, vinayena mAnahInaM' ityAdye konatriMzattame nA, 'santaH sadA samA bhAnti' ityAdicatvArizattame padye ca tAlavRntapadyaracanA kasya sahRdayasya cittaM nAhRdayet / anenApi kavitvanaipuNyena munivaryANAmadbhutaM mahAkavitvamAvirbhavati / yato hi etAdRzAdmabhutacitrabandhakAvyara cayitAro mahAkavaya eva prabhavanti / adyatane kAle tvevambhUtAH kavayitAro durlabhA eva dRshynte| ataeva vayametAddazamahAkAvyaracayitRbhyo mahAkavi zrImunivaryebhyo vardhApanaM vitarantasteSAmuttarottarAbhivRddhayai paramAsmAnaM prArthayAmaH / basaMta paMcamI 2024 raghuvaradatta zAstrI sAhityAcArya Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama saMskaraNa se prastAvanA kavitA kA janatA ke hRdaya para jaisA camatkArI prabhAva par3atA hai, vaisA sAmAnya vANI kA nahIM / kavitA eka cittacamatkArI vastu hai jo zrotAoM ke hRdayoM meM eka anirvacanIya Ananda utpanna karatI hai / sAdhAraNa manuSya adhika samaya taka bolane para bhI apane bhAva ko spaSTa rUpa se abhivyakta nahIM kara pAtA / parantu kavi use apanI sarasa kavitA ke dvArA 'alpa samaya meM hI apane manogata bhAva ko spaSTa rUpa se abhivyakta kara detA hai| aura apane bhAvoM ko sundara zabdoM meM abhivyakta karane kI kalA hara eka manuSya meM nahIM hotii| jise pUrva bhava ke saMskAroM se janma-jAta pratibhA prApta hotI hai aura jo isa janma meM vyAkaraNa, sAhitya Adi zAstroM kA adhyayana karake vyutpatti prApta karatA hai, aisA vyakti hI kavitA karane meM saphala hotA hai / yahI kAraNa hai ki vidvAnoM ne kavi kA lakSaNa -"pratibhA-vyutpattimAMzca kaviH" ina zabdoM meM kiyA hai| sAhityadarpaNa-kArane 'rasAtmaka vAkya' ko kAvya kahA hai| isI kA spaSTIkaraNa karate hue alaGkAracintAmaNi-kAra kahate haiM ki jo vAkya zabdAlaGkAra aura arthAlaGkAra se yukta hoM, nau rasoM se samanvita hoM, rIti, bhAva Adi se abhirAma hoM, vyaMgya Adi ke dvArA abhidheya ke kathana karane vAle hoM, doSa-rahita aura guNa-samUha se saMyukta hoM, netA yA kathAnAyaka kA uttama caritra varNana karane vAle hoM aura donoM lokoM meM upakAraka hoM, ve hI vAkya kAvya kahalAne ke yogya haiM aura aise kAvya maya prabandha kA racayitA hI kavi kahA jAtA hai / kAvya ke paThana-pAThana se na kevala jana-mana-raMjana hI hotA hai, apita usase dharma-jijJAsuoM ko dhArmika, naitika, dArzanika jJAna kA zikSaNa, kAyara janoM ko sAhasa, vIra janoM ko utsAha, tathA zoka-santapta janoM ko DhAMDhasa aura dhairya prApta hotA hai / dharmazAstra to kar3avI auSadhi ke samAna avidyA rUpa vyAdhi kA nAzaka hai, kintu kAvya AlhAda-janaka amRta ke samAna aviveka rUpa roga kA apahAraka hai / / kAvya sAhitya marmajJa vidvAnoM ne kAvya-racanA ke lie Avazyaka sAmagrI kA nirdeza karate hue batalAyA hai ki kAvya-kathA kA nAyaka dhIrodAtta ho, kathA-vastu cAmatkArika ho usameM yathA sthAna SaD RtuoM evaM nava rasoM kA varNana kiyA gayA ho aura vaha nAnA alaGkAroM se alaGkRta ho / isa bhUmikA ke AdhAra para hama dekhate haiM ki vIrodaya-kAra ne bha. mahAvIra jaise sarvazreSTha mahApuruSa ko apanI kathA kA nAyaka cunA hai, jinakA caritra uttarottara camatkArI hai / kavi ne yathA sthAna sarva RtuoM kA varNana kiyA hai, tathA karuNa zrRGgAra aura zAnta rasa kA mukhyatA se pratipAdana kiyA hai / vastutaH ye tIna rasa hI nava rasoM meM zreSTha mAne gaye haiN| daza sargoM se adhika sargavAle kAvya ko mahAkAvya kahA jAtA haiM / mahAkAvya ke lie Avazyaka hai ki pratyeka sarga ke anta meM kucha padya vibhinna chandoM ke hoM aura yathAsthAna, deza, nagara, grAma, udyAna, bAjAra, rAjA, rAnI kSetrAdika kA lalita padyoM meM varNana kiyA gayA ho / isa pariprekSya meM 'vIrodaya' eka mahAkAvya siddha hotA hai / 1. vAkyaM rasAtmakaM kAvyam / (sAhityadarpaza 1,3) 2. zabdArthAlaMkRtIddhaM navarasakalita rItibhAvAbhirAmaM, vyaG gyAdyartha vidoSaM guNagaNakalitaM netRsadvarNanADhayam / lokadvandvopakAri sphuTamiha tanutAtkAvyamagnyaM sukhArthI nAnAzAstrapravINa: kaviratulamati: puNyadharmoruhetum // (alaGkAracintAmaNi 9,7) 3. kaTukauSadhavacchAstramavidyAvyAdhinAzanam / AlhAdyamRtavatkAvyama vivekagadApaham // (vakrokti jIvita) Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAvya zAstra meM alaGkAra ke do bheda mAne gaye haiM - zabdAlaGkAra aura arthAlaGkAra / prastuta kAvya prAyaH sarvatra tukAnta padavinyAsa hone se antya anuprAsAlaGkAra se ota-prota hai / saMskRta kAvyoM meM isa prakAra kI tukAnta racanA vAlI bahuta kama kRtiyAM milatI haiM / vIrodaya-kAra kI yaha vizeSatA unake dvArA race gaye prAyaH sabhI kAvyoM meM pAI jAtI haiM / yamaka bhI yathA sthAna dRSTigocara hotA hai / arthAlaGkAra ke aneka bheda-prabheda sAhityadarpaNAdi meM batalAye gaye hai / vIrodaya-kArane zleSa, upamA, utprekSA, vakrokti, apahRti, parisaMkhyA, mAlopamA, anyokti, samAmokti, atizayokti, atideza, samanvaya, rUpaka dRSTAnta, vyAjastuti, sandeha, virAdhobhAsa, bhrAntimadAdi aneka arthAlaGkAroM ke dvArA apane kAvya ko alaGkRta kiyA hai| isa kAvya ke cauthe sarga meM varSA Rtu, chaThe sarga meM vasanta Rta, bArahaveM sarga meM grISma Rtu aura ikkIsaveM sarga meM zarad Rtu kA bahuta hI sundara varNana kiyA gayA hai, jo ki kisI bhI prasiddha mahAkAvya ke samakakSa hI nahIM, balki kucha sthaloM para to unase bhI zreSTha hai / sarga prathama aura navama meM karuNa rasa, dazama aura ekAdaza sarga meM zAnta rasa, tathA prathama aura ikkIsaveM sarga meM zrRGgAra rasa dRSTigocara hotA hai / / prastuta kAvya meM urdU-phArasI ke bhI mevA, mIra, amIra, neka, maukA Adi kucha zabda dRSTigocara hote haiM / unameM se kucha zabdoM kI to TIkA meM nirukti dekara unheM saMskRta rUpa de diyA gayA hai aura kucha zabda adhika pracalita hone ke kAraNa svIkAra kara lie gaye haiM, isa prakAra kavi ne saMskRta bhASA ko aura bhI samRddha karane kA mArga-darzana kiyA hai| prArambha ke chaha sarga kucha kliSTa haiM, ataH vidyArthiyoM aura jijJAsuoM ke sukhAvabodhArtha vIrodaya-kAra ne svayaM hI unakI saMskRta TIkA bhI likha dI hai, jo ki pariziSTa ke prArambha meM de dI gaI hai / TIkA meM zloka-gata zleSa Adi kA artha to vyakta kiyA hI gayA hai, sAtha hI kahAM kaunasA alaGkAra hai, yaha bhI batA diyA gayA hai / prastuta racanA kA jaba vidvAn loga tulanAtmaka adhyayana kareMge to unheM yaha sahaja meM hI jJAta ho jAyagA ki isa racanA para dharma-zarmAbhyudaya, candraprabha carita, munisuvrata kAvya aura naiSadha kAvya Adi kA prabhAva hai / phira bhI vIrodaya kI racanA apanA svatantra aura maulika sthAna rakhatI hai / isa prakAra yaha vIrodaya eka mahAkAvya to hai hI / para isake bhItara jaina itihAsa aura purAtattva kA bhI darzana hotA hai, ataH ise itihAsa aura purANa bhI kaha sakate haiM / dharma ke svarUpa kA varNana hone se yaha dharmazAstra bhI hai, tathA syAdvAda, sarvajJatA aura anekAntavAda kA varNana hone se yaha nyAya-zAstra bhI hai / anekoM zabdoM kA saMgraha hone se yaha zabda-koSa bhI hai| saMkSepa meM kahA jAya to isa eka kAvya ke par3hane para hI bha. mahAvIra ke carita ke sAtha hI jaina dharma aura jaina darzana kA bhI paricaya prApta hogA aura kAvya-sudhA kA pAna to sahaja meM hogA hI / isIlie kavi ne svayaM hI kAvya ko 'triviSTapaM kAvyamupaimyahantu' kahakara (sarga 1 zlo. 23) sAkSAt svarga mAnA hai / vIrodaya kAvya kI kucha vizeSatAeM kAvya-sAhitya kI dRSTi se Upara isa prastuta kAvya kI mahattA para kucha prakAza DAlA gayA hai / yahAM usakI kucha anya vizeSatAoM kA ullekha kiyA jAtA hai, jisase pAThakagaNa isake mahattva ko pUrNa rUpa se samajha sakeMge / prathama sarga meM zlo. 30 se lekara 39 taka kAvya-racayitA ne bha. mahAvIra ke janma hone se pUrva ke bhAratavarSa kI dhArmika aura sAmAjika durdazA kA jo citra aMkita kiyA hai, vaha paThanIya hai / pUrvakAla meM deza, nagara aura grAma Adika kaise hote the, vahAM ke mArga aura bAjAra kaise saje rahate the, isakA sundara varNana dUsare sarga meM kiyA gayA hai / rAjA siddhArtha aura mahArAnI trizalA devI ke rUpa meM kavi ne eka Adarza rAjA-rAnI kA svarUpa tIsare sarga meM batalAyA hai / cauthe sarga meM mahArAnI trizalA devI ko dikhe solaha svapna aura unake phala kA bahuta sundara varNana kiyA gayA hai, jisase tIrthaMkara ke janma kI mahattA citta meM sahaja hI aMkita ho jAtI hai / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakara ke garbha meM Ane para kumArikA deviyAM kisa prakAra unakI mAtA kI sevA-Tahala karatI haiM aura kaisekaise prazna pUcha kara unakA manoraMjana aura apane jJAna kA saMvardhana karatI haiM, yaha bAta pAMcaveM sarga meM bar3I acchI rIti se prakaTa kI gaI hai| chaThe sarga meM trizalA devI ke garbha-kAlika dazA ke varNana ke sAtha hI kavi ne vasanta Rtu kA aisA sundara varNana kiyA hai ki jisase usake RturAja hone meM koI sandeha nahIM rahatA / / sAtaveM sarga meM bha. mahAvIra ke janmAbhiSeka ke lie Ane vAle deva aura indrAdika kA to sundara varNana hai hI, kavi ne zacI indrANI ke kAryoM kA, tathA sumeru parvata aura kSIra sAgara Adi kA jo sajIva varNana kiyA hai, vaha tAtkAlika dRzyoM ko AMkhoM ke sammukha upasthita kara detA hai| ____ AThaveM sarga meM mahAvIra kI bAla-lIlAoM aura kumAra-krIDAoM kA varNana karate hue unake mAnasa paTala para ubharane vAle ucca vicAroM kA kavi ne bahuta hI sundara varNana kiyA hai / isI sarga meM mahArAja siddhArtha ke dvArA vivAha kA prastAva upasthita kiye jAne para jina sundara aura sudRr3ha yuktiyoM ke dvArA bhagavAn mahAvIra ne use asvIkAra kiyA hai, usase unakI janma-jAta lokoddhAraka manovRtti kA acchA paricaya prApta hotA hai / isameM batalAyA gayA hai ki saMsAra ke jitane bhI bandhana haiM, ve saba strI ke bandhana se utpanna hote haiM / strI ke nimitta se indriyAM pramatta hotI haiM, manuSya kI AMkheM sadA strI ke rUpa dekhane ko utsuka banI rahatI haiM / use prasana rakhane ke lie vaha sadA ubaTana, tela-phulelAdi se apane zarIra ko sajAtA-saMvAratA rahatA hai aura zarIra-poSaNa ke lie bAjIkaraNa auSadhiyoM kA nirantara upayoga karatA hai / kavi bha. mahAvIra ke mukha se kahalAte haiM ki jo indriyoM kA dAsa hai, vaha samasta jagat kA dAsa hai / ataH ina indriyoM ko jIta karake hI manuSya jagajjetA bana sakatA hai / / isa prakAra apanA abhiprAya prakaTa kara unhoMne pitA se apane AjIvana avivAhita rahane kI hI bAta nahIM kahI, pratyuta bhaviSya meM apane dvArA kiye jAne vAle kAryoM kI ora bhI saMketa kara diyA / yaha sArA varNana bar3A hI hRdayasparzI hai / vivAha kA prastAva asvIkAra kara dene ke pazcAt bha. mahAvIra ke hRdaya meM jagajjanoM kI tAtkAlika sthiti ko dekhakara jo vicAra utpanna hote haiM, ve bar3e hI mArmika evaM hRdaya-drAvaka haiM / bhagavAn saMsAra kI svArtha-paratA ko dekhakara vicArate haiM-aho ye saMsArI loga kitane svArthI haiM? ve socate haiM ki maiM hI sukhI rahU~ bhale hI dUsarA duHkha-kUpa meM giratA hai, to gire / hameM usase kyA prayojana hai ? kucha logoM kI mAMsa khAne kI duSpravRtti ko dekhakara mahAvIra vicArate haiM-Aja loga dUsare ke khUna se apanI pyAsa bujhAnA cAhate haiM aura dUsaroM kA mAMsa khAkara apanI bhUkha zAnta karanA cAhate haiM / aho yaha kitanI dayanIya sthiti hai / devI-devatAoM ke Upara kI jAne vAlI pazu-bali ko dekhakara bhagavAn vicArate haiM- 'aho, jagadambA kahalAne vAlI mAtA hI yadi apane putroM ke khUna kI pyAsI ho jAya, to samajho ki sUrya kA udaya hI rAtri meM hone lagA / " "aho, yaha devatAsthalI jo ki deva-mandiroM kI pAvana bhUmi kahalAtI hai, vaha pazu-bali hone se kasAI-ghara banakara yamasthalI ho rahI hai ? loga pazuoM ko mArakara aura unake mAMsa ko khA-khAkara apane peTa ko kabristAna banA rahe haiN|" isa prakAra ke aneka dAruNa dRzyoM kA citraNa karake kavi ne naveM sarga meM bar3A hI kArUNika, marmasparzI evaM udbodhaka varNana kiyA hai / jagat kI vikaTa paristhitiyoM ko dekhate hue mahAvIra kI vairAgya bhAvanAeM uttarottara bar3hatI jAtI haiM aura anta meM eka dina ve bharI javAnI meM ghara bAra chor3akara aura vana meM jAkara pravajita ho jAte haiM aura siMha ke samAna ekAkI isa bhUtala para vihAra karate hue vicarane lagate haiM / unake isa chadmastha kAlika vihAra ke samaya kI kisI bhI parISaha aura upasarga rUpa ghaTanA kA yadyapi kavi ne koI ullekha nahIM kiyA hai, tathApi itanA spaSTa rUpa se kahA hai ki "vIra prabhu ke isa tapazcaraNa kAla meM aise aneka prasaMga Aye haiM, ki jinakI kathA bhI dhIra vIra janoM ke roMgaTe khar3e kara detI hai|" ina parISahoM aura upasargoM kA vigata vAra varNana di. aura zve. granthoM ke Azraya se Age kiyA gayA hai / isa prakAra dasaveM sarga meM bha. mahAvIra kI Antarika bhAvanAoM kA bahuta sundara varNana kavi ne kiyA hai / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahaveM sarga meM kavi ne eka anupama DhaMga se bha. mahAvIra ke pUrva bhavoM kA varNana kiyA hai / bhagavAn ghyAnAvasthA meM hI avadhijJAna se apane pUrva bhavoM ko dekhate haiM aura vicAra karate haiM ki hAya, hAya ? Aja saMsAra meM jo mithyA AcAra dekha rahA hU~, unakA maiM hI to kubIjabhUta hU~, kyoMki pUrva bhavoM meM maiMne hI mithyA mArga kA pracAra evaM prasAra kiyA hai / ve hI mata-matAntara Aja nAnA prakAra ke asadAcAroM ke rUpa meM vRkSa bana kara phala-phUla rahe haiM / isalie jagat kI cikitsA karane ke pahile mujhe apanI hI cikitsA karanI cAhie / jaba taka maiM svayaM zuddha (nIroga evaM nIrAga) na ho jAUM, taba taka dUsaroM kI cikitsA karanA kaise ucita mAnI jA sakatI hai / isalie mujhe bAhirI parigrahAdi se aura Antarika mada-matsarAdi durbhAvoM se asahayoga karanA hI cAhie / bhagavAn vicArate haiM ki mujhe sva-rAjya arthAt AtmIya svarUpa kI prApti ke lie parajanoM se asahayoga hI nahIM, balki durbhAvoM kA bahiSkAra bhI karanA cAhie, tabhI merA sva-rAjya-prApti ke lie kiyA gayA yaha satyAgraha saphala hogA / yahAM yaha ullekhanIya hai ki jaba kavi apane isa kAvya kI racanA kara rahe the, usa samaya mahAtmA gAMdhI ne svarAjya prApti ke lie satyAgraha saMgrAma aura asahayoga Andolana cher3A huA thA usase prabhAvita hokara kavi ne usakA upayoga adhyAtma rUpa svarAjya prApti ke lie kiyA hai| bha. mahAvIra ke pUrva bhavoM kI vistRta carcA isI prastAvanA meM Age kI gaI hai / bArahaveM sarga meM kavi ne grISma Rtu kA vistAra se varNana karate hue batalAyA ki jaba sArA saMsAra sUrya kI garmI se trasta hokara zItalatA pAne ke lie prayatnazIla ho rahA thA, taba bha. mahAvIra zarIra se mamatA chor3akara parvata ke zikharoM para mahAn AtApana yoga se apane karmoM kI nirjarA karane meM saMlagna ho rahe the / varSAkAla meM ve vRkSoM ke nIce khar3e raha kara karma mala galAte rahe aura zItakAla meM caurAhoM para rAta-rAta bhara khar3e raha kara dhyAna kiyA karate the / isa prakAra kabhI eka mAsa ke, kabhI do mAsa ke, kabhI cAra mAsa ke aura kabhI chaha mAsa ke lie pratimA yoga dhAraNa kara eka sthAna para avasthita raha kara Atma dhyAna meM magna rahate the| bha. mahAvIra ke isa chadyastha kAlIna mahAn tapazcaraNa kA vivaraNa Age vigatavAra diyA gayA hai, jisase pAThaka jAna sakeMge ki unhoMne pUrva bhava-saMcita karmoM kA vinAza kitanI ugra tapasyA ke dvArA kiyA thA / isa prakAra kI ugra tapasyA karate hue sAr3he bAraha varSa vyatIta hone para bha. mahAvIra ko vaizAkha zuklA dazamI ke dina kaivalya vibhUti kI prApti huI / usake pAte hI bhagavAn ke kevala-jJAna janita daza atizaya prApta hue / tabhI indra ne apane deva parivAra ke sAtha Akara usa sabhA sthala kA nirmANa karAyA, jo ki samavazaraNa ke nAma se prakhyAta hai| terahaveM sarga meM usa samavazaraNa kI racanA kA vistAra se varNana kiyA gayA hai / isa samavazaraNa ke madhya bhAga meM sthita kamalAsana para bhagavAn cAra aMgula antarIkSa virAjamAna hue, unake samIpa ATha prAtihArya prakaTa hue aura deva kRta caudaha atizaya bhI prakaTa hue / bha. mahAvIra ke isa samavazaraNa meM svarga se Ate hue devoM ko tathA nagara nivAsiyoM ko jAte dekha kara gautama prathama to Azcarya cakita hote haiM aura vicArate haiM ki kyA mere se bhI bar3A koI jJAnI ho sakatA hai| pazcAt ve bha. mahAvIra ke pAsa Ate hI itane adhika prabhAvita hue ki unhoMne unakA ziSyatva hI svIkAra kara liyA aura tabhI unake nimitta se bhagavAna kI divya dezanA prakaTa huI / isa sandarbha meM bha. mahAvIra ne indrabhUti gautama ko lakSya karake jo upadeza diyA hai, vaha paThanIya hI nahIM, balki mananIya bhI hai / indrabhUti gautama ko bha. mahAvIra kA ziSya banA dekhakara unake bhAI agnibhUti aura vAyubhUti bhI apane-apane ziSya parivAra ke sAtha bhagavAn ke ziSya bana gaye aura unake dekhA dekhI anya ATha mahA vidvAn bhI apane ziSya parivAra ke sAtha dIkSita ho gaye / yahAM yaha bAta ullekhanIya hai ki ye sabhI brAhmaNa vidvAn eka mahAn yajJa samAroha meM ekatrita hue the / usI samaya bha. mahAvIra ko kevala jJAna huA thA aura jJAna kalyANaka manAne ke lie devagaNa A rahe the| isa suyoga ne mahA mithyAtvI indrabhUti Adi brAhmaNa vidvAnoM ko kSaNa bhara meM samyaktvI aura saMyamI banA diyA aura ve sabhI vidvAn bhagavAn ke sUtrarUpa upadeza ke mahAn vyAkhyAtA banakara gaNadhara ke rUpa meM prasiddha hue aura usI bhava se mukta bhI hue / caudahaveM Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 sarga meM ina gyArahoM hI gaNadharoM ke janmasthAna, mAtA-pitA aura ziSya parivAra kA vistRta varNana kiyA gayA hai| prastAvanA meM Age aura bhI kaI bAtoM ke vivaraNa ke sAtha eka citra diyA gayA hai, jisase ki gaNadharoM kI Ayu, dIkSA-kAla Adi aneka mahattvapUrNa bAteM jJAta ho sakeMgI / pandrahaveM sarga meM bha. mahAvIra ke upadeza kI kucha rUpa-rekhA dekara batalAyA gayA hai ki gautama gaNadhara ne kisa prakAra unakI vANI ko dvAdazAGga rUpa meM vibhAjita kiyA aura mAgadha jAti ke devoM ne kisa prakAra use dUra-dUra taka phailAyA / isI sarga meM bhagavAn ke vihAra karate hue sarvatra dharmopadeza dene kA bhI varNana kiyA gayA hai aura batalAyA gayA hai ki kisa-kisa deza ke kauna-kauna se rAja-parivAra bhagavAn ke divya upadeza se prabhAvita hokara unake dharma ke anuyAyI bana gaye the / bha. mahAvIra ne jina sarvaloka-kalyANakArI upadezoM ko diyA unameM se sAmyavAda, ahiMsA, syAdvAda aura sarvajJatA ye cAra mukhya mAnakara cAra sargoM meM granthakAra ne unakA bahuta hI sundara evaM sarala DhaMga se varNana kiyA hai / sAmyavAda kA varNana karate hue kahA gayA hai- he Atman, yadi tuma yahAM sukha se rahanA cAhate ho, to auroM ko bhI sukha se rahane do| yadi tuma svayaM dukhI nahIM honA cAhate, to auroM ko bhI duHkha mata do anya vyakti ko Apatti meM par3A dekhakara tuma cupa mata baiThe raho, kintu usake saMkaTa ko dUra karane kA zakti bhara prayatna kro| dUsaroM kA jahAM pasInA baha rahA ho, vahAM para tuma apanA khUna bahAne ke lie taiyAra rho| dUsaroM ke lie kiyA gayA burA kArya svayaM apane hI lie burA phala detA hai, isalie dUsaroM ke sAtha bhalA hI vyavahAra karanA cAhie / ahiMsA kA varNana karate hue kahA gayA hai jo dUsaroM ko mAratA hai vaha svayaM dUsaroM ke dvArA mArA jAtA hai aura jo dUsaroM kI rakSA karatA hai, vaha dUsaroM se rakSita rahatA huA jagat-pUjya banatA hai| Azcarya hai ki manuSya apane svArtha ke vaza meM hokara dUsaroM ko mArane aura kaSTa pahu~cAne ke lie tatpara rahatA hai aura nAnA prakAra ke chaloM kA Azraya lekara dUsaroM ko dhokhA detA hai| para vaha yaha nahIM socatA ki dUsaroM ko dhokhA denA vastutaH apane Apako dhokhA denA hai| yajJoM meM kI jAne vAlI hiMsA ko lakSya karake kahA gayA hai "ise svarga bheja rahe haiM" aisA kahakara jo loga bakare, bhaiMseM Adi ke gale para talavAra kA vAra karate haiM, ve apane snehI janoM ko usI prakAra svarga kyoM nahIM bhejate? isa prakAra aneka yuktiyoM se ahiMsA kA samarthana karate hue kavi ne kahA hai ki bhagavatI ahiMsA hI sAre jagat kI mAtA hai aura hiMsA hI DAkinI aura pizAcinI hai, isalie manuSya ko hiMsA - DAkinI se bacate hue bhagavatI ahiMsA devI kI hI zaraNa lenA cAhie / ahiMsA ke sandarbha meM aura bhI aneka pramAda-janita kAryoM kA ullekha kara unake tyAga kA vidhAna kiyA gayA hai aura anta meM batalAyA gayA hai ki ahiMsA bhAva kI rakSA aura vRddhi ke lie manuSya ko mAMsa khAne kA sarvathA tyAga karanA cAhie / jo loga zAka-patra, phalAdika ko bhI ekendriya jIva kA aMga mAna kara use bhI mAMsa khAne jaisA batalAte haiM, unheM aneka yuktiyoM se siddha kara yaha batalAyA gayA hai ki zAka-patra phalAdika meM aura mAMsa meM AkAza pAtAla jaisA antara hai / yadyapi donoM hI prANiyoM ke aMga hai, tathApi zAka- phalAdika bhakSya haiM aura mAMsa abhakSya hai / jaise ki dUdha aura gobara eka hI gAya-bhaiMsa ke aMgaja padArtha haiM, to bhI dUdha hI bhakSya hai, - gobara nahIM / isa prakAra isa solahaveM sarga meM sAmyavAda aura ahiMsAvAda kA bahuta hI sundara varNana kiyA gayA hai| sattarahaveM sarga meM manuSyatA yA mAnavatA kI vyAkhyA karate hue batalAyA gayA hai ki jo manuSya dUsare kA sanmAna karatA hai aura usakI choTI sI bhI bAta ko bar3I samajhatA hai, vAstava meM vahI manuSyatA ko dhAraNa karatA hai| kintu jo ahaMkAra yaza auroM ko tuccha samajhatA hai aura unakA apamAna karatA hai, yaha manuSya kI sabase bar3I nIcatA hai| Atmahita ke anukUla AcaraNa kA nAma manuSyatA hai, kevala apane svArtha sAdhana kA nAma manuSyatA nahIM hai| ataH prANimAtra ke lie hitakAraka pravRtti karanA cAhie / Age batAyA gayA hai ki pApAcaraNa ko chor3ane para hI manuSya ucca kahalA sakatA hai, kevala ucca kula meM janma lene se hI koI ucca nahIM kahA jA sktaa| isalie pApa se ghRNA karanA cAhie, kintu pApiyoM se nahIM / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnava kartavyoM ko batalAte hue Age kahA gayA hai ki dUsaroM ke doSoM ko kabhI prakaTa na kare, unake viSaya meM sarvathA mauna hI dhAraNa kare / jahAM taka bane, dUsaroM kA pAlana-poSaNa hI kare / dUsare ke guNoM ko sAdara svIkAra kare unakA anusaraNa kare / Apatti Ane para hAya-hAya na kare aura nyAya-mArga se kabhI cyuta na hove / - isa sandarbha meM eka bahu mUlya bAta kahI gaI hai ki svArtha (Atma-prayojana) se cyuta honA Atma-vinAza kA kAraNa hai aura parArtha se cyuta honA sampradAya ke viruddha hai / isalie manuSya ko cAhie ki apane svArtha ko saMbhAlate hue dUsaroM kA upakAra avazya kare / yahI sArabhUta manuSyatA hai / / Age jAti, kula Adi ke ahaMkAra ko niMdya evaM varjanIya batalAte hue aneka AkhyAnakoM kA ullekha karake yaha batalAyA gayA hai ki ucca kula meM janma lene vAle aneka vyakti nIca kArya karate hue dekhe jAte haiM aura aneka puruSa nIca kula meM utpanna hokara ke bhI ucca kArya karate hue dRSTigocara hote haiM / ataeva ucca aura nIca kA vyavahAra jAti aura kulAzrita na mAnakara guNa aura karmAzrita mAnanA cAhie / / isa viSaya meM itanA vizeSa jJAtavya hai ki kitane hI loga jAti aura kula ko amiTa aura aTala siddha karane ke lie aneka prakAra kI kalpanAeM karate haiM / koI to kahate haiM ki ye brAhmaNAdi varNa brahmA ke dvArA sRSTi ke Adi meM banAye gaye haiM aura yugAnta taka raheMge / kitane hI loga inase bhI Age bar3hakara kahate haiM ki sabhI jAtiyAM anAdi se haiM aura ananta kAla taka raheMgI / kitane hI loga jAtiyoM ko nAzavAn kahakara varNoM ko nitya kahate haiM, to kitane hI loga vargoM ko anitya mAnakara jAtiyoM ko nitya kahate haiM / kucha loga jAti aura varNa kA bheda manuSyoM meM hI mAnate haiM, to kucha loga pazu, pakSI aura vRkSAdika meM bhI unakA sadbhAva batalAte haiM / parantu ye saba korI aura nirAdhAra kalpanAeM hI haiM / karma-siddhAMta ke anusAra gati kI apekSA jIvoM ke manuSya, deva, nArakI aura tiryaMca ye cAra bheda haiM aura jAti kI apekSA ekendriya, dvIndriyAdi pAMca bheda haiM / yadyapi ekendriyAdi kI uttara jAtiyA~ aneka haiM, tathApi unameM uparyukta prakAra se jAti yA varNa kA bheda mAnanA na Agama-saMgata hai aura na yukti-saMgata hii| vastuta: varNa-vyavasthA AjIvikA kI vibhinnatA para kI gaI thI / vartamAna meM pracalita jAti-vyavasthA to deza-kAla-janita nAnA prakAra kI paristhitiyoM kA phala hai| yahI kAraNa hai ki ina jAtiyoM ke viSaya meM thor3A-bahuta jo itihAsa upalabdha hai, vaha unheM bahuta Adhunika siddha karatA hai / jAtivAda ko bahuta adhika mahattva dene vAle hinduoM ke mahAn grantha mahAbhArata meM likhA haikaivatI-garbhasambhUto vyAso nAma mahAmuniH / tapasA brAhmaNo jAtastasmAjjAtirakAraNam // 1 // urvazI-garbhasambhUto vaziSTaH sumahAmuniH / tapasA brAhmaNo jAtastasmAjjAtirakAraNam // 2 // zvapAki-garbhasambhUtaH pArAzaramahAmuniH / tapasA brAhmaNo jAtastasmAjjAtirakAraNam // 3 // cANDAlI-garbhasambhUto vizvAmitro mahAmuniH / tapasA brAhmaNo jAtastasmAjjAtirakAraNam // 4 // arthAt - dhIvarI ke garbha se utpanna hue vyAsa mahAmuni tapa ke prabhAva se brAhmaNa ho gaye, urvazI ke garbha se utpanna hue vaziSTa mahAmuni tapa ke prabhAva se brAhmaNa kahalAye, zvapAkI (kutte kA mAMsa khAne vAlI) ke garbha se utpanna hue pArAzara mahAmuni tapa ke prabhAva se brAhmaNa ho gaye aura cANDAlI ke garbha se utpanna hue visvAmitra mahAmuni tapa ke prabhAva se brAhmaNa ho gaye / isalie ucca kahalAne ke lie jAti koI kAraNa nahIM hai, kintu AcaraNa hI pradhAna kAraNa hai| sArAMza yaha hai ki vartamAna meM pracalita jAti aura varNoM ko anAdi aura ananta kAlIna batalAnA sarvathA asatya hai / hAM, yaha ThIka hai ki sAdhAraNataH ucca aura nIca kula meM janma lene vAle jIvoM para unake paramparAgata ucca yA nIca AcaraNa kA prabhAva avazya par3atA hai, para apavAda sarvatra dRSTigocara hote haiM / kahIM ucca kulIna logoM meM bhI hInAcaraNa kI pravRtti dekhI jAtI hai / aura kahIM nIca kulIna logoM meM bhI sadAcAra kI pravRtti pAI jAtI hai / isalie ekAnta Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 se sarvathA aisA hI nahIM mAna lenA cAhie ki ucca kula meM janma lene vAle logoM ke hI sadAcArapanA pAyA jAyagA, hIna kula meM janma lene vAloM ke nahIM ucca yA nIca kula meM janma honA pUrva janma saMcita saMskAroM kA phala hai, arthAt daivAdhIna hai| kintu vartamAna meM ucca yA nIca kArya karanA apane puruSArtha ke adhIna hai| isI saMdarbha meM granthakAra ne Aja ke pracalita vivAha bandhanoM kI ora saMketa karate hue batAyA hai ki dekho- vasudeva ne apane cacere bhAI kI putrI arthAt Aja ke zabdoM meM apanI bhatIjI devakI se vivAha kiyA aura usase jagat prasiddha zrI kRSNa nArAyaNa kA janma huaa| isake sAtha hI yahAM yaha bhI ullekhanIya hai ki bha. neminAtha kA vivAha bhI unhIM ugrasena kI lar3akI rAjamatI se hone jA rahA thaa| jo zrI kRSNa ke SaDyaMtra se bandhana-baddha pazuoM ko dekha kara neminAtha ke saMsAra se virakta ho jAne se saMbhava nahIM ho skaa| neminAtha aura rAjamatI paraspara cacere bhAI bahina the / vasudeva aura ugrasena kA vaMza paricaya isa prakAra hai yadu samudravijaya akSobhya stimita himavAn vijaya neminAtha andhaka vRSNi acala - dhAraNa pUraNa abhicandra - vasudeva rAjamatI ukta vaMza paricaya se bilakula spaSTa hai ki caturtha kAla meM Aja ke samAna koI vaivAhika bandhana nahIM thA aura yogya lar3ake lar3akiyoM kA vivAha sambandha kara diyA jAtA thA / isI sarga ke 21 veM zloka meM veda ke saMkalayitA jina vyAsa RSi kA ullekha kiyA gayA hai, ve svayaM hI dhIvarI (kahArina) se utpanna hue the, jisakA pramANa abhI Upara diyA jA cukA hai / Age isI sarga ke 39 veM zloka meM hariSeNa kathA koSa ke eka kathAnaka kA ullekha kara batAyA gayA hai ki rAjA ne yamapAza cANDAla ke sAtha usakI ahiMsaka pravRtti se harSita hokara apanI putrI kA vivAha kara diyA thA / yahA~ para vivAha ke isa prakaraNa kI, tathA isI prakAra ke kucha anya ullokhoM kI carcA kA bhI yaha abhiprAya hai ki sAdhAraNataH rAjamArga to yahI rahA hai ki manuSya apane kula, guNa, zIla, rUpa aura vidyA Adi ke anurUpa ho yogya kanyA se vivAha karate the aura Aja bhI karanA cAhie / parantu apavAda sadA rahe haiM / isalie isa viSaya meM bhI sarvathA ekAnta mArga kA Azraya nahIM lenA cAhie / zrIkRSNa bhojaka vRSNi devakI, ugrasena mahAsena devasena isa prakAra isa sarga meM jAti aura kula kI yathArthatA ko batA kara anta meM kahA gayA hai ki " dharma - dhAraNa karane meM yA Atma-vikAsa karane meM kisI eka vyakti yA jAti kA hI adhikAra nahIM hai| kintu jo uttama dharma kA anuSThAna karatA hai, vaha sabakA AdaraNIya bana jAtA hai / aThArahaveM sarga meM kAla hI mahattA batalAte hue isa avasarpiNI kAla ke prAmbhika tIna kAloM ko hindU mAnyatAnusAra sat yuga batAyA gayA hai, jinameM ki bhoga bhUmi kI racanA rahatI hai / jaba tIsare kAla ke anta meM kalpavRkSa naSTa hone lage aura kulakaroM kA janma huA, taba se tretAyuga kA prArambha huA / usa samaya antima kulakara nAbhirAya se Adi tIrthaMkara ma. RSabhadeva kA janma huaa| unhoMne kalpavRkSoM ke lopa ho jAne para bhUkha-pyAsa se pIr3ita prajA ko jIvana ke upAja batalAye prajA kA saMrakSaNa karane vAloM ko kSatriya saMjJA dI, prajA kA bharaNa-poSaNa karane vAloM ko vaizya Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 kahA aura prajA kI sevA suzrUSA karane vAloM ko zUdra kahIM unhIM bha. RSabhadeva ne puruSoM kI 72 kalAoM aura sviyoM kI 64 kalAoM ko sikhaayaa| miTTI ke bartana banAnA bhI unhoMne sikhAyA / jisake phalasvarUpa kumbhAra loga Aja bhI 'parajApata' (prajApati) kahalAte haiM / Adya stutikAra svAmI samastabhadra ne RSabhadeva kI stuti karate hue unheM 'prajApati' ke nAma se ullekha karake kahA ki unhoMne hI jIne kI icchuka prajA ko kRSi, gopAlana Adi kAryoM kI sarva prathama zikSA dI / bha. RSabha deva ke dIkSita hone para unake sAtha dIkSita hone vAle loga kucha dina taka to bhUkha-pyAsa ko sahate rahe / anta meM bhraSTa hokara yadvA tadvA AcaraNa karane lge| bha. RSabha deva ne kaivalya prAti ke bAta unheM saMbodhA / jisase kitane hI logoM ne to vApisa sumArga svIkAra kara liyaa| para marIci aura usake anuyAyiyoM ne apanA veSa nahIM chor3A aura kumArga para hI calate rahe / isakA vistRta vivecana Age kiyA gayA hai / isa sandarbha meM kavi ne municaryA aura gRhastha dharma kA jaisA sundara varNana bha. RSabha deva ke dvArA karAyA hai, vaha mananIya hai / Age kavi ne bharata cakrI dvArA brAhmaNoM kI utpatti kA varNana kiyA hai aura batalAyA hai ki ye brAhmaNa bha. zItalanAtha ke samaya taka to apane dharma para sthira rhe| pIche usase parAnmukha hokara apane ko dharma kA adhikArI batAkara manamAne kriyAkANDa kA pracAra karane lge| dhIre-dhIre yahAM taka naubata AI ki 'ajairyaSTavyaM' isa vAkya ke artha para eka hI kSIra-kadamba guru se paDhe huI parvata aura nArada meM ugra vivAda khar3A ho gyaa| jaba ye donoM vivAda karate hue apane sahAdhyAyI vasurAjA ke pAsa pahu~ce, to gurANI ke anurodha-vaza vasurAjA ne guru-putra parvata kA kathana satya kaha kara yathArtha satya kI hatyA karadI aura tabhI se tIna varSa purAne navIna aMkurotpAdana ke ayogya dhAnya ke sthAna para bakaroM kA yajJa meM havana kiyA jAne lagA, jisakI paramparA bha. mahAvIra aura mahAtmA buddha ke samaya taka uttarottara bar3hatI gaI / isa yajJabali ke virodha meM ukta donoM mahAn AtmAoM ne jo prabala virodha kiyA, usake phalasvarUpa Aja pazuyajJa dRSTigocara nahIM ho rahe haiN| itanA hI nahIM, unakI ahiMsAmayI dharma dezanA kA prabhAva tAtkAlika vaidika vidvAnoM para bhI par3A aura unhoMne bhI siMhaka yajJoM evaM bAhirI kriyA-kANDoM ke sthAna para Atma-yajJa aura jJAnamaya kriyAkANDa kA vidhAna apane upaniSadoM aura brAhmaNa sUtroM meM kiyA tathA isI zatAbdI ke prArambha meM utpanna hue prasiddha Arya samAjI netA svAmI dayAnanda sarasvatI ne bhI una hiMsA paraka veda maMtroM kA ahiMsA paraka artha karake ahiMsA kI dhvajA ko phaharAyA / kavi ne avasarpiNIkAla ke cauthe bhAga ko dvApara yuga ke nAma se ullikhita kara apanI samanvaya dRSTi prakaTa kI hai| tadanusAra Aja kA yuga kalikAla hai, yaha svataH siddha ho jAtA hai| aneka jainAcAryoM ne 'kAle kalau cale bite aura 'kAla kaliyA kaludhazayo vA" ityAdi vAkyoM se Aja ke yuga ko kalikAla kahA hI hai| - unnIsaveM saga~ meM kavi ne bahuta hI sarala DhaMga se anekAntavAda, syAdvAda aura usake sAta bhaMgoM kA varNana kiyA hai| dArzanika varNana sAdhAraNata: kaThina hone se pAThakoM ko sahaja grAhya nahIM hotaa| para yaha granthakAra kI mahAn kuzalatA aura suvijJatA hI samajhanA cAhie ki unake isa prakaraNa ko par3hane para sarva sAdhAraNa pAThaka bhI syAdvAda aura anekAntavAda ke gUr3ha rahasya se paricita ho sakeMge / - dravya kA lakSaNa 'sata' (astitva) rUpa mAnA gayA hai aura 'sat' ko utpAda vyaya aura dhrauvya rUpa kahA gayA hai jisakA abhiprAya yaha hai ki pratyeka vastu prati samaya apane pUrva rUpa ko chor3atI rahatI hai, navIna rUpa to dhAraNa karatI hai / phira bhI usakA mUla astitva banA rahatA hai| pUrva rUpa yA AkAra ke parityAga ko vyaya, navIna rUpa ke 1. prajApatiryaH prathamaM jijIviSuH zazAsa kRSyAdiSu karmasu prajAH / 1. somadevasUrine yazastilakarme / sad-dravyalakSaNam / utpAdavyayadhauvyayuktaM sat / ( svambhUstotra, zlo. 2) 2. samantabhadrAcArya yuktayanuzAsanameM / ( tatvArthasUtra, a. 5, sU. 29-30 ) Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAraNa karane ko utpAdana aura mUla rUpa ke bane rahane ko dhrauvya kahate haiM / svAmI samanta bhadra ne eka dRSTAnta dekara batalAyA hai ki jaba sone ke ghaTa ko miTAkara usakA mukuTa banAyA jAtA hai, taba ghaTa ke icchuka ko zoka hotA hai, mukuTa se abhilASI ko harSa hotA hai, kintu suvarNArthI ke madhyastha bhAva rahatA hai / ghaTArthI ko zoka ghaTake vinAza ke kAraNa huA, mukuTArthI ko harSa mukuTa ke utpAda ke kAraNa huA / kintu suvarNArthI kA madhyastha bhAva donoM hI dazAoM meM sone ke bane rahane ke kAraNa rahA / ataeva yaha siddha hotA hai ki vastu utpAdana-vyaya aura dhrauvya rUpa se trayAtmaka hai / jainadarzana ke isa rahasya ko pataJjali ne apane pAtaJjala bhASya meM aura kumArila bhaTTa ne apanI mImAMsAzlokavAttika meM svIkAra kiyA hai, aisA nirdeza isa sarga ke 17 veM zloka meM granthakAra ne kiyA hai / pAThakoM kI jAnakArI ke lie ukta donoM granthoM ke yahAM uddharaNa diye jAte haiM "dravyaM hi nityamAkRtiranityA |suvrnn kayAcidAkRtyA yuktaM piNDo bhavati, piNDAkRtimupamRdyasvastikAH kriyante, rucakAkRtimupamRdya kaTakAH kriyante, kaTakAkRtimupamRdya svastikAH kriyante, punarAvRttaH suvarNApiNDaH, punaraparayA AkRtyA yuktaH khadirAGgArasadaze kuNDale bhavataH / AkRtiranityA anyA ca bhavati, dravyaM punastadeva / AkRtyupamardaina dravyamevAvaziSyate // " (pAtAJjala mahAbhASya 111, yogabhASya 4 / 13) arthAt- dravya nitya hai aura AkRti anitya hai / sonA kisI AkRti-vizeSa se yukta hone para piNDa kahalAtA hai / piNDa rUpa AkRti kA vinAza kara rucaka banAye jAte haiM aura rucakarUpa AkRti kA upamardana kara kaTaka banAye jAte haiM / punaH kaTaka rUpa AkRti kA vinAza kara svastika banAye jAte haiM aura phira use bhI miTA kara suvarNa piNDa banA diyA jAtA hai / punaH nayI AkRti se vahI khaira ke aMgAra-saddaza camakate hue kuNDala bana jAte haiM / isa prakAra AkRti to anitya hai, kyoMki vaha naye naye rUpa dhAraNa karatI rahatI hai, kintu suvarNa rUpa dravya jyoM kA tyoM banA rahatA hai / mImAMsAzlokavArttikakAra kumArila bhaTTa ne svAmI samantabhadra kA anusaraNa kara te hue vastu kA svarUpa vinAza-utpAda aura sthiti rUpa se trayAtmaka hI mAnA hai / yathA vardhamAnakabhaGge ca rucakaH kriyate yadA / tadA pUrvArthina zokaH prItizcApyuttarArthinaH // hemArthinastu mAdhyasthyaM tasmAd vastu trayAtmakam / (mImAMsAzlokavArtika pR. 619) arthAt jaba sone ke vardhamAnaka kA vinAza karake rUcaka banAyA jAtA hai, taba vardhamAnaka ke icchuka ko to zoka hotA hai aura rucakArthI ko prasannatA hotI hai / kintu svarNArthI ke to mAdhyasthya bhAva banA rahatA hai / isase siddha hai ki pratyeka vastu utpAda-vyaya-dhrauvya rUpa se trayAtmaka hai / isa prakAra vastu kI nityA nityAtmakatA aura aneka dharmAtmakatA ko siddha karake jaina darzanAnusAra usake cetana aura acetana ye do bheda kara unake bhI uttara bhedoM kA varNana kiyA gayA hai / sAtha hI jIva kA astitva bhI sayuktika siddha kiyA gayA hai / vistAra ke bhaya se yahAM usakI carcA nahIM kI jA rahI hai| Age batAyA gayA hai ki yataH pratyeka vastu anAdi-nidhana hai aura apane-apane kAraNa-kalApoM se utpanna hotI hai, ataH usakA koI kartA, sRSTA yA niyantA IzvarAdika bhI nahIM hai| isa prakAra isa sarga meM aneka dArzanika tattvoM kI carcA kI gaI hai| bIsaveM sarga meM aneka sarala yuktiyoM se atIndriya jJAna kA astitva siddha karake usake dhAraka sarvajJa kI siddhi kI gaI hai| ikkIsaveM sarga meM zarad Rtu kA sAhityika dRSTi se sundara varNana karake anta meM batAyA gayA hai ki kArtika kRSNA caturdazI kI rAtri ke antima bhAga meM bha. mahAvIra ne pAvA nagarI ke upavana se mukti-lakSmI ko prApta kiyA / 1. ghaTa-mauli-suvarNArthI nAzotpAdasthitiSvayam / zoka-pramoda-mAdhyasthyaM jano yAti sahetukam // (AptamImAMsA zlo. 59) Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 bAIsaveM sarga meM batAyA gayA hai ki bha. mahAvIra ne jisa vijJAna-santulita dharma kA jagat ke kalyANa ke lie upadeza diyA thA kAla ke prabhAva se aura vismaraNa Adi se usakI jo zocanIya dazA Aja ho rahI hai, usa para yahAM kucha vicAra kiyA jAtA hai / bha. mahAvIra ke pazcAt aura antima zrutakevalI zrI bhadrabAhu svAmI ke samaya taka to jaina dharma kI gaMgA eka pravahA rUpa se hI bahatI rahI / kintu bhadrabAhu svAmI ke samaya meM par3e 12 varSa ke mahAn durbhikSa ke pazcAt vaha dhArA do rUpa meM vibhakta ho gaI / usa samaya jaina zramaNa saMgha meM 24 hajAra sAdhu the / sabako bhadrabAhu ne sUcita kiyA ki uttara bhArata meM 12 varSa ke durbhikSa par3ane kI saMbhAvanA hai, ataH sarva sAdhuoM ko dakSiNa deza kI ora vihAra kara denA cAhie / unakI ghoSaNA sunate hI AdhA saMgha to unake sAtha dakSiNa deza kI ora vihAra kara gayA / kintu AdhA saMgha zrAvakoM ke anurodha para sthUlabhadrAcArya ke netRtva meM uttara bhArata meM raha gyaa| dhIre-dhIre durbhikSa kA prakopa bar3hane lagA aura sAdhuoM ko AhAra milane meM kaThinAI anubhava hone lgii| taba zrAvakoM ke anurodha para sAdhuoM ne pAtra rakha kara zrAvakoM ke ghara se AhAra lAkara apane nivAsa-sthala para jA karake khAnA prAraMbha kiyA / isI ke sAtha hI unhoMne vastra aura daNDAdika bhI Atma-rakSA ke lie svIkAra kara lie aura isa prakAra nirgrantha sAdhuoM meM dhIredhIre zithilAcAra kA praveza ho gayA / jaba 12 varSa ke uparAnta durbhikSa kA prakopa zAnta huA aura dakSiNa kI ora gaye hue muni jana uttara bhArata ko lauTe, to unhoMne bahuta prayatna kiyA ki idhara rahe hue sAdhuoM meM jo zithilAcAra A gayA hai, vaha dUra kara ve loga hamAre sAtha pUrvavat milakara eka sUtra ke rUpa meM raheM / para yaha saMbhava nahIM ho skaa| ataH uttara bhArata meM rahe sAdhujana zveta-vastra dhAraNa karane lage the, ata: ve zvetAmbara sAdhuoM ke nAma se kahe jAne lage aura jo nagna nirgrantha veSa ke hI dhAraka rahe, ve digambara sAdhuoM ke nAma se pukAre jAne lge| yahAM yaha vizeSa jJAtavya hai ki zve. AcArAGga-sUtra meM bhI sAdhu ke lie Acelakya hI parama dharma batAyA gayA hai aura acelaka kA mukhya artha pUrNa nagnatA hI hai / zve. zAstroM meM rAjA udayana, RSabhadatta Adi ke bhI nagra muni hone kA ullekha AtA hai / zve. sthAnAGga sUtra meM bhI sAdhuoM ke anya kartavyoM ke sAtha nagnatA kA vidhAna upalabdha hai / bha. mahAvIra svayaM nagna rahe the| vaidika sAhitya 'Rtra saMhitA' (101136-2) meM 'munayo vAtarazAnA:' kA ullekha hai / 'jAbAlopaniSada' sUtra 6 meM 'yathAjAtarUpadharo nirgranthoM niSparigrahaH kA ullekha milatA hai / mahAbhArata ke Adiparva zlo. 326-27 meM jaina muni ko 'nagna kSapaNaka' kahA hai / viSNupurANa meM 'tato digambaro muNDo' (tRtIyAMza a. 17-18) kahA gayA hai aura padmapurANa meM bhI 'digambareNa......jaina dharmopadezaH' (prathama khaNDa zlo.13) Adi rUpa se digambara muniyoM kA varNana kiyA gayA hai| bhartahari ne apane vairAgyazataka meM jaina muni ko 'pANipAtro digambara' likhA hai / vArAhamihira-saMhitA meM jaina muniyoM ko 'nagna' aura arhantadeva ko 'digvAsa likhaa| jyotiSa grantha golAdhyAya meM bhI jaina sAdhuoM ke nagna rahane kA ullekha hai| mudrArAkSasa meM bhI isI prakAra kA ullekha pAyA jAtA hai / 1. je acele parivursie tassa NaM bhikkhusma No eva........(AcArAMga 151) taM voseja vatthamaNayAre..............(AcAraMga 210) jassaTThAe kIrai naggabhAvo jAva tamaTuM Arohei / (bhagavatI sUtra, zataka 9 uddezaka 33) 3. se jahA nAmae ajomae samaNANaM NigaMthANaM naggabhAve muNDabhAve aNhANae...........arahA samaNANaM NiggaMthANaM naggabhAve jAva laddhAvaladdhavittIo jAva paTThavehittI / (ThANAM sUtra, haidarAbAda saMskaraNa pR. 813) 4. ekAkI ni:spRhaH zAntaH pANipAtro digambaraH / kadA zambho bhaviSyAmi karmanirmUlanakSamaH / / bhartRhari-vairAgyazatake zlo. 70 / nagnAn jinAnoM viduH 1961 // digvAsastaruNo rupavAMzca kAryoM'hatAM devaH // 45,58 // (vArAhamihira-saMhitAH 6. nagnIkRtA muNDitAH / tatra 4-5 (golAdhyAya (38-10) Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 bauddhoM ke jAtaka ghaTakathA, cullavagga (8 / 28 / 3) mahAvagga (8 / 158) saMyukta nikAya (2 / 3 / 107) divyAvadAna (pR. 165) aura dAThAvaso (pR. 14) ityAdi granthoM meM nirgranthoM kI nagratA kA ullekha hai| cInI yAtrI phahiyAna aura huenatsAMga ne bhI apane yAtrA-vivaraNoM meM jaina muniyoM ko nagna likhA hai| mathurA kA varNana karate hue phAhiyAna ne likhA hai-"sAre deza meM koI adhivAsI na jIvahiMsA karatA hai, na madya pItA hai aura na lahasuna pyAja khAtA hai, sivAya cANDAla ke / janapada meM na kahIM sUnAgAra (kasAIghara) hai aura na madya kI dukAneM haiM / (phAhiyAna pR. 31) yahAM yaha bAta jJAtavya hai ki phAhiyAna ne IsA kI cauthI zatI ke anta meM aura huenatsAMga ne IsA kI sAtavIM zatI ke prArambha meM bhArata kI yAtrI kI thii| . zvetAmbara sAdhu jaba nagarAzrita upAzrayoM meM rahane lage, to unakA prabhAva digambara sAdhuoM para bhI par3A aura unameM se kitane hI AcAryoM ne kahanA prArambha kara diyA ki sAdhuoM ko isa kalikAla meM vana meM nahIM rahanA cAhie / isa prakAra jaba sAdhuoM meM zithilAcAra ne praveza kara liyA, to gRhastha zrAvakoM ke AcAra meM bhI zithilatA A gaI / yadyapi bhadrabAhu ke samaya samrATa candragupta ne, unake putra bindusAra ne aura pautra azoka ne, tathA samprati Adi aneka rAjAoM ne apane samaya meM jaina dharma ko rAjyAzraya diyA usakA prasAra kiyA aura vikramAditya ke samaya taka usakA prabhAva sAre bhAratavarSa para rahA, tathApi isa avadhi ke madhya hI vaidika-sampradAya-mAnya snAna, Acamana Adi bAhya kriyAkANDa ne jainadharma meM praveza pA liyA aura jainoM meM agni kI upAsanA yakSAdika vyantara devoM kI pUjA, evaM paMcAmRtAbhiSeka Adi kA pracAra prArambha ho gayA / jainoM kA bhI prabhAva hinduoM para par3A aura unameM se yajJa-hiMsA ne vidAI le lI / dhIre-dhIre di. aura zve. donoM hI sAdhu-paramparAoM meM jarA-jarA se matabhedoM ke kAraNa aneka gaNa-gaccha Adi ke bheda uTha khar3e hue, jisase Aja sArA jaina samAja aneka upabhedoM meM vibhakta ho rahA hai / ina navIna upabhedoM ke pravartakoM ne to sadA se calI AI jinabimba-pUjana kA bhI gRhasthoM ke lie niSedha karanA prArambha kara diyA aura kitanoM ne vItarAga mUrti ko bhI vastrAbhUSaNa pahirAnA prArambha kara diyA / kitane hI loga janatA ko pIne kA pAnI sulabha karane ke lie kuMA, bAvar3I ke khudavAne Adi puNya kAryoM ke karane se bhI gRhasthoM ko manA karane lage aura kisI sthAna para lagI Aga meM ghire jIvoM ko bacAne ke lie use bujhAne ko bhI jala-agni Adi kI virAdhanA kA nAma lekara pApa batAne lge| isa sthala para granthakAra kahate haiM jo dharma prANi mAtra para maitrI aura karuNA bhAva rakhane kA upadeza detA hai, usI ke anuyAyI kucha jaina loga kaheM ki sAdhu ke sivAya anya kisI bhI prANI kI rakSA karanA pApa hai to yaha bar3e hI Azcarya aura duHkha kI hI bAta hai / yathArtha bAta yaha hai ki jo jaina dharma uttama kSatriya rAjAoM ke dvArA dhAraNa karane yogya thA aura apanI sarva kalyANa-kAriNI nirdoSa pravRtti ke kAraNa sabakA hitakArI thA, vahI jaina dharma Aja vyApAra karane vAle una vaizyoM ke hAtha meM A gayA hai jinakA ki dhandhA hI apane mAla ko kharA aura anya ke mAla ko khoTA batAkara apanI dukAna calAnA hai / isa prakAra apane hArdika duHkha pUrNa udgAroM ko prakaTa karate hue granthakAra ne isa sarga ke sAtha hI apane grantha ko samApta kiyA hai / avatAra-vAda nahIM, uttAra-vAda saMsAra meM yaha prathA pracalita rahI hai ki jo koI bhI mahApuruSa yahAM paidA huA, use Izvara kA pUrNAvatAra yA aMzAvatAra kaha diyA gayA hai / bha. mahAvIra ne apane upadezoM meM kabhI apane Apako Izvara kA pUrNa yA AMzika avatAra nahIM kahA pratyuta avatAra vAle Izvara kA nirAkaraNa hI kiyA hai| unhoMne kahA-Izvara to AtmA kI zuddha avasthA kA nAma 1. dekho phAhiyAna yAtrA-vivaraNa pR. 46,63 Adi / 2. dekho- huenatsAMga kA bhArata-bhramaNa pR. 143, 320, 526, 533, 545, 570, 573 Adi) Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 hai / eka bAra AtmA ke zuddha ho jAne para phira usakI saMsAra meM avatAra lene vAlI azuddha dazA nahIM ho sakatI / jaise dhAnya ke chilake se alaga hue cAvala kA punaH utpanna honA asaMbhava hai, usI prakAra karma mala se rahita hue zuddha jIva kA saMsAra meM manuSyAdi ke rUpa se janma lekara azuddha dazA ko prApta karanA bhI asaMbhava hai / jaina dharma avatAravAdI nahIM, pratyuta uttAravAdI hai| Izvara kA manuSya ke rUpa meM avataraNa to usake hAsa yA avanati kA dyotaka hai, vikAsa kA nahIM, kyoMki avatAra kA artha hai nIce utaranA / kintu uttAra kA artha hai- Upara car3hanA, arthAt Atma-vikAsa karanA / avatAravAdI paramparA meM Izvara yA paramAtmA nIce utaratA hai, manuSya banakara phira sarva sAdhAraNa saMsArI puruSoM ke samAna rAga-dveSa mayI hIna pravRtti karane lagatA hai| kintu uttAravAdI paramparA meM manuSya apanA vikAsa karate hue Upara car3hakara Izvara bhagavAn yA paramAtmA banatA hai / jaina dharma ne pUrNa rUpa se vikAsa ko prApta AtmA ko hI bhagavAn yA paramAtmA kahA hai, sAMsArika prapaMca karane vAle vyakti ko nahIM / bha. mahAvIra ne svayaM hI batalAyA ki sarva sAdhAraNa ke samAna maiM bhI anAdi se saMsAra meM janma-maraNa ke cakkara lagAtA huA A rahA thaa| isa yuga ke Adi meM maiM Adi mahApuruSa RSabhadeva kA pautra aura Adi samrAT kA putra thaa| kintu abhimAna ke vaza meM hokara maiMne apanI usa mAnava paryAya kA durupayoga kiyA aura phira utthAna-patana kI aneka avasthAoM kA prApta huaa| punaH aneka bhavoM se uttarottara Atma vikAsa karate hue Aja isa avasthA ko prApta kara sakA hU~ ataH mere samAna hI sabhI prANI apanA vikAsa karate hue mere jaise bana sakate haiN| yahI kAraNa hai ki jaina dharma ne jagat kA kartAdhartA Izvara ko nahIM mAnA hai, kintu uddhartA puruSa ko hI Izvara mAnA hai / jaina dharma kA karmavAda siddhAnta yahI upadeza detA hai ki- " AtmA hI apane sukha-duHkha kA kartA aura bhoktA hai / sumArga para calane vAlA AtmA apanA mitra hai aura kumArga para calane vAlA AtmA apanA zatru hai' / bha. mahAvIra ke pUrva bhava bhagavAn mahAvIra kA bhillarAja ke bhava se lekara antima bhava taka kA jIvana-kAla utthAna patana kI aneka vismayakAraka karuNa kahAniyoM se bharA huA hai / vartamAna kAlika samasta tIrthaGkaroM meM se kevala bha. mahAvIra ke hI sabase adhika pUrva bhavoM kA varNana jaina sAstroM meM dekhane ko milatA hai| digambara aura zvetAmbara donoM hI sampradAyoM meM unake pUrva bhava kA zrI gaNeza bhillarAja ke bhava se hI pAyA jAtA hai / saMkSepa meM bhagavAn kA yaha sarva jIvana kathAnaka isa prakAra hai bha. RSabhadeva ke pautra aura bharata cakrI ke putra marIci hone se do bhava pUrva bha. mahAvIra kA jIva isI jambU dvIpa ke pUrva videha kSetra meM sItA nadI ke uttara kinAre para puSkalAvatI deza kI puNDarIkiNI nagarI ke samIpavartI vana meM pururavA nAmaka kA bhaula thaa| gantavya mArga bhUla jAne ke kAraNa eka digambara munirAja usa vana meM vicara rahe the ki pururavA bhIla ne dUra se unheM jAtA huA dekhakara aura hariNa samajha kara mArane ke lie jyoM hI dhanuSa-bANa saMbhAlA ki usakI strI ne yaha kaha kara use mArane se roka diyA ki 'ye to vana ke devatA ghUma rahe haiM, inheM mata maaro|' bhIla ne samIpa jAkara dekhA, to usakA bhrama dUra huA aura apanI bhUla para pazcAtApa karate hue unheM bhakti pUrvaka namaskAra kara unase Atma-kalyANa kA upAya puuchaa| munirAja ne use madya, mAMsa aura madhu sevana ke tyAga rUpa vrata kA upadeza diyA, jise usane jIvana paryanta pAlana kiyA aura Ayu ke samApta hone para vaha saudharma svarga meM eka sAgara kI Ayu kA dhAraka deva huA / vahAM ke divya sukhoM ko bhoga kara vaha isI bharata kSetra kI ayodhyA nagarI meM bha. RSabhadeva kA pautra aura Adi cakravartI bharata mahArAja kA putra huA, jisakA nAma marIci rakhA gayA / , jaba bha. RSabhadeva saMsAra deha aura bhogoM se virakta hokara dIkSita hue, taba anya cAra hajAra mahApuruSoM ke sAtha marIci ne bhI bhagavAn kI bhakti vaza jina dIkSA ko dhAraNa kara liyaa| bha. RSabhadeva ne dIkSA lene ke sAtha hI chaha 1. - appA kattA vikattA ya duhANa va suhANa va / appA mittasamittaM ca duppaTThaa suppaThThio // (uttarAdhyayana a. 20 gA. 37 ) Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 mAsa ke upavAsa kI pratijJA lekara mauna dhAraNa kara liyaa| unake dIkSita hue ye sabhI loga unakA anukaraNa karate hue kucha dina taka to bhUkha-pyAsa kI bAdhA sahana karate rahe, kintu jaba unase bhUkha-pyAsa kA kaSTa nahIM sahA gayA, to ve loga vana ke phala-phUla khAne lage / vana-devatAoM ne una logoM se kahA ki digambara veSa dhAraNa karane vAle muniyoM kA yaha mArga nahIM hai| yadi tuma loga muni dharma ke kaThina mArga para nahIM cala sakate, to vApisa ghara cale jAo, yA anya veSa dhAraNa kara lo, para digambara veSa meM raha kara aisI unmArga pravRtti karanA ThIka nahIM hai / ve loga bharata cakrI ke bhaya se apane ghara to nahIM gaye, kintu nAnA veSoM ko dhAraNa karake vana meM rahate hue hI apanA jIvana yApana karane lage / . - jaba bha. RSabhadeva ko kevala jJAna pragaTa ho gayA, taba unhoMne una bhraSTa hue tapasviyoM ko sambodhana kara munimArga para calane kA upedaza diyA / jisase aneka tapasviyoM ne punaH dIkSA grahaNa kara lI / kintu taba taka marIci apane aneka ziSya banA kara unakA mukhiyA bana cukA thA, ataH usane jina dIkSA ko aMgIkAra nahIM kiyA aura jaba use bharata ke prazna karane para RSabhadeva kI divyadhvani se yaha jJAta huA ki maiM hI Age calakara isa yuga kA antima tIrthaGkara hone vAlA hU~, taba to vaha aura bhI unmatta hokara vicarane lagA aura sva-mana gar3hanta tattvoM kA upadeza dekara eka naye hI mata kA pracAra karane lagA, jo ki Age jAkara kapila-ziSya ke nAma para kApila yA sAMkhya mata ke nAma se saMsAra meM Aja taka prasiddha hai| marIci kA yaha bhava bha. mahAvIra ke jJAta pUrva bhavoM kI dRSTi se tIsarA bhava hai / - - yadyapi marIci jIvana bhara unmArga kA pravartana karatA rahA, tathApi kutapa ke prabhAva se mara kara vaha pAMcaveM brahma svarga meM jAkara deva utpanna huaa| yaha bha. mahAvIra kA cauthA bhava hai| vahAM se caya kara pAMcaveM bhava meM vaha isI madhya loka meM jaTila nAma kA brAhmaNa huA / pUrva bhava ke dRr3ha saMskAroM se isa bhava meM bhI vaha apane pUrva-pracArita kapila mata kA hI sAdhu banakara tapasyA karate hue usakA pracAra karatA rahA aura chaThe bhava meM punaH saudharma svarga meM utpanna hokara devapada paayaa| vahAM se cayaMkara sAtaveM bhava meM puSyamitra nAma kA brAhmaNa huA aura parivrAjaka banakara usI micyA mata kA pracAra karatA rhaa| jIvana ke anta meM mara kara AThaveM bhava meM punaH saudharma svarga kA deva huaa| naveM bhava meM vahAM se caya kara punaH isI bhUtala para avatIrNa huA aura brAhmaNa kula meM janma lekara agnisaha nAma kA dhAraka ugra tapasvI huA / isa bhAva meM bhI usane usI kapila mata kA pracAra kiyA aura mara kara dazaveM bhava meM sanatkumAra svarga kA deva huaa| gyArahaveM bhAva meM vaha puna: isI bhUtala para janma lekara agnimitra nAma kA brAhmaNa huA aura parivrAjaka banakara usI kapila mata kA pracAra kiyA aura mara kara dazaveM bhava meM sanatkumAra svarga kA deva huA / gyArahaveM bhava meM vaha punaH isI bhUtala para janma lekara agrimitra nAma kA brAhmaNa huA aura parivrAjaka banakara usI kapila mata kA pracAra kara jIvana ke anta meM marA aura bArahaveM bhAva meM mAhendra svarga kA deva huaa| vahAM se caya kara terahaveM bhava meM bhAradvAja nAma kA brAhmaNa huA aura usI kapila mata kA pracAra karatA huA mara kara caudahaveM bhava meM punaH mAhendra svarga kA deva huA / - isa prakAra marIci kAjIva lagAtAra Age ke pAMcoM manuSya bhavoM meM apane pUrva dRr3ha saMskAroM se prerita hokara uttarotara mithyAtva kA pracAra karate hue durmoca darzanamohanIya ke sAtha sabhI pApa karmoM kA utkRSTa bandha karatA rahA, jisake phalasvarUpa caudahaveM bhava vAle svarga se cayakara manuSya ho tiryagyoni ke asaMkhyAta bhavoM meM lagabhaga kucha kama eka kor3A kor3I sAgaropama kAla taka paribhramaNa karatA rhaa| ataH ina bhavoM kI gaNanA pramukha bhavoM meM nahIM kI gaI hai| tatpazcAt karma bhAra ke halake hone para marIci kA jIva gaNanIya pandrahaveM bhAva meM sthAvara nAma kA brAhmaNa huaa| isa bhava meM bhI tapsavI banakara aura mithyA mata kA pracAra karate hue maraNa kara solahaveM bhava meM mAhendra svarga kA deva huaa| vahAM se caya kara satarahaveM bhava meM isI bharata kSetra ke magadha dezAntargata rAgagRha nagara meM vizvabhUti rAjA kI jainI nAmaka strI se vipula parAkrama kA dhAraka vizvanandI nAma kA putra huA / isI rAjA vizvabhUti kA vizAkhabhUti nAmaka eka choTA bhAI thA, usakI lakSmaNA strI se vizAkhanandI nAma kA eka mUrkha putra utpanna huaa| kisI nimitta se virakta hokara rAjA vizvabhUti ne apanA rAjya choTe bhAI ko aura yuvarAja pada apane putra vizvanandI ko dekara jina dIkSA dhAraNa kara lI / - Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 tadanantara kisI samaya yuvarAja vizvanandI nandana-vana ke samAna manohara apane udyAna meM apanI striyoM ke sAtha krIr3A kara rahA thaa| use dekha kara IrSyA se santapta citta hue vizAkhanandI ne apane pitA ke pAsa jAkara kahA ki ukta udyAna mujhe diyA jAya, anyathA maiM ghara chor3akara calA jAUMgA / putra-moha se prerita hokara rAjA ne use dene kA AzvAsana diyA aura eka SaDayantra racakara vizvanandI ko eka zatru-rAjA ko jItane ke lie bAhira bheja diyA aura vaha udyAna apane putra ko de diyA / vizvanandI jaba zatru ko jIta kara vApisa AyA aura ukta SaDayantra kA use patA calA, to vaha Aga-babUlA ho gayA aura vizAkhanandI ko mArane ke liye udyata huA / bhaya ke mAre apane prANa bacAne ke lie vizAkhanandI eka kaiMtha ke per3a para car3ha gayA / vizvanandI ne hilA-hilAkara usa kaiMtha ke per3a ko jar3a se ukhAr3a DAlA aura vizAkhanandI ko mArane ke lie jyoM hI udyata huA ki vizAkhanandI vahAM se bhAgA aura eka pASANa-stambha ke pIche chipa gayA / vizvanandI ne use bhI ukhAr3a pheMkA aura vizAkhanandI apane prANa bacAne ke lie vahAM se bhI bhaagaa| use bhAgate hue dekhakara vizvanandI ko karuNA ke sAtha virakti-bhAva jAgRta huA aura rAja-bhavana meM na jAkara vana meM jA sambhUta guru ke pAsa jina-dIkSA dhAraNa kara lI / dIkSA-grahaNa karane ke pazcAt ve ugra tapa karate hue vicarane lage aura vihAra karate hue kisI samaya ve gocarI ke lie nagara meM jyoM hI praviSTa hue ki eka sadyaH prasUtA gAya ne dhakkA dekara vizvanandI muni ko girA diyA / unheM giratA huA dekha kara acAnaka sAmane Aye hue vizAkhanandI ne vyaMga-pUrvaka kahA- 'tumhArA vaha per3a aura khambhe ko ukhAr3a pheMkane vAlA parAkrama aba kahAM gayA ?' usakA yaha vyaMga bANa muni ke hRdaya meM praviSTa ho gayA aura nidAna kiyA ki yadi merI tapasyA kA kucha phala ho- to maiM ise agale bhava meM mAru / tapasyA ke prabhAva se muni kA jIva aThArahaveM bhava meM mahAzukra svarga meM deva huA / Ayu ke pUrNa hone para vaha vahAM se Akara isI bharata kSetra meM unnIsaveM bhava meM tripRSTha nAma kA prathama nArAyaNa huA aura vizAkhanandI kA jIva aneka kuyoniyoM meM paribhramaNa kara azvagrIva nAma kA prathama pratinArAyaNa huA / pUrva bhava ke vaira bhAva ke saMskAra se eka strI kA nimitta pAkara donoM meM ghamAsAna yuddha huA aura tripRSTa ne azvagrIva ko mArakara eka chatra trikhaNDa rAjya-sukha bhogaa| Ayu ke anta meM marakara bIsaveM bhava meM tripRSTha kA jIva sAtaveM naraka kA nArakI huA / vahAM se nikala kara vaha ikkIsaveM bhava meM siMha huA aura hiMsA-janita pApa ke phala se punaH bAIsaveM bhava meM prathama naraka kA nArakI utpanna huA / vahAM se nikala kara teIsaveM bhava meM phira bhI siMha huA / isa siMha ke bhava meM vaha kisI dina bhUkha se pIr3ita hokara eka hariNa ko pakar3akara jaba khA rahA thA, tabhI bhAgyavaza do cAraNa muni AkAza mArga se vihAra karate hue vahAM utare aura use sambodhana kiyA-he bhavya, tUne jo tripRSThanArAyaNa ke bhava meM rAjyAsakti se ghora pApa upArjana kiyA, usake phala se narakoM meM ghora yAtanAeM sahI haiM aura aba bhI tU isa mRga jaise dIna prANiyoM ko mAra-mAra kara ghora pApa upArjana kara rahA hai ? munirAja ke vacana sunakara siMha ko jAtismaraNa ho gayA aura vaha apane pUrva bhavoM ko yAda karake hariNa ko chor3akara AMkhoM se AMsU bahAte hue nizcala khar3A ho gayA / una cAraNa muniyoM ne use nikaTa bhavya aura antima tIrthaMkara hone vAlA dekha kara dharma kA upadeza diyA / unake vacanoM ko siMha ne zAnti pUrvaka sunA aura prabuddha hokara unakI tIna pradakSiNA dekara unake caraNoM meM apanA zira rakhakara baiTha gayA / munirAja ne use pazu mArane aura mAMsa khAne kA tyAga karAyA aura usake yogya zrAvaka vratoM kA upadeza diyA / una munirAjoM ke cale jAne para siMha kI pravRtti eka dama badala gaI / usane jIvoM kA mAranA aura mAMsa kA khAnA chor3a diyA aura anya AhAra kA milanA sambhava nahIM thA, ataH vaha nirAhAra raha kara vicarane lagA / anta meM sanyAsa-pUrvaka prANa chor3a kara prathama svarga kA deva huA / yaha bha. mahAvIra kA gaNanIya caubIsavAM bhava hai / teIsaveM siMha bhava taka unakA uttarottara patana hotA gayA aura muni-samAgama ke pazcAt unake utthAna kA zrI gaNeza huA / saudharma svarga se cayakara vaha deva isa bhUtala para avatIrNa huA aura paccIsaveM bhava meM kanakojvala nAma kA rAjA huA / kisI samaya vaha sumeru parvata kI vandanA ko gayA / vahAM para usane eka munirAja se dharma kA upadeza sunA aura saMsAra se virakta hokara muni bana gayA / anta meM samAdhi-pUrvaka prANa-tyAga karake chavvIsaveM bhava meM lAntava svarga kA deva huA / vahAM se cayakara sattAIsaveM bhava meM isI bharata kSetra ke sAketa nagara meM hariSeNa nAma kA rAjA huA / rAjya Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 sukha bhoga kara aura jina-dIkSA grahaNa karake aTThAIsaveM bhava meM vaha mahAzukra svarga kA deva huA / vahAM se caya kara unatIsaveM bhava meM ghAtako khaNDastha pUrva dizA-sambandhI videha kSetra ke pUrva bhAga-sthita puNDarIkiNI nagarI meM priyamitra nAmakA cakravartI huaa| anta meM jina-dIkSA lekara vaha tIsaveM bhava meM sahasrAra svarga meM deva huA / vahAM se cayakara ikatIsaveM bhava meM isI bhUmaNDala para nandana nAma kA rAjA huA / isa bhava meM usane proSThila munirAja ke pAsa dharma kA svarUpa sunA aura jina-dIkSA dhAraNa kara lI / tadanantara SoDaza kAraNa bhAvanAoM kA cintavana karate hue usane tIrthaMkara prakRti kA bandha kiyA aura jIvana ke anta meM samAdhi-pUrvaka prANa chor3akara battIsaveM bhava meM acyuta svarga kA vaha indra huaa| bAIsa sAgaropama kAla taka divya sukhoM kA anubhava kara jIvana ke samApta hone para vahAM se cayakara vaha deva antima tIrthaGkara mahAvIra ke nAma se isa vasudhA para avatIrNa huA / yaha mahAvIra kA gaNanIya tetIsavAM bhava hai| isa prakAra digambara-paramparA ke anusAra bha. mahAvIra ke antima 33 bhavoM kA vRttAnta milatA hai| zvetAmbara-paramparA meM bhagavAn ke 27 hI bhavoM kA varNana dekhane ko milatA hai| unameM prArambha ke 22 bhava kucha nAma-parivartanAdi ke sAtha ve hI haiM jo ki di. paramparA meM batalAye gaye haiM / zeSa bhavoM meM se kucha ko nahIM mAnA hai| yahAM para spaSTa jAnakArI ke lie donoM paramparAoM ke anusAra bha. mahAvIra ke bhava diye jAte haiM : digambara-mAnyatAnusAra zvetAmbara-mAnyatAnusAra 1. pururavA bhIla 2. saudharma deva 3. marIci 4. brahma svarga kA deva 5. jaTila brAhmaNa 6. saudharma svarga kA deva 7. puSyamitra brAhmaNa 8. saudharma svarga kA deva 9. agnisaha brAhmaNa 10. sanatkumAra svarga kA deva 11. agnimitra brAhmaNa 12. mAhendra svarga kA deva 13. bhAradvAja brAhmaNa 14. mAhendra svarga kA deva trasa-sthAvara yoni ke asaMkhyAta bhava 15. sthAvara brAhmaNa 16. mAhendra svarga kA deva 17. vizvanandI (munipada meM nidAna) 18. mahAzukra svarga kA deva 19. tripRSTha nArAyaNa 20. sAtaveM naraka kA nArakI 21. siha 22. prathama naraka kA nArakI 23. siMha (mRga bhakSaNa ke samaya 1. nayasAra bhillarAja 2. saudharma deva 3. marIci 4. brahma svarga kA deva 5. kauzika-brAhmaNa 6. IzAna svarga kA deva 7. puSyamitra brAhmaNa 8. saudharma deva 9. agnyudyota brAhmaNa 10. IzAna svarga kA deva . 11. agnibhUti brAhmaNa 12. sanatkumAra svarga kA deva 13. bhAradvAja brAhmaNa 14. mAhendra svarga kA deva anya aneka bhava 15. sthAvara brAhmaNa 16. brahma svarga kA deva 17. vizvabhUti (munipada meM nidAna) 18. mahAzukra svarga kA deva 19. tripRSTha nArAyaNa 20. sAtaveM naraka kA nArakI 21. siMha 22. prathama naraka kA nArakI Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Mxxxxxx cAraNa muni dvArA saMbodhana) 24. prathama svarga kA deva 25. kanakojjavala rAjA 26. lAntava svarga kA deva 27. hariSeNa rAjA 28. mahAzukra svarga kA deva 29. priyamitra cakravartI 23. poTTila yA priyamitra cakravartI 30. sahasrAra svarga kA deva 24. mahAzukra svarga kA deva 31. nanda rAjA (tIrthaGkara prakRti 25. nandana rAjA (tIrthaGkara prakRti kA bandha) kA bandha) 32. acyuta svarga kA indra 26. prANata svarga kA deva 33. bha. mahAvIra 27. bha. mahAvIra donoM paramparAoM ke anusAra bha. mahAvIra ke pUrva bhavoM meM chaha bhavoM kA antara kaise par3A ? isa prazna ke samAdhAnArtha donoM paramparAoM ke AgamoM kI chAna-bIna karane para jo niSkarSa nikalA, vaha isa prakAra hai bha. mahAvIra donoM paramparAoM ke anusAra bAIsaveM bhava meM prathama naraka ke nArakI the / zve. paramparA ke anusAra ve vahAM se nikala kara poTTila yA priyamitra cakravartI hue / di. paramparA ke anusAra naraka se nikala kara cakravartI, baladeva, vAsudeva aura prativAsudeva nahIM ho sakate haiM / chakkhaMDAgamasutta kI gati-Agati cUlikA meM spaSTa rUpa se kahA hai - tisuuvarimAsupuDhavIsuNairaiyA NirayAdo uvaTTida-samANA kadigadIo Agacchati ? (sU. 217) duvegadIoAgacchaMtitirikkhagardi maNusagadiM ceva (sUM. 218) / maNusesu uvavaraNallayA maNussA keimekkArasa uppAeMti - keimAbhiNibohiyaNANamuppAeMti, keI sudaNANamuppAeMti, keImohiNANamuppAeMti, keI maNapajjavaNANa muppAeMti keI kevalaNANamuppAeMti, keI sammAmicchattamuppAeMti, keI sammattamuppAeMti keI saMjamAsaMjamamuppAeMti, keI saMjamamuppAeMti / No baladevattaM No vAsudevattamuppAeMti, No ckkvttttittmuppaaeNti| keI titthayarattamuppAeMti, keimaMtayaDA hodUNa sijjhati bujjhati muccaMti pariNivvANayati savvadukkhArNa maMtaM parivijANati / (sa. 220) isakA artha isa prakAra hai - prazna - Upara kI tIna pRthiviyoM ke nArakI vahAM se nikala kara kitanI gatiyoM meM Ate haiM ? uttara - do gatiyoM meM Ate haiM- tiryaggati meM aura manuSya gati meM / manuSya gati meM manuSyoM meM utpanna hone vAle manuSya gyAraha padoM ko utpanna karate haiM- koI Abhinibodhika jJAna utpanna karate haiM, koI zrutajJAna utpanna karate haiM, koI avadhijJAna utpanna karate haiM, koI mana:paryayajJAna utpanna karate haiM, koI kevalajJAna utpanna karate haiM, koI samyagmithyAtva utpanna karate haiM, koI samyaktva utpanna karate haiM, koI saMyamAsaMyama utpanna karate haiM, koI saMyama utpanna karate haiM / kintu ve jIva na baladevatva ko utpanna karate haiM, na vAsudevatva ko aura na cakravartitva ko utpanna karate haiM / koI tIrthaGkara utpanna hote haiM, koI antakRt hokara siddha hote haiM, buddha hote haiM, mukta hote haiM, parinirvANa ko prApta hote haiM aura sarva duHkhoM ke anta hone kA anubhava karate haiM / (SaTkhaDAgama pu. 6 pR. 492) isa Agama-pramANa ke anusAra naraka ne nikalA huA jIva cakravartI nahIM ho sakatA hai aura na vAsudeva, baladeva hI / kintu ye tInoM padavI-dhArI jIva svarga se hI Akara utpanna hote haiM / ataeva di. paramparA ke anusAra bAIsaveM bhava ke bAda bha. mahAvIra kA jIva siMha paryAya meM utpanna hotA hai aura usa bhava meM cAraNa muniyoM ke dvArA prabodha ko prApta hokara uttarottara AtmavikAsa karate hue unatIsaveM bhava meM cakravatI hotA hai, yaha kathana sarvathA yukti-saMgata hai / kintu zve. parampasa meM prathama naraka se nikala kara eka dama cakravartI hone kA varNana eka AzcaryakArI hI hai / khAsa kara usa dazA meM-jaba ki usase bhI pUrva bhava meM vaha siMha thA, aura usase bhI pUrva bIsaveM bhava meM vaha saptama naraka kA nArakI thA / taba kahAM se usa jIva ne cakravartI hone yogya puNya kA upArjana kara liyA ? zvetAmbara paramparA meM siMha ko kisI sAdhu-dvArA sambodhe jAne kA bhI ullekha nahIM milatA hai / yadi vaha Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 sambodhita kara sanmArga kI ora lagAyA gayA hotA, to usake naraka jAne kA avasara hI nahIM AtA / zveta AgamoM kI chAna-bIna karane para bhagavatI sUtra ke 12 veM zataka ke 9 veM uddezya ke anusAra prathama naraka kA nArakI vahAM se nikala kara cakravartI ho sakatA hai / usakA AdhAra isa prakAra hai - (pra.) ke naradevA? (u.) goyamA, je rAyAo cAuraMtacakkavaTTI upaNNasammatta-rayaNappahANA navanihipaiNo samiddhakosA battIsaM rAyavarasahassANuyAtamaggA sAgara-varamehalAhivaiNo maNussidA se NaradevA / (pra.) NaradevA NaM bhaMte kaohiMto uvavajjati? kiM. Neraie. pucchA / (u.) goyamA, NeraiehiMto vi uvavajaMti, No tiri. No maNu. devehiMto vi uvajaMti / (pra.) jai neraiehiMto uvavajaMti, kiM rayaNappaha-puDhaviNeraiehiMto uvavajaMti, jAva ahe sattamapuDhaviNeraiehiMto uvavajjati? (u.) goyamA, rayaNappahApaDhaviNeraie uvavajaMti, No sakkA jAva no ahe sattama-puDhaviNeraiehiMto uvavajati / (bhagavatIsUtra, bhA. 3, pR. 289) isakA artha isa prakAra hai- prazna-nara-deva kauna kahalAte haiM ? uttara-gautama, jo rAjA cAturanta-cakravartI haiM, jinheM cakraratna prApta huA hai, jo nava nidhiyoM ke svAmI haiM, jinakA koSa (khajAnA) samRddha hai, battIsa hajAra rAjA jinake pIche calate haiM aura jo samudrarUpa uttama mekhalA ke adhipati haiM, ve manuSyoM ke indra nara-deva kahalAte haiM / prazna-bhagavana, ye naradeva kahAM se Akara utpanna hote haiM ? uttara-gautama, ve nara-deva naraka se bhI Akara utpanna hote haiM aura devagati se bhI Akara ke utpanna hote haiM / kintu tiryaggati aura manuSyagati se Akara utpanna nahIM hote haiM / prazna- bhagavan, yadi naraka se Akara utpanna hote haiM, to kyA ratnaprabhA pRthivI ke nArakiyoM se Akara utpanna hote haiM, kyA zarkarA. yAvat adhastana saptama pRthivI ke nArakiyoM se Akara utpanna hote haiM ? uttara-gautama, ratnaprabhA, pRthivI ke nArakiyoM se Akara utpanna hote haiM, zeSa nIce kI chaha pRthiviyoM ke nArakiyoM se Akara utpanna nahIM hote haiM / bhagavatI sUtra ke ukta AdhAra para prathama naraka se nikalA jIva cakravartI ho sakatA hai, aisI zve. mAnyatA bhale hI pramANita ho jAya, kintu jaba nArAyaNa, baladeva jaise ardhacakriyoM kI utpatti devagati se hI batalAI gaI hai, taba pUrNa cakravartI samrATa kI utpatti naraka se nikalane vAle jIva se kaise sambhava hai ? jJAta hotA hai ki zvetAmbara paramparA ke AcAryoM ne apane Agama kI mAnyatA ke anusAra hI ukta bhavoM kA nirdhAraNa kiyA hai / yahAM itanI bAta dhyAna dene ke yogya hai ki SaTkhaNDAgama ke pustakArUr3ha hone ke bhI lagabhaga tIna sau varSa bAda bhagavatI sUtra Adi zve. Agama tIsarI vAcanA ke pazcAta pustakAruDha hue haiM / ataH SaTakhaNDAgama kA prAcIna honA svayaM siddha hai / isa sandarbha meM eka bAta aura bhI jJAtavya hai ki di. paramparA bhI SaTakhaNDAgama kI ukta gati Agati cUlikA kI utpatti vyAkhyA-prajJapti aMga se hI mAnatI hai, jabaki zve. paramparA bhagavatI-sUtra ko vyAkhyA-prajJapti nAma se kahatI hai / aisA pratIta hotA hai ki SaTkhaNDAgama-prastotA ke guru dharasenAcArya ke pazcAta zruta jJAna kI dhArA aura bhI kSINa hotI gaI, aura zve. paramparA meM lipibaddha hone taka vaha bahuta kucha vismRti ke garbha meM vilIna ho gaI / yahI kAraNa hai ki aneka AcAryoM ke smaraNoM ke AdhAra para zve. AgamoM kA antima saMskaraNa sampanna huaa| ataH kitane hI sthala truTita raha gaye haiM / prastuta kAvya meM bha. mahAvIra ke pUrva bhoM kA varNana bahuta hI sundara DhaMga se gyArahaveM sarga meM kiyA gayA hai / jahAM taka merA anumAna hai ki yaha pUrva bhavoM kA varNana guNabhadrAcArya-racita uttarapurANa ke AdhAra para kiyA gayA hai / isake paravartI sabhI di. granthoM meM usI kA anusaraNa dRSTigocara hotA hai / . siddhAnta granthoM meM kSAyopazamika samyaktva kA utkRSTa kAla chayAsaTha sAgaropama batAlAyA gayA hai| siMha ke jisa bhava meM cAraNa muniyoM ne use saMbodhana karake samyaktva ko grahaNa karAyA, vaha barAbara antima mahAvIra ke bhava taka banA rahA / arthAt lagAtAra 10 bhava taka rahA aura isa prakAra kSAyopazAmika samyaktva kI utkRSTa sthiti pUrI karake vaha kSAyika samyaktva rUpa se pariNata ho usI bhava se unheM mukti-prApti kA kAraNa banA / pUrva bhavoM ke isa varNana se yaha sahaja hI jJAta ho jAtA hai ki AdhyAtmika vikAsa ko parAkASThA para pahu~canA kisI eka hI bhava kI sAdhanA kA pariNAma nahIM hai kintu usake lie lagAtAra aneka bhavoM meM sAdhanA karanI par3atI hai / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bha. mahAvIra ke janma se pUrva arthAt Aja se ar3hAI hajAra varSa ke pahile bhArata varSa kI dhArmika evaM sAmAjika sthiti kaisI thI, isakA kucha digdarzana prastuta kAvya ke prathama sarga ke uttarArdha meM kiyA gayA hai / usa samaya brAhmaNoM kA bola bAlA thA, sArI dhArmika sAmAjika aura Arthika vyavasthA kI bAgaDora unhIM ke hAthoM meM thI / usa samaya unhoMne yaha prasiddha kara rakhA thA ki 'yajJArthamete pazavo hi sRSTAH " aura 'vaidikI hiMsA hiMsA na bhavati' arthAt ye sabhI pazu yajJa ke lie brahmA ne race haiM, aura veda-vidhAna se kI gaI hiMsA hiMsA nahIM hai, apitu svarga prApti kA kAraNa hone se puNya hai / unakI isa ukti kA logoM para itanA adhika prabhAva par3A, ki loga yajJoM meM kevala bakaroM kA hI homa nahIM karate the, varana bhaiMsA, ghor3A aura gAya taka kA homa karane lage the / yahI kAraNa hai ki vedoM meM azvamegha, gomedha Adi nAmavAle yajJoM kA vidhAna Aja bhI dekhane meM AtA hai / dharma ke nAma para yaha hiMsA kA tANDavanRtya apanI carama sImA para pahuMca gayA thA, jisake phalasvarUpa naramedha yajJa taka hone lage the jinameM ki rUpa-yauvana-sampanna manuSyoM taka ko yajJAgni kI Ahuti banA diyA jAtA thA / isa viSaya ke ullekha anekoM granthoM meM pAye jAte haiN| gItArahasya jaise grantha ke lekhaka lokamAnya bAlagaGgAdhara tilaka ne apane eka bhASaNa meM kahA thA ki "pUrvakAla meM yajJa ke liye asaMkhya pazu-hiMsA hotI thI, isake pramANa meghadUta kAvya Adi aneka granthoM meM milate haiM / " bha. mahAvIra ne isa hiMsA ko dUra karane ke lie mahAn prayatna kiyA aura usI kA yaha suphala hai ki bhAratavarSa se yAjJikI hiMsA sadA ke lie banda ho gii| svayaM lokamAnya tilaka ne svIkAra kiyA hai ki 'isa ghora hiMsA kA brAhmaNa dharma se vidAI le jAne kA zreya jaina dharma ke hI hisse meM hai / prastuta kAvya meM isa viSaya para uttama prakAza DAlA gayA hai, jise pAThaka isakA svAdhyAya karane para svayaM hI anubhava kareMge / bha. mahAvIra ke pUrva sAre bhArata kI sAmAjika sthiti atyanta dayanIya ho rahI thI / brAhmaNa sArI samAja meM sarvazreSTha samajhA jAtA thA / usake lie brAhmaNa-granthoM meM kahA gayA thA 'ki duHzIla brAhmaNa bhI pUjya hai aura jitendriya zUdra bhI pUjya nahIM hai / brAhmaNa vidvAn ho, yA mUrkha, vaha mahAn devatA hai / aura sarvathA pUjya hai / tathA zrotriya brAhmaNa ke liye yahAM taka vidhAna kiyA gayA ki zrAddha ke samaya usake lie mahAn baila ko bhI mAra kara usakA mAMsa kSotriya brAhmaNa ko khilAveM / isake viparIta bha. mahAvIra ne varNAzrama aura jAtivAda ke viruddha apanI dezanA dI aura kahA- mAMsa ko khAne vAlA brAhmaNa nindya hai aura sadAcArI zUdra vandya hai / 18 bha. mahAvIra ke janma samaya bhArata kI sthiti 1. yajJArthaM pazavaH sRSTAH svayameva svayambhuvA / yajJasya bhUtyai sarvasya tasmAd yajJe vadho'vadhaH // yajJArthaM brahmANairvadhyAH prazastA mRgapakSiNaH / yA vedavihitA hiMsA niyatA'smiMzcarAcare / ahiMsAmeva tAM vidyAdvedAddharmo hi nirbabhau // 3. dekho - yazastilakacampU, pUvArdha / 2. 4. dekho sarga 16 Adi / 5. duHzIlo'pi dvijaH pUjyo na zUdro vijitendriyaH / avidvAMzcaMva vidvAMzca brAhmaNo daivataM mahat / evaM yadyapyaniSTeSu vartante sarvakarmasu / 6. 7. sarvathA brAhmaNAH pUjyAH paramaM daivataM hi tan // mahAjaM vA mahokSaM vA zrautriyAya prakalpayet / vipro'pi cenmAMsabhugasti nidyaH, sad-vRttAbhAvAd vRSalo'pi vandyaH | 8. 9. (manusmRti 5 / 22 - 39-44) pArAzara smRti 8|32| manusmRti 9 / 317 | manusmRti |9|319 | vIrodaya 17|17 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 usa samaya brAhmaNoM ne yahAM taka kAnUna banA diye the ki 'zUdra ko jJAna nahIM denA cAhie, na yajJa kA ucchiSTa aura havana se bacA huA bhAga, aura na use dharma kA upadeza hI denA cAhie / yadi koI zUdra ko dharmopadeza aura vrata kA Adeza detA hai, to vaha zUdra ke sAtha asaMvRta nAmaka andhakAramaya naraka meM jAtA hai| zUdroM ke lie vedAdi dharma granthoM ke par3hane kA adhikAra to thA hI nahIM, pratyuta yahAM taka vyavasthA kA vidhAna brAhmaNoM ne kara rakhA thA ki jisa gAMva meM zUdra nivAsa karatA ho, vahAM veda kA pATha bhI na kiyA jAve / yadi vedadhvani zUdra ke kAnoM meM par3a jAya, to usake kAnoM meM garma zIzA aura lAkha bhara dI jAya, veda vAkya kA uccAraNa karane para usakI jihvA kA cheda kara diyA jAya aura veda-maMtra yAda kara lene para usake zarIra ke do Tukar3e kara diye jaaveN| usa samaya zUdroM ko nIca, adhama evaM aspRzya samajha kara unakI chAyA taka se paraheja kiyA jAtA thA / AcAra ke sthAna para jAtIya zreSThatA kA hI bola-bAlA thaa| paga-paga para rur3hiyAM, kuprathAeM aura kurItiyoM kA bAhulya thA / svArthalolupatA, kAmukatA aura vilAsitA hI sarvatra dRSTigocara hotI thii| yajJoM meM hone vAlI pazu-hiMsA ne manuSyoM ke hRdaya nirdayI aura kaThora banA diye the / bauddhoM ke 'cittasambhUta jAtaka' meM likhA hai ki eka samaya brAhmaNa aura vaizya kulIna do striyAM nagara ke eka mahAdvAra se nikala rahI thI, mArga meM unheM do cANDAla mile / cANDAloM ke dekhane ko unhoMne apazakuna samajhA / ataH ghara ke logoM se una cANDAloM ko khUba piTavAyA aura unakI durgati karAI / mAtaMga jAtaka aura saddharma jAtaka bauddha granthoM se bhI achUtoM ke prati kiye jAne vAle ghRNita vyavahAra kA patA calatA hai| brAhmaNoM ne jAti vyavasthA ko janma ke AdhAra para pratiSThita kara rakhA thA, ataeva ve apane ko sarvazreSTha mAnate the / bharata cakravartI ne jaba brAhmaNa varNa kI sthApanA kI taba unakI dhArmika pravRttiyoM ko dekhakara hI unheM uttama kahA thA / kintu dhIre-dhIre unakI guNa-kRta mahattA ne jAti yA janma kA sthAna le liyA aura unhoMne apane ko dharma kA adhikArI hI nahIM, apitu ThekedAra taka hone kI ghoSaNA kara dI thI / isa prakAra kI usa samaya dhArmika vyavasthA thii| Arthika vyavasthA kI dRSTi se usa samaya kA samAja sAdhAraNataH sukhI thA, kintu dAsI-dAsa kI bar3I hI bhayAnaka prathA pracalita thI / kabhI-kabhI to dAsa-dAsiyoM para amAnuSika ghora atyAcAra hote the| vijetA rAjA vijita rAjya ke strI-puruSoM ko bandI banAkara apane rAjya meM le AtA thA aura unameM se adhikAMzoM ko caurAhoM para khar3A karake nIlAma kara diyA jAtA thA / adhika bolI lagAne vAlA unheM apane ghara le jAtA aura vastra-bhojana dekara rAta-dina unase gharelU kAryoM ko karAyA karatA thaa| dAsI-dAsa kI yaha prathA abhI-abhI taka rajavAr3oM meM calatI rahI hai / isa prakAra kI dhArmika, sAmAjika evaM Arthika viSama paristhitiyoM ke samaya bha. mahAvIra ne janma liyA / bAlakAla ke vyatIta hote hI unhoMne apanI dRSTi cAroM ora daur3AI aura tAtkAlika samAja kA acchI taraha adhyayana karake isa nirNaya para pahu~ce ki maiM apanA jIvana logoM ke uddhAra meM hI lagAUMgA aura unheM unake mahAna kaSToM se vimukta kruNgaa| phalasvarUpa unhoMne vivAha karane aura rAjya sambhAlane se inakAra kara diyA aura svayaM prabajita hokara eka lambe samaya taka kaThora sAdhanA kI / punaH kaivalya-prApti ke pazcAt apane lakSyAnusAra jIvana-paryanta unhoMne jagat ko sumArga dikhAkara 1. na zUdrAya matiM dadyAnnocchiSTaM na haviSkRtam / na cAsyopadizeddharma na cAsya vratamAdizet // yazcAsyopadizeddharma yazcAsya vratamAdizet / so'saMvRta tamo ghoraM saha tena prapaddate // (vaziSTha smRti 18 / 12-13) 2. atha hAsya vedamupazRNvatastrapu-jatubhyAM zrotra-pratipUraNa mudrAharaNe jihvAcchedo dhAraNe zarIra-bhedaH / / kyAlaGkAre / upazrutya buddhipUrvakamakSaragrahaNamupazravaNam / asya zUdrasya vemupacaNvatastrapu-jatubhyAM trapuNA (zIsakena) jatunA ca dravIkRtena zrotre pratipUrayitavye / sa ced dvijAtibhiH saha vedAkSarANyudAhareduccaret, tasya jihvA chedyaa| dhAraNe sati yadA'nyatra gato'pi svayamuccAriyituM zaknoti, tataH parazvAdinA zarIramasya bhedyam / (gautama dharma sUtra a. 3, sU. 4 TIkA pR. 89-90 pUMnA saMskaraNa, varSa 1931) TIkA-atha heti vAkyAla Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 usakA kalyANa kiyA, duHkha-saMtrasta jIvoM kA duHkhoM se vimocana kiyA aura svarga-mukti kA mArga dikhAkara usakI ora unheM agrasara kiyA / prastuta kAvya meM bha. mahAvIra ke mukhya upadezoM ko cAra bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai -1. sAmyavAda, 2. ahiMsAvAda, 3. syAdvAda aura sarvajJatAvAda / ina cAroM hI vAdoM kA granthakAra ne bahuta hI sarala aura sayuktika rIti se grantha ke antima adhyAyoM meM varNana kiyA hai, jise par3hakara pAThakagaNa bhagavAn mahAvIra kI sarvahitakAriNI dezanA se paricita hokara apUrva Ananda kA anubhava kreNge| bha. mahAvIra ne 'karmavAda' siddhAnta kA bhI bahuta vizada upadeza diyA thA, jisakA prastuta kAvya meM yathAsthAna 'svakarmato'GgI paripAkabhartA' (sarga 16 zlo. 10) Adi ke rUpa meM varNana kiyA hI gayA hai / bha. mahAvIra kA garbha-kalyANaka jaina mAnyatA hai ki jaba kisI bhI tIrthakara kA janma hotA hai, taba usake garbha meM Ane ke chaha mAsa pUrva hI indra kI AjJA se kubera Akara jisa nagarI meM janma hone vAlA hai, use sundara aura suvyavasthita banAtA hai aura zrI hrI Adi 56 kumArikA deviyAM Akara hone vAle bhagavAn kI mAtA kI sevA karatI haiM / unameM se kitanI hI deviyAM mAtA ke garbha kA zodhana karatI haiM, jisakA abhiprAya yaha hai ki jisa kukSi meM eka mahApuruSa janma lene vAlA hai, usa kukSi meM yadi koI roga Adi hogA, to utpanna hone vAle putra para usakA prabhAva avazya par3egA / Aja kI bhASA meM aisI deviyoM ko leDI DAkTarsa yA narseja kaha sakate haiM / yata bAhirI vAtAvaraNa kA garbhastha zizu para prabhAva par3atA hai, ataH ve kumArikA deviyAM bhagavAn ke janma hone taka mAtA ke cAroM ora kA vAtAvaraNa aisA sundara aura nayana-manahArI banAtI haiM ki jisase kisI bhI prakAra kA kSobha yA saMkleza mAtA ke mana meM utpanna na hone pAve / isI saba sAvadhAnI kA yaha suphala hotA hai ki usa mAtA ke garbha se utpanna hone vAlA bAlaka atula balI, tIna jJAna kA dhAraka aura mahA pratibhAzAlI hotA hai / sAdhAraNata yaha niyama hai ki kisI bhI mahApuruSa ke janma lene ke pUrva usakI mAtA ko kucha viziSTa svapna Ate haiM, jo ki kisI mahApuruSa ke janma lene kI sUcanA dete haiM / svapna zAstroM meM 30 viziSTa svapna mAne gaye haiM / jaina zAstroM ke ullekhAnusAra tIrthaGkara kI mAtA unameM se 16, cakravatI kI mAtA 14, vAsudeva kI mAtA 7 aura baladeva kI mAtA 4 svapna dekhatI haiM / yahAM yaha jJAtavya hai ki zve. paramparA meM tIrthaGkara kI mAtA ke 14 hI svapna dekhane kA ullekha milatA hai| donoM paramparAoM ke anusAra svapnAvalI isa prakAra haidigambara paramparA zvetAmbara paramparA 1. gaja 2. vRSabha 3. siMha 4. lakSmI 5. mAlyadvika 1. gaja 2. vRSabha 3. siMha 4. zrI abhiSeka 5. dAma (mAlA) 1. sumiNasatthe vAyAlIsaM sumiNA, tIsaM mahAsumiNA, vAvattari savvasumiNA diTThA / tattha NaM devANuppiyA, arahaMtamAyaro vA cakkavaTTimAyaro vA x x x caudasa mahAsumiNe pAsittA NaM paDibujhaMti / x x x vAsudevamAyaro vA mahAsumiNANaM aNNayare satta mahAsumiNe / baladevamAyaro vA mahAsubhiNANaM aNNayare cattAri / (bhagavatI sUtra zataka 16, uddeza 6 sUtra 581) Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 6. zazi 6. zazi 7. sUrya 7. dinakara 8. kumbhadvika 8. kumbha 9. jhaSayugala 9. jhaya (dhvajA) 10. sAgara 10. sAgara 11. sarovara 11. padmasara 12. siMhasana 13. deva-vimAna 12. vimAna 14. nAga-vimAna 13. - 15. ratna-rAzi 13. ratna-uccaya 16. nirdhUma agni zikhi (agni) donoM paramparAoM meM teraha svapna to ekase hI haiM / kintu di. paramparA meM jahAM jhaSa (mIna) kA ullekha hai, vahAM zve. paramparA meM jhaya (dhvaja) kA ullekha hai / jJAta hotA hai ki kisI samaya prAkRta ke 'jhasa' ke sthAna para 'jhaya' yA jhaya ke sthAna para jhasa pATha ke milane se yaha mata bheda ho gyaa| ina caudaha svapnoM ke atirikta di. paramparA ye 2 svapna aura adhika mAne jAte haiM, unameM eka haiM siMhAsana aura dUsarA hai bhavanavAsI devoM kA nAga-mandira yA nAgavimAna / zve. paramparA ke bhagavatI sUtra Adi meM mAtA ke caudaha svapnoM kA spaSTa ullekha hone se unake yahAM 14 svapnoM kI mAnyatA svIkAra kI gaI / para Azcarya to yaha hai ki una caudaha svapnoM ke lie 'taMjahA'- kaha kara jo gAthA dI gaI hai, usameM 15 svapnoM kA spaSTa nirdeza hai / vaha gAthA isa prakAra hai gaya-vasahara-sIha-abhiseya-dAma-sasi-diNayaraM jhayaM kumbhaM / paumasara -sAgara-vimANa2-bhavaNa 3-rayaNuccaya-sihiM c5|| isa gAthokta svapnoM ke Upara diye gaye aMkoM se svapnoM kI saMkhyA 15 siddha hotI hai / vimalasUri ke paumacariu meM dI gaI gAthA meM bhI svapnoM kI saMkhyA 15 hI pramANita hotI hai / vaha gAthA isa prakAra hai - vasaha gayA sIho varasiri dAmaM sasi ravi jhayaM ca kalasaM ca / sara sAyara" vimANaM2 varabhavarNa13 rayaNa" kuuddggii|| (paumacariu, tRSThaddeza, gA. 62) samajha meM nahIM AtA ki jaba donoM hI gAthAoM meM 'bhavana' yA 'vara bhavana' kA spaSTa ullekha pAyA jAtA hai, taba zve. AcAryoM ne use kyoM chor3a diyA / aisA pratIta hotA hai, ki bhagavatI sUtra Adi meM 14 svapnoM ke dekhane kA spaSTa vidhAna hI isakA pramukha kAraNa rahA hai / * mere vicAra se di. paramparA meM 16 svapna-sUcaka gAthA isa prakAra rahI hogI __ * zve. zAstroM ke viziSTa abhyAsI zrI pa. zobhAcandra jI bhArilla se jJAta huA hai ki gAthA-paThita 15 svapno meM se tIrthaMkara kI mAtA kevala 14 hI svapna dekhatI hai / svarga se Ane vAle tIrthaMkara kI mAtA ko deva-vimAna svapna meM dikhatA hai, nAga-bhavana nahIM / isI prakAra naraka se Ane vAle tIrthaMkara kI mAtA ko svapna meM nAga-bhavana dikhatA hai, deva-vimAna nahIM / ukta donoM kA samuccaya ukta gAthA meM kiyA gayA hai| para di. paramparAnusAra deva-vimAna Urdhva loka ke adhipatitva kA, siMhAsana madhyaloka ke svAmisva kA aura nAga-vimAna yA bhavana adholoka ke Adhipatya kA sUcaka hai / jisakA abhiprAya hai ki garbha meM Ane vAlA jIva tInoM lokoM ke adhipatiyoM dvArA pUjya hogA / - sampAdaka Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 vasaha gayare sIha varasiri dAmaM sasi ravi jhaya ca kumbhajugaM / sara sAgara" vimANaM 13 bhavaNa rayaNa5 kUDaggI // gAthA ke padoM para diye gaye aMko ke anusAra tIrthaMkara kI mAtA ko dIkhane vAle svapnoM kI saMkhyA 16 siddha ho jAtI hai| cakravartI se tIrthaMkara kA pada donoM hI sampradAyoM meM bahuta ucca mAnA gayA hai, aisI sthiti meM cakravartI ke garbhAgamakAla meM dikhAI dene vAle 14 svapnoM se tIrthaMkara kI mAtA ko dIkhane vAle svapnoM kI saMkhyA adhika honI hI caahie| jaise ki baladeva kI mAtA ko dikhane vAle 4 svapnoM kI apekSA vAsudeva kI mAtA ko 7 svapna dikhAI dete haiM / di. mAnyatAnusAra siddhArtha rAjA kI rAnI trizalA devI ne hI 16 svapna dekhe aura bha. mahAvIra unake hI garbha meM Aye / chappana kumArikA deviyoM ne trizalA kI hI sevA kI / indrAdika ne bhI bhagavAn kA garbhAvataraNa jAnakara siddhArtha aura trizalA kI hI pUjA kI / inhIM ke ghara para pandraha mAsa taka ratna-suvarNAdika kI varSA hai ki bha, mahAvIra brAhmaNa-kuNDa nAmaka grAma ke koDAla gotrIya RSabhadatta brAhmaNa kI jAlaMghara gotrIyA patnI devAnandA kI kRtri meM avatarita hue / ve jisa rAtri ko garbha meM Aye, usI rAtri ke antima pahara meM devAnandA ne caudaha svapna dekhe / usane ve svapna apane pati se kahe / usake pati ne svapnoM kA phala kahA "he devAnupriye, tumane udAra, kalyANa-rUpa, ziva-rUpa magaMlamaya aura zobhA-yukta svapnoM ko dekhA hai| ye svapra ArogyadAyaka, kalyANakara aura maMgalakArI haiM / tumheM lakSmI kA, bhoga kA, putra kA aura sukha kA lAbha hogA / 9 mAsa aura 7 // divasa-rAtri bItane para tuma putra ko janma dogI / " devAnandA ke garbha bar3hane lagA aura 82 dina taka bha. mahAvIra bhI usI ke garbha meM vRddhiMgata hue| taba acAnaka indra ke mana meM vicAra AyA ki tIrthaGkara, cakravartI, baladeva, vAsudeva Adi zalAkA puruSa zUdra, adhama, tuccha, alpa, nirdhana, kRSaNa bhikSuka yA brAhmaNa kula meM janma nahIM lete, varan rAjanya kula meM, jJAta vaMza meM, kSatriya vaMza meM, ikSvAku vaMza meM aura harivaMza meM hI janma lete haiM / ataH usame hiraNegamesI deva ko garbha-parivartana kI AjJA dI aura kahA ki 'tuma isI samaya bharata kSetra ke brAhma-kuNDa grAma meM jAo aura vahAM devAnandA brAhmaNI ke garbha meM se bhAvI tIrthakara mahAvIra ke jIva ko nikAla kara kSatriya-kuNDa ke rAjavaMzI kSatriyANI trizalA ke garbha meM jAkara rakha do / tathA trizalA ke garbha meM jo lar3akI hai, use vahAM se nikAla kara devAnandA ke garbha meM le jAkara rakha do / indra kI AjJAnusAra hiraNegamesI deva ne devAnandA ke garbha se bha. mahAvIra ko nikAlakara trizalAdevI ke garbha meM rakha diyA aura usake garbha se kanyA ko nikAla kara devAnandA ke garbha meM rakha diyA / jisa rAtri ko yaha garbhApaharaNa kiyA gayA aura bha. mahAvIra trizalA ke garbha meM pahu~ce, usI Asoja kRSNA 13 kI rAtri ke antima pahara meM trizalA ne 14 svapna dekhe / prAta:kAla usane jAkara apane pati siddhArta rAjA se saba svapna kahe / unhoMne svapna-zAstra ke kuzala vidvAnoM ko bulAkara una svapnoM kA phala pUchA aura svapna zAstra-vettAoM ne kahA ki ina mahA svapnoM ke phala se tumhAre tIna loka kA svAmI aura dharma-tIrtha kA pravartaka tIrthaGkara putra janma legA / isa garbhApaharaNa para aneka prazna uThate haiM, jinakA koI samucita samAdhAna prApta nahIM hotA hai / prathama to yaha bAta bar3I aTapaTI lagatI hai ki pahile devAnandA brAhmaNI unhIM svapnoM ko dekhatI hai, aura unakA phala use batAyA jAtA hai, ki tere eka bhAgyazAlI putra hogA / pIche 82 dina ke bAda trizalA unhIM svapnoM ko dekhatI hai| svapnazAstra-vettA jina svapnoM kA phala avazyambhAvI aura uttama batalAte haiM, vaha devAnandA ko kahAM prApta huA ? dUsare 82 dina taka indra kahAM sotA rahA ? jo bAta use itane dinoM ke bAda yAda AI, vaha garbhAvataraNa ke samaya hI kyoM yAda nahIM AI ? tIsare yaha bAta bhI aTapaTI lagatI hai ki garbhakalyANaka kahIM anyatra ho aura janmakalyANaka kahIM anyatra ho| garbhakalyANaka ke samaya RSabhadatta brAhmaNa aura devAnandA brAhmaNI kI pUjA indrAdika kareM aura janma kalyANaka ke samaya ve hI siddhArtha aura trizalA rAnI kI pUjA kareM / * samavAyAMga sUtra, bhagavatI sUtra aura kalpasUtra ke AdhAra para / -sampAdaka Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 cauthe yaha bAta vicAraNIya hai ki garbha-zodhanAdi kisI aura kA kiyA jAya aura bhagavAn kA janma kisI aura ke garbha se hove / pAMcaveM-kubera-dvArA ratna-suvarNa kI dRSTi prArambha meM 8 mAsa 22 dina taka kisI aura ke ghara para ho, pIche 6 mAsa aura 8 dina kisI aura ke yahAM ho, tathA chappana kumArikA deviyAM bhI isI prakAra prArambha meM kisI aura kI sevA kareM aura pIche kisI aura kI / ina sabhI bAtoM se bhI adhika anucita bAta to yaha hai ki bhale hI brAhmaNa ke yAcaka kula se garbhApaharaNa karake kSatriyANI ke garbha meM bha. mahAvIra ko rakha diyA gayA ho, para vastutaH unake zarIra kA nirmANa to brAhmaNa-brAhmaNI ke raja aura vIrya se hI prArambha huA kahalAyagA / yaha bAta to tIrthaMkara jaise mahApuruSa ke lie atyanta hI apamAnajanaka hai / isa sandarbha meM eka bAta khAsa taura se vicAraNIya hai ki jaba tIrthaGkaroM ke garbhAdi pAMcoM hI kalyANakoM meM devadevendrAdikoM ke Asana kampAyamAna hote haiM aura di. zve. donoM hI paramparAoM ke anusAra ve apanA-apanA niyoga pUrA karane Ate haiM, taba di. paramparA meM eka svarUpa se svIkRta kumArikA deviyoM ke garbhAvataraNa se pUrva hI Ane ke niyoga kA zve. paramparA meM kyoM ullekha nahIM milatA hai ? yadi zve. paramparA kI ora se kahA jAya ki una kumArikA deviyoM kA kArya janmakAlIna kriyAoM ko karanA mAtra hai, to yaha uttara koI mahattva nahIM rakhatA, kyoMki bhagavAn ke janma hone se pUrva arthAt garbhakAla meM Akara mAtA kI nau mAsa taka sevA karanA aura unake cAroM ora ke vAtAvaraNa ko Anandamaya banAnA adhika mahattva rakhatA hai aura yahI kAraNa hai ki di. paramparA meM una deviyoM kA kArya garbhAgama ke pUrva se lekara hone taka batalAyA gayA hai / isa viSaya meM gaharAI se vicAra karane para yahI pratIta hotA hai ki yataH zve. paramparA meM jaba bhagavAn mahAvIra kA pahile devAnandA brAhmaNI ke garbha meM Ane aura pIche garbhApaharaNa karA ke trizalA devI ke garbha meM pahu~cAne kI mAnyatA svIkAra kara lI gaI, to usase kumArikA deviyoM ke garbhAgama-samaya meM Ane kI bAta asaMgata ho jAtI hai ki pahile ve devAnandA kI sevA-Tahala kareM aura pIche trizalA devI kI sevA ko jAveM / ataH yahI ucita samajhA gayA ki una kumArikA deviyoM ke garbha-kalyANaka ke samaya Ane kA ullekha hI na kiyA jAya / jisase ki ukta prakAra kI koI visaMgati nahIM rahane pAve / aisA pratIta hotA hai ki usa samaya brAhmaNoM kA prabhAva bahuta adhika thA aura jainoM ke sAtha unakA bhaMyakara saMgharSa cala rahA thA / ataeva brAhmaNoM ko nIcA dikhAne ke lie yaha garbhApaharaNa kI kathA kalpita kI gaI hai / yadyapi Aja kA zalya-cikitsA vijJAna garbhaparivartana ke kArya pratyakSa karatA huA dikhAI de rahA hai, tathApi tIrthaMkara jaise mahApuruSa kA kisI anya strI ke garbha meM AnA aura kisI anya strI ke udara se janma lenA eka apamAna-janaka evaM azobhanIya hI hai / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bha. mahAvIra kA janma bha. mahAvIra kA janma IsavI san se phAlgunI nakSatra ke sAtha candra kA yoga thA 599 varSa pUrva caitra zuklA trayodazI ke aparAhna meM huaa| usa samaya uttarA evaM zeSa grahoM kI uccatA kalpasUtra kI TIkA ke anusAra isa prakAra thImeSe sUrya 10 / vRSe somaH 3 mRge maMgalaH 28 / kanyAyAM budhaH 15 / karke guru: 5 / mIne zukraH 27 tulAyAM zaniH 20 | tadanusAra bha. mahAvIra kI janmakuNDalI yaha hai 12. 11 su. 1 bu. 2 zu. 24 3 ke. 10 maM. rA. 4 vR. 1. pAdAGgapThena yo merumanAyAsena kampayan / lebhe nAma mahAvIra iti nAkAlayAdhipAt // 2. lahuasarIrattaNao kahesa titthesaro jaluppIlaM / sahihI surasatyeNaM samakAlamaho khivijyaMte // 21 // iya evaM kayasaMkaM ohIe jiNavaro NAuM / 7 za. shi bha. mahAvIra kA janma hote hI saudharmendra kA Asana kampAyamAna huaa| zeSa kalpavAsI devoM ke yahA~ ghaMTA bajane lage, jyotiSI devoM ke yahAM siMhanAda hone lagA / bhavanavAsI devoM ke yahAM zaMkha nAda aura vyantaroM ke yahAM bherI-ninAda hone lgaa| sabhI ne ukta cinhoM se jAnA ki bhagavAn kA janma ho gayA hai, ataH ve saba apane-apane parivAra ke sAtha kuNDalapura pahu~ce / indrANI ne prasUti gRha meM jAkara mAtA kI tIna pradakSiNA kI aura unheM namaskAra kara tathA avasvApinI nidrA se sulA kara aura eka mAyAmayI bAlaka ko unake samIpa rakha kara bhagavAn ko uThA lAI aura indra ko sauMpa diyA / vaha sarva devoM ke sAtha sumeru parvata para pahu~cA aura jyoM hI 1008 kalazoM se snAna karAne ko udyata huA ki usake mana meM yaha zaMkA uThI- 'yaha bAlaka itane jala kA pravAha kaise sahana kara karegA ? bhagavAn ne avadhi jJAna se indra ke mana kI zaMkA jAna lI aura usake nivAraNArthaM apane bAyeM pAMva ke aMgUThe se dabAyA ki sArA meru parvata hila uThA / indra ko isakA kAraNa avadhi jJAna se jJAta huA ki dUra karane ke lie hI bhagavAn ne pAMva ke aMgUThe se ise dabAyA hai, taba use bhagavAn ke atula parAkramI hone kA bhAna huA aura usane mana hI mana bhagavAn se kSamA maaNgii| , - meru parvata ko jarA sA mere mana kI zaMkA ko -------- 6 caM cAlai meruM calaNaMguloe bala - daMsaNaTTAe // 3 // (mahAvIra cariu, patra 120 ) 3. tao divvanANa-muNiya jiNacalaNa- caMpaNuGkapiya meruvaiyaro takkhaNaM saMhariyakovuggamo nidiyaniyakuviyappo khAmiUNa bahupyAraM jiNesaraM bhagavaMte...... bhaNiThamADhato / (mahAvIracariu, patra 121 ) (pudmapurANa, parva 2 zlo. 1 ) Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 isa sandarbha meM kucha bAteM ullekhanIya hai- jisa prakAra di. paramparA meM tIrthaMkara ke garbha meM Ane ke bhI chaha mAsa pUrva se nagarI kI racanA, ratna-suvarNa kI varSA aura chappana kumArikA deviyoM kA Akara bhagavAn bhI mAtA kI sevA Adi kA vidhAna pAyA jAtA hai, vaisA zve. paramparA meM nahIM milatA / unase zAstroM ke anusAra ukta sarva kArya tIrthaGkara ke janma lene para hI prArambha hote haiM usake pUrva nahIM / di. paramparA ke anusAra tIrthaGkara kI mAtA ko dikhAI dene vAle svapnoM kA phala tIrthaGkara ke pitA hI use batalAte haiM, kintu zve. paramparA meM do mata pAye jAte haiM-kalpa sUtra ke anusAra to svapnoM kA phala svapnazAstra ke vettA jyotiSI loga kahate haiM / kintu hemacandrAcArya ke matAnusAra indra Akara unakA phala kahate haiM / isI prakAra eka bAta aura bhI jJAtavya hai ki di. paramparA ke anusAra saudharmendra airAvata hAthI para car3ha kara tIrthaGkaroM ke janmAbhiSeka ke samaya AtA hai / kintu zve. paramparA ke anusAra vaha pAlaka vimAna para baiTha kara AtA hai / isa sandarbha meM eka bAta aura bhI jJAtavya hai ki di. paramparA ke anusAra saudharmendra kI indarANI hI prasUti sthAna meM jAkara aura mAyAmayI bAlaka ko rakhakara bhagavAn ko bAhira lAtI hai aura apane pati indra ko sauMpatI hai / kintu 1. surAH sasaMbhramAH sadyaH pAkazAsana-zAsanAt / tAM purI paramAnandAda vyadhuH sura-purImiva // 70 // vizvadRzvaitayoH putro janiteti zatakratuH / tayoHpUjAM vyadhattoccairabhiSekapurassaram // 83 // SaDbhirmAsairathaitasmin svargAdavatariSyati / ratnavRSTiM divo devAH pAtayAmAsuradarAt // 4 // SaNmAsAniti sAmaptat puNye nAbhinRpAlaye / svargAvataraNAd bhartuH prAktarA dyumnasantatiH // 16 // pazcAcca navamAseSu vasudhArA tadA matA / aho mahAn prabhAvo'sya tIrthakRttvasya bhAvinaH // 97 // tadA prabhRti sutrAmazAsanAttAH siSevire / dikkumAryo'nucAriNyastakAlocitakarmabhiH // 163 // (mahApurANa, parva 12) 2. athA'dholoka vAsinyaH sadyaH pracalitAsanAH / dikkumAryaH samAjagmuraSTau tatsUtivezmani // 273 // ityaadi| (triSaSTizalAkA-puruSa-carita, parva 1, sarga 2) 3. maGgalaizca prabuddayAzu snAtvA puNya-prasAdhanA / sA siddhArtha-mahArAjamupAgamya kRtAnatiH // 258 // samprAptArdhAsanA svapnAn yathAkramamudAharat / so'pi teSAM phalaM bhAvi yathAkramamabUbudhat // 259 // (uttara purANa, parva 74) 4. tae NaM te suviNa-lakkhaNa-pADhagA siddhatthassa khattiyassa aMtie eyamaDhe succA nisamma haTTa tuTTha jAva hiyayA te sumiNe samma ogiNahaMti, ogiNhattA x x x sumiNasatthAI uccAreNNA 2 siddhatthaM khattiyaM evaM vayAsI // 72 // (kalpasUtra) tatkAlaM bhagavanmAtuH svaprArthamabhizasitum / suhRdaH kRtasaGketA ivendrAstulyamAyayuH // 232 // tataste vinayAnmUrdhni ghaTitAJjalikuDmalA) / svaprArthaM sphuTayAmAsuH sUtraM vRttikRto yathA // 233 // (triSaSTizalAkA-puruSacarita, parva 1, sarga 2) 6. atha saudharmakalpezo mahairAvatadantinam / samAruhya samaM zacyA pratasthe vibudhaivRtaH // 17 // (Adi purANa, parva 13) 7. AdizatpAlakaM nAma vAsavo'pyAbhiyogikam / asambhAvya-pratimAnaM vimAnaM kriyatAmiti // 253 // paJcayojanazatyuccaM vistAre lakSayojanam / icchAnumAnagamanaM vimAnaM pAlakaM vyadhAt // 256 // diG mukhapratikalitaidyoM dArayadivA'bhitaH / saudharmamadhyato'cAlIta tada-vimAnaM harIcchayA // 392 // (triSaSTizalAkA-puruSacarita, parva 1, sarga 2) prasavAgAramindrANI tataH prAvizadutsavAt / tatrApazyat kumAreNa sAdhaM tAM jinamAtaram // 27 // ityabhiSTatya guDhAGgI tAM mAyAnidrayA'yujat / puro vidhAya sA tasyA mAyAzizumathAparam // 31 // tataH kumAramAdAya vajantI sA babhau bhRzam / dyaurivArkamabhivyApsanabhasaM bhAsurAMzubhiH // 35 // tataH karatale devI devarAjasya taM nyadhAt / bAlArkamaudaye sAnau prAcIva prasphuranmaNau // 36 // (Adi purANa, parva 13) 8. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 zve. mAnyatA hai ki svayaM saudharmendra hI prasUti gRha meM jAkara, mAtA kI stuti kara aura unheM nidrita kara ke mAyAmayI zizu ko rakhakara bhagavAn ko bAhira le AtA hai| mAtA ke prasUti-gRha meM indra kA jAnA eka loka-viruddha bAta hai, khAsa kara tatkAla hI janma ke samaya / kintu indrANI kA strI hone ke nAte prasUti-gRha meM jAnA aura bhagavAn ko bAhira lAnA Adi kArya loka-maryAdA ke anukUla hI hai / zve. zAstroM meM isa samaya indrANI ke kArya kA koI ullekha nahIM milatA hai / vIra kA bAla-kAla bha. mahAvIra ke garbha meM Ane ke pUrva chaha mAsa se lekara janma hone taka kI vizeSa kriyAoM evaM ghaTanAoM kA varNana, tathA bhagavAn kI bAla-krIr3AoM kA ullekha prastuta kAvya meM cauthe sarga se lekara AThaveM sarga taka kiyA gayA hai, ataH unakI carcA karane kI yahAM AvazyakatA nahIM hai / prakRta meM itanA hI jJAtavya hai ki indra ne janmAbhiSeka ke samaya bhagavAn kA 'vIra' yaha nAma rakhA / bhagavAn ke garbha meM Ane ke bAda se hI unake pitA ke yahAM sarva prakAra kI zrI samRddhi bar3hI, ataH unhoMne unakA nAma 'zrI vardhamAna' rakhA / bhagavAn jaba bAlaka the aura apane sAthiyoM ke sAtha eka samaya AmalakI-krIr3A kara rahe the, usa samaya eka saMgamaka deva ne Akara unake dhIra-vIra pane kI parIkSA ke lie usa vRkSa ke tane ko sarpa kA rUpa dhAraNa kara ghera liyA, taba sabhI sAthI bAlaka to bhaya se bhAga khar3e hue, kintu bAlaka vIra kumAra nirbhaya hokara usake mastaka para paira rakhate hue vRkSa para sI nIce utare aura use hAtha se pakar3akara dUra phaiMka Aye / / tatpazcAt bAlakoM ne ghur3asavArI kA khela khelanA prAraMbha kiyA / isa khela meM hArane vAlA bAlaka ghor3A banatA aura jItane vAlA savAra banakara usakI pITha para car3hakara use idhara-udhara daur3AtA / vaha deva bhI sarpa kA rUpa chor3akara aura eka bAlaka kA rUpa rakhakara unake khela meM jA milA / deva ke khela meM hAra jAne para use ghor3A banane kA avasara AyA / yataH vIra kumAra vijayI hue the, ataH ve hI usa para savAra hue / unake savAra hote hI vaha deva unheM le bhAgA aura daur3ate hue hI usane vikriyA se apane zarIra ko uttarottara bar3hAnA zuru kara diyA / vIra kumAra usa deva kI cAlAkI ko samajha gaye / ataH unhoMne usakI pITha para jora se eka muTThI mArI, jisase usa chadmaveSI kA garva kharva ho gayA / usane apanA rUpa saMkucita kiyA / vIra kumAra nIce utare aura usa chadmaveSI ne apanA yathArtha rUpa prakaTa kara, unase kSamA-yAcanA kara tathA unakA nAma 'mahAvIra' rakhakara unakI stuti kI aura apane sthAna ko calA gayA / taba se bhagavAn kA yaha nAma sarvatra pracalita ho gayA / vIra kA vidyAlaya-praveza zve. zAstroM ke anusAra vIra kumAra ko ATha varSa kA hone para unake pitA ne vidyAdhyayana ke lie eka vidyAlaya meM bhejA / adhyApaka jo kucha unheM yAda karane ke lie deve, usase adhika pATha vIra kumAra turanta sunA deveM / Azcaryacakita hokara adhyApaka ne prati dina navIna-navIna viSaya par3hAye aura unhoMne tatkAla hI sarva paThita viSayoM ko jyoM kAtyoM hI nahIM sunAyA, balki adhyApaka ko bhI ajJAta-aisI vizeSatAoM ke sAtha sunA diyA / yathArtha bAta yaha thI 1. tato vimAnA duttIrya mAnAdiva mahAmuniH / prasannamAnasaH zakro jagAma svAmisannidhau / / 407 // ahaM saudharmadevendro devi tvattanu-janmanaH / arhato janmamahimotsavaM kartumihA''gam // 414 // bhavatyA naiva bhetavyamityudIrya divaspatiH / avasvApanikA devyAM marudevyAM vinirmame // 415 / / nAbhisUno:praticchandaM vidadhe madhavA tataH / devyAH zrI marUdevAyAH pAveM taM ca nyavezayat / / 416 // (triSaSTizalAkA-puruSacaritaM parva 1, sarga 2) 2. yaha kathAnaka zve. granthoM meM pAyA jAtA hai / -sampAdaka Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 ki vIra kumAra to janma se hI mati, zruta aura avadhi ina tIna jJAna ke dhArI the / para bhagavAn ke pitA ko yaha patA nahIM thA / jaba kucha dinoM ke bhItara hI adhyApaka vIra kumAra ko lekara rAjA siddhArtha ke pAsa pahuMcA aura unase nivedana kiyA-mahArAja, ye rAjakumAra to itane prakhara buddhi aura atula jJAnI haiM ki unake sAmane maiM svayaM bhI nagaNya huuN| mahArAja siddhArtha yaha suna kara atyanta prasanna hue aura adhyApaka ko yathocita pAritoSika dekara vidA kiyA / di. mAnyatA ke anusAra tIrthaGkara kisI guru ke pAsa par3hane ko nahIM jAte haiM / vIra ke sammukha vivAha-prastAva jaba vIra kumAra ne yauvana avasthA meM padArpaNa kiyA, to cAroM ora se unake vivAha ke lie prastAva Ane lge| kahA jAtA hai ki rAjA siddhArtha kI mahArAnI priyakAriNI aura unakI bahina yazodayA jo ki-kaliMga-deza ke mahArAja jitazatru ko byAhI thI- eka sAtha hI garbhavatI huIM / dAnoM sAle-bahanoI mahArAjoM meM yaha taya huA ki yadi eka ke garbha se kanyA aura dUsare ke garbha se putra utpanna ho, to unakA paraspara meM vivAha kara deMge / yathA samaya siddhArtha ke yahAM vIra kumAra ne janma liyA aura jitazatru ke yahAM kanyA ne janma liyA, jisakA nAma yazodA rakhA gayA / jaba vIra kumAra ke vivAha ke prastAva Ane lage, taba bha. mahAvIra kI varSa gAMTha ke avasara para jItazatru apanI kanyA ko lekara rAja-parivAra ke sAtha kuNDanagara Aye aura mahArAja siddhArtha ko pUrva pratiz2A kI yAda dilAkara yazodA ke sAtha vIra kumAra ke vivAha kA prastAva rakhA' / mahArAja siddhArtha aura rAnI trizalA rAjakumArI yazodA ke rUpa-lAvaNya, saundarya Adi guNoM ko dekhakara use apanI putra-vadhU banAne ke lie utsuka hue aura unhoMne apane hRdaya kI bAta rAjakumAra mahAvIra se kahI / siddhArtha ke isa vivAha prastAva ko mahAvIra ne bar3I hI yuktiyoM ke sAtha asvIkAra kara diyA / kintu zve. mAnyatA hai ki mahAvIra kA vivAha yazodA ke sAtha huA aura usase eka lar3akI bhI utpanna huI, jisakA nAma priyadarzanA rakhA gayA aura usakA vivAha mahAvIra kI bahina sudarzanA ke putra jamAli se huA / di. paramparA meM pAMca tIrthaMkara bAla-brahmacArI aura kumAra-kAla meM dIkSita hue mAne gaye haiM-1 vAsupUjya, 2 mallinAtha, 3 ariSTanemi, 4 pArzvanAtha aura 5 mahAvIra / zve. paramparA meM bhI ina pAMcoM ko kumAra-zramaNa aura avivAhita mAnA gayA hai, jisakA pramANa Avazyaka-niyukti kI nimna likhita gAthAeM haiM vIraM ariTunemiM pAsaM malliM ca vAsupujjaM ca / ete motUNa jiNe avasesA Asi rAyANo // 221 // rAyakulesu vi jAyA visuddhavaMsesu khattiyakulesu / na ya itthiyAbhiseyA kumAra-vAsammi pavvaiyA // 222 // Agamodaya samiti se prakAzita Avazyaka niyukti meM 'itthiyAbhiseyA' hI pATha hai jisake ki sampAdaka sAgarAnanda sUri hai / TIkAkAroM ne isake sthAna para 'icchiyAbhiseyA' pATha mAnakara 'IpsitAbhiSekAH' artha kiyA hai aura usake AdhAra para zve. vidvAn kahate haiM ki ina donoM gAthAoM meM ukta pAMco tIrthaMkaroM ke binA rAjya-sukha bhoge hI kumArakAla meM dIkSA lene kA ullekha hai / vivAha se unakA saMbaMdha nahIM hai / yadi aisA hai, to ve una pramANoM ko prakaTa kareM- jinameM ki - - - - - - - - - 1. bhavAnna kiM zreNika vetti bhUpatiM nRpendrasiddhArthakanIyasIpatim / imaM prasiddha jitazatrumAkhyayA pratApavantaM jitazatrumaNDalam // jinendravIrasya samudbhavotsave tadA''gataH kuNDapuraM suhRtparaH / supUjitaH kuNDapurasya bhUbhRtA nRpo'yamAkhaNDalatulyavikramaH // yazodayAyAM sutayA yazodayA pavitrayA vIravivAhamaGgalam / anekakanyAparivArayAruhatsamIkSituM tuGgamanorathaM tadA // harivaMza purANa, sarga 66, zlo. 6-8 / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 Adi ke cAra tIrthaMkaroM kA bAla-brahmacArI rahanA batalAyA gayA ho / vAstava meM ye donoM hI gAthAeM pAMcoM hI tIrthaGkaroM ke bAla-brahmacArI aura kumAra-dIkSitapane kA hI pratipAdana karatI haiM / kintu pIche se jaba mahAvIra ke vivAha kI bAta svIkAra kara lI gaI, to ukta gAthA-paThita 'itthiyAbhiseyA' pATha ko 'icchiyAbhiseyA' mAnakara 'IpsitAbhiSekAH' artha kiyA jAne lgaa| zrI kalyANa vijayajI apane dvArA likhita 'zramaNa bhagavAn mahAvIra' nAmaka pustaka meM mahAvIra ke vivAha ke bAre meM saMdigdha haiM / unhoMne likhA hai ki- "kalpasUtra ke pUrvavartI kisI sUtra meM mahAvIra ke gRhasthAzrama kA athavA unakI bhAryA yazodA kA varNana hamAre dRSTigocara nahIM huA / (zramaNa bhagavAn mahAvIra, pR. 12) dUsare eka bAta khAsa taura se vicAraNIya hai ki jaba mahAvIra ghara tyAga kara dIkSita hone ke lie cale, to zve. zAstroM meM kahIM bhI to yazodA ke sAtha mahAvIra ke milane aura saMsAra ke chor3ane kI bAta kA ullekha honA cAhie thA / neminAtha ke pravrajita ho jAne para rAjula ke dIkSita hone kA jaisA ullekha milatA hai, vaisA ullekha yazodA ke dIkSita hone yA na hone Adi kA kahIM para bhI dRSTigocara nahIM hotA / isake viparIta di. granthoM meM spaSTa ullekha hai ki mahAvIra ke dvArA vivAha-prastAva asvIkAra kara diye jAne para yazodA aura usake pitA ko bahuta AghAta pahuMcA aura ve donoM hI dIkSita hokara tapa karane cale gaye / jitAri to kaliMga (vartamAna ur3IsA) deza-sthita udayagiri parvata se mukti ko prApta hue aura yazodA jisa parvata para dIrghakAla taka tapasyA karake svarga ko gaI, vaha parvata hI kumArI parvata' ke nAma se prasiddha huA / khAravela ke zilAlekha meM isa kumArI parvata kA ullekha hai| sanmati-nAma vijaya aura saMjaya nAmaka do cAraNa muniyoM ko kisI sUkSmatattva ke viSaya meM koI sandeha utpanna ho gayA, para usakA samAdhAna nahIM ho rahA thA / bha. mahAvIra ke janma ke kucha dina bAda hI ve unake samIpa Aye ki dUra se hI unake darzana mAtra se unakA sandeha dUra ho gayA aura ve unakA 'sanmati deva' nAma rakhate hue cale gaye / bha. mahAvIra kA chadmastha yA tapasyA-kAla bha. mahAvIra ne tIsa varSa kI avasthA meM mArgazIrSa 10 ke dina jina-dIkSA lI aura ugra tapazcaraNa meM saMlagna ho gaye / di. granthoM unake isa jIvana-kAla kI ghaTanAoM kA bahuta kama ullekha pAyA jAtA hai / kintu zve, granthoM meM isa 12 varSa ke chadmastha aura tapazcaraNa kAla kA vistRta vivaraNa milatA hai / yahAM para upayogI jAnakara use diyA jAtA hai| prathama varSa bha. mahAvIra ne jJAtRkhaNDavana meM dIkSA lene ke bAda Age ko vihAra kiyA / eka muhUrta dina ke zeSa rahane para ve kAra gAMva jA pahuMce aura kAyotsarga dhAraNa kara dhyAna meM saMlagna ho gaye / isI samaya koI gvAlA jaMgala se apane 1 terasame ca vase supavata vijaya cake kumArI pavate arhyte...