Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Acarya Ramcandra and Guncandra's DRAVYALANKARA With Auto Commentary AcAryazrI rAmacandra-guNacandrAbhyAM viracitaH dravyAlaGkAraH L. D. Series : 126 General Editor : Jitendra B. Shah Edited by : Mursi Shri Jambuvijayaji L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY AHMEDABAD - 380 009 2010_05 For Private Personal use only www.alibrary.org
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ Acarya Ramacandra and Gunacandra's DRAVYALANKARA With Auto-Commentary L. D. Series : 126 General Editor Jitendra B. Shah Edited by : Muni Shri Jambuvijayaji L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY AHMEDABAD - 380 009 2010_05
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ L. D. Series : 126 Dravyalankar Editor Muni Shri Jambuvijayji Published by Dr. Jitendra B. Shah Director L. D. Institute of Indology Ahmedabad First Edition : June, 2001 ISBN 81-85857-08-3 Price : Rs. 290 Typesetting Swaminarayan Mudrana Mandir 3, Vijay House, Nava Vadaj, Ahmedabad-13. Tel. 7432464, 7415750 Printer Navprabhat Printing Press, Gheekanta Road, Ahmedabad Tel. 5508631, 5509083 2010_05
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAhatakumArapAlabhUpAlapratibodhaka-kalikAlasarvajJAcAryapravarazrI hemacandrasUrIzvaraziSyAbhyAm AcAryazrIrAmacandra-guNacandrAbhyAM viracitaH dravyAlaGkAraH tri-prakAzatrayAtmakaH tathA svopajJaTIkAvibhUSito dvitIya-tRtIyaprakAzAtmako dravyAlaGkAraH * saMzodhakaH-sampAdakazca . pUjyapAdAcAryadevazrImadvijayasiddhisUrIzvarapaTTAlaGkAra pUjyapAdAcAryadevazrImadvijayameghasUrIzvaraziSyapUjyapAdasadgurudevamunirAjazrI bhuvanavijayAntevAsI muni jambUvijayaH * sahAyakA: . munirAjazrI dharmacandravijaya-puNDarIkaratnavijaya-dharmaghoSavijayA: bhAratIya lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRtividyAmandira amadAvAda (gujarAta rAjya)-380009. 2010_05
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2010_05 lA. da. graMthazreNI : 126 dravyAlaMkAra * saMpAdaka munizrI jambUvijayajI prakAzaka Do. jitendra bI. zAha niyAmaka lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira ahamadAbAda prathama AvRtti : jUna 2001 ISBN 81-85857-08-3 * mUlya : ru. 290 : TAIpa seTiMga : zrI svAminArAyaNa mudraNa maMdira 3, vijaya hAusa, navAvADaja, ahamadAbAda - 13. phona : 7432464, 7415750 : mudraka : navaprabhAta prinTIMga presa ghIkAMTA roDa, ahamadAbAda - 1. phona : 5508631. 5509083
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya AcArya rAmacaMdrasUri-guNacandrasUri viracita dravyAlaMkAra graMtha pragaTa karatAM ame apAra harSanI lAgaNI anubhavIe chIe. A graMthanA kartA A. rAmacaMdrasUri tathA guNacandrasUri kalikAlasarvajJa A. hemacaMdrasUrinA suprasiddha vidvAn ziSyo hatA. temaNe racelAM nATako atyaMta prasiddha che temaja sAhityika dRSTie ucca koTinAM che. temaNe ja racelo ekamAtra dArzanika graMtha dravyAlaMkAra adyAvadhi aprasiddha hato. chellAM keTalAMya varSothI tenA prakAzananI AturatApUrvaka rAha jovAtI hatI, paraMtu A graMthano Adi bhAga aprApya hato. pU. munirAjazrI jaMbUvijayajI ma. sA.e Adi bhAga meLavavA mATe bhAratabharanA jJAnabhaMDAromAM zodhakhoLa karI karAvI hatI. paraMtu durbhAgye te aMza prApta thaI na zakayo eTale mULa graMtha saMpUrNa ane tenI svopajJavRttino upalabdha bhAga prakAzita karavAmAM AvI rahyo che. bhAratIya darzananA marmajJa vidvAnuM ane jaina AgamazAstranA viziSTa jJAtA ane saMpAdana-kAryanA ArUDha vidvAn pU. muni jaMbUvijayajIe A graMthanuM saMpAdana khUba ja cIvaTapUrvaka karyuM che. vistRta prastAvanA ane upayogI pariziSTothI graMthanI mahattA vadhArI che. AvA uttama kArya mATe saMsthA temanI RNI che. anekAneka kAryanI vyastatA vacce paNa prastuta graMthanuM saMpAdana kArya pUrNa karI prakAzana mATe taiyAra karI Apyo che te mATe ame punaH AbhAra vyakta karIe chIe. bhAratIya darzananA jijJAsuone ane vizeSa karIne jaina darzananA abhyAsuone A graMtha upayogI nIvaDaze tevI AzA che. amadAvAda; 2001 jitendra bI. zAha 2010_05
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2010_05
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrI zaMkhezvarapArzvanAthAya namaH // samarpaNam janana-pAlana-poSaNa-saMvardhanAdibhiH samyagjJAna-darzana-cAritra-saMskAradAnAdibhiH anantopakAriNAmanantavAtsalya-kRpArasajalanidhInAM pitRcaraNAnAM zrI sadgurucaraNAnAM paramapUjyAnAM munirAjazrIbhuvanavijayajImahArAjAnAM tathA paramopakAriNyAH mAtRzriya sAdhvIjIzrI manoharazriya: karAravindayoH grantharUpametaM puSpaM nidhAya kRtI bhavAmi - tatrabhavatAM zizuH jambUvijayaH zrI AdinAtha nirvANa kalyANaka TrasTa devadarzanI geTa ke pAsa, po. badarInAtha-246422 jillA-camolI, gaDhavAla, uttarAMcala rAjya. zrAvaNa kRSNapaJcamI ravivAra tA 21-5-2000 2010_05
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2010_05
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhAcalamaNDana zrI RSabhadevasvAmine namaH / zrI zaMkhezvarapArzvanAthAya namaH / zrI cintAmaNipArzvanAthAya namaH / zrI mahAvIrasvAmine namaH / zrI gautamasvAmine namaH / pUjyapAdAcAryadevazrImadvijayasiddhisUrIzvarajIpAdapadyebhyo namaH / pUjyapAdAcAryadevazrImadvijayameghasUrIzvarajIpAdapadyebhyo namaH / pUjyapAdagurudevamunirAjazrI bhuvanavijayajIpAdapadyebhyo namaH / prastAvanA paramAhatakumArapAlabhUpAlapratibodhaka kalikAlasarvajJa AcAryabhagavAna zrIhemacaMdrasUrIzvarajI mahArAjanA paTTaziSya AcAryazrI rAmacaMdra tathA guNacaMdde maLIne racelA svapajJaTIkA sahita dravyAlaMkAra graMthanA bIjA tathA trIjA prakAzane vizvamAM ekamAtra vidyamAna tADapatra upara lakhelI dravyAlaMkAranI TIkAnI pratine AdhAre, tathA mULamAtra dravyAlaMkAranA traNeya prakAzone kAgaLa upara lakhelI traNa pratione AdhAre saMzodhita-saMpAdita karIne paramakRpALu arihaMta paramAtmAnI paramakRpAthI tathA mArA anaMta upakArI sadgurUdeva tathA (saMsArI) pitAzrI pUjyapAda munirAjazrI bhuvanavijayajI mahArAjanI paramakRpAthI darzanazAstrapremI jagata samakSa raju karatAM Aje mane apAra AnaMdano anubhava thAya che. rAmacaMdrasUrimahArAjanA jIvana-kavananuM saMkSipta vRttAMta - gujarAtanA ItihAsamAM uttara gujarAtamAM Avela aNahilapura (pATaNa) nA solaMkIono solaMkIyuga vighAkSetre, sAhityakSetre, kalAkSetre, rAjakIya ane sAMskRtika kSetre vikhyAta che. siddharAja jayasiMhanA ane mahArAjA kumArapAlanA zAsana daramyAna vividha pravRttio suvAryazikhare pahoMcI hatI. A suvarNayugamAM anekavidhAsaMpanna kalikAlasarvajJa hemacaMdrAcArya Adi aneka aneka mahApuruSo siddharAja jayasiMha ane kumArapAlanI rAjasabhAne zobhAvatA hatA. zrI hemacaMdrAcAryanA vidvAna ziSyagaNamAM rAmacaMdrasUri eka tejasvI ziSya hatA ane ziSyagaNamAM AgavuM sthAna zobhAvatA hatA. teo temanA paTTadhara ziSya hatA. temaNe aneka nATya kRtio racI che. teo zIghrakavi hatA. emanI kavitva zakita joIne mahArAjA siddharAje emane viTAmaNuM birUda ApyuM hatuM. samasyApUrti upara paNa temanuM sAruM evuM prabhutva hatuM. teo svAtaMtryanA cAhaka ane himAyatI hatA. temanA sahAdhyAyIo ane sAthIomAM guNacaMdrasUri, mahendrasUri vagereno ullekha karI 2010_05
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA zakAya. rAmacaMdrasUri ane guNacaMdrasUri baMnee maLIne svapajJavRtti sahita dravyAlaMkAra ane nATyadarpaNa" racela che. 'prabaMdhazatakartA' tathA 'prabaMdhazatavidhAnaniSNAtabuddhi' evAM vizeSaNo parathI spaSTa jaNAya che ke temaNe so prabaMdha graMtho racyA haze. paraMtu hAla sarvabhakSI kAlane lIdhe te sarva upalabdha nathI. bIjo paNa eka mata che ke prabaMdhazata" e satasaMgAparimita prabaMdhono sUcaka nathI paNa temaNe prabaMdhazata nAmano koI graMtha racelo che. atyAre nIce lakhelA graMtho ja maLe che. 1. satyaharizcaMdra nATaka nirbhayabhIma vyAyoga 5. yAdavAnyudaya 7. raghuvilAsa mallikA makaranda prakaraNa 11. vanamAlA nATikA 13. yugAdideva dhAtrizikA 15. prasAda dvAaizikA 17. munisuvratastava 19. soLa sAdhAraNa jinAstava 21. haimabRhadravRtti nyAsa 23. sudhAkalaza 2. kaumudImitrANaMda 4. rAghavAkyudaya 6. yaduvilAsa 8. nalavilAsa nATaka 10. rohiNI mRgAMka prakaraNa 12. kumAravihAra zataka 14. vyatireka dhArnAizikA 16. Adidevastava 18. nemistava 20. jinastotro 22. dravyAlaMkAra vRtti sahita 24. nATyadarpaNa A graMthomAM vyAlaMkAra graMthanI viziSTatA :- sAmAnya rIte jainadarzananA graMthomAM pramANanaya-samabhaMgI-anekAntavAda AdinuM varNana ja vistArathI jovA maLatuM hoya che. paraMtu jainadarzana saMmata cha dravyonuM (padravyanuM) dArzanika paddhatithI varNana karanAra koI ja graMtha jaina paraMparAmAM jovAmAM Avato nathI. A.ma.zrI rAmacaMdra tathA guNacaMdra A dizAmAM pahela karIne A mahAna graMthanI jagatane bheTa ApI che. te te dravyo, tenA bheda-prabhedo, tenAM lakSaNo varNavIne, te prasaMge jaina sivAyanAM bIjAM darzanonAM maMtavyone te te darzananA maulika Akara graMthomAMthI te te saMdarbhone vistArathI uddhata karIne tenuM vistArathI khaMDana karIne jainadarzana saMmata siddhAMtonI sthApanA temaNe A saTIka graMthamAM karI che. temanA samayamAM pracalita aneka aneka graMthomAMthI temaNe eTalA badhA pATho udbhUta karyA che ke te te darzananA abhyAsIone temAMthI te te darzanonI aitihAsika Adi mAhitI vipula pramANamAM A graMthamAM maLaze. khAsa karIne vartamAna kALamAM saMskRta bhASAmAM lupta thayelA bauddhagraMtho aMge paNa AmAM ghaNuM jANavA maLaze. 2010_05
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA A saMbaMdhamAM, graMthanA aMtamAM (pR.215-216) temaNe lakhelA nIcenA be zlokomAM temaNe ghaNuM kahI dIdhuM che. pUrvairyasya samuddhatirna vihitA dhIraiH kuto'pyAzayAdAvAbhyAM sa samuddhRtaH zrutanidherdravyotkaro durlabhaH / enaM yUyamanantakAryanipuNaM gRhNIta tatkovidAH svAtantryaprasavAM yadIcchatha ciraM sarvArthasiddhiM hRdi // 2 // madhyaM bauddhAmRtajalanidhergADhavAn bhrAntavAMzca nyAyATavyAM vacanazaThatAprotsva(cchva)satkaNTakAyAm / AmnAtI vA viSamaviphalaprakriye yo vizeSe zAstrArambhe yadi paramasau dakSatAM lakSayenau // 3 // bhAvArtha - svAtaMtrane janma ApanArI jo sarvArthasiddhi(mukti)ne tame hRdayamAM IcchatA ho to pUrvanA dhIra purUSoe koI paNa AzayathI zruta samudramAMthI je dravyono durlabha samUha udbhUta karyo na hato te anaMtakArya karavAmAM nipuNa dravyanA samUhane temAM niSNAta tame grahaNa karo. ' bauddha zAstro rUpI amRta samudranA madhyabhAga sudhI je DUbI gayA che, ane vacanonI zaThatA rUpI kAMTAothI chavAyelI nyAya darzananI aTavImAM je khUba pharI cUkyA che, tathA viSama ane viphala prakriyAvALI vaizeSika darzananI vAtonA je khUba jANakAra che te ja mANaso A zAstranA AraMbhamAM amArI je dakSatA che tene samajI zakaze. (bIjA koI amArI A viSayamAM dakSatAne samajI zake tema nathI). dravyAlaMkAranA bIjA-trIjA prakAzanI TIkAmAM jainetara darzanonI aitihAsika Adi daSTie upayogI aneka aneka vAtono khajAno bharelo che. bIjA-trIjA prakAzanI TIkA ja vartamAnamAM maLe che. jo prathama prakAzanI TIkA maLatI hota to temAMthI eTalI badhI upayogI vAto maLatA ke A viSayamAM rasa dharAvatA vizvanA vidvAno atyaMta Azcarya ane AnaMdathI vyApta thaI jAta. prathama prakAza ghaNo moTo che, ane temAM jIva-AtmA aMge ghaNI ghaNI vicAraNA karavAmAM AvI che. graMthano viSaya :- jaina darzanamAM be dravyo mukhyarUpe svIkArelAM che - jaDa tathA cetana. cetanamAM jIva dravya Ave che. jaDanA pAMca bhedo che- pudgalAstikAya, dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya tathA kAla. A rIte jaina darzanamAM jIva (AtmA), pudgala, dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza tathA kAla ema cha dravyo (padravyo) maulika padArtha tarIke svIkAravAmAM AvelA che. temAM prathama prakAzamAM jIvadravyanuM-AtmatattvanuM dArzanika paddhatithI atyaMta vistRta varNana che. bIjA prakAzamAM pugala dravyanuM e ja rIte varNana che. trIjA akampa prakAzamAM dharmAstikAya, adharmAstikAya, tathA kAlanuM varNana che. 2010_05
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA graMthanuM svarUpa - anantavedyapi jyotiryasya saGkhyAtaveditAm / gamitaM paJcabhirdravyairnamastasmai parAtmane // 1 // mRgo'pi vandyatAM yAti mRgalAJchanamAzritaH / svagurUnnItasUtrasya vyAkhyAmiti vitanvahe // 2 // dravyAlaMkAranA mULanA prAraMbhamAM ja A rIte A.ma.zrI rAmacaMdra tathA guNacaMdra jaNAveluM che ke "amArA gurUmahArAje unnIta karelA (= sUcavelA ke samajAvelA) sUtranI vyAkhyA ame karIe chIe.' ahIM bIjuM koI sUtra to maLatuM nathI. eTale svagutrItasUtrI zabdathI potAnA gurUmahArAjazrI hemacaMdrasUrijI mahArAje sUcavelA ke samajAvelA sUtranI' evo artha samajAya che. dravyAlaMkAraTIkAmAM pR.16 paM. 19, pR.31 5.11, pR.89 5.11 mAM dravyAlaMkAranA pATha mATe vArtika zabdano ullekha karyo che. eTale saMpUrNa dravyAlaMkAra graMthane teo vArtika rUpe ja gANe che ke amuka bhAgane vArti rUpe ane amuka bhAgane sUtra rUpe gaNe che e spaSTa samajAtuM nathI. ame mULano dravyAlaMkAramULa tarIke ane TIkAno vyAlaMkAraTIkA tarIke ullekha sAmAnya rUpe karyo che. A.ma.zrI rAmacaMdra tathA guNacaMdra mULagraMthanI racanA sUtrAtmaka zailIthI karelI che. ane tenA upara temaNe svapajJavRtti racI che. mULa evI saMkSipta paddhatithI raceluM che ke TIkA vinA eno spaSTa artha ghaNIvAra samajAto ja nathI. kayA kayA zabdonI anuvRtti levAnI che tathA kyAM sudhI levAnI che te paNa ghaNIvAra spaSTa samajAtuM nathI. eTale mULane samajavA mATe TIkA atiAvazyaka che. svopajJa TIkAnI racanA vikramasaMvat 1202 mAM pUrNa thayelI che. kAraNa ke graMthanA chellA pRSThamAM saMvat 1202 sahanona sigi evuM spaSTa lakheluM che, te pachI akSaro tADapatramAM tUTI gayelA che. graMthakartAnuM svargagamana vikramasaMvat 1230 mAM thayeluM che. eTale graMthanI racanA pachI lagabhaga 27 varSa sudhI graMthakAra jIvaMta hatA. temanA jIvanakALa daramyAna ke temanA svargavAsa pachI A TIkAnI koI nakala (kopI) thaI hatI ke kema te jANavA maLatuM nathI. kAraNa ke ghaNI ghaNI tapAsa karavA chatAM, bhArata ke bhArata bahAra AnI koI paNa prati jovAmAM ke sAMbhaLavAmAM AvI nathI. AgamaprabhAkara pU.mu.zrI puNyavijayajI mahArAje A aMge ghaNI ghaNI tapAsa karI-karAvI hatI. temanA svargavAsa pachI meM paNa ghaNI tapAsa karI-karAvI, paraMtu jesalameramAM vidyamAna saM.1202 mAM lakhAyelI dravyAlaMkAraTIkAnI tADapatrIya prati sivAya, bIjI koI paNa prati amane kyAMya paNa maLI nathI. jesalameramAM je prati maLI che te paNa bIjA -trIjA prakAzanI ja maLI che. pahelA prakAzanI prati kyAM gaI ? koI gupta sthAnamAM che ke pachI naSTa thaI gaI che enI kaMI paNa khabara paDatI nathI. vaLI kayA varSa sudhI te vidyamAna 2010_05
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA hatI enI paNa koI mAhitI maLatI nathI. 1lA prakAzanI TIkA maLI hota to moTA khajAnA jeTalo kiMmatI mAla temAMthI maLI jAta. temaNe je mULanI racanA karelI tenI vikrama saMvat 1492 mAM lakhelI eka prati amadAvAdanI hAjApaTelanI poLamAM rahelA saMvegI upAzrayamAM (pagathIyAnA upAzrayamAM) che. A.pra.zrI puNyavijayajI mahArAje e zodhI kADhI hatI, ane pachI temaNe tarata mArA upara tenI nakala tathA phoTo kopI mokalI ApI hatI. AnI ame re saMjJA rAkhI che. eTale mULanA to traNeya prakAza maLe che. paraMtu TIkA vinA, prathama prakAzanuM mULa samajavAmAM bahu ja parizrama paDe che. vaLI te prati azuddha hovAne kAraNe paNa samajavAmAM ghaNI muzkelI paDe che. A viSayane lagatI keTalIka carcA digaMbarAcArya prabhAcaMdraviracita nyAyakumudacaMdra bhA.1, 2 mAM, digaMbarAcArya vidyAnaMdaviracita tattvArthablokavArtikamAM tathA zvetAMbarAcArya siddhasenagaNiviracita tasvArthavRttimAM tathA bIjA paNa graMthomAM jovA maLe che. A dravyAlaMkAravRttine samajavA mATe evA evA bIjA graMtho paNa ghaNA upayogI che. samayanA abhAve ame e graMthonuM khAsa parizIlana karI zakyA nathI. paNa emAMthI kaMIne kaMI sahAya jarUra maLaze, evI amane AzA che. amadAvAdamAM maLelI saMvegInA (pagathIyAnA) upAzrayanI prati maLyA pachI, mAravADamAM beDAmAM ame vikrama saM. 2028 comAsuM rahyA hatA tyAre sva. vijayakSamAbhadrasUrijI mahArAje saMgRhIta karelo moTo jJAnabhaMDAra tyAM hato temAM tapAsa karatAM dravyAlaMkAramULanI eka kAgaLa upara lakhelI arvAcIna prati paNa amane maLI hatI. AnI ame " saMjJA rAkhI che. A bahu zuddha nahi ane bahu ja azuddha nahi evI prati che. pAThanirNayamAM A paNa kaMIka upayogI thAya che. te pachI, namaskAra mahAmaMtranA mahAna ArAdhaka pU.paM.zrI bhadraMkaravijayajI gaNivaryanA ziSya upAdhyAya zrI mahAyazavijayajI mahArAjanA ziSya munirAjazrI dhuraMdharavijayajI mahArAje paNa eka dravyAlaMkAra bhUlanI prati thoDAM ja varSo pUrve mArA upara mokalI che. amadAvAdapagathIyAnA upAzrayanI prati karatAM to A arvAcIna prati lAge che. chatAM ghaNI sArI che. AnI ame D saMjJA rAkhI che. emAM aneka sthaLe prAcIna TippaNo che. prathama prakAzanI TIkA vidyamAna hatI te samayamAM thayelA koI vidvAne A TippaNo lakhyAM haze ema lAge che. jo ke, keTaleka sthaLe P. K. tathA D. mAM eka sarakhA azuddha pATho lAge che, chatAM ame AvA pAThone jevA che tevA ja rAkhyA che-chApyA che. prAcIna kALamAM mULanA graMthomAM mAtra mULa, tathA TIkAnA graMthomAM mAtra TIkA ja lakhavAmAM AvatI hatI. madhyamAM mULa tathA upara nIce TIkA lakhI hoya AvA graMtho tripATha kahevAtA hatA. madhyamAM mULa tathA upara-nIce ane baMne Aju-bAjunA hAMsiyAmAM jyAM TIkA lakhI hoya tevA graMthone paMcapATha kahevAya che. AvA tripATha ane paMcapATha hastalikhita Adazo sivAya bIjA hastalikhita AdazoMmAM mULa jemAM hoya temAM mAtra mULa tathA TIkA jemAM hoya temAM mAtra TIkA A rIte ja lakhavAnI prAyaH paddhati hatI. paNa AvA tripATha, paMcapATha AdarzI 2010_05
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA bahu ochA jovAmAM Ave che. jemAM mULa paNa hoya ane sAthe TIkA paNa hoya evA hastalikhita graMtho bhAgye ja jovAmAM Ave che. ApaNane vi.saM. 1202 mAM lakhelI je dravyAlaMkAraTIkAnI tADapatra prati maLI che temAM mAtra TIkA ja che. mULanI je P.K.D. traNa prati maLI che temAM mAtra mULa ja che. TIkA samajavA mATe mULa to sAme joIe ja. eTale vi.saM. 1202 mAM lakhelI pratimAM TIkAnA te te aMzone samajavA mATe TippaNamAM jhINA akSarothI mULa paNa prAyaH sarvatra lakheluM che. paNa A graMthakAre svayaM chevaTe saMskArita kareluM mULa che. TIkA vi.saM. 1202 mAM lakhelI maLe che. te pUrve mULanI racanA graMthakAre karI ja haze. have banyuM evuM ke TIkA racyA pachI ghaNAM varSo sudhI (lagabhaga 27 varSa sudhI) teo jIvaMta rahyA hatA. A jIvanakALa daramyAna temane je je sudhArA-vadhArA karavA yogya lAgyA te temaNe vi.saM. 1202 mAM lakhelI tADapatrIya pratimAM karyA che. bhAgye ja evuM eka paNa pAnuM haze ke jemAM emaNe sudhArA-vadhArA karyA nahi hoya. A mATe jesalameramAM rahelI A hastalikhita prati jovAthI ja teno spaSTa khyAla AvI zake. A dravyAlaMkAraTIkAnI pratinA ja prAyaH sI.DI. dalAle levarAvelA phoTAo A.pra. puNyavijayajI mahArAjanA saMgrahamAM amadAvAda lA.da. bhAratIya saMskRtividyAmaMdiramAM, amadAvAda jaina sosAyaTImAM rahelA tripuTIzrI darzanavijayajI mahArAjanA saMgrahamAM prAcya vidyAbhavanamAM, pAlitANA kharataragacchIya zrIharisAgarasUrijI mahArAjanA saMgrahamAM, tathA bikAneramAM bherodAnajI bAMThiyAnA pustakasaMgrahamAM ame najare joyA che. A sivAya bIje paNa dravyAlaMkAranA nAme A ja phoTAo hovAno saMbhava che. A phoTAomAM paNa AvA pahelAM lakhIne chekI nAkhelA-bhUMsI nAkhelA tathA umerelA pATho joI zakAze. keTaleya sthaLe graMthakAre pAThonA pATho tathA pRSThomAM AgaLa-pAchaLa () AvI nizAnI karIne junA pATho rada karyA che. keTaleya sthaLe te te pATho ghasI nAkhyA che athavA bhUMsI nAkhyA che. AmAM keTalAka akSaro mahAmuzIbate vaMcAya che, keTalAka akSaro vaMcAtA ja nathI. je pAThonI AgaLa-pAchaLa (C) AvI nizAnI ja che. te pATho spaSTa vAMcI zakAya che. A pratimAM A.ma.zrI rAmacaMdra tathA guNacaMdra pote ja sudhArA-vadhArA pAchaLathI karyA che, eTale A prati temanI pAse ja rahetI hovI joIe. eTale ema kahI zakAya ke A prati kalikAlasarvajJa AcArya bhagavAna zrI hemacaMdrasUrijI mahArAjanI dRSTithI pAvana thayelI che. saMbhava che ke A.ma.zrI rAmacaMdra-guNacaMdra keTalAye sudhArA-vadhArA temaNe potAnA gurUmahArAjanI sAthe vicAravinimaya karIne ja karyA hoya. - jyAre TIkAmAM moTuM parivartana kare tyAre mUla upara paNa enI kaMIka asara paDe ja. amane ema lAge che ke emaNe raceluM mUla traNa avasthAmAMthI pasAra thayeluM che. (1) pahelI avasthAmAM temaNe je mULa lakhyuM haze te. (2) te pachI sudhAreluM mUla P.K.D. mAM che. (3) bIjA-trIjA prakAzanI TIkAmAM, TippaNomAM jhINA akSaroe lakheluM chello saMskAra ApIne temaNe taiyAra kareluM mULa. mATe ja TippaNone AdhAre ame ApelA bIjA-trIjA prakAzanI TIkAnA 2010_05
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA mULapAThomAM tathA P.K.D. nA AdhAre ame ApelA dravyAlaMkAranA mULa pAThamAM kyAMka kyAMka pAThabheda jovA maLaze. prAraMbhanA 1-24 pRSThomAM P.K.D. nA AdhAre taiyAra kareluM mULa ame ApyuM che. te pachI saTIka dravyAlaMkArano bIjo-trIjo prakAza 1 thI 216 pRSThamAM che. bIjA-trIjA prakAzanI TIkAmAM je TippaNo ApelAM che te badhAM graMthamAM ja graMthakAre ja jhINA akSarothI upara-nIce yogya sthAne lakhelAM che. ame je TippaNa ApyAM che tenA pUrve ** ame AvI nizAnI karelI che. A graMthamAM TIkA sAthe je mULa chApeluM che te TippaNonA AdhAre ja mULa ApeluM che. pR.27 5.3 mAM tathA paramA sUtra che. te pachI tapUnAM sopavAmADapi zUnatopadyate ATaluM sUtra prathama AdarzamAM hatuM ja. kAraNa ke enI vistRta TIkA temaNe karelI che ja. te pachI e sUtra temane anAvazyaka lAgyuM haze, eTale e TIkAvALuM AkhuM 46A pAnuM emaNe AgaLa-pAchaLa () AvI nizAnI karIne kADhI nAkhyuM che. AvAM to bIjAM paNa udAharaNo zodhatAM maLI Ave tema che. eTale e vAta nakkI che ke prathama AdarzamAM A sUtra hatuM ja. paraMtu te pachI lakhelA P.K.D. AdarzamAM A sUtra nathI ja. eTale P.K.D. no Adarza bIjI avasthAno Adarza che. TIkA sAthenA mULamAM evA keTalAye pheraphAro che ke je P.K.D. mAM nathI. A vAta ame ghaNA sthaLoe jaNAvI che. P.K.D. pachInI avasthAnuM TippaNomAM ApeluM saMskArita kareluM mULa ke je ame TIkA sAthe chApyuM che te trIjI avasthAnuM mULa jaNAya che. A graMthanI eka mAtra tADapatra upara lakhelI prati jesalameramAM che. bIjA prakAzamAM 1-197 pAnAM che. trIjA prakAzamAM 1-113 pAnAM che. te te mudrita bhAga hastalikhita graMthamAM keTalAmAM mAne che te saraLatAthI zodhavA mATe hAMsiyAmAM (mArjinamAM) te te pAnAno 13, 24, 2B vagere aMka (naMbara) Apelo che. hastalikhita graMthomAM uparanuM pRSTha hoya tenI A saMjJA rAkhI che. nIcenuM pRSTha hoya tenI B saMjJA rAkhI che. te samayanA lekhana yugamAM kevI viziSTa lekhana kaLA pravartatI hatI te to hastalikhita graMtha jovAthI ja khyAla AvI zake. AjanA yugamAM paNa A kaLAno upayoga karavo duSkara che. keTalAye zabdo evA hoya che ke tenI vibhakti nakkI karavI muzkela hoya che. tyAM graMthakAre te te zabdo upara 1,2 vagere aMko sUkSma rIte lakhI dIdhA che. jyAM 1 hoya tyAM prathama vibhakti, 2 hoya tyAM dvitIyA vibhakti vagere samajavAnuM hoya che. vaLI keTalAye akSaro upara prasa, rasa vagere zabdo jhINA akSaromAM lakhelA che. A prasa, vana vagere zuM che e samajavA mATe mahinAo sudhI rAta-divasa ciMtana ame kareluM che. chevaTe bhagavAnanI kRpAthI ja aNadhAryo bheda ukalyo ke prasa eTale prathama samAsa, vasa eTale vaturtha samAsa. arthAt siddhahemazabdAnuzAsanamAM samAsa prakaraNamAM pahelo bahuvrIhi samAsa varNavyo che. eTale prasa thI bahuvrIhi samajavAno che. te ja pramANe vasa thI karmadhAraya samAsa samajavAno che. AvA AvA aneka sAMketika zabdo ahIM upayogamAM lIdhelA che, jethI artha samajavAmAM taddana saraLatA thAya tathA artha bIlakula spaSTa samajAya. 2010_05
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA A graMthanA paThana-pAThanano pracAra khAsa thayo lAgato ja nathI. enAM ghaNAM kAraNo hoI zake. (1) sudhAro karatAM karatAM chevaTano sudhAro temaNe nakkI karyo hoya tyAM sudhI AnI bIjI nakala temaNe karAvI ja na hoya, ane pachI temano aNadhAryo svargavAsa thayo. te samaye rAjakIya uthala-pAthala evI hatI ke A graMtha asta-vyasta dazAmAM mUkAI gayo hoya. eTale enI nakala karavA-karAvavAno avasara ja koIne maLyo na hoya. (2) graMtha ghaNo ja kaThina, te te viSayanA darzanazAstranA niSagAto ke jemaNe te te viSayanA ghaNA ja graMtho vAMcelA hoya AvA vidvAno hoya te ja A graMthanuM paThana-pAThana karAvI zake, AvA vidvAno viralA hoya eTale AvA graMthonA paThana-pAThanano pracAra svAbhAvika rIte alpa ja hoya. A vagere koIpAga kAraNathI TIkAnI bIjI nakala maLatI ja nathI. mULanI traNa pratio amane maLI che. pAga TIkA vinA mULa samajavuM ati ati kaThina che. eTale purAtana bIjA koI vidvAnoe paNa A graMthano koI jagyAe ullekha karyo dekhAto nathI. eka mAtra zakasaMvat 1214 (vikrama saMvat 1348mAM AcAryazrI maliSeNasUriviracita syAdvAdamaMjarImAM Ano ullekha amArA jovAmAM Avyo che. bRhaTTippanikA nAmanI eka te samayanA graMthonI prAcIna sUci maLe che. temAM dravyAlaMkAra aMge koI ullekha che ke kema te amArI jANamAM nathI. kAraNa ke bRhaTTippanikA amArA pAse atyAre nathI. koI vAcakane temAM ke anyatra ullekha maLe to amane jarUra jaNAve. ame upakRta thaIzuM. paMcAvana varSa pUrve dvAdazAniyacakranuM ane saMzodhana zarU karyuM te samaye A.pra.zrI puNyavijayajI mahArAje AnA phoTA mArA upara mokalyA hatA ke dvAdazAranayacakranA saMzodhanamAM kaMIka upayogI thAya. te pachI to ghaNAM varSo vItI gayAM. puNyavijayajI mahArAja jesalameramAM tyAMnA bhaMDArane vyavasthita karavA mATe padhAryA. tyAM temaNe eka-be pAnAM vadhAre zodhI kADhyo ane jeTalo graMtha maLato hato teTalAnI sva. nagInadAsa kevaLasIbhAI pAse nakala karAvI mArA upara mokalI paNa ApI hatI. te pachI meM kAma hAthamAM lIdhuM hatuM. pAlitANAnI bharata prinTarImAM enAM badhAM pAnAM chapAI gayAM. e vAtane paNa varSonAM varSo vItI gayAM. amane AzA hatI ke prathama prakAzanI TIkA koI paNa sthAnamAMthI prAyaH maLaze. jyAM jyAM kaMIka AzAnuM kiraNa dekhAyuM, tyAM tyAM paNa tapAsa karAvI. paraMtu kaMI maLyuM nahi. chevaTe vikrama saMvata 2054 mAM jesalameranA bhaMDArane vyavasthita karavA mATe tyAMnA jaina TrasTanA adhyakSa zeTha buddhasiMhajI bAkANAnI vinaMtithI amArUM jesalameramAM AvavAnuM thayuM. tyAM ame badhA ja bhaMDAromAM tapAsa karI. prAcIna pAnAMonA TukaDAono moTo saMgraha che temAM paNa jhINavaTathI nirIkSaNa karyuM, paNa kaMIja temAMthI maLyuM nathI. eTale have A graMthane tarata prakAzita karavAno ja nirNaya karyo. sAthe sAthe prathama traNa prakAzanA mUlamAtrane paNa P.K.D. anusAre chApavAno nirNaya karyo. eTale mUlamAtranAM 1-23 pRSTha paNa A sAthe prAraMbhamAM ja joDI dIdhAM che. keTalAka pATho tathA carcAo amane samajAtA nathI. chatAM jevuM maLyuM tevuM mULa ame AmAM chApyuM che. anubhavathI amane lAgyuM che ke Ane samajavA mATe tattvArtharAjavArtika, tattvArthazlokavArtika, nyAyakumudacaMdra Adi digaMbaragraMtho, tatvArthasUtra uparanI siddhasena gaNinI TIkA, tema ja bIjA darzananA graMthono jhINavaTathI dhIraja 2010_05
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA rAkhIne abhyAsa karIne A graMtha vAMcavAmAM Avaze to ghaNo bhAga samajAze. judA judA pariziSTomAM judI judI vAto che. trIjA pariziSTamAM spaSTIkaraNa tathA tulanA mATe meM keTalAMka lakhIne saMgharI rAkhelAM junAM junAM TippaNo ApelAM che. pAMcamAM pariziSTamAM je bauddhagraMtho saMskRta bhASAmAM atyAre maLatA nathI, paNa jenA pATho dravyAlaMkAraTIkAmAM udbhUta karela che te graMthonAM bhoTa (Tibetan) bhASAmAM thayelAM prAcIna bhASAMtaramAMthI te te pAThone zodhIne bhoTa lipimAM ja ApyA che. pahelAM saMskRta ane nIce tenuM bhoTa bhASAMtara che. evA ghaNA pATho haju paNa maLaze ke koI moTabhASA jANanAra vidvAna bhoTabhASAnA graMthomAM avagAhana karIne tenAM mUla sthAno zodhI kADhe. viSaya ativyApaka tathA atigahana, phoTAnA khUba jhINA ane jhAMkhA akSaro ke jene ukelatAM ukelatAM thAkI javAya, bauddha Adi graMthomAMthI te te viSayane zodhI kADhavA, temAMye bhoTa bhASAnA graMthomAMthI te te pAThonAM bhASAMtaro zodhI kADhavAM, vagere vagere kAraNe ghaNA parizramane aMte deva-gurUkRpAthI ja je taiyAra thayuM che te Aje vidvAno samakSa raju karyuM che. dhanyavAda tathA vaMdanA AgamaprabhAkara pU.mu.zrI puNyavijayajI mahArAje A kAma mane soMpyuM temaja tenA saMzodhana mATe jarUrI kopI karIne mokalI vagere vagere ghaNI rIte teozrI AmAM sahAyaka, preraka tathA protsAhaka rahyA che eTale sarvaprathama temane zraddhAthI, hRdayathI vaMdana karuM chuM. AnA prakAzananI javAbadArI amadAvAdamAM rahelA lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdire lIdhI hatI. eTale enA badhA chapAyelA pharmA varSothI lA.da. vidyAmaMdiramAM che. AnA zIdhra prakAzana mATe tenA nidezaka jitendrabhAI bAbulAla zAha, tathA saMyojaka ujamazIbhAI kApaDIyA vagere mahAnubhAvoe mane ghaNIvAra preraNA paNa karI che. chatAM mArA taraphathI thayelA vilaMbane ghANI ja dhIrajathI temaNe nabhAvI lIdho che. te mATe teo khAsa dhanyavAdanA adhikArI che. sAmAnya rIte mArI badhI pravRttiomAM, mArA ativinIta aMtevAsI munirAjazrI dharmacaMdravijayajI tathA temanA ziSyo munirAjazrI puMDarIkaratnavijayajI tathA tapasvI munirAjazrI dharmaghoSavijyajI ghaNI ghaNI rIte sahAya karatA ja hoya che. bIjA pariziSTanA nirmANamAM munirAjazrI dharmaghoSavijayajI ghaNA sahAyaka thayA che. tathA, P.K.D. AdhAre dravyAlaMkAranuM mULa taiyAra karavAmAM, tathA pariziSTo taiyAra karavAmAM, tathA tenAM prapho vAMcavAmAM sAdhvIjIzrI lAbhazrIjI mahArAja (sarakArI upAzrayavALA)nAM ziSyA tathA bahena saMghamAtA zatavarSAdhikAyu sAdhvIjI zrI manoharazrIjI mahArAja ke je mArA parama parama parama upakArI mAtuzrI paNa che, temanAM parama sevAbhAvI ziSyA sAdhvIjIzrI sUryaprabhAzrIjI mahArAjanA ziSyA sAdhvIjIzrI jinendraprabhAzrIjI tathA temanA parivAre ghaNI ghaNI sahAya karI che. te mATe temane ghaNA ghaNA dhanyavAda ghaTe che. sarva arihaMta paramAtmAnI kRpAthI, vizeSa karIne siddhAcala tIrthanA AdIzvara dAdA tathA 2010_05
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 prastAvanA zrI zaMkhezvara pArzvanAtha bhagavAnanI kRpAthI temaja mArA anaMta upakArI pitAzrI ane sadagurUdeva pUjyapAda munirAjazrI bhuvanavijayajI mahArAjanI paramakRpAthI mArAM sarva kAryo cAle che. emane anaMta anaMta vaMdanA. zrIsiddhakSetra pAlItANA nagaramAM visAnImAnI dharmazALAmAM vikrama saMvata 2051, poSa sudi dasama budhavAre 101 mA varSe tArIkha 11-01-1995 nA rAtre 8-45 mInITe svargastha thayelAM mArAM parama upakArI paramapUjya mAtuzrI saMghamAtA zatavarSAdhikA, sAdhvIjIzrI manoharazrIjI mahArAjanA satata AzIrvAda e mAruM aMtaraMga baLa tathA mahAnamAM mahAt sadbhAgya che. mArA vayovRddha atyaMta vinIta prathama ziSya devatulya sva. munirAjazrIdevabhadravijayajI ke jemano lolADA (zaMkhezvarajI tIrtha pAse) gAmamAM vikrama saMvat 2040 mAM kArtika sudi bIje, ravivAre (tA. 6-11-83) sAMje cha vAge svargavAsa thayo hato temanuM paNa A prasaMge khUbaja sadbhAvathI smaraNa karuM chuM. A graMthanA mudraNa AdimAM hamaNAM amadAvAdamAM rahetA paNa mULa AdariyANAnA vatanI jItendrabhAI maNilAla saMghavI tathA mAMDalanA vatanI azokabhAI bhAIcaMdabhAI saMghavIe ghaNo ja ghaNo ja sahakAra Apyo che te mATe teone khUba khUba dhanyavAda ghaTe che. A puNyakAryamAM deva-gurUkRpAe Ama vividha rIte sahAyaka sarvene mArA hajAro hArdika dhanyavAda ane abhinaMdana che. A graMthanuM komyuTarathI TAIpa seTIMga AdinuM jaTila kArya zrIpArtha komyuTarsanA adhipati amadAvAdanA suzrAvaka ajayabhAI cinubhAInA saMbaMdhI vimalakumAra bipinacaMdra paTele atyaMta harSapUrvaka karyuM che te mATe temane ghaNA ja dhanyavAda ghaTe che. paramakRpALu devAdhideva zrI zaMkhezvara pArzvanAtha bhagavAna tathA paramopakArI pitAzrI ane sadgurudeva pUjyapAda munirAjazrI bhuvanavijayajI mahArAjanA caraNakamaLamAM anaMtazaH praNipAta karIne, ahIM jinamaMdiramAM virAjamAna zrI AdIzvara bhagavAna tathA zrI ciMtAmaNi pArzvanAtha bhagavAna tathA zAsananA adhipati zrI mahAvIra svAmi bhagavAnanA karakamaLamAM Aje vaizAkha sudi dasame bhagavAnazrI mahAvIra svAmInA kevaLajJAna kalyANakanA divase deva-gurUkRpAthI ja prakAzana yogya thayelA A graMtharUpI puSpane bhAvathI prabhujInA karakamaLamAM arpaNa karIne Aje apAra dhanyatA anubhavuM chuM. zrI ciMtAmaNipArzvanAtha jaina maMdira RSikeza rAjamArga, bhUpatavAlA, haridvAra, pIna-249 410. (uttarapradeza) vikrama saM.2056, vaizAkhasudi dasama, zanivAra, tA. 13-5-2000. pUjyapAda AcArya mahArAja zrImadvijya siddhisUrIzvarapaTTAlaMkArapUjyapAda AcArya mahArAja zrImadvijaya meghasUrIzvaraziSapUjyapAda gurUdeva munirAja zrI bhuvanavijayAntavAsI muni jaMbUvijaya 2010_05
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhAcalamaNDanazrI RSabhadevasvAmine namaH / zrI zaMkhezvarapArzvanAthAya namaH / zrI cintAmaNipArzvanAthAya namaH / zrI mahAvIrasvAmine namaH / zrI gautamasvAmine namaH / pUjyapAdAcAryadevazrImadvijayasiddhisUrIzvarajIpAdapadyebhyo namaH / pUjyapAdAcAryadevazrImadvijayameghasUrIzvarajIpAdapadyebhyo namaH / pUjyapAdasadgurudevamunirAjazrI bhuvanavijayajIpAdapadmabhyo namaH / Amukham / paramArhatakumArapAlabhUpAlapratibodhakAnAM kalikAlasarvajJAcAryapravarazrIhemacandrasUrIzvarANAM ziSyAbhyAm AcAryazrIrAmacandra-guNacandrAbhyAM viracitasya dravyAlaGkArasya svopajJavRtteH vikramasaMvat 1202 varSe likhitaM jesalameranagarasthamekamAnaM tAlapatropari likhitamArdazamavalambya saMzodhitasya svopajJavRttisahitasya dravyAlaGkArasya dvitIya-tRtIya prakAzau, P.K.D. AdarzAnusAreNa saMzodhitasya mUlamAtrasya sampUrNasya dravyAlaGkArasya prathama-dvitIya-tRtIyaprakAzAn paramakRpAloH paramAtmanaH mama anantopakAriNAM pitRcaraNAnAM gurucaraNAnAM ca pUjyapAdamunirAjazrIbhuvanavijayajImahArAjAnAM paramakRpayA darzanazAstrarasikAnAM viduSAM purataH prakAzayanto vayamadya apuurvmaanndmnubhvaamH| ___jainAnAM mate maulikaM dravyadvayam- jIvAzca ajIvAzca / teSu jIveSu jIvAstikAyaH, ajIveSu paJca bhedA:- pudgalAstikAyaH, dharmAstikAyaH, adharmAstikAyaH, AkAzAstikAya:, kAlazca / etAni SaD dravyANi jagati vartante / teSAM SaNNAM dravyANAmeva vividharUpeNa jagati vistAro vartate / dravyAlaGkAraH triSu prakAzeSu vibhaktaH- prathame jIvaprakAze jIvavarNanaM vistareNa dArzanikapaddhatyA vartate / jIvAnAM lakSaNam, bhedAH, jainetaradarzanAnAM cArvAka-bauddha-vaizeSikAdInAM jIvaviSaye matam, ityAdikaM pUrvapakSottarapakSarUpeNa dArzanikazailyA adbhutaM varNanaM prathame prakAze vartate / dvitIye prakAze'nayaiva paddhatyA pudgalavarNanaM vartate / tRtIye prakAze zeSANAM dharmAstikAyAdInAM padArthAnAM vistareNa prarUpaNamanayaiva zailyA vartate / jainadarzanaviSaye AkararUpo'yaM granthaH / / daivavazAt prathamaprakAzasya svopajJA vRttiH kutrApi bhAratadeze'nyatra vA samprati noplbhyte| svopajJA vRttiH kiyatI upalabhyate, kva upalabhyate, mUlamAtraM kAgajapatropari likhitamapi kva upalabhyate, kIdRzamupalabhyate, ityAdiviSaye mUlamAtrasya dravyAlaGkArasya TippaNe (pR.1 Ti0*) 1. eteSu P Adarza: vaikrame 1492 varSe likhitaH / K.D. Adarzayorlekhanasamayanirdezo nAsti / 1214 zakasaMvatsare (vaikrame 1348 varSe), AcAryazrImalliSeNasUriviracitAyAM syAdvAdamaJjaryA dravyAlaGkArasya sthAnadvaye ullekhaH prApyate / 2010_05
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 Amukham saTIkasya dravyAlaGkArasya ca TippaNe (pR.1 Ti0*), gurjarabhASAtmikAyAM prastAvanAyAm, tRtIye pariziSTe ca vistareNa varNitamasmAbhiH, ato jijJAsubhiH tatraiva vilokanIyam / / dArzanikadRSTyA jainasammatAnAM SaNNAM dravyANAM vistareNa prarUpako dravyAlaGkAragrantho jainaparamparAyAmadvitIyo vartate / etacca dravyAlaGkAraTIkAyAM prAnte granthakArAbhyAM svayamevAbhyadhAyi"pUrvairyasya samuddhatirna vihitA dhIraiH kuto'pyAzayA ___ dAvAbhyAM sa samuddhRto(taH) zrutanidherdravyotkaro durlabhaH / enaM yUyamanantakAryanipuNaM gRhNIta tatkovidAH svAtantryaprasavAM yadIcchatha ciraM sarvArthasiddhiM hRdi // 2 // madhyaM bauddhAmRtajalanidhergADhavAn bhrAntavAMzca nyAyATavyAM vacanazaThatAprocchvasatkaNTakAyAm / AmnAtI vA viSamaviphalaprakriye yo vizeSe zAstrArambhe yadi paramasau dakSatAM lakSayenau / / 3 / / notprekSAbahumAnato na ca paraspardhAsamullAsato nApIndudyutinirmalAya yazase no vA kRte sampadaH / AvAbhyAmayamAdRtaH kimu budhA dravyaprapaJcazramaH sandarbhAntaranirmitAvanavamaprajJAprakarSazriye // 4 // " jIvanavRttam / eteSAM kadA kva ca janma, kadA kva ca dIkSA, kadA kva ca padaprAptiH, ityAdiviSaye kimapi nopalabhyate / te mahAnto vidvAMso hemacandrasUrIzvarANAM ziSyA Asanniti suprasiddhameva, tathA vyAkaraNe sAhitye pramANazAstre ca pAragAmiNa Asan / "zabdalakSma-pramAlakSma-kAvyalakSmakRtazramaH / vAgvilAsastrimArgo nau pravAha iva jaahnujH||" iti taireva nATyadarpaNe likhitam / tairviracitA granthAH1. satyaharizcandranATakam 2. kaumudImitrANandarUpakam 3. nirbhayabhImavyAyogaH 4. rAghavAbhyudayaH 5. yAdavAbhyudayaH 6. yaduvilAsaH 1. pUrvaM zrutauM sthAne kimapi anyat padaM likhitamAsIt, tadanusAreNa samuddhRto iti pATho granthakArAbhyAM likhitaH, tataH paraM tatsthAne zruta iti saMzodhitaM tAbhyAmeva / kintu samuddhRto iti padaM tathaivAvasthitaM tAlapatre / zruta' sthAne kiM padamAsIt tat samyak paThituM na zakyate, ghRSTatvAt / 'mRta' ityAdi kimapi padaM tatrAsIditi bhAti / 2. tAbhyAM viracitamimaM granthaM vividhadarzanazAstraniSNAtaH kazcin mahAvidvAneva paThituM zaknoti iti spaSTaM pratIyate'nena shloken|| 2010_05
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ raghuvilAsaH 9. mallikAmakarandaprakaraNam 11. vanamAlAnATikA 13. yugAdidevadvAtriMzikA prasAdadvAtriMzikA 17. munisuvratastavaH 19. SoDazasAdhAraNajinastavaH haimabRhadvRttinyAsaH 23. sudhAkalazaH 15. Amukham nalavilAsanATakam 10. rohiNImRgAGkaprakaraNam 12. kumAravihArazatakaH 14. vyatirekadvAtriMzikA 16. AdidevastavaH nemistavaH 20. jinastotrAdi 22. dravyAlaGkAro vRttisahitaH 24. nATyadarpaNaH 18. 21. 'lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmandira, amadAvAda' ityata: 'lAlabhAI dalapatabhAI sIrIja No.9 ' madhye 1966 khistAbde prakAzite The Natyadarpana of Ramacandra and Gunacandra - A critical study ityasmin Dr. K.H. Trivedi mahAzayena likhite nibandhe Chapter v, Life Date And Works of Ramacandra And Gunacandra ityasmin prakaraNe (pR. 209-244) vistareNa likhitamasti AGlabhASAyAM raamcndr-gunncndraadivissye| vistareNa jijJAsubhistadevAvalokanIyam / vividheSu pariziSTeSu yad vartate tat pariziSTAnAmAdau eva niveditam / upakArasmaraNam - etasya granthasya saMzodhanakAryam AgamaprabhAkaramunirAjazrI puNyavijayajI mahAbhAgaiH bahubhyo varSebhyaH prAg mahyaM samarpitam, tadupayoginI sarvA sAmagrI api taiH prdttaa| etatsaMzodhanAya etatsampAdanAya ca teSAM mahAnutsAhaH preraNA cAsIt / etasya granthasya prakAzane ete eva bIjabhUtA iti te vizeSato vandanIyAH / dhanyavAdaH - lA.da. vidyAmandirakAryavAhakaiH etat prakAzyate iti te dhnyvaadmrhnti| asya granthasya saMzodhane sampAdane ca yato yataH kimapi sAhAyakaM labdhaM tebhyaH sarvebhyo bhUyo bhUyo dhanyavAdAn vitarAmi / paramopakAriNI paramapUjyA vikramasaMvat 2051 tame varSe zrI siddhakSetre pAlitANAnagare pauSazukladazamyAM divaMgatA zatAdhikavarSAyuH mama mAtA sAdhvIjIzrI manoharazrIrihalokaparalokakalyANakAribhirAzIrvacanairnirantaraM mama paramaM sAhAyakaM sarvaprakArairvidhatte / lolADAgrAme vikramasaMvat 2040 kArtikazukladvitIyAdine divaMgato mamAntevAsI vayovRddho devatulyo munidevabhadravijayaH sadA me mAnasikaM balaM puSNAti / / mamAtivinIto'ntevAsI munidharmacandravijayaH tacchiSyaH munipuNDarIkaratnavijayaH 2010 05
