Book Title: Shantinath Mahakavyam Part 01
Author(s): Vijaydarshansuri
Publisher: Nemidarshan Gyanshala
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004312/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PAWANON KO NOVE NOVE MMMM. NON-M/M- /y: AcAryavarya zrI munibhadrasUrivara-viracitaM zrI zAntinAthamahAkAvyam ('prabodhinI' vRtti-samanvitam ) - 2 zrI nemi-darzana-jJAnamAlA pAlItANA ( saurASTra) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryavarya zrI munibhadramUrivara-viracitaM zrI-zA-nti-nA-tha-ma-hA-kA-vya-m ( 'prabodhinI' vRtti-samanvitam ) prathamo vimAgaH Wan catussagarimakA - vRttikArAH - zrAsanasamrATa-sUricakracakravarti-jagadguru-kadambagiri-pramukhatIrthoddhAraka-tapAgacchAdhipatibhaTTArakAcArya-mahArAjazrI vijayanemisUrIzvaramahArAja-pradhAnapaTTadharazAstravizArada-nyAyavAcaspati-pUjyapAdAcAryamahArAja zrI vijayadarzanasUrIzvaramahArAjAH - prakAzikA - zrI-ne-mi-da-rza-na-jJA-na-zA-lA. pAlItANA ( saurASTra ) bhI vIraniH saMvat / ( - mUlyamruppakANAmaSTakama zrI vikrama saMvat 2017 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prakAzakaH - jhaverI cunIlAla ukAmAI zrInemidarzanajJAnazAlA pAlItANA ( saurASTra) paM0 parameSThIdAsa jaina nyAyatIrtha jainendra presa, lalitapura ( jilA-jhAMsI ) u0 pra0 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya nivedana solamA zrI zAntinAtha bhagavAnanA caritra ne viSaya karIne aneka caritragrantho ane kAvyagrantho racAyAM che. temAM A prastuta zrIzAntinAtha mahAkAvya potAnu anokhu sthAna dharAve che; e te viSayanA niSNAtone spaSTa samajAya ema che. ___A mahAkAvyanI racanA karavAnuM pradhAna kAraNa granthakAre jAte ja granyane aMte jamAvyuM che. granthakAra AcArya mahArAja zrI munimadramurijI mahArAja jainazAsanamA jhalahalatI paraMparAmAM thayA cha- e A kAvyanI prazasti uparathI spaSTa jaNAya che. te paraMparA A pramANe che. 1. zrI municandramurijI. 2. zrI devamUrijI. 3. zrI bhadrezvarasUrijI. 4. , indusUrijI. 5. , mAnabhadrasU rijI. 6. , guNabhadrasUrijI. 7. ,, munibhadrasUrijI. A AcAryazrIne mahArAjA zrI peroja bhUpAlanI rAjasamAmAM sAraM sanmAna prApta thatuM hatuM te temanA nIcenA kathanathI samajAya che. "zrIperojamahomahendrasadasi-prApta patiSThodayaH" 6272 zlokapramANa vA mahAkAvyanI racanA teozrIra vikramasaMvat 1410 nI sAlamAM karI ke. eTale teozrIno sattAkAla caudamI zatAbdIno uttarArdha ane pandaramI zatAbdIno pUrvArdha hato e nicita cha. A mahAkAvya sivAya anya koI anyanI racanA teodhInI upalabdha thatI nathI, ke evo koI ullekha prApta thato nathI, eTale jyAM sudhI e na male tyAM sudhI bA eka ja anya teozrIno viracita cha ema mAnavaM rahayu. A eka granthanA sAGgopAGga avalokanatho tepozrInA prakANDa pAMDityano paricaya vidvAnone AnAyAse thaI jAya ema che. ekazcandrastamo hanti, na ca tArAgaNo'pi ca' evI ukti A grantha teozrIne aMge sArthaka karI batAve ke ema kahevAmAM anpa paNa atizayokti nathI. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A mahAkAvyanI madhuratAno ane viziSTatAno AsvAda sArA vyutpanna hoya eja laI zake evaM che. anya abhyAsIo jo A granthanI TIkA hoya to sArI rIte upayogamA le, Aja sudhI TIkA vinA abhyAsamA laI zakAya evo A graMtha prasAra nathI pAmyo e hakIkata che. A grantha para TIkA racavAna kArya sAdhAraNa nathI e A granthanA avalokanathI samajI zakAze. evaM asAdhAraNa kArya paramapUjya AcArya mahArAjazrI vijayadarzanasUrIzvarajI mahArAjazrIe ati parizramapUrvaka karyu che. tenuM mudraNa karAvIne prakAzanamA mukavAmAM ame amArU ahobhAgya samajIe choe. pUjyapAda AcArya mahArAjazrInI hayAtImAM ja aa granthane prakaTa karavAnI amArI abhilApA hatI paNa kAlane e maMjUra na hatuM. grantha- mudraNa kArya zaru thayu ne tenA daseka pharamAo chapAyA-tyAM to akala kAlanI koI evI chAyA paDI ke-pUjya AcArya mahArAja zrI acAnaka ekAeka svargavAsa pAmyAM, emanAM virahanA atyanta duHkhamAM paNa amane kAika saMtoSa eTaloja cha ke teopUjyazrI A granthano prAraMbhano bhAga mudrita thato joI gayA che. A grantha aMge--1 pUjyapAda AcArya mahArAjazrI vijayodayasUrIzvarajI mahArAja, 2. pUjyapAda AcArya mahArAjazrI vijayanandanasUrIzvarajI mahArAja 3. pUjyapAda AcArya mahArAjazrI vijayavijJAnasUrIzvarajI mahArAja. 4. pUjyapAda AcArya mahArAjazrI vijayapatra sUrIzvarajI marArAja 5. pUjyapAda AcArya mahArAjazrI vijayaamRtasUrIzvarajI mahArAja. 6. pUjyapAda AcArya mahArAjazrI vijayalAvaNyasUrIzvarajI mahArAja 7. pUjyapAda AcArya mahArAja zrI vijaya kastUrasUrIzvarajI mahArAja. 8. pUjyapAda AcAya mahArAja zrIvijayajitendra sUrijI mahArAja. vagere AcArya mahArAjazrI tathA anya padastha munirAjazrIno sAkSAt ane paraMparAe amane je lAbha malayo che te sarvapUjyonA ame upakRta choe. vizeSe karIne A granthanA ( TIkAnA ) lekhanAdi kAryamA pUjyapAda AcArya mahArAja zrInA mukhya ziSya pUjya pannayAsa pravara zrI jayAnanda vijayajI gaNivarya mahArAje sAro sahakAra Apyo che-te aMge ame teozrInA samupakRta chIe. A granthamA svargastha AcArya mahArAjazrInuM vistRta jIvana caritra ApavAnI amArI icchA hatI paNa e kArya vilaMbasAdhya hovAthI ane grantha mudrita thaIne taiyAra thaI gayo hovAthI-A granthanA dvitIya-mAgamAM Apa Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -3-- ema vicAyuM che. ahiM-pUjyapAda AcArya mahArAjazrIe khUbaja jahamata UThAvIne racela ane prakAzita thaela' zrI tatvArthavivaraNagUDhArthadIpikA' granthanI prastAvanAmAM pU0 paM0 ma0 zrI-jayAnandavijayajI gaNivarye 2011 mAM lakhela TraeNka vRttAnta akSarazaH udhRta karIe chIe. "tattvArtha vivaraNa granthanI sAkSI anya granthomAM na jaNAyAthI pU. zrI upAdhyAyajIe tattvArthasUtra upara TIkA racI nahiM hoya ema mAnavAmAM AvatuM hatuM; paraMtu rAjanagara DelAnA upAzrayamAMnA jJAnabhaMDAranA pustakonuM patraka banAvatAM tattvArthasUcanA prathama adhyAyanI" tattvArthavivaraNa" nAma nI TIkA prApta thaI. te TIkA zAsanasamrATa zAsanaprabhAvaka pRthvImaMDalamukuTAyamAna pUjyapAda prAtaHsmaraNIya zrImad gurubhagavaMtanA upadezathI zuddha karIne mudrita karavAmAM AvI eno abhyAsa khUba khaMta pUrvaka pU. gurudeve karyo. ane emane lAgyu ke e granthamAM pIraselI anerI vAnago sarala bhASAmA vistArIne sau vidyApipAsuone pIrasavAmAM Ave e atyanta icchanIya che. e kArya hAthapara levAnI teozrIne laganI jAgI. temanI laganIne zAsanasamrAT pU. AcAryadeva zrImad vijayanemisUrIzvarajI mahArAjazrIjInA AzIrvAda sAMpaDayA. daza daza varSanA lAMbA gAlA sudhI satata parizrama laIne pU. gurudeve 16000 zloka pramANa 'tattvArthavivaraNa gUDhArthadIpikA' nI racanA karI. saMvat 2001 mAM mRgazira zuda ekAdazInA sarvotkRSTa kalyANaka divase e grantha pUrNa thayo. teozrI kRtakRtya banyA. aMdhArAmA rahela granthone prakAzamAM ANavAnuM kAma to ghaNAe saMzodhakonA hAthe thatuM haze, paraMtu mahApuruSe racelAM grantha upara satata ciMtana ane parizIlana karIne tenI vidvattAbharI vistRta TIkA racavAnuM kArya to pUjya gurudeva jevA koIka virala mAnavanA hAthe ja bane. pUjya gurudevanI bahuzrutatA guDhArthadIpikAmAM khUba jhalake che. tattvArthavivaraNamAM bharelo bhAva pUjya gurudeve atyanta prasphuTa karI batAvyo che. emAMnI pratyeka bAbato upara teozrIe gRDhArthadIpikAmAM khUba prakAza pAtharyo che. suMdara ane sarala saMskRta bhASAmAM gahana tattvonI sarasa chaNAvaTa karI che. nyAyazAstramA ati vidvAn paMDitone paNa jaNAtI tattvArtha vivaraNano kaThinatA dUra karIne temAMnAM gUDha tattvone pUjya gurudeve sarala rIte ane rocaka bhASAmAM vistArathI samajAvyA che. mUla granthano yathArtha bhAva gUDhArthadIpikAmAM pragaTa thayo che ane tattvajJAnanI aneka bAbatotuM vivaraNa rasamaya banyuM che. nyAyazAstra viSayaka niraMtara suMdara abhyAsa, vizAla vAMcana ane satata tattvavicAraNAne pariNAme eka kaThiNa kArya teozrI pUjyapAda zrI gurubhagavaMtanI asIma kRpAdRSTithI suzakya banAvI zakyA che 'gUDhArthadIpikA' racAtI hatI te samaya daramyAna bIjA paNa be graMtho pU. gurumahArAjazrIe racyA che. 'paryuSaNAparvakalpaprabhA' ane 'paryuSaNAparvakalpalatA' nAmanAM A be graMthothI janatA ajJAta nathI, pU. gurumahArAjazrIe sarvaprathama 'syAdvAdabiMdu' nAmano 3000 zloka pramANa graMtha racyo che. tyAra bAda paramapUjya nyAyAcArya nyAyavizArada upAdhyAyajI yazovijayajo mahArAjazrIjI kRta "nyAyakhaMDanakhAdya" aparanAma 'mahAvIrastava' graMthanI 'mahAvIrastavakalpalatikA' nAmanI 25000 paccIsa hajAra zloka pramANa eka suMdara . TIkA racI che. taduparAMta teozrIe pUjyapAdazrI siddhasena divAkara racita 'sammati tarka' nAmanA dravyAnu-- yogamaya atiprAcIna-ativiSama jaina nyAya graMtha upara 'sammatitarkamahArNavAvatArikA' nAmanI anupama laghu TIkA 16000 zlokapramANa racI che. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... 'sammatitaka' nAmanA prAcIna graMthamAM alpa zabdomAM samAyelA atigUDha bhAvo teozrIe TokAmAM saralatAthI sphuTa karo batAvyA che. sammatitakanI prAcIna bhASAzailI abhyAsIne kaThina paDe tema hovAthI vartamAna nyAyazailImAM pUjya gurumahArAjazrIe te graMtha para suMdara temaja sarvamUla zlokagata dareka padonA rahasyabhUta arthane pradarzana karanArI vistRta TIkA racI vidyApipAsuone saralatA karo ApI che. AvI rIte suMdara sAhitya jainasamAjane caraNe dharIne pUjya gurubhagavaMte jainasAhitya temaja jaina samAjanI apUrva sevA bajAvI che. eTaluM ja nahIM paNa aneka pAThazAlAo, upAyo. bhavya jinamaMdiro, jIrNoddhAra vigere aneka sthaloe aneka zubha kAryo teozrIe sadupadeza dvArA karAvyA che. zrI siddhagirijI Adi aneka tIrthasaMgha kaDhAvI bhAgyavaMta zrAvakone saMbapati birudavaDe alaMkRH karyA che. saurASTrathI mAMDIne mAravAr3a, mevADa, mAlavA sudhI vihAra karIne 'jinavANI' no suMdara pracAra karIne teozrIe zAsananI anupama sevA bajAvI che. pavitra tAladhvaja tIrthamAM babbe vAra teonInA varada haste dIrghakAla smaraNIya bhavya pratiSThA thaI che. vi0saM0 1980 mAM thayela ati manohara abhUtapUrva prathama pratiSThA mahotsavane 30 varSa vItI gayA pachI tAjetaramAM vi. saM. 2010 mAM vaizAkha zudi paMcamInA zubhadivase bIjI pratiSThA thaI. smRtipaTa upara sadAne mATe yAda rahe tevo bhavya pratiSThAmahotsava yAda karatAM Aje paNa jaina samAjanAM haiyAM pulakita bane che. vi. saM. 1978 jeTha vada 5 jesara gAmamA vartamAna zAsananAyaka zrI mahAvIra prabhuno pratiSThA mahotsava tathA mAravADanA suprasiddha zahara 'zirohI' nA bhavya-mahA-vizAla-prAcIna cauda jinamaMdirono vi0 saM0 1985 mAM aDhAra abhiSekAdi aSTAhnikA mahAmahotsava temaja goghA gAmamAM vi0 saM0 1987 mAM daMDapratiSThA mahotsava, jasaparA gAmamAM vi0 saM0 1995 mAM ati manohara pratiSThA-mahotsava temaja kapaDavaNaja gAme saM0 2006 mA atisuMdara prabhu pratiSThA-mahotsava tathA vi0 saM0 2011 jeTha zudi 5 taNasA gAmamAM prabhumaMdira daMDadhvaja pratiSThA-mahotsava ityAdi aneka gAmamA pratiSThA mahotsavo pUjyapAda zrI gurubhagavaMtanA varadahaste thayA. aMjanazalAkA Adi zubha kAryoM paNa mahuvA tathA surendra nagaramAM teozrInI nizrAmAM thayA hatA. pa. pU. zrI gurudevanA varada haste aneka sthaloe zAMtisnAtra ahaMdapUjana-upadhAnaujamaNA vigere zAsanaprabhAvanAkAraka aneka zubhakAryo thayela che. vidvattA pUjya gurudevane varI hovA chatAM tenuM teozrIne lezamAtra abhimAna nathI. emanI saralatA ane komalatA sau koIne AkarSI le che. bhavabhIrutA teozrInA svabhAvamA ja rahelI che. nirabhimAnatA ane nirADaMbaritA teozrInA sadguNo tathA apUrva vidvattAthI AkarSAIne pUjya gurudeva zAsanasamrAT zAsanaprabhAvaka pRthvImaMDalamukuTAyamAna pUjyapAda prAtaHsmaraNIya bAlabrahmacArI AcAryamahArAjAdhirAja zrImad vijayanemisUrIzvarajI mahArAjazrIe teozrIne aneka padavIothI alaMkRta karyA. vi0 saM0 1969 nA azADa zudi paMcamInA roja 'kapaDavaMja' mAM vidhividhAnapUrvaka 'gaNapadavI' ane te ja varSamAM azADa zuda navamInA divase savidhi panayAsa padavI samarpaNa karI, vi0 saM0 1972 nA mAgazara vada 3 nA divase mAravADanA 'sAdaDI' zaharamAM vidhipUrvaka 'upAdhyAya' padavI arpaNa karI. taduparAMta jinAgamo, darzana zAsro, ane nyAya zAstronA ati-gahana parama rahasyabhUta tattvanA suMdaratama apUrva bodhathI AkarSAIne "nyAyavAcaspati zAstravizArada" nuM mAnavaMtuM viruda-aneka gAmanA saMgha samakSa zAsanasamrAT sakalatAraka-sAdhu Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMDala nAyaka-zAsanaprabhAvaka pU0 pA0 vijayanemisUrIzvarajI mahArAjAe teozrIne vikrama saMvat 1972 mAM upAdhyAya pada pradAnanI sAthosAtha arpaNa kayu. tathA vi0 saM0 179 nA vaizAkha vada 2 bIjanA zubha divase 'khaMbhAta' zaharamAM vidyApIThAdi paMcaprasthAnamaya sUrimaMtranI apUrva ArAdhanApUrvaka vidhi sahita sUrimaMtrayukta 'AcAryapadavI' teozrIne arpaNa karI, ane teozrInA paTTadhara tarIke pU. gurudevanI sthApanA karI ane pUjya gurudeva paNa te padane Aja paryaMta zAstrokta maryAdApUrvaka zobhAvI rahyA che. __ pUjyapAda gurudevano janma vi. saM0 1943 nA poSa zuda punamanA roja thayo hato. bAlyaavasthAthI ja teonInuM aMtaHkaraNa dharmabhAvanAthI vAsita hatuM. pUjya mAtApitAzrIe teozrImAM suMdara saMskAro reDyA hatA. munisattama mahanIya mAnya pUjya zrIkhAntivijayajI dAdA nI chaTThane pAraNe chaTTha Adi ugra tapazcaryA tathA temanA tIvra vairAgya ane uttama cAritra nI teozrInA jIvana para suMdara chApa paDelI. tameja tevA vacanasiddha mahApuruSanA upadezathI apariNIta avasthAmAM pUjya gurudevane bhava-nirveda pragaTyo, ane te bhava-nirveda-vairAgya bhAvanAne zAsanasamrATa tIrthoddhAraka paramopakAraka pUjyapAda prAtasmaraNIya AcAryamahArAja zrImad vijayanemisUrIzvarajI mahArAjazrIe sacoTa upadeza ApI vikasAvI ane vikrama saMvat 1959 nA azADa zuda 10 nA roja bhAvanagaramAM bhAgavatI dIkSA ApIne pUrNa karI. mAtra sola varSanI vaye parama pavitra bhAgavatI dIkSA aMgIkAra karIne teozrIe vIzA zrImAlivaMzadIpikA arhaddharmaupAsikA pUjya mAtA dhanIbAI temaja vIzAzrImAlivaMzaziromaNi zrAddhavarya pUjya pitAzrI kamalazIbhAInuM kula ajavAlyuM, ane zAsanaprabhAvaka nararatnothI vibhUSita 'madhumati' ( mahuvA ) nagarIne bhAgyazAlI banAvI. saMsArI avasthAnA zrIsuMdarajIbhAI maTIne pU0 mahArAjazrI darzanavijayajI banyA. A zubha prasaMgathI pUjyazrI dhanImAtA tathA kasalacaMda, hemacaMda tathA jIvarAja traNe vaDIla bhAIonA hRdayamAM AnaMdormi uchalI. dIkSAnI anumodanAthI teo apUrva puNyabhAgI banyA. A zubha avasare kamanasIbe pUjya pitAzrI kamalazIbhAI A suMdara prasaMga nihAlavA mATe haiyAta na hatA. dIkSita avasthAmA pratidina satata bAMcana, manana ane nididhyAsana dvArA teozrIe thor3A barSomAM sArI pragati sAdhI ane dareka AgamazAstronuM temaja jaina ane jai tara nyAyazAstronuM sArI rIte parizIlana temaja avagAhana kayu ane tenA pariNAme teozrIe vidvadbhogya ane ucca koTInA nyAya AdinA uttama graMtho racyA che. teozrInI vihArabhUmi ativizAla che. saurASTra, gujarAta, mAravADa ane mevADa uparAMta vividha sthaloe teonI vicaryA che. pratyeka sthaloe teozrIe sarala ane AkarSaka bhASAmAM jinavANIno pracAra karyo che. teozrInA vidvattAbharyA ane sarala pravacanoe aneka bhavya AtmAone mugdha karyA che. keI bhAvuka haiyAoe bhAgavatI dIkSA aMgIkAra karIne teozrInA caraNakamalomAM jIvana samarpita kayu che. je paikI amuka ziSyo to bAlabrahmacArI prAtaHsmarNIya nyAyavAcaspati zAstravizArada-pajyapAdazrI gurumahArAjazronI nizrAmAM svaparadarzanamAM vidvattA prApta karI zAsananI suMdara sevA karI rahathA che. teozrInA ziSyo sarala ane zAMta svabhAvI tapasvI muni zrIkusumavijayajI tathA 'stotramAlA' ane 'haimadhAtumAlA' nA racayitA nyAyavyAkaraNa vidvadvarya bAla avasthAmA dIkSita-muni zrIguNavijayajI, tathA tapasvI munizrI mahodayavijayajI tathA munizrI kalyANa vijayajI, anupama saMyamanI ArAdhanA karIne svarge saMcaryA che. teozrInA praziSya tapasvI munizrI tilaka Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijayajI (munizrI guNavijayajInA ziSya ) paNa samAdhipUrvaka kAladharma pAmyA, uparokta sadgata sarva munionI saMyamanI ArAdhanA hajI smRtipaTa upara aMkita che. __teozrInA ziSyaratna panayAsapravara zrIpriyaMkaravijayajI gaNI saMyamanI suMdara ArAdhanA karavA pUrvaka bhavyAtmahRdayaAkarSaka jinAgama upadeza dvArA zAsananI zobhA vadhArI rahA che. teozrInA praziSyo ( mAga ziSyo ) tapasvI munizrI zAntiprabhavijayajI, ratnAkara-vijayajI, bAlamuni zrIharibhadravijayajI tathA subodhavijayajI upara teozrIno kadi na bhUlI zakAya tevo upakAra che. bAlya-vayathI ja mane dharmapreraNA karIne zrIgurudeve mAru jIvana sArthaka kayu. pagale pagale pathadarzaka banatA mArA zrIgurudevano upakAra vyakta karavA mArI pAse tevA zabdo nathI kaThiNa SaDdarzanazAstrano talasparzI abhyAsa karIne alpasamayamAM ja teozrIe paramopakArI pa. pAda zrIgurubhagavaMta nI kRpAdRSTithI svaparasiddhAMtanI apUrva vidvattA prApta karI, tenA pariNAmasvarUpa atiuttama koTInI A kRti joIne huM atyaMta harSa anubhavU chu.pa. gurumahArAjazrInI mArA para khUbaja kRpA che. e mATe huM teozrIno ati RNI chu teozrIno mArA paratve harahameza kRpAprasAda varasato rahe, e zubha-abhilASA parvaka viramuM chu" / A granthanA mudraNAdi sakalakAryamAM pUjya pakSyAsajImahArAja zrIdhurandharavijayajI gaNi mahArAjano pUrNa sahayoga amane atizaya sAdhaka thayo che. A grantha mUlamAtra zrIyazovijaya-jaina granthamAlA nA 20 mA granyAMka rUpe vIrasaMvat 2437 mAM arthAt AjayI 40 varSa pUrve vArANasIyo harSacandra bhUrAbhAI zreSThie prakAzita karyo hato. A granthanA 19 sarga che temAMthI cAra sarga sudhI A vibhAgamA TIkA sAthe mudrita thaelache. krAuna ATha pejI jevA moTA kadamAM 300 pRSThano daladAra A grantha thayo che, have pachInA 15 sargo zakya thaze to bojA bhAgamA ekasAthe mudrita karAvavAnI amArI pUrNa icchA che. ___ A granthanuM adhyayana adhyApana vadhe ane te dvArA vyutpatti sAthe samyagjJAnanI abhivRddhi thAya evI icchA sAthe zrIsaMghanA AzIrvAdanI mAMgaNI karavA pUrvaka AvA viziSTa granthane prasiddha karavAnuM saubhAgya amane prApta thayu e aMge ame amAru ahobhAgya mAnIe chIe. li. pAlItANA tA0 9-5-1961 bhI zramaNasaMghasevaka cunIlAla ukAbhAI jhaverI Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * auM ahaM namaH * amandAnandasandohapradA-'nantalabdhinidhAnAya zrIgautamasvAmine namaH / nyAyavyAkaraNasiddhAntAdipArAvAranimajjanasamavAptAnalpatattvaratnapraNItAnekagrantharatnebhyaH zAsanasamrATa sUrimaNDalamukuTAyamAna-zrIvijayanemirIzvara-sadgurubhyo namaH / tatpaTTapUrvAcalavibhAkara - nyAyavAcaspati - zAstravizArada - birudavibhUSita-tapAgacchAcAryazrIvijayadarzanasari-saMdRbdha "prabodhinI" ityAkhyaTIkAsamalaMkRtaM mahAsAhityavAdiziromaNi zrIperojamahImahendrasadasi prAptapratiSThodaya-zrImunibhadrasariviracitaM zrI zAntinAthamahAkAvyam ___TIkAkRtkRtaM maGgalAcaraNamjitAzeSA'pAyA viditasakalArthA nRvibudhainaMtA nityaM bhaktyA'khilabhavikajIvAn zivapathe / niyantArazzIghraM vimalatamabodhA'mRtagirA, hamandAnandAliM dadatu nikhilAzzrIjinavarAH // 1 // tyaktvA rAjyaramAM vizuddhaviratiM cAdAya yastattvavit, kamAM kevalaciddhanAntaradhanAM zrItIrthakunmAmagAt / . so'yaM cakriSu paJcamo jinapatiH zAntiprabhuH SoDazo, bhavyAnAM vidadhAtu zAzvataramAM yuktAmanantarguNaiH // 2 // kAvyAni paJca paThanIyatayA zrutAni, yAni svadarzanabahissthitimAji tAni / tasmAdihAtmahitakRt kavivarmabodha, jAgarti - zAnticarita munibhadrabdham // 3 // 1-mAm-lakSmIm / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2] kAvyAmbare nibiDadoSatamo haranto , yajjJAnabhAnukiraNAH parito lasanti / bhadraM tanotu zucikAvyakalAvilAse, so'yaM sadaiva sadayo munibhadrasariH // 4 // mayA tatkAvye'smin varadhiSaNabhAvye vivaraNaM, cikIrSAyA nItaM viSayamavisaMvAdimanasA / tathApyetat kRtyaM kaThinataramAbhAti nahi me, yatazcitte cintAmaNisamadhikAH santi guravaH // 5 // bhavAbdhau nIto'haM varacaraNanAvaM sapadi yaiH, kRto'tyajJazzAstrodadhitaraNanaipuNyalasitaH / pratiSThAM sanniSThAM kramaza iha paireva gamitaH, kSitau te bhrAjante sma mama guravo nemikRtinaH // 6 // tatkRpAlezamAsAdya, zrImadarzanamuriNA / zAntinAthamahAkAvye, tanyate'sau prabodhinI // 7 // imAmadhItya vidvAMsa-stuSyanti sAradarzanAt / avidvAMso'pi tuSyanti, spaSTArthabodhabodhanAt // 8 // zrI zAntinAthamahAkAvyakRtkRtaM maGgalAcaraNam prabhAkaro yaH paramaH kalAnidhi-rya eva yasmAdaparo na pAvakaH / vibhAti yadbhAbhiridai carAcaraM, jinAya tasmai paramAtmane namaH // 1 // anvayaH-ya: paramaH prabhAkaraH, ya eva (paramaH ) kAnidhiH, yasmAdapara: pAvakaH na, yadbhAbhiH idaM carAcaraM vibhAti, tasmai paramAtmane jinAya namaH / vyAkhyA-"sargabandho mahAkAvya"-miti lakSaNalakSitadizA mahAkAvyaM cikIrSan kaviH "zreyAMsi bahuvighnAni" iti lokoktervighnairbAdhA mA bhUditi vighnavyUhavidhvaMsapUrvakasamAptikAmanayA ziSTAcArAnumitAvazyakarttavyatAkam , "AzIrnamaskriyA vastunirdezo vA'tha maGgala" miti trividhamaGgalamadhye sveSTadevatA Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namaskArAtmakameva maGgalamAstikAnAmucitamiti vibhAvya tatkurvan ziSyazikSAyai vyAkhyAtRzrotRNAmapi vinA''yAsammaGgalAya cAdau tannibadhnAti-prabhAkaro ya iti / ya:-jinaH, tasmai ityanena jinasya parAmarzAva, yattadornityasambandhAditi bhAvaH / paramaH-loke prabhAkaratvena prasiddhAdutkRSTatamaH, prabhAM karotIti prabhAkaraH-sUryaH / "bhAskarA'haskarabadhnaprabhAkaravibhAkarAH" ityamaraH / atha ca prakAzakArakaH, sarvaviSayakajJAnaprakAzazAlitvena tatkArakaH, sarvajJa iti yAvat / prabhAyA Akara iti vyutpattyA sahasrakalAyAH, pakSAntare'nantajJAnaprabhAyA AdhArazca, / ya eva-parama utkRSTatamaH, kalAnAM nidhiH kalAnidhizcandraH / 'SoDazoM'zaH kalA" iti haimaH / "mRgAGkaH kalAnidhiH" ityamaraH / atha ca bAhyAbhyantarasarvakalAkuzalaH, sarvajJa iti yAvat / yasmAdaparo-'nyaH, punAtIti pAvako'gniH, atha ca pavitrayitA na / "apAvanAni sarvANi, vahrisaMsargataH kvacit / pAvanAni bhavantyeva tasmAt sa pAvakaH smRtaH // 1 // " ityukteH zAntijina eva paramArthavRttyA'gniH / yatastatsaMsargata eva sarve bhavyajIvAH pavitrIbhavantIti bhAvaH / yadbhAbhi:-yasya bhAH yadbhAstAbhiryadIyaprabhAbhiH / "syuH prabhArugrucistviDbhA bhAzchavidyutidIptayaH" ityamaraH / idaM-carazcAcarazca carAcare, anayoH samAhAre carAcaraM-sthAvarajaGgamAtmakaM jagat / 'vibhAti-prakAzate / tasmai-pUrvoktasakalaguNagaNamahitAya, prmaatmne-srvotkRssttaatmtttvshaaline| jinAya-jayati rAgAdIniti jino vItarAgastasmai, kevalijinAya / namaH-tamprati praNato'smIti / ayaM bhAvaH-jagati trINi tejAMsi prakAzakatvena prasiddhAni, ravizcandro vahnizca / tatra ravistAvaddivaiva bAhyameva tamo nAzayati; jinastu rAtrindivaM bAjhamabhyantarazca bhavyAGginAmajJAnatamo nAzayatIti sa eva paramaH prabhAkaraH / evaJca tasyopamAnatvena prasiddhAdraverapyutkRSTatvaM sUcitam / candrazca Sor3azakalAnAmeva nidhiH, jinastu bAhyAbhyantarasakalakalAnAm / kiJca candrIyAH kalAH zuklapakSakRSNapakSayo... ddhikSayazAlinyaH, etadIyAstu sarvadaiva sampUrNA ityeSa eva paramaH kalAnidhiH / evaJca kalAnidhitvena prasiddhAdupamAnabhUtAzcandrAdapyasyAdhikyam / evaM pAvakaH svalpadezaprakAzako dAdidAhaka eva, maladUrIkaraNena suvarNAdezca pAvakaH; ayantu sarvajagatprakAzako bhavyAGginikhilakarmendhanadAhakaH, atimalImasabhavyAtmacittapavitrIkArakazcetyevamananyasAdhAraNadharmeti pAvako vastuto'yameveti prasiddhAta pAvakAdupamAnAdA''dhikyamasya / kizcAsyaiva prabhAbhiH sakalacarAcaraM vibhAtIti sarvatejasAmAdibhUto'yameveti yuktamevAsya paramatvam / tathA cAtropamAnabhUtAdravicandrapAvakaprabhRterAdhikyasya varNanAt, tatra ca carAcaraprakAzakatvarUpasya vAkyArthasya hetutvAvagamAt kAvyaliGgAnuprANito vyatirekAlaGkAraH spaSTaH / tatra prabhAkaratvAMze kalAnidhitvAMze cAbhivyajyamAnaH, pAvakatvAMze tu vAcyo vyatirekaH / tayorlakSaNantu-"AdhikyamupameyasyopamAnAnnyUnatA'thavA vyatireka iti / hetorvAkyapadArthatve, kAvyaliGga nigadyate" iti ca sAhityadarpaNe / sarvajagatprakAzakatvena ravicandravahibhyo'pyutkRSTatamAya jinAya namaH iti nirgalito'rthaH / etena sarvatejobhirutkRSTavarNanena sa eva samAzrayaNIyatvena sarvakAryAdau namaskaraNIya iti kavinA tannamaskAro pranthasamAptisAdhanatayA vijJAyAcarita iti sUcitam / atra ca sarge vaMzasthavRttam, tahakSaNana jitau tu vaMzasthamudIritaM jarau" iti // 1 // Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [4] jina stutvA namaskRtya cAdinAthaM smaran vyAkhyAtRzrotRNAM zubhamAzaMsate-gaNAnvita itigaNAnvitandrazcakalAM bibharti yaH, samAzritazcakrivareNa bhoginA / zivAzrayo bhUrivibhUtireSa vaH, zriyaM sa puSyAd vRSabhadhvajaprabhuH // 2 // anvayaH-gaNAnvitaH, bhoginA, cakrivareNa, samAzrita:. zivAzrayaH, bhUrivibhUtiH, yaH, candrakalAm ; bibharti, eSaH, sa:, vRSabhadhvajaprabhuH, va:, zriyaM, puSyAt / vyAkhyA gaNAnvitaH-gaNaiH sAdhugaNaiH nAmaikadezagrahaNe nAma grahaNamiti nyAyAt gaNadharaizca, pakSAntare gaNaiH pramathaiH anvito yukta: "pramathAH pArSadA gaNAH" iti haimaH / bhoginA-sukhAdibhogavatA; zivapakSe phaNinA ca, "bhogI bhujaGgabhujagAvurago" ityAdihaimaH / cakrivareNa-cakraM cakraratnamasti yeSAM te cakriNaH, teSu vareNa cakravartivAdyatvAcchreSThena bharatena; zivapakSe cakraM kulAlopakaraNaM kuNDalaM ca tadvattadAkAravizeSo'pi lakSaNayA cakraM, tadasti yeSAM te cakriNaH teSu vareNetyevaM vigrahaNa sarparAjena ca, yadvA 'cakrI vyAlaH sarIsRpaH' ityamaroktazcakriNasarpAH teSu vareNa sarparAjena, samAzrita:- saMsevitaH / zivAzraya:- zivasya mokSasya kalyANasya vA AzrayaH, zivaM niHzreyasamAzrIyate yasmAd vA saH zivAzrayaH, mukto mokSadAtA sakalakalyANAlaMkRto vA "zivaM niHzreyasa" miti haimH| zivapakSe "zivA bhavAnI rudrANI" ityamaroktaH zivAyAH pArvatyA AzrayaH / ardhanArIzvaratvenAdhAro-yaH sa zivAzrayaH / bhUrivibhUtiH-bhUri bahutarA, sarveti yAvat, vibhUtiH-aizvarya catustriMzadatizayASTaprAtihAyazvaryamastyasyeti yAvat / zivapakSe viziSTA bhUtirbhasma ca yasya sa tAdRzaH / 'vibhUtibhUtiraizvaryam,' iti "bhUtibhasmani saMpadi" iti cAmaraH / yaH candrakalAM vibharti-yazcandrasya kalAmiva kalAm , jJAnAdyanantakalAM pakSAntare kalAM SoDazAMzAtmikAM kAntiM vA bibhartIti / eSaH saH-pUrvoktavizeSaNaviziSTaH / vRSabhadhvajaH-vRSabhaH dhvajo cihnaM yasya sa tAdRza AdinAtho nAbheyaH,pakSAntare vRSabhadhvajaH zivaH, ata eva vRSalAnchanaH zivaH iti koze uktaM vRSavRSabhayorekArthatvAt "RSabho vRSabho vRSaH" iti haimoktaH, tadupamaH / prabhuH-jagattrayAdhipatiH / va:-yuSmAkaM vyAkhyAtRzrotRNAm / zriyaM-zobhAM lakSmIJca / puSyAd-abhisaMvardhayet / atra ca "durgAlalitavigrahaH" ityAdivacchabdazaktimUlopamAdhvaniH, na ca zleSaH / arthadvayasya vAcyatve tAtparyAbhAvAt / taduktaM tallakSaNam-"zliSTaiH padairanekArthA'bhidhAne zleSa iSyata" iti / atra tu nAnekasyArthasyAbhidhAnam, api tvekasyAbhidhAnam / aparo'rthastu vyaGgaya eva / vRSabhadevasyaiva prathamatIrthaMkarasya paryavasAne bodhanIyatvAt / tathA ca zivArthapratipAdanasamarthazabdAvalIyojanaprayAsaH kaveH vaiphalyaM mA sma gacchaditi ziva iva vRSabhadeva ityupamAyAM paryavasAnaM bhavatIti upamAdhvaniH spaSTaH // 2 // atha zAntijinaM stauti-sameti / samAsadad yatpadaparyupAsanAt, kalAnidhermaNDalamadhyavartitAm / mRgastirazcAM prathamo'pi santata, sa zAntinAthaH zivatAtirastu vaH // 3 // Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anvayaH-yatpadaparyupAsanAt tirazcAM prathamo'pi mRgaH, kalAnidhermaNDalamadhyavartitAm samAsadat, ma: zAntinAthaH, va: santataM zivatAtirastu / vyAkhyA-yatpadaparyupAsanAt-yasya padayoH caraNayoH paryupAsanaM sevanaM tsmaav| tirazvAM- tiryagyonInAM, prathamo'pi-pradhAno'pi "Adya pradhAne prathamastriSu" ityamaraH,mRgaH-hariNaH / kalAnidheH-candrasya / "glaumUMgAGka: kalAnidhi" rityamaraH / maNDalamadhyavartitAm-maNDalasya-bimbasya, madhye varttata iti madhyavartI tasya bhAvastattA tAm, maNDalAntaHsthAyitAm / samAsadat-prApat / zAntijinasya hariNAGkatvAt mRgasya tatpadasevanamadhyavasIyate, tata eva ca candrakalaGkAbhedA'dhyavasAyena mRgasya candramaNDalamadhyavartitvAdhyavasAyaH / tAdRzaH-sa zAntinAthaHSoDazajinezvaraH / vaH-yuSmAkaM vyAkhyAtRzrotRNAM / santataM zivatAti:-kSemaGkaraH / astu-bhavatu / "kSemakaro riSTatAtiH zivatAtiH zivakara" iti haimH| yatpadasevanAttiryagyonirapyanuttamamatizayaM labhate kimpunaryo manuSya iti zAntinAthasyAlaukikamatizayaM padasevanena vyanakti / atra ca mRgasya sevanA'sambandhe'pi tatsambandhoktaH, tatazca mRgasya candramaNDalamadhyavarttitvA'sambandhe'pi tatsambandhokteH, mRgakalaGkayorabhedAdhyavasAyAcAtizayoktiralaGkAraH / tallakSaNaM yathA-"siddhatve'dhyavasAyasyAtizayoktirnigadyate" iti // 3 // atha yugmena nemi stauti-pitetipitA bhavetputra iti zrutizrutaM, yathArthamartha racayannivAjani / samudrajAto'pi samudra eva yaH, svalakSmazaGkhAzrayaNAt salakSaNaH // 4 // __ anvayaH-pitA putro bhavet iti zrutizrutam artham, yathArtham racayabhiva, yaH samudrajAto'pi, svalakSmazaGkhAbhayaNAt, salakSaNaH, samudraH, eva, ajani / vyAkhyA-pitA-janakaH / putro bhavet-putrarUpeNa pariNamet / iti-itthaM / zrutiSu-vedeSu / 'zrutiH strI veda AmnAyatrayI' ityamaraH / zrutaM-prasiddham / "AtmA vai jAyate putra" ityukteriti bhAvaH / artham-abhidheyam / yathArtham-vAcyamanatikamya vartata iti yathArtha stym| racayaniva-kurvanniva / yaH-nemiH / samudrAta-tannAmanRpAt / jAta:-utpanno'pi / api-virodhe' / svalakSmazaGkhAzrayaNAva-svasya lakSma-cihna, zaGkhaH, tsyaashrynnaaddhaarnnaaddhetoH| salakSaNaH-lakSaNena lakSmaNA sahitaH salakSaNaH sacihnaH zaGkhalakSmA / 'cihna lakSma ca lakSaNam' ityamaraH / samudraH-samudrAjjAtaH samudra iti virodhaH, tatparihArazcaivam-samudraH mudrayA svacihena sahitaH sAmudrikoktazaGkhAdiviziSTahastapAdAdirekhAsahita eva-syAdvAdamudrayA sahito vA, tadupadezakatvAt samudra eva / ajani-jajJe / evaJca samudrAjjAtaH samudra evAjanIti zAstramaryAdAsthApako'yamiti bhAvaH atra zabdA'bhedAdvAcyayorabhedA'dhyavasAyaH / kiJcana pitA eva putro bhavati, kintu tatsadharmeti apinA virodhapradarzanena dvayoM virodhAtizayoktyoH saGkaraH / "viruddhamiva bhAseta, virodho'sau prakIrtita" iti talakSaNAva // 4 // Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zivAGgasaGgAt kalayannapi sphuTaM, kumAratAM yazca jitAntarAhitaH / cakAra citraM kila tArakodayaM, namo'stu tasmai jagadIzanemaye // 5 // anvayaH-jitAntarAhito yazca zivAGgasaGgAt kumAratAM sphuTaM kalayannapi kila citraM tArakodayaM cakAra, tasmai jagadIzanemaye namo'stu / vyAkhyA-ca-zabdaH pUrvopavarNitArthasamuccAyakaH / jitAntarAhita:-jitAH-niramtAH,AntarAH-manobhavA rAgAdayaH, ahitAH-ripavo yena sa tathA, vItarAga ityarthaH / "dviDvipakSA'hitA'mitra-dasyuzAtravazatravaH" ityamaraH / yaH-tacchabdenoddizyamAno nemiH / zivAGgasaGgAta-zivA-pArvatI tasyAH / athavA zivasya-zaGkarasya, yadvA zivA ca zivazceti "puruSaH striyAH" [3-1-126 / ityekazeSe zivau tayoH aGgasaGgAva-dehasambandhAda / kumAratAM-kumAraH, kArtikeyanAmA zaGkarasUnuH, tasya bhAvaM tathA / sphuTaM-prakaTamAbAlagopAlaviditaM yathA syAt tathA / kalayan-dhArayan / api-zabdo virodhopadarzanArthaH,kArtikeyasvarUpo'pItyarthaH, putre mAtRdehAMzataH pitRdehAMzatastadubhayatazcotpatteH svIkArAva zivAGgasaGgAdityuktiH / apizabdasUcitaM virodhameva darzayati / kila-nizcayena citra-virodhAghrAtatvAdAzcaryajanakam / tArakodayaM-tArakasya-tArakanAmno dAnavasya udayam-unnatim, ckaar-kRtvaan| kArtikeyaH sa kathaM nAma tArakodayaM kuryAt , na hi kArtikeyena tArakAsura udayaM nIto'pi tu nidhanam, iti spaSTaM virodhaH / koze'pi 'tArakAriH, tArakAntakaH' ityAdizabdAnAM kumArazabdaparyAyatA varNyate / virodhaparihArazcettham-zivANAsaGgAt-zivA-zivAdevInAmnI neminAthajananI, yA samudravijayanRpajAyA, tasyA aGgasaGgAda dehasambandhAva kumAratAM-putratvam yuvarAjatvam , yadvA kutsitaH rUpasaundaryAdinA tucchatAM gamito mAraHkAmadevo yena tasya bhAvaM tathA, athavA zivasya mokSasya aGgam advitIyakAraNaM "prANabhUtaM caritasya parabrahmaikakAraNam / samAcaran brahmacarya pUjitairapi pUjyate" itivacanAt brahmacarya-zIlamityarthaH, tasya saGgAda AsanAva jIvanapriyavAda, kumAratAM-avivAhitatAM, yadvA kutsitaH sarvatomukhazIlaparizIlanena parAjayaM nItaH, mAra:- kAmadevo yena, tasya bhAvaM tathA / citraM-vividhaprakAram , tArakodayaM-tArayanti saMsArasAgarAva pAraM nayantIti tArakAH, zivapuraprayANe sArthavAhasannibhAH sAdhavaH, teSAm upalakSaNatvAdanyeSAM zrAvakAdInAM bhavyAsmanAm udayaM paramapadaprApaNatadabhimukhIkaraNAdinA samunnati cakAra-kRtavAn / itthaM virodhe parihRte'tra virodhAbhAsAlaGkAraH / tasmai-yacchabdena nirdiSTAya / jagadIzanemaye-jagadIzvarAya dvAviMzatitamAya neminAmne tIrthaGkarAya / namo'stu-namaskAro bhavatu // 5 // ___ atha pArzvanAthaM stauti-upAsyate- iti upAsyate bhogibhireva cakribhiH, samantatazcandanavat sadaiva yaH / bhavAdhitApavyaparopaNakSamaH, sa pArzvanAthastanutAM sukhAni vaH // 6 // Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [7] anvayaH-yaH cakribhiH bhogibhizcandanavatsadaiva samantata upAsyate, sa bhavAdhitApavyaparopaNakSamaH pArzvanAtha: vaH sukhAni tanutAm / vyAkhyA-ya:-pArzvanAthaH / cakribhiH-cakrameSAmastIti cakriNaH, taiH kuNDalAkArasthAyibhiH / bhogimi:-saH atha ca bhogibhiH sAMsArikasaukhyaparamparAmanubhavadbhirne paiH cakribhizcakravartinRpairiveti dhvaniH / candanavata-malayajavat / sadaiva-sarvadaiva / samantato-vizvak / upAsyate-sevyate, yathA bhogibhissazcandanavRkSaH sadaivAzrIyate, tathA'yaM pArzvapramuH cakravartinRpariva bhogibhirnu paissapaizvocitavRttyA sadA sevyata ityarthaH / sa-tAdRzaH / bhavasya- saMsArasya yo'dhitApa:-adhikaM tApaH, AdhyAtmikAdhidaivikAdhibhautikarUpaH / tasya vyaparopaNe-dUrIkaraNe -kssmH-smrthH| pArzvanAthastadAkhyastIrthaGkaraH / vaH-yuSmAkaM / sukhAni-kalyANAni / tanutAM-vistArayatu / trividhatApanAzanasamarthAzrayaNaM sukhAyaiva bhavediti bhAvaH / upmaa'lngkaarH||6|| atha mahAvIrajinaM stauti na vedetina veda siddhArthabhavo'pi yaH svayaM, cakAra siddhArthabhavatvamAtmanaH / susaMvaraH saMvaravairinirjayAt, sa sammadaM vIrajinastanotu vaH // 7 // anvayaH-na veda yaH siddhArthabhavo'pi svayamAtmanaH siddhArthabhavatvaM cakAra, ( yazca ) saMvaravairinirjayAt susaMvaraH sa vIrajino va: sammadaM tanotu / vyAkhyA-naveda-na vedmi, "vidak jJAne" ityasya vartamAnA 'mi' pratyaye mezca "tivAM NavaH parasmai" [4-2-117 ] iti NavAdeze 'veda' iti, virodhAbhAsAna me matipathaM samyagavataratIti kavisamayaprasiddhavinodAtmakavaicitryeNa stutikArasya granthakRta itthamuktiH / kiM kathaGkAraM ca bhavAn na vettItyAkAGkSAyAmAha / ya:- tacchabdena nirdizyamAnaH, vIrajina ityarthaH / siddhArthabhavo'pi-siddhArthanAmno nRpAllabdhajanmA'pi / svayam-Atmanaiva, paranarapekSyeNetyarthaH / AtmanaH-svasya / siddhArthabhavatvaM-siddhArthanRpalabdhajanmatvaM / ckaar-kRtvaan| yaH siddhArthabhavastatra siddhArthabhavatvaM vartata eveti tatkaraNaM kathaM, siddhasAdhanadoSAditi virodhaH, athavA siddhArthabhavatve siddhArthApekSA vartata eveti kathaM paranarapekSyeNa tatkaraNamiti virodha, ? tatparihArazcetthamsiddhArthaH-nikhilaprayojanAtizAyiprayojanavAn bhavaH-caramAvatAro yasya sa siddhArthabhavaH, tasya bhAvaM siddhArthabhavatvaM, cakAra mahati rAjakule labdhe'pi janmani na tAvatA tutoSa, kintu rAjavaibhavaM vihAya samyagdarzanajJAnacAritrAtmakaratnatrayImabhyupagamya sarvathA kRtakRtyatopayogitayA bhavaM saphalaM kRtavAnityarthaH / sarvathA kRtakRtyo mUtvA zivaM jagAmeti bhAvaH / yadukta vAcakAvataMsena bhagavatomAsvAtipAdena-samyagdarzanazuddhaM yo jJAnaM viratimeva cApnoti / duHkhanimittamapIdaM sulabdhaM bhavati tena janmeha // - punaH saMvaravairinirjayAt-saMvaraH, saMvaranAmako'suraH, tadAtmako yo vairI ripuH, tasya nirjayAva nitarAM Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirAkaraNAt / susaMvaraH-zobhanaH saMvaro yasmAt tAdRzaH, yaH saMvaranAmAnaM ripuM nirAkRtavAn tataH saMvaraH zobhanaH kathaM bhavediti virodhaH, tatparihArazcettham / saMvaraH-nAnAvidhakarmAgamanamArganirodho yo jainadarzane vikhyAtaH, tasya vairibhUtaH-hiMsAdilakSaNa AzravaH, nirjayA parihArAva tasya, yadvA saMvaravairI kAmadevaH; tasya nitarAM nirAkaraNAva / susaMvaraH-zobhanaH sarvAtizAyI saMvaraH- vividhakarmAgamanamArganirodho yasya tAdRzaH / sa-yacchabdoddiSTaH / vIrajina:-caramatIrthakaraH / va:-yuSmAkam / sammadam-AnandAdvaitam / tanotuvistArayatu / virodhAlaGkAraH // 7 // atharSabhajinAdipaJcatIrthaGkarAn prathamaM stutvA mahopakAritvAt sAmAnyataH tadanyAnapi jinezvarAn stauti, sudhAzaneti sudhAzanAdhyAsanajAtakIrtayaH, sphuradvaSAlambanacA(tu)rumUrtayaH / manaHsamIhAparipUrtaye bhRzaM, same'pi vaH santu pare jinezvarAH // 8 // anvayaH-sudhAzanAdhyAsanajAtakIrtayaH sphuradvaSAlambanacArumUrtayaH same'pi pare jinezvarAH : manaHsamIhA-paripUrtaye bhRzaM santu / vyAkhyA-sudhAmaznantIti sudhAzanA:- devAH / teSAM prabhucaraNAbjayoradhyAsanaM-bhavatyopavezanam / tena jAtakotaya:-jAtA kIrtiryeSAM te tathA, jaghanyato'pi koTidevasevyatvAttasya / tathA sphuran-vilasan , yo vRSa:-puNyaM dharmazca kSAntyAdidazavidhayatidharmalakSaNaH / tasya avalambanena-dhAraNena 'zreyaH puNyaM vRSo dharmaH sukRtamitihaimaH / ' cArumatayaH-cArvI manoharA mUrtirAkRrtiyeSAM te tAdRzAH / same'pi-sarve'pi / pare-kIrtitebhyo'nye / jineshvraa:-jinendraaH| vA-yuSmAkam / manaHsamIhA-manasaH samIhA svAbhilASA tasyA. / paripUrtayepUraNAya / bhRzaM-abhIkSNaM / santu-bhavantu ||8| ___atha tIrthaGkarAn stutvA gaNadharAn stauti-svayamitisvayaM samastA api labdhayo varaM, sametya ratnAkaramApagA iva / parasparaspardhitayeva yaM zritAH, sa gautamaH saMcinutAM zubhAni vH||9|| anvayaH-samastA api labdhayaH yaM varam , ApagA ratnAkaramiva parasparaspardhitayA iva svayaM sametya bhitAH sa gautamaH vaH zubhAni sacinutAm / vyAkhyA-samastA:-sakalA / api-na tu kAzcideva / labdhayaH yaM-gautamA''khyaM / biyate iti varastaM, varaNIyaM zreSThaM priyazca / ApagA:--nadyaH / ratnAkaramiva-ratnAnAmAkaraH khAniH samudrastamiva / parasparasatiyeva-ahaMpUrvikayevetyarthaH / svayaM-svata eva / sametya shritaa:-aashritaaH| yathA nadyaH svayameva Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samudraM sammayA''zrayanti natu satra samudrasyANumAtro'pi prayAsastathA''syA'dbhutapuNyaprabhAveNAnAyAsenaiva taM yugapat tAssammilanti, natvekakazo navA paurvAparyeNa / etenAsya muvanAdbhuto'tizayo vyjyte| sa-tAdRzAlokikAtizayayuktaH / gautamaH-gautamagotrotpannatvAttadAkhyo gaNadharaH / vA-yuSmAkam / zubhAni-maGgalAni kalyANAni vA / sacinutAM-pracayaM prApayantu / atra varamiti sAmAnyavizeSaNamahimnA labdhiSu nadISu ca svayaM pativarAyAH striyA vyavahArasamAropaH / ralAkare gautame varatvavyavahArasamAropazceti samAsoktiH, tallakSaNaM yathA"samAsoktiH samairyatra kAryaliGgavizeSaNaiH / vyavahArasamAropaH prastute'nyasya vastuna" iti / sA ca ApagA ivetyupamA'nuprANitA / upamAlakSaNaM tu-"upamA yatra sAdRzyalakSmIrullasati dvayoH" iti / yathA nadyaH svayaM samudraM zrayante tathA labdhayo gautamamiti dvayoH sAdRzyam / evaJca dvayoH saGkaraH / uttarArdhe ca parasparaspardhitvasya cetanamAtradharmasya acetanAsu labdhiSu sambhAvanAdutprekSA, tallakSaNaM yathA-"bhavet sambhAvanotprekSA, prakRtasya parAtmanA" iti / atra ca nadInAM samudre prAptiriva labdhInAM gaNadhare prAptiH prastutA / tatra parasparaspardhitvaM sambhAvyata eva, natu tatra vastutastasya sattvam , tasya cetanamAtradharmatvAt / sA coprekSA samAsoktyAzrayIbhUtalabdhiviSayiNIti ekAzrayA'nupravezAtsaGkaraH / evaJca trayANAmapyalaGkArANAmatra saGkaraH // 9 // anurAgAdhikyAtpunarapi tameva stauti-jagaditijagat tripadyA parito'navadyayA, kayApi yaH zrIpativad vyagAhata / anantadhAmA gaNabhRdvizeSakaH, prasattaye me bhavatAt sa gautamaH // 10 // ___ vyAkhyA-ya:-gautamaH / zrIpativat-zriyAH lakSmyAH patiH priyaH zrIpatirviSNuH, sa iva / kayA'pianirvacanIyasvarUpayA / anvdyyaa-pvitrtmyaa| tripadyA-trayANAM padAnAM samAhAraH tripadI, tayA, pakSAntare jinezvaraproktayA utpAdavyayadhrauvyarUpayA tripadyA / jagata-trimuvanaM / vyagAhata-vyApnot / yathA viSNuminarUpa: balirAjayajJe dAnaprAptAM tripadabhUmi paricchindana caraNatrayeNa jagatrayaM vyAptavAn , tathaiva gaNadharaH utpAdAditripadyA jagattrayaM samAvezayat , jagatrayagatapadArthamAtra tripadIviSayamakaroditibhAvaH / evaJcAnirvacanIyo'sya prabhAvaH, ata eva sa anantadhAmA-anantamiyattArahitaM dhAma prabhAvo yasya so'nantadhAmA niHsImaprabhAvaH / gaNabhRdvizeSakaH-gaNabhRtsu gaNadhareSu vizeSakastilakaH / 'tilake tamAlapatra-citrapuNDravizeSakA, iti haimaH / yathA tilaka uttamAGgasthaH tathA gautamo'pi gaNadhareSu sarvoparistha iti tilakarUpaH / etenApi tasya sarvavilakSaNaM mahattvaM sUcitam / gautamastadAkhyo gaNadharaH / me-mama / prasattaye-prasAdAya / bhavatAt-bhUyAt / atra tripadyetizleSAnuprANitopameti saGkaraH / uttarArdhe ca gaNabhRdvizeSaka iti rUpakaM lumopamA vA,tasya ca pUrvAdhoMpAttopamAnirapekSatvAda, saMsRSTi mA'lakAraH / tallakSaNazca 'mitho'napekSayeteSAM sthitiH sNsRssttirucyte'iti||10|| 1- eteSAm-alahArANAmiti / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [10] . atha mahAmahimatvAdgaNadharaM sudharmasvAminaM stauti-caturvidhamiticaturvidhaM sngghmshessbhaavukprsaarvlliivnsaarinniinibhaaH| imA gaNAdhIzasudharmadezanAgirazciraM pAntu nipAtitAMhasaH // 11 // vyAkhyA-imA:-atItakAlotpannA api svAtizayamahimnA pratyakSatayA anubhUyamAnAH / idamaH pratyakSavAcitvAt / azeSA:-sakalA ye bhAvukA:-bhavyAH prANinaH teSAM prasAraH-vistAraH sa eva vallInAM-- latAnAM "vallI tu vrttiltaa"itymrH|vnm kAnanam kAnanaM vanaM'ityamaraH, tatra sAriNI-jalapravartakakulyA, tannibhAH tatsadRzAH / yathA hi sAriNyaH jalapravartanena latAH puSNanti, apAyebhyazca rakSanti tathA gaNadharagiro'pi bhavyAn bhavaklezAt pAnti, AtmasAmarthyaJca puSNanti vikAzayanti, iti tAstatsadRzAH, ata eva nipAtitAMhasa:nipAtitAni aMhAMsi pAtakAni yAbhistAH, nahi duritavinAzamantarA bhavaklezAta trANam , AtmazaktipoSaNaJca sambhavatItyarthaH / gaNAdhIza:-gaNAnAmadhIzaH yaH sudharmA-tadAkhyo gaNadharastasya dezanAgiraH-upadezavacAMsi caturvidha-zramaNapradhAnaM catuHprakArakaM saGgha, ciraM-dIrghakAlaM yAvada, pAntu-rakSantu / sanmArgapravartanadvAreti zeSaH / atropamAlakAraH spaSTaH // 11 // athAgamaM stauti-yadIyetiyadIyapAra sugama vipazcitAM, na puNyapotaM pravihAya kevalam / jinendracandrAbhyudaye kathaM na sa, zrutAmbudhirvRddhimupetu nityshH||12|| vyAkhyA-vipazcitAM-viduSAm / kevalama-ekaM / puNyaM-dharma eva pota:-jalayAnapAtram / 'yAnapAtre zizau pokha' ityamaraH / taM, pravihAya-parityajya / yadIyaM-yacchAnAmbudhisambandhi / pAraM-paratIraM / sugamasukhena gamyate'treti sugamaM suprApyaM n| na hi duritakaluSitasvAntAH zAstre zradadhate, na vA kaluSitabuddhInAM tatra pravezasambhavaH, dUre tatpAraprAptiH, tasyA nirmalabuddhigamyatvAt , tatra puNyasyaiva prayojakatvAditibhAvaH / sa-tAdRzaH / zrutAmbudhiH-zrutam zAstramevA'mbudhiH samudraH sa / jinendracandrAbhyudaye-jinendra eva candraH, pache jinendrazcandra iva, tasyAbhyudaye samudaye / kathaM-kena prakAreNa / nityazaH-pratidinam / vRddhi na upaituprApnotu / apitu prApnotveva / candrAbhyudaye hi sAgarasya vRddhiravazyameva bhavatIti, candratulyasya jinendrasyAbhyudaye ambudhitulyasya zAkhasyAbhyudayo niSpratyUha eva / atra jinendrasya candratayA rUpaNe satyeva zAkhasthAmbudhiyA rUpaNamupayujyate / tatra satyeva ca puNyasya potatvena rUpaNamupayujyate iti paramparivarUpakA'lakAraH / salama tu"yatra kasyacidAropaH parAropaNakAraNam , tatparamparitam" iti / tathA'mbudhivRddhiranyA zAsavRddhizcAnyA, yobhaide'pi abhedAdhyavasAya ityatizayokiriti dvayorekAyAnupravezarUpaH saharaH // 12 // Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [11] athArvAcIneSu devasUrerapratima-pratibhAzAlitvAttaM stauti- atiSThipaditiatiSThipanirvRtimaGganAjane, vijitya ye dikpaTamAgamoktibhiH / vivAdavidyAviduraM vadAvadA, jayanti te'mI prabhudevasUrayaH // 13 // vyAkhyA-ye-devasUrayaH, viruddho vAdo vivAdastasya vidyA jJAnakalA tAM vedituM zIlamasyeti sa vivaadvidyaavidurH-viruddhvaadkushlstm| dikapaTam-digeva paTo vastraM yasya taM, digambarasampradAyAnusAriNam kumudacandram / Agamoktimi:-Agame zAstre pratipAditA yA uktayaH vacanAni tAbhiH, na tu svakalpitatakaireveti bhAvaH / etena strInirvRtisthApanasya pramANamUlatvAcchraddheyateti sUcitam, dikpaTAnAmAgamAnabhijJatvaM, taduktezca pramANApetatvAdazraddheyatvaJca dyotitam / vadAvadA:-zAstramaryAdayA atizayena vadantIti vadAvadA vaktAraH zAstrArthanipuNAH / 'vado vaktA vadAvada' iti haimaH / vijitya-parAjitya tanmatamunmUlya / anaajne-striiloke| niti-muktim / atiSThipan-sthApitavantaH / strINAM na mokSa iti digambarA, zvetAmbarAstu tAsAmapi mokSa iti manyante iti bhAvaH / "nirvANaM nirvRtiH sukha" mityamaraH / te-tAzA alaukikapratibhAvantaH / amii-vrnnnvissyaaH| prabhavaH-tapAgacchanAyakAzca te devasUrayastadAkhyAH sUrayaH, jayantisarvotkarSeNa vartante / 'nAyako netA pramurityamaraH // 13 // atha punastatprabhAvAntaraM nirdizan tameva stauti-sitAmbarANAmapisitAmbarANAmapi yaizca darzana, sthiraM kRtaM gUrjarabhUmimaNDale / calAcalaM dikpaTavAdavAtyayA, manomude te mama devasUrayaH // 14 // vyAkhyA-ya:-devasUribhiH / dipaTavAdavAtpayA--dikpaTAnAM digambarANAM vAdo vivAda eva vAtyA cakravAto vAtUlastayA "vAtUlavAtye vAtAnAM" iti haimaH / calAcalaM-kampramasthiramapi sitAmbarANAMzvetAmbarANAM / darzana-zAstram / grjrbhuumimnnddle-gurjraakhymuubhaage| sthira-tanmataM khaNDayitvA nizcalamasatpratipakSaM / kRtam-pramANabhAvA''liGgitaM vihitam / te-tAdRzAH zAstramarmajJAH / devasUrayaH mama manomademanaso mude harSAya bhavantviti zeSaH / atra dikpaTavAdavAtyeti rUpakAlaGkAraH, vAdasya vAtyAtvena rUpaNA / yaduktam- "rUpakaM rUpitArope viSaye nirapahnave" iti / nirapahnave ityapahuteraviSaye / tathA vAtyayA calAcalatvamanyava , vAdena ca calAcalatvamanyada, dvayorbhede'pyabhedoktirityatizayoktiralAraH / tasya ca pUrvoktaM rUpakamaGgamiti dvayoraGgAGgibhAvaH saGkaraH // 14 // Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 12 ] atha guNabhadrasUri stauti-pravAdetipravAdavidyAjitadevasUraye, caritravidyotitadevasUraye / svadezanAraJjitadevasUraye, namonamaH zrIguNabhadrasUraye // 15 // * vyAkhyA-pravAdavidyAjitadevasUraye-prakRSTo vAdaH pravAdastasya vidyA tatkaraNA'pUrvajAnakalA tayA jitaH devAnAM sUriH paNDitaH bRhaspatiryena sa tasmai, "dhImAn sUriH kRtI" tyamaraH / caritravidyotitadevasUraye-caritreNa zuddhapazcAcArA''caraNena vidyotitaH prasiddhi prApitaH devasUriH svaguruH devasUrinAmAcAryo yena tathoktastasmai, ziSyakhyAtyA hi AnuSaGgikI gurukhyAtiritibhAvaH / svadezanAraJjitadevasUrayeyArasvadezanAssvakIyopadezagiraH tAbhiH raJjitau prINitau devazca sUrividvAMzca tau devasUrI yena saH tathoktastasmai / zrIguNabhadrasUraye namo namaH-bhUyo natayaH santviti zeSaH / atra bRhaspatijayasambandhAbhAve'pi taduktarasambandha sambandharUpA'tizayoktiralaGkAraH // 15 // atha sAmAnyataH kavIn stauti-kSamAdharebhyaH itikSamAdharebhyaH kamalottamAzrayA, samuccagotrebhya ivollsdrsaa| babhAra yebhyo'bhyudayaM sarasvatI, mahAzayo granthakRto jayanti te // 16 // vyAkhyA-samuccagotrebhyaH--samuccAni unnatAni tattakriyAbhiH prasiddhAni athavA samuccAni unnati prApitAni gotrANi kulAni yeSAM yairvA te tAdRzAstebhyaH "gotraM kulAkhyayoH" iti medinI / "gotraM tu santAno'nvavAyo'bhijanaH kula" miti haimaH / "tuGgamaJcamunnatamuddhara" miti haimaH / pakSe samucA atyunnatA gotrAH parvatAH lakSaNayA zikharANi yeSAM te tathoktAH, tebhyaH, samunnatazikharebhya ityarthaH / 'gotro'cala: sAnumAn' iti haimaH / kSamAdharebhyaH-kSamA zAntiH sahiSNutA vA tasyAH dharantIti dharAstebhyaH, aparAdhakAriNyapi kSamayA sahiSNutvAda pratIkArA'karaNenopakArakArakebhyo munibhyaH, "kSitikSAntyoH kSamA" ityamaraH / "titikSA sahanaM kSamA" iti haimaH / pakSe-kSamAyAH pRthivyA dharAH mahIdharAstebhyaH / yebhyaH-granthakRdayaH / kamalottamAzrayA-kamalayA lakSmyA hetunA uttamAH lokapUjyA nRpAdayaH AzrayA varNanIyatvena viSayA yasyAH sA tAdRzI / 'padmA kamalA zrI'rityamaraH / pakSAntare 'kamalaM nalinaM padma', miti haimokteH / pakSe kamalAnAM padmAnAm uttama itaravilakSaNa Azraya AzrayaNaM yasyAH yasyAM vA sA tAdRzI, uttamAzrayatvena yatra kamalAni prAcuryeNa santi ityarthaH / ullasadrasA-ullasan svAduzItalatvAdiguNayuktatvena hRdyaH satatajalAdhAratvena vardhiSNurvA raso jalaM yasyA yasyAM vA sA, susvAduzItalasaliletyarthaH / sarasvatI--tadAkhyA nadIva 'brahmaputrA sarasvatI' iti haimaH / pakSe ullasan sakalajanahRdayAvarjakatayA vilasanto rasAH zRGgArAdinava rasA varNanIyatayA yatra sA tAdRsva Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - [13] bhASA, "zRGgArAdau viSe vIrye guNe rAge drave rasaH" ityamaraH / sarasvatI vANI "gIrvAg vANI sarasvatI" ityamaraH / abhyudayamabhyumatimAvirbhAvaM vA bamAra-prApa / te-tAdRzA vilakSaNaguNaviziSTAH / mahAzayA:-- mahAn Azayo'bhiprAyo yeSAM te tAdRzaH, sakalajanahitacintAdidharmayuktatvenAtyudArAzayAH / granyakRta:nibandharacayitAraH / jayanti-sarvotkarSeNa vartante / atra samuccagotrebhya ityAdizabdazaktimUlaH sarasvatI sarasvatIvetyupamA dhvaniH / tathA zliSTavizeSaNamahimnA vANyAM nadIvyavahArasamAropAva samAsoktiralakAraH // 17 // atha sAdhUna stauti-nisargetinisargakAruNyanivAsabhUmayaH, parArthanirmANanibaddhacetasaH / asaMstutasyApi ratA guNastutau, cirAya te ke'pi jayanti sAdhavaH // 17 // vyAkhyA-nisargAtsvabhAvAdeva na tu prprernnyaa| kAruNyasya-karuNAyAH "kAruNyaM karuNA ghRNe" tyamaraH / nivAsasya-sthiteH / bhUmayaH, prANimAtre svabhAvadayAlavaH, na tu naTAdivat kRtrimadayAlavaH / parArthAya-parasyArthaH prayojanam , tasmai tatsampattyai paropakRtaye yanirmANaM-vidhAnaM kriyA tatra / yadvA parArthasya yannirmANaM vidhAnaM paropakArakaraNaM tatra nibaddhaM-tadekatAnaM cetazcittaM yeSAM te tathokAH / yadvA paramArthakaraNaprasannamanasaH iti / parazabdaH paramArthako'tra / yadvA paraH prakRSTaH arthaH prayojanaM mokSalakSaNaM phalaM tasya yannirmANaM samprAptiH svasyAtinirmalacAritrArAdhanAdvArA'nyeSAM bhavyAnAM jinopadiSTatattvopadezadvArA zIghraM kathaM syAdityevaM nibaddhacetasaH / tathA asaMstutasyA'paricitasyApi "saMstavaH syAt paricayaH" itymrH| guNastutau-guNakIrtane / ratA:-anuraktAH, paricitasya hi guNAn paricayamaryAdArakSaNAya sarva eva stauti, aparicitasya tu punaH nirupaMkRtA'nabhilASiNaH sAdhava eva guNAn stuvantIti bhaavH| ke'pi-anirdiSTanAmAnaH mahAtmAnaH, mokSamArga sAdhayantIti sAdhavaH, mokSamArge sIdatAM sAhAyyadAnabaddhacittAH iti te paropakRtipravaNAH / cirAya.. dIrghakAlaM / jayanti--sarvotkarSeNa vartante / atra jAtiralaGkAraH // 17 // atha tAneva prakArAntareNa punarapi stauti-purassarA itipurassarA dhArmikalokasaMhateH, paraM na ye kutracanApi hiNskaaH| suparvapakSAzrayiNo'pi nizcitaM, namo'stu sadbhayo bhuvi tebhya eva me // 18 // vyAkhyA-ye-santaH / dhArmikalokasaMhateH-dharma carantIti dhArmikAH dharmAcaraNaparAyaNAste ca te lokAzca, teSAM saMhatiH, samUhastasyAH dhArmikajanatAyAH / purassarA-agresarAH, dharmakAryANAM pradhAnapravartakAH, tathA suparvapakSAzrayiNaH-suparvaNAM bANAnAM pakSaH bANA'vayavaH, tadAyiNaH bANamUlabhAgasthAyino'pi, Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apivirodhe| kutracanA'pi-kApi / paramatyantaM / hiMsakA-ghAtakA na / atra yo hi bANamUlabhAgasthaH sa na hiMsaka iti virodhaH, bANasya hananamAtre niyogAt / tatparihArastu suparvANo devAH "suparvasuranirjare" ti haimH| teSAM pakSastadAyiNo'pi AstikatvAt devapUjakA api hiMsakAH, yAgAdau chAgAdiprANighAtakAH arthAddevapUjArthameva, na-naiva / yadvA suSThu parva suparva tasya pakSaH zrAddhayAgAditithiH tasya devapitRkAryArthamAzrAyiNo'pi hiMsakA na,tatra zAstre sannRtvAnyathA'nupapatteH prANighAtaniSedhAva / yadvA suSThu parva paryuSaNAdi mahAparva tasya pakSo'bhyupagamaH tadAyiNo'pi tadArAdhakA api ye hiMsakA na, arhapUjAdyartha zrAvakANAM yathAkathaJcijalapuSpAdijIvahiMsAbhAve'pi bhAvavizuddhaH, sAdhUnAM tu hiMsAparihAritvAt / bhuvi-pRthivyAM / tebhyaH-tAdRzaguNaviziSTebhya eva. nAnyebhyo devapUjArtha pazughAtakebhyaH / sadbhaya:- sajjanebhyaH / me-mama / namaH-namaskAraH / nizcitaM astu-- bhavatu / atra virodhAbhAso'laGkAraH // 18 // ____ athAdhikasyAdhikaM phalamiti kRtvA punaH sajjanAneva stauti-parasyetiparasya santApamapAkaroti yaH, svajIvanenApi nabhasyameghavat / karoti yo vA sumano'bhivardhana, na sajjanaH kasya mudaM tanoti sH||19|| vyAkhyA-yA-saz2anaH / namasyameghavat--bhAdrapadIyavAridavat / svajIvanenApi--svasya jIvanaM jIvitaM saTilaca tenA'pi / parasyA'nyasya / santAeM--duHkhaM tApazca / apAkaroti-dUrIkaroti, sarveSAmeva jIvanaM sarvasmAta priyataram , yena kenApi prakAreNa tadrakSati, sajjanastu meghavat parasantApanAzArtha tadapi visRjatIti mahadvaiziSTayamasyeti bhAvaH / tathA sumano'bhivardhana--sumanasAM devAnAM paNDitAnAzca pakSe puSpANAzcAbhivardhanam , abhito vRddhi poSaNaJca yaH karoti-vidadhAti, svajIvanenApItyanuSajyate, sa--tAdRzaH / sajana:-sAdhuH / kasya mudaM-prIti / na tanoti-vistArayati, api tu sarvasya vistArayatyeva / atropmaa'lngkaarH| sa ca svajIvanamiti sumano'bhivardhanamiti ca zleSAnuprANitaH / kiJca puSpAbhivardhanamanyava devapaNDitAbhivardhanazcAnyada, dvayobhede'pyabhedoktirUpAtizayoktiH / eSA'pi copamAyAH aGgameveti, trayANAmaGgAGgibhAvaH sngkrH| 'syunabhasyaprauSThapadabhAdrabhAdrapadA samAH' iti / 'jIvanaM muvanaM vanaM, payaH' iti / 'jIvanaM jIvitaM same' iti / 'sumanasaH puSpam' iti / 'suparvANaH sumanasanidivezA divaukasa' iti cAmaraH // 19 // atha sajjanAneva stuvan tasyAnupameyatvamAha-na pUrNacandreNetina pUrNacandreNa sato vinirmitirjagattrayAhlAdakRto'pi zaGkayate / kalaGkitA hetugatA tathAsati, pravartamAnA kathamatra vAryatAm // 20 // vyAkhyA-jagattrayAhlAdakRtaH-trayo'vayavA asyeti trayaM, jagatAM trayaM jagattrayaM, tasyAhAdamAnandaM Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _[15] karotIti sa. tasyApi sataH-sajjanasya, vinirmitiH-nirmANa, pUrNacandreNa-rAkAcandreNa, na zaGkayate-nAnumIyate notprekSyate / nanu candro'pi jagattrayAhlAdakRtsajjano'pi tAdRzaH, evaJca kAryeNa kAraNAnumAnasya niSpratyUhatvAcandreNa sato vinirmitiH siddhaiveti cenna / tadAha-tathA sati--pUrNacandreNa sato nirmANasvIkAre sati / hetugatA-kAraNagatA candragatetyarthaH / kalaGkitA-mAlinyam / atra-sajjane / pravartamAnA-anusarantI / kathaM-kena prakAreNa / vAryatAm --niruddhayatAm ? ayaM bhAvaH- yadi pUrNacandreNa sato nirmANaM syAttadA pUrNacandragatakalaGkitA sajjane'pi syAt, AhlAdakatvavat / 'kAraNaguNA hi kAryaguNAnArabhante', iti niyamAt / sA ca sajjane na dRzyate, AhlAdakatvamAtraM dRzyate, iti AhlAdakatvaM heturna prayojakaH, vyabhicArazaGkAnivartakatarkazUnyatvAt / atra kalaGkitatvAbhAvahetunA sataH pUrNacandreNAnirmANAnumAnAdanumAnAkhyo'laGkAraH, tallakSaNaM yathA"anumAnaM tu vicchittyA jJAnaM sAdhyasya sAdhanAt" iti // 20 // nanu mA'stu pUrNacandreNa sato vidhAnam , pUrvoktavipratipatteH, candanena tu astu, na ca tatra pUrvoktavipratipattyavasaraH, tasya niSkalaGkRtvAdityAzaGkAyAM. tadapi netyAha-sata iti sato'nyasantApahato'pi taya'te, na candanenApi vidhAnakalpanA / yato na kAThinyamavekSyatetarAM, na cAtra hRdgranthiravAptagharSaNaH // 21 // vyAkhyA-anyasantApahRto'pi--anyasya parasya santApaM haratIti sa tasya parasantApahArakasyApi / sataH-sajjanasya / candanena--malayajenA'pi vidhAnasya-nirmANasya,kalpanA-zaGkA / na taya'te--na tarkaviSayiNI / santApaharaNarUpakAryeNa candane sajjanakAraNatvAnumAnam na tarkasiddham , candane parasantApahArakatvadharmastvakiJcitkaraH kutastatrAha-yata:--yasmAt kAraNAt / atra--sajjane kAThinyaM-karkazatA / na avekSyatetarAmna darIdRzyate / avAptavarSaNaH--prAptasaGkarSaH hRdgranthi:-hRdayagatagUDhamAyA ca nAvekSyatetarAm, kAraNaguNAnAM kAryaguNArambhakatvaniyamAt , candanasya sajjanakAraNatve parasantApaharaNaguNavat karkazatvasya avAptagharSaNahRdUnanthezcAtra sattvaM syAt , taca nAsti, ataH na candanaM sajjanakAraNamiti bhAvaH / atrApi pUrvazlokavatanumAnA'laGkAraH // 21 // atha na kevalaM sajjana eva stotavyaH kintu durjano'pi, tasya stotavyatve bhUmikA racayatimahIyasAmiti mahIyasAmAzrayasannidhAnato, bhavellaghIyAnapi gauravAspadam / . gajAnanaM pUjayatA janena kiM, na pUjyate yAnamamuSya mUSakaH // 22 // vyAkhyA-mahIyasAm--atizayena mahatAm / AzrayasyAzrayaNasya / sannidhAnataH-prApteH, mahatsAmIpyAt / laghIyAn-atizayena laghulaMbIyAnatinIco'pi gauravasya-sammAnasya / Aspada-pAtraM bhavet / kuta Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ etat saMbhAvyate, tatrAha-gajAnanaM--gajasya hastinaH AnanamivAnanaM yasya taM gaNapatim / "apyekadanta herambalambodaragajAnanAH" ityamaraH / pUjayatA--arcayatA / janena-lokena / amuSya-gaNezasya / yAnaM-vAhanaM mRSaka:-AkhuH / 'uMdurUrmUSako'pyAkhu' rityamaraH / na pUjyate-arcyate kim ? avazyaM pUjyate, evaJca tasya pUjA mahato gaNezasyAzrayaprAptereva, anyathA'nyo'pi tAdRgnIcastiyaMgyoniH kiM na pUjyate ? ato mahatAmAzrayaNAnnIcapUjA saMbhAvitA'sti / ato mayApi durjanaH stUyate iti na tatra vipratipattavyam / atra gaNezAzrayato mUSakapUjanarUpeNArthena sAdharmyAta sAmAnyaH mahIyassAmIpyAnnIcapUjanarUpaH arthaH samarthyata iti vizeSaNa saamaanysmrthnruupo'rthaantrnyaaso'lngkaarH| tallakSaNaM yathA-"sAmAnyaM vA vizeSeNa vizeSastena vA yadi, kAryazca kAraNenedaM kAryeNa ca samarthyate / " 'sAdhamryeNetareNArthAntaranyAsaH sa iSyate / " iti // 22 // atha durjanastutimeva prakArAntareNApi samarthayati-jaDo'pItijaDopi nirvyAjamahatvabhAjanaM, janaH kSaNAdeva gariSThasaMzrayAt / / nidhIyate mUrdhasu kairna vA jalaM, surApagAyA api kazmalAvilam // 23 // vyAkhyA-jaDo'pi-mUryo'pi,apinA dhImAnapi janaH / atizayena gururiti grisstth:-mhttmstsy| saMzrayAta-saMsevanAda, gurutarajanasaMsargAva / kSaNAdevAcirameva / nirvyAja-niSkapaTaM nirmalaM / mahatvabhAjanaMyanmahattvaM gauravaM tatprayojyasammAnAdi, tasya bhAjanaM pAtraM bhavatIti shessH| etadeva samarthayati, tathAhisurApagAyA:-surANAM devAnAmA''pagA nadI gaGgA " svargi-khApagA" iti haimokteH / tasyAH jalaM kazmalA- . vilamapi-kazmalena kutsitena dhUlyAdinA''vilamapi vyAptamapi kaluSitamapi / muurdhsu-shirssu| kai-kiM nAmadheyainaM vA-na hi| nidhIyate-dhAryate ? api tu sarvaireva dhAryate / evaJca kazmalasya zirasi dhAraNaM gariSThagaGgAjalasaMparkAdeveti suSTUktaM gariSThasaMzrayAjjaDo'pi nirvyAjamahattvabhAjanamiti / atrApi pUrvapadyavadarthAntaranyAso'laGkAraH // 23 // nanu sajjana eva stotavyaH, durjanastu nindApAtrameveti sarvajanasiddham / evaJca durjanaM stotuM tavAyaM prayAsastuSakaNDanamevetyAzaGkaya samAdhatte-na sajjanasyeti na sajjanasya stavanIyatAvidhau, spRzatyayaM sajana eva yogyatAm / yataH svabhAvAdapi tau parasparaM, guNAn grahItuM svata eva sodyamau // 24 // ... vyAkhyA-sajanasya-sataH paropakArakaraNAdisadguNaviziSTasya jnsy| stavanIyatAvidhau-stabanIyatAyAH stutevidhiH vidhAnaM tatra, stutikarmaNi / ayam-asmilloke mahAmahimazAlitvena rUDhaH / sajana: Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 17 ] sajjanazabdavAcya eva kevalaM / yogyatAM-pAtratvaM / na spRzati-bhajati, lokaprasiddhaH sajjana eva sajjanasya stutiM kartuM yogya iti na, nanu lokaviruddhaM tvayA kuta ucyate, tatrAha / yataH-yasmAt kAraNAva / svabhAvAdapinisargata eva tau-sajjanau stotRstutyau / parasparam-anyo'nyaM / guNAna-prazaMsAviSayadharmAn / grahItuM-santuM / svata-AtmanA / eva, sodyamau-sayatnau / evaJca tayoH parasparaprazaMsanaM siddhasAdhanameva na kimapi tadapUrvamiti bhAvaH / yadvA pUrvArdhe evakAro bhinnakramaH, tathA ca sajjanaH sajjanasyaiva stavanIyatAvidhau yogyatAM spRzatIti na, sajjanena sajjana eva stotavya iti na niymH| yataH tayoH svata eva parasparaM guNagrahaNapravaNatvAt , paraspara prazaMsanaM svena svasya prazaMsanamiva niSphalameva, ataH sati saMbhave durjano'pi stotavya eveti gUDhArthaH // 24 // nanu bhavatu durjano'pi prazasyaH, kintu prazaMsA guNasyaiva bhavati, na ca durjane ko'pi guNaH, tathA ca kiM stUyatAm ? ityAzaGkaya hetupradarzanapurassaraM tasya prazasyatvaM vyavasthApayati-tata iti tataH prazasyaH paramatra durjanaH, paropakArapravaNaH svabhAvataH / grahAt samAdAya nibaddhadUSaNaM, samujjvalaM yaH kurutetarAM param // 25 // vyAkhyA-tataH- uktahetoH / svabhAvataH-nisargAdeva / paropakArapravaNaH-paropakAraparAyaNaH / etena stotavyatve heturuktaH, stotavyatve hi bIjaM paropakArapravaNatvam , taJca sajjane durjane cobhayatra samAnamiti / atra-dvayormadhye / durjanaH khalaH / prmtynt| prazasya:-stotavyaH / paropakArameva vivRNoti / yaH khalaH, nirbandhoparAgArkAdayo prahAH' itymrH| tatra nirbandha AgrahavizeSaH ityukteH / grahAt-AgrahavizeSAd / nibaddhaM-saMsaktaM daSaNaM-doSaM / samAdAya-nItvA, durjano hi paradoSameva prakaTayati, athavA nibaddhadUSaNaM doSiNameva svalakSyIkaroti,tathA ca yasya puMsaH yasya yasya doSasya prAkaTyaM durjanena kriyate sa taM taM doSaM parityajati, yadvA doSiNo grahaNe tadapekSayA'nyaH nirdoSa eva parizeSAdbhavati / evaJcobhayathA'pi durjanaH / paramanyaM / samujjvalaM-nirmalaM nirdoSam / kurutetarAma-vidhattetarAm / evaJca durjana evAtizayena prazasyaH, sajjanastu guNAn stauti, na tu dUSaNAn prakaTayati / evaJca sa prakArAntareNa doSAvaraNadvArA doSiNaH protsAhaka eveti sa nAtyantaM prazasyaH, iti bhAvaH / yadvA yazcANDAlAdidurjanaH "uparAgo grahaH" ityamarokteH grahAva uparAgAt candrasya sUryamya vA rAhuNA prAsAt nibaddhaM saMsaktaM doSaM samAdAya nItvA uccaisvareNodvoSya snAnAdidvArA paramanyaM samujjvalaM pavitraM karoti / evaJca durjanaH paropakArakaraNapravaNatvAd durjanaH prazasya eveti bhAvaH // 25 // nanu durjanaH paradoSaprakAzaka eva, natu paraguNagrAhaka iti sa nindya eva, sajjanastu paraguNaprAhaka iti sa prazasyaH, ityAzaGkathAha guNAniti - guNAnagRhNan yadi nindyate khalaH, kathaM na mAtApitarau tathAsthitau / athAparasyeti vizeSaNAdidaM, na vAcyamAliGgati tarhi tulyatA // 26 // Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [18] vyaakhyaa-khlH-durjnH| yadi-cet / guNAn-saddharmAn / agRhana-asvIkurvan / nindyatevigIyate / tarhi tathAsthitI-guNAn agRhNantau, mAtA ca pitA ca iti mAtApitarau kathaM kasmAnna, nindyate iti zeSaH / ayaM bhAvaH-kAraNaguNAH kAryaguNAnArabhante iti niyamAt mAtApitRguNaH putra pravarttate natu putraguNaH mAtApitroH, evaJca mAtApitrorapi guNAgrAhakatvAt nindyatvaM prasajyate iti bhAvaH / tasmAnna gaNAgrahaNamAtreNa ko'pi nindyaH / atheti pkssaantre| aparasya iti vizeSaNAt-vizeSaNadAnAt , ityapi na / mAtApitrau hi putrApekSayA anyasya guNagrAhakau iti tau na nindyau, durjanastu na kasyApi guNagrAhaka iti sa nindya ityuttarAzayaH / tadapi na samyak / tadAha tarhi-tathA sati aparasya iti vizeSaNadAne sati / tulyatA-aikyaM idaM vAcyaM-khalazabdavAcyam / nAliGgati-na spRzati / ayaM bhAvaH-sAmAnyato'parasyeti vizeSaNadAne pUrvoktadoSa tAdavasthyam, putrasyApi anyatvAt , putrApekSayA'nyasyetyuktau ca khalazabdasya naanaarthtvaapttiH| yataH yasya yasya yo guNAn na gRhNAti tattadapezyA tasya khalatvApattiH sajjanasyApi, evaJca yasya yasya guNAgrahaNaM tattadanyatvaM nivezanIyam , na ca teSAM kenacidekena rUpeNAnugamaH zakyaH kartu, yattadghaTitasya ca nirvacanasyAnanugatatvameva / evaJca khalazabdasyAnanugatArthatvena nAnArthatvAt sajjane'pi kadAcitkhalatvasaMbhavaH, iti sarvasyaiva nindyatvApattiH ? nahi ko'pyekastAdRzaH pumAn yaH sarvasya guNAn gRhNAti / tatazca nindAprazaMsayona kA'pi maryAdA nizcitA bhavati, iti sajjanavad durjanasyApi prazaMsane bAdhakAbhAva iti // 26 // nanu sajjanaH svayaM malino bhavati nAnyaM malinayati / kiJca sa svakSaye'pi paraM puSNAti, iti viziSTaguNavattayA sa eva stotavyaH, natu durjanaH, sa tvanyameva malinayati, svaJca puSNAti iti cettatrAhavimucyeti vimucya yaH snehamavaJcanAsthitaM, dadhAti mUrti sahasA malAvilAm / nijakSaye poSaNamAcaran gavAM, khalaH kathaGkAramayaM na varNyatAm // 27 // vyAkhyA-yaH-khalaH durjanaH kaNamardanasthAnaM tilakalkazca 'durjanaH khalaH' ityamaraH / khaladhAnaM punaH khalaM' iti haimaH / 'piNyAkakhalau' samo, iti haimaH / na vaJcanA avazcanA tayA sthitaM niSkapaTamiti yAvat / vaJcanaM tu pratAraNaM iti haimaH / pakSe apAM jalAnAM azcanA kSepastayA kRtvA svasmin sthitamavaJcanAsthitam / tathA apAM gomayamizritajalAnAM azcanA lepanA tayA sthitam / snehaM-prema,tailaM, snigdhatAM ca "tailaM snehaH" iti "snehaH prItiH premahAde" iti ca haimaH / vimucya-parityajya,tathA apsu jaleSu azvanA kSepastayA sthitamuparitarantam snehaM vimucy| sahasA-maTityeva / malAvilAM-malena mAlinyena zyAmalimnA kajjalena ca AvilAmanacchAM / mUrti-svarUpaM / dadhAti 'anacchaM syAdAvilaM kaluSazca tadi' ti haimaH / tathA nijakSaye-svanAze'pi / gavAM-vAcAM vRSabhAnAM .. saurabheyInAM prabhANAM ca "gaurgIrvANI bhASeti" haimaH, 'gaurbalivardazceti', 'gauH saurabheyI mAheyI' iti ca haimaH / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 19 ] 'aMzugo jyotirarciH' iti haimH| poSaNaM-puSTimAcarana-kurvanayaM khalaH-durjanaH kaNamardanasthAnaM tilakalkazca kathakAraM / kathaM na varNyatAm-stUyatAma, api tu stUyatAmeva / ayaM bhAvaH-khalaH na niSkapaTa prema karoti, sarvadA malinasvarUpeNa tiSThati / tathA tasya maraNe janAH tadviSaye anekaprakArAM nindAtmikAM carcA kurvanti / evaJca svayaM malino bhavati na tu snehaM malinayati, iti zabdacchalAdAyAti, tathA svakSaye'pi anyasya poSaNa. mAdadhAti ityapi siddham / iti sa sajjanadharmatvAt stutyaH / atra ca zabdazaktimUlo mAlopamAdhvaniH / tathAhi kaNamardanasthAnaM gomayamizritajalalepanodbhutAM snigdhatAM parityajya gomayasaMsargeNa malinaM jAyate / kaNamadanAva pUrva hi janAstatsthAnaM gomayamizritajalena limpantIti lokasiddham / tathA tailikAH tilAn yantre nidhAya tatastailanissAraNArtha tatra jalakSepaM kurvanti, tena tailaM tilAnnirgatya yantracchidreNa bahiH pAtre patati, tilakalkazca zyAmala eva bhavati, tadbhakSaNena gAvazca balivardAzca puSTA bhavanti, tathA kaNamardanAnantaram tatra prayojitA vRSabhAssasyaM bhakSayitvA puSTA bhavanti, iti ubhayatraiva gavAM poSaNaM lokaprasiddham / evaJca khala iva khala iva skhala iti mAlopamA dhvanyate / prakaraNenaikasyaivArthasya vAcyatvAd anyasya vyaGgayatvAt / mAlopamA lakSaNantu-"mAlopamA yadekasyopamAnaM bahu dRzyate" iti / atraikasyaiva khalasyAnekamupamAnaM dhvanyate / tathA atra samAnavizeSaNamahinA khale dIpavartivyavahArasamAropAta samAsoktiralaGkAraH / tathAhi pAtre jalaM nidhAya tatra tailaM kSipyate-tatra ca vartistiSThati, sA ca abazcanAsthitaM tailaM na malinayati, svayameva dIpazikhayA dahantI kajjalAvilA bhavati, tejasA ca svakSaye gavAM kiraNAnAM dIpaprabhANAM poSaNaM karoti, na hi vartidAhaM vinA dIpena prakAzaH zakyo bhavitum / evaJca spaSTameva samAnavizeSaNena dIpavartivyavahArasamAropaH khale iti / eSa ca zlokaH vyAjastutiparyavasAyyapi, tathAhi khalaH kapaTasnehI, malinaH, maraNAnantaraM lokanindAviSayazcetyartho labhyate gUDhaH / sAmAnyatastu-snehaM parityajyApi svayameva malino bhavati, mRteranantaramapi vANIpoSaka iti stutirUpo'rtho labhyate / evaM pUrvadvayazloke'pi vyAjastutirityanusambandheyam // 27 // ____ atha punarapi durjanasya vyAjastutimevAcarati-na cetina ca kSamAyAmapi mUlamunnataM, yadIyamiSTaM sumanaHphalaM na sA / pravardhamAnA khalatA nirargalaM, sacetasaH kasya na vismayAvahA // 28 // vyAkhyA-yadIyaM-yatsambandhi yasyA ityarthaH / mUlam-AzayaH budhnazca "mUlaM budhana" ityamaraH / thamAyAM-bhAntyAM sahiSNutAyAm pRthivyAzca "kSitikSAntyoH kSamA" ityamaraH / unnatamuTurnApi yA na kSamAvatI, na ca pRthivyAM prarUr3hA ityarthaH, tathA yadIyaM sumanasa:-zobhanasya manasaH phalam / sarpasyeva durjanasya sumano'pi vastugatyA durmana eveti viparItalakSaNAyAM durmanasaH phalam durmanaso yatphalam parapIDanAdi, tathA sumanasaH kusumAni ca phalAni ca eSAM samAhAraH ityevaM dvandve sati ekavadbhAvaH "liyaH sumanasaH puSpam" ityamaraH / na iSTam-na priyaM, na prApyaJca / sA niragalamargalayA-pratibandhena rahitaM yathA Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [20] syAttathA / pravardhamAnA-ullasantI / khalatA-khalasya bhAvaH, khasya AkAzasya latA vallarI ca / kasya-kiM nAmadheyasya / sacetasaH-sahRdayasya / vismayAvahA-vismayasyAzcaryasya AvahA pradAtrI / na-api tu sarvasyaiva vismayAvahatyarthaH / atra khalatA khalatA iveti zabdazaktimUlopamA dhvaniH / atrApi vyAjastutiH, uktArthasya kSamArahitaH durmanA durvyApAraH ucchRGkhalazca khala ityarthe paryavasAnAda / vyAjastutilakSaNantu"nindAstutibhyAM vAcyAbhyAM gamyatve stutinindayoH", uktA vyAjastutiH, iti / / 28 / / - atha punarapi durjanasya vyAjastutimeva karoti-yathAsthitamiti- . yathAsthita doSamudIrayannayaM, na sAdhubhAvaM bhajatAM kathaM khalaH ? yathArthavAdena vadanti sAdhutAM, vidhUtamAtsaryabharA hi dhIdhanAH // 29 // vyAkhyA-ayaM-varNyatvena prastutaH / khala:-durjanaH, sthitamanatikramya / yathAsthitaM-vAstavikam , asthitamiticchedena cAvAratavikam , alIkamityarthaH / doSa-daurguNyamudIrayan-kathayan / sAdhubhAvaM-sAdhoH sajjanasya bhAvaH, sAdhutAM / kathaM-kena prakAreNa / na bhajatAm-api tu bhajatAmeva / nanu kasmAddhetoretaducyate tatrAha-hi-yataH / vidhUtamAtsaryabharA-vidhUtaH dUrIkRtaH mAtsaryasya parotkarSA'sahiSNutvasya bharo'tizayaH yaiste tAdRzA nirmatsarAH / dhIdhanaM- yeSAM te tAdRzA buddhimantaH,yathArthavAdena-arthamanatikramya vartata iti yathArtha satyaM tasya vAdena kathanena / sAdhutAM-sajjanatAM / vadanti-kathayanti / sajjanatAyAM yathArthavAdo hetuH, sa cAtrA'pyastyeveti sa sAdhurevetyarthaH / yadvA nazabdena samAse na sAdhubhAvamasAdhutAM kathaM bhajatAmityarthaH / sAdhurhi yathAsthitavaktA, ayaJca tatheti na durjanaH asAdhurityarthaH / etadarthaH stutiparyavasAyI / nindA du yathAsthitamityatrAkAraprazleSeNa / tathAhi vAstavasya cAvAstavasya ca doSasya vaktA asAdhureva / sAdhustu vAstavadoSamAtravaktA yathAsthitaguNamAtravaktA veti // 29 // ___ evaM sajjanAn durjanA~zca prazasya tau atra guNagrahaNAveva yathA syAtAM tathA tayoH prasAdamAzAste pranthakAraH-mamApIti mamApi zAntezcaritaM manoharaM, prakurvataH SoDazadharmacakriNaH / prapaJcataH paJcamacakravartinaH, prasIdatAM sajanadurjanAvimau // 30 // vyAkhyA-poDazadharmacakriNaH-dharmacakraM-dharma eva cakraM dharmacakraM, yathA cakricakramarisamUhacchedakaM tathASTakarmAricchedakaM tadityarthaH / tad yasyAstIti dharmacakrI / yadvA dharmasya cakrI cakravartI dharmacakrI / SoDazazvAsau dharmacakrIca SoDazadharmacakrI tasya SoDazatIrthaGkarasya / paJcamazcAsau cakravartI ceti paJcamacakravartI / tasya zAnteH Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [21] zrIzAntinAthajinezvarasya / manoharaM-manasazcetasoharam, mano'nurAgajanakam / caritam-caritram / prapaJcata:-vistArataH sAGgopAGgamityarthaH / prakurvataH-nibadhnataH / imau-sadya eva varNitau sajjanazca durjanazca tau / mamA'pi prasIdatAm-tuSyatAm , guNagrahaNeneti zeSaH / sajjanAstu svabhAvataH durjanAzca prArthanayA prasahya guNameva gRhNantvityarthaH // 30 // athedAnIM svagauravaM pariharati-manasItimanasyavasthApyamaho: manISibhiH, kacit prakAzyaM na rahasyamAdarAt / prakAzyate yanmayakA kathaJcana, prabhoH prabhAvaH sa tu tasya kevalam // 31 // vyaakhyaa-mniissibhiH-praajnyaiH| "jJAH prAjJapaNDita manISIti" haimaH / rahasya-mantrAdigopyaM marma "gujhe rahasyam" iti haimaH / AdarAt-AdarapUrvakam / manasi-cetasyevAvasthApyaM-dharttavyam / kvacitakutrApi kadApi vA / na prakAzyam-maryaMtaccaritraM kRtamiti na prakAzanIyam / nanvevaM tInena granthakRtatazcaritraM kathaM prakaTitamityAzaGkAyAM tannivRttyarthamAha / kathaJcana-devaguruprasAdAdinA / mayakA-mayA / yatprakAzyateprakaTIkriyate / sa tu-prakAzastu / tasya-caritranAyakasya prabhoH / kevalamaho-jagadAzcaryakaraH / prabhAvo'nubhAvaH / zrIzAntiprabhojagadAzcaryakaraprabhAvAdevaitatsAdhyam, na tu mama tatra prayAsasya sAmarthyam, tena ca na mama rahasyabhaGgo doSAya, etAdRzarahasyaprakaTane tatprabhAvasyaiva prayojakatvAditi bhAvaH / etena ca svagauravamapi parihRtam / sato'pi svasAmarthyasyAgaNanena tatprabhAvasyaiva prayojakatvopagamAt // 31 // nanvevamArjavena tava svagauravaparihAre'pi kadAcittava vacanIyatvamapi saMbhAvyate tadiSTApattyA pariharati-sa ko'pItisa ko'pi naivAsti guNAdbhutaH kacit ,yako'pi vizvasya bhavet priyngkrH| sudhAkaro'pyabhyuditaH pramodayet cakoracakraM na ca cakramaNDalam // 32 // __ vyAkhyA-kvacidapi-kutrApi / sa ka:-saH tAdRzaH / guNAdata:-guNaiH kRtvA adbhutaH abhUtapUrvaH guNairAzcaryakaro vA "adbhutaM codyAzcarye" iti haimaH / naiva asti, yaka:-yaH / vizvasyApi-sarvasyApi priyaGkaro'stIti priyaGkaraH-priyakartA / bhaveva-syAt / evaJca keSAJcana kRne vacanIyatvaM svasya na doSAya, etAdRzasya doSasya sarvasAdhAraNatvAditi bhAvaH / nanu kuta etattvayocyate, tatrAha / sudhAkaro'pi-sudhAyAH AkaraH khaniH athavA sudhA amRtameva karo kiraNo yasya saH sudhAnidhiramRtAMzurvA, etena tasya sarvapriyatve bIjamuktam, amRtasya sarvAbhilASaviSayatvAt / abhyuditaH-uditaH san / cakoracakra-cakorANAM Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 22 ] jyotsnApriyANAM pakSivizeSANAM cakraM samUhaM / pramodayeta-praharSayet / cakorANAM candrikApAnasya kavisamayasiddhatvAditi bhAvaH / cakramaNDalaM-cakrANAM cakravAkAnAM maNDalaM samUhaM / na ca-na hi pramodayeva,rAtrau hi cakravAkamithunAnAM bhinnatAzrayaNaM kavisamayasiddham / evaJca virahahetutvAJcandro na teSAM modAyeti bhAvaH / atra vizeSeNa candrasya cakorapriyatva-cakravAkApriyatvarUpavacanena janasAmAnye sarvapriyaGkaratvAbhAvasya samarthanAta sAmAnyasya vizeSeNa samarthanarUpo'rthAntaranyAso nAmAlaGkAraH // 32 // nanvevamiSTApattyA kimarthamayaM tavArambhastatrAha-bhavantItibhavanti pApAni nRNAM na sAmprataM, cirantanAni pralayaM vrajantyapi / parANi vindantyudayaM na bhAvatazcaritramAtrazravaNAdihArhatAm // 33 // vyAkhyA-bhAvataH-bhAvanApUrvakaM zraddhAvizvAsAbhyAM manaH samAdhAyetyarthaH / arhatAm-jinendrANAM / caritramAtrazravaNAt-caritrameva caritramAtram , natvanyat tatrApekSyate iti bhAvaH / etena caritranAyakasya mahAmahimazAlitvaM byajyate / tasya zravaNAdAkarNanAva lakSaNayA zravaNaprayojakapAThAdyapi gRhyate / iha-- asmin loke / nRpA-narANAm / sAmpratam--vartamAnakAle / pApAni--duritAni / na bhavanti,-abhinavapApakarmabandhanAni na bhavanti, tena tanirodhAt, ekAntakarmanirjarAkAraNatvAt / tathA cirantanAniciratarapUrvakAlotpannAni, pUrvajanmazatasahasropArjitAni pApAni / pralayaM-vilayam / vrajantyapi-gacchantyapi aperevakArArthatvAt , bhogAvasthAmaprApyaiva kSIyante iti bhaavH| tathA parANi--uktAdanyAni bhaviSyadazubhakarmANi / na-naiva udayamutpattiM / vindanti-zravaNaprabhAvAt sajjJAnotpatteH satpravRttibhAvAttadutpatteH prasarA'-- bhAvAditi bhaavH| evaJca traikAlikaduritanAzakamahazcaritrazravaNamityarthaH / evaJcaitAdRzalokavilakSaNaphalajanakatayA paramapuruSArthopAyamUtacaritrakathane mameSTApattirguNAyaiveti bhAvaH // 33 / / evaJcArhatsAmAnyacaritrazravaNasya, tAdRzaphalavattve tadvizeSe'pi tattvamiti kRtvA mamAyaM prayAsa ityAha-ata iti - ato mayA'pi prayatena kIrtyate, jinezazAntezcaritaM yathAmati / jaDatvajambAlanirAsanAmRtaM, kukarmahAlAhalanAzanAmRtam // 34 // vyAkhyA-ata:-arhacaritrazravaNasya paramapuruSArthasAdhanatvAt / prayatena-sAvadhAnena saprayAsena ca / mayA'pi, kukarmahAlAhalanAzanAmRtam-kukarma eva hAlAhalaM viSavizeSaH tasya nAzane amRtamamRtatulyam "pIyUSamamRtaM sughe" tyamaraH / yathAhi amRtapAne sati viSaM nirmUlaM bhavatIti na viSabAdhA tathA'trApi ityarthaH / evaJca jaDatvajambAlanirAsanA'mRtam-jJAnAvaraNIyAnAM karmaNAmudayAd yajjaDatvaM mUrkhatA tadeva jambAlaH Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [23] paGkaH 'mUDho mando yathAjAto bAlo mAtRmukho jaDa' iti 'jambAle cikilaH paGka' ityubhayatrApi haimaH / tasya nirAsane dUrIkaraNe amRtaM jalamiva "payaH kIlAlamamRtami" tyamaraH / yathAhi pAdAdisaMlagnaH paGkaH jalena dUrIbhavati tathA / taccaritrazravaNenetyarthaH / jinezazAnta:-jinezazcAsau zAntizca sa tasya zrIzAntinAthajinezvarasya caritaM-caritraM / yathAmati-matimanativRttya, svabuddhathanusAreNa / kIrtyate-khyApyate kathyate vA, evaJca lokopakRtirevAtra mukhyaM prayojanam , na tu svayaza iti sUcitam / atra caritrasya tAdRzenAmRtena rUpaNAdeva kukarmaNo hAlAhalatvena jaDatvasya ca jambAlatvena rUpaNamiti paramparitarUpakA'laGkAraH // 34 // atha kathAM prastuvan jambUdvIpaM yugmena varNayati-tathAhItitathAhi jambUpapadaM vizAlatAM, dadhAnamArAmavadunnatAcalam / samasti saddIpamanUnavRttatA, - samAzrayaM mAnasavanmanasvinAm // 35 // jinendravadyojanalakSamAnatAM, dadhat kSamAbhUdbhiritastataH zritam / samRddhavarSAnugataM payodavat , samudravad dvIpavatIbhirazcitam // 36 // vyAkhyA-tathAhIti kthaaprstaave| ArAmavad-ArAma upavanam "ArAmaH syAdupavanaM, kRtrimaM vanameva yat" itymrH| tadvat unntaa-atyuccaa| acalA:-parvatAH "uccaprAMzUnnatodapreti, "acalazailaziloccayAH", iti cAmaraH / pakSe vRkSAzca yatra tat atyunnatagiritaruvarAdiyuktamiyarthaH / manasvinAM-prazastamanasAM / mAnasavad-mAnasaM cetaH tadvat / anUnA-mahatI yA vRttatA-vartulAkAratA tasyAH, pakSe anUnA akhaNDA vRttatA cAritrAcAratA 'vartulaM tu vRtta' miti / 'cAritracaritre api, vRttaM zIlaM ce' ti haimaH / tasyAH samAzrayaM-samyak prakAreNAzrayaH AzrayaNaM yatra tattAdRzaM, vartulAkAraM golAkAraM vA / yojanalakSamAnatAMyojanAnAM lakSaM lakSasaMkhyA tayuktaM mAnaM parimANaM tasya bhAvastattA tAM yojanalakSaparimANaM, pakSe yojanAni yogAsteSAM lakSamAnaM lakSaNayA'saGkhyapramANaM yojanalakSamAnaM, tadeva yojanalakSamAnatA, tAM dardhAdava dadhat kSamAbhRdbhiH kSamAM pRthvI kSAnti ca, 'kSitikSAntyoH kSame' tyamaraH / bibhratIti-kSamAbhRtaH parvatAH munayazca taiH / itastataH-samantAt / jinendravat-jinezvaravat / zritam-veSTitam / payodavat-payodo mevastadvat / samRddhavarSAnugatam-samRddhaM sazrIkaM pracuratarazca yadvarSa, bharatAdisaptakSetram vRSTizca, 'syAd vRSTau lokadhAtvaMze vatsare varSamastriyA' mityamaraH / 'vRSTivarSa' miti cAmaraH / tena anugatamanvitam / jambUdvIpe saptavarSANi iti zAstram / tathA samudravadIpavatIbhirazcitam-samudro jaladhistadvad, dvIpavatIbhiH nadIbhiH / 'dvIpavatI, sravantI nimnagA''page' tyamaraH / azcitam yuktam / vizAlatAM-pRthutAM / dadhAnaM-dadhat / jambUpapadaM-jambUH jambUzabda upapadaM yasya tat / saddvIpaM-samIcInaM dvIpaM jambUdvIpamityarthaH / samasti-vartate, prAkRtikazobhAsampannaM Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [24] jambUdvIpamiti bhAvaH / atropamA'laGkAraH, sa cA'calAnUnavRttatArSavAkSamAbhRzabdazleSAnuprANiteti tayoH saGkaraH // 35 // 36 // atha bharatakSetraM varNayati-tadanta iti-- tadantarastyardhazazAGkasannibhaM, sadAdimaM kSetramakRtrimAkRti / abhikhyayA tadbharataM prathAmagAdabhikhyayeva prathamasya cakriNaH // 37 // vyAkhyA-tadantaH-tasya jambUdvIpasya, antarmadhye / Adimama-prathamam , saptakSetreSu tadevAdimamiti zAstram / kriyayA nirvRttA kRtrimA, na kRtrimA akRtrimA prAkRtikI zAzvatikI / AkRtiH-svarUpaM yasya tava prakRtisiddhasvarUpam / tathA ardhazazAGkasannibham-zazAGkasya candrasyArdhamardhazazAGkaH tatsannibhamardhacandrAkAram / sat-zreSThaM prazastaM / kSetram asti tat-kSetram / prathamasya-Adimasya / cakriNaH-cakravartinRpasya bharatasya / abhirakhyayA-nAmnA / iva abhirakhyayA'bhidheyena / bharataM-bharatamiti / prathAm-prasiddhimagAva-prApada / atropamotprekSayoH saMsRSTiralaGkAraH / tallakSaNaM yathA-"mitho'napekSayaiva teSAM sthitiH saMsRSTirucyate" iti / atra cArdhazazAGkasannibhetyupamAyAH abhikhyayevetyutprekSAyAzca na kApi parasparamapekSeti spaSTameva // 37 // atha svAbhISTapuraM vivarNayiSuH prathamaM bharatakSetrasya bhAgadvayaM pradarzayati-prabhATyetiprabhAbyavaitAbyamahIbhRtA dvidhA, kRtaM ca pUrvAparasindhugAminAH / jinendracaityAzrayaNAdivocatAM, prabibhratA dakSiNamuttaraM ca tat // 38 // vyAkhyA-pUrvAparasindhugAminApUrvazvAparazcetipUrvAparau,pUrvabhAgapazcimabhAgasthau,tau ca tau sindhU sAgarau ca,to gantuM prAptuM zIlamasyeti sa tena tathoktena pUrvAparadigvatilavaNasamudrasparzinetyarthaH / tAvadAyatatvAditi bhAvaH / etena dvidhAkaraNe bIjamuktam / jinendracaityAzrayaNAt-jinendrANAM jinezvarANAM caityAnAM prAsAdAnAmAzrayaNAddhAraNAdiva uccatAmaunatyaM / pravibhratA-dhArayatA / etena jinendracaityasevinAmavazyamabhyudaya iti sUcyate / prabhADhyavaitATyamahIbhRtA-prabhayA kAntyA ADhyaH puSTaH sa cAsau vaitADhyanAmA mahIbhRt parvataH, tena / dakSiNam-idaM dakSiNabharatakSetram / uttaram-idamuttarabharatakSetrazcetyevam / dvidhAkRtaM-vibhaktaM / tad-bharatakSetramastIti zeSaH / atra svayamunnatasya vaitADhyaparvatasya jinendracaityAzrayaNAdityaunnatye sahetukatvamutrezyate // 38 // atha svAbhISTapuraM SoDazabhirvarNayati-dale'stItidale'sti yAmye kila tasya vizrutaM mahImahelA''syatamAlapatrakam / triviSTapazrIpratibimbabhAvanA'numApakaM ratnapuraM mahApuram // 39 // Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . [ 25 ] vyAkhyA-tasya-bharatakSetrasya / kileti vaakyaalngkaare| yAmye dale-dakSiNe vibhAge, dakSiNamarate / maho-pRthivyeva / mahelA-yoSit tasyA / Asya-mukham / tasya tamAlapatrakam-tilakarUpam / "tamAlapatratilakacitrakANi vizeSakam" ityamaraH / tathA triviSTapasya svargasya yA zrIH saMpat tasyAH / pratibimbasya chAyAyAH yA bhAvanA vicArastasyAnumApakam anugamakam / tatratyasampadaM dRSTvA svarge'pyevameva sA syAdityevamanuminvanti janA iti bhAvaH / etena vicchittyA ratnapurasvargasampadoH sAmyamuktam / vizrata-prasiddham / mahApuraM-vizAlanagaraM / ratnapuraM-nAmA'sti-vartate / atra rUpakopamayorekAzraye ratnapure'nupravezAdekAzrayA'nupravezarUpaH saGkaraH // 39 // atha tatratyAni sarAMsi varNayati-sarAMsIdisarAMsi yasmin samavekSya manvate, na mAnasaM haMsasamAzrayaM janAH / kadApi lokAyatikA iMvAyataM, prabhUtazaktayA'bhyupagamya vigraham // 40 // vyAkhyA-yasmin-ratnapure / sarAMsi-kAsArAn "kAsAraH sarasI saraH" ityamaraH / samavekSyavilokya / janA:-lokAH / kadApi-kadAcit / prabhUtazaktyA-prabhUtAnAM pRthivyaptejovAyvAkAzAtmakapaJcabhUtAnAM zaktyA sAmarthena / Ayata-niyantritaM / vigraha-zarIramabhyupagamya-svIkRtya / lokAyatikAzvarvAkAH / iva mAnasaM-tadAkhyasarovaraM, pakSe "hRnmAnasaM manaH" ityamaravacanAd manaH / / haMsasya tadAkhyapakSivizeSasya, pakSe AtmanaH / samAzrayaM-niyatasthAnaM / na-naiva / manvate-khokurvanti / ayaM bhAvaH yathAlaukAyatikAH paJcabhUtazaktireva caitanyam, guDataNDulAdibhyo mizritebhyo madazaktivat, paJcabhUtebhyaH eva militebhyazcaitanyazaktirutpadyate / natvAtmA kazcidatiriktazcetanaH mAnasapratyakSaviSayaH, tathA janAH ratnapurIyataDAgaM dRSTrA sa eva haMsasamAzrayaH, na tu mAnasA'khyaH, kazcita sarovaraH haMsasamAzrayaH iti manvate, pracuratarahaMsasamAzritAni ratnapurasarAMsi iti bhAvaH / yathA haMsasamAzrayasya mAnasarovarasyAtiriktasya sattvam , tathA''tmana iti bhaGgathA sUcitam / atropamA'laGkAraH zleSAnuprANitaH // 40 // athopavanaM varNayati-sadetisadAphalAnokaharAjirAjitAnyudastasantApabharANi daizikAH / vilokya yatropavanAni nandanaM, na cAdriyante dhRtakalpapAdapam // 41 // vyAkhyA-yatra-pure / daizikA:-taddezodbhavAH / sadAphalAnokaharAjirAjitAni--sadAphalAni yeSAM te ca amI "anokahA vRkSAH" "aMhipaH zAlA'nokahe"ti haimaH / sarvakAlaphalayuktavRkSAH teSAM rAjayaH Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [26] zreNayastAbhiH / rAjante zobhante iti / tAni tathoktAni, ata eva udastasantApamarANi-udastaH dUrIkRtaH janAnAM santApasya tApasya bubhukSAdAhasya vA bharo'tizayo yaiH niviDacchAyAdAnadvArA phaladAnadvArA ca tAni tAdRzAni / upavanAni-kRtrimavanAni, "ArAmaH syAdupavanaM kRtrimaM vanameva yad" ityamaraH / vilokya-samavekSya / dhRtakanpapAdapam-dhRtAH kalpapAdapAH suradrumA yena taM kalpavRkSayuktam / nandanaM-tadAkhyadevavanaM / na ca-naiva / Adriyante-satkurvanti, abhilaSanti vA / nandanApekSayA'pyetadvanAnAmutkRSTatvamiti bhAvaH / atra vyatirekA'laGkAraH / tallakSaNantu-"AdhikyamupameyasyopamAnAnnyUnatA'thavA" vyatirekaH / atra santApaharatvenopameyasyAdhikyam, upamAnasya tu tanneti nyUnatA / / 41 // atha dumAn varNayati-na te iti - na te drumA yatra sumAni yeSu no, sumAni no tAni phalAni yeSu na / phalAni no tAni na yeSu san raso, rasaH sa na nyatkurute madhUni yaH // 42 // vyAkhyA-yatra-yasmin upavane / te-tAdRzAH / drmaa:-vRkssaaH| na yessu-drumessu| sumAni-puSpANi / no-na / tAni-tAdRzAni / sumAni no-na / yeSu-sumeSu / phalAni na tAni-tAdRzAni / phalAni no yeSu san-zreSThaH / rasa:-niryAsaH / na,sa rasaH na ya:-rasaH / madhUni-mAkSikAni / na nyatkurute-tiraskaroti / "madhu kSaudaM mAkSikAdi" ityamaraH / madhurarasAni phalAni puSpasamRddhayazva tatratyavRkSeSu santItyarthaH / atraikAvalInAmA'laGkAraH / tallakSaNaM yathA-"pUrva pUrva prati vizeSaNatvena paramparam , sthApyate'pojhate vA cet syAttadaikAvalI" iti / atrottarottaraM vizeSyAni sumAdIni pUrva pUrva vizeSaNatvenApohitAni // 42 // atha tatratyAn janAn varNayati-gRhe gRhe itigRhe gRhe yatra mahezvarA janAH, zivAzrayA bhUtagaNAdhinAyakAH / na bhImarUpA na kadApi zUlino, na ye pazusvAmitayA prakIrtitAH // 43 // vyAkhyA-yatra-yasmin ralapure / gRhe gRha-pratigRham / bhUtagaNAdhinAyakAH- bhUtAnAM pretAnAM gaNAH pramathAdayaH, teSAmadhinAyakAH svAminaH / "bhUtezaH khaNDaparazupramathAdhipa" ityamaraH / pakSe bhUtagaNAnAM prANisamUhAnAmadhIzvarAH / zivAzrayA:-zivAyAH pArvatyA AzrayAH patnIrUpeNa pArvatyA AzrayitAraH, pakSe zivasya kalyANasya AzrayAH AdhArAH kalyANavanta ityarthaH / mahezvarAH mahAntazca te IzvarAzceti mahezvarA:mahAdevAH, harAH, "mahAparAdevanaTezvarA haraH" iti haimaH / pakSe mahAntazca te IzvarA aizvaryavantaH,dhanikA ityarthaH / "ibhya ADhyo dhanIzvara" iti haimaH / janA:-lokAH santi iti zeSaH / ye-janAH / kadApi-kadAcidapi / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 27 ] bhiimruupaa:-bhyaankaaH| na-naiva, zAntAkAratvAt / kadApItyasyApre'pi smbndhH| zUlina:-zUlAkhyAtravantaH / pakSe zUlarogavantaH na / tathA ye, pazusvAmitayA-pazupatitvena / prakIrtitAH-khyAtA na / pazupatayo'pi tAn pazUna bhATyartha na rakSantItyarthaH / atra bhUtagaNAdhinAyakA api bhImarUpA netyAdinA virodhaH, pakSAntarAzrayaNena ca tatparihAraH / evaJcAtra virodhAlaGkAraH / tallakSaNaM yathA-"viruddhamiva bhAseta virodho'sau" iti // 4 // atha pUrvavarNitaM punaH samuditameva varNayati-dhanAnItidhanAni yasmin dhaninAM mahIyasAM, payAMsi yasmin sarasAM prathIyasAm / phalAni yasmin vipulAni bhUruhAM, paropakArAya bhavanti santatam // 44 // .. vyAkhyA-yasmin-yatra rtnpure| mahIyasAmatimahatAM / dhaninAM-dhanikAnAmibhyAnAM / dhanAni, tathA yasmin prathIyasAmativistRtAnAM / sarasAM-taDAgAnAM / payAMsi-jalAni / tathA yasmin bhUruhAMdrumANAM / vipulAni-pracurANi / phalAni santatamanizaM / paropakArAya-parahitAya / bhavanti-santi jAyante vA, na tu. svArthamAtrasAdhanAya / tathA ca vRkSAdivat dhanino'pi paropakArAyaiva dhanAni saMgRhNanti, iti bhaavH| atra varNyaratnapurANatayA varNanIyatvena prakRtAnAM dhani-saro-bhUruhAM paropakArarUpaikadharmAbhisambanvena talyayogitA'lajharaH // 44|| ___ atha maharSIn gajA~zca varNayati-na piNDamitina piNDamicchantyapi cATukoTibhi,-na saMsajanti svavazAM vazAM naye / viziSTagurvaGkazazaGkitAntarA, maharSayo yatra mataGgajA iva // 45 // ____ vyAkhyA-yatra-yasmin rtnpure| viziSTagurvakazazaGkitAntarA:-viziSTo vilakSaNo yo guruH upadeSTA amoghopadezako guruH, tasya aGkuzena kumArgapravRttipratibandhakazAsanena kRtvA zaGkitaM bhItamantaramantaHkaraNaM yeSAM te tAdRzAH, anupakRtopakAriNA guruNA bhavohidhIrSayA''gamoktamaryAdayA'nuzAsitA ityarthaH / pakSe vilakSaNavizAlAGkuzabhItAtmAnaH "aGkuzo'strI sRNiH striyAmi" tyamaraH / maharSayaH-dAnabhakteSaNAraktA dAntA munayaH / mataGgajAH-hastinaH iva, cATukoTimi:-priyavacanakoTibhirapi piNDa-bhakta, pakSe prAsaM, necchanti-:: svecchayA nAbhilaSanti, anekapriyavacanakathane'pi nirIhatayA'zanAdibhaktaM munayo necchanti, athavA svayameva priyavacanAnyuktvA piNDa necchanti / gajA api hi purA grAsagrahaNe azAghAtAnubhavAva bhItAH .. hastipakena kadAcit priyavacanakathane'pi svecchayA prAsaM na gRhantIti lokaprasiddham / "caTu cATupriyaprAyam" : iti, "prAso guDerakaH piNDaH" iti ca haimaH / tathA naye nItau vartamAnA iti zeSaH / svavazAM-svAdhInAmapi vazAM khiyaM kariNIzca / 'vazA strI kariNI ca syAdi' tyamaraH / na-naiva / saMsajanti-AsaktiviSayAM, Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [28] kurvanti / maharSayo nirIhA niSkAmAzca, gajAzca sAdhuzikSitAstatretyarthaH / atra viziSTaguvakuzazaGkitAntarA ityasya padArthasya vizeSaNagatyA necchanti ityatra na saMsajanti ityatra ca hetutvAvagamAt kaavyliNgmlngkaarH| tallakSaNaM yathA-"hetorvAkthapadArthatve kAvyaliGgaM nigadyate" iti / tadanuprANitA copameti dvayoH saGkaraH // 45 // atha tatratyacaityAni varNayati-suvarNakummA itisuvarNakumbhA bhavikairnivezitA, vibhAnti yatrArjunacaityasAnuSu / nabhaHsravantyA iva cakravAkakAH, suvarNapAthoruhanizcalAsanAH // 46 // vyaakhyaa-ytr-rtnpure| arjunacaityasAnuSu-'dhavalo'rjuna' ityamarokteH / arjunAni dhavalAni yAni caityAni jinaprAsAdAH "caityavihArau jinasadmani" iti haimaH / teSAM sAnuSu zikhareSu / bhavika :-- bhavyAtmabhiH / nivezitAH-sthApitAH / suvarNakumbhAH-suvarNasya kanakasya kumbhAH kalazAH / nabhaHsravantyAHgaMgAnadyAH "sravantI'nimnagA''pagA" ityamaraH / 'svargi-khApagA' iti haimazca / suvarNapAtholhanizcalAsanA:suvarNasya pAthoruheSu kamaleSu suvarNAni-suSThu varNavanti kamalAnyeva vA nizcalAni sthirANi AsanAni yeSAM te tathoktAH / zikhare suvarNakamalAni nirmAya kumbhasthApanAdiyamutprekSA / cakravAkakA:-kokA iva "kokazcakrazcakravAka" itymrH| vibhaanti-shobhnte| atrAkAzagaGgAsuvarNakamalasthakokAsaMbhavAt tadAtmanoprekSaNAdutprekSA'laMkAraH // 46 // atha tatratyakhAtaM varNayati-rasAtalamiti - rasAtalaM yasya gabhIrakhAtikA, - prasaktamAjIvanamArpayannijam / na kiM prayacchanti nibaddhamAnasA, manasvinISu prasabhaM manasvinaH // 47 // vyAkhyA-yasya-ratnapuranagarasya / gabhIrakhAtikAprasaktam-gabhIrA nimnA "nimnaM gabhIraM gaMbhIrami"tyamaraH / yA khAtikA parikhA tatra prasaktaM samAsaktaM / rasAtalaM-rasAyAH pRthivyAstalaM pAtAlaM / nijaMsvIyam / AjIvanam-jIvanaM jalamityarthaH / Arpayata-prAdAt / yuktaJcatat tadAha / manasvinISu-strISu / nibaddhamAnasA:-nibaddhaM saMsaktaM manazcittaM yeSAM te tAdRzAH anurktaaH| manasvinaH prasabhaM-haThAva aajiivnmitynussjyte| kiM na prayacchanti-dadati, api tu sarvasvameva prayacchanti, ataH khAtikAprasaktarasAtalasya jIvanadAnaM na viruddhayate ityarthaH / atra jIvanamiti shlessH| tatra rasAtalasya khAtikAprasaktasya jIvanArpaNarUpo vizeSaH / manasvinyanuraktamanasvinAM sarvasvadAnarUpeNa sAmAnyena samarthyate iti sAmAnyena vizeSasya smrthnruupo'rthaantrnyaaso'lngkaarH| tatrApAtAlagabhIrA parikhA, jalena paripUrNA ceti nirgalitArtho boyaH // 4 // Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 29 ] atha tatratyApaNaM varNayati-krayANakamitikrayANakaM bhUvalaye tadasti no, na yadyadaTTeSu vilokyate janaiH / bhavanti tejAMsi vibhAkare na cet, paraH samIkSyaH ka tadA tadAkaraH // 48 // __ vyAkhyA-bhUvalaye-muvaH pRthivyAH valaye maNDale bhUtale iti tAvat / tat-tAdRzaM / krayANakakrayyaM / no-na / asti, yad-yAdRzaM / yadaddeSu-yasya ratnapurIya aTTeSu haTeSu "aTTo haTTo vipaNirApaNa" iti haimaH / janaiH-lokaina vilokyate-dRzyate / yuktazcaitat , tadAha / tejaaNsi-prbhaaH| vibhAkare- sUrye / ced-yadi / na bhavanti,tadA-teSAMtejasAm / aakr:-nidhiH| paro'nya' / ka-kutra / samIkSyo-'valokyaH / na kutrApItyarthaH / tejasAmAkaratvena tasyaiva prasiddhatvAditi bhAvaH / yathA tejasAmAkaraH sUryastathA krayANakANAmAkaraH ratnapuramiti dhvaniH / evaJca saddharmavastunaH pratibimbanAd dRSTAntA'laMkAraH / tallakSaNaM yathA"dRSTAntastu sadharmasya vastunaH pratibimbanam" iti / arthAntaranyAsastu nAtra tasya sAmAnyavizeSayorupAdAne eva sattvAva , na tu dvayorvizeSayoH, atra ca sUryasya ratnapurasya ca vizeSasyaiva sAdharmyaNa pratibimbanAda // 48 // atha tadApaNastharatnAni varNayati-prasAritamitiprasAritaM ratnabharaM yadApaNe nirIkSya kAntiprasaraiH pariSkRtam / sa rohaNakSoNidharo'pi saMbhramAcchilA'vazeSaH paribhAvyate param // 49 // vyAkhyA-yadApaNe-yasya ratnapurasya ApaNe haTTe / prasAritam-vistArya sthApitam "paNyazAlA niSadyA'To haTTo vipaNirApaNa;" iti haimH| kAntiprasaraiH kAntInAM prabhANAM prasaraiH samUhaiH kRtvA / pariSkRtam-parItam vyAptamityarthaH / "pariSkRtam parItam" iti haima: / ratnabharaM- ratnAnAM maNInAM bharaM samUha ratnasampadam / nirIkSya-vilokya / sa-ratnotpattisthAnatvena prasiddham / rohaNo-rohaNAkhyaH / coNidharaH-mahIdharo'pi / sambhramAd-AvegAlajayA vaa| . paraM-- kevalam / zilA'vazeSa:-zilA eva avazeSo yasya sa tAdRzaH prastaramAtrAvaziSTaH / pagbhiAvyate-anubhUyate, anyo'pi hi sambhrAnto dausthyamApadyate iti bhaavH| atra rohaNAcalasya ratnabharanirIkSaNasambandhasya sambhramAt prastaramAtrAvaziSTatvasambandhasya cAcetanatvenAsaMbhavAdasambandhe sambandharUpA'tizayoktiH // 49 // atha tatratyasaudhasthitavaijayantI varNayati-na vaijayantya itina vaijayantyo mRdumArutAhatA, yadIyasaudhopari bandhurA imaaH| purazriyA varddhitamAnasaMpado, divaM samAhvAtumivAdhikocchyAH // 50 // Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyA:-yadIyasaudhopari - yasya ime yadIyA ratnapurIyA ye saudhAH prAsAdAsteSAmupari uurdhvdeshe| mRdumAstAhatA:-mRdunA mandena mArutena pavanenAhatAH kampitAH ata eva bandhurA:-svabhAvAdunnatA vAyusambandhAdISannatA:, "bandhuraM tUnnatAnatam" iti haimaH / zobhanAH darzanIyA iti yAvat / purazriyA-purasya nagara-triyA sampadA / vaddhitamAnasampadaH-vardhitA vRddhiM nItA mAnasya parimANasya sammAnasya ca sampad yAsAM tAstAdRzyaH / imA-buddhisthatayA spaSTaM lakSyamANAH / vaijayantyaH-patAkA: 'vaijayantI punaH ketu' riti haima: | divN-svrg| samAhvAtum-spardhayA samAkArayitumiva / adhikocchayA:adhikamucchrayaH aunnatyaM yAsAM tA atyunnatA / na ? api tu samAhvAtumevAtyunnatA ityarthaH / atra samAhvAtumiveti kriyotprekSA // 50 // atha tannagaraprAkAraM varNayati-nijezvaretinijezvarazrIpatinAmazaGkayA, niSevate yatkila bhoginAM patiH / sudhIbhavana kuNDalazAyitAM dadhat,samujjvalasphATikavapradambhataH // 51 // vyAkhyA-nijezvarazrIpatinAmazaGkayA-nijasya svasya IzvaraH svAmI yaH zrIpatiH viSNuH tatratyAnAM janAnAM dhanikatvena zrIpatizabdavAcyatvAditi bhAvaH / tasya nAma tena yA zaGkA sandehaH tayA, atratyo janaH zrIpatirviSNurityevaM bhrameNa / bhoginAM pati:-bhoginAM sarpANAM patiH prabhuH zeSaH "zeSo nAgAdhipaH" iti haimaH / sudhIbhavan-sudhA asti asya iti sudhI, sudhayAliptatvAd vaprANAm amRtapAyitvAd gauravarNatvAJca zeSasya, na sudhI sudhI bhavatIti sudhIbhavan / kuNDalazAyitAM-kuNDalAkAreNa zete ityevaMzIlaH kuNDalazAyI, tasya bhAvastattAm, vaprANAM kuNDalAkAreNa sthitatvAt sarpANAM kuNDalitvaprasiddhezca / dadhad-dhArayan / samujjvalasphATikavapadammata:-samujjvalA bhAsamAnA ye sphaTikaraya vikArAH sphATikAH sphaTikanirmitA vaprAH prAkArAH teSAM dambhatazchalataH / yadranapuraM niSevate-bhajate / kleityalIke / atra sudhIbhavannityAdizleSAnuprANitA vapradambhata ityapadbhutiralaGkAraH / tallakSaNaM yathA-"prakRtaM pratiSidhyAnyasthApanaM syAdapahnutiH" iti / atra ca prakRtavapramapagutya bhoginAM patyuranyasya vyavasthApanaM spaSTameva // 51 // . atha khAtikAmeva prakArAntareNa varNayati-anantetianantalakSmIpuruSottamAlaye, nirItibhAvaprasaranmahotsave / payonidhiryatra sa khAtikAmiSAt , svaputrikApremavazamvado'vasat // 52 // vyAkhyA-nirItibhAvaprasaranmahotsave-Itibhyo nirgatA nirItistasya bhAvastena prasarantaH mahotsavA yatra tattasmin utpAtAbhAvAdvilasanmahotsave "ajanyamitirutpAta" iti haimaH; "maha utsava uddhava" iti cAmaraH, Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 31] "ativRSTiranAvRSTirmUSakAH zalabhAH shukaaH| svacakraM paracakraM ca saptatA ItayaH smRtAH,"iti ca / tathA anantalakSmIpukhocamAlaye-anantAH yA lakSmyaH sampadaH puruSottamAH puruSazreSThAzca teSAmAlayaH sthAnam tasmin , athavA-anantA lakSmyaH yeSAM tAdRzAH ye puruSottamAsteSAmAlaye / yatra-ratnapure / sa-lakSmIjanakatvena prasiddhaH / payonidhi:samudraH / svaputrikApremavazambadaH-svasya nijasya yA putrikA duhitA tasyAM yatprema snehaH "premA nA priyatA hArda prema snehaH" ityamaraH / tasya vazaMvado'dhInaH svakanyAsnehAdhInaH san / khAtikA-parikhA, tasyAH / miSAt-vyAjAda / avasava-nivasatisma / gRhe gRhe dhanadhAnyasamRddhiH, sarve janAzcottamaprakRtayaH tannagaraparikhA ca samudravadagamyA dustarA cetyarthaH / atrApi parikhAmapahRtyA'nyasyAprakRtasya samudrasya vyvsthaapnaadphRtylngkaarH| sa ca lakSmIti zleSAnuprANita iti dvayoH saGkaraH / "parikhA kheyakhAtike" iti haimaH // 52 // ___ atha tatratyAn gajAn varNayati-mataGgajAnitimataGgajAnaJjanaparvatAyatAna, salIlayAtAni pathi prakurvataH / nirIkSya yatreti vijAnate janA,na santi nAnyatra bhavanti caitake // 53 // vyAkhyA-yatra-yasmin ratnapure / jnaa:-lokaaH| aJjanaparvatAyatAn-aJjanAkhyo yaH parvataH, aJjanagiriH tadvadAyatAn dIrghAn vizAlAn vA dvayoreva kAlatvAdanyaparvatAnupekSyAJjanaparvatenaiva sAmyamuktam , aJjanazailavizAlAn / pthi-maarge| salIlayAtAni-lIlayA sahitaM salIla savilAsaM yAni yAtAni gamanAni tAni / prakurvata:..vidadhataH / matagajAn-hastinaH "mataGgajo gajo nAgaH, kuJjaro vAraNaH karI" tyamaraH / nirIkSya-vilokya / ete eva etake-svArthe, taddhito'kapratyayaH, etAdRzA ityarthaH / anyatra-ratnapurAdanyasmin sthAne / na-naiva / santi-vartante / na-naiva / bhavanti-utpadyante / ca iti-itthaM / vijAnate-manvate / anyathA'nyatrApyetAdRzA hastinaH kuto na dRzyante iti bhAvaH / atra luptopamA'laGkAraH tena ca sarvebhyo'pyutkRSTA annatyA gajA iti upamAnetaragajApekSayopameyasyAtratyagajasyAdhikyalAbhAd vyatireko dhvanyate // 53 // atha tatratyapatAkAH varNayati-dhvajAMzukairitidhvajAMzukaiH zAradasArakaumudI, samaprabhaiH zarmavisArisampadA / adhiSThitaM yacca vimAnatAyinAM, puraM surANAM hasatIva saMmadAt // 54 // vyAkhyA-yaca--yaha ratnapuraM, co-vAkyAlaGkAre / zarma-sukham "zarmasAtasukhAni ce" tyamaraH / tasya visAriNI vistAriNI yA sampad samRddhiH tayA / adhiSThitaM vyAptaM sat / zAradasArakaumudI-zaradi bhavA zAradI, zaratUtpannA, sArA pradhAnA zreSThA ca yA kaumudI candrikA / samaprabhaiH-tatsamA tattulyA, prabhA Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [32] kAntiryeSAM taiH zAradacandrikAdhavalaiH / dhvajAMzukaiH--dhvajAnAM ketUnAmaMzukairvastraiH patAkAbhiH / vimAnatAyinAMvimAnAni tAyante pAlayantIti te vimAnatAyinaH teSAM / surANAM--devAnAM / puraM--svarga / sammadAd-harSAd garvAJca / hasatIva-tiraskArasUcakaM hAsaM karotIva / tato'pyadhikatarotkRSTatvAditi bhAvaH / utkRSTo hi madAnIcaM hasatIti lokaprasiddham / atra dhvajAMzukAnAM zukRtvAt hAsotprekSA, hAsasya zuklatAyAH kavisamayasiddhatvAt // 54 // (SoDazabhiH kulakamiti nagaravarNanam ) atha tatratyarAjAnamAha-babhUvetibabhUva tasminnaramaulizekharaH, sa kopi SeNa kSitijIvitezvaraH / yadokhyayA zrIpadamAditaH kRtaM, kimAdibhUtaM na na bhUtamatra tat // 55 // vyAkhyA-tasmin-ratnapure / sa-prasiddhaH / ko'pyanirvacanIyaH / kSitijIvitezvara:-kSiteH pRthivyA jIvitezvaraH vallabhaH mahIpatiH / naramaulizekhara:-narANAM janAnAM maulInAM mastakAnAM zekharaH zikhAsvarUpaH "zikhAsvApIDazekharA" vityamaraH / naraziromaNiH / SeNa:-SeNanAmA / babhUvA'jani / yadAkhyayA-yasya SeNasyAkhyayA nAnA / zrISadamAdita:-zrIpadaM zrI-itipadaM zabda AditaH Adau / kRtaM-vihitaM zrISeNa itinAmA rAjA'bhUdityarthaH / tata--tasmAt kAraNAt / atra--asmin zrISeNe rAjani / bhRtaM-sadbhUtaM vastusamastam / AdibhUta--aprimasthAnApannam / na na na khalu naivetyarthaH / kim-kimu ? api tu sarvamapi vastujAtamihamahIpatAvAdibhUtameva / yato hi vizve nikhilapadArthAH zrIsvAdhInAH, zrIzcAnena rAjarAjena nijanAmnaivAdisthAnamApAditeti anyat sarvamapi sulabhamasyeti / atizayoktiH // 55 // atha tadrAjJaH pratApaM varNayati-suduHsahamitisuduHsahaM dhAma na soDhamIzvarA, virodhino yasya darISu bhUbhRtAm / avAtsurutsRSTanivAsabhUmayo, nilIya ghUkA iva bhAnumAlinaH // 56 // vyAkhyA-yasya -zrISeNarAjJaH / suduHsahamatyantAsAM / dhAma-tejaH pratApam / soDhu-marSituM / na IzvarA:-asamarthAH santaH / virodhinaH--vairiNaH / utsRSTanivAsabhUmayaH--utsRSTAH tyaktAH nivAsasya AvAsasya bhUmayaH sthAnAni yaiste tAdRzAH / bhAnumAlinaH-sUryasya tejaH sahane'samarthAH / ghUkA-ulUkAH / iva bhUbhRtAM-- parvatAnAM / daroSu-kandarAsu "darI tu kandaro vA strI" ityamaraH / nilIya--gopAyitvA / avAtsuH-nyavasan paribhavabhavAditibhAvaH / atropamA'laGkAraH // 56 // Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [33] . punastatmatApameva prakArAntareNa varNayati-jalezvaretijalezvarAzAlayabhAvamAzrayanitAntapUrvodaya evaM bhAnumAn / haritsu sarvAsu vivRddhidhAriNo, na yatpratApasya samAnatAM dadhau // 57 // vyAkhyA-jalezvarAzAlayabhAvam-jalAnAmIzvaraH patiH varuNaH "pracetA varuNaH pAzI yAdasAM patirappatiH" ityamaraH / tasya AzA dizA pazcimadizA, pazcimadigIzatvAttasya, tatra layabhAvamastamanam / AzrayanprApnuvan / nitAntamekAntataH / pUrvodayaH-pUrvAsu pUrvadizAsu udayaH yasya sa tAdRzaH / eva-na tu kadAcidanyAdRzaH / bhAnumAna--sUryaH / sarvAsu-akhilAsu dazasu / haritsu-dizAsu / vivRddhidhAriNaH--vizeSeNa vRddhimunnatiM dharatItyevaM zIlasya vRddhimataH / yat-yasya zrISeNasya pratApastejastasya / samAnatAM-sAmyaM / na dadhau-na prAptavAn / sUryo hi udayamastaJca prApnoti, etatvatApastu sarvadodayamevAvApnoti sarvAsvapi dizAstityupamAnasUryApekSayopameyasya pratApasyAdhikyavarNanAd vyatirekA'laGkAraH / / 7 / / atha tadyazo varNayati-zaraditizaratsudhAMzubhramabhArakAribhiH, vinirjito yasya yazobhirujjvalaiH / bhujaGgamAnAmadhipo rasAtalaM, pravizya nUnaM trapayeva tasthivAn // 50 // vyAkhyA-zaratsudhAMzubhramabhArakAribhiH-zaradaH zaradRtoH yaH sudhAMzuzcandraH tasya yo bhramaH bhrAntistasya bhAro'tizayaH taM kurvantItyevaMzIlAni taiH zaracandrabhramApAdakaiH / ujjvalaiH-zubhaiH / yasya-zrISegasya yazobhiH-varNavAdaiH / vinirjita:-parAjitaH, vAsukerapekSayA'pi tadyazaso dhavalatvAditibhAvaH / bhujaGgamAnAMsarpANAM / adhipaH-adhipatiH vAsukiH / "vAsukistu sarparAjaH" itihaimaH / trapayA-lajja yA / iva-nUnaM nizcitaM / rasAtalaM-pAtAlaM / pravizya-gatvA / tasthivAn- tasthau / parAjito hi lajjayA svaM gopAyatIti bhAvaH / yaduktaM-"satAM mAne mlAne maraNamathavA dUragamanamiti // atra trapayeveti zabdena hetUprekSA, sA ca bhujaGgamAdhipasya yazasA nirjitatvAbhAve'pi taduktirUpAtizayoktijIvitA / / 58 // atha tasya zAsananaipuNyamAha-caturiticatuSpayonidhyavadhikSitIzvaraiH, praNamyamAnasya sadaiva devavat / zrutekSitA yasya vibhorajAyata, kSamAsamAsaGgavazAdiva kSamA // 59 // vyAkhyA-catuSpayonidhyavadhi:-catvArazca te payonidhayaH catuSpayonidhayaH, va eMva avadhiH / sImA yasyAH / kSitIzvara:-kSiteH pRthivyAH tadIzvaraiH rAjabhiH, svAdhIna, samuMdraparyantapRthivyantargatarAja Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 34 ] bhirityarthaH / devavat-anena bhISaNe teSAM pUjyabhAvaH suucitH| sadaiva-sarvadeva / praNamyamAnasya-namaskriyamANasya / yasya vimo:-prabhoH zrISaNasya / kSamA-pRthivI / kSamAsamAsaGgavazAdiva-kSamAyAH kSAnteH yaH samAsanaH saMsargaH tazAt iva / tekSitA-zrutA tena rAjJA bhAkarNitA IkSitA avalokitA ca / ajAvata-ajani / sarvameva pRthivyAH vRttAntaM sa kSamAbhAvena zRNoti pazyati ceti vilakSaNamasya zAsananaipuNyamiti bhAvaH / "kSitiH jhoNI kSamA" iti, "titikSA sahana kSamA" iti ca haimaH / atra kSamAsamAsaGgavazAdivetyutprekSA / / 59 / / atha tasya dAnakarma varNayati-ajanetiajasravizrANanakarmaNA'rthinAM, suvarNakoTyA viracayya yo'rthitAm / jahAra dInatvavidhAnalAlasAM, januH kRtArtha racayannivArthitAm // 60 // vyAkhyA-ya:-zrIpeNaH / ajasravizrANanakarmaNA-ajasraM santataM yadvizrANanaM dAnaM dAnamutsarjanabisarjana vizrANana mityamaraH / tatkarmaNA kriyayA satatadAnakriyayA / suvarNakoTyA-suvarNAnAM koTistayA / arthinAM-yAcakAnAM "vanIpako yAcanako, mArgaNo yAcakArthinA" vityamaraH / arthitAM-artho'syAstIti arthI dhanADhyastasya bhAvastattAM / viracayya-kRtvA / janu:-janma "janurjananajanmanI" tyamaraH / kRtamartha-prayojanaM yatra tattAdRzaM kRtakRtyaM / racayan-kurvamiva dInatvavidhAnalAlasAM-dInatvasya dAridrayasya vidhAnaM karaNaM tatra lAlasAmabhilAvatI dAridrayavidhAnakAmAm / arthitAM-yAcakatAM / jahAra-dUrIcakAra / sarveSAmeva dhanikaraNAditi bhAvaH / atra arthinAmarthitAM viracayya arthitAM jahAreti virodhaH, arthinAmarthitvasya yAcakatvasya svata eva sattvAt / dhanAnyatvarUpArthAntareNa tu ttprihaarH| evaJcAtra virodhA'laGkAraH / tathA yAcakatvasya haraNAbhAve'pi tathoktaratizayoktiriti dvayonirapekSayoH saMsRSTiH // 60 // atha tasya daNDaM varNayati-kRpAparo'pItikRpAparo'pi zrutavAnapi kvaci-na dharmavicchedakaraM rarakSa yH| nRpasya hi nyAyapathapravartino, na dharmaviplAvakapAlane matiH // 61 // (saptabhiH kulakam) vyAkhyA-pAparaH-dayAlurapi, zrutavAn-zAstrayathArthajJo'pi san / ya:-zrISeNaH "ya AtmAnamiva parAtmAnaM pazyati sa pazyatIti maharSivacanAmRtapAnAsaktatayA sarvathaiva jIvA rakSaNIyA iti dhImAnapi, zAkhakapayorupAdAnasya tatraivopayogAt / kacit-kutrApi / dharmavicchedakara-dharmasya lokazAstrobhayasammatakarmaNaH vicchedasya karo vidhAyakastaM durAcAraM saptavyasanAdisevinamanyAyakAriNaM / na rarakSa-nAkSamata, nanu rakSaNaM nRpANAM dharmastathA caitadanucitaM tatrAha hi-yataH / nyAyapathapravartinaH-nyAyasya panthA mArgaH tatra nItimArge pravartate ityevaM zIlasya / nRpasya-rAjJaH / dharmaviplAvakapAlane-dharmasya viSThAvakaH bhajAkastasya; pAlane Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rakSaNe, matiH naiva bhavati // "adaNjyAna daNDyate rAjA daNDyAMzcaivApyadaNDayan ? ayazo mahadAmoti rAjyAnte / narakaM brajet"; "AtatAyinamAyAntaM hanyAdevAvicArayan" ityuktezceti bhAvaH / atra zrISeNakRtarakSaNasya vizeSasya sAmAnyena nRpakartRkarakSaNamatirUpeNa samarthanAt sAmAnyena vizeSasamarthanarUpo'rthAntaranyAsaH // 6 // atha tasya patnI prAptimAha-sadharmacAriNItisadharsacAriNyabhinanditA'bhidhA, mahezvarasyAjani sarvamaGgalA / zivasya tasya pratipadvato yathA, mahezvarasyAjani sarvamaGgalA // 62 // vyAkhyA-yathA-yadvat / tasya-prasiddhasya / zivasya-kalyANakRtaH / pratipadata:-pratipaJcandrakalAkalitasya / pratipacchabdena prakRte sA zazikalA lakSaNayA'vaseyA / mahezvarasya-tanAmavizrutasya rudrasya / sarvamaGgalA-pArvatI / 'zivA bhavAnI rudrANI, zarvANI sarvamaGgale' tyamaraH / sadharmacAriNI-patnI / ajaniabhUt / tathetizeSaH / tasya-prastutasya / zivasya-kalyANavataH / pratipadvataH-prajJAvataH, dhImata iti yAvat / 'pratibhA pratipatprajJeti haimaH / mahezvarasya-mahAMzvAsAvIzvarastasya, mahAsaMpatsamanvitasya rAjarAjasya zrISeNasva / abhinanditA'bhidhA-abhinanditeti abhidhA nAma yasyAH sA, tannAnI / sarvamaGgalA-samastazreyaskAryasAdhikA / sadharmacAriNI-priyA / ajani-samabhavat / zleSAnuprANita upamAlaGkAro yamakazca dvitIyaturyapAdAbhedata iti // 6 // atha tasya dvitIyapatnIpariprahamAha-parApItiparA'pi jajJe zikhinanditAparA, parAstakAmaprasarasya tasya ca / rasezvarasyeva surApagA priyA, rajo'pahA puNyanidAnajIvanA // 63 // vyAkhyA-ca-punaH / parAstakAmaprasarasya-dUrIkRtamadanavegasya / 'prasaraH praNaye vege' iti medinI / tasya-prastutasya rAjJaH / parA'pi-dvitIyA'pi / parA-utkarSavato / zikhinanditA-tannAmno / ( parAstakAmaprasarasya ) Izvarasya-mahAdevasya / rasA-sarasA, anurAgavatI ca / rajo'pahA dhUliharA pApapraNAzikA vA zokApanudA ca / "rajaH pApe ca zoke ce" tyamaraH / puNyanidAnajIvanA-puNyakAraNapavitrasalilA, puNyApAdakakarmakAraNajIvitA ca / surApagA-gaGgA / iv-ythaa| tathA priyA-dayitA / jajJe-babhUva / pUrvavava zleSopajIvitopamA // 63|| atha tatsaukhyaM varNayati-sahaivetisaheva tAbhyAmavanIziturmudA, sadA'pi bhogAnupabhuJjataH sataH / vizuddhadharmArthaniviSTasaMvido, dinA vyatIyurbahavaH kSaNA iva // 6 // Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ vyAkhyA-vizuddhadharmArthaniviSTasaMvidaH-dharmazvArthazca dharmArtho vizuddhau ca tau tyoH niviSTA saMlagnA saMvid buddhiryasya "prekSopalabdhizcit saMvit pratipajJapticetanAH" ityamaraH / tasya / tAbhyAM-pUrvoktAbhyAM patnIbhyAM / saha-sArdhameva / natvekAkinaH / sadA'pi-sarvadA'pi / bhogAn- vaiSayikasukhAni / "bhogaH sukhe syAdibhRtau" ityamaraH / upbhunyjtH-anubhvtH| sata:-vartamAnasya / "san sudhIH" ityamarokteH sudhiyo vaa| avanIzituH-nRpateH zrISeNasya / bahavaH-aneke / dinA-vAsarAH / kSaNA iva-ghaTikASaSThabhAgA iva / 'kSaNaiH SaDbhistu nADikA' iti a. ci. kA-2 zlo. 51. vyatIyu:-vyatikrAntAH / nahi sukhino dinaM dIrghamiti bhAvaH / atrAnekadinasya katipayakSaNAtmanA sambhAvanAdutprekSA'laGkAraH // 64 / / atha tasya prathamapanyAH svapnadarzanamAha-athAnyadetiathAnyadA devyabhinanditA yathA-sukhaM zayAnA zayane nizAtyaye / sudhAMzubhAsvadyugapanmukhAmbuja-pravezasaMsvapnamasau niraikSata // 65 // vyAkhyA-atha-anantaram / anyadA-kadAcit / zayane-zayyAyAM "talpaM zayyA zayanIyaM zayanaM talimaM ca tat" iti haimaH / sukhamanatikramya, yathAsukham-sukhaM yathAsyAttathA / zayAnA-nidrAsukhabhanubhavantI / asau abhinanditA-tadAkhyA / devI-paTTarAjJI / nizAtyaye-rAtryante / rAtryantasvapnasya saphalatvAditibhAvaH / sudhAMzuH-candraH / bhAsvAn- sUryaH / tayoH, yugapata-sahaiva / mukhAmbuje-mukhakamale, yaH pravezaH-tasya / saMsvapna-samyak svapnam / nirakSata-avalokitavatI // 65 / / atha tadanantaraM tasyAH karttavyamAha-avApyetiavApya sA svapnamaninditaM satAM, zubhairavApyaM parihRSTamAnasA / phalAni puSpANi ca pANipuSkare, nivezya kAntaM samayA samApatat // 66 // - vyAkhyA-sA-abhinanditA / sattAM-sajjanAnAM / abhinanditaM-prazasyaM / zubhaiH-puNyaiH / avApyaMprApyaM / svamam-darzanam , 'darzana... svapnalocanayozcApi' iti haimAnekArthaH / avApya-dRSTvA / parihRSTamAnasAparihRSTaM prasannaM manazcittaM yasyAH sA tathA, muditA satI 'riktapANirna pazyecca rAjAnaM daivataM guruM / nimittajhaM vizeSeNa phalena phalamAdizet // 1 // ' iti zAstramaryAdAmavalambya / phalAni puSpANi ca-phalakusumasamUham / pANipuSkare-pANireva puSkaraM kamalamathavA pANiH puSkaramiva tatra / nivezya-kRtvA / kAnta-svAminaM / samayAsamIpaM / samApada-gatavatI / "samayAM'tikamadhyayoH" ityamaraH // 66 // Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 37 ] atha tasyAH priyaprAptimAha-samarpayantItisamarpayantI phalapuSpasaJcayaM, svapaJcazAkhAgrajapallaSena sA / / vizAlapAtropagatA mahIbhujA, vyabhAvyatAraM vratatIva tatkSaNam // 67 // vyAkhyA-sA-abhinanditA / svapazcazAkhAgrajapallavena-svasya nijasya yaH paJca zAkhA ivAGgulayo yasya sa tAdRzaH karaH "paJcazAkhaH zayaH pANiH" ityamaraH / tasyAgrajA aGgulayaH pallavA iva tena svakarakisalayenetyarthaH / phalapuSpasaMcayaM-phalapuSpANAM saJcayaM rAziM / samarpayantI-dadatI / pallavAnAM phalapuSpadAnaM yuktameveti bhAvaH / mahobhunA-rAjJA / vizAlapAtropagatA-vizAlaM mahat yatpAtramAzrayastatropagatA prAptA / vratatIva-lateva "vratatirlatA" ityamaraH / tatkSaNaM-sadya eva / aram-atyartha / vyamAnyataazubhyata / upamA'laGkAraH // 67 // atha tasyA vAkpravRttimAha-niSeduSItiniSeduSI kAJcanaviSTare sthire, narezvareNAtmakaraNa * darzite / samunirantIva rasaM sudhAmayaM, jagAda kalyANakiraM giraM ca sA // 68 // ___ vyAkhyA-narezvareNa-rAjJA / AtmakareNa-nijapANinA / darzite-nirdiSTre / sthire-nizcale / etena vArtAlApe nirudvegasAmagrI sampAditA / kAJcanasya-suvarNasya / viSTare-Asane / niSeduSI-upaviSTA / sA-abhinanditA / "viSTaraH pIThamAsanamiti haimaH / sudhAmayaM-pIyUSapracuramamRtatulyaM / rasa-rasapravAham / samudrintI-prakaTayantIva / kalyANakiraM-maGgalavistAriNIM / giraM-vANI / jagAda-udAjahAra / atra vadanasya sudhAmayarasasamudgiraNAtmanA, saMbhAvanAdutprekSA // 68 // ___ atha taTuktiM prapaJcayati-atimadIyetiatimradIyastamahaMsatUlikA - sanAthazayyAtalabhAgabhAginI / vibho ! pramIlAsukhamAzrayantyahaM, manAgavibuddhA muditA vyalokayam // 69 // vyAkhyA-vibho- prabho ! atimradIyastamahaMsatUlikAsanAthazayyAtalabhAgabhAginI-atimradIyaratamA nitarAM komalA haMsatUlikA haMsaromatUlikA, tayA sanAthA yuktA yA zayyA-talpaM tasyAstalabhAgaM bhajatItyevaMzIlA tlpnidraasukhsaulbhyprdrshnaayaatishyaarthkaanekpdopaadaanm| pramIlAsukhaM-pramIlAcAHtandrAyAH 'tannA pramIlA' ityamaraH / mukhaM / AzrayantI-anubhavantI / manA-kicid / vibuddhA-caitanyaM gatA prabuddha Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 38 ] kalpA tandrAyAM tathaiva sambhavAditibhAvaH / muditA-prasannA, anena zubhasvapnasAmagrI sUcitA, cintAmanasya zubhasvapnA'darzanAt / vyalokayam-apazyam // 69 // ___ atha svapnasvarUpamAha-yaza itiyaza pratApAviva te mahIpate ! parasparaM saMmilitAvupAgatau / tadaiva pIyUSakaraprabhAkarau, nirastaniSpiSTatamazcayau rucA // 7 // vyaakhyaa-mhiipte| rAjan ! tadaiva-pramIlA'nubhavakSaNa eva / te-tava / yazaHpratApAviva-yazazca pratApazca tau iva / etena yazaHpratApayoH samAnadezavyApitvaM sUcitam / parasparaM-mithaH / sammilitau-saGgatau / rucA-kAntyA / nirastaniSpiSTatamazcayo-nirasto dUrIkRto niSpiSTo nAzitazca tamasAmandhakArANAM cayaH samUhaH yAbhyAM to taadRshau| pIyUSakaraprabhAkarau-pIyUSakarazcandrazca prabhAkaraH sUryazca tau / upAgatau-prAptAviti vyalokayamiti pUrvazlokena sambandhaH / atropamAlaGkAraH spaSTaH // 70 // atha svAbhISTaM kathayati-prasotiprasadya sadyastadamuSya me phalaM, nivedyatAM vedyavivedakovida ! na sudhruvAM tattvavivartavartanI-pravartinI khalvavalokyate matiH // 71 // .. vyAkhyA-vedyavivedakovida !-vedyo jJAtavyo yo vivedaH viziSTajJAnam vizeSeNa vidantyarthA aneneti tasya kovida ! paNDita ! jJAtavyajJAnAbhijJa ! taba-tasmAt / prasadya-prasanno bhUtvA, anyathA vaiparItyamapi kadAcit saMbhAvyate iti bhAvaH / sadyaH-statkAlam, anena svotkaNThAtizayaH sUcitaH / me-mama / amunyaasya svapnasya / phalaM-pariNAmam / nivedyatAm-kathyatAM / nanu svaM cet svayameva jAnAsi tarhi mama kathanenAlamityata Aha- khalu-yataH / subhrvaaN-naariinnaaN| mati:-buddhiH / tattvavivartavartinIpravartinI-tattvasya sArAMzasya yo vivarttaH pariNAmaH tasya vartanI mArgaH, tatra pravartinI pravRttizIlA rahasyaM jJAtuM pravRttA / na-naiva / avalokyate-dRzyate, atastavakathanamAvazyakam , svatastattvAjJAnAditi bhAvaH / "paddhatirvamavartanI" iti haimaH / atrottarArdhavAkyArthasya pUrvArddhavAkyArthe hetutvopagamAt kAvyaliGgam / / 71 // atha rAjJovacanopakramamAha-nipIyetinipIya tasyA vadanendusaMbhavaM, vaco'mRtaM mApatirabhyadhAditi / zubhe purAsazcitapuNyasaJcaye, svayoditasvamaphalaM nizamyatAm // 72 // Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 39 ] vyAkhyA-kSmApati:-kSmAyAH mayAH patiH rAjA / tasyA:-nijapriyAyAH / vadanendusambhavavadanaM mukhaminduzcandra iva vadanamevavenduvaMdanenduH sa sambhavaH utpattisthAnaM yasya tava mukhacandranirgataM / vaco'mRtaMvaco vacanamevAmRtaM sudhA tat / nipIya-sAdaraM zrutvA / iti-vakSyamANaprakAram / abhyadhAva-kathitavAn / itIti kimityAha-zubhe-zubhaguNayukte / purAsazcitapuNyasazcaye-purA pUrvajanmani sazcita upArjitaH puNyasya sukRtasya saJcayaH rAziyayA sA tatsambodhane, purAkRtapuNyazAlini / tvavA-bhavatyA / uditasvamaphalaM-uditasya kathitasya svapnasya phlN| nizamyatAm-zrUyatAm / atra rUpakAlaGkAraH / yadvA nipAnalakSitazrAvaNapratyakSakarmatAyAH vacasyeva natvamRte sambhavena amRtamiva vacaH ityupamitasamAsasyaivAzrayaNIyatayA pradhAnasya tasya vacasaH indUdudbhavatvAbhAvena induriva vadanamitIhApyupamita samAsasyaivAzrayaNena vadanasambhavatAyAH sthirIkriyamANatayA upamAnuprANitopamAlaGkAraH // 72 // atha rAjJoktaM phalamAha-yaza itiyazovinirdhUtasudhAMzumaNDalau, pratApasantarjitasUramaNDalau / : vasundharAmaNDalamaNDane zriyA, bhaviSyataste tanayo nayojvalau // 73 // vyAkhyA-yazovinirdhUtasudhAMzumaNDalo-yazasA kIrtyA vinirdhUtaM tiraskRtaM sudhAMzozcandrasya maNDalaM bimba yAbhyAM tau tAdRzau candrabimbAdapi tadyazaso'dhikazubhratvAditi bhAvaH / pratApasantarjitasUramaNDalopratApena svatejasA santarjitaM bharsitaM sUrasya sUryasya maNDalaM bimbaM yAbhyAM tau tAdRzau "sUrasUryAryamAditye" tyamaraH / sUrAdapyadhikacaNDatvAttattejasa iti bhAvaH / nayojjvalau-nayena nItyA ujjvalo vizuddhau prazastanItimantau / zriyA-zobhayA lakSmyA ca / vasundharAmaNDalamaNDane-vasundharA pRthivI tasyA maNDalaM valayaM tasya maNDane muussnnruupe| vibhUSaNaM maNDana' mitymrH| te-tava / tanayau-putrau / bhaviSyataH-janiSyataH / atropamAnAbhyAM candrasUrAbhyAmAdhikyavarNanAd vyatirekaH // 73 // atha phalazravaNAnantaraM rAhIkarttavyamAha-itIritamitiitIritaM svapraphalaM priyeNa sA, nizamya samyakaparibhUtasaMzayA / mamAstviti spaSTanivedanonmadA-nijAMzuke granthinibandhanaM vydhaat||74|| vyAkhyA-sA-abhinanditA / priyeNa-kAntena / iti-pUrvoktaprakAram / IritaM-kathitaM / svamaphalaM-darzanapariNAmaM / nishmy-shrutvaa| samyakaparibhUtasaMzayA-satyasvarUpatayA paribhUtaH dUrIbhUtaH saMzayaH zubhasya svapnasya phalaM na vetyAkArakasaMdehaH yasyA sA tathAmUtA satI / mama-madarthe / taditizeSaH / astu-bhavatu / iti-ityaM / spaSTanivedanonmadA-spaSTaM prakaTaM yanivedanaM jJApanaM tenonmadA pracuraharSAkulA / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [40] nijAMyuke-svasUkSmavasne / granthinibandhanaM-smArakapranthivizeSabandhanaM / vyadhAt-kRtavatI, zubhaphalaM zrutvA nAryaH tatrAptiparyantaM pranthi baddhAM nijAMzuke rakSantIti lokAcAraH // 4 // ____ atha tasyA garbhadhAraNamAha-tadAdItitadAdi garbha dadhatI vyabhAdiyaM, sukhena pIyUSamivendumaNDalI / samagragotrojjvalatAM prakurvatI, samullasanmauktikatArahArakA // 75 // vyAkhyA-tadAdi-tadArabhya / iyaM-rAjJI / indormaNDalI-candrabimbaM / pIyUSam-amRtamiva / sukhena-sukhapUrvakaM |grbh-dohdlkssnnN / 'garbhastu dohadalakSaNamiti' haimaH / ddhtii-dhaaryntii| samullasanmauktikatArahArakA--samullasan zobhamAnaH mauktikatArasya zuddhamauktikasya "tAro muktAdisaMzuddhau taraNe zuddhamauktike" iti vizvakozaH / hAraH muktAhAra ityarthaH yasyA rAjyAH sA tathA / pakSe mauktikatulyatArANAM nakSatrANAM hAraH srag yasyAH sA tAdRzI (indumaNDalI) 'tAro nirmalamauktike / muktAzuddhAvucanAde, nakSatranetramadhyayo' ritihaimAnekArthaH / samagragotrojjvalatAM-samagrANAM sakalAnAM gotrANAM svapatipitRvaMzAnAM, pakSe adrigotragirItyamaravacanAt gotrANAM parvatAnAmujjvalatAM nirmalatAM yazasA, indumaNDalIpakSe candrikayA dhAvalyam / prakurvatIvidadhatI / vyabhAva-zobhatesma / atropamA'laGkAraH spaSTaH / / 75 / / atha garbhadhAraNAnantaraM tacceSTAmAha-svabhAvata itisvabhAvato rAjyapi mandagAminI, vizeSato mantharatAmuvAha sA / madAnuSaGgAt kariNIva cATubhiH, prapadyamAnA'zanabhogajaM sukham // 76 // vyAkhyA-svabhAvataH-nisargAt , apinA garbhadhAraNAttu sutarAM / mandagAminI-mandaM zanairgacchatItye-- vaMzIlA mandagAminI mantharagamanetyarthaH / kulastrINAM drutagatiniSedhAditi bhAvaH / sA-prastutA abhinnditaakhyaa| raajnyii-aprmhissii| madAnuSajAta-'mado dAna' mityamaroktermadasya madodakasya dAnajalasyAnuSaGgaH saMparkastasmAt / kariNIva-hastinIva / cATubhiH-priyaprAyavacanaiH / etena svato'rucirdarzitA / azanabhogajaM-azanasyabhojanasya bhogo'nubhava upabhogAtmakaH, upalakSaNatayA pAnAderapi / tasmAjjAyate iti tat / sukhaM-sAtam / prapadyamAnA-svIkurvANA / vizeSato-atyantam garbhabharagurutvAditibhAvaH / mantharatAma-sAlasagamanatAm / uvAha-prAptavatI / garbhabhAragurutvAddhi striyo mandaM calantIti bhAvaH / atropamAlaGkAraH spaSTaH // 6 // atha tasyAH dauhRdapUrtimAha-dadhAretidadhAra yaM yaM hRdi dau<Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyA-priyA-dayitA, sA rAzI / hadi-manasi "hanmAnasaM manaH" ityamaraH / lajjayA aprakaTanAditi mAvaH / yaM yaM yatprakAram 'vIpsAyAM dviruktiH / daur3adaM-dohadaM,"dohadaM dauhRda"miti haimaH garbhAbhilAmitiyAvat / dadhAra dhArayAmAsa / paripRcchatA-devyAH jijJAsamAnAnAM / mahalakAnAM-mahataH bIrabhAdi rUpAn vipulAda bhArAn lAti gRhNAtIti tAdRzAnAm antarvezikAnAM mukhAdAsyAva sakAzAda / sa-zrISeNAkhyaH / vasudhAsudhAkara:-vasudhAyAM pRthivyAM sudhAkarazcandrarUpaH / taM taM-tatprakAra, sarva / vibudhya-sAtvA / salIlamaanAyAsam / etena tasya prabhAvAtizayaH sUcitaH / AtmanA-svayameva, na tvanyadvAreNa / etenAdarAMtizayaH uktaH / pUrayAmAsa-pUritavAn / na hi mahatAM kimapyazakyamalabhyaM veti bhAvaH // 7 // ___ atha tasyAH putraprasavamAha-gateSvitigateSu mAseSu navasvanukSaNaM, dineSu cArddhASTamayukSu sptsu|| yathA sumitrA suSuve tathA yamau, zubhe muhUrte nRpatipriyA'pi sA // 7 // vyAkhyA-anukSaNaM-kSaNamanatikramya / nvsu-nvsNkhykessu| mAseSu-pakSadvayAtmakeSu / aSTimayukSua| yo'STamastena yukteSu / sptsu-taavtsngkhyessu| dineSu-vAsareSu, sArdhasaptarAtriMdiveSviti bhAvaH / gateSu-vyatIteSu |eten garbhasamayapUrtiH pratipAditA / zubhe-maGgalamaye |muhrte-smyvishesse / yathA-yena prakAreNa / sumitrA-dazarathanRpasya tRtIyA patno, tannAmnI / tathA-tadvat / sA-abhinanditA nAmnI / nRpatipriyA'pinRpate rAjJaH priyA dayitA'pi / yamau-yamalau, tanayo / sussuve-prsuutvtii| atropamAlaGkAraH spaSTaH // 78 // __ atha tasya nRpasya putrajanmazravaNAva harSAvegamAha-sa itisa sauvidallairyugapat sutadvaya-prasUtivardhApanakena varddhitaH / idaM na deyaM bhavatIti mAnato, viveda na prItitaraGgito nRpaH // 79 // . vyAkhyA-sauvidallai:-suSThu vidaM vidvAMsamapi lAnti vazaM kurvantIti suvidallAH tAsAmime rakSakAH sauvidallAH, taiH kaJcakibhiH, antaHpurarakSakaiH "sauvidallAH kaJcukinaH" iti haimaH / yugapata-sakRdeva / sutadvayaprasUtivardhApanakena-sutadvayayoryA prasUtirjanma tasyAH vardhApanakam harSoktiH tena / varddhitaH-varddhApanikAM prApitaH, ata eva / prItitaraGgita:-prItyA Anandena taraGgitaH ucchalitaH, prAptaharSAvegaH / s-shriissennaakhyH| nRpaH-rAjA / mAnataH-tAratamyataH / idam-etadvastu / deyam-dAnayogyam , asmai| na bhavati iti-na vartata iti / na viveda-na jhAtavAn / harSAvezAttadayogyamapi dadau ityarthaH / kirITasya rAjacihnatvAttanmuktvA'GgasthaM sarva / dadAviti bhAvaH // 79 // Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [42] .. ... atha tayoH putrayoH nAmakaraNamAha-mahotsaveSviti-..... mahotsaveSu prathiteSu sarvataH, saratsu kizcitsamayA vyatikramam / sa induSeNaM tanayaM puraikakaM, paraM punaH prAha ca binduSeNakam // 80 // vyAkhyA-sarvataH-sarvabhAvena viSvak ca 'sarvato viSvak samantAJca' iti haimaH / mahotsaveSu-mahAmaheSu, putrajanmaprayuktaSu / prathiteSu-khyAteSu "pratIte prathitakhyAtetyamaraH" / saratsu-pracalatsu satsu / kinivasvalpam / samayAvyatikramam-samayasya-AcArasya,siddhAntasya,avasarasya,saGketasya vAna vyatikrama ullakanaM yasmin karmaNi, tad yathA syAttathA, 'samayaH-siddhAntAcArasaGketaniyamAvasareSu ca' iti haimAnekArthaH / sa-nRpaH, shriissnnH| purA-prathamam / etenAnukramo lakSitaH / ekakam-prathamam , "prAk purA prathame" iti haimaH / "eko'nyArthe pradhAne ca prathame kevale tathA" iti vizvaH / tnym-putrm| induSeNam-induSeNanAmAnaM / punshc-muuyH| param-dvitIyam / bindussnnkN-bindussennnaamaanN| prAha-kathayAmAsa, tannAma vyadhAt ityarthaH // 8 // . atha tanaye jAte tasya saubhAgyamAha-kazIlavAbhyAmivetikuzIlavAbhyAmiva maithilIpati -buMdhozanobhyAmiva vAsarezvaraH / ayaM radAbhyAmiva gandhasindhuro, vRtaH sutAbhyAM parabhAgamApa sH||81|| vyAkhyA-zIlavAbhyAM-kuzalavetikhyAtAbhyAM putrAbhyAM 'rAmaputrau kuzalavAvekayoktvA kuzIlavA' viti a0 vi0 3.368, dvAvapyekena vacasA kuzazca lavazva kuzIlavau, rAjadantAditvAt sAdhuH / maithilIpatiHmaithilyAH vaideyAH patiH priyaH zrIrAmacandraH, sa iva / budhozanomyAM-budhazca uzanA ca bhArgavazva "zuko daityaguruH, kAvya uzanA bhArgavaH kaviH" ityamaraH / tAbhyAM / vAsarezvaraH-vAsarasya dinasya IzvaraH patiH sUryaH, sa iva radAbhyAM--dantAbhyAM / "danto radaH" ityamaraH / gandhasindhuraH--gandhagaja iva / ayaM-prastutaH / sa:-prasiddhaH nRpaH rAjA zrISeNaH / sutAbhyAM-putrAbhyAm induSeNa binduSeNAbhyAM / vRtaH-muktaH / paramArgaguNotkarSa, parabhAgo guNotkarSaH" iti haimaH / Apa-prAptavAn / atraikasyaivopameyasya rAjJaH anekopamAnapradarzanAn mAlopamA'laGkAraH / talakSaNaM yathA-"mAlopamA yadekasyopamAnaM bahu dRzyate" iti // 81 / / atha tayoH lAlanamAha-pragalbhamAnAviti.. pragalbhamAno tanayo dine dine, mahIpatestAvapi vRddhimApatuH / bhRzaM prasUlAlanakarmaNA'munA, nadIrayeNeva taTau rasApluto // 2 // Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [43 ] - vyAkhyA-mahIpate:-zrISeNarAjJaH / tau api-dAvapi / pragalbhamAnau-sahajapratibhAyuko "pragalbhaH pratibhAnvitaH" iti haimaH / tnyau-putrau| amunA-vilakSaNena / prasalAlanakarmaNA-"janayitrI prasUrmAtA jananI" ityamaroke, prasUH jananI upalagatvAt paJcavAtrI vA tayA yallAlana pAlanaM tasya karma-anuSThAnaM tena / nadorayeNeva-nadIvegeneva / "vege rayaH" iti haimaH / rasAplutau-rasaiH jalaiH pakSe snehai: Apluto vyAptau / taTotIrAviva 'tIraM ca pratIraM ca taTaM triSu' ityamaraH / bhRzamatyantaM vRddhimupacayamApatuH prApatuH : atrA'pi upamAlakAraH // 82 // atha tayoH zikSaNArtha nRpasya vicAramAha caturbhiH zlokaH-janairitijanairuparyAsitumAhatApi yat, sthitistu nIcairanudhAvati svayam / jaDena tenA'pi na kopi saMstavaM, karoti tRSNAparitApavarjitaH // 83 // __ vyAkhyA-janaiH-lokaiH / upari-uccaiH, pakSe uttamatvena, AsituM-sthAtuM,sthitiM kartum / AhatA'pigRhItA'pi, mAnapUrvakAbhilASaviSayIkRtA'pi ca / yasthiti:-yasya jaDasya sthitiH prakRtiH pravRttirvA / nIcaiH-kumArge nimnapradeze, ca / anudhAvati-gacchati / tena-tAdRzena / jaDena-mUrsena,DalayoraikthAva jalena cApi / tRSNAparitApavarjitaH tRSNA dhanecchA jalecchA ca, tayA paritApo dAhastena varjitaH rahitaH nispRho nistRSazca / ko'pi-kazcidapi / saMstavaM-paricayaM / na-naiva / karoti-vidhatte, kiJciddhanAdi prAptIcchayaiva lokAH mUrkhena paricayaM kurvanti, anyathA tu mUryo'yamiti tato nirvindantyeva / tathA pipAsayaiva lAkAH jalaM prati sotsukAH bhavanti, anyathA tu tato dUrAdeva gacchanti / atra zabdazaktimUlo jaDena jaleneveti upamAdhvaniH, natu zleSaH, prakaraNena jaDapadasya mUrkhArthe tAtparyAvadhAraNAva, jalArthasya vAcyatvAbhAvAt / zreSastu zliSTaiH padairanekArthAbhidhAna eva // 83 // atha nirvidyatve dUSaNAntaraM cintayati-sarasvatItisarasvatIbrahmanirAsanasthite-bakasya haMsasya ca jIvanAzinaH / samaiva yeSu pratipattirIkSyate, jaDozayA~stAnapi ko'bhivAJcchati // 84 // vyAkhyA-sarasvatIbrahmanirAsanasthiteH-sarasvatI vANI brahmA prajApatiH tayoH yanniSkRSTam tattvabhUtam AsanamAsyate'tretyAsanam "pIThamAsanam" ityamarakozokteH pITham , tatra, Asanatveneti yAvat , sthitiravasthitiryasya tasya, sarasvatyA brahmaNazca haMsa Asanamiti zAstram / yadvA sarasvatI vidyA brahma brahmacarya tayoH yannirAsanam tattvataH upAsanam tatrasthitiravasthAnammanoyoMgo yasya tasya haMsasya marAlasya "haMseSu tu marAlAH syuH" iti zeSanAmamAlA, Atmanazca, tathA / jIvanAzinaH-jIvAn , nAzayatItyevaMzola: jIvanAzI, tasya matsyAdiprANisamUhaghAtakasya, yadvA jIvAn nAzayati apakarotIti tasya, hiMsati hinasti vA tasya, Sakasya tadAkhya pakSivizeSasya; bakavaskarasya durjanasya ca / yeSu-yatra / samaiva-tulyaiva, tAratamyavihInaiva / pratipatti: Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [14] AdaraH / IkSyate-vilokyate / tAn-tAdRzAn, aguNajJAn jaDAzayAn mandabuddhIn , DalayaurekyAjalAzayA~zca / k:-jnH| abhivAJchati-abhilaSatyapi, na ko'pItyarthaH / ayaM bhAvaH kamalAdiparipUrNa jalAzaye haMsasva bakasya ca svayogyavastulAbhadvArA tAratamyam prakaTam / palvale tu kamalAdyabhAvAd dvayoH zambUkAdiprAptireveti na palvalaM janahRdayAvarjakam tathA mAjJajanazzAstrIyAnubhavavivekazAlIti samyagjJAnacAritrAdiyuktatvena sadAcAriNi hiMsAdikartRtvena durAcAriNi ca svasvayogyatAparIkSAkaraNena tAratamyaM nizcinoti, natu mUrkhaH, tathAvidhajJAnAbhAvena tAratamyabhAnA'bhAvAditi tAdRzaM mukhaM sarvo'pi jihAsatyeva, na tu taM saMsajati, ataH putrazikSaNamatyAvazyakam, yathA janatiraskAraviSayo mAbhUditi / atrApi pUrvapadyavajjalAzayAniva jalAzayAniti upamA dhvaniH zabdazaktimUlaH / na tu zleSaH, prakaraNAdekatrA'rthe'bhidhAyA niyantritatvAt / / 84 // atha mUrkhatAyAM doSamuktvA samprati budhatve guNamAha-purandarasyetipurandarasya tridive'sti mAnanA, bhujaGgaloke'pi bhujaGgamaprabhoH / prajAsu kiJcijayinaH prajApate,-rbudhasya sarvatra ca buddhizAlinaH // 85 // vyAkhyA-purandarasya-indrasya / tridive-svarge, natvanyatra / bhujaGgamaprabhoH-bhujaGgamAnAM sarpANAM prabhorIzasya zeSanAgasya / bhujaGgaloke-nAgaloke, pAtAle ityarthaH, natvanyatra / kiJcijayinaH-kiMcit svalpamapi jayinaH jayazIlasya, yadvA kizcit rAjyAntarasya jayinaH pratApavataH ityarthaH / prajApateH-prajAnAM patiH nRpaH tasya / prajAsu-svaprajAsu, natvanyatra / buddhizAlina:-dhImataH / budhasya-viduSazca / sarvatra-svargamartyapAtAleSu viSvapi lokeSu / maannaa-stkRtiH| asti-bhavati / tato vidvattvaM sarvasmAdeva zreSThamityarthaH / atra buddhimattvarUpeNa guNenetarApekSayA budhasyAdhikcavarNanAd vyatirekAlaGkAraH / sa ca tridive natvanyatretyAdi parisaMkhyayA paripuSTa iti dvayoH saGkaraH / parisaGghayAlakSaNaM yathA-"praznAdapraznato vApi kathitAd vastuno bhavet / tAhaganyavyapohazvecchAbda Artho'thavA tadA" parisaMkhyA iti / atra ca apraznataH ArthaH natvanyatra mAnaneti paravyavacchedaH, tasmAtparisaMkhyAnuprANito'tra vyatirekaH // 85 // atha viduSo guNAntaramAha-bhavantItibhavanti vazyA viSayA bahistanA, nRpasya zastrairapare na cAntarAH / dvaye'pi zAstraistadayaM vizArade-vizeSa AkArakRto vibhAvyatAm // 86 // vyAkhyA-nRpasya-rAnaH / zastraiH-khaGgAdipraharaNaiH, kRtvaa| bahistanA:-bAjhAH / viSayA:-dezAH "viSayastUpavarttanamadezaH" iti haimaH, padArthAH vA / vazyA:-adhInA / bhavanti-jAyante / apare-anye / mAntarA:--antaHsthAH kAmAdayaH / na ca-naiva / zAstraiH-AgamaiH / dvaye--ubhaye, bahistanA AntarAzca / vizAradaH-sUribhiH "medhAvikovidavizAradaridoSalA" iti haimaH / vayam-tattasmAdaya, sadyaH pradarzitaH / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizeSaH-zastrazAstrayostAratamyam , dIrghAkAreNa kaNThyasvareNa kRtaH pryuktH| atha ca AkRtikRtaH / vibhAvyatAm-vicAryatAm , AkAreNa loke yathA parasparaM vizeSaH bhedaH tathA zastrazAstrayoH AkArakRtaH saH, zastrazabde na dIrghAkArasvaraH, zAstre tu so'sti, tataH dvayoH kArye'pi dviguNatAratamyam / ekamAtrikahasvAkArayuktazastreNa eko bAjha eva viSayo vazyaH, dvimAtrikadIrghAkArayukta zAstreNa dvaye AntarA bAjhAzca viSayA vazyAH, ataH zastrApekSayA prathamaM zAstrAyaiva prayatitavyam / yasmin kRte zastrakAryamapi setsyatyeveti zAstrArthamudyoge mahAn lAbha iti bhAvaH / atra AkArakRto vizeSa iti sAmAnyenArthena, zastrAstrayorvizeSasya samarthanAt sAmAnyena vizeSasamarthanarUpo'rthAntaranyAso'laGkAraH // 86 // athaivaM vicArAnantaraM tatkarttavyamAha-hRdA itihRdA vicAyati mahIbhujA'pi tau, mahAkalAcAryasamIpamApitau / sa zikSayAmAsa kalAH kalAzayo, gurU~zca tA~stau vinyaadrnyjtuH||87|| // paJcabhiH kulakam // vyAkhyA-mahIbhujA--rAjJA / iti--pUrvoktaprakAreNa / hRdA--manasA / vicArya-vicintya / taurAjaputrau / mahAkalAcAryasamIpam-mahAn yaH kalAnAmAcAryaH upadeSTA tasya samIpam / ApitI-prApitau preSitAvityarthaH / sa-yasya samIpe rAjatanayau preSitau saH / kalAzaya:-kalA Azaye yasya sa, kalAkalApajJaH / kalA:-nRtyagItAdyAH catuSpaSTikalAH / zikSayAmAsa-upadideza / tAna gurU~zva-guruzca guruzca guruzceti guravaH tAn , mAtApitarau kalAcAryazcetyarthaH / tau--rAjaputrau / vinayAd-ArjavataH / raraJjatu:-prINayAJcakratuH / etena vidyAdhyayanasya sadyaH phalamuktam "vidyA dadAti vinayam" ityukteH / ( paJcabhiH kulakam ) // 8 // atha anAyAsena tayorvidhAsampattimAha-sametyetisametya vidyAH sakalAH siSevire, nRpAGgajau tau vinayopazobhitau / svato'pi mAsasya ca pakSakAvubhau, tuSArarazmeriva cArucandrikAH // 8 // vyAkhyA-sakalA:-samastA AnvIkSikyAdayaH / vidyAH kalAH / sametya-militvA, natvekaikazaH / etena tayoH sakRdeva sakalavidyAprAptiriti sUcitam / vinayopazobhitau-vinayenArjavenopazobhitau vilAsito, tau-dvau / nRpAGgajau-rAjaputrau / sissevire-bhejire| tuSArarazme:-candrasya / cArucandrikA:-cAryo manohAriNyo yAzcandrikAstAH / mAsasya-pakSadvayAtmakasya / umau-dvAvapi / pakSako zulakRSNapakSako / svataHsvayamiva ca / na hi pAnayostadartha ko'pi prayAsaH / evaM tayorapyanAyAsenaiva sakalavidyAprAptirityarthaH / upamAlaGkAraH / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 46 ] atha tayorgurukulAd gRhAgamanamAha-samagretisamagravidyAkuzalau mahIbhuje, samarpitau tau guruNA kalAvidA / prakurvatAM praznamudAradhImatA, dRr3ha harantau viSamArthasaMzayam // 89 // vyAkhyA-kalAvidA-kalAM vidyAM vettIti kalAvit , tena zAstrazena / guruNA--AcAryeNa / samagravidyAkuzalau-samaprA samastA yA vidyA tatra kuzalau pAraGgatau, ata eva / prazna prakurvatAM-pRcchAM vidadhatAm / udAradhImatAm-udArANAM pakSapAtarahitANAM dhImatAM sudhInAM / viSamArthasaMzayam--viSamo gahano yo'rthasya tattadvastunazsaMzayaH yadvA viSamasya kuzAgrabuddhigrAhyasyAtigUDhasyArthasya padArthasya yassaMzayaH sandehastam / dRDhaM-- sayuktikam / harantau-dUrIkurvantau, etena tayoH zAstratattvajJatvamuktam / tau-rAjaputrau / mahIbhuje-rAjJe / samarpitau-pradattau / samapravidyAM zikSayitvA pitre kalAvidgurustau samarpayadityarthaH / / 89 // __atha nRpasyAcAryAya pAritoSikadAnamAha-adhyetiadRSyavaiduSyamavekSya caitayo,-stathA suvarNa vitatAra pArthivaH / kimapyupAdhyAyavarAya raJjito, dvijanmanAM yena suvarNatA'jani // 10 // vyAkhyA-pArthivazca-nRpaH punaH / etayoH-svaputradvayoH / aSyavaiduSyam-adRSyamanandinIyam / yadvadUSyaM pANDityaM tad / avekSya-avagamya / raJjitaH-prasannaH san / upAdhyAyavarAya-upAdhyAyeSu zikSakeSu varaH zreSThastasmai / tathA tena prakAreNa / kimapi-amitaM / suvarNa-hema / vitatAra-dadau / yena-suvarNadAnena / dvijanmanAM-brAhmaNAnAM / suvarNatA-suvarNa kAJcanamasti yasya saH suvarNaH, arzAditvAnmatvarthIyo'ca tasya bhAvaH suvarNatA, suvarNavattetyarthaH / suSTu zobhano varNazcAsti yasya sa suvarNaH tasya bhAvastattA, varNeSu caturvidheSu zreSThatA "varNAnAM brAhmaNo gururityukteH" suvarNavattA varNazreSThatA cetibhAvaH / ajani-abhUva / atra varNazreSThatvasya suvarNadAnahetutvakatvAsambanve'pi tathoktarasambandhe sambandharUpAtizayoktiralaGkAraH / sa ca suvarNateti zleSAnuprANita iti tayoH saGkaraH // 10 // ____atha tayoH dinacaryAmAha-kSaNamitikSaNaM dhanurvedavizeSazikSayA, kSaNaM kumArau viduSAM parIkSayA / kSaNaM nRpopAsanayA khalUrikAzrameNa kaJcid gamayAMbabhUvatuH // 11 // . : vyAkhyA-kumArI-tau rAjanandanau dhanurvedavizeSazikSayA-dhanurvedasya yA vizeSazikSA utkRSTAbhyAsastayA / kSaNaM-kazciditi parataH sambadhyate, kazcimaNamityarthaH / viduSAM--paNDitAnAM / parIkSayA-parIkSA Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [47] karaNena parIkSApradAnena ca / kSaNaM--kazcitkSaNaM / nRpopAsanayA-nRpasya skhapituH rAkSaH upAsanayA sevanayA / khalUrikAzrameNa-khalarikA zastrAbhyAsArthamUmistatra yaH zramaH vyAyAmAdikaraNaM, tena ca kadhivakSaNaM / gamayAmbabhUvatuH-vyaticakramatuH / "tadbhaH kharikA' iti haimaH // 91 // atha rAjJo'GgajayoH prAptistayozca vidyAdAnaM pitRgRhe ca vinodapUrvakasthitimabhidhAyApre tayovizeSamabhidhitsuH rAjanidhanajanakakathAntaramavatArayati-itadheti itazca vipro magadhopavartanottamAcalagrAmanivAsavizrutaH / apArazAstrAmbudhipAradRzvanAM lalAmabhUto dharaNIjaTo'bhavat // 92 // .. vyAkhyA-itazca-atrAntare / magadhopavartanottamAcalagrAmanivAsavizrutaH-magadhAkhyaM yadupavartanaM dezaH "dezaviSayau tUpavartanam" ityamaraH / tatra uttame zreSThe acale prAme nivAsena avasthAnena kRtvA vizrutaH prasiddhaH acalapAmavAstavya ityevaM prasiddha ityarthaH / prAmanAmnA'pi hi loke prasiddhidRzyate iti bhAvaH / apArazAkhAmbudhipAradRzvanAm-apAro niHsImA yaH zAstramevAmbudhiH samudraH tasya pAraM dRSTavanta iti pAradRzvAnaH teSAM tAdRzAnAM / lalAmabhUtaH-ziromaNirUpaH / vipraH-bhUdevaH / dharaNIjaTa:-tathAnAmadheyaH / abhavat-babhUva / "bhUdevo vADavo vipraH" iti haimaH / atra apArasya pAradRzvA iti virodhaH / pArAbhAve tadarzanA'saMbhavAt / arthAntaraparatayA tu tatparihAra iti virodhAlaGkAraH / lalAmabhUta iti ca rUpakam , dvayoH saMsRSTiH / / 92 // atha tribhistatprabhAvAtizaya varNayati-mahezamaulAvitimahezamaulau padamAdadhAti yo, budhena sArdhaM viruNaddhi yaH kSayI / kimaznute tavyatiriktalakSaNaH, sa yena kiJcit samatAM dvijezvaraH // 93 // __ vyAkhyA-ya:-dvijezvaraH / mahezamaulau--mahezasya mahAdevasya dhanADhyasya ca maulau mastake / padam-- kiraNamatha ca caraNam / AdadhAti-nikSipati / budhena--tadAkhyagraheNa atha ca paNDitena / sAdhaM-saha / viruNaddhi-virodhaM karoti / yaH kSayI-kSayadharmA, kRSNapakSe dvijezvarakalAnAM kramazo'pacayAditi bhAvaH / atha ca cyAdInAM samadhikasevanajanyakSayarogavAMzca / tadvayatiriktalakSaNaH-tataH pUrvoktadharaNIjaTAva vyatiriktAni bhinnAni lakSaNAni yasya saH, yato hi dharaNIjaTo na dhanimaulau caraNamAdadhati, na hi budhena virodhaM vidhatte, na ca kSayarogavAniti / saH-pUrvadarzitaH / dvijezvara:-candraH, 'dvijarAjaH zazadharaH' ityamaraH, 'ithaprAbhyAM jAti-janma-jAH' iti haimaH / dvijeSu-brAhmaNeSu IzvaraH samRddho brAhmaNazca / yena-dharaNIjaTAkhyena dvijarAjena / kizcit-ISadapi / samatAM-sAmyam / aznute kim-prApnoti kim ? naivAvApnotItyarthaH / atropamAnacandrAderapekSayA dharaNIjaTasyAdhikyavarNanAva vyatirekAlakAraH // 9 // Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [48 ) atha tasya rAjasammAnamAha-tadadbhatamiti - tadadbhutaM yannRpasaudhatoraNe, nyadhAyi yenaikasuvarNapatrakam / cakAra rArga hRdi tanmahIbhujA, vinaiva cUrNa viduSAM virAgatAm // 94 // vyAkhyA-yena-dharaNIjaTena / nRpasaudhatoraNe-nRpasya zrISeNarAjasya saudhasya prAsAdasya yattoraNam / bahiram "bahiraM tu toraNami" ti haimaH / tatra / ekasuvarNapatrakam-eka suzobhanA varNAH akSarANi yasmin tAdRzam , yat patrakam , patrameva patrakaM vinyastazobhanAkSarapatramityarthaH, prazastipatramiti yAvat / nyadhAyi-sthApitam lambitam / tat-patraM / cUrNa-vazIkAravidveSaNasAdhanarajaH, rAgadravyavizeSazca / tadvinaiva - tadantareNaiva / mahIbhujA-rAjJAM / hRdi-citte / rAgam-prItim alaukikapratibhayA tatprazasternirmANAt sarveSAmeva hRdi tasyAH prItijanakatvAva,yaduktaM bhagavatA hemacandreNa"kAvyamAnandAye" ti |vidaaN--pnndditaanaaN hRdiitynussjyte| virAgatAm-aprItim, svasya tAdRzaprasastinirmANe'samarthatvAt parotkarSA'sahiSNutvAcetibhAvaH / yaccakAravidaghe / tadadbhatam-alaukikam , nokameva vastu parasparaviruddhakAryadvayasAdhakaM kApi prasiddham , na vA tantrapratipAditacUrNAdivyatirekeNa mohanaM vidveSaNaM vA kApi dRSTamityadbhutamevaitaditibhAvaH / atra cUrNAdi hetuM vinaiva rAgAdikAryotpattivarNanAdvibhAvanA'laGkAraH / tallakSaNaM yathA-"vibhAvanA vinA hetuM kAryotpattiyaducyate" iti / kiJca ekasyaiva mahImujAM hRdi rAgajanakasuvarNapatrakasya viduSAM hRdi tadviruddhavirAgajanakatvamiti viSamA'laMkAraH / tallakSaNaM tathA-"viruddhayoH saGghaTanA yA ca tadviSamaM matam ," iti / tayozca suvarNapatrakarUpaikAzrayAnupravezarUpasaGkaraH // 14 // atha tasya sakalazAstrajJatvaM varNayati-anApnuvannitianApnuvan yena samAnatAM guru-vivAdakASThAM kalayana bRhsptiH| prapadya tannAstikabhAvamAtmano, divaM samAsAdya sajIvatAM lalau // 15 // (tribhirvizeSakam ) vyAkhyA-yena-dharaNIjaTena / vivAdakASThAma-zAstrArthasya kASThAmutkRSTatAm / kalayan-prAptaH, zAstrArtha kurvannityarthaH / guru:-mahAn atha copadeSTutvenAcAryatvena vA khyAtaH / bRhaspatiH-surAcAryaH 'bRhaspatiH surAcAryaH' iti haimaH / samAnatAM-samakakSatAm / anAmavan-alabhamAnaH, hInatAM gataH parAjita iti yAvat / tava-tasmAt kAraNAva lajjayA itizeSaH / Atmana:-svasya / nAstikamAvam-nAstikasya nAstyAtmA puNyaM pApaJceti buddhiryasya sa nAstikaH tasya, yadvA nAsti paralokaM tatsAdhanamadRSTaM tatsAkSIzvaro veti matiryasya sa nAstikaH tasya cArvAkasya bhAvaM tattvaM / prapadya-prApya, svaM saGgopya ityarthaH, mahataH parAjitasya hi Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 49 ] lokebhyaH svasaGgopanaM prasiddhamiti bhAvaH / divaM-svarga / samAsAdya-prApya / iha parAjitasya svargagamanaM na viddhayate iti bhAvaH / sajIvatAM-jIvena jIvanena jIvetinAmnA ca saha sajIvaH, tasya bhAvastattAM, svargatasya tatra jIvena zarIragrahaNaM nAmagrahaNazca bhavata iti bhAvaH / lalau-prAptavAn / ata evAtra sa na dRzyate iti dhvaniH / yadvA s-bRhsptiH| jIvatAM-lalau, jIvo bRhaspatiH tasya bhAvaH jIvatA, tAM svargatassan svIkRtavAniti "bRhaspatiH surAcAryo jIvaH" iti haimaH / atra hi asurANAmupadezAya bRhaspati stikatAmaGgIcakAreti paurANikI kathA'nusanveyA / atra ca dharaNIjaTena zAstrArthe parAjitatvamadhyavasIyate iti asambanbe sambandharUpAtizayoktiH, tathA nAstikabhAvamityAdisAmAnyavizeSaNopAdAnena bRhaspatau mRtAtmavyavahArasamAropAva samAsoktiH / tathA guruH vAkpatirapi zAstrArthe dharaNIjaTena parAjitaH, kA carcA'nyeSAm - iti gururityAdivizeSaNAnAM sAbhiprAyatvAt parikarA'laGkArazca "uktivizeSaNaiH sAbhiprAyaiH parikaro mataH," iti tallakSaNAt / tathA ca trayANAmekAzrayAnupravezarUpaH saGkaraH // 15 // ____ atha tasya patnI varNayati-abhUditiabhUdyazaHpUrvapadA janIpadA-zritApi bhadrA kila tasya dhImatI / uvAsa yasyA hRdi nava matsaro, bhramatsaroSAparasaMstave'pyaho // 96 // vyAkhyA-tasya-dharaNIjaTasya / kileti-nishcye| yazaHpUrvapadA-yazaHzabdaH pUrvapadaM vAcakatvena nAmni yasyAH sA / bhadrA-bhadrAzabdavAcyA yazobhadrA iti nAmnItyarthaH / dhomatI-buddhimatI / janIpadamjanI iti padaM janIpadaM tenA''zritA vAcyatvena yA sA, vadhUpadavAcyA, dayitetyarthaH / abhUta-ajani / apIti-vAkyAlaGkAre, athavA virodhe, yazaHpUrvapadA'pi janIpadAzritA itivirodhaH / yazaHpUrvapadasya zabdasya janIpadAzritatvAghaTanAva pUrvoktArthena tu tatparihAraH, yadvA janIti pRthakpadam bhAyetyarthaH / "vadhUrbhAryA janI" iti haimH| padAzritA'pi svsvaamicrnnsevikaa'piityrthH| yasyA:-yazobhadrAyAH / hRdi-citte / bhramatsaroSA'parasaMstave'pi-bhramatsaJcaran , atha ca saroSaH sakrodhaH yaH aparo'nyo janaH tena saMstavaH paricayaH tasminsatyapi sakrodhajanasaMparke'pi / matsaraH-dveSaH / naiva-na, uvAsa-sthitavAn / aho-ityAzcarye, dveSazUnyam tasyAH hRdayam parasya satyapyaparAdhe kSamAzIleti yAvat / atra pUrvArdhe virodhA'laGkAraH / uttarArdhe tu matsarahetusakodhaparicaye'pi kAryasya matsarasyAbhAvokteH vizeSoktiralaGkAraH / tallakSaNaM yathA-"sati hetau phalAbhAve vizeSoktiH prakIrtitA" iti / evaJca dvayorekAzrayAnupravezaH saGkaraH // 16 // atha prakArAntareNa tAmeva varNayati-viveketivivekaratnAbharaNena bhUSitaM, yadIyamantaHkaraNaM vididyute / avAptavAhyAbharaNA zivA'pi yat, svarUpatAmaJcati na svarUpataH // 97 // (yugmam ) Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [5. ] ___ vyAkhyA-yadIyam-yasyA idaM yadIyaM yatsambandhi, yazobhadrAyA ityarthaH / antaHkaraNaM-hRdayaM / vivekaratnAbharaNena-vivekaH sadasadvivecanameva ratnAbharaNaM tena ! bhUSitam-alaskRtam yuktamiti yAvada,evambhUtaM sada / vididyute-vilalAsa / avAptavAhyAbharaNA-avAptaM dhRtaM bAhyamAbharaNamalaGkaraNaM yayA sA tAdRzI / zivApi-pArvatyapi / svarUpataH-AkRtitaH, yasyA. yazobhadrAyAH, yadvA avAptabAhyAbharaNA'pi shivaa| apinA yazobhadrAyAH bAhyAbharaNarAhityaM sUcyate / yasyAH yazobhadrAyAH / svarUpatA-sAmyaM / na aJcati-naiva prApnoti / sAbharaNAyA nirAbharaNayA sAmyAbhAva ucita ev| etenAvAptabrAhyAbharaNA zivA'pItyanenAbhyantarAbharaNA'bhAvastasyAssUcitaH, tathA cAbhyantarAbharaNasyaiva vAstavikatvena tadbhUSitAyA yazobhradrAyAH, zivApekSayA''dhikyaM pratipAditamitibhAvaH / atra vivekaratnAbharaNeneti rUpakam , ratnena bhUSitatvamanyata, vivekena ca bhUSitatvamanyat, dvayorbhede pi abhedokteratizayoktiH, sA ca pUrvoktarUpakAnuprANitA, tathA bAhyAbharaNasya saundaryAtizayajanakatvAttathAbhUtAyA api zivAyAH saundaryeNa tatsAmyAlAbhokteH hetau satyapi kAryAnutpattivarNanAt vizeSoktiH / yazobhadrAyAH vivekAbharaNayuktatvAt zivAyAzca tadabhAvAta sAmyAlAbha iti vivekaratnAbharaNenetyasya sAmyAlAbhe hetutvAvagamAtkAvyaliGgam / vizvAtra virodhAbhAsaH, sAbharaNAyAH sAbharaNAyAH parasparaM sAbharaNatvenaiva sAmyasya nirvivAdatvAva, tatparihArastu vivekavizeSaNenAparatra bAjhavizeSaNena, teSAM sarveSAzca saGkaraH // 97 / / ( yugmam) atha tayoH saukhyaM varNayati-tayA samamititayA samaM bhogaparamparAmaya, sukhaM samAsvAdayato dvijanmanaH / kiyAnanehA vrajatisma yAmavat, kSaNe kSaNe yaH sRjatisma saMmadam // 18 // vyAkhyA-tayA-yazobhadrayA / sama-saha / bhogaparamparAmayaM-bhogasya upabhogasya srakcandanavanitAdeH paramparA zreNI tanmayaM tatpracuraM / sukham-AnandaM / samAsvAdayata: anubhavataH / dvijanmanaH-dharaNIjaTasya, viprasya / yAmavat-praharavata, "yAmaH prahara" iti haimaH / kiyAn-katisaMkhyakaH / anehA-samayaH, "syAt kAlaH samayo diSTA'nehasau" iti haimH| vrajatisma-vyatyagAda / ya:-kAlaH / kSaNe kSaNe-pratikSaNam / saMmadaM harSam, "mutrItiH pramado harSaH pramodAmodasaMmadAH" itymrH| sRjatisma-janayatisma / atra kati saMkhyakakAlasya yAmAtmanA sambhAvanAdutprekSA // 98 // atha tayoH putraprAptimAha-tayorititayorabhUtAM tanayo sulakSaNo, suyugmajAtAviva rUpasampadAm / ' abhikhyayA'dha kila nandibhUtikaH, paraH punaH zrIyutabhUtisaMjJakaH // 19 // Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [51] __ vyaakhyaa-tyo:-dmptyoH| ruupsmpdaa-saundrysmRddhthaa| suyugmajAtAviva-suzobhanau yau yugmajAtau yamalajau azvinIkumArau tadvat yamalajAnAM prAyaH sarUpatvAditi bhAvaH / sulkssnnau-saamudrikoktshubhlkssnnyuktau| tanayau-putrau / abhRtAm-ajaniSAtAm / aadyH-jyesstthH| kileti-vAkyAlaGkAre / amilyayA-nAmnA / nandibhRtika:-nandimUtiriti / punaH-bhUyaH / pr:-dvitiiyH| zrIyutabhRtisaMjJaka:zrIyutaH zrIzabdayukto yaH bhatiH-bhUtizabdaH tatsaMjJakaH tannAmA zrIbhUtinAmetyarthaH / atra dvayoH yugmajAtatvAbhAvAttattvena sambhAvanabhityutprekSA / / 99 // atha tasya tRtIyaputrotpattivarNanopayuktAM dAsI varNayati-parA'pItiparA'pi tadvatturabhUniketane. sanAtanazrIbhavaduccaketane / anekanAnAvidhakarmakarmaThA,-'zaThA'pi dAsI kapilA'bhidhAnataH // 10 // vyAkhyA-tadvata: tayoH nandimUtizrIbhUtiputrayoH vaptA pitA tasya dharaNIjaTasya / sanAtanazrIbhavaducaketane-sanAtanA paurvAparyAdAgatA sArvadikI yA zrIH sampad tayA, bhavada uccaM ketanaM patAkA yasmin tAze, 'patAkA ketana' itihaimaH / dhanADhyA hi svagRhe mahattvasUcakaM ketanaM sthApayantIti bhAvaH / niketane-sadmani / anekanAnAvidhakarmakarmaThA-anekAni bahUni yAni nAnAvidhAni pratyekaM vibhinnaprakArANi karmANi kAryANi tatra karmaThA dakSA / atha ca azaThA-analasA "zaTho niSkRtiko'lasaH" ityamaraH / abhidhAnataH-saMjJAtaH / kapilAtannAmnI / parA-uttamA anyA vA / api-punaH / daasii-mujissyaa| abhUta-jAtA // 100 / / __ atha tatsutaM varNayati-suta itisutastadIyastadabhikhyayA janai-ravAci yat tatkapilotra vishrutH| ahAryamedhAbhavanaM sakRcchuta, - grahAgrahI saMvaravairivigrahaH // 101 // vyAkhyA-tadIyaH-dAsyAH / sataH-putraH / tadabhikhyayA-tasyA dAsyAH abhikhyayA nAmnA / jnaiH-lokaiH| yt-ysmaaddhetoH| avAci-kathitaH, dAsIputro'yamiti paricayArtha lokaiH sa mAtanAmnaivAhUta ityarthaH / tat-tasmAt / kapila:-iti nAmnA / vizruta:-prasiddhaH / atra-iha loke| ahAryamedhAbhavanam-ahAryA anapAyinI, dRDhA yA medhA dhAraNAvatI buddhistasyAH bhavanamAzrayaH dRDhamedhAvI, ityarthaH / ata eva sakRcchrutagrahAgrahI-sakRt ekavAramapi yacchrataM tasya grahe grahaNe dhAraNe AgrahI parAyaNaH, zrutadhara ityarthaH / tathA saMbaravairivigrahaH-saMvarasya tadAkhyAsurasya vairI zatruH kAmaH sa iva vigrahaH zarIraM yasya tAdRza , mArAbhirAmaH, amUditi zeSaH / "zaMbarArimanasijaH", iti, "zarIraM varma vigrahaH" iti cAmaraH // 101 // .. : Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 52 ] atha tasya vidyAdhyayanamAha-nijAGgajAvitinijAGgajAvaddhatarUpavaibhavo, trayImukho'dhyApayituM trayImayam / parizramaM yaM niramAdanuttaraM, sa eSa jajJe kapile phalegrahiH // 102 // vyaakhyaa-aym-asau| trayImukhaH-vipraH, sa vedavid, dharaNIjaTaH, "bAhmaNastu trayImukha" iti haimH| adbhatarUpavaibhavau-adbhuto abhUtapUrvaH rUpasya vaibhavo rUpasampad yayosto, niratizayasaundaryasampannau / nijAGgajau-nijau svau aGgajau, putrau / trayIm vedatrayam, 'zrutiH strI veda AmnAyastrayI' tyamaraH, striyAmRksAmayajuSI iti vedAstrayastrayI' tyapyamaraH / trayImayam ityanvayakaraNe tu vedamayamityartho karaNIyaH / prAraMbhe'yamiti nAnusandheyamiti / adhyApayituM-zikSayituM yaM yatprakAram / anuttaraM-avidyamAnaH uttaraH pradhAnaH yasmAttAdRzaM sarvotkRSTaM / parizramam-AyAsaM / niramAt-vyadhAt / sa eSa-zramaH saH / kapile-kapilAputre phalegrahi:-phalaprAptyA'vandhyaH, saphala iti yAvat , 'phalAvandhyaH phalegrahi' riti haimaH / jajJe-jAtaH, mahatA hi kRto yatnaH lakSyasyAyogyatvAdanyatrApi phalavAn bhavatyeveti bhAvaH / atra yadarthamudyamaH na tatra phalam kintvanyatreti viruddhasaMghaTanAdvaSamA'laGkAraH, sa ca kapile phalepahirityuktyA yadarthaudyamastatra phalAbhAvabodhana prayuktaparisaMkhyAnuprANita iti dvayoraGgAGgibhAvaH saGkaraH // 102 // atha nAnyArtha kRta udyamo'nyatra phalavAn bhavatItyAzaGkaya tatra yuktimAha-samIpavartItisamIpavartI ca sa pAricArikaH, tayoradhItau samajAyatAdhikam / pramAdasandarbhavimardanodyatAH, prakurvate kiM na guNArthinaH khalu // 103 // vyAkhyA-tayoH-nandibhUtizrIbhUtyoH / samIpavartI-samIpe antike paricaryAdikaraNena kRtvA bartate ityevaMzIlo'ntikacaraH / sa ca sa eSaH kapilaH / pAricArikaH-sevakaH / adhItI-adhyayane / adhikaM-vizeSaM yathA syAttathA / samajAyata-abhavan "niyojyaH paricArakaH" iti haimaH / nanu sAmIpyamAtrataH kathamevamajani, tatrAha-pramAdeti, pramAdasandarbhavimardanodyatA:-pramAdasya "pramAdo'navadhAnatA" ityamarokteH anavadhAnatAyAH yaH saMdarbhaH paramparA prakaraNaM vA tasya vimardane unmUlane udyatAH santatodyamazIlAH apramattAH svakArya prati ityarthaH / guNArthinaH-guNagRhNavaH / ki na-tavaki yanna / khalu nizcayena / prakurvate-pravidadhate, api tu sarvamevAsAdhyamapi prakurvate ityarthaH / atra kapilasyAdhyayane'dhikatvarUpavizeSasya apramattAH sarva kurvantIti sAmAnyena samarthanAdarthAntaranyAsaH // 10 // Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [53 ] ____ atha tasyodyogaprakAramAha-yathA yatheti___ yathA yathA RggaNasAraNAmimI, karAGgulIbhiH kurutaH sma noditau / tathA tathA kopila eSa mUkavat-taTasthitaH sarvamabuddha buddhibhRt // 104 // vyAkhyA-noditau-pitrA preritau| imau-nandabhUtizrIbhUtI / karAGgulIbhiH-karasya pANeraGgulIbhiH / yathA yathA-yAdRg yAdRg , vIpsAyAM dviruktiH / RggaNasAraNAm-RcAM vedamantrANAM gaNaH samUhaH tasya sAraNAM pravRttim prastAraM mAtrAgaNanAmityarthaH, RgadhyayanakAle hi chAtrAH aGguliparvasu mAtrAM gaNayantIti vyavahAra iti bhAvaH / kurutaH sma-vidadhataH sma, / mUkavattaTasthitaH-mUkaH vAgdhInastena tulyam mUkavattaTasthitaH, ekabhAge sthitaH, kiJcidavadanneva nAtidUrapradezasthitaH / eSaH prastutaH / kApila:-kapila eva kApilaH / buddhibhRta-buddhiM bibhartIti buddhibhRt , dhImAn , / tathA tathA tena tena prakAreNa / sarvamjJAtavyamakhilam / abuddha-jJAtavAn / etena tasyAsAdhAraNapratibhA sUcitA / buddhimatAM zailImAtramalamitibhAvaH // 104 // atha tatputrAbhyAM tasya vaiziSTyamAha-pAThyamAnAvapItiprapAThyamAnAvapi zAThyamAnitau, haThena pitrApi maThe'pi nandanau / tathA na vedArthavizeSavedinA-vupekSamANo'pi yathA sa kApilaH // 105 // vyAkhyA-pitrA'pi-janakenApi, apinA zikSakAntaravailakSaNyaM sUcitam , putrAdhyApane pituH yatnavizeSasyAvazyambhAvAditibhAvaH / maThe'pi-svamandire chAtrAlaye'pi ca "maThazchAtrAdinilaya" ityamaraH / apinA itarachAtrApekSayA'tra yatnAdhikyamuktam / haThena-balAtkAreNA'pi / prapAThyamAnau-adhyApyamAnau tau / nandanau-vipraputrau, nandimUtizrIbhUtI / zAThyamAnitau-zAThyaM zaThatAM duSpravRttim amamAnaditi zAThyamAnitau tau duSpravRttiparAyaNau paThane'sAvadhAnau / tathA tAdRk / vedArthavizeSavedinau-vedArtha vizeSeNa rahasyajJAnapUrvakaM vitta iti tau tAdRzau / na-naiva / yathA-yena prakAreNa / upekSamANo'pi-dAsIputratvena nAticArukRtodyogo'pi / sa kApila:-kapilaH saH vedArthavizeSavedIti zeSaH / nASare uptaM bIjaM phalatItibhAvaH / atra hi zramasattve'pi phalAbhAve zAThyamAnitau ityasya padArthasya hetutvAvagamAva kAvyaliGgam / vastutastu kavipratibhotthApitArtha evAlaGkAracarcA na lokaprasiddhArthe iti atra vastukathanamAtram / / 105 / / atha mahattvAkAGkSayA tasya pravRttimAha-adhItyetiadhItya zAstrANyabhiyogayogata-icchalena kenApi gRhAt sa nirgataH / nirIkSyamANaH sakalAM vasundharAM, kramAt puraM ratnapuraM samAsadat // 106 // Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [54 ] - vyAkhyA-sa:-kapilaH / zAstrANi-sarvazAstram / abhiyogayogata:-abhiyogaH, udyamaH tasya yogataH "abhiyogodyamau" iti haimH| pitrApAThane'preraNe'pi svayaM paThanAditi / adhItya-prapaThya / kenApikalpitena / chalena-vyAjena nimittena / gRhAta-svasadmanaH / nirgata:-niSkrAntaH, gRhe guptAdhyayanasya kadAcit prakAze'pamAnasambhavAva / aprakAze'pi yogyatA'nurUpamAnA'lAbhAJca / bahirgatvaiva mahattvalAbhasambhavAditibhAvaH / sakalAM-samayAM / vasundharAM-pRthvIM / nirIkSyamANa:-avalokamAnaH / kramAt-kramazaH / ratnapura-tannAma / puraM nagaraM / samAsadata-prAptavAn // 106 // atha sanmAnaprAptyartha tasya tatratyakRtyamAha paJcabhiH zlokaH-prakAzayanitiprakAzayan bAhmaNatAM yathAsthitoM, vinirmitai'dazabhirvizeSakaiH / samuccarana zrAvakatAM gurUditai,-vratairivoposaka eva kaJcana // 107 // vyAkhyA-vinirmitaH-racitaiH / dvAdazabhiH-dvAdazasaMkhyAkaiH / vizeSakaiH-tilakaiH / yayAsthitAmyathA yogyatayA sthitAmakRtrimA / bAhmaNatAM-bhUsuratAM / prakAzayana-prakaTayan , brAhmaNAnAM dvAdaza vizeSakAH, tathAhi mstke| ekaH 1, bhAletripuNDra 3 (2-3-4.) mUrdhvapuNDraM 1 (5) binduzceti 1 ( 6 ) paJca / karNayordvayodvauM, 2(7-8) kaNThe ekaH 1 (9) bAhvoyodvauM 2 (10-11) hRdaye ekaH 1 (12 ) saMkalanayA dvAdaza iti / "tilakatamAlapatracitrapuNDravizeSakAH" iti haimaH / gurUditai:-gurUpadiSTaiH / vrataiH-niyamaiH / zrAvakatAM-dvAdazavatadhAritAm / samuccaran-udviran / kazcana-anirdiSTanAmA / upAsaka:-zramaNopAsanA tatparazzrAddhaH / eva iva nUnaM yathA, yathA ko'pi kRtrimA zrAvakatAM prakaTayati tathA kRtrimA brAhmaNatAM prakaTayannityarthaH / atropamA'laGkAraH // 107|| atha tasya vanadhAraNamAha-ubhe itiubhe vasAnaH sa kaSAyavAsasI, vanotthamAdhyAhnikapuSpasacchavI / kaSAyatAmAzayamadhyamAsthitAM, bahirvikRSyaiva nidarzayanniva // 108 // vyAkhyA-vanotthamAdhyAhi kapuSpasacchavI-vane'raNye uttham udbhUtaM yanmAdhyAhikaM ahrijAtamAhnikaM, AhnikaM ca tat puSpamAhnikapuSpam "mAdhyaM kundaM" ityamaravacanAva mAdhyasya kuMdasyAhnikapuSpam mAdhyAhika puSpam , taddhi dvitIyadine paryuSitaM sat kaSAyavarNaM bhavatItyata etadgrahaNam , tAdRzapuSpasya satI zobhanA chaviriva chaviryayoste tathAvidhe, mAdhyAhniketipAThetu madhyAhnabhavaM puSpam mAdhyAhnikam , tasya satI zobhanA chaviriva chaviryayoste tAdRzI / ubhe-dve / kaSAyavAsasI-kaSAyavarNe vasne / vasAnaH-paridadhava / sa-kapilaH / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azapamadhyam-Azayasya mAnasasya madhye iti Azayamadhyam / AsthitAM-kRtAspadA / kaSAyatAM-malinavAsanAM / bahiH-bAhyabhAge / vikRSyaiva-nisAyaiva / nidarzayan itra-prakaTayannivopalakSitaH / atra kaSAyavasyorantaHkaSAyAtmanA sambhAvanAdutprekSA // 108 / / atha tasya kRtyAntaramapyAha-anAmikAyAmitianAmikAyAM dadhadaGgulIyakaM, hiraNmayaM navyakuzopazobhitam / janAya bhaktyA pragati prakurvate, cirAya jIveti zubhAziSo dadat // 109 // ___ vyAkhyA anaamikaayaaN-knisstthaapaarshvsthaayaamnggulyaaN| navyakuzopazobhitaM-navyena nUtanenAcirotpATanena kuzena darbheNa upazobhitaM / hiraNmayam-svarNavikAram / aGgalIyakam-UrmikAm , "aGgulIyakamUmikA" ityamaraH / dadhata-dhArayan , 'azUnyantu karaM kuryAda hiraNyarajataiH kuzai' rityuktaritibhAvaH / bhaktyA-premNA / praNati-praNAmaM / kurvate-vidadhate / janAya-lokAya / cirAya jIva-ciraM, jIva / iti-itthaM prakAraM / zubhAziSaH-zobhanAzIrvAdAn / dadat-vitaran / / 109 // atha taM dRSTvA lokaceSTAmAha-vivandhamAnaH itivivandyamAnaH vacanApi bandibhi-vinamyamAnaH kacanApi bAhujaiH / vitaryamANaH kacanApi vANijaiH, kuto'yamAgAditi bhASaNonmukhaiH // 110 // vyAkhyA-kacana-kutrApi / bandibhi:-stutipAThakaiH, "bandinaH stutipAThakAH' itymrH| yadvA baMdate stuvante tacchIlA vandinaH, taiH / vivadyamAnaH-stUyamAnaH / vacana-kutrApi / bAhujaiH-"rAjanyo bAhujaH kSatriyaH" ityamarakozokteH, kSatriyaiH / vinamyamAnaH-pUjyabuddhathA praNamyamAnaH / kacana-kutrApi / kutaHkasmAddezAd / ayaM-dRzyamAno janaH / AgAd-Agamat / iti ityevaM / bhASaNonmukhaiH-vaktumudyataiH / vANijaiH-vyavahAribhiH / vitaryamANaH-vicAryamANaH, vilakSaNamUl tadupasthiteriti bhAvaH // 110 / / atha tasyaniyatasthAnaprAptimAha-avApaditiavApadadhyApakadhuryasatyake-maTaM paThacchAtrakulaiH samAkulam / alabdhamadhyaM jalarAzivajaDaiH, sarasvatI santatizAlibhivRtam // 111 // ( paJcabhiH kulakam ) Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 56 ] vyAkhyA-jalarAzivata-jalarAziH samudraH "Akaro makarAdranAjalAnnidhidhirAzayaH" iti haimaH / tadvat jaDai:-mUrkhaH / alabdhamadhyaM-na labdhaM prAptaM prApyaM vA madhyaM madhyabhAgo yasya sa tAdRzastam yathA jalanivemadhyamagAdhatvAnna prApnoti tathA durbodhatvAjjaDairaprApyamityarthaH / sarasvatIsantatizAlibhi:-sarasvatyAH zAradAyAH vANyAzca santatiH paramparA tena zAlante zobhante ityevaM zIlAH sarasvatIsantatizAlinastaiH vidvadbhiH vyAkhyAbhizca / vRtam-samanvitam / paThacchAtrakulaiH-paThatAmadhIyAnAnAM chAtrANAM vidyArthinAM kulaiH tattatsamUhai: samAkulaM-vyAptam / adhyApakadhuryasatyake:-adhyApakeSu zikSakeSu dhuryo'presaraH yaH satyakiH tadAkhyaH bhUdevaH tasya / maThaM-chAtrAlayam / avApat-prAptavAn, sa kapila iti pUrveNa sambandhaH (upmaa)||111|| . atha satyakerAtithyapravRttimAha-tamApatantamititamApatantaM samavekSya satyaki,-yayukta pIThAnayane bahUnayam / svayaM punaH pratyudiyAya sAdhavaH, kramasya nirmAnti nahi vyatikramam // 112 // vyAkhyA-ayaM-satyaki:- tadAkhyAdhyApako'sau / taM-kapilam / Apatantam-AgacchantaM / samavekSya-iSTvA / bahUn-anekAna, ziSyAn / pIThAnayane-pIThasyAsanasyAnayane AnayanakarmaNi, etenAtithyotsohaH sUcitaH / nyayuGkta-niyojitavAn / "viSTaraH pIThamAsanami" ti haimH| svayam-AtmanA / pun:-c| pratyudiyAya-svAgatArtha pratyujagAma, nanvevamutsAhe ko hetustatrAha-hi ytH| saadhvHsjjnaaH| kramasya-avasarocitakarttavyasya, ziSTAcaritaparipATyA vA vyatikramam-ullacanaM / na-naiva / nirmAnti-kurvanti / yaduktam "tRNAni bhUmirudakaM vAk caturthI ca sUnRtA / etAnyapi satAM gehe, nocchidyante kadAcana" iti / evaM cAtithivyatikrame sAdhutAhAniH syAditi bhAvaH / atra satyakikRtotsAhasya sAdhukRtakramAvyatikramarUpasAmAnyArthena samarthanAdarthAntaranyAsaH // 112 // athA''gate kapile satyakerAtithyaprakAramAha-tamAsana ititamAsane satyakirAsayat svayaM, vidhApya pAdyAdikamayamAdarAt / kimAtitheyAH samupAgate'tithau, na tathyamAtithyamaho vitanvate // 113 // vyAkhyA-satyakiH-tadAkhyA'dhyApakaH / AdarAt-AdarapUrvakaM pAdyaM pAdArthamudakaM tadAdikamadhye pUjA, vidhApya kArayitvA, chAtrAdibhiH / svayam-Atmanaiva, tam Agatamatithim / Asane-pIThe / AsayatsamupAvasayat / evaM vidhAne hetumAha- AtitheyAH-atithau sAdhavaH, atithiviSaye AdarAdhikAH / samupAgate-samprApte / atithau-prAghUrNake / kiM-kimprakAram / Atithyam-atithisatkAraM / tathyaM Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [57 ] yathArtha / na vitanvate 1-na kurvanti, racayanti ? apitu sarvameva yathArtha kurvanti / yadvA kiM tathyaM yathArthamAtithyaM na kurvanti ? api tu yadyadyathArthamAtithyaM tatsarva kurvantyevetibhAvaH / na hi tatra tAdRzAvasthAyAM svayaM vA anyena veti vicArAvasara iti bhAvaH / atra satyakikRtAtithyasya vizeSasya AtitheyakRtasarvayathArthA'tithyakaraNarUpasAmAnyenArthena samarthanAtsAmAnyena vizeSasamarthanarUpo'rthAntaranyAsaH // 11 // ___ atha satyakeH kapilena saha vizeSaparicayamAha-sa yAvaditisa yAvadadhyApakamaulizekharaH, pravartate praSTumimaM dvijabruvam / aye caturvargaphalopapAdake, zramaH ka zAstre tava paNDiteti tam // 114 // vyAkhyA-adhyApakamaulizekharaH-adhyApakAnAM zikSakANAM maulInAM mastakAnAM zirasAM zekharaH ApIDaH iva / saH-adhyApakaziromaNiH satyakiH / yAvata-yadavadhi / aye-iti komalAmantraNe / paNDita !sadasadvivekin ! caturvargaphalopapAdake-caturNA dharmArthakAmamokSANAM vargaH samUhaH tadeva phalaM pariNAma: tasyopapAdake sAdhake caturvargaphalAdhAyake / ka-kasmin / shaastre| tava-te / zramo-vyavasAyaH / iti-itthaM / taM-samAgatamatithim / dvijavam-jAtimAtrajIvinam, "jAtimAtrajIvI dvijabruva" iti haimaH / praSTum-prazna kartum / pravartate-upakrAmyati, tAvadityaprimazlokenAnvayaH // 114 // svata eva sa kapilaH svaparicayamadAdityAha-sa evetisa eva tAvat paThatAmapRcchatA-mapi vyabhaitsIdviSamArthasaMzayam / sarasvatI vA yadi vA haripriyA, tirohitA tiSThati kiM manAgapi // 115 // vyAkhyA-tAvat-tadavadhi / sa-kapila eva / apRcchatAmapi-praznamakurvatAmapi / paThatAmadhIyAnAnAM chAtrANAM / viSamArthasaMzayam-viSamaH gahanaH duruttaraH durbodhazca yaH arthasya viSayasya saMzayaH yadvA viSamasyAtigUDhasyArthasya saMzayaH sandehaH, taM / vyabhatsIta-sAdhusamAdhAyApAkarot / etena tasya prakANDapANDityaM sUcitam / nanu "pRcchannapi hi medhAvI jaDavalloka Acaredi" tyuktarapRcchato'pi pratyuttare nyUnataiveti,tatrAha-sarasvatIti / sarasvatI-zrutadevI, vAkAro'nAsthAyAm / yadi vA-athavA / haripriyA-hareH viSNoH priyA dayitA lakSmIH / manAgapi-ISadapi / tirohitA-antarbhUtA, guptA / tiSThati kim-naiva tiSThatItyarthaH / nahi vidvAMso'vasammatikrAmanti, sarasvatI vA na samaye mUkatvAyetibhAvaH / evaJca sarasvatIprayuktaiva tasya vAcAlatA, na svata iti tasya na apRSTasyApi pratyuttare lAghavamiti gUDhAzayaH / atra kapilakRtapratyuttarasya sarasvatyA atirodhAnarUpeNArthena samarthanAdarthAntaranyAsaH // 115 // Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 58 ] atha vizeSajijJAsayA satyakessvatastatparIkSaNamAha-apRcchaditiapRcchadadhyApaka eva taM cirAn, manaHsthitAna kAMzcana zAstrasaMzayAn / bibheda tAn so'pi nadIpravAhavat, prabaddhamUlAnapi medinIruhAn // 116 // vyAkhyA-adhyApaka:-zikSaka', sa satyakireva / cirAt-dIrghakAlAta , svataH samAdhAnA'sphuraNAva samAdhAtuzca tAdRzasyAlambhAditi bhAvaH / etena praznasyAtigahanatvaM sUcitam / ata eva manaHsthitAn-manasi hRdaye sthitAn / kAMzcana-anekAn / zAstrasaMzayAn-zAstre zAstraviSaye saMzayAn sandehAn / tam apRcchankapilaM pRcchati sma / sa-kapilaH / tAn-pRSTAn saMzayAn / punaH, prabaddhamUlAn-prabaddhaM nimnamUlatayA dRDhaM mUlaM bunaH "mUlaM budho'ghrinAmaka" ityamaraH, yeSAM tAn tAdRzAn / api-kiM punaranyAn / mahIradAn-vRkSAn / nadIpravAhavat-nadyAH pravAhaH dhArAvegastadvad, etayopamayA samAdhAnasya tatkRtAnAyAsasAdhyatvaM sUcitam / bibheda-dUrIcakAra, sayuktikanizcayAtmakottaradAnAditi bhAvaH / etena tatpANDityasya parAkASThA darzitA / atropamAlaGkAraH spaSTaH // 11 // atha tadanantaraM satyakeH satkAraprakAramAha-tamabhyaSiJcadititamabhyaSiJcat svapade'tha satyaki-zcamatkRtazcetasi tasya saMvidA / na kiM saparyA racayanti dhImatAM, mahAnubhAvA hi guNAnusArataH // 117 // ___vyAkhyA-atha-anantaram / tasya-kapilasya / saMvidA-saMjJAnena / cetasi hudaye / camatkRta:vismitaH / satyaki:-tadabhidhAnAdhyApakaH / taM-kapilaM / svapade-svasya nijasya pade sthAne, zikSakasthAne / abhyaSizcata-niyuktavAn / nanvetadatisAhasam , svasthAnaparityAgasyAsukaratvAttatrAha / hi yataH / mahAnubhAvA:udArAzayAH janAH / guNAnusArata:-guNAnurodhena / dhImatAM-viduSAM / kiM-kiM prakArAM / sapayoM-satkRti / na racayanti-na kurvanti, apitu sarvaprakArAmeva sarvasvAdyarpaNAdisahitAM saparyA kurvantItyarthaH / nahi guNinaH guNavatsu kuNThitamataya iti bhAvaH / atra satyakikRtasvapadadAnarUpavizeSArthasya mahAnubhAvakartRkasarvaprakArasaparyAkaraNarUpasAmAnyArthena samarthanA sAmAnyena vizeSasamarthanarUpo'rthAntaranyAsaH // 117 / / atha kapilasyAdhyApanavaicakSaNyamAha-samudyetisamudya tacchAtrasamuccayaM budhastatho kathaJcit kapilo'dhyajIgapat / yathA.sa durbodhapadArthabodhanAt , purAtanasya smarati sma no kaveH // 118 // Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [59 ] vyAkhyA-budhaH-vidvAn kapilaH / tacchAtrasamuccayaM-tasya satyakezchAtrANAM ziSyANAM samuccayaM samudayaM / kathazcita kenApi vilakSaNena prakAreNa / samudya-samyaguditvA, vizadaM pratipAdyetyarthaH / "vaktureva hi tajjADyaM yatra zrotA na budhyata" ityukteriti bhAvaH / tathA-tena prakAreNa / adhyajIgapata-adhyApayAmAsa / yathA-yena / sa-chAtrasamudayaH / durbodhapadArthabodhanAt-boddhumazakyo durbodhaH yaH padArthastasya bodhanAdavagamAddhetoH / purAtanasya-prAcInasya / kaveH-viduSaH satyakeH / na smaratisma-smaraNaM na krotism| navIne sveSTA'lAbho hi atItasmaraNAya kalpate iti bhAvaH // 118 // atha satyakeH kanyAyAH kapilena vivAhasya yugmena bhUmikAmAracayati--svarUpaiti - svarUpasantarjitapuSpasAyakaM, trayIsamastArthavizeSavedinam / / pravAdavidyAparibhUtagISpati, suvRttahetuM kapila vilokya tam // 119 // kadAcidadhyApakajIvitezvarA, pratItimAtA kila jambukA''khyayA / rahaH patiM prAha vicAracAturI, viriJcikanyAkamanIyakAntibhRt // 120 // . vyAkhyA-svarUpasantarjitapuSpasAyaka-svarUpeNa nijAkRtyA santarjito'dharIkRtaH puSpasAyakaH kAmaH yena sa tam , kAmAdapyadhikasundaram , anena rUpasampattiruktA, strINAM varamAtrApekSitvAt kulacarcAmakRtvaiva tasya vidyAsampattimAha-trayIsamastArthavizeSavedinam-trayyAH vedAnAM "zrutiH strI veda AmnAyatrayI" ityamaraH / samastAnAmarthavizeSANAM gUDharahasyAnAM vedinaM jJAtAraM / tathA pravAdavidyAparibhRtagIpati-pravAdasya zAstrArthasya yA vidyA kalA tayA paribhUtaH parAjitaH gISpativRhaspatiryena sa taM tAdRzam / suvRttahetum-suvRttaH savRttaH heturnimittaM yasya sa taM tAdRzam , sadvRttahetuzIlavinayAdisampanna, yadvA kulamapyAha-zobhanau vRttaM caritaM heturnimittaM janakAdi cetyetau yasya sa taM kulInaM zIlavantaJca / taM kapilaM / vilokya-vIkSya / etena varaguNA: uktAH / vicAracAtarI-caturaiva cAturI, vicAre cAturI sdvicaarvtii| virizcikanyAkamanIyakAntibhRvavirizcebrahmaNaH 'virizciH kamalAsanaH sraSTA prajApatiri'tyamaraH, yA kanyA duhitA sarasvato tadvatkamanIyAM manoharAM kAnti bibhartIti sA sarasvatIva kAntimatI; yadvA vicAracAturyA vivekapaTutAyAH sarasvatItulyeti samastapadArthaH / jambukA''vyayA-jambukA iti nAnA / pratoti-prasiddhim / AptA-prAptA, jambuketi prasiddhA / adhyApakajIvitezvarAH-adhyApakasya satyakeH jIvitezvarA dayitA / kadAcid-upayuktasamaye / raha:ekAnte / pati-priyaM / prAha-jagAda / kila // 119 / / 120 / / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [6.] atha taduktiM prapaJcayan prastAvAGgamUtAM kanyAM varNayati-apatyavattetiapatyavattA nanu satyabhAmayA, svacArutAnirjitasatyabhAmayA / tanUjayA nau vijayAGgabhUtayA, smarasya sustraiNalalAmabhUtayA // 121 // vyAkhyA-svacAstAnirjitasatyabhAmayA-svasya nijasya yA cArutA manoharatA sundaratA tayA kRtvA nirjitA'dhaHkRtA satyabhAmA tannAmnI saundaryeNa prasiddhA kRSNapriyA yayA sA tAdRzI tayA / ata evaM sustraiNalalAmabhRtayA-su uttamaM yat straiNaM strINAM samUhaH tasya lalAmabhUtayA zirobhUSaNarUpayA, rmnniismuuhshiromnnitulyyaa| ataH smarasya-kAmasya / vijayAGgabhUtayA-vijayamya jayasya aGgabhUtA pradhAnasahakAriNI tayA tAdRzyA / satyabhAmayA-tannAmnyA / tanUjayA-putryA / nau-AvayoH / apatyavattA-santatimattA / nanuiti nizcaye, apatyAntarasyAbhAvAditi bhAvaH // 12 / / __ atha svAbhISTaM vakti-vivAhayogyetivivAhayogyA yadi sA pradAsyate, varAya kasmaicana tat pradIyatAm / dvijAya cAsmai guNarAjirAjine, subhartRdattA hi sutA na duHkhabhAk // 122 // vyAkhyA-vivAhayogyA-SoDazavArSikI / sA-kanyA / yadi-cet / kasmaicana-anirdiSTanAgne / varAya-varaNayogyAya / pradAsyate-vitariSyate / cet-tarhi / asmai atraiva vartamAnAya / guNarAjirAjineguNAnAM rAjiH zreNi: tayA rAjate zobhate ityevaMzIlastasmai, etena kanyAdAnasya tadgrahaNasya ca yogyatA suucitaa| nanu na hInajAtau kanyAM dadyAdityukteH asya jAtyantaratve kathaM deyetyAha / dvijAya brAhmaNAya / evaJca na jAtyantaratApItibhAvaH / pradIyatAm-dIyatAm / nanu kutastavAyamAgraha ityAha-hi-yataH / subhadattAzobhano bhartA subha" tasmai dattA samarpitA / sutA-kanyA / duHkhamAk-dukhaM bhajate iti sA tAdRzI klezabhAginI / na-na khalu bhavatItizeSaH / kanyA duHkhaM mA Apadityeva pitrodraSTavyam / tacca kapilaviSaye guNAn dRSTvA sambhavatItyatastasmai deyeti bhaavH| kapiloddezyakakanyAdAnarUpavizeSakriyAyAH subhatrai kanyAdAne duHkhAnubhavAbhAvarUpasAmAnyA'rthena samarthanAdarthAntaranyAsAlaGkAraH // 122 / / atha tadanantaraM satyakikRtyamAha-vicAryetivicArya cAdhyApaka eva jambukA-vaco manohAri tadAyato hitam / vyavAhayat tAM kapilena kanyakAM, mahotsavAt kovidavarNanAtigAt // 123 // Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyA-adhyApaka:-zikSakaH, sa satyakiH / manohAri-samayopayuktatvAnmanojJam / AyatauuttarakAle, kanyAyAH sukhajanakatvasambandhAt / hitaM-pathyaJca / jambukAvaca:- jambukAyAH svapriyAyA vacaH vAkyamiti / vicArya-vimRzya / tAM-nijAM / kanyakAM--sutAM satyabhAmAbhidhAM / kapilena-tannAmazrutena / kovidavarNanAtigAt-kovidAH budhAH "sudhIH kovido budhaH" ityamaraH, teSAM yA varNanA prazaMsanam tAmatigacchatIti tasmAva, kavinApi varNayitumazakyAt / mahotsavAt-vilakSaNamahotsavapUrvakam / vyavAhayatpayeNAyayat // 12 // atha jAmAtRsutayornivAsAya gRhadAnamAha-niketanamitiniketanaM ca pradadau manorama, mahAsarovat kamalopazobhitam / sudhAbhirAlIDhamanuSNabhAnuvat , vizAlatAliGgitamantarikSavat // 124 // ___ vyAkhyA-mahAsarovat-mahAkAyasarovara iva / kamalopazobhitam-kamalayA lakSmyA, upazobhitaM virAjitam, sampatsamanvitamiti yAvat , saraHpakSe-kamalaiH upazobhitam / anuSNabhAnuvata--na uSNA bhAnavaH karA yasya sa tAdRzazcandrastadvat / sudhaabhi:--bhityaadirnyjnkaarishvetlepndrvyaiH| 'sudhA lepo'mRta' mityamaraH / AlIDham-liptam , ata eva sudhayA liptaM dhavalIkRtaM saudhamiti vyutpattisiddhA prAsAdasya saudhasaMjJA / candrapakSe sudhAbhiH-amRtaiH AlIDham-vyAptam candrasyAmRtamayatvAditi / antarikSavat-AkAzavat / vizAlatA''liGgitam-vizAlatayA daiyeNAtyucchrAyatayA caalinggitmnvitm| AkAzapakSe-vizAlatA mahatparimANaM tenAliGgitam yadvA vigataH zAlA vRkSA yatastasya bhAvastattA tyaa| "anokahaH kuraH zAlaH ityamaraH / vRkSANAM mahIruhatvAdAkAze tadabhAvAditi bhAvaH / ata eva manorama--hRdyam evaMvidhaM kimityAzaMkAyAM vizeSyapadamAha / niketanaMbhavanam "gRhaM gehodavasitam vezma sama niketanamitya"maraH / ca-caH-pUrvoktakanyAdAnasamucAyakaH / pradadaupradattavAn (nivAsAya) : yautake veti zeSaH / atra zleSAnuprANitopamA'laGkAraH spaSTaH // 124 / / atha vivAhAnantaraM kapilacittavRttimAha-kalatravantamitikalatravantaM svamamasta sa dvija-stayaiva bhaktipratipattizIlayA / arundhatIjAnirivAkSamAlayA, nizIthinInAtha iva triyAmayA // 125 // vyAkhyA-sa dvijaH-kapilAkhyaH vipraH / bhaktipratipattizIlayA-bhakteH pUjyagatAnurAgasya yA pratipattiH svIkAraH tacchIlaM yasyA sA tAdRzI tayA, bhaktimatyA, yadvA bhaktizca pratipattinizca te bhaktipratiprattI tacchIlayA bhaktijJAnayuktayA / tayaiva-satyabhAmayaiva / akSamAlayA-tadAkhyayA striyA / arundhatIjAni:vaziSTha iva "vaziSTho'rundhatIjAnirakSamAlA tvarundhatI" iti haimH| triyAmayA-rajanyA tatsaMjhayA vadhvA / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [62 ] nizIthinInAtha:-nizIthinyAH rajanyAH nAthaH patiH candraH, sa iva / svam-AtmAnam / kalatravantaMdAravantam / amasta-manyatesma / tayaivetyatraivakAreNAnyastrIniSedhaH kRtaH, anyasyAstAdRzavilakSaNabhaktipratiprattyabhAvAditi bhAvaH / atra mAlopamA'laGkAraH // 125 / / . atha tasya saukhyaM varNayati-ajIgamaditiajIgamat kAMzcana vatsarAnayaM, tuSArakAloditavAsarAniva / samaM tayA vaiSayikaM sukhaM bhajana, ka nAnurUpaM kRtapuNyasampadAm // 126 // vyAkhyA-ayaM-kapilaH / tuSArakAloditavAsarAniva-tuSArasya zItasya "tuSAraH zItalaH zItaH" ityamaraH / kAle samaye hemantau uditA udayaMgatA ye vAsarAH divasAstAniva, itaramAsApekSayA himartuvAsarasya laghutvAditi bhAvaH / kAMzcana-anekAn / vatsarAn-hAyanAn / tayA satyabhAmayA / samaM-saha vaiSayikaM sukhaM-pazcendriyasaukhyam / bhajan-upamuJjan / ajIgamata-gamayati sma / nanu kutastasyaitAdRzasaukhyalAbha ityAha / kRtapuNyasampadAm-kRtA saJcitA puNyasya sampad yaiste tAdRzAnAM / ka-kutra / anurUpamAnukUlyaM, bhAvapradhAnanirdezo'yam / na-nahi, bhavatIti zeSaH, sarvatraiva bhavatItyarthaH / atra kapilasaukhyabhajanarUpavizeSArthasya kRtapuNyasampadAm AnukUlyarUpasAmAnyArthena samarthanAdarthAntaranyAsAlaGkAraH // 126 // atha kapilasya lokapriyatvamAha-tanUbhuvAmiti - tanUbhuvAM pAThanimittakAraNAt, grahAticArAdivivodhanAdapi / navInajAmAtRtayA ca satyake,-rapUji bhaktyA kapilo na kairjanaiH // 127 // __ vyAkhyA-tanUbhuvAM-tanayAnAM / pAThanimittakAraNAt-pATha eva nimittakAraNaM tataH, adhyApanahetoH, sarvo hi svaputrazikSakaM bahumanute iti bhAvaH / grahAticArAdivibodhanAdapi-pahAgAM nakSatrANAM yaH aticArAdi:-atikramya caraNAdiH vakratAdiH,etena tatkRtazubhAzubhaphalamupalakSyate, tasya vibodhanAjjJApanAdapi / etena gaNanApurassaraM yathArthaphalavaktRtvaM suucyte| adyatve'pi hi daivajJAH samAjasatkArabhAjaH iti bhAvaH / satyake:-prasiddhAdhyApakasya / navInajAmAtRtayA-navInA nUtanA yA jAmAtRtA tayA ca, navonajAmAtuH zvasurapure bahumAnaH prasiddha iti bhAvaH / kapila:-tadAkhyo'yaM / kai:-kiM nAmadheyaiH / janaiH-lokaiH / bhaktyA-sAnurAgaM / na apUji-na satkRtaH ? apitu sarvairevA'pUjItyarthaH / eko'pi hi atroktaH lokopakArakatvAdiguNaH lokasatkArAyAlam kimu yatratattrayamiti bhAvaH // 127 / / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 63 ] atha kapilasya lokapriyatAyA dhanaprAptimAha-sako'pItisa ko'pi naivAsti na yena kAJcanaM, vyatAri tasmai kapilAya maantH| janaH samagro yadi vA bahirmukhaH, pravAhamAlambya balAt pravartate // 128 // vyAkhyA-sa ko'pi-eko'pi / janaH-lokaH / naiva asti-na hi vartate / yena-lokena / tasmaiprasiddhAya / kapilAya kAJcanaM-hiraNyaM upalakSaNatvAdanyadapi vastu / mAnato na vyatAri-na dattam ,apitu sarvaireva dattamityarthaH / nanvetadasamaJjasam , nahi sarva eva kenacidekenopakRto bhavati, na ca tathAbhUto'pi dadAtyeveti niyamastatrAha / yadi vA-yataH / bahirmukhaH-parAnukaraNakartA etenopakRtairanupakRtaizca vA dAne bIjamuktam / samagraH-sarva eva / janaH-lokaH, ataH iti zeSaH / pravAha-gatAnugatikatAM dhArAM vaa| AlambyaAzritya / balAd-anicchayA, api / pravartate-Arabhate gaDarikApravAhavaditi bhAvaH / evaJca sarveSAmeva dAnaM na viruddhayate ityAzayaH / atra kapiloddezyakajanakRtadAnasya vizeSArthasya pravAhAlambanena janapravRttirUpeNa sAmAnyenArthena samarthanAdarthAntaranyAso'laGkAraH / kizcAtra pravAhAdisAmAnyavizeSaNamahimnA janapravRttI jalavyavahArasamAropAva samAsoktiralaGkAraH / evana dvayoraGgAGgibhAvaH saGkaraH // 128 // __ atha tasyADhyatvaM varNayati-azeSetiazeSazAstrAgamatattvadarzinAM, nidarzanaM prAkapilaH svato'bhavat / anantaraM satyakinandanAzrito, dhanezvarANAM prathama nidarzanam // 129 // vyAkhyA-kapila:-prasiddhaH saH / prAk-vivAhAtpUrva / svataH-svayam / azeSazAstrAgamatattvadarzinAm-azeSANi samaprANi yAni zAstrANi SaTdarzanazAstrANi tAnyevAgamAsteSAM yadvA zAstrANi AgamAzca svasvAbhyupagatasiddhAntapranthAzca teSAM tattvaM gUDharahasyaM pazyantItyevaMzIlAH teSAM vidvattallajAnAM / nidarzanamdRSTAntaH / abhavat-AsIt / kaH sarvazAstrAgamatattvadarzI iti jijJAsAyAM sarvaireva vidvabhiH sa eva nirdizyate ityrthH| anantaraM-vivAhAnantaram / satyakinandanAzritaH-satyakeH nandanA putrI tayA''zritaH san / dhanezvarANAm-ibhyAnAM / nidarzanaM-dRSTAntaH, abhavadityanuSajyate, ayameva sarvato'dhiko dhanika ityarthaH / evaJcaitena vidvAniva dhanavAn, dhanavAniva ca vidvAn kapila iti anyonyAlaGkAro vyajyate / / 129 // atha vizeSa vivakSustadaGgabhUtaM prAvRDavatAraM prathamamAha yugmena-zikhaNDakAnitizikhaNDakAna dhArayato'pi pakSiNaH, anartayantI ghanagarjivAdanAt / prasahya haMsAnapi yA videzagAna, svarUpasandarzanataH prakurvatI // 130 // Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [64 ] samunnamatpInapayodharA rasa, prapuSNatI ketkptrrocnaa| pravartayantI sumanovikAsana, vadhUriva prAvRDupAgamattadA // 131 // vyaakhyaa-yaa--praavRdd| zikhaNDakAn-cUDAstharomasamUhAn picchAni ca "picchaM baha zikhaNDakaH" iti haimaH / dhArayata:--dadhataH / pakSiNa:--vihagAn mayUrAn ityarthaH / api-apinA anyAn janAniti kimuvaktavyamityarthaH sUcyate / dhanagarjivAdanAta-ghanAnAM meghAnAM yA garjayaH garjitAni "stanitaM garjitaM garji" riti haimH| taiH kRtvA vAdanAva kekArAvapravartanAta ghanagarjitena kekArAvapravartanapUrvakamityarthaH / pranayantI.-tANDavaM kArayantI, ghanagarjitAni zrutvA mayUrAH kekAravaM kurvanti nRtyantI cetibhAvaH / vadhUpakSe ghanasadRzagarjanavAdanAva sapicchapakSiNaH pranataMyantI. tathAvidhazabdakaraNena navavadhvaH pakSiNo nRtyaM kArayantItyarthaH / tathA svarUpasandarzanata:--svarUpasya sandarzanaM jJApanaM ghanagarjitavRSTyAdibhiH kRtvA / tataH haMsAn--cakrAGgAn "haMsAstu zvetagarutazcakrAMgAmAnasaukasaH" ityamaraH / api-punaH / videzagAn--mAnasasarovararUpaviziSTadezagamanAn / yadvA dezAditaH mAnasaM videzastatra gamanAn iti yAvat / prasahya-haThAt / prakurvatI vidadhatI / varSAgame haMsAH mAnasasarovaraM yAntItiprasiddhiH / vadhUpakSe-vadhUH nijarUpadarzanadvArA haMsAna AtmanaH viziSTadezagAn viziSTasthAnagatIt vidadhAti, yadvA videzo dUradezastatra gamanAna, vadhUmavApyAtmAno dUradezamaTantyathArjanAya, athavA vadhUprAptyA mohaH saJjAyate tatazcAtmabhAvo dUrIbhavatIti vadhUH haMsAna videzagAna karotIti yuktam / samubhamataponapayodharA-samunnamantaH varSiSNavaH pInAH sthUlAH vizAlAH payodharA meghAH yatra sA tAdRzI / vadhUpakSe samunnamantau uccairbhavantau, etena navayuvatvaM sUcyate, tadaiva stanavardhanasambhavAt / pInau sthUlau payodharau stanau yasyAH sA tAdRzI / rsN--jlN.| prapuSNatI-vRSTyAdinA vardhayantI / pakSe rasaM zrRGgArarasaM prapuSNatI vibhaavtyotpaadyntii| ketakapatrarocanA--ketakasya krakacacchadasya 'ketakaH krakacacchadaH' iti haimaH / patreNa rocate zobhate iti sA tAdRzI ketakapatrazobhinItyarthaH / varSAkAle ketakapatrANAmudramAva iti bhAvaH / vadhU pakSe ketakapatrAkArapatrAvalirAjitA / sumanovikAsanam-sumanasAM puSpANAM vikAsanamudbodhanam / pakSe sumanasAM sahRdayAnAM vikAsanaM rAgodbhavaM / pravartayantI--kurvantI, yattadornityasambandhAva yA iti yacchabdabalopalabdhA sA / praavRdd-vrssrtuH| vadhUriva--yoSidiva / tadA-ramamANayoH tayoH kapilasatyabhAmayoH satoH / upAgamat-prAdurbabhUva / atra zleSAnuprANitopamA'laGkAraH // 131 // atha paJcabhiH punarvarSartumeva varNayati-sugandhitAkteSu itisugandhitAkteSu suvarNaketakI, sumeSu lInA bhramarAvalI sthiraa| . vyanakti yatraiva mahebhyakAritAM, suvarNazAlopahitAzmagarbhatAm // 132 // Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 65 ] vyAkhyA-yatraiva-yasmin varSauveva nAnyatretyarthaH / sugandhitAkteSu-sugandhiH iSTagandhaH "iSTagandhaH sugandhizca" iti haimaH, tasya bhAvastattA, tayA AktaSu vyApteSu, sugandhiSviti yAvada / suvarNaketakIsameSuzobhano varNo yeSAM teSu ketakInAM sumeSu puSpeSu, yadvA suvarNaketakI iti prasiddhalatA tasyAH pusspessu| lInAupaviSTA saMsaktA ca, ata eva / sthiraa-nishclaa| bhramarAvalI-bhramarANAM SaTpadAnAmAvalI paMktiH / mahebhyakAritAma-mahebhyaH dhanADhyaiH kAritAM nirmApitAM / savarNazAlopahitAzmagarbhatAm-suvarNasya kAJcanasya yA zAlA sabhAgRham "vAsaH kuTI dvayoH zAlA sabhA" ityamaraH tatropahitaH khacitaH yaH azmagarbha: harinmaNistasyabhAvastattAM / vyanakti-prakaTayati, "marakatamazmagarbho harinmaNiH" ityamaraH, ketakIpuSpalInA bhramarAvalI suvarNazAlopahitAzmagarbhavat zobhate ityarthaH / atrotprekSAlaGkAraH // 132 // sukhasthitA yatra suvarNamAlatIvikAzipuSpeSu SaDahisantatiH / prapAkijambUphalavibhramAcchukai-vicumbya caJcabhiraho vyamucyata // 133 // vyAkhyA-yatra varSauM, suvarNamAlatIvikAzipuSpeSu-zobhano varNo yasyAH sA, suvarNasya kAJcanasya varNamiva pItaM varNa yasyAH sA, vA, cAsau mAlatI jAtizceti suvarNavarNapuSpavatI mAlatI suvarNamAlatItyucyate "sumanA mAlatI jAtiH" ityamaraH / "jAtistu mAlatI" iti haimaH / tasyAH vikAzipuSpeSu-vikasvarANi yAni puSpANi teSu / sukhasthitA-sukhena sukhapUrvakaM sthitopaviSTA, yA / SaDaMhrisantatiH-SaDaMhINAM bhramarANA santatiH zreNI bhrmrpNkti:,saa| shukaiH-kiiraiH| prapAkijambUphalavibhramAt-prapAkIni pariNatAni yAni jambUphalAni teSAM vibhramAd bhrAnteH / caJcabhiH-voTibhiH / vicumbya-spRSTvA / vyamucyata-tyaktA, sparzena kAThinyAnubhavAdaphalabhrAnteyaMpagamAditi bhaavH| cazvasparze'pi bhramaNAnAM tAdRzeSu puSpeSu sthirataiveti mAlatIpuSyANAM rasanirbharatvaM vyajyate, ata eva tallAlasatvAd bhramarANAM noDyanamiti bodhyam / aho-aho ityAzcarye, Azcarya varSaumahimetyarthaH / atra hi bhramare jambUphalabhrAntezzukAnAM varNanAd bhrAntimadalaGkAraH / tallakSaNaM / yathA-sAmyAdatasmistabuddhirbhrAntimAn pratibhotthitA // 133 / / nabhomaNiyaMtra dharopatApanA-parAdhataH kApi nilIya tasthivAn / parairabhedye kamalotkarAJcite, nabhaH samAkramya navAmbude sthite // 134 // vyAkhyA-yatra-varSauM / nabhomaNiH-sUryaH / paraiH-anyaiH kiraNAdibhiH, zatrubhiH / amedhe-anamibhavanIye, etena ghanAnAM mahatI ghaTA sUcyate, tathA / kamalotkarAJcite-kamalAyAH zobhAyAH utkaraH AdhikyaM tena azite yukta yadvA kamalotkaraH padmasamUhaH tena anite, varSatau kamalAnAmudbhavAditi bhAvaH / navAde Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [66 ] navazvAsau ambudastasmin nuutnjldhre| nama:-AkAzaM / samAkramya-Akramya, vyApyetyarthaH / sthite-sthitikate sati, atra samAkramyeti zabdena aparAdhine sUryAya daNDotsAho meghe sUcitaH / ataeva dharopatApanAparAdhata:dharAyA pRthivyAH yadupatApanam taptakaraNam tadevAparAdho'vinayastaddhetoH, bhIta iti zeSaH / kApi-alakSitasthAne / nilIya-AtmAnaM gopayitvA / tasthivAn-avasat , anyo'pi hi aparAdhI daNDabhayAnilIva viSThatItibhAvaH / atra meghAntaritasya sUryasya nilayanasyAsambandhe'pi sambandhoktaratizayoktiH, tena ca dhanaghaTAnAM nitarAM niviDatvaM sUcyate, yena sUryasyAtyantamadarzanam jAyate iti bodhyam , kizcAtra samAkramyetyanena dhane vijigISuvyavahArapratIteH samAsoktiH, sAca dharopatApanAparAdhata iti rUpakAnuprANitAtizayoktA miti saGkaraH // 134 // grahAdhipe sAgasi vizvatApanAta, kalAnidhiryatra karaprasAraNam / alaM na kattujalade'tigarjati, prakopane svAmini kA vicAraNA // 135 // vyAkhyA-patra-varSauM / vizvatApanAta-vizvasya bhuvanasya tApanAda taptakaraNAta pIDanAditi yAvat / sAgasi-sAparAdhe / prahAdhipe-pahANAM candrAdinakSatrANAmadhipe Ize sUrye, ati - atyantam , kopAdhikyAditi bhAvaH / garjati-dhvanati, sakopamAkrozati satIti yAvat / jalade-meghe, prajAnAM jIvanadAtRtvAva prajApIDakaM sUrya prati jalado garjatI tibhAvaH / kalAnidhiH-candraH, grahAdhipaprajA ityarthaH / karaprasAraNAmkarANAM kiraNAnAM rAje deyaSaSThabhAgAnAca hastAnAleti vA prasAraNAM vistAraNAM niryAtanAmudyamanaM vA / karta-- vidhAtuM / nAlaM-naiva samarthaH, abhUditizeSaH / loke'pihi yadA rAjA svayaM rAjAntarAkrAnto bhavati, badA prajAH karaM na dadati, bhItA vA jaDatAM prAptAH karAdi na saJcAlayanti iti bhAvaH / nibiDaghanaghaTayA garjantyA candro'pyantarhita iti bhAvaH / nanvatanna yuktam rAjho yadbhavatu tadbhajatu, prajAbhistu svakartavyaM kartavyameva tabAha-prakopane-krodhazIle / svAmini-prabhau sati / kA vicAraNA-ko nayaH, na kA'pItyarthaH / yathA tathA svarakSaNaM vidheyam, natu tatra nayatyAgopAdAnavicAraH prAptAvasara ityarthaH yadvA, na tatra mAnApamAnavicAraH, susthe svAmini hi sarva vicAryate iti bhAvaH / atra vizvatApanasyAparAdhatvena rUpaNAva jaladagarjanasya tahetukatvasyA'sambandhe'pisambandhokteH, kalAnidheH karaprasAraNA'bhAvasya garnanahetukatvAvagamAyAtizayoktikAvyaliGgayoH saGkaraH, candrakRtakaraprasAraNAbhAvazca prakopane svAmini vicAraNAbhAvarUpeNa sAmAnyenArthena samarthyate ityarthAntaranyAsaH, evaJcAtizayoktatharthAntaranyAsayoH saGkaraH // 135 // bhavanti yasmAdbhavanAni bhUrizo, yato'pi durbhikSamupaiti sNkssym| . dhanAni dhAnyAni ca yatprasAdanAt , prazasyate no jaladAgamaH sa kim // 136 / / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [67 ] - vyAkhyA-yasmAd-jaladAgamAd / bhUriza:-bahuzaH bahulAni / bhuvanAni-jalAni / bhavanti-"payaH kIlAlamamRtaM, jIvanaM muvana vanam" ityamaraH / yato-vRSTyA, bhUrijalasadbhAvAd / 'durmikSamapiduSkAlo'pi / saMkSayaM-vinAzam / upaiti-prApnoti, tatra hetumAha-yaditi / yatprasAdanAt-yasya jaladAgamadhya prasAdanAva prasAdAddhetoH / dhAnyAni-annAni ata eva / dhanAni-vittAni ca, bhavantItyanuSacyate / jaladAgamasya prasAdaH puSkalavRSTiH, tasya kopaH svalpavRSTiH, vRSTyabhAvo vA'tivRSTirvA, tatra dhAnyAbhAvo bhavatIti bhAvaH / sa-tAdRzaH jagadupakArakaH / jaladAgamaH-varSartuH / kiM-kutaH / no prazasyate-na caya'te, apitu sarSataH eva prazasyate, yadvA sa jaladAgamaH kimiti prazne, na prazasyate apitu avazyaM prazasyate, sarvajagaducakArakatvAditi bhAvaH / atra jaladasya lokAtizayaprabhAvavarNanAdudAttA'laGkAraH, tallakSaNaM yathA-lokAvizayasampattivarNanodAttamucyate iti / sampattipadena vittagrahaNasyaiva durAgrahe tu kAvyaliGgameva bodhyam , prazasvatve pUrvacaraNatrayArthasya hetutvopagamAt / / 136 // (pazcabhiH kulakam ) .... , - athaivaM mahatA prabandhena varNitasya varSAkAlasya prakRtopayogAya sthalaM prastauti-kadAcaneti - kadAcana prekSaNakasya vIkSaNaM, surAlaye kApila uttamaddhibhiH / samaM vinirmAya sa yAvadAtmanA, kSapAmukhe mandirametumaihata // 137 // vyAkhyA-sa-pUrvoktaH,satyakijAmAtA, kApilA-kapila eva kApilaH, kadAcana-ekasmin divse| surAlaye-devAlaye / uttamaddhibhiH-uttamA utkRSTA Rddhayo yeSAM te uttamarddhayaH taissama-saha / yadvA uttamA utkRSTAzca tA Rddhayazca uttamarddhayaH darzanIyasampattayaH tAbhissama saha / prekSaNakasya-nRtyAda, darzanIyasya / vIkSaNam-avalokana / vinirmAya-kRtvA / kSapAmukhe-pradoSe / AtmanA-svayaM / yAvad-yadavadhi / mandiraMsvagRhampratiH / etum-Agantum / aihata-aicchata, tAvadityaprimazlokenAnvayaH / triyAmA jhaNadA jhapA isi 'pradoSo rajanImukham' iti cAmaraH // 137 // . . . . .. atha tadanantarajAtavRttamAha-ghanAghana iti ghanAghanastAvadaraM pravarSituM,-pracakrame mAruta eva sarpati / didRzurantargatamasya ceSTitaM, svayaM dvijAteriva caJcalekSaNaiH // 138 // vyAkhyA-tAvat-tadavadhi / asya-kapilAkhyasya / dvijAteH-dvijanmanaH / antargataM-rahasyabhUtamantaraNam , janmasiddhamiti yAvat , na tu kRtrimaM / ceSTitam-AcaraNaM / cacalekSaNa:-"viyucaJcalA ghaMpalA api" ityamarakozokteH, canalA vidyut eva IkSaNAni taiH / svayam-AtmanA / dikSuriva avalokitu Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [68] micchariva / ghanAghana:-varSakAbdaH "varSakAbdo ghanAghanaH" ityamaraH / mAruta-samIre / sarpati-vahatyeva, etena saMjhAvAtasattAsUcitA / aram-atyartha / pravarSituM-varSaNaM kartuM / pracakrame-ArabdhavAn, atra cale bhaNairiti rUpakAnuprANitA dikSurivetyutprekSA // 138 // atha tadavasthAyAM kapilakRtyamAha-na sUcibhedyeSvitina sUcibhedyeSu tamassu saMsarat - svavekSitA kazcana mAM prayAyiNam / iti svacittena vicintya vAsasI, nidhAya kakSAntarayaM gRhaM prati // 139 // __vyAkhyA-sUcibhedyeSu-sUcinA bhedyeSu atinibiDeSu / tamassu-timireSu / saMsaratsu-prasaratsu / prayAyiNaM-gantAraM / mAM-kapilaM mAM / kazcana-ko'pi / na-naiva / avekSitA-avalokayitA / iti-itthaM / svacittena-nijahRdayena / vicintya-vicArya / ayaM-kapilaH / vAsasI-valayugamUrdhvavastramadhovarUJcetyarthaH / kakSasya-bAhumUlasya / anta:-madhye / nidhAya-kRtvA 'bAhumUle ubhe kakSau' ityamaraH / gRha-bhavanaM / pratipracelivAniti pareNAnvayaH // 139 // priyAviyogaM na visoDhumIzvaro, balAhake varSati sa pracelivAn / samunnate vAridhare'thavA janaH, priyAviyoga svavazaH saheta kaH // 141 // vyAkhyA priyAviyoga-priyAyAH dayitAyAH viyogaM viraham, eka rAtriM yAvadapi iti zeSaH / visoDha-marSituM / nezvara:-asamarthaH / sa-kapilaH / balAhaka-jaladhare / varSati-vRSTiM kurvatyapi / pracelivAna-pratasthe / nanu videzarathAH nAnArAtri yAvadviyogaM sahante, kimiti sa ekarAtrimapi na soDhA / santrAha-athavA-atha punaH / samunate-vRddhiMgate / vAridhare-jaladhare sati / kaH svavaza:-svatantraH kaH / bana:-lokaH / priyAviyoga-priyAyAH dayitAyAH viyogaM virahaM saheta, na ko'pItyarthaH, videzasthastu paramantro'tastasya viyogasahanaM na viruddhayate iti bhaavH| yadAha kAlidAsaH meghadUte "kaH sannaddhe virahavidhurAM svayyupekSeta jAyAm, na syAdanyo'pyahamiva jano yaH parAdhInavRttiH" iti / atra kapilakRtapriyAviyogA'sainarUpavizeSArthasya svakzajanakRtapriyAviyogA'sahanarUpasAmAnyArthena samarthanAva sAmAnyena vizeSasamarthanarUpo'rthAntaranyAsAlaGkAraH // 14 // atha tataH pracalitaM kapilaM varNayati-digambaratvamitidigambaratvaM sa tadA prapedivAn , vibodhabhAjaM gurumantareNa yat / vigopanA tatpatitatvazaGkayA, kayApi tenaiva nidarzanIkRtA // 14 // Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 69 ] vyAkhyA-tadA-gamanasamaye / s-kpilH| vivodhamA-vibodhaM jJAnaM bhajate iti sa tAdRzaM jJAninaM / gurUm-upadeSTAraM / antareNa-vinaiva / yat-yasmAddhetoH / digambaratvaM-diza evAmbarANi yasya sa tadbhAvaratattvam , nagnatvamitiyAvata , atha ca digambarasampradAyAnusAriNo digambarAH nagnATAH sAdhavaH teSAMbhAvastattvam / prapedivAn-prAptivAn / tat-tasmAt / tenaiva-digambaratvenaiva / kyaa'pi-anirdissttaabhidhaanyaa| patitvazaGkayA- anulomasakara tvarUpapAtityaspacittodvegakArizayA kA / vigopanA-svasaMguptiH / nidarzanIkRtA-prakaTIkRtA, guruM vinA gRhIto veSo'nAyaiva kalpate iti bhAvaH / digambaratvena guptAGgAdiprakAzanavatsvapatitatvaprakAzanamapi kRtamiti dhvaniH / atra hi vanasaMgopanena tadviraddhapatitatvaprakAzanamiti viruddhasaGghaTanAdviSamAlaGkAraH // 14 // nanu digambaratvaM yadi duSTaM tadA kathaM mahadbhistadaGgIkRtam, na ced duSTaM tadA kathaM kapilasya duSTatvam ityAha-digambaratvamitidigambaratvaM paramIzvarasya vA, prakAzate naiva parasya kasyacit / na lokamAlambya vibharti yaHsthiti,na yasya tRSNA kacidapyanAratam // 142 // vyAkhyA-yA-janaH / lovam-janam / Alambya-Azritya / sthitim-avasthAnaM / na-naiva / vimarci-karoti lokavasatIvAsAnAzrayaNAva / yasya vaa-mhtH| kacidapi-kutrApi, kasmiMzcidapi vanitAdiviSaye / anAratam-avizrAntaM / tRSNA-lipsA / na-naivAsti, tasya iti yacchabdabalAlabhyate / paraM-veti pakSAntare / Izvarasya-Izasya,aizvaryavataH vItarAgasya paramezvaratyeti pAThe tu jinendrasya vA / digambaratvaM-nagnatvaM / prakAzate-zobhate / parasya-anyasya / kasyacid-kasyApi / na-naiva, yo hi-jinakalpI samarthatayaikalavihAritvena sAdhusamudAyamapekSya tanmadhye na tiSThati yo vA svazarIre'pi niHspRhaH yazca vA IzvaraH ala kikaizvaryayuktaH sa digambaro'pi cellokapUjita eva bhavati, anyasya tu vAsanAprayojyavigItaceSTAsambhavAdoSamUlaM digambaravamityarthaH / evaJca kapilasya tAdRzatvAbhAvAdigambaratvaM doSAya jAtamiti bhAvaH / / 142 / / atha kapilasya gRhaprAptimAha-anAvRtetianAvRtadvArakapATasaMpuTa, priyAsamuddIpitadIpadIpakam / gRha samAsAdya vilambya ca kSaNaM, dvijaH sa vastre paridhAya cAvizat // 143 // vyaakhyaa-s:-kpilaakhyH| dvijaH-vipraH / anAvRtadvArakapATasampuTam-anAvRtaM na pihita priyapratyAgamanAzayA dvArasya "kapATo'riH kuvATaH" iti haimokteH kapATayorararyoH sampuTaM yasya tattAdRzam , sthA / priyAsamadIpitadIpradIparka-priyayA-dayitayA samuddIpitaH prakAzitaH dIpraH dIptimAn dIpakaH pradIpo yatra Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [70 ] tattAdRzaM / gRhaM-bhavanaM / samAsAdya-prApya / kSaNa-kSaNamAtram / vilambya-vizramya / ca-gRhAdvahireva / vasne vastrayugam / paridhAya-dhArayitvA, nagnatvaprakAzanaM mAbhUditicchandasA vyAjena svamahattvaprakaTanecchayA ca / avizata-prAviveza // 14 // atha gRhapravezAnantaraM sapatnIkartavyamAha-priyasyetipriyasya vAsAMsi dhanena temitA-nyavazyamasya syuritIha tpiyaa| pravizya sA vAsagRhaM pativratA, parANi tAnyAnayati sma bhAvinI // 144 // vyAkhyA-asya-sadya eva Agatasya / priyasya-kAntasya / vAsAMsi-vasrANi / ghanena-meghena / temitAni-jalavarSaNAdAIkRtAni / avazyaM-dhruvaM / syuH-bhveyuH| iti-itthaM / mAvinI-bhAva AzayastadvatI, patisevaiva vrataM patireva vrataM yasyA saa| pativratA-patisevAparAyaNA / tastriyA-tasya kapilasya priyA dayitA / saa-stybhaamaa| vAsagRham-antargRhaM / pravizya-gatvA / parANi-anyAni, anArdrANi / tAnibAsAMsi / iha-kapilapArzve / Anayati sma-AnItavatI, paridhAnAyeti zeSaH / pativratA kAntA hi Adeza vinA'pi patyuH prayojanaM karotIti bhAvaH // 144 // atha vastrAnayanaprayojanamAha-ime itiime svavastre vijahIhi vArSukA - mbubAhanirmuktajalaughatemite / madAhRte zAradacandrasacchavI, gRhANa dhIman ! paridhehi cAyate // 145 // vyAkhyA-dhImana !-vivekina !, anena samayocitakAryakAritvaM sUcitam / ime-sava zarIropari dRshymaane| vArSakAmbuvAhanirmuktajalaughatemite-varSako varSagazIlaH sa eva vArSako yo'mbuvAho jaladharastena nirmukto yo jalAnAmoghaH samUhastena temite ArdrAbhUte, vRSTAvAgamanAjalArdra "temastemau sammudane" itivayamArdIbhAve ityamaraH, svavastre-svasyAtmano vasne vAsasI / vijahohi-muJca, ArdravanaparidhAnaniSedhAt, tathAbhUtasya tava zayyAyAmupavezane'nyasyApi ArdratvApatteH, zarIre jADyakArakatvAJceti bhAvaH / nanvevaM namatA syAttatrAha / madAhate-mayA AhRte aaniite| Ayate-dI / zAradacandrasacchavI-zaradaH ayaM zArado yazcandrastasya satI yA chaviH kAntiH seva chaviryayoste tAdRze, dhavale ityarthaH / gRhANa-svIkuru / paridhehidhAraya / ca-evaJca na tava nagnatA syAt, ArdravastraparidhAnajanyahAnirapi na syAditi bhAvaH // 145 // atha kapiloktiM prapaJcayati-tayetyamititayetthamAsaktivazAdudIritaH, savismayaM sasmitamAha sa sma tAm / priye ! na vastre mama temiteH sphuratyabhAvamantreNa mayaiva rakSite // 146 // Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [71 ] vyAkhyA-tayA-priyayA stybhaamyaa| AsaktivazAt-AsaktiranurAgastadvazAt / ityam-ukta prakAreNa / udIrita:-kathitaH / sa:-kapilaH / savismayaM-sAzcaryam, AdezaM vinA'paravastraparidhAnArthamiyaM kathayiSyati ityasya pUrvamananusandhAnAdvismayaH, sasmitam-ISaddhAsasahitaM yathA syAttathA, smitapUrvabhASI kapila iti bhAvaH / svasyAsAdhAraNyaM prakAzayituM ca smayaH / tAM-svapriyAm / Aha sma-kathitavAna, kimityapekSAyAmAha / priye-dayite / mama vastre-madIye vAsasI / temite-jalA / na-naiva / nanu varSati meghe tavehAgamanam, jalAd rakSaNasAdhanaM trApi tava pArve nAbhUta, evaJca kathametat sambhavati, tabAha / mayA-kartA / sphuratprabhAvamantraNa-'phuran prakaTaH prabhAvo mahimA yasya sa tAdRzena mantreNa karaNena, tatsAmarthyenetyarthaH / eva-nUnam / rakSite-gopite, mantraprabhAveNa vasroparijalapatananivAraNAnArdratAM prApte mama vastre, evaJca nAnyatparidhAnazyAvazyaka teti bhAvaH / yato'sAdhyamapi mantraprabhAvAt susAdhyamiti bhAvaH // 146 // nanu vastrayoranArdratAyA ki mAnamityAha-na ceditina cet pratItistadime nibhAlaya, prbhaa''lysvaanggjitaamraanggne| itIritA saMspRzatI tadaMzuke, vapuzca tasyAdramasAvacintayat // 147 // vyAkhyA-cet-yadi / na pratIti:-vizvAsaH, skhalu na, te iti zeSaH / tat-tadA / pramA''layasvAajitAmarAGgAne-prabhAyAH kAntyA AlayAni AspadAni yAni svasya aGgAnyavayavAni taiH kRtvA jitAH adhaH tA amarANAmaGganAH striyaH yayA sA tatsambodhane, devAGganApekSayApyadhikalAvaNyazAlini ? ime-me vastre / nimAlaya-pazya, prtiityrthmitibhaavH| iti-ittham / iiritaa-kthitaa| aso-kpilpriyaa| tasyakapilasya / tadaMzuke-te aMzuke zarIroparisthe, anAvastre / Ardram-temitaM,vapuzca zarIraM punaH / saMspRzatIsparza viddhtii| acintayata-cintitavatI, atra yadyapi vananibhAlanArthameva preraNam, zarIrasparzagtu svabuddhayaiatyanena tasyAH vilakSaNaparIkSaNayogyatA sUcitA, anyathA vanasparzamAtreNaiva kRtArthatA syAditibhAvaH // 14 // atha tazcintanamevAha-yadaGgamitiyadaGgamAIkRtamambubindubhi-vihAya vAsaH kathametadiSyate / na mantramAhAtmyamajAgarUkakaM, gurUktamevaM kacanApi zamyate // 148 // ' vyAkhyA-yaditi-cintana prstaave| vAsaH-vastraM / vihAya-muktvA / ambubindubhiH-ambUnAM meghavRSTajalAnAM bindubhiH pRSadbhiH / aGgam-avayavaH / AkRtam-temitam, etat-vastraM vinaivAGgasyArdIbhavanaM / kathaM-kena prakAreNa / ipyate-sambhavati , na kenApi prakAreNetyarthaH, aGgasya vanAvRtatvAvalasya Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 72 ] ArdIbhavanAnantarameva tatsambhavAditibhAvaH / nanu vastrAMza eva mantrasya prabhAvaH, nAGgAze, tathA caitatsaMbhavatyeveti tatrAha / guruktam-guruNA uktamupadiSTam / mantramAhAtmyaM-mantrasya mAhAtmyaM prbhaavH| evamuktaprakAreNa / ajAgarUkakam-aprabuddhaM sat / kacanApi-kutrApi / na zamyate-na viramati, yadihi tasya jAgarUkatA tadA sarvAMza eva, navekatra jAgarUkatA, anyatra zAntatA, mantraprabhAvasyAnabhibhavanIyatvAca, gurUpadiSTasyAjAgarUkatvAsambhavAJceti bhAvaH / / 148 // athAnupapattyantaramAha-zarIretizarIrarakSAkaraNAya kovidai-viziSya mantraH khalu zikSyate guroH / vinodamAtrapratipattihetave, na dhImatAM syurjagati pravRttayaH // 149 // vyAkhyA-kovidaiH-vidvadbhiH / zarIrarakSAkaraNAya-zarorasya dehasya rakSA akAlamRtyukArakavyAghrAdibhirgopanaM, tatkaraNAya sAdhanAya / guro:-gurusakAzAd / viziSya-vizeSataH tattadvizeSakAryArtham / mntrH-tttnmntrH| zikSyate-gRhyate / khalviti-nizcaye, nanu bhavatu tathA, tathApi tAdRzasyaiva kadAcita vinodArthamapi prayogaH kinna syAt tatrAha / dhImatAM-pAmaraspRhaNIyakSaNikacamatkAraspRhAzU-yAnAM, jJAninAM / jagati-loke / vinodamAtrapratipattihetave-vinodo manoraJjanaM laukikacamatkArazca tanmAtrasya pratipattiAbhaH taddhatave tadartham, etena tAdRzaprayogasya phalAntarAbhAvAnnitAntamakaraNoyatvaM sUcitam, kapiTitatvApatteriti bhaavH| pravRttayaH-prArambhAH / na-naiva / syuH-bhaveyuH / evaJcAsya dhImattvAta naitatkRtamantraprayogo'tra viSaye sambhavati, yadi ca tathA, tadA nAsya dhImattvamityakulono'yamiti bhAvaH // 149 // nanu dhImatAM zarIrarakSaNAyaiva kimiti mantrazikSaNam, yatastathA sati zarIramohasattvAt prAkRtAdavizeSo'sya syAt, yadi caivamapi tathA, tadA vinodArthamapi tathArthapravRttau na kimapyasamaJjasamityatrAha-trivargetitrivarganirmANaviziSTasAdhanaM, vadanti sAkSAt svazarIrarakSaNam / kramAt parINAmavazena dehinAM, prasAdhayatyetadapIha nirvRttim // 150 // vyAkhyA-svazarIrarakSaNam-svastha zarIrasya rakSaNaM / trivarganirvANaviziSTasAdhanam-trivargasya dharmArthakAmasya yannirmANaM vidhistatra viziSTamitarApekSayotkRSTamAvazyakaJca yatsAdhanam tattathA / sAkSAt-pratyakSega / vadanti-kathayanti, mahAnta iti zeSaH, itarasattve'pi zarIrAbhAve dharmArthakAmA'sambhavAda zaroraM tatra sAkSAsAdhanamiti bhAvaH, nanu dhImanto muktimevecchanti, evaJca laukikaprayojanAya zarIrarakSaNe kathaM teSAM pravRttiH, pravRttau vA zarIramohaprasaGga iti dUre muktirata Aha / dehinAM-zarIriNAma, AtmanAmiti yAvat / parINAmavazena-parINAmaH-zubhA'dhyavasAyaH tadvazena / etadapi-dharmAdhartha zarIrarakSaNamapi / atra loke| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - [73] kramAva-kramazaH / nivRtti-muktiN| prasAdhayati-sampAdayati / yathA vihitAnAM dharmAdInAM prabhAvAcchubhASyabasAyena bhavodvegasaMvegatassaJcAritraprAptyA jJAnadhyAnabalena muktiriti,paramparayA dharmAditrivargasya muktAvupayogAttadartha zarIrarakSaNaM dhImatAM na viruddhayate iti bhAvaH // 150 // . nanvevaM tarhi kathaM na vAsasI temite ? tatrAha-prasarpatIti - prasarpati dhvAntabhare digaGganA-mukhAmbujAcchAdanajAtakautuke / niraMzukIbhUya samIyavAnayaM, dhruvaM svakakSAnihitAMzukadvayaH // 151 // vyAkhyA-digaGganAmukhAmbujAcchAdanajAtakautuke.-diza AzA evAGganAstAsAM yAni mukhAnyambujAni kamalAnIva teSAmAcchAdane AvaraNe jAtaM kautukaM kutUhalaM yasya sa tasmin, etena kasyacinnAyakasya kautUhalena nAyikA mukhAcchAdanaM vyajyate / dhvAntabhare-dhvAntasya timirasya bhare'tizaye / prasarpati-prasarati sati, dizAsu dhvAntacchannAsu jAtAsu ityarthaH / ayaM-purodRzyamAnaH, kpilH| strakakSAnihitAMzukadvayaH-svasya kakSayornihitaM sthApitamaMzukayorvastrayoyaM yena sa tAdRzaH san ata eva / niraMzukIbhUya-aMzukAdvastrAnnirgato rahitaH niraMzukaH, na niraMzukaH, aniraMzukaH niraMzukaH bhUtveti niraMzukIbhUya nagna iti yAvat / "aMzukaM vastramambaram" iti haimaH / samIyivAn-samAgatavAn / dhruvam-etanizcitaM, ata eva vastrayoranArdratA, zarIrasya cArdrateti dvayamapi sambhavatIti bhAvaH / yadyapi vastrayoH kakSAnihitatve'pi na sarvAtmanA'nArdratA sambhavati, tathApyadhikabhAgasyAnArdratvAttatraiva sparzanAdvastrayoranArdratvapratyayaH // 151 // nanu bhavatvevam , naitAvatA kizcidapaiti, tatrAha-kulInatAmitikulInatAM tanna parispRzatyayaM, vivecitastAdRzakarmanirmiteH / kimatra kArya yadi vA parIkSayA, kulAnumAnena viceSTate janaH // 152 // __ vyAkhyA-tat-tasmAddhetoH / tAdRzakarmanimiteH-tAdRzasya nagnAgamanarUpasya karmaNaH kriyAyAH nirmiteH karaNAddhetoH / vivecitaH-vicAritaH, namAgamanasya durAcaraNatvAditi bhAvaH / ayaM-kapilaH / kulInatAmasukulaprasUtatAM / na-naiva / parispRzati-sAdhayati, nahi ko'pi kulIno nagnaH kApi kadApi gacchediti bhAvaH / yadi vA-athavA / parIkSayA-sadasadvicAreNa / atra-asmin viSaye / kArya-prayojanam / kimana kimapItyarthaH / nanu varhi ayaM kulIno'kulIno veti kathaM nirNayastatrAha / jana:-lokaH / kulAnumAnenasvakulAnusAreNaiva / viceSTate-pravartate / pravRttyaiva kulaM lakSitaM bhavati, natu tatra parIkSAntaramapekSitam / evaJca garthakAritvAdakulIna eveti bhAvaH / atra ceSTyA akulInatvasyAnumAnena dRr3hIkaraNAdanumAnAlakAraH / vastutastvatra laukikAnumAna prayoga eva, natu kA'pi vicchittiriti nAnumAnasyArya viSayaH // 152 // Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [74 ] nanu adyayaM na kulInastarhi kathaM vedAnadhyagISTa, tatrAha-papAThetipapATha vedAnapi karNagharSaNai-raya sanirbandhatayA zaThaH kacit / ciratnasaMskAravivarddhitA hi dhI-bahirbhavaM na vyavasAyamIhate // 153 // vyAkhyA-ayaM-nagna evAgatavAnityevaM nizcitaH, ata eva / zaTha:-duSkRtikaH / kacida-kutrAcyanadhigatasthale, prasiddhasthale tu naiva sambhavati, tatra bahujanamadhye nirbanve'pi zaThatvasyAnavakAzAditi bhAvaH / sanirbandhatayA-"nirbandho'bhinivezaH" iti haimokteH nirbandho'bhinivezastena saha sanirbandhaH tasmabhAvastattA tayA, utpATAgrahavazena / karNadharSaNaH-karNayoryAni gharSaNAni punaH punarvedazabdazravaNAni, taiH kRtvA zukavaditi bhAvaH / cedAn-zrutIrapi, apinA zAstrAntarANyapi / ppaatth-adhijge| nanu karNagharSaNaiH katicicchabdAnAmabhyAsasambhave'pi ativistarasya vedAdizAstrasyAbhyAso'saMbhavaH / evaJca kasmAzcidguroH sakAzAdeva sapustakaM kRtAbhyAsaH syAva , tacca kulInatvAbhAve na sambhavati, akulInAya savidhigurukRtavidyAdAnAsambhavAttatrAha-hiyataH / ciratnasaMskAravivardhitA-ciratnaH sudIrghaH prAkkAlikaH, pUrvajanmArjita iti yAvat , yaH saMskAraH pratibhAvizeSaH tena vivardhitA vRddhi prApitA dRDhIkRteti yAvat / dhI:-buddhiH / bahirbhavaM-bAhyaM, savidhi guroradhyayanAdikaM / vyavasAyam-prayatnaM / na-naiva / Ihate-apekSate, kintu yathAkazcidudbodhanamAtrAdeva sA dhAraNAvatI bhavati / evaJcAsya nikhilazAstrAdhyayanaM zravaNamAtreNa na viruddhacate, pUrvajanmArjitasaMskArasya jAgarUkatvAditibhAvaH / atra zravaNamAtreNa tadadhyayanarUpavizeSArthasya saMskAravivardhitadhiyaH vyavasAyavizeSAnapekSatvarUpasAmAnyArthena samarthanAdarthAntaranyAsaH // 153 / / / athAkulInatve nizcite nirvedAjAyamAnaM tadvicAramAha-alaM taditialaM tadetena mamApi saMkathA, vidhAtumetena kukarmaNA'munA / kulAGganAnAM viSayopasevanaM, kulInabhA hi saha prazasyate // 154 // vyAkhyA-tat-tasmAt kAraNAt / amunA-yuktiprayuktibhyAM nizcitena / kukarmaNA-kutsitaM karmakukarma durAcAraH tena / etena-sametena yuktena yadvA zabalena citreNetyarthaH, 'etaH zabalazcitre'ti haimaH / nagnAgamanAdipAmarAcAreNa / etena-kapilena / mama-me / saGkathA-parasparAlApo'pi / vidhAtuM-kartum / alaMparyAptam / yatra saGkathAvidhAnamapi nocitam , tatrAnyasya viSayopabhogAdeH kA carceti bhAvaH / nanvetadasAmpratam , striyAH patyA viSayopabhogasya aviruddhatvAt / tatrAha-hi-yataH / kulAGganAnAM-kulavadhUnAm sukula strINAmityarthaH / kulInabhA-kulInaH satkulotpanno yo bhartA patiH tenaiva / saha-sAkam / viSayopasevanaMviSayasya srakcandanAdeomyadharmAdezvopasevanamupabhogaH / prazasyate-suvidhIyate / samena yogaH zreyAn', viSameNa Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoge tu vaiSamyameveti bhAvaH / atra kapile saGkathAvidhAnaniSedharUpavizeSArthasya kulabadhvAH kulInenaiva saha viSavasevanarUpasAmAnyArthena samarthanAdarthAntaranyAsA'laGkAraH // 154 // nanu yadyevaM tarhi vivAhasamaya eva tvayA kathaM na sAvadhAnatayA'bhAvi, tatrAha-ahamiti - ahaM pitRbhyAmavimRzyakAritA-pariSkRtAbhyAM pariNAyitA purA / vimocanIyA vacanIyatA sthite-rataH kathaGkAramudArasampadaH // 155 // vyaakhyaa-puraa-vivaahaavsre| avimRzyakAritApariSkRtAbhyAm-avimRzya vinA vicAraM kurutaH iti : avimRzyakAriNau tayorbhAvastattA tayA pariSkRtAbhyAM samanvitAbhyAm , vinA vicAraM pravRttizIlAbhyAM / pitRmyAMmAtA ca pitA ca pitarau tAbhyAM mAtApitRbhyAm / ahaM pariNAyitA-vivAhitA / etena svasya vivAhe pAratavyaM sUcitam,evaJca tatra na mama vicArAvasaraH iti bhAvaH / nanu yadabhUttadabhUva , adhunA tvayA kiM karttavyam / tatrAhabata:-asyAH / sthite:-avasthAtaH, etAmakulInena saha vivAhasthitimapekSya jAtA ityarthaH / vacanIyatAnindanIyatA / vimocanIyA-parityAjanIyA, aparityAjane hAnimAha / udArasampadaH-udArANAM kulInAnAM mahAzayAnAM sampadaH satsaGgamAdirUpAH lakSmyaH kathaGkAra kena prakAreNa syuriti zeSaH / naiva syurityarthaH / kulInA mahAzayA hi na kadApi nindanIyA bhavanti, nindanIyatvApAdakAni karmANi tyajantyapi, ataH IdRzavacanIyatvAparihAre mama kulInAyA kulInatvAdyudAratA vilIyetaiveti bhAvaH // 155 // . atha sAmprataM tattyAge upAyAbhAvamAha-na pauravAkyairiti-. .. na pauravAkyairapi mAmayaM jaDaH, smarAmayapluSTavivekavigrahaH / kulAbhimAnaM spRzatImuditvaraM, varaM parityakSyati rakSitagrahaH // 156 // vyAkhyA-smarAmayapluSTavivekavigrahaH-smaraH kAmaH taskRtaH tadrUpo vA ya AmayaH rogaH kAmajvaraH tena pluSTaH dagdhaH vivekarUpaH sadasadvicArarUpaH vigrahaH zarIraM yasya sa tAdRzaH, kAmAndhatayA vivekahIna., kAmAndhasya strIparityAgo duSkaraH iti bhAvaH, 'aGgavigrahau' iti haimH| ata eva rakSitagraha:-rakSita AzritaH prahaH abhinivezaH yena sa tAdRzaH durAgrahI / ayN-purodRshymaanH| jaDa:-kukarmAcaraNAnmandaH / pauravAkyarapi-paurANAM nAgarANAM vAkyaiH nAgarikakathanairapi, apinA tadanyasya pitrAdevyuMdAsaH / varaM-zreSTham / etena sAmAnyAbhimAnasya parAvajJAdiprayojakasyAkaraNIyatA, na tu satkRtipravartakakulAdyabhimAnasyeti sUcitam / uditvaram-jAgaritaM vardhiSNuM zubhA''yatiyuktamityarthaH / kulAbhimAna-satkulajatvena manasvitAM / spRzatImAzrayantIM / mAM-tatpanIbhUtAM / na parityakSyati naiva mokSyati / atra kulAbhimAnaM spRzatImityanena svasya tenAkulInena saha vAso'tyantAnucita iti sUcitam // 156 / / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 76 ] ... nanvanyaH ko'pi tvAM mocayiSyati tatrAha-na ko'pItinako'pi tAdRk sujano'sti mAmato, vimokSyate yo vacanaiH shrutishrutaiH| na vedavAkyavyavahAralopino, vinirmimIte hi janaH sabhAjanam // 157 // ___ vyAkhyA-tAdRk-tathArUpaH / ko'pi-kazcanApi / sujana:-udArAzayaH / nAsti-na varttate / ya:sujanaH / zrutizrataiH vedabodhitaiH / vacanaiH-vAkyarUpapramANaiH kRtvA "nAkulInaiH saha kulInAyAH sahavAsaH vedabodhita" ityevaM vedoktayuktibhiH pratipAdyetyarthaH / ata:-asmAdakulInakapilasakAzAt / mAm-kulInAM / vimokSyate-sambandhaparihAreNa pRthak kariSyati / nanu yaH sujanaH sa evamavazyaM kuryAda, anyathA sujanatvahAniH / tatrAha-hi-yataH / jana:-sarvo'pi lokaH, sAdhAraNo'pItyarthaH / vedavAkyavyavahAralopina:-vedAnAM vAkya vacanaM tatpratipAdito yo vyavahAraH nagnagamananiSedhAdirUpaH tallumpatItyevaMzIlaH vedaviruddhAcaraNazIlastataH parityAjanena / sabhAjanaM-AnandanaM / n-naiv| vinirmimIte-karoti / 'AnandanaM tvApracchanaM syAt sabhAjanamityapi' iti haimaH / evaJca yatra sAdhAraNasyaivaM rItiH, tatra sujanaH vaktumapi kathamutsaheta atastAdRg na ko'pItibhAvaH // 15 // nanvekenAsadAcaraNena tavAkulInatvAnumAnaM nocitam, sato'pi kulInasya kadAcinniSiddhAcaraNadarzanAva __ata Aha-athetiatha prathamamiGgittaistadanuceSTitarapyahaM, karomi kila durdhiyaH kulavizeSasaMvedanam / tato vidhRtanizcayA sapadi muktyupAyaM purA, .... bhajAmi varamityasau parivimRzya cintAM jahau // 158 // vyaakhyaa-atheti-pkssaantre| prathamam-pUrvam / iGgitaiH-AkAraiH "AkArasviGga iGgitam" iti haimaH / akulInatve hi tadanurUpa evAbhiprAyaH tadanurUpa eva cAkAravizeSo'pi ( vapurmukhAkAravizeSo'pItyarthaH) taiH / tadanu-tatpazcAt / ceSTitaiH-cedhAvizeSairapi / durdhiyaH-sAmprataM niSiddhAcaraNakAritvAd durbuddheH / kulavizeSasya saMvedanaM-nIcakule'yamutpanna ityAkArakaM jJAnaM / ahaM kromi,kileti-nishcye| tataH-tasmAprakArAta vidhRtaH kRto nizcayaH yayA sA vidhRtanizcayA, akulIno'yamityevaM kRtanizcayA stii| varaMzreSTaM kAryasAdhakatayottamaM / muktyupAyaM-tyAgamUlaM vairAgyaM / sapadi-sadya eva / purA bhajAmi-bhajiSyAmi / iti-ittham / asau-satyabhAmA / parivimRzya-vicArya / cintAM jahA~-tattyAja / atra purA "yAvatovartamAnA" 5-3-7 iti haimasUtreNa bhaviSyadarthakAddhAtorvartamAnA vibhaktiH // 158 // Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [77] aba nizcayAt prAk tataH tasyAH samparkavAraNopAyamAha-vAnA ititanvAnA lakSamAnavyatikaramavanIvisphuradbhadrazAlAsvAntarbhUtaM samucca bibudhasamucitaM saumanasyaM ddhaanaa| kalyANasyaikabhUmirgiri-paridRr3hatAM khyApayantI tathApi, jJAtA no mandarAgA'nukaraNanipuNA kenacitsatyabhAmA // 159 // vyAkhyA-avanIvisphuradbhadrazAlA-avanyAM pRthivyAM visphurantI vikAzamAnA yA bhadrasya kalyANasya maGgalasya zAlA, evaMbhUtA stybhaamaa-punrvishinsstti| svAnta taM-svAtmani sthitam, yadvA avanyAM pRthivyAM visphurantI zobhamAnA yA bhadrazAlA zobhanagRhaM tadrapo yaH svaH AtmA tatra antarbhUtaM guptaM, AtmanItyarthaH / vibudhasamucitaM-vibudhAH devAH vidvAMsazca teSAM samucitaM yogyaM / samucca-protkRSTaM / saumanasyaM-sumanasaH devAH, udArAzayAH janAH, puSpANi ca tasya bhAvastattvaM, devatvaM sadAzayatvaM saumyaJca / dadhAnA-dhArayantI, devatvaM devasya yogyaM, tasya mAtmani sve dhAraNaM, devasya sadAcaraNamAtrasAratvAt svasya ca tathAtvAt devatvaM devatattvaM saumyazca dadhAnA svAtmani dhArayantI / yadvA udArAzayatvaM sadasadvivekitvaM, taJca budhayogyam, pUrvoktaprakAreNa vicArya kAryakAritvarUpasya sadasadvivekitvasya svasmin sattvAttaddhAraNam, saumanasyaM puSpANAM samUhazca devocitam, yathA ko'pi bhadrazAlAyAM devamandirAdau dharati tathA svAtmani sA udArAMzayaM dharatIti itthaM saumanasyamiva saumanasyamiti zabdazaktimUlopamAdhvaniH / etena devArtha puSpadhAraNavadrudArAzayadhAraNe svasthAdarAtizayaH sUcitaH, ata eva / kalyANasya-zarmaNaH / ekabhUmi:-advitIyaM pAtraM, sadAcaraNazIlatvAditi bhAvaH / ata eva, mandaH svalpaH, natvatyantamasanneva, idAnIM nizcayAbhAvAditi bhAvaH / rAgaH prItiH yasyA saa| mandarAgA-kapile iti zeSaH / nanvevamitthaM bhavatu tathApi samparkaH kapilena tasyAH syAdeva, patipanyoH sahavAsabhAjostasya durnivAratvAt / evaJca sarvametad viphalaM tatrAha / lakSamAnavyatikaram-lakSaM lakSasaMkhyako yo mAnaH praNayakalaharatasya vyatikaraH sammizraNam, taM / tanvAnA-kurvantI, uparyupari mAnazIleti yAvat / evaJca mAnacchalena samparkavAraNamiti bhAvaH / nanu "ghRtakumbhasamA nArI taptAGgArasamaH pumAn" iti kadAcidravIbhAvaH sambhavatyeva saMyoge, tabAha / giriparidRDhatAm-giriH parvataH sa iva paridRDhatAM kaThoratAM / khyApayantI-prakaTayantI, pASANavatkaThinatAmAzrayantIti yAvada, pASANasya hi na kadApi dravIbhAvaH, sApi ca pASANatulyacitteti sarvathaiva samparkAbhAvaH sambhavati / nanvevaM tasyAH vairasyaM prakaTitaM syAditi praNayakalahasya yathArthakalahatayA pariNAma iti dUre tattarIkSAmanorAjyam, tatrAha / tathA'pi anukaraNanipuNA-anukaraNe yathA pUrva priyavacanAdikaM karoti sma tadvattathAkaraNe nipuNA pravINA, evazcAnyaprakAreNa mandasnehatvasyAnavagamAt praNaya Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78. kahAhasya na rUpAntarateti bhAvaH, ataeva sA / satyabhAmA-satyakiputrI / kenacita-kenApi, kapilena pitrAdinA vA / no-naiva / jJAtA-viditA, mndraagetyevmitibhaavH| atra no hAtetyatrAnukaraNanipuNevasva hetutvAvagamAva, kAvyalikAlaGkAraH // 159 // atha sargasamAptimAha-AsoditiAsIt zrIgurugacchamaulimukuTa--zrImAnabhadraprabhoH / paTTe zrIguNabhadrasUrisugururvidyAvatAM sadguruH // tacchiSyeNa kRte'tra SoDazajinAdhIzasya vRtte mahAkAvye zrImunibhadrasUrikavinA sargo'yamAdyo'gamat // 16 // vyAkhyA-zrIgurugacchamaulimukuTazrImAnabhadraprabhoH- zriyA yukto yo gurugacchaH vRhadgacchAkhyagacchastasya maulau, yadvA zriyA yuktaH guruH zrIguruH, sa cAsau gacchasya maulau mastake mukuTaH tattulyastadrapo yaH bhiyA yuktaH mAnabhadrastannAmA prabhurnAyakaH, tasya / paTTe vidyAvatAM-viduSAM / sadguru-atiprAyaziromaNiH / zrIguNabhadrasarisuguru-tannAmA suvihitakriyAniSTho guruH| AsIt-abhUt / tacchiSyeNa-tasya zrI guNabhadrasUreH antevAsinA / zrImunibhadrasarikavinA-tannAmakena kaavykaa| kRte-rcite| atra-asmin, shaantinaathcritrnaamni| mahAkAvye-"sargabandho mahAkAvyam" ityAdi lakSaNayuktanivandhe / poDazani nApIzasya-SoDazo yaH jinAdhIzaH jinezvaraH zrI zAntinAthaH tasya / vRtte-carite, savarNane ityarthaH / . ayN-pridRshymaanH| baay:-prthmH| sargaH agamata-samAptaH // 16 // vRtyaryAnvayabodhikA niyamitA tAtparyato'rthe vare, bAdhyArthA parizIlitA vimalahRta kozapramANAnvayA / Ase zAnticaritrasaGgatipare mUlArthavidyotitA, sarge pUrtimupAgatA tanutarA vyAkhyAMzato bhAvitA // 1 // .. // samApto'yaM savyAkhyaH prathamaH sargaH / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * atha dvitIyaH sargaH ke mAdimaM cAntimaM sArva, dvAviMzatikarambitam / vande'mandaM sadAnanda-kandakAdambinIhitam // 1 // nemiguroH kRpAM gurvI, prApyAvAptaciducayaH / kurve TIkAM dvitIye'smin , sarge'jJAtmaprabodhinIm // 2 // atha dvitIyaM sarga prAripsuH etadgranthanAyakameva maGgalArtha stauti-nRpatvetinRpatvacakritvaramA'GgabhogA- saGgAnmahAnandamavindamAnaH / tIrthezalakSmI pariNItavAna yaH, zrIzAntinAthaH sa zubhAya vaH stAt // 1 // vyAkhyA-nRpatvacakritvaramAjabhogAsaGgAd-nRpatvaM nRpalakSmIH, cakritvaM cakravartilakSmIH, tayoH ramA zobhA tasyA aGgAni chatracAmarAdIni cakraratnAdistrIralaparyaMta-caturdazaratnAni navanidhyAdIni ca teSaM yo bhogaH, upabhogastatra ya AsaGga AsaktiH tasmAta , mahAnandaM-paramAnandaM zAzvatikaM sukham / avindamAna:-alabhamAnaH, laukikaviSayopabhogajanyasukhAnAmanityatvenApAramArthikatvAd, duHkhasaMbhinnatvAti bhAvaH / yaH zrIzAntinAthaH, tIrthezalakSmIm-tIrthezasya, tarantyaneneti tattIrtham , dvAdazAGgI prathamagaNadharaH caturvidhasaGghazca, tasyezaH tIrthakara ityarthaH, tasya lakSmImaSTaprAtihArya-catustriMzadatizayAdirUpAM / pariNItavAnsvIkRtavAn , tasyA eva zAzvatikamahAnaMdajanakatvAt / sa vA-yuSmAkam , vaktRzrotRNAM / zubhAya-maGgalAya / stAva-bhavatAt / atra dustyAjyanRpatvacakravarttitvalakSmItyAgena tasya vItarAgatoktA, tadaiva tIrthezalakSmIprAptiyogyatAyAH sampatteriti, tIrthezalakSmIprAptau nRpatvetyAdivAkyArthasya hetutvAvagamAt kAvyaliGgamalaGkAraH / etena laukikasukhehAtyAgaM vinA na paramasukhalAbha iti sUcitam / atra sarge upajAtizchandaH // 1 // atha satyabhAmAyAH kapilaparicaye hetubhUtaM dharaNIjaTavRttamAha-avIvRdhaditiavIvRdhadyaH kapilaM salIla - mAhAradhArAbhirapekSitAbhiH / tatrA'tha vipro niyaterniyogAt , sa dausthyapAtraM dharaNIjaTo'bhUt // 2 // Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [8] vyAkhyA-atheti-vRttAntaraprArambhe / tatra-acalaprAme / yaH dharaNIjaTaH, apekSitAbhiH-ucitAbhiH / AhAradhArAbhi:-AhArANAM bhakSyAnnapAnAdInAM yA dhArA paramparA tAbhiH / salIla-lIlayA vilAsena lAlanAdinA sahitam , natu dAsIputro'yamityanAdarabuddhayA yathAkathazciditibhAvaH / kapilaM-tadAkhyaM kapilAputram / avIvRdhat-punaH punaratizayena vA varddhayati smetyanta vitaNyarthaH / sa-tAdRzaH samucitAcaraNaparAyaNaH / vipraHbrAhmaNaH dharaNIjaTaH / niyate:-vidhe. niytirvidhitymrH| niyogAta-AdezAt / dausthyapAtram-dausthyasya duHsthatAyAH durgatatvasya dAridrayasyeti yAvat pAtram bhAjanam / abhRta-jAtaH, sukhaduHkhAibhogyAdhInatvAditibhAvaH // 2 // atha sausthye dausthye ca niyatireva kAraNamiti bhAgyalakSaNaniyativazAdeva tadubhayaM bhavatIti tasya niyatiprayojyatvaM lakSmyAzca caJcalatvamAha-yA vAteti yA vAtasampAtaparAhatAmbu-kallolamAlAbhiramA'virAmam / zrIrvAddhikUle vilalAsa bAlye, tasyAM kathaM sthairyamavekSaNIyam // 3 // vyaakhyaa-yaa-lkssmiiH| vAtasampAtaparAhatAmbukallolamAlAbhiH-vAtasya pavanasya sampAtaH samAghAtastena, parAhatAH vyAhatAH, yadvA vAtasya sampAto'tivegenAvahanaM tena parAhatAH sammUrchitA ye ambUnAM jalAnAM kallolAH mahormayaH, etena kallobalAnAmuttuGgatvaM, caJcalatvaJcoktam, vAtAghAtena tathaiva saMbhavAt / teSAM yA mAlA paramparA tayA abhiramate krIDati yA sA tAdRzI zrIH, yadvA maalaabhiH| amA-saha / shrii:lkssmiiH| bAnye-zaizave / vAcikUle-vAdhaiH samudrasya kUle velAyAM / avirAma-satatam / vilalAsavilAsaM kRtavatI, lakSmyAH samudrotpannatvAdvAlye tatraiva tatkrIDanasambhavAditi bhAvaH / tasyAM tAdRg vAtAghAtAndolitAyAM lakSmyAM / sthairya-sthiratA / katham-kena prakAreNa / avekSaNIyam-draSTavyam, na kathamapItyarthaH / bAlye jhAhitaH saMskAro dRDho bhavati, tasyAzca tatra caJcalataraGgasaMsargAzcAzcalyasyaivAdhAnaM saMbhavati, "saMsargajA doSaguNA bhavanti" ityukteH / evaJca tasyAH cazcaratve siddhe tatroddhodhakApekSAyAM bhAgyasyaivodbodhakatvaM kalpyate, nahi ko'pi svato lakSmyAH sthalAntaratAmicchati, nApi vA'tra durAcArasya tatprayojakatA, dharaNIjaTe tadabhAvasya sattvAt / evaJca sulUktaM niyaterniyogAditi / atrAsthiratve caraNatrayagatavAkyArthasya hetutvopagamAdvAkyArthahetukaM kAyaliGgamalaGgAraH // 3 // nanu "guNalubdhAH sampadaH" ityukteH tasmin vipre guNAnAM sattvAttatraiva lakSmyA avasthAnam yuktam, natvanyatra, tathA ca kathaM sa dausthyapAtraM, tatrAha-yA vAsapadmamitiyA vAsaparTsa jaladurgadurga, savegamutsRjya sahodareNa / candreNa sAdhaM nizi raramIti, tasyAH kimanyatra ratirna satyA ? // 4 // Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [81 ] vyAkhyA-yA-lakSmIH / jaladurgadurgam-jalameva durga koTTam, "koTadurge punaH same" iti haimaH, tena durgam durgamam, etena tato niHsaraNe'pi durgamatA sUcitA, gamane durgasya niHsaraNe'pi tathAtvAda, evambhUtamapi / vAsapatram-vAsaH vAsasthAnaM yad padmaM kamalam, tat / savegam-satvaram, jhaTirayeva / etena tasyAH vicAralajjAdyabhAvaH sUcitaH, tAdRzyA eva jhaTiti vAsagRhatyAgasambhavAda, tAdRzasya vAsasya tyAgAnmahAsAhasikatvaM ca dyotyate, nahi durgagatagRhatyAgaH svalpena sAhasena sambhavati, ata eva puruSebhyaH strISu caturguNaM sAhasam iti niitiH| utsRjya-tyaktvA, nanu divAtyAgo na sambhavati, svayaM tathAkaraNodyatatve'pi rakSakAdinA nirodhasambhavAda, lokalajjAyA eva vA balavatyA nirodhakatvasambhavAdata Ahanizi-rAtrau, rAtrau hi anyapuruSadRSTisampAtA'bhAvAt tathA kattuM zakyatvAditi bhAvaH / sahodareNasagarbheNa / candreNa-vidhunA, dvayoH samudrotpannatvAditi bhAvaH / atra sahodareNetyuktyAtigamukAritvaM tasyAH sUcyate / sAdha-saha / raramIti-punaH punaH atizayena vA ramate, tasyAH tAdRzyAH atinikRSTakulaTAyAH lakSmyAH / anyatra-anyasmin puMsi viSaye / ratiH-ramaNaM / satyA-yathArthA / na kim ? api tu yathArthava / yasyAssahodareNa ramaNe na bAdhA tasyA anyatra kimu vaktavyam ? evaJca tasyAH kuto guNAguNavicAraH, vicAre vA bahUnAM guNinAM sattvAdekaM parityajyAnyatra gamane kulaTAyA bAdhakAbhAvaH, atra divAM padmasya vikAzaH, rAtrau saGkocaH, candrasya ca rAtrAveva zobhA na dibA iti divA candre na lakSmIH , rAtrau ca paGkaje na / yaduktaM kumArasambhave "candraMgatA. padmaguNAn na bhuGkte, padmAzritA cAndramasImabhikhyAmiti tadevAtra prakArAntareNa varNitam / evaJcAtrAtizayoktiralaGkAraH, svabhAvata evobhayatra lakSmyA bhAvAbhAvasattvena lakSmIkartR katyAgAzrayaNAderadhyavasAyAva, tatparipuSTazca lakSmyAH anyatra ramaNAnumAnamiti dvayoH saGkaraH // 4 // atha tasyA asthiratve hetumuktvA phalamAha-pitA yayetipitA yayA kSAra iti prasiddhaH, patiryayA kRSNa iti svato'pi / bhrAtA kalaGkIti yayA vrajantyA, vigAhatAM sA sthiratAM va lakSmIH // 5 // vyAkhyA-yayA-lakSmyA / vrajantyA-gacchantyA, yAlakSmyAH janakatvena saMsargamApta iti yAvada / pitA-janakaH smudrH| kSAraH-lavaNAkaraH / iti-itthaM / prasiddhaH-loke khyAto'sti / yyaa-lkssmyaa| svato'pi svayamapi, vrajantyA ityanuSajyate / patiH-bhartI / kRSNa:-kAlaH / iti-itthaM, prsiddhH,itynussjyte| yayA-lakSmyA, vrajantyetyanuSajyate / bhrAtA-candraH / kalaGkI-kalaGkavAn / iti-ittham , prasiddhaH ityanuSajyate / sA-tAdRzI sarvadUSiNI / lakSmI:-zrIH / kva-kutra / sthiratAM-nizcalatAm / avagAhatA-prApnotu, na kutrApItyarthaH / svayaM gatAyAmapi tasyAM na ko'pi sthirAzrayadaH, tatpitrAdivadoSAnuSaGgasAdhvasAditi sA na kutrApi sthiratAmavagAhate iti bhAvaH / evaJca pUrvoktahatoratroktaphalAJca tasyAH caJcalatvaM siddhamiti bhAvaH / atra Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [82 ] samudrasya kSAratvasya lakSmIgamanahetukatvAbhAve'pi taddhetukatvokteH, kRSNe svata eva kRSNatvasya kAlatvasya sattvena tatra lakSmIgamanahetukatvAdhyavasAyAt , svataH kalaGkini candre lakSmIgamanahetukatvAdhyavasAyAcAsambandhe sambandharUpAtizayoktiH, tAdRzaduSTaphalena ca lakSmyAM hetubhUtaM caJcalatvamanumitamityanumAnazca, tayoH saGkaraH // 5 // atha lakSmyAstattyAge hetvantaramapi zlokadvayenAha-vastrANItivasrANi citrANi subhojyamAjya-prAjyaM ca tAmbUlavilepanAni / / mRgekSaNAnetranirIkSaNAni, zriyaH prasattau sulabhaM samastam // 6 // vyAkhyA-zriyaH-lakSmyAH / prasattau-prasAde sati prasannAyAM lakSmyAmityarthaH / citrANi-naikaprakArANi / vastrANi-vAsAMsi / AjyaprAjyam-AnyaM ghRtaM prAjyaM pracuraM yatra tattAdRk / subhojyam-subhakSyam / tAmbUlavilepanAni-tAmbUlAni nAgavallIdalAni vilepanAni aGgarAgAni "aGgarAgo vilepanam itihaimaH / mRgekSaNAnetranirIkSaNAni-mRga iva IkSaNaM yAsAM tAH mRgekSaNAH hariNekSaNAH yoSitaH, tAsAM netrANi nayanAni taiH nirIkSaNAni avalokanAni itIti zeSaH / samastam-sulabham , anAyAsalabhyam , lakSmIvatAM laukikaviSayabhogasulabhaH ityarthaH // 6 // atha pUrvazlokArthasyopayogamAha-vANItivANI svabhAvena virodhinI me, doSaprakAzapravaNA budhena / puraskRtA tena tato mayA'pi, tiraskRto'sAviti yaM ramaujjhat // 7 // vyAkhyA-tena-dharaNIjaTAkhyena / budhena-paNDitena / me-mama / doSaprakAzapravaNA-doSasyAguNasya prakAze prakaTane pravaNA tatparA / ata eva svabhAvena-nisargeNa / virodhinI-apriyakI / vANI-sarasvatI / puraskRtA-aprekRtA, satkRtetyarthaH, ahaM tu tiraskRtA iti bhAvaH / tataH tasmAddhetoH / mayA-kA lakSmyA'pi / api:-viprakRtatiraskArasUcakaH / asau-vipraH / tiraskRta:-tyaktaH / iti-itthaM kRtvA / ramA-lakSmIH / yam-vipram dharaNIjaTam / auljhat-tyaktavatI, sApalyavirodhasyAsamAdheyatvAditi bhAvaH / vidvAMsaH prAyaH nirdhanA eva bhavanti iti gUDhArthaH // 7 // __atha lakSmyapagame dharaNIjaTAvasthAM bhaGgayA yugmena varNayati-zriya itizriyaH prasAdApagame sa vipraH, kaNAdabhAvaM bhaja tesma navyam / AtiSThamAnaH prathama padArtha, guNaM dvitIyaM nirabharsyaca // 8 // Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 83 ] vizeSatAM kvApyanavekSamANaH, sAmAnyasattAmapi paryahArSIt / yo vA nirasyan samavAyamekaM, mano'pi duSkarmaparaM nininda // 9 // vyAkhyA zriyaH-lakSmyAH / prasAdApagame-prasAdasya prasannatAyA apagame'bhAve sati, durgataH sannityarthaH / sa-tAdRzaH prasiddhaH / vipraH-brAhmaNaH, dharaNIjaTaH / navyam-vilakSaNam nUtanam / kaNAdabhAvamkaNAn attIti kaNAdaH, bhikSAyAmuttamataNDulA'lAbhAva , kathaJcit prAptataNDulakaNabhoktA kaNAdastasya bhAvastam / atha ca kaNAdaH vaizeSikanyAyapraNetA RSiH, tasya bhAvam / bhajate sma-abhajana , kaNabhakSaNaM tasya jIvanopAyo'bhUva ityarthaH / tathA prathamam-prathamopAttam / padArtha-dravyamityarthaH, vaizeSikanaye padArthavibhAgapradarzakasUtre prathamataH dravyasyaivopAdAnAditi bhAvaH / AtiSThamAna:-AkAGkamAnaH, atha ca pratijAnAnaH / dvitIyaM-dvitIyatayopAttam / guNaM-guNAtmakapadArtha / nirabhayit-tatyAja / ca-vaizeSikanaye hi padArthamadhye dravyaM guNazvoktam , ayantu dravyAkAGkSayA guNaM tatyAja, nahi dravyalubdhAnAM durdazAnAM ka gantavyam, ka yAcanIyam , kiM karttavyamityAdi sadasadvicArastiSThatItyevaM sa guNarahito jAyate / evaJcaitena dravyamAzritya guNatyAgAva pUrvakaNAdato vailamaNyamazizriyat , sa tu guNamazizriyadeveti suSThUktam navyakaNAdabhAvamabhajaditi // 8 // vailakSaNye yuktyantaramapyAha vizeSatAmiti / kvaapi-kutraapi| vizeSatAM-khasatkArAdirUpam vaiziSTyam / anavekSamANaH-anavalokayan / atha nityadravyavRtti vizeSapadArthatvam anavalokamAnaH, vaizeSikanaye paramANau bhedagrAhako vizeSaH, sa ca svato vyAvRtta iti siddhAntaH / asya tu na kApi vizeSatAdraSTirityaparaM vailakSaNyam / sAmAnyasattAmasvakIyA yA sAmAnyasattA brAhmaNatvAdirUpeNa sthitiH, tAmapi paryahAvi-parityaktavAn , kutrApi vizeSasatkArA'lAbhAva dravyaprAptyabhAvAjjIvananirvAhArthamananyagatikatvAd brAhmaNo'hamityAdi svajAtivicAraM tyaktvA yataH kutazcicchUdrAdigRhAderapi siddhAnnAdyapyAnIya jIvanaM niravAhayadityarthaH / AtaH kiM na prakurvate iti bhAvaH / vaizeSikanaye tu sattA dravyatvAdi nityamekamanekAnugataM sAmAnya padArtha iti svIkRtam , ayaM tu sAmAnyasattA paryahArSIdityapi tato'sya vailakSaNyam / vA-punaH / yaH-dharaNIjaTaH nUtanaH kaNAdaH / ekamaadvitIyaM / samavAyaM-samUham / atha ca samavAyasambandham vaizeSikanayaprasiddham / nirasyan-kSipan , na sa kvApi ekasamavAye sampradAye tiSThati, kintvAtaH jIvananirvAhArtha sampradAyAva sampradAyAntaramAzrayati dravyAkAjhyA ityarthaH / vaizeSikanaye tu samavAyasambandhaH eka eva padArthamadhye svIkRtaH, iti tato vailakSaNyam / dusskrmprm-iidRshjaatityaagaadisNskt| mana:-cittaM / nininda-piGa mAM, yadevaM gahitAcAramAcarAmi, tasya vidvattvAdevaM vicArasyodaya iti bhAvaH, vaizeSikanaye ca dravyamadhye manaso gaNanam , ayantu tannindati ityapi vailakSaNyamiti bhAvaH / atra zleSena kaNAdApekSayA'sya vaiziSTyavarNanAd vyatirekAlabhAraH // 9 // ......... Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 84 ] atha tasya viprasya cittavRttiM varNayati-rukSAzina itirUkSAzinastasya babhUva bhojyaM, nisnehamantaHkaraNaM na cApi / yo'dhatta bhaktaspRhayAlubhAvaM, nidarzanenApi na darzanena // 10 // vyAkhyA-rukSAzinaH-rUkSaM nisnehaM tailaghRtAdirahitamaznAtIti rUkSAzI tasya / tasya-dharaNIjaTasya / bhojyaM-bhakSyam / nisneha-snehebhyastailaghRtAdibhyo nirgataM rahitaM / babhUva-abhUt / antaHkaraNaM-hRdayaM / na cApi-na caiva,hRdayaM tu sasnehaM sAnurAgamevetyarthaH, tathA / yaH nidarzanena-kenacidRSTAntIkRtenApi, uccAritamAtreNApIti yAvat / na darzanena-avalokanena, eveti zeSaH, nAvalokanamAtreNa / bhaktaspRhayAlubhAvam-bhakte odanaviSaye yaH spRhayAloH gRghnoH bhAvaM lolupatvam / avatta-dhRtavAn ,sa na kevalam bhaktaM dRSTvaiva tatra sRhayatisma, kintu kenacid bhaktazabdoccAraNe'pi tatra spRhayAlurbhavatisma / etena tasya nitarAM durdazA prakaTitA, AhArasyApyasamprApteH / atha ca taM na kevalam dRSTvAyaM paramo bhaktaH iti bhaktAnAm devAdyanurAgavatAM spRhaNIyo'bhUd, api tu ko bhakta iti jijJAsAyAM tameva dRSTAntatvena janA upanyasyantIti nidarzanenApi sa bhaktAnAM spRhayAlutAm , ahamapyevaM bhaktaH kathaM syAmiti lAlasAviSayatvamadhatta ityrthH| daridro'pi san sa mahAnupAsakaH, na tu sAdhAraNajanavanAstikatAmupagata iti bhAvaH / atra pUrvArdhe bhojyasya nisnehatve'pyantaHkaraNasya taniSedhAva parisaMkhyAlakAraH, kizca yathA'nnaM bhakSayettathaiva sampadyate manovRttiriti siddhAntAd rUkSabhojane kAraNe satyapi antaHkaraNasya nisnehatvAbhAvavarNanAva hetau satyapi kAryAnutpattevizeSoktiralaGkAraH, talakSaNaM yathA-"sati hetau phalAbhAve vizeSoktiH prakIrtitA" iti / evaJca parisaMkhyAvizeSoktyoH saGkaraH / uttarArdhe ca bhaktaspRhayAlubhAvamiva bhaktaspRhayAlubhAvamadhatteti zabdazaktimUlopamAdhvaniH // 10 // atha tadavasthAyAM tasya nirAzrayatvamAha-AzAstvitiAzAstu zAstreSu daza prasiddhA, vibhAnti mitradvijarAjabhAsaH / dvijanmanastasya dazAtiriktA, na cA'pi mitradvijarAjabhAsaH // 11 // vyAkhyA-zAstreSu-AgameSu / prasiddhAH-prakhyAtAH / daza-dazasaMkhyAkAH, pUrvapazcimadakSiNottarAH, catvAraH koNAH, UrdhvamadhazcetyevaM dazetyarthaH / AzA:-dizaH / mitradvijarAjabhAsa:-mitraH sUryaH "mitro dhvAntArAtiH" iti haimaH / dvijarAjazcandraH 'dvijarAjaH zazadharaH' ityamaraH / tAbhyAM bhAsante prakAzaM gacchanti iti tAH candrasUryaprakAzitAH / vibhAnti-zobhante / tu-kintu / tasya-daridrasya / dvijanmana:-viprasya dharaNIjaTasya / dazAtirikA:-dazabhyaH atiriktAH bhinnAH adhikA vA, tAH AzAH / atra AzA iti na dizaH Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 85 ] kintu AzasanamAzAH prAptIcchAH, sarvebhya eSa saMprAptikAmanAM karotIti tasya zataza AzA ityarthaH / tathA tA AzAH mitradvijarAjabhAsaH-mitraM suhRna dvijaH kazcidanyaH kuTumbaH udAsInazca rAjA nRpazca yadvA dvijAnAM madhye rAjA iva dvijarAjaH, ibhyo dvijaH, sa ca tebhyastAbhyAM vA bhAsante iti mitradvijarAjabhAsaH mitradvijarAjapUraNIyAH / na cApi-na caiva, ke'pi na tadAzAH pUrayantItyarthaH, nitarAM nirAlambanaH sa iti bhAvaH / atra digavAcakAzAbhyaH dhanAdiprAptIcchArUpAzAnAM nyUnatvavarNanAd vyatirekaH, sa ca AzA iti zleSAnuprANitaH / kiJca digavAcakAzAH bhinnAH, prAptIcchArUpAzca bhinnA iti dvayorbhede'pyabhedokteratizayoktiH / kizca AzA dazaiva na tato'riktAH / atra tu tadatiriktA iti virodhaH, arthAntaraparatayA tu tatparihAraH, evaJca virodhA'laGkAro'pi / tatazca zleSavyatirekAtizayoktivirodhAnAM saGkaraH // 11 // atha tatpatnyAH uktiM prapaJcayati-daurgatyaduHkhamitidaurgatyaduHkhaM bahudhA vahantaM, manuSyabhAve'pi patiM vibhAvya / pativratAnAmavataMsarUpA, dvijapriyA sA tadidaM nyagAdIt // 12 // vyAkhyA-manuSyabhAve'pi-manuSyasya bhAvaH dharmaH manuSyatvamityarthaH,tasmin satyapi / bahudhA-anekaprakAreNa / daurgatyaduHkham-durgatasya bhAvo daurgatyaM duHkhitvaM daridratvaJca / atha ca duSTAgatiravasthA durgatiH tasyA bhAvo daurgatyaM daridrato, yadvA duSTe gatI durgatI narakatiryaglakSaNe tayorbhAvo daurgatyam, tataH yaduHkhaM tava / atrApi nA virodha uktaH, manuSyatve narakatiryag duHkhamiti virodhaH, pretatve eva tadduHkhAnubhavAva, narakAdilokasya martyalokAdbhinnatvAt , daridratA'rthakaraNena tu tatparihAraH / vahantaM prApnuvantaM / pati-kAntaM / vibhAvyaparyAlocya / pativratAnAM-satInAm / avataMsarUpA-bhUSaNarUpA / sA-prasiddhA yazobhadrAkhyA / dvijapriyAviprapalI / tadidaM-vakSyamANaM / nyagAdIva-jagAda / atra virodhAlaGkAraH / virodhaparihArastu pradarzita ev||12|| atha sA yannyagAdIttadAha-putrastvadIya itiputrastvadIyaH kapilaH kalAvA-nizamyate ratnapure maharddhiH / tatsannidhau yAta yathA sa datte, dhanAni yuSmabhyamRNApahAni // 13 // vyAkhyA-tvadIyaH-tava / putraH-sutaH / kapila:-tadAkhyaH / kalAvAn-kalAjJaH paNDita ityarthaH / . etena tatra dhanaprAptisaMbhAvanoktA / paNDito hi pitRbhaktaH syAdeveti bhAvaH / ratnapure-tadAkhyanagare / mahaddhi:-mahatI RddhiH sampattiryasya sa tAdRzaH + nizamyate-zrayate, janazrutyeti zeSaH / tatsanidhau-tasya kapilasya sannidhau samIpe / yAta-vrajata / nanu tatra gamanena kiM syAttatrAha-yathA-yena prakAreNa / s-kpilH| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [86 ] yupmabhyam-bhavadbhadhaH / RNApahAni-RNAni apahanti dUrIkurvatIti tAni tathAvidhAni RNApahAni / dhanAni-vittAni / datte-dadyAdityarthaH / tatra gamanenaiva tallAbhasaMbhavaH / atratyaM hi tvAM sa kathamIdRzaM durdazaM buddhayeteti bhAvaH // 13 // atha tadanantaraM tattkarttavyamAha-pathyAmitipathyAM ca tathyAM ca sa vAcamasyA-nipIya pIyUSarasAtisArAm / tadarpitaM darpaviviktatejAH, pAtheyamAdAya cacAla vipraH // 14 // vyAkhyA-pathyAM-hitAzca / tathyAM-yathArthA ca / asyA:-yazobhadrAyAH / pIyUSarasAtisArAmpIyUSasyAmRtasya raso niSyandaH tato'pi ati-utkRSTaH sAraH sthirAMzaH yasyAM tAM tAdRzIM / vAcaM-vANI / nipIya-sAdaraM zrutvA / darpaviviktatejA:-darpaNAhaMkAreNa viviktaM rahivaM tejaH prabhAvo yasya sa tAdRzaH, nirabhimAnItyarthaH, anyathA putrasakAzAda yAcituM gamanaM na syAditi bhAvaH / sa-tAdRzaH / vipraH-dvijaH dharaNIjaTaH / pAtheyam-pathi sAdhu pAtheyam bhakSyAnnAdi / tadarpitam-tayA yazobhadrayA arpitaM dattam / AdAyanItvA / cacAla-pratasthe // 14 // ___ atha gamane kAryasiddhisUcakaM zakunamAha-pradakSiNa itipradakSiNastasya babhUva cASaH, pradakSiNatvaM prathayannivoccaiH / . pratiSThamAnasya sutaM pratISTa-prAtiSThamAnasya tato dvijAteH // 15 // ___ vyAkhyA-tata:-prasthAnAnantaram / tasya-dharaNIjaTasya / iSTaprAtiSThamAnasya-iSTamabhilaSitam prAtiSTamAnasyAzrayataH, abhilASAM kurvataH, tatra me abhilaSitaprAptiH syAdityevamIhamAnasyetyarthaH / tathA sutaM putraM prati pratiSThamAnasya kRtaprasthAnasya / dvijAteH-viprasya / uccaiH-utkRSTaM / pradakSiNatvam-anukUlatAM / prathayankhyApayabhiva / cApa:-tadAkhyaH pakSivizeSaH / pradakSiNa:-svadakSiNabhAgasthaH / babhUva-abhUva , yAtrAsamaye svadRSTigocarIbhUtaH pradakSiNaH cASaH kAryasiddhisUcakaH iti bhAvaH // 15 / / atha tasya gamanaprakAraM tribhirAha-taTodgatetitaTodgatAnekavizAlazAla-cchAyAniSiddhAtapasaJcayoni / . sambhAvayan vApi sarAMsi zIta-muktAphalakSodasamAmbupAnAt // 16 // vyAkhyA-kApi-kutrApi pradeze, tRSAtaH san iti bhAvaH / taTodtAnekavizAlazAlacchAyAniSijAtapasAyAni-taTe vIrapradeze udgatA udbhUtA ye aneke vividhAH vizAlA vistIrNA mahAntazca "anokaraH, Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [87 ] kuTaH zAlaH palAzI drumAgamAH" ityamarokteH zAlA vRkSAH teSAM chAyAbhiH kRtvA niSiddhA nivAritAH AtapAnAmuSNakiraNakiraNAnAM saJcayAH zreNayaH yatra tAdRzAni, vRkSANAmatighanatvAtpallavapracuratvAceti bhAvaH / etena zaityasampaktiruktA / sarAMsi-kAsArAn / zItamuktAphalakSodasamAmbupAnAva-zItaM zItalam tathA muktAphalaM mauktikam tasya yaH kSodaH cUrNaH tena samaM tulyaM yadambu jalam, jalasyAtinirmalatvAnmuktAphalakSodatulyateti bhAvaH tasya zItalAya nirmalasya ca jalasya pAnAt pAnakriyAtaH / sambhAvayan-upayuJjan prazaMsayaMzca / atra zetye taTodgatetyAdipadArthasya hetutvopagamAt padArthahetukaM kAvyaliGgamalaGkAraH // 16 // purANi sArANi nirIkSamANaH, kacid gavAzvAdi parIkSamANaH / tIrthAni kutrApi parIyamANa- striH kApi durgAcca nirIyamANaH // 17 // vyAkhyA-sArANi-zreSThAni / purANi-nagarANi, mArge prAptAnIti bhAvaH / asya sarvatrAnuSaGgaH / nirIkSamANaH-avalokamAnaH / kvacit-kutrApi / gavAzvAdi-gAvazca azvAzca eSAM samAhAre gavAvaM, tadAdi tatprabhRti-hastyAdyapIti bhAvaH / parIkSamANaH-tallakSaNAdibhirutkRSTatvAnutkRSTatvAdi vivecamAnaH / etena tasya tajjJatvaM sUcitam / tajjJAH taM dRSTvA guNadoSau cintayantIti svabhAva iti bhAvaH / kutrApi-kApi / tIrthAnipuNyasthAnAni / triH-trivAraM / parIyamANaH-pradakSiNaM kurvannityarthaH / tasya AstikatvAditi bhAvaH / kApikutrApi ca "koTTadurge punaH same" iti haimokteH / durgA-koTTAva durgabhUmezca / nirIyamANaH-nissaran // 17 // vizramya vizramya mahIruhANAM, chAyAsu kutrApi calan zramArtaH / dhvajAbhirAveditasaudharAji, pApa kramAdratnapura puraM saH // 18 // vyAkhyA-zramAtaH-calanakumakhinnaH / kutrApi-kApi / mahIruhANAM-vRkSANAM / chAyAsu-anAtapeSu / vizrabhya-vizramya-vizrAmaM kRtvA / vIpsAyAM dviruktiH / etena zramAdhikyaM sUcitam / calan-gacchan / kramAvazanaiH / saH-dharaNIjaTaH / dhvajAbhi:-patAkAbhiH / AveditasaudharAji:-AveditA jJApitA saudhAnAm prAsAdAnAM rAjiH zreNiyena tad tAdRzam ,dhvajAyuktasaudhazreNIyuktam / ratnapura-tannAma / puraM-nagaraM / praap-praaptvaanityrthH||18|| atha tadRSTyA ratnapuraM varNayati-yadunnatamitiyadunnataM durgamito'pi harmya-cakraM tato'pi kSitipAlasadma / . tato'pi jainAyatanaM ca tasmin , satAM tadaunnatyamayaM sa mene // 19 // Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [88] vyAyA-tasmin-ratnapure / yad unnatam-uccaM "tuGgamucamunnatam" iti haimaH / durga-koTTam,koTTadurge, iti haimaH / koTTamevAtyunnatamityarthaH / ita:-koTTAdapi / harmyacakram-hANAM dhanikAvAsAnAM cakraM samUham , unnatamityanuSajyate / tataH hAlerapi / kSitipAlasama-kSitipAlasya rAjJaH sadma bhavanam rAjaprAsAdamityarthaH, unnatamityanuSajyate / tataH-rAjaprAsAdAdapi / satAM-zrAvakANAM sajjanAnAM vA / aunnatyamayaM-uccastvapracuram, sarvoccamityarthaH / tat-prasiddhaM / jainAyatanaM-jinendramandiraM sa dharaNIjaTaH / mene-amaMsta / atra pUrvapUrvavizeSApekSayottarottarANAM vizeSataratamatvena sthApanAdekAvalyaGkAraH / yadvA rAjaprAsAdAdayaM jainAyatanaM unnatamityanuSajyate dRSTveti zeSaH, satAM sadvastUnAm aunnatyamayamunnatipradhAnamatizreSTha tadranapuraM sa mene amaMsta / atra pUrvapUrva vizeSyasya durgAdeH uttarottaraM vizeSaNatvena sthApanAdekAvalyalaGkAraH // 19 // atha tasya kapilagRhaprAptimAha-pade pade itipade pade prekSaNakautukAni, sa prekSamANaH pramadena tatra / praznairanekairupalabdhameSa prAvikSaduccaiH kapilasya saudham // 20 // vyAkhyA sa eSa:-ratnapurasthahAdidarzanasaMlagnacetAH dharaNIjaTaH / tatra-ratnapure / pramadenaharSapUrvakam / pade pade-sthAne sthAne / prekSaNakautukAni-prekSaNArthamavalokanArtha yAni kautukAni pradarzanIyAni kutuhalAni / prekSamANaH-avalokamAnaH 'kautukaM ca kutUhalam' iti haimaH / anekaiH-bahuvidhaiH / prazna:jijJAsAbhiH / upalabdha-prAptam / kapilasya-tadAkhyasvaputrasya / uccaiH-unnataM / saudham-prAsAdam / prAvikSat-praviSTavAn // 20 // atha tadA kapilakRtyamAha-ratnAkarastam iti - ratnAkarastaM kapilo dvijezaM. harSAdasaMmAniva sadrasotthAt / maryAdayA sthApitasattvarAziH, pratyujagAmAbhyuditaM tato drAk // 21 // ___ vyAkhyA-maryAdayA-svocitasthityA velAdyanullaGghanAdirUpamaryAdayA ca / sthApitasattvarAzi:-sthApitaH svAntaH rakSitaH sattvAnAM 'jIvasyAdasumAn sattvam' iti haimokteH, prANinAmatha ca vinayAdisattvaguNasya rAziH samUhaH yena sa tAdRzaH / ratnAkara:-jalanidhirUpa: jJAnavinayAdiratnanidhiH / kapila:-tannAmA putraH / tata:-dharaNIjaTam pitaraM prAptaM vilokya / sadrasotyAta-san vartamAna utkRSTo vA yo rasaH pitRbhaktyAdirUpo'nurAgaH jalazca vadutthaH tadudbhavaH tasmAt / harSAt-saMmadAva lakSaNayA taraGgAca / asaMmAn-na saMmAtItyasaMmAn svAtmani apricchinnH| iva-san / amyuditam-abhyAgatam , atha codayaM prAptaM naM pratyakSadRzyamAnaM / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [89 ] dvijeza-vipravaraM dharaNIjaTam , atha ca candram / drAka-jhaTiti / anenAdarAtizayo harSAvegazca dhvanyete / pratyujagAma-svAgatAya saMmukhaM yayau / atha ca candramiva pitaraM dRSTvA pitRcandraM vA dRSTvA ratnAkararUpassa vavRdhe / atra zleSAnuprANito rUpakAlaGkAraH // 21 // athAgate tasmin kapilabhaktiprakAramAha-tAtakramAbje ititotakramAbje abhivAdya pAdya, sampAdya sadyaH parimRjya bhaktyA / tenaiva cAtmAnamayaM svamaulau, nivezitenAmalamAzvamasta // 22 // vyAkhyA-tAtakramAbje-tAtasya pituH kramau caraNAvevAbje kamale tAtakramAbje, pitRcaraNakamalayugmam / abhivAdya-praNamya / pAdyam-pAdaprakSAlanArtha udakam , 'pAdArthamudakaM pAdyaM pAdAya vAriNI'tyamaraH / sampAdyaAnIya / sadyaH-tatkSaNameva / bhaktyA -anurAgeNa / parimRjya-prakSAlya ! tenaiva-caraNodakenaiva ca / svamaulau-svasya nijasya maulau mastake, nijamUni / nivezitena-kRtena siktenetyarthaH / ayaM-kapilaH / AtmAnaM-svam / Azu-zIghram / amalaM-nirmalam, kRtakRtyamiti yAvat / amaMsta-mene / pitRpAdajalaM vIrthajalamiva durlabhaM pAvakaJceti bhAvaH / etena bhaktyatizayaH sUcitaH // 22 // atha satyabhAmAparicayamAha-bhadrAsane itibhadrAsane taM vinivezya so'tha, prANInamat tAmapi satyabhAmAm / phalAni puSpANi ca dhArayantI, puro vadhUste namatIti jalpana // 23 // vyAkhyA-atha-pAdyAyanantaram / sa-kapilaH / taM-svapitaram / bhadrAsane-bhadramuttamaM yadAsanaM pITha tadbhadrAsanam, tasmin , uttamAsane / vinivezya-upavezayitvA / vadhUH-putravadhUH / te-tava / nmti-prnnmti| iti-ityaM / jalpan-vadan / phalAni puSpANi ca-kusumAni phalAni ca pUjArthamiti bhAvaH / pura:-dharaNIjaTAne / dhArayantI-sthApayantIM / tAM-svastriyam satyabhAmAM tannAmasatyakikanyAmapi / prANInamat-praNAma kArayati sma // 23 // atha tadbhojanArtha kapilasya priyAyai AdezamAha-bhojyAnItibhojyAni sampAdaya tAtaheto-niSThAnamiSTAnnamapi prayuGva / ambhojanetre ! laghu bhojayema, vilolacelAJcalavIjanena // 24 // Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [90 ] ___ vyAkhyA-ambhojanetre !-ambhoje kamale iva netre yasyAH sA tatsaMbodhane / kamalalocane ! vAtaheto:-tAtasya pituH hetoH kRte / bhojyAni-odanAdIni, bhakSyANi / sampAdaya-vidhehi / niSThAnaMtemanaM 'syAttemanaM tu niSThAna' mityamaraH / iSTAnnaM tAtAbhilaSitabhojyam, samaste tu-niSThAnamiSTAnaM-ghRtapurAdimadhurapakvAnnam / api-punaH / prayuGava-kuru / tathA vilolacelAJcalavIjanena-vilolasya nirantaraM cAlitasya celAya vastrasya yadaJcalaM prAntabhAgaH tasya vojanena makSikAdinivAraNArtha cAlanena / etena satkAsati. zayavidhAnamAha / ima-mama pitaraM / laghu-zIghraM / bhojaya-abhyavahAraya, dUrAgatatvAcchrAntatvAd bumukSApIDito 'stItihetoriti bhAvaH / upasthitaM durlabhamatithiM sadya evAnugRhNanti santaH // 24 // nanu imaM bhojayetyeva kathamucyate, mAmapi bhojayeti kathaM noktamityAzaGkAyAmAha-bADhamitibADhaM zirortivyathamAnadeho, bhokSye priye ! tadvinivRttimApya / uttiSThamAnA hi rujA nivA, pravarddhamAnA khalu durnivArA // 25 // vyAkhyA-priye-dayite ! bADham-atyantam / zirortivyathamAnadehaH-zirasi mastake yA artiH pIDA tayA kRtvA vyathamAnaH pIDyamAnaH dehaH yasya sa tAdRzaH / atra dehavyApipIDoktyA pIDAdhikyaM sUcitam / tadvinivRttim-tataH tAdRzapIDAtaH vinivRti zAntim / Apya-prApya / bhokSye-ahamityadhyAhAraH / sAmprataM netibhAvaH / nanu durlabhA'tithiprAptyA sahaiva bhoktavyam , pIDAsattve'pi tvayA pIDAyAH pazcAdapivAraNasambhavAt / etAdRzAtithezca punarlAbhAsaMbhavAda, sahabhojanAkaraNe avajJApratItezca, tatrAha-hi-yataH / uttiSThamAnA-udbhavantI prathamAvasthApanneti yAvat, rogo rujA rugAtaGkaH iti haimokteH' rujA-rogaH / nivAnivAraNayogyA bhavatIti zeSaH / dRDhamUlatvAbhAvAditi yAvat / pravardhamAnA-dRDhamUlatayA vRddhiM prApyamANA / durnivArA-vArayitumazakyA / khalviti nizcaye "cintanIyA hi vipadAmAdAveva pratikriyA" ityukteriti bhAvaH / atra svayaM bhojanAkaraNe vardhamAnAyAH rujAyAH nivAraNAzakyatvarUpasAmAnyArthena samarthanAva sAmAnyena vizeSasamarthanarUpo'rthAntaranyAsAlaGkAraH // 25 // - atha tadanantaraM dampatIkarttavyamAha-iti priyAmitiiti priyAM pratyabhidhAya dambhAt , kSaNaM sa zayyAmadhizayya zizye / nirmAya nirmAyatayaiva tatta-dabUbhujat sA zvazuraM subhaktiH // 26 // vyAkhyA-priyAM-svakAntAM prati / iti-uktaprakAram / abhidhAya-kathayitvA / sa-kapilaH / kSaNaM-muhUrta / dambhAta-vyAjAt / zayyAM- talpam / adhizayya-adhyAzritya / zizya-zayitavAn / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [91 ] sA-satyabhAmA / subhakti:-suzobhanA bhaktiH pUjyeSvanurAgo yasyAH sA, tAdRzI stii| nirmAyatayA-mAyAvAH alIkapratikriyAyAH, nirgatA rahitA, nirmAyA-sadbhAvA, tasyA bhAvastattA tayA nirmAyatayA sadbhAvanayA, , evakAreNa mAyAyAssarvathA'bhAvassUcitaH / tattad-bahuvidham / nirmAya-vidhAya bhojyAdikamiti shessH| zvazuram-nijapatipitaram / abUbhuja-bhojayati sma // 26 // atha tadanantaraM taJcittavRttimAha-rasAsurANAmitirasAsurANAmavataMsametaM, vedAntavidyAviduSAM sumukhyam / abhyAgataMtaM gurumAzayitvA, kRtArthamAtmAnamarmasta sApi // 27 // nyAkhyA-rasAsurANAM-rasAyAH pRthivyAH surAH devAH, rasAsurA bhUsurA brAhmaNAH, teSAm / avataMsaMbhUSaNabhUtam / vedAntavidyAviduSAM-vedAntasyAdhyAtmanaH vidyA tasyA viduSAM prAjJAnAM, sumukhyaM pradhAnataram / etamAgataM / taM-prasiddham / abhyAgatam-atithiM / guruM-zvazuraM, pUjyam / AzayitvA-bhojayitvA / sA'pisatyabhAmA'pi / AtmAnaM-svaM / kRtArtha-kRtakRtyam / amaMsta-mene, gurusevA hi janmanaH phalamitibhAvaH // 27 // atha tadanantaraM kapilakRtyamAha vilambyetivilambya kaJcit samayaM vinidraH, samutthitaH so'pi punarvitandraH / Uce priyAmAzayamAM samIra-bhavA zirortiya'vRtanmamApi // 28 // vyAkhyA-kazcita samayaM-svalpakAlaM / vilambya-vyatItya / vinidrH-ubuddhH| pun:-muuyH| vitandraH-vigatA tandrA yasya sa vitandraH, gatAlasaH san / smutthitH-utthaayopvissttH| sa:-kapilaH / api mm-me'pi| samIramavA-samIraH vAyuvikAraH tena bhavati utpadyate yA sA tAdRzI / ziro'ti:zirasaH mastakasya atiH pIDA / nyavRtata-nivRttA'bhUda, iti hetoriti zeSaH / mAmAzaya-bhojaya mAm iti / priyAM-nijakAntAm / Uce-kathitavAn // 28 // atha tliyaakRtymaah-tdaiveti| tadaiva saMsAdhya ca sAdhu bhojyaM, sA bhojayAmAsa tamAzu saadhvii| kalAvatInAM hi kulAGganAnAM, pAkakriyAyAM na bhvedvilmbH||29|| vyAkhyA-ca-punaH / sA sAdhvI:-pativratA satyabhAmA saa| sadaiva tatkAlameva / sAdhu-uttamaM / 'bhojyaM bhakSya / saMsAjya-sampAtha / maashu-shiighrm| saM-svapriyaM, kapilam / bhojayAmAsa AzayAmAsa / ' Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 92 ] nanu kamiyacchIghram , pAkasampatti:-tatrAha / hi-yataH / kalAvatInAM-pAkAdikriyAkalAcaturANAM / kulAjanAnAM-kulavadhUnAM / pAkakriyAyAma-rasavatIkriyAyAM / vilamba:-kAlakSepaH / na-naiva / bhaveta-syAt / kulastriyo hi zIghraM pArka kurvanti, takriyAyAM nipuNatvAdityarthaH, tatkRtazIghrapAkarUpasya vizeSasya kulAGganAkata kazIghrapAkakaraNarUpasAmAnyArthena samarthanAtsAmAnyena vizeSasamarthanarUpo'rthAntaranyAsAlaGkAraH // 29 // atha tadanantaram satyabhAmAcittavRttimAha - bhRzamitibhRzaM pRthagbhojanakarmataH sA, na tatsutaM taM kalayAJcakAra / cirAdvayasyAvapi saGgatau ya-na bhinnapaMktyA bhujimAdadhAte // 30 // vyAkhyA-bhRzam-atyantaM / pRthagbhojanakarmataH-pRthak bhinnatayA yad bhojanasyAzanasya karma kriyA tataH hetoH| saa-stybhaamaa| tN-kpilN| tatsutaM-dharaNIjaTaputraM / na-naiva / kalayAJcakAra-amanyat / tatra yuktimaah| yt-ysmaaddhetoH| vysyau-skhaayaavpi| ciraav-diirghkaalaanntrN| snggtau-militau| minnapaMktyA-bhinnA pUrvAparIbhAvenAtiriktA yA paMktiH zreNI tayA kRtvA, bhinnapaMktyupavezaneneti yAvat / bhuji-bhojanakriyAM / na-naiva / AdadhAte-kurutaH / pitAputrayoH kimu vaktavyamiti bhAvaH / atra tasyAH tasya tatputratvAbhAvakalanarUpavizeSArthasya vayasyayorapi bhinnapaMktyA bhojanA'karaNarUpasAmAnyArthena samarthanAt sAmAnyena vizeSasamarthanarUpo'rthAntaranyAso'laMkAraH / vastutastu sa na tatputraH bhinnapaMktyA bhojanakaraNAt / pitAputrau hi na bhinnapaMvatyA bhojanaM kurutaH, vayasyayorapi bhinnapaMktyA bhojanAkaraNAt ,iti vyAptipradarzanapUrvakAnumAnameveti // 30 // nanu yadi tasya yathArthataH zirotiH, tadaitadanumAnaM nAvasaraprAptamityata Ahe--prApyAvakAzamiti prApyAvakAzaM tadahaM kathaJcit, svarUpamamya zvazuraM yathArtham / yathArthavAdAkalitorukIrti, prakSyAmi saMkhyA'mitavAgvilAmA // 31 // vyAkhyA-tata-tasmAt bhinnapaMktyA bhojnkrnnaaddhetoH| kathaJcita-kenA'pi prakAreNa, kapilasya sthAnAntaragamanAdinA ityartha / avasaram-avakAzam / prApya-labdhvA / ahaM-satyabhAmA / saMkhyA'mitvAgvilAsA-" carcA saMkhyA vicAraNA" ityamarokteH haimoktezca saMkhyAyAM vicAraNAyAM pramANairarthaparIkSAyAM yadvA saMkhyayA jJAnenAmito'tulyo'parimito vA vAcAM vilAsaH sphUrtiryasyAH mA tAdRzI, etena parahasthavArtAprahaNAturI sUcitA / vAgavinyAsenAvaya' marmasphoraNAva / nanu sa satyameva vardadityatra kastava pratyayaH natrAha yathArthavAdAkalilomItima-arthamamatikramya yathArtha satyaM yo vAdaH badanaM tenAkalpitA prAptA uru: mahatI Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [93] kItiyana taM tAdRzaM / zvazuram-patyuH pitaram / asya-kapilasya / svarUpam-kulAdiviSayakayathAsthitatattvam / prakSyAmi-jijJAsiSyAmi / aSTe vastunyAptavacanameva pramANamiti bhAvaH // 31 // atha kapilasya sthalAntaragamanamAha-vicintyetivicintya caivaM kapilapriyA sA, sthireva yAvat sthiratAM jgaahe| tAmbUlamasmai kapilaH pradAya, tAvat pratasthe sa vimRzya kRtyam // 32 // vyAkhyA-sA-pUrvoktavicArasaMlagnA / kapilapriyA-kapilasya priyA kAntA satyabhAmA / evaMpUrvoktaprakAram / vicintya-vicArya ca / yAvata-yadavadhi / sthireva-pRthivI iva "rasA vizvaMbharA sthiraa|" itymrH| sthiratA-nirudvegatvam / etena tasyA gambhIratA sUcitA / jagAhe-dhRtavatI / tAvata-tadavadhyeva / sa:-kapilaH / asmai-svapitre / tAmbUlaM- naagvlliidlN| pradAya-samarpya / kRtyaM-kAryAntaraM / vimRzyavicArya / pratasthe-prasthitavAn / kAryArtha sthalAntaraM gatavAnityarthaH // 32 // atha satyabhAmAyAH kRtyamAha-sA satyabhAmetisA satyabhAmA zvazurasya tasya, samIpamAgatya nipatya pAdau / saMyojya hastau kamalaprazasto, vacasvinI vAcamuvAca dhIrA // 33 // vyaakhyaa-saa-praaptaavsraa| dhiiraa-dhairyshaalinii| vacasvinI-prazastaM vaco yasyAH sA tAdRzI, paTuvAk / satyabhAmA tasya-gRhAgatasya / zvazurasya samIpam-antikam Agatya samAgamya / paadau-shvshurcrnnau| nipty-prnnmy| etena tasya anukUlIkaraNavidhiH sampAditaH / kamalaprazastau-kamale padma iva prazastau zobhanau padmamanoharau / hstau-krau| saMyojya-aJjaliM baddhvetyarthaH; etena vinayAtizayaH sUcitaH / vaacm-vkssymaannvcnm| uvAca-vaktumArabdhavatI, vinayenAnukUlyapraznaM kRtavatItyarthaH // 33 // atha tasyA vacanameva prapaJcayati-prasAdamAdhAyetiprasAdamAdhAya nivedayantu, mamAgrataH samprati pUjyapAdAH / kimaGgajo vastanayaH kimAho-svijAtijAtaH paripAlito'yam // 34 // vyAkhyA-pUjyapAdAH-pUjyau pAdau yeSAM te tAdRzAH AdarArthe bahuvacanam, vandyacaraNAH / sampatiadhunA / prasAda-prasannatAm / AdhAya-dhRtvA, anyathA ayathArthakathanamapi sambhAvyate iti bhAvaH / mama Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [94] me| agrata:-puraH / nivedayantu-kathayantu, nanu kastava praznaH, tadAha / ayaM-kapilAkhyaH / tanayaH- putraH / va-yuSmAkam / aGgajaH-aGgAjAtaH sa tAdRzaH aursH| kim-iti prshne| Ahosvid-athavA / jAtijAta:-jAtau svasamAnavaNe 'brAhmaNajJAtau' jAtaH utpannaH / paripAlita:-bhavA, anAthatvAtsaMrakSitaH, kimiti prazne // 34 // atha tadviSaye vikalpAntaramAha-anyasyetianyasya kasyApi mahAnubhAva-rdayA'nurodhAdvibhRto'thavA'pi / kRSyAdiniSpattividhAnahetoH, krItaH kimeSa pratipanna eva ? // 35 // vyaakhyaa-athveti-pkssaantre| mahAnubhAva:-mahAn anubhAvaH prabhAvaH Azayo vA yeSAM taissAdRzaiH, udArAzayaiH / dayAnurodhAd-dayA kRpA tasyAH anurodhAta AlambanAddhetoH, anugRhmeti yAvata ! ksyaapianirdissttnaamnH| anyasya-itarasya, brAhmaNAdanyasyetyarthaH, tanaya iti shessH| vibhRtaH-poSitaH ? kRpyAdiniSpattividhAnaheto:-kRSiH kSetrAdikarSaNajanyasasyAdisAdhanam, tadAdeH kRSigRhakAryaprabhRteH nippattiH sampattiH tasyAH vidhAnaM karaNaM taddhetoH, tadartham / eSa-kapilAkhyaH / krIta:-dravyavinimayena vazIkRtaH, krItadAsaH / pratipannaH-svIkRtaH, prAptaH paricitaH / eva-vA kim , katamo'yamiti praznaH // 35 // atha kadAcitkapilAniSTAdisaMbhAvanayA mithyAvadanaM sambhAvyAha-tathyamititathyaM na cecchaMsata sadguNaudhai-razeSasaMsatsvapi zaMsanIyAH / tadbrahmahatyAdikakarmajanyai-lipyadhva enobhiravazyameva // 36 // vyAkhyA-sadguNaudhaiH-santaH paramArthabhUtAH prazastA vA mAnyAM vA ye guNAH teSAmodhaiH samUhaiHkRtvA / bhazeSasaMsatsu-azeSA sakalA yA saMsadaH sabhAH tAsu nikhilasabhAsu / zaMsanIyA:-kIrtanIyAH / api-punaH yUyamiti zeSaH / tathya-satyaM / cet-yadi / na-naca / zaMsata-bhASata / tat-tadA / brahmahatyAdikakarmajanyaiHbrahmaNo hananaM brahmahatyA tadAdikaM surApAnAdikaM yatkarma kiyA tajjanyaiH tadudbhavaiH enobhi:-pApaiH / avazyameSa-dhruvameva / lipyadhve-yuktAH syuH, mithyAvadane brahmahatyAdipApasya dharmazAstre pratipAdanAditibhAvaH // 36= atha ca tacchrutvA dharaNIjaToktimAha-itIrita iti - itIritaH so'pi tayaiva vadhvA, brAhmaNyacaJcuH sphuTamAcacakSe / na yasya lokaMdvayasAdhanecchA, sa evaM mithyAvacanaM bravIti // 37 // Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 95 ] vyAkhyA iti-pUrvoktaprakAreNa / tayA- smiipsthyaa| vavA-snuSayA / eva Irita:-kathitaH / so'pi-dhrnniijtto'pi| brAhmaNyacazca:-brAhmaNasya bhAvo brAhmaNyaM tena kRtvA canaH prasiddhaH, "tena vitte caJcucaNau // " / 7 / 1 / 175 // iti sUtreNa prasiddhArthe caccapratyayaH, naiSThikabrAhmaNa ityarthaH / sphuTaM-spaSTam / AcacakSe-kathitavAn, kimityAha / yasya-puMsaH / lokadvayasAdhanecchA-dvau avayavau asyeti dvayaM, lokayoH ihaloka-paralokayoH dvayaM yugmam, tasya sAdhanaM svAnukUlakaraNaM tasyecchA'bhilASA / na-nAsti / saeva-tAdRza eva nAnyaH / mithyAvacanam-a nRtavAcaM / bravIti-vakti, mithyAvacane lokadvayasya vinAzAditi bhAvaH // 37 // nanu tarhi maunameva varaM satyavadane'pi kadAcit kasyacidaniSTasambhavAttasya cAniSThatvAttatrAha-ahaM tviti ahaM tu vasvarthanayaiva vatse !, samAgamaM yadyapi tatsamIpam / tvayA ca pRSTaH zapathairuda}-stathApi tathyaM mayakA nigAdyam // 38 // vyAkhyA-vatse-putri! ahaM tu-tava shvshurstu| yadyapi vasvarthanayaiva-vasuno dhanamya arthanA yAcanA tayA kRtvaiva, natvanyaprayojanena tanmarmaprakAzanAya vA, etena sveSTamapi sUcitam / tatsamIpamtasya kapilasya samIpamantikam | samAgamam-samAgatavAn , evaJca tanmarmaprakAzanaM nocitamiti bhAvaH, tarhi mocyatAmaHcatrAha / tthaapi-taadRshaavsthaayaampi| udgraiH-utkRssttaiH| zapathaiH-zapanaiH kRtvA, tiikssnnshpthpuurvkmityrthH| ssyaa-bhvtyaa| pRSTaH-jijJAsitaH, atH| mykaa-myaa| tathyaM-satyaveSa / nigAdyam-kathanIyam, zapathe pati mithyAbhASaNe pApasya vrajalepAyitatvAd vigItAcAratvApattezceti bhAvaH // 38 // ___ artha saduktimAha-ajADyati-- panvAla evaM jAtaM, jAnIhi daaserkmetmtr| marAha hane samartha, parisphuTatkaNTakacarvaNotkam // 39 // - atra-iha / eta-kapilam / ajADyadhanvasthale-jaDasya bhAvo jADyam, avidyamAnaM jADyaM vatra tattAdRzaM ya tvAdajaDasya dvanvA marubhUmiriva sthalaM kSetra tatra jAtam "marudhanvA" iti haimaH / dAsyAH marubhUmivadaprazamama . dharaNIjaTasya saMyogAcceti bhAvaH / pakSe DalayorekyAjalabhAvazUnyamarusthale / jAta-mityarthaH / bhAra dva hane-samagro se bhAraH, kRSyAdikAryabhArastasyodvahane krnne| samartha-sazaktam / atha ca sarvaprakAra bahanayogyam / parisphuTatkaNTakacarvaNotkam-parisphuTanto vyaktIbhavanto ye kaNTakAH kSudrazatravaH teSAM ___vyAkhyA Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 96 ] carvaNe nAzane utkam, utkaNThitam, gRhabhArasyAtraivAropAva, tatra saMbhavacchatrunigrahasyApyanenaiva karaNAditi bhAvaH, kaNTako na khiyAM kSudazatrau" iti medinI / atha ca parisphuTanto vikAzamAnAH kaNTakA pAdAdivedhakatIkSNAmAH kaNTaketi prasiddhAH yatra gulmAdiSu teSAM carvaNe bhakSaNe utkam / dAserakaM-dAsyAH putram / bhRtye dAseradAsetyamaravacanAva bhRtyazca / atha ca uSTrameva 'uSTro dAzeraH' itihaimaH / zleSe zasayorekyamiti / jAnIhi-avehi / atra rahasyakathanAya dvadharthakapadopAdAnam / evaJcArthadvaye'pi tAtparyAvadhAraNAdvizeSyasyApi zliSTatvAca zleSAlaGkAraH // 39 // atha taduktAzayaM sA'budhadityAha-tenoditimiti-- tenoditaM zleSamukhena vAkyaM, sukhena sA'buddha vibuddhavaryA / yadvetti vidvatparicArako'pi, durgaM na kiM satyakinandanA sA // 40 // . vyAkhyA-tena-dharaNIjaTena / shlessmukhen-dvyrthkpdpryogenn| uditaM-kathitaM / vAkyaM-vacanam , arthAttadarthamityarthaH / vibuddhavaryA-vibuddheSu vidvatsu varyA prshsyaa| saa-stybhaamaa| sukhena-aklezena / abuddha-jJAtavatI / nanu kutaH striyAH tAdRzI buddhistatrAha / yadurgam-anavagAham gUDhamarthamiti yAvat / vidvatparicArako'pi-viduSAM paNDitAnAM paricArakaH sevakaH, apinA vidvAMstu jAnAtyeva, tatra kimu vaktavyamiti sUcitam / vetti-jAnAti taditi zeSaH / sA-tAdRzI vibuddhavaryA / satyakinandanA-satyakeH tadAkhyAdhyApakasya nandanA putrI / kina-kasmAnna, apitu avazyameva vetti, vidvatparicArakasya yatra tajjJatvam tatra vidvasaMtAnasya kiM vaktavyamiti bhAvaH, atra satyabhAmayA tadarthabodharUpasya vizeSArthasya vidvataricArakasya bodhena vidvatsantAnasya tadbodhakatvarUpasAmAnyArthena samarthanAdarthAntaranyAso'laGkAraH / / 4 / / _ atha tadbodhAnantaraM satyabhAmAkRtyamAha-nidhAyetinidhAya sA'ntarmanasa tamarthaM, nidhi dharitrIva vicitrarUpA / puNyAGkurotpattimapekSamANA, tasthau rasAliGgatamadhyadezA // 41 // vyAkhyA-sA-satyabhAmA / antarmanasaM-hRdaye / taM-dharaNIjaToktam / artha-vAcyam , dAserako'yamityevaM vAcyamityarthaH, tadrUpam / nidhi-ratnam / vicitrarUpA-vicitraM rUpam nekavidham svarUpaM yasyAH sA tAdRzI, atha ca vicitraM vizeSeNAzcaryayuktaM vilakSaM khinnaM vA rUpaM yasyAH sA tAdRzI / dharitrIva-dharaNIva / nidhaay-kRtvaa| rasAliGgatamadhyadezA-rasena jalena AliGgitaH sampRktaH madhyadezaH garbhapradezaH yasyAH sA tAdRzI, atha ca rasAyAM pRthivyAmAliGgitaH saktaH upaviSTatvAditi bhAvaH, madhyadezaH kaTipradezaH yasyAH sA tAdRzI sakhedamupaviSTA, yadvA kapilavRttAntajJaptijanyA'dbhutarasenAliGgitaH, sampRkto Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 97] madhyadezo hadayaM yasyAssA vAnI / puNyAharotpacim-puNyamAra iva, puNyamiva sa arastasyotpattim / apekssmaannaa-aashaasthmaanaa| tasthau-sthitA / atrArtha niSimiti rUkega rasAlijitAdizleSeNa, cApAgatopamA // 4 // atha samprati kapilasya kRtyamAha zlokadvayena-yanme'pi iti- .. yanme'pi vRttAntamiha pravaktA, tAtaH sthitastena visrjniiyH| svavRttabhaGge yadi vA mahadbhiH, pramAdalezaH parivarjanIyaH // 42 // vyAkhyA-iha-atra madgRhe / sthitaH-uSitaH / tAta:-mama pitA / yad-yena hetunA / me-mama / vRttaantm-gopniiydaasputrtvaadivaartaam| api na-svavRttAntamapi / pravaktA-kathayiSyati / tena-marmabhedenAnartho mA bhUditi hetunA / visarjanIyaH-jhaTiti puraskArAdipradAnadvArA itaH apasAraNIyaH / yadi vA-yataH, svavRttamaGge-svasya vRttasya guptavArtAyAH bhaMge prakaTa nAvasare samupasthite sati / mahadbhiH svamAnarakSibhiH / pramAdaleza:-pramAdasya anavadhAnatAyAH lezaH sambandhaH "pramAdo'navadhAnatA", "lezaH sambandharvayo"riti ca kozaH / yadvA stoko'pi pramAdaH / parivarjanIya:-tyAjyaH, anyathA mahattvahAnissyAditi bhAvaH // 42 // cice vicintyeti vitatya kRtyaM, sametya pastyaM kapilo bahi (staH) SThaH / prapaccha bhAryAM zucizIladhuryA, vastuH saparyAvidhaye vihastaH // 43 // vyaakhyaa-iti-puurvoktriityaa| citte-mnsi| vicintya kRtyaM-kArya / vitatya-samApya / bahiSThaH-kAryacchalena . bhirdeshsthH| pastyaM-gRham / "nizAntapastyasadanaM bhavanAgAramandiram" iti kozaH / sametya-Agatya / kapila: vihasta:-caturaH, "vihastazcaturo vyagraH" iti kozaH / vaptu:-pituH / saparyAvidhaye-saparyAyAH pUjAyAH dravyAdinA satkArasya vidhaye anuSThAnAyetyarthaH, kiyat kiM vA dAtavyamityevam / zucizIladhuryAm-zuci pavitraM yacchIlaM tasmin dhuryA dhaureyAM "dhuryaH-dhaureya-dhaureyaka-dhuraMdharAH" iti haimaH / sampannazIlAmityarthaH / bhAAM-patnI satyabhAmAM / prapaccha-jijJAsitavAn // 43 // atha satyabhAmAyAstaduttaramAha-adarzayantI itiadarzayantI svamanovikAraM, sA satyabhAmA dayitaM bbhaasse| .... pradIyate'smai gRhasArasAra, pAtraM guruzceti mahAna hi yogaH // 44 // Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 98 ] vyAkhyA-sA-kapilena pRSTA stybhaamaa| svamanovikAra-svamanasaH vikAram tadIyaguptatathyavArtAzravaNajanyatadviSayakasvaceto vailakSyAdi / adarzayantI-aprakaTayantI / etena tasyAH avasaraparipAlana sUcyate dayita-priyaM, kapilaM / babhASe-kimityAha / asmai-tvatpitre / gRhasArasAraM-gRhasya sAre zreSThavastunyapi yatsAraM zreSTham uttamottamaM vastu / pradIyate-AdarAdhikyAdarpaNIyaM, kimityuttamottamaM tatrAha / hi-yataH, ayaM tava pitA / pAtraM-dAnAhaH vidyAvaMzazIlAdivibhUSitatvAt / guru:-pUjyazceti, mahAn-durlabhaH / yoga:avasaraH, na vayamevaM sarvadA sulabhamiti dAnaprAzastyAyottamottama deyamiti bhAvaH // 44 // ___ atha kapilapravRttimAha-so'yamitiso'yaM tadutsAhavivarddhibhAvaH, svarNaJca ratnaJca dukUlavastram / vizrANya yogyaM vyasRjat samRddhau, gurau hi ko nAma parAGmukhaH syAt // 45 // vyAkhyA-saH jJAtabhAryAbhAvaH / ayaM-kapilaH / tata-tasmAt stybhaamaa'nurodhaaddhetoH| utsAhavivarddhibhAva:-utsAhena vivartI vivaddhiSNurbhAvaH svAbhiprAyaH yasya sa tAdRzassan, etena tasya dAnavIratvaM sUcitam / yogyN-ucitm| svarNazcaratnaJca dukUlavastraM-bhaumavastraM ca "jhaumaM dukUlam' iti haimaH / vishraannydtvaa| vyasRjada-visarjayAmAsa, ucitaM caitattadAha / hi-yataH / samRddhau-RddhaH Adhikye sati / guraupitrAdau pUjye pAtre / ka nAmeti-komalAmantraNe / parAGmukhaH-dAnavimukhaH / syAt-na ko'pItyarthaH // 45 // atha dAnAnantaraM kapilamanobhAvamAha-supAtretisupAtrasambandhamavApya lakSmIH, kRtArthatAmAzrayati sma tasya / jAtaH kRtArthaH kapilo'pi ko vA, bhaktyA satAM no paritoSameti // 46 // vyAkhyA-tasya-kapilasya / lkssmii:-dttsvrnnaadismpttiH| supAtrasambandhaM-supAtreNa vidyAdisampannena dAnapAtreNa tatpitrA sambandha janyajanakabhAvarUpaM saMsargam / avApya-prApya / kRtArthatAM-kRtaH arthaH prayojanaM yasyAstadbhAvastattAm "vittaM tyAnayuktamityukte" riti bhAvaH / Azrayati sma-samAzrayat / kapilaH api-kRtArtha:-kRtakRtyaH / jAta:-abhUta / yogyamevaitadityAha / satAM-pUjyAnAM gurvAdonAM / bhaktyA-satkAreNa kRtvaa| kobrA paritoSa-santoSaM kRtakRtyatAmiti yAvat / no-atra niSedhArthe no, netyrthH| etigacchati / api tu sarva evaiti, anyathA durjanatvApattariti bhAvaH // 46 // Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [99 ] atha satyabhAmAyAH pravRttimAha-nizcityetinizcitya tAdRk kapilasvarUpaM, manovirAgaM ca nijAnurUpam / ananyanirvaya'tadIyaceto-vRttipravRttiM ca suvRttabhAvA // 47 // dovArikajJApitavittavRtta - vRttAntamazrAnpratanayacAram / zrISeNabhUgalamupetya bhartR-svarUpamAkhyat kila satyabhAmA // 48 // vyAkhyA-suvRttabhAvA-suvRttaH susampannaH bhAvaH AzayaH yasyAH sA sadAzayA stybhaamaa| tAdRkdharaNIjaToktaprakAram / kapilasvarUpam-dAsIputratvAdidharma kapilasya vRttam, tata eva / nijAnurUpamsvasvarUpocitam tadviSaye / manovirAgaM-mAnasikarAgAbhAvaM cittavailakSyam / ananyanirvatyaMtadIyacetottipravRtti-na anyena nivAM parAvartanIyA tAm, netarasamAdheyAm, tadIyAyAH kapilasambandhinyAH cetovRtteH manobhAvasya pravRttiM vyApAram, nRpAtiriktasya janasya kathanena na mAmayaM tyakSyatItyevaMrUpAm / ca nizcityavicArya / azrAntanayapracAram-azrAntaH apratiruddhaH nayasya nIteH pracAraH prasaraH yasya sa tam, nItyA zAsitAram, etena tatrAvazyaM nyAyalAbha iti-sUcitam / dauvArikajJApitavittavRttavRttAntam- dauvArikeNapratIhAreNa jJApito vittaH prasiddhaH vRtto jAtaH vRttAntaH sAbhiyogaH svAgamanAdirUpasamAcAraH yasya tam / 'khyAte pratItaprajJAtavitteti' haimaH / zrISeNabhUpAlaM-zrISeNAkhyarAjAnam / upetya--prApya / bhatasvarUpambhartuH patyuH kapilasya svarUpam kulAdirUpam dharmam / Akhyat-kathitavatI / kileti-prasiddhau // 48 // ... . atha sveSTasiddhyai rAjAnaM svAbhimukhIkatuM satyabhAmAkRtastutimAha-svameveti tvameva sUraH paratApanatvAt, durgAzrayatvAkimu nAsi somaH ? ... tvaM maGgalo bhUtanayastvameva, budhaH pratItavyavahArasaumyaH // 49 // vyAkhyA-tvameva-bhavAneva / paratApanatvAt-parasya zatroH anyasya jagatazca tApanatvAt sntaapktvaad| sUraH-sUryaH / "sUrasUryAryamAdityadvAdazAtmadivAkarAH" ityamaraH / atha sUte teja iti sUraH, paratApanatvAt anyaprajAjanAnA rAjatejaH pradarzakatvena sUraH pratApI, ata eva zAsakaH, nAnyaH kazcita sa hi parasyAnyasya svatejaHpradarzakaH natu zatroH ketuprahAderiti vyatirekaH tathA / durgAzrayatvAda-durgaH koTTaH, kodurge, punaH same" iti haimaH / atha ca durgA umA, tathA ca durgA kAntiH tadAzrayatvAda, kAnsatvAditiyAvat / "umA * gauryA haridrAyAM kIrtikAntyatasISvapi" iti haimaanekaarthH| somaH Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [1..] candraH "candraH somaH" iti haimaH, umayA sahita iti soma iti saGgata iha somazabdaprayogaH atha ca AhvAdakaH / nAsi-na bhavasi / kimviti-kAkupraznaH arthAdavazyaM bhavasi / tathA bhRtanayaH-mUtaH mUtiviziSTaH sampanno vA nayaH nItiryasya sa tAdRzaH, atha ca muvaH pRthivyAH tnyH| maGgala:-tadAkhyaH prahaH, atha ca maGgalakArakaH / tvam-tathA / pratItalyavahArasaumya:-pratItaH prasiddhaH vyavahAreSu karttavyeSu saumyaH zAntasvabhAvaH udArasvabhAvazca, atha ca pratItaH vyavahAraH yasya sa cAsau saumyaH "rohiNeyo budhaH saumyaH" ityamarokteH budhAkhyo prahaH / budhaH-paNDitaH / tvameva-bhavAneva na tvnyH| tvayi saumyatvaM candravanzItatvavetyubhayayogAditi, evkaarennaadvytirekaalngkaarH||49|| gurustvamAlambanabhUtajIvaH, prabho ! kavistvaM zrutakAvyanAmA / zanaizcarastvaM zritamandabhAva-stamo (hi) dviSanpArthivaseMhikeyaH // 50 // myAkhyA-pramoM !-svAmin ! AlambanamRtajIva:-AlambanamUtamAzritaM jIvayatIti sa tAdRzaH aashritpaalkH| atha ca AlambanamAdhAratAM bhUtaH prAptaH sa cAsau jIvazca bRhaspatiH "jIva AGgirasaH" itymrH| bArhaspatyasiddhAnte bRhaspatereva jyautiSe jagadAdhAratvena varNanAva, sUryasiddhAnte sUryasyeva / guru:-zreSThaH, pAlakatvena pitrAdirUpaH, atha ca guruH bRhaspatiH tvam "gISpatirdhiSaNo guruH" ityamaraH / tathA zrutakAvyanAmAzrutaM prasiddham kAvye prabandhe nAma yasya saH / atha ca zrutaM prasiddha kAvya iti nAma yasya saH, "zukro daityaguruH kAvya uzanA bhArgavaH kaviH", ityamaraH / kavi-kAvyakartA, atha ca zukrAcAryaH tadAkhyagraho vA tvam / zritamandamAva:-trita AzritaH mandabhAvaH anauddhatyaM yena sH| atha ca mandabhAvaH mandeti saMjJA yena saH, zanaizcara:-akSipragamanaH, mahatAM zIghragamananiSedhAditi bhAvaH, atha ca "mandaH kroDo nIlavAsA" iti haimokteH tadAkhyaH prahaH tvam, hi punaH / pArthivasaihikeya:-pArthiveSu rAjasu saihikeyaH siMhikAyAH apatya siMha iva zUraH / atha ca vidhuntudaH, atra yadyapi mudritapustake 'tamohiSan' iti pATha upalabhyate, paraM 'tamodviSan' iti pAThaH samyag pratibhAti / tathA ca tamodviSan-rAjapakSe timiradveSakArakaH, rAhupakSe tu tamazcAsau dviSanniti "tamasturAhuH svarbhAnuH, saiMhikeyo vidhuntudaH" ityamaraH // 50 // candrAvadAtAdbhutavaMzaketuH, tvanigrahAtmA kimnugrhaatmaa| patrAnukUlaH pratikUlako vo, karoSi taM deva vibhUtibhAjam // 51 // vyAkhyA-candrAvadAtAmutavaMzaketa:-candrasya candravadvA avadAtaH vizuddhaH, ataH anitarasAdhAraNaH yo pezaH kulam anema candrakulotpanno'miti candravanirmalavaMzIyo'yamiti va sUcitam, tasya ketuH vajArUpaH Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [1.1] atha ca candrabaddhavalaH aguvazca yo "vaMzo veNuryavaphalastvacisArastRNadhvajaH" iti haimokke vaMzasya tRNadhvajasya ketuH sa iva vaMze ketuH / tvaM-bhavAn / nigrahAtmA-niprahaH daNDanam, sa evAtmA yasya sa tathA; daNDane upasvabhAvaH / anugrahAtmA anuprahaH sa AtmA yasya sa tAdRzaH dayAlussaumyasvabhAvazca, veti zeSaH, kimiti praznakAkuH, kutastatsvabhAva ityaashngkaayaamaah| yatra-yasmin jane / anukUla:-anuprahasvabhAvaH / prtikuulkaa-uppaatsvbhaavo| vA-bhavasIti zeSaH / t-jnN| devavibhUtimAnam-devAnAM vimUtirezvarya tAjam, anukUlatve tathA dhanadAnena, pratikUlatve maraNena svargaprApteH devavibhUtibhAktvamiti bhAvaH, karoSi vidadhAsi zleSaH // 51 // atha samprati svavijJaptyai bhUmikAmAracayati-vijJaptimitivijJaptimAkarNaya me narendra !, tvatto varAkaH sa punaH surendraH / na dRzyate tajjayavAhinI sA, na dRshytejHprsrprcaarH||52|| vyAkhyA-narendra !-rAjan ! me-mama / vijJapti-nivedanam / aakrnny-shRnnu| sa surendrA, punritivaakyaalngkaare| tvatta:-tvAmavekSya / varAka:-dInaH, kuta etajjJAtam ityAha / tajjayavAhinI-tasya surendrasya jayasya vijayasya vAhinI senA "dhvajinI vAhinI senA" itymrH| sA na dRzyate-tathA / dRzyateja:prasarapracAra:-dRzyaH pratyakSaH tejasaH prasarasya vistArasya pracAraH saJcaraNaM na, dRzyate ityanuSajyate / yadi hi sa tvatsamo'bhyadhiko vA bhavet tadA tau dRzyeyAtAmeveti bhAvaH / / 52 // yaH zrAddhadevaH samavartano yo, yo dharmarAjaH zamanaH zruto yH| tatiM narAdhIzvara! karma vAcyaM, tasmAdvibhinna jinameva viddhi // 53 // vyAkhyA-yaH zrAddhadevaH-pitRpatitvAt yaH zrAddhoddezyAnAM pitRRNAM devaH / zrAddhAnAM zraddhAlUnAM devaH nRpaH, taiH pUjyo vA, "zraddhAlurAstikaH zrAddhaH" "iti devo bhaTTArako nRpaH" iti haimaH / yaH samavartana:-samatulyam sarveSu rAzi rake ca jantuSu varttanaM yasya sa tAdRzaH / yaH dharmarAjaH-dharmasya rAjA na tu svayaM dhrmkrtaa| yA zamana:-zamayati pApinAM karma Alocayati na tu svayaM zamI / bhrata:-prasiddhaH, tava / karma-nArakadaNDanAdi / narAdhIdhara ! kiM vAcyam-jugupsA''pAdakatvAt , naiva vaacymityrthH| tasmAt-zrAddhadevAda / vibhinna-viLANaM / jinam-vItarAgam / eva viddhi-sa hi daNDAyakRtvaiva prANipAlanaparAyaNaH, atizayadayAlutvAditi bhAvaH // 5 // Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [102] .... purAtane janmani tasya vAcaH, zrotrAbhidhitvaM mayakA na niitaaH| - nItAstataH kiM yadi nAma naiva, citte dhRtAstAH vidhRtAstataH kim // 54 // . vyAkhyA-purAtane-pUrvasmin / janmani-bhave / mykaa-myaa| tasya-jinasya / vAcaH-upadezagiraH / zrotrAbhidhitvaM karNavivaravarttitvaM / na nItA:- na prApitAH,na zrutA ityarthaH, bhAgyodayena kadAcicchRtAstathApi na tAvanmAtreNeSTaphalamityAha / nItA:-zrotragocaraM prApitAH / tataH-tAvanmAtrAt / kim-na kimapi, kutaH ityAha / yadi nAma citte-manasi / naiva dhRtA:-nahi zravaNamAtreNa phalAvagamaH, kintu dhAraNena, taddhAraNAmAtreNApi naiveSTaphalamityAha / tAH vidhRtAH yadi citte vizeSeNa dhRtAH / tataH-tasmAdapi / vim-na kimapi, nahi dhAraNamAtreNeSTasiddhirbhavati // 54 // dhAraNAyAM satyAM kuto neSTasiddhirityAha-yathoktetiyathoktavRttyaiva na yAvadetAH, suzikSitAH syuH parizIlanena / tAvad kathaM duHkhaparamparAyA, vibhedane bibhrati lAlasattvam // 55 // vyAkhyA-etA:-jinezavAcaH / yathoktavRttyaiva-uktakamAnatikrameNaiva / parizIlanena-mananapUrvakaM / yAvat-yadavadhi / suzikSitA:-svabhyastAH / na syuH na bhaveyuH / taavt-tdvdhi| duHkhaparamparAyA:duHkhasya karmodayajanyAdhyAtmikAdiduHkhasya paramparAyAH paurvAparyasya / vibhedane-nAzane / lAlasatvaM-sotkaMThatvaM / kathaM-kena prakAreNa / vibhrati-dhArayanti, yathA vyAkhyAnaM manane kRte eva jinoktirUpAgamena duHkhadhvaMsasaMbhavaH, na kevalamabhyAsamAtreNa, tasya zukAbhyAsakalpatvAda, ityarthaH // 55 // atha Agamasya mananapUrvakA'bhyAse'pi kRtakarmaNo bhogAdeva kSaya ityAha-yAnItiyAni prabho'jJAnavazAdakArSa, tAnyeva pApAni dahanti kiM mAm ? sa dAruNo dAruNa eva vahniH, sambhUya kiM nauSati dArubhAram // 56 // vyAkhyA-prabho-rAjan ! ajJAnavazAva-mohapAratavyataH / yAni pApAni-pUrvajanmani / akArSamatAni pApAnyeva mAM dahanti-tApayanti / kim !-avazyaM tAnyeva dahanti, kRtakarmaNo bhogAdeva kSayAditi bhAvaH, nAnyathA mmaitdduHkhsNbhvH| nanu svakRtena kathaM svasya parAbhava ityAzaGkayAha / sa:-prasiddhaH / dAruNaH Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAhakatvAdbhayaGkaraH / bahi-agniH / daarunn:-kaasstthaadev| sambhUya-samutpadya / dArubhAram-indhanacayaM / na opati-na dahati / kim ?-apitu dahatyeva, tathA matkRtaM karma mAM dahati karma go'gnitulytvaad| tathA cAtra dRssttaantaalngkaarH| vizeSasya vizeSeNasamarthanAva, yaduktam-"dRSTAntastu sadharmasya varatunaH prativimbanam // 56 // idAnImetAvatA prabandhena vivakSitameva vakti-saMvaddhitairiti - saMvardhitestairdaritairmamAyaM, bhartA kulInaH samapAdi naiva / tasmAttathA nAtha ! vidhehi muktA, tenaiva dharma karavai yathA'ham // 57 // vyaakhyaa-sNvrdhitH-upcitaiH| taiH-pUrvArjitaiH / durita-pApaiH / / ayN-smprtipnnH| mmmdiiyH| bhrtaa-ptiH| kuliin:-sukulodbhuutH| naiva samapAdi-na khalu samabhUt / nAtha !-prabho! tasmAd-akulInatvAddhetoH / tathA tAdRk / vidhehi-kuru / yathA-yena / ten-ptyaa| muktA-tyaktA / ahaM dharma-puNyajanakAnuSThAna / eva-natvanyatpunarvivAhAdi / karavai-kuryAm / yena punarapyetAdRzI avasthA mama na samupasthitA bhavet // 57 // atha samprati tacchrutvA rAjJazceSTitamAha-AkarSeti - AkarNya vijJaptimimAM sa tasyAH, pArzvasthadauvArikamAdideza / svayaM samAhRya samehi vipraM, prANezvaraM satyakinandanAyAH // 58 // - vyAkhyA-tasyAH-satyabhAmAyAH / imaaN-puurvoktaaN| vijJapti-nivedanam / AkarNya-zrutvA / sazrISeNo raajaa| pArzvasthaM dauvArikama-samIpasthaM pratIhAraM "dvArapAlakaH dauvArikaH pratIhAraH" itihamaH / etena rAjJaH jhaTiti, kAryasampAdanecchA suucitaa| mAdideza-AjJApitavAn, kimityAha / satyakinandanAyA:satyabhAmAyAH / prANezvaraM-patiM / vipraM-dvijaM, kapilaM / svayam-Atmanaiva, natvanyena kenacida, tathA sati kAryavilambasambhAvaneti bhAvaH / samAhUya-AkArayitvA / samehi-samAgaccha, etenA'pi tvarA sUcitA bhavati, kenApi hetunA tadanAgamane kapilAgamanavilambo'pi bhaveditibhAvaH // 28 // atha dauvArikakRtyamAha-tathetitatheti rAjJaH parigRhya vAcaM, dauvAriko'gAt kapilasya vezma / AjUhabaddhRtyamukhena ceti, bhavantamAkAmyati kSitIzaH // 59 // Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [104] vyAkhyA-tathA-evamastu / iti evaM rItyA / rAjJaH-zrISeNabhUpAlasya / vAcaM-nidezaM / parigRhasvIkRtya / dauvArikA, kapilasya veshm-gRhm| agAva-ayAsIt / kssitiish:-raajaa| bhavanta-tvAm / bAkArayati-Ahvayati / iti ca, bhRtyamukhena-kapilabhRtyadvAreNa taM kapilam / AjUhavat-AjijJapada // 59 // atha kapilakarttavyamAha-zlokadvayena yugmena-upetyetiupetya tatsannidhimAtmanaiva, pradAya tasyAziSamAnatasya / vijJAya vRttAntamimaM tadAsyA-dAzaGkayA plAvitacittaharSaH // 10 // sasaMbhramastena samaM sa gatvA, vyabhUSayadrAjasabhAM sasabhyAm / narendrasaMdarzitabhUmibhAga-prAptAsanaH proktajayetizadaH // 61 // vyAkhyA-Atmanaiva-svayameva, etena sambhrama uktH| tatasanidhiM-tasya dauvArikasya sannidhiM samIpam / upetya-Agatya / Anatasya-nataziraskasya / tasya-dauvArikasya / AziSam-AzIrvacanaM / pradAya-datvA / tadAsyAva-tasya dauvArikasya AsyAva mukhAda / ima-satyabhAmoktarArabhya rAjakRtAhAnaparyatam / vRttAnta-samAcAraM / vijnyaay-jnyaatvaa| AzaGkayA-aspaSTAniSTabhAvasaMzayena / plAvitacittaharSa:plAvitaH buDitaH cittasya harSaH yasya sa tAdRzaH / sasambhramaH-satvaraH sa kapilaH / tena-dauvArikeNa / samasaha / gatvA-rAjAnamuddizya / proktajayetizabdaH proktaH jayetyAzIH sUcakaH zabdo yena saH, tAdRzaH narendreNa rAjJA sandarzite iGgitena jJApite bhUmeH bhAge pradeze prAptam svIkRtamAsanaM pIThaM yena sa, tAdRzaH narendrasandirzitabhUmibhAgaprAptAsana:-san / sasamyAM-sadasyasampannAM / rAjasamAM-rAjabhavanam / vyabhUSayatalaJcakAra / etena tasya prabhAvAtizayaH sUcitaH / nAnyathA tena rAjasabhAvibhUSaNam sambhavati // 61 // atha idAnIM rAjJaH taM pratyuktimAha-varNAzrametivarNAzramAcAravicAracArUM-statastamAcaSTa dharA'dhirAjaH / udArabhAvasya na dArabhAvaM, tavAkulInasya tu kAGkSatIyam // 62 // / vyAkhyA-tataH-kapilopavezanA'nantaram / varNAzramAcAravicAracAru:-varNanAm brAhmaNAdInAm AzramANaM brahmacaryAdInAca, ya AcAraH kriyAkramaH tasya vicAre viveke cAruH paTuH, etena kulInAyAH akulInena Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [1051 maha sambandho nAbhimatastasyeti sUcitam / dharAdhirAja:-dharAyAH pRthivyAH adhirAjaH adhiko rAjA samrATa / taM- kapilam / AcaSTa-AkhyAtavAn, kimityAha / udAramAvasya-udAraH unnataH bhAvaH citavRttiryasya, na tu kulAdi, tasyApi / akulInasya-durjAtasya / tu-ityrucau| tava, dArAva-patnItvam / iyam-iha samupasthitA, kulInA stybhaamaa| na-naiva / kA~kSati-abhilaSati // 62 / / - athaivaM sthite svavicAramAha-tasmAdititasmAdimAM satyakikanyakAM tvaM, viraktacittAM vijahIhi bhadra ! . naivAnurAgaH sukhavRddhaye syA-dvirAgatA''lambini nirmito hi // 63 // vyAkhyA-bhadra !-manasvin / tasmAta-tata etasyAH anicchAtaH / tvaM-bhavAn / viraktacittAMviraktaM vigalitapremacittaM vA yasyAstAm / imAM-samupasthitAM / satyakikanyakAM-satyabhAmAM / vijahIhityaja, pakSAntare doSamAha / hi-ytH| virAgatAlambini-virAgatAmaprItimAlambate ityevaMzIle jane / nirmitH-vihitH| anurAgaH prItiH / sukhavRddhaye-sukhAya / naiva syAta-aprItehetoH pratidinaM kalahaprasakteriti bhAvaH // 6 // atha kapilasyottaramAha-karNAtithIkRtyetikarNAtithIkRtya nRpasya vAcaH, provAca vAcaspativat sa viprH| aizvaryalIlAM kalayan kimIhaka, prabhuH pravaktaM prabhuvat paro'tra // 64 // vyAkhyA-nRpasya-rAjJaH zrISaNasya / vAcaH-giraH / karNAtithIkRtya-karNayoratithIkRtya, zrutvetyarthaH / vAcaspativata-"syAderive / " // 7 // 1 // 53 / / iti haimasUtreNa vAcaspatiriveti vAcaspativada, nirbhayatayA / ma-prakrAntaH / vipraH-dvijaH kpilH| provAca, atra-saMsAre / aizvaryalIlAm-aizvaryasya vibhUteH lIlAM vilAsaM kalayan dadhat / para:-tvatto'nyaH / prabhuvata-pramuriva, tvamiva / IdRka-patyuH svapatnItyAgaM / pravaktaMkathayituM / prabhuH-samarthaH / kima !-naivetyarthaH ! yo hi IzvaraH nItipravaktA sa evaM naiva brUyAta, tvamevaivaM lokaviruddhaM bravISi, nAnya ityajJatAparihAso'pi / / 64 // __ atha taduktasvIkAre svasyA'sAmarthya prakaTayati-prabhAmitiprabhAM vinA cedavatiSThate'rka-candraH sa cecandrikayA vinA'pi / ... pRthvIza !ceccetanayA vinA''tmA, vinatayA sthAtumalaM tadA'smi // 65 // Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [106] vyAkhyA-pRthvoza!-rAjan ! arkaH-sUryaH / pramAM-ruca / vinA ced-yadi / avatiSThate-tiSTheta / sa-prasiddhaH / candrazcet, candrikayA-jyotsnayA / vinA'pi-avatiSThate ityanuSajyate / tathA / AtmA, cetanayA saMvidA prekSopalabdhizcivasavida pratipajjJapticetanAH"ityamaraH / vinA cet-atrA'pyavatiSThate ityanuSajyate / tadA etayA- stybhaamyaa| vinA-ahamiti zeSaH / sthAtuma. alaM-samarthaH "alaM bhUSaNaparyAptizaktivAraNavAcakama" itymrH| asmi-syAm / najharkAdayaH vinA prabhAdibhiravatiSThanta iti mamA'pi sthitiretayA vinA netyarthaH, AvayoH teSAmiva parasparAsaktatvAva, tathA ca nAhamenAM tyakSyAmi iti bhAvaH / / 65 / / atha rAjA yuvayo prabhAdInAmiva sambandha ityAha-dRSTAntetidRSTAntadAntikayorvirodha, prItevisaMvAditayaiva tasyAH / aprekSamANaH sa punaH kSitIzA, prekSAvatAmagrayatamo'pyavAci // 66 // vyAkhyA-prekSAvatAM-viduSAm / agryatamaH-atipradhAnaH / api, tsyaaH-stybhaamaayaaH| prIte:viyujyAnavasthAne mUlabhUtapremNaH / eva, visaMvAditayA-vivAdAspadatayA / dRSTAntadA ntikayo:-dRSTAntaH arkaprabhAdiH dArTAntikaH svayam tyoH| virodham-viruddhadharmavattvena vaiSamyam / aprekSamANaH-anavalokamAnaH, etena tasya rAgAndhatvaM sUcitam, kathamanyathA vidvAnapi tathAvirodhasya na vijJassyAt / saH-kapilaH / kSitIzA-rAkSA / kSitIzA kSitimISTe iti kSitIz / tena nRpeNa zrISeNena / puna:-bhUyaH / avAciUce // 66 // kimavAcItyAha-saMsArikIti - saMsArikI prItiriya dviniSThA, sambandhavat kiM pratibhAsate na ? sA caikaniSThA'bhyupagamyate cet, kimekatAlena na tAlikA syAt // 67 // vyAkhyA-saMsArikI-saMsArabhavA, alaukikI tvekaniSThA'pi / iyaM-sAkSAdanubhUyamAnA / prItiHanurAgaH / sambandhavat-saMsargavat / dviniSThA-ubhayasaMpRktA / na pratibhAsate-na prakAzate / kim ?-apitvapazyaM prakAzate / vipakSe ApattimAha / ced-yadi / sA-prItiH / ekaniSThA-ekagatA / abhyupagamyate-svIkriyate / tadA, ekatAlena-ekakaratalena / tAlikA-karadvayasaMyogajanyaH zabdaH / kiM na syAt-kuto na bhavet / yathA hi naikatAlajanyA tAlikA tathA naikagatA prItiH sahAvasthAnasAdhikA ityarthaH / dRSTAntAlaGkAraH // 67 / / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [1.7] tasyAH aprItimevAha-prItimitiprItiM parAM dhArayasi tvamasyA-meSA samAkA~kSati no bhavantam / duHsthaH zriyaM dhyAyati puNyahInaH, sAta samAliGgati naiva yadvA // 6 // vyAkhyA-tvam asyAm-satyabhAmAyAM / parAm-atyadhikAM / prItiM dhArayasi-karoSi / eSAsatyabhAmA / bhavantam no-na / samAkA~kSati-abhilaSati / yadvA-yathA / puNyahIna:-sukRtazUnyaH, ata eva / duHstha:-durgataH / zriyaM-sampattiM / dhyAyati-cintayati / sA-zrIH / taM-duHsthaM / naiva, samAliGgati-svIkaroti, atropamAlaGkAraH // 6 // atha svanirNayamAha-padAdita itipadAdito neSyasi cedimAM tvaM, prANAniya tyakSyati tat prasahya / tasmAdiyaM tiSThatu me nizAnte, suteva dharma sitamAcarantI // 69 // vyAkhyA-ita:-asmAt / padAva-sthAnAt "sthAnaM tu padamAspadam" iti haimaH / imaaN-stybhaamaaN| ced-yadi / tvaM neSyasi-svagRhaM prApayiSyasi / tata-tadA / iyN-stybhaamaa| prasahya-haThAt / prANAnasUn / tyakSyati-mariSyatItyarthaH / tasmAt-tatkAraNAt / iyaM-satyabhAmA / me-mama / nizAnte-gRhe, nishaantpstysdnmitymrH| sitaM-vizuddhaM / dhrmmaacrntii-anutisstthntii| sutA-matkanyakA / iva tiSThatu-nivasatu, yathA sA prANAn mA tyAkSIditi bhAvaH / / 69 // lokadvayena dharmamAhAtmyamAha-abhUditiabhUt pazusvAmyapi nirvilamba, kapardabhUtyAkalito'pi nUnam / aizvaryadhuryaH samalokamAnyo, dharma dadhAnaH sa sadAzaye'pi // 70 // vyAkhyA-pazusvAmyapi-pazUnAM gomahiSAjAdInAM svAmyapi gopo'pi, atha ca pazusvAmyapi pazupatirapi, mahAdevopIti yAvat / nirvilamba-sadya eva / kapardabhatyAkalito'pi-kapardaH varATakaH, kapardastu paNAsthikaMvarATako" iti haimaH, upalakSaNatayA alpadhanaM sa eva bhUtissampat tayA''kalito'pi yukto'pi, mahAdevapale kapadoM jaTAjUTa: "kapardo'sya jaTAjUTa" ityamaraH / tena mUtyA bhasmanA cA''kalito'pi yukto'pi 'bhUtimasmani sampadi,' ityamaraH kozaH, 'bhasma tu syAtiH' iti haimaH / eka sikA Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [108] ityupamAdhvaniH, natu zleSAlaGkAraH / nuunN-nishryen| sadAzaye-sati zobhane Azaye abhiprAye'pi, AdhArAveyayoraikyavivakSayA mnsypi| sadA sarvadA Azaye-Azraye nijasamIpamitiyAvat, 'athAzaya Azraye' iti haimAnekArthaH / dharma dadhAnaH-dAnAdidharma dhArayan, zivapakSe lakSitalakSaNayA vRSaM vRSabhaM dhArayan, kriyAyAM dharmadadhAna ityatra kimu vaktavyamiti sUcitam / sa aizvaryadhayaH aizvaryeNa samRddhayA atha ca Izvaratvena dhuryaH apresaraH / samalokamAnya:-samaiH sarvairlokaH, atha ca sameSu sarveSu lokeSu lokatrayeSvityarthaH, mAnyaH pujyH| abhUt // :0 // dharma samAzritya guNAH samastAH, mahAryatAmApya jagattraye'pi / mahattamAnAM zravaNAtithitvaM, jIvAbhidhAnaprathitA labhante // 71 // vyAkhyA-jIvAbhidhAnaprathitA:-jIva ityabhidhAnaM nAma vAcakaM yasya tasmin jIve Atmani prathitAH prasiddhAH / guNA-kSAntyAdayaH vidhaizvaryAdayo vA jIve bRhaspatau vA guNAH / samastAH-sarve / dharma samA. tritya-saddharmAzrayaNaM kRtvA / jagattraye'pi mahAryatAm-amUlyatAm / Apya-adhigatya / mahattamAnAmatimahatAM / zravaNAtithitvaM-zravaNAnAM karNAnAm atithitvaM gocaratvaM labhante prApnuvanti, jIvaguNA api saddharmAcaraNenaivAmUlyatvena sadbhirAzrIyante, nAnyathA, ata eva satyabhAmA madgRha eva sthitvA dharmamAcaratviti bhAvaH / jIvanAmnA vistAritA guNAbhidhAyakAH zabdA api dharmAstikAyamavalambya trilokyAmapi mahAmUlyatAmavApya viziSTAtmanAM zravaNagocaratAmavApnuvantItyartho'pi zleSamahimnA'vaseya iti / / 71 / / - arthatatphalitamAha-sabhyaritisabhyaiH pramANIkriyamANameta-drAjJo vacastatkapilo'nvamasta / jijIviSuH ko nRpatenidezaM, pratyAdidikSAviSayaM karoti // 72 // . vyAkhyA-tat-tasmAd pUrvoktAd hetoH / sabhyaH-sadasyaiH / pramANIkriyamANaM-samarthyamAnaM / rAjJaHnRpateH / etava-sadya uktaM / vacaH, kapila:-api / annamasta-svIkRtavAn, kirmiti so'pyanvamasta, kathaM na pratyAdiSTavAn, tabAha / kaH jijIviSuH-jIvitumicchuH / nRpateH nidezam-AjJA / pratyAdidikSAviSayI. karoti-pratyAdidikSAyAH pratyAdeSTuM pratiSeddhamicchAyAH viSayIkaroti pratiSeddhamicchatti, na kopItyarthaH, anyathA prANAyAmiti bhAvaH / atra ca vizeSasya kapilakRtasvIkArasya vaidhamrpaNa sAmAnyena lokakA kraanaajnyaaprtissdhkisaanaantrnyaas:72|| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [109] atha tataH kapilasya gamanamAha-vitIryamANamitivitIryamANaM vasudhAdhavena, svapANipa na sa sUtrakaNThaH / tAmbUlamAdAya karadvayena, svAntaM vinA'gAt kupitaH svageham // 73 // vyAkhyA-vasudhAdhavena-vasudhA pRthvI tasyAH dhavena svAminA rAjJA / svapANipona-nijakarakamalena, etenAdarAtizayaH, rAjJo vinayazca sUcitaH / vitIryamANaM-dIyamAnaM / taambuulN-naagvlliidlN| karadvayenapANiyugmena, mahatA dIyamAnaM hastadvayena grAhyamityAcArAditi bhAvaH / aadaay-gRhiitvaa| saH-prakRtaH / sUtrakaNThaH-sUtraM kaNThe yasya saH dvijaH, etena sasUtrakaNThatvAdeva dvijaH, natvanyato'pIti sUcyate / kapilaH / svAntaM-manaH / vinA-satyabhAmAyAmatizayaprIteH manaH tatraivAbhUditi hetoriti bhAvaH / svageham-nijagRham / kupitaH kruddhaH, svoniSTasampatteriti bhAvaH / agAt-yayau, gatyantarAbhAvAditibhAvaH / / 73 / / atha satyabhAmApravRttimAha-sA satyabhAmetisA satyabhAmA nRpateranujJA-mAsAdya sadyaH pramadaM vhntii| mahallakairbhUSitapArzvabhAgA, zuddhAntabhUbhAgamalaJcakAra // 74 // vyAkhyA-nRpateranujJAmAsAdya-prApya / pramadaM-harSa, abhISTasiddheritibhAvaH "pramado harSaH" ityamaraH / vahantI-dhArayantI / sA satyabhAmA mahallakaiH-antaHpurarakSakaiH / bhUSitapArzvabhAgA-bhUSitau zobhitau pArvabhAgau itastato yasyAH sA tAdRzI stii| sadyaH-tatkAlameva / zuddhAntabhUbhAgam-zuddhAntasya antaHpurasya "zuddhAntaH syAdantaHpuramavarodho'varodhanam" iti haimH| bhUbhAgaM muvaH pradezam / alaJcakAra-bhUSitavatI / / 74 / / atha tatra sthitAyAstasyAH caritamAha-duSkarmetiduSkarmamarmANi vidArayantI, tapAMsi zuddhAni visArayantI / sA'ntapurANAM mudamarpayantI, tatra sthitA svAntamadarpayantI / / 75 // - vyAkhyA-svAntaM-sanaH, "svAntaM hRnmAnasaM manaH, ityamaraH / - adarpayantI-darparahitaM. kurvatI, ata eva / zuddhAni-nirnidAnAni ! ahaGkArAdibhAvanAvarjitAni / tapAMsi batAdIni / : visArayantItata eva ca / dudharmamarmANi-duSkarmaNaH marmANi / vidArayantI-tapasA nikAcita kApi vinaashyntii| sA Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [110 satyabhAmA / antaHpurANAM-zuddhAntAnAM strINAM, mudaM- harSam / arpayantI-dadAnA / tatra-antaH pure / sthitAnyuSitavatI, anuprAsaH // 5 // atha tadviSaye vizeSaM vivakSuH tadaGgattayA kathAntaraM prastauti-athA'stIti - athA'sti kauzAmbyabhidhA prasiddhA, purI parItA kamalAvilAsaiH / vivarNyate yA kavibhiH pravINai-jinendrapadmaprabhajanmabhUmiH // 76 // ____ vyaakhyaa-atheti-kthaantrpraarmbhe| kamalAvilAsai:-kamalAyAH lakSmyAH vilAsaiH ullAsaiH / parItA-paripUrNA sampattisampannA / kauzAmbyabhidhA-kauzAmbI naamnii| purii-ngrii| prasiddhA:- glyAtA / asti. yA-nagarI / prviinnaiH-nipunnaiH| kavibhiH paNDitaiH, "saMkhyAvAn paNDitaH kaviH" ityamaraH / jinendrapadmaprabhajanmabhUbhiH-jinendrasya padmaprabhaprabhoH janmabhUmiH utpattisthAnam / vivarNyate-kathyate // 6 // atha tadrAjJaH paricayamAha-tasyAmititasyAM balena prabalo balo'bhUd, bhUmIpatirbhUmaguNaughabhUmiH / yasya pratidvandvitayaiva zaMke, zakro'valAritvaviziSTanAmA // 77 // - vyAkhyA-tasyAM-kauzAmbIpuryA / bhUmaguNaughabhUmiH bhUmAH prazastA bahavo vA ye guNAH zauryAdayaH, teSAmoghaH samUhaH tasya bhUmiH pAtram, sakalaprazastaguNavAn, tathA / balena-senAbhiH / prabala:-balavattaraH / bl:blnaamaa| bhUmIpati:-rAjA amRta / yaspa-rAjJaH / pratidvandvitayaiva-pratidvandvitA pratispardhitA tayA kRtvaiva / zakra:-indraH / balAritvaviziSTanAmA-balAritvena viziSTaM balAririti nAma yasya sa tAdRzaH, abhUditi zeSaH / zaGke-utprekSe / "surapatirbalArAtirityamaraH" // 7 // atha tatstrIparicayamAha-na zrImatI, itina zrImatI tasya babhUva nAmnA-'pi zrImatI kintu vadhUH svadhAmnA / yadpasaundaryasakhitvavRttyA, ratiM bhajantI ratireva jajJe // 78 // - vyAkhyA- tasya-baDanRpateH / nAmnA-nAmamAtreNa / zrImatI-taMbhAgnI / vadhUH-bhAryA / na kintu svathAmnApi-svatejasA'pi / zrImatI-zomAdimatI "zomAsampattipadmAsu lakSmIH zrIrikha dRzyate" iti Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [111 / koSaH, tejolakSmIvatI ca / babhUva, ratiH-kAmadevapriyA / eva yadpasaundaryasakhitvavRtyA-yasyAH rUpamAkAraH saundaryazca tayoH sakhitvavRttyA sAdRzyenAnucarItvamApannA / ratim-anurAgaM / bhajantI-kurvantI / jajJebabhUva, zrImatyA rUpaM saundaryazca dRSTvA tavayamicchantI ratipramANA ratirbabhUveti zabdacchalena sUcyate, atra ratestathA'nurAgAsambandhe'pi sambandhoktaH atizayoktyalaGkAraH / / 7 / / atha tatkanyAparicayamAha tadaGgajAjjAyata puNyataH zrI-kAntA dvidhA'pi zrutivatsadaGgA / vidyA yadabhyAsavazAt pravRttAH, prasiddhimAlambiSatAnupAyam // 79 // vyAkhyA-tadaGgAjA-tasyAH zrImatyAH aGgajA knykaa| zrutivat-zrutirvedaH tadvat / sadaGgA-sampUrNAGgA, yathAhi vedaH SaDaGgaH tadvatsA satpaDanetyarthaH / yadvA sa vidyamAnaM prazastaM vA aGgamavayavaH yasyAssA tAdRzI "vidyamAne prazaste'bhyarhite ca sat" ityamaraH / athavA santi zobhanAni aGgAni bAhAdIni upalakSaNatayopAGgAni aGgalyAdIni yasyAssA sadaGgA / tathA dvidhA-nAmato'rthatazcApi / zrIkAntA-zrIriva kAntA kamanIyA, zrIkAntA nAmnI ca / puNyata:-sukRtaprabhAvena, nAnyathaitAdRzApatyasambhava iti bhAvaH / ajAyata-abhUt / yadabhyAsavazAt-yasyAH abhyAsavazAt zikSAprabhAvAt / pravRttAH-labdhAH / vidyA:-AnvIkSikyAdayaH / anapAyam-apratihataM yathA syAttathA, anupAyamiti pAThe tu ayatnaM yathA syAttathA / prasiddhikhyAtim / AlamviSata-azizriyan / atra yatnasya hetoranukteH prasiddhezca kAryasyoktervibhAvanA'laGkAraH / / 79 / / atha tasyAH guNasannidhAnamAha-sA galetisA bAlabhAve'pi guNairazeSai-revAzritA prItividhitsayaiva / svayaM samAgamya hi saMgateSu, prabhorajayaM na ca jIryatIha // 8 // vyAkhyA-sA-zrIkAntA / bAlabhAve'pi zaizave'pi sti| azeSaiH-samastaireva / guNaiH-zIlAdibhiH / protividhitsayaiva-saGgatikaraNecchayaiva / AzritA-AlambitA, nanu bAlabhAve santo'pi yauvaneapepyanti, tabAha / hi-yataH / iha-atra / svayam-Atmanaiva, natUdodhakavazAt / samAgamya saGgateSukRtaprItiyu / prabhoH-samarthasya mahataH / ajayaM-maitrI / naca-naiva / jIryati-apaiti "sauhArda sAptapadInamaitryajaryANi saGgatam" iti haimaH / evaJca yauvane'pi te tAsAM guNAH iti bhAva // 40 // atha tasyAH svayamvarArtha gamanamAha-sA yauvanonmeSeti Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 112] sA yauvanonmeSavizeSaramyA, zrISeNabhUmIndratanUbhavAya / garIyase praiSi vasundharezA. svayamvarA'mA suparicchadena // 81 // vyAkhyA-yauvanonmeSavizeSaramyA-yauvanasyonmeSa: vikAzaH yauvanonmeSaH tadpo yo vizeSastena ramyA manoharA / sA-zrIkAntA / svayaMvarA-svayaM vRNute patimiti svecchayA ptivrnnodytetyrthH| vasundharezArAjJA balanRpeNa / suparicchadena-uttamaparivAreNa / amA-saha / garIyase-mahate / zroSeNatanUbhavAya-zrISeNaputrAya indruSeNAya / praiSi-preSitA // 81 // ____ atha tadAgamanaM nizamya rAjJaH zrISeNasya pravRttimAha-rAjAdhirAjAGgajamitirAjAdhirAjAGgajaminduSeNaM, svayaMvarItuM balarAjaputrI / iyaM sametIti nRpainizamyo-padAbhirApUri padavyudAraiH // 2 // vyAkhyA-rAjAdhirAjAGgajam-rAjasu adhiko mahAn rAjA rAjAdhirAjaH tasyAGgajaM putram / induSeNaM-tannAmAnaM / svayaMvarItuM-svayaMvaraNAya / balarAjaputrI-balAkhyazcAsau rAjA ca balarAjaH, tasya putrI kanyakA / iyaM-sadya eva / sameti-Agacchati / iti-itthaMprakAraM vacanaM / nizamya-zrutvA / udAraiHudArairmahAzayaiH "mahecche tU TodArodAttodIrNamahAzayAH mahAmanA mahAtmA ca" iti haimaH / nRpaH-AdarArthe bahuvacanam, yadvA tadadhInaiH anyaiH nRpaiH, svasvAmibhaktisUcanAya / upadAbhiH-upahAraiH toraNasrajAdibhiH / pdviimaargH| 'ayanaM vartma mArgA'dhvapanthAnaH padadhI sRtiri'tyamaraH / ApUri-pUritA bhUSitetyarthaH / / 82 // . atha tadviSaye nRpANAM cittavRttimAha-svayaMvarArthetisvambarArtha svayameva yAntI, zrutvA nRpaistAM dvitayaM vyabodhi / vijJAnabhaGgI . balarAjaputryAM, saubhAgyabhaGgI pravarenduSeNe // 83 // : vyAkhyA-tAM-zrIkAntAM / svayambarArtha svayameva-Atmanaiva, na tu praarthnaadinaa| yAntIgacchantIM / zrutvA nRpaiH-rAjalokaiH / dvitayaM-dvayaM / vyabodhi-jJAtam, kintadvayamityAha / balarAjaputryAMzrIkAntAyAM / vijJAnabhaGgI-vijJAnasyotkRSTajJAnasya bhaGgI vilAsaH, yogyasya varaNAdaM / pravarenduSeNe-pravaraH uttamaH ya induSeNaH tasmin / saubhAgyabhaGgo-saubhAgyasya uttamabhAgyavattvasya bhaGgI, nAnyathaitAdRzI kanyakA svayaM vRNIteti bhAvaH / / 83 // ... . atha mArge nRpaistatsvAgatamAha-sako'pIti Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 113 ] sa ko'pi bhUmIpatireva nAsIt, samAvajantyAM balarAjaputryAm / pathyunatA ratnapurendratuSTyai, na toraNazreNirabandhi yena // 84 // vyAkhyA-sa-tAdRzaH / ko'pi-anirdiSTanAmA / bhUmIpatiH-rAjA / nAsIdeva-nAbhUdeva / yenarAjJA ! balarAjaputryAM-zrIkAntAyAM / samAvajantyAm-AgacchantyAM satyAM / ratnapurendrasya-zrIpegasya / tulyai-prasAdAya, tadatithisatkArAttatprabhAvAtizayakhyAteH tuSTiriti bhAvaH / pathi-mArge / unnatA-uccA / toraNazreNiH-toraNAnAM zreNiH paMktiH / na abandhi-baddhA na, api tu savaireva baDheveti bhAvaH // 84 // samprati tasyAH parijanakartRkaparicaya prakAramAha-muktAphalakSodeti - muktAphalakSodasahodarANi, payAMsi bhUyAMsi bhavanti yatra / nivezayAmAsurapetabAdhA- statraiva gupyadgRhametadIyAH // 85 // vyAkhyA-yatra-sthAne yasmin / muktAphalakSodasahodarANi-muktAphalAnAM mauktikAnAM kSodazcUrNam tasya sahodarANi tatttulyasvacchAni tathA / bhRyAsi-bahuparimANAni, alpatve parijanaparicArakAdibAhulyAva asaukarya syAditi bhAvaH / payAMsi-jalAni / tatraiva-mahAhRdAdisamIpa eva / apetabAdhAH-apetA vinaSTA bAdhA atra na vastavyamityAdiprakArapratirodhaH yeSAM te tAdRzAH / etadIyA:-parijanAdayaH / gupyadgRhamagupyacca tad gRham ca tAdRzaM guptagRhamupakAryAdi / nivezayAmAsuH-sthApayAmAsuH / / 85 // atha nivAsAnantaraM tatra sarvApekSitavantusaulabhyamAha-vaNigitivaNigjanAdhyAsitahaTTavIthI, labhyAkhilakrayyakadambakatvAt / tatropakAryAracitAdhivAsAH, smaranti vezmAni na kecana sma // 86 // vyaakhyaa-ttr-hRdaadittte| upakAryAracitAdhivAmA:-upakAryAyAmupakArikAyAm "upakArikopakAryA" iti haimaH / paTamaNDape ityarthaH / racitaH kRtaH adhivAsaH yaiste tAdRzAH / kecana-ke'pi / vaNigjanAdhyAsitahaTTa vIthIlabhyAkhilakrayyakadambakatvAt- vaNirAjanaiH vyavahartRbhiradhyAsitA sampannA yA haTTavIthI paNyavIthikA tasyAM labhyaM prApyam akhilaM samastaM kiM tadityAha krayyANAM kretAraH krINIyuritibuddhathA ApaNe prasAritAnAM vastUnAM kadambakaM samUhaH, tasya bhAvaH tattvaM tasmAt "vRndaM nikuramvaM kadambakam," ityamaraH / haTTe apekSitasarvavastUpalabdheH / vezmAni- gRhANi / na smarantisma-asaukarye hi gRhasmaraNa ma, sarvavastusaukarye tu tAni vismaranti gRhasmaraNaM naiva bhavatIti bhAvaH / etena prabandhavaizyamuktam ||8kssaa Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 114 ] atha zrIkAntAyAH pravRttiM tribhiH varNayan ratnapuraprAptimAha-saMvAhyamAnetyAdisaMvAhyamAnA vacanApi bAr3ha, zramaM vinA'pi prayatAlivagaiH / pravIjyamAnA kadalIdalodhaiH, kacid bhujiSyAbhiritastato'pi // 87 // karma prakurvANamanAtmanInaM, sakhIjanaM kApi nivartayantI / pravartayantI kacanApi dAsI, rAzIkRtAnekaguNaprakArA // 8 // prauDhapratApA'nucarAnuyAtA, nideshmaatrprbhvtpryogaa| narendrakanyA zibikAdhirUDhA, prApat kramAdratnapuraM puraM sA // 89 // vyAkhyA-kvacanApi-kutrApi / zramaM-klamaM / vinA'pi-adhvakhedA'bhAve'pi / prayatAlivarga:-svabhaktisUcanAya prayataiH pravRttizIlaiH AlInAM sakhInAM vagaiH samUhaiH, 'AliH sakhI vayasyA" cetyamaraH / bADhaM-bhRzam / saMvAdyamAnA-zuzrUSyamANA / kvacit bhujiSyAmiH-dAsIbhiH / itastato'pi-paritaH / kadalIdalaudhaiHkadalyAH rambhAyAH dalAni patrANi teSAmaughaiH samUhaiH, 'kadalIvAraNabusA rambhA mocAMsumatphalA' ityamaraH / pravIjyamAnA-pavanAyamAnA // 87 // kvApi anAtmanInam--Atmano hitamAtmanInaM nAtmanInaM anAtmanInam / ahitaM / karma-kRtyaM / prakurvANaM skhiijnN-shcriivrg| nivrtyntii-nivaaryntii| etena tasyAH sakhyAdiSu apramAdaH sUcyate / kvacanA'pi dAsIM-ceTIM / prvrtyntii-niyunyjntii| rAzIkRtAnekaguNaprakArArAzIkRtaH sazcitaH anekAnAM guNAnAM prakAraH vizeSaH yayA sA tAdRzI // 8 // prauDhapratApA-praur3haH itarAnabhibhavanIyaHpratApaH prabhAvaH yasyAH sA tAdRzI / anucarAnuyAtA-anucaraiH paricArakaiH anuyAtA anusriyamANA, ata eva nidezamAtreNa AjJAmAtreNa natu punaH punaH niyogena prabhavan sampadyamAnaH prayogaH kArya yasyAH sA / nidezamAtraprabhavatprayogA, zivikAM-yApyayAnam 'zibikA yApyayAne' iti haimaH / adhirUr3hAadhiSThitA / sA-prastutA / narendra kanyA-rAjaputrI, zrIkAntA / kramAt ratnapuraM-tadAkhyaM nagaraM / prApatupAgamat // 89 // atha tayA sahAgatAM vArAGganAM varNayati-tayeti _ tayA sahAnantamatirdvidhA'pi, vArAGganA jnggmraajdhaanii| anaGgarAjasya samAjagAma, nyAyaM sahAyaM pratirUpayantI // 9 // Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [115] vyAkhyA-tayA-zrIkAntayA / saha, anaGgarAjasya-anaGgazcAsau rAjA ca tasya kAmadevasya / jaGgamarAjadhAnI- jaGgamA gatimatI yA rAjadhAnI nivAsanagarI / nyaaym-ucitN| sahAyam-anujIvinaM "sahAyo'bhicaro'nozca jIvI-gAmI-cara-plavAH" iti haimaH / pratirUpayantI--kurvANA / dvidhA--prakAradvayena nAmataH arthatazcApi / anantamati:--anantA niHsImA matiH buddhiH yasyAH sA tannAmnI ca / vArAGganA samAjagAma-Ayayau // 9 // samprati tasyAH rUpaM varNayati-rUpaM yadIyamitirUpaM yadIyaM samavekSya dhIre-naivorvazI kaizcidamAni mAnyA / agaNyalAvaNyaguNAbhirAmaM, rambhApi nAdRzyatayA vivA (yugmam ) // 11 // vyAkhyA-yadIyam--anantamatisambandhi / agaNyalAvaNyaguNAbhirAma--agaNyamavarNanIyam yallAvaNyaM guNAzca yadvA lAvaNyameva guNaH taistena vA abhirAmaM manoharaM / rUpam--AkAram / samavekSyavilokya / kaizcida dhIraH-paNDitaiH / urvazI-svarvezyA / mAnyA--etadapekSayA mAnayogyA / naivAmAnimene tathA / rambhA'pi-tadAkhyasvarvezyA / adRzyatayA hetunA / na vivA-varNanIyA, asyAH dRzyatvAva, evaJca rambhorvazIbhyAmapIyamadhikasundarIti vytirekaalngkaarH|91|| atha zrISeNaputrapravRttimAha-zrISeNetizrISeNabhUvAsavasambhavau tAM, netrAtithIkRtya kRtArthabhAvam / svasyAdadhAnau hRdaye vitarka-metAdRzaM cakraturekakAlam // 12 // vyAkhyA-zrISeNabhUvAsavasambhavau--zrISaNazcAsau bhUvAsavaH mahIndrazca zrISeNamUvAsavaH tasmAtsambhava utpattiyostau induSeNabinduSeNau / tAm-anantamati, netrAtithIkRtya, netrayoH atithIkRtya gocarI kRtya dRSTretyarthaH / svasya-svakIye / hRdaye-manasi / kRtArthabhAvam-kRtArthasya kRtakRtyasya bhAvastaM kRtakRtyatAm, '. apratimaharSamityarthaH / AdadhAnau ekakAlam--yugapat / etAdRzaM-vakSyamANaprakAraM / vitarka-vikalpaM / : cakratuH // 92 // . atha tadvitakramevAha-saJjAtakopeneti . A Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 116 ] saJjAtakopena surAdhipena, pradattazApena nipAtitA kim ? kaTAkSavikSepalavena devAna, vyAmohayantI sahasorvazIyam // 13 // vyAkhyA-kaTAkSavikSepalavena--kaTAkSasyAkSivikUNitasya vikSepaH itastataH pracAlanaM tallavena lezena "lavalezakaNANava" ityamaraH / devAnapi sahasA vyAmohayantI--mUrcchayantI, ata eva / saJjAtakopena-saJjAtaH kopaH yasya tena, svasminnananurAgapratIteriti bhAvaH / surAdhipena--surANAmadhipenendreNa / pradattazApena--pradattena shaapen| nipAtitA--pRthivyAM cyaavitaa| iyaM--dRzyamAnA / urvazI-tadAkhyApsarovizeSaH / kimiti--vitarke // 93|| atha tayorvitarkAntaramAha-trapAvatInAmiti - trapAvatInAM kulavAlikAnA-masmAkamantaH kimiyaM karoti / itIva devIbhiramAniteyaM, bhraSTA divo vA kathamuvaMzI na // 94 // vyAkhyA-trapAvatInAM--salajjAnAm, lajjA bhAya vibhUSaNamityukteriti bhAvaH / kulabAlikAnAM'kulavAtikAnAm' iti pAThe tu kulavAcAlAnAM, kulavadhUnAm / asmAkam, antarmadhye, iyaM--vezyA, nirlajjA / kiM karoti--salajjAsu tAsAmeva avasthAnamucitam, na tu nirlajjAnAM vezyAdInAM, saMsargadoSasaMbhavAditi bhAvaH / iti--hetoH| iva devIbhiH--devatribhiH / amAnitA-tiraskRtA, iva ataeva / divaH--svargAt / bhraSTA--patitA / veti pUrvazlokoktapakSAntare / iyamurvazI kathaM na ? api tu avazyaM saiva, kathamanyathA alaukikarUpalAvaNyAdisambhavaH iti bhAvaH, atrAsambandhe sambandharUpAtizayoktiH // 9 // upekSya mAM candrabhRtA'pi bhA, gaGgA dhRtA mUrdhni vicintya ceti / ajAtatoSA vihitAdhiroSA, gaurI kimeSA samupAgatA'tra ? // 15 // vyAkhyA-candrabhRtA-candrazekhareNa zivena, etenAtimahattvaM sUcitam / maa-ptyaa| api-apinA patyuranyastrIpariSvajAnaucityaM vyanyate / mAM-pativratAm / upekSya-anAdRtya / mUrdhni-mastake / gaGgA dhRtAsthApitA / iti ca-pUvikalpasamuccaye / vicintya-vicArya / ajAtatoSA-asantuSTA, ata eva / vihitAdhiroSA-vihitaH adhikaH roSaH krodhaH 'kopakrodhAmarSaroSapratighAH,' ityamaraH, yayA sA tArazI / epAdRzyamAnA / gaurii-paarvtii| atra sApAgatA kim ?-gaurItulyeyamAkRtyeti dhvaniH // 15 // Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 117 ] bhAgIrathIM yAM zirasA girIzo-'dhattAcyutastAmayamAttagarvaH / padApi naiva spRzatIti ruSTA, lakSmIriyaM lakSmavivarjitA kim // 96 // vyAkhyA-yAM bhAgIrathIM-gaGgAM / girIzaH-zivaH / zirasA-mastakena / adhatta-dhRtavAn / tAMtAdRzIM gaGgAmatipUjyAm / AttagarvaH--AttaH gRhItaH garvo'bhimAnaH yena sa tAdRzaH abhimaanii| ayamacyutaH-viSNuH / padA-caraNenApi, viSNucaraNodbhavA gaGgeti purANam / naiva spRzati iti-hetoH / ruSTAkupitA, ata eva / lakSmavivarjitA--lakSmaNA svacihna kamalAvAsAdinA, vivarjitA-rahitA, kupito hi svasvarUpaM jahAtIti bhAvaH / lakSmIH iyaM kim ?-sajAtIyastrIsanmAnaM nAkAri viSNuneti lakSmIH saroSA'jani, atra cAgateti bhAvaH // 16 // atha dvayonizcayamAha -nimiSyaditinimiSyadakSatvavizeSaliGgA-nuvRttimAtreNa vibudhya nArIm / anyonyasaMsparddhitayeva bADhaM, tasyAM mano dvAvapi tau nyadhattAm // 17 // vyAkhyA - nimiSyadakSatvavizeSaliGgAnuvRttimAtreNa-nimiSyat nimeSaM prApnuvata akSinayanaM yasyAH tadbhAvastattvam, "sakthyakSNaH svAGge' / 7 / / 3 / 126 / iti Tapratyayo bahubrIheH / tadrUpasya . vizeSasya rambhAdivilakSaNasya, devayonerninimeSatvAditi bhAvaH, liGgasya mAnavacihnasya anuvRttiH sambandhaH tanmAtreNa, natvanyenApi liGgena, prakArAntareNa sAdRzyasyaiva sattvAditi bhAvaH / tAM nArI-mAnuSIM / vibudhya-jJAtvA / tau dvAvApa-rAjaputrau / anyo'nyasaMsparddhitayA-anyonyaM saMspardhitA parAbhibhavecchA tadbhAvamtayA prsprejyaa| iva tsyaam-anntmtyaaN| bADhaM--bhRzam / manaH-hRdayaM / nyadhattAm-nivezayAmAsatuH // spardhA'bhAve'pi tadAtmanA sambhAvanAdutprekSA'laGkAraH // 97 / / atha jAtarAgayostayoryuddhapratijJAmAha-lajjAmitilajAM parityajya paricchadasya, saubhrAtrasambandhamacintayitvA / tasyAH kRte tAvapi jAtarAgau, yuddhapratijJAM rabhasA vyadhattAm // 98 // vyAkhyA-tasyA:-anantamatyAH kRte-prAptihetoH, jAtaH rAgaH AsaktiH Apraho vA yayosto jAnasagau, to dvAvapi-rAjaputrau / paricchadasya--parijanasya / lajjA-trapAM / parityajya-tyaktvA / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 118 ] saubhrAtrasambandhaM-subhrAturayamiti saH saubhrAtraH sa cAso sambandhazca tam AvAM sahodarau ityevamapi / acintayitvA rabhasA-avivekena / yuddhapratijJAM-yuddhAya pratijJAM saGgaraM / vyadhattAm-akurutAm "pratijJA''gUzca saGgaraH" itihaima. // 9 // ____ atha tayoH yuddhaprakAramAha-sa induSaNa iti-- sa induSeNaH khalu binduSeNaM, babhANa hatvA yudhi sNprhaaraiH| bhavantametAM yadi nAtmakAntAM, karomi tannAma na tAtajAtaH // 19 // vyAkhyA-sa:--jyeSThaH / induSeNaH, binduSeNaM--kaniSThaM / babhANa-kathayAmAsa / khalu--kimityAha / yudhi-raNe / samprahAraiH-zastraiH / bhavanta--tvAM, binduSeNaM / hatvA--nipAtya / yadi etAm-anantamatim / AtmakAntAm--AtmanaH svasya kAntAM bhAryA / na karomi--tat tadA / nAma - ityalIke tAtAt svapituH jAtaH utpannaH tAtajAta:-na, bhavAmi iti zeSaH // 19 // atha binduSeNasya prativacanamAha-jagAviti - jagau kanIyAnapi binduSeNa-staminduSeNaM smaravihvalAGgam / - sahodaraste na bhavAmi cettvAM, jayAmi nAhaM raNamAdadhAnaH // 10 // vyAkhyA-kanIyAn-kaniSThaH binduSeNaH / api taM-jyeSThaM / smaravilAGga- smareNa kAmAvezena vihvalam vyAkulamaGgam yasya tamasvasthazarIram induSeNaM, jagau-jagAda, kimityAha / raNaM--yuddham / AdadhAnA-kurvANaH / ahaM ced-yadi / tvAM-bhavantaM / na jayAmi-abhibhAvayAmi, tadeti zeSaH / te-tava / sahodaraH-sahajaH svatAtajAta iti yAvat / na bhavAmi // 10 // . atha bhUmipatestadvArtAzravaNamAha-abhUtapUrvamiti - abhUtapUrva paribhAvya yuddhaM, tayorbhaviSyattvaritaM subhRtyaiH / nyavedi bhUmIpataye'thavA ke, prajAnate tAM durudarkavArtAm // 10 // . vyAkhyA-tayoH-dvayoH, bhrAtroH / bhaviSyad-sampatsyat / yuddhaM-na kadApi pUrva mUtamityabhUtapUrva-vilakSaNam, nahi bhrAtarau kadApi ekatrInimittaM ayudhyetAmiti bhAvaH / paribhAvya-vicArya / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 119 ] subhRtyaH-svAmihitacintakaiH, paricArakaiH / bhUmIpataye-rAjJe / tvaritaM-zIghra / nyavedi-viyapitam / athavA-yataH / tAM-tAdRzIM / durudarkavAtA-duraniSTaH udarkaH uttarakAlInapariNAmaH yasyAstAM vArtA pravRtiM / ke prajAnate-vidanti, na ke'pItyarthaH, anantamatiM darzanArtha gatayostayorakasmAdeva yuddhapravRtteriti bhAvaH // 10 // atha rAjJaH pravRttimAha-AkAryetiAkArya rAjA'pi tadaiva sarvAn, rahasyamAtyAna sutayostadIdRk / akAryamAvedya nivartanAye, samAdideza pratikArasAdhyAn // 102 // vyAkhyA rAjA-zrISaNaH / api tadaiva-tatkAlameva, na tu vilambya, anavasarAditi bhAvaH / sarvAna-kAryagauravAditi bhAvaH / amAtyAna-mantriNaH / AkArya-AhUya / rahasi-ekAnte, na tu sadasi, anaucityena tAdRzavArtAyA gopanIyatvAditi bhAvaH / satayoH-svaputrayoH / tad-bhRtyakathitam / IdRkaitthaM prakAram / akAryam-anucitAnuSThAnam / Avedya-kathayitvA / pratikArasAdhyAna-pratikAraH yuddhAd dvayonivarttanam sAdhyam yeSAM te tAn tAdRzAn upAyavidurAn / nivartanAyaiH-vAraNArtha / samAdideza-AjJaptavAn, yuddhAttau nivArayetyevamiti // 12 // atha mantriNaH pravRttimAha-rasApateritirasApatestaM zirasA nidezaM, nidhAya jagmuH sacivAH samIpam / kumArayoH kaGkaTamaNDalAgrasaMyuparIvAraparItayoste // 103 // vyAkhyA-rasApateH-rasA pRthvI "medinI rasA" iti haimaH / tasyAH patistasya, mahIpateH / taM-nivAraNarUpaM / nidezam-AjJAM / zirasA-mastakena, "uttamAGgaM ziraH zoSaM mUrdhA nA mastako'striyAm" ityamaraH / nidhAya-svIkArya, ziro namayitvA svIkAryetyarthaH / te-pratikArasAdhyAH / sacivA:-mantriNaH / kaNTakamaNDalAyasaMyuparIvAraparItayo:-kaGkaTaH varma "sannAho varma kaGkaTaH" iti haimaH / maNDalAnaH kRpANaH 'karavAlaniviMzakRpANakhagAH, taravArikaukSeyakamaNDalApA" iti haimaH / tau saMyunatIti sa cAsau parIvAraH senA paricchadaH tena parItayoH pariveSTitayoH, sannaddhasainikAnvitayoH yadvA kaNTakena maNDalAyaH karavAlaH "maNDalAmaH karavAla: kRpANavata" ityamaraH, tatsaMyuk tatsaGgataH parIvAraH khaDgakozaH "parIvAraH khaGgakoze paricchade ityamaraH / "pratyAMkAraH parIvAraH kozaH khagapidhAnakam" iti haimaH / tena ca parItayoH yuktayoH / kumArayo:-rAjaputrayoH / samIpaM jagmuH // 10 // Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [120 / atha tatragatAnAM teSAM karttavyamAha-jyeSTha itijyeSTho vivekIti purenduSeNaM vinamya baddhAJjalayo'tha te'pi / vyajijJapana vijJatamAH kumAraM, sAraM yathA bhUmibhujopadiSTam // 104 // vyAkhyA-atha-gamanAnantaram / te-sacivAH / api jyeSThaH-jyAyAn / vivekI-vicAravAn, vayobAhulyAditi bhAvaH / iti-hetoH / purA-prathamam / induSeNaM vinamya-praNamya / baddhAJjalayaH-baddhaH vihitaH aJjaliH yaH te tAdRzAH santaH / vijJatamA:-buddhimantaH sacivAH / yathA- yena prakAreNa / bhmibhujaa-raajnyaa| sAram-utkRSTaM vcH| upadiSTam-AjJApitam taditi zeSaH / kumAram-induSeNaM / vyajijJapan-vijJApayAzcakruH // 14 // atha mantriNa: upadezaprastAvamAha-yattvAmitiyattvAM kumAra ! pratipAdayAma-stadatra na thUNamavekSaNIyam / hitaM svato'pi pravadanti bhRtyA, vAcyaM punaH svAminidezataH kim // 105 // vyAkhyA-kumAra !-rAjaputra ! atra-yuddhaviSaye / yt-kiNcit| tvAM-bhavantaM / pratipAdayAmaH-upadizAmaH, tannivedanam / kSaNam-anucita / na avekSaNIyam-anucitam tavaitadityevaM na vicAraNIyamityarthaH / nanu kutastavopadezasyaucityamiti cettatrAha / bhRtyAH-anujIvinaH / svataH--AtmanA / api, hitaM--pathyaM / pravadanti-kathayanti, anyathA svAmibhaktipramoSo bhaveditibhAvaH / punaH svAminaH-bhartuH / nidezata:-AjJAtaH / kthynti--iti| kiM vAcyam-svAminidezatastu hitaM kathayantyeveti bhAvaH // 105 / / ___ atha sacivoktaM prapaJcayati-kumArasAretikumArasArAvahito'smadIyaM, vAkyaM samAkarNaya tAvadetat / kanIyasA svena sahodareNa yuddhvA samaM, kena tatA'tra kIrtiH / / 106 // vyAkhyA-kumArasAra !--kumArazreSThaH ! avahitaH--apramattaH san, pramAde tu vacoguNagrahaNAsaMbhava iti bhAvaH / tAvat asmadIyam-asmAkam / etad-vakSyamANaM / vAkyaM- vacanaM / samAkarNaya-zRNu / kiM tava vacanamiti cettatrAha / kanIyasA--kaniSThena / svena-nijena / shodrenn-shjbhraatraa| samaM-saha / yuvA-vigRhma / kena-janena / atra-saMsAre / kIrtiH-yazaH / tatA-vistAritA ? na kenA'pItyarthaH / atastava tena saha yuddhe'kIrtireva, sA cAnuciteti bhAvaH // 106 / / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 121 ] yadartha yuyutsase sA prAmApi netyAha-satAmitisatAM tu vezyAspRhayAlutAyAH kathA'pyaho naiva vidhAtumiSTA / lAbha samAzaGkaya tadIyamArA-ghuyutsase tvaM kimanena dhIra ! // 107 // vyAkhyA-satAM-satpuruSANAM / tuH-arucau / vezyAspRhayAlutAyAH-vezyAyAM vArAGganAyAM yA spRhayAlutA kAmanA tasyAH / kathA-carcA | api, vidhAtuM-kartuM / naiva iSTA-yuktA, tathA sati sattvavyAghAtAditi bhAvaH / aho-iti Azcarye ! dhIra !-dhIman / tadIyaM-vezyAsambandhi / lAmam ArAt-samIpam "ArAd dUrasamIpayoH" ityamaraH / samAzaya-vitarkatha, iyaM mama syAdvA netyevam sandiA / tvamanenasvakaniSThena / kiM yuyutsase yoddham icchasi, naitaducitamiti bhAvaH / yasyAH kathA'pyanucitA tadartha yuddhaM tu nitAntamanucitam, tadapi svabhrAtreti kiM vaktavyam iti bhAvaH // 10 // athApattyantaramAha-'kanIyasa' itikanIyaso yatra manaH prasaktaM, sA te vadhUstadayitAgrajatvAt / sutA vadhUzvApi same prapanne, vibho ! kulAcAravicAravidbhiH // 108 // vyAkhyA kanIyasaH-kaniSThasya bhrAtuH / yatra-striyAM / manaH, prsktN-lgnN| saa-strii| tetava / vadhU: snuSaiva / "jAyA sUnoH snuSA janI vadhUH" iti haimaH / kuta ityAha / taddayitAgrajatvAt-tasyAH striyaH dayitaH patiH, svakaniSThabhrAtA, tadanajatvAt hetoH / "jyeSTho bhrAtA pituH sama" ityuktariti bhAvaH / vibho !prabho ! kulAcAravicAravidbhiH-kulasya sadvaMzasyAcAraH vyavahArastasya vicAramaucityAnaucityavivekaM vidantIti taiH kulAcAramarmajJaiH / sutaa-svknyaa| vadhUH-snuSA / cApi sme-tulye| apane svIkRte / evaJca sutAyAmiva tasyAM tavAnurAgo nitAntamanucita iti bhAvaH / / 18 / / sA'pi tvAmevaM sati parihasedityAha-upAgamaditiupAgamattvAM pariNetumeSA, balasya putrI svajanena sArddham / bhrAtraiva yuddhogramavekSya sA tvAM, lajiSyate kiM na camUrucakSuH // 109 // vyaakhyaa-essaa-vrtmaanaa| balasya-tadAkhyasya rAjJaH / putrI-kanyakA / svajanena-nijaparijanena / sArddham-saha ' tvAM-pariNetuM svayaMvarItum / upaagmt-aagtaa| saa-aagtaa| camUrumaM gaH tasya Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [122] cakSuSI iva cakSuSI yasyAH sA / camUrucakSuH-mRgAkSI / bhrAtrA-sahodareNaiva / yuddhograM-yuddhe upamutkaTam mahAyuddhamityarthaH / avekSya-dRSTvA / tvAM na lajjiSyate kim-api tvavazyaM lajiSyate, svabhrAtrA yuddhasya nitAntamanucitatvAditi bhAvaH // 109 // atha sacivoktamupasaMharati-tattvamititattvaM nivartasva guronidezaM, manyasva saMmAnaya naH svavAcA / bhRtyA hi nAnyaM prativAkyadAnAt, svAmiprasAdaM paramAmananti // 110 // vyAkhyA-tat-tasmAva, pUrvoktAddhetoH / tvaM, nivartasva-virama, yuddhAditi zeSaH / guroH nideshmaajhaaN| manyasva-svIkuru, tathA / na:-asmAn, sacivAn / svavAcA-nijoktyA svIkArAtmikayA / samAnaya-satkAraya / nanu vANyaiva kiM satkAryaH, na punadravyAdinA / tatrAha-hi-yataH / bhRtyaaH-anujiivinH|| prativAkyadAnAt-prativAkyamuttaraM tasya dAnAdarpaNAd / bhnyN-bhinnN| prm-utkRssttN| svAmiprasAdaMmvAminaH prasAdaM prasannatAM / na Amananti-manyante / uttaradAnameva mayi prasAda iti bhAvaH // 11 // atha kumArasya tatpratyuttaramAha-zrutvetizrutvA tadoyaM vacana kumAra, pratyuttaraM sasmitamAha sa sma / yuddhAddhi vIravratadIkSitAnAM, kIrtizriyaH saprasaraM caranti // 111 // vyAkhyA-sa-mantriprArthitaH / kumaar:-indussennH| tdiiyN-scivaanaaN| bacanaM-vAkyaM / zrutvA-AkarNya / sasmitaM-ISaddhasitasahitam, etena mantryukte niHsAratA sUcitA / pratyuttaraM-prativacanaM / bAha sma-kathitavAn, kintadityAha / vIravratadIkSitAnAm-vIrasya zUrasya vrataM karttavyaM tatra dIkSitAnAM gRhItadIkSANAM, janAnAM / yuddhAd hi-eva / kIrtizriyaH-kIrttayaH yazAMsi ca zriyaH sampattayazca / saprasaraMsavizeSaM yathA syAttathA / caranti-prasaranti, ataH yuddhAda mama nivAraNaM kIrtizrIbhya eva nivAraNamityatastattava na yuktamiti bhAvaH // 11 // yadyapi uktaM sA vezyeti, tadapi na vicAryoktamityAha-azikSIti--- azikSi yasyAH kila kAmavidyA, bhavadbhitkrAntazizutvayogaiH / vigIyate sA yadi vAranArI, pUjyastadAdhyApaka eva kiM kaH 1 // 112 // Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [123 ] vyAkhyA-utkrAntazizutvayoga:-utkrAntaH vyatItaH zizutvasya bAlasya yogaH sambandhaH yaistaistAdRzaiH taruNaiH / bhavadbhiH, yasyAH-yatsakAzAt / kAmavidyA-kAmakalA / azikSi-adhigatA : kile-ti nizcaye / saa-naarii| yadi vAranArI-vezyA 'vArastrI gaNikA vezyA' ityamaraH / vigIyate-nindyate / tadA-evaM sati / vaH-yuSmAkam / adhyApaka:-zikSakaH / pUjya:-sammAnyaH / eva kim-na pUjya ityarthaH / adhyApakaH khalu nApazabdaprayogamarhati / tathA kurvatA tu bhavatA tasya pUjyatvamapAkRtam, iti akRtajJo bhavAnityarthaH // 112 // na yoddhavyamityapyayuktamityAha-yuddhamitiyuddhaM vidheyaM na kanIyasA'me-tyetanna samyaggaditaM bhavadbhiH / vayovyapekSAprasareNa dhIrA, gauNaM kanIyastvamudAharanti // 113 // vyAkhyA kanIyasA-kaniSThena / amA-saha,"amA saha samIpayoH", ityamaraH / yuddhaM na vidheyamkarttavyaM ityetadbhavadbhiH na-naiva / smyk-smiiciinN| gaditam-uktam, kuta ityAha / dhIrA:-vidvAMsaH vayovyapekSAprasareNa-vayasaH avasthAyAH vyapekSA apekSaNaM tasya prasareNa prasaGgena, vayaH apekSyetyarthaH / kanIyastvaM-kaniSThatvaM / gauNam-apradhAnam / udAharanti-kathayanti / nahi kanIyastve vayomAtramapekSitam kintu balaizvaryAdyapIti bhAvaH // 11 // ___ kathaM tarhi mukhyaM kanIyastvamityapekSAyAmAha - balamitibalaM vyapekSyeva vizeSavidbhi-ya'gAdi taccetkimu saMzayo na ! na nirNayaH saGgaramantareNa, pramANanIyaH pratipadvatApi // 114 // vyAkhyA-vizeSavidbhiH-vizeSaM vidantIti vizeSavidastaiH vidvdbhiH| balaM-zaktim / vyapekSyevazaktitAratamyakRtameva / tat-kanIyastvaM / nyagAdi-udAhAri / cet-tarhi / sNshyH-sNdehH| kima na ?api tvavazyamanayorayaM balavAnnaveti sNshyH| nanu saMzayaH nirNayena pratIkArya ityatrAha / pratipadvatA'pipratipad buddhiH "pratipajjJapticetanAH", ityamaraH / tadvatA'pi / sAmantareNa-yuddhaM vinaa| nirNaya:-ayameva balavAn ityevaM nishcyH| na-naiva / pramANanIyaH-pramANIkarttavyaH, nahi kathanamAtreNAyaM balavAniti nizcayo yuktaH, kintu parIkSayaiva vayobAhulyasyAkizcitkaratvAta, tasmAttena saha mayA yoddhavyameveti bhAvaH // 114 // yadapyuktamiyaM te vadhUriti tadapyavicAritAbhidhAnamityAha-upAyatAdyApIti Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 124 ] upAyatAdyApi na tAM natAGgI-mayaM ca sA taM ca na saatlipsuH| . vinaiva sambandhamiyaM vadhUste, yuSmAbhiruktaM kimidaM prazastam // 115 // vyAkhyA-adyApi-etatkSaNaM yAvat / tAM natAGgIm-kazodarIm / ayaM-mama kanIyAn binduSeNaH / na upAyata-paryaNaiSIt / sAtalipsuH-sAtasya sukhasya ripsuH sA sukhaiSiNI, etena tatsamparke asyAH duHkhamiti sUcyate / "zarmasAtasukhAni ca" ityamaraH / sA. taM-vinduSeNaM / cana-upAyateti smbddhyte| evaJca / sambandha-vaivAhikavidhi / vinaiva yuSmAbhiH-bhavadbhiH / iyaM te vadhUH-iti yaduktam / idaM-vacanaM / prazastam--ucitaM / kim ?..sambandhaM vinA tAdRzyuktiH atyantamanucitetyarthaH / nahi sambadhaM vinA kA'pi kasyApi vadhUriti bhAvaH // 115 / / yadapyuktaM sA lajjiSyata iti tadapi na yuktamityAha-svayaMvarArthamitisvayaMvarArtha svayamAgatA sA, dRSTvA raNaM nau bhavitA prahRSTA / na kSatriyANAM vaNijAmivAjiM, vihAya karmAparamasti kiJcit // 116 // vyAkhyA-svayaMvarArtha-svayaMvaraNAya / svym-aatmnaiv| AgatA-upasthitA / sA nau-AvayoH / raNaM-yuddhaM / dRSTvA prhRssttaa-prsnnaa| bhavitA-yogyAyogyaparIkSaNasya sukaratvAditi bhAvaH, pratyuta nAyaM svakarmabhIruriti tasyAH gAr3hAnurAga eva bhavedityarthaH, tadevAha / vnnijaaN-vyvhtnnaaN| karma-vyavahAram / iva, kSatriyANAM-rAjJAm "rAjA prabhau nRpe candre yakSe kSatriyazakrayo"riti kozaH / Aji-yudhaM "samityAjisamiyudhaH" ityamaraH / vihAya-muktvA / aparaM-dvitIyaM / kizcit-karttavyaM / na asti // 116 // ___ pratyuta yuddhAnnivRttAveva lajjetyAha - tata iti - tato nivarte yadi samparAyA-dahaM parAmRzya kathaJcanApi / ArabdhabhaGgapravaNapratijJA-lajA samAliGgati kiM na yuSmAn // 117 // vyAkhyA-tataH tasmAt kAraNAt / yadi, samparAyAt-yuddhAda "yuddhAyatyoH samparAyaH" ityamaraH / kathaJcanApi-kenApi prakAreNa, lAghavagauravatyAgenApi ityrthH| parAmRzya-gurunidezAdivicArya / ahamnivarte-parAGmukho bhavAmi, tdaa| ArabdhabhaGgapravaNapratijJAlajjA-pUrvam ArabdhA kRtA tadanantarameva Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 125 ] bhaGgapravaNA vinAzaparAyaNA etAdRzI yA pratijJA madIyA tasyA lajjA trapA / yuSmAn-bhavataH / na samAliGgati kima 1-bhavato na syAkim ? api tvavazyaM syAt / svAmipratijJAbhaGge tabhRtyA api lajjante iti bhAvaH // 117 // ____ tatrAnAptaphalAnAM sacivAnAM binduSeNasamIpagamanamAha-durAgraha mitidurAgrahaM tasya vibudhya cittaM, tataH samutthAya ca dhIsakhAste / zrIbinduSeNaM samupetya natvA, nRpoditaM vijJapayAmbabhUvuH // 11 // vyAkhyA-tasya-induSeNasya / citte-hRdaye, pUrvoktena hetunA / durAgraha-kadabhinivezaM / vibudhyajJAtvA / te dhIsakhA:-mantriNaH / ttH-indussennpaarshvtH| samutthAya ca zrIbinduSeNaM samupetya-gatvA prApya / natvA-praNamya / nRpoditaM-zrISeNopadiSTam / vijJapayAmyavaH-nivedayAmAsuH // 118 // idAnIM sacivakRtopadezaM prapaJcayati-ubhAvitiubhau bhavantau militau cakAstaH, pradhvastamAtsaryabharau kumAra ! svarUpanirsita-vizvarUpo, dasrAviva kSoNitalAvatIrNau // 119 // vyAkhyA-kumAra ! pradhvastamAtsaryabharau-pradhvantaH dUrIkRtaH mAtsaryasya parotkarSA'sahiSNutvasya bharo'tizayaH yAbhyAM tau tAdRzau sasnehI santau / ubhau-dvau api / bhavantau militau-snggtau| svarUpanirsitavizvarUpau-svarUpeNa svAkRtyA nirbhatsitaM vizvasya sarvasya rUpaM saundarya yAbhyAM to asAdhAraNasaundaryazAlinau / kSoNitalAvatIau~-kSoNitale mahItale avatIrNau samutpannau / dasau-AzvineyAviva "nAsatyAvazvinau dasrAvAzvineyau ca tAvubhau" ityamaraH / cakAstaH-zobhete, amilitau viruddhau ca na tathA zobheyAtAmiti bhAvaH // 19 // na kevalaM zobhAhAnireva yuddhAtkintu dviSatparihAso'pItyAha-dvayorvirodhamiti dvayorvirodhaM bhavatornizamya, smayonmukhAni dviSatAM mukhAni / kathaM bhaviSyanti na yadviSAM syA-nmudvipralApairna ca vipralApaiH // 120 // Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 126 ] vyAkhyA-bhavato:-yuvayoH / dvayoH, virodham-aprItiM vairamityarthaH,"vairaM virodho vidveSa', ityamaraH / nishmy-aakrnny| dviSatAM tvacchatrUNAM / mukhAni-AsyAni "vaktrAsye vadanaM tuNDamAnanaM lapanaM mukham ityamaraH / smayonmukhAni-cittonnatiparAyaNAni "mAnazcittonnatiH smayaH" iti haimaH / kathaM na bhaviSyanti ?api tvavazyaM bhaviSyanti, dviSadapakarSasya dviSaddharSaprayojakatvAditi bhAvaH / yat-yasmAt / dviSAM-viruddharAkSAM zatrUNAM / vipralApaiH-svaviruddhoktibhi: "vipralApo viruddhoktiH" iti haimaH / zrutAbhiriti zeSaH / mudharSaH / syAva-sA mud / vipralApaiH-dvijAzIrvacanairna ca syAdityarthaH / yadvA yA mud harSaH, "mugrItiH pramado harSaH" ityamaraH / viprANAM dvijAnAM lApairAzIrvacanaiH syAt sA dviSAM zatraNAM vipralApaiH sveSveva parasparavirodhoktibhiH na ca ? api tvavazyaM syAditi bhAvaH // 120 rAjyasya hetoreva yuddhamucitam, na tu svIkRte iti zlokadvayenAha-balasyeti balasya sAmarthyamapArayantaH, solu madaM cetasi dhArayantaH / rAjyasya hetorbahavo'pi yuddha, kurvanti saujanyamamAnayantaH // 121 // vyAkhyA-balasya-sainyasya svaujsshc| mAmarthyam-parAkramam / mo?-marSitum / apAra - yantaH-azaknuvantaH ata eva / cetsi-citte| madama-abhimAnaM, na matto'nyo balavAn ityevaM darpa / dhaarynt:-aashryntH| maujanya-prItibhAvaM zAntavRttitvam / amAnayanta:-asvIkurvantaH, etena balAdau satyapi prItibhAva eva zreSTho mArga iti sUcitam : bahavaH-anye'pyaneke raajaanH| rAjyasya - saamraajysy| hetoH kRte yuddhaM kurvanti-evaJca rAjyArtha yuddhaM vyAvahArikAmati bhAvaH // 121 // striyAH kRte sodarayorvirodha, nAzrISma kutrApi na dRSTavantaH / vArAGganA yA calahArdapAtraM, tasyAH kRte kiM karaNIyamevam // 122 // vyaakhyaa-striyaa:-naaryaaH| kRt-hetoH| sodaayo:-shjyordhaatroH| virodham-yuddham / na azrISma-na zrutavantaH / naca kutrApi dRSTavantaH yadi satyAH striyAH kRte tathA saMbhAvyate'pa tathApi neyaM tathetyAha / yA vArAGganA-vezyA / calahArdapAtraM-calaM caJcalaM yad hArda prema "premA nA priyatA hArdami",syamaraH / tasya pAtraM bhAjanam, vezyAyAH na sthirAnurAgaH, kApi, vittamAtrasAkAkSatvAttadanurAgasyeti bhAvaH / sasyAH kRte evaM-sodarayoyuddhaM / karaNIyam-vidheyam / kim ?-api tu naiva / ekastu sodarayovirodha evAnucitaH, tatrApi vezyAkRte tu nitarAmanucitaH iti bhAvaH // 122 // Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [127 ] . evaM sthite yad yuktaM te pratibhAti tava kuruSvetyAha-jyAyAniti - jyAyAnamadonmAdavisaMsthulatvAt, sa te'smaduktaM yadi no zRNoti / upekSya taM sannidhimAgatAste, kuruSva yuktaM pratibhAti yatte // 123 // vyAkhyA-madonmAdavisaMsthulatvAta-madena cittodrekega mithyAbhimAnena ya unmAdaH aprekSyakAritvaM tena visaMsthulatvAva prastatvAt / sa-yuyutsuH / te-tava / jyAyAn-jyeSThaH bhraataa| asmaduktaM-vacanaM / yadi-yataH / no shRnnoti-atH| taM-tava jyAyAMsam / upekSya-vihAya / te-tava / sannidhiM-samIpam / AgatAH-prAptAH, adhunaa| te-tava / yad yuktam-ucitam / pratibhAti tat kuruSva-nAtrAsmAkaM kApi hAnisaMbho vA, kintu tava hinaM tvayaiva vicAraNIyamalaM mamopadezeneti bhAvaH // 12 // nanu bhavantaH sacivAH, ataH bhavatAM svAbhiprAyapradarzanamucitamevetyataH svAbhiprAyamAha-nivartamAnamiti nivartamAna samarakriyAyAH, stoSyanti sarve'pi bhavantamekam / vicAramArabhya vinirmimIte, yaH karma kenApi na nindyate saH // 124 // vyAkhyA-samarakriyAyAH-yuddhodyogAt / nivartamAna-vimukhIbhavantaM / bhavantaM-tvAmeSa eka kevalaM 'kevalaH kRtsna ekaH syAlkevalazvAvadhAraNe" ityamaraH / srve'pi-jnaaH| stoSyanti-varNayiSyanti, nanu yuddhAdvimukhaM nindiSyantyeva kuto neti cettatrAha / ya:-janaH / vicaarmaarbhy-vicaary| karma-kriyAM ! vinirmimIte-karoti / saH-janaH / kenA'pi-janena / na nindhate-Amipyate / avicAryakArI hi nindApAtram, na tu vicAryakArIti bhaavH| rAzo'pyetena bhavatoH karmaNA duHkhamiti kathati-atAdRzamiti atAdRzaM vAM raNakarma zRNvana, bhUmIzitA vindati naiva zarma / yatazvirAlAlitayoH svasUnvoH, prItyaiva saMstaH pitarau prahRSTau // 125 vyaakhyaa-vaa-yuvyoH| atAdRzam-ayogyaM / raNakarma yuddhaM zRNvan-AkarNayan / bhUmIzitAnUpo'pi zarma-sukhaM / na vindati-na labhate, kuta ityAha / yataH cirAva-pracurakAlAda / lAlitayo:nehena paalityoH| svamanbo:-nijaputrayoH "AtmajastanayaH sUnuH sutaH putraH" ityamaraH / zrItyA Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [128 ] parasparaM premNA / eva pitarau-mAtApitarau / prahRSTau-muditau / saMsta:-sambhavataH, natvaprItyA / evaJca yuddhatyAge nRpaH prahRSyAdityapi lAbhaste tasmAyuddhaM na karttavyamiti // 125 // nanu kanyAlAbhaH kathamiti cettatrAha-narendretinarendrakanyAH zatazo bhavantaM, svayaMvarItuM rabhasAgabhIram / samAgamiSyanti yathA samudra, nadyo rsollaasvilaasmdhyaaH||126|| vyAkhyA-gabhIraM-vicArakAritvAva dhIram / bhavantaM tvaaN| zatazaH narendrakanyA:-rAjaputryaH / ramasAta-vegAva prabalAkarSaNAt / svayam-Atmanaiva, na tu prArthanAdinA iti bhAvaH / varItuM-svIkartuM / samAgamiSyanti, rasollAsabilAsamadhyA:-rasasya prIteH ullAso'tirekaH tasya vilAsaH madhye hRdaye yasyAH tAdRzyaH / atha ca raso jalam tasyollAsaH vRddhistasya vilAsaH madhye'ntaH yasyAH tAdRzyaH / nadyaH-ApagAH, gabhIraM nimna "nimnaM gabhIraM" iti haimaH / samudram-udadhiM / yathA-samAgacchanti tathetyarthaH // 126 // atha sacivoktamupasaMharati-saMgrAmamitisaMgrAmamagrAmyakavistavArha !, projjhya prakAmaM suSamAM labhasva / tvayA'mRteneva pitA rasezo, na kAlakUTena sa tena putrI // 127 // vyAkhyA-agrAmyazcAsau kavizca sa tathA, nipuNaH kaviH tasya stavaM stutimarhatIti stavArhaH, ttsNbodhne| agrAmyakavistavAha!-sukavivarNanIya ! saMgrAma-yuddhaM / projjhya-tyaktvA / prakAmam-atyadhikam / suSamAMparamAM zobhA / labhasva, tvayA-bhavatA / amRtena-sudhayA / rasezaH-raso jalaM tasyezaH patiH samudraH / iva-rasA pRthvI tasyAH IzaH mahImatiH / pitA-janakaH zrISeNaH / putrI-putravAn / kAlakUTena-halAhalena viSavizeSeNa, raseza iva pitA tenenduSeNena sa putravAn na / yathA amRtena samudraH putrI, na kAlakUTena tathA tvayA rAjA putrI na tenetyarthaH / upamA'laGkAraH // 12 // atha binduSeNasya pratyuttaramAha-amAtyeti - amAtyavANIravadhArya tAstAH, sa binduSaNaH sphuTamAlalApa / uktaM bhavadbhiryadidaM samastaM, prazastamevAJcati yogyabhAvam // 128 // Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 129 1 vyAkhyA-vAstAH-anekaprakArAH, pUrvoktAH / amAtyavANI:-amAtyAnAM, sacivAnAM vANIH uktiH / avdhaary-shrutvaa| saH-prArthyamAnaH / binduSeNaH, sphuTaM-spaSTam / AlalApa-uvAca, kimityAha / bhvdbhiHscivaiH| yaduktamidaM samastam-akhilam / eva prazastaM-prazaMsAham, ata eva / yogyabhAvam-yogyatAmaucityam / aJcati-gacchati / / 128 / / yaduktaM mA yuddhathasveti tatrAha-kenA'pItikenA'pi sAddhaM na virodhamAdhA-mAjanmasImaM bhavatAmapIdam / pratItamatyuddhatazaktibhAjA, bhrAtrA'dhunA'mAdhyamupasthito me // 129 // vyAkhyA-AjanmasImam-AjanmanaH sImA avadhistasmAt janmanaH ArabhyAdyAvadhi / kenA'pijanena sArddham, virodha-vidveSaM / na AdhAm-akArSam / bhavatAM-sacivAnAm / api idaM-virodhAkaraNaM / pratItaM-jJAtameva / adhunA-sAmpratam / atyuddhatazaktibhAjA-atyuddhatAmatyutkaTAM zaktiM balaM bhajatIti sa tena, atyuprazaktikena / bhrAtrA-jyeSThena sahodareNa / amA-saha / me-mama / ayaM-virodhaH / samupasthita:jAtaH, astIti zeSaH / sarvathA'virodhakAriNo mama bhrAtraiva saha sa asAdhAraNakAraNenaiva jAtaH, nAnyatheti bhAvaH // 129 // yaduktaM strImAtraM kAraNaM tannetyAha-strImAtramiti strImAtramityatra nimittamAtra, jAnIta yUyaM paramArthatastu / dordaNDakaNDUmapanetumicchu-yuvA mayaivAyamudapradhAmA // 130 // vyAkhyA-strImAtraM-kAraNamiti-yaduktaM / tatra, nimittamAtramityevaM / yUyaM jAnIta-na tu vastutastannimittam, tarhi kiM nimittamityAha / paramArthatastu - vastutaH punaH / ayaM-sodaraH, udapram utkaTaM. dhAma prabhAvaH yasya sa udagradhAmA, mayA-sahaiva / yuddhavAdodaMNDakaNDa-doSorbAhvoH daNDau kANDau tayoH kaNDUM kharjuma / "kaNDUH khajU:" itihaimaH / apanetuM-dUrIkartum / icchu:-abhilASukaH, tAdRzamya pratibhaTasyAnyasyA'bhAvAditi kimapi nimittamAsAdya tathAkartuM pravRtaH iti bhAvaH // 130 / / anyena nAsya kaNDUzamanamityAha-paraH sahasrati Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 130 ] paraHsahasrA bhuvi santi zUrA, vijitya tAneSa na zarmaNAste / tato gatiM yAsyati saMvarAre-vijetukAmasya himAMzumaulim // 131 // vyAkhyA-bhuvi-pRthivyAM / paraHsahasrAH sahasrAtpare iti paraH sahasrAH sahasrAdhikAH / zUrAvIrAH / santi, tAneva-zUrAn / vijitya-parAjitya, eSa mama bhrAtA / zarmaNA-sukhena / na Aste-atyuddhatazaktikatvAdeveti bhAvaH / nanu tahiM tvayaiva saha yuddhvA kiM sa sukhamavApsyatIti cettatrAha / tataH tasmAddhetoH, himAMzumauliM-himAMzuzcandraH 'himAMzuzcandramAzcandra' ityamaraH, maulau mastake yasya taM tAdRzaM mahAdevaM / vijetukaamsy-vshiikrtumnsH| saMvarAre:-kAmasya "kAmaH paJcazaraH smaraH, saMvarArimanasijaH" ityamaraH / gati yAsyati-prApsyati, mayA haniSyate'yamityarthaH / atra zivaM jigISuH kAmaH zivena dagdha iti paurANikI kathA anusandhayA // 13 // yadapyuktaM vArAGganA calahArdapAtraM, tadapi na samyak vaiparItyasyApi darzanAdityAha-ekAntata iti ekAntato naiva paNAGganAyA, vibhaMguraM prema nirIkSyate vA / kulAGganAyA iva raJjayantyAH , svakAmukaM mohanama bhaGgayA // 132 // vyAkhyA-vA-kizca / svakAmukaM-svasya kAmukaM kAmayitAraM priyaM / mohanamaJjamaGgathA-mohane, maJjaH caturA yA bhaGgI vilAsaH tayA, kaTAkSavikSepAdibhAvena / rajayantyAH -hRdayamAvarjayantyAH / paNAGganAyA- vAranAryA api / kulAGganAyAH- kulavadhvAH / iva, prema-prItiH / ekAntataH-nizcayena / vibhaGgaraMvinazvaraM / na nirIkSyate-avalokyate, paNAGganAprema bhaGgurameveti na kintu sthiramapi / taduktaM sAhitya- . darpaNe 'kacitsatyAnurAgiNI' iti / evaJca na tadapi yuddhatyAge heturiti bhAvaH // 132 / / yadapi dviSatparihAsa uktaH, tadapyanavasara ityAha-pratizrutamitipratizrutaM svaM yadi na tyajAvaH, kathaJcidAvAM viditAbhimAnau / tadA kathaGkAramakAraNaH san, hAsyodayaH syAd dviSatAM mukheSu // 133 // vyAkhyA-viditAbhimAnau-viditaH jJAtaH abhimAnaH ahambhAvaH yayostau tAdRzau, etacca pratizrutA'tyAge hetuH / AvAM-dvau / kathazcit-kenA'pi prakAreNa / sva-nijaM / pratizrataM-pratijJAtaM / na tyajAvaH tadA kathaGkAra-kutaH / dviSatAM-zatrUNAM / mukheSu-AsyeSu / akAraNa:-animittaH : sana, hAsyodayaH Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 131 ] smitodgamaH / syAt-hAsyodgame hi mama pratijJAhAniH, tasyAzcA'bhAvAddhAsyanimittameva na vartate iti kuto hAsyodaya ityarthaH / pratyuta pratijJAtyAga eva hAsyodayanimittamityato'pi na yuddhatyAga ucita bhAvaH // 13 // yadapyuktaM rAjyasya hetoyuddhaM tadapi naikAntenetyAha-rAjya netirAjyaM na saptAGgamidaM vidhatte, zarmANi puMsAM guNalAlasAnAm / navAGgasaundaryavidhAnabhUtA, vadhUryathA manmatharaGgazAlA // 134 // vyAkhyA--guNalAlasAnAM-guNeSu lAlasAH lampaTAH teSAm, 'lampaTo lAlaso'pi ca' ityamaraH / guNajighRkSa NAM / pusAM-janAnAm / idaM tvduktN| saptAGgam, rAjyam-tathA zarmANi-sukhAni / na vidhatte-karoti / yathA navAGgasaundaryavidhAnabhRtA-naveSu tAruNyena pratyagreSu aGgeSvavayaveSu yatsaundaryasya vidhAnaM vyavasthAnaM tadbhUtA saundaryAprayabhUmiH ata eva / manmatharaGgazAlA-manmathasya kAmasya raGgazAlA krIDAmUmiH / badhUH- bhAryA-zarmANi vidhatte / evaJca rAjyAdapi zarmavidhAyakatayA vadhvarthamavazyaM yoddhamiti bhAvaH // 134 // nivartamAnaM stoSyanti yaduktaM tadapi na samIcInamityAha-pratizravamitipratizrava yo vijahAti yo vA, raNakriyAyAH vinivarttate tu / aprekSaNIyAnana eva puMsAM, kathaM zrutergocara eva sa syAt // 135 // vyAkhyA-yaH-janaH / pratizravaM-pratijJA "saMpratyAbhyaH paraH zravaH pratijJA" iti haimaH / vijahAtityajati / yo vA-tu, athavA yastu / raNakriyAyA:-yuddhAd / vinivartate-parAmukho bhavati / aprekSaNIyamanavalokanIyamAnanaM mukhaM yasya saH aprekSaNIyAnanaH-lajjayeti bhAvaH, mithyAvAktvasya kAtaryasya cA''saGgAt / eveti nizcaye / saH-janaH / puMsAM-satpuruSANAm / zrataH-zravaNasya / gocaraH-viSayaH / eva kathaM syAt ?naiva syAta, nAsatyavAdinaM kAtaraM vA satpuruSAH zRNvantyapIti bhAvaH / atrAprekSaNIyAnanatvena hetunA zruterago. caratvasya sAdhanAdanumAnA'laGkAraH / tallakSaNaM yathA anumAnaM vicchityAjJAna sAdhyasya sAdhanAditi // 135 / / yaccApyuktaM bhUmIzitA zarma naiva vindatIti tadapi na samaJjasam ityAha-vIryocitamitivIryocitaM yuddhavidhiM prakurvan, vapturna sAtAya kathaM suputraH ? na yatra saMyatpaTutA'sti tasminna-kSatriyAH kSatriyatAM vadanti // 136 // Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 132 ] vyAkhyA-vIryocitaM-vIrya parAkrama: tasya ucitaM yogyam / yuddhavidhi-raNakriyAM / prakurvan-zaktenaiva yuddhaM karttavyamiti bhAvaH, ata eva / suputraH-sattanayaH, satyapi bale ayuddhathamAnastu na suputraH, kAtaryAnuSaGgAditi bhAvaH / vastuH-pituH / sAtAya-sukhAya / kathaM na ?-api tu avazyaM sAtAyetyarthaH, putrasya yuddhanaipuNyaM piturharSavarddhakameveti bhaavH| vipakSe baadhkmaah| yatra-yasmin / saMyatpaTutA-saMti yuddhe "saMyatsaMmatyAji" ityamaraH / paTutA naipuNyaM / nAsti tammina ksstriyaa:-raajaanH| kSatriyatAM-kSatriyabhAvaM / na vadanti-kSatriyasya bhAvo hi raNapATavam, kSatriyANAM raNasyAnuvaMzakatvAditi raNaM tyajan kSatriyaH mvavaMzakRtyameva tyajatIti sa pitu : sAtAya na prabhavatIti bhAvaH // 136 // yadapyuktaM narendrakanyAH zataza ityAdi tadapyavicAritAbhidhAnamityAha-janyapravRtteriti -- janyapravRttevinivartamAnaM, rAjanyakanyAH kathameva dhnyaaH| kAtaryacaryAparizocyavRtti, vivoDhamutsAhamapi prakuryuH // 137 // vyaakhyaa-dhnyaaH-prshsyaaH| rAjanyakanyA:-rAjanyAnAM kSatriyANAM kanyAH putryaH / janyapravRtteHjanyasya yuddhasya prvRtterdyogaav| vinivartamAnaM--parAGmukhIbhavantam, ata eva / kAtaryacaryAparizocyavRttiMkAtaryasya bhIratvasya yA caryA AcAraH tena parizocyA nindanIyA vRttiH pravRttiryasya taM kAtaram / vivoTu varItum / utsaahm-prblmnobhaavN| api, kathaM kuyuH-nahi kSatriyakanyAH kAtaraM pariNayanti kintu vIramiti bhAvaH / evaJca yuddhatyAge'narthaparampareti // 167 / / yadapi tvayA amRteneva piteti tadapi na ghaTate ityAha-Ayodhanamiti - Ayodhana yodhazatAkula yo, vidhya tiSThedapi nirvizaGkaH / na putritA tena pituH sa kintu, hiye bhavet pratyuta pUrvajAnAm // 138 // vyAkhyA-yodhazatAkulaM-yodhAnAM bhaTAnAM zatAni taiH AkUlaM pUrNam / AyodhanaM-yuddham, 'yuddhamAyodhanaM janyamityamaraH / vidhUya-vihAya / ya:-janaH / nirvizaGkaH-nirudvegaH san / tiSThedapi, tenayuddhavimukhena / pituH-janakasya / putritA-putravattA / na, kintu-pratyuta / saH-putraH / pUrvajAnAM-pitrAdInAM / hiye-lajjAyai / bhaveda-tava putraH yuddhAda kAtaryeNa vimukha iti kulakalaGkAditi bhAvaH // 138 // samprati vyAjoktyA sacivAn stoM Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [133 ] - athara bhUpapraticchAyatayaiva yuSmA-namAtyamukhyAH ? kalayAmi kiM na ? sahasrabhAnAstu sahasrabhAnoH, ko vA mayUkhAna manute vibhinnAna // 139 // vyAkhyA-amAtyamukhyAH ?-sacivazreSThAH ? yuSmAn-bhavataH / bhUpapraticchAyatayaiva-bhUpasya rAjJaH praticchAyatayA prativimbatayA tulyatayA eva / kina kalayAmi-manye, apitu tathaiva manye ityarthaH / yadvA bhUpa eva yuddhAnnirodhako'vivekI iti tatpraticchAyatayA bhavanto'pi tathA iti vyAjastutiH, tatra dRSTAntamAha / tu-yataH / kaH vA-janaH / sahasramAnoH-sUryAda / sahasrabhAno:-sUryasya / mayakhAn-kiraNAn, 'kiraNo'samayUkhAMzugabhastighRNirazmayaH" ityamaraH / vibhinnAn-vilakSaNAn / manute-na ko'pItyarthaH // 139 // atha svoktamupasaMharati-tasmAdititasmAnarendrAya mama pramANaM, prApayya vijJApayataH svarUpam / vAcaspatiprAtibhazobhinAGgAna, bhavAdRzaH zikSAyatuM prabhuH kaH ? // 140 // vyAkhyA-tasmAt-pUrvoktAva, yuddhA'nivRttihetoH / nrendraay-raajnye| mama praNAma prApayya-kathayitvA, samarpya vaa| svarUpam-atratyasthitiM / vijJApayata-nivedayata, nanu kiM svarUpamiti bhavAnupadizatu tatrAha / vAcaspatiprAtibhazobhitAjAn-vAcaspateH gISpateH prAtibhena vijJAnazaktyA zobhitaM samanvitamaGgamupacArAdAtmA yeSAM tAn tAdRzAn / bhavAdRzaH-yuSmAn / zikSayitum-upadeSTuM / kaH prabhuH-samarthaH, na, ko'pItyarthaH / pranottarAbhyAM svayamevAnumAya svarUpaM nivedayantviti bhAvaH // 140 // matha bhUmibhatre'mAtyairyatkathitaM tadA-tasya zrutvetitasya zrutvA vacanamavanIvAsavasyAGgajamya, krodhAveza--pravaradahano - mRtadhUmaprakAram / gatvA sarva vyatikaramimaM taM yathAvRttamete 'mAtyA gatyA(matyA kalitamakhilaM bhUmibhatrai shshNsuH||141|| vyAkhyA-tasya-kaniSThasya / avanIvAsavasya-mahIndrasya / aGgajasya-putrasya / krodhAvezaprakharadainoddhatadhUmaprakAram-krodhasyAvezaH Avegassa eva prakharaH utkaTo dahano vahistenodbhUta utthito yo dhUmaH sa prakAraH yasya tat krodhAgnijadhUmatulyam kaTuvacanaM zrutvA-AkarNya / gatvA-rAkSaH samIpaM Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [134 ] Agamya / ete amAtyA matyA-gatyeti pAThasya ye gatyarthAste jJAnArthA iti hetorbuddhyetyrthH| kalitamavadhAritam / im-bindussennsmbndhi| sarva vyatikaraM-vRttAntam / tam-induSeNasamvandhi ca / yathAvRttaM yathAjAtam, yathAtathamityarthaH / etena kApi pakSapAtAbhAvaH sUcitaH / akhilaM-sarva / bhmibhtre-raa| zazaMsuH kathayAmAsuH // 141 // tacchrutvA rAjJaH pravRttimAha-durvAramiMtidurvAraM raNasaGgaraM svasutayorvijJAya vijJAgraNIH, saJcintya pratibhAvatA'pi viSayAnekAntato durjayAna / kiJcit zrIjinarAjasaMmatamatAbhijJaH priyAbhyAM samaM, paryAlocya viSAdhivAsitamayaM jaghauM payojaM nRpaH // 142 // vyAkhyA-svasutayo:-nijaputrayoH / rnnsnggrN-yuddhkriyaaN| durvaarm-avshymbhaavi| vijJAyajJAtvA / pratibhAvatA'pi-buddhimatA'pi / ekAntataH-nizcayena / durjeyAna-jetumazakyAn / viSayAnbhogAn / saJcintya-vicArya / etena vairAgyotpattiH sUcitA / priyAbhyAM-svabhAryAbhyAM / mamaM-saha / kizcitaagre karttavyaM rahasyaM / paryAlocya-vicArya / zrIjinagajamammatamatAbhijJaH-zrIjinarAjasya vItarAgasya saMmatamiSTaM yanmataM siddhAntaH tasyAbhijJaH jJAtA ata eva / vijJAgraNI:-vijJeSu sudhIsu agraNI: nAyakaH prAjJatamaH / ayaM-zrISeNaH / nRg:-raajaa| viSAdhivAmitaM payoja-viSeNa garalena adhivAsitaM sampRktaM kamalaM / jaghaughAtavAn, maraNArthamiti bhAvaH // 142 / / atha tadanantaraM rAjyoH pravRttimAha-dRSTvA bhUmipateritidRSTvA bhUmipatervapurvirahitaM haMsena saMvidvatA, te rAjyau priyazokamagnamanaso padma samAnAya tat / vyApanne, jalamantareNa nalinI sthairya kimAlambate, ? jyotsnA candramasA vinA sthitiriyaM siimntiniinaamiti||113|| vyAkhyA-bhamipateH-rAjJaH / vpuH-shriirm| saMvidvatA-sacetanena / iimen-aatmnaa| virhitNmuktN| dRSTA-avalokya / priyazokamagnamanapau-priyasya patyuH sambandhini zoke duHkhe magnaM vilInaM manaH yayoste dve / gaDyau, tat-nRpAghAtaM / padma-kamalaM / samAghrAya vyApa-ne-mRte / nanu rAjJi mRte kimiti te Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 135 / api mRte, tabAha / jalamantareNa-jalaM vinA / nalinI-kamalinI / candramasA-candreNa / vinA jyotsnA"candrikA kaumudI jyotsnA" ityamaraH / sthairya-sthitim / Alambate kim ?-naivAzrayatItyarthaH / itIyamitthameva / somantinInAM saubhAgyavatInAM strINAM / sthitiH-vyavahAraH, te api patyuvinA na tiSThataH iti bhAvaH // 14 // atha satyabhAmApravRttimAha-devIbhyAmitidevIbhyAM sahitaM hitaM narapati matvA vipannaM tato, vIkSApannatamA'pi satyakisutA sA kAmavidveSiNI / ko vA samprati rakSitA kapilataH kopena durvAsasaH, chAyAM saMspRzato'nurAgavazato mAM neSyamANAM haThAt // 144 // saJcintya svahadeti tadguNagaNazrutyA prasaktIbhava,ccetovRtti-bhareNa bhAnutanayenevopanItaM mudaa| tadvAtsalyamatulyameva sahasA saMdarzayantI nRrAD rAjJIpremavazaMvadaiva kamalaM tajighratisma svayam // 145 // vyAkhyA-kta:-tadanantaraM ! devIbhyAM-rAjJIbhyAM / sahitaM-saha / hitaM-hitakartAraM / narapatirAjAnaM / vipanaM matvA-jJAtvA, etena tasyAH asahAyAvasthA sUcitA / viSayavairAgyamapi kathayati / kAmavidveSiNI-niSkAmA, ata eva / vokSApannatamA-vijJatamA'pi / sA stykimutaa-stybhaamaa| kopenakrodhena / durvAsamaH tdaakhymuneH| chAyAM-mUrti / saMspRzataH-dhArayataH, durvAsasa iva atikrodhamUrteriti bhaavH| yaddhA durvAsasaH durghasanAd nagnadarzanAgimbaratvAditi bhAvaH / etenAkulInatvAnusandhAnena tadviSayako nirvedo dhvanyate / anurAgavazataH-premNaH, chAyAM pratibimbam "chAyA sUryapriyA kAntiH pratibimbamanAtapa', ityamaraH / saMspRzataH anusarataH grahItuM prayatamAnAdityarthaH / kapilataH-kapilasakAzAda / kopen-tttyaagaanaadrjnykrodhen| haThAt-balA nneSyamANAM-gRhyamANAM / mAM saMprati-adhunA rAjJimRte / ko vA rakSitAna ko'pi rakSitetyartha / / 144 / ' iti-itthaM / svahRdA-svamanasA / saJcintya-vicArya / tadguNagaNazrutyAtasya rAjJaH guNagaNasya jinadharmadRr3hazraddhAlutAzaraNAgatarakSitRtvAdiguNasamUhasya zrutyA smaraNena / prasaktIbhavacetovRttibharaNa-prasaktIbhavantI, anurajyantI yA cetovRttiH mnobhaavH| tasyAH bhareNAtizayena / atulyamanupamam / tadvAtsalyam-nRpasnehameva, sahasA akasmAt / sadarzayantI--prava TayantI / nRrADrAjJIprema Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 136 ] vaMzavadeva-narAT rAjA rAjyau ca tAsAM premNaH vazavadA adhInA eva / bhAnutanayeneva-bhAnuH sUryaH tattanayena zanaizcareNeva mArakatvAditi bhAvaH / svayam-ayatnata eva / upanItam-prAptam / tatkamalaM-rAjJA AghrAtaM pdm| jighratisma-tadvAtsalyena tadanumaraNaM kRtavatIti bhAvaH // 144 // 145 // atha teSAM pretya janmakSetraM varNayati-catvAra iti - catvArazcaturAH samasthiSata te premNA'vibhinnAzayA, jambUdIpa - gatottarottarakurukSetre tripalyAyuSaH / gavyUtatritayocchyA yugalinaH saMjajJire'nekadhA, klpdru-vrjpuurymaannhRdyaa-kaangkssaaprshstodyaaH||146|| vyaakhyaa-te-mRtaaH| caturA:-buddhimantaH / ctvaarH-nRpraajnyiidvystybhaamaaH| premNA-snehena / avibhinnAzayA:-avibhinnaH tulyaH AzayaH abhiprAyo yeSAM te tAdRzAH / samasthiSata-mRtA ityarthaH / parAsuprAptapaJcatvaparetapretasaMsthitA ete mRtasya vAcakA" ityamaraH / jambUdvIpagatottarottarakurukSetre-asmin jambUdvIpe gataM sthitam uttaraM zreSThaM yaduttarakurukSetraM tasmin, tripalyopamAni AyuSi yeSAM te tripalyAyuSaH-gavyUtaM nozaM "gavyutaM koza." iti haimaH, tasya tritayam krozatrayam tAvAn ucchrayaH uccastvaM yeSAM te gvyuuttrityocchyaa:-tthaa| yugalina:-utpattau yugalaM dvayaM yeSAM te yugalinaH, yugalatvena jAtAH ityarthaH / anekadhAkalpadvrajapUryamANahRdayAkAGkSAprazastodayA:-anekadhA, nAnAprakAreNa kalpadruvrajena dazadhA kalpavRkSaNa pUryamANAH hRdayasyAkAGkSA abhilASAstAbhiH prazastA udayAH abhyunnatayaH yeSAM te tAdRzAzca santaH / sajajJire-utpannAH / / 146 // tatra tasya kena liGgenotpattirityAha-tatra zrISeNetitatra zrISeNarAjaH samajani puruSo jyAyasI cAsya jAyA, sA jAyA yA kaniSThA sma bhavati puruSaH sA vadhUzvAsya bhaamaa| prApyaivaM dvandvabhAvaM vigalitavirahaM niSkaSAyapracAra, vyAghUtavyAdhibAdhaM dhanabhavanamahAcintayA vipramuktam // 147 // bhuktvA bhogAnapatyAvanaviracanayA pUrayitvA svamAyudevatvaM prApya sarve prathamadivapade te'pi devAGganAbhiH / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 137 ] nityaM saMsevyamAnAH kRtasukRtaparIpAkasAdhyAnurUpaz / kalyANodarkamete phalamatulamalaM svAdayAmAsuruccaiH // 148 // vyAkhyA-tatra-teSAM madhye zrISeNazcAsau rAjA ca saH zrISeNagajaH / puruSaH-pumAn / samajanijAtavAn / asya ca-zrISeNanRpasya / jyaaysii-jyesstthaa| jaayaa-saa| jAyA-bhAryA / samajani / yA kaniSThA-kanIyasI jAyA sA ityatrAnuSajyate / puruSaH bhavati sma, asya ca-puMsaH / sA vadhUH-bhAryA / bhAmAsatyabhAmA bhavati sma / evam-uktaprakAreNa / vigalitaviraha-vigalitaH vinaSTaH virahaH pArthakyaM yasmin sa tAdRzaH, tam, sadA sAhacaryabhAvam / niSkapAyapracAram-niSkaSAyaH kaSAyarahitaH pracAraH khasvaviSayeSu tattadindriyANAM pravRttiryasmin saH tathA tam / vyAdhUtavyAdhiyAdhaM-vyAdhUtA vinaSTA vyAdhiH rogastajanyA bAdhA pIDA 'pIr3A bAdhA vyathA duHkhami'tyamaraH / yasmin sa tathA, tam / dhanabhavanamahAcintayAdhanaM bhavanaM gRhaJca tayoryA mahAcintA tyaa| vipramuktam-virahitaM / dvandvabhAvam-yugalitvaM, prApya // 147 / / bhogAn bhuktvaa-anubhuuy| apatyAvanaviracanayA-apatyasya yugmarUpasyAvanaM rakSaNaM tasya viracanayA zAstroktamaryAdayA kramaparipATayA / svaM-nijam / AyuH puuryitvaa-smaapy| te sarve'pi-zrISeNAdayaH / prathamadivapade-Adyadevaloke, saudhrmklpe| devatvaM-devabhavaM / prApya, devAGganAbhiH-surastrIbhiH / nityaM sNsevymaanaa:-upaasymaanaaH| ete-zrISeNAdayaH / kRtasukRtaparIpAkasAdhyAnurUpaM-kRtaM yatsukRtaM puNyaM tasya parIpAkena vipAkena phalAbhimukhyasampattyA sAdhyasya anurUpaM yogyam / kalyANodaka-kalyANaM sukham udarke uttarakAle yasmin tattathAvidham / atulam-anupamaM / phalamuccaiH-aunnatyena / alam-paryAptaM ! svAdayAmAsuHanubabhUvuH // 147 / 148 // "AsIt zrIgurugacchamaulimukuTaH' ityAdizlokasya vyAkhyA pUrvavadeva bodhyaa||149|| paurvAparyayute supadyanicaye, gUDhAzayollAsite, sAGgatyena mitho'nvayAnugamane'nekAntamArgAzritA / vyAkhyA darzanamuriNA viracitA marge dvitIye gatA, pUrti zAnticaritracarvaNaparA vijJapramodapradA // 2 // // samApto'yaM savyAkhyo dvitIyaH sargaH // Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha tRtIyaH sargaH 8 yo rAgAdivipakSapakSadalanAjjJAnaprakarSaGgato. devendraadibhirrcniiycrnno'vaadhyaagmaikaantbhuuH| natvA taM jinamAptamasya carite vyAkhyAM tRtIye sphuTAM, sarge saMtanute nisargamadhure vidyAdhano darzanaH // 1 // tatra prArambhe sveSTadevatAM stauti-uttaptetiuttaptakAJcanavikasvaracampakasraka - saGkAzakAyarucirocitadigvibhAgaH / vRndArakai racitapUjana eSa devaH ! zrIzAntirastu bhavatAM zivatAtireva // 1 // vyAkhyA-uttaptakAzcanavikasvaracampakasraksaGkAzakAyarucirocitadigvabhAga:-uttaptamagnau atitA. pitaM zuddhaM yatkAJcanaM svarNa yo vikatvaraH praphullaH campakaH cAmpeyaH "cAmpeyazcampako hemapuSpakaH" ityamaraH, tasya saka mAlA tayoH saGkAzA tulyA yA kAyasya zarorasya ruciH kAntiH tayA rovitaH prakAzitaH dizAM vibhAgaH pUrvAdirUpaH yena sa tAdRzaH barakanakacampakasamazarIrakAntiH, tathA / vRndArakaiH-devaiH "gIrvANA dAnavArayaH vRndArakA devatAni" ityamaraH / racitapUjanaH-racitam vihitaM pUjanaM yasya saM tAdRzaH, surapUjitaH / eSaprastutamanthanAyakaH / zrIzAntiH-tadAkhyastIrthaGkaraH / devaH bhavatAm-adhyetradhyApakAnAM / zivatAti:-zivakaraH, astveva / "zivatAtiH zivaGkara." iti haimaH // 1 // - athenduSaNabinduSaNayoH kimabhUdityasyAkAGkitatayA tavRttAntamAha-zrISeNabhUpatanayAvitizrISeNabhUpatanayAvanayA'nuraktA-vudyAnamIyaturatho sumahArathau tau / dvedhA'pi devaramaNaM guNato'bhidhAna-vRttezca zAkhitatiruddhanabhovibhAgam // 2 // vyAkhyA-atho-iti prArambhe, sacivagamanAnantarazca / sumahArathau-zastravidyAyAM prazastavIrau, kintu / anayAnuraktau-anaye'naucitye'nuraktau tatparau, yadvA pUrvoktayA anayA anaGgamatyA anaGgamatyAmityarthaH, "prasitotsukA'vabaddhaiH" / 2 / 2 / 49 // iti sUtreNAdhAre' tRtIyAvivakSaNAva, anuraktau avbddhau| tau-pUrvoktau / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [139 ] zrISeNabhUpatanayo rAjJaH zrISeNasya putrAvinduSeNabinduSeNau / guNata:-devaramaNayogyapuSpatarulatAdiyuktatvAva, amidhAnavattezca-nAmatazca / dvedhA'pi-prakAradvayenA'pi / devasya ramaNamityarthakaM, devaramaNa-nAma / zAkhita tiruddhanabhAvibhAgam-zAkhinA vRkSANAM tatyA zreNyA ruddhaH AvRtaH nabhovibhAgaH AkAzapradezo yena tat tAdRzaM / etena vRkSANAmatyuJcastvamuktam / udyAnam-upavanam / IyatuH-prApatuH // 2 // sampratyudyAnameva na varNayati-kA'pyarjunenetikA'pyarjunena vilasadacipArthivena, yatpANDubhUparivRDhasya kulaanukaari| sphUrjatapriyAlapanasAramahApramANaM, vidvanizAntamiva kutracanA'pi yacca // 3 // - vyAkhyA-yad-udyAnam / kvApi-kutrApi prdeshe| vilaMsadcipArthivena-vilasantI zobhamAnA ruci kAntiryasya sa vilasadruciH, vilasadraciH pArthivaH pRthivIvikAraH pRthivIbhAgarUpo yasya tAdRzena / arjunenatadAkhyavRkSeNa, atha ca vilasadcipArthivenA'rjunena-tanAmakapANDuputreNa / pANDubhUparivRDhasya-pANDuvarNA yA bhUstatra parivRDhasya paripuSTasya vRkSaviziSTasya / atha ca pANDunAmA bhUparivRDhaH pRthivIpatiH, tasya / kulAnukAri-kulamyAnukAri, tathAcodyAnamidaM kApi pradezavizeSe pANDurAjakulamanukaroti pANDubhUparivRDhatvAva pArthivArjunaviziSTatvAJceti bhaavH| tathA yacca kutracanApi vidvannizAntamiva-viduSAM paNDitAnAM nizAntam gRham diva / sphUrjatapriyAlapanasAramahApramANaM-sphUrjantaH / priyAlAnAM rAjAdanAkhyavRkSANAM panasAnAM tadAkhyavRkSANAzca arAH zAkhAH mahAmamANAH atyAyatAH yasmin tattathA / atha ca sphUrjava zobhamA yatpriyAlapanam madhurabhASaNam, yadvA strIbhASaNam upa. kSaNatayA puruSabhASaNazca tena sAraM zreSThaM mahApramANazcAtivizAlazca / tadudyAnamIyaturiti pUrveNa sambandhaH / atrArjunetyAdizleganuprANitopamA'laGkAraH // 3 // atha tadanantaravRttAntamAha-yAvacharAzarItiyAvaccharAzari bhujAbhuji cAtra yuddhaM, tau cakratuH kimapi ckrdhrprbhaavau| . AgacchadekamavalokayataH sma tAvad, vyomno vimAnamasamadyutidIpitAbhram // 4 // : vyaakhyaa-atr-udyaane| cakradharaprabhAvau-cakradharaH viSNuH sa iva prabhAvaH pratApaH yayostau / taudvau rAjapunnI / yAvad-yadavadhi / zaraiH zaraizca mithaH prahRtya pravRttaM yuddhaM zarAzari, ca-tathA / mujayoH mujayozca mithaH gRhItvA pravRttaM 'yuddhaM bhujAbhu ja, kimapi-vilakSaNaM / yuddham cakratuH, tAvat-tadavadhi / vyomna:-AkAzAt / asamadyatidIpitAzram-asamayA'nupamayA dyutyA kAntyA dIpitaM prakAzitamabhramAkAzaM Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [140] yena tattAdRzam / vimAna-vyomayAnaM 'vyomayAnaM vimAno'strI'tyamaraH / Agacchad-avAtarat / avalokayataH sma-pazyataH sma, tau rAjaputrau // 4 // atha vimAnameva vizinaSTi-vidyotamAnetividyotamAnamaNisaJcayasanibaddha-sopAnarAjiramaNIyamavekSaNIyam / uddaNDahemamayadaNDalasatyatAkaM, zabdAyamAnamadhuradhvanikiGkiNIkam // 5 // vyAkhyA-vidyotamAnamaNisaJcayasannibaddhasopAnarAjiramaNIyaM-vidyotamAno yo maNisaJcayaH maNirAziH tena sannibaddhA nirmitA yA sopAnAnAmArohaNAnAM rAjiH zreNiH 'ArohaNaM syAta sopAnami'tyamaraH, tayA ramaNIyam manoharam, ata eva / avekSaNIyam-darzanIyam, tthaa| uddaNDahemamayadaNDalasatpatAkama uddaNDA:-unnatA ye hemamayAH svarNamayAH daNDAH tatra lasantyaH zobhamAnAH patAkAH vaijayantyaH, yasmin tattAdRzam, 'patAkA vaijayantI ketanamityamaraH tathA / zabdAyamAnamadhuradhvanikiGkiNIka-zabdAyamAnAH madhuraH zrutimanoharaH dhvaniryAsAM tAstAdRzyaH kiGkiNyaH kSudraghaNTikAH yasmin tattAdRzam, vimAnamavalokayataH smeti pUrveNAnvayaH // 5 // atha tadanantaraM vRttamAha-bho bhoH ! iti - bho bho ! kumAratilakau ! samaraM vihAya, vAkyaM madIyamavadhArayatAM bhvntau| ityuddhatasvaramuvAca vimAnavI, vidyAdharaH samabhisRtya rayeNa caikaH // 6 // . vyAkhyA-vimAnavartI-vimAnasthaH / ekaH vidyAdharaH rayeNa-vegena / samabhisRtya-samAgatya / ceti-avalokanasamabhisaraNayorekakAlatvasUcanArthaH / bho bhoH ! kumAratilako !-kumArazreSThau ! bhavantau-yuvAm dvau api / samaraM-yuddhaM / vihAya-tyaktvA / madIyaM-maduktaM / vaakyN-vcnm| avadhArayatAM-zRNutAmittham / uddhatasvaram-uccasvaraM yathA syAttathA / uvAca-jagAda // 6 // atha vidyAdharoktiM prapaJcayati-AsvAditamitiAsvAditaM harati jIvitamAzu kAla-kUTaM svatantramayutaM mnnimntrtntraiH| jvAlAkalApajaTilajvalano'pi deha, spRSTaH paraM dahati havyanipAtavRddhaH // 7 // Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [141] vyAkhyA-maNimantratantraiH-maNizca mantrazca tantrazca taiH / ayutam-na yutamayutamasaMsaktaM, apratibaddhaM, maNyAdInAM viSaprabhAvapratibandhakatvAt tadrahitam, ata eva / svatantra-zaktimat / kAlakUTa-viSam / AsvA ditaM-bhakSitaM / jIvitam Azu harati-jhaTiti nAzayati, taddhi jIvitamAtranAzakamiti bhAvaH / tathA havyanipAtavRddhaH-havyasya devebhyo dAtavyasyAnnasya nipAtena prakSepeNa vRddhaH upacitaH "havyaM surebhyo dAtavyam"itihaimaH ata eva / jvAlAkalApajaTilajvalano'pi-jvAlAnAM zikhAnAM kalApaH samUhaH 'kalApo bhUSaNe baheM tUNIre saMhatAva'ityamarakoSaH / tena jaTila: gahanaH jvalanaH agnirapi / spRSTaH, deha-zarIraM / paraM-kevalaM / dahatibhasmIkaroti // atha vizeSAntaramAha-kopapravartItikopapravartisamavartikRpANikAbhAH, sarpA dazanti sutarAM vihitAparAdham / sevyAH kathaM nu viSayAstu vivekabhAjAM, yasmAdime tdtiriktvikaarkaaraaH||8|| ___vyAkhyA-kopapravartisamavartikRpANikAmA:-kopena krodhena pravartI pravRttimAn yaH samavartI yamaH "dharmarAjaH, pitRpatiH samavartI," ityamaraH, tasya kRpANikA churI: "kSurI churI kRpANikA" iti haimaH tadvadAbhAntIti te tAdRzAH yamakRpANAkArAH ityrthH| sarpAH-bhujaGgAH / sutarAM-nitarAM / vihitAparAdhaMvihitaH kRtaH aparAdhaH pAdena sparzAdiH yena sa taM taadRshN| dazanti tu-punH| viSayAH-bhogAH / vivekabhAjAM-jJAninAM / kathaM nu-kena prkaarenn| sevyAH ysmaad-hetoH| ime-viSayAH / tadatiriktavikArakArA:-tebhyaH viSAdibhyaH atirikta: adhikataraH yaH vikAraH bhavabhramaNAdi taM kurvatIti taadRshaaH| yadi hi jIvitAcekaikanAzakatvAdviSAdayo'sevyAH tadA tadadhikavikArakAritvAva sutarAM viSayAH na sevanIyA vivekinAmityarthaH // 8 // viSayatyAge kAraNAntaramapyAha-ApAtetiApAtamAtramadhurA pariNAmavRttyA, vairasya kAraNamanantaramAzrayantaH / kiMpAkapAkimaphalAnukRtaM dadhAnA, heyA kathaM na viSayA viduSAmime syuH||9|| vyAkhyA-ApAtamAtramadhurA:-ApAtamAtreNa sadyaH samparkamAtreNa madhurAH sukhakarAH, na tu ciram, tathA prinnaamvRtyaa-phlpripaakdRssttyaa| vairasya-vidveSasya / anantaram-avyavahitaM sAkSAdityarthaH / kAraNaM-bhAvapradhAnanirdeSAt kAraNatvam / AzrayantaH-dadhAnAH, yadvA anantaraM vairasya vaiSamyasya kAraNaM Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [142] kAraNatvaM dadhAnA', pariNAme viSamAH, ata eva / kimpAkapAkimaphalAnukRtaM-kimpAkaH viSavRkSavizeSastasya yat pAkima svayaM pakva phalaM tasyAnukRtaM sAdRzyaM / dadhAnA:-tadapi hi bhakSaNamAtre madhuram, pariNAme tu prANanAzakameveti viSamaphalotpAdakam, tadvat / ime-anumujyamAnAH viSayAH, viduSAM-jJAninAM / kathaM-kena prakAreNa / na heyA:-tyAjyAH / syu:-api tvavazya tyAjyA ityarthaH // 9 // atha pUrvottarItyA kRtAM bhUmikAmupasaMharati- tyAjyetityAjyA viziSya ca bhavanti bhavAdRzAnA, vijJAnazAstraparamArthavizAradAnAm / yasyAH kRte'samarasaH samarasya saumyA-vAtAyate bhavati sA bhavatostu jaamiH||10 vyAkhyA-vijJAnazAstraparamArthavizAradAnAM-vijJAnaraya viziSTajJA..sya zAstrasyAgamAdezca paramArthasya tattvArthasya vizAradAnAM kovidAtAM / bhavAdRzAnAM-yuSmAdRzAnAM c| viziSya-vizeSeNa / tyAjyA:heyAH / bhavanti-viSayA iti prakAraNAlabhyate, yataH bhavantaH jJAninaH iti bhAvaH / tatrApi vizeSamAha / saumyau !-bhadrau ! kumArau ! ! yasyAH-nAryAH / kRte samarasya-saMpAmasya / asamarasa:-asAdhAraNa AgrahaH / AtAyate-vistAryate, yadartha yuddhathate iti bhAvaH / sA tu-knyaa| bhavato:-dvayoH kumArayoH / jAmiH-bhaginI bhavati, 'jAmistu bhaginI svasA" iti haimH| evaJca tayA sambandha evAyogyaH, tatazca tadartha yuddhaM jalatADanavad vyarthamiti bhAvaH // 10 // atha sA jAmiH kathamiti kumAraH jijJAsate-jAmi kathamiti- . jAmi kathaM kathitavAnasi nAvimAMtva, vidyAdharAnvayanamastalatigmabhAno! yuSmAdRzaH kimavimRzya nivedakatvaM, sambhAvyate kathamapi prativaddhatApi // 11 // vyAkhyA-vidyAdharAnvayanamastalatigmabhAno :-vidyAdharANAmanvayaH kulameva nabhastalamAkAzaH tatra tigmabhAnuH sUrya iva tatsambodhane / tvaM-bhavAn / imAM-kanyAm / nau-AvayoH / jAmi-bhaginIM / kathaMkena prakAreNa / kathitavAn-uktavAn / asi, yuSmAdRzaH-bhavAdRzaH devatulyasya / avimRzya-avicArya / nivedakatvaM-jApakatvam AvayoH, tayA saha / pratibaddhatA'pi-sambandhitA'pi / kathamapi-kuto'pi hetoH / sambhAvyate kim ?-naiva sambhAvyate ityarthaH / atra pratipadvato'pi iti pATho yuktaH, tathA ca avimRzyAvicArya nivedakatvaM pratipadvato'pi bhavataH viduSo'pi kathamapi ki sambhAvyate ? naiva sambhAvya te ityarthaH / evaJca bhavatAM nivedanasya ko'bhiprAyaH, iti bhAvaH // 11 // Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [143] . atha vidyAdharasya prativacanamAha -etanizamyetietanizamya vacanaM nRpanandanAbhyAM, sambhASitaM punarabhASata khecarendraH / zuzrUSutA'sti yadi vAM tadidaM vimucya, yuddhaM yuvAMca zRNutaM vihitAvadhAnam // 12 // ___ vyAkhyA-nRpanandanAbhyAM-rAjaputrAbhyAM / saMbhASitaM-kathitam / etaduktaM vacanaM, nizamyaAkarNya / khecaredraH-vidyAdharaH / punaH-bhUyaH / amASata-avocata, kimityAha / yadi vAM-yuvayoH / zuzrapatA-zravaNAbhilASitA / asti, tat-tadA / idaM-pravarttamAnaM / yuddhaM vimucya-tyaktvA / yuvA-bhavantau ca / vihitAvadhAna-vihitaM kRtamavadhAnaM cittaikAmyaM yathA syAttathA sAvadhAnaM / zRNutam-AkarNayatam, pramAde tu, arthAntarasambhAvaneti bhAvaH // 12 // atha vidyAdharoktiM prapaJcayati zlokadvayena-astIheti - astIha jambutaruvizrutanAmadheye, dvIpe'ntarIpasubhage'pi mahAvidehe / . . kSetre sanAtanajinezvaradharmapAtre, sItAmahAsarita uttaramuttareNa // 13 // . saurAjyarAji vijaye khalu puSkalAva-tyAkhye dhraadhrshiromukuttaaymaanH| vaitAbya ityabhidhayA sudhayAnuliptaH, kiM zvetimAnamiha yo bibharAmbabhUva // 14 // yAkhyA-iha, jambutaruvizratanAmadheye-jambutaruNA jambunAmavRkSeNa vizrutaM prasiddha nAmadheyaM yasya tasmin / dvIpe-jambudvIpe ityarthaH / anantaropasubhage'pi antarIpaiIMpairasaMkhyeyairvalayAkAraiH tasya parivRtatvAta subhage manorame'pi, yadvA antarIpeSu dvIpeSvasaMkhyeyeSu madhye subhage'pi manohare'pi / sanAtanajinezvaradharmapAtresanAtanasya jinezvaradharmasya pAtre Aspade, tatra tIrthakRtAM sadAsattvAttaddharmasyApi sadA vidyamAnatvAditi bhAvaH / mahAvidehe-tannAmni kSetre, uttareNa-uttarasyAM dizi / sItAmahAsarita:-sotAkhyamahAnadyAH / uttrmuttrbhaage| puSkalAvatyAkhye-puSkalAvatI ityAkhyA yasya tasmin taadRshe| saurAjyarAji-saurAjyena suzAsanena rAjate yaH tasmin / vijaye, dharAdharaziromukuTAyamAnaH-dharAdharAH parvatAH teSAM zirassu mukuTAyamAnaH parvatazreSTha ityrthH| vaitADhya ityabhidhayA ya:-parvataH asti saH parvataH / iha-puSkalAvatIvijaye / sudhayA-sudhAlepa ityamarokteH sudhayA lepena cUrNavizeSeNa / anulipt:-sn| parvatAntarANAM kRSNatvasyaiva vetimAnam-dhAvalyaM / bibharAmbabhUva-dhArayAmAsa / kim ?-kathamanyathA zvetimA tasyeti bhAvaH / sarveSAMkavisamayaprasiddhatvAditi bhAvaH // 13 / / 14 / / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [144 ____ samprati tasya parvatasya pRthutvamaunnatyaM kuTAMzcAha-vistAramitivistAramAvahati viMzati yojanAni, paJcAdhikAni kila tadviguNoccabhAvam / yo rAjataH sphaTikabhUdharavad vibhAti, kUTaivibhAtyabhinavairnavabhirvicitreH // 15 // vyAkhyA-yaH rAjataH-rajatasyAyaM rAjataH, rajatamayaH vaitATyaparvataH / paJcAdhikAni--yeSu evambhUtAni / viNshtiyojnaani-pnycviNshtiyojnaaniityrthH| vistAraM-pRthutvaM, vyAsaM 'vistAravyAsAH' iti haimaH / tadviguNaM-pazcAzadyojanAni / uccabhAvam-uccairatvam / Avahati-dhArayati / kila-tathA / yaH, sphaTikabhadharavad-sphaTikasya tadAkhyaratnavizeSasya yaH bhUdharaH parvataH / tadvata vibhAti-zobhate, kairityata AhaabhinavaiH- vilkssnnaiH| vicitraiH-nAnAvaNaiH / nvbhiH-nvsngkhyaakaiH| kUTaH-zikharaiH, 'kUTo'strI zikharaM zRGgam' ityamaraH // 15 // atha tatra purasthitimAha-tatra pravRddhatitatra pravRddhanayarAjivirAji nAmA(mnAss)-dityAbhamasti puttbhednmuttrsyaaH| zreNevibhUSaNamadUSaNameva paJca-paJcAzatA varapurairupazobhitAyAH // 16 // ___ vyaakhyaa-ttr-vaitaaddhyprvte| pnycpnycaashtaa-pnycpnycaashtsNkhykaiH| varapuraiH-varaiH zreSThaiH puraiH ngraiH| upazobhitAyAH-zobhamAnAyAH / uttarasyAH zreNe:-uttarazreNeH / adRSaNaM-nirduSTam, amalamityarthaH / vibhUSaNaM-maNDanarUpam / pravRddhanayarAjivirAji-pravRddhA unnatA nayarAjiH nIti santatiH tayA virAji virAjamAnam / nAmnA-abhidhAnena / adityAbham, puTabhedanaM-nagaram / asti-'pUH strI nagaryo pattanaM puTabhedanamityamaraH // 16 // atha tatratyacaityAni varNayati-yatronnatAnIti --- yatronnatAni jinarAjaniketanAni, rAjanti hemaghaTitAni saketanAni / pUjAvidhiM vidadhatAM jinapuGgavAnAM, mUrtI pratApakamalAvimalAzayAnAm // 17 // vyaakhyaa-ytr-ysminngre| jinapuGgavAnAm-arhapravarANAm / mRrtA-mUrtimatIm, yathArthAmiti yAvat / pUjAvidhim-aSTavidhAdipUjanakriyAm / vidadhatAm-AcAratAm ata eva / pratApakamalAvimalA Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [145 ] zayAnAm-pratApaH prabhAzca kamalA lakSmIzca vimalAzayo nirmalAntazca yeSAM teSAm / saketanAni-patAkAnvitAni / hemaghaTitAni-svarNasampAditAni, kanakamayAnIti yAvat / unnatAni-uccastarANi / jinarAjaniketanAni-arhanmandirANi / raajnti-shobhnte| ayaM bhAva', yatra pure'haMdupAsakAnAM jinamandirANi svarNamayAnyatyunnatAni virAjante, teSu vidhipUrvakamArhatA arcanaM viziSTaprakAraM vidadhate, tadanubhAvataste pratApinaH zrImantaH sadAzayAzca santIti // 17 // atha tatrasthavidyAdharAn varNayati-prajJaptItiprajJaptidevyupahRtAnupamaprasAdAH, smpaaditaakhilmniissitvstujaataaH| vidyAdharAH pramadameduracetasassa--ddharmakriyAsvanalasA vilasanti yatra // 18 // vyaakhyaa-ytr-ngre| prajJaptidevyupahRtAnupamaprasAdA:-prajJaptirnAma yA devI tayopahRtaH pradattaH anupamo'sAdhAraNaH prasAdaH prasannatA yeSAM te tAdRzAH / tathA sampAditAkhilamanISitavastujAtA:- sampAditAni labdhAni kRtAni vA akhilAni sarvANi manISitAni IhitAni vastujAtAni vastusamUhAH yaiste tAdRzAH, labdhasampUrNAbhilASAH ata eva pramadena harSeNa meduramunnataM cetaH manaH yeSAM te prmdmedurcetsHhrssotphullmnsaaH| saddharmakriyAsu-saddharmAnuSThAneSu / anlsaa:-aprmttaaH| vidyAdharAH, vilasantizobhante // 18 // __atha tatravAsinaH svabhAvaM varNayati-kRttamiti-- kRtaM nighRSTamupatApamapAkaroti, saMyojitaM vapuSi yajalayogasatkam / zrIkhaNDamAttasadRzAnvayamAtmanaiva, yadvAsibhirjitamanIdRzavRttavRttaH // 19 // vyAkhyA-yat zrIkhaNDa-candanaM / kRtaM-prathamam chinnam tataH / jalayogasatkam-jalasya yogaH samparkaH tena satkaM sahitaM / nighRSTaM-piSTaM, tathA / vpussi-shriire| saMyojitaM-lepitaM, sat / upatApa-tApam / apAkaroti-durIkaroti, tat / zrIkhaNDa-candanam / anIdRzavRttavRttaiH-anIdRzaM vilakSaNaM yad vRttaM vyavahAraH tena vRttaiH sampannaiH karttanAdivyApAravirahitaireva / yadvAsibhi.-yatra vasadbhiH janaiH / AttasadRzAnvayamAttaH gRhItaH sadRzaH candanatulyaH anvayo vaMzaH sa tApanAzakasvabhAvo yathA syAttathA, candanasadRzakulagrahaNapurassaram / Atmanaiva-svayameva / jitaM-parAjitam, candanaM kRttAdivyApAravattve sati tApanAzakaM / atratyAstu tAdRzavyApAra vinaiva tAdRzakulasvabhAvenaiva tApanAzakAH, ityarthaH / sarve'pi atratyAH zAntasvabhAvAH iti bhAvaH // 19 // Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 146 / atha tatratyarAjAnaM varNayati-lakSmIvilAseti-- lakSmIvilAsavasatiH kamanIyakAnti-statrAbhavat kssitiptiHksstshtrujaatiH| yaH kuNDalItinijanAmanivezanena, varNAvalImapi vibhUSayati sma dhIraH // 20 // ___ vyAkhyA-tatra-AdityAbhanAmni nagare, lakSmyAH vilAsasya krIDAyAH vasatirAspadam lakSmIvilAsavasatiH-lakSmIvAn / kamanIyA manoharA kAntiryasya sa kamanIyakAntiH-sacchaviH / kSatazatrujAti:matA nAzitA zatrUNAM jAtiH samUhaH yena sa tAdRzaH, vinihtaarivrgH| kSitipati:-rAjA abhavat / ya: dhIra:-dhairyavAn, rAjA / kuNDalItinijanAmanivezanena-karaNena / varNAvalImapi-varNasamUhamapi / vibhUSayatisma-"karNaH kuNDalibilezayadandazUkAH" iti haimavacanAt sArthavAcakatayA kuNDalItivarNAvalI na zobhate sapratipakSatvAttasya, kuNDalIti nRpanAmnA tu zobhate tasya rAjJo niSpratipakSatvAditi bhAvaH / kupDalaviziSTArthavAcakatvAt zabdo'pi kuNDalI sampanna ityarthaH // 20 // . atha tasya pratApaM varNayati-yasya pratApatapana iti yasya pratApatapanaH sa tathA kathaJci-dujjambhate sma bhuvaneSu karairudaNaiH / pratyarthisArthahRdayAmbujakozadezA-bhAsA manAgapi yathA na vikAzamApuH // 21 // vyAkhyA-yasya-rAjJaH / s-prsiddhH| pratApatapana:-pratApa eva tapanaH sUryaH s| bhuvaneSulokeSu / udagraiH-utkaTaiMH / kraiH-kirnnaiH| kathaJcit-kuto'pi / tathA-tena prakAreNa / ujjambhate smaprakAzate sma / yathA-yena prakAreNa / pratyarthisArthahRdayAmbujakozadezAbhAsA:-pratyarthinAM zatraNAM sArthaH samUhaH tasya hRdayAnyeva ambujAnAM kamalAnAM kozasya kuDmalasya 'kozo'strIkuDmale' ityamaraH / dezAH bhAgAH sthAnAni tadgatA AbhAsAH kAntayaH / manAgapi ISadapi / vikAza-praphullatAM / na ApuH-pApuH / tadvairihRdayaM tatkRtAbhibhavAnna kadApi hRSTamiti bhAvaH // 21 // zatruparAbhavasya varNane'pi punararthavizeSalAbhAya tadvarNayati-dhArAdhare itidhArAdhare sphurati sUrakarApidhAna-nirmANajAgradudaye bata yasya kAle / sa zrIkamambaramapAsya samagrarAja-haMsA videzamagaman prapalAyya tUrNam // 22 // Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 147 ] vyAkhyA yasya-rAjJaH / kAle-zAsanasamayarUpe, atha ca kAle varSau / sUrakarApidhAnanirmANajAgradaye-sUrAH lakSaNayA pratApino rAjAnaH teSAM karAH lakSaNayA pratApAH 'atha ca sUryakiraNAH, teSA yadapidhAnamAcchAdanaM tasya nirmANaM karaNaM tatra jAgrat saceSTaH udayaH unnatiryasya sa tasmin / dhArAdharemeghe, khaDne ca, "dhArAdharo jaladhara" / iti 'dhArAdharaH khaGga' iti ca koshH| bata-nizcayena / sphurativilasati sati / samagrarAjahaMsAH-samagrAzcAkhilAzca te rAjAna eva haMsAste, atha ca haMsAnAM rAjAnaH rAjahaMsAH, rAjasu haMsA iveti rAjahaMsAH / sazrIkaM-zobhamAnam / atha ca sampattisahitam / ambaramavastramapi atha cAkAzam / apAsya-tyaktvA / tUrNam-zIghrameva / prplaapy-prlaayitvaa| videza-dezAntaram / agamana-yathA varSauM haMsAH mAnasaM saro gacchanti, tathA tatsamaye zatrurAjAnaH videzamagamannityarthaH / rUpakAlaGkAraH // 22 // atha tasya striyaM varNayati-tasyAjanItitasyAjani priyatamA'jitameniketi, senA manobhavanRpasya jgjigiissoH| lAvaNyabhUmirapi yA madhurAdharatvA-danyAM priyAM rasavatIM nRpatiya'Sedhat // 23 // vyAkhyA-tasya-rAjJaH / jagajigISoH-jagajjetumiccho manobhavanRpasya-manovaH kAma eva nRpaH tasya / senA-vAhinIrUpA, taddvAreNa jagato vazIkaraNAditi bhaavH| ajitasenA-iti nAmnI / priyatamA-bhAryA / ajani-abhUva / yA lAvaNyabhUmirAMpa-lAvaNyasya saundaryasya bhUmiH Arapadapi, tasyAH / madhurAdharatvAt-madhuraH adharaH adharoSThaH yasyAH tadbhAvastattvAna / nRpti:-raajaa| rsvtiim-anuraagvtiimpi| anyAM priyAM-bhAyAM / nyaSedhata-parAM bhAryA nAkarodityarthaH / / 2 / / __atha tasyAH zIlaM varNayati zIlamitizIlaM yadIyamamalaM samavekSya zaGke, nendurdivA prakaTatAM bhajate trapAvAn / yuktaM pareNa mahatAM hi parAjitAnAM, na svaM praka zayitumuSNakaraprakAze // 24 // - vyAkhyA-yadIyam-ajitasenikAsambandhi / amalaM-niSkalaGka / zIlaM-svabhAvaM / samavekSyavilokya / trapAvAn salajaH / induH-candraH, tasya sakalaGkRtvAditi bhAvaH / divA-dine / prktttaaNnetrgocrtaaN| na bhajate-kintu tirohitastiSThati, iti / zaGke-'ham, tatra hetumaah| hi-yataH / pareNa Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 148 ] anyena / parAjitAnAm-abhimUtAnAM / mahatAm-uttamAnAm / uSNakaraprakAze-uSNakarasya sUryaprasya prakAze aaloke| sva-nijaM / na prakAzayituM prakaTayituM / yuktam-ucitam, lajAyAstathaiva rakSaNAva, rAtrau tu lokAvalokana bhayAbhAvena prakaTane'pi na kSatiriti bhaavH| atra candrasya divA aprakaTane lajjAyAH asambanve'pi sambandhokteratizayoktiH, tasya ca vizeSasya mahatAM sUryaprakAze'prakaTanaucityena sAmAnyena samarthanAdarthAntaranyAsa iti dvayoraGgAGgibhAvaH saGkaraH // 24 // ___ samprati svaparicayamAha-sUnumiti sUnuM tadIyamavadhArayataM yuvAM mA - madhyakSalakSyakRtalakSaNalakSyamUrtim / vyutkrAntazaizavabharaM janakAdavApta-saMsAdhitapravaravidyamanindyavittam // 25 // ___ vyAkhyA-yuvA-dvau kumArau / adhyakSalakSyakRtalakSaNalakSyamRtim-adhyakSasya pratyakSajJAnasya yalakSya viSayaH tatkRtena lakSaNena lakSyA grAhyA mUrtiryasya taM tAdRzaM, pratyakSadRzyamAnam / vyutkrAntazaizavamaram-vyakAntaH vyatItaH zaizavasya bAlyasya bharo'tizayaH yasmAttaM tAdRzaM, taruNaM / janakAt-pituH sakAzAt / . avAptasaMsAdhitapravaravidyam-avAptA adhigatA saMsAdhitA kAryakSamIkRtA pravarA zreSThA vidyA yena taM tAdRzam, adhItavidyam / tathA anindyavRttam-anidyA stutyA vRttirAcaraNaM yasya taM tAdRzaM sadAcAriNaM / anindhavitta-miti pAThe tu satsampattiyuktam / mAM, tadIyaM-kuNDalInAmanRpasya / sUnuM-putram / avadhArayataMvittam // 25 // atha samprati svasya kathAGgatayA jinezasamIpagamanamAha-anyedyariti anyedhurambaravihAravinodavRttyA, zrIpuNDarIkiNipurImagamaM mhecchH| tIrthaGkarAmitayazapraNinaMsayaiva, kaH zreyase prayatate hi na zuddhabuddhiH // 26 // vyAkhyA-anyeyuH--ekadA / mahatI icchA yasya sa maheccha: mahAbhilASaH san aham / tIrthaGkarAmitayazaHpraNinaMsayA-tIrthaGkaro yo'mitayazAH tasya praNinaMsayA prnntumicchyaa| eva, ambaravihAravinodavRzyA-ambare AkAze vihAre saJcaraNe yo vinodaH mano'nuraJjanaM tadrUpayA vRttyA kriyayA, ambaravihArarUpaM vinodaM kurvan / shriipunnddriikinni-naamniiN| purI-nagarIm / agamam--agAm / tatra hetumAhahIti-yataH / karazuddhabuddhiH-nirmaladhIH / zreyase-kalyANAya / na prayatate-prayatnaM karoti // 26 // Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 149 ] - atha svakIyatatratyapravRttimAha-dRSTvetidRSTvA tato'mitayazojinarAjametaM, gIrvANanAyakaniSevyapadAravindam / bhaktyA praNamya samupAvizamantikastho, yogyaM pradezamupagamya tadekatAnaH // 27 // vyAkhyA-tataH-tadanantaram / gIrvANanAyakaniSevyapadAravindam-gIrvANAnAM devAnAM nAyakAH agresarAH devendrAstaiH niSevyau padau caraNau aravinde iva yasya taM tAdRzam / etN-prstutm| amitayazojinarAjam--amitayazAzcAsau jinarAjazca taM / dRSTvA, bhaktyA praNamya yogyam-ucitam, pradezaM sthAnam / upagamya-prApya / antikastha:-jinarAjasamIpasthaH sn| tadekatAna:-tadekApradhyAnaH / samupAvizam upaviSTavAn // 27 // samprati tIrthakarasya dezanAM varNayati-tAM dezanAmititAM dezanAM vyadhita tIrthakarastadAnIM, daiteynaayknikaaysbhaajitaaNhiH| yasyAM zruteviSayatAmupalambhitAyAM, bhavyAH samIhitamazeSamavApnuvanti // 28 // vyAkhyA-daiteyanAyakanikAyasabhAjitAMhniH-daiteyAH asurAH "asurA daityadaiteyadanujendrAridAnavAH', ityamaraH, teSAM nAyakAH netAraH asurendrA ityarthaH, teSAM nikAyena samUhana sabhAjitau sevyamAnAvaMhI yasya sa tAdRzaH / tIrthakara:-zrI amitayazAH / tadAnIM-tasmin kaale| tAM-dezanAm upadezam / vyadhita-- akarot / yasyAM-dezanAyAM / zruteH--zravaNendriyasya / viSayatA-gocaratAm / upalambhitAyAM prAptAyAM, zrutAyAM, satyAmityarthaH / bhavyA:-prANinaH / azeSa-sakalaM / samIhitam-abhISTam / avApnuvanti-prApnuvanti // 28 // . atha dezanAprakAramevAha-cintAmaNiriticintAmaNiH karatalaM kila sanniviSTasteSAM sa kAmakalazaH khalu sanniviSTaH / sA kAmadhenurapi tadbhavanaM praviSTA, yabuddhirulasati dharmavidhau prakRSTA // 29 // ___ vyaakhyaa-tessaaN-praanninaaN| krtlN-hsttlN| cintAmaNiH-sarveSTasampAdako maNivizeSaH / saniviSTaH-sthita / kileti-nishcye| sa-prasiddhaH, kAmapUrakaH kalazaH ghaTaH kAmakalazaH sanniviSTaH khalu tadbhavanaM-teSAM bhavanaM gRham praaptH| saa-prsiddhaa| kaamdhenuH-surgvii| prkRssttaa-uttmaa| praviSTA Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [150 ] yadbuddhiH yeSAM buddhiH| dharmavidhau-dharmakriyAyAm / ullasati-abhinivizate / dharmAdeva kAmaH siddhayatIti bhAvaH / yaduktaM "dharmAdarthazca kAmazca"iti // 29 // dharmaphalaM sukulajanmAtmakaM varNayati-dharmAditi dharmAt kule mahati janma jagatprasiddhe, sampadyate vibhavazAlini shiilshaale| svapne'pi mAntrikakulasthitivanna doSai-rasparzi yannijavinAzamavekSamANaiH // 30 vyAkhyA-yat-yavakulam / svapne'pi-darzane'pi / nijavinAzam-AtmavidhvaMsam / avekSamANaHpazyadbhiH / dossaiH-duussnnaiH| maantrikulsthitivt-mntrsiddhaatmaanvymryaadaavn| na asparzi-spRSTaM na, tasmin / jgtprsiddhe-vishvvishrute| vibhvshaalini-smptsmnvite| zIlazAle-savRttasundare / mahati kule-vizAle vaMze / jnm-jniH| dhrmaat-sukRtnH| sampadyate-jAyate / upamA // 30 // dharmAda kAmaprAptimuktvA adhunA arthaprAptimAha-lakSmIH itilakSmI: samudbhavati puNyata eva puMsAM, bhAgIrathIva tuhinaaclshnggmuulaat|| yA vAsudevapadamaspRzadAtmanaiva, yA cottamAGgamabhajatparamezvarasya // 31 // ___vyaakhyaa-puNmaaN-jnaanaaN| puNyata:--dharmAdeva--"syAddharmamastriyAM puNyazreyasI, ityamaraH / nAnyataH / lakSmI:-sampattiH / samudbhavati--jAyate / tuhinAcalazRGgamUlAta-tuhinAcalaH himAlayaH tasya zRGga zikharaH tanmUlAt / bhaagiirthii-gnggev| yA- bhaagiirthii| AtmanA-svataH / eva vAsudevapadaM-vAsudevasya viSNoH padaM caraNam / aspRzata-tajjanyatvAditi bhAvaH / tathA yA ca paramezvarasya--zivasya / uttamAGgam-mUrdhAnam 'uttamAGgaM ziraH zIrSa mUrdhA nA,' ityamaraH / abhajat-Aruhada, AkAzAtpatantI gaGgA zivena nijamastake dhRteti paurANikAH / evaJca yathA bhagIrathapuNyataH himAlayAdgaGgA udbhUtA tathA puNyataH lakSmIrudbhavatItyarthaH / nahi dharmeNa kizcidasAdhyamiti bhAvaH // 31 // atha dharmasya phalAntaramapyAha - saubhAgyamitisaubhAgyamullasati bhAgyamidaM ca dharmAt, puSpaM phalaM ca madhuraJca rsaalshaalaat| yaccha yate dhuri sadAlisamAzrayatvAt, sArasyataH pariNatAvupagIyate yat // 32 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 151 ] vyAkhyA-idaM bhAgyaM saubhAgyazca dharmAt-puNyAt / ullasati puSpazca madhuraM phalaMca rasAlazAlAt-- rasAlasyAmrasya zAlAd vRkSAdiva / yad dhuri--prathamaM puSpodgame / madA'limamAzrayatvAt alInA--bhramarANAmAzrayatvAt bhramazritatvAt / zrayate-zrativiSayo bhvti| yacca prinntii-phlpripaake| sArasyata:-- sadrasabhAvAt / upagIyate-stUyate, evaM dharmAtprathamaM bhAgyaM tato dhanadhAnyAdisamRddhayaH alivadyAcakAdisamAzrayatvAda, yadvA satAM satpuruSANAmAlibhiH paMktibhissamAzrayatvAt sevitatvAt, pazvAJca saubhAgyavAn dharmaparipAke sati janaiH stUyate / evazcAtra zleSarUpakopamAnAM saGkaraH // 32 // atha dharmasya rAjatvAdyapi phalamityAha-rAjetirAjA bhavatyapi bhavatyapi cakravartI, pratyardhacakradhara eva tathArddhacakrI / sIrAyudhojagati tIrthakaro'pi jantu-stakiM na sambhavati yatkila caatrdhrmaat||33 ___ vyAkhyA-atra jgti--sNsaare| jantu:-zarIro'jantuja-yuzarIriNaH,' ityamaraH / dharmAt puNyaprasAdAda / rAjA-narendraH / A~pa bhavati, cakravartI samrAT ssttkhnnddbhrtaa| Apa-tathA / pratyarddhacakradharaH-- prativAsudevaH / tathA-ardhacakro-trikhaNDabhartI vAsudevaH / eva bhavati-tathA sIramAyudhaM yasya sa sIrAyudhaHhalAyudhaH bldevH| tIrthakaraH api-bhavatItyanuSanyate / tatkiM yata dharmAta na sambhavati kila ?--api tu sarvameva dharmAdbhavati ityarthaH dharmaH kAmadhenuriti bhAvaH // 33 // AyuHprAptyAdyapi dharmAdityAha-Ayuriti AyuH pravarddhayati puNyamaho narANAM, bIjAMkuraM salilavajalabhRdvimuktam / udgatvarANi vividhAni visRtvarANi, zasyAni sAdhayati karmaphalAni yacca // 34 vyaakhyaa-punnyN-puurvbhvaaraadhitdyaadidhrmH| narANAM-janAnAm / AyuH pravarddhayani. ahoityAzcarye / bIjAMkuraM-prarohama, jalaM bibhartIti jalabhRnmeghastammAdvimuktaM vRSTaM jalabhRdvimuktaM, salilavatsalilamiva, salilaM yathA aGkaraM vardhayati tathetyarthaH, atra salilazabdasya jalabhRdvimuktapadasApekSatvAt asAmarthyena kathaM taddhitavRttiriti cintanIyam / asAmarthe'pi devadattasya gurukulamityAdivadgamakatvAt sa ityeke / apare tu pramAda eva, nityasApekSatvA'bha.vAda gamakatvasya asambhavAt bIjAGkuravRddhau salilamAtrApekSaNA dityAhuH / malilavajjalabhRdvimuktam - iti samaste tu na kazcanApi doSaH, sajalajaladharavimuktama, jalamitiyAvata, yathAtathAnusandhAnamApAdyam / yacca--puNyazca / udgatvarANi--vardhiSNUni abhyudayonmukhAni ca / visRtvarANiprasaraNazIlAni, vyApnuvAnAni ca / vividhaani--naanaavidhaani| zasyAni karmaphalAni sAdhayAta-karoti sarvamevatatpuNyAdeva bhavatItyato dharma eva sarvasya kAraNamiti bhAvaH // 34 // Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 152 ] atha dharmasya devatvaprAptyAdiphalamalaukikamapItyAha-vRndArakatvamiti -- vRndArakatvamadhigacchati jantureSa, vRndArakAdhipatitAmapi puNyayogAt / lokAntikAmaravibhAmahamindratAM ca, sarvArthasiddhisukhamatra paratra cApi // 35 // vyaakhyaa-ess--jntuH| puNyayogAt-puNyaprabhAvAt / vRndaarktvm--devtvm| vRndArakAdhipatitAm--devezatvamapi-lokAntikA ye amarAH teSAM vibhA prabhAM lokAntikAmaravibhAm, ahamindratAzca-- navapraiveyakadevatvamanuttaravAsidevatvaJca, tatrasthadevAnAmahamindratvAt / atra-ihaloke / paratra-paraloke'pi / sarvArthasiddhisukham-sarvArthasya siddhim prAptiM tajjanyaM sukhazca sarvArthasiddhavimAnasukhaM siddhisukhazca / adhigacchati-prApnoti, akalpyamahimA hi dharma iti bhAvaH // 35 // _samprati dharmaprakAramAha-dAnamitidAnaM supAtraviSaye pratipAdanIyaM, zIlaM viziSya vizadaM paripAlanIyam / tapyaM tapazca zucibhAvanayA sametaM, dharma caturvidhamudAhRtavAJjinezaH // 36 // vyAkhyA -dAna-vizuddhaM / supAtraviSaye-susAdhvAdau, zucibhAvanayA aihika pAralaukikA''zaMzAdirahitayA vizuddhamanovRttyA / sametaM-samanvitam, asya sarvatrAnvayaH / pratipAdanIyaM-dAtavyam / viziSya-manoyogAditrayavizuddhayA / vishdN-nirmlN| zIlam, paripAlanIyam-rakSaNIyam / tapazca-bAhyAbhyantara dvAdazavidhaM zucibhAvanayA sametaM / tapyam-samAcaraNIyam, etadeva daanshiiltpobhaavnaabhedaatmkN| caturvidhaM dharma jinezaH udAhRtavAn-jagAda // 36 // samprati pRthak dAnAdermAhAtmyamAha-siddheritisiddharvazIkaraNakarmaNi sannidAna, jAnantu RddhimahitAH svahitAya daanm| yanmandiraM tyajati naiva kadAcanA'pi, sApIndirA khalu tadAcaratAM narANAm // 37 vyAkhyA-RddhathA prabhUtasampattyA mahitAH mahattvaM gatAH RddhimahitA:-janAH daridrasya dAnA'zakteviziSyedamupAttamiti bhaavH| svahitAya-sveSTasiddhyai / siddhaH--aNimAdyaSTavidhasiddheH muktervA, vazIkaraNakarmaNi-vazIkaraNasya svAyattIkArasya karmaNyanuSThAne / siddhipraaptaavityrthH| sacidAnaM-sava amoghaM nidAnaM kAraNam 'nidAnaM tvAdikAraNamityarthaH / dAnaM jAnantu-ADhayAnAM dAnameva siddhinidAnamiti bhAvaH / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tat-dAnam / AcaratAM-kurvatAM / nraannaaN-jnaanaaN| yad-yasmAt / sA-dAnaprAptA / indirA-lakSmIrapi, khalu-nizcayena / mandiraM--gRhaM / kadAcanA'pi naiva tyajati-dAnaprabhAvAt lakSmIH sthirA bhavati, anyathA tu caJcalA sA parityajya gacchatIti sthiralakSmIprAptiH svahitamiti bhAvaH // 37 // samprati zIlamAhAtmyamAha-zIlamitizIlaM kalaGkaparivarjitameva yena, saMsAdhitaM kimapi tasya na durlabhaM syAt / yasmAd durantaduritakSayahetukatva-metadvihAya vahatIha na kiJcideva // 38 // vyAkhyA--yena-puruSeNa / kalaGkaparivarjitaM-kalaMkena doSeNa parivarjitam rahitaM / nirduSTamityarthaH / zIlaM-brahmacarya / saMsAdhitam-paripAlitaM / tasya-janasya / kimpi-bhuktimuktthaadi| durlabham-alabhyaM / na syAt-nanu zIlena kuto muktyAdi / tatrAha / ysmaaddhetoH| iha-saMsAre / ett-shiilN| vihAya-vinA / durantaduritakSayahetukatva-durantaM durapohaM duSpariNAmaM yad duritaM pApaM tasya kSayasya nAzasya hetukatvaM kAraNatvaM / kiJcideva na-kimapyanyanna / vahati-dhArayati, zIlena duritanAzastatazca muktiriti bhAvaH // 38 // atha tapomAhAtmyamAha-dIpaM nivezyeti dIpaM nivezya nijapANitale yathaikaH, pAtAlamAvizati siddharasAdhigatyai / santoSamAzayazayAlumimaM vidhAya, dhanyastapasyati tathA vidhutavyapekSaH // 39 // ___ vyAkhyA-yathA ekaH-kazcinmAntrikaH / siddharasAdhigatya-siddhasya zaktizAlinaH rasasyAmRtarasasya adhigatyai prAptyai / nijapANitale-svakaratale / dIpaM-mantraprayuktaM diipkN| niveshy-vidhaay| pAtAlaMrasAtalam 'adhobhuvanaM pAtAlaM balisA rasAtalam' ityamaraH / Avizati-pravizati / tathA dhanyaH-stutyaH janaH / imaM prasiddham / santoSaM-tuSTim / Azaye-abhiprAye / 'abhiprAyazchanda AzayaH' ityamaraH / zayAlusthitaM, tadgataM / vidhAya-kRtvA, ata eva vidhutA dUrIkRtA viziSTA apekSA AkAGkSA yena sa vidhutavyapekSaHnirIhaH san / tapasyati-tapaH karoti / yathA pAtAlapravezena amRtarasA'vagatiH maNyAdyavagatirvA tathA tapasA zazvatsukhAdhigama iti bhAvaH / atra zleSA'nuprANitopamA // 39 / / - tapasaH phalAntaramapyAha-durvArasaMvareti-- Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 154 ] durisaMvaravirodhimadapracAra-nirvAsane prathitavikramazaktibADham / nizzeSavAJchitavidhAnanirastacintA-ratnabudhAH kathamidaM na tapo vidadhvam // 40 ___ vyAkhyA-budhAH - dhImantaH / durasaMvaravirodhimadapracAranirvAsane-durvAraH asukarapratirodhaH yaH saMvarasya karmanirjarAhetorAzravanirodhalakSaNasya virodhI avarodhakaH yaH madasya ahaMbhAvasya pracAraH pravRttiH tasya nirvAsane dUrIkaraNe, yadvA durvAro yassaMvaravirodhI kAmaH tasya yo madapracAraH madapravRttistasya nirnAzane, durvArasaMbaravirodhIti pAThe tu durvAro yassaMbaravirodhI kAmadevaH "saMbarArirmanasijaH, kusumeSuH" ityamaraH / tasya madapracAraH tajjanyamadonmattatA tannirvAsane nirmuulocchede| tathA prathitavikramazaktibADham-prathitA prasiddhA vikamasya parAkramasya zaktiH zauNDiyaM tathA kRtvA bAr3hamatizayitam / nizzeSavAJchitavidhAnanirastacintAratnaM- tathA nizzeSANi sakalAni yAni vAJchitAnyabhilaSitAni teSAM vidhAne karaNe (vidhAnena sampAdanena vA) nirastamadharIkRtaM cintAratnaM cintAmaNiratnaM yena tattAdRzam / idaM-prastutaM / tapaH kathaM-kuto hetone vidadhvam-kurudhvam ? madanivArakatvAt sakaleSTasampAkadatvAcAvazyaM kurudhvamityarthaH // 4 // atha bhAvanAmAhAtmyamAha-saMsArasAgareti saMsArasAgaranipAtukajantujAta-potAyitAM prazamazarmanidhAnabhUtAm / valagatkaSAyakarisaMhatisiMhajAyAM, tAM bhAvanAM bhajata kiM na budhAH svatantrAm // 41 vyAkhyA-budhAH !-sudhiyaH ! saMsArasAgaranipAtukajantujAtapotAyitAm-saMsAra eva sAgaraH samudraH tatra nipAtukAH nipatanazIlAH majjantaH unmajantaH, punaH punarutpadyamAnAH mriyamAnAH ityarthaH, ye jantujAtAH prANisamUhAH teSAM kRte potAyitAM potaH mahAnaukA tadvadvAdAcaritAM, teSAM saMsArasamudrAt paaryitriim| prazamazarmanidhAnabhRtAM-prazamaH zAntiratato yat zarma sukham tasya nidhAnabhUtAM khanisvarUpAm / valgatkaSAyakarisaMhatisiMhajAyAMvalgantaH sphUrjantaH kaSAyAH krodhAdaya eva kariNaH gajAH teSAM saMhatiH samUhaH tasyA kRte tannAze iti zeSaH / siMhajAyA siMhabhAryA tatsvarUpAm, kaSAyanAzikAm / svatantrAM-svAdhInAm / tAM-prasiddhAM / bhAvanAM-nirmalacittavRttivizeSAM / kiM na bhajata 1-kuto na sevadhvam, api tvavazyaM sevadhvam, saMsArocchedakatvAva, prazamapradatvAta, kaSAyanAzakatvAJcetyarthaH / / 4 / / dAnAdicaturbhedAn pradarya sadRSTAntaM tadrapadharmasya phalamAha-dharmamiti Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 155 ] dharma caturvidhamapIdRzameva yo vA, nirmAti nirmamavarairupadiSTametam / janturbhaved gaticatuSTayaviSamuktaH khyAtiM dadhajagati maGgalakumbhavatsaH // 42 // vyAkhyA-yaH vA jantuH etaM-pUrvoktam / nirmamavaraiH-vItarAgaiH, jineshvraiH| upadiSTaM-kathitam / caturvidhaM dharmama.IdRzama- yathoktameva / nirmAti-karoti / saH-jantuH / maGgalakumbhavat-maGgalakumbhaH tannAmA shresstthiputrstdvt| jagati-loke / khyAti-prasiddhiM / dadhat-prApnuvan / gaticatuSTayavipramukta:--gaticatuSTayena vipramukta: viyuktaH muktaH iti yAvat / bhavet // 42 // __ samprati maGgalakumbhAkhyAnamAcikhyAsurAha-saMjajJire itisaMjajJire prathamatIrthakarasya tasya, putrAH zataM bharatacakrimukhA narendrAH / jJAnatrayAvagatavizvavizeSakRtyaH, sAMsArikavyavahati samadIdRzadyaH // 43 // ___ vyAkhyA-tasya-prasiddhasya / prathamatIrthakarasya-zrIvRSabhAkhyatIrthaGkarasya / narendrAH-rAjAnaH / bharatacakrI bharatanAmacakravartI sa mukhaM prathamaH yeSAM te bharatacakrimukhAH, zata-zatasaMkhyAkAH / putrAH saMjajJirejAtAH / tasya kasyetyAha / ya:-tIrthaGkaraH / jJAnatrayAvagatavizvavizeSakRtyaH-jJAnatrayeNa matizrutAvadhilakSaNena avagataM jJAtam vizvasya saMsArasya vizeSamasaGkIrNa kRtyaM, yadvA avagatAni jJAtAni vizvAni akhilAni vizeSakRtyAni bhinnabhinnatattatkRtyAni yena tAdRzaH san / sAMsArikavyavahRti - sAMsArikANAM sAMsArikI vA yA vyavahRtiH vyavahAraH kriyA bhinnabhinnamaryAdA tAm / samadIdRzata-darzayati sma / prathamatIrthakara evAdyasAMsArikavyavahAravyavasthAmakarodityAgame proktamiti bhAvaH // 43 // samprati maGgalakumbhakathAGgatayA'vantInagaretihAsamAha-teSu pratApabhavanamititeSu pratApabhavanaM samajAyataikaH, zrImAnavantiriti vizrutanAmadheyaH / putraH pavitracaritaH pitRdattadeza-stasyAkhyayaiva viSayaH prathito'styantiH // 44 // vyAkhyA-teSu-zataputreSu / eko--'nyatamaH, pratApasya kozadaNDajatejasaH bhavanamAspadaM pratApabhavanaM--pratApavAnityarthaH / pavitraM caritaM yasya sa pavitracarita:-zIlavAn / pitrA janakena dattaH dezaH rAjyaM yasmai sa pitRdattadezaH, shriimaan-lkssmiismpnnH| avantiH iti-vizrutaM prasiddhaM nAmadheyaM yasya saH vizratanAmadheyaH-"nAmadheyaM ca nAme"tyamaraH / putraH samajAyata-prathamatIrthakarasyeti zeSaH / tasya..avanteH / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 156 ] aakhyyaa--naamnaa| eva avanti-riti / viSayaH-janapadaH / prathitaH-khyAtaH / asti, tenaiva vAsitatvAditi bhAvaH // 44 // tatra sarvadA subhikSasthitimAha-kSetreSviti - kSetreSu yatra vividhairapi dhAnyajAtai-rjAtaiH samastadharaNItalapUrtikAraiH / svasyAvakAzamadhivastumavindamAnaM, durbhikSamanyaviSayaM rabhasAd babhAja // 45 // . vyaakhyaa-ytr--avntyaaN| kSetreSu--kedAreSu 'kSetre tu vapraH kedAraH', iti haimaH vividhaiH-aneka prakAraiH sarvairapItyarthaH / "dhAnyaM tu sasyaM" iti haimokteH dhaanyjaatai:--ssysmuuhaiH| samastadharaNItalapUrtikAraiH-samastasyAkhilasya dharaNItalasya pRthivItalasya pUrtikAraiH bharaNakAraiH / jAtaiH-sampannaiH / svasya-- nijasya / adhivastum-AvAsam kartum / avkaashN-riktsthaanm| avindamAnam-alabhamAnaM / durbhikSaMduSkAlaH / rabhasAd--vegena / anyaviSayama-.anyadezaM / babhAja--siSeve / tatra sadaiva subhikSamAsIdityarthaH / alabdhAvakAzo hi sthAnAntaraM gacchatyeveti bhAvaH / atra durbhikSe nirvAsitatvavyavahArasyAsambaddhasyApyukteratizayoktiralaGkAraH / / 45 // tatrekSubAhulyamAha-tuGgeviti tuGgekSudaNDavipinaM militAgrabhAgaM, pArzvadvaye'pi sarasaM samavekSamANaH / naidAghadAghasamaye'pi pathi pravRttAH, pAnthAH! zramaM kimapi yatra na jAnate sma // 46 ___ vyAkhyA-yatra-avantyAM / pathi-mArge / pravattAH-calitAH / paanthaaH-adhvgaaH| pAdvaye'piitastataH / sarasaM-rasena sahitaM, haritaM, manoharaM vA, militAH parasparasampRktAH agrabhAgAH zAkhAprAntAH yasya tat militAgrabhAgam / anenacchAyAsampattiruktA : / tuGgekSudaNDavipinaM-tuGgAnAmatyuccAnAmikSudaNDAnAM vipinaM / samavekSamANAH-avalokayantaH / naidAghadAghasamaye'pi-nidAghaH grISmartuH tasyAyaM naidAgho yo dAghastApaH, dahanaM, dAghaH, bhAve ghaya / tasya samaye'pi / kimapi-ISadapi / zramaM-khedaM / na jAnate-samadhigacchanti sm| atra khedakAraNasya nidAghasamayasya sattve'pi khedAbhAvokteH vizeSoktiralaGkAraH / tallakSaNantu sati hetau phalAbhAve vizeSoktiH prakIrtitA iti // 46 // tatrAnAyAsameva bhojyapadArthasampattirityAha-zyAmAketi Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [157 ] zyAmAkakodravakulitthakarAjamASA-kaGgvAdikaM kadazanaM samavekSyate na / vijJAyate na khalu yatra ca nAlikera-dvIpAdhivAsipuruSairiva jAtavedAH // 47 // vyAkhyA-yatra-avantyAM / kutsitamazanaM bhojyaM kadazanam-kadannam / zyAmAkazca kodravazca kulitthakazca (kulatthikA) ca rAjamASA ca kazciAdiryasya tat zyAmAkakodravakulitthakarAjamASAkaGgvAdikamsarve eva zyAmAkAdayo dhAnyavizeSAH / na samavekSyate-vilokyate, sarve eva janAH tatra svannabhojina iti bhAvaH / tathA nAlikeradvIpAdhivAsipuruSairiva-yatra / jAtavedA:-agniH / na khalu vijJAyate-lokairiti zeSaH / nAlikeradvIpavAsino nAgniM jAnantItyAgamaH / ayatnasiddhAnnabhojinastatra sarve iti bhAvaH // 47 // athAvantyAM vizAlAnAmanagarIsthitimAha-tatrAstItitatrAsti caityarucirA nagarI vizAlA, shshvtsmRddhismudaaymhaavishaalaa| abhraGkaSocakapizIrSakazAlizAlA, zubhrAMzumaNDalasamujjvalacitrazAlA // 48 // vyaakhyaa-ttr-avntyaaN| caityarucirA-caityaiH jinaprasAdaiH kRtvA rucirA manoharA / zazvatsamRddhi samudAyamahAvizAlA-zazvatsthirA samRddhiH sampattiH yeSAM te tAdRzAH zazvatsamRddhayaH teSAM samudAyena mahAvizAlA atimhtii| abhraGkapoccakapizIrSakazAlizAlA-abhraGkaSANi gaganacumbIni uccAni unnatAni ca yAni kapizIrSakAni prAkArAgrANi 'prAkArAnaM kapizIrSamiti haimaH, teH zAlante ityevaMzIlAH zAlAH yatra sA tAdRzI,. tAdRzaprAkArapariveSTitagRhavatI "Alayo nilayaH zAlA" iti haimaH / zubhrAMzuzcandraH tasya maNDalaM bimbaM tadvadsamujvalAH dhavalAH citrazAlAH jAlinyo "citrazAlA tu jAlinI'ti haimaH, yasyAM sA zubhrAMzumaNDalasamujjvalacitrazAlA, vishaalaa-ujjyniityprnaamnii| nagarI asti / / 4 / / ___atha vizAlAnagarajalaM varNayati-yasyAH itiyasyAH prasiddhamamRtaM kimu nAmRtaM ta-nmAdhuryadhuryamupamAnavivarjitaM yat / anyadbhavedyadi kutaH paridRzyate na, tasmAttadapyamRtameva vitarkayAmaH // 49 // ____vyAkhyA-yasyAH-vizAlAyAH / amRtaM-payaH 'payaH kiilaalmmRtmitymrH| kima-kimviti . praznakAku: / prsiddhm-smudrotpnnm| amRta-sudhA / na ?-api tu tadeva, kuta ityAha / yat-yasmAt / tat mAdhuryadhuryam-mAdhuryasya dhuryam ayaM sarvAdhikamadhuramityarthaH / kiJcopamAnena sAdRzyapratiyoginA vivarjitaM Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 158 ] rahitam, upamAnavivarjitam-nahi tatsadRzaM kimapi, yattadupamAnaM syAditi bhAvaH / nanvamRtamevopamAnaM vartate iti cenna-tadAha / yadi anyad-asyopamAnamamRtAdi / bhavet syAt / kutaH- kasmAddheto paridRzyate avalokyate, yadi hi syAt paridRzyeta, na ca dRzyate / tasmAt tadvizAlAjalamapi / amRtameva-anyasyAnupalabdheH, iti vitarkayAmaH-nizcinumaH / atra cAnumAnA'laGkAraH, sphuTa eva pazcAvayavavAkyasyaiva prayogAt // 49 // atha tatra dhArmikajanasattvamAha-ekAgramAnetiekAgramAnasatayA mahatAM jinendrAn, sAdhUna gurUn praNamatAM dadatAM dhanAni / sAdharmikAnapica bhojayatAM yathecchaM, yasyAM dinAni kila puNyavatAmagacchan // 50 vyAkhyA-yasyAM-vizAlAyAm / ekAgramekatAnamacaJcalaM mAnasaM yasya tadbhAvastattA tayA ekAgramAnasatayA zraddhayetyarthaH / jinendrAna sAdhUna gurUna praNamatA / tathA dhanAni dadatAm-dAnaM kurvatAmityarthaH / api-punaH / sAdharmikAn-samAno dharmo yeSAM te sadharmANaH ta eva sAdharmikAstAn sajAtIyAn | yatheccham-icchAnurUpaM / bhojayatAzca punnyvtaaN-dhaarmikaannaaN| mahatAm-udAracittAnAM / dinAni-divasAH / agacchan-vyatiyanti sma / kileti-prasiddhau / dharmAcaraNenaiva tatratyAnAM dinAni vyatiyanti smeti bhAvaH / / 5 / / atha tatra guNasampattimAha-sadvidyayaivetisadvidyayaiva vinayaH kRpayaiva dharmaH, snehaH prakarSamatulaM kalayanprakRtyA / tyAgaH zriyA saha sametya kuTumbabhAva-mApadya yatra vasati sma nyeshbhaaji||51|| vyAkhyA-yatra narezabhAji-navezaM nItimantaM bhajatIti tasyAm nItimajjanavirAjitAyAm, yadvA nayezaM prakRSTanayaM bhajatIti tasyAM vizAlAyAm / sadvidyayA eva vinayaH kRpayA eva dharmaH snehaH-premAH / prakRtyAsvabhAvenaiva / atulam-anupamaM / prkrssm-atishyN| kalayan-dhArayan / tyAgaH-dAnaM / triyAsampattyA / saha smety-militvaa| kuTumbabhAvam-saparijanatvam / Apadya-prApya / vasati sma-vidyAvAn vinayI kRpAzIlaH dharmAtmA prakRtyA snehI, dAnI, lakSmIvAn tatratyaH pratyeka loka ityarthaH, natu guNAnAM paraspara virodha iti bhAvaH / / 51 // atha tatra ziprAnAmanadItyAha-vArANasIti Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 159 ] vArANasI diviSadApagayA yathaiva, pAthobjinIzasutayA mathurA yathaiva / zrIkozalA'pi nagarI ca yathA saravA,yA ziprayaiva saritA'pi tathA vibhAti // 52 ___ vyAkhyA-yathaiva-diviSado devAH teSAmApagA nadI gaGgA tayA diviSadApagayA-vArANasI kAzI / yathaiva, pAthobjinIzasutayA-pAthaH jalam tajjAtA abjinI kamalinI tasyAH IzaH sUryaH "grahAbjinI-godhu-patiH" iti haimaH, tasya sutayA kanyayA, yamunayA nadyA 'sUryatanayA yamunA',' ityamaraH / mthuraa-tnnaamngrii| api-punaH / yathA ca zrIkozalA ngrii-ayodhyaapurii| saravA-sarayUnAmanadyA, ca vibhAti / tathA yA-vizAlA nagarI / ziprayA-ziprAnAmnyA / eva saritA-nadyA'pi / vibhAti-zobhate, atraikasminevAnekopamAnastha pradarzanAta mAlopamAnAmA'laGkAraH / tallakSaNaM yathA mAlopamA yadekasyopamAnaM bahu dRzyate iti // 52 / / (paJcabhiH kulakam) atha tannagararAjaM varNayati-loketi - lokaprazAsananimittavidhau nRsiMhaH, pratyarthipArthivamahebhavibhedasiMhaH / AsInmahIpatirazeSamahendrasiMha-statrAbhidhAnaviditaH sa tu vairisiMhaH // 53 // vyAkhyA-tatra tu-vizAlAyAm / lokaprazAsananimittavidhau-lokAnAM prajAnAM yatprazAsana svasvakAryapravarttanaM tannimittavidhau taduddezyakakriyAyAm / nRsiMhaH-nRsiMha iva ugraH, yadvA nRSu manuSyeSu siMha iva siMhaH nRsiMhaH, etena lokAnAM svAcaraNavaimukhyasambhAvanA nirastA, tthaa| pratyarthipArthivamahebhavibhedasiMha:-pratyarthinaH vidveSiNo ye pArthivAH rAjAnaH mahebhAH mahAgajAH iva teSAM vibhede vinAzane siMha iva / tathA azeSamahIndrasiMhaH-azeSeSu samasteSu mahIndreSu rAjasu siMhaH; siMha iva parAkramazAlitvAt / abhidhAnavidita:-abhidhAnena nAmnA viditaH khyAtaH / sa-prasiddhaH / vairisiNhH-ityaakhyH| mahIpatiHrAjA / AsIt // 53 // atha tasya rAjJaH dAnazoNDatvamAha--ekena yeneti - ekena yena sakalArthisamIhitAni, sampAditAni samavekSya vilajamAnAH / te durgamerugirigahvarabaddhavAsAH, paJcApi nUnamabhavansurazAkhino'pi // 54 // vyaakhyaa-yen-vairisiNhnRpenn| ekenaiva-sakalAnAmarthinAM yAcakAnAM samohitAni abhilaSitAni / sakalArthisamIhitAni sampAditAni samavekSya-vilokya / vilajjamAnA:-trapAvantaH vayaM paJca Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 160 ] yAcakasamIhitAni sampAdayAmaH, ayaM tveka eveti lajjAheturiti bhAvaH / te prasiddhAH / paJca-santAnAdayaH / api-surANAM devAnAM zAkhinaH surazAkhina:-kalpadrumAH / nUnaM-nizcayena, durgaM gantumazakyaM yat merugireH gahvaraM kandaraH tatra baddhaH kRtaH vAsaH yaiste dargamerugirigahvarabadbhavAsAH abhavan-anyo'pi hi lajjayA darzanabhayAdagamyaM sthAnamAzrayatIti bhAvaH / atra svabhAvata eva merusthiteSu kalpavRkSeSu lajjamAnatvena sambhAvanAnnUnaM zabdavAcyotprekSAlaGkAraH / / 54 / / / / yugmam / / atha tasya rAjJaH striyaM varNayati-jAyA'pIti-- jAyA'pi tasya samajAyata somacandrA, svaanggotthgaurimpraajitsomcndraa| AsyaprabhAhasitazAAradasomacandrA, saujanyavAsaparivarddhitasaumyacandrA // 55 // - vyAkhyA-tasya-vairisiMhasya / jaayaa-bhaayaa| somcndraa-tnnaamnii| api-svAGgotthaH nijAvayavasamudbhUto yo gaurimA gauravarNatA tena parAjitau adhaHkRtau somaH candraH candrasaMjJaH kapUrazca yayA sA svAGgotthagaurimaparAjitasomacandrA-"somo glau mRgAGkaH" ghanasArazcandrasaMjJaH kapUra" ityamaraH / candraka:rAbhyAmapyadhikagauravarNA, tathA Asyasya mukhasya yA prabhA kAntiH tayA hasitA tiraskRtA zAradasya zaradRtusthasya somasya candrasya candrA candrikA yayA saa| AsyaprabhAhasitazAradasomacandrA-candrikAyA apyadhikAhlAdakamukhakAntiH tathA saujanyasya satprakRtitvasya vAsenAzrayaNena parivardhitaH lakSaNayA prasAditaH saumyo budhaH 'rohiNeyo budhaH saumya' ityamaraH, candraH rAjA ca yayA saa| saujanyavAsaparivardhitasaumyacandrAnijasvabhAvena prasAdita sarvalokA / samajAyata-abhUt // 55 // atha tAmeva prakArAntareNa varNayati -saubhAgyeti - saubhAgyalakSaNaguNena vicakSaNA yA, kAtyAyanI pazupaterdayitAmajaiSIt / ullAsiyauvanavilAsamanoharAGgI, kiM zaktirapratihatA nahi nirmimIte // 56 // vyAkhyA-yA vicakSaNA-buddhimatI somcndraa| saubhAgyalakSaNaguNena-saubhAgyalakSaNena guNena kRtvA / pazupateH-zivasya / dyitaaN-priyaaN| kAtyAyanI-pArvatIm / ajaiSIt-adho'kArSIt / "umAkAtyAyanI' ityamaraH / nanu mAnuSyAH pazupatidayitAjayo nopapadyate iti cettatrAha, ullAsi udgamanazIlaM yadyauvanaM tAruNyaM 'tAruNyaM yauvanaM same" ityamaraH, tasya vilAsena saJcAreNa manoharANyaGgAni yasyAH sA ullAsiyauvanavilAsamanoharAGgI-ramaNI / aprtihtaa-amoghaa| zaktiH-astra vizeSaH sAmarthya vA, seva / kiM Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 161 ] nahi nirmimIte-apitu sarvameva kartuM prabhavati ityarthaH, tathA ca tAdRzyA somacanyA kAtyAyanIjayo nAnupapannaH // 56 // . atha maGgalakumbhapitaraM varNayati-zreSThItizreSThI variSThaguNaratnamahAsamudra-statrAjaniSTa sumatirdhanadattanAmA / rAjaprasAdasadanaM sadanantakIrtiH, sNkhyaatigdrvinnnirjitraajraajH||57|| vyAkhyA-tatra-vizAlAyAm / variSThaguNaratnamahAsamudraH-variSThAni zreSThAni guNA eva ratnAni teSAM mahAsamudra iva / sumatiH-dhImAn / rAjaprasAdasadanam-rAjJaH prasAdaH prasannatA tasya sadanamAspadam, nRpakRpApAtram, satI uttamA anantA ca kItiryasya sa sadanandakIrtiH / saMkhyAmiyattAmatigacchantIti tAni saMkhyAtigAni yAni draviNAni dravyANi svarNaratnAdIni taiH kRtvA nirjita. adhIrIkRtaH rAjarAjaH dhanAdhipaH kuveraH yena sa saMkhyAtigadraviNanirjitarAjarAjA-dhanado 'rAjarAjo dhanAdhipaH',ityamaraH / dhanadattanAmA zreSThI bajaniSTa-jAtaH // 5 // samprati tasmin samyagdarzanaM niraticAramAha-zAmitizaGkAM kadApina cakAra vikArahIno, nAkAGkSaNaM kacana yo vicikitsnn| mithyAdRzAM stavanasaMstavane na cApi, samyaktvamAtraratireva vivekapAtram // 58 // vyAkhyA-yaH vivekapAtram-vivekasya sadasadbhedajJAnasya pAtraM bhAjanam, dhanadattaH, samyaktvameva samyaktvamAnaM tasmin ratiranurAgo yasya sa-samyaktvamAtraratiH eva-abhUditi zeSaH / ata eva vikArahIna:-vikAreNa mithyAvAsanAdinA hInaH, nirmalAntaHkaraNaH / kadApi zaGkAM-jinoditatattvasaMzayaM / na cakAra, AkAGkSaNam-anyadharmagrahaNecchAm, na cakAra / kacana-kutrApi / vicikitsanaM-jinoditakriyAphalasaMzayaM na cakAra, tathA / mithyAzAM-vItarAgavacanazraddhArahitAnAM / stabanasaMstavane-stavanaM stutiH saMstavanaM paricayazca te 'saMstavaH syAn paricayaH' ityamaraH, na cakAra, samyaktvapUtAntaHkaraNAnAM hi kutaH azacavasara iti bhAvaH // 58 // yo vItarAgapadapUjanamAcacAra, yaH zraddhayA gurupadapraNatiM cakAra / dharma dayAsamuditaM hRdi yo babhAra, ratnatrayaM paramabhUSaNamAzrayadyaH // 59 // Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [162] vyAkhyA-ya:-dhanadattaH / vItarAgapadapUjanam-vItarAgasya jinezvarasya padayoH pUjanam / AcacArakRtavAn, tthaa| ya:-dhanadattaH / zraddhayA-bhaktyA ca / gurupadapraNati-guroH sadguroH padayoH praNatiM vandanaM / cakAra / yazca hRdi dayAsamuditaM-dayayA kRpayA samuditaM samanvitaM / dharma babhAra-dadhAra / yazca ratnatrayaMsamyagdarzanajJAnacaritralakSaNaM / paramabhUSaNam-paramamuttamottamaM bhUSaNamalaGkAraNam / Azrayad-dadhau, samyagdarzanAditrayArAdhanAM cakAra sa zreSThI tatrAjaniSTeti pUrveNa sambandhaH / / 59 / / ___ atha tasya bhAryA varNayati-bhAryApIti --- bhAryA'pi tasya samapadyata satyabhAmA, candrAvadAtaghanasAtaguNAbhirAmA / puNyAnubhAvaparipUritacittakAmA, zIlazriyAvamatavizvavivartivAmA // 60 // vyAkhyA-tasya-dhanadattasya / maaryaa-ptnii| api candrAvadAtaghanasAtaguNAbhirAmA-candravadabadAtaiH vizuddhaiH ghanaiH bahubhiH sAtaiH sukhakaraiH, maGgalamayairvA guNaiH dAkSiNyAdibhiH kRtvA abhirAmA manoharA / puNyAnubhAvaparipUritacittakAmA-puNyasya yo'nubhAvaH prabhAvaH tena paripUritaH sampAditaH cittakAmaH manoratho yasyAH sA tAdRzI, tathA / zIlathiyA-zIlasya saJcAritrasya zriyA zobhayA yadvA zIlena zriyA ca / avamatavizvavivartivAmA avamatAH tiraskRtAH vizve saMsAre vivartinyaH vartamAnAH vAmAH nAryaH yayA sA bAdazI / satyabhAmA tannAmnI / samapadyata-amUva // 60 // tasyAH zIladAAya punarAha-aGgidAneti aGgadAnakapaTena mahezvareNa, saMrakSyamANaniravagrahavibhramAM yat / gaurI jahAsa dhanadattadhanezapatnI, bIDAM vahantyajani tena ca sAtra kAlI // 1 // ___vyAkhyA-dhanadattadhanezapatnI-dhanadattanAmA yo dhanezaH zreSThI tasya patnI satyabhAmA / mahezvareNazivena / ardhAGgadAnakapaTena-ardhAGgasya yahAnaM vAmenArdAGgena dhAraNam, toga kapaTena cchlen| saMrakSyamANaniravanahavibhramAM-saMrakSyamANA cAsau niravagrahaH niraGkuzaH vibhramaH vilAso yasyAH sA tAdRzI tAM, zivena hi na premNA'rdhAGgadAnaM kRtaM kintu niravagrahavibhrameyaM zIlaM mA nazaditi dhiyeti bhAvaH / ardhanArInaTezvararUpeNa zivaH gaurImardhAGgena dadhAviti purANam / gaurI-pArvatI gauravarNA / yat-yasmAt / jahAsa-hasitavatI, tava zIle na tava pattyuvizvAsaH, yatastvaM niravAhavibhrametyevamanAdarasUcakam hAsaM cakAra / tenhetunaa| cAtra sA-gaurI / brADAM-lajjAM / vahantI-lajjitA stii| kAlI-kAlavarNA kAlIti prasiddhA / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [163] anani-jAtA / sanjAyA evAnubhAvo vaivayaM tasyAH, natu tatra kAraNAntaramastIti bhAvaH / atra lajjayA gauryAH kAThItvAsambandhe'pi sambandhokteratizayoktiralaGkAraH // 61 // . . atha tayA tasya bhogasukhamAha-sArddhamitisArddha tayApyanubhavan viSayotthasaukhyaM, mAsAnivAgamayadadbhutaRddhirabdAn / mAsAna dinAniva dinAniva so'pi yAmAna, yAmAna kSaNAniva vicakSaNamauliratnama * vyaakhyaa-tyaa-taadRshyaa| api sAddha-saha / viSayotyasaukhyaM-viSayeNa paJcedriyaviSayeNoratha janyaM saukhyaM sukham / anubhavan-muJjAnaH / adbhutaRddhiH-adbhutA asAdhAraNA RddhiH sampattiryasya sa taadRshH| atra RkAre pare 'Rtyaka,' iti paanniniiysuutrennaasndhiH| tathA vicakSaNamauliratna-vicakSaNAnAM paNDitAnAM maulau ratnamiva vidvadvariSThaH / so'pi-dhanadatto'pi / abdAna-vatsarAn "saMvatsaro vatsaro'bdo hAyano'strI zaratsamA" itymrH| mAsAniva, mAsAna dinAniva, dinAna yAmAniva-praharAniva / yAmAn dhaNAniva, agamaya-vyatyAyayati sma / nahi sukhe kAlagatirlakSyeti bhAvaH // 62 // . . . atha tasya putracintAM prastauti-anyedhuritianyedhurAtmasadanaM samupetya bhUpa -prAsAdataH sudayayA parivItamUrtiH / pUjAM vitatya bhuvanAdhipateHpradoSe, saMbhAvya vibhramavacobhirasau svajAyAm // 63 nidrAsukhaM samanubhUya nizAvasAne, kiJcidvicintayati sa sma paraM prabuddhaH / muktAphalAni yavanAlakarAzivana me, hampa' bRhatkuvalikAphalamAnavanti // 64 // ___ vyAkhyA-anyedyuH- ekadA / sudayayA parivotamUrtiH-samyagdayAdharmeNa parivItA vyAptA mUrtiH svarUpaM yasya sa tAdRzaH, mUrtisaMlakSyadayAlubhAvaH / asau-dhndttH| bhUpaprAsAdata:-bhUpasya rAjJaH prAsAdataH hrmytH| AtmasadanaM-svagRhaM / smupety-aagty| pradoSe-sAyaGkAle, bhuvanAdhipateH-vItarAgasya jinezituH / pUjA, vitatya vibhramavacobhiH-kRtvA, vibhramasya vilAsasya vacobhiH vacanaiH parihAsavacanaiH / svajAyAM-nijabhAyAM stybhaamaaN| saMbhAvya-sammAnya / nidrAsukham, samanubhUya-suptvA / nizAvasAnerAtryante / paraM-kevalaM sutraaN| prabuddhaH-vinidraH san / saH kishcid-kimpi| vicintayati sma-ki vicintayati smetyAha / me-mama / harmya-gRhe / yavanAlakarAzivata-yavanAlakaH yonalA''khyadhAnyavizeSa Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [164 ] stasya rAziH saJcaya iva "yavanAlastu yonalaH / iti haimaH / bRhatkuvalikAphalamAvananti-bRhatmahabakuva kuvalikAyAH badaryAH phalaM tasyeva mAnaM pramANameSAmiti tAni tAdRzAni 'karkandhuH kuvalI kelivaMdarI' iti haimaH / muktAphalAni mauktikAni, santIti zeSaH / atra lokAtizayasampattivarNanAdudAttAlaGkAraH / tallakSaNaM tu lokAtizayasampattivarNanodAttamucyate iti evamagre'pi // 63 // 64 // punaratasya cintAmeva prapaJcayati-kSaumANIti-- kSaumANi santi vividhAni vicitrabhAJji, goNIvadaGgaNagatAni para shtaati| mRtseSTakAvadamitAH kanakeSTakAzca, pASANavadrajatakhaNDakadambakAni // 65 vyAkhyA-goNI zANI 'zANI goNI chidravastre', iti haimaH / gauNya iveti gauNIvata, aGgaNagatAni-.. aGgaNe prAGgaNe gatAni sthitaani| paraHzatAni-zatAdhikAni / vicitrabhAji-vicitraM vividhavarNa bhajanti iti tAni citravarNAni / vividhAni-naikaprakArANi / kSaumANi-dukulAni,paTTAvAsAMsi kSaumaM dukUla' ityamaraH / yathA goNyaH sarvasulabhAH paraHzatAH prAGgaNe vilasanti tathA atidurlabhAnyapi kSaumANi, ityarthaH / tathA mRtse- . STakAvat-mRtsA prazastamRttikA "prazastA tu mRtsA" itymrH| tasyAH iSTakA pakvapiNDavizeSaH, tadvat / amitA:-asaMkhyAtAH / kanakeSTakAzca-kanakasya suvarNasya iSTakAH punaH tthaa| pASANavat-pASANaH prastaraH tadvava sa iva / ratajakhaNDakadambakAni-rajatAnAM khaNDAH phalakavizeSAH teSAM kadambakAni samUhAH rAzayaH / manti-hamye ityanuSanyate // 65 // _ idAnImazvasampattimAha-vAhAdivAkaretivAhA divAkaramahArathavAhavAha - dopahArapaTimAnamamI vahantaH / saMkhyAtigAH kimiha santi na mandurAyAM, saptAnanaM prathitanAmatayA hasantaH // 66 vyAkhyA-iha-atra mm| mandurAyAM-vAjizAlAyAm 'vAjizAlA tu mnduraa'itymrH| amIparidRzyamAnAH / divAkaramahArathavAhavAhadopahArapaTimAnaM-divAkarasya sUryasya yo mahArathaH vizAlo rathaH taM vahantIti te tAdRzAH ye vAhA, azvAH "vAjivAhArvagandharvahayasaindhava saptayaH", ityamaraH / teSAM darpasya asmAkamevaM sAmarthyamityevaM rUpasya garvasyApahAre dUrIkaraNe paTimAnaM naipuNyaM / vahantaH dadhataH / prthitnaamtyaa-prkhyaatnaamtyaa| saptAnanam-AdityAzvaM / hsnt:-tirskurvntH| saMkhyAligA:-aparimitAH / vaahaa:-ashvaaH| na santi kima ?-avazyameva santItyarthaH // 66 // Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ [165 ] samprati vRSabhAn varNayati-IzAnavAhanetiIzAnavAhanamahAvRSabhAnukArA, bhaangkaarnaadjitbhaadrpdaambuvaahaaH| kailAsazailazikharoccatarapramANAH, madgokule'tra vRSabhA bahavo'pi santi // 67 ___ vyAkhyA-madgokule-mama gokulegoSThe 'brajaM syAt gokulaM goSThamityamaraH / atra,bahavaH-aparimitAH / IzAnavAhanamahAvRSabhAnukArA:-IzAnasya zivasya vAhanaM yAnaM 'IzAnaH zaGkaraH', ityamaraH / yo mahAvRSabhaH nandinAmavRSaH IzAnasya IzAnendrasya dvitIyakalpAdhipatervAhanaM vRSabho vA, tamanukurvantIti tAdRzAH, zivavRSabhatulyAH IzAnendravRSabhatulyA vA, tathA bhAGkAranAdajitabhAdrapadAmbubAhA:-bhAvAranAdena hambhArAveNa jitaH parAmUtaH bhAdrapadamAsasyAmbuvAho megho yaiste tAdRzAH meghavadrjamAnAH / tathA kailAsazailazikharoccatarapramANA:kailAsanAmA yaH zailaH parvataH tasya zikharAva zikharamapekSya uccataramunnatataram pramANaM mAnamucchrAyamAnaM yeSAM te tAdRzA atyuccAH / vRssbhaaH-bliivaa| api santi // 67 // samprati ratnAdisamRddhimAha-vajrAkare'potivajrAkare'pi na bhavanti ca yAni vajrA-Nyatraiva tAni bahudhA dyutimanti santi / mANikyamukhyamaNisaJcaya eva sarvaH, sarvAtmanaiva gagane yadivoDucakram // 68 ___ vyAkhyA-vajrAkare'pi-vajrANAM hIraphANAmAkaraH khAniH tatrApi / yAni vrajANi-hIrakANi / na bhavanti-'vo'strI hIrakaM pavA', vityamaraH / dyutimanti-bhAsvarANi / bahudhA-anekaprakArANi / tAnivANi / atraiva-mama haye / eva santi / tathA sarva eva mAkyimukhyamaNisazcaya:-mANikyaM mukhyaM pradhAna yeSAM teSAM maNInAMsazcayaH rAziH / sarvAtmanA-sarvaprakAreNaiva-sarvaprakAramANikyAdiratnarAzirmama harmya ityrthH| gagane-AkAze / uDucakra-nakSatrasamUhaH / yadiva-yathA tathA mama harye ratnasamUha ityarthaH / atra hIrakANo vAkare'satve'pi gRhe sattvokteH vibhAvanA'laGkAraH / gRhe hIrakasatvaM hi vAkare satve eveti hetuM vinA kAryotpattivarNanAva, tallakSaNaM yathA-'vibhAvanA vinA hetuM kAryotpattiryaducyate', iti / yAni vajrAkare na tAni kuto gRhe iti virodhAbhAsaH, virodhaparihArastu pUrva vajAkare Asan, idAnIM tu na tathA tatra santIti durlabhahIrakarAzirmama harmya iti dhvaniH / evaJca dvayoH saMkaraH, uttarArdhe tUpamA nirapekSeti trayANAM saMsRSTiralaGkAraH iti // 6 // samprati tanayAbhAve sarvametadanarthakamityAha-sarva tadetadaphalamiti Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 166 ] sarvaM tadetadaphalaM tanayaM vinA me, vidyAsthiterguNagaNo vinayaM vineva / sphAtI rasezituranalpanayaM vineva, cAritramujjvalataraM ca zamaM vineva / / 69 // .... vyAkhyA-tadetat-pUrvavarNitaM / sarvam-akhilameva / tanayaM-putraM / vinA vidyAsthiteH-vidyAyAM sthitiravasthAnaM yasya tasya viduSaH / gunngnnH-gunnsmuuhH| vinayaM-namratAM / vinA iva, rasezitaH mahIpateH / sphAti:-samRddhiH / analpanayaM-analpo'parimito yo nayaH nItiH taM / vinA iva, ujjvalataraMvizuddhaM / cAritraM, zama-zAntivairAgyAdikaM / vinA iva ca me mama aphalam-nirarthakama, nahi aputrasya dhanaM. zobhate, bhogakarturabhAvAditi bhAvaH / atra caikasminneva nAnopamAnasya pradarzanAnmAlopamA'laGkAraH // 69 // . : ..... tanayaM vinA sarvamaphalamiti yaduktaM tatraivopamAnAntaramapi darzayati-nepathyajAtamitinepathyajAtamakhilaM tilakaM vineva, zIlaM vineva vinayaM subhagaM kalatram / prAsAdasarjanamidaM kalasaM vineva, kAvyaM subaddhamapi cArurasaM vineva // 70 // __ vyAkhyA-tilaka-vizeSakaM / vinA akhilaM-samastaM / nepathyajAtaM-veSaracanAsambhAramiva, .. zIlaM-sadAcaraNaM / vinA vinayaM-namratAM / subhgN-sundrN| kltrN-naarii| ceva kalasaM-prAsAdopariviracyamAnasuvarNAdikalasaM / vinA, idaM-pratyakSaM / prAsAdasarjana-prAsAdasya caityasya sarjana nirmANamiva / cArasaM-cAru sahRdayahRdayAvarjakaM rasaM shRnggaaraadirsN| vinA subaddhaM-zabdArthAlaGkArAdiprathitamapi, kAvyaM-kavikarmava - tanayaM vinA me sarvamaphalamiti pUrveNa sambandhaH / pUrvoktamAlopamAyAmetadapi neyam // 7 // ___putraM vinA bhavanasyA'pi na zobhetyAha-putramitiputraM vinA na bhavanaM suSamA dadhAti, candra vineva gaganaM samudagratAram / / siMha vineva vipinaM vilasatyatApaM, kSetraM svarUpakalitaM puruSaM vineva // 71 // - vyAkhyA-candraM vinA samudagratAraM-samudaprAH samujjvalAH tArAH nakSatrANi yasmin tattAdRzaM / gaganaMvyomeva / vilasatpratApaM-vilasan prakaTaH pratApaH prabhAvaH yasya sa tAdRzaM, pracaNDaparAkramaM / siMha vinA vipina-vanamiva-'aTavyaraNyaM vipinaM gahanaM kAnanaM vanami'tyamaraH / puruSa-kSetrajJaM / vinA-'kSetrajJa. AtmA puruSaH', itymrH| svarUpakalitaM-svarUpeNa AkRtyA kalitaM yuktaM / kSetraM-zarIramiva, yadvA svarUpaviziSTaM Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [167 ] kSetraM-patnI kSetra bhAratAdau bhagAGgayoH, kedAre siddhampanyoriti haimAnekArthaH / puruSaM patiM vineva / putra vinA bhavanaM-prAsAdaH gRhaM vaa| suSamAM-paramAM zobhA, 'suSamA paramA zobhe'tyamaraH / na dadhAti-dhArayati / yathaiva candrAdi vinA gaganAderzobhA na, tathaiva putraM vinA bhavanasyetyarthaH / atrApi mAlopamA // 7 // atha tasya putra prAptyupAyacintAmAha-tarika karomIti -- tat kiM karomi kamahaM zaraNaM prapadye ? kasyAzrayAmi sugurozcaraNAbjayugmam / / yasya prasAdavazatastanayo mamApi, saMpadyate sapadi sammadamAdadhAnaH // 72 // - vyaakhyaa-td-tsmaaddhetoH| ahaM kiM karomi ? ke zaraNaM-rakSitAram, 'zaraNaM vadharakSitroH zaraNaM rakSaNe gRhe' iti koSaH / prapadya-AzrayAmi ? kasya suguroH caraNAjayugma-caraNAbje iva tadyugmam / mAzrayAmi ? ysy-suguroH| prasAdavazata:-prasannatAtaH / sammadaM-harSam / AdadhAnaH-kurvan / mamApi sapadi-sadya eva, 'sadyaH sapadi tatkSaNe', ityamaraH / tanayaH-putraH / sampadyate-syAt / / 72 / / ... atha tatra tatpriyAyAH samAgamanamAha-ityamitiitthaM vicintayata eva vibhAtakRtyaM, yAvanna tasya manaso viSaya bbhaaj| tAvat sametya rabhasAt saha saMbhrameNa, tatpreyasI priyamidaM nijagAda vAkyam // 73 .. vyAkhyA-itthaM-pUrvoktaprakAreNa / vicintayata ev-ststsy-dhndttsy| manasaH viSayaMgocaratAM gatam / vibhAvakatyaM-vibhAtasya prabhAtasya 'vyuSTaM vibhAtaM dve klIve puMsi gosarga iSyate, prabhAtazca' ityamaraH / kRtyaM kArya / yAvanna babhAja-pApa / tAvadeva smbhrmenn-tvryaa| saha ramasAd-vegena harSeNa vA / 'rabhaso vegaharSayo ritymrH| tatpreyasI-tasya preyasI priyatamA / sametya-samAgatya / priyaM-svakAntam, prItiyuktaM vA / idaM-vakSyamANaM / vAkyaM-vacanaM / nijagAda / / 73 // sA yadAha tat prapaJcayati-kiM dravyahAnItikiM dravyahAnirabhavadbhavatAM kutazcit, kiM yAnapAtramudadhau nimamaja kiJcit ? kAcidrujA kimuta bAdhata eva dehe, duHsvapnadarzanamaho kimathApi jajJe // 74 // .... vyaakhyaa-ho-aashcrye| bhavatAM-yuSmAkam / kutshviddhtoH| dravyahAniH-vittanAzaH / abhavat kim ?, kizcit-kimapi / yAnapAtraM-vittaparipUrNaH potH| udadhau-samudre / nimamajja-magnaM / kim ? . Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 168 ] dehe-shriire| kAcit, rujA-roga eva baadhte-vythte| kimuta ? athaapi-athvaa| duHsvapnadarzanaM jajJe kim-aniSTasUcakaH svapno vilokitaH / kimiti-vitarkaH // 74 // tasyAH vitarkAntaramAha-rAjJo'pamAnamiti - rAjJo'pamAnamathavA hRdaye dadhadhve, yoSAM vizeSasubhagAM yadivApi kAJcit / cintAM yato vahatha tena vitarkayAmi, nAkAraNaM kimapi kAryamavekSyate hi // 75 // byaakhyaa-athveti-pkssaantre| hRdaye-manasi / rAjJaH-rAjasambandhi rAjakRtamityarthaH / apamAnamAnahAnim / yadi vApi-athavA / kAcid vizeSasubhagAM-matto'pyadhikaramaNIyAM / yoSAM-nArI 'strI yoSidavalA yoSA nArI sImantinI vadhUri tyamaraH / dadhadhve-dhArayatha ? ytH-ysmaaddhtoH| cintAM vahaya, tena-hetunA / vitarkayAmi-Uhe / tatra hetumAha / hi-yataH / kimapi kAryam akAraNam-akasmAt / na avekSyate-vilokyate, ataH cintAkAraNena kenA'pi bhavitavyameveti bhAvaH // 5 // ___nanu gopyaJceJcintAkAraNaM kathaGkAraM kathanIyamityAzaGkayAha-matto na ceditimattona ced hRdayanAyaka ! gopyamasti, sadyaH prasadya tadidaM svayameva vAcyam / yasmAnmukhenduvacanAmRtamA''pya patyuH, strINAM manAMsi samadaM pramadaM vahanti // 76 // __vyAkhyA hRdayanAyaka !-prANezvara ! mattaH-mAmapekSya / gopyam-aprakAzyaM / cennAsti tt-tdaa| sadyaH-sapadi / prasadya-prasAdaM kRtvaa| svayameva-natu kenA'pi dvAreNa / idaM-cintAhetuH / vAcyaM-kathanIyam, svayameva vAcyamityAgrahaH kuta iti cettatrAha / yasmAt-yato hetoH| strINAM-nArINAM / manAMsi, patyuH-svAminaH / mukhenduvacanAmRtaM-mukhaminduzcandra iva tasya vacanamevAmRtam / Apya-prApya / samadaMsagarva patikRtabahumAnAditi bhAvaH / pramadaM-harSe / vahanti-dhArayanti prApnuvanti vA / / 76 / / atha dhanadattakRtottaraM prapaJcayati-tasyA iti - tasyA nizamya vacanaM giramujagAra, zreSThI prahRSTahRdayaH sadayaH sadakSaH / kAnte! kimetadanudIritapUrvamIdRga, nirvyAjabhaktiparayA jagade bhavatyA // 7 // Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 169 ] vyAkhyA-tasyA:-satyabhAmAyAH / vacanaM nizamya prahRSTahRdayaH-prasannaH / atha ca sadayaHdayaikamUrtiH / dakSaH-niSNAtaH pratyuttarakuzalaH / saH zreSThI dhanadattaH / giraM-vANIm, 'gIrvAgvANI sarasvatI'tyamaraH / ujjagAra-udAjahAra, kA sA vANItyAha / kAnte !-priye ! nirvyAjabhaktibharayA-nirvyAjA niSkapaTA yA bhaktiH premNaH sevAbhAvaH tatparayA tdektaanyaa| bhvtyaa-tvyaa| anudIritapUrvam IdRkvitarkayuktaM vacanaM / kimetad jagade-na vaktavyamityarthaH / asataH zaGkeva na karttavyeti bhAvaH // 77 // atha sA cintA na tvatkRtavitarkaviSayaviSayA'taH vitarvakrameNaiva tadapAkaroti'tatra prathamaM cintAviSayaH gopyatvAnniSedhasIti zaGkAnivAraNAya bhavatyA kimapi na gopyamiti samAdadhati-gopyamiti gopyaM bahirviSayataH kriyate'pi dhIre-zcittAnna kiJcana vivecanacArubuddhaiH / maccittabhittimadhizayya viriJcinA'pi, pAJcAlikeva bhavatI likhitA navA kim||78 . vyAkhyA-vivecanacArubuddhe !-vivecane vitarke cArubuddhiryasyAH sA, tatsaMbuddhau, vitarkakuzale ? dhIre:-dhIrAjamAnaiH buddhimdbhiH| viJcana-rahasya / vahirviSayataH-vyaktyantarataH / gopyam-aprakAzyaM / kriyate'pi cittAna-tadAdhAratvAditi bhAvaH / nanvevametava, kintu nAhaM tava cittam iti cettatrAha / kimiti-prazne / viriJcinA-vidhinA'pi-apinA mayA'pi / maJcittabhitti-mama cittaM bhittiH kuDya. miva, cittamiva bhittiriti ca tAm / adhizayya-Azritya,paTTatvena prakalpya / pAJcAlikA-putalikeva bhavatItvaM / na vA likhitA ?-citritA, api tvavazyaM likhitA / evaJca cittasthatvAJcittameva tvamiti kiM gopyaM syAttvattaH ityarthaH // 8 // atra kramazaH kRtaM vitake niSedhati-naivArthetinaivArthahAnirudadhau na ca potabhaGgo, rogo nako'pi zayane na ca durniriikssaa| kSamAvAsavasya mama ko'pi na cApamAna-zcittaM na tApayati kAcana padmanetrA // 79 // vyAkhyA-athahAniH-arthasya vittasya hAniH nAzaH naiv| udadhau potabhaGgaH-potasya yAnapAtrasya bhaGgaH bhaJjanaM na ca / ko'pi rogaH-vyAdhiH / na-rogavyAdhigadAmayAH', ityamaraH / zayane-svapne, 'syAnidrAzayanaM svApaH, svapnaH saMveza ityapi', ityamaraH / dunirIkSA-aniSTAvalokanaM na ca / mama mAvAsavasya-rAnaH / ko'pi ISadapi / apamAnaH na ca-yataH, mama kSamAvAsavaH iti dhvaniH / kAcana-tvadati Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [17] riktaa| padmanetrA-padma iva netre yasyAH sA tAdRzI, naarii| cittaM na tApayati-pIDayati, svaviraheNeti zeSaH ||daa arthahAnyAdau satyapi na cintA'vasaraH ityAha-prathasya hAnimitiarthasya hAnimupalabhya ta eva tApaM, kurvanti ye'rjayitumarthamaye'samarthAH / asmAdRzAH punarudAratayArthahAnyA, jalpantyamaGgalamupAgatamAhataM naH // 8 // yAkhyA-aye ! iti komlaamntrnne| arthasya-vibhavasya 'arthavibhavA apI'tyamaraH / hAnikSatim / upalabhya-prApya / te eva tApa-duHkhaM / kurvanti, ye artha-vittam arjayitum, udyogena labdhum / asamarthAH-sAmarthyarahitAH, alasA ityarthaH / punaH kintu asmAdRzAH-arthopArjanapaTavaH / udAratayAunnatacetaskatayA hetunA / arthahAnyA-vittavyayena, kRtvaa| na:-asmAkam / upAgataM-prAptam / amaGgalamazubham, 'kalyANaM maGgalaM zubhami'tyamaraH / AhataM-vinaSTam, 'itIti shessH| jalpanti-kathayanti, vittApAye kRpaNA eva khidyanti natUdArAH iti bhAvaH / atra dhanahAneH pratikUlasyApi amaGgalA'pagamatvenAnukUlyena varNanAdanukUlAlaGkAraH, tallakSaNaM yathA 'anukUlaM prAtikUlyamanukUlAnubandhi cet / ' tena ca mahotsAhasamparatvaM vyajyate // 8 // potabhaGge'pi na cintAksara ityAha-tAmyantIti tAmyanti ke'tra jaladhAvapi potabhaGge, pUjA yato bhavati sA jldevtaayaaH| tIrthaGkarasya hi varaM pratimApratiSThA, kAle'rhaNApyabhimatA jaladevatAyAH // 1 // vyaakhyaa-atr-loke| jaladhau-samudre / potabhaGge-potasya yAnapAtrasya bhaGge buDane / api ke tAmyanti-khidyanti ? na ke'pItyarthaH / mAdRzAH iti zeSaH / alpamanaskAnAM khedAvazyambhAvAda na tUccairmanaskAnAM / yataH hetoH / saa-potbhnggruupaa| jaladevatAyAH-varuNasya / pUjA bhavati-potabhaGgadvAreNa jaladevatA pUjyate ityarthaH / nanu potabhaGgena jaldevatApUjanaM gRhadAhenAgnidevatApUjanavadeveti cettatrAha / hi-yathA / tIrthaGkarasya-jinapateH / pratimApratiSThA-pratimAyAH pratibiMbasya pratiSThA mandirAdau sotsavasamantrakasthApanam / varam-abhimatam / tatheti zeSaH / kAle-tathAsamaye prApte / jaladevatAyAH ahaMNA-pUjA'pi-pUjA namasyA'pacitisaparyArcA'rhaNA samA'ityamaraH / abhimatA-iSTA potabhaGge kSudrA eva khidyanti, udArAstu Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 171 ] azyapratikAratvAdbhAvinaH pUjaveyaM jaladevatAyAH iti matvA santuSyanti na tu khidyanti, pAmaratvAnuSaGgAditi mAvaH // 8 // ... rogo'pi na cintAkAraNaM bhavitumarhatItyAha-kazcinna rogamitikazcinna rogamadhigamya naro gatArthaH, santApamAzrayati vizrutabuddhidhAraH / yasmAdupArjitamavazyamavedayitvA, jJAnAzrayairapi jinena ca karma zakyam // 82 // vyAkhyA-gatArthaH-siddhaprayojanaH, viditaparamArtho vA / atha ca vizrutabuddhidhAra:-vizrutA khyAtA buddhidhArA matisantatiryasya saH, vidvAn / kazcidapi naraH-pumAn / roga-vyAdhim / adhigamya-prApya / santApaM-sajvaram 'santApaH saJvaraH samA'vityamaraH / n-naiv| Azrayati-"Apatsvapi na muhyanti narAH paNDitabuddhayaH" ityukteriti bhAvaH / kuta ityAha-yasmAd-hetoH / jJAnAzrayaiH-jJAnibhiH / jinaiH-vItarAgaiH api upArjitaM-prAksaJcitam / karma-puNyapAparUpam / avedayitvA-abhuktvA / avazyaM-dhruvam / na ca zakyam-kSapayitumiti zeSaH / jinarapi saJcitaM karmAvazyaM bhoktavyam, kA carcA itareSAmiti / avazyaM bhAvini bhoktavye na zocanti dhImantaH iti bhAvaH / / 82 // du svapne'pyalaM cintayetyAha-duHsvapnamitiduHsvapramApatati bhAvivizeSa yogAt, puMsAM suSuptisamaye . niyateniyogAt / duHkhaM na tatra vimRzanti vivekabhAja-stanvanti zAntikavidhi khalu tasya zAntyai // vyAkhyA-pumAM-narANAM / bhAvivezeSayogAt-bhAvivizeSasya yogAt samparkAta, bhAviphalamadhikutya / niyate:-vidheH / niyogaat-prernnyaa| sptmmye-tidritaavsthaayaam| duHsvapnam ApatatiduHsvapnadarzanaM jAyate ityarthaH / tatra-tathA sati / vivekbhaajH-jnyaaninH| duHkhaM na vimRshnti-kurvnti| khalu-kintu / tasya-duHsvapnasUcitAniSTasya / zAntyai-upazamAya / zAntikavidhi-zAntikriyAm / tanvantianutiSThanti / apAyazamanopAya eva puruSArthaH, cintA tu kApuruSaceSTitamiti bhAvaH // 83 // - . bhUpakRtApamAnasyaiva na saMbhavaH, kutazcintetyAha-bhUpo'pamAnamapi iti - bhUpo'pamAnamapi sundari ! yattanoti, doSaH samAzrayati tatra nidaanbhaavm| . nAsthAyi zaizavabharasya viparyaye'pi, doSAzritasya savidhe'pi mayA kadAcit // 84 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [172] vyAkhyA-sundagi ! bhRpH-raajaa| api yad apamAna-tiraskAraM / tanoti-karoti / ttr-apmaanvissye| dossH-apraadhH| nidAnabhAvaM-hetutvaM / samAzrayati-doSe satyeva bhUpastiraskaroti, ntv'nythetyrthH| nanu tava nirdoSatve kiM pramANamityAha / shaishvbhrsy-baalyaavsthaayaaH| viparyaye-parivartane yauvane'pi. mayA doSAzritasya-durjanasya / savidhe'pi-samIpe'pi / kadAcit nAsthAyi-nivAsaH kRtaH / mama na durjanasahavAsaH iti kuto doSasambhava', 'saMsargajA doSaguNAH bhavantI'tyukteriti bhAvaH // 84 // nApi yoSAvizeSaviSayacintetyAha-nAspRkSaditinAspRkSadanyavanitAmapi mAmakInaM, kiJcinmanasvini ! manaH sukRtoparuddham / mithyAtvavRttimiva durgatipAtabhIta-mucaistarapraNayabhAvanibaddhakakSAm // 85 // vyAkhyA-manasvini !-udAracitte ! durgatipApabhItaM-durgatau narake 'syAnnArakaratu narako nirayo durgatistriyAmi'tyamaraH, yaH pAtaH patanaM gamanaM tasmAt bhItam, ata eva / sukRtoparuddhaM-sukRte dharme 'syAddharmamastriyAm puNyazreyasI sukRtaM vRSaH', ityamaraH, uparuddham baddham,yadvA sukRtenoparuddham, nivRttmohvikRtikm| mAmakInaM-mama mnH| uccastarapraNayabhAvanibaddha kakSAm- uccastaraH atyutkaTaH yaH praNayabhAvaH prItiH tatra nibaddhA kRtA kakSA sthitimaryAdA bAhumUlaM manovRttiriti bhAvaH / yayA sA tAM tathA saMbhAvanaHviSayAmapi / anyavanitAmitarayoSAM, mithyAtvavRttimiva mithyAtvasya yA vRttiH cittapariNAmaH, tAmiva / kizcidapi-IpardApa / na-naiva / aspRkSat-acicintat / dharmiSTho hi mithyAcAramiva paraniyamapi dUrataH eva tyajatIti bhAvaH, upamAlaGkAraH // 85 // nanu tarhi cintAyAH ko heturityAha - kintviti - kintu pravartayati tApamapArameSa, tvatkukSijAtatanayapratipatyabhAvaH / yazcandanena na ca candramarIcicakraH, zakyo nivartayitumeva na gAGgavArbhiH // 86 // vyAkhyA-kintu eSaH-vidyamAnaH / tvatkukSijAtatanayapratipattyabhAvaH-tvatkukSeH tvadudarAta jAto yastanayaH tasya pratipattiH praaptistdbhaavH| apAram-asImam / tApa-duHkhaM / pravarcayati-karoti, anapattyatayA cintito'hamityarthaH, nanu tApasya zItopacAreNaiva zamo vidheya iti cettatrAha / y:-taapH| candanena-prasiddhazaityena malayajena / candramarIcicakre:-candrasya marIcInAM candrikANAM cakaiH samUhaizca / na Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 173 ] nivartayitum-zamayituM / zakyaH, gAjhyArmi:-gaGgAjalairapi / naiva, zItopacAreNa zarIratApasya zabhaH, na tu manastApasyetyarthaH // 8 // 'atha satyabhAmA punnopAyamAha-zrutvetItizrutveti tatsahacarI vacanaM tadasya, niHzvasya gADhamavadadvadatAM varA sA / cintAmapAsya kuru nAtha! viziSya puNyaM, yat syAttadeva sakalAbhimatArthasiddhaye // ___vyAkhyA-tatsahacarI-tasya dhanadattasya sahacarI ptnii| vadatAMvarA-paduvAk / sA-satyabhAmA / asya-zreSThinaH / iti-uktaprakAraM / tdvcnN-shrutvaa| gADhaM-dIrgha / ni.zvasya-zvAsaM nItvA, etena tasyA api anapatyatayA atyantaM manastApaH sUcitaH / avadat-kimityAha / nAtha ! cintAmapAsya-tyaktvA / viziSya-kriyamANAdapi vizeSeNa, puNyaM / kuru ? yad-yasmAn / tadeva-puNyameva / sakalAbhimatArthasiddhayaisakalasyAbhimatasyeSTasyArthasya prayojanAya siddhaye / syAta-prabhavet / dharmeNaiva puruSArthAntarasya siddhiriti bhAvaH / / 88 // viziSyadharmaprakAramevAha-prAsAdamitiprAsAdamAracaya tIrthakRtAM navAni, vimbAni tatra vinivezaya bhaavtstvm| pUjAM vidhApaya suvarNavicitrajAti - mukhyaiH sumerbhagavatAM ghanasArasAraiH // 88 ___ vyAkhyA-tvaM, prAsAda-jinacaityam / aarcy-nirmaapy| tatra-caitye / bhAvataH-bhAvanApUrvakam / niirthkRtaaN-jineshvraannaaN| nvaani-nuutnaani| bimbAni-pratimAH / vinivezaya-pratiSThApaya / tathA suvarNavicitrajAtimukhyaiH-suSTha varNo upalakSaNatayA gandhazca yAsAM evaMvidhA yA vicitrA nAnAvidhA jAtayaH mAlatyaH 'jAtistu mAlatI' itihaimaH, tAH mukhyaM yeSu taiH| sumaiH-pusspaiH| ghanasArasAraiH-ghanasAraH karpUraH 'ghanasArazcandrasaMjJaH karpUraH' ityamaraH, sa sAraH pradhAno yeSu taiH sugndhidrvyaiH| bhagavatAM-tIrthakRtAM / pUjAM vidhApaya-kAraya / / 88 // punaH prakArAntamAha-jainAgamamitijainAgamaM subhaga ! lekhaya pustakeSu, dattvA vasUnyagaNitAni ca lekhakebhyaH / pakkAnnakhaNDaghRtapAyasamukhyabhojyaiH, sAdharmikAnavirataM priya! bhojaya tvam // 89 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 174 . vyAkhyA-subhaga !-saumya ! lekhakebhyaH-lipikArebhyaH / agaNitAni aprimeyaani| vasUni- .. dhanAni / datvA, pustakeSu, jainAgamaM lekhaya-tathA priya !, tvaM pakvAnakhaNDaghRtapAyasamukhyabhojya:-pakkAnI : ghRtapUrAdi khaNDaM gur3Adi, ghRtaM, pAyasaM kSIrAnaM, tAni mukhyAni yeSu tAdRzaiH bhojyaiH khAdyapadArthaiH / sAdharmikAna avirataM-satataM / bhojaya / / 89 / / sAdhUna mahAvratadharAna pratilAbhayasva, vstraanpaanvrmodkkhaadimaadyaiH| sAdhvIzca nirmitavidhApitakalpitAdi-doSAn vidhUya shucimaansvRttisktH||90 ___ vyAkhyA-nirmitavidhApitakalpitAdidoSAn-nirmitaM sAdhvAdyartha svayaM kRtam vidhApitaM pareNakAritam, kalpitam sAdhusAdhvIpratilAbhananimittaM pRthag rakSitamityevamAdIn doSAn / vidhuuy-tyktvaa|| zucimAnasavRttisaktaH-zuciH pavitrA yA mAnasavRttiH bhAvanA tatra saktaH kRtAsaMgaH san / vastrAnapAnavaramodakakhAdimAdyaiH-vastramannaM pAnaM varaM modakam khAdimaJca tdaadyaiH| mahAvratadharAna-sAdhUn / sAdhvIzca, , pratilAbhayasva-supAtradAnaM dadasveti bhAvaH // 90 // atha satyabhAmoktimupasaMharati-dharmamitidharma samAcarata evamacintacintA-ratnaM ciratnakRtaduSkRtabhaGgahetum / bhAvI tavApi tanayastadihApi ramyaM, no cedamutra sukRtAcaraNaM sukhAya // 11 // vyAkhyA evam-uktaprakAreNa / acintacintAratna-nAsti cintA yatra tAdRzaM cintAralaM cintA maNiratnaM tattulyaM / ciratnakRtaduSkRtabhaGgahetuM-ciratnaM cirAtkRtaM yad duSkRtaM pApaM tasya bhaGgahetuM nAzakam / / dharma, samAcarata, tat-tasmAddharmAt / ihApi-asmin loke'pi / tavApi, tanayaH-putraH / bhAvI-syAt / no cet-putro na bhaveccheda / ramyaM-pavitraM / sukRtAcaraNaM-dharmAcaraNaM / amutra-paraloke / sukhAya-zreyase syAt / atra kadAcidapatyaphalAbhAve'pi paraloke zreyaHprAptiH phalamavazyaMbhAvIti na dharmAcaraNasya kadApi vaiphalyAmiti tadavazyaM kAryamiti bhAvaH // 91 / / atha dhanadattasya taduktAnusaraNamAha-zikSAmimAmitizikSAmimAM taduditAM viditAM mahA-mAdAya naigamahApuruSastatheti / sarva tadAprabhRti tatsugurUpadeza-dezIyamAracayati sma yathAvadeSa // 12 // Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 175 ] vyAkhyA-tadaditAM-tayA satyabhAmayA uditAM kathitAm / imAM-sadyovarNitAM / mahArthI-mahAn ivarAtizAyI artho'bhidheyaH yasyAstAM sAravatIm, ata eva viditAM-khyAtAM / zikSA-sanmatim / tathetitathAstviti / aadaay-sviikRty| eSaH-prastutaH / naigamamahApuruSaH-naigameSu vANijeSu mahApuruSaH puruSazreSThaH "negamo vANijo vaNik" ityamaraH / tdaaprbhRti-tdaarbhy| sugurupadezadezIyam-suvihitagurUpadezatulyam / tat-pUrvoktaM / sarva, yathAvat-tAtvikena rUpeNa / Aracayati sma-karoti sma / sadupadezadhanusArayathArthavartanazIlo mahApuruSa iti bhAvaH // 92 // atha taduktyanukUlakriyAprakAramevAha-AhuyetiAhUya mAlikamasau draviNaM vyatArI-dicchAtiriktamavilambaparo mahecchaH / puSpANi me pratidinaM divasodaye'pyAss-nIyArpayeriti punardhanavAnuvAca // 93 vyAkhyA-avilambapara:-kSiprakArI / aso, maheccha:-mahAbhilASaH zreSThI / maalik-maalaakaarm| Aiya, icchAtiriktam-icchAyAH atiriktamadhikaM / draviNaM-dhanam / vyatArIt-adAta, punaH ! dhanavAnibhyaH saH / divasodaye-prabhAte / pratidinamapi puSpANi AnIya me-mahyam / arpaye:-daderityuvAcaAdiSTavAn // 13 // utsUramAracayitA kusumAvacAya-mArAmikaH sa vidanidadhat phalAni / dhyAtveti dhArmikaziromaNireSa zapyo-sthAyaM vanIM svayamiyAya salIlagatyA // 94 vyAkhyA-saH, aaraamikH-maalikH| phalAni-rAtrau taroH ptitaani| nidadhat-maMgRhaNan / kusumAvacAyaM-puSpacayanaM / vidadhan-kurvan / utsaraM-sAyaMkAlaM 'dinAvasAnamutsUraH' iti haimaH / yadvA uduccaiH sUraH sUryaH ythaasyaattthaa| AracayitA-karttA, prabhAtakAlaM vytikraamyedityrthH| iti-itthaM / , dhyAtvA eSaH, dhArmikaziromaNiH-dhArmikeSu ziromaNiH zreSThaH / svayam-Atmanaiva / zayyotthAyaMzayyAta utthAnaM kRtvA utthAyaiva, prabhAtakAla eva, etena puSpAnayane atyA''daraH pUjAyAzcA pUrNabhaktibhAvasUcitaH / salIlagatyA--salIlayA savilAsayA harSasaMbhinnayA gtyaa| vanIm-udyAnam / iyAya-jagAma / nahiM devasevA mAnasautsukyaM bhRtyakRtyamapyapekSate, tatra svasyaiva dAsatvenArpaNAditi bhAvaH // 94 // . zreSThigamanena mAlikapravRttimAha-dhanyo'hamiti-- Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 176 ] dhanyo'hamasmi yadupAgamadeSa veSa-saMskArazobhitasadAkRtiratra harmI / ityAtmazaMsanapareNa vanAvanena, tasmai phalAni dadire kusumAni cApi // 95 // vyAkhyA-ahaM, dhanyaH-bhAgyavAn / asmi-tatra hetumAha / yat-yasmAt / atra-udyAne / veSasaMskArazobhitasadAkRtiH-veSasya nepathyasya yaH saMskAraH mArjanaM tena athavA veSaH saMskArazca tAbhyAM zobhitA sadAkRtiryasya sa tAdRzaH / eSa hrmii-shresstthii| upAgamata-AgatavAn / iti-ityam / AtmasaMzanapareNaAtmanaH svasya zaMsane prazaMsane pareNAbhimukhena / vanAvanena-vanasyodyAnarayAvanena pAlakena, mAlAkAreNetyarthaH / tasmai zreSThine / phalAni kusumAni cApi dadire-dattAni // 15 // lAtvA phalAni vipulAni sa maMjulAni, puSpANi gandhakalitAni dhneshvro'pi| hayaM sametya sakalaM viniveSya pAtre, snAtvA jalaiH zucirupAkramatArhadarcAm // 96 // ___vyAkhyA-ma:-dhanezvaraH dhanadattaH / api vipulAni-mahAnti pracurANi ca / phalAni, maJjulAnimanoharANi, ganvenAmodena kalitAni samanvitAni, sugandhIni ityarthaH / puSpANi, lAtvA-AdAya / hayaMgRhaM / smety-aagty| sakalaM-sarva, tatpuSpaM phalaJca / pAtra-sthAlAdirUpe bhAjane / vinivezya- kRtvA / jalaiH snAtvA-ata eva zuciH-pavitraH san / arhatAm-jinezvarANAm / arcAm-pUjAm / upAkramataprArabhata / / 96 / / sadmasthitA'rhatamahApratimAsaparyA, kRtvA yathAvadatha saMghajinAlaye'gAt / naiSedhikItrayapurassaramAtmanaiva, dakSaH pradakSiNavidhiM trividhaM vidhAya // 9 // vyAkhyA-sadasthitAhatamahApratimAsaparyA-sadmani svagRheM sthitA sthApitA yA ArhatI arhatAM jinezvarANa mahApratimA tasyA. sayA~ pUjAM / yathAvat-yathAvidhi / kRtvA, ath-anntrN| saMghajinAlayesaMghasya jinAlaye caitye / agat -gatavAn / tatra dakSaH- kuzalaH sH| naiSedhikItraya purassaram-naSedhikInAM svagRhajinamandirajinadravya pUjAsAvadyavyApAraninirvRttAnAM trayaM purassaraM yathAsyAttathA ttpuurvkmityrthH| AtmanA-svayameva / trividhi-trivAramityarthaH / pradakSiNavidhi-pramupratimAdakSiNabhAgAdArabhya pradakSiNAM / vidhAya--kRtvA / asyAne devAnavandatetyanenAnvayaH / pUjAM tridhApi viracayya vicitrabhakti-bhUmipramArjanamapi trividhaM prakurvan / tisro vitatya vinayI praNatIrnayajJo-'vasthAtrayaM nijamano viSayaM vitanvan // 98 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 177 ] vyAkhyA vicitramati:-vicitrA itaravilakSaNA bhaktiryasya sa tathA / vayanA nItinipuNaH / vinayI-namratAsampannaH, sa zreSThI / tridhA'pi-aGgAprabhAvAtmakabhedataniprakArAmapi / pUjAm-arcAm / ciracayya-jinAgamotavidhinA vidhAya / trividhaM-trivAramityarthaH / bhUmipramArjanamapi-vastrAbalena kSititalavizodhanamapi / prakurvan-vidadhAnaH / tisra:-trisaGkhyAkAH / praNatI:-pragAmAn / vitatya-kRtvA / avasthAtrayaM-chadyastha-kevalitva-siddhatvAkhyAvasthAtrayam / nijamanoviSayaM-sauvasvAntagocaram / vitanvankurvan / asyApi devAnavandatetyanenAnvayaH // 98 // AzAtrayekSaNavivarjanamAdadhAno, vinyastadRSTiyugalo jinarAjabimbe / varNAdikatritayabhAvanayA prasakto, mudrAtrayaM prakaTayana prtipttipuurvm||99|| ___ vyAkhyA-AzAtrayekSaNavivarjanam-pRSThaM pArzvadvayazca, Urdhvamastiryak ceti AzAtrayaM tasya IkSaNamavalokanaM tadvivarjanam, AdadhAnaH-kurvana, jinarAjabimbAbhimukhamevaikApracittapUrvakaM pazyannityarthaH / etenaikatAnatA sUcitA, ata eva / jinarAjavimbe, vinyastadRSTiyugala:-sthirIkRtanyanadvitayaH / varNAdikatritayabhAvanayA-paThyamAnastutyakSarArthapratimAdisvarUpavicAraNayA / prasaktaH-samanvitaH, etena cittavRttizudviruktA 'vannatiyaM vaNNatthAlaMbaNamAlaMbaNaM tu paDimAi' iti bhASyam / pratipattipUrvam-jJAnazraddhAnapUrvakam / mudrAtrayamyogamudrA-jinamudrA-muktAzuktimudrArUpamudrAtrayam / prakaTayan-pradarzayan / asyApi devAnavandatetyanenAnvayaH / / 99 // atyuttamapraNihititritayapraNetA, devAnavandata jinAdhipatIn sucetaaH| kasyAnavadyatamatAM na satAM kramo'yaM, sampAdayatyavirataM hi vidhiiymaanH||10|| vyAkhyA atyuttamapraNihititritayapraNetA-paramotkRSTapraNidhAnatrayavidhAtA, akuzalAnAM manovAkAyAnAM nirodhaH kuzalAnAzca teSAM karaNamitipraNidhAnatrikam / saH sucetA:-sumanAH san / jinAdhipatIn devAn avandata-devavandanaM vidadha iti / hi-yataH / vidhIyamAnaH-kriyamANaH / satAm-satpuruSANAm / ayaM-pradarzitaH / kramaH-rItiH / kasya-kasya janasya / anavadyatamatAm-niSkaluSatAm / aviratam-satatam / na sampAdayati-na karoti ? api tvavazyameva karoti / ahaMdupAsanayA pApapraNAza iti bhAvaH // 10 // atha tasya sAdhubhaktimAha caityeticaityAlayAdava nirIya savegamibhyo, vavrAja dhAmavasatirvasati gurUNAm / tatra praNampa murupAdapayojayugmaM, sAdhana yathAkramamavandata vandyavanyAya // 10 // Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 178 ], vyAkhyA-atha-anantaram / dhAmavasati:-tejasa Aspadam tejasvItiyAvada / ibhyaH-sa zreSThI / caityAlayAt-jinamandirataH / nirIya-nirgatya / savegam-saramasam / gurUNAM vasatim-sAdhUnAM sthAnam , upAzrayamitiyAvat / vAja-jagAma / tatra-upAzraye / gurupAdapayojayugmam-AcAryacaraNakamalayamalam / praNampa-abhivandha / yathAkramam-kamamanatikramya / vandhavandyAn-narendrAdivandyAnAmindrAdInAmapi vandyAn paramapUjyAnitibhAvaH / sAdhUna-munIn / avandata-prANamat // 181 // atha munivandanottarakRtyamAha yugmena vyAkhyAmiti datveti ca-- vyAkhyAM nizamya samabhAva vidhAnadhuryA-mAcAryavaryasuguroramRtAyamAnAm / kAryaH sphuratasukRtabuddhibhireSaNIyA-hAragrahAya bhagavadbhiranugraho me // 102 // dattvA kSamAzramaNamityavadhAnapUrva, zreSThI niketanamupetya kRtArhadarcaH / sAdhUna vihArya parihAryaviparyayeNa, bhoktu samArabhata sa svajanaiH smetH||103|| (yugmam ) vyAkhyA-AcAryavaryasuguroH-guruguNagaNasamanvitasya sUripravarasya / amRtAyamAnAm-amRtasamAnAm / samabhAvavidhAnadhuryAm-sAmAyikAdiviziSTasamatAbhAvajJApanasamarthAm / vyAkhyAm-vyAkhyAnam / nizamya-zrutvA / sphuratsukRtabuddhibhiH-sphurantI prakAzamAnA sukRte satkArye buddhiryeSAM taiH jAmatpuNyamatibhiH / bhagavadbhiH-zrImadbhirbhavadbhiH / eSaNIyAhAragrahAya-dvicatvAriMzadoSavarjitazuddhAzanAdigrahaNAya / me-mama, mayItyarthaH / anugrahaH-kRpA / kArya:-vidheyaH / iti-ittham / avadhAnapUrvam-sAvadhAnam / kSamAzramaNamvandanam , 'icchAmi khamAsamaNo' itisUtraprasiddham / dattvA-kRtvA / niketanam-nijagRham / upetyaupAgatya / kRtArhada:-vihitavItarAgapUjanaH / sa zreSThI, sAdhUna vihArya-pratilAbhya / parihAryaviparyayeNaabhakSyAdityAgena / svajanaiH sameta:-parijanaparivRtaH / bhoktuM samArabhata-upAkramata // 102 // 103 // ___prathamaM sAdhvAdibhyo vitaraNe hetumAha-sAdharmiketisAdharmikAnamRtasaMnibhabhojyapeyaiH, saMmAnitAna prathamamabhyavahArya mAnyAn / yad bhujyate svarucibhiH pratilAbhya sAdhU-stadbhojana jtthrpuurnnmnydaahuH||104|| . Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 179 ] vyAkhyA-prathamam-purA / mAnyAn-pUSyAn / sAdhUna-munIn / pratilAmya-samarpya / saMmAnitAn sAdharmikAn-satkAritAn samAnadharmiNaH / amRtasannimabhojyapeyaiH-sudhAsvAdukhAdyapAnaiH / abhyavahAryabhojayitvA | svarucibhiH-icchAnukUlam / yat , bhujyate, tat-tadeva / bhojanam , anyat-etatpratikUlam / jaTharapUraNam-udarapUrtimAtram / AhuH-svodarabharaNamAtramadhamamitibhAvaH // 10 // atha tasya dInebhyo dAnamAha-daurvidhyeti-- daurvidhyasaGkucitamAnasavRttidInA-nAmantrya bhojyanicayairupabhojya samyak / vAsAMsi niHzvasitahAryatamAJcalAni,dattvA visarjayati sasma niriishvraaNshc||105|| vyAkhyA-sa:-dhanadattaH / dauvidhyasaGkacitamAnasavRttidInAn-daurvidhyena durbhAgyatayA saGkucitA - anudArA mAnasavRttiH manobhAvo yeSAM te tAdRzAH ye dInAstAn kRpaNAnitiyAvat / nirIzvarA~zca-dInAnapi / Amantrya-samAkArya / bhojyanicayaiH-pakvAnnAdikhAdyasamUhaiH / samyak-suSThu, yathecchamitibhAva : upabhojya, nizvasitahAryatamAJcalAni-nizvasitena tattulyenAtisUkSmeNApi vAtena hAryatamAni kampanIyAni atizayasUkSmANi aJcalAni prAntabhAgA yeSAM tAni tAdRzAni / vAsAMsi-vastrANi / datvA-vitIrya / visarjayati sma-pratyAvartayat / etena anukampAdAne'syAdaraH sUcitaH // 15 // athAgamalekhanodyogamAha-AhvApyeti - AhAyya madhu lipikarmavidhAnadakSAna, sa sthUlalakSakulalakSaNalakSaNIyaH / dravyaM vitIrya jinanAyakarsapraNItasiddhAntazAstralikhanAni samAdideza // 106 // . vyAkhyA-sthUlalakSAlalakSaNalakSaNIyaH-'sthUlalakSadAnazauNDo bahuprade' iti haimavacanAva sthUlaM lakSayati Alocayati mahahAnaM dadAtItiyAvat sthUlalakSaH, sthUlalakSaM dAnazauNDaM yatkulaM tasya lakSaNenaudAryAdinA lakSaNIyaH sa dhanadattaH / maDakSu-drutameva, drAG manu madi drutamityamaraH / lipikarmavidhAnadakSAn-lipikarmaNaH lekhasya yadvidhAnaM karaNaM tatra dakSAn nipuNAn , atizuddhasundarAkSaralekhakAn / AhAyya-AkArya / dravyaM-vesanarUpaM dhanaM / vitIrya-datvA / jinanAyakasaMpraNItasiddhAntazAbalikhanAni-jinanAyakasampraNItasya siddhAntazAkhasya likhanAni lekhanAni / kuTAdirayamityeke / likhanIyam , likhanam , likhitanyam iSikriyAratmasamukhyavacanAkkhinazabdasyApazabdatvaM nAzanIyamiti / samAdideza-mAjAtavAna. // 106 // . Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 18.] ___ athaivaMkRtasukRtaphalaprAptimAha-ityAgraheNetiityAgraheNa mahatA nihatAntarAya, dharma sadA vidadhato'sya dhanezvarasya / tuSTA kazcidapi zAsanadevatA'sau, putro bhaviSyati taveti mudA zazaMsa // 107 // , vyAkhyA-iti-pUrvoktaprakAreNa / mahatA-adhikena / AgraheNa-utsAhena / nihatAntarAyaM-nihataH vinaSTaH antarAyaH vighnaH yasya tAdRzaM, nirvighnaM yathAsyAttathA / sadA-sarvadA / dharma, vidadhata:-kurvataH / asya dhanezvarasya-zreSThinaH dhanadattasya / kthaMcidapi-bhaktyA / tuSTA-prasannA / asau-prasiddhA / zAsanadevatA taka putro bhaviSyAta iti-itthaM / mudA-prItyA / zazaMsa-varaM dadau // 10 // atha tatkRtazAsanadevatApraNatimAha-devIvare itidevIvare bhavati tuSTimupAgatAyAM, no durlabhaM bhavati kiJcana vstuvRttyaa| ityuddhatasvaramudIrya kRtAJjaliH sa, sAdharmikapraNayataH praNatiM cakAra // 10 // ____vyAkhyA-bhavati devovare !-mahAdevi ! tuSTiM-prasAdam / upAgatAyAM prAptAyAM, tvayi / vastuvRtyA-yathArthataH / kishcn-kimpi| durlabhama-alabhyaM / no-naiva / bhavati, tvayi prasannAyAM satyAM sarvameva sulabhamityarthaH / itIttham / uddhatasvaram-tArasvaraM yathAsyAttathA / udIrya-uccArya / kRtAJjaliH saH-dhanadattaH / sAdharmikapraNayata:-sAdharmikaprItyA / praNati-praNAmaM / cakAra // 18 // atha palyai tatkRtavaranivedanamAha-palyai itipalyai nyavedayata zAsanadevatAyAH, pazcAtsa vaakymthnirbhrtossitaayaaH| prAgeva vaktrakamalaM prabhavatprasAdamAnandatundilamidaM prakaTIcakAra // 109 // vyAkhyA-atha-varaprAptyanantaram / nirbharatoSitAyA:-nirbharamatyantaM toSittAyAH prasAditAyAH / zAsanadevatAyAH, vAkyaM-tava putro bhaviSyati ityevaM rUpaM / sa:-dhanadattaH / payAta, paralyai, nyavedayatakavitavAn / prabhavatprasAda-prabhavan prasAdaH skAtiryasya tada , ata eva / Anandandilam-Anandena sandira vikasvaram / patrakamala-bhaktraM mulaM malamiva vana / prAra-pUrvameva / idaM-devatAvAda / 1 prakaTIcakAra-prasAramukhameva darzamaineva varaprAptimasUcayadityaH 19 // Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 181] tasyAH svapnasUcitamanadhAraNamAha-marmamitigarbha babhAra dhanadattadhanezabhAryA, sA tatprabhRtyapi mRtaa-sukRtprbhaavH| svapne ca pUrNakalarsa salilaiH apUrNamAnacchaderapihitaM kalayAmbabhUva // 110 // . vyAkhyA-sukRtaprabhAvaiH-sukRtasya puNyasya prabhAvaiH / bhRtA-pUrNA, puNyavatI / sA dhanadattadhanezabhAryA-ghanadattanAmnaH dhanezasyebhyasya bhAryA, satyabhAmA / tatprabhRtyapi-tadArabhyaiva / garbha bamAra-dadhau / svapne ca, salilaiH-jalaiH / prapUrNa-bharitam / AmracchadaiH-Amrasya chadaiH patraiH / apihitam-AcchAdinaM / pUrNakalasaM kalayAmbabhUva-dadarza // 11 // atha svapnadarzanAnantaraM tatkRtyamAha-svapnoti-. . svapnopalabdhisamanantaramevagandhapuSpANi pANikamale vinivezya dhanyA / prANapriyaM mRduvacobhirudArabuddhirutthApya sA pravadati sma yathArthamevam // 111 // vyAkhyA-svapnopalabdhisamanantarameva-svapnasyopalabdhiH sandarzanaM tatsamanantarameva / udArabuddhiHdAne kuzalabuddhizAlinI mhaashybuddhimtii| dhanyA bhAgyavatI / sA-satyabhAmA / gandhapuSpANi-suramisumAni / "gandho janamanohArI surabhirghANatarpaNaH" iti haimH| pANikamale-karakamale / vinivezya-kRtvA / prANapriyaMkAntaM / mRduvacobhiH-komalavAgbhiH / utthApya-jAgarayitvA / yathArtha-yathAvRttam / evam-vakSyamANaprakAreNa / pravadati sma // 111 // ......... . svapne niraikSiSi vizeSavidAM varAdya-kalyANapUrNakalasaM jalasaMbhRtaM ca / kIhak phalaM mama bhaviSyati cAsya nAtha! tattvaM nivedaya madaata eva tttvm||112|| __vyAkhyA-vizeSavidAMvara !-vijJAnAM vara ! zreSTha ! adya svapne jalasambhRtaM-jalapUrNazca / kalyANapUrNakalaza-kalyANaM maMgalaM "kalyANaM maMgala zubhami"tyamaraH / kalyANasya suvarNasya vA 'kalyANaM kanakamiti'. haimaH / pUrNakalazaM / nirakSiSi-vyalokayamaham / nAtha !-svAmin ! tvamasya-svapnasya / mama kiittk|i phAra maviSyati tattattva-tadrahasyaM / madagrata eva-na tu saGkocAdinA parokSe, anyathA madutkaNThA na vivardheta iti bhAvaH / nivedaya-kathaya, yena majijJAsApUrtiH syAditibhAvaH // 112 // Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 182 ] taduttaramAha-etataduktamitietattaduktamavadhArya vicArya buddhayA, prAha sma vismitamanAH pramanAH sa cAvyaH / jAne'smi pUrNakalasapravilokanena, sUnustavendumukhi ! saMbhavitAcireNa // 113 // vyAkhyA sa ca AtyaH-ibhyaH dhanadattaH / taduktaM-tayA satyabhAmayA uktaM kathitam / etatsvapnam / avadhArya-zrutvA / buddhathA vicArya vismitamanA:-vismitaM manazcittaM yasya sa vismitamanAH / pramanA:-praSTaM mano yasya sa pramanAH prasannaH / prAha sma-uvAca / kimityAha / indumukhi ! pUrNakalasapravilokanena tavAcireNa-zIghrameva, sUnuH putraH / sambhavitA-bhaviSyati iti / jAne'smi-ahamavaimi // 11 // vAcaM priyasya paramArthata eva sattyAM; mattvA samutthitavatI phalasaMyutAni / sA bibhratI priyatamapratipAditAni, puSpANi vAsavasatiM svavazA vivesh||114 __vyAkhyA-priyasya-patyuH / vAcaM, paramArthataH-nizcayena / satyAM-yathArthA / matvA eva-khalu / samutthitavatI-tata utthitA satI / priyatamapratipAditAni-priyatamena kAntena pratipAditAni dattAni / phalasaMyutAni puSpANi bibhratI-dhArayantI / svavazA-sthirasvabhAvA / sA vAsavasati-vAsagRhaM / viveza-yayau // 114 // atha tasyAH dohadapUrtimAha-yAn dohadAnitiyAna dohadAna svahRdaye bibharAmbabhUva, sA zreSThirAjadayitA kalitA gunnaughaiH| pRcchatpurandhrivadaneritavAkyabhaGgayA, tAna vallabhaH sapadi pUrayati sma tsyaaH|115 vyAkhyA-guNaudheH-guNAnAmodhaiH samUhaiH / klitaa-smnvitaa| sA zreSThirAjadayitA-preSThirAjasya dayitA priyA, satyabhAmA / svahRdaye yAn-yatprakArAn / dohadAn-garbhakAlikamanorathAn / vimarAmbabhUvadhArayAmAsa / vanamaH-priyaH / tasyA:-satyabhAmAyAH / tAn-dohadAn / pRcchatpurandhrivadaneritavAkyamAyA-pRcchantInAM jijJAsamAnAnAm purandhrINAM kuTumbinArINAm "purandhrI tu kuTumbinI" itihaimaH / vadanaiH mukhaiH Iritasya kathitasya vAkyasya bhajayA Azayena racanayA jJAtvetizeSaH / sapadi-tadakAlameSa / pUrayati sma / etena tasya sarvavastusaulabhyamuktam // 115 // Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [183 ] atha tasyAH putraprasavamAha-prAsta setipAsUta sA tanayamadbhutarUpasampatsaMtarjitAmarakumArakumArarUpam / vidyotayantamabhitastadariSTadIpatejAMsi kendrapatitocazubhagraheSu // 116 // vyAkhyA-sA-satyabhAmA / kendrapatitoccazubhagraheSu-kendre prathamacaturthasaptamadazamasthAne patitAH sthitAH uccAH svoccagRhasthAH zubhagrahAH teSu satsu / tadariSTadIpatejAMsi-tasyAriSTasya sUtikAgRhasya 'ariSTaM sUtikAgRhamiti' haimaH / dIpasya tejAMsi / abhitaH-sarvataH, tadabhibhUyetyarthaH / vidyotayantaM-prakAzayantam / adbhutarUpasampatsantarjitAmarakumArakumArarUpam-adbhutasya vilakSaNasya rUpasya saundaryasya sampadA Adhikyena santarjitaM tiraskRtam amarakumArANAM devaputrANAM kumArasya kArtikeyasya ca rUpaM yena tAdRzaM / tanayaM-putraM / prAmRta-suSuve // 116 // atha tacchravaNena zreSThino harSAtirekamAha-dAsIjanairitidAsIjanaidrutamupetya sutaprabhUtyA, zreSThI prahRSTahRdayairabhivarddhito'yam / deyaM na kiMcana viveda na cApyadeya, nAdeyameva paripUrNamanAH pramodaiH // 117 // __ vyAkhyA-dAsIjanaiH-paricArikAjanaiH / prahRSTahRiyaiH-prasannaiH / drutamupetya-tvaritamAgatya / sutaprabhUtyA-(prasUtyA ) sutasya putrasya prabhUtyA janmanA / amivardhita:-vardhApitaH / ayaM, zreSThI-dhanadattaH / prmodaiH-prhrsseH| paripUrNamanA:-san / kiJcana-kimapi / deyaM-dAsIjanAya bitaraNIyamiti / na viveda / tathA adeyam-etanna deyamityapi na ca-viveda / tathA Adeyam-etanmayA grAhyamityapi / na-viveda / harSAtirekeNa kiM karttavyatAvimUDho jAtaH iti bhAvaH // 117 // atha tasya janmotsavakaraNamAha-putretiputrA bhavanti bhavane bahavo'pi yasya, jAte sute vitanute'pi mahAmahaM sH| pApopayAcitazataistanayaM tathA yaH, kiM notsava sa tanutAM tanutANDavena // 11 // vyAkhyA -yasya-janasya / bhavane-gRhe / bahavo'pi, putrAH bhavanti so'pi, sute-putre / jAte-sati / mahAmaha-mahotsavam / vitanute-vidadhAti / tathA yaH upayAcitazataiH-upayAcitAni ' putrArthaprArthanAni teSAM zataiH / tanayaM-putraM / prAya sa-janaH / notsavam-na avidyamAnaH utsakaH yataH ta tAzam mhotsvm| .. Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [184 ] tanutANDavena-tanunA alpena tANDakena nATyena / bAmulA-kurutAM / kim-arthAt na, api tu mahAtANDa vADambareNaiva, mahADambarapurassaram putrajanmotsavam kRtavAnityarthaH / yadvA tanutANDavena zarIranartanapurassaram , * utsavam janmamahotsavam , kiM na tanutAm , api tu tanutAmevetyarthaH // 118 // atha putrajanmaprayuktaharSeNa kRtyAntaramAha-vijJapyetivijJapya vijJatamatA'vamatAprayajIvaM, sarvasahAdhipatimeSa mahopadAbhiH / kArAgrahasthitimataH puruSAnsamastAn, satkRtya kRtyavidaraM vymucnmhecchH||119 vyAkhyA-maheccha:-udAraH / kRtyavid-vidhijJaH / eSa-dhanadattaH / vijJatamatA'tramatAprathajIvaMvijJatamatayA buddhimattayA avamataH nirjitaH agrathaH vidvadagraNIH jIvaH bRhaspatiH yena taM tAdRzaM 'dhiSaNo guruH jIvaH' ityamaraH / sarvasahAdhipati-pRthivyAH 'sarvasahA vasumatI vasudhorvI' ityamaraH, adhipatiM prabhu rAjAnam / mahopadAbhi:-utkRSTopAyanadAnapurassaram / vijJapya-prArthanayA anukUlaM kRtvA / kArAgrahasthitimata:-kArAgRhe daNDyabandhanagRhe sthitimataH sthitAn , aparAdhinaH bandinaH / samastAn puruSAna-janAn / satkRtya-sAdaram / araM-zIghraM / vyamucat-vyamocayadityarthaH // 119 // ... atha tadA dAnA''dAnArthamadhyApakAgamanamAha-adhyApakairitiadhyApakairmukaramaNDalamapradeze, vaMzasya zasyamatibhistvarita nidhAya / chAtraiH samaM samupagatya paThadbhiruccAra samAzritamamuSya niketanasya // 120 // vyAkhyA-vaMzasya-veNudaNDasya / agradeze-zikhare / mukuramaNDalaM-mukurasya darpaNasya maNDalaM smuuhuuN| nidhAya-kRtvA, tathA''cArAditibhAvaH / uccaiH-tArasvareNa / paThadbhiH-stutiM kurvdbhiH| chAtrai:-ziSyaiH, "chAtrAntevAsinau ziSye" ityamaraH / samaM-saha / zasyamatibhiH-subuddhibhiH / adhyApaka:-zikSakaiH / tvaritaM-zIghraM / samupagatya-samAgamya / amuSya-dhanadattasya / niketanasya-gRhasya / dvAra samAzritamdAnAdAnecchayeti bhAvaH // 120 // ... ' atha tebhyastahAnamAha-bhAlAnItibhAlAni kuGkamavizeSakabhUSitAni,teSAM vidhApya vidhivat sa suvAsinIbhyaH / tAmbUlamAlazayatAmarasena dalA,dravyaM pradApya bahulaM visasarja dhImAna // 121 // Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 185] vyAsthA-sImAna-dhanadattaH / teSAM sacchAtrAdhyApakAnAM / mAlAni-pAlayasAni / suvAsinImya:-vadhUbhyaH / vidhivat-vidhipUrvakaM / kucha mavizeSakabhUSitAni-masya vizeSakaiH tikkaiH mUSitAni / vivApya-kArayitvA 'tilakacitrakANi vizeSaka' ityamaraH / mAtmazayatAmarasena-AtmanaH svasya zavaH karaH 'zayaH pANiH' ityamaraH / tAmarasa kamalamiva tena / tAmbUlaM-nAgavallIdalaM / datvA, bahulaM-pracuraM / dravyaMdhanaM / pradApya-dApayitvA / visasarja // 12 // - atha maGgalatilakArya paurastrINAmAgamanamAha-sthAlAnotisthAlAni kAJcanamayAni nivezya pANau, kundojjvalAkSatabhRtAni samantato'pi / paurastriyo ghusRNacandanapAtrahastAH,kattu vizeSakamupAsthiSatA'sya pastyam // 122 ____ vyAkhyA-kundojjvalAkSatabhRtAni-kundaiH mAdhyapuSpairiva mAdhyaM kundami' tyamaraH / ujjvalaiH vizadaiH ajhataiH tANDulaiH bhUtAni pUrNAni / kAcanamayAni-svarNanirmitAni / sthAlAni, pANI-kare / nivezyakRtvA / samantataH-sarvataH / api, etena tasya paurapriyatvaM sUcitam / ghusRNacandanapAtrahastAH-ghusaNaM kuDumaM candanaM ca yeSu tAdRzAni pAtrANi haste yAsAM tAH tAdRzyaH / paurastriyaH, asya-dhanadattasya / vizeSakatilakaM / kartu, pastyam-gRham / upAsthiSata-samAgaman // 122 // atha tilakakaraNaprakAramAha-tA: zreSThinamiti - tAH zreSThinaM samupavezya catuSkikAyAM, bhAle vidhAya tilakaM vitatAkSataM ca / vizrANya vAnaparipAkimanAlikeraM, tvaM jIva nanda bhava putravatAmadhIzaH // 123 // vyAkhyA-tA:-samAgatAH pauragniyaH / zreSThina-dhanadattaM / catuSmikAyAM-catuSpAdavistIrNayuktakASThapIThe / samupavezya, mAle-zreSThinaH kapAle / tilakaM vitatAkSata-vistRtataNDulaM / ca, vidhAya-kRtvA tathaiva tilakakaraNAcArAditi bhAvaH / vAnaparipAkimanAlikeraM-vAnaM zuSkaM tacchuSkaM vAnamiti'haimaH / paripAkima pakvaM ca nAlikeram / vizrANya-datvA, tasya zubhaphalatvAditi bhAvaH / tvaM jIva nanda, putravatAMputriNAm / adhIza:-zreSThaH / bhava-iti AziSo daduriti zeSaH / / 123 / / atha tAbhyastaskRtapuraskArapradAnamAha-ityAziSa iti - ityAziSaH sa hRdaye bahudhAbhinandya, prodyatpramodanivahaH purasundarINAm / datvAMzukAni zaradindumayUkhajAlanyUtibhrama viracayanti visRSTavAMstAH // 124 // Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 186 ] ...., vyAkhyA-prodyatpramodanivahaH-prodyan Avirbhavan pramodasya praharSasya nivahaH bharaH yasya saH / saH-dhanadattaH / purasundarINAM-purandhrINAm / iti-pUrvoktaprakArAH / AziSaH-zubhavacanAni / hRdaye, bahudhAvAraMvAram / abhinandha-prazasya / zaradindumayUkhajAlavyUtibhramaM-zaradaH tadAkhyoH yaH induzcandraH tasya mayUkhajAlaiH candrikAvRndaireva tanturUpaiH vyUtiH vAnam "vANivyU tiH dve tantuvAnasye"tyamaraH, tasya bhrama bhrAnti / viracayanti-kurvanti / aMzukAni-kSaumavastrANi / dattvA, tA:-purastrI / visRSTavAn-gamayAmAsa visarja yati sma // 14 // __ atha putrasya zubhAya lokAnAM bhAvamAha-dravyANIti-- dravyANi yAni sa dhanI vicikAya SaSThI-jAgaryikAmahamavApya sutasya tasya / no tAni kazcidapi ca vyayasAtkaroti, pANigrahe'pi tanayasya mhrddhiko'pi|125 vyAkhyA-sa dhanI-ibhyaH dhanadattaH / tasya-jAtasya |sutsy-putrsy / SaSThIjAgaryikAmahaM-SaSThayAM SaSThe dine yaH jAgaryikAyAH jAgaraNasya mahaH utsavaH tam 'uddharSo maha uddhva utsavaH,' ityamaraH / jAtakasya SaSThyA rAtrau arcAdinA jAgaraNaM kurvantIti bhAvaH / avApya-prApya / yAni, dravyANi-dhanAni / vicikAya-dadau, saMgRhItavAMzca / tAni-dravyANi / kazcidapi-anyo'pi / mahaddhiko'pi ca, tanayasya-putrasya / pANigrahe-vivAhA'vasare'pi, vyayasAt-vyayitAni / no-naiva / karoti-etena tadAnImanalpAni dravyANi tasya putrasyAmaGgalaM mA bhUta sarveSAM ca putropari zubhabhAvanA sarvadA'stvitihetorvyayitAnIti sUcitam / / 125 / / . atha jAtakasya nAmakaraNamAha-zlokayugmena-jAte ityAdijAte mahotsavabhare sakale'pi loke, sammAnita vasanacInadukUladAnaiH / svapnAnusAri tanayasya tatAna nAma, zreSThI mahena dazame'hani sammadena // 126 ___ vyAkhyA-mahotsavabhare-mahotsavasya bharo'tizayaH tasmin / jaate-smpnne| sakale-sarvasminnapi, loke-jane / vasanacInadukUladAnaiH-vasanaM kArpAsakaM cInadukUlaM cInadezodbhavakSaumavastraM tasya dAnaiH vitaraNaiH kRtvA / sammAnite-puraskRte sati ca / zreSThI-dhanadattaH / mahena-utsavapUrvakaM / dazame, ahani-dine / sammadena-harSeNa / tamayasya-putrasya / svapnAnusAri-pUrvadRSTasvapnAnukUlaM / nAma-nAmadheyaM / tatAnacakAra / / 126 // : . . kintannAmetyAha-jyotirvidoSIti-- .... Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 187 ] jyotirvido'pi vinivArya suvAsinIzva, naimittikAnapi kalAkuzalAnazeSAn / sanmaGgalazruti ca maGgalakumbha ityAbrahmANDamAkalitazAradacandrakIrti vyAkhyA-jyotirvidaH-daivajJAn / suvAsinI:-vadhUzca, naimittikAn- nimittaM zakunaM tajjAnantIti tAn zAkunikAnapi, azeSAn - sakalAnanyAn / kalAkuzalAn-kalAsu vidyAsu kuzalAn nipuNAn / api, vinivArya-tattavakathitanAmadheyamasvIkRtya svapnasUcanena putro jAta iti tadanusAryeva nAma bhavatu iti zradvayeti bhAvaH / AbrahmANDam -brahmANDaM yAvat, vizvasmin / AkalitazAradacandrakIti:-AkalitA vyAptA zaraccandratulyA kIrtiH yasya saH tAdRza zreSThI / sanmaGgalazrati-sato vidyamAnasya samIcInasya vA maGgalasya tacchabdasya zrutiH zravaNaM yasmin tAdRzaM svapnAnusArI ityanuSajyate / maGgalakumbha iti-ityAkArakam / nAmanAmadheyaM / tatAna-cakAreti pUrvazlokenAnvayaH / / 127 / / atha dhAtrIbhirlAlitaH so'STAbdo jAta ityAha-dhAtrIbhiritidhAtrIbhirujjvalarasodayasRtvarIbhirvizvambharAruha ivAcala sAriNIbhiH / saMvarddhamAnasubhagaH paripAlyamAno, jajJe janapramadado'STasamaH kramAsaH // 128 // vyAkhyA-dhAtrIbhiH paJcabhirupamAtRbhiH "dhAtrI tu syAdupamAtA" iti haimaH / ujjvalarasodayasRtvarIbhiH-ujvalaH vizadaH nirmalazca yaH rasaH anurAgaH jalazca tasyodayenAvirbhAvena sRtvarIbhiH gatizIlAbhiH / acalasAriNIbhiH-acalasya parvatasya sAriNobhiH laghunadobhiH acalAbhivo sAriNIbhiH kulyAbhiH 'prasAraNyAM svalpanadyAM ca sAraNoti' medino, 'kulyA ca sAraNo' iti haimaH / vizvambharAruhaH-mahIruhaH / sa iva, paripAlyamAnaH-lAlyamAnaH / atha ca saMvardhamAnaH, ataeva subhagaH-sundaraH / tathA janapramadadaHjanAnAM pramadadaH harSadaH / saH-maGgalakumbhaH / kramAta aSTasamaH-aSTavarSo / jajJe-jAtaH / / 128 / / atha zaizave'pi tasyottamapravRttimAha-dRSTvetidRSTvA prayAntamaparedhurudAracittaM, tAtaM vanIM prati sa maGgalakumbha etat / / vyAcaSTa maMgalamukho nanu tAtapAdAH, siddhaya prayAta mayi satyapi kiM svayaM vaa|129 vyAkhyA-aparedhu:-ekadA / udAracittaM-vizAlamanaskaM / tAtaM-pitaraM / banIm-udyAnam / prati, prayAntaM-gacchantam / dRSTvA, maGgalamukhaH-zubhavadanaH / sa, maMgalakumbhaH, etat vyAcaSTa-kathitavAn, Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 188] kimityAha / manu-bhoH / sAtapAdAH-pUjyAH pitaraH ! maSi, satpaSi-vartamAne'pi / siddhapai-kAryArtha / kiM-kasmAt / svayam-AtmanA / vA-eva / prayAta-gacchata / mAmeva tadAbApayeti bhAvaH // 129 // atha janakakRtottaramAha-smitvA jagAdeti-- smitvA jagAda janakaH priyaputra! yAmyAnetu sumAni jagadIzvarapUjanArtham / ArAmamudgataphalAbhyudayAbhirAmamAmodamAzu janayantamupAgatAnAm // 130 // vyAkhyA-janaka:-pitA dhanadattaH / smitvA-ISadvihasya, putravinayadarzanena harSa iti bhAvaH / nagAda-uvAca, kimityAha / priyaputra ! jagadIzvarapUjanArtha-jagadIzvarasya jinezvarasya pUjanArtha / sumAnipuSpANi / Anetum , udgataphalAbhyudayAbhirAmam-udtairutpannaiH phalairabhyudayo vikasanaM tena athavA udgatAni jAtAni phalitAnItyarthaH, phalAnyevAbhyudayaH saubhAgyasampada tenAbhirAmaM manoharam / ata eva upAgatAnAmsamAgatAnAm janAnAm / Azu-sadya eva / Amoda-surabhim saMharSa 'pramodAmodasaMmadAH' ityamaraH / nanayantaM-kurvantam / ArAmam-upavanaM / yAmi // 130 // atha putrabhAvamAha-pitrAmpudIstimidamitipitrAbhyudIritamidaM vinizamya putraH, provAca vAcamatimAtravinItadhuryaH / AjJApyate yadi bhavadbhiranugraheNArAmaM tamapyahamupaimi samaM bhavadbhiH // 131 // __vyAkhyA-pitrA-janakena / abhyudIritam-kathitam / idaM-pUrvoktaM / vinizamya-zrutvA / atimAtravinItarya:-atimAtramatyantaM vinotAnAM namrANAM dhurtho'gresaraH, putraH, vAcaM provAca / kimityAha-yadi bhavadbhiH anugraheNa kRpyaa| AjJApyate-AjJA kriyate tadA bhavadbhiH samaM-saha / ahamapi taM-bhavadbhirvarNitam / ArAmamupaimi-AgacchAmi / vinayI hi putraH na piturAjJAM vinA kimapi karototi bhAvaH // 131 / / atha pituH niSedhavidhyo'pratipattimAha-atyantetiatyantavallabhatayA na nivartitu taM, puNyacchirISasukamAratayA na netum / zakto'bhavat sa bhuvanAdbhutabhAgadheyaH, kUlaGkaSArayamivAyanavartizailaH // 132 // nyAkhyA-bhuvanAdbhutamAgadheyaH-muvaneSu lokeSu adbhutamasAdhAraNaM bhAgadheyaM bhAgyaM "devaM diSTaM bhAgadheyaM bhAgyaM strI nivatividhiH" ityamaraH, yasya saH, dhanadattaH / atyantavalamatayA-atipriyatayA / taM-bAlaM / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - [199) nivati-niSecha / vipremAlAzyamAthAsati bhAvaH / puSpaNDisamAratayA-puSyatpuSTigacchat aciravikasamAnamityarthaH, yacchiISaM tadAkhyAsamaM tadiva sukumAratayA mRdutayA, gamanAdinA zramasambhavabhayAditibhAvaH / netuM-saha AgantuM / na ca zakta:-samarthaH / abhavat-etena pituH lokAgutA dayA prItizca sUcitA / apanavartizaila:-ayane mArge vartate ityevaM kIlo ayavavartI sa tadazaH zailaH / kUladhArayamivakUlaSAyAH nadyAH rayaM vegaM pravAhamiva / yathA nadIpravAhaM mArgasthaH zailaH na niSedhuM nApi apre gamayitu samartho bhavati tathetyarthaH // 132 // atha tasya sahanayanamAha tasyAgrahamiti-- tasyAgrahaM zizutayA:vinivAryamAryatritte vicArya samameva samApa taM tam / jAmbUnadAbharaNabhUSitapANikaNThaM, maJjusvarAvajitakokilakaNThanAlam // 133 // vyAkhyA-Arya:-uttamAcaraNaH sa zreSThI / citte,tasya-bAlakasya / aagrh-htthm| zizutayA-bAlyena hetunA / avinivAryam-AparAvartanIyam / vidhArya-bAlahaTho hi durnivAro bhavatIti bhAvaH / sama-saha / evaM maJjusvarAvajitakokilakaNThanAlaM-maJjasvareNa madhurasvareNa avajitamadharIkRtaM kokilasya kaNThanAlaM yena taM tAdRzaM kokilasvarajetRsvaram / jAmbUnadAbharaNabhUSitapANikaNThaM-jAmbUnadAnAM suvarNAnAmAbharaNaiH bhUSitaH pANiH kaNThazca yasya taM tAdRzaM / taM-bAlaM / tamArAmam / samApa-ninAye / samApataM taM-AgacchataM, ninAyeti zeSaH // 133 // athobhayoH vanagamanakAlikazobhA varNayati-sAkSAditisAkSAt SaDAnana iveSa mahezvareNa, zrImAJjayanta iva jambhaniSUdanena / padmAlayAMpraNayineva sumeSuvIro, gacchan samaM sa janakena virAjate sma // 134 // vyAkhyA-mahezvareNa-zivena saha / sAkSAt SaDAnana:-kArtikeyaH, / iva,jambhaniSUdanena-jambhadviSA jambhasyAsurasya ripuNA indreNa, saha / zrImAn jayanta iva, padmAlayApraNapinA--padmAlayA lakSmI, 'lakSmI padmAlayA padmA,' ityamaraH, tatyAH praNayI kRSNaH tena, saha / sumeSuvIraH-sumAni puSpANi iSavaH vANAH yasya saH cAsau vIrazca sa kAmadevaH / ina, jnkn-pitraa| samaM gacchan-eva / sa-bAlaH / virAjate-sma zobhate sma, atra mAlopamA'laGkAraH // 134 // Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . [190 ] ... atha zizusvAttasya tattadviSayotsukatAmAha caturbhiH zlokaH-pRcchanityAdipRcchan kacidviTapinAM viTapAnatAnAM, nAmAni lokaviditAnyapi nazrutAni / vallIdalAni vipulAni savismayaHsan ,gRhaNan kacicchizutayA'ticalAcalatvAt // vyAkhyA-savismayaH-sAzcaryaH / san-navanavavastudarzanAditibhAvaH / kvacit , viTapAnatAnAMviTapaiH pallavaiH zAkhAbhizca AnatAnAM namrANAM / viTapinA-tarUNAM / lokaviditAni-loke prasiddhAnyapi, nazrutAni nAmAni pRcchan kacicca, zizutayA-bAlyAkhetoH / aticalAcalatvAd-aticaJcalatvAt / vipulAni-bahUni / vallIdalAni-vallInAM latAnAM dalAni patrANi / gRhaNana-bAlakAnAmeSa svabhAva eveti bhAvaH // 135 // udyadinAdhipatimaNDalasannibhAni, kutrApi pAkakalakolaphalAni cinvan / gopAGganAH kvacana locanagocare'pi, kurvan payodadhighaTIH shirsaa''ddhaanaaH|136 vyAkhyA-kutrApi, udyadinAdhipatimaNDalasanni bhAni-udyataH udayaM gacchata. dinAdhipateH sUryasya maNDalena bimbena sannibhAni tulyAni, etaccautsukyahetuH / pAkakalakolaphalAni-pAkena kalAni madhurANi kolAkhyaphalAni / cinvan-saMgRhNan / kvacana, payodadhighaTI:-payAMsi kSIrANi dadhIni ca teSAM ghaTIH gargarIH / zirasA-mastakena / AdadhAnA:-nIyamAnAH / gopAGganAH-gopIH / api locanagocare,kurvanpazyannityarthaH // 136 // dUrvApravAlazakalAni sukomalAni, bhAsvatturaGgamatanUruhasodarANi / mattaM purIparisare paritazcarantaM, kutrApi tarNakakulaM samavekSamANaH // 137 // ___ vyAkhyA kutrApi,purIparisare-nagaraparyantabhuvi 'paryantabhUH parisaraH, iti haimaH / ' bhAsvatturaGgamatanaruhasodarANi-bhAsvataH sUryasya 'bhAsvadvivasvatsaptAzve'tyamaraH / turaGgamANAM hayAnAM tanUrahANAM romANAM sodarANi tulyAni haritAnotyarthaH / sUryaturaGgANAM haritavarNatvAditibhavaH / ata eva sukomalAni, durvApravAlazakalAni-dUrvANAM haritAlInAM "dUrvA tvanantA zataparvikA haritAlI" iti haimaH / pravAlAnAM navapallavAnAM, kisalaM pallavo'tra tu nave pravAlaH iti haimaH / zakalAni khaNDAn / paritaH-samantAt / carantam-ata eva sudhAsa Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 191 ] lAbhena mattamekatrAnavasthitam , itastato dhAvamAnamityarthaH / tarNakakulaM-tarNakANAM vatsAnAM 'vatsaH zakRtkaristarNaH' itihaimaH kulaM samUha / samavekSamANaH-avalokamAnaH // 137 / / chAyAM bhajana kvacidapi zramadharmatoyai-rAplAvitaH samudayatsukumArabhAvaH / abhraMlihAvaniruhAvalilakSyamANAM, dUrAdavaikSata vanImavanaH zriyAM saH // 138 // __vyAkhyA-kvacidapi, samudayatsukumArabhAvaH-samudayan vRddhiM gacchan sukumArabhAvaH sukomalatA yasya sa tAdRzaH, ata eva / zramadharmatoya:-zrameNa adhvakhedena yaH dharmaH uSNatAjanyaH svedaH tadrUpaiH toyaiH jlaiH| . AlpAvitaH-snAta iva / chAyAm-anAtapam , zaityArthamiti bhAvaH / majan- sevamAnaH / zriyAmzobhAnAm / avana:-AvAsaH / sa-bAlaH maGgalakumbhaH / abhraMlihAvaniruhAvalilakSyamANAm-abhraMlihAH / gaganacumbinaH atyuccA ityarthaH, ye avaniruhAH vRkSAH teSAm AvalyA zreNyA lakSyamANAm avalokanIyAm pariceyAzca / vanIm-ArAmaM / dUrAda vaidhata-dadarza // 138 / / atha tasyArAmaprAptiM tribhirAha-puMskokilAnitipuMskokilAn kvacana darzayatA rasAlazAkhApradezamavalambya sukhaM niviSTAn / pIyUSapAraNavidhiM zravasAM janAnAmAtanvataH sumadhurasvaragItabhaGgayA // 139 // ___vyAkhyA --vacana, rasAlazAkhApradeza-rasAlAnAmAmrANAM zAkhAnAM pradezam bhAgam / avalambyaAzritya / sukha-yathA syAttathA, anupadravamityarthaH / niviSTAn-kRtanivAsAn, upvissttaanityrthH| sumadhurasvaragItamaGgayA-sumadhureNa zravaNamanohareNa svareNa yadgItaM tasya bhaGgathA rcnyaa| janAnAM zravasAM-karNAnAm / pIyUSapAraNavidhi-pIyUSeNa sudhayA yaH pAraNavidhiH vratAntabhojanaM tam / AtanvataH- sampAdayataH / puMskokilAna-puruSajAtikAn pikAn 'kokilaH pikaH kalakaNTha' ityamaraH / darzayatA-avalokayatA, asya janakenetyanena agreNAnvayaH / / 139 / / vyAkozakiMzukasumAyatacArucaJcUna,lIlAcalacaraNacaGka maNekacuJca n / kSIrodasAgarataraGgasadRkSapakSAn, padmAMkurAdanaparAn vacanApi haMsAn // 140 // vyAkhyA-kacanA'pi, vyAkozakiMzukasamAyatacArucazcan-vyAkozAni vikaMcAni vikasvarANItyarthaH, "vyAkozaM vikacam" iti haimaH / yAni kiMzukAni palAzAni "palAzaH syAda kiMzukaH" iti haimaH, teSAM sumAni Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [19] puSpANIva AyatA dIdhI bAkI ca caMcusoTiH 'culoTikabhI liyo,' ityamaraH, betAta mazAn, tthaa| lIlAcalacaraNacaMkramaNaikacuzcan - lIlayA calatA calanavyApAravatAM caraNanAm kaMkamaNe vizeSa ekamasAdhAraNaM cuchan prasiddhAn, haMsagamanaprAzastyam prasiddhamiti bhAvaH / tathA kSorodasAgarataraGgasadRkSapakSAnkSIrodaH tadAkhyasAgaraH tya taraH sadRkSAH tulyAH pakSAH garutaH yeSAM tAn tAdRzAn zvetapakSAn, 'pakSo gacchada vApi' iti haimaH / pacArAdanaparAna-padmAkurANAm adane bhakSaNe parAn AsaktAn / haMsAna-darzayatetya* nuSajyate // 14 // cakrI priyAM bizalatAzakalArpaNena, premaprakAzamanuraJjayato yatheccham / kutrApyagAdhasarasIM nikaSaiva cakrAnArAmamAsadadayaM janakena sAkam // 141 // vyAkhyA kutrApi, agAdhasarasI-hRdaM / nikaSA-samIpe / eva, cakrI-cakravAkI / priyAMkAntAm / vizalatAzakalArpaNena-vizalatAyAH vizaM mRNAlam 'mRNAle tu vizaM visamiti dvirUpakozaH tasya latAyAH zakalAnAM khaNDAnAM "khaNDe'rdhazakale' iti haimaH arpaNena pradAnena / yatheccham-icchAmanusRtya / premaprakAza-premNaH prakAzaH prakaTanaM yathA syAttathA / anuraJjayato:-anukUlayataH / cakAna-kokAn, 'kokazcakracakravAka, ityamaraH', darzayatetyanuSajyate / janakena, sAka-saha / ayaM-maMgalakumbhaH / ArAmam-udyAnam, Asadat-prApa / // 14 // atha tayorupavanapravezamAha-bhAsvaditibhAsvatkaraprasaravAraNamA''dadhAnaM, chAyAbharaNa vitatodgatabhUruhANAm / sAndrIbhavakisalayacchadanAJcitAnAM, sa zreSThisUrupavanaM praviveza tacca // 142 // vyAkhyA-saH, aSThim:-maGgalakumbhaH / sAndrIbhavakisalayacchadanAzcitAnA-sAndrIbhavanti yAni kisalayAni pallavAH "kisalayaM kisalaM pallayo''tra tu" iti haimaH, teSAM chadanaiH patraiH anitAnAM samanvitAnAm 'patraM palAzaM chidanami'tyamaraH / vitatodgatabhUmhANAM-vitatAnAM vistRtAnAmugatAnAmunnatAnAnna mUruhANAM tarUNAm / chAyAmareNa-chAyAyAH bhareNAtizayena / bhAsvatkaraprasaravAraNaM-bhAsvataH sUryasya karANAM kiraNAmAM prasarastha pravezasya vAraNam / mAdadhAnaM-kurvANam / taca upavanam-ArAmaM / praviveza // 142 // Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 193.] atha mAlikotsukyamAha- taM bAlakamititaM bAlakaM samavalokya samAvajantaM, pIyUSavarSamiva locanayoH sRjantam / prapaccha mAlikavarodhanadittamibhyaM,ko'yaM navotra bhavatA samupaiti ceti // 143 // ___vyAkhyA-locanayo:-nayanayoH / pIyUSavarSa-pIyUSasyAmRtasya varSa vRSTiMm / iva-vRSTivarSami'tyamaraH / sRjantaM-kurvantam / taM bAlakaM samAvajantaM-samAyAntaM / samavalokya-dRSTvA / mAlikavaraH, ibhyaM-zreSThinaM / dhanadattaM prapaccha--kimityAha / atra-udyAne / kaH ayam--pUrvamadRSTaH ata eva / navaHnUtanaH / bhavatA samaM-saha / aiti-Agacchati / ceti-papracchetyanvayaH / samupaiti, itipAThe tu, sahAyAtItyarthaH / / 144 // atha paricitya tasya tatsatkAramAha-mUnuritisUnurmamAyamatijAtakutUhalaH sannArAmamAgamadavekSitumeva te'dya / ibhyaprabhUditamidaM vinizamya samyak. jambIradADimaphalAni dadau sa tasmai // 144 // vyAkhyA-adya, ayaM-tvayA pRSTaH / mama sUnuH-putraH / atijAtakutUhala:-ati atyantaM jAtaM kutUhalaM vanAvalokanautsukyaM yasya sa tAdRzaH / san te-nava / ArAmam-upavanam / avekSitumavalokitum / eva-natu tatra prayojanAntaramiti bhAvaH / Agamat, idam-etat / impaprabhUditamibhyaprabhuNA zreSThivareNa uditaM kathitaM / samyaga. vinizamya-yathArthaM zrutvA / saH-mAlikavaraH / tasmai-maMgalakumbhAya / jambIradADimaphalAni -jambIradADimAnAm upalakSaNatayA anyeSAmapi phalAni / dadau-arpayAmAsa // 144 // tasmai phalAntaradAnamapyAha-rambhAphalAnItirambhAphalAni vipulAni manoramANi, sallAGgalItanumahAphalalumbiyuJji / ArAmiko vyataradAzu nivArito'pi,tyAgoddhatena kila tajanakena meti||145|| vyAkhyA-tyAgoddhatena-tyAge dAne "dAnamutsarjanaM tyAgaH" iti haimaH, uddhatena utkaTena vadAnyenetyarthaH / tajanakana-tasya bAlasya janakena pitrA zreSThinA / mA-na dadasva / ityevaM, kiletyalIke / nivAritaH-niSiddhaH / api ArAmika:-mAlikaH atisnehabhAvAddhetoH / sallAgalotanumahAphalalumbiyuji Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 194 ] manoharA yA lAgalI-nAlikeravRkSastasyAstanUni yAni mahAphalAni teSAM lumbi-gucchaM tena yuJji-yuktAni, yadvA salAGgalI-zobhananAlikeraphalaM ca tanumahAphalAni ca teSAM lumbi tena yuJji / 'nAlikerastu lAgalI' iti haimaH, 'gulaMchulumbI api' iti haimazeSaH / manoramANi, vipulAni-pracurANi / rammAphalAnikadalIphalAni, kadalI vAraNabusA rambhA mocAM'zamatphalA,' ityamaraH / Azu.vyatara-dadau // 145 // . atha tayoH svabhavanaM prati parAvRttimAha-protphunletiprotphullacampakasumAni saketakAni, jAmbUnadopapadajAtisumAni lAtvA / vyAvartata svabhavanaM prati vANijezaH,prItiM parAM kalayatA tanayena saarddhm||146|| - vyAkhyA- saketanAni-punnAganAgakesarakusumakalitAni, 'ketanaM punnAge nAgakesarasiMhayo' riti haimAnekArthaH / protphullacampakasamAni-protphullAni vikasvarANi campakAnAM sumAni puSpANi / jAmbUnadopapadajAtisamAni-jAmbUnadamupapadam yeSAM jAtisumAnAM pItavarNajAtipuSpANAM tAni tathA, svarNamAlatIpuSpANItyarthaH / 'jAtistu mAlatI'ti haimaH / lAtvA-AdAya / vANijeza:-zreSThivaraH dhanadattaH / parAm-uskRSTAM / prIti-modaM / kalayatA-dhArayatA, abhinavopavanadarzaneneti bhAvaH / tanayena-putreNa / sA m-saha / svabhavanaM prati vyAvatata-nyavarttata / / 146 // atha gRhasamAgatasya tasya caritamAha zlokadvayena-AnanyetyAdiAnandyamAnamanasAM jananIM prakurvannAliGganena vacanena ca sammatena / yacchan phalAni vanapAlasamarpitAni, tAni svayaM parijanAya yathAkrameNa // 147 // vyAkhyA-AliGganena-AzleSeNa / saMmatena-iSTena / vacanena ca jananI-mAtaram / AnandyamAnamanasAm-AnandaM prApnuvana AnandyamAnaM-pramodaM gacchat manaH yasyAssA tAdRzI tAm / prakurvana, vanapAlasamarpitAni-vanapAlena mAlikena samarpitAni dattAni / tAni-pUrvoktAni / phalAni, svayamAtmanaiva, na tu preraNayA, etena bAlyAdevodArabuddhiH sUcitA / parijanAya-parivArAya / yathAkramam, yacchan-dadat / asya pramadamApadityapreNAnvayaH // 147 // pazyana jinAdhipatipUjanamekatAnastaM kaJcanapramadamApadayaM svato'pi / ArAdhayadbhirasamaM paramezvaraM yaH, mamprApyate niyamibhirniyataM kathaJcit // 148 // vyAkhyA-jinAdhipatipUjanaM-jinAdhipateH pUjanam / ekatAna:-ekAgraH san / pazyan ayaMbAlaH / svataH-svayamapi / taM kazcana-anirvacanIyaM / pramadaM-harSam / Apat-prApada / yaH-pramadaH / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 195] asamam-itaravilakSaNam / niyataM - nirantaraM / paramezvarama-jinezam / ArAdhayadbhiH-sevamAnaiH / niyamibhiH-niyamavadbhiH / kathaJcit-mahatA prayAsena / samprApyate // 148 // atha tasya sandhivayo'vasthAnamAha-vijJApyetivijJApya svamukhena tAtacaraNAn, kalyANaruk prINitAn / gatvA''rAmamupAnayat sa satataM, puSpANi mAlAkRtaH / abhyasyat sakala: kalAzca vayasormadhya jagAhe dvayoH, kumbhAkhyo bahuzAvabhAvayuvatA-prakhyAtanAmnorayam // 149 // vyAkhyA-kalyANarukaprINitAna-kalyANayA maGgalayA rucA kAntyA, yadvA kalyANakAriNI rugdyatistayA prINitAn prasAditAn / tAtacaraNAn-pitRRn / svamukhena-svayameva / vijJApya-nivedya / sa:maGgalakumbhaH / satataM-pratidinam / ArAmaM, gatvA, mAlAkRtaH-mAlikAva / puSpANi, upAnayatAnayati sma / tathA sakalA:-samagrAH / kalA:-vidyAzca abhyasyat-adhIyAnaH / ayaM kumbhAkhyaHbAlaH / bahuzAvabhAvayuvatAprakhyAtanAmno-bahuzAvasya bAlasya bhAvaH yuvatA yauvanazca, tAbhyAM prakhyAte nAmanI yayostayoH dvayoH bAlyayuvatvayoH / vayaso:-avasthayoH / madhyaM-sandhiM / jagAhe-praviveza, SoDazavarSo jAtaH, ityarthaH / / 149 // AsIt zrIgurugacchamaulimukuTazrImAna bhadraprabho, paTTa zrIguNabhadrasUrisugururvidyAvatAM sdguruH| tacchiSyeNa kRte'tra SoDazajinAdhIzasya vRtte mahA kAvye zrImunibhadrasUrikavinA sargastRtIyo'gamat // 150 // vyAkhyA-AsIdityAdizlokaH pUrvameva vyAkhyAta iti, vyAkhyAtapUrva eveti bodhyam // 150 // yA bhaktirgurunemisaricaraNe, zaktistu yA bhAvikI, naipuNyaM bahulokazAkharacanA-dyAlocanAto'pi yat / abhyAso budhazikSayA samabhavad, yo'sau samastaistu taiAkhyApUrtimiyaM ca darzanabhavA, sarge tRtIye gatA // 3 // Wan // samApto'yaM samyAlyashavIyaH sargaH / / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * atha caturthaH sargaH OM zAnti yastanute'mitAM jinavara-zcaitye vicitraprame / zAstrAlaGkatizUnyabhavyamukuTA-bacchAtmavimbArcake // loke bhaktibharAzcite tamabhita-zzrIzAntinAthaM prabhuM / natvA sarga imAM karoti sukRtI, vyAkhyAM turIye varAm // 1 // atha caturthasarganirvighnasamAptyarthaM prathamaM maGgalamAcarati-upAsyetiupAsya yasyAGkamanApyamanyairvilocanAnAmabalAjanAnAm / mRgo babhArApyupamAnabhAvaM, zAntiprabhurvastanutAM sa zarma // 1 // vyAkhyA-yasya-prabhoH / anyaiH-itaraprANibhiH / anApyam-alabhyam |angk-cihnm / upAsyapariSevya, zrIzAntinAthasya mRgAGkatvAditibhAvaH / mRgaH- hariNo'pi, abalAjanAnA-nArINAM / vilocanAnAM-netrANAm / upamAnabhAvam-upamAnatvam / babhAra-prApa, nArINAM 'alasekSaNA mRgAkSI mattebhagamanApi ca' iti haimokteH, mRgAkSyAdi padavAcyatvAditi bhAvaH / saH-prasiddhaH / zAntiprabhuH-zrIzAntinAthAkhyaSoDazatIrthaGkaraH / vaH-adhyetradhyApakAnAM / zarma-sukham, 'zarmazAtasukhAni ce' tyamaraH / tanutAMvistArayatu // 1 // atha maGgalakumbhavivAhAGgabhUtatatpatnIkula:di varNayati-itazca campAnagarIti- . itazca campAnagarI prasiddhA, kaliGgadeze viSayAvataMse / bhogIzitA yAmavalokya ramyAM,bhogAvatI svAmadha eva ckr||2|| vyAkhyA-itazca-pakSAntare / viSayAvataMse-viSayAnAM dezAnAm avaMtase bhUSaNasvarUpe / kaliMgadezecampAnagarI prasiddhA, yAm-campAnagarIm / avalokya, bhogIzitA-nAgAdhipaH / ramyAM-manoharAM / svaaN-nijaaN| bhogAvatI- tadAkhyanagarIm, 'teSAM bhomAvatI purI' iti haimaH / adhaH-nIcaiH pAtAle / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 197] eva, cakra-upari tu tadadhikAyAH campAnagaryAH sattvAva tadramyatA lava syAditi bhAvaH / atra campAnagarImavalokya svanagaryAH adhaHkaraNAbhAve'pyuktaH asambandhe sambandharUpA atizayoktiralakAraH / tena ca bhogAvatyapekSayApi campAnagarI adhikaramyeti vyatireko dhvanyate // 2 // atratyaM rAjAnaM varNavati-nyAyakriyAsundaretinyAyakriyAsundara eva tasyAM, pRthvIpatiH sundaranAmadheyaH / babhUva yasyAgrata eva lakSmyAH , purandaraH kiGkara ityamAni // 3 // ___ vyAkhyA-tasyA-campAnagaryo / nyAyakriyAsundaraH- nyAye nItau dharmAdikAryeSu ca sundaraH parAyaNaH / eva-ata eva / sundaranAmadheya:-etenAnvarthA saMjJAiti sUcitam / pRthvIpatiH bbhuuv| ysy-raajnyH| lakSmyAH -samRddheH / agrata:-purataH / purandara:-indraH / kiGkaraH-dAsa eva / iti amAni-manyate sma lokairiti zeSaH / atropamAne purandare kiGkaratvena hInatve varNanAd vyatirekaH // 3 // atha rAzImAha-guNAvalI tasyetiguNAvalI tasya nRpasya devI, devIva saundaryaguNena yA''sIt / trailokyasundaryabhidhA tadIyA, trailokyasundaryabhavattanUjA // 4 // vyAkhyA-tasya-sundaranAmno nRpasya / guNAvalI-tannAmnI / devii-pttttmhissii| yA-rAjhI / saundaryaguNena-saundaryeNa guNena ca / devI-suratrI / ivAsIt tadIyA-rAjJoH / trailokyasundarI-trailokye sundarI, sundararUpavatI / tanUjA-putrI / trailokyasandaryabhidhA-trailokyasundarI amidhA yasyAH sA trailokyasundarInAmnI / abhavat // 4 // atha trailokyasundaryAH yauvanaM zlokadvayenAha-utsaGgasaMsaGgiphalopazobhAmityAdiutsaGgasaMsaGgiphalopazobhAM, svapne samAlokata vIrudhaM yat / tamIturIyAhare'vaziSTe, tasyAM prasUrgarbhamadhizrayantyAm // 5 // anyo'nyamAsphAlayatA tadasyA, viz2ambhamANena kucadvayena / kandarpalIlopavane kRzAGgayA, tadyauvane kiM phalitaM na cApi ? // 6 // Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [198 ] vyAkhyA-prama:-mAtA / tasyAM trailokyasundayAM / garbham adhizrayantyAm-AzrayantyAm, garbhAvasthitAyAM satyAmityarthaH / tamItarIyaprahare-tamyAH rajanyAH 'rajanI yAminI tamI' ityamaraH / turIye caturthe prahare yAme, 'dvau yAmapraharau samA' vityamaraH / avaziSTe-sati, tatkAladRSTasvapnasya saphalatvAditibhAvaH / svapne utsaGgasaMsaGgiphaloSazobhAm-utsaGga aGke 'aGkaH kroDa utsaGga' iti haimaH, saMsaGgibhiH lagaiH phalaiH upazobhA yasyAstAm, phalasamanvitAM / vIrudhaM-latAm 'latA pratAninI, vIrudgulminyulapa' ityamaraH / yatyasmAddhetoH / samAlokata. tava-tasmAddhetoH, tatsA latA / asyAH kRshaanggthaa:-trailokysundryaaH| kandarpalIlopavane-kandarpasya kAmasya lIlAyai vilAsAya yadupavanamudyAnaM tadrUpe / tadyauvane-tasyAH tAruNye / vijammamANena-vRddhiM gacchatA, ata eva / anyo'nyam-parasparam / AsphAlayatA-saGgharSamAmuvatA, ativanena pIvareNa cetyarthaH / kucadvayena-stanadvayena kRtvA / kiM na cApi nA phalitam ? apitu saiva phalitamevetyarthaH / phalayuktalateva tadAnIM seti bhAvaH / atra kiM phalitaM na cApItyuktyA spaSTaivotprekSA / / 5-6 // atha tAM tAdRzI dRSTvA mAturmodamAha-tAM yauvanetitA yauvanoddhedavizeSaramyAM, mAtA samAlokya mudaM babhAra / vicintayantIti sudhA kimeSA, matkukSiratnAkarato vijajJe // 7 // ____ vyAkhyA-tAM trailokyasundarIm / yauvanodbhedavizeSaramyAM-yauvanasya udbhedenAvirbhAvena vizeSaNa pUrvato'pyAdhikyena ramyAM zobhAsampannAm / samAlokya, mAtA, matkukSiratnAkarataH- matkukSirmamodarameva ratnAkaraH sAgaraH, tataH / eSA-putrI / sudhA-amRtatulyA / vijajJe-jAtA / kim ? iti-itthaM / vicintayantI-utprekSamANA / mudaM-harSa / babhAra-dadhau // 7 // atha tAmalakRtya pituH samIpe prasthApanaM tribhirAha anyedhurabhyajyetyAdianyedhurabhyajya sahasrapAkatailena kapUrasugandhinainAm / zrIkhaNDavAsaimasRNaiH samantAdudvartya koSNairabhiSecya vArbhiH // 8 // vyAkhyA-anyedyaH ekadA / enAM trailokyasundarIm / karasugandhinA-kapUreNa sAmodena / sahasrapAktailena abhyajya-kRtAbhyaGgAM kRtvA / masUNaiH-snigdhaiH / zrIkhaNDavAsa:-zrIkhaNDasya candanasya vAsaH kSodaiH / udvartya-kRtodvartanAM kRtvA / koNa?-ISaduSNaiH / vArmi:-jalaiH / abhiSecya-snapayitvA / asyApre prasthApayAmAsetyanenAnvayaH / / 8 // Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 199 ] suvarNaratnAbharaNairvicitre - rAcUlamApAdanakhaM vibhUSya / divyaM dukUla paridhApya bhavya, zirISakoSapradimA'paghAti // 9 // vyAkhyA-vicitraiH-nAnAvidhaiH / suvarNaratnAbharaNaiH-suvarNAnAM ratnAnAcAbharaNaiH bhUSaNaiH / AcUlamAkezapAzi, 'zikhA cUDAkezapAzI'tyamaraH / ApAdanakha-pAdanakhaparyantamityarthaH, sarvAGgeSviti yAvat / vibhUSya-alaGkRtya / bhavyaM-manoharaM / zirISakoSamradimA'paghAti-zirISakoSasya mradamniH komalatAyAH apaghAti adhaHkArakam / ata eva divyaM dukUlaM-sUkSmavastra, kSaumAkhyaM paTTavastraM 'kSaumaM dukUlaM syAt' ityamaraH paridhApya // 9 // guNAvalI tAM prasaratsamagra-guNAvalImAlijanena sArddham / AsthAnamAsthAyakRtAsanasya, prasthApayAmAsa nRpasya pArzvam // 10 // vyAkhyA-prasaratsamagraguNAvalI-prasarantI samAsajantI samaprANAM guNAnAmAvalI zreNI yasyAM tAm / tAM-trailokyasundarIm / guNAvalI-rAjJI / Alijanena-sakhIlokena / sArddham-'AliH sakhI vayasyA' ityamaraH / AsthAna-sabhAmaNDapam / AsthAya-adhizritya / kRtAsanasya-kRtamAsanamuvavezanaM yena tasya, sabhAyAmupaviSTasya / nRpasya, pAca-samIpe / prasthApayAmAsa // 10 // bhUpAladoHstambhamavApya bAlA, sA zAlabhaJjIva paraM rraaj| vilocanendIvarasantatInAM, jyotsneva yUnAM dadatI vikAzam // 11 // vyAkhyA-yUnAM-taruNAnAm / vilocanendIvarasantatInAM-vilocanAnyevendIvarANi nIlotpalAni 'nIle tu syAdindIvaram' iti haimaH / teSAM santatInAmAvalInAM / jyotsnA-candrikA / iva-nIlotpalaM rAtrI vikasatIti kavisamayaH / vikAzam-ullAsa / dadatI-arpayantI, yUnAM locanAni visphArayantItyarthaH / yuvabhiH sotsukamavalokanAditi bhAvaH / sA, baalaa-trailokysundrii| bhUpAladoHstambha-bhUpAlasya pituH rAjJaH dorbAhureva stambhaH tam / avApya-prApya, bhUpena vAtsalyenAzliSTA satI / zAlabhaJjI-puttalikeva / paramatyantaM / rarAja-zuzubhe / (upamA) // 11 // atha tAM dRSTvA nRpasya varacintAmAha yugmena-vilokyabAlAmityAdi Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [20. ] vilokya bAlAM surasundarastAM, rUpasvarUpeNa jagajayantIm / guNairazeSAnapi raJjayantI, manobhuvaH zAsanavaijayantIm // 12 // dadhyau nRpastvevamaho ! kimasyA, varo vidhAtrA pravaro na sRSTaH / sRSTo yadi syAdavalokyate'tra, zrotrAtithitvaM pratipadyate vaa||13|| ____ vyAkhyA-guNaiH kRtvA / azeSAn sarvAnapi, rajayantI-modayantIm / rUpasvarUpeNa-rUpasya AkRtyAH svarUpeNa zobhayA / jagat-lokam / jayantIm-adhaH kurvatIm / ata eva, manobhuvaH-kAmasya / zAsanavaijayantI-zAsanasya sAmrAjyasya vaijayantI vijayapatAkAtulyAM / tAM bAlAM-trailokyasundarIm / vilokya, surasundaraH nRpaH evaM-vakSyamANaprakAreNa / dadhyo-cintitavAn, kimityAha / aho-iti khede / vidhAtrA-brahmaNA / asyA:-bAlikAyAH / pravaraH-zreSThaH anuguNo vA |vrH-ptiH| na sRSTaH-nirmito n| kim ? nanu kuta eSa prazna ityAha-yadi sRSTaH syAd atrAvalokyate-avalokitaH syAt / vA-athavA / zrotrAtithitvaM-zrotrayoH karNayoH atithitvaM prAghurNakatvaM / pratipadyate-pratipannaH syAt, zrutaH syAdityarthaH / na ca dRSTaH na ca zrutaH, tasmAda sRSTo naveti sandehaH // 12-13 // atha varaviSaye cintAntaramAha-atAdRzAyetiatAdRzAya pratipAdyate cet, saMpadyate tadvacanIyatA me / asyAM hi sRSTiH sukRtairiyaM tat, saMpAdayiSyanti tameva tAni // 14 // vyAkhyA-atAdRzAya-anIdRzAya / ceta-yadi / pratipAdyate-iyaM kanyA dIyate / tattarhi / me-mama / vacanIyatA-nindanIyatA / sampadyate-jAyate / kathametAdRzAya tAdRzI kanyA samarpitetyavivekyayamityevamiti bhAvaH / nanu tarhi kiM karttavyaM tatrAha-hi-yataH / asyAM-kanyakAyAM / sukRtaiH-puNyaiH / iyam-IdRzI guNarUpAdisampadrpA / sRSTiH-nirmitiH vidhAnam, tat tasmAt / nAni-sukRtyAnyeva / tN-vrN| sampAdayiSyanti-prApayiSyanti / nahi sukRtakAryamekatra pakSapAtIti bhAvaH // 14 // atha rAjJo'ntaHpuragamanamAha-nizcityeti - nizcitya citte svayamityadhIzaH, sabhA punastAM sahasA visRjya / antaHpuraM bAlikayA tayA'mA, samAgamadvetriniruddhalokam // 15 // Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 201] vyAkhyA-iti-pUrvoktaprakAraM / svayam-AtmanA / citte, nizcitya puna:-anantaram / tAM, samAM, sahasA, visRjya-tyaktvA / adhIzaH-bhUpaH / tayA, bAlikayA-trailokyasundaryA / amA-saha / vetrinirUddhalokama-vetriNA, vetradhAriNA dvArapAlena niruddhaH niSiddhaH lokaH sadAgataH itaro janaH yatra tattA razam / antaHpuram-avarodham / samAgamat // 15 // pratyujagAmA'tha guNAvalI taM nRpAvalIvandyapadAravindam / bhadrAsane bhadratayA niviSTa, sA saMniviSTA tamidaM babhASe // 16 // vyAkhyA-atha-rAjhi samAgate / guNAvalI-rAjhI / nRpAvalovandyapadAravinda-nRpAvalyA rAjasamUhena bandhe padau eva aravinde yasya taM tAdRzam / taM-bhUpam / pratyujagAma-sammukhaM yayau, svAgatArthamiti bhAvaH / tathA bhadrAsane-nRpAsane 'bhadrAsanaM nRpAsanam' iti haimaH / madratayA-kuzalena / niviSTam-upaviSTaM / taM-bhUpaM / sanniviSTA-svayamupaviSTA / sA-guNAvalI / idaM-vakSyamANaprakAraM / babhASe // 16 // atha taduktimeva prapaJcati-vivAhayogyetivivAhayogyA bhavato'sti putrI, yazaHpavitrIkRtavizvavizva ! digIzvarAMzAzritamUrtiraddhA, sarva svato veda mahImahendraH // 17 // vyAkhyA--yazaHpavitrIkRtavizvavizva!-yazobhiH pavitrI kRtaM vizvaM samastaM vizvaM bhuvanaM yena sa tAdRza ! bhavataH, putrI, vivAhayogyA,asti, digozvarAMzAzritamUrti:-digIzvarANAM dikpAlAnAmazaiH tejobhiH AzrinA mUrtiH zarIraM yasya sa tAdRzaH / rAjJo dikpArAMzasaMbhavatvAditi bhAvaH / mahImahendra:-mayAM mahendra iva sa bhavAn / addhA-nizcayena 'nizcaye'ddhA'JjasA dvayam' itizeSanAmamAlA / svataH svayameva / sarvaputryAH vivAhayogyatAdi / veda-jAnAti / evaJca matkathanam nAtIvopayujyate, alaM vizeSu vijJaptyeti bhAvaH // 17 // atha vizeSato vaktavyamAha-vijJApaneti vijJApanA yat kriyate tadatrA'vadhAraya tvaM paramArthamIza ! asmAkamasyAM manasA pravRddhaH, premA samujjambhata eva ko'pi // 18 // Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | 202] - vyAkhyA-Iza !-svAmin ! atra-asyAH vivAhaviSaye / yad, vijJApanA-nivedanaM / kriyatemayeti zeSaH / tata, paramArtha-mama vizeSato vaktavyam / abadhAraya-nizcitaM kuru jAnIhi / kintadityAha / asyAM-kanyakAyAm / asmAkaM. manasA pravRddhaH-vRddhiM gataH puSTaH ityarthaH / ko'pi-vilakSaNaH / premA-prItiH / samujjambhata eva-pratidinaM vardhata eva // 18 // tato mahArAja ! mayi prasAda, vidhAya putrIM pratipAdayetAm / varAya kasmaicididaMpurIya - vAstavyacUDAmaNaye maheccha ! // 19 // vyAkhyA-mahArAja ! maheccha !-manasvin ! tataH-premavRddhotoH / mayi prasAdaM prasannatAM / vidhAya, -anuprahaM kRtvetyarthaH / idaMparIyavAstavyacUDAmaNaye-idaMpurIyA ye vAstavyAH etanagaranivAsinaH teSu cUDAmaNaye cUDAmaNivatsarvoccasthAnasthitAya, puruSottamAyetyarthaH / gharAya, kasmaicit.imAM putrI, pratipAdayadadasva // 19 // nanu tena tava ko lAbha ityAha-saMgacchate'sau itisaGgacchate'sau zvazurasya gehA-dAgatya cAgatya yathA'nizaM naH / asyA viyogaM na vayaM visoDha', kSamAHkSamAkhaNDala ! kiJcideva // 20 // vyAkhyA-yathA-yena / zvazurasya, gehAd AgatyAgatya ca, asau-putrI / naH anizaM-pratidinaM saGgacchate-mile / nanu pratidinaM milanaM nAtyAvazyakamiti cettatrAha / kSamAkhaNDala !-kSamAyAm AkhaNDala indra iva ! mahImahendra ! asyaaH-putryaaH| kiJcideva-ISadapi, alpakAlamapItyarthaH / viyoga-virahaM / visoDhaM, vayaM na kSamAH-zaktAH / purAntaragamane tu viyogo'vazyaMbhAvI sa cAsahya iti // 20 // asya patnyantarasamarthanamapyAha-rAjJIbhiriti-- rAjJIbhiranyAbhiriyaM nijecchA, rAjJaH puro vijJapayAmbabhUve / ko vA prabhUNAM na manISitaM svaM, labdhAvakAzaH pravikAzayeta // 21 // vyAkhyA-rAjJaH purH-agre| anyAbhiH rAjJIbhi:-api / iyaM-paTTamahiSyuktA / nijecchAsvAbhilASaH, evameva mamApyabhilASa ityevamiti bhAvaH / vijJApayAmbabhUve-vyajJApi / nanu sarvAbhireva kimiti svAzayaH prakaTitaH iti cettatrAha-prabhUNAM-svAminAm agre / labdhAvakAza:-prAptAvasaraH / kaH, vA. . Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 203 ] svam-AtmIyaM / manISitaM samAhita / na, pravikAzayetaM prakaTayeta ? api tu sarva evetyarthaH / atra vizeSasya, rAjJIkRtAzayaprakaTanasya, sAmAnyAzayaprakaTanena samarthanAdvizeSasya sAmAnyena samarthanarUpo'rthAntaranyAsaH // 21 // - atha rAjJaH sabhAgamanamAha-vijJaptimAsAmitivijJaptimAsAM hRdaye nidhAya, kSamAvAsavaH saMsadamadhyuvAsa / pUSeva pUrvAcalasAnudeza, siMhAsanaM ca zritavAnatandraH // 22 // vyAkhyA-kSmAvAsavaH-mahImahendraH / AsAm-rAjJINAm / vijJapti-nivedanam / hRdaye, nidhAya - manasi kRtvA / saMsada-sabhAm / adhyuSAsa-adhyazizriyat / pUrvAcalasAnudezaM-pUrvaH pUrvadiksthaH yaH acala parvataH udayAcalaparvataH, tasya sAnudezaM prasthapradezaM snuH prasyaH sAnuri' tyamaraH / pUSA-sUryaH / itra, siMhAsanam, atandraH-prasannaH / zritavAn-adhiSThitavA~zca // 22 // subuddhinAmAnamatho subuddhiM, mantrIzamUce vasudhAsudhAMzuH / sutAM madIyAM svasutena sArddha, vivAhayA'smadviniyogatastvam // 23 // __ vyAkhyA - atho-anantaram / vasudhAsudhAMzuH pRthivIcandraH,sa rAjA / subuddhi-buddhimantaM / subuddhinAmAnaM, mantrIzam, Uce-kimityAha / tvam , asmadviniyogataH-asmatpreraNayA / svasutena-nijaputreNa / mAddha, madIyAM, sutAM-putrIM / vivAhaya // 23 // atha mantrikRtottaramAha-tvagdoSaduSTamititvagdoSaduSTaM tanayaM vibhAvya, provAca mantrI nRpatiM pratIdam / svAminnanaucityavipaJcitaM kiM, vacastvayA'vAci vipazcitA'pi // 24 // vyAkhyA-mantrI, tanayaM-putraM / tvagadoSaduSTaM-tvagdoSeNa carmarogeNa zvitrAdinA duSTam dUSitaM / vibhAvya-vicintya, mama putraH tvagdoSaduSTa ityevaM vicArya / nRpati,prati, idaM-vakSyamANaM / provAca / idamiti kimityAha *-svAmin ! vipazcitA'pi-viduSA'pi / tvayA, anaucityavipazcitam-anaucityena vipazcitaM samanvitamanucitamityarthaH / vaca:-vacanaM / kimavAci-jagaDe, naitadvacanaM tava yujyate ityarthaH // 24 // Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [204 ] - kuto'naucityamityAha-kva svarNakAyaH iti - kva svarNakAyaH kva ca rAjilo'yaM, kvairAvaNaH kvaiDakaDimbha eSaH / rAjendrasaMsevyapadaH kva devastvatpAdapadmapraNayI kva cA'ham // 25 // vyAkhyA - svarNakAya:-kanakAGgaH garuDo vA / kva-svarNakAyastAkSyaH' iti haimH| ayaM-lokanikRSTaH / rAjila:-malinavarNaH DuNDabhaH sarpavizeSaH / kva ca-'samau rAjilaDuNDubhau' ityamaraH / airAvaNa:suragajaH / kva ess:-niictrH| eDakaDimbha:-meSabAlaH : kva-anayomahadantaramitibhAvaH / rAjendrasaMsevyapadaH-rAjendrasaMsevyau padau pAdau yasya sa tAdRzaH / devaH-bhavAn / kva, tvatpAdapadmapraNayI, ahaM ca kvaAvayoH svarNakAyarAjilayoH airAvaNaiDakaDimbhayoriva mahadantaramiti bhAvaH // 25 // ____nanu bhavatyevam tathApi vivAhasambandhe kA hAniriti cettatrAha vittaM yayorevetivittaM yayoreva samaM jagatyAM, kulaM yayoreva samaM pratItam / maitrI tayoreva tayorvivAhastayorvivAdazca nirUpito'sti // 26 // __ vyAkhyA-jagatyAM-loke / yayoH-dvayoH / sama-tulyameva, vittam yayoreva, kulaM-vaMzaH / samaM, pratItam-jJAtam / tayo reva, maitrI, tayovivAhaH, tayoH vivAdaH-vyavahArazca / nirUpitaH - nItyAdizAstre 'yayoreva samaM vittaM,yayoreva samaM kulam / tayovivAhaH sakhyaM ca,na tu puSTavipuSTayoH' ityAdi vacanAt / asti / "vyavahAro vivAdaH syAt" iti haimaH / Avayozca na kizcidapi samamato'naucityamiti bhAvaH // 26 // " nanvevamapi dvayoricchAyAM satyAM vivAhasambandhe na ko'pi doSaH iti cettatrAha- sa evetisa eva sambandhavidhividheyaH, sambandhitA yena bhavet prazasyA / nirbandhamApAdya vidhIyamAnaH, sambandha eva prakaroti hAsyam // 27 // * vyAkhyA-sa eva sambandhavidhiH-sambandhasya vidhiranuSThAnaM / vidheyaH karttavyaH / yena-sambandhavidhAnena / sambandhitA prshsyaa-avcniiyaa| bhavet-vipakSe bAdhakamAha-nirbandham-Agraham, / ApAdyaprApya / vidhIyamAnaH sambandhaH, hAsyameva prakaroti-etAdRzasya zreSThasyaitAdRzo nikRSTaH sambandhItyevaM lokahAsya jAyate iti bhAvaH // 27 // atha mannyuktimupasaMharati-tato mahArAja ! ititato mahArAja ! manAgapIdaM, na yuktametadbhavatA'bhyadhAyi / mahIyasAmAtanute mahattvaM, yuktyAnuyuktaM hi nirUpyamANam // 28 // Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [205 ] vyAkhyA-mahArAja ! tata:-tatsmAddhetoH / bhavatA etava-kathitam / idaM-vacanaM / manAgapiISadapi / yuktaM-samyak / na abhyadhAyi-uktam / hi:-yataH / mahIyasAM-mahattarANAM / yuktyA-tarkeNa / anuyuktaM-samanvitaM / nirUpyamANaM-kathyamAnaM / mahattvaM-sAravattvam / Atanute-vistArayati, ataH etadvacanaM bhavato mahattvaM na puSyati iti bhAvaH // 28 // nanu mattaH sambandhe tava lAbha eveti tvayA kiM niSidhyate iti cettatrAha-apekSaNIyetiapekSaNIyA na bhavanti jAtu, kSoNIzvarANAmapi sevakAste / ye lobhamAlambya samutsahante, kIrti prabho ! cchettumiha prasiddhAm // 29 // __vyAkhyA-iha-jagati / ye loma-dhanAdilAbhajanitAdhikaprAptyabhilASam / Alambya-Azritya / prabhoH-svAminaH / prasiddhAM kIrti-vizvavizrutaM vimalaM yazaH |chettu malinayituM / samutsahante-sajjA bhavanti / te sevakAkSoNIzvarANamapi raajnyaampi| jAtu-kadAcidapi / apekSaNIyA:-AdarapAtraM / na bhavanti-nahi jAyante / sevakai tathA nAcaraNIyaM kadAcidapi, yena pramukItihAniH sambhAvyate, iti bhAvaH // 29 // atha bhUpakRtottaramAha-taduktamAdhAyetitaduktamAdhAya hRdIti rAjA, virAjamAnaH sahajena dhaamnaa| jagAda mantrim ! kathamasmadIyaM, vAkyaM visambandhamudAharastvam // 30 // vyAkhyA-iti-pUrvoktaprakAraM / taduktaM tena mantriNA uktaM kathitaM vacanaM / hRdi AdhAya-kRtvA zratvetyarthaH / sahajena-vAbhAvikena / dhAmnA-pratApena / virAjamAnaH-zobhamAnaH / rAjA jagAda-kimityAha mantrin ! tvaM kathaM-kena prakAreNa / asmadIyaM vAkyam-asmaduktaM vacanaM / visambandhaM-vigataH sambandhaH yataH tattAdRzamanucitam / udAhara:-akathayaH, anaucitye tava tarko na saGgata iti bhAvaH // 30 // nanu kena tarkeNa tavaucityamityAha-svasvAmItisvasvAmisambandhamabhASatA'yaM, dAkSIsuto vyAkaraNaM prakurvan / AbAlagopAlamaho ! prasiddhaH, saMsmaryate'mAtya ! sa kiM tvayA na ? // 31 // vyAkhyA-ayaM-sa prasiddhaH / dAkSIsata:-pANiniH 'dAkSIputro'pi pANinau' iti zilovchaH / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNaM-tadAkhyazAstra / prakurvana-vidadhat / svasvAmisambandham , abhASata-svasvAmibhAvasambandhe zeSe SaSThIvidhAnAditi bhAvaH / aho ! Azcaryam ! amAtya ! mantrin ! tvayA, AbAlagopAlam-bAlaparyantaM gopAlaparyantaM, ca / prasiddhaH-khyAtaH / mH-smbndhH| kiM na saMsmayate ? vismRto'si ? smarttavyaM tiditi bhAvaH // 31 // ___ nanu pANininA svasvAmibhAvaH sambandhaH uktaH, tatsmaryate ca, tena prakRte kimAyAtam iti cettatrAhasambandhamitisambandhamuyotayituM paTiSThA, SaSThIvibhaktiH sudhiyAM matAsti / tvaM sevako'haM prabhurasmi te'pi, pratItamevaM tamurIkuruSva // 32 // ___ vyAkhyA--sadhiyAM-viduSAM / sambandham-svasvAmibhAvAdyAkhyaM saMsargam / udyotayituM-dhvanayituM, vibhaktInAM dyotakatvasyaiva svIkArAditi bhAvaH / SaSThIvibhaktiH-SaSThIpadavAcyatvena vyAkaraNe prasiddhA "GasosAmi"ti vibhaktiH / paTiSThA-samarthA / matA-sammatA / asti / nanu tena kimityava Aha-tva sevakaH, ahaM prbhuH-svaamii| asmi-iti / te-tavApi, evaM pratItam-iSTameva, svasvAmibhAvasambandhaH tavApISTa evetyarthaH evaJca / taM-sambandham / urIkuruSva-svIkuruSva / etena tvayA mama sambandho vartate eva, na tu navInaH kazciskarttavyaH, kevalaM sa eva sambandhaH prakArAntareNA'pi dRr3hIkartavyaH, evaJca nAnaucityamiti bhAvaH // 36 // yadyapyuktaM 'vittaM yayoreve'tyAdi, tadapi na yuktamityAha--dhanaM yayoreveti-- dhanaM yayoreva samAnamityAdyavAci yattanna vicAracAru / sahasrapAdasya dinezvarasya, kiM panA kAzyapinA na yogaH ? // 33 // vyAkhyA -dhanaM yayoreva samAnamityAdi / yt-puraa| tvayA avAci tat-tadvacanaM / vicAracAravicAreNa cAru yuktiyuktaM / na-kuta ityAha / sahasrapAdasya-sahasraM pAdAH kiraNAH yasya saH sahasrapAdaH / tasya dinezvarasya-sUryasya / paMgunA-caraNavikalena / kAzyapinA-aruNena "surasUto'ruNo'nUrU: kAzyapirgaruDAgrajaH" ityamaraH / sa ca caraNavikala iti purANam / yogaH-sambandhaH / kina ? api tvavazyameva sambandhaH / sUryarathasya sArathiH sa eva prasiddhaH, evaJcAsamayorapi sambandho nAyukta iti bhAvaH / atrAsamasambandhe dRSTAntapradarzanAdRSTAnto'laGkAraH // 33 // Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 207] kulaM yayorevetyapi na yuktamityAha - na kimitina ki vibhinnAnvayayorbhaveyuH, prItizriyaH sphItatamAH subuddhe ! tathAhi rAmaH pramanAH sma datte, laGkAdhipatyaM sa vibhISaNAya // 34 // vyAkhyA - sabuddhe-tadAkhyamantrin ! vibhinnAnvayayo:-vibhinnaH anvayaH kulaM yayostayoH bhinnakulayoH 'vaMzo'nvavAyaH santAnaH kulAnyabhijanAnvayA' vityamaraH / sphotatamA:-vizuddhAH / prItizriyaH-premasampadaH, maitrItyarthaH / na bhaveyuH kim ?-na saMbhAvitAH kim ? api tvavazyaM saMbhAvitAH / nanu kuto dRzyate iti cettatrAha-tathAhi pramanA:-hRSTamAnasa: 'harSamANastu pramanA hRSTamAnasa' iti haimaH / saH rAmaH-dAzarathiH rAmacandraH / vibhISaNAya-asurakulotpannAyApi / laGkAdhipatyaM-laGkAyAH tadAkhyanagaryAH AdhipatyaM svAmitvaM datte sma-adAt / evaJca vibhinnakulayorapi maitrI prasiddhaiveti bhAvaH // 34 // yadapyuktaM vivAdazceti tadapi na yuktamityAha-zrIrAmalakezvarayorgarIyAnitizrIrAmalaGkezvarayogarIyAn, kule vibhinne'pi raNo babhUva / na manvate mAnadhanAstu yadvA, kiJcit parityaktavivekabhAvAH // 35 // __vyAkhyA -vibhinne'pi kale-sati / zrIrAmalakezvarayoH-zrIrAmaH dAzarathiH laGka zvaro rAvaNaH tyoH| garIyAna-mahAn / raNaH-yuddhaM / babhava-evaJca same kule eva vivAdaH ityapyayuktameveti bhAvaH / nanvevametat, kintu yayoreva samaM vittamityAdi pratipAdikA nItistu viruddhayata eveti cettatrAha-yadvA parityaktavivekabhAvAH-parityaktaH vivekasya kulAdikRtabhedasya bhAvaH yaiH tAdRzAH, udArAzayAH 'udAracaritAnAntu vasudhaiva kuTumbakam' ityukteriti bhAvaH / mAnadhanA:-mAnameva dhanaM yeSAM te tAdRzAH mAnarakSaNAH tu-vittAdyasAmye'pi sati sambhave maitryAdinA mAnarakSaNaparAyaNA iti yAvat / kizcita-vittAdyasAmyaM / na manvate-gaNayanti / evaJca vittAdivivekaH kSa drahRdayakRta eveti bhAvaH / atra na manvate ityAdinA sAmyAnyenArthena vittAdyasAmye'pi raNAdevizeSasya samarthanAdarthAntaranyAso'laGkAraH // 35 / / nanu vittAdyasAmye maitryAdipratiSedhikA nItiH, maitryAdisamarthakazca dRSTAntaH, tarhi kataraH pakSo nyAyyaH, __ ityAzaGkAyAmAha -prItau virodhe cetiprItau virodhe ca tatazca puNyA'puNyapravRtI prathamaM nidAnam / vicintya sambandhavidhAnato me, sambandhinAM zekharatAM zraya tvam // 36 // Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 208 ] vyAkhyA - tataH-tasmAta kAraNAca-ubhayapakSayoryuktyavagamAdityarthaH / prItI virodhe ca prathamaprAdhAnyena / puNyApuNyapravRttI-puNyasya apuNyasya ca pravRttI preraNe eva / nidAna hetuM / vicintya-matvA / tvam, sambandhavidhAnataH-sambandhasya tava mama ca sutayoH vaivAhikAkhyasya vidhAnataH karaNAt / me-mama / sambandhinAM-kuTumbAnAM / zekharatAM-mahattvaM / zraya-Azraya / etena sambandhavidhAnena mama sambandhiSu tvameva zreSThaH syA iti bhAvaH / pUrvoktanItidRSTAntau tu puNyApuNyapravRttyavirodhena saGgamanIyau iti / :36 / / atha mantriNaH svagRhAgamanamAha -ityAgrahamitiityAgrahaM bhUmipurandarasya, saJcitya citte sacivaH svacitte / samAgamannandiramiddhaRddhi-pradhAnamAdhAnamayaM sukhasya // 37 // vyAkhyA-sacivaH-mantrI subuddhiH / svacitte, bhUmipurandarasya-rAjJaH / citte, iti-pUva - prakAram / Agraham-abhisandhiM / saJcitya-vicArya, asmin viSaye AgrahavAn rAjA durnivAra ityAlocya / iddhaRddhipradhAnam-iddhAH pravRddhA yA RddhiH samRddhiH saiva pradhAnaM yatra tava, ata eva / sukhasyaAdhAnamayaM-khanirUpaM, yadvA / sukhasya AdhAnaM-zarmaNo nidhAnam / ayaM-mantrI ityarthaH karaNIyaH / mandiraMgRhaM / samAgamat // 37 // athAgatasya tasya tadviSacintAmAha-buddhayetibuddhayA na yasiddhayati kAryamISa-dvaiSamyamApannamanantazo'pi / na pauruSeNA'pi na bhUridAnai-statrocitArcA kuladevatAyAH // 38 // vyAkhyA-vaiSamyam-gahanatAm duSkaratAM vA / ApannaM-gatam / yat kAryam, Ipat-kizcidapi, anantaza:-zatadhA / buddhathA- buddhiprayogeNana / pauruSeNa-parAkramAdinA n| bhUridAna:-mUribhiH pracuraiH dAnazca / na siddhayati / tatra-tAdRze kArye / kaladevatAyAH, arcA-pUjA / ucitA-yuktA, kuladevatArcanena viSamamapi kAryam siddhayati devatAnAmalaukikasAmarthyAditi bhAvaH // 38 // __ atha saptabhiH zlokaiH tatkRtyaM varNayati-ityantarudAvyetyAdiityantarudbhAvya vibhAvitAtmA, niketanAbhyantara eva devyAH / niketane ketanarAjirAji, snAtvA pravizya prayataH sa dhIraH // 39 // Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 209 ] saMsnApya nIrairghanasAramitrairmanobhiraccheriva / bhAvanAbyaiH / kastUrikAkuGkumacandanastAM, vilipya mUrti kuladevatAyAH // 40 // madhuvratAkarSaNasiddhavidyA - rUpANi puSpANi manoharANi / Arogya mUrti paritaH purastAna, nidhAya naivedyamanekadhA'pi // 4 // adabhradarbhemRgacarvitAye - rAstIrya saMstArakamastadoSam / bhavatprasAdAdacireNa vAJchA, bhavatviyaM me saphaletyuditvA // 42 // stutvA mahAthaiH stavanairudaprairnAnAprakArairlalitaH suvRttaiH / / ayaM jano devi ! tava prasAde, prApta samutthAsyati ceti jlpn||43|| svadehasAmarthyamacintayitvA, yAvadvaraprAptisamAnakAlam / AhArabhaGgIparihArarUpaM, kurvannakharva niyama vigarvaH // 44 // ' navAmbudakSAlitazambhuzailA - vadAtavAsA vikasanamukhazrIH / .... suSvApa devIcaraNAravinda - dvayAgrataH zuddhamanAH prazasyaH // 45 // .... ( saptabhiH kulakam ) vyAkhyA-iti-pUrvoktaprakAreNa / antaH-hRdi / udbhAvya-vicArya / vibhAvitAtmA- ullasitAtmA / maH dhora:-dhairyavAn, etena kAryasAdhakatvayogyatoktA, nahi dhairya vinA viSamaM kArya siddhathatIti bhAvaH / prayataH-prayatnazIla: gRhItaniyamaH vazI vA san / snAtvA, niketanAbhyantare-niketanasya svagRhasyAbhyantare madhye / eva. ketanarAjirAji-ketanatya patAkAyA: rAjyA zreNyA rAjate zobhate iti tasmin / devyAHkuladevatAyAH / niketane, pravizya // 39 // bhAvanADhya :-bhAvanA bhaktiH tayA ADhyaH sampannaiH / manobhiriva, accha:-svacchaiH / ghanasAramitraiH'karpUramastriyAM ghanasAra' ityamaraH / ghanasAreNa kapUrema mitraiH saMyuktaiH / nIra:-salilaiH / kuladevatAyAH mRtipratimA / saMsnApya, kastUrikAmacandanaH, taaN-prtimaaN| vilipya-litAM kRtvA // 4 // Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [210 ] mUrti-revIpratimAM / prit:-srvtH| madhunatAkavasiddhavidyAlapANi-matAnAM bhramarANAmAkarSaNe siddhavidyA siddhamantraH tadrapANi / manoharASi, puSpANi, Arogya-mUSayitvA / purstaav-devypre| banekapA'pi-nAnAprakAraM / naivedya-samarpaNIyapakAnAdidravyaM / nidhAya-upaDhaukya // 41 // mRgacarvitA:-mRgaiH carvitAni bhakSitAni aprANi yeSAM taiH tAdRzaiH / adapradarbha:-apraiH puSkalaiH darbhaH kuzaiH / astadoSam-amta. nirastaH doSaH yataH tat vizuddhaM / saMstArakam-saMstaram / AstIrya-prasArya / bhavatprasAdAva-bhavatyAH prasAdAdanupaheNa / me-mama / iyaM-buddhisthA / vAJchA-'vAMchA lipsA manoratha' ityamaraH acireNa-zIghram / saphalA-pUrNA / bhavatu iti- itthm| uditvA-uktvA // 42 // nAnA-prakAraH, llitH-mdhuraiH| sutaiH- zobhanapayaiH "vRttaM padhe" ityamaraH / udagra :- unnataiH, prsiddhH| mhaa:-saarvti| stvn:-stotraiH| stutvA-sampAye / devi ! ayaM janaH, tava prasAde, prAsati / samatyAspati-ita utthAtA nAnyathA / iti ca janman-badana // 4 // vigarva:-abhimAnarahitaH, etena manazzuddhiruktati bodhyam / svadehasAmarthya-mama zarIraM niyamaparipAlane samartha vA neti / acintayitvA-etenotsAhasampannatA sUcitA / varaprAptisamAnakAlaM-varaprApteH samAnaH kAlaH varaprAptikAlaH taM / yAvat-tatparyantam / AhAramajIparihArarUpam-AhArasya bhaGgI ceSTA bhakSaNam tasya parihArastyAgaH tapam / akhava-mahada / niyama-vrataM, pratikSAM vA / kurvan // 44 // navAmbudacAlitazamazailAvadAtavAsA:-navAmbudena navajaladhareNa kSAlitodhoto yaH zambhuzailaH kailAsaparvataH, sa iva avadAtam zuddhavarNa vAsaH vastraM yasya sa tAdRzaH, parihita vanaH / vikasanmukhazrI:-vikasantI praphulA mukhazrIH mukhazobhA yasya saH,vikasitAnanaH, etena kAryasiddhau zraddhoktA / prazasyA-stutyaH, tAdRzavatAGgIkArasya mahattvasampAdakatvAditi bhAvaH / nahi kSudraNa mahAvasaM sAdhyamiti / zuddhamanA:- viSayanivRttacetAH, etena bhaktiruktA / devIcaraNAravindadvayasyAgrataH, sumbApa-zizye // 45 // ( saptabhiH kulakam ) atha kuladevatAtuSTimAha-atha prametiatha prabhApUrahatAndhakArA, taddhyAnakASThAcalitAsanA saa| nizAvasAne viditaprabhAvA, tuSTA babhASe kuladevatA tam // 46 // Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . [ 211 ] vyAkhyA-aba-zayanAntaram / taddhayAnakASThAcalitAsanA-tasya mantriNaH yA dhyAnasya kASThA parAbhUmiH tayA calitam kampramAsanaM yasyAH sA tAdRzI, taddhyAnaprabhAvAkRSTA / pramApUrahatAndhakArA-prabhANAM nijatejasAM pUreNa pravAheNa hataM vinAzitamandhakAraM yayA sA tAdRzI tejaHpUrNA / viditapramAvA-viditaH khyAtaH sAmarthya yasyAH sA tAdRzI, sA kuladevatA, tuSTA-prasannA stii| tam-mantriNam / nisAvasAne-rAtricaramabhAge / babhASeuvAca // 46 // atha taduktimevAha-tvayA kimarthamititvayA kimarthaM vihitaM madIyA'nudhyAnametat sacivAvataMsa ! uttiSTha vatsa ! svamanISitaM drAG, madanatastvaM vinivedayasva // 47 // vyAkhyA-sacivAvataMsa !-mantribhUSaNa / vatsa ! tvam uttiSTha, zayanAdvirama / tvayA, etat. mado yAnudhyAnam-mama dhyAnam / kimartha-kasmai prayojanAya / vihitaM-kRtam / svamanISitaM-nijamanoratham / madagrata:-matpurataH / drAk-jhaTiti / etena zIghravaradAnasambhAvanA sUcitA / vinivedayasva-kathaya // 47 // atha sacivapravRttimAha-iti prasAdapramukhamitiiti prasAdapramukhaM mukhoktaM, nizamya vAkyaM sacivaH sa devyAH / utthAya baddhAJjalisampuTaH sannAnandasampUrNamanA jagAda // 48 // vyAkhyA-saciva:-mantrI / iti-pUrvottaprakAraM / prasAdapramukha-prasAdaH prasannatA pramukhaM pradhAnaM yatra tAdRzamanuprahaprayuktaM / devyAH mukhoktam-mukhanirgataM / vAkyaM nizamya, AnandasampUrNamanA:-Anandena sampUrNa pUrNa manaH yasya sa tAdRzaH, hRSTaH san / utthAya-upavizya / baddhAJjalisampuTa:-baddhaM yojitamaJjale: sampuTaM yena tAdRzaH kRtAJjaliH san / jagAda-uvAca // 48 // atha sacivavarayAcanamAha-matputrakAyetimatputrakAyasthitakuSThagandha-stava prasAdAddhanasArasArAt / devi ! prayAtu kSayamiSTasiddhi-pradAnasampAdanasiddhirUpe ! // 49 // vyAkhyA-devi !, iSTasiddhipradAnasampAdanasiddhirUpe !-iSTasya abhilaSitalA siH pUrNatAyAH pradAnasya sampAdanatya karaNasya vA yA siddhiH sampattiH, sA eva rUpaM yasyA sA tatsaMbuddhau iSTasiddhipradAyini ! Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [212 ] tava prasAdAta, ghanasArasArAta-ghanasAraH kapUra iva sAra sthirAMzaH yasya tAdRzAt bheSajAt, yadvA ghanasArasya kapUrasyeva sArA pradhAnAva, prasAdAdityasya vizeSaNam / matputrakAyasthitakuSThagandhaH-mama putrasya kAye zarIre sthitasya kuSThasya rogavizeSasya gandhaH sambandhaH 'gandho gandhaka Amode leze saMbaMdhagarvayoH,' iti vizvaH / kSayaM-nAzaM / prayAtu-prApnotu, kuSTho vinazyatvityarthaH // 49 // atha devIkRtottaramAha-taduktamAkayetitaduktamAkarNya sakarNasevyA, devyA''ha sA sma smitapUrvamevam / rogakSayaM kartuM mahaM na zaktA, zaktA'pi putrasya tavAdibhakta ! // 50 // . vyAkhyA-taduktaM-tasya sacivasyoktaM vacanam / AkarNya-zrutvA / sakarNasevya!-sakarNaiH vidvadbhiH sevyA / sA,devI,smitapUrvama-ISad hasitaM pUrvaM yasmin karmaNi tadyathAsyAttathA, vihasyetyarthaH / evaM-vakSyamANaprakAram / Aha sma-avocat / Adibhakta !-pradhAnasevaka ! zaktA-sAmarthyavatI / api, ahaM,tava putrasya, rogakSayaM kattuM na zaktA // 5 // nanu viruddhametat, zaktA hi avazyaM rogakSayamapi kartta zaktava, anyathA azaktetyeva kathaM neti cettatrAha surAsurAdhIzanatakramo'pItisurAsurAdhIzanatakramo'pi, vijJAnasampattivibhUSito'pi / . naivA'nyathAkattu malambhaviSNurjino'pyabhuktvA nijakarmajAtam // 15 // vyAkhyA-surAsurAdhIzanatakramo'pi-surANAmasugaNAzcAdhIzaiH indraiH natau praNato kramau caraNau yasya tAdRzo'pi sarvAdhIzo'pi / etena sarvasAmarthyavattvaM sUcitam / vijJAnasampattivibhUSito'pi-vijJAnaM viziSTa sarvottamaM jJAnaM vijJAnaM kevalajJAnaM tadrUpasampatyA vibhUtyA vibhUSitaH, sarvajJo'pItyarthaH / etenopAyajJatvaM sUcitam, nahi sarvajJaH karmakSayopAyAnabhijJo bhavitumarhati / jinaH-vItarAgo'pi, nijakarmajAtam-svIyaM karmajAtam karmasamUham / abhuktvA-bhogamakRtvA / anyathAkata-nAzituM / naiva, alaM bhaviSNuH-samarthaH, / yatra tAdRzo jino'pyasamarthaH tatra kA carcA, tatsevikAnAmasmAdRzAM devInAmiti bhAvaH // 51 // nanu karmaNo bhogAdeva kSaya iti manye, kintu tava sAmarthyAca ekena kRtamanyo bhumaktviti cettannetyAha ... upArjitaM yeneti Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 213 ] upArjitaM yena yadeva karma, zubhAzubha tena tadeva bhogyam / kiM nAnyathA putrasukhena vaptA, vastuH sukhenaiva sutaH sukhI vA ? // 52 // .. vyAkhyA-yanaiva-kaLa / yat zubhAzubhaM-zubham azubhaM vA / karma upArjitam-sazcitam / tenaiv-krtaa| tat-karma / bhogyama; vipakSe'nupapattimAha- anyathA-anyena kRtasyAnyena bhoge putrasukhena,vaptA-pitA / vastu:pituH / sukhenaiva, sutaH-putro / vA sukhI, kiM na ?-kathaM na bhavati ? tasmAnnAnyakRtamanyabhogyamiti nAhaM tathAkartuM samarthA, adRSTavyApArasya sarvathA'pratirodhyatvAditi bhAvaH / / 52 // nanu tarhi tvattaH kiM prArthanIyamityata Aha--etaditietatparityajya tato'paraM tvaM, hRdA samAlocya varaM vRNISva / nA'svAmitAM svAmya'pi vindate'tra, prasAdhayana sAdhyamaho ! svasAdhyam // 53 // vyAkhyA-tata:-tasmAdupariSTAva hetoH / tvam, etat-pUrvoktaM / parityajya, hRdA-manasA / samAlocya-vicArya / aparam - anyat / vara-prArthanIyaM / vRNISva-yAcasva / sAdhyam-sampAdanayogyaM / svasAdhyaMnijakArya / prasAdhayan-sampAdayan / svAmI samartho'pi |'asvaamitaam-saamrthy / na vindate-prApnoti / svasAdhyakArya sAdhayanneva zaktaH zaktaH, anyathA tu azakta eva syAt, tasmAt , matsAdhyameva varaM vRNISveti bhAvaH / aho iti sahetukatve / nahyasAdhye pravartitavyamitiyAvat // 53 // atha sacivasya varAntarayAcanamAha-Uce sa yadyevetiUce sa yadyeva mataM kumAraM, mAnye ! samAnIya samarpayasva / yo'vakrayeNApi narendrakanyAM, vivAhya mahya dadate prasahya // 54 // ___ vyAkhyA-sa:-sacivaH / Uce-uvAcaM / mAnye !-pUjye ! devi / yadi-evaM rogakSayAsambhavastahi / mataM-vivAhopayuktaM / kumAraM-varAntaraM / samAnIya, smpystr-ddsv| nanu tena tava ko lAbha iti cettatrAha-yaH-kumAraH / avakrayeNa-vinimayena dravyadAnenA'pi vA bhATakenetiyAvat, 'mUlye vasnAdhevakrayA' iti haimaH, 'avakraye bhATakaH' iti zeSaH / narendrakanyA, vivAhya prasahya-haThAt / mahyaM, dadatedadeta // 54 // Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 214 ] atha devyAH prativacanamAha-vijJApanAmitivijJApanAM tasya nivezya citte'bhidhIyate devatayA tayA sma / tvanmAnanAvAsitamAnasA'haM, sarva vidhAtAsmi tadetadAzu // 55 // vyAkhyA-tasya-sacivasya / vijJApanAM-nivedanam / citte, nivezya-vicArya / tayA, devtyaadevyaa| abhidhIyate sma-kathyate sma / tvanmAnanAvAsitamAnasA-tava yA mAnanA sevA tayA vAsitaM tRptaM manaH yasyAH sA tAdRzI, tvatsevAsantuSTA / aham, tadetat-svaduktaM / sarvam Azu-zIghrameva / vidhAtAsmikartAsmi, zvastanottamapuruSekavacanam tvaduktaM sarva sampAdayiSyAmItyarthaH / / 55 // tvayA''nItaH kumAraH ka labhyate ityAzaGkAyAmAha zlokayugmena-asyAH purodarata ityAdiasyAH puro dUrata eva ko'pi, tvanmandurApAlataTastha eva / yo mandurAsanihitaH kumAraH, svarUpasantarjitamArarUpaH // 56 // atADyajAdhyajvarapIDyamAnaH, sametya santApayate kRzAnau / Aptena gupta rabhasA tamAnAyyodvAhaye rAjasutAM yatheccham // 57 // vyAkhyA-asyA:-vasateH / pur:-agre| yadvA asyAHpura:-etannagaryAH / adUrata eva vanmandurApAlataTastha eva-tava mandurApAlasya vAjizAlArakSakasya taTasthaH samIpastha eva / mandurAyAH vAjizAlAyAH 'vAjizAlA tu mandurA' ityamaraH / sannihitaH nikaTa eva / svarUpasantarjitamArarUpaH- svarUpeNa svasaundaryeNa 'rUpaM svabhAve saundarya', itymrH| santarjitam tiraskRtam mArasya kAmadevasya rUpaM saundarya yena sa tAdRzaH, kandarpAdapyadhikasundaraH / ya:-ko'pi / kumAra:-bAlaH atAbyajADyajvarapIbyamAna:-atADyena aprati rodhyena, asajhena ityarthaH, jADyasya zaityasya nvareNa rogeNa pIDyamAnaH bAdhyamAnaH, ata eva / sametya-Agatya / kRshaanau-agnau| santApayate-uSNatAM nayati / taM-kumAraM / rabhasA- vegena, rabhaso vegaharSayo rityamaraH / Aptena-vizvastenAnucareNa / guptaM yathA syAttathA / AnAyya-nAyayitvA / yatheccham-sukhena / rAjasunArAjakumArIm / udvAhaye:-tvaM vivAhayeH // 56-57 // atha denyantardhAnamAha-tamevamuktvetitamevamuktvA kuladevatA'sau, tirodadhe namrajanAnukampA / vidhitsavaH kAryamihAryacittA, bhRtyaM hi kiM nAma na zikSayante // 58 // Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 215 ] vyAkhyA --sacivam / evam-uttaprakAreNa / uktvA-kathayitvA / namrajanAnukampA-nane vinayazIle praNate bhakte vA jane anukampA dayAzIlA / basau-kuladevatA / tirodadhe-antahitAamUta / nanu pUrvoktaprakAreNa tu cauryamevopadiSTam, tabottamAnAM nocitamiti cettatrAha-iha-loke / hi kAryacittA:-manasvinaH / kArya, vidhitsava:-cikIrSavaH, santaH / bhRtyaM-sevakam / kiM nAma na zikSayante ?-upavizanti ?, api tu kArya sAdhakamucitamanucitaM sarvamevopadizanti / svakArya sAdhayed dhImAn, kAryadhvaMso hi mUrkhatA, ityuktariti bhAvaH // 5 // atha sacivapravRttimAha-tataH prabhAte ititataH prabhAte sacivaH prahaSyan, mahAzayaH pAraNakaM vidhAya / AhAyya moharcikamAdareNAnvayuMkta lagna svahite vilagnaH // 59 // nyaakhyaa-:-anntrm| prabhAte-prAtaHkAle / mahAza:-mahechaH / prApana kAryasiddhaH modamAnaH / sacivaH pAraNakaM vidhAya-kRtvA / svahite-nijAnukUle kArye / bilagna:-tasparaH / mAdareNa-AdaraH pUrvakam / bAhAyya-AkArya / mauharmika-devA / lagna-muhurcam / anvayukta-kAritavAra pRccha tisma vivAhAmiti zeSaH // 19 // jyotirvidaM dattavivAhalagna, dhanAni dattA vasanAni cApi / visarjayAmAsa nRpasya ziSTyA, vivAhasAmaprayamapi vyatti // 60 // ___ vyAkhyA-dacavivAhalagna-dattaM vivAhasya lagna muhUrta yena taM / jyotirvidaM, dhanAni-hiraNyAdIni / vasamAni-vastrANi / cApi,datvA-paritoSArthamiti bhAvaH / visarjayAmAsa-gamayAmAsa / nRpasya-rAkSaH / ziSTayA-Adezena / vivAhasAmapratha-sAmagrIsanayamapi / vyavatta-kRtavAn // 6 // ___ atha kumAraprAptyartha yatna yugmenAha- yaH kazciditiyaH kazcidAgacchati vAjizAlA-pAveM kumAraH sukamAragAtraH / svarUpasAraH pratipattisAraH - sa me samAnIya samarpaNIyaH // 6 // vyAkhyA-cAjizAlApAce-mandurAsamIpe, sukumAraM mRdu gAtraM zarIraM yasya sa, sukumAragAtrAsvarUpeNa saundaryeNa mAraH manmathaH iva saH, svarUpamAra:-pratipattiH jJAnaM zreSThA yasya sa / pratipacisAra: Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 216 ] buddhimAn / yaH kazcit, kumAra:- bAlaH / Agacchati-sameyAt / saH-kumAraH / samAnIya, me-majhaM / samarpaNIyaH-dAttavyaH // 61 // . prakurvatedaM bhavato madIyaM, prayojanaM nirmitameva sarvam / ekaM samAhUya sa vAjizAlAdhyakSaM samAdikSaditi prasannam // 62 // vyAkhyA-idaM-kumArAnayanarUpakAryaM / prakurvatA, bhavatA-tvayA / madIyaM, sarvameva, pryojnN-kaary| nirmitaM-kRtam, tadAnayanena ca mama sakaleSTasiddhiriti bhAvaH / iti-evam / eka-mukhyam / prasannaM dRSTaM / vAjizAlAdhyakSa-mandurApAlakaM / samAhUya, sa-sacivaH / samAdikSat-AdiSTavAn // 62 / / . . ::; atha devatAyAH kumArAnaryanavRttamAha-sA devatetisA devatApi' -pratipannaniSThA, gatvojayinyAM sukharAjadhAnyAm / vyomni sthitA tadvanapArzvato'daH, puro'vadana maGgalakumbhakasya // 63 // ___ vyAkhyA-pratipannaniSThA-pratipanne zaraNage niSThA zubhabhAvanA yasyAH sA bhaktapriyA / sA. devatA'pi. sukhA sukhasampannA yA rAjadhAnI tasyAm sakharAjadhAnyAm, ujjayinyAM-tadAkhyanagaryAM / gatvA, vyomni-AkAze / sthitA-antarhitA evetyarthaH / tadvanapArzvata:-tasya maGgalakumbhapuSpAnayanohezyasya vanasyopavanasya pArzvataH samIpe / maMgalakumbhakasya, pura:-agre / adaH-vakSyamANam / avadat-jagAda / / 63 // .. kiM jagAdetyAha-avakrayeNaiSetiavakrayeNeSa kumAra evodvikSyate rAjasutAM svarUpAm / ityantarikSe sa vaco nizamya, vyacintayadvismita eva citte // 64 // vyAkhyA-eSaH-vidyamAnaH / kumAraH, avakrayeNa-dravyAdinA vinimayena / eva-na tu yathAvidhi / svarUpAm-sundararUpavatIm / rAjasutAM-rAjakumArIm / udvikSyate-pariNeSyate / iti-ittham / antarikSeAkAkSe / vacaH-vacanaM / nizamya-AkarNya / sa-maMgalakumbhaH / citte, vismita:--kutaH kimabhiprAyo'yaM zabdaH ityevaMcakitaH / eva vyacintayat - dadhyau // 64 // ... atha tasya cintAmAha-devasya kasyApIti-: Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 217 ] devasya kasyApi vacaH kimetadatyasya kasyApyathavA gabhIram / vidyAdharasyApyavavadyavidyA-vidyotamAnAzayakasya, kiM vA ? // 65 // .... vyAkhyA-etat-saMdyaH zrutam / gabhIram-uccaghoSavad vacaH / kimiti-prazne vitarke vA / kasyApialakSitasya / devasya, athavA, kasyApi, daityasya, kiMvA-athavA, anavadyayA vizuddhayA vidyayA AkAzagamanAdividyayA vidyotamAnaH prakAzamAnaH AzayaH hRdayaM yasya saH tasya / anavadyavidyAvidyotamAnAzayakasma vidyAdharasya,, api-evArthe, evaM vicintayaditi pUrveNAnvayaH // 65 // vitarkAntaramAha-siddhasya kasyApIti - siddhasya kasyApi kimetadAhoskciAraNasya vratacAriNaH kim ? / kArya nirAlambanameva na svAnnAkAraNaM kiJcidavekSyate. hi // 66 // vyAkhyA-etat-vacaH / kasyApi siddhasya-siddhapuruSavizeSasya / kimiti-vitarke ! AhosvitathavA / cAraNasva-vidyAcAraNasya jaDyAcAraNasya vA / vratacAriNaH-muneH / kirA ?-nanvetAdRzavitarko. 'naksaraH ityata Aha-kAryam, nirAlambanam-AbhayaM vinA ! na syAt atra tu AkAze zabdaH, tatra na kimapyAlambanaM bhavati Rte devAderiti vitarkaH saGgata eveti bhAvaH / etAdRzavacane'pi kenA'pi kAraNemAvazyaM bhavitavyam, kuta ityAha-hi-yataH / akAraNam-hetuM vinA / kizciva-kimapi kAryam / na, avekSyateavalokyate, ataH vyAptyA etadvacane'pi kenA'pi kAraNenAvazyaM bhavitavyamityarthaH // 66 // _atha tasyApratipattimAha-paraM netiparaM na yuktivyatiriktabhAvAt, svAntaM pratItiM dadhate mamAtra / nivedayiSyAmi vizeSato'dastathApi pitre sadanaM gataH san // 67 // vyAkhyA-paraM-kintu / atra-tAdRzodvAhaviSaye / yuktivyatiriktabhAvA-yukteH vyatiriktabhAvAt vyatiriktatvAt abhAvAdityarthaH / nahi vivAhaviSayiNI vArtA'pyadyApi zruteti kathaM vivAho bhaviteti, tatra yuktyabhAva iti bhAvaH / mama, svAntaM-manaH, 'svAntaM hRnmAnasaM manaH' ityamaraH / pratIti-vizvAsaM / na. dadhate-bibharti / tathApi-mama pratItyabhAve'pi / ada:-saJjAtavRttam / sadana-gRhaM / gataH sana, pitre, nivedayiSyAmi-kathayiSyAmi // 67 // Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [218] vya tasya savismRtimAha-mAdAya puSAnItiAdAya puSpANi sa pANinA bAka, samAyayo saani vaattikaayaaH| kAryyasya vaiyaprayavazAdamuSya, smRterna tagocaratAmayAsIt // 6 // vyAkhyA-sa:- mAmaH / pANinA-kareNa / puSpANi, bAdAva-gRhItvA / vATikApA:cAmataH / sabamani-gRhe / vAma-mastyeiva / samAyavI-kintu / kAryasva vaiyabacapazAva-vaiyAya vyAptavatvaM kAse parAyaNatvamiti yAvata, tazAva, pravRttiparAyaNatvAt / mAna-mAkumbhasya / sd-bH| smRte:smaraNasya / gocarakA-viSayatAM / na mAsIva-tapaH vispatamiti bhAvaH // 68 / / paramin pani kille sara koritianyecuradhAnamanuSya yAtaH, zruto prayAta vapana tadeva / / athAvasamA niyamena vastuH, puraH pravakSye'bhUtametaduam // 69 // gyAlyA bhaveyuH janmadivase / mamapya-maMgalakumbhasya / upAnaM, pAta:-ataH sataH / tadevapUrvAnumUtameva / paranaM zrutI-sA prapAtam-pAtam, tadeva pacanaM punarapi zrutavAnityavaH / aba bAsasamAApta prApta santra gRhaM yena sa tAmaH gRhaM gatassanityavaH / niyamena-dhruvam / patu:-pituH / pur:-apre| amRtam-alaukikam / unam-aniSTatvAda, parNakaTu / etat-pacanaM / pravakSye-kathayiSyAmi, ityevaM cintitavAn // 6 // akasmAdeva bhAvupatiSThate iti kavirAha-na yaditina yadvacovartmani mAnavAnAM, mahAkavInAmapi kicanApi / cetaHpathe nApi kadApi dhAtA, karoti lIlAsphuraNena tacca // 7 // vyAkhyA-yat-vastu / mAnavAnAM janAnAM / mahAkavInAm-atItAnAgatAdivarNanapaTUnAmapi satAM / vacovarmani-vAgviSaye / kicanApi-lezato'pi / na-yanmahAkavayo'pi varNayitumasamarthA ityarthaH / cetaHpathe-manovRttAvapi / kadApi, na-mano yatkalpitumapi na zaknoti / tacca-tadvastu ca / dhAtA-vidhiH / lIlAspharaNena-lIlayA yatsphuraNam vyApAraH tena tanmAtreNa / karoti-sampAdavatIti akasmAtkArya vidhikRtaM zeyamiti bhAvaH // 7 // Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [219] bhAvI hi duratikrama ityAha-zubhodaya itizubhodayo vA'pyazubhodayo vA syAddehabhAjAM niyateniyogAt / na ko'pi zaknotyativartitu taM, kadAcanAcchAyamiva svakIyam // 71 // ___ vyAkhyA-dehabhAjAm-prANinAm / zubhodayo vA, azubhodayo vA, niyate:-vidheH / niyogAvanidezAt / syAva-nA'nyasya tatrAdhikAra iti bhAvaH / ko'pi-janaH / taM-zubhodayAdikam / svakIyaM-nijaM / bAchAyam-anAtapamiva, kadAcana-kadApi / bativarcitum-atikramituM na zaknoti, avazyaM bhAvibhAvAnAM pratIkAro na vidyate iti bhAvaH / / 71 // atha bhAvinaH pravRttimevAha-atrAntare itiatrAntare prAdurabhUtkutazcid, vAtyA harantI vitataM prakAzam / rajobhirAndhyaM dizatI janAnAM, vilocanAntaH patanapragalbhaiH // 72 // vyAkhyA-atrAntare-asminnevAvasare / vitataM-vyApta / prakAzam-Alokam / harantI-nAzayantI / janAnAM-lokAnAm / vilocanAntaH patanapragalbhaiH-vilocanasya netrasya antaH patane pragalbhaiH samarthaH / rajoni:dhUlikaNaiH / Andhyam-andhatAm, anavalokitvaM / dizatI-kurvatI / vAtyA-vAtasamUhaH / kutazcidkuto'pi / prAdurabhUt // 72 // atha vAtyAyAH kRtyamAha-sa vAtyayotpATyetisa vAtyayotpATya tayA kumAraH, sumArthamiGganijavATikAyAm / campApurIsanihitATavIbhU-bhAge kSaNAdgandha iva vyamoci // 73 // vyAkhyA-tayA-prAdurbhUtayA / vAtyayA-vAtasamUhena, cakravAtena / sumArtham-puSpArtham / nijavATikAyAm, iMgan-gacchan / sa, kumAraH-maGgalakumbhaH / utpAThya-urikSapya / gandhaH-Amoda, iva-yathA gandhaH pavanena nIyate tathA / kSaNAta campApurIsabhihitATavIbhUbhAge-campApurIsannihitAyAH aTavyAH vanasya bhUbhAge pradeze / vyamoci-muktaH, tata utpATya tatra taM prApayat // 73 // atha tadvanaM varNayati--vibhISaNamiti Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 220 ] vibhISaNaM yatra vinaiva laGkAM, pazyanti rAmAkalitaM jaughaaH| harIzvaro yatkapibhiH parItaH,kacit kvacit khelati nirvizaGkam // 74 // vyAkhyA-yatra-vane / janauSA:-lokasamudAyAH / laGkAM-tadAkhyanagarIm / vinaiva, rAmAkalitaMrAmeNa dAzarathinA AkalitaM yuktam, atha ca rAmAbhiH strIbhiH yuktam, 'rAmA ramaNI' tyamaraH / vibhISaNamtadAkhyaM rAvaNAnujam, atha ca vizeSeNa bhISaNam ghorAkRtizIlaM, kirAtAdikaM / pazyanti,yat-yatra ca / kacit kvacita , kapibhiH-vAnaraiH / priitaa-smnvitH| harIzvaraH-vAnarAdhIzaH / nirvizaGka-nirbhayam, janasaJcArAbhAvAditi bhAvaH / khelati-krIDati / atra laGkAM vinaiva vibhISaNAdeH varNanena zleSAnuprANitaH vibhAvanA'laGkAraH / / 74 // bhItiM dadhAnA iva sUrapAdA, vindanti yatra prasaraM na kiJcit / abhraMkaSorvIruhasantatInAM, chAyAcchalasthAnatamaH prapaJcAt // 75 // vyAkhyA-yatra-vane / sUrapAdAH-sUryakiraNAH tejasvicaraNAzca / abhraGkaSorvIruhasantInAm-abhraGkaSANAm gaganollekhinAm urvIruhANAm kSitiruhANAm santatInAM paMktInAM / chAyAcchalasthAnatamaHprapaJcAtchAyA eva chalasthAnaM, vAdinigrahasthAnam tatkRtasya tamasaH andhakArasya uttarApratipattirUpasyAjJAnasya ca prapaJcAdAdhikyAt / bhIti-bhayaM / dadhAnA iva-andhakAre hi janAH bhayaM prApnuvanti, ajJAne sati ca parAjayAzaGkayA prativAdino'pi bibhyati, lakSyamANAH / kiJcit prasaraM-pravezam, avasaraJcottaradAnArtham / na-naiva / viMdati-labhante / gAr3hAndhakArapUrNa tadvanamiti bhAvaH / atra vizeSaNagatyA sUrapAdeSu pratavAdivyavahArapratIteH rUpakazleSojivitasamAsoktyanuprANitotprekSA'laGkAraH / / 75 / / . . atha tatra maGgalakumbhapravRttimAha-tasmin ititasminnavijJAtaharidvibhAgo, babhrAma paJcAnanavat sa vIraH / vimArgayanmArgamupaitukAmo, grAmaM puraM vA pRthugokulaM vA // 76 / / vyAkhyA--tasmin-vane / avijJAtaharidvibhAga:-ajJAtaH anavagataH abodhitaH haritAM dizAM vibhAgaH pUrvAdirUpaH yena saH, andhakArAdinA diGamohavAnityarthaH / saH vIra:-utsAhI maMgalakumbhaH / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 221 ] mArgam, upaitukAmaH-prAptukAmaH / grAmaM, puraM-nagaraM / vA, pRthu-vizAlaM / gokulaM-vrajaM / vA-vrajaM syAdgokulaM goSTham' ityamaraH / vimArgayan-anviSyan / pazcAnanavat-siMhavata, nirbhaya ityarthaH / babhrAmaaTati sma // 7 // atha tasya taDAgadarzanaM tribhirAha-atha vyalokiSTetyAdiatha vyalokiSTa sa puNyasAraM, kAsAramAzAH paripUrayantam / samAvrajatpAnthaparamparANAM, karpUrasArairiva vAripUraiH // 77 // astAghabhAvaM kalayantamuccaiH, satAM manovadvitataM samantAt / daityArivakSaHsthalavaddadhAnaM, padmAnurAgaM bahusattvaniSTham // 8 // cakrAcitaM jIvanadAnavittaM, rAjAdhirAjonnatapANivacca / viSvag vRtaM cAruvizAlazAlA-valyA mahApattanavat sahaMsam // 79 // vyAkhyA-atha-anantaraM / saH-maGgalakumbhaH / samAvajatpAnthaparamparANAm-samAbajatAM samAga cchatAM pAnthAnAmadhvagAnAM paramparANAM santatInAm / AzA:-jalapAnAdyabhilASAH / paripUriyantamsampAdayantam / karpUrasArai:-karpUrasya sAraiH, sthirAMzaigvi (karpU reSu sArairuttamaiH uttamakarpUrairiva) svacchaiH / vAripUraiH-jalaughaH / uccaiH-atizayena / astAghabhAvam-agAdhatvaM / kalayantaM-dhArayantam / satAMsajjanAnAm manovata-hRdayavat / samantAt-sarvataH / vitataM-vistRtam / daityArivakSaHsthalavat-daityAreH viSNoH vakSasa urasaH sthalavad uraHsthalamiva, bahusattvasya balAdhikyasya prANisamUhasya matsyAdeH niSThA sthitiyaMtra tat / bahusattvaniSTham, padmAnurAgam-padmAyAm lakSmyAm anurAgam padmasya kamalasya anurAgam makarandasrAveNa raktatAM ca / dadhAna-dhArayantam / rAjAdhirAjonnatapANivat-rAjAdhirAjasya bhUpatezcakravartinaH unnatapANivacca / cakrAcitam-cakreNa tadAkhyAstreNa tadAkhyarekhayA vA / atha ca cakravAkanAmapakSisamUhena Acitam vyAptam samanvitam / jIvanadAnavittam jIvanasya payasaH jalasya AjIvanavRttervA dAnena vittam prasiddham / viSvak-samantAt / cAruvizAlazAlAvalyA-cAruNAM manoharANAM vizAlAnAM zAlAnAM vRkSANAm AvalyA zreNyA / vRtam-AcchAditam / mahApattanavat-mahAnagarIvada / sahasama-haMsayuktam / pakSAMtare "haMsasya mAnasaukasi nirlobhanRpaviSNvarkaparamAtmanyamatsare" iti medinI / vacanAda nirlobharAjJA lakSaNayA prajAjanena Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 222 ] viSNunA lakSaNayA viSNubhaktajanena ca. yuktam / puNyasAram-puNyasya sAraM sthirAMzamiva lakSyamANam, puNyaM pavitramata eva sAramuttamaM / kAsAraM-taDAgam / avalokiSTa-dadarza / / 77-78-89 atha tasya mArgAnveSaNaprayAsamAha-prAmINetyAdigrAmINaporaiH krayavikrayAbhyAM, caladdhirAkIrNama'bhIpsitAbhyAm / grAmasya kasyApyathavA purasya, panthAnamanveSayitu pratItam // 8 // kRtvA taDAge savanaM zramAtaH, svacchAni zItAni jalAni piitvaa| Alambya dobhyAM ca vaTasya pAdAMstasyopariSTAt sa samAruroha // 81 // vyAkhya - grAmINaporai:-prAmINaiH prAmeyakaiH "prAmeyake tu prAmINa prAmyau" iti haimaH / pauraiH puravAsibhizca / abhIpsitAbhyAM-sveSTAbhyAm / krayavikrayAbhyAM-svAbhISTakrayavikrayArthamityarthaH / caladbhiH-gacchadbhiH / AkIrNa-saMkIrNa / kasyApi grAmasya, athavA purasya, pratItam-prasiddham / panyAnam-mArgam / anvepayitum-yasmin mArge bahavo janAH svasvakAryArtha calanti taM pratItam mArgamanveSayitumityarthaH / zrameNa bhramaNakhedena saukumAryAda AtaH pIDitaH zramAtaH, saH-maMgalakumbhaH / taDAge-hRde / savanam-snAnaM / kRtvA-'snAnaM savanamAplavaH, iti haimaH / svacchAni. zItAni-zItalAni / jalAni ca, pItvA; vaTasya-taDAgataTasthasya vaTasya |paadaan-shaakhaaH / Alambya-Azritya / tasya-vaTasya / upariSTAt-upari / samAruroha / yathA tAdRzamArgamavalokayediti bhAvaH / / 80-81 // athacchalena sUryAstaM varNayati-pUrAstamiti - sUrastamAlokya tadugraduHkhaM, kareSvanekeSvapi satsu hattum / apArayannyastamahIdhracUlA-mAruhya vegAjaladhau mamaja // 2 // vyAkhyA-taM-maMgalakumbham / Alokya-dRSTvA / tadupraduHkha-tasya maMgalakumbhasya upa duHkham / anekeSu-sahasrasaMkhyeSu / kareSu-kiraNeSu, hasteSu ca / satsu-vidyamAneSvapi, hattu-dUrIkartum / apArayanazaknuvAnaH / sUraH-sUryaH / astamahIdhracUlAm-astamahIdhrasya astAcalAkhyaparvatasya 'mahIdhe zikhari mAbhRda'hAryadharaparvatA' ityamaraH / cUlAM zikharam / Aruhya, vegAta, jaladhau-samudre / mamaja-atruDada / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [223 ] satyapi sAdhane paraduHsaharaNe asamarthasya manasvinaH khagopanameva zreya iti bhAvaH / atra duHkha hartumapArayataH sUrvasya jaladhimabanA'sambandhe'pi tatsambandhoratizayoktiH, sA ca karegviti zleSAnuprANitAmanasvivyavahArapratIteH samAsoLyanuprANitati dvaboragANibhASA aGkaraH / / 82 // na bandhanaM yasya na karmapAzaH, kicina vA paJjaramasti yasya / tanUpabhogatyajanAparasya, sthiraH sa haMsaH pratipadyate kim // 8 // vyAkhyA-pasya-Isasya / tanapabhogasvajanAparasya-tanoH zarIrasambandhI ya upabhogaH viSayasukham aba ca vanaH alpaH va upabhogaH / banityatvAviSayalaya, tasya pavanAparasya virakasya, atha ca devatvAdanalpasukhamAjaH gayA namoH tarAgAdizu svalpamAtrasya upabhogasya upabhogyatva mRNAsAdeH tyajanAparasya, nahi mAnasaukasaH tAgAdiSu zivamaya iti unmA baDAgAvimbhyopanoyatyAparasya pa. / bananaranyAdiniyantraNam, karmabhogalpabandhanam vA, pratirobo vA / ba, kapA-kAryasamUha, kRtyatvA sva. tantratvAva, bhogayonitirvakyonilAva pAritrapAnAdillAcArAdikarmasamUho pA na / yasya vA-iMsasya / kiSita, param-zarIrarUpam, gehAdinirmitapativAsarUpaM pA / nadi kasA haMsa:-mAtmA paramAtmA sUryaH pakSivizeSa "hasacitrabhAnurvivasvAda" iti mH| "bhAnuhaMsaH sahasrAMzu, haMsAstu zvetagatabakAsa mAnasaukasA" iti cAmaraH / haMsamAtmA yogadAne prasiddhaH / 'haMsaba paramAtmA' medinIkoze ca / sthira:ekatra sthitaH / pratipayate kim ?-prApyate kim ? api tu naiva / sthiratve yathAkathanitpAratantryasya tantratvAditi bhAvaH / atra prakaraNena haMsazabdasya sUryArthale nirmite zeSeNa pakSivizeSAtmaparamAtmArthAnAM trayANAmupasthiteH haMsa iva haMsa iva haMsa iveti mAlopamA dhvaniH zabdazaktimUlaH natu zleSa iti samavadhAnIyam / / 8 / / nimittamAtra patane gurutva, proktaM kaNAdena munIzvareNa / graheSu sarveSvapi bhAskarasya, vyaktaM na tat kiM patanaM vidhattAm // 84 // vyAkhyA kaNAdena-vaizeSikanyAyakA, munIzvareNa / patane-adhaHpatane / nimittamAtram-nimittameva na tu kadAcidapyanimittam / proktaM-kathitam / gurutvam-gurutvaguNaH / sarveSu graheSu-prahaSu mdhye| bhAskarasya-sUryasya / vyaktaM-spaSTam , sarvApekSayA bhAskaro'dhikagururityarthaH / tat-tasmAddhetoH / patanaMsUryasya vicyutiH samudrAdau pAtam / ki-kutaH / na, vidhattAm-kurutAm ? api tvavazyaM kurutAm, gauravAdhikyena sUryasya patanamucitameveti bhAvaH / atra gauraveNa patanasya sUryapatanasya ca bhede'pyabhedoktaratizayoktiralaMkAraH / / 84 // Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 224 ] sarojinInAtha-dinAdhinAtha - prabhAdhinAtha - grahanAthamukhyaiH / / vivarNanA yasya babhUva zabdaiH, sa hA'stameti sthiramAH paraM krimaH // 85 // . vyAkhyA-sarojinInAthadinAdhinAthaprabhAvinAyagrahanAthamukhyaiH-sarojinI kamalinI tasyAH nAthaH vikAzakatvAdIzaH, dinasya adhinAthaH tatkaratvAdIzaH, prabhAdhinAthaH prabhAkaratvAda prabhAdhIzaH, grahAdhinAthaH bhaumAdimahezvarazcetyete zabdAH mukhya yeSu taiH tAdRzaiH / zabdaiH-itaratrAvyavahRtaiH vacobhiH / yasya, vivarNanAstutiH / babhUva, sa:-sUryaH / hA-khede "hA zoke viSAde ca", "avyayo hA smRtaH zoke tathA duHkhaviSAdayoH" ekAkSaranAmamAlAyAM / astameti, A:-vAkyapUraNe, "bhA vAkye' iti ekAkSarakoze / paramanyat / kiM, sthiram-cirasthAvi bhavet ? na kimapi / mucanAmRtavizeSaNayuktasya cenna sthiratvam tarhi anyAya kA vArtA ? jagati sarva vinAzazIlameveti bhAMkaH / sUryasyAsthiratvenAnyasya sAmAnyasyAsthiratvavarNanAdvizeSaNa sAmAnyasamarthanamo'rthAntaranyAsanAmAlaGkAraH || atha sUryasyAruNatvaM varNayati- idamiti- idaM karANAM sphuratAM sahasra, puraskRtaM yanmayakA, puraiva / upekSate'sminsamaye'pi tanmAmiti krudhA''ruNyamadhatta yo'rkaH // 86 // vyAkhyA-mayakA-mayA sUryeNa / yat, sphurakhAM, karANAM-kiraNAnAM hastAnAJca, keSAzcitpuruSANAJca / sahasraM purA-prAgeva / puraskRtam-apresaraM kRtam sUryodayAtyAgeva tatprabhodayo jAyate, hastA api pUrvata eva dhRtA bhavanti / atha ca dhanadAnAdinA satkRtam, tadidaM karasahasraM kazcitpuruSazcApi / asmin, samayeastamanasamaye, vipattisamaye ca / mAM-puraskartAram / upekSate-tyati, sAhAyyaM nArpayati / iti-hetoH / krudhA-kopena / yaH, arkaH-sUryaH / bAruNyam-raktatvam / adhatta-dhRtavAn, sUryaH astamanakAle rakto jAyate, karAzca tasya saMkSayaMtItibhAva.-saMkSipayanti iti bhAvaH / atra puraskRtam upekSate ityAdivizeSaNagatyA * akRtajJapuruSavyavahArasya kareSu samAropAt samAsoktiH, sa cAkrodhakRtAruNyasyAbhAve'pi sUrye tatsambandhoktirUpAtizayoktaraGgam iti saMkaraH // 86 // atha sandhyA'bhUdityAha-pravarttamAna itipravarttamAne'bhyudaye'samAne, ye svAminA ke'pi puraskriyante / taM te'nugacchanti tathA hi yAtaH, prabhAdinau bhAnumatA sahAstam // 87 // Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 225 ] vyAkhyA-pravarttamAna-vidyamAne / asamAne-asAdhAraNe / abhyudaye-sampadi udaye ca, sati / ye, ke, api. svAminA puraskriyante-satkriyante, agre kriyante ca / te-puraskRtAH / taM -svaaminm| anugacchanti-anusaranti, sukhaduHkhayoH sahacAriNo bhavanti, kRtajJatayeti bhAvaH / tathAhi-ata eva / prabhAdinau-prabhA sUryasya kAntiH dinaJca / bhAnumatA-sUryeNa / saha, astaM-paryavasAnaM / yAta:-prAmutaH, pAlitAnAM tadevocitamiti bhAvaH / atra prabhAdinayo stamanaM prasiddham kintu sUryasyaiva, prabhAdinayozca tadvarNanAt tadanupANitA sahoktiH, sahArthabalAddhi atrAstazabdaH antArthasya adRSTatvArthasya ca vAcakaH, tallakSaNaM. yathA-"sahArthasya balAdekaM yatra syAdvAcakaM dvayoH, sA sahoktirmUlabhUtA'tizayoktiryadA bhavet" iti // 87 / / jagati na kimapi sthiramityAha - suto yadIya itisuto yadIyaH sa yamaH prasiddhaH, padmApateryaH svayameva cakSuH / prabhurgrahANAmapi yaH sameSAM, hantAstametIha sa cetsthiraM kim // 88 // __ vyAkhyA - yadIyaH-yasya / suta:-putraH "arkasUnuryamaH" iti haimaH / saH lokAntakaratvena prasiddhaH / yamaH-kRtAntaH, tathA / yaH, svayameva-svato'pi / padmApateH-viSNoH, jagatsraSTuH / cakSuH-netraM, prasiddhaH / yaH, sameSAM-sarveSAM / grahANAmapi, prabhuH-svAmI / hanteti citre / iha-saMsAre / sa ceda,astam etiyAti, tarhi / sthiraM-zAzvatam / kim ?-na kimapi nityamityarthaH / tAdRzasya lokAdbhutaguNasampannasya cenna sthAyitA tarhi anyeSAm alpAlpazaktimatAM kA carceti bhAvaH // 88 / atha maGgarakumbhasya bhiyA vaTe evA'vasthAnamAha-tamastatAviti--- tamastato vistRtimAzritAyA - madhaHsthitaM zvApadameva kiJcit / . vyApAdayiSyatyacireNa mAmi - tyavetya so'sthAstimitastathaiva // 89 // vyAkhyA-tamastato-tamisrAyAm 'tamisrA tu tamastatAvi'tyamaraH / vistRtim-vistAram / AzritAyAm-avalambitAyAm satyAM, gAr3hAndhakAre jAte ityarthaH / adhaH-vaTamUle / sthitaM mAm kiJcidvyAghrAdya'nyatamam / zvApadaM-hiMsrajantuH / acireNa-zIghrameva / vyApAdayiSyati-mArayiSyati / itiittham / avetya-vicArya / saH-maMgalakumbhaH / tathaiva-yathAsthita eva / stimitaH-saGkucitaH / asthAttasthau / / 8 / / atha tamo varNayati-tathA kathazcidititathA kathaJcit prasRtaM tamo'pi, dRzyo na haMso'pi yathAjaniSTa / bhAsAmabhAvo hi tamo'pi yukta, proktaM kaNAdena tataH kathaJcit // 90 // Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 226 ] vyAkhyA-tamaH andhakAraH / api. kathaJcita-kenApi prakAreNa / tathA prasRtam-vistRtam / yathA haMsaH-prabhAdhIzaH, sUryaH / api dRzya:-avalokanIyaH / na ajaniSTa-jAtaH, gAr3hena tamasA prabhAdhIzo'pi sUryaH adRzyatAM gataH, anyo'dRzyatAM gataH iti kiM vaktavyamiti bhAvaH / tataH hi, bhAsAM-tejasAm / amAvaH tamaH-iti / kaNAdena-tadAkhyamuninA / proktaM-kathitam / kathaJcita-pUrvoktahetunA / yuktaM-yuktisaGgatam / yadi hi bhAsAmabhAvastamo na syAttarhi kathaM tamasi sUryasyAdRzyatA saGgaccheteti bhAvaH / / 90 // atha maMgalakumbhapravRttimAha-vilokyetivilokya so'tha jvalanajvalanta, nyagrodhabhUmIrahamuttareNa / hRSyattanuH zItavikampamAno'vatIrya tasmAttamiyAya dezam // 11 // vyAkhyA-atha sa:-maGgalakumbhaH / uttareNa-uttarabhAgena / jvalanajvalantaM-jvalanena agninA 'jvalanazikhinau' iti haimaH / jvalantaM prakAzamAnaM / nyagrodhabhUmIruhaM vilokya-vaTavRkSamavalokya "nyaprodhastubahupAt syAd vaTaH" iti haimaH / hRSyattanu:-vahninA zItaM nivArayiSyAmItyevamAnanditagAtraH / zItavikampamAna:-zItena tuSAreNa vizeSeNa kampazIlaH / tasmAta-vaTAt / avatIrya-nIcairAgatya / taM-jvalanajvalantaM / dezaM-sthAnam / iyAya // 11 // sa sthAnapAlairbahu tapyamAnaH, zIrSe prahArairabhitADitazca / ekena tanmantrivaco vicintyA'pasArya tebhyo vijane'tha ninye // 92 // ____ vyAkhyA-sthAnapAlaiH tatsthAnarakSakaiH / bahu-atyantam / tapyamAnaH-kadarthyamAnaH, cauraadibuddhthaa| prahAraiH-laguDAdibhiH / zIrSe- mastake / abhitAr3ita:-Ahatazca / sa:-maGgalakumbhaH / ekena-anyatamena, kenacitpuruSeNa / tata-pUrvasUcitaM / mantrivacaH, vicintya-smRtvA / tebhyaH-sthAnapAlebhyaH / apasAryadUrIkRtya / atha-pazcAt / vijane-ekAnte / ninye-nItaH, rahasyabhaGgo mAbhUditi bhiyetibhAvaH // 92 / / atha sacivAya tasya samarpaNamAha-kSaNamitikSaNaM kRzAnAvakRzAzayastaM, sa tApayitvA sacivAya machu / samarpayAmAsa kumArarUpaM, kumAramAlokya mude'dita svam // 13 // ___ vyAkhyA-saH, akRzAzayaH-udAraH, sthAnapAlaH / taM-maMgalakumbhaM / kSaNaM, kRzAnau-agnau / tApayitvA-uSNatAmApAdya, zItanivAraNArthamiti bhAvaH / ma kSu-zIghrameva / sacivAya, samarpayAmAsa Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 227 ] dadau / saH-sacivaH / kumArarUpaM-kArtikeyatulyam / kumAraM-bAlaM tam / Alokya, svam-AtmAnaM / mude-harSAya, adita, hRSTo'mRdityarthaH // 13 // apUpuSattaM sacivo'pyajasraM, snigdhAnapAnaiH svakumAravaJca / pracchannamAdhAya nidhAnavat sa, deyArthavat prAharikararakSat // 14 // vyAkhyA-saH, sacivaH, api, taM-maGgalakumbhaM / svakumAravat-svabAlavat, etena poSaNAtizaya uktaH / snigdhAnapAna:-snigdhaiH madhuraiH annaiH pakvAnnAdibhirbhojyaiH pAnaiH svAdurasAdibhizca / ajasramsantatam / apU puSat-poSayati sm| tathA nidhAnavat-nidhivat koSamiva vA / pracchannam-guptam / AdhAya-kRtvA, yathA'nyo na videditi bhAvaH / deyAthaivata-dAtavyadhanavat / prAharika-pahare prahare rakSakaiH puruSaiH ! arakSat-rakSati sma / yathA na palAyeteti bhAvaH / / 14 / / __ atha maGgalakumbhasya jijJAsAmAha-sa ekadAitisa ekadA'pracchadamAtyamevaM, vaidezikasyApi vidhIyate me / kiM gauravaM tAta ! purI ca keyaM, kiM nAmadheyastvamiha prasiddhaH // 15 // vyAkhyA-sa:-maMgalakumbhaH / ekadA, amAtyamevamapRcchat , tAta ! vaidezikasya-dezAntarabhavasya aparicitasyApi, me-mama / ki-kutaH / gauravaM-satkArAdi / vidhIyate-kriyate ? iyaM, purI-nagarI / kA-kiM nAmadheyA ? tvaca, iha kinAmadheyaH-kimAkhyaH,prasiddhaH,tava kiM nAmetyarthaH,ityapRcchadityanvayaH // 95 // ____ atha mantrikRtottaramAha-madhyapyabhASiSTetimantryapyabhASiSTa viziSTabuddhiH, svArtha nate gauravamAdadhe'ham / campApurIyaM prathitA jagatyAM, tannAthamantrya'smyahamatra vittaH // 16 // vyAkhyA-viziSTA vilakSaNA buddhiH yasya sa, viziSTabuddhiH-dhImAn / mantrI arpi, abhASiSTajagAda / kimityAha-ahaM, hi, svArtha-svakAryasAdhanArtha / te-tava / gauravaM-satkAram / Adadhe-karomi / yadvA nate iti pAThe tu nate namre tvayItyarthaH / iyN-vrtmaanaa| jagatyAM-loke / prathitA-prasiddhA / campApurInAma nagarI / atra-nagaryAm / ahaM, vitta:-prasiddhaH 'khyAte pratItaprajJAtavitteti' haimaH / tannAthasya campApurAdhIzasya rAjJaH mantrI sacivaH / tanAthamantrI, asmi // 16 // Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 228 ] atha svArthamiti yaduktaM tatpRcchati-svArtho'pItisvArtho'pi kaste saciveti pRSTastena nyagAdItpunareva mantrI / nivedayiSyAmi tavA'pi mugdha !, svArtha kadAcit svamano'numatyA // 97 // vyAkhyA-saciva ! kaH,te-tava / svArthaH-prayojanam / iti-itthaM / tena-maGgalakumbhena / pRSTaH, mantrI punaH-bhUyaH / eva nyagAdIta-avadat / mugdha-sundara ! bAlatvAnmUrkha, iti 'mugdhaH sundaramUr3hayo' rityamaraHH / kadAcit-avasaraM prekSyetyarthaH / svamanasaH anumatyA vRttyA / svamano'numatyA-svecchAtaH ityarthaH / tava api-svArtham / nivedayiSyAmi-kathayiSyAmi, mA tvariSThA iti bhAvaH // 97 / / atha punaH tatkRtasvArthajijJAsAmAha-gateSviti - gateSu ghasreSu kiyatsvamAtyaM, prastAvamAsAdya sa pRcchati sma / svArthaM tamAkhyAhi mamAnuvRtye -tyuktaH sa tenAbhidadhe'bhisandhim // 18 // ___vyAkhyA-kiyatsu-katipayeSu / ghasreSu-dineSu 'ghasro dinAhanI', ityamaraH / gateSu-vyatIteSu / sa:-maGgalakumbhaH / prstaavm-avsrm| 'prastAvaH syAdavasaraH', ityamaraH / AsAdya-prApya / amAtyaM, pRcchati sma-kimityAha / mama taM-tvayA pUrvasUcitam / svArtham anuvRttyA-anurodhena, 'anuvRttistvanurodha.' iti haimaH / yathAtathAmityarthaH / AkhyAhi-kathaya / iti-itthaM / tena-maGgalakumbhena / ukta:-kathitaH / saH-mantrI / abhisandhim-nijAzayam / abhidadhe // 98 / / tacchutvA maGgalakumbha pratyuttaramAha-zrutvA tadAkUtetizrutvA tadAkUtamudAracetAH, sa niHzvasana dikkarako'pyuvAca / A yuktamuktaM bhavatA kimuktaM, vacaH kalaGka racayat kulasya // 19 // vyAkhyA-tadAkRtaM-tasya sacivasya AkUtam abhiprAyaM / zrutvA, dikkarakaH- yuvA saH, "talunIdikkarI" iti haimaH / puliGge tu svArtha ke dikkarakaH / udAracetA:-manasvI,anaucityAsahanaH,asahiSNurityarthaH / saH, nizvasan-avadyazravaNena krodhAt dIrghanizvAsaM muJcan / uvAca-kimityAha-A:-iti bhartsane khede ca / bhavatA-tvayA / yuktimuktaM-yuktyA aucityena muktaM rahitam , anucitamityarthaH, ataeva / kulasya Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 229 ] kalava-lAnchanam , 'kalaGkAko lAJchanazce' tyamaraH / anucitavacanaM hi kulaM dUSayatotibhAvaH / racayatsampAdayad / vacaH-vacanaM / kimuktam-naivaM vaktavyam satA itprarthaH // 19 // tadvacasaH yuktimuktatvameva darzayati-ko nAmetiko nAma tatkarma vinirmimIte, bhUtaM na yat kvApi na bhAvi yacca / sacetanaH kaH pariNIya kanyAM, pradAtumIhAM tanutAM parasmai // 10 // vyAkhyA-kaH, nAma-janaH / tat , karma-kArya / vinirmimIte-karoti, kimityAha-yat-karma / kApi bhRtaM-vRttaM / na, yacca-karma / bhAvi-bhaviSyat / na-kiM na tathA ityAha / kaH sacetana:-buddhimAn | kanyA, pariNIya-vivAha / parasmai-anyasmai / pradAtum , IhAm-abhilASAm / tanutAM-karotu, na ko'pi ityarthaH / evaJca na bhUtaM nA'pi bhAvi na ca vartamAnamiti kAlatraye'pyasambhavadvaco'yuktameveti mayA'nAdaraNIyamevetibhAvaH // 10 // ___ atha tacchutvA mantriceSTAmAha-tadvAcamititadvAcamantarvinivezya mantrI, cchetsyAmi mUrdhAnamiti bruvANaH / pANau kRpANaM kalayana sa pApAt , kRpAparaiH prAharikairyavAri // 101 // vyAkhyA-saH, mantrI, tasya-maGgalakumbhasya / vAcam-vacanam / antarvinivezya-avadhArya / mUrdhAnam-tava mastakaM / cchetsyAmi, iti-itthaM / avANa:-kathayan / pANau-haste / kRpANam-khaDgaM / / kalayan-dhArayan / kRpAparaiH-dayAlubhiH / prAharikaiH-rakSApuruSaiH / pApAt-bAlavadharUpApakRtyAt / nyavAri-niSiddhaH // 101 / / nanvatraivaM bhavatIti cettatrAha-deze tvadIyetideze tvadIye yadi vA kule'smin , pravRttireSA na tathApi me'ho / AyuSmikaM vaihikamIhamAnaH, samAcaret kaH pratiSiddhamartham // 102 // vyAkhyA-asmin deze yadi vA tvadIye kule epA-vivAhya parasmai kanyA pradAnarUpA / pravRttiHvyavahAraH / tathApi tathA satyapi / me-mama / na arhA-yuktA, madIye deze kule vA tathA vyavahArA'bhAvAditi bhAvaH / AmuSmika-pAralaukikazubham / aihikam-ihalokazubham / vA IhamAna:-abhilaSan , etena tathA pravRttiH AyuSmikaihikayordU Siketi sUcyate / ka:-janaH / pratiSiddham-lokazAstrAdigarhitam / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 23. ] artham-kArya / samAcareta-kuryAda ? na ko'pItyarthaH / tasmAdahamapi tathA naiva karteti maGgalakumbhoktiriti bhAvaH // 10 // atha prAharikANAM sAmavacanaiH mantrizamanamAha-vimuzcetivimuJca santApakaraM prakopaM, koze kRpANaM kSipa mantrirAja ! / bhavAdRzA bAlavadhAya khaoN, kimAdadAnA na khalu trapante ? // 103 // vyAkhyA-mantrirAja !, santApakaram-sabjvarakArakam 'santApaH saMjvaraH" iti haimaH / bAlavadhena tava santApa eva bhaviSyati, na tu kAryasiddhiriti bhAvaH / prakopaM-krodham / vimuzca-tyaja / kRpANaMkhaGgaM / koze-khagadhAnyAM / kSipa-nivezaya / na tasya haste prayojanamiti bhAva. / bhavAdRzA:-buddhimantaH / samarthAzca / bAlavadhAya, khaGgam, bAdadAnA:-gRhantaH / na, khalu pante- lajjante / kim ?-avazyaM trapante ityarthaH / bAlavadhasya vIrAnanurUpatvAt pAtakajanakatvAt santApakaratvAt brIDAjanakatvAdgarhitatvAccetibhAva // 103 // nanu bhavatvevam, kintvayaM pragalbhaH mamAjJAM na manyate tasya kiM syAditicettatrAha-avocaditi - avocadajJAnavazAdabaddhaM, bAlaH pravAlacchavidantavAsAH / vidan prabhUNAM purataH ka evaM, vadetpidhatte pratipaddhi doSAn // 104 // vyAkhyA-ajJAnavazAt , pravAlacchavidantavAsAH-pravAlo vidrumaH "vidrumaH puMsi pravAla pugnapuMsakam" ityamaraH / tadvacchaviH kAntiH "kAntidyutizchaviH" ityamaraH / yasya sa tAhAM dasayAso'varo yasya sa tAdRzaH raktAdhara ityarthaH / "oSThA'dharau tu radanacchadau dasanavAsasI" ityamaraH / adharo radacchadaH dantavalaM ceti haimaH / bAlaH-ata eva ajJAnItyarthaH / abaddham-anarthakam , avicAyosambadvamuktamityarthaH, 'abaddham syAdanarthakami',tyamaraH / avocat , kaH, vidan-vidvAn , san / prabhUNAM-sAmarthyavatAM / purataH agre / evaM-kopotpAdakaM, vAkyaM / vadet, hi-yataH / pratipad-jJAnaM / doSAn-aparAdhAn / pidhatte-AcchAdayati, jJAnAbhAve tu aparAdhAnaparAdhayoravivekAdevaM bAla eva vadatIti, tena tava kopo na yujyate, ajhaM pratikopasyAjJatvApAdakatvAditi bhAvaH // 104 / / nanu tathApi matkAryasiddhaH ka upAya iti cettatrAha tAvat pratIkSasvetitAvat pratIkSasva bibodhayAmo, yAvadvayaM bAlamabAlabuddhim / itIritastaiH prazazAma mantrI, sAmaprasAdhyA hyadhipA bhavanti // 105 // Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 231 ] vyAkhyA-tAvat-tAvantaM kAlaM / pratIkSasva-pratIkSAM kuru / yAvat, vayaM-prAharikAH / avAlabuddhimabAlastaruNaH vRddho vA sa iva buddhiryasya abAlasya jJasya buddhiriva buddhiryasya taM tAdRzam / etena bodhyatvasambhAvanoktA / bAlam-enaM / vibodhayAmaH-svakArye anukUlayAmaH / iti-itthaM / tai:-prAharikaiH / Irita:kathitaH / mantrI, prazazAma-zAnto'bhUt / hi-yataH / adhipAH, sAmnA-sAmavacanena / prasAdhyA:anukUlayitavyAH, bhavanti // 105 // tasya tadvacanasvIkAramAha-rakSAniyuktA itirakSAniyuktAstamabUbudhaste, tathA yathAmasta sa tadvacastat / Uce ca tanme sumate ! pradeyaM, prApnomi yatpANivimocane'ham // 106 // vyAkhyA-te, rakSAniyuktAH mAharikAH / taM-maGgalakumbhaM / tathA-tena prakAreNa / abudhanbodhayanti sma / yathA, sa-bAla / tava , tadvacaH-mantriNaH prAharikANAzca vacanaM yadvivAhAtha tat / amaMstamanyate sma / Uce ca-kathitavA~zca, punaH / sumate ! tava-vastu / me-majhaM / pradeyam , yad-vastu / aham pANivimocane-karasammelanAnantarajAyamAnakanyAdAnakarmaNi prApnomi, jaituke iti bhAvaH / / 106 // Ameti tasya pratipadya sAra - vyAhAramAkAraparAddharyamUrteH / vaivAhikaM dhIsakha eva sarva, vidhApayAmAsa vidhi vidhijJaH // 107 // vyAkhyA-AkAraparAyamarte:-AkAreNa parArdhyA anupameyA mUrtiH svarUpaM yasya tasya / tasyamaGgalakumbhasya, sAraH zreSThaH yaH vyAhAraH vacanaM tam / sAravyAhAram-"vacanaM tu vyAhAraH" iti haimaH / Ama-evamastviti / pratipadya-svIkRtya / vidhijnyH-s| dhIsakhaH-mantrI / sarvameva, vaivAhika-vivAhasambandhinaM / vidhi-kriyAM / vidhApayAmAsa-kArayAmAsa / / 107 // ___ atha vaivAhikavidhimeva varNayati tribhiH zlokaiH pravAdyamAneSvityAdi - pravAdyamAneSu vicitrabhaGgayA, mahAmRdaGgaSu kalasvaneSu / mArdaGgikairdravyamupAdadAna - sattAryamANaM svasuvAsinIbhiH // 108 // yoSAsu bhUSAsu manoharAsu, prakurvatISu pravarAsu gItam / abhyajya tailena sugandhinA taM, hAridracUrNopacitena tena // 109 // Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 232 ] svavRttasantoSitakAntaputra - prapUryamANAnupamAbhilASAH / ambhobhiruSNairavadAtarUpai - rasisnapaMstaM pravarA ramaNyaH // 110 // vyAkhyA-svasuvAsinImiH-jJAtivadhUbhiH, ekagotrIyastrIbhirvA "svajJAtiHsvajano bandhuH sagotrazca" iti haimaH / uttAryamANam, dravyaM upAdadAna:-gRhadbhiH / mArdaGgikaiH-mRdaGgavAdananipuNaiH / kalasvaneSukalAH madhurAH zrutisukhAH svanAH niHsvanAH yeSAM teSu / mahAmRdaGgeSu, vicitrabhaGganyA-vicitrayA vilakSaNayA vividhayA vA bhaGgayA rItyA / pravAdyamAneSu-satsu // 188 / / vyAkhyA-bhUSAsu manoharAsu-"bhUSA tu syAdalaMkriyA" ityamaraTIkApAThAdalaMkiyAsu bhUSaNakriyAsu manoharAsu, yadvA bhUSaNakriyAyAM sumanoharAsu bhUSagAnAM yathAsthAnayojikAsu, yadvA bhUSAbhiH bhUSaNakriyAbhiH sujanAnAM sumanAMsi harantItyevaM svabhAvAsu / pravarAsu-guNAdibhiruttamAsu / yoSAsu-nArISu / gItaM-gAnam 'gItaM gAnamime same' ityamaraH / prakurvatISu-gAyantISu, satISu / taM-maGgalakumbhaM, hAridraM haridrAsampannaM yaccUrNa tena upacitena mizritena / hAridracUrNopacitena, sugandhinA, tena-prasiddhena / tailena, abhyajya-mardayitvA // 109 // vyAkhyA-svavRttasantoSitakAntaputraprapUryamANAnupamAbhilASA:-svavRttena nijavyavahAreNa nijazuddhAcareNa santoSitau proNitau yau kAntaputrau svasvAmitanayau tAbhyAM prapUryamANA sampAdyamAnA anupamA atulyAH abhilASA yAsAM tAH / prabarAH, ramaNyaH-nAryaH / avadAtarUpaiH-"avadAtamanAvilaM' ityukteH avadA tamanAvilaM rUpaM svarUpaM yeSAM te svabhAvanirmalaiH / uSNaiH, ambhobhiH-pAnIyaiH, 'ambho'NastoyapAnIya'mityamaraH / taM-maGgalakumbham / asisnapan-snapayAmAsuH // 11 // atha tasya vezaviracanamAha-kAzcanetivilepanaM kAzcana cakruraGga, kapUrasambhAjitacandanena / lalAma kAzcicca lalATapaTTe, gorocanArocitakukumena // 111 // ___ vyAkhyA-kAzcana-nAryaH / aGge-maGgalakumbhasya zarIre, avayave vA / karpUrasambhAjitacandanenaka' reNa sambhAjitena mizreNa candanena / vilepanaM, cakraH, kAzcicca-nAryaH / lalATapaTTa-bhAlasthalaM paTTam phalakamiva tasmin , gorocanayA rocitena rucireNa kuMkumena / gorocanArocitaGkamena, lalAma-tilaka6. makArSIt // 11 // Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 233 ] sadA vivAhavyavahAravijJAH, kAcidvavandhurvalayaM prakoSThe / tAmbUlamArAdghanasAramizra, vyazrANayana kAzcana bhavyabhAvAH // 112 // vyAkhyA-sadA, vivaahvyvhaarvijnyaa:-vivaahvidhinipunnaaH| kAzcit-nAryaH / prakoSThe-maGgalakumbhasya karparAdhobhAge, "prakoSThastasya cAyadhaH" ityamaraH / tatra 'tasya' karparasyetyarthaH / valayaM-kaTakaM, pA~cI iti khyAtaM / 'kaTako valayo'striyAmi'tyamaraH / bandhuH-paridhApayAmAsuH / bhavyabhAvAH-pazastAzayAH / kAzcana-nAryaH / Agata-sAmIpyena, ghanasAreNa kAreNa mizraM samanvitam , ghanasAramiGa, tAmbUlaMnAgavallIdalaM / vyANayan-daduH / / 112 / / kapoladeze mRganAbhipatra - bhaGgI vyadhuH kAzcana rAgasaGgAt / vAsAMsi kAzcit paridhApya navyA-nyadIzana darpagamiddhadaH // 113 // ___ vyAkhyA-kAzcana-nAryaH / gagasaMgAna-anurAgAt / kapoladeze-maMgala kumbhasya gaNDasthale, 'gaNDau kapalau' ityamaraH / mRganAbhitrabhaGgI-mAnAbhinA kastUryA patrabhaGgoM patrapabliM "patrAH bhaGgi ( bhayo / vallilatA'GgulyaH" iti haimaH / vyadhuH-akArSuH / iddha dayA:-mAninyaH / kAzcana, navyAni-nUtanAni / vAsAMsi-vastrANi / paridhApya, darpaNaM-mukuram ,'dapaNe mukurAdarzA' vityamaraH / adIdRzan-darzayanti sma 'pazya' kIdRzaM te rUpaM jAtamiti buddhayA iti bhAvaH // 1133 // ityugrasaubhAgyaparaprabhAvA - numeyabhAgyAtizayasya tasya / cakruH purandhrayo'pi vidhiM vivAhe,kya bhAgyabhAjAM na bhavanti bhogaaH||114|| ___ vyAkhyA-iti-pUrvoktarItyA, ugreNotkaTena saubhAgyena paraNodbhutena prabhAveNa ca anumeyaH unneyaH bhAgyAtizayaH yasya tasya ugrasaubhAgyaparaprabhAvAnumeyabhAgyAtizayasya, tasya-maGgalakumbhasya / vivAhevivAhakAle prApte / purandhraya:-kuTumbinyo'pi striyaH "purandhrI tu kuTumbino" iti haimaH / vidhi-kriyAM / cakra:-yuktaM caitat / tathAhi-bhAgyabhAjAM-bhAgyavatAM / kva-kutra / bhogA:-sukhAni / na bhavanti ? api tu sarvatraiva bhavantItyarthaH / / 114 / / atha yAtrAyai tasya gajArohaNamAha-AropitAniti AropitAna kuGkumapaGkahastAn, sImantinIbhirdadhataM samantAt / tataH samArukSadarUkSakAya, sa hastinaM hastipakAttahastaH // 115 // Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 234 ] vyAkhyA--tata:-tattadvidhyanantaraM / saH-maGgalakumbhaH / sImantinIbhiH- nArIbhiH, "nArI sImantinI vadhU" rityamaraH / AropitAna-AlekhitAn / kuGkamapaGkahastAn-kuGkumapaGkasya hastAn hastakRtahastAkArAn / samantAt-sarvataH / dadhataM-dhArayantam , sImantinyo hi gaje kuGkumapaGkAktAn hastAn Aropayanti, tena ca hastAkArA gajazarIre jAyante iti bhAvaH / ata eva arUkSaH snigdhaH kAyaH zarIraM yasya tam arukSakAyam hastinaM-gajam / hastipakena AttaH upari rohaNakAle dhRtaH hastaH karaH yasya sa hstipkaatthst:-sn| samArukSat-Aruroha // 11 // vINAsu bherISu ca vAdyamAnA-svanantarAmAsu ca kurvatISu / gItAni tArasvaramanyapuSTA-dhvani jayantISu tamanvitAsu // 116 // vyAkhyA-vINAsu, bherISu-dundubhiSu / ca-"bherI dundubhirAnakaH" iti haimaH / vAdyamAnAsusatISu / anantarAmAsu-anantAH asaGkhyAtAH agaNitAH ityarthaH, yAH rAmAH striyaH tAsu / taM-maGgalakumbham / anvitAsu-anusRtAsu / anyapuSTAdhvanim-anyapuSTAyAH kokilAyAH "parapuSTAnyabhRtau ca pike' iti zilobchaH, dhvani ravaM / jayantISu-abhibhAvayantISu / tArasvaraM-uccaisvaraM yathA syAttathA / gItAni, kurvatISu ca-satISu, hastinaM samArUkSaditi pUrveNAnvayaH // 116 / / atha tasya maNDapagamanamAha-bhaTTeSviti / bhaTTeSu kAvyAni paThatsu satsu, gItAni gAyatsu ca gAyaneSu / barhAtapatreNa virAjamAnaH, sa maNDapaM prApa nivRttatApaH // 117 // vyAkhyA-bhaTTeSu-mAgadhAdiSu / kAvyAni-stutikAvyAni / paThatsu-satsu gAyaneSu-gAthakeSu / gItAni, gAyatsu ca, batipatraNa-barhasya picchasya, "picchaM baha" iti haimaH, picchayuktena vA AtapatreNa chatreNa / virAjamAna:-zobhamAnaH, ata eva nivRttaH apagataH tApaH yasya sa / nivRttatApaH-atha ca nirudvegaH / saH-maGgalakumbhaH / maNDapaM-vivAhamaNDapaM / prApa-upayayau // 117 // tanmaNDapadvAri mataGgajendra-skandhAtsamuttIrya dizana vasUni / kulAGganAbhiH kRtamardhapAtrai-raghaM gRhItvAntaramAviveza // 118 // Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkhyA-tanmaNDapadvAri-tasya vivAhAtha nirmApitasya maNDapasya dvAri / mataGgajendraskandhAtamataGgajendrasya mahAgajasya skandhAta pRSThAva / samuttIrya-nIcairAgatya / vasUni-dhanAni / dizana-yAcakemyaH dadada / kulAGganAbhiH-kulastrIbhiH arghArthaM pAtraM bhAjanaM taiH arghapAtraiH / kRtaM-samarpitam / argha-pUjAm, 'mUlye pUjAvidhAvargha' ityamaraH / gRhItvA-svIkRtya / antaram-maNDapamadhyaM / Aviveza-praviveza / // 118 / / atha tasya AsanAdhirohaNamAha-vibhUSeti vibhUSayAmAsa vibhUSaNAMzu-pradyotitAzaH sa kumArasiMhaH / siMhAsanaM zrIsurasundareNa, vyadhAyi yattatra sumerutuGgam // 119 // vyAkhyA-satra-maNDape / zrI surasundareNa-rAjJA / sumerutuGgam-sumeruH meruparvataH "meruH kanakAcalaH ratnasAnuH sumeruH" itihaimaH / sa iva tuGgamunnataM yat / siMhAsanaM, vyadhAyi-niramAyi, tat siMhAsanaM / vibhUSaNAMzupradyotitAza:-vibhUSaNAnAM maNDanAnAmaMzubhiH kiraNaiH pradyautitAH prakAzitAH AzAH dizaH yena sa tAdRzaH "alaGkArastvAbharaNaM pariSkAro vibhUSaNaM maNDanaJca" ityamaraH / saH-maGgalakumbhAkhyaH / kumArasiMhaH-kumAraH siMhaH iva kumaarshresstthH| vibhUSayAmAsa-alaJcakAra, tatropavivezetyarthaH / / 119 // atha tatsamIpe trailokasundaryA api upavezanamAha - trailokyeti - trailokyasundaryapi varyabhUSA-vibhUSitAGgI vihitAbhiSekA / vilepanairvAsitadikkadambA, dukUlavAsaHpihitAnanazrIH // 120 // sA mAtRkAsadmani mAtRkANAM, vRddhAGganAsthApanayA sthitAnAm / vidhAya pUjAM sumanonurUpAM, bhadrAsane prAgniSasAda bhadrA // 121 // ( yugmam ) vyAkhyA-varyabhUSAvibhUSitAGgI-varyAbhiH uttamAbhiH bhUSAbhiH alaMkriyAbhiH "bhUSA tu syAdalaMkriyA itikozaH, vibhUSitamaGgaM yasyAH sA tAdRzI / vilepanaiH-ghRSTacandanAdilepaiH, kRtvA, vAsitamAmodIkRtaM dikkadambaM dikcakraM yayA sA vAsitadikkadambA / tathA vihitaH abhiSekaH yasyAH sA vihitaabhissekaa| tathA dukUlavAsasA kSaumavastreNa "kSaumaM dukUlaM" iti haimaH / pihitA AcchAditA Ananasya mukhasya zrIryasyAH sA dukUlavAsaHpihitAnanazrI:-satI / sA, trailokyasundarI, mAtRkAsamani-kuladevatAgRhe / vRdvAGganAsthA Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 236 ] panayA-vRddhAGganAbhiH kartIbhiH yA sthApanA nivezaH tayA kRtvA / sthitAnAM, mAtRkANAM gauryaadissoddshmaatRkaashttiinaaN| sumanonurUpAM-devyucitAM nirmalamanaHprazastAM vA / pUjA, vidhAya, bhadrA-kalyANI, sA / bhadrAsane-uttamAsane / praak-puurvaabhimukhii| niSasAda-upaviveza // 120 // 12 // atha tayoH pANigrahaNamAha-lagna iti lagne prazaste patimitrapUrNa-dRSTyA pradRSTe balazAlamAne / SaDvargazuddhe ca tayoH purodhA, amIlayan maGgha karaM kareNa // 122 // vyAkhyA-patimitrapUrNa dRSTayA-patiH lagnasya mitraM ca teSAM pUrNadRSTayA cAtuzcaraNadRSTyA / pradRSTevilokite / balazAlamAne-balena aSTavargabalena zAlamAne zobhamAne / SaDavagazaddhe-SaDvargaH mitrAdhimitrAdibhiH zuddhe prazaste / ca-ata eva / prazaste-zubhe / lagne-muhUrta / purodhA:-purohitaH / makSulagnakAlAtipAto mA bhUditi zIghrameva / tayoH-varakanyayoH / kareNa, karam, amIlayat-yuyoja, pANigrahamakArayastyirthaH // 122 / / atha tasmai jaitukadAnamAha-seti sa maGgale prAci dukUlabhArAn, dadau dvitIye varabhUSaNAni / suvarNamANikyabharaM tRtIye, turye sthAzvAdi dharAdhirAjaH // 123 // vyAkhyA-saH, dharAdhirAja:-rAjA / praaci-prthme| mnggle-mngglvidhau| dukUlabhAgandukUlAnAM sUkSmakSaumavastrANAM bhArAn samUhAn / dvitiiye-mnggle| vambhUSaNAni vr|nni uttamAni ca tAni bhUSaNAni ca tAni / tRtiiye-mnggle| suvarNamANikyabharaM-suvarNAnAM mANikyAnAM ca bharaM samUham / turyecaturthe, maGgale / rathAzvAdi-ca / dadau-samApayat, jAmAtre iti zeSaH / / 123 // yAvatkaraM muJcati naiva putryA, dhavaH sa tAvatta muvAca bhUpaH / jAmAtaradyApi vimRgyate ya-staM dezamAdatsva vinA nidezam // 124 // vyAkhyA-putryAH, karaM-hastaM / dhvH-vrH| yAvat, naiva, muJcati, tAvat-tadavadhyeva / bhuupHraajaa| taM-varaM, maGgalakumbham / uvAca, jAmAtaH ! adyApi-etAvaddhahuvaratudAne'pi / yaH-dezaH / vimRgyate Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 237 ] anviSyate / taM dezaM, vinA, nidezam-AjJAm / Adatsva-gRhANa, iSTasya vastunaH AdAne tava mamAjJAyAH na prayojanam, sarva tavaiva, ato yatheSTaM gRhANetyarthaH // 24 // atha tasya sveSTayAcanamAha-dezeti dezAnidezAniva te nideza--vyApArabhAjaH paripAlayantu / tAnpaJca paJcAJcita ! vallabhasya, dezasya vAhAna diza me narendra // 125 // vyAkhyA-narendra ! te-tava / nidezavyApArabhAja:-nidezaH AjJA tena vyApAraM bhajanti iti te AjJAkAriNaH puruSAH / nidezAna-AjJA / iva, dezAn-janapadAn / paripAlayantu-na me tena prayojanamityarthaH, tarhi kiM te prayojanamityata Aha / paJcAJcita-paJcasu lokeSu azcita ! puruSazreSTha ! 'syuH pumAMsa: paJcajanAH puruSAH pUruSA narA" ityamaraH / me-majhaM / vallabhasya-tadAkhyasya / dezasya paJca-karaNasaMkhyAkAn / vAhAna-azvAn / diza-yaccha / / 125 / / atha bhUpatestadAnamAhakiyattvayA yAcitamityuditvA, sa bhUpatiH paJca dadau turaGgAn / prasAdamAseduSi mAnase'smi--vAstyadeyaM mahatAM hi kiJcit // 126 // vyAkhyA-tvayA, kiyad-atyalpamityarthaH / yAcitam . iti-ittham / uditvA-gaditvA / sa bhUpatiH, pazca turaGgAn-vallabhadezAzvAn / ddau| etaM cocitameva ata Aha / hi-yataH / mahatAmudArANAm / asmin-jAmAtari, vissye| mAnase-cetasi / prasAda-prasannatAm / AseduSi-prAptavati sati / naiva kizcidvastu adeyam asti-sarva deyameva bhavatIti bhAvaH // 26 // atha dAsIvacanazravaNamAha-vivAhyeti vivAhya tAM maGgalakumbha evaM, samAzrayadvAsagRhaM sa yAvat / tAvaddhajiSyAbhirudIryabhANAH, svayaM samAkarNayati sma vAcaH // 127 // byAkhyA-saH. maGgalakumbhaH. taaN-trailokysundriiN| vivAhya-pariNIya / yAvad, vAmagRhaM, smaashryt-adhitsthau| tAvat-tadavadhyeva bhujiSyAbhi:-dAsIbhiH / udAryamANA:- uccAryamANAH / evaMvakSyamANaprakArAH / vAcaH-vAMsi / svayam-Atmanaiva / samAkaNayati sma-aauSIt / / 127 / / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 238 ] atha kimazRNodityAhanirgamyatAM sAmpratameSa gehAt , prayojanaM naH paripUrNameva / sakhyaH kSaNaM tiSThatu sa pratiSThaH, pravartate yAvadidaM tamo'pi // 128 // vyAkhyA-eSaH-kumAraH / gehAta, saamprtm-adhunaa| nirgamyatA-niHsAryatAm, yataH / na:asmAkaM / prayojana-vivAhya kanyAgrahaNarUpaM, kAryam / paripUrNa-siddhameva, ato'dhunAnena na prayojanaM kiJciditi, kimarthaM saH tiSThatu ? athaparA Aha / sakhyaH !-sahacaryaH / saH-kumAraH / pratiSThaH-yathAsthita eva / kSaNaM-kiMcitkAlaM / tiSThatu, yAvad, idaM tamaH-andhakAraH / pravattate-bhavati, andhakAre'sya visarjanaM varam, Aloke tu kenacid dRSTe rahasyabhaGgasambhAvaneti // 128 / / atha maGgalakumbhasya svataH eva gehAdvinirgamanamAha--tAsAmititAsAM giraH karNapathaM sa nItvA, vimRzya cittena nimeSamAtram / zarIracintAmiSato'bhimAnI, viniryayo vAsagRhAt savegam // 129 // vyAkhyA-tAsAM-bhujiSyANAM / giraH-vacAMsi / karNapathaM, nItvA-zratvetyarthaH / cittena-manasA / nimeSamAtraM-kSaNaM / vimRzya-vicArya / saH, abhimAno-abhimAnadhanaH / zarIracintAmiSataH-zaroracintAyAH prasravaNAdeH miSataH vyAjAt / vAsagRhAta , savegaM-jhaTiti / viniryayau-vinirgatavAn // 129 // atha trailokyasundaryAH tadanusaraNamAha-suvarNetisuvarNapAtraM solalaiH prapUrNa, svapANinAdAya narendrakanyA / tamanvayAsIdrabhasAd rasotkA, saMpayethaiva vyavasAyamAjam // 130 // vyaakhyaa-nrendrknyaa-trailokysundrii| rasotkA-rasenAnurAgeNa utkA utsukA, satI / svapANinAnijakareNa / salilaH, prapUrNa, suvarNapAtram , AdAya, taM-maGgalakumbhaM / vyavasAyamAjam-udyoginaM / saMpatlakSmIH / yathaiva-tathaiva / rabhasAd-vegena / anvayAsIt-tadanuprAcalat , anujagAma / / 130 / / atha kanyAyAH jijJAsAmAha-vitatyetivitatya kiJcitkila dehacintA-metaM vadhUrunmanasaM samIkSya / bate sma kiM nAtha ! vibAdhate tvA--mArogyasampAtakarI bubhukSA // 131 // Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 239 ] vyAkhyA-kizcit-kimapi / dehacintAM-zarIracintAM / vitatya-samApya / kile tyaloke / unmanasaM-utkaMThitaM "syAdutka unmanAH" ityamaraH / vyAkulacittaM vA / etaM-kumAraM / samIkSya-vilokya / vadhUH-sA trailokyasundarI strii| vrate sma-avocat / nAtha !-svAmin ! tvAm , ArogyasampAtakarIArogyasya svasthatAyAH sampAtaH vinAzaH tatka/ svAsthya asvasthakAriNI / bubhukSA-bhoktumicchA / vivAdhatepIDayati,kSudhA bAdhate / kimiti-prazne / anyathA kutaH zUnyacitto lakSyase iti bhAvaH // 131 // athAhArAnayanamAha-abhASeti abhASamANe dayite vadhUTI, ceTI samAdizya pttiirvaasaa| sthAlaM samAnAyayati sma cetaH--pramodakairmodakakaiH prapUrNam // 132 // vyAkhyA-dayite-priye / abhASamANe-kizcidavadati sati 'maunaM svIkAralakSaNami' ti mattvA / paTIravAsA:-paTIrasya kSaumasya vAsaH yasyAH sA paTaM vasAnA / vadhUTI-yuvatI, trailokyasundarI / cettii-daasii| samAdizya-AjJApya / cetaHpramodakaiH-cetaso modajanakaiH / modakakai:- laDDUkAdibhiH / prapUrNa, sthAlaMbhojanapAtraM / samAnAyayati sma-AnInayata, bhojanAyeti zeSaH // 132 / / atha tayorbhojanamAha --tAbhyAmiti tAmyAmubhAmyAmapi modakAste, niSkRtrimapremasamanvitAbhyAm / ekatra pAtre ghanasArasArai--rivAhitA harSabhareNa bhuktAH // 133 // vyAkhyA-niSkRtrimapremasamanvitAbhyAM-niSkRtrimaM sahajaM yatprema prItiH tena samanvitAbhyAM yuktAbhyAM / tAbhyAmubhAbhyAM-maGgalakumbhatrailokyasundarIbhyAmapi / ekatra-ekasmin / pAtre-sthAle / ghanasArasAraiHkarpUrakSodaiH / AhitAH-pUrNAH / iva-vihitA iva vA / te-AnItAH / modakAH, harSabhareNa-atiharSeNa / bhuktAH-svAditAH // 133 // atha svajanapadabodhanAyodyogamAha--Asveti AsvAdamAsvAdayateva teSA--masyA nijasthAnavibodhanAya / tenendukhaNDairiva nirmitAnAM, saundaryamAdarzayatetyavAdi / / 134 / / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [240 ] vyAkhyA--indukhaNDai:-kapUraizakalairiva / nirmitAnAM-vihitAnAM / teSAM-modakAnAm / AsvAdarasam / AsvAdayatA, iva, saundaryam-AsvAdacArutvam / AdarzayatA-prakaTayatA iva / tena-maGgalakumbhena / nijasthAnavibodhanAya iti-puraH pradaryamAnam / avAdi-Uce // 134 // atha maGgalakumbhoktimAha--syAditi syAcedvizAlAsalilaM kathaJci--tanmodakAH mAnasamodakAH syuH / drAkSArasotpAditapAnakAntaHsitAparikSepanidarzanaM ca // 135 // vyAkhyA-drAkSArasotpAditapAnakAnta:mitAparikSepanidarzanaM ca-drAkSA mRdvI kA 'mRdvIkA gostano drAkSe tyamaraH / tAsAM rasena utpAditaM nirmitaM yattAnakaM peyaM tadantaH tanmadhye sitAyAH parikSepaH nyAsaH nidarzanaM dRSTAntaH yasya tad / vizAlAyA:-tadAkhyanagaryAH / malilaM--jalaM / cet syAta-yadi bhaveda / tat-tarhi / kathazcita-sAdRzyaM prApya mAnasasya cittasya modakAH harSakAH-mAnasamodakAH, modakAH, syu:-bhaveyuH, nAnyathA, vizAlAjalasyaiva tAdRzAsvAdasamarpakatvAditi bhAvaH / / 135 / / ___ atha kanyAyA vitarkamAha- taditi tadbhASitAkarNanato dharitrI--dhavasya putrI parivismitA sA / vicintayAmAsa kimArya putro'pyabaddhametannijagAda vidvAn // 136 // vyAkhyA - tadbhApitAkarNanataH-tasya maGgalakumbhasya bhASitasya AkarNanataH zravaNAt / dharitrIvavasyabhUpateH / putrI, sA-trailokyasundarI / parivismitA-AzcaryitA satI / vicintayAmAsa-dadhyau, kimityAha / vidvAnapi-dhImAnapi / AryaputraH-matpatiH / kimated , abaddham-asambaddham / nijagAda-uvAca, viduSaH asambaddhoktau kenApi kAraNena bhavitavyamiti bhAvaH / / 136 / / nanu kuto'baddhaM tadityAzaMkAnivRttyarthametatpurasthenaiva puMsA sahAhaM pariNotetibhrAntabuddhimatI trailokya sundarI svavicAraM pradarzayati-tasyeti etasya janmAspadameSikA pU-rito vizAlAnagarI daviSThA / etajananyA janakasya pastyaM, prazastamAste dhruvameva tatra // 137 // Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 241 ] vyAkhyA-etasya-mama patyuH / janmAspadaM-janmasthAnam / epikA-eSA sAkSAdRzyamAnA / campA p:-ngrii| vizAlA nagarI-ujjayinI purI, "unnayinI syAta vizAlA'vantI puSpakaraNDinI" ti haimaH / ita:asyAH campAnagaryAH / daviSThA-dUratarA, tatazca kuto vizAlAsalilaparicayo'sya, na tadanubhavasaMbhavaH / nanu najhanubhUtapUrvamevaM kazcid brUte, tatazca kenApi hetunA tadanubhavenAvazyaM bhAvyamiti vitayaM tatkAraNaM nizcinoti / tatra-vizAlAnagaryAm / etasya-mama patyuH / jananyA:-mAtuH / janakasya-pituH / prazastam-uttamam / pastyaM-gRhaM / dhrava-nizcayameva / Aste-varttate / evaM ca tatrotpadyamAnasyaitasya tadanubhavaH zakyaH, nimittAntarAsaMbhavAditi bhAvaH // 137 / / atha tasmai tasyAstAmbUladAnamAha-nirNIyetinirNIya buddhayeti lavaGgapUga-karpUrapUreNa vimizritaM sA / tAmbUlamasmai pradade narendra-kanyA manorAgamiva svakIyam // 138 // vyAkhyA-iti-pUrvoktaprakAreNa / buddhathA, nirNIya-nizcitya / sA-narendrakanyA, trailokyasundarI / lavaGgapUgakarpUrapUreNa-lavaGgaM devakusumaM "lavaGgaM devakusumaM" iti haimaH, pUgaH gUvAkaH 'pUge kramukagUvAko' iti haimaH / kapUrazcaiteSAM pUreNaughena / vimizritaM-samanvitaM / tAmbUlaM, svakIya-nijaM / manorAgamanurAga miva, asmai-maGgalakumbhAya / pradade-dattavatI // 138 // atha maGgalakumbhasyojayinIgamanamAha-zarI retizarIracintAkapaTena dhImAn, vAsAlayAdeSa vinirjagAma / AdAya paJcApi turaGgamA~stAn, kramAtpurImujjayinI jagAma // 139 // vyAkhyA-dhImAn, eSaH-maGgalakumbhaH / zarIracintAkapaTena-zarIracintAyAH kapaTena vyAjena / vAsAlayAd-vAsagRhAd / vinirjagAma-nirgataH / tAn-karaparimocane prAptAn / paJca api turaGgamAn, bAdAya, kramAt, ujjayinI, purI jagAma-prAptaH // 39 // yatrAndhako'sau dhRtarASTra eva, paGguH pratIto'ruNa eva kAmam / manuSyadharmA sa paraM kuberaH, kANaH punarbhArgava eka eva // 140 // vyAkhyA-yatra-ujjayinyAM / asau-nikRSTaH / andhakaH-locanavihInaH / dhRtarASTraH-kauravaH duryodhanapitA eva, nAnyaH / pagu:-khaJjaH / aruNa:-kAzyapiH sUryasArathiH / eva-nAnyaH / paraM-tathA / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 242 ] manuSyadharmA, sa:-prasiddhaH / kubera:-yakSarAja eva, nAnyaH, anyastu sarvo devadharmavetyarthaH / "manuSyadharmA dhanado rAjarAjo dhanAdhipaH" ityamaraH / punaH, kANa:-ekAkSaH / eka:-kevalaM / bhArgavaH-zukraH / eva-nAnyaH / kAma-nizcayena / pratIta:-prasiddhaH, tasyAM nagaryAm andhaH paGguH kANa: pAmarazca ko'pi nAsIditi bhAvaH / atra apraznato'pi dhRtarASTrAderanyasyAndhAdervyavaccheda iti parisaMkhyAlaGkAraH / tallakSaNaM yathA-"praznAdapraznato vApi, kathitAdvastuno bhavet / nAganyavyapohazce-cchAbda Artho'thavA tadA // "parisaMkhyA" atra cArthaH anyasyAndhAdervyavacchedaH // 140 // atha taM dRSTvA pitrormodamAha-samAgatamitisamAgataM taM pitarau samIkSya, pramodamAsedaturaJjasApi / gADha samAliMgya cucumbatusta-cchiro'mbujaM SaTpadadampatIva // 141 // vyAkhyA-pitarau-mAtA-pitarau / taM-maGgalakumbhaM / samAgataM, samIkSya, anjasA-zIghrameva / pramoda-praharSam / AsedatuH-prApatuH / tathA gADhaM samAliMgya, tacchiro'mbujaM-tasya maGgalakumbhasya ziraH mastakamevAmbujaM tat / SaTpadadampatI-SaTpadau bhramarau ca tau dampatI jAyApatI ca tau / va-iva, 'va vAyathA-tathevaivaM sAmye' ityamaraH / natvivazabdo'tra tathA sati dampatIzabdasya dvivacanAntatvenAsandhyApattyA vRttabhaGgApatteH / cucumbaturapi-pitroH putraparicumbanaM snehAva svAbhAvikamiti bhAvaH / / 141 // atha tayorhAMdutsavakaraNamAha--mahAmahamitimahAmahaM janmadine tadIyaM, (ye) yaM cakratustau sutarAM prahRSTau / tasyAgame taM vihitAvaziSTa-mivAdadhAte sma tato'pyanalpam // 142 // vyAkhyA--sutarAM-putrAgamenAtyantaM / prahRSTI, tau-mAtApitarau / tadIye-maGgalakumbhasya / janmadine, yaM, mahAmaha-mahotsavaM, 'maha uddhava utsava' ityamaraH / cakratuH, tasya, Agame-Agamane sati / vihitAvaziSTaM-vihitAva kRtAdavaziSTaM zeSIbhUtamiva / tata:-kRtAdapi / ananyam-adhikaM / taMmahotsavaM / vidadhAte-kurutaH, sma / etena mahAn praharSaH sUcyate // 14 // Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 243 ] atha pitRbhyAM vRttanivedanamAha-vRttamitivRttaM yathAvRttamatha svakIyaM, nivedya pitroH pratipattipUrvam / anInahattAnapi paJca vAhAna, hampe vinirmAya sa vAjizAlAm // 143 // vyAkhyA--atha-anantaraM, vRttamanatikramya / yathAvRttaM yathAjAtaM / svakIyaM-nainaM / vRttamudantam, 'vArtA pravRttivRttAnta udantaH syAdi' tyamaraH / nivedya-kathayitvA / sa:-maGgalakumbhaH / pitro:mAtApitroH / pratipattipUrva-jJApanapUrvakaM svIkRtya / hamye-AvAse / vAjizAlAM-mandurAM 'vAjizAlA tu manduretyamaraH' / nirmAya. tAn-AnItAn , vallabhadezIyAn / pazcApi vAhAn-azvAn / anInahadbadhnAti sma // 143 / / ___ atha tasya vidyAdhyayanodyogamAha--vidyetividyAvihInasya narasya puMstvaM, tiryaktvameva prakaTIkaroti / iti svacitte pratipadya vidyA-bhyAsAya yatnaM sa dRDhIcakAra // 144 // vyAkhyA --vidyAvihInasya-mUrkhasya / narasya, puMstvaM-puruSatA / tiryaktvaM-pazutvameva / prakaTIkaroti-prakAzayati 'jJAnena hInAH pazubhiH samAnA' ityukteriti bhAvaH / iti-itthaM / svacitte, pratipadya-vicArya / saH-maGgalakumbhaH / vidyAbhyAsAya, yatnama-udyogaM / dRDhIcakAra-dRDhaM yatnamakArSIdityarthaH / etenAtyutsAhaH sUcitaH // 144 / / vAgvaibhavalAbhAya vidyAdhyayanamAvazyakamityAha-vAgiti vAgvaibhava kevalameva tajjJAH, puMstve nidAnaM paramAmananti / sAdhyasya siddhiM hi vidhitsatAdau, tatsAdhanaM sAdhanameva sAdhyam // 145 // vyAkhyA-tajjJAH-vizeSajJAH / puMstve-naratve / kevalam ekaM / vAgvaibhavaM-vAkpaTutvameva / param-utkRSTaM / nidAnaM-hetum / Amananti-manyante / nanu tarhi tatsAdhanAyaiva prathamaM yatnaH kAryaH, kimiti vidyAdhyayanAya prAyatateti cenna, tadAha / hi-yataH / sAdhyasya-uddezyasya / siddhi-prApti / vidhitsatAkartumicchatA / Adau-prathamaM / tatsAdhanam-uddezyahetuM / sAdhana-sAmagrIbhUtaM, vastu / eva, sAdhyaMsampAdyam / evaJca vAgvaibhavasAdhanasAdhanaM vidyaiva, natu prakArAntaramiti tadadhyayanAyaiva yatraM cakAretyartha // 145 // Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 244 ] atha tasya vidyA''dAnamAha-adhyApaketiadhyApakasyAkhilavedavidyA-kSIrodasAmIpyamavApya tUrNam / tataH sa pItAbdhiriva prakRtyA, vidyAmRtaM tacculukIcakAra // 146 // vyAkhyA-adhyApakasya-zikSakasya guroH / akhilavedavidyAkSIrodasAmIpyam-akhilAyA vedAdividyAyAH kSIrodasya sAgarasya sAmIpyamante vAmitvam / avApya-prApya / saH-maGgalakumbhaH / tataH-adhyApaka sakAzAt / tUrNa-svalpenaiva kAlena, etena tasyAsAdhA NapratibhAvatvaM sUcitam / pItAbdhiriva-pItaH abdhiH sAgaraH yena sa agastya iva, "agansyogantiH pItAdhiH" iti haimaH / prakRtyA-sahajata eva / vidyAmRtaMvidyA evAmRtaM jalaM / tat culukIcakAra-yathA agastyaH sAgaraM culuke kRtvA pItavAn tathA sa vidyAmRtaM pItavAn // 46 // ___ athatrailokyasundarIvRttamAha -atheti-- athAvanIvAsavanandinI sA, trailokyasundaryapi suprabuddhA / pArzve zayAnaM sacivasya putraM, vilokya vailakSyavilakSaNAsyA // 147 // apAsya taM duSTarujAbhibhUtaM, bhUtArttavadvAsagRhAnirIya / dAsIva dAsIjanasannidhAne, nizAM kathaJcid gamayAmbabhUva // 148 // vyAkhyA-atha-maGgalakumbhagamanAntaram / avanIvAsavanandinI-avanIvAsavasya mahIndrasya nandinI putrI / sA-trailokyasundarI / api, suprabuddhA-apAsta nadrA satI / pArthe-samIpe / sacivasya, putraM, zayAnaM, vilokya-vailakSyeNa vairasyena vilakSaNa vivarNamAsyaM mukhaM yasyAH sA vailakSyavilakSaNAsyAnirvedodastamukhA satI / duSTarujAbhibhUtaM-duSTayA rujayA kuSTAkhyena rogeNa abhibhUtamAkrAntaM / taM-sacivaputraM maGgalakumbhaveSadhAriNam / apAsya-tyaktvA / bhRtAtvat- bhUtAviSTavat / vAsagRhAt, nirIyanirgatya / dAsIjanasannidhAne, dAsI iva-dInA / kazcit-mahatA kaSTena / nizAM-rAtriM / gamayAmbabhUvavyatIyAya // 147 148 // ___ atha sacivasya bhUpacchalanamAha - saMvetisevAgato mantryapi bhUmipAlaM, vyajijJapadvijJatamaH prabhAte / tAdRksurUpo'pi suto'bhavanme, tvadaGgajAsaMgavazena rugNaH // 149 // Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 245 ] ___ vyAkhyA-vijJatamaH-mantrI / api, prabhAte, sevAgataH-sevArthamAgataH san / bhUmipAlaM, vyajijJapatnivedayati sma, kimityAha-tAdRk-lokavilakSaNaH / surUpo'pi-sundaraH api / me-mama / suta:-putraH / tvadaGgajAsaGgavazena-tvadaGgajAyAH tvatputryAH saMgavazena / rugNa:-rugNaH vyAdhitaH / abhavat-evaM ca tava putrI nitarAM kulakSaNeti eSa sambandho mama anarthAyaiva jAtaH iti bhAvaH // 14 // nanu vyAdheH pratIkAro vidheyaH, sarvasyaiva hi vyAdhirbhavati, na tvatra sambandhadoSa eva kAraNamiti cettatrAha tadititat ke pratIkAramahaM prakurve, kasyAgrato vamyasamAdhimetam / . zrutveti devImanujezvarAbhyAM, nivAritA dRSTipathAt RdhA sA // 15 // vyAkhyA-tava-tasmAd, rugNAddhetoH / -kinnAmAnaM / pratIkAraM-cikitsAm / ahaM. karvena jAnAni tasya pratIkAram, na ca tatpratIkArasaMbhavaH, rogasyAsAdhyatvAditi bhAvaH / nanvanyena bhiSaja-cikitsA kArayitavyeti cettatrAha / kasya-bhiSagAdeH / agrataH, asamAdhim-acikitsyam / etaM-rogaM, vRttAntaM ca / vacmi-rAjaputryAH saMgavazAt mama putro rugNo jAta iti kathaM rAjJaH kalaGkakaraM vacanaM vacanIyam , tasmAdasamAdhirevAyaM roga iti na mama mandabhAgyasya kimapi zaraNamiti bhAvaH / iti-itthaM, mantryuktaM / zrutvA devImanujezvagabhyAM-mahiSIrAjabhyAM / RdhA-eSA / sA-trailokyasundarI / dRSTipathAt-akSNAmaprataH / nivAritA-dUrgakRtA, na tvayA mamAgre AgantavyamityarthaH // 15 // ___ athAnyadvAreNa trailokyasundarIkRtasvavRttanivedanamAha-rAjanyetirAjanyasiMhaM nijagAda siMha, vijJApanAyai janakasya rAjJaH / kruddhasya netuH purataH sutena, gantuM na zakyaM sutayA na cApi // 151 // vyAkhyA --sA dRSTipathAnnivAritA trailokyasundarI / janakaspa-pituH / rAjJaH-zAsakasya / vijJApanAyainivedanAya / rAjanyasiMha-rAjanyeSu kSatriyaputreSu siMha iva, etena tasya mahAparAkramavattvaM ca sUcitam / siMha-tannAmAnaM rAjapuruSaM / nijagAda-kathayAmAsa, nanu svata eva kimiti na nivedayAmAsa ityata Aha / Rddhasya-krodhamAptasya / netuH-zAsakasya, janakasya sato'pi / purataH-agre / sutena-putreNa / gantuM na zakyam, na cApi sutayA-putryA, sAkSAdavalokane krodhAdhikyasaMbhavAd bhayAJceti bhAvaH // 151 // Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 146 ) siMhasya vijJApanayaiva rAjJA-''hUtA sutA vyajJapayat svavAcA / puMveSamAzritya tavAjJayetvA-vantIM ca jAmAtaramAnayAmi // 152 // vyAkhyA-siMhasya-tadAkhyarAjapurusya / vijJApanayA-nivedanena kRtvA / evaM rAjJA, AhUtA, sutA-putrI trailokyasundarI / svavAcA-na tvanyadvAreNa, samakSasthitasya svayameva vijJApanaucityAditi bhAvaH / vyajJapayat-kimityAha / tava, AjJayA, puMveSa-puMsa: veSam rUpam / Azritya-kRtvA / avantItadAkhyanagarIM / itvA-gatvA / ca jAmAtaraM-tvatputrIpatim / AnayAmi-AneSye, mantriputrastu na tava jAmAtA, kintu mantriNA chalitastvamiti bhAvaH / / 152 / / / nanu asya mantriputrasya kathaM na jAmAtRtvamiti cettatrAha-AkasmikItiAkasmikI kuSTharujA zarIre, jvarAdivannaiva bhavennarANAm / zApena kasyApi muneryadi syA-tathApi pUtivraNasaMzritA na // 153 // vyAkhyA - narANAM, zarIre, jvarAdivat-tApAdivava, yathA jvarAdiH kenApi hetunA sadya eva jAyate tathetyarthaH / AkasmikI-kAraNaM vinA / kaSTharujA-kuSThAkhyo rogaH / naiva bhavet / yadi kasyApi muneH zApAt-AkrozAt / syAd-bhavedapi AkasmikI saa| tathApi, pUtivraNasaMzritA-pUtyA pUyena vraNena ca saMzritA yuktA / na-naiva bhavet / ekarAtreNaiveti zeSaH / evaM ca tAdRzakuSTharogasya ekarAtreNAsambhavAt / pUrvata evAyaM kuSTharogI, na tu mama saMgAditi nAyaM tava jAmAtA, tasya tAdRzarogAnupahatvAditi bhAvaH // 153 // svalpakAlenaiva mantrikapaTasyodghATanaM bhavitetyAha-durvRttetidurvRttametatsacivasya sarvaM, kiyacciraM sthAsyati saMvRtaM vA / antardadhAne nahi puNyapApe, sugandhadurgandhavadAvRte ca // 154 // vyAkhyA-etatsarva-sampannaM / sacivasya, durvRttaM-durAcaraNaM / vA kiyacciraM-kiyatkAlaM / saMvRtaMguptaM / sthAsyati-zIghramevodghATitaM bhaviSyatIti bhAvaH / hi-yataH / puNyapApe-dharmAdhauM / antardadhAnetirohite / sugandhadurgandhavad, AvRte-AcchAdite / ca, na-naiva tiSThataH, ato'vazyaM prakaTitaM syAditi bhAvaH // 154 // Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 247 ] atra ca viSaye deva eva pramANamityAi-puNyairitipuNyairmamAyaM ghaTitazviralai-steSAM dviSattvaM sahasA kathaM syAt ? digIzavRndAMzabhavaH prabhurvA, svayaM vicAraM kurutAM vicAram // 155 // vyAkhyA-ayaM-prastutaH vRttAntaH / mama ciratnaiH-pUrvopArjitaiH / puNya-karmabhiH / ghaTita:samApatitaH / sahasA-akasmAdeva / teSAM-mantryAdInAm / dviSattvaM-mayi zatrutvaM / kathaM syAt-kathaM bhavet ? nAkAraNaM kiJcidbhavatIti bhAvaH / vA-athavA / digIzavRndAMzabhava:-digIzavRndAnAm indrAdidikpAlAnAmazai tejobhiH bhava utpannaH / prabhuH-rAjA bhavAn / svayaM-svata eva / vicAra-viziSTaH cAraH gUDhapuruSaH yasmin tadyathA syAttathA, cArapuruSaM niyojyetyarthaH "cArazca gUr3hapuruSaH" ityamaraH / vicAraM kurutAm-yuktAyuktatve pazyatu, nahi matsadRzI kApi abalA sahasA daNDanIyeti bhAvaH // 155 / / samprati svoktamupasaMharati-narendretinarendra ! tanmAM visRja prasAda, sRja tyajAkAraNakopametam / pazcAdapi krodhaphalaM mayi tvaM, prabho ! na kiM darzayituM prabhuH syAH ? // 156 // ___ vyAkhyA-narendra ! tat-tasmAddhetoH / mAM, visRja-gamaya / prasAda-mayi anugraha / sRja, etaM-vartamAnam / AkaraNakopaM, tyaja, mayi-na kimapi kopakAraNamiti bhAvaH / prabho !-rAjan ! pazcAdapi-avantyAgamanAnantaramapi / krodhaphalaM, darzayituM-daNDayitumityarthaH / tvaM prabhuH-samarthaH / na syAH kim ?-api tu avazyaM syAH / tatazca kevalaM sacivoktyA nAhaM daNDanIyA, kintu parIkSyavAhaM daNDanIyA, anyathA'nyAyasambhavAditi sAmprataM tava kopatyAga evocita iti bhAvaH / / 156 // atha tasyA avantIprasthAnamAha-AjJetiAjJApitastatkSaNameva rAjJA, pradAya zikSA draviNaM camU ca / pratyarthidantAbalabhedasiMha-stayA samaM prAsthita so'pi siMhaH // 157 // vyAkhyA - rAjJA-surasundareNa / tatkSaNam eva, zikSA-kAlocitopadezam / draviNa-mArgavyayAdyartha dhanam / camUm-rakSaNAya senAM / ca pradAya, ajJApitaH, pratyarthidantAvalabhedasiMhaH-pratyarthinaH zatrava eva dantAbalA hastinaH 'dantI dantAbalo hastI' ityamaraH / teSAM bhede vidAraNe siMha iva / saH, siMha: Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 248 ] tadAkhyarAjapuruSaH / api, tayA-trailokyasundaryA / sama-saha / prAsthita-prasthAnamakarot, satyAsatyatvanirIkSaNAya sAhAyyAya ceti bhAvaH // 157|| atha varalAbhe sAdhanasampattimAha-samunsukamitisamutsukaM tanmana eva pUrva, siMhastataH kSoNibhujA prnnunnH| tato'pi kAmaH praguNIkRteSu--stato varaM sA labhatAM na ki svam // 158 // _ vyAkhyA-pUrva-prathamaM / samutsukaM-sotkaNTham, prasannamiti yAvada, manaH prasAdasya kAryasiddhisUcakatvAditi bhAvaH / tanmanaH eva-kAryasiddhisUcakamiti zeSaH / tataH kSoNibhujA-rAjJA / praNuna:preritaH / siMha:-dvitIyaM sAdhanam, yogyasAhAyyasya kAryasiddhinibandhanatvAt iti bhAvaH, na kevalaM laukikameva sAdhanaM kintu divyamapItyAha / tataH praguNIkRteSuH-praguNIkRtA sannaddhA iSavaH bANAH yena sa tAdRzaH / kAmaH-kAmadevaH, lokAdbhUtasaundaryazAlitvAtkAmastatsthaH sahAya iti divyasAhAyyaM tRtIyamiti bhAvaH / tata-tasmAddhetoH / sA-trailokyasundarI / sva. varaM-patiM / kiM na labhatAm ? api tvavazyaM labhatAmityarthaH, sahAyasampatteH kAryasiddheriti bhAvaH // 158 // atha rAjJo'vasthAmAha-vIrairitivIrairanekairanugamyamAnAM, prasthApya tAM bhuumiptirgbhiirH| kArIpasaMchannakRzAnuvaca, pracchannakopaH sacivAdhame'sthAt // 159 // vyAkhyA-vIraiH-bhaTaiH / aneka:-bahubhiH / anugamyamAnAM, tAM-trailokyasundarIM / prasthApyapreSya / gabhIraH-dhIraH, etenAvasarajJatvamuktam / mipatiH, kAroSasachannakazAnuvacca-karISANAM zuSkagomayAnAM samUhaH kArISaM tatra sa channaH "tatta zuSkaM karISaH, tad gomayamityarthaH" ityamaraH / AvRtaH kRzAnuragniH, tadvat / sacivAdhame, pracchannakopa:-guptaroSaH san / asthAda-sthitaH // 156 // atha tasyAH veSAntareNApariceyatvamAha-kenApIti kenApi nAlakSi pathi prayAntI, strItvena sA nRnapi vArtayantI / / nRpeNa dattaM khalu dhArayantI, puveSamakSANyupavAsayantI // 160 // Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 249 ] vyAkhyA-nRpeNa, dattaM, puveSa, dhArayantI, akSANi-indriyANi / upavAsayantI-kRtavratapariprahA ityarthaH / etena svakAryasAdhane mahAn udyogaH sUcitaH / pathi-mArge / prayAntI-gacchantI / nanapuruSAn / api, vaartyntii-bhaassmaannaa| sA-trailokyasundarI / kenApi-puruSeNa / strItvenAriyamityevaM / nAlakSi-na paricitA / etena tasyAH veSaparivartananipuNatoktA, anyathA lakSitatvasya saMbhAvanayA kAryavighnasaMbhavAditi bhAvaH // 16 // atha mArge janakRtatatsatkAramAha--sametItisameti sUnuH surasundarasya, tyAgI guNI kSoNipurandarasya / iti zrutigrAhitayA janaughA, lAtvopadAM draSTumupAgamastAm // 161 // vyAkhyA--kSoNipurandarasya-rAjJaH / surasandarasya-campAdhipateH / tyAgI guNI-ca / suunuH-putrH| sameti-gacchati / iti-itthaM / atigrAhitayA-zrutvA / janaughA:-naravRndAni / upadAm-upahAraM / lAtvA-AdAya / tAM-trailokyasundarIM / draSTum , upAgaman-AgatavantaH / tAmupahArayAmAsurityarthaH // 161 / / __ athAvantIzakRtasatkAramAha-avantItiavantidezAdhipatirnarendraH, paJcAladezAdhipateH kumAram / samAvrajantaM vinizamya cArai-rupAcarat saMmukhamAnadAnaH // 162 // vyAkhyA--avantidezAdhipatiH-vairisiMhAkhya-narendraH / cAraiH-gUDhapuruSaiH / paJcAladezAdhipateHpAJcAladezasthacampAnagarInAyakasya surasundaranRpasya / kumAraM, samAvajantam-AgacchantaM / vinizamyazrutvA / sanmukhamAnadAna:-abhisaMmukhaM yAnasanmAnAdidAnaiH / upAcarat-samAnayat // 162 // atha tatra tasya sthitimAha-pradApita itipradApite mAlavavAsavenA-vAse narendrasya sutaH sa tasthau / daurvidhyavicchedakarANi yacchan, dvijottamAnAM draviNAni kAmam // 163 // .. vyAkhyA-mAlavavAsavena-avantIzvareNa vairisiMhena / pradApite-samarpite / AvAse-zibire / narendrasya-surasundaramya / sutaH-kRtapuMveSA sutA, saH / dvijottamAnAM-brAhmaNAnAM kRte / daurvidhyaviccheda Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 250 ] karANi-daurvidhyasya nirasvatvasya "niHsvastu duvidho dIno daridro durgato'pi saH" ityamaraH / durbhAgyasya vicchedakarANi apasArakANi / draviNAni-gohiraNyAdIni / yacchan-pratipAdayan / tasthau-nivAsaM kRtavAn // 163 / / atha tasya svapitRdattAzvAvalokanamAha-sagevara itisarovare vArivisAripAna-hetoH prayAtaH pitanAmavarNaiH / aGkAJcitAna paJca turaGgamA~stA-nsa ekadA'pazyada'dRzyadoSAn // 164 // vyAkhyA--maH-kRtapuMveSaH, trailokyasundarI / ekadA. sagevare-taDAge / vArivisAripAnahetoHvAri jalaM ca tadrisAri vistRtaM nirmala ca tasya pAnahetoH, nIrapAnArthamityarthaH / prayAtaH-AgatAn / pitanAmavarNaiH, aGkAJcitAn-cihnopetAn / adRzyadoSAn-ata eva zubhalakSaNasampannAn / tAn-prasiddhAn / vallabhadezIyAn / paJca, turaGgamAn-azvAn / apazyat-avalokate sma // 16 // athAzvasthAnAnveSaNamAha-eta itiete turaGgAH pravizanti yatra, tat sadma sadmaprabhunAma matvA / brUtatya mahya jhaTiti svabhRtyA-nityAdizat siMhamukhena so'pi // 165 // vyAkhyA--sa:-kalpitapuMveSaH trailokyasundarI / api, siMhamukhena-siMhadvArA / svabhRtyAn-nijaparicArakAn / 'ete turnggaaH-ashvaaH| yatra-gRhe : pravizanti-yAnti / tata, sadma-gRhaM / samaprabhunAma-gRhapateH nAma ca / matvA-jJAtvA / jhaTiti-zIghram ! aitya-Agatya / mahyaM, vrata-kathayata / itiittham / Adizat-nidezaM dadau // 165 / / tathAkRte taiH kSitipAlasUnu-vitatya siMhena samaM vicAram / nimantrayAmAsa samaM samagrai-chAtrairupAdhyAyamadhIyamAnaiH // 166 // vyAkhyA-taiH-anucaraiH / tathAkRte-tatsama sadmaprabhunAma ca jJAtvA kathite sati / kSitipAlasUnu:-rAjJaH surasundarasya apatyaM, sA trailokyasundarI / siMhena sama-saha / vicAraM, vitatya-kRtvA / samagraiH-sakalaiH / adhIyamAnaH-paThyamAnaiH / chAtraH-vidyArthibhiH / sama-saha / upAdhyAyaM-zikSakaM / nimantrayAmAsa-bhojanAdyarthamAhUtavAn, ityarthaH // 166 / / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [251 ] samAgataM taM samavekSya so'pi, chAtreSu sarveSvapi bhAsamAnam / narendraputraH paramaM pramodaM, yogIva lebhe pratibhAsamAnam // 167 // vyAkhyA-sarveSvapi, chAtreSu, bhAsamAnaM-tejasA virAjamAnaM / taM-maGgalakumbhaM / samAgataM, samavekSya-vilokya / so'pi, narendraputraH-puMveSA trailokyasundarI / yogI iva - yathA yogI AtmasAkSAtkAreNa paramAnandaM vindati tathA / pratibhAsamAnam- ullasantaM / paramaM pramodaM-harSa / lebhe-prApa // 167 / / atha maGgalakumbhasya vismayamAha-vaNigitivaNikkumAropi kumAradhAmA, kumAramAlokya visiSmiye tam / iyaM kimAkalpaviparyayeNa, priyA madIyA samupAgatA sA // 168 // vyAkhyA-kumAradhAmA-kumAraH kArtikeyaH sa iva dhAma tejo yasya sa tAdRzaH / vaNikkumAra:maGgalakumbhaH / api, taM kumAraM-kRtrimarAjaputram / Alokya, visiSmiye-Azcaryito babhUva / kimAzcaryamityAha / AkalpaviparyayeNa-veSaparivarttanena "veSo nepathyamAkalpaH" iti haimaH / iyaM-dRzyamAnA / madIyA-mama sA pariNotA / priyA, samAgatA, kim ? saMzayaH samAnamukhAkRtyAdidarzanAditi bhAvaH // 168 // athacchAtrasatkAramAha bhojyairvicitrairvasanairanekai - ramAnayacchAtrajanaM samastam / yaM maGgale'sau vidadhe vizeSa, tenaiva jajJe sa ca sAbhyasUyaH // 169 // vyAkhyA--vicitraiH-nAnAvidhaiH / bhojya:-pakvAnnAdibhiH / aneka vasanaiH-vastraizca / samastaMsarvameva / chAtrajanam , amAnayat-saMmAnitavAn / asau-trailokyasundarI / maGgale-maGgalakumbhe / yaM vizeSam-adhikaM satkAraM / vidadhe-cakAra / tenaiva-hetunA / saH-chAtrajanaH / sAbhyasUyaH-parotkarSAsahiSNuH / jajJe ca-jAtavAMzca / / 16 / / tA~stIrthayAtropagatAnivArya, samAnya sarvAnapi bhASate sma / AkhyAnikAM ko'pi bhavatsu me'gre, nijAnubhUtAM sarasAM bravItu // 170 // Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 252 ] vyAkhyA-ayaM trailokyasundarI / tIrthayAtropagatAna-tIrthayAtrayA upagatAn samAgatAn / iva, sarvAnapi-tAn, chAtrAn / sanmAnya-satkRtya / mASate sma-abhASata, kimityAha / bhavatsu-madhye / ko'pi, nijAnubhUtAM, sarasAM-priyAm / AkhyAnikAM-kathAM / me-mama / agre, bravItu-kathayatu // 170 / / vijJaptimAkarNya napAGgajasya, gururjagau tAnprati jalpateti / te sAbhyasUyA jagaduH sa eva, vaktA kathAM yatra kRto vizeSaH // 171 // vyAkhyA-nRpAGgajasya-rAjaputrasya, (trailokyasundaryAH) / vijJaptim-nivedanam / AkarNya, guru:upAdhyAyaH / tAn-chAtrAn ' prati-yUyaM / jalpata-brUta / iti-itthaM / jagau-AdiSTavAn / te, chAtrAH, sAbhyasUyA:-samatsarAH, santaH / jagaduH, sa eva, kathAM, vaktA, yatra-chAtre / vizeSaH-adhikasatkAraH / kRta:-vihitaH, vayaM tu na tathA satkRtA iti na asmAbhirvaktavyamiti bhAvaH // 171 // . atha maGgalakumbhasya kathA''khyAnamAha-athetiatha svayaM maGgalakumbha etAM, buddhayA vibudhyAtmavadhUmadhUtaH / vivAhamukhyaM sakalaM svavRttaM, siMhAdikAnAM purato babhANa // 172 // vyAkhyA-atha, maGgalakumbhaH, etAM-purato vartamAnAm / buddhayA-tarkeNa / AtmavadhU-svapriyAM / vibudhya-jJAtvA / adhUta:-akampitaH saMzayAdirahitaH san / svayaM, siMhAdikAnAM, purata:-apre / vivAhamukhyaM, sakalaM, svavRttaM-nijavRttAntaM / babhANa-jagAda / / 172 / / athAdhyApakAdestato'pasaraNamAha-gRhItetigRhaNIta gRNIta javena caina-mityuddhataM jalpati rAjaputre / chAtraiH samaM paNDita eva naSTaH, sa kAkanAzaM kalitAtmabhItiH // 173 // ___ vyAkhyA-enaM-chAtraM / javena-zIghraM / gRhIta gRhIta-vIpsAyAM dviruktiH / iti-ittham / uddhata-tArasvaraM / rAjaputre-puMveSAyAM trailokyasundayAM / janpati-bhASamANe sati / kalitA prAptA Atmani bhItiryena sa kalitAtmabhIti:-bhItaH san / saH, paNDitaH, chAtraiH sama, kAkanAzam-kAko yathA bhItyA nazyati palAyate tathA / naSTa:-palAyitaH / eva-na tu kSaNamapi tatra tasthau, tasya kathAkhyAnena svasya kuto'pi sAparAdhatvazakyeti bhAvaH // 173 // Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 253 ] atha trailokyasundarIkRtopAlambhamAha-bhadrAsana itibhadrAsane', vinivezya sAndra--bhadrArthinI rAjasutAha sA sma / . tvayA kathaM nAtha ! tadA vimuktA, muktAgrahArA nanu mandabhAgyA // 174 // __vyAkhyA-amuM-maGgalakumbhaM / bhadrAsane-nRpAsane,"bhadrAsanaM nRpAsanam" iti haimaH / vinivezyaupavezya / sAndrabhadrArthinI-sAndrasya dRDhamya vA bhadrasya kalyANasya arthinI abhilASavatI / sA rAjasatAtrailokyasundarI / Aha sma-avocava, kimityAha / nAtha !-svAmin ! tadA-vivAhadine / svayAmuktAnAm maukti kAnAM agrahAraH mukhyahAraH yasyAH sA muktAgrahArA-sadyo vivAhitA / mandabhAgyAtvatkRtatyAgAditi bhAvaH / kathaM-kasmAddhetoH / vimuktA-tyaktA / nanviti-khedenaitattvayA'yuktamAcaritamiti bhAvaH // 174 // vinA tvayA nAtha ! yadanvabhUvaM, duHkhaM pravaktuM na tadasmi zaktA / dvijihvatAdoSapariSkRtaH sa, pravaktu kiM nAma sahasrajihvaH // 175 // vyAkhyA-nAtha ! tvayA vinA yad-duHkham / anvabhUva-prAptam / tad duHkhaM, pravaktuM, zaktAsamarthA / na asmi-sahasramukhenApi tadvarNayituM na zakyamityAha / saH-prasiddhaH / sahasrajihvaH-zeSanAgaH, dvijihvatAdoSapariSkRta:-dvijihvatAdoSeNa sarpANAM dvijihvatvAtkathane caikajihvasya sAmarthyAvagamAt , kathane dvijihvatAdoSaH, tena hetunA, atha ca pizunatAdoSeNa, nahi pizunaH kasyApi varNane samarthaH prabhavatIti bhAvaH / pariSkRtaH samanvitaH san / kiM nAma pravaktu-kathane na samartha ityarthaH / etena duHkhasyAtyAdhikyamuktam "pizunaH sUcako nIco dvijihvaH" iti haimaH // 17 // atha siMhasya parAvartanamAha-itItiiti svaduHkhapratipattipUrva svAbhAvika veSamiyaM prapadya / pratyarya sainyaiH saha taM nRveSaM, samAnya siMha vyasRjad gRhAya // 176 // vyAkhyA--iti-pUrvoktaprakAreNa / svaduHkhapratipacipUrva-zvasya duHkhasya yA pratipattiH kavanaM tatpUrvam / iyaM trailokyasundarI / svAbhAvikam-akRtrimaM nIrUpaM / veSa-svarUpaM / prapadya-vidhAya / vaM, nRveSa-puMveSaM / siMha, pratyarya-dattvA / sammAnya-satkRtya ca / sainyaiH saha gRhAya-campApuragamanAya / vyasjada-visasarja // 176 // Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 254 ] atha tasyAH zvazurapraNAmamAha--pitroritipitroH padadvandvamanukrameNa, prANInamattAmupadAnvitAM sH| iyaM vadhUrvo namatIti jalpan, bhaktyopagUDhaH svayamapyanaMsIt // 177 // vyAkhyA-sa:-maGgalakumbhaH / anukrameNa-paurvAparyeNa / iyaM-puraHsthitA ! va:-yuSmAkaM / vadhaHsnuSA / namati-praNamati / iti-itthaM / jalpan-kathayan / pitroH-mAtApitroH / padadvandvaM-caraNayugalam / upadAnvitAm - upahAraiH anvitAM yuktAM / tAM-trailokyasundarIM / prANInamat-namayAmAsa ! bhaktyApremNA / upagUDha:-AliGgitaH / svayamapi, anaMsot-nanAma // 177|| atha zvazravAH paritoSamAha-vadhUmitivadhU' samAlokya vidhUtadoSAM, zvazraH paraM toSamavApa sA'pi / yogyAsya jAyA bhaviteti cintA, tadaiva tasyAH hRdayaM mumoca // 178 // vyAkhyA-sA'pi zvazra:-maGgalakumbhamAtA, vidhUtaH parityaktaH asambaddhaH doSaH kulakSaNaM yayA tAM / vidhUtadoSAM, vadhU, samAlokya, param-atyantaM / toSaM-modam / avApa / asya-maGgalakumbhasya / yogyaaanuruupaa| jAyA-patnI / bhavitA-bhaviSyati / iti cintA, tadaiva-vadhU dRSTvaiva / tasyA:-zvazravAH / hRdayaM, mumoca-tasyAzcintA vinaSTetyarthaH // 178 // atha trailokyasundaryA api paritoSamAha--zvamitizvazrU samIkSya zvazuraM ca lakSmI, niketanaM cApi paricchadaM ca / kRtArthayAmAsa vadhUH svameSA, svabhAgyasaMrambhavivarNanena / / 179 // vyAkhyA-zvazra, zvazuraM, ca, lakSmI-sampattiM / niketanaM-gRhaM / ca, paricchadaM-parijanaM / cApi samIkSya-avalokya / eSA, vadhUH trailokyasundarI / svabhAgyasaMrambhavivarNanena-svabhAgyasya yaH saMrambhaH saMkramaH tasya vivarNanena prazaMsanena, 'bhAgyavatyahaM yata evambhUtaM zvazuragRhaM prAptetyevamityarthaH / svamAtmAnaM / kRtArthayAmAsa-kRtArthamamanyata // 179 atha siMhakRtabhUpanivedanamAha-siMho'pIti- . Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 255 ] siMho'pi gatvA tvaritaM nRpAya, pratyarpayAmAsa sa taM nRveSam / nizamya tasyA varalAbhavRttaM, mudAnvitastaM prazazaMsa bhUpaH // 180 // vyAkhyA--sa: trailokyasundaryA visRSTaH / siMhaH, api, tvaritaM-zIghrameva / gatvA, nRpAya, taMtrailokyasundarIdattaM / nRveSaM, pratyarpayAmAsa-dadau / bhUpaH- rAjA surasundaraH / tamyA:-trailokyasundaryAH / varalAbhavRttaM-patiprApteH udantaM / nizamya-zrutvA / mudA--harSeNa / anvitaH-yuktaH, san / taM-siMha, prazazaMsa // 18 // atha tatprazaMsAmevAha- tvamevetitvameva siMhAkhilavairisiMhaH, paropakAraHvaNastvameva / iti prazasyAGgavibhUSaNAni, vAsAMsi cAsmai nRpatiya'tArIt // 181 // vyAkhyA--siMha !, akhilavairisiMha:-akhilavairiNAM kRte siMha iva / tvameva, paropakArapravaNa:paropakAre parakAryasAdhane pravaNaH tatparaH paTurvA tvameva / iti-itthaM / prazasya-prazaMsAM kRtvA / nRpatiH, asmai-siMhAya / aGgavibhaSaNAni-aGgasya nijAGgasya vibhUSaNAni maNDanaHni, etena nRpateratiprasannatA sUcitA / vAsAMsi ca, vyatArIta-pAritoSikaM dadau, kRtakAryo hi svAminA sakriyata eveti bhAvaH // 18 // __ atha maGgalakumbhasya punazcampA''gamanamAha-avApyetiavApya campAdhipatenideza, nivedya taM mAlavava savasya / / sa maGgalazcampakapuSpagaurazcampAM parIvArayutaH samAgAt // 182 // vyaakhyaa-cmmaadhipte:--sursundrsy| nidezama-AjJAm, ihAgacchetyevaMrUpAm / avApya-prApya / taM--nidezaM / mAlavavAsavasya-avantIzAya vairisiMhAya / nivedya--campakapuSpamiva gauraH gaurvrnnH| campakapuSpagauraH, saH, maGgala:-maGgalakumbhaH / parIvArayuta:-parIvAreNa paricchadena yutaH samanvitaH san / campAM-- tdaakhyngrii| samAgAta-AgatavAn // 182 // atha rAjJo mantridurvRttajJAnamAha--pravezitAmiti-- pravezitAmutsavapUrvametAM, samaM priyeNopagatAM sa putrIm / nirIkSya rAjA sacivasya tasya, duzceSTitaM satyamamasta sarvam // 183 // . Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 256 ] vyAkhyA--utsavapUrva-sotsavaM / pravezitAM-svarAjadhAnyAM / priyeNa--patyA / sama-saha / upagatAM-- samAgatAm / etaaN-nijaaN| putroM-trailokyasundarIM / samIkSya, saH, rAjA--surasundaraH / tasya, sacivasya, sarva, duzceSTitaM-kapaTaM / satyam, amaMsta-mene // 183 // atha nRpatikRtasacivadaNDamAha-sarvetisarvasvamAdAya narezvarasta, samAdizadvadhyamabandhyakopaH / kumbhastadAkarNya tadaiva gatvA, vijJapya rAjAnamamocayattam // 184 // vyAkhyA-avandhyakopaH-apratirodhyazAsanaH / narezvara:--rAjA surasundaraH / sarvasva-nikhilaM vittam / AdAya--gRhItvA / taM-sacivaM / vadhyaM-pANadaNDaM / samAdizat--AjJAtavAn / tat-prANadaNDaM sacivasya / AkarNya-zrutvA / kumbha:--maGgalakumbhaH / tadaiva, gatyA, rAjAnam, vijJapya--samprArcha / taM-- sacivam / amocayat-prANadaNDakSamApanamakArayat / etena dayAlutA'parAdhiSvapi sUcitA // 184 // atha sacivasya dezanirvAsanamAha-vimocitastenetivimocitastena dayAlunAso, visarjito'gAd drutamanyadezam / kasyApi kutrApi kadAcanApi, kukarma nirmAya na zarmalAbhaH // 185 // vyAkhyA-tena, dayAlunA-maGgalakumbhena gADhaprArthanayA / vimocitaH--daNDarahitaH kRtaH / asau-- sacivaH / visarjitaH-dezAnirvAsitaH, san / drutaM-zIghrameva / anyadeza-dezAntaram / agAva-yayau / yuktaM caitattadAha / kasyApi, kutrApi-sthAne / kadAcanApi--kAle / kukarma-asatkArya / nirmAya--kRtvA / zarmalAbhaH--zarmaNaH sukhasya lAbhaH prAptiH / na-atastatya dezAnnirvAsanaM yuktameveti bhAvaH // 185 / / ____ atha tasya yauvarAjyAbhiSekamAha--seti... sa yauvarAjyaM nRpateH prasannA-labdhvA sukhaM vaiSayikaM babhAja / tayA samaM paurajanopagItAM, vistArayan kIrtimihenduzubhrAm // 186 // vyAkhyA-prasannAt , nRpateH sakAzAt / yauvarAjya--yuvarAjapadaM / labdhvA, sa:-maGgalakumbhaH / iha-jagati / paurajanaiH, upagItAm-gIyamAnAm / induzubhrAm-induzcandra iva zubhrA tAmujjvalAM / kIrti, vistArayan, tathA--trailokyasundaryA / samaM vaiSayika-viSayogavaM / sukhaM, babhAja-bubheje // 186 / / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 257 ] atha tatra yazobhadrasUrerAgamanamAha--athetiathAvanIzaM vanapAlakopi, drutaM samAgatya samAjabhAjam / vyajijJapaccArumanoramAkhye, vane yazobhadraguruM sametam // 187 // vyAkhyA --atha-ekadA / samAjabhAja--sabhAsthitam 'sabhA saMsad samAjaH' ityamaraH / avanIzaM-- rAjAnaM, surasundaraM / drutaM--zIghraM / samAgatya, vanapAlaka:--udyAnapAlaH / api, cArumanoramAkhye-cAruNi manohare manoramAkhye / vane-udyAne / sametaM- samAgataM / yazobhadraguruM--yazobhadranAmA sUriH vane samAyata ityevamityarthaH / vyajijJapat--niveditavAn // 187 // ___ atha rAjJo dIkSAgrahaNamAha--vitIryetivitIrya tasmai parituSTidAnaM, guruM praNantuM niragAnare :natvopadezaM vinizamya rAjye, jAmAtaraM nyasya lalau sa dIkSAm // 188 // vyAkhyA-narendra:--rAjA surasundaraH / tasmai-udyAnapAlakAya / parituSTidAnaM--pAritoSikaM / vitIrya-dattvA / guruM--taM sUri / praNantu-abhivandituM / niragAt--yayau / natvA-praNamya / upadeza-gurorupadezaM / vinizamya-zrutvA / rAjye-jAmAtaraM / maGgalakumbhaM nyasya--abhiSicya / saH-surasundaraH / dIkSAM, lalau--gRhItavAn // 188 // atha tasya prajAnuraJjanamAha-rAjyamitirAjyaM samAsAdya tathA kathaJcit, sa pAlayAmAsa nRpaH prjaastaaH| yathA kadAcitsurasundarasya, mApasya nAsmASurapetabAdhAH // 189 // ___ vyAkhyA - rAjyaM, samAsAdya-prApya / saH nRpaH--maGgalakumbhaH / tAH prajAH tathA kathazcit-tena kenApi vilakSaNaprakAreNa / pAlayAmAsa, yathA apetabAdhA:-apetAH dUrIbhUtAH bAdhAH upadravAH yAbhyastAH tAdRzAH, ItibhItyAdirahitAH, prajAH / kadAcit--kadApi / mApasya surasundarasya-rAjAnaM surasundaraM 'smRtyarthadayezaH' iti smRdhAtoryogAda SaSThI / na asmArSa:--smRtavatyaH, surasundarAdapyadhikakuzalatayA sa prajAH tAsAM dharmArthakAmanirAbAdhatA yathAsyAttathA nItyA pAlayAmAsetyarthaH // 189 // basya kAlAtikramamAha --trivarge ti Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 258 ] trivargamArAdhayato nRpasya, zrImaGgalasya zritamaGgalasya / nItyA prajA raJjayataH prabhUtAH, saMvatsarA jagmurameyazakteH // 190 // vyAkhyA-trivarga-dharmArthakAmAn / ArAdhayataH-sevamAnasya / notyA-nayena / prajAH, rajayataHAnandayataH / ameyA aparimeyA zaktiH kozadaNDanaM tejaH yasya tasya ameyshktH| zritaM maGgalaM yena tasya-zritamaGgalasya, zrImaGgalasya-maGgalakumbhasya / nRpasya prabhRtA:-bahavaH ! saMvatsarA:-abdAH, 'saMvasaro vatsaro'bda' ityamaraH / jagmuH-vyatIyuH // 190 / / athAnyadA zrIjayasiMhasUriM, praNamya vijJAninamanvayukta / kRtAJjaliH prAgbhavamAtmano'pi, devyAstathA maGgalakumbhabhUpaH // 191 // vyAkhyA-atha-anantaram / anyadA-ekadA / vijJAninaM-viziSTasajjJAninaM / zrIjayasiMhamAra, praNamya kRtAJjali:-baddhAJjaliH, san / maGgalakumbhabhapaH, devyAH-trailokyasundaryAH, rAjyAH / tathA AtmanaH-svasya / api, prAgbhava-pUrvajanmavRttAntam / anvayukta-he bhagavan mayA kena karmaNodvAhe viDambanA prAptA, rAzyA dUSaNazca prAptamiti pRSTavAn // 19 // atha sUrestatkathanamAha-jagAdetijagAda sUrirdvijarAjanirya - kAntipratikSiptatamaH pracAraH / asti prazasta kSitisaMbhRtazrI-pratiSThitaM nAma puraM garIyaH // 192 // vyAkhyA - mUri:-zrIjayasiMhasUriH / dvijarAjaniryakAntipratikSiptatamaHpracAra:-dvijarAjaH zazadharazcandraH 'dvijarAjaH zazadhara' ityamaraH / sa iva niyaMtIbhiH nirgacchantIbhiH kAntibhiH prabhAbhiH pratikSiptaH apasAritaH tamasAM timirANAM pracAraH prasaraH yena sa tAdRzaH anabhibhavanIyatejaHpuJjaH / san , jagAda-kimityAha / prazasta-varNanIyaM, kSitau pRthivyAM saMbhRtA pUrNA zrIH lakSmIH yatra kSitisaMbhRtazrIata eva / garIya:-sarvamahat / pratiSThitaM nAma puraM-nagaram / asti // 192 / / tatrarjurUpaH kulaputrakoktyA, khyAto'pi nAmnA'jani somcndrH| kuTumbinI cAsya vizuddhazIlA, zrIdevyabhikhyA prathitA babhUva // 193 // Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 259 ] vyAkhyA - tatra-pratiSThitapure / RjurUpaH- saralasvabhAvaH / kulaputrakoktyA--kulaputraka ityevamuktyA / khyAtaH-prasiddhaH / api, nAmnA, somacandraH, ajani-jAyate sma, abhUdityarthaH / asya--somacandrasya / ca, kuTumbinI-patnI / vizuddhazIlA-pavitrazIlA / prathitA-khyAtA / zrIdevyabhikhyA-zrIdevonAmnI babhUva // 193 / / atha tanmitramAha-suhRditisuhRttadIyo jinadattanAmA, zraddhAdhanaH zrAddhakulAvataMsaH / dezAntaraM yatsvadhanAni tasmai, samarpayAmAsa visarjanAya // 194 // vyAkhyA-tadIyaH-somacandrasya / suhRd-mitraM / jinadattanAmA--praddhA jinoktatattvazraddhAnameva dhanaM yasya sa / zraddhAdhana:-devagurvAdibhaktaH, ata eva / zrAddhakulAvataMsaH-zrAddhakuleSu zrAvakakuleSu avataMsa: bhUSaNamiva, zrAvaka AsIditi zeSaH / yat--yaH jinadattaH dhane satya'pyadhikadhanopArjanAkAMkSayA / dezAntaraManyadezaM gantukAmo / svadhanAni visarjanAya-dAnAya, saptakSetryAM vapanAya / tasmai--somacandrAya / samarpayAmAsa-dadau // 194 // tasminnavApte viSaye'parasmin, prayacchataH svacchatayA dhanAni / vizrANanejasramahiMsravRteH, zraddhA vizuddhA'sya samullalosa // 195 // - vyAkhyA-tasmin--jinadatte / aparasmin--anyasmin / vissye--deshe| avApte-prApte, sati / svacchatayA-niHsvArthabuddhayA / dhanAni, prayacchata:--yathAsthAnaM dadataH / asya--somacandrasya / ahiMsravRtte:ahiMsrA akarA vRttiH AcAraH yasya tasya dyaaloH| ajasraM--satataM / vizrANane-dAnakaraNe / vizuddhAnirmalA / zraddhA-tatpUrvikA bhaktizca vizvAsapUrvikA bhaktiH / samullalAsa--vavRdhe // 195 / / tasya priyAyA api dAnadharme, zamaikaheto matirujjajambhe / priyasya vRttAnuguNena nAryaH, pravartayanti vyavahArametAH // 196 // vyAkhyA-tasya-somacandrasya / priyAyAH-patnyAH zrIdevyAH / api, mati:-buddhiH / zarmaikahenauzarmaNaH kalyANasya ekaH pradhAnaM hetuH kAraNaM tasmin, zarmakare / dAnadharma, ujjajambhe-ujjRmbhate sma / nanu patyuH dAnadharmapravRttau palyAH api kimiti tatra pravarttanam iti cettatrAha / etAH, nAryaH-striyaH / priyasya Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 260 ] patyuH / vRttAnuguNena-vRttasya vyavahArasya anuguNam anukUlaM tena, pativRttamanusRtya / vyavahAraM-svakIyapravRttiM / pravartayanti-kurvanti, patyanusAriNI hi priyetyarthaH / patiguNenaiva priyAyA guNAdhAnamiti bhAvaH / / 196 / / atha tasya sarvasvadAnamAha-nayArjitamitinayArjitaM svaM kulaputrakeNa, svaM pAtrasAttena kRtaM samagram / akhaNDitaM saukhyamapekSamANAH, kiM kiM na kurvanti mahAnubhAvAH // 197 // vyAkhyA-tena-ajasradAne jAtazraddhena / kulapatrakeNa-somacandrAparanAmakena / nayAjitaM-nayena nItyA upArjitaM saMcitaM / svaM-nijaM / samagraM-saMpUrNa / sva-dhanam 'svo jJAtAvAtmani dhane' ityamaraH / pAtrasAtkRtaM-yogyapAtrAya dattamityarthaH / yuktaM caitadityAha / mahAnubhAvAH-mahAn lokottaraH anubhAvaH prabhAvaH Azayo vA yeSAM tAdRzAH, dAnAdidhamaikacittAH / akhaNDitaM-zAzvatikaM / saukhyama, apekSamANAH-IhamAnAH santaH / kiM kiM na kurvanti ?-sarvasvadAnAdikaM sarvameva kurvanti ityarthaH // 197 / / tvagdoSaduSTaM samavekSya bhadrA, sakhIpatiM sA kulputrptnii| hAsyAjagau tAM prati vipriya te, kimaGgamAhAtmyamidaM sakhi syAt // 19 // vyAkhyA-kulaputrapatnI-kulaputrasya patnI bhAryA / sA-zrIdevI / bhadrAsakhIpati-bhadrAnAmnyAH sakhyAH svasahacaryAH patim / tvagdoSaduSTaM-tvagdoSeNa zvitreNa duSTaM vivarNa / samavekSya-avalokya / hAsyAtparihAsAt / tAM-sakhIM / prati vipriyaM-hAsyenAniSTavacanaM / jagau-uvAca, kimityAha / sakhi ! tetava / idam aGgamAhAtmya-zarIraprabhAvaH / kiM syAt-kiMrUpaM bhavet ? // 198 // nanu kiM madaGgamAhAtmyaM tvayA dRSTaM yadevaM pRcchasItyata Aha - yeneti - yenAyamIhak samabhUt priyaste, samullasatsUraNakandarUpaH / tasyA vacastadvinizamya bhadrA, bhadrApi santApamadhatta bADham // 199 // vyAkhyA-yena-tavAGgamAhAtmyena / ayaM-dRzyamAnaH / te-tava / priyaH-patiH / Ika, samulla. satsUraNakandarUpaH-samullasat zobhamAnaM yatsUraNasya kandaM tadrUpaH tadvarNaH / samabhat-jAtaH, tvatsaMgadoSeNa tava patiH kuSThI jajJe, tavAGgamAhAtmyenevAsyaitAdRksuvarNateti kurUpastava patiriti kAkuH / tasyAH-zrIdevyAH / Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 261 ] tadvacaH, vinizamya-zrutvA / bhadrA-zAntasvabhAvA / api, madrA-tannAmasakhI / bADham-atyantaM / santApaMduHkham / adhatta-prApa / svapativiSaye sato'pi doSasya hasitvA kathanaM santApAya jAyata iti bhAvaH // 199 // tayA girA tAM vyathitAM vibhAvya, saumyendupatnI kSamayAmbabhUva / khedaM vRthA tvaM hRdi mA kRthA yat, tanoti jantonikhilaM svakarma // 20 // vyAkhyA-tayA- haasyodityaa| giga-vANyA / tAM-bhadrAM / vyathitAM-saMtaptAM / vibhAvyajJAtvA / saumyendupatnI-somacandrasya patnI bhAryA, zrIdevI / kSamayAmbabhava-kSamAyAcanamakarot / tathAhi tvaM-mama sakhI, bhadrA / hRdi, khedaM-madvacanena santApaM / vRthA- mudhA / mA kRthAH-kuru / yat-yataH avicAryoktaM mayeti bhAvaH, vicAryoktau tvevaM brUyAm, kamityAha / jantoH-zarIriNaH / nikhilaM-zubhAzubhAdikaM / svakarma tanoti-puropArjitapuNyapApAdi kartta karoti, na tu tatra kasyApyanyasya kartutvamiti bhAvaH // 20 // atha svamAyuH paripUrya mRtvA, (jA) yAtau yuvAM to krmto'nuruupau| avakrayeNopayamastavArya, parArthadAnena babhUva bhUpa ! // 201 // ___ vyAkhyA-atha-anantaraM / sva-nijam / AyuH, paripUrya-samApya / mRtvA, kramata:-antarA saudharme kalpe devabhavaM kRtvA / tau-zrIdevIsomacandrau / anuruupau-dmptiiruupau| yuvAm-trailokyasundarImaGgalakumbhau / (jA) yAtI-utpannau stha itizeSaH / bhapa !-rAjan ! parArthadAnena-parasyAnyasya svamitrasya arthasya dhanasya dAnena hetunA, mitradravyeNa bhavatopArjitena puNyena / ayaM, tava, upayamaH-vivAhaH, 'vivAhopayamau samau' ityamaraH / avkryenn-muulyen| vabhava-'mUlyaM ghasno'pyavakrayaH' ityamaraH / / 201 / / sakhyAzca doSapratipAdanena, jajJe kalaGko bhavataH priyaayaaH| IdRgvacastasya nizamya sUre-stayorabhUt prAgbhavasaMsmRtizca // 202 // vyAkhyA - sakhyAH, doSapratipAdanena-hAsyoktyA dUSaNakathanena hetunA / bhavataH priyAyAH-trilokasundaryAH / kalaGkaH-etadgAtrasaMparkAtsacivaputraH kuSThI jAta ityevaMrUpaH apavAdaH / jajJe-babhUva / tasya, sUreHjayasiMhasUreH / IdRk-pUrvoktaprakAraM / vacaH, nizamya,tayo:-trailokasundarImaGgalakumbhayoH / prAgbhavasaMsmRtiHprAgbhavasya pUrvajanmanaH saMsmRtiH saMsmaraNaM / ca, abhat // 202 // Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [262 ] sa jAtajAtismRtirAtmapatnyA, samaM samutthAya gurUna vinamya / Aha sma yAvatsamupaimi gatvA, tAvadbhavadbhiH sthitiratra kAryA // 203 // vyAkhyA-jAtajAtismRtiH-jAtotpannA jAtismRtiH pUrvajanmasmRtiH yasya sA tAdRzaH / saH-maGgalakumbhaH / AtmapalyA-svabhAryayA, trailokasundaryA / samaM-saha / samutthAya, gurun-tAn munIn / vinamyapraNamya / bAha-brUte / sma-kimityAha / yAvad, gatvA, samupaimi-ahaM punarAgacchAmi / bhavadbhiH, tAvadatrodyAne / sthitiH, kAryA-kRpayA sthAtavyam // 23 // naiva pramAdaM nRpate ! vidadhyA, itIrite'sau gurubhiH sasAra / nivezya rAjye tanayaM vinItaM, vairAgyaraGgAttarasA'sasAra // 204 // vyAkhyA-nRpate !-rAjan ! pramAdam-anavadhAnaM / naiva, vidadhyA:-kuru / iti-itthaM / gurumi:munibhiH / Irite-kathite / asau-maGgalakumbhaH / sasAra-gRhaM jagAma, tatra gatvA / vinItaM-zikSitaM vinayayuktaM ca / tanayaM-putraM / rAjye, nivezya-sthApayitvA, svayam / vairAgyaraGgAt-vairAgye raGga anuraktiH tasmAt , prApyetyarthaH / tarasA-zIghram / AsasAra-AjagAma // 24 // pArzve gurUNAM garimAcalAnAM, dakSaH sa dIkSAM vidhivatprapede / trailokyasundaryapi kurvatIva, pativratAbhAvamiyaM yathArtham // 205 // vyAkhyA dakSaH-kuzalaH, maGgalakumbhaH / garimAcalAnAM-garimNA gauraveNa acalAnAM parvatatulyAnAM / gurUNAM, pArthe-samIpe / vidhivad-yathAvidhi / dIkSAM, prapede-svIkRtavAn / iyaM-tatpatnI / trailokyasundarI, api, pativratAbhAvaM-pativratAyAH bhAvamabhiprAyam patyuH vratameva vrataM yasyAH sA pativratA ityevaM rUpaM bhAvam / yathArtham-anvartha / kurvatI iva-dIkSAM prapede ityanuSajyate, dvAvapi dIkSAM jayasiMhaguroH pArve prapedAte ityarthaH / / 205 // kSamAM sthirAmAzrayato nRpasya, tathAsya rAjyena babhUva zarma / cAritralakSmI pratipadya hRdyAM, kaSAyakAluSyajayAdyathaiva // 206 // Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 263 ] vyAkhyA-sthirAM-dRDhAM, atha ca anyena apariharaNIyAm / kSamAM-pRthivIm, atha ca parAparAdhasahiSNutvam dainyAkaraNena parisahopasahanaM vA / Azrayata:-dadhataH / asya-maGgalakumbhasya | nRpasya yathaivayAdRzameva / rAjyena, zarma-sukhaM / babhUva, tathA tAdRzameva / hRdyAm-nirmalAM / cAritralakSmIm pratipadyasvIkRtya / kaSAyakAluSyajayAt-kaSAyeNa krodhAdinA yatkAluSyam dUSitacittavRttitA tasya jayAva dUrIkaraNAva, rAjyasukhavratapAlanasukhayoH sAmyamiti bhAvaH / yadvA rAjye tathA zarma na babhUva, yathA kaSAyakAluSyajayAdityevamanvayam, rAjyasukhApekSayA cAritrapAlane sukhAdhikyamiti bhAvaH // 26 // atha tasya svarlokaprAptimAha-tapAMsIti - tapAMsi taptvA sa sudustapAni, nirmAya kandarpamadarpakaM ca / vihRtya pRthvIM ca munistayAmA, svloklkssmiimurriickaar // 207 // vyAkhyA-sudustapAni-anyaistaptumazakyAni / tapAMsi, taptvA-ataeva / kandarpam-phAmavAsanAm / adarpakam-abhimAnarahitaM / nirmAya-kRtvA, kAmaM vijityetyarthaH / pRthvIM ca, vihRtya-pRthivyAM vihAraM kRtvA / saH-maGgalakumbho muniH / tayA-trailokasundaryA / amA-saha / svarlokalakSmI-svargasya lakSmI sampattim / urarIcakAra-svIcakAra, nAkapatirjAtaH // 207 // athAhaduktakathAmupasaMharati vidyAdharaH-itthamiti-- itthaM caritraM munimaGgalasyo - padizya vAcaM visasarja so'rhan / saMsArasaMbhUtamahAdhiduHkha - prasthAnabhambhAninadAnukArAm // 208 // vyAkhyA-itthaM-pUrvavarNitakrameNa / munimaGgalasya-muneH maGgalasya maGgalakumbhasya / caritraM-vRttAntam / upadizya-vyAkhyAya / saH, arhan-jinezvaraH / saMsArasaMbhUtamahAdhiduHkhaprasthAnabhambhAninadAnukArAmsaMsAre saMbhUtaM yat mahAn AdhiH mAnasI vyathA duHkhaM ca, athavA AdhijanyaM duHkhaM tasya prasthAne dUrIkaraNe bhambhAninadasya bhambhA jayaDhakkA tasyA ninadasya zabdasya anukArA anukaraNarUpA tAM / vAcaM, visasajesamAptavAn / maGgalakumbhasya kathAm upadizya virato'bhUdityarthaH 'zabde ninAdaninada' vityamaraH // 208 // ___ atha prastute muditvA vidyAdharasya prasaGgasamAdhAnamAha-athetiathAhamarhantamapRcchametaM, vidyAdharANAM kathamAdhipatyam / . mamAghaTiSTa pratipatpaTiSTha, !, prakAzayedaM praNatAnukampa ! // 209 // : Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 264 ] vyAkhyA-atha-arhati updeshdaanaadvirte| ahaM-vidyAdharaH / arhantaM-zrIjinezvaram / etaMyadvA / evaM-vakSyamANaprakAreNa / apRccham tadevAha / pratipatpaTiSTha-pratipadbhiH jJAnaiH paTiSTha ! samartha !, tathA / praNatAnukampra-praNateSu anukampra ! dayAlo !, mama, vidyAdharANAm , AdhipatyaM-vidyAdharezatvaM / kathaM-kena prakAreNa / aghaTiSTa-jAtam / idaM vastu prakAzaya-kathaya / / 09 / / athArhataH tavRttAntakathanamAha-jinojadaditijino'vadatpazcimapuSkarAr3e, sItodakA'sti pratatA sravantI / kUle'nukUle salilAvatIti, khyAto'sti tasyA vijayaH samRddhaH // 210 // vyAkhyA-jina:-arhan / avadata-kimityAha / pazcimapuSkarAddhe. sItodakA-sItodAkhyA / pratatA-vistRtA / sravantI-nimnagA, nadotyarthaH, 'savantI nimnagA''pagA' ityamaraH / asti, tasyAHnadyAH / anukUle-ramaNIye / kUle-tIre, 'kUlaM rodhazca tIraM ce' tyamaraH / salilAvatI iti khyAtaHsalilAvatInAmnA prasiddhaH / samRddhaH-lakSmIsaMpannaH / bijayaH, asti / / 210 // dvedhA'pi tasminnapi vItazokA, purI parItA puruSottamauthaiH / niSevate yAM paricArikeva, lakSmIranantAzrayavAJchayeva // 211 // vyAkhyA-tasminnapi-tasmiMzca, vijaye / puruSottamaudhaH-puruSottamAnAM puruSazreSThAnAm , atha ca viSNUnAm odhaiH vRndaiH / parItA-samanvitA / dvedhApi-nAmato'rthatazca / vItazokA-tannAmnI / purInagarI, astItizeSaH / yAM-vItazokApurIm / lakSmIH, anantAzrayavAJchayeva-anantaH aparimitaH yaH AzrayaH AlambanaM tasya vAJchayA abhilASayeva atha ca anantaH viSNuH sa evA prayaH patitvenAlambanaM tadvAnchayA iva / paricArikA-karmakarI sA / iva, niSevate-gRhe gRhe tatra paricArikeva lakSmIH sadA vartata iti bhAvaH / / 211 // ratnadhvajastatra babhUva cakrI, yasya pratApena vinirjito'sau / vArddhAvavApya pratipakSazaGkAM, jhampAM dadau vADavajAtavedAH // 212 // vyAkhyA-tatra-puryAm / ratnadhvajaH-tannAmA / cakro-cakravartI / babhUva, yasya-ratnadhvajasya / pratApena-tejasA / vinirjitaH-parAbhUtaH / asau-prasiddhaH / vADavajAtavedA:-vADavAgniH, 'jvalano jAtavedAH' ityamaraH / pratipakSazaka-pratibhaTasaMbhavabhayam , 'zA syAva saMzaye bhaye' ityanekArthaH / avApya-prApya, Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [265 ] balavAn pratipakSo'yamityAzakya / vAdhoM-samudre / jhampAM-jhampApAtaM / dadau-cakAra, tadbhayena eva vADavAgniH samudre nimagnastiSThati iti bhAvaH atra vADavAgneH svAbhAvikasamudrAvasthAnasya tena parAjayasyAsambandhe'pi tatsambandhokteH / asambandhe sambandharUpAtizayoktira laGkAraH / / 212 // . tathA na vakSaH pratipakSabhetta-ya'bhUSi vakSaH kanakazriyA'sya / saubhAgyalakSmIrasarAjadhAnyA, rAjhyA yathA tatkanakazriyaiva // 213 // vyAkhyA-pratipakSabhettuH-pratipakSasya zatroH bhettuH unmUlayituH / asya-ratnadhvajasya nRpasya / vakSaH- . uraHsthalam / kanakazriyA-kanakasya suvarNasya zriyA zobhayA / tathA-tena prakAreNa / na vyabhUSi-bhUSyate sm| yathA saubhAgyalakSmIrasarAjadhAnyA-saubhAgyalakSmyAH rasasya zRGgArAdeH rAjadhAnyA khanirUpayA ttplyaa| kanakazriyA-tannAmnyA rAzyA / eva tat-vakSaH, vyabhUSItyanuSajyate, kanakakAnterapyadhikA tatsatnI kanakazrIkAntiriti bhAvaH // 213 / / dayA yathA mAnasa eva rAjJa-stasya nyavAtsInayavatsalasya / tathaiva haimacchavihemamAli - nyAkhyA dvitIyA mahiSI dvitIyA // 214 // vyAkhyA - nayavatsalasya-nyAyapriyasya / tasya-ratnadhvajasya / rAjJaH, mAnase-hRdi / yathaiva, dayA, nyavAtsIt-nivasati sma / tathaiva, advitIyA-asAdhAraNA / hemacchavihemamAlinyAkhyA-hemacchaviriva chaviryasyAH sA cAsau hemamAlinyAkhyA ca sA, kanakakAntiH hemamAlinInAmnI / dvitIyA, mahiSIrAjJI, mAnase nyavAsIdityanuSanyate, sA'tyantaM priyeti bhAvaH // 214 // tAmyAmubhAbhyAmadhikaM priyAbhyAM, vibhrAjamAnaH sa kalAdhinAthaH / prakAzayAmAsatarAM sadAzA, jyotsnAkalAbhyAmiva zItadhAmA // 215 // vyAkhyA-tabhyAm, umAbhyAM, priyAmyAM-patnIbhyAm / adhikaM-nitarAM / vibhrAjamAna:-zobhamAnaH / sa. kalAdhinAthaH-kalAnAM vidyAnAm adhinAthaH 'vijJaH, atha ca cakravartitvAtsakalasyAkhilasya vizvasya adhinAthaH adhIzaH saH rAjA / jyotsnAkalAbhyAm-jyotsnA candrikA, kalA SoDazabhAgAtmikAkAntistAbhyAM, zItaM dhAma tejaH yasya sa zItadhAmA-candraH / iva, sadAzA:-satAM sajjanAnAmAzAH abhilASAH / atha ca sarvAH dizaH / prakAzayAmAsatarA-pUrayAmAsatarAmAlokayAmAsatarAJca // 215 / / Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 266 ] svapne'nyadotsaGgagataM nRpasya, kAntA latAyugmamavekSatAdyA / padmAzrayAM padmalatAM dvitIyA, tathA vyalokiSTa nijAGgabhAjam // 216 // vyAkhyA--anyadA-ekadA / nRpasya, AdyA-prathamA / kAntA-patnI kanakadhIH / svapne, utsama gatam-utsaGge kor3e 'kroDa utsaGgaH' iti haimaH, gataM prAptaM / latAyugmaM-vallI dvitayam / akSata-dadarza / tathA, dvitIyA-kAntA hemmaalinii| padmAzrayAM-padmamAzrayaH yasyAstAM lakSmIm / padmalatAzca-"padmAyA lakSmyA Azrayo yasyAM to yadvA padmAnAmAzrayaH AzrayabhUtAM / " nijAGgamAjam-nijazarIrasambaddhAm utsaGgagatAmityarthaH / vyalokiSTa // 216 // svapnAnusAreNa ca babhratuste, garbhAnadabhradyutipezalAyo / AdyA prasUte sma sute krameNa, suvarNapadmAdilatottarAkhye // 217 // vyAkhyA-adabhradyutipezalAGgayau-adabhrayA atimAtrayA dyutyA kAntyA pezalAni sundarANi aGgAni yayoste taadRshyau| te-dve mahiSyau / ca svapnAnusAreNa, garbhAn , babhratuH-dadhatuH / AdyA-kanakazrIH / krameNa, suvarNapanAdilatottarAkhye-suvarNaM suvarNazabdaH padmaM padmazabdazca AdI latA latAzabdo cottarI yayorAkhyayoH te Akhye nAmanI yayoste / suvarNalatA padmalatA-nAmanI / sute-putryo / prasUte smaasUta // 217 // atha hemamAlinyAstanayotpattimAhasA hemamAlinyapi hemagaurI, padmAbhidhAnAM tanayAmasUta / tAH pAlyamAnA api lAlyamAnA-stisraH pitRbhyAmapi vRddhimApuH // 218 // __vyAkhyA hemagaurI-hema iva gaurI gauravarNavatI / sA-dvitIyA / hemamAlinI-tannAmnI rAzI / api, pdmaabhidhaanaaN-pdmaanaamniiN| tanayAM-putrIm / asta, pitamyAM-mAtApitRbhyAM / lAnyamAnA:-lisamAnAH / pAnyamAnAH, api-poSyamANAzca / tAH, tisraH, aSi, suvarNalatApamalatApamAkhyA vRddhi ApuH // 18 // atha tAsAM sAdhvIprItimAha-badhIteti Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 267 ] adhItazAstrArthavibodhabhAja-stisro'pitA guptivadapramattAH / pravartinI no mumucuH kadAci-namadrasenAjitasenikAhvAm // 219 // vyAkhyA-adhItazAstrArthavibodhamAja:-adhItAni yAni zAstrANi teSAmarthAnAM vibodhaM jJAnaM bhajantIti tAH tAdRzyaH zAstrArthamarmajJAH / tAH, tisraH, api-rAjaputryaH / guptivadapramattA:-guptayaH manoguptivacanaguptikAyaguptayo yAsAM santIti guptivantyaH, na pramattAH apramattAH, guptivantyazcApramattAzca guptimadapramattAH satyaH / namadrasena-anurAgAdhikyena / ajitamenikAhvAm-ajitasenikAnAmnIm / pravacinIsAdhvIM / kadAcit-kadApi / no-naiva / mumucuH-tatsAnnidhyaM na tatyajuH // 219 / / atha padmAyAH vratagrahaNamAha--padmavetipadameva padmA subhagAnyadAti - nirvedapAtrIkRtabuddhidhArA / tasyAH samIpe vratamAditA'sau, kadAcana vyajJapayanmudA tAm // 220 // vyAkhyA--anyadA, padmA lakSmIH sA / iva-lakSmIH padmAlayA padmA' ityamaraH / subhgaa-sundrii| padmA-tannAmarAjaputrI / atinidapAtrIkRtabuddhidhArA- atinirvedasyotkaTavairAgyasya pAtrIkRtA buddhidhArA yayA sa tAdRzI vairAgyamApannA satI / tasyA:-ajitasenikAhapavarttinyAH / samIpe, vrataM-dIkSAm / AditagRhItavatI / kadAcana-kadAcicca / asau-padmA / muhA-harSeNa / tAM-pravartinIM / vyajJapayataniveditavatI / / 220 // tasyAH nivedanamevAha-paSTizcaturyAnItipaSTizcaturthAni bhavanti yasmin, dve ca trirAtre tadahaM tapo'ddhA / kurvetarAM karma caturthasaMjJa, sA tanmatA tadvidadhe svatuSTayA // 221 // vyAkhyA yasmin-tapasi / SaSTiH caturthAni-upavAsAni / bhavanti, ca-tathA / dve trirAtretrayANAM rAtrINAM samAhAraH trirAtram , dvivacane trirAtre aSTamadvayamityarthaH / tadahaM-tAni ahAMsi yasmin battadahaM, evaMvidham , tapo'ddhA dazavidhatapomadhye addhAbhedabhinnaM tapaH, / tat-tAdRzam / ahaM, karmacaturthasaMjJaM-karmacaturthAbhidhAnam , yaduktamAcAradinakare'sya svarUpam , 'upavAsatrayaM kuryAdAdAvante nirantaram , madhye paSTimitAn kuryAdupavAsAMzca sAntarAn' iti karmaNAM caturtha khaNDanarUpaM karmacaturtham , kurvatarAM karomi / sanmatA-tatpravartinIsamAdiSTA / sA-padyA / tas-tapaH / svatuSTayA-manomodapUrvakaM / vidadhe-cakAra // 22 // Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 268 ] sevAnyadoddizya zarIracintA, pathi prayAntI yotenI parAddharyA / dvo rAjaputrau yudhamAdadhAnau, vArAGganAnagalatAnimittam // 222 // udgUrNazastrau sarasau samAnau, tatsaGgasamprAptinidAnameSA / samIkSya vizvApratirUparUpau, vyAmohamUDhA'racayannidAnam // 223 // vyAkhyA-anyadA, sA-padmAnAmnI / eva,parArdhyA-sAdhvIvargazreSThA 'parArdhyAgraprAgahara praagryaaprthetymrH'| yatinI-vratinI / zarIracintA-bAhyAdikriyAm / uddizya-abhilakSya / pthi-maarge| prayAntIgacchantI satI / vArAGganAnagalatAnimittaM-vArAGganA vezyA yA anaGgalatA tannAmnI, tannimittaM tatprAptyai / yudham-yuddham AidhAnau kurvANau, ata eva udguNaM parasmin prahArAyovakSiptaM zastraM yAbhyAM tau udguNazastrI sarasau-sundarau / samAnau-tulyau, vizve apratirUpamatulyaM rUpaM saundarya yayostau / vizvApratirUparUpau, dvau, rAjaputrI, samIkSya-avalokya / vyAmohamUDhA-vyAmohena ajJAnena mUDhA karttavyAkarttavyavivekazUnyA / eSApadmAkhyA yatinI / tatsaMgasamprAptinidAnam-rAjaputrasaMgasya samprAptiH tasyAH nidAnaM hetuH tatsaMgamArthamityarthaH / nidAnaM / aracayat-kRtavatI / / 222-223 // prAnte'nAlocitasya nidAnasya phalamAha-prAnta iti - prAnte'tha nAlocya durIhitaM ta-dalavyapAye'nazanena mRtvA / saudharmakalpe'jani devatA'sau, kalpadrusampUryamanovikalpA // 224 // vyAkhyA-atha, durIhitaM-duzceSTitaM, nidAnakarma / nAlocya-sadgurupArzve prAyazcittam akRtvA / prAnte-maraNasamaye / anazanena-anazanaM kRtvA / balavyapAye-balasya prANasya vyapAye kSaye sati AyuHkSaye sati / mRtvA-kAladharma prApya / asau-padmAkhyA yatinI / saudharmakalpe-tadAkhye vimAne kalpadrubhiH kalpadrumaiH sampUryaH pUraNIyaH manovikalpaH abhilASaH yasyAH sA kalpadrusampUryamanovikalpA devatA, ajanijAtA // 224 // . ratnadhvajasya mahiSI mahitA guNoghe-dharma vitatya vitataM prathamA vipannA / vidyAbhRtAmadhipatirmaNikuNDalItvaM,jAto bhujaablvinirjitkunnddliishH||225|| Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 269 ] vyAkhyA-ratnadhvajasya-tadAkhyanRpasya / guNauSaiH-guNAvalibhiH / mahitA-pUjitA / prathamAkanakazrInAmnI / mahiSo-rAjJI ptnii| vitataM-vipulaM / dharma, vitatya-kRtvA / vipannA-mRtA satI / bhujAbalavinirjitakuNDalIzaH - bhujayoH bAhvoH yat AsamantAda sAmarthya tena vinirjitaH parAbhUtaH 'dRkkarNa kuNDalibilezayeti haimokteH kuNDalinassarpasyezo'dhipaH sarparAjaH kuNDalIzaH sarparAjaH yena sa tAdRzaH / maNikuNDalI-tannAmA / vidyAbhRtA-vidyAdharANAm / adhipatiH-indraH / tvaM, nAtaH- utpannaH asIti zeSaH / vasantatilakAvRttam / tallakSaNAM yathA-"uktA vasantatilakA tabhajA jagau gaH" iti // 225 / / te cakrije kanakapadmalate bhramitvA, garbhAzayaprabhavaduHkhacitaM bhava cha / dAnAdhidharmamuruzarmakaraM niSevya, zrISeNabhUparivRDhasya sutAvabhUtAm // 226 // vyAkhyA-cakrije-raladhvajasute / te-Dhe / knkpdmlte-knkltaapdmlte| garbhAzayaprabhavaduHkhacitaM-garbhAzaye udare prabhavena jAtena duHkhena citaM samanvitaM / bhavaM-saMsAraM / bhramitvA-paribhramya / uruzarmakaram-uru atizayena pracuraM vA yacchama sukhaM tasya karaM kArakaM / dAnAdidharma-dAnaprabhRtidharmakRtyaM / niSevya-kRtvA ca, zrISeNabhUparivRDhasya-zrISeNa eva bhUparivRDhaH pRthvIpatiH tasya / sutau-putrau,binduSeNenduSeNau / abhUtAm-ajaniSAtAm / vasantatilakAvRttaM, tallakSaNaM tu pUrvamevoktam / / 226 // AyuH palyopamaparimitaM pUrayitvAdhikalpAt , padmA cyutvA sapadi gaNikAnantamatyAhvayA'bhUt / zrISeNamAparivRDhasutau . sAmprataM tannimittaM , yudhyete tau smaraparavazau binduSeNenduSeNau // 227 / ! vyAkhyA-panyopamaparimitam , AyuH, pUrayitvA, adhikalpAt-saudharmakalpAt / sapadi-sadya eva / cyutvA-cyavanaM kRtvA / padmA-tannAmarAjaputrI / AhvayA-nAmnA / anantamatI gaNikA abhRt , tanimittaM-tadartha / sAmpratam-adhunA / smaraparavazau-smarasya kAmasya paravazau adhInau / zrISeNamAparivRhasatau-zrISeNasya tannAmnaH kSamAparivRDhasya mahIpateH sutau putrau tau / binduSeNenduSeNau, yudhyete-yuddhaM kurvataH / 227 // (mandAkrAntAvRttam ) atha vidyAdharasyAgamanahetumAha-pItveti-- Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 270 ] pItvA tIrthakarAnanAditi vacApIyUSamatrAgarma, prAcyapremavazAnivArayitumanyAyaM yuvAnau yuvAm / mAtA pUrvabhave'bhavaM tu bhavatorAGganeyaM svasA, tadbhadrau! sukulInayoH pazujanAcArona vAyujyate // 228 // * vyAkhyA --tIrtha karAnanAt-tIrthakarasya jinezasya AnanAt mukhAva, sakAzAt / iti-pUrvokta. prakAram / vacaHpIyUSaM-vacaH eva pIyUSam amRtaM / povA-nopIya, sAdaraM zrutvetyarthaH / prAcyapremavazAvaprAcyasya pUrvabhavodbhavasya premNaH vazAtpAratantryAva / anyAyam-anaucityaM / nivArayitum-uparoddham / atra-bhavatoH samIpe / Agamam , yuvAnau !-taruNau ! pUrvabhave-pUrvajanmani / bhavato:-yuvAM / mAtAjananI / abhavam-ahamiti zeSaH / iyaM-vartamAnA | tu, vArAGganA-svayaMvarArtha samAgatayA bajAkhyanRpasya zrIkAntAbhidhaputryA sahA''gatA / bhavatoH, svasA-bhaginI, abhUditi zeSaH / bhadrau !-saumyau ! tattasmAddhetoH, pUrvabhavIyasvabhaginIsambandhAna kAraNAt / sakulInayo:-uttamakulotpannayoH / vAM-yuvayoH / pazujanAcAra:-pazuvargavyavahAraH, bhAtRbhaginIvivAhaH pazuSveveti bhAvaH / na-naiva / yujyate-tasmAtta dAmahaH bhavadbhyAM tyAjya eva, anyathA pazutvAnuSaGgAt / (zArdUlavikrIDitaM vRttam) / / 228 / / saMsAriNo gativaicitryamAha-deva itidevaH kadAcana kadAcana nArakopi, rAjA kadAcana kadAcana raGka eSaH / kITaH kadAcana kadAcana mAnuSo'pi, lakSyo bhavI na naTavatparivartamAnaH // 229 / / vyAkhyA--kadAcana-kadAcid / devaH-bhavatIti zeSaH, tasya ca sarvatra sambandhaH / kadAcana, nArako'pi, kadAcana rAjA, kadAcana raGkaH-niSkiJcanaH / kadAcana, koTa:-kSudrajantuH / kadAcana, mAnuSaHmanuSyo'pi, itthaM / naTavata-naTa iva / parivartamAnaH veSaM parivartayan / eSa bhavI-jantuH / na-naiva / lakSya:paricayaH naikarUpa ityarthaH / karmaNo gatiracintanIyA iti bhAvaH / tasmAdbhavato nayA saha paricayo yukta iti bhAvaH / (vasantatilakAvRttam) / / 229 // atha tayoH vibodhamAha-taduditamitIti Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 271 ] taduditamiti sarva binduSeNenduSeNI, zravaNapathamavApya prItipUrva vibuddhau / praNijagadaturevaM prAptaharSaprakarSoM, nirupacaritamovAM bodhayettvAM vinA kaH? // 230 // vyAkhyA iti-pUrvottakrameNa / taditaM tena vidyAdhareNa uditaM kathitaM / sarva-sakalavRttAntaM / prItipUrva-premNA / zravaNapathaM-karNayoH mArgam / avApya-prApya, nizamyetyarthaH / vibuddhau-jAtabodhau / vinduSeNenduSeNI, prAptaharSaprakarSoM-prAptaH harSasya prakarSa AdhikyaM yAbhyAM tau tAdRzau santau / evaM-vakSyamANaprakAreNa / praNinagadatuH-UcatuH, kimityAha / tvAM-bhavantaM / vinA, ka:-anyaH / AvAM, nirupacaritaMniSkapaTaM / bodhayeta-zikSayeva, na ko'pi ityarthaH / tvaM mama mahAnupakAraka iti bhAvaH / (mAlinIvRttam) / / 230 // ___ atha samprati tayoH kRtajJatvamAha-vacanaracaneti vacanaracanA snehAkA te'vinazvaradIpikA, hRdayabhavanaM karNadvArA na nau pravizedyadi / prasRmaramidaM pApadhvAntaM nirasya tadA kathaM, zivapathamaho! jAnIyAva prayatnazatairapi // 23 // vyAkhyA-snehAktA-snehena prItyA atha ca tailena aktA samanvitA / avinadhagadIpikA-avinavarA anapAyinI dIpikA dIpatulyA / te tava / vacanaracanA-vAkkramaH / karNadvArA-zrutirUpeNa dvAreNa / nau-AvayoH / hRdayabhavanaM-hRdayameva bhavanaM gRhaM / yadi, na, pravize-gacchet / tadA, prasRmaraM-prasaraNazIlam / idaM-vartamAnaM / pApadhvAntam-pApameva dhvAntaM tamaH / nirasya-vinAzya / prayatnazatairapi, kathaMkena prakAreNa / zivapathaM-kalyANamArga / jAnIyAva-budhyevahi / aho-iti harSe Azcarya vA, yathA dIpaM vinA andhakAranAzaH prakArAntareNa, tavopadezaM vinA mama ajJAnanAzaH naiva bhavedityarthaH / (zleSAnupANitarUpakAlaGkAraH / hariNIplutAcchandaH) / / 231 // atha kathAmupasaMharati-vidyAbhUditi-- Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 272 ] vidyAbhRnmaNikuNDalI savinayaM tAbhyAM visRSTastataH, zastrAzastrikathAmapAsya sahasA klyaannmaalaavRto| pravrajyAM pratipadya tau nRpasutaiH sArdhaM sahazcatuH saMkhyaiH karmabalaM vibhidya tapasA kaivalyamAsedatuH // 232 // vyAkhyA--tAbhyAM-binduSeNenduSeNAbhyAM / maNikuNDalI-tannAmA / vidyAbhRta-vidyAdharaH / visRSTaH. gamanAyAnumoditaH / tataH tadanantaram / zastrAzastrikathAm-yuddhavArtAm / apAsya-tyaktvA / kalyANamAlAvRtau-kalyANasya zubhasya mAlAbhirAvalabhiH vRtau samanvitau / tau-bindussennendussennau| catuHsaMkhyaiH sahasraH-catuHsahasraiH / nRpasutaiH-rAjaputraiH / sArddha-saha / sahasA-sapadyeva / pravrajyAM-dIkSAM / pratipadyasvIkRtya, dIkSAM gRhItvetyarthaH / tapasA-kliSTakarmakSapaNe'moghazaktikena, dvAdazavidhena tapasA / karmabalaMnikhilaghAtikarmaNAM balaM sAmarthya, sainyaM vA / vibhidya-samUlaM samucchedya / kaivalyaM-kevalajJAnaM tadvArA mokSaM ca / AsedatuH-prApatuH avikalasAmagrathA kAryotpatteravazyambhAvAditi bhAvaH / zArdUlavikrIDitaMvRttam / / 232 // AsIt zrIgurugacchamaulimukuTa-zrImAnabhadraprabhoH, paTTe zrIguNabhadrasUrisugurucAritrabhAjAM guruH / tacchiSyeNa kRte'tra SoDazajinAdhIzasya vRtte mahAkAvye zrImunibhadrasUrikavinA sargazcaturtho'gamat // 233 // AsIdityAdizlokasya byAkhyA pUrvavadeveti // 233 / / // itizrIzAntinAthacarite caturthasargavyAkhyA samAptA // vyAkhyAnAntarazUnyatAparicite, mUle'tigUDhA ke, . sarge darzanasUriNA viracitA, vyAkhyA turIye tu yaa| / sA pUrNA'pi kathaM bhaviSyati tathA no pUrNamodapradA, vijJAnAM yadi tarhi kAmitaphalaM, kartuH svayaM dAsyati / / 4 / / iti 'prabodhinI' vyAkhyAsamanvitastha zrIzAntinAthamahAkAvyasya catussargAtmaka prathamo-vibhAgaH Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ jainendra presa, lalitapura ]