| (khAravela zilAlekha paMkti 14) 2. saJjayasyArtha-sandehe sajAte vijayasya ca / janmAnantaramevenamabhyetyAlokamAtrataH // 282 // tatsandehe gate tAmyA cAraNAbhyAM svabhaktitaH / astveSa sanmatirdevo bhAvIti samudAhRtaH // 283 // (uttara purANa, parva 74) Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 bailoM ko lekara ghara lauTa rahA thA / vaha unheM carane ke lie bha. mahAvIra ke pAsa chor3a kara gAyeM duhane ke lie ghara calA gayA / baila ghAsa carate hue jaMgala meM dUra nikala gaye / gvAlA ne ghara se vApisa Akara dekhA ki maiM jahAM baila chor3a gayA thA, ve vahAM nahIM hai, taba usane bhagavAn se pUchA ki mere baila kahAM gaye ? jaba bhagavAn kI ora se koI uttara nahIM milA, to vaha samajhA ki inheM mAlUma nahIM hai, ataH unheM DhUMDhane ke lie jaMgala kI ora cala diyA / rAta bhara vaha DhUMDhatA rahA, para baila use nahIM mile / prAta:kAla lauTane para usane bailoM ko bhagavAn ke pAsa baiThA huA paayaa| gvAlA ne krodhita hokara kahA - bailoM kI jAnakArI hote hue bhI Apane mujhe nahIM batalAyA? aura yaha kaha kara hAtha meM lI huI rassI se unheM mArane ko jhapaTA / tabhI kisI bhadra puruSa ne Akara gvAle ko rokA ki are, yaha kyA kara rahA hai ? kyA tujhe mAlUma nahIM, ki kala hI jinhoMne dIkSA lI hai ye ve hI siddhArtha rAjA ke putra mahAvIra hai, yaha suna kara gvAlA nata-mastaka hokara calA gyaa| dUsare dina mahAvIra ne kAra grAma se vihAra kiyA aura kollAgasanniveza pahu~ce / vahAM pAraNA karake ve morAkasanniveza kI ora cala diye / mArga meM unheM eka tApasAzrama milA / usake kulapati ne unase Thaharane aura agrima varSAvAsa karane kI prArthanA kI / bhagavAn usakI bAta ko sunate hue Age cala diye / isa prakAra aneka nagara, grAma aura vanAdika meM lagabhaga 7 mAsa paribhramaNa ke pazcAta varSAkAla prArambha ho gayA / jaba mahAvIra ne asthigrAma meM cAturmAsa bitAne ke lie grAma ke bAharI avasthita zUlapANi yakSa ke mandira meM Thaharane kA vicAra kiyA, una logoM ne kahA- yahAM rahane vAlA yakSa mahA duSTa hai, jo koI bhI bhUlA bhaTakA isa mandira meM A ThaharatA hai use yaha yakSa mAra DAlatA hai| yaha sunakara bhI mahAvIra Thahara gaye aura kAyotsarga dhAraNa karake dhyAna meM tallIna ho gaye / mahAvIra ko apane mandira meM ThaharA huA dekha kara yakSa ne rAta bhara nAnA prakAra ke rUpa banA-banAkara asahya asaMkhya yAtanAeM dI, para mahAvIra para unakA kucha bhI prabhAva nahIM par3A / anta meM hatAza ho kara vaha bhagavAn ke caraNoM meM par3a gayA, apane duSkRtya ke lie kSamA mAMgI aura unake guNa-gAna karake antarhita ho gayA / kahA jAtA hai ki upasarga ko dUra hone para bha. mahAvIra ko rAtri ke antima muhUrta meM kucha kSaNoM ke lie nIMda AI aura tabhI unhoMne kucha svapna bhI dekhe / isake pazcAt to ve sAre jIvana bhara jAgRta hI rahe aura pUre chadmasthakAla ke 12 varSoM meM eka kSaNa bhI nahIM soye / * apane isa prathama cAturmAsa meM bhagavAn ne 25-15 dina ke ATha ardhamAsI. upavAsa kiye aura pAraNA ke lie kevala ATha bAra uThe / kahA jAtA hai ki bhagavAn mahAvIra apara nAma vardhamAna ke dvArA isa asahya upasarga ko jItane aura zUlapANi yakSa kA sadA ke lie zAnta ho jAne ke kAraNa hI asthi-grAma kA nAma 'vardhamAna nagara' rakha diyA gayA, jo ki Aja 'vardavAna' nAma se pazcimI baMgAla kA eka prasiddha nagara hai / dvitIya varSa prathama cAturmAsa samApta karake mahAvIra ne asthigrAma se vihAra kiyA aura morAka saniveza pahu~ce / vahAM kucha dina Thahara kara vAcAlA kI ora vihAra kiyA / Age bar3hane para logoM ne unase kahA-'Arya, yaha mArga ThIka nahIM hai, isameM * chaumatthovi parakkamamANo chaumatthakAle virahaMteNaM bhagavatA jayaMteNa dhruvaMteNaM parakkamaMteNaM Na kayAi pamAo ko| avisaddA NavaraM ekkassiM ekko aMtomuhattaM aTTiyagAme sayameva abhisamAgAe / (AcAraMga cUrNi, ratalAma prati, patra 324) tatra ca tatkRtAM kadarthanAM sahamAnaH pratimAstha eva svalpaM nidrANo bhagavAn daza svapnAnavalokya jjaagaar| (kalpasUtrArthaprabodhinI TIkA pR. 137) kintu bhagavatI sUtra ke anusAra ukta 10 svapna bha. mahAvIra ne chadmasthakAla ke antima rAtri meM, arthAt kevalotpatti ke pUrva dekhe / yathA samaNe bhagavaM mahAvIre chaumatthakAliyAe aMtimarAiyaMsi ime dasa mahAsumiNe pAsittA NaM paDibuddhe / (bhagavatI sUtra. zataka 16 uddezaka 6, sU. 16) Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 eka bhayAnaka bhujaMga rahatA hai, jo apanI dRSTi ke viSa dvArA hI pathikoM ko bhasma kara detA hai, ataH Apa idhara se na jAkara anya mArga se jAveM / ' mahAvIra ne una logoM kI bAta sunakara bhI usa para kucha dhyAna nahIM diyA aura ve usI mArga se calakara eka yakSa-mandira meM jAkara dhyAnArUr3ha ho gye| vahAM rahane vAlA sAMpa jaba idhara-udhara ghUma kara apane sthAna ko vApisa lauTa rahA thA, to usakI dRSTi dhyAnAruDha mahAvIra para jyoMhI par3I tyoM hI vaha krodhita hokara phuMkAra karate hue mahAvIra kI ora bar3hA aura usane mahAvIra ke pAMva meM kATa khAyA / vahAM se rakta ke sthAna para dUdha kI dhArA baha nikalI / yaha vicitra bAta dekha kara pahale to vaha stabdha raha gyaa| para jaba usane dekhA ki ina para to mere kATane kA kucha bhI asara nahIM huA, to usane do bAra aura bhI kaattaa| magara taba bhI viSa kA koI asara na dekhakara sarpa kA roSa zAnta ho gyaa| taba bha mahAvIra ne usake pUrva bhava kA nAma lete hue kahA- caNDakauzika, zAnta hoo| apanA nAma sunate hI use jAtismaraNa ho gayA aura sadA ke lie usane jIvoM ko kATanA chor3a diyA bha. mahAvIra yahAM se vihAra karate hue kramazaH zvetAmbI nagarI phuNce| yahAM rAjA pradezI ne bhagavAn kI agavAnI kI aura atyanta bhakti se unake caraNoM kI vandanA kii| vahAM se bhagavAn ne surabhipura kI ora vihAra kiyaa| Age jAne para unheM gaMgA nadI milii| use pAra karane ke lie mahAvIra ko nAva para baiThanA pdd'aa| nAva jaba nadI ke madhya meM pahu~cI, taba eka bhayaMkara tUphAna AyA, nAva bhaMvara meM par3akara cakkara kATane lagI / yAtrI prANa-rakSA ke lie trAhitrAhi karane lage / para mahAvIra nAva ke eka kone meM sumezvat dhyAnastha rhe| anta meM bhagavAn ke puNyodaya se kucha dera bAda tUphAna zAnta ho gayA aura nAva kinAre jA lgii| saba yAtriyoM ne apanA-apanA mArga pakar3A aura mahAvIra bhI nAva se utara kara gaMgA ke kinAre calate hue dhUNAka phuNce| mArga meM aMkita pada cihnoM ko dekhakara eka sAmudrikavettA Azcarya meM DUba gayA aura socane lagA ki ye padacihna to kisI cakravartI ke honA caahie| ataH vaha pada cihno ko dekhatA huA vahAM pahu~cA, jahAM para bhagavAn azoka vRkSa ke nIce dhyAnArUr3ha khar3e the / unake sarvAGga meM hI cakravartI ke cihna dekhakara vaha bar3I cintA meM par3A ki sabhI rAja cihnoM se vibhUSita yaha puruSa sAdhu banakara jaMgaloM meM kyoM ghUma rahA hai ? jaba use kisI bhadra puruSa se jJAta huA ki ye to aparimita lakSaNa vAle dharma cakravartI bha. mahAvIra haiM, taba vaha unakI vandanA kara apane sthAna ko calA gayA / - thUNAka- sanniveza se vihAra karate hue bha. mahAvIra nAlaMdA pahu~ce / varSAkAla prArambha ho jAne se unhoMne vahIM cAturmAsa bitAne kA nizcaya kiyA aura eka mAsa kA upavAsa aMgIkAra kara dhyAna meM avasthita ho gaye / isa cAturmAsa meM maMkhalIputra gozAlA kI bhagavAn se bheMTa huI aura vaha bhI cAturmAsa bitAne ke vicAra se vahIM Thahara gayA eka mAsa kA upavAsa pUrNa hone para mahAvIra gocarI ke lie nikale aura yahAM ke eka vijaya seTha ke yahAM unakA nirantara AhAra huaa| dAna ke prabhAva se hue paMca' AzcayoM ko dekhakara gozAlA ne socA-ye koI camatkArI sAdhu pratIta hote haiM, ataH maiM inakA hI ziSya banakara inake sAta rhuuNgaa| gocarI se lauTane para usane bhagavAn se prArthanA kI ki Apa mujhe apanA ziSya banA leveN| kintu bhagavAn ne koI uttara nahIM diyA aura punaH eka mAsa ke upavAsa kA niyama karake dhyAnArUr3ha ho gaye / eka mAsa ke bAda pAraNA ke lie ve nagara meM gaye aura Ananda zrAvaka ke yahAM pAraNA huI / punaH vApisa Akara eka mAsa kA upavAsa lekara dhyAnArUr3ha ho gaye / tIsarI pAraNA sunanda zrAvaka ke yahAM huI / punaH eka mAsa ke upavAsa kA niyama kara bhagavAn dhyAnArur3ha ho gaye / kArtikI pUrNimA ke dina cauthI pAraNA ke lie jAte samaya gozAlA ne bhagavAn se pUchA ki Aja mujhe bhikSA meM kyA milegA ? bhagavAn ne uttara diyA- 'kodoM kA vAsA bhAta, khaTTI chAMcha aura dakSiNA meM eka khoTA rupayA' bhagavAn ke vacanoM ko mithyA karane ke uddezya se vaha aneka dhanikoM ke ghara bhikSA ke lie gayA, kintu kahIM para bhI use bhikSA na milii| anta meM eka luhAra ke yahAM se vahI kodoM kA bAsA bhAta, khaTTI chAMcha aura eka khoTA rupayA milaa| isa ghaTanA kA gozAlA ke mana para bar3A bhArI prabhAva par3A / vaha 'niyativAda' kA pakkA samarthaka 1. divya gaMdhodhaka vRSTi, puSpa vRSTi, surabhi vAyu saMcAra, devadundubhi vAdana aura aho dAna kI dhvani ina pAMca Azcarya kArI bAtoM ko 'paMca Azcarya kahate haiM / -sampAdaka Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 ho gayA / usakI yaha dRr3ha dhAraNA ho gaI ki jo kucha jisa samaya hone vAlA hai, vaha usa samaya hokara ke hI rhegaa| cAtumAMsa pUrNa hote hI mahAvIra ne nAlandA se vihAra kiyA aura kollAga sanniveza phuNce| nAlaMdA se bhagavAn ne jaba vihAra kiyA, taba gozAlA bhikSA lene ke lie gayA huA thA / vApisa Ane para jaba use mahAvIra ke vihAra kara jAne kA patA calA to vaha bhI DhUMDhate DhUMDhate kollAga saniveza jA pahu~cA / isake pazcAt vaha lagAtAra chaha cAturmAsoM taka bhagavAn ke sAtha rahA / 2 tIsarA varSa kollAga - sanniveza se bhagavAn ne suvarNakhala kI ora vihAra kiyA / mArga meM unheM kucha gvAle mile, jo miTTI kI eka hAMDI meM khIra pakA rahe the| gozAlA ne bhagavAn se kahA- jarA Thahariye isa khIra ko khAkara phira Age cleNge| bhagavAn ne kahA- yaha khIra pakegI hI nahIM bIca meM hI hAMDI phUTa jAyagI aura saba khIra nIce lur3haka jAyagI / vaha kahakara bhagavAn to Age cala diye / kintu khIra khAne ke lobha se gozAlA vahIM Thahara gayA / hAMDI dUdha se bharI huI thI aura usameM cAvala bhI adhika DAla diye gaye the| ataH jaba cAvala phUle to hAMDI phaTa gaI aura saba khIra nIce lur3haka gaI / gvAloM kI AzA para pAnI phira gayA aura gozAlA apanA mukha nIcA kiye hue vahAM se cala diyA / aba usakI yaha dhAraNA aura bhI dRr3ha ho gaI ki 'jo kucha hone vAlA hai, vaha anyathA nahIM ho sakatA / ' kollAga sanniveza se bihAra karate hue bhagavAn brAhmaNa gAMva phuNce| yahAM para bhagavAn kI pAraNA to nirantarAya huii| kintu gozAlA ko gocarI meM bAsA bhAta milA, jise lene se usane inakAra kara diyA aura dene vAlI strI se bolA- tumheM bAsA bhAta dete lajjA nahIM aatii| yaha kaha kara aura zApa dekara binA hI bhikSA lie vaha vApisa lauTa AyA / brAhmaNa gAMva se bhagavAn campA nagarI gae aura tIsarA cAturmAsa yahIM para vyatIta kiyaa| isameM bhagavAn ne dodo mAsa ke upavAsa kiye / cauthA varSa campAnagarI se bhagavAn ne kAlAyasa sanniveza kI ora vihAra kiyaa| vahAM pahu~ca kara unhoMne eka khaMDahara meM dhyAnAvasthita hokara rAtri bitAI / ekAnta samajha kara gAMva ke mukhiyA kA vyabhicArI putra kisI dAsI ko lekara vahAM vyabhicAra karane ke lie AyA aura vyabhicAra karake vApisa jAne lagA, to gozAlA ne strI kA hAtha pakar3a liyA / yaha dekhakara usa manuSya ne gozAlA kI khUba piTAI kii| dUsare dina bhagavAn ne prasthAna kiyA aura patrakAlaya pahu~ce / bhagavAn vahAM kisI ekAnta sthAna meM dhyAnArur3ha ho gye| durbhAgya se pUrva dina jaisI ghaTanA yahAM bhI ghaTI aura yahAM para bhI gozAlA pITA gayA / patrakAlaya se bhagavAn ne kumArAka sanniveza kI ora vihAra kiyaa| vahAM para campaka ramaNIya udyAna meM pAzvastha sAdhuoM ko dekhA, jo vastra aura pAtrAdika rakhe hue the| gozAlA ne pUchA- Apa kisa prakAra ke sAdhu haiM ? unhoMne uttara diyA- hama nirgrantha haiM / gozAlA ne kahA- Apa kaise nirgrantha haiM, jo itanA parigraha rakha karake bhI apane Apako nirgrantha batalAte haiN| jJAta hotA hai ki apanI AjIvikA calAne ke lie Apa logoM ne DhoMga raca rakhA hai| sacce nirgrantha to hamAre dharmAcArya haiM, jinake pAsa eka bhI vastra aura pAtra nahIM hai aura ve hI tyAga aura taba tapasyA kI sAkSAt mUrti hai|' isa prakAra una sagranthI sAdhuoM kI bhartsanA karake gozAlA vApisa bhagavAn ke pAsa A gayA aura unase sarva vRttAnta kahA / 1. gozAlA kA zve. zAstrollikhita yaha kathana siddha karatA hai ki ma. mahAvIra vastra aura pAtroM re rahita pUrNa nirvrantha the| -sampAdaka Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 kumArAka-saniveza se calakara bhagavAn corAka saniveza gaye / yahAM ke paharedAra coroM ke bhaya se bar3e satarka rahate the aura ve kisI aparicita vyakti ko gAMva meM nahIM Ane dete the / jaba bhagavAn gAMva meM pahuMce to paharedAroM ne bhagavAn se unakA paricaya pUchA / kintu bhagavAn ne koI uttara nahIM diyA / paharedAroM ne unheM guptacara samajha kara pakar3a liyA aura bahuta satAyA / jaba somA aura jayantI nAmaka paribrAjikAoM se bhagavAn kA paricaya milA, taba unhoMne unheM chor3A aura apane duSkRtya ke lie kSamA mAMgI / corAka se bhagavAn ne pRSThacampA kI ora vihAra kiyA aura yahIM para cauthA cAturmAsa vyatIta kiyaa| isa caturmAsa meM bhagavAn ne pUre cAra mAsa kA upavAsa rakhA aura aneka yogAsanoM se tapasyA karate rahe / cAturmAsa samApta hote hI nagara ke bAhira pAraNA karake bhagavAn ne kayaMgalA sanniveza kI ora vihAra kiyA / pAMcavAM varSa kaMyagalA meM bha. mahAvIra ne nagara ke bAhirI bhAga ke eka udyAna meM bane devAlaya meM nivAsa kiyaa| ve usake eka kone meM kAyotsarga kara dhyAna-magna ho gaye / usa dina devAlaya meM rAtri-jAgaraNa karate hue koI dhArmika utsava manAyA jAne vAlA thA, ataH rAtri prArambha hote hI nagara se strI aura puruSa ekatrita hone lge| gAne-bajAne ke sAtha hI dhIre-dhIre strI aura puruSa milakara nAcane lge| gozAlA ko yaha saba kucha acchA nahIM lagA aura vaha una logoM kI niMdA karane lagA / apanI niMdA sunakara gAMva vAloM ne use mandira se bAhira nikAla diyA / vaha rAta bhara bAhira ThaMDa meM ThiThuratA rahA / prAtaH kAla hone para bhagavAn ne vahAM se zrAvastI kI ora vihAra kara diyA / gocarI kA samaya hone para gozAlA ne nagara meM calane ko kahA / gocarI meM yahAM eka aisI ghaTanA ghaTI ki jisase gozAlA ko vizvAsa ho gayA ki 'honahAra durnivAra hai|' zrAvastI se bhagavAn halliya gAMva kI ora gaye / ve nagara ke bAhira eka vRkSa ke nIce dhyAna-sthita ho gye| rAta meM vahAM kucha yAtrI Thahare aura ThaMDa se bacane ke lie unhoMne Aga jalAI / prAtaH kAla hone ke pUrva hI yAtrI loga to cala diye, para Aga bar3hatI huI bhagavAn ke pAsa jA pahuMcI, jisase unake paira jhulasa gaye / bhagavAn ne yaha vedanA zAnti-pUrvaka sahana kI aura Aga ke bujha jAne para unhoMne nagalA gAMva kI ora vihAra kiyA / vahAM gAMva ke bAhira bhagavAn to vAsudeva ke mandira meM dhyAna-sthita ho gaye, kintu vahAM khelane vAle lar3akoM ko gozAlA ne AMkha dikhAkara DarA diyA / lar3ake girate par3ate ghara ko bhAge aura unake abhibhAvakoM ne Akara gozAlA ko khUba pITA / / naMgalA se vihAra kara bhagavAn Avarta gAMva pahuMce aura vahAM nagara se bAhira bane baladeva ke mandira meM rAta bhara dhyAnasthita rahe / dUsare dina vahAM se calakara corAka-sanniveza pahu~ce aura vahAM bhI ve nagara se bAhira hI kisI ekAnta sthAna meM dhyAna-sthita rahe / para gozAlA gocarI ke lie nagara kI ora calA aura logoM se use guptacara samajhakara pakar3a liyA aura khUba pITA / corAka-saniveza se bhagavAna jaba kalaMbakA-sanniveza kI ora jA rahe the to mArga meM sImA-rakSakoM ne unase pUchA ki tuma loga kauna ho ? uttara ne milane para donoM ko pITA gayA aura pakar3a kara vahAM ke svAmI ke pAsa bheja diyA gayA / usane bhagavAn ko pahicAna liyA aura unheM mukta kara apanI bhUla ke lie kSamA mAMgI / yahAM se bhagavAn ne lAr3ha deza kI ora vihAra kiyA / vahAM unheM Thaharane yogya sthAna bhI nahIM milatA thA, ata: lI-patharIlI viSama bhUmi para ThaharanA par3atA thA / vahAM ke loga bhagavAn ko mArate aura una para kutte chor3a dete the / vahAM AhAra bhI jaba kabhI kaI-kaI dinoM ke bAda rukhA-sUkhA milatA thA para bhagavAn ne usa deza meM paribhramaNa karate hue ina saba kaSToM ko bar3I zAnti se sahana kiyA / jaba bhagavAn vahAM se lauTa rahe the, taba sImA para mile hue do coroM ne unheM bar3A kaSTa phuNcaayaa| vahAM se Akara bhagavAn ne bhaddiyA nagarI meM pAMcavA cAturmAsa kiyA / yahAM pUre cAra mAsa kA upavAsa aMgIkAra kara vividha AsanoM se dhyAna-sthita rahe aura Atma-cintana karate rahe / cAturmAsa samApta hote hI nagara ke bAhira pAraNA karake bhagavAna ne kadalI samAgama kI ora vihAra kiyA / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 chaThA varSa kadalI-samAgama se bhagavAn jambUkhaMDa gaye aura vahAM se tambAya sanniveza gaye aura gAMva ke bAhira dhyAna-sthita ho gaye / yahAM pArzva-santAnIya nandiSeNa AcArya rAtri meM kisI caurAhe para dhyAna-sthita the, taba vahAM ke koTTapAla ke putra ne unheM cora samajha kara bhAle se mAra DAlA | gozAlA ne isakI sUcanA nagara meM dI aura vApisa bhagavAn ke pAsa A gayA / tambAya-sanniveza se bhagavAn kUpiya-sanniveza gaye / yahAM ke logoM ne unheM guptacara samajha kara pakar3a liyA aura khUba pITA / bAda meM unheM kaida karake kArAgRha meM DAla diyA / isa bAta kI sUcanA jaba pArzvanAtha-santAnIya vijayA aura pragalbhA sAdhviyoM ko milI, to unhoMne kArAgRha ke adhikAriyoM se jAkara kahA- 'are yaha kyA kiyA ? kyA tuma loga siddhArtha ke putra bha. mahAvIra ko nahIM pahicAnate ho ? inheM zIghra mukta karo / bhagavAn kA paricaya pAkara unhoMne apane duSkRtya kA pazcAt kiyA, bhagavAn se kSamA mAMgI aura unheM kaida se mukta kara diyA / kUpiya-sanniveza se bhagavAn ne vaizAlI kI ora vihAra kiyA / isa samaya gozAlA ne bhagavAn se kahA-'bhagavAn, na to Apa merI rakSA karate haiM aura na Apake sAtha rahane meM mujhe koI sukha hai / pratyuta kaSTa hI bhoganA par3ate haiM aura bhojana kI bhI cintA banI rahatI hai / ' yaha kahakara gozAlA rAjagRha kI ora calA gayA / bhagavAn vaizAlI pahu~ca kara eka kammArazAlA meM dhyAna-sthita ho gaye / dUsare dina jaba usakA svAmI AyA aura usane bhagavAn ko vahAM khar3A dekhA to hathor3A lekara unheM mArane ke lie jhapaTA, taba kisI bhadra puruSa ne Akara unheM bacAyA / vaizAlI se vihAra kara bhagavAn grAmaka-sanniveza Aye. aura gAMva ke bAhirI yakSa-mandira meM dhyAna-sthita rahe / vahAM se calakara bhagavAn zAlIzIrSa Aye aura yahAM para bhI nagara ke bAhira hI kisI udyAna meM dhyAna-sthita ho gaye / mAdya kA mahInA thA, kar3Ake kI ThaMDa par3a rahI thI aura bhagavAn to nagna the hI / aisI ati bhaMyakara zIta vedanA ko sahate samaya hI vahAM kI adhiSThAtrI koI vyantarI AI aura saMnyAsinI kA rUpa banAkara apanI bikharI huI jaTAoM meM jala bhara kara bhagavAn ke Upara chir3akane lagI aura unake kandhe para car3a kara apanI jaTAoM se havA karane lagI / isa bhaMyakara zIta-vedanA ko bhagavAn ne rAta bhara parama zAnti se sahA / prAtaH hote hI vaha apanI hAra mAna kara vahAM se calI gaI aura upasarga dUra hone para bhagavAn ne vahAM se bhaddiyA nagarI kI ora vihAra kiyA / chaThA cAturmAsa bhagavAn ne bhaddiyA meM hI bitAyA / isa caumAse bhara bhI bhagavAn ne upavAsa hI kiyA aura akhaNDa rUpa se Atma-cintana meM nirata rhe| idhara gozAlA chaha mAsa taka idhara-udhara ghUma kara aura aneka kaSTa sahana karake bhagavAn ke pAsa punaH A gayA / cAturmAsa samApta hone para pAraNA karake bhagavAna ne magadha deza kI ora vihAra kiyA / sAtavAM varSa bhagavAn zIta aura grISma Rtu ke pUre ATha mAsa taka magadha ke aneka grAmoM meM vicarate rahe / gozAlA bhI sAtha rahA / varSA-kAla samIpa Ane para cAturmAsa ke lie bhagavAn AlaMbhiyA purI Aye / yahAM para bhI unhoMne cAra mAsa kA upavAsa aGgIkAra kiyA aura Atma-cintana meM nirata rahe / caumAsA pUrNa hone para pAraNA karake bhagavAn ne kuMDAka-saniveza kI ora vihAra kiyA / AThavAM varSa kuMDAka-sanniveza meM bhagavAn vAsudeva ke mandira meM kucha samaya taka rahe / punaH vahAM se vihAra kara maddanna-sanniveza ke baladeva-mandira meM Thahare / pazcAt vahAM se cala kara bahusAlaga gAMva meM pahuMce aura zAlavana meM dhyAna-sthita ho gaye / yahAM para bhI eka vyantarI ne bhagavAn ke Upara ghorAtighora upasarga kiye aura anta meM hAra kara vaha apane sthAna ko calI gaI / upasarga dUra hone para bhagavAn ne bhI vahAM se vihAra kiyA aura lohArgalA pahu~ce / vahAM ke paharedAroM ne inakA Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 paricaya pUchA, kucha uttara na milane para unhoMne guptacara jAnakara unheM pakar3a liyA aura rAjA ke pAsa le gaye / vahAM para bhagavAn kA pUrva paricita utpala jyotiSI baiThA huA thA, vaha bhagavAn ko dekhate hI uTha khar3A huA aura bhagavAn ko namaskAra kara rAjA se bolA- rAjan ye to rAjA siddhArtha ke putra dharma-cakravartI tIrthaGkara bhagavAn mahAvIra haiM, guptacara nahIM haiM / taba rAjA ne unake bandhana khulavAye aura kSamA mAMga kara unakA Adara-satkAra kiyA / lohArgalA se bhagavAn ne purimatAlapura kI ora vihAra kiyA aura nagara ke bAhirI udyAna meM kucha samaya taka tthhre| purimatAla se bhagavAn unnAga aura gobhUmi hokara rAjagRha pahu~ce aura vahIM AThavAM cAturmAsa kiyA / isa caumAse bhara bhI bhagavAn ne upavAsa hI rakhakara Atma-cintana kiyA / cAturmAsa ke samApta hone para pAraNA karake bhagavAn ne vahAM se vihAra kara diyA / navAM varSa rAjagRha se bhagavAn ne punaH lADha deza kI ora vihAra kiyA aura vahAM ke vajra-bhUmi, sumha- bhUmi jaise anArya pradeza meM pahu~ce / yahAM para Thaharane yogya sthAna na milane se ve kabhI kisI vRkSa ke nIce aura kabhI kisI khaMDahara meM Thaharate hue vicarane lage / yahAM ke loga bhagavAn kI haMsI ur3Ate, una para dhUli aura patthara pheMkate, gAliyAM dete aura una para zikArI kutte chor3ate the / para ina sAre kaSToM ko sahate hue kabhI bhI bhagavAn ke mana meM kisI prakAra koI kA roSa yA Aveza nahIM AyA / cAturmAsa A jAne para bhI bhagavAn ko Thaharane yogya koI sthAna nahIM milA, ataH pUrA caumAsA unhoMne vRkSoM ke nIce yA khaMDaharoM meM rahakara hI bitAyA / cAturmAsa samApta hone para bhagavAn ne vahAM se vihAra kara diyA / yahAM yaha jJAtavya hai ki bhagavAn isa anArya deza meM chaha mAsa taka vicaraNa karate hue rahe, para eka bhI dina AhAra nahIM liyA, arthAta chaha mAsa ke lagAtAra upavAsa kiye / dazavAM varSa anArya deza se nikala kara bhagavAn ne siddhArthapura kI ora vihAra kiyA aura kramazaH vicarate hue vaizAlI phuNce| eka dina nagara ke bAhira Apa kAyotsarga se dhyAnAvasthita the ki vahAM ke lar3akoM ne Apako pizAca samajha kara bahuta parezAna kiyA / jaba vahAM ke rAjA ko isa bAta kA patA calA, to vaha bhagavAn ke pAsa AyA aura pahicAna kara unase lar3akoM ke duSkRtyoM kI kSamA mAMgI aura vandanA kI / vaizAlI se bhagavAn ne vANijya grAma kI ora vihAra kiyA / mArga meM gaNDakI nadI milI / bhagavAn ne nAvadvArA use pAra kiyA / nadI ke usa pAra pahuMcane para nAvika ne utarAI mAMgI / jaba kucha uttara yA uttarAI nahIM milI, to usane bhagavAn ko roka liyA / bhAgya se eka paricita vyakti tabhI vahAM AyA / usane bhagavAn ko pahicAna kara nAvika ko utarAI dI aura bhagavAn ko mukta karAyA / vahAM se vihAra kara bhagavAn vANijyagrAma ke bAhira meM sthita ho gye| jaba vahAM ke nivAsI zramaNopAsaka Ananda ko bhagavAn ke padhArane kA patA calA, to usane Akara bhagavAn kI vandanA kI / vahAM se vihAra kara bhagavAn zrAvastI padhAra aura dazavAM cAturmAsa Apane yahIM para bitAyA / yahAM yaha jJAtavya hai ki gozAlA ne cAturmAsa ke pUrva hI bhagavAn kA sAtha chor3a diyA thA aura tejolezyA kI sAdhanA kara svayaM niyativAda kA pracAraka bana gayA thA / gyArahavAM varSa zrAvastI se bhagavAn ne sAnulaTThiya saniveza kI ora vihAra kiyA / isa samaya Apane bhadra, mahAbhadra aura sarvatobhadra tapasyAoM ko karate hue solaha upavAsa kiye / tapakA pAraNA bhagavAn ne Ananda upAsaka ke yahAM kiyA aura dRDhabhUmi Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 kI ora vihAra kara diyA / mArga meM peDhAla-udyAna ke caitya meM jAkara telA kA upavAsa grahaNa kara eka zilA para hI dhyAna-sthita ho gaye / eka rAtri ko jaba bhagavAn dhyAnArUr3ha the, taba saMgamaka deva ne rAta bhara bhaMyakara se bhaMyakara nAnA prakAra ke upasarga kiye / para vaha bhagavAn ko dhyAna se vicalita na kara sakA / prAtaH kAla hone para vaha antardhAna ho gayA aura bhagavAn ne vAlukA kI ora vihAra kiyA / vahAM se suyoga, succhettA, malaya aura hastizIrSa Adi gAMvoM meM vicarate hue tosali gAMva pahu~ce / mArga meM vaha saMgamaka deva kucha na kucha upadrava karatA hI rahA, magara bhagavAn nirvikAra rahate hue sarvatra vijaya pAte rahe / tosali gAMva se bhagavAn mosali gAMva pahuMce aura vahAM ke udyAna meM kAyotsarga lagAkara dhyAna-sthita ho gaye / yahAM saMgamaka ne upadrava karanA prAraMbha kiyA aura cora kaha kara rAjyAdhikAriyoM se pakar3avA diyA / vahAM ke rAjA ne Apase kaI prazna pUche / para jaba koI uttara nahIM milA, taba usane krodha meM Akara Apako phAMsI lagAne kA hukma de diyA / bhagavAn ke gale meM phAMsI kA phaMdA lagAyA gayA aura jyoM hI nIce kA takhtA haTAyA gayA, tyoM hI phaMdA TUTa gayA / isa prakAra sAta bAra phAMsI lagAyI gayI aura sAtoM hI bAra phaMdA TUTatA gayA yaha dekha kara sabhI adhikArI Azcaryacakita hokara rAjA ke pAsa pahu~ce / rAjA isa ghaTanA se bar3A prabhAvita huA aura usane bhagavAn ke pAsa jAkara kSamA mAMgI aura unheM bandhana se mukta kara diyA / mosaligrAma se bhagavAn siddhArthapura gaye / vahAM para bhI bhagavAn ko cora samajha kara pakar3a liyA gayA / kintu eka paricita vyakti ne unheM chur3avA diyA / vahAM se bhagavAn vajragrAma gaye / jaba ve pAraNA ke lie nagara meM vicara rahe the, to vahAM bhI saMgamaka ne AhAra meM antarAya kiyA / taba bhagavAn AhAra lie binA hI vApisa cale Aye / isa pravAsa meM pUre chaha mAsa ke pazcAt bhagavAn kI pAraNA vajragrAma meM eka vRddhA ke yahAM huI / / vajragrAma se bhagavAn AlaMbhiyA, seyaviyA Adi grAmoM meM vicarate hue zrAvastI pahu~ce aura nagara ke bAharI udyAna meM dhyAnasthita ho gaye / punaH vahAM se vihAra kara kauzAmbI, vArANasI, rAjagRha, mithilA Adi nagaroM meM vihAra karate hue vaizAlI pahuMce aura gyArahavAM cAturmAsa Apane yahIM para vyatIta kiyA aura pUre cAturmAsa bhara bhagavAn ne upavAsa kiye| bArahavAM varSa vaizAlI se bhagavAn ne suMsumArapura kI ora vihAra kiyA aura kramazaH bhogapura aura nandagrAma hote hue meDhiyagrAma padhAre / yahAM para bhI eka gopAlaka ne bhagavAn ko kaSTa dene kA prayAsa kiyA / . meDhiyagrAma se bhagavAn kauzAmbI gaye aura pauSa kRSNA pratipadA ke dina bhagavAn ne gocarI ko jAte samaya yaha abhigraha liyA ki "yadi zira se muMDita, pairoM meM ber3I, tIna dina kI upAsI, pake hue ur3ada ke vAkula sUpa ke kone meM lekara dvAra ke bIca meM khar3I huI, dAsIpane ko prApta huI kisI rAjakumArI ke hAtha se bhikSA milegI, to grahaNa karuMgA, anyathA nhiiN|" aise aTapaTe abhigraha ko lekara bhagavAn lagAtAra cAra mAsa taka nagara meM gocarI ko jAte rahe / magara abhigraha pUrA nahIM huA / sAre nagara meM carcA phaila gaI ki bhagavAn bhikSA ke lie Ate to haiM, parantu binA kucha lie hI lauTa jAte haiM / vahAM ke nivAsiyoM ne aura rAjA ne bhI abhigraha jAnane ke lie aneka prayatna kiye, para koI saphalatA nahIM milI / isa prakAra pAMca dina kama chaha mAsa bIta gaye / isa dina sadA kI bhAMti bhagavAn gocarI ko Aye ki abhigraha ke anusAra candanA ko paDigAhate hue dekhA aura apanA abhigraha pUrA hotA dekhakara usake hAtha se AhAra le liyA / bhagavAn ke AhAra grahaNa karate hI candanA kI saba ber3iyAM khula gaIM aura AkAza meM jaya-jaya kAra dhvani gUMjane lgii| bhagavAn AhAra karake idhara vApisa cale Aye aura udhara rAjA zatAnika ko jaba yaha bAta jJAta huI, to vaha candanA ke samIpa pahu~ce / candanA ko dekhate hI rAnI mRgAvatI ne use pahicAna liyA aura bolI- are yaha to merI bahina hai' aisA kaha kara use vahAM se rAja-bhavana le AI / punaH usane apane pitA ke yahAM yaha samAcAra bhejA aura rAjA ceTaka vaizAlI se candanA ko apane ghara livA le gaye / kAlAntara meM yahI candanA bhagavAn ke saMgha kI prathama sAdhvI huI / kauzAmbI se vihAra kara bhagavAn sumaMgala, succhetA, pAlaka grAmoM meM vicarate hue campApurI pahuMce aura cAra mAsa ke upavAsa kA niyama lekara vahIM caumAsA pUrNa kiyA / cAturmAsa ke pazcAt vihAra karake jaMbhiyagrAma gaye / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaMbhiyagrAma meM kucha dina rahane ke pazcAt bhagavAn vahAM se meDhiyAgrAma hote hue chammANi gaye aura gAMva ke bAhira hI dhyAna meM sthita ho gaye / rAta ke samaya koI guvAlA bhagavAn ke pAsa baila chor3akara gAMva meM calA gayA aura jaba vApisa AyA to use baila vahAM nahIM mile| usane bhagavAn se pUchA- devArya, mere baila kahAM gaye ? bhagavAn kI ora se koI uttara nahIM milane para krodhita hokara usane kAMsa kI zalAkAeM donoM kAnoM meM ghuser3a dI aura patthara se aisA ThokA ki kAna ke bhItara ve Apasa meM mila gii| kAna se bAhira nikalI zalAkAoM ko usane tor3a diyA, tAki koI unako dekha na sake / zve. zAstroM meM isa upasarga kA kAraNa yaha batalAyA gayA hai ki jaba mahAvIra kA jIva tripRSTha nArAyaNa ke bhava meM thA, taba eka dina rAtri ke samaya vaha sukha se apanI zayyA para leTe the aura unake sAmane aneka saMgItajJa sundara saMgIta -gAna kara rahe the / nArAyaNa ne zayyA pAla se kahA ki jaba mujhe nIMda A jAya, to ina gAyakoM ko vidA kara denA / saMgIta kI surIlI tAna ke sunane meM vaha zayyA pAla itanA tanmaya ho gayA ki nArAyaNa ke so jAne para bhI gAyakoM ko vidA karanA bhUla gayA aura sArI rAta gAyaka gAte rahe / nArAyaNa jAge aura gAyakoM ko gAte hue dekhakara zayyApAla para Aga-babUlA hokara usase pUchA ki gAyakoM ko abhI taka vidA kyoM nahIM kiyA ? usane vinamra hokara uttara diyA- mahArAja, meM saMgIta sunane meM tanmaya ho gayA aura ApakA Adeza bhUla gayA / zayyA pAla ke uttara se nArAyaNa aura bhI kuddha hue aura adhikAriyoM ko Adeza diyA ki isake donoM kAnoM meM pighalA huA garma zIzA bhara diyA jAya / becArA zayyA-pAla garma zIze ke kAnoM meM par3ate hI chaTapaTA kara mara gayA / usa samaya kA baddha yaha nikAcita karma mahAvIra ke isa samaya udaya meM AyA aura aneka yoniyoM meM paribhramaNa ke bAda usI zayyApAla kA jIva guvAlA banA aura pUrva bhava ke vaira se bailoM kA nimitta pAkara usakA roSa itanA bar3hA ki usane mahAvIra ke donoM kAnoM meM zAlakAeM Thoka dI / 36 terahavAM varSa chammANi se vihAra karate hue bhagavAn madhyamapAvA padhAre aura gocarI ke lie ghUmate hue siddhArtha vaizya ke ghara pahu~ceM / AhAra karate samaya vahAM upasthita kharaka vaidya ne bhAMpA ki bhagavAn ke zarIra meM koI zalya hai / AhAra kara bhagavAn gAMva ke bAhira cale gaye aura udyAna meM pahu~ca kara dhyAnArUr3ha ho gaye / siddhArtha bhI vaidya ko lekara vahAM pahu~cA aura zarIra kI parIkSA karane para use kAna meM ThokI huI kIleM dikhAI dI / taba usane saMDAsI se pakar3a kara donoM zalAkAeM kAnoM se khIcaMkara bAhira nikAla dI aura kAnoM meM ghAva bharane vAlI auSadhi DAlI / punaH vandanA karake ve donoM vApisa gAMva meM lauTa Aye / isa prakAra bhayAnaka upasarga aura parISaha sahana karate hue, tathA nAnA prakAra ke tapazcaraNa karate hue bhagavAn ne sAr3he bAraha varSa vyatIta kiye / isa chadmastha kAla meM bhagavAn ke dvArA kiye gaye tapazcaraNa kA vivaraNa isa prakAra hai chaha mAsI anazana tapa pAMca dina kama chaha mAsI tapa cAturmAsika tapa traimAsika tapa ar3hAI mAsika tapa do mAsI tapa DeDha mAsI tapa eka mAsI tapa 1 pakSopavAsa 1 bhadra pratimA 2 dina 9 mahAbhadrapratimA 4 dina 2 sarvatobhadra pratimA 10 dina 2 SaSThopavAsa (velA) 6 aSTamabhakta (telA) 2 pAraNA ke dina 12 dIkSA kA dina 72 229 12 349 * * * * Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 usa uparyukta vivaraNa se spaSTa hai ki bha. mahAvIra ne apane chadmastha jIvana ke ina 12 varSa 6 mAsa aura 15 dina ke tapazcaraNa kAla meM kevala 350 dina hI bhojana kiyA aura zeSa dinoM meM unhoMne nirjala hI upavAsa kiye bha. mahAvIra ke chadyasthakAla ke tapazcaraNa aura upasarga Adi kA ukta varNana zve. AgamoM ke AdhAra para diyA hai / isase pAThaka jAna sakeMge ki sAr3he bAraha varSa ke lambe samaya meM kaise-kaise upasarga aura kaSTa bha. mahAvIra ko sahana karanA par3e the / di. jaina purANoM meM eka aura upasarga kA varNana milatA hai / vaha isa prakAra hai eka samaya bhagavAn vihAra karate hue ujjayinI nagarI pahu~ce aura vahAM ke atimuktaka nAmaka smazAna bhUmi meM rAtri ke samaya pratimA yoga dhAraNa karake khar3e ho gaye / apanI strI ke sAtha ghUmatA huA bhava nAmaka rudra vahAM AyA aura bhagavAn ko dhyAnastha dekhakara Aga-babUlA ho gayA / usane rAta bhara aneka prakAra ke upasarga kiye, bhayAvane rUpa banA kara bhagavAn ko DarAnA cAhA, unheM dhyAna se vicalita karane ke lie apsarAoM kA nRtya dikhAyA gayA / isa prakAra sArI rAtri bhara upadrava karane para bhI jaba bhagavAn vicalita nahIM hue aura sumeruvat aDola-akampa bane rahe, taba vaha bhI bhagavAn ke caraNoM meM nata-mastaka ho gayA / usane apane duSkRtyoM ke lie bhagavAn se kSamA mAMgI, nAnA prakAra ke stotroM se unakA guNa-gAna kiyA aura 'ativIra yA mahati mahAvIra' kahakara unake nAma kA jayaghoSa kiyA / bhagavAn ke cAra nAmoM kI carcA pahile kara Aye haiM / yaha bhagavAn kA pAMcavAM nAma rakhA gyaa| isa prakAra bhagavAn ke 5 nAma tabhI se pracalita haiM- vIra, zrIvardhamAna, mahAvIra, ativIra yA mahati mahAvIra aura sanmati / prasiddha dArzanika vidvAn zrI siddha senAcArya ko 'sanmati' yaha nAma bahuta priya rahA aura isI se unhoMne apane dArzanika grantha kA nAma hI sanmati sUtra rakhA / svAmI samantabhadra aura akalaMkadeva ne zrI vardhamAna nAma se hI bhagavAn kI stuti kI hai / vIra aura mahAvIra nAma se to sarva sAdhAraNa jana bhalI bhAMti paricita hI haiN| bha. mahAvIra ke kevala jJAna kI utpatti aura gaNadhara-samAgama vaizAkha zuklA dazamI ke dina bha. mahAvIra ko jaMbhiya grAma ke bAhira RjuvAlukA nadI ke uttara taTapara zyAmAka nAmaka kisAna ke kheta vartI zAlavRkSa ke nIce cauthe pahara meM kevala jJAna utpanna huA / usa samaya indra kA Asana kampAyamAna 1 jo a tavo aNucino vIra-vareNaM mahANubhAveNaM / chaumattha-kAliyAe ahakkama kittaissAmi // 1 // nava kira cAummAse cha kkira do mAsie ovAsI a| bArasa ya mAsiyAI vAvattari addhamAsAI // 2 // ikkaM kira chammAsaM do kira temAsie uvAsI a / aDhAijjAI duve do ce vara divaDDamAsAI // 3 // bhadda ca mahAbhadaM paDimaM tatto a savvao bhadaM / do cattAri daseva ya divase ThAsI yamaNubaddhaM // 4 // goaramabhiggahajuaM khamaNaM chammAsiyaM ca kAsI a / paMca divasehiM UNaM avvahio vacchanayarIe // 5 // dasa do kira mahappA ThAi muNI egarAiyaM paDimaM / aTThama-bhatteNa jaI ikkakkaM caramarAI aM // 6 // do ceva ya cchaTThasae auNAtIse u vAsio bhayavaM / na kayAi niccabhattaM cautthabhattaM ca se Asi / / 7 / / vArasa vAse ahie chaTuM bhattaM jahannayaM Asi / savvaM ca tavokarma apANayaM Asi vIrassa // 8 // tini sae divasANaM aThaNApanne ya pAraNAkAlo // ukkuDua nisijjAe Thiya paDimANe sae bahue // 9 // pavvajjAe divasaM par3hamaM itthaM tu pakkhivittA NaM / saMkaliyammi u saMte jaM laddhaM taM nisAmeha // 10 // bArasa ceva ya vAsA mAsA chacceva addhamAso ya / / vIra-varassa bhagavao eso chaumattha-pariyAo // 11 // (Avazyaka - niyukti pR. 100-101) 2. kirAta-sainyarUpANi pApopArjana-paNDitaH / vidyA-prabhAvasambhAvitopasargarbhayAvahai: // 335 // svayaM skhalayituM cetaH samAdherasamarthaka / sa mahati-mahAvIrAkhyAM kRtvA vividhAH stutii:||336|| umayA samamAkhyAya nartitvAgAdamatsara) // 337 puurvaardh| (uttarapurANa, parva 74) Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 huA / usane avadhi jJAna se jAnA ki bha. mahAvIra ko kevala jJAna utpanna huA hai, ataeva turanta hI saba devoM ke sAtha bhagavAn kI vandanA ke lie AyA / indra ke Adeza se kubera ne eka vizAla sabhA-maNDapa racA, jise ki jaina zAstroM kI paribhASA meM samavasaraNa yA samavazaraNa kahate haiM / isa pada kA artha hai sarva ora se Ane vAle logoM ko samAna rUpa se zaraNa dene vAlA sthAna / jisa dina bha. mahAvIra ko kevala jJAna utpanna huA, usake kucha samaya pUrva se hI madhyama pAvApurI meM somila nAma ke brAhmaNa ne apanI yajJazAlA meM eka bahuta bar3e yajJa kA Ayojana kiyA thA aura usameM sammilita hone ke lie usane usa samaya ke prAyaH sabhI pramukha evaM pradhAna brAhmaNa vidvAnoM ko apanI ziSya-maNDalI ke sAtha Amantrita kiyA thA / usa yajJa meM bhAga lene ke lie indrabhUti, agnibhUti aura vAyubhUti ye tInoM hI gautamagotrI vidvAn-jo ki sage bhAI the-apane-apane pAMca pAMcasau ziSyoM ke sAtha Aye hue the / ye magadha deza ke gobara grAma ke nivAsI the aura inake pitA kA nAma vasubhUti aura mAtA kA nAma pRthvI thA / yadyapi ye tInoM hI vidvAn veda-vedAMgAdi caudaha vidyAoM ke jJAtA the, tathApi indrabhUti ko jIva ke viSaya meM, agnibhUti ko karma ke viSaya meM aura vAyubhUti ko jIva aura zarIra ke viSaya meM zaMkA thii| usI yajJa-samAroha meM kollAga-sanniveza-vAsI Aryavyakta nAma ke vidvAn bhI sammilita hue the| inake pitA nAma dhanamitra aura mAtA kA nAma vAruNI thA / inakA gotra bhAradvAja thA / inheM paMcabhUtoM ke viSaya meM zaMkA thI, arthAt ye jIva kI utpattI pRthvI, jala, agni vAyu aura AkAza ina paMca bhUtoM se hI mAnate the / jIva kI svatantra sattA hai ki nahIM, isa viSaya meM inheM zaMkA thI / inake bhI pAMca sau ziSya the / unake sAtha ye yajJa meM Aye the / usI kollAga-sanniveza ke sudharmA nAma ke vidvAn bhI yajJa meM Aye the, jo agnivaizyAyanagotrI the| inake pitA kA nAma dhammilla thA aura mAtA kA nAma bhaddilA thA / inakA vizvAsa thA ki vartamAna meM jo jIva jisa paryAya (avasthA) meM hai, vaha mara kara bhI usI paryAya meM utpanna hotA hai / para Agama-pramANa na milane se ye apane mata meM sandigdha the| inake bhI pAMca sau ziSya unake sAtha yajJa-samAroha meM zAmila hue the| usI yajJa meM maurya-sanniveza ke nivAsI maNDika aura maurya putra nAmaka vidvAn bhI apane sAr3he tIna-tIna sau ziSyoM ke sAtha sammilita hue / maNDika vaziSTha-gautrI the, inake pitA kA nAma dhanadeva aura mAtA kA nAma vijayA thA / inheM bandha aura mokSa ke viSaya meM zaMkA thI / maurya-putra kazyapa-gotrI the| inake pitA kA nAma maurya aura mAtA kA nAma vijayA thA, inheM devoM ke astitva ke viSaya meM zaMkA thI / usa yajJa meM bhAga lene ke lie akampita, acalabhrAtA, metArya, aura prabhAsa nAma ke cAra anya vidvAna bhI Aye the, (inake pitA-mAtAdi ke nAma caudahaveM sarga meM diye hue haiM / ) inameM se pratyeka kA ziSya-parivAra tInasau ziSyoM kA ko naraka ke viSaya meM, acalabhrAtA ko puNya ke sambandha meM, metArya ko paraloka ke saMbaMdha meM aura prabhAsa ko mukti ke sambandha meM zaMkA thI / akaspita mithilA ke the aura unakA gautama gotra thA / acala bhrAtA kauzala ke the aura unakA gotra hArita thA / metArya kauzAmbI ke samIpavartI tuMgikagrAma ke the aura unakA gotra kauNDinya thA / prabhAsa rAjagRha ke the, unakA bhI gautra kauNDinya thA / ve sabhI vidvAn brAhmaNa the aura veda-vedAGga ke pAragAmI the / parantu abhimAna-vaza ye apanI zaMkAoM ko kisI anya ke sammukha prakaTa nahIM karate the| jisa samaya idhara samavazaraNa meM AkAza se devagaNa A rahe the usI samaya udhara somila brAhmaNa ke yahAM yajJa bhI ho rahA thA aura uparyukta vidvAna apane-apane ziSya parivAra ke sAtha vahAM upasthita the, ataH unhoMne upasthita logoM se kahA- dekho hamAre maMtroM ke prabhAva se devagaNa bhI yajJa meM zAmila hokara apanA havya-aMza lene ke lie A rahe haiM / para jaba unhoMne dekhA ki ye devagaNa to unake yajJasthala para na Akara dUsarI hI ora jA rahe haiM, to unheM bar3A Azcarya huA / manuSyoM ko bhI jaba usI ora ko jAte hue dekhA, to unake vismaya kA ThikAnA na rahA aura jAte hue logoM se pUchA ki tuma loga kahAM jA rahe ho ? logoM ne batAyA ki mahAvIra, sarvajJa tIrthaMkara yahAM Aye hue haiM, unakA dharmopadeza sunane ke lie hama loga jA rahe haiM aura hama hI kyA, ye deva loga bhI svarga se utara kara unakA upadeza sunane ke Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 lie jA rahe haiN| unakA yaha uttara sunakara indrabhUti gautama vicArane lagA- kyA vedArtha se zUnya yaha mahAvIra sarvajJa ho sakatA hai ? jaba maiM itanA bar3A vidvAna hone para bhI Aja taka sarvajJa nahIM ho sakA to yaha veda-bAhya mahAvIra kaise sarvajJa ho sakatA hai ? calakara isakI parIkSA karanA cAhie aura aisA soca kara vaha bhI usI ora cala diyA jisa ora ki sabhI nagara-nivAsI jA rahe the / bha. mahAvIra ke samavazaraNa meM gautama indrabhUti aura unake anya sAthI vidvAn kisa prakAra pahuMce, isakA Upara jo ullekha kiyA gayA hai, vaha zve. zAstroM ke AdhAra para kiyA gayA hai / di. zAstroM ke anusAra bhagavAn ko kaivalya kI prApti ho jAne ke pazcAt samavazaraNa kI racanA to indra kI AjJA se kubera ne vaizAkha zuklA 10 ke dina hI kara dI / saparivAra caturnikAya devoM ke sAtha Akara ke indra ne kevala-kalyANaka bhI manAyA aura bhagavAn kI pUjA karake apane prakoSTha meM jA baiThA tathA bhagavAn ke mukhAravinda se dharmopadeza sunane kI pratIkSA karane lagA / pratIkSA karatekarate dina para dina bItane lge| taba indra bar3A cintita huA ki bhagavAn ke upadeza nahIM dene kA kyA kAraNa hai ? jaba usane apane avadhijJAna se jAnA ki 'gaNadhara' ke na hone se bhagavAn kA upadeza nahIM ho rahA hai, taba vaha gaNadhara ke yogya vyakti ke anveSaNa meM tatpara huA- aura usa samaya ke sarva zreSTha vidvAn evaM veda-vedAMga ke pAragAmI indrabhUti gautama ke pAsa eka ziSya kA rUpa banA kara pahuMcA aura bolA ki eka gAthA' kA artha pUchane ko Apake pAsa AyA hai / indrabhUti isa zarta para gAthA kA artha batAne ke lie rAjI hue ki artha jAnane ke bAda vaha unakA ziSya bana jaaygaa| jaba indrabhUti gautama ne usase pUchA ki vaha gAthA tUne kahAM se sIkhI hai ? taba usane uttara diyA-maiMne yaha apane guru mahAvIra se sIkhI hai; kintu unhoMne kaI dinoM se mauna dhAraNa kara liyA hai, ata: usakA artha jAnane ke lie maiM Apake pAsa AyA huuN| ve gAthA sunakara bahuta cakarAye / aura samajha na sake ki paMca astikAya kyA haiM, chaha jIvanikAya kauna se haiM, ATha pravacana mAtrA kaunasI haiM ? indrabhUti jIva ke astitva ke viSaya meM svayaM hI zaMkita the, ataH aura 1. SaTkhaMDAgamakI dhavalA TIkA meM vaha gAthA isa prakAra dI hai paMcava atthikAyA, chajjIvaNikAyA mahavvayA paMca / aTTa ya pavayaNamAdA, saheuo baMdha-mokkho ya // (SaTkhaMDAgama, pu. 9, pR. 129) saMskRta granthoM meM ukta gAthA ke sthAna para yaha zloka pAyA jAtA haitraikAlyaM dravyaSaTakaM navapadasahiMta jIvaSaTkAyalezyAH, paJcAnye cAstikAyA vratasamitigatijJAnacAritrabhedAH / ityevanmokSamUlaM tribhuvanamahitaiH proktamarhadbhirIzaiH, pratyeti zraddadhAti spRzati ca matimAn yaH sa vai zuddaSTiH / (tattvArthasUtra, zrutabhaktiH ) kucha anya granthoM meM yahI zloka kucha pATha-ke sAtha bhI milatA hai / -sampAdaka ahuNA guru so mauNe saMThiu, kahai Na kiMpi jjhANapariTThiu / evvahiM tumha payaDamaI NisuNiya satthatthahaM ai kusala viyANiya / taho kavvahu atthatthiu Ayau, kahahu taMpi mahu viyaliya mAyau / (rayadhukRta-mahAvIra carita-patra 49) mujha guru mauna lIyuM, vardhamAna teha nAma / teha bhaNI tujha pUchivA, AvyuM ardha guNagrAma // __(mahAvIra rAsa, patra 120 A) 3. khaovasamajaNida-cauramalabuddhisaMpaNNeNa bambahaNeNa godamagodeNa sayaladussudipAraeNajIvAjIva-visayasaMdeha-viNAsaNa? muvagaya-vaDDamANapAdamUleNa iMdabhUdiNAvahArido / (SakhaMDAgama, pustaka 1, pR. 64) 2. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 bhI asamaMjasa meM par3akara usase bole-cala, tere guru ke hI sAmane isakA artha batAUMgA / yaha kaha kara indrabhUti usa chadmarUpa-dhArI ziSya ke sAtha bha. mahAvIra ke pAsa pahu~ce / bhagavAn ne Ate hI unakA nAma lekara kahA- 'ahA indrabhUti tumhAro hRdaya meM jo yaha zaMkA hai ki jIva hai, yA nahIM ? so jo aisA vicAra kara rahA hai, nizcaya se vahI jIva hai, usakA sarvathA abhAva na kabhI huA hai aura na hogA / 'bhagavAn ke dvArA apanI manogata zaMkA kA ullekha aura usakA samAdhAna sunakara indrabhUti ne bhakti se vihvala hokara tatkAla unakA ziSyatva svIkAra kara liyA aura dIkSA lekara digambara sAdhu bana gaye / gautama indrabhUti kA nimitta pAkara isa prakAra 66 dina ke bAda zrAvaNa-kRSNA pratipadA ko bhagavAn kA prathama dharmopadeza huA / vIrasenAcArya ne jayadhavalA TIkA meM isa viSaya para kucha rocaka prakAza DAlA hai, jo isa prakAra haizaMkA-kevala jJAnotpatti ke bAda 66 dina taka divyadhvani kyoM prakaTa nahIM huI ? samAdhAna-gaNadhara ke abhAva se / zaMkA-saudharma indra ne tatkAla hI gaNadhara ko kyoM nahIM DhUMDhA ? samAdhAna-kAla-labdhi ke binA asahAya devendra bhI gaNadhara ko DhUMDhane meM asamartha rahA / zaMkA- apane pAdamUla meM Akara mahAvratoM ko svIkAra karane vAle puruSa ko chor3akara anya ke nimitta se divyadhvani kyoM nahIM pravRta hotI haiM / samAdhAna- aisA hI svabhAva hai aura svabhAva meM prazna nahIM kiyA jA sakatA hai, anyathA phira koI vyavasthA hI nahIM bana sakegI / guNa bhadrAcArya ne bhI apane uttara purANa meM yaha ullekha kiyA hai ki gautama-dvArA jIva ke astitva ke viSaya meM prazna kiye jAne para bhagavAn kA upadeza prArambha huA / indra ne brAhmaNa veSa meM jAkara jisa gAthA kA artha gautama se pUchA thA, usameM nirdiSTa tattvoM ke krama se bhagavAn kI vANI prakaTa huI / sarva prathama saba dravyoM ke lakSaNa-svarUpa "uvajjei vA vigamei vA dhuvei vA" (pratyeka vastu prati samaya navIna paryAya rUpa se utpanna hotI hai, pUrva paryAya rUpa se vinaSTa hotI hai aura apane mUla svabhAva rUpa se dhruva rahatI hai / ) yaha mAtRkA-pada divyadhvani se prakaTa huaa| punaH "jIvo uvaogamao amutti kattA sadehaparimANo / bhottA saMsArattho siddho so vissasoDDagaIM" (jIva jJAna-darzanarUpa upayogamaya hai, amUrta hai, karmoM kA kartA aura bhoktA hai, svadehaparimANa hai, saMsArI rUpa bhI hai aura siddha-svarUpa bhI hai, tathA svabhAva se Urdhvagati-svabhAvI hai / ) ye sapta tattva nava padArtha-sUcaka bIja pada prakaTa hue / isI prakAra gAthokta gati, lezyA Adi ke pratipAdaka bIjapada divyadhvani se prakaTa hue / ina mAtRkA yA bIja padoM ko sunate hI gautama evaM unake anya sAthI vidvAnoM kI samasta zaMkAoM kA samAdhAna ho gayA / tabhI una saba ne bhagavAn se jina-dIkSA grahaNa kara lI / bha. mahAvIra ke divya sAnnidhya se gautama ke zruta jJAnAvaraNa karma kA viziSTa kSayopazama prakaTa huA aura ve dvAdazAGga zruta ke vettA ho gaye / usI dina aparAhna meM unhoMne bhagavAn kI vANI kA dvAdazAGga rUpa se vibhAjana kiyA / 1. vAsassa paDhamamAse sAvaNaNAmammi bahula paDivAe / abhijINakkhattammi ya uppattI dhammatitthassa ||(tiloyp., 168) kevalaNANe samuppaNNe vi divvajjhuNIe kimaTuM tatthApauttI ? gaNiMdAbhAvAdo / sohammiMdeNa takkhaNe ceva gaNiMdo kiraNa Dhoido ? Na, kAlaladdhIe viNA asahejassa, deviMdassa taDDhoyaNa sattIe abhAvAdo / sagapAdamUlammi paDivaNNamahavvayaM mottUNaNa aNNamuddisiya divyajjhuNI kiNNa payaTTade ? saahaaviyaado| Na ca sahAo parapajjaNiogAraho, avvavatthApattIdo / (kasAya. pustaka 1. pR. 76) asti kiM nAsti vA jIvastatsvarUpaM nirupyatAm / / ityaprAkSamato mahyaM bhagavAn bhaktavatsalaH // 360 // (u. pu. pa. 74) Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zve. zAstroM ke AdhAra para gaNadharoM kA jIvana-paricaya 41 12 7 8 9 10 11 12 13 14 gaNadhara pitA kA mAtA kA gotra janma janma gRhastha dIkSA ziSya chadyastha kevali sarva nirvANa nirvANa nAma nAma nAma nAma nakSatra sthAna jIvana sthAna saMkhyA kAla kA Ayu kAla sthAna gobara grAma varSa varSa varSa varSa 1 indrabhUti basubhUti brAhmaNa pRthvI gautama jyeSThA (magadha) grAma 50 varSa madhyama pAvA 500 30 12 , 92 42 2 agnibhUti vasubhUti brAhmaNa pRthvI gautama kRtikA (magadha) grAma 46 varSa madhyama pAvA 500 16 74 3 vAyubhUti vasubhUti brAhmaNa pRthvI gautama svAti (magadha) grAma 42 varSa madhyama pAvA 500 10 18 70 4 vyakta . dhanamitra brAhmaNa vAruNI bhAradvAja zravaNa kollAga (magadha) 50 varSa madhyama pAvA 500 18 80 5 sudharmA dhammilla brAhmaNa bhaddilA agrivaizyAyana uttarAphAlgunI kollAga (magadha) 50 varSa madhyama pAvA 500 8 100 6 maMDika dhanadeva brAhmaNa vijayA vaziSTha maghA maurya sanniveza 53 varSa madhyama pAvA 350 16 83 7 mauryaputra maurya brAhmaNa vijayA kAzyapa rohiNI maurya sanniveza 65 varSa madhyama pAvA 350 14 16 95 8 akampita vasu brAhmaNa nandA hArIta mRgezirA mithilA 46 varSa madhyama pAvA 300 12 14 72 9 acala deva brAhmaNa jayantI gautama uttarASAr3hA kozala 48 varSa madhyama pAvA 300 21 78 10 metArya datta brAhmaNa varuNA kauDinya azvinI tuMgika sanniveza 36 varSa madhyama pAvA 300 10 16 62 / / 11 prabhAsa bala brAhmaNa atibhadrA kauDinya puSya rAjagRha 16 varSa madhyama pAvA 300 8 16 40 bha. mahAvIra ke kevalotpatti ke pazcAta - vaibhAra giri (rAjagRha) - Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra -kAlika mata-matAntara bha. mahAvIra ke samaya ajitakeza kaMbala, prakudha kAtyAyana, maMkhali gozAla, pUraNa kAzyapa, gautama budda aura saMjaya laTTha - putta, ye apane ko tIrthaMkara kaha kara apane apane matoM kA pracAra kara rahe the| inake atirikta zve. aupapAtika sUtra kI TIkA meM tathA anya zAstroM meM bha. mahAvIra ke samaya meM nimna likhita tApasoM kA ullekha milatA hai 1 hottiya agnihotra karane vAle 2 pottiya vastradhArI tApasa 3 kottiya bhUmi para sone vAle 4 jaNNaI-yajJa karane vAle 5 saI zraddhA rakhane vAle 6 sAlaI - apanA sAmAna sAtha lekara ghUmane vAle 7 hu~bauTThA kuNiDaka sAtha meM lekara bhramaNa karane vAle 8 daMtukkhaliyA phala khAkara rahane vAle 9 ummajjakA unmajjana mAtra se snAna karane vAle 10 sammajjakA - kaI bAra gotA lagAkara snAna karane vAle 11 nimmajakA kSaNa mAtra meM snAna kara lene vAle - 12 saMpakkhalA- miTTI ghisa kara snAna karane vAle 13 dakkhiNa kUlagA gaMgA ke dakSiNa kinAre para rahane vAle 14 uttara - kUlagA - gaMgA ke uttara kinAre para rahane vAle 15 saMkha-dhammakA zaMkha bajAkara bhojana karane vAle 16 kUla - dhammakA - taTa para zabda karane ke bhojana karane vAle 17 migaluddhakA - pazuoM kI zikAra karane vAle 18 hatthitAvasA- hAthI mArakara aneka dinoM taka usake mAMsa bhojI 19 uddaNDakA - daNDa Upara karake calane vAle 20 disApokkhiNA cAroM dizAoM meM jala chir3aka kara phala-phUla ekatra karane vAle 21 vAkavAsiNa - balkaladhArI 22 aMbuvAsiNa jala meM rahane vAle 23 bilavAsiNa- bila-guphAdi meM rahane vAle 24 jalavAsiNa jala meM DUba kara rahane vAle 25 velavAsiNa samudra taTa para rahane vAle 26 rukkhamUliyA vRkSoM ke nIce rahane vAle 42 - 27 aMbubhakkhiNa - kevala jala pIkara rahane vAle 28 vAyubhakkhiNa- pavana bhakSaNa kara rahane vAle 29 sevAlabhakkhiNa-sevAla (kAI) khAkara rahane vAle 30 mUlAhAra kevala mUla khAne vAle 31 kaMdAhAra- kevala kanda khAne vAle 32 tayAhAra kevala vRkSa kI chAla khAne vAle 33 pattAhArA - kevala patra khAne vAle Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 34 pupphAhAra-kevala puSpa khAne vAle 35 bIyAhAra-kevala bIja khAne vAle 36 parisakkiyakaMdamUlatayapattapupphaphalAhAra-kaMda, mUla, chAla, patra, puSpa, phala-bhojI 37 jalAbhiseyakaDhiNagAyamUyA-vinA snAna ke *jana na karane vAle 38 AyAvaNAhiM-thor3A AtApa sahane karane vAle 39 paMcaggitAvehi-paMcAgni tapane vAle 40 iMgAlasolliyA-aMgAra para seMka kara khAne vAle 41 kaMDusolliyA-tave para seMka kara khAne vAle 42 kaTThasolliyA-lakar3I para pakAkara bhojana karane vAle 43 attukkosiyA-AtmA meM hI utkarSa mAnane vAle 44 bhUikammiyA-jvara Adi ke dUra karane ke lie bhUti (rAkha, bhasma) dene vAle 45 kouyakArayA-kautuka karane vAle 46 dhammaciMtakA-dharma zAstra ko par3hA kara bhikSA lene vAle 47 govvaiyA-govrata-dhAraka, gAya ke pAlane vAle 48 goamA-choTe bailoM kA calanA sikhA kara bhikSA mAMgane vAle 49 gItaraI-gA-gAkara logoM ko mohane vAle 50caMDidevagA-cakra ko dhAraNa karane vAle, caMr3I devI ke bhakta 51 dagasoyAriya-pAnI se bhUmi ko sIMca kara calane vAle 52 kammArabhikkhu-devatAoM kI droNI lekara bhikSA mAMgane vAle 53 kuvvIe-dAr3hI rakhane vAle 54 piMDolavA-bhikSA-piNDa para jIvana-nirvAha karane vAle 55 sasarakkhA-zarIra ko dhUli lagAne vAle 56 vaNImaga-yAcaka, ghara-ghara se cuTakI ATA Adi mAMgane vAle 57 vAribhadraka-sadA hI jala se hAtha-paira Adi ke dhone meM kalyANa mAnane vAle 58 vArikhala-miTTI se vAra-vAra mArjana kara pAtrAdi kI zuddhi karane vAle / inake atirikta bauddha-bhikSu, vaidika, vedAntI, AjIvaka, kApAlika, gairuka, paribrAjaka, pAMDuraMga, raktapaTa, vanavAsI bhagavI Adi aneka prakAra ke anya bhI sAdhuoM ke hone kA ullekha milatA hai / / di. aura zve. donoM hI paramparAoM ke sAstroM meM 363 mityAvAdiyoM kA bhI bheda-prabheda sahita varNana milatA hai, jo ki isa prakAra hai (1) kriyAvAdiyoM ke 180 bheda- jo kriyA-kANDa meM hI dharma mAnate the / (2) akriyAvAdiyoM ke 84 bheda-jo kriyA-kANDa ko vyartha mAnate the / (3) ajJAnavAdiyoM ke 67 bheda-jo ki ajJAnI bane rahane meM dharma mAnate the / (4) vinayavAdiyoM ke 32 bheda-jo ki hara eka devI-devatA kI vinaya karane ko dharma mAnate the| ina saba kA vigatavAra varNana donoM paramparAoM ke zAstroM meM upalabdha hai / / bha. mahAvIra ke samaya meM aneka prakAra ke mithyAtva-vardhaka pAkhaNDI pUjA-pATha bhI pracalita the / yahAM para unameM se kucha kA digdarzana isa prakAra hai (1) indramaha-indra ko prasanna karane vAlI pUjana (2) rudramaha-mahAdeva ko prasanna karane vAlI pUjana (3) skandamaha-mahAdeva ke putra gaNeza kI pUjana Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 (4) mukundamaha yA vAsudevamaha zrI kRSNa kI pUjana (5) nAgamaha sarpoM kI pUjana (6) vaibhramaNamaha kubera kI pUjana (7) yakSamaha-yakSa devatAoM kI pUjana (8) bhUtamaha - bhUta pizAcoM kI pUjana / bha. mahAvIra ko ina saikar3oM prakAra ke pAkhaNDoM aura pAkhaNDiyoM ke matoM kA sAmanA karanA par3A aura apanI divya dezanA ke dvArA unhoMne ina sabakA nirasana karake aura zuddha dharma kA upadeza dekara bhUle-bhaTake asaMkhya prANiyoM ko sanmArga para lagAyA / bha. mahAvIra aura mahAtmA buddha bha. mahAvIra ke samakAlIna prasiddha puruSoM meM zAkya zramaNagautama buddha kA nAma ullekhanIya hai| Aja saMsAra meM bauddha dharmAnuyAyiyoM kI saMkhyA atyadhika hone se mahAtmA buddha kA nAma vizvavikhyAta hai / cIna, jApAna, zrIlaMkA Adi aneka deza Aja unake bhakta haiN| kintu eka samaya thA jaba bha mahAvIra kA bhakta bhI agaNita jana samudAya thaa| Aja cInI aura jApAnI bauddha hote hue bhI AmiSa - (mAMsa) bhojI haiM / bauddha dharma kI sthApanA to zAkya putra gautama nekI, parantu jaina dharma to yuga ke Adi kAla se hI calA A rahA hai / . buddha di. jaina zAstroM ke ullekhoM ke anusAra buddha kA janma mahAvIra se kucha pahile kapilavastu ke mahArAja zuddhodana ke yahAM huA thaa| jaba unakA janma huA, usa samaya bhArata meM sarvatra brAhmaNoM kA bola bAlA thA aura ve sarvopari mAne jA rahe the, tathA ve hI sarva paristhitiyAM thI, jinakA ki pahile ullekha kiyA jA cukA hai| buddha kA hRdaya unheM dekhakara dravita ho uThA aura eka vRddha puruSa kI jarAjarjarita dazA ko dekhakara ve saMsAra se virakta ho gaye / usa samaya bha. pArzvanAtha kA tIrtha cala rahA thA, ataH pihitAsrava nAmaka guru ke pAsa palAsa nagara meM sarayU nadI ke tIra para jAkara unhoMne daigambarI dIkSA le lI aura bahuta dinoM taka unhoMne jaina sAdhuoM ke kaThina AcAra kA pAlana kiyaa| unhoMne eka sthala para svayaM hI kahA hai "maiM vastra rahita hokara nagna rahA, maiMne apane hAthoM meM bhojana kiyA, maiM apane lie banA huA uddiSTa bhojana nahIM karatA thA, nimantraNa para nahIM jAtA thaa| maiM zira aura dAr3hI ke bAloM kA lA~ca karatA thaa| maiM Age bhI kezalaMca karatA rahA / maiM eka jala-bindu para bhI dayA karatA thaa| maiM sAvadhAna rahatA thA ki sUkSma jIvoM kA bhI ghAta na hone pAve / " " isa prakAra meM bhayAnaka vana meM akelA garmI aura sardI meM bhI naMgA rahatA thaa| Aga se nahIM tApatA thA aura muni caryA meM lIna rahatA thA / " lagabhaga chaha varSa taka ghora tapazcaraNa karane aura parISaha upa-sargoM ko sahane para bhI jaba unheM na kaivalya kI prApti na huI aura na koI Rddhi-siddhi hI huI, taba ve ugra tapazcaraNa chor3akara aura raktAmbara dhAraNa karake madhyama mArga kA upadeza dene lage / yadyapi ve jIvaghAta ko pApa kahate the aura usake tyAga kA upadeza dete the / tathApi svayaM mare prANI kA mAMsa khAne ko burA nahIM samajhate the / mAMsa ko ve dUdha-dahI kI zreNI meM aura madyAdika ko jala kI zreNI hue 1. siripAsaNAha titthe sarayUtIre palAsaNayarattho / pihiyAsavassa sisso mahAsudo buddhakittimuNI // 6 // (darzanasAra) 2. acelako homi... hatthAyAlekhano homi......nAbhihitaM na uddissakataM na nimatraNa sAdi yAmi, kesa massulocakovi homi, kesamassulocanAnuyogaM anuyukte / yAta uda-bindummi piye dayA pacca paTTitA homi, yAhaM khuddake pANo vima saMghAta AyadissaMti / 3. so tatto so so nA eko tiMsatake vane / naggo na ca agni asIno esanA pasutto munIti || (mahAsIhanAdasutta) Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 meM mAnane lage aura unakA upayoga svayaM bhI karane lage / phala yaha huA ki unake dharma kA anuyAyI varga bhI dhIredhIre madya-pAyI aura mAMsa-bhojI ho gayA / khAna-pAna kI zithilatA rakhane para bhI unhoMne logoM meM mittI (maitrI) muditA (pramoda) karuNA aura madhyasthatA rUpa cAra prakAra kI dhArmika bhAvanAeM rakhane kA upadeza diyA / usa samaya jo brAhmaNoM kA prAbalya thA aura jisake kAraNa ve svayaM hInAcArI pApI jIvana bitAte hue apane ko sarvocca mAnate the, usake viruddha bar3e jora-zora ke sAtha apanI AvAja bulanda kI / unake ina dhArmika pravacanoM kA saMgraha 'dhammapada' (dharmapada) ke nAma se prasiddha hai aura jise Aja buddha-gItA bhI kahA jAtA hai / yaha dhammapada buddha kI vANI ke rUpa meM prakhyAta hai / usameM ke brAhmaNa-varga kA yahAM uddharaNa diyA jAtA hai / brAhmaNa ko lakSya karake buddha kahate haiM he brAhmaNa, viSaya-vikAra ke pravAha ko vIratA se roka aura kAmanAoM ko dUra bhagA / jaba tumheM utpanna huI nAma rUpa vAlI vastuoM ke nAza kA kAraNa samajha meM A jAyagA, taba tuma anutpanna vastu ko jAna loge // 1 // jisa samaya brAhmaNa dhyAna aura saMyama ina do mArgoM meM vyutpanna ho jAtA hai, usa samaya usa jJAna-sampanna puruSa ke saba bandhana kaTa jAte haiM // 2 // jisa puruSa ke lie Ara-pAra kucha bhI nahIM rahA, arthAt bhItarI aura bAhirI indriyoM se utpanna hue sukha-dukha meM rAga-dveSa nahIM hai, usa nirbhaya aura vimukta puruSa ko maiM brAhmaNa kahatA hU~ // 3 // jo vicArazIla, nirdoSa, sthira-citta, karttavya-parAyaNa evaM kRtakRtya hai, viSaya-vikAra se rahita hai aura jisane uccatama Adarza kI prApti kara lI hai, use maiM brAhmaNa kahatA hU~ // 4 // jisane pApa kA tyAga kara diyA hai, vaha brAhmaNa hai / jo samabhAva se calatA hai vaha zramaNa hai aura jisane apanI malinatA ko dUra kara diyA hai vaha prabrajita kahalAtA hai // 5 // maiM usI ko brAhmaNa kahatA hU~ jo zarIra, vANI aura mana se kisI kA jI nahIM dukhAtA aura jo ina tInoM hI bAtoM meM saMyamI hai // 6 // manuSya apane jaTA-jUTa, janma aura gotra ke kAraNa brAhmaNa nahIM bana jAtA, kintu jisameM satya aura dharma hai, vahI pavitra hai, aura vahI brAhmaNa hai // 7 // o mUrkha, jaTA-jUTa rakhane se aura mRga-carma dhAraNa karane se kyA lAbha ? bhItara to tere tRSNArUpI gahana vana hai| kintu tU bAhirI zuddhi karatA hai // 8 // jisane dhUmila vastra pahine haiM, zarIra kI kRzatA se jisakI naseM dikhAI par3atI haiM aura vana meM ekAkI dhyAna karatA hai, maiM use brAhmaNa kahatA hU~ // 9 // timipUraNAsaNehiM ahiMgaya-pavajjAo paribbhaTTo / rattaM baraM dharittA pavaTTiyaM teNa eyataM // 7 // maMsassa Natthi jIvo jahA phale dhiy-duddh-skre| tamhA taM vaMchittA taM bhakkhaM to Na pAviTTho // 8 // majaM Na vajjaNijjaM davadavvaM jaha jalaM tahA edaM / idi loe ghosittA pavaTTiyaM savva sAvajaM // 9 // (darzanasAra) chinda sotaM parakamma kAye panuda brAhmaNa / saMkhArAnaM khayaM tratvA akataJjUsi brAhmaNa // 1 // yadA dvayesu dhammesu pAragU hoti brAhmaNo / athassa savve saMyogA atthaM gacchaMti jAnato // 2 // yassaM pAraM apAraM vA pArApAraM na vijjati / vItaraM visaMyuttaM tamahaM brUmi brAhmaNaM // 3 // jhAyiM virajamAsInaM katakiccaM anAsavaM / uttamatthamanuppattaM tamahaM brUmi brAhmaNaM // 4 // bAhitapApo ti brAhmaNo samacariyA samaNo tti vuccati / pavvAjayamattano malaM tasmA pavvajito ti vuccati // 5 // yassa kAyena vAcA ya manasA natthi dukkataM / saMvutaM tIhi ThAnehi tamahaM brUmi brAhmaNaM // 6 // na jaTAhi na gottena na jaccA hoti brAhmaNo / yamhi saccaM ca dhammo ca so sucI so ca brAhmaNo // 7 // kiM te jaTAhi dummedha kiM te ajinasATiyA / / abbhantaraM te gahanaM bAhiraM parimajjasi // 8 // paMsu kUladharaM jantuM kisaM dhamanisanthataM / ekaM vanasmiM jhAyantaM tamahaM brUmi brAhmaNaM // 9 // Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 amuka mAtA-pitA se utpanna hone ke kAraNa puruSa brAhmaNa nahIM hotA / kintu cAhe vaha akiMcana (daridra ho yA saMkicana (dhanika), para jo sarva prakAra kI moha-mAyA se rahita ho, maiM use hI brAhmaNa kahatA hU~ // 10 // jisane sarva prakAra ke bandhana kATa diye haiM, jo nirbhaya hai, jo svAdhIna hai aura bandhana-rahita hai maiM usI ko brAhmaNa kahatA hU~ // 11 // jisane dveSarUpI, rAgarUpI DorI, azraddhArUpI jaMjIra aura usake sAtha sambandha rakhane vAlI anya vastuoM ko evaM ajJAnarUpI argalA (sAMkala) ko tor3a DAlA hai, maiM use brAhmaNa kahatA hU~ // 12 // jo Akroza (gAlI-galauja) vadha aura bandhana ko dveSa kiye binA maitrI-bhAva se sahana karatA hai, kSamA ke balavAlI hI jisakI senA hai, maiM use brAhmaNa kahatA hUM // 13 // jo krodha-rahita hai, vratavAn hai, zIlavAn hai, tRSNA-rahita hai, saMyamI hai aura jo antima zarIra-dhArI hai, maiM use brAhmaNa kahatA hU~ // 14 // jaise kamala-patra para jala-bindu nahIM ThaharatA aura sUI kI noka para sarasoM kA dAnA nahIM TikatA, usI prakAra jo kAma-bhogoM meM lipta nahIM hotA hai, maiM use hI brAhmaNa kahatA hU~ // 15 // jo yahAM para hI apane du:kha kA anta jAnatA hai, aise bhAra-vimukta aura virakta puruSa ko maiM brAhmaNa kahatA hU~ // 16 // jisakA jJAna gambhIra hai, jo medhAvI hai, sumArga aura kumArga ko jAnatA hai aura jisane uttamArtha ko prApta kara liyA hai, maiM use brAhmaNa kahatA hU~ // 17 // jo gRhastha aura anagAra bhikSuoM se alaga rahatA hai, jo ghara-ghara bhIkha nahIM mAMgatA, alpa icchA vAlA hai, usI ko maiM brAhmaNa kahatA hU~ // 18 // jo virodhiyoM para bhI avirodha-bhAva rakhatA hai, jo daNDa-dhAriyoM meM bhI daNDa-rahita hai aura jo grahaNa karane vAloM meM bhI AdAna-rahita hai maiM usI ko brAhmaNa kahatA hU~. // 19 // jo trasa aura sthAvara prANiyoM para DaMDe se prahAra nahIM karatA, na svayaM mAratA hai aura na dUsaroM se ghAta karAtA hai, maiM usI ko brAhmaNa kahatA hU~ // 20 // jisake rAga, dveSa, mAna aura matsara bhAva isa prakAra se naSTa ho gaye haiM jisa prakAra se ki sUI kI noka se sarasoM kA dAnA sarvathA dUra ho jAtA hai, maiM usI ko brAhmaNa kahatA hU~ // 21 // jo kaThoratA-rahita, satya evaM hitakArI madhura vacana bolatA hai aura kisI kA apane kaTu satya se jI bhI nahIM dukhAtA hai, maiM usI ko brAhmaNa kahatA hU~ // 22 // na cAhaM brAhmaNaM brUmi yonijaM mattisaMbhavaM / bhovAdI nAma so hoti sa ce hoti saMkicano / savvasaMjoyanaM chatvA yo ve na paritassati / chatvA nandhi varattaM ca sandAnaM sahanukkama / akkosaM badha badhaM ca aTTho yo titikkhati / akkodhanaM vatavaMtaM sIlavaMtaM anussadaM / vAri pokkhara-patteva Araggeriva sAsapo / yo dukkhassa pajAnAti idheva khayamattano / gaMbhIrapaja medhAvI maggAmaggassa kovidaM / asaMsaTuM gahaDehi anAgArehi cUbhayaM / aviruddha viruddhesu attadaMDesu nivvutaM / nidhAya daMDaM bhUtesu tasesu thAvaresu ca / yassa rAgo ca doso ca mAno makkho ca pAtito / akakkaMsa vijApani giraM saccaM udIraye / akiMcanaM anAdAnaM tamahaM brami brAhmaNaM // 10 // saMgAtigaM visaMyuttaM tamahaM brUmi brAhmaNaM // 11 // ukkhittapalidhaM buddhaM tamahaM brUmi brAhmaNa // 12 // khaMtIbalaM balAnIkaM tamahaM brUmi brAhmaNaM // 13 // daMtaM aMtima sArIraM tamahaM brUmi bAhmaNaM // 14 // yo na liMpati kAmesu tamahaM brUmi brAhmaNaM // 15 // pannabhAraM visaMyuttaM tamahaM brUmi brAhmaNaM // 16 // / uttamatthaM anuppattaM tamahaM brUmi brAhmaNaM // 17 // anokasAri appicchaM tamahaM brUmi brAhmaNaM // 18 // sAdAnesu anAdAnaM tamahaM brUmi brAhmaNaM // 19 // yo na haMti na ghAteti tamahaM brUmi brAhmaNaM // 20 // sAsaporiva AraggA tamahaM brUmi brAhmaNaM // 21 // yAya nAbhisaje kiMci tamahaM brUmi brAhmaNa // 22 // Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 , jo isa saMsAra meM bar3I yA choTI, sUkSma yA sthUla, aura zubha yA azubha kisI bhI prakAra kI para-vastu ko binA diye nahIM letA hai, maiM usI ko brAhmaNa kahatA hU~ // 23 // jise isa loka yA paraloka-sambandhI kisI bhI prakAra kI lAlasA nahIM rahI hai, aise vAsanA-rahita virakta puruSa ko hI maiM brAhmaNa kahatA hU~ // 24 // jisake pAsa rahane ko ghara-makAna Adi kisI bhI prakAra kA Alaya nahIM hai, jo striyoM kI kathA bhI nahIM kahatA hai, jise santoSa rUpa amRta prApta hai aura jise kisI bhI prakAra kI icchA tRSNA utpanna nahIM hotI hai, maiM usI ko brAhmaNa kahatA hU~ // 25 // jo puNya aura pApa ina donoM ke saMga se rahita hai, zoka-rahita karma-raja se rahita aura zuddha hai, maiM aise hI puruSa ko brAhmaNa kahatA hU~ // 26 // jo candramA ke samAna vimala hai, zuddha hai, suprasanna hai aura kalaMka-rahita hai, jisakI sAMsArika tRSNAeM bilakula naSTa ho gaI haiM, maiM aise hI puruSa ko brAhmaNa kahatA hU~ // 27 // moha se rahita hokara jisane tRSNA-rUpI kIcar3a se lathapatha, durgama saMsAra samudra ko tira kara pAra kara liyA hai, jo Atma-dhyAnI hai, pApa-rahita hai, kRta-kRtya hai, jo karmoM ke upAdAna (grahaNa) se rahita hokara nivRtta (mukta) ho cukA hai, maiM aise hI manuSya ko brAhmaNa kahatA hU~ // 28 // jo kAma-bhogoM ko parityAga karake anagAra banakara paribajita ho gayA hai aise kAma-vijayI manuSya ko hI maiM brAhmaNa kahatAhU~ // 29 // jo tRSNA kA parihAra karake gRha-rahita hokara parivrAjaka bana gayA hai, aise tRSNA-vijayI puruSa ko hI maiM brAhmaNa kahatA hU~ // 30 // jo mAnavIya bandhanoM kA tyAga kara aura divya (deva-sambandhI) bhogoM ke saMyoga ko bhI tyAga kara sarva prakAra ke sabhI sAMsArika bandhanoM se vimukta ho gayA hai, maiM usI puruSa ko brAhmaNa kahatA hU~ // 31 // jo rati (rAga) aura arati (dveSa) bhAva ko tyAga kara parama zAnta dazA ko prApta ho gayA hai, sarva prakAra kI upAdhiyoM se rahita hai, aise sarva loka-vijayI vIra puruSa ko maiM brAhmaNa kahatA hU~ // 32 // jo sarva sattvoM (prANiyoM) ke cyuti (maraNa) aura utpatti ko jAnatA hai, jo sarva padArthoM kI Asakti se rahita hai, aise sagati aura bodhiko prApta sagata baddha paruSa ko hI maiM brAhmaNa kahatA hU~ // 33 // jisakI gati (jJAnarUpa dazA) ko deva, gandharva aura manuSya nahIM jAna sakate, aise kSINa-Asrava vAle arahanta ko hI maiM brAhmaNa kahatA hU~ // 34 // loke adinnaM nAdiyati tamahaM brUmi brAhmaNaM // 23 // nirAsayaM visaMyuttaM tamahaM brUmi brAhmaNaM // 24 // amatogadaM anuppattaM tamahaM brUmi brAhmaNaM // 25 // azokaM virajaM suddhaM tamahaM brUmi brAhmaNaM // 26 // naMdI bhavaparikkhINa tamahaM brUmi brAhmaNaM // 27 // yodha dIdhaM rahassaM vA aNuM thUlaM subhAsubha / AsA yassa na vijjati asmiM loke paramhi ca / yassAlayA na vijjati aJjAya akathaMkathI / yodha pujaM ca pApa ca saMgaM upaccagA / caMdaM va vimalaM suddhaM vippasannamanAvilaM / yo maM palipathaM duggaM saMsAraM mohamaccagA / tiNNo pAragato jhAyI anejo akathaMkathI / yodha kAme pahatvAnaM anagAro parivvaje / yodha taNahaM pahatvAnaM anagAro parivvaje / hitvA mAnusakaM yogaM divvaM yogaM upaccagA / hitvA ratiM ca aratiM ca sItIbhUtaM nirupadhiM / cutiM yo vedi sattAnaM upapattiM ca savvaso / yassa gatiM na jAnaMti devA gaMdhavva-mAnusA / anupAdAya nivvuto tamahaM brUmi brAhmaNaM // 28 // kAma-bhavaparikkhINaM tamahaM brUmi brAhmaNaM // 29 // taNhAbhavaparikkhINaM tamahaM brUmi brAhmaNaM // 30 // savvayoga-visaMyutta tamahaM brUmi brAhmaNaM // 31 / / savvalokAbhimuM vIraM tamahaM brUmi brAhmaNaM // 32 // asattaM sugataM buddhatamahaM brUmi brAhmaNaM // 33 // khINAsavaM arahaMtaM tamahaM brUmi brAhmaNaM // 34 // Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 5 jisake Age, pIche yA madhya meM (vartamAna meM, sAmane) kucha bhI nahIM hai, aise akiMcana aura anAdAna (Asaktirahita hokara kula bhI grahaNa nahIM karane vAle) puruSa ko hI maiM brAhmaNa kahatAhU~ // 35 / / jo vRSabha (dharma kA dhAraka) hai, sarva zreSTha hai, vIra hai, maharSi hai, vijetA hai, niSkampa hai, niSpApa hai, snAtaka hai, buddha hai, aise puruSa ko hI maiM brAhmaNa kahatA hU~ // 36 // jo pUrva nivAsa arthAt pUrva-janmoM ko jAnatA hai, jo svarga aura naraka ko dekhatA hai, jo janma-maraNa ke cakra kA kSaya kara cukA hai, jo pUrNa jJAnavAn hai, dhyAnI hai, muni hai aura dhyeya ko prApta kara sarva prakAra se paripUrNa hai, aise puruSa ko hI maiM brAhmaNa kahatA hU~ // 37 // zvetAmbarI uttarAdhyayana sUtra meM bhI paccIsaveM 'jannaija' adhyayana ke antargata 'brAhmaNa' ke svarUpa para bahuta acchA prakAza DAlA gayA hai, usase bhI yaha siddha hotA hai ki bha. mahAvIra ke samaya meM yadyapi brAhmaNoM kA bahuta prabhAva thA, tathApi ve yathArtha brAhmaNatva se gire hue the / zve. mAnyatA ke anusAra uttarAdhyayana meM bha. mahAvIra ke antima samaya ke pravacanoM kA saMgraha hai / bha. mahAvIra brAhmaNoM ko lakSya kahate haiM jo Ane vAle snehI janoM meM Asakti nahIM rakhatA, prabajita hotA huA zoka nahIM karatA aura Arya puruSoM ke vacanoM meM sadA Ananda pAtA hai, use hama brAhmaNa kahate haiM // 1 // jo yathAjAta-rUpa kA dhAraka hai, jo agni meM DAla kara zuddha kiye hae aura kesauTI para kase hue sone ke samAna nirmala hai, jo rAga, dveSa aura bhaya se rahita hai, use hama brAhmaNa kahate haiM // 2 // . jo tapasvI hai, jo zarIra se kRza (dubalA-patalA) hai, jo indriyanigrahI hai, ugra tapa:sAdhanA ke kAraNa jisakA rakta aura mAMsa bhI sUkha gayA hai, jo zuddha vratI hai, jisane Atma-zAnti rUpa nirvANa pA liyA hai, use hama brAhmaNa kahate haiM // 3 // jo trasa aura sthAvara sabhI prANiyoM ko bhalI-bhAMti jAnakara unakI mana, vacana aura kAya se kabhI hiMsA nahIM karatA, use hama brAhmaNa kahate haiM / 4 // jo krodha se, hAsya se, lobha se athavA bhaya se asatya nahIM bolatA hai, use hama brAhmaNa kahate haiM / / 5 / / jo alpa yA bahuta, sacitta yA acitta vastu ko mAlika ke die binA corI se nahIM letA, use hama brAhmaNa kahate haiM // 6 // jo deva, manuSya evaM tiryaJca-sambandhI sabhI prakAra ke maithuna kA mana vacana aura kAya se kabhI sevana nahIM karatA, use hama brAhmaNa kahate haiM // 7 // jisa prakAra kamala jala meM utpanna hokara bhI jala se lipta nahIM hotA, isI prakAra jo saMsAra meM rahakara bhI kAmabhogoM se sarvathA alipta rahatAhai, use hama brAhmaNa kahate haiM // 8 // - - - - - - - - - - - - - - - - jassa pure ca pacchA ca majjhe ca natthi kiMcana / akiMcanaM anAdAnaM tamahaM brUmi brAhmaNaM // 35 // usameM pavaraM vIraM mahesiM vijitAvinaM / anejaM nhAtakaM buddhaM tamahaM brUmi brAhmaNaM // 36 // puvvanivAsa yo vedi saggApAyaM ca passati / atho jAtikkhayaM patto abhiJjA vositA munI / savva-vosita-vosAnaM tamahaM brUmi brAhmaNaM // 37 // / (dhammapada, brAhmaNa-varga) jo na sajjai AgatuM pavvayaMto na soyaI / ramai aja-vayaNammi taM vayaM bUma mAhaNaM // 3 // jAyaruvaM jahAmaTuM niddhaM tamalapAvagaM / rAga-dosa-bhayAIyaM taM vayaM bama mAhaNaM // 2 // tavassiyaM kisaM daMtaM avaciya-maMsa-soNiyaM / suvvayaM pattanivvANaM taM vaya bUma mAhaNaM // 3 // tasa pANe viyANittA saMgaheNa ya thAvare / jo na hiMsai tiviheNaM svaya bUma mAhaNaM // 4 // kohA vA jai vA hAsA lohA vA jai vA bhayA / musaM na vayaI jo utaM vayaM bUma mAhaNaM / / 5 / / cittamaMtamacittaM vA appaM vA jai vA bahu / na giNhai adattaM je taM vayaM bUma mAhaNaM // 6 // divya-mANusa-tericchaM jo na pevai mehuNaM / maNasA kAya-vakkeNa taM vayaM bUma mAhaNaM / / 7 / / jahA pommaM jale jAyaM novalippai vAriNA / evaM alittaM kAmehiM taM vayaM bama mAhaNaM // 8 // - - - - - . Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo alolupa hai, anAsakta jIvI hai, anagAra (gRha-rahita) hai, akiMcana hai aura gRhasthoM se alpita rahatA hai, use hama brAhmaNa kahate haiM // 9 // jo strI-putrAdi ke sneha-vardhaka pUrva sambandhoM ko, jAti-birAdarI ke mela-jola ko, tathA bandhujanoM ko tyAga kara dene ke bAda phira unameM kisI prakAra kI Asakti nahIM rakhatA aura punaH kAma-bhogoM meM nahIM phaMsatA hai, use hama brAhmaNa kahate haiM // 10 // sira muMDA lene mAtra se koI zramaNa nahIM hotA, 'om' kA jApa kara lene mAtra se koI brAhmaNa nahIM hotA, nirjana vana meM rahane mAtra se koI muni nahIM hotA, aura na kuzA se bane vastra pahina lene mAtra se koI tapasvI hI ho sakatA hai // 11 // kintu samatA ko dhAraNa karane se zramaNa hotA hai, brahmacarya ko dhAraNa karane se brAhmaNa hotA hai, jJAna se muni hotA hai aura tapazcaraNa se tapasvI banatA hai // 12 // manuSya uttama karma karane se hI brAhmaNa hotA hai, karma se hI kSatriya hotA hai, karma se hI vaizya hotA hai aura zUdra bhI karma se hI hotA hai / arthAt varNa bheda janma se nahIM hotA hai, kintu jo manuSya jaisA acchA yA burA kArya karatA hai, vaha vaisA hI UMca yA nIca kahalAtA hai // 13 // . isa bhAMti pavitra guNoM se yukta jo dvijottama (zreSTha brAhmaNa) haiM, vAstava meM ve hI apanA tathA dUsaroM kA uddhAra kara sakane meM samartha hote haiM // 14 // bha. mahAvIra aura mahAtmA buddha ke dvArA nirupita ukta brAhmaNa ke svarUpa meM se kucha mahattvapUrNa niSkarSa prakaTa hote haiM / yathA (1) jaina zAstroM kI mAnyatA hai ki paMca yAma (mahAvrata) kA upadeza Adi aura antima tIrthaMkaroM ne hI diyA hai / zeSa madhyavartI bAIsa tIrthaMkaroM ne to cArtuyami kA hI upadeza diyA hai / tadanusAra bha. pArzvanAtha ne bhI ahiMsA, satya, acaurya aura aparigraha ina cAra yama dharmoM kA upadeza diyA thA / unhoMne strI ko parigraha mAnakara aparigraha mahAvrata meM hI usakA antarbhAva kiyA hai / yataH jaina mAnyatA ke anusAra buddha ne pahile jaina dIkSA lI thI, (yaha pahile batalA Aye haiM / ) ataH ve svayaM bhI cAturyAma ke dhAraka prArambha meM rahe haiM / yaha bAta unake dvArA nirUpita brAhmaNa varga meM bhI dRSTigocara hotI hai / Upara jo brAhmaNa kA svarUpa batalAyA hai, unameM se gAthAGka 20 meM brAhmaNa ke lie dravyahiMsA kA aura gA. 21 meM bhAvahiMsA kA tyAga Avazyaka batalAyA hai, isa prakAra do gAthAoM meM ahiMsA mahAvrata kA vidhAna kiyA gayA hai / isake Age gA. 22 meM satya mahAvrata kA gA. 23 se acaurya vrata kA aura 24-25 vI gAthAoM meM aparigraha mahAvrata kA vidhAna hai / kahane kA bhAva yaha- ki yahAM para brahmacarya mAhavrata kA koI ullekha nahIM hai| kintu bha. mahAvIra ne brahmacarya ko eka svataMtra yamarUpa mahAvrata kahA aura pAMcaveM yamarUpa se usakA pratipAdana kiyaa| Upara uttarAdhyayana kI jo brAhmaNa-svarUpa vAlI gAthAeM dI haiM unameM yaha spaSTa dikhAI detA hai| vahAM gAthAGka 6 meM acaurya mahAvrata kA nirdeza kara gA. 7 meM brahmacarya nAma ke eka yamavrata yA mahAvrata kA spaSTa vidhAna kiyA gayA hai / (2) ukta niSkarSa se buddha kA pArzvanAtha kI paramparA meM dIkSita honA aura cAturyAma dharma se prabhAvita rahanA bhI siddha hotA hai / aloluyaM muhAjIvi aNagAraM akiMcaNaM / jahittA puvvasaMjogaM nAisaMge ya baMdhave / / na vi muMDieNa samaNo na oMkAreNa baMbhaNo / samayAe samaNo hoi baMbhacereNa baMbhaNo / kammuNA baMbhaNo hoi kammuNA hoi khattio / evaM guNa-samAuttA je bhavaMtti diuttamA / asaMsattaM gihatthesu taM vaya bUma mAhaNaM 9 // jo na sajjai bhogesu taM vayaM bUma mAhaNaM // 10 // na muNI raNNavAseNa kusacIreNa Na tAvaso // 11 // nANena muNI hoi taveNa hoi tAvaso // 12 // vaiso kammuNA hoi suddho ivai kammuNA // 13 // te samatthA samuddhatuM paramappANameva ya // 14 // (uttarAdhyayanasUtra, a. 15) Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 (3) mahAvIra kI brAhmaNa-svarUpa pratipAdana karane vAlI kevala 15 hI gAthAeM uttarAdhyayana meM milatI haiM, kintu dhammapada meM vaisI gAthAeM 41 haiM / unameM se kevala 37 ho Upara dI gaI haiM / gAthAoM kI yaha adhikatA do bAteM siddha karatI hai eka-usa samaya brAhmaNavAda bahuta jora para thA / do-brAhmaNa apane pavitra kartavya se girakara hInAcaraNI ho gaye the| (4) ukta cAturyAmavalI gAthAeM donoM hI granthoM meM prAyaH zabda aura artha kI dRSTi se to samAna haiM hI. kintu anya gAthAeM bhI donoM kI bahuta kucha zabda aura artha kI dRSTi se samAnatA rakhatI haiM / yathA1. dhammapada - bAhita-pApo ti brAhmaNo samacariyA samaNotti buccati / pavvAjayamattano malaM tasmA pavvajito tti buccati // 5 // uttarAdhyayana- samayAe samaNo hoi baMbhacereNa baMbhaNo / nANeNa muNI hoi taveNa hoi tApaso // 12 // 2. dhammapada- vAri pokkhara-patte va Araggoriva sAsapo / yo na liMpati kammesu tamahaM brUmi brAhmaNaM // 15 // uttarAdhyayana- jahA pommaM jale. jAyaM novalippai vAriNA / evaM alitaM kammehiM taM vayaM bUma mAhaNaM // 8 // 3. dhammapada - chatvA nandhi vAtaM ca sandAnaM sahanukkarma / ukkhitta palidhaM buddha tamahaM brUmi brAhmaNaM // 12 // uttarAdhyayana- jahittA puvvasaMjogaM nAisaMge ya badhave / jo na sajjai bhogesu taM vayaM bUma mAhaNa // 10 // 4. dhammapada - asaMsaTuM gahaDehi aNAgArehi cabhUyaM / anokasAri appicchaM tamahaM brUmi brAhmaNaM // 18 // uttarAdhyayana- aloluyaM muhAjIviM aNagAraM akiMcaNaM / asaMsattaM gihatthesu taM vayaM bUma mAhaNaM // 9 // 5. brAhmaNoM ke hInAcArI jIvana ko dekhakara buddha aura mahAvIra ne apanI ukta dezanAeM kI yaha bAta donoM ke ukta pravacanoM se spaSTa jJAta hotI hai / phira bhI buddha ke brAhmaNa-sandarbha meM kiye gaye pravacanoM se eka bAta bhalI-bhAMti parilakSita hotI hai ki ve brAhmaNa ko eka brahma-niSTha, zuddhAtma-svarUpa ko prApta aura rAga-dveSa-bhayAtIta vItarAga, sarvajJa aura puNya-pApa-dvayAtIta nIraja, zuddha, buddha, siddha paramAtmA ke Adarza rUpa ko prApta AtmA ko hI brAhmaNa kahanA cAhate haiM, jaisA ki 'brahmaNi zuddhAtma-svarUpe nirato brAhmaNaH' isa nirukti se artha prakaTa hotA hai / (dekho Upara dI gaI dhammapada kI 21, 26, 28, 31, 33 Adi nambara vAlI gAthAeM / ) mahAvIra brAhmaNavAda ke virodha meM buddha ke sAtha rahate hue bhI ahiMsAvAda meM unase aneka kadama Age baDha jAte haiM / yadyapi buddha ne sa-sthAvara ke ghAta kA niSedha brAhmaNa ke lie Avazyaka batAyA hai, tathApi svayaM mare hue pazu ke mAMsa khAne ko ahiMsaka batalA kara ahiMsA ke Adarza se ve svayaM gira gaye haiM, aura unakI usa jarA-sI chUTa dene kA yaha phala huA hai ki Aja sabhI bauddha dharmAnuyAyI mAMsabhojI dRSTigocara ho rahe haiM / kintu mahAvIra kI ahiMsAvyAkhyA itanI vizada aura karuNAmaya thI ki Aja eka bhI apane ko jaina yA mahAvIra kA anuyAyI kahane vAle vyakti prANi-ghAtaka aura mAMsa-bhojI nahIM milegaa| mahAbhArata ke zAnti parva meM brAhmaNa kA svarUpa isa prakAra batalAyA gayA hai "jo sadA apane sarvavyApI svarUpa se sthita hone ke kAraNa akele hI sampUrNa AkAza meM paripUrNa sA ho rahA hai aura jo asaMga hone ke kAraNa logoM se bhare hue sthAna ko bhI sUnA samajhatA hai, use hI deva-gaNa brAhmaNa mAnate haiM // 1 // yena pUrNamivA''kAzaM bhavatyekena sarvadA / zUnyaM yena janAkINaM taM devA brAhmaNaM viduH // 1 // Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51 jo jisa kisI bhI (vastra - valkala) Adi vastu se apanA zarIra Dhaka letA hai, samaya para jo bhI rukhA sukhA mila jAya, usI se bhUkha miTA letA hai aura jahAM kahAM bhI so jAtA hai, use hI devatA loga brAhmaNa kahate haiM // 2 // jo jana samudAya ko sarpa-sA samajhakara usake nikaTa jAne se DaratA hai, svAdiSTa bhojana janita tRpti ko naraka sA mAnakara usase dUra rahatA hai, aura striyoM ko murdoM ke samAna samajhakara unase virata rahatA hai, use hI devatA loga brAhmaNa kahate haiM // 3 // jo sammAna prApta hone para harSita nahIM hotA, apamAnita hone para kupita nahIM hotA, aura jisane sarva prANiyoM ko abhayadAna diyA hai, use hI devatA loga brAhmaNa kahate haiM // 4 // jo sarva prakAra ke parigraha se vimukta muni-svarUpa hai, AkAza ke samAna nirlepa aura sthira hai, kisI bhI vastu ko apanI nahIM mAnatA, ekAkI vicaraNa karatA huA zAnta bhAva se rahatA hai, use hI devatA loga brAhmaNa kahate haiM // 5 // jisakA jIvana dharma ke lie hai aura dharma sevana bhI bhagavad bhakti ke lie hai, jisake dina aura rAta dharma pAlana meM hI vyatIta hote haiM, use hI devatA loga brAhmaNa kahate haiM // 6 // jo kAmanAoM se rahita hai, sarva prakAra ke Arambha se rahita hai, namaskAra aura stuti se dUra rahatA hai, tathA sabhI jAti ke bandhanoM se nirmukta hai, use devatA loga brAhmaNa kahate haiM // 7 // jo pavitra AcAra kA pAlana karatA hai, sarva prakAra se zuddha sAttvika bhojana ko karatA hai, gurujanoM kA pyArA hai, nitya vrata kA pAlana karatA hai aura satya-parAyaNa hai, vahI nizcaya se brAhmaNa kahalAtA hai // 8 // jisa puruSa me satya nivAsa karatA hai, dAna dene kI pravRtti hai, droha bhAva kA abhAva hai, krUratA nahIM hai, tathA lajjA, dayAlutA aura tapa se guNa vidyamAna haiM, vahI brAhmaNa mAnA gayA hai // 9 // he brAhmaNa, jisake sabhI kArya AzAoM ke bandhanoM se rahita haiM, jisane tyAga kI Aga meM apane sabhI bAhirI aura bhItarI parigraha aura vikAra homa diye haiM, vahI saccA tyAgI aura buddhimAn brAhmaNa hai // 10 // mahAbhArata ke uparyukta ullekha se bhI yahI siddha hotA hai ki ukta guNa sampanna brAhmaNa ko eka Adarza puruSa ke rUpa meM mAnA jAtA thA / kintu jaba unameM AcaraNa-hInatA ne praveza kara liyA, taba bha. mahAvIra aura bha. buddha ko unake viruddha apanA dhArmika abhiyAna prArambha karanA par3A / bha. mahAvIra kA nirvANa isa prakAra bha. mahAvIra ahiMsA mUlaka parama dharma kA upadeza sarva saMgha sahita sAre bhArata varSa meM vihAra karate hue apane jIvana ke antima dinoM taka dete rhe| unake lagabhaga tIsa varSa ke itane dIrtha kAla taka ke upadezoM kA yaha prabhAva huA ki hiMsA pradhAna yajJa yagAdi kA honA sadA ke lie bandha ho gayA / devI-devatAoM ke nAma para hone vAlI yena kenacidAcchanno yena kenacidAzitaH / aheriva gaNAd bhItaH sauhityAnnarakAdiva / na krudhyena prahRSyecca mAnito'mAnitazvaca yaH / vimuktaM sarvasaGgebhyo munimAkAzavat sthitam / jIvitaM yasya dharmArthaM dharmo haryarthameva ca / nirAziSamanArambhaM nirnamaskAramastutim / zaucAcArasthita samyagvighasAzI gurupriyaH / satyaM dAnamathAdroha: AnRzaMsyaM trapA ghRNA / yasya sarve samArammA nirAzIrbandhanA dvija / yatra kkacana zAyI ca taM devA brAhmaNa viduH // 2 // kupaNAdiva ca strIbhyastaM devA brAhmaNaM viduH // 3 // sarvabhUteSyabhayadastaM devA brAhmaNaM viduH // 4 // asvamekacaraM zAntaM taM devA brAhmaNaM viduH // 5 // ahorAtrAzca puNyArtha taM devA brAhmaNaM viduH // 6 // nimuktaM bandhanaiH sarvaistaM devA brAhmaNaM viduH // 7 // ( mahAbhArata, zAntiparva, a. 245, zlo. 10-14, 22 - 24) nityavratI satparaH sa vai brAhmaNa ucyate // 8 // tapazca dRzyate yatra sa brAhmaNa iti smRtaH // 9 // tyAge yasya hutaM sarva sa tyAgI ca sa buddhimAn // 10 // ( mahAbhArata zAntiparva, a. 181, zlo. 3, 4, 11) Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 pazu bali kI kuprathA bhI aneka dezoM se uTha gaI, mUr3hatAoM evaM pAkhaNDoM se logoM ko chuTakArA milA aura loga satya dharma ke anuyAyI bane / jaba bha. mahAvIra ke jIvana ke kevala do dina zeSa raha gaye, taba unhoMne vihAra rUpa kAya-yoga kI aura dharmopadezarUpa vacanayoga kI kriyAoM kA nirodhakara' pAvApura ke bAhira avasthita sarovara ke madhyavartI ucca sthAna para pahu~ca kara pratimA-yoga dhAraNa kara liyA aura kArttika kRSNA caturdazI kI rAtri ke antima aura amAvasyA ke prabhAta kAla meM nirvANa prApta kiyA / kintu zve. mAnyatA hai ki bha. mahAvIra pAvA-nagarI ke rAjA hastipAla ke rajjuga sabhA bhavana meM amAvasyA kI sArI rAta dharma dezanA karate hue mokSa padhAre / kucha aprakAzita granthoM kA paricaya yahAM para bha. mahAvIra kA caritra-citraNa karane vAle kucha aprakAzita saMskRta, apabhraMza aura hindI bhASA meM race gaye granthoM kA paricaya dekara tad-gata vizeSatAoM kA ullekha kiyA jAtA hai, jisase ki pAThaka unase paricita ho sakeM / ( 1 ) asaga - kavi - viracita - zrI vardhamAnacarita jahAM taka merA anusandhAna hai, bhagavad-guNabhadrAcArya ke pazcAt bha. mahAvIra kA carita-citraNa karane vAloM meM asagakavi kA prathama sthAna hai / inhoMne zrI vardhamAna carita ke anta meM apanA jo bahuta saMkSipta paricaya diyA hai, usase jJAta hotA hai ki isakI racanA saM. 910 meM bhAvakIrtti muni-nAyaka ke pAdamUla meM baiThakara cauDa deza kI vi..lA nagarI meM huI hai| grantha kA parimANa lagabhaga tIna hajAra zloka pramANa haiM / prazasti ke antima zloka ke antima caraNa se yaha bhI jJAta hotA hai ki unhoMne ATha granthoM kI racanA kI hai / duHkha hai ki Aja unake zeSa sAta granthoM kA koI patA nahIM hai| unakI grantha ke anta meM dI gaI prazasti isa prakAra hai vardhamAna caritraM yaH pravyAkhyAti zrRNoti ca / tasyeha paralokasya saukhyaM saMjAyate tarAm // 1 // saMvatsare dazanavottara - varSayukte bhAvAdikIrtimuninAyaka - pAdamUle / maudgalyaparvatanivAsavanasthasampatsachrAvikAprajanite sati vA mamatve // 2 // vidyA mayA prapaThitetyasagAhvakena zrI nAtharAjyamakhilaM janatopakAri / prApyaiva cauDaviSaye vi.....lAnagayau granthASTakaM ca samakAri jinopadiSTam // 3 // ityasagakRte vardhamAnacarite mahApurANopaniSadi bhagavannirvANa gamano nAmASTAdazaH sarga samApta // 18 // 1. SaSThena niSThitakRtirjinavardhamAnaH' / TIkA-SaSThena dinadvayena parisaMkhyAte AyuSi sati niSThitakRtiH niSThitA vinaSTA kRti : dravya manovAkkAyakriyA yasyAsau niSThitakRti, jinavardhamAnaH / (pUjyapAdakRta saM. nirvANa-bhakti zlo. 26) 2. pAvApurasya bahirunnatabhUmideze padmotpalAkulavatAM sarasAM hi madhye / zrIvardhamAnajinadeva itipratIto nirvANamApa bhagavAn pravidhUtapApmA // 3. dekho - paM. kalyANavijayagaNi-likhita 'zramaNa bhagavAn mahAvIra' (saM. nirvANa bhakti, zlo. 24) (pR. 206 - 207 ) Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 antima puSpikA ke 'mahApurANopaniSadi' pada se yaha spaSTa hai ki saM. 910 meM carita kI racanA mahApurANa ke uttara khaNDa rUpa uttara purANa ke AdhAra para kI gaI hai| uttara purANa meM bha. mahAvIra ke carita kA citraNa pururavA bhIla ke bhava se lekara antima bhava taka eka hI sAMsa (sarga) meM kiyA gayA hai / vaha varNana zuddha carita rUpa hI hai / para aga ne apanA varNana eka mahAkAvya ke rUpa meM kiyA hai| yahI kAraNa hai ki isameM carita citraNa kI apekSA ghaTanA cakroM ke varNana kA Adhikya dRSTigocara hotA hai| isakA Alor3ana karane para yaha bhI pratIta hotA hai ki isa para A. vIranandi candraprabhacarita kA prabhAva hai / asaga ne mahAvIra ke pUrva bhavoM kA varNana pururavA bhIta se prArambha na karake ikatIsaveM nandana kumAra ke bhava se prArambha kiyA hai / nandana kumAra ke pitA jagat se virakta hokara jina dIkSA grahaNa karane ke liye udyata hote haiM aura putra kA rAjyAbhiSeka kara gRha tyAga kI bAta usase kahate haiM, taba vaha kahatA hai ki jisa kAraNa se Apa saMsAra ko burA jAnakara usakA tyAga kara rahe haiM, use maiM bhI nahIM lenA cAhatA aura Apake sAtha hI saMyama dhAraNa karuMgA / isa sthala para pitA-putra kI bAta-cIta kA kavi ne bar3A hI mArmika varNana kiyA hai / anta meM pitA ke yaha kahane para ki tU apane uttarAdhikArI ko janma dekara aura use rAjya bhAra sauMpa kara dIkSA le lenaa| isa samaya tere bhI mere sAtha dIkSA lene para kulasthiti nahIM rahegI aura prajA nirAzraya ho jAyagI- vaha rAjya bhAra svIkAra karatA hai / punaH AcArya ke pAsa jAkara dharma kA svarUpa sunatA hai aura gRhastha dharma svIkAra rAja-pATa saMbhAlatA hai / kisI samaya nagara ke udyAna meM eka avadhi jJAnI sAdhu ke Ane kA samAcAra sunakara rAjA nanda pura vAsiyoM ke sAtha darzanArtha jAtA hai aura dharma kA upadeza sunakara unase apane pUrva bhava pUchatA hai| munirAja kahate haiM ki he rAjendra, tU Aja se pUrva naveM bhava meM eka ati bhayAnaka siMha thA / eka dina kisI jaMgalI hAthI ko mAra kara jaba tU parvata kI guphA meM par3A huA thA, to AkAza mArga se vihAra karate do cAraNa muni udhara se nikle| unhoMne tujhe prabodhita karane ke lie madhura dhvani se pATha karanA prArambha kiyaa| jise suna kara tU apanI bhayAnaka krUratA chor3akara zAnta ho unake samIpa jA baiThA / tujhe lakSya karake unhoMne dharma kA tAttvika upadeza dekara pururavA bhIla ke bhava se lekara siMha taka ke bhavoM kA varNana kiyA, jise sunakara tujhe jAti-smaraNa ho gayA aura apane pUrva bhavoM kI bhUloM para AMsU bahAtA huA muni-yugala ke caraNa-kamaloM ko ekAgra ho dekhane lagA / unhoMne tujhe nikaTa bhavya jAnakara dharma kA upadeza de samyaktva aura zrAvaka vratoM ko grahaNa karAyA / zeSa kathAnaka uttara purANa ke samAna hI hai / yahAM yaha bAta ullekhanIya hai ki asaga kavi ne siMha ke pUrva bhavoM kA varNana sarga 3 se 11veM taka pUre 9 sarga meM kiyA hai / usameM bhI kevala tripRSTha nArAyaNa ke bhava kA varNana 5 sargoM meM kiyA gayA hai| pAMcaveM sarga meM tripRSTha nArAyaNa kA janma, chaThe meM pratinArAyaNa kI sabhA kA kSobha, sAtaveM meM yuddha ke lie donoM kI senAoM kA sanniveza, AThaveM meM donoM kA divyAstroM se yuddha, aura naveM meM tripRSTha kI vijaya, ardhacakritva kA varNa aura mara kara naraka jAne taka kI ghaTanAoM kA varNana hai| asaga ne samagra carita ke 100 patroM meM se kevala tripRSTha ke varNana meM 40 patra likhe haiN| tripRSTha ke bhava se lekara tIrthaGkara prakRti kA bandha karane vAle nanda ke bhava taka kA varNana Age ke 5 sargoM meM kiyA gayA hai, isameM bhI pandrahaveM sarga meM dharma kA vistRta varNana grantha ke 13 patroM meM kiyA gayA jo ki tattvArtha sUtra ke adhyAya 6 se lekara 10 taka ke sUtroM para AdhArita hai| sattarahaveM sarga meM bha. mahAvIra ke garbha, janma, dIkSA kalyANaka kA varNana kara unake kevala jJAna- utpatti taka kA varNana hai / dIkSArtha uThate hue mahAvIra ke sAMta paga paidala calane kA ullekha bhI kavi ne kiyA hai| aThArahaveM sarga meM samavazaraNa kA vistRta varNana kara unake dharmopadeza, vihAra saMgha-saMkhyA aura nirvANa kA varNana kara grantha samApta hotA hai / asaga kavi ne bha. mahAvIra ke pAMco hI kalyANoM kA varNana yadyapi bahuta hI saMkSepa meM digambara- paramparA ke anusAra hI kiyA hai, tathApi do-eka ghaTanAoM ke varNana para zvetAmbara - paramparA kA bhI prabhAva dRSTigocara hotA hai / yathA - Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 (1) janma kalyANaka ke lie AtA huA saudharmendra mAtA ke prasUti-gRha meM jAkara unheM mAyAmayI nIMda se sulAkara aura mAyAmaya zizu ko rakha kara bhagavAn ko bAhira lAtA hai aura indrANI ko sauMpatA hai : mAyArbhakaM prathamakalpapatirvidhAya mAtu puro'tha jananAbhiSavakriyAyai / : bAlaM jahAra jinamAtmarucA sphuranta kAryAntarAnnanu budho'pi karotyakAryam // 72 // zacyA dhRtaM karayuge natamabjabhAsA ninye surairanugato nabhasA surendraH / skandhe nidhAya zaradabhrasamAnamUteMrairAvatasya madagandhahatAlipakteH / / 73 // (sarga 17, patra 90 B) (2) janmAbhiSeka ke samaya sumeru ke kampita hone kA ullekha bhI kavi ne kiyA hai| yathA tasmistadA kSuvati kalpitazailarAje ghoNApraviSTasalilAtpRthuke'pyajasrama / indrA jaratRNabhivaikapade nipetuvIryanisargajamanantamaho jinAnAm // 2 // (sarga 17, patra 90 B) di. paramparA meM padmacarita ke sivAya anyatra kahIM sumeru ke kampita hone kA yaha dUsarA ullekha hai jo ki vimalasUri ke prAkRta paumacariu kA anukaraNa pratIta hotA hai| pIche ke apabhraMza carita-racayitAoM meM se bhI kucha ne inakA hI anusaraNa kiyA hai| grantha ke anta meM upasaMhAra karate hue asaga kavi kahate haiM kRtaM mahAvIracaritrametanmayA parasya pratibodhanAya / saptAdhikatriMzabhavaprabandhaM pururavAdyaMntimavIranAtham // 102 // arthAt pururavA bhIla ke Adi bhava se lekara vIranAtha ke antima bhava taka ke saiMtIsa bhavoM kA varNana karane vAlA yaha mahAvIra caritra maiMne apane aura para ke pratibodha ke lie banAyA / isa ullekha meM mahAvIra ke saiMtIsa bhavoM ke ullekha vAlI bAta vicAraNIya hai / kAraNa ki svayaM asagane unhIM tetIsa hI bhavoM kA varNana kiyA hai, jinheM ki uttara purANakAra Adi anya di. AcAryoM ne bhI likhA hai| saiMtIsa bhava to hote hI nahIM haiM / zve. mAnyatA ke anusAra 27 bhava hote haiM, parantu jaba asaga ne 33 bhava ginAye haiM, to 27 bhavoM kI saMbhAvanA hI nahIM uThatI hai| upalabdha pATha ko kucha parivartana karake 'saptAdhika-viMzabhavaprabandha' mAnakara 27 bhavoM kI kalpanA kI jAya, to unake kathana meM pUrvApara-virodha AtA hai / aisA pratIta hotA hai ki asagane bhavoM ko ekaeka karake ginA nahIM hai aura zvetAmbara sampradAya kI pracalita mAnyatA ko dhyAna meM rakha kara vaisA ullekha kara diyA hai| jo kucha bhI ho, para yaha bAta vicAraNIya avazya hai| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 bhaTTAraka zrI sakalakIrti ne saMskRta bhASA meM 'vIra-vardhamAna caritra' kI racanA kI hai / ye vikrama kI 15vIM zatAbdI ke AcArya haiM / inakA samaya vi. saM. 1443 se 1499 taka rahA hai / inhoMne saMskRta meM 28 aura hindI meM 7 granthoM kI racanA kI hai| yahAM unameM se unake 'vardhamAna caritra kA kucha paricaya diyA jAtA hai| isa caritra meM kula 19 adhyAya haiM / prathama adhyAya meM sarva tIrthaMkaroM ko pRthaka-pRthaka zlokoM meM namaskAra kara, trikAla-vartI tIrthakaroM aura videhastha tIrthaMkaroM ko bhI namaskAra kara gautama gaNadhara se lagAkara sabhI aMga-pUrvadhAriyoM ko unake nAmollekha-pUrvaka namaskAra kiyA hai / anta meM kundakundAdi munIzvaroM ko aura sarasvatI devI ko namaskAra kara vaktA aura zrotA ke lakSaNa batalAkara yogya zrotAoM ko sambodhita karate hue satkathA sunane kI preraNA kI hai / dUsare adhyAya meM bhagavAn mahAvIra ke pUrva bhavoM meM pururavA bhIla se lekara vizvanandI taka ke bhavoM kA varNana hai| isa sarga meM devoM kA janma hone para ve kyA-kyA vicAra aura kArya karate haiM, yaha vistAra ke sAtha batAyA gayA hai| marIci ke jIva ne caudahaveM bhava ke bAda mithyAtva karma ke paripAka se jina asaMkhya yoniyoM meM paribhramaNa kiyA unheM lakSya meM rakhakara granthakAra apanA duHkha prakaTa karate hue kahate haiM varaM hutAzane pAto vara hAlAhalAzanam / / abdhau vA majjanaM zreSThaM mithyAtvAnnaca jIvitam // 32 // arthAta-agni meM giranA acchA hai. hAlAhala viSa kA khAnA uttama hai aura samudra meM DUba maranA zreSTha hai, parantu mithyAtva ke sAtha jIvita rahanA acchA nahIM hai / isase Age aneka duHkhadAyI prANiyoM ke saMgama se bhI bhayAnaka duHkhadAyI mithyAtva ko batalAye hue kahate haiM ekataH sakalaM pApa mithyAtvamekatastayoH / vadantyatrAntaraM dakSA meru-sarSapayoriva // 34 // arthAt - eka ora sarva pApoM ko rakhA jAya aura dUsarI ora akele mithyAtva ko rakhA jAya, to dakSa puruSa ina donoM kA antara meru parvata aura sarasoM ke dAne ke samAna batalAte haiM / bhAvArtha- mithyAtva kA pApa meru-tulya mahAn hai / tIsare adhyAya meM bha. mahAvIra ke bIsaveM bhava taka kA varNana hai, jahAM para ki tripRSTa nArAyaNa kA jIva sAtaveM naraka kA nArakI banakara mahAn duHkhoM ko sahatA hai / isa sarga meM narakoM ke duHkhoM kA vistRta varNana kiyA gayA hai| madhyavatI bhavoM kA varNana bhI kitanI hI vizeSatAoM ko lie hue hai| cauthe adhyAya meM bha. mahAvIra ke hariSeNa vAle satAIsaveM bhava taka kA varNana hai| isameM teIsaveM bhava vAle mRgabhakSaNa karate hue siMha ko sambodhana karake cAraNa muniyoM ke dvArA diyA gayA upadeza bahuta hI ud-bodhaka hai / unake upadeza ko sunate hue siMha ko jAti-smaraNa ho jAtA hai aura vaha AMkho se azrudhArA bahAtA huA munirAjoM kI ora dekhatA hai, usakA granthakAra ne bar3A hI sajIva varNana kiyA hai / yathA galadvASpajalo'tIvazAntacitto bhagavattarAm / azrupAtaM zucA kurvan pazcAttApamayena ca // 24 // punarmunihari vIkSya svasmin baddhanirIkSaNam / zAntAntaraMgamabhyetya kRpayaivamabhASata // 25 // punaH muni ke diye gaye dharmopadeza ko siMha hRdaya meM dhAraNa karatA hai aura mithyAtva ko mahAn anartha kA karane vAlA jAnakara usakA parityAga karatA hai / kavi kahate haiM mithyAtvena samaM pApaM na bhUtaM na bhaviSyati / na vidyate triloke'pi vizvAnarthanibandhanam // 44 // Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 anta meM nirAhAra rahakara siMha saMnyAsa ke sAtha marakara dasaveM svarga meM utpanna hotA hai aura vahAM se caya kara priyamitra rAjA kA bhava dhAraNa karatA hai| pAMcaveM adhyAya meM bha. mahAvIra ke nanda nAmaka ikatIsaveM bhava taka kA varNana hai / isa meM bhagavAn ke untIsaveM bhava vAle priyamitra cakravartI kI vibhUti kA bar3e vistAra se varNana kiyA gayA hai| jaba cakravartI apane vaibhava kA parityAga karake muni banakara munidharma kA vidhivat pAlana karate haiM, taba kavi kahate haiM sukhinA vidhinA dharmaH kAryaH svasukha-vRddhaye / duHkhinA duHkha - ghAtAya sarvathA vetaraiH janaiH // 90 // arthAt sukhI janoM ko apane sukha kI aura bhI vRddhi ke lie, dukhI janoM ko duHkha dUra karane ke lie, tathA sarva sAdhAraNa janoM ko donoM hI uddezyoM se dharma kA pAlana karanA cAhie / cakravartI dvArA kiye gaye durdhara tapazcaraNa kA bhI bahuta sundara evaM vistRta varNana kiyA gayA hai / chaThe adhyAya meM bhagavAn ke upAntya bhava taka kA varNana kiyA gayA hai| bhagavAn kA jIva ikatIsaveM bhava meM darzana-vizuddhi Adi SoDaza kAraNa bhAvanAoM kA cintavana karake tIrthaMkara prakRti kA bandha karatA hai| isa sandarbha meM SoDaza bhAvanAoM kA sAtha hI solahaveM svarga meM utpanna hone para vahAM ke sukha, vaibhava Adi kA bhI vistRta varNana kiyA gayA hai / mahAvIra ke garbhAvatAra kA varNana hai / garbha meM Ane ke chaha mAsa pUrva hI saudharmendra bhagavAn kubera ko AjJA detA hai atha saudharmakalpezo jJAtvA'cyutasurezinaH / SaNmAsAvadhizeSAyuH prAheti dhanadaM prati // 42 // zrIdAtra bhArate kSetre siddhArthanRpamandire / zrIvardhamAnatIrthezazcaramo'vatariSyati // 43 // ato gatvA vidhehi tvaM ratnavRSTistadAlaye / zeSAzcaryANi puNyAya svAlpazarmAkarANi ca // 44 // arthAt acyutendra kI chaha mAsa Ayu ke zeSa raha jAne kI bAta jAnakara saudharmendra ne kubera ko Adeza diyA ki bharata kSetra meM jAkara siddhArtha rAjA ke bhavana meM ratnavRSTi Adi sabhI AzcAryakArI apane karttavyoM ko karo, kyoMki antima tIrthaGkara vahAM janma lene vAle haiN| sAtaveM adhyAya meM bha. ke garbhAvataraNa ko jAnakara kubera ko AjJA dekara indra punaH mAtA kI sevA ke lie dikkumArikA deviyoM ko bhejatA hai aura ve jAkara trizalA devI ko bhalI-bhAMti sevA karane meM saMlagna ho jAtI haiN| isI samaya trizalA devI solaha svapnoM ko dekhatI haiM, tabhI prabhAtakAla hone ke pUrva hI vandAru pAThaka vAditroM kI dhvani ke sAtha jina zabdoM kA prayoga karate hue mAtA ko jagAte haiM, vaha samagra prakaraNa to par3hane ke yogya hI hai| mAtA jAga kara zIghra prAbhAtika kriyAoM ko karatI haiM, pati ke pAsa jAtI hai aura svapna kaha kara phala pUchatI hai / trijJAnI pati ke mukha se phala suna kara parama harSita ho apane mandira meM AtI hai| tabhI svargAdi se caturnikAya ke deva Akara garbha kalyANaka mahotsava karate haiM aura bhagavAn ke mAtA-pitA kA abhiSeka kara evaM unheM divya vastrAbharaNa dekara unakI pUjA kara tathA garbhastha bhagavAn ko namaskAra kara apane-apane sthAna ko vApisa cale jAte haiM jinendra- patirau bhattayA hyAropya hariviSTire / abhiSicya kanatkAJcanakumbhaiH paramotsavaiH // 20 // prapUjya divyabhUSAsRgvastraiH zakrA : sahAmaraiH / garbhAntasthaM jinaM smRtyA praNemustriparItya te // 21 // ityAdyaM garbhakalyANaM kRtvA saMyojya sad guroH / ambAyAH paricaryAyAM dikkumArI ranekazaH // 22 // AdikalpAdhipo devaiH samaM zanairupAyaM ca / paraM puNyaM suceSTAbhirnAkalokaM mudA yayau // 23 // Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 AThaveM adhyAya meM dikkumArikA deviyoM dvArA bhagavAn kI mAtA kI vividha prakAroM se kI gaI sevA-suzrUSA kA aura unake dvArA pUche gaye anekoM zAstrIya praznoM ke uttaroM kA bahuta hI sundara aura vistRta varNana hai / pAThakoM kI jAnakArI ke lie cAhate hue bhI vistAra ke bhaya se yahAM use nahIM diyA jA rahA hai / isa viSaya ke jAnane kI icchA rakhane vAle pAThakoM se nivedana hai ki ve isa sthala ko saMskRtajJa vidvAnoM se avazya sunane yA par3hane kA prayatna kareM / kramazaH garbha-kAla pUrNa hone para caita sudI 13 ke dina bhagavAn kA janma hotA hai, cAroM jAti ke devoM ke Asana kampita hote haiM, avadhijJAna se bhagavAn kA janma huA jAnakara ve saparivAra Ate haiM aura zacI prasUti gRha meM jAkara mAtA kI stuti karake mAtA ko mAyAvI nidrA se sulAkara evaM mAyAmayI bAlaka ko rakhakara aura bhagavAn ko lAkara indra ko sauMpa detI haiM / isa prasaMga meM granthakAra ne zacI ke pracchanna rahate hue hI sarva kArya karane kA varNana kiyA hai| yathA ityabhistutya gUDhAGgI tAM mAyAnidrayAnvitAm / kRtvA mAyAmaya bAlaM nidhAya tatpuroddharam // // jaba indrANI bhagavAn ko prasUti-gRha se lAtI hai, to dikkumAriyAM aSTa maMgala dravyoM ko dhAraNa karake Age-Age calatI haiM / indra bhagavAn ko dekhate hI bhakti se gad-gada hokara stuti kara apane hAthoM meM letA hai aura airAvata para baiThakara saba devoM ke sAtha sumeru parvata para pahu~catA hai / isa sthala para sakalakIrti ne devI-devatAoM ke Anandodreka kA aura sumeru parvata kA bar3A vistRta varNana kiyA hai| naveM adhyAya meM bhagavAn ke abhiSeka kA varNana hai / yahAM batAyA gayA hai ki bhagavAn ke abhiSeka-samaya indra ke Adeza se sarva digpAla apanI-apanI dizA meM baiThate haiM / punaH kSIra sAgara se jala bharakara lAye hue 1008 kalazoM ko indra apanI tatkAla hI vikriyAnirmita 1008 bhujAoM meM dhAraNa karake bhagavAn ke zira para jaladhArA chor3atA haiM / punaH zeSa deva bhI bhagavAn ke mastaka para jaladhArA karate haiM / isa sthala para sakalakIrti ne gandha, candana evaM anya sugandhita dravyoM se yukta jala bhare kalazoM se bhagavAn kA abhiSeka karAyA hai / yathA punaH zrItIrthakartAramabhyasiJcacchatAdhvaraH / gandhAmbucandanAyaizca vibhUtyA'mA mahotsavaiH // 29 // sugandhidravyasanmizrasugandhajalapUritaiH / / gandhodakamahAkumbhairmaNikAJcananirmitaiH // 30 // yahAM yaha bAta phira bhI ullekhanIya hai ki unhoMne dahI-ghI Adi se bhagavAn kA abhiSeka nahIM karAyA hai / yahAM para sakalakIrti ne bhagavAn ke isa abhiSeka kI jaladhArA kA kaI zlokoM meM mAhAtmya varNana kiyA hai aura bhAvanA kI hai ki vaha pavitra jaladhArA hamAre mana ko bhI duSkarmoM ke mela se chur3Akara pavitra kare / punaH sarva devoM ne jagat kI zAnti ke lie zAnti pATha par3hA / punaH indrANI ne bhagavAn ko vastrAbhUSaNa pahinAye / kavi ne ina vastra aura sabhI AbhUSaNoM kA kAvyamaya vistRta AlaGkArika varNana kiyA hai / tatpazcAta indra ne bhagavAn kI stuti kI, jisakA varNana kavi ne pUre 20 zlokoM meM kiyA hai / punaH bhagavAn kA nAma saMskAra kara vIra aura zrI vardhamAna nAma rakhakara jaya-jayakAra karate hue sarva deva-indra ke sAtha kuNDanapura Aye aura bhagavAn mAtA-pitA ko sauMpa kara tathA unakI stuti kara aura Ananda nATaka karake apane sthAna ko cale gaye / kavi ne isa Ananda nATaka kA bar3A vistRta evaM camatkArI varNana kiyA hai| dazaveM adhyAya meM bhagavAn kI bAla-krIr3A kA sundara varNana kiyA hai / jaba mahAvIra kumArAvasthA ko prApta hue, to unake janma-jAta mati, zruta aura avadhijJAna sahaja meM hI utkarSa ko prApta ho gaye / usa samaya unheM sabhI vidyAeM aura kalAeM svayaM hI prApta ho gaIM, kyoMki tIrthaGkara kA koI guru yA adhyApana karAne vAlA nahIM hotA hai / sakalakIrti likhate haiM tena vizvaparijJAnakalA-vidyAdayo'khilAH / guNA dharmA vicArAdyAzcAguH pariNatiM svayam // 14 // Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 tato'yaM nRsurAdInAM babhUva gurururjitaH / nAparo jAtu devasya gururvA'dhyApako'styaho / / 15 / / ATha varSa ke hone para mahAvIra ne svayaM hI zrAvaka ke vrata grahaNa kara liye / mahAvIra ke krIr3A-kAla meM saMgamaka deva ke dvArA sarparupa banakara Ane aura bhagavAn ke nirbhayapane ko dekhakara 'mahAvIra' nAma rakhakara stuti karake jAne kA bhI ullekha hai| isa sthala para granthakAra ne bhagavAn ke zarIra meM prakaTa hue 108 lakSaNoM ke bhI nAma ginAyeM haiM / punaH kumArakAlIna krIr3AoM kA varNana kara batAyA gayA hai ki bhagavAn kA hRdaya jagat kI sthiti ko dekha-dekhakara uttarottara vairAgya kI ora bar3hane lagA aura anta meM tIsa varSa kI bharI-pUrI yuvAvasthA meM ve ghara-parityAga ko udyata ho gaye / yahAM mAtA-pitA ke vivAha-prastAva Adi kI koI carcA nahIM hai| gyAraveM adhyAya meM 135 zlokoM ke dvArA bAraha bhAvanAoM kA vizada varNana kiyA gayA hai, inakA cintavana karate hue mahAvIra kA vairAgya aura dRr3hatara ho gayA / barAhaveM adhyAya meM batAyA gayA hai ki mahAvIra ke saMsAra, deha aura bhogoM se virakta hone kI bAta ko jAnate hI laukAntika deva Aye aura stavana-namaskAra karake bhagavAn ke vairAgya kA samarthana kara apane sthAna ko cale gaye / tabhI ghaNTA Adi ke bajane se bhagavAn ko virakta jAnakara sabhI sura aura asura apane-apane vAhanoM para car3hakara kuNDanapura Aye aura bhagavAn ke dIkSA kalyANaka karane ke lie Avazyaka taiyArI karane lage / isa samaya bhagavAn ne vairAgya utpAdaka madhurasaMbhASaNa se apane dIkSA lene kA bhAva mAtA, pitA aura kuTumbI janoM ko avagata karAyA / isa avasara para likhA hai tadA sa mAtaraM svasya mahAmohAtmAnasAm / bandhUMzca pitaraM dakSaM mahAkaSTena tIrthakRt // 41 // viviktairmadhurAlApairupadezazatAdibhiH / vairAgyajanakaiAkyaiH svadIkSAyai hyabodhayat // 42 // idhara to bhagavAn ne ghara-bAra chor3akara deva-samUha ke sAtha vana ko gamana kiyA aura udhara mAtA priyakAriNI putraniyoga se pIr3ita hokara rotI-vilApa karatI huI vana kI ora bhAgI / isa sthala para kavi ne mAtA ke karuNa vilApa .: jo citra khIMcA hai, use par3ha kara pratyeka mAtA roye binA nahIM rahegI / mAtA kA aisA karuNa Akrandana suna kara mahattara devoM ne kisI prakAra samajhA bujhA karake unheM rAja-bhavana vApisa bhejA / bhagavAn ne nagara ke bAhira pahu~ca kara khaMkA nAmaka udyAna meM pUrva se hI devoM dvArA taiyAra kiye gaye maNDapa meM praveza kiyA aura vastrAbhUSaNa utAra kara, pAMca muTTiyoM ke dvArA sarva kezoM ko ukhAr3a kara evaM siddhoM ko namaskAra karake jina-dIkSA grahaNa kara lI / deva-indrAdika apanA-apanA niyoga pUrA karake yathA-sthAna cale gaye / bhagavAna ke dIkSA grahaNa kara lene para indra ne jina susaMskRta prAJjala zabdoM meM unakI stuti kI hai, vaha usake hI yogya hai / kavi ne pUre 32 zlokoM meM isa kA vyAja-stuti rUpa se varNana kiyA hai / terahaveM adhyAya meM bhagavAn kI tapasyA kA, unake prathama pAraNA kA, grAmAnugrAma vihAra kA aura sadA kAla jAgaruka rahane kA bar3A hI mArmika evaM vistRta varNana kiyA hai / isa prakAra vicarate hue bhagavAn ujjayinI ke zmazAna meM phuNce| yathA vizvottaraguNaiH sArdhaM sarvAn mUlaguNAn sudhIH / atandrito nayannaiva svapre'pi malasannidhim // 58 // ityAdiparamAcArA'laGkRto viharan mahIm / ujjayinyAH zmazAnaM devo'timuktAkhyamAgamat // 59 // vahAM pahu~ca kara bhagavAn rAtri meM pratimAyoga dhAraNa karake dhyAnAvasthita ho gaye / tAtkAlika antima rudra ko jyoM hI isakA patA calA - ki vaha dhyAna se vicli.| karane ke lie apanI priyA ke sAtha jA pahuMcA aura usane jo nAnA prakAra ke upadrava rAtri bhara kiye, vaha yadyapi varNanAtIta haiM, tathApi sakala kIrti ne unakA bahuta kucha varNana 15 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 59 zlokoM meM kiyA hai / rAtri ke bIta jAne para aura ghorAtighora upadravoM ke karane para bhI jaba rudra ne bhagavAn ko avicala dekhA, to lajjita hokara apanI strI ke sAtha unakI stuti karake tathA Apa mahati mahAvIra haiM aisA nAma kaha kara apane sthAna ko calA gayA / punaH bhagavAn ujjayinI se vihAra karate hue kramazaH kauzAmbI pahu~ce aura durdhara abhigraha ke pUre hote hI candanA ke dvArA pradatta AhAra se pAraNA kI, jisase vaha bandhana-mukta huI / candanA kI vizeSa kathA di. zve. zAstroM meM vistAra se varNita hai, vizeSa jijJAsu pAThakoM ko vahAM se jAnanA cAhie / punaH vihAra karatehue bhagavAn jRmbhikA grAma ke bAhira bahane vAlI RjukUlA nadI ke kinAre SaSThopavAsa kA niyama lekara eka zilA para dhyAnastha ho gaye aura vaizAkha zukla dazamI ke aparAhna meM kSapaka zreNI mAMDakara aura antarmuhUrta meM ghAtiyA karmoM kA vinAza kara kevala jJAna ko prApta kiyA / caudahaveM adhyAya meM bhagavAn ke jJAna kalyANaka kA ThIka vaisA hI varNana kiyA gayA hai, jaisA ki purANoM meM . tIrthaGkara kA kiyA gayA hai / kintu sakala kIrti ne kucha navIna bAtoM kA bhI isa prakaraNa meM ullekha kiyA hai - (1) bhagavAn ke jJAna kalyANaka ko manAne ke lie jAte samaya indra ke Adeza se balAhaka deva ne jambU dvIpa pramANa eka lAkha yojana vistAra vAlA vimAna banAyA / yathA tadA balAhakAkAraM vimAnaM kAmakAbhidham / jambUdvIpapramaM ramyaM muktAlambanazobhitam // 13 // nAnAratnamayaM divyaM tejasA vyApta digmukham / kiGkiNIsvanavAcAla cakre devo balAhakaH // 14 // isI prakAra ke pAlaka vimAna kA vistRta varNana zve, prAkRta jambUdvIpa prajJapti aura saMskRta trivaSThizalAkA puruSa carita meM milatA hai, jisa para ki baiTha karake saparivAra indra bhagavAn ke janma kalyANAdi ke karane ko AtA hai / yathA AdizatpAlakaM nAma vAsavo'pyAbhiyogikama / asambhAvyapratimAnaM vimAnaM kriyatAmiti // 353 / / tatkAlaM pAlako'pIzanidezaparipAlakaH / ratnastambhasahasrAMzupUrapallavitAmbaram // 354 // gavAkSarakSimAdeva dIrdhedardISmadiva dhvajaiH / vedIbhirdanturamiva kumbhai pulakabhAgiva // 355 // paJcayojanazatyuccaM vistAre lakSayojanam / icchAnumAnagamanaM vimAnaM pAlakaM vyadhAt // 356 / / (triSaSThi puruSacaritaM parva 1, sarga 2) jahAM taka merA adhyayana hai, kisI anya di. grantha meM mujhe isa prakAra ke pAlaka yA balAhaka vimAna ke banAne aura usa para indra ke Ane kA ullekha dRSTigocara nahIM huA hai / ye pAlaka yA balAhaka vimAna do nahIM, vastutaH eka hI haiM yaha uddhRta zlokoM se pAThaka svaMya hI samajha jAyaMge / (2) zve. zAstroM ke anusAra saudharmendra usa vimAna meM apanI sabhI pariSadoM ke devoM, deviyoM aura anya parijanoM ke sAtha baiThakara AtA hai / kintu sakalakIta sakA kucha ullekha nahIM kiyA hai| (3) sakalakIrti ne yaha bhI varNana kiyA hai ki kauna sA indra kisa vAhana para savAra hokara AtA hai / yathA (1) saudharmendra-airAvata gajendra para / (2) IzAnendra-azva vAhana para / (3) sanatkumArendra-mRgendra vAhana para / (4) mAhendra-vRSabha vAhana para / (5) brahmendra-sArasa vAhana para / (6) lAntavendra-haMsa vAhana para / (7) zukrendra-garuDa vAhana para / (8) zatArendra-mayUra vAhana para / (9) Anatendra-puSpaka vimAna para / (10) prANatendra-puSpaka vimAna para (11) AraNendrapuSpaka vimAna para / (12) acyutendra-puSpaka vimAna para / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 isa prakAra isa adhyAya meM devoM ke Ane kA aura samavazaraNa kI racanA kA vistAra se varNana kiyA gayA hai / pandrahaveM adhyAya meM batAyA gayA hai ki sabhI deva-deviyAM, manuSya aura tiyaMca samavazaraNa ke madhyavartI 12 koThoM meM yathA sthAna baiThe / indra ne bhagavAn kI pUjA-arcA kara vistAra se stuti kI aura vaha bhI apane sthAna para jA baitthaa| sabhI loga bhagavAn kA upadeza sunane ke lie utsuka baiThe the, phira bhI divya dhvani prakaTa nahIM huI / dhIre dhIre tIna pahara bIta gaye taba indra cintita huA / avadhijJAna se usane jAnA ki gaNadhara ke abhAva se bhagavAn kI divyadhvani nahIM prakaTa ho rahI hai / taba vaha vRddha vipra kA rUpa banA kara gautama ke pAsa gayA aura vahI prasiddha zloka kaha kara artha pUchA / zeSa kathAnaka vahI hai, jise pahale likhA jA cukA hai / anta meM gautama Ate haiM, mAnastamba dekhate hI mAnabhaMga hotA hai aura bhagavAn ke samIpa pahu~ca kara bar3e bhakti bhAva se bhagavAn kI stuti karate haiM / sakalakIrti ne isa stuti ko 108 nAmoM ke ullekhapUrvaka 50 zlokoM meM racA hai / solahave adhyAya meM gautama ke pUchane para bhagavAn ke dvArA SaTadravya, paMcAstikAya, sapta tattva aura nava padArthoM kA vistAra se varNana kiyA gayA hai| satrahaveM adhyAya meM gautama-dvArA pUche gaye puNya-pApa vipAka-sambandhI anekoM praznoM kA uttara diyA gayA hai, jo ki manana ke yogya haiM / aThArahaveM adhyAya meM bhagavAn ke dvArA diye gRhastha-dharma, munidharma, loka-vibhAga, kAla-vibhAga Adi upadeza kA varNana hai / gautama bhagavAn ke isa prakAra ke divya upadeza ko sunakara bahuta prabhAvita hote haiM, aura apanI nindA karate hue kahate haiM- hAya, hAya! Aja taka kA samaya maiMne mithyAtva kA sevana karate hue vyartha gaMvA diyA / phira bhagavAn ke mukha kamala ko dekhate hue kahate haiM-Aja maiM dhanya huA, merA janma saphala huA, kyoMki mahAn puNya se mujhe jagadguru prApta hue haiM / isa prakAra parama vizuddi ko prApta hote hue gautama ne apane donoM bhAiyoM aura ziSyoM ke sAtha jinadIkSA grahaNa kara lI / yathA aho mithyAtvamArgo'yaM vizvapApAkaro'zubhaH / ciraM vRthA mayA niMdyaH sevito mUDacetasA // 133 / / adyAhameva dhanyo'haM saphalaM janma me'khilam / yato mayAtipuNyena prApto devo jagad-guruH // 144 // trizuddhayA parayA bhaktyA''rhatI mudrAM jagannutAm / bhrAtRbhyAM saha jagrAha tatkSaNaM ca dvijottamaH // 149 // gautama ke dIkSita hote hI indra ne unakI pUjA kI aura unake gaNadhara hone kI nAmollekha-pUrvaka ghoSaNA kii| tabhI gautama ko sapta RddhiyAM prApta huI / unhoMne bhagavAn ke upadezoM ko-jo zrAvaNa kRSNA pratipadA ke prAta:kAla artha rUpa se prakaTa hue the- usI dina aparAhna meM aMga-pUrva rUpa se vibhAjita kara grantha rUpa se racanA kI / unnIsaveM adhyAya meM saudharmendra ne bhagavAn kI artha-gambhIra aura vistRta stuti karake bhavyalokoM ke uddhArArtha vihAra karane kA prastAva kiyA aura bhavyoM ke puNya se prerita bhagavAn kA sarva Arya dezoM meM vihAra huA / anta meM ve vipulAcala para pahu~ce / rAjA zreNika ne Akara vandanA-arcanA karake dharmopadeza sunA aura apane pUrva bhava pUche, sAtha hI apane vratAdigrahaNa ke bhAva na hone kA kAraNa bhI pUchA / bhagavAn ke dvArA sabhI praznoM kA uttara sunakara zreNika ne samyaktva grahaNa kiyA aura tatpazcAt solaha kAraNa bhAvanAoM ko bhAte hue tIrthaGkara prakRti kA bandha kiyA / anta meM bhagavAn pAvA nagarI ke udyAna meM pahuMce aura yoganirodha karake aghAti karmoM kA kSaya karate hue mukti ko prApta hue / deva-indrAdikoM ne Akara nirvANa kalyANaka kiyA / gautama ko kevala jJAna utpanna huA aura usI kI smRti meM dIpAvalI kA parva pracalita huA / 1. yAmatraye gate'pyasyAhato na dhvaninirgamaH / hetunA kena jAyetAdIndro hRdItyacintayat / / 7 / / (zrI vardhamAna carita, a. 15) - Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 isa prakAra samagra caritra-citraNa para siMhAvalokana karane se yaha bAta pUrva-paramparA se kucha viruddha-sI dikhatI hai ki bha. mahAvIra ke dvArA sabhI tattvoM kA vistRta upadeza diye jAne para gautama ke dIkSA lene kA isameM ullekha kiyA gayA hai, jaba dhavalA-jayadhavalAkAra jaise AcArya samayazaraNa meM pahuMcate hI unake dIkSita hone kA ullekha karate haiM / para isameM virodha kI koI bAta nahIM hai balki susaMgata hI kathana hai / kAraNa ki indra ne vipra veSa meM jisa zloka kA artha gautama se pUchA thA, use ve nahIM jAnate the, ata: yaha kaha kara hI ve bhagavAn ke pAsa Aye the ki calo- tumhAre guru ke sAmane hI artha batAUMgA / sakalakIrti ne indra-dvArA jo zloka kahalAyA, vaha isa prakAra hai traikAlyaM dravyaSaTakaM sakalagaNitagaNAH satpadArthA navaiva, vizvaM paMcAstikAya-vrata-samitividaH sapta tattvAni dharmaH / siddheH mArgasvarUpaM vidhijanitaphalaM jIvaSaTkAyalezyA, etAn ya zraddhAti jinavacanarato muktigAmI sa bhavya // isa zloka meM jisa krama se jisa tattva kA ullekha hai, usI krama se gautama ne bhagavAn se prazna pUche the aura bhagavAn ke dvArA unakA samucita samAdhAna hone para pIche unakA dIkSita honA bhI svAbhAvika evaM yukti-saMgata hai / rayadhu-viracita mahAvIra-carita rayaghU kavi ne apabhraMza bhASA meM aneka granthoM kI racanA kI hai / unakA samaya vikrama kI 15 vIM zatAbdi hai| yadyapi apane pUrva race gaye mahAvIra caritoM ke AdhAra para hI unhoMne apane carita kI racanA kI hai, tathApi unake viziSTa vyaktitva kA unakI racanA meM sthAna-sthAna para prabhAva dRSTigocara hotA hai / yahA~ para unake carita se kucha viziSTa sthaloM ke uddharaNa diye jAte haiM(1) bha. RSabhadeva ke dvArA apane antima tIrthaGkara hone kI bAta sunakara marIci vicAratA hai ghattA-NisuNivi jiNavuttau muNivi Niruttau, saMtuTTha u marIi samaNI / jiNa-bhaNio Na viyalai, kahamavi Na calai, haM hosami titthaya jaNI // 15 // jahiM ThANahu viyalai kaNayAyalu, jai joisa gaNu chaM Dai Naha yalu / jai sattaccisihA hui sIyala, jai paNNaya havaMti gaya bisa-mala / / eyaha kaha mavi puNu cala cittau, Nau aNNArisu jiNahaM pauttau / kiM kAraNiM iMdiyagaNu sosami, kiM kAraNiM uvavAseM sosami / / kiM kAraNiM uDDaDDau acchami, kiM kAraNi jaya tU uNa peccha mi / kiM kAraNiM lucaMmi sira-ke sai, kiM kAraNiM chuha-taNaha kilesaI / / kiM kAraNiM Naggau jaNi viyarami, kiM viNu jaliNa bhahANai pairami / jeNa kAli bhaviyatthu havesai, teNa samaiM taM sai Niru hosai / jihaM ravi uyauM Na kovi NivAra i, aNuMhutau Nau ke Navi kIrai / jiMha phala kAlavaseNaM pakva hiM, Niya kAlahu pari puNNai thakka hiM // tema jIu puNu saI sijjhesai, mRdu Niratthau dehu kile sai / iya bhAsivi samavasaraNahu bAhiri, Niggau jaDu khaNi chaMDe ppiNu hiri / / jaNi aNAya pakkhivihi daMsiya, kumayapasara bahu bheeM bhAsiya / pattA-Navi kammaha katta Navi puNu bhutta, Nau kamme hi ji chippai / / Niccu ji paramappau atthi adappau, ema saMkhu mau thappai // 16 / / (patra17) Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 jinendra bhASita bAta kabhI anyathA nahIM ho sakatI hai, so maiM nizcaya se Age tIrthaGkara hoUMgA / yadi kadAcit kanakAcala (sumeru) calAyamAna hojAya, jyotiSagaNa nabhastala chor3a deM, agni-zikhA zItala ho jAya, sarpa viSa - rahita ho jAyeM, ye sabhI anahonI bAteM bhale hI sambhava ho joM, para jina bhagavAn kA kathana kabhI anyathA nahIM ho sakatA / phira maiM kyoM upavAsa karake zarIra aura indriyoM ko sukhAUM, kyoM kAyotsarga karUM, kyoM vana meM rahU~ kyoM kezoM kA lA~ca karUM, kyoM bhUkha-pyAsa kI vedanA sahU~, kyoM nagna hokara vicaruM, aura kyoM binA zarIra santApa ke mahAnadiyoM meM ramU ? jisa samaya jo hone vAlA zarIra santApa ke mahAnadiyoM meM ramU ? jisa samaya jo hone vAlA hai vaha hokara ke hI rahegA / udaya hote sUrya ko kauna roka sakatA hai ? jaise phala samaya Ane para svayaM paka jAtA hai, vaise hI samaya Ane para jIva bhI svayaM siddha ho jAyagA / aisA kaha kara marIci samavazaraNa se bAhira nikala kara kumatoM kA pracAra karane lagA aura kahane lagA ki na koI kartA hai, na koI karma hI hai aura na koI bhoktA hI hai| jIva kabhI bhI karmoM se spRSTa nahIM hotA hai, vaha to sadA hI nirlepa paramAtmA banA huA rahatA hai| isa prakAra marIci ne sAMkhya mata kI sthApanA kii| (2) rayadhU te tripRSTha ke bhava kA varNana karate samaya yuddha kA aura usake naraka meM pahuMcane para yahAM ke - duHkhoM kA bahuta vistAra se varNana kiyA hai / (3) mRga ghAta karate siMha ko dekha kara cAraNa muni yugala use sambodhana karate hue kahate haiM jaggu jaggu re kettara sovahi, taTha puNNe muNi AyaDa jovahi / ekka ji koDAkoDI sAyara, gayau bhamaMte kAlu ji bhAyara // - (patra 25) arthAt- he bhAI, jAga jAga / kitane samaya taka aura sovegA ? pUrA eka kor3Akor3I sAgara pramANa kAla tujhe paribhramaNa karate hue ho gayA hai / Aja tere puNya se yaha muni-yugala Aye haiM, so dekho aura Atma- hita meM lago / isa sthala para ravadhU ne cAraNa-muni ke dvArA samyaktva kI mahimA kA vistRta varNana karAvA hai aura kahA hai ki aba he mRgarAja, isa hiMsaka pravRtti ko chor3a kara samyaktava aura vrata ko grahaNa kara / - (4) bha. mahAvIra kA jIva svarga se avatarita hote hue saMsAra ke svarUpa kA vicAra kara parama vairAgya bhAvoM kI vRddhi ke sAtha trizalA devI ke garbha meM AyA, isakA bahuta hI mArmika citraNa rayadhU ne kiyA hai| (patra 3) (5) janmAbhiSeka ke samaya saudharma indra digpAloM ko pAMDuka zilA ke sarva ora pradakSiNA krama se apanI-apanI dizA meM baiThA kara kahatA hai: Niya yi disa rakkhahu sAvahANa, mA ko vi visaTha suru maNjhaThANa / (patra 36 A) arthAt - he digpAlo, tuma loga sAvadhAna hokara apanI-apanI dizA kA saMrakSaNa karo aura isa madhyavartI kSetra meM kisI ko bhI praveza mata karane do / isa ukta uddezya ko bhUla kara loga Aja paMcAmRtAbhiSeka ke samaya digpAloM kA AhvAnana karake unakI pUjA karane lage haiM / (6) rayadhU ne bhI janmAbhiSeka ke samaya sumeru ke kampita hone kA ullekha kiyA hai| sAtha hI abhiSeka se pUrva kalazoM meM bhare jala ko indra ke dvArA maMtra bola kara pavitra kiye jAne kA bhI varNana kiyA hai / ( patra 36 B ) isa prakaraNa meM gandhodaka ke mAhAtmya kA bhI sundara evaM prabhAvaka varNana kiyA hai ( patra 37 A) (7) janmAbhiSeka se lauTane para indrANI to bhagavAn ko le jAkara mAtA ko sauMpatI hai aura indra rAjasabhA meM jAkara siddhArtha ko janmAbhiSeka ke samAcAra sunAtA hai / ( patra 38 B) bhagavAn ke zrI vardhamAna, sanmati, mahAvIra Adi nAmoM ke rakhe jAne kA varNana pUrva paramparA ke hI anusAra hai / (8) mahAvIra jaba kumAra kAla ko pAra kara yuvAvasthA se sampanna ho jAte haiM taba unake pitA vicAra karate haiM Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 ajjavi visaya Ali Na payAsai, ajja sakAmAlAva Na bhAsai / ajjaji tiya tUveM Na u bhijjai, ajja aNaMga kaNihi Na dalijjai / NAri-kahA-rasi maNu Nau Dhovai, Nau saviyArau kaha va palovai / pattA isa ciMtivi NiveNa jiNu bhaNiu, saha hi pariTTi u Niya bhavaNi / tau purau bhaNami hauM putta kiM hA, tuhU paviyANahi sayalu maNi // 25 // kiM pAha Ni Na ka Na Novajjai, kaddami kamala kiNNa saMpajjai / vappa putta ko aMtaru dijjai, para iM moheM ki pi bhaNijjai // tihaM kari jihaM kula-saMtati vaDai, tihaM kari surA-vaMsu pavaTTa i / tihaM kari jihaM suya majjhu maNoraha, hu~ti ya puNNa tiyasa vai saya maha // (patra 41 A) mahAvIra yuvA ho gaye haiM, tathApi Aja bhI unake hRdaya meM viSayoM kI abhilASA prakaTa nahIM ho rahI hai, ve Aja bhI kAma-yukta AlApa nahIM bolate haiM, Aja bhI unakA mana striyoM ke kaTAkSoM se nahIM bhida rahA hai, Aja bhI kAmakI kaNikA unheM dalana nahIM kara rahI hai, striyoM kI kathAoM meM unakA mana rasa nahIM le rahA hai aura na ve vikArI bhAva se kisI strI Adi kI ora dekhate hI haiM / aisA vicAra kara siddhArtha rAjA bha. mahAvIra ke pAsa pahuMcate haiM, jahAM para ki ve apane sakhAoM se ghire hue baiThe the, aura unase kahate haiM - he putra, maiM tumhAre sAmane apane mana kI kyA bAta kahUM, tuma to saba kucha jAnate ho / dekho- kyA pASANoM meM suvarNa nahIM utpanna hotA aura kyA kIcar3a meM kamala nahIM upajatA ? pitA aura putra meM kyA antara kiyA jA sakatA hai ? (kabhI nahIM) phira bhI maiM moha-vaza kucha kahatA hU~ so tuma aisA kAma karo ki jisase kula-santAna bar3he aura putra kA vaMza pravartamAna rahe / he indra-zata-vaMda putra, tuma aisA bhAva karo ki merA manoratha pUrNa ho / pitA ke aise anurAga bhare vacanoM ko suna kara avadhi-vilocana bhagavAn uttara dete haiM - taM NisuNe ppiNa avahi-viloyaNa paDi utaru bhAsai mala-moyaNu / tAya tAya jaM tumha pauttaM, maNNami ta Niru hoi Na juttaM // cau gaI paha va vihiya saMsAraM, mokha-mahApaha tuM dhiyadAraM / duttara duggaI pArAvAraM, kavaNu tAya bahu vachai dAraM // savvattha vi ayaNeNa vicha NNaM, saMdhi baMdha visamahi vicchiNNaM / savvatthi ji ki miulasaMpuNNa, savvattha ji Nava dArahiM juNNaM // savvakAla payaDiya Niru muttaM, savvakAla vasa-maMsa-vilittaM / savvakAla lAlarasa-gillaM, savvattha ji ruhiroha jalullaM // savvakAla bahu mala kayaka busaM, savvakAla dhAriya ji purIsaM / savvakAla bahu kucchi yagadha, savvakAla atAvalibadhaM // savvakAla maha bhukkhArINa.......... ............ / erisa aMga seyaMtANa, hoI Na mokkhu, dukkhu dhuva tANaM // pattA- para saMbhau pavahiya saMbhau, khaNa-khaNa bAhAsaya-sahiu / AraM bhe mahu ra u iMdiya-suhu dhuu, ko Naru sevai guNa ahiu // saMsAri bhamaMtaI jAI jAI, giNhiyaI pamelliya tAI tAI / ke ttiyaI gaNesami Asi vaMsa, Nicca caji jagi laddha saMsa // ke ttiyaI bhaNami ku la-saMtaIu, jaNNI-jaNNai piya sAmiNIu / pUre mi maNoraha kAsu kAsu, ta Nisu Nivi Niu mellivi usAsu // hoevi vilakkhau moNi thakku, jAe Nau paDi uttaru asakku / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 arthAta he tAta, he pitA, tumane jo kahA, so vaha yukta nahIM hai| yaha dAraparigraha (strI-vivAha) caturgati rUpa saMsAra mArga kA bar3hAne vAlA hai aura mokSa mahAn pantha kA rokane vAlA hai| yaha saMsAra rUpa sAgara dustara durgati rUpa hai, isakA koI Adi anta nahIM hai| kauna buddhimAna isameM DUbanA cAhegA ? yaha sarvatra ajJAna se vistIrNa hai aura viSama sandhi-bandhoM se vyApta hai| yaha mAnava deha kRmi kula se bharA huA hai nau dvAroM se nirantara mala srAva hotA rahatA hai, sadA hI, mala-mUtra prakaTa hotA hai, sadA hI yaha vasA (carbI) aura mAMsa se lipta rahatA hai, mukha se sadA hI lAra bahatI rahatI hai aura sarvAMga rakta-puMja se pravAhita rahatA hai| sadA hI yaha nAnA prakAra ke maloM se kaluSita rahatA hai, sadA hI viSThA ko dhAraNa kiye rahatA hai| isase sadA hI durgandha AtI rahatI hai aura sadA hI yaha AMtoM kI AvalI se baMdhA huA hai| sadA hI yaha bhUkha pyAsa se pIr3ita rahatA hai| aise aneka ApadAmaya zarIra kA sevana karane vAloM ko kabhI mokSa prApta nahIM ho sktaa| hAM, unako duHkhoM kI prApti to nizcaya se hotI hI hai para se utpanna hone vAle, mala-mUtrAdi ko pravAhita karane vAle, kSaNa-kSaNa meM saikar3oM bAdhAoM se vyApta aura prArambha meM madhura dikhane vAle isa indraya sukha ko kauna guNI puruSa sevana karanA cAhegA ? saMsAra meM paribhramaNa karate hue isane ananta janma, jAti aura vaMzoM ko grahaNa kara-kara ke chor3A hai| jagat meM kaunasA vaMza sadA nitya rahA hai aura kauna se kula kI santAna, mAtA, pitA aura priya jana nitya bane rahe haiN| manuSya kisI kisake manorathoM ko pUrA kara sakatA hai| isalie isa dAra parigraha ko svIkAra nahIM karanA hI acchA hai| pitA mahAvIra kA yaha uttara sunakara aura dIrgha zvA~sa chor3a kara cupa ho pratyuttara dene meM azakya ho gaye / (9) mahAvIra ke vairAgya utpanna hone ke avasara para rayadhU ne bAraha bhAvanAoM kA bahuta sundara evaM vistRta varNana kiyA hai| (10) rayadhU ne dIkSArtha jAte hue bhagavAn ke sAta paga paidala calane kA varNana isa prakAra kiyA hai / tA uDivi siMhAsaNahU jiNu calliu paya dharaMtu gharahiM 1 Saya satta mahIyali caliyata jAma, iMde paNaveSpiNa deu tAma I sasipaha siviyahiM maMDivi jiNidu, Arovivi uccAyau adu ( patra 46 A ) arthAt bhagavAn siMhAsana se uThakara jaise hI bhUtala para sAta paga cale, tyoM hI indra ne zaziprabhA pAlakI meM bhagavAn ko uThAkara baiThA diyA / - (11) indra jaba gautama ko sAtha lekara bhagavAn ke samavazaraNa meM Ane lage, to unake donoM bhAI bhI ape ziSyoM ke sAtha pIche ho liye taba unakA pitA zAMDilya brAhmaNa cillA karake kahatA hai are, tuma loga kahAM jA rahe? kyA jyotiSI ke ye vacana satya hoMge ki ye tInoM putra jina zAsana kI mahatI prabhAvanA kreNge| hAya, hAya, yaha mAyAvI mahAvIra yahAM kahAM se A gayA ? I tA saMDille vippe siddhaTha, hA hA hA kahu kAju viNaTTha Tha eyahiM janmaNa diNi maIlakkhiTha NemittieNa majjhu Niu akkhahu / / e tiNi vi jiNasamaya pahAvaNa, payaDa kare sahi suhagai dAvaNa 1 taM ahihANu ehu puNu jAyata, kuvi mAyAvI ihu Niru AyaTha 11 ( patra 50 A) (12) gautama ke dIkSita hote hI bhagavAn kI divyadhvani prakaTa huii| isa prasaMga para rayadhU ne SaTa dravya aura saptatattvoM kA tathA zrAvaka aura munidharma kA vistRta varNana kiyA hai / anta meM rayadhU ne bhagavAn ke nirvANa kalyANa kA varNana kara ke gautama ke pUrva bhava evaM bhadrabAhu svAmI kA caritra bhI likhA hai / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 (4) sirihara-viracita-vaDamANacariu kavi zrIdhara ne apane vardhamAna carita kI racanA apabhraMza bhASA meM kI hai| yadyapi bha. mahAvIra kA kathAnaka evaM kalyANaka Adi kA varNana prAyaH vahI hai, jo ki di. paramparA ke anya AcAryoM ne likhA hai, tathApi kucha sthala aise haiM, jinameM ki di. paramparA se kucha vizeSatA dRSTigocara hotI hai / jaise (1) tripRSThanArAyaNa ke bhava meM siMha ke mArane kI ghaTanA kA varNana prastuta granthakAra ne kiyA hai / siMha ke upadrava se pIr3ita prajA rAjA se jAkara kahatI hai pIDai paMcANaNu paura sattu, balavaMtu bhuvaNe bho kammasattu / kiM jammu jaNavaya-mAraNa ka eNa, saI hari-miseNa AyauraveNa / / aha asuru, ahava tuva puvvaveri, duddharu duvvAru vahaM tu kheri / tArisu viyAru sAha ho Na deva, diTTha u ka yAvi Nara-Niyara-seva // ghattA-piyayama puttAI guNa juttAI paritaje vi jaNu jAi / jIviu icchaMtu lahu bhajjaMtu, bhaya vasu ko vi Na ThAi // 21 / / (patra 23 B) arthAt- he mahArAja, eka balavAna mahAna zatru siMha hama logoM ko atyanta satA rahA hai, aisA pratIta hotA hai ki mAnoM siMha ke miSa se mArane ke lie yama hI A gayA hai athavA koI asura yA koI tumhArA pUrva bhava kA vairI devadAnava hai / Apa zIghra usase hamArI rakSA kareM, anyathA apane guNI priyajanoM aura putrAdikoM ko bhI chor3akara saba loga apane prANoM kI rakSA ke liye yahAM se jaldI bhAga jAveMge / bhaya ke kAraNa yahAM koI bhI nahIM ThaharegA / prajAjanoM ke ukta vacana-sunakara siMha mArane ko jAne ke lie jyoM hI rAjA udyata hotA hai, tyoM hI tripRSTha unheM roka kara svayaM apane jAne kI bAta kahate hue unheM rokate haiM / ve kahate haiM jai maha saMtevi asi varu levi, pasu-Niggaha-ka eNa / uTTi u kari kou vairi vilou, tA kiM mai taNaeNa // (patra 24 B) arthAt-yadi mere hote saMte bhI Apa khaDga lekara eka pazu kA nigraha karane ke lie jAte haiM, to phira mujha putra se kyA lAbha ? aisA kaha kara tripRSTha siMha ko mArane ke lie svayaM jaMgala meM jAtA hai aura vikarAla siMha ko dahAr3ate hue sAmane AtA dekhakara usake khule hue mukha meM apanA vAma hasta dekara dakSiNa hAtha se usake mukha ko phAr3a detA hai aura siMha kA kAma tamAma kara detA hai / isa ghaTanA ko kavi ke zabdoM meM par3hiye - hariNA kareNa Niyamivi thire Na, NiddamaNeNa puNu takkhaNeNa / didu iyaru hatthu saMgare samatthu vayaNaMtarAle pesivi vikarAle // pIDiyau sIhu lolaMta jIhu, loyaNajuveNa lohiyajuyeNa / dAvaggijAla avirala visAla, thuvamaMta bhAi koveNa NAi / paviyAruoNa hari mAriUNaM taho loyahiM ehiM taNu NisAmaehiM // (patra 35 B) siMha ke mArane kI isa ghaTanA kA varNana zve. granthoM meM bhI pAyA jAtA hai| (2) bha. mahAvIra ke janma hone ke dina se hI siddhArtha ke ghara zrI lakSmI dina-dina bar3hane lagI / isa kAraNa dasaveM dina pitA ne unakA zrI vardhamAna nAma rakhA / kavi kahate haiM Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jiNa jammaho aNu diNu siyaM bhANukalAI sahu~ daha meM diNi taho bhava (2) sanmati - nAma rakhe jAne kA varNana kavi ne isa prakAra kiyA hai aNNAhiM diNe taho tijaesarAsu, kiu sammai NAmu jiNesarAsu / cAraNa muni vijaya- susaMjaehiM, taddaMsaNaNiggayasaMsaehi 11 (patra 67 A) 1 isI prakAra bhagavAn ke zeSa nAmoM ke rakhane kA bhI sundara varNana kavi ne kiyA hai / (4) gautama ko indra samavazaraNa meM le jAte haiM / ve bhagavAn se apanI jIva-viSayaka zaMkA ko pUchate haiM, bhagavAn kI divya dhvani se unakA sandeha dUra hotA hai aura ve jina-dikSA grahaNa karate haiM / isakA varNana kavi ke zabdoM meM par3he pucchiu jIvaTThi di paramesaru, payaNiya paramANaMdu jiNesaru I so vi jAya divvajjhaNi bhAsai, taho saMdehu asesu viNAsai / / paMca sayahiM diya suehi samilleM, laiya dikkha vippeNa samilleM / sohamANa, piyakula siri dekkhevi vaDDa mANa, surehiM siri sehara rayaNahi bhAsure hiM / bahu niveNa, kiu vaDamANa iu NAm teNa // , ( patra 70 A) 1 (5) gautama ne pUrvAhna meM dIkSA lI aura aparAhna meM dvAdazAMga kI racanA kI / isakA varNana karate hue kavi kahate haiMpuvvaNahaiM lahu dikkhae jAyau laddhiu satta NAmu vikkhAyau tammi divase avara vhae teNa vi, sovaMgA gottamaNAmeNa vi 1 jiNamuha - NigAya atthAlaMkiya, bAra haMga suya payarayaNaMkiya I (patra 70 A) isa vardhamAna carita kI racanA bahuta sundara aura svAdhyAya yogya hai isake prakAzita hone se apabhraMza sAhitya kI samRddhi prakaTa hogI / laivi pekkhi (5) jayamittahalla - viracita vardhamAna kAvya jaya mittala ne bhI apabhraMza bhASA meM vardhamAna kAvya racA hai jo kavitva kI dRSTi se bahuta uttama hai / isameM bhagavAn kA carita digambarIya pUrva paramparAnusArI hI hai / hAM, kucha sthaloM para avazya kucha varNana vizeSatAoM ko liye hue haiM / kavi ne janmAbhiSeka ke samaya meru- kampana kI ghaTanA kA isa prakAra varNana kiyA hai tiyasAhiNA, himagiriM dattha gaMgamuha khivami sUra biMbuvba sakku kaNayagiri 66 kari jiNadehu pamuha kima kalasu saMdehu saMkaMtu Avariu siharu kuM bhu sarasarisu supavAha sohamma niyamaNA bahu NIra o gayadaMtu kahi labbhaI, abbhaI ki u Naha tayaNANi caraNaM gulacappio (patra 67 A ) I gaMbhIra o, 11 I saMkappio, " Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 Taliu girirAu kharahaDiya silasaMcayA, paDiya amariMda tharahariya sapavaMcayA raDiya dakkariNa gujjariya paMcANaNA, tasiya ki Dikumbha uvvasiya taru kANaNA / / bhariya sari vivara jhalaha liya jalaNi hi sarA, huvau jaga khohu bahu mokkhu mohiyadharA / tAma tiyasiMdu NihaMtu appau ghaNaM, vIra jaya vIra jaMtu kayavaMdaNaM // . pattA- jaya jaya jaya vIra vIriya NANa aNaMta suhA / mahu khamahi bhaDArA tihu aNasArA kavaNu paramANu tuhA // 18 // arthAta-jaise hI saudharmendra kalazoM ko hAthoM meM lekara ke abhiSeka karane ke lie udyata hu. zaMkA mana meM utpanna huI ki bhagavAn to bilkula bAlaka haiM aura itane vizAla kalazoM ke jala ke pravAha ko mastaka para kaise saha sakeMge? tabhI tIna jJAnadhArI bhagavAn ke indra kI zaMkA ke samAdhAnArtha caraNa kI eka aMgulI se sumeru ko dabA diyA / usako dabAte hI zilAeM girane lagI, vanoM meM nirdvandva baiThe gaja ciMghAr3a uThe, siMha garjanA karane lage aura sAre devagaNa bhaya se vyAkula hokara idhara-udhara dekhane lage / sArA jagat kSobha ko prApta ho gayA / taba indra ko apanI bhUla jJAta huI aura apanI nindA karatA huA tathA bhagavAn kI jaya-jayakAra karatA huA kSamA mAMgane lagA ki he ananta vIrya aura sukha ke bhaNDAra ! mujhe kSamA karo, tumhAre bala kA pramANa kauna jAna sakatA hai / (2) kavi ne isa bAta kA ullekha kiyA hai ki 66 dina taka divya dhvani nahIM khirane para bhI bhagavAn bhUtala para vihAra karate rahe / yathA NiggaMthAiya samau bharaM taha, ke vali kiraNaho ghara viharaMtaha / gaya chAsahi diNaMtara jAmahi, amarAhi umaNi ciMtai tAmahi // iya sAmaggi sayala jiNaNAhaho , paMcamaNANuggama gayavAhaho / kiM kAraNu Nau vANi payAsai, jIvAiya taccAiNa bhAsai / / (patra 83 B) arthAta- kevala jJAna prApta ho jAne para nirgrantha muni Adi ke sAtha dharAtala para vihAra karate hue chayAsaTha dina, bIta jAne para bhI jaba bhagavAn kI divya vANI prakaTa nahIM huI / taba indra ke mana meM cintA huI ki divya dhvani pragaTa nahIM hone kA kyA kAraNa hai? anya carita varNana karane vAloM ne bhagavAn ke vihAra kA isa prakAra kA ullekha nahIM kiyA hai / / (3) kavi ne isa bAta kA bhI ullekha kiyA hai ki bhagavAn antima samaya pAvApurI ke bAhirI sarovara ke madhya meM sthita zilAtala para jAkara dhyAnArur3ha ho gaye aura vahIM se yoga-nirodha kara aghAti karmoM kA kSaya karate hue nirvANa ko prApta hue| samagra grantha meM do prakaraNa aura ullekhanIya haiM- siMha ko saMbodhana karate hue 'jina ratti vidhAna' tapa kA tathA dIkSA kalyANaka ke pUrva bhagavAna dvArA 12 bhAvanAoM ke cintavana kA vistRta varNana kiyA gayA hai| bIca meM zreNika, abhayakumArAdi ke caritra kA bhI vistRta varNana hai| zrI kumudacandrakRta mahAvIra rAsa zrI kumudacandra ne apane mahAvIra rAsa kI racanA rAjasthAnI bhASA meM kI hai / kathAnaka meM prAyaH sakalakIrti ke mahAvIra caritra kA Azraya liyA gayA hai / isameM bhI bha. mahAvIra ke pUrvabhava pururavA bhIla se varNana kiyegaye haiM / isakI Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kucha vizeSatAeM isa prakAra haiM (1) bhagavAn kA jIva jaba vizvanandI ke bhava meM thA aura usa samaya muni pada meM rahate hue vizAkhanandI ko mArane kA nidAna kiyA, usa sthala para kavi ne nidAna ke doSoM kA bahuta varNana kiyA hai / 68 (2) bha. mahAvIra kA jIva ikatIsaveM nandabhava meM jaba Sor3aza kAraNa bhAvanAoM ko bhAtA hai, taba unakA bahuta vistRta evaM sundara varNana kavi ne kiyA hai / (3) zrI hrI Adi SaTkumArikA deviyoM ke kArya kA varNana kavi ne isa prakAra kiyA hai Ahe zrI devI zobhA kari, lajjA bhari hI nAma kumAri 1 Ahe dhRti devI saMtoSa boli, jasa kIrti suranAri I Ahe buddhi devI ApI bahu buddhi, riddhi-siddhi lakSmI caMga / Ahe devI taNu havu niyoga, zubhopayoga prasaMga // 7 // (4) kumArikA deviyoM dvArA pUche gaye praznoM kA uttara bhI mAtA ke dvArA anupama DhaMga se kavi ne prastuta kiyA hai| (5) janmAbhiSeka ke samaya pANDukazilA para bhagavAn ko virAjamAna karane Adi kA varNana kavi ne ThIka usa prakAra se kiyA hai, jisa prakAra se ki Aja paMcAmRtAbhiSeka ke samaya kiyA jAtA hai / (6) saudharma indra ke sivAya anya devoM ke deva 1 avara jathA dvArA bhI bhagavAn ke abhiSeka kA varNana kavi ne kiyA hai / yathAasaMkhya nija zakti lei kuMbha jogi jala dhAra deI deva bahu raMbha 11 bAda sarvoSadhi Adi se bhI abhiSeka kA varNana kavi ne kiyA hai / ATha varSa kA hone para kSAyika samyaktva aura ATha mUla guNoM ke jala se abhiSeka ke (7) vIra bhagavAn ke dhAraNa karane kA ullekha kavi ne kiyA hai / (8) bhagavAn ke dIkSArtha cale jAne para trizalA mAtA ke karuNa vilApa kA bhI varNana kiyA gayA hai / (9) jisa sthAna para bhagavAna ne dIkSA lI usa sthAna para indrANI dvArA pahile se hI sAMthiyA pUra dene kA bhI ullekha kiyA gayA hai / zeSa kathAnaka pUrva paramparAnusAra hI hai / kavi navalazAha kA vardhamAna purANa I zrI sakala kIrti ke saMskRta vardhamAna carita ke AdhAra para kavi navalazAha ne chandobaddha hindI vardhamAna purANa kI racanA kI hai / isameM kathAnaka to vahI haiN| hAM kucha sthaloM para kavi ne tAttvika carcA kA vistRta varNana kiyA hai / aura kucha sthaloM kA padyAnuvAda bhI nahIM kiyA hai / grantha kI racanA dohA, caupAI, soraThA, gItA, jogIrAsA, savaiyA,Adi aneka chaMdoM meM kI gaI hai jo par3hane meM rocaka aura manohara hai / kavi ne isakI racanA vi. saM. 1825 ke caita sudI 15 ko pUrNa kI hai / yaha digambara jaina pustakAlaya sUrata se vI. ni. 2468 meM mudrita ho cukA hai / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 69 pRSTha 1-11 12-24 . 25-35 36-49 50-58 59-69 70-77 viSaya-sUcI prathama sarga - maMgalAcaraNa, laghutA-pradarzana, sajjana-upakAra-varNana durjana- smaraNa, kAvya kI mahattA, bha. mahAvIra ke janma se pUrva bhAratavarSa kI sAmAjika, dhArmika sthiti kA citraNa / dvitIya sarga - jambUdvIpa, bhAratavarSa, kuNDanapura aura vahAM ke nivAsI strI-puruSoM Adi kA kavitvamaya varNana / tRtIya sarga - rAjA siddhArtha aura unakI rAnI priyakAriNI kA sAhityika varNana / caturtha sarga - varSA Rtu kA varNana, priyakAriNI dvArA solaha svapna-darzana, unake phala kA varNana aura bha. mahAvIra kA garbhAtaraNa / paMcama sarga - bhagavAn kI mAtA kI sevArtha kumArikA deviyoM kA Agamana, sevA-suzrUSA-varNana evaM unake praznoM kA mAtA dvArA diye gaye uttaroM kA varNana / SaSTha sarga - priyakAriNI ke garbha-vRddhi kA camatkArika varNana, vasanta Rtu kA sundara varNana aura bhagavAn mahAvIra kA janma / saptama sarga - devAlayoM meM ghaMTAdi ke zabda honA, avadhi se bhagavAn kA janma jAna kara deva-indrAdikoM kA kuNDanapura AnA aura bhagavAn ko lejAkara sumeruparvata para kSIra sAgara ke jala se abhiSeka karanA, punaH lauTakara bhagavAn kA mAtA-pitA ko saupane kA sundara varNana / saSTama sarga - bhagavAn kI bAla-lIlAoM kA varNana, kumAra-avasthA prApta hone para pitA dvArA bhagavAn ke sammukha vivAha kA prastAva rakhanA aura saMsAra kI durdazA kA citra khIMca kara bhagavAn dvArA use asvIkAra karanA / navama sarga - bhagavAn dvArA jagat kI durdazA kA vicAra aura zIta Rtu kA varNana / dazama sarga - bhagavAn kA saMsAra se virakta hokara anuprekSA cintana karanA, laukAntika devoM dvArA vairAgya kA samarthana karanA, devadikoM kA AnA, bhagavAn kA dIkSA lenA aura siMha-vRtti se bihAra karanA / ekAdaza sarga - bhAvAn dvArA apane pUrva bhavoM kA cintavana karanA, aura pUrva bhavoM meM pracArita durmatoM ke unmUlana evaM saMcita karmoM ke kSapaNa karane ke lie dRr3ha citta honA / dvAdaza sarga - grISma Rtu kA sAhityika varNana, gautama kA samavazaraNa meM gamana, bhagavAn se prabhAvita hokara dIkSA-grahaNa aura bhagavAn kI divyadhvani kA prakaTa honA / gyAraha gaNadharoM kA paricaya, bhagavAn dvArA brAhmaNatva kA sundara nirUpaNa aura sabhI gaNadharoM kI dIkSA lene kA varNana / paMcadaza sarga - bhagavAn ke upadeza se prabhAvita hue tAtkAlika rAjA logoM kA evaM anya viziSTa logoM kA jaina dharma svIkAra karanA / SoDaza sarga - ahiMsA dharma kA sundara varNana / saptadaza sarga - madoM ke niSedha-pUrvaka sarva jIva samatA kA sundara varNana aura kucha paurANika AkhyAnakoM kA digdarzana / aSTAdaza sarga - avasarpiNIkAsva, bhoga-bhUmi aura karmabhUmi kA tathA muni aura gRhastha dharma kA sundara varNana / . . ekonaviMza sarga - syAdvAda, saptabhaMga, aura vastu kI nityAnityAtmaka rUpa aneka-dharmAtmakatA kA varNana, jIvoM ke bheda-prabheda aura sacitta-acitta Adi kA sundara varNana / viMzatitama sarga - sarvajJatA kI sayuktika siddhi / 78-86 87-96 97-104 105-112 113-124 125-132 133-142 143-153 154-160 161-185 186-198 199-205 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 ekaviMza sarga - zarad Rtu kA sundara varNana aura, bha. mahAvIra kA nirvANa-gamana / dvAviMza sarga - bha. mahAvIra ke pazcAt jaina saMgha meM bheda, jaina dharma kA uttarottara hrAsa granthakAra dvArA hArdika duHkha prakaTa karanA, anta meM laghutA nivedana / 206-211 aura usa para / 212-222 pariziSTa - saMskRta TIkA - sarga prathama se SaSTha sarga taka .... zlokAnukramaNikA - kliSTa zabdoM kA artha tIrthakarAdi-nAma-sUcI viziSTa vyakti-nAma sUcI bhaugolika-nAma sUcI vIrodaya-gata-sUktayaH citrabandha-kAvya-racanA 223-256 257-271 272-280 281-282 282-286 286-287 287-291 92-93 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namra-nivedanam matimandatvAdathavA''lasyA - ccedanyathApi likhitamiha syAt / zodhayantu sudhiyastaM doSaM Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CCCC 1 rirarararararararararara zrI 108 muni zrI jJAnasAgara viracita zrI vIrodaya kAvya zriye jinaH so'stu yadIyasevA samastasaMzrotRjanasya mevA / drAkSeva mRdvI rasane hRdo'pi prasAdinI no'stu mAnak zramo'pi // 1 // ve jina bhagavAn hama sabake kalyANa ke liye hoM, jinakI ki caraNa-sevA samasta zrotA janoM ko aura mere lie mevA ke tulya hai / tathA jinakI sevA drAkSA (dAkha) ke samAna AsvAdana meM miSTa evaM mRdu haiM aura hRdayako prasanna karane vAlI hai / ataeva unakI caraNa-sevA ke prasAda se isa kAvyaracanA meM merA jarA-sA bhI zrama nahIM hogA / arthAt zrI jinadeva kI sevA se maiM isa Arambha kiye jAne vAle kAvya kI sahaja meM hI racanA sampanna kara sakU~gA // 1 // kAmAritA kAmitasiddhaye naH samarthitA yena mahodayena / saivAbhijAto'pi ca nAbhijAtaH samAjamAnyo vRSabho'bhidhAtaH // 2 // jisa mahodaya ne kAmAritA-kAma kA vinAza-hamAre vAMchita siddhi ke lie samarthana kiyA hai, ve abhijAta-utkRSTa kulotpanna hokara ke bhI nAbhijAta-nAbhisUnu haiM aura samAja-mAnya hokara ke bhI saMjJA se vRSabha haiM // 2 // bhAvArtha - isa zloka meM virodhAlaGkAra se kathana kiyA gayA hai ki jo abhijAta arthAt kulIna hai, vaha nAbhijAta-akulIna kaise ho sakatA hai ? isakA parihAra kiyA gayA hai ki ve vRSabhadeva uttama kula meM utpanna hokara ke bhI nAbhi nAmaka caudahaveM kulakara se utpanna hue haiM / isI prakAra jo vRSabha (baila) hai, vaha samAja (manuSya-samudAya) meM mAnya kaise ho sakatA hai ? isakA parihAra yaha hai ki ve Adi tIrthaMkara vRSa arthAt dharma ke bharaNa-poSaNa karane vAle hone se vRSabha kahalAte the aura isI kAraNa samasta mAnava-samAja meM mAnya the / candraprabhaM naumi yadaGgasArastaM kaumudastomamurIcakAra / sukhaJjanaH saMlabhate praNazyattamastayA''tmIyapadaM samasya // 3 // Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sararararararararararararararararararacalana maiM candraprabha bhagavAn ko namaskAra karatA hU~, jinakA aMgasAra (zArIrika-prabhA-puJja) pRthvI maNDala meM harSa-samaha ko bar3hAne vAlA thA / candra ke pakSa meM usakI candrikA- kaumadarthAta zveta kamaloM ko vikasita karane vAlI hotI hai / jina candraprabha bhagavAn ke AtmIya pada ko svIkAra kara antaraMga ke ajJAna andhakAra ke dUra hone se sarva jana sukha ko prApta karate haiM aura candra ke pakSa meM uttama khaMjana (cakora) pakSI candra kI cAMdanI meM apanI AtmIyatA ko prApta karatA hai // 3 // pArzvaprabhoH sannidhaye sadA vaH samastu citte bahulohabhAvaH / bho bho janAH saMlabhatAM prasattiM dhRtvA yataH kAJcanasaMpravRttim // 4 // bho bho jano ! tuma zrotAoM aura pAnI ke hRdaya meM pArzva prabhu kA nirantara cintavana sannidhiuttama nidhi prApta karane ke lie sahAyaka hove / jisase ki tumhArA mana usa anirvacanIya satpravRtti ko dhAraNa karake prasannatA ko prApta ho / yahAM pArzva aura loha pada zleSAtmaka hai / jisa prakAra pArzvapASANa ke yoga se lohA bhI sonA bana jAtA hai, isI prakAra tuma loga bhI pArzva prabhu ke saMsmaraNa se una jaisI hI anirvacanIya zAnti ko prApta hoo // 4 // vIra ! tvamAnandabhuvAmavIraH mIro guNAnAM jagatAmamIraH / eko'pi sampAtitamAmaneka-lokAnanekAntamatena neka // 5 // __ he vIra bhagavan ! tuma Ananda kI bhUmi hokara ke bhI avIra ho aura guNoM ke mIra hokara ke bhI jagata ke amIra ho / he neka-bhadra ! tuma akele ne hI eka ho karake bhI anekAnta mata se aneka lokoM ko (paraspara virodhiyoM ko) ekatA ke sUtra meM sambaddha kara diyA hai // 5 // bhAvArtha - zloka se pUrvArgha meM virodhAlaGkAra se varNana kiyA gayA hai ki bhagavAn tuma vIra hokara ke bhI avIra-vIratA rahita ho, yaha kaise saMbhava ho sakatA hai ? isakA parihAra yaha hai ki tuma 'a' arthAt viSNu ke samAna vIra ho| dUsare pakSa meM abIra gulAla jaise holI Adi Ananda ke avasara para ati prasannatA kA utpAdaka hotA hai. usI prakAra he vIra bhagavana tama bhI Ananda utpanna karane ke lie avIra ho / mIra hokara ke bhI amIra ho, isakA parihAra yaha hai ki Apa guNoM ke mIra arthAt samudra ho karake bhI jagat ke amIra arthAt sabase bar3e dhanADhya ho / mIra aura amIra ye donoM hI zabda phArasI ke haiM / yahAM yamakAlaGkAra ke sAtha virodhAlaGkAra kavi ne prakaTa kiyA hai / isI padya ke anta meM paThita 'neka' pada bhI phArasI kA hai, jo ki bhadrArtha ke lie kavi ne prayukta kiyA hai / jJAnena cAnandamupAzrayantazcaranti ye brahmapathe sajantaH / teSAM gurUNAM sadanugraho'pi kavitvazaktau mama vighnalopI // 6 // jo jJAna ke dvArA Ananda kA Azraya lete hue aura brahma-patha arthAt Atma kalyANa ke mArga meM anurakta hote hue AcaraNa karate haiM, aise jJAnAnanda rUpa brahma-patha ke pathika gurujanoM kA sat anugraha bhI merI kavitva zakti meM vighnoM kA lopa karane vAlA ho // 6 // Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3rararararararararararararara vizeSa- isa padya ke pUrvArdha meM prayukta padoM ke dvArA kavi ne apane jJAna-guru zrI brahmacArI jJAnAnandajI mahArAja kA smaraNa kiyA hai / vIrodayaM yaM vidadhAtumeva na zaktimAn zrIgaNarAjadevaH / dadhAmyahaM tamprati bAlasattvaM vaha nidAnIM jalagendutattvam // 7 // zrI vIra bhagavAn ke jisa udaya rUpa mAhAtmya ke varNana karane ke lie zrI gaNadhara deva bhI samartha nahIM hai aise vIrodaya ke varNana karane ke lie maiM jala-pratibimbita candra maNDala ko uThAne kI icchA karane vAle bAlaka ke samAna bAla bhAva (lar3akapana) ko dhAraNa kara rahA hU~ // 7 // zakto'thavA'haM bhavitA'smyupAyAdbhavantu me zrIguravaH sahAyAH / piturvilabdhAMgulimUlatAtiryatheSTa dezaM zizuko'pi yAti // 8 // athavA maiM upAya se (prayatna karake) vIrodaya ke kahane meM samartha ho jAUMgA zrI gurujana mere sahAyaka hoveM / jaise bAlaka apane pitA kI aMguliyoM ke mUla bhAga ko pakar3a kara abhISTa sthAna ko jAtA hai, usI prakAra maiM bhI gurujanoM ke sAhAyya se vIra bhagavAn ke udayarUpa caritra ko varNana karane meM samartha ho jAUMgA // 8 // mano'GginAM yatpadacintanena sameti yatrAmalatAmanenaH / tadIyavRttaikasamarthanA vAk samastu kinnAttasuvarNabhAvA // 9 // jina vIra bhagavAn ke caraNoM kA cintavana karane se prANiyoM kA mana pApoM se rahita hokara nirmalatA ko prApta ho jAtA hai, to phira unhIM vIra bhagavAn ke ekamAtra caritra kA citraNa karane meM samartha merI vANI suvarNa bhAva ko kyoM nahIM prApta hogI ? arthAt vIra bhagavAna ke caritra kA varNana karane ke lie merI vANI bhI uttama varNa pada-vAkya rUpa se avazya hI pariNata hogI // 9 // rajo yathA puSpasamAzrayeNa kilA''vilaM madvacanaM ca yena / vIrodayodAravicAracihna satAM galAlaGkaraNAya kinna // 10 // jaise malina bhI raja (ghUli) puSpoM ke Azraya se mAlA ke sAtha logoM ke gale kA hAra banakara alaGkAra ke bhAva ko prApta hotI hai, usI prakAra malina bhI mere vacana vIrodaya ke udAra vicAroM se cihnita arthAt aGkita hokara sajanoM ke kaNTha ke alaGkAra ke lie kyoM nahIM hoMge ? arthAt avazya ho hoMge // 10 // lasanti santo'pyupayojanAya rasaiH suvarNatvamupaityathAyaH / yenArha to vRttavidhAnamApi niHsAramasmadvacanaM tathApi // 11 // Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Perrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrr sajjana puruSa bhI logoM ke iSTa prayojana ke lie sAdhaka rUpa se zobhAyamAna hote hI haiM / jaise rasAyana ke yoga se lohA suvarNa pane ko prApta hotA hai, usI prakAra niHsAra bhI mere vacana arhantadeva ke caritra-citraNa se sAra pane ko prApta hoMge aura sajjana puruSa use Adara se apanAveMge // 11 // satAmaho sA sahajena zuddhiH paropakAre nirataiva buddhiH / upadruto'pyeSa tarU rasAlaM phalaM zraNatyaGgabhRte trikAlam // 12 // aho, sajjanoM kI citta-zuddhi para Azcaya haika unakI buddhi dUsaroM ke upakAra karane meM sahaja svabhAva se hI nirata rahatI hai / dekho-logoM ke dvArA patthara Adi mAra kara ke upadrava ko prApta kiyA gayA bhI vRkSa sadA hI unheM rasAla (sarasa) phala pradAna karatA hai // 12 // yatrAnurAgArthamupaiti ceto hAridravatvaM samavAyahe toH / sudheva sAdho rucirA'tha sUktiH sadaiva yasyAnyaguNAya yuktiH // 13 // jisa prakAra haldI kA drava-rasa cUne ke sAtha saMyukta hokara lAlimA ko prApta ho jAtA hai, usI prakAra sAdhu-jana ke satsaMga ko pAkara merI ukti (kavitA) bhI rucira sUkti ko prApta ho logoM ke citta ko haraNa karake unake hRdaya meM sadaiva anurAga utpanna karegI / kyoMki sajjanoM kA saMyoga sadA dUsaroM kI bhalAI ke liye hI hotA hai // 13 // suvRttabhAvena samullasantaH muktAphalatvaM pratipAdayantaH / guNaM janasyAnubhavanti santastatrAdaratvaM pravahAmyahaM tat // 14 // jisa prakAra uttama gola AkAra rUpa se pariNata mauktika (motI) sUtra kA Azraya pAkara arthAt sUta meM piroye jAkara zobhA ko prApta hote haiM, usI prakAra sajana puruSa bhI uttama samyak cAritra ko dhAraNa karake jIvana kI niSphalatA ko chor3akara arthAt use sArthaka kara manuSyoM ke guNoM kA anubhava karate haiM / maiM aise una santa janoM meM Adara ke bhAva ko dhAraNa karatA hU~ // 14 // sAdhorvinirmANavidhau vidhAtuzcyutAH karAdutkarasaMvidhA tu / tayaiva jAtA upakAriNo'nye zrIcandanAdyA jagatIti manye // 15 // sAdhujanoM ko nirmANa karate hue vidhAtA ke hAtha se jo thor3I sI kaNikA rUpa racanA-sAmagrI nIce gira gaI, usI ke dvArA hI zrI candana Adika anya upakArI padArtha isa jagat meM utpanna hue haiM, aisA maiM mAnatA hU~ // 15 // bhAvArtha - kavi ne yahAM yaha utprekSA kI hai ki sajanoM ko banAne ke pazcAt vidhAtA ko candanAdika vRkSoM ke nirmANa kI vastutaH koI AvazyakatA nahIM thI, kyoMki candanAdi ke sugandha-pradAnAdi ke kArya karane ko to sajjana puruSa hI paryApta the / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 sAdhurguNagrAhaka eSa AstAM zlAghA mamArAdasatastu tAstAH / sarvapriyaprAyatayoditasya doSaM samudghATya varaM karasya // 16 // sAdhu jana guNa- grAhaka hote haiM, yaha bAta to ThIka hI hai / kintu sarvajanoM ke lie priya rUpa se kahe gaye mere isa kAvya ke doSoM kA udghATana (prakAzana) karake use nirdoSa uttama karane vAle asAdhujanoM kI hI mere hRdaya meM vAra vAra zlAghA hai / arthAt mere kAvya ke doSoM kA anveSaNa karake jo asAdhujana unheM prakaTa kara use nirdoSa banAveMge, maiM unakA bahuta AbhAra mAnate hue unakI prazaMsA karatA hU~ ||16| saMdakurANAM samupAyane nuH puSTA yathA gIriha kAmadhenuH / payasvinI sA khalazIlanena tasyopayogo'stu mahAnanena // 17 // jisa prakAra isa loka meM uttama dUrvAMkuroM ke carane para kAmadhenu puSTa hotI hai aura khala khilAne se vaha khUba dUdha detI hai, usI prakAra sajjanoM ke uttama dayA bhAva se to merI vANI vikasita ho rahI hai aura khalajanoM ke dvArA doSa pradarzana kara dene se arthAt nikAla dene se merI yaha kavitA rUpa vANI bhI nirdoSa hokara sarasa bana jAyagI evaM khUba puSTa hogI aura isa prakAra durjanoM kA samparka bhI hamAre lie paramopayogI hogA // 17 // karNejapaM yatkRtavAnabhUstvaM tadetadapyasti vidhe ! paTutvam / anena sAdhoH saphalo nRbhAva Rte tamaH syAtka raveH prabhAvaH // 18 // he vidhAtA ! tumane jo doSa dekhane vAle pizunoM ko utpanna kiyA hai so yaha bhI tumhArI paTutA (caturAI) hI hai, kyoMki isase sAdhu kA manuSyapanA saphala hotA hai / andhakAra na ho, to sUrya kA prabhAva kahAM ddaSTi gocara hogA // 18 // bhAvArtha- jaise yadi andhakAra na ho, to sUrya ke prabhAva kA mahattva kaise prakaTa ho sakatA hai, usI prakAra yadi durjana loga na hoM, to sajjanoM kI sajjanatA kA prabhAva bhI kaise jAnA jA sakatA hai| anekadhAnyeSu vipattikArI vilokyate niSkapaTasya cAriH / chidraM nirUpya sthitimAdadhAti sa bhAti AkhoH pizunaH sajAtiH // 19 // durjana manuSya cUhe ke samAna hote haiM / jisa prakAra mUSaka (cUhA ) nAnA jAti kI dhAnyoM kA vinAza karane vAlA hai, niSka arthAt bahumUlya paToM (vastroM) kA ari hai, unheM kATa DAlatA hai aura chidra (bila) dekhakara usameM apanI sthiti ko kAyama rakhatA hai / ThIka isI prakAra pizuna puruSa bhI mUSaka ke sajAtIya pratIta hote haiM kyoMki pizuna puruSa bhI nAnA prakAra se anya sarva sAdhAraNa janoM ke lie vipatti-kAraka hai, niSkapaTa janoM ke zatru haiM aura logoM ke chidroM (doSoM) ko dekhakara apanI sthiti ko ddar3ha banAte haiM // 19 // Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199999999999999 6 19999999999111091 yo'bhyeti mAlinyamaho na jAne kAvye dine vA pratibhAsamAne / / doSAnuraktasya khalasya ceza ! kAkArilokasya ca ko vizeSaH // 20 // he Iza ! kAkAriloka (ulUka-samUha) aura khala jana meM kyA vizeSatA hai, yaha maiM nahIM jaantaa| arthAt mujhe to donoM samAna hI ddaSTi gocara hote haiM, kyoMki dina (sUrya) ke pratibhAsamAna hone para ulUka loka malinatA ko prApta hote haiM aura doSA (rAtri) meM anurakta haiM arthAt rAtri meM vicaraNa karate haiN| isI prakAra uttama kAvya ke prakAzamAna hone para khala jana bhI malina-vadana ho jAte haiM aura usake doSAnveSaNa meM hI tatpara rahate haiM / isa prakAra se mujhe to ulUka aura khala jana meM samAnatA hI dikhatI hai // 20 // khalasya hannaktamivAghavastu prakAzakR dvAsaravatsatastu / kAvyaM dvayormadhyamupetya sAyametajjanAnAmanuraJjanAya // 21 // khala janoM kA hRdaya to rAtri ke samAna agha-svarUpa hai aura sajjanoM kA hRdaya dina ke samAna prakAza-rUpa hai| ina sajjana aura durjana janoM ke madhya meM prApta hokara merA yaha kAvya sAMyakAla kI lAlimA ke samAna jana-sAdhAraNa ke anuraMjana ke lie hI hogA // 21 // rasAyanaM kAvyamidaM zrayAmaH svayaM drutaM mAnavatAM nayAmaH / pIyUSamIyurvibudhA budhA vA nAdyApyupAyAntyanimeSabhAvAt // 22 // hama isa kAvya rUpa rasAyana kA Azraya lete haiM arthAt usakA pAna karate haiM aura rasAyana-pAna ke phala-svarUpa svayaM hI hama zIghra mAnavatA ko prApta hote haiM / jo vibudha arthAt devatA haiM, ve bhale hI amRta ko pIveM, yA jo vigata buddhi hokara ke bhI apane Apako vidvAn mAnate haiM, ve pIyUSa arthAt jala ko pIveM, parantu ve animeSa bhAva hone se kAvya rasAyana kA pAna nahIM kara sakate, ata: mAnavatA ko bhI prApta nahIM ho sakate // 22 // bhAvArtha - deva amRta-pAyI aura nimeSa- (TimakAra) rahita locana vAle mAne jAte haiM, ataH unako to kAvya rUpa rasAyana-pAna kA avasara hI nahIM aura isalie ve amRta-pAna karate hue bhI manuSyatA ko nahIM pA sakate / tathA jo buddhi-vihIna haiM aise jar3a loga bhI kAvya-rasAyana kA pAna nahIM kara sakate / animeSa nAma machalI kA bhI hai aura pIyUSa nAma jala kA bhI hai / machalI animeSa hokara ke bhI jala kA hI pAna kara sakatI hai, usake kAvya-rasAyana ke pAna kI saMbhAvanA hI kahAM hai ? kahane kA sAra yaha hai ki maiM kAvya rUpa rasAyana-ko pIyUSa se bhI zreSTha mAnatA hU~ kyoMki isake pAna se sAdhAraNa bhI manuSya saccI mAnavatA ko prApta kara letA hai / / sAraM kRtISTaM surasArtharamyaM vipallavAbhAvatayA'bhigamyam / samullasatkalpalataikatantu triviSTa paM kAvyamupaimyahantu // 23 // Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arrer TTV 7 CTTTTTTTTTT maiM to kAvya rUpa triviSTapa (svarga) ko prApta hotA hU~, arthAt kAvya ko hI svarga samajhatA huuN| jaise svarga sAra rUpa hai aura kRtI janoM ko iSTa hai, usI prakAra yaha kAvya bhI alaGkAroM se yukta hai aura jJAniyoM ko abhISTa hai / svarga sura-sArtha arthAt devoM ke samudAya se ramya hotA hai aura yaha kAvya zRGgAra zAnta Adi surasoM ke artha se ramaNIka hai / svarga sarva prakAra kI vipatti-ApattiyoM ke abhAva hone ke kAraNa abhigamya hotA hai aura yaha kAvya bhI vipada arthAt kutsita padoM se rahita hone se Azraya ke yogya hai / svarga kalpavRkSoM ke samUhoM se sadA ullAsa-yukta hotA hai aura yaha kAvya nAnA prakAra kI kalpanAoM kI ur3AnoM se ullAsamAna hai / isalie maiM to kAvya ko hI sAkSAt svarga se bar3hakara samajhatA hU~ // 23 // hArAyate'thottamavRttamuktA samantabhadrAya samastu sUktA / yA sUtrasArAnugatAdhikArA kaNThIkRtA satpuruSairudArA // 24 // yaha sUkta arthAt bhale prakAra kahI gaI kavitA hAra ke samAna AcaraNa karatI hai / jaise hAra uttama gola motiyoM vAlA hotA hai usI prakAra yaha kavitA bhI uttama vRtta arthAt chandoM meM racI gaI hai / hAra sUtra (Dore)- se anugata hotA hai aura yaha kavitA bhI Agama rUpa sUtroM ke sArabhUta adhikAroM vAlI hai / hAra ko udAra satpuruSa kaNTha meM dhAraNa karate haiM aura isa udAra kavitA ko satpuruSa kaNThastha karate haiM / aisI yaha hAra-svarupa kavitA samasta loka ke kalyANa ke lie hove // 24 // vizeSArtha - isa padya meM prayukta 'samantabhadra' pada se kavi ne yaha bhAva vyakta kiyA hai ki uttama kavitA to samantabhadra jaise mahAn AcArya hI kara sakate haiM / hama to nAma mAtra ke kavi haiM / isa prakAra grantha ko prArambha karate hue kavi ne unake pavitra nAma kA smaraNa kara apanI laghutA ko prakaTa kiyA kilAkalaGkArthamabhiSTa vantI samantataH kaumudamedhayantI / jIyAtprabhAcandramahodayasya sumaJju vAG nastimiraM nirasya // 25 // jo akalaGka artha kA pratipAdana karatI hai aura saMsAra meM sarva ora kaumudI ko bar3hAtI hai, aisI prabhAcandrAcArya mahodaya kI sundara vANI hamAre ajJAna-andhakAra ko dUra karake cirakAla taka jIve, arthAt jayavantI rahe // 25 // bhAvArtha - jaise candramA kI candrikA kalaGka-rahita hotI hai, kumudoM ko vikasita karatI hai aura saMsAra ke andhakAra ko dUra karatI hai, usI prakAra prabhAcandrAcArya ke nyAyakumudacandrAdi grantha-rUpa sundara vANI akalaGka deva ke dArzanika artha ko prakAzita karatI hai, saMsAra meM harSa ko bar3hAtI hai aura logoM ke ajJAna ko dUra karatI hai / vaha vANI sadA jayavanta rahe / padya ke prathama caraNa meM prayukta 'akalaGkArtha' pada ke dvArA 'AcArya akalaGkadeva' ke smaraNa ke sAtha hI zleSa rUpa se yaha artha bhI dhvanita kiyA gayA hai ki kumodaniyoM ko prasanna karane vAlI aura kulaTA (vyabhicAriNI) striyoM ke durAcAra ko rokane vAlI candra kI candrikA bhI sadA banI rahe / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hararararararararararararararararararararararararararararara navyAkRtirme zrRNu bho sucittvaM kutaH punaH sambhavatAtkavitvam / vaktavyato'laMkRti dUravRtte vRttAdhikAreSvapi cApravRtteH // 26 // bho vidvajjano, tuma merI bAta suno - mujhe vyAkaraNa kA bodha nahIM hai, maiM alaGkAroM ko bhI nahIM jAnatA aura chandoM ke adhikAra meM bhI merI pravRtti nahIM hai / phira mere se kavitA kaise saMbhava ho sakatI hai ? zloka kA dUsarA artha yaha hai ki merI yaha navIna kRti hai / merA kRtI arthAt vidvajjanoM se aura vRtta arthAt cAritra dhAraNa karane vAloM se bhI samparka nahIM hai, phira mere kavitva ka (AtmA) kA vitva arthAt samyagjJAna aura kavitva-sAmarthya kaise prakaTa ho sakatA hai? arthAta nahIM utpanna ho sakatA // 26 // suvarNamUrtiH kaviteyamAryA lasatpadanyAsatayeva bhAryA / ceto'nugRhNAti janasya ceto'laGkAra-sambhAravatIti hetoH // 27 // merI yaha kavitA Arya kulotpanna bhAryA ke tulya hai / jaise kulIna bhAryA uttama varNarUpa saundarya kI mUrti hotI hai, usI prakAra yaha kavitA bhI uttama vargoM ke dvArA nirmita mUrti vAlI hai / jaise bhAryA pada-nikSepa ke dvArA zobhAyamAna hotI hai, usI prakAra yaha kavitA bhI uttama-uttama padoM ke nyAsa vAlI hai / jaise bhAryA uttama alaGkAroM ko dhAraNa karatI hai, usI prakAra yaha kavitA bhI nAnA prakAra ke alaGkAroM se yukta hai / isa prakAra yaha kavitA AryA bhAyA ke samAna manuSya ke citta ko anuraMjana karane vAlI hai // 27 // tamodhunAnA ca sudhAvidhAnA kaveH kRtiH kaumudamAdadhAnA / yA''hlAdanAyAtra jagajjanAnAM vyathAkarI syAjjaDajAya nAnA // 28 // kavi kI yaha kRti candra kI candrikA ke samAna tama kA vinAza karatI hai, sudhA (amRta) kA vidhAna karatI hai, pRthvI para harSa ko bar3hAtI hai, jagajjanoM ke hRdaya ko AhlAdita karatI hai aura candrikA ke samAna jalajoM-(kamaloM) ko tathA kAvya ke pakSa meM jar3ajanoM ko nAnA vyathA kI karane vAlI hai // 28 // bhAvArtha - yadyapi candra kI candrikA tamo-vinAza, kumuda-vikAsa aura jagajjanAhlAda Adi karatI hai, phira bhI vaha kamaloM ko pIr3A pahu~cAtI hI hai, kyoMki rAtri meM candrodaya ke samaya kamala saMkucita ho jAte haiM / isI prakAra merI yaha kavitA rUpI candrikA yadyapi sarva logoM ko sukha zAnti-vardhaka hogI, magara jar3a-janoM ko to vaha pIr3A dene vAlI hI hogI, kyoMki ve kavitA ke marma ko hI nahIM samajha sakate haiN| granthakAra isa prakAra maMgala-pATha karane ke pazcAt prakRta viSaya kA pratipAdana karate haiM - sArdhadvayAbdAyutapUrvamadya dinAdihAsItsamayaM prapadya / bhuvastale yA khalu rUparekhA jano'nuvindedamuto'tha lekhAt // 29 // Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CC9 Aja se ar3hAI hajAra varSa pUrva isa bhUtala para kAla kA Azraya pAkara jo dharma aura samAja kI rUpa-rekhA thI, use sarva loga isa Age varNana kiye jAne vAle lekha se jAnane kA prayatna kareM ||29| 'yajJArthamete pazavo hi sRSTA' ityevamuktirbahuzo'pi bhRSTA / prAcAli lokairabhito'pyazastairaho rasAzizvavazaGgataistaiH // 30 // 'ye sabhI pazu yajJa ke lie vidhAtA ne race haiM', yaha aura isa prakAra kI bahuta sI anya uktiyAM rasanA aura zizna (janana) indriya ke vazIbhUta hue una una aprazasta vAmapanthI logoM ne aho, cAroM ora pracalita kara rakhIM thI // 30 // kiM chAga evaM mahiSaH kimazvaH kiM gaurnaro'pi svarasena zazvat / vaizvAnarasyendhanatAmavApa dattA ahiMsAvidhaye kilA''paH // 31 // kyA chAga (bakarA) kyA mahiSa (bhaiMsA ) kyA azva aura kyA gAya, yahAM taka ki manuSya taka bhI bala-prayoga pUrvaka nirantara yajJAgni ke indhanapane ko prApta ho rahe the aura dharma kI ahiMsA - vidhi ke lie logoM ne jalAJjali de dI thI // 31 // dhUrtaiH samAcchAdi janasya sA hak vedasya cArthaH samavAdi tAddak / sarvatra paizAcyamitastato'bhUdaho svayaM raktamayI yato bhUH // 32 // dhUrta logoM ne veda ke vAkyoM kA hiMsA-paraka artha kara-karake jana sAdhAraNa kI AMkhoM ko asad artha kI prarUpaNA ke dvArA AcchAdita kara diyA thA aura jidhara dekho udhara hI paizAcI aura rAkSasI pravRttiyAM ddaSTi - gocara hotI thiiN| adhika kyA kaheM, unake paizAcika karmoM se yaha sArI pRthivI svayaM raktamayI ho gayI thI // 32 // I paro'pakAre 'nyajanasya sarvaH paropakAraH samabhUttu kharva : sammAnanIyatvamavApa varvaH kimityato vacyadhikaM punarvaH ||33|| maiM tuma logoM se aura adhika kyA kahU~- sabhI loga eka dUsare ke apakAra karane meM laga rahe the aura paropakAra kA to eka dama abhAva sA hI ho gayA thA / tathA dhUrtajana sammAnanIya ho rahe the arthAt logoM meM pratiSThA pA rahe the ||33|| zmazrUM svakIyAM valayan vyabhAvi loko'sya darpo yadabhUdihAviH / manasyanasyevamananyatAyA na nAma lezo'pi ca sAdhutAyAH // 34 // logoM meM usa samaya jAti-kula Adi kA mada isa tejI se prakaTa ho rahA thA ki ve apane jAtIya ahaMkAra ke vazIbhUta hokara apanI mUMchoM ko bala dete hue sarvatra dikhAI de rahe the / logoM ke mana meM Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'sarararararararararararararara 10rararararararararararararararararara ekAnta svArtha - parAyaNatA aura pApa kI pravRttiyA~ hI jora pakar3a rahI thI, tathA unameM sAdhutA kA leza bhI nahIM raha gayA thA // 34 // samakSato vA jagadambikAyAstatputrakANAM nigale'pyapAyAt / avibhyatA'sisthitiraGkitA''sIjanena cAnena dharA durAzIH // 35 // usa samaya pApa se nahIM Darane vAle logoM ke dvArA jagadambA ke samakSa hI usake putroM ke (aja mahiSa) ke gale para churI calAI jAtI thI, arthAt unakI bali dI jAtI thI (sArI sAmAjika aura dhArmika sthiti ati bhayaGkara ho rahI thI) aura unake ina duSkarmoM se yaha vasuMdharA durAzISa de rahI thI arthAt trAhi-trAhi kara rahI thI // 35 // paraspara dveSamayI pravRttireko'nyajIvAya samAttakRttiH / na kopi yasyAtha na ko'pi cittaM zAntaM janaH smAnvayate'pavittam / usa samaya logoM meM paraspara vidveSamayI pravRtti phaila rahI thI aura eka jIva dUsare jIva ke mArane ke lie khaGga hAtha meM lie hue thA / aisA koI bhI manuSya nahIM dikhAI detA thA jisakA citta krodha se bharA huA na ho / usa samaya loga zAnta puruSa ko mUryoM kA mukhiyA mAnane lage the // 36 // bhUyo bhuvo yatra hRdA vibhinnaM svaputrakANAM tadudIkSya cihnam / ivAndhakArAnugatA dizastA gantuMnabho'vAJchadito'pyadhastAt // 37 // apane putroM ke aise khoTe cihna dekhakara pRthivI mAtA kA hRdaya vAra-vAra vidIrNa ho jAtA thA, arthAt vAra-vAra bhUkampa Ane se pRthivI phaTa jAtI thI / sabhI dizAeM andhakAra se vyApta ho rahI thIM aura logoM ke aise duSkRtya dekhakara mAnoM AkAza nIce rasAtala ko jAnA cAhatA thA // 37 // mano'hivadvakri makalpaheturvANI kRpANIva ca marma bhettum / kAyo'pyakAyo jagate janasya na ko'pi kasyApi babhUva vazyaH // 38 // usa samaya ke logoM kA mana sarpa ke tulya kuTila ho rahA thA, unakI vANI kRpANI (churI) ke samAna dUsaroM ke marma ko bhedane vAlI thI aura kAya bhI pApa kA Aya (Agama-dvAra) bana rahA thA / usa samaya koI bhI jana kisI ke vaza meM nahIM thA, arthAt logoM ke mana-vacana kAya kI kriyA ati kuTila thI aura sabhI svacchanda evaM niraGkuza ho rahe the // 38 // iti duritAndhakAra ke samaye nakSatraughasaGka le'ghamaye / ajani janA''hlAdanAya tena vIrAhva yavarasudhAspadena // 39 // isa prakAra pApAndhakAra se vyApta, duSkRta-maya, akSatriya janoM ke samUha se saMkula samaya meM, athavA nakSatroM ke samudAya se vyApta samaya meM usa vIra nAmaka mahAn candra ne janoM ke kalyANa ke lie janma liyA // 39 // Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 zrImAn zreSThi caturbhujaH sa suSuve bhUrAmaletyAhvayaM - vANIbhUSaNa - varNinaM ghRtavarI devI ca yaM dhIcayam / zrIvIrAbhyudaye'munA viracite kAvye'dhunA nAmata stasmin prAkkathanAbhidho'yamasakau sargaH samAptiM gataH 11811 isa prakAra zrImAn seTha caturbhujajI aura ghRtavarI devI se utpanna hue vANIbhUSaNa, bAla- brahmacArI paM. bhUrAmala vartamAna muni jJAnasAgara dvArA viracita isa vIrodaya nAmaka kAvya meM prAkkathana rUpa yaha prathama sarga samApta huA // 1 // // - Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ce 12 atha dvitIyaH sargaH dvIpo'tha jambUpapadaH samasti sthityAsakau madhyagataprazastiH / lakSmyA tvananyopamayopaviSTaH dvIpAntarANAmuparipratiSThaH // 1 // isa asaMkhyAta dvIpa aura samudra vAlI pRthvI para sabake madhya meM 'jambU' isa upapada se yukta dvIpa hai, jo apanI sthiti se pRthvI para madhyagata prazasti ko prApta hokara avasthita hai / yaha ananya upamA vAlI lakSmI se saMyukta hai aura sabhI dvIpAntaroM ke Upara pratiSThita hai // 1 // bhAvArtha jo madhyastha bhAga hotA hai, so sarvopari pratiSThita kaise ho sakatA hai, yaha virodha hai| parantu jambUdvIpa madhya bhAgastha ho karake bhI zobhA meM sarva ziromaNi hai / samvaddhi siddhiM praguNAmitastu pAtheyamAptaM yadi vRttavastu / itIva yo vakti surAdridambhodastasvahastAM guliraGgi nambhoH // 2 // 1 isa jambUdvIpa ke madhya meM eka lAkha yojana kI UMcAI vAlA jo sumeru parva hai / usake bahAne se mAnoM yaha jambU dvIpa logoM ko sambodhana kara sumeru parvata rUpa apane hAtha ko UMcA uThA karake yaha kaha rahA hai ki o manuSyoM, yadi tumane cAritra vastu rUpa pAtheya ( mArga bhojana ) prApta kara liyA hai arthAt cAritra ko dhAraNa kara liyA hai, to phira siddhi (mokSa lakSmI) ko saralatA se prApta huI hI samajho // 2 // adhasthavisphAriphaNIndradaNDazchatrAyate vRttatayA'pyakhaNDa: sudarzanetyuttamazailadambhaM svayaM samApnoti suvarNakumbham // 3 // adholoka meM avasthita aura phailAyA hai apane phaNA maNDala ko jisane aisA zeSanAga rUpa jisakA daNDa hai, usakA vRttAkAra se akhaNDa jambU dvIpa chatra ke samAna pratIta ho rahA hai / tathA sudarzana nAma kA jo yaha sumeru parvata hai yaha svayaM usake svarNa kumbha kI upamA ko dhAraNa kara rahA hai ||3|| suvRttabhAvena ca paurNamAsya- sudhAMzunA sArdhamihopamA'sya / virAjate yatparito'mburAziH samullasatku NDinavadvilAsI // 4 // suvartulAkAra rUpa se pUrNamAsI ke candramA ke sAtha pUrNa upamA rakhane vAle isa jambUdvIpa ko sarva ora se ghera karake ullasita kuNDala ke samAna vilAsa (zobhA) ko dhAraNa karane vAlA ( lavaNa) samudra avasthita hai // 4 // Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 bhAvArtha yaha jambUdvIpa golAkAra hai aura isako ghere huye lavaNa samudra hai / ataH ise pUrNamAsI ke candramA kI upamA dI gaI hai / tattvAni jainA''gamavadvibharti kSetrANi saptAyamihAgravartI / sadakSiNo jIva ivA''saMharSastatrA'sakau bhAratanAmavarSa : // 5 // yaha jambUdvIpa jaina Agama ke samAna sAta tattva rUpa sAta hI kSetroM ko dhAraNa karatA hai / una sAta tattvoM meM jaise sucatura aura harSa ko prApta jIva tattva pradhAna hai, usI prakAra una sAtoM kSetroM meM dakSiNa dizA kI ora ati samRddhi ko prApta bhAratavarSa nAma kA deza avasthita hai // 5 // zrIbhArataM sampravadAmi zasta- kSetraM sudevAgamavAritastat / svargApavargAdyamidhAnazasyamutpAdayatpuNyavizeSamasya // 6 // maiM zrI bhAratavarSa ko prazasta kSetra (kheta) kahatA hU~, kyoMki jaise uttama kSetra jala varSA se siMcita hokara nAnA prakAra ke uttama dhAnyoM ko utpanna karatA hai, usI prakAra yaha bhAratavarSa bhI uttama tIrthaGkara devoM ke Agamana ke samaya janmAbhiSeka jala se athavA tIrthaGkara deva ke Agama ( sadupadeza ) rUpa jala se plAvita hokara svarga aura apavarga (mokSa) Adi nAma vAle aneka puNya vizeSa rUpa dhAnya ko utpanna karatA hai // 6 // himAlayollAsi guNaH sa eSa dvIpAdhipasyeva dhanurvizeSaH / vArAzivaMzasthitirAvibhAti bhoH pAThakA kSAtrayazo 'nupAtI // 7 // he pAThakoM ! usa dvIpAdhipa arthAt sarva dvIpoM ke svAmI jambU dvIpa kA yaha bhAratavarSa dhanurvizeSa ke samAna pratibhAsita hotA hai / jaise dhanuSa meM DorI hotI hai usI prakAra isa bhAratavarSa ke uttara dizA meM pUrva se lekara pazcima taka avasthita himAlaya nAma kA parvata hI DorI hai / jaise dhanuSa kA pRSTha bhAga bAMsa kA banA hotA hai, usI prakAra isa bhAratavarSa ke pRSTha bhAga meM samudra rUpa bAMsa kI sthiti hai| jisa prakAra dhanurdhArI manuSya kSAtra yaza ko prakaTa karatA hai, usI prakAra yaha bhAratavarSa bhI kSatriya kulotpanna tIrthaGkarAdi mahApuruSoM ke mahAn yaza ko prakaTa karatA huA zobhAyamAna ho rahA hai // 7 // zrIsindhu - gaGgAntarataH sthitena pUrvAparAmbhonidhisaMhitena / zailena bhinne'tra kilA''ryazastiH SaDvargake svocca ivAyamasti // 8 // pUrva se lekara pazcima samudra taka aura zrI gaGgA, sindhu nadiyoM ke antarAla se avasthita aise vijayArdha zaila se bhinna huA yaha bhAratavarSa SaT khaNDa vAlA hai / usameM yaha Arya khaNDa SaD varga meM svasthAnIya aura ucca graha ke samAna sarva zreSTha hai / ( zeSa pAMca to mleccha khaNDa hone se aprazasta haiM) // 8 // Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Re 14 tasmin vapuSyeva ziraH samAnaH videhadezetyucitAbhidhAnaH / svamuttamatvaM viSayo dadhAnaH sa cAdhunA satkriyate girA naH // 9 // jaise zarIra meM zira sarvopari, avasthita hai usI prakAra isa bhAratavarSa ke Arya khaNDa meM 'videha' isa samucita nAma vAlA aura uttamatA ko dhAraNa karane vAlA deza hai / aba hama apanI vANI se usakI sundaratA kA varNana karate haiM // 9 // analpapItAmbara dhAmaramyAH pavitrapadmApsaraso'pyadamyAH 1 aneka kalpadrumasamvidhAnA grAmA lasanti tridivopamAnAH // 10 // usa videha deza meM vizAla pItAmbara arthAt AkAza ko sparza karane vAle prAsAdoM se ramaNIka, pavitra kamaloM aura jaloM se bhare hue sarovaroM se yukta, adamya ( para - parAbhava - rahita ) aura aneka prakAra vAle kalpavRkSoM se ( vana-upavanoM se) vyApta aise pura-grAmAdika svargaloka ke samAna zobhita haiM ||10| bhAvArtha usa deza ke. nagara-grAmAdika svarga-saddaza pratIta hote haiM, kyoMki jaise svarga meM pItavastra dhArI indra ke dhAma haiM / usI prakAra yahAM para bhI ambara arthAt AkAza ko chUne vAle bar3e-bar3e makAna haiM / svarga meM padmA (lakSmI) apsarA Adi rahatI hai, yahAM para kamaloM se suzobhita jala-bhare sarovara haiM / svarga ke bhavana kisI se kabhI parAbhAva ko prApta nahIM hote, vaise hI yahAM ke prAsAda bhI dUsaroM se adamya haiM / aura jaise svarga meM aneka jAti ke kalpavRkSa hote haiM, usI prakAra yahAM para bhI logoM ko manovAMchita phala dene vAle aneka vRkSoM se yukta vana-upavanAdika haiM / isa prakAra isa bhAratavarSa ke grAmanagarAdika pUrNa rUpa se svarga kI upamA ko dhAraNa karate haiM / - zikhAvalIDhAbhratayA'pyaTUTA bahiH sthitA nUtanadhAnyakUTAH / prAcyAH pratIcIM vrajato'bjapasya vizrAmazailA iva bhAnti tasya // 11 // una grAma-nagarAdikoM ke bAhira avasthita, apanI zikhAoM se vyApta kiyA hai AkAza ko jinhoMne aise aTUTa (vizAla evam vipula parimANa vAle) navIna dhAnya ke kUTa pUrva dizA se pazcima dizA ko jAne vAle sUrya ke vizrAma zaila ( krIr3A parvata) ke samAna pratibhAsita hote haiM // 11 // urvI praphullatsthalapadmanetra - prAnte 'JjanaughaM dadhatI sakhe'tra / nirantarAttAlikulaprasaktiM saubhAgyamAtmIyamabhivyanakti // 12 // he sakhe, isa videha deza meM praphullita sthala padma (gulAba ke phUla ) rUpa netroM ke prAnta bhAga meM aJjana (kAjala) ko dhAraNa karane vAlI pRthvI nirantara vyApta bhramara-samUha kI guJjAra se mAnoM apane saubhAgya ko abhivyakta kara rahI hai // 12 // Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 dhAnyasthalI pAlaka - bAlikAnAM gItazruternizcalatAM dadhAnAH / citte'dhvanInasya vilepyazaGkAmutpAdayantIha kuraGgaraGkAH // 13 // usa deza meM dhAnya ke khetoM ko rakhAne vAlI bAlAoM ke gItoM ko sunane se kheta khAne ke lie Aye hue dIna kuraMga (hariNa) nizcalatA ko prApta hokara pathika janoM ke citta meM citrollikhita jaisI bhrAnti ko utpanna karate haiM / arthAt ve kheta ko caranA bhUlakara gAnA sunane ke lie nizcala ho citra - likhita se pratIta hote haiM // 13 // sampallavatvena hitaM janAnAmutpAdayanto vinayaM dadhAnAH / svajanma vRkSAH saphalaM buvANA lasanti yasmin supathaikazANAH // 14 // usa deza ke vRkSa vinaya arthAt pakSiyoM ke nivAsa ko, tathA namratA ko dhAraNa karane vAle haiN| aura uttama hare bhare pattoM se yukta kiMvA sampadA vAle hone se Ane vAle logoM kA hita sampAdana karate haiM / ata eva sanmArga ko prakaTa karane vAle hokara apane janma kI saphalatA siddha karate hue zobhAyamAna ho rahe haiM ||14|| nizAsu candropalabhitti-niryajjalaplavA zrIsaritAM tatiryat / nidAghakAle 'pyatikUlameva prasannarUpA vahatIha deva // 15 // he deva, vahAM para rAtri meM candrakAnta maNiyoM kI bhittiyoM se nikalane vAle jala se paripUrNa uttama saritAoM kI zreNI grISma Rtu meM bhI atikUla arthAt donoM taToM se bAhira pUra vAlI hokara ke bhI prasanna rUpa ko dhAraNa karatI huI bahatI hai // 15 // bhAvArtha jaba nadI varSA Rtu meM kinAre ko ullaghaMna karake bahatI hai to usakA jala gaMdalA hotA hai / kintu isa videha deza meM bahane vAlI nadiyAM atikUla hokara ke bhI prasanna ( svaccha ) jala vAlI thI aura sadA hI jala se bharI huI pravAhita hotI rahatI thI / - yadIyasampattimananyabhUtAM bhUrvIkSituM vizvahitaika pUtAm / utphullanIlAmburuhAnubhAvA vibhAti visphAlitalocanA vA // 16 // vizva kA hita karane vAlI, aura advitIya jisa deza kI sampatti ko dekhane ke liye pRthvI khile hue nIla kamaloM ke bahAne se mAnoM apanI AMkhoM ko kholakara zobhAyamAna ho rahI hai // 16 // yato 'tivRddhaM jar3a dhIzvaraM sA saritatiryAti tadekavaMzA / saMpallavodyattaruNAvaruddhA na nimnagAtvapratibodhanuddhA // 17 // usa deza kI nadiyoM kI paMkti sampatti ke mada se uddhata taruNa janoM ke dvArA, dUsare pakSa meM uttama Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ crrrrrrrrrrrrrrrr 16 Crrrrrrrrrrrrrrrrr pallava vAle vRkSoM se avarodha kiye jAne para tathA usI ke vaMza vAlI hote hue bhI ati vRddha jaladhi rUpa pati ke pAsa jAtI haiM aura isa prakAra hA-duHkha hai ki ve apane nimnagApane kA pratiSedha nahIM kara rahI haiM, arthAt nimnagA (nIce kI ora bahanA yA nIca ke pAsa jAnA) isa nAma ko sArthaka kara rahI haiM, yaha mahAn duHkha kI bAta hai // 17 // bhAvArtha - yadi koI navayauvanA strI acche-acche navayuvaka janoM ke dvArA saMvaraNa ke lie roke jAne para bhI kisI mUrkha aura apane hI vaMza vAle vRddha puruSa ko svIkAra kare, to usakA yaha kArya loka meM anucita hI ginA jAyagA aura saba loga usakI nindA kareMge / isI bhAva ko lakSya meM rakha kara kavi ne nadiyoM ke nimnagApane ko vyakta kiyA hai ki nadI sadA nIce kI ora bahatI huI aura mArga meM aneka taruNa-sthAnIya taruoM (vRkSoM) se rokI jAne para bhI vRddha evaM jar3a samudra se jA milatI hai, to usake isa nimnagApane para dhikkAra hai / vaNikpathastUpitaratnajUTA hari-priyAyA iva ke likUTAH / bahiSkRtAM santi tamAM hasantastatrA''padaM cA''padamullasantaH // 18 // usa videha deza ke nagaroM ke vaNika pathoM (bAjAroM) meM dukAnoM ke bAhira pada-pada para lagAye gaye stUpAkAra ratnoM ke jUTa (Dhera) mAnoM bahiSkRta ApadAoM kA upahAsa-sA karate hue hari-priyA (lakSmI) ke kelikUTa arthAt krIr3A parvatoM ke samAna pratIta hote haiM // 18 // pade pade'nalpajalAstaTAkA anokahA vA phala-puSpapAkAH / vyarthAni tAvad dhaninAmidAnIM satraprapAsthApanavAMchitAni // 19 // jisa deza meM pada-pada para gahare jaloM se bhare hue vizAla sarovara aura puSpa-phaloM ke paripAka vAle vRkSa Aja bhI dhanI janoM ke satra (anna kSetra) aura prapA ( pyAU) sthApana ke manorathoM ko vyartha kara rahe haiM // 19 // vistAriNI kIrtirivAtha yasyAmRtasravendo rucivatprazasyA / sudarzanA puNyaparamparA vA vibhrAjate dhenutatiH svabhAvAt // 20 // usa deza kI gAeM candramA kI cAMdanI ke samAna amRta (dUdha) ko varSA ne vAlI, kIrti ke samAna uttarottara bar3hane vAlI aura puNya paramparA ke samAna svabhAva se hI darzanIya zobhita ho rahI haiM // 20 // asmin bhuvo bhAla iyadizAle samAdadhacchrItilakatvamAle / samaGkitaM vakti madIyabhASA samehi taM kuNDapuraM samAsAt // 29 // he mitra ! pRthvI ke mAla ke samAna itanI vizAla usa deza meM zrI tilakapane ko dhAraNa karane vAle aura jise loga kuNDanapura kahate haiM, aise usa nagara kA aba merI vANI varNana karatI hai so suno // 21 // Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 C nAkaM puraM sampravadAmyahaM tatsurakSaNA yatra janA vasantaH 1 surItisambuddhimitAstu rAmA rAjA sunAzIra- punIta-dhAmA // 22 // vaha kuNDanapura nagara svarga hai, kyoMki vahAM rahane vAloM ko koI kaSTa nahIM hai / vahAM ke sabhI loga sulakSaNa devoM ke saddaza haiN| striyAM bhI deviyoM ke samAna sundara ceSTA vAlI haiM aura rAjA to sunAzIra punIta - dhAma hai, arthAt uttama puruSa hokara sUrya jaisA pavitra teja vAlA hai, jaise ki svarga meM indra hotA hai ||22|| ahIna - santAna - samarthitatvAtpunnAgakanyAbhirathAJcitattvAt / vibhAtyanantAlayasaMkulaM yannirantaraM nAgaku laikaramyam // 23 // vaha kuNDanapura nagara nirantara nAga (sarpa) devAtAoM ke kuloM se advitIya ramaNIyatA ko prApta hokara nAgapurI sA pratIta hotA hai / jaise nAgapurI ahi arthAt sarpoM kI santAna se samarthita hai, usI prakAra yaha kuNDanapura bhI ahIna arthAt hIna- kula se rahita ucca kulotpanna santAna se saMyukta hai / tathA jaise nAgapurI punnAga- uttama varNa vAle nAgoM kI kanyAoM se aJcita (saMyukta) hai, usI prakAra yaha kuNDanapura nagara bhI uttama vaMza meM utpanna huI kanyAoM se saMyukta hai / aura jaise nAgapurI ananta arthAt zeSanAga ke Alaya (bhavana) se yukta hai, usI prakAra yaha nagara bhI ananta ( agaNita) uttama vizAla AlayoM se saMkula hai // 23 // samasti bhogIndranivAsa eSa vapracchalAttatparito'pi zeSaH / samAsthito'to parikhAmiSeNa nirbhIka evAnu bRhadviSeNa // 24 // yaha kuNDanapura bhogIndra arthAt ati bhoga-sampanna janoM ke, tathA dUsare pakSa meM zeSanAga ke nivAsa jaisA zobhita hotA hai, kyoMki koTa ke chala se cAroM ora svayaM zeSanAga samupasthita haiM, tathA parikhA (khAI) ke bahAne koTa ke cAroM ora bar3he hue jala rUpI zeSanAga ke dvArA chor3I gaI kAMcalI hI avasthita // 24 // lakSmIM madIyAmanubhAvayantaH janA ihA''gatya punarvasantaH / itIva roSAduparuddhya vAri - rAziH sthito'sau parikhopacArI // 25 // merI lakSmI ko lAkara use bhogate hue loga sarva ora se A-Akara yahAM nivAsa kara rahe haiM, yaha dekhakara hI mAnoM roSa se parikhA ke bahAne vaha samudra usa pura ko cAroM ora se ghera kara avasthita hai // 25 // vaNikpathaH kAvyatulAmapIti zrImAnasaGkIrNapadapraNItiH / upaityanekArthaguNaiH surItiM samAdadhanniSkapaTapratItim // 26 // Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karanAlalanAlalalalalala usa nagara kA bAjAra eka uttama kAvya kI tulanA ko dhAraNa kara rahA hai / jaise kAvya zrI arthAt zRGgArAdi rasoM kI zobhA se yukta hotA hai, usI prakAra vahAM ke bAjAra zrImAn (lakSmI-sampatti vAle) haiM / jaise kAvya meM asaMkIrNa (spaSTa) pada-vinyAsa hotA hai, vaise hI vahAM ke bAjAra saMkIrNatA-rahita khUba caur3I sar3akoM vAle haiM / jaise kAvya-gata zabda aneka artha vAle hote haiM, vaise hI vahAM ke bAjAra aneka prakAra ke padArthoM se bhare hue haiM / aura jaise kAvya ke zabda apanA artha chala-rahita niSkapaTa rUpa se prakaTa karate haiM, vaise hI vahAM ke bAjAra meM bhI niSka arthAt bahumUlya paTa (vastra) milate haiN| isa prakAra vahAM ke bAjAra kAvya jaise hI pratIta hote haiM // 26 // rAtrau yadabhraMlihazAlazrRGga-samaGkitaH san bhagaNo'pyabhaGgaH / sphuratpradIpotsavatAnupAti samvAdamAnandakaraM dadhAti // 27 // rAtri meM jisa nagara ke gaganacumbI zAla (koTa) ke zikharoM para Azrita aura apanA gamana bhUlakara citrAGkita ke samAna abhaGga (nizcala) rUpa se avasthita hotA huA nakSatra maNDala prakAzamAna pradIpotsava (dIpAvalI) ke bhrama se logoM meM Ananda utpanna kara rahA hai // 27 // adhaH kRtaH sannapi nAgalokaH kuto'stvahInAGgabhRtAmathaukaH / itIva taM jetumaho prayAti tatkhAtikAmbhazchavidambhajAti // 28 // adha:kRta arthAt tiraskRta hone ke kAraNa nIce pAtAla loka meM avasthita hotA huA bhI yaha nAgaloka ahIna (ucca kulotpanna) dehadhAriyoM kA nivAsa sthAna kaise bana rahA hai, mAnoM isI kAraNa use jItane ke lie vaha nagara khAI ke jala meM pratibimbita huI apanI parachAI ke bahAne se nIce nAgaloka ko jA rahA hai // 28 // samullasannIlamaNiprabhAbhiH samaGkite yadvaraNe'thavA bhIH / rAhoranenaiva ravistu sAci zrayatyudIcImathavA'pyavAcIm // 29 // atyanta camakate hue nIlamaNi kI prabhAoM se vyApta jisa nagara ke koTa para rAhu ke vibhrama se DarA huA sUrya usake Upara na jAkara kabhI uttara evam kabhI dakSiNa dizA kA Azraya kara tirachA gamana karatA hai // 29 // yatkhAtikAvAriNi vAraNAnAM lasanti zaGkAmanusandadhAnAH / zanaizcarantaH pratimAvatArAnninAdino vArimuco'pyudArAH // 30 // udAra, garjanAyukta evaM dhIre-dhIre jAte hue megha jisa nagara kI khAI ke jala meM pratibimbata apane rUpa se hAthiyoM kI zaMkA ko utpanna karate hue zobhita hote haiM // 30 // Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarararararararararararararararara 19/rararararararararararararararararara tatratyanArIjanapUtapAdaistulA rateni lasatprasAdaiH / luThanti tApAdiva vAri yasyAH padmAni yasmAtkaThinA samasyA // 31 // rati ke sira para rahane kA jinhoMne prasAda (saubhAgya) prApta kiyA hai aise, vahAM kI nArI janoM ke pavitra caraNoM ke sAtha tulanA (upamA) kI samatA prApta karanA kaThina samasyA hai, yahI socakara mAnoM kamala santApa se santapta hokara vahAM kI khAI ke jala meM loTa-poTa rahe haiM, aisA pratIta hotA hai / / 31 // bhAvArtha - vahAM kI striyAM rati se bhI adhika saundarya ko dhAraNa karatI haiM, ataeva unake saundarya ko prakaTa karake ke lie kisI bhI upamA kA denA eka kaThina samasyA hai / etasya vai saudhapadAni pazya sarAlaya tvaM kathamrdhvamasya / itIva vapraH prahasatyajatraM zRGgAgraratnaprabhavadru cistrak // 32 // he sarAlaya ! tama isa kaNDanapara ke saudhapadoM (bhavanoM) ko nizcaya se dekho, phira tama kyoM inake Upara avasthita ho ? mAnoM yahI kahatA huA aura apane zikharoM ke agra bhAga para lage hue ratnoM se utpanna ho rahI kAMti rUpa mAlA ko dhAraNa karane vAlA usa nagara kA koTa nirantara deva-bhavanoM kI haMsI kara rahA hai // 32 // bhAvArtha - surAlaya nAma sura+Alaya aisI sandhi ke anusAra deva-bhavanoM kA hai aura surA+Alaya aisI sandhi ke anusa ra madirAlaya (zarAba ghara) kA bhI hai / saudha-pada yaha nAma sudhA (amRta) ke sthAna kA bhI hai aura cUne se bane bhavanoM kA bhI hai / yahAM bhAva yaha hai ki kuNDanapura ke sudhA-nirmita bhavana surAlaya ko lakSya karake kaha rahe haiM ki tuma loga madirA ke AvAsa ho karake bhI hamAre arthAt sudhAbhavanoM ke Upara rahate ho, mAnoM isI bahAne se zikhara para ke ratnoM kI kAnti rUpa mAlA dhAraNa karane vAlA koTa unakI haMsI uDA rahA hai / sandhUpadhUmotthitavAridAnAM zRGgA grahe mANDaka samvidhAnA / AtodyanAdaiH kRtagarjitAnAM zampeva sambhAti jinAlayAnAm // 33 // bherI Adi vAditroM ke zabdoM se kiyA hai garjana ko jinhoMne, aura uttama dhUpa ke jalane se uThe hue dhUmra-paTala rUpa bAdaloM ke madhya meM jinAlayoM ke zikharoM ke agrabhAga para lage hue suvarNa kalazoM kI kAMtirUpa mAlA mAnoM zampA (bijalI) kI bhrAnti ko hI utpanna kara rahI hai // 33 // gatvA pratolIzikharAnalagnendukAnta niryajalamApipAsuH / bhIto'tha tatrollikhitAnmRgendrAdindoma'gaH pratyapayAtyathA''zu // 34 // una jinAlayoM kI pratolI (dvAra ke UparI bhAga) ke zikhara ke agra bhAga para lage candrakAMta maNiyoM se nikalate hue jala ko pIne kA icchuka candramA kA mRga vahAM jAkara aura vahAM para ullikhita (utkIrNa, citrita) apane zatru mRgarAja (siMha) ko dekhakara bhayabhIta ho turanta hI vApisa lauTa AtA hai // 34 // Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yyyyyyyyyyyyyyyyya[20 yyyyyyyyyyyyyyyyy vAtyuccalatketukarA jinAGkA- dhvajA kaNatkiGkiNikApadezAt / AyAta bho bhavyajanA ihA''zu svayaM yadIcchA sukRtArjane sA // 35 // vAyu ke saMcAra se phar3aphar3A rahe haiM ketu rUpa kara (hasta) jinake aisI jina-mudrA se aGkita dhvajAeM bajatI huI choTI-choTI ghaNTiyoM ke zabdoM ke bahAne se mAnoM aisA kahatI huI pratIta hotI haiM ki bho bhavyajano ! yadi tumhArI icchA sukRta (puNya) ke upArjana kI hai, to tuma loga zIghra hI svayaM yahAM para Ao // 35 // jinAlayasphATika saudhadeze tArAvatAracchalato'pyazeSe / suparvabhiH puSpagaNasya tatrocitopahArA iva bhAnti rAtrau // 36 // usa kuNDanapura nagara ke jinAlayoM ke sphaTika maNiyoM se nirmita ataeva svaccha zveta varNa vAle samasta saudha- pradeza para arthAt chatoM para rAtri ke samaya tArAoM ke avatAra (pratibimba) mAnoM devatAoM ke dvArA kiye gaye puSpa-samUha ke samucita upahAra (bheMTa) se pratIta hote haiM // 36 // bhAvArtha - sphaTika-maNi-nirmita jinAlayoM kI chata ke Upara nakSatroM kA jo pratibimba par3atA hai, vaha aisA pratIta hotA hai mAnoM devatAoM ne puSpoM kI varSA hI kI hai / .. nadInabhAvena janA lasanti vArocitatvaM vanitAH zrayanti / samuttaraGgatvamupaiti kAlaH sphuTaM dvayeSAM guNato vizAlaH // 37 // usa nagara ke manuSya dInatA-rahita, samudra-samAna gambhIra bhAva ke dhAraka haiM aura striyAM bhI parama saundarya kI dhAraka evaM jala ke samAna nirmala caritra vAlI haiM / ataeva vahAM ke logoM kA dAmpatya jIvana bar3e hI Ananda se bItatA hai arthAt sukha meM bItatA huA kAla unheM pratIta nahIM hotA // 37 // nAsau naro yo na vibhAti bhogI bhogo'pi nAsau na vRSaprayogI / vRSo na so'sakhyasamarthitaH syAtsakhyaM ca tannAtra kadApi na syAt // 38 // usa kuNDanapura nagara meM aisA koI manuSya nahIM thA, jo bhogI na ho, aura vahAM aisA koI bhoga nahIM thA jo ki dharma-saMprayogI arthAt dharmAnukUla na ho / vahAM aisA koI dharma nahIM thA jo ki asakhya (zatrutA) samarthita arthAt zatrutA paidA karane vAlA ho aura aisI koI mitratA na thI, jo ki kAdAcitka ho arthAt sthAyI na ho // 38 // nirauSThayakAvyeSvapavAdavattA'tha he tuvAde paramoha sattA / apAGganAmazravaNaM kaTAkSe chidrAdhikAritvamabhUd gavAkSe // 39 // vahAM nirauSThya arthAt oSTha se na bole jAne vAle kAvyoM meM hI apavAdapanA thA yAnI pakAra nahIM bolA jAtA thA, kintu anyatra apavAda nahIM thA arthAt kahIM koI kisI kI nindA nahIM karatA thA / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ COCOCC121ra rarararara hetuvAda (tarka zAstra) meM hI parama UhapanA (tarka-vitarka panA) thA, anyatra parama (mahA) moha kA abhAva thA / vahAM apAGga yaha nAma striyoM ke netroM ke kaTAkSa meM hI sunA jAtA thA, anyatra kahIM koI apAGga (hInAGga) nahIM thA / vahAM chidara kA adhikArIpanA bhavanoM ke gavAkSoM (khir3akiyoM) meM hI thA, anya koI puruSa vahAM para-chidrAnveSI nahIM thA // 39 // virodhitA paJjara eva bhAti sarogatAmeti marAlatAtiH / daridratA strIjanamadhyadeze mAlinyametasya hi ke zaveze // 40 // virodhapanA vahAM piMjaroM meM hI thA, arthAt vi (pakSI) gaNa piMjaroM meM hI avaruddha rahate the, anyatra kahIM bhI logoM meM virodha bhAva nahIM thA / sarogatA vahAM marAla (haMsa) paMkti meM hI thI, arthAt haMsa hI sarovara meM rahate the aura kisI meM rogIpanA nahIM thA / daridratA vahAM kI strIjanoM ke madhyapradeza (kaTibhAga) meM hI thI, arthAt unakI kamara bahuta patalI thI, anyatra koI daridra (dhana-hIna) nahIM thA malinatA vahAM keza-pAza meM hI ddaSTigocara hotI thI, anyatra kahIM para bhI malinatA arthAt pApa-pravRtti nahIM thI // 40 // sneha sthitirdIpakavajaneSu na dInatA vAridhivaccA teSu / yuddhasthale cApaguNapraNItiryeSAM matA'nyatra na jAtvapIti // 41 // vahAM dIpaka ke samAna manuSyoM meM sneha kI sthiti thI / jaise sneha (taila) dIpakoM meM bharA rahatA hai, usI prakAra vahAM ke manuSya bhI sneha (prema) se bhare hue the / vahAM manuSyoM meM samudra ke samAna nadInatA thI, arthAt jaise samudra nadIna (nadI+ina) nadiyoM kA svAmI hotA hai, vaise hI vahAM ke manuSya na dIna the, arthAt dIna yA garIba nahIM the / vahAM ke logoM kA cApa (dhanuSa) aura guNa (DorI) se prema yuddhasthala meM hI mAnA jAtA thA, anya kahIM kisI meM apaguNa (durguNa) kA sadbhAva nahIM thA, arthAt sabhI loga sadguNI the // 41 // saundaryametasya nizAsu ddaSTuM smayaM svarutpannaruco'pakRSTam / vikAsinakSatragaNApadezAd ddaga devatAnAmapi nirnimeSA // 42 // rAtri meM isa nagara ke saundarya ko dekhane ke lie aura isake adbhuta saundarya ko dekhakara svarga meM utpanna huI lakSmI ke ahaMkAra ko dUra karane ke hetu hI mAnoM prakAzamAna nakSatra-samUha ke bahAne se devatAoM kI AMkheM nimeSa-rahita rahatI haiM // 42 // ____ bhAvArtha - vahAM ke nagara kI zobhA svarga se bhI adhika thI, yaha dekhakara hI mAnoM deva-gaNa nirnimeSa (TimakAra-rahita) netra vAle ho gaye haiM / prAsAdazRGgAgranivAsinInAM mukhendumAlokya vidhurjanInAm / namrIbhavanneSa tataH prayAti hri yeva sallabdhakalaGka jAtiH // 43 // , Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sararararararararararararararararararararararararararararararara apane-apane mahaloM ke zikhara ke agra bhAga para baiThI huI vahAM kI striyoM ke mukha-candra ko dekhakara kalaGka ko prApta huA yaha candramA mAnoM lajjA se namra hotA huA arthAt apanA sA muMha lekara vahAM se jAtA hai // 43 // parArthaniSThAmapi bhAvayantI rasasthitiM kAmapi nATayantI / koSaikavAJchAmanusandadhAnA vezyApi bhASeva kavIzvarANAm // 44 // vahAM kI vezyA bhI kavIzvaroM kI vANI ke samAna mAlUma par3atI hai / jaise kaviyoM kI vANI parArtha (paropakAra) karane meM niSTha hotI hai / usI prakAra vezyA bhI parAye dhana ke apaharaNa meM nipuNa hotI hai / jaise kavi kI vANI zRGgAra hAsya Adi rasoM kI varNana karane vAlI hotI hai, usI prakAra vahAM kI vezyA bhI kAma-rasa kA abhinaya karane vAlI hai / jaise kaviyoM kI vANI koSa (zabda-zAstra) kI eka mAtra vAMchA rakhatI hai / usI prakAra vezyA bhI dhana-saMgraha rUpa khajAne kI vAMchA rakhatI hai / 44 // saudhAgralagnabahunIlamaNiprabhAbhirdoSAyitatvamiha santatameva tAbhiH / kAntaprasaGgarahitA khalu cakravAkI vApItaTe'pyahani tAmyati sA varAkI // 45 // vahAM ke bhavanoM meM lage hue aneka nIlamaNiyoM kI prabhA-samUha se nirantara hI yahAM para rAtri hai, isa kalpanA se vApikA ke taTa para baiThI huI vaha dIna cakavI dina meM bhI pati ke saMyoga se rahita hokara santApa ko prApta hotI hai ||45 / / bhAvArtha - cakavA-cakavI rAtri ko bichur3a jAte haiM, aisI prasiddhi hai / so kuNDanapura ke bhavanoM meM jo asaMkhya nIlamaNi lage hue haiM unakI nIlI prabhA ke kAraNa becArI cakavI ko dina meM bhI rAtri kA bhrama ho jAtA hai aura isalie vaha apane cakave se bichur3a kara dukhI ho jAtI hai / utphullotpalacakSuSAM muhurathAkRSTA''nanazrIrbalAtkArAbaddha tanustato'yamiha yadvimbAvatAra ccha lAt / nAnAnirmalaratnarAjijaTilaprAsAdabhittAviti taccAndrAzmapatatpayobharamiSAccandra graho roditi // 46 // vikasita nIla kamala ke samAna hai nayana jinake aisI vahAM kI striyoM ke mukha kI zobhA ko bAra-bAra curAne vAlA aisA yaha candra graha vahAM ke aneka nirmala ratnoM kI paMkti se jar3e hue prAsAdoM kI bhitti meM apane pratibimba ke par3ane ke bahAne se hI mAnoM kArAgAra (jelakhAnA) meM baddha huA aura una bhavanoM meM lage hue candrakAMta maNiyoM se girate hue jala pUrake miSa se rotA rahatA hai // 46 // Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rarararararararararararararararararA23garararararararararararararararararara etasyAkhilapattaneSu satataM sAmrAjyasampatpateH, rAtrau gopuramadhyavartisulasaccAndraH kirITAyate / no cetsanmaNibaddha bhUmivisare tArAvatAracchalA, dabhrAdApatitA kutaH sumanasAM vRSTiH satIhojjavalA // 47 // samasta nagaroM meM nirantara cakravartI kI sAmrAjya-sampadA ke svAmI rUpa isa kuNDanapura ke gopura ke Upara prakAzamAna candramA rAtri meM mukuTa kI zobhA ko dhAraNa karatA hai| yadi aisA na mAnA jAya to uttama maNiyoM se nibaddha bhavanoM ke AGgaNa meM tArAoM ke avatAra ke bahAne AkAza se giratI huI phUloM kI ujjvala varSA kaise sambhava ho // 47 // kAThinyaM ku camaNDale'tha sumukhe doSAka ratvaM paraM vakra tvaM mRdukuntaleSu kRzatA vAlAvalagneSvaram / urvore va vilomatA'pyadharatA dantacchade ke valaM zaMkhatvaM nigale dazozcapalatA nAnyatra teSAM dalam // 48 // vAmAnAM subalitraye viSamatA zaithilyamaghAvutA - pyauddhatyaM sudRzAM nitambavalaye nAbhyaNDa ke nIcatA / zabdeSveva nipAtanAma yaminAmakSeSu vA nigraha - zcintA yogikuleSu pauNDra nicaye sampIDanaM cAha ha // 49 // usa nagara meM kaThinatA (kaThoratA) kevala striyoM ke stana-maMDala meM hI pAI jAtI hai, anyatra kahIM bhI kaThoratA nahIM hai / doSAkaratA sumukhI striyoM ke mukha para hI hai, arthAt unake mukha candra jaise hai, anyatra kahIM bhI doSoM kA bhaNDAra nahIM hai / vakrapanA striyoM ke sundara bAloM meM hI hai, kyoMki ve zyAmavarNa evaM dhuMgharAle haiM, anyatra kahIM bhI kuTilatA nahIM hai / kRzatA (kSINatA) kevala striyoM ke kaTi-pradeza meM hI hai, anyatra kahIM bhI kisI prakAra kI kSINatA dRSTigocara nahIM hotI / vilomatA (roma-rahitapanA) striyoM kI jaMgAoM meM hI hai, anyatra kahIM bhI pratikUlatA nahIM hai| adharatA kevala oThoM meM hI hai, aura kisI vyakti meM vahAM nIcatA nahIM hai| zaMkhapanA gale meM hI hai, anyatra kahIM bhI mUrkhapanA nahIM hai| capalatA AMkhoM meM hI hai, anyatra kahIM bhI capalatA nahIM hai| viSamatA striyoM kI tribalI meM hI hai, anyatra kahIM viSamatA nahIM hai| zithilatA vahAM ki striyoM ke caraNoM meM hI hai, anyatra zithilatA nahIM hai| uddhatapanA kevala vahAM kI sunayanAoM ke nitamba-maMDala meM hI hai, Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa rarararararararararara|24rarararararararararararararararara anyatra kahIM para uddhatapanA nahIM hai / nIcatA (gaharAI) nAbhi-maMDala meM hI hai, anyatra nIcapanA nahIM hai| nipAtapanA zabdoM meM hI hai| anyatra kahIM bhI koI kisI kA nipAta (ghAta) nahIM karatA hai / nigrahapanA saMyamI janoM kI indriyoM meM hai, anyatra kahIM bhI koI kisI kA nigraha nahIM karatA hai| cintA arthAt vastu-svarUpa kA cintavana vahAM yogijanoM ke samudAya meM hai, anyatra kahIM bhI kisI ke koI cintA nahIM hai| sampIDana yA sampIlana vahAM kevala pauMDoM ke samUha meM hI hai / arthAt sAMTe hI vahAM kolhU meM pele jAte haiM, anyatra kahAM bhI koI kisI ko pIr3A nahIM pahu~cAtA hai // 48-49 // abhraM lihAgrazikharAvalisaGkalaM ca, madhyAhna kAla iha yadvaraNaM samaJcan / prottaptakAJcanaru - cirbhuvane'yamasmin, kalyANakumbha iva bhAti sahastrarazmiH // 50 // isa kuNDanapura nagara meM gaganacumbI zikharAvalI se vyApta koTa ko madhyAhna kAla ke samaya prApta huA, tapAye gaye suvarNa kI kAMti vAlA yaha sahasrarazmi (sUrya) suvarNa-kumbha ke samAna pratIta hotA hai ||50 // bhAvArtha - madhyAnha kAla meM koTa ke Upara AyA huA sUrya usake suvarNa kalaza-sA dikhAI detA zrImAn zreSThi caturbhujaH sa suSuve bhUrAmale tyAhvayaM, vANIbhUSaNavarNinaM ghRtavarI devI ca yaM dhIcayam / zrIvIrAbhyudaye'munA viracite kAvye'dhunA nAmataH, dvIpaprAntapurAbhivarNanakaraH sargo dvitIyo'pyataH // 2 // isa prakAra zrImAn seTha caturbhujajI aura ghRtavarI devI se utpanna hue vANIbhUSaNa bAla-brahmacArI paM. bhUrAmala vartamAna muni jJAnasAgara dvArA viracita isa vIrodaya kAvya meM jambUdvIpa, usake kSetra, deza aura nagarAdi kA varNana karane vAlA yaha dUsarA sarga samApta huA // 2 // Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niHzeSanamrAvanipAlamauli-mAlArajaH piJjaritAMghipauliH / siddhArthanAmA'sya babhUva zAstA kIrtIH zriyo yasya vadAmi tAstAH // 1 // samasta namrIbhUta bhUpAloM ke mauliyoM (mukuToM) kI mAlAoM ke puSpa-parAga se piJjarita (vividhavarNayukta) ho rahA hai pAda-pITha jisakA, aisA siddhArtha nAma kA rAjA isa kuNDanapura kA zAsaka huaa| jisakI vividha prakAra kI kIrtiyAM aura vibhUtiyAM thI / maiM unakA varNana karatA hU~ // 1 // sauvarNya mudvIkSya ca dhairyamasya dUraM gato meruraho nRpasya / muktAmayatvAcca gamIra bhAvAdetasya vArdhigrlapitaH sadA vA // 2 // isa siddhArtha rAjA ke sauvarNya (sundara rUpa aura suvarNa-bhaMDAra) ko, tathA dhairya ko dekhakara hI mAna sumerU parvata, dUra calA gayA hai / isI prakAra isa rAjA ke muktAmayatva aura gambhIra-bhAva se samudra sadA ke lie mAnoM pAnI-pAnI ho gayA hai // 2 // __ bhAvArtha - sumeru ko apane suvarNamaya hone kA, tathA dhairya kA bar3A aMhakAra thA / kintu jaba usane siddhArtha rAjA ke apAra sauvarNya evaM dhairya ko dekhA, to mAnoM svayaM lajjita hokara ke hI vaha isa bharata kSetra se bahuta dUra calA gayA hai / samudra ko apane muktAmaya (motI-yuktaM) hone kA aura gambhIratA kA bar3A garva thA / kintu jaba usane siddhArtha rAjA ko mukta-Amaya arthAta roga-rahita evaM agAdha gAmbhIrya vAlA dekhA, to mAnoM vaha apamAna se cUra hokara pAnI-pAnI ho gayA / yaha bar3e Azcarya kI bAta hai| raverdazA''zAparipUrakasya karaiH sahastrairmahimA kimasya / samakSameke na kareNa cAzAsahasramApUrayataH samAsAt // 3 // apane sahasra karoM (kiraNoM) se daza dizAoM ko paripUrNa karane vAle sUrya kI mahimA isa siddhArtha rAjA ke samakSa kyA hai ? jo ki eka hI kara (hAtha) se sahasroM janoM kI sahasroM AzAoM ko eka sAtha paripUrNa kara detA hai // 3 // bhUmAvaho vItakalaGkalezaH bhavyAbjavRndasya punarmude saH / rAjA dvitIyo'tha lasatkalADhaya itIva candro'pi babhau bhayADhyaH // 4 // aho ! isa bhUtala para kalaGka ke leza se bhI rahita, bhavya jIva rUpa kamala-vRnda ko pramudita karane vAlA aura samasta kalAoM se saMyukta yaha siddhArtha rAjA to advitIya candra hai, yaha dekhakara hI mAnoM candramA bhI bhayADhya arthAt bhaya se yukta athavA prabhA se saMyukta ho gayA hai // 4 // Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 yogaH sadA vedanayA vidheH sa zUlI kilAbhUdaparAjitezaH / gadAJcito mAdhava itthamasya nirAmayasya kva sapo nRpasya // 5 // vidhi (brahmA) ke to sadA veda-jJAna yA vedanA ke sAtha saMyoga hai, aura aparAjitezvara vaha mahAdeva zUla (udara-vyAdhi evaM trizUla) se saMyukta hai, tathA mAdhava (viSNu) sadA gadAJcita gada arthAt roga se evaM gadA ( zastravizeSa) yukta hai / phira isa nirAmaya (nIroga) rAjA kI samatA kahAM hai // 5 // bhAvArtha saMsAra meM brahmA, maheza aura viSNu ye tInoM devatA hI sarva zreSTha samajhe jAte haiM / kintu ve tInoM to kramazaH kAma - vedanA, zUla aura gadAJcita hone se roga-yukta hI hai aura yaha rAjA sarva prakAra ke rogoM se rahita pUrNa nIroga hai| phira usakI upamA saMsAra meM kahAM mila sakatI hai ? yatkR SNavartmatvamRte pratApavahniM sadA'muSya jano'bhyavApa / tato'numAtvaM prati cAdbhutatvaM lokasya no kintu vitarkasattvam // 6 // isa rAjA kI pratApa rUpa agni ko loga sadA hI kRSNa vartmatva (dhUmapanA) ke binA hI svIkAra karate the / kintu phira bhI anumAna ke prati yaha adbhutapanA loka ke vitarkaNA kA viSaya nahIM huA // 6 // bhAvArtha nyAyazAstra kI paribhASA ke anusAra sAdhana se sAdhya ke jJAna ko anumAna kahA jAtA hai / jaise dhUma- ko dekhakara agni kA jJAna karanA / parantu rAjA to kRSNavartmA arthAt pApAcAra se rahita thA phira bhI loga kRSNavartmA (kAle mArga vAlA dhUma) ke binA hI isake pratApa rUpa agni kA anumAna . karate the / itane para bhI nyAyazAstra ke ukta niyamollaghaMna kI logoM koI carcA nahIM thI / - mRttvaM tu saMjJAsviti pUjyapAdaH nRpo'sakau dhAtuSu saMjagAda / mamatvahInaH paraloka he tostadasya dhAmojjvalakIrti ke toH 11911 AcArya pUjyapAda ne apane vyAkaraNa zAstra meM mRttva ( prAtipadikatva) ko saMjJAoM meM kahA (ghAtupATha meM nhiiN)| kintu mamatva - hIna isa siddhArtha rAjA ne to mRttva arthAt mRtikApana ko to pArthiva dhAtuoM meM ginA hai / yaha saba isa ujvala kIrtizAlI aura paraloka ke lie arthAt parabhava aura anya janoM ko hitArthaM prayatna karane vAle isa rAjA kI mahattA hai // 7 // bhAvArtha jainendra vyAkaraNa meM manuSya Adi nAmoM kI mRtsaMjJA kI gaI hai, bhU Adi dhAtuoM kI nahIM / kintu siddhArtha rAjA ne usake viparIta suvarNAdi dhAtuoM meM mRtpanA ( mRttikApana) mAnakara manuSyoM meM AdarabhAva prakaTa kiyA hai / sArAMza yaha rAjA apanI prajA kI bhalAI ke lie suvarNAdi-dhana ko miTTI ke samAna vyaya kiyA karatA thA / sA cApavidyA nRpanAyakasya lokottaratvaM sakhirAja pazya / sa mArgaNaughaH savidhaM guNastu digantagAmIti vicitravastu // 8 // Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TaranAnAnta vana he mitrarAja. isa rAja-rAjezvara siddhArtha kI cApavidyA (dhanarveditA) kI lokottaratA to dekho- ki vaha bANa-puJja to samIpa hai aura guNa (DorI) digantagAmI hai, yaha to vicitra bAta hai // 8 // ____ bhAvArtha - dhanurdhArI jaba dhanuSa lekara bANa calAtA hai, taba DorI to usake pAsa hI rahatI hai aura bANa dUra lakSya sthAna para calA jAtA hai / kintu siddhArtha rAjA kI vidyA ne yaha lokottarapanA prApta kiyA ki yAcaka jana to usake samIpa Ate the aura usake yaza Adi guNa digantagAmI ho gaye, arthAt ve sarva dizAoM meM phaila gaye / trivargabhAvAtpratipattisAraH svayaM caturvarNavidhiM cakAra / jano'pavargasthitaye bhave'daH sa nA'nabhijJatvamamuSya veda // 9 // yaha rAjA trivarga (dharma, artha aura kAma puruSArtha) meM niSNAta thA, isalie prajA meM caturvarNa (brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra varNa) kI vyavasthA svayaM karatA thA / ataeva apavarga (mokSa nAmaka caturtha puruSArtha) kI prApti ke lie bhI yaha anabhijJa nahIM, apitu abhijJa (jAnakAra) hai, aisA usa samaya kA pratyeka jana svIkAra karatA thA / isa zloka kA eka dUsarA bhI artha hai - yaha rAjA kavargAdi pAMca vargoM meM se Adi ke tIna varga 1kavarga, racavarga aura 3Tavarga par3ha cukane para usake Age ke tavargIya ta, tha, da, dha ina cAra varNoM ko yAda karane meM lagA huA thA, ataH 4pavarga ko jAnane ke pahile 'na' kAra kA jAnanA Avazyaka hai, aisA loga kahate the // 9 // bhujaGgato'muSya na mantriNo'pi aseH kadAcidyadi so'stu kopI / trAtuM kSamA ityarayo'nuyAnti tadaMghicaJcannakhacandrakAntam // 10 // yadi kadAcit (kisI aparAdhI ke Upara) yaha rAjA kupita ho gayA, to usake bhujaGga (khaGga) se rakSA karane ke lie maMtrIgaNa bhI samartha nahIM the, aisA mAnakara arigaNa svayaM Akara ke isa rAjA ke caraNoM kI camakatI huI nakha-candrakAnta kA Azraya lete the // 10 // bhAvArtha - isa zloka meM prayukta bhujaGga aura maMtrIpada dvayarthaka haiM, so dUsarA artha yaha hai ki yadi koI bhujaGga (kAlA sAMpa) kisI vyakti para kadAcit krodhita ho jAya arthAt kATa khAya, to mantrI arthAt viSa-maMtra ke jJAtA gArUr3I loga bhI use bacA nahIM sakate haiM / rAjA ke aise prabala pratApa ko dekha kara zatrugaNa svayaM hI Akara usake caraNoM kI sevA karate the / / he tAta jAnUcitalambabAho nAGgaM vimuJcettanujA tavAho / sabhAsvapItthaM gadituM nRpasya kIrtiH samudrAntamavApa tasya // 11 // 1 kavarga - ka, kha, ga, gha, Ga / 2 cavarga - ca, cha, ja, jha, Ja / 3 Tavarga - Ta, Tha, Da, Dha, Na / 4 pavarga - pa, pha, ba, bha, ma / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CO 2 8rararararararararararararara _he tAta ! (janaka samudra !) tumhArI yaha tanujA (AtmajA putrI lakSmI) AjAnubAhu (ghuTanoM taka lambI bhujAoM vAle) isa rAjA ke zarIra ko sabhAoM ke bIca meM bhI (AliMgana karane se) nahIM chor3atI hai, arthAt itanI adhika nirlajja hai, yaha zikAyata karane ke lie hI mAnoM isa rAjA kI kIrti rUpI dUsarI strI samudrAnta ko prApta huI // 11 // bhAvArtha - apanI sauta lakSmI kI ukta nirlajatA ko dekha kara hI use kahane ke lie rAjA kI kIrti rUpI dUsarI patnI samudra ke anta taka gaI, arthAt isakI kIrti samudra-paryanta sarva ora phailI huI thii| AkarNya bhUpAlayazaHprazastiM ziro dhuneccetkathamevamasti / sthiti(vo'pItyanumAnajAtAtkau~ cakArAhipatena dhAtA // 12 // isa siddhArtha bhUpAla ke nirmala yazogAthA ko sunakara ahipati (sarparAja zeSanAga) kadAcit apanA zira dhune, to pRthvI kI sthiti kaise rahegI ? arthAt pRthvI para sabhI kucha ulaTa-pulaTa ho jAyagA, aisA (bhaviSya kAlIna) anumAna ho jAne se hI mAnoM vidhAtA ne nAgarAja ke kAnoM ko nahIM banAyA // 12 / bhAvArtha - aisI loka-prasiddhi hai ki yaha pRthvI zeSanAga ke zira para avasthita hai / use dhyAna meM rakha kara ke hI kavi ne saryoM ke kAna na hone kI utprekSA kI hai / vibhUtimattvaM dadhatA'pyanena mahezvaratvaM jananAyakena / kuto'pi vaiSamyamitaM na dRSTe: samunnatatvaM vrajatA'tha sRSTeH // 13 // vibhUtimattA aura mahezvaratA ko dhAraNa karane vAle isa rAjA ne caturvarNa vAlI sRSTi kI racanA rUpa samunnati ko karate hue bhI dRSTi kI viSamatA aura saMhArakatA ko nahIM dhAraNa kiyA thA // 13 // bhAvArtha - mahezvara (mahAdeva) kI vibhUtimattA arthAt zarIra meM bhasma lagAnA aura dRSTi-viSamatA (tIna netra kA honA) ye do bAteM saMsAra meM prasiddha hai / so isa rAjA meM bhI vibhUtimattA (vaibhavazAlitA) aura mahAn aizvaryapanA to thA, kintu netroM kI viSamatA nahIM thI / mahAdeva kI saMsAra-sahArakatA bhI prasiddha hai aura brahmA kI sRSTi racanA bhI prasiddha hai / yaha siddhArtha rAjA apanI prajA rUpa sRSTi kA brahmA ke racayitA (vyavasthApaka) to thA. para mahAdeva ke samAna usakA saMhAraka nahIM thA / kahane kA sAra yaha ki isa siddhArtha rAjA meM brahmA ke guNoM ke sAtha mahezvara ke guNa to the, para sRSTi-saMhAraka rUpa avaguNa nahIM thA / ekA'sya vidyA zravasozca tattvaM samprApya lebhe'tha caturdazatvam / zaktistathA nIticatuSka sAramupAgatA'ho navatAM babhAra // 14 // isa siddhArtha rAjA kI eka vidyA donoM zravaNoM ke tattva ko prApta hokara arthAt karNagocara hokara caturdazatva ko prApta huI / tathA eka zakti bhI nIti-catuSka ke sArapane ko prApta hokara navapane ko dhAraNa karatI thI // 14 // Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 bhAvArtha rAjA ne yadyapi eka rAja-vidyA hI guru- mukha se apane donoM kAnoM dvArA sunI thI, kintu isakI pratibhA se vaha caudaha vidyA rUpa se pariNata ho gaI / isI prakAra isa rAjA kI eka zakti bhI nIticatuSka (AnvIkSikI, trayI, vArtA aura daNDanIti) ko prApta hokara navatA arthAt nava-saMkhyA ko prApta huI, yaha parama Azcarya kI bAta hai ? isakA parihAra yaha hai ki usakI zakti bhI nitya navInatA ko prApta ho rahI thI / chAyeva sUryasya sadA'nugantrI babhUva mAyave vidheH sumantrin / nRpasya nAmnA priyakAriNIti yasyAH punItA praNayapraNIti // 15 // he sumantrin (mitra) ! isa siddhArtha rAjA kI priyakAriNI isa nAma se prasiddha rAnI thI, jo ki sUrya kI chAyA ke samAna evaM vidhi (brahmA) kI mAyA ke samAna pati kA sadA anugamana karatI thI aura jisakA praNaya-praNayana arthAt prema-pradarzana pavitra thA / ataeva yaha apane priya-kAriNI isa nAma ko sArthaka karatI thI // 15 // dayeva dharmasya mahAnubhAvA kSAntistathA'bhUttapasaH sadA vA / puNyasya kalyANaparampare vA'sau tatpadAdhInasamartha sevA // 16 // mahAnubhAva (udAra hRdaya) vAlI yaha rAnI dharma kI dayA ke samAna, tapa kI kSamA ke samAna tathA puNya kI kalyANakAriNI paramparA ke samAna thI aura sadA hI usa rAjA ke padAdhIna (caraNoM ke Azrita ) rahakara unakI samartha ( tana, mana, vacana ke ekAgra hokara ) sevA karane vAlI thI // 16 // hare: priyA sA capalasvabhAvA mRDasya nirlajjatayA'ghadA vA / ratistvaddazyA kathamastu pazya tasyAH samA zIlabhuvo'tra zasya // 17 // he prazaMsanIya mitra, batAo isa saMsAra meM parama zIla vAlI usa rAnI ke lie kisa kI upamA dI jAya ? kyoMki yadi use hari (viSNu) kI priyA lakSmI kI upamA dete haiM, to vaha capala svabhAva vAlI hai, para yaha to parama zAnta hai, ataH lakSmI kI upamA denA ThIka nahIM hai / yadi kaho ki use zivajI kI strI pArvatI kI upamA dI jAya, to yaha bhI ThIka nahIM hai, kyoMki vaha to zivajI ke ardhAGga meM nirlajja hokara sadA cipaTI rahatI hai, ataH arucikAriNI hai| kintu yaha rAnI to sadA salajja hone se priyakAriNI hai / yadi kaho ki kAma kI strI rati kI upamA dI jAya, so vaha to adRzya rahatI hai- AMkhoM se dikhAI hI nahIM detI hai- phira usakI upamA denA kaise ucita hogA ? arthAt mujhe to yaha rAnI saMsAra meM upamA se rahita hone ke kAraNa anupama hI pratIta hotI hai // 17 // vANIva yA''sItparamArthadAtrI kaleva cAnandavidhA vidhAtrI / vitarkaNAvatpara mohapAtrI mAleva satkautuka pUrNa gAtrI // 18 // Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rararararararara pararararararararararara vaha rAnI vANI (sarasvatI) ke samAna paramArtha kI dene vAlI hai / sarasvatI mumukSu ko paramArtha (mokSa) dene vAlI hai aura yaha yAcakajanoM ko parama artha (dhana) ko dene vAlI hai, candramA kI kalA ke samAna Ananda-vidhikA vidhAna karane vAlI hai, arthAt parama Ananda dAyinI hai / vitarkaNA buddhi ke samAna parama UhApoha (tarka-vitarka) karane vAlI hai aura yaha apane pati ke parama sneha anurAga kI pAtrI (adhiSThAnavAlI) hai / tathA puSpamAlA ke samAna satkautukoM arthAt uttama puSpoM se aura yaha mano-vinodoM se paripUrNa zarIra vAlI hai // 18 // lateva sampallavabhAvabhuktA dazeva dIpasya vikAsayuktA / satteva nityaM samavAda-sUktA drAkSeva yA''sInmRdutA-prayuktA // 19 // __yaha rAnI latA ke samAna sampallava bhAva vAlI hai / jaise latA uttama pallavoM (pattoM) se yukta hotI hai, usI prakAra yaha rAnI bhI sampatti se (sarva prakAra kI samRddhi bhAva se) yukta hai evaM maMjubhASiNI hai / tathA yaha rAnI dIpaka kI dazA ke samAna vikAsa (prakAza) se yukta hai / sattA (naiyAyikoM ke dvArA mAne gaye. padArtha vizeSa) ke samAna yaha rAnI nitya hI sAmAnya dharma se yukta hai, arthAt sadA hI samadarzinI rahatI hai / tathA yaha rAnI drAkSA ke samAna mRdutA (komalatA) se saMyukta hai, arthAt parama komalAGgI hai // 19 // itaH prabhRtyamba tavAnanasya na spardhayiSye suSumAmamuSya / itIva pAdAgramito'tha yasyA yuktaH sudhAMzuH svakulena sa syAt // 20 // he ambe ! aba Aja se Age maiM kabhI bhI tumhAre isa mukha kI suSamA (saundarya) ke sAtha spardhA nahIM karUMgA, aisI pratijJA karake hI mAnoM vaha candramA apane tArAgaNa rUpa kula ke sAtha Akara rAnI ke pAdAna (caraNa-nakhoM) ko prApta ho gayA hai // 20 // bhAvArtha - rAnI ke caraNoM kI aMguliyoM ke nakhoM kI kAMti candra, tArAdika ke samAna prakAzamAna thI, jise lakSya karake kavi ne ukta utprekSA kI hai / daNDAkRtiM lomalatAsvathA'raM kulAlasattvaM svayamujjahAra / kumbhopamatvaM kucayordadhAnA nitambadeze pRthucakra mAnAt // 21 // yaha rAnI apanI loma-latAoM (roma-rAjioM) meM to daNDa kI AkRti ko dhAraNa karatI thI aura svayaM kulAla (kumbhakAra) ke sattva ko uddhRta karatI thI arthAt kula (vaMza) ke alasatva (AlasIpana) ko dUra karatI thI / athavA pRthvI para sarva janatA se apanA prema prakaTa karatI thI / rAnI apane donoM kucoM meM kumbha kI upamA ko dhAraNa karatI thI evam usake vizAla nitamba pradeza meM svayaM hI vistIrNa cakra (bartana banAne ke kumhAra ke cAka) kA anumAna hotA thA // 21 // bhAvArtha - usa rAnI ne apane nitamba-maNDala ko cAka mAna kara aura udara meM hone vAlI romAvalI ko daNDa mAnakara svayaM ko kumbhakAra mAnA aura apane donoM stana-rUpa kalazoM kA nirmANa kiyA / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 isa zloka se kavi ne yaha bhAva prakaTa kiyA hai ki apane iSTa aniSTa kA vidhAtA yaha jIva svayaM hI hai / meroryadauddhatyamitA nitambe phullatvamabjAdathavA''syabimbe / gAmbhIryamabdheruta nAbhikAyAM zroNau vizAlatvamatho dharAyA // 22 // usa rAnI ne apane nitamba bhAga meM sumeru kI uddhatatA ko, mukha-bimba meM kamala kI praphullatA ko, nAbhi meM samudra kI gambhIratA ko aura zroNibhAga (nAbhi se adhobhAga) meM pRthvI kI vizAlatA ko dhAraNa kiyA thA // 22 // cAJcalyamakSNoranumanyamAnA doSAkaratvaM ca mukhe dadhAnA / prabAlabhAvaM karayorjagAda babhUva yasyA udare 'pavAdaH // 23 // vaha rAnI apanI donoM AMkhoM meM caJcalatA kA anumAna karAtI thI, aura mukha doSAkaratva ko dhAraNa karatI thI / donoM hAthoM meM prabAla bhAva ko kahatI thI aura usake udara meM apavAda thA ||23| bhAvArtha caJcalatA yadyapi doSa hai, kintu rAnI kI AMkhoM ko prApta hokara vaha guNa bana gayA thA, kyoMki striyoM ke AMkhoM kI caJcalatA uttama mAnI jAtI hai| doSAkaratva arthAt doSoM kI khAni honA doSa hai, kintu rAnI ke mukha meM doSAkaratva arthAt candratva thA, usakA mukha candramA ke samAna thA prabAlabhAva, arthAt bAlakapana (lar3akapana ) yaha doSa hai, kintu rAnI ke hAthoM ke prabAla bhAva (mUMgA ke samAna lAlimA) hone se vaha guNa ho gayA thA / apavAda ( nindA) honA yaha doSa hai, kintu rAnI ke peTa meM kRzatA yA kSINatA rUpa apavAda guNa bana gayA thA / - mahIpaterdhAni nijeGgitena surIti-sampattikarI hi tena / kaTipradezena hRdApi mitrA'sakau dharAyAM samabhUtpavitrA // 24 // he mitra ! vaha rAnI siddhArtha rAjA ke ghara meM apanI ceSTA se surIti aura sampatti kI karane vAlI thI / kaTipradeza meM saMkucita (kRza) ho karake bhI hRdaya se vizAla thI, isa prakAra vaha dharAtala para pavitra thI ||24| bhAvArtha isa zloka meM surIti pada dvayarthaka hai, tadanusAra vaha rAnI apanI ceSTA se surI (deviyoM) ko bhI mAta karane vAlI thI / aura uttama rIti se calane ke kAraNa prajA meM uttama rIti-rivAjoM ko calAne vAlI thI / tathA pavitra pada meM bhI zleSa hai| rAnI kA kaTi pradeza to kRza thA, kintu usake nIce kA nitamba bhAga aura Upara kA vakSaHsthala vistIrNa thA, ataeva vaha pavitra arthAt pavi (vajra ) ke tra-tulya AkAra ko dhAraNa karatA thA / phira bhI usakA hRdaya pavitra ( nirmala ) thA / -- Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Preerarararararararara rararararararararararararararararara mRgIdazazcApalatA svayaM yA smareNa sA cApalatA'pi ramyA / manojahArAGga bhRtaH kSaNena manojahArA'tha nijekSaNena // 25 // isa mRganayanI kI jo svAbhAvika capalatA thI usI ko kAmadeva ne apanI sundara dhanuSa-latA banAI, kyoMki kAmadeva ko hAra ke samAna hRdaya kA aMlakAra mAnane vAlI vaha rAnI apane kaTAkSa se kSaNa mAtra meM manuSyoM ke mana ko hara letI thI // 25 // asyA bhujaspardhanagarddhanatvAtkRtAparAdhaM samupaimi tattvAt / abhyantarucchinnaguNaprapaJcaM mRNAlakaM nIrasamAgataM ca // 26 // isa rAnI kI bhujAoM ke sAtha spardhA karane meM nirata hone se kiyA hai aparAdha jisane, aise mRNAla (kamala-nAla) ko maiM bhItara se khokhalA aura guNa-hIna pAtA hU~ / sAtha hI nIra-samAgata arthAt pAnI ke bhItara DUbA huA, tathA nIrasaM+Agata arthAt nIrasapane ko prApta huA dekhatA hU~ // 26 // bhAvArtha - kavi ne kamala-nAla ke polepana aura jala-gata hone para utprekSA kI hai ki vaha rAnI kI bhujAoM ke sAtha spardhA karane para parAjita hokara lajjA se pAnI meM DUbA rahatA hai / yA pakSiNI bhUpatimAnasasyaSTA rAjahaMsI jagadeka ddazye / svaceSTitenaiva babhUva muktA-phalasthitiryA vinayena yuktA // 27 // jaise rAjahaMsI mAna-sarovara kI pakSiNI arthAt usameM nivAsa karane vAlI hotI hai, usI prakAra yaha rAnI bhUpati ke mana kA pakSa karane vAlI thI, isalie (sarva rAniyoM meM adhika pyArI hone se) paTTarAnI thI / rAjahaMsI apanI ceSTA se muktAphaloM (motiyoM) meM sthiti rakhane vAlI hotI hai arthAt motiyoM ko cugatI hai aura rAnI apanI ceSTA se mukta kiyA hai niSphalatA ko jisane aisI thI, arthAt saphala jIvana bitAne vAlI thI / rAjahaMsI vi-naya (pakSiyoM kI rIti) kA pAlana karane vAlI hotI hai, aura yaha rAnI vinaya se saMyukta thI, arthAt vinaya guNa-vAlI thI // 27 // prabAlatA mUrtyadhare kare ca mukhe'bjatA'syAzcaraNe gale ca / suvRttatA jAnuyuge caritre rasAlatA'bhUtku cayoH kaTitre // 28 // ___ isa rAnI ke zira para to prabAlatA (kezoM kI saghanatA) thI, oThoM para mUMge ke samAna lAlimA thI aura hAtha meM nava-pallava kI samatA thI / rAnI ke mukha meM abjatA (candra-tulyatA) thI, caraNoM meM kamala-saddaza komalatA thI aura gale meM zaMkha-saddazatA thI / donoM jaMghAoM meM suvRttatA (suvartulAkAratA) thI aura caritra meM sadAcAritA thii| donoM stanoM meM rasAlatA (Amraphala-tulyatA) thI aura kaTitra (adhovastraghAMgharA) para rasA-latA (karadhanI) zobhita hotI thI // 28 // Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa ra rararararararrrrrr pUrvaM vinirmAya vidhuM vizeSa-yatnAdvidhistanmukhamevameSaH / kurvaMstadullekhakarI cakAra sa tatra lekhAmiti tAmudAraH // 29 // vidhAtA ne pahale candra ko banAkara pIche bar3e prayatna se - sAvadhAnI ke sAtha isa rAnI ke mukha ko banAyA / isIlie mAnoM udAra vidhAtA ne candra-bimba kI vyarthatA prakaTa karane ke lie usa para rekhA khIMca dI hai jise loga kalaGka kahate haiM // 29 / / adhItibodhA''caraNapracAraizcaturdazatvaM gamitA'tyudAraiH / vidyA catuHSaSThirataH svabhAvAdasyAzca jAtAH sakalAH kalA vA // 30 // isa rAnI kI vidyA vizada rUpa adhIti (adhyayana), bodha (jJAna-prApti), AcaraNa (tadanukUla pravRtti) aura pracAra ke dvArA caturdazatva ko prApta huI / para eka vastu ko cAra ke dvArA guNita karane para bhI caturdazatva arthAt caudaha kI saMkhyA prApta nahIM ho sakatI hai, yaha virodha hai / usakA parihAra yaha kiyA hai ki usakI eka vidyA ne hI adhIti Adi cAra dazAeM prApta kI / puna: vahI eka vidyA caudaha prasiddha vidyAoM meM pariNata ho gaI / evaM usakI sampUrNa kalAeM svataH svabhAva se causaTha ho gaIM // 30 // bhAvArtha - eka vastu kI 16 kalAeM mAnI jAtI haiM, ataeva cAra dazAoM kI (16x4-64) cauMsaTha kalAeM svataH hI ho jAtI haiM / vaha rAnI striyoM kI una cauMsaTha kalAoM meM pAraMgata thI, aisA abhiprAya ukta zloka se vyakta kiyA gayA hai / yAsAmarUpasthitimAtmanA''ha svIyAdhare vidrumatAmuvAha / anUpamatvasya tanau tu sattvaM sAdhAraNAyAnvabhavanmahattvam // 31 // yaha priyakAriNI rAnI apanI sAma (zAnta) ceSTA se to maru (mAravAr3a) deza kI upasthiti ko prakaTa karatI thI / kyoMki isake adhara para vidrumatA (vRkSa-rahitatA) aura mUMgA ke samAna lAlimA thii| tathA isake zarIra meM anUpa-dezatA kI bhI sattA thI / arthAt atyanta sundarI hone se usakI upamA nahIM thI, ataH usameM anupamatA thI / evaM vaha sAdhAraNa deza ke lie mahattva ko svIkAra karatI thI, arthAt usakI dhAraNA-zakti mahAn apUrva thI // 31 // bhAvArtha - deza tIna prakAra ke hote haiM - eka ve, jinameM jala aura vRkSoM kI bahulatA hotI hai, unheM anUpadeza kahate haiM / dUsare ve, jahAM para jala aura vRkSa ina donoM kI hI kamI hotI hai, unheM marudeza kahate haiM / jahAM para jala aura vRkSa ye donoM hI sAdhAraNataH hInAdhika rUpa meM pAye jAte haiM unheM sAdhAraNa deza kahate haiM / vibhinna prakAra ke ina tInoM hI dezoM kI upasthiti kA citraNa kavi ne rAnI ke eka hI zarIra meM kara dikhAyA hai / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 akSNoH sAJjanatAmavApa dadhatI yA dIrghasandarzitA murvorApya vilomatAM ca yuvatirlebhe suvRttasthitim / kAThinyaM kucayoH samunnatimatho sambhAvayantI babhau zlakSNatvaM kacasaMgrahe samuditaM vakra tvamapyAtmanaH // 32 // vaha rAnI apane netroM meM aJjana- yuktatA aura sAtha hI dIrgha sandarzitA ( dUra - darzitA ) ko bhI dhAraNa karatI thii| vaha apanI jaMghAoM meM vilomatA ( roma-rahitatA aura pratikUlatA) ko - aura sAtha hI suvRtta kI sthiti ko dhAraNa karatI thI / arthAt jaMghA meM golAI ko aura uttama cAritra ko dhAraNa karatI thii| apane donoM kucoM meM kAThinya aura samunnati ko dhAraNa karatI huI zobhatI thI / tathA kezapAza meM sacikvaNatA ko aura vakratA ko bhI dhAraNa karatI thI // 32 // bhAvArtha eka vastu meM paraspara-virodhI do dharmoM kA rahanA kaThina hai, parantu vaha rAnI apane netroM, jaMghAoM, kucoM aura kezoM meM paraspara virodhI do-do dharmoM ko dhAraNa karatI thI / ayi jinapagirevA''sItsamastaikabandhuH, zazadhara- suSumevA''hlAda - sandohasindhuH / sarasasakalaceSTA sAnukUlA nadIva, narapatipadapadmaprekSiNI SaTpadIva // 33 // he mitra, vaha rAnI jinadeva kI vANI ke samAna samasta jIvaloka kI eka mAtra bandhu thI, candramA kI suSamA ke samAna saba ke AhlAda puJja rUpa sindhu ko bar3hAne vAlI thI, ubhaya-taTAnugAminI nadI ke samAna sarva sarasa ceSTA vAlI aura pati ke anukUla AcaraNa karane vAlI thI, tathA bhramarI ke samAna apane priyatama siddhArtha rAjA ke caraNa-kamaloM kA nirantara avalokana karane vAlI thIM // 33 // ratiriva ca puSpadhanuSaH priyA'bhavatsAzikA satI januSaH / vibhUtimataH bhUmAvaparAjitA Izasya - guNataH // 34 // vaha rAnI kAmadeva ko rati ke samAna, jana-jIvana ko zubhAzIrvAda ke samAna, vibhUtimAn maheza ko aparAjitA (pArvatI) ke samAna bhUmaNDala para apane guNoM se pati ko atyanta pyArI thI ||24|| asumAha patiM sthitiH punaH samavAyAya surItivastunaH / sa matAM mamatAmudAharadajaDaH kintu samarthakandharaH // 35 // vaha rAnI pati ko apane prANa samajhatI thI aura nirantara suddar3ha prema banAye rakhane ke lie uttama rIti ( rivAjoM) kI sthiti svIkAra karatI thI / tathA rAjA use svayaM apanI mamatA rUpa mAnatA thA, kyoMki vaha svayaM ajar3a arthAt mUrkha nahIM, apitu vidvAn thA, sAtha hI samartha kandhara thA, arthAt bAhubAla ko dhAraNa karatA thA / virodha meM jar3a- rahita hokara ke bhI pUrNa jala vAlA thA // 35 // donoM hI rAjA-rAnI paraspara atyanta anurAga rakhate the / bhAvArtha - Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 narapo vRSabhAvamAptavAn mahiSIyaM punare takasya vA 1 anayoravikAriNI kriyA samabhUtsA dyu sadAmaho priyA // 36 // yaha siddhArtha rAjA vRSabhAva ( bailapane ) ko prApta huA aura isakI yaha rAnI mahiSI (bhaiMsa) huii| para yaha to viruddha hai ki baila kI strI bhaiMsa ho / ataH parihAra yaha hai ki rAjA to parama dhArmika thA aura priya kAriNI usakI paTTarAnI banI / ina donoM rAjA-rAnI kI kriyA avi ( bher3a) ko utpanna karane vAlI ho, yaha kaise saMbhava hai ? isakA parihAra yaha hai ki unakI manovinoda Adi sabhI kriyAeM vikAra rahita thI / yaha rAnI mAnuSI hokara ke bhI devoM kI priyA (strI) thI / para yaha kaise saMbhava hai ? isakA parihAra yaha hai ki vaha apane guNoM dvArA devoM ko atyanta pyArI thI // 36 // sphuTamArttavasamvidhAnataH sa nizA vAsarayostayoH svataH / itare tara mAnukU lyataH rAtri aura dina meM RtuoM ke vaha samaya paraspara anukUlatA ko lie apanI saphalatA ke sAtha bIta rahA thA ||37| - bhAvArtha rAjA ko vAsara (dina) kI aura rAnI ko nizA (rAtri) kI upamA dekara kavi ne yaha prakaTa kiyA hai ki una donoM kA samaya paraspara meM eka dUsare ke anukUla AcaraNa karane se parama Ananda ke sAtha vyatIta ho rahA thA / zrImAn zreSThicaturbhujaH sa vANIbhUSaNavarNinaM ghRtavarI devI viracite zrIvIrAbhyudaye'munA zrIsiddhArtha - tadaGganAvivaraNaH // 3 // isa prakAra zrImAn seTha caturbhujajI aura ghRtavarI devI se utpanna hue, vANIbhUSaNa bAla- brahmacArI paM. bhUrAmala vartamAna muni jJAna sAgara dvArA viracita isa vIrodaya kAvya meM siddhArtha rAjA aura usakI priyakAriNI rAnI kA varNana karane vAlA tIsarA sarga samApta huA // 3 // samagaccha tsamayaH svamUlyataH // 37 // anusAra AcaraNa rUpa vidhi vidhAna karane se usa rAjA-rAnI kA bhUrAmaletyAhvayaM, ca yaM dhIcayam / kAvye 'dhunA nAmataH, sarga stRtIyastataH suSuve Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asyA mahiSyA udare 'vatAra-masmAkamAnandagiropahAraH / zukterivArAtkuvalaprakAraH vIraH kadAcitsvayamAbabhAra // 1 // hamAre Ananda rUpa vANI ke upahAra svarUpa vIra bhagavAn ne sIpa meM motI ke samAna isa priyakAriNI paTTarAnI ke udara meM (garbha meM) kadAcit svayaM hI avatAra ko dhAraNa kiyA // 1 // vIrasya garbhe 'bhigamaprakAra ASADha mAsaH zucipakSasAraH / tithizca sambandhavazena SaSThI RtuH samArabdhapunItavRSTiH // 2 // jaba vIra bhagavAn kA garbha meM avatAra huA, taba ASAr3ha mAsa thA, zukla pakSa thA, sambandha ke vaza tithi SaSThI thI aura varSA Rtu thI jisane ki pavitra vRSTi ko Arambha hI kiyA thA // 2 // dharA prabhorgarbhamupeyuSastu babhUva sollAsavicAravastu / santApamujjhitya gatA''rdrabhAvaM romAJcanairaGkaritA prajAvat // 3 // vIra prabhu ke garbha ko prApta hone para yaha pRthvI harSa se ullasita vicAra vAlI ho gaI aura grISmakAla-janita santApa ko chor3akara ArdratA ko prApta huI / tathA isa Rtu meM pRthvI romAJcoM se prajA ke samAna aMkurita ho gaI // 3 // bhAvArtha - vIra bhagavAn ke garbha meM Ane para varSA se to pRthvI harI bharI huI aura prajA harSa se vibhora ho gaI / nAnauSadhisphUrtidharaH prazasya-vRttirjagattaptamavetya tasya / rasAyanAdhIzvara eSa kAlaH pravartayan kauzalamityudAraH // 4 // nAnA prakAra kI auSadhiyoM ko sphUrti dene vAlA arthAt utpanna karane vAlA, prazaMsanIya pravRtti vAlA aura uttama dhAnyoM ko utpanna karane vAlA ataeva udAra, rasa (jala) ke Agamana kA svAmI yaha rasAyanAdhIzvara varSAkAla apane kauzala (cAturya) ko pravartana karatA huA, sAtha hI kau arthAt pRthvI para zara (jala) ko barasAtA huA, tathA sara-kANDoM ko utpanna karatA huA AyA / / 4 / / vasantasamrAD-virahAdapartuM dizAvayasyAbhirivopakartum / mahImahInAni ghanApadezAd dhRtAni nIlAbjadalAnyazeSAt // 5 // Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rerrererararararararararararararararara vasanta rUpa samrATa ke viyoga ho jAne se niSprabha huI mahI (pRthvI) kA upakAra karane ke lie hI mAnoM dizA rUpI saheliyoM ne medhoM ke vyAja se cAroM ora vizAla nIla kamala-daloM ko phailA diyA hai // 5 // vRddhirjaDAnAM malinairghanairvA labdhonnatistyaktapatho janastu / dvire phasaMghaH pratidezamevaM kalirnu varSAvasaro'yamastu // 6 // yaha varSAkAla to mujhe kalikAla-sA pratIta hotA hai, kyoMki isa varSA Rtu meM jar3oM arthAt jaloM kI vRddhi hotI hai, aura kalikAla meM jar3a (mUrkha) janoM kI vRddhi hotI hai / varSA Rtu meM to kAle bAdala unnati karate haiM aura kalikAla meM pApI loga pracuratA se utpanna hote haiM / varSA kAla meM to sarvatra jalamaya pRthvI ke ho jAne se loga mArgoM para AnA-jAnA chor3a dete haiM aura kalikAla meM loga dharmamArga ko chor3a dete haiM / varSA kAla meM prati-deza arthAt Thaura-Thaura para sarvatra dvirepha (sarpa) samUha prakaTa hotA hai aura kalikAla meM pizuna (cugalakhora) janoM kA samUha bar3ha jAtA hai // 6 // mitrasya duHsAdhyamavekSaNantUdyogAzca yUnAM vilayaM vajantu / vyarthaM tathA jIvanamapyupAttaM durdaivatAM durdinabhityagAttat // 7 // varSAkAla ke durdina (meghAcchanna dina) mujhe durdaiva se pratIta hote haiM, kyoMki varSAkAla meM mitra arthAt sUrya kA darzana duHsAdhya ho jAtA hai aura durdaiva ke samaya mitroM kA darzana nahIM hotA / varSA meM yuvaka janoM ke bhI udyoga vyApAra vilaya ko prApta ho jAte haiM aura durbhAgya ke samaya navayuvakoM ke bhI puruSArtha viniSTa ho jAte haiM / varSAkAla meM barasane vAlA jIvana (jala) vyartha jAtA hai aura durdaiva ke samaya usase pIr3ita janoM kA jIvana vyartha jAtA hai // 7 // loko'yamApnoti jaDAzayatvaM sadvartma luptaM ghanamecakena / vaktAra ArAdathavA plavaGgA maunyanyapuSTa : svayamityanena // 8 // varSAkAla meM yaha sArA loka (saMsAra) jalAzaya (sarovara) rUpatA ko prApta ho jAtA hai, arthAt jidhara dekho, udhara pAnI hI pAnI bharA huA dikhAI detA hai aura kalikAla meM loga jar3Azaya (mUrkha) ho jAte haiM / varSAkAla meM AkAza ghana-mecaka se arthAt saghana meghoM ke andhakAra se vyApta ho jAtA hai aura kalikAla meM ghora pApa ke dvArA sanmArga lupta ho jAtA hai / varSA kAla meM meMr3haka vaktA ho jAte haiM, arthAt sarvatra Tarra-Tarra karate hue dRSTigocara hote haiM, aura kalikAla meM uchala kUda macAne vAle manuSya hI vaktA bana jAte haiM / varSA Rtu meM koyala mauna dhAraNa kara letI hai aura kalikAla meM paropakArI jIva mauna dhAraNa karate haiM / isa prakAra mujhe varSA kAla aura kalikAla donoM hI eka-saddaza pratIta hote haiM // 8 // Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasairjagatplAvayituM kSaNena. sUtkaNThito'yaM mudirasvanena / tanoti nRtyaM mRdu-maJjulApI mRdaGganiHsvAnajitA kalApI // 9 // rasoM (jaloM) se jagata ko eka kSaNa meM AplAvita karane ke lie hI mAnoM mRdaGgoM kI dhvani ko jItane vAle meMghoM ke garjana se ati utkaNThita aura mRdu maJjula zabda karane vAlA yaha kalApI (mayUra) nRtya kiyA karatA hai // 9 // bhAvArtha - yaha varSAkAla eka nATaka ghara sA pratIta hotA hai, kyoMki isa samaya meghoM kA garjana to mRdaGgoM kI dhvani ko grahaNa kara letA hai aura use sunakara prasanna ho mayUra gaNa nRtya karate hue sarasa saGgIta rUpa miSTa bolI kA vistAra karate haiM / payodharottAnatayA mude vAk yasyA bhRzaM dIpitakAmadevA / nIlAmbarA prAvRDiyaM ca rAmA rasaughadAtrI sumanobhirAmA // 10 // yaha varSA Rtu payodharoM (meghoM aura stanoM) kI uttAnatA arthAt unnati se, megha-garjanA se tathA Ananda-vardhaka vANI se logoM meM kAmadeva ko atyanta pradIpta karane vAlI, nIla vastra dhAriNI, rasa (jala aura zRGgAra) ke pUra ko bar3hA dene vAlI aura sumanoM (puSpoM tathA uttama mana) se abhirAma (sundarI) rAmA (strI) ke samAna pratIta hotI hai // 10 // bhAvArtha - varSA Rtu ukta varNana se eka sundara strI sI dikhAI detI hai / vasundharAyAstanayAn vipadya niryAntamArAtkharakAlamadya / zampApradIpaiH pariNAmavArdrAgvilokayantyambumuco'ntarArdrAH // 11 // ___ isa varSA Rtu meM, vasundharA ke tanayoM arthAt vRkSa-rUpa putroM ko jalAkara yA naSTa-bhraSTa karake zIghratA se lupta (chipe) hue grISma kAla ko antaraGga meM ArdratA ke dhAraka megha, AMsU bahAte hue se mAnoM zampA (bijalI) rUpa dIpakoM ke dvArA use DhUMr3ha rahe haiM // 11 // bhAvArtha : yahAM kavi ne yaha utprekSA kI hai ki grISma kAla vRkSoM ko jalAkara kahIM chipa gayA hai, use khojane ke lie duHkhita hue megha varSA ke bahAne AMsU bahAte hue tathA bijalI rUpa dIpakoM ko hAtha meM lekara use idhara udhara khoja rahe haiM / vRddhasya sindhoH rasamAsu hRtvA zApAdivAsye'lirucintu dhRtvA / athaitadAgoha tinItisattvAccha NatyazeSaM tamasau taDitvAn // 12 / / megha ne vRddha sindhu ke rasa (jala vA dhana) ko zIghratA se apaharaNa kara liyA, ataeva usake zApa ke bhaya se hI mAnoM apane mukha para bhramara jaisI kAnti vAlI kAlimA dhAraNa karake isa kiye hue aparAdha se mukta hone ke lie vaha apahRta samasta jala ko varSA ke bahAne se vApisa chor3a rahA hai // 12 // Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 zlokantu lokopakRtau vidhAtuM yatrANi varSA kalamaM ca lAtum / vizAradA'bhyArabhate vicArin bhUyo bhavan vArdala AzukArI // 13 // jaise koI vizAradA (viduSI) strI lokopakAra ke hetu zloka kI racanA karane ke lie patra (kAgaja) maSipAtra ( davAta ) aura kalama ke lAne ko udyata hotI hai, usI prakAra yaha vizAradA arthAt zarad Rtu se rahita varSA Rtu lokopakAra ke lie mAnoM zloka racane ko vRkSoM ke patra rUpI kAgaja, bAdala rUpI davA aura dhAnya rUpa kalama ko apanA rahI hai / punaH he vicArazIla - mitra, ukta kArya ko sampanna karane ke lie yaha vArdala (megha) bAra-bAra zIghratA kara rahA hai / Azu nAma nAnA prakAra ke dhAnyoM kA bhI hai, so yaha megha jala- varSA karake dhAnyoM ko zIghra utpanna kara rahA hai // 13 // ekAkinInAmadhunA vadhUnAmAsvAdya mAMsAni mRdUni tAsAm / asthIni niSThIvati nIrado'sau kilAtmasAkSin karakaprakAzAt // 14 // he AtmasAkSin ! yaha nIrada ( danta - rahita, megha) pati - viraha se akelI rahane vAlI una vadhuoM (striyoM) ke mRdu mAMsa ko khAkara ke aba karaka arthAt ole yA ghar3e girAne ke bahAne se mAnoM unakI haDDiyoM ko ugala rahA hai // 14 // bhAvArtha varSA kAla meM, pati-vihIna striyoM kA jInA kaThina ho jAtA hai / nitambinInAM mRdupAdapadyaiH pratAritAnIti kuzezayAni / hiyA kriyA svIyazarIrahatyai teSAM viSaprAyarayAdidAnIm // 15 // isa jIvaloka meM nitambinI (strI) janoM ke komala caraNa rUpa kamaloM se jala meM rahane vAle kamala chale gaye haiM, isIliye mAnoM isa samaya lajjA se lajjita hokara unakI kriyA jala-vega ke bahAne se mAnoM apane zarIra kI hatyA ke lie udyata ho rahI hai // 15 // bhAvArtha vahAM kI striyoM ke caraNa kamaloM se bhI sundara haiM, para varSA Rtu meM kamala naSTa ho jAte haiM / isa bAta ko lakSya kara ukta kalpanA kI gaI hai / - samuccha lacchItalazIkarAGke vAyau vahatyeSa mahImahAGke / bhUyovidhavAntaraGga muttApataptaM pravizatyanaGgaH bhiyeva // 16 // uchalate hue zItala jala-kaNa jisake madhya meM hai, aise pavana ke mahI- pRSTha ke Upara bahane para yaha aMga-rahita kAmadeva zIta ke bhaya se hI mAnoM pati viyoga ke santApa se santapta vidhavAoM ke antaraMga meM praveza kara rahA hai // 16 // bhAvArtha varSA Rtu meM atyanta zItala samIra se bhayabhIta hokara arthAt zIta se pIr3ita hokara garmI pAne ke lie hI mAnoM pati viyoginI striyoM ke santapta zarIra meM kAmadeva praveza karatA hai / isakA abhiprAya yaha hai ki varSA kAla meM vidhavAoM ke zarIra meM kAmadeva apanA prabhAva dikhAtA hai / - Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 vRthA zrayantaH kukaviprayAtaM paGkaplutA kaM kalayantyudAttam / bhekAH kilaikAkitayA lapantastudanti nityaM mahatAmutAntaH // 17 // vRthA hI kukavi kI ceSTA kA Azraya lete hue kIcar3a se vyApta (latha-patha ) hue ye meMDhaka alpa jala ko svIkAra karate haiM aura akele hone ke kAraNa Tarra-Tarra zabda karate hue nitya hI mahApuruSoM ke mana ko kacoTate rahate haiM ||17|| bhAvArtha varSAkAla meM meMDhaka, apane ko saba kucha samajhane vAle kukaviyoM ke samAna vyartha hI Tarra-Tarra kA rAga AlApate rahate haiM / - cittezayaH kau jayatAdayantu hRSTAstataH zrIkuTajAH zrayantu / sumasthavArbindudalApadezaM muktAmayante 'pyupahAralezam // 18 // 'isa varSA Rtu meM yaha kAmadeva pRthvI para vijaya prApta kare' yaha kahate hue hI mAnoM harSita kuTaja vRkSa apane phUloM para Akara giri huI jala-binduoM ke bahAne se motiyoM kA upahAra prApta kara rahe haiM ||18|| kIddak caritraM caritaM tvanena pazyAMzakindAruNamAzugena / cirAtpataccAtaka caJ cumUle nivAritaM vAri tadatra tUle // 19 // he aMzakin (vicArazIla mitra ) ! dekho isa varSAkAlIna Azuga (pavana) ne kaisA bhayAnaka caritra Acarita kiyA hai ki cirakAla ke pazcAt Akara cAtaka pakSI kI khulI huI coMca meM girane vAlI varSA kI jala-bindu ko isane nivAraNa kara diyA hai, arthAt roka diyA hai // 19 // bhAvArtha vega se pavana ke calane ke kAraNa cAtaka kI coMca meM girane vAlI bUMda vahAM na gira kara ur3a ke idhara-udhara gira jAtI hai / - / // 20 // varSA Rtu meM rAtri meM camakate hue ur3ane vAle khadyotoM (juganU yA paTavIjanoM) ko lakSya meM rakha kara kavi utprekSA karate hue kahate haiM ki ghanoM se (meghoM aura hathaur3oM se ) parAbhUta (tAr3ita) ho karake hI mAnoM laghu tathA vicitra AkAra ko prApta huA, samAna artha vRtti vAlA uDu varga (nakSatra samUha) khadyota nAma se prasiddha hokara bhUtala para idhara-udhara ur3atA huA camaka rahA hai // 20 // ghanaiH parAbhUta ivoDuvarga : laghutvamAsAdya vicitrasargaH tulyArthavRttiH prathito dharAGke khadyotanAmnA caratIti zaGke bhAvArtha - kha+dyota arthAt AkAza meM camakane ke kAraNa khadyota yaha artha nakSatra aura juganU (paTavIjanA) ina donoM meM samAna rUpa se rahatA hai isI kAraNa kavi ne ukta kalpanA kI hai / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarararararararararararararararararararararararararararararararara gatAgatairdolika ke likAyAM muhurmuhuH prAptaparizramAyAm / punazca naiSuNyamupaiti teSu yoSA sutoSA puruSAyiteSu // 21 // hiMDole meM jhUlate samaya gata aura Agata se (bAra-bAra idhara se udhara yA Upara aura nIce jAne Ane se) prApta huA hai parizrama jisameM aisI daulika-krIr3A meM ati santuSTa huI strI una puruSAyitoM meM (puruSa ke samAna AcaraNa karane vAlI rati-krIr3AoM meM) nipuNatA ko prApta kara rahI hai // 21 // bhAvArtha - varSAkAla meM prAyaH sarvatra striyAM hiMDoloM para jhUlatI haiM, use lakSya meM rakhakara kavi ne ukta utprekSA kI hai / mukhazriyaHsteyinamaindavantu bimbaM prahartuM samudeti kintu / tatrApi rAhuM munayaH samAhurdolinyapaitIti javAtsubAhuH // 22 // jhUlA para jhUlatI huI strI apanI mukhazrI ke curAne vAle candra bimba ko prahAra karane ke lie hI mAnoM Upara kI ora jAtI haiM, kintu vahAM bhI (candra ke pAsa) rAhu rahatA hai aisA muni jana kahate haiM, so vaha kahIM hamAre mukhacandra ko grasa na leve, isa vicAra ke Ate hI vega se vaha uttama bhujA vAlI strI zIghra lauTa AtI hai // 22 // prauDhiM gatAnAmapi vAhinInAM samparka mAsAdya muhurbahUnAm / vRddho varAko jar3aghI rayeNa jAto'dhunA vibhramasaMyutAnAm // 23 // praur3ha avasthA ko prApta huI aura vibhrama-vilAsa se saMyukta aisI bahuta-sI nadiyoM kA saMgama pAkara yaha dIna, jar3a-buddhi samudra zIghratA se aba vRddha ho rahA hai // 23 // bhAvArtha - jaise koI mUrkha yuvA puruSa aneka yuvatI striyoM ke sAtha samAgama kare, to jaldI bUr3hA ho jAtA hai, usI prakAra yaha jaladhi (samudra) bhI varSA ke jala se umar3atI huI nadiyoM kA saMgama pAkara jaldI se vRddha ho rahA hai arthAt bar3ha rahA hai / / rasaM rasitvA bhramato vasitvA'payajalpato'pyuddhatatAM kazitvA / parajapuJjodgatimaNDitAsyametatsamApazya sakhe'dhunA'sya // 24 // he mitra, rasa (madirA, jala) pIkara vibhrama (nazA) ke vaza hokara jhUmate hue aura uddhatapanA aMgIkAra karake yadvA-tadvA bar3abar3Ane vAle aise isa samudra ke paraJja-(phena) puJja ke nikalane se maMDita mukha ko to dekho // 24 // bhAvArtha - jaise koI manuSya madirA ko pIkara naze se jhUmane lagatA hai, uddhata ho jAtA hai, yadvAtadvA bakane lagatA hai aura mukha se jhAga nikalane lagate haiM, vaise hI yaha samudra bhI sahasroM nadiyoM ke rasa (jala) ko pIkara madironmatta puruSa ke samAna sarva ceSTAeM kara rahA hai / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 anAratAkrAntaghanAndhakAre bhedaM nizA-vAsarayostathAre / bhurturyutiJcApyayutiM varAkI tanoti samprApya hi cakravAkI // 25 // nirantara saghana meghoM ke AcchAdita rahane se ghanaghora andhakAra vAle isa varSA kAla meM rAta aura dina ke bheda ke nahIM pratIta hone para yaha varAkI (dIna) cakravAkI apane bhartA (cakravAka) ke saMyoga ko aura viyoga ko prApta ho kara hI logoM ko dina aura rAta kA bheda prakaTa kara rahI hai // 25 // bhAvArtha varSA ke dinoM meM sUrya ke na dikhane se cakavI hI logoM ko apane pati viyoga se rAtri kA aura pati-saMyoga se dina kA bodha karAtI hai / - navAGkarairaGkaritA dharA tu vyomnaH sukandatvamabhUdajAtu / nirucyate'smin samaye mayeha yatkiJcidAsIcchraNu bho sudeha // 26 // varSA Rtu meM vasundharA to nava-durvAGkuroM se vyApta ho gaI aura AkAza meghoM se cAroM ora vyApta ho gayA / aise samaya meM yahAM para jo kucha huA, use maiM kahatA hU~, so he sundara zarIra vAle mitra, use suno // 26 // svargAdihAyAtavato jinasya sopAnasampattimivAbhyapazyat / zrISoDazasvapnatatiM ramA yA sukhopasuptA nizi pazcimAyAm // 27 // eka dina sukha se sotI huI usa priyakAriNI rAnI ne pichalI rAtri meM svarga se yahAM Ane vAle jinadeva ke utarane ke lie racI gaI sopAna - sampatti (sIr3hiyoM kI paramparA vAlI ni:zreNI) ke samAna solaha svapnoM kI sundara paramparA ko dekhA // 27 // tatkAlaM ca sunaSTa nidranayanA sambodhitA mAgadhai rdevIbhizca niyogamAtramabhitaH kalyANavAkyastavai: vihAyA''rhatAM dravyASTa ke nArcanam iSTAcArapurassaraM prAtaH karma varatanustalpaM vidhAya tatkR tavatI - // 28 // svapnoM ko dekhane ke tatkAla bAda hI mAgadha janoM (cAraNoM) evaM kumArikA deviyoM ke, sarva ora se kalyANamayI vacana - stuti ke niyoga mAtra ko pAkara nIMda ke dUra ho jAne se jisake netra khula gaye haiM, aisI usa sundara zarIra vAlI priyakAriNI rAnI ne jAga kara, iSTa AcaraNapUrvaka zayyA ko chor3akara aura prAtaH kAlIna kriyAoM ko karake arhanta jinendroM kI aSTa-dravya se arcanA (pUjA) kI // 28 // / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sra rarararararararararara 43Treeeeeeeeeeeeeee tAvattu sattamavibhUSaNabhUSitAGgI, sA''lIkulena kalitA mahatI natAGgI / pRthvIpatiM paramapUtatanuH zubhAyAM, devI pratastha iti kAmitayA sabhAyAm // 29 // tatpazcAt uttamottama AbhUSaNoM se AbhUSita parama pavitra deha kI dhAraka, mahAn vinaya se namrIbhUta priyakAriNI devI ne saheliyoM ke samudAya se saMyukta hokara svapnoM kA phala jAnane kI icchA se zobhAyamAna rAjasabhA meM pRthvIpati apane prANanAtha kI ora prasthAna kiyA // 29 // nayanAmbujasamprasAdinIM dinapasyeva ruciM tamo'dinIm / samudIkSya nijAsanArdhake sma sa tAM vezayatItyathAnake // 30 // usa siddhArtha rAjA ne, netra rUpa kamaloM ko prasanna karane vAlI aura andhakAra ko dUra karane vAlI sUrya kI prabhA ke samAna AtI huI rAnI ko dekhakara pApa-rahita evam puNya-svarUpa aise apane Asana ke ardha bhAga para baiThAyA // 30 // vizadAMzusamUhAzritamaNimaNDalamaNDite mahAvimale / suvizAle'vanilalite samunnate sundarAkAre // 31 // parvata iva haripIThe prANezvarapAvasaGgAtA mahiSI / pazupati-pArzvagatA'pi ca babhau satI pArvatIva tadA // 32 // nirmala kiraNa-samUha se Azrita maNi-maNDala se maNDita mahAn nirmala, suvizAla, pRthvI para suzobhita ati unnata, sundara AkAra vAle parvata ke samAna siMhAsana para prANanAtha siddhArtha ke pArzva bhAga meM avasthita vaha paTTarAnI priyakAriNI pazupati (mahAdeva) ke pArzva-gata pArvatI satI ke samAna usa samaya suzobhita huI // 31-32 // udyotayatyuditadantavizuddharoci-raMzairnRpasya kalakuNDalakalpazociH / cikSepa candravadanA samayAnusAraM - tatkarNayoriti vaco'mRtamapyudAram // 33 // apane dAMtoM kI nirmala kiraNoM dvArA mahArAja siddhArtha ke kuNDaloM kI kAnti ko bar3hAne vAlI usa candramukhI rAnI ne samayAnusAra avasara prApta kara rAjA ke donoM karNoM meM vakSyamANa prakAra se udAra vacanAmRta chor3A, arthAt svapnoM ko kahA // 33 // zrIjinapadaprasAdAdavanau kalyANabhAginI ca sadA / bhagavaccaraNapayojabhramarI yA saMzrRNUta tayA // 34 // dRSTA nizAvasAne vizadAGkA svapnaSoDazI sahasA / yApi mayA prANezvara ! zubhAzubhaM yatphalaM tasyAH // 35 // Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 sajjJAnaika vilocana ! vaktavyaM zrImatA ca tadbhavatA / na hi kiJcidapi nisargAdagocaraM jJAninAM bhavati // 36 // jo jinadeva ke caraNoM ke prasAda se isa bhUtala para sadA kalyANa kI bhAjana hai aura bhagavAn ke caraNa-kamaloM kI bhramarI hai, aisI maiMne nizA (rAtri) ke avasAna kAla meM ( antima prahara meM ) zubha cihna vAlI solaha svapnoM kI paramparA sahasA dekhI hai, use suniye aura usakA jo zubha yA azubha phala hai use he pUjya zrImAn, Apa kahiye / kyoMki he sajjJAnarUpa advitIya netra vAle prANanAtha ! jJAniyoM ke lie svabhAvata kucha bhI ajJAta nahIM hai // 34-35-36 // pRthvInAtha : pRthulakathanAM vANIM zrutvA itthaM proktAM prathitasupRthuprothayA tathyAmavika lagirA harSaNairmantharAGga, tAvatprathayati tarAM smAtha sanmaGgalArthA m // 37 // vizAla nitamba - vAlI rAnI ke dvArA kahI gaI, vizAla artha ko kahane vAlI, tIrtha rUpI yathArtha tattva vAlI vANI ko sunakara harSa se romAJcita hai aGga jisakA, aisA vaha praphullita kamala ke samAna vikasita netravAlA pRthvI kA nAtha siddhArtha rAjA apanI nirdoSa vANI se uttama maGgala svarUpa artha ke pratipAdaka vacanoM ko isa prakAra se kahane lagA ||37|| tvaM tAvadIkSitavatI zayaye'pyananyAM svapnAvaliM tvanudari phalitaM bho bho prasannavadane kalyANinIha zrRNu maJjutamaM // 38 // kRzodari, tumane sote samaya jo anupama svapnAvalI dekhI hai, usase tuma atyanta saubhAgyazAlinI pratibhAsita hotI ho / he prasanna mukha, he kalyANazAlini, mere mukha se unakA ati sundara phala suno // 38 // subhage devAgamArtha manavadyam aka laGkAlaGkArA gamayantI phullapAthojanetro, tIrtharUpAm 1 pratibhAsi dhanyA tathA'syAH mamA''syAt 1 sannayataH kilAssptamImAMsitAkhyA vA // 39 // he subhage, tuma Aja mujhe AptamImAMsA ke samAna pratIta ho rahI ho / jaise samantabhadra svAmI ke dvArA kI gaI Apta kI mImAMsA akalaGkadeva - dvArA ( racita aSTazatI vRtti se) alaGkRta huI hai, usI prakAra tuma bhI nirmala AbhUSaNoM ko dhAraNa karatI ho / AptamImAMsA sannaya se arthAt saptabhaGgI rUpa syAdvAdanyAya - Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarararararararararararararararararararararararararara ke dvArA nirdoSa artha ko prakaTa karatI hai aura tuma bhI apanI sundara ceSTA se nirdoSa tIrthaGkara deva ke Agamana ko prakaTa kara rahI ho // 39 // ... lokatrayaika tilako bAlaka utphullanalinanayane'dya / udare tavAvatarito hIGgitamiti santanotIdam // 40 // he praphullita kamalanayane ! tInoM lokoM kA advitIya tilaka aisA tIrthaGkara hone vAlA bAlaka Aja tumhAre garbha meM avatarita huA hai / aisA saMketa yaha svapnAvalI de rahI hai // 40 // dAnaM dvirada ivAkhila-dizAsu mudito'tha medinIcake / muhurapi muJcan vimalaH samunnatA''tmA'tha so'vataret // 41 // tumane sarva prathama jo airAvata hAthI dekhA hai usake samAna tumhArA putra isa mahI-maNDala para samasta dizAoM meM dAna (mada-jala) ko vAraMvAra vitaraNa karane vAlA, pramoda ko prApta evam niSpApa mahAn AtmA hogA // 41 // mUlaguNAdisamanvita-ratnatrayapUrNadharmazaka Tantu mukti purImupanetuM dhurandharo vRSabhavadayantu // 42 // dUsare svapna meM tumane jo vRSabha (baila) dekhA hai, usake samAna tumhArA putra dharma kI dhurA ko dhAraNa karane vAlA, tathA mUlaguNa Adi se yukta au ratna-traya se paripUrNa dharma rUpa zakaTa (gAr3I) ko muktipurI pahu~cAne meM samartha hogA / / 42 // durabhiniveza-madoddhara-kuvAdinAmeva dantinAmadayam / madamuddhattumadInaM dakSaH khalu ke zarItthamayam // 43 // tIsare svapna meM jo kesarI (siMha) dekhA hai usake samAna vaha putra durAgraha rUpa mada se unmatta kuvAdi-rUpa hastiyoM ke mada ko nirdayatA se bhedana karane meM dakSa hogA // 43 // kalyANAbhiSavaH syAt sumeruzIrSe 'tha yasya so'pi varaH / kamalAtmana iva vimalo gajairyathA nAka patibhiraram // 44 // cauthe svapna meM tumane hAthiyoM ke dvArA abhiSeka kI jAtI huI lakSmI dekhI hai vaha isa bAta kI sUcaka hai ki tumhAre putra kA sumeru ke zikhara para indroM ke dvArA nirmala jala se kalyANa rUpa abhiSeka hogA // 44 // suyazaHsurabhisamuccaya-vijRmbhitAzeSaviSTa po'yamitaH / mAlyadvika iva ca bhavedbhavyabhramarai rihAbhimataH // 45 // Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1100211702110001a 46 ??? ????????????? pAMcaveM svapna meM tumane jo bhramaroM se gujAra karatI huI do mAlAeM dekhI haiM, ve yaha prakaTa karatI haiM ki tumhArA putra isa loka meM suyaza kI sugandhi ke samUha se samasta jagat ko vyApta karane vAlA, bhavya jIva rUpI bhramaroM se sevita aura sammAnita hogA // 45 // nijazucigopratatibhyo vRSAmRtasyorudhArayA siJcan / .. vidhuriva kaumudamiha vA kalAdharo hye dhayetkiJca // 46 // chaThe svapna meM tumane jo candramA dekhA hai, vaha sUcita karatA hai ki tumhArA putra apanI pavitra kiraNoM ke samudAya se dharma rUpa amRta kI vizAla dhArA ke dvArA jagat ko siMcana karatA huA isa saMsAra meM bhavya jIva rUpa kumudoM ke samUha ko vRddhiMgata karegA aura sarva kalAoM kA dhAraNa karane vAlA hogA / / 46 / / vikacitabhavyapayojo naSTAjJAnAndhakArasandohaH / sumaho'bhikalitaloko raviriva vA ke valAlokaH // 47 // sAtaveM svapna meM tumane jo sUrya dekhA hai, usake samAna tumhArA putra bhavya jIva rUpI kamaloM kA vikAsaka, ajJAna rUpa andhakAra ke samudAya kA nAzaka, apane pratApa se samasta loka meM vyApaka aura kevala jJAna rUpa prakAza se samasta jagat ko Alokita karane vAlA hogA // 47 // kalazadvika iva vimalo maGgalakArIha bhavyajIvAnAm / tRSNAturAya vA'mRtasiddhiM zraNatIti saMsAre // 48 // AThaveM svapna meM tumane jo jala-paripUrNa do kalaza dekhe haiM, so tumhArA putra kalaza-yugala ke samAna isa saMsAra meM bhavya jIvoM kA maMgalakArI aura tRSNAtura jIvoM ke lie amRta rUpa siddhi ko dene vAlA hogA / / 48 // ke likalAmAkalayan kuryAtsa hi sakala lokamatulatayA / muditamatho muditAtmA mInadvika vanmahIvalaye // 49 / / naveM svapna meM tumane jo jala meM krIr3A karatI huI do machaliyAM dekhI haiM, so unake samAna hI tumhArA putra isa mahI-maNDala para svayaM pramudita rahakara atula keli-kalAoM ko karatA huA sakala loka ko prasanna karegA // 49 // aSTAdhikaM sahastraM salakSaNAnAM yathaiva kamalAnAm / draha iva dadhAna evaM satataM klamanAza ko bhavinAm // 50 // dazaveM svapna meM tumane jo aSTa adhika sahasra kamaloM se paripUrNa sarovara dekhA hai, so usake samAna hI tumhArA putra uttama eka hajAra ATha lakSaNoM kA dhAraka, evam nirantara bhavya jIvoM ke duHkha aura pApa kA nAzaka hogA // 50 // Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eee47 labdhInAM jalanidhiriva gambhIraH prabhavediha pAlitasthitirnivahaH / tu navAnAM ke valajAnAM nidhInAM vA // 51 // gyArahaveM svapna meM jo tumane samudra dekhA hai, so usake samAna hI tumhArA yaha putra gambhIra, lokasthiti kA pAlaka, nava nidhiyoM aura kevala jJAna-janita nava labdhiyoM kA dhAraka hogA // 51 // supadaM samunnateH syAcchivarAjyapadAnurAga iha satatam / cAmIkara- cAruruciH siMhAsanavadvariSThaH saH // 52 // bArahaveM svapna meM tumane jo sundara siMhAsana dekhA hai, usake samAna hI tumhArA yaha hone vAlA putra sadA samunnati kA supada (uttama sthAna ) hogA, ziva-rAjya ke pada kA anurAgI hogA aura santapta suvarNa ke samAna sarvazreSTha uttama kAMti kA dhAraka hogA // 52 // saMsevyo 1 surasArthai: devi hyabhISTa dezopalabdhiheturapi vimAnavadvai he tava suputraH bhavetpUtaH // 53 // terahaveM svapna meM tumane jo sura-sevita vimAna dekhA hai, so he devi ! usake samAna hI tumhArA yaha suputra sura-sArtha ( deva- samUha ) se athavA surasa artha vAle puruSoM se saMsevita, abhISTa deza mokSa kI prApti kA hetu aura ati pavitrAtmA hogA // 53 // satataM sugItatIrtho nikhilamahImaNDale mahAvimala: 1 yazasA vizruta evaM dhavalena hi nAgamandiravat // 54 // caudahaveM svapna meM tumane jo dhavala varNamAlA nAga mandira dekhA hai, usake samAna hI tumhArA yaha putra samasta mahI maNDala para sadA hI sugIta tIrtha hogA, arthAt jisake dharma tIrtha kA gAna cirakAla taka isa saMsAra meM hotA rahegA / vaha putra mahA vimala evaM ujjvala dhavala yaza se vizruta ( vikhyAta ) hogA // 54 // suguNaira malairguNito ratnairiva ratnarAziriha rabhyaH lokAnAM saH I sakalAnAM mano'nukUlairanantaiH // 55 // pandrahaveM svapna meM tumane jo nirmala ratnoM kI rAzi dekhI hai, usake samAna hI tumhArA putra samasta logoM ke mano'nukUla AcaraNa karane vAlA, ananta nirmala guNa rUpa ratnoM se paripUrNa evaM mahA ramaNIka hogA // 55 // api dAruNoditAnAM cirajAtAnAM ca karmaNAM nivaham / sa nayedbhasmIbhAvaM vahni samUho yathA vizadaH // 56 // Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rarararararararararararararararararararararararararararararararararara solahaveM svapna meM tumane jo dhUma-rahita nirmala agni kA samUha dekhA hai, so he devi ! tumhArA yaha putra bhI cirakAlIna, dAruNa paripAkavAle karmoM kA samUha bhasma karake apane nirmala Atma-svarUpa ko prApta karegA // 56 // samunnatAtmA gajarAjavattathA dhurandharo'sau dhavalo'vanau yathA / svatantravRttiH pratibhAtu siMhavadramAtmavacchazvadakhaNDitotsavaH // 57 // dvidAmavatsyAtsumanaHsthalaM punaH prasAdabhUmiH zazivatsamastu naH / dinezavadyaH pathadarzako bhaved dvikumbhavanmaGgalakRjavajave // 58 // vinodapUrNo jhaSayugmasammitiH samaH payodheH paripAlitasthitiH / taTAkavaddehabhRtAM klamacchide supIThavad gauravakAri samvide // 59 // vimAnavadyaH surasArtha-saMstavaH sugItatIrthaH khalu nAgalokavat / guNairupeto bhuvi ratnarAzivatpunItatAmabhyupayAtu vahnivat // 60 // ___ he kalyANabhAjinI priya rAnI ! sarva svapnoM kA sAra yaha hai ki tumhArA yaha hone vAlA putra saMsAra meM gajarAja ke samAna samunnata mahAtmA, dhavala ghurandhara (vRSabha) ke samAna dharmadhurA kA dhAraka, siMha ke samAna svatantra vRtti, ramA (lakSmI) ke samAna nirantara akhaNDa utsavoM se maNDita, mAlyadvika ke samAna sumanoM (puSpoM aura sajjanoM) kA sthala, candra ke samAna hama sabakI prasAdabhUmi, dineza (sUrya) ke samAna saMsAra meM mokSamArga kA pradarzaka, kalaza-yugala ke samAna jagat meM maGgala-kAraka, mIna-yugala ke samAna vinoda-pUrNa, samudra ke samAna loka evaM dharma kI maryAdA kA paripAlaka, sarovara ke samAna saMsAra tApasantapta zarIradhAriyoM ke klama (thakAna) kA chedaka, siMhAsana ke samAna gauravakArI, vimAna ke samAna deva-samUha se saMstuta, nAgaloka ke samAna sugIta-tIrtha, ratnarAzi ke samAna guNoM se saMyukta aura agni ke samAna karmarUpa IMdhana kA dAhaka evaM pavitratA kA dhAraka hogA // 57-58-59-60 // devi ! putra iti bhUtrayAdhipo nizcayena tava tIrthanAyakaH / garbha iSTa iha vai satAM 'kvacitsvapnavRndamaphalaM jAyate // 61 // he devi ! tumhArA garbha meM AyA huA yaha putra nizcaya se tInoM lokoM kA svAmI aura tIrtha-nAyaka (tIrthaGkara) hogA / kyoMki sat-puruSoM ke svapna-samUha kabhI niSphala (phala-rahita) nahIM hote haiM // 61 // vANImitthamamoghamaGgalamayImAkarNya sA svAmino, vAmoruzca mahIpatermatimato miSTAmatha zrImukhAt / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49 Ve kaNTakitanurharSA bhusamvAhinI, sukhadastIrthezvare kimpunaH // 62 // eva mukha vaha vAmoru (sundara jaMghAoM vAlI) priyakAriNI rAnI apane matimAn, mahIpati prANanAtha ke zrI se isa prakAra kI kabhI vyartha nahIM jAnevAlI maGgalamayI madhura vANI ko sunakara harSAzruoM ko bahAtI huI goda meM prApta hue putra ke samAna Ananda se romAJcita ho gaI / putra mAtra kI prApti hI sukhada hotI hai, phira tIrthezvara jaise putra ke prApta hone para to sukha kA ThikAnA hI kyA hai // 62 // aGka prAptasuteva jAtA yatsutamAtra tadiha sura - surezAH prApya saddharmalezA, varapaTaha - raNAdyaiH kiJcana zreSThapAdyaH / nava-navamapi kRtvA te muhustAM ca nutvA, sadudayakalitAGgIM jagmuriSTaM varAGgIm // 63 // isI samaya bhagavAn ke garbhAvataraNa ko jAna karake saddharma ke dhAraka deva aura devendra gaNa yahAM Aye aura uttama bherI, raNa- tUla Adi vAdyoM se tathA puSpAdi zreSTha pUjana sAmagrI se abhinava arcana pUjana karake aura usa sadbhAgyodaya se yukta deha kI dhAraNa karane vAlI sundarI rAnI ko bAraMvAra namaskAra karake apane-apane iSTa sthAna ko cale gaye // 63 // zrImAn zreSThicaturbhujaH sa suSuve vANIbhUSaNa-varNinaM ghRtavarI devI ca varSartorjinamAturAttazayanAnandasya bhUrAmale tyAhva yaM yaM dhIcayam / saMkhyApana sanmanaH 11811 sargasturya isa prakAra zrImAn seTha caturbhujajI aura ghRtavarI devI se utpanna hue vANIbhUSaNa, bAla brahmacArI paM. bhUrAmala vartamAna muni jJAna sAgara dvArA viracita isa vIrodaya kAvya meM bhagavAn kI mAtA ke svapna-darzana kA varNana karanevAlA aura devAgamana se mana ko santuSTa karane vAlA yaha cauthA sarga samApta huA // 4 // ihai tadukta ucitaH santoSayan of off Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athAbhavad vyomni mahAprakAzaH sUryAtizAyI sahasA tadA saH / kimetaditthaM hRdi kAkubhAvaH kurvan janAnAM pracalatprabhAvaH // 1 // bhagavAna mahAvIra ke garbha meM Ane ke pazcAt AkAza meM sUrya ke prakAza ko bhI ullaMghana karane vAlA aura uttarotara vRddhi ko prApta hone vAlA mahAn-prakAza sahasA dikhAI diyA, jise dekhakara yaha kyA hai' isa prakAra kA tarka-vitarka logoM ke hRdaya meM utpanna huA / sabhI loga usa prakAza-puJja se prabhAvita hue // 1 // kSaNottaraM sannidhimAjagAma zrIdevatAnAM nivahaH sa nAma / tAsAM kilA''tithyavidhau nareza udbhIbabhUvodyata Adare saH // 2 // isake eka kSaNa bAda hI zrI, hrI Adi devatAoM kA vaha prakAzamayI samUha logoM ke samIpa aayaa| use AtA huA dekhakara vaha siddhArtha rAjA khar3e hokara una deviyoM ke Atithya-satkAra kI vidhi meM udyata huA // 2 // heturnaradvAri samAgamAya surazriyaH ko'sti kiletikAyaH / dunoti cittaM mama tarka eSa prayuktavAn vAkyamidaM narezaH // 3 // Apa deva-lakSmiyoM kA manuSya ke dvAra para Agamana kA kyA kaunasA kAraNa hai, yaha vitarka mere citta meM uthala-puthala kara rahA hai / aisA vAkya usa siddhArtha nareza ne kahA // 3 // vizeSa- zloka-paThita 'nara-dvAri' aura surazriyaH ye donoM pada dvayarthaka haiM / tadanusAra dUsarA artha yaha hai ki Apa samRddhizAliyoM kA mujha dIna (garIba) ke dvAra para Ane kA kyA kAraNa hai, aisA rAjA ne kahA / gurorguruNAM bhavato nirIkSA'smAkaM vibho ! bhAgyavidheH parIkSA / tadarthameveyamihAsti dIkSA na kAcidanyA pratibhAti bhikSA // 4 // deviyoM ne uttara meM kahA-he vibho (svAmin) jagad-guru jinendra ke guru (pitA) aise Apake darzanArtha hama logoM kA Agamana huA hai / yaha hamAre bhAgya kA parIkSA-kAla hai- puNya avasara hai / usI ke lie hama loga yahAM AIM haiM, aura koI kAraNa hamAre Ane kA nahIM hai // 4 // Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rararararararararararararararararara51|rararararararararararararara antaH pure tIrthakRto'vatAraH syAttasya sevaiva surIsusAraH / zakrAjJayA lipsurasau tvadAjJAM surIgaNaH syAtsaphalo'pi bhAgyAt // 5 // antaHpura meM mahArAnI priyakAriNI ke garbha meM tIrthaGkara bhagavAn kA avatAra huA hai, unakI sevA karanA hI hama saba deviyoM ke janma kA sAra (parama lAbha) hai / hama saba indra kI AjJA se AI haiM aura aba hama devIgaNa ApakI anujJA prApta karane ke lie utsuka haiM, saubhAgya se hamArA yaha manoratha saphala hove // 5 // itthaM bhavan kaJcukinA sanAthaH sametya mAturnikaTaM tadA'tha / praNamya tAM tatpadayoH saparyA-paro babhUveti jaguvaryAH // 6 // isa prakAra kahakara aura rAjA kI anujJA prApta kara vaha deviyoM kA samudAya kaJcukI ke sAtha mAtA ke nikaTa jAkara aura unheM praNAma kara unake caraNoM kI pUjA ke lie taiyAra huA aisA zreSTha purANa puruSa kahate haiM // 6 // na jAtu te duHkhadamAcarAmaH sadA sukhasyaiva tava smarAmaH / zulkaM ca te'nugrahameva yAmastvadiGa to'nyanna manAga vadAmaH // 7 // una deviyoM ne kahA- hama saba Apako duHkha pahu~cAne vAlA koI kAma nahIM kareMgI, kintu Apako sukha pahu~cAne vAlA hI kArya kareMgI / hama Apase zulka (bheMTa yA vetana) meM ApakA kevala anugraha hI cAhatI haiM / hama loga Apake saMketa yA abhiprAya ke pratikUla jarAsA bhI anya kucha nahIM kaheMgI I7 // datvA nijIyaM hRdayaM tu tasyai labdhvA padaM taddhadi kiJca zasyaiH / vinatyupajJairvacanairjananyAH sevAsu devyo vibhavuH sudhanyAH // 8 // isa prakAra vinamratA se paripUrNa prazaMsanIya vacanoM se usa mAtA ko apanA abhiprAya kaha kara aura unake hRdaya meM apanA sthAna jamA kara ve deviyAM mAtA kI sevA meM laga kara apane Apako sughanya mAnatI huI // 8 // prage dadau darpaNamAdareNa ddaSTuM mukhaM mAjuddazo rayeNa / radeSu kartuM mRdu maJjanaM ca vaktraM tathA kSAlayituM jalaM ca // 9 // una deviyoM meM se kisI ne prAta:kAla mAtA ke zayana-kakSa se bAhira Ate hI usa sundara-nayanA ko mukha dekhane ke lie Adara ke sAtha darpaNa diyA, to kisI ne zIghra dAMtoM kI zuddhi ke lie maMjana diyA aura kisI anya devI ne mukha ko dhone ke lie jala diyA // 9 // Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 ... tanuM parodvartayituM gatApi kayA'bhiSekAya ka - klRptirApi / jaDaprasaGgo'tra kutaH samastu kRtveti citte kila tarkavastu // 10 // sanmArjitA proJchanakena tasyAH kayA punargAtratatiH prazasyA / dukUlamanyA samadAtsuzAtaM samAdaro'syA guNavatsvathAtaH // 11 // koI devI mAtA ke zarIra kA ubaTana karane lagI, to koI snAna ke lie jala lAne ko udyata huI / kisI ne snAna karAyA, to kisI ne mAM ke prazaMsanIya zarIra ke Upara par3e hue jala ko yaha vicAra karake kapar3e se pochA ki isa pavitra uttama mAtA ke sAtha jar3a (mUrkha, dvitIya pakSa meM jala ) kA prasaMga kyoM rahe ? mAtA kA guNavAnoM ke prati sadA Adara rahatA hai, aisA socakara kisI devI ne pahinane ke lie mAtA ko uttama vastra diyA // 10 - 91 // babandha kAcitkabarI ca tasyA nisargato vakrimabhAvaddazyAm / tasyAH ddazozcaJcalayostathA'nyA'JjanaM cakArAtizitaM vadAnyA // 12 // kisI devI ne svabhAva se usa mAtA ke vakrima (kuTila) bhAva rUpa dikhane vAle ghuMgharAne bAloM kA jUr3A bAMdhA, to kisI catura devI ne mAtA ke caMcala netroM meM atyanta kAlA aMjana lagAyA // 12 // zrutI suzAstrazravaNAt punIte payojapUjAmata eva nIte / sarveSu cAGgeSu viziSTatAle cakAra kAcittilakaM tu bhAle // 13 // donoM kAna uttama zAstroM ke sunane se pavitra hue haiM, ataeva ve kamaloM se pUjA ko prApta hue, arthAt kisI devI ne mAtA ke kAnoM meM kamala ( kanaphUla) lagA diye / yaha bhAla (mastaka) zarIra ke sarva aMgoM meM viziSTatA vAlA hai, arthAt uttama hai, yaha vicAra kara kisI devI ne usa para tilaka lagA diyA // 13 // alaJcakArAnyasurI rayeNa pAdau punarnUpurayordvayena / cikSepa kaNThe mRdu puSpahAraM saMchAdayantI kucayorihAram // 14 // koI anya devI mAtA ke donoM caraNoM ko zIghratA se nUpuroM ke jor3e se aMlakRta karatI huI / kisI devI ne donoM stanoM ko AcchAdita karate hue mAtA ke kaNTha meM sukomala puSpahAra pahinAyA / / 14 / / kAcid bhuje'dAdiha bAhubandhaM kare parA kaGkaNamAbabandha / zrIvIramAturvalayAni tAni mANikya - muktAdivinirmitAni // 15 // Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 Jee kisI devI ne mAtA kI bhujAoM para bAhubandha bAMdhA, kisI ne mAtA ke hAthoM meM kaGkaNa bAMdhA / kisI devI zrI vIra bhagavAn kI mAtA ke hAtha meM mANika, motI Adi se race hue kaMganoM ko pahinAyA ||15|| . tatrArhato'rcA samaye'rcanAya yogyAni vastUni tadA pradAya / tayA samaM tA jagadeka se vyamA bhe jurutsAhayutAH sudevyaH // 16 // utsAha-saMyukta ve sudeviyAM bhagavAn kI pUjana ke samaya pUjana ke lie yogya ucita vastuoM ko de karake usa mAtA ke sAtha hI jagat ke dvArA parama sevya jinendra deva kI upAsanA - pUjA karane lagI // 16 // ekA mRdaGgaM pradadhAra vINAmanyA sumaJjIramatha pravINA / mAtuH svare gAtumabhUt prayuktA jinaprabhorbhaktiraseNa yuktA // 17 // kisI eka devI ne mRdaGga liyA, to kisI dUsarI ne vINA uThAI, tIsarI kuzala devI ne maMjIre uThAye / aura koI jina bhagavAn kI bhakti rUpa rasa se yukta hokara mAtA ke svara meM svara milAkara gAne ke lie pravRtta huI ||17|| cakAra kAcid yuvatiH sulAsyaM svakIyasaMsatsukRtaikabhASyam / . jagadvijeturdadatra dAsyaM pApasya kurvANamivA''zu hAsyam // 18 // koI yuvatI apane pUrvopArjita sukRta ke bhASya rUpa ( puNya svarUpa), jagad - vijayI jinarAja kI dAsatA ko karatI huI aura pApa kI mAnoM haMsI-sI ur3AtI huI sundara nRtya ko karane lagI // 18 // arcAvasAne guNarUpacarcA dvArA samastUta vinaSTa varcAH / matiH kiletIGgitametya mAturdevyo yayurjoSamapIha jAtu // 19 // pUjana ke anta meM aba bhagavAn ke guNa rUpa carcA - dvArA hama saba logoM meM pApa kI nAza karane vAlI buddhi ho, arthAt aba hama saba kI buddhi bhagavad-guNoM kI carcA meM lage jisase ki saba pApoM kA nAza ho, aisA mAtA kA abhiprAya jAnakara sabhI deviyAM apane nRtya Adi kAryoM ko chor3a kara mauna dhAraNa karatI huI // 19 // saduktaye dAtumivAyanaM sA radAlirazmicchaladIpavaMzA / evaM prakArA samabhUd rasajJA zrImAturevAtra na cAlasajJA // 20 // danta - paMkti kI kAnti ke chala se dIpakoM ke vaMza vAlI, Alasya rahita aisI zrI jinarAja kI mAtA kI rasanA (vANI) uttama ukti (carcA) ko avasara pradAna karane ke lie hI mAnoM isa prakAra prakaTa huI // 20 // Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Vervoer 0 54 Cor reo yathecchamApRcchata bhoH sudevyaH yuSmAbhirasti prabhureva sevyaH / ahaM prabhorevamupAsikA vA saGkocavArdhiH pratareta nAvA // 21 // he deviyo ! tuma logoM ko jo kucha pUchanA ho, apanI icchA ke anusAra pUcho / tumhAre bhI prabhu hI upAsya haiM aura maiM bhI prabhu kI hI upAsanA karane vAlI hU~ / tuma saba carcA rUpa nAva ke dvArA saGkoca rUpa samudra ke pAra ko prApta hoo // 21 // na cAtakInAM praharet pipAsAM payodamAlA kimu janmanA sA / yuSmAkamAzaGkitamuddhareyaM tarke ruciM kinna samuddhare yam // 22 // yadi meghamAlA cirakAla se pipAsAkulita cAtakiyoM kI pyAsa ko dUra na kare, to usake janma se kyA lAbha hai ? maiM aba tuma logoM kI zaMkAoM ko kyo na dUra karUM aura tattva ke tarka-vitarka (UhA-poha rUpa vicAra) meM kyoM na rUci karUM // 22 // naisargikA me'bhirucirvitarke yathAcchatA sambhavatIha karke / vizvambharasyAdya satI kRpA tu sudheva sAhAyyakarI vibhAtu // 23 // tarka-vitarka meM arthAt yathArtha tattva ke cintana karane meM merI svAbhAvika abhiruci hai, jaise ki darpaNa meM svacchatA svabhAvata: hotI hai / phira to Aja vizva ke pAlaka tIrthaGkara deva kI kRpA hai, so vaha sudhA (amRta) ke tulya sahAyatA karane vAlI hove // 23 // bhAvArtha - sudhA nAma cUnA kA bhI hai / jaise darpaNa cUnA kI sahAyatA se ekadama svaccha ho jAtA hai, usI prakAra bhagavAn kI kRpA se hamArI buddhi bhI svaccha ho rahI hai / ityevamAzvAsanataH surINAM babhUva saGkocatatiH surINA / yathA prabhAtodayato'ndhakAra-sattA vinazyedayi buddhidhAra // 24 // he buddhi-dhAraka ! jaise prabhAta ke udaya se andhakAra kI sattA bilakula vinaSTa ho jAtI hai, usI prakAra mAtA ke ukta prakAra se diye gaye AzvAsana dvArA deviyoM kA saMkocapanA bilakula dUra ho gayA // 24 // ziro gurutvAnnatimApa bhakti-tulAsthitaM cetyucitaiva yuktiH / karadvayI kuDmalakomalA sA samuccacAlApi tadaiva tAsAm // 25 // usI samaya una deviyoM ke bhakti-rUpI tulA (tarAjU) ke eka palar3e para avasthita zira to bhArI hone se nati (namratA) ko prApta ho gayA aura dUsare palar3e para avasthita puSpakalikA se komala karayugala halake hone se Upara cale gaye, so yaha yukti ucita hI hai // 25 // Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 bhAvArtha jaise tarAjU ke jisa palar3e para bhArI vastu rakhI ho, to vaha nIce ko jhuka jAtA hai| aura halakI vajana vAlA palar3A Upara ko uTha jAtA hai, isI prakAra mAtA kI ukta AzvAsana dene vAlI vANI ko sunakara kRtajJatA evaM bhakti se deviyoM ke mastaka jhuka gaye aura hasta- yugala Upara mastaka se laga gaye / arthAt unhoMne donoM hAtha jor3a kara harSa se gadgad evaM bhakti se pUrita hokara mAtA ko namaskAra kiyA / - mAturmukhaM candramivaitya hastau saGkocamAptau tu sarojazastau / kumArikANAmiti yuktameva vibhAti bho bho jinarAja deva // 26 // he jinarAja deva ! mAtA ke mukha ko candra ke samAna dekhakara una kumArikA deviyoM ke kamala ke samAna lAla varNa vAle uttama hAtha saMkoca ko prApta ho gaye, so yaha bAta ThIka hI pratIta hotI hai // 26 // bhAvArtha kamala sUrya ke udaya meM vikasita hote haiM aura candra ke udaya meM saMkucita ho jAte haiM / deviyoM ke hAtha bhI kamala-tulya the, so ve mAtA ke mukha - candra ko dekhakara hI mAnoM saMkucita ho gaye / prakRta meM bhAva yaha hai ki mAtA ko dekhate hI una deviyoM ne apane-apane donoM hAtha jor3a kara unheM namaskAra kiyA / lalATamindUcitameva tAsAM padAbjayormAturavApa sA''zA | abhUtapUrvetyavalokanAya sakautukA vAgadhunodiyAya // 27 // una deviyoM kA lalATa candra-tulya hai, kintu vaha mAtA ke caraNa kamaloM ko prApta ho gayA / kintu yaha bAta to abhUtapUrva hI hai, mAnoM yahI dekhane ke lie unakI kautuka se bharI huI vANI aba isa prakAra prakaTa huI ||27|| bhAvArtha una deviyoM ne mAtA se prazna pUchanA prArambha kiyA / duHkhaM jano'bhyeti kuto'tha pApAt, pApe kuto dhIravivekatApAt / kuto'vivekaH sa ca mohazApAt, mohakSatiH kiM jagatAM durApA // 28 // he mAtaH ! jIva duHkha ko kisa kAraNa se prApta hotA hai ? uttara- pApa karane se ! prazna pApa meM buddhi kyoM hotI hai ? uttara aviveka ke pratApa se / prazna aviveka kyoM utpanna hotA hai ? uttara moha ke zApa se arthAt moha karma ke udaya se jIvoM ke aviveka utpanna hotA hai / aura isa moha kA vinAza karanA jagat-janoM ke lie bar3A kaThina hai // 28 // - - syAtsA'parAgasya hRdIha zuddhayA kuto'parAgaH paramAtmabuddhayA / ityastu buddhiH paramAtmanInA kuto'pyupAyAtsutarAmahInA // 29 // - Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sararararararararararararararara 56rararararararararararararararararara prazna- to phira usa moha kA vinAza kaise sambhava hai ? uttara - rAga-rahita puruSa ke hRdaya meM utpanna huI vizuddhi se moha kA vinAza sambhava hai / prazna - rAga kA abhAva kaise hotA hai ? uttaraparamAtma viSayaka buddhi se / prazna- paramAtma-viSayaka unnata (ddar3ha) buddhi kaise hotI hai ? uttara - upAya se arthAt bhagavAn kI bhakti karane se, unake vacanoM para zraddhA rakhane se aura unake kathanAnusAra AcaraNa se paramAtma-viSayaka buddhi prakaTa hotI hai // 29 // rAgaH kiyAnasti sa deha-sevaH, dehazca kIhak zaTha eSa eva / kathaM zaThaH puSTimitazca nazyatyayaM janaH kintu tadIyavazyaH // 30 // prazna- rAga kyA vastu hai ? uttara - deha kI sevA karanA hI rAga hai / prazna- yaha deha kaisA hai ? uttarayaha zaTha (jar3a) hai / prazna- yaha zaTha kyoM hai ? uttara - kyoM ki yaha poSaNa kiye jAne para bhI naSTa ho jAtA hai / kintu duHkha hai ki yaha saMsArI prANI phira bhI usI ke vaza ho rahA hai // 30 // kuto'sya vazyo na hi tattvabuddhistad-dhIH kutaH syAdyadi cittazuddhiH / zuddhezca kiM dvAH jinavAkprayogastenAgadenaiva nireti rogaH // 31 // prazna- to phira yaha jIva usake vaza kyoM ho rahA hai ? uttara - kyoMki isake pAsa tattva buddhi, arthAt heya-upAdeya kA viveka nahIM hai / prazna - phira yaha tattva-buddhi kaise prApta hotI hai ? uttarayadi citta meM zuddhi ho / prazna- usa citta-zuddhi kA dvAra kyA hai ? uttara-jina vacanoM kA upayoga karanA, arthAt una para amala karanA hI citta zuddhi kA dvAra hai aura isa auSadhi ke dvArA hI saMsAra kA yaha janma-maraNa ke cakra-rUpa roga dUra hotA hai // 31 // mAnyaM kuto'rha dvacanaM samastu satyaM yatastatra samastu vastu / tasminnasatyasya kuto'stvabhAva ukte tadIye na virodhabhAvaH // 32 // prazna- arhanta jinendra ke hI vacana mAnya kyoM hai ? uttara- kyoMki ve satya haiM aura satya vacana meM hI vastu-tattva samAviSTa rahatA hai / prazna- arhadvacanoM meM asatyapane kA abhAva kyoM hai ? uttara- kyoMki unake kathana meM pUrvApara virodha-bhAva nahIM hai // 32 // kiM tatra jIyAdavirodhabhAvaH vijJAnataH santulitaH prabhAvaH / aho na kalyANakarI praNItirgatAnugatyaivamihAstvapIti // 33 // prazna - unake vacanoM meM avirodha bhAva kyoM hai ? uttara - kyoMki unake vacana vijJAna se arthAt kaivalya rUpa viziSTa jJAna se pratipAdita hone ke kAraNa santulita prabhAva vAle haiM / aho deviyoM ! jo bAteM kevala gatAnugatikatA se (bher3a cAla se) kI jAtI haiM, unakA AcaraNa kalyANakArI nahIM hotA // 33 // Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 evaM suvizrAntimabhIpsumetAM vijJAya vijJA rucivedane tAH / vizazramuH sAmpratamatra devyaH mito hi bhUyAdagado'pi sevyaH // 34 // isa prakAra se praznottarakAla meM hI una vijJa deviyoM ne mAtA ke vizrAma karane kI icchuka jAnakara prazna pUchane se vizrAma liyA, arthAt unhoMne prazna pUchanA banda kara diyA / kyoMki auSadhi parimita hI sevya hotI hai ||34|| avetya bhukteH samayaM vivekAt nAnAmRduvyaJjanapUrNamekA / amatramatra pradadhAra mAturagre nijaM kauzalamityajAtu // 35 // punaH bhojana kA samaya jAnakara viveka se kisI devI ne nAnA prakAra ke mRdu evaM miSTa vyaJjanoM se paripUrNa thAla ko mAtA ke Age rakhA aura apane kauzala ko prakaTa kiyA // 35 // mAtA samAsvAdya rasaM tadIyaM yAvatsutRptiM samagAnmRdIyaH / tAmbUlamanyA pradadau prasattipradaM bhavedyatprakRtAnurakti // 36 // mAtA ne usa sarasa bhojana ko khAkara jyoM hI atyanta tRpti kA anubhava kiyA, tyoM hI kisI dUsarI devI ne prakRti ke anukUla evaM prasannatAvardhaka tAmbUla lAkara diyA // 36 // yadopasAndre pravihartumambAnviti stadA tatsukarAvalambAt / vinodavArtA manusamvidhAtrI samaM tayA'gAcchanakai : sugAtrI // 37 // bhojana ke uparAnta bhavana ke samIpavartI udyAna meM vihAra karatI huI mAtA ko kisI devI ne apane hAtha kA sahArA diyA aura vaha sundara zarIra vAlI mAtA usake sAtha vinoda-vArtA karatI huI dhIre-dhIre idhara-udhara ghUmane lagI ||37|| cakAra zayyAM zayanAya tasyAH kAcit supuSpairabhitaH prazasyAm / saMvAhane'nyA padayornilagnA babhUva nidrA na yato'stu bhagnA // 38 // rAtri ke samaya kisI devI ne usa mAtA ke sone ke lie uttama puSpoM ke dvArA zayyA ko cAroM ora se acchI taraha sajAyA / jaba mAtA usa para leTa gaI to kucha deviyAM mAtA ke caraNoM ko dabAne meM salaMgna ho gaI, jisase ki mAtA kI nIMda bhagna nahIM hove, arthAt mAtA sukha kI nIMda soveM ||38| ekA'nvitA vIjanameva kartuM kezAn vikIrNAnaparA pradhartum / babhUva cAturyamapUrvamAsAM pratyekArye khalu niSprayAsAt // 39 // mAtA ke sote samaya koI paMkhA jhalane lagI, to koI mAtA ke bikhare hue kezoM ko samhArane lagI / isa prakAra se una deviyoM kA mAtA kI sevA ke pratyeka kArya meM anAyAsa hI apUrva cAturya prakaTa huA ||39 // Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 zriyaM mukhe'mbA hriyamatra netrayordhRtiM svake kIrtimurojarAjayoH / buddhiM vidhAne ca ramAM vRSakrame samAdadhAnA vibabhau gRhAzrame // 40 // mAtA apane mukha meM to zrI ko, netroM meM hrI ko, mana meM dhRti ko, donoM urojarAjoM (kucoM) meM kIrti ko, kArya sampAdana meM buddhi ko aura dharma-kArya meM lakSmI ko dhAraNa karatI huI gRhAzrama meM hI atyanta zobhita huI // 40 // bhAvArtha mAtA kI sevArtha jo zrI hrI Adi deviyAM AI thI unheM mAnoM mAtA ne ukta prakAra se AtmasAt kara liyA, yaha bhAva kavi ne vyakta kiyA hai / supallavAkhyAnatayA sadaivA'nubhAvayantyo jananImude vA / devyo'nvagustAM madhurAMnidAnAllatA yathA kautukasamvidhAnA // 41 // jisa prakAra puSpoM ko dhAraNa karane vAlI aura uttama komala pallavoM se yukta latA vasanta kI zobhA ko bar3hAtI hai, usI prakAra ve deviyAM bhI uttama pada (vacana) aura AkhyAnoM se usa mAdhurya-mayI mAtA kI vasanta Rtu ke samAna sarva prakAra se harSa aura kautuka ko bar3hAtI huI sevA karatI thI 41 / / mAturmanorathamanupravidhAnadakSA devyo'bhyupAsanasamarthanakAripakSAH / mAtA ca kauzalamavetya tadatra tAsAM garbhakSaNaM nijamatItavatI mudA sA // 42 // mAtA kI icchA ke anukUla kArya karane meM dakSa aura unakI sarva prakAra se upAsanA karane meM samartha pakSa vAlI ve deviyAM mAtA kI sevA meM sadA sAvadhAna rahatI thI aura mAtA unakI kArya kuzalatA ko dekha-dekha kara harSa se apane garbha ke samaya ko bitA rahI thI ||42 // zrImAn zreSThicaturbhujaH sa suSuve bhUrAmale tyAhvayaM, vANIbhUSaNavarNinaM ghRtavarI devI ca yaM dhIcayam / tenAsmin racite yathoktakathane sarvo'stikAyAnvitiH / devInAM jinamAtR se vanajuSAM saMvarNanAya sthiti: 11411 isa prakAra zrImAn seTha caturbhujajI aura mAtA ghRtavarI devI se utpanna hue, vANI- ' -bhUSaNa, bAla brahmacArI paM. bhUrAmala vartamAna muni jJAnasAgara dvArA viracita isa yathokta kathana - kAraka kAvya meM jina mAtA kI sevA karane vAlI kumArikA deviyAM kA varNana karane vAlA astikAya saMkhyA se yukta yaha pAMcavA sarga samApta huA // 5 // Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garbhasya SaNmAsamadhasta eva vavarSa ratnAni kuberadevaH | bho bho janAH so'stu tamAM mude vaH zrIvardhamAno bhuvi devadevaH // 1 // bho bho manuSyo ! ve devoM ke deva zrI varddhamAna deva, tuma sabake parama harSa ke lie hoveM, jinake ki garbha meM Ane ke chaha mAsa pUrva se hI kubera deva ne yahAM para ratnoM ko barasAyA // 1 // 59 vA / samullasatpInapayodharA vA mandatvamaJcatpadapaGkajA patnI prayatnIyitamartyarAjaH varSeva pUrNodariNI rarAja // 2 // siddhArtha rAjA jisakI sAra samhAla meM sAvadhAnI pUrvaka laga rahe haiM, aisI unakI pUrNa- udara vAlI garbhiNI patnI priyakAriNI rAnI varSA Rtu ke samAna zobhita hotI huI / jaise varSA Rtu jala se ullasita puSTa megha vAlI hotI hai / usI prakAra se yaha rAnI bhI ullAsa ko prApta puSTa stanoM ko dhAraNa kara rahI hai / tathA jaise varSA Rtu meM kamaloM kA vikAsa mandatA ko prApta ho jAtA hai, usI prakAra rAnI ke caraNa-kamala bhI gamana kI mandatA ko prApta ho rahe the / arthAt rAnI garbha-bhAra ke kAraNa dhIredhIre calane lagI // 2 // atha SaSThaH sama " - garbhArbhakasyeva yazaH prasArairAkalpitaM vA dhanasArasArai: / svalpaira hobhiH samuvAha dehameSopaguptA guNasampadeha // 3 // rAnI kA saMtapta kAMcana - kAntivAlA zarIra dhIre-dhIre thor3e hI dinoM meM zvetapane ko prApta ho gyaa| so aisA pratIta hotA thA ki garbha meM sthita bAlaka ke karpUra-sAra ke tulya zveta varNa vAle yaza ke prasAra se hI vaha zveta ho gayA hai / isa prakAra vaha rAnI guNa rUpa sampadA se yukta deha ko dhAraNa karatI huI // 3 // bhAvArtha garbhAvasthA meM striyoM kA zarIra zveta ho jAtA hai usI ko lakSya karake kavi ne ukta kalpanA kI hai| nIlAmbujAtAni tu nirjitAni mayA jayAmyadya sitotpalAni / kAparda kodAraguNaprakAramitIva tannetrayugaM babhAra 11811 nIla kamala to maiMne pahile hI jIta lie haiM, aba Aja maiM zveta kamaloM ko jItUMgI, yaha soca karake hI mAnoM rAnI ke nayana-yugala ne kApardika (kauMDI) ke samAna udAra zveta guNa ke prakAra ko dhAraNa kara liyA ||4|| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rararararararararararararararara60 ra rararararararararararara bhAvArtha - usa rAnI ke nIla kamala-tulya jo netra the, ve aba garbha ke bhAra se zveta ho gye| satArhatA'bhyetya vidhervidhAnaM yannAbhijAtaprakRtestu mAnam / tathA''pyaho rAjakulocitena mRgIdazastatra natiMmukhena // 5 // garbhastha prazaMsanIya tIrthaGkaradeva ke dvArA hone vAlI avasthA vizeSa ke kAraNa usa samaya nAbhijAta (nIcakulotpanna nAbhimaNDala) ko to abhimAna A gayA, arthAt jo nAbhi pahale gaharI thI, vaha aba uthalI ho gaI / kintu rAjakulocita (rAjavaMza ke yogya athavA candrakula kAMti kA dhAraka) usa mRganayanI rAnI kA mukha namra ho gayA yaha Azcarya hai // 5 // bhAvArtha - garbhAvasthA meM nAbhi kI gaharAI to uthalI ho gaI aura lajjA se rAnI kA mukha nIce kI ora dekhane lagA / gAmbhIryamantaHsthazizau vilokyAcintyaprabhAvaM sahajaM trilokyAH / hriyeva nAbhiH svagabhIrabhAvaM jahAvaho maJjuddazo'tha tAvat // 6 // aho ! tInoM lokoM kI sahaja gambhIratA aura acintya prabhAva garbhastha zizu meM dekhakara hI usa sundara ddaSTi vAlI rAnI kI nAbhi ne lajjita ho karake hI mAnoM apane gambhIrapane ko chor3a diyA // yathA tadIyodara vRddhivIkSA vakSojayoH zyAmamukhatvadIkSA / madhyasthavRterapi connatatvaM kuto'stu soDhuM kaThineSu sattvam // 7 // jaise-jaise rAnI ke udara kI vRddhi hone lagI, vaise-vaise hI usake kucoM ke agrabhAga (cUcuka) zyAma mukhapane kI dIkSA ko prApta hue, arthAt ve kAle hone lage / so yaha ThIka hI hai, kyoMki kaThora svabhAva vAle jIvoM meM madhyastha svabhAva vAle sajjana puruSa kI unnati ko sahana karane kI kSamatA kahAM se sambhava hai ? // 7 // tasyAH kRzIyAnudara pradezaH valitrayocche ditayA mude saH / babhUva bhUpasya vivekanAvaH so'ntasthatIrthezvarajaH prabhAvaH // 8 // usa rAnI kA atyanta kRza vaha udara-bhAga tribalI ke uccheda ho jAne se usa vivekavAn rAjA ke harSa ke lie huA, so yaha garbhastha tIrthaGkara bhagavAn kA prabhAva hai // 8 // bhAvArtha - jaise koI kRza zarIra vAlA (nirbala) vyakti yadi tIna-tIna balavAnoM kA uccheda (vinAza) kara de, to yaha harSa kI bAta hotI hai, usI prakAra rAnI ke udara kI tribalI kA uccheda rAjA ke harSa kA kAraNa huA / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Terrorerrrrrrrrrarararararararararararararararararara lokatrayodyoti-pavitravitti-trayeNa garbhe'pi sa sopapattiH / dhanAntarAcchannapayojabandhurivAbabhau svocitadhAmasindhuH // 9 // tInoM lokoM ko udyotita karane vAle, pavitra, aise mati, zruta aura avadhi ina tIna jJAnoM se yukta ve buddhimAn bhagavAn garbha meM rahate hue isa prakAra se suzobhita hue jaise ki saghana meghoM se AvRta sUrya apanI samasta kiraNoM se saMyukta suzobhita hotA hai // 9 // payodharollAsa ihAvirAsa tathA mukhenduzca punItabhAsaH / sthAnaM babhUvottamapuNyapAtryA vicitrametad bhuvi bandhudhAtryAH // 10 // __ saMsAra meM uttama puNya kI pAtrI aura bandhujanoM kI dhAtrI (mAtA) aisI isa rAnI ke eka ora to payodharoM (meghoM aura stanoM) kA ullAsa prakaTa huA aura dUsarI ora mukhacandra punIta kAMtivAlA ho gayA ? yaha to vicitra bAta hai // 10 // ___ bhAvArtha -payodharoM (meghoM) ke prasAra hone para candramA kA prakAza manda dikhane lagatA hai / kintu rAnI ke payodharoM (stanoM) ke prasAra hone para usake mukha-rUpI candramA kA prakAza aura adhika bar3ha gayA, yaha Azcarya kI bAta hai / kavitvavRtyetyudito na jAtu vikAra AsInjinarAjamAtuH / syAddIpikAyAM maruto'dhikAraH kvavidyutaH kintu tathAticAraH // 11 // yaha Upara jo mAtA ke garbhakAla meM hone vAlI bAtoM kA varNana kiyA hai, vaha kevala kavitva kI dRSTi se kiyA gayA hai / vastutaH jinarAja kI mAtA ke zarIra meM kabhI kisI prakAra kA koI vikAra nahIM hotA hai / tela-battI vAlI sAdhAraNa dIpikA ke bujhAne meM pavana kA adhikAra hai / para kyA vaha bijalI ke prakAza ko bujhAne meM sAmarthya rakhatA hai ? arthAt nahIM // 11 // vijRmbhate zrInamuciH pracaNDaH kuberadizyaMzuravAptadaNDaH / kAlaH kilAyaM surabhItinAmA'ditiH samantAnmadhuviddhadhAmA // 12 // nizcaya se aba yaha surabhIti (surabhi) isa nAma kA kAla AyA, arthAt vasanta kA samaya prApta huA / isa samaya kAmadeva to pracaNDa huA aura udhara suroM ko bhayabhIta karane vAlA aditi nAma kA rAkSasa (dAnava) bhI pracaNDa huA / idhara sUrya ne kubera dizA (uttara dizA) meM daNDa (prayANa) kiyA, arthAt uttarAyaNa huA, udhara vaha daNDa ko prApta huA, arthAt chaha mAsa ke lie kaida kara liyA gayA, kyoMki aba vaha chaha mAsa taka idhara dakSiNa kI ora nahIM AvegA / tathA aditi (pRthvI) cAroM ora se puSpa-parAga dvArA vyApta ho gaI / dUsare pakSa meM aditi (devoM kI mAtA) ke sthAna ko madhu rAkSasa ne ghera liyA // 12 // Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rarararararararararararararararara62rararararararararararararararararara bhAvArtha - kavi ne basanta Rtu kI tulanA aditi nAmaka rAkSasa se kI, kyoMki donoM ke kArya samAna dikhAI dete haiM / parAganIrodbharitaprasUna-zRGgai ranaGga kasakhA mukhAni / madhurdhanI nAma vanIjanInAM marutka reNokSatu tAni mAnI // 13 // kAmadeva hai sakhA (mitra) jisakA, aura abhimAnI aisA yaha vasanta rUpa dhanI puruSa parAga-yukta jala se bharI huI puSpa rUpI picakAriyoM ke dvArA vanasthalI rUpI vanitAoM ke mukhoM ko pavanarUpa karase sIMca rahA hai // 13 // bhAvArtha - vasanta Rtu meM sArI vanasthalI puSpa-parAga se vyApta ho jAtI hai / vanyA madhoH pANidhRtistaduktaM puMskokilairvipravaraistu sUktam / sAkSI smarAkSINahavirbhugeSa bherInivezo'lininAdadezaH // 14 // isa vasanta Rtu meM vana-lakSmI aura vasantarAja kA pANigrahaNa (vivAha) ho rahA hai, jisameM puMskokila (nara koyala) rUpa vipravara (vi-pravara arthAt zreSTha pakSI aura vipravara zreSTha brAhmaNa) ke sUkta (vacana) hI to maMtroccAraNa haiM, kAmadeva kI prajvalita agni hI homAgni rUpa se sAkSI hai aura bhauMroM kI guMjAra hI bherI-ninAda hai, arthAt bAjoM kA zabda hai // 14 // pratyetyazokAbhidhayAtha mUrcchannAraktaphullAkSitayekSitaH san / daraikadhAtetyanumanyamAnaH kujAtitAM pazyati tasya kinna // 15 // vasanta Rtu meM koI pathika puruSa vizrAma pAne aura zoka-rahita hone kI icchA se 'azoka' isa nAma ko vizvAsa karake usake pAsa jAtA hai, kintu usake lAla-lAla puSpa rUpa netroM se dekhA jAne para Darakara vaha mUchita ho jAtA hai / vaha pathika azoka vRkSa ke pAsa jAte hue yaha kyoM nahIM dekhatA hai ki yaha 'kujAti' aura daraikadhAtA (bhayAnaka) hai // 15 // bhAvArtha - kujAti arthAt bhUmi se utpanna huA, dUsare pakSa meM khoTI jAti vAlA artha hai / isI prakAra daraikadhAtA kA artha dara arthAt patroM para adhikAra rakhane vAlA aura dUsare pakSa meM dara arthAt Dara yA bhaya ko karane vAlA hai / / pradAkudAGkitacandanAktai ryAmyaiH samIrairiva bhItibhAktaiH / kuberakASTha ''zrayaNe prayatnaM dadhAti pauSpye samaye dhuratnam // 16 // soM ke darpa se aGkita candana vRkSoM kI sugandha se yukta usa dakSiNa malayAnila se bhayabhIta hue ke samAna yaha sUrya kubera kI uttara dizA ko Azraya karane ke lie vasanta samaya meM prayatna kara rahA hai // 16 // Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarararararararararararararararararararararararararararararararararara bhAvArtha - vasanta Rtu meM sUrya dakSiNAyana se uttarAyaNa ho jAtA hai / isa bAta ko lakSya karake kavi ne utprekSA kI hai ki vasantakAla meM dakSiNI malayAnila bahane lagatA hai, usameM malayAcala sthita candana-vRkSoM kI sugandha ke sAtha una para lipaTe hue saryoM ke vizvAsa kA viSa bhI milA huA hai, vaha kahIM mujha para koI duSaprabhAva na DAle, isa bhaya se hI mAnoM sUrya dakSiNa se uttara kI ora gamana karane lagatA hai / janIsamAjAdaraNapraNeturasau sahAyaH smaravizvajetuH / / vanIvihAroddharaNaika he turviyogivargAya tu dhUmake tuH // 17 // yaha vasanta-Rtu strI-samAja meM Adara bhAva ke utpanna karane vAle vizva-vijetA kAma kA sahAyaka (mitra) hai tathA vana-vihAra ke karane kA hetu hai, kintu viyogI janoM ke samudAya ko bhasma karane ke lie to dhUmaketu (agni) hI hai // 17 // mAkandavRndaprasavAbhisartu: pikasya modAbhyudayaM prakartum / nibhAlanIyaH kusumotsavartuH sakhA sukhAya smarabhUmibhartuH // 18 // Amra-samUha kI prasUna-maMjarI ke abhisAra karane vAle koyala ke harSa kA abhyudaya karane ke lie, tathA kAmadeva rUpI rAjA ke sukha ko bar3hAne ke lie puSpotsava vAlI vasanta Rtu sakhA samajhanA cAhie // 18 // bhAvArtha - vasanta Rtu sabhI saMsArI jIvoM ko sukhakara pratIta hotI hai / yato'bhyupAttA navapuSpatAtiH kandarpabhUpo vijayAya yAti / kuhU karotIha pikadvijAtiH sa eSa saMkhadhvanirAvibhAti // 19 // navIna puSpoM ke samUha rupa vANoM ko lekara ke yaha kAmarUpI rAjA mAnoM vijaya karane ke lie prayANa kara rahA hai aura yaha jo koyala pakSiyoM kA samUha 'kuhU kuhU' zabda kara rahA hai, so aisA pratIta hotA hai ki yaha kAmadeva ke vijaya-prasthAna-sUcaka zaGkha kI dhvani hI sunAI de rahI hai // 19 // navaprasaGge parihRSTa cetA navAM vadhUTImiva kAmi etAm / muhurmuhuzcumbati caJcarIko mAkandajAtAmatha maJjarI koH // 20 // nava-prasaGga ke samaya harSita citta koI kAmI puruSa jaise apanI navoDhA strI kA bAra-bAra cumbana letA hai, usI prakAra yaha caMcarIka (bhauMrA) Amra vRkSa para utpanna huI maMjarI kA bAra-bAra cumbana kara rahA hai // 20 // Amrasya guJjatkalikAntarAle lIka metatsaha kAranAma / hagvartmakarmakSaNa eva pAnthA-Ggine parAsutvabhRto vadAmaH // 21 // Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'sararararararararararara 64 rararararararararararararararara jisakI maMjarI ke bhItara bhramara guMjAra kara rahA hai, aise Amra kA 'sahakAra' arthAt sahakAla (kAlayamarAja kA sAthI) yaha nAma asatya nahIM hai, kyoMki Ama kA vRkSa AMkha se dekhane mAtra se hI pathika janoM ke lie maraNa ko karane vAlA hai, aisA hama kahate haiM // 21 // ____ bhAvArtha - puSpa-maMjarI-yukta Amra-vRkSa ko dekhate hI pravAsI pathika janoM ko apanI pyArI striyoM kI yAda satAne lagatI hai / sumodgamaH sa prathamo dvitIyaH bhRGgorugItirmarudantakIyaH / janIsvanItiH smarabANavezaH pikasvanaH paJcama eSa zeSaH // 22 // kAmadeva ke pAMca bANa mAne jAte haiM / unameM puSpoM kA udgama honA yaha pahilA bANa hai, bhramaroM kI udAra guMjAra yaha dUsarA bANa hai, dakSiNa dizA kI vAyu kA saMcAra yaha tIsarA bANa hai, striyoM kI svAbhAvika ceSTA yaha cauthA bANa hai aura koyaloM kA zabda yaha pAMcavAM bANa hai // 22 // bhAvArtha - vasanta Rtu meM kAma-deva apane ina pAMcoM bANoM ke dvArA jagan ko jItatA hai / anantatAM sAmpratamAptavadbhiH smarAyudhaiH paJcatayA sphuradbhiH / vimuktayA kaH samalakriyeta viyogivargAdaparastathetaH // 23 // kavi-mAnyatA ke anusAra kAma ke pAMca bANa mAne jAte haiM, kintu isa vasanta Rtu meM bANa anantatA ko prApta ho rahe haiM (kyoMki cAroM ora puSpodgama Adi dRSTigocara hone lagatA hai / ) ataeva kAma ke bANoM ke dvArA chor3e gaye paMcatva (pAMca saMkhyA aura mRtyu) se viyogI janoM ko chor3akara aura kauna aisA puruSa hai jo ki samalaGkRta kiyA jaay| arthAt vasanta kAla meM viyogI jana hI kAma ke bANoM ke nizAna banate haiM // 23 // samantato'smin sumanastvamastu punItamAkandavidhAyi vastu / samakSa mAdhAdativartamAne tathA pika syodayabhRdvidhAne // 24 // he samakSa (sammukha upasthita sundara indriya vAle mitra) ! mAgha ke pazcAt Ane vAle, Amra vRkSoM ko saphala banAne vAle aura koyala ke Ananda-vidhAyaka isa phAlguNa mAsa yA vasanta kAla meM sarva ora phUloM kA sAmrAjya ho rahA hai, so hove / dUsarA artha - he samakSama (sadA kSamA ke dhAraka) mitra! pApa se dUra rahane vAle aura AtmakalyANa ke vidhAna ko svIkAra karane vAle isa RturAja vasanta meM lakSmI ko bar3hAne vAlA sumanasapanA (devapanA) sahaja hI prakaTa ho rahA hai // 24 // RtuzriyaH zrIkaraNaJca cUrNaM viyoginAM bhasmavadatra tUrNam / zrImInaketordhvajavastrakalpaM pauSNyaM rajo'daH prasaratyanalpam // 25 // Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rarararararararararararararararararararararararara isa vasanta Rtu meM yaha puSpoM kA raja (parAga) sarva ora phaila jAtA hai so aisA pratIta hotA hai, mAnoM vasanta lakSmI ke mukha kI zobhA ko bar3hAne vAlA cUrNa (pAuDara) hI ho, athavA viyogI janoM kI bhasma hI ho, athavA zrI mInaketu (kAmadeva) kI dhvajA kA vastra hI ho // 25 // zreNI samantAdvilasatyalInAM pAnthoparodhAya kazApyadInA / veNI vasantazriya eva ramyA'sau zrRGkhalA kAmagajendragamyA // 26 // isa vasanta ke samaya bhauMro kI zreNI sarva ora dikhAI detI hai, vaha aisI pratIta hotI hai, mAnoM pathika janoM ke rokane ke lie vizAla kazA (kor3A yA haNTara) hI ho, athavA vasanta lakSmI kI ramaNIya veNI hI ho, athavA kAmarUpI gajarAja ke bAMdhane kI sAMkala hI ho // 26 // pratyeti loko viTapoktisArAdaGgAratulyaprasavopahArAt / palAzanAmasmaraNAdathAyaM samIhate svAM mahilA sahAyam // 27 // saMsArI jana 'viTapa' isa nAma ko sunakara use vRkSa jAna usa para vizvAsa kara letA hai kintu jaba samIpa jAtA hai, to usake aMgAra-tulya (hRdaya ko jalAne vAle) phUloM ke upahAra se zIghra hI usake 'palAza' (pala-mAMsa kA bhakSaNa karane vAlA) isa nAma ke smaraNa se (apanI rakSA ke lie) apanI sahAyaka strI ko yAda karane lagatA hai // 27 // ___ bhAvArtha - 'viTapa' nAma vRkSa kA bhI hai aura viTajanoM ke saradAra bhaDuA kA bhI hai / palAza nAma DhAka ke vRkSa kA hai aura mAMsa bhakSI kA bhI hai / madanamarmavikAsasamanvitaH ku haritAyata eSa samudbhutaH / suratavAri ivAvirabhUtkSaNaH sa viTapo'tra ca kautukalakSaNaH // 28 // yaha vasanta kA samaya rati-krIr3A ke samAna hai, kyoMki ratikAla meM madana ke marma kA vikAsa hotA hai aura isa vasanta meM Amra vRkSa ke marma kA vikAsa hotA hai / ratikAla meM kuharita (suratazabda) hotA hai, isa samaya koyala kA zabda hotA hai / ratikAla meM viTapa (kAmI) loga kautukayukta hote haiM aura vasanta meM pratyeka vRkSa puSpoM se yukta hotA hai // 28 // kalakRtAmitijhaMkRtanUpuraM kvaNitakiGkiNikakRtaGkaNam / mRgaddazAM mukhapadmadiddakSayA rathaminaH kRtavAn kila mantharam // 21 // isa vasanta meM mIThI bolI bolane vAlI, nUpuroM ke jhaMkAra ko prakaTa karane vAlI, jinakI karaghanI kI ghaMTiyAM baja rahI haiM aura jinake kaMkaNa bhI jhaMkAra kara rahe haiM, aisI mRganayanI striyoM ke mukha kamala ko dekhane kI icchA se hI mAnoM sUrya deva ne apane ratha kI gati ko manda kara diyA hai // 29 // Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ????????????????| 6 |111 1111 1112 11199 bhAvArtha - vasanta kAla meM sUrya kI gati dhImI ho jAtI hai, use lakSya meM rakha karake kavi ne yaha utprekSA kI hai / nanu rasAladale'lipikAvaliM vivalitAM lalitAmahamityaye / bhuvi vazukaraNocitayantraka-sthitimimAM madanasya sumAzaye // 30 // isa vasanta Rtu meM Amra vRkSa ke pattoM para jo AMkI-bAMkI nAnA prakAra kI paMktiyAM banA kara bhaure aura koyala baiThe hue haiM, ve koyala aura bhaure nahIM hai, kintu saMsAra meM logoM ko mohita karane ke lie phUloM para likhe hue kAmadeva ke vazIkaraNa yaMtra hI haiM, aisA maiM samajhatA hU~ // 30 // na hi palAzatarormukulodgatirvanabhuvAM nakhara kSatasantatiH / lasati kintu satI samayocitAsurabhiNA''kalitA'pyatilohitA // basanta Rtu meM palAza (r3hAka) kA vRkSa phUlatA hai, ve usake phUla nahIM, kintu vana-lakSmI ke stanoM para nakha-kSata (nakhoM ke ghAva rUpa cihna) kI paramparA hI hai, jo ki basanta rUpI rasika puruSa ne usa para kI hai, isI lie vaha ati rakta varNa vAlI zobhita ho rahI hai // 31 // ayi lavaGgi ! bhavatyapi rAjate vikalite zizire'pi ca zaizave / atizayonnatimatstavaka stanI bhramarasaGga vazAnmadanastave // 32 // __ ayi lavaGgalate ! tuma bar3I saubhAgyavatI ho, kyoMki tumhArA zizirakAla rUpI zaizavakAla to bIta cukA hai aura aba nava-yauvana avasthA meM puSpoM ke gucchoM-rUpI unnata stanoM se yukta ho gaI ho, tathA bhauMroM ke prasaMga ko prApta hokara kAma-prastAva ko prApta ho rahI ho // 32 // ravirayaM khalu gantumihodyataH samabhavadyadasau dizamuttarAm / digapi gandhavahaM nanu dakSiNA vahati vipriyanizvasanaM tarAm // 33 // isa vasanta kAla meM sUrya dakSiNa dizA rUpI strI ko chor3a kara uttara dizA rUpI strI ke pAsa jAne ke lie udyata ho rahA hai, isalie pati-viyoga ke duHkha se dukhita hokara ke hI mAnoM dakSiNa dizA zoka se bhare hue dIrgha ni:zvAsa chor3a rahI hai, so vahI ni:zvAsa dakSiNa vAyu ke rUpa meM isa samaya vaha rahA hai // 33 // mukulapANipuTena rajo'bjinI ddazi dadAti rucA'mbujajidddazAm / sthalapayojavane smaradhUrtarAD Dharati taddhRdayadraviNaM rasAt // 34 // jisa vana meM gulAba ke puSpa aura lAla kamala phUla rahe haiM, vahAM para kamalinI to apane mukulita pANi- (hasta) puTa ke dvArA kamala kI zobhA ko jItane vAlI striyoM kI AMkhoM meM puSpa-parAga rUpI Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhUla ko jhoMka rahI hai aura kAmadeva rUpI dhUrtarAja cora avasara dekhakara unake hRdayarUpI dhana ko curA rahA hai // 34 // abhisaranti tarAM kusumakSaNe samucitAH sahakAragaNAzca vai / ruciratAmiti kokilapitsatAM sarasabhAvabhRtAM madhurAravaiH // 35 // isa vasanta samaya meM Amra vRkSa apane Upara Akara baiThe hue aura sarasa bhAva ko dhAraNa karane vAle koyala pakSiyoM ke madhura zabdoM ke dvArA mAnoM ruciratA (ramaNIyatA) kA hI abhisaraNa kara rahe haiM // 35 // virahiNI-paritApakaro'karodyadapi pApamihAparihArabhRt / tadaghamadya vipadyata eSako lagadalivyapadezatayA dadhat // 36 // virahiNI striyoM ko santApa pahu~cA kara isa vasanta kAla ne jo apariharaNIya aisA nikAcita pApa upArjana kiyA hai, vaha udaya meM Akara Aja saMlagna ina bhauroM ke bahAne mAnoM isa vasanta ko dukhI kara rahA hai // 36 // RddhiM vArajanIva gacchati vanI saiSAnvahaM zrIbhuvaM, tulyaH ste nakRtA pratarjati kharaiH pAnthAn zaraiH rAgadaH / saMsAre rasarAja etyatithisAnnityaM pratiSThApanaM, narmazrIRtu kautukIva sakalo bandhurmudaM yAti naH // 37 // isa samaya yaha vanasthalI vezyA ke samAna pratidina lakSmI se sampanna samRddhi ko prApta ho rahI hai, rAga ko utpanna karane vAlA yaha kAmadeva isa samaya cora ke samAna AcaraNa karatA huA pathikajanoM ko apane tIkSNa vANoM se biddha kara rahA hai, rasoM kA rAjA jo zRGgAra rasa hai, vaha isa samaya saMsAra meM sarvatra atithi rUpa se pratiSThA ko pA rahA hai, aura hamArA yaha samasta bandhu-jana-samUha vinoda karane vAle vasanta zrI ke kautuka karane vAle vidUSaka ke samAna harSa ko prApta ho rahA hai // 37 // caitrazuklapakSatrijayAyAM sutamasUta sA bhUpatijAyA / uttamoccAsaka lagraha niSThe samaye mauhU rtikopadiSTe // 38 // caitra zulkA tIsarI jayA tithi arthAt trayodazI ke dina, jaba ki sabhI uttama graha ucca sthAna para avasthita the aura jisa samaya ko jyotiSIgaNa sarvottama batalA rahe the-aise uttama samaya meM siddhArtha rAjA kI rAnI isa priyakAriNI devI ne putra ko janA // 38 // Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rararararararararararararararararararararararararararararararara raviNA kakuvindrazAsikA sphuTapAthojakulena vApikA / navapallavato yathA latA zuzubhe sA''zu zubhena vA satA // 39 // vaha rAnI utpanna hue usa sundara zizu ke dvArA aisI zobhita huI jaise ki sUrya ke dvArA indrazAsita pUrva dizA, vikasita kamala-samUha se vApikA aura nava-pallavoM se latA zobhita hotI hai // 39 // sadaneka sulakSaNAnviti-tanayenAtha lasattamasthitiH / rajanIva janI mahIbhujaH zazinA'sau pratikAriNI rujaH // 40 // usa samaya vaha uttama sthiti prApta rAjA kI rAnI rajanI ke samAna zobhita huI / jaise rAtri vikasita aneka nakSatroM ke sAtha candra se yukta hokara zobhita hotI hai, usI prakAra rAnI uttama aneka zubha lakSaNa vAle putra se prasanna ho rahI thI / jaise cAMdanI rAta bhaya rUpa roga kA pratIkAra karatI hai, usI prakAra yaha rAnI saMsAra ke bhaya ko miTAne vAlI hai // 40 // saura bhAvagatistasya padmasyeva vapuSyabhUt / yA'sau samastalokAnAM netrAlipratikarSikA // 41 // usa utpanna hue putra ke zarIra se padma ke samAna saurabha (sugandha) nikala rahA thA, aura dUsarA artha yaha ki vaha svarga se AyA hai, aisA spaSTa jJAta ho rahA thA / isIlie vaha putra ke zarIra se nikalane vAlI saurabha-sugandhi samasta darzaka logoM ke netra rUpI bhauMro ko apanI ora AkarSita kara rahI thI 41 // zukte mauktika vattasyA nirmalasya vapuSmataH / sadbhirAdaraNIyasyodbhavato'pi pavitratA // 43 / / jisa prakAra sIpa se utpanna huA motI svabhAva se nirmala, satpuruSoM se AdaraNIya aura pavitra hotA hai, usI prakAra usa rAnI se utpanna hue isa putra ke bhI nirmalatA, santoM ke dvArA AdaraNIyatA aura svabhAvataH pavitratA thI // 42 // ratnAni tAni samayatrayamuttarAzA dhIzo vavarSa khalu paJcadazeti mAsAn / adyAdha itthamiha so'dya bhuvi pratIta eSo'pi sanmaNirabhUt trizalAkhanItaH // 43 // Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rarararararararararararararararararararararararara jisa mahApuruSa ke Agamana ke upalakSya meM uttara dizA kA svAmI kubera jaise isa bhUtala para pandraha mAsa taka pratidina tIna bAra una uttama ratnoM kI varSA karatA rahA hai, usI prakAra yaha maNiyoM meM bhI mahAmaNi svarUpa sarvotkRSTa nara-ratna Aja trizalA devI kI khAni rUpa kuMkha se utpanna huA // 43 // zrImAn zreSThi caturbhujaH sa suSuve bhUrAmale tyAhvayaM - vANIbhUSaNavarNinaM ghRtavarI devI ca yaM dhIcayam // tenAsmin racite yathokta kathane sargaH SaDevaM sthitiH - rAdyoMrabhisaGga me jinapaterutpattirAsIditi // 6 // isa prakAra zrImAn seTha caturbhujajI aura ghRtavarI devI se utpanna hue vANIbhUSaNa bAla-brahmacArI paM. bhUrAmala vartamAna muni jJAnasAgara dvArA viracita isa kAvya meM vasanta Rtu meM jinapati vIra bhagavAn kI utpatti kA varNana karane vAlA yaha chaThA sarga samApta huA // 6 // Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha janmani sanmanISiNaH prasasArApyabhito yazaHkiNaH / jagatAM tritayasya sampadA kSubhito'bhUtpramadAmbudhistadA // 1 // isa samaya sanmanISI bhagavAn kA janma hone para unake yaza kA pUra cAroM ora phaila gayA / usa samaya tInoM jagat kI sampadA se Ananda rUpa samudra kSobhita ho gayA / arthAt sarvatra Ananda phaila gayA // 1 // paTaho'nadadadrizAsinAM bhuvi ghaNTA nanu kalpavAsinAm / urageSu ca zaMkhasadhvanirha rinAdo'pi nabhazcarAdhvani // 2 // usa samaya parvata ke pakSa-zAtana karane vAle vyantaroM ke gRhoM meM bherI kA ninAda (ucca zabda) hone lagA / kalpavAsI devoM ke vimAnoM meM ghaNTA kA nAda huA, bhavanavAsI devoM ke bhavanoM meM zaMkhoM kI dhvani huI aura jyotiSI devoM ke vimAnoM meM siMhanAdra hone lagA // 2 // na manAgiha te'dhikAritA namanAtsvIkuru kintu sAritAm / jinajanmani vetthamAha re pracaladvai hariviSTaraM hare: // 3 // usa samaya jina bhagavAn kA janma hone para indra kA siMhAsana kampAyamAna huA, mAnoM vaha yaha kaha rahA thA ki he hare ! aba isa para baiThe rahane kA terA kucha bhI adhikAra nahIM hai / aba tU bhagavAn ke pAsa jAkara aura unheM namaskAra kara apane jIvana ko saphala banA // 3 // na hi paJcazatIdvayaM dazAM kSamamityatra kileti vismayAt / avadhiM prati yatnavAna bhUdavaboddhaM ghusadAmayaM prabhuH // 4 // usa samaya devoM kA svAmI yaha indra mere ye sahasra netra bhI siMhAsana ke hilane kA kAraNa jAnane meM samartha nahIM hai, yaha dekhakara hI mAnoM Azcarya se yathArtha rahasya jAnane ke lie avadhijJAna kA upayoga karane ko prayatnazIla huA // 4 // avabudhya janurjinezinaH punarutthAya tataH kSaNAdinaH / praNanAma suparvaNAM satAM guNabhUmirhi bhavedvinItatA // 5 // avadhijJAna se jinendra deva kA janma jAnakara tatkAla apane siMhAsana se uThakara devoM ke svAmI usa indra ne (jisa dizA meM bhagavAn kA janma huA thA, usa dizA meM sAta paga Age jAkara bhagavAn Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ccccc 71 cccccccccccccc ko (parokSa) namaskAra kiyA / so yaha ThIka hI hai, kyoMki vinItatA arthAt sajjanoM ke guNoM ke prati AdarabhAva prakaTa karanA hI samasta guNoM kA AdhAra hai // 5 // jinavandanavediDiNDimaM sa mudA dApitavAn javAdimam / pratipadya samAyayuH surA asurA apyakhilA nijAtpurAt // 6 // usa indra ne harSita hokara tatkAla jina-vandanA ko calane kI sUcanA dene vAlI DhiMDhorI dilavAI aura use sunakara sabhI sura aura asura zIghra apane-apane puroM se Akara ekatrita hue // 6 // niriyAya sa nAkinAyakaH sakalAmartya niruktakAyakaH / nijapattanato'dhunA kRtI nagaraM kuNDananAmakaM prati // 7 // punaH vaha kRtI devoM kA svAmI saudharma indra sarva deva aura asuroM se saMyukta hokara apane nagara se kuNDanapura calane ke lie nikalA |7|| pratatAnusRtAtmagAtrakai ramarairha stitapuSpapAtrakai: saha nandanasampadapyabhUdvirahaM soDhumivAtha cAprabhuH // 8 // jinake zarIra Ananda se bharapUra haiM aura jinake hAthoM meM puSpoM ke pAtra haiM, aise devoM ke sAtha nandanavana kI sampadA bhI calI / mAnoM viraha ko sahane ke lie asamartha hokara hI sAtha ho lI hai // 8 // kabarIva nabhonadIkSitA prajara tyAH svaradhizriyohitA / sphaTikAzmavinirmitasthalIva ca nAkasya vinizcalAvaliH // 9 // madhyaloka ko Ate hue una devoM ne mArga meM nabhonadI (AkAza gaMgA) ko dekhA, jo aisI pratIta hotI thI mAnoM atyanta vRddha deva-lakSmI kI veNI hI ho, athavA sphaTika maNiyoM se racita svarga-loka ke mukhya dvAra kI nizcalatA ko prApta dehalI hI ho // 9 // aravindadhiyA dadhadraviM punarairAvaNa uSNasacchavim / dhutahastatayAttamutyajannanayaddhAsyamaho suravrajam // 10 // punaH Age calate hue indra ke airAvata hAthI ne kamala samajha karake sUrya ko apanI sUMDa se uThA liyA aura use uSNatA-yukta dekhakara turanta hI sUMDa ko jhar3akA kara usa grahaNa kie hue sUrya ko chor3a diyA aura isa prakAra usane deva-samUha ko haMsA diyA // 10 // Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rarararararararararararararara jhaSakarka Tanaka nirNaye viyadabdhAvuta tArakAcaye / kuvalaprakarAnvaye vidhuM vibudhAH kaustubhamitthamabhyadhuH // 11 // mInoM, keMkar3oM aura nAkuoM kA nizcaya hai jahAM aise AkAza rUpa samudra meM motiyoM kA anukaraNa tArAoM kA samUha kara rahA hai / vahIM para deva logoM ne candramA ko yaha kaustubhamaNi hai, aisA kahA // 11 // bhAvArtha - jaise samudra meM mIna, karkaTa aura makarAdi jala-jantu evaM mauktika kaustubhamaNi Adi hote haiM, usI prakAra deva logoM ne AkAza ko hI samudra samajhA, kyoMki vahAM unheM mIna, makara Adi rAzi vAle graha dikhAI diye / punaretya ca kuNDinaM purAdhipuraM trikramaNena te surAH / upatasthuramuSya gopurAgra bhuvItthaM jinabhakti satturAH // 12 // punaH jina-bhakti meM tatpara ve deva loga kuNDanapura nagara Akara aura use tIna pradakSiNA dekara usa nagara ke gopura kI agrabhUmi para upasthita hue // 12 // praviveza ca mAturAlayamapi mAyApratirUpamanvayam / . vinivezya tadaGgataH zacI jinamevApajahAra zuddhacit // 13 // punaH indrANI ne mAtA ke sauri-sadana meM praveza kiyA / aura mAyAmayI zizu ko mAtA ke pAsa rakhakara unake zarIra ke samIpa se vaha zuddha cittavAlI zacI jina bhagavAn ko uThA lAI // 13 // haraye samadAjinaM yathA'mbudhivelAgatakaustubhaM tathA / avakRSya subhaktito'cirAt trizalAyA uditaM zacIndirA // 14 // punaH usa zacI rUpI lakSmI ne samudra kI velA ko prApta hue kaustubhamaNi ke samAna trizalA mAtA se pragaTa hue jina bhagavAn ko lAkara zIghra hI ati bhakti se hari rUpa indra ko sauMpa diyA // 14 // jinacandramasaM prapazya taM jagadAhlAdakaraM samunnatam / karakaJjayugaM ca kuDmalIbhavadindrasya babhau kilA'cchali // 15 // jagat ko AhlAdita karane vAle pUrNamAsI ke candramA ke samAna samunnata jina candra ko dekhakara indra ke chala-rahita kara kamala-yugala mukulita hote hue zobhA ko prApta hue // 15 // bhAvArtha - candra ko dekhakara jaise kamala saMkucita ho jAte haiM, usI prakAra bhagavAn rUpa candramA ko dekhakara indra ke hasta rUpa kamala yugala bhI saMkucita ho gaye (jur3a gaye) / arthAt indra ne hAtha jor3akara bhagavAn ko namaskAra kiyA / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ???????????????? | 73 |1999999999999990, bRhadunnatavaMzazAlinaH zirasItthaM mukuTAnukAlinam / samaropayadeSa sampataM punarai rAvaNavAraNasya tam // 16 // punaH isa indra ne bar3e unnata vaMzavAlI airAvata hAthI ke sira para mukuTa kA anukaraNa karane vAle una jina bhagavAn ko virAjamAna kiyA // 16 // surazailamupetya te punarjinajanmAbhiSavasya vastunaH / / viSayaM manasA'tha muddharA parikartuM praticakrire surAH // 17 // punaH ve saba deva surazaila (sumeru) ko prApta hokara bhagavAn ko janmAbhiSeka kA viSaya banAne ke liye arthAt abhiSeka karane ke lie harSita citta se udyata hue // 17 // suradantizira:sthito'bhavad ghanasAre sa ca ke zarastavaH / zaradabhrasamuccayopari pariNiSTa stamasAM sa cApyariH // 18 // usa samaya suragaja airAvata ke zira para avasthita bhagavAn aise zobhita hue, mAnoM karpUra ke samUha para kezara kA gucchaka hI avasthita ho / athavA zaratkAlIna zubhra meghapaTala ke Upara andhakAra kA zatru sUrya hI virAjamAna ho // 28 // vanarAjacatuSTa yena yaH puruSArthasya samarthinA jayan / pratibhAti girIzvaraH sa ca saphalacchAyavidhiM sadAcaran // 19 // puruSa ke cAra puruSArthoM ko samarthana karane vAle cAra vanarAjoM se vijayI hotA huA vaha girirAja sumeru sadA phala aura chAyA kI vidhi ko AcaraNa-sA karatA huA pratibhAsita ho rahA thA // 19 // bhAvArtha - jaise koI puruSa cAroM puruSArtha ko karatA huA saphala jIvana-yApana karatA hai, usI prakAra yahAM sumeru bhI cAroM ora vanoM se saMyukta hokara nAnA prakAra ke phaloM aura chAyA ko pradAna kara rahA hai, aisI utprekSA yahAM kavi ne kI hai / jinasadmasamanvayaccha lAd dhRtamUrtIni vibharti yo balAt / api tIrthakaratvakAraNAnyupayuktAni gato'tra dhAraNAm // 20 // jina-bhavanoM ne samanvaya ke chala se mAnoM yaha sumeru tIrthaGkara pada ke kAraNa-bhUta solaha kAraNa bhAvanAoM kA hI haThAt mUrti rUpa ko dhAraNa kara zobhita ho rahA hai // 20 // bhAvArtha - sumeru parvata para avasthita solaha jinAlayoM ko lakSya karake kavi ne ukta utprekSA kI Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 nijanIticatuSTayAnvayaM gahanavyAjavazena dhArayan 1 nikhileSvapi parvateSvayaM prabhurUpeNa virAjate svayam // 21 // apanI nIti-catuSTaya (AnvIkSikI, trayI, vArtA aura daNDanIti yA sAma, dAma, daMDa aura bheda) ko cAra vanoM ke byAja se dhAraNa karatA huA yaha sumeru samasta parvatoM meM svayaM svAmI rUpa se virAjamAna hai, aisA maiM samajhatA hU~ // 21 // gurumabhyupagamya gaurave zirasA meruruvAha saMstave I prabhureSa gabhIratAvidheH sa ca tanvA parivArito'gnidheH // 22 // janmAbhiSeka ke utsava ke samaya jina bhagavAn kI guNa- garimA ko dekhakara sumeru ne jagad-guru bhagavAn ko apane zira para dhAraNa kiyA / tathA yaha bhagavAn gambhIratA rUpa vidhi ke svAmI haiM, aisA samajhakara kSIra sAgara ne apane jala rUpa zarIra se bhagavAn kA abhiSeka kiyA // 22 // bhAvArtha - sumeru kA gaurava aura samudra kI gaMbhIratA prasiddha hai / kintu bhagavAn ko pAkara donoM ne apanA ahaMkAra chor3a diyA / . ativRddhatayeva sannidhiM samupAgantumazakyamambudhim 1 amarAH karuNAparAyaNAH samupAninyurathAtra nirghRNAH // 23 // punaH atyanta vRddha hone se bhagavAn ke samIpa Ane ko asamartha aise kSIra sAgara ko glAni-rahita aura karuNA meM parAyaNa ve amaragaNa use bhagavAn ke pAsa lAye // 23 // bhAvArtha devagaNa bhagavAn ke abhiSeka karane ke lie kSIrasAgara kA jala lAye / use lakSya karake kavi ne yaha utprekSA kI hai, ki vaha ati vRddha hone se svayaM Ane meM asamartha thA, so jala lAne ke bahAne se mAnoM ve kSIra sAgara ko hI bhagavAn ke samIpa le Aye haiM / ayi maJjulaharyupAzritaM surasArthapratisevitaM hitam / nijasadmavadambudhiM kSaNamanujagrAha ca devatAgaNa: / / 24 / / he mitra ! sundara lahariyoM se saMyukta aura surasa jala rUpa artha se, athavA deva- samUha se sevita, hitakArI usa kSIra sAgara kI AtmA kA una devagaNoM ne apane bhavana ke samAna hI anugraha kiyA // 24 // samudAlaku cAJcitAM hitAM nitarAmakSatarUpasammitAm / tilakAGkitabhAlasatpadAmanugRhNAtyudadheH sma sampadAm // 25 // ve devatAgaNa udAra lIcI vRkSoM se yukta, akharoTa yA baher3oM ke vRkSoM vAlI, tathA tilaka jAti ke vRkSoM kI paMkti vAle samudra ke taTa kI sampadA kA nirIkSaNa kara rahe the / isakA dUsarA artha strI Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carararararararararararararararararararararararararararararararara pakSa meM isa prakAra lenA cAhie ki uThe hue kucoM vAlI, akhaNDa rUpa-saundarya kI dhAraka, tathA mastaka para tilaka lagAye hue, aisI strI ke samAna samudra kI taTa-sampadA ko devatAoM ne dekhA // 25 // pratatAvalisantatisthitimiti vA nIradalakSaNAnvitim / praviveda ca devatA tataH vizadAkSIrahitasya tattvataH // 26 // devoM ne usa kSIra sAgara ko eka vRddha puruSa ke samAna anubhava kiyA / jaise vRddha puruSa baliyoM (bur3hApe meM hone vAlI zarIra kI jhurriyoM) se yukta hotA hai, usI prakAra yaha samudra bhI vistRta taMragoM kI mAlAoM se yukta hai / vRddha puruSa jaise bur3hApe meM danta-rahita mukha vAlA ho jAtA hai, usI prakAra yaha kSIra sAgara bhI janmAbhiSeka ke samaya nIra-dala (jalAMza) ke pravAha rupa se yukta ho rahA hai / vRddha puruSa jaise bur3hApe meM vizada-nayana vAlI nAyikA se rahita hotA hai, usI prakAra yaha samudara bhI vizada kSIra-(dugdha) tulya rasa vAlA hai / ataeva devoM ne usa kSIra sAgara ko eka vRddha puruSa ke samAna hI samajhA // 26 // mRdupallavarItidhAriNI madanasyApi vikAsakAriNI / zarajAtivilagnasampadA sukhametatpraNatiH sureSvadAt // 27 // komala patroM kI rIti kI dhAraNa karane vAlI tathA komala caraNoM vAlI kAma kI evaM Amra vRkSa kI vikAsa-kAriNI zarajAti ke ghAsa vizeSa se yukta aura bANa ke samAna kRza udara vAlI aisI usa kSIra sAgara kI velA devoM meM sukha kI dene vAlI huI // 27 // surasArthapatiM tamAtmanaH prabhumityetya suparvaNAM gaNaH / vahati sma zirassu sAmprata-mabhito vRddhamavetya taM svataH // 28 // usa deva-samUha ne surasa (uttama-jala) rUpa artha ke svAmI, athavA deva-samudAya ke svAmI use apanA prabhu indra jAnakara tathA, sarva ora se vRddha hue aise kSIra sAgara ko apane ziroM para dhAraNa kiyA // 28 // ___bhAvArtha -ve devagaNa kSIra sAgara kA jala kalazoM meM bhara kara aura apane mastakoM para rakha kara lAye / jinarAjatanuH svataH zucistadupAyena jalasya sA ruciH / jagatAM hitakRd bhavediti hariNA'kAri vibhoH savasthitiH // 29 // yadyapi jinarAja kA zarIra svataH svabhAva pavitra thA, tathApi isa jala ko bhI bhagavAn ke zarIra ke samparka se pavitratA prApta ho aura yaha sarva jagat kA hitakAraka ho jAya, yaha vicAra kara indra ne bhagavAn kA abhiSeka kiyA // 29 // Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 8 surapeNa sahastrasaMbhujairabhiSiktaH sahasA sa nIrujaiH na manAgapi khinnatAM gataH sahitastIrthakaratvato yataH 1 // 30 // indra ne apanI sahaja nIroga sahasra bhujAoM se sahasA ( eka sAtha hI eka hajAra kalazoM se ) abhiSeka kiyA, kintu bAlaM rUpa bhagavAn jarA-sI bhI khinnatA ko prApta nahIM hue / so yaha unakI tIrthaGkara prakRti-yukta hone kA pratApa hai ||30|| kusumAJjalivaddhabhUva sA'mbutatiH puSTa tame'tisaraM sAt / nijagAda sa vismayo girA bhuvi vIro'yamitIha devarAT // 31 // atyanta puSTa arthAt vajramayI bhagavAn ke zarIra para atyanta utsAha se chor3I gaI vaha vizAla jala kI dhArA puSpoM kI aJjali ke samAna pratIta huii| usI samaya devarAja indra ne Azcarya cakita hokara parama harSa se 'yaha vIra jinendra haiN| aisA apanI vANI se kahA ||31|| paritaH pracalajjalacchalAnnikhilAzcApi dizaH samujjavalAH / smitayuktamukhA ivAbabhurabhiSiktaH sa yadA jinaprabhuH // 32 // jisa samaya zrI jinaprabhu kA abhiSeka kiyA gyaa| usa samaya sarva ora phailate hue jala ke bahAne se mAnoM sabhI dizAe~ ati ujjavala manda hAsya yukta mukha vAlI sI zobhita huI ||32|| taralasya mamApyupAyanaM prabhudehaM divase'dya yatpunaH jalamuccalamApa tAvatendrapuraM samprati harSa santateH 1 // 33 // Aja ke dina ati caMcala bhI maiM bhagavAn kI deha kA upahAra banA, yaha soca karake hI mAnoM kSIra sAgara kA vaha jala apanI harSa paramparA se indra ke pura taka Upara pahu~cA // 33 // zazinA''pa vibhustu kAJcana- kalazAlI saha sandhyayA punaH / prasarajjalasantatiH satAM hRdaye candrikayA samAnatAm // 34 // abhiSeka ke samaya bhagavAn ne to candra ke sAtha, suvarNa kalazoM kI paMkti ne sandhyA ke sAtha aura phailate hue jala kI paramparA ne candrikA ke sAtha sajjanoM ke hRdaya meM samAnatA prApta kI ||34| kathamastu jaDa prasaGga tA'khilavijJAnavidhAyinA satA 1 saha ceti surezajAyayA sa punaH proJchita Izvaro rayAt // 35 // samasta vijJAna ke vidhAyaka ina saMta bhagavAn ke sAtha jar3a (jala aura mUrkha manuSya) kA prasaMga kaise hove, aisA vicAra karake hI mAnoM indra kI indrANI ne bhagavAn ke zarIra ko zIghratA se poMcha diyA // 35 // Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 sphaTikAbhaka polake vibhoH svaddagantaM pratibimbitaM ca bhoH / parimArjitumAddatA zacI vyataratsatsvatha sasmitAM rucim // 36 // bhagavAn ke sphaTika maNi ke tulya svaccha kapola para pratibimbita apane kaTAkSa ko ( yaha koI kAlimA laga rahI hai, yaha samajha karake) bAra-bAra parimArjana karane ko udyata usa indrANI ne devoM meM manda hAsya- yukta zobhA ko pradAna kiyA ||36|| bhAvArtha - bhagavAn ke kapola para pratibimbata apane hI kaTAkSa ko bhrama se bAra-bAra poMchane para bhI usake nahIM miTane para devagaNa indrANI ke isa bholepana para haMsane lage / prItimAtrAvagamyatvAttamidAnIM bhUSaNairbhUSayAmAsa pulomajA jagadekavibhUSaNam // 37 // yadyapi, bhagavAn sahaja hI ati sundara the, tathApi niyoga ko pUrA karane ke lie isa samaya harSita indrANI ne jagat ke eka mAtra ( advitIya) AbhUSaNa svarUpa ina bhagavAn ko nAnA prakAra ke bhUSaNoM se vibhUSita kiyA ||37|| kRtvA janmamahotsavaM jinapateritthaM surA sAdaraM, zlAghA'dhInapadaiH prasAdya pitaraM sampUjya vA mAtaram / sampoSyApi puraprajAH sulalitAdAnandanATyAdaraM, svaM svaM dhAma yayuH samarpya jinapaM zrImAturaGke param // 38 // isa prakAra Adara ke sAtha sarva devagaNa jinapati vIra bhagavAn ke janmAbhiSeka kA mahAn utsava karake aura atyanta prazasanIya vacanoM se siddhArtha pitA ko prasanna kara tathA trizalA mAtA kI pUjA karake, evaM apane sAdara kiye hue Ananda nATaka ( tANDava nRtya) se puravAsI logoM ko Anandita karake aura mAtA kI goda meM bhagavAn jinendra ko sauMpa karake apane-apane sthAna ko gaye ||38|| zrImAn zreSThicaturbhujaH sa suSuve vANIbhUSaNa varNinaM ghRtavarI devI ca AgatyAtha surairakAri bhUrAmale tyAhvayaM, yaM dhIcayam / ca vibhormerau samAsecana, niragAtsarge nayaprArthanaH 11911 mityasyAbhinivedita'tra isa prakAra zrImAn seTha caturbhuja aura ghRtavarI devI se utpanna hue, vANI- bhUSaNa, bAla brahmacArI paM. bhUrAmala vartamAna muni jJAnasAgara dvArA viracita isa kAvya meM vIra bhagavAn ke janmAbhiSeka kA varNana karane vAlA yaha nayoM kI saMkhyA vAlA sAtavAM sarga samApta huA ||7|| *** Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rararararararararararara78creeeeeeeeeeeee atha aSThama agara pitApi tAvadAvAJchIt kartuM janmamahotsavam / kimu sambhavatAnmodo modake parabhakSite // 1 // athAnantara pitA zrI siddhArtha ne bhI bhagavAn ke janma-mahotsava ko karane kI icchA kI / so ThIka hI hai, kyoMki dUsare ke dvArA modaka (laDDU) ke khAye jAne para kyA darzaka ko bhI modaka khAne jaisA pramoda saMbhava hai ? kabhI nahIM // 1 // samabhyavAJchi yattena prAgeva samapAdi tat / devendrakoSAdhyakSeNa vAJachA vandhyA satAM na hi // 2 // siddhArtha ne vIra bhagavAn ke janma mahotsava manAne ke lie jo-jo socA, use indra ke koSAdhyakSa kubera ne socane se pahile hI sampAdita kara diyA / so ThIka hI hai, kyoMki sukRtazAliyoM kI vAMchA kabhI bandhyA (vyartha) nahIM hotI hai // 2 // sudhAzrayatayA khyAtaM citrAdibhiralaGakRtam / rekhAnuviddhadhAmApi svargavatsamabhAtpuram // 3 // cUne kI sapedI ke Azraya se ujjavala, nAnA prakAra ke citra Adi se alaMkRta, eka paMkti-baddha bhavana vAlA vaha nagara svarga ke samAna suzobhita huA / jaise svarga sudhA (amRta) se, citrA Adi apsarAoM se aura lekhoM (devoM) se yukta rahatA hai // 3 // mAnonnatA gRhA yatra mattavAraNarAjitAH / vizadAmbaracumbitvAtsambabhUvunUpA iva // 4 // vahAM para apanI UMcAI se unnata sundara barAmadoM se zobhita bhavana nirmala AkAza ko cUmane vAle hone se rAjAoM ke samAna pratIta ho rahe the / jaise rAjA loga nirmala vastra ke dhAraka, madonmatta gaja senA se yukta evaM sanmAna se saMyukta hote haiM // 4 // naTa tAM saTatAmevaM dadhatsaMkaTatAmapi / asaMkaTamaMbhUdrAjasthAnaM nirdoSadarzanam // 5 // nRtya karate hue nartakoM se aura Ane-jAne vAle logoM se saMkaTapane ko (bhIr3a-bhAr3a ko) dhAraNa karatA huA bhI vaha rAja-bhavana saMkaTa rahita aura nirdoSa dikhAI de rahA thA // 5 // . Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rararararararararararararararararararararararararaeeeeeeee zriyA samvardhamAnantamanukSaNamapi prabhum / zrIvardhamAnanAmA'yaM tasya cake vizAmpatiH // 6 // siddhArtha rAjA ne pratikSaNa zrI arthAt zArIrika saundarya se vRddhiMgata hote hue una prabhu kA 'zrI vardhamAna' yaha nAma rakhA // 6 // iGgitena nijasyAtha vardhayanmodavAridhim jagadAdako bAlacandramAH samavardhata // 7 // athAnantara apane iMgita se arthAt bAla-sulabha nAnA prakAra kI ceSTA rUpa kriyA-kalApa se jagat ko AhlAdita karane vAle ve bAla candra-svarUpa bhagavAn saMsAra meM harSa rUpI samudra ko bar3hAte hue svayaM bar3hane lage // 7 // rarAja mAturutsaGge mahodAraviceSTitaH / kSIrasAgaravelAyA ivAGke kaustubho maNiH // 8 // mahAn udAra-ceSTAoM ko karane vAle ve bhagavAn mAtA kI goda meM baiThakara isa prakAra se zobhita hote the, jisa prakAra se ki kSIrasAgara kI velA ke madhyabhAga para avasthita kaustubhamami zobhita hotA hai // 8 // agAdapi pituH pArve udayAdrerivAMzumAn / sarvasya bhUtalasyAyaM cittAmbhojaM vikAsayan // 9 // __kabhI-kabhI ve bhagavAn samasta bhUtalavAsI prANiyoM ke citta rUpa kamaloM ko vikasita karate hue udayAcala para jAne vAle sUrya ke samAna pitA ke samIpa jAte the // 9 // devatAnAM karAge tu gato'yaM samabhAvayat / vallInA pallavaprAnte vikAsi kusumAyitam // 10 // devatAoM ke hastoM ke agrabhAga para avasthita ve bhagavAn isa prakAra se suzobhita hote the, jisa prakAra se ki, latAoM ke pallavoM ke anta meM vikasita kusuma zobhA ko dhAraNa karatA hai // 10 // kadAciccedbhuvo bhAlamalaJcake tadA smitam / / tada ghinakharazmInAM vyAjenApyAtatAna sA // 11 // kadAcit pRthvI para khelate hue bhagavAn usake mastaka ko isa prakAra se alaMkRta karate the, mAnoM unake caraNoM ke nakhoM kI kiraNoM ke bahAne se vaha pRthvI apanI muskarAhaTa ko hI cAroM ora phailA rahI hai // 11 // Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sra rarararararararararararararararararararararararara yadA samavayaskeSu bAlo'yaM samavartata / asya sphUtivibhinnaiva kAceSu maNivattadA // 12 // jaba yaha bAla svarUpa bhagavAn apane samavayaska bAlakoM meM khelA karate the, to unakI zArIrika prabhA auroM se vizeSatA ko lie hue pRthaka hI dikhAI detI thI, jaise ki kAcoM ke madhya meM avasthita maNi kI zobhA nirAlI hI dikhatI hai // 12 // samAnAyuSka devaugha-madhye'tho bAladevarATa / kAlakSepaM cakArAsau ramamANoM nijecchayA // 13 // isa prakAra samAna avasthA vAle deva-kumAroM ke samUha ke bIca apanI icchAnusAra nAnA prakAra kI krIr3AoM ko karate hue ve devAdhipati bAla jinadeva samaya vyatIta kara rahe the // 13 // daNDa mApadyate . mohI gartametya muhurmuhuH / mahAtmA'nubabhUvedaM bAlyakIDAsu tatparaH // 14 // bAlya-krIr3AoM meM tatpara yaha mahAtmA vIra prabhu gillI DaNDA kA khela khelate hue aisA anubhava karate the ki jo mohI puruSa saMsAra rUpa gaDDhe meM gira par3atA hai, vaha bAra-bAra isa gillI ke samAna daNDa ko prApta hotA hai // 14 // bhAvArtha - jaise gaDDhe meM par3I gillI bAra-bAra DaNDe se pITe jAne para hI Upara ko uThakara AtI hai, isI prakAra se jo mohI jana saMsAra rUpa garta meM par3a jAte haiM, ve bAra-bAra nAnA prakAra ke duHkha rUpa DaNDoM se daNDita hone para hI Upara Ate haiM, arthAt apanA. uddhAra kara pAte haiM / . paraprayogato . ddaSTe rAcchAdanamupeyuSaH / zirasyAghAta eva syAddigAndhyamiti gacchataH // 15 // - kabhI-kabhI AMkha-micaunI kA khela khelate hue ve bAla rUpa vIra bhagavAn aisA anubhava karate the ki jo jIva para-prayoga se apanI daSTi ke AcchAdana ko prApta hotA hai. arthAta anAtma- baddhi hokara moha ke udaya se jisakA samyagdarzana naSTa ho jAtA hai, vaha digAndhya hokara zira ke AdhAta ko hI prApta hotA hai // 15 // bhAvArtha - AMkha-micaunI ke samAna hI jisa jIva kI dRSTi moha- karma ke dvArA AcchAdita rahatI hai, vaha dUsaroM se sadA tAr3anA hI pAtA hai aura dizAndha hokara idhara-udhara bhaTakatA rahatA hai / navAlaka prasiddhasya bAlatAmadhigacchataH muktAmayatayA'pyAsItku valatvaM na cAsya tu // 16 // Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 yadyapi vIra bhagavAn bAlakapana ko dhAraNa kiye hue the, phira bhI ve na bAlaka prasiddha the, arthAta bAlaka nahIM the / yaha virodha huA / isakA parihAra yaha hai ki ve nita bar3hane vAle navIna bAloM (kezoM) se yukta the / tathA ve muktAmaya (motI rUpa ) hokara ke bhI kuvala (motI) nahIM the / yaha virodha huaa| isakA parihAra yaha hai ki ye bhagavAn mukta- Amaya arthAt roga-rahita the, ataeva durbala nahIM, apitu atula balazAlI the // 16 // kaumAramativartya I atItya samakSatocitAM kAya-sthitimApa mahAmanAH // 17 // una mahAmanA bhagavAn ne Alasya rahita hokara, tathA bAlakapane ko bitAkara evaM kumArapane kA ullaghaMna kara kintu kAmadeva kI vAsanA se rahita hokara rahate hue sundara, suDaula avayavoM vAlI sarvAGga pUrNa yauvana avasthA rUpa zArIrika sthiti ko prApta kiyA / arthAt yuvAvasthA meM praveza kiyA ||17|| nAbhimAnaprasaGgena kAsAramadhigacchatA bA'lasyabhAvaM 1 na matsarasvabhAvatvamupAdAyi mahAtmanA // 18 // bhagavAn usa avasthA meM nirabhimAnapane se kAsAra, arthAt Atma-cintana karate hue logoM meM matsara bhAva se rahita the / dUsarA artha yaha hai ki apanI nAbhi ke dvArA saundarya prakaTa karate hue ve kAsAra arthAt sarovara kI upamA ko dhAraNa karate the // 18 // vAcaH mRdupallavatAM zaradhipratimAnatvaM sphuraNe citte coruyuge punaH // 19 // yuvAvasthA meM bhagavAn vacana - sphuraNa, arthAt bolane meM mRdubhASitA ko aura donoM hAthoM meM komalapallavatA ( koMpala samAna mRdutA) ko, tathA citta meM aura donoM jaMghAoM meM zaradhi- samAnatA ko dhAraNa karate the / arthAt citta meM to zaradhi ( jaladhi) ke samAna gambhIratA thI aura jaMghAoM meM zaradhi ( tUNIra) ke samAna utAra car3hAva vAlI mAMsalatA thI // 19 // yasya 1 vyAsopasaMgRhItatvaM sphurattamaH svabhAvatvaM vakSasi vedavat kacavRnde ca naktavat // 20 // una bhagavAn ke vakSaHsthala meM veda ke samAna vyAsopasaMgRhItatA thI, arthAt jaise vyAsajI ne vedoM kA saMkalana kiyA hai, usI prakAra bhagavAn kA vakSasthala vyAsa vAlA thA, arthAt ati vistRta thA / unake keza - samUha meM rAtri ke samAna sphuTita- tamaH svabhAvatA thI, arthAt unake keza camakadAra aura atyanta kAle the ||20|| ca ca karadvaye 1 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 avikalpaka totsAhe saugatasyeva citte parAnugrahatA yasya // 21 // saugata (bauddha) ke darzana ke samAna bhagavAn ke utsAha meM nirvikalpakatA thI, tathA citta meM budha nakSatra ke samAna parAnugrahatA thI // 21 // tAta bhAvArtha bhagavAn citta meM utsAha yukta rahate hue bhI saMkalpa vikalpa rahita the aura ve sadA dUsaroM kA anagraha (upakAra) karane ko tatpara rahate the / 1 sutarUpasthitiM ddaST vA tadA kanyAsamitimanveSTuM rAmopayoginIm prabhoH pitA pracakrAma // 22 // usa yuvAvasthA meM apane putra kI rAmopayoginI arthAt vivAha ke yogya sthiti ko dekhakara prabhu ke pitA ne kanyAoM ke samUha ko DhUMDhane kA upakrama kiyA / dUsarA zliSTa artha yaha hai ki ArAma (udyAna) ke yogya sundara taruoM (vRkSoM) kI upasthiti ko dekhakara use ka- nyAsa arthAt jala-siMcana lie rAjA ne vicAra kiyA // 22 // ! I prabhurAha dAruNetyudite nizamyedaM loke tAvatkimudyate sadAratAm kimiSTe 'haM // 23 // pitA ke isa vivAha - prastAva ko sunakara bhagavAn bole- he tAta ! yaha Apa kyA kahate haiM ? loka kI aisI dAruNa sthiti meM maiM kyA sadAratA ko svIkAra karUM ? dUsarA zleSArtha yaha hai ki dAru (kASTha) se nirmita isa loka meM sadAratA ( sadA + aratA) arthAt karapatratA yA karoMtapanA aMgIkAra karUM ? jaise lakar3I karoMta se kaTakara khaMDa-khaMDa ho jAtI hai, vaise hI kyA maiM bhI sadAratA ko prApta karake usI prakAra kI dazA ko prApta hoUM // 23 // etadvacohimAsskrAnta- manaH ka malatAM mAtA te zvazrUnAma darzane budhanabhogavat pratyuvAca vacastAto jagadIzvara mityadaH nAroM vinA kva nuzchAyA nizzAkhasya taroriva // 24 // bhagavAn ke ukta vacana sunakara pitA ne jagadIzvara vIra bhagavAn se punaH kahA nArI ke binA nara kI chAyA (zobhA) kahAM saMbhava hai? jaise ki zAkhA rahita vRkSa kI chAyA sambhava nahIM hai ||24| 1 dadhat na samvahet nAnujAnAmi // 25 // hima (barpha) se AkrAnta kamala kI jaisI dazA ho jAtI hai, bhagavAn ke vacana se vaisI hI manaH sthiti ko prApta hote hue pitA ne puna: kahA- tumhArI mAtA kabhI 'sAsU' isa nAma ko nahIM dhAraNa karegI, aisA maiM nahIM jAnatA thA // 25 // 1 - Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 bhAvArtha mujhe tumase yaha AzA nahIM thI ki tuma vivAha ke prastAva ko isa prakAra asvIkAra kara mAtA ko sAsU banAne kA avasara nahIM doge / kimu yuvatIrtho'tra rAjakulotpanno hetunApi vinA'Ggaja bhavatAditi yuvatirahito // 26 // pitA ne puna: kahA he Atmaja ! binA kisI kAraNa ke hI kyA rAjakula meM utpanna yaha yuvatIrtha ( yuvAvasthArUpI tIrtha) yuvatI rahita hI rahegA ? arthAt avivAhita rahane kA tumheM koI kAraNa to batalAnA cAhie // 26 // - putrapre modbhavaM vinayeneti mohaM samvaktuM prabhuH punaH mahAmanAH pitA ke putra - prema se utpanna hue isa moha ko dekhakara mahAmanA vIra bhagavAn ne punaH sAtha isa prakAra kahanA prArambha kiyA // 27 // karatramekatastAta paratra prAyo'smin yadabhAve paraM piturjJAtvA samAre bhe t nikhilaM kimityatra kartavyaM brU hi premapAtraM // 28 // he tAta ! eka ora kalatra (strI) hai aura dUsarI ora yaha sarva duHkhI jagat hai / he zrIman inameM se maiM kise apanA prema pAtra banAUM ? merA kyA kartavya hai ? ise Apa hI batalAiye // 28 // priyAyA 1 kimasmadIyabAhubhyAM dhUrttAnAM pAzato galamAlabhe jantUn tAbhyAmunmocaye 'thavA // 29 // kyA maiM apanI ina samartha bhujAoM se priyA ke gale kA AliGgana karUM, athavA inake dvArA dhUrtoM ke jAla se ina dIna prANiyoM ko chur3AUM // ( Apa hI batalAiye ) // 29 // puMso bandhanaM bhUtale bhUtale strInibandhanam kiJcit sambhavecca na bandhanam // 30 // prAyaH isa bhUtala para puruSa ke strI kA bandhana hI sabase bar3A bandhana hai, jisake abhAva meM aura koI dUsarA bandhana sambhava nahIM hai / arthAt kuTumba Adi ke anya bandha strI ke abhAva meM sambhava nahIM hote haiM // 30 // hRSIkANi no samastAni cetpunarasantIva mAdyanti santi yAni jagat dhImatA 1 pramadA''zrayAt dehinaH tu 1 // 27 // vinaya ke 1 // 31 // Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1911109111094400184 jo2011002110021111 pramadA (strI) ke Azraya se ye samasta indriyAM mada ko prApta hotI haiM / yadi strI kA samparka na ho to phira ye dehadhArI ke hotI huI bhI nahIM hotI huI sI rahatI haiM // 31 // tadIyarUpasaundaryAmRtarAzeH sadA'tithI nijanetrajhaSau kartuM cittamasya prasarpati // 32 // strI ke hone para manuSya kA citta apane donoM nayana rUpa mInoM ko usake rUpa-amRtasAgara kA atithi banAne ke lie sadA utsuka rahatA hai / arthAt vaha phira sadA strI ke rUpa saundarya ke sAgara meM hI gote lagAyA karatA hai // 32 // yanmArdavopadAnAyodvarttanAdi samaya'te sadA makhamalottUlazayanAdyanukurvatA // 33 // __ aura strI hone para hI, yaha manuSya sadA makhamalI bistaroM para zayana-Asana Adi ko karatA huA zarIra kI mArdavatA ke lie ubaTana, taila-mardana Adi ko kiyA karatA hai // 33 // na hi kiJcidagandhatvamandhatvamadhigacchatA / iti tailaphulelAdi sahajaM parigRhyate // 34 // mere zarIra meM kadAcit kucha bhI durgandha prApta na ho jAya, isI vicAra se strI ke prema meM andhA banakara manuSya rAta-dina tela-phulela Adi ko sahaja meM hI grahaNa karatA rahatA hai // 34 // prasAdayitumityetAM vapuSaH paripuSTa ye / vAjIkaraNayogAnAmAdaraH kriyate'nvaham // 35 // aura apanI strI ko prasanna karane ke lie zarIra kI puSTi karane vAle vAjIkaraNa prayogoM meM sadA Adara karatA hai, arthAt nitya hI puSTi-kAraka evaM bala-vIrya-vardhaka auSadhiyoM kA sevana karatA rahatA hai // 35 // vadatyapi janastasyai zravasostRptikAraNam / svakarNayoH sadhAsati tadvacaH zrotumicchati // 36 / / manuSya strI ko prasanna karane ke lie to strI se mIThe vacana bolatA hai aura usa strI ke vacana kAnoM ko tRpti ke kAraNa hai, isalie apane kAnoM meM sudhA ko pravAhita karane vAle usake vacanoM ko sunane ke lie manuSya sadA icchuka rahatA hai / isa prakAra striyoM ke nimitta se puruSa usakA dAsa bana jAtA hai // 36 // Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Preera rarararareererrrrrrrr indriyANAM tu yo dAsaH sa dAso jagatAM bhavet / indriyANi vijityaiva jagajetRtvamApnuyAt // 37 // he tAta ! saca bAta to yaha hai ki jo indriyoM kA dAsa hai, vaha sarva jagat kA dAsa hai / kintu indriyoM ko jIta karake hI manuSya jagajjetRtva ko prApta kara sakatA hai // 37 // sadyo'pi vazamAyAnti devAH kimuta mAnavAH / yatastadbrahmacaryaM hi vatAcAreSu sammatam // 38 // jo puruSa brahmacArI rahatA hai, usake devatA bhI zIghra vaza meM A jAte haiM, phira manuSyoM kI to bAta hI kyA hai / isIlie brahmacarya sarva vratAcaraNoM meM zreSTha mAnA gayA hai // 38 // purApi zrUyate putrI brAhmI vA sundarI puroH / anUcAnatvamApannA strISu zasyatamA matA // 39 // sunA jAtA hai ki pUrvakAla meM bhI purudeva RSabhanAtha kI suputrI brAhmI aura sundarI ne bhI brahmacarya ko aMgIkAra kiyA hai aura ve sarva striyoM meM prazastatama (sarvazreSTha) mAnI gaI haiM // 39 // / upAntyo'pi jino bAla-brahmacArI jaganmataH / pANDavAnAM tathA bhISma-pitAmaha iti zrutaH // 40 // upAntya jina pArzvanAtha bhI bAla brahmacArI rahe haiM, yaha sArA jagat jAnatA hai / tathA pANDavoM ke bhISma pitAmaha bhI AjIvana brahmacArI rahe, aisA sunA jAtA hai // 40 // anye'pi bahavo jAtAH kumAra zramaNA narAH / sarveSvapi jayeSvagra-gataH kAmajayo yataH // 41 // anya bhI bahuta se manuSya kumAra-zramaNa hue haiM, arthAt vivAha na karake kumAra-kAla meM hI dIkSita hue haiM / he tAta ! adhika kyA kaheM- sabhI vijayoM meM kAma para vijaya pAnA agragaNya hai // 41 // he pito'yamito'smAkaM suvicAravinizcayaH / narajanma dadhAno'haM na syAM bhIruvazaMgataH // 42 // isalie he pitA ! hamArA yaha dRr3ha nizcita vicAra hai ki manuSya janma ko dhAraNa karatA huA maiM strI ke vazaMgata nahIM hoUMgA // 42 // kiM rAjatuktodvAhena prajAyAH sevayA tu sA / tadarthamevedaM brahmacaryamArAdhayAmyaham // 43 // Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199999999999999999| 86 /?????????????????? aura jo apane vivAha karane se rAjaputratA kI sArthakatA kahI, so usase kyA rAjaputrapanA sArthaka hotA hai ? vaha to prajA kI sevA se hI sArthaka hotA hai / ataeva prajA kI sevA ke lie hI maiM brahmacarya kI ArAdhanA karatA hU~ // 43 // rAjyametadanAya kauravANAmabhUdaho / tathA bharata-doHzaktyoH prapaJcAya mahAtmanoH // 44 // saMsAra kA yaha rAjya to anartha ke lie hI hai / dekho - kauravoM kA isI rAjya ke kAraNa vinAza ho gayA / bharata aura bAhubalI jaise mahApuruSoM ke bhI yaha rAjya prapaMca kA kAraNa banA // 44 // rAjyaM bhuvi sthiraM kA''sItprajAyAH manasItyataH / zAzvataM rAjyamadhyetu prayate pUrNarUpataH // 45 // aura phira yaha sAMsArika rAjya sthira bhI kahAM rahatA hai ? ataeva maiM to prajA ke mana meM sadA sthira rahane vAlA jo zAzvata rAjya hai usake pAne ke lie pUrNa rUpa se prayatnazIla hU~ // 45 // nizamya yuktArthadhuraM pitA giraM pasparza bAlasya navAlakaM ziraH / AnandasandohasamullasadvapustayA tadAsyendumado dazaH papuH // 46 // bhagavAn kI yaha yukti-yukta vANI ko sunakara ke Ananda sandoha se pulakita zarIra hokara pitA ne apane bAlaka ke nava alaka (keza) vAle zira kA sparza kiyA aura unake netra bhagavAn ke mukharUpa candra se nikalane vAle amRta ko pIne lage // 46 // zrImAn zreSThi caturbhujaH sa suSuve bhUrAmale tyAhva yaM, vANIbhUSaNavarNinaM ghRtavarI devI ca yaM dhIcayam / vIrasya ka mato'bhivRddhaya yuvatAmAptasya pitrArthanA', bhUdvaivAhika samvide'vadadasau niSkAmakIrtiM tu nA // 8 // isa prakAra zrImAn seTha caturbhujajI aura ghRtavarI devI se utpanna hue vANI bhUSaNa bAla brahmacArI paM. bhUrAmala vartamAna muni jJAnasAgara dvArA viracita isa kAvya meM vIra bhagavAn kI bAlyAvasthA se yuvAvasthA ko prApta hone para pitA ke dvArA prastAvita vivAha kI asvIkAratA aura gRha-tyAga kI bhAvanA kA varNana karane vAlA yaha AThavAM sarga samApta huA // 8 // Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamasi LITERATULAR atha prabhorityabhavanmanodhanaM nibhAlayAmo vauraM jagajjanam / vRSa vilumpantamaho sanAtana yathAtma viSvaktanubhRnnibhAlanam // 1 // vivAha karAne kA prastAva svIkAra na karane ke pazcAt vIra prabhu ke mana meM yaha vicAra utpanna huA - aho maiM saMsAra ke logoM ko mUrkhatA aura mUr3hatAoM se bharA huA dekha rahA hU~ / tathA prANimAtra ko apane samAna samajhane vAlA sanAtana dharma vilupta hotA huA dekha rahA hU~, isalie mujhe usakI saMbhAla karanA cAhie // 1 // tiSTheyamityatra sukhena bhUtale skhalatyathAnyaH sa punaH pariskhalet / kiM cintayA cAnyajanasya manmanasyamuM svasiddhAntamupaityaho janaH // 2 // aho, ye saMsArI loga kitane svArthI haiM / ve socate haiM - ki saMsAra meM maiM sukha se rahU~, yadi anya koI duHkha meM giratA hai, to gire, hamAre mana meM anya jana kI cintA kyoM ho ? isa prakAra sarva jana apane-apane svArtha-sAdhana ke siddhAnta ko prApta ho rahe haiM // 2 // svIyAM pipAsAM zamayet parAsRjA kSudhAM paraprANavipattibhiH prajA / svacakSuSA svArthaparAyaNAM sthitiM nibhAlayAmo jagatIddazImiti // 3 // Aja loga dUsare ke khUna se apanI pyAsa zAnta karanA cAhate haiM aura dUsare ke prANoM ke vinAza se arthAt unake mAMsa se apanI bhUkha miTAnA cAhate haiM / Aja maiM apanI AMkha se jagat meM aisI svArthaparAyaNa sthiti ko dekha rahA hU~ // 3 / / ajena mAtA parituSyatIti tannigadyate dhUrtajanaiH kadarthitam / pibennu mAtApi sutasya zoNitamaho nizAyAmapi aryamoditaH // 4 // ____ aho ! dhUrta jana kahate haiM ki jagadambA bakare kI bali se santuSTa hotI hai ! kintu yadi mAtA bhI putra ke khUna ko pIne lage, taba to phira rAtri meM bhI sUrya udita huA samajhanA cAhie // 4 // jAyA-sutArtha bhuvi visphuranmanAH kuryAdajAyAH sutasaMhRtiM ca nA / kimucyatAmIddazi evamAryatA svavAJchitArthaM svidanarthakAryatA // 5 // ___ isa bhUtala para Aja manuSya apanI strI ke putra-lAbha ke lie harSita citta hokara ke ajA (bakarI) ke putra kA saMhAra kara rahA hai ! aisI AryatA (ucca kulInatA) ko kyA kahA jAya ! yaha to apane meM vAMchita kArya kI siddhi ke lie anartha karane vAlI mahA nIcatA hai // 5 // Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sararararararararararara rarararararararararararararara gArhasthya evAbhyuditA'sti nirvRtiryato nRkITairdhiyate'dhunA mRtiH / atyaktadAraikasamAzrayaiH kRtI sa ko'pi yo'bhyujjhitakAmasatkRtiH // 6 // aho, Aja gArhasthya dazA meM hI mukti saMbhava batalAI jA rahI hai / usI kA yaha phala hai, ki ye nara-kITa strI-putrAdi kA Azraya chor3e binA hI aba ghara meM mara rahe haiM / Aja koI biralA hI aisA kRtI puruSa dRSTigocara hotA hai, jo ki kAma-sevA evaM kuTumbAdi se moha chor3a kara Atma-kalyANa karatA ho // 6 // janairjarAyAmapi vAJchacate raho navoDhayA svodarasambhavA'pyaho / vikrIyate niSkaruNairmRgIva tairduSkAmi-siMhasya kare svayaM hataiH // 7 // aho Aja loga bur3hApe meM bhI navor3hA ke sAtha saMgama cAhate haiM / Aja karuNA-rahita hue kitane hI nirdayI loga duSkAmI siMha ke hAtha meM apane udara se utpanna huI bAlikA ko mRgI ke samAna svayaM beca rahe haiM // 7 // jano'tiyuktirgurubhizca saMsajet pitA'pi tAvattanayaM parityajet / vRthA'ritA sodarayoH parasparamapIha nArI-narayozca saGgaraH // 8 // Aja saMsAra meM manuSya ayogya vacanoM se, guru janoM kA apamAna kara rahA hai, aura pitA bhI svArthI banakara apane putra kA parityAga kara rahA hai / eka udara se utpanna hue do sage bhAiyoM meM Aja paraspara akAraNa hI zatrutA dikhAI de rahI hai aura strI-puruSa meM kalaha macA huA hai // 8 // svaroTikAM moTayituM hi zikSate jano'khilaH samvalaye'dhunA kssiteH| na kazcanApyanyavicAratanmanA nRloka meSA grasate hi pUtanA // 9 // Aja isa bhUtala para samasta jana apanI-apanI roTI ko moTI banAne meM laga rahe haiM / koI bhI kisI anya kI bhalAI kA vicAra nahIM kara rahA hai / aho, Aja to yaha svArtha-parAyaNatA rUpI rAkSasI sAre manuSya loka ko hI grasa rahI hai // 9 // janI janaM tyaktumivAbhivAJchati yadA sa zIrSe palitatvamaJcati / naro'pi nArI samudIkSya maJjulAM niSevate strAgabhigamya sambalAt // 10 // Aja strI jaba apane pati ke zira meM saphedI dekhatI hai, to use hI chor3ane kA vicAra karatI hai / Aja kA manuSya bhI kisI anya sundarI ko dekhakara use zIghra balAt pakar3a kara use sevana kara rahA hai // 10 // Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89 svavAJchitaM siddhayati yena tatpathA prayAti lokaH paralokasaMkathA / samasti tAvatkhalatA jaganmate'nusicyamAnA khalatA pravardhate // 11 // Aja jisa mArga se apane abhISTa kI siddhi hotI hai, saMsAra usI mArga se jA rahA hai, paraloka kI kathA to Aja khalatA ( gaganalatA) ho rahI hai / Aja to jagat meM nirantara sIMcI jAtI huI khalatA (durjanatA) hI baDha rahI hai // 11 // samIhamAnaH svayameSa pAyasaM samattumArAccaNabhakSakAya san / dharAtale sAmpratamarditodaraH pravartate hanta sa nAmato naraH // 12 // Aja kA yaha mAnava svayaM khIra ko khAne kI icchA karate hue bhI dUsaroM ko canA khAne ke lie udyata dekhakara udara- pIr3A se pIr3ita huA dikhAI de rahA hai / duHkha hai ki Aja dharAtala para yaha nAmamAtra se manuSya banA huA hai // 12 // aho pazUnAM dhriyate yato baliH zmasAnatAmaJcati devatAsthalI / yamasthalI vA'tularaktaraJjitA vibhAti yasyAH satataM hi dehalI // 13 // aho, yaha devatAsthalI ( mandiroM kI pAvana bhUmi) pazuoM kI bali ko dhAraNa kara rahI hai aura zmasAnapane ko prApta ho rahI hai / una mandiroM kI dehalI nirantara atula rakta se raJjita hokara yamasthIlI-sI pratIta ho rahI hai // 13 // ekaH surApAnaratastathA vata palaGkaSatvAtkavarasthalI kRtam / kenodaraM ko'pi parasya yoSitaM svasAtkarotItarakoNaniSThitaH // 14 // kahIM para koI surA- ( madirA - ) pAna karane meM saMlagna hai, to kahIM para dUsarA mAMsa khA-khAkara apane udara ko kabristAna banA rahA hai / kahIM para koI makAna ke kisI kone meM baiThA huA parAI strI ko AtmasAt kara rahA hai ||14|| kuto'pahAro draviNasya ddazyate tathopahAraH svavacaH prapazyate / paraM kalatraM hriyate'nyato haTAdvikIryate svodarapUrtaye saTA // 15 // kahIM para koI parAye dhana kA apaharaNa kara rahA hai, to kahIM para koI apane jhUThe vacana ko puSTa karane vAle ke lie upahAra de rahA hai / kahIM para koI haThAt parAI strI ko hara rahA hai, to kahIM para koI apane udara kI pUrti ke lie apanI jaTA phailA rahA hai // 15 // mudhezvarasya pratipattihetave'tha saMhRtiryatkriyate javaJjave / na tAddazI bhUmidhanAdikAraNAnuvRttaye kIddazi asti dhAraNA // 16 // Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarararararararararararararaya90rararararararararararararararararara dekho, Azcarya to isa bAta kA hai ki Aja loga isa saMsAra meM vyartha kalpanA kiye gaye (apane manamAne) Izvara kI sattA siddha karane ke lie jaisI zAstrArtha rUpa lar3AI lar3a rahe haiM, vaisI lar3AI to Aja bhUmi, strI aura dhanAdi kAraNoM ke lie nahIM lar3I jA rahI hai, yaha kaisI vicitra dhAraNA hai // 16 // durmocamohasya hatiH kutastathA kenApyupAyena vidUratA'pathAt / paraspara premapunItabhAvanA bhavedamISAmitiM me'sti cetanA // 17 // ataeva isa durmoca (kaThinAI se chUTane vAle) moha kA vinAza kaise ho, loga kisa upAya se utpatha (kRmArga) tyAga kara satpatha (sumArga) para AveM aura kaise inameM paraspara prema kI pavitra bhAvanA jAgRta ho| yahI merI cetanA hai arthAt kAmanA hai / (aisA bhagavAn usa samaya vicAra kara rahe the / ) // 17 // jADacaM pRthivyAH parahartumeva taccintApare tIrthakare krudheva tat / vyAptuM pRthivyAM kaTibaddhabhAvatAmetatpunaH sambrajati sma tAvatA // 18 // isa prakAra bhagavAn ne pRthvI para phailI huI jar3atA (mUr3hatA) ko dUra karane kA vicAra karate samaya mAnoM una para krodhita hue ke samAna sArI pRthvI para tatparatA se kaTibaddha hokara jAr3A phaila gayA / arthAt zItakAla A gayA // 18 // kanyAprasUtasya dhanu :prasaGga tastvananyamevAtizayaM pravibhrataH / zItasya pazyAmi parAkramaM jina zrIkarNavatkampakaraM ca yoginaH // 19 // he jina bhagavAn ! kanyA rAzi se utpanna hue aura dhanu rAzi ke prasaMga se atizaya vRddhi ko dhAraNa karane vAle, tathA yogiyoM ko kaMpA dene vAle isa zItakAla ko maiM zrI karNa rAjA ke samAna parAkramI dekhatA hU~ // 19 // bhAvArtha - jaise karNa rAjA kumArI kanyA kuntI se utpanna huA aura dhanurvidyA ko prApta kara usake nimitta se ati pratApI aura ajeya ho gayA thA, jisakA nAma sunakara yogIjana bhI tharrA jAte the, usI prakAra yaha zItakAla bhI usI kA anukaraNa kara rahA hai, kyoMki yaha bhI kanyA rAzistha sUrya se utpanna hokara dhana rAzi para Ane se ati ugra ho rahA hai / kucaM samudghATayati priye striyAH samudbhavantI zizirocitazriyAH / tAvatkarasparzasukhaikalopakRt sUcIva romAJcatatItyaho sakRt // 20 // isa samaya priya ke dvArA strI ke kucoM ko ughAr3a diye jAne para zIta ke mAre una para romAMca ho Ate haiM, jo ki usake kara-sparza karane para sukha kA lopa kara use suI ke samAna cubhate haiM // 20 // For Private & Personal use only . Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rararararararararararararararararara samvibhratI samprati nUtanaM vayaH samAnayantI kila kUpataH payaH / tuSArataH sandadhatI sitaM zirastuje bhramotpattikarItyaho ciram // 21 // isa zItakAla meM navIna vaya ko dhAraNa karane vAlI aura kAle kezoM vAlI koI strI jaba kueM se jala bhara kara ghara ko AtI hai aura mArga meM himapAta hone se usake keza zveta ho jAte haiM, taba usake ghara Ane para vaha apane bacce ke lie bhI cirakAla taka 'yaha merI mAtA hai, yA nahIM' isa prakAra ke bhrama ko utpanna karane vAlI ho jAtI hai, yaha Azcarya hai // 21 // vivarNatAmeva dizan prajAsvayaM nirambareSu pravibharti vismayam / phalodayAdhAraharazca zItala-prasAda eSo'sti tamAM bhayaGkaraH // 22 // yaha zItala-prasAda arthAt zItakAla kA prabhAva bar3A bhaMyakara hai, kyoMki yaha prajAoM meM (jana sAdhAraNa meM) vivarNatA (kAnti hInatA) ko phailAtA huA aura nirambaroM (vastra-hInoM) meM vismaya ko utpanna karatA huA phalodaya ke AdhAra bhUta vRkSoM ko vinaSTa kara rahA hai // 22 // bhAvArtha - yahAM kavi ne apane samaya ke prasiddha bra. zItala prasAdajI kI ora vyaMgya kiyA hai, jo ki vidhavA-vivAha Adi kA pracAra kara logoM meM varNazaMkaratA ko phailA rahe the, tathA digambara jainiyoM meM ati Azcarya utpanna kara rahe the aura apane dharma-virodhI kAryoM se logoM ko dharma ke phala svarga Adi kI prApti ke mArga meM ror3A aTakA rahe the / rucA kacAnAkalayaJjanISvayaM nitambato vastramutApasArayan / radacchadaM sItkRtipUrvakaM dhavAyate dadhacchai zira Azugo'thavA // 23 // athavA yaha zItakAlIna vAyu apane saMcAra se striyoM meM unake kezoM ko bikheratA huA, nitamba para se vastra ko dUra karatA huA sItkAra zabda pUrvaka unake oThoM ko cUmatA huA pati ke samAna AcaraNa kara rahA hai // 23 // ddaDhaM kavATa dayitAnuzAyina uparyatho tUlakutho'napAyinaH / aGgArikA cecchayanasya pArzvataH zIto'pyaho kiM kurutAdasAvataH // 24 // yadi makAna ke kivAr3a dRr3hatA se banda haiM, manuSya apanI pyArI strI kA AliMgana kiye hue Ananda se so rahA hai, Upara se rUI bharI rijAI ko or3he hue hai aura zayyA ke samIpa hI aMgAroM se bharI huI aMgIThI rakhI huI hai, to phira aise logoM kA aho, yaha zIta kyA bigAr3a kara sakegA ? arthAt kucha bhI nahIM // 24 // sagranthikanthAvivarAttamArutairnizAmatIyAdvicaladrado'tra taiH / niHsvo'pi vizvottamanAmadhAmataH kuTIrakoNe kucitAGgako vata // 25 // Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100099999990 92 9999999999999000 isa zIlakAla meM daridra puruSa bhI- jo ki phaTI gUdar3I ko or3he hue haiM aura jisake chidroM se ThaMDI havA A rahI hai, ataH zIta se pIr3ita hokara dAMta kiTakiTA rahA hai, aisI dazA meM bhI vaha vizvottama bhagavAn kA nAma lete hue hI kuTiyA ke eka kone meM saMkucita aMga kiye hue rAta bitA rahA hai // 25 // kuzIlavA gallakaphullakAH punarhimaturAjJo viradAkhyavastunaH / prajalpane'nalpatayaiva tatparA ivAmarezasya ca cAraNA narAH // 26 // isa samaya gAloM ko phulA kara bar3abar3Ane vAle UMTa loga hima Rtu rUpI rAjA kI viradAvalI ke bakhAna karane meM khUba acchI taraha se isa prakAra tatpara ho rahe haiM, jaise ki rAjA amareza kI viradAvalI cAraNa loga bakhAnate haiM // 26 // bhAvArtha - yahAM para amareza pada se kavi ne apane raNolI grAma ke rAjA amarasiMha kA smaraNa kiyA hai| prakampitAH kIzakulodbhavAstataM madaM samujjhanti himodayena tam / samantabhadroktiraseNa kAtarAH pare parAstA iva saugatottarA // 27 // jaise samantabhadra-svAmI ke sUkti-rasa se saugata (bauddha) Adi anya dArzanika pravAdI loga zAstrArtha meM parAsta hokara kAyara bana apane mada (aMhakAra) ko chor3a dete haiM, usI prakAra isa samaya hima ke udaya se arthAt himapAta hone se kIzakulodbhava vAnara loga bhI kAMpate hue apane mada ko chor3a rahe haiM // 27 // ravirdhanuH prApya janImanAMsi kila prahurtaM vilasattamAMsi / smaro himairvyastazarapravRttistasyAsakau kiGkaratAM vibharti // 28 // zItakAla ke himapAta se asta-vayasta ho gaI hai, zara-saMcAlana kI pravRtti jisakI aisA yaha kAmadeva abhimAna se ati vilAsa ko prApta striyoM ke mana ko harane meM asamartha ho rahA hai, ataeva usakI sahAyatA ke lie hI mAnoM yaha sUrya dhanuSa lekara arthAt dhanu rAzi para Akara usa kAmadeva kI kiMkaratA (sevakapanA) ko dhAraNa kara rahA hai, arthAt usakI sahAyatA kara rahA hai // 28 // zyAmAsti zItAkuliteti matvA prItyAmbaraM vAsara eSa dattvA / kilAdhikaM saMkucitaH svayantu tasyai punastiSThati kIrtitantu // 29 // yaha zyAmA (rAtri rUpa strI) zIta se pIr3ita ho rahI hai, aisA samajha kara mAnoM yaha dina (sUrya) prIti se usake lie adhika ambara (vastra aura samaya) de detA hai aura svayaM to saMkucita hokara ke samaya bitA rahA hai, isa prakAra usake sAtha sneha prakaTa karatA huA sA pratIta hotA hai // 29 // bhAvArtha - zItakAla meM dina choTe aura rAtri bar3I hone lagatI hai, ise lakSya meM rakhakara kavi ne ukta utprekSA kI hai / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 93 uSmApi bhISmena jitaM himena gatvA punastannikhilaM krameNa / tirobhavatyeva bhuvo'vaTe ca vaTe mRgAkSIstanayostaTe ca // 30 // bhayaGkara hima ke dvArA jItI gaI vaha samasta uSNatA bhAgakara krama se pRthvI ke kUpa meM, vaTa vRkSa meM aura mRganayaniyoM ke stanoM meM tirohita ho rahI hai // 30 // bhAvArtha zItakAla meM aura to sarva sthAnoM para zIta apanA adhikAra jamA letA hai, taba garmI bhAgakara ukta tInoM sthAnoM para chipa jAtI hai, arthAt zItakAla meM ye tIna sthala hI garma rahate haiM / sevanta evantapanoSmatulya - tAruNyapUrNAmiha bhAgyapUrNAH / santo hasantIM mRgazAvanetrAM kimvA hasantIM parivArapUrNAm // 31 // isa zItakAla meM sUrya ke samAna atyanta uSNatA ko dhAraNa karane vAlI yA atyanta kAntivAlI, evaM haMsatI huI tathA tAruNya se paripUrNa mRganayaniyoM ko aura aMgAroM se jagamagAtI huI vA parivAra ke janoM se ghirI aMgIThI ko bhAgya se paripUrNa jana hI sevana karate haiM // 31 // zItAturo'sau taraNirnizAyAmAliGgaca gADhaM dayitAM sugAtrIm / zete samutthAtumathAlasAGga statassvato gauravameti rAtriH // 32 // isa zItakAla meM zIta se Atura huA yaha sUrya bhI rAtri meM apanI sundarI strI kA gAr3ha AliGgana karake so jAtA hai, ataH Alasya ke vaza se vaha prabhAva meM zIghra uTha nahIM pAtA hai, isa kAraNa rAtri svataH hI gaurava ko prApta hotI hai, arthAt bar3I ho jAtI hai // 32 // bhAvArtha zItakAla meM rAta bar3I kyoM hotI hai, isa para kavi ne ukta utprekSA kI hai / himAriNA vigrahamabhyupetaH himarturetasya karAnathetaH samAharan hai maku lAnukUle dadAti kAntAku cazailamUle // 33 // 1 yaha hemanta Rtu hima ke zatru sUrya ke sAtha vigraha ( yudda) karane ko udyata ho rahI hai, isIlie mAnoM usake uSNa karoM (kiraNoM) ko le lekara haimakula kI anukUlatA vAle arthAt hima se bane yA suvarNa se bane hone ke kAraNa haimakAnti vAle striyo ke kuca rUpa zaila ke mUla meM rakha detI hai / ( isIlie striyoM ke kuca uSNa hote haiM | ) ||34|| mahAtmanAM saMzrutapAdapAnAM patrANi jIrNAni kileti mAnAt prakampayante daravAridhArA vibhAvasuprAntamitA vicArA: 1138 11 isa zItakAla meM saMzruta (prasiddha prApta) vRkSoM ke patra bhI jIrNa hokara gira rahe haiM, aisA hone se hI mAnoM dara arthAt jarAsI bhI jala kI dhArA logoM ko kaMpA detI hai / tathA isa samaya logoM ke Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma 4rararararararararararararararararara vicAra hara samaya vibhAvasu (agni) ke samIpa baiThe rahane ke bane rahate haiM / dUsarA artha yaha ki isa samaya prasiddha ArSagraMthoM ke patra to jIrNa ho gaye haiM, ataH usakA abhAva sA ho rahA hai aura loga paM. darabArIlAla kI vicAra-dhArA se prabhAvita ho rahe haiM aura vikArI vicAroM ko aMgIkAra kara rahe haiM / // 34 // __bhAvArtha - kavi ne apane samaya ke prasiddha sudhAraka paM. daravArIlAla kA ullekha 'daravAri-dhArA' pada se karake una ke pracAra kArya ko anucita batalAyA hai / zItaM varIvarti vicAra-lopi svayaM sarIsati samIraNo'pi / aho marImati kilAkalatraH naro narInartti kucoSmatantraH // 35 // isa hemanta Rtu meM vi arthAt pakSiyoM ke cAra (saMcAra) kA lopa karane vAlA zIta jora se par3a rahA hai, samIraNa (pavana) bhI svayaM jora se cala rahA hai, strI-rahita manuSya maraNonmukha ho rahe haiM aura strI ke stanoM kI uSmA se uSNa hue manuSya nAca rahe haiM, arthAt Ananda manA rahe haiM // 35 // natabhUvo labdhamahotsavena samAhataH zrIkara pallavena / muhu rnipatyotpatatIha kandumudA'dharodArarasIva bandhu // 36 // natabhra yuvatI ke Ananda ko prApta zrIyukta kara-pallava se tAr3ita kiyA huA yaha kanduka rUpa puruSa nIce giratA hai aura harSa se yukta hokara ke usake adharoM ke udAra rasa ko pAna karane ke icchuka pati ke samAna bAra bAra Upara ko uThatA hai // 36 / / kanduH ku cAkAradharo yuvatyA santADayate vetyanayogadhAri / padoH prasAdAya patatyapIti karNotpalaM yannayanAnukAri // 37 // kuca ke AkAra ko dhAraNa karane vAlA yaha kanduka yuvatI strI ke dvArA tAr3ita kiyA jA rahA hai, aisA vicAra karane vAlA aura usake netra-kamala kA anakaraNa vAlA yaha karNo kanaphUla) mAnoM use prasanna karane ke lie arthAt strI se apanA aparAdha mApha karAne ke lie usake pairoM meM A giratA hai // 37 // bhAvArtha - genda khelate samaya kanaphUla striyoM ke pairoM meM gira par3atA hai, use lakSya karake kavi ne ukta utprekSA kI hai / zrIgendukelau vibhavanti tAsAM nitambinInAM padayorvilAsAH / ye ye raNannU purasArarAsA yUnAM tu cetaHpatatAM subhAsAH // 38 // zrI kundaka-krIr3A meM saMlagna una genda khelane vAlI nitambinI striyoM ke zabda karate hue nUpuroM se yukta caraNoM ke vilAsa (pada-nikSepa) yuvAjanoM ke citta rUpa pakSiyoM ke lie giddha pakSI ke AkramaNa ke samAna pratIta hote haiM // 38 // Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 95 vaimukhyamapyastvabhimAninInAmastIha yAvanna nizA supInA / zItAnuyogAtpunarardharAtre lagennavoDhApi dhavasya gAtre // 39 // isa zItakAla meM jaba taka nizA (rAtri ) acchI taraha paripuSTa nahIM ho jAtI hai, taba taka bhale hI abhimAninI nAyikAoM kI pati se vimukhatA banI rahe / kintu ardha rAtri ke hone para zIta lagane ke bahAne se (praur3hA kI to bAta hI kyA) navor3hA bhI apane pati ke zarIra se svayaM hI saMlagna ho jAtI hai ||39|| tuSArasaMhArakRtau sudakSA no cenmRgAkSI samupeti kakSAm / na yAminIyaM yamabhAminIti kintvasti teSAM duritapraNItiH // 40 // tuSAra ke saMhAra karane meM sudakSa mRgAkSI jisakI kakSA ( bagala) meM upasthita nahIM hai, usake lie to yaha rAtri yAminI nahIM, kintu dAruNa duHkha dene vAlI yama - bhAminI hI hai // 40 // zItAturai: sAmpratamAzarIraM gRhItamambhobhirapIha cIram / zanairavazyAyamiSAt svabhAvA'sau daMzanasya prabhutA'dbhutA vA // 41 // isa zItakAla meM auroM kI to bAta hI kyA hai, zIta se pIr3ita hue jalAzayoM ke jaloM ne bhI barpha ke bahAne se apane sAre zarIra para vastra grahaNa kara liyA hai / arthAt ThaMDa kI adhikatA se ve bhI jama gaye haiN| yaha zItaRtu kI svAbhAvika adbhuta prabhutA hI samajhanA cAhie // 41 // cakAsti vIkAsajuSAM varANAM paristhitiH kundakakorakANAm / latApratAnaM gamitA'tra zItAdbhItA tu tArAtatireva gItA // 42 // dekho, isa samaya vikAsa ke sanmukha huI uttama latAoM meM saMlagna kunda kI kaliyoM kI paristhiti aisI pratIta hotI hai, mAnoM ve kundakI kaliyAM nahIM hai, apitu zIta se bhayabhIta huI tArAoM kI paMkti hI hai // 42 // zAkhiSu vipallavatvamathetat saMkucitatvaM khalu mitre'taH 1 zaityamupetya sadAcaraNeSu kahalamite dvijagaNe'tra me zuk // 43 // isa zItakAla ko pAkara vRkSoM meM patroM kA abhAva, dina meM saMkucitatA, arthAt dina kA choTA honA, caraNoM kA ThiTharanA aura dAMtoM kA kalaha, arthAt kiTa kiTAnA mere lie zocanIya hai / dUsarA artha yaha hai ki kuTumba janoM meM vipatti kA prApta honA, mitra kA rUThanA sat-AcaraNa karane meM zithilatA yA Alasya karanA aura dvijagaNa (brAhmaNa-varga) meM kalaha honA, ye sabhI bAteM mere liye cintanIya hai // 43 // Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Preerarararararararararararararararararararararara purato' vahniH pRSThe bhAnurvidhuvadanAyA jAnuni jAnuH / upari tUlayutavastrakatAnu nirvAte sthitirastu sadA nuH // 44 // isa zItakAla meM dina ke samaya to logoM ko sAmane agni aura pRSTha bhAga kI ora sUrya caahie| tathA rAtri meM candra-vadanI strI kI jaMghAoM meM jaMghA aura Upara se acchI ruI se bhare vastra (rijAI) se DhakA huA zarIra aura vAyu-rahita sthAna meM avasthAna hI sadA Avazyaka hai // 44 // eNo yAtyupakANDakAdharadalasyAsvAdane'pi zrama, siMho hastinamAka medapi puraH prAptaM na kuNThaka maH / vipraH kSipramupAkSipatyapi karaM prAtarvidhau nAtmanaH, hA zItA''ka maNena yAtyapi dazAM saMzocanIyAM janaH // 45 // isa samaya zIta ke mAre hiraNa apane pAsa hI pRthvI para par3I ghAsa ko uThA kara khAne meM ati zrama kA anubhava kara rahA hai / svayaM sAmane Ate hue hAthI para AkramaNa karane ke lie siMha bhI kuNThita krama vAlA ho rahA hai, arthAt paira uThAne meM asamartha bana rahA hai / aura brAhmaNa prAta:kAlIna saMdhyAvidhi ke samaya mAlA pherane ke lie apane hAtha ko bhI nahIM uThA pA rahA hai / isa prakAra hA ! pratyeka jana zIta ke AkramaNa se ati zocanIya dazA ko prApta ho rahA hai / / 45 // zrImAn zreSThi caturbhujaH sa suSuve bhUrAmale tyA yaM, vANIbhUSaNavarNinaM ghRtavarI devI ca yaM dhIcayam / vIre svArthasamarthanaika paratAM lokasya saMzocati, samprAptasya kathA tuSArabhasado'smin tatkR te bho kRtin // 9 // isa prakAra zrImAn seTha caturbhuja aura ghRtavarI devI se utpanna hue vANI-bhUSaNa, bAla-brahmacArI paM. bhUrAmala vartamAna muni jJAnasAgara dvArA nirmita isa kAvya meM logoM kI svArtha- parAyaNatA aura zIta kI bhayaGkaratA kA varNana karane vAlA yaha navAM sarga samApta huA // 9 // Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImato vardhamAnasya citte cintanamityabhUt / himAkAntatayA ddaST vA mlAnamambhoruhavajam // 1 // zIta ke AkramaNa se murajhAye hue kamaloM ke samUha ko dekhakara zrImAn vardhamAna bhagavAn ke citta meM isa prakAra kA vicAra utpanna huA // 1 // bhuvane labdhajanuSaH kamalasyeva mAddazaH / kSaNAdeva vipattiH syAtsampattimadhigacchataH // 2 // isa saMsAra meM jisane janma liyA hai aura jo sampatti ko prApta karanA cAhatA hai, aise mere bhI kamala ke samAna eka kSaNa bhara meM vipatti A sakatI hai // 2 // dazyamastyabhito yadvaddhanuraindraM prasattimat / viSAdAyaiva tatpazcAnnazyadevaM prapazyate // 3 // yaha indra-dhanuSa sarva prakAra se darzanIya hai, prasannatA karane vAlA hai, isa prakAra se dekhane vAle puruSa ke lie tatpazcAt naSTa hotA huA vahI indra-dhanuSa usI ke viSAda ke lie ho jAtA hai // 3 // adhikartumidaM dehI vRthA vAJchati mohataH / yathA prayatate bhUmau gRhItuM bAlako vidhum // 4 // saMsAra kI aisI kSaNa-bhaMgura vastuoM ko apane adhikAra meM karane ke lie yaha prANI moha se vRthA hI icchA karatA hai / jaise ki bAlaka bhUmi para rahate hue candra ko grahaNa karane kA vyartha prayatna karatA hai // 4 // saMvidannapi saMsArI sa naSTo nazyatItaraH / nAvai tyaho tathApyevaM svayaM yamamukhe sthitam // 5 // yaha saMsArI jIva, vaha naSTa ho gayA, yaha naSTa ho rahA hai, aisA dekhatA-jAnatA huA bhI Azcarya hai ki svayaM ko yama ke mukha meM sthita huA nahIM jAnatA hai // 5 // kimanyairahamapyasmi vaJcito mAyayA'nayA dhIvaro'pyambupUrAntaHpAtI yadiva jhaMjhayA // 6 // Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rararararararararararararararara198rararararararararararararararararara auroM se kyA, dhIvara arthAt buddhi vAlA bhI maiM kyA isa mAyA se vaMcita nahIM ho rahA hU~ ? jaise ki jala ke pravAha ke madhya ko prApta huA dhIvara (kahAra) jhaMjhAvAta se Andolita hokara usI pAnI ke pUra meM DUba jAtA hai, usI prakAra maiM bhI saMsAra meM DUba hI rahA hU~ // 6 // svasthitaM nAjanaM vetti vIkSate'nyasya lAJchanam / cakSuryathA tathA lokaH paradoSaparIkSakaH // 7 // jaise AMkha apane bhItara lage hue aMjana ko nahIM jAnatI hai aura anya lAMchana (aMjana yA kAjala) ko jhaTa dekha letI hai, isI prakAra yaha loka bhI parAye doSoM ko hI dekhane vAlA hai, (kintu apane doSoM ko nahIM dekhatA hai|) // 7 // kSotravadviralo loke chidraM svasya prakAzayan / zRNoti sukhato'nyeSAmucitAnucitaM vacaH // 8 // zrotra (karNa) ke samAna viralA puruSa hI saMsAra meM apane chidra (cheda vA doSa) ko prakAzita karatA huA anya ke ucita aura anucita vacana ko sukha se sunatA hai // 8 // .. jugupse'haM yatastatkiM jugupsyaM vizvamastyadaH / zarIrameva tAddakSaM hanta yatrAnurajyate // 9 // maiM jisase glAni karatA hU~, kyA vaha yaha vizva glAni-yogya hai ? saba se adhika to galAni . yogya yaha zarIra hI hai / duHkha hai ki usI meM yaha sArA saMsAra anurakta ho rahA hai // 9 // asminnahantayA'muSya poSakaM zoSakaM punaH / vAJchAmi saMharAmyetadevAnarthasya kAraNam // 10 // .. maiM Aja taka isa zarIra meM aMhakAra karake isake poSaka ko to cAhatA rahA, arthAt rAga karatA rahA. aura zarIra ke zoSaka se dveSa karake usake saMhAra kA prayatna karatA rahA / pravRtti hI mere lie anartha kA kAraNa huI hai // 10 // vipade punare tasmin sampadassakalAstadA saJcare deva sarvatra vihAyoccAyamIraNaH // 11 // kintu AtmA se isa zarIra ko bhinna samajha lene para sarva vastueM sampadA ke rUpa hI haiM / pavana uccaya arthAt parvata ko chor3akara sarvatra saMcAra karatA hI hai // 11 // __ bhAvArtha - Atma-rUpa ucca tattva para jinakI dRSTi nahIM hai aura zarIra para hI jinakA rAga hai, unako sabhI vastueM vipattimaya banI rahatI haiM / kintu Atma-darzI puruSa ko ve hI vastueM sampattirUpa ho jAtI haiM / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rararararararararararara99rararararararararararararararara ahInatvaM ki mAdAyi tvayA vaka tvamIyuSA / bhujjAno'Gga / muhurbhogAn vaha sIha navInatAm // 12 // vakratA (kuTilatA) ko prApta hote hue kyA kabhI tUne ahInatA (sarpa rAjapanA vA uccapanA) ko grahaNa kiyA hai / jisase ki he aMga, tU bhogoM ko bAra-bAra bhogate hue bhI navInatA ko dhAraNa karatA hai // 12 // ___ vizeSArtha - isa zloka kA zleSa rUpa dUsarA artha yaha bhI nikalatA hai ki he Atman, tUne kuTilatA ko aMgIkAra karate hue arthAt sarpa jaisI kuTila cAla ko calate hue bhI kabhI ahi-(sarpo) ke inatA arthAt svAmIpane ko nahIM dhAraNa kiyA, arthAt zeSanAga jaisI uccatA nahIM prApta kI / tathA paMcendriyoM ke viSaya rUpa bhogoM (so) ko bhogate yA bhakSaNa karate hue bhI kabhI na vInatA arthAt garur3a-svarUpatA nahIM prApta kI ! yaha Azcarya kI bAta hai / / svaceSTitaM svayaM bhuGkte pumAnnAnyacca kAraNam / jhajhalajhalAvazIbhUtA sameti vyeti yA dhvajA // 13 // puruSa apanI ceSTA ke phala ko svayaM hI bhogatA hai, isameM aura koI kAraNa nahIM haiM / jaise jhaMjhA vAyu ke vaza hokara yaha dhvajA svayaM hI ulajhatI aura sulajhatI rahatI hai // 13 // vastreNa veSTitaH kasmAd brahmacArI ca sannaham / / dambho yanna bhavetkiM bho brahma vartmani bAdhakaH // 14 // maiM brahmacArI hotA huA bhI vastra se veSTita kyoM ho rahA hU~ ? aho, kyA yaha dambha mere brahma (Atma-prApti) ke mArga meM bAdhaka nahIM hai ? // 14 // jagattattvaM sphuTIkartuM manomuku ramAtmanaH / yadyayaM deha vAnicche nirIha tvena mArjayet // 15 // yadi yaha prANI apane manarUpa darpaNa meM jagat ke rahasya ko spaSTa rUpa se dekhane kI icchA karatA hai, to ise apane mana rUpa darpaNa ko nirIhatA (vItarAgatA) se mArjana karanA cAhie // 15 // __bhAvArtha - jagat ke tattvoM kA bodha sarvajJatA ko prApta hue binA nahIM ho sakatA aura sarvajJatA kI prApti vItarAgatA ke binA saMbhava nahIM hai / ataH sarvajJatA prApta karane ke lie pahale vItarAgatA prApta karanI cAhie / loko'yaM sampradAyasya mohamaGgIkaroti yat / muhuH prayatamAno'pi satyavartma na vindati // 16 // Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ reerararara|100 rarararararararararara yaha saMsAra sampradAya ke moha ko aMgIkAra kara rahA hai / yahI kAraNa hai ki bArambAra prayatna karatA huA bhI vaha satya mArga ko nahIM jAnatA hai // 16 // gatAnugatika tvena sampradAyaH pravartate vastutvenAbhisambaddhaM satyametatpunarbhavet // 17 // sampradAya to gatAnugAtikatA se pravRtta hotA hai / (usameM satya-asatya kA koI vicAra saMbhava nahIM hai / ) kintu satya to yathArtha vastutva se sambaddha hotA hai // 17 // vastutA naika pakSAntaHpAtinItyata eva sA / sArvatvamabhyatItyAsti durlabhA'smiJcarAcare // 18 // vastutA arthAt yathArthatA eka pakSa kI antaH pAtinI nahIM hai, vaha to sArvatva arthAt sarvadharmAtmakatva ko prApta hokara rahatI hai aura yaha anekAntatA yA sarvadharmAtmakatA isa carAcara loka meM durlabha hai // 18 // sagaraM nagaraM tyaktvA viSame'pi same rasaH / vane'pyavanatattvena sakalaM vikalaM yataH // 19 // bhagavAn vicAra kara rahe haiM ki saMsAra kI samasta vastueM viparIta rUpa dhAraNa kiye hue dikha rahI haiM jise loga nagara kahate haiM vaha to sagara arthAt viSa-yukta hai aura jise loga vana kahate haiM usameM avanatattva hai arthAt vaha bAhirI cakAcauMdha se rahita hai, phira bhI usameM avanatattva hai arthAt usameM sabhI prANiyoM kI surakSA hai / isa lie nagara ko tyAga karake merA mana viSama (bhISaNa evaM viSamaya) vana meM rahane ko ho rahA hai // 19 // kAntA latA vane yasmAtsaudhe tu lavaNAtmatA / tyaktvA gahamataH sAndre sthIyate hi mahAtmanA // 20 // vana meM kAnta (sundara) latA hai, kyoMki vaha kAntAra hai arthAt strI-sahita hai / saudha meM lavaNAtmakatA hai, arthAt amRta meM khArApana hai aura sudhA (cUnA) se bane makAna meM lAvaNya (saundarya) hai yaha virodha dekhakara hI mahAtmA loga ghara ko chor3akara sAndra (suramya) vana meM rahate haiM // 20 // vihAya manasA vAcA karmaNA sadanAzrayam / upaimyahamapi prItyA sadA''nandanakaM vanam // 21 // maiM bhI nagara ko-jo ki sadanAzraya hai arthAta sadanoM (bhavanoM) se ghirA huA hai, dUsare artha meM - sad-anAzraya arthAt sajjanoM ke Azraya se rahita hai, aise nagara ko chor3akara sajjanoM ke lie Anandakanda-svarUpa vana ko athavA sadA Ananda dene vAle nandana vana ko mana, vacana-kAya se prema pUrvaka prApta hotA hU~ // 21 // Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra rarararararararararara|101/rararararararararararararararararara ityevamanusandhAna-tatpare . jagadIzvare surarSibhirihA''gatya saMstutaM prastutaM prabhoH // 22 // isa prakAra ke vicAroM meM tatpara jagadIzvara zrI vardhamAna ke hone para devarSi laukAntika devoM ne yahAM Akara ke prabhu kI stuti kI // 22 // punarindrAdayo'pyanye samaSTIbhUya satvaram samAyAtA jinasyAsya prastAvamanumoditum // 23 // punaH anya indrAdika deva bhI zIghra ekatrita hokara ke jina-bhagavAn ke isa gRhatyAga rUpa prastAva kI anumodanA karane ke lie Aye // 23 // vijanaM sa viraktAtmA gatvA'pyavijanAku lam / niSkapaTatvamuddhartu paTAnujjhitavAnapi // 24 // una viraktAtmA bhagavAn ne avi (bher3a) janoM se Akula arthAt bhare hue aise vijana (ekAnta janazUnya) vana meM jAkara niSkapaTatA ko prakaTa karane ke lie apane vastroM kA parityAga kara diyA, arthAt vana meM jAkara daigambarI dIkSA le lI // 24 // uccakhAna kacaudhaM sa kalmaSopamamAtmanaH / maunamAlabdhavAnantaranveSTaM dasyusaMgraham // 25 // unhoMne malina pApa kI upamA ko dhAraNa karane vAle apane keza-samUha ko ukhAr3a DAlA, arthAt kezoM kA loca kiyA aura antaraMga meM paiThe hue coroM ke samudAya ko DhUMDhane ke lie mauna ko aMgIkAra kiyA // 25 // mArgazIrSasya mAsasya kRSNA sA dazamI tithiH / jayatAjagatItyevamasmAkaM bhadratAkarI // 26 // vaha magasira mAsa ke kRSNa pakSa kI dazamI tithi hai, jisa dina bhagavAn ne daigambarI dIkSA grahaNa kI / yaha hama sabake kalyANa karane vAlI tithi jagat meM jayavantI rahe // 26 // dIpako'bhyudiyAyAtha manaHparyayanAmaka : manasyapratisampAtI tamaHsaMhAra kRtprabhoH // 27 // dIkSita hone ke pazcAt vIra prabhu ke mana meM apratipAtI (kabhI nahIM chUTane vAlA) aura mAnasika andhakAra kA saMhAra karane vAlA manaHparyaya nAma kA jJAna-dIpaka abhyudaya ko prApta huA / arthAt bhagavAn ke mana:paryaya jJAna prakaTa ho gayA // 27 // Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19111094441919011102je???????????????? cintitaM hRdaye tena vIraM nAma vadanti mAm / kiM ka daitanmayA'bodhi kIddazI mayi vIratA // 28 // taba bhagavAn apane hRdaya meM vicAra karane lage - loga mujhe vIra nAma se kahate haiM / para kyA kabhI maiMne yaha socA hai ki mujhameM kaisI vIratA hai ? // 28 // vIratA zastribhAvazcedbhIrutA kiM punarbhavet / parApekSitayA dAsyAdyatra muktirna jAtu cit // 29 // yadi zastra saMcAlana kA yA zastra grahaNa karane kA nAma vIratA hai, to phira bhIrutA nAma kisakA hogA ? zastra-grahaNa karane vAlI vIratA to parApekSI hone se dAsatA hai / isa dAsatA meM mukti kadAcit bhI sambhava nahIM hai // 29 // vastu to yadi cintyeta cintetaH kIddazI punaH / avinAzI mamAtmAyaM ddazyametadvinazvaram // 30 // ___ yadi vAstava meM vastu ke svarUpa kA cintavana kiyA jAve, to merI yaha AtmA to avinAzI hai aura yaha sarva ddazyamAna padArtha vinazvara haiM / phira mujhe cintA kaisI // 30 // vibheti maramAddIno na dIno'thAmRtasthitiH / sampadayanvipado'pi saritaH paritazcaret // 31 / / dIna puruSa maraNa se DaratA hai / jo dIna nahIM hai, vaha amRta sthiti hai, arthAt vIra puruSa maraNa se nahIM DaratA hai, kyoMki vaha to AtmA ko amara mAnatA hai / usake lie to cAroM ora se Ane vAlI vipattiyAM bhI sampatti ke lie hotI haiM / jaise samudra ko kSobhita karane ke lie sarva ora se Ane vAlI nadiyAM use kSubdha na karake usI kI sampatti bana jAtI haiM // 31 // yAM vIkSya vainateyasya sarpasyeva parasya ca / krUratA dUratAmaJcecchU ratA zaktirAtmanaH // 32 // jaise garur3a kI zakti ko dekhakara sarpa kI krUratA dUra ho jAtI hai, usI prakAra vIra kI Atmazakti ko dekhakara zatru kI krUratA dUra ho jAtI hai, kyoMki zUratA AtmA kI zakti hai // 32 // zastropayogine zastramayaM vizvaM prajAyate / zastra ddaSTa vA'pyabhItAya spRhayAmi mahAtmane // 33 / / zastra kA upayoga karane vAle ke lie yaha vizva zastramaya ho jAtA hai / kintu zastra ko dekha karake bhI nirbhaya rahane vAle mahAn puruSa kI maiM icchA karatA hU~ // 33 // Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191111 112 111111a103je???????????????? zapanti , kSudra janmAno vyarthameva virodhakAn / satyAgraha prabhAveNa mahAtmA tvanukUlayet // 34 // kSudra-janmA dIna puruSa virodhiyoM ko vyartha hI kosate haiM / mahApuruSa to satyAgraha ke prabhAva se virodhiyoM ko bhI apane anukUla kara letA hai // 34 // bhAvArtha - isa zloka meM prayukta mahAtmA pada se gAMdhIjI aura unake satyAgraha kI yathArthatA kA kavi ne saMketa kiyA hai / athAne ke prasAste babhavastapaso yage / yatkathA khalu dhIrANAmapi romAJcakAriNI // 35 / / ___ isake pazcAt una vIra prabhu ke tapazvacaraNa ke kAla meM aise aneka prasaGga Aye, ki jinakI kathA bhI dhIra janoM ko bhI romAJcakArI hai // 35 // bhAvArtha - bhagavAn ke sAr3he bAraha varSa ke tapazcaraNa kAla meM aisI-aisI ghaTanAe ghaTIM ki jinake sunane mAtra se hI dhIra-vIroM ke bhI roma khar3e ho jAte haiM / parantu bhagavAn mahAvIra una saba prasaGgoM para khare utare aura unhoMne apane Upara Aye hue upasargoM (ApattiyoM) ko bhalI bhAMti sahana kiyA aura una para vijaya prApta kI / ina ghaTanAoM kA ullekha prastAvanA meM kiyA gayA hai / kintu vIra prabhurvIro helayA tAnatItavAn / jhaMjhAnilo'pi kiM tAvatkampayenmeruparvatam // 36 // kintu vIra prabhu to sacamuca hI vIra the, unhoMne una saba prasaMgoM ko kutUhala-pUrvaka pAra kiyA, arthAt una para vijaya pAI / kavi kahate haiM ki kyA kabhI jhaMjhAvAyu bhI meru parvata ko kaMpA sakatI hai ? arthAt kabhI nahIM // 36 // ekAkI siMhavadvIro vyacaratsa bhuvastale / manasvI manasi svIye na sAhayamapekSate // 37 // ve vIraprabhu isa bhUtala para siMha ke samAna akele hI vihAra karate rahe / so ThIka hI hai, kyoMki manasvI paruSa apane citta meM dUsare kI sahAyatA kI apekSA nahIM karate // 37 / / ye ke 'pi samprati viruddhadhiyo lasanti , tvacceSTi tasya parikarmabhRto hi santi / Atman purA'jani tavaiva vibhAvasU cin, muktAsu sUtrasamavAyakarIva sUcI // 38 // Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 Aja jo koI bhI paraspara viruddha buddhivAle dikhalAI de rahe haiM he Atman, ve saba terI pUrva bhava kI ceSTA ke hI parikarma ke dhAraka haiM, kyoMki tU ne pUrva janma meM apane vicAra vibhAva pariNati se pariNata kiye, usIke ye saba pariNAma hai / jaise ki motiyoM meM eka sUtratA karane vAlI suI hotI hai // 38 // bhAvArtha jaise bhinna-bhinna svataMtra sattA vAle motiyoM meM sutra (dhAgA) pirone kA kArya suI karatI hai, usI prakAra vibhinna vyaktitva vAle puruSoM meM jo apane virodhI yA avirodhI dikhAI dete haiM, vaha apanI rAga, dveSamayI sUcI (suI) rUpa vibhAva pariNati kA hI prabhAva hai / gatamanugacchati yato'dhikAMzaH sahajatayaiva tathA matimAn saH / anyAnanukU layituM kuryAtsvasya sadA''darzamayIM caryAm // 39 // saMsAra meM adhikAMza jana to gatAnugata hI calate haiM, kintu buddhimAn to vahI hai jo auroM ko anukUla karane ke lie sadA sahaja rUpa se apanI AdarzamayI caryA ko kare ||39|| zrImAn zreSThicaturbhujaH sa suSuve bhUrAmale tyAhvayaM, vANIbhUSaNa - varNinaM ghRtavarI devI ca yaM dhIcayam / tasmAllabdhabhave pragacchati tamAM vIrodayAkhyAnake, vIrasya tatrAnake // 10 // sargo'sau dazamazca niSkra maNavAk isa prakAra zrImAn seTha caturbhuja aura ghRtavarI devI se utpanna hue vANI bhUSaNa bAla brahmacArI bhUrAmala vartamAna muni jJAnasAgara dvArA viracita vIrodaya AkhyAna meM vIra ke niSkramaNa kalyANaka kA varNana karane vAlA dazavAM sarga samApta huA // 10 // Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ crcrrrrrrrrrrrrr 105 Carrrrrrrrrrrrrrr athaikAdazaH sargaH Ta zrRNu pravit siMhasamIkSaNena prAgjanmavRttAdhigamI kSaNena / sannimnagopAGkitavAripUre manastaristho vyacarat prabhUre // 1 // he vidvajjana ! suno - bhagavAn ne siMhAvalokana karate hue (avadhi jJAna se) eka kSaNa mAtra meM apane pUrva janmoM ke vRttAntoM ko jAna liyA / taba ve nIce likhI huI vAkya-paramparA se aMkita nadI ke pUra meM manarUpI naukA para baiThakara vicarane lage, arthAt isa prakAra se vicAra karane lage // 1 // nirAmayA vItabhayAH kakulyAH zrIdevadevIdvitayena tulyAH / Asan purA bhUtalavAsino'pi aniSTa saMyogadharo na ko'pi // 2 // bahuta pUrvakAla meM yahAM para sabhI bhUtala-vAsI prANI nirAmaya (niroga) the, bhaya-rahita the, bhogopabhogoM se sukhI the aura deva-deviyoM ke tulya sukhI yugala jIvana bitAte the / usa samaya koI bhI aniSTa saMyoga vAlA nahIM thA // 2 // nAniSTa yogeSTa viyogarUpAH kalpadrumebhyo vivRtokta kUpAH / nirmatsarA hRdyatayopagUDhAH parasparaM tulyavidhAnarUDhAH // 3 // usa kAla meM koI bhI prANI aniSTa-saMyoga aura iSTa viyoga vAlA nahIM thA / kalpavRkSoM se unheM jIvanopayogI sabhI vastue~ prApta hotI thIM / usa samaya ke loga matsara bhAva se rahita the aura paraspara samAna AcaraNa-vyavahAra karate hue ati sneha se rahate the // 3 // bhAvArtha - usa samaya yahAM para bhoga bhUmi thI aura sarva manuSya sarva prakAra se sukhI the / kAlena vaiSamyamite nRvarge krauryaM pazUnAmupayAti sarge / kalpadrumaugho'pi phalaprakAra dAne'tha saGkocamurIcakAra // 4 // tadanantara kAla-cakra ke prabhAva se manuSya varga meM viSamatA ke Ane para aura pazuoM ke krUra bhAva ko prApta hone para kalpavRkSoM ke samUha ne bhI nAnA prakAra ke phaloM ke dene meM saMkoca ko svIkAra kara liyA, arthAt pUrva ke samAna phala denA banda kara diyA ||4|| saptadvayodAra kulaGkarANAmantyasya nAbhermarudevi ANAt / sImantinI tatra hRdekahArastatkukSito'bhUd RSabhAvatAraH // 5 // . Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rararararararara rara106/rarararararararararararararararara usa samaya yahAM para kramazaH caudaha kulakara utpanna hue / unameM antima kulakara nAbhirAja the / unakI strI kA nAma marudevI thA / usakI kukSi se donoM ke hRdaya ke advitIya hAra-svarUpa zrI RSabhadeva kA avatAra huA // 5 // prajAsu AjIvanikAbhyupAyamasyAdiSaTkarmavidhiM vidhAya / punaH pravavAja sa mukti hetu-prayuktaye dharmagRhai ka ke tuH // 6 // unhoMne prajAoM kI AjIvikA ke upAyabhUta asi, maSi, kRSi Adi SaT karmoM kA vidhAna karake punaH mukti-mArga ko prakaTa karane ke lie tathA svayaM mukti prApta karane ke lie parivrAjakatA ko aMgIkAra . kiyA, kyoMki ve to dharma rUpa prAsAda ke advitIya ketu-(dhvaja) svarUpa the // 6 // eke'munA sAkamaho pravRttAstaptuM na zaktAH sma calanti vRttAt / - yaddacchayA''hAravihArazIlA dadhurvicitrAM tu nijIyalIlAm // 7 // - unake sAtha sahasroM loga parivrAjaka bana gaye / kintu unameM se aneka loga ugra tapa ko tapane ke lie samartha nahIM hue aura apane cAritra se vicalita hokara svacchanda AhAra-vihAra karane lage / taba unhoMne apanI manamAnI aneka prakAra kI vicitra lIlAoM ko dhAraNa kiyA // 7 // bhAvArtha - satya sAdhu mArga chor3akara unhoMne vividha veSoM ko dhAraNa kara dharma kA manamAnA AcaraNa evaM pracAra prAraMbha kara diyA / pautro'hametasya tadagragAmI marIcinAmnA samabhUca nAmI / yayau mamAyaM kapi-lakSaNenArjita mataM tatkapila-kSaNe nA // 8 // una unmArga-gAmiyoM kA agragAmI (mukhiyA) maiM marIci nAma se prasiddha bhagavAn RSabhadeva kA pautra hI thA / usa samaya kapi (vAnara) jaisI caMcalatA se maiMne jo mata pracArita kiyA, vahI kAlAntara meM kapilamata ke nAma se prasiddha huA // 8 // svargaM gato'pyetya punardvijatvaM dhRtvA parivAjakatAmatattvam / pracArayan smAsmi suddaSTihAnyA samAdadhAno'pyapathe tathA'nyAn // 9 // marIci ke bhava se Ayu samApta kara maiM svarga gyaa| vahAM se Akara dvijatva ko dhAraNa kara, arthAt brAhmaNa ke kula meM janma lekara aura ni:sAratA vAlI parivrAjakatA ko punaH dhAraNa kara usakA pracAra karatA huA sudRSTi (samyagdarzana) ke abhAva se anya janoM ko bhI usI kupatha meM lagAtA huA vicarane lagA // 9 // nAnAku yonIH samavetya tena hantA'tha duSkarmasamanvayena / zANDilya-pArAzarikAdvayasya putro'bhavaM sthAvaranAma zasyaH // 10 // Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 ** isa unmArga ke pracAra vA svayaM tathaiva AcaraNa se maiMne jo duSkarma upArjana kiyA, usase saMyukta hokara usake phalasvarUpa nAnA prakAra kI kuyoniyoM meM paribhramaNa karake anta meM zANDilya brAhmaNa aura usakI pArAzarikA strI ke sthAvara nAma kA zreSTha putra huA ||10|| bhUtvA parivrAT sa gato mahendra- svargaM tato rAjagRhe 'pakendraH / jainyA bhavAmi sma ca vizvabhUtestuk vizvanandI jagatItyapUte // 11 // usa bhava meM bhI parivrAjaka hokara tapa ke prabhAva se mAhendra svarga gayA / punaH vahAM se cyuta hokara isa apavitra jagat meM paribhramaNa karate hue rAjagRha nagara meM vizvabhUti brAhmaNa aura usakI jainI nAmaka strI ke vizvanandI nAma kA putra huA // 11 // vizAkhabhUtestanayo vizAkhanandI samaicchatpiturAttazAkham / yadvizvanandiprathitaM kilAsIdudyAnamabhre zvarasAndra bhAsi // 12 // vizvabhUti ke bhAI vizAkhabhUti kA putra vizAkhanandI thA / vaha pitA ke dvArA vizvanandI ko diye hue nandana vana jaise zobhAyamAna udyAna ko cAhatA thA // 12 // rAjA tuje'dAttadaho nirasya yuvAdhirAjaM chalato raNasya / pratyAgato jJAtarahasyavRttaH zrAmaNyakarmaNyasako pravRttaH // 13 // vizAkhabhUti rAjA ne raNa ke bahAne se mujha vizvanandI ko bAhira bheja diyA aura yaha udyAna apane putra ko de diyA / jaba vaha maiM vizvanandI yuddha se vApisa AyA aura sarva vRttAnta ko jAnA, to virakta hokara zrAmaNyakarma meM pravRtta ho gayA arthAt jina dIkSA le lI // 13 // tadetadAkarNya vizAkhabhUtirvicArya vRttaM jagato'tipUti / digambarIbhUya satAM vataMsaH yayau mahAzukra surAlayaM sa // 14 // rAjA vizAkhabhUti yaha saba vRttAnta sunakara aura jagat ke hAla ko atyanta ghRNita vicAra kara digambara sAdhu bana gayA aura vaha sajjanoM kA ziromaNi tapa karake mahAzukra nAmaka svarga ko prApta huA ||14| zrIvizvanandyArya mavetya caryAparAyaNaM mAM mathurAnagaryAm / vizAkhanandI pati sma bhUri tato'gamaM roSamahaM ca sUriH // 15 // jaba maiM mathurA nagarI meM caryA ke liye gayA huA thA, usa samaya vizAkhanandI ne mujhe vizvanandI jAnakara merA bhArI apamAna kiyA, jisase sAdhu hote hue bhI maiM roSa ko prApta ho gayA // 15 // hantA'smi re tvAmiti bhAvabandhamatho samAdhAni manaH prabandhaH / taptvA tapaH pUrvavadeva nAmi svargaM mahAzukra mahaM sma yAmi // 16 // Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108e taba roSa meM maiMne aisA bhAva-bandha (nidAna) kiyA ki re vizAkha nandI ! maiM parabhava meM tujhe maaruuNgaa| puna citta meM samAdhAna ko prApta hokara maiM (vaha vizvanandI) pahale ke samAna hI tapazcaraNa karake mahAzukra nAma ke svarga meM gayA // 16 // vizAkhabhUtirnabhaso'tra jAtaH prajApateH zrIvijayo jayAtaH / mRgAvatItastanayastripRSTha - nAmnA'pyahaM podanapuryathAtaH // 17 // vizAkhabhUti kA jIva svarga se cyuta hokara yahAM podanapurI meM prajApati rAjA aura jayA rAnI se zrI vijaya nAmaka putra huA / aura maiM unhIM rAjA kI dUsarI mRgAvatI rAnI se tripRSTha nAma kA putra huA // 17 // bhAvArtha pUrva bhava ke kAkA-bhatIje hama donoM yahAM para kramazaH balabhadra aura nArAyaNa hue / vizAkhanandI samabhUd bhramitvA nIlaMyazAmAtrudaraM sa itvA / mayUrarAjJastanayo'zvapUrva-grIvo'lakAyAM dhRtajanmadUrvaH // 18 // vizAkhanandI kA jIva bahuta dinoM taka saMsAra meM paribhramaNa karake alakApurI meM mayUra rAjA aura nIlaMyazA mAtA ke garbha meM Akara azvagrIva nAma kA putra utpanna huA, jisakA janmotsava utsAha se manAyA gayA // 18 // mo'sau trikhaNDAdhipatAmupeto'zvagrIva ArAnmama tArkSyaketoH / mRto'sinA rauravamabhyavApa gatastadevAhamatho sapApaH // 19 // vaha agrIva (pratinArAyaNa banakara ) tIna khaNDa ke svAmIpane ko prApta huA / ( kintu pUrva bhava ke vaira se) vaha, garUr3a kI dhvajA vAle mujha tripRSTha nArAyaNa kI talavAra se mara kara raurava naraka ko prApta huA aura maiM bhI pApayukta hokara usI hI naraka meM gayA // 19 // nirgatya tasmAddharibhUyamaGgaM labdhvA'vrajaM cAdivilaprasaGgam / tato'pi siMhAGgamupetya tatra mayA''pi kazcinmunirATa pavitraH // 20 // punaH maiM usa naraka se nikala kara siMha huA aura marakara prathama naraka gayA / vahAM se nikala kara maiM phira bhI siMha huA / usa siMha bhava meM maiMne kisI pavitra munirAja ko pAyA, arthAt mujhe kisI munirAja ke satsaMga kA suyoga prApta huA // 20 // sa Aha bho bhavya ! pururavAGga - bhillo'pi saddharmavazAdihAGga / AdIzapautratvamupAgato'pi kuddakprabhAveNa sudharmalopI // 21 // Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 * mujhe dekha kara vaha munirAja bole- he bhavya, he aMga (vatsa ) tU pahile pururavA bhIla thA, phira uttama dharma ke prabhAva se Adi jinendra ke putra bharata samrAT ke putrapane ko prApta huA, arthAt prathama tIrthaGkara kA marIci nAma kA potA huaa| phira bhI mithyAdarzana ke prabhAva se sudharma kA lopa karane vAlA huA // 21 // mAgA viSAdaM punarapyudArabuddhe ! vizuddhergamitA'si sAram / parivrajan yaH skhalati svayaM sa calatyathotthAya satAM vataMsaH // 22 // kintu he udAra buddhe ! aba tU viSAda ko mata prApta ho, tU bahuta zIghra vizuddhi ke sAra ko prApta hogaa| jo calatA huA giratA hai, vahI sajjana ziromaNi manuSya svayaM uThakara calane lagatA hai // 22 // upAttajAtismRtirityanenAzru sikta yogIndrapado nirenAH 1 hiMsAmahaM projjhitavAnathAnte prANAMzca saMnyAsitayA vanAnte // 23 // sAdhu ke ukta vacana sunakara jAti smaraNa ko prApta ho maiMne apane AMsuoM se una yogIndra ke caraNoM ko sIMcakara hiMsA ko chor3a diyA aura pApa-rahita hokara jIvana ke anta meM usI vana ke bhItara sanyAsa se prANoM ko chor3A ||23|| tasmAdanalpApsarasaGga tatvAdbhUtvA'mRtAzI sukhasaMhitatvAt / AyuH samudradvitayopamAnakSaNaM sma jAne kSaNasamvidhAnam // 24 // usa puNya ke prabhAva se maiMne amRta - bhojI (deva) hokara anekoM apsarAoM se yukta ho sukha - paramparA ko bhogate hue vahAM kI do sAgaropama Ayu ko eka kSaNa ke samAna jAnA // 24 // zrIdhAtakIye rajatAcale'haM jAtaH parityajya surasya deham / surendrakoNIyavidehaniSThe taduttara zreNigate viziSTe // 25 // zrImaGga lAvatyabhidhapradeza - sthite pure zrIkanakAbhidhe san / rAjAgrazabdaH kanako'sya mAlA rAjJI sahAsItkanakena bAlA // 26 // tayorgato'haM kulasaudhaketuH surAdrisampUjanahe tave tu munirlAntavamabhyupetastrayodazAbdhyAyurupetya cetaH // 27 // bhUtvA tatpazcAta maiM deva kI deha ko chor3a kara dhAtakI khaMDa ke pUrva dizA meM upasthita pUrva - videha ke. rajatAcala kI uttara zreNI-gata viziSTa zrI maMgalAvatI nAmaka deza meM vidyamAna zrI kanakapura meM kanaka rAjA kI kanakamAlA rAnI ke unake kularUpa bhavana kI dhvajA svarUpa putra huaa| usa bhava meM maiM sumeru parvata ke caityAlayoM kI pUjana ke lie gayA / punaH muni bana kara ( aura saMnyAsa se maraNa kara ) lAntava nAma ke svarga ko prApta huA aura vahAM para maiMne teraha sAgara kI Ayu pAI // 25-26-27 // sAketanAmA nagarI sudhAmA'syAM cA'bhavaM zrIhariSeNanAmA / zrIvajraSeNAvanipena zIlavatyAH kumAro'hamatho salIla: // 2 1 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 puna uttama bhavanoM vAlI jo sAketa nAma nagarI hai, usameM maiM (svarga se cyuta hokara zrI vajraSeNa rAjA se zIlavatI rAnI ke zrIhariSeNa nAma kA putra huA aura maiMne kumAra- kAla nAnA prakAra kI lIlAoM meM bitAyA // 28 // yuvatvamAsAdya vivAhito'pi nopAsakAcAravicAralopI / sandhyAsu sandhyAnaparAyaNatvAdevaM ca parvaNyupavAsakRtvAt // 29 // punaH yuvAvasthA ko prApta kara maiM vivAhita bhI huA, parantu upAsakoM (zrAvakoM) ke AcAra vicAra kA maiMne lopa nahIM kiyA, arthAt maiMne zrAvaka dharma kA vidhivat pAlana kiyaa| tInoM saMdyA - kAloM meM maiM sandhyAkAlIna karttavya meM parAyaNa rahatA thA aura isI prakAra parva ke dinoM meM upavAsa karatA thA // 29 // pAtropasantarpaNapUrva bhojI bhogeSu nirviNNatayA manojit / athaikadA zrIzrutasAgarasya samIpamAptvA vadatAMvarasya // 30 // digambarIbhUya tapastapasyanmamAyamAtmA bhuktojjhitaM bhoktumupAjagAma punarmahAzukra suparvadhAma // 31 // zrutasAramasyan 1 maiM pAtroM ke santapaNa - pUrva bhojana karatA thA, bhogoM meM virakta hone se mana ko jItane vAlA thA / tabhI eka samaya AcArya - ziromaNi zrI zrutasAgara ke samIpa jAkara, digambarI dIkSA lekara aura tapa ko tapatA huA merA yaha AtmA zruta ke sAra ko prApta kara bhoga karake chor3e hue bhogoM ko bhogane ke lie punaH mahA zukra svarga ko prApta huA ||30-31 // prAgdhAtakIye sarase videhe deze'thavA puSkalake sugehe / zrIpuNDarIkiNyatha pUH subhAgI sumitrarAjA suvratA'sya rAjJI // 32 // bhUtvA kumAra: priyamitranAmA tayorahaM nistularUpadhAmA / SaTkhaNDabhUmIzvaratAM dadhAno virajya rAjyAdiha tIrthabhAnoH // 33 // gatvAntikaM dharmasudhAM pipAsuH zrAmaNyamAptvA tapasA'munA''zu / svargaM sahastrAramupetya daivImaimi sma sampattimapApasevI // 34 // punaH dhAtakI khaNDa ke sarasa pUrva videha ke uttama gRhoM vAle puSkala deza meM zrI puNDarIkiNI purI ke sumitra rAjA aura suvratA rAnI ke maiM atula rUpa kA dhArI priya mitra nAma kA kumAra huA / vahAM para SaT khaNDa bhUmi kI IzvaratA ko, arthAt svAmitva ko dhAraNa karatA huA cakravartI banakara (rAjyasukha bhogA / punaH kAraNa pAkara) rAjya se virakta hokara tIrtha ke lie sUrya-svarUpa AcArya ke pAsa jAkara aura dharma rUpa amRta ke pIne kA icchuka ho, munipanA aGgIkAra kara vahAM kiye huye tapazcaraNa ke phala se zIghra hI sahasrAra svarga meM utpanna hokara niSpApa pravRtti karane vAle maiMne devI sampatti ko prApta kiyA // 32-33-34 // Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 1 chatrAbhidhe puryamukasthalasya zrIvIramatyAmabhinandanasya suto'bhavaM nandasamAhvayo'hamAptvA kadAcinmunimastamoham // 35 // samastasattvaika hitaprakAri - manastayA'nte kSapaNatvadhArI upetya vai tIrthaka ratvanAmAcyutendra tAmapyagamaM sudAmA // 36 // 1 punaH usI dhAtakI khaNDastha pUrva videha kSetra ke usa puSkala deza meM chatrapurI ke rAjA abhinandana aura rAnI zrI vIramatI ke nanda nAma kA putra huA / vahAM kisI samaya moha-rahita nirgrantha muni ko pAkara, unake samIpa kSapaNakatva (digambaratva) ko dhAraNa kara liyA aura samasta prANiyoM kI hitakAriNI mAnasika pravRtti hone se tIrthakaratva nAmakarma kA bandhakara acyuta svarga kI indratA ko prApta huA, arthAt uttama mAlA kA dhAraka indra huA // 35-36 // yadetadIkSe jagataH kuvRttaM tasyAhamevAsmi kubIjabhRttaM / cikitsitA bhuvi maccikitsA vinA svabhAvAduta kasya ditsA // 37 // isa prakAra Aja jagat meM jo yaha kadAcAra dekha rahA hU~, usakA maiM hI to kubIjabhUta hU~, arthAt pUrva bhavoM meM maiMne hI jo mithyA mArga kA bIja boyA hai, vahI Aja nAnA prakAra ke mata-matAntaroM evaM asadAcAroM ke rUpa meM vRkSa banakara phala-phUla rahA hai / isalie jagat kI cikitsA karane kI icchA rakhane vAle mujhe pahile apanI hI cikitsA karanI cAhie / jaba taka maiM svayaM zudda (niroga yA nirAga ) nahIM ho jAUM, taba taka svabhAvataH dUsare ke lie auSadhi dene kI icchA kaise sambhava hai ? ||37|| bhaje devAsahayogaM bahiSkAraM 1 siddhimicchan api kuryAd dhanAdibhiH matsarAderihAtmanaH // 38 // Atma-zuddhi rUpa siddhi kI icchA karane vAle ko dhana- kuTumbAdi se asahayoga karanA hI cAhie, tathA apanI AtmA ke parama zatru matsarAdika bhAvoM kA bhI bahiSkAra karanA cAhie ||38|| svarAjyaprAptaye dhImAn 1 no cetpariskhalatyeva satyAgraha dhurandharaH vAstavyAdAtmavartmanaH // 39 // svarAjya (Atma- rAjya) prApti ke lie buddhimAn puruSa ko satyAgraha rUpa dhurAkA dhAraka honA caahie| yadi usakA satya ke prati yathArtha Agraha na hogA, to vaha apane vAstavika Atma zuddhi ke mArga se paribhraSTa ho jAyagA // 39 // bahu kRtvaH kilopAtto 'sahayogo mayA purA 1 na hi kintu bahiSkArastena sIdAmi sAmpratam 118011 pahile maiMne apane pUrva bhavoM meM dhana kuTumba Adi se bahuta bAra asahayoga to kiyA, kintu rAga-dveSAdi rUpa Atma-zatruoM kA bahiSkAra nahIM kiyA / isI kAraNa se Aja maiM duHkha bhoga rahA hU~ ||40|| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Trrrrrrrrrrrrrrrrr112 Trrrrrrrrrr idamiSTamaniSTaM veti vikalpya carAcare / mudhaiva dveSTi hantAtmanna dveSTi tatsthalaM manaH // 41 // he Atman ! isa carAcara jagat meM yaha vastu iSTa hai aura yaha aniSTa hai, aisA vikalpa karake tu vyartha hI kisI se rAga aura kisI se dveSa karatA hai / duHkha hai ki isa rAga dveSa ke sthala-bhUta apane mana se tU dveSa nahIM kara rahA hai ? // 41 // tadadya duSTa bhAvAnAM mayA''tmabalazAlinA bahiSkAra urIkAryaH satyAgrahamupeyuSA // 42 // isalie Atma balazAlI mujhe satyAgraha ko svIkAra karate hue apane rAga-dveSAdi duSTa bhAvoM kA bahiSkAra aGgIkAra karanA cAhie // 42 // abhivAJchasi cedAtman satkartuM saMyamadrumam / nairAzyanigaDe naitanmanomarkaTa mAdhara // 43 // he Atman ! yadi tuma saMyama rUpa vRkSa kI surakSA karanA cAhate ho, to apane isa manarUpa markaTa (bandara) ko nirAzA rUpa sAMkala se acchI taraha jakar3a kara bAMdho // 43 // apAra saMsAramahAmburAze rityAtmano nistaraNaikahe tum / vicArya cAturyaparamparAto nibaddhavAnAtmavibhuH sa setum // 44 // ___isa prakAra Atma-vaibhava ke svAmI vIra bhagavAn ne vicAra kara isa apAra saMsAra rUpa mahA samudra ke pAra hone ke eka mAtra hetu svarUpa setu (pula) ko apanI cAturya-paramparA se bAMdhA // 44 // zrImAn zreSThi caturbhujaH sa suSuve bhUrAmaletyAhva yaM, vANIbhUSaNavarNinaM ghRtavarI devI ca . yaM dhIcayam / tenAsminnudite svakarmavibhavasyAdarzavad vyaJjakaH, prAgjanmaprativarNano'rhata . iyAn ekAdazasthAnakaH // 11 // isa prakAra zrImAn seTha caturbhujajI aura ghRtavarI devI se utpanna hue vANIbhUSaNa bAla brahmacArI paM. bhUrAmala vartamAna muni jJAnasAgara dvArA viracita isa kAvya meM apane karma-vaibhava ko Adarza (darpaNa) ke samAna prakaTa karane vAlA aura bhagavAn ke pUrva janmoM kA varNana karane vAlA yaha gyArahavAM sarga samApta huA // 11 // Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 atha dvAdazaH sargaH vilokya vIrasya vicAravRddhimihe yevAtha babhUva gRddhiH / vRSAdhirUDhasya divAdhipasyApi cAra Attorutayeti zasyA // 1 // isa prakAra vIra bhagavAn kI vicAra vRddhi ko dekhakara unake prati IrSyA karate hue hI mAnoM vRSa rAzi para ArUr3ha hue sUrya deva kA saMcAra bhI dIrghatA ko prApta huA, arthAt dina bar3e hone lage // 1 // svato hisaMjRmbhitajAtavedA nidAdhake rugNa ivoSNarazmiH / cirAdathotthAya karairazeSAn rasAnnigRhNAtyanuvAdi asmi // 2 // isa nidAgha kAla meM (grISma Rtu meM) svata: hI bar3hI hai agni (jaTharAgni) jisakI aisA yaha uSNa razmi (sUrya) rugNa puruSa ke saMmAna cirakAla se uThakara apane karoM (kiraNoM vA hAthoM) se pRthvI ke samasta rasoM ko grahaNa kara rahA hai, arthAt khA rahA hai, maiM aisA kahatA hU~ // 2 // bhAvArtha jaise koI rogI puruSa cirakAla ke bAda zayyA se uThe aura jaTharAgni prajvalita hone se jo mile use hI apane hAthoM se uThAkara khA jAtA hai, usI prakAra sUrya bhI bahuta dinoM ke pazcAt bImArI se uThakara ke hI mAnoM pRthvI para ke sarva rasoM ko sukhAte hue unheM khA rahA hai // voDhA navoDhAmiva bhUmijAtazchAyAmupAntAnna jahAtyathAtaH / anArataMvAnti viyoginInAM zvAsA ivoSNAH zvasanA janInAm // 3 // jaise koI navIna vivAhita puruSa navor3hA strI ko apane pAsa se dUra nahIM hone detA hai, usI prakAra isa grISmakAla meM bhUmi se utpanna huA vRkSa bhI chAyA ko apane pAsa se nahIM chor3atA hai / tathA isa samaya viyoginI striyoM ke uSNa zvAsoM ke samAna uSNa vAyu bhI nirantara cala rahI hai // 3 // mitampaceSUta kilAdhvageSu tRSNAbhivRddhiM samupaityanena / hare: - : zayAnasya mRNAlabuddhayA karSanti pucchaM kariNaH kareNa // 4 // isa grISmakAla ke prabhAva se pathika janoM meM kRpaNa janoM ke samAna hI tRSNA (pyAsa aura dhanAbhilASA) aura bhI vRddhi ko prApta ho jAtI hai / isa samaya grISma se vihvala hue hAthI apanI sUMDa se sote hue . sAMpa ko mRNAla (kamalanAla) kI buddhi se khIMcane lagate haiM // 4 // viyoginAmasti ca cittavRttirivAbhitaptA jagatI praklRptA / chAyA kRzatvaM vidadhAti tAvadviyoginIyaM vaniteva haptA // 5 // Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 11vArararararararararararararararara isa samaya yaha pRthvI bhI viyogiyoM ke citta-saddaza santapta ho jAtI hai / sUrya kI chAyA bhI mAninI viyoginI nAyikA ke samAna kRzatA ko dhAraNa kara letI hai // 5 // kopAkulasyeva mukhaM nRpasya ko nAma pazyedravibimbamadya / payaH pibatyeva muhurmanuSyo'dharaM priyAyA iva samprapadya // 6 // isa samaya kopa ko prApta hue rAjA ke mukha ke samAna sUrya ke bimba ko to bhalA dekha hI kauna sakatA hai ? garmI ke mAre kaNTha sUkha-sUkha jAne se mAnoM manuSya bAra-bAra apanI priyA ko prApta hokara usake adhara ke samAna jala ko pItA hai // 6 // jvAlA hi lolAcchalato bahistAniryAtyavicchinnatayeti mAnAt / jAnAmi jAgartti kilAntarale vaizvAnaraH samprati maNDalAnAm // 7 // isa grISma Rtu meM kuttoM ke bhItara agni prajvalita ho rahI hai, isIlie mAnoM unakI jvAlA lapalapAtI jIbha ke bahAne avicchinna rUpa se lagAtAra bAra-bAra bAhira nikala rahI hai, aisA maiM anumAna karatA hU~ / 7 / / sahastradhAsaMguNitatviDandhau vasundharAM' zAsati padmabandhau / jar3AzayAnAntu ku to bhavitrI sambhAvanA sAmpratamAttamaitrI // 8 // isa samaya sahasra guNita kiraNoM ko lekara padmabandhu (sUrya ke vasundharA kA zAsana karane para jaDAzayoM (mUrkha janoM aura jalAzayoM) kI to bane rahane kI sambhAvanA hI kaise ho sakatI hai / arthAt garmI meM sarovara sUkha jAte haiM // 8 // tyaktvA payojAni latAH zrayante madhuvratA vAriNi tapta ete / chAyAsu eNaH khalu yatra jihvAnilIDhakAntAmukha eSa zete // 9 // isa samaya sarovaroM kA jala atyanta tapa jAne para bhaure kamaloM ko chor3a kara latAoM kA Azraya lete haiM aura hiraNa bhI ThaNDI saghana chAyA meM baiThakara apanI jihvA se priyA (hiraNI) kA mukha cATatA huA vizrAma le rahA hai // 9 // mArtaNDatejaH paritaH pracaNDaM mukhe samAdAya mRNAlakhaNDam / virAjate samprati rAjahaMsaH kAsAratIre 'bjatale savaMzaH // 10 // - isa samaya sUrya kA teja ati pracaNDa ho rahA hai, isalie kamala-yukta mRNAla ke khaNDa ko apane mukha meM lekara saparivAra yaha rAjahaMsa sarovara ke taura para baiThA huA rAjahaMsa (zreSTha rAjA) sA zobhita ho rahA hai // 10 // Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 1 santApita: sa~stapanasya pAdaiH pathi vrajan pAMzubhirutkRdaGgaH tale mayUrasya niSIdatIti zvasanmuhurjihmagatirbhujaGga : // 11 // sUrya kI prakhara kiraNoM se santApa ko prApta hotA huA, mArga meM calate hue uSNa dhUli se apane aMga ko UMcA uThAtA huA, bAra-bAra dIrgha zvAsa chor3atA huA bhujaMga kuMThita gati hokara chAyA prApta karane kI icchA se mora ke tale jAkara baiTha jAtA hai // 11 // bhAvArtha garmI se saMtrasta sarpa yaha bhUla jAtA hai ki mora to merA zatru hai, kevala garmI se bacane kA hI dhyAna rahane se vaha usI ke nIce jA baiThatA hai / - dvijA valabhyAmadhunA lasanti nIDAni niSpandatayA zrayanti / sameti niSThAM sarase vizAle zikhAvalaH sAndranagAlavAle // 12 // garmI ke mAre pakSIgaNa bhI chajjoM ke nIce jAkara aura vahAM ke ghoMsaloM kA nispanda hokara Azraya le lete haiM, arthAt unameM jAkara zAnta ho cupa-cApa baiTha jAte haiM / aura mayUragaNa bhI kisI vRkSa kI saghana sarasa, vizAla Ardra kyArI meM jAkara Asana lagA ke cupacApa baiTha jAte haiM // 12 // vAhadviSan svAmavagAhamAnazchAyAmayaM kardama ityudAnaH 1 vipadyate dhUlibhiruNikAbhirUDhA va vA bhrAntimatAmutA'bhIH // 13 // azvoM se dveSa rakhane vAlA bhaiMsA bhI garmI se saMtapta hokara apane hI aMga kI chAyA ko, yaha saghana kIcar3a hai, aisA samajhakara baiTha jAtA hai aura usameM loTa-poTa hone lagatA hai / kintu vahAM kI uSNa dhUli se ulTA vipatti ko hI prApta hotA hai / so ThIka hI hai bhrAnti vAle logoM ko nirbhayatA kahAM mila sakatI hai // 13 // - uzIra saMzIra kuTIra meke bhUgarbhamanye ziziraM vizanti / upaiti nidrApi ca pakSmayugmacchAyAM ddazItyeva vicArayantI // 14 // garmI meM kitane hI dhanika - jana to uzIra (khasa) se saMzrita kuTI meM nivAsa karate haiM, kitane hI zItala bhUmi-gata garbhAlayoM meM praveza karate haiM / aisA vicAra karatI huI svayaM nidrA bhI manuSyoM kI donoM AMkhoM kI varaunI kA Azraya le letI hai || 14 || zrItAlavRntabhramaNaM yadAyuH sarvAtmanA sevyata eva vAyuH / Alambate svedamiSeNa nIraM suzItalaM samyagurojatIram // 15 // isa grISma kAla meM vAyu bhI zrI tAla vRkSa ke vRnta (DaMThala ) ke Azraya ko pAkara jIvita rahatI hai, isalie vaha sarvAtma rUpa se usakI sevA arthAt grISma kAla meM logoM ke dvArA barAbara paMkhe kI havA lI jAtI hai / tathA Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svayaM jala bhI grISma se santapta hokara prasveda (pasInA) ke miSa se yuvatI striyoM ke zItala stanoM ke tIra kA bhale prakAra Azraya letA hai // 15 // abhidravaccandanacarcitAntaM kAmo'pi vAmAstanayorUpAntam / AsAdya sadyastrijagadvijetA nidrAyate'nyasya punaH kathetA // 16 // auroM kI to kathA hI kyA hai, svayaM sadyaH (zIghratA pUrvaka) trijagad-vijetA kAmadeva bhI caMdanarasa se carcita navoDhAoM ke stanoM ke mUla bhAga ko prApta hokara nidrA lene lagatA hai // 16 // chAyA tu mA yAtviti pAdalagnA priyA'dhvanInasya gatizca bhagnA / ravistvavitkarkazapAdapUrNaH kvacit sa zete'tha zuceva tUrNam // 17 // pathika kI gati rUpa strI to naSTa ho gaI hai aura chAyA rUpa priyA 'abhI mata jAo' aisA kahatI huI apane pathika pati ke pairoM meM par3a jAtI hai, aura idhara sUrya nirdayatA-pUrvaka apane kaThora paira mAratA hai, arthAt apanI tIkSNa kiraNoM se santapta karatA hai / isa lie soca meM par3a karake hI mAnoM pathika zIghra kahIM ekAnta meM jAkara so jAtA hai // 17 // dvijihva cittopamamambutaptaM brahmANDakaM bhrASTra padena zaptam / zaityasya sattvaM raviNA'tra luptaM yatkiJcidAste stanayostu guptam // garmI meM jala to pizuna ke citta ke samAna sadA santapta rahatA hai aura yaha sArA brahmANDa bhAr3a ke samAna ati uSNatA ko prApta ho jAtA hai / isa samaya zIta kI sattA ko sUrya ne bilakula lupta kara diyA hai / yadi kahIM kucha thor3A-sA zIta zeSa hai, to vaha striyoM ke stanoM meM chipA huA hai // 18 // parisphuTanoTipuTairviDimbhaiH prANaistarUNAmiva koTarANAm / kokU yanAnyaGkagataiH ki yante ravermayUkhairdhvalitAntarANAm // 19 // sUrya kI bhaMyakara kiraNoM se jala gayA hai bhItarI bhAga jinakA, aise vRkSoM ke koTaroM meM chipakara baiThe hue aura jinake caMcu-puTa khule hue haiM, aise pakSiyoM ke bacce pyAsa se pIr3ita hokara aise Artta zabda kara rahe haiM mAnoM garmI se pIr3ita koTara hI cillA rahe hoM // 19 // prayAtyarAtizca ravirhi masya darISu vizramya himAlayasya / no cetkSaNakSINavicAravanti dinAni dIrghANi kuto bhavanti // 20 // auroM kI to bAta hI kyA hai, jo hima kA sahaja vairI hai vaha sUrya bhI himAlaya kI guphAoM meM kucha dera taka vizrAma karake Age jAtA hai / yadi aisA na hotA, to kSaNa-kSINa vicAra vAle dina Aja kala dIrgha kaise hote // 20 // Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvArtha jo dina abhI taka zIta Rtu meM choTe hote the bar3I tejI se nikala jAte the, ve hI aba garmI meM itane lambe yA bar3e kaise hone lage ? isa bAta para hI kavi ne ukta utprekSA kI hai| pAdaiH kharaiH pUrNadinaM jagurvidvaryA ravernirdaliteyamurvI / AzAsitA sAyamupaiti roSAtkarairbRhannizvasitaM vidhoH sA // 21 // sAre dina sUrya ke prakhara pAdoM (kiraNoM vA pairoM) se satAI gaI yaha pRthvI sAMyakAla ke samaya candra ke karoM (kiraNoM vA hastoM) se azvAsana pAkara roSa se hI mAnoM dIrgha niHzvAsa chor3ane lagatI hai, aisA vidvAn loga kahate haiM // 21 // sarojinIsaura bhasAragandhirmadhau ya AnandapadAnubandhI 1 rathyA rajAMsIha kiran samIra unmattakalpo bhramatItyadhIraH // 22 // vasanta Rtu meM jo vAyu sarojinI ke saurabha sAra se sugandhita thA, evaM sabhI ke Ananda kA utpAdaka thA, vahI vAyu aba galiyoM kI dhUli ko cAroM ora pheMkatA huA unmatta puruSa ke samAna adhIra hokara bhramaNa kara rahA hai // 22 // nitAntamuccai stanazailamUlacchAyasya kiJcitsavitAnukUlaH / yaH ko'pi kAntAmukhamaNDalasya smitAmRtaiH siktatayA prazasyaH // isa grISma Rtu meM, yadi sUrya kisI ke kucha anukUla hai to usI ke hai, jo ki striyoM ke ati unnata stanarUpa zaila ke mUla kI chAyA ko prApta hai aura kAntA ke manda hAsya rUpa amRta se siMcita hone ke prazaMsanIya saubhAgya vAlA haiM ||23 // zivadviSaH zAsanavatpataGgaH prayAti yAvadgaganaM sucaGgaH 1 natabhruvaH zrIkucabandhabhaGgaH sphItyA sa evAstu jaye mRdaGgaH // 24 // yaha sucaMga (uttama) pataMga kAmadeva ke zAsana-patra (hukma nAmA) ke samAna vega se jAtA huA jaba AkAza meM pahu~ca jAtA hai, usa samaya prasannatA se yuvatI janoM ke kucoM kA baMdhana khula jAtA hai, so mAnoM yaha kAma kI vijaya meM mRdaMga hI bana rahA hai // 24 // pataGga tantrAyitacittavRttistadIyayantra bhramisampravRttiH 1 zyAmApi nAmAtmajalAlanasya sameti saukhyaM suguNAdarasya // 25 // jisa strI ke abhI taka santAna nahIM huI hai, aisI zyAmA vAmA kI citta vRtti jaba pataMga ur3Ane meM saMlagna hotI hai aura jaba vaha DorI se lipaTI huI usakI carkhI ko ghumAne meM pravRtta hotI hai, taba vaha suguNoM kA Adara- bhUta putra lAlana kA saukhya prApta karatI hai, arthAt DorI kI cakha ko donoM hAthoM meM lie use ghumAte samaya vaha putra khilAne jaisA Ananda pAtI hai // 25 // 4 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 pataGgakaM sammukhamIkSamANA kareNa sotkaNThamanA drutaM tam / upAttavatyambujalocanA'nyA priyasya sandezamivA''patantam / anya koI kamalanayanI strI apane sammukha Akara gire hue paMtaga ko dekhakara 'yaha mere pati kA bhejA huA sandeza hI hai' aisA samajha kara ati utkaNThita mana hokara ke use zIghra hAtha se uThA letI hai // 26 // kRpAvatI pAnthanRpAlanAya kRpITamuSNaM tapasetyapAyaH / prapA trapAtaH kila samvibhartti svamAnanaM svintradazAnuvartti // 27 // pathika janoM ke pAlana ke lie banAI gaI dayAmayI pyAU bhI sUrya se merA jala uSNa ho gayA hai, aba usake ThaMDe hone kA koI upAya nahIM hai, yaha dekha karake hI mAnoM lajjA se apane mukha ko prasveda - yukta dazA kA anuvartI kara letI hai // 27 // ca 1 vAto'pyathAto'tanumattanUnAmabhyaGga mabhyaGga ka candanaM madbhakSisaraMkSaNalakSaNaM yadvizoSayatyevamiti prapaJcaH // 28 // vartamAna kI vAyu kA bhI kyA hAla hai ? vaha yaha soca kara ki ina yuvatiyoM ke zarIroM para candanalepa ho rahA hai, vaha mujhe khAne vAle sarpoM kI rakSA karane vAlA hai, aisA vicAra karake hI mAnoM unake zarIra para lepa kiye hue candana ko zIghra sukhA detA hai, yaha bar3A prapaMca hai // 28 // bhAvArtha sarpoM kA eka nAma pavanAzana bhI hai, jisakA artha hotA hai pavana ko khAne vAlA / kavi ne ise hI dhyAna meM rakha kara candana - lepa sukhAne kI utprekSA kI hai / veSaH punazcAMkurayatyanaGgaM nitambinInAM sakRdAplutAnAm / kaNThIkR tAmodamayasrajAntu staneSu rAjArha pariplavAnAm // 29 // jina nitambiniyoM ne abhI-abhI snAna kiyA hai, sugandhamayI puSpa mAlA kaNTha meM dhAraNa kI hai aura stanoM para tAjA hI candana lepa kiyA hai, unakA veSa avazya hI puruSoM ke mana meM anaMga ko aMkurita karatA hai, arthAt kucha samaya ke lie unheM Ananda kA dene vAlA ho jAtA hai // 29 // jalaM purastAdyadabhUtu kUpe tadaGganAnAmiha nAbhirUpe I stroto vimucya stravaNaM stanAntAd yUnAmidAnIM sarasIti kAntA // 30 // . jo jala pahile kueM meM thA, vaha isa grISmakAla striyoM ke nAbhi-rUpa kUpa meM A jAtA hai| aura jo jala srota ( jharane) parvatoM se jharate the, ve aba sthAna chor3akara striyoM ke stanoM ke agrabhAga meM A jAte haiM / isa samaya sarovarI to sUkha gaI hai, kintu kAmI janoM ke lie to sundara strI hI sarovarI kA kAma karatI hai // 30 // Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19999999999999410a[119109999999999999999 etAddazIyaM dharaNI vyavasthA proyo'pyabhUnnIrasavastusaMsthA / ravirgato'GgAravadujjavalatvaM kavirvadatyatra tadekatattvam // 31 // grISmakAla meM dharaNItala para isa prakAra avasthA huI / prAyaH sabhI padArtha nIrasa ho gaye, arthAt unakA rasa sUkha gayA / aura sUrya aGgAra ke samAna ujjavalatA ko prApta huA, arthAt khUba tapane lagA / aisI bhISaNa garmI ke samaya jo kacha ghaTita haA, usa advitIya tattva ko kavi yahAM para kahatA hai // 31 // sarpasya nirmoka mivAtha kozamaserivA''nandamayo'padoSaH / zarIra metatpara mIkSamANaH vIro babhAvA''tmapadaika zANaH // 32 // aisI pracaNDa garmI ke samaya nirdoSa evaM Atmapada kI prApti ke lie advitIya zANa ke samAna ve vIra bhagavAn apane isa zarIra ko sAMpa kI kaMcalI ke samAna, athavA myAna se khaGga ke samAna bhinna dekhate hue Anandamaya hokara vicara rahe the // 32 // zarIrato'sau mamatAvihInaH vrajan samantAtsamatAM zamInaH / uSNaM himaM varSaNameka rUpaM pazyannabhUdAtmara saika kUpaH // 33 // AtmIya rasa ke advitIya kUpa-tulya ve zAMti ke sUrya vIra prabhu zarIra se mamatA rahita hokara aura sarva ora se samatA ko prApta hokara grISma, zIta aura, varSAkAla ko eka rUpa dekhate hue vihAra kara rahe the // 33 // nAtmA'mbhasA''rdratvamasau prayAti na zoSayettaM bhuvi vAyutAtiH / na vahninA taptimupaiti jAtu vyathAka thAmeSa kutaH prayAtu // 34 // bhagavAn sabhI prakAra ke parISaha aura upasargoM ko sahate hue yaha cintavana karate the ki yaha AtmA jala se kabhI gIlA nahIM hotA, pavana kA vega ise sukhA nahIM sakatA aura agni ise jalA nahIM sakatI (kyoMki yaha amUrta hai) / phira yaha jIva isa saMsAra meM agni jalAdika se kyoM vyartha hI kaSTa kI kathA ko prApta hove, arthAt ise zIta-uSNa parISahAdika se nahIM DaranA cAhie // 34 // grISme gireH zRGgamadhiSThitaH san varSAsu vA bhUmiruhAdadhaH saH / vibhUSaNatvena catuSpathasya hi me babhAvA''tmapadaika zasyaH // 35 / / AtmIya pada meM tallIna ve vIra bhagavAn grISma kAla meM parvata ke zikhara para baiThakara, varSAkAla meM vRkSoM ke nIce rahakara aura zItakAla meM catuSpatha (caurAhe) ke AbhUSaNa banakara zobhAyamAna ho rahe the // 35 // Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199999999999999991201999999999999991 na vedanA'Ggasya ca cetanastu nAsAmaho gocaracAri vastu / tathApi saMsArijano na jAne kimasti lagno'rttikathAvidhAne // 36 // zIta-uSNAdi ke vedanA sahana karate hue bhagavAn vicAra karate the ki zarIra ke to jAnane kI zakti (cetanA) nahIM hai aura yaha cetana AtmA ina zIta-uSNAdi kI vedanAoM kA viSayabhUta hone vAlA padArtha nahIM hai / to bhI na jAne, kyoM yaha saMsArI jIva pIr3A kI kathA kahane meM saMlagna ho rahA hai // 36 // mAsaM caturmAsamathAyanaM vA vinA'danenA''tmapathAvalambAt / prasannabhAvena kilaikatAnaH svasminnabhUdeSa sudhAnidhAnaH // 37 // . amRta ke nidhAna ve vIra bhagavAn Atma-patha kA Azraya lekara eka mAsa cAra mAsa aura chaha mAsa taka bhojana ke binA hI prasanna citta rahakara apane ApameM magna hokara rahe the // 37 // . gatvA pRthaktvasya vitarkamArAdekatvamAsAdya guNAdhikArAt / nirasya ghAtiprakRtIraghAtivartI vyabhAchIsukR taikatAtiH // 38 // jaba chadmasthakAla kA antima samaya AyA, taba bhagavAn kSapaka zreNI para car3he aura AThaveM guNa sthAna meM pRthaktva vitarka zukla dhyAna ko prApta hokara ghAtiyA karmoM kI sarva prakRtiyoM kA kSaya karake agha (pApa) se pare hote hue, athavA aghAti karmoM ke sAtha rahate hue antaraMga aura bahiraMga lakSmI ke saubhAgyaparamparA ko dhAraNa kara zobhita hue // 38 // manorathAruDha tayA'thavetaH ke nAnvitaH snAtakatAmupetaH / svayamvarIbhUtatayA rarAja muktizriyaH zrIjinadevarAjaH // 39 // usa samaya vIra prabhu manoratha para Arur3ha hokara ke arthAt AtmA se athavA jala se samanvita hokara snAtaka dazA ko prApta hue, mAnoM mukti zrI ke svayaM varaNa karane ke lie hI ve zrI jinadevarAja vararAjA se zobhita ho rahe the // 39 // vaizAkhazuklA'bhravidhUditAyAM vIrastithau ke valamityathAyAt / svayaM samastaM jagadapyapAyAduddhatya dhartuM sukhasampadAyAm // 40. yaha samasta jagat jo usa samaya pApoM meM saMlagna thA, usako pApa se dUra karane ke lie, tathA sukha-sampadA meM lagAne ke lie hI mAnoM zrI vIra bhagavAn ne vaizAkha zuklA dazamI tithi meM kevala jJAna ko prApta kiyA // 40 // apAharat prAbhavabhRccharIra AtmasthitaM daivamalaM ca vIraH / vicAramAtreNa tapobhRdadya pUSeva kalye kuharaM prasadya // 41 // Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rarararararararararararararara|12|rarararararararararararararararara prAta:kAla jaise sUrya prasanna hokara vicAra mAtra se hI kuhare ko dUra kara detA hai, usI prakAra usa samaya prabhAvAn zarIra vAle vIra bhagavAn ne apane Atma-sthita daiva (karmarUpa) mala ko dUra kara diyA 41 / / bhAvArtha - isa zloka meM paThita sarva vizeSaNa samAna rUpa se sUrya aura bhagavAn donoM ke lie ghaTita hote haiM, kyoMki jaise sUrya prabhAvAn zarIra kA dhAraka hai, vaise hI bhagavAn bhI prabhA vAle bhAmaNDala se yukta haiM / jaise sUrya tapobhRt arthAt uSNatA rUpa tApa ko dhAraNa karatA hai, vaise hI bhagavAn bhI tapa ke dhAraka haiM / jaise sUrya vicAra arthAt apane saMcAra se andhakAra ko dUra karatA hai, usI prakAra bhagavAn ne bhI apane vicAra rUpa dhyAna se ajJAna rUpa andhakAra ko dUra kiyA hai / hAM bhagavAn meM itanI vizeSatA hai ki sUrya to bAhirI tamarUpa mala ko dUra karatA hai, para bhagavAn ne daiva yA addaSTa nAma se kahe jAne vAle antaraMga karma rUpa mala ko dUra kiyA, jise ki dUra karane meM sUrya samartha nahIM hai / anityataivAsti na vastubhUtA'sau nityatA'pyasti yataH supUtA / itIva vaktuM jagate jinasya ddaG nirnimeSatvamagAtsamasya // 42 // kevala jJAna prApta karate hI bhagavAn ke netra nirnimeSa ho gaye arthAt abhI taka jo netroM kI palakeM khulatI aura banda hotI thI / usakA honA banda ho gayA / isakA kAraNa batalAte hue kavi kahate haiMpadArthoM meM kevala anityatA hI vastubhUta dharma nahIM hai, kintu nityatA bhI vAstavika dharma hai / yaha bAta jagat ke kahane ke lie hI mAnoM vIra jina ke netra nirnimeSapane ko prApta ho gaye // 42 // ____ bhAvArtha - AMkhoM kA bAra-bAra khulanA aura banda honA vastu kI anityatA kA sUcaka hai to nirnimeSatA nityatA ko prakaTa karatI hai / isakA abhiprAya yaha hai ki pratyeka padArtha meM nityatva aura anityatva ye donoM dharma rahate haiM / dharmArthakAmAmRtasambhidastAn pravaktumarthAn puruSasya zastAn / babhAra vIrazcaturAnanatvaM hitaM prakartuM prati sarvasattvam // 43 // dharma, artha, kAma aura amRta (mokSa) rUpa puruSa ke hitakAraka cAra prazasta puruSArthoM ko sarva prANiyoM se kahane ke lie hI mAnoM vIra bhagavAn ne caturmukhatA ko dhAraNa kara liyA // 43 // bhAvArtha - kevala jJAna hote hI bhagavAn ke cAra mukha dIkhane lagate haiM, usako lakSya meM rakhakara kavi ne unake vaisA hone kA kAraNa batalAyA hai / rUpaM prabhorapratimaM vadanti ye ye'vanau vijJavarAzca santi / kutaH punameM pratimeti kRtvA nizchAyatAmApa vapurhi tattvAt // 44 // isa avanI (pRthvI) para jo-jo zreSTha jJAnI loga haiM, ve vIra prabhu ke zarIra ke rUpa ko anupama kahate haiM, phira merA anukaraNa karane vAlI pratimA (chAyA) bhI kyoM ho ? yaha socakara hI mAnoM bhagavAn kA zarIra tattvataH chAyA-rahitapane ko prApta huA, arthAt chAyA se rahita ho gayA // 44 // Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 aho jino'yaM jitavAn matallaM kenApyajeyaM bhuvi mohamallam / navAG ku rAGkoditaromabhAra mitIva harSAdavanirba bhAra // 45 // aho, ina jinadeva ne saMsAra meM kisI se bhI nahIM jItA jAnevAlA mahA balazAlI moharUpI mahAmalla jIta liyA, isa prakAra ke harSa ko prApta ho karake hI mAnoM sArI pRthvI ne navIna aMkuroM ke prakaTa hone se romAJcapane ko dhAraNa kara liyA // 45 // bhAvArthaM sArI pRthvI harSa se romAJcita hokara harI bharI ho gaI / - samAsajan snAtakatAM sa vIraH vijJAnanIrairvilasaccharIraH / rajasvalAM na spRzati sma bhUmimekAntato brahmapadaika bhUmiH // 46 // vijJAna rUpa nIra se jinake zarIra ne bhalI bhAMti snAna kara liyA, ataeva snAtakatA ko prApta karane vAle, tathA ekAntataH brahmapada ke advitIya sthAna arthAt bAla- brahmacArI aise una vIra bhagavAn ne rajasvalA strI ke samAna bhUmi kA sparza nahIM kiyA arthAt bhUmi para vihAra karanA chor3akara antarikSa - gAmI ho gaye // 46 // bhAvArtha jaise koI brahmacArI aura phira snAna karake rajasvalA strI kA sparza nahIM karatA, vaise hI bAla- brahmacArI aura snAtaka pada ko prApta karane vAle bhagavAn ne rajasvalA arthAt dhUlivAlI pRthvI kA bhI sparza karanA chor3a diyaa| aba ve gagana-bihArI ho gaye / - upadrutaH syAtsvayamityayuktiryasya prabhAvAnnirupadravA pUH / tadA vipAkocitazasyatulyA nakhAzcakezAzca na vRddhimApuH // 47 // jinake prabhAva se yaha sArI pRthvI hI upadravoM se rahita ho jAtI hai, vaha svayaM upadrava se pIr3ita hoM, yaha bAta ayukta hai, isIlie kevala jJAna ke prApta hone para bhagavAn bhI (cetana deva, manuSya, pazukRta evaM Akasmika acetana - kRta sarva prakAra ke) upadravoM se rahita ho gaye / tathA paripAka ko prApta huI dhAnya ke samAna bhagavAn ke nakha aura keza bhI vRddhi ko prApta nahIM hue ||47|| bhAvArtha:- kevala jJAna ke prApta hone para jagat upadrava - rahita ho jAtA hai aura bhagavAn ke nakha aura keza nahIM bar3hate haiM / babhUva kasyaiva balena yuktazca nA'dhunAsau kavale niyuktaH / surakSaNo'sAvasurakSaNo'pi janairamAnIti vadhaika lopI // 48 // bhagavAn usa samaya kabala arthAt AtmA ke bala se to yukta hue, kintu kavala arthAt anna ke grAsa se saMyukta nahIM hue, arthAt kevala jJAna prApta hone ke pazcAt bhagavAn kavalAhAra se rahita ho gaye, phira bhI ve nirbala nahIM hue, pratyuta Atmika ananta bala se yukta ho gaye / ve bhagavAn surakSaNa hote Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CTTTTTTTTTTTTTTWT|123 CUCCuracao hue bhI asurakSaNa the / yaha virodha hai ki jo suroM kA kSaNa (utsava-harSa) karane vAlA ho, vaha asuroM kA harSa-vardhaka kaise ho sakatA hai / isakA parihAra yaha hai ki ve devoM ke harSa-vardhaka hote hue bhI asu-dhArI prANI mAtra ke bhI pUrNa rakSaka evaM harSa-vardhaka hue / isIlie logoM ne unheM vadha (hiMsA) mAtra kA lopa karane vAlA pUrNa ahiMsaka mAnA // 48 // prabhorabhUtsamprati divyabodhaH vidyA'vaziSTA kathamastvato'dhaH / kalAdhare tiSThati tArakANAM tatiH svato vyomni dhRtapramANA // bhagavAn ko jaba divya bodha (kevala jJAna) prApta ho gayA hai, to phira saMsAra kI samasta vidyAoM meM se koI bhI vidyA avaziSTa kaise raha sakatI thI ? arthAt bhagavAn sarva vidyAoM ke jJAtA yA svAmI ho gaye / kyoMki AkAza meM kalAdhara (candra) ke rahate hue tArAoM kI paMkti to svataH hI apane parivAra ke sAtha udita ho jAtI hai // 49 // niSkaNTakAdarzamayI dharA vA mandaH sugandhaH pavanaH svabhAvAt / jayeti vAgityabhavannabhasta AnandapUrNo'bhividhiH samastaH // bhagavAn ko kevala jJAna prApta hote hI yaha sArI pRthvI kaMTaka rahita hokara darpaNa ke samAna svaccha ho gaI / svabhAva se hI manda sugandha pavana calane lagA / AkAza meM jaya jayakAra karane vAlI dhvani hone lagI aura isa prakAra sabhI vAtAvaraNa Ananda se paripUrNa ho gayA // 50 // snAtA ivAbhuH kakubhaH prasannAstadekavelAmRtavaH prapannAH / gandhodakasyAtizayAt pravRSTiryato'bhavanaddharSamayIva sRSTiH // 51 // sabhI dizAeM snAna kiye hue ke samAna prasanna ho gaI / sarva RtueM bhI eka sAtha prApta huI / gandhodaka kI sAtizaya varSA hone lagI aura sArI sRSTi harSa-maya ho gaI // 51 // jJAtveti zako dharaNImupetaH svavaibhavenAtha samaM sacetaH / nirmApayAmAsa sabhAsthalaM sa yatra prabhurmuktipathaikazaMsaH // 52 // yaha saba jAnakara sucetA indra bhI apane vaibhava ke sAtha pRthvI para AyA aura jahAM para muktimArga ke advitIya upadeSTA virAjamAna the, vahAM para usane eka samavazaraNa nAmaka sabhA-maNDapa kA nirmANa kiyA // 52 // sambhoktA bhagavAnameyamahimAsarvajJacUr3AmaNi - nirmAtA tu zacIpateH pratinidhiH zrImAn ku bero'graNIH / sandaSTA'khilabhUbhuvAM samudayo yasyA bhavetsaMsadaH pAyAjjAtu rasasthitiM mama rasA'pyeSA''zu tatsampadaH // Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saraeece |124rararararararararararararararara usa sabhA-sthala kA nirmAtA to zacIpati zakra kA agraNI pratinidhi zrImAn kubera thA aura usake upabhoktA abheya mahimA vAle sarvajJa cUr3AmaNi vIra bhagavAn the / tathA usa sabhAsthala kA saMddaSTA samasta pRthvI para utpanna hue jIvoM kA samUha thA / merI yaha rasA (vANI) bhI zIghra usa sampadA kI rasasthiti ko kucha varNana karane meM samartha hove // 53 // zrImAn zreSThi caturbhujaH sa suSuve bhUrAmale tyAhvayaM - vANIbhUSaNa-varNinaM ghRtavarI devI ca yaM dhIcayam / grISmartRdayato'bhavadbhagavataH sadbodhabhAnUdaya stasya dvAdazanAmni tena gadite sarge'tra yukto'nvayaH // 12 // isa prakAra zrImAn seTha caturbhujajI aura ghRtavarI devI se utpanna hue vANIbhUSaNa bAla-brahmacArI paM. bhUrAmala vartamAna muni jJAnasAgara dvArA viracita isa kAvya meM grISma Rtu aura bhagavAn ke kevala jJAnaprApti kA varNana karane vAlA bArahavAM sarga samApta haA // 12 // Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PrerecterE LIERRORETERPRETre atha trayodazaH sargaH vRttaM tathA yojanamAtramaJcaM sArddhadvayakozasamunnataM ca / khyAtaM ca nAmnA samavetya yatra yayurjanAH zrIzaraNaM tadatra // 1 // kubera ne vIra bhagavAn ke lie jo samavazaraNa nAmaka sabhAmaNDapa banAyA kavi usakA kucha digdarzana karAte haiM vaha sabhA-maNDapa golAkAra thA, madhya meM eka yojana vistRta aura ar3hAI koza unnata thA / usameM cAroM ora se Akara sabhI prakAra ke jIva zrI vIra bhagavAn ke zaraNa ko prApta hote the, isalie vaha 'samavazaraNa' isa nAma se saMsAra meM prasiddha huA // 1 // Adau samAdIyata dhUlizAlastatazca yaH khAtikayA vizAlaH / svaratnasampattidhRtopahAraH sevA prabhorabdhirivAcacAra // 2 // usa samavazaraNa meM saba se pahile dhUlizAla nAma se prasiddha koTa thA, jo ki cAroM ora khAI se ghirA huA thaa| vaha aisA pratIta hotA thA, mAnoM apanI ratnAdika rUpa sarva sampadA ko bheMTa meM lAkara samudra hI vIra prabhu kI sevA kara rahA hai // 2 // trimekhalA-vApicatuSkayuktAH stambhAH punarmAnaharA lasanti / / ratnatrayeNarSivarA yathaivamArAdhanAdhInaha do bhavanti // 3 // punaH tIna mekhalAoM (kaTaniyoM) se aura cAra vApikAoM se yukta mAna ko haraNa karane vAle cAra mAnastambha cAroM dizAoM meM suzobhita ho rahe the / ve aise mAlUma par3ate the mAnoM jaise ratnatraya se yukta aura cAra ArAdhanAoM ko hRdaya meM dhAraNa karane vAle RSivara hI haiM // 3 // stambhA itaH samprati khAtikAyAstataH punaH pauSpacayaH zubhAyAH / zrImAlatImauktika samvidhAni anekarUpANi tu kautukAni // 4 // khAI ke bAharI bhAga meM mAnastaMbha the aura khAI ke bhItarI bhAga para puSpa vATikA thI jisameM ki mAlatI, motiyA, gulAba, moMgarA Adi aneka prakAra ke puSpa khila rahe the // 4 // ratnAMzakaiH paJcavidhairvicitraH muktezcyutaH kaGkaNavatpavitraH / zAlaH sa AtmIyarucAM cayena sarjastadaindraM dhanurudgatena // 5 // Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 tatpazcAt pAMca prakAra ke ratnoM se nirmita hone ke kAraNa citravicitra varNa vAlA prathama zAla (koTa) thA, jo aisA pratIta hotA thA, mAnoM mukti rUpa strI kA Upara se girA huA pavitra kaGkaNa hI ho / vaha zAla apane ratnoM kI kiraNoM ke samUha se AkAza meM udita hue indra-dhanuSa kI zobhA ko vistAra rahA thA // 5 // navAnnidhInityabhidhArayantaM samullasattoraNato bRhattvAt / tataH punaH prAvaraNaM vadAmi rathAGgivaddhe nara ! rAjatattvAt // 6 // he pAThaka gaNa, tatpazcAt nava nidhiyoM ko dhAraNa karane vAlA, vizAla ullAsamAna toraNa-dvAra se saMyukta rAjatattva vAlA (cAMdI se nirmita) rathAGgI (cakrI) ke samAna prAvaraNa (koTa) thA, aisA hama kahate haiM // 6 // bhAvArtha jaise cakravartI nava nidhiyoM ko dhAraNa karatA hai, usI prakAra yaha koTa bhI nava-nidhiyoM se saMyukta thaa| cakravartI to raNa ke kauzala se yukta hotA hai, yaha koTa toraNa dvAra se yukta thA / cakravartI vizAla rAja-tattva se saMyukta hotA hai, yaha koTa bhI rAjatattva se yukta thA, arthAt cAMdI se banA huA thA / tato marAlAdidazaprakAra-cihna ryutAnAM nabhaso'dhikAraH / pratyekamabhrAbhravidhUditAnAmaSTAdhikAnAM parito dhvajAnAm // 7 // tadanantara haMsa, cakravAka Adi daza prakAra ke cihnoM se saMyukta aura pratyeka eka sau ATha, eka sau ATha saMkhyA vAlI dhvajAoM kI paMkti thI, jo phaharAtI huI AkAza meM apanA adhikAra prakaTa kara rahI thI ||7|| sarvairmanuSyairiha sUSitavyamitIva vapracchalato'tha bhavyaH 1 zrIpuSkaradvIpagato 'drirevA''gatya sthitaH svIkurute sma sevAm // 8 // tatpazcAt sarva manuSyoM ko yahAM Akara rahanA cAhie mAnoM aisA kahatA huA hI koTa ke bahAne se puSkara- dvIpavartI bhavya mAnuSottara parvata yahAM Akara prabhu kI sevA ko svIkAra karake avasthita hai, aisA pratIta hotA thA // 8 // sa maGgaladravyagaNaM dadhAnaH svayaM caturgopura bhAsamAnaH / yatra pratIhAratayAsti vAnadevaiH praNIto guNasamvidhAnaH // 9 // vaha dUsarA koTa aSTa maMgala dravyoM ko svayaM dhAraNa kara rahA thA, cAra gopura dvAroM se prakAzamAna thA, sarva guNoM se virAjamAna thA aura jisa para pratIhAra ( dvArapAla) rUpa se vyantara deva paharA de rahe the // 9 // Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srararararararararararararararara|12jara ra rararara bhavanti tAH samprati nATyazAlA nRtyanti yAsUttamadevabAlAH / trilokanAthasya yazovitAnaM sUdghoSayantyaH prativezadAnam // 10 // isake pazcAt nATyazAlAeM thIM, jinameM deva-bAlAeM trilokInAtha zrI vIra prabhu ke yazovitAna kI sarva ora ghoSaNA karatI huI nAca rahIM thIM // 10 // saptaccha dA''mroruka campakopapadairvanairyatra kR toparopaH / manoharo'taH samabhUtpradezastattatkacaityadrumayuktaleMzaH // 11 // isake anantara saptaparNa, Amra, azoka aura campaka jAti ke vRkSoM se yukta cAroM dizAoM meM cAra vana the / jinameM una-una nAma vAle caitya vRkSoM se saMyukta manohara pradeza suzobhita ho rahe the // 11 // zrIvIradevasya yazobhirAmaM vanaM tapo rAjatamAzrayAmaH / yasya pratidvAra muzanti sevAmathA'rha to bhAvananAmadevAH // 12 // punaH usa samavazaraNa meM hama zrI vIra bhagavAn ke samAna abhirAma, rAjata (cAMdI nirmita) koTa kA Azraya karate haiM, jisake ki pratyeka dvAra para bhavanavAsI deva arahaMta bhagavAn kI sevA kara rahe the // 12 // vinApi vAJchAM jagato'khilasya sukhasya hetuM gadato jinasya / vaiyarthyamAvedayituM svameSa samIpameti sma suradrudezaH // 13 // tatpazcAt kalpavRkSoM kA vana thA, jo mAnoM logo se kaha rahA thA ki hama to vAMchA karane para hI logoM ko vAMchita vastu dete haiM, kintu ye bhagavAna to binA hI vAMchA ke sarva jagata ke sakha ke kAraNa ko kaha rahe haiM, ataeva aba hamArA honA vyartha hai, isa prakAra apanI vyarthatA ko svayaM prakaTa karatA huA hI mAnoM yaha kalpa vRkSoM kA vana bhagavAn ke samIpa meM AyA hai // 13 // asmin pradeze'gtyakhilAsu dikSu siddhArthanAmAvaniruT didakSuH / bhavyo'tra siddhapratimAmupetaH sphUrtiM nayatyAdarataH svacetaH // 14 // isI sthAna para cAroM dizAoM meM siddhArtha nAmaka vRkSa haiM, jo ki siddha-pratimAoM se yukta haiM aura jinheM dekhane ke lie bhavya jIva Adara bhAva se yahAM Akara apane citta meM sphUrti ko prApta karate haiM // 14 // tato'pi vapraH sphaTikasya zeSa ivA''babhau kuNDalitapradezaH / saMsevamAno bhavasindhusetuM nabhogatatbapratipattaye tu // 15 // tadanantara sphaTika maNi kA tIsarA koTa hai, jo aisA zobhita ho rahA hai ki mAnoM zeSanAga hI apane sarpapanA se rahita hone ke lie athavA bhogoM se virakti prApta karane ke lie bhava-sAgara ke setu (pula) samAna ina vIra bhagavAn kI sevA karatA huA kuNDalAkAra hokara avasthita hai // 15 // Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ co 128ee tataH punardvAdaza koSThakAni jinendradevaM paritaH zubhAni / sma bhAnti yadvadravimAzritAni meSAdilagnAni bhavanti tAni // 16 // puna: tIsare koTa ke Age jinendra deva ko ghera kara sarva ora uttama bAraha koThe suzobhita haiN| (jinameM caturnikAya ke deva, unakI deviyAM, muni, AryikA vA zrAvikA, manuSya aura pazu baiThakara bhagavAn kA dharmopadeza sunate haiM / ) ye bhagavAn ko ghera kara avasthita bAraha koThe aise zobhita hote haiM, jaise ki sUrya ko Azraya karake cAroM ora avasthita mIna - meSa Adi lagna rAziyAM zobhita hotI haiM // 16 // madhye sabhaM gandhakuTImupetaH samutthitaH pIThatalAttathetaH 1 babhau vibhurddaSTamidaM vidhAnaM samastamucchiSTamivojjihAnaH // 17 // isa samavazaraNa-sabhA ke madhya meM gandha kuTI ko prApta aura siMhAsana ke talabhAga se Upara antarikSa avasthita bhagavAn isa samasta Ayojana ko (samavazaraNa kI racanA vidhAna ko) ucchiSTa ke samAna chor3ate hue se zobhAyamAna ho rahe the // 17 // nAmnA svakIyena babhUva yogyastatpRSTho'zokatarurmanojJaH / yo ddaSTamAtreNa harajJjanAnAM zokaprabandhaM sumudo vidhAnAt // 18 // bhagavAn ke pITha pIche apane nAma se yogya arthAt apane nAma ko sArthaka karane vAlA manojJa azoka vRkSa thA, jo ki darzana mAtra se hI sarva janoM ke zoka-samUha ko haratA huA, tathA harSa kA vidhAna karatA huA zobhita ho rahA thA // 18 // puSpANi bhUyo vavRSurnabhastaH nAkAzapuSpaM bhavatItyazastaH / janai pravAdo nyaka thItyanena syAdvAdavidyAdhipate raseNa // 19 // syAdvAda vidyA ke adhipati zrI vIra bhagavAn ke puNyodaya se usa samavazaraNa meM AkAza se puSpa barasa rahe the / ve mAnoM yaha prakaTa kara rahe the ki logoM ne hamArA jo yaha apavAda phailA rakhA hai ki AkAza meM phUla nahIM hote, vaha jhUTha hai // 19 // gaGgAtaraGgAyitasatvarANi yakSairvidhUtAni tu cAmarANi / muktizriyo'pAGga nibhAni peturvIraprabhoH pArzvavaradvaye tu // 20 // usa samaya vIra prabhu ke donoM pArzva bhAgoM meM gaMgA kI taraMgoM ke samAna lambe aura yakSoM ke dvArA Dhore jAne vAle cAmara ( caMvaroM ke samUha ) aise pratIta ho rahe the mAnoM mukti-lakSmI ke kaTAkSa hI hoM // 20 // prabhoH prabhAmaNDalamatyudAttaM na koTisUryairyadihAbhyupAttam / yadIkSaNe samprabhavaH kSaNena smo nAma janmAntaralakSaNena // 21 // Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra prabhu ke mukha kA prabhA-maNDala itanA dIpti yukta thA ki vaha dIpti koTi sUryoM ke dvArA bhI saMbhava nahIM hai| jisa prabhA-maNDala ko dekhane para eka kSaNa meM loga apane-apane janmAntaroM ko dekhane meM samartha ho jAte the // 21 // bhAvArtha - bhagavAn kA aisA atizaya hotA hai ki unake bhAmaNDala meM pratyeka prANI ko apane tIna pUrva ke bhava, tIna Age ke bhava aura eka vartamAna kA bhava isa prakAra sAta bhava dikhAI dete haiM / jagattrayAnandaddazAmamatraM vadAmi vIrasya tadAtapAtram / traikAlikAyAbdhituje susatraM satAM jarAmRtyujanurvipattram // 22 // ___ vIra bhagavAn ke upara jo chatratraya avasthita the, ve mAnoM jagattraya ke netroM ke Ananda ke pAtra hI the, aisA maiM kahatA hU~ vaha chatratraya traikAlika (sadA) rahane vAle abdhisuta candra ke lie uttama kAMti denevAlA uttama satra (sadAvarta) hI thA aura vaha sajana puruSoM kI janma, jarA aura maraNa rUpa tIna vipattiyoM se trANa (rakSA) karane vAlA thA // 22 // moha prabhAvaprasara pravarjaM zrIdundubhiryaM dhvanimutsasarja / samastabhUvyApividhiM samarjannAnandavArAzirivAghavarjaH // 23 // usa samavazaraNa meM deva-dundubhi, mohakarma ke prabhAva ke vistAra ko nivAraNa karane vAlI, samasta bhU-vyApI Ananda vidhi ko karane vAlI, pApa-rahita nirdoSa AnandarUpa samudra kI garjanA ke samAna gambhIra dhvani ko kara rahe the // 23 / / vAcAM rucA meghamadhikSipantaM paryAzrayAmo jagadekasantam / akhaNDarUpeNa jagajjanebhyo'mRtaM samantAdapi varSayantam // 24 // usa samavazaraNa meM bhagavAn kI divya dhvani akhaNDa rUpa se jagat ke jIvoM ko pIne ke lie sarva ora se amRta rUpa jala ko varSAtI huI aura megha kI dhvani kA tiraskAra karatI huI prakaTa ho rahI thI // 24 // ityevametasya satIM vibhUtiM sa veda-vedAGga vidindrabhUtiH / janairnizamyAsvanite nijIye prapUrayAmAsa vicArahU tim // 25 // isa prakAra cAroM ora phailI huI vIra bhagavAn kI isa vibhUti ko logoM se sunakara veda-vedAGga kA vettA vaha indrabhUti brAhmaNa apane citta meM isa prakAra ke vicAra pravAha ko pUratA huA vicArane lagA // 25 // vedAmbudheH pAramitAya mahyaM na sambhavo'dyAvadhi jAtu yeSAm / tadujjhitasyAgrapadaM ta eva bhAvA bhaveyuH smayasUtireSA // 26 // Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hararararararararararararararara130/rararararararararararararara veda-zAstra rUpa samudra ke pAra ko prApta hue mujhe to isa prakAra kI vibhUtiyoM kI prApti Aja taka bhI saMbhava nahIM huI hai aura usase rahita arthAt veda-bAhya AcaraNa karane vAle vIra ke Age ye sarva vaibhava samupasthita hai, aho yaha bar3A Azcarya hai // 26 // cacAla ddaSTuM tadatiprasaGgamityevamAzcaryaparAntaraGgaH / sa prApa devasya vimAnabhUmiM smayasya cAsInmatimAnabhUmiH // 27 // ataeva adhika soca-vicAra kane se kyA lAbha hai? (maiM calakara svayaM hI dekhU ki kyA bAta hai ?)isa prakAra vicAra kara aura Azcarya-paramparA se vyApta hai antaraMga jisakA, aisA vaha indrabhUti bhagavAn vIra ke samavazaraNa kI ora svayaM hI cala par3A / jaba vaha vIra jinendradeva kI vimAna-bhUmi (samavazaraNa) ko prApta huA to amAnabhUmi (abhimAna se rahita) hokara parama Azcarya ko prApta huA // 27 // rebhe punazcintayituM sa eSa zabdeSu vedasya kutaH pravezaH / jJAnAtmanazcAtmagato vizeSaH saMlabhyatAmAtmani saMstute saH // 28 // aura vaha isa prakAra vicArane lagA- ina bole jAne vAle zabdoM meM veda (jJAna) kA praveza kaise * saMbhava hai ? jJAnarUpatA to Atmagata vizeSatA hai aura vaha AtmA kI stuti karane para hI pAI jA sakatI hai // 28 // mayA'mbudhemadhyamatItya tIra evAdyayAvatkalitaH samIra:, kuto'stu muktAphalabhAvarIterutAvakAzo mama sampratIteH // 29 // maiMne Aja taka samudra meM jAkara bhI usake tIra kA hI samIra (pavana) khAyA hai / samudra meM gotA lagAye binA merI buddhi ko bhI jIvana kI saphalatA kaise prApta ho sakatI hai ? // 29 // muhastvayA sampaThitaH kilA''tman vede'pi sarvajJaparistavastu / ArAmamAparyaTato bahistaH kiM saumanasyAdhigatiH samastu // 30 // he Atman ! tU ne aneka bAra veda meM bhI sarvajJa kI stuti ko par3hA, (kintu usake yathArtha rahasya ko nahIM jAna sakA) aura usa jJAna ke udyAna ke bAhira hI bAhira paryaTana (paribhramaNa) karatA rhaa| kyA bAhira ghUmate hue bhI udyAna ke sundara sumanoM ke samudAya kI prApti sambhava hai ? // 30 // vAtavasanatA sAdhutvAyeti vedavAcaH pUrtimathAye / nAnyatrAsti sAdhanAsaraNiprodyutaye'yameva bhuvi taraNiH // 31 // 'vAta-vasanatA arthAt digambaratA hI sAdhutva ke lie kahI gaI hai| isa veda ke vacana kI pUrti ko (yathArtha jJAna ko) maiM Aja prApta huA hU~ / yaha digambaratA hI saMsAra meM Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ %3 rarararararararararararararararara131rararararararararararararararararara Atma-sAdhanA kI saraNi (paddhati) ko prakaTa karane ke lie sUrya hai / isa digambaratA ke sivAya vaha anyatra sambhava nahIM hai // 31 // satyasandezasaMjJaptyai prasAdaM kuru bho jina / ityuktvA padayoreSa papAta parameSThinaH // 32 // (aisA mana meM UhApoha karake) he jinendra ! satya sandeza ke jJAna karAne ke lie mere Upara prasAda karo (prasanna hoo), aisA kahakara vaha indrabhUti gautama vIra parameSThI ke caraNoM meM gira par3A // 32 // labbvemaM sabhagaM vIro'bhidadau vacanAmRtam / yathA''SADhaM samAsAdya maghavA vAri varSati // 33 // isa subhaga indrabhUti ko pAkara vIra bhagavAn ne use vacanAmRta diyA / jaise ki ASAr3ha mAsa ko prApta hokara indra jala barasAtA hai // 33 // yadA'vatarito mAturudarAdayi zobhana / tadA tvamapi jAnAsi samAyAto'syakiJcanaH // 34 // he zobhana ! jaba tuma mAtA ke udara se avatarita hue, taba tuma akiJcana (nagna) hI Aye the, yaha bAta to tuma bhI jAnate ho // 34 // gRhItaM vastramityAdi yanmAyApratirUpakma / mAtsaryA dinimittaM ca sarvAnarthasya sAdhakam // 35 // punaH janma lene ke pazcAt jo yaha vastra Adi grahaNa kie haiM, ve to mAyA ke pratirUpa haiM, mAtsarya, lobha, mAna Adi ke nimitta haiM aura sarva anarthoM ke sAdhaka haiM // 35 // ahiMsA vama satyasya tyAgastasyAH paristhitiH / satyAnuyAyinA tasmAtsaMgrahyastyAga eva hi // 36 // satya tattva kA mArga to ahiMsA hI hai aura tyAga usakI paristhiti hai arthAt paripAlaka hai / ataeva satyamArga para calane vAle ke lie tyAgabhAva hI saMgrAhya hai arthAt Azraya karane yogya hai // 36 / / tyAgo'pi manasA zreyAnna zarIreNa ke valam / mUlocche daM vinA vRkSaH punarbhavitumarha ti // 37 // kisI vastu kA mana se kiyA huA tyAga hI kalyANa-kArI hotA hai, kevala zarIra se kiyA gayA tyAga kalyANa-kArI nahIM hotA / kyoMki mUla (jar3a) ke uccheda kiye binA Upara se kATA gayA vRkSa punaH pallavita ho jAtA hai // 37 // Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rarararararararararararararA132rararararararararararararararara vardhamAnAdanabhrAja evaM gautamacAtakaH / lebhe sUktAmRtaM nAmnA sA''SADhI gurupUrNimA // 38 // isa prakAra jisa dina zrI vardhamAna rUpa megharAja se gautama rUpa cAtaka ne satya sUkta vacanAmRta ko prApta kiyA, vaha dina ASAr3hI guru pUrNimA hai // 38 // ____ bhAvArtha - yataH ASAr3ha sudI pUrNimA ko gautama ne vIra bhagavAn rUpa guru ko pAkara aura svayaM ziSya banakara vacanAmRta kA pAna kiyA / ataH tabhI se loga use guru pUrNimA kahate haiM / vIravalAhakato'bhyudiyAya gautamake kikRtArthanayA yaH / anubhuvanaM sa vArisamudAyaH zrAvaNAdimadine nirapAyaH // 39 // gautama rUpa mayUra ke dvArA kI gaI prArthanA se vIra bhagavAn rUpa megha se jo vANI rUpa jala kA nirdoSa pravAha prakaTa huA, vaha zrAvaNa mAsa ke prathama dina sarva bhuvana meM vyApta ho gayA // 39 / / bhAvArtha - bhagavAn mahAvIra kA prathama upadeza zrAvaNa kRSNA pratipadA ko huA / zrImAn zreSTha caturbhujaH sa suSuve bhUrAmaletyAhvayaM / vANIbhUSaNavarNinaM ghRtavarI devI ca yaM dhIcayam / zrImattIrthaka rasya saMsadamagAcchIgautamastrayuttare' . / smin dazame ca nire titena racite vIrodayasyojvare // 13 // isa prakAra zrImAn seTha caturbhujajI aura ghRtavarI devI se utpanna hue vANI bhUSaNa, bAla-brahmacArI paM. bhUrAmala vartamAna muni jJAnasAgara ke dvArA race gaye isa ujvala vorodaya kAvya meM bhagavAn kI sabhA kA aura usameM gautama indrabhUti ke jAne kA varNana karane vAlA yaha terahavAM sarga samApta huA // 13 // Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1133Arararararararararararararararararara atha caturdazaH sargaH zrIvIrasandezasamarthane'yaM gaNI yathA gautamanAmadheyaH / dazA'pare'pi pratibodhamApusteSAmathAkhyA'tha kathA tathA pUH // 1 // jisa prakAra zrI vIra bhagavAn ke sandeza ke prasAra karane meM gautama nAmaka gaNadhara samartha hue, usI prakAra anya bhI daza gaNadhara pratibodha ko prApta hue / aba unake nAma, nagarI Adi kA kucha varNana kiyA jAtA hai // 1 // yuto'gninA bhUtiriti prasiddhaH zrIgautamasyAnuja evamiddhaH / abhUd dvitIyo gaNabhRtsa vAyubhUtistRtIyaH saphalIkRtA''puH // 2 // zrI gautama kA choTA bhAI, jo ki agnibhUti nAma se prasiddha evaM vidyAoM se samRddha thA, vaha bhagavAn kA dUsarA gaNadhara huA / apane jIvana ko saphala karane vAlA vAyubhUti tIsarA gaNadhara huA // 2 // sanAbhayaste traya eva yajJAnuSThAyino vedapadA''zayajJAH / gIrvANavANyAmadhikAriNo'pi samo hyamISAmaparo na ko'pi // 3 // ye tInoM hI bhAI yajJa yAgAdi ke anuSThAna karane vAle the, veda ke padoM maMtroM ke abhiprAya evaM rahasya ke jJAtA, tathA devavANI saMskRta bhASA ke adhikArI vidvAn the / usa samaya inake samAna bhAratavarSa meM aura koI dUsarA vidvAn nahIM thA // 3 // zrIgobaragrAmivasUpayukta bhUteH pRthivyAzca sutAH saduktAH / dhvaniryakAn smecchati putrabuddhayA svayamvaratvena vRtA vizuddhayA // 4 // ye tInoM hI magadha dezAntargata gobara grAma-nivAsI vasubhUti brAhmaNa aura pRthivI devI ke putra the / inhe sarasvatI mAtA ne putra-buddhi se svIkAra kiyA aura vizuddi devI ne svayamvara rUpa se svayaM varaNa kiyA thA // 4 // abhUccaturthaH paramArya Aryavyakto'sya vaptA dhanamitra AryaH / kollAgavAsI bhuvi vAruNIti mAtA dvijA''khyAtakulapratItiH // 5 // parama Arya Aryavyakta cauthe gaNadhara hue / inake pitA kollAga grAmavAsI Arya dhanamitra the aura mAtA vAruNI isa nAma se prasiddha thI / ye bhI prasiddha brAhmaNa kula meM utpanna hue the // 5 // Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rararararararararararararara134rarararararararararararararararara tatratyadhammilladharAsurasya putro'bhavad bhahilayA prazasyaH / bhUtArthavedI gaNabhRt sudharmaH sa paJcamo'vApya vRSasya marma // 6 // usI kollAga grAma ke dhammilla nAmaka bhUdeva (brAhmaNa) ke bhaddilA nAma kI strI se utpanna prazaMsanIya sudharma pAMcave gaNadhara hue / jo ki dharma ke marma ko prApta hokara tattva ke yathArthavettA bana gaye the / / 6 / / mauryasthale maNDikasaMjJayA'nyaH babhUva SaSTho gaNabhRtsumAnyaH / pitA'sya nAmnA dhanadeva AsItkhyAtA ca mAtA vijayA zubhAzIH // maurya nAmaka grAma meM utpanna hue, maNDika nAma vAle chaThe sumAnya gaNadhara hue / inake pitA kA nAma dhanadeva thA aura zubha-hRdaya vAlI mAtA vijayA nAma se prasiddha thI // 7 // asUta mAtA vijayA'tha putrammauryeNa nAmnA sa hi mauryaputraH / / vIrasya sAnnidhyamupetya jAtastattvapratItyA gaNarADihAtaH // 8 // sAtaveM gaNadhara mauryaputra hue / inakI mAtA kA nAma vijayA aura pitA kA nAma maurya thA / ye bhI vIra bhagavAn ke sAmIpya ko prApta kara tattva kI yathArtha pratIti ho jAne se dIkSita hue the // 8 // mAtA jayantI ca pitA ca devastayoH suto'kampitavAk sa eva / vIrasya pArve mithilAnivAsI babhUva ziSyo yazasAM ca rAziH // 9 // mithilA-nivAsI aura yazoM kI rAzi aise akampita vIra bhagavAn ke pAsa meM dIkSita ho ziSya banakara AThaveM gaNadhara bane / inakI mAtA kA nAma jayantI aura pitA kA nAma deva thA // 9 // gaNI babhUvA'cala evamanyaH prabhoH sakAzAnnijanAmadhanyaH / vasuH pitA'mbA'sya babhau ca nandA sA kauzalA''khyA nagarItyamandA // 10 // naveM gaNadhara sva-nAma-dhanya acala hue, jinhoMne vIra prabhu ke pAsa jAkara ziSyatva svIkAra kiyA thA / inake pitA kA nAma vasu aura mAtA kA nAma nandA thA / ye mahA saubhAgya vAlI kauzalApurI ke nivAsI the // 10 // metAryavAk tuGgika sanniveza-vAsI pitA datta iyAn dvijezaH / mAtA'sya jAtA varuNeti nAmnA gaNItyupAntyo nilayaH sa dhAmnAm / / parama kAnti ke nilaya (gRha) metArya upAntya arthAt dazaveM gaNadhara hue / ye tuMgika sanniveza ke nivAsI the / inake pitA kA nAma datta aura mAtA kA nAma vAruNI thA / ye bhI zreSTha brAhmaNa the // 11 // Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sararararararararararararararararararararararararararararara balaH pitA'mbA'sya ca sA'stu bhadrA sthitiH svayaM rAjagRhe kila draak| prabhAsanAmA caraNoM gaNIzaH zrIvIradevasya mahAn guNI saH // 12 // zrI vIra bhagavAn ke antima arthAt gyArahaveM gaNadhara prabhAsa nAma ke mahAn guNI puruSa hue / inake pitA kA nAma bala evaM mAtA kA nAma bhadrA thA aura ye svayaM rAjagRha ke rahane vAle the // 12 // sarve'pyamI viprakulaprajAtA AcAryatAM buddhidhareSu yAtAH / arthaM kamapyasphuTamarpayantaH sammAnanIyatvamihAzrayantaH // 13 // brAhmaNa kula meM utpanna hue ye sabhI gaNadhara buddhidhAriyoM meM sammAnanIyatA ko prApta kara kisI tattva-vizeSa ke rahasya ko spaSTa rUpa se yathArtha nahIM jAnate hue bhI AcAryapane ko prApta ho rahe the // 13 // antastale svAmanubhAvayantastruTiM bahirbhAvuka tAM nayantaH / tasthu sazalyAMghridazAM vahantaH hRdArttimetAmanucintayantaH // 14 / / ye sabhI vidvAn apane-apane antastala meM apanI-apanI truTi ko anubhava karate hue bhI, bAhira bhAvukatA ko prakaTa karate hue aura hRdaya meM apanI mAnasika pIr3A kA cintavana karate hue paira meM kAMTA lage vyakti kI dazA ko dhAraNa karane vAle puruSa ke samAna vicarate the // 14 // athAbhavadyajJavidhAnamete nimantritAstatra mudasthale te / svakIyasArthAtizayaprabhUtiH sarveSu mukhyaH svayamindrabhUtiH // 15 // usa samaya kisI sthAna para vizeSa yajJa kA vidhAna ho rahA thA, usa yajJa-vidhAna meM ye uparyukta sarva vidvAn apanI-apanI ziSya maNDalI ke sAtha Amantrita hokara sammilita hue / una sabake pramukha svayaM indrabhUti the // 15 // samAyayuH kintu ya eva devA na tasthuratreti kilAmude vA / labdhvendrabhUtiryajanaM sa nAma samApya tasmAnnanu nirjagAma // 16 // yajJa hone ke samaya AkAza se devagaNa Ate hue dikhe / (jinheM dekhakara yajJa meM upasthita sabhI loga ati harSita hue / ve soca rahe the ki yajJa ke prabhAva se devagaNa A rahe haiM / ) kintu jo deva Aye the, unameM se koI bhI isa yajJa sthala para nahIM Thahare aura Age cale gaye / taba saba ko kheda huA / indrabhUti yaha dekhakara Azcarya se cakita ho yajJa ko samApta kara vahAM se cala diye / (yaha dekhane ke lie ki ve deva kahAM jA rahe haiM / ) // 16 // kimevamAzcaryanimagnacittAH sarve'pi celuH samudAyavittAH / jayo'stu sarvajJajinasya ceti sma devatAnAM vacanaM nireti // 17 // Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rararararararararararararararara136/rararararararararararararararararara indrabhUti ko jAte hue dekhakara yaha kyA hai, isa prakAra ke vicAra se Azcarya-nimagna citta ve agnibhUti Adi zeSa sarva AcArya apane-apane ziSya-parivAra ke sAtha cala diye / Age jAne para unhoMne 'sarvajJa jinakI jaya ho' aisA devatAoM ke dvArA kiyA gayA jaya-jayakAra zabda sunA // 17 // eSo'khilajJaH kimu yena sevA-parAyaNAH santi samastadevAH / sabhA'pyabhivyaktanabhAsvato'haskarasya bhAtIva vibho mamohaH // 18 // kyA yaha vAstava meM sarvajJa hai jisake prabhAva se ye samasta devagaNa sevA-parAyaNa ho rahe haiM / yaha / sabhA bhI sUrya kI prabhA se adhika prabhAvAn hotI huI AkAza ko vyApta kara rahI hai / he prabho ! yaha mere mana meM vicAra ho rahA hai // 18 // yathA raverudgamanena nAzo dhvAntasya tadvatsahasA prakAzaH / manassu teSAmanujAyamAnazcamaccakArAdbhutasamvidhAnaH // 19 // jaise sUrya ke udaya hone se andhakAra kA nAza ho jAtA hai, vaise hI una logoM ke hRdaya kA ajJAna viSTa ho gayA aura unake hRdayoM meM citta ko camatkRta karane vAlA prakAza sahasA prakaTa huA // 19 // yasyAnu tadviprasatAmanIkaM uddizya taM sAmpratamagraNIkam / indraprabhUtiM nijagAda devaH bho pAThakAH yasya kathA mude vaH // 20 // jisake pIche una brAhmaNa-vidvAnoM kI senA laga rahI hai, unake agraNI usa indrabhUti ko uddezya karake zrI vIra jinadeva ne jo kahA, use he pAThakoM ! suno, usakI kathA tuma sabake lie bhI AnandakArI hai // 20 // he gautamAntastava kIddageSa pravartate samprati kAkulezaH / zRNata cedvadvadavaddhi jIvaH paratra dhIH kinna tavAtmanIva // 21 // bhagavAn ne kahA - he gautama ! tumhAre mana meM isa samaya yaha kaisA prazna utpanna ho rahA hai ? suno, yadi jIva jala ke babUlA ke samAna hai, to phira apane samAna dUsare pASANa Adi meM bhI vaha buddhi kyoM nahIM ho jAtI // 21 // aho nijIyAmaratAbhilASI bhava'zca bhUyAdupalabdhapAzI / naraH parasmAyiti citrametatsvayaM ca yasmAt paravAnivetaH // 22 // Azcarya hai ki apanI amaratA kA abhilASI hotA huA yaha prANI dUsare ke prANa lene ke lie pAza lie hue hai ? kintu Azcarya hai ki svayaM tU bhI dUsaroM ke lie para hai, aisA kyoM nahIM socatA ? // 22 // Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hararararararararararararararararararararararararararararararararara babhUva taccotasi eSa tarka: pratIyate tAvadayaM svidarkaH / yato mamAntastamaso nirAsaH sambhUya bhUyAdatulaH prakAzaH // 23 // bhagavAn kI yaha vANI sunakara indrabhUti ke citta meM yaha tarka (vicAra) utpanna huA ki yaha vAstava meM sUrya ke samAna sarva tattvoM ke yathArtha prakAzaka sarvajJa pratIta hote haiM / inake dvArA mere antaraMga ke andhakAra kA vinAza hokara mujhe atula prakAza prApta hogA, aisI AzA hai // 23 // evaM vicAryAtha babhUva bhUya upAttapApapracayAbhyasUyaH / zuzrUSurIzasya vaco'taeva jagAda sammaJju jinezadevaH // 24 // aisA vicAra kara punaH upArjana kiye hue pApa-samudAya se mAnoM IrSyA karake hI indrabhUti gautama gaNadhara ne bhagavAn ke vacana sunane kI aura bhI icchA prakaTa kI, ataeva zrI vIra jinendradeva kI madhura vANI prakaTa huI // 24 // sacetanAcetanabhedabhinnaM . jJAnasvarUpaM ca rasAdicihnam / kramAd dvayaM bho pariNAmi nityaM yato'sti paryAyaguNairitItyam // 25 // ___ he gautama ! yaha samasta jagat sacetana aura acetana ina do prakAra ke bhinna-bhinna dravyoM se bharA huA hai / inameM kramazaH sacetana dravya to jJAnasvarUpa haiM aura acetana dravya jJAnarUpa cetanA se rahita rUpa .. rasAdi cihna vAlA hai / ye donoM hI prakAra ke dravya pariNAmI aura nitya haiM, kyoMki ve saba guNa aura paryAyoM se saMyukta haiM // 25 // bhAvArtha - guNoM kI apekSA sarva dravya nitya haiM aura paryAyoM kI apekSA sabhI dravya anitya yA pariNAmI anAdito bhAti tayorhi yogastatraikyadhIzcetanakasya rogaH / tato janusRtyumupaiti janturupadravAyAnubhavaikatantuH // 26 // anAdi se hI sacetana AtmA aura acetana zarIrAdi rUpa pudgala dravya kA saMyoga ho rahA hai / ina donoM meM aikya buddhi kA honA cetana jIva kA roga hai - bar3I bhUla hai / isa bhUla ke kAraNa hI yaha jantu pratyeka bhava meM janma aura maraNa ko prApta hotA hai aura yaha bhava-paramparA hI upadrava ke lie hai, arthAt duHkhadAyaka hai // 26 // zvabhraM ruSA lubdhakatAbalena kITAditAM vA pazutAM chalena / paropakAreNa surazriyaM sa santoSato yAti naratvazaMsaH // 27 // yaha jIva apane krodharUpa bhAva se naraka jAtA hai, lubdhakatA se kRmi-kITa Adi kI paryAya pAtA hai, chala-prapaMca se pazupanA ko prApta hotA hai, paropakAra se deva-lakSmI ko prApta karatA hai aura santoSa se manuSyapane ko pAtA hai // 27 // Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parararararararararararararararara7138eereerararararararara labheta muktiM paramAtmabudiH samantataH sampratipadya zuddhim / ityuktilezena sa gautamo'tra babhUva sadyo'pyupalabdhagotraH // 28 // paramAtma-buddhi vAlA jIva sarva prakAra se antaraMga aura bAhya zuddhi ko prApta kara arthAt dravya karma(jJAnAvaraNAdika) bhAvakarma (rAga-dveSAdika) aura nokarma (zarIrAdika) se rahita hokara mukti ko prApta karatA hai / isa prakAra bhagavAn ke alpa vacanoM se hI vaha gautama zIghra samyagjJAna ko prApta kara sanmArga ko prApta huA // 28 // sametya tatrA'pyanukUlabhAvaM vIraprabhuH prAha punazca tAvat / bho bhavya ! citte'nubhavA''tmanIne tattvasya sAraM sutarAmahIne // 29 // tadanantara anukUla samaya (avasara) pAkara punaH vIra prabhu ne kahA- he bhavya ! apane hInatA rahita udAra citta meM tattva ke sAra ko anubhava karo // 29 // jAnAmyanekANumitaM zarIraM jIvaH punastatpramitaM ca dhIraH / dhIrasti yasminnadhikArapUrNA karmAnusAreNa vilabdhaghUrNA // 30 // yaha zarIra aneka paudgalika paramANuoM se nirmita hai, isase jIva sarvathA bhinna svarUpa vAlA hote hue bhI usa zarIra ke hI pramANa hai / yataH jIva isa zarIra meM rahatA hai, ataH logoM kI buddhi karma ke anusAra viparItatA ko dhAraNa kara zarIra ko hI jIva mAnane lagatI hai // 30 // sameti naiSkarmyamutAtmaneyaM nairAzyamabhyetya carAcare yaH / nijIyamAtmAnamathAtra puSyan sa eva zAntiMlabhate manuSyaH // jo puruSa isa carAcara jagat meM nirAzA ko prApta hokara apane Apa niSkarmatA ko prApta hotA hai, vahI manuSya apanI AtmA ko puSTa karatA huA zAnti ko prApta karatA hai // 31 // narasya nArAyaNatA''ptihe to janurvyatItaM bhavasindhuse to / parasya zoSAya kRtaprayatnaM kAka prahArAya yathaiva ratnam // 32 // asmAbhiradyAvadhimAnavAyurvyarthIkRtaM tasya kimasti jAyuH / ityuktileze sati gautamasya prAha prabhuH sarvajanaikazasyaH // 33 // (bhagavAn ke yaha divya vacana sunakara gautama bole-) he bhava-sindhu-setu bhagavan ! nArAyaNatA (paramAtmadazA) kI prApti ke kAraNa bhUta isa manuSya ke janma ko maiMne yoM hI vyatIta kara diyA / Aja taka maiMne dUsare ke zoSaNa karane ke lie hI prayatna kiyA / jaise koI kAka ko mArane ke lie ratna ko pheMka deve, Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - errrrrrrrrrrrrr 139rrrrrrrrrrrrrrrr usI prakAra maiMne bhI Aja taka yaha amUlya manuSya jIvana vyartha gavAM diyA / aba isakI kyA auSadhi hai? aisA gautama ke kahane para sarvajanoM ke dvArA prazaMsanIya prabhu punaH bole- // 32-33 / / / gataM na zocyaM viduSA samastu gantavyamevA''zrayaNIyavastu / sambhAlayA''tmAnamato dvijeza ! ko'sIha te kaH khalu kAryalezaH // 34 // he dvijeza (brAhmaNottama) ! vidvAn ko bIta gaI bAta kA zoca nahIM karanA cAhie / aba to gantavya mArga para hI calanA cAhie aura prApta karane yogya vastu ko pAne kA prayatna karanA cAhie / ataeva aba tU apanI AtmA kI sambhAla kara aura vicAra kara ki tU kauna hai aura aba yahAM para terA kyA kartavya hai // 34 // tvaM brAhmaNo'si svayameva viddhi va brAhmaNatvasya bhavetprasiddhiH / satyAvadhAsteyavirAmabhAvaniH saGga tAbhiH samudetu sA vaH // 35 // he gautama ! tuma brAhmaNa kahalAte ho, kintu svayaM apane bhItara to vicAra. karo ki vaha brAhmaNatA kI prasiddhi kahAM hotI hai| are. vaha brAhmaNatA to satya, ahiMsA, asteya. saMgatA se hI saMbhava hai / aisI yaha brAhmaNatA tuma sabake prakaTa ho // 35 // tapodhanazcAkSajayI vizokaH na kAmakopacchalavismayaukaH / zAntestathA saMyamanasya netA sa brAhmaNaH syAdiha zuddhacetA // 36 // brAhmaNa to vahI ho sakatA hai jo tapodhana ho, indriya-jayI ho, zoka-rahita ho / jo kAma, krodha, chala aura vismaya Adi doSoM kA ghara na ho / tathA jo zAMti aura saMyama kA netA ho aura zuddha citta vAlA ho / aisA puruSa hI saMsAra meM brAhmaNa kahalAne ke yogya hai // 36 // pIDA mamAnyasya tatheti jantu-mAtrasya rakSAkaraNaikatantu / kRpAnvitaM mAnasamatra yasya sa brAhmaNaH sambhavatAnnRzasya // 37 // he puruSottama ! jisake yaha vicAra rahatA ho ki jaisI pIr3A mujhe hotI hai, vaisI hI anya ko bhI hotI hogI / isa prakAra vicAra kara jo prANimAtra kI rakSA karane meM sadA sAvadhAna rahatA ho, jisakA hRdaya sadA dayA se yukta rahatA ho, vahI isa saMsAra meM brAhmaNa hone ke yogya hai // 37 // sadA''tmanazcintanameva vastu na jAtvasatyasmaraNaM samastu / parApavAdAdiSu mUkabhAvaH syAd brAhmaNasyaiSa kila svabhAvaH // 38 // jisake sadA hI AtmA kA cintana karanA lakSya ho, jo kadAcit bhI asatya-saMbhASaNa na karatA ho, para-nindA Adi meM mauna bhAva rakhatA ho / vahI brAhmaNa kahalAne ke yogya hai, kyoMki brAhmaNa kA yahI svabhAva (svarUpa) hai // 38 // Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 nAnAvidhAneka vicitravastusamarthite bhUmitale samastu 1 na kiJcanA''dAtumihehamAnaH sa brAhmaNo buddhividhAnidhAnaH // 39 // jo nAnA prakAra kI aneka vicitra vastuoM se bhare hue isa bhUtala para kucha bhI nahIM grahaNa karane kI icchA rakhatA hai, vahI buddhi kA nidhAna mAnava brAhmaNa hai // 39 // jalesbjinIpatravadatra bhinnaH iSTe'pyaniSTe'pi na jAtu khinnaH / kUMrmo yathA samvaritAntaraGgaH sarvatra sa brAhmaNasampadaGgaH // 40 // jaise jala meM rahate hue bhI kamalinI usase bhinna ( alipta) rahatI hai, isI prakAra saMsAra meM rahate hue bhI jo usase alipta rahe, iSTa viyoga aura aniSTa - saMyoga bhI kabhI kheda - khinna na ho aura kachue ke samAna sarvatra apane citta ko sadA saMvRtta rakhatA ho, vahI brAhmaNa rUpa sampadA kA dhArI hai ||40|| manovaco'GgaiH prakRtAtmazuddhiH paratra kutrAbhirucerna buddhiH / itthaM kilAmaithunatAmupetaH sa brAhmaNo brahmavidAzrame'taH // 41 // isa prakAra jisane mana, vacana aura kAya se svAbhAvika Atmazuddhi prApta kara lI hai, anyatra kahIM bhI jisakI na abhiruci hai aura na jisakI buddhi hai, evaM jo nizcaya se dvaitabhAva se rahita hokara advaitabhAva ko prApta ho gayA hai, vahI puruSa brahma - jJAniyoM ke Azrama meM brAhmaNa mAnA gayA hai // 41 // nizAcaratvaM na kadApi yAyAdekAzano vA divase'pi bhAyAt / madyaM ca mAMsaM madhukaM na bhakSet sa brAhmaNo yo'GgabhRtaM surakSet // 42 // jo kabhI bhI nizAcaratA ko prApta nahIM hotA, arthAt rAtri meM nahIM khAtA, jo dina meM bhI ekAzana karatA hai, madya, mAMsa, aura madhu ko kabhI nahIM khAtA hai, evaM sadA prANiyoM kI rakSA karatA hai, vahI brAhmaNa hai // 42 // parityajedvAri agAlitantu pibetpunastoSapayo'pajantu 1 kuryAtra kutrApi kadApi mantuM zrIbrAhmaNo'ntaH prabhubhaktitantuH // 43 // jo agAlita jala ko chor3e aura nirjantuka evaM santoSarUpa jala ko pIve, kabhI bhI kahIM para kisI bhI prakAra ke aparAdha ko nahIM kare aura antaraMga meM prabhu kI bhakti rUpa tantu ( sUtra ) ko dhAraNa kare / vahI saccA brAhmaNa hai ||43|| bhAvArtha jo uparyukta guNoM se rahita hai, kevala brAhmaNa kula meM utpanna huA hai, aura zarIra para sUta kA yajJopavIta dhAraNa karatA hai, vaha brAhmaNa nahIM kahA jA sakatA / svarNamivopalena javAdayaH zrIgautamasyAntara bhUdanenaH I anena vIraprativedanena raso'gadaH srAgiva pAradena 118811 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | 1412 jisa prakAra pArasa pASANa ke yoga se lohA zIghra sonA bana jAtA hai aura jaise pArA ke yoga dhAtu zIghra roga nAzaka rasAyana bana jAtI haiN| ThIka usI prakAra bhagavAn vIra prabhu ke uparyukta vivecana se zrI gautama indrabhUti kA citta bhI pApa se rahita nirdoSa ho gayA // 44 // anye'gribhUtipramukhAzca tasya tulyatvamevAnubabhuH samasya / nimbAdayazcandanatAM labhante zrIcandanadroH prabhavantu ante // 45 // unake sAtha ke anya agnibhUti Adika dazoM vidvAn bhI indrabhUti ke samAna hI tattva ke yathArtha rahasya kA anubhava kara Anandita hue, so ThIka hI hai / zrIcandanavRkSa ke samIpa meM avasthita nIma Adika bhI candanapane ko prApta hote haiM, isameM koI Azcarya kI bAta nahIM hai // 45 // vIrasya paJcAyutabuddhimatsu sakRtprabhAvaH samabhUnmahatsu / vRttaM tadetatprasasAra lokaprAnteSu zIghraM pramudAmathaukaH // 46 // indrabhUti Adi gyArahoM vidvAnoM kA jo pAMca hajAra ke lagabhaga ziSya parivAra thA, una sabameM bhI bhagavAn mahAvIra ke vacanoM kA mahA prabhAva par3A, aura una sabake hRdaya bhI ekadama palaTa gaye / yaha harSa - vardhaka samAcAra saMsAra ke sarva prAntoM meM zIghra phaila gayA // 46 // samAgamaH kSatriyaviprabuddhayora bhUdapUrvaH parirabdhazuddhayoH / gAGgasya vai yAmunataH prayoga ivA''sakau spaSTatayopayogaH // 47 // parama zuddhi ko prApta yaha kSatriya buddhi mahAvIra aura vipra-buddhi indrabhUti kA abhUtapUrva samAgama huA, jaise ki prayAga meM gaMgAjala kA yamunA jala se saMgama tIrtharUpa se pariNata ho gayA / aura Aja taka pRthvI - maMDala para usakA spaSTa rUpa se upayoga ho rahA hai // 47 // nizamya samyaG mahimAnamasyA''yAtA tanUbhRttatirakSizasyA / yasyAM dvijo bAhuja eva nAsI dvaizyo'pi vA zilpijanaH zubhAzI // 48 // vIra prabhu kI aisI mahimA ko sunakara unake darzanArtha aura dharma zravaNArtha logoM kI darzanIya paMktiyoM kA AnA prArambha ho gayA, dharma jisameM kevala brAhmaNa aura kSatriya hI nahIM the, apitu vaizya bhI aura zubha AzA rakhane vAle zilpijana ( zUdra) bhI the // 48 // yo vA'ntaraGge nijakalmaSasya prakSAlanAyAnubhavatsamasya / AyAta eSo'pi jana: kiletaH vIrodayaM tIrthamapUrvametat // 49 // jisa vyakti ne bhI sunA aura bhI vyakti antaraMga ke apane pApa ko dhone kA anubhava karatA thA, sabhI jana Aye aura isa prakAra saMsAra meM yaha 'vIrodaya' rUpa apUrva hI tIrtha prakaTa huA // 49 // ve narazca nArI ca pazuzca pakSI devo'thavA dAnava AtmalakSI / tasyaiva tasminnucito'dhikAraH parasparapremamayo vicAraH 114011 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - isa vIrodaya rUpa tIrtha meM snAna karane ke lie jo bhI AtmalakSI nara-nArI, pazu-pakSI athavA devadAnava AyA, usako usameM yogya samucita hI adhikAra milA aura sabhIjIvoM meM paraspara prema maya vicAra prakaTa huA // 50 // siMho gajenAkhurathautuke na vRkeNa cAjo nakulo'hijena / sma snehamAsAdya vasanti tatra cAtmIyabhAvena pareNa satrA // 51 // usa samaya usa samavazaraNa meM siMha gaja ke sAtha, mUSaka viDAla ke sAtha, bakarA bher3iye ke sAtha, naulA sAMpa ke sAtha vaira bhUla karake paraspara sneha ko prApta hokara apane virodhI ke sAtha AtmIya bhAva se baiTha rahe the // 51 // | divA-nizoryatra na jAtu bhedaH kasmai manuSyAya na ko'pi khedaH / babhUva sarvartusamAgamo'pi zItAtapAdi-prativAdalopI // 52 // usa samavazaraNa meM dina-rAtri kA bheda nahIM thA, na kabhI kisI manuSya yA pazu ke lie kisI prakAra kA koI kheda thA / vahAM sardI garmI Adi ko dUra karane vAlA sarva RtuoM kA bhI samAgama huA // 52 // bhAvArtha - usa samaya sabhI RtuoM ke phala-phUla utpanna ho gaye aura vasanta jaisA suhAvanA samaya ho gayA / kintu na vahAM para gISma Rtu jaisI praMcaDa garmI thI, na zItakAla jaisI ugra sardI aura na varSAkAla jaisI dhanaghora varSA / sabhI prakAra kA vAtAvaraNa parama zAMta aura Ananda-dAyaka thA / samavazaraNametannAmato vizrutA''sI jinapatipadapUtA saMsadeSA zubhAzIH / jani-maraNajaduHkhAikhito jIvarAzi riha samupagataH san sambhavedAzu kAzIH // 53 // zrI jinapati vIra prabhu ke caraNa kamaloM se pavitra huI yaha zubhAzayavAlI saMsada (sabhA) saMsAra meM 'samavazaraNa' isa nAma se prasiddha huI jisameM ki janma-maraNa-janita daHkha se dakhita jIva-rAzi A-Akara zIghra kAzI bana rahI thI / ka arthAt AtmA kI AzA vAlI Atma-svarUpa prApta karane kI abhilASiNI ho rahI thI // 53 // zrImAn zreSThi caturbhujaH sa suSuve bhUrAmaletyAhvayaM / vANI-bhUSaNa-varNinaM ghatavarI devI ca yaM dhIcayam / tatprokte gaNinAM vivarNanamabhUcchIvIranAthaprabhoH sarge'smin khalu mArgaNocitamitau saMpazya tad bhavya bhoH // 14 // isa prakAra zrImAn seTha caturbhujajI aura ghRtavarI devI se utpanna hue vANIbhUSaNa bAla-brahmacArI paM. bhUrAmala vartamAna muni jJAnasAgara dvArA race gaye isa vIrodaya kAvya meM gaNadharoM kA varNana karane vAlA caudahavAM sarga samApta huA // 4 // Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PrerEETTERTAL13TTTTERrrrrrrr atha paJcadazaH sargaH garjanaM vAridasyeva dundubheriva gujanam / jagadAnandanaM jIyAdraNanaM parameSThinaH // 1 // megha kI garjanA ke samAna, athavA dundubhi kI dhvani ke samAna gUMjane vAlI aura saMsAra ke prANiyoM ko Ananda dene vAlI aisI parameSThI zrI vardhamAna svAmI kI vANI jayavantI rahe / / 1 / / vINAyAH svarasampattiM sannizamyApi mAnavaH / gAyaka eva jAnAti rAgo'trAyaM bhavediti // 2 // vINA kI svara-sampatti. ko arthAt usameM gAye jAne vAle gIta ke rAga ko sunakara gAna-rasa kA vettA mAnava hI jAna sakatA hai ki isa samaya isameM amuka rAga prakaTa hogA / hara eka manuSya nahIM jAna sakatA // 2 // udiyAya jinAdhIzAdyo'sau divyatamo dhvaniH / viveda gautamo hIdametadIyaM samarthanam // 3 // ____ isI prakAra jinAdhIza vIra parabhu se jo dhvani prakaTa huI, usake yathArtha rahasya ko gautama vidvAn hI samajha sake , sarva sAdhAraNa jana nahIM samajha sake // 3 // svAkU tasyottaraM sarva evAbhyApa svabhASayA / niHzeSaM dhvanimIzasya kintu jagrAha gautamaH // 4 // yadyapi samavazaraNa meM avasthita sabhI jana apane prazna kA uttara apanI bhASA meM hI prApta kara lete the, kintu vIra prabhu kI pUrNa divya dhvani ko gautama gaNadhara hI grahaNa kara pAte the / / 4 // . pibantIkSvAdayo vAri yathApAtraM payomucaH / atha zeSamazeSantu vArdhAveva nidhIyate // 5 // jaise megha se barasane vAle jala ko ikSu Adi vRkSa apanI pAtratA ke anusAra grahaNa karate haiM, kintu zeSa samasta jala to samudra meM hI sthAna pAtA hai / isI prakAra pratyeka zrotA apanI apanI buddhi ke anusAra bhagavAn kI vANI ko grahaNa karatA thA, parantu use pUrNa rUpa se hRdayaGgama to gautama gaNadhara hI kara pAte the // 5 // Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 pazUnAM pakSiNAM yadvadulkAdInAM zakuniH pannizamyai tadartha yatyeSa ca zabdanam 1 tAddazam // 6 // jisa prakAra eka zakuna zAstra kA vettA puruSa pazu, pakSI aura bijalI Adi ke zabda ko sunakara unake yathArtha rahasya ko jAnatA hai, hara eka manuSya nahIM / usI prakAra bhagavAn kI vANI ke yathArtha rahasya ko gautama gaNadhara hI jAna pAte the, hara eka manuSya nahIM // 6 // vANIM dvAdazAbhAgeSu bhaktimAn sa sa vibhaktavAn sambabhUvuzcartudaza antimasyAntaradhyAyAH 11911 usa mahAn bhakta gautama ne bhagavAn kI vANI ko sunakara AcArAMga Adi bAraha aMgoM (bhAgoM) meM vibhakta kiyA / usameM ke bArahaveM aMga ke pAMca bhAga kiye| usameM se pUrvagata ke caudaha bheda kiye ||7|| vAk nAnAdezanivAsinAm zuzrUSUNAmanekA anakSarAyitaM vAcA sArvasyAto jinezinaH 11211 nAnA dezoM ke nivAsI zrotA janoM kI bhASA aneka prakAra kI thI / (yadi bhagavAn kisI eka deza kI bolI meM upadeza dete, to usase saba kA kalyANa nahIM ho sakatA thA / ) ataeva sarva ke hitaiSI jinendradeva kI vANI anakSara rUpa se prakaTa huI / (jisase ki sabhI dezavAsI loga use apanI apanI bolI me samajha leveM, yaha bhagavAn kA atizaya thA ) ||8|| patitoddhAraka syAsya sarvasya premNA papustiryaJco'pi vIrokta manuvadati dUrataraM gaNeze ninyurnA mato vizvahe tave mAgadhA: dUrAd surA : 11811 vIra bhagavAn ke dvArA kathita tattva ko vizva kalyANa ke lie gaNadhara anuvAda karate jAte the aura mAgadha jAti ke devaM usa yojana vyApinI vANI ko dUravartI sthAna taka phailA dete the // 9 // kimu mAnavAH I bhitho jAtivirodhinaH / / 10 / / patitoM ke uddhAraka aura sarva ke hitakAraka vIra prabhu kI vANI ko manuSyoM ne hI kyA, paraspara jAti-virodhI tiryaMcoM taka ne bhI prema se pAna kiyA, arthAt sunA // 10 // puNyaM 1 tatrAbhUdrasya paryaTaH mahAtmanaH vArivAhasyeva / / 11 / / jisa-jisa deza ke nivAsI janoM kA jaisA puNya thA, usake anusAra icchA-rahita vihAra karane vAle mahAtmA mahAvIra kA vihAra megha ke samAna usa deza meM huA // 11 // yaddezavAsinAM nirIhacAriNo * 1 1 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 11120120110001145jo199999999991125 dikku mArIgaNasyAgre gacchato hastampuTe / yAtrAyAH samaye rejurvasumaGgalasampadaH // 12 // bhagavAn ke vihAra-samaya Age Age calane vAlI dikkumArI deviyoM ke hasta-kamaloM meM aSTa maMgala dravya parama zobhA ko prApta hote the // 12 // dizi yasyAmanugamaH sambhAvyo'bhUjinezinaH / tatraiva dharmacakrAkhyo vartma . vartayati sma saH // 13 // vIra jineza kA vihAra jisa dizA meM saMbhava hotA thA, usI dizA meM dharmacakra Age Age apanA mArga banAtA calatA thA // 13 // cacAla yAmilAmeSo'laGkurvan pAdacArataH / romANIva payojAni dhArayantIha sA babhau // 14 // ye vIra bhagavAn apane pAda-saMcAra se jisa pRthvI ko alaMkRta karate hue calate the, vahAM para vaha romAJca ke samAna kamaloM ko dhAraNa karatI huI zobhita hotI thI // 14 // evaM paryaTato'muSya dezaM dezaM jinezinaH / ziSyatAM jagaha bhUpA bahavazcetare janAH // 15 // isa prakAra prANi-mAtra ko unake karttavya-patha kA upadeza karate hue deza-deza meM vihAra karane vAlI vIra jineza kA anekoM rAjA logoM ne evaM anya manuSyoM ne ziSyapanA svIkAra kiyA // 15 // rAjagRhAdhirAjo yaH zreNiko nAma bhUpatiH / loka prakhyAtimAyAto babhUva zrotRSUttamaH // 16 // bihAra prAnta ke rAjagRha nagara kA adhirAja zreNika nAma kA rAjA bhagavAn kA ziSya banakara aura zrotAoM meM agraNI hokara saMsAra meM prasiddhi ko prApta huA // 16 // jAtA gautamasaMkAzAH sudharmAdyA dazApare / vIrasya vAcamuddhartuM kSamA nAnarddhisaMyutAH // 17 / / vIra bhagavAn kI vANI kA uddhAra karane meM samartha evaM nAnA RddhiyoM se saMyukta gautama-tulya sudharmA Adi daza gaNadhara aura bhI hue // 17 / / campAyA bhUmipAlo'pi nAmato dadhivAhanaH / padmAvatI priyA tasya vIrametau tu jampatI // 18 // Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 campA nagarI kA pratipAlaka dadhivAhana nAma kA rAjA aura usakI padmAvatI nAma kI rAnI ye donoM hI dampatI bhagavAn ke ziSya banakara jaina dharma pAlana karane lage // 18 // vaizAlyA pUrvasmAdeva bhUmipAlasya vIrasya ceTakasya samanvayaH mArga mADhauki to'bhavata // 19 // vaizAlI ke rAjA ceTaka kA vaMza to pahile se hI vIra bhagavAn ke mArga kA anuyAyI thA / (aba ke vahAM para vihAra hone se vaha aura bhI jaina dharma meM ddar3ha ho gayA ) ||19|| - bhagavAn kAzInarezvaraH zaMkho hastinAgAdhipaH zivaH cilAtiH koTivarSezo dazArNezo'pi dIkSitaH 1 112011 kAzI deza ke narezvara mahArAja zaMkha, hastinApura ke mahArAja ziva, koTi varSa deza ke svAmI cilAti aura dazArNa deza ke nareza bhI bhagavAn ke dharma meM dIkSita hue ||20|| uddAyanamahIpatiH 1 vItabhayapurAdhIza prabhAvatI priyA'muSyA''paturddhAM vIrazAsanam // 21 // vItabhayapura kA adhIsa uddAyana rAjA aura usakI prabhAvatI rAnI ye donoM hI vIra bhagavAn ke zAsana ko prApta hue // 21 // kauzambyA naranAtho'pi nAmnA yo'sau satAnika: 1 mRgAvatI priyA cAsya vIrAMdhI sma niSevate // 22 // kauzAmbI kA naranAtha satAnika rAjA aura usakI padmAvatI rANI ne bhI vIra bhagavAn ke caraNoM kI sevA svIkAra kI ||22|| 1 jIvako nirvRtiM pradyotana ujjayinyA adhipo'sya zivA priyA 1 vIrasya matametau dvau sevamAnau sma rAjataH // 23 // ujjayinI kA rAjA pradyota aura usakI rAnI zivAdevI ye donoM hI vIra bhagavAn ke mata kA sevana karate hue suzobhita hue ||23|| rAjapuryA adhIzAno zrAmaNyamupayuJjAno mahatAM mahAn 1 gatavAnitaH // 24 // rAjapurI nagarI kA jIvaka arthAt jIvandhara svAmI jo mahApuruSoM meM bhI mahAn thA, vaha bhI bhagavAn se zramaNapanA aGgIkAra karake bhagavAn ke jIvana kAla meM hI mokSa ko prApta huA // 24 // Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rarararararararararararararararara147rarararararararararararararararara zreSThino'pyarha ddAsasya nAmnA jambUkumArakaH / dIkSAmataH samAsAdya gaNanAyaka tAmagAt // 25 // arhadAsa seTha ke suputra jambukumAra to (usI dina vivAha karake lAI huI apanI sarva striyoM ko sambodha kara) bhagavAn se dIkSA lekara gaNa ke svAmIpane ko prApta huA // 25 // vidyuccauro'pyataH paJcazatasaMkhyaiH svasArthibhiH / samaM sametya zrAmaNyamAtmabodhamagAdasau // 26 // inhIM jambUkumAra ke sAtha vidyuccora bhI apane pAMca sau sAthiyoM ko lekara aura zramaNapanA aGgIkAra kara AtmajJAna ko prApta huA // 26 // sUryavaMzIyabhUpAlo . . ratho'bhUddazapUrvakaH / suprabhA mahiSItyasya jainadharmaparAyaNA // 27 // sUryavaMzI rAjA dazaratha aura usakI rAnI suprabhA ye donoM hI vIra zAsana ko svIkAra kara jaina dharmaparAyaNa hue // 27 // mallikA mahiSI cAsItprasenajinmahIpateH / dArpha vAhanabhUpasyAbhayA nAma nitambinI // 28 // prasenajit rAjA kI rAnI mallikAdevI aura dArphavAhana nareza kI rAnI abhayadevI ne vIra-zAsana ko aGgIkAra kiyA // 28 // sadharmasvAminaH pArzva uSTra dezAdhipo yamaH / dIkSA jagrAha tatpatnI zrAvikA dhanavatyabhUt // 29 // uSTradeza ke svAmI rAjA yama ne (mahAvIra svAmI ke ziSya) sudharmAsvAmI se jinadIkSA grahaNa kI aura usakI rAnI dhanavatI zrAvaka ke vrata aGgIkAra kara zrAvikA banI // 29 // zrIvIrAdAsahasrAbdIparyantamiha tad-vRSaH babhUva bhUSaNaM rAjJAM kulasyetyanumIyate // 30 // isa prakAra zrI vIra bhagavAn ke samaya se lekara eka hajAra varSa taka unake dvArA pracArita jaina dharma rAjAoM ke kula kA AbhUSaNa rahA, aisA (prAcIna itihAsa se) anumAna hotA hai // 30 // etad-dharmAnurAgeNa caitaddezaprajA'khilA / prAyazo'tra babhUvApi jainadharmAnuyAyinI / 31 // Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1911109 111111 11|148jy??????????????? uparyukta una-una rAjAoM ke jainadharmAnurAga se hI isa deza kI samasta janatA bhI prAyaH jainadharmAnuyAyinI ___ ho gaI thI // 31 // khAravelo'sya rAjJI ca nAmnA siMhayazA punaH / jainadharmaprarohArthaM praka maM bhUri cakra tuH // 32 // kaliGga deza-nareza mahArAja khAravela aura unakI mahArAnI siMhayazA devI ne jainadharma ke pracAra ke liye bar3A parAkrama ikSvAkuvaMzipadmasya patnI dhanavatI ca yA / mauryasya candraguptasya suSamA''sIdazA''rha tI // 33 // ikSvAkuvaMzI rAjA padma kI patnI dhanavatI ne tathA samrATa candra-gupta maurya kI patnI suSamA devI ne bhI jaina dharma ko dhAraNa kiyA // 33 // mahIzUrAdhipAsteSAM yoSito'dyAvadhIti tAH / jainadharmAnuyAyitvaM svIkurvANA bhavantyapi // 34 // maisUra ke nareza aura unakI rAjapatniyAM to Aja taka bhI jainadharma ke anuyAyI hote A rahe haiM // 34 // pallavAdipateH putrI kadAJchI maruvarmaNaH / nirgundadezAdhipateH paraMlUrasya cAGga nA // 35 // kArayAmAsaturloka tilakAkhyajinAlayam . yadvayavasthArthamAdiSTaM pUnalligrAmanAmaka m // 36 // sthAnaM zrIpuruSAkhyena rAjJA svasrInidezataH / bhUrandhravyApinI yasmAdAsId dharmaprabhAvanA // 37 // pallava deza ke nareza kI putrI aura maruvarmA rAjA kI rAnI kadAJchI tathA nirgunda deza ke rAjA paraMlUra kI rAnI ina donoM ne loka tilaka nAmakA jinAlaya banavAyA aura apanI patnI kI preraNA se usake svAmI puruSarAja ne punalli nAma kA grAma usa caityAlaya kI vyavasthA ke lie arpaNa kiyA / isase sAre saMsAra meM jaina dharma kI mahatI prabhAvanA huI // 35-37 / / / jAkiyavve sattarasa-nAgArjunasya bhAminI zrIzubhacandrasiddhAnta-devaziSyA babhUva yA // 38 // Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 149 ve sattarasa nAgArjuna kI dharmapatnI jAkiyavve zrI zubhacandra siddhAMta deva kI ziSyA huI aura usane jainadharma kA pAlana kiyA ||38|| tadartha I jinAsthAnaM bhUmidAyinI nAgadevasyAtimavve 'pyatidhArmikA // 39 // nAgadeva kI mahArAnI atimavve bhI bar3I dharmAtmA thI, jisane ki jinAlaya banavA karake usake nirvAha ke lie bhUmi pradAna kI thI // 39 // cAmbikA vIracAmuNDarAjazca zrInemicandra siddhAntacakri sevaka tAM dadhuH 118011 vIra cAmuNDarAja, unakI patnI aura unakI mAtA ye tInoM hI zrI nemicandra siddhAnta cakravartI ke sevaka hue aura jaina dharma kA mahAna udyota kiyA // 40 // I candramaule stu yA bhAryA nAmato'caladevI vIraballAlamantriNaH dhArmikA yA babhUva // 41 // rAjA vIraballAla ke mantrI candromauli ke acaladevI nAma kI jo bhAryA thI, vaha bhI jainadharma kA ddar3hatA se pAlana karatI thI // 41 // yA nirmApayya mahiSI pallavarAT jinasA devaM tatpatnI tasya 1 patnIka dambarAja - kIrttidevasya zrIpadmanandisiddhAnta - devapAdAbhyupAsikA // 42 // kadambarAja kIrtideva kI bhAryA mAlalA bhI zrIpadmanandisiddhAMta deva ke caraNoM kI upAsikA thI // 42 // 1 // 43 // pallavarAja kADuvedI kI caTTalA nAma kI mahArAnI sadA jaina sAdhuoM kI sevA meM tatpara rahA karatI thI / usane bhI eka jinamaMdira banavAyA thA ||43|| kADuvedI ca mAlalA mahiSI caTTa lAbhidhA sAdhusevAsu tatparA 1 dorba lagaMga mANDi - mAndhAturyA zrIpaTTadamahAdevI babhUva / / 44 / / bhujabala gaMgamANDi mAndhAtA kI sahadharmiNI zrIpaTTadamahAdevI bhI jinadharma ko dhAraNa karane vAlI huI hai // 44 // 1 sadharmiNI jinadharmadhuk Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harararararararararararararararA15oteeeeeeeeeeerararara mAcikavve'pi jainA'bhUnmArasiMgayyabhAminI / zaivadharmI patiH kintu sA tu satyAnuyAyinI // 45 // mArasiMgayya kI bhAminI mAcikavve bhI satya (jaina) dharma kI kaTTara anuyAyinI thI, yadyapi usakA pati zaivadharmAnuyAyI thI // 45 // viSNuvardhanabhUpasya zAntalA paTTa devikA zrIprabhAcandra siddhAnta-devaziSyatvamAgatA // 46 // viSNuvardhana rAjA kI paTTarAnI zAntalAdevI zrIprabhAcandra siddhAnta deva kI ziSyA banI aura jaina dharma pAlatI thA // 46 // hariyavvarasiH putrI zAntalAyA jinAspadam / kArayAmAsa dvAdazyAM zatAbdayAM vikra masya sA // 47 // bhUmidAnaM cakArApi tasya nirvAha hetave / maNimANikyasampanna-zikharaM sumanoharam // 48 // zAntalAdevI kI putrI hariyavvarasI ne vikrama kI bArahavIM zatAbdI meM eka jinAlaya banavAyA, jisakA zikhara maNi-mANikya se sampanna aura ati manohara thA / usane mandira ke nirvAha ke lie bhUmidAna bhI kiyA thA // 47-48 / / viSNucandranarezasyAgrajajAyA jayakvaNiH / nityaM jinendra devArcA kurvatI samabhAdiyam // 49 // viSNucandra nareza ke bar3e bhAI kI strI jayakvaNi jaina dharma pAlatI thI aura nitya jinendradeva kI pUjana karatI thI // 49 // senApatirgaGgarAjazcAsya lakSmImatiH priyA jinapAdAbjasevAyAmevAsUna visasarja tAn // 50 // senApati gaGgarAja aura usakI patnI lakSmImatI ye donoM hI jaina dharma ke dhAraka the aura unhoMne jina bhagavAn ke caraNa-kamaloM kI sevA karate hue hI apane prANoM kA visarjana kiyA thA // 50 // cauhAnavaMzabhRtkIrti-pAlanAmamahIpate: devI mahIbalAkhyAnA vabhUva jinadharmiNI // 51 // Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TETTEER T151rrrrrrrrrrrrrree cauhAnavaMzI kIrtipAla nAmaka nareza kI mahIbalA nAma kI rAnI bhI jinadharma kI dhAraNa karane vAlI huI // 51 // paramArAnvayotthasya dharAvaMzasya bhAminI zrRGgAradevI AsIcca jinabhakti sutatparA // 52 // paramAra vaMza meM utpanna hue rAjA dharAvaMza kI bhAminI zrRGgAradevI huI / jo jinadeva kI bhakti karane meM tatpara rahatI thI // 52 // rAjavargamihe tyevaM plAvayan vIrabhAsvataH / gomaNDalaprasAro'bhUdbhuvi tattvaM prakAzayan // 53 // isa prakAra bhAratavarSa ke anekoM rAja-vaMzoM ko prabhAvita karatA bhagavAn mahAvIra rUpa dharma-sUrya ke vacana rUpa kiraNoM kA samUha saMsAra meM satya tattva kA prakAza karatA huA sarva ora phailA // 53 // bhUmipAleSvivAmISu vaizyeSu bAhmaNeSu ca / zUdrake Svapi vIrasya zAsanaM samavAtaran // 54 // vIra bhagavAn kA yaha jina-zAsana rAjAoM ke samAna vaizyoM meM, brAhmaNoM meM aura zUdroM meM bhI phailA / (Aja bhI thor3I bahuta saMkhyA meM sabhI jAti ke loga isa dharma ke anuyAyI dRSTigocara hote haiM) // 54 // vIrasya zAsanaM vizvahitAya yadyapItyabhUt / kintu tatpratipattAro jAtAstadanuyAyinaH // 55 / / yadyapi vIra bhagavAn kA yaha zAsana vizva mAtra ke kalyANa ke lie thA, kintu jina logoM ne use dhAraNa kiyA, ve usake anuyAyI kahe jAne lage // 55 // bhAvArtha - Aja vIra matAnuyAyI alpa saMkhyaka jainoM ko dekha kara koI yaha na samajhe ki vIra bhagavAn kA upadeza kucha jAti vizeSa vAloM ke lie thA, isalie jainoM kI saMkhyA kama hai / nahIM, unakA upadeza to prANimAtra ke hitArtha thA, aura eka lambe samaya taka jaina dharmAnuyAyiyoM kI saMkhyA bhI karor3oM para thI / para aneka ghaTanA-cakroM se Aja unakI saMkhyA kama hai / itareSvapi lokeSu tatprabhAvastvabhUd dhruvam / ye'hammanyAkhyadoSeNa tanmataM nAnucakrire jina anya logoM ne ahammanyatA doSa-vaza vIra bhagavAn ke mata kA anukaraNa nahIM kiyA, una logoM para bhI vIra-bhagavAn dvArA prarUpita ahiMsA-dharma kA prabhAva spaSTa ddaSTigocara ho rahA hai / (yahI kAraNa hai ki hiMsA-pradhAna yajJAdika karane vAle vaidika dharmiyoM me bhI Aja hiMsA dRSTigocara nahIM hotI hai aura ve loga bhI hiMsA se ghRNA karane lage haiM / ) // 56 / / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAddhe'pi yatra 1 khyAtastatsampradAyinaH sanmaterayam vadeyurmAtaraM dhenuM prabhAvaH // 57 // jina vaidika sampradAya vAloM ke yahAM zrAddha meM bhI gomAMsa kA vidhAna thA, ve loga Aja gau ko mAtA kahate haiM aura usakA vadha nahIM karate, yaha prabhAva vIra zAsana kA hI hai // 57 // 152 gomAMsaH bhAvArtha vaidika dharma meM aisA vidhAna thA ki " mahojaM vA mahokSaM vA zrotriyAya prakalpayet" arthAt 44 zrAddha ke samaya mahAn azva ko athavA mahAn baila ko zrotriya brAhmaNa ke lie mAre aura usakA mAMsa use khilAveM"- usa samaya sarvatra pracalita isa vidhAna kA Aja jo abhAva dRSTigocara hotA hai, vaha vIra bhagavAn ke 'ahiMsA paramo dharmaH ke siMhanAda kA hI prabhAva hai / yadvA sarve'pi 1 rAjAno vIramArgAnuyAyinaH rakSAyAM yatante satataM take yataH prajAyA // 58 // athavA saMsAra ke sabhI rAjA loga vIra mArga ke anuyAyI haiM, kyoMki ve loga prajA kI rakSA karane meM nirantara prayatnazIla rahate haiM // 58 // antarnItyA'khilaM vizvaM 1 vIravartmAbhidhAvati hiMsakAdapi hiMsaka : daya svakuTumbAdau // 59 // antaraMga nIti se yadi dekhA jAya, to yaha samasta vizva hI vIra bhagavAn ke dvArA batalAye hue ahiMsA mArga para cala rahA hai, kyoMki hiMsaka se bhI hiMsaka manuSya yA pazu bhI apane kuTumba Adi para dayA karatA hI hai, unakI hiMsA nahIM karatA // 59 // tataH punaryo ahiM sAmadhikaM mAtrAyAmupaDhauka te vIramanugacchati tAvat sa // 60 // isalie jo jIva jitanI bhI mAtrA meM ahiMsA dharma ko dhAraNa karatA hai, vaha utanI hI mAtrA meM bhagavAn mahAvIra ke mArga para calatA hai // 60 // yAvatyA abhUtpunaH sanmatisampradAye'pi tatprabhAvaH sahayogitAye / yato mRtazrAddhamavazyakarma hItyAdi dhIraJcati jainamarma // 61 // 1 samaya-parivartana ke sAtha sanmati vIra bhagavAn ke sampradAya vAloM para bhI anya sahavartI sampradAya vAloM kA prabhAva par3A ki jaina loga bhI mare hue vyakti kA zrAddha karanA Avazyaka karttavya mAnane lage, tathA isI prakAra kI anya laukika kriyAoM ko karane lage, jo ki jaina dharma ke marma para coTa pahu~cAtI haiM // 61 // Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ COe 153 vIreNa yatproktamadRSTapAramagAdhamapyasti kilAsya sAram / ratnAkarasyeva nivedayAmi ya iSyate kaustubhavat sunAmI // 62 // vIra bhagavAn ne apane divya pravacanoM meM saMsAra ke hita ke lie jo kucha kahA, vaha vastutaH ratnAkara ke samAna, agAdha aura apAra hai / kintu usameM kaustubha maNi ke samAna jo mukhya mukhya tattva haiM, unakA sArAMza maiM nivedana karatA hU~ // 62 // sAmyamahiMsA anupamatayA'nusandheyAni 1 sarvajJateyamuttamavastu catvArItyetAni punarapi // 63 // bhagavAn mahAvIra ke agAdha pravacanoM meM se sAmyavAda, ahiMsA, syAdvAda aura sarvajJatA ye cAra anupama uttama tattva haiM / jijJAsu janoM ko inakA anusandhAna karanA cAhie // 63 // bhAvArtha Age inhIM cAroM tattvoM kA kucha vivecana kiyA jAyagA / zrImAn zreSThi caturbhujaMH sa suSuve bhUrAmale tyAhna yaM vANIbhUSaNavarNinaM ghRtavarI devI ca yaM dhIyatam / vivarNanamabhUtpaJcai kasaMkhyAvati kRte kIddazarUpato'tha janatA vIropadezaM satI // 15 // - syAdvAdasyu sarge'nena prAptA isa prakAra zrImAn seTha caturbhujajI aura ghRtavarI devI se utpanna hue vANI-bhUSaNa, bAla- brahmacArI paM. bhUrAmala vartamAna muni jJAnasAgara racita isa vIrodaya kAvya meM vIra bhagavAn ke dharma kA deza-deza meM pracAra aura prabhAva kA varNana karane vAlA pandrahavAM sarga samApta huA ||15|| Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15vArarararararararararararararara atha SoDazaH sargaH vizvasya rakSA prabhaveditIyadvIrasyasacchAsanamadvitIyam / samAzrayantIha dharAtale'sUnna ko'pi bhUyAdasukhIti teSu // 1 // bhagavAn mahAvIra ke zAsana kI yahI saba se bar3I advitIya vizeSatA thI ki isa dharAtala para koI prANI duHkhI na rahe, saba sukhI hoM aura sAre saMsAra kI rakSA ho // 1 // Atman vasestvaM vasituM parebhyaH deyaM svavannAnyahRdatra tebhyaH / bhaveH kadAcitsvabhave yadi tvaM pravAJchasi svaM sukhasampaditvam // bhagavAn ne kahA-he Atman, yadi tuma yahAM sukha se rahanA cAhate ho, to auroM ko bhI sukha se rahane do / yadi tuma svayaM dukhI nahIM honA cAhate ho, to auroM ko bhI duHkha mata do // 2 // bhAvArtha-tuma svayaM jaisA bananA cAhate ho, usI prakAra kA vyavahAra dUsaroM ke sAtha bhI karo / ApanamanyaM samudIkSya mAsthAstUSNIM vaheH kintu nijAmihAsthAm / svede bahatyanyajanasya rakta-pramokSaNe svasya bhave prasaktaH // 3 // dUsare ko Apatti meM par3A dekhakara tuma cupa mata baiThe raho, kintu usake saMkaTa ko dUra karane kA zakti-bhara prayatna karo / dUsare kA jahAM pasInA baha rahA ho, vahAM para tuma apanA khUna bahAne ko taiyAra raho // 3 // voDhAra evaM tava thUkamete svayaM svapANAvapi yAyine te / chatraM dadhAnA zirasi prayAsAnnityaM bhavantaH svayameva dAsAH // 4 // ___jaba tuma dUsaroM kI bhalAI ke lie marane ko taiyAra rahoge, taba dUsare loga bhI tumhAre thUka ko bhI apane hAtha para jhelane ko taiyAra raheMge / ve tumhAre calate samaya zira para chatra-dhAraNa kareMge aura sadA tumhArI AjJA ko pAlana karane ke lie svayaM hI dAsa samAna prayatnazIla raheMge / / 4 / / ucchAlito'rkAya rajaHsamhaH patecchirasyeva tathA'yamUhaH / kRtaM parasmai phalati svayaM tannijAtmanItyeva vadanti santaH // 5 // jaise sUrya ke Upara pheMkI gaI dhUli pheMkane vAle ke sira para Akara giratI hai, isI prakAra dUsaroM ke lie kiyA gayA burA kArya svayaM apane lie hI burA phala detA hai / isalie dUsaroM ke sAtha bhalA hI vyavahAra karanA cAhie, yahI santa puruSoM kA kahanA hai // 5 // Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 yathA svayaM vAJchati tatparebhyaH kuryAjjanaH kevalakAtarebhyaH / tadetadekaM khalu dharmamUlaM parantu sarvaM svidamuSya tUlam // 6 // manuSya jaisA vyavahAra svayaM apane lie cAhate hai, vaisA hI vyavahAra use dUsare dIna- kAyara puruSoM taka ke sAtha karanA cAhie / yahI eka tattva dharma kA mUla hai aura zeSa sarva kathana to isI kA vistAra hai // 6 // nihanyate yo hi parasya hantA pAtAstu pUjyo jagatAM samantAt / kimaGga ! na jJAtamaho tvayaiva ddagaJjanAyAGgulivaraJjitaiva // 7 // jo dUsaroM ko mAratA hai, vaha svayaM dUsaroM ke dvArA mArA jAtA hai aura jo dUsaroM kI rakSA karatA hai, vaha sarva jagat meM pUjya hotA hai / he vatsa, kyA tumheM yaha jJAta nahIM hai ki AMkha meM kAjala lagAne vAlI aMguli pahale svayaM hI kAlI banatI hai // 7 // 1 tathApyaho svArthaparaH parasya nikRntanArthaM yatate narasya / nAnAcchalAcchAditatattvavedI naro na rautIti kimAtmakhedI // 8 // tathApi Azcarya to isa bAta kA hai ki manuSya apane svArtha ke vaza meM tatpara hokara dUsare manuSya ke mArane yA kaSTa pahu~cAne ke lie nirantara prayatna karatA hai aura nAnA prakAra ke chaloM se yathArtha satya ko chipA kara dUsaroM ko dhokhA detA hai / dUsaroM ko dhokhA denA vAstava meM apane Apako dhokhA denA hai / aisA manuSya karaNI ke phala milane para kyA nahIM rovegA ? arthAt avazya hI rovegA // 8 // ajAya sambhAti dadhat kRpANaM nAkaM dadAmIti paribruvANaH / bhavetsvavaMzyAya tathaiva kinna yathArpayan modakamapyakhinnaH // 9 // Azcarya hai ki loga 'svarga bheja rahe haiM' aisA kahate hue bakare ke gale para talavAra calAte haiN| kintu isa prakAra yadi yajJa meM pazu ke mArane para sacamuca use svarga milatA hai, to phira apane vaMza vAle logoM ko hI kyoM nahIM svarga bhejate ? jaise ki lADU bAMTate hue pahale apane hI baccoM ko saharSa dete haiM // 9 // kasmai bhavetkaH sukha-duHkha kartA svakarmaNo'GgI paripAkabhartA / kuryAnmanaH komalamAtmanInaM svazarmaNe vIkSya naro'nyadInam // 10 // yadi vAstava meM dekhA jAya to kauna kisake lie sukha yA duHkha detA hai / pratyeka prANI apane apane kiye karmoM ke paripAka ko bhogatA hai / jaba manuSya kisI ke duHkha dUra karane ke lie komala citta karatA hai, to usakA vaha komala bhAva use sukhadAyaka hotA hai aura jaba dUsare ke lie kaThora bhAva karatA hai, to vaha use hI duHkha dAyaka hotA hai ||10|| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RECE [156/Trrrrrrrrrrrrrrrr saMrakSituM prANabhRtAM mahIM sA vrajatyato'mbA jagatAmahiMsA / hiMsA mitho bhakSitumAha tasmAtsarvasya zatrutvamupaityakasmAt // 11 // ahiMsA sarva prANiyoM kI saMsAra meM rakSA karatI hai, isalie vaha mAtA kahalAtI hai / hiMsA paraspara meM khAne ko kahatI hai, aura akasmAt (akAraNa) hI saba se zatrutA utpanna karatI hai, isalie vaha rAkSasI hai ataeva ahiMsA upAdeya hai // 11 // samantato jIvacite'tra loke prakurvataH syAdagatiH kuto'ke / tato'stvahiM se yamagehidharmaH kileti vaktrAkalitaM na marma // 12 // kucha loga kahate haiM ki jaba yaha loka sarvatra jIvoM se vyApta hai, taba usameM gamanAgamanAdi Arambha karane vAlA gRhastha pApa se kaise baca sakatA hai ? ataeva yaha ahiMsA gRha se rahita sAdhuoM kA dharma bhale hI mAnA jAya, para yaha gRhastha kA dharma nahIM ho sakatI / aisA kahane vAloM ne ahiMsA dharma ke marma ko nahIM samajhA hai // 12 // bhavecca kuryAdvadhamatra bhedaH bhAve bhavAn saMyatatAmakhedaH / ghnataH kRSIzAdapi dhIvaraH syAdaghnazca pApItyucitA samasyA // 13 // vastu-tattva yaha hai ki hiMsA ho, aura hiMsA kare, ina donoM bAtoM meM AkAza-pAtAla jaisA bheda hai, ise Apa kheda-rahita hokara ke bhAva meM jAnane kA prayatna kareM / dekho-kheta jotate samaya jIvaghAta karane vAle kisAna se ghara para baiThA huA aura jIvaghAta nahIM karane vAlA macchImAra dhIvara adhika pApI hai aura vastutattva kI samasyA sarvathA ucita hai / isakA kAraNa yaha hai ki kisAna kA bhAva jotane kA hai, jIvaghAta karane kA nahIM ataH vaha ahiMsaka hai, aura dhIvara kA bhAva ghara baiThe hue bhI machalI mArane kA banA rahatA hai, ataH vaha hiMsaka hai // 13 // pramAdato'suvyaparopaNaM yadvadho bhavatyeSa satAmaramyaH / adhovidhAnAya tamekameva samAsataH prAha jinezadevaH // 14 // pramAda se jIvoM ke prANoM kA vinAza karanA hiMsA hai, jo ki satpuruSoM ke karane yogya nahIM hai, kyoMki jIva ko adhogati le jAne ke lie vaha akelI hI paryApta hai, jinendra vIradeva ne saMkSepa se dharma-adharma kA yahI sAra kahA hai // 14 // dausthyaM prakarmAnucitakri yatvaM karttavyahAnirvAvazendriyatvam / saMkSepataH paJcavidhatvameti pramattattA yAtmapathAnnireti // 15 // mana kI kuTilatA, kArya kA atikramaNa, anucita kriyAkAritA, karttavya-hAni aura ajitendriyatA (indriyoM ko vaza meM nahIM rakhanA) saMkSepa se pramAda keye pAMca bheda haiM, jo ki, jIvako Atma-kalyANa ke mArga se bhraSTa karane vAle haiM // 15 // Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'reerrrrrrrrrrrrrr157Terrrrrrrrrrrrrrrrr arthAnmanaskAramaye pradhAnamaghaM saghaM saMkalituM nidAnam / vaidyo bhavedbhuktirudheva dhanyaH sampoSayan khaTTikako jaghanyaH // 16 // jIvakA mAnasika abhiprAya hI pApa ke saMkalana karane yA nahIM karane meM nidAna arthAt pradhAna kAraNa hai| rogI ke bhojana ko rokakara laMghana karAne vAlA vaidya dhanya hai - puNya kA upArjaka hai| kintu bakare ko khilApilAkara puSTa karane vAlA khaTIka jaghanya hai / pApa kA upArjana karane vAlA hai // 16 // stanaM piban bA tanujo'nakAya spRzaMzca kazcinmahate'pyaghAya / kulAGganAyA iti tatvacintA na syurbhavaccetasi vijJa ! kiM tAH // 17 // kulIna strI ke stana ko pInevAlA bAlaka nirdoSa hai / pApa-rahita hai / kintu usI ke stana kA sparza karane vAlA anya kAmI puruSa mahApApa kA upArjaka hai / he vijJa ! kyA Apake citta meM yaha tAttvika vicAra jAgRta nahIM hotA hai // 17 // svamAtrAmatikramya kRtyaM ca kuryAttadeva prakarmA'bhyadhurdharmadhuryAH / prapATho'sti mauDhyasya kArya tadevA''nizaM dhAryamANo vikArAyate vA // 18 // karane yogya apane kartavya ko bhI sImA kA ullaMghana karake adhika kArya karane ko dharma-dhurINa puruSoM ne prakarma kahA hai / dekho-ziSya kA par3hanA hI mukhya kartavya hai, kintu yadi vaha rAta-dina par3hatA rahe aura khAna-pAna zayanAdi sarva kArya chor3a de, to yaha usI ke lie vikAra kA utpAdaka ho jAtA hai // 18 // gRhasthasya vRtterabhAvo hyakRtyaM bhavettyAginastadvidhirduSTanRtyam / nRpaH san pradadyAnna duSTAya daNDaM kSatiH syAnmuneretadevaimya maNDam // 19 // gRhastha puruSa ke AjIvikA kA abhAva hI akRtya hai aura sAdhu kI AjIvikA karanA bhI akRtya hai / rAjA hokara yadi duSToM ko daNDa na de, to yaha usakA akRtya hai aura yadi rAjyAparAdhiyoM ko muni daNDa dene lage to yaha usakA akRtya hai // 19 // bhAvArtha - saba logoM ko apane-apane padocita hI kArya karanA cAhie / pada ke pratikUla kArya karanA hI anucita kriyA-kAritA kahalAtI hai / / na caurya punastaskarAyAstvavastu gavAM mAraNaM vA nRzaMsAGginastu / na nirvAcyametadyataH so'pimartyaH kutaH syAtpunastena so'rthaHpravartyaH // 20 // yadi kahA jAya ki apane padocita kArya ko karanA manuSya kA kartavya hai, taba to cora kA corI karanA aura kasAI kA gAyoM kA mAranA bhI unake padAnusAra kartavyAsiddha hotA hai, so aisA nahIM samajhanA Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rararararararararararararararararA168rararararararararararararara cAhie, kyoMki corI aura hiMsA karanA to manuSyamAtra kA akarttavya kahA gayA hai, phira una akartavyoM ko karanA karttavya kaise mAnA jA sakatA hai ? isalie manuSya ko satkarttavya meM hI pravRtti karanA cAhie, asatkarttavya meM nahIM, aisA prakRta meM abhiprAya lenA cAhie // 20 // palasyAzanaM cAnakAGgiprahAraH sanAg vA parAdhiSThitasyApahAraH / na kasyApi kAryaM bhavejjIvaloke tatastatpravRttiH patetkinaso'ke // 21 // mAMsa kA khAnA, niraparAdha prANiyoM ko mAranA, dUsare kI svAmitva vAlI vastu kA apaharaNa karanA ityAdi niMdya kArya saMsAra meM kisI bhI prANI ke lie karane yogya nahIM haiM / ataeva ina duSkRtyoM meM pravRtti karane vAlA kyoM na pApa-garta meM giregA ? arthAt avazya hI use pApa kA phala bhoganA par3egA // 21 // yato mAturAdau payo bhuktAvAn sa na siMhasya cAhAra evAsti mAMsaH vikAraH punardurnimittaprabhAvAtsamuttho na saMsthApyatAM sarvadA vA // 22 // yadi kahA jAya ki siMha kA to mAMsa khAnA hI dharma hai, so bhI ThIka nahIM, kyoMki vaha bhI to janma lene para prArambha meM apanI mAtA kA hI dUdha pItA hai / isalie siMha kA AhAra mAMsa nahIM hai, kintu usakA vikAra hai, jo ki khoTe nimittoM ke prabhAva se apane mAM-bApa Adi kI dekhA-dekhI prakaTa ho jAtA hai, ataeva vaha usakA svAbhAvika aura sarvadA rahane vAlA dharma nahIM mAnanA cAhie // 22 // pale vA dalevA'stu ko'sauvizeSaH dvaye prANino'GgaprakArasya lezaH vadannityanAdeyamuccAramattu payovanna kiM tatra tatsambhavattu // 23 // yadi kahA jAya ki mAMsa meM aura zAka-patra meM kaunasI vizeSatA hai ? kyoMki donoM hI prANiyoM ke zarIra ke hI aMga hai, so aisA kahane vAle kA vacana bhI upAdeya nahIM hai, kyoMki gobara aura dUdha ye donoM hI gAya-bhaiMsa Adi se utpanna hote haiM, phira manuSya dUdha ko hI kyoM pItA hai aura gobara ko kyoM nahIM khAtA ? isase jJAta hotA ki prANi-janita vastuoM meM jo pavitra hotI hai, vaha grAhya hai, apavitra nahIM / ataH zAka-patra aura dUdha grAhya hai, mAMsa aura gobara Adi grAhya nahIM haiM // 23 // dalAdyagninA siddhamaprAsukatvaM tyajedityadaH sthAvarAGgasya tattvam / palaM jaGgamasyAGgametattu pakvamapi prAghadaM prAsukaM tatpunaH kva // 24 // zAka-patrAdi to agni se pakane para aprAsukatA ko chor3a detehaiM arthAt ve agni se paka jAne para prAsuka (nirjIva) ho jAte haiM / dUsare ve sthAvara ekendriya jIva kA aMga haiM, kintu mAMsa to calatephirate jaMgama jIvoM ke zarIra kA aMga hai, ataeva vaha agni se pakane para bhI prAsuka nahIM hotA, pratyuta pApa kA kAraNa hI rahatA hai, ataeva zAka-patrAdi grAhya hai, mAMsAdi nahIM // 24 // Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na zAkasya pAke palasyeva pUtirna ca kledabhAvo jalenAttasUtiH / iti spaSTabhedaH punazcApi khedaH durIhAvato jAtucinAsti vedaH // 25 // aura bhI dekho-zAka ke pakAne para mAMsa ke samAna durgandha nahIM AtI tathA zAka-patrAdi mAMsa ke samAna jala se sar3ate bhI nahIM hai, kyoMki unakI utpatti jala se hai / isa prakAra zAka-patrAdi aura mAMsa ina donoM meM spaSTa bheda hai, phira bhI yaha mahAn kheda hai ki mAMsa khAne ke durAgraha vAle ko isakA kadAcit bhI viveka nahIM hai // 25 // tadevendriyAdhInavRttitvamasti yadajJAnato'tarvyavastu prazastiH / vipattiM pataGgAdivatsamprayAti sa pazcAttapan sarvavittulyajAtiH // 26 // isa prakAra se mAMsa aura zAka-patrAdi ke bheda ko pratyakSa se dekhatA aura jAnatA huA bhI mAMsa khAnA nahIM chor3atA hai, yahI usakI indriyAdhIna pravRtti hai aura usake vaza hokara ajJAna se kutarka karake mAMsa jaisI niMdya vastu ko uttama batAtA hai / jisa prakAra paMtage Adi jantu indriyoM ke viSayoM ke adhIna hokara agni Adi meM girakara vinAza ko prApta hote haiM, usI prakAra sarvavettA paramAtmA ke samAna jAtivAlA yaha manuSya bhI pazcAttApa kA pAtra bane, yaha mahAn duHkha kI bAta hai // 26 // hiMsAyAH samupetya zAsanavidhiM ye cendriyairAhatAH / pazyAsmiJjagati prayAnti vivazA no kasya te dAsatAm // yazcAjJAmadhigamya pAvanamanA dhIrADa hiMsAzriyaH jitvA'kSANi samAbasediha jayajetA sa AtmapriyaH // 27 // dekho, isa jagat meM jIva hiMsA ke zAsana-vidhAna ko svIkAra karake indriyoM ke viSayoM se pIr3ita rahate haiM, ve paravaza hokara kisa kisa manuSya kI dAsatA ko aGgIkAra nahIM karate ? arthAt unheM sabhI kI gulAmI karanI par3atI hai / kintu jo pavitra manavAle buddhimAn mAnava ahiMsA bhagavatI kI AjJA ko . prApta hokara aura indriyoM ke viSaya ko jItakara saMsAra meM rahate haiM, ye jagajjetA aura sarvAtmapriya hote haiM // 27 // svasvAntendriyanigrahai ka vibhavo yAdRgbhavecchIryate stAdRka sambhavatAdapi svamanasaH sampattaye bhUpateH / rAjJaH kevalamAtmanInaviSayAdanyatra na syAd rasaH yogIndrasya samantato'pi tu punarbhedo'yametAdRzaH // 28 // Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 apane sAdhya kI siddhi ke lie jisa prakAra eka sAdhu ko apane mana aura indriyoM kA nigraha karanA Avazyaka hotA hai, vaisA hI nigraha rAjA ko bhI apanI rAjya sampatti ke saMrakSaNa karane ke lie bhI Avazyaka hai / kintu donoM kI sAdhanA meM kevala yaha bheda hai ki rAjA kevala apane yogya viSayoM ke sivAya zeSa anya viSayoM meM rasa nahIM letA hai aura yogirAja ke sabhI viSayoM meM rasa nahIM rahatA hai, arthAt ve indriya aura manake sarva viSayoM se udAsIna ho jAte haiM // 28 // 1 bhUmerbhavetpatiH yogirATa // 29 // ataeva rAjA to kucha sImita bhUmi kA hI svAmI banatA hai, kintu yogirAja vizva bhara ke sAmrAjya kA svAmI bana jAtA hai // 29 // khaD genAyasanirmitena ataeva vizvasya kiyatyAH kintu sa rAjA sAmrAjyamadhigacchati na to vajreNa vai hanyate tanyate 1 saMhArakaH sakaH tasmAnnirvajaye narAya ca vipaddaivena ta daivaM kintu nihatya yo vijayate tasyAtra syAdityanuzAsanAdvijayatAM vIreSu vIraH kaH // 30 // jo manuSya lohe se banI khaDga se nahIM mArA jA sakatA, vaha vajra se nizcayataH mArA jAtA hai| jo vajra se bhI nahIM mArA jA sakatA vaha daiva se avazya mArA jAtA hai, kintu jo mahApuruSa daiva ko bhI mArakara vijaya prApta karatA hai, usakA saMhAra karane vAlA phira isa saMsAra meM kauna hai ? vaha vIroM kA vIra mahAvIra hI isa saMsAra meM sarvottama vijetA hai, aura vaha sadA vijayazIla banA rahe // 30 // bhUrAmale tyAhvayaM yaM dhIcayam / zrImAn zreSThi caturbhujaH sa suSuve vANIbhUSaNavarNinaM ghRtavarI devI ca proktena ca SoktoDazo'yamadhunA sargaH samAptiM gataH vIropajJavihiM sanasya kathanaprAyo 'ti saMkSepataH / / 16 // isa prakAra zrImAn seTha caturbhujajI aura ghRtavarI devI se utpanna hue vANIbhUSaNa, bAla- brahmacArI paM. bhUrAmala vartamAna muni jJAnasAgara viracita vIrodaya meM zrI vIra bhagavAn dvArA upadiSTa ahiMsA dharma kA saMkSepa se varNana karane vAlA solahavAM sarga samApta huA ||16|| // // // www.jainelibrary.org Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lAlAlAla atha saptadazaH sargaH ajJo'pi vijJo nRpatizca dUtaH gajo'pyajo vA jagati prasUtaH / asyAM dharAyAM bhavato'dhikArastAvAn parasyApi bhavennRsAra // 1 // he puruSottama, isa bhUtala para jo bhI utpanna huA hai, vaha cAhe mUrkha ho yA vidvAn, rAjA ho yA dAsa, gaja ho yA aja, (bakarA), isa pRthvI para jitanA ApakA adhikAra hai, utanA hI dUsare kA bhI adhikAra hai, aisA vicAra karanA cAhie // 1 // pUrvakSaNe cauratayA'tinindyaH sa eva pazcAjagato'bhivandyaH / yo nAbhyavAJchatkulayoSitaM sa vezyAyugAsInmahatAM vataMsaH // 2 // saMsAra ke svarUpa kA vicAra karo, jo vidyuccara apane jIvana ke pUrva samaya meM cora rUpa se ati nirdaya thA, vahI pIche jagat kA vandanIya mahApuruSa bana gayA / aura jo mahApuruSoM kA ziromaNi cArudatta seTha apanI vivAhitA kula strI ke sevana kI bhI icchA nahIM karatA thA, vahI pIche vezyAsevI ho gyaa| kaisI vicitratA hai // 2 // guNo na kasya svavidhau pratItaH sUcyA na kAryaM khala kartarItaH / tato'nyathA vyarthamazeSametadvastUta nastuccha tayA sucetaH // 3 // he sucetaH (samajhadAra), yaha tuccha hai aura vaha mahAn hai, aisA socanA vyartha hai, kyoMki apane apane kArya meM kisakA guNa pratIta nahIM hotA / dekho, kaiMcI se suI choTI hai, para suI kA kArya kaiMcI se nahIM ho sakatA / isalie choTe aura bar3e kI kalpanA karanA vyartha hai // 3 // svamuttamaM samprati manyamAno'nyaM nyakkarotIti vivekabhAno / taveyamAtmabharitA hi rogaM-karI bhavedyasya na ko'pi yogaH // 4 // he viveka-sUrya Atman, isa samaya tU apane Apako uttama mAnatA huA dUsare ko tuccha samajha kara usakA tiraskAra karatA hai, yahI to terI saba se bar3I svArthaparatA hai aura yahI tere usa bhava-roga ko utpanna karane vAlI hai, jisakA ki koI ilAja nahIM hai // 4 // bhAvArtha - svArthI manovRtti se hI to manuSya patita banatA hai aura use chor3a dene para hI manuSya kA uddhAra hotA hai, isalie he Atman, yadi tU apanA uddhAra cAhatA hai, to apanI svArthaparAyaNatA ko chor3a de / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 sammAnayatyanyasatastu vartiM saivAdhunA mAnavatAM vibhartti / sa kena ddazyo'stu pazyatIti parAnidAnIM samavAyarItiH // 5 // jo dUsare sajjana puruSa kI bAta kA sanmAna karatA hai, usakI choTI sI bhI bhalI bAta ko bar3I samajhatA hai, vahI Aja vAstava manuSyatA ko dhAraNa karatA hai / jo auroM ko tuccha samajhatA hai, unakI ora dekhatA bhI nahIM hai, svayaM ahaMkAra meM magna rahatA hai, kyA use bhI koI dekhatA hai ? nhiiN| kyoMki vaha logoM kI dRSTi se gira jAtA hai / ataeva dUsare kA sanmAna karanA hI Atma - utthAna kA mArga hai // 5 // manuSyatA hyAtmahitAnuvRttirna kevalaM svasya sukhe pravRttiH / AtmA yathA svasya tathA parasya vizvaika samvAdavidhirnarasya ||6|| Atma-hita ke anukUla AcaraNa kA nAma hI manuSyatA hai, kevala apane sukha meM pravRtti kA nAma manuSyatA nahIM hai / jaisA AtmA apanA samajhate ho, vaisA hI dUsare kA bhI samajhanA cAhie / ataH vizva bhara ke prANiyoM ke lie hitakAraka pravRtti karanA hI manuSya kA dharma hai, auroM ke sukha meM kaNTaka bananA mahAn atharma haiM // 6 // bhAvArtha tuma jaisA vyavahAra apane lie cAhate ho, vaisA hI vyavahAra dUsaroM ke sAtha karo / pApaM vimucyaiva bhavetpunItaH svarNaM ca kiTTapratipAti hItaH / pApAd ghRNA kintu na pApivargAnmanuSyataivaM prabhavennisargAt // 7 // - pApa ko chor3akara hI manuSya pavitra kahalA sakatA hai / (kevala ucca kula meM janma le lene se hI koI pavitra nahIM ho jAtA / ) kITakAlimA se vimukta hone para hI suvarNa sammAnanIya hotA hai, (kITakAlimAdi yukta suvarNa sammAna nahIM pAtA / ) isalie pApa se ghRNA karanA cAhie, kintu pApiyoM se nahIM / manuSyatA svabhAva se hI yaha sandeza detI hai // 7 // vRddhAnupeyAdanuvRttabuddhayA'nujAn samaM svena vahettrazuddhayA / kamapyupeyAnna kadAcanAnyaM manuSyatAmevamiyAdvadAnyaH 11211 ataeva buddhimAnoM ko cAhie ki apane se bar3e vRddha janoM ke sAtha anukUla AcaraNa kareM, apane se choToM ko apane samAna tana-mana-dhana se sahAyatA pahu~cAve, kisI bhI manuSya ko dUsarA na samajheM / sabhI ko apanA kuTumba mAnakara unake sAtha uttama vyavahAra kreN| isa prakAra udAra manuSya saccI mAnavatA ko prApta kare // 8 // prodghATayennaiva parasya doSaM svavRttito'pIha parasya poSam / kurvIta martyatvamiyAtsajoSaM guNaM sadaivAnusaredaroSam // 9 // Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 163 dUsare ke doSa ko kabhI bhI prakaTa na kare, usake viSaya meM mauna dhAraNa kare, apanI vRtti se dUsare kA pAlana-poSaNa kare, dUsare ke guNoM kA IrSyA roSAdi se rahita hokara anusaraNa kare aura isa prakAra saccI manuSyatA ko prApta hove // 9 // naro na rautIti vipannipAte notseka metyabhyudaye'pi jAte / nyAyyAtpatho naivamathAvasannaH karttavyamaJcetsatataM prasannaH // 10 // manuSya ko cAhie ki vaha vipatti ke Ane para hAya hAya na kare, nyAyocita mArga se kabhI cyuta na hove aura sadA prasanna rahakara apanA karttavya pAlana kare ||10 // svArthAcyutiH svasya vinAzanAya parArthatazcedapasampradAyaH / svatvaM samAlambya paropakArAnmanuSyatA'sau paramArthasArA // 11 // svArtha se bhraSTa honA apane hI vinAza kA kAraNa hai aura parArtha (paropakAra) se cyuta honA yaha sampradAya ke viruddha hai / isalie manuSya ko cAhie ki apane svArtha ko saMbhAlate hue dUsare kA upakAra avazya kare / yahI paramArtha ke sArabhUta manuSyatA hai // 11 // samAzritA mAnavatA'stu tena samAzritA mAnavatAstu tena / pUjyeSvathA'mAnavatA janena samutthasAmA navatA''pyanena // 12 // jisa puruSa ne mAnavatA kA Azraya liyA, arthAt satkAra kiyA, usane mAnavatA kA Adara kiyaa| tathA jisane pUjya puruSoM meM abhimAna rahita hokara vyavahAra kiyA usane vAstavika mAnavatA ko prApta kiyA // 12 // bhAvArtha pUjya puruSoM meM mAna-rahita vinamra hokara, sarva sAdhAraNa janoM meM samAna bhAva rakhatA huA satya mArga ko apanAne vAlA uttama puruSa hI sadA mAnavatA ke Adarza ko prApta hotA hai / vipannizevA'numitA bhuvItaH sampattibhAvo dinavatpunItaH / sandhyeva bhAyAd rucirA nRtA tu dvayorupAttapraNayapramAtuH // 13 // saMsAra meM manuSya ko sampatti kA prApta honA dina ke samAna punIta ( Ananda - janaka) hai, isI prakAra vipatti kA AnA bhI rAtri ke samAna anumIta ( avazyambhAvI) hai / ina donoM ke madhya meM madhyastha rUpa se upasthita evaM snehabhAva ko prApta hone vAle mahAnubhAva ke manuSyatA sandhyAkAla ke samAna rucikara ( manohara ) pratIta honA cAhie // 13 // evaM samutthAna- nipAta pUrNe dharAtale'smin zataraJjatUrNe / bhavetkadA kaH khalu vAjiyogyaH pravaktumIzo bhavatIti no'jJaH // 14 // Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sararararararararararara164rararararararararararararararararara __ isa prakAra utthAna aura patana se paripUrNa, zataraMja ke khela ke samAna isa dharAtala para hama logoM meM se kaba kauna manuSya bAjI mAra jAya, isa bAta ko kahane ke lie yaha ajJa prANI samartha nahIM hai // 14 // kimatra nAjJo'Jcati vidvidhAnaM vijJo'pi vikSepamiti prathA naH / saMzodhayeyurmadamatsarAdIjanA nijIyAnna paro'tra vAdI // 15 // kyA isa saMsAra meM ajJAnI puruSa vidvattA ko prApta nahIM hotA hai aura kyA vidvAn bhI vikSepa(pAgala-) pane ko prApta nahIM hotA hai ? (jaba saMsAra kI aisI dazA hai, taba bhAgyodaya se prApta vidvattA Adi kA manuSya ko ahaMkAra nahIM karanA cAhie) kintu manuSyoM ko apane mada, matsara Adi durbhAvoM kA saMzodhana karanA cAhie / mahAn puruSa banane kA yahI nirvivAda mArga hai, anya nahIM // 15 // bhartA'hamityeSa vRthA'bhimAnastebhyo vinA te ca kuto'tha zAnaH / jalaukasAmAzrayaNaM nipAnamebhyo vinA'muSya ca zuddhatA na // 16 // eka rAjA yA svAmI ko lakSya meM rakha kara kavi kahate haiM ki he bhAI, jo tU yaha abhimAna karatA hai ki maiM ina adhInastha logoM kA bharaNa-poSaNa karane vAlA hU~, ina sevakoM kA svAmI hU~, so yaha terA abhimAna vyartha hai, kyoMki una Azrita janoM yA sevakoM ke binA terI yaha zAna kahAM saMbhava hai ? dekho, machaliyoM kA AzrayadAtA sarovara hai, kintu unake vinA sarovara ke jala kI zuddhatA saMbhava nahIM hai, kyoMki ve machaliyAM hI sarovara kI gandagI ko khAkara jala ko svaccha rakhatI haiM // 16 // ko nAma jAtezca kulasya garvaH sarvaH svajAtyA pratibhAtyakharvaH / vipro'pi cenmAMsabhugasti nindyaH sad-vRttabhAvAd vRSalo'pi vandyaH // 17 // jAti kA, yA kula kA garva karanA kaisA ? sabhI manuSya apanI jAti meM apane ko bar3A mAnate haiM / mAMsa ko khAne vAlA brAhmaNa niMdya hai aura sadAcArI hone se zUdra bhI vaMdya hai // 17 // bhAvArtha - jo loga ucca jAti yA kula meM janma lene mAtra se hI apane ko ucca mAnate haiM, kintu kAma nIca puruSoM jaise karate haiM, unheM kabhI ucca nahIM mAnA jA sakatA / isI prakAra bhAgyavaza jo zUdrAdi ke kula meM bhI utpanna huA hai, kintu kArya ucca karatA hai, to use nIca bhI nahIM kahA jA sktaa| kahane kA sAra yaha hai ki sadAcaraNa se manuSya ucca aura asadAcaraNa se manuSya nIca kahalAne ke yogya vivAhito bhrAtRjayAGga bhAjA sammAnanIyo vasudevarAjaH / nArAyaNo nAma jagatprasiddhastasyAstanUjaH samabhUtsamiddhaH // 18 // dekho, prANiyoM meM sammAnanIya vasudeva rAjA ne apane bhAI ugrasena kI lar3akI devakI se vivAha kiyA aura usake udara se jagat prasiddha aura guNa-samRddha zrIkRSNa nAma ke nArAyaNa kA janma huA // 18 // Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sararararararararara16hArararararararararararara vezyAsutA bhrAtRvivAhitApi bhadrAdhunA yatra tayA''ryatA''pi / saMsAra eSo'sti vigarhaNIyaH bhUyAdbhavAnnAma sa barhaNIyaH // 19 // vezyA kI lar3akI apane sage bhAI ke dvArA vivAhI gaI aura anta meM vaha AryikA banI / yaha saMsAra aisA hI nindanIya hai, jahAM para ki logoM ke paraspara meM bar3e vicitra sambandha hote rahate haiM / isaliye saMsAra se virakti hI sArabhUta hai // 19 // bhAvArtha - kavi ne isa zloka-dvArA aThAraha nAte kI kathA kI ora saMketa karake saMsAra ke sambandhoM para apanI glAni prakaTa kI hai / ArAdhanAyAM yadi kArtikeyaH pitrA sutAto'jani bhUtale yaH / sa cedihAcAryapadapratiSThaH ko'tho na hi syAjjagadekaniSThaH // 20 // ArAdhanA kathAkoza meM varNita kathA ke anusAra kArtikeya svAmI isI bhUtala para pitA ke dvArA patrI se utpanna hae aura unhoMne hI yahAM para AcArya pada kI pratiSThA prApta kI / yaha ghaTanA dekhakara jagat ekaniSTha kyoM nahIM hogA ? // 20 // AlocanIyaH zivanAma bhartA vyAso'pi vedasya samaSTikartA / kimatra dik tena tanUbhRteti yaH ko'pi jAterabhimAnameti // 21 // ziva nAma se prasiddha rudra kI aura veda ke saMgrahakartA pANDavoM ke dAdA vyAsa RSi kI utpatti bhI vicAraNIya hai / aisI dazA meM jo koI puruSa jAti ke abhimAna ko prApta hotA hai, usa manuSya ke sAtha bAta karane meM kyA tathya hai ? // 21 // sarvo'pi ced jJAnaguNaprazasti. ko vastuto'nAdarabhAka samasti / yato'tigaH ko'pi jano'naNIyAn pApapravRttiH khalu garhaNIyA // 22 // yadi sabhI prANI jJAna guNa se saMyukta haiM, taba vastutaH anAdara ke yogya kauna rahatA hai? arthAt koI bhI nahIM / hAM, pApoM meM pravRtti karanA avazya nindanIya hai, jo koI manuSya usase dUra rahatA hai, vahI mahAn kahA jAtA hai // 22 // satyAnukUlaM matamAtmanInaM kRtvA samantAd vicarannadInaH / pApadapetaM vidadhIta cittaM samasti zaucAya tadeka vittam // 23 // isalie manuSya ko cAhie ki apane mata (vizvAsa) ko sarva prakAra se satya ke anukUla ddar3ha banA kara dInatA-rahita ho nirbhaya vicaraNa karatA huA apane citta ko pApa se rahita kare / basa, yahI eka upAya pavitra yA zuddha hone ke lie kahA gayA hai // 23 // Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 parAdhikAre tvayanaM yathA''pannijAdhikArAcyavanaM ca pApam / amAnavaM karma durantakuntin saMkSepataH zAstravido vadanti // 24 // pApa - vinAza ke lie bhAle ke samAna he bhavya, zAstrakAroM ne pApa ko saMkSepa se tIna prakAra kA kahA hai- pahilA parAye adhikAra meM jAnA, arthAt anadhikAra ceSTA karanA, dUsarA apane adhikAra se cyuta honA aura tIsarA vizvAsaghAta Adi amAnavIya kArya karanA ||24|| vaMzyo'hamityAdyabhimAnabhAvAttiraska rotyanyamanekadhA vA / dharmoM vadet kevalinaM hi sarvaM na dharmavitso'sti yatohyakharvaH // 25 // maiM ucca vaMza meM utpanna huA hU~, isa prakAra ke abhimAna se jo dUsare kA nAnA prakAra se tiraskAra karatA hai, vaha dharma kA svarUpa nahIM jAnatA hai, kyoMki jainadharma to sabhI prANiyoM ko kevalajJAna kI zakti se sampanna kahatA hai / isalie manuSya ko cAhie ki vaha garva se rahita bane aura abhimAna se kabhI kisI kA tiraskAra na kare // 25 // vaMzazca jAtirjanakasya mAtuH prasaGgataH kevalamAvibhA / tayoH kriyA kiM punarekarUpA vicAryatAmatra viveka bhUpAH // 26 // pitA ke pakSa ko vaMza (kula) kahate haiM aura mAtA ke pakSa ko jAti kahate haiM, isa viSaya meM saba eka mata haiM / yadi mAtA aura pitA ke prasaMga se hI kevala jAti aura kula kI vyavasthA mAnI jAya, to he vivekavAn puruSo, isa viSaya meM vicAra karo ki mAtA-pitA ina donoM kI kriyA sarvathA eka rUpa rahatI hai ? // 26 // vadannaho kSatriyatAdyameSu I catuSpadeSUta khageSvageSu vikalpanAmeva dadhattadAdimasau nirAdhAra vaco'bhivAdI // 27 // Azcarya hai ki kitane hI loga manuSyoM ke samAna gAya, bhaiMsa Adi caupAyoM meM, pakSiyoM meM aura vRkSoM meM bhI kSatriya Adi varNoM kI kalpanA karate haiM, kintu ve nirAdhAra vacana bolane vAle haiM, kyoMki 'kSatriyAH kSatatasrANAt' arthAt jo dUsare ko Apatti se bacAve, vaha kSatriya hai, ityAdi ArSa vAkyoM kA artha unameM ghaTita nahIM hotA hai // 27 // vipratvamiyAt phiraGgI / raGgapratiSThA yadi varNabhaGgI zauklyena zUdratvato nAticarecca viSNurnaikaM gRhaM caikaruceH sahiSNuH // 28 // kucha logoM kA kahanA hai ki varNa-vyavasthA varNa arthAt rUpa raMga ke Azrita hai, zukla varNa vAle brAhmaNa, raktavarNa vAle kSatriya, pItavarNa vAle vaizya aura kRSNavarNa vAle zUdra haiM / granthakAra una logoM ko lakSya karake Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Tererrer [167rarara ra rararararara kahate haiM ki yadi varNavyavasthA raMga para pratiSThita hai, to phira phiraMgI (aMgreja) logoM ko brAhmaNapanA prApta hogA, kyoMki ve zvetavarNa vAle haiM / tathA kAle varNa vAle zrI kRSNa nArAyaNa zUdrapane kA atikramaNa nahIM kara sakeMge, arthAt ve zUdra kahe jAveMge / isake atirikta aisA eka bhI ghara nahIM bacegA jisameM aneka varNa ke loga na hoN| arthAt eka hI mAM-bApa kI santAna gaurI-kAlI Adi aneka varNa vAlI dekhI jAtI hai, to unheM bhI ApakI vyavasthAnusAra bhinna-bhinna varNa kA mAnanA par3egA // 28 // dazAsya-nirbhISaNayozca kinnApyekAmbayorapyuta cidvibhinnA / na jAtu jAterudito vizeSa AcAra evAbhyudayapradezaH // 29 // dekho-eka mAtA ke udara se utpanna hue dazAnana (rAvaNa) aura vibhISaNa meM paraspara kitanA antara thA ? rAvaNa rAmacandra kA vairI, krUra aura kAlA thA / kintu usI kA sagA bhAI vibhISaNa rAma kA snehI, zAnta aura gorA thA / eka hI jAti aura kula meM janma lene para bhI donoM meM mahAn antara thA / ataeva jAti yA kula ko manuSya kI unnati yA avanati meM sAdhaka yA bAdhaka batAnA bhUla hai / jAti yA kula vizeSa meM janma lene mAtra se hI koI vizeSatA kabhI bhI nahIM kahI gaI hai / kintu manuSya kA AcaraNa hI usake abhyudaya kA kAraNa hai // 29 // AkhuH pravRttau. na kadApi tulyaH paJcAnanenAnuzayaikamUlyaH / tathA manuSyeSu na bhAti bhedaH mUle'tha tUlena kimastu khedaH // 30 // yadi kahA jAya ki mUSaka zUravIratA kI pravRtti karane para bhI siMha ke sAtha kabhI bhI samAnatA ke mUlya ko nahIM prApta ho sakatA, isI prakAra zUdra manuSya kitanA hI ucca AcaraNa kare, kintu vaha kabhI brAhmaNAdi uccavarNa vAloM kI samatA nahIM pA sakatA, so yaha kahanA bhI vyartha hai, kyoMki mUSaka aura siMha meM to mUla meM hI prAkRtika bheda hai kintu aisA prAkRtika bheda zUdra aura brAhmaNa manuSya meM dRSTigocara nahIM hotA / ataeva jAtivAda ko tUla dekara vyartha kheda yA parizrama karane se kyA lAbha hai // 30 // bhAvArtha - jaisA prAkRtika jAtibheda cUhe aura siMha meM dekhA jAtA hai vaisA zUdra aura brAhmaNAdi manuSyoM meM nahIM / yahI kAraNa hai ki itihAsa aura purANoM meM aise aneka udAharaNa milate haiM, jinase siddha hotA hai ki ucca kula yA jAti meM janma lene para bhI baka rAjA jaise patita hue aura zUdraka rAjA jaise uttama puruSa siddha hue haiM / aneka jAti vAle pahale jo kSatriya the, Aja vaizya aura zUdra mAne jA rahe haiM / isalie jAtivAda ko mahattva denA vyartha hai / ucca AcaraNa kA hI mahattva hai aura use karane vAlA UMca aura nahIM karane vAle ko nIca jAti kA mAnanA cAhie / sutAbhujaH kiJca narAzino'pi na janma kiM kSAtrakule'tha ko'pi / bhillAGgajazcet samabhUtkRtajJaH guro rRNItthaM vicaredapi jJaH // 31 // Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 itihAsa meM aise bhI aneka kathAnaka dRSTigocara hote haiM jo ki kSatriya kula meM janma lekara bhI apanI putrI ke sAtha viSaya sevana karane aura manuSya taka kA mAMsa khAne vAle hue haiN| isI prakAra bhIla jAti meM utpanna huA zUdra puruSa bhI gurubhakta, kRtajJa aura bANa - vidyA kA vettA dRSTigocara hotA hai // 31 // pradyumnavRtte gaditaM bhavinnaH zunI ca cANDAla uvAha kinna | aNvAdika dvAdazasadvratAni upAsakoktAni zubhAni tAni // 32 // he saMsArI prANI, pradyumnacarita meM kahA hai ki kuttI ne aura cANDAla ne munirAja se zrAvakoM ke lie batalAye gaye aNuvratAdi bAraha vratoM ko dhAraNa kiyA aura unakA bhalI-bhAMti pAlana kara sadgati prApta kI hai ||32|| mudreSu kaGgoDukamIkSamANaH maNiM tu pASANakaNeSvakANaH / jAtIyatAyAH smayamitthameti durAgrahaH ko'pi tamAmudeti // 33 // mUMga ke dAnoM meM ghoraDU (nahIM sIjhane vAlA) mUMga ko aura pASANa - kaNoM meM hIrA Adi maNi ko dekhane vAlA bhI cakSuSmAn puruSa jAtIyatA ke isa prakAra abhimAna ko karatAhai, to yaha usakA koI durAgraha hI samajhanA cAhie ||33|| yatrApyaho locanamaimi vaMze tatraiva tanmauktika mityazaMse / zrIdevakI yattanujApidUne kaMse bhavatyugra mahIpasUne / / 34 / / jisa vAMsa meM vaMzalocana utpanna hotA hai, usI vAMsa meM motI bhI utpanna hotA hai / dekho, jisa ugrasena mahArAja ke zrI devakI jaisI suzIla lar3akI paidA huI, usI ke kaMsa jaisA krUra putra bhI paidA huA ||34|| jano'khilo janmani zUdra eva yateta vidvAn guNasaMgrahe vaH / bho sajjanA vijJatugajJa evamajJAGga jo yatnavazAjjJadevaH ||35| he sajjano dekho - janma samaya meM sarva jana zUdra hI utpanna hote hai, ( kyoMki usa samaya vaha utpanna hone vAlA bAlaka aura usakI mAtA donoM hI aspRzya rahate haiM, pIche snAnAdi karAkara nAmakaraNa Adi saMskAra kiyA jAtA hai, taba vaha zuddha samajhA jAtA hai / ) vidvAn puruSa kA lar3akA bhI ajJa dekhA jAtA hai aura ajJAnI puruSa kA lar3akA vidvAn dekhA jAtA hai / isalie manuSya ko cAhie ki vaha jAtIyatA kA abhimAna na karake guNoM ke upArjana meM prayatna kare // 35 // devakI janmanyaudArya dhIvarIcare vIkSyatAM ca kSullikAtvamagAdyatra pAmaro munitAM re 1 // 36 // Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 169 zrIkRSNa kI mAtA devakI ne apane pUrva janma meM dhIvarI ke bhava meM kSullikA ke vrata dhAraNa kiye the aura padmapurANa meM varNita agnibhUti vAyubhUti kI pUrva bhava kI kathA meM eka dIna pAmara kisAna ne bhI muni dIkSA grahaNa kI thI / he bhAI, jainadharma kI isa udAratA ko dekho // 36 // vimalAGgajaH suddaSTi caro'pi vyabhicAriNyA janurdharo'pi / pazyatoharo'pi munitAmApa jAteratra na jAtvapi zApaH // 37 // sudRSTi sunAra kA jIva apanI vyabhicAriNI strI vimalA ke hI udara se utpanna huA, pIche muni banakara mokSa gayA / usake mokSa meM jAne ke lie jAti kA zApa kAraNa nahIM banA // 37 // bhAvArtha ArAdhanA kathAkoza meM eka kathA hai ki eka sudRSTi nAma kA sunAra thA / usake koI lar3akA na thA, isalie kisI anya jAti ke lar3ake ko usane kAma sikhAne ke lie apane pAsa rakha liyA / kucha samaya bAda sunAra kI strI usa lar3ake ke sAtha kukarma karane lagI aura apane pati ko apane pApa meM bAdhaka dekhakara usane usa lar3ake se use maravA diyA / vaha sunAra mara kara apanI isI vyabhicAriNI strI ke garbha se utpanna huA aura anta meM muni bana kara mokSa gayA / isa kathAnaka se to jAtIyatA kA koI mUlya nahIM raha jAtA hai / kathA granthoM meM isa prakAra ke aura bhI kitane hI udAharaNa dekhane meM Ate haiM / nartakyAM munirutpAdya sutaM kumbhakAriNItaH punaranu tam / rAjasutAyAmutpAdya tataH zuddhimetya taiH saha muktimitaH // 38. hariSeNakathAkoza meM rAja muni kI kathA hai, tadanusAra una rAjamuni ne pahile eka nartakI ke sAtha vyabhicAra kiyA aura usase eka putra utpanna huA / punaH eka kumbhAra kI putrI ke sAtha vyabhicAra kiyA aura usase bhI eka putra utpanna huA / punaH eka rAjaputrI se vyabhicAra kiyA aura usase bhI eka putra utpanna huA / pIche vaha ina tInoM hI putroM ke sAtha prAyazcita lekara muni bana gayA aura anta meM ve cAroM hI tapazvacaraNa karake mokSa gaye ||38|| hariSeNaracitavRhadAkhyAne yamapAzaM cANDAlaM jAne 1 rAjJA'rdha rAjadAnapUrvakaM datvA''tmasutAM pUjitaM takam // 39 // usI hariSeNa racita bRhatkathAkoza meM eka aura kathAnaka hai ki ahiMsA dharma ko pAlana karane ke upalakSya meM yamapAza cANDAla ko rAjA ne apane Adhe rAjya ke dAna-pUrvaka apanI lar3akI use vivAha dI aura usakI pUjA kI // 39 // 1 dekho - vRhatkathA koSa kathAGga 153 / pRSTha 346 / 1 dekho - bRhatkathA koSa kathAMka 18 / pRSTha 238 / 2 dekho - bRhatkathA koSa kathAMka 74 / pRSTha 178 / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyatamadhikAraH 1 dharme'thAtmavikAse yo'nuSThAtuM yatate sambhAlyatamastu sa udAra: 118011 sarva kathana kA sAra yaha hai ki dharma dhAraNa karane meM, yA Atma-vikAsa karane meM kisI eka vyakti yA jAti kA adhikAra nahIM hai / jo koI dharma ke anuSThAna ke lie yatna karatA hai, vaha udAra manuSya saMsAra meM sabakA AdaraNIya bana jAtA hai // 40 // 1 tulyAvasthA na sarveSAM kintu sarve'pi bhAginaH santi tasyA avasthAyAH sevAmo yAM vayaM bhuvi // 41 // 170 naikasyaivAsti yadyapi vartamAna meM sarva jIvoM kI avasthA eka sI samAna nahIM hai hamArI avasthA kucha aura hai, dUsare kI kucha aur| kintu Aja hama saMsAra meM jisa avasthA ko dhAraNa kara rahe haiM, usa avasthA ko bhaviSya meM dUsare loga bhI dhAraNa kara sakate haiM aura jisa avasthA ko Aja dUsare loga prApta haiM, use kala hama bhI prApta kara sakate haiM, kyoMki karma ke udaya se jIva kI dazA kabhI eka sI nahIM raha pAtI, hamezA parivartana hotA rahatA hai, isalie manuSya ko apanI vartamAna ucca jAti yA kulAdi kA kabhI garva nahIM karanA cAhie // 41 // aho jarAsandhakarottaraiH zarairmurArirAsItsvayamakSato varaiH / jaratkumArasya ca kIlakena vA mRtaH kimityatra balasya saMstavAH // 42 // jisa prakAra jAti kA abhimAna karanA vyartha hai, usI prakAra bala kA garva karanA bhI vyartha hai| dekho - jarAsandha ke hAthoM se calAye gaye una mahAbANoM se zrIkRSNa svayaM akSata zarIra rahe, unake zarIra kA bAla bhI bAMkA nahIM ho sakA / ve hI zrIkRSNa jaratkumAra ke eka sAdhAraNa se bhI bANa se maraNa ko prApta ho gaye / ataeva bala kA garva karanA kyA mahattva rakhatA hai ||42 // arha tvAya na 1 dorbaliH kinnu vAcyamataH param // 43 // cakriNA kSaNa evA''ptaM bAhubalI dIrghakAla taka tapazcaraNa karate hue jisa arhanta pada ko pAne meM zIghra samartha nahIM ho sake, usI arhanta pada ko bharata cakrI ne kSaNa bhara meM hI prApta kara liyA / isase adhika aura kyA kahA jAya ? tapasyA kA mada karanA bhI vyartha hai ||43 // no 1 guptameva tu saddhirnivedyate ca // 44 // pUrva puNyodaya se prApta dhana yadi paropakAra meM nahIM lagAyA gayA aura use bhUmi meM gAr3akara atyanta gupta bhI rakhA gayA, to eka dina vaha dhana to naSTa hogA hI, sAtha meM apane svAmI ko bhI Apatti dhanaM zakto'bhUttapasyannapi cetparopakArAya nidhanaM samuptaM bhUtvA''pade Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rarararararararararararararara171|rararararararararararararara ke lie hogA aura usake prANoM kA bhI vinAza karegA, aisA sabhI santa jana kahate haiM / aura Aja loka meM bhI hama yahI dekha rahe haiM / ataeva dhana kA mada karanA bhI vyartha hai // 44 // ityevaM pratipadya yaH svahRdayAdIAmadAdIn haran / harSAmarSanimittayoH samamatirnirdvandvabhAvaM caran / svAtmAnaM jayatItyaho jina iyannAmnA samAkhyAyate tatkarttavyavidhirhi jaina ita vAk dharmaH prasAre kSiteH // 45 // isa prakAra jAti, kula aura dhanAdika ko niHsAra samajha kara jo manuSya apane hRdaya se IrSyA, ahaMkAra Adi ko dUra kara aura harSa yA krodha ke nimittoM meM samAna buddhi rahakara nirdvandva bhAva se vicaratA huA apanI AtmA ko jItatA hai, vaha saMsAra meM 'jina' isa nAma se kahA jAtA hai / usa jinake dvArA pratipAdita karttavya-vidhAna ko hI 'jainadharma' isa nAma se kahate haiM // 45 // pitA putrazcAyaM bhavati gRhiNaH kintu na yate stathaivAyaM vipro vaNigiti ca buddhiM sa labhate / ya AsInnItijJo'bhyucitaparivArAya matimAn / prabho rItijJaH syAttu vikalavikalpapragatimAn // 46 // yaha pitA hai aura yaha putra hai, isa prakAra kA vyavahAra gRhastha kA hai, sAdhu kA nahIM / isI prakAra yaha brAhmaNa hai aura yaha vaizya hai, isa prakAra kI bheda-buddhi ko bhI svIkRta parivAra ke vyavahAra ke lie vahI nItijJa buddimAn gRhastha karatA hai / kintu jo ghara-bAra chor3akara tyAga mArga ko aMgIkAra kara rahA hai, aisA jina prabhu kI rIti kA jAnane vAlA sAdhu ina saba vikalpa-jAloM se dUra rahatA huA samabhAva ko dhAraNa karatA hai // 46 // zrImAn zreNThi caturbhujaH sa suSuve bhUrAmaletyAhvayaM vANIbhUSaNavarNinaM ghRtavarI devI ca yaM dhIyatam / tenAsmin racite satIndusamite sarge samAvarNitaM sarvajJena dayAvatA bhagavatA yatsAmyamAdezitam // 47 // isa prakAra zrImAn seTha caturbhuja aura ghRtavarI devI se utpanna hue, vANIbhUSaNa bAla-brahmacArI paM. bhUrAbhala vartamAna muni jJAnasAgara dvArA viracita isa vIrodaya kAvya meM sarvajJa bhagavAn ke dvArA upadiSTa sAmyabhAva kA pratipAdana karane vAlA yaha sattarahavAM sarga samApta huA // 17 // Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harararararararararararararararararararararararararararararara atha aSTAdazaH sargaH he nAtha ke nAthakRtArthinastu janA iti prArthita Aha vastu / sandU yate svasya guNakrameNa kAlasya ca prollikhitazrameNa // 1 // he nAtha, saMkleza se bhare hue ye saMsArI prANI kisa upAya se kRtArtha ho sakate haiM arthAt saMkleza se chUTakara sukhI kaise bana sakate haiM ? gautama svAmI ke aisA pUchane para vIra bhagavAn ne kahA-pratyeka vastu apane apane guNa aura paryAyoM ke dvArA sahaja hI svayaM pariNamanazIla hai aura bAhya kAraNa kAla kI sahAyatA se yaha parivartana hotA rahatA hai // 1 // na ko'pi loke balavAn vibhAti samasti caikA samayasya jAtiH / yataH sahAyAdbhavatAdabhUtaH paro na kazcidbhuvi kAryadUtaH // 2 // yathArtha meM isa saMsAra kA koI kartA yA niyantA Izvara nahIM hai / eka mAtra samaya (kAla) kI hI aisI jAti hai, ki jisakI sahAyatA se pratyeka vastu meM pratikSaNa navIna navIna paryAya utpanna hotI rahatI hai aura pUrva paryAya vinaSTa hotI rahatI hai isake sivAya saMsAra meM aura koI kAryadUta arthAt kArya karAne vAlA nahIM hai // 2 // rathAGginaM bAhubaliH sa ekaH jigAya pazcAttapasAM zriye kaH / tasyaiva sAhAyyamagAtsa kintu kSaNena lebhe mahatAM mahIntu // 3 // akele bAhubalI ne bharata cakravartI ko jIta liyA / pazcAt vaha tapasvI bana gaye / ghora tapasyA karane para bhI jaba kevala jJAna prApta nahIM huA taba vahI bharata cakravartI bAhubalI kI sahAyatA ko prApta hue / kintu unhoMne svayaM kSaNa mAtra meM mahApuruSoM kI bhUmi Arhantya padavI ko prApta kara liyA / yaha saba samaya kA hI prabhAva hai // 3 // mRtyuM gato hanta jaratkumAraikabANato yo hi purA prahAraiH / / nA? jarAsandhamahIzvarasya kinnAma mUlyaM balavika masya // 4 // jo zrIkRSNa jarAsandha trikhaNDezvara ke mahAn prahAroM se bhI parAsta nahIM hue, ve jaratkumAra ke eka bANa se hI mRtyu ko prApta ho gaye / yahAM para bala-vikrama kA kyA mUlya rahA ? kucha bhI nahIM yaha saba samaya kI hI balihArI hai // 4 // Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ COE 173 AtmA bhavatyAtmavicArakendraH kartuM manAG nAnyavidhiM kilendraH / kAlaprabhAvasya paristavastu yadanyato'nyatpratibhAti vastu // 5 // yaha AtmA apane vicAroM kA kendra banA huA hai / rAta-dina nAnA prakAra ke vicAra kiyA karatA hai ki aba yaha karUMgA, aba vaha karUMgA / kintu para kI kucha bhI anyathA vidhi karane ke lie yaha samartha nahIM hai / yaha to kAla ke prabhAva kI bAta hai ki vastu kucha se kucha aura pratibhAsita hone lagatI hai // 5 // ityekadeddak samayo babhUva yato janA atra suparvabhUvat / nirAmayA vItabhayAH samAna-bhAvenaH bhejurnijajanmatAnam // 6 // isa prakAra kAla-cakra ke parivartana se yahAM para eka bAra aisA samaya upasthita huA jaba ki yahAM ke sarva loga svargaloka ke samAna nirAmaya (niroga) nirbhaya aura samAna rUpa se apane jIvana ke Ananda ko bhogate the // 6 // dAmpatyamekaM kulamAzritAnAM pRthvIsutairarpitasaMvidhAnAH / sadA nirAyAsabhavattayAtrAdhyagAdamISAM khalu janmayAtrA 11911 usa samaya bAlaka aura bAlikA yugala hI utpanna hote the aura ve hI paraspara strI-pu - puruSa banakara dAmpatya jIvana vyatIta karate the / kalpavRkSoM se unako jIvana-vRtti prApta hotI thI / unakI jIvanayAtrA sadA sAnanda binA kisI parizrama yA kaSTa ke sampanna hotI thI // 7 // svarga prayANakSaNa eva putra-putryau samutpAdya takAvamutra / saJjagmaturdampatitAmihA''rAdetau puna sambrajato'bhyudArAm // 8 // usa samaya ke strI-puruSa svarga jAne ke samaya hI putra aura putrI ko utpanna karake paraloka cale jAte the aura ye putra-putrI donoM bar3e hone para pati-patnI banakara udAra bhogoM ko bhogate rahate the // 8 // 1 caturguNastatra tadAdyasAra evaM dvitIyastriguNaprakAra: satyAkhyayoH strI-dhavayorivedaM yugaM samAptiM samagAdakhedam // 9 // ukta prakAra se isa avasarpiNI kAla ke Adi meM yugala janma lene vAle jIvoM kA cAra kor3Akor3I sAgaropama kA prathama kAla aura tIna kor3A kor3I sAgaropama kA dUsarA kAla thA, jo ki satya yuga ke nAma se kahA jAtA hai / isa samaya meM utpanna hone vAle strI aura puruSa IrSyA-dveSa Adi se rahita sadA prasanna citta rahate the aura kalpavRkSoM se pradatta bhogopabhogoM ko Ananda se bhogate the / samaya ke parivartana ke sAtha yaha yuga samApta huA ||9|| Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TTTTTTTTTT 174CTTTTTTTTTTTTTTTT tretA punaH kAla upAjagAma yasmin manaH saMkucitaM vadAmaH / / nivAsinAmApa zanaistatastu saGkocamurvItanayAkhyavastu // 10 // punaH tretAyuga nAma kA kAla AyA, arthAt tIsarA kAla prArambha huA, jisameM yahAM ke rahane vAle logoM kA mana dhIre-dhIre saMkucita hone lagA / isake phalasvarUpa pRthvI ke putra kalpavRkSoM ne bhI phala dene meM saMkoca karanA prArambha kara diyA // 10 // IyAmadasvArthapadasya lezamagAdidAnI janasannivezaH / niyantrituM tAn manavo babhuste dharAtale'smin samavApta dusthe // 11 // jaba kalpavRkSoM se phalAdika kI prApti kama hone lagI, taba yahAM ke nivAsI janoM meM bhI IrSyA, mada, svArthaparAyaNatA Adi doSa jAgRta hone lage, taba unakA niyantraNa karane ke lie duravasthA ko prApta isa dharAtala para krama se caudaha manu utpanna hue, jinheM ki kulakara bhI kahA jAtA hai // 11 // teSvantimo nAbhiramuSya devI prAsUta putraM janataika sevI / babhUva yastena tadasya nAma nyagAdi vRddhairRSabho'bhirAmaH // 12 // una manuoM meM antima manu nAbhirAja hue / inakI strI marudevI ne eka mahAn putra ko janma diyA, jo ki janatA kI advitIya sevA karane vAlA huA aura jise purANa-puruSoM ne 'RSabha' isa sundara nAma se pukArA // 12 // vIkSyeddazImaGgabhRtAmavasthAM teSAM mahAtmAkRtavAn vyavasthAm / vibhajya tAn kSatriya-vaizya-zadra-bhedena medhA-saritAM samudraH // 13 // usa samaya ke logoM kI aisI pArasparika kalaha-pUrNa dukhita dIna-dazA ko dekhakara buddhirUpI saritAoM ke samudra usa mahAtmA RSabha ne unheM kSatriya, vaizya aura zUdra ina tIna vargoM meM vibhakta kara unake jIvananirvAha kI samucita vyavasthA kI // 13 // yasyAnukampA hRdi tUdiyAya sa zilpakalpaM vRSalotsavAya / nigadya viDamyaH kRSikarma cAyamihArthazAstra nRpasaMstavAya // 14 // logoM ke duHkha dekhakara una RSabhadeva ke hRdaya meM anukampA prakaTa huI jisase dravita hokara unhoMne sevA-parAyaNa zUdra logoM ko nAnA prakAra kI zilpa kalAeM sikhAI, vaizyoM ko pazu pAlanA, khetI karanA sikhAyA tathA arthazAstra kI zikSA dekara prajA ke bharaNa-poSaNa kA kArya sauMpA / aura kSatriyoM ko nIti zAstra kI zikSA dekara unheM prajA ke saMrakSaNa kA bhAra sauMpA // 14 // Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 CC lokopakArINi bahUni kRtvA zAstrANi kaSTaM jagato'thahRtvA / yogasya ca kSemavidheH pramAtA vicAramAtrAtsamabhUdvidhAtA // 15 // una RSabhadeva ne samaya ke vicAra se lokopakArI aneka zAstroM kI racanA karake jagat ke kaSToM ko dUra kiyA, unheM yoga ( Avazyaka vastuoM ko juTAnA) aura kSema ( prApta vastuoM kA saMrakSaNa karanA) sikhAyA / isa prakAra prajA kI sarva prakAra jIvikA aura surakSA vidhi ke vidhAna karane se ve RSabhadeva jagat ke vidhAtA, sRSTA yA brahmA kahalAye // 15 // yathA sukhaM syAdiha lokayAtrA prAdezi sarvaM vidhinA vidhAtrA | prayatnavAnuttaraloka he tu - pravyaktaye sattvahitaika setuH // 16 // punaH pravavrAja sa lokadhAtA zAnterabAhye viSaye'numAtA / gatAnugatyA katicitprayAtAH pare'pi ye vastutayA'nudAttAH // 17 // isa loka kI jIvana-yAtrA saba logoM kI sukhapUrvaka ho, isake lie prANi mAtra ke hitaiSI una Adi vidhAtA RSabhadeva ne sabhI yogya upAyoM kA vidhipUrvaka upadeza diyA / punaH logoM ko paraloka ke uttama banAne ke sAdhanoM ko prakaTa karane ke lie prayatnazIla evaM Antarika zAnti ke anusandhAna karane vAle usa loka-vidhAtA zrI RSabhadeva ne pravRjyA ko aMgIkAra kiyA, arthAt sarva rAjyapATa Adi chor3akara sAdhu bana gaye / kitane hI anya loga bhI unakI dekhA-dekhI unake gatAnugatika banakara cale, arthAt sAdhu bana gaye, kintu ve loga sAdhu banane ke vAstavika rahasya se aparicita the // 16-17 // samastavika vibhUtipAtApyatIndriyajJAnaguNaikadhAtA 1 alaukika vRttimupAzrito'pi na sambhavaMlloka hitaikalopI // 18 // sarva vidyAoM ke eka mAtra vibhUti ke dhAraka, atIndriya jJAna guNa ke advitIya svAmI aura alaukika vRtti ke AcaraNa karane vAle una RSabhadeva ne sarva loka ke upakAraka aneka mahAn kArya kiye / aisA eka bhI kArya nahIM kiyA, jo ki loka-hita kA lepa karane vAlA ho // 18 // kSudhAdikAnAM sahaneSvazaktAn karttavyamUDhAnamukasya bhaktAn / tyaktvA'yanaM svairatayA prayAtAn sambodhayAmAsa punarvidhAtA // 19 // bhagavAn RSabhadeva ke sAtha jo loga pravRjita hue the, ve loga bhUkha-pyAsa Adi ke sahana karane meM asamartha hokara karttavyavimUr3ha ho gaye, sAdhu-mArga ko chor3a kara svacchanda pravRtti karane lage aura jisa kisI ke bhakta ho gaye, athavA bhakSyAbhakSya kA vicAra na karake jisa kisI bhI vastu ko khAne lge| una logoM kI aisI viparIta dazA ko dekhakara dharma ke vidhAtA bhagavAn RSabhadeva ne punaH sambodhita kiyA aura unheM dharma ke mArga para lagAyA // 19 // Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rarararararararararararara rararararararararararararararararara he sAdhavastAvadabAdhavastu-siddhayai prayatno bhavatAM samastu / dvaidhyaM punarvastuni sattayA tu jADacaM vidADhayatvamapi prabhAtu // 20 // RSabhadeva ne unase kahA-he sAdhuo, Apa loga pahale nirdoSa vastu-svarUpa samajhane ke lie prayatna kareM / sattA rUpa se jo eka tattva hai vaha jar3a aura cetana ke bheda se do vastu rUpa hai, isa bAta ko Apa loga hRdayaMgama kareM // 20 // tayostu sammizraNamasti yatra kalaGka he moccayayorvicitram / he mAzmanIvedamanAdisiddhaM saMsAramAkhyAti dhiyA samiddhaH // 21 // jisa prakAra suvarNa-pASANa meM suvarNa aura kITa-kAlimAdi sammizraNa anAdi-siddha hai, kabhI kisI ne una donoM ko milAyA nahIM hai, kintu anAdi se donoM svayaM hI mile hue cale A rahe haiM / isI prakAra jar3a pudgala aura cetana jIva kA vicitra sambandha bhI anAdi kAla se calA A rahA hai aura ise hI buddhi se sampanna loga saMsAra kahate haiM // 21 // bhAvArtha - jIva aura pudgala ke sambandha se hI saMsAra kI yaha vicitratA aura vividhatA dRSTigocara ho rahI hai ise samajhane kA pratyeka buddhimAn ko prayatna karanA cAhie / .. siddhistu vizleSaNametayoH syAt sA sAmprataM dhyAtipadaikapoSyA / svAdhyAyametasya bhavedathAdho yajjIvanaM nAma samasti sAdhoH // 22 // ina paraspara mile hue jIva aura pudgala ke vizleSaNa kA-bhinna-bhinna kara lene kA nAma hI siddhi yA mukti hai / yaha siddhi eka mAtra dhyAna (Atma-svarUpa cintana) ke dvArA hI siddha kI jA sakatI hai / (ataeva sAdhu ko sadA Atma-dhyAna karanA caahie|) jaba dhyAna meM citta na lage, taba svAdhyAya karanA caahie| yahI sAdhu kA sat jIvana hai / (isa svAdhyAya aura dhyAna ke atirikta sarva kArya heya haiM, saMsAra-vRddhi ke kAraNa haiM) // 22 // siddhiH priyA yasya guNapramAturupakri yA kevalamAvibhAtu / nirIhacittvAkSajayo'thavA tu prANasya cAyAma udakaM pAtuH // 23 // jisa guNI puruSa ko siddhi prApta karanA abhISTa ho, use cAhie ki vaha sAMsArika vastuoM kI cAha chor3a kara apane citta ko nirIha (nispRha) banAve, apanI indriyoM ko jIte aura prANAyAma kare, tabhI usakA bhaviSya sundara bana sakatA hai / ye hI kArya siddhi prApta karane ke lie eka mAtra upakArI haiM // 23 // zarIrahAnirbhavatIti bhUyAtsAdhorna caitadviSayAstyasUyA / punarna saMyogamato'pyupeyAdeSAmRtoktiH sphuTamasya peyA // 24 // Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rarararararararararararararararara177rararararararararararararararararara Atma-sAdhanA karate hue yadi zarIra kI hAni hotI hai, to bhale hI ho jAya, kintu sAdhu ke zarIrahAni hote hue bhI dveSa, kheda yA asUyA bhAva nahIM prakaTa honA caahie| sAdhu kA to Atma-sAdhanA karatehue yahI bhAva rahanA cAhie ki isa jar3a zarIra kA mere punaH saMyoga na hove / yahI amRtokti (amara banAne vAle vacana) sAdhu ko nirantara pAna karate rahanA cAhie // 24 // luptaM samanveSayituM pradAvadasmai muneItiradhItinAvaH / jagdhirnijoddezasamarthanAyA'nuddiSTarUpeNa samarpitA yA // 25 // cira kAla se vilupta yA muSita Atma-dhana kA anveSaNa karane ke lie sAdhu apane zarIra ko bhojana detA hai / bhojana-prapti ke lie vaha apane uddezya kA samarthana karane vAlI anudRiSTa evaM bhaktipUrvaka dAtA ke dvArA samarpita bhikSA ko aMgIkAra karatA hai // 25 / / bhAvArtha - jaise koI dhanI puruSa apanI khoI huI vastu ko DhUMDhane ke lie rakhe hue naukara ko vetana yA majadUra ko majadUrI detA hai, isI prakAra sAdhu bhI apane anAdikAla se vismRta yA karma rUpa coroM se apahRta Atma-dhana ko DhUMr3hane yA prApta karane ke liye zarIra rUpa naukara ko bhikSA rUpI vetana dekara sadA usake dvArA apane abhISTa sAdhana meM lagA rahatA hai / sAdhu zarIra kI sthiti ke lie jo bhikSA lete haiM vaha unake nimitta na banAI gaI ho, nirdoSa ho, nirvikAra aura sAttvika ho, use hI alpa mAtrA meM gRhastha ke dvArA bhakti-pUrvaka eka bAra diye jAne para dina meM eka bAra hI grahaNa karate haiM / yadi bhojana karate hue kisI prakAra kA doSa usameM dikhe, yA antarAya A jAve, to ve usakA bhI tyAga kara usa dina phira dubArA AhAra nahIM lete haiM / pAnI bhI ve bhojana ke samaya hI pIte haiM, usake pazcAta nahIM arthAt bhojana va jala-pAna eka bAra eka sAtha hI lete haiM / rAtri meM to ve gamana, saMbhASaNa taka ke tyAgI hote haiM, to AhAra kI to kathA hI dUra hai / isa zloka ke dvArA eSaNA samiti kA pratipAdana kiyA gayA hai. jisakA ki pAlana sAdha kA parama kartavya hai / sUryodaye samvicaret. puroddak zakuntavannaikatalopabhoktA / hitaM yathA syAditarasya jantostathA sadukteH prabhavan prayoktA // 26 // sAdhu ko sUrya ke udaya ho jAne aura prakAza ke bhalI-bhAMti phaila jAne para hI sAmane bhUmi ko dekhate hue vicaranA cAhie / pakSI ke samAna sAdhu bhI sadA vicaratA hI rahe, kisI eka sthAna kA upabhoktA na bane / aura dUsare jIva kA hita jaise saMbhava ho, vaisI sakti vAlI hita mita bhASA kA prayoga kare // 26 // bhAvArtha - sAdhu ko Agama kI AjJA ke anusAra varSA Rtu ke sivAya grAma meM eka dina aura nagara meM tIna yA pAMca dina se adhika nahIM ThaharanA cAhie / varSA Rtu meM cAra mAsa kisI eka aise sthAna para rahanA cAhie, jo ki kIcar3a-kAMde se rahita ho, jahAM barasAtI jIvoM kI utpatti kama ho aura nIhAra Adi ke lie hariyAlI se rahita baMjara bhUmi sulabha ho / sAdhu ko kisI ke pUchane para Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rarararararararararararararararara17rararararararararararararararararara hI hita mita priya vacana bolanA cAhie, binA pUche aura anAvazyaka yA anavasara to bolanA hI nahIM cAhie / isa zloka ke pUrvArdha dvArA IryAsamiti aura uttarArdha ke dvArA bhASAsamiti kA pratipAdana kiyA gayA hai / manovacaHkAyavinigraho hi syAtsarvato'muSya yato'styamohI / teSAM prayogastu paropakAre sa cApavAdo madamatsarAreH // 27 // yataH sAdhu moha-rahita hotA hai aura apane mada-matsara Adi bhAvoM para vijaya pAnA cAhatA hai, ata: use apane mana, vacana aura kAya kI saMkalpa-vikalpa evaM saMbhASaNa aura gamanAdi rUpa sabhI prakAra kI kriyAoM kA vinigraha karanA cAhie / yahI sAdhu kA pradhAna karttavya hai / yadi kadAcit saMbhASaNa yA gamanAdi karanA par3e, to unakA upayoga paropakAra meM hI honA cAhie / kintu yaha usakA apavAda mArga hai / utsarga mArga to sAdhu kA yahI hai ki vaha mauna-pUrvaka Atma-sAdhanA kare aura apane antaraMga meM avasthita mada, matsara, rAga, dveSAdi vikAroM ko nikAlane ke lie nirantara prayatnazIla rahe // 27 // ____ bhAvArtha - isa zloka dvArA sAdhu ko manogupti, vacanagupti aura kAyagupti rakhane kA vidhAna kiyA gayA hai / yahI usakA pradhAna kArya hai| kintu nirantara mana-vacana-kAya ko gapta rakhanA saMbhava nahIM hai. ataH prayojanavaza mana, vacana, kAya kI kriyA kara sakatA hai, kintu vaha bhI atyanta saavdhaanii-puurvk| isI sAvadhAna pravRtti kA nAma hI samiti hai / kasyApi nApattikaraM yathA syAttathA malotsargakaro mahAtmA / saMzodhya tiSTheddha vamAtmanInaM dehaM ca sampicchikayA yatAtmA // 28 // sAdhu mahAtmA ko cAhie ki vaha aise nirjantu aura ekAnta sthAna para mala-mUtrAdi kA utsarga kare, jahAM para ki kisI bhI jIva ko kisI bhI prakAra kI Apatti na ho / vaha saMyatAtmA sAdhu bhUmi para yA jahAM kahIM bhI baiThe, usa sthAna ko aura apane deha ko picchikA se bhalI bhAMti saMzodhana aura parimArjana karake hI baiThe aura sAvadhAnI-pUrvaka hI kisI vastu ko uThAve yA rakhe // 28 // bhAvArtha - isa zloka ke pUrvArdha-dvArA vyutsarga samiti kA aura uttarArdha-dvArA AdAna-nikSepaNa samiti kA nirUpaNa kiyA gayA hai / niHsaGgatAM vAta ivAbhyupeyAt striyAstu vArtApi sadaiva heyA / zarIramAtmIyamavaiti bhAramanyatki maGgI kurutAdudAraH // 29 // sAdhu ko cAhie ki vaha ni:sagatA (apiragrahatA) ko vAyu ke samAna svIkAra kare arthAt vAyu ke samAna sadA niHsaMga hokara vicare / striyoM kI to bAta bhI sadA tyAjya hai, svapna meM bhI unakI yAda na kare / jo udAra sAdhu apane zarIra ko bhI bhAra-bhUta mAnatA hai, vaha dUsarI vastu ko kyoM aMgIkAra karegA // 29 // Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ C 1 79rarararararararararararararararara ekaM vihAyodvahato'nyadaGgaM gatasya jIvasya jaDa prasaGgam / bhavAmbudheruttaraNAya naukA tanurnaroktai va samasti maukA // 30 // yaha prANI jar3a karmoM ke prasaMga ko pAkara cirakAla se eka zarIra ko chor3akara anya zarIra ko dhAraNa karatA huA calA A rahA hai / isake lie isa mAnava-deha kA pAnA eka bar3hiyA maukA hai arthAt apUrva avasara hai aura yaha manuSya bhava saMsAra-samudra se pAra hone ke lie naukA ke samAna hai // 30 // tato nRjanmanyucitaM samasti yatprANimAtrAya yazaHprazasti / zravyaM punarnirvahaNIyametadvadAmi yuktAvagamazriye'taH // 31 // isalie isa nara-bhava meM prANimAtra ke lie jo ucita aura yazaskara prazasta kartavya hai, use maiM upayukta aura hitakara zabdoM se varNana karatA hU~, use sunanA cAhiye, sunakara dhAraNa karanA cAhie aura dhAraNa kara bhalI bhAMti nibhAnA cAhie // 31 / / / kaumAramatrAdhigamayya kAlaM vidyAnuyogena gurorathAlam / mitho'nubhAvAtsahayoginIyA gRhasthatA syAdupayoginI yA // 32 // kumAra-kAla meM guru ke samIpa rahakara vidyA ke upArjana meM kAla vyatIta kare / vidyAbhyAsa karake punaH yuvAvasthA meM yogya sahayoginI ke sAtha vivAha karake paraspara prema-pUrvaka rahate hue (tathA nyAya pUrvaka AjIvikopArjana karate hue) upayoginI gRhastha-avasthA ko bitAve // 32 // sattveSu maitrI guNiSu pramodaM kliSTeSu jIveSu tadartitodam / sAmyaM virodhiSvadhigamya jIyAt prasAdayan buddhimahonijIyAm // 33 // gRhastha avasthA meM rahate hue prANimAtra para maitrI bhAva rakhe, guNI janoM para pramoda bhAva aura dukhI jIvoM para unake duHkha dUra karane kA karuNAbhAva rakhe / virodhI janoM para samatA bhAva ko prApta hokara aura apanI buddhi ko sadA prasanna (nirmala) rakhakara jIvana-yApana kare // 33 // samIkSya nAnAprakRtInmanuSyAn kadarthibhAvaH kamathApyanusyAt / sambhAvayannityanukUlacetA naTAyatAmaGgiSu yaH pracetAH // 34 // saMsAra meM nAnA prakRti vAle manuSyoM ko dekhakara apane hRdaya meM khoTA bhAva kabhI na Ane deve, kintu unake anukUla citta hokara unakA samAdara karate hue sAvadhAnI ke sAtha buddhimAn manuSya ko saba prANiyoM para yathA yogya sneha maya vyavahAra karanA cAhie, rUkhA yA Adara-rahita vyavahAra to kisI bhI manuSya ke sAtha na kare // 34 // Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rarararararararararararararararara180rarararararararararararararararara sambuddhimanbeti parAGganAsu svarNe tathAnyasya tRNatvamAzu / dhRtvA'khilebhyo mRduvAk samastu sUktAmRtenAnugatAtmavastu // 35 // para striyoM meM mAtA kI sabuddhi rakhe arthAt unameM yathA yogya mAtA, bahina aura putrI jaisA bhAva rakhakara apane hRdaya ko zuddha banAve, parAye suvarNa meM dhanAdika meM tRNa jaisI buddhi rakhe, vRddha janoM ke Adeza aura upadeza ko Adara se svIkAra kare, sabake sAtha mRdu vANI bolakara vacanAmRta se saba ko tRpta kare, unheM apane anukUla banAve aura unake anukUla AcaraNa kara apane vyavahAra ko uttama rakhe // 35 // kuryAnmano yanmahanIyamaJce namadyazaH saMstavanaM samaJcet / dRSTvA palAzasya kilAphalatvaM ko nAma vAJchecca nizAcaratvam // 36 // he bhavyoM, yadi tuma saMsAra meM pUjanIya bananA cAhate ho, to mana ko sadA komala rakho, saba ke sAtha bhadratA aura namratA kA vyavahAra karo, madya Adika mAdaka vastuoM kA sevana kabhI bhI na kro| palAza (DhAka vRkSa) kI aphalatA ko dekhakara pala arthAt mAMsa kA azana (bhakSaNa) kabhI mata karo aura rAtri meM bhojana karake kauna bhalA AdamI nizAcara bananA cAhegA ? arthAt koI bhI nahIM // 36 // / bhAvArtha - palAza arthAt TesU yA DhAka ke phUla lAla raMga ke bahuta sundara hote haiM, para na to unameM sugandha hotI hai aura na usa vRkSa meM phala hI lagate haiM usa vRkSa kA honA niSphala hI hai / isI prakAra jo pala (mAMsa) kA bhakSaNa karate haiM, unakA vartamAna jIvana to niSphala hai hI pratyuta bhaviSya jIvana duSphaloM ko dene vAlA ho jAtA hai, ataevaM mAMsa-bhakSaNa kA vicAra bhI svapna meM nahIM karanA caahie| rAtri meM khAne bAloM ko nizAcara kahate haiM aura 'nizAcara' yaha nAma rAkSasoM tathA ullU Adi rAtri-saMcArI pakSiyoM kA hai / unheM lakSya meM rakhakara kahA gayA hai ki kauna Atma-hitaiSI manuSya rAtri meM khAkara nizAcara bananA cAhegA, yA nizAcara kahalAnA pasanda karegA? ataeva rAtri meM kabhI bhI khAnapAna nahIM karanA caahie| vahAvaziSTaM samayaM na kAryaM manuSyatAmaJca kulantu nArya ! nArthasya dAso yazasazca bhUyAd dhRtvA tvadhe nAnyajane'bhyasUyAm // 37 // he Arya, sadA sAMsArika kAryoM ke karane meM hI mata lage raho, kucha samaya ko bhI bacAo aura usa samaya dharma-kArya karo / manuSyatA ko prApta karo, usakI kImata karo, jAti aura kula kA mada mata karo / sadA artha (dhana yA svArtha) ke dAsa mata bane raho, kintu lokopakArI yaza ke bhI kucha kAma karo / anya manuSyoM para IrSyA, dveSa Adi dhAraNa kara pApa se apane Apako lipta mata karo / / 37 // mano'dhikuryAnna tu bAhyavargamanyasya doSe svidavAgvisargaH / muJcedahantAM paratAM samaJcetkRtajJatAyAM-mahatI-prapaJce // 38 // Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 sAMsArika bAhya vastuoM para adhikAra pAne ke lie mana ko apane adhikAra meM rakho / ( bhAgyodaya se sahaja meM jo kucha prApta ho jAya, usameM santoSa dhAraNa karo / ) dUsare ke doSoM ko mata kaho, yadi kahane kA avasara bhI Ave, to bhI mauna dhAraNa karo / ahambhAva ko chodd'o| isa chala chidroM aura pravaMcanAoM se bhare mahA prapaMcamaya saMsAra meM kRtajJatA prakaTa karo, kRtaghnI mata bano // 38 // zrutaM vigAlyAmbu ivAdhikuryAdetAddazI gehabhRto'stu caryA / tadA punaH svargala eva gehaH kramo'pi bhUyAditi nAnyatheha // 39 // sunI huI bAta ko jala ke samAna chAna kara svIkAra kare, sahasA kisI sunI bAta kA bharosA na kare, kintu khUba chAna bInakara ucita-anucita kA nirNaya kare / isa uparyukta prakAra kI caryA gRhastha kI honI cAhie / yadi vaha Upara batalAI gaI vidhi ke anusAra AcaraNa karatA hai, to vaha yahAM para bhI svargIya jIvana bitAtA hai aura agale janma meM to avazya hI svarga kA bhAgI hogA anyathA isase viparIta AcaraNa karane vAlA gRhastha yahAM bhI nArakIya yA pazu-tulya jIvana bitAtA hai aura agale janma meM bhI vaha naraka yA pazu gati kA bhAgI hogA ||39|| evaM samullAsitaloka yAtraH saMnyastatAmanta iyAdathAtra 1 samujjhitAzeSaparicchado'pi amutra siddhacai duritaikalopI // 40 // isa prakAra bhalI bhAMti isa loka yAtrA kA nirvAha kara, anta samaya meM paraloka kI siddhi ke lie sarva parijana aura parigrahAdi ko chor3akara, tathA pAMcoM pApoM kA sarvathA tyAga kara sanyAsa dazA ko svIkAra kare arthAt sAdhu banakara samAdhi pUrvaka apane prANoM kA visarjana kare // 40 // nigopayenmAnasamAtmanInaM zrIdhyAnavapre sutarAmadInam / ityeSa bhUyAdamaro vipazcinna syAtpunarmArayitA'sya kazcit // 41 // saMnyAsa dazA meM sAdhaka kA karttavya hai ki vaha apane mana ko dRr3hatA-pUrvaka zrI vItarAga prabhu ke dhyAna rUpa koTa meM surakSita rakhe aura sarva saMkalpa-vikalpoM kA tyAga kre| aisA karane vAlA sAdhaka vidvAn niyama se ajara-amara bana jAyagA, phira ise saMsAra meM mArane vAlA koI bhI nahIM rahegA ||41 // sambodhayAmAsa sa ceti ziSyAn sanmArgagAmIti naro yadi syAt / pragacche dunmArgagAmI nipatedanacche tadonnateruccapadaM // 42 // isa prakAra zrI RSabhadeva ne apane ziSyoM ko samajhAyA aura kahA ki jo manuSya sanmArgagAmI banegA, vaha unnati ke ucca pada ko avazya prApta hogA / kintu jo isake viparIta AcaraNa kara unmArga gAmI banegA, vaha saMsAra ke duranta garta meM giregA aura duHkha bhogegA // 42 // Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ r e [18Terrrrrrrrrrrrrr evaM pururmAnavadharmamAha yatrApi taiH saMkalito'vagAhaH / tretetirUpeNa vinirjagAma kAlaH punarvApara AjagAma // 43 // isa prakAra bhagavAn RSabha ne tAtkAlika logoM ko mAnava-dharma kA upadeza diyA, jise ki yahAM para saMkSepa se saMkalita kiyA gayA hai / bhagavAn ke upadeza ko usa samaya ke logoM ne bar3e Adara ke sAtha apanAyA / isa prakAra tretA yuga arthAt tIsarA kAla samApta huA aura dvApara nAma kA cauthA kAla A gayA / / 43 // tretA babhUva dviguNo'pyayantu kAlo manAgUnaguNaikatantuH / yasmin zalAkAH puruSAH prabhUyA babhuzca durgikRtAbhyasUyAH // 44 // tretA yuga do kor3A-kor3I sAgaropama kAla pramANa vAlA thA / yaha dvApara yuga kucha kama arthAt caurAsI hajAra varSa kama eka kor3A-kor3I sAgaropama kAla kA thA / isa dvApara yuga meM tIrthaMkara, cakravartI Adi zalAkA nAma se prasiddha mahApuruSa hue, jo ki saMsAra meM phailane vAle durmArga ke vinAzaka evaM sanmArga ke pracAraka the // 44 // purUditaM nAma punaH prasAdyAmuSmiMstu dharmAdhibhuvo'jitAdyAH / prajAdurIhAdhikRtAnyabhAvaM nivArayantaH prababhuryathAvat // 45 // isa dvApara yuga meM ajitanAtha Adika teIsa tIrthaGkara aura bhI hue, jinhoMne gurudeva bhagavAn RSabha ke dvArA pratipAdita dharma kA hI punaH pracAra aura prasAra karake prajA kI durvRttiyoM ko dUra karate hue sanmArga kA saMrakSaNa kiyA hai // 45 // tatrAdimazcakriSu pauravastuk zatAgragaNyo bharataH samastu / dADharyena dharmAmRtamAbubhutsUnAhUya tAMstatra paraM yuyutsuH // 46 // sammAnayAmAsa sa yajJasUtra-cihnena bhadraM bajatAmamutra / karme damAsInna purorabAhyaH pramAdatazcakra bhRtA'vagAhyaM // 47 // una zalAkA puruSoM meM ke cakravartiyoM meM prathama cakravartI bharata hue, jo ki RSabhadeva ke sau putroM meM saba se bar3e the / unhoMne apanI prajA meM se dharmAmRta pAna karane ke icchuka evaM paraloka sudhArane kI cintA rakhane vAle logoM ko bulA kara yajJopavIta rUpa sUtra-cihna dekara unakA sammAna kiyA aura unheM 'brAhmaNa' nAma se prasiddha kiyA / yadyapi yaha kArya bhagavAn RSabhadeva kI dRSTi se bAhya thA, arthAt ThIka na thA / kintu bharata cakrI ne pramAda se yaha kArya kara liyA // 46-47 // yatasta AzItalatIrthamApuraucityamasmAt punarunmanastAm / AsAdya jAtIyakatAM vajantaH prathAmurIcaku rihApyazastAm // 48 // Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 bhArata cakravartI ne jina brAhmaNoM kA eka dhArmika varga prasthApita kiyA thA, vaha dazaveM tIrthaGkara zItalanAtha ke samaya taka to apane dhArmika karttavya kA yathocita rIti se pAlana karatA rahA / punaH isake pazcAta dharma - vimukha hokara jAtIyatA ko prApta hote hue unhoMne isa bhAratavarSa aprazasta prathAoM ko svIkAra kiyA aura mana-mAne kriyAkANDa kA pracAra karanA prArambha kara diyA // 48 // dharmAdhikartRtvamamI dadhAnA bAhyaM kriyAkANDumitAH svamAnAt / guroramISvekatarAdadhIta-vidorvivAdaH samabhUddhavItaH // 49 // dhIre-dhIre jAtIyatA ke abhimAna se ina brAhmaNoM ne apane Apako dharma kA adhikArI ghoSita kara diyA aura bAhirI kriyA kANDa ko hI dharma batA kara usake karane-karAne meM hI laga gaye / bIsaveM tIrthaGkara muni suvratanAtha ke samaya meM jAkara unameM eka hI guru se par3he hue do brAhmaNa vidvAnoM meM eka vAkya ke artha para vivAda khar3A ho gayA // 49 // samasti yaSTavyamajairamuSya chAgairiyatparvata Aha dUSyam / tayorabhUtsaGga ra sAdhyavastu purANadhAnyairiti nAradastu / / 50 / / donoM vidvAnoM meM se eka kA nAma thA parvata aura dUsare kA nAma thA nArada / vivAda kA viSaya thA 'ajairyaSTavyam' (ajoM se yajJa karanA cAhie ) / parvata 'aja' pada kA artha chAga ( bakarA ) karatA thA aura nArada kahatA thA ki usa pada kA artha ugane yA utpanna hone ke ayogya purAnA dhAnya hai / jaba Apasa meM vivAda na sulajhA, taba use sulajhAne ke lie unhoMne Apasa meM pratijJA-baddha hokara apane sahAdhyAyI tIsare guru bhAI vasu rAjA ko nirNAyaka nyAyAdhIza niyukta kiyA // 50 // nyAyAdhipaH prAha ca pArvatIyaM vaco vasurvAgvivazo mahIyam / bhinnA'giratsambhavatI tamArAd yato'dhunA'bhUjjanatA dvidhArA // 51 // (parvata kI mAM ne pahile hI jAkara vasu rAjA ko apane putra ke pakSa meM mata dene ke lie vacana - baddha kara liyA, ataH matadAna ke samaya) vacana baddha hone se vivaza nyAyadhIza vasu rAjA ne kahA ki parvata kA vacana satya hai / usake aisA kahate hI arthAt asatya pakSa kA samarthana karane para turanta pRthvI phaTI aura vaha rAjya - siMhAsana ke sAtha hI usameM dhasa gayA / usI samaya upasthita janatA do dhArAoM meM vibhakta ho gaI / jo tattva ke rahasya ko nahIM jAnate the, ve parvata ke pakSa meM ho gaye aura jo I tattvajJa the, ve nArada ke pakSa meM ho gaye // 51 // yathA durantoccayamabhyupetA jalastru tirnUnamazaktaretAH / ityatra sampAditasampadA vA'numAtumarhanti mahAnubhAvAH // 52 // jaise bIca meM kisI bar3e parvata ke A jAne para jala kA pravAha use na haTA sakane ke kAraNa do bhAgoM meM vibhakta hokara bahane lagatA hai, usI prakAra usa vasu rAjA ke asatya pakSa kA samarthana karane se dhArmika janatA ke bhI do bhAga ho gaye / aisA mahApuruSa kahate haiM // 52 // Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rumorom 184 rumore nivAryamANA api gItavantaH satyAnvitairAgamibhirha dantaH / vAkyAvalI?raguNodarIryAste ye punaH parvatapakSakIyAH // 53 // jo loga Agama ke jAnakAra aura satya pakSa se yukta the, jinake hRdaya meM satya mArga se prema thA, unake dvArA parvata ke pakSa kA nivAraNa kiye jAne para bhI parvata ke pakSa vAle logoM ne hiMsA ke samarthaka gItoM kI racanA karake unheM gAnA prArambha kara diyA aura tabhI se yajJoM meM hiMsA karane aura pazu homane kI prathA kA pracalana prArambha ho gayA // 53 // vyAsarSiNAtho bhavitA punastAH prayatnataH saGkalitAH samastAH / yathocitaM pallavitAzca tena saGkalpane buddhivizAradena // 54 // isake pazcAt pAMDavoM ke dAdA vyAsa RSi ne, jo ki navIna kalpanA kI racanA meM buddhi-vizArada the,-ati catura the-paramparAgata una saba gItoM kA bar3e prayatna se saMkalana kiyA, unheM yathocita pallavita kiyA aura unako eka nayA hI rUpa de diyA // 54 // tatsampradAyazrayiNo narA ye jAtAH svidadyAvadhi samparAye / sarve'pi hiMsAparamarthamApuryato'bhitastrastimitA'khilA pUH // 55 // usa sampradAya kA Azraya karane vAle Aja taka jitane bhI vidvAn hue haiM, ve sabhI una mantroM kA hiMsA-paraka artha karate hue cale Aye, jisase ki sakala prajA atyanta trAsa ko prApta huI // 55 // vAr3ha kSaNe copaniSatsamarthe 'bhUttarka NA yadyapi tAvadarthe / tathApyahiMsAmayavAcanAyA nAsItprasiddhiH sphuTarUpakAyAH // 56 // yadyapi upaniSatkAla meM unake racayitA AcAryoM ke dvArA hiMsAparaka maMtroM ke artha ke viSaya meM tarka-vitarka huA aura unhoMne una mantroM kA ahiMsA-paraka artha kiyA / tathApi usa ahiMsAmayI spaSTa artha karane vAlI vAcanA kI jaisI cAhie-prasiddhi nahIM ho sakI aura loga hiMsA-paraka artha bhI karate rahe // 56 // svAmI dayAnandaravastadIyamarthaM tvahiMsApara kaM zramI yaH / kRtvAdya zastaM pracakAra kAryaM hiMsAmupekSyaiva caretkilAryaH // 57 // hAM, abhI jo svAmI dayAnanda sarasvatI hue, jo ki adhyayanazIla parizramI sajjana the, unhoMne unhI mantroM kA ahiMsA-paraka artha karake batalA diyA ki hiMsA karanA aprazasta kArya hai / ataH Aryajana hiMsA kI upekSA karake ahiMsaka dharmAcaraNa kreN| unhoMne yaha bahuta prazasta kArya kiyA, jo ki dharmAtmAjanoM ke dvArA sadA prazaMsanIya rahegA 57 / / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - rararararararararararararararararA185rarararararararararararararararara svapne'pi yasya na karoti naro vicAraM sampadyate samayametya tadapyathA'ram / kuryAtprayatnamanizaM manujastathApi na syAtphalaM yadi palapratikUlatA''pi // 58 // ___ manuSya svapna meM bhI jisa bAta kA vicAra nahIM karatA hai, samaya pAkara vahI bAta AsAnI se sampanna ho jAtI hai / yadi samaya pratikUla hai, to manuSya nirantara prayatna kare, to bhI use abhISTa phala kI prApti nahIM hotI hai // 58 // zrImAn zreNThi caturbhujaH sa suSuve bhUrAmaletyAhvayaM vANIbhUSaNavarNinaM ghRtavarI devI ca yaM dhIcayam / tasyAnandapadAdhikAriNi zubhe vIrodaye'yaM kama prApto'tyetitamAmihASTa vidhumAn sargo'dhunA sattamaH // 18 // __ isa prakAra zrImAna seTha caturbhujajI aura ghRtavarI devI se utpanna hue vANI bhUSaNa, bAla brahmacArI paM. bhUrAmala vartamAna muni jJAnasAgara dvArA viracita isa vIrodaya kAvya meM satyayugAdi tInoM yugoM kA varNana karane vAlA yaha aThArahavAM sarga samApta huA // 18 // Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RECENTERTAI186ITREATreer athaikonavizaH sargaH: zrIvIradevena tamAmavAdi satsammato'yaM niyamo'styanAdiH / arthakriyAkAritayA'stu vastu nocetyunaH kasya kutaH stavastu // 1 // zrI mahAvIra bhagavAn ne batalAyA ki pratyeka padArtha satsvarUpa hai / vastu-svabhAva kA yaha niyama anAdi hai aura jo bhI vastu hai, vaha arthakriyAkArI hai, arthAt kucha na kucha kriyAvizeSa ko karatI hai / yadi arthakriyAkAritA vastu kA svarUpa na mAnA jAya, to koI use mAnegA hI kyoM ? aura kyoM kisI vastu kI sattA ko svIkAra kiyA jAyagA // 1 // prAga-rUpamujjhitya sametyapUrvamekaM hi vastUta vido vidurvaH / he sajjanA stattrayamekakAlamato virUpaM vadatIti bAlaH // 2 // pratyeka vastu prati samaya apane pUrva rUpa (avasthA) ko chor3akara apUrva (navIna) rUpa ko dhAraNa karatI hai phira bhI vaha apane mUla svarUpa ko nahIM chor3atI hai, aisA jJAnI janoM ne kahA hai, so he sajjano, Apa loga bhI vastu kI vaha utpAda-vyaya-dhauvyAtmaka trirUpatA eka eka kAla meM hI anubhava kara rahe haiM / jo vastu-svarUpa se anabhijJa haiM, aise bAla (mUrkha) jana hI isase viparIta svarUpa vAlI vastu ko kahate haiM // 2 // __ bhAvArtha - jo kevala utpAda yA vyaya yA dhrauvyarUpa hI vastu ko mAnate haiM, ve vastu ke yathArtha svarUpa ko na jAnane ke kAraNa ajJAnI hI haiN| pravardhate cetpayasA''mazaktistaddhAyanaye kintu dadhiprayuktiH / . dvaye punargorasatA tu bhAti trayAtmikA'taH khalu vastujAtiH // 3 // dekho-dUdha ke sevana karane se Amazakti bar3hatI hai aura usI dUdha se bane dahI kA prayoga Ama ko naSTa karatA hai / kintu usa dUdha dahI donoM meM hI gorasapanA pAyA jAtA hai, ataH samasta vastujAti utpAda-vyaya-dhrauvyarUpa trayAtmaka hai, yaha bAta siddha hotI hai // 3 // narasya dRSTau viDabhakSyavastu kirestadetadvarabhakSyamastu / ekatra tasmAtsadasatpratiSThAmaGgIkarotyeva janasya niSThA // 4 // manuSya kI dRSTi meM viSTA abhakSya vastu hai, kintu sUkara ke to vaha parama bhakSya vastu hai / isalie eka hI vastu meM sat aura asat kI pratiSThA ko jJAnI jana kI zraddhA aGgIkAra karatI hI hai // 4 // Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Q 187 rekhaikikA naiva laghurna gurvI laghvyAH parasyA bhavati svidurvI / gurvI samIkSyAtha laghustRtIyAM vastusvabhAvaH sutarAmitIyAn // 5 // koI eka rekhA ( lakIra) na svayaM choTI hai aura na bar3I hai / yadi usI ke pAsa usase choTI rekhA khIMca dI jAya, to vaha pahilI rekhA bar3I kahalAne lagatI hai, aura yadi usI ke dUsarI ora bar3I rekhA khIMca dI jAya, to vahI choTI kahalAne lagatI hai / isa prakAra vaha pahilI rekhA choTI aura bar3I donoM rUpoM ko, apekSA - vizeSa se dhAraNa karatI hai / basa, vastu kA svabhAva bhI ThIka isI prakAra kA jAnanA cAhie // 5 // bhAvArtha isa prakAra apekSA - vizeSa se vastu meM astitva aura nAstitva dharma siddha hote haiM / pratyeka vastu apane dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA asti rUpa hai aura para dravya, kSetra, kAla, bhAva kI apekSA nAsti rUpa hai / santi svabhAvAtparato na yAvAstasmAdavAggocarakRtprabhAvAH / sahe tyatastattritayAtprayogAH saptAMtra vindati kalAvato gAH // 6 // jaise yava (jau) apane yavarUpa svabhAva se 'haiM', usa prakAra gehU~ Adi ke svabhAva se 'nahIM' haiN| isa prakAra yava meM astitva aura nAstitva ye do dharma siddha hote haiM / yadi ina donoM hI dharmo ko eka sAtha kahane kI vivakSA kI jAya, to unakA kahanA saMbhava nahIM hai, ataH usa yava meM avaktavya rUpa tIsarA dharma bhI mAnanA par3atA hai / isa prakAra vastu meM asti, nAsti aura avaktavya ye tIna dharma siddha hote haiN| inake dvisaMyogI tIna dharma aura trisaMyogI eka dharma isa prakAra saba milA kara sAta dharma siddha ho jAte haiM / jJAnI jana inheM hI sapta bhaMga nAma se kahate haiM ||6|| saptaprakAratvamuzanti bhoktuH phalAni ca trINyadhunopayoktum / pRthak kRtau vyasta - samastatAtaH nyUnAdhikatvaM na bhavatyathAtaH // 7 // jaise haraDa, baher3A aura AMvalA, ina tInoM kA alaga-alaga svAda hai / dviMsayogI karane para haraDa aura Avale kA milA huA eka svAda hogA, haraDa aura vaher3e kA milA huA dUsarA svAda hogA aura bar3e AMvale kA milA huA tIsarA svAda hogA / tInoM ko eka sAtha milA kara khAne para eka cauthI hI jAti kA svAda hogA / isa prakAra mUla rUpa haraDa, baher3A aura AMvalA ke eka saMyogI tIna bhaMga, dvisaMyogI tIna bhaMga aura trisaMyogI eka bhaMga, ye saba mila kara sAta bhaMga jaise ho jAte haiM, usI prakAra asti, nAsti aura avaktavya ke bhI dvisaMyogI tIna bhaMga aura trisaMyogI eka bhaMga, ye saba milA kara sAta bhaMga ho jAte haiM / ye bhaMga na isase kama hote haiM aura na adhika hote haiM // 7 // bhAvArtha asti 1, nAsti 2, avaktavya 3, asti nAsti 4, 6, aura asti nAsti - avaktavya 7 ye sAta bhaMga pratyeka vastu ke - asti- avaktavya 5, nAsti - avaktavya yathArtha svarUpa kA nirupaNa karate haiM, Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Trrrrrrrrrrrrr188 CTTTTTTTTTTTTTT ataH usa apekSA ko prakaTa karane ke lie pratyeka bhaMga ke pUrva 'syAt' pada kA prayoga kiyA jAtA hai / ise hI syAdvAda rUpa saptabhaMgI kahate haiM / isa syAdvAda rUpa saptabhaMga vANI ke dvArA hI vastu ke yathArtha svarUpa kA kathana saMbhava hai, anyathA nahIM / anekazaktyAtmakavastu tattvaM tadekayA saMvadato'nyasattvam / samarthayatsyAtpadamatra bhAti syAdvAdanAmaivamihokti jAtiH // 8 // vastutattva anake zaktyAtmaka hai, arthAt aneka zaktiyoM kA puJja hai / jaba koI manuSya eka zakti kI apekSA se usakA varNana karatA hai, taba vaha anya zaktiyoM ke sattva kA anara apekSAoM se samarthana karatA hI hai / isa anya zaktiyoM kI apekSA ko jaina siddhAMta 'syAt' pada se prakaTa karatA hai / vastu tattva ke kathana meM isa 'syAt' arthAt kathaJcit pada ke prayoga kA nAma hI 'syAdvAda' hai / ise hI kathaJcid-vAda yA anekAntavAda bhI kahate haiM // 8 // bhAvArtha - pratyeka vastu meM aneka guNa, dharma yA zaktiyAM haiM / una saba kA kathana eka sAtha eka zabda se saMbhava nahIM hai, isalie kisI eka guNa yA dharma ke kathana karate samaya yadyapi vaha mukhya rUpa se vivakSita hotA hai, tathApi zeSa guNoM yA dharmoM kI vivakSA na hone se unakA abhAva nahIM ho jAtA, kintu usa samaya unakI gauNatA rahatI hai / jaise gulAba ke phUla meM rUpa, rasa, gandha, sparza Adi aneka guNa vidyamAna hai, to bhI jaba koI manuSya yaha kahatA hai ki dekho yaha phUla kitanA komala hai, taba usakI vivakSA sparza guNa kI hai| kintu phUla kI komalatA ko kahate hue usake gandha Adi guNoM kI vivakSA nahIM hai / isa vivakSA kI apekSA se jo kathana hotA hai, use hI syAdvAda, anekAntavAda, apekSAvAda Adi nAmoM se kahA jAtA hai| drAkSA guDaH khaNDamatho sitA'pi mAdhuryamAyAti tadekalApI / vaiziSTayamityatra na vaktu mIzastasmAdavaktavyakathAzrayI saH // 9 // dAkha miSTa hai, gur3a miSTa hai, khAMDa miSTa hai aura mizrI miSTa hai, isa prakAra ina cAroM meM hI rahane vAle mAdhurya yA miThAsa ko 'miSTa' isa eka hI zabda se kahA jAtA hai / kintu ukta cAroM hI vastuoM meM miSTatA kI jo tara-tamabhAvagata viziSTatA hai, use kahane ke lie hamAre pAsa koI zabda nahIM hai / (tara aura tama zabda bhI sAdhAraNa sthiti ko hI prakaTa karate haiM, para unameM paraspara kitanI miSTatA kA antara hai, ise ve bhI vyakta nahIM kara sakate / ) isalie ukta bhAva ke abhivyakta karane ko 'avaktavya' pada ke kathana kA hI Azraya lenA par3atA hai // 9 // turuSkatAbhyeti kurAnamArAdIzAyitA vAvilameka dhArA / tayostu vede'yamupaiti vipraH syAdvAdadRSTAnta iyAn sudIpraH // 10 // turuSka (musalamAna) 'kurAna' kA Adara karatA hai, kintu IsAI use na mAnakara 'bAibila' ko mAnatA hai| ina donoM kA hI 'veda' meM Adara bhAva nahIM hai / kintu brAhmaNa veda ko hI pramANa mAnatA hai, Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Tror 189 CCTTTTTTTTTTT kurAna aura bAibila ko nahIM / isa prakAra 'syAdvAda' siddhAnta ukta dRSTAnta se bahuta acchI taraha daidIpyamAna siddha hotA hai // 10 // bhAvArtha - musalamAna aura IsAI apane-apane dharma grantha ko hI pramANa mAnate haiM, isa apekSA eka grantha eka ke lie pramANa hai, to dUsare ke lie apramANa hai / kintu brAhmaNa donoM ko hI apramANa mAnate haiM aura veda ko pramANa mAnate haiM / isa dRSTAnta meM musalamAna aura IsAI paraspara virodhI hote hue bhI veda ko pramANa nahIM mAnane meM donoM avirodhI hai, arthAt eka haiM / isa prakAra eka kI apekSA jo grantha pramANa hai, vahI dUsare kI apekSA apramANa hai aura tIsare kI apekSA donoM hI apramANa haiM / isa sthiti ko eka mAtra syAdvAda siddhAnta hI yathArthataH kahane meM samartha hai, anya ekAntavAdI siddhAnta nhiiN| isI se syAdvAda kI prAmANikatA siddha hotI hai / go'joSTrakA beradalaM caranti vAmbUlamuSTrazchagalo'pyanantin / samatti mAndAramajo hi kintu tAnyekabhAvena janAH zrayantu // 11 // gAya, bakarI aura UMTa ye tInoM hI berI ke pattoM ko khAte haiM, kintu babUla ke pattoM ko UMTa aura bakarI hI khAte haiM, gAya nahIM / mandAra (Akar3A) ke pattoM ko bakarI hI khAtI hai, UMTa aura gAya nahIM / kintu manuSya berI, babUla aura Aka ina tInoM ke hI pattoM ko nahIM khAtA hai / isalie he ananta dharma ke mAnane vAle bhavya, jo vastu eka ke lie bhakSya yA upAdeya hai, vahI dUsare ke lie abhakSya yA heya ho jAtI hai / ise samajhanA hI syAdvAda hai, so saba logoM ko isakA hI eka bhAva se Azraya lenA cAhie // 11 // haMsastu zuklo'sRgamuSya raktaH padoridAnImasako viraktaH / kiM rUpatAmasya vadedvivekI bhavetkathaM nirvacanAnvaye'kI // 12 // yadyapi haMsa bAhira se zulka varNa hai, kintu bhItara to usakA rakta lAla varNa kA hai, tathA usake paira zveta aura lAla donoM hI vargoM ke hote haiM / aisI sthiti meM vivekI puruSa usako kisa rUpa vAlA kahe ? ataeva kathaJcid-vAda ke svIkAra karane para hI usake ThIka nirdoSa rUpa kA varNana kiyA jA sakatA hai // 12 // ghUkAya cAndhyaM dadadeva bhAsvAn kokAya zokaM vitaran sudhAvAn / bhuvastale kina punardhiyApi astitvamekatra ca nAstitApi // 13 // dekho-isa bhUtala para prANiyoM ko prakAza dene vAlA sUrya ullU ko andhapanA detA hai aura saba ko zAnti dene vAlA candramA koka pakSI ko priyA-viyoga kA zoka pradAna karatA hai ? phira buddhimAn loga yaha bAta satya kyoM na mAne ki eka hI vastu meM kisI apekSA astitva dharma bhI rahatA hai aura kisI apekSA nAstitva dharma bhI rahatA hai // 13 // Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harararararararararararararara[190rararararararararara paTaM kimaJced ghaTamAptumuktaH nocetprabandhaH iha prayuktaH / ghaTasya kArya na paTaH zriyeti ghaTaH sa evaM na paTatvameti // 14 // ghar3e ko lAne ke lie kahA gayA puruSa kyA kapar3A lAyagA ? nahIM, kyoMki ghar3e kA kAma kapar3e se nahIM nikala sakatA / arthAt pyAse puruSa kI pyAsa ko ghar3A hI dUra kara sakatA hai, kapar3A nahIM / yadi aisA na mAnA jAya, to phira isa prakAra ke vAkya-prayoga kA kyA artha rahegA ? kahane kA bhAva yaha hai ki ghar3e kA kArya kapar3A nahIM kara sakatA / aura na ghar3A paTa ke kArya kara sakatA hai / ghar3e apane jala-AharaNa Adi kArya ko karegA aura kapar3A apane zIta-nivAraNa Adi kArya ko karegA // 14 // ghaTaH padArthazca paTaH padArthaH zaityAnvitasyAsti ghaTena nArthaH / pipAsurabhyeti yamAtmazaktyA syAdvAdamityetu jano'ti bhaktyA // 15 // ghaTa bhI padArtha hai aura paTa bhI padArtha hai, kintu zIta se pIr3ita puruSa ko ghaTa se koI prayojana nahIM / isI prakAra pyAsa se pIr3ita puruSa ghaTa ko cAhatA hai, paTa ko nahIM / isase yaha siddha hotA hai ki padArthapanA ghaTa aura paTa meM samAna hote hue bhI pratyeka puruSa apane abhISTa ko hI grahaNa karatAhai, anabhIpsita padArtha ko nahIM / isa prakAra pratyeka manuSya ko syAdvAda siddhAnta bhakti se svIkAra karanA cAhie // 15 // syUtiH parAbhUtiriva ghuvatvaM paryAyatastasya yadekatattvam / notpadyate nazyati nApi vastu sattvaM sadaitadvidadhatsamastu // 16 // jaise paryAya kI apekSA vastu meM syUti (utpatti) aura parAbhUti (vipatti yA vinAza) pAyA jAtA hai, usI prakAra dravya kI apekSA dhruvapanA bhI usakA eka tattva hai, jo ki utpatti aura vinAza meM barAbara anusyUta rahatA hai / usakI apekSA vastu na utpanna hotI hai aura na vinaSTa hotI hai / isa prakAra utpAda, vyaya gaira dhruva ina tInoM rUpoM ko dhAraNa karane vAlI vastu ko hI yathArtha mAnanA cAhie // 16 // bhASye nijIye jinavAkyasArampataJjalizcaitadurIcakAra / tamAMsamImAMsakanAmako'pi svavArttike bhaTTa kumArilo'pi // 17 // jina bhagavAn ke syAdvAda rUpa isa sAra vAkya ko pataJjali maharSi ne bhI apane bhASya meM svIkAra kiyA hai, tathA mImAMsaka mata ke pradhAna vyAkhyAtA kumArila bhaTTa ne bhI apane zloka-vArttika meM isa syAdvAda siddhAnta ko sthAna diyA hai // 17 // dhruvAMzamAkhyAnti guNeti nAmnA paryeti yo'nyadvitayoktadhAmA / dravyaM tadetadguNaparyayAbhyAM yadvA'tra sAmAnyavizeSatA''bhyAm // 18 // Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191 jJAnI jana vastu-gata dhruvAMza ko 'guNa' isa nAma se kahate haiM aura anya donoM dharmoM ko arthAt utpAda aura vyaya ko 'paryAya' isa nAma se kahate haiM / isa prakAra guNa aura paryAya se saMyukta tattva ko, athavA sAmAnya aura vizeSa dharma se yukta tattva ko 'dravya' isa nAma se kahA jAtA hai // 18 // sadbhiH parairAtulitaM svabhAvaM svavyApinaM nAma dadhAti tAvat / sA mAnyamUrdhva ca tirazca gatvA yadasti sarvaM jinapasya tattvAt // 19 // jo koI bhI vastu hai vaha Age pIche hone vAlI apanI paryAyoM meM apane svabhAva ko vyApta karake rahatI hai, isI ko santa logoM ne UrdhvatA sAmAnya kahA hai / tathA eka padArtha dUsare padArtha ke sAtha jo samAnatA rakhatA hai, use tiryak sAmAnya kahate haiM / isa prakAra jinadeva kA upadeza hai ||19|| bhAvArtha sAmAnya do prakAra kA hai - tiryak sAmAnya aura UrdhvatA sAmAnya / vibhinna puruSoM meM jo puruSatva - sAmAnya rahatA hai, use tiryak sAmAnya kahate haiM / tathA eka hI puruSa kI vAla, yuvA aura vRddha avasthA meM jo amuka vyaktitva rahatA hai, use UrdhvatA sAmAnya kahate haiM / pratyeka vastu yaha donoM prakAra kA sAmAnya dharma pAyA jAtA hai / anyaiH samaM sambhavato'pyamuSya vyaktitvamasti svayameva puSyat / yathottaraM nUtanatAM dadhAna evaM padArtha : pratibhAsamAnaH // 20 // anya padArthoM ke sAtha samAnatA rakhate hue bhI pratyeka padArtha apane vyaktitva ko svayaM hI kAyama rakhatA hai, arthAt dUsaroM se apanI bhinnatA ko prakaTa karatA hai / yaha usakI vyatireka rUpa vizeSatA hai| tathA vaha padArtha prati samaya navInatA ko dhAraNa karatA huA pratibhAsamAna hotA hai, yaha usakI paryAyarUpa vizeSatA hai ||20|| bhAvArtha- vastu meM rahane vAlA vizeSa dharma bhI do prakAra kA hai - vyatireka rUpa aura paryAya rUpa / eka padArtha meM jo asamAnatA yA vilakSaNatA pAI jAtI hai, use vyatireka kahate haiM aura pratyeka dravya prati samaya jo navIna rUpa ko dhAraNa karatA hai, use paryAya kahate haiM / yaha donoM prakAra kA vizeSa dharma bhI pratyeka padArtha meM pAyA jAtA hai / samasti nityaM punarapyanityaM yatpratyabhijJAkhyavidA samityam / kuto'nyathA syAd vyavahAranAma sUktiM pavitrAmiti saMzrayAmaH // 21 // dravya kI apekSA vastu nitya hai aura paryAya kI apekSA vaha anitya hai / yadi vastu ko sarvathA nitya kUTastha mAnA jAya, to usameM arthakriyA nahIM banatI hai / aura yadi sarvathA kSaNabhaMgura mAnA jAya, to usameM 'yaha vahI hai' isa prakAra kA pratyabhijJAna nahIM ho sakatA / ataeva vastu ko kathaJcit nitya aura kathaJcit anitya mAnanA par3atA hai / anyathA loka vyavahAra kaise saMbhava hogA / isalie lokavyavahAra ke saMcAlanArtha hama bhagavAn mahAvIra ke pavitra anekAntavAda kA hI Azraya lete haiM // 21 // Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 dIpe'JjanaM vArdakule tu zampAM gatvA'mbudhau vADavamapyakampA / medhA kilAsmAkamiyaM vibhAti jIyAdanekAntapadasya jAtiH // 22 // dIpaka meM aJjana, bAdaloM meM bijalI aura samudra meM bar3avAnala ko dekhakara hamArI buddhi niHzaGka rUpa se svIkAra karatI hai ki bhagavAn kA anekAntavAda sadA jayavanta hai ||22|| bhAvArtha dIpaka bhAsurAkAra hai, to bhI usase kAlA kAjala utpanna hotA hai / bAdala jalamaya hote haiM, phira bhI unase agnirUpa bijalI paidA hotI hai / ina paraspara virodhI tattvoM ko dekhane se yahI mAnanA par3atA hai ki pratyeka padArtha meM aneka dharma haiM / isI aneka dharmAtmakatA kA dUsarA nAma anekAnta hai / isakI sadA sarvatra vijaya hotI hai / senA - vanAdIn gadato nirApad dArAn striyaM kiJca jalaM kilApaH / ekatra caikatvamanekatA''pi kimaGga bharturna dhiyA'bhyavApi // 23 // jise 'senA' isa eka nAma se kahate haiM, usameM aneka hAthI, ghor3e aura payAde hote haiM / jise 'vana' isa eka nAma se kahate haiM, unameM nAnA jAti ke vRkSa pAye jAte haiM / eka strI ko 'dArA' isa bahuvacana se, tathA jala ko 'Apa' isa bahuvacana se kahate haiM / isa prakAra eka hI vastu meM ekatva aura anekatva kI pratIti hotI hai / phira he aGga (vatsa), kyA tumhArI buddhi isa ekAnekAtmaka rUpa anekAntatattva ko svIkAra nahIM karegI / arthAt tumheM ukta vyavahAra ko dekhate hue anekAntatattva ko svIkAra karanA hI cAhie // 23 // dravyaM dvidhaitaccidacitprabhedAccideSa jIvaH prabhurAtmavedAt / pratyaGgamanyaH svakRtaikabhoktA yathArthataH svasya sa eva moktA // 24 // jo dravya satsAmAnya kI apekSA eka prakAra kA hai, vahI cetana aura acetana ke bheda do prakAra kA hai / unameM yaha jIva cetana dravya hai jo apane ApakA vedana ( anubhavana) karane meM samartha hai, pratyeka zarIra meM bhinna-bhinna pratIta hotA hai, apane kiye hue karmoM kA svayaM hI bhoktA hai aura yathArthataH apane ApakA vimoktA bhI yahI hai ||24|| madyAGga vadbhUtasamAgamebhyazciccenna bhUyAdasamo'muke bhyaH 1 kutaH smRtirvA janurantarasyAnavadyarUpAdya ca bhUrizaH syAt // 25 // kuca loga aisA kahate haiM ki madirA ke aMga-bhUta gur3a-pIThI Adi ke saMyoga se jaise madazakti utpanna ho jAtI hai, usI prakAra pRthvI Adi cAra bhUta dravyoM ke saMyoga se eka cetana zakti utpanna ho jAtI hai, vastutaH cetana jIva nAma kA koI padArtha nahIM hai / kintu unakA yaha kathana ThIka nahIM hai, kyoMki gur3a-pIThI Adi meM to kucha na kucha mada zakti rahatI hI hai, vahI unake saMyoga hone para adhika Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 193 vikasita ho jAtI hai / kintu pRthvI Adi bhUta catuSTaya meM to koI cetanAzakti pAI nahIM jAtI / ataH unase vaha vilakSaNa caitanya kaise utpanna ho sakatA hai ? dUsarI bAta yaha hai ki yadi jIva nAma kA koI cetana padArtha ho hI nahIM, to phira logoM ko jo janmAntara kI smRti Aja bhI nirdoSa rUpa se dekhane meM AtI hai, vaha kaise saMbhava ho / tathA bhUta-pretAdi jo apane pUrva bhavoM ko kahate hue dRSTigocara hote haiM, unakI satyatA kaise bane / ataeva yahI mAnanA cAhie ki acetana pRthvI Adi se cetana jIva eka svatantra padArtha hai // 25 // nijeGgitAttAGga vizeSabhAvAtsaMsAriNo'mI hyacarAzcarA vA / teSAM zramo nAraka devamartyatiryaktayA tAvaditaH pravartyaH // 26 // 1 apane zubhAzubha bhAvoM se upArjita karmoM ke dvArA zarIra-vizeSoM ko dhAraNa karate hue ye jIva sadA saMsAra meM paribhramaNa karate hue cale A rahe haiM, ataH inheM saMsArI kahate haiM / ye saMsArI jIva do prakAra ke haiM cara (sa) aura acara (sthAvara ) / jinake kevala eka zarIra rUpa sparzanendriya hotI hai, unheM acara yA sthAvara jIva kahate haiM aura jinake sparzanendriya ke sAtha rasanA Adi do, tIna, cAra yA pAMca indriyAM hotI haiM unheM cara yA trasa jIva kahate haiM / nAraka, tiryaMca, manuSya aura devagati ke bheda se ve jIva cAra prakAra ke hote haiM / nAraka, deva aura manuSya to trasa jIva haiM aura tiryaMca trasa tathA sthAvara donoM prakAra ke hote haiM / isa prakAra se jIvoM ke aura bhI bheda-prabheda jAnanA cAhie ||26|| naratvamAsvA bhuvi mohamAyAM muJcedamuJcecchivatAmathAyAt / nocetpunaH pratyavavartamAnaH saMsAramevAJcati cinnidhAnaH // 27 // saMsAra meM paribhramaNa karate hue jo jIva manuSya bhava ko pAkara moha-mAyA ko chor3a detA hai, vaha zivapane ko prApta ho jAtA hai arthAt karma-bandhana se chUTa jAtA hai / kintu jo saMsAra kI moha-mAyA ko nahIM chor3atA hai, vaha caitanya kA nidhAna (bhaNDAra) hokara bhI caturgati meM paribhramaNa karatA huA saMsAra meM hI par3A rahatA hai // 27 // dhUliH pRthivyAH kaNazaH sacittAstatkAyikairArhatasUktavittAt / acetanaM bhasma sudhAdikantu zaucArthametanmunayaH zrayantu // 28 // ( uparyukta deva, nArakI aura manuSyoM ke sivAya jitane bhI saMsArI jIva haiM, ve saba tiryaMca kahalAte haiN| ve bhI pAMca prakAra ke haiM- ekendriya dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya / inameM ekendriya jIva bhI pAMca prakAra ke haiM- pRthvIkAyika, jalakAyika, agnikAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika / ) pRthvI hI jinakA zarIra hai, aise jIvoM ko pRthvIkAyika kahate haiM / pRthvI kI dhUli, patthara ke kaNa Adika sacitta haiM, kyoMki unheM arhatparamAgama meM pRthvIkAyika jIvoM se yukta kahA gayA hai / jalI huI pRthvI kI bhasma, cUnA kI kalI Adi pArthiva vastueM acetana haiM, zauca-zuddi ke lie munijanoM ko isa bhasma Adi kA hI upayoga karanA cAhie // 28 // Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ C. 194 saMgAlite vAriNi jIvanantu tatkAyikaM kintu na tatra jantuH / tataH samuSNIkRtameva vAri pibatyaho saMyaminAmadhArI // 29 // sabhI prakAra ke jala ke bhItara jalakAyika jIva hote haiM, jala hI jinakA zarIra hai unheM jalakAyika kahate haiM / vastra se gAlita (chAne hue) jala meM bhI jalakAyika jIva rahate haiM / hAM, chAna lene para usameM trasa jIva nahIM rahate / isalie vastra - gAlita jala ko acchI taraha uSNa karake prAsuka banA lene para saMyamI nAma- dhArI puruSa use pIte haiM // 29 // nAnyatra sammizraNakRtprazastirvahnizca saJjIvanabhRtsamasti / bhojyAdike SvAttapadastvajIvabhAvaM bhajedbho sutapaHpadI vaH // 30 // agni hI jinakA zarIra hai unheM agnikAyika jIva kahate haiM / jaise kASTha, koyalA Adi ke jalAne se utpanna huI sabhI prakAra kI agni, bijalI, dIpaka kI lau Adi / kintu jo agni bhojya padArthoM meM praviSTa ho cukI hai, vaha sacitta nahIM hai, kintu acitta hai / para jo anaya padArthoM meM mizraNa ko nahIM prApta huI hai, aise dhadhakate aMgAra Adi sacitta hI haiM, aisA jAna kara he sutapasvI jano, Apa loga acitta agni kA upayoga kareM ||30|| pratyeka - sAdhAraNabhedabhinnaM vanaspatAvevamavehi kinna bho vijJa ! piNDaM tanumattanUnAM cidasti cete sutarAmadUnA // 31 // vRkSa, phala, phUla Adi meM rahane vAle ekendriya jIva vanaspati kAyika kahalAte haiM / pratyeka aura sAdhAraNa ke bheda se vanaspati kAyika jIva do prakAra ke hote haiM / he vijJa jano, kyA tuma loga vanaspati ke piNDa ko sacetana nahIM mAnate ho ? agni pakva yA zuSka hue binA patra, puSpa, phalAdi sabhI prakAra kI vanaspati ko sacitta hI jAnanA cAhie ||31|| ekasya dehasya yugeka eva pratyeka mAheti jinezadevaH 1 yatraikadehe bahavo'GginaH syuH sAdhAraNaM taM bhavaduHkhadasyuH ||32|| jisa vanaspati meM eka deha kA eka jIva hI svAmI hotA hai, use saMsAra ke duHkha naSTa karane vAle jinendradeva ne pratyeka vanaspati kahA hai / jaise nAriyala, khajUra Adi ke vRkSa / jisa vanaspati meM eka deha meM aneka vanaspati jIva rahate haiM, use sAdhAraNa vanaspati kahate haiM / jaise kanda mUla Adi / sAdhAraNa vanaspati kA bhakSaNa saMsAra ke ananta duHkhoM ko dene vAlA hai ||32|| padagnisiddhaM phalapatrakAdi tatprAsukaM zrIvibhunA nyagAdi / yacchuSkatAM cAbhidadhattRNAdi khAdettadevAsumate'bhivAdI // 33 // Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 195 jo patra, phala Adika agni se paka jAte haiM, athavA sUrya kI garmI, Adi se zuSkatA ko prApta ho jAte haiM, unheM hI zrI jinendradeva ne prAsuka (nirjIva ) kahA hai / prANiyoM para dayA karane vAle saMyamI janoM ko aisI prAsuka vanaspati hI khAnA cAhie ||33|| 1 vAtaM tathA taM sahajaprayAtaM sacittamAhAkhilaMveditAtaH / syAtsparzanaM hIndriyametakeSu yatprAsukatvAya na cetareSu // 34 // vAyu (pavana) hI jinakA zarIra hai, aise jIvoM ko vAyukAyika kahate haiM / sahaja svabhAva se bahane vAlI vAyu ko sarvajJa deva ne sacitta kahA hai / ina sabhI sthAvarakAyika jIvoM ke eka sparzanendriya hI hotI hai / ye sabhI prayoga - vizeSa se prAsuka yA acitta ho jAte haiM kintu itara trasa jIvoM kA zarIra kabhI bhI acitta nahIM hotA hai ||34| kRmirchuNo'lirnara evamAdire kai ka vRddhendriyayuga nyagAdi / mahAtmabhistattanuratra jAtu ke nApyupAyena vicinna bhAtu // 35 // kRmi (laTa) ghuNa, kITa, bhramara aura manuSya Adi ke eka-eka adhika indriya hotI hai / arthAt laTa, zaMkha, keMcuA Adi dvIndriya jIvoM ke sparzana aura rasanA ye do indriyAM hotI haiM / ghuNa, kIr3Imakor3A Adi trIndriya jIvoM ke sparzana, rasanA aura ghrANa ye tIna indriyAM hotI haiM / bhramara makSikA, pataMgA Adi caturindriya jIvoM ke sparzana, rasanA, ghrANa aura cakSu ye cAra indriyAM hotI haiM / manuSya, deva, nArakI aura gAya, bhaiMsa, ghor3A Adi paMcendriya jIvoM ke karNa sahita ukta cAroM indriyAM hotI haiM / ina dvIndriyAdi jIvoM kA zarIra kisI bhI upAya se acitta nahIM hotA, sadA sacitta hI banA rahatA hai, aisA maharSi janoM ne kahA hai // 35 // acitpunaH paJcavidhatvameti rUpAdimAn pudgala eva ceti / bhavedaNu - skandhatayA sa eva nAnetyapi prAha vibhurmude vaH // 36 // acetana dravya pAMca prakAra kA hotA hai- pudgala, dharma adharma, AkAza aura kAla / inameM pudgala dravya hI rUpAdivAlA hai, arthAt pudgala meM hI rUpa, rasa, gandha aura sparza pAyA jAtA hai, ataH vaha rUpI yA mUrta kahalAtA hai / zeSa cAra dravyoM meM rUpAdi guNa nahIM pAye jAte, ataH ve arUpI yA amUrta kahalAtA haiM / pudgala ke aNu aura skandha rUpa se do bheda haiM / punaH skandha ke bhI bAdara, sUkSma Adi kI apekSA nAnA bheda jina bhagavAn ne kahe haiM / Apa logoM ko pramoda vardhaka jitanA kucha dikhAI detA hai, vaha saba pudgala dravya kA hI vaibhava hai ||36|| gaternimittaM svasu- pudgalebhyaH dharmaM jagad - vyApinametake bhyaH 1 adharma me tadviparItakAryaM jagAda samvedaka ro'rha dArya : // 37 // - Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sararararararararararararararara196rarararararararararararara jIva aura pudgala dravyoM ko gamana karane meM jo nimitta kAraNa hai, use dharma dravya kahate haiM / isase viparIta kArya karane vAle dravya ko, arthAt jIva aura pudgaloM ke Thaharane meM sahAyaka nimitta kAraNa ko adharma dravya kahate haiM / ye donoM hI dravya sarva jagat meM vyApta haiM, aisA vizva-jJAyaka arhadeva ne kahA hai // 37 // nabho'vakAzAya kilAkhilebhyaH kAlaH parAvartanakRttakebhyaH / evaM tu SaD dravyamayIyamiSTiryataH samutthA svayameva sRSTiH // 38 // jo samasta dravyoM ko apane bhItara avakAza detA hai use AkAza dravya kahate haiM / aura jo sarva dravyoM ke parivartana karAne meM nimitta kAraNa hotA hai, use kAla dravya kahate haiM / isa prakAra yaha samasta jagat SaTa dravyamaya jAnanA cAhie / isI se yaha saba sRSTi svataH siddha utpanna huI jAnanA cAhie // 38 // bhAvArtha - isa SaT dravyamayI loka ko kisI ne banAyA nahIM hai / yaha svataH siddha anAdi-nidhana hai / isameM jo bhI racanA dRSTigocara hotI hai, vaha bhI svataH utpanna huI jAnanA cAhie / na sarvathA nUnamudeti jAtu yadasti nazyattadatho na bhAtu / nimitta-naimittika bhAvatastu rUpAntaraM sandadhadasti vastu // 39 // koI bhI vastu sarvathA navIna utpanna nahIM hotI / isI prakAra jo vastu vidyamAna hai, vaha bhI kabhI naSTa nahIM hotI hai / kintu nimitta naimittika bhAva se pratyeka vastu nitya navIna rUpa. ko dhAraNa karatI huI parivartita hotI rahatIhai, yahI vastu kA vastutva dharma hai // 39 // bhAvArtha - yadyapi vastu ke pariNamana meM usakA upAdAna kAraNa hI pradhAna hotA hai, tathApi nimitta kAraNa ke binA usakA pariNamana nahIM hotA hai, ataeva nimitta-naimittika bhAva se vastu kA pariNamana kahA jAtA hai / samasti vastutvamakATa cametannocetki mAzvAsanametu cetaH / yadagnitaH pAcaname tikartuM jalena tRSNAmathavA'pahartum // 40 // pratyeka vastu kA vastutva dharma akATya hai, vaha sarvadA usake sAtha rahatA hai / yadi aisA na mAnA jAya, to manuSya kA citta kaise kisI vastu kA vizvAsa kare ? dekho-kisI vastu ke pakAne kA kArya agni se hI hotA hai aura pyAsa dUra karane ke lie jala se hI prayojana hotA hai / agni kA kArya jala nahIM kara sakatA aura jala ke kArya ko agni nahIM kara sakatI / vastu kI vastutA yahI hai ki jisakA jo kArya hai, use vahI sampanna kare // 40 // bIjAdago'gAduta bIja evamanAdisantAnatayA mude vaH / sarve padArthAH pazavo manuSyA na ko'pyamISAmadhikAryanu syAt // 41 // Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19nArarararararararararara bIja se vRkSa hotA hai aura vRkSa se bIja utpanna hotA hai / yaha paramparA anAdikAla se barAbara santAna rUpa calI A rahI hai / isI prakAra paza, manuSya Adika sabhI padArtha apane-apane kAraNoM se utpanna hote hue anAdi se cale A rahe haiM / ina padArthoM kA koI adhikArI yA niyantA Izvara Adi nahIM hai, jisane ki jagat ke padArthoM ko banAyA ho / sabhI cetana yA acetana padArtha anAdikAla se svayaM siddha haiM // 41 // cetko'pi karteti punaryavArtha yavasya bhUyAdvapanaM vyapArtham / prabhAvako'nyasya bhavan prabhAvyastenArtha ityevamato'stu bhAvyaH // 42 // yadi jagat ke padArthoM kA koI IzvarAdi kartA-dhartA hotA, to phira jau ke lie jau kA bonA vyartha ho jAtA / kyoMki vahI Izvara binA hI bIja ke jisa kisI bhI prakAra se jau ko utpanna kara detA / phira vivakSita kArya ko utpanna karane ke lie usake kAraNa-kalApoM ke anveSaNa kI kyA AvazyakatA rahatI ? ataeva yahI mAnanA yukti saMgata hai ki pratyeka padArtha svayaM prabhAvaka bhI hai aura svayaM prabhAvya bhI hai, arthAt apane hI kAraNa kalApoM se utpanna hotA hai aura apane kArya-vizeSa ko utpanna karane meM kAraNa bhI bana jAtA hai / jaise bIja ke lie vRkSa kAraNa hai aura bIja kArya hai / kintu vRkSa ke lie vahI kArya rUpa bIja kAraNa bana jAtA hai aura vRkSa usakA kArya bana jAtA hai / yahI niyama vizva ke samasta padArthoM ke lie jAnanA cAhie // 42 // sUryasya gharmata ihotthitamasti pazya vASpIbhavadyadapi vAri jalAzayasya tasyaiva copari patediti kAraNaM kiM vizvaprabandhaka nibandhavidhAbhRdaGkin // 43 // dekho-jalAzaya (sarovarAdi) kA jala sUrya ke ghAma se bhApa bana kara uThatA hai aura AkAza meM jAkara bAdala bana kara usI ke Upara barasatA hai aura jahAM AvazyakatA hotI hai, vahAM nahIM barasatA hai, isakA kyA kAraNa hai ? yadi koI IzvarAdika vizva kA prabandhaka yA niyAmaka hotA, to phira yaha gar3abar3I kyoM hotI / isI prakAra Izvara ko nahI mAnane vAlA sukhI jIvana vyatIta karatA hai aura dUsarA rAta-dina Izvara kA bhajana karate hue bhI dukhI rahatA hai, so isakA kyA kAraNa mAnA jAya? ataeva yahI mAnanA cAhie ki pratyeka jIva apane hI kAraNa-kalApoM se sukhI yA dukhI hotA hai, koI dUsarA sukha yA duHkha ko nahIM detA // 43 // yadabhAve yanna bhavitumeti tatkAraNakaM tatsukatheti / kumbhakRdAdivineva ghaTAdi kimitarakalpanayA'stvabhivAdin // 44 // Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rarararararararararararararararara198|rarararararararararararararararara nyAya zAstra kA yaha siddhAnta hai ki jisake abhAva meM jo kArya na ho, vaha tatkAraNaka mAnA jAtA hai| jaise kumbhakAra Adi ke binA ghar3A utpanna nahIM hotA, to vaha usakA kAraNa yA kartA kahA jAtA hai / isa prakAra yaha siddha huA ki pratyeka kArya apane apane avinAbhAvI kAraNoM se utpanna hotA hai / aisI sthiti meM he abhivAdin, IzvarAdi kisI anya kAraNa kI kalpanA karane se kyA lAbha hai // 44 // __isa viSaya kA vistRta vivecana prameyakamalamArtaNDa, Apta-parIkSA, aSTasahasrI Adi nyAya ke granthoM meM kiyA gayA hai / ataH yahAM para adhika kathana karane se virAma lete haiM / zrImAn zreSThi caturbhujaH sa suSuve bhUrAmaletyAhvayaM vANIbhUSaNavarNinaM ghRtavarI devI ca yaM dhIcayam / sarge'Gke ndusamaGkite tadudite'nekAntatattvasthitiH zrIvIrapratipAditA samabhavattasyAH punItAnvitiH // 19 // isa prakAra zrImAn seTha caturbhuja aura ghRtavarI devI se utpanna hue, vANIbhUSaNa, bAla-brahmacArI paM. bhUrAmala vartamAna muni jJAnasAgara-viracita isa vIrodaya kAvya meM vIra-bhagavAn dvArA pratipAdita anekAntavAda aura vastutattva kI sthiti kA varNana karane vAlA yaha unnIsavAM sarga samApta huA // 19 // Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199 atha viMzatitamaH sargaH jinA jayantUttamasaukhyakUpAH sammohadaMzAya samutthadhUpAH / vizvasya vijJAni padaikabhUpA darpAdisarpAya tu tArkSyarUpAH // 1 // jo uttama atIndriya sukha ke bhaNDAra haiM, moha rUpa DAMsa-maccharoM ke lie dazAMgI dhUpa se uThe hue dhUmra ke samAna haiM, jinhoMne vizva bhara ke jJeya padArthoM ko jAna lene se sarvajJa pada ko prApta kara liyA hai aura jo darpa (ahaMkAra) mAtsarya Adi sarpoM ke lie garur3a svarUpa haiM, aise jagajjayI jinendra deva jayavanta raheM // 1 // samutthitaH sneharuDAdidoSaH paTe 'JjanAdIva tadanyapoSaH / nirIhatA phenilato'pasArya santoSavArItyucitena cArya ! // 2 // jaise zveta vastra meM aMjana (kAjala) Adi ke nimitta se malinatA A jAtI hai, usI prakAra nirmala AtmA meM bhI sneha (rAga) dveSa Adi doSa bhI anya kAraNoM se utpanna hue samajhanA caahie| jaise vastra kI kAlimA sAbuna aura nirmala jala se dUra kI jAtI hai, usI prakAra he Arya, nirIhatA ( vItarAga ) rUpa phenila (sAbuna) aura santoSa rUpa jala se AtmA kI malinatA ko dUra karanA cAhie // 2 // nAdibhirvakra mathAmbu yadvannadasya te jJAnamidaM ca tadvat / madAdibhirbhAti tato na vastu samvedanAyocitametadastu // 3 // ww jaise magaramacchoM ke dvArA unmathita jala vAle nadI-sarovarAdika ke antastala meM par3I huI vastueM spaSTa dRSTigocara nahIM hotI, usI prakAra mada-mAtsaryAdi ke dvArA unmathita terA yaha jJAna bhI apane bhItara pratibimbita samasta jJeyoM ko jAnane meM asamartha ho rahA hai // 3 // naizcalyamAsvA vilasedyadA tu tadA samastaM jagatra bhAtu / yadIkSyatAmindhananAma bAhyaM tadeva bhUyAduta bahnidAhyam // 4 // jaba yaha AtmA kSobha - rahita nizcalatA ko prApta hokara vilasita hotA hai, taba usameM pratibimbita yaha samasta jagat spaSTa rUpa se dikhAI dene lagatA hai, kyoMki jJeya padArthoM ko jAnanA hI jJAna rUpa AtmA kA svabhAva hai / jaise bAhirI dAhya indhana ko jalAnA dAhaka rUpa agni kA kAma hai, usI prakAra bAhirI samasta jJeyoM ko jAnanA jJAyaka rUpa AtmA kA svabhAva hai ||4|| I Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harararararararararara200rrrrrrrrrr bhaviSyatAmatra satAM gatAnAM tathA praNAlIM dadhataH pratAnAm / jJAnasya mAhAtmyamasAvabAdhA-vRtteH pavitraM bhagavAnathA'dhAt // 5 // bhaviSya meM hone vAle, vartamAna meM vidyamAna aura bhUtakAla meM utpanna ho cuke aise traikAlika padArthoM kI paramparA ko jAnanA nirAvaraNa jJAna kA mAhAtmya hai / jJAna ke AvaraNa dUra ho jAne se sArvakAlika vastuoM ko jAnane vAle pavitra jJAna ko sarvajJa bhagavAn dhAraNa karate haiM, ataH ve sarva ke jJAtA hote haiN| bhUtaM tathA bhAvi khapuSpavadvA nivedyamAno'pi jano'stvasadvAk / tamagnaye tvindhanamAsamasya jalAyitattvaM karake Su - pazyan // 6 // jo kArya ho cukA, yA Age hone vAlA hai vaha AkAza-kusuma ke samAna asad-rUpa hai aura asat padArtha ko viSaya karane vAlA jJAna samyagjJAna kaise ho sakatA hai ? aisA kahane vAlA manuSya bhI samyak bhASI nahIM hai, kyoMki agni ke lie indhana ekatrita karane vAlA manuSya indhana meM Age hone vAlI agni paryAya ko dekhatA hai aura karakoM (oloM) meM jala tattva ko vaha dekhatA hai, arthAt vaha jAnatA hai ki jala se ole bane hue haiM / phira yaha kaise kahA jA sakatA hai ki bhUta aura bhAvI vastu asad-rUpa hai, kucha bhI nahIM hai // 6 // traikAlikaM cAkSamatizca vetti kuto'nyathA vArtha itaH kriyeti / asmAkamAsAdya bhavedakampA nAtvA prajA pAtumupaiti kaMkA // 7 // uparyukta kathana se yaha bAta siddha hotI hai ki sarvajJa ke jJAna kI to bAta hI kyA hai, hamArAtumhArA indriya janya jJAna bhI kathaMcit kucha trikAlavartI vastuoM ko jAnatA hai / anyathA manuSya kisI bhI padArtha se koI kAma nahIM le sakegA / dekho- pAnI ko dekhakara pyAsA manuSya kyA use pIne ke lie nahIM daur3atA ? arthAt daur3atA hI hai / isakA abhiprAya yahI hai ki pAnI ke dekhane ke sAtha hI usake pIne se miTane vAlI pyAsa kA bhI jJAna use ho gayA hai / tabhI to vaha niHzaGka hokara use pIvegA aura apanI pyAsa ko bujhAvegA // 7 // prAskAyiko'GgAntaritaM yatheti saugandhiko bhUmitalasthameti / ko vismayastatra punaryatIzaH pracchannavastUcitasammatiH saH // 8 // isI prakAra pracchanna (gupta) vastuoM kA jJAna bhI logoM ko hotA huA dekhA jAtA hai / dekhoprAskAyika-(aGga-nirIkSaka) eksa re yantra ke dvArA zarIra ke bhItara chipI huI vastu ko dekha letA hai aura saugandhika (bhUmi ko sUMgha kara jAnane vAlA) manuSya pRthvI ke bhItara chipe yA dabe hue padArthoM ko jAna letA hai / phira yadi atIndriya jJAna kA dhAraka yatIzvara deza, kAla aura bhUmi Adi se pracchanna sUkSma, antarita aura dUra-vartI padArthoM ko jAna letA hai, to isameM vismaya kI kyA bAta hai // 8 // Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 201 yathaiti dUrekSaNayantrazaktyA candrAdilokaM kimu yogabhaktyA / svargAdidRSTAvadhunAtiyogaH so'tIndriyo yatra kilopayogaH // 9 // dekho - dUra-darzaka yantra kI zakti se candraloka Adi meM sthita vastuoM ko Aja manuSya pratyakSa dekha rahe haiM / phira yoga kI zakti se svarga-naraka Adi ke dekhane meM kyA Apatti AtI hai ? yogI puruSa atIndriya jJAna ke dhAraka hote haiM, ve svargAdi ke dekhane meM usa atIndriya jJAna kA upayoga karate haiM, aisA mAnane meM koI Apatti nahIM honI cAhie // 9 // eko na sUcImapi dRSTumarhaH vimandadRSTiH kalitAtmagarhaH / paro narazcet trasareNudRkkaH kinnAma na syAdaNumAdadhatkaH // 10 // eka manda dRSTivAlA puruSa suI ko bhI dekhane ke lie samartha nahIM hai, isalie vaha apanI manda dRSTi kI nindA karatA hai aura dUsarA sUkSma dRSTi vAlA manuSya trasareNu (ati sUkSma rajAMza) ko bhI dekhatA hai aura apanI sUkSma dRSTi para garva karatA hai / phira yogadRSTi se koI puruSa paramANu jaisI sUkSma vastu ko kyoM nahIM jAna legA // 10 // nyagAdi vede yadi sarvavitkaH niSedhayettaM ca punaH sucitkaH / zrutyaiva sa syAditi tUpaklRptiH zANena kiM vA dRSado'pi dRptiH // 11 // yadi veda meM sarvavettA hone kA ullekha pAyA jAtA haiM, to phira kauna sucetA puruSa usa sarvajJa kA niSedha karegA / yadi kahA jAya ki zruti (veda-va - vAkya) se hI vaha sarvajJa ho sakatA hai, anyathA nahIM, to yaha tabhI sambhava hai, jaba ki manuSya meM sarvajJa hone kI zakti vidyamAna ho / dekho-maNi ke bhItara camaka hone para hI vaha zANa se prakaTa hotI hai| kyA sAdhAraNa pASANa meM vaha camaka zANa se prakaTa ho sakatI hai ? nahIM / isakA artha yahI hai ki manuSya meM jaba sarvajJa banane kI zakti hai, tabhI vaha zruti ke nimitta se prakaTa ho sakatI hai // 11 // sUcI kramAdaJcati kautukAni karaNDake tatkSaNa eva tAni / bhavanti tadbhuvi nastu bodha ekaikazo mukta iyAnna rodhaH // 12 // jaise sUI mAlA banAte samaya krama-krama se eka-eka puSpa ko grahaNa karatI hai kintu hamArI dRSTi to TokarI meM rakhe hue samasta puSpoM ko eka sAtha hI eka samaya meM grahaNa kara letI hai| isI prakAra hamAre chadmastha jIvoM kA indriya-jJAna krama-kama se eka-eka padArtha ko jAnatA hai / kintu jinakA jJAna AvaraNa se mukta ho gayA hai, ve samasta padArthoM ko eka sAtha jAna lete haiM, isameM koI virodha nahIM hai // 12 // kinnAnugRhNAti jagajjano'pi senA - vanAdyekapadantu ko'pi / samastavastUnyupayAtu tadvad virodhanaM bhAti janAH kiyadvaH // 13 // Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rararararararararararararararararA202rararararararararararararararararara hamAre jaisA koI bhI saMsArI manuSya senA, vana Adi eka pada ko hI sunakara hAthI, ghor3e, ratha, piyAdoM ke samUha ko vA nAnA prakAra ke vRkSoM ke samudAya ko eka sAtha jAna letA hai, phira sarvajJa prabhu kA atIndriya jJAna yadi samasta vastuoM ko eka sAtha jAna leve, to isameM Apa logoM ko kaunasA virodha pratIta hotA hai // 13 // sameti bhojyaM yugapanmanastu mukhaM krameNAtti tadeva vastu / muktAnyayorIddazameva bhedamuvaimi bho sajjana naSTakhedaH // 14 // he saMjano, dekho-thAlI meM parose gaye samasta bhojya padArthoM ko hamArA mana to eka sAtha hI grahaNa kara letA hai, arthAt pratyeka vastu ke bhinna-bhinna svAdoM ko eka sAtha jAna letA hai, kintu unhIM vastuoM ko mukha eka-eka grAsa ke krama se hI khAtA hai / basa, isI prakAra kA bheda AvaraNa-vimukta atIndriya jJAniyoM ke aura AvaraNayukta indriya jJAna vAle anya logoM ke jJAna meM dukhAtIta sarvajJa ne kahA hai, aisA jAnanA cAhie // 14 // upasthite vastuni vittirastu naikAntato vAkyamidaM suvastu / svapnAdisiddheriha vibhramastu bho bhadra ! dezAdikRtaH samastu // 15 // yadi kahA jAya ki vartamAna kAla meM upasthita vastu kA to jJAna honA ThIka hai, kintu jo vastu hai hI nahIM, aisI bhUta yA bhaviSyatkAlIna avidyamAna vastuoM kA jJAna honA kaise saMbhava hai ? to yaha kahanA bhI ekAnta se ThIka nahIM hai, kyoMki svapnAdi se avidyamAna bhI vastuoM kA jJAna honA siddha hai / yadi kahA jAya ki svapnAdi kA jJAna to vibhrama rUpa hai, mithyA hai, so he bhadra puruSa yaha kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki svapna meM dekhI gaI vastu kA deza-kAlAdi-kRta bheda ho sakatA hai, kintu sarvathA vaha jJAna mithyA nahIM hotA // 15 // bhAvArtha - svapna meM dekhI gaI vastu bhale hI usa samaya usa deza meM na ho, kintu kahIM na kahIM kisI deza meM aura kisI kAla meM to usakA astitva hai hI / isalie vaha sarvathA mithyA rUpa nahIM yadvA smRteH sAmpratamarthajAtiH kimasti yA saGgataye vibhAti / sA cedasatyA'numitiH kathaM syAdevantu cArvAkamataprazaMsA // 16 // athavA svapna jJAna ko rahane do / smaramNa jJAna kA viSayabhUta padArtha- samUha kyA vartamAna meM vidyamAna hai / vaha bhI to dezAntara aura kAlAntara meM hI rahatA hai / phira avidyamAna vastu ke jJAna ko satya mAne binA smRti jJAna ke pramANatA kI saMgati ke lie kyA AdhAra mAnoge / yadi kahA jAya ki smRti to asatya hai, pramANa rUpa nahIM hai, to phira anumAna jJAna ke pramANatA kaise mAnI jA sakegI ? kyoMki kArya-kAraNa ke avinAbhAvI sambandha ke smaraNapUrvaka hI to anumAna jJAna utpanna hotA hai / yadi kaho Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 ki anumAna jJAna bhI avastu hai-apramANa rUpa hai taba to cArvAka (nAstika) mata hI praMzasanIya ho jAtAhai, jo ki kevala eka pratyakSa vastu ke jJAna ko hI pramANa mAnatA hai // 16 // sa cAtmano'bhISTamaniSTahAni-purassaraM kena karotu mAnI / tato'numApi pratipAdanIyA yA cA'vinAbhUsmRtito hi jAyAt // 17 // yadi kahA jAya ki anumAna jJAna ko pramANa nahIM mAnanA hameM abhISTa hai, to hama pUchate haiM ki phira anumAna ke binA Apa cArvAka logoM ke lie aniSTa paraloka AdikA niSedha kaise saMbhava hogA? isaliye cArvAkoM ko bhI apane abhISTa siddhi ke liye anumAna ko pramANa mAnane para smRti ko pramANa mAnanA hI par3egA, kyoMki anumAna to sAdhya-sAdhana ke avinAbhAva sambandha kI smRti se hI jItA hai| isa prakAra jaba bItI huI bAta ko jAnane vAlA hama logoM kA smaraNa- jJAna pramANa siddha hotA hai, bhUta aura bhaviSya kI bAtoM ko jAnane vAlA sarvajJa kA atIndriya jJAna kaise pramANa na mAnA jAyagA ? ataeva sarvajJa ke bhUta-bhAvI vastu-viSayaka jJAna ko pramANa mAnanA hI cAhie ||17|| taba zrutAdhigamyaM pratipadya vastu nAdhyakSamicchediti ko'yamastu / durAgrahospAsya guruM vineyamabhIcchato yadvadaho praNeyaH // 18 // parokSa jyotiSa zAstra Adi se jJAta hone vAle sUrya grahaNa, candra grahaNa Adi bAtoM ko svIkAra karake bhI yadi koI atIndriya pratyakSa jJAna ke dvArA jJAta hone vAlI vastuoM ko svIkAra na kareM, to use durAgraha ke sivAya aura kyA kahA jAya ? kyoMki pratyakSadRSTA ke vacanoM ko hI zAstra kahate haiN| isalie pratyakSa-dRSTA sarvajJa ko svIkAra karanA caahie| jaise guru ke binA ziSya nahIM ho sakatA, usI prakAra sarvadarzI zAstA ke binA zAstra kA honA saMbhava nahIM hai ||18|| yadasti vastUditanAmadheyaM jJeyaM na bhUyAttu kutaH praNeyam / tadadhyakSamapIti nIte statpUrvaka tvAdaparapraNIte : jJeyaM // 19 // jo koI bhI vastu hai, vaha jJeya hai, aura jJeya ko kisI na kisI jJAna kA viSaya avazya honA cAhie / yadi vastu ko jJeya na mAnA jAya, to usako praNeya (jJAtavya yA varNana) kaise mAnA jA skegaa| ataeva pratyeka vastu jJeya hai, vaha kisI na kisI ke pratyakSa honA hI caahie| kyoMki anya saba jJAnoM kA mUla AdhAra to pratyakSa jJAna hI hai / isa pratyakSa jJAna pUrvaka hI anya jJAna prastuta hote haiM / ataH sampUrNa padArthoM kA pratyakSa dRSTA bhI koI na koI avazya hai, yaha bAta nizcita hotI hai // 19 // 1 nAloka sApekSamulUka jAterjJAnaM dagutpannamaho yathA te nAsannatApekSyamidaM bhavinnaH pratyakSamIzasya samastu kinna // 20 // yadi kahA jAya ki Aloka (prakAza) Adi bAhirI sAdhanoM kI sahAyatA se hI hameM padArthoM kA jJAna hotA hai, taba usake binA atIndriya jJAnI ko padArthoM kA jJAna kaise ho jAyagA ? so yaha kahanA Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 bhI ThIka nahIM hai, kAraNa ki ullU Adi rAtricara jIvoM ko Aloka Adi ke binA bhI jJAna hotA huA dekhA jAtA hai / isalie Aloka Adi kI apekSA se jJAna hotA hai, yaha kathana dUSita siddha hotA hai / yadi kahA jAya ki AsannatA (nikaTatA) kI apekSA padArthoM kA jJAna hotA hai, so yaha kahanA bhI ThIka nahIM, kyoMki dUravartI bhI padArthoM kA jJAna giddha Adi pakSiyoM ko hotA huA dekhA jAtA hai| jaba ina ullU-giddha Adi ko bhI prakAza aura sAmIpya ke binA andhakAra - sthita evaM dUra-vartI padArthoM kA jJAna honA saMbhava hai, taba he bhavya prANI, sarva-darzI Izvara ko saba kA pratyakSa jJAna honA kyoM na saMbhava mAnA jAya // 20 // AtmAnamakSaM prati vartate yat pratyakSamityAha puruH pureyat / yadindriyAdyairupajAyamAnaM parokSamarthAdbhavatIha mAnam // 21 // vizvadRSvA sarvajJa kA jJAna pratyakSa hokara bhI indriya, Aloka Adi kI sahAyatA ke binA hI utpanna hotA hai / bhagavAn puru (RSabha deva ne 'akSaM AtmAnaM prati yad vartate, tatpratyakSa' aisA kahA hai / arthAt jo jJAna kevala AtmA kI sahAyatA se utpanna ho, vaha pratyakSa jJAna kahalAtA hai aura jo jJAna indriya, Aloka Adi kI sahAyatA se utpanna hotA hai, vaha jJAna jainAgama meM vastutaH parokSa hI mAnA gayA hai // 21 // sarvajJatAmApa ca vardhamAnaH na zrAddhiko'yaM vidhirekatAnaH / tAthAgatokte'dhyayane'pi tasya prazastibhAvAcchRNu bho prazasya // 22 // zrI vardhamAna svAmI ne sarvajJatA ko prApta kiyA thA, yaha bAta kevala zraddhA kA hI viSaya nahIM hai, apitu itihAsa se bhI siddha hai| dekho - tAthAgata (bauddha) pratipAdita majjhimanikAya Adi granthoM meM bhI niggaMthanAThaputta bhagavAn mahAvIra ko divya jJAnI aura janmantaroM kA vettA kahA gayA hai / ataeva he bhavyottama, bauddha granthoM kI ukta prazasti se tumheM bhI bhagavAn mahAvIra ko sarvajJa mAnanA cAhie ||22|| vRthA'bhimAnaM vrajato viruddhaM pragacchato'smAdapi he prabuddha / pravRttiretatpathataH samasti tato'sya satyAnugatA prazastiH // 23 // isalie he prabuddha ( jAgarUka) bhavya, vyartha ke abhimAna ko prApta hokara bhagavAn mahAvIra ke dvArA pratipAdita mArga se viruddha calanA ThIka nahIM hai / kyoMki unake dvArA pratipAdita anekAntavAda ke mArga se hI laukika, dArzanika evaM AdhyAtmikaM jagata kI pravRtti samIcIna rUpa se cala sakatI hai, anyathA nahIM / isalie bhagavAn mahAvIra ke sarvajJatA sambandhI prazasti satyAnugata ( saccI ) hai, yaha anAyAsa hI svataH siddha ho jAtA hai ||23|| na jJAnaM nairAzyamaJcataH I jagatAmativartine jJAnAdvinA tasmAnnamo sadvAkyaM namohAya // 24 // Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ recurrrrrrrrrrTV1205 Mercure pUrNa yA satya jJAna ke binA sad-vAkya saMbhava nahIM haiM aura nirAzA, nirIhatA evaM vItarAgatA ko prApta puruSa ke hI pUrNa satya jJAna ho sakatA hai, anya ke nahIM / isalie jagat se paravartI arthAt jagajjaMjAloM se rahita usa vimohI mahAtmA ke lie hamArA namaskAra hai // 24 // yajjJAnamastasakalapratibandhabhAvAd vyApnoti vizvagapi vizvabhavAMzca bhAvAn bhadraM tanotu bhagavAn jagate jino'sAvaGke 'sya na smayarayAbhinayAdidoSAH // 25 // jinakA jJAna samasta pratibandhaka kAraNoM ke dUra ho jAne se sarva vizva bhara ke padArthoM ko vyApta kara rahA hai, arthAt jAna rahA hai aura jinake bhItara mada, matsara, Avega, rAga, dveSAdi doSa nahIM hai, aise ve jina bhagavAn samasta saMsAra kA kalyANa kareM // 25 // zrImAn zreSThi caturbhujaH sa suSuve bhUrAmale tyAhvayaM vANIbhUSaNavarNinaM ghRtavarI devI ca yaM dhIcayam / sarvajJatvamutAha vIrabhagavAn yatprANinAM bhUSaNaM sarge khAkSimite tadIyagadite vyaktaM kilAdUSaNam // 20 // isa prakAra zrImAn seTha caturbhuja aura ghRtavarI devI se utpanna hue, vANI-bhUSaNa, bAla brahmacArI,paM. bhUrAmala vartamAna muni jJAnasAgara-viracita isa vIrodaya kAvya meM bhagavAn mahAvIra kI sarvajJatA kA pratipAdana karane vAlA bIsavAM sarga samApta huA // 20 // Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ V 206 zivazriyaM yaH pariNetumiddhaH samAzrito vallabhatAM prasiddhaH / dharAtale vIkSitumarhatAM taM patiM zarat prApa kilaikakAntam // 1 // athaikaviMzaH sargaH jo ziva-lakSmI ko vivAhane ke liye udyata haiM, sarva janoM kI vallabhatA ko prApta haiM, jagat meM prasiddha haiM, arahantoM ke svAmI haiM aura advitIya sundara haiM, aise bhagavAn mahAvIra kodekhane ke lie hI mAno zarad Rtu dharAtala para avatIrNa huI // 1 // parisphurattArakatA yayA''pi sitAmbarA guptapayodharAmi / jalAzayaM samprati modayantI zarannavoDhe yamathAvrajantI // 2 // yaha zarad-Rtu nava-vivAhitA strI ke samAna AtI huI jJAta ho rahI hai / jaise navor3hA strI ke netroM kI tArakAeM (putaliyAM) caMcala hotI huI camakatI haiM, usI prakAra yaha zarad Rtu bhI AkAza meM tArAoM kI camaka se yukta haiM / jaise navoDhA vadhU svaccha vastra dhAraNa karatI haiM, usI prakAra yaha zaradRtu bhI svaccha AkAza ko dhAraNa kara rahI hai / jaise navoDhA apane payodharoM (stanoM) ko gupta rakhatI hai, usI prakAra yaha zarad Rtu bhI payodharoM (bAdaloM) ko apane bhItara chipA kara rakha rahI hai / aura jaise navoDhA logoM ke hRdayoM ko pramudita karatI hai, usI prakAra yaha zarad Rtu bhI jalAzayoM meM kamaloM ko vikasita kara rahI hai // 2 // parisphuratvaSThizarad dharA'sau jAtA paribhraSTapayodharA dyauH / itIva santaptatayA gabhastiH svayaM yamAzAyugayaM samasti // 3 // zarad Rtu meM sAThI dhAnya paka jAtI hai, AkAza bAdaloM se rahita ho jAtA hai aura sUrya uttarAyaNa se dakSiNAyana ho jAtA hai / isa sthiti ko lakSya meM rakha kara isa zloka meM vyaMgya kiyA gayA hai ki apanI dharA rUpa strI ko sATha varSa kI huI dekhakara, tathA dyau nAma kI strI ko bhraSTa - payodharA ( laTakate hue stanoM vAlI ) dekhakara hI mAnoM sUrya santapta citta hokara svayaM bhI yamapura jAne ke lie tatpara ho rahA hai ||3|| purodakaM yadviSadodbhavatvAtsudhAkara syAdyakarai dhRtatvAt payastaMdevAsti vibhUtipAte balIyasI saGga tireva jAte: // 4 // varSA Rtu meM jo jala viSada arthAt meghoM se, pakSAntara meM viSa dene vAloM se utpanna hone ke kAraNa logoM ko atIva kaSTakAraka pratIta hotA thA, vahI aba zarad Rtu meM sudhA (amRta) maya kara ( hAtha ) I Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raga20nArarararararararararararararararara vAle sudhAkara (candramA) kI kiraNoM kA samparka pAne se dUdha jaisA svaccha evaM susvAdu bana gayA / nItikAra kahate haiM ki jAti kI apekSA saMgati hI balavatI hotI hai // 4 // vilokyate haMsaravaH samantAnmaunaM punarbhogabhujo yadantAt / divaM samAkAmati satsamUhaH seyaM zaradyogisabhA'smadUhaH // 5 // kavi kahate haiM ki hamAre vicAra se yaha zarad-Rtu yogiyoM kI sabhA ke samAna pratIta hotI hai jaise yogiyoM kI sabhA meM 'ahaM saH' (maiM vahI paramAtma-rUpa hU~) isa prakAra dhyAna meM prakaTa hone vAlA zabda hotA hai, usI prakAra isa zarad-Rtu meM haMsoM kA sundara zabda prakaTa hone lagatA hai / tathA jaise yogiyoM kI sabhA meM bhogoM ko bhogane vAle bhogI-jana mauna-dhAraNa karate haiM, usI prakAra isa zaradRtu meM bhogoM arthAta sarpo ko khA jAne vAle mayUra gaNa bolanA banda kara mauna dhAraNa kara lete haiM / isI prakAra jaise yogiyoM kI sabhA meM sajjanoM kA samUha svarga pAne kA prayatna karatA hai, usI prakAra isa zarad Rtu meM tArAgaNa AkAza meM camakate hue Age bar3hane kA prayatna karate haiM // 5 // sphuratpayojAtamukhI svabhAvAdaGke zayAlIndrakuzezayA vA / zaracchUi yaM dRSTamapaGkapAtrI visphAlitAkSIva vibhAti dhAtrI // 6 // zarad-Rtu meM pRthvI para kamala khilane lagate haiM aura una para Akara bhaureM baiThate haiM, tathA sArI pRthvI kIcar3a-rahita ho jAtI hai / isa sthiti ko dekhakara kavi utprekSA karate hue kahate haiM ki nirmala pAtra vAlI pRthvI vikasita kamala-mukhI hokara bhramara rUpa netroM ko dhAraNa karatI huI mAnoM apane netrauM ko khola kara zarad Rtu kI zobhA dekhatI huI zobhita ho rahI hai // 6 // ita prasAdaH ku mudodayasya zrItArakANAntu tato vitAnam / marAlabAlastata inducAlaH sarojalaM vyomatalaM samAnam // 7 // zarad Rtu meM sarovara kA jala aura gagana-tala eka samAna dikhate haiM / dekho-idhara sarovara meM to kumuda (zveta kamala) ke udaya kA prasAda hotA hai, arthAt zveta kamala khila jAte haiM aura udhara tArAoM kI kAnti kA vistAra ho jAtA hai / idhara sarovara meM marAla (haMsa) kA bAlaka calatA huA dRSTigocara hotA hai aura udhara candramA kI cAla dRSTigocara hotI hai / nabhogRhe prAgviSadairudUDhe cAndrIcayaiH kSAlananAmagUDhe / vikIrya sattArakatandulAnIndudIpamaJcetkSaNadA tvidAnIm // 8 // jo AkAza rUpa gRha pahile viSa (jala) dAyI meghoM se upagUr3ha (vyApta) arthAt viSa-dUSita thA, vaha aba candrikA rUpa jala-samUha se prakSAlita ho gayA hai / ataeva usameM isa samaya maMgala ke lie hI mAnoM rAtri ne candramA rUpa dIpaka rakhakara tArA rUpa cAMvaloM ko bikhera diyA hai // 8 // - Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 tArApadezAnmaNimuSThinArAtpratArayantI vigatAdhikArA 1 somaM zaratsammukhamIkSamANA ruSaiva varSA tu kRtaprANA // 9 // soma (candramA) ko zarad Rtu ke sammukha gayA huA dekhakara apane adhikAra se rahita huI varSA Rtu mAnoM roSa se tArAoM ke bahAne muTThI meM bhare hue maNiyoM ko pheMka kara pratAraNA karatI huI vahAM se zIghra calI gaI // 9 // jighAMsurapyeNagaNaH zubhAnAmupAntabhRcchAlika bAlikAnAm // sugItirItizravaNe ziteti na zAlimAlaM sa punaH sameti // 10 // dhAnya carane ke lie AyA huA mRga-samUha dhAnya rakhAne vAlI sundara bAlikAoM ke dvArA gAye jAne vAle madhura gItoM ke sunane meM isa prakAra tallIna ho jAtA hai ki vaha dhAnya ko caranA bhUla jAtA hai aura phira dhAnya kI kyAriyoM meM nahIM AtA hai ||10|| 1 jitA jitAmbhodharasAra bhAsAM rutairutAmI patatAmudAsAH unmUlayanti svatanUruhANi zikhAvalA AzvinamAsi tAni // 11 // isa zAradIya Azvina mAsa meM meghoM kI bhI gambhIra vANI ko jItane vAle haMsoM ke zabdoM se hama loga parAjita ho gaye haiM, yaha soca karake hI mAnoM udAsa hue mayUra gaNa apane zarIra kI pAMkhoM ko ukhAr3a ukhAr3a kara pheMkane lagate haiM // 11 // kSetrebhya AkRSya phalaM khaleSu nikSipyate cetkRSakaistu teSu / phalezaveSaH kunarezadezaH ko vA'nayorastu mitho vizeSaH // 12 // jaba kisAna loga utpanna huI dhAnya ko khetoM meM se lA- lAkara khaloM (khaliyAnoM aura pakSAntara meM durjana puruSoM) meM pheMka rahe haiM, taba yaha zarad kAla khoTe rAjA ke deza ke samAna hai, kyoMki una donoM meM paraspara kyA vizeSatA hai ? arthAt kucha bhI nahIM // 12 // smaraH zaradyasti janeSu kopI tapasvinAM dhairyaguNo vyalopi / yato dinezaH samupaiti kanyArAziM kilAsImatapodhano'pi // 13 // zarad Rtu meM kAmadeva manuSyoM para kupita hotA hai aura tapasvI janoM ke bhI dhairya guNa kA lopa kara detA hai / kyoMki asIma tapodhana vAlA arthAt pracura tApa ko dhAraNa karane vAlA sUrya bhI isa samaya siMha rAzi ko chor3a kara kanyA rAzi ko prApta hotA hai // 13 // bhAvArtha sUrya jaisA tejasvI deva bhI isa zarad kAla meM kAmAsakta hokara apanI siMha vRtti ko chor3a kanyAoM ke samUha para A pahu~catA hai / yaha Azcarya kI bAta hai / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rararararararararararararararara|20zararararararararararararararara te zAradA gandhavahAH suvAhA vahanti saptacchadagandhavAhAH / sanmaithunamlAnavadUvihArAtimantharAmodamayAdhikArAH // 14 // ve zarad-kAlIna havAeM, jo saptaparNa vRkSoM kI sugandha ko lekara bahA karatI haiM, ve isa samaya maithuna-prasaMga se zithila huI badhuoM ke samIpa vihAra karane se ati manthara (manda) gati vAlI aura Amodayukta adhikAra vAlI hokara kAma-vAsanA ko bar3hAne meM aura bhI adhika sahAyaka ho jAtI hai // 14 // mahI-mahAGke madhubinduvRndaiH supicchile pAntha ito'pi viSvak / sarojinIM cumbati caJcarIke nikSiptadRSTiH skhalatIti zazvat // 15 // phUloM ke madhu-binduoM ke samUha se ati picchila (kIcar3ayukta) hue isa bhUmaNDala para calane vAlA pathika jaba kamalinI ko cUmate hue bhramara apanI dRSTi DAlatA hai, taba apanI prANapriyA kI yAda kara paga-paga para skhalita hone lagatA hai // 15 // tallInarolambasamAjarAji-vyAjena jAne zaradA'GkitAni / nAmAkSarANIva manobhavasyAtipezale padmadale'rpitAni // 16 // ati sundara kamala-dala para Akara nizcala rUpa se baiThe hue bhramara-paMkti ke bahAne se mAnoM zarad Rtu ne kAmadeva kI prazasti ke akSara hI likha diye hai, aisA pratIta hotA hai // 16 // ramA samAsAdya bhujena sakhyAH skandhaM tadanyArdhazayAttamadhyA / panthAnamISanmarutA dhutAntaHkucAJcalA kasya kRte'kSikRdyA // 17 // isa zarad Rtu meM manda-manda calatI huI havA se jisake stanoM kA AMcala kampita ho rahA hai, aisI koI proSita-bhartakA nArI eka hAtha apanI sakhI ke kandhe para rakha kara aura dUsarA hAtha apanI kamara para rakha kara khar3I hokara kisa bhAgyavAn ke lie pratIkSA karatI huI mArga ko dekha rahI hai // 17 // svayaM zaraccAmarapuSpiNIyaM chatraM punaH saptapalAzakIyam / haMsadhvanirbandhanato vimuktaH smarastu sAmrAjyapade niyuktaH // 18 // isa zarad-Rtu meM aisA pratIta hotAhai, mAnoM kAmadeva sAmrAjya pada para niyukta huA hai, jisake caMvara to phUle hue kAMsa haiM aura saptaparNa ke patra hI mAnoM chatra haiM / tathA rAjyAbhiSeka kI khuzI meM kArAgAra ke bandhana se vimukha haMso kI dhvani hI gAI jAne vAlI virudAvalI hai // 18 // ananyajanyAM rucimApa candra AtmapriyAyAmiti ko'stvamandraH / ityevamekAntatayA'nurAga-samvardhano'bhUccharado vibhAgaH // 19 // Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rarararararararararararararararararararara ___ isa samaya candramA bhI apanI prANapriyA rAtri meM aisI ananyajanya kAnti ko dhAraNa kara rahA hai, jaisI ki usane zeSa pAMcoM RtuoM meM kabhI nahIM dhAraNa kI thI / isa samaya kauna AlasI puruSa apanI prANa-pyArI ke prati udAsIna rahegA ? isa prakAra zarad-Rtu kA yaha samaya-vibhAga ekAnta rUpa se logoM meM apanI striyoM ke prati anurAga bar3hAne vAlA ho rahA hai // 19 / / api mRdubhAvAdhiSTha zarIraH siddhizriyamanusatuM vIraH / kArtikakRSNAbdhIndunumAyAstithernizAyAM vijayanamathA'yAt // 20 // aisI zarada-Rtu meM ati mRdula zarIra ko dhAraNa karane vAle bhagavAn mahAvIra bhI mukti-lakSmI ko prApta karane ke lie kArtika kRSNa caturdazI kI rAtri meM ekAnta sthAna ko prApta hue // 20 // pAvAnagaropavane muktizriyamanugato mahAvIraH / tasyA varmAnusaran gato'bhavat sarvathA dhIraH // 21 // usI rAtri ke antima samaya meM ve dhIra vIra mahAvIra pAvAnagara ke upavana meM mukti-lakSmI ke anugAmI bane aura usake mArga kA anusaraNa karate hue ve sadA ke lie cale gaye // 21 // prApAtha tAddaganubandhanibaddhabhAvaM pratyAgato na bhagavAn punaradya yAvat / tasyA mukhAmburuhi saGgatadRSTi rasmAt tasyaiva bhAktika janAnapi dRSTa masmAn // 22 // isake pazcAt bhagavAna mahAvIra usa siddhi-vadhU ke sAtha aise anurAga bhAva se nibaddha hue ki vahAM se ve Aja taka bhI lauTa kara vApisa nahIM Aye / ve usa siddi:vadhU ke mukha-kamala para aise Asakta dRSTi hue ki hama bhakta janoM ko dekhane kI bhI unheM yAda nahIM rahI // 22 // devainarairapi parasparataH __ sameta rdIpAvalI ca paritaH samapAdi etaiH / tadvartma zodhitumivAtha takai: sa hUtaH navyAM na moktu mazakatsahasAtra pUtaH // 23 // bhagavAn mahAvIra ke mukti-vadhU ke pAsa cale jAne para unakA mArga zodhana karane ke lie hI mAnoM devoM aura manuSyoM ne paraspara milakara cAroM ora dIpAvalI prajvalita kI, unheM DhUMDhA aura pukArA bhI / kintu ve pavitra bhagavAn usa navya divya mukti-vadhU ko sahasA chor3ane ke lie samartha na ho sake // 23 // Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Prerrerr211Torrentre so'sau svaziSyagurugautamamAtmanIne kaivalyazarmaNi niyukta magAdahIne kR tveti siddhavanitAmanutAmacintaH re me sma kiM punarudIkSata iGginI tat // 24 // ve bhagavAn mahAvIra apane mahAn kevalajJAna mayI ananta sukha rUpa siMhAsana para apane pradhAna ziSya gautama gaNadhara ko niyukta karake gaye, isalie unheM hama logoM ke saMbhAlane kI cintA na rahI aura isI kAraNa ve usa Ananda-dAyinI mukti-vadhU ke prema meM ananya rUpa se saMlagna ho gaye // 24 // zrImAn zreSTha caturbhujaH sa suSuve bhUrAmale tyAhvayaM vANIbhUSaNavarNinaM ghRtavarI devI ca yaM dhIyatam / tasyA sAvupayAti sarga uta sA candrAkSisaMkhye kRtiH samprApte zaradAgame'nu samabhUdvIraprabhurnivRtim // 21 // isa prakAra zrImAn seTha caturbhuja aura ghRtavarI devI se utpanna hue, vANI-bhUSaNa, bAla-brahmacArI, paM. bhUrAmala vartamAna muni jJAnasAgara viracita isa vIrodaya kAvya meM bhagavAn mahAvIra ke nirvANagamana ko varNana karane vAlA ikkIsavAM sarga samApta huA // 21 / / Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rarararararararararararararararana21rarararararararararararararararara atha dvAviMzaH sargaH vIrastu dharmamiti yaM parito'napAyaM vijJAnatastulitamAha jgddhitaay| tasyAnuyAyidhRtavismaraNAdidoSA dyA'bhUddasA kramagatocyata ityaho sA // 1 // vIra bhagavAn ne sarva prakAra se nirdoSa aura vijJAna-santulita jisa dharma kA upadeza jagat bhara ke prANiyoM ke hita ke lie diyA thA, usa dharma kI jo dazA bhagavAn mahAvIra ke hI anuyAyiyoM dvArA vismaraNa Adi doSa se huI, vaha krama se yahAM para kahI jAtI hai // 1 // bho bho prapazyata punItapurANapanthA vizvasya zaityaparihArakRdekakanthA / AbhadrabAhu kila vIramatAnugAnA mekA sthitiH punarabhUdasakau dvidAnA // 2 // he pAThako dekho- vaha pavitra, purAtana (sanAtana) dharma-pantha (mArga) vizva kI zItatA (jar3atA) ko parihAra karane ke lie advitIya kanthA (rijAI) ke samAna thA / usa dharma ke anuyAyiyoM kI sthiti bhadrabAhu zrutakevalI taka to eka rUpa rahI,punaH vaha do dhArAoM meM pariNata ho gaI // 2 // karNATakaM sthalamagAt sa tu bhadrabAhu ryaM vIravAci kuzalaM manuyaH samAhuH / sthaulyena bhadra iti ko'pi tadarthavettA / vIrasya vAcamanusanghRtavAn sacetAH // 3 // ___jina bhadrabAhu ko munijana vIra-vacana kuzala (zruta kevalI) kahate the, ve bhadrabAhu to uttara-prAnta meM durbhikSa ke prakopa se dakSiNa prAnta ke karNATaka deza ko cale gaye / idhara uttara prAnta meM raha gaye sthUlabhadra muni ne - jo ki apane ko vIra-vANI ke artha-vettA aura sucettA mAnate the-unhoMne mahAvIra ke pravacanoM kA saMgraha kiyA // 3 // spaSTa zAsanavidaH bhadrabAho starasya karma satuSaM gaditaM tadAho / khalu Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rarararararararararararararararara ra rararararararararararararararara saMzodhitaM nijaceSTi tamityanena teSAM samaM na samabhUmilanaM nirenaH // 4 // jo munijana bhadrabAhu zrutakevalI ke zAsana ke spaSTa jAnakAra the, unhoMne sthUlabhadra ke ukta saMgraha ko usa samaya sadoSa kahA aura use saMzodhana karane ke lie nivedana kiyA / kintu unhoMne apanI kRti kA saMzodhana nahIM kiyA aura isI kAraNa unakA paraspara nirdoSa sammilana nahIM ho sakA // 4 // yatsampradAya udito vasanagraheNa sArdhaM puropavanAdividhI rayeNa / yo vIrabhAvamativartya sukomalatva zikSA pradAtumadhitiSThati . sarvakR tvaH // 5 // ina sthUlabhadra ke upadeza evaM Adeza se jo sampradAya prakaTa huA, vaha vIra-bhAva (siMha vRtti) ko gauNa karake vana-vAsa chor3akara pura-nagarAdi meM rahane lagA aura kaThina tapazcaraNa evaM nagnanatA ke sthAna para vastra-dhAraNAdi sukumAratA kI zikSA dene ke lie vega se sarva ora phaila gayA // 5 // devarddhirApa punarasya hi sampradAyI yo vikra masya zaravarSazatottarAyI / so'GgAkhyayA prakR tazAstravidhistadIyA'' mAyaM ca puSTi manayajjagatAmitIyAn // 6 // punaH inhIM sthUlabhadra kI sampradAya vAle devarddhi gaNI jo vikrama se pAMca sau varSa pIche hue / unhoMna AcArAGga Adi aMganAma se prasiddha AgamoM kI racanA kara sthUlabhadra ke AmnAya kI puSTi kI, jisase ki unakA sampradAya jagat meM itanA adhika phaila gayA // 6 // . kA~zcit paTena sahitAn samudIkSya cAnyA nAhu digambaratayA jagato'pi mAnyAH / svAbhAvika sahajaveSamupAdadAnAn vede'pi kIrttitaguNAnmanujAstathA tAn // 7 // Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12140 usa samaya kitane hI vIra matAnuyAyI sAdhuoM ko sveta paTa- sahita dekhakara loga unheM sitapaTa yA zvetAmbara kahane lage aura veda meM bhI jinake guNoM kA gAna kiyA gayA hai aise jaganmAnya, sahaja (janmajAta) svAbhAvika nagna veSa ke dhAraka anya sAdhuoM ko nagnATa yA digambara kahane lage // 7 // vIrasya vartmani takaiH samakAri yatnaH sthAtuM yathAvadatha kaH khalu martyaratnaH / bAlye'pi yauvanavayasyapi vRddhatAyAM tulyatvameva vasudhAvalayesadA'yAt // 8 // una logoM ne bhagavAn mahAvIra ke mArga para yathAvat sthira rahane ke lie bharapUra prayatna kiyA, kintu kAladoSa se ve usa para yathApUrva sthira na raha ske| jaise ki koI puruSa - ratna ( zreSTha - manuSya) prayatna karane para bhI bAlapana meM yauvana vaya meM aura vRddhAvasthA meM kAla ke nimitta se hone vAle parivartana meM tulyatA rakhane ke lie isa bhUtala para kabhI bhI samartha nahIM ho sakatA hai // 8 // pArzvasthasaGgamavazena digambareSu zaithalyamApatitamAzu tapaH pareSu / tasmAttakeSvakathikairna vane nivAsaH kAryaH kaleriti tamAM samabhUdvilAsaH // 9 // zithilatA ko prApta hue samIpavartI sAdhuoM kI saMgati ke vaza se tapa meM tatpara digambara sAdhuoM meM bhI zIghra zithilatA A gaI / isalie unameM bhI kitane hI AcAryoM ne yaha kahanA prArambha kara diyA ki sAdhuoM ko isa kAla meM vana meM nivAsa nahIM karanA cAhie / so yaha kalikAla kA hI mahAn vilAsa hai, aisA jAnanA cAhie // 9 // mandatvamevamabhavattu yatIzvareSu tadvacchanaizca gRhamedhinumAdhare Su / yAddaG nare jagati dAravare'pi tAddak bhUyAt kramaH kimiti neti mahAtmanAM ddak // 10 // isa prakAra jaise bar3e muni-yatIzvaroM meM zithilatA AI, usI prakAra dhIre-dhIre gRhastha zrAvakoM meM bhI zithilatA A gaI / so mahApuruSoM kA kathana satya hI hai ki jaisI pravRtti isa jagat meM manuSyoM kI hogI, vaisI hI pravRtti strIjanoM meM bhI hogI ||10|| zrIbhadrabAhupadapadmamilindabhAvabhAk candraguptanRpatiH sa babhUva tAvat / sampUrNa bhAratavarasya sa eka zAstA tadrAjyakAla iha sampada eva tAstAH // 11 // zrI bhadrabAhu ke caraNa-kamaloM ke bhramara-bhAva ko dhAraNa karane vAlA candragupta nAma kA rAjA usa samaya huA / vaha sampUrNa bhAratavarSa kA advitIya zAsaka thA / usake rAjya kAla meM yahAM para prajA ko sukha dene vAlI sabhI prakAra kI sampattiyAM prApta thI // 11 // mauryasya putramatha pautramupetya hindusthAnasya saMskRtirabhUdadhunaikabinduH | pazcAdanekanarapAlatayA vibhinna vizvAsAsavAJjanagaNaH samabhUtu khinnaH // 12 // Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 candragupta maurya kA putra bindusAra aura usakA pautra azoka aura tatpazcAt samprati Adi zreSTha rAjAoM kA Azraya pAkara isa bhArata deza kI saMskRti eka bindu vAlI rahI, arthAt ukta rAjAoM ke samaya sAre bhAratavarSa kI saMskRti aura sabhyatA ahiMsA dharmapradhAna banI rahI, kyoMki ye saba rAjA loga jaina dharmAnuyAyI the / pIche aneka dharmAnuyAyI rAjAoM ke hone se yahAM ke manuSya gaNa bhI bhinna-bhinna dharmoM ke vizvAsa vAle ho gaye // 12 // hiMsAM sa dUSayati hinduriyaM niruktiH zrIvIrarATsamanuyAyiSu yatprayuktiH / yuktA'tha vaidikajaneSvapi tatprayogaH kairdehibhiH punaramAni na yogyayogaH // 13 // 'jo hiMsA ko doSa - yukta kahe' vaha hindU hai, aisI hindU zabda kI nirukti ahiMsA ko hI dharma mAnane vAle vIra bhagavAn ke anuyAyI logoM meM hI yukta hotI thI / kitane hI loga 'hindu' isa zabda kA prayoga vaidika janoM meM karate haiM aura use hI yukti yukta batalAte haiM / hamArI dRSTi se to unakA yaha kathana yukti-saMgata nahIM hai // 13 // atyuddhatatvamiha vaidikasampradAyI prApto'bhavat kuvalaye valaye'bhyupAyI / tatsanniSedhanaparaH paramArhatastu viSvagbhuvo'dhikaraNaM kalahaikavastu // 14 // maurya vaMzI rAjAoM ke pazcAt isa bhUmaNDala para vaidika sampradAyI punaH pazu bali aura hiMsA pradhAna yajJoM kA pracAra kara ati uddhatatA ko prApta hue / taba unakA niSedha parama Arhata ( arhanta matAnuyAyI ) jaina loga karane lage / isa prakAra yaha sArA deza eka mAtra kalaha kA sthAna bana gayA // 14 // vIrasya vikramamupetya tayoH punastu samparkajAtamanuzAsanamaikyavastu / yadvatsudhAsu nizayorjagatAM hitAya zraddhAvidhiH svayamihApyanurAgakAya // 15 // punaH parama pratApazAlI vIra vikramAditya ke zAsana ko prApta kara ukta donoM sampradAya vAle eka hI anuzAsana meM baddha ho melamilApa se rahane lage / jaise ki cUnA aura haldI paraspara milakara eka raMga ko dhAraNa kara lete haiM // 15 // snAnA''camAdividhimabhyupagamya tena bahne rupAsanamurIkRtamArhatena / yakSAdikasya paripUjanamapyanenaH sADambaraM ca vihitaM madhura mate naH // 16 // isa rAjA ke zAsana kAla meM vaidika-sampradAya-mAnya snAna, Acamana Adi bAhya kriyA-kANDa kI vidhi ko svIkAra karake una parama Arhata-matAnuyAyI jaina logoM ne agni kI upAsanA ko bhI aGgIkAra kara liyA, yajJAdika vyantara devoM kI pUjana ko bhI isa nirADambara, madhura digambara jaina mata meM sthAna milA aura yAjJika vedAnuyAyI janoM kI anya bhI bahuta sI bAtoM ko jaina logoM ne apanA liyA // 16 // Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tyaktaM katau pazubaleH karaNaM pareNa nihi~sanaikasamaye susamAdareNa / devAnupekSya navarastavanAya cetaH kRtvA'vatAravidhirutkalito'thavetaH // 17 // idhara yajJoM meM pazu-bali karane vAle vaidika janoM ne bhI ahiMsA maya jaina dharma meM ati AdarabhAva prakaTa karake yajJa meM pazuoM kI bali karanA chor3a diyA aura nAnA prakAra ke devI-devatAoM kI upekSA karake zreSTha manuSyoM ke stavana meM apanA citta lagA kara mAnava pUjA ko sthAna diyA aura tabhI se unhoMne mahApuruSoM ke avatAra lene kI kalpanA bhI kI // 17 // jAtIyatAmanubabhUva ca jainadharmaH vizvasya yo nigaditaH kalituM suzarma / AgAravartiSu yatiSvapi hanta kheda stenA''zvabhUdiha tamAM gaNa-gacchabhedaH // 18 // jaina aura vaidika janoM ke isa pArasparika AdAna-pradAna kA yaha phala huA ki vizva kA kalyANa karane vAlA yaha jaina dharma jAtIyatA kA anubhava karane lagA arthAt vaha dharma na rahakara sampradAya rUpa se pariNata ho gayA aura usameM aneka jAti-upajAtiyoM kA prAdurbhAva ho gayA / atyanta du:kha kI bAta hai ki isake pazcAt gRhasthoM meM aura muniyoM meM zIghra hI gaNa-gaccha ke bheda ne sthAna prApta kiyA aura eka jaina dharma aneka gaNa-gaccha ke bhedoM meM vibhakta ho gayA // 18 // tasmAtsvapakSaparirakSaNavardhanAyA' haGkAritApi jagatAM hRdaye'bhyupAyAt / anyatra tena vicikitsanamapyakAri satyAdapetaparatAzanakairadhAri // 19 // jaina dharma meM gaNa-gaccha ke bheda hone se pratyeka pakSa ko apane pakSa ke rIti-rivAjoM kI rakSA karane kA bhAva prakaTa huA, isase logoM ke hRdaya meM ahaGkAra kA bhAva bhI udita huA, arthAt pratyeka pakSa apane hI rIti-rivAjoM ko zreSTha mAnane lagA aura anya pakSa ke rIti-rivAjoM ko apane se halakA mAna kara usase glAni karane lagA / isa prakAra dhIre-dhIre loga satya se dUra hote gaye // 19 // tasmAd durAgrahavatIrSaNazIlatA''pi anyonyataH kalahakAritayA sadApi / evaM mitho hatitayA balahAnitoM kSetre babhUva duritasya na sambhavo na // 20 // isagaNa-gaccha-bheda ke phala svarUpa jaina dharma-dhArakoM meM durAgraha aura IrSyA ne sthAna prApta kiyA, tathA paraspara meM kalahakAritA bhI bar3hI / isa prakAra jainoM kI pArasparika lar3AI se unake sAmAjika bala (zakti) kI hAni huI aura hamAre isa pavitra bhAratavarSa meM aneka prakAra kI burAiyoM ne janma liyA / 20 // dharmaH samastajanatAhitakAri vastu yadvAhyaDambaramatItya sadantarastu / tasmAyanekavidharUpamadAyi lokai yasmin vilipyata upetya satAM mano'kaiH // 21 // Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo dharma samasta janatA kA hitakArI hai aura jo bAhirI ADambara se rahita Antarika vastu hai, arthAt jo apane mana ko madamatsarAdi durbhAvoM se jitanA adhika dUra rakhegA, vaha dharma ke utane hI samIpa pahu~cegA, aise pavitra dharma ko bhI logoM ne aneka prakAra ke bAhirI rUpa pradAna kiye, jinake cakra meM par3akara satpuruSoM kA mana bhI nAnA prakAra ke vikalpoM se saMlipta rahane lagA // 21 // bimbArcanaJca gRhiNo'pi niSedhayanti kecitpare tu yataye'pi vizeSayanti / tasmai sadanduvasanAdyapi kevanAhu rnAnyo'bhiSecanavidhAvapi labdhabAhuH // 22 // kitane hI loga gRhasthoM ke lie bhI pratimA-pUjana kA niSedha karate hai aura kitane hI loga muniyoM ke lie bhI usakI AvazyakatA batalAte haiN| kitane hI loga vItarAga paramAtmA kI mUtti ko bhI vastrAbhUSaNAdi pahirAnA Avazyaka mAnate haiM, to kitane hI loga mUrti kA abhiSeka Adi karanA anAvazyaka batalA kara unakA niSedha karate haiM // 22 // kazcittvasiddhamapi patraphalAdyacittaM saMsiddhamAlukamalAdi punaH sacittam / nirdeSTumudyatamanA na manAgidAnIM saGkocamaJcati kilAtmamatAbhimAnI // 23 // usa pavitra jaina dharma ko mAnane vAloM kI Aja yaha dazA hai ki koI to agni se sIjhe binA hI patra - phala Adi ko aMcitta mAnatA hai aura koI bhalI-bhAMti agni se pakAye gaye Alu Adi ko bhI sacitta mAnatA hai / isa prakAra loga apane-apane mata ke abhimAnI banakara aura anyathA prarUpaNa karane ke lie udyata citta hokara Aja kucha bhI saGkoca nahIM karate haiM ||23|| kUpAdisaMkhananamAha ca ko'pi pApaM lagnasya vAzrayabhujaH zamane'pi zApam / ityAdibhUrijanamAnasaduH sthitatvA tsaMkalpayanniha jano yamupaiti tattvAt // 24 // kitane hI jaina loga kUpa - vAvar3I Adi ke khudavAne ko pApa kahate haiM aura kisI sthAna para lagI huI Aga ke bujhAne meM bhI pApa batalAte haiM / ityAdi rUpa se nAnA prakAra kI manamAnI kalpanAeM karake Aja kA yaha mAnava tattva kA anyathA pratipAdana kara rahA hai ||24|| bhAvArtha janatA ko pIne kA pAnI sulabha karane ke lie kuMA bAvar3I Adi kA khudavAnA puNyakArya hai / para kitane hI jainI use Arambha samArambha kA kArya batAkara pApa-kArya batalAte haiM / isI prakAra kisI sthAna para lagI Aga ko usameM ghire hue prANiyoM kI rakSArtha bujhAnA puNya kArya hai / parantu ve loga usameM jalakAyika tathA agni kAyika jIvoM kI virAdhanA batalAkara use pApa-kArya kahate haiN| una logoM ko jJAta honA cAhie ki jaba taka zrAvaka Arambha kA tyAgI aSTama pratimAdhArI nahIM bana jAtA hai, taba taka usake liye ukta kArya vidheya hai aura vaha unheM kara sakatA hai / anyathA sabhI lokopakArI kAryo kA karanA asambhava ho jAyagA / hAM Arambha-tyAgI ho jAne para gRhastha ko unake karane kA jainaAgama meM niSedha kiyA gayA hai / - Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ r urorC1218 Currrrrrrrrrr sattveSu sannigadataH karuNAparatvaM bhUtvAnuyAyyapi vadettadihAddha tatvam / yatsAdhuto'nyaparirakSaNameva pApaM hA hanta kintu samupaimi kaleH pratApam // 25 // jo dharma prANimAtra para maitrI aura karuNAbhAva rakhane kA upadeza detA hai, usI ke anuyAyI kucha jaina loga kaheM ki sAdhu ke sivAya anya kisI bhI prANI kI rakSA karanA pApa hai / so hAya yaha baDe duHkha aura Azcarya kI bAta hai / athavA maiM to ise kalikAla kA hI pratApa mAnatA hU~ ki loga jIvarakSA jaise dharma-kArya ko bhI pApa-kArya batalAte hue saMkoca kA anubhava nahIM karate // 25 // yaH kSatriyezvaravaraiH paridhAraNIyaH sArvatvamAvahati yazca kilAnaNIyaH saivA''gato'sti vaNijAmahahAdya haste vaizyatvabheva hRdayena sarantyadaste // 26 // jo dharma uttama kSatriya rAjAoM ke dvArA dhAraNa karane yogya thA, aura apanI sarva kalyANakArI nirdoSa pravRtti ke kAraNa saba kA hitakArI thA, vahI jaina dharma Aja vyApAra karane vAle una vaizyoM ke hAtha meM A gayA hai, jo dharma ke viSaya meM bhI hRdaya se vaNik-vRtti kA Azraya kara rahe haiM // 26 // bhAvArtha - Aja taka saMsAra meM jitane bhI jaina dharma ke pravartaka tIrthakara hue haiM, ve saba kSatriya the aura kSatriya use kahate haiM jo dUsaroM kI duHkha se rakSA kare / aisA kSatriyoM ke dvArA dhAraNa karane yogya yaha jaina dharma una vyApArI vaizya varga ke hAthoM meM AyA hai, jinakA ki apanI vastu ko kharI aura dUsaroM kI vastu ko khoTI batAnA hI kAma hai / yahI kAraNa hai ki jaina-dharma Aja jahAM prANimAtra kA hitaiSI hone ke kAraNa loka-dharma yA rAja-dharma honA cAhie thA, vaha Aja eka jAti yA sampradAya vAloM kA dharma mAnA jA rahA hai, yaha baDe duHkha kI bAta hai / yeSAM vibhinnavipaNitvamananyakarma svasyopayogaparatoddharaNAya marma / no cetapunastu nikhilAtmasu tulyameva dharmaM jagAda na vadhaM jinarAjadevaH // 27 // apanI-apanI judI dukAna lagAnA hI jinakA eka mAtra kArya hai aura anyoM se apanA nirAlApana prakaTa kara apanI upayogitA siddha karanA hI jinakA dharma hai, aise vaizyoM ke hAthoM meM Akara yadi yaha vizva dharma Aja aneka gaNa, gaccha Adi ke bhedoM meM vibhakta ho rahA hai, to isameM Azcarya hI kyA hai ? zrI jinarAja deva ne to samasta jIvoM meM samAna bhAva se jIva-rakSA ko hI dharma kahA hai, jIvaghAta ko nahIM // 27 // idAnImapi vIrasya santi satyAnuyAyinaH / yeSAM jitendriyaM janma pareSAM dukhadAyi na // 28 // itanA saba kucha hone para bhI Aja bhI bhagavAn mahAvIra ke sacce anuyAyI pAye jAte haiM, jo jitendriya hai aura jinakA jIvana dUsaroM ke lie duHkhadAyI nahIM hai, pratyuta sarva prakAra auroM kA kalyANa karane vAlA hI hai // 28 // Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Muurrrrr219 Tr Urrrr sukhaM sandAtumanyebhyaH kurvanto duHkhamAtmasAt / chAyAvanto mahAtmAnaH . pAdapA iva bhUtale // 29 // jaise bhUtala para chAyAvAn vRkSa zIta-uSNatA Adi kI svayaM bAdhA sahate hue auroM ko sukha pradAna karate haiM, usI prakAra mahApuruSa bhI Ane vAle duHkhoM ko svayaM AtmasAt karate (jhelate) hue auroM ko sukha pradAna karane ke lie isa bhUtala para vicarate rahate haiM // 29 // makSikAvajanA yeSAM vRttiH samprati jAyate / jIvanotsargamapyA''ptvA pareSAM vamihe tave // 30 // kucha logoM kI pravRtti Aja makkhI ke samAna ho rahI hai, jo apanA jIvana utsarga kara dUsaroM ke vamana kA kAraNa banatI hai // 30 // bhAvArtha - jaise makkhI kisI ke mukha meM jAkara usake khAye hue miSTAnna kA vamana karAtI huI svayaM mauta ko prApta hotI hai, isI prakAra Aja kitane hI loga isa vRtti ke pAye jAte haiM ki jo apanA nukasAna karake bhI dUsaroM ko hAni pahu~cAne meM saMlagna rahate haiM / aise logoM kI manovRtti para granthakAra ne apanA hArdika duHkha prakaTa kiyA hai / duHkhame kastu samparke pradadAti paraH param / duHkhAyApasaran bhAti ko bhedo'stvasataH sataH // 31 // aho dekho-eka to samparka hone para dUsare ko duHkha detA hai aura dUsarA dUra hotA huA duHkha detA hai, durjana aura sajjana kA yaha kyA vilakSaNa bheda pratIta hotA hai // 31 // bhAvArtha - durjana kA to samAgama duHkhadAyI hotA hai aura sajjana kA viyoga duHkhadAyI hotA hai, saMsAra kI yaha kaisI vilakSaNa dazA hai| granthakAra kA laghutA-nivedana mamA'mRduguraGko'yaM somatvAdativartyapi vikAsayatu pUSeva mano'bhbhojaM manasvinAm // 32 // merA yaha kAvya-prabandha yadyapi mRdutA-rahita hai, kaTUkti hone se saumyatA kA bhI ullaMghana kara rahA hai, tathApi santApa-janaka sUrya ke samAna yaha manasvI janoM ke hRdaya-kamaloM ko vikasita karegA hI, aisA merA vizvAsa hai // 32 // yo'kasmAdbhayametyapuMsakatayA bhIme padArthe sati ekasmin samaye pareNa vijitaH strIbhAvamAgacchati / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ COCOTTOTTTTTTTUU12200rr TUVUUTTO kSINaM vIkSya vijetumabhyupagataH sphIto naratvaM prati nityaM yaH puruSAyatAmadaravAn vIro'sakau samprati // 33 // sAdhAraNa jana prAyaH bhayaMkara padArtha ke akasmAta sammukha upasthita hone para napuMsakatA se bhayabhIta ho kAyara bana jAtA hai, vahI dUsare samaya meM anya se parAjita hone para usakI nAnA prakAra kI anunayavinaya karatA huA strI bhAva ko dhAraNa karatA hai, kAlAntara meM vahI manuSya kisI kSINa (durbala-azakta) manuSya ko dekhakara use jItane ke lie apanA pauruSa dikhAtA huA dRSTigocara hotA hai / kintu jo nirantara hI puruSArthI hai, nirbhaya hai aura dUsare jIvoM ke saMrakSaNa ke lie sadA udyata rahatA hai vahI puruSa vAstava meM Aja 'vIra' kahalAne ke yogya hai aura aisA vIra puruSa hI jagat meM dhanya hai // 33 // sUpakAra ivAhaM yaM kRtavAn vastu kevalam / tatsvAdUta kilAsvAdu vadeyuH pAThakA hi tat // 34 // maiM to sUpakAra (rasoiyA) ke samAna kevala prabandha rUpa bhojya vastu kA nirmAtA hU~ / vaha vastu svAdu hai, athavA asvAdu hai, yaha to bhojana karane vAloM ke samAna par3hane vAle pAThaka-gaNa hI anubhava karake kaheMge // 34 // bhAvArtha - merI yaha kAvya-kRti kaisI banI hai, isakA nirNaya to vijJa pAThakagaNa hI kareMge / merA kAma to rasoiye ke samAna prabandha-racanA mAtra thA, so maiMne kara diyA / kalAkandatayA''hlAdi kAvyaM sada-vidhubimbavat / adoSabhAvamapyaGgIkuryAdetanmahAdbhutam // 35 // nAnA prakAra kI kalAoM kA puJja hokara kAvya pUrNa zaraccandra bimba ke samAna jagat kA AhlAdaka ho aura adoSa bhAva ko bhI aGgIkAra kare, yaha sacamuca meM mahAn Azcarya kI bAta hai // 35 // bhAvArtha - doSA nAma rAtri kA hai, sampUrNa kalAoM kA dhAraka candramA bhI adoSa bhAva ko nahIM dhAraNa karatA, arthAt vaha bhI kalaMka se yukta rahatA hai / phira merA yaha kAvya sarva kAvya-gata kalAoM se yukta ho aura sarvathA nirdoSa bhI ho, yaha asaMbhava sI bAta yadi ho jAya, to vAstava meM AzcaryakArI hI samajhanA cAhie / ananyabhAvatastaddhi sadbhirAsevyate na kim / kevalaM jaDa jairyatra maunamAlambyate prabho // 36 // he prabho, phira bhI kyA vaha sakalaMka candra-bimba sadA sarva ora se nakSatroM ke dvArA ghirA rahakara nya bhAva se sevita nahIM hotA hai ? arthAt hotA hI hai / hAM, kevala jar3ajoM (kamaloM) dUsare pakSa meM jar3a buddhiyoM ke dvArA hI mauna kA Alambana liyA jAtA hai // 36 // bhAvArtha - candramA kalaMka-yukta hone para bhI apane nakSatra-maNDala se sadA sevita rahatA hai, bhale hI kamala use dekha kara mauna raheM, arthAt vikasita na hoM / isI prakAra mere isa sadoSa prabandha ko bhI jJAnI jana to par3heMge / bhale hI kamaloM ke samAna kucha viziSTa vyakti usake par3hane meM apanA AdarabhAva na dikhAveM aura mauna rakheM / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ramayan namanAganayaM manaH janaH // 37 // (gomUtrikamidaM padyam) jJAnI jana apanA mana zuddha vAGmaya meM saMlagna kara samaya vyatIta kareM / ve apane mana ko IrSA, dveSa, aura anyAya mArga kI ora kiMcinmAtra bhI na jAne deveM // 37 // vizeSa isa padya kI gomUtrikA racanA pariziSTha meM dekheM / gamayatveSa dveSa - dhAma vinayena munaye namanodyami devebhyo'rhadbhayaH sambrajatAM dAsatAM janamAtrasya bhavedapyadya no santaH ayi 221 vAGmaye vA 1 // 38 // (yAnabandharUpamidam) sadA se hI sarva sAdhAraNa janoM kI dAsatA karane vAle hama jaise logoM kA mana Aja bhagavAn arahanta deva ke caraNa-kamaloM ko namaskAra karane ke lie prayatnazIla ho aura unakA guNAnuvAda kare, yaha hamAre saubhAgya kI bAta hI hai // 38 // vizeSa- isa padya kI yAnabandha racanA pariziSTa meM dekheM / mAnahInaM namanasthAnaM samayaM samayaM vinaSTai naH jJAnadhyAnadhanaM - 1 // 39 // (padmabandharUpamidam) hamArA yaha mana vinaya ke dvArA abhimAna rahita hokara pAparahita nirdoSa bana jAya, mahA muniyoM ko namaskAra kare, evaM sadA jJAna aura dhyAna meM tanmaya rahe, aisI hamArI bhAvanA hai // 39 // vizeSa isa padya kI padmabandha-racanA pariziSTa meM dekheM / sadA samA bhAnti marjUmati tvayi mahAvIra ! sphItAM kuru sadA manaH punastu naH (tAlavRntabandhamidaM vRttam) he mahAvIra prabho, Apake viSaya meM santa jana yadyapi sadA samabhAva rakhate haiM, tathApi ati bhakti se ve Apako namaskAra karate haiM, kyoMki Apa vItarAga hote hue bhI vizva bhara ke upakAraka haiM, nirdoSa haiM aura saMkIrNatA se rahita haiM / he bhagavan, ApakI kRpA se ApakI yaha nirdoSatA mujhe bhI prApta ho, aisI mujha para kRpA kareM // 40 // 1 vizeSa manaH 1 nutipriyA majUM mayi // 40 // isa padya kI tAlavRnta-racanA pariziSTa meM dekheM / Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUpAlAH pAlayantu bhUtadhAtrIM kAle kAle samantAdvikiratu madhavA vRSTimAnandapAtrIm / etadvidyAdharANAmanubhavatu punarmAnasaM bhavyAnAM jainamArgapraNihitamanasAM zAzvataM kAvyavastu bhadramastu // 41 // zAsaka loga prajA ko sakala upadravoM se rahita karate hue isa bhUmaNDala kA bhalI-bhAMti pAlana kareM, indradeva samaya-samaya para Ananda - dAyinI jala-varSA karate raheM, vidvAnoM kA mana isa kAvya ke par3hane meM sadA lagA rahe aura bhavya janoM kA mana jaina mArga para agresara ho, arthAt bhavya jana jaina dharma dhAraNa kareM aura sAre saMsAra kA sadA kalyANa hove // 41 // prabhavetsamantAdyataH maGgala - kAmanA nItirvI rodayasyeyaM vardhatAM kSemamArogyaM jinendra dharma : svakartavyapathAnugantA 1 bhUyAjjanaH karmaThatAnvayIti dharmAnukUlA jagato'stu nItiH // 42 // zrI jinendradeva prarUpita yaha jaina dharma sarva ora prasAra ko prApta ho, jisase ki jagajjana apane karttavyamArga para caleM, samasta loga karmaTha bane aura dharma ke anukUla unakI nIti ho, aisI merI bhAvanA hai // 42 // sphuradrItizca I dehine vAtsalyaM zraddhayA jine // 43 // vIrodaya kAvyakI yaha nIti prANi mAtra ke kalyANa ke lie sphurAyamAna rahe jagat meM kSema aura Arogya bar3heM, evaM jina bhagavAn meM zraddhA ke sAtha prANimAtra para vAtsalya bhAva rahe ||43|| sa suSuve bhUrAmale tyAhvayaM zrImAn zreSThi caturbhujaH vANIbhUSaNavarNinaM ghRtavarI devI dhIcayam 1 padairaJcitaM tenedaM racitaM samartha khacitaM jIyAdvIra mahodayasya caritaM prazamitaMsaka lopadravAM ca yaM bhadrai: yugmAkSisargairmitam // 22 // isa prakAra zrImAn seTha caturbhujajI aura ghRtavarI devI se utpanna hue, vANI-bhUSaNa, bAla- brahmacArI paM. bhUrAmala vartamAna muni jJAna sAgara ke dvArA racita bhadra padoM se saMyukta, vIra bhagavAn ke isa varita meM yaha bAIsavAM sarga samApta huA // 22 // * vIrodaya kAvya samApta Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa ra rarararararararararararararararararararara vIrodaya mahAkAvyam svopajJa-TIkA-sahitam prathamaH sargaH zrI vIradevamAnasya pramAvikramazAlinam / bhaktyA tadudayasyeyaM mayA vRttirvidhIyate // 1 // zriya ityAdi - jayati sarvotkarSeNa vartate sa jino'rhan sa cAtra prabandhaviSaye zriye svastilakSaNAyai lakSmyai, astu maGgalakaro bhavatu / yasyeyaM yadIyA, sA cAsau sevA ceti yasaH / samastAzca te saMzrotArazca teSAM janAya samUhAya vA'thavA me mahyamapi rasane samAsvAdane drAkSeva yathA gostanI tathA mRdva mRduprAyA'nubhUyate tathA hRdo'pi hRdayasyApi prasAdinI prasAdakI bhavati drAkSAtulyaiva / kiJcAtrAsmin viSaye zramo'pi manAgeva na bhavati tato'sau mevA khula iti pracalitabhASAnukaraNAt // 1 // kAmAritetyAdi- yena mahodayena no'smAkaM kAmitasya vAJchitasya siddhaye sampAdanArthaMkAmAritA vAJchitavirodhitA samarthitA svIkRteti virodhastatparihArastAvat kAmasya paJcabANasyAritA svIkRteti / saiva bhagavAn abhijAtaH subhago'pi nAbhijAtaH saundaryarahita iti virodhastasmAnnAbhernAmno mahArAjasya jAtaH putra iti / abhidhAto nAmato vRSabho balIvardaH sa eva samaiH prazaMsanIyairajaizchAgairmAnya iti virodhastataH samAjena janasamUhena mAnanIyaH sa vRSabho nAma prathamastIrthakaro gRhyate / atra virodhAbhAsAlaGkAraH / / 2 / / candraprabhamityAdi - candraprabhamaSTatIrthaMkaraM naumi yasyAGgasya sAraH kAntisauSThavAdirUpaH sa kau pRthivyAM mudastomaM harSaprakarSamurIcakAra prasAritavAn, yatazca praNazyattamastayA mohasyAbhAvenAtmIyapadaM svasvarUpaM samasya labdhvA'sau janaH sukhaM labhate / candrapakSe kumudAnAM samUhaH kaumudazcAsau stomazca taM tathA sukhajano nAma cakorapakSI / zleSaH // 3 // samastvityAdi - bho manujAH ! pArzvaprabhosrayoviMzAkhyatIrthaMkarasya sannidhaye sAmIpyArthaM vo yuSmAkaM citte bahulAzca te UhA vitarkAzca teSAM bhAvo muhurvicAraH samastu yataH kAJcanAnirvacanIyAM sampravRttiM labdhvA prasattiM prasannatAM saMlabhedhvaM / pArzvapASANasya sannidhaye bahulohatvaM vA'stu yataH kaJcanasyeyaM kAJcanA sA cAsau sampravRttizca tAM suvarNarUpatAM dhRtvA prasattiM bahumUlyatAM saMlabhedhvamiti ca // 4 // vIra ityAdi - he vIra ! tvamAnandabhuvAmutsavasthAnAnAmavIraH sugandhicUrNavad bhavasi / khalu guNAnAM kSamAdhairyAdInAM mIraH 'mIro'bdhizaila-nIreSu' iti vizvalocanakozaH / samudra evaM kintu jagatAM prANinAM madhye amIraH sarvazreSThaH / i eva ikaH kAmaH khedo vA sa na vidyate yasya sa nekastasya sambodhanam / tvamekaH kevalo mukhyazca bhavannanekAntamatena syAdvadenAnekalokAn pAsitamAM atizayena pAlayasi / zAbdikavirodhAlaGkAraH // 5 // Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sararararararararararararararA22bArarararararararararararararararara jJAnenetyAdi- ye pathi sanmArge santastiSThanta ityatazca jJAnena vivekena hetunA''nandamupAzrayantaHsamasukhamanubhavantaH sadA brahma caranti AtmAnamevAnuzIlayanti, teSAM gurUNAM digambara-paramarSINAM tathA ca jJAnAnandanAmadhArakANAM paramabrahmacAriNAM vidyAgurUNAM sadanugrahaH kRpAkaTAkSa evaM mama kavitvazaktau kavitAkaraNe tathaiva kaM vettIti kavit tasya bhAvaH kavittvaM tasya zaktAvAtmasamvedane'pi vighnalopI bhUyAt // 6 // vIrodayamityAdi - yamimaM vIrodayaM nAma bhagavaccaritraM vidadhAtuM pUrNatayA varNayituM zrIgaNarAjadevo gautamasvAmyeva zaktimAnnAbhUt tampratIdAnImahaM vidadhAtumicchuH san jalaM gacchatIti jalagazcAsAbinduzca tasya tattvaM jalagatacandrabimbaM vahan bAlasattvam bAlakavadajJAnabhAvameva vidadhAtumiva / athavA punaralasatvameva svIkaromi, yataH kartuM na zaknomIti lAghavam // 7 // zakta ityAdi - athavA tu punarupAyAdahamapi zakto bhavitAsmi yuktibalena samarthayiSyAmi, yataH kila te zrI guravaH sahAyA bhavantu tAvadityetadeva puSNAti-yathA zizureva zizuko laghutarabAlako'pi pituH sambandhino bilabdhA saMdhRtA'gulimUlasya tAtiH paG ktiryenetyetAdaka san yatheSTadezaM vAJchitasthAnaM yAtyeveti / dRSTAnto'laGkAra // 8 // mana ityAdi - yatrAGginAM saMsAriNAM mano yasya zrIvIrabhagavataH pade caraNau tayozcintanena smaraNamAtreNaivAnenaH pApavarjitaM sat kilAmalatAM svacchatAM sameti tatra tadIyavRttasya caritrasyaikamananyatayA samarthanaM yasyAM sA me vAk vANIyamAttaH suvarNAnAM zobhanavarNAnAM bhAvo yayaitAdRzI kinna samastu syAdeva / yadi-padenaikazabdenAmalatvaM sphaTikatvaM tadAvRttenAnekAnekazabdAtmakena suvarNatA kiM khalu durlabheti yAvat ralayorabhedAdamaratAM devatvameti bhavyAnAM mana iti ca // 9 // raja ityAdi - AvilaM malinaM ca rajo yathA puSpasamAzrayeNa kila satAM galasyAlaGkaraNAya bhavati tathaivedaM madvacanamapi kinnAstu bhavatyeva, yenedaM vIrodayasya zrImadvIraprabhozcaritanirmANakaraNasya yo'sAvudAravicAraH sa eva cihaM yasyetyetAdRk samasti / vakroktirdRSTAntazcAlaGkAraH // 10 // lasantItyAdi-athApi punaryathA'yo lohadhAtuHrasaiH pAradAdibhiHsaMyogAt suvarNatvamupaiti tathaiva nissAramapyasmadvacanaM yena vacanenArhataH parameSThino vRttasya caritrasya vidhAna nirmANaM tadApi svIkRtaM tadapi bhavatu yasyopayojanAya svIkaraNAya santaH paraduHkhakAtarA janA lasanti vartante'sminbhUtale, iti zeSaH // 11 // satAmityAdi - satAM sA'nirvacanIyA guNagrahaNarUpA zuddhiH sahajena svabhAvenAnAyAsenaiva bhavati yatasteSAM buddhirvicArazaktiH paropakAre pareSAM prANinAmanugraha eva niratA tallInA bhavati yathaiSo'smadAdInAM dRkpathamupagatastarurAmrAdiH sa upadrutaH pASANAdinopahato'pi san tasmAyaGgabhRte prANine trikAlaM sarvadaiva yathA syAttathA rasAlaM sarasaM phalaM zraNati dadAti, na tu ruSTo bhavati // 12 // ___ yatretyAdi - yasya sodhayuktiH sadaivAnyaguNAya paraguNagrahaNAya parasmizca guNasampAdanAya vA bhavati tasya sUktimajuvAgapi sudheva rucirAmRtadhArevopayoginI, atha ca sudheva cUrNakalikeva guNavatI yatrAnurAgArthaM prItyarthaM zoNimasampattyarthaM ca samavAyahetoH parasparaM sammelaM kartumidamasmAkaM ceto'ntaH karaNaM kartR, tat hAridravatvaM hAri manoharaM ca tadravatvaM cAthavA haridrAyA idaM hAridraM tadvattvaM tAvadupaiti // 13 // Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarararara rararara|225rarararararararararararara suvRttabhAvenetyAdi - santo ye satpuruSA bhavanti te suvRttabhAvena saccaritratvena samullasanto harSayuktaM yathA syAttathA bhavanto janasya sarvasAdhAraNasya guNamevAnubhavanti jAnanti, te na tu tasya doSaM kadAcidapi, ataeva te muktAphalatvaM muktaM ca tadaphalatvaM ca tanmuktAphalatvaM saphalatvamityarthastathA ca maukti katvaM pratipAdayantaH santi mauktikamapi vartulaM bhavat guNaM sUtramanubhavati tattasmAdeva kAraNAdahaM tatra satpuruSeSu AdaritvaM vinItabhAvaM pravahAmi / zleSopamA // 14 // sAdhArityAdi-sAdho: satpuruSasya vinirmANavidhAvutpAdanakAle vidhAturnAmakarmaNaHkarAddhastato yA tUtkarasamvidhA nissArAMzatatizcyutA patitA tayaivAmI anye upakAriNaH zrIcandanAdyA ye jagati dRzyante candananadIcandrapramukhAste jAtA itIvAhaM manye / utprekSAlaGkAro'yam // 15 // sAdhurityAdi - sAdhuH sajjanaH sa guNasya grAhako'taevaiSa tu punarAstAM tAvat, kintu mama tu yAH kA api zlAghAstAstAssarvAH, sarvapriyaprAyatayA sarvAGgasundaratvenoditasya prabandhasya yaM kaJcidapi pramAdAdinA'vaziSTaM doSaM taM tataH samudghATya varaMkarasyAsmAkamanukUlamAcarato'sata eva santu // 16 / / sadkurANAmityAdi - nurmanuSyasya gIrvANI sA kAmadhenurgauriva sA ceha satAM sabhyapuruSANAmaGkurAH kRpArUpAstathA santazca te'GkurAzca tRNAni teSAM samupAyane samAgame sati yathA puSTA bhavati tathaiva sA khalasya duSTasya tilavikArasya ca zIlanena samAgamena payasvinI sarasA dugdhadAtrI bhavatItyanena hetunA tasya khalasyaivopayogo mahAnastu // 17 // karNejayamityAdi - he vidhe, yatkila tvaM karNejapaM pizunaM kRtavAnabhUH karoSi sma tadetadapi te paTutvaM cAturyaM vicArakAritvamevAsti yato'nena durjananirmANakaraNena sAdho bhAvaH manuSyatvaM saphalo'bhUt sarvasAdhAraNAnAM dRSTau tasya samAdaraNamabhUt, tamapekSyaiva yadiha tama Rte'ndhakArAbhAve raverapi prabhAvaH kva tAvatsyAt // 18 // anekadhAnyeSvityAdi - sa eSa pizuno dhUrtasya AkhormUSakasya sajAtiH samAna eva bhAti, mUSako'nekeSu dhAnyeSu vipattikArI tathA'yamapyanekadhA bahuprakAreNAnyeSujaneSu vipattiM karoti / mUSako niSkapaTasya bahumUlyasya basrasyArirvinAzaka: pizuno niSkapaTasya saralamanuSyasyAribhavati / mUSakazchidraM bilaM nirUpya dRSTavA sthitimAdadhAti pizunazchidraM pazyati doSaM samIkSate tAvat // 19 // ya ityAdi - he Iza ! kAkArilokasyolUkasya khalasya ca parasparaM ko'sau vizeSo bhedassyAdityahaM na jAne yato'sau doSAyAM rAtrau doSeSu vA'nuraktaH tathA dine vA kAvye vAzabdo'trevArthe / pratibhAsamAne prakAza rUpe pratibhayA vA samAne sammAnanIye'sau mAlinyaM sAndhakAratAM duSprekSatAmevAbhyeti / aho AzcaryAbhivyaktaye'tra // 20 // khalasyetyAdi - khalasya hRd hRdayaM tannaktamiva rAtrivadaghavastu pApakAri bhavati, tu punaH sataH sabhyasya tadeva vAsaravad divasatulyaM prakAzakRt tayordvayormadhyaM sAyaMkAlamivopetya gatvA tadetatkAvyaM nAma vastu janAnAmanuraJjanAya prItyutpattaye bhavatveva // 21 // rasAyanamityAdi - he budhA bhavantaH zRNvantu tAvad ye khalu vibudhA devAste pIyUSaM nAmAmRtamIyurgacccheyurvibudhatvAd buddhihInatvAdeva yato yatsevanenAdyApi te'nimeSabhAvAdanimeSanAmA''mayAt picukAkhyAt no'payAnti na nivrtnte| vayantu punaH kAvyameva rasAyanaM rasAnAM zRGgArAdInAmayanaM sthAnaM vartma vA tadeva rasAyanaM kAyakalpakAri bheSajamAzrayAmo Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 yato drutameva svayamAtmAna mAnavatAM mA lakSmI. zobhA ca tayA tasyAM vA navatAM navInatAM nayAmo dehasaundaryamAzrayAmastathA mAnavatAM manuSyabhAvaM gacchAmaH ||22|| sAramityAdi - ahantu kAvyameva triviSTapaM svargamupaimi yata idaM sAraM kRtISTaM sAraM sarvopayogi bhavat kRtibhirbuddhimadbhiriSTamabhilaSitaM pakSe ralayorabhedAt-alaMkRtibhirupamAdyalaGkAraiH sahitaM tata iSTaM ca / surANAM devAnAM sArthena samUhena ramyaM pakSe suraso rasasahito yo'rthastena ramyaM ramaNIyaM yataH vipado vipatterye lavA aMzAsteSAmabhAvo vinAzastattayA pakSe vikRtAnAM padAnAM ye lavAste vipallavA padasya padityAdezAt / tessaambhaavtyaa'bhigmymnumnniiym| samullasantInAM kalpalatAnAM pakSe samullasanto ye kalpA vicArAsteSAM paramparAstAsAmekastanturyatra tat / zleSopamAlaGkAra ||23|| hArAyata ityAdi atha kintu uttamaM ca tad vRttaM chanda eva muktA mauktikaM sA kIdRzI bhavati yA sUtrasya pUrvaparamparAgatavRddhavacanasya sAra upayogibhAgastamanugacchati varNayati sA / pakSe sUtraM dorakaM tasya sAramanusarati so'dhikAro yasyAssA'taevodArA 'saMkIrNA tatazca satpuruSaiH kaNThIkRtA kaNThasthAne dhAritodghoSitA ca sA hArAyate hAravadAcarati / samantAdbhadraM kuzalaM tasmai samastu bhavatu hArapakSe samantabhadrAya etannAnAmAcAryAyaiva samastu samarpaNamastu // 24 // kiletyAdi - akalaMkasyAcAryasyArthamabhiprAyamabhiSTuvantI nAmAbhivyaJjayantI samantataH sarvatra kau pRthivyAmataeva mudaM harSamedhayantI no'smAkaM ca timiramajJAnAkhyaM nirasya dUrIkRtya sA prabhAcandramahAzayasya sumaJjurmRdutamA yA'sau vAk sA jIyAt / yadvA vasaM kRtvA prabhAzabdasya vizeSaNaM kartavyaM candramahAzayasya prabhApi akalaGkArthamabhiSTuvantI kumudAnAM samUhaM caidhayantI kilAsti / laGkAnAM vyabhicAriNInAmartho laGkArthaH, ako'ghakarazcAsau laGkArthazca tam // 25 // navyAkRtirityAdi - bho sucit zobhanacid dhIryasya tasya sambodhanaM tvaM zRNu tAvat vaktavyato vacanamAtrAdapi kiM punararthAt alaMkRtibhya upamAdyalaMkArebhyo dUrA / vRttizceSTA yasya tasya vRttAdhikAreSvapi cchandaHzAstreSvapi ca na pravRttiryasya tasya me mama vyAkRtirvyAkaraNamapi nAsti kavitvantu punaH kutaH sambhavatAttatpUrvakatvAttasya / tathA ca vaktavyato'laM yataH kRtibhyaH sabhyajanebhyo dUravRtteH parAGmukhasya vRttAdhikAreSvAcaraNazAstreSvapi pravRttihInasya meM kRtizceSTA / navyA vRddhajanAsammatA, kavitvamAtmavittvaM tu punaH kutaH sambhavatAnnaiva sambhavediti // 26 // suvarNamRrtirityAdi - iyaM kavitA bhAryeva kulavadhUsadRzI yata AryA prazaMsanIyA sadbhiH suvarNasya mUrtiriva mUrtiH zarIraM yasyAH, pakSe zobhanAnAM varNAnAM kakArAdInAM mUrtiH / lasan zobhanaH padayornyAso gamanaM yasyAH pakSe lasatAM padAnAM suptiGantAnAM nyAsaH saMkalanaM yatra sA tattayA, tathA cAlaMkAraNAM nUpurAdInAM pakSe rUpakAdInAM sambhAravatIti hetoH kAraNAdapIto bhUtale janasya ceto hRdayamanugRhNAti sammohayati // 27 // tama ityAdi kaveH kRtirinduruciriva jyotsnAsadRzI bhavati yato'sau tamo'jJAnamandhakAra ca dhunAnA saMharantI kiJca sudhAyA amRtasyAthavA tadvidhAnaM yasyAH kaumudaM yadvA kaumudamAdadhAnA prasArayantI janAnAmAhlAdanAya sukhAya, kintu saiva jaDajAyAjJaputrAya kamalAya ca nAnAvyathAkarI syAdeva // 28 // sArddhetyAdi - atha prakRtiviSayaM pratipAdayitumAha - adyadinAdetatsamayAt sArddhadvivarSAyutapUrvaM ardhatRtIyasahasravarSapUrvaM samayaM prapadyeha bhuvastale'smin pRthivI - maNDale khalu yA kApi rUparekhA''sIt janAnAM pravRttirabhUttAmevAmuto lekhAnnimnAGkitAdanuvindejjAnIyAjjanaH // 29 // Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yajJArthatyiAdi-rasAziznayorjibAgondriyayorvazaMgatairadhInairata-evAzastairaprazaMsAyogyaistairdhatailokai,ete dasyamAnAH pazavazchAgAdayo yajJArthaM yajJe balidAnArthameva vedhasA sRSTAstAvannahyeteSAmanyaH kazcidupayoga ityevaMrUpA bhraSTA yA kAciduktiH sA bahuzopyanekarUpeNAbhitasyasarvatraiva prAcAli pracAramitA tadAnIm // 30 // ___ kiM chAga ityAdi - adhuneti tatkAlInaviSayaM svasaMvaidanagocarIkRtyoktamasti tatastadAnIM kiM chAgaH kiM mahiSaH kimazvaH kiM gaurevaM naro'pi svaraseNa yadRcchayA zazvadvAraM vAraM vaizvAnarasya vaDherindhanatAmavApa dhUrtestasmin huta AsIt / ahiMsAvidhaye tu punarApa eva dattA jalAJjalireva sampAditaH // 31 // __ dhUtairityAdi - janasya sarvasAdhAraNasya sA dRk buddhidhUtairvAcAlaiH samAcchAdi saMvaraNaM nItA vedasya cArthastAdRk hiMsAparaka eva samavAdi pratyukta itastataH sarvatraiva paizAcyaM parAsrapipAsutvamabhUt yataH kAraNAdiyaM bhUH svayamapi raktamayi jAtA / aho itAyazcarye // 32 // paraityAdi-sarva eva loko'nyajanasyApakAre duHkhotpAdane parastallInaHsamabhUttu punaH paropakAraH parasmAyanugrahabuddhiH kharva uttarottaraM kSINAtAmavAptaH varvo nRzaMsa eva janaH sammAnanIyatvamavApa svAgataM lebhe / ityAto'dhikamahaM vo yuSmAkaM kiM punarvacmi // 33 // zmazramityAdi - loko'yaM sarvo'pi svakIyAM zmazrRM kUrcatatiM valayan samarthayan vyabhAvi dRSTa AsIt, yadyasmAtkAraNAdasyeha matsaddazo nAstiko'pyananya' ityananyatAyAH svArthaparatAyA anasi zakaTarUpe manasi darpo'bhimAna AvirabhUtsamajani, api ca tata eva sAdhutAyA bhadrabhAvasya nAmalezo'pi nAsIt // 34 // / samakSata ityAdi - apAyAt pApAdavibhyatA bhayamadadhatA janena jagatAM prANinAmambikA pratipAlikeyamiti tasyA devyA api samakSatastatputrakANAmajAdInAM nigale kiM punaranyatra, tenAsisthitiraGkitA''sItkhaGgaprahAraH kRta ityanenaiva kAraNeneyaM dharA durAzIrdurabhiprAyA'bhUta // 35 // / parasparetyAdi - tadAnIM parasparasyetaretaraviSayako yo dveSastanmayI pravRttirabhUt yata ekaH kazcidapyanyajIvAya samAttA samutthApitA kRttizchurikA yenaitAvAnevAsIt yasya kopi kopayuktaM cittaM nAbhUdetAvAnko'pi jano na vyabhAvi, pratyuta zAntaM manuSyaM jano'pavittaM daridramakartavyazIlaM manyate sma tadAnImiti // 36 // bhUya ityAdi - svaputrakANAmeteSAM dehinAM tattAdRk cihnamudIkSya bhUvo hRdA bhUyo vAraM vAraM vibhinna muhuH bhUkampanamabhUditi tA etA dizo'ndhakArAnugatA iva babhUvuH kiJcaitannAbho gaganamapi cAdhastAdrantumivAvAJchaditaH // 37 // mana ityAdi - vakrasya bhAvo vakriyA tasya kalpaH samutpAdastasya hetuH sAdhanamahivat sarpasyeva mano babhUva, vANI cAnyasya marma bhettuM kRpANIva churikA sadRzI tIkSNA jAtA, kAyazcAyaM janasya jagate sampUrNaprANivargAyAkasya duHkhasyAyaH samAgamo yataH sa duHkhada evAbhUt, tadAnI ko'pi janaH kasyApi vazya AjJAkArI nAsIt // 38 // ___ itItyAdi - ityevamuparyuktaprakAreNa duritamevAndhakAraH sa evAstika AtmA yasya tasmin tathA kSatAttrAyante te kSatrAH paraparitrANakarA kSatriyA na bhavanti, teSAmoghenAtha ca nakSatraugheNa tArakAsamUhena saMkule vyApte'ta eva nizIvatha ivAghamaye pApabahule tasminsamaye janAnAmAhlAdanAya vIra ityAhvayo nAma yasyasa eva varaHsarvottamaHsudhAspadazcandramAstenAjani janma labdham // 39 // iti prathamaH sargaH / Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sararararara|228 dvitIyaH sargaH dvIpa ityAdi - atha jambUpapado nAma dvIpaH samasti, asAvevAsakAvayameva sa ca sthityA''sanena tu sarveSAM dvIpAnAM madhye gacchatIti prazastiH prakhyAtiryasya sa kintu nAsti anyA kAcidupamA yasyAstayA lakSmyA svakIyayA zobhayA upaviSTo'vasthita tu anye dvIpA dhAtakIkhaNDAdayaste dvIpAntarAsteSAmupari pratiSThA yasyaitAdRk bhAti // 1 // saMvidityAdi - surAdriH sumerurityetAdRk dambhomiSastenodastA samutthApitA svahastasyAGgaliryena so'yaM dvIpo'GginaM pratItIva kiM vakti kathayati - bho mahAzaya, yadi vRttaM sadAcaraNameva vastu pAtheyaM mArgopayogidravyaM tvayA''ptaM labdhamasti tadA tu punaritaH sthAnAt siddhiM muktinagarI praguNAM saralAM sahajaprApyAmeva saMviddhi jAnIhi // 2 // adhasthetyAdi - adhastiSThati sa ca yo visphArI pralambamAnazca yo'sau phaNIndraH zeSo lokakhyAtyA sa eva daNDo yasya so'sau vRttatayA vartulatayA'khaNDaH san chatramivAcarati chatrAyate yazca sudarzana ityevaM prakAra uttamo'tyantonnato yaH zelastasya dambho miSo yasmistaM suvarNasya kumbhapapi svayameva samApnoti // 3 // suvRttabhAvenetyAdi - asya dvIpasya suvRttabhAvena vartulAkAratayA, pUrNamAsyAM bhavati sa paurNamAsyo yo'sau sudhAMzuzcandrastena sArdhamihopamA tulanA kartuM yogyA / yato yatparitaH parikramya vartamAno'sAvamburAzilavaNasamudraH sa samullasan prakAzamAnaH kuNDinavat pariveSatulyo vilAso yasya sa tathAbhUto'sti / 4 / / tattvAnItyAdi - ayamuparyukto dvIpaH sapta kSetrANi tattvAni jainAgamavat vibharti, jainAgame yathA sapta tattvAni tathaiveha sapta kSetrANiH / tatrApi saptasu punarasakau bhAratanAma varSastattveSu jIva ivAgravartI sarvapradhAnaH sadakSiNo yamadiggato buddhisahito vA atazcAptaharSaH prArabdhapramodabhAvaH // 5 // zrIbhAratamityAdi - asya dvIpasya zrIbhArataM nAma tatprasiddhaM zastaM prazaMsAyogyaM kSetraM sannigadAmi yatkila sadevAnAM vaSabhAditIrthakarANAmAgamaH samatpAdastasya vAri janmAbhiSekajAtaM tato'thavA teSAmevAgamaH sadapadezastasya vArito vacanataH svargazcApavargazca dvau kilAdiryeSAM cakravarti-balabhadra-nArAyaNatvAnAmabhidhAnameva zasyaM dhAnyaM puNyavizeSamutpAdayadvartate yat // 6 // himAlayetyAdi - bhoH pAThakA eSa bhAratavarSa etasya dvIpAnAmadhipasya jambUdvIpasya rAjJaH kSatrasyedaM kSAtraM yadyazastadanupatatIti saHkSatriyatvaprakAzaka ityarthaH / dhanurvizeSa evAsti yato'sau himAlaya evollAsI sphItidharo guNaH pratyaJcApariNAmo yasya tathA vArAzilavaNasamudra eva vaMzasthitirveNusthAnIyo yasya sa etAvAn vibhaati| rUpakAlaGkAraH // 7 // zrItyAdi - zrIyuktA sindhuzca gaGgA ca tayormadhye'ntaratastiryak sthitena vartamAnena pUrvazcAparazca pUrvAparau yAvambhonidhI tAbhyAM saMhitena saMspRSTena zailena vaitADhyanAmnA bhinne'tra bhAratavarSe SaTkhaNDake sati punastatrAryazastirAryakhaNDanAmako'yaM jyotiHzAstravihite SaDvargake svoccavarga iva sarvapradhAno'sti // 8 // tasminnityAdi - tasminnetasmin AryakhaNDe videhadeze ityevamucitamabhidhAnaM nAma yasya sa svaM svakIyamuttamatvaM pradhAnatvaM dadhAna eko viSayo dezo'sti, sa ca vapuSi zarIre zira:samAnaH pratibhAti, sa evAdhunA no'smAkaM girA vAcA sakriyate vyAvaya'te // 9 // Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Teeeeee 229 C 1 analpetyAdi - tasmin videhadeze grAmAstridivaH surAlaya evopamAnamupamAviSayo yeSAM te lasanti / pItamAlIDhamambaraM gaganaM yaistAni ca tAni dhAmAni analpani ca pItAmbaradhAmAni tai ramyA manoharA grAmA evaM pavitrANi padmAni kamalAni yatra tA Apo jalAni yeSu tAni sarAMsi yeSu santi te / aneke kalpA bhedA yeSAM te'nekakalpAsteSAM drumANAM taruNAM saMvidhAnaM sambhAvanaM yeSu te tata evAdamyA damituM parAbhavitumayogyA grAmA / surAlayazca pItAmbarasya indrastha dhAmabhistAvadramyo bhavati, padmA tathA'psaraso'pi svarvezyAstatra bhavanti, kalpadrumA api santyeveti / zleSopamA // 10 // zikhAvalItyAdi - zikhayA khacUlikayA'valIDhaM spRSTamabhraM gananaM yaistattayA'TUTA akhaNDarUpeNa sthitA nUtanasya tatkAlotpannasya dhAnyasya kRTA rAzayo ye bahiH sthitA grAmebhyo bAhyamImni vartamAnAste'pi punaH prAcyAH pUrvadizAta: pratIcIM pazcimadizAM vrajato nirantaraM paryaTato'vjapasya sUryasya tasya vizrAmazailA iva bhAnti // 11 // pRthvItyAdi - praphullanti vikasanti yAni sthalapadmAni tAnyeva netrANi teSAM prAnte'grabhAge nirantaramavicchinnatayA''ttAnAM samAgatA nAmalInAM bhramarANAM kulasya prasaktiM saMsargamevAJjanaughaH kajjalakulaM dadhatI svIkurvatIyamatra prAntasya pRthvI he sakhe pAThaka ! AtmIyamAtmasambandhisaubhAgyamevAbhivyanakti prakAzayati // 12 // dhAnyetyAdi dhAnyasthalI zasyabhUmistasyA ye pAlakAsteSAM yA bAlikAH kSetrarakSAM kartumupasthitAstAsAM vinodavazAdgAyantInAM gIta zruteratizayamAdhuryAddhe tornizcalatAM zravaNasannihirtAcattatayA niSprakampabhAvaM dadhAnAM svIkurvantaH kuraGgaraGkA zasyAsvAdanArthamAyAtA dInA mRgA api tatrAdhvanInasya pathikasya citte vilepyazaGkAM amI vilepAt kASTha - pASANAditaH sambhavA vilepyA na tu sAkSAdrUpa iti bhrAntimutpAdayanti / saMzayAlaGkAraH // 13 // sampallavatvenetyAdi - yasmin deze vRkSAH samIcInAH pallavAH patrANi sampallavAstathA sampadAM sampattInAM lavA aMzAstattvena hetunA janAnAmAgatalokAnAM chAyAdidAnena pakSe bhojanAdinA hitamutpAdaH yanto vInAM pakSiNAM nayaM samAgamanalakSaNaM nItiprakAraM dadhAnAH pakSe vinayaM namratvaM svIkurvANA eva suSThu panthAH supathastasyaikazANA advitIyatayA dyotakA bhavantaH saphalaM phalairAmradibhiH sahitaM phalena satkRtena vA sahitaM bruvANAM prakaTayanto lasanti ||14|| nizAsvityAdi - he nAtha prabho ! iha asmin deze yA zrIsaritAM nadInAM tatiH paramparA'sti sA nidAghakAle grISmasamaye'pi kUlamatikramyAtikUlaM yathA syAttathA prasannarUpA satI vahati, varSAkAla ivAnalpajalatayaiva pracarati / yadyasmAt kAraNAt nizAsu rAtriSu candrodaye sati candropalabhittibhyazcandrakAntaghaTitapradezebhyo niryato nirgacchato jalasya plavaH pravAho yasyAH sA tAdRzI bhavati // 15 // yadIyetyAdi iyaM bhUH svayamapi vizvasya hitAyopakArAyaikA kilAA'dvitIyA ata eva pUtA punItA tAmananyabhUtAmitaratrAsambhavinIM yadIyAM sampattiM vIkSitumeva visphAlitAni samunmIlitAni locanAni yayA seva vibhAti, yata utphullAnAM vikasitAnAM nIlAmburUhANAmindIvarAbhidhAnAmanubhAvaH prabhAvo yasyAH sA sadaiva tiSThati // 16 // - vaNikpathetyAdi - vaNikpatheSu vipaNisthAneSu stUpitA ucchikhIkRtA vastUnAM padArthAnAM vikrayArthaM jUTAH saMgrahAste cA''padaM pratisthAnamevollasantastiSThanti te bahiSkRtAM niSkAsitAmApadaM vipattiM hasantaH santitamAM te haripriyAyAH kamalAyAzca kelikUTAH krIDAparvatA iva vA santi // 17 // Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TUNTUT230 C M yata ityAdi - tadekavaMzA taddezasamudbhavA sarittatirnadInAM paGktiH sA sampallavama'dupatreratha ca keyUrAdivibhUSaNairudyatyAruNAvaruddhA, ullasan yastaruriti jAtyAmekavacanaM tena tarusamUhena pakSe ullasadbhistaruNairavaruddhApi samanugRhItApi satI, ativRddhaM gurutaraM pakSe sthaviraM taM jaladhIzvaraM jalAzayAnAmadhIzaM samudraM pakSe mUrkhaziromaNiM yAti prAproti, tato nimnagAtvasya yaH pratibodho vizvAso janeSu jAtastaM nudati dUrokarotItyevaMzIlA na bhvti| hA-iti khedaprakAzakaraNe // 18 // pada itAyadi - idAnImasmin deze sAmpratamapi nAlpamanalpaM jalaM yeSu te'nalpajalAstaTAkAH sarAMsi snti| tathA samIcInAnAM phalAnAM puSpANAM ca pAkaH pariNAmo yeSu te'nokahA vRkSAH saMnti pade pada eva tasmAddhetordhaninAM zreSThinAM satrasya sadAvratasthAnasya prapAyAH pAnIyazAlAyAzca sthApane viSaye yAni vAJchitAni tAni vyarthAni bhavanti tatra teSAM prayojanA bhAvAditi // 19 // vistAriNItyAdi - yasya dezasya dhenutatirgoparamparA sA vistAriNI uttarottaraM vistaraNazIlA kArtiriva tathA cendozcandrasya rucivadamRtasravA dugdhadAtrI yathA candrasya dIptiH sudhAmutpAdayati tathA puNyasya parampareva sudarzanA zobhanA''kRtiH svabhAvAdeva vibhrAjate // 20 // ___ asminnityAdi - iyadvizAle pUrvoktaprakAravaibhavavistArayukte bhuvaH pRthivyA bhAle lalATa iva bhAsamAne'smin deze videhanAmni he Ale ! mitravara ! zrItilakatvaM samAdadhatsvIkurvANamasti tilakaM yathA lalATasyAlaGkaraNaM tathaiva yatpuraM videhadezasyAbhUSaNatayA pratIyate yacca janA:kuNDinamityetatpadaM pUrva vidyate yasya tannAma puraM kuNDinapuramityAhuH procustadeva samaGkitaM vaNayituM madIyabAhuryAti pravartate sAmpratamiti zeSaH // 21 // ___ nAkAmityAdi - tatpuramahaM nAkaM svarga tathaivAkena duHkhana rahitaM nAkaM sampravadAmi yato yatra vasaMnto nivasanazIlA janA: surakSaNAH surANAM devAnAM kSaNa iva kSaNa utsavo yeSAM tathA ca ralayorabhedAtsulakSaNA bhavanti rAmAH striyazca surItyevaMrUpAMsambuddhimAmantraNamitAssampraptAstathA zobhanA rItiHsurItiHsamIcInA buddhiHsambuddhiHsurItau sambuddhimitAH sarasaceSTAvatya ityarthaH, rAjA ca sunA paramapuruSa: zIrasya sUryasya punItaM dhAma teja iva dhAma yasya sastathA sunIzIrasyendrasya punItadhAmeva dhAma yasyeti sunIzIrapunItadhAmA'sti // 22 // ___ahonetyAdi - yatpuramanantAlayasaGkulaMsa t sambhavat anantairantavarjitairatha cAnantasya zeSanAgasyAlayaiH saMkulaM vyAptaM sat na hInA ahInAH sadguNasampannAsteSAM santAnairyadvA'hInAminaH zeSastasya santAna; sa4. samarthitatvAt atha ca punnagAnAM puruSa zreSThAnAM kanyAbhiH sAdhvIbhistathA nAgakanyAbhiraJcitatvAt nAlokasya samAnazaMsaM tulyarUpaM vibhAti zobhate // 23 // samastItyAdi - eSa bhogIndrANAM sukhinAM yadvA nAgAnAM nivAsa evetyato vaprasya prakArasya chalAt tasya kuNDinapurasya maNDalaM paritaH parikramya zeSa eva samAsthitaH / parikhAmiSeNa khAtikAzchalenAtha punaranu tatsamIpe nirmoka eva tasya kaJcukameva bRhatA viSeNa jalena sahitaH samAsthita iti jJAyate // 24 // lakSmImityAdi - yasyeyaM yadIyA tAM lakSmImanubhAvayanto haThAtsvIkurvanto janAH punarihAgatya vasantaH santIti roSAt kopavazAt kilaitatparita uparuddhayAsau vArirAzi: svayaM eva sthito'sthi parikhAyAH khAtikAyA upacAraH prakAro yasya sa ityata inpratyayaH // 25 // Jain Education Intemational - Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ crrrrrrrrrrrrrrr Q231rrrrrrrrrrrrrrrr vANikpatha ityAdi - yasya purasya vANikpatho vipaNi-pradezo'pi sa iti nimnaprakAreNa kAvyasya tulA samAnatAmupaiti, yataH zrImAn sampattimAn pakSe zRGgArAdirasasya zobhAvAn asaMkIrNA padAnAMpAdavikSepANAM praNItirgisaraNiyaMtra, pakSe padAnAM suptiGantAnAM praNIti: suracanA / anekairarthAnAM guDAdInAM guNaiH surItiM satprathAM pakSe'neke'rthA vAcyA yeSAM padAnAM te'nekArthAsteSAM guNaiH prasAdAdibhiH zobhanAM gauDItyAdirItiM samAdadhat svIkurvANaH, tathA niSkapaTAnAM prazaMsanIyabahumUlyavastrANAmaurNanAbhAdiprabhavANAM pratItiM samucitanIti,pakSe niSkapaTA kapaTavarjitA'sau yA pratItiryutpattistAM saralatayA nizchalArthajJAnotpattiM samAdadhat kiletyataH // 26 / / rAtrAvityAdi - rAtrAvandhakAra - bahulAyAM yasya vaNikmathasyAghraM gaganaprAntaM lihati spRzatItyabhraM liho yo'sau zAlo vaprastasya zRGge prAntabhAge samAzrito lagnaH san bhAnAM nakSatrANAM gaNaH samUhaH sa cAbhaGgo yAvad rAtriH api na bhraSTatAmeti yaH sa sphuratAM bhAsurasvabhAvAnAM pradIpAnAmutsavatAmanupatati svIkarotItyanupAtI yo'sau samvAdo janAnAmai kamatyena svIkArastamataevanandakaraM prasannatotpAdakaM dadhAti // 27 // ___ adhaHkRta ityAdi - yannagaraM tasya zAlasyAgrato yA khAtikA tasyA ambhasi suvizade jale yAcchavi: svakIyA''kRtistasyA dambhajAtiHkapaTaprabandho yasya tat krtR| nAgaloko'dha:kRto'mAkamapekSayA nIcaiH sthitastiraskRta iti vA san bhavannapi, punaratha so'sAvahInAnAmuttamAGgabhRtAmokaH prANinAM sthAnaM kutaH kasmAt kAraNAdastu yazcAhInAmaGgabhRtAM zeSAdisarpamukhyAnAM sthAnamastyeveti kilAho evaM kRtakopatayA taM nAgalokaM jetumiva pryaati| zleSamizritotprekSAlaGkAraH // 28 // samullasannityAdi - samullasantaH prakaTatAmAzrayanto ye nIlamaNayasteSAM prabhAbhiH kAntibhiH samaGkite vyApte yasya nagarasya varaNe prAkAre rAhoIbhrama utpadyate ravimanasi anenaiva tu hetunA ravirayaM sUryaH sAci savakrimapariNAmaM tathA syAttathA kadAcidudIcImuttarAzAmathavA'pi punaravAcI dakSiNadizAM zrayati, rave: sahajameva dakSiNAyanottarAyaNatayA gamanaM bhavati tadiha rAhubhrAntikAraNakaM prapipadyate'to bhrAntihetukotprekSAlaGkAraH / athavAzabdo varNanAntarArthaH / / 29 / / ___ yatkhAtiketyAdi - zanaizcaranto mandatayA gacchanto'pi ca ninAdino garjanazIlA evamudArA akSudrA ye vArimuco meghAste yatkhAtikAvAriNi yannagarasya khAtikAyA nirmale nIre pratimAvatArAt svakIyapraticchavipradAnAd vAraNAnAM jalagajAnAM zaGkAmanusandadhAnA lasanti samutpAdayanto vartante / bhrAntimadalaGkAraH // 30 // tatratyetyAdi - tatra bhavatIti tatratyo yo nArINAM janaH samUhastasya dhUtaiH punItaiH pAdaizcaraNaiH kIdRzairiti ced rate: kAmadevastriyA api mUrdhni mastake lasati zobhate prasAdo'nugrahakaraNaM yeSAM taistAdRzairasmAkaM tulA tulyatA syAditIyaM yasmAt kAraNAt kaThinA samasyA, yato'smAkaM tu sthigistAvadratidevatAyA api pAdayoreva bhavatIti tApAdiva mana:khedAt kila padyAni kamalapuSpANi yasyAH khAtikAyA vAri jale luThanti 'vAri kaM pyo'mbho'mbu| iti dhanaJjayokatyA vAH zabdo'pi jalavAcako vartate yasya saptamyekavacanaM vAri // 31 // etasyetyAdi - etasya nagarasya vapraH prAkAraH sazRGgANAM zikhArANAmagrasya prAntabhAgasya ratnebhyaH prabhavati samutpadyate yA rUciH kAnti stasyAH srakparamparA yatra sa tAdRk he surAlaya devAvAsa, tvametasyAsmAkaM janmadAtuH saudhapadAni dhaninAM sthAnAni tAnyevAmRtasthAnAni pazya / sudhAyA amRtaparyAyatvAtsudhAsaJjAtAni sudhotpAdakAni vA saudhAni iti / tvam tu punaH surAyA madirAyA AlayaH, punarapi kathaM kasmAt kAraNAdasyordhva vartasa ityevaM prakAreNAjasraM nirantaraM yathA syAttathA prahasatIva kila / zabdArthaparAvatti takotprekSAlaGkAra // 32 // Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rararararararararararararararararararararara sandhUpetyAdi - samIcInasya dhUpasyAgnau prakSiptasya yo dhUmastasmAdutthitAH sampannA ye vAridA meghA yatra teSAmAtodyAnAM vAditrANAM pUjanastavanAdau samarthitAnAM nAdaiH zabdaiH kRtaM garjitaM yatra teSAM, vAdyaM vAdinamAtodyaM kAhalAdi nirucyata iti kozaH / etAdRzAnAM jinAlayAnAmupari vartamAnA tAvaditi zeSAMzaH zRGgAgre zikharaprAntabhAge proto yo hemANDakaH svarNakalaza ityetatsamvidhAnaM kathanaM yasyAH sA zampeva vidyudiva sambhAti virAjate // 33 // gatvetyAdi - dvAropari prAGgaNabhAgaH pratolI kathyate, tasyAH zikharAgre lagnebhya indukAntebhyazcandrakAntamaNibhyo niryatsamudracchadyajjalaM tadApipAsuH pAtumicchurindoma'gastastra gatvA'tha punastatraivollikhitAdutkIritAnmRgendrAt siMhAd bhIto bhayaM prAptaH sannapi sa Azu zIghrameva jalamapItvetyarthaH, pratyapayAti pratinivRtto bhavati / sandehAlaGkAra * // 34 // vaktItyAdi - uccalati muhurutthito bhavati ketureva karo yasyAH sA jino bhagavAn aGka utsaGge yasyAH sA dhvajA kI, kaNantyo nirantaradhvanivatyo yAH kiGkiNikAstAsAmapadezAt miSAtsA dhvajA tAvadityevaM vakti vadati-yadbho bhavyajanA dhArmikalokA yadi bhavatAM sukRtasya puNyAkhyasya zubhakarmaNo'rjane sampAdane icchA vartate tadAzveva zIghratayehAyAta, atra samAgacchata svayameva svamanasA / setyathavA syAdicchAyA vizeSaNam / rUpakayuktApahRtyalaGkAraH // 35 / / jinAlayA iyAdi- tatra nagare rAtro sphaTikasyAyaM sphATikazcAsau saudhadezastasminnazeSe sampUrNe'pi naikasminneva pradeze tArANAmavatAraH prasphuraNaM tasya chalato miSAt suparvabhirdevaiH puSpagaNasyocitaH sampAdita upahAraH santarpaNaM yatra yasminnagare te tathAvidhA iva bhAnti zobhante jinAlayAH // 36 // nadInetyAdi - yatra nagare janA nadInabhAvenaudAryeNa hetunA lasanti zobhante sarve'pyudAracaritAH santi / vanitAH striyo vA punA rocitvaM saundaryaM zrayanti / evaM dvayeSAmubhayeSAM guNato vizAlaH kAlaH sa mudastaraGgatvaM modapariNAmavatvamupaiti / tathA sarve janA nadInasya bhAvena samudrabhAvena zaubhante, striyazca vAra iva rocitatvaM jalatulyatAM nairmalyaM zrayanti, kAlazca taraGgabhAvaM vizAlo'pi yAti zIghraM prayAti / zleSAlaGkAraH // 37 // nAsAvityAdi - yatra nagare'sau naro manuSyo nAsti yo bhogI na bhavati, bhogo'pIndriyasukhasamAgamo'pi nAsau yo vRSaprayogI na bhavati, kintu dharmAnukUlameva sukhAnubhavanamasti / vRSo dharmAcAropi sa tAdRzo nAsti ya kilAsakhyamarthitaH syAt sakhyena parasparapremNA saMyukto na bhavet / sakhyaM mitratvamapi tattAdRG nAtra sambhAvyate yatkadApi nazyAt naSTaM bhUyAt kintvAmaraNasthAyi mitratvaM bhavati / arthAt parasparAvirodhena trivargasevanaM kurvanti tatratyA iti / samanvayAlaGkAraH // 38 // nirauSThayetyAdi - yatrApavAdavattA pakAroccAraNavatvaM na bhavatItyapavAdavattA / sA nirauSThyakAvyeSveva, na punaH kasminnapi jane apavAdavattA nindAyuktatvam / atha ca hetuvAde nyAyazAstra eva paramasya nirdoSasyohasya tarkasya sattA parantu, na kvacidapi jane parasminpadArthe mohasattA mamatvapariNAmaH / apAGganAmazravaNaM tu kaTAkSe netravIkSaNa eva striyAH kintu na ko'pi kilApAGgo vikalAGgaH, chidrAdhikAritvaM vivarayuktatvaM gavAkSe jAlaka eva, kintu na ko'pi jano doSAnveSI / parisaMkhyAlaGkAra // 39 // virodhiteti - yatra paJjare pakSinivAsa eva veH pakSiNo rodhitA avarodhaH, nAnyatra virodho vairabhAvo bhaati| sarastaTAkaM gacchatIti sarogastasya bhAvaH sarogatA tAM marAlatAtiha~sapaGktirevaiti prApnoti, na ko'pi . Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mer r 233 Carrrrrrrrrrrrrrrr tRtIyaH sargaH niHzeSetyAdi - nizeSANAmagvilAnAM namrANAM nama: kurvatAmavanipAlAnAM rAjJAM yA maulimAlAH zirobhUSaNasthAH puSpasantatayastAsAM rajobhiH piJcaritA dhUsarIkRtA'GgrayozcaraNayoH pauliH prAntabhAgo yasya so'sya nagarasya kuNDinapurasya zAstA pratipAlako babhUva, yasya tAstAH prasiddhAH kItI: yazAMsi evaM ca zriyoH guNa-sampattIzca vadAmi kathayAmi tAvat // 1 // ___ sauvarNyamityAdi - asya nRpasya zobhano varNo rUpaM yasya sa suvarNastasya bhAvaH sauvarNya- tadathavA kAJcanatvamevaM ca dhairya dhIrabhAvaM dRr3hatvaM acalatvaM vodvIkSya dRSTavA meruH sumerudaMraMgato nAhamIdRk dhairyavAn suvarNI ceti lajjayA kila vA / punarvAdhiH samudro'pi etasya muktAmayatvAt mukto nivRttimito nAzamavApta Amayo rogo yasmAtsa muktAmayastattvAt athavA mauktikamayatvAt gabhIrabhAvad gar3hacittatvAdatalasparzatvAdvA hetozca sadA glapito dravatvamita eva tiSThati / aho-ityAzcayeM // 2 // revarityAdi - ekenaiva kareNa hastena lokasyAzAnAmabhilASANAM sahasraM dazazatasaMkhyAtvaM samAsAtsakSepAt anyathA tvato'pyadhikamiti bhAvaH / athavA samekIbhAve samasyata iti samAsastatkAlastasmAd yugapaditi, ApUrayatastRptimAnayato'sya nRpasya samakSamagratastAvat, ca punaH sahasraiH karaiH svakIyaiH kiraNairdazAnAmAzAnAM dizAM paripUrakasya saprakAzakasya asya rave:sUryasya mahimA mahattvaM kimivAsti ? na kimapi kintvtishyenaalpktvmevaasti| zleSagoM vakroktyalaGkAraH // 3 // bhUmAvityAdi - vIto vinAzamita: kalaGkasya dUSaNasya lezo yasmAtsa doSavarjitaH bhavyAnAM sabhyajanAnAmevAbjAnAM kamalAnAM vRndasya sampradAyasya punaH mude prasatyai jAto'tha ca lasantIbhiH satataM vartamAnAbhiH kalAbhiH sphUrtiprabhRtibhirADhayaH sampannaH, etAdRzo rAjA bhUpazcandrazca dvitIyo'pi kilAdvitIyo'pUrvarUpo jAta itIva vicArya candro'pyayaM bhayADhayo bhayabhIto nAhaM niSkalaGko na ca kamalapriyo nApyakSakalAvAn evaM trasto'tha ca bhayA kAntyA''DhayaH saMyukto jAtaH khalu / ekaM viziSTaguNaM dRSTvA'paro'piguNaprakarSamAtmani samAdAtuM yatata eveti nAsau candraH siddhArthasama ityarthaH / atidezAlaGkAraH / 'atidezaH sajAtIyapadArthebhyo viziSTatA' iti sukteH / bhUmAvaho dharaNyAmapItyAzcaryam / / 4 // yoga ityAdi-vidhebrahmaNo vedanAyAjJAnena yoga:sambandha: parAvRtya pIDayeti yAvat |scaapraajitesho'praajitaayaa: pArvatyAH svAmI mahAdevaH zUlI trizUlanAmAyudhadhArakaH zUlarogavAnvA / mAdhavaH zrIkRSNaH punargadAnvito rogayuktaH / gado rogo nAma, gadA cAyudhaviSeSastadanvitaH / itthamasya nirAmayasya rogarahitazarIrasya nRpasya samaH samAnaH kva? kilAmISu na ko'pItyartha : // yadityAdi - yat kila yasmAtkAraNAjjanaH sAdhAraNo manuSyavargaH kRSNaM vartma mArgoM nItilakSaNo'tha ca gaganapradezo yasmAt sa tasya bhAva stattvamanItigAmitvaM dhUmavatvamapi carte vinA'muSya rAjJo'tra pratApa eva vahniH gniH zatrusaMhArakatvAt taM sadAbhyavApa, punazca lokasyaka syApi janasya vitarkasya praznAmidhasya cintAyAzca sattvaM no babhUva, tato' muSyAnumAnamevAnumAtvaM pratyapi cAdbhutatvaM apUrvatvaM pazyAmyahamiti / yatpratApato na kopyanItikartA'bhUdityarthaH / mAM lakSmImanuvartamAnatvamanumAtvamiti coktilezaH // 6 // Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sararararararararararararagazvararararararararararararararararara mRttvamityAdi - pUjyapAdo jainendravyAkaraNe saMjJAsu manuSyAdiSu zabdeSu mRttvaM mRdamidheyatvamadhumRditi jagAda sUktavAn / kintu nRpo'sakau rAjA dhAtuSu suvarNAdiSu parasya lokasyottarajanmano hetoH kAraNAt kiM vA pareSAM lokAnAM hetorudvArakAraNAd mamatvahIno bhavan na tatra rUpyakAdiSu mamatvaM kRtavAn / mRdo mRttikAyA bhAvaM mRttvaM sa kathitavAn yatra pUjyapAdo'pi munirdhAtuSu bhUvAdiSu mRttvaM na kathitavAn evaM tadetadasyojjvalA kItireva ketuH patAkA yasya-tasya rAjJo'sti dhAma teja eva yAvat // 7 // sA cetyAdi - he sakhirAja, mitraziromaNe, pazya vicAraya tAvat / yatkila nRpanAyakasya siddhArthasya sA vidyA yA lokottaratvamasAdhAraNabhAvamitarajaneSu yathA na syAt tathAtvamApa samupalebhe / yataH sa mArgaNAnAM maGgatAnAM bANAnAM caughaH samUho yasya savidhaM samIpabhAvamApa, guNastu yasya yasonAmA digantagAmI babhUva, daanitvaat| itarasya janasAdhAraNasya dhanurdharasya bANasamUho dUraM yAti, guNaH pratyaJcAbhidhaH samAkRSTo bhavatIti vicitravastu samAzcaryasthAnametat yasmAd IdRzI cApavidyA kvApi na dRSTA, yAdRzI siddhArthasyAbhUditi // 8 // trivargetyAdi - pratipatevyutpatteH sAraH sattvabhAgo yatra so'sau rAjA trayANAM vargANAM dharmArthakamAkhyAnAM bhAvAt pariNAmAt svayamevAnAyAsenaiva caturNA varNAnAM brAhmaNakSatriyavaizyazUdranAmnAM vidhiM vidhAnaM cakAra kRtavAn / tato'muSya bhave janmani, apavargasya sthitaye mokSapuruSArthasampattaye'nabhijJatvamajJatvaM veda, ada idaM jJAtavAn sa tAdRzo jano nAsti trivargasampatteH apavargasAdhakatvAt tathA ca trivargANAM ka-ca-Ta-vargANAM bhAvAtsadbhAvAd jJAnAdanantaraM yaH svayameva caturNA varNAnAM ta-tha-da-dhAnAM vidhiM cakAra / ata eva jano'muSyApavargAsthitaye pavargasyopapatyabhAvArthamada idaM nakArasyAnabhijJatvaM veda, nakArAdhyayanAtpUrva- pavargAdhyayanaM kutaH syAdityarthaH / zleSapUrNA nindAyAM stutiH // 9 // bhujaGgata ityadi - amuSya rAjJo bhujaM kuTilaM gacchatIti bhujaGgastatobhujaGgato'seH khaGgAdeva sAt mantriNaH sacivA atha ca gAruDino'pi trAtuM rakSituM kSamAH samarthA na bhavanti / yadi kadAcit avasare sa rAjJo'si: kopI kopayukto bhaveccet ityevaM vicAyavArayaH zatravaH tasyaiva bhUpasyAGghayozcaraNayorye nakhA nakharA eva candrA dIptimatvAt teSAM kAntiM ryotsnAmanuyAnti svIkurvanti / zleSayukto rUpakAlaGkAraH // 10 // he tAteti - samudraM prati he tAta pUjyavara, tava tanujA lakSmIryA sA jAnurjaGghA taducito lambo bAhustatprApako bhujo yasya tasya siddhArthanAmanapasyAnaM zarIraM sabhAsvapi kimutAnyatretyapi zabdArthaH / na vimuJcattyajedIdRzI lajjArahitA jAtetthaM gadituM vaktuM tasya rAjJaH kIrtiH samudrasyAntaM samIpamavApa / aho-ityAzcarye // 11 // AkaNyetyAdi - cedyadi bhUpAlasyAsya siddhArthasya yaza-prazastiM virudAvaliM cAraNAdigItAmakarNya zrutvA''ztacaryacakitaH san zirodhunet dhunucayAt kampaM prApnuyAttadA bhuvo'pi sthitirevaM kathamevaM syAnnaiva sambhavituM na zaknuyAdityanumAnajAtAtparijJAnAt dhAtA pUrvamevAhipateH zeSasya kaNauM na cakAra / sarpajAte: zravaNazaktisadbhAve'pi karNayorAkArAbhAvamAzrityetthamutprekSitamasti // 12 // vibhUtimatvamityAdi - vibhUtimatvaM sampattiyuktatvamata eva mahezvaratvaM prabhutvaJca dadhatA sRSTeH prajArUpAyA: samunnatatvaM harSapUrvakaM namrabhAvaM ca vrajatA svIkurvatApyenana jananAyakena rAjJA kuto'pi va cidapi prajAvageM dRSTavaiSamyaM netaM vaiparItyaM na prAptaM kasmaicidapi virAdhakatvaM nAGgIkRtamiti / lokAbhimato mahezvarastu vibhUtimAn Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Orrrrrrrrr|235crrrrrrrrrrrrrrrrr svAne bhasmayukto'pi bhavan trilocanatvAd dRSTivaiSamyameti saSTeSca saMhArakaro'pi bhavatIti / atidezAlaGkAraH // 13 // eketyAdi - asya rAjJa ekA prasiddhA,caikasaMkhyAkA ca satI vidyA zravasorasmAdRzAM karNayoIyostattvaM vastusvarUpaM samprApya tadvidyAM zrutvA'smAkamapi karNoM vastutattvaM labheta iti |smpraapyaath ca tattvaM nAma saptasaMkhyAkatvamavApya saptadvayaM caturdazatvaM lebhe samavApeti yuktaM, kintu tasyaikApi zaktinItezcatuSkasya sAmadAmadaNDabhedabhinnasya sAramupAgatA samprAptA satI navatAM nityanUtatAM babhAra / atha ca nava saMkhyAkatvamavApetyahI Azcaryameva / yata ekasya caturbhimilitvA paJcatvameva syAditi / kiJcaikApi vidyA karNadvayaM prApya tritvamevorIkriyatAM, na tu caturdazatvaM catuHprakAratvamityaho virodhAbhAsaH // 14 // __chAyetyAdi - he sumantrin mitravaraH, zrRNu tAvat iti yojjam / tasya nRpasya priyaM karotIti priyakAriNI ityevaMzIlA strI babhUva, yA nAnApi priyakAriNI AsIt / yA ca sadA rAjJo'nugantrI chando'nugAminI sUryasya chAyeva, yadvA vidhervidhAtumAyeva prapaJcaracaneva / yasyA rAjyAH praNayasya premNaH praNItistAvadrItiH punItA nirdoSA samabhUditi // 15 // dayetyAdi-asau priyakAriNI nAmnI rAjJI tasya rAjJaH padayozcaraNayoradhInA vazavartinI samathI cArthakriyAkAriNI sevA vaiyyAvRtyakriyA yasyasyAHsA mahAnanubhAva:prabhAvo yasyAHsA,dharmasya samIcInA nuSThAnasya dayA jIvarakSAvRttiriva, tathA tapasa icchAnirodhalakSaNasya kSAnti: sahiNNuteva, puNyasya zubhakarmaNaH kalyANAnAmutsavAnAM paramparA paddhatiriva sadaivAbhUjjAtA // 16 // harerityAdi - hareH kRSNasya priyA lakSmI: sA capalasvabhAvA'navasthAnazIlA kSaNasthitimatI sA, vA'thavA muDasya mahAdevasya priyA pArvatI sA satatamevAliGganazIlA'to nirlajjatayA'ghaM pApaM kaSTaM vA dadAtItyaghadA striyA lajjaiva bhUSaNamityukteH / ratiH kAmapriyA sA punaradRzyA draSTumayogyA mUrtirahitatvAt virUpakatvAdveti ataH he zasya pAThakamahAzaya, pazyAtra loke zIlabhuvaH sahajatayA nirdoSasvabhAvAyA / stasyAH priyakAriNyA: samA samAnakakSA kathamastu tAsu kAcidapIti // 17 // vANItyAdi - yA rAjJI paramasya sarvotkRSTasyArthasya muktimArgalakSaNasya dAtrI vANIva jinavAgiva / yadvA paramasyAvisamvAdarUpasyArthasya padArthajJAnasya dAtrI vANI bhavati, tathA cAnandasyA''hlAdasya vidhAyAH prakArasya vidhAtrI vidhi-katrI kaleva candramasaH, vitakeNAvacca paramohapAtrI, yathA vitarkaNA paramasya nirdoSasyohasya vyApti jJAnasya pAtrI, tathaiva rAjJI parasyotkRSTasya mohasya premNaH pAtrI, satkautukapUrNagAtrI mAleva yathA sadbhiH praphullaiH kautukaiH kusumaiH pUrNagAtraM mAlAyAstathA satA samIcInena kautukena vinodena pUrvaMgAtraM yasyA etAdRzI rAjJI / mAlopamAlaGkAraH // 18 // latetyAdi- yA rAjJI lateva sampallavabhAvabhuktA latA yatA samIcInAnAM pallavAnAM komala-patrANAM bhAvena bhuktA bhavati, tathA rAjJI sampadaH zriyo lavAnAM bhAvena bhuktA / athavA tu samIcInAnAM padAnAM lavA:kakAradayasteSAM bhAvena bhuktA mRdubhASiNItyartha: dIpasya dazAvartiriva vikAsena (prakAzena, prasannabhAvena ca) yuktaa| nityaM satatameva sattevasamavAdasUktA sAmAnyazaktiryathA samavAdena satsaditi prakAreNAnvayavacanena sUktA bhavati tathaiva rAjJI samavAdasUktavatI, na hi kutracidapi vaiSamyaM vairabhAvamanukatrItyarthaH / yato yasyAM mRdutA komalatvaM madhuratvaJca drAkSAyAmivopayuktA''sIdabhUt // 19 // Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 C ita iyAdi he amba, mAtaH ahamitaH prabhRti, adyArabhyAmuSya tavAnanasya mukhasya suSamA zobhAM na spardhayiSye'nukartuM na prayatiSye ityevaM spaSTIkaraNArthamiva sudhAMzuzcandramAH svasya kulena nakSatramaNDalena yuktaH san yasyA lokottara - saundaryayuktAyAH pAdAgraM caraNaprAntabhAgamitaH prAptaH syAditi sambhAvanAyAmupAttaH / athazabdaH krameNAvayavavarNa nArthamiti // 20 // - daNDAkRtimityAdi yA rAjJI svanitambadeze kaTipRSThabhAge pRthurUpasya mahatazcakrasya kalazakaraNasya mAnAdanumAnAjjJAnAdathAramanAyAsenaiva kucayostanayordvayoH kumbhopamatvaM kalazatulyatvaM dadhAnA svIkurvANA satI tathaiva lomalatAsu romAvalIpradezeSu daNDasyAkRtiM dadhAnA punaH svayamevAtmanaiva kulAlasya kumbhakArasya sattvaM svarUpaM kiJca kule'lasatvaM pramAditvaM svayamujjahAra svIkRtavatI matsadRzo'nutsAhI ko'pinAstIti kilAnubabhUva / athavA kuriti pRthvI AdhAre AdheyAropaNena ca prajAtatistasyA lAlasA prema yatra tattvam // 21 // merorityAdi - yA'sau rAjJI meroH nAmnaH parvatAdauddhatyamunnatatvamAkRSya nije nitambe taditA''ropitavatI / athavA punarabjAt kamalAdAkRSyA''syabimbe mukhamaNDale, uta ca punarabdheH samudrAduddhRtya gAmbhIryamagAdhabhAvaM nAbhikAyAmatho tathaiva dharAyA bhUmervizAlatvaM vistAraM zroNau kaTipurobhAge samAropitavatIti kila / atizayokta laGkAraH // 22 // cAJcalyamityAdi - yA khalu cAJcalyaM caJcalabhAvamakSNozcakSuSoranumanyamAnA svIkurvANA, doSANAmAkaratvaM doSamUlatvamatha ca doSAM rAtriM karotIti doSAkarazcandramAstattva mukhe dadhAnA samAropitavatI / prakarSeNa bAlabhAvaM mugdhatvaM prabAlabhAvaM tathaivaM mRdupallavatvaM karayorhastayormadhye jagAd kathitavatI / yasyA mahiSyA udare'pavAdo nindApariNAmo'thavA nAstIti vAdo lokoktirbabhUvaH nindAyAM stavaM evAlaGkAraH ||23|| mahIpaterityAdi mahIpateH siddhArthanarAdhipasya dhAmni gRhe sA mahiSI nijasyeGgitena zarIraceSTayA yataH kAraNAt surIbhyo devIbhyo'pIteH sampatikarI bAdhA - sampAdikA abhUt, devIbhyo'pyadhikasundarI babhUvetyarthaH ! tathaiva hitena rAjJo'pyanyasya lokasyApi hitena zubhacintanena zobhanAyA rIteH sampattikarI samabhUt / punarhe mitra, asakau rAjJI svakaTipradezena pavitrA paviM vajraM trAyate svIkaroti sA zakrAyudhavadalpamadhyapradezavatI / hRdA hRdayenApi pavitrA punItA atIva nirmalamAnasA dharAyAM bhUmau na tu svarge apizabdo'trevArthakaH kiJca nijeGgitena rAjJI sAnurivonnatizIlA'bhUdityapyuktilezaH // 24 // - mRgIdRza ityAdi - mRgI hariNI tasyA dRzAviva dRzau netre yasyAstayA mRgIdRzo mahiSyA yA svayaM sahajA cApalatA capala eva cApalastasya bhAvazcApalatA hAvabhAvAdiceSTA yA khula ramyA ramaNIyA ataH saiva smareNa kAmadevena cApalatA''pi dhanuryaSTitvena aGgIkRtA'bhUt / atha ca manoja: kAmadeva eva hAro hadayAlaGkAro yasyAH sA'sau rAjJI nijekSaNena svakIyenAvalokanena kaTAkSarUpeNa kSaNena tatkAlamevAGgabhRtaH zarIradhAriNo mano hRdayaM jahArApahRtavatIti / yamako'laGkAra // 25 // asyA - mRNAlakaM kamalanAlamahamasyA mahiSyA bhujasya bAhudaNDasya sparddhane tulanAkaraNe garddhanaM tRSNApariNAmo yasya tattavAtkRto'parAdho doSo yena tamenamidAnIM tattvAdvastutaH | antarabhivyApyAbhyanto na punarbahiH / ucchinno guNAnAM dhairyAdInAM tantUnAM ca prapaJco yatra taM sphuTitahRdayamityarthaH nIre jale samAgacchati smeti nIrasamAgataM Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ WW237 TOUT tameva nIrasaM rasarahitajIvanamata eva''gataM vinaSTaprAyaJca samupaimi jAnAmi / parAbhUtazca jano jale buDitvA vinazyatIti rItiH // 26 // yA pakSiNItyAdi- yA'sau bhUpateH siddhArthasya mAnasaM nAma cittaM tadeva mAnasanAmasarastasya pakSiNI tadAdariNI patatriNI ca yA kila jagadidaM carAcaraM tadevaikaM dRzyamavalokanasthAnaM tasmin rAjahaMsI rAjJaH priyA kSIranIravivecinI pakSistrI cetyevamiSTAnumAnitA, yA khalu vinayena namrabhAvena, atha ca vInAM pakSiNAM nayenA''cAreNa yuktA, yataH khalu svaceSTitenaiva muktA parityaktA, aphalA phalarahitA sthitizceSTA yayA sA muktAphalasthitistathA muktAphalaimauktikaireva sthitiH jIvikA jIvanavRttiryasyA sApi // 27 // prabAlatetyAdi - asyA mahiSyA mUrdhni mastake prakaSTA bAlAH kezA yatra sa prabAlastasya bhAvaH prabAlatA saghanakezatvamiti aghare oSThadeze'pi prabAlo vidrumastasya bhAvaH prabAlatA'bhUd, aruNavarNatvAt, tathaiva kare hasteca prabAlatA sdyojaatpllvtvNkomltyeti|ysyaa mukhe'bjatA candramastvamAhlAdakAritvAt, caraNe padapradeze'pyabjatA kamalarUpatvamAkAreNa komalatvena ca, tathA gale kaNThepyabjatA zaGkharUpatvamabhUditi yasyA jAnvoGghayoyuge dvaye suvRttatA samucitavartulAkAratvam, tathA caritre'pi suvRttatA niyamiteGgitatvAt / kucayoH stanayo: rasAlatA''mraphalatulyatA'bhUdevaM kaTitre'dhovastre'pi rasAlatA- rasAM kAJcI lAti svIkaroti rasAlastasya bhAvo rasAlA'bhUt // 28 // pUrvamityAdi - eSo'rthollokamAnyo vidhividhAtA pUrva prathamatastAvadabhyAsArthaM vidhuM nAma candramasaM vinirmAya racayitvA pazcAd vyutpattyanantaraM vizeSaya nAtsAvadhAno bhavan tasyA mukaM kurvan san eva metAdRzaM sarvAGgasundaraM sampAdayan sa tasyaitadvRtAntasyollekhakarIM tAM cihrAbhidhAM lekhAM tatra candramasi cakAra kRtavAnityudAro mahAmanAH saMjJAyate / loke'pi zilpiprabhRti uttarAM kRtiMkurvan pUrvAM kRti lekhAbhizcihnayati // 29 // adhItItyAdi - adhItiradhyayanaM, baudho jJAnam AcaraNaM tadanukUlA pravRttiH pracAro'nyaprANibhyaH sampradAnametaizcaturbhirudAraiH sarvasammataiH prakArairasyA rAjyA vidyA caturdazatvaM catasro dazA avasthA yasyAH tasyA bhAvazcaturdazatva tadgamitA nItA, ataH kAraNAtsakalA vA puna : kalA, kalA tu SoDazo bhAga iti svabhAvAdeva ctuHsssstthirjaataaH| atha catasyA vidyA nirantaramadhItyAdibhiHprakAraizcaturdazaprakAratvaM prASitAH,kalAzca sphUrtyAdirUpAzcatuH SaSThisaMkhyApramitAH srI samAjayogyAstAH paripUrNAH saJjatAH ! pUrNaviduSI sA sambabhUveti yAvat // 30 // yA sAmetyAdi - yA rAjJI sAmarUpasya zAntabhAvasya sthitimAtmanA manasA''ha, satatameva zAntacittA''sIt, yA svIyAdhare oSThadeze vidrumatAM prabAlasaMkAzatAmuvAha aruNAdharA'bhUditi / yasyAstanau zarIre tu punarupamAmanuvartamAnatvamanUpamatvaM, tasyopamAnatvasya sattvaM na punarupameyatvasya / taccharIrAdadhikaM sundara kiJcidapi nAsti yasyopamA dIyatAm iti / dhAraNA smaraNazaktirapi sA prasiddhA tasyAM yA khalu mahattvamuttarottaravardhamAnatvamanvabhavat svIcakAreti / yasyA Atmani marunAma dezasyopasthitiyaMtra vidrumatA drumavihInatA bhavati, anUpo nAma jalabahulo dezastadvattvaM zarIre sAdhAraNAya dezAyAnadhikajalagulmAdirUpAya tu yatra mahattvamiti samAsoktiH, triprakArasya dezasya svAminI setyarthaH // 31 // akSNorityAdi - yA yuvatirnavayauvanavatI, akSNordIrghasandarzitAM vicArazIlatAM dadhatI svIkurvatI sAJjanatAM sadoSabhAvamavApeti virodha:, kintu sA'kSNornetrayodaradarzitvaM dadhatyapi sAJjanatvaM sakajjalatvamavApeti parihAraH / Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rarararararararararararararararara238rararararararararara yA covaurvilomatAM vaiparItyamApyApi suvRttasthitiM sadAcArabhAvamavApeti virodhaH, tatra punarapi sA urvorjaMghayorvilomatAM lomAbhAvaM dadhatyapi vartulabhAva lebha iti parihAraH / yA AtmanaH kucayoH kAThinyaMkaThoratva dadhatI samunnatiM saharSanamratvaM sambhAvayantI babhau zuzubha iti virodhaH / kucakAThinye'pi samutratiM samucchAyatvaM svIkurvANeti parihAraH / yA kacAnAM kezAnAM sagrahe zlakSNatvaM namratvaM dadhatyapi samuditaM sAkaM vakratvaM sambhAvayantI babhAviti virodhaH, tatra kacasaM mArdavaM kuTilatvazca sArdhaM vibhrANA babhAviti parihAraH / virodhAbhAso'laGkAra // 32 // ___ apItyAdi - yA rAjJI jinapasyAhato girA vANIva samastAnAM prANinAmekA'dvitIyA bandhuH pAlanakarI AsIdabhavat / zazadharasya candramasa:suSamA jyotsnA yathA tathevA''hAdasya prasannatAyA:sanadoha:kilAvicchinnapravAhastasya sindhunaMdI babhUva nadIva yathA nadI tathaiva sAnukUlA kUlAnusAriNI nadI, rAjJI cAnukUlaceSThAvatI / sarasA zRGgArasasahitA sajalA ca sakalA ceSTA yasyAH sA, SaTpadIva bhramarIva narapateH padAveva caraNAveva padye / te prekSata ityevaMzIlA nRpacaraNakamalasevikA'bhUditi // 33 // ratirivetyAdi - tasya vibhUtimataH sampattizAlinaH bhasmayuktasya cezasya rAjJo mahezvarasyeva sA rAjJI bhUmAvasyAM pRthivyAM guNato'parAjitA pArvatIva kayApi parayA striyA na jiMtA sarvotkRSTA satI tasya nRpasya januSaH janmanaH Azikeva zubhAzaMseva sandhAtrI puSpadhanuSaH smarasya ratiriva priyA'bhUtpremapAtrI saJjAtA // 34 // asumAhetyAdi-sA rAjJI surItiH susaMjJA, svasakhi pati, iti jainendravyAkaraNoktA saiva vastu prayojanabhUtatvAttasya sthitiH pratipAlayitrI sA punaH samavAyAya samyagjJAnAya patimityenaM zabdaM tAvadasuM susaMjJAto bahirbhUtamAhoktavatI, tathaiva zobhanA rItiH prathA saiva vastu tasya sthitirnirdoSakAryakartItyarthaH / sA patiM bhartATaramasumAha prANarUpaM nijagAda / samarthaM kaM jalaM dharatIti samarthakandharaH punarapyajar3o Da-layoramedAjjalarahita iti samatAmapi mamatAM zAnti mapi mohapariNAmamudAharaditi virodhaH, tata: samartho vijayakarau bAhumUlabhAgau yasya sa bhUpo'jaDo mUrkhatvarahitaH sa rAjA mama kavermatAM varNitaprakArAM tAM rAjJImudAharat, mayA varNitasvabhAvAM tAM rAjJI svIcakAretyarthaH // 35 / narapa ityAdi . narapo rAjA vaSabhAvaM balIvardatAmAptavAna / etakasya panariyaM mahiSi raktAkSikA'bhata. anayodvayoH kriyA ceSTA sA avikAriNI avemeSasya utpAdikA, sA ca dyusadAM devAnAM priyA strI samabhUt iti sarvaM viruddham / ato nRpo vRSabhAvaM dharmasvarUpamAptavAn jAnAti sma / etakasya punariyaM mahiSI paTTarAjJI vA dharmamAptavatItyanayorvikArarahitA ceSTA surANAmapi madhye priyA prItisampAdikA samabhUditi / aho ityAzcaryanivedane // 36 // sphuTamityAdi - tayornupamahiSyoH sarvo'pi samayaH sa prasiddho nizA-vAsarayormadhya itaretaramAnukUlyataH parasparAnukUlAcaraNatastathA spaSTaM sphuTameva kila RtUnAmidamArtavaM yatsamvidhAnaM yathartu sukhasAdhanaM tata: svato'nAyAsenaiva svamUlyataH sadupayogena samagacchannirjagAma // 37 // iti tRtIyaH sargaH / Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T U O |239 MINUT caturthaH sargaH asyA ityAdi- asmAkamAnandagirANAM prasannatAsampAdikAnAM vANInAmupahAra: pAritoSikarUpo vIro varddhamAno bhagavAn bhavitumarhaH / sa kadAcidekadA'syAH zrIsiddhArthasya mahiSyA udare ArAtsaMyogavazAt zukterArAtkuvalasya mauktikasya prakAra iva mauktikavizeSa iva udare svayamananyapreraNayaivAvabhAra ghRtavAn garbhakalyANaM nAma / ato'nyaM garbha na dhariSyatIti yAvat // 1 // ___vIrasyeti - mAseSvASADhamAsaH / pakSayodvayoryaH sAraH zucirvizuddhanAmA saH / tithizca sambandhavazena yasyA garbho jAtaH sA SaSThIti nAmnI / Rtustu punaH samArabdhA punItA vRSTiryasmin sa varSArambhasamaya ityarthaH / eSa vIrasya garbhe'bhigamasya garbhAvatArasya prakAro vidhiH kAlanirdezaH // 2 // dharetyAdi - garbhamupeyuSaH samAyAtavataH prabhorbhagavatasrijJAnadhAriNaH kAraNAttu punaH prajeva prajAvad iyaM dharA bhUmirapyullAsenaharSeNa sahitasya vicArasya vastubabhUva jaataa| yatastadAnIM romaanycnrngkritaa'ngkurbhaavmitevetyntrhitopmaa| santApaM zokapariNAmamuSNabhAvaJcojjhitya tyaktvA''rdrabhAvAM komalahRdayatvaM sajalatvaJca gatA prApteti // 3 // ___nAnetyAdi - prasaGgavazAtkavistasya varSAkAlasyaiva varNanaM karoti / eSa varSAbhidhAnaH kila kAlo rasAyanAdhIzvara vaidya iva bhAti / tathAhi-rasasya jalasyAyanaM pravartanaM, pakSe rasasya pAradAkhyadhAtorayanaM upayogakaraNaM tsyaadhiishvro'dhikaarii| nAnA'nekaprakArANAmauSadhInAM kaNTAlikAdInAM pakSe'marasundaryAdiprayogarUpANAM sphUrti gharatIti sH| prazasyA prazaMsAyogyA vRttiH, pakSe prakRSTAnAM zasyAnAM mudradhAnyAdInAM vRttiH samutpattiryatra saH idaM jagattaptamuSNatAyuktaM jvarayuktaM cAvetya tasya kau pRthivyAM ra-layorabhedAt zara jalaM, zaraM vanaM kuzaM nIraM toyaM jIvanamabviSamiti dhanaJjayaH / pakSe kauzalaM kuzalabhAvaM pravartayan kurvansannityevaM rUpeNodAra upakArakaraH // 4 // vasantetyAdi - vasanta evaM kusumaprAyatureva samrATa zrImatvAttasya viraho rAhityaM tasmAt / apagatA RtuH kAntiryasyAstAm tathA cApakRSTo vastUnAM balavIryApahArako grISmAkhyarturyasyAM tAmetAM mahIM pRthvImeva strImiti yAvat / upakartumiva svAsthyamAnetumiva dizA evaM vayasyAH sakhyastAbhirghanAnAM meghAnAmapadezo miSastasmAt / nIlAbjAnAmutpalAnAM dalAni patrANi dhRtAni samAropitAni, azeSAt sarvata evaM // 5 // vRddhirityAdi - ayaM varSAvasAraH kalirnukalikAla ivAstu pratibhAtu, yato'tra jar3AnAM Da-layorabhedAt jalAnAM pakSe mUrkhANAM vRddhiH / malinaiH zyAmavarNairghanaudhaiH pakSe bahubhiH pApibhirunnatirlabdhA samprAptA / jano manuSyavargastu punastyaktapatho'tra bhraSTapatho jAtaH, jalaplavatvA nniyataM mAgaM tyaktA'nyamArgagAmI varSAyAM kalau ca sanmArgaccayuto bhUtvA pApapatharata iti yatra ca dezaM dezaM prati pratidezaM sarvatraiva dvirephANAM bhramarANAM pakSe pizunAnAM saMghaH pratibhAtyevaMprakAreNa sAmyamasti // 6 // __ mitrasyetyAdi - nirjalamegherAcchAditaM dinaM dunimityAkhyAyate, tacca durdaivatAM durbhAgyasya samAnatAmagAt, yatra mitrasya sUryasya pakSe sahacarasya vekSaNaM darzanaM samAgamanaM ca, duHsAdhyamasulabham, tu punaH yUnAM taruNAnAmapyudyogA vyApArA yatra vilayaM nAzameva vrajantu sazaMkabhAvAtkArya kurtuM notsahante janA iti / jIvanaM jalamAyuzca yadupAttaM sallabdhaM tad vyarthaM bhavati // 7 // Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sararararararararararararA240rarararararararararararararararara loka ityAdi - asminnRtau, ayaM lokaH samastamapi jagat tathA ca janasamUho jaDAzayatvaM jalasyAzya: sthAnaM tathaiva jaDo mandatvamita AzayazcittapariNAmo yasyeti saH / tattvamApnoti ghanAnAM meghAnAM mecakenAndhaka ghanena niviDena mecakena pApapariNAmena satAM nakSatrANAM vartma gaganaM tathaiva satsamIcInaM vartma puNyaM talluptaM bhavati yatrArAnnirantaraM plavaGgA dardurA yadvA caJcalacittAH plavaM cApalyaM gacchantItyevaM zIlA janA evaM vaktAro dhvanikarAH pAThakAzca bhavantIti / anyapuSTaH kokilo'thavAnyena poSaNamicchati sa maunI vAgvirahitaH sacintazca bhavati, na ko'pi paropakArI sambhavatIti yataH / anena kAraNena varSAkAlaH svayameva sahajabhAvena kalitulya iti // 8 // * rasairityAdi - yadvA varSAkAlo nRtyAlaya iva bhavati, yatra mRdaGgasya vAditravizeSasya nisvAnaM zabdaM jayati tena mudirasya meghasya svanena dhvaninA sUtkaNThitaH samIcInAmutkANThAM samprAto'yaM kalApI mayUro yo mRdu maJju ca lapatIti sa madhuramAnandakaraJcAlapati sa kSaNena tatkAlameva rasairjalaiH zRGgarAdirasaizca jagadidaM plAvayituM jalamayaM kartuM nRtyaM tanoti // 9 // payodharetyAdi - athavA'sau prAvRT varSAkAlo nArIva bhAti / yasyAH payodharANAM meghAnAM pakSe stanayoruttAnatA samunnatistayA kRtvA vAggarjanaM pakSe vANI sA janAnAM mude prItaye bhavati yA ca bhRzaM punaH punardIpitaH kAmadevo yayA sA, nIla zyAmalamambaraM gaganaM vastraM vA yasyAH sA rasaughasya jalapravAhasya zRGgArAnandasandohasya ca dAtrI vitIrNakI sumanobhiH kusumairabhirAmA manoharA, athavA sumanase prasanacetase'pyabhirAmA // 10 // vasundharAyA ityAdi - adyAsminsamaye vasundharAyA bhUmestanayAn vRkSAn vipadya nAzayitvA grISme vRkSA viropA bhavantIti taM kharakAlaM grISmartuM ArAdacirAnniryAntaM palAyamAnamamI drAk zIghramevAntarArdrAH sajalA manasi dayAlavazcAmbumuco meghA pariNAme phalasvarUpeNa vArjalamazrasthAnaM yeSAM yathAsyAttathA zampA vidyuta evaM dIpAstaiH sAdhanabhUtairvilokayanti // 11 // vRddhasyetyAdi - Azu zIghraM niSkAraNameva vRddhasya vRddhiM gatasya jarAjIrNasya ca varAkasya sindhoH samudrasya rasaM jalaM suvarNAdikaJca hRtvA'pahatya tu punastata: zApAd duraziSa: kAraNAdivAsye svIyamukhapradeze'liruciM bhramarasaGkAzatvaM dhRtvA zyAmalimAnamadhikRtya, atha punaretasya Agaso dUSaNasya hatiH parihArastasyA nIte: sattavAtsadbhAvAt asau taDitvAn jaladharastamazeSaM sampUrNamapi zraNati parityajati na manAgapyAtmasAtkaroti // 12 // zlokamityAdi - he vicArin pAThaka, zRNu tAvat ityadhyAhAraH / vizAradA viduSI zaradAgamarahitA ceyaM varSA lokAnAmupakRtau vizyasyApakAraH syAditi vicAramadhikRtyetyarthaH / tu punaH zlokamanuSTupchando vidhAtuM kartumatha ca yazo labdhaM tasyaiva sAdhanabhUtAni patrANi pallavarUpANi kargalAni kalamaM dhAnyavizeSa lekhanI ca lAtuM saMgRhItuM yAvadabhyArabhate tAvadayaM bhUyaH puna: punarbhavan vArdalo megho maSIpAtraM vA sa AzukArI AzaM nAnAvidhamannaM karoti sa saphalatAkArako vA'sti / samAsoktiH // 13 // ___ ekAkinInAmityAdi - asau nIrado megho radarahito vRddhazca so'dhunA kilaikAkinInAM svAmivihInAnAM vadhUnAM mAMsAni yAni kila svabhAvata evaM mRdUni komalAni bhavanti tAni AsvAdya bhakSayitvA he AtmasAkSin vivekin zaNu sa eva karakAnAM jalopalAnAM prakAzAt samudbhAvanAt tAsAmasthIni eva kAThinyAddhe torniSThIvati thUtkaroti / kimiti saMprazna vicAre // 14 // Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1241 nitimbinInAmityAdi - kuzezayAni kamalAnIdAnIM nitambinInAM yuvatInAM mRdubhiH sukomalaiH pAdaireva padyaistaiH pratAritAni na yUyamasmAkaM tulyatAM kartumarhatheti tiraskRtAni tato hriyA lajjayeva kila svIyasya zarIrasya hatyai vinAzArthaM viSaprAyasya jalavegasyaiva garalarUpasya rayAtprasaGgAddhe toriyaM kriyA teSAM pratibhAti tAvadvarSAyAM kamalAnAM vinAzo bhavatIti samAzrityoktiriyama // 15 // samucchaladityAdi idAnIM varSauM samucchalanti sammizraNatAmanubhavanti zItalAH zIkarA jalAMzA aGkaM madhye tasmin tAdRzi vAyau vahati sati, mahImahAGke suvistRte bhUtale kilaiSa prasiddho'naGgaH kAmaH sabhayeva bhayamavApyaiva khalu uttApena zokavazena taptamuSNatAM nItaM vidhavAnAM patihInAnAM nArINAmantaraGgaM bhUyaH punaH punaryathA syAtathA pravizati // 16 // - vRthetyAdi idAnoM kA dardurA vRthaiva kukavInAM prayAtaM ceSTitaM ayantaH svIkurvantaH kilaikAkitayA svamamevAnyapreraNaM vinaiva lapantaH zabdaM kurvantaH paGkena kardamena pApena vA plutAH saMyuktAH santaH, yadvA paGke plutAstanmayA bhavanta udAttaM kaM mahadapi jalaM kalayanti dUSayanti yadvA''nandamanukurvanti, kintu mahatAmudAracaritAnAmantazcittaM nityameva tudanti duHkhitaM kurvanti / uta bhaGgayantaraNane // 17 // cittezaya ityAdi citte zete samutpadyate sa cittezayaH kAmaH so'yaM sarvamAnyaH saMstu punarjayatAd vijayI bhUyAditi kila hRSTA: zlAghAparAyaNatvena phullatAmitAH zrImantaH kuTajA nAma vRkSAste sumeSu puSpeSu tiSThantIti samusthA vAro jalasya bindavoM'zAsteSAM dalAni samUhAsteSAmapadezo miSaH sambhavati yatra taM tAdRkSaM muktAmayaM mauktikalakSaNamupahAralezaM pAritoSakAMzaM zrayantu ye'dhunA varSAkAle zrayanti // 18 // - kIdRgityAdi - he aMzakin, vicArakArin pazya, tAvadanena tu punarAzugena vAyunA kIdRgdAruNamatibhayAvahaM caritraM caritam / cAtakasya caJcumUle cirAddIrghakAlAdapi patadyadvAri jalaM tadapyatra tUle prasaGge nivAritaM dUrotsAritamAste / arthAddInajanasya haste kadAcid yatsamAyAti tadapi durdaivena vinazyatIti / anyoktinAmAlaGkAraH // 19 // ghanairityAdi - uDuvargo nakSatrANAM samUhaH sa iha varSAkAle ghanairmeghaireva ghanairlohakuTTanAyudhaiH parAbhUto bhavan laghutvaM hrasvAkAratAmAsAdya samprApya vicitraH pUrvasmAdAkArAdanyarUpa eva sargo nirmANo yasya so'smin dharAGke bhUtale khamAkAzaM dyotayati sa khadyota ityevaM tulyA samAnarUpA'rthasya vRttiryatra sa prathitaH prasiddhimavAptaH san tannAmnA carita tAvadityahaM zaGke manye / / 20 / / gatAgatairityAdi idAnIM varSAkAle yoSA nAma strIjAtiH sA dolAsambandhinI yA keliH krIDA tasyAM daulikakelikAyAM svArthe kavidhAnAt / kIdRzyAM tasyAM muhurmuhuH paunaHpunyena samprAptaH parizramo' bhyAso yasyAM tasyAM samIcInastoSastRptibhAvo yasyAH sA sutoSA satI punazca saMlagnA teSu prasiddheSu puruSAyiteSu purUSavacce STiteSu nipuNasya bhAvo naipuNyaM kuzalatvamupaiti // 21 // mukhazriya ityAdi - zobhanau bAhU yasyAH sA subAhudalinI dolAkelibhoktrI mukhazriyaH steyinaM cauryakaram, indoridamaindavaM bimbaM candramaNDalaM bimbazabdasya punaMpusakatvAdiha puMlliGgo grAhyaH / prahartuM samud yathA syAttathA upari gacchati, kintu tatrApi vyomni munayo maharSayo rAhuM nAma grahaM samAhuH kathayanti, yo'smanmukhaM candramiti matvA kavalayiSyatIti saJjAtasmaraNA javAdevApaiti nIcairAyAtIti punaH punaH karoti // 22 // Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rarararararararararararararararararararararararararararararararararara prauDhimityAdi - prauDhiM gatAnAM varddhamAnajalatvenoddhatAnAM bahUnAM vAhinInAM nadInAM vibhrameNa bhramaNena saMyutAnAM muharvAraMvAra samparkamAsAdyAdhunA varSAkAle tena rayena samAgamenAsau varAko jaladhirapivRddho jAta:sAdhikajalatvamita iti sambhAvyate / bahUnA vilAsavatInAM yuvatInAM mRduH samparkamAsAdya vRddho jano jaDabuddhizca bhavatIti samAsoktiH / / 23 / / rasamityAdi - kazcidapi jano madyaM pItvA bhramabhAvamupetya yadvA tadvA pralapati niragalatvena, tathA ca mukhe phenapuJjavAnApi bhavati tathaiva he sakhe, mitravara pAThaka, rasaM jalaM rasitvA saMgRhya bhramairvibhramairiti bhramato vasitvA bhramapUrNo bhUtvA tathA coddhatatAM kazitvA samprApyApajalpato vyarthaM pralapataH zabdaM kurvato'sya samudrasyAdhunA parajAnAM phenAnAM puJjasyodgatiH prAdurbhAvastayA pUrNaM vyAptamAsyaM mukhamastIti pazca / samosoktiH // 24 // ___ anAratetyAdi-tathA cAnArataM nirantaramAkrAntA sarvato vyAptA yeghanA meghAsteSAmandhakAre sati bhUjale'sminnizAvAsarayo rAtri-divasayopi bhedaM bhartuzcakravAkasya yutiM saMyogaM punarayutiM viyogamapi ca samprApya varAkI cakravAkI kevalameva hi tanoti vistArayati tatsaMyogaviyogavazenaiva janA dinarAtryorbhedaM kurvantIti / re sakhedasambodhane // 25 // navArairityAdi - bho sudeha, yadA dharA tu navairaGkurairaGkuritA vyAptAbhUt / vyomno gaganasyApi zobhanA kandA meghA yasmiMstattvamajAtu bahulatayA'bhUt / iha bhUtale'sminsamaye yatkiJcidAsIjjAtaM tanmayA nirucyate kathyate tvaM zRNu tAvaditi prajAvargasya tu kA vArtA, bhUrapi kilAGkuritA romAJcitA vyomno'pi saharSatvamabhUdyadeti bhAvaH // 26 // svargAdityAdi - yA ramA lakSmIriva sA pUrvoktA rAjI kilaikadA pazcimAyAM nizi rAtrerantimaprahare sukhanopasuptA sahajanidrAvatI satItyarthaH / zrIyuktAM zubhasUcikA SoDazasvaprAnAM tatiM paramparAM svargAdindrAdinivAsasthAnAdiha bhUtale AyAtavataH samAgacchato jinasya dharmatIrthapravartakasya sopAnAnAM padikAnAM sampattimabhyutpattimivAbhyapazyaddadarza // 27 // tatkAlamityAdi - ca puna: svapradarzanAnantaraM sunaSTA sahajenApyapagatA nidrA yayoste tathAbhUte nayane yasyAH sA varatanuruttamAGgI rAjJI punarapi niyogamAtrametadasmAkamavazyaM kartavyamiti kilAbhitaHsarvAzena kalyANamayAni maGgalasUcakAni vAkyAni yeSu tai:stavairguNAkhyAnaihetubhirmAgadhaizcAraNavandijanaiHkartasthAnairdevIbhizca paricArikAsthAnIyAbhiH zrIprabhutibhiH sambodhitA satISTo yaH ko'pyAcAraH paJcaparameSThismaraNAtmakastatpurassaraM yathA syAttathA talpaM zayyAM vihAya tyaktvA prAta:karma zarIrazodhanasnAnAdi vidhAya ca dravyANAM jalAdInAmaSTakenAhatAM pUjyAnAmarcanaM pUjanaM ca tatprasiddhamAgamoktarItyA kRtavatI // 28 // tAdityAdi- tAvattu punararhatpUjanAnantaraM sattamaiHprazastairvibhUSaNairnupUrAdibhirbhUSitamalaGkRtamaGgaM yasyAHsA, natAni namratAmitAni - aGgAni yasyAH sA / paramA pUtA pAvanI devatAbhirapi sevanIyA tanuryasyAHsA / mahatI mahAzayamadhikurvatI sA devI priyakAriNI AlInAM sahacarINAM kulena samUhena kalitA paripUritA satI kimidaM mama manasi saJjAtamiti jJAtuM kAmayate tattayA zubhAyAM sabhAyAM sthitamiti taM pRthvIpatiM siddhArthanAmAnaM nijasvAminaM pratasthe saJjagAma // 29 // nayanetyAdi - nayane evAmbuje kamale tayoH samprAsAdinI yadvIkSaNenaiva te prasanne bhavata iti tamasaH zokasantApasyAndhakArasya cAdinI hattrI dinapasya sUryasya rUciM chavimiva tAM rAjI samudIkSya dRSTga'tha punaH sa rAjApi tAM nijasyAsanasyArddhake bhAge kilAnake doSavarjite vezayati smopAvezayaditi // 30 // vizadetyAdi - vizadAnAM svacchanAmaMzUnAM kiraNAnAM samUhAnAzritAzca te maNyazya teSAM maNDalena samudAyena maNDite saMyukte vizAle vistArayukte sundarAkAre zobhane samunnate mahAvimale nirmalAtAnvite'ta evAvanau bhUmau lalite Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hararararara ra rA24garararararararararararararararara haripIThe siMhAsane parvata ityanena kailAsaparvata iva prANezvarasya pAk saMgacchate smeti pArzvasaMgatA'sau satI mahiSI paTTarAjJI, pazupatermahAdevasya pArzvagatA pArvatIva tadA babhau zuzubhe / api ca pAdapUrtI // 31-32 // __udyotayatItyAdi- uditAnAmudayamitAnAMdantAnAM vizuddhaurnirdoSairocirazaiIptilezairnRpasyasvAminaH kalayormanoharayoH kuNDalayoH karNAbhUSaNayoH kalpasya saMsthAnasya zociH kAntimudyotayantI vardhayantI satI sA candravadanA rAjJI samayAnusAraM yathA syAttathA'vasaramavetyetyarthaH / tasya narapateH karNayormadhye iti nimnAGkitaM vaca evAmRtaM prasaktihetutvAt, yaccodAramasaMkIrNa spaSTatayetyarthaH / tadapi punazcikSepa pUritavatI // 33 // zrItyAdivayam - he prANezvara, saMzRNu, yA bhagavaccaraNapayojabhramarI yA cota kila zrIjinapada-prasAdAdavanau sadA kalyANabhAginI tayA mayA nizAvasAne vizadAGkA spaSTarUpA svaprAnAM SoDazI tatiH sahasA'nAyAsenaiva dRSTA tasyA yatkiJcidapi zubhamazubhaM vA phalaM zubhAzubhaphalaM tad he sajjJAnekavilocana, zrImatA bhavatA vaktavyamasti yataH khalu jJAninAM nisargAdeva kiJcadapyagocaraM na bhavati // 34 - 36 // pRthvInAtha ityAdi - pRthvInAthaH siddhArtha sa prathitaH khyAtasvarUpaH supRthurvizAla: protho nitambadezo yasyAstayA 'prothaH pAnthe'zvaghoNAyAmastrI nA kaTi-garbhayoH' iti vizvalocanaH / mahiSyA proktAmuktA pRthumativistRtaM kathanaM yasyAM tAM tIrtharUpAmAnandadAyinI tathyAM sArabhUtAM vANIM zrutvA tato harSaNai romAJcairmantharamaGgaM yasya saH / atha ca punaH so'vikalayA girA praspaSTarUpayA vAcA svakIyayA tAmitthaM nimnaprakAreNa tAvat sat prazaMsAyogyo maGgalarUpazcArtho'bhidheyo yasyAstAM tAdRzIM prathayatitarAM sma darzayAmAseti / kIdRzo rAjA, phulle vikAsa prApte ye pAthoje kamale; ta iva netre yasya sa prasannatAdhAraka ityarthaH // 37 // tvaM tAvadityAdi - he tanUdari, tanu svalpamudaraM yasyAH sA tassambuddhiH / tvaM tAvacchayane sukhazayanApi punaranyebhyo'sAdhAraNAmananyAM svaprAvalimIkSitavatI dadarzitheti hetostvaM dhanyA puNyazAlinI bhAsi raajse| bho prasannavadane; he kalyANini yathAsyA: svaprataterma tamaM janamanoraJjakaM phalitamihalake syAttathA mamAsyAnmukhAcchRNu // 38 // akalanetyAdi - he subhage zobhane tvaM mImAMsitAkhyA''ptamImAMseva vA vibhAsi rAjase yatastvaM kilAkalaGkA nirdoSA alaGkArA nUpurAdayo yasyAH sA, pakSe'kalaGkena nAmAcAryeNa kRto'laGkAro nAma vyAkhyAnaM yasyAH saa| anavadyaM nirdoSaM devasya nAma tIthakarturAgamo'vatArastasyArthaM tameva vArthaM prayojanaM, pakSe devAgamasya nAma zrIsamantabhadrAcAryakRtastotrasyArthaM vAcyaM gamayantI prakaTayitrItyarthaH / satAM vRddhAnAM naya AmnAyastasmAt / pakSe samIcIno yo nayo nyAyanAmA tato hetoH / zleSopamA // 39 // loketyAdi - utphulle naline kamale iva nayane yasyAstasyAH sambodhinam / idaM teveGgitaM ceSTitaM hIti nizcayenAdya tavodare lokatrayasya tribhuvanasyaiko'dvitIyastilakaH lalATabhUSaNami va yo bAlakaH so'vataritaH samAyAta ityevaM prakAreNa santanoti spaSTayati / kramazastadeva varNayitumArabhate // 40 // dAnamityAdi - prathamamairAvatahastisvapnaM spaSTayati-sa kila nizcaye dvau radau dantau yasya sa dvirada iva hastisamAno bhavanavataredavatAramApnayAt / yataH so'khilAsu dikSu medinIcakre pRthvImaNDale muharapi vAraM vAraM dAnaM muJcan madamiva tyAgaM kurvan san punaH samunnata AtmA cetanaM zarIraM vA yasya saH / vimalo malena pApena rahitaH zuklavarNazca mudito modamitaH prApta IdRza airAvata iva sambhavediti // 41 / / Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa rarararararararararararaga244rararararararararararara mUletyAdi - mUlaguNA mahAvratAdayaH, AdizabdenottaraguNAstapazcaraNAdayastatsamanvitena ratnatrayeNa samyagdarzanajJAnacAritrAtmakena pUrNa bhRtaM dharmanAmazakaTaM ca puna muktireva purI ciranivAsayogyatvAttAmupanetuM prApayituM vRSabhasya balIvardapradhAnasya guNaM svabhAvamaJcan anusaran tasya dhurandharo bhavediti // 42 // duribhinivezetyAdi- durabhinivezo viruddhAbhiprAyo vastusvarUpAdanyaprakAra: sa eva madastaM unmadayituMsamarthatvAttenoddhurA utthApitamastakA uddhatA vA kuvAdinaH kutsitaM vadantIti ye toSAmeva dantinAM hastinAM tulyadharmatvAtteSAM ca madamadbhattaM parihartamayaM bAlakaH khala nizcayena dakSaH samartho bhavedadInaH kAtaratArahita itthaM kesarI si bhUyAditi / adayaM yathA syAttatheti nidhayatvena kadAcidapyasmin viSaye dayAM na kuryAditi // 43 // kalyANetyAdi - kamalAyA lakSmyA Atmano yathA'bhiSavo gajaiH kriyate tathAsya kalyANAbhiSavaH snonotsavaH sumeroH parvatasya zIrSe mastake pANDukazilopari nAkapatibhirindrararaM zIghraM janmasamaya eva vimalo nirmalatAsampAdaka: syAdbhayAt / so'pIdRzo varaH sarvazreSTho bAlakaH syAditi // 44 / / suyaza ityAdi - ayaM cotpitnurbAlaka: suyaza eva surabhirgandhastasya samuccayena samUhena vijRmbhitaM vyApta ca tadazeSa sampUrNamapi viSTapaM jagadyena na so'ta eva ca bhavyA dharmAtmAnasta eva bhramarAstairiha loka yo'sAvabhimata: svIkRta itaH kAraNAt punarmAlyayormAle eva mAlye tayoDaiika iva yugalavadbhavet // 45 // nijetyAdi - yazca bAlako vidhuriva candramA iva kalAdharatvAt kalAnAM svazarIrasya SoDazAMzAnAM kramazo dhArakazcandro bhavati, bAlakazca punaH sarvAsAM vidyAkalAnAM dhAraka ityataH / nijAnAM zucInAM pAvanAnAmujjavalAnAM ca gavAM sUmInAM vAcAM ca pratatibhyaH paGktibhyo'pAdAnarUpAbhyaH samutpatrasya vRSo dharma evAmRtaM tasyorudhArayA kilAvikalasvarUpayA siJcan kau pRthivyAM mudaM harSa candrapakSe kumudAnAM samUhaM vivardhayediti // 46 // vikacitetyAdi - ravidarzanAd yazya bAlako raviriva vikacitAni prasannabhAvaM nItAni bhavyAtmAna eva payojAni kamalAni yena sa / ajJAnamevAndhakAro bhrAmakatvAt tasya sandohaHsaMskArarUpo naSTa: praNAzaMgato'jJAnAndhakAro yena saH / svasya mahasA tejasA'bhikalito vyApto lokaH samastamapi jagad yena sH| kevalanAmno jJAnasyAloka: prakAzo'tha ca kevalo'nyanirapekSa Aloko yatra sa sambhavediti / rUpakAlaGkAra // 47 // kalazetyAdi - yazca kalazayormaGgalakumbhayordvika iva vimalo malavarjita iha ca bhavyajIvAnAM maGgalaM pApanAzanaM karoti saH / tRSNayA pipAsayA viSayAnAmAzayA cAcurAya duHkhitAyAmRtasya jalasya maraNAbhAvasya ca siddhiM niSpattiM saMsAre'smin svArthapUrNe'pi zraNati dadAti // 48 // kelikalAmityAdi - sa bAlako mahItale pRthivyAM muditAtmA muditaH prasanna AtmA yasya saH, mInadvikavanmatsyayugalamivakelInAMkrIDAnAMkalA tAmAkalayan anubhavansakalalokaM samastajIvalokamatulatayA'nupamatayA muditaM prasannaM kuryAt // 49 // ___aSTAdhikamityAdi - yathA tvayA svapne kamalAnAM paGkajAnAmaSTAdhikasahasraM dadhAno hRdastaDAgo dRSTaH, tathaivAyaM bAlakaH svazarIre sulakSaNAnAM zubhacinhAnAmaSTAdhikaM sahasraM dhArayiSyati, kiJca bhavinAM saMsArijIvAnAM satataM klamanAzakaH klamaM parizrAntiM nAzayati tacchIlo bhaviSyati // 50 // kAla Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sara ra rarararararara|245/rarararararararararararararararara jalanidhirityAdi - yathA svapne jalanidhidRSTaH, tathaivAyaM bAlakaH samudra iva gambhIraH, pAlitA sthitiryena sa maryAdApAlakaH, labdhInAM navanidhInAM dhArakaH bhaviSyati / vA'thavA kevalajAnA, kevalajJAnotpattyA saha jAtAnAM navalabdhInAM dhArakaH prabhavet // 51 // supadamityAdi-sa: zizuH ihAsmiMlloke satataM sadA samunnaterutkarSasya padaM sthAnaM syAt, tathA zivarAjyapadAnurAgaH zivasya mokSasya rAjyapadaM prabhutvasthAnaM tasminnanurAgo yasya mokSarAjyaprItimAn syAt / kiJca svapne siMhAsanadarzanena, cAmIkAratre cAvI ruciH tasyi thAbhUtaH, variSThaH zreSThazca syAditi // 52 // surasArityAdi - asau bAlakaH surasAthaiH surANAM: devAnAM sArthAH samUhAstaiH samyak sevyata iti saMsevya sevAha: samAt / saMsRte taM mano yasya tasmai jagadviraktacittAya puruSAya, abhISTa : pradezastasya saMlabdhistasyAH samIhitamuktiprApteH hetuH vimAnena tulyaM vimAnavat vimAnasadRzaH pUtaH, pavitraH syAdityarthaH / / 53 / / - satatamityAdi - asau mahImaNDale pRthvIloke, satatamanArataM sugItaM tIrthaM yazo yasya saH mahA~zcAsau vimala: paramapavitraH, punaH dhavalena yazasA kI. nAgAnAM mandiraM pAtAlalokastadvat punaH suSTu vizrutaH prasiddhaH syAditi // 54 // suguNairityAdi- suguNaiH zobhanaguNairamalairnirmalairdayA-dAkSiNyAdibhiH sakalAnAM lokAnAM janAnAM anantaiH asImairmanaso'nukUlairguNaiH, ratnaiH ratnasamUha ivAbhibhAyAcchobheta // 55 // . ____ apItyAdi - api punarante yathA vizado nidhUmo vahrisamUho dAruNA kASThenoditAnAM sampannAnAM tathaiva dAruNaM bhayaMkaramuditamudayabhAvo yeSAM teSAM cirajAtAnAmanAdiparamparayA prAptAnAM karmaNAM jJAnAvaraNAdInAM nivahaM samUha sa bAlako bhasmIbhAvaM nayediti // 56 // uktArthameva punarupasaMharati - samunnatAtmetyAdi - he devi, asau tava putro gajAnAM rAjA gajarAjastadvat samunnata utkRSTa AtmA yasya sa evaMbhUtaH syAt / avanau pRthivyAM dhurandhara iva vRSabha iva dhavalo nirmalo gharmadhurAdhArakazca bhavet ! siMhena tulyaM siMhavad vyAghravat svatantrA vRttirvyavahAro yasya tathAbhUtaH pratibhAtu zobhatAm / ramAvallakSmIvat zAzvadakhaNDita utsavo yasya tathAbhUtaH syAt / he devi, javajave saMsAre tava sutaH dvidAmavat, dve dAmanI tadasyAstIti dvimAlyavat sumana:sthalaM sumanasAM puSpANAM sajjanAnAJca sthAnaM syAt / zazinA tulyaM zazivaccandravanno'smAkaM prasAdabhUmiH prasannatAspadaM syAt / yo bAlako dinezena tulyaM sUryavat pathAM mArgANAM darzaka: syAt, dvayoH kumbhayo: samAhAro dvikumbhaM tadvat maGgalakRt kalyANakArI syAt / he devi, tava bAlaka : jhaSayoryugmaM mInamithuna sammitiryasya saH, vinodena pUrNaH satatamanoraJjaka : syAt, payodheH samudrasya samaH paripAlitA sthitiryena sa maryAdApAlaka: syAt / klamacchide parizrAntinAzAya dehabhRtAM prANinAM taTAkavat sarovaratulya: syAt / gauravaM karotIti gauravakAriNI yA saMvit tasyai gauravazAlijJAnAya suSTu pIThaMsupIThaM tadvat sundarasiMhAsanamiva syAt / yo bAlakaH, vimAnane tulyaM vimAnavad, devayAnamiva, surasArthena saMstUyate iti surasArthasaMstavo devasamUhastuta: syAt / yo nAgAnAM lokastadvat pAtAlaloka iva sugItaM tIrthaM yazo yasya varNitakIrtiH syAt / bhuvi pRthivyAM ratnarAzivat ratnasamUha iva guNairdayAdAkSiNyAdibhirupeto yukta syAt / vahninA tulyaM vahnivadagnivat punItatAM pavitratAmabhyupayAnu prApnotu / he devi mahArAjJi, iti kiloparyuktaprakAreNa tava garbhe AgataH putra : nizcayena nissandehamityevaM prakAreNa bhUtrayAdhipaH Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sararararararararararararararA246rararararararararararararararara trailokyasvAmI bhavitumarhaH, tIrthasya nAyakaH, etAdaka putraH iSTo'smAkaM icchAviSayo'sti / yata iha bhUtale satAM sajjanAnAM svapnavRndaM kacikvApyaphalaM niSphalaM na jAyate / vai-iti nizcaye // 57 - 61 // vANImityAdi-itthamuktaprakAreNAmoghA satyArtharUpA ca sA maGgalamayI pApApetA ceti tAmevaM miSTAM zravaNapriyAmapi TaNI svAmino nijanAyakasya mahIpatestasya matimateviziSTabuddhizAlina:zrImukhAni:sRtAmAkarNya zrutvA sA vAmorAme ra nohare-urU jaGa ghe yasyAH sA utsaGge aGke prAptaH suto yayA seva, kaNTakaiH romAJcairyuktA tanuryasyA sA zrUNAM pramodajalAnAM saMvAhinI nadI jAtA babhUva / yadyasmAtkAraNAt sutamAtra eva sAdhAraNo'pi putraH sutaH sukhado bhavati sa eva tIrthezvaraH sarvajanasammAnyaH syAccetadA kiM punarvAcyamiti // 62 // __ tadihetyAdi - tattasmAtkAraNAt surAzca surezAzca kIdRzAste san samIcIno dharmasya kartavyanivarhaNarUpo lezo manasi saMskAro yeSAM te / iha kuNDananAmni nagare prApya samAgamya sadudayena zubhakarmaNA kalitaM samanubhAvitamaGgaM zarIraM yasyAstAM tata eva varAGgI sundarAvayavAm varasya devopanItasya paTahasya raNaH zabda AdyaH pUrvasambhavo yavatai:jhallarImardalaveNuprabhRtizabdaiH kitracAnirvacanIyaprabhAvaiHzreSThaizcataiH pAdyaizcaraNayorapaNIyajalairapinavaMnavInamapUrvadRSTaM navastavanamiti kRtvA tatpUrvakaM tAM muhuzca nutvA namaskRtya te punariSTaM sthAnaM jagmuH // 63 // iti caturtha sargaH / Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athAbhavaditi - atha iti zubhasamvAde, vyomni AkAze sUryamatizete iti sUryAtizAyI mahAprakAza : mahAMzcAsau prakAzaH mahAprakAzaH samudyotaH tadA tasmin kAle sahasA akasmAdeva janAmAM darzakAnAM hRdi hRdaye kimetat itthaM evaM prakAreNa kAkubhAvaM vitarkaM kurvan samutpAdayan san pracalatprabhAvaH pracalati prasarati prabhAvo yasya sa uttarottaravarddhanazIlaH ityarthaH sa prasiddhaH abhavat // 1 // 247 paJcamaH sargaH kSaNottaramityAdi - sa prasiddhaH zrIdevatAnAM zrIhrIprabhRtInAM nivaha: samUha: kSaNottaraM kSaNAnantaraM sannidhiM samIpamAjagAma / tadA sa nareza: siddhArtha Adare sammAne udyatastatparaH, san, tAsAM devatAnAmAtithyavidhau atithisitkAre UrdhvababhUva, na Urdhvo'nUrdhvaH, anUrdhva UrdhvobabhUve tyurdhvababhUva, UrdhvamukhaH san uttiSThatisma // 2 // heturityAdi - narANAmIzo nareza iti vAkyaM prayuktavAn uvAca / tadevAha - he surazriyo devalakSmyaH, tatra bhavatInAM naradvAri mAnavagRhe samAgamAya - AgamanAya ko hetuH kileti sandehe / itikAya evaMrUpastarka Uho mama cittaM hRdayaM dunoti pIDayati // 3 // gurorityAdi he vibho, he rAjan, guruNAM zrImadarhatAM gurorjanakasya bhavataH zrImato nirIkSA nirIkSaNaM darzanamityarthaH / asmAkaM bhAgyavidherdevavidhAnasya parIkSAstIti zeSaH / zrImaddarzanajanyapuNyArjanamevAsmAkamAgamanaheturityarthaH / tadarthameva bhavaddarzanArthameveyamasmAkamAgamanarUpA dIkSA vartate / anyA kAcid bhikSA na pratibhAti, na rocate // 4 // antaHpura ityAdi - tIrthakRto bhagavato'vatAraH antaHpure zrImadrAjJIprAsAde syAt, atastasya bhagavataH sevA paricaryaiva surISu devAGganAsu zobhanaH sArastattvArtho vidyate / zakrasyendrasyAjJayA nirdezena tavAjJA tAM bhavadanujJAM labdhumicchurlipsurayaM surIgaNo devalakSmIsamUho bhAgyAddaivAt saphalo'pi syAt kRtArtho'pi syAditi / sambhAvanAyAM liG // 5 // itthamityAdi athetthamanena prakAreNa sa surIgaNaH kaJcukinA sanAthaH yukto bhavan mAturjananyA nikaTaM samIpaM sametya prApya, praNamya vanditvA tasyAH padau tayostaccaraNayoH saparyAyAM paraH pUjAtatparo babhUveti nRSu varyAH nRvaryA mahApuruSA jaguravadan // 6 // na jAtvityAdi - devyo rAjJIM prati kathayanti, he rAjJi vayaM jAtu kadApi manAgapi te duHkhadaM kaSTaprada kAryaM nAcarAmo na kurmaH sadA tava sukhasyaiva smarAmaH, tava AnandAya eva vayaM cintayAmaH, te tavAnugrahaM kRpAmeva zulkaM yAmo jAnImaH / tvadiGgatastvatsaMketato'nyatra vadAmo na kathayAmaH // 7 // dattvetyAdi tA devyastasyai rAjJyai nijIyamAtmIyaM hRdayaM cittamabhiprAyaM vA dattvA kiJca zasyaiH zreSThe: kAryaistasyA hRdi hRdaye padaM sthAnaM labdhvA sudhanyAH kRtakRtyA devyo vinatyupajJaiH praNatipurassarairvacanairjananyA mAtuH sevAsu paricaryAsu vibabhuH zuzubhire // 8 // praga ityAdi kAciddevI prage prabhAte rAjyai AdareNa darpaNaM mukuraM rayeNa vegena maJjudRzo manojJanetrAyA mukhaM draSTuM dadau / kAcit radeSu danteSu kartuM vidhAtuM mRdu maJjanaM dadau tathA kAcitvaktraM mukhaM kSAlayituM dhAvituM jalaM pAnIyaM dadau // 9 // - Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 Cr tanumityAdi - parA'parA jananyAstanuM dehamudvartayitumabhyaGgArthaM gatA, kayAcit rAjJyA abhiSekAya kaklRptirjalasamUha Api AnItaH / atra jananIzarIre jaDaprasaGgo mUrkhasaMgo GalayorabhedAjjalaprasaGgo vA kutaH samastu tiSThatu, iti tarkavastu citte kRtvA / punaH kayAciddevyAH prazasyA atizreSThA gAtratatiraGgasamUha: proJchanakena vastreNa sanmArjita: zodhitaH / anyA devI tasyai rAjyai, athAnantaraM suzAtaM nirmalaM dukUlaM paTTavastraM samadAd dadau, ato'syA guNavatsu puruSeSu paTeSu vA samAdara AsIditi zeSaH / / 10 11 // babandhesyAdi kAciddevI tasyA jananyA nisargata: svabhAvato vakrimabhAvadRzyAm kuTilabhAvadarzanIyAm kabarIM kezabandhaM bavandha, veNIgumphanaM cakoretyarthaH / tathA vadAnyA caturA anyA devI tasyAzcaJcalayordRzornetrayoraJjanaM cakAra kajjalaM cikSepa / kIdRzamatizitaM atikRSNam / kRSNAJjanena cakSuSoH zobhAtizayadarzanAditi bhAvaH // 12 // zrutItyAdi tasyAH zrutI karNau suzAstra zravaNAt zobhanAgama zravaNAt punIte pUte, ataeva kayAciddevyA payoja pUjAM kamalArcanAM nIte / tasyAH karNau kamalAbhyAmalaGkRtAvityarthaH / kAciddevI, sarveSvaGgeSu viziSTatAM lAtIti tasmin viziSTatAle paramazobhane bhAle lalATe tilakaM vizeSaka ca cakAra // 13 // - alaJcakAretyAdi anyasurI kAcidaparA devI nUpurayordvayena nUpurayugalena rayeNa vegena tasyAzcaraNau bhUSayAJcakAra / iha tasyAH kucayoraraM zIghraM saMchAdayantI AbriyamANA kaNThe mRdukomalapuSpahAraM puSpamAlAM cikSepa nyAdhAt // 14 // kAciditi - kAciddevI, ihAsyA jananyA bhuje bAhau bAhubandhaM keyUramadAt, babandhetyarthaH / parA'parA kare tasyA haste kaGkaNaM valayamAbabandha abadhnAt / tAni prasiddhAni vIramAtustIrthakarajananyA valayAni kaGkaNAbhUSaNAni, mANikyamuktAdirvinirmitAni hIrakapadmarAgAdimaNibhirviracitAnyAsanniti bhAvaH // 15 // - - tatretyAdi tatrArhatastIrthakarasya, arcAsamaye, pUjAkAle tadA arcanAya pUjanAya yogyAnyucitAni vastUni pradAya dattvA, utsAhayatA sotkaNThAH devyaH sudevyaH zreSThadevAGganAstAstayA jananyA samaM sArdhaM jagata ekaH sevya iti jagadekasevyastaM jagadekanAthaM prabhumAbhejuH sevitavatyaH // 16 // eketyAdi - tadaikA devI mRdaGgaM mardalavAdyaM pradadhAra dhRtavatI, anyA vINAM mahatIM dadhAra, pravINA caturA'nyA samuJjIraM vAdyavizeSaM dadhAra / jinaprabhorarhato bhaktirasena yuktA kAcinmAtuH svare gAtuM prayuktA pravRttA abhUt, gAnaM kartu lagnA gAtumArebhe // 17 // cakAretyAdi - kAcida yuvatirdevI, svakIyasaMsatsu nijasabhAsu kRtaikabhASyam, vihitaikavistAraM, jagadvijetuH saMsArajayazIlasyArhato dAsyaM kaiGkaryaM dadhaddhArayat Azu zIghraM pApasya hAsyaM tiraskAraM kurvANaM vidadhAnaM sulAsyaM manoharanRtyaM cakAra // 18 // arcAvasAna ityAdi - uta atha arcAyAH pUjAyA avasAne ante guNarUpayozcarcAdvArArhato guNarUpavarNanakaraNena vinaSTavarcAH matiH samastu sAmastyena naSTapApamalA matirastu mAturiti iGgitaM ceSTAmetya jJAtvA jAtu kadAcidiha nRtyaviSaye joSamapi maunamapi yayuH prAptAH tUSNImbhAvena sthitA ityarthaH // 19 // Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ errerrrrrarararararara|249 saduktaya ityAdi - radAlirazmicchaladIpavaMzA, dantapaGktivyAjena dIpasamUhatulyA, yA ca alasajJA na, AlasyajJAnarahitA sA zrImAturjananyA rasajJA jihvA.saduktaye, satI cAsAvuktistasyai, ayanaM avakAzaM mArga vA dAtumiva evaM prakArA'bhUt / vakSyamANaprakAreNa provAcetyarthaH // 20 // yathecchamityAdi - bho sudevyaH he devalakSmyaH, yathecchamicchAnurUpamApRcchata praznasamAdhAnaM kuruta, yuSmAbhireva prabhurjinaH sevyaH sevanIyo'sti / ahamapi prabhorahata evopAsikA'smIti zeSaH / ataH zaGkAprazna-samAdhAnarUpayA nAvA saGkoco vArdhiriveti saGkocavArdhirlajjAsAgaraH pratareta tarItuM zaknuyAdityarthaH // 21 // na cAtakInAmityAdi - yadi payodamAlA meghapaGktizcAtakInAM cAtakasrINAM pipAsAM jalapAnatRSNAM na praharet na nAzayettarhi janmanA sA kimu ? tasyA janmanA ko'rthaH ? na ko'pItyarthaH / tathaivAhamapi yuSmAkamAzaGkitaM saMzayamuddhareyam, apahareyam / kiJca tarke sadasadUhe rUcimicchAM kiM kathaM na samuddhareyaM dhArayeyamavazyameva dhArayeyamityAzayaH // 22 // naisargiketyAdi - vitarke, UhApohe me'bhirUciH kAmanA naisargikI svAbhAvikI asti / yatheha karke zuklAzve darpaNe vA svAbhAvikI acchatA svacchatA bhavati / adya vizvambharasya jagatpAlakasya prabhoH satI zobhanA kapA dayA, sudhevAmatamiva me sAhAyyakarI sAhAyyadAnazIlA vibhAtu rAjatAm / atra dRSTAntaH, upamA cAlaGkAraH // 23 // ityevamityAdi - ayi buddhidhAra he buddhiman mAturityevaM pUrvoktaprakAreNa, AzvAsanataH sAhAyyadAnavacanataH surINA devInAM saGkocatatirlajjAbhAvavistaraH surINA vinaSTA babhUva / yathA prabhAto dayata: uSa:kAlAgamAt, andhakArasattA tama:sthitirvinazyetrazyati tathaiveti bhAvaH atrApi dRSTAnto'laGkAraH // 24 // zira ityAdi - tadaiva tasminneva kAle tAsAM devInAM bhaktireva tulA tatra sthitaM ziro mastakaM gurutvAdAdaragauravAnatiM namratvamApa / sA kuGmalakomalA kalikAmRdvI karadvayI hastayugalaM samuccacAla, ntyrthmuurdhvmgmt| namaskArArthaM pANiyugalaM zirasA saMyojayAmAsurityarthaH / ceti samuccaye / eSA yuktiyojanocitaiva / rUpako'laGkAraH // 25 // mAturityAdi - bho jinarAja, bho deva, kumArikANAM saroja iva zastau kamalasundarau hastau karau candramivendumiva mAturjananyA mukhamAnanametya prApyaiva tu saGkocaM kuGmalIbhAvamAptau, yadetad yuktameva vibhAti / yato hi candrodaye kamalAni saGku cantyeva niyamAt / atra upamAlaGkAraH // 26 // lalATamityAdi - tAsAM devInAM lalATamalikamindorucitamindUicitaM candratulyameva, tathApi tanmAturjananyAH pAdAvabja iva pAdAbje tayozcaraNakamalayoravApa prAptam / ayaM bhAvaH - loke candraH kadAcidapi kamalaM nAproti, paraM tAsAM bhAlacandro mAtuzcaraNakamalayoH prApta ityAzcaryam / sA pUrvoktAzA'bhUtapUrvA adbhu tetyavalokanAyAdhunA tAsAM sakautukA vAgvANI udiyAya prakaTIbabhUva, vakSyamANaprakAreNeti zeSaH / atra upamA-utprekSA cAlaGkAraH // 27 // dukha:mityAdi - tadevAha-he mAtaH, jano loko duHkhaM kaSTaM kutaH kasmAdabhyeti prApnotIti praznaH / pApAditi mAturuttaram / pApe kalmaSe dhIrbuddhiH kuta iti praznaH / avivekasya tApaH pratApastasmAdityuttaram / so'viveko'jJAnaM Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 kuta iti praznaH / mohasyAjJAnasya zApa: udayastasmAdityuttaram / jagatAM lokAnAM mohakSatirmohahAni: kiM durApA duSprApeti praznaH // 28 // syAtsetyAdi iha saMsAre sA mohakSatiraparAgasya viraktasya puruSasya hRdi cite vizuddhayA cittazuddhayA syAdityuttaram aparAgo rAgAbhAvaH kuta iti praznaH / paramAtmani buddhiH paramAtmabuddhiH, tayA rAgAbhAva ityuttaram / iti paramAtmanInA paramAtmaviSayiNI buddhiH kuto'stviti praznaH / upAyAtparamAtmabhakti- tapaHsaMyamAdisAdhanAtsutarAmatyantamahInA zreSThA paramAtmabuddhirbhavatItyuttaram // 29 // rAga ityAdi - rAgaH kiyAn kiMparimANo'stIti praznaH / sa dehasya sevA yasminniti dehaseva : zarIrapoSaNarUpa ityuttaram / dehaH kIdRgiti prazna : / eSa dehaH zaTho dhUrto jaDo vetyuttaram / zaThaH kathamiti praznaH / ayaM dehaH puSTiM poSaNamitaH prApto'pi nazyati vipadyate'taH zaTha ityuttaram / kintu, ayaM sAMsAriko janastadIyavazyastasya dehasyaiva vazIbhUtaH // 30 // kuto'syetyAdi ayaM jano'sya dehasya vazyo'dhInaH kutaH kasmAtkAraNAdastIti praznaH / janasya tattvabuddhirheyopAdeyajJAnaM nAstyato'yaM dehavazyo bhvtiityuttrm| punastaddhIstattattvabuddhiH kutaH syAt kasmAdbhavediti praznaH / yadi janasya cittazuddhiH syAttarhi tattvabuddhi: syAdityuttaravAkyam / zuddherdvAH dvAraM kimiti praznaH / jinasya vAgvANI tasyAH prayogastadanukUlAcaraNameva cittazuddhermAge ityuttaram / yathA rogo'gadena tadauSadhenaiva nireti dUrIbhavati tathaiveti dik / atra rUpakAlaGkAraH // 31 // mAnyamityAdi arhato vacanamahaMdvacanaM jinavAkyaM mAnyaM kutaH samastu bhavatviti praznaH / yato yasmAt kAraNAttat arhadvacanaM satyaM yata: kAraNAt tatra vastu tattvasyaiva kathanaM bhavedityuttaram / tasminnarhadvacane'satyasyAbhAva: kuta iti praznaH / tadIye ukta kathane virodhabhAvo nAstyatastanmAnyamastItyarthaH // 32 // - - kimityAdi tatrArhadvacane, na virodho'virodhastasyaH bhAvaH kiM kathaM jIyAdvidyeteti praznaH / yato hi tatra vijJAnataH santulitaH prabhAvaH vailyaviziSTajJAnena yathocitaprabhAvo'to'virodha ityuttaram / aho devyaH, iha loke yA praNItirvyavahAro gatAnugatyaivAnyonyAnukaraNenaiva bhavati sA praNItiH kalyANakArI maGgalakarI na jAyate // 33 // - evamityAdi evamitthaM rucivedane icchAjJAne vijJAzcaturAstAdevya etAM mAtaraM suvizrAntiM virAmamabhIpsuM labdhumicchraM vijJAya vizazramuH praznAdviratA jAtA: / hi yato'tra loke'gado'pi mita: parimita eva sevyaH sAmpratamucitaM bhavatIti zeSaH / arthAntaranyAsaH alaGkAraH // 34 // avetyetyAdi ekA devI vivekAd bhukterbhojanasya samayamavetya jJAtvA mAturagre nAnAmRduvyaJjanapUrNa vividhamiSTAhArasahitamamatraM pAtraM pradadhAra dhRtavAtI / evaM nijaM kauzalaM cAturyaM prakaTIcakAra / utprekSAlaGkAraH // 35 // mAteti - mAtA tadIyaM bhojanasambandhi rasaM samAsvAdyAnubhUya yAvatsutRptiM samagAjjagAma tAvadanyA devI mRdIyaH komalaM tAmbUlaM pradadau / yatprakRtAnurakti prakRtyanukUlaM vastu tat prasattipradaM prasAdadAyakaM bhavati // 36 // yadetyAdi bhojanAnte yadAmbA, upasAndre gRhodyAne pravihartumArebhe tadA kAciddevI sukarAvalambA tayA Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 sArdhamanujagAma / sugAtrI manojJadehA mAtA vinodavArtAm anusaMvidhAtrI kurvatI tayA samaM zanakairagAt // 37 // cakAretyAdi - kAciddevI tasyAH zayanAya abhitaH puSpaiH prazasyAM manoharAM zayyAM cakAra / anyA padayoH saMvAhane nipIDane lagnA babhUva yato nidrAbhagnA nAstu // 38 // ekAnvitetyAdi : ekA devI vIjanaM kartumeva vyajanena mAtre vAyupradAnameva kartumanvitA prayuktA babhUva, aparA devA vikIrNAn viparyastAn kezAn kacAn pradhartuM saMyantumanvitetyadhyAhAraH / evaM pratyekakArye niSprayAsAtparizramaM vinaivAsAM devInAmapUrvamadbhatuM cAturyaM paTutvaM babhUva khalu // 39 // zriyamityAdi - ambA jananI svake svakIye mukhe vadane zriyaM zobhAM samAdadhAnA samyagdhArayantI, netrayozcakSuSorhiyaM trapAM samAdadhAnA, svake Atmani, dhRtiM dhairyaM samAdadhAnA, urojarAjayoH kucayugale kIrtimaunatyaM samAdadhAnA, vidhAne kAryasampAdane buddhiM dhiyaM samAdadhAnA, vRSakrame dharmAcaraNe ramAM lakSmIM samAdadhAnA satI gRhAzrame vibabhau vizeSataH zuzubhe // 40 // supaplavetyAdi - yathA latA: supallavAkhyAnatayA sundarakisalayazobhayA sadaivAnubhAvayantyo vasantabhAvanAmanubhAvayanti, ata eva kautukasamvidhAnA manovinodamAcarantyo bhavanti, tathaiva tA devyo jananImude mAtRcittavinodAya supallavAkhyAnatayA komalapadakathAvarNanena jananIsukhamanubhAvayantyo nidAnAdvividhakAraNAnmadhurAM maJjusbhAvAM tAM jananImanvaguranugatA abhUvan / dRSTAnto'laGkAraH // 41 // mAturityAdi tA devyo mAturjananyA manorathamanupravidhAnadakSA icchAnukUlakAryA caraNAnipuNAH, abhyupAsanasamarthanakAripakSAH sevAsamarthanakaraNacaturA Asan / ataH sA mAtA tadatra tAsAM devInAM kauzalaM naipuNyamavetya jJAtvA nijaM garbhakSaNaM prasUtikAlaM mudA harSeNAtItavatI vyatIyAya // 42 // - iti paJcamaH sargaH / Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garbhasyetyAdi bho bho janA lokAH ! deva-deva, devAnAmapi pUjyaH sa zrIvardhamAno mahAvIratIrthakaro bhuvi pRthivyAM vo yuSmAkaM mude harSAya, astutamAmatizayena bhavatu, garbhasya SaNmAsamadhasta eva SaNmAsebhya prAgeva kuvero dhanezo ratnAni paddharAgAdIni vavarSa, ratnAnAM vRSTiM cakAretyarthaH // 1 // - 252 SaSThaH sargaH samullasadityAdi prayatnIyitaH prayatnazIlo martyarAT tasya patnI sA pUrNamudaraM yasyA sA pUrNodariNI varSeva rarAja zuzubhe / kathambhUtA - samullasatpInapayodharA, samullasantau pInau payodharau kucau yasyAH sA, pakSe samuditasthUlameghA, punaH kathambhUtA - mandantvaM zithilatvamaJcantau padAveva paGkaje yasyAH sA, pakSe mandatvamaJcanti padAni yeSAM tathA bhUtAni paGkajAni yasyAM sA, evambhUtA varSeva rarAja // 2 // garbhArkasyevetyAdi eSA rAjJI ihAvasare guNAnAM sampadA saundaryazIlAdiguNasampattyopaguptA samAvRtA satI svalpairahobhiH katipayadivasairgarbhe'rbhako garbhArbhakastasya yazaH prasAraiH kIrtikalApairivA''kalpitaM nirmitaM ghanasArasArai: karpUratatvairAkalpitaM dehaM zarIraM samuvAha, garbhaprabhAveNa tasyAH zarIre zauklyamajanItyarthaH 3 // nIlAmbujetyAdi - tasyA mahiSyA netrayugaM netrayordvayaM kartR, purA mayA nIlAmbujAni nIlakamalAni jitAni, adya punaH sitotpalAni puNDarIkANi jayAmi, itIva kila, kApardako yo'sAvudAro'saGkIrNo guNasya prakAro bhedaH zuklavarNastaM babhAra dadhAra // 4 // - satetyAdi - satAM sajjanAnAmarhatA pUjyena sArdhaM yatkila vidhervidhAnaM nivasanaM sahavAsamabhyetya nAbhijaptasya tuNDInAmmo'vayavasya yA prakRtigabhIratA tasyAstu mAnamabhUt gAmbhIryaM tyaktocchrayatvamanvabhUdityarthaH / tuttayuktameva yattukila nAbhijAtA akulInA prakRtiryasya tasya nIcajAteH kuto'pi mahatA saMyoge'bhimAno bhavatyeva / tathApi mahatArhatA samAgame'pi punA rAjJazcandramasaH kulamanvayastaducitena rAjavaMzayogyena vA mRgIdRzastasyA mahiSyA mukhena tatrApi natireva prAptetyaho mahadAzcaryam / rAjakulocitaH kSatriyo mahattve'pi namatyevetyarthaH // 5 // gAmbhIryamityAdi - athetyuktivizeSe / aho ityAzcarye / maJjU manohare dRzau cakSuSI yasyAstasyA devyA nAbhi:, antargabhe tiSThatItyantaHsthaH sa cAsau zizustasmin / trayANAM lokAnAM samAhArastriIlokI tasyA apyacintyaprabhAvaM smartumapAryamANamahattvaM sahajamanAyAsasambhavaM gAmbhIrya vilokya yeiva lajjayeva kila svagabhIrabhAvaM AtmIyagambhIratAM jahau mumoca // 6 // yathetyAdi tasyA idaM tadIyaM yadudaraM tasya vRddhirucchiAyastasya vIkSA'valokanavRttiyarthA yathA'bhUt tathA tathA vakSojayoH kucayoH zyAmaJca tanmukhaM tasya dIkSopalabdhirabhUt tadidamucitameva, yato madhyasthA'nutsekarUpA kendra dharaNasvarUpA vA vRttiryasya tasyApi kiM punaritarasyetyapi zabdArtha: / unnatatvaM mahattvaM soDhumaGgIkartuM kaThineSu kaThoreSu sattvaM sAmarthya kuto'stu ? kucau ca tasyAH kaThinau tasmAttathAtvaM syAdeva / arthAntaranyAsaH // 7 // tasyA ityAdi - tasyA mahArAjJyA udarapradezo yo'tyantaM kRza iti kRzIyAn punarapi sa balitrayocchedI tribalInAM vidhvaMsakojAta: / durbala ekasyApi balavato vijetA na bhavet kiM punarbalitrayasyetyetAvattayA khalu tasya bhUpasya siddhArthasya mude babhUva prasannatAM cakAra / kintvetAdRg udare prabhAvaH sa sarvo'pi kilAntarbhuvaH pracchannatayA tiSThataH vivekasya vicArasya nauriva bhavataH zrItIrthakRta eva // 8 // Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ murrrrrrrrrr253 carrrrrrrrr loketyAdi - sa bhagavAn mahAvIraH, lokatrayamudyotayati prakAzayatIti lokatrayodyoti tata evaM pavitraM yadvittInAM jJAnAnAM matizrutAvadhinAmnAM trayaM tena hetunA garbhe'pi kilopapatyA sahitaH sopapattirmAhAtmyavAnevA''sIditi / ata eva sa ghanAnAM meghAnAM madhye AcchannaH samAvRto yaH payojAnAM kamalAnAM bandhuH sUryaH sa iva svocitasya dhAmnastejasaH sindhuH samudro'rthAtkhanirAbabhau zazabhe // 9 // payodharetyAdi - iha bhuvi saMsAre bandhUnAM dhAtrI bhUrivAdhArabhUtA'ta evottmasya puNyasya pAtrI tasyAstrizalAyA yathA payodharayoH stanayorullAsa: samunnatibhAva AvirAsa sambabhUva, tathA mukha mevenduzcandraH sa ca punItAyA nirdoSAyA bhAso dIpte: sthAnamAdhikaraNaM babhUvetyedvicitramabhUtapUrvama, yato'tra payodharANAM meghAnAmullAse candramaso dIptiAhANireva sambhavatIti / virodhAbhAsaH // 10 // ___kavitvavRttyetyAdi-kavitvasya vRttiH kavitvavRttistayA kavivyavahAreNa uditH|vstutstu jinarAjamAturahajjananyA jAtukadAcidapiko'pi vikAra:dehavipariNAmo nAsItra babhUva / tatrArthAntareNa hetumAhamarutaH pavanasyadIpikAyAmadhikAro nirvApaNAdiH syAt, kintu tathA vidyutasyaDito'ticAraH ka ? arthAtpavano dIpikA nirvApayituM samarthaH, kintu vidyunirvApaNe tasya zaktirnAstIti bhAvaH // 11 // vibhbhata ityAdi - idAnI basantakAle zrIyukto namuciH kAmadevaH pracaNDaH sannanivAryatayA vijRmbhate'thavA namucinAmA daityo vijayate / aMzuH sUryaH kuberadizyuttarasyAmavAptadaNDaH saMllabdhamArgasaraNirathavA samAvAptAparAdha: / aditiH punaH pRthvI devamAtA ca lokoktau sA samantAt sarvata evamadhunA puSpaparAgeNa madhunAma daityena ca viddhaM vyAptaM dhAma sthAnaM yasyA sA samastIti kilAyaM kAlaH surabhirIdRG nAma yasya sa vasantatureva surebhyo bhItiryatra sa surabhItiH kiletyevaMnAmA sajAyata iti / samAsoktiH // 12 // parAgetyAdi - anaGgasya kAmasyaiko'nanyaH sakhA hitakartA madhurnAma vasantartuH sa ca mAnI sammAnayogyo bhavan yo dhanI bhartA vanya eva janyaH striyastAsAM mukhAni, avalokanasthAnAni prasiddhAni / parAga eva nIra tenodbharitaiH paripUrNai: prasUnaireva zrRGgaijalokSaNayantraihetubhUtairmarudvAyureva karastena prayogeNokSati santarpayatyabhiSiJcatItyarthaH / anuprAsapUrvako rUpakAlaGkAraH / nAma vAkyAlaGkAre // 13 // vanyetyAdi - idAnIM vanyA vanasthalyA sAdhaM madhorvasantasya pANidhRtiH pANigrahaNaM vivAhaH sambhavati ttasmAdeva kAraNAt puMskokilaiH kIdRzairviSu pakSipu pravaraimukhyaiH miSTasambhASaNatvAttaireva vipravarairbrAhmaNottamaiH punaridAnIM yaduktaM tatsUktaM pANigrahaNakArikANAmRcAM paThanamataH sUktaM suSThUktamasti / smaraH kAma evAkSINo havirbhugagniH satataM santApakatvAdeva sAkSI pramANabhUto'tra kArye / alInAM bhramarANAM ninAdasya guJjanasya dezo lezaH sa eva bherInivezo maGgalavAdyavizeSaH sambhAvanIyastAvat // 14 // .. pratyetItyAdi - sarvasAdhAraNaH pathikAdirayaM vRkSo'zokaH zokaM na dadAti kiletyabhidhayA nAmnA pratyeti vizvAsaM karoti / atha punarAraktAni lohitAni phallAni prasanAnyevAkSINi yasya tattayekSito roSAruNavisphAlitalocanairavalokitaH san sa eva janaH khalu darANAM patrANAmeko dhAtA saMdhArako'thavA darasya bhayasyaiko'nanyo dhAtA sampAdaka ityanumanyamAno'numAnaviSayaM kurvANastasya kujAtitAM ko merjAtiH sambhUtiryasya tattAM kilAkulInatAM kimuta na pazyati pazyatyeveti / anyoktiralaGkAra // 15 // Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa rarararararararararararararararararararara padAkadatyAdi- dhuratnaM sUryaH pauSye samaye puSpaprasavakAle vasantatau kuberakASThAyA uttaradizAyA AzrayaNe prayatnaM vidadhAti, uttarAyaNo bhavatIti, kuta iti cet pratAkava sAsteSAM darpaNa viSeNAGkito yo'sau candano nAma vRkSastenAraktairabhispRSTairyAmyairdakSiNadiksambhavaiH samIrairvAyubhistatkAlasaJjAtaistaiH prasiddhaibhItibhAg bhayasaMtrasta iva yataH // 16 // janItyAdi- janIsamAjasya strIvargasyAdaraNaM svIkArastasya praNetu:samAdezakartuHsmara eva vizvasya jetA'dhInakartA tasyAsau vasantaH sahAyaH sahayogakArI / vanIvihAra ityanenodyAnagamanaM gRhyate tasyoddharaNe prakaTIkaraNe eka eva heturamaM tu punarviyogivargAyaikAkijanAya dhUmaketuragririva santApakaH // 17 // mAkandetyAdi - mAkandAnAM rasAlavRkSANAM vRndasya prasavaM kArakamabhisaratIti tasyAmrapuSpAsvAdakasya pikasya kokilasya modAbhyudayaM prakartuM prasannatAM vardhayituM tathaiva smarabhUmibhartuH kAmadevasya narapate: sakhA'sau kusumotsavartu yasmin puSpANAmutsavo bhavati sa eSa RtuH sukhAya viSayabhogAya nibhAlanIyaH // 18 // yata ityAdi - yataH kAraNAd abhyupAttA navapuSpANAM tAti: samUho yenaivaMbhUtaH kandarpa eva bhUpo rAjA vijayAya digvijayaM kartuMyAti gacchati / pikadvijAti: kokilapakSI kUhariti yacchabdaM karoti sa eSa zabda: zaGkhadhvanirivAvibhAti zobhate // 19 // navaprasaGga ityAdi - yathA kAmI janaH parihaSTacetAH prasannacittaH san navaprasaGge prathamasamAgame navAM navapariNItAM vadhUM janIM muhurmuhuzcumbati tathaiva caJcarIko bhramaraH korbhUmyA mAkandajAtAmAmravRkSodbhavAM maJjarI muhurmuhuzcumbati // 20 // AmasyetyAdi - kalikAyA anto madhye'libhramaro guJjati yasya tasya guJjatkalikAntarAle, Amrasya vizeSyasya sahakArasya, etatkilAlIkaM vyarthaM na bhavati, kuto yato dRzoneMtrayorvartma mArgastasmin karmakSaNa eva nayanagocaratAM prAptAveva pAnthAGgine pAnthAya parAsutvaM prANarahitatvaM karotIti tasya tAvaditi vayaM vadAmaH // 21 // __ sumodgama ityAdi - smarasya kAmasya bANAnAM vezaH svarUpaM paJcavidha ityAha - prathamastu sumodbhamaH puSpotpattiH, dvitIyastAvad bhRGgAnAmurvI gItibhraMmaratumulaguJjanaM, tRtIyaH antakasyAyamantakIyo yamasambandhI, virahiNAmantakAritvAt marunmalayAnilaH, caturtho janInAM svanItiveSabhUSA, zeSaH paJcama eSa pikasvanaH kokilazabda iti // 22 // anantatAmityAdi - sAmpratamidAnIM smarasyAyudhaiH puSpairanantatAmasaMkhyatvamavAptavadbhipayuJjAnairataeva sphuradbhirvikasadbhirvimuktayA parityaktayA paJca'saMkhyAkatayA mRtyu veti paJcatayA, ita: samArabhya ka: samalaGkriyeta viyoginAM virahiNAM vargAtsamUhAdaparo na ko'pi, kintu strIvirahitajana eva mriyeteti // 23 // samantata ityAdi- he samakSa, sammukhe vartamAnamahAzaya, sadA sarvadaiva pikasya kokilasyodayabhRtprasannatAkAraka vidhAnaM yatra tasminmAghAnmAghamAsAdvinivartamAnephAlgunamAsata:prArabdhe'sminnRtau punItasya pAvanarUpasya mAkandasyAmravRkSasya vidhAnaM karotIti vidhAyivastu tAdRk sumanastvaM phullapariNAmaH samantata evAstu / tathA mAyA lakSmyAH kandasya pariNAmasya vidhAyi samunastvaM devatvamastu yato he samakSamaH samAnA kSamA yasya tAdRG mitra, aghAtpAdaddU ravartini sadA kasya sukhasyodayamRdvidhAnaM yatra tasmin sukhAdhAra iti // 24 // Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255 errrrr Rtuzriya ityAdi atra vasante'do yatpauSpaM rajaH puSpaparAgaH analpaM pracuraM prasarati tatkIdRzaM pratIyata ityAha tadra Rtuzriyo vasantalakSsyAH zrIkaraNaM zobhAdhAyakaM cUrNamiva, tUrNa tatkAlaM viyoginAM virahiNAM bhasmavat, zrImInaketoH kAmasya dhvajavastrakalpaM patAkANTasadRzaM pratIyata iti zeSaH // 25 // zreNItyAdi - asminnRtau samantAtparito yA'lInAM dvirephANAM zreNI paGktirvilasati sA pAnthoparodhAya proSitajanagamanavAraNAyAdInA puSTA kazeva vetrikeva pratIyata iti zeSaH / asau vasantazriyo ramyA manojJA veNIva saMyatakezapAza iva, kAmo gajendra iveti kAmagajendraH, kAmagajendraM gacchati bandhanArthaM prApnotIti kAmagajendragamyA zrRGkhaleva pratIyate // 26 // - pratyetIti - loko viTaM kAminaM pAti rakSatIti viTapo'yaM ca viTapo vRkSa ityukte : sArAllezAtkAraNAttAvatpratyeti vizvAsaM karoti / atha ca punaraGgAratulyAnAM prasavAnAM puSpANAmupahArAddhetoH palamaznAti mAMsaM khAdatIti palAzo'yamiti nAmnaH smaraNAdayameva loko bhayabhItaH san svAM svakIyAM mahilAM striyaM sahAyaM sahakAritayA samIhate'bhivAJchati rantukAmo bhavatItyarthaH // 27 // madanetyAdi - eSa vasantAkhyaH kSaNaH samayaH suratavAra iva strIpuruSasaGgama iva samudbhataH satrAvirabhUjjAtaH yato madanasya sahakAra taroH pakSe kAmasya marmaNAM vikAsaiH samanvitaH kaurakairhAvAdibhirvA yuktaH / kuhuritaM kokilaravaH saGgamadhvanirvA tasyAyo'bhivRddhistadyutayA kAraNena saviTapaH palAzAditarusahita: kAmijanasahitazca kautukalakSaNaH puSpaparamparAcihnito vinodavA~zceti kilAtra tasmAt // 28 // kalakRtAmityAdi - atra vasante kalakRtAM madhuraM gAyantInAM mRgasya dRzAviva dRzau yAsAM tAsAM hariNAkSINAM kAminInAmityevaM jhaGkRtAni nUpurANi yasmin yathA syAttathA nUpurajhaGkAraM kvaNitakiMGkiNikaGkRtakaGkaNaM zabdAyamAnakSudraghaNTikAkaMkRtavalayam zrutvetyadhyAhAraH / inaH sUryastAsAM mukhapadbhadidRkSayA mukhakamalaMdraSTukAmanayA rathaM syandanaM mantharaM mandagAminaM kRtavAn kila // 29 // nanvityAdi - asmin vasante rasAladala Amrapallave'lipikAvaliM bhramarakokilapaMkti vivalitAM paritaH saGgatAM kathambhUtAM lalitAM manoharAmimAmahaM madanasya kAmasya sumAzaye puSparAzau bhuvi pRthivyAM vazIkaraNocitamantrakasthitiM kAmijana vazIkaraNamantrAkSaratulyAmityaye pratyemi jAnAmItyarthaH / utprekSAlaGkAra // 30 // nahItyAdi atra madhau palAzataroH kiMzukavRkSasya mukuloddhati: kumalotpattirnahi, tarhi kimityAhakintu satI samayocitA pativratAGganA yauvanakAlocitA surabhiNA nAyakena kalitA racitA api atilohitA raktA nakharakSatasantatirnakhAghAtavraNapaGktirlasati zobhate / apahRtyalaGkAra // 31 // - ayItyAdi ayi lavaGgi, bhavatyapyadya zizira iva zaizave bAlye vikalite vyatIte sati bhramarasaGgavazAd dvirephasparzAliGganAdivazAd atizayotratimantaH stavakA gucchA eva stanA yasyAH saivambhUtA satI madanastave kAmastutau rAjate vartate ityarthaH // 32 // ravirityAdi - yadayaM raviruttarAM dizaM gantumudyato'bhavat tadAsau dakSiNA digapi vipriyaniH zvasanaH priyavirahani: zvAsasvarUpaM gandhavahaM malayAnilaM nanu vahatitarAm atizayena vahatItyarthaH // 33 // Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Carrrrrrrrrrrrr1256rrrrrrrrrrrrrrrrrr mukulatyAdi - sthalapayojavane'bjinI kamalinI mukulapANipuTena korakarUpahastasampuTena rucAmbujajidRzAM svakAntiparAjikamalanetrANAM yuvatInAM dRzi netre, netreSvityarthaH / rajaH parAgaM dadAti kSipatInyarthaH smaradhUrtarAT zaThaziromaNiH kAmarUpaH zaTharAjo rasAtkautukAtktad-hRdayadhanaM tAsAmambujajiddRzAM kamalanayanAnAM hRdayarUpavittaM harati // 34 // amisarantItyAdi - atra kusumakSaNe vasante sarasabhAvaM vibhratIti teSAM sarasabhAvabhRtAM rasikabhAvadhAriNAM kokilapitsatAM pikAnAM madhurAravaiH kalakUjitaiH samucitAH zabdAyamAnAH sahakAragaNA AmravRkSasamUhA ruciratAM manojJatAmabhisaranti prApnuvanti // 35 // virahiNItyAdi - ayaM vasantatuvirahiNInAM paritApaM santApaM karotIti tathAbhUtaH san yadihAparihArabhRdanivArya pApamakarot, eSako vasanto lagadalivyapadezatayA saMlagnabhramara-vyAjatayA yadaghaM dadhat dhArayan samprati tatpariNAmena vipadyate nazyatItyarthaH // 36 // RddhimityAdi - saiSA vanI vArajanI vezyevAnvahaM pratidinaM zrIbhuvaM sampattibhUmikAmRddhiM parivRddhiM gcchti| steyakRtA caureNa tulyo bhavan rAgadaH kAmaH kharaistIkSNaiH zaraiH pAnthAnaM pratarjati bhISayati rasarAjaH zrRGgArarasaH so'smin saMsAre nityaM nirantaramatithisAt pratiSThApanameti, atithirivAdRto bhavati / sakalo'pi no'smAkaM bandhu mitravargaH sa RtukautukIva RtuH zArIrikazobhA tasyAM kautukIva narmazrIvinodavazaMgataH sanmudaM yAti harSito bhavati / SaDaracakrabandhaH RtusamvadananAmA / / 37 // caitretyAdi - sA bhUpatijAyA priyakAriNI caitrazuklapakSasya trayodazyAM tithau, uttamoccasakalagrahaniSThe zreSThoccasthAnasthitagrahe mauhUrtikopadiSTe jyotirvidAdiSTe samaye sutaM putramasUta suSuve // 38 // ___ raviNetyAdi - tadA sA rAjJI satA zreSThena tena sutena, raviNA sUryeNa, indrazAsikA kakubiva pUrNadigiva, sphuTapAthojakulena praphullakamalasamUhena vApikeva, navapallavato nUtanakisalayailatA yathA vallIva zubhena manohareNa putrevA''zuzuzubhe azobhata // 39 // sadaneketyAdi - aso mahIbhujo janI rAjJI priyakAriNI rajanI rAtririvAsIttadAnImiti yAvadyato lasattamAtizayaprazaMsanIyA sthitiryasyAH sA pakSe lasati sphUrtimeti tamo'ndhakAro yasyAmetAdRzI sthitiryasyAH / rujaH pratikAriNI putrajanane'pi yasyai kiJcidapi kaSTaM nAsIt pakSe rujo vyApArAdyAyAsasyApalApikA'tha ca puna: santi prazaMsAyogyAni anekAnyaSTottarasahasraM saMkhyAkAni lakSaNAni zubhasUcakacinhAni teSAmanviti: sthitiryatra tAdRzena tanayena pakSe satAM nakSatrANAMmanekeSAM surANAM kSaNasyotsavasyAnvitiryatra tena tanayena zazinA candramasA rAtrau pizAcAdInAM sAJcAro bhavatIti // 40 // saurabhetyAdi - tasya bAlakasya vapuSyaGge padbhasyeva saurabhAvagatiH sugandhAnubhavo'bhUt / yA'sau samastalokAnAM netrAlipratikarSikA cakSurdhamarAkarSikA'bhUt // 41 // - zuktarityAdi - zuktemauktikavattasyA devyA udbhavato jAyamAnasya nirmalasya sadbhirAdaraNIyasya vapuSmato bAlakasya pavitratA zuddhatA''sIt // 42 // iti SaSThaH sargaH / Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ barararararararararararagAramAra zlokAnukramaNikA zloka caraNa sarga zloka anyaiH samaM sambhavato'pyamuSya 19 20 (a) antaHpure tIrthakRto'vatAraH 55 akalaGkAlaGkArA antItyAkhilaM vizvaM akSNoH sAJjanatAmavApa antastale svAmanubhAvayantaH agAdapi pituH pAveM 8 9 anye'gnibhUtipramukhAzca tasya adhasthavisphAriphaNIndradaNDa anye'pi bahavo jAtA: acitpunaH paJcavidhatvameti apArasaMsAra mahAmburAzeH ajAya sambhAti dadhatkRpANaM apAharat prAbhavabhRccharIra ajena mAtA parituSyatIti api dAruNoditAnAM ajJo'pi vijJo nRpatizka dUtaH api mRdubhAvAdhiSThazarIraH ata eva kiyatyAH sa abhidravaccandanacarcitAntaM ativRddhatayeva sannidhi abhivAJchasi cedAtman atItya vA'lasyabhAvaM abhisarAntatarAM kusumakSaNe atyuddhatatvamiha vaidikasampra abhUccaturthaH paramArya Arya atha janmani sanmanISiNaH 7 1 abhUtpunaH sanmatisampradAye atha prabhorityabhavanmanodhanaM 9 1 abhraMlihAgrazikharAvalisaMkulaM athAneke prasaGgAste ayi jinapagirevA''sIt athAbhavadyajJavidhAnamete 15 ayi maJjulaharyupAzritA athAbhavad vyomni mahAprakAzaH ayi lavaGgi bhavatyapi rAjate adhaH kRtaH sanapi nAgaloka: aravindadhiyA dadhadraviM adhikartumidaM dehI arcAvasAne guNarUpacarcA adhItibodhAcaraNapracAraiH arthAnmanaskAramaye pradhAna ananyajanyAM rucimApa candraH arhattvAya na zakto'bhUt anantatAM sAmpratamAptavadbhiH alaJcakArAnyasurI rayeNa ananyabhAvatastaddhi avabudhya janurjinezinaH analpapItAmbaradhAmaramyA: avikalpakatotsAhe anAdito bhAti tayohiM yogaH avetya bhukteH samayaM vivekAt anAratAkrAntaghanAndhakAre aSTAdhikaM sahasraM 4 50 anityataivAsti na vastubhUtA asumAha patiM sthitiH punaH 335 anekadhAnyeSu vipattikArI asUta mAtA vijayAtha putra 148 anekazaktayAtmakavastutattvaM 198 asmAbhiradyAvadhi mAnavAyuH 1433 250 35 68OMOM4& Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 13 24 25 21 urarararararararararararararararararararararara asminnahantayA'muSya 10 10 ityevamanusandhAna asminpradeze'styakhilAsu 13 14 ityevamAzvAsanataH surINAM asminbhuvobhAla iyadvizAle ityevametasya satI vibhUti asyA bhujaspardhanagarddhanatvAt 26 ityevaM pratipadya yaH svahRdayA asyA mahiSyA udare'vatAra 1 idAnImapi vIrasya ahiMsA vartma satyasya 36 indriyANAM tu yo dAsa: ahInatvaM kimAdAyi ahInasantAnasamarthitatvAt 23 IrSyAmadasvArthapadasye lezaH aho jarAsandhakarottaraiH zaraiH 17 42 aho jino'yaM jitavAn 12 45 uccakhAna kacaughaM saH aho nijIyAmaratAbhilASI 14 22 ucchAlito'rkAya rajaH samUhaH aho pazUnAM dhriyate yato baliH 1 13 utphullotpalacakSuSAM (A) udiyAya jinAdhIzAt AkarNya bhUpAlayazaH prazasti udyotayatyuditadantavizuddharociH AkhuH pravRttau na kadApi tulyaH upadrutaH syAtsvayamityayukti Atman vasestvaM vasituM upasthite vastuni vittirastu AtmAnamakSaM prati vartate yat 21 upAttajAtismRtirityanenA AtmA bhavatyAtmavicArakendraH upAntyo'pi jino bAla Adau samAdIyata dhUlizAla: urvIpraphullatsthalapadmanetra Amrasya guJjatkalikAntarAle uzIrasaMzIrakuMTIrameke ApanamanyaM samudIkSya mAsthAH uSmApi bhISmena jitaM himena ArAdhanAyAM yadi kArtikeyaH (R) AlocanIyaH zivanAma bhartA RtuzriyaH zrIkaraNaJca cUrNa RddhiM vArajanIva gacchati ikSvAkuvaMzapadyasya 1533 iGgitena nijasyAtha ekasya dehasya yugeka eva itaraSvapi lokeSu ekAkinInAmadhunA vadhUnAM itaH prabhRtyamba tavAnanasya 320 ekAnvitA vIjanameva kartuM itaH prasAdaH kumudodgamasya 21 7 ekA mRdaGga pradadhAra vINA iti duritAndhakArake samaye ___ ekAkI siMhavad vIro itthaM bhavan kaJcukitAsanAtha: ekAsya vidyA zravasozca tattvaM idamiSTamaniSTaM veti eke'munA sAkamaho pravRttAH ityekadeddak samayo babhUva 186 eko na sUcImapi draSTamarhaH 17 20 11 20 10 Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 18 34 14 Carrrrrrr ekaM vihAyodvahato'nyadaGgaM ekaH surApAnaratastathA bata eNoyAtyupakANDakAdhara etaddharmAnurAgeNa etadvacohimAkrAnta etasya vai saudhapadAni pazya etasyAkhilapattaneSu etAddazIyaM dharaNau vyavasthA evaM paryaTato'muSya evaM pururmAnavadharmamAha evaM vicAryAtha babhUva bhUya evaM samullAsitalokayAtraH evaM samutthAnanipAtapUrNe evaM suvizrAntimabhIpsumetAM eSo'khilajJaH kimu yena sevA (ka) kathamastu jaDaprasaGgatA kadAciccedbhuvo bhAla kanduH kucArakAradharo yuvatyA kanyAprasUtasya dhanuHprasaGgataH kabarIva nabhonadIkSitA karatramekatastAta karNATakasthalamagAt sa tu karNejapaM yatkRtavInabhUstvaM kalakRtAmiti jhaMkRtanUpuraM kalazadvika iva vimalo kalAkandatayA''hnAdi kalyANAbhiSavaH syAt kavitvavRtyetyudito na jAtu kazcittvasiddhamapi patraphalA kasyApi nApattikaraM yathA syAt kasmai bhavetkaH sukhaduHkhakartA kAcid bhuje'dAdiha bAhubandhaM |259 Currrrrrrr 30 kAThinyaM kucamaNDale'tha kAntAlatA vane yasmAt kAmAritA kAmitasiddhaye naH kArayAmAsaturloka kAlena vaiSamyamite nRvageM 32 kAzInarezvaraH zaMkho 47 kA~zcitpaTena sahitAnsamu kintu vIraprabhurvIro kinAnugahNAti jagajjano'pi kimatra nAjJo'Jcati vidvidhA kimanyairahamapyasmi 40 kimasmadIyabAhubhyAM kimevamAzcaryanimagnacittAH kimu rAjakulotpanno 18 kilAkalaGkArthamabhiSTavantI kiM chAga evaM mahiSaH kima 131 35 kiM tatra jIyAdavirodhabhAva: 5 33 11 kiM rAjatuktodvAhena 8 43 37 kIddak caritraM caritaM tvanena kucaM samudghATayati priye striyA: kuto'pahAro draviNasya dRzyate kuto'sya vazyo na hi tattvabuddhi 5 kuryAnmano yanmahanIyamaJce kuzIlavA gallakaphullakAH kusumAJjalivadvabhUva sAmbu kUpAdisaMkhananamAha ca ko'pi kRtvA janmahotsavaM kRpAvatI pAnthanRpAlanAya 11 kRmighuNo'lirnara evamAdi 23 kelikalAmAkalayan 28 ko nAma jAtezca kulasya garva: 10 kopAkulasyeva mukhaM nRpasya kaumAramatrAdhigamayya kAlaM 7 8 / Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CC kauzambyA naranAtho'pi kSaNottaraM sannidhimAjagAma kSudhAdikAnAM sahaneSvazaktAn kSullikAtvamagAdyatra kSetrabhya AkRSya phalaM kha leSu (kha) khaGgenAyasanirmitena na hato khalasya naktamivAdhavastu khAravelo'sya rAjJI ca (ga) gaGgAtaraGgAyitasatvarANi gaNI babhUvAcala evamanyaH gatamanugacchati yato'dhikAMza : gatAgatairdolikakelikAyAM gatAnugatikatvena gaternimittaM svasu pudgalebhyaH gataM na zocyaM viduSA samastu gatvAntikaM dharmasudhAM pipAsuH gatvA pRthaktvasya vitarkamArA gatvA pratolIzikharAgralagne garjanaM vAridasyeva garbhasya SaNmAsamadhasta eva garbhArbhakasyaiva yaza: prasArai: gAmbhIryamantaHsthazizau gArhasthya evAbhyuditAsti guNo na kasya svavidhau pratItaH gurumabhyupagamya gaurave gurorgurUNAM bhavato nirIkSA gRhasthasya vRtterabhAvo hmakRtya gRhItaM vastramityAdi go'joSTrakA veradalaM caranti grISme gireH zraGgamadhiSTitaH (gha) ghaTaH padArthazca paTaH padArthaH 15 5 8 7 2 18 17 21 16 1 15 13 14 10 4 10 19 14 11 12 2 15 6 6 6 9 17 7 5 16 13 19 12 19 1260 22 2 19 36 12 30 21 32 232 233 20 10 39 21 17 37 34 38 34 1 1 3 6 6 3 22 4 19 35 11 35 15 ghanaiH parAbhUta ivoDuvarga: dhUkAya cAndhyaM dadadeva bhAsvAn (ca) cakAra kAcid yuvatiH sulAsyaM cakAraM zayyAM zayanAya tasyAH cakAsti vIkAsajuSAM varANAm cacAla draSTaM tadatiprasaGga cacAla yAmilAmeSo caturguNastatra tadAdyasAra catuSpadeSUta khageSvageSu candraprabhaM naumi yadaGgasAra candramaulestu yA bhAryA campAyA bhUmipAlo'pi cAJcalyamakSNoranumanyamAnA cittezayaH kau jayatAdayantu cintintaM hRdaye tena cetko'pi karteti punaryavArthaM caitrazuklapakSatrijayAyAM cauhAnavaMzabhRtkIrti (cha) chatrAbhidhe puryamukasthalasya chAyA tu mA yAtviti pAdalagnA chAyeva sUryasya sadAnugantrI (ja) jagatattvaM sphuTIkartuM jagattrayAnandaddazAmamatraM janI janaM tyaktu mivAbhijanI samAjAdaraNapraNetu janairjarAyAmapi vAJchayate raho jano'khilo janmani zUdra eva jano'tiyuktirgurubhizca saMsa jalanidhiriva gambhIraH jalesbjinIpatravadatra bhinna 4 19 5 5 7-45 m to a 1 008 ~ m = m 2 2 2 2 5 9 13 15 18 17 1 15 15 3 4 10 19 6 15 123 20 13 10 13 9 6 9 17 9 4 14 18 38 42 27 14 9 27 3 41 18 23 18 28 42 38 35 17 15 15 22 10 17 7 35 8 51 40 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1855 werrrrrrrrrrrrrrr|261 TTTTTTTTTT jalaM purastAdyadabhUtu kUpe 1230 tatratyanArIjanapUtapAdai javAdayaH svarNamivopalena tatrAdimazcakriSu pauravastuk 1846 jAkiyavve sattarasa tatrArhato'rcAsamaye'rcanAya 5 16 jADayaM pRthivyAH parihartumeva tatsampradAyAzrayiNo narA ye jAtA gautamasaMkAzA: tathApyaho svArthaparaH parasya jAtIyatAmanubabhUva ca jaina 22 18 tadadya duSTabhAvAnAM jAnAmyanekANumitaM zarIraM 1430 tadiha surasurezAH prApya jAyAsutArthaM bhuvi visphuranmanA tadIyarUpasaundaryA jighAMsurapyeNagaNa zubhAnA tadetadAkarNya vizAkhabhUti jitA jitAmbhodharasArabhAsAM tadevendriyAdhInavRttitvamasti jinacandramasaM prapazya taM 15 tarnu parodvartayituM gatApi jinA jayantUttamasaukhyakUpAH tamodhunAnA ca sudhAvidhAnA 1 28 jinavandanavediDiNDima tayorgato'haM kulasaudhaketujinarAjatanuH svataH zuciH tayostu saMmizraNamasti yatra jinasadmasamanvayacchalAda taralasya mamApyupAyanaM jinAlayasphATikasaudhadeze tallInarolambasamAjarAjijinendradharmaH prabhavet tasmAtsvapakSaparirakSaNavardha jugupse'haM yatastatki tasmAdanalpApsarasaGgatattvAd jJAtveti zakro dharaNImupetaH tasmAdda rAgrahavatIrSazIlajJAnAdvinA na sadvAkyaM tasminvapuSyeva zira:samAnaH jJAnena cAnandamupAzrayanta: tasyAH kRzIyAnudarapradeza : jvAlA hi lolAcchalato tapodhanazcAkSajayI vizoka: tAvattu sattamavibhUSaNabhUSitAjhaSakarkaTanakranirNaya tArApadezAnmaNimuSTinArAt (ta) tiSTheyamityatra sukhena bhUtale tatkAlaM ca sunaSTanidranayanA turuSkatAbhyeti kurAnamArAt tataH punAdaza koSThakAni tulyAvasthA na sarveSAm tataH punaryo yAvatyAM tuSArasaMhArakRtau sudakSA tattvAni jainAgamavadvibhArti te zAradA gandhavahAH suvAhA: tato nRjanmanyucitaM samasti teSvantimo nAbhiramuSya devI tato'pi vapraH sphaTikasya zeSa tyaktaM kratau pazubale: karaNaM tato marAlAdidazaprakAra 137 tyaktvA payojAni latA: tatratyadhammilladharAsurisya 146 tyAgo'pi manasA zreyAn 13 37 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trimekhalAvApicatuSkayuktAH trivargabhAvAtpratipattisAraH vetA punaH kAla upAjagAma tretA babhUva dviguNo'pyayantu kAlikaM cAkSamatizca veti tvaM tAvadIkSitavatI zayane tvaM brAhmaNo'si svayameva viddhi __ 16 15 19 24 199 12 12 13 3 dorbalagaMgahemANDi 9 dausthyaM prakarmAnucitakriyatvaM dravyaM dvidhaitaccidacitprabhedAt drAkSA guDaH khaNDamatho sitAdvijA valabhyAmadhunA lasanti dvijihvacittopamamambu taptaM dvidAmavatsyAtsumana:sthalaM dvIpo'tha jambUpapadaH samasti (dha) dharA prabhorgarbhamupeyuSastu dharmaH samastajanatAhitakAridharmAdhikartRtvamamI dadhAnA dharmArthakAmAmRtasambhidastAn dharme'thAtmavikAse 441 dhAnyasthalIpAlakabAlikAnAM dhUrte :samAcchAdi janasya sA 15- 12 dhUliH pRthivyAH kaNazaH dhruvAMzamAkhyAnti guNeti (na) na ko'pi loke balavAn nakrAdibhirvakramathAmbu na cAtakInAM prahareta pipAsAM na caurya punastaskarAyAna jAtu te duHkhadamAcarAmaH naTatAM saTatAmevaM natabhruvo labdhamahotsavena nadInabhAvena janA lasanti 3 nanu rasAladale'lipikAvaliM 4 35 nabhogRhe prAgviSadai nabho'vakAzAya kilAkhile na manAgiha te'dhikAritA 4 61 namanodyami devebhyo 21 23 nayanAmbujaprasAdinI 14 daNDamApadyate mohI daNDAkRtiM lomalatAsvathA'raM dattvA nijIyaM hRdayaM tu tasyai dayeva dharmasya mahAnubhAvA dalAdyagninA siddhamaprAsukatvaM dazAsya-nirbhISaNayozca dAnaM dvirada ivAkhiladAmpatyamekaM kulamAzritAnAM dikkumArIgaNasyAgre digambarIbhUya tapastapasyan divAnizoryatra na jAtu bhedaH dizi yasyAmanugamaH dIpako'bhyudiyAyAtha dIpe'JjanaM vArdakule tu zampA duHkhamekastu samparke duHkhaM jano'bhyeti kuto'tha durabhinivezamadodhuradurmocamohasya hati: kutastathA ddaDhaM kavATa dayitAnuzAyinaddazyamastyabhito yadvadadRSTA nizAvasAne devatAnAM karAgre tu devarddhirApa punarasya hi sampradevi putra iti bhUtrayAdhipo devainarairapi parasparataH sametai 52 430 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naratvamAsvA bhuvi mohanarapo vRSabhAvamAptavAn narazca nArI ca pazuzca pakSI narasya nArAyaNatAptihetonarasya ddaSTau viDabhakSyavastu naro na rautIti vipannipAte nartakyAM munirutpAdya sutaM navaprasaGge parihRSTacetAH navAGkurairaGkuritA dharA tu navAntridhInityabhidhArayantaM navAlaka prasiddhasya na vedanAGgasya ca cetanastu navyAkRtimeM zRNu bho sucittvaM na zAkasya pAke palasyeva pUrti : na sarvathA nUnamudeti jAtu na hi kiJcadagandhatvana hi paJcazatIdvayaM ddazA kSamaH na hi palAzatarormukulodgatiH, nAkaM puraM sampravadAmyahaM tat nAtmAmbhasA''rdratvamasau prayAnAnA kuyonI: samavetya tena nAnAvidhAnekavicitravastu nAniSTayogeSTa viyogarUpA: nAnauSadhisphUrtidharaH prazasya: nAnyatra sammizraNakRtprazastinAmnA svakIyena babhUva yogya: nAbhimAnaprasaGge na nAlokasApekSyamulUkajAte: nAsau naro yo na vibhAti bhogI nigopayenmAnasamAtmanInaM nijanIticatuSTayAnvayaM nijazucigopratatibhyo nijeGgitAttAGgavizeSabhAvAt 19 3 14 14 19 17 17 4 3 0 2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 2 2 2 0 8 m + 8 8 88 6 8 12 1 16 19 8 7 6 2 12 11 14 = + 0 = ON 740 11 4 19 13 8 20 2 18 [268] 27 nitambinInAM madupAdapadyaiH 36 50 32 19 4 10 38 20 26 6 16 36 26 25 39 34 4 31 nIlAmbujAtAni tu nirjitAni naizcalyamAtvA vilasedyadA naisargikA me'bhirucirvitakeM no cetparopakArAya nyagAdi vede yadi sarvavitkaH 22 34 10 39 3 nyAyadhipaH prAha ca pArvatIyaM (pa) 4 30 paTaho'nadadadrizAsinAM paTaM kimaJced ghaTamAsumukta: 18 pataGgakaM sammukhamIkSamANApataGgatantrAyitacittavRttipatitoddhArakasyAsya 18 nitAntamuccaiH stanazailamUlanirAmayA vItabhayAH kakulyAH niriyAya sa nAkinAyaka : nirauSTayakAvyeSvapavAdavattA nirgatya tasmAddharibhUyamaGgaM nirmApya jinAsthAnaM nivAryamANA api gItavanta: nizamya yuktArthadhuraM pitA giraM nizamya samyaG mahimAnanizAcaratvaM na kadApi yAyAnizAsu candropalabhittiniryaniHzeSanamrAvanipAlamauliniSkaNTakAdarzamayI dharA vA niHsaGgatAM vAta ivAbhyupeyAt nihanyate yo hi parasya hantA nItirvIrodayasyeyaM 20 38 41 21 26 pade pade'nalpajalAstaTAkA: payodharottAnatayA mude vAk payodharollAsa ihAvirAsa 26 paraprayogato ddaSTe 4 3 2 7 8 2 3 2 + + PS5 25200 4 12 11 7 2 11 - 15 18 8 14 14 2 3 12 18 16 22 6 17 18 79223 19 12 12 15 23 39 20 39 53 46 48 42 15 1 50 29 7 43 4 4 23 44 11 51 oooMX AN 14 26 25 10 15 2 4 10 6 10 8 15 19 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 21 23 paramArAnvayotthasya parasparadveSamayI pravRttiH parAdhikAre tvayanaM yathA''pa parArthaniSThAmapi bhAvayantI parAganIrodbharitaprasUnaparityajedvAri agAlitaM tu paritaH pracalajjalacchalA-7 parisphurattArakatA yayA''pi parisphuTanoTipuTai viDimbhaiH parisphuratSaSThizarad dharA'sau paro'pakAre'nyajanasya sarvaH parvata iva haripIThe phalasyAzanaM cAnanakAGgiprahAraH pale vA dale vAstu ko'sau pallabarAT kADuvedI pallavAdhipateH putrI pazUnAM pakSiNAM yadvat pAtropasantarpaNapUrvabhojI pAdai:kharaiH pUrNadinaM jaguH pApaM vimucjyaiva bhavetpunIta: pAvAnagaropavane pArzvaprabhoH sannidhaye sadA vaH pArzvasthasaMgamavazena pitApi tAvadAvAJchIt pitA putrazcAyaM bhavati gRhiNa : pibantIkSvAdayo vAri pIDA mamAnyasya tatheti jantu punaH pravabrAja sa lokadhAtA putrapremodbhavaM mohaM punaretya ca kuNDinaM purApurato vahniH pRSThe bhAnuH purApi zrUyate putrI puruditaM nAma punaH prasAdyApunarindrAdayo 1264rarararararararararararararara 52 purodakaM yadviSadodva tvAt 36. puSpANi bhUyo vavRSurnabhastaH pUrvakSaNe cauratayA'tinindyaH 44 pUrvaM vinirmAya vidhuM vizeSa pRthvInAthaH pRthulakathanAM pRdAkudAGkitacandanAktaiH pautro'hametasya tadagragAmI prakampitA: kIzakulodbhavA prage dadau darpaNamAdareNa prajAsu AjIvanikAbhyupAya pratatAnusRtAtmagAtrakaipratatAvalisantatisthiti pratyuvAca vacastAco 43 pratyekasAdhAraNabhedabhinnaM .. 35 pratyeti loko viTapoktisArApratyeyazokAbhidhayAtha pradyumnavRtte gaditaM bhavitraH pradyotana ujjayinyAH prabhurAha nizamyedaM prabhoH prabhAmaNDalamatyudAttaM prabhorabhUtsamprati divyabodhaH pramAdato'suvyaparopaNaM prayAtyarAtizca ravirhimasya 46 pravardhate cetpayasA''tmazakti pravAlatA mUdhyare kare ca praviveza ca mAturAlayaM prasAdayitumityetAM prAgdhAtakIye sarase videhe prAgrUpamujjhitya sametya pUrvaprApAtha tAddaganubandhanibaddhaprAyo'sminbhUtale puMso prAsAdazRGgAgranivAsinInAM prAskAyiko'GgAntaritaM yatheti 208 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rararararararararararararararara|26rararararararararararararara prItimAtrAvagamyatvAt 37 madhyesabhaM gandhakuTImupetaH prodghATayennaiva parasya doSaM 1 manuSyatA hyAtmahitAnuvarti prauDhiM gatAnAmapi vAhinInAM mano'GginAM yatpadacintanena (ba) mano'dhikuryAnatu bAhyavargaH babandha kAcitkabarauM ca tasyAH manorathAruDhatayA'thavetaH babhUva kasyaiva balena yukta 48 manovacaH kAyavinigrahe babhUva taccetasiM eSa tarkaH manovaco'GgaiH prakRtAtmazuddhibalaH pitAmbAsya ca 12 mano'hivadvakrimakalpahetu bahukRtvaH kilopAtto mandatvamevasabhavattu yatIzvabimbArcanaJca gRhiNo'pi mamA'mRdugurako'yaM bIjAdago'gAd drutabIja eva mayA'mbudhemadhyamatItya bRhadutratavaMzazAlinaH mallikA mahiSI cAsIt (bha) mahAtmanAM saMzrutapAdapAnAM bhartA'hamityeSa vRthAbhimAnaH mahIpaterdhAmni nijeGgitena bhavanti tAH samprati nATya mahImahAGke madhubinduvRndaiH bhaviSyatAmatra satAM gatAnAM mahIzUrAdhipAsteSAM bhavecca kuryAdvadhamatra bhedaH .. mAkandavRndaprasavAbhisartuH bhASye nijIye jinavAkyasAra mA'gA viSAdaM punarapyudArabhujaGgato'muSya na mantriNo'pi mAcikavve'pi jainA'bhUbhuvane. labdhajanuSaH mAtA jayantI ca pitA ca devabhUtaM tathA bhAvi khapuSpavadvA 6 mAtA samAsvAdya rasaM tadIyaM bhUtvA kumAraH priyamitranAmA 11 - 33 . mAturmanorathamanupravidhAnadakSA bhUtvA parivrAT sa gato mahendra- 1 11 mAturmukhaM candramivaitya hastau bhUpAlA: pAlayantu 22 41 mAnonnatA gRhA yatra bhUmAvaho vItakalaGkaleza: mAnyaM kuto'rhadvacanaM samastu bhUmidAnaM cakArApi mArgazIrSasya mAsasya bhUmipAleSvivAmISu mArtaNDatejaH paritaH pracaNDa bhUyo bhuvo yatra hRdA vibhinna 1 37 mAsaM caturmAsamathAyanaM vA bho bho prapazyata punItapurANa mitampaceSUta kilAdhvageSu mitrasya duHsAdhyamavekSaNaM tu makSikAvajjanA yeSAM mukulapANipuTena rajo'bjinI madanamarmavikAsasamanvitaH mukhazriyaH steyinamaindavantu madyAGgavadbhUtasamAgamebhya mudneSu kaGkoDukamIkSamANa 2 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Wa mudhezvarasya pratipattihetave muhustvayA sampaThitaH kilAmUlaguNAdisamanvitamRgIddazazcApalatA svayaM yA mRdupallavarItidhAriNI mRdupallavatAM vAcaH mRtyuM gato hanta jaratkumAraimRttvaM tu saMjJAsviti pUjyapAdaH metAryavAk tuGgitasanniveza: meroryadauddhatyamitA nitambe mohaprabhAvaprasarapravarja moryasthale maNDikasaMjJayAnyaH mauryasya putramathapautramupetya (ya) yajjJAnamastasakalapratibandhiyajJArthamete pazavo hi sRSTAH yatkRSNavartmatvamRte pratApayatkhAtikAvAriNi vAraNAnAM yatasta AzItalatIrthamApuyatsampradAya udito vasanayato'tivRddhaM jaDadhIzvaraM sA yato'bhyupAttA navapuSpatAtiH yato mAturAdau payo bhuktavAn yatra zrAddhe'pi gomAMsayatrApyaho locanamemi vaMze yatrAnurAgArthamupaiti ceto yathA tadIyodaravRddhivIkSA yathA durantoccayamabhyupetA yathA raverudramanena nAzo yathA sukhaM syAdiha lokayAtrA yathA svayaM vAJchati tatparebhyaH yathecchamApRcchata bho sudevyaH yathaiti dUrekSaNayaMtrazaktiyA - u266 arrrrrrrrr 16 yadagrisiddhaM phalapatrakAdi 30 yadabhAve yantra bhavitumeti yadasti vastUditanAmadheyaM yadA'vatarito mAtuyadA samavayaskeSu yadIyasampattimananyabhUtAM yadetadIkSe jagataH kuvRttaM yaddezavAsinAM puNyaM 11 yadopasAndre pravihartumambA 22 yadvA sarve'pi rAjAno yadvA smRteH sAmpratamarthajAti: yanmArdavopadAnAyoyasyAnukampA hRdi tUdiyAya yasyAnu tadviprasatAmanIkaM - yA pakSiNI bhUpatimAnasasye yA patnIkadambarAja yAsAmarUpasthitimAtmanA''ha 2 30 yAM vIkSya vainateyasya 48 yuto'gninAbhUtiriti prasiddhaH 5 yuvatvamAsAdya vivAhito'pi 17 ye ke'pi samprati viruddhadhiyo yeSAM vibhinna vipaNitvamananyaye spaSTazAsanavidaH khalu yo'kasmAdbhayametyapuMsakatayA yogaH sadA vedanayA vidheH sa yo'bhyeti mAlinyamaho na jAne yo vA'ntaraGge nijakalmaSasya yaH kSatriyezvakharaiH paridhAra19 raGgapratiSThA yadi varNabhaGgI rajo yathA puSpasamAzrayeNa ratiriva ca puSpadhanuSa : 209 ratnAni tAni samayatraya Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnAMzakaiH paJcavidhairvicitra: rathAGginaM bAhubaliH sa ekaH ramayan gamayatveSa ramA samAsAdya bhujena sakhyA rAja mAturutsaGge raviNA kakubindrazAsikA ravirayaM khalu gantumihodyata: ravirdhanuprApya janImanAMsi raverdazAzAparipUrakasya rasAyanaM kAvyamidaM zrayAmaH rasairjagatplAvayituM kSaNena rasaM rasitvA bhramato vasitvA rAgaH kiyAnasti sa dehasevaH rAjagRhAdhirAjo yaH rAjapuryA adhIzAno rAjavargamihetyevaM rAjA tuje'dAttadaho nirasya rAjyametadanarthAya rAjyaM bhuvi sthiraM kA''sIt rAtrau yadabhraM lihazAla zRGgarucA kacAnAkalayaJjanIrUpaM prabhorapratimaM vadanti rekhaikikA naiva laghurna gurvI rebhe punazcintayituM sa eSa (la) lakSmIM madIyAmanubhAvayantaH lateva sampallavabhAvabhuktA labdhvemaM subhagaM vIro labheta muktiM paramAtmabuddi: lalATaminducitameva tAsAM lasanti santo'pyupayojanAya lutaM samanveSayituM pradAvalokatrayaikatilako 13 18 22 21 8 6 6 9 3 1 4 4 5 15 15 15 11 8 8 2 9 12 144013 19 2 3 3 4 5 184 14 267 C 5 3 37 17 8 39 33 28 3 22 9 vaNikpathaH kAvyatulAmapIti vaNikpathastUpitaratnajUTA vadatyapi janastasyai vanarAjacatuSTayena vanyA madhoH pANidhRtistaduktaM vardhamAnAdanabhrAjavasantasamrAvirahAdapatuM vasundarAyAstanayAn vipadya vastutA naikapakSAnta: vastuto yadi cintyeta vastreNa veSTitaH kasmAd vahAvaziSTaM samayaM na kAryaM vAcAM rucAmeghamadhikSipantaM vADhaM kSaNe copaniSatsamarthe vANIva yAsItparamArthadAtrI vANImitthamamoghamaGgalamayI vANIM dvAdazabhAgeSu vAtavasanatA sAdhutvAyeti vAto'pyathAto'tanumattanUnAvAtaM tathA taM sahajaprayAtaM vAtyuccalatketukarA jinAGkA vAmAnAM suvalitraye viSamatA 19 33 vAhadviSan svAmavagAhamAnavikacitabhavyapayojo 28 vijanaM sa viraktAtmA vijRmbhate zrInamuciH pracaNDaH vidyuccauro'pyataH paJca vinayena mAnahInaM 28 L M M 4 4 2 3 4 5 00 24 30 16 24 53 13 44 45 27 23 44 28 1 MIN 83 25 27 11 25 lokatrayodyoti pavitravittilokopakArINi bahUni kRtvA loko'yamApnoti jaDAzayatvaM loko'yaM sampradAyasya 40 (va) 6 18 4 10 228703 2018 8 L ~ ~ ~ ~ 6 3 2 9 6 13 4 4 10 10 10 m m 18 13 18 3 4 16 12 19 2 2 12 9 15 8 16 4 10 6 15 22 26 36 19 14 38 5 11 18 30 14 37 24 56 18 62 7 31 28 34 35 49 49 47 24 12 26 39 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 5 Crrrrrrrrrrr0268 CONTRO vinApi vAJchAM jagato'khila-- 13 13 vIrasya vartmani takai: samakAri 22 vinodapUrNo jhaSayugmasammitiH vIrasya vikramamupetya tayoH vipade punaretasmin vIrasya zAsanaM vizvavipannizevA'numitA bhuvItaH vIrabalAhakato'bhyudiyAya vibhUtimattvaM dadhatApyanena 13 vIreNa yatproktamaddaSTapAravibheti maraNAd dIno vIroktamanuvadati vimalAGgajaH suddaSTicaro'pi 37 vIrodayaM yaM vidadhAtumeva vRttaM tathAyojanamAtramaJca vimAnavadyaH surasArthasaMstavaH vRthAbhimAnaM vrajato viruddha viyoginAmasti ca cittavRttiH virahiNI paritApakaro'karo vRtA zrayantaH kukaviprayAtaM vRddhasya sindhoH rasamAzu hatvA virodhitA paJjara eva bhAti ___40 vilokyate haMsaravaH samantAt vRddhAnupeyAdanuvRttabuddhayA / vRddhirjaDAnAM malinairdhanairvA vilokya vIrasya vicAravRddhi vedAmbudheH pAramitAya mahnAM vivarNatAmeva dizanprajAsvayaM 22 vezyAsutA bhrAtRvivAhitApi vivAhito bhrAtRjayAGgabhAjA 17 18 veSaH punazcAGkarayatyanaGga12 vizadAMzusamUhAzritamaNi vaimukhyamapyastvabhimAninInAM vizAkhanandI samabhUd bhramitvA vaizAkhazuklAbhravidhUditAyAM vizAkhabhUtirnabhaso'tra jAta: 11 17 vaizAlyA bhUmipAlasya vizvasya rakSA prabhaveditIya 1 voDhA navodhAmiva bhUmijAtavizAkhabhUtestanayo vizAkha voDhAra evaM tava thUtkamete viSNucandranarezasyA vaMzazca jAtirjanakasya mAtuH viSNuvardhanabhUpasya vaMzyo'hamityAdyabhimAnavistAriNI kIrtirivAtha vyAsarSiNAtho bhavitA punastA: vihAya manasA vAcA 21 vyAsopasaMgRhItatvaM vIkSyeddazImaGgabhRtAmavasthA 13 (za) vINAyAH svarasampatiM zakto'thavA'haM bhavitA vItabhayapurAdhIza 21 zapanti kSudrajanmAno vIracAmuNDarAjazca zarIrato'sau mamatAvihInaH zazinA''pa vibhustu kAJcanavIratA zastribhAvazced 29 zastropayogine zastravIra tvamAnandabhuvAmavIraH 5 zAkhiSu vipallavatvamathetat vIrastu dharmamiti yaM parito zikhAvalIDhAbhratayA'pyaTUTA vIrasya garbhe'bhigamaprakAra 4 2 zarIrahAnirbhavatIti vIrasya paJcAyutabuddhimatsu 20 40 1446 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 25 35 34 CTTTTTTTTTTTTTTTT269 CITITUTO ziro gurutvAnnatimApa bhakti 25 zreNI samantAdvilasatyalInAM zivadviSaH zAsanavatpataGga 24 zreSThino'pyarhaddAsasya zivazriyaM yaH pariNetumiddhaH zlokantu lokopakRtau vidhAtuM zItAturaiH sAmpratamAzarIraM zvabhraMruSA lubdhakatAbalena zItAturo'sau taraNirnizAyAM 32 kSotravadviralo loke zItaM varIvarti vicAralopi (sa) zukte mauktikavattasyAH sa Aha bho bhavya pururavAGgazuzrUSUNAmanekA vAk sagranthikanthAvivarAttamArutaizRNu pravit siMhasamIkSaNena sagaraM nagaraM tyaktvA sa cAtmano'bhISTamaniSaTazmazrU svakIyAM valayan vyabhAvi sacetanAcetanabhedabhinnaM zyAmAsti zItAkuliteti 29 sajjhAnaikavilocana zriyA samvardhamAnanta satAmaho sA sahajena zuddhiH zriye jinaH so'stu yadIyasevA satA'rhatA'bhyetya vidhervidhAnaM zriyaM mukhe'mbA liyamatra netrayoH 40 satyasandezasaMjJasyai zrIgendukelau vibhavanti tAsAM 38 satyAnukUlaM matamAtmanInaM zrIgovaragrAmivasUpayukta sattveSu maitrI guNiSu pramoda zrIjinapadaprasAdAdavanau 434 sattveSu sanigadatA karuNAzrItAlavRntabhramaNaM yadAyuH sadanekasulakSaNAnvitizrIdhAtakIye rajatAcale'haM sadA''tmanazcintanameva vastu zrIbhadrabAhupadapadmamilinda saduktaye dAtumivAyanaM sA zrIbhArataM sampravadAmi zasta sadaMkurANAM samupAyane nuH zrImaGgalAvatyabhidhapradeza 11 26 sadbhiH parairAtulitaM svabhAvaM zrImato vardhamAnasya 10 1 sadyo'pi vazamAyAnti zrImAn zreSThicaturbhuja- pratyeka sarga ke anta meM sanAbhayaste traya eva yajJAzrI vizvanandyAryamavetya 11 15 santaH sadA samA bhAnti zrIvIradevasya yazo'bhirAmaM 13 12 santApitaH saMstapanasya pAdaiH zrIvIradevena tamAmavAdi santi svabhAvAtparato na yAvAzrI vIrasandezasamarthaneyaM sandhUpadhUmotthitavAridAnAM zrI vIrAdAsahasrAbdI sanmArjitA proJchanakena tasyAH zrI sindhugaGgAntarataH sthitena saptacchadA''mrorukacampakopazrutAdhigamyaM pratipadya vastu saptadvayodArakulaGkarANAM 18 saptaprakAratvamuzanti bhoktuH zrutI suzAstra zravaNAtpunIte satataM sugIta tIrthoM zrutaM vigAlyAmbu ivAdhikuryA 197 454 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 1 samAsa rarararararararararararararararararararararararararararararararararara sa maGgaladravyagaNaM dadhAnaH sametya tatrA'pyanukUlabhAvaM 14 29 samakSato vA jagadambikAyA 35 sambhoktA bhagavAnameyamahimA ___ 12 samantato jIvacite'tra loke sambibhratI samprati nUtanaM vamaH samantato'smin sumanastava sarojinIsaurabhasAragandhi samabhyavAJchi yattena sarvajJatAmApaca vardhamAnaH samavazaraNametannAmato sarpasya nirmokamivAtha kozasamastasattvaikahitaprakAri 1136 sarve'pyamI viprakulaprajAtA samasti nityaM punarapyanitya 1921 sarvairmanuSyairiha sUSitavyaM samasti bhogIndranivAsa eSa 24 sarvo'pi ced jJAnaguNaprazastiH samasti vastutvamakATayameta sahasradhA saMguNitatviDandhau samastavidyai kavibhUtipAtA sAketanAmA nagarI sudhAmA samasti yaSTavyamajairamuSya sA cApavidyA nRpanAyakasya samAnAyuSkadevaugha sAdhurguNagrAhaka eSa AstAM samAzritA mAnavatA'stu tena sAdhovinirmANavidhau vidhAtuH samIkSya nAnAprakRtInmanuSyAn sAmyamahiMsA syAdvAdastu samIhamAnaH svayameSa pAyasaM sAraM kRtISTaM surasArtharamya 1 23 samucchalacchItalazIkarAGke sArdhadvayAbdAyutapUrvamadya 129 samutthitaH sneharuDAdidoSaH 2 siddhiH priyA yasya guNapramAtu: samunnatAtmA gajarAjavattathA 57 siddhimicchan bhajedevAsamudAlakucAJcitAM hitAM siddhistuvizleSaNametayo:syAt samullasatpInapayodharA siMho gajenAkhurathautukena sampallavatvena hitaM janAnAM sukhaM sandAtumanyebhyaH sammAnayatyanyatastu varti suguNairamalairguNito sammAnayAmAsa sa yajJasUtra 18 47 sutarUpasthitiM dRSTavA sambodhayAmAsa sa ceti sutAbhuja:kiJca narAzino'pi sambuddhimanveti parAGganAsu adharmasvAminaH pAzveM samviddhi siddhi praguNAmitastu sudhAzrayatayA khyAtaM samAgamaH kSatriyaviprabuddhayo 47 supadaM samunnateH syAsamAyayuH kintu ya eva devA supallavAkhyAnatayA sadaivA samAsajan snAtakatAM sa vIraH sumodgamaH sa prathamo dvitIyaH samullasannalamaNiprabhAbhiH suyazaH surabhisamuccayasameti naiSkarmyamutAtmaneyaM suradantiziraH sthito'bhavat sameti bhojyaM yugapanmanstu surapeNa saharasaMbhujaiH 18 23 25 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ surasArthapatiM tamAtmana: surasArthaiH saMsevyo surazailamupetya te punasuvarNamUrtiH kaviteyamAryA suvRttabhAvena ca paurNamAsya suvRttabhAvena samullasantaH sUcIkramAdaJcati kautukAni sUpakAra ivAhaM yaM sUryavaMzIya bhUpAlo sUryasya dharmata ihotthitamasti sUryodaye samvicaret puroddak senApatirgaGgarAja senAvanAdIn gadato nirApad sevanta evantapanoSmatulyaso'sau trikhaNDAdhipatAmupeto so'sau svaziSyagurugautamasaudhAgralagnabahunIlamaNisaundaryametasya nizAsu draSTu saura bhAvagatistasya sauvarNyamudvIkSya ca dhairyamasya saMgAlite vAriNi jIvanantu saMrakSituM prANabhRtAM mahIM sa saMvidannapi saMsArI stambhA itaH samprati khAtikA stanaM piban vA tanujo'sthAna zrIpuruSAkhyena snAtA ivAbhuH kakubhaH prasannAH snAnA'' camAdividhimabhyupasnehasthitirdIpaka vajjaneSu sphaTikAbhakapole vibhosphuTamArtavasamvidhAnata: sphuratpayojAtamukhI svabhAvA smaraH zaradhasti janeSu kopI syAtsAparAgasya hRdIha zuddhayA syUti: parAbhUtiriva dhruvatvaM svaceSTitaM svayaM bhuMkte 7 4 7 1 2 1 20 22 15 19 18 15 19 9 11 21 2 2 6 3 19 16 10 13 16 142227 o 15 3 21 21 5 19 10 271 28 53 17 27 4 14 221 222 22 34 27 43 26 50 23 31 19 24 45 42 41 2 29 11 5 4 17 w a B wa 28 1 2 3 EL 37 51 16 41 36 37 6 13 29 16 13 svato hi saMjRmbhitajAtasvapne'pi yasya na karoti svamAtrAmatikramyasvamuttamaM samprati manyamAno svayaM zaraccAmarapuSpiNIyaM svarAjyaprApteya dhImAn svaroTikAM moTayituMhi zikSate svargaprayANakSaNa eva putrasvargAdihAyAtavato jinasya svargaMgato'pyetya punardvijatvaM svavAJchitaM sidhyati yena svasvAntendriyanigrahaikavibhavo svasthitaM nAJjanaM vetti svAkUtasyottaraM sarvasvAmI dayAnandaravastadIyasvArthAcyutiH svasya vinAzasvIyAM pipAsAM zamayetparA (ha) hantAsmi re tvAmiti bhAvahariyavvarasi: putrI haraye samadAjjinaM yathA hariSeNaracitabRhadAkhyAne hare: priyA sA capalasvabhAvA hArAyate'thottamavRttamuktAhimAriNA vigrahamabhyupetaH himAlayollAsiguNaH sa eSa hiMsAyAH samupetya zAsanavidhiM hiMsA sa dUSayati hinduriyaM hRSIkANi samastAni he gautamAntastava kI geSa he tAta jAnUcitalambabAho heturnaradvAri samAgamAya henAtha kenAtha kRtArthinastu he pito'yamito'smakaM he sAdhavastAvadabAdhavastu haMsastu zuklo'sRgamuSya 12 18 16 17 21 11 9 18 4 11 9 16 10 15 18 17 9 FUTAM TO NON + m in a 11 15 7 17 3 1 9 2 16 22 8 14 3 5 18 8 18 19 ~ ^ ^ = F 2 58 18 4 18 39 9 8 27 9 11 28 7 4 57 11 3 16 47 14 39 17 24 33 7 27 13 31 21 11 3 1 42 20 12 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabda aka akANa akSa aga agada aGka aGgasAra aGgArikA aGghri acit acitta aja ajasra aNu adana aditi adrizAsin adhIti adhyakSa adhvaga adhvanIna anaka anaGga anaccha ananta anabhrAja aniza anIka anupabha anumA 272 katipaya kliSTa zabdoM kA artha artha duHkha cakSuSmAn indriya parvata, vRkSa auSadhi goda, cihna zarIrabala aMgIThI caraNa jar3a jIva-rahita bakarA nirantara paramANu bhakSaNa deva- mAtA deva adhyayana pratyakSa yAtrI pathika doSa rahita kAma malina zeSanAga megharAja nirantara senA uttama anumAna zabda anUcAna anokaha anyapuSTa anvaya apa aparAga apa apAGga abja abjapa abjinI abdhituk abhijAta abhidhA abhyasUyA abhraMliD amatra amanda amIra amRtAzana ambara amburuha asuna ayuti ayana ara aram arka arti aryaman artha brahmacArI vRkSa kokila vaMza jala virakta niSprabha kaTAkSa kamala, candra sUrya kamalinI candra zreSTha nAma IrSyA AkAzavyApI pAtra teja dhanavAn deva AkAza kamala hajAra viyoga F sthAna, mArga zIghra zIghra sUrya pIr3A sUrya Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lakSmI yajJa prANI garva sUrya jala rararararararararararararararararararararararararararararara ali bhramara indirA avaTa kUpa, khaDDA candra avanipAla - rAjA ilA bhUmi avazyAya hima iSTi avAcI dakSiNadizA IraNa preraNA avinAbhU avinAbhAvI IzAyitA IsAIpana avIra ekaraMga, gulAla uccaya samUha azana bhojana ucchiSTa jUThA asu prANa ujjavara ujjavala asubhRta uDu nakSatra asRj utsaGga goda astikAya bahupradezI dravya utseka ahaskara udaka ahipati sarparAja udIcI uttaradizA ahIna zeSanAga upAyana bheMTa, najarAnA aMzakin vicArazIla uraga AgAra uru Akhu cUhA uvIM Acamana jalapAna ulUka ullU ANa nAma ulkA bijalI Atapatra chatra uzIra khasa Atodya bAjA Uha tarka AtmanIna AtmAkA hita eNa ArAt dUra, samIpa pApa AlabAla kyArI sthAna AlI sakhI autuka bilAva AzukArin zIghrakartA ka Azuga vANa, vAyu kukubh dizA Asya kakulya sukhI iGgita ceSTA kaGkoDuka nahIM sIjhane vAlA iGginI ceSTAvAlI kaca svAmI, sUrya kaJja kamala samRddha kabarI keza-kalApa sarpa jaMghA gRha pRthvI mRga enas okas jala mukha keza. Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ keMkar3A cugalakhora churI candra kRpITa kekin grAsa siMha harararararararararararararararararararararararararararararara karaka olA kurAna muslima-grantha karaNDaka piTArI kulAla kumhAra karatra (kalatra) strI kuvala motI karin hAthI kuzIlava cAraNa, bhATa, UMTa karka eka rAzi kuzezaya kamala karkaTa kusuma karNejapa kuhara koharA kartarI kaiMcI kRtti zastra, churI kalakRta koyala kRpANa talavAra kalama dhAnya kRpANI kalAdhara agni kalApin mora kRSNavarman agni kali kalikAla mora kavarasthalI kabristAna dhvaja kavala kezarin kazA cAbuka koka cakavA kAku prazna koTara khokhala kApardaka kaur3I koSa khajAnA kAkAriloka ullU kautuka puSpa, tamAzA kAsAra tAlAba kaumuda kumuda-samUha kiGkiNikA kSudraghaMTikA kauzala cAturya kiGkiNI kSudraghaMTikA klama zrama kiri kleda galana, sar3ana kIzakulodbhava vAnara kSema kalyANa, prAptavastu rakSaNa stana khaTTika : khaTIka nIca jAti, khadyota juganUM bhUmija vRkSa nAza kuGmala kalI khala kuntin bhAle vAlA khAtikA khAI kuverakASThA uttara dizA gandhakuTI samavasaraNa kumArazramaNa bAlabrahmacArI gandhavAha vAyu kumuda zveta kamala gara kuraGga magaha gavAkSa jharokhA sUkara kujAti kharva viSa Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ andhakAra sUrya kapUra ullU Urrrrrrrrrrrr275 cm svabhAva, DorI tamas gopura nagara-dvAra taraNi dhanasAra tAti ghUka tArkSya ghUmanA, kAMpanA tArkSyaketu cakravAkI cakavI timira caJcarIka bhramara tuk candrAzma candrakAnta vastra ghUrNa paMkti garUr3a garur3adhvaja andhakAra putra yavana zIghra rUI, vistAra svarga cIra cetas tUrNa citta caityaduma tridiva triviSTapa svarga mUrtiyukta-vRkSa bakarA bakarA (jalaja)kamala vetA dantacchada dantin strI darI chagala chAga jaDaja janI januS jampatI jalada jalaukas java javajava jAtismRti tIsarA yuga oSTha hAthI guphA patra cora mAlA dala strI-puruSa medha jalacara dasyu dAma vega dAra - dinapa dineza strI sUrya sUrya jAyu diva joSa jhajjhA jhalaMjhalA jhaSa Dambara saMsAra pUrva janma-jJAna auSadhi mauna AMdhI jhajjhAvAyu maccha ADambara bAlaka tAlAba dizA dukUla duranta AkAza dizA vastra asIma medha-yukta-dina durdina durita pApa dRpta uddhata netra putra taTAka tanaya tanujA tati ddaza dUrekSaNayantra dobalI doHzakti putrI samUha dUrabIna bAhubali bAhubali Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ doSAkara daMzana draviNa draha dvaya drAkSA dvApara dvija dvijihva dvirada ghusad dharA dharAsura dhava dhurandhara dhUmaketu dhenu dhyAti dhruva dhvAnta nakra namuci namoha nalAzaya navoDhA nAka nAda nikRntin nigar3a nigala nitambinI nipAta nimeSabhAva candra kATanA dhana sarovara do dAkha dUsare yuga kA nAma pakSI sarpa, nindaka hAthI devatA pRthvI brAhmaNa pati bhAra- dhAraka baila pucchalatArA, agri gau dhyAna nizcita, nitya andhakAra magara eka rAkSasa moha-rahita jalAzaya navavivAhitA svarga zabda kATane vAlA jaMjIra galA strI patana palaka girAnA nimnagA nirambara nirenas nirghRNa nirnimeSa nirbhISaNa nirmoka nirvRti nilaya nivaha nizA nizAcara niSka niSTA nistula niHsva niHsaGgatA nIra nIrada nUna nUpura neka paJcAnana paTa pataGga pattana payodamAlA payomuc nadI vastra-rahita pApa-rahita nirdaya palaka rahita vibhISama kAMcalI mukti nivAsa samUha rAtri rAkSasa, rAtri bhojI bahumUlya zraddhA anupama nirdhana aparigrahatA jala megha navIna pAyajeba, vichur3I bhadra siMha vastra pataMga, caMga nagara meghapaMkti megha parAga parAbhUti parikarma prasAdhana, samAraMbha parokSajJAna indriya-janita jJAna aura avizada puSparAga tiraskAra Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryaTa parvata palAza pala palita pallava pANi pAtheya pAthoja pAda pAdapa pAmara pAyasa pika picchila pitsat pIyUSa puru pulomajA puMskokila pUta pUtanA pUSan pRthvIsuta pRdAku pracchanna prajarati praNaya pratati pratirUpaka pratIcI pratyakSa jJAna pratyabhijJA ghUmane vAlA pahAr3a DhAka kSaNa, mAMsa vRddhatA kI sapheTI kizalaya hAtha mArga kA bhojana kamala kiraNa, caraNa vRkSa dIna, nIca, kisAna khIra koyala kIcar3a vAlA zizupakSI amRta RSabhadeva indrANI nara koyala pavitra eka rAkSasI sUrya maGgala, vRkSa sarpa gupta, chipA huA vRddhA prema vistAra pratibimba pazcimadizA vizada aura sAkSAtkArI jJAna pratyabhijJAna 277 prapA pramadA plavaGga pravita prasatti prasava prasUna prAcI prAvaraNa prAvRS prAsAda prAskAyika procchanaka protha phiraGgI balAhaka bAmbUla bAhu-bandha bodha bhagaNa bhasada bhAminI bhAvana bhAvabandha bhAla bhAsvat bhujaGga bhUmiruha bheka bhogabhuk madhavan majjula maMjulApin pyAU svI vAnara jAnI prasannatA maJjarI puSpa pUrva dizA AcchAdana, koTa varSA Rtu mahala aMga-nirIkSaka aiksare aMgochA nitamba pradeza aMgreja metha babUla vRkSa bhuja-bandha jJAna nakSatra samUha bhaMyakara strI bhavanavAsI deva nidAna lalATa sUrya 10% sarpa vRkSa meMDhaka bhogI, sarpa - bhakSI mayUra indra sundara madhurabhASI Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ VUU maNDa maNDala rathyA galI . matalla madhu manAk mandAra mayUkha marAla marjU martya mahiSa mahiSI mAkanda mitaMpaca mitra mitra milinda roTikA roSa TTTTTTT2781CNTTTrrrrrrr mAMDa, kRtya ratnAkara samudra kuttA rathAGgin cakavA prakhyAta vasanta, zahada rada dAMta thor3A, alpa raya vega vRkSa vizeSa, Akar3A rasa jalasvAda, pArada Adi kiraNa rasajJa rasa jJAtA haMsa rasA pRthvI, jihvA kRpA rasAyanAdhIzvara vaidya, varSAkAla mAnava rasAla Ama bhaiMsA rUSa krodha rAnI yA bhaiMsa rociS kAnti Ama kA vRkSa roTI kRpaNa rolamba bhramara suhRt krodha raurava eka naraka lAsya nRtya machalI locana netra darpaNa vakSoja stana ziva vaThara kamala-daNDa vaNikpatha bAjAra prAtipadikasaMjJA vataMsa bhUSaNa buddhi vadatAMvara acchA bolane vAlA AcArya zreSTha mevA, sUkhe phala vadAnya udAra avasara vadhUTI chAtra, ziSya vandhyA bAMjha jyotiSI vata bone vAlA vapra parakoTA saMyoga vami vamana aprApta kI prApti vayasyA sakhI daridra parakoTA RtumatI vartman mArga zabda varva - dhUrta sUrya bhramara mIna mukura mRNAla mRttva medhA mevA maukA mauDhya mauhUrtika yAminI strI rAtri yuti yoga varaNa rajasvalA raNana Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ balabhI valaya vallI vasana vasu vAcanA vADava vAtavasanatA vAna vAraNa vArida vArimuca vArivAha vAda vAdala vAvila bAhuja vAsara vAhadviSan vAhinI vicit viTapa viD vitti vidhu vipaNi vibhAvasu viz vizAradA vizAMpati viSa vIjana vInatA vRtta vRSa vRSala aTArI kaGkaNa latA vastra dhana paDhanA samudra kI agni digambaratA vyantaradeva hAthI metha megha megha megha megha IsAI dharmagrantha kSatriya dina bhaiMsA senA acitta, jIva-rahita vRkSa vaizya jJAna candra bAjAra agri vaizya sarasvatI rAjA jala paMkhA garuDatA caritra dharma zUdra baila, 1279 vRSabha veradala velA vainateya vaizvAnara vyoman zakaTa zakuni zakunI zakunta zakra zacI zampA zaya zayAna zara zaradhi zarman zalAkA zazadhara zAta zAna zApa zikhAvala zivadviS zizna zIkara zunI zulka zUlin zeSa zoNita zmazrU zravasa zlakSNa zvabhra CCRE baila verI kA pattA taTa garuDa agni AkAza gADI pakSI zakuna zAstra-vettA, pakSI indra indrANI bijalI tarakasa, hAtha sotA huA sarpa bANa tUNIra sukha salAI, zreSTha candra sukha gaurava, pratiSTAM duSkRtya, badaduA mora ziva-zatru kAma puruSaliGga jalakaNa kutiyA kara, mUlya ziva sarparAja rakta dAr3hI mUMcha kAna cikanA naraka Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kararara zvazrU ra rarararararararararararara sAsa subhAsa jaghana suparvan giddha pakSI deva bhramarI suparvabhU supITha svarga sundara Asana jyotiSa ke 6 varga samIpa sajIva suma puSpa vasanta kezara sumAzaya surapa indra surAdri sastrIkatA ghara sumeru kSINa surINa sUcI annakSetra, sadAvarta sUpakAra sAtha setu soma zroNI SaTpadI SaDvargaka sakAza sacitta saTA sadAratA sadman sattama satra satrA satvara sadharmiNI saptacchada samakSa samiddhi samIra samIraNa sarit sava savitR sahakAra sahasrarazmi sAkam sAndra sAyam zIghra strI saptaparNa, sAta patte vAlA vRkSa pratyakSa prakAzamAna saugandhika saudha saMgara saMvidhA rasoIdAra pula candra saMghakara bhUmi-gata vastu kA jAnane vAlA mahala yuddha, vAda samUha sabhA aneka paramANuoM kA samUha gucchA cora vAyu saMsada vAyu nadI abhiSeka Ama sUrya stabaka steyin stoma smaya smara syUti srAk sAtha ghanA sita stuti Azcarya kAma utpatti zIghra TapakanA sotA, jharanA citta pasInA siMha siMhAsana sandhyA kAla zukla samudra suvyApta suhRdaya, vidvAna uttamAlA-dhAraka amRta sindhu sukandatva sucit sudAman sudhA sudhAkara sudhAMzu sunAzIra srotas svAntas sveda hari hariviSTara himAri haSIka candra candra sUrya indriya Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma ajita AdIza RSabha vRSabha candraprabha pArzva prabhu vIra zrI vardhamAna sanmati tIrthaGkara nAma - sUcI paricaya dvitIya tIrthaGkara prathama tIrthaGkara prathama tIrthaGkara prathama tIrthaGkara aSTama tIrthaGkara teIsaveM tIrthaGkara caubIsaveM tIrthaGkara caubIsaveM tIrthaGkara caubIsaveM tIrthaGkara grantha-nAma AtamImAMsA akalaGkadeva devarddhigaNI nemicandra siddhAntI padmanandi siddhAntI pUjya pAda prabhAcandra bhadrabAhu zubhacandra zrutasAgara samantabhadra sthUlabhadra ArAdhanA ( bhagavatI) pAtaJjala mahAbhASya 281 pradyumna carita mImAMsA - zlokavArtika vRhatkathA koSa akampita agnibhUti prabhAsa maNDika metArya maurya putra vAyu bhUti sudharma AcArya nAma - sUcI gaNadhara nAma - sUcI acala Aryavyakta indrabhUti gautama grantha- nAma - sUcI aSTama gaNadhara dvitIya gaNadhara navama gaNadhara caturtha gaNadhara prathama gaNadhara gyArahaveM gaNadhara SaSTha gaNadhara dazama gaNadhara prasiddha digambarAcArya prasiddha zvetAmbarAcArya gommaTasAra-kartA dakSiNa ke eka AcArya jainendra vyAkaraNa-kartA premaya kamala mArtaNDa - kartA antima zarutakevalI dakSiNa ke eka AcArya eka pUrva kAlIna AcArya nyAya ke prasthApaka stutikAra zvetAmbara - mata- prasthApaka saptama gaNadhara tRtIya gaNadhara paMcama gaNadhara racayitA samantabhadra zivArya pataJjali mahAsena kumArila hariSeNa Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nArararararararararararararararararararararararararara vidvajjana-nAma sUcI: (bra.) jJAnAnanda muni jJAna sAgarajI ke vidyAguru (paM.) darabArIlAla satya samAja ke saMsthApaka (svAmI) dayAnanda Arya samAja ke saMsthApaka vyAsa RSi veda-saMkalayitA (bra.) zItalaprasAda vidhavA vivAha ke poSaka-brahmacArI vaMza nAma-sUcI ikSvAku vaMza cauhAna vaMza paramAra vaMza sUrya vaMza viziSTa vyakti-nAma-sUcI nAma acala deva atimavve abhayA abhinandana amarasiMha arhaddAsa azvagrIva uddAyana . kadambarAja kadAJchI kanakamAlA kADuvedI kArtikeya kArtideva kIrtipAla kRSNa khAravela .paricaya maMtrI candramauli kI strI rAjA nAgadeva kI strI rAjA dArphavAhana kI strI chatrapurI ke rAjA rANaulI ke rAjA mathurA ke eka seTha prathama pratinArAyaNa vItabhayapura kA rAjA eka kadamba vaMzI nareza rAjA maru varmA kI rAnI rAjA kanaka kI rAnI pallava deza kA rAjA eka prasiddha AcArya eka kadamba vaMzI rAjA eka cauhAna vaMzI nareza navama nArAyaNa kaliMga-nareza eka prasiddha senApati Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaGga hemANDi gautama ghRtavarI devI caTTalA caturbhuja zreSThI maurya candragupta candramauli cAmuNDarAja cilAti ceTaka jambU kumAra jayakaNi jayantI jaratkumAra jarAsandha jAkiyavve jIvaka jainI tathAgata tripRSTha datta vipra dadhivAhana dazaratha dazAsya dAphavAhana devakI deva priya dorbali dhanadeva dhanamitra dhanavatI dhammilla dvija dharAvaMzarAja 283 C dakSiNa deza kA eka nareza prathama gaNadhara kavi kI mAtA kADubedI kI rAnI kavi ke pitA eka prasiddha nareza rAjA vIravallAla ke mantrI eka prasiddha jaina senApati koTi varSa deza kA svAmI vaizAlI kA eka nareza antima kevalI rAjA viSNucandra kI bhAvaja AThaveM gaNadhara aMkapita kI mAtA eka yaduvaMzI rAjakumAra navama pratinArAyaNa rAjA nAgArjuna kI strI jIvandhara svAmI vizvanandI kI mAtA buddha prathama nArAyaNa dasaveM gaNadhara metArya ke pitA eka campA nareza eka sUrya vaMzI nareza rAvaNa (aSTama patinArAyaNa ) eka dakSiNI nareza kRSNa kI mAtA akaMpita gaNadhara ke pitA bAhubalI chaThe gaNadhara maMDita ke pitA cauthe gaNadhara Arya vyakta ke pitA uSTradeza ke rAjA yama kI rAnI pAMcaveM gaNadhara sudharma ke pitA eka paramAra vaMzI rAjA Cec Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nanda kumAra nandAdevI nAgadeva nAgArjuna nAbhirAja nirbhISaNa nIlaMyazA padmAvatI paraMtUra pallavarAja pArAzarikA pururavA puruSarAja pRthivI devI prajApati pradyotana prabhAvatI prasenajita priyakAriNI priyamitra balavipra bAhubalI bhaddilA bhadrA devI bharata cakrI bhISma bhUrAmala mayUrarAja marIci marudevI mallikA mAcikavve mAndhAtA 2842 bhagavAn mahAvIra kA 31 va pUrvabhava naveM gaNadhara acala kI mAtA eka dakSiNI nareza eka dakSiNI nareza antima kulakara vibhISaNa azvagrIva kI mAtA rAjA dadhivAhana kI rAnI nirgunda deza ke eka rAjA pallava deza ke eka nareza zANDilya brAhmaNa kI strI bhagavAn mahAvIra kA prathama pUrva bhava eka dakSiNI nareza gautama gaNadhara kI mAtA prathama nArAyaNa ke pitA eka ujjayinI nareza rAjA uddAyana kI rAnI eka dakSiNI nareza vIra bhagavAn kI mAtA bha. mahAvIra ke 29 veM bhava kA nAma gyAraheM gaNadhara prabhAsa ke pitA RSabhadeva ke putra pAMcaveM sudharma gaNadhara kI mAtA prabhAsa gaNadhara kI mAtA RSabhadeva ke jyeSTha putra pAMDavoM ke dAdA prastuta kAvya-kartA prathama pratinArAyaNa ke pitA bharata kA putra RSabhadeva kI mAtA rAjA prasenajita kI rAnI rAjA mArasiMgayya kI strI eka dakSiNI nareza Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArasiMgayya murAri mRgAvatI maurya yamapAza rAjamuni lakSmImatI vajraSema vasudeva vasubhUti vasuvipra vAruNI vikramarAja vijayA vidyuccara vidyuccaura vimalA vizAkhanandI vizAkhabhUti vizvanandI vizvabhUti viSNucandra viSNu vardhana vIramatI vIra vallAla zaGkha rAjA zANDilya zAntalA ziva ziva zivAdevI zRGgAradevI zrI paTTadamahAdevI eka dakSiNI nareza zrIkRSNa prathama nArAyaNa kI mAtA sAtaveM gaNadhara ke pitA cANDAla eka paurANika muni senApati gaMgarAja kI patnI bha. mahAvIra ke 27veM bhava ke pitA zrI kRSNa ke pitA gautama gaNadhara ke pitA naveM gaNadhara ke pitA cauthe gaNadhara kI mAtA rAjA vikramAditya chaThe gaNadhara kI mAtA eka prasiddha cora eka prasiddha cora sudRSTiI sunAra kI strI bha. mahAvIra ke 17veM bhava kA cacerA bhAI vizAkhanandI ke pitA bha. mahAvIra ke 17 veM bhava kA nAma vizvanandI ke pitA eka dakSiNI nareza eka dakSiNI nareza bha. mahAvIra ke 31 veM bhava kI mAtA eka dakSiNI nareza eka kAzI nareza 15 veM bhava ke pitA eka dakSiNI nareza kI patnI eka hastinApura nareza bha. mahAvIra ke mahAdeva rAjA pradyota kI rAnI rAjA dhArAvaMza kI rAnI mAndhAtA kI patnI Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rarararararararaga286rarararararararara zrI vijaya prathama balabhadra zreNika magadha nareza bimbasAra satAnika eka kauzambI nareza satarasa eka dakSiNI nareza siddhArtha vIra bhagavAn ke pitA siMhayazA samrAT khAravela kI rAnI eka sunAra sumitra rAjA bha. mahAvIra ke 29veM bhava ke pitA suprabhA rAjA dazaratha kI rAnI suvratA rAnI bha. mahAvIra ke 29veM bhava kI mAtA saugata bauddha hariyavvarasi eka dakSiNI rAnI sudRSTi bhaugolika nAma-sUcI alakApurI ujjayinI uSTra deza kadamba deza kanakapura kAzI kuNDapura koTi varSa kollAga grAma kauzAmbI gaGgA gaubara grAma campA chatrapurI jambU dvIpa tuGgika sanniveza dazArNa dhAtakI khaNDa nirgunda deza eka vidyAdharapurI mAlava rAjadhAnI eka prAcIna deza eka dakSiNI deza ekapaurANika nagara vArANasI vIra-janma bhUmi lAr3a deza kI rAjadhAnI magadha deza kA eka grAma eka prAcIna nagarI bhArata kI prasiddha nardI magadha deza kA eka grAma aMga deza kI rAjadhAnI eka paurANika nagarI madhya lokastha prathama dvIpa magadha deza kA eka grAma madhya pradeza kA eka deza madhya lokastha dvitIya dvIpa eka dakSiNI deza Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pallava deza puNDarIkiNI nagarI puSkala deza pUnalli grAma bhAratavarSa mathurA mahIzUra mithilApurI mauryagrAma maMgalAvatI rajatAcala rAjagRha rAjapurI vItabhayapura videhadeza vaizAlI sAketa sindhu hastinApura sUktayaH agadenaiva nireti rogaH anekazakyAtmakavastu tattvam anyasya doSe svidavAgvisargaH / arthakriyAkAritayA'stu vastu / astitvamekatra ca nAstitApi / aho nizAyAmapi aryamoditaH / aho marImarti kilAkalatra: AcAra evAbhyudayapradeza: / AtmA yathA svasya tathA parasya / indriyANAM tu yo dAsaH sa dAso jagatAM bhavet / 287 eka dakSiNI deza eka paurANika nagarI eka paurANika deza ekaM dakSiNI grAma vIrodaya - gata- sUktayaH magadha deza kA eka grAma eka paurANika nagarI vijayArdhaparvata bihAra kA prasiddha nagara hemAMgada deza kA rAjadhAnI sindhu deza kI rAjadhAnI vihAra prAnta kA eka deza vajjI janapada kI rAjadhAnI ayodhyApurI kosala kI rAjadhAnI hindustAna prasiddhapurI maisUra janakapurI prasiddha nadI prasiddha nagara sarga na a a a a = 5 19 18 19 19 9 9 17 17 8 zloka 5 - 3 + 1 2 3 31 8 38 1 13 4 35 29 6 37 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 0 0 0 Trrrrru u2881 indriyANi vijityaiva jagajjetRtvamApnuyAt / ucchAlito'rkAya raja:samUha: patecchirasyeva tathAyamUhaH / kRtaM parasmai phalati svayaM tanijAtmanItyeva vadanti santaH / / unmArgagAmI nipatedanacche upadruto'pyeSa taru rasAlaM phalaM zRNatyaGgabhUte trikAlam / Rte tamaH syAtkka ravaH prabhAvaH / Rddhi vArajanIva gacchati vanI / evaM tu SaDdravyamayIyamiSTiryataH samutthA svayameva sRSTiH / eSA'mRtoktiH sphuTamasya peyA / kinAma mUlyaM balavikramasya / koM cakArAhipaterna dhAtA / kartavyamaJcetsatataM prasannaH / kalirnu varSAvasaro'yamastu / kasmai bhavetkaH sukhaduHkhakartA svakarmato'GgI paripAkabhartA / kiM kadaitanmayA'bodhi kIddazI mayi vIratA / kimu sambhavatAnmodo modake parabhakSite / / koSaikavAJchAmanusandadhAnA vezyApi bhASeva kavIzvarANAm / gataM na zocyaM viduSA samastu gantavyamevAzrayaNIyavastu / ko nAma vAJchecca nizAcaratvam gantuM nabho'vAJchadito'pyadhastAt / gAyaka eva jAnAti rAgo'trAyaM bhavediti / guNabhUmirhi bhavedvinItatA / guNaM janasyAnubhavanti santaH / guNaM sadaivAnusaredaroSam / / grAmA lasanti tridivopamAnAH / jale'bjinIpatravadatra bhinnaH sarvatra sa brAhmaNasampadaGgaH / jitvA'kSANi samAvasediha jagajjetA sa AtmapriyaH / jIyAdanekAntapadasya jAtiH / / jhajjhAnilo'pi kiM tAvat kamparonmeruparvatam ? taccandrAzmapatatpayodharamiSAccandragraho roditi / tapodhanazcAkSajayI vizokaH na kAmakopacchalavismayaukaH / zAntestathA saMyamanasya netA sa brAhmaNaH syAdiha zuddhacetAH takeM ruciM kinna samuddhareyam ? Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ COM hararararararararararararara|289 tulyAvasthA na sarveSAm / trayAtmikA'taH khalu vastujAtiH / triviSTapaM kAvyamupaimyahahantu / dattA ahiMsAvidhaye kilApaH dadhAmyahaM samprati bAlasattvaM vahanidAnIM jalagendutattvam / ddagdevatAnAmapi nirnimeSA / daivaM nihatya yo vijayate tasyAtra saMhArakaH kaH syAt ? doSAnuraktasya khalasya ceza kAkArilokasya ca ko vizeSa: drAkSeva yA''sInmRdutA-prayuktA / dharmAnukUlA jagato'stu nItiH / / dharme'thAtmavikAse naikasyaivAsti niyatamadhikAraH / yo'nuSThAtu yatate sambhAlyatamastu sa udAraH / na kAcidanyA pratibhAti bhikSA / na ko'pi kasyApi babhUva vazyaH / na nAmalezo'pi ca sAdhutAyAH / namrIbhavanneSa tataH prayAti hiyeva saMllabdhakalaGkajAtiH / na yAminIyaM yamabhAminIti / naro narItarti kucoSmatantraH / navyAM na moktu mazakatsahasAtra pUtaH / nAnAvidhAnekavicitravastu sa brAhmaNo buddhividhAnidhAnaH / nArI binA ka nuzchAyA ni:zAkhasya taroriva / nArthasya dAso yazasazca bhUyAt / nityaM ya puruSAyatAmadaravAn vIro'sakau samprati / ninAdino vArimuco'pyudArAH / / nimittanaimittikabhAvatastu rUpAntaraM sandadhadasti vastu / / nimbAdayazcandanatAM labhante zrIcandanadroH prabhavantu ante / nizAcaratvaM na kadApi yAyAt / nihanyate yo hi parasya hantA pAtAstu pUjyo jagatAM samastu / kimaGga na jJAtamaho tvayaiva ddagaJjanAyAG guliraJjitaiva // nIlAmbarA prAvRDiyaM ca rAmArasaughadAtrI sumanobhirAmA / nRlokameSA grasate hi pUtanA parasya zoSAya kRtaprayalaM kAkaprahArAya yathaiva ratnam / zirasyAghAta eva syAddigAndhyamiti gacchataH / Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Cart 2901 parAdhikAre tvayanaM yathA''pannijAdhikArAccayavanaM ca pApam / parityajedvAri agAlitantu zrIbrAhmaNo'ntaH prabhubhaktitantuH / pApapravRttiH khalu garhaNIyA / pApad ghRNA kintu na pApivargAt / pApAdapetaM vidadhIta cittaM / pApaM vimucyaiva bhavetpunIta: svarNaM ca kiTTipratipAti hItaH / piturvilabdhAG gulimUlatAtiryatheSTadezaM zizukro'pi yAti / pIDA mamAnyasya tatheti / prAyo'smina bhRtale puMso bandhanaM strInibandhanam / kalyANakumbha iva bhAti sahasrarazmiH / balIyasI saGgatireva jAteH / bhuvane labdhajanuSaH kamalasyeva mAddazaH / kSaNAdeva vipattiH syAtsampattimadhigacchataH / manasvI manasi svIye na sahAyamapekSate / / manuSyatA hyAtmahitAnuvRttirna kevalaM svasya sukhe pravRttiH / mito hi bhUyAdagado'pi sevyaH / muJce dahantAM paratAM samaJcet / mUlocchedaM vinA vRkSaH punarbhavitumarhati / mRdaGgani:svAnajitA kalApI / yatkathA khalu dhIrANAmapi romAJcakAriNI / yadabhAve yanna bhavitumeti tatkAraNakaM tatsukatheti / / yasmAt kaThinA samasyA / rasAyanaM kAvyamidaM zrayAmaH raso'gadaH srAgiva pAradena / rAjA sunAzIrapunItadhAmA / rAtrau gopuramadhyavarti sulasaccandra: kirITAyate / ruSeva varSA tu kRtaprayANA / latA yathA kautukasaMvidhAnA / loko'yaM sampradAyasya mohamaGgIkaroti yat / varSeva pUrNodariNI rarAja / / vAJchA. vandhyA satAM na hi / vANIva yA''sItparamArthadAtrI / vikIryate svodarapUrtaye saTA / vipro'pi cenmAMsabhugasti nindyaH sadvRtabhAvad vRSalo'pi vandya vibhUSaNatvena catuSpathasya hime babhAvA''tmapadaikazasyaH / vibheti maraNAddIno na dIno'thAmRtasthitiH / Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vuurrrrrrrrr 291CUTE vizvambharasyAdya satI kRpA tu sudheva sAhAyyakarI vibhAtu / visphAlitAkSIva vibhAti dhAtrI / vIratA zastribhAvazcedbhIrutA kiM punarbhavet ? zapanti kSudrajanmAno vyarthameva virodhakAn / satyAgrahaprabhAveNa mahAtmA tvanukUlayet // zarIrametatparamIkSamANaH vIro babhAvAtmapadaikazANaH / zarIrahAnirbhavatIti bhUyAt / zazadharasuSamevA''hAdasandohasindhuH / zAntestathA saMyamanasya netA sa brAhmaNaH syAdiha zuddhacetAH / zrotravadviralo loke chidraM svasya prakAzayet / zRNoti sukhato'nyeSAmucitAnucitaM vacaH // saJcaredeva sarvatra vihAyoccayamIraNaH / satyAnuyAyinA tasmAtsaMgrAhyastyAga eva hiM / sa bhAti AkhoH pizunaH sajAtiH / samIhate svAM mahilA sahAyam / samujjhitAzeSaparicchado'pi amutra siddhayai duritaikalopI / samvAdamAnandakaraM dadhAti / sarasasakalaceSTA sAnukUlA nadIva / sarojalaM vyomatalaM samAnam / sutamAtra eva sukhadastIrthezvare kimpunaH / sudarzanA puNyaparamparA vA vibhrAjate dhenutatiH svabhAvAt / sudheva sAdho rucirA'tha sUktiH / suvarNamUrtiH kaviteyAmAryA lasatpadanyAsatayeva bhAryA / saMvidannapi saMsArI sa naSTo nazyatItaraH / nAvaityaho tathApyevaM svayaM yamamukhe sthitam // smarastu sAmrAjyapade niyukta / syAtsaphalo'pi bhAgyAt / svapnavRndamaphalaM na jAyate / svasthitaM nAJjanaM vetti vIkSate'nyasya lAJchanam / cakSaryathA tathA lokaH paradoSaparIkSakaH / svArthAccayutiH svasya vinAzanAya / hA zItA''kramaNena yAtyapi dazAM saMzocanIyAM janaH / hiMsAmupekSyaiva caretkilAryaH / hiMsA sa dUSayati hinduriyaM niruktiH / hRSIkANi samastAni mAdyanti pramadA''zrayAt / Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 gomUtrika bandha racanA ramayan gamayatveSa vAGmaye samayaM manaH I na manAganayaM dveSa - dhAma vA sabhayaM janaH 11 (sarga 22 zloka 37) ma nA ga ma yaM Sa vA ye ma p sa dhA vA ma yAna bandha racanA na manodyami devebhyo'rhadbhyaH saMvrajatAM sadA / dAsatAM janamAtrasya bhavedapyadya no manaH 11 (sarga 22 zloka 38 ) hA mi devebhyo * saMpravraja na da vebhasyatra mA yaM Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parararararararararararararararararararararararararararara padma bandha racanA vinayena mAnahInaM vinaSTai naH punastu naH / munaye namanasthAnaM jJAnadhyAnadhanaM manaH // (sarga 22 zloka 39) pavAraNAma ravInA tAlavRnta bandha racanA santaH sadA samA bhAnti marjUmati nuti priyAH / ayi tvayi mahAvIra svItAM kuru marjU mayi // ma ti (sarga 22 zloka 40) GHA a-Oh lhwy Suo Zai Wei He Tong Tian Ke Kou Ke . Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ EATHEREILL TEEMATE AMM (nirmA, ajamera): zrI sonI jI kI nasiyA~ ajamera