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 Amukham munidharmaghoSavijayazca anekavidheSu kAryeSu mahad mahad mahat sAhAyakamanuSThitavantaH / ___ evameva mama mAtuH sAdhvIjIzrImanoharazriyaH ziSyAyAH sAdhvIzrIsUryaprabhAzriyaH ziSyayA sAdhvIzrIjinendraprabhAzriyA'pi etadgranthasaMzodhanasambandhiSu sarvakAryeSu prabhUtaM prabhUtaM saahaaykmnusstthitm| AdariyANAbhijanena jitendrabhAI maNilAla saMghavI mahodayena mAMDalAbhijanena azokabhAI bhAIcaMda saMghavI mahodayena etanmudraNAdivyavasthA mahatA parizrameNa vihitA / amadAvAdanivAsinAM 'zrIpArzva kompyuTarsa' saJcAlakAnAM ajayabhAI cinubhAI mahodayAnAM sambandhinA vimalakumAra bipinacandreNa asya kompyuTara dvArA mudraNaM vihitam / etebhyaH sarvebhyo bhUyo bhUyo dhanyavAdA vitIryante / deva-gurupraNipAtapUrvakaM prabhupUjanam- paramakRpAlUnAM paramezvarANAM devAdhidevazrIzavezvarapArzvanAthaprabhUNAM paramopakAriNAM pUjyapAdAnAM pitRcaraNAnAM sadgurudevAnAM munirAjazrI bhuvanavijayajImahArAjAnAM ca kRpayA sAhAyyAccaiva saMpannaM kAryamidamiti teSAM caraNeSu anantazaH praNipAtaM vidhAya iha jinAlaye mUlanAyakarUpeNa virAjamAnasya bhagavataH zrI AdinAthasvAminaH zrI cintAmaNipArzvanAthasvAminazca tathA zAsanAdhipateH zrI mahAvIrasvAminaH karakamale'dya zrI gautamasvAmigaNadharAdidIkSAdine jinazAsanasthApanAdine ca bhaktibharanirbhareNa cetasA bhagavadvacanAtmakametameva puSparUpaM granthaM nidhAya mayA prabhupUjanaM vidhIyate / zrI cintAmaNipArzvanAthajainamaMdira RSikeza rAjamArga, bhUpatavAlA, haridvAra, pIna-249 410 (u.pra.) vikrama saMvat 2056, vaizAkhazukla ekAdazI gautamagaNadharAdidIkSAdinam tA.14-5-2000 ravivAra pUjyapAdAcAryadevazrImadvijayasiddhisUrIzvarapaTTAlaMkAra pUjyapAdAcAryadevazrImadvijayameghasUrIzvaraziSyapUjyapAdagurudevamunirAjazrI bhuvanavijayAntevAsI muni jambUvijayaH 2010_05
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 hemacandrAcAryanuM ziSyamaMDaLa* kalikAlasarvajJa' zrI hemacandrAcAryano yuga e gujarAtanA ItihAsano suvarNayuga che. harakoI daSTie e kALamAM gurjaronI pragati ane unnati jovAmAM Ave che. siddharAja ane kumArapALanA e zAsanasamayamAM gujarAtanA sAmrAjyano abhUtapUrva vistAra thayo; vidyAkaLA, vANijya, mutsaddIgIrI e sarva kSetromAM gujarAtanI ane gujarAtIono vikAsa thayo. te kALanA sthApatyanA ghaNA ochA avazeSo Aje ApaNane jovA maLe che, paraMtu je jovA maLe che te uparathI tathA prAcIna graMthomAMnAM varNano uparathI e prAsAdo, mahAlayo ane devamaMdironI jhAMkhI ApaNI manaHcakSune thaI zake che. gujarAtanI vANijyaviSayaka jAhojalAlInAM paradezI musApharoe karelAM saMkhyAbaMdha varNano prApta thAya che, paNa Aje samagra hindanA vyApAraudyogamAM gujarAtIonuM sthAna e ja mAtra e kALano je vAraso ApaNe bhogavI rahyA chIe tenI kalpanA karAvavAne basa thaze. e kALanI ahiMsAmAM navI prApta thayelI sAttvika siddhinuM joma hatuM. aneka jaina mistrIo, amAtyo ane senApatione, kumArapALa jevA paramAI rAjAne ane hemacandrAcArya jevA virakata saMnyAsIne paNa jaina siddhAntoe pravRttivimukha banAvyA nahotA. bhUtakALamAM najara pheMkatAM siddharAja - kumArapALanA rAjyakALamAM asAmAnya dIpti jaNAya che. e dIpti jANe ke hemacandranAM zAnta pratibhAvAna nayanomAMthI bahAra paDI rahI che. emAM vidyA, saMskAritA ane sarvadharmasamabhAvanuM adbhuta ojasa che. hemacandra AkhA eka dezanI prajAnA jIvananuM ane tenI vicArabhUmikAnuM pAsuM pheravI nAkhyuM ema kahIe to khoTuM nathI. kumArapAlapratibodha ane tenA pariNAmarUpa amArighoSaNA enI sajjaDa chApa AjanA gujarAta para nathI ema koNa kahI zakaze ? eka sAhityacArya tarIke hemacandranuM sthAna bhAratanA ItihAsamAM ajoDa che. mALavA ane gujarAtanI rAjakIya spardhAmAMthI sAMskArika spardhA janmI ane e spardhAnuM pariNAma te siddharAjanI vinaMti parathI hemacandra lakheluM "siddhahaimavyAkaraNa." paNa hemacandranI sarvotamukhI pratibhA mAtra vyAkaraNa lakhIne aTakI nathI. "abhidhAnacintAmaNI", "anekArthasaMgraha', nighaMTukoza', "dezInAmamAlA" jevA zabdakoza, "siddhahema', "liMgAnuzAsana', "dhAtuparAyaNa' jevA vyAkaraNagraMtha, "kAvyAnuzAsana' jevo alaMkAragrantha, chandonuzAsana' jevuM chaMdazAstra, saMskRta ane prAkRta 'jyAzraya" tathA "sakhasaMdhAna jevAM kAvyo, "pramANamImAMsA" ane "yogazAstra" jevA gahana zAstrIya grantho ane triSaSTizalAkApurUSacaritra' jevAM kavitvayukta caritro, ItyAdi *. AcArya bhagavAna zrI hemacaMdrasUrimahArAjano vidyAvistAra kevo hato te jANavA mATe, gujarAtI sAhitya pariSada (C/o. bhAratIya vidyAbhavana, aMdherI, muMbaI) taraphathI IsavI sana 1941nA sapTembaramAM prakAzita thayelA zrI hemasArasvatasatra gujarAtI sAhitya pariSadanuM khAsa saMmelana, pATaNa, ahevAla ane nibaMdhasaMgrahamAM chapAyelo bhogIlAla sAMDesarAno lekha ahIM akSarazaH ApavAmAM Ave che. 2010_05
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ aneka viSaya paranA temanA grantho, Do. piTarsane AzcaryanI UbharAtI lAgaNIo sAthe ApeluM "jJAnano mahAsAgara" (Ocean of Knowledge) e vizeSaNa sArthaka TharAve che. somaprabhasUrie "zatArthakAvya'nI TIkAmAM lakhyuM che --- klRptaM vyAkaraNaM navaM viracitaM chando navaM vyAzrayA'laMkArau prathitau navau prakaTitaM zrIyogazAstraM navam / tarka: saMjanito navo jinavarAdInAM caritraM navaM baddhaM yena na kena kena vidhinA mohaH kRto dUrataH / / "jeNe navuM vyAkaraNa, navuM chaMdazAstra, navuM dvayAzraya, navuM alaMkArazAstra, navuM tarkazAstra ane navA jinacarito racela che teNe (hemacaMdra) Ama karIne kayI kayI rIte ApaNo moha dUra karyo nathI ?" - arthAt sarva rIte karyo che. AvA prabhAvazALI puruSanI AsapAsa vidyApremI ziSyonuM maMDaLa jAme e tadana svAbhAvika che. AvA puruSo ziSyamaMDaLa vizALa banAvavA paratve udAsIna hoya che. vahetI gaMgAmAMthI jema je koIne garaja hoya te khobo bharIne pI le athavA ghaDo bharI le tema jene jJAnanI pipAsA hoya che teo ja ahIM ekatrita thAya che. hemacandra ziSyonI saMkhyA vadhAravAno kadi paNa prayatna karyo hoya ema jaNAtuM nathI, ane temanA je ziSyo viSe Aje ApaNane kaMI paNa jANavA maLe che teo sArA vidvAno ane sAhityakAro hatA tethI uparanA kathanane puSTi maLe che. temanA ziSyo paikI rAmacandrasUrinI khyAti hindabharanA vidvAnomAM prasarelI hatI ane te kALanA vidvAnomAM temanuM sthAna mAtra hemacandrathI bIjuM hatuM. A uparAMta guNacaMdra, mahendrasUri, vardhamAnagaNi, devacandra, udayacandra, yazazcandra, bAlacandra, vagere bIjA ziSyo hatA. te sarvee sAhityamAM ochovatto phALo Apyo che ane jyAre ApaNe bhAratIya sAhityamAM gujarAte ApelA phALAnI vicAraNA karavA besIe tyAre te sarvanI sAhityapravRtti ApaNe lakSamAM levI paDe tema che. hemacandranI agAdha vidvattAno vAraso e sarva ziSyomAM ApaNe joI zakIe chIe. e sarva vize yathAzakya mAhitI ahIM ApavAno prayAsa karyo che. 1. mahAkavi rAmacandra mahAkavi rAmacandra kayAMnA vatanI hatA, kaI jJAtinA hatA, temanAM mAtApitAnuM nAma zuM, vagere viSe kaMI paNa hakIkata maLatI nathI. temaNe racela "nalavilAsa nATaka' (prasiddha : gA.o.sIrIjha)nA saMpAdaka paM. lAlacaMdra gAMdhInA anumAna pramANe, rAmacandrano janma saM. 1145mAM thayo hato, temaNe dIkSA saM. 1150mAM lIdhI hatI, saM. 1166mAM sUripada meLavyuM hatuM, saM. 1229mAM hemacandrAcAryanA paTTadhara thayA hatA ane saM. 1230mAM temanuM maraNa thayuM hatuM. rAmacandra e hemacaMdrAcAryanA paTTaziSya hatA evuM spaSTa anumAna aitihAsika sAdhano 1. rAmacaMdra ane guNacaMdra sAthe racela "nATyadarpaNa" (prasiddha : gA.o.sI.)nA saMpAdaka zrI zrIgonTekare rAmacaMdrano janma saM. 1156mAM mAnyo che. 2010_05
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ parathI kheMcI zakAya che. "prabhAvakacarita'nA hemAcAryaprabaMdhamAM eka evo prasaMga varNavelo che, jemAM siddharAja hemacandrane pUche che ke, tamArI pachI tamAruM sthAna zobhAvavAne yogya evo kyo ziSya tamArI najare paDe che ? tyAre hemacandra siddharAja sAthe rAmacandrano paricaya karAve che ane hemacandra jevA mahAna AcAryanA ziSyane chAje tevI rIte "ekadaSTi' banavAnI sUcanA siddharAja rAmacandrane Ape che. jayasiMhasUrinuM 'kumArapALacaritra' jaNAve che ke hemacandranA avasAnathI kumArapALane thayelo zoka rAmacandra zamAvyo hato. rAmacandranI lekhanapravRtti rAmacandra "raghuvilAsa", "nalavilAsa', "yaduvilAsa', "satyaharizcandra, "nirbhayabhImavyAyoga', "mallikAmakarandaprakaraNa', "rAghavAkyudaya', "rohiNImRgAMkaprakaraNa', 'vanamAlAnATikA', kaumudImitrANaMda' ane "yAdavAlyudaya' e pramANe agiyAra nATako ane "sudhAkalaza' nAme subhASitakoza lakhyAM che. A uparAMta, potAnA gurubhAI guNacaMdranI sAthe "nATyadarpaNa' e nATyazAstrano grantha ane 'dravyAlaMkAra' e nyAyazAstrano grantha lakhyo che. e banne upara vRtti paNa emaNe pote ja lakhI che. 'kumAravihArazataka' ane "yugAdidevaddhAtrizikA" e kAvyo paNa rAmacandra lakhyAM che. nATyazAstrI rAmacandra AmAM "nATyadarpaNa" atyaMta mahattvanuM che; kemake nATyazAstra paranA saMskRta grantho mAtra AMgaLInA veDhe gaNAya eTalA che. nATyazAstra uparAMta bIjI rIte paNa "nATyadarpaNa'nI agatya che. vividha viSayonAM udAharaNo ApavA mATe emAM rAmacandra kula cuMmAliza saMskRta nATakomAMthI avataraNa karyA che athavA e nATakonA prastuta ullekho karyA che. A nATakomAMnAM keTalAMka to Aje aprApya che. vizAkhadattanuM "devIcandragupta' nATaka je atyAre maLatuM nathI tenAM saMkhyAbaMdha avataraNo nATyadarpaNa'mAM jaLavAI rahyA che ane tethI mauryakALanA ItihAsa upara keTaloka prakAza paDe che. rAmacandra "nATyadarpaNa'mAM nATyazAstra, rasazAstra ane abhinayakalA paratve keTalAMka mahattvanAM ane te kALanAM lakSamAM letAM to praNAlikAbhaMjaka gaNI zakAya evAM vidhAno karyA che. pUrvakALanA sarva alaMkArazAstrIonuM - jemAM rAmacandranA guru hemacandrano paNa samAveza thaI jAya che - e vidhAna che ke "rasa' e brahmAnaMda samAna AnaMda ApanAra hovo joIe; paNa rAmacandra "suvuddhAtmo rasa.' ema lakhIne rasane sukhAtmaka ane duHkhAtmaka ema be prakAre vibhakta karyo che ane jaNAvyuM che ke kavi athavA abhinetAnuM cAturya jovA mATe loko duHkhAtmaka nATaka jovA jAya che. nATakono hetu mAtra AnaMda ApavAno nahi, paraMtu jIvanamAM rahelI karuNatAnuM paNa darzana karAvavAno che, ema A uparathI phalita thAya che. AthI ke vadhu to, rAmacandra pUrvakAlIna nATayAcAryonI bIjI eka mAnyatAno sacoTa virodha karyo che te jovA jevuM che. abhinetA je saMvedano ane bhAvanAo potAnA abhinayadvArA vyakta kare che te e pote anubhavato nathI, evI e prAcIna mAnyatA che. rAmacandra lakhe che ke je 1. juo 'prabhAvakacarita', "hemAcAryaprabaMdha' zloka 126-37. 2010_05
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 bhAvanA abhinetA prekSako samakSa mUrti karavA mAMgato hoya te e pote anubhavyA sivAya rahI zake ja nahIM, "jema vezyA bIjAne prasanna karavA jatAM pote paNa AnaMdano anubhava kare che tema." rAmacandrano nATyazAstrano abhyAsa keTalo talasparzI ane maulika hato te A uparathI joI zakAze. laukika viSayone lagatAM saMkhyAbaMdha nATakonA praNetA tarIke nATya ane abhinayanAM vividha aMgone vyavahAru dRSTie avalokavAno temane sAro avakAza maLyo haze, paNa pUrvakAlIna paraMparAothI jakaDAyelA yugamAM vyavahAru satyo para ghaDAyelAM vidhAnone pAMDityanA kSetramAM chuTAM mUkavAnuM sAhasa karavuM e kaMI sAmAnya vAta nahotI. prabandhazatakartI' rAmacandrane "prabandhazatakarta' nAmathI oLakhavAmAM Ave che. temaNe e vizeSaNa potAne mATe potAnI kRtiomAM vAparyuM che. paM. lAlacaMdra gAMdhI mAne che ke temaNe kula so prabandho lakhelA hovA joIe ke jemAMnA ghaNAkharA Aje prApta thatA nathI. bIjo mata evo che ke "prabandhazata' e zabda rAmacandra racelA prabandhonI saMkhyAno vAcaka nathI, paraMtu e nAmano grantha ja emaNe racyo hovo joIe. zrI jinavijayajIe alaMkAra, kAvya, nATaka, vagere viSayanA granthonI eka prAcIna yAdI prasiddha karelI che. anumAna thaI zake che tema, e yAdI koIne pustaka saMgrahanI hovI joIe. emAM eka sthaLe paM. rAmacaMdravRtaM pravardhazataM kAzikanArAspikvajJApa (ratnosaMdhya) 1000 A pramANe ullekha che. zrI jinavijayajI mAne che ke hemacandra "kAvyAnuzAsana'mAM je bAra vastuo rUpaka tarIke jaNAvI che te rUpakanA tathA nATaka AdinA svarUpa para AmAM vistRta rUpamAM ane pramANarUpamAM vivecana karavAmAM AvyuM haze. emAM jaNAvyA mujaba, grantha 5000 zloka pramANano che. ekalA rUpakanI ja carcA karato ATalo moTo grantha saMskRta sAhityamAM bIjo koI nathI. dhanaMjaye potAnA dazarUpaka' granthamAM daza rUpako gaNAvyAM che; bAra rUpakonI carcA karato rAmacandrano prastuta grantha jo maLI Ave to A viSayamAM ghaNuM navuM jANavAnuM maLe e cokkasa che. "prabandhazata' zabda granthonI saMkhyAno vAcaka nathI, paraMtu viziSTa granthanuM nAma hovuM joIe, ema A pramANa uparathI lagabhaga cokkasapaNe kahI zakAya. kaumudImitrANaMda ane nirbhayabhImavyAyoga' ke jenI prastAvanAmAM rAmacandra pote prabandhazata lakhyA hovAnuM jAhera kare che te lakhAyAM te vakhate rAmacandra so prabandho pUrA lakhyA haze ema mAnavuM te karatAM e nAmano grantha lakhyo haze ema mAnavuM vadhAre sayuktika che. 1. zrImadAcAryahemacandraziSyasya prabandhazatakarturmahAkave rAmacandrasya bhUyAMsaH prabandhAH / - "nirbhayabhImavyAyoga' : prastAvanA. zrImadAcAryahemacandrasya ziSyeNa prabandhazatavidhAnaniSNAtabuddhinA nATyalakSaNanirmANapAtAvagADhasAhityAMbhodhinA vizIrNakAvyanirmANatandreNa * zrImatA rAmacandreNa viracitaM.... dvitIyaM rUpakam / -- "kaumudImitrANaMda : prastAvanA. 2. "purAtatva' (tramAsika) pu.2,pR.421) 2010_05
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 rAmacandra vaidarbhI rItine cAhe che. "navavilAsa' mAMnI vaidrarmI caDhi vaddIvanamAM prItyA satyAre vim ! e zliSTa ukti vaidarbhI rIti pratyeno teno prema sUcave che. e rIti tenAM sarva nATakomAM jaNAya che. zleSaH prasAdaH samatA mAdhuryaM sukumAratA / arthavyaktirudAratvamoja: krAntisamAdhayaH // e vaidarbha rItinA guNo rAmacandranI kRtiomAM ThIkaThIka khIlelA mAlUma paDe che. nalavilAsamAM nATakanA prANarUpa vividha raso parama koTImAM racavAno dAvo rAmacaMdra garvapUrvaka karyo che, te kaMI khoTo nathI, zrI rAmanArAyaNa pAThaka kahe che tema, zArdUlavikrIDita vagere lAMbAM vRttonI racanAmAM ane anyatra paNa bhavabhUtinI asara A kavi para dekhAya che, chatAM saralatA, prasAda ane mAdhurya tenA khAsa guNo to che ja. rAmacaMdra dhArmika karatAM laukika sAhitya vadhAre saryuM che. teNe potAnAM keTalAMka nATakonuM vastu paNa lokakathAomAMthI lIdhuM che. e kALamAM rAmacaMdranAM nATako bhajavAtAM haze, ane viSayanI ane bhASAnI saralatA, racanAnI pravAhitA ane prazaMsAyogya rasaniSpattine kAraNe ThIkaThIka lokapriya thayAM haze. mULa kathAnakamAMnA camatkArika prasaMgo lekhake "nalavilAsamAM' yuktipura:sara jatA karyA che e batAve che ke e nATaka bhajavavA mATe lakhAyuM hovuM joIe. rAmacandra samagra sAhityazAstranA jJAtA hatA. pote zabdazAstra, nyAyazAstra ane kAvyazAstranA jANakAra- "aividyavedI'- hovA chatAM kavitva mATe spRhA dharAve che ema "nATyadarpaNa'nA AraMbhamAMja temaNe jaNAvyuM che -- prANA: kavitvaM vidyAnAM lAcaNyamiva yoSitAm / vidyavedino'pyasmai tato nityaM kRtaspRhAH // nATyadarpaNa'mAM potAnAM agiyAra nATako suddhAM cuMmALIsa nATakomAMthI temaNe udAharaNo ApyAM che e temanuM bahoLuM vAMcana batAve che. nATyazAstra ane pramANazAstra e bannenA teo sArA jJAtA hatA e to temanA grantho ja batAvI Apaze. mAtra hemacandranA ziSyomAM ja nahi, paraMtu temanA samakAlInomAM rAmacandranI sAhitya pravRtti sauthI vizALa ane vividha che. gujarAtamAM lagabhaga bAvIza saMskRta nATako lakhAyAM che te paikI ardhA ekalA rAmacandranAM ja che. gujarAtanA ane bhAratanA saMskRta sAhityamAM rAmacandra Apelo phALo jeTalo vividha che teTalo saMgIna paNa che. rAmacandranA graMnyo paikI "nATyadarpaNa", "satyaharizcandra", "nIrbhayabhImavyAyoga', kaumudImitrANanda, ane "nalavilAsa' prasiddha thayelA che. "satyaharizcandranuM 1913nI sAlamAM ITAliyana bhASAntara thayeluM che. rAmacandranI samasyApUrti rAmacandranI samasyApUrti karavAnI zakti paNa temanI vidvatA jeTalI ja prakhara hatI. 1. jaina sAhitya saMzodhaka' khaMDa 3, aMka 2mAM "nalavilAsa nATaka' vize zrI rAmanArAyaNa pAThakano lekha. 2010_05
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 prAcIna kavione atyaMta priya evA zIghrakavitvamAM paNa teo niSNAta hatA, temanA zIghrakavitvathI prasanna thaI siddharAje temane 'kavikaTAramalla'nuM birUda ApyuM hatuM. e viSe 'prabandhacintAmaNi'kAra jaNAve che ke eka vAra grISmaRtumAM siddharAja potAnA paTAvato sAthe krIDoghAnamAM jato hato, te vakhate rAmacandra sAme maLyA, AthI siddharAje kavine pUchyuM. yaM grISme vivasA gurutarA: (grISma RtumAM divasa lAMbA kema che ?) te ja vakhate kavie javAba Apyo ke deva zrI giridurgamalla bhavato digjaitrayAtrotsave dhAvadvIraturaGganuiSThurakhurakSuNNakSapAmaNDalAt / vAtoddhUtarajomilatsurasaritsaJjAtapaGkasthalI ---- dUrvA cumbanacaJcurA ravihayAstenaiva vRddhaM dinam // "he giridurgane jItanArA deva, ApanI digvijayayAtrAnA mahotsavamAM doDatA ghoDAonI kaThora kharIo vaDe jamIna khodAI javAthI pavana sAthe je raja UMce caDhI te te AkAzagaMgAmAM maLI javAne kAraNe je kAdava pedA thayo che temAM UgelI dharo caratA sUryanA azvo dhImethI cAle che, tene kAraNe lAMbo thayo che ! Aja prasaMga ratnamarigaNIkRta 'upadezataraMgiNI'mAM paNa maLe che. kavinA A cAturyathI prasanna thaI siddharAje temane 'kavikaTAramalla'nI padavI ApI hatI evo ullekha temAM che. bIje eka sthaLe 'prabandhacintAmaNi' kAra lakhe che ke eka vAra kAzInivAsI vizvezvara paMDita kumArapAlanI sabhAmAM AvyA tyAM hemacandrAcAryane beThelA joI temaNe eka zlokArdha kahyo : pAtu vo hemagopAlaH kambalaM daNDamudvahan / "daMDa ane kaMbala dhAraNa karanAra hemagopAla tamAruM rakSaNa karo.' turata ja rAmacaMdre zlokanuM bIjuM caraNa racyuM SaDdarzanapazugrAmaM cArayan jainagocare / 2 2010_05 - "ke je Sagdarzana rUpI pazuone jaina gocaramAM carAve che." A uparAMta paNa anya keTalAka granthomAMthI rAmacandranI samasyApUrtio maLI Ave che. te sarva rAmacandranI potAnI na hoya to paNa e vidvAna ane kavi tarIkenI rAmacandranI pratiSThAnI cAlatI AvelI paraMparAne prakaTa kare che e bhUlavuM na joIe. rAmacandrano svAtaMtryaprema rAmacandrano svabhAva svAtaMtryapremI ane mAnI hato ema temanI kRtio parathI anumAna thaI zake che. 'nATyadarpaNa'mAM rasa ane abhinaya paratvenAM nUtana vidhAno rAmacandranI svataMtra vicArazakti ane paraMparAne ja pramANa nahIM mAnavAnI buddhijanya manasvitAne AbhArI che. 1.'prabandhacintAmaNi' (phA.gU.sabhanI AvRtti) pR.102 2. ejana. pR. 145.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 emanAM lakhANomAM eka sthaLe je ahaMbhAva jaNAya che te svataMtra ane mAnI svabhAvanuM ja pariNAma hoI zake. potAne mATe temaNe 'vidyAtrayIcaNa', 'arumbitakAvyataMtra',' ane 'vizIrNakAvyanirmANataMdra' evAM vizeSaNo vAparelAM che. uparAMta, aneka sthaLe temaNe AtmaprazaMsAnI uktio mUkI che : 'nalavilAsa': zloka 2. kaviH kAvye rAma: sarasavacasAmekavasatiH / Rte rAmAnnAnyaH kimuta parakoTau ghaTayituM / rasAn nATyaprANAn paTuriti vitarko manasi me // 'nalavilAsa': zloka 3. sAhityopaniSadvidaH sa tu rasa: rAmasya vAcAM paraH / - 'satyaharizcandra' : zloka 3. prabandhA ikSuvat prAyo hIyamAnarasAH kramAt / - 'kaumudImitrANaMda' kRtistu rAmacandrasya sarvA svAduH puraH purA / zloka 4. svAtaMtryaprema e kavi rAmacandranuM viziSTa ane kadAca apratima lakSaNa che. emAMnI uddAma bhAvanAo Aje paNa jANe ke atyaMta Adhunika lAge che. potAnI racanAmAM paNa bane teTalI svataMtratA ane maulikatA ANavAno teNe khUba prayAsa karyo che. sAhityacorI karanArAo ane pArakA vicAro uchInA lenArAo sAme teNe vakhatovakhata Ubharo ThAlavyo che. jIvanamAM paNa kavi svataMtra ane spaSTavaktA haze ema zrIpAlanI 'sahasraliMgasarovaraprazasti'vALA prasaMga (je viSe AgaLa lakhavAmAM Avaze) parathI jaNAI Ave che. svAtaMtryapremathI UbharAtI temanI keTalIka sUktionA namUnA joIe svAtantryaM yadi jIvitAvadhi mudhA svarbhUrbhuvo vaibhavam / - 'nalavilAsa' : zloka 2-2. na svatantro vyathAM vetti paratantrasya dehinaH / 'nalavilAsa': zloka 6-7. ajAtagaNanAH samAH paramataH svatantro bhava 1 'nalavilAsa': aMtabhAga prApya svAtantrata,mImanumavatu muvaM zAzvatI bhImasenaH / - 'nirbhayabhImavyAyoga' : aMtabhAga. 'jinastavaSoDazikA'nA AraMbhamAM arhane svAtaMtryazrIvitrAya rAmacandra namaskAra kare che ane 'jinastotra'nA aMtamAM kahe che ke -- -- - svatantro deva bhUyAse sArameyo'pi vartmani / mA sma bhUvaM parAyattaH trilokasyApi nAyakaH || 2010_05 'satyaharizcandra'nI prastAvanAmAM rAmacandra garbhita rIte potAnA AnaMdanA sAdhano eka zlokamAM varNave che, te uparathI temanA mukta mAnasano sArI rIte khyAla AvI zakaze-suuktyo rAmacandrasya vasantaH kalagItayaH / svAtantryamiSTayogazca paJcaite harSavRSTayaH // - 1. paJcaprabandhamiSapaJcamukhAnakena vidvanmanaHsadasi nRtyati yasya kIrtiH / vidyAtrayIcaNamacumbitakAvyandraM saM na veva sutI vita rAmapandram / - 'raghuvilAsa' : prastAvanA 2. juo pAda noMdha 3. juo 'nAcadarpaNavivRtti'nA aMte, paropanItazArthA tathA avitva parastAva e zloko. 'kaumudImitrANaMda'nI prastAvanAmAM emAMnA ja pahelA zlokanI punarukti tathA 'jinastotra'mAM vidvAnapiyA hAsya: parAvyuM: varmavat / ItyAdi.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 rAmacandrano netranAza rAmacandranI jamaNI AMkha gayelI hatI ema prabandho uparathI jaNAya che. prabandhakAro enAM camatkArika kAraNo Ape che. "prabhAvakacarita" lakhe che ke, hemacandrAcArye jyAre siddharAja sAthe rAmacandrano paricaya karAvyo tyAre siddharAje temane jinazAsanamAM "ekadaSTi' banavAnI sUcanA karI hatI, AthI temanI jamaNI AMkha tatkALa nAza pAmI hatI. "prabandhacintAmaNi' kAra jaNAve che ke, zrIpAla kavie racelI "sahasraliMgasarovaraprazasti patthara upara kotaravAmAM AvI tyAre tenuM avalokana karavA mATe sarve vidvAnone AmaMtraNa ApavAmAM AvyuM hatuM. jo sarva vidvAno prazastikAvyane saMmati Ape to tamAre e para kaMI TIkA karavI nahIM." evI sUcanA sAthe hemacandra rAmacandrane te jovA mokalyA. prazastimAM rAjAnI mamatA hovAthI tathA zrIpAla kavinA sau pratyenA saujanyane kAraNe sarva vidvAno kahevA lAgyA ke sarva zloko barAbara che ane temAMya zenA putaM snepavita e zloka sundara che. siddharAje rAmacandrane pUchatAM temaNe jaNAvyuM ke, "e jarA vicAra karavA jevuM che, ane kozenAja vALA kAvyamAM vyAkaraNa saMbaMdhI be doSo batAvyA. A vakhate siddharAjanI najara lAgavAthI (sirIjharca saMAtadive) pAchA vaLatAM upAzrayamAM pesatAM rAmacandranI eka AMkha phUTI gaI A vArtAo sAmAnya aitihAsika hakIkatone camatkArika svarUpamAM mUkavAnA prabandhakAronA zokhane AbhArI hoya ema jaNAya che. rAmacandranI eka AMkha janmathI athavA nAnapaNamAM ja devavazAt gayelI haze ema "jyotirekaDhAtrizikA'nA aMtamAM temanA ja eka zloka uparathI anumAna thaI zake che - jagati pUrvavidherviniyogajaM vidhinatAndhya-galattanutA''dikam / / sakalameva vilumpati yaH kSaNAdabhinavaH zivasRSTikaraH satAm // bIjA keTalAka stotromAM paNa rAmacandra daSTidAna mATe prArthanA karI che. rAmacandranuM maraNa rAjA kumArapALanA maraNa pachI gAdIe AvanAra tenA bhatrIjA ajayapAle jainonuM damana AraMbhya, ane potAnA purogAmI rAjAoe baMdhAvelA aneka jaina prasAdone toDI nakhAvyA. agAunA vaiSane kAraNe rAmacandranuM paNa teNe maraNa nIpajAvyuM. A viSe judA judA granthomAM najIvA pheraphAra sAthe ekasarakhI ja hakIkata maLe che. rAjazekharasUri "prabandhakoza' mAM A daiSanuM kAraNa ane pariNAma varNavatAM lakhe che ke, rAjA kumArapALa ane hemacandra vRddha thayA te vakhate hemacandranA ziSyamaMDaLamAM be bhAga paDI gayA hatA. eka tarapha rAmacandra, guNacandra vagere ziSyo ane bIjI tarapha bAlacandra. bAlacandrane 1. "prabhAvakacarita' : "hemAcArya prabandha', zloka 130-140. 2. "prabandhacintAmaNi' (phA.gu.sabhAnI AvRtti) pR. 101-2-3. 3. neme niveda nizitAsitatafmarIma-caMdrAvatimAM ma ida rim | - "nemistava' : aMtabhAga. zastutAdhisarazIdapurathasArthe te prasIdda karu guru he vRSTim | - "SoDazikA' : aMtabhAga 2010_05
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 ajayapAla sAthe mitratA hatI. eka vAra rAtre maMtrI AbhaDa ane hemacandra vacce, kumArapALa pachI gAdI kone maLavI joIe e viSe maMtraNA cAlatI hatI. hemacanTe kahyuM : "gAdI to pratApamalane maLavI joIe. ajayapAla tamArA sthApelA dharmano nAza karaze." AbhaDe kahyuM : "game tevo topaNa potAno hoya te ja sAro.' bAlacandra A sAMbhaLyuM ane ajayapALane kahyuM. AthI ajayapALane rAmacandra, vagere upara dveSa thayo. hemacandranA avasAna pachI batrIsa divase ajayapALanA viSaprayogathI kumArapALanuM avasAna thayuM. hemacandra pratyenA vairane kAraNe ajayapALe tapAvelA loDhAnA Asana para besADI rAmacandranuM maraNa nIpajAvyuM. AvI ja hakIkata merUtuMganA 'prabandha-cintAmaNi'mAM jayasiMhasUrinA kumArapAla carita'mAM ane jinamaMDanagaNInA "kumArapAlaprabandha mAM maLe che. "purAtanaprabandhasaMgraha nA eka prabandhamAM rAmacandranA maraNa saMbaMdhI evI hakIkata jaNAvelI che ke, "hemasUrinA ziSyo rAmacandra ane bAlacandra hatA, gurue suziSya jANIne rAmacandrane vizeSa vidyA ApI, mAna ApyuM. AthI risAIne bAlacandra cAlI nIkaLyo. ajayapAlanI sAthe tene mitratA thaI. potAne rAjya prApta thayA bAda ajayapAla rAmacandrane kahyuM, "hemacandrasUrinI sarva vidyA mArA mitra bAlacandrane Apa." rAmacandra kahyuM "gurunI vidyA kupAtrane apAtI nathI." rAjAe kahyuM, "to agni..... jIbha karaDIne tenA upara (tapAvelAM patarA upara ?) besatAM temaNe dodhakAMcazatI (eTale pAMcaso duhA ?) banAvI. A sarve uparathI eTaluM to cokkasapaNe kahI zakAya che ke, hemacandranA ziSyamaMDaLamAMthI bAlacandra judA paDyA hatA e aitihAsika satya che ane rAmacandranA mRtyumAM paNa te kAraNabhUta haze. ajayapAlanA jainamaMtrI yazapAla ("moharAjaparAjaya' nA kartA) tathA AbhaDa vagere zeThiyAoe rAmacandrasUrinuM AvI rIte mRtyu thatuM aTakAvavAnA ghaNA prayAso karyA hatA, paNa emanA e sarva prayatno niSphaLa nivaDyA hatA.pa 1. "prabandhakoza (siMdhI jaina granthamAlAnI AvRtti), pR.98 2. "prabandhacintAmaNi' (phA.gu.sabhAnI AvRtti, pR.145) lakhe che ke trAMbAnA patarA upara besADI rAmacandranuM maraNa nIpajAvavAno prayatna karavAmAM Avyo hato, paNa teo nIceno duho bolI jIbha karaDI maraNa pAmyA hatA. mahAvIDhaha sacarAcaraha jiNa siri dinhA pAya / tasu atthumaNu diNesaraha houta hohi cirAya // (A sacarAcara pRthvInA mAthe jemaNe paga mUkyo che evo dinezvara sUryano asta thAya che. thavAnuM hoya te lAMbe kALe paNa thayA kare che.) "purAtanaprabandhasaMgraha' nA eka prabandhamAM (pR.47) hemacandranA avasAna pachI zrIsaMghano zoka zamAvatA rAmacandranA mukhamAM A duho mUkavAmAM Avyo che. 3. A sthaLe mULa pratamAno keTaloka bhAga gayelo hoI vAkya tUTe che. 4. "purAtanaprabandhasaMgraha' (siMdhI jaina granthamAlA), pR.49, 5. rAmacandra viSenA A lakhANamAM temanA aprasiddha granthomAMthI je avataraNo vagere levAyAM che te 5. lAlacandra gAMdhIe lakhela "nalavilAsa' nA nATakanI saMskRta prastAvanAmAM uddhata karelAM che, e hakIkatanI ahIM sAbhAra noMdha lauM chuM. 2010_05
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. guNacandra rAmacandranA gurubhAI ane temanI sAhityapravRttiomAM aneka prakAre sahAya karanAra guNacandra viSe lagabhaga kaMI ja jANavAmAM AvatuM nathI. prApta sAdhano uparathI mAtra anumAno kheMcavAnAM ja rahe che. guNacandrano eka svataMtra grantha atyArasudhImAM jANavAmAM Avelo nathI. rAmacandrane "nATyadarpaNa" e nATyazAstrano ane 'dravyAlaMkAra' e pramANazAstrano grantha lakhavAmAM guNacandra sahAya karI hatI e suprasiddha che. e banne grantho paranI vRttio paNa temaNe sAthe ja lakhelI che. - rAmacaMdra ane guNacandranA svabhAvamAM amuka taphAvata hato, ema ApaNe sahaja anumAna karI zakIe chIe. banne prakhara vidvAno to hatA ja, paraMtu rAmacandranAM agiyAra nATako, temAMnuM haLavuM, lokabhogya vastu, vAraMvAra temAM jaNAtA ramUjI ToLaTappA ane hAsyajanaka prasaMgo, sAmAjika ane sAMsArika citro, madhura vizada ane AnaMdajanaka sUktio, uddAma svAtatyaprema e badhuM batAve che ke rAmacandranI pratibhA sarvatomukhI hatI, emanuM mAnasika ghaDatara gaMbhIratAparAyaNa nahIM- balka ullAsamaya hatuM. tadana sAmAnya vastuomAM paNa UMDo rasa laI temAnuM saundarya pIchANavAnI ucca sAhityakAromAM sAdhAraNa evI e zakti te temanA mAnasamAM sabhara bharelI hatI. bIjI bAju, guNacandra viSe ema kahI zakAya ke teo vidvAna hatA, sarjaka ane sAhityakAra nahotA, rAmacaMdra jyAre nATako, subhASita kozo ke evuM haLavuM sAhitya lakhe che tyAre teo temanI sAthe joDAtA nathI, paraMtu "nATyadarpaNa' ke "dravyAlaMkAravRtti jevA gaMbhIra ane vidvatApUrNa grantho taiyAra karavAmAM banne sAthe kArya kare che, e sUcaka che. jesalamera bhaMDAramAMnI 'dravyAlaMkAravRtti nI tADapatra paranI prata saM. 1202 mAM lakhAyelI, ethI e grantha te pahelAM lakhAyelo hovo joIe evuM anumAna thAya che.' 'tArthakAvya' nA kartA somaprabhasUrie saM. 1241 mAM pATaNamAM, hemacandra kumArapALane karelA upadezanA viSaya para kumArapALa pratibodha' e vizALa grantha prAkRta bhASAmAM racyo hato. hemacandranA traNa ziSyo guNacandra, mahendramuni ane vardhamAnagaNie te grantha sAyaMta sAMbhaLyo hato, evo ullekha tenI prazastimAMthI maLe che. 3. mahendrasUri | hemacandra saMskRta bhASAne cAra kozanI bheTa dharI che- zabdonA paryAyo darzAvato "abhidhAnacintAmaNi', vanaspatizAstra ane vaidakanA zabdone lagato "nighaMTukoza', dezya zabdono koza "dezInAmamAlA' ane eka ja zabdonA nAnAvidha artho batAvato "anekArthasaMgraha'. A paikI pahelA be koza upara anukrame daza hajAra ane traNa hajAra zlokanI vistRta TIkAo temaNe lakhelI che. ema anumAna thAya che ke "abhidhAnacittAmaNi paranI TIkA e hemacandranI chellI kRti haze, kemake "yogazAstra" ane "triSaSTizalAkApuruSacaritra' viSenA ullekho ApaNane 1. "jesalamera bhaMDAranI sUci (gA.o.sI.) pR.11 2. jao kumArapAlapratibodha' (gA.o.sI.) pR.478 2010_05
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 temAMthI sAMpaDe che. "anekArthasaMgraha' para TIkA lakhavAnI paNa hemacandranI yojanA hovI joIe, parantu e vicAra amalamAM AvI zake te pUrve ja temanuM avasAna thayuM. AthI temanA ziSya mahendrasUrie, gurue potAnA jIvanakALamAM je kaMI kaheluM te uparathI e grantha upara anekArthakeravAkarakaumudI' e TIkA potAnA gurunA nAmathI ja lakhI che." hemacandracAryano svargavAsa saM. 1229 mAM thayo, te pachI TUMka samayamAM te lakhAI haze ema kalpanA thAya che. mahendrasUrinI A sivAya bIjI koI kRti jANavAmAM nathI. 4. vardhamAnagaNI kumArapALe baMdhAvelA "kumAravihAra' nI prazastirUpa "kumAravihAraprazasti' kAvya para vyAkhyA lakhIne vardhamAna gaNIe e kAvyanA 116 artha karI batAvyA hatA. e vyAkhyAnane aMte temaNe lakhyuM che ke agAu A kAvyanA cha artha karavAmAM AvelA che, paraMtu meM kutUhalathI tenA 116 artha karyA che. A vastu vardhamAnagaNInA abhuta pAMDitya para prakAza pADe che. 5. devacandra hemacandranA gurunuM nAma paNa devacandra che, tethI jainagranthAvali' mAM A devacandrane hemacandranAM guru lekhavAmAM AvyA che te barAbara nathI. hemacandranA eka ziSyanuM nAma paNa devacandra hatuM. temaNe "candralekhAvijayaprakaraNa' nAmanuM nATaka lakheluM che ane tenI hastalikhita prata jesalameranA bhaMDAramAM che. A nATakanI racanAmAM eka zeSabhaTTArake sahAya karI hatI, ema tenA aMtamAM ullekha che. parantu A zeSabhaTTAraka koNa te jANI zakAtuM nathI. "candralekhAvijayaprakaraNa" nI nAyikA tarIke candralekhA vidyAdharIne kalpavAmAM AvI che, parantu kumArapALe sapAdalakSanA rAjA arNorAjane harAvyo te paratve kumArapALanA vIratvane varNavatuM A prazaMsAtmaka nATaka che. vaLI nATaka kumArapALanI khAsa AjJAthI lakhAyuM hoya e paNa saMbhavita che. kemake kumAravihAramAM zrI ajitanAthadevanA vasantotsava prasaMge kumArapALanI sabhAnA paritoSa arthe bhajavavAne 1. juo saMskRta hAthapratonI zodhano DaoN. piTarsanano ahevAla naM.1 sane 1882-83, pR.233 upara utArelI prastuta granthanI prazasti. 2. eka varSa para pATaNamAM pU. munizrI puNyavijayajIe A vyAkhyAnI atyaMta sUkSma akSaroe lakhAyelI eka sundara prata mane batAvI hatI. zrI sArAbhAI navAbe jainaanekArthagranthasaMgraha' mAM A kRti prasiddha karI che. (pATaNamAM hemasArasvata satra prasaMge yojAyelA pradarzanamAM uparokta sUkSmAkSarI prata mUkavAmAM AvI hatI, te pradarzana jonAra sajjanonA dhyAnamAM haze.) temAM kartA jaNAve che. zrI hemacandrasUriziSya vardhamAnAnA mAravA prazastI vADamubanuM pUrva para kRte'pi kautakAta SoDazottaraM vyAkhyAnaM cakre / 3. caMdralekhAvijayaprakaraNane aMte vidyAmbhonidhimanthamandaragiriH zrIhemacandro guruH sAnnidhyaikaratirvizeSavidhaye zrIzeSabhaTTArakaH / / yasya staH kavipuDgavasya jayinaH zrIdevacandrasya sA kIrtistasya jagattraye vijayatAt sAda(rdU)lalIlAyite // - "jesalamera bhaMDAranI sUci' (gA.o.sI.) pR.64 2010_05
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 te racAyuM che, ema sUtradhAra prastAvanAmAM kahe che. ' arNorAja sAtheno kumArapALano vigraha aneka varSa sudhI cAlyo hato, paraMtu kumArapALano saMpUrNa vijaya saM.1207 mAM athavA tethI thoDoka samaya agAu ema thaI gayo hovo joIe, kemake catoDamAM kumArapALanA saM. 1207 nA zilAlekhamAM ema jaNAveluM che ke zAkaMbharInA rAjAno parAjaya karIne tathA zAlIpura nAmanA gAmamAM potAnA lazkarane rAkhIne cItoDanI zobhA jovA mATe rAjA tyAM Avyo hato. A uparathI e nakkI thaI jAya che ke "candralekhAvijayaprakaraNa" saM. 1207 mAM agara te pachI TUMka samayamAM racAyuM haze. A uparAMta, devacandranI "mAnamudrAbhaMjana' nAmanI bIjI eka racanA hatI ema anya sthaLoe maLatA ullekha parathI samajI zakAya che, paraMtu e kRtino hAlamAM patto lAgato nathI. 6. udayacandra udayacandra lakhelo eka paNa grantha hajI sudhI bahAra Avelo nathI. paraMtu temanA upadezathI eka karatAM vadhu grantho lakhAyAnI hakIkata maLe che. teo eka sArA vidvAna hatA. prabandhacintAmaNimAM kumArapAlaprabandhAntargata udayacandraprabaMdhamAM jaNAveluM che ke, eka vAra kumArapALa samakSa paM. udayacandra guru hemAcAryanuM "yogazAstra vAMcatA hatA. temAM paMdara karmAdAnanI vyAkhyAmAM DravezanazcitvA pramANe zloka Avyo, temAM hemAcAryanA mULa pAThane sudhArIne ro ne ?o e pramANe udayacandra vAraMvAra vAMcyuM, hemacandra ema karavAnuM kAraNa pUchatAM udayacandra prANIonAM aMgo, vAjiMtro, vigere mATe taMdrasamAsamAM ekavacana siddha che ema batAvyuM, eTale hemAcAyaeN, rAjAe temaja bIjAoe temanI prazaMsA karI, udayacandranA upadezathI devendra "siddhahema havRtti' upara 'katicidurgapadavyAkhyA" nAmanI TIkA" tathA "upamitiprapaMcAkathAsAroddhAra," e grantho lakhyA hatA, tathA caMdragacchanA devendrasUrinA ziSya kanakaprabhe "haimanyAsasAra'no uddhAra karyo hato. "haimabRhadravRtti para vyAkhyA lakhanAra 1. kumAravihAre mUlanAyakapArzvajinavAmapAvisthitazrImadajitanAthadevasya vasantotsave kumaarpaalprissccet:varitoSAyAsTa praNayanam | - ejana 2. "jaina sAhityano saMkSipta itihAsa pR.280. 3. "prabandhacintAmaNi" (phA.gu.sabhAnI AvRtti), pR.147 4. A TIkAnI saM. 1271 mAM lakhAyelI jesalameranA 'bRhadjJAnakoza'nI pratimAMthI Do. bulDare hemacandrAcArya viSenA potAnA nibaMdhamAM utAreluM maMgalAcaraNa ||arh // praNamya kevalAlokAvalokitajagattrayam / jinezaM zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane // zavidyAvi vanyavayendrozataH | cAd: tadupadravyApAmIyata || juo, 'lAIpha oNpha hemacaMdrAcArya' (sIMdhI jaina granthamAlA), pR.81. pa. juo, "pATaNa bhaMDAranAM pustakonI varNanAtmaka sUci' (gA.o.sI.), bhAga 1, pR.51 6. bhUpAlamaulimANikyamAlAlAlitazAsanaH / darzanaSaTkanistandro hemacandramunIzvaraH // teSAmudayacandro'sti ziSyA saMkhyAvatAM varaH / yAvajjIvamabhUd yasya vyAkhyA jJAnAmRtaprapA / tasyopadezAt devendrasUriziSyalavo vyadhAt / nyAsasArasamuddhAraM manISI kanakaprabhaH // - "haimazabdAnuzAsana eNnyA." prAnta ("nalavilAsa' : prastAvanA, pR. 24) 2010_05
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra7 devendrane DaoN. bulDare udayacaMdranA ziSya mAnyA che.' 7. yazacandra yazazcandrano lakhelo koI paNa grantha hajI sudhI maLelo nathI. paNa prabandhomAM temanA viSenA ullekho anekavAra Ave che te uparathI samajAya che ke teo ghaNo vakhata hemacandrasUrinI sAthe rahetA hatA. "prabandhacintAmaNi" mAM be sthaLe yazazcandragaNI viSeno ullekha maLe che. eka sthaLe jaNAveluM che ke, ekavAra devapUjananA samaye hemacandra kumArapAlanA mahelamAM pahoMcyA tyAre yazazcandra temanI sAthe hatA. bIje sthaLe ema jaNAveluM che ke AMbaDa mahetAe bharUcamAM potAnA pitAnA kalyANaarthe zakunikAvihAra baMdhAvyo hato, tenI upara dhajA caDAvavAnA utsava prasaMge nRtya karatAM mithyAtvIonI devInA doSamAM AvI javAne kAraNe mahetA Akhara sthitie pahoMcI gayA hatA, tenuM nivAraNa karavA mATe hemacandra tathA yazazcandra pATaNathI bharUca AvyA hatA ane doSanuM nivAraNa karI pAchA pATaNa gayA hatA. A uparAMta prabhAcandrasUrinA 'prabhAvakacarita'mAM tathA jinamaMDanagaNIkRta 'kumArapAlaprabaMdha'mAM paNa yazazcandrano nAmollekha maLe che. 8. bAlacandra bAlacandranA guradroha viSe tathA tenA pariNAmarUpe nIpajelA rAmacandranA akALa mRtyu viSe AgaLa kahevAI gayuM che. A viSayamAM vadhu lakhatAM "prabaMdhakoza'kAra jaNAve che ke, rAmacandranA avasAna pachI, "A to potAnA gotranI ja hatyA karAvanAra che' ema kahIne brAhmaNoe bAlacandrane rAjA ajayapAlanA manathI utArI nAkhyA hatA. AthI lajjA pAmI bAlacandra mALavA tarapha cAlyA gayA hatA ane tyAMja temanuM avasAna thayuM hatuM." snAtayA nAmanI prasiddha stuti bAlacandra racI hovAnuM kahevAya che. 1. 'lAIpha opha hemacaMdra (sIdhI jaina granthamAlA) pR.81 2. "mudritakumudacandraprakaraNa' nA kartA zrAvaka yazazcandrane zrI kanaiyAlAla munazIe (juo "gujarAta enDa ITsa liTarecara' pR.47) tathA zrI rAmalAla modIe (juo "buddhiprakAza', jAnyuArI 1930 mAM lekha "pATaNanA prathakAro') hemacandrano ziSya mAnyo che te vAstavika nathI. 3. 'prabanyacittAmaNi' (phA.ga.sabhAnI AvRtti), pR.133 4. ejana, pR.143-144 5. "prabhAvaka caritaH "hemAcAryaprabandha', zloka 737 6. kumArapAlaprabandha', pR.188 7. "prabandhakoza' (sIMdhI jaina granthamAlA), pR.98 2010_05
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 28 dravyAlaGkAraH ( mUlamAtraprakAzatrayAtmakaH ) prathamo jIvaprakAzaH dvitIya: pudgalaprakAzaH tRtIyo'kampaprakAzaH bauddhamatakhaNDanam pudgalabhedavarNanam * viSayAnukramaH svopataTIkAsahite dravyAlaGkAre dvitIyaH pudgalaprakAzaH pudgalasvarUpavarNanam pariNAmasvarUpavarNanam pariNAmavaicitryavarNanam pudgalalakSaNavyApitvasAdhanam paramANoH skandhasya ca svarUpasya varNanam saMghAtavarNanam pudgaleSu jainamatAnusAreNa paraNAmavAdaH bauddhamatakhaNDanam vikalpagrAhyasya asvalakSaNatvaparihAraH bauddhamatakhaNDanam ekAntabhinnAvayavivAdinaiyAyikamatanirAsaH pudgalabhedavarNanam manaHsvarUpam tamaH svarUpam zabdasvarUpam zabdoddyotaprANApAnAdisvarUpam pudgalasvarUpam arthagrahaNopAyavarNanaM ca arthAbhAvanirAkaraNam bauddhasammatajJAnArthaikyanirAkaraNam 2010_05 * pR. 1-24 1 - 1-132 2-8 8-12 12-14 14-16 17-18 18-19 19-23 23-26 26-29 29-33 33-34 34-37 37-43 43-49 49-50 50-56 56-59 59-62 62-65 65- 67 67-81
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ vikalpapratibhAsasya avastutvanirAkaraNam - vizeSasAdhanam sAmAnya sAmAnya- vizeSAtmakaM vastu zabdasya viSayaH sAmAnya- vizeSasAdhanam tRtIyo'kampaprakAzaH dharmAstikAyanirUpaNam dharmAdharmAstikAyasAdhanam AkAzAstikAyasAdhanam AkAzapradezAH utpAda - vyaya-dhauvyasAdhanam sadasadrUpatvasAdhanam saptabhaGgIsAdhanam saptabhaGgInirUpaNamuktArthasaGgrahazca kAlasAdhanam pariziSTAni prathamaM pariziSTAm dvitIyaM pariziSTam tRtIyaM pariziSTam caturthaM pariziSTam pazcamaM pariziSTam zuddhipatrakam sampAdanopayuktagranthasUciH 2010_05 81-97 97-114 114- 124 124-132 133-215 133-136 136-145 145 - 161 161-162 162-199 199-208 208-212 212-213 214-216 217-249 29
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2010_05
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI zaMkhezvarapArzvanAthAya namaH / zrI RSabhadevasvAmine namaH / zrI mahAvIrasvAmine namaH / zrI sadgurudevebhyo namaH / zrI puNDarIkasvAmine namaH / zrI gautamasvAmine namaH / paramArhatakumArapAlabhUpAlapratibodhakAcAryazrIhemacandrasUrIzvarANAM ziSyapravarAbhyAm AcAryarAmacandra-guNacandrasUribhyAM praNIto dravyAlaGkAraH / // prathamo jIvaprakAzaH // anantavedyapi jyotiryasya saMkhyAtaveditAm / gamitaM paJcabhirdravyairnamastasmai parAtmane // mRgo'pi vandyatAM yAti mRgalAJchanamAzritaH / svagurUnnItasUtrasya vyAkhyAmiti vitanvahe // 10 *. atredamAdAvavadheyam - AcAryapravarazrIhemacandrasUrIzvarANAM ziSyapravarAbhyAmAcAryazrIrAmacandra-guNacandrAbhyAM saMmIlya svopajJaTIkAyataH dravyAlaGkAro nAma grantho viracitaH / tatra prakAzatrayam - jIvaprakAzaH, pudgalaprakAzaH, akampaprakAzazca / samprati svopajJaTIkAsahitau dvitIya-tRtIyaprakAzAvevopalabhyete / jesalamerudarge AcAryazrIjinabhadrasUrisaMsthApite granthabhANDAgAre saM0 1202 varSe tAlapatropari likhita eka eva Adarzo dravyAlaGkAraTIkAyA vidyate / 366 granthAGke (1) madhye dvitIyaH prakAzo vartate, patrANi 1-197 / 91,92,128 iti patratrayaM nAsti / (2) madhye tRtIyaH prakAzo vartate, patrANi 1-113 / saTIkaM prathama prakAzamupalabdhuM bahUni bahUni varSANi yAvat bahuSu bahuSu sthaleSu prayatitamasmAbhiH, kintu kutrApi sa nopalabdhaH / ____etattu asti - mUlamAtraM trayANAmapi prakAzAnAmupalabhyate / kintu tad bahuSu sthaleSvazuddhamivAbhAti / dravyAlaGkAraTIkAyA dvitIye prakAze tRtIye prakAze ca TippaNeSu granthakArAbhyAM prAyaH sarvaM mUlaM likhitaM vartate / atastat sugamam / prathamaprakAzamUlaM tu TIkAyA abhAvena atIva durUham / saTIkasya prakAzadvayasya madraNaM viMzatevarSebhyaH prAga yadA'smAbhirArabdhaM tadA malamAtrasya AdarzadvayamevAsmAbhilabdhamaamadAvAdanagare 'hAjApaTelanI pola' madhye saMvegI-upAzraye saM. 1492 varSe kAgajapatroparilikhita eka Adarzo vidyate, pU0 AgamaprabhAkaramunirAjazrIpuNyavijayajImahAbhAgaiH asya pratikRtiH (Photo-Copy) pratilipizca mahatA utsAhana preSitA, atra 1-12 patrANi, asya P iti saMjJA'smAbhiH kRtA / apara Adarzo marudeze beDAnagare AcAryazrI vijayakSamAbhadrasUrivihitAd granthasaMgrahAdasmAbhirlabdhaH, atra patrANi 1-13 / asya K iti saMjJA'smatkRtA / etacca saTIkasya granthasya mudraNavelAyAM prathame pRSThe eva niveditam / samprati pU0 paM0 zrI bhadrakaravijayajIgaNivayaMmahAbhAgAnAM ziSyANAmupAdhyAyazrImahAyazavijayAnAM ziSyapravarANAM manidhurandharavijayAnAM sakAzAdapi kAgajapatropari likhita eka Adarza upalabdhaH, atra patrANi 1-12 / asya / iti saMjJA'smatkRtA / asya lipiH samIcInA / atra prAcInana kenacillikhitAni TippaNAnyapi vartante. tAni cAtra Ti. iti saMketena mudritAnyasmAbhiH / yadyapi triSvapi AdarzeSu baDhyo'zuddhayaH samAnaprAyA eva, tathApi kizcit samIcInataro'yam D AdarzaH / etadAdarzatrayAnusAraM mUlamAtraH saMpUrNo dravyAlaGkAro'tra sthUlAkSaraiH mudyate / / ida tu dhyeyam - dravyAlaGkAra saTIkamAdau viracayya tataH paraM granthakArAbhyAmeva bahaSu sthaleSa pAThasaMzodhanaM vihitaM mUlamapi ca parivartitam / atra tu prArambhikamUlAdarzAnusAreNa yAdRzaM mUlaM tadevopanyasyate, yatra kvacit TIkAdazaiM mUlaparivartanaM granthakArAbhyAM kRtaM tat TippaNeSu pamU0 = [parivartitaM mUlam ] iti saMketena nirdiSTamasmAbhiH / prathamaprakAzasya samyagavagamAya saMzodhanAya ca tattvArthazlokavArtika-tattvArthasiddhasenIyavRtti-nyAyakumudacandrAdayo granthA atIvopayoginaH / asmAbhiH samayAbhAvAdikAraNena teSAM samyagupayogaH kartuM na pArita iti kSantavyaM sudhIbhiH / 2010_05
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyAlaGkAre prathamo jIvaprakAzaH sadbhatArthapUrvakatvAniHzreyasAvAptestadvipazcanAyopakramyate / sa paJcadhA / jIva-pudgaladharmA-'dharmA-''kAzakAyA dravyANi / guNa-paryAyavad dravyam / dravyAzrayA dharmA gunnaaH| tadanye paryAyAH / dharma-dharmibhAvastu syAdabhedAt / AzravAderAdyayorantarbhAvaH / zubhA-'zubhakarmAdAnaheturAzravaH / kArvya5 dezAbhyAM tannirodhaH saMvaraH / karmAtmanoranyonyAzleSo bandhaH / pArthakyApAdanaM nirjarA / sAtA-'sAtAdikarmahetavaH puNya-pApe / tadatyantakSayo mokSaH / pRthivyAderapi / dizAmAkAze / kAlAdiparyAyANAM sarveSu / nAnyonya [m,] svasvarUpasthiteH / tatropayogalakSaNA jIvAH / sa sAkAro'nAkArazca / na cAyaM bhUtadharmaH, sattva10 kaThinatvAdivat madyAGgeSu bhramyAdimadazaktivadvA pratyekamanupalambhAt / anabhivyaktAvAtmasiddhiH / kAyAkArapariNatebhyastebhya: sa utpadyata iti cet, kAyapariNAmo'pi tanmAtrabhAvI na kAdAcitkaH, anyastvAtmaiva syAt / / ahetutve na dezAdiniyamaH, mRtAdapi ca syAt / zoNitAdyupAdhiH suptAdAvapyasti / na ca satastasyotpattiH, bhUyo bhUya: prasaGgAt / alabdhAtmanazca 15 prasiddhamarthakriyAkAritvaM virudhyte| asataH zaktivikalasya kathamutpattau kartRtvam ? anyasyApi prasaGgAt / tanna bhUtakAryamupayogaH / kutastarhi suptosthitasya tadudayaH, asaMvedanena caitanyasyAbhAvAt ? na, jAgradavasthAnubhUtasya smaraNAt / asaMvedanaM tu middhopaghAtAt / 1. 'dabvassa vattaNA jA sa davvaM kAlo tadeva vA davyaM / na hi vattaNAibhinna jamhA davvaM jaA 'bhihiyaM / ' [] ityAdipratipAdanAd dravyasya tathA tathA vartanAlakSaNaH kAlo na dravyAt pRthagiti nAsAvatra gRhItaH . Ti0 / / 2. pRthivyAderapi AdyayorantarbhAvaH, dizAmAkAze'ntarbhAvaH, kAlAdiparyAyANAM sarveSvantarbhAvaH / na tu eteSAM dravyANAmanyonya parasparamantarbhAvaH, sarveSAM svasvarUpe sthitatvAditi tAtparyam / / 3. (nAnyo'nyaH svasvarUpa' ?) / 4. "evaM nAstikAbhimato bhUtacidvAdo'pi nirAkAryaH / tathA ca dravyAlaGkArakArI upayogavarNane- 'na cAyaM bhUtadharmaH sattva-kaThinatvAdivat madyAGgeSa bhramyAdimadazaktivadvA pratyekamanupalambhAt / anabhivyaktAvAtmasiddhiH / kAyAkArapariNatebhyastebhyaH sa utpadyate iti cet, kAyapariNAmo'pi tanmAtrabhAvI na kAdAcitkaH / anyastvAtmaiva syAt / ahetutve na dezAdiniyamaH / mRtAdapi ca syAt / zoNitAdhupAdhiH suptAdAvAyasti / na ca satastasyotpattiH, bhUyo bhUyaH prasaGgAt / alabdhAtmanazca prasiddhamarthakriyAkAritvaM virudhyate / asataH sakalazaktivikalasya kathamutpattau kartRtvam, anyasyApi prasaGgAt ? tanna bhUtakAryamupayogaH / / kutastarhi suptotthitasya tadudayaH ? asaMvedanena caitanyasyAbhAvAt / na, jAgradavasthAnubhUtasya smaraNAt / asaMvedanaM tu nidropaghAtAt / kathaM tarhi kAyavikRtau caitanyavikRtiH ? naikAntaH, zvitrAdinA kazmalavapuSo'pi buddhizuddheH, avikAre ca bhAvanAvizeSataH prItyAdibhedadarzanAt zokAdinA buddhivikRtau kAyavikArAdarzanAcca / pariNAmino vinA ca na kaaryotpttiH| na ca bhUtAnyeva tathA pariNamanti vijAtIyatvAt / kAThinyAderanupalambhAt / aNava evendriyagrAhyatvarUpA sthUlatAM pratipadyante tajjAtyAdi copalabhyate / tanna bhUtAnAM dharmaH phalaM vA upayogaH / tathA bhavAM(va)zca yadAkSipati tadasya lakSaNam / sa cAtmA svasaMviditaH / bhUtAnAM tathA bhAve bahirmukhaM syAt / gauro'hamityAdi tu nAntarmukhaM bAhyakaraNajanyatvAt / anabhyupagatAnumAnaprAmANyasya cAtmaniSedho'pi durlabhaH / dharmaH phalaM ca bhUtAnAmupayogo bhaved yadi / pratyekamupalambhaH syAdutpAdo vA vilakSaNAt // " iti kAvyArthaH // 20 // " iti zrI malliSeNasUriviracitAyAM syAdvAdamaJjaryAm / / 5. tu nidropa0 D. __ 2010_05
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyAlaGkAre prathamo jIvaprakAzaH kathaM tarhi kAyavikRtau caitanyavikRtiH ? naikAntaH, zvitrAdinA kazmalavapuSo'pi buddhizuddheH / avikAre ca bhAvanAvizeSataH prItyAdibhedadarzanAt, zokAdinA buddhivikRtau kAyavikArAdarzanAcca / pariNAmino vinA ca na kaaryotpttiH| na ca bhUtAnyeva tathA pariNamante, vijAtIyatvAt kaatthinyaadernuplmbhaat| aNava evendriyagrAhyatvarUpAM sthUratAM pratipadyante tajjAtyAdi 5 copalabhyate / tanna bhUtAnAM dharma: phalaM vopayogaH / tathA bhavaMzca yadAkSipati ta[dasya lakSaNam / sa cAtmA svasaMviditaH, bhUtAnAM tathAbhAve bahirmukhaM syAt, 'gauro'ham' ityAdi tu nAntarmukham, bAhyakaraNajatvAt, pratyakSeSvapi kAraNabhUtadharmabhedena kalpanAdarzanam / na ca cetanA vijAtIyapariNAmaH, utpattimattvAt ; 10 sajAtIyapariNAmo vA, asata utpAdAyogAditi / anumeyazca / dhUmadhiyA bASpAd bhasmano vA pravRttasya sAdhyavipralambhAdanAzvAsa iti cet, kiM kila vayaM prati mUDhaM pramANaM prapannAH ? vivecitadhUmarUpasya ca na viprlmbho'sti| deza-kAlAdyapekSayA ca gamakatve tadAtvA(ndhA?)divipralambho'pi na agmktvaavhH| anabhyupagatAnumAnapramANasya cAtmaniSedho'pi 15 durlabhaH / avigItaprAmANye kaH satAmAtmIya-paravibhAga: ? dharma: phalaM vA bhUtAnAmupayogo bhavedyadi / / pratyekamupalambhaH syAdutpAdo vA vilakSaNAt // iti saMgrahazlokaH / prANAdimattvAdapyAtmasiddhiH / jJAnenaiva kAryakAraNabhAvanizcayaH / 20 svasaMvedanAdhyakSasya kathaM parokSatvam ? kathaM cAdRSTapitRvyapadezanibandhanaH pitRkAryatAmadhigato'si ? ahaMpratyakSAcca / kAyamAtratvAdi ca gocaraH / kSaNikaikAtmani tu jJAne(te?) smRtyAdi na syAt, santAnAntare'pi prasaGgAt / aGkarapratiniyamastu kthnycidbhedaat| yo yadabhAve na bhavati sa bhavaMstadbhAvamupasthApayati / na tu zaktivaicitryam / 25 kuzalA-'kuzalapravRtti-nivRttI ca na syAtAm / / sa tu kaaymaatr-svtshcidruup-svkRtkrmbhoktrmuurtiipshmikaadibhaavvttvaadimaan| tatra svakAyapramANaH, tatraiva sukha-duHkhabhogAt / anyathA divyapi syAt / kAyasahakAritve'pi saMkaraH, saMyogasyAvizeSAt / parAdRSTamapyAtmIyam, svatvasya samavAyamAtranimittatvAt / ekazca saH / tatkartRtvamapi taddhetu kriyAsu 30 prayatnAdisamavAya eva / vaDhyAderUva'jvalanAdi tu ayuktAtmasthAdRSTanibandhanam, 1. bhUtAnAM svasaMviditatve - Ti0 / 2. astyAtmA jIvaccharIre prANAdimattvAt - Ti0 / 2010_05
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyAlaGkAre prathamo jIvaprakAzaH citrazaktitvAt / ayukto'pi hyupala: kAlAyasamAkarSati, tilakAdi vA dUrasthamapi aGganAdikamupanayate / svAdRSTAdvA tathAbhAvaH / kAya eva svasaMvedanAcca / / . na vai svavedyatvenaiva pratyakSatA, mA bhUdarthaparokSateti, kintvanyathApi / tat prameyatvAdarthasyeva jJAnAntaravedyatA'stu / kimIdAnIM jaDatA'pyastu ? na hyanayo: 5 sAdhakavizeSo'sti / prakAzastu paravedyatAyA api rakSatu IzvarajJAnamiva / yathA prakAzo'nyatrApi tathA svavedyatApi / yathA tadabhAve jJAnatvAbhAvo'rthasya tathA tadabhAve'pi / anvayo'pyevamevezvarasaMvidi / na ca svabhAvaH prAdezikaH / grAhakatvavizeSastu hetuvizeSamapekSate / na ca tatra tathA, uttarottarApekSayA sarvadA sarvajJatvahAnerAsiddheH / na hi prakAzAvedane 10 prakAzyo viditaH / parokSatAjJAnadvayAbhyupagamAbhyAM varaM svasaMvittireva / na cAkSabIja eva jJAnAGkarotpattiH / arthaprakAzastu jJAnamevetyarthA?Jsiddhau tadasiddhireva / svopalambhe cArtho na siddhaH tadabhAve ca siddha iti mahatI prajJA / ___ yadi ca niyatA parotpattiH, na jAtvarthAdhyakSatA, aparAparapratIkSAtaH / aniyame yathaiva tadantyamajJAtaM svakAryakRt tathA anyadapi syAt, 15 kimardhajaratIyanyAyaH ? svAtmani kriyAvirodhastu pradIpezvarasaMvidA nirstH| virudhyetApyutpattiH, na cAsAviSTA / etena parokSatApi prativyUDhA, anavagamAt / na hyarthamAtramavyabhicAri sarvasAdhAraNatvAccAtmanyeveti na syAt / vyaktibuddhireva tapAdhiH, so'pyasiddhaH / na buddhirarthadharma iti cet, kimapratibaddho'pi gamayati? na ca tattvenAjJAto gamakaH, na khalu yogyatayA liGgaM gamakam, svanizcayApekSasya 20 gamakatvAt atiprasaGgAcca / nizcayo nAntarIyakatAyA na rUpamAtrasya / na ca tata eva tattvanizcayaH, anyonyAzrayAt / na cAnyataH, anavasthAnAt / etena prakaTArthAnyathAnupapattirapi pratyuktA, buddhi-prakAzayorbhedAbhAvAt / pAvakasyeva ca bhasmanA tenAnumAne abhUditi syAt, na caivam / tatpravRttirapi pravartakamanumApayet, nivRttirapyevam, sarvathodAsInasyAnizcayaH / indriya-manasI tvarthavadeveti / 25 astu caitanyaM tathA, na tu buddhiH, acetanatvAt pradhAnapariNAmatvAt tadabhAve caitanyamiti / keyaM buddhiH ? adhyavasAyaH / kimidaM caitanyam ? anubhavaH / 1. vayAdijIvAnAmeva krmnnoljvlnaadi-tti0||2. kAyamAtra: - tti0|| 3. svavedyameva yadi pratyakSa syAt tadA ghaTAdyarthasya svavedyatvAbhAvAt parokSatvameva syAdityarthaH / -tti0| 4. yauga:-Ti0 // 5. svaparavedyatayoH - tti0|| 6. dIpAdeH - Ti0 / / 7. prakAza - Ti0 // 8. dRzyatAM nyAyakumudacandre pR0 184 paM0 1 / 9. prayojanAsiddhaH - tti0|| 10. bhATTamate jJAnaM parokSam, yaugAnAM ca jJAnAntaravedyam - Ti0 // 11. svopa0-Ti0 / 12. dRzyatAM nyAyakumudacandre pR0 186 paM0 1 / 13. sAMkhyaH - Ti0 // 14. buddhirna svasaMviditA, acetanatvAt, ghaTavat / buddhiracetanA pradhAnapariNAmi(ma)tvAt ghaTavat / - Ti0 // 15. jainaH- Ti0 / idaM TippaNaM 'keyaM buddhiH' ityatra zobhanaM bhAti / / 2010_05
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyAlaGkAre prathamo jIvaprakAzaH ko'nayorbhedaH ? viSayAkArA buddhiH, nAnArUpAkAratyAgopAdAnAbhyAM mA bhUt pariNAmiteti viparyayazcaitanyam / sArUpyaM lakSaNaM cet, sphaTikAderapi syAt, vizeSo vAcyaH / antaHkaraNatvAdayo'pyasAdhAraNAstannibandhanAH / tathA nAmanyatrApi sadbhAvAna vA pratipattyaGgamiti na vAcyAH / prakAzAdeva vyavahAraH / aprakAzA kathaM kuryAt ? / arthAkAradhAritvaM ca sphaTikAdAvapyasti / na tu tathA 5 sthitam / apariNAmi caitanyaM tu na pratyarthaniyatavyavahAranibandhanam / tasmAnna caitanyAdanyA buddhiH / tadrUpavyatirekeNa buddheranupalakSaNAt / ekamevedaM saMvidrUpaM pazyAmaH, tatra ca yatheSTaM saMjJAH kriyantAm / saMsargAdavibhAgazcedayogolaka-vahnivat, utsannA tarhi abhedasaMkathA sarvatra saMsargazaGkAtaH, ekAntAbhinnopalambhAnapi saMsargachadmanA bhedayan kena vAryeta ? tad 10 buddhiH svasaMviditA / AtmapariNAmazca kathaM jaDaH syAt ? pratibimbanamapi tathAtve ghaTAdAviva na yuktam / tathA ca nArthopabhogaH / na cAcetanatvaM paravedyatvam, asiddhtvaat| arthA kAradhAritvaM tu vyomna ivAmUrtasyAyuktam / viSayavyavasthAnyathAnupapattyA sArUpyam / utpattyA sArUpyam, tato vyavasthetyutpattisArUpyAbhyAM grAhyatA / zaktivaicitryAdutpattAvapi nAkSoparAgaH, evaM tarhi anantaraM 15 tulyajJAnaM vA nIlaM vA dvayaM vA viSaya iti sandiAhe / hetutva-sArUpyayoravizeSAt jJAnaM tu yuktamiva sajAtIyatvAt dRSTatvena dRSTasAdRzyatvAcca, nArthaH vyatyayAt, mA bhUt grAhakAkAreNa grAhyAkAreNAsti sAdRzyam / na cArthasArUpyam, jJAnapratibhAsinaH sthUlasya pratyekaM paramANuSvabhAvAt / aviruddhadharmAdhyAsazca sarUpya-sarUpayitroH sAdRzyanibandhanam / anyathA na kenacit tatra(t) syAt, 20 avizeSAt / na ca bahuSvekatvapariNAmasyAnabhyupagamAt anekavRtterekasya ca / atIndriyatvAccAnAM na tadAkArA vRttiH / kathaM nAmAsyaikasyAnekeSu vRttirityeko'pAstaH / tadyadi mecakamaNirapi jJAnamAtmanA sarUpayet kastatra samAdhiH ? na caite na satyAH, tadanusAreNa vAhAvyavasthAnAt / tata eva naikatvamapi tadabhedAt tatsvarUpavaccAnekatvaM syAdapi sAdhAraNo dharmaH sattvamiva, nAsAdhAraNo 25 jaDimeva jaDimeva jaDi(De?) nIlimApratItirapi ekatvAt, anyathA bhedaH / ___nanu nijadharmAprahANAnna pararUpAnukAritA pratibimbAtmatA, kuto jaDatvAdi ? tad yadi bodhAtmatA jaDasAdRzyaM parasparAbhAvatvena tayorvirodhAt / na khala vyoma 1. nAmAnya D // 2010_05
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 dravyAlaGkAre prathamo jIvaprakAzaH mahatsvabhAvamajahat parimANenANusadRzam / sphaTiko'pi tAvat zuklimAnamapahAya zoNimAnaM dhatte, upalatvamaviruddhaM tu nApaiti / tadvadvastutvana(ma?)stu sadRzabhrAtarIva kadAcid dhiyAmarthadhIrapi syAt / tatphalArthaM ca pravarteta ca yadi bimbAnekatvaM satyamato bAhye tathA sthiti: / anyathA naikAntaH, svAtantryAbhAvAt / 5 . bhavet kila sajAteranekasyApyekaH sadRzaH, na vijaateH| tannArthasvarUpaM jnyaanm| apaugalikatvAt / sAdRzyasya rUpAdinAntarIyakatvAt / kSayopazamAnubhAvata: paricchedavat klRptiH, pratikarmapariNAmabhedAt / tanna dhIrAkArA / AtmA kAyapramANo'yaM svasaMvedanamAsthitaH / meyatvAt paravedyatvasiddhau jADyaM na kiM tataH // 1 // buddhicaitanyayoraikye jADyaM buddharadhisthitaH / AtmAnamajaDaM jalpan kathaM na syAdamUDhadhIH // 2 // nAmUrtaM vyomvnmuutebimbyte jaDatAnyathA / sArUpyaM ca na kiM jJAne citre cAnekatA katham // 3 // iti saMgrahazlokaH(kA:) // tadatyantasajAtIyAnekarUpatvAnnAtmA vibhuH / anyathA tadabhAvaH / amUrtadravyatvAd dharmAdharmAkAzavad vibhuriti cet, na, dharmAdInAmekavyaktikatvAt / kathaM tarhi dezAntare sukhAdibhoga: ? gatimattvAt / anyathA na sthUlaskandhasya dezAntaraprApti: syAt / asaMkhyAtapradezo'pi karmopanItakAyAnurodhAt tathA tathA 20 pariNamate / apradezatve kara-caraNAdibhedo na syAt / ekatraiva sarvAtmanA sthiteH| na cANumAtrAdiH, azeSe vapuSi cetanAvedanAt / na ceyaM tato bhidyate eva / tatastadarthAparicchittiprasaGgAdavizeSAt / guNatvamapyekAntabhedinaH samam / samavAyo'pyakasmAt tAvupazliSyannAtmavyarthatAM pizunayati / / tadayamAtmA svatazcidrUpatvenApi kAyamAtraH / kartA ca karmaNAm, 25 tatphalasukhaduHkhabhogAt / anyathA na niyamaH, sadA bhAvA-'bhAvau vA / 1. tadvadvastutvatastu K // 2. sadRzaM D / / 3. nAtmA vibhuH, atyantasajAtIyAnekarUpatvAt, ghaTAdivaditi / - Ti0 // 4. viparyaye 'heturastu, sAdhyaM na bhAvi' itirUpe tadabhAvo'tyantasattvAbhAvaH / - Ti0 // 5. AtmA vibhuramUrtadravyatvAt dharmAdharmAkAzavaditi cet, na, asyAprayojakatvAt / na khalu dharmAdInAmamUrtadravyatvAd vibhutvam, api tu ekavyaktitvAdityAha na0 - Ti0 // 15 tadatya ___ 2010_05
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyAlaGkAre prathamo jIvaprakAzaH na bhavedapyekarUpasya bhoktavyam, ekAntasukhitatvAdiprasaGgAt / janminAM ca citrA dazA: / ubhayarUpatve samanubhUti: syAt / anubhUtirapyakSatasya katham ? anu virodhena sthitasya cAnyasya kutaH samunnati: ? yadA tu sa eva tattatkarmopAdhisambandhAntara iva nAnArUpANyupayacchati tadA srvmpysNrmbhmuppdyte| atiprasaGgAnAkRtaM karma phalatIti kartRtvamapIti / / tadAtmA syAnnityaH svakAyamAtra: svatazcidrUpaH svakRtakarmabhoktA ca siddhH| tatra saMsAriNaH SoDhA pRthivyambu-tejo-vAyu-vanaspati-trasabhedAt / chede ca samAnadhAtUtthAnAdapratihatA bhUrartho'Gkaravat sAtmikA / bhaumamambho'pi kSatabhUsajAtIyasvabhAvasaMbhavAt zAlUravat / AntarikSamapi abhrAdivikAre svataH sambhUya pAtAd matsyAdivat / / 10 tejo'pi AhAropAdAnena vRddhyAdivikAropalambhAt, puruSAGgavat / vAyurapyaparapreritatve tiryaggatimattvAt, govat / vanaspatirapi chedAdibhimrlAnyAdidarzanAt, puruSAGgavat / keSAJcit svaapaa-'nggnopshlessaadivikaaraacc| apakarSavatazcaitanyAd vA AptavacanAcca / / nanu so'pyasiddhaH, pratyakSAderavartanAt / na vai pishitckssussaamdRssttirtyntaabhaavaay| 15 viprakarSiNAmadRSTAvapi sattvasaMbhavAt / kvacidabhAve'pi na kSatiH / na cAzeSAviSayatve pramANamasti / pareSAM parokSatvAt / anyathA tatsiddhireva / na ca(cA?)vyApakanivRttyA'nyanivRttiH, atiprasaGgAt / / ___ anumAnAbhAvastvasiddhaH, pudgalAnAM pratyakSakAryapariNAmikAraNatvena kasyacidapi pratyakSatvAt / nyathA tattvahAniH / kAryadharmANAM kAraNeSu sattvena 20 vyAptatvAt / kvacidasarvajJe vA gauNaH sarvajJazabdo mukhyamAkarSati / anyathA gauNatvahAniH, skhalatpratyayajanakatvasya svaviruddhavyAptatvAt / 1. tulanA- "pRthivyAdInAM punarjIvatvamitthaM sAdhanIyam- yathA sAtmikA vidrumazilAdirUpA pRthivI, chede samAnadhAtUtthAnAt, artho'Gkuravat / bhaumamambho'pi sAtmakam, kSatabhUsajAtIyasya svabhAvasya saMbhavAt, zAlUravat / AntarikSamapi sAtmakam, abhrAdivikAre svataH saMbhUya pAtAt, matsyAdivat / tejo'pi sAtmakam, AhAropAdAnena vRddhayAdivikAropalambhAt, puruSAGgavat / vAyurapi sAtmakaH, aparapreritatve tiryaggatimattvAt, govat / vanaspatirapi sAtmakaH chedAdibhirlAnyAdidarzanAt, puruSAGgavat, keSAJcit svApAganopazleSAdivikArAcca / apakarSavatazcaitanyAd vA sarveSAM sAtmakatvasiddhiH, aaptvcnaacc|" iti malliSeNasUriviracitAyAM syAdvAdamaJjaryAm 29 tamazlokaTIkAyAm / 2. caitanyaM kvacidAtmani paramApakarSavat, apakRSyamANavizeSatvAt, parimANavat / yatra tadapakarSaparyantaste ekendriyAH sthAvarA ityAha- apa0 -tti0| 3. pudgalAH kasyacit pratyakSAH, pratyakSakAryapariNAmikAraNatvAt tantvAdivat ityanenAnumAnenA'sya siddheH / heturastu sAdhyaM na bhAvIti vipakSe bAdhakAbhAvAdanaikAntiko heturityAzaGkayAha-anya0 - tti0| 4. vipryye-tti0||5. AptasAdhakamanumAnAntaramAhakvacIti - Ti0 / 6. kvacidasarvajJe sarvajJazabda upacaryamANo mukhyasarvajJApekSaH, gauNatvAt, mANavake'gnivat / / avyabhicArI mukhyo'vikalo'sAdhAraNoM'taraMgazca / viparIto gauNo'rthaH sati mukhye dhIH kathaM gaunne||-tti0| 7. uktaM ca- nAdRSTapUrvasarpasya rajjvAM sarpamati: kvacit / tata: pUrvAnusAritvAd bhrAntirabhrAntipUrvikA - Ti0|| 2010_05
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyAlaGkAre prathamo jIvaprakAzaH Agamo'pyasti svarga- kevalArthinA tapodhyAnAdi kartavyamiti / na cAnyat kevalAt tadvyapadezahetuH / tatsiddhernetaretarAzrayaH / na ca tatpraNItatvAdevAprAmANyam, viruddhatvAd rAgAdikSayAt / vacanaM tvavazyavedyatIrthakanAmakarmodayAt vedanaupayikatvAt tasya bhavopagrAhi5 karmakSayApekSaNAcca / tathApi vItarAgo'bhiSvaGgAbhAvAt / akartRkagirAmasaMbhavAcca / upalabhyAnupalabhyo hyanitya eva / yacca yaddhetukamanvaya - vyatirekAvadhRtaM tAdRzamadRSTahetukamapi tAdRzahetukam, yathA dhUmaH / anyathA tataH sakRdapi utpAdAyogaH / na ca vaidika-laukikayo rvarNAdibhedo'sti, sarvaprakArANAM puruSai: 10 zakyakriyatvAt / yathA ca rAgAdiparIto mRSAbhASI dRSTastathA vairAgyAdiguNayuktastathyavAk / ataH puruSAzraye vacastathyAtathyate / sa nivartamAnaste'pi nivartayati iti AnarthakyaM syAt / tad vAkyatvAdeH pauruSeyo vedaH / ataH kAraNasAdguNyAdezadezAsaMvAdAdvA (?) 'rhatpraNItaM pramANamiti tena siddhiH / kathaM punarvaktA vItarAgo vivakSA'vinAbhAvitvAt ? / kA gatiH suptamattayostatsattAyAM vedanApattiH / na hi nizcayadhiyo'pratisaMviditA evodayante vyayante ca / yena santyo'pyanupalakSitAH syuH / anyato anyadarzanAcca / vivakSAbhAve'pi cAnabhiSvaGgarUpA rAgAdayaH madhyasthagirAmabhAvAt / Atmani tatsahacAriNAmanumAyAM varNAdibhiH kimaparAddham ? 20 vyabhicAro'nyatrApyanivAryasaMzayaH / kathaM punarAtmasvabhAvA api te vyayante ? na cAtmabhAvo mA bhUt sarvo vItarAga iti / yathA cAmIkarAdiSu / dRzyante kSAra-mRtpuTapAkAdibhirapetamalAzcAmIkarAdayo vizuddhibhAjaH / uparaJjakatvaM tu tulyameSAmapi nisargazuddhatvAdyapi tat samam / tatprakSaye kimaupayikaM tatkAraNaviruddhAbhigamaH guNa-doSaikAntagrahastatprabhavaH 25 viruddho naikAntagrahaH ? asAvaudAsInyaM janayati tatprakarSo vItarAgatvamiti / astu tarhi vaktRtvAdasmadAdivadasarvajJaH, na, anyathAnupapannatvasyAbhAvAt / vahnigamakatvaM tu dhUmasya tajjanyatvAt tamantareNa ca bhavannahetukaH, anyAdRzAd bhavatastAdRzatvamapi kutaH ? kathaM tarhi zRGgAdeH zarAdyutpattiH ? / na hetubhedena rUpabhedAt / 15 8 2010_05
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyAlaGkAre prathamo jIvaprakAzaH ghanazyAmAkarohikandodbhavA rambhA pANDuracchavirasthUlastambA ca biijodbhvaa| sAkSAd hetubhedo bhedaka ityabhede'pi na doSaH / azakyanizcayo vA / anyato'pi gauravAdeH kRtrimA-'kRtrimANAmiva maNi-muktAdInAm, nIlAnIlasumanaso: sarpayoH puSpAt, vandhyAvandhyayoH karkoTyoH phalAt, vanyAvanyayoH trapusayo rasAt, sparzopayogabhraMsinyorharItakyoH prabhAvAt / tasmAnna suvivecitAkArabhedaM kAryaM kAraNaM 5 vyabhicarati / naivaM vaktRtvam / tato yathoditapramANavRtteH siddhaH srvvit| pramANapaJcakAdasminnApte siddhe prapaJcataH / ajaDAtmA niSedhAya prayatnaM vidadhIta kaH // 1 // prarUDhamapi rAgAdi svahetuparipanthini / puSTiM prayAte prApnoti kSayaM hetukSayAnmuhuH // 2 // iti saMgrahazlokau / na caivamIzvaro'pi sAdhakAbhAvAt, kAryatvaM pariNAmi kAraNaM kartRtvenAkarSati, anyasya tadbuddhyaiva vyabhicArAt / pariNAmikAraNAd 'bhinnasyaiva buddhimato ghaTAdAvupalambhaH / na caikarUpAyAM kAdAcitkI sRSTiH saMhAro vA / tathApi kathaM sthiti: ? tritaye 15 tUtpAda-vyaya-dhrauvyaM yugapadAyAtam / bhinnaviSayatve tvekAntaH anibandhanastathA vivartI na kvacit kadAcit kasminneva syAt / tannibandhano'pi tathaiva tsyaikruuptvaat| kAryaM ca syAt / na cAsatsu sahakAriSvapekSA / tatsattAmAtranibandhanAzca kadAcinna syuH / tatrApyapekSAyAmanavasthitiH / kAlAdayo'pi nityasannihitA eveti kuta: 20 kAdAcitkatvam ? / / tasmAt sA buddhimataH karturvinApyutpadyamAnA kAryatAM pariNAminyeva hetau niyamayati / svAtantryamAtrAnuvidhAyI kartRvyapadezo'pi Sa(kha)DgAdivAviruddhaH / evamacetanatvAdayoM dUSyAH / na cetanAdhiSThiteSu tadadhiSThitatvam / na ca 25 1. kSityAdi buddhimatkartRkaM kAryatvAt ghaTavat iti tatsAdhakamastItyAzaGkayAha- kArya0 / kAryatvaM hi upAdAnakAraNasattayA vyAptam / tataH kAryatayA svIkRtaM kSityAdi pudgalaskandhAdirUpamupAdAnakAraNamAkarSati / na ca pariNAmivastuvyatirekeNa kvacidupAdAnabhAvaH, tenopAdAnaM pariNAmikAraNAma] - Ti0 // 2. anyasya buddhimatkarturIzvarasya - Ti0 / 3. pRthagbhUtasya -Ti0 // 4. hetavaH AdizabdAt - Ti0 / 2010_05
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 dravyAlaGkAre prathamo jIvaprakAzaH cetanAvataH kartRtvaM kAyayogaM vyabhicarati, kulAlAdiSu tadvyApteH / niyatakartRtvamupAdhiriti cet, na, sAdhanasyApi vyApanAt / IzvarasyApi yathAzakti karaNAt / anyathA vizvAniyatarUpasya SaSThabhUtAdezca jananaprasaGgaH / anityajJAnAdiyogo'pi samaH / nityaM ceccoktaprAyam / 5 na ca zubhAzubhavibhAgakAriNo na rAgAdisaMbhavaH / kAryAdhigamyA atIndriyavRttayaH / madhyasthe tadabhAvAt / duHkhasvarUpatvAt tattvAdisvatantranirdoSaprekSAvadanutpAdyamiti bAdhakAdveti / tadevaM prasiddhe sarvavidi tadvacanAt pRthivyAdezcetanatvasiddhiH / trasAstu tathA sAdhitA eva / tataH SaT / ekasyAnekakAyavyApitve 10 vizvasukhAdyanubhavaprasaGgaH / anyAnubhavAdAvanyasya smRtyAdi syAt, vArdhaka iva, samaM bandhamokSau ca / na ca kalpanA paramArthahetuH / vyomno'pi svataH sprdeshtaa| jIva-paramAtmabhedo'pyadvaitamupahanti / na ca paramAtmatA vizvAbhedabuddhihetuH / zuddhasya tadayogAt / kathaM ca jIvAtmAno'siddhastadAzrayaH ? / tadAtmAnaH svato'nantabhedino'pi sAmAnyopAdhibhedAt SaT / svato bhedinastvanantA: siddhA 15 iti / yadA prANAdimAn kAya: siddha ekena lAJchitaH / nirvivAdaM tadA siddhAH sarvAH smRtyAdisampadaH // 1 // iti saMgrahazlokaH / iti dravyAlaGkAre prathamo jIvaprakAzaH / 1. IzvaraH sazarIrI, cetanAvatkartRtvAt, kulAlAdivat - Ti0 // 2010_05
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dvitIya: pudgalaprakAzaH / -varNA mUrtiH / mUrtimantaH pudgalAH / sparza-rasa- gandhasaMsthAnaM tu vyabhicAri, dharmA-dharma- muktAtmanAM loka-zarIrasaMsthAnatvAt / sparzanena grAhyaH pariNAmaH kaThinAdiraSTadhA sparzaH / prAyo'namanasya hetuH kaThinaH / sannatermRduH / adhogaterguruH / tiryagUrdhagaterlaghuH / kAThinyA - spAkayoH s zItaH / mArdava - pAkayoruSNaH / cikkaNatvA 'cikkaNatve snigdha- rUkSAviti / resanena tiktAdiH paJcadhA rasaH kaphazAntestiktaH / pATavasya ca kaTuH / raktadoSAdizAnteH kaSAyaH / AsravaNa- kledanayoramlaH / hlAdana - bRMhaNayormadhuraH / lavaNo madhurAntargata: saMsargajo veti / 11 8 ghrANena surabhyAdirdvadhA gandhaH / aunmukhyasya surabhiH / vaimukhyasyAsurabhiriti / 10 cakSuSA kAlAdiH paJcadhA varNaH / udvegasya kAlaH / raudra - kSobhayorlohitaH / prasAdasya zuklaH / dRzornIlaH / vighAtasya pItaH / saMyogajaH sAraGgaH / iti mUlabhedAH / tadbhAvaH pariNAmaH / dravyAnuvRttyA na pUrvottarAvasthayorekAntabhedaH / ata eva na sAMkaryam / pariNAma - pariNAminoH syAdabhedaH / ata eva syAdekatvA - 15 'nekatva-nityatvA-'nityatvAni / etau copalabdhilakSaNaprAptAvupalabhyete / bIjAni dhAnyatvena pariNamya bhaumaM taptAyaspiNDavadaudakaM ca rasaM bAlakA iva savitrIstanyamAharanti kisalAdibhiH pariNAhIbhavanti / dugdha-dhI tApAbhitaptAni sphArIbhavanti / sa cAyaM pariNAmaH kazcit sadRzetaraH - bAlAdInAM kumArAdibhAvaH sthUlAdInAM kRzAdibhAvo vA, atrobhArpaNA / kazcid visadRza: - nArakAdInAM mAnavAdijanma ghaTAdInAM kapAlAdibhAvo vA, atra sAdRzyAnarpaNA / kazcit sadRzaH sarveSAmastitvam *. atredamAdAvavadheyam- dravyAlaMkAramUlasUtrANi granthakArAbhyAmAdau racitAni / tadanantaraM tatra kiJcit saMzodhanaM tAbhyAmeva vihitam / tataH paramapi yadA TIkAyA antimaM svarUpaM granthakArAbhyAM nirNItaM tadApi TIkAyAM bhUritaraM saMzodhanaM tAbhyAM vihitam, mUle'pi kiJcit parivartanaM kRtam / ato'tra yat prAktanaM rUpamAsIt tadatra P.K.D. anusAreNa upanyasyate / yattu tAbhyAmantimaM svarUpaM nirNItaM tat saTIkasya dravyAlaMkArasya dvitIya - tRtIyaprakAzayoH pR0 1 216 madhye vartate / to ye kecana pAThabhedAste parasparaM tulanAM vidhAya jJAtavyAH / yo yo'tra nirdiSTaH pATho yasmin yasmin pRSThe saTIke dravyAlaGkAre vartate tadatra TippaNeSu nirdiSTamasti / 1. pR0 1 / / 2. pR0 3 // / 3. pR0 5 / / 4. pR0 6 // 5. pR0 7 / / 6. pR0 8 / / 7. pR0 12-13 // 2010_05 20
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyAlaGkAre dvitIyaH pudgalaprakAzaH AtmanAM caitanyaM vA, atra vaisadRzyAnarpaNeti / samamekatra caturdhA sattve'pyudbhUtasya grahaH, sparzAvinAbhAvitvAt / ata eva sajAtIyatve pRthivyAdInAM paraspararUpapariNAmaH, na hi jnyaanmrthruuptaamupycchte| lavaNamabhmaH, dArustejaH, tejo bhasma tamo veti / na ca pratyekaM sparzAdayaH pudgalA eva, sapratighatvAt / aspRSTasyA'pratighAtAjjJAnavat / tadime sprshaadyo'nyonyaavinaabhaavino'pudglaaH| audArikAdibhedenA'nekavidhAH pudgalAH / dvedhA'pi aNava: skandhAzca / AdyaH skandhapariNAmiheturdravyato'naMza: paramANuH / sa yugapadaviruddhadvisparzaH, anyataraikarasAdiH / tatsaMghAtabhedajo vyaNukAdiH sAMzaH skandhaH caturaSTasparza10 paJcarasa-varNa-dvigandha udbhUtAdhyakSatvazcandriyakaH / ekatvapariNAmonmukhyaprakarSaparyanta: saMghAta: / sa vyAdyadhikaguNena snigdhasya rUkSasya vA / vijAtIyena tu sAmye'pi madhyamotkRSTaguNasya / adhikaguNa: pariNamakaH, samaguNaH pariNamyo'pi / bhedo vizleSapariNAmaH / kathaJcidatyaktarUpANAM ghanAdibhAvenaikatvapariNatiH skandhaH / sattvo15 pacayAbhAve'pi tathAbhAvo na viruddhaH, tulyamAnayorapi hi vajra-bheNDayoralpamahattvAdidarzanAt / tathApyutpAda-vyaya-dhrauvyANi pUrvaparyAyakSayAt takriyAsiddheH / uttaraparyAyazcotpadyate / tadeva ca dravyaM tathA pariNamate / na caite tadApyanekatvapariNataya eva, dharaNA-''karSaNabhAvAt / avilakSaNeSu ca kuto'yaM saMsthAnavittibhedaH ? vAsanAtaH, rUpAdibhedo'pi tata evAstu / arthaM 20 tu sAdhayiSyAmaH / nAkalpikAyAM bhedakAluSyam / na tarhi vikalpikAyAmapi, agRhIte kalpanA'bhAvAt / pramANaM hi syAt / asvalakSaNatve'nyonyAzrayaH / adhikArthakriyAkAriNazca kuto'svalakSaNatvam ? kathaM cAtIndriyANAmavikalpasaMvidi tadApi pratibhAsa: ? bhedotpatteH / kadA 25 puna: kSaNikeSviyaM nAsti ? vaiziSTyaM tu sthUlatAyA anyanna vidmaH / tadagrahe tadagrahAt tayorabhedaH, na, rasena vyabhicArAt / tadasti teSAM tadaikatvapariNatiH / 1. pR0 14 // 2. pR0 17 / / 3. pR0 18 // 4. pR0 23 // 5. pR0 26-27 // 6. pR0 29 // 7. pR0 30 // 8. pR0 33 / / 9. pR0 36 // 2010_05
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13 dravyAlaGkAre dvitIyaH pudgalaprakAzaH sA syAdavayavAbhedinI dravyam / ekAntabhede kA teSu tadvRtti: ? smvaayH| sA kathaM na nabhasi ? ajanakatvAt / tarhi agnau dhUmasyA'stu / na, asamavAyikAraNatvAt / asamavAyinibandhanastadbhAvaH kathaM na tasya ? tathApi nAMzena, anaMzatvAt / sarvAtmanApi, tacchUnyatApAdAt bhutvprsnggaacc| anaMzasya aMzAnaMzakalpanAvad vRtterapyayogaH, ekAntabhedivRttestadvyApteH / 5 adhikotpattau ca tulAnativizeSa: syAt, upalakSaNaM ca, mahattvAt uplbhytvaat| gurutvaM ca, patanadharmakatvAd guNAnAM guNAntarArambhAcca / jalAdayo matsyAdInAmeva gurutvaM pratibadhnanti, patanaskhalanadarzanAt / naivamavayavinaH / yadA tvaNava eva tathA pariNamante tadA na doSaH / taMdayamavayavebhyaH syAdabhinnaH / ata eva ekatvA-'nekatva-kampA- 10 'kmpaadyuppdyte| tat syAdavayavAbhedI skandho dravyam / manastama:zabdodyotAdayastabhedAH / bhAvamanohetuH karaNavizeSAtta: skandho mana: acetanAsarvagatAparamANudravyatvAt paudgalikam, anyathA sparzavattvAbhAvena tadabhAvaH / mUrtakaraNatvAcca cakSurAdivat / atazca sparzavat / na ca zarIrAnyatve sarvaviSayajJAnaheturityevAsparzavat / paramANvanyatve sati apaudgalikatvAdAtmA 15 asparzavAn / vibhutvaM ca syAt, acetanAsparzadravyatvAt, niSkriyatvaM ca / tad manaH paudgalikam / vikalpa upAdAnapratyayApekSaH, pratiniyataviSayajJAnatvAt, cAkSuSAdivat, pratyayazca manaH / anyathA'tiprasaGga iti / tejasaivA'pavartyaH skandhastama: / paudgalikatvaM tu vidhi-svAtantryAbhyAM 20 cakSuAhyatvAt / sparzavattve'pi pariNAmabhedAt pradIpaprabhAvadapratighAta: / rajovat sparzAnupalambho'pi khaNDAdarzanaM ca / na ca bhA'bhAvaH, alpa-kRSNamahattvapratibhAsAyogAd vidhigrahAcca / ata eva nAlokAdarzanam / na cAnAzrayo guNa: / nApyAropapratyayo'skhalitaH sarvabhAvI vA / tat paudgalikaM tama iti| vAgyoganisRSTaH skandhaH zabdaH saMghAta-bhedajo vA / bAhyendriyaviSayatvAd 25 gandhAdivad nAkAzaguNaH, AkAzaguNatvAbhAvena vyAptatvAt / guNatve ca vyApitvam, vyomno niSpradezatvAt / parokSatvAdanupalambho vA / na cAmUrta 1. pR0 37 / / 2. pR0 39 / / 3. pR0 43 / / 4. pR0 45 / / 5. pR0 49 / / 6. pR0 50 / / 7. pR0 56-57 / / 2010_05
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 - 10 __ dravyAlaGkAre dvitIyaH pudgalaprakAzaH mUrtaguNam / sa ca paudgalikaH, vidhi-svAtantryAbhyAM bAhyendriyagrAhyatvAt / tacchabdo dravyaM paudglikm|| tamo'pavartakaH skandha uddyotaH, bAhyendriyagrAhyadravyatvAt paudgalikaH / prANA-'pAnAdayo'pyevamiti / . sparza-rasa-gandha-varNA anyonyamavinAbhuvaH / mUrtistadaGkitA ye te pudgalA dvividhAzca te // 1 // aNuH skandhazca tatrANurAdyaM skandhanibandhanam / dravyato bhAganirmukto bhAvato bhAgavAnapi // 2 // tatsaMghAta-vibhedottha: skandho vyaNvAdiraMzavAn / vicitrabhAvo'dhyakSazcobhRtAdhyakSatvayogataH // 3 // manastamaHzabdoddyotA: skandhasyaiva prabhittayaH / paudgalikatvameSAM tu prasiddhaM svasvaliGgataH // 4 // iti saMgrahazlokAH // skandhagrahaNapariNAmena ca jJAnena tadgrahaH / sa ca saMvedanAt / tdevaarthgrhH| 15 kSayopazamAnubhAvataH paricchedAvaktRptiH, pratikarma vikriyAbhedAt / / svapnAdau tu pramANAbhAsam / zuddhahetujaM tu pramANamarthAvinAbhAvyeva / kasyacid bhrAntatvopalambhaH sajAtIyasya tathAbhAvaM gamayati / na hyAgdRzo vRtti: sopaplaveti yogino'pi / tad vyabhicAre'pi nArthAbhAvaH / sahopalambhaniyamo'pi ubhayoH sahabhAvaniyamAyA'stu, na bhedAbhAvAya, 20 vicchinnagrahaNasaMvedanAt / tathApyabhAve jJAnAbhAvo'pyastu, 'saha'dhvanerubhayaniSThatvAcca / pramANAntarasiddha paramArthAbhede kalpitabhede viSayatvaM syAt / ekopalambhe'pi ko'vazyaM bhedAbhAvaH ? ekasyApyanekagrahaNAvirodhAt / tAvad bhede'pi rUpAdInAM sahaniyamo'sti, mA bhUt sarvasyApi, iti svabhAvavizeSAdasau / tata evaikopalambhaniyamo'pyastu / |do hi 25 sAmagrIbhedamaJjasA'nuruNaddhi / upalambhaniyamastu jJAnasvasaMviditotpattikRtaH / anyathA bhrAntetarAsthitiH, nibandhanAbhAvAt / saklezasantate rapi vibhaago'sti| vAsanAsandhyasandhI api sadA syAtAm, vizeSakAbhAvAt / 1. pR0 59 // 2. pR0 62 // 3. pR0 63 / 4. pR0 65 / / 5. pR0 67 / / 6. pR0 69 // 7. pR0 70 // 8. pR0 72 // 9. pR0 76 / / 2010_05
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 10 dravyAlaGkAre dvitIyaH pudgalaprakAzaH kAdAcitkau tUpAdAnAdaparamapekSete / na cAtattvArthavibhAgapraNayanaprayAsa: shreyaan| aparamArthabhAvanA paramArthAvatArAyeti mahatI zraddhA / na khalu dhyAnazatairapi bhAvitA: marIcikA: payasIbhavanti / tadartha eva sarvaM sAdhIyaH / sa dravyAdyAhitavizvazaktiH kramAkramAbhyAM sAtAsAtodayakSayahetuH / sadasadrUpate api yatraikatra kastatrAnyAnavasaraH ? ata evANorekasya SaDaMzatApi / bhAvabhede'pyekatvamavirodhi, syAdabhedAt / aNutvaM ca, alpatarAbhAvAt / tannibandhanaH skandho'pi ekAnekAtmakaH / tat nAnArUpatvAt kramajJAnaM nAnArUpasantAnajanyam, anyathA'hetutvamapi / na cAvastu pratibhAsaH, vikalpasya samyaganubhavatvAt aduSTendriyajatvAt tadavinAbhAvAt / kvacidavikalpasyApi vyabhicAraH / / na cArthasya smRtyAdivyavadhA, AviSTAbhilApasyAsya yathAsaGketakSayopazamamupAdAnabhedAdutpAdAt, antarbahirbhASAdravyebhyo'pi vA / avahitendriyasya bodhAt tattvam / arthAt tadgrahaNapariNatiH / bhASAdravyebhyaH 'ahirahiH' ityabhilApollekhaH / anyathA smRtAvapi sa na syAt / uccAryamANo dhvanistajanmA anya eva / sa eva ca zrAvaNaH / na cAsya svarUpameva bhrAntihetuH, avikalpasyApi prasaGgAt / pUrvadRSTaikatvagrahe'pi arthotpattistulyA, vastunastrikAlAnvayasya sdbhuuttvaat| na ca pUrvadRSTatvagrahAdevAtItagocaratvAdayaH, noindriyajasyaiva sAmarthyAt / indriyaM hi rUpAdyAbhAsa iva bhedAntare'pi samartham / spArzanAdau tu smArko varNAdyAbhAsaH, aspaSTatvAt- aindriyasya spaSTatvAt- 20 anubhavAbhAve'bhAvAcca / AzubhavanAdekatvabhramaH / nizcayAtmakatve'pi avAyasya niyataparyayaparicchedaH, kSayopazamasya dravyAdyapekSayA'lpazaktitvAt / dhUmo dezAdibhedairavacchinnaM vahniM gamayati, indriyaM sAkSAd bahutaravizeSaiH / kSayopazamAdeva ca kramaH-janakAdhyApakaM pazyan janakatvaM nizcitya 25 adhyApakatvaM nizcinoti / 15 1. pR0 78 / / 2. pR0 79 // 3. pR0 81 // 4. pR0 82 / / 5. pR0 84 / / 6. pR0 86 / / 7. pR0 87 / / 8. pR0 88 / / 9. pR0 89 // 10. pR0 90 // 11. pR0 91 / / 12. pR0 92 / / 2010_05
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 dravyAlaGkAre dvitIyaH pudgalaprakAzaH avyaktAsanmAtragrahAd vizeSAvasAyo bhinnagocaraH pramANam / netramunmIlayata: sanmAtrAvagamo'nubhavasiddhaH / - na ca kSayopazamAdhInA chadmasthadhIrvastubhAvitA'pi yathAvastu / anantAtmanaH kiyadagraho'pyadoSAya / tat pramANasyAvAyasya sAmAnyavizeSarUpaH pratibhAso vastveva / anyathA'nugatavyAvRttabuddhi-zabdAvapi na syAtAm, ekarUpatvAt / / ekArthakriyAkAritve'pi ca na cakSurAdayaH samAnabuddhi-zabdahetavaH / tatkAryAvadhiH samAnapariNAmastatrA'pyasti / kriyA api vilakSaNA naikatvahetavaH / tathA caikaH parAmarzo'pyasiddhaH / nivRttapAkAdau pAcakAdau jJAna-zaktyapekSau buddhi-zabdau / pradhAnAdikAryarUpau tu saMketa-vyAmohanimittau, tadabhAve'bhAvAt / adhyakSato vastumAtrAvagamAt / / vRkSAdiSu svata: sarvasya samAnapariNAmAvagamaH / zabdaH saMketamapyapekSate, kSayopazamAnyathAnupapAdAt / 15 naM cAyaM bhrAntaH, sarvatrA'skhalitatvAt, nibandhanAbhAvAcca / atatkAryakAraNavyAvRttizcakSurAdAvapyasti / vAsanAheturna sarvatra syAt, vyAmohAsambhavAt / tadayaM zAzvatiko nirbhAso bAhyasadRzapariNatinibandhanaH prmaannm| tulyajJAnagocaro vastubhAvaH samAnapariNAma: sa sAmAnyam / anyo vizeSaH / 20 tau vastunaH syAdabhinnAvanyonyAvinAbhUtau sadbhUtau / ata evAvirodhaH / prativyakti bhedAvizeSe'pi anayorbhinnadhIhetutvam, sAmarthyavaicitryAt, ghaTodaJcanAdivat / anugataikasambandhanibandhanA tu dhIstadvanta iti syAt, bhUtavat kaNThe guNena / na hi sambandhinA'pi anyena anye samAnA nAma / saGkhayAdimanto'pi 25 syuH / abhinnAbhidhAnapratyayahetutvamapi samavAyanimittam / na ca yathArUpamanyadhI:, varNAdigrahaNapariNAmasaMvedanAt / 1. pR0 95 // 2. pR0 95 // 3. pR0 96 // 4. pR0 97 // 5. pR0 98 // 6. pR0 98 // 7. pR0 99 / / 8. pR0 100 // 9. pR0 100 / / 10, pR0 101 / / 11. pR0 103 // 12, pR0 104 / / 13. pR0 106 / / 14. pR0 107 // 2010_05
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 dravyAlaGkAre dvitIyaH pudgalaprakAzaH vyaktervarNAdipratibhAse tulyatApi tasyA evAstu / kathaM ca svAzrayamAtravyApina: sAmAnyasyAnyotpattau sambhava:, svavyaktyabhAve'bhAvAt nityatvAt vyaktizUnyatApAdAt / sarvagatatve cAnyatrApi tatpratyaya: syAt, samavAyabhAvAt / svatvamapi tannibandhanam / asti caikatrApi azvatva-pazutvadhI: / virodhitve cAsarvagatatvam, 5 avikalakAraNasya kArya niSThatvAt / gotvaM vA gajatvavaikalyAyA'stu / anyonyamubhayaM vA / tataH pratyayAnutpattiH / ko vA'vizeSe vyaktInAM pakSapAta:? tat sadbhUtasAmAnyavizeSagrAhivikalpAbhAsasya vastutvam / sa eva ca zabdaviSayaH, tato'pi tatpratyayAt / aspaSTatA tvkssaavyaapaaraat| darA-''sannatAdibhiraindriyasyAbhAsabhede'pi na gocarabhedaH / arthakriyAkSamaM tu 10 zabdAdapi tadeva, samAnapariNAmAtmanAM sattvAt / yato dharmAdibhyo vyAvartate vyoma sa svabhAvaH / sa eva ca prtyynimittm| sarvaliGga-saGghaye ca dArAdivastuni liGga-vacanabhedo nAtidarghaTaH, dravyasya syAdabhedAt paryAyebhyaH / ata eva zabdAnAmabhidheyabhede'pi sAmAnAdhikaraNyaM vizeSaNa-vizeSyatA ca / 15 na caite nirabhidheyA eva askhalatpratyayajanakatvAt / na khalu zabdAdarthaM prapadya marIcikAsu jalamiva mithyeti jugupsate / kvacid visaMvAdo'nyatrApi samaH / kathaJcit sarvArthavAcakatve'pi yathAsaGketakSayopazamaM sarvatra pravRttiH / tulyapariNAmeSu tulyapariNAmAnAM saGketa:-etajjAtIyA etajjAtIyazabdavAcyA iti / tulyapariNAmitA ca dezAntaravartinAmapyasti / jAtimAtre tvanarthakriyAkAriNi na saGketaH / na khalu vai vyasanamevaitacchabdasaGketanaM lokasya / kimu sarva evAsyArambhaH phalArthaH, niSphalArambhasyopekSaNIyatvAt / na ca jAtimAtraM dAha-vAhAdAvupayujyate / vizeSApekSAyAM tu varaM tatraiva sngketH| . nApyanyApohe vastuni, bhede vastuni pravRtteraghaTanAt, daNDacchedopadeze dnnddiniiv| abhede mudhA bAhyo bahiSkRtaH / avastutve na kiJcidabhihitam / pratyakSasiddhaM 25 ca pravRttyAdi / dRzya-vikalpyayorabhedAdhyavasAyenApi na bAhye pravRttiH, atulyatvAt / 1. pR0 108 // 2. pR0 111 // 3. pR0 113 / / 4. pR0 114 / / 5. pR0 115 / / 6. pR0 116 / / 7. pR0 116 / / 8. pR0 119 // 9. pR0 120 // 10. pR0 120 / / 11. pR0 121 / / 12. pR0 122 // 13. pR0 123 / / 20 2010_05
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 . . dravyAlaGkAre dvitIyaH pudgalaprakAzaH / taMdavAyaviSaye sAmAnyavizeSAtmani zabdasaGketa: / saGketitazcAbhidheyaH / etena vyApakAnupalabdhirapi pratyuktA, parokSasyaiva zAbdaviSayatvAt / yathA anumAtvAbhede'pi sva-parArthabhedaH tathA'trApi / tAvat siddhA pratItiH / sA ced vyadhikaraNAdapi bhavati, ko virodha: ? 5 yathopeyadarzanaM hyaupayikaklRptiH / na tu vyatyayaH / ata evAnumAto'pi bhidyate iti / yadgrahaNapariNatyA jAtA dhIstasya vedinI / nirAkArA'pi tenArthaH pratyakSeNaiva sidhyati // 1 // azuddhajanyaM svApAdau nArthaM tUjjhati zuddhajam / ekopalambhaniyamaH svAbhAsajJAnajanmataH // 2 // sadRzA-'sadRzagrAhyagrAhyavAyaH prapadyate / indriyairjanitatvenA''locaneva pramANatAm // 3 // nAsatyaH pratyayaH zAbdo'skhalanAd vaJcanaM samam / sarvArthavAcakatve'pi buddhiH kAraNamIkSate // 4 // iti saGgrahazlokAH // 10 iti dravyAlaGkAre pudgalaprakAzo dvitIyaH prakAzaH / / 1. pR0 124 // 2. pR0 124 // 3. pR0 129 // 4. pR0 130-131 // 2010_05
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 atha tRtIyo'kampaprakAzaH / athA'kampAni / gati-sthityupagrAhako dharmA-'dhauM / dezAntaraprAptihetuH pariNAmo gatiH / viruddhaH sthitiH / tatpoSaka upagrAhakaH / - etayoH pariNAmino bhAve'pi jJAnAderiva cakSurAdau dharmA-'dharmayorapekSA / na kSityAdau, khagAderviyatyapi bhAvAt, aNUnAM ca / na vAyau, tatrApi bhaavaat| 5 na gatipUrvA sthitiradharme / kvacidabhAve'pi bhAvAcca / nApyAkAze, lokAlokavibhAgasyAbhAvaprasaGgAt, tasya tannibandhanatvAt / jIva-pudgalasadbhAve kAlasyApi sadbhAva: syAt, tatkAryANAM tatrApekSaNAt / na ca tadbhAvaH, sAvadhitvAllokasya / anyathA saMsthAnAbhAvaH / / tata eva na zubhAzubhayoH, avyApakayostannibandhanatve sarvatra tatprasaGgAt, 10 mukteSvapi bhAvAcca, na hi tadgati-sthitI puruSAnupakurutaH / nApyAloka-tamasoH, pratyekamubhayAbhAve'pi bhAvAt / vizeSAvyabhicAre'pi sAmAnyaM vyabhicAri / tadeva ca pakSaH / gati-sthitimattvAcca / sadA sannidhAne'pi etayoH svato gati-sthitipariNAminAmevopagrAhakatvAnna sadA bhAvaH / naM caika evobhayakAryaH, dharmA-'dharmavibhAgAbhAvaprasaGgAt / eka eva hyanyatarastattatpratyayasannidhAnata: sukha-duHkhahetuH sa syAt / tat sakRt sarvArthagati-sthityanugrAhakau lokA-'lokavyavasthAhetU dharmA'dharmAstikAyau siddhau / AgamAcca / amUrtatvAdyAstaddharmA iti / avagAhasya dAtR AkAzam / niyatasya tadabahirbhAvo'vagAhaH / 20 na dAtRtvaM kSityAdau, tadabhAve'pi bhAvAt / na pavane, garIyasA prtiskhlnaat| sarveSAmavyApyavagAhakatvAcca / ne mUrttAbhAve, nirupAkhyasya dAtRtvAbhAvAt / AkAzastu vyApitamatvAdavagAhya eva / taMt sakRt sarvArthAvagAhadAtRtvAdAgamAccAkAzasiddhiH / / - 15 25 1. pR0 135 / / 2. pR0 136 / / 3. pR0 139 / / 4. pR0 141 / / 5. pR0 142 // 6. pR0 143 / / 7. pR0 143 // 8. pR0 143 // 9. pR0 145 // 10. pR0 146 // 11. pR0 147 // 12. pR0 148 / / 13. pR0 148 // 2010_05
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 10 15 dravyAlaGkAre tRtIyo'kampaprakAzaH tatpradezazreNayo dizaH, AdityodayAstApekSayA pUrvAparAdipratyayahetutvAt / Atmani tu svarUpanibandhana eva I pUrvasyAM dizi dravyamiti vyapadezAcchreNikalpanA'vazyaMbhAvinI / paramArthaikadignimittatve tu askhalitaH pUrvAdipratyabhedo na syAt / tadAkAzadezazreNaya eva digvyavahAranibandhanam / se ca lokAlokabhedAd dvedhA / gati- sthitimAlokaH / tasya asaMkhyeyabhAgAdiSu pariNAmabhedAjjIvAnAmavagAhaH / ekapradezAdiSu pudgalAnAm / dharmAdharmayoH kRtsne / aloko'nyaH / na satAmAtmAdInAmabhAvo'nAtmA / guNAdayazca dravyavRttayaH / parizeSAd dravyamanantaM nabhaH / dharmAdIni ekadravyANi, akriyANAM sarvatra ekakAryopalambhAt, acetanAnAmamUrtadravyatvena vA / amUrtatvaM tvapudgalarUpatvAditi / yeyaM gatiH sthitirvA dravyANAmanyakAraNAyogAt / dharmAdharmakRte te avagAho vyomahetustu || 1 || 6 iti saGgrahazlokaH / kAyaH pradezabAhulyam / ekajIva - dharmA -'dharmANAM sakRtsarvamUrtAbhisambandhArhatvAt sadezatvam / anyathA'Noriva tanna syAt / sadezatvena kathaJcidanityatvamapyabhimatam / dezAzcAsaMkhyeyAH, lokAkAzavyAptiyogyatvAditi / 20 AkAzo'pi sadezaH, sakRtsarvamUrtAbhisambandhArhatvAt / anyathA sarvAvagAhinAmekadezatvam, ekadezAvagADhAnekapudgalavat / ekatraiva cAdheya20 svarUpabhAvA-bhAvau syAtAm, vibhAgAdayazca kasyacinna syuH / lokAkAzamasaGghayeyapradezam, zazvadasaMharaNadharmakasya sAvadhitvAt / sarvamanantapradezam, alokAkAzasyAnantatvAditi / anekapradezaH skandhaH / bhAvAMzairaNuH kAyaH / utpAda - vyaya - dhrauvyANi vA kAyaH, pratikSaNamavikAriNo'rthakriyA'bhAvAt, 25 samarthamya sadA jananA-'jananaprasaGgAt / apekSyasyAnuvartinaH pUrvarUpasya nivRtti:, tasya kAryavirodhAt / kAryotpattau vA nivRttiH / uttaramapi vA janayet / 1. pR0 148-149 / / 2. pR0 152 / / 3. pR0 154 / / 4. pR0 155 / / 5. pR0 156 / / 6. pR0 157 // 7. pR0 159 / / "tathA ca dravyAlaGkArakArau - 'Akozo'pi sadezaH, sakRt sarvamUrtAbhisambandhArhatvAt' iti" iti AcAryazrImalliSeNasUriviracitAyAM syAdvAdamaJjaryAm, zlo0 9 / / 8. pR0 161 / / 9. pR0 161 / / 10. pR0 162 / / 11. pR0 162 / 2010_05
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ dravyAlaGkAre tRtIyo'kampaprakAzaH . 21 evamayamazIrNAzeSarUpo yadi prasahya kRtamapi karoti / taMt pratikSaNaM kathaJcid vikAriNa evaarthkriyaa| ekAntakSaNike'pi tadayogAt, niranvayanAzinaH kAryotpattyabhAvAt / na hi nirupAkhyasya janmAbhisambandhaH, sarvataH sarvasyAnutyAdAt / kAraNazakti niyamo'pi asattvAvizeSAdasan / kAraNAnyapi 5 kAryajananasAmarthyamAtramanavadhikaM janayeyuH, avadherabhAvAt / niyatadarzanaM niyatotpAdAvivAde niyatazaktimavagamayet / utpattirbhAvasattaiva / nAsyAH prtipttaa'sti| kintu kuto'pyatarkiteyamupalabhyata iti| ka evaM vAdI sambhavati? muhurmuhuH prapIyamAnAtisnigdhadugdharasopacayopacitAjIrNadoSeNA'pi nAma bhikSuH sambhavati / kenacidAtmanA hi san zakyetAtmani 10 kamapi vizeSamAdhAtum / sarvathA nirupAkhyastu ke rUpahetuniyamamupAditseta ? paryAyotpatteH dravyaM sadavadheH / tanna niranvayanAzina: kAryotpattiH / kAryakAraNabhAvAvagamo'pyevaM na syAt, anvayino grAhakasyAbhAvAt pratyekaM svagocaramAtrasaMvedanAt / na hyagRhItAvadhinA'vadhimattvagrahaH / vizaSTo'pi hi svabhAvo nAnavadhiH / mA bhUdaviziSTa 15 iti / anubhavAviditaM ca vikalpayan vikalpaH kathamupAdeya: syAt ? / tanna kAryakAraNabhAvAvagamaH / yugapat kartRtvamapi na syAt, ekarUpodbhavasyaikarUpatvAt / hetu-pratyayatve api vastusatI na niraMzasya / avastutve tadavasthaH prasaGgaH / ekasya bhinnakAlAdyapekSayA kartRtvaM kramaH / so'pi vartamAnakAlAvasthAyitvAt 20 tattvata: santAnasyAbhAvAcca na syAt / saMvatsarasthitisvabhAvasya samayAdyatikramAt syAnnivRttiH, saMvatsarasyAsamayAdirUpatvAt / zeSasyAnvayaH / vinAzAhetukatvaM pratikSaNavikAritAmupanayet, na niranvayanAzinam, ttraavyaapteH| na ca tat siddhamapi, uttarapariNAmAMzarUpatvAd vinAzasya / sa ca kAraNAnvaya-vyatirekAnuvidhAyI siddhaH / na ca pUrvottarayorbhe do yena 25 pUrvasyopalambhAdi syAt / kimu sa evottarIbhavati / mRdAderupalambho'pyasti / 1. pR0 170 / / 2. pR0 171 / / 3. pR0 173 // 4. pR0 173 / / 5. pR0 175-176 / / 6. pR0 178 // 7. pR0 179 // 8. pR0 180 / / 9. pR0 181 / / 10. pR0 182 / / 2010_05
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 ___dravyAlaGkAre tRtIyo'kampaprakAzaH pradIpAdestamasAdibhAvo bhAvAntaram / prAgabhAvAbhAva eva bhAvodbhavaH, na pradhvaMsAbhAvAbhAve / anarpitasadanuvedhaH pararUpaniSedhaH prasajyanaarthaH / apekSitahetavo'pi visabhAgakSaNAdayo'vazyambhAvinaH / svahetubhyastattaddhetuyogatastathA tathA pariNAmino 5 bhAvAH / tenna vinAzAhetukatvamapi niranvayanAzAya / sAnvayanAzitvaM cAnuvRtta-vyAvRttavastugrahaNapariNAmapratyakSasiddham / na hi bhedAvizeSe'pi ghaTa-paTAdiSviva sthAsa-kozAdiSu vilakSaNaiva pratipattiH, mRdekatvasaMvedanAt / na ca mRdekatve'pi sthAsa-kozAdInAmekaiva saMvittiH, AkArabhedasaMvedanAt / nApi sarvasya sarvatrAskhalitaH pratyayo bhrAntaH / 10 lUnapunarjAtakadalIstambhAdiSvapi naikAntAnanvayo nAzaH / / na cAyamekAntakSaNikeSUpapadyate, anuvRttAkArasyApi bhAvAt / na cAyaM sadRzAparAparotpattitaH, eko'yamiti bhAvAt / anyathA sadRzo'yamiti syAt / tadanubhavasiddhotpAda-vyaya-dhrauvyasamudayaH kAyaH / na caivaM virodha:, asmbhvaat| tathaiva pramANabhAvAcca / pramANAnupapattirhi virodhalakSma / / 15 avikalakAraNasya bhavato'nyabhAve'bhAvagatiH pramANena sahAvasthAnAnupapatteranyA kA ? __ syAdapi sadaiva pRthagAzrayopalabdhAnAmekAzrayayojanAyAM virodhasambhAvanA / na cotpAda-vyaya-dhrauvyANi sadA parasparAnuvedhena pRthagAzrayopalabdhAni / ata eva naikavyavacchedenA'paraparicchedaH / yat punarubhayAMzArpaNayA ekazabdena 20 vastusvarUpAnabhidhAnaM tatrAparAdhyati kSayopazamaH / tannotpAda-vyaya-dhrauvyANAM yugapadbhAve'pi virodhaH / aMta evaikaM sadasadrUpamapi, svarUpAdyaiH sat pararUpAdyairasat / anyathA pratiniyatarUpAdyeva na syAt / naM ca svarUpAdisattvameva viziSTaM pararUpAdyasattvam, aparAsattvAbhAve 25 vaiziSTyasyaivAbhAvAt / saMdasadrUpAddhetoreva sadasadrUpotpattiH, notpannasyAsattvena parato bhedaH / 1. pR0 183 / / 2. pR0 184 / / 3. pR0 185 / / 4. pR0 187 // 5. pR0 187 / / 6. pR0 188 / / 7. pR0 190 // 8. pR0 194 // 9. pR0 197 // 10. pR0 197 // 11. pR0 198 // 12. pR0 199 // 13. pR0 200 // 14. pR0 201 // 2010_05
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 dravyAlaGkAre tRtIyo'kampaprakAzaH 23 ekanimittatve zabdapratyayabhedo'pi na syAt, nimittavairUpyajatvAnimittivairUpyasya / anyathA na pratiniyatopAdAnaparigrahaH / pItameva vA sakalanIlAdipratyayahetuH syAt / / ___ekasmAdanekasaMvidAM bhAve'pi na vijAtIyatvam, sarvajJatAbhedaprasaGgAt / na cArthanibandhanAstabuddhayaH, atItAdiSu bhAvAt / anyathA tadrUpataiva na syAt / 5 na ca vikalpadhiyo na pramANam, samyaganubhavatvAt / tadaskhalitazabdapratyayabhedo bhinnahetureva / pararUpAsattva-svarUpasattvayorabhede'pi na pararUpAsattvavat svarUpasattvasya sarvatra bhAvaH, sarvatra satA svarUpAsattvena bAdhanAt, pararUpAsattvasya prativyakti bhinntvaacc| sadasadrUpate svato dharmiNazca syAdabhedinyau, dharma-dharmiNorekAntabhedA-'bhedayoH sambandhAbhAvAt / tadekaM sadasadrUpamiti / evaM saptabhaGgyapi siddhaa| kAya: pradezabAhulyaM bhAvAMzaistadaNoH punaH / utpAda-vyaya-dhrauvyANAM yadvA kAyaH samuccayaH // 1 // arthakriyA hi naikAntanityAnityeSu yujyate / sadAbhAvaprasaGgaH syAnnAsato hetu-kAryate // 2 // pramANAnupapattiryA tad virodhasya lakSaNam / na khalvanyat tatastApa-zItayorapi lakSyate // 3 // utpAda-vyaya-dhrauvyANAM satAmekatra nAsti sA / atazca sadasadrUpamekamapyupapadyate // 4 // iti saGgrahazlokAH / kAlazcetyeke / iti dravyAlaGkAraH paripUryate sma // kRtiriyaM paNDitarAmacandra-guNacandrayoH / bhadraM bhavatu zrI saMghasya / 20 25 1. pR0 201 / / 2. pR0 202 // 3. pR0 203 / / 4. pR0 203 / / 5. pR0 205 / / 6. pR0 208 / / 7. pR0 213 / / 2010_05
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ dravyAlaGkAre nirdiSTAnAM saMgrahazlokAnAM sUciH / dharmaH phalaM vA bhUtAnAmupayogo bhvedydi| . pratyekamupalambhaH syAdutpAdo vA vilakSaNAt // pR. 3 AtmA kAyapramANo'yaM svasaMvedanamAsthitaH / meyatvAt paravedyatvasiddhau jADyaM na kiM tataH // buddhi- caitanyayoraikye jADyaM buddharadhisthitaH / AtmAnamajaDaM jalpan kathaM na syAdamUDhadhIH // nAmUrtaM vyomavanmUrterbimbyate jaDatAnyathA / sArUpyaM ca na kiM jJAne citre cAnekatA katham // pramANapaJcakAdasminnApte siddhe prapaJcataH / ajaDAtmA niSedhAya prayatnaM vidadhIta kaH // prarUDhamapi rAgAdi svahetuparipanthini / puSTiM prayAte prApnoti kSayaM hetukSayAnmuhuH // yadA prANAdimAn kAya: siddha ekena lAJchitaH / nirvivAdaM tadA siddhAH sarvAH smRtyAdisampadaH // sparza-rasa-gandha-varNA anyonyamavinAbhuvaH / mUrtistadaGkitA ye te pudgalA dvividhAzca te // 1 // aNuH skandhazca tatrANurAdyaM skandhanibandhanam / dravyato bhAganirmukto bhAvato bhAgavAnapi // 2 // tatsaMghAta-vibhedotthaH skandho vyaNvAdiraMzavAn / vicitrabhAvo'dhyakSazcobhRtAdhyakSatvayogataH // 3 // pR. 14 manastamaHzabdodyotAH skandhasyaiva prabhittayaH / paudgalikatvameSAM tu prasiddhaM svasvaliGgataH // 4 // pR. 14 pR. 13 2010_05
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadgrahaNapariNatyA jAtA dhIstasya vedinI / nirAkArA'pi tenArthaH pratyakSeNaiva sidhyati // 1 // azuddhajanyaM svApAdau nArthaM tUjjhati zuddhajam / ekopalambhaniyamaH svAbhAsajJAnajanmataH ||2|| sadRzA-'sadRzagrAhyagrAhyavAya: prapadyate / indriyairjanitatvenA''locaneva pramANatAm // 3 // nAsatyaH pratyayaH zAbdo'skhalanAd vaJcanaM samam / sarvArthavAcakatve'pi buddhiH kAraNamIkSate ||4|| yeyaM gatiH sthitirvA dravyANAmanyakAraNAyogAt / dharmAdharmakRte te avagAho vyomahetustu // kAyaH pradezabAhulyaM bhAvAMzaistadaNoH punaH / utpAda-vyaya- dhrauvyANAM yadvA kAyaH samuccayaH || 1 || arthakriyA hi naikAntanityAnityeSu yujyate / sadAbhAvaprasaGgaH syAnnAsato hetu - kAryate // 2 // pramANAnupapattiryA tad virodhasya lakSaNam / na khalvanyat tatastApa zItayorapi lakSyate || 3 || - utpAda - vyaya - dhrauvyANAM satAmekatra nAsti sA / atazca sadasadrUpamekamapyupapadyate // 4 // 2010_05 pR. 17 pR. 17 pR. 17 pR. 17 pR. 19 pR. 22 pR. 22 pR. 22 pR. 22 25
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2010_05
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrI RSabhadevasvAmine namaH // // zrI zazvarapArzvanAthAya nmH|| // 'dhAmA'maNDana zrI zAntinAthAya namaH // / Namo'tthu NaM samaNassa bhagavao mahaimahAvIraSaddhamANasAmissa // // zrI gautamasvAmine namaH // // zrI sadagurudevebhyo namaH // paramAhatakumArapAlabhUpAlapratibodhaka-kalikAlasarvajJAcAryazrIhemacandrasUrIzvaraziSyAbhyAm AcAryazrIrAmacandra-guNacandrAbhyAM viracitaH svopajJaTIkAsahitaH dravyAlaGkAraH // *dvitIyaH pudgalaprakAzaH // mUrtimantaH pudgalAH / sparza-rasa-gandha-varNA murtiH / saMsthAnaM tu vyabhicAri, dharmA-'dharma-muktAtmanAM loka-zarIrasaMsthAnatvAt / // svopajJaTIkA // evaM tAvada dravyapaJcakamadhyAjIvadravyaM sva-paraparijJAnasampadA sakaladravyANAM 5 * siddhahemazabdAnuzAsanAdivividhagranthapraNetRNAM jainAcAryANAM zrIhemacandrasUrINAM rAmacandraguNacandraprabhRtayo bahavaH ziSyA Asan , teSu rAmacandraH pradhAnaziSyaH / AcArya rAmacandreNa bahavo granthA viracitAH, teSu svopajJaTIkAsahito dravyAlaGkAragrantha AcAryagamacandra-guNacandrAbhyAM saMmIlya viracitaH / janAnAM mate dvividhAni dratyANi - jIvA ajIvAzca / ajIvAH paJadhA pudgala-dharmA-'dharmA-sskAzakAlabhedAta / evaM ca eteSAM SaNNAM TravyANAM yadvA kAlasya jIvAjIvaparyAyarUpatayA jIvAdiSu paJcasu dravyeSvanta- 10 rbhAvAt astikAyAnmakatvAbhAvAca paJcAnAm astikAyadravyANAM svarUpaM tArkikazalyA rAmacandra-guNacandrAbhyAmeva prathama nirUpitaM dravyAlajhAragranthe / atra granthe trayaH prakAzA vartante. tatra prathame jIvaprakAze jIvasvarUpa, dvitIye pudgalaprakAze pudgalasvarUpa, tRtIye'kampaprakAze'vaziSTAnAM dharmAdidravyANAM svarUpaM varNitam / asya granthasya ativistRtA svopaz2aTIkApi AcArya rAmacandra-guNacandrAbhyAM viracitA / dravyAlaGkArasya vikramasaMvat 1492 varSe likhita eka Adarza: 'ahammadAbAda nagare 'hAjApaTelanI pola' madhye 15 saMvegI-upAzraye, aparazcAdarzo rAjasthAne 'beDA' nagare vidyte| kintu tAlapatropari vikramasaMvat 1202 varSe likhito dravyAlaGkAraTIkAyA eka eva hastalikhita Adarzo jesalamerudage jinabhadramarisaMsthApite 2010_05
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthopATIkAmahite dravyAlaGkAre mUrddhAbhiSiktaM prathamaM vyAkhyAyAdhunA tedatyantopakArakaM pudgaladravyaM vyAkhyAtuM tallakSaNamucyate / lakSaNaM ca kacidabhinnaM bhavati yathA'neroSNyam , kacittu minnaM yathA'mereva dhUmaH / tadatra pudgaladravyasyAbhinna lakSaNamabhidhAtukAmaH prAha-mUrtIti / ye pudgalAH sakalalokavizrutAste mUrtimantaH, teSAM mUrtimatva lakSaNamityarthaH / "tadasyAstyasmimiti matuH" [ si0 7 / 2 / 1] iti matupratyayo mUrti-mUrtimatAM kathazcidabhedAbhityayoge bhavati / pUNAda 5 24 galanAca pudgalA: paramANuprabhRtayo'nantAnantaparamANuskandhaparyavasAnA gRhyante / bahuvacananirdezo jIvadravyavat pRdgaladravyamyAnekatvapratipAdanArthaH / pRgaladravyaM dhanantabhedam / ___ nanu sarvamapi vAkyaM sAvadhAraNameva, niravadhAraNamyoccAraNavaiyarthyAt / avadhAraNaM ca svayogavyavasthA-'nyayogavyavacchedA-'nyantAyogavyavacchedekhedhA, yathA caitro dhanurdhara eva, pArtha eva dhanurdharaH, nIlaM sarojaM bhavatyeva / tadatra kathamavadhAryate ? ucyate, dvadhA-mUrtimanta 10 eva pudgalAH, na kadAcidapyamUrtimantaH / tathA mUrtimantaH pudgalA eva, nAnyAni jIvadravyANIti / atha mUrtimAha--mpaizeti / ye'mI sparza-rasa-gandha-varNAste mUrtiriti bhaNyante / tatra 2B sparzagrahaNamAdau sarvasaMsArijIvagrahaNayogyatvAt / anantaraM rasagrahaNam , sparzagrahaNe sati 15 tadgrahaNAt , sparzagrahaNAnantaramAvi hi rasagrahaNaM / varNAt prAg gandhavacanamacAkSuSatvAt / ante varNagrahaNaM 'sthaulye sati tadupalammAt / nanvanye saMsthAnaM mUrtimAhuH, tat kimucyate sparzAdayo mUrtirityata AhasaMsthAnaM tviti / saMsthAnaM punaryadi mUrtizabdenocyeta tadA pudgalalakSaNaM vyamicAri syAt , apudgalarUpANAmapi dharmAdInAM pudgalavaprasaGgAt / kutaH 1 dharmAdharmeti / dharmAdharmazabdAbhyAM dharmAstikAyA-'dharmAstikAyau vakSyamANau gRote, na tu puNya-pApe, tayoH 20 granthabhANDAgAre vidyate, kintu durdai vAta prathamaprakAzasya TIkA tatra na labhyate, kevalaM dvitIya-tRtIyaprakAzayoreva TIkA tatra vidyate, asminAdaroM mUlaM nAsti kevalaM TakivAsti, kintu granthakRdrayAM likhitAni bahUni TippaNAni tatra santi, teSu ca TippaNeSu sUtrANyapi tatra tatra nirdiSTAni vidyante / etAnAdarzAnabalambya mUlaM TIkAgranthaSTippaNAni cAtra asmAbhirmadrayante / yAni tu TippaNAni asmAbhiratra nirdiSTAni tAni. etAdRzena cina aGkitAnIti dhyeyaM sudhIbhiH / / 25 1 jIva / / 2 mRtimantaH pudgalAH // 3 sparzarasagandhavarNA mUrtiH // 4 kimartham // 5 trayo-s pyete'cAkSuSAH / / 6 pUrveSAM sUkSmatve'pi / / 7 saMsthAnaM tu vyabhicAri // 8 atiprasaGgi // 9 dharmAdharmamuktAtmanAM lokazarIrasaMsthAnatvAt / / 2010_05
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3B 10 pudgalasvarUpavarNanam / pudgalatvasyeSTatvAt / muktAtmAnaH prakSINAzeSakarmANaH samadhirUDhasiddhazilAsthalA jIvAH / 3A teSAM dharmAstikAyA-'dharmAstikAya-muktAnmanAM loke zarIrasaMsthAnatvAt , loka-zarIrayo: saMsthAna saMsthAnaM yeSAmiti " uSTa mukhAdayaH" [si03-1-23 ] ityekasaMsthAnapadalopI samAsaH / dharmAdharmAstikAyanimittagatisthitivyavacchinno vyomabhAgo lokaH, yadvakSyAmaH " gati-sthitimAllokaH " iti / tatra dharmAdharmAstikAyayorlokasaMsthAnameva 5 saMsthAnam , tAbhyAmakhilasyApi lokasya vyAptatvAt , lokasya ca saMsthAna pratipannavaizAkha sthAnasya kaTitaTAvasthitakarayugmasya puruSasya yAdRzaM tAdRzaM bhavati / taduktam"vaizAkhasthAnasthaH puruSa iva kaTisthakarayugmaH // " [ prazamastau 210 ] iti / muktAtmanAM punastribhAganyunasvazarIrasaMsthAnameva saMsthAnam , taduktam" jaM saMThANaM tu ihaM bhavaM cayaMtasya casmisamayammi / AsI ya paemaghaNaM taM saMThANaM tahiM tasma // dIhaM hassaM vA vA jaM carimabhave haveja saMThANaM / tatto tibhAgahINA siddhANogAhaNA bhaNiyA // " [Avazyakaniyuktau gA0 969-970 ] iti / tasmAd yadi saMsthAnaM mUrtizabdenocyeta tadA dharmAdInAmapi tasya bhAvAt pudgala- 15 lakSaNaM vyabhicAri syAditi sparzAdaya eva mUrtiH / tathA'sarvagatadravyaparimANamapi mUrtizabdena nocyate, AtmanAmapi pudgalatvapramaGgAt , 'teSAmasarvagatatvasya prasAdhitatvAt / samprati pratyekaM sparzAdInAM lakSaNaM bhedAMzca pratipAdayati sparzanena grAhyaH pariNAmaH kaThinAdiraSTadhA sparzaH / prAyo'namanasya hetuH kaThinaH / sannatema'duH / adhogaterguruH / tiryagUrdhagate- 20 laghuH / kAThinyA-'pAkayoH zItaH / mArdava-pAkayoruSNaH / cikkaNatvA-cikkaNatve snigdha-rUkSAviti / ____ sparzanena sparzanendriyeNa grAhyo viSayIkAryoM yo vastunaH pariNAmaH paryAyavizeSaH 4A kaThinAdiH ma sparza iti sambandhaH / AdigrahaNAd mRdu-guru-laghu-zItoSNa-snigdha-rukSANAM 1 vaizAkhasthAnastha iti // 2 * tulA-" lokyata iti lokaH / . . . . . sa ca dharmAdharmAstikAyavyavacchinnama- 25 zeSadravyAdhAraM 'vaizAkhasthAnasthakaTinyastakarayugmapuruSopalakSitamAkAzavaNDa paJcAstikAyAtmako veti / " - AcArAGgaTIkA pR0 83 8 // 3 prasa [prathamasamAsa: = bahuvrIhiH atra vivakSita ityarthaH] // 4 3' [ tRtIyA vibhaktiratra vigrahe jJeyA ] || 5 vizeSitaH // 6 AtmanAm // 7 asmAkaM mate // 8 sparzanena grAba. pariNAmaH kaThinAdiraSTadhA sparzaH // 2010_05
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4B SA svopajJaTIkAsahite vyAlaGkAre grahaH / etAvallakSaNam - yo vastUnAM pariNAmavizeSa: sparzanendriyeNa gRhyate sa sparza iti / aSTagheti bhedakathanam, tasya sparzasyASTa bhedA bhavanti yaH sparzanena grAhyo yazcASTabheda iti vizeSaNamamuccayAt sparzAbhAvena na vyabhicAraH / sa hi sparzanagrAdyo bhavati, na medaH / evaM rasAdiSvapi yojyam / do samprati sparzabhedAnapi yathAkramaM lakSayati- anamanasya vastUnAmasaMnateH prAyo yo hetuH 5 kAraNaM sparzaH sa kaThina ityucyate / yataH sparzAdvistRnAm namana kriyA'bhAvaH sa sparza: kaThina ityartha: / ' prAya: 'zabdaH saMnto'tmanabahutvavacano'vyayam, ayaM ca yathAsambhavamuttaratra sambandhanIyaH / tathA vastuna manamanasya yo hetu: sparza sa mRdurityucyate / yataH sparzAdvastunAM namanakriyA sa sparzo mRdurityarthaH / pUrvasUtropAttaM hetupadaM sarveSvapyuttareSu bhedalakSaNasUtreSu 10 SaSThayantapade sambadhyate / tathA adhogatarvastunAmadhogamanasya yo hetuH sparzaH sa gururityucyate / yato vastUnAmadhogamanakriyA sa sparzo gururityarthaH / tathA vastUnAM tiryakaM Urtha ca gatergamanasya yo hetuH sparzaH sa laghurityucyate / yato vastUnAM tiryagRdhaM ca gamanam sa sparzo laghurityarthaH / 'prAyaH 'zabdAnuvRtteH paramA- 15 NUnAM kadAcidadhogamanena vyabhicAraparihAraH / laghuH pRthak sparzo na prApnoti gurutvAbhAvarUpatvAttasyeti cet, na, gurutvasyApi laghutvAbhAvarUpatvaprasaGgAt / gurutvasyAbhAvarUpatve tAratamyaM na prApnotIti cet, na laghutvasyApi gurutvAbhAvarUpatvena tAratamyAbhAvaprasaGgAt / tasmAd gurutva-laghutve pRthageva sparzAviti / tathA vastUnAM kAThinyasyA'pAkasya cAklinnatAyAH prAyo yo hetuH sparzaH sa 20 SB zIta ityucyate / yato vastUnAM kAThinyA- jyAkau bhavataH sa sparzaH zIta ityarthaH / tathA vaistUnAM mArdavasya mRdutAyA: pAkasya ca viklitteryo hetu: sparzaH sa uSNa ityucyate / yato vastUnAM mArdava-viklittI matrataH sa sparza uSNa ityarthaH / 1 abhAvasyaikarUpatvAt / / 2 prAyo'namanasya hetuH kaThinaH // 3 sakArAntaH || 4 sannatermRduH // 5 tinasAdInAm || 6 adhogaterguruH // 7 tiryagUrdhagaterlaghuH || 8 idaM guru idamatizayena guru iti 25 tAratamyaM na syAdabhAvarUpasya tAratamyAsambhavAt || 9 himAdInAm || 10 kAThinyApAkayoH zItaH // 11 mArdavapAkayoruSNaH // 2010_05
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ pulasvarUpavarNanam / tathA vastUnAM ye cikaNatvA 'cikkaNatve te yathAsaMkhyaM snigdha-rukSau svaza veditavyau / cikaNatvapariNAmaH snigdhaH, acikkaNava pariNAmastu rUkSaH / idaM ca svarUpameva 6A kSaNamagneSyamitra / ye tu bandhAbandhahetutvaM lakSaNamAhusteSAM svarUpa saMkaraprasaGgaH, ubhayorapyubhayahetutvAt / etaccottaratra vakSyAmaH / ' iti 'karaNaH sparzabhedeyattAvadyotakaH / na rUkSo nAma guNo'sti snehAbhAve rukSavyavahArasiddheriti cet, na, rUkSAbhAve sneha - 5 6B vyavahAraprasaGgAt snehasyApyabhAvApattirteH zItAbhAve uSNavyavahAra prasaktyoSNa guNAbhAvAnupaGgAcca / sparzanendriyajJAne zItavaduSNaguNasya pratibhAsanAduSNo guNaH sparzavizeSo'stIti cet tarhi snehavat sparzanendriyajJAne rUkSasyAvabhAsanAt kathaM rUkSo guNo na syAt tasya bAdhakAbhAvenA'pratikSepArhatvAt ? tasmAt snigdha-rukSau cikkaNatvA 'cikaNatvapariNAmarUpau pRthageva guNAviti / " , evaM sparzasya lakSaNaM bhedAna "bhedalakSaNaM cAbhidhAya rasasya pratipAdayati rasanena tiktAdiH paJcadhA rasaH / kaphazAntestiktaH / pATavasya ca kaTuH / raktadoSAdizAnteH kaSAyaH / AsravaNa- kledanayoramlaH / hlAdana - bRMhaNayormadhuraH / lavaNo madhurAntargataH saMsargajo veti / 7B raisanena rasanendriyeNa grAhyo yo vastUnAM pariNAmastiktAdiH sa rasa iti sambandhaH / 15 7A 'Adi' grahaNAt kaTukaSAyAmla-madhurANAM parigrahaH / etAvallakSaNam -' yo vastUnAM pariNAmavizeSo rasanendriyeNa gRhyate sa rasaH / paJcadheti bhedakathanam / tasya rasasya tiktAdayaH paJca bhedA bhavanti / samprati rasabhedAnapi yathAkramaM lakSayati -- ka~phasya leSNaH zAnterupazamasya yo hetU rasaH sa tikta ityucyate / yataH zleSmopazamo bhavati sa rasastikta ityarthaH / 20 tathA pATavasya galAmayazokAdighAtena paTutAyAzcakArAt kaphazAnteya hetu rasaH sa kadurityucyate / yataH zarIrapATava - kaphazAntI bhaktaH sa rasaH kaTurityarthaH / tathA raktadoSasya 'Adi' zabdAt kaphapittayozca zAnteryo hetU rasaH sa kaSAya ityucyate / yato raktadoSAdi nivarttate sa rasaH kapAya ityarthaH / 1 1 ciNatyA cikkaNatve snigdharUkSAviti / 2 pUrveSAM sparzAnAM kAryadvArA lakSaNatvamasya tu svarUpameva 25 lakSaNam // 3 snigdharukSayoH || 4 snehasyApi rukSAbhAvApattyA bhavaduktaM na I snehavyavahAraprasaGgAt // 5 prAyo'namanasya hetuH kaThina ityAdi // 6 gsanena paJcadhA rasaH / / 7 kaphazAntestiktaH // 8 pATavasya ca kaduH / / 9 raktadoSAdizAnteH kaSAyaH // hetumAha-rUkSAbhAve tiktAdiH 2010_05
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthopATIkAsahite dravyAlaGkAre tathA AsravaNasya lAlAnuteH kledanasya ca raMdanamArdavasya yo hetU rasaH so'mla ityucyate / yato lAlAsati-dantaklibate bhavataH sa raso'mla ityarthaH / mAtuluGgakapitthAdirasamAharatAM hi lAlAsati-dantaviklittI dRzyete / tathA hAdanasya paramA hAdasya haNamya ca zarIrapuSTayoM hetU rasaH sa madhura ityucyate / yataH paramAhlAda8A zarIropacayau bhavataH sa raso madhura ityarthaH / / nanu lavaNo'pyasti rasaH, tat kathaM na paJcasaMkhyAvirodha ityata Aha-lavaNo madhurAntargato madhurAntaHpAtIti tadgrahaNenaiva gata iti na saMkhyAvirodhaH / prakArAntaramapyAha-saMsargajo vA, rasadvaya-trayamIlanasamuttho vA lavaNo rasa iti tadgrahaNenaiva gatastato na saMkhyAvirodhaH / tikta-madhurA-'mlarasasamuttho hi lavaNarasaH, teSAM topatsaMvedanAditi kecidAcakSate / 'iti'karaNo rasabhedeyattAvadyotakaH / 10 samprati gandhasya lakSaNaM bhedau ca prAha ghrANena surabhyAdide'dhA gandhaH / aunmukhyasya surabhiH / vaimukhyasyAsurabhiriti / 'prANena ghrANendriyeNa grAhyo vastUnAM pariNAmavizeSaH surabhyAdiyaH sa gandha iti 8B sambandhaH / AdigrahaNAdasurabhigrahaH / etAvallakSaNam - 'yo vastUnAM pariNAmavizeSo 15 ghrANendriyeNa gRhyate sa gandhaH' / dvedheti bhedakathanam , tasya gandhasya surabhyasurabhI dvau bhedau bhavata: / ____samprati gandhabhedAvapi pratyekaM lakSayati-prAya aunmukhyasyotsukyasyopabhogAmilApasyetyarthaH, yo heturgandhaH sa surabhirityucyate / yato gandhAdonmugghyaM bhavati sa sumirityrthH| 20 tathA "vaimukhyasya vicikitsAyA upabhogAmilApanivRtterityarthaH, yo heturgandhaH so'surabhirityucyate / yato gandhAt puruSasya jugupsA bhavati so'surabhirityarthaH / 'iti'karaNo gandhabhedeyattAvadyotakaH / 1 AmraSaNa-kledanayoramlaH // 2 bIjapUrakAdibhakSaNAt dantAnAmamlatvam // 3 haadn-bRhnnyormdhurH|| 4 lavaNo madhurAntargataH // 5 madhurAd mAdhurya jAyate tathA lavaNAdapi mAdhuryam / ato mAdhuryakAraNAt 25 lavaNo'pi madhuro rasa ucyate // 6 saMsargajo veti / / 7 etadAcAryApekSayA saMsargeti sUtram // 8 ghrANena surabhyAdidhA gandhaH // 9 aunmukhyasya surabhiH // 10 vaimukhyasyAsurabhiriti // 2010_05
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ - pudgalasvarUpavarNanam / 9A mamprati varNamya lakSaNaM bhedAMca prAha cakSuSA kAlAdiH paJcadhA varNaH / udvegasya kAlaH / raudrakSobhayorlohitaH / prasAdasya zukla: / dRzornIlaH / vighAtasya potaH / saMyogajaH sAraGgaH / iti mUlabhedAH / cakSuSA cakSurindrayeNa grAhyo vastUnAM pariNAmaH kAlAdirvarNa iti sambandhaH / 5 AdigrahaNAlohita-zukla-nIla pItAnAM parigrahaH / etAvallakSaNam - 'yo vastUnAM pariNAmavizeSo nendriyeNa gRhyate sa varNaH' / paJcadheti bhedakathanam / tasya varNasya kAlAdayaH paJca bhedA bhavanti / sampati varNabhedAnapi pratyekaM yathAkramaM lakSayati-udvegasyeti udvaMgasyA'rate heturvarNaH sa kAlayati mano malinIkaroti kAla ityucyate / yato mAnasasyodvego 10 bhavati sa varNaH kAla ityarthaH / maSI-nIlI-kardamA-'ndhakAra-pizAcAdivarNamavalokayatA "B hi manaH samudvijate / ata evAyaM zuklavirodhI, tasya manonairmalyahetutvAt / prAyo'nu vRttebhramarAdInAmAhlAdajanakatvena vyabhicAranirAsaH / tathA raudrasya kSobhasya ca yo hetuvarNaH sa lohita ityucyate / yato manaso rudratvakSubhitatve bhavataH sa varNo lohita ityarthaH / tathAhi-rudhiraM raktakaravIrakusuma- 15 prakAkinAM mamagaGgaNabhuvaM ca samAlokayanAM kSatriyakumArANAM raudraH pariNAmaH prAdurbhavati / tathA mantravizeSamAdhaneSu raudrAvezAvirbhAvAya sakalamapi nepathyopahAra-sthAna-dhyeyAdikaM lohitaM kriyate / saidro raso'pi lohitavarNoM varNyate / yad bharatamuniH " zyAmo bhavetta zRGgAraH, sito hAsyaH prakIrtitaH / kApotaH karuNazcaiva, rakto raudraH prakIrtitaH // " [nATyazAstre 6 / 42 ] 24 tathA rudhiraM raktakaravIrakusumaprakarAGkitA samarAGgaNabhuvaM cAlokayatAM kAtarANAM kSomo bhavati / yadAha. 10A " viSTAkamija udvegI kSomaNo rudhirAdijaH / " [nATyazAkhe 6 / 81] vIbhatso dvividha iti / 1 cakSuSA kAlAdiH paJcadhA varNaH // 2 udvegasya kAlaH // 3 rodrakSobhayolohitaH // 25 2010_05
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopATIkAsahite dravyAlaGkAre tataH puruSabhedena lohito varNoM raudrasya kSobhasya ca hetuH / sindarAdivarNasyAhAdakatvena vyabhicAraparihArArthA prAyo'nuvRttiH / tathA presAdasya manasaH prasannatAyA yo heturvarNaH sa zokati tatra mano gacchatIti zukla ityucyate / yato varNAd manasaH pramattirupajAyate sa zukla ityartha / bhavati ca sitakusumA'mbhoja-zazAGkamaNDalAdi vilokayatAmabhinavAmbudhagpayaHprakSAlitAMzukasyeva manaso nairmalyam / 5 tathA 'zornetrayoH prasAdasya yo heturvarNa: sa nIla ityucyate / prasAdasyeti pUrvopAttamabhisaMbadhyate / dRzozca pramAda AhlAda eva. nitAntakhinnApi hi dRSTiH kAnanA-'vanIruharAjI-pallavAnyavalambya parAmAhAdasampadamadhirohati / 10B tathA dezovighAtasyopaghAtasya yo heturvarNaH sa pIta ityucyate, dRzoriti pUrvo pAttaM smbdhyte| yato varNAd dRzorupaghAto bhavati sa pIta ityrthH| tathAhi-cAmI- 10 kara-vaizvAnarAdikaM bhAsvaraM rUpamavalokayantI dRSTirupahanyate / nanu zavalo'pyasti varNaH, tat kathaM na paJcasaMkhyAvirodhaH ? ityata AhasaMyogajo dvi-tri-catu:-paJcavarNAnAM mizraNajaH sArako varNa iti tadgrahaNeneva gata iti na sNkhyaavirodhH| iti mUlabhedAH, ete sparzAdInAM mUlabhedA mUlajAtayo bhavanti / avAntarabhedAH 15 11 punaramISAmanantA na zakyante parigaNayitumiti na teSAM satrasaMgrahaH / kaH pariNAmazabdasyArtha iti ucyate tadbhAvaH pariNAmaH / dravyAnuvRttyA na pUrvottarAvasthayorekAntabhedaH / ata eva na sAMkaryam / pariNAma-pariNAminoH syAdabhedaH sambandhaH / ata eva syAdekatvA-'nekatva-nityatvA-nitya- 20 tvAni / etau copalabdhilakSaNaprAptAvupalabhyate / bIjAni dhAnyatvena pariNamya bhaumaM taptAyaspiNDavadodakaM ca rasaM bAlakA iva savitrIstanyamAharanti kisalAdibhiH pariNAhobhavanti / dugdha-dadhIni ca tApAbhitaptAni sphArIbhavanti / 1 prasAdasya zuklaH // 2 dazornIlaH // 3 vighAtasya pItaH // 4 saMyogajaH sAraGga 25 iti mulabhedAH // 5 * *mambandhaH' iti padaM bhUlAdaza nAsti, TIkAdazaM tu TippaNe vidyate // 2010_05
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariNAmasvarUpavarNanam / 'tena tena vivakSitendriyagrAhyatvAdinA rUpeNa bhavanaM bhAvaH pudgalAnAmutpAdaH pariNAmo bhaNyate / yadamISAM pudgalAnAM dravya-kSetrAdIna sahakAriNaH prApya tat tat kaThinAdirUpamAvibhavati sa pariNAma ityarthaH / athavA samastapaJcAstikAyavyApipariNAmalakSaNatayedaM vyA khyAyate- teSAM jIvAdidravyANAM pratiniyanarUpeNa bhavanaM bhAva utpAdo yaH sa pariNAmaH / 11B teSAmiti kartari SaSThI / tatastAnyeva dravyANi tathA bhavanti, na kUTasthanityAnyava tiSThante, 5 nApi sarvathotpadyante, nApi sarvathA vinAzamAvizanti / kiM tarhi ? kathaJcit pUrvarUpamapahAya rUpAntaramAskandantIti midam / sa ca pariNAmaH prayoga-visAprabhavatvena dvadhA / tatra visrasApariNAmo'nAdirAdimAMzca / cetanadravyasya tAvajIvanva-bhavyatvA-'bhavyatvAdinAdiH / aupazamikAdiH puna12A gadimAna / sa tu karmopazamAdyapekSanvenApauruSeyatvAt kazcid vaissikH| acetanadravyasya 10 tu lokasaMsthAna-mandarAkArAdignAdiH, indradhanurAdigadimAna , puruSaprayatnAnapekSatvAdeva vaisramikaH / prayogajaH punardAna-zIla-bhAvanAdizcetanasya, gurUpadezalakSaNapuruSaprayatnApekSatvAt / ghaTamaMsthAnAdizcetanasya, kulAlAdipuruSaprayatnApekSatvAt / dharmAstikAyAdidravyasya tu vaisasiko'saMkhyeyapradezatvAdiranAdiH, pratiniyatagatyupagrahahetutvAdirAdimAna / prayogajo yantrAdigatyupagrahahetutvAdiH, puruSaprayogApekSatvAditi / 15 12B atha dravyANAmayaM pariNAmaH ki pUrvaparyayamya parityAgAdutAparityAgAdbhavati ? tatra yadi parityAgAt tadA pUrvaparyayasya sarvathA svaramanigedhe svabhAvAntaramapUrvamutpadyata iti pariNAmarUpataiva na syAt / anvayA'parityAge visrasA-prayogaprabhavo dravyavikAraH pariNAma iti hi jainAH samAmananti / athAparityAgAt tadA pUrvottaraparyayayo: mAMkaryeNa vRddhAvasthAyAmapi yauvanopalamma: syAt , na caivam , tasmAnna pariNAmo vAstava iti / 20 tatra prathamapakSamAzrityAha-'dravyeti / na pUrvottarAvasthayorekAntena sarvathA bhedo'sti yena pariNAmarUpatA na syAt , dravyAnuvRtteH dravyamya pUrvaparyAyavyApino manuSyatvAderuttaraparyAye13A 'nuvarttanAt / etaduktaM bhavati- na bAlyAdiH paryAyaH sarvathA nivarttate, nApyanuvartate, kintu bAlyAdiceSTitAdimAtreNa vinivarttate manuSyatvenA'nuvartata iti kathaM pUrvottarayorekAntabhedena pariNAmarUpatA na syAn , dravyasyAnvayena pariNAmalakSaNayogAt ? 1 tadbhAvaH pariNAmaH // 2 svarUpeNa // 3 pUrva pudgalAnapekSya pariNAma ukta idAnIM samastAn // 4 kunthyAdirUpeNa // 5 sakaSAyatva-asaMkhyeyapradezatvA-Smartatva-sakarmakatvAdiH // 6 buddhipUrvakAtmavyApArarahitattvAdityarthaH / yathA granthibhedAnantaramaupazamikasamyaktvakAle aupazamiko bhAvo ghaNTanagholanAnyAyena // 7 varSadharAdayaH / / 8 paramANvAdInAm // 9 yantravAhanAdInAM yA gatistasyA api dharmAstikAyo hetuH // 10 pUrvaparyAyasya / / 11 dravyAnuvRttyA na pUrvottarAyasthayorekAntabhedaH // 30 25 2010_05
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthopATIkAsahita tavyAlakAre bhata eveti, / yata eva dravyamevamanuSyatvAdyanuvartate na tu vAlyAdiparyAyaceSTitAdIni tata eva na pUrvottarAvasthayoH sAMkaryamasti, tataH kathaM vRddhAvasthAyAM yauvanopalambhaH syAt ? 13B nanu yadi pariNAmAbhyAM pariNAmino bhedastadA'mau tadavastha eveni kathaM pariNataH syAt ? na ca tatsambaddhayodharmayorutpAda-vinAzAbhyAM tasya pariNAmo vyavasthApagituM zakyaH, sadamatoH pambandhAbhAvena tensambaddhanvasyAghaTanAt / athAbhedaH, tadaikammAt pagNiAmirUpAda- 5 bhedenotpAdavinAzavato: pariNAmayoH pariNAmisvarUpavadekatvameveti kenAzrayeNa pariNAmI pariNataH syAt ? pagNintuzca sakAmAdabhedAt pariNAmayoH paNintasvarUpavana nivRttirnApi prAdu. 14 vi: / pariNAmAbhyAM ca pariNantugbhedAt pariNAmasvarUpavadutpAda-vinAzau "syAtAm / na caivam . atona kamyacit pariNAmaH sidhyatIti / / sama, yasmAt pariNAma-pariNAminoravasthAvasthAtroH syAt kathaJcidabhedo'vyatireka: 10 sambandho'sti / yadyakAntena paryAyAmyAM dravyaM bhedyeva syAt tadA na syAdeva dravyamya pariNAmaH, kintu kathaJcidabhedo'pyasti, tato na doSaH ana evaikAntAbhedapakSoktadoSo'pi prativyUDhaH, ekAntAbhedasyAnabhyupagamAt / tataH paryAyebhyaH kathaJcidabhedAt dravyamapyutpAda vinAzavadiSyate / paryAghANAM ca dravyAta kathaJcidabhedAt "dhauvya miti / na ca kenApyA140 kAreNa meraH kenApyameda iti vyavasthA'sti / yato na khalu sa ko'pyAkAro dharmiNo 15 dharmANAM yA cakAsti yena meda eva vA'meda eva vA / kintu marveSAM maryakAreSu medAmedau saMvalito, ata AkAgbhedadvAreNApi doSodbhAvanaM paramiddhAntahasyAnavagamaM pizunayati / tammAt pariNAma-pariNAminokAntena medo nApya medaH, kintu myAdameda iti marva sumtham / __ aMta eveti / yata eva dRSya-paryAyayoH kathacidabhedamtata evAnayoH syAta kathaJci- 20 15A dekatvAnekatvanityatvAnityatvAni bhavanti / paryAyANAM kathaJcidekatvam , ekammAd dravyAdabhinna tvAt / tathA dravyasya kathaJcidanekatvam, paryAyemyo'bhedAta / tathA paryAyANAM kathaJcinityatvam , 1 ata eva na sAMkaryama // 2 pUrvottarAbhyAm // 3 pariNAmI // 4 pariNAminaH // 5 nanu tau pariNAmI santAvasantau vA / yadi santau tadA svakAraNAdeva svatantrayorutpAdAta kathaM sambandhaH? tadAha-"pAratantryaM hi sambandhaH siddha kA paratantratA / tasmAta sarvasya bhAvasya sambandho nAsti vastutaH // " [sambandhaparIkSA] / 25 athAsantau tdaa'vidymaantvaadevaasmbndhH| tadAha- "parApekSA hi sambandhaH so'san kathamapekSate / saMbha sarvanirAzaMso bhAvaH kathamapekSate // " [sambandhaparIkSA 1||6 pariNantuH // 7 yathA pariNAmisvarUpamekaM tathA tadabhedAt tayorapi syAdityarthaH // 8 prinnaaminH|| 9 pariNAmapariNAminoH syAdabhedaH sambandhaH / / 10 dravyarUpatayA // 11 yenAkAreNa bhedastenAkAreNa kathamabhedo viparyayo vA parasparamAkArayorvirodhAdityAdi doSodbhAvanam // 12 ata eva syATekatvAnekambanityanyAnityayAni / / 2010_05
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariNAmasvarUpavarNanama / trikAlAnvayino dravyAdamedAt / tathA dravyasya kathatrida ninyatvam . utpAda-vinAzAkitebhyaH paryAyebhyo'bhedAdini / nanu na pravarttamAna-nivartamAnaparyAyadvayAtiriktaM dravyamupalabdhilakSaNaprApta darzanapathamavatarati, nanastAdRzamamadrayavahArayogyameva viduSAmiti / ucyate- 'etau ca pagNiAma-pariNAminAvupalablikSaNaprAptAvulampayogyau santAvupalabhyete / jAnidrayApekSaM 'dvivacanam / ghaTa- 5 kapAlAdayaH paryAyAstadanvayinI mRdUpatA ca pratyakSeNopalabhyate / idameva hi mRdra patAyA anvayinyA upalambhanaM yadabhayomarmAhatvena grahaNama / yadi cAnvayo na syAt tadA 15ghaTarUpatayeva mRdUpatayApi ghaTAt kapAlAnAM bhedAda mAinvena grahaNaM na syAt / ghaTarUpasya kalayApi kapAleSvananuvartanAt / tammAna patyakSasiddhau pariNAma-pagNiAminAviti / pagNiAmino vyavasthitA-'vyavasthitadoSAt pariNAmAbhAva iti cet , na, ane- 10 kAntAt / na hi vayamAre bIjaM vyavasthinamevAbhyupagacchAmaH, vigedhenADugabhAvapramaGgAt / 16 nApyavyavasthitameva, agamya bIjapariNAmatvAbhAvapramaGgAt , padArthAntarapariNAmatvAbhAva vat / kiM tarhi ? vanaspatitva-zAlitvAdibhigDare vIjaM syAd vyavasthitaM mamthAna-dhIjatvA17 dibhiH syAdavyavasthitaM pratipadyAmahe / tannaikAntena vyavasthitatvAvyavasthitatve / syAnmatam-na bIjamarATindhana paggiAmate, vRddhayabhAvaprasaGgAt / yo yatpariNAmaH 15 sa tato na vRddhimAna dRSTo yathA payaHpariNAmo dadhyAdiH, bIjapariNAmazcAGkagadiH, tasmAna tato vRddhimAniti vIjamAtramaGkagadiH myAdatatpariNAmo veti / uktazca - " kiMJcAnyadyadi tad bIjaM gacchedaGkagnAmiha / vivRddhirakurasya syAt kathaM bIjAdapuSkalAta // 1 // atheSTaM "ne sImaigaidakaizca vivaddhate / 20 . nanvevaM mati bIjasya pariNAmo na yujyate // 2 // AlitaM jatunA kASThaM yathA sthalandhamRcchati / nanu kASThaM tathaivAste jatu cAtra vivadvate // 3 // 17B 1 utpadyamAna || 2 vinazvara // 3 yadupalabdhilakSaNaprAptaM sannopalabhyate tamnAsti yathA kharaviSANam , nopalabhyate ca dravyam / / 4 upalabdhilakSaNaprAptaM sat anupalabhyamAnam // 5 etau copalabdhilakSaNaprAptAvupalabhyete // 25 6 anyathA pariNAmAnAM bahutvena bahuvacanaM syAt / / 7 mRtvena // 8 bIjatva || 9 * idaM zlokacatuSTavyaM tasvArthamatrasya gajavArtike'pi uddhatam 5 / 22 // 10 tava jaina // 2010_05
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopajJaTIkAsahite dravyAlaGkAre tathaiva yadi tadvIjamAste yenAtmanA sthitam / rasAzca vRddhiM kurvanti bIjaM tatra karoti kim // 4 // " [ ] iti / tadetanna / yasmAd bIjAni dhAnyatvena akuratvena pariNamya tadrUpatAmanubhUya kisalayAdibhiH pariNAhIbhavantIti sambandhaH / kiM kurvanti ? bhUmeH pRthivyA imaM bhaumaM rasaM tapto 18A vahnisAdbhUtaH sa cAsAva'yaso lohasya piNDazca sa ivodakasyemamaudakaM ca rasamAharanti iti 5 sambandhaH, bAlakA iva DimbhA iva, savitrI mAtA, tasyAH stanyaM dugdhamiti sAdharmyadRSTAntaH / kisalaM navakisalayam / AdizabdAta patra-kANDAdigrahaH / pariNAhIbhavanti vizAlIbhavanti / bIjAnAM hyaGkuramAtrapariNAme vyApAraH, vRddhau tu bhaumodakarasasya / na cetAvatA'mISAM ttprinnaamtvvirodhH| pariNAmasya hi taidbhAvamAtrameva lakSaNaM na vRddhayabhAvo'pi / taccAmISA- 10 mastyeva / tato'kuramya ramAd vRddhAvapi bIjasya tatpariNAmatA na virudhyate / ata eva jatukASThadRSTAnto viSamaH / bIjaM hi bhaumodakarasaH svapariNAmamapahAyAkurarUpatAM dhatte, na tvevaM jatunA kASThaM svapariNAmamujjhati / tataH kASThamya tAdavasthyaM yuktaM na vIjasya / tasmAdaGkuramya vRddhAvapi bIjapariNAmatA na virudhyate / samprati vyApti vighaTayati-dugdhadadhIni ca tApenA''gneyena mAnavIyena cA'bhitaptAni 15 sphArIbhavanti mUlaprakRteH sakAzAdadhikIbhavanti / zItakSIrasya hyagnisamparkAt tapyamAnotphenakSIrapariNAmastathA dadhno dharmodvatitadadhipariNAmo vA mUlakSIra-dadhibhyAM vRddhimAnupalabdha iti kathaM vRddhayabhAvaH pariNAmasya pariNAminaH sakAzAt ? api ca "bIjapariNAmatva19A maGkarasyakAntavAdino'siddham / parAbhyupagamAt siddhau vRddhisidvirapi tata evAstu, sarvathA vizeSAbhAvAt / tana vRddhayabhAvAt pariNAmAbhAva: syAdvAdinaM prati sAdhayituM zakyaH / 20 tasmAt siddhaH pariNAmaH / / samprati pariNAmasya vaicitryaM darzayati sa cAyaM pariNAmaH kazcit sadRzetaraH -bAlAdInAM kumArAdibhAvaH sthUlAdInAM kRzAdibhAvo vA, atrobhArpaNA / kazcid visadRzaH-nArakAdInAM mAnavAdijanma ghaTAdInAM kapAlAdibhAvo 25 1 bIjAni dhAnyatvena pariNamya bhaumaM taptAspiNDavadodakaM ca saM bAlakA iva savitrIstanyamAharanti kisalAdibhiH pariNAhIbhavanti // 2 santi // 3 santi / / 4 tena tena rUpeNa bhavanam // 5 'yo yatpariNAmo na sa tato vRddhimAn yathA dugdhAd dadhyAdi ' ityanumAnagatAm , yataH pariNAminaH sakAzAdadhiko'pi pariNAmo bhavatIti // 6 dagdhadadhIni ca tApAbhitaptAni sphArIbhavanti // 7 sphaTita // 8 yo yatpariNAma ityavAdi tvayA tat tavAsiddham // 9 pariNAmitva // 30 2010_05
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariNAmabacitryavarNanam / vA, atra sAdRzyAnarpaNA / kazcit sadRzaH - sarveSAmastitvam AtmanAM caitanyaM vA, atra vaisadRzyAnarpaNeti / se cAyaM pUrvapramAdhitaH pariNAmaH kazcina sadRzetaro bhavati, pUrvapariNAmamyottarapariNAmaH kazcit sadRzazca vimazana bhavatItyarthaH / yathA bAlAdInAm , 'Adi 'zabdAta kumArAdigrahaH / kamArAdibhAvaH, ' Adi 'zabdAd yuvAdigrahaH / ayaM vRddhipariNAmaH sadRzetaraH / na 5 hyayaM sahana eva, vaisadRzyapratyayabhAvAta / nApi visadRza eva, sa evAyamiti bhAvAt / 19B tathA'paramapyAha- sthUlAdInAm , ' Adi 'zabdAd mahadAdigrahaH, kRzAdibhAvaH, 'Adi' zabdAllaghAdigrahaH / ayaM kSayapagNiAmaH sadRzetaraH / atreti anayonidarzanayorubhArpaNA ubhayoH sAdRzyamadRzyayordvayogapi vivkssaa| mAdRzyaM vaisadRzyaM cobhayamapi yugpdrktmissttmityrthH| ____ tathA kazcida 'visadRzaH, ko'pi pariNAmaH pUrvapariNAmasya padRzo bhavati, 10 tamevAha-nArakAdInAm , ' Adi 'grahaNAd mAnavAdigrahaH / mAnavAdijanma, Adi 'grahaNA devAdigrahaH / ayamuttamapariNAmo vimadRzaH / aparamapyAha-ghaMTAdInAm , ' Adi 'zabdAt 20A paTAdigrahaH, kapAlAdibhAvaH, ' Adi 'zabdAt tantvAdibhAvagrahaH / ayaM hInapariNAmo visa dRshH| atreti anayonidarzanayo: sAdRzyAnarpaNA, sAdRzyasya "jIvatvAdeH sto'pyvivkssaa| ayamarthaH- sarvo'pi pariNAmaH sadRzetara eva / kintu kvacidbhayamapi vivakSyate, kvacidekaM 15 na vivakSyate iti / ___ tathA kazcit sadRzaH. ko'pi pariNAmaH pUrvapariNAmasya sadRzo bhavati, yathA 'sarveSAM paJcAnAmapi dravyANAmastitvaM saccam / ayaM sarvadravyagata: sadRzaH pariNAmaH / aparamapyAha- AtmanAM jIvAnAM caitanyamupayogaH / ayamekadravyagataH sadRzaH pariNAmaH / 20B atreti anayornidarzanayorcesadRzyAnarpaNA, vaisa dRzyamya sarvadavyANAM pratiniyanakAryakartatvalakSaNa- 20 syAtmanAM pratiniyatavicitrakarmabhoktRtvalakSaNamya vA mato'pyavivakSA / 'iti 'karaNaH pariNAmavaicitryeyanAvadyotakaH / tasmAt pudgalAnAM kaThinAdirUpeNa pazcAstikAyasya vA "rUpavaicitryeNa bhavanaM pariNa'ma: / / 1 sa cAyaM pariNAmaH kazcit sadRzetaraH // 2 sadRzazcAsAvitaro visadRzazca // 3 bAlAdInAM kumArAdibhAvaH // 4 sthalAdInAM kRzAdibhAvo vA / / 5 atrobhArpaNA // 6 sUtra / / 7 nArakA- 25 dInAM mAnavAdijanma // 8 ghaTAdInAM kapAlAdibhAvo vA // 9 atra sAdRzyAnarpaNA / / 10 AdermRtvAdigrahaH // 11 sarveSAmastitvam // 12 AtmanAM caitanyaM vA // 13 atra vaisadRzyAnarpaNeti // 14 gatyupaSTambhAdikAryakartRtva // 15 svarUpa || 2010_05
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 A 21B svopajJaTIkAsahite vyAlaGkAre nanu yadi sparza-rasa- gandha-varNAH samastA eva mUrtistadA pudgalalakSaNamavyApi syAt sarveSAM sparzAdInAM sarvatra pudgalajAtAvabhAvAt / tathAhi--jale gandhasyAbhAva:, tejasi gandha-rasayoH, vAyau gandha-rasa- rUpANAm, abhAvazca gandhAdInAmatrAdiSu asaMvedanAditi / + 14 atrAha samamekatra caturdhA sattve'pyudbhUtasya grahaH sparzAvinAbhAvi - 5 tvAt / ata eva sajAtIyatve pRthivyAdInAM paraspararUpapariNAmaH, na hi jJAnamartharUpatAmupayacchate / lavaNamambhaH, dArustejaH, tejo bhasma tamo veti / semamekakAlaM na krameNa / ekatra pRthivyAM jale tejasi vAyau vA dharmiNi caturddhA rUpa-rama- sparza gandhalakSaNaizraturbhiH prakAraiH pRdgalabhAvarUpapariNAmasya sattve'pi vidyamAnatve'pi, etAvatA pRthvyAdInAM vAyuparyantAnAM sarveSAmapi caturguNatvamAha, yathA pRthivI-sparza-rasa- gandha-varNa- 10 tI tathAcAdInyapItyarthaH / udbhUtasya jJAnapariccheda yogya pariNAmasya graho jJAnena paricchittiH / etAvatA'nupalambhe kAraNamAha / santyeva sarvatra pudgalajAtau sparza-rasa- gandha-varNapariNAmAstathApi yo yadA grahaNayogyo bhavati sa eva gRhyate nAnye santo'pi na khalu yadasti tat sarvamapi chadma thajJAnagrAhyaM bhavati / tato nAvyApi lakSaNam / idamuktaM bhavati--ta eva pudgalAH kadAcit pRthivIrUpamapahAya jala-tejo- vAyUnAM 15 rUpamAdadhati, kadAcicca teSAM rUpamapahAya pRthvIrUpamupAdadate / tato yadA jalAdirUpaM virahasya pRthvItvamAgRhNanti tadA caturguNatvaM na syAt yadi jalAdInAmapi caturguNatvaM na syAt / na khalu sarvathA'pyavidyamAnaM kimapyutpadyate SaSThabhRtotpAdaprasaGgAditi jalAdayo'zakyagandhAdiguNopalambhA api caturguNA eva / " samamekatra caturdhA sacce hetumAha - sparzena sahAvinAbhAvitvAt / sparzastAvat sarva- 20 pudgaladravyAvasthAyI sparza ca rasAdayo na vyamicarantIti sarvANyapi pudgaladravyANi catuguNAnyeva / tathAhi - Apo gandhavatyaH, tejo gandha - rasavat, vAyurgandha-rasa-rUpavAna, sparzaaara, pRthvIvat vaidharmyeNAkAzavat / pratyakSAgama viruddha pakSanirdezAnantaraM prayuktatvAt tejasyanuSNatve mAdhye dravyatvavat kAlAtyayApadiSTo heturiti cet, na. nAyanaramyAdiSvabhUtarUpasparzavizeSAstitve mAdhye tejasatvasya hetoH kAlAtyayApadiSTatvaprasaGgAt / tato 25 1 samamekatra caturdhA satve'pyudbhUtasya grahaH // 2 bhAvaH paryAyo dravya-kSetra - kAla- bhAvarUpaH // 3 sparzAvinAbhAvitvAt // 4 anudbhUtaM rUpaM svabhAvo yasya sparzavizeSasya, yadvA dvitayam // 2010_05
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ pulalakSaNaJcApitvasAdhanam / 15 yathA sparzavizeSasyAnubhUtatvAt pratyakSeNAgrahaNe'pi na tejastvasya kAlAtyayApadiSTatvaM tathA sparzasyApi gandhAdInAmapyanudbhUtatvena satAmapi pratyakSeNAgrahaNAt / nAyanara miSvA228 game sparzapratipAdanAt pratyakSAgrahaNe'pyazeSa iti cet, tadetadavAdiSvapi samAnam, tatrAvi caturguNatvapratipAdakAgamasambhavAt / na cAsmadAgamo na pramANam, sarvajJasAdhakapramANapapAdanena tasyaiva prAmANyAt, yaugAgamasya ca dRSTeSTeviruddhatvenAprAmANyAt / tato na heto: 5 kAlAtyayApadiSTatvam / nApyanaikAntikaH, anvayavyatirekAbhyAmanyathAnupapannatvasya sAdhanA vipakSatyadarzanAcca / atha 10 nanu na pRthvyAM sparzavatvamAtrAd gandhAdiguNatvam, kiM tarhi ? jalAdibhyo'nyatve 234 sati pacAdiprayojako heturiti / tadayuktam / yadyanyatvaM vijAtIyatvaM tadA na siddham, pRthvyA audArikatvena vAyvAdibhiH saha sajAtIyatvAbhyupagamAt / sajAtIyatve satyapi pRthvIkAyo'SkAya ityAdivyatti bhedo'nyatvam, tadA ghaTApekSayA paTasvApyanyatvena sparzavattve matyapi caturguNatvaM na syAt / zakyaM hi vaktum - paTo na catu guNaH ghaTAdanyatve sati sparzavaccAda, abAdivaditi / api ca, yathA jalAdyanyatve sati sparzatrasyAt pRthvI caturguNA bhavadbhiraGgIkriyate tathAsspo gandhavatyo'pyaGgIkriyantAm / tathAhi-- Apo gandhavanyaH, tejo-vAyubhyAmanyatve sati sparzavatvAt pRthvIvat / tejo- 15 23B vAvorapi caturguNatvAdvizeSaNaM " vyarthamiti cet, na, ubhayorvyAptisAdhanAt / tejo-vAyubhyAM vyabhicAreNa bhavato vyAsyasiddhiH syAditi nAnaikAntiko hetuH / , 10 anyathA kina, yadi jalAdInAM gandhAdayo na santi tadA surabhi jalaM surabhirvAta iti pratyayastathA vAtAzinAM bhujaGgamAdInAmanalA zinA mugrIvAdInAmanalodbhavAnAmeva vA bhujaGga - mUSikAdInAM jyotsnAzinAM cakogaNAM tRptizva kathaM syAt 1 rasakAryameva hi tRptiH / yadi cAtra 20 rasAbhAve'pi tRptigyate tadA pRthvyAmapi rasakalpanAvaiyarthya syAt / pratyakSopalabdho nApahotuM zakyata iti cet, vAtAdyAzinAmapi pratyakSeNa vAtAdiSu rasopalambho'sti / yathA ca pratyakSopalabdhamapahnotumazakyaM tathAnumAnopalabdhamapi / rasAnumAnaM ca yu-tejasostadAzinAM 24 tadazanAbhilASodayAt tadupabhoge ca kSudvedanopazAntestanUpacayAzca bhavati / etAni hi rasa kAryANi / 1 na kAlAtyayApadiSTatvam || 2 jainAgame'pi abAdiSu caturguNatvasya pratipAdanAt pratyakSAgrahaNe'pyadoSa iti samAnam || 3 dRSTeSTAbhyAm || 4 iSTaM ca tasyAzarIritvam, atha cAyAti zarIritvaM mahezvarasyeti iSTaviruddhatvam // 5 gandhavaM vinA sparzavattvaM nopapadyate // 6 sandhigdhA naikAntiko nyaSedhi // 7 nizcitA naikAntikaM niSarSedha ( ntikaH nyaSedhi ? ntikaM niSiSedha ? ) / / 8 jainamate / / 9 tejovAyubhyAmanyatve sati || 10 jainasya // / 11 bAdiprativAdinaH || 12 pakSibhedAnAm || 13 ApAkAdau / 14 vivAdAdhyAsite rasavatI || 15 atrAmAdayo 30 dRSTAntAH // 2010_05 25
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopajJaTIkAsahite dravyAlaGkAre nanu surabhi jalaM surabhirvAta iti pratyayo vasudhA gandhanibandhanatvenaupacArikaH, karpUrAdiparAgasamparka hi samAsAdyAmbhaH saurabhamAviSkaroti, tathA prabhaJjano'pi mAlatIkusumastacakopa kampana patramAnastadgandhamAtmAnamAtanotIti / tadapi na, asvaladvRttitvAt / na khalu jalAnilayoH saurabhamasaurabhaM vA samAghrAya pumAn dravyAntarasyedaM na jalAnilayoriti pratyavamRzati / nanvasti pratyavamarzo yathA - karpUrapUragandhamidamambhaH, mAlatI kusumagandho'yaM 5 gandhavAha iti / satyam, nocyate nAsti pratyavamarzaH, kintu kapUrrapUra- mAlatI kusuma24B samparkeNa jalA - nilapudgalAstadgandhavattayA pariNamanta ityucyate / karpUrAdipadoccAraNaM tu tadvazena tathA pariNAmAt / tasmAt sparzavatvAdavAdayaH pRthivIvaccaturguNAH / 1 25A 16 25B ata eveti / yata eva pRthivIkAyAdayo vAyukAyaparyantAH sarve'pi caturguNA ata eva caturguNatvena sajAtIyatve ekajAtIyatve sati pRthvyAdInAmAdigrahaNAjjalAdInAM paraspara- 10 rUpariNAmo'nyonyarUpeNa bhavanam kadAcittejaso jalapariNAmo yathA candrakAnta samparkAd mRgAGkakaranikaro jailIbhavati, kadAcijalasya pRthivIpariNAmo yathA'mbho lavaNIbhavatItyAdi / 1 , na caitadekAnta vijAtIyatve sambhavati / hiryasmAnna jJAnamartharUpatAM bAhyaghaTAdisvabhAvatAmupayacchate svIkaroti / yathA hi jJAnamanyaiva jAtirarthazcAnyA tatastayorna kadA - 15 cidapyanyonyamupAdAnopAdeyabhAva:, na khalu jJAnaM ghaTIbhavati ghaTo vA jJAnIbhavati, tathA yadi pRthivyaptejovAyUnAM jJAnArthayorivekAntena vijAtIyatvaM syAttadA paraspararUpapariNAmo na syAt asti cAsau, tasmAnnaikAntavijAtIyatvam / " samprati yasya kAyasya yatkAyarUpeNa pariNamanaM tad vArtikena darzayati-lavaNamagbhaH, lavaNaM pRthivIkAyospi varSAsvambhorUpeNa pariNamate / athavAmbhaH pRthvIkAyalavaNarUpeNa pari- 20 Namata iti vyAkhyeyam / tathA dArustejaH / dArurvanaspatikAyo'pi tejorUpeNa pariNamate, dRzyate hi parasparasaGgharSe'raNidArubhyo'nalasphuliGgAnAmudayaH / tathA tejaskAyo 26A bhasma - tamorUpeNa pariNamate / vahnirbhasmIbhavati / pradIpakalikA tu tamasIbhavati / itirevamarthaH evamamunA prakAreNa pRthivyAdInAM paraspararUpapariNAmo dRzyata ityarthaH, sparzAdInAM guNatvavicAraparisamAptyartho veti / 2010_05 1 yAda te gandhavahAdayaH pUrve sparzAdimanto na syuH kathaM karpUrAdivazena surabhigandhAdimantaH pariNameran, na hiM asadutpadyata iti || 2 ata eva sajAtIyatvena pRthivyAdInAM parasparaparUpariNAmaH || 3 candrakAntasya jalapariNAme tasya tAvatI sthitirnopalabhyeta // 4 na hi jJAnamartharUpatAmupayacchate // 5 6 pariNAmipariNAmabhAvaH // 7 sUtram // 8 anuvAdyavidheyabhAvo'nyonyaM padayorubhayorapi // 9 tejo bhasma tamo veti // 25
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ bauddhamatakhaNDanam / nanu sparzAdayo nAnyasya kasyacit paramANorguNAH, ki tarhi ? svayameva paramANurUpA iti / atrAha na ca pratyekaM sparzAdayaH pudgalA eva, sapratighatvAt / aspRSTasyA'pratighAtAjjJAnavat / tadime sparzAdayo'nyonyAvinAbhAvino'pudgalAH / 5 ne ca pratyekaM pRthaka pRthak sparzAdayaH sparza-rasa-gandha-varNA: pudgalA eva paramANava eva / samuditAnAM sparzAdInAM kathaJcit pudgalAbhedena pudgalatvamastIti pratyekagrahaNam / kutaH ? saipratighatvAt , sparzAdInAM sapratighatvena bhavadbhiriSTatvAt / rUpa rasa-gandhaparamANavaH sapratighA 26B bhavadbhiriSyante / sapratighatvaM ca svAvaSTabdhadeze parapravezopaghAtakaraNam , na caitad rUpa paramANUnAM rasaparamANUnoM gandhaparamANUnAM vA sparzAbhAve saGgacchate, pareNAsparze satyupa- 10 ghAtasya kattumazakyatvAt / tadAha- aspRSTasyA'saMsRSTasya vastuno'pratighAtAt pratighAtasya katumazakyatvAt , jJAnavaditi sAdhayam / yathA jJAnamasparza sanna kasyApyaparasya jJAnasyA'rthasya vA pratighAtaM katuM prabhavati, jJAnasya vA yathA'sparzasya na ko'pyaparo jJAnamarthoM vA, dvayoreva hi sparzavatoH pratighAtya-pratighAtakabhAvAt , tathA rUpAdiparamANavo'pyasparzAH 27A santo nAnyamya pratighAtaM kuyuranyo vA na teSAm / tasmAt sapratighatvAnyathAnupapacyA 15 rUpAdaya: sparzavanta eSTavyAH / nanu yatra rUpAdiparamANavastatrAvazyaM mparzaparamANavo'pi, na khalu sa kazciddezo'sti yatra rUpaparamANavo rasaparamANavo gandhaparamANavo vA sparzaparamANurahitAH kevalA evA'. vatiSThante, tatazca rUpAdayaH svayamasparzacanto'pi sannihitasparzaparamANubalena paraM pratighnantIti / tanna / yammAna yasminneva deze rUpAdiparamANavastasthivAMsastasminneva sparzaparamANavo'pi, 20 sapratighavahAniprasaGgAt , kintu minnadezeSu / tataH sparzaparamANavo yatra svayaM sthiti17B mAsthiSata tatrAnyapravezaM vArayeyuH, anyatra tu rUpAdidezeSu kathaM vArayanti ? anyathA jJAna deze'pi paramANupravezavAraNaprasaGgaH / na hi sparzaparamANavaH kApi na santi, tathA ca jJAnamapi sapratighaM syAt / tad rUpAdiparamANavaH svataH sparzavanto'bhyupeyAH, tathA va sati gandhAdimanto'pi sntu| dvayorekavAvasthAnAbhyupagame'nyAbhyAM kimaparAddhaM yena tAvapi 25 nAmyupagamyate / 1 bhasmarUpeNa // 2 na ca pratyekaM sparzAdayaH pudgalA eva / / 3 sUtram // 4 aspRSTasyApratighAtAt // 5 sUtram // 6 pratighAtaM kartuM prabhavati // 7 kuryAt / / 8 yathA rUpaparamANusanidhI sparzaparamANavo vartante tathA jJAnasannidhAvapi, tatazca jJAnasyApi sapratighatvam / / 2010_05
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthopATIkAsahite dravyAlaGkAre dvitIye prakAze tadityupasaMharati, tasmAdime pUrva prapaJcitAH sparzAdayaH sparza-rasa-gandha-varNA anyonyAvinAbhAvinaH viyuktA na bhavanti, etAvatA sarvapudgala jAtInAM caturguNatvopasaMhAraH, apudgalA 28A aparamANana:, na svatantraM dravyaM kintu guNA ityarthaH / etAvatA pratyekaM paramANutvAbhAvo___pasaMhAraH / apudgalatvaM cAmISA pratyekapakSAzrayaNena, samuditAnAM punaH kathaJcit pudgalA28B bhedena pudgalatvamapyastIti / tadevaM pudgalAnAM svarUpamabhidhAya bhedAnAha audArikAdibhedenA'nekavidhAH pudgalAH / dvedhA'pi-aNavaH skandhAzca / AdyaH skandhapariNAmiheturdravyato'naMzaH paramANuH / sa yugapadaviruddhadvisparzaH, anytrrkrsaadiH| tatsaMghAtabhedajo ghaNukAdiH sAMzaH skandhaH caturaSTasparza-paJcarasa-varNa-dvigandha udbhatAdhyakSavazvendriyakaH / 10 audArikAdIti / 'Adi'grahaNAd vaikriyA''hAraka taijasa bhASA-''naprANa-manaH karmaNAM parigrahaH / 'vidha'zabdaH prakAravacanaH putrIliGgaH / aneke anekA vA vidhAH prakArA yeSAmiti vigrahaH / audArikAdibhedena audArikAdiprakAreNa anekavidhAH pudgalA bhavanti / AgamoktamedApekSayA'nekavidhatvaM pratipAdya prAtItikaM dvavidhyamAha- dvedhA'pIti / 29A na kevalamanekaprakArAH, dviprakArA api pudgalA bhavantItyapizabdArthaH / athavA pudgala- 15 prakArANAM vaividhyamAha-dvedhA'pIti / pudgalAnAmaneko'pi prakAro dviprakAro bhavati / apiH sambhAvanApAm , dviprakAratvameva sambhAvyate, tRtIyaprakArasyAsambhavAt / tadeva dvaividhyamAha-aNavaH skandhAzca / sokSamyeNAsmadAdIndriyavyApArAtItatvAd aNyante zabdamAtreNeva gamyante, pradezamAtramAvisparzAdiparyAya prasavasAmarthenA'Nyante zabdyanta iti vA'NavaH, saukSmyAcAtmAdaya AtmamadhyA AtmAntAzca / taduktam 20 " AtmAdimAtmamadhyaM ca, tathAtmAntamatIndriyam / / avibhAga vijAnIyAt , paramANumenaMzakam // " [ ] iti / 29B sthaulyAt proyo grahaNa vikSepaNAdivyApAraskandanAda skandhaH / 1 tadime sprshaadyo'nyonyaavinaabhaavino'pudglaaH||2 sparzAdInAm // 3 audArikAdibhedenAnekavidhA: pudralAH // 4 sUtram / / 5 samuccaye'piratra / / 6 vaikriyAhArakAdInAM pratyeka vaividhyam // 7 sUtram // 8 na 25 vindriyeNa // 9 jJAyante // 10 svarUpamevAdiyeSAm // 11 avibhAgo'dvedhArUpo jIvo'pyasti, taravacchitya anaMzakamiti grahaH, yato jIvaH sAMzaH / / 12 prAyeNa grahaNaM vikSepaNaM ca vyApAra skandati, acittamahAskandhATInAM na grahaNAM na vikSepaH / / 2010_05
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. pudglbhedvrnnnm| ubhayatra jAtimedApekSaM bahuvacanam , aNu-skandhAdhArANAmavAntarajAtibhedAnAmanantatvAt / aNuskandhA iti samAsAkaraNaM skandhasthANuvizeSaNatvazaGkAnirAsArtham / anyathA eNavo laghavaH skandhA iti zaGkA syAt / nanu 'dvedhA'pi' ityanenANuvizeSaNatvazaGkAnivRttiH siddhA tatpazcarUpatvAdasya yogasya, na, uttarayogena saha dvaividhyazaGkAbhAvAt / ekabhedasya pratipAdako'yaM dvitIyabhedasyottara ityapi hyAzaGketa / tatsaGghAtetyAdi tu skandhasya lakSaNaM 5 kRtam , tasya bahuvaktavyatvAd, nANoH alpavaktavyatvAdityapi vitarkayet / 30A tatra aNava ityanena skandhaikAntapratikSepaH, paramANUnAmapi pramANamiddhatvAt / ghaNukAdiH skandho bhedyaH, mUtatve sati sAvayavatvAt , kumbhavat / yo'sau tadbhadAjAto'naMzo'vayavaH sa paramANuriti pramANasiddhAH paramANavaH skandhavat / skandhAzcetyanenA'NvekAntapratikSepaH / na ghaNava eva ityekAntaH zreyAn , skandhAnAmakSabuddhau pratibhAsanAt / tatpratibhAsasya bhrAntatve 10 bahirantazca paramANUnAmapratibhAsanAna pratyakSamabhrAntaM syAt / tathA cArthAbhAvaprasaGgaH / anumAnasyApi paramANugrAhiNo'sambhavAt , bhrAntAt pratyakSataH kasyacit talliGgasyAvyavasthAnAt / 30B tatra prathamaM tAvadaNUnAM svarUpamAha-Adya uttarottaradhyaNukAdiskandhApekSayA prathamaH / skandhAnAM vyaNukAdInAM pariNAmihetuH pariNAmikAraNam , Adya iti padamatrApi sambadhyate, sarvaskandhAnAM prathamaM pariNAmikAraNamityarthaH, dravyato dravyAvayavApekSayA'naMzo niravayavaH, 15 evambhUto yaH sa paramANuH / ekavacananirdezo jAtyapekSaH / tatra AdyapadenAtisUkSmatvamAha / skandhapariNAmipadenakAntavyatiriktasyAvayavino'bhAvamAha / ta eva hi paramANavaH skandhI bhavanti, na punastebhyaH samutpadya vyatiriktaM dravyaM teSveva samavaiti / avayavebhya ekAnta31A medino'trayavinasteSu vRtyabhAvasya sAdhayiSyamANatvAt / dravyato'naMzapadena bhAvAMzaiH sparzAdimiH sAMzatvam , svayaM ,vyapradezairUpatvAd dravyAMzerniraMzatvaM cAha / / nanu cANoH pradezatve pradezI kaH syAt ? sa eva sparzAdiguNAzrayatvAditi brUmaH / kathaM sa eva pradezaH pradezI ca virodhAditi cet / na / ubhayasvamAvasyApi 1. atra 'prasa' iti TippaNaM vartate / tatra 'prasa' ityasya prathamasamAso bahuprIhirityevArthaH / kintu 'a' itvasya arthaH samyaga na jJAyate / agre'pi pR0 148 B madhye IdRzaM TippaNaM vartate, atastatrApi vilokanIyam / / 2 vyaNuka-tryaNukAdibhedena rakta-pItAdibhedena cAnantatvAt // 3 - yogasya sUtrasyetyarthaH // 4 AdhaH 25 skandhetyAdinA // 5 aNuskandhA iti // 6 nanu yadyevaM zaGkA syAt tadA tatsaMghAtetyAdinA sUtreNa kimiti skandhasyaiva lakSaNaM kRtam, na sUtrAntareNa paramANUnAmapi, ityAzaGkAyAm // 7 vinAzyaH / / 8 dharmAdharmAdibhirvyabhicAraH syAditi -- mUrtatve' iti vizeSaNam , mUrtatvAdityeva kRte pudgaleSu anaikAntikaH syAt // 9 skandha // 10 kevalarUpo'bhUt // 11 paramANu // 12 Adha: skandhapariNAmiheturdravyato'naMzaH paramANuH // 13 prAk saMkhyApekSayA 'Adya'zabdasya prathamatA vyAkhyAyi, idAnIM pariNAmikAraNApekSayeti // 30 14 dravyaM cAsau pradezarUpazca / / 15 nirvibhAgo bhAgaH pradezaH // 16 avayavI // 17 aNuH pradezIti sambandhaH // 2010_05
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthopATIkAsahite dravyAlaGkAre dvitIye prakAze ghaTanAt / pradezasvabhAvastAvat tasyAsti, skandhAvasthAyAM tadbhAvAnyathAnupapatteH / pradezisvabhAvazca dravyarUpatvAt skandhavat / nanu dravyatvAd ghaTavat paramANuranekadravyAMzavAnastu / na / paramANutvavirodhAt , anekAMzavato ghaTavadeva sthUlatvaprasaGgAt / 31B paramANUnAmanekapradezatvAbhAve sarvAtmanekadezena ca saMyoge'NumAtrapiNDaprasaGgAt mAvaya vatvaprasaGgAJca paramaskandhasya pratItivirodhAt saMpradezo'Nurna punarapradeza iti cet / na / 5 sepradezasya sarvadA'pyabhedyutvA'yogAt , mUrtasya hyanekAvayavasya ghaTasyeva bhettuM zakyatvAt / paramaskandhapratItyamAvastu ubhayatrApi tulyaH / pradezo'pi hyaNoraNvantarapradezerekadezena yadi sambadhyate tadA'sau dezo'vayavI paramANuvat syAt . tathA cAnavasthA'parAparadezaprakalpanAt / sarvAtmanA ca sambandhe piNDo'NumAtra: syAt , sarvapradezAnAM parasparAtmasu sarvAtmanA'nuprave. 32A zAt , tathA ca paramaskandhasya prtiitybhaavH| "skandhapratItyanyathA'nupapanyA prakArAntareNANuprade- 10 zAnAM sambandhe tata eva paramANUnAmapi prakArAntareNa sambandho'stu / tasmAd dravyAMniraMza evANuH / tatra bhAvAMzAnAha-se pUrva prasAdhitasattAkaH paramANuyugapadekakAlam aviruddhAvavirodhinI dvau spazauM yasya sa tathA / iha sUkSmadravyasambandhinAM zItoSNasnigdharUkSANAM caturNAmeva madhyAdaviruddhau snigdhoSNau snigdhazItau rUkSoSNau rUkSazItau dvAveva sparzI paramANAvekadA 15 bhavataH / na vayaM nApyekaH dvayamapi na viruddhamityarthaH / tathA'nyatarekarasAdiH sa iti sambandhaH / paJcavidharasa-dvividhagandha-paJcavidhavaNeSu madhyA328 danyataro'nirdhAritarUpavizeSa eko'dvitIyo rasa AdigrahaNAd gandho varNo vA yamya sa tathA / yathA paramANAvekadA'viruddha sparzadvayaM bhavati tathaivAnirdhAritarUpa eko raso gandho varNoM vA bhavati, na punarviruddhAvaviruddhau vA dvAvityarthaH / 20 tadevamaNoH svarUpamabhidhAya skandhasyAha-tepomaNUnAM yo vakSyamANalakSaNo saGghAtabhedau tAbhyAM jAto ghaNukAdiH; 'Adi'grahaNAt vyaNukaprabhRtyanantAnantANukaparyantasya parigrahaH, sAMzaH sAvayavaH / vizeSAnupAdAnAd bhAvAMzerdravyAMzazca sAMzatvam / evambhUto yaH sa skandhaH / tantreNa sakhAto bhedaH saGghAtabhedI ca gRhyante / tatra kazcit saGghAtAd bhavati yathA dvayoraNvo: saGghAte 1 bhAvapradezavAnityarthaH // 2 pradezasvabhAvA // 3 vivAdAdhyAsito'NuH pradezI, dravyatvAt , skandhavat / / 25 4 pradezisvabhAvo bhAvapradezavAnityarthaH / / 5 atra bhAvapradezavatvena skandho dRSTAnta iti na dRSTAntAsiddhiH / / 6 skandharUpaH / / 7 aNuH sthUlaH, anekAMzavattvAt / / 8 dravyAMzaH / / 9 dravyAMzaiH / / 10 ko'rthaH 1 sapradezo vinAzya eva / / 11 jIvavyavacchittyai mUrteti // 12 paraH // 13 nairantaryeNa // 14 AcAryaH / / 15 ko'rthaH ? aNupradezAnAM sambandhaM mA masta, kintu paramANUnAmeva sambandhaM manuSya // 16 sa yugapadaviruddha dvisprshH|| 17 sUtram / / 18 paramANuH / / 19 tatsaMghAtabhedajo caNakAdiH sAMzaH skandhaH / / 30 2010_05
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramANoH skandhasya ca svarUpasya varNanam / 334 ghaNukaM trayANAM vyaNukam / kazcid bhedAt , yathA vyaNukAdekANvapagame 'yaNukaM catura NukAt vyaNukam / tathA kazcid bheda-saGghAtAbhyAm , yathaikasminneva samaye aNukAdekANubhede'parasaMhanane ghaNukAntaramiti / tatra bhAvAMzAnAha- caturiti / zItoSNa snigdharUkSAzcatvAra eva sUkSmapariNAmapudgalaniSpAdyAnAM skandhAnAm , nAnye kaThinatAdayaH, sarvaparamANuSvapyeSa evaM nyAyaH / bAdara- 5 pariNAmapudgalaniSpAdyAnAM tu caturUvaM yathAsambhavamaMzabhedenA'TApi bhavanti, sukSmasthAyinastu catvAro bhavantyeva / sukSmeSu punareSAmapi na niyamaH / varNa-rasa-gandhAH puna: sUkSmeSu cA~dareSu caikAdyA api sambhavantIti / ka: puna: skandhazchadmasthendriyagrAhyo bhavatItyAha- "udbhUtaM chadmasthendriyagrahaNayogya. madhyakSatvaM pratyakSatvaM yasya sa tathAbhUtaH skandha aindriyako bhavati, indriya guhyate "kvacit " 10 [si0 6 / 2 / 145] ityaNi " yAvAdibhyaH" [si0 73 / 15] iti svArthe ke cendriyakaH, chamasthendriyagrAhyo bhavatItyarthaH / ayamarthaH - sarva eva pudgalA indriyApekSA lakSaNamupaudhimanapekSya sarvadA pratyakSA eva, sarvajJajJAnena gRhyamANatvAt / anyathA tadabhAva33B prasaGgaH, sarvadA'pyapratyakSasya vastuno jagatyabhAvAt / etAvAMstu vizeSaH-nirupAdhyevAdhya kSatvaM yadA kepAzcit pudgalAnAM sopAdhyadhyakSatvarUpeNa pariNamati tadA te chadmasthendriyarapi 15 gRhyente / na punaH sarvathA'pyamadevAdhyakSatvamutpadyate, sarvathA'pyasataH SaSThabhUtasyevotpAdAyogAt / tasmAt sAmAnyarUpeNa sadadhyakSatvaM yeSu vizeSarUpatAmupaiti te skandhA aindriyakA bhavanti, anye tvatIndriyA iti / mainu paTAdirUpavyatirekeNa cakSurbuddhAvapratibhAsamAno'vayavI kathaM cAkSupo nAma, gandhA"derapi cAkSuSatvapramaGgAditi ? / na / paTAdyavayavina eva cakSurbuddhau pratimAsanAt tadya- 20 34A tirekeNa rUpasya taMtrA'pratIte: gandhAdivat / api ca, cakSurbuddhau rUpaM pratibhAsate na puna stadabhinno'pyavayavIti bruvANaH kathaM nonmattaH / na ca rUpAdabhinno'vayavI rUpameva bhavati, ekAntAbhedasyApyanabhyupagamAt , guNasvAtmavad guNaguNibhAvasyAbhAvaprasaGgAt tato rupAvayavinorabhedaud rUpasya cAkSuSatve'vayavino'pi cAkSuSatvam / 1 aMzabhedeneti yojyam // 2 apagame / / 3 caturaSTasparza-pacarasavarNa-dvigandhaH // 4 sparzAH // 5 25 sthUla / / 6 skandha / / 7 bAdareSu / / 8 skaM0 [-skandheSu] || 9 skaM [ skandheSu] || 10 skaM [-skandheSu // 11 udabhUtAdhyakSatvandriyakaH // 12 vizeSaNa || 13 sarva[jJa ?]jJAnAgrahaNe // 14 upAdhirindriyalakSaNaH / indriyapratyakSagrahaNayogyarUpeNetyarthaH // 15 pudgalAH skandhApannAH // 16 baudaH // 17 apratibhAsamAnatvAvizeSAt // 18 cakSurbuddhau / / 19 kuto'nabhyupagama ityAha- guNeti / yathA guNasya nijarUpApekSayA na guNaguNibhAvaH, evaM guNebhyo guNina ekAntAbhede guNaguNibhAvo na syAdityarthaH // 20 guNasya svasvarUpavat / / 30 21 yadi rUpamevAkyavI // 22 ekAntAbhede sati / / 2010_05
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ rara svopajJaTIkAsahite dravyAlaGkAre dvitIye prakAze evaM spArzanatvAdyapyavayavino draSTavyam , sparza-rasa-gandhebhyaH kathazcidabhedAt tatpratyakSatve 34B tasyAti prANa vAt / na cAsmAkaM pArzanaM dArzanameva vA dravyamiti niyamaH, spAdi. rahinasya dravyasya dravyarahitAnA sparzAdInAM ca pratyakSAviSayatvAt , dravyANAmevA'satraparyAyANAM mati-zrutayoviSayatvavyavasthApanAt / yaduktam "mati-zrutayonibandho dravyeSvasarvaparyAyeSu" [tavArtha0 1127] iti / 5 tasmAccAkSuSatvavadavayavinaH spArzanatvAdyapyasti, abhedasya sarvatrApi tulyatvAt / syAdevam-skandhasya grahaNaM yadi svAvayavagrahaNapUrvakaM tadA'ntazaH paramANUnAM tadavayavA35A nAmatIndriyatvAdagrahaNena skandhA'grahaNaM syAt / atha svAvayavA'grahaNapUrvakaM tadA prapadIna kaJcukakavacitAzeSAvayavasyApyavaya vino grahaNaM syAt / katipayAvayavagrahaNapUrvake'pi skandhagrahaNe sarvAgrahaNameva, katipayAvayavAnAmapyantazaH paramANUnAM vyavasthAnAt teSAM ca grahaNA- 10 sambhavAt / tata: paramArthato na skandhaH sidhyati / anAdyavidyAvazAttu ekatvapariNAmapaGkApaGkileSu paramANuSveva tadAkArapratyayo'viralacihu~reSu dhanapratyayavaditi / tanna / TrevyAnabhyu pagamapakSe'pi vastvagrahaNasya tulyatvAt , paramANUnAmatIndriyatvAt / / 358 paramANUnAmeva sa ko'pi viziSTaH kSaNaH prAdurasti yo mAMsacakSuSAmapIndriya viSayo bhavatIti cet , na, kadAcit kvacit kasyacit paramANupratItyIvAt / eka eva hi 15 sthavIyAnAkAraH parisphuTamavAyadhiNAyAmanubhUyate, nAparaM kizcit / paramANava eva tamAkAramasantamevopadarzayantIti cet , nanu te svayamapratimAtAH kathaM tamAkAramupadarzayeyuH, sarvasya tadupadarzanaprasaGgAt / satyAdinA pratibhAtA eva ta iti cet / na / paramANutvenApi teSAM pratimAtatvaprasaGgAt / sthAnmatam 20 " ekasyArthasvabhAvasya pratyakSasya sataH svayam / ko'nyo na dRSTo bhAgaH syAdyaH pramANaiH parIkSyate // " [ pramANavAtike 3 / 42 ] 1 dravyasyApi / / 2 sAvayavAnAM grahaNe'vayavI gRhyate agrahaNe vA, vikalpadvayI // 3 avayavinaH // 4 sarvasya skandhasyAgrahaNameva / / 5 nanu yadi skandho nAsti tadA kathaM gho'yaM paTo'yamiti samuditAkAraH pratyaya ityAzaGkAyAM para evAha ! 6 ekatvAkAra || 7 * " kezAH....."cikurAH ...."cihurAstu prAkRte 25 kasya hAdezAt , saMskRte'pIti durgaH, yadAha-"kuntalA mUrdhajAstvanAzcikurAzcihurAH [ ] iti / " iti abhidhAnacintAmaNinAmamAlA[ zlo0 567]svopakSavRttau / / 8 nibiDapratyayo'nAdyavidyAvazo yathA / / 9 avayavidravyA / / 10 sarvajJa muktvA'nyasya kasyacit // 11 skandhapratibhAsasyaiva bhAvAt , ghaTa evAyamityevaM vikalpabuddhirjAyate, na tu paramANavo'mItyevaM vikalpabudirudetIti / / 12 nizzrayadhiyAm // 13 prmaayaadiraasheH|| 14 sattvaparamANusvayoramedAditi bhAvaH / / 15 paramANUnAm / / 30 2010_05
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramANoH skandhasya ca svarUpam / * 23 iti vacanAt satvena pratimAse' paramANutvenApi pratibhAtA eva 'te| kevalaM tathAnizcayA36A bhAvAt tadrUpApratibhAsanamucyate / anubhavo hi yathAvikalpAbhyAsaM nizcayapatyayaM janayati, yathA rUpadarzanAvizeSe'pi kuNapa-kAminI-bhakSyavikalpAH / buddhipATavaM tadvAsanAbhyAsaH prakaraNamityAdayazvAnubhavAd bheda nizrayotpattisahakAriNaH / na ca vikalpAnutpAdai tad gRhItabhiti vyavasthApayituM zakyam , yato "yeva janayedenAM tatraivAsya pramANatA" 5 [ ] bhavatIti / kaithamevaM sati sattvAdaNutvasya bhedo na bhavati, virudvadharmAdhyAsAt , kumbhAmbho36B ruhavat ? yadi punarnizcayasyAvastuviSayatvAnna tadbhAvAbhAvAbhyAM vastusvabhAvabheda iti mataM tadA kathaM tairzanasya pramANetarabhAvavyavasthA nizcayotpatyanutpattibhyAm ? viparyayopajananAnupajananAbhyAmapi tavyavasthAnuSaGgAt / nizcaya evaM prAmANyaheturdRSTAdhyavasAyitvAt , na 10 viparyayaH saMzayo vA tadviparItatvAditi cet / nanu svalakSaNAnAlambanazca nizcayo dRSTArthAdhyavasAyI ceti vyAhatametat / tataH svalakSaNAdhyavasAyAt svalakSaNAlambana eveti vastu viSayo nizcayo'nyathA'nupapacyA siddhaH / tathA ca tadbhAvAbhAvAbhyAM vastusvabhAvabhedo'vazyaM37A bhAvIti paramANutva-saccayorbhedaH prAptaH, na caivamiSyate / tata paramANuvenA'pratibhAtA: paramANavaH savenApya pratibhAtA eva / na cApratibhAtA: 15 sthavIyAMsamAkAraM darzayitumIzate, atiprasaGgAt , iti paramANU nAmatIndriyatvAt sthUlaskandhasya cAnabhyupagamAt padArthAgrahaNa samAnameva / asmAkaM ca yadevA'vayavagrahaNaM tadevAvayavigrahaNaM yadevAvaya vigrahaNaM tadevAvayatragrahaNaM parasparaM kathaJcidabhedAditi pUrvAparagrahaNapraznAvakAza eva nAsti / na ca paramANUnA sarvathA'pyatIndriyatvameva, pariNativizeSabhRtAmendriyakatvAt / pariNativizeSa eva ca skandha ucyata iti dravyamendriyakameva / 20 tasmAt paramANumaGghAtabhedajo dvayaNukAdiH sAMzaH uddhRtAdhyakSatvazcandriyakaH skandhaH / ekatvapariNAmonmukhyaprakarSaparyantaH saMghAtaH / sa yAdyadhikaguNena snigdhasya rUkSasya vA / vijAtIyena tu sAmye'pi madhyamotkRSTaguNasya / adhikaguNaH pariNamakaH, samaguNaH pariNamyo'pi / bhedo vizleSapariNAmaH / .. 1 buddhiau // 2 paramANavaH / / 3 paramANutvA(tva)nizca // * atra yathAzrute 'paramANutvAnizcayAt' iti vivakSA jJeyA / asmatkalpitapAThAnusAreNa 'paramANutvanizcayAbhAvAt' iti vivakSA jJeyA // 4 nirvikalpakaM pratyakSam / / 5 yasmAt / / 6 cikalpAbhyAsasyAnatikrameNa || 7vikalpabudim / / 8 prastAvaH / / 9 aMze / / 10 vikalpabuddhim / / 11 uttaram // 12 gRhItAgRhItayorvirodhAta satva-paramANatvayoH // 13 nirvikalpakasya // 14 viparyayasya vikalpasya ca bhrAntattvAvizeSAt // 15 dRSTAdhyavasAthitvAbhAvAt // 16 vikalpa: svalakSaNAlambanaH [anyathA] 30 svalakSaNAdhyavasAyAnupapatteH // 17 nizraya / / 18 '5' tasmAt ] / / 19 paramANulva-sattvayorabhedAt tvanmate / / 25 2010_05
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 37B svopATIkAsahite dravyAlakAre dvitIye prakAze tatra saGghAtaM vyAcaSTe-'ekatvapariNAme skandhapariNato aunmukhya nyAdiparamANUnoM dvathaNukAdiskandhapariNAmAnukUlaparyAyonpAdArambhaH, aunmuvyasya prakarSaH skandhapariNAmAnukUlonarottaraparyAyavRddhiH, prakarSasya paryanta ekatvapariNateranantaraH prAcInaH paramANuparyAyaH / tAvaddhayanukUlaparyAyotpattiprakarSagamanaM yAvadekatvapariNAmo nAtmalAbha labhate, ekatvapariNAme tu nAsti prakarSagatiH, ata ekatvapariNAmAt prAcInaH paramANUnAM paryAya aunmukhyaprakarSa- 5, paryantaH, sa ca saGghAtaH / tataH saghAtAt kecit skandhAH prAduHpantIti / __ athAyaM saGghAtaH kiMrUpANAM paramANUnAM bhavatIti / atrAha-sa pUrvapazcitarUpaH saGghAto 38. vyAdyadhikaguNena dvayAdisaGkhyayA, 'Adi' zabdAt vyAdiparigrahaH, anyasmAt paramANoradhiko guNa: sneha-rUkSalakSaNo yasya se tathA / __ayamarthaH-ekaguNasnigdhasyApareNa triguNasnigdhena caturguNamnigdhena pazcaguNasnigdhenApi 10 maha saGghAto bhavati / tathA dviguNasnigdhasyApareNa caturguNasnigdhena paJcaguNasnigdhenApi bhavati / evaM triguNAderapi bhAvyam / tathA triguNasnigdhasyApareNaikaguNasnigdhena bhavati / evaM caturguNAdisnigdhasyApyapareNa yAdiguNasnigdhena bhAvyam / tathaikaguNarUkSasyApareNa triguNarUkSeNa catuguNa-paJcaguNarUkSeNa vA / tathA dviguNarUkSasyApareNa catuguNarUkSeNa, paJcaguNarUkSeNApi bhavati / evaM triguNAdegapi rUkSasya mAvyam / tathA triguNarUkSasyApareNakaguNarUkSeNa 15 388 saGghAto bhavati, evaM caturguNAdirUkSasyApyapareNa dvayAdiguNarUkSeNa bhAvyam / kasya punaryAvadhikaguNena saGghAto bhavatItyAha-snigdhasya rUkSasya vA / uttaratra 'vijAtIya'grahaNAdatra sajAtIyeneti sAmarthya gamyam / tataH snigdhasyApareNa dvayAdyadhikaguNasnigdhena rUkSasyApyapareNa dvayAdyadhikaguNarUkSeNa sayAno bhavatIti sthitam / tadatra dvayAdyadhikapadena samasaGkhyaguNAnAmekAdhika guNAnAM vA sadRzAnAM paramANUnAM saGghAtAbhAvamAha / 20 te kaguNasnigdhasyaikaguNasnigdhena, dviguNasnigdhasya dviguNasnigdhena, yAvadanantaguNasnigdha sthAnantaguNasnigdhena, tathaikagugasnigdhasya dviguNasnigdhena, dviguNasnigdhasya triguNasnigdhena, 394 yAvadanantaguNasnigdhasyakAdhikAnantaguNasnigdhena, evameva rUkSasya rUkSeNa samamaGkhaya. guNenaikAdhikaguNena vA saGghAto na bhavatIti siddham , tathAvidhapariNatizaktarabhAvAt / 1 ekatvapariNAmonmukhyapakarSaparyantaH saMghAtaH // 2 ekatvapariNAmarUpe kArya // 3 yadanantaramekatla- 25 pariNAma utpadyate / / 4 sa vyAyadhikaguNena snigdhasya kakSasya vA / / 5 paramANuH / / 6 ekaguNasya sataH dvAbhyAmadhiko yaH sa triguNaH // 7 ekaguNasnigdhasya ekaguNasnehena sahAdInAm / / 8 ekaguNanigdhasya dviguNasnehena sahAdInAm // 2010_05
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMghAtavarNanam / 25 nanu snigdha rUkSaguNayorutkarSApakatAratamyaM kathaM prAsidhyad yenocyate yAdyadhikaguNasyeti / ucyate-tathA darzanAt , jalAdajAkSIrasyotkRSTaH snigdhaguNaH, tato'pi gokSIrasya, tato'pi mahiSIkSIrasya, tato'pi karabhIkSIrasyetyevaM snigdhatAyA utkarpatAratamyam / tathA pAMsubhyaH kaNikAnAmutkRSTo rUkSaguNaH, tAbhyo'pi sarkarANAmityevaM rUkSatAyA utkarSa398 tAratamyamutpazyAmaH / eSAmeva pUrvApekSayA snigdha-rUkSayorapakarSatAratamyaM draSTavyam / 5 atha kathaM vijAtIyAnAM saGghAto bhavatIti, ucyate-vijAtIyena tu visadRzena punaH paramANunA saha sAmye'pi samAnasaGkhyaguNatve'pi sati, madhyama utkRSTo vA guNa: snigdhatvalakSaNo rUkSatvalakSaNo vA yasya paramANostasya saGghAto bhavati 'vijAtIya padopAdAnAt sAmyaM guNasaGkhyApekSayA na punarjAtyapekSayA. saptamI ca " yadbhAvo mAvalakSaNam" [si0 2 / 2 / 106] iti yogena, guNasAmyabhavanakriyayA saGghAtabhavanakriyAyA lakSyamANatvAt / 10 api: samuccayArthaH / sajAtIyAnAM guNasaGkhyAvaiSamye saGghAto bhavati, vijAtIyAnAM puna40A guNa maGkhayAyA vaiSamye'pi sAmye'pi bhavatIti / tathAhi-dviguNasnigdhasyApareNa dviguNarUkSeNa triguNarUkSeNa vA tathA dviguNarUkSasyA'pareNa dviguNasnigdhena triguNasnigdhena vA, yAvat saGkhyAtA-'saGkhyAtA-'nantaguNasya snigdhasya rUkSasya vA saGkhyAtA-'saGkhyAtA-'nantaguNena samadhikaguNenApi vA'pareNa rUkSaNa snigdhena vA saGghAto bhavati / tadatra madhyamotkRSTa- 15 grahaNAd jaghanyaguNasya snigdhasya rUkSasya vA apareNa jaghanyaguNena rUkSeNa snigdhena vA saha 408 saGghAtAbhAvamAha / tenaikaguNasnigdhasyaikaguNarUkSeNa, tathaikaguNarUkSasyaikaguNasnigdhena saGghAto na bhavatIti sthitam / / tadayaM saGghAtasamAsaH- sajAtIyAnAM pudgalAnAM yAdimirguNamaGkhyAvaiSamya eva, jaghanyaguNavarjAnAM vijAtIyAnAM punarguNasaGkhyAyAH sAmye'pyekena dvAbhyAM vyAdibhirvA vaiSamye'pi 20 saGghAto bhavatIti / uktaM ca paramamunibhiH - "niddhassa nidreNa duAhieNa lukravaspa lukkheNa duAhieNaM / niddhassa lukkheNa uveDa bandho jahannavo visame same vo // " [prajJApanAsUtre gA0 200] iti / 1 sUkSmavAlukA / / 2 karkarikANAm // 3 vijAtIyena tu sAmye'pi madhyamotkRSTaguNasya // 4 25 '6' [ =vigrahe SaSThayayantam ] // 5 kAkA // 6 snigdharUkSANAm // 7 ayenanai( abhidhIyamAnai ?)ssaha yathAsaMkhyam // 8 upalakSaNametat , jaghanyasya madhyamotkRSTenApi na saMghAtaH / / 9 Adizabdo vyAkhyeyaH, yAdyadhikenetyarthaH / / 10 pUrvAdhaM sajAtIyAnAM saMghAta uktaH // 11 vaiSamye sAmye vA // 2010_05
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthopATIkAsahite dravyAlaGkAre dvitIye prakAze anye tvamidadhati- "ekaguNasnigdhasya dviguNasnigdhenakaguNarUkSasya dviguNarUkSeNApi saGghAto bhavati" [ ] iti / na cAyaM rAjapathaH, vRddhAmnAyenAgamopanibandhadarzanena ca visaMvAdadarzanAt / anyastvAha- "ekaguNasya vyadhikAdiguNenApi sajAtIyena saGghAto na bhavati, tathA dviguNasyApyapareNa sajAtIyena dvayadhikenaiva saGghAto bhavati, na tu vyAyadhikaguNenApi, tena 5 pazcaguNena SaDAdiguNena vA'pareNa sajAtIyenApi maha na saGghAtaH / evaM sarvatrApi dvAbhyA41B mevAdhikyamavaseyam / tathA sajAtIyAnAmiva vijAtIyAnAM madhyamotkRSTaguNAnAmapi guNasaGkhayAsAmye saGghAto na bhavati" [ ] iti / tadapyAgamavisaMvAdItyupekSAmarhati / nanu saGghAtaH pariNAmAntarotpacyA sambhavati / tatra kimekaguNasnigdhastriguNasnigdhaM pariNamayatyutAho triguNasnigdha ekaguNasnigdham , tathaikaguNarUkSaH triguNarUkSaM triguNarUkSo 10 vaikaguNarUkSam , tathA ki dviguNasnigdho dviguNarUkSaM yAdiguNarUkSaM vA, tathA dviguNarUkSo 42A dviguNasnigdhaM vyAdiguNasnigdhaM vA pariNamayatIti ? ___ ucyate-yAdisaGkhyayA'dhika utkRSTaH snigdhalakSaNo rUkSalakSaNo vA guNo yasya to'dhikaguNo hInaguNasya pariNamako bhAvAntarApAdako bhavati, reNoH klinnaguDavat / yathaiva hi rUkSANAM savatUnAmambhaHpato yAdisaGkhyayA'dhikasnigdhaguNA: pariNAmAntarotpAdakA dRzyante 15 tathevakaguNAdeH paramANostriguNAdiH paramANuH pariNamako bhavati / tathA samaguNastulyaguNasaGkhyaH paramANuranyasya paramANoH pariNamyo'pi / 'api 'zabdAt pariNamako'pi bhavati / atra 'api'grahaNAt 'adhikaguNaH pariNamaka eva' ityevaM pUrva yoge'nuktamapyavadhAraNaM 42B gamyate / adhikaguNaH pariNamaka eva hInaguNasya / samasaGkhyaguNAnAM tu parasparaM pariNamyatvaM pariNamakatvaM ca dravya-kSetra-kAla-bhAvApekSayA bhavatItyarthaH / / 20 tadevaM saGghAtapadaM vyAkhyAya medapadaM vyAcaSTe-bheda iti skandhapariNAme sati paramANUnAM vilasAprayogAmyAM vizleSapariNAmaH pArthakyapariNatiryA sa bheda inyucyate / / kathazcidatyaktarUpANAM ghanAdibhAvenekatvapariNatiH skandhaH / sattvopacayAbhAve'pi tathAbhAvo na viruddhaH, tulyamAnayorapi hi vajrabheNDayo1 * dRzyatAM tatvArtharAjabArtika[ 5|35]prbhRtissu anyeSu / / 2 triguNAdisnigdhaguNena / / 3 caturguNena // 25 / 4 adhikaguNaH pariNamakaH // 5 6 =vigrahe SaSThI vibhaktiH ) // 6 bindavaH // 7 samaguNaH pariNamyo'pi // 8 bhedo vizleSapariNAmaH // 9 pArthakyarUpA pariNatiH / 2010_05
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ punaleSu jainamatAnusAreNa pariNAmaSAdaH / ralpamahattvAdidarzanAt / tathApyutpAda-vyaya-dhrauvyANi pUrvaparyAyakSayAt takriyAsiddheH / uttaraparyAyazcotpadyate / tadeva ca dravyaM tathA pariNamate' / TANukAdi-sAMzapade zrotuH sugamatvAt skandhaparijJAne ca tadbhedataddharmarUpatvena tatparijJAnAdavadhIrya skandhapadaM vyAcaSTe-kathaJcid na sarvathA atyaktarUpANAmanujjhitaparamANutvAnAM 5 43A paramANUnAM dhanAdibhAvena niba(bi)DatApariNAmena 'Adi'grahaNAdekadhAraNA-''karSaNAdAvanyadhAraNA - ''karSaNAdigrahaH, ekatvapariNatirekatvapariNAmo'vizleSapariNAmo ya: sa skandhaH / ghanAdibhAveneti vizeSaNamekatvapariNatereva 'rUpakathanam / sarvaparamANUnAM yo ghanAdimAvena pariNAmo vastusan kathazcidabhedI sa skandhaH / kathaJcidatyaktarUpANAmityanena skandhapariNAme'pi para43B mANUnAM paramANurUpAbhAvAbhAvamAha / ata eva skandhabhede punaH paramANava utpadyante, 10 anyathA sarvathA'pyasataH paramANutvasyotpAdo na syAt / nityatvAdeNUnA na prAdurbhAva iti cet , na, sarvathA nityatvasyAbhAvAt / sadakAraNavamityaM vyomavaditi cet, na, puranaladravyasya pariNAminaH skandhabhedasya ca sahakAgNistadbhAvAbhAvAbhyAM koraNatvAbhyupagamAt / taduktam-"bhedAdaNuH" [tacAthai0 5 / 27] iti / tasmAt skandhabhAve'pi paramANUnAM paramANutvaM kathaJcidastyeva / 1. atra TIkAyAmekaM 46 . patraM likhilyA granthakAreNaiva [ ] etAdRzaM ciMha vidhAya apAkRtam / tatra ca IdRzaH pAThaH parityakto vartate46 A " [ tAjanirvA vidhAtuM zakyA / kezAnAmevAbhAvAt / dharmANAM cAzrayaH sa eva bhavati yo dharmebhyaH kathaJcidabhedI / na ca sadasatoH kathaJcidanyabhedo bhavati / tataH kathaJcidabhedAnyathAnupapattyA dravyAvasthAyAM paryAyA api kathaJcit santa eveti kathamivAsataH kasyacidapyutpAdo bhavatIti / sampratyupasaMharati-tat tasmAdaNUnAM 20 satyopacayAbhAve'pi sattvAdhikyAbhAve'pi sthUlatA skandhapariNAma upapadyate ghaTata iti / syAdevampaTAdyavasthAyAmapyaNavaH parasparaM visakalitarUpA evAnekavRttarekasya kasyacidapyabhAvAdityata Aha-na ca naivaite paramANavastadAnIma]" ___evaM caitadanusAreNa dravyAlaGkArasatre itaH paraM 'tadaNUnAM sattvopacayAbhAve'pi sthUlatA upapadyate' iti adhikaH sUtrapATha: granthakArAbhyAM pUrva likhita AsIt , pazcAttu tAbhyAmeva sa parityakta iti spaSTaM pratIyate / / 2 . dRzyatAM pR0 18 50 9 / / 3 pUrvasUtropAtte // 4 'avadhIrya' ityanena sambandhaH // 5 sadabheda dvaya- 25 gukAdibheda taddharmarUpatvena sAMzarUpatvena // 6 dvayaNukAdi-sAMzayoH parijJAnAt // 7 kathaJcidatyaktarUpANAM dhanAdibhAvena ekatvapariNatiH skandhaH / / 8 svarUpa // 9 paramArthena san // 10 aNavo notpadyante, nityatvAt , AkAzavat / / 11 pUraNagalanadharmarUpasya pudgaladravyasya // 12 'akAraNavattvAt' ityasido hetuH / / 15 2010_05
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44B svopATIkAsahite dravyAlaGkAre dvitIye prakAze nanu skandhalakSaNaM tatsaGghAtetyAdinA pUrvamamihitameva, tat kiM punarucyate ? na, 44A pUrva kAraNa-bheda-dharmapratipAdanena skandhalakSaNaM kRtam , adhunA tu svarUpaMpratipAdaneneti na doSaH / syAnmatiH-skandhapariNAme sati paramANUnAM svasattAtaH samadhikaM yadi kizcidutpadyate tadasat kutaH samutpannam ? sarvathA'pyasataH samutpAdapratiSedhAt / atha notpadyate, 5 kintu yAvadeva paramANyavasthAyAM sattvaM tAvadeva skandhAvasthAyAmapi, kathaM tarhi skandhabhAva: adhikasya kasyacidabhAvAditi ? tanna, yasmAt sattvopacayAbhAve'pi paramANusattvasyAdhikyotpAdAbhAve'pi, tathAbhAvaH paramANUnAM skandhapariNAmotpAdo na virudhyate / yadyapi paramANusavasya skandhAvasthAyAmupacayo nAsti tathApi skandhabhAvo'cintyarUpatvAt saGgacchata eva / hetumAha-tulyamAnayorapi tulyaM mAnaM paramANusaGkhyA paramANusacaM vA yayostathAbhRtayo- 10 rapi vana-bheNDayoH, vajaM hIrakAdiH, meNDaM kASThavizeSaH, alpa-mahattvAdidarzanAt / 'Adi'grahaNAt sAratvAdiparigrahaH / samaparamANusaGkhyayorapi vajra-bheNDayorvajramalpaM sasAraM bheNDaM tu mahaniHsAraM ca pratyakSato lakSyate / yathA caitattathA yadyapyaNUnAM skandhA-'skandhabhAvAvasthAyAM sattvaM samAnameva tathApi skandhabhAvo na vihanyate, tathA pariNateracintyatvAt , anyathA bheNDe'yaM bhAvaprasaGgAt / tatastai eva tathA pariNamante nAdhikaM kizcidutpadyata 15 iti kasyAsata: samutpAdaH ? atha paramANyavasthAtaH skandhAvasthAyAM sacaM yadi nAdhikaM nApi hIna kintu tAvadeva kathaM tItpAda-vyaya-dhrauvyANi, adhikasyAnutpAdAt pUrvasya cAvyayAditi ? ucyate- tathA'pIti, yadyapi pUrva na hIyate'dhikaM ca notpadyate tathA'pi utpAda-vyaya-dhrauvyANi saGgatAnyeva pUrvaparyAyasya vizleSalakSaNasya kSayAd vinAzAt / tasya ca kSayo vijJAyate tatkriyAsiddheH, tasya paryAyasya 20 yA kriyA kArya tasyA asiddhatvAt / yAM hi kriyAM vizleSapariNAminaH paramANavacakrivAMsastAM ghanapariNAmino na kurvate / etAvatA vyayamAha / tathotareparyAyazca ghanAdibhAvalakSaNa utpadyate / tasya cotpAdo vijJAyate, tasya paryAyasya yA kriyA tasyAH siddheH vidyamAnatvAt / pUrvaka eva heturanaJ sambadhyate / yA hi kriyA dhanapariNAmasambhavinI sA dRzyate / etAvatA samutpAdamAha / 25 1 tatsaMghAtabhedata iti kAraNam / dvayaNukAdibhedaH / sAMza iti dharmakathanam / 2 kazcidatyaktarUpetyanena / 3 satyopacayAbhAve'pi tathAbhAvo na viruddhaH // 4 tulyamAnayorapi hi vajra-bhaNDayoralpamahatvAdidarzanAta // 5 pariNateracintyarUpatvAbhAve || 6 skandhAbhAva // 7 paramANavaH // 8 tathApyutpAdavyaya-dhrauvyANi // 9 pUrvaparyAyakSayAt // 10 sUtram // 11 uttaraparyAyazcotpadyate // 12 takriyAsiddheH / / 45A 458 30 JainEducation International 2010_05
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ bauddha matakhaNDanam / taideva ceti pudgaladravyaM tathA tathA pUrvaparyAyavinAzenottaraparyAyotpAdena ca pariNamate / na punaranyo vyanezadanyaH prAdurabhRt / etAvatobhayAvasthayoH pudgalavAvasthAnena dhauvyamAha / tasmAt sancopacayApacayAbhAve'pyutpAdAdayo ghaTanta eva / na caite tadApyanekatvapariNataya eva, dharaNA-''karSaNabhAvAt / avilakSaNeSu ca kuto'yaM saMsthAnavittibhedaH ? vAsanAtaH, rUpAdi- 5 bhedo'pi tata evAstu / arthaM tu sAdhayiSyAmaH / 46 B sampratyanyathApyekatvapariNati sAdhayitumupakramate-nai caite paramANavastadAnImapi sthUla pariNAmakAle'pyanekatvapariNataya eva / atra naA'vadhAraNasyaivAbhAvaH kathyate, nAnekatvapariNateH, tasyAH kathaJcidasmAbhirapISTatvAt / dheraNA-''karSaNabhAvAt , vaMzAdyarvAgbhAge hi dhriyamANe samAkRSyamANe vA parabhAgasyA'pi dharaNA-''karSaNe dRzyate / yadi cANavaH sthUlabhAva- 10 kAle'pi parasparA'saMzleSiNa eva tadA kathametadupapadyate ? tasmAddharaNA-''karSaNAnyathAnupapattyA nA'NUnAM sarvathA'pyanekatvam / kiJca, avilakSaNeSu cAdhikasya kasyacidabhAvAt sarvatraikarUpeSu ca rUpa-rasa-gandha-sparza47A paramANuSu sansu kuto'yamanubhavasiddhaH saMsthAnasya vRttAdevittirjJAnaM tasyA bhedo vaicitryaM bhavati ? yathA hi ghaTe rUpAdiparamANavaH parasparAsaMsparzinastathA paTAdAvapi, tatazcobhayatrApi viza- 15 kalitatvAvizeSAd ghaTa-paTAdibuddhInAmAbhAsabhedo na syAt , rUpAdiparamANumAtragrAhitvasya sarvAsA tulyatvAt / tasmAd buddhathAbhAsabhedanibandhanaM rUpAdiparamANubhyo'dhikamapi kizcidamyupagamyam / atra paro hetumAha-vAsanAta iti / yadyapi sarvatra vuddhInAM paramANumAtrameva viSaya477 stathApyAbhAsabhedo na virudhyate, anAdikAlaprarUDhAvidyAvazAttasya samutpAdAt / uttarayati- 20 'rUpAdibhedo'pi rUpaparamANako rasaparamANavo gandhaparamANavaH sparzaparamANavaH ityevaM paramANUnAM yo medaH so'pi tata eva vAsanAta eva saMsthAna vittibhedavadastu / yathA hi saMsthAnavittibhedo vAsanAvazAt paryakalpi tathA kimiti paramANUnAM rUpAdibhedo'pi na kalpitaH ? so'pi vAsanAkRta eva kalpanIyaH syAt , tadvittibhedasya saMsthAnavittibhedavadeva vAsanAkRtatvenaiva gatatvAt / 1 tadeva ca dravyaM tathA pariNamate // 2 na caite tadApyanekatvapariNataya eva // 3 sUtram // * Adau dhAraNA' iti likhitvA pazcAd ghRSTvA dharaNA iti granthakArAbhyAmeva saMzodhya kRtam // 4 avilakSaNeSu ca kuto'yaM saMsthAnavittibhedaH // 5 AdizabdAt vyasra-caturasra-AyAmaparigrahaH // 6 vittInAm // 7 sUtram / / 8 rUpAdibhedo'pi tata evAstu / / 9 paramANuvitti // 25 2010_05
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopajJaTIkAsahite dravyAlaGkAre dvitIye prakAze api ca, vAsanaiva saMsthAna vittibhede nimittaM vAsanApi vA ? nAdyaH, ghaTosyamiti vikalpasya sanAtanatvaprasaGgAt / kadAcit prabodhAt kAdAcitkatvamiti cet, na, prabodho'pi sahakAryantaraM vA vAsanAparipAko vA ? Adye vAsanaiveti pakSopaghAtaH / ata eva paripAko'pi nArthAntarakRtaH / svarUpamAtrakRtatve tu sanAtanatvaprasaGga eva / vAsanApIti pakSe 48A tu saMsthAnavAstarvatvaM syAt paramANvAdInAM sarvatra sAdhAraNyAt / tasmAdyathA vibhinna- 5 jJAnAnyathAnupapatteH paramANubhedo'mISTastathA saMsthAna bhedo'pyastu tadbuddhibhedasyApyanyathAnupapannatvAt / 30 nanvayaM paramANubhedo'smAbhirarvAgdazAvasthitairAsthIyate, paramArthadazAyAM punarayamapi neSyata eva paramANumAtrasyApyanAzrayaNAt, tato vAsanAkRtatvaM paramANubhedasyeSTameveti / tana, yasmAdarthaM tu bAhyAbhyantarabhedabhinnaM vastu vAstavameveti punaH sAdhayiSyAmaH / tataH paramANavo 10 vastusanta eveti teSAM bhedakalpanAyA vAsanAkRtatvaprasaManaM yuktameva / nAkalpikAyAM bhedakAluSyam / na tarhi "vikalpikAyAmapi, agRhIte kalpanA'bhAvAt / pramANaM hi syAt / asvalakSaNatve'nyonyAzrayaH / adhikArthakriyAkAriNazca kuto'svalakSaNatvam ? punarapi paraH prAha - naukalpikAyAM na nirvikalpake jJAne bhedakAlupyaM saMsthAna pratibhAsa- 15 caroGko bhavati / " te tAvat paramANUnAM saMsargagrahe sati saMsthAnAvabhAsaH syAt / na cAtrikalpaM saMsargagrAhi / asaMsRSTatvaM hi paramANUnAM bhedo vA, pararUpadezaparihAro vA, zUnyAkAzayogo vA antarAlavartibhinnendriyagrAhyavastuyogo vA / tatra na saMsaigavibhAso 48B rUpAbhedapratibhAsa: paramANumAtrapiNDAvabhAsaprasaGgAt / ata eva pararUpadezasya parihArA - 20 mAvabhAso'pi naiM / zUnyAkAzastu nendriyagocara iti tadyogAnavabhAsaH kathaM saMsargAva bhAsaH syAt / antarAlavarttibhinnendriyagrAhyaM vastu tu sparzAdiparamANavaH, na cAmIpAM 25 1 '6' [= SaSThI vibhaktiratra vigrahe jJeyA ] || 2 apizabdoM hetvantarasUcakaH / tena vAsanA hetvantaraM ca kAraNam || 3 vAsanAyAH sadA sadbhAvAdityarthaH // 4 vAsanAyAH || 5 '6' [ SaSThI vibhaktiratra vigrahavAkye zeyA ] || 6 paramArthatvam // 7 zUnyavAdibhiH // 8 arthe tu sAdhayiSyAmaH // 9 asmAkaM tvAM prati / mUlAdarze 'kalpikAyAmapi ' iti pATha: / / 11 nAkalpikAyAM bhedakAlugyam // 12 vRttatryakhAdipratibhAsaH || 13 bRhaddharmottara Aha || 14 rUpaM svabhAvaH || 15 '6' [= atra vigrahavAkye SaSThI jJeyA ] / / 16 asaMsRSTatvAbhAvaH saMsargaH | 17 svarUpAbhedapratibhAsaH || 18'6' [= SaSThI vibhaktiratra vigrahe jJeyA ] // / 19 atrAbhAva ekadezaH || 20 saMsargAtrabhAsaH || 10 2010_05
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ bauddhamatakhaNDanam / cA(ca?)kSuSA'pratibhAse saMsargaH pratibhAto bhavati, na hyanyendriyajajJAna viSayo'nyendriyaje jJAne'vabhAsate / tato nirvikalpadhiyAM saMsargAvabhAsa eva nAsti, kutastadrUpasaMsthAnasya vitibhedacintA syAt / yA punariyaM saMsargalakSaNasaMsthAnAvabhAsinI dhIH savikalpikA sA na pramANam" [ pramANavinizcayaTIkA pR0 46 A (?) ] iti / tadayuktam / saMyogAparaparyAyasya nairantaryarUpasya saMsargasya nirvikalpake'vabhAsanAt / 5 nairantayaM ca nAma zunyAkAzadezAyogaH / na ca vaktavyaM zUnyAkAzadezasyA'pratyakSatvakRto'yaM nairantaryAvabhAso na vaistumatparamANunairantaryakRta iti, bhinnadezayoH zakuntayorantarAlAkAzApratyakSatve'pi narantaryA'pratibhAsanAt / tasmAda vastUnAM saMyogamAvA-'bhAvakRtau narantaryapratimAsA-'pratibhAsau, na shuunyaakaashgrhnnaa-'grhnnkRtii| tato narantaryarUpasya saMsthAnasyAvikalpadhiyAM bhAsanAdvittibhedacintA jyAyasI / 10 parihArAntaraM tu vArtikena Aha- ne toti / yadi nirvikalpe'saMsRSTaparamANurUpamAtrAvabhAsa eveSyate na tu saMsargarUpasaMsthAnAvamAsastaavaM sati vikalpikAyAmapi buddhau saMsthAnAvabhAso na syAt / agRhIte nirvikalpadhiyAmapratibhAte vastuni kalpanA'bhAvAd vikalpAnutthAnAt / pratyakSapRSThabhAvinA hi vikalpena yadeva nirvikalpake pratibhAti tade49A bAdhyavasIyate nAdhikaM kizcit / taduktam "adhigate tu svalakSaNe tatsAmarthyajanmA vikalpastadanukArI kAryatastadvirSayatvAt smRtireva, na pramANam , anadhigatavasturUpAnadhigateH" [ hetu bindau pR0 3] iti / yadA ca nirvikalpake saMsthAnAvabhAso nAsti tadA vikalpe kuto'yaM samAyAtaH ? api ca, asyaivaM gRhItagrAhitayA yadaprAmANyamabhyadhAyi tadapi darApAstaprasaraM syAt , nirvikalpakA'gRhItasyApi saMsthAnasyAdhyavasAyot / tad vikalpAmAsAnyathAnupapatyA nirvi- 20 kalpakadhiAmapi saMsthAnAvabhAso'bhyupeyaH / sa ca paramANumAtre vastuni na ghaTAmaJcati / 1 saMsargarUpasaM // 2 jainaH // 3 vastusantaH paramANavaH / / 4 yuktA'smAkam || 5 na tarhi vikalpikAyAmapi // 6 paramANUnAM rUpaM svabhAvaH, tadeva, mAtrazabdo'vadhAraNe, tasyAvabhAsaH // 7 agRhIte kalpanA'bhAvAt // 8 nirvikalpakena || 9 svalakSaNAdhyavasAyI / / 10 kAryamatra svalakSaNe pravartanaM tadadhyavasAyazca tena / * dRzyatAM pR0 144 A // 11 kAryarUpatvAt tasya vikalpasya / / 12 nAkAraNaM viSaya iti vacanAt // 13 25 vikalpasya // 14 sati / / 15 vikalpasya prAmANyam // 16 tasmAt // 17 vikalpolekhA || 18 buddhau|| 2010_05
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 svopajJaTIkAsahite dravyAlaGkAre dvitIye prakAze syAdevam-nAyaM niyamo yanirvikalpakAgRhItaM vikalpo nAdhyavasyatIti, vastunastri49 B kAlAvasthAyitvasya sAmAnyasya cAdhikasyApi grahaNAditi / tanna / hiryasmAdevamadhikArtha grAhakatvAbhyupagame vikalpaH pramANaM syAt / yathA hi ghaTapratyakSAdadhikArthagrAhi paTapratyakSaM pRthageva pramANaM tathA vikalpo'pi nirvikalpaviSayAdadhikaM vastuno dravyApekSayA trikAlaviSayatvaM sAmAnyaM ca sadRzapariNAmarUpaM paramArthasadadhyavaya'n pRthageva pramANam / nanu nA'nadhigatArthagrAhakatvamAtreNaiva jJAnasya prAmANyam , dvicandragrAhiNo'pi prasaGgAt , kintvanadhigatasvalakSaNagrAhakatvena / yaduktam-- "tasmAdanadhigatArthaviSayaM pramANamityappanadhigate svalakSaNa iti vizeSaNIyam" [hetubindau pR. 3] iti / 50A tato'nadhigatatrikAlAvasthAyitvAdigrAhiNo'pi vikalpasya na prAmANyam , trikAlA- 10 vasthAyitvAderasyalakSaNatvAditi / tanna, yasmAt trikAlAvasthAyitvAderesvalakSaNatve'svalakSaNatvAbhyupagame'nyonyAzrayo dopa: syAt / yadi trikAlaviSayatvaM sAmAnyaM cAvastu syAttadA tadadhyavasAyino vikalpasyA'svalakSaNaviSayatvenAprAmANyaM syAt / yadi ca vikalpasyAprAmANyaM syAttadA trikAlAvasthAyitvAderavastutvaM syAt / na khalu premANopasthApito'rtho'paramArthasan bhavati / 15 50B syAnmatam-na pramANagrAyaH svalakSaNam , kintu yaspArthasya sannidhAnA-'sanidhAnAbhyAM jJAnapratibhAsabhedaH sa svalakSaNam / jJAnapratibhAsabhedakazcArtho'rthakriyAsamartha eva / yaduktam "tadeva paramArthasat , arthakriyAyogyalakSaNatvAdvastunaH" [nyAyavinduH 1 / 14,15] iti / tato'yakriyAkAritvaM svalakSaNatvam / tacca vikalpaviSayasya nAsti / yadAha "na ca sAmAnya kAzcidartha kriyAmupakalpayati svalakSaNapratipatterUI tatsAmaryotpanna- 20 vikalpajJAnagrAhyam" [ hetubinduH pR0 3] iti / 1 nityatvasya // 2 ghaTasvapaTatvAdeH // 3 pramANaM hi syAt // 4 trayaH kAlA viSayo yasya vastunastasya bhAvastrikAlAvasthAyitvamityarthaH // 5 janAbhiprAyeNa uktam // 6 vikalpaH // 7 jJAnasya // 8 AdeH sAmAnyam / / 9 asvalakSaNatve'nyonyAzrayaH / / 10 nanu vikalpasya prAmANyaM syAt tadupasthApito'rtho'vastu syAdityAha-na kheti // 11 prtykssprmaa|| 12 arthaH // 13 arthakriyAyAM yogyaM lakSaNaM svabhAvo yasya 25 vstunH|| 14 upasaMhAraH // 15 svalakSaNapratipattisAmarthya // 2010_05
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ vikalpagrAhyasya asvalakSaNatvaparihAraH / 33 51 tanna vikalpAnAmANyanivandhanaM trikAlAvasthAyitvAderasvalakSaNatvaM kintvartha kriyA'yogyatvaniyandhanamiti nAnyonyAzraya iti / atrAha-adhikArthakriyAkAriNazca paramANumAtrArthakriyAtaH kSaNamAtrAvasthAyyarthakriyAto vizeSArthakriyAto vA sakAzAdadhikArthakriyAkAriNaH saMsthAnasya trikAlAvasthAyitvasya sadRzapariNAmarUpasAmAnyasya ca kuto'svalakSaNatvam ? kinvarthakiyAyogyatvena svalakSaNatvameva 5 syAt / vizaMkalitaparamANumAtrArthakriyAto hi ghaTAdisaMsthAnamadhikAmeva dhAraNA ''karSaNa lakSaNAM tathA kSaNamAtrArthakriyAtatrikAlAvasthAyitvamadhikAmeva dAha-pAkAdikAM-kSaNamAtrArtha51B kriyAtazca trikAlAvasthAyitvArthakriyAyA idamevAdhikyaM yat kSaNamAtre'rthakriyA na sambhavati, trikAlAvasthAyitve ca sambhavatIti, etacca tRtIye prakAze saprakAzaM prakAzayiSyAmaHtathA vizeSamAtrArthakriyAtaH sAmAnyamadhikAmeva sadRzapratyayarUpAmarthakriyAM karoti / 10 tat saMsthAnAderarthakriyAyogyatvena paramArthasattvAt tadgrAhiNazca vikalpasyAnadhigatasvalakSaNagrAhakatvena prAmANyAt pramANavikalpapratibhAsisaMsthAnabhedo bAhyaparamArthasadvastubhedanibandhano na vAsanAmAtranibandhana iti siddham / dUSaNAntaramAha____kathaM cAtIndriyANAmavikalpasaMvidi tadApi pratibhAsaH ? 15 bhedotpatteH / kadA punaH kSaNikeSviyaM nAsti ? vaiziSTayaM tu sthUlatAyA anyanna vidmaH / 52A kathaM cAtIndriyANAmindriyAviSayANAM paramANUnAmavikalpasaMvidi vikalpakalaGkAnaGkitAyAM dhiyAM tadApi nicayAvasthAyAmapi pratibhAso bhavati / ayamarthaH- ekArthakriyAkAritvenotpannakSaNe'pi parapANavaH sarvathA'pyanujjhita- 20 paramANusvarUpA eva, yathAvasthitavastudarzana nairiva kathazcit paramANurUpaparityAgasya bhavadbhi snAzrayaNAt / aparityaktaparamANunvarUpAzca paramANavaH sadA'pyagdizAmagocara eva, 52B anyathA pracayakSaNAt prAgapyupalambhaH syAt / ato nirvikalpakadhiyAmekatvapariNatyabhAve paramANUnAM pratibhAso na yujyate / 1 vikalpAprAmANyaM nibandhanaM yasyAsvalakSaNasya // 2 prasaH [prathamasamAsa: bahuvrIhirityarthaH] // 3adhikA- 25 rthakriyAkAriNazca kuto'svalakSaNatvam // 4,5 [ = '6' vigrahe SaSThayantam ] // 6 casaH [=caturthasamAsaH karmadhAraya ityarthaH / / 7 adhikArthakriyAkAritvameva bhAvayati / / 8 tasmAt / / 9 sAmAnya || 10 casaH [ =caturthasamAsaH = karmadhAraya ityarthaH] || 11 kathaM cAtIndriyANAmadhikalpasaMvidi tadApi pratibhAsaH / / 12 arvAgdRzAM gocaratve // 2010_05
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 53A svopajJaTIkAsahite vyAlaGkAre dvitIye prakAze paraH praznottaramAha - 'bhedena mitratvena, apracayAvasthAto'nyatvenetyarthaH paramANUnAmutpAdAddhetorekArtha kriyAkAritvenotpannakSaNakAle'vikalpasaMvidi pratibhAso bhavatIti sambandhaH / yathA pracayAt pUrvaM paramANavo'saMsparzinaH pracaye'pi yadyapi tathAbhUtA eva tathApi pUrva nAkSopalambhaH kintu pracarye eva, pUrvAparakSaNayorekAntenAnyatvAt / yadi hi ya evAspracayAvasthAyAM paramANavasta eva pracayAvasthAyAmapi syustadA kimiti pUrvaM 5 nopalabdhAH pazcAdupalabhyanta iti praznAvasaraH syAt / kintu pUrvAparAvasthayorekAntabhinnA eveti kaH prabhAvakAzaH 1 na khalu yadi pizAco nopalabhyate tadA ghaTaH kimityupalabhyata iti sakarNo vadati / tat paramANurUpA parityAge'pyavikalpa saMvidi pratibhAso na virudhyate / 34 uttaramAha- kedA kasmin kAle kSaNikeSu kSaNamAtrAvasthAyiSu bhAvedhviyaM bhedeno- 10 tpattirnAsti ? sarvadA'pyastItyarthaH / yadyanyatvotpAdamAtreNopalambhA 'nupalambhau vyavasthA39 pyete tadA pracayAt pUrvamapi paramANavaH kSaNikatvAcchatakRtvo'nyatvenotpannAH, sarvArthAnAM parasparaM vailakSaNyAt / tata ekakSaNAdUrddhvaM dvitIye kSaNe paramANupalambha: syAt, pUrvakSaNAdanyadvitIyakSaNasyotpAdAt / tadyadi paramANavaH sarvadA'pi paramANurUpA eva tadAnyatvenotpade'pi pratyakSAvamAmona ghaTata eva / syAdevam- na medenotpattimAtreNopalambhaH kintvekArtha kriyAkAritvaviziSTAd bhedenotpAdAt, ato na vyabhicAraH, apracayAvasthAryA vaiziSTasyAbhAvAdityata AhavaiziSTyaM tu sthUlatAyA anyanna vidmaH | vaiziSTayaM tu sthUlatAyAH kathaJcidekatvapariNati54 rUpAyA anyad minaM na vidmaH / ekAntAnekatvapariNatiSu paramANuSu medenotpattimAtraM pracayAt pUrvamapyasti / pracayAvasthAyAM tu vaiziSTayametadeva jAtaM yaduta pUrvamekatvapari - 20 NatirnAsIt, samprati tu sA samastIti / nanu naikasvapariNatirvaiziSTadham, kiM tarhi ? anyonyapratyayApekSayA sakalalokasAdhAraNa kamapikSayA cAnekatvapariNatInAmevANUnAmavibhAgavarttitvam / yaduktam " 2010 05 66 1 bhedotpatteH || 2, 3 asaMyuktAH || 4'7' [ saptamyantam ] // 5 kadA punaH kSaNikeSviyaM nAsti || 6 yadi paramANutvaM kathaJcit jahyuH paramANavastadAnImeva pratyakSAvabhAso ghaTate // 7 kAraNa || 25 8 adRSTa // 9 vaiziSTyamiti sambandhaH // 10* 'Aha ca " ityabhidhAya svaracitAH 45 zlokA arcana hetu binduTIkAyAM [pR0 104-107] likhitAH, teSvidaM vakSyamANaM zlokadvayaM vartate / "anantaroktamarthajAtaM sAtirekaM svakRtAbhiH kArikAbhiH pratipAdayituM paramukheNAha Aha ceti " iti paNDitadurveka mizra viracite hetu binduTIkAloke 10 344 / / 15
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 B bauddha matakhaNDanam / " anyonyapratyayA pekSAste tathAsthitamUrtayaH / karmaNAM cApi sAmarthyAdavinirbhAgavarttinaH // sannivezena ye bhAvAH prANinAM sukhaduHkhadAH / karmabhirjanitAste hi "tebhya evAvibhAginaH // " [ hetubinduTIkA zlo0 33-34, pR0 106 ] tat kRta ekatvapariNatiH sidhyati, dhAraNA-karSaNayoga vibhAgavarttitvAdevopapadyamAnatvAditi ? 35 tadapyacAru, avinirbhAgavartitvasyApi kathaJcidekatvapariNatyanabhyupagame parasparA55 A saMzleSiNAmaNU nAma ghaTanAt / api cAnyonyapratyayairlokakarmabhirvA paramANUnAM kimaviniafraivaM kRtamA ekatvapariNatirityarthe na niyAmakamutpazyAmaH, ekatvapariNatAvapi sarvasya siddhatvAd doSAbhAvAcca / nanvasti doSo deza - kAtsyabhyAM vRtyaghaTanaM raktatvA raktatvAdiviruddhadharmAdhyAsenAsakatvApattizca / na dopaH, ekatvapariNateH kathaJcidavayavebhyo'bhedena vRttighaTanAt, ekAntabhedina evaM deza- kAtsnyabhyAM vRttyaghaTanAt, avayavA'bhedena kathaJcidanekatvasyAvyavayavino'bhyupagamAcaM / yadvakSyAmaH- ata evaikanvA 'nekatva-kampA kampAdyupapadyate " 55 B [pR0 43, 68 A ] iti / 66 tadavikalpajJAne pratibhAsAnyathAnupapacyA'pi paramANUnAM pracayAvasthAyAmekatvamAtmano bhinna bhinnamaGgIkarttavyam / ayaM cAtra nyAyaH sUcita:- yedindriyagrAhyaM tat paramANvadhikarUpavat / yaccaivaM na bhavati tanna tathA, yathaikaH paramANurapracitA bahavo 2010_05 1 santaH // * nanu asati ekasminnavayavini dhAraNAkarSaNe kathamupapadyeyAta / mityAha- anyonyeti / te bhAgAH / ekasAmagryadhInatvAdanyonya kAraNAdhInApekSAH santastathAsthitavapuSo yenaikasyAkarSaNe dhAraNe vA'nyeSAmapi te bhavata iti / na kevalaM dRSTahetubalAt teSAM tathA sthitiH, api tu adRSTavazAdapIti darzayannAha - karmaNAM ceti / lokasyAsAdhAraNacetanAtmakarmaNAmapi sAmarthyAt te'vinirbhAgavartinaH, parasparaM vibhAgena na vartante / nanu cAkAraNasya karmaNaH sAmarthyopavarNanamayuktamityAzaGkayAha-sannivezeneti / hiryasmAdarthe / " karmajaM lokavaicitryam " [ abhidharmakoze 4|1 ] iti vacanAt karmabhirjanitA ityAha / teSAmeva prANinAM sAdhAraNairasAdhAraNairvA karmabhiH, tebhyaH karmabhya eva tadAdhipatyAdeveti yAvat avibhAgino vibhAgena na vartante " iti paNDitadurveka mizraviracite hetubinduTIkAloke pR0 351-352 // 2 paramANavaH // 3 saMsthAnena // 4 adRhaiH || 5 karmabhyaH // 6 sa kimavayavI avayaveSu dezena kAtsnyena vA vartata ityAdi // 7 jainottaram // 8 avayavinaH // 9 na doSo'trApi // 10 paramANUnAmAtmanaH svarUpAt sakAzAt pracayAvasthAyAmekatvaM bhinnAbhinnamaGgIkRtyam // 11 vivAdAdhyAsitaM ghaTAdi paramANvadhikarUpavat, indriyagrAhyatvAt, yat paramANvadhikarUpavanna bhavati na tadindriyagrAhyaM yathaikaH paramANuH, apracitA bahavo vA paramANava iti vyatirekAnumAnam || 5 10 15 20 25 30
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 svopajJaTIkAsahite vyAlaGkAre dvitIye prakAze vA / indriyagrAhyatvaM hi paramANUnAM rUpavizeSotpAdena vyAptam / anyathA sadA darzanaprasaGgaH / rUpavizeSaM cakatvapariNateranyaM na vidmaH / avinirmAgavarttitve coktaprAyam / tadagrahe tadagrahAt tayorabhedaH, na rasena vyabhicArAt / tadasti teSAM tadekatvapariNatiH / punarapi paraH prAha - taditi teSAmavayavarUpANAM paramANUnAmagrahe paricchedAbhAve 5 tasya saMsthAnarUpasya kaithaJcidekatvapariNatirUpasya vA'vayavino'grahAt tayoH paramANusaMsthAnayorabhedaH / yathA ghaTAparicchede'pi paTaH paricchidyata iti ghaTAt pRthaksattAko sAviSyate tathA yadi paramANuvyatirekeNApi svAtantryeNa saMsthAnaM paricchidyeta tadA 56A paramANubhyaH pRthaksattAkaM tadapISyeta / kintu sarvatrApi paramANugrahaNapUrvakamevAvayavino grahaNam, ato'vayavarUpAH paramANava evAsau na punastadatiriktaH, avayavAgrahaNe'pi 10 kvacit tadgrahaNaprasaGgAt paTavat / jJAne tu sthUlAkArapratibhAsastadAhita eva bhrAntaH, yaduktam " bahUnAM ca niravayavAnAM pratibhAsaH samudAyaviSayaH sAvayava AbhAsate [ ] iti / taMtra tAvat ghaTAt paTo "vyatirekI ca pRthak ca gRhyata iti yuktam, taiyo- 15 tyaintabhedAt / avayavA 'vayavinau tu bhedinAvapi kathaJcidabhedinoM, ataH kathaM svAtantryeNa grahaNam, sahaiva grahaNaniyama nibandhanatvAdamedasya | sthUlapratibhAsastu bhrAnto bAdhakapramANasambhave sati vyavasthApayituM zakyo nAnyathA / taca nAsti / 'vRtyaghaTanA57A nekatvakalpanayostu pratividhAnaM kariSyAma iti yat kiJcidetat / 14 56 B ' tadagrahe 20 tathApyucyate-neti, nAvayavA 'vayavinorabhedaH / rasena rasaparamANubhiH tadagrahAt ' 'iti hetorvyabhicArAt / sparzagrahaNapUrvakaM hi bhavati rasagrahaNam, na khalu 57 B jihvAgreNAspRSTasya vastuno rasaparicchedo bhavati / na ca sparzaparamANumAtrA eva rasa " 1 paramANvadhikarUpavizeSotpeti / 2 rUpavizeSotpAdAbhAve kevalAvasthAyAmapi darzanaM syAdityarthaH // 3 * ' tadekapariNatiH' iti mUlAdarza // 4 tadagrahe tadagrahAt tayorabhedaH || 5 naiyAyikaM prati / / 6 jainaM prati // 7 yadi paramANvatiriktaH syAt tadA'vayavetyAdi / 8 avayavi / / 9 paramANvAhita || 10 jainottaram // 11 bhinnaH // 12 ghaTapaTayoH || 13 etadranthakArApekSayA'tyantaM bhedo yAyatA savAdinA'bhedospi // 14 nanvasti bAdhakaM vRttyaghaTanAdItyAha - vRttyeti // 15 rasena vyabhicArAt // 16 ityasya hetoH || 2010_05 25
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ bauddhamatakhaNDanam / 37 paramANavaH, tebhedasya tvayaiveSTatvAt , tadvadavayavAgRhItIvagrahaNe'pyavayavino na paramANurUpAvayavamAtra evaikatvapariNatirUpo'vayavIti / etena yadapyuktam " yat sat tanniravayavaM yathA jJAnam , sacca dRzyamAnaM nIlam , sAvaya[va]tve hi digbhAgabhedanimitto viruddho dharmaH satyasyAsatyAkhyo bhavati / tena svabhAva viruddho- 5 palabdhyA sAvaya[va] tvAd vyAvarttamAnaM sacvaM niravayavatvena vyApyata iti svabhAvaH" ] iti / tadapi pratyuktam / yataH paramANUnAM dharmitve siddhasAdhanam , dravyAMzanizvaya[va] tvAt / sthUlasya tu dharmitve AzrayAsiddhatvaM pratyakSabAdhA ca / ata eva prasaGgatvamapi na / vyApterasiddhatvocca, digbhAgabhedanimittaviruddhadharmasaMsargeNa jJAnasyApyasattvaprasaGgAt , na 10 cAmUrtatvAnna digamisambandhI virodhAbhAvAditi / sampratyupasaMharati- tat tasmAdasti na punarnAsti teSAM paramANUnAM tadA pratyakSagrahaNakAle ekatvapariNatiH kathaJcidekatvapariNAmaH / sthaulyaM saMsthAnamekatvapariNati: skandho'vayavItyekArthA canayaH // cha / tadevaM bauddhAn prati ekatvapariNAma prasAdhya naiyAyikAn pratyAha- 15 sA syAdavayavAbhedinI dravyam / ekAntabhede kA teSu tadvRttiH ? samavAyaH / sA kathaM na nabhasi ? ajanakatvAt / tarhi agnau dhUmasyA'stu / na, asamavAyikAraNatvAt / samavAyanibandhanastadbhAvaH kathaM na tasya ? 58A 1 sparza-rasaparamANUnAm // 2 7' [ =saptamyantaM padam ] || 3 dharmottarAnumAnam-vivAdAdhyAsitaM nIla nira- 20 vayavam , sattvAt , yathA jJAnam // 4 vyApyAbhyupagame sattvAbhyupagame vyApakaprasaJjanam-niravayavatvamapi / / 5 pratiSedhyaM sAvayavatyam , tasya svabhAvo'sattvamabhAva ityeko'rthaH, tasya viruddhaM sattvam , tasyopalabdhiH // 6 asatsvarUpAt // 7 svabhAvahetuH / / 8 paramANUnAM dharmitva iti, sacca dRzyamAnaM nIlaM paramANurUpamityanena prakAreNa dharmitve // 9 siddhasAdhanamiti / sidi(da)sAdhanaM nAma dUSaNamasidhetAvantarbhavati / yato heturhi sandigdhasAdhyasya siddhayarthaM prayujyate / asya tu hetoH sAdhyamagre'pi siddham / siddhatvAdeva 25 adhikasAdhyAbhAvAdasiddhatvam / / 10 paramANUnAm // 11 sthUlo ghaTAdiH // 12 tava // 13 pratyakSabAdhAta patrAzrayAsiddhatvaM tatra prasaGgahetusiddhiH kriyate. kenolkhen|| sacceSyate tadA niravayavamapISyatAm' / so'pi na // 15 vyApterasiddhatvAJceti / vyApteH siddhau satyAM prasaGgaheturghaTate, atra tu sattvaniravayavatvayoAptirevAsmAkamasiddhA // 16 prasaGagatvamapi na // 17 tadasti teSAM tadekatvapariNatiH / / 30 2010_05
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 59B stropATIkAsahite dravyAlaGkAre dvitIye prakAze sA pUrvaprasAdhitaikatvapariNatiH paramANUnAM kathazcidekatvapariNAmarUpA syAt kathaJcidavayavAbhedinI paramANubhyaH kathazcidabhinnA dravyamiti veditavyam / yadetad naiyAyikA dravyamityAhuH sA paramANUnAmekatvapariNatirevocyate / ___ atra ca na dravyaM sAdhyate, tasya parairapISTatvAt / kiM tarhi ? kathaJcidavayavAvayavinora581 bhedaH, tayoH sarvathApi parairbhedasyeSTatvAt iti kathaJcidabhedameva sAdhayituM paraM pRcchati- 5 59A ekAntabhede sarvathApyavayavAvaya vinobhedAbhyupagame teSu paramANulakSaNAvayaveSu tasyAvayavino vRttiH kA ? vRttizabdena kimucyate ? asmAkaM tAvad dravyasyAvayaveSu vRttiH kathaJcidabheda evocyate, bhavatAM punarekAntabhedavAdinA keti ? paraH prAha- samavAyaH / vRttizabdena samavAyaH sambandha ucyate, etadeva naH siddhAnte avayaveSvavayavino varttanaM yasteSu tasya samavAyaH sambandhaH / atrAha- 10 sA samavAyarUpA vRttiravayavinaH kathaM na nabhasi ? yathA hyavayaveSu samavAyasadbhAvAdavayavI vartata ityucyate tathA namasyapyucyatAM samavAyasyaikatva-savagatatvAbhyAM tatrApi bhAvAt / AkAzamapi samavAyikAraNaM kathaM nocyata ityarthaH / para AkAze vRtyabhAve hetumAha- ajanakatvAt / sA samavAyarUpA vRttirAkAze60A 'vayavino nocyate kintu svAvayaveSveva, AkAzasyAvayavinaM pratyajanakatvAn / yo hi 15 yena janyate sa tatraiva samavetaH san samavAyAdatta ityucyate / taccaitadavayaveSvevAsti nAkAze, janakatvA-'janakatvAbhyAm / ataH samavAyasadbhAvAvizeSe'pyavayaveSvevAvayavino vRttirucyate, nAkAze / atrAha-tIti / yadi tadutpAdAt tatra ca samavAyasadbhAvAdvattirucyate, tAvaM 60vyavasthAyAmamau dhUmasyA'stu seti sambadhyate / yadi hi samavAyasadbhAve'pi janakatvA- 20 bhAvenAvayavinaH samavAyarUpA vRttirAkAze na bhavati tInau dhUmasya samavAyarUpA vRttirastu, agneH sakAzAddhamasyotpAdAt samavAyasya caikatva-sarvagatatvAbhyAM sadbhAvAt / 61A paraH prAha-neti, utpAdakatva-samavAyayogayorapi nAgnau dhUmasya samavAyarUpA vRttiH, asamabAyikAraNatvot agneH / nAgnidhUrmasya samavAyikAraNaM kintu nimittakAraNam , 1 sA syAdavayavAbhedinI dravyam // 2 ekatvapariNateH paryAyaH // 3 ekAntabhede kA teSu tad- 25 vRttiH / / 4 sUtram // 5 sA kathaM na nabhasi // 6 sUtram / / 7 janakatvam // 8 tAnnau dhUmasyAstu // 9 satoH / / 10 sUtram // 11 samavAyirUpaM kAraNaM nAgniH, kintu nimittakAraNam // 2010_05
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekAntabhinnAyayavivAdinaiyAyikamatanirAsaH / samavAyikAraNaM tu svAvayavA eva / ato'gnerutpAde'pi dhUmasya na tatra samavAyarUpA vRttirucyate, utpAdakatvavat samavAyikAraNatvasyApi lakSaNatvAditi na samavAyarUpavRttilakSaNasyAtivyAptiriti / / samavAyaH samavAyasadbhAvo nibandhanaM kAraNaM yasya sa tathAbhRtastadbhAvaH samavAyi61 B kAraNatvaM kathaM na tasyAgnerbhavati / dhUmAvayavA hi svAvayavino janakatvena samavAya- 5 sadbhAvena ca samavAyikAraNamucyante / tadetadagnerapyasti, agnerutpAdAdekatva-sarvagatatvAbhyAM samavAyasadbhAvAcca / tatazcotpAdakatvAt samavAyayogena samavAyikAraNatvAcAgnau dhUmasya samavAyarUpA vRttiH syAt / na caivam / ata ekAntabhedAbhyupagame paramANuSvakyavinaH samavAyarUpA vRttina ghaTata iti kathaJcidabhedo'bhyupeyaH / tathApi nAMzena, anaMzatvAt / sarvAtmanApi, tacchRnyatApAdAt 10 bahutvaprasaGgAcca / anaMzasya aMzAnaMzakalpanAvad vRtterapyayogaH, ekAntabhedivRttestadvyApteH / adhikotpattau ca tulAnativizeSaH syAt, upalakSaNaM ca, mahattvAt upalabhyatvAt / gurutvaM ca, patanadharmakatvAt guNAnAM guNAntarArambhAcca / jalAdayo matsyAdInAmeva gurutvaM prativadhnanti, patanaskhalanadarzanAt / naivmvyvinH| yadA tvaNava 15 eva tathA pariNamante tadA na doSaH / / athavA bhavedavayaveSvavayavinaH samavAyarUpA vRttistathApi nAMzena naikadezenAkyavino62A 'vayaveSu vRttirghttte| avayavI hi pratyavayavaM kimekadezena vartate uta sarvAtmanA? tatra nekadezena, anaMzatvAdavayavinoM'zAbhAvAt / avayavino hi svAvayavA evAMzAH, teSu ca vRtticintA prArabdhA, aMzAntarANi ca na santIti kathamekadezena vRttirghaTeta ? 20 na kevalaM nAMzena, sarvAtmanApi kAtsnye nApyavayavino'vayaveSu vRttina ghaTate, kutaH ? tacchUnyatApAdAt / teSAM yasminnavayavI vartate tato'nyepAmavayavAnAM zUnyatApAdAdavayavirAhityApatteH prasaGgAt / athavA tenA'trayavinA''kAntAvayavasya zUnyatApattiprasaGgAt , 1 samavAya nivandhanastadbhAvaH kathaM na tasya // 2 dhUmAva / / 3 sUtram / / 4 avayavirAhityaprasaGgAt || 5 avayavAnAM madhye // 6 avayave // 7 sarvAtmanA // 8 pUrvA // 9 avayavirahityaprasaGgAt // 25 10 yadA sarvAtmanA ekamavayavaM vyApya dvitIyamapi sarvAtmanA vyAproti tadA pUrvasyAvayavasyAvayavirAhityaM syAt, na yakakAlaM sarvAtmanA'vayavadvayaM vyAptuM zaknotItyabhiprAyaH / / 2010_05
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthopATIkAsahite dravyAlaGkAre dvitIye prakAze tato'nyatra vRtteH / na kevalamateH, bahutvaprasaGgAcca na sarvAtmanA vRttirghaTate, pratyavayaMvaM 62 B dyavayavI parisamApya vartate, sarve'pi cAvayavA avayavinA vyAptA dRzyante, ato bahutvaM prAmoti / yAvanto'vayavAstAvanto'vayavinaH prApnuvantItyarthaH / ato'vayaveSvavayavino bhedAbhyupagame vRttina ghaTata eva / ___nanu yasyAMzena sarvAtmanApi ca vRttiH sambhavati tatrAMzAnaMzavikalpanA zobhAM 5 vibhRyAt , yathA kundakalikAsu sUtratantoH / yatra punaraMzA evA'sambhavinastatrAMzA63A naMzavRttivikalpanA kevalaM bahubhASitvameva sUcayati / tadaMzAnazakalpanAnapekSamavayavI varttata ityetAvadevocyate'smAbhiriti / na, anaMzasyeti / yathA'naMzasyAMzAnaMzakalpanAyA ayogastathA vRtterapi, na vai niraMzaH san ko'pi kApi vartamAno'smAkamasatsIt / yasmAdekAntabhedivRttarekAntena medino 10 vartanasya tadyApteH tAbhyAM deza-sarvAtmabhyAM vyAptatvAt / bhinno hi padArthaH kaci63 B dvartamAnaH kazciddezena varttate, yathA kundakorakeSu sUtratantuH, kazcit sarvAtmanA yathA bhAjane nAraGgaphalam / tadayamapyavayavI yadyavayaveSu varteta tadA deza-kArAbhyAmeva, prakArAntareNa vRttaradarzanAt , taddeza kAya'yo divRttivyApakayorabhAvAt tavyApyAyA vRtte rapyavayavinyabhAvaH prAmoti / asti ca vRttiH / tasmAdabheda eva kthshcidnggiikrtvyH| 15 64A api ca, yadi paramANubhyo'dhiko'vayavI utpadyata ityucyate tadA'dhikotpattau ca tulAnativizeSaH syAt / yAvaddhi vizakalitamRttikAkaNAkrAntamya tulAdaNDasya namanaM tato'dhikatarameva piNDAkAntasya prApnoti, yadi satyamavayavI svAvayavebhyo'dhika: samutpadyate / na ca tulAnativizepo dRzyate / ___syAnmatam- sannapi tulAnativizeSo na gRhyate'vayavina: sUkSmatvAdityata Aha- 20 "upalakSaNaM ceti, syAditi sambandhaH / na kevalamadhikotpattau tulAnativizeSaH syAt , 64B tulAnativizeSasyopalakSaNaM ceti cArthaH / kutaH ? mehattvAdayavino mahAdravyatvAt / yadyavayavI sUkSmaH syAttadAlpataratvena sannapi tulAnativizeSo nopalabhyeta, kinyavayavI mhaan| ataH kathamanupaleMmbhaH tulAnativizepasyApi, mahatvAt ? mahatvaM punaravayavinaH siddham . "upalabhyatvAdakSagocaratvAt / na khalupalabhyatvaM mahattvaM vybhicrti| taduktam- 25 1 tacchUnyatApAdAddhatoH / / 2 sUtram // 3 anaMzasyAMzAnaMzakalpanAvad vRtterapyayogaH // 4 ekAntabhedivRttestavyApteH // 5 nAraGgasya bhAjane sarvAtmanA pravezo vRttiH // 6 sUtram // 7 sUtram // 8 upalambhaH syAdityarthaH // 9 sUtram / / 10 tulAnativizeSasya // * atra 'lambho vizeSasyApi mahattvAditi iti pUrva likhitvA granthakAreNaiva pazcAt saMzodhya 'lambhaH tulAnativizeSasyApi mahatvAt iti kRtam / / 11 kutaH / / 12 sUtram // 13 kArya kartR // 14 kAraNam // 15 bhvdbhiH|| 30 2010_05
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekAntabhitrAvaya vivAdinaiyAyikamata nigamaH / " mahattvAdanekadravyavatvAd rUpavizeSAcca dravyaM pratyakSam " [vaizeSikasUtre 4 / 1 / 6] iti / tasmAdadhikotpattau tulAnativizeSastadupalambhazca syAditi / syAdetat-adhikotpattAvapi gurutvAbhAvena tulAnativizeSo na bhavatIti / tanna / yasmAd gurutvaM ca syAditi sambandhaH / paitanadharmakatvAdavayavino'dhaHpAtadarzanAt / 65A na khalu gurusparzAbhAve'dhaHpAtaH sambhavati, tasya tadvetukatvAt / yadayocAma- 5 "adhogaterguruH" [ pR. 3] iti / na ca svagatagurutvAbhAve'pyAzrayagurutvAdevAdhaH-- pAtaH, rUpAdInAmapyabhAvaprasaGgAt , AzrayarUpAdimireva pratyakSatvAdighaTanAt / yattaktam " avanativizepAnupalambhazca kArye makSikAdigurutvasamparkeNApi samAna iti / tathAhi-tantuSu mIyamAneSu makSikAdisamparke'pyavanativizeSo nopalabhyate / na ca 10 tadgurutvasyAsacam " [ prazastapAdabhASyaTIkA vyomavatI pR0 630] iti / 65B tadayuktam / tantugurutvAd makSikAgurutvasyAtisvalpatvena nativizeSasyAtisUkSmatvAt pratipattanaipuNyAbhAvAca sato'pyanupalakSaNam , na punaramtyeva na / yatra punarmakSikAgurutvamadhikaM pratipattanaipuNyaM ca bhavati tatra nativizeSo'vazyamupalabhyata eva / na khalu kevalagulAphalAkrAntasya makSikAlekSAvilagunAphalAkrAntasya ca tulAdaNDasya tAvatImeva natimati- 15 nirmalalocanAH pazyanti / gurutvaM cApratyakSaM pare'bhyamaMsata, atastaduktenaiva hetunA sAdhyate / yadAhuste "gurutvaM jala-bhRmyoH patanakarmakAraNamapratyakSaM patanakarmAnumeyaM saMyogai-prayatnasaMskAravirodhi" [ prazastapAdabhASye ] iti / tadavayavino gurutvabhAvAttulAnativizeSopalambhaH prAmoti / / 20 66A 1 sUtram || 2 sUtram // 3 gurutvamapi kuta ityAha / / 4 gurutvahetukatvAt / / 5 patanakAryadarzanAT gurutvaM kAraNamanumIyate / / 6 avayavi / / 7 avayavarUpa // 8 iti vAcyam , kutaH 1 // 9 avayavidravye // 10 makSikAdi / / 11 NAM [=makSikANAM] // 12 eka / / 13 lakSasaMkhyayA bahutvaM lakSyate / / 14 ekaguJjA / 15 kintvadhikA natiM pazyantItyarthaH // 16 nanvavayavino gurutvasya pratyakSatvaM kimiti noktam 1 kimiti hetutAsAdhanaM kRtamityAha- gurutvamiti // 17 'patanadharmakatvAt' ityevaMrUpeNa // 18 saMyogaprayatnasaMskArA 25 virodhino yasya, tatra saMyogo virodhI patato badarasya kuNDayogenAdhaHpAtAbhAvaH, pakSI svakArya prayatnena dharati, dhanuSA mucyamAno bANo vegAkhyena saMskAreNa na patati / / 19 vega // 2010_05
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopajJaTIkAsahite dravyAlaGkAre vitIye prakAze na kevalaM patanadharmakatvAdavayavino gurutvam , tathA guNAnAM guNAntarArambhAcca / yathA hyavayavaguNA rUpAdayo'vayavini rUpAdiguNAnAdadhati tathA gurutvamapi / na ca guNAnAM guNAntarArambhaNamasiddham , bhavadbhirabhyupagatatvAt / taduktam ____ " apAkajarUpa-rasa-gandha-sparza-parimANakatvaikapRthaktva-gurutva-dravatva-sneha-vegAH kAraNaguNapUrvakAH " [prazastapAdabhASye ] iti / tataH kathamavaya vino gurutvAbhAvena tulAnativizeSo na syAt ? nanu yathA samatsyena kevalena cAmbhasA samAkrAntasya tulAdaNDasya tAvatyeva 66B natirdRzyate atha cAmbhaso minno matsyo gurutvavAMzca tathA'dhikAvayavyutpattAvapi syAditi / ucyate-jailAdayaH, Adizabdena dugdhaghRtAdigrahaH, matsyAdInAmeva, AdizabdAt kASTAdigrahaH, gurutvaM pratibadhnanti tulAnatyAdikAryakaraNAsamartha kurvanti / evakAraH sarvatra prati- 10 bandhakatvAbhAvArtha: / gurutvakArya tulAnativizeSaH / jalAdimizca matsyAdInAM gurutvaM sadapi svakAryAkaraNakSamaM kriyate, ataH kathaM jalAdibhyo matsyAdInAmAdhikye'pi tulAnativizeSaH syAt ? yatra tu pASANAdau jalAdinA gurutvaM na prativadhyate tatra bhavatyeva nativizeSaH / gurutvapratibandhazca patanaskhalanadarzanAt matsyAderadhaH patato jalAdinA skhalana- 15 67 drshnaadvsiiyte| ata eva ca matsyAdayo jalAdInAmupariSTAdeva plavante, nAgho nimjanti / naivamavayavinaH, yathA patanamkhalanadarzanena matsyAdigurutvasya jalAdinA pratibandho'vasIyate naivamavayavaizvayavigurutvasya pratibandho'vasAtuM zakyaH / matsyAdayaH pApANAdayazcAnyatra kvacit patanto dRSTAH / yadA jalAdau pASANAdaya evAdhaH patanti na 20 matsyAdayastadA'vasIyate jalAdinA matmyAdInAM gurutvaM pratibaddhamiti / avayavI 67B tu sarvadA'pi svAvayavAdhAraH kvacidapi nAdhaH patannupalabdho'taH kathaM patanaskhalana darzanenAsya gurutvapratibandhaH pratyetuM zakyaH / na ca mervA divadadhaHpatanAnupalambhe'pyavayavino gurutvapratibandho'stIti vAcyam , saMyoga-prayatna-saMskArANAmeva gurutvaM prati bhavatA virodhitvAbhyupagamAt / na caitadavayavinyastIti / tad gurutvasyApratibaddhatvAt 25 talAnativizeSaH syAditi / 1 sUtram // 2 jalAdayo matsyAdInAmeva gurutvaM pratibadhnanti // 3 ko'rthaH ? matsyAdIn prati pratibandhakatvaM jalasya, na pASANAdIn prati // 4 matsyAdInAM gurutvaprati / / 5 sUtram // 6 bandhaH kathaM jJAyate ityAha || 7 * dRzyatAM pR0 41 paM0 18 / / 8 virodhi kAraNam / / 9 kintu samavAya evAsti // 30 Jain Education Intemational 2010_05
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 43 ekAntabhinnAvaya vivAdinaiyAyikamatanirAsaH / nanvayaM tulAnativizeSo yuSmatpakSe'pi prAmoti, kathaJcidekatvapariNateradhikAyA utpAdAditi / ucyate- yadA tvaNava eva nAdhikaM kizcit tathA ghanAdibhAvena pariNamante'nekatvapariNAmamapahAya kathaJcidekatvapariNAmamupayanti sadA'smAkaM tulAnati68A vizeSadarzanalakSaNo doSo na bhavati / vayaM hi ta evANavastAvanmAtrasattAkA evaikatva bhAvamanubhavanti na punastebhyaH kizcidadhikamutpadyata iti prapannAH, ato'dhikasya 5 lavasyApyanutpAdAt kuto nativizeSadarzanaprasaGgaH syAt ? tadayamavayavebhyaH syAdabhinnaH / ata eva ekatvA-unekatvakampA-'kampAyupapadyate / tat syAdavayavAbhedI skandho dravyam / samprati prastutamupasaMharati-taMt tasmAdayamavayavI avayavebhyaH sakAzAt syAt kathazcidabhinnaH, ekAntabhede pUrvoditadoSaprasaGgAt / ata eveti yata evAvayavebhya katha- 10 cidaminno'vayavI ata evaikatvA-'nekatva-kampA-'kampAdyupapadyate ghaTamAnakam / AdizabdAd raktatvAraktatvAdigrahaH / eko'vayavI, avayavebhyo bhedAt / ata evAcalazca / avayava68 B calane'pyacalanAt / tathA'nekaH, avayavebhyo'bhedAt / ata eva calaca, avayavacalane calanAt / evaM raktatvAraktatvAdyapi bhAvanIyam / nanu kathamekasyaivaikAnekatvAdyupapadyate virodhAditi / ucyate-kimidamekatvamane- 15 katvasya viruddha miti pRSTo vyAcaSTAM bhavAn-'kimekAntena uta kathaJcit ? tatra na pUrvam , anabhyupagamAt / dvitIyaM punaranekatvanAntarIyakameva / anyathA kathazcicameva na syAt / virodhAt kathaJcitramevAsiddhamiti cet / na / virodho hi dviSThaH, tatra kathaJcidekatvasya kimekAntAnekatveneti kathazcidanekanveneti pUrvakamevAvarttate / athAnupalambhAt kathazcidekatvAghaTanamucyate tadapyasaGgatam , kathaJcidekatvasyaivopalammAt / 20 tathAhi-ghaTapaTavat sarvadA'vayavAkyavino: paarthkyenaa'nuplmmaadbhedoplmbhH| ayamasya paTamyAJcala iti pratyayAd bhedopalambhazceti / astu tahi tasyaiva yugapat tadezatvamatadezatvaM ca vigedhaH / na / virodhalakSaNAbhAvAt / na hi taddezasaMsargavidhau niyamena 1 yadA tvaNava eva tathA pariNamante tadA na doSaH // 2 tadayamavayavebhyaH syaadbhinnH|| 3 ata evaikatvA-'nekatva-kampA-'kampAyupapadyate // 4 avayavI // 5 kigekAnteneti / kime- 25 kAntaikatvamekAntAnekatvena saha Ahosvit kathaJcidekatvaM kathaJcidanekatvena saha virudamiti vikalpadvayam // 6 tatraiva deze'stitvaM tatraiva nAstitvamevalapaNamityarthaH // 7 prasa: [-prathamasamAsa: bahuvrIhi rityarthaH] || 8 so'dezo yasya // 2010_05
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 44 sthopATIkAsahite dravyAlaGkAre dvitIye prakAze dezAntarasaMsarganiSedhaH / taddezatva-taMdadezatvayostu syAdvirodhaH / tacca neSyate, dezAntaravidhAnena taddezatvasyAniSedhAt / evaM kampA-'kampa-raktA-raktA-''vRtA-'nAvRta-gRhItA'gRhItatvAdInAmapi virodhaH pariharaNIyaH / / etena yaduktam "nApi sthUla eko viSayastadhAvabhAsI, pANyAdikampe sarvasya kampaprAptaH / 5 akampane ca calAcalayo: pRthak siddhiprasaGgAdvastrodakavat / ekasyAvaraNe sarvasyAvaraNaprasaGgaH, abhedAt / na vA kasyacidAvaraNamitya vikalaM dRzyeta / " tathA " rakte caikasmina rAgaH, araktasya vA gtiH| avayavarAge vA'vayavirUpamarakta miti raktAraktaM dRzyeta / tasmAnnaikaH kazcidartho'sti yo vijJAnaM sarUpayati" [pramANavinizcayaH pR0 262 - ] iti, tat pratyuktam , sarvasyApi kampA-'kampAderavirodhenAvayavAbhedAdanekaitvena ca ghaTanAt / sampratyavayavebhyo'vayavina ekAntabhedanirAkArakamanumAnamucyate-avayavI nAvayavebhya 69 A ekAntabhinnaH, kAryadravyatve sati tatsaMyogAviSayatvAt / yaH punayasmAdekAntabhinnaH sa tena saha kAryadravyatve sati saMyogAviSayo'pi na bhavati, yathA ghaTAt pttH| ekAntabhedaH kAryadravyatve sati tatsaMyogaviSayatvena vyAptaH, tadviruddhazcAyaM kAryadravyatve sati tatsaM- 15 yogAviSayatvalakSaNo heturiti vyaapkviruddhoplbdhiH| tadavayavAvayapinoH kathaJcidabheda eva sambandha iti sthitam / 69 B samprati prastutamupasaMharati-tat tasmAdavayavAbhedI avayavebhyaH kathazcidamintraH skandho dravyaM paraparikalpitaM dravyamucyate, nAnyat kiJcit / 1 yatraivaM prayogaH kriyate-atra deze'sti, tatra dezAntaraniSedho na hi / yatra tu 'atraivAsti' ityavadhAraNa- 20 sahitaH tatra dezAntaraniSedhaH syAditi bhAvaH // 2 kimekAntakampa ekAntAkampena Ahosvit kathaJcit kampaH kathaJcidakampena saha virudhyata iti vikalpya pUrvaprakAreNa parihAraH / / 3 bRhaddharmottareNa / / 4 avayavinaH / / 5 pANeH // 6 avayavinaH / / 7 avayave // 8 sarvasyAvayavina iti draSTavyam // 9 atha na rAgastarhi araktasya vA gatirjJAnaM syAt // 10 jJAnam / / 11 kiMcAnyad dUSaNam // 12 avayavinaH / / 13 tairavayavaiH saha sNyo|| 14 'saMyogAviSayatvAt' ityevocyamAne parasya sattayA vyabhicAra: syAt yataH sattAyAH 25 samavAya eveSyate parairiti 'kAryadravyatve ' iti vizeSaNam / kAryatve satIti kriyamANe guNairvyabhicAraH syAditi dravyapadam / iti parasya vyabhicAranirAsAthai vizeSaNAni / dravyatve satIti kriyamANe AkAzAdibhirvyabhicAraH syAt // 15 pratiSedhyasya ekAntabhedasya vyApakaM ' kAryadravyatve sati saMyogaviSayatvam ', tasya viruddhaM kAryadravyatve sati saMyogAviSayatvam , tasyopalabdhiH // 16 tat syAdavayavAbhedI skandho dravyam / / 2010_05
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ pudgalabhedavarNanam / manastamaHzabdodyotAdayastabhedAH / bhAvamanohetuH karaNavizeSAttaH skandho manaH acetanAsarvagatAparamANudravyatvAt paudgalikam , anyathA sparzavattvAbhAvena tadabhAvaH / mUrtakaraNatvAJca cakSurAdivat / atazca sparzavat / na ca zarIrAnyatve sarvaviSayajJAnaheturityevAsparzavat / paramANvanyatve sati apaudgalikatvAdAtmA 5 asparzavAn / vibhutvaM ca syAt, acetanAsparzadravyatvAt, niSkriyatvaM ca / tad manaH paudgalikam / tadevamaNUnAM skandhasya ca svarUpamabhidhAya skandhabhedAnabhidadhAti-maina iti / Adizabdena chAyA-karma-prANApAnAdigrahaH / tasya pudgalabhedasya skandhasya bhedAH prkaaraaH| tatra manaHsvarUpAmucyate-bhAvamanoheturyaH skandha iti sambandhaH / bhAvamano jIvasya 10 10A pariNAmavizeSaH, tasya hetuH yataH pudgalaskandhAjIvasya bhAvamano bhavatItyarthaH karaNa vizeSo manaHparyAptinAmA jIvasya zaktivizeSaH, 'tenA''tta AtmanA gRhItaH skandho'nantAnantamanoyogyavarmaNApariNAmarUpo mana ityucyate / skandha ityekavacanaM jAtyapekSam , na hyeko dvau trayo vA pudgalaskandhA manIbhavanti, kiM tarhi ? bahavaH / samprati manasa: paugalikatvaM sAdhayati-acetaneti / pudgalAH prayojanamutpAdakA 15 asya "prayojanam" [ si0 6 / 3 / 117] itIkaNi paudgalikam , pudgalA avayavabhUtA asya santi "ato'nekasvarAt" [si0 7216] itIke "prajJAdibhyo'Na" [si0 7 / 2 / 165] iti svArthike'Ni vA paudgalikaM mana iti prakRtam / tatra 10B 'acetana 'padopAdAnAjIvena na vyabhicAraH asarvagatopAdAnAnnAkAzAdinA, 'aparamANu' padopAdAna paramANunA, dravyopAdAnAnna guNa-karma-sAmAnya-vizeSAdibhiH / manaH paugalikam , 20 acetanAsarvagatAparamANudravyatvAt ghaTAdivaditi / 1 * mUrtakaraNatvAvA cakSurAdivat / mUrtatvena sparzavattvAcca / na ca sarvaviSayajJAnaheturityeva asparzavata / dravyatve sati sakRt sarghamUrtAbhisambandhAhatvAdAtmA'sparzavAn , naiva manaH / vibhutvaM ca syAt' iti mUlAdarza sUtrapAThaH // * // 2 manastamaHzabdodyotAdayastabhedAH // 3 pudgalo hi pUrva vibheda uktaH 'aNavaH skandhAzca' [pR0 18 paM0 7] iti, tatra 25 skandhalakSaNasya bhedasya bhedA ete // 4 bhAvamanohetuH karaNa vizeSAttaH skandho manaH // 5 kSayopazamo jJAnaM vA / / 6 karaNabhUtena // 7 kA // 8 acetanAsarvagatAparamANudravyatvAt paugalikam // 2010_05
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 svopATIkAsahite vrajyAlaGkAre dvitIye prakAze vipakSe bAdhakamAha- anyathA yadi paudgalikatvaM neSyate tadA sparzavattvAbhAvena tadabhAvastasyAcetanAsarvagatAparamANudravyatvasyAbhAvaH syAt / tadiyaM vyApakAnupalabdhi: / avetanAsarvagatAparamANudravyatvaM sparzavatvena vyAptaM ghaTAdAvupalabdham , tasya ca vyApakaM paudgalikatvam , tato yadi manaH paudgalikaM na syAttadA svavyApakanivRtyA sparzavacaM nivarteta / tathA cAcetanAsarvagatAparamANudravyatvamapi / 5 71 na kevalamacetanAsarvagatAparamANudravyatvAt , tathA 'mUrtakaraNatvAcca paudgalikaM manaH, cakSurAdivaditi sAdharmyam / Adizabdena zeSendriyagrahaH / mUrtagrahaNaM bhAvamana-indriyA''kAzAdimiH karaNagrahaNaM ca paramANubhirvyabhicAranirAsArtham / paudgalikaM manaH, jIvasyArthaparicchedakarmaNi mUrtarUpakaraNatvAt , dravyarUpacakSurAdIndriyavat / __ na cakSurAdInAM mUrtakaraNatvena paugalikatvam , ki tarhi ? pratiniyatabhUtaguNa- 10 vyajakatvena / yatpRthivyAdibhRtaguNavyaJjakaM yadindriyaM tat tasya pRthivyAdibhUtasya kAryam , tathA ca tadrUpamiti cet / na / svaviyasabhikarSe: svaguNaizca vyabhicArAt / yathA hi ghrANaM pRthivIgandhasyAbhivyakSakameva ghrANArthasantrikarSoM ghANastho gandhazca / yathA vA cakSuH svaviSayarUpAbhivyaJjakamevaM cakSurviSayesa trikarSazcakSurUpaM ca / tathA ca 71B guNa-sannikarSayorbhUtaguNavyamakatvAt pArthivAdivaprasaGgaH, evaM sparzana-rasanayorapi, karNa- 15 zuSkulyavaSTabdhAkAzarUpazrotrandriyeNa vyabhicAgacca / kAryadravyatve satIti vizeSaNAdedoSa iti ceta, ka evaM sati vakroktimRte'smatpakSAd bhedaH? ya evArtho mUrtakaraNatvAdityasya sa evArthaH kAryadravyatve sati pratiniyatabhUtaguNavyamakavAdityasyApi / abhivyamakaM hi karaNameveti yat kizcidetat / / 72A atha manasaH sparzavacamAha-atazca sparzavat / atha pramANasiddhAt paudgalikatvAd 20 manaH sparzavadevAbhyupagantavyam / tato yaduktam "na ca manasaH sparzavatve pramANamasti, manastvajAtIyasya sparzavakAryasyAnupalabdheH" [prazastapAdabhASyaTIkA vyomavatI pR0 427 ] iti, tat pratyuktam / na ca manastvajAtIyastha sparzavakAryasyAnupalammo'sti / yasmAdanityatvAd manaHskandhasyaudArikAdiskandhapariNAmAbhyupagamena sparzavakAryasambhavAt / 25 1 anyathA sparzavatvAbhAvena tadabhAvaH // 2 pratiSedhyam acetanAsarvagatAparamANudravyatvam , tasya vyApakaM sparzavattvam , tasyAnupalabdhiH // 3 mUrtakaraNatvAJca cakSurAdivat // 4 bhAvendriyam // 5 zrotramAkAzam // 6 paraH / / 7 yacca tat pRthivyAdibhUtaM ca, tasya guNaH, tasya vyaJjakatvam // 8 'indriya cArthena' iti sannikarSaH // 9 eteSAmapi paudgalikatvaM syAt // 10 os [=SaSThIdvivacanam cakSurviSayayoH sannikarSa ityarthaH] // 11 tanna guNasannikarSAbhyAM vyabhicAraH / 2010_05
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ pudgalabhedavarNanama | na caicaM sparzavacce sati zarIrAntarAzu saJcarato manaso vAyoriva pratiskhalane kvacidindriyAntareNAsambandhAzciraM rUpAdiviSayasyAparicchedaprasaGgaH, mainasaH zarIravyApitvena saJcArasyaivAbhAvAt / na ca vyApakatvena manaso yugapat sarvendriyasambandhAt yugapat sarvendriyajJAnotpattiprasaGgaH, sarvendriyAvaraNakSayopazamasya minnanimittApekSatvena yugapadasambhavAt / tena yaduktam- " tathA sparzavatve sati manasaH zarIre saJcarato vAyoriva 5 pratiskhalane kvacidindriyAntareNA'sambandhAdanekakAlaM rUpAderviSayasyAgrahaNamapi syAt / na caitat suSuptAvasthAmantareNa dRSTam " [prazastapAdabhASyaTIkA vyomavatI pR0 427 ] 72B iti, tadapi nirastam / tasmAt pauGgalikatvAd manaH sparzavat siddham / syAdevam- 'mano'sparzavat, zarIrAnyatve sati sarvavipayajJAnotpAdakatvAt, Atmavat ' iti pramANabAdhitaM manasaH sparzavaccaM kathaM pauhalikatvamupakalpayedityata Aha- 10 na ca zarIrAnyatve sarvaviSayajJAnaheturityevAsparzavat / na ceti / zarIrAnyatve sarvaviSayajJAnaheturityevaM (ca) mano na cAsparzavaditi sambandhaH / kutaH ? paramANvanyatve sati apaudgalikatvAdAtmA'sparzavAn / paramANvaniSpAdyatvAdAtmA'sparzavAn sparzarahitaH siddhaH / paramANumivyabhicAraparihArArthaM paramANvanyatve satIti vizeSaNam / 47 15 zarIrAnyatve sati sarvaviSayajJAnotpAdakatvAditi heturaprayojakaH / AtmA hi paramANvanyatve satyapaugalikatvAt sparzarahitaH, na punaH zarIrAnyatve sarvavipayajJAnotpAdakatvAt / asya ca sAdhyavyApakatvaM yathA - yo yossparzaH sa sa paramANvanyatve satyapaugalika:, yathAsskAzAdIni / yaH punaH zarIrAnyatve sarvavipayajJAnotpAdakaH na sa paramANyanyatve satya paugalikaH, yathA jJAnasAmagrIpatito'rtha ityupAdhilakSaNayogAdupAdhi73B tvam / nizcitAnaikAntiko vA jJAnasAmagrIpatitena sarvaviSayajJAnotpAda ke nArthenaiveti / ata AtmadRSTAntena zarIrAnyatve sati sarvaviSayajJAnotpAdakatvAddhetornA sparzavatvaM manasaH sidhyati / Atmani prakArAntareNa tasya siddhatvAt tat paugalikatvAd manasaH sparzavatvaM siddham / 20 1 uttaram // 2 sa eva vakti // 3 asparzavattvAd dravyAnArambhakatvam / asparzavattvaM manasaH zarIrAnyatve sati sarvaviSayajJAnotpAdakatvAdAtmavat siddham / asmAcAtmavadeva sajAtIyadravyAnArambhakatvam " iti 25 prazastapAdabhASyaTIkAyAM nyAyakandalyAm pR0 225 // 4 * atra pAThasya dhRSTatvAt samyak paThituM na zakyate, ato dityAha iti pATho'pyatra sambhavet / / 5 sUtram || 6 sUtram // 7 zarIrAnyatve sati sarvaviSayajJAnotpAdakatvAditi / ko'rthaH 1 sparzavatyapi darzanAt // 2010_05
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 svopajJaTIkAsahite dravyAlaGkAre dvitIye prakAze yadapyuktam " na ca mUrtatvena sparzo'numAtavyaH, tadviraheNa cA'mRtatvam , mUrtatvasya sparzavirahe virodhAbhAvAt / avaibhavanimittaM hi mUrtatvam" [prazasta kiraNAvalI pR0 103] iti, 744 tadapi nAtinipuNam , asparzavato'cetanadravyasyA'vaibhavasyava pApIyastvAt , avibhoracetanadravyasya sparzavatvena vyAptatvAt , vyApakAbhAve vyApyasadbhAva eva ca virodha iti / 5 ___ etadevAha-vibhutvaM ceti / yadi sparzabhAvo manasa: syAttadA vibhutvaM ca syAt , acetanAsparzadravyatvAt , acetanasyAsparzasya ca sato dravyatvAt / acetanapadenAtmanA asparza74B padena paramANvAdibhirvyabhicAranirAsaH / yadacetanamasparzavacca dravyaM tadasmAkaM bhavatAM ca mate vizveva, yathA dharmA'dharmA-''kAzAni / prasaGgazcAyaM viparyayaniSThastato na hetvasiddhiH, viparyayahetoApakAmAvasya siddhanvAt / 10 ____ ayamatra niSyandaH - prasiddhavyApyavyApakamAvayormadhyAdekaM vyApyaM vAdina mabhyupagamaya vyApakAbhyupagamaH prasaJjayate / yadi sparzarahitaM manaH prapadyathAstadA'cetanA75A sparzadravyasyAvazyaM vaibhavadarzanAd vaibhavamapyasya manyethAH / bhavati hi vyApyasya ziMzapA tvasya sammave'vazyaM vyApakasya vRkSatvasya sambhavaH / tataH prasaGgaviparyaya: kriyate / yadi manaso vaibhavaM na syAt tadA'cetanAsparzadravyatvamapi na syAt , bhavati hi vyApa- 15 kasya vRkSatvamyAbhAve'vazyaM vyAppasya zizapAtvasyAbhAva: / vyApakavaibhavAbhAvazcobhayavAdisampratipannaH / ___ kaH punarvibhutve doSaH ? jJAnayogapadyam / manaso vibhave hi ekendriyagrAhyA iva nAnendriyagrAhyA api rUpAdayaH sakRdeva jJAyeran , kAraNayogapadyAt / tajjJAnAyogapadyamicchatA manaso vaibhavaM naSTavyam / asparzavatve ca tadupatiSThate / tadenekadoSo- 20 pasthApakamasparzatvameva manaso naiSTavyamiti / na kevalaM vibhutvam , tathA niSkriyatvaM ca manasaH syAt avetanAsparzadravyatvAdAkAzavat / prasaGgaviparyayabhAvanA'trApi pUrvavadeva / sampratyupasaMharati-tat tasmAdacetanAsarvagatAparamANudravyatvAd mUrtakaraNatvAd mUrtatvena sparzayacAca manaH paugalikamiti sthitam / 1. "vA'mUrtatvam , mUrtasya sparzavirahe virodhAbhAvAt , vibhavasya ca paramamahattvena saha virodhAdityAha- 25 kriyAvattvAnmUrta mana iti / " iti mudritAyAM kiraNAvalyAM pAThabhedaH // 2 vibhutvaM ca syAt // 3 sUtram // 4 acetanAsparzadravyatva // 5 sUtram // 6 tanmanaH paugalikam // 7 * dRzyatAM pR0 45 Ti0 1 // 2010_05
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ manaHsvarUpam / 49 66 75 B na khalu vijAtIyamArambhakam, nanu manaHskandhasya paramANubhya utpAdo na ghaTate, ArambhakabhAvA ghaTanAt / vijAtIyAnAmanArambhakatvam " [ prazasta0 kiraNAvalI pR0 41] iti vacanAt / sajAtIyaM ca manaso mana eva syAt / kintvevaM manaH prAdurbhAve kAraNabhUtAne ke manaHprasaGgaH, " dravyANi dravyAntaramArabhante " [ vaizeSikasUtre 1|1|8 ] iti vacanAt / na caikazarIre'nekamanaH sadbhAvo'sti, pratizarIramekatvena 5 sya vyavasthAnAt, anyathA yugapadeva jJAnotpattiH syAditi / tanna, avAntarajAtibhede'pi sAmAnya vRdgalatvaikajAtyapekSayA sajAtIyAnAM paramANunAmArambhakatvaghaTanAt / avAntarajAtibhedApekSayApi vijAtIyatvAbhyupagame tantupaTayorapyArabhyArambhakabhAvAbhAvaprasaGgAt, parasparAsambhavyavAntarajAtyAdhAratayA tayorapi 76A vijAtIyatvAt / tato yathA pArthivatvasAmAnyApekSayA sajAtIyatvena tantavaH paTArambhakA bhavanti tathA pudgalatvasAmAnyApekSayA sajAtIyatvena paramANavo manasa iti na doSaH / athavA manovargaNArUpAH pudgalA ye manastvena pariNamante te mRtpiNDa iva ghaTasya manasaH sajAtIyAH santyeva, kiM kuTilabhaNitibhiH ? manasaH pratizarIra mekatvaM punaradRSTanibandhanam vicitrA hi kAraNazaktayaH, anyathendriyANAmapi paJcattravyAghAtaprasaGga iti / 6 " nanu mana evAsiddhamataH kasya paugalikatvaM syAt / ityevaM vAdinaM prati mana:sAdhakamanumAnamucyate vikalpa upAdAna - pratyayApekSaH, pratiniyataviSayajJAnatvAt, cAkSuSAdivat pratyayazca manaH / anyathA 'tiprasaGga iti / 2010 05 , vikalpa iti vikalpajJAnaM dharmi, upAdAna-pratyayApekSaH, upAdAnaM pariNAmi- 20 76 B kAraNam pratyayAH sahakAriNaH, tadapekSagta anya iti sAdhyam / pretiniyataviSayajJAnatvaditi " hetuH / cAkSuSAdivaditi nidarzanam / AdizabdAd rAsanAdigrahaH / yathA cakSurAdi 1 kAraNabhAvA // 2 " tasmAt sajAtIyAnAmevArambhakatvaM na vijAtIyAnAmiti sthitam " iti prazastapAdabhASyasya udayanAcAryaviracitAyAM kiraNAvalyAM TIkAyAm pR0 41 || 3 manasastAvat pudgalA evArambhakAH / te sajAtIyasya sata ArambhakatvAddhetoH pratyekaM manorUpA eSTavyAH, ato'nekatvaprasaGgaH // 4 anekadravyaM dravyamiti // 5 manasaH || 6 manaso'nekatvAt // 7 * degyApekSaH, jJAnatvAt, iti mUlAdarza pAThaH || 8 vikalpa upAdAna - pratyayApekSaH / 9 pratiniyata viSayajJAnatvAzcAkSuSAdivat // 10 pratiniyato viSayo grAhyo yasya / etAvatA sarvaviSayagrAhakasya kevalajJAnasya nirAsaH || 10 15 25
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 svopajJaTIkAsahite dravyAlaGkAre dvitIye prakAze jJAnamAlayajJAnalakSaNamupAdAnaM pratyayAMzca cakSurAdInapekSate tathA vikalpo'pi / pretyayazceti yaH pratyayo vikalpenApekSyate sa cAsmanmate mana ityabhidhIyate / nanu pratyayo mana eva bhavatIti katham , adRSTAderapi sambhavAdityata Aha778 anyatheti, yadi pratyayo mano neSyate, kiM tarhi ? anyazaGkayA''tmA pralobhyate, tadA 'tiprasaGgaH syAt , anyatrApyanumAne'nyazaGkayA prastutavighAtasya katuM zakyatvAt / 5 idamuktaM bhavati-satsvapi rUpA-''loka-manaskAreSu nimIlitalocanAdyavasthAsu vijJAnasyAbhAvAt punazconmIlitalocanAdyavasthAsu mAvAd vijJAnakArya kAraNAntarasApekSamityevaM bhavadbhirapIndriyANAmatIndriyANAmanumAnamanvajJAyi, yad bhRttiH " indriyAdInAM tu vijJAnakAryasya kAdAcitkatvAt sApekSatvasiddhayA prasiddhirucyate 'kimapyasya kAraNamasti' iti" [ 10 tatazcendriyAnumAne'pi zakyaM vaktuM yat tat kAraNAntaraM tadadRSTAdi bhaviSyati / tatazce778 ndriyasattA'pi sandigdhA syAt pratyakSAnumAnayoraghaTanAdityevamatiprasaGgaH / syAnmatam-indriyAnumAne kAraNAntaramadRSTamayuktam , tasya sadA sannihitatvena nimIlitalocanAdyavasthAsvapi jJAnotpAdaprasaGgAditi / tadetanmano'numAne'pi samam / zakyaM hyatrApi vaktum-nAdRSTaM vikalpasya pratyayaH, sadA sannihitatvena supta-mUThitA- 15 vasthAyAmapi tadutpAda prasaGgAt / itirmano'vasaravisarjanaM vyAharati / uktaM manAsvarUpam / yathAnirdezaM tamaHsvarUpamucyatetejasaivA'pavartyaH skandhastamaH / paudgalikatvaM tu vidhi-svAtantryAbhyAM cakSurgrAhyatvAt / sparzavattve'pi pariNAmavizeSAt pradIpaprabhAvadapratighAtaH / rajovat sparzAnupalambho'pi / khaNDAdarzanaM ca / na 20 ca bhA'bhAvaH, alpa-kRSNa-mahattvapratibhAsAyogAd vidhigrahAcca / ata eva nAlokAdarzanam / na cAnAzrayo guNaH / nApyAropapratyayo'skhalitaH sarvabhAvI vA / tat paudgalikaM tama iti / 1 pratyayazca manaH / / 2 anyathAtiprasaGga iti // 3 adRSTAdizaGkayA / / 4 dharmAttaravArtikam // 5 vijJAnasya kAryasya / / 6 zaptiH // 7 kenolekhena // 8 jJAnasya // 9 prastutavighAtasya kartuM zakya- 25 svAdityevarUpaH / / 10 - 'pariNAmabhedAt ' iti mUlAdarza paatthH|| 2010_05
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ tama.svarUpam / tejeseti / tejasaiva sUryA-candramA pradIpa-ratnAdyAlokenA'pavartyaH svarUpAt pracyAvyaH A pariNAmAntaramApAdha: skandho yaH sa tama ityucyate / tatra tejasApavartya ityetAvadukte candrajyotsnA-jalAdibhirvyabhicAraH syAdityavadhAraNam , teSAmanyenApyapavartyatvAt / paudgalikatvaM sviti tamasaH paugalikatvaM punarvidhi-svAtantryAbhyAM cakSudyatvAt / abhAvAnullekho vidhiH / aparAyattatvaM svAtantryam / vidhipadenAbhAvasya svAtantryapadena 5 guNAdInAM cakSuHpadena cAtmAdenirAsaH / ayaM ca pramANArthaH - tamaH paugalikam , vidhi-svAtantryAbhyAM cakSurgrAhyatvAt , paTAdivaditi / vidhi-svAtantryAbhyAM cakSurgrAhyatvaM rUpavazvena vyAptam / rUpabaccAvazyaM paudgalikameva / na cAzrayAsiddhiH, 'tamaH'zabdavAcyasya kasyaciddharmiNa ubhayasiddhatvAt / na ca heturasiddhavizeSaNo'siddhabhedaH, andhakAro'yamiti pratyaye ghaTAbhAvo'yamiti 10 pratyayavadabhAvollekhasyAnanubhavAt / na hi nizi maSInicayAkAramandhakAramavadhArayannamugdhadhIrabhAvAbhAsamAtmano jJAnamanubhavati / nanu 'AlokAbhAvo'yam' iti pratyayastamoviSaya ityubhayasiddham , na cAtrAbhAvo. lekhAnanubhavo'sti, tat kathaM nAsiddhavizeSaNo heturiti ? taskimetAvatA tamasa ekAntenA'bhAvarUpatvaM siddhayet ? evaM hyasthAlokAbhAvavatvaM syAnmAlokAbhAvarUpatvam / na hi ghaTaH 15 'paTAbhAvo'yam' iti pratyayaviSayanvena paTAbhAvarUpo bhavati, kintu paTAbhAvavAneva / kathaM tarhi AlokAbhAvo'yamandhakAra iti pratItiH samAnAdhikaraNA? AlokAbhAvA-'ndhakArayoH kathaJcittAdAtmyAditi bamaH, bhAvAMzA-'bhAvAMzayoH sarvatra kathaJcidabhedAt / ata eva paTAbhAvavAnayaM paTAmAvarUpo veti dvayamapi bhedA-'bhedArpaNayA ghaTe na virudhyate / ayamarthaH- tamo dravyaM bhAvA-'bhAvAMzarUpam / tatra ya eSa idaM tama iti pratyayo 20 bhAvarUpAvabhAsI sa bhAvAMza viSayaH, amAvAMzarUpAnullekhAt / ya eSa punarAlokAbhAvo'yamiti pratyayo'bhAvarUpAvabhAsI so'bhAvAMzaviSayaH, bhAvAMzarUpAnullekhAt / tata AlokAmAvapratyayasya tamoviSayatve'pi vidhirUpapratyayaviSayatvaM tamaso na virudhyata iti / ____etena yadAha bhImahAvIra jana ArAdhanA kendra kovA (gAMdhInagara) pi300000 1 tejasavApavayaH skandhastamaH || 2 candrajyotsnA hi sUryatejasA'pavartyate ghanAdimizca / evaM jalAdyapi // 2. 3 paugalikatvaM tu vidhisvAtanyAbhyAM cakSurmAnatvAt // 4 AkAzAdInAm // 5 kiM tarhi 1 abhAvollekhAnubhavo'styeva / / 6 AcAryaH / / 7 udayanaH // 2010_05
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 svopajJaTIkAsahite vadhyAlaGkAre dvitIye prakAze vidhimukhastu pratyayossiddha: / ne hi naJo'prayoga ityeva vidhiH, pralayavinAzA vasAnAdiSu vyabhicArAt / naJarthAntarbhAvena vAkyArthe padaprayoga iti tu samaM samAdhAnamanyatrAbhinivezAt " [ prazasta0 kiraNAvalI pR0 13 ] iti, 80 9 " tadapAkriyata, pralayAdipratyayAnAM naJo'prayoge'pi niSedharUpatvasya yuktatvAt, kSaya pralayavinAzA 'vasAnadhvanInAmeasA naJa ivAbhAvavAcitvAt / naivaM tamondhakArAdIn zabdAnabhAva - 5 vacanAn zAbdikAH saGgirante / tato na prayogAbhAvAvizeSe'pyandhakArapratyayo vidhirUpa eva, pralayAdipratyayastu niSedharUpa:, iti sthitaM tamasaH paugalikatvam / ? nanu mahataH pudgalaskandhasya sparzavacvena pratighAtadharmakatvAttamasi saJcarataH puruSasya 804 pratibandhaH syAt na caivam, atona sparzavattamaH, tathA cApaugalikamiti / ucyatesparzavattve'pIti / pradIpaprabhAvaditi sAdharmyam / apratighAtastamasaH pratighAtakAritvAbhAvaH / 10 yathA sparzavatthAmapi pradIpaprabhApaTalyAmaTatAmasumatAM pratibandho na bhavati / tathA sparzavatyapi tamasi saJcaratAM tatpariNAmavizeSAdapratibandhaH / pradIpa nayanAdipramANAmanudbhUtasparzatvena pratighAtakatvAbhAvo'smAkaM maitena siddha iti cet, evaM tarhi tamaHskandhe'pi pratighAtakatvAbhAvo'nuddhRtasparzatvAdevAstu / nanu prabhAjAtIye kvacidapi sparza upalabdha ityanyatra tasyAnudabhRtatvaM kalpayitu- 15 mucitam / tamojAtIye tu kvacidapi sparzo nopalabdha iti tasya kathamanudbhUtatvaM kalpayituM zakyam ? pratyuta tasya nAstitvameva kalpayituM yuktam / atrAha - 'rejovaditi / jAlikArandhrapraviSTabhAskaraprabhAdaNDAntadRzyAH pAMzukaNA rajaH / tasyeva tamasaH sannapi sparzaH kvacidapi na vedyate / pariNAmavizeSAditi hetustrAvi sambadhyate / na kevalamapratighAtaH, sparzAnupalambho'pIti apizabdArthaH / yathA rajaHkaNAnAM 20 kacidapi sparzo nopalabhyate'tha ca nAstIti na kalpyate tathA yadyapi tamasaH kvaci - 81A dapi sparzo nopalabhyate tathApi nAstIti na kalpyate / tatazca sataH sparzasyAnudbhUtavaM kalpayituM dIpAdiprabhANAmivocitamevetyanuddhRtasparzatvenApratighAtaH / 1 sa eva bhAvayati || 2 pralaya- vinAzAdiSu zabdeSu naJo'prayoge'pi na vidhimukhapratyayaH, kintu niSedhamukhaH // 3 athaivaM bhaNiSyanti ' sarvavastUnAmabhAva:' iti bhaNitavye pralayAdInAM prayoga iti naJarthatA yuktA 25 tarhi ' bhA'bhAvaH' iti vaktavye tama ityAdInAM prayoga iti samatA // 4 jJAnAnAm || 5 mukhyavRttyA || 6 sparzavatve'pi pariNAma vizeSAt pradIpaprabhAvadapratighAtaH // * dRzyatAM pR0 55 Ti0 4 // 7 * atra matena iti padaM kiJcid ghRSTamiva bhAti // 8 kAkA / / 9 abhiprabhAdau || 10 sparzasya // 11 rajovat sparzAnupalambho'pi // 2010_05
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ tamaHsvarUpam / nanu rajaHkaNAnAmanupalambhe'pi sparzasyAsaccaM na bhavati, tatkAryANAM sparzatratAsupalambhena tetrApi sparzasattAnizcayAt / naivaM tamasaH sparzavat kAryamupalabhyate / yo hi sUkSmadhastama eva necchet sa kathaM sparzavat tatkAryamicchediti / tana / AlokaparamANUnAmeva tamaH kAryarUpatvAt / kSapAsu kRtakrIDAstamaH paramANava evodayAvanIdhara ziraso vikasatkusumbhakusumazekharazobhAM bhajati bhAnumati prabhAparamANupariNAmalakSmIM zrayanta iti 5 hi naH siddhAntaH / Alokazva sparzavAniti sarvasammatameveti sparzavatkAryopalambhAdapi rajasAmiva tamasAM sparzasattAnizcayo'sti / na ca sparzatratA sparzavat kArya janyata aiva, 824 nAyanarazmyAdibhirvyabhicArAt / tat sAkSAdanupalabdho'pi rajaH striva tamasi sparzo'sti / sa cAyaM sannapyanudbhRtatvena sUryAcandramaH - pradIpapramANAmiva pratighAtaheturna bhavati / tato na pratighAtAbhAvenAsparzavattvaM nApi sparzAbhAvenApaugalikatvam / 81 B 53 syAnmati:- yadi sparzavatpudgalapracayarUpaM tamastadA mahAndhakAre bhUgola kasyeva tadavayavabhUtAni khaNDAvayavidravyANi kimiti nopalabhyanta ityata Aha-khaNDAdarzanaM ceti / 82 B ' vizeSAtidiSTaH prakRtaM na bAdhate' iti nyAyAt pariNAmavizeSAt pradIpaprabhAvadityetadatrApi yojyate / na kevalaM pariNAmavizeSAt pradIpa prabhAvada pratighAto rajovat sparzAnupalambhastathAkha NDAdarzanaM khaNDAvayavidravyANAmadarzanaM ceti / yathA hi pradIpaprabhA paramANubhiH 15 pariNAmavizeSavazAdanuddhRtasparzamaniva(vi)DAvayavamapratIyamAnakhaNDAvaya vidravya vibhAgamapratighAti prabhAmaNDalamupajanyate tathA pariNAmavizeSAt tamaH paramANubhirapi / } tadevaM paugalikatvavakSoditaM dUSaNamapAkRtya ye bhADamAtrarUpaM tamo vyAcakSate tanma834 tamapAkaroti / nai ca bhAyAH prakAzasyAbhAvo'bhAvarUpaM bhavati / tama iti prakRtam / alpa-kRSNa mahattvapratibhAsAyogAt / alpaM tamaH kRSNaM tamo mahacca tama iti pratibhAsa: puruSANAmasti / sa eSa tamaso mAbhAvarUpatve kathaM syAt / na khalvabhAvasya nIrUpasyAlapamahacca-kRSNAdayo dharmAH sambhavanti, abhAvatvasyaivAbhAvaprasaGgAt / na kevalamalpAdipratibhAsAyogAttathA vidhigrahAcceti / vidhinA vidhirUpeNa bhAvarUpeNetyarthaH / na bhAbhAvarUpaM 83 B tama iti yogaH | 'bahalatamAlapallava kuvalayadalAlikulazyAmalaM tamaH puraH pazyAmi' ityevaM vidhinA pratyayaH prAdurasti, na punaH 'bhAbhAvaM puraH pazyAmi' ityevaM niSedharUpeNa, tataH kathaM nAma tamo bhAbhAvo bhavet ? 1 rajasi / 2 naivamityapi para eva brUte // 3 sugataH // 4 tamaH paramANava eva AlokaparamANutayA pariNamanta ityarthaH // 5 nAvazyaM kAraNAni kAryavanti bhavanti // 6 na ca bhA'bhAvaH // 2010_05 10 20 25
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 svopATIkAsahite dravyAlaGkAre dvitIye prakAze nanu cakSurindriyaM sarvatra viSayaM paricchindadAlokasApekSamevAdrAkSam , tatastamaHparicchede kamAlokamapekSate iti / tama / AlokasadbhAvavyaanIyeSveva viSayeSu cakSuSa AlokasApekSatvAt / dvidhA hi pravRttizcakSurindriyasya-AlokasadbhAvApekSA AlokanirapekSA ca / ghaTAdiSu manuSyAdicakSuSAmAlokasadbhAvApekSA, teSveva mArjAgadicakSuSAmAlokanirapekSeti / 84A tatvedamapi tama AlokAbhAvajJeyam , AlokavipakSatvAt , AlokasadbhAve tamasa 5 evAsacAdityAlokAnapekSeNApi cakSuSA paricchidyate / api cAlokAbhAvastAvat kathamapyAlokanirapekSeNApi cakSuSA gRhyate tathA tamo'pyastu / na cAbhAvo na pratyakSaH bhavanmate tasya pratyakSatvAbhyupagamAt / yadi tamazcAkSuSaM kathaM tarhi nimIlitalocanasyApi tamodarzanamiti ? yadi cAkSuSaM tahIndriyAntarairagrAhyamastu, manogrAdyatve tu ko doSaH 1 cAkSuSA api hi ghaTAdayo 10 84B manasA vikalpyamAnA dRzyante / etAvatta syAd vaktavyam-vikalpotpAdasya kiM nibandhana miti / tatra satyatamonu'bhavAhita: saMskAro nibandhanamiti bamaH / tasmAdalpa-kRSNa-mahattvapratibhAsA'yogAdviSigrahAcca na bhA'bhAvarUpaM tama iti / nanu na bhA'bhAvarUpaM tamaH, abhAvasyaiva kasyacidabhAvAt , kintvAlokAderzanameva / yadAlokaviSayaM jJAnaM notpadyate tadeva tama iti vyavahiyata ityata Aha-aMta eveti, 15 alpa-kRSNa-mahatvapratibhAsAyogAdvidhigrahAcca nAlokAdarzanaM nAlokajJAnAnutpattirUpaM tamaH / 85A tamaso hyalpa-kRSNa-mahacAdayo dharmAH pratIyante, 'jalamedurAmbudharasodaraM purastamaH pazyAmi' ityevaM ca vidhirUpeNa tamojJAnam , tadetadubhayamapyAlokajJAnAnutpattirUpatve tamasaH kathaM syAt 1 tadAlokAdarzanarUpamapi tamo na bhavati / sthAdevam-sAloke'pi garbhagRhapradezAdau vahirdezAdAgatasya pratipattarasatyapi 20 tamasi vastujJAnAnutpattau tamaHpratibhAmo'sti, tato jJAnAnutpattimAtrameva tama iti / tanna / yataH pracuratarAlokopahatalocanaH pumAMstatrAvasthitAn arthAn yathAvadavagantumasamarthoM 85B jalarUpatayA marIcikAcakramivAlokameva tamorUpatayA pratipadyate / na ca mithyAtama: pratibhAsenA'mithyAtamaHpratimAsasya sAmyamApAdayitumucitam , satyajalAdipratibhAsasyA'pyasatyajalAdipratibhAsena sAmyApAdanaprasaGgAt / 25 kiJca, jJAnAnutpattivyatirekeNAparasya tamaso'nAzrayaNe vizadajJAnotpativyatirekeNAnyasyAlokasyApyamyupagamo mA bhUt , asatyapi cAloke bahalAndhakAranizIthinIsamaye naktaznarANAmaanAdisaMskRtacakSuSAM ca saprakAzaM sakalavastupratibhAsadarzanAt / 1 AcAryaH / / 2 'jJAnameva // * dRzyatAM pR0 56 Ti0 2 // 3 ata eva nAlokAdarzanam // 4 * dRzyatAM nyAyakumudacandra pR0 666, 670, 671 // 30 2010_05
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ tamaHsvarUpam / lokapratItibAdhastUbhayatrApi tulyaH / yathaiva hi madhyAhve'titIvrAloke bahirgantumasarthA vayamiti laukikI pratItirasti tathA bahalAndhakArAyAM kSapAyAM bahirgantuma86A samarthA kyamityapi pratItirasti / tantra jJAnAnutpattimAtraM tamaH, AlokasyApyamAvaprasaGgAt / nanu na tamaH pudgaladravyam , ki tarhi ? ruupvishesso'ymiti| atrAha-ne cAnAzraya 5 Azrayarahito guNaH sambhavati / rUpaM tAvad guNaH, guNazca dravyAzrayaH, na ca tamasi pratibhAsamAne tadAdhArabhUtaM dravyaM kimapi pratibhAsate / na ca dravyApratibhAse'pi svatantro guNapratibhAsaH sambhavati, tat kathaM rUpavizeSarUpaM tamaH syAt / __ syAnmatam- na tamaHsaMvidA puge'vasthita eka rUpavizeSo gRhyate, ki tarhi ? anyatropalabdho nIlimA tatrAropyate / ata eva dIrgha havaM mahadalpaM tama ityapi prati- 10 86B bhAso nAsaGgataH, tAvaddezavyApino nIlimnaH samAropAditi / tanna / yato nApi AropakArI pratyaya Aropapratyayo'skhalito bhavati / skhalita eva bhavatItyarthaH / yadi tamaHpratyayo'nyatropalabdhasya nIlimnaH samAropakArI syAttadA nAtra nIlimA, ki tahi ? anyata: samAnIya samAropita ityevaM skhalavRttiH syAt / na khalu mANavake vahipratyayo'skhalavRttiH / tato nAsyAnyataH samAropito rUpavizeSo viSayaH / kintu 15 pAramArthikastamaHskandhaH / na kevalaM nAropapratyayo'skhalitaH, tathA sarvabhAvI vA nApIti 87A sambadhyate / sarveSAM bhavatItyevaM zIlaH sarvabhAvI / yadyayaM tamaHpratyayaH samAropitarUpa vizeSaviSayaH syAttadA sarveSAmavizeSaNa na syAt / na khalu mANavake vahnipatyayaH sarveSAmagRhItasaGkatAnAmapi puruSANAmupajAyate / etena yaduktam "tasmAdrUpavizeSo'yamatyantaM tejo'mAve sati sarvataH samAropitastama iti 20 pratIyate" [prazastapAdamASpaTIkA nyAyakandalI pR0 24 ] iti, tat prativyUDham / .. 1 na cAnAbhayo guNaH // 2 svabhAvam // 3 nApyAropapratyayo'skhalitaH // 4 * "atra kazcidAha-yadi tamo dravyaM rUpadravyasya sparzAvyabhicArAt sparzavadravyasya mahata: pratighAtadharmatvAt tamasi saMbarataH pratibandhaH syAt , mahAndhakAre ca bhUgolakasyeva tadavayava- 25 bhRtAni khaNDAvayavidravyANi pratIyeraniti tadayuktam , yathA pradIpAnirgatairavayavairaSTavazAdanubhUtasparzamaniviTAvayavamapratIyamAnakhaNDAvayavidravyapravibhAgamapratighAti prabhAmaNDalamArabhyate tathA tamaHparamANumirapi tamodravyam / tasmAdanyathA samAdhIyate-tamaHparamANavaH sparzavantastadrahitA vA ? na tAvat sparzavantaH, sparzavatastatkAryasya kacidanupalambhAt / adRSTavyApArAbhAvAt sparzavadrvyAnArambhakA iti cet , rUpavanto vAyuparamANavo'dRSTavyApAravaiguNyAd rUpavat kArya nArabhanta iti kiM na kalpyeta ? kiM 30 2010_05
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 87 B 88A svopajJaTIkAsahite vyAlaGkAre dvitIye prakAze samprati tamovAdanupasaMharati-tet tasmAt paugalikaM tamaH, na bhAbhAvo nApyAlokAdarzanaM nApyanyataH samAropito rUpavizeSaH / itistamovicAraparisamAptyavadyotakaH / tadevaM tamaHsvarUpaM nirUpya zabdasvarUpaM nirUpayati vAgyoganisRSTaH skandhaH zabdaH saMghAtabhedajo vA / bAhyendriyaviSayatvAd gandhAdivad nAkAzaguNaH, AkAzaguNatvAbhAvena 5 56 bA na kalpitametadekajAtIyAdeva paramANoradRSTopagrahAccaturdhA kAryANi jAyanta iti / kAryaikasamadhigamyAH paramANavo yathA kAryamunnIyante, na tadvilakSaNAH, pramANAbhAvAditi cet, evaM tarhi tAmasAH paramANabo'pyasparzavantaH kathaM tamodravyamArabheran ? sparzavattvasya kAryadravyAnArambhakatvenAvyabhicAropalambhAt / kAryadarzanAt tadanuguNaM kAraNaM kalpyate, na tu kAraNavaiguNyena dRSTakAryaviparyAso yujyata iti cet, na vayamandhakArasya pratyarthinaH kintvArambhakAnupapatternIlimamAtrapratItezca dravyamidaM na bhavatIti brUmaH / tarhi bhAsAmabhAva evAyaM pratIyeta, na tasya nIlAkAreNa pratibhAsAyogAt / madhyandine'pi dUragaganAbhogavyApino nIlimnazca pratIteH / kiJca gRhyamANe pratiyogini saMyuktavizeSaNatayA tadanyapratiSedhamukhenA'bhAvo gRhyate, na svatantraH / tamasi ca gRhyamANe nAnyasya grahaNamasti / na ca pratiSedhamukhaH pratyayaH / tasmAnnAbhAvo'yam / na cAlokAdarzanamAtramevaitat, bahirmukhatayA tama iti chAyeti ca kRSNAkArapratibhAsanAt / tasmAd rUpavizeSo'yamatyantaM tejo'bhAve sati sarvataH samAropitastama iti pratIyate / divA cordhvaM nayana golakasya nIlimAvabhAsa iti vakSyAmaH / yadA tu niyatadezAdhikaraNo bhAsAmabhAvastadA daddezasamAropite nIlimni chAyetyavagamaH / ata eva dIrghA hrasvA mahatI alpIyasI chAyetyabhimAnaH, taddezavyApino nIlinaH pratIteH / abhAvapakSe ca bhAvadharmAdhyAropo'pi durupapAdaH / taduktam " na ca bhAsAmabhAvasya tamastvaM vRddhasammatam / chAyAyAH kArNyamityevaM purANe bhUguNazruteH // 1 // dUrAsanna pradezAdi mahadalpacalAcalA / dehAnuvartinI chAyA na vastutvAdvinA bhavet ||2||" iti / durupapAdazca kacicchAyAyAM kRSNasarpabhramaH / calatipratyayo'pi gacchatyAvArakadravye yatra yatra tejaso'bhAvastatra tatra rUpopalabdhikRtaH / evaM paratvAdayo'pyanyathAsiddhAH / tatra cAlokA bhAvavyaJjanIyarUpavizeSe tamasi AlokAnapekSasyaiva cakSuSaH sAmarthyam tadbhAvabhAvitvAt yathA''lokAbhAva eva tvanmate / nanvevaM tarhi sUtravirodhaH " dravyaguNakarmaniSpattivaidharmyAd bhA'bhAvastamaH " [vaizeSikasUtre 5/2/19] iti, na virodhaH, bhA'bhAve sati tamasaH pratIteH 'bhA'bhAvastamaH' ityuktam" iti zrIdhara bhaTTaviracitAyAM prazastapAdabhASya TIkAyAM nyAyakandalyAm pR0 21-26 // " , 1tat paugalikaM tama iti // 2* "yaH punarnizi nIlimevAvalokyate nAsau nabhasaH / kasya tarhi ? na kasyacit / kathaM punarguNo na kasyacit ? satyam guNa evAyamaprasiddhaH / nanu pratItibalena siddha eva / siddhayed yadi prasiddhireva sidhyet sA tu kAraNAbhAvAnna siddhA / nanu cakSureva kAraNam, na, AlokopakArAnapekSasya cakSuSo'prakAzakatvAt / tena apratItAveSAyaM pratItibhramo mandAnAm / ata eva divA'nupalambhaH anyathA saurIbhiH bhAmiranugRhItaM cakSuH sphuytaraM vyomni nIlimAnaM prakAzayet " iti zAlikanAthaviracitAyAM prakaraNapaJcikAyAm pR0 143 / "AlokajJAnAbhAva iti prAbhAkarekadezinaH" iti sarvadarzanasaMgrahe || 2010_05 10 15 20 25 30
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdasvarUpam / 57 vyAptatvAt / guNatve ca vyApitvam, vyomno niSpradezatvAt / 5 parokSatvAdanupalambho vA / na cAmUrta mUrtaguNam / sa ca paudgalikaH, vidhi-svAtantryAbhyAM bAhyendriyagrAhyatvAt / tacchabdo dravyaM paugalikam / vAmyogeti / kAyayogAttabhASAyogya pudgaladravyasAcivyajanito jIvapradezapariNAma- 5 vizeSo vAgyoga:, tena nisRSTo vahiH kSipto'nantAnantaparamANuvranayarUpaH skandhaH zabdaH / yadi vAgyoganisRSTaH skandhaH zabdaH kathaM tarhi meghAdizabdAnAM zabdatvamiti ? atrAha - saGghAtabhedajo veti, skandhaH zabda ityanuvarttate / yaH keSAJcit saGghAtena saGghaTTena keSAJcicca bhedena trizleSeNa bhASAdravyapudgalaskandho jAyate so'pi zabdaH / tatra saGghAtajo megha karatAlA88 B dijanmA, bhedajo dvaidhIbhavadvaMzadalAdijanmA | zabdajo'pi zabdaH saGghAtajanmaiva, zabda- 10 pariNAmapariNata bhASAdravyasambandhena zabdatvapariNamitabhASAdravyarUpatvAt / cetanA-'cetanajanmanoH zabdayornaikaM lakSaNamastIti pRthagucyate / tatra sAmAnyena zabdo dvedhA - bhASAlakSaNo viparItazca / bhASAtmako dvedhA - akSarAtmako'nakSarAtmakazca / saMskRtAdibhedabhinna Arya-mlecchavyavahAraheturakSarAtmakaH paJcandriyANAm, anakSarAtmako dvIndriyAdInAmapi / sa eSa dvedhA'pi prAyogika eva / prayoga-visAnimittabhedenA'bhASA - 15 tmako'pi dveSA / prayoganimittazca SaDDhA tavAdibhedAt / tatra carmatananAt tato mRdaGgAdi894 prabhavaH / vINA trisairikAditantrIprabhavo vitataH / kAMsvatAlAdijo ghanaH / vaMzAdinimitta: zauSiraH / krakaca kASThAdisaGgharSaprasUto saGgharSaH | vaMzAMzukAdivipATanajo vaizleSika iti / visAnimitto meghAdiprabhavo'nekaprakAraH / zabdasvarUpamabhidhAya paropagatamAkAzaguNatvaM dUSayati- bahyeti / bAhyendriyaM dravyendriyaM 20 zrotraM tasya viSayatvAditi hetuH / gandhAdivaditi dRSTAntaH / nAkAzaguNa iti sAdhyam, zabda iti vizeSyaM sambadhyate / vivakSAvRttitvAnna vyabhicAraH / paTAkAzasaMsaMyogena vyabhi - 89 B cAra iti ceta na, tasyo bhayaguNatvenAkAzaguNasyaikAntAbhAvAd bAhyendriyaviSayatvA ? 8 1 * atredaM bodhyam - TIkAdarze'tra patradvayaM nAsti, ataSTIkAyAM kIdRzaM mUlaM svIkRtaM kathaM ca vyAkhyAtamiti na jJAyate / ato mUlAdarzAnusAreNa etadantargataH pATho'tra upanyasta iti dhyeyam // 2 vAgyoganisRSTaH 25 skandhaH zabdaH || 3 gRhIta || 4 sAhAyyam || 5 bhASAdravyaM cAsau putralaskanvazca bhASAdravyarUpaH pualakanva ityarthaH // 6 tulA - tattvArtharAja vArtike 5 / 24, pR0 485 ! 7 apizabdAt paJcendriyANAmapi huMkArAdiH || 8 jIvavyApAra // 9 viparIto'pi // 10 tritantrIkA vINA / / 19 bAjhefreferrer gandhAdivada nAkAzaguNaH || 12 bAhyendriyagrAhyo nabhoguNazcAyam // 2010_05
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 svopajJaTIkAsahite dravyAlaGkAre dvitIye prakAze bhAvAcca, saMyogino gaganasyAtIndriyatvAt paTasyendriyaviSayatve'pi tatsaMyogasyai tada yogAt, yaduktam 90B 66 ] iti / bAhyA api ca prAhu:- "na hi kadAcit pratyakSA- pratyakSadravyavRttiH saMyogaH 5 pratyakSo bhavati " [ ] iti / kutaH punarbAhyendriyaviSayatve AkAzaguNatvaM na bhavatIti ? ucyate - AkAzaguNatvAbhAvena vyAptatvAt bAhyendriyaviSayatvasyeti sambandhaH / bAhyendriyaviSayatvaM hyAkAzaguNatvAbhAvena vyAptam / yo hi vAhyendriyaviSayaH so'vazyamAkAzaguNo na bhavati / gandhAdInAmAkAzaguNatvAbhAvo mUrttaguNatvAd ghaTAdInAM tu dravyatvAt siddha iti na vyabhicAraH / tadayaM bAhyendriyaviSayatvAditi heturviruddhavyAptopa- 10 90A labdhiH, AkAzaguNatvasya pratiSedhyasya viruddhenAkAzaguNatvAbhAvena bAhyendriyaviSayatvasya vyAptatvAt / dviSThasambandhasaMvittirnaikarUpapravedanAt / dvayasvarUpagrahaNe sati sambandhavedanam // [ " 93 A api ca, yadyAkAzaguNatvaM syAcchandasya tadA''kAzaguNatve ca zabdasyAmyupagamyamAne vyApitvaM syAt, yasmAd vyomna AkAzasya niSpradezatvAbhipradezatvena bhavadbhiraGgIkRtatvAt / AkAzaM hi vyApakaM niSpradeza va parairiSTamatastasya guNo bhavan zabdo 15 mahaccaparimANava vyApI syAt / anyathA zabdAruSitA nArUSita deza yonitvenAkAzasya pradezatvaprasaGgaH / nanu paTAkAzasaMyoga AkAzaguNo'pi na vyApI, tat kathaM na vyabhicAraH ! tanna | saMyogasyobhayaguNatvenAkAzaguNatvaikAntAbhAvAt / yo hyAkAzasyaivaikasya vyApakastha niSpradezasya guNaH sa eva vyApakaH prasaJjayate / saMyogastu sapradezAvyApakasyApi 20 guNaH ? tataH kathaM tena vyabhicAraH syAt / nanvAtmano vikSutve'pi sukhAdInAmavyApitvaM dRSTamiti / na / Atmano vibhutvasyAnabhyupagamAt / yeSAM tu tribhrusteSAM sukhAdInAM vyApitva [ 91A 91B 92A ..92B... ] bhAvitvAditi vA siddham, zabdasamavAyibhUtasya dravyasyaiva kasyacidanabhyupagamAt / 25 1 kha- paTayoH // 2 paTAkAzasaMyogasya bAhyendriyaviSayatvAyogAt || 3 * tulA - " pratyakSApratyakSANAmapratyakSatvAt saMyogasya " iti vaizeSikasUtra 4 / 2 / 2 / 4 guNatve ca vyApitvam || 5 vyomro niSpradezatvAt / 6 vyApaka AkAzaguNatvAt // 7 ghaTAdeH // 8 itaH paraM 91-92 iti patradvayaM nopalabhyate // 2010_05.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdodyotaprANApAnAdisvarUpam / / yathA ca zabdo na guNastathA dravyamapi amUrta na bhavati / tathAhi-nAmUrtaH zabdaH, bAhyendriyagrAhyadravyatvAt, paTAdivat / nanu zuSirasya cakSuSA sparzanena ca sAkSAtkaraNAd "yat zuSiraM tad AkAzam" [ ]iti vacanAd bAhyendriyagrAhyadravyatvamAkAze'sti tathApi tadamUrtameveti heturvyabhicArI / na, zuSirasya ghanadravyAbhAvarUpatvAdupacAratastatrAkAzavyapadezAt / ghanadravyAbhAvazca dravyAntarabhAvarUpastato na tatra cakSupa: 5 sparzanasya vA na vyApAraH / syAdevam-amRtaM dravyaM zabdaH, paramamahacAzrayatvAd , AkAzavadityanumAnavAdhito'yaM pakSaH / na, paramamahatvAzrayatvasyAsiddhatvAt / na paramamahAn zabdaH, Atma93B mano'nyatve sati ;vyatvAparajAtimaccAt bAhyendriyapratyakSatvAdvA, paTAdivat / bAhyendriya pratyakSayA mahAsattayA vyabhicAra iti cet , na, sattAyAH sarvathA paramamahatvA'nabhyupa- 10 gamAt / paramamahato dravyasya namasaH sattA hi paramamahatI, na cAsau bAhyendriyapratyakSA / na ca sakaladravyaparyAyavyApinyekaiva sattA prasiddhA, tasyA upacAratastathA pratipAdanAt / paramArthatastadekatve vizvasya vizvarUpatvavirodhAt / sarvabhAvAnAM parasparamasAkaryAcca, yadAhu :-"na sattA satcAntaramupaiti" [ ] iti / tacchando na guNaH, nApyamUrta dravyam / ki tarhi ? mRtaMdravyam / sampranyupasaMharati- 15 tediti / dravyamityanena gunnnvaabhaavsyopsNhaarH| paudgalikamityanenAmUrtatvAmAvasya / 94 tadevaM zabdasya svarUpamabhidhAyodyotasya pratipAdayati tamo'pavartakaH skandha udyotaH, bAhyendriyagAhyadravyatvAt paugalikaH / prANA-pAnAdayo'pyevamiti / samo'pavartakaH skandha udyota iti / tamo vipazcitasvarUpameva / tasyA'pavartako- 20 apanAyako ya: pudgalaskandhaH sa udyotaH / tasya paugalikatvaM nirUpayati"-bAhyeti / bAhyandriyaM cakSuH / tatparicchedyadravyatvAt paTAdivaduddyotaH paugalikaH / rUpAdyamAvo vipakSabAdhakam / tadevaM satropAttabhedAnAM svarUpamabhidhAyAdizabdagRhItAnAmapyatidizati94B proNeti / AdizabdAt samAnodAna-dhyAna-cchAyA-karmAdigrahaH / mukhanAsikena nikramaNa-pravezanAt prANaH / malAdInAmadho nayanAdapAnaH / samaM nayanAt samAnaH / 25 1 chAyAtapAdi dravyAntaram // 2 mImAMsakaH / / 3 AtmamanasoH pare vyApakatvamamaMsata, atastAbhyAM vyabhicAranivRttyartham 'anyatve sati' iti vizeSaNam // 4 navasu dravyeSu vartamAnasya dravyatvasya satkA, ko'yaH! tadantargatA yA'parA jAtighaMTe ghaTatvam , paTe paTatvalakSaNA, tadvattvAt // 5 ziSyaM prati sarvam // 6 sattAyAH // 7 jagata: nAnArUpatva // 8 sattAyAzca paramamahattve bhAvAnAM sAMkarya syAt / / 9tacchabdo dravyaM paudralikama / / 10 bAhmendriyagrAhyadravyatvAt paugalikaH / / 11 prANApAnAdayo'pyevamiti // 30 2010_05
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopajJaTIkAsahite dravyAlaGkAre dvitIye prakAze Urdhva nayanAdudAnaH / nADImukheSu vitananAd vyAnaH / ete ca hRdi gude nAbhau kaNThadeze sarvazarIre ca yathAkramamavatiSThante, yadAha "hRdi prANo gude'pAnaH, samAno nAbhisaMsthitaH / udAna: kaNThadeze ca, vyAnaH sarvazarIraMga: // " [ ] iti / anye tyAcakSate-prANo nAsAgra-hanAbhi-pAdAGguSThAgravRttiH / apAnaH kATikA- 5 pRsstth-paayu-paannivRttiH| samAno hannAbhi-sarvasandhivRttiH / udAno hRtkaNTha-tAlu-bhrUmadhyamUvRttiH / vyAnastvamvRttiriti / evaM manastamaHzabdodyotAdaya ivaite paudgalikA hetubhirupapAdanIyAH / tatra prANAdayo vAyurUpatvAt sparzavantaH / sparzavatAM ca paudga likatvamayatnasiddhameva / 95A chAyApipaugalikI, rUpa-sparzavatvAt , Alokavat / ne cAsyA rUpAdimancama- 10 siddham / yato yathaivAloke bhAsuraM rUpamuSNaH sparzazca lokasya prasiddhastathA chAyAyAmapi rUpaM zItaH sparzazca / yaduktam "AtapaH kaTuko rUkSazchAyA madhurazItalA / kaSAyamadhurA jyotsnA sarvavyAdhiharaM tamaH // " [ ] iti / 958 yathA kSIrAdiSu mAdhuryapratItinaivaM chAyAyAm , kintu kSIrAdidravyaniSevaNAd yo 15 guNa-doSau dRSTau chAyAniSevaNAdapi to dadRzAte iti tatra sparza-rasAvupacaryete, na tu to mukhyAviti cet / evaM tAtapa-jyotsnayorapi rasa-spI na mukhyau, kinavaupacArikAvityapyastu / na cApAdhyamAnapratyayagrAhyAyAzchAyAyA rUpAdaya aupacArikAH kalpa yitumucitAH, Aloka-jyotsnayorapi tathaiva prasaGgAt / tad rUpa-sparzavayAcchAyA 96A jyotsnAdivat paudgalikI, prANAdivadanAtmatve sati gatimacAcca paudgalikI / gati- 20 macaM ca 'zanaizchAyA gacchati vegena gacchati' iti lokapratItita: prasiddham / syAnmatamtApAvArakacchatrAdigataM karma chAyAyAmadhyAropya chAyA gacchatIti lokAH pratiyantIti gatimatvamasiddham / tanna, chAyAyA vastutvAnabhyupagame chatrAdikarmaNa evAropayitumazakyatvAt / satyeva hi vRkSAdAvazvAdhArUDhaH pumAnazvakarma tatrAropayati, nAsati / tatastAvana karmAcyAropAnyathAnupapattyA chAyAyA vAstavatvaM siddham , tathA ca sati 25 1. tulA-nyAyakumudacandra pR0 668-670 // 2 * tulA-prazastapAdabhASyaTIkA vyomavatI pR0 46 / nyAyakumudacandra pR0 669 / syAdvAdaratnAkaraH pR0 855 / sammatiTIkA pR0 672 / "AtapaH kaTuko rUkSaH chAyA mdhurshiitlaa| tridoSazamanI jyotsnA sarvavyAdhikaraM tmH||" iti rAjanighaNTau // 3paraH / / 4* tulA-nyAyakumudacandre pR0 672 // 5 gamanam // 2010_05
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ prANApAnAdisvarUpam / gatimatvamapi mukhyamevAstu / vastUnAM gatimatvasya yathAdarzanamavirodhAt / tasmAdgatimacAdapi chAyA paudgalikaM dravyam / karmApi paudgalika dravyam , AtmanaH pAratantryanimittatvAt , nigaDAdivat / pAratantryaM cAtmano hInazarIgadisambandha eva, duHkhahetutvAt , kArAgAravat / devAdizarIramapi maraNaduHkhaheturbhavatyeveti na pakSakadezAsiddhaH / elena yat kenaciduktam "tanubhuvanAdi kArya puruSaguNapUrvakaM vicitrakAryatvAd sthAdivaditi / yathA hi sthAdikartA bhoktarabhiprAyaM vicitramapekSamANastathaiva taMdracanAM karotyevaM zarIrAdikartA" [prazastapAdabhASyaTIkA vyomavatI pR0 638] iti, 10 tat pratyuktam / yadi hi dharmAdharmarUpaM karma AtmaguNaH syAttadA pAratavyamAtmano 97A na syAt , na khalu yo yasya guNaH sa tasya pAratantryanimittam , pRthivyAdevi rUpAdayaH / pAratantryaM cAtmana: karmanimittamiti sakalalokaprasiddhameva / api ca, jJAnapUrvakatvenApi hetuzcaritArthaH kathaM na bhavati ? tat kathaM puruSaguNau dharmAdharmoM sidhyata: ? na ca zarIrotpatte: pUrvamasmadAdyAnmani buddhayAdayo na santyeveti 15 zreyaH / na khalu sA kAcidAtmano'vasthA samasti yasyAmAnmano jJAna viyogaH, Atmana evAbhAvaprasaGgAt , upayogalakSaNatvAttasya / tannAtmaguNaH karma, kintu paudgalikaM dravyameva, AtmanaH pAratantryahetutvAt / krodhAdiparatantra AtmA bhavati, na punaH krodhA dayaH paugalikAH, tato vyabhicAra: / na vyabhicAraH, AtmapariNAmarUpANAM pAratantrya97B rUpatvAt , mohanIyakarmabhedarUpANAM tu paudgalikatvAvyabhicArAt / nanu yadi karma mRtaM syAttadA tenAtmano jJAnarUpasyA'mUrtasyAvaraNaM na syAt / na hi mUrtamamUrtasyAvaraNaM bhavitumarhati, tato'vidyArUpameva taditi / tantra, mRtenApi madirAdinA'mUrtasya jJAnAderAvaraNadarzanAt / kathamevaM zarIrAdena tadAvaraNatvamiti cet , aviruddhatvAditi bumaH / mUrnavAvizeSe'pi hi yadeva jJAnena viruddhaM tadeva tasyAvaraNaM 1 bhavati hi vizeSasya sAmAnyaM hetuH // 2 maraNarUpaM duHkham , tasya // 3 karmApi paudrAlike(kami ?). 25 tyanumAnena / / 4 puruSasya Atmano yo guNaH puNyapApAdiH, tatpUrvakam // 5 '6' [SaSThayantaM vigrahe padam ] // 6 ratha // 7 IzvarAkhyaH // 8 adRSTasya paudgalikatvasAdhanena // 9 'puruSaguNapUrvakam', ko'rthaH 1 puruSazAnapUrvakam / / 10 hetu: 'vicitrakAryatvAt' ityevaMrUpaH // 11 na tu pAratantryasya nimittAni // 12 jJAnaM prati // 20 2010_05
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 eaturTIkAsahite vadhyAlaGkAre dvitIye prakAze yuktam / anyadhAmUrttatvAvizeSAd avidyAvad AkAzAdirapi kathaM na jJAnamAvRNoti ? tasmAt karmApi paugalikameva dravyam / itikaraNaH skandhavicArAvasAnadyotakaH / samprati pUrvoditaprameyaM saMkSepeNa zlokaH sagRhAtisparza-rasa- gandha-varNA anyonyamavinAbhuvaH / mUrtistadaGkitA ye te pudgalA dvividhAzca te // 1 // aNuH skandhazca tatrANurAdyaM skandhanibandhanam / dravyato bhAganirmukto bhAvato bhAgavAnapi // 2 // tatsaMghAta vibhedotthaH skandho iyaNvAdiraMzavAn / vicitrabhAvo'dhyakSazcodbhUtAdhyakSatvayogataH // 3 // manastamaH zabdodyotAH skandhasyaiva prabhittayaH / paugalikatvameSAM tu prasiddhaM svakhaliGgataH // 4 // iti saMgrahazlokAH // 98 A tsaGghAtetyAdi / teSAmaNUnAM saGghAta- vibhedotthaH saGghAta bhedaprabhavaH skandhaH, sa ca dvyaNvAdiH 'Adi' zabdAt jyaNukAdiparigrahaH aMzavAn dravyAvayavaiH sAvayavaH | vicitrabhAvo vicitrA bhAvA: sparza-rasa- gandha-varNA yasya sa tathA / vaicitryaM ca kazcid 1 'sparzetyAdi / anyonyamaivinAbhuva ityanena sarvapudgalajAte caturguNatvamAha / tadaGkitAstayA sparza-rasa- gandha-varNarUpamA mUrdhyA cihnitA ye dvividhAzca ta iti pudgalAH dvaividhyamevAha - aNuH skandhazcetyAdi / jAtyapekSamekavacanam / AdyaM skandhanibandhanam 15 prathamaM dUNukAdiskandhasya pariNAmakAraNam / 5 10 98 B dvisparzo yAvadaSTasparzaH / evaM rasAdivaicitryamapi vAcyam / adhyakSazca kazcit 20 skandhaH pratyakSa bhavati / kutaH ? udbhUtamindriyagrAhyatva vizeSaNAIpariNAmApanna madhyakSatvaM tena yogataH sambandhAta, sadA'pi sarve'pi paramANavaH skandhAzca kasyacit pratyakSA eva / 2010_05 1 sparza-rasa- gandha-varNA anyonyamavinAbhuva / mUrtistadaGkitA ye te pudgalA dvividhAzca te / / 2 aSTathagbhUtAH // 3 aNuH skandhazca tatrANurAdyaM skandhanibandhama / dravyato bhAganirmukto bhAvato bhAgavAnapi // 4 tatsaGghAtavibhedotthaH skandho dvanyaNvAdiraMzavAn / viviprabhAvo'dhyakSa- 25 vobhUtAdhyakSatvayogataH //
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 99B pudgalasvarUpam arthaprahaNopAyavarNanaM ca / etAvAstu vizeSaH-ye yadAtIndriyasvaparyAyam apahAya aindriyakatvaparyAyamupayacchante te tadA prAkRtajanAnAmapi pratyakSA bhavantIti / ____ mana ityAdi / bahuvacanaM prANA-pAna-cchAyA-karmAdipaggrihArtham / prabhittya iti prabhedAH / eSAM manaAdInAM svasvaliGgataH pUrvapazcitAdAtmIyAtmIyAdanumAnAt / pUrvo99A ditasaGgrahAya zlokAH saGgrahazlokAH / 5 syAdAkUtam-paramANvAdirartha evAsiddhastata: kasya lakSaNaM bhedAzca prAgupavarNitAH / tadasiddhizca tadgrahaNopAyAbhAvAt / sa hi yadi nirAkArajJAnagrAhyo bhavettadA pratikarma vyavasthA na syAnivandhanAbhAvAt , bodhamAtrasya sarvatrAvizeSAt / atha sAkAragrAhyastadAnantaraM tulyaviSayaM jJAnamapi grAhyaM syAd ubhayatrApi sAdRzyAvizeSAt / na cAnupapadyamAnagrAhako'pi bhAvaH satvenopagantumucitaH, paSThabhUtAderapi tathAbhAvaprasaGgAt / 10 Aha skandhagrahaNapariNAmena ca jJAnena tadgrahaH / sa ca saMvedanAt / tadevArthagrahaH / kSayopazamAnubhAvataH paricchedAvaklRptiH, pratikarma vikriyAbhedAt / "skandhagrahaNapariNAmena ca skandhAvabodhasvabhAvaparyAyeNa ca jJAnena pratyakSapramANena tadgraha- 15 stasya skandhasya grahaH / caH samuccayArthaH / pUrvamarthaH prapazcitaH, samprati tadgrAhakaM pramANamiti / skandhagrAhakapramANaprasiddhau paramANugrAhakapramANaprasiddhiH siddheva, paramANuvyatirekeNa skandhasyaivAbhAvAditi skandhasyaivopAdAnaM kRtam / ayamabhisandhiH-naikAntanirvizeSaNena jJAnena nApyarthasArUpyakalaGkAtitena, ki tahi ? arthagrahaNapariNAmavizeSaNenA'rthoM gRhyata iti tadgrahaNopAyAbhAvo'siddhastathA 20 cArthAbhAvo'pi / 100 nanvarthagrahaNapariNAmo jJAnasya na ko'pyanubhUyate, bodhamAtrasyaiva vedanAditi / ucyate-se ceti arthagrahaNapariNAmo jJAnasya saMvedanAt svasaMvedanapratyakSeNa siddhaH / na 1 manastama.zabdodyotA. skandhasyaiva prbhittyH| paudgalikatvameSAM tu prasiddhaM svsvlinggtH| iti saMgrahazlokAH // 2 jJAnavAdinaH / / 3 paramANvAdiH // 4 pratipadArtham // 5 ghaTa eva gRhIto na 25 paTAdiriti vyavasthA // 6 sAkAreNa jJAnena / / 7 uttareNa jJAnena pUrva zAnaM viSayazca grAhyaH syAt // 8 prasa: [-prathamasamAso bahuprIhirityarthaH] / anupapadyamAnaM grAhakaM jJAnaM yasya / / 9 AcAryaH / / 10 skandhagrahaNapariNAmena ca jJAnena tadgrahaH / / 11 bodhamAtreNa / / 12 sa ca saMvedanAt // 2010_05
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 sthopATIkAsahite dravyAlaGkAre dvitIye prakAze khalu prasAritalocanAH pumAMsaH puraH paTaM pazyantaH santaH parityaktArthagrahaNapariNAma bodhamAtramevAnubhavanti / nanu yadyarthagrahaNapariNAmaM jJAnamabhRttathApi kathamane nArtho gRhIta iti / ucyate-- 100 B tadevArthagraha iti / tadevArthagrahaNapariNAmasaMvedanameva jJAnenArthagraho'rthaparicchedo bhaNyate / idameva hi jJAnenArthagrahaNaM yadarthagrahaNapariNAmasya jJAnasya saMvedanam , taccedasti kima-5 nyadajAtamadhikamavaziSyate yenArthoM na gRhItaH syAt / / syAdevam - arthasArUpyaM jJAnasya neSyate'rthagrahaNapariNAmazca sarvatrApyaviziSTastataH kathaM pratikarma vyavasthA syAt ? na, kSayopazamAnubhAvataH paricchedAvaklaptiriti / jJAnAvaraNIyAdikarmaNa udIrNAzasya vipAkenAnubhavo'nudIzamya ca bhasmacchannAgnivadanudaya zva ya: sa kSayeNa yukta upazamaH kSayasAhityAdupazamo'pi kSaya iti kSayazca sa upazama- 10 101A theti vA kSayopazamo bhaNyate / tasyAnubhAvAt paricchedasyAvaklaptiravadhAraNam / vijJAna marthAkAraM notpadyata eva, kintu pratyartha mitrapariNAmamutpadyate, kSayopazamasAmAddhi ghaTajJAnaM ghaTagrahaNapariNAmamevotpadyate paTajJAnaM ca paTagrahaNapariNAmameva, tathaiva ca svasaMvedanapratyakSeNa saMvedyate, idameva ca ghaTagrahaNaM yat tadgrahaNapariNAmajJAnasaMvedanam / tato ghaTagrahaNapariNAma eva kSayopazamavazAt samutpanne jJAne tathaiva ca saMvedyamAne kuta: 15 paTagrahaNaprasaktiH, paTagrahaNapariNAmasya jJAnasyAsaMvedanAt ? etadevAha-pratikarmeti / karma karma prati pratikarma, pratiparicchedyamityarthaH, vikriyAyA jJAnavikArasya grahaNapariNAmasya bhedAd bhinnatvAt / anya eva hi paTaparicchedino jJAnasya pariNAmo'nyazca ghaTaparicchedinaH / yadgrahaNapariNAmaM ca jJAnaM vedyate tasyaiva grAhaka vyavasthApyate / tato'rthasArUpyAbhAve'pi kSayopazamavazAt pratiniyatasyaivArthasya grAhakaM 20 jJAnaM bhavati na sarvasyeti / yadavocAma "kSayopazAntiprabhavaprabhAvato matirbhavantI niyatArthavedinI / "nimittavedyaH pratikarma bhedataH kathaM nu vidyA dviSayAntarANyapi // " [ 101B etena " astyanubhavavizeSo'rthakRto yeta iyaM pratItirna sArUpyAditi "cet " 25 1 medanibandhanapratyayaH katham 1 // 2 7' saptamyantaM padam // 3 pratikarma vikiyAbhedAt // 4 svabhAvaH // 5 buddhiH // 6 nimittaM kSayopazamalakSaNam , vedyA bAhyAH padArthAH // 7 jAnIyAt matiH / / 8 anubhavasya bodhamAtrasya // 9 yato'rthakRtAd vizeSAt // 10 ghaTajJAnaM mama samutpannamityevamAdikA // 11 vinizcayasUtram // . 2010_05
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthAbhAvanirAkaraNama / ityevaM peramatamAzaGkaya yaduktam-" atha kimidAnIM sato rUpaM na nirdizyate ? anirUpitena nAmA'yamAnmanA bhAvAn vyavasthApayati 'idamasya, idaM na' iti suvyavasthitA bhAvAH' [pramANavinizcaya: pR0 261 A ] iti, 102A tat pratyuktam / yato nirUpitameva vizeSasya rUpam-vijJAnagataH kSayopazamasAmarthyaprabhavaH pratiniyatArthagrahaNapariNAmaH svasaMvedanapratyakSo vizeSaH / api ca, yo hIndriyapratyakSavastudharmo bhavedasau zaGgagrAhikayA'pi nirdeSTuM zakyeta yathA'yamIdaza iti, yastu svasaMvedanapratyakSo vastuno rUpavizeSaH so'nubhavasmAraNenaiva nirdeSTuM zakyo na tu zRGgagrAhikayA, tedvastuno'pi hyanubhavammAraNadvAreNaiva nirdezAt / tadarthamArUpyAnabhyupagame'pi pratikarma vikriyAbhedAt kSayopazamAnubhAvataH paricchedAvakluptiH / tato'rthagrahaNogayasambhavAnna teMdabhAvenA'rthAbhAvo vaktavyaH / 10 ___ svapnAdau tu pramANAbhAsam / zuddhahetujaM tu pramANamarthAvinAbhAvyeva / kasyacid bhrAntatvopalambhaH sajAtIyasya tathAbhAvaM gamayati / na hyAgdRzo vittiH sopaplaveti yogino'pi / tad vyabhicAre'pi nArthAbhAvaH / / 1028 sthAnmatam - pramANanibandhanAH padArthavyavasthitayaH, arthagrAhakaM ca pramANaM 15 supta-madamUJchitAvasthAsvarthAzte'pi saMvedyamAnamupalabhyate, tato jAgradavasthAsvapi kuta"stato'rthasattA nizcaya iti / tanna / yataH svapnAdau tvini / yadidaM supta-madamUchitAvasthAsu arthajJAnamupajAyamAnamupalabhyate na tat pramANam , api tarhi ? pramANAbhAsaM pramANasadRzam / tataH pramANanibandhanA: padArthavyavasthitaya ityasya nyAyasya na vyabhicAro'sti, pramANasya svaviSayAvyabhicArAt , svamAdijJAnasya cAprAmANyAt / 20 aprAmANyaM cAsya middhAdyupaplute Atmani jJAnakAraNasya kSayopazamasya kAluSyAt / 1 nyAyamata / / 2 bauddhena // 3 * "atha kimidAnI sato rUpaM na nirdizyate 1 'idamasya' iti nirdeSTuM na zakyata iti cet , anirUpitena nAmAyamAtmanA bhAvAn vyavasthApayati 'idamasya, idaM na iti suvyavasthitA bhAvAH' iti pramANavinizcayasya Tibetan translation bhoTabhASAnuvAdAnusAreNa pAThaH pratIyate / bhAsarvajJa viracite nyAyabhUSaNe tu "atha kimidAnI sato rUpaM na nirdizyate ? nedamidantayA 25 zakyaM vyapadeSTum , anirUpitena nAmAyamAtmanA bhAvAn vyavasthApayati 'idamasya, idaM na iti suvyavasthitA bhAvAH"-pR0 47 // 4 sato'rthakRtasya vizeSasya // 5 naiyAyika / / 6 svabhAvena // 7 jJAnAdeH / 8 svabhAvavizeSaH // 9 tasya jJAnagatavizeSasya vastu AdhAro jJAnam , tasya vastunaH // 10 arthagrahaNopAyAbhAvena / / 11 hetoH // 12 pramANAt // 2010_05
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopATIkAsahite dravyAlaGkAre dvitIye prakAze 103A zuddhahetujaM viti / middhAdikalaGkAnaGkite satyAtmani yadatyantapATavabhRtaH kSayopazamAt punaH prAdurasti pramANaM pramANabhRtaM jJAnaM tadarthAvinAbhAvyeva / vinA bhavatItyevaMzIlaM vinAmAvi, na vinAmAvi avinAbhAvi, arthasya svaviSayasyAvinAbhAvi arthAvinAbhAvi / athavA'rtha vinA na bhavatItyevaMzIlamityevaM vigrahaH / "santApAya na zaktaH asAntApikaH sadupadezaH" [si. vR0 3 / 1151] itIva ca bhavatinA- 5 'sambaddhasyApi naH sAmarthyAva samAsaH / paTukSayopazamaprabhavamarthagrAhi vijJAnamavazyamartha na vyabhicaratItyarthaH / tat kutaH pramANanivandhano nArthasattAnizcayo bhavet ? 103B syAnmatiH-ekadA tAvadarthAdRte'pi jJAnamapazyaM tato'nyatrApi tathAbhAvazaGkA na nivartate / tadapi n| yataH kasyaciditi svamAdyavasthAbhAvino jJAnasya,bhrAntatvopalagbho'rthAbhAve'pi bhavanadarzanam , sajAtIyasyAnyasyApi svapnAdyavasthAbhAvino dRSTapUrvajJAna- 10 sadRzasya jJAnasya tathAbhAvamarthAdRte'pi bhavanalakSaNaM bhrAntatvaM gamayati / yathA hi dhananibiDazyAmAkArAyA rambhAyAH kandodbhavatvopalambho'nyasyA api tathAbhUtAyA eva tathA bhUtatvaM gamayati tathA svapnAdyavasthAmAvino jJAnamya bhrAntatvopalambho'pi / 104A na hyagdizo vittiH sopaplaveti yogino'pi / hiryasmAd nAmzio vittirvijJAnaM sopaplavA grAhyagrAhakAkAropaplavasahitA iti hetoyogino'pi sarvajJasyApi vittiH sopa- 15 plavA bhavati / yadi hyekatra kasyacit kenApi rUpeNa dRSTisnyasya tajAtIyasthAnyajAtIyasya vA tathAbhAvaM sAdharatItyekAntaH, tadA prAkRtapuruSapratItInAM grAhyagrAhakAkAge paplavopalammo yogipratItInAmapi tathAbhAvaM sAdhayet . na cevam , tataH svamAdyavasthA104B bhAvino jJAnasya bhrAntatvopalambho'nyasyApi tathAbhUtasyaiva tathAbhAvaM gamayati, na jAgradavasthAmAvinaH paTukSayopazamaprabhavasyApi jJAnasya / 20 1 zuddhahetujaM tu pramANamA vinAbhAvi eva || 2 5' [-paJcamyantaM padam ] // 3 + "naJ / 3 / 1 / 51 / natrityetannAma nAmnA samasyate, sa ca samAso'nyastatpuruSasaMzo bhavati / na gauH agauH / anucaiH / asaH / nivartyamAnatadAvaznottarapadArthaH paryudAse nasamAsArthaH / sa cAyaM caturdhA-tatsadRzaH, tadviruddhaH, tadanyaH, tadabhAva iti / abrAjhaNaH azukla iti tatsadRzaH kSatriyAdiH pItAdizca pratIyate / adharmaH asita iti tadvirodhI pApmA kRSNazca pratIyate / anamiH avAyuriti agni-vAyubhyAmanyaH pratIyate / avacanam 25 avIkSaNam iti vacana-vIkSaNAbhAvaH pratIyate / ....... "prasahyapratiSedhe tu nA padAntareNa sambadhyata iti uttarapadaM vAkyavat svAyeM eva vartate / tatrAsAmadhye'pi yathAbhidhAnaM bAhulakAt samAsaH / sUryamapi na pazyanti asUryapazyA rAjadArAH, punarna gIyante apunargeyAH zlokAH, ......"santApAya na zaktaH asAntApikaH sadupadezaH tasmai yogAdeH zakte' [6 / 4 / 94 ] itIkaN" iti siddha hemavRhadavRttI / / 4 kasyacid bhrAntatvopalambhaH sajAtIyasya tathAbhAvaM gamayati // 5 zyAmAkArAyA rambhAyAH // 30 2010_05
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 105A ___5 bauddhasammatajJAnArthakya nirAkaraNam / tet tasmAdvyabhicAre'pi svanAdau jJAnasyArthAbhAve utpAdadarzane'pi nArthAbhAvaH, jJAnamartha vinApyutpadyamAna dRSTam , kimanenArthatatvenAbhyupagatenetyevaM nArthAbhAvo vAcyaH / pramANAbhAsasyaivArthAbhAve samutpAdAna , pramANasya tu niyamenArthasadbhAva eva bhAvAt / syAdevam-jJAnArthayorameda eva, niyamena sahaivopalambhAva , candradvayavat / yad vinizcaya:" sahopalammaniyamAdabhedo nIlataddhiyoH / apratyakSopalambhasya nArthadRSTiH prasidhyati / " [pramANavinizcayaH pR0 263B] iti / atrAha sahopalambhaniyamo'pi ubhayoH sahabhAvaniyamAyA'stu, na bhedAbhAvAya, vicchinnagrahaNasaMvedanAt / tathApyabhAve jJAnAbhAvo- 10 'pyastu, 'saha'dhvanerubhayaniSThatvAcca / pramANAntarasiddha paramArthAbhede kalpitabhedaviSayatvaM syAt / ___sahopalambhaniyamo'pyubhayoH yo'yaM jJAnArthayoyugapadevopalammaniyamaH so'pyubhayoriti jJAnArthayoH sahabhAvaniyamAya yugapat sacaniyamAyA'stu / ayamarthaH- yo'yaM sahopalammaniyamo jJAnArthayorekatvasAdhanAya tvayopAdIyate se yadi paraM tayoH sahasattAM sAdhayet / 15 paramArthataH punastataH sahasattApi sAdhayituM na zakyA, jJAnasatvAbhAve'pyarthasattAyA bhAvAt / kimartha punaH sahopalambhaniyamo mA'svityAha-na bhedAbhAvAyeti / yo jJAnArthayobhedastadabhAvAya mA'stu / jJAnArthayorekatvaM sAdhayitumasamartha ityarthaH / vicchinnagrahaNasaMvedanAt / vicchinnasya jJAnAdbhinnAsattAkasyArthasya yad grahaNaM jJAne pratibhAsanaM tasya 20 saMvedanAt saMvedanapratyakSeNa grahaNAt / svato hi bhinnasattAkasya bahiravasthitasya grAhaka vijJAnamupalabhyate / na khalu ghaTajJAnam 'ahameva ghaTaH' ityevamabhidhatte, ki tarhi ? 1 tavabhicAre'pi nArthAbhAvaH // 2 ekasmin candraSiye candradvayopalambhaH // 3 abhedo bhedo na, ko'rthaH ? jJAnAdanyo'rtho minno nAstItyarthaH // 4 nanu yorvastunobhedAmedavyavasthA / tato meda iti vacanAd balAdapi vastudvayamAyAtam / na / ameda iti ko'rthaH 1 medo na bhavati / jJAnAt kimapi minnaM 25 vastu nAstItyarthaH / / 5 nanvasti bhedaH-pUrva vastupalambhaH, pazcAjJAnopalambha iti / na / apratyakSa upalammo zAnaM yasya pusastasyArthadRSTirarthadarzanaM 'pratyakSo'yamarthaH' iti na sidhyati // 6 sahophlambhaniyamaH / / 7 sahopalambhaniyamAt // 8 svasmAt jJAnAt // 105 2010_05
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopajJaTIkAsahite vradhyAlaGkAre dvitIye prakAze " 'ayaM varivasthito ghaTaH' ityevem / ata eva snAna - pAnArthino ghaTaM mRgayamANA106A stamupalabhya bahirmukhA dhAvanti nAntarmukhAH / anyathA ghaTa - jJAnayorekatve'ntarmukhaM dhAveyuH / tataH svato minnArthagrAhiNo jJAnasya saMvedanena bAdhitatvAt sahopalambhaniyamo na bhedAbhAvAya prabhavati / 68 tathA'pIti vicchinnArthagrahaNasaMvedane satyapItyarthaH / abhAva ityarthAbhAve'bhyupa- 5 gamyamAne jJAnAbhAvo'pyastu arthasyeva jJAnasyApyabhAvo bhavet / yathA bAhyArthasya pratyakSasiddhasyApyabhAva ucyate tathA jJAnasya pratyakSasiddhasyApyabhAvaH kiM nocyate ? atha jJAnaM saMvedanasiddhamityabhyupagamyate tadA'rtho'pi tathaivAstAM saMvedanasiddherubhayatrApyavizeSAt / na kevalaM sahopalambhaniyamo vicchinnagrahaNasaMvedanAt jJAnArthayorna bhedAbhAvAya 10 106B tathA 'saha' dhvaneH 'saha' zabdasyobhayaniSThatvAcca rAzidvayanAntarIyakatvAcca na bhedAbhAvAya / sarvatra hi 'saha' zabdaprayogo'nekavastusambhave satyeva bhavati / tato yadi jJAnArthayoranekatvaM nAsti tadA sahopalambhaniyamAdityatra kutastyo'yaM 'saha' zabdaprayogaH / tad vicchinnagrahaNasaMvedanAt sahadhvanerubhayaniSTatvAcca jJAnArthayoH sahopalambhaniyame'pi na bhedAbhAvaH / 107A samAropitArthaviSayAH sarve dhvanayaH, tataH kalpitabheda nibandhanaH 'saha' zabda prayoga: 15 kathaM paramArthabhedaM sAdhayet ? taduktam - "tataH kalpitabheda nibandhanaH 'saha' zabda prayoga iti ko virodhaH " [ pramANavinizvayaTIkA pR0 185 A] iti / atrAha - pramANAntarasiddhe prastutapramANAdanyena pramANena prasiddhe paramArthAbhede jJAnArthayosvaccata ekatve kalpitabhedaviSayatvaM syAt, sahopalambhaniyamAdityatra 'saha 'zabdaprayogasya vikalpAropitabhedaviSayatvaM bhavet / sahopalambhaniyamAdityayameva hi heturjJAnArthayora- 20 terests ca 'saha' zabdaprayogastato hetunA'bhede sAdhite sati 'saha' dhvaneH kalpitaviSayatvaM 'saha' dhvaneH kalpitaviSayatve ca hetoH sakAzAdabheda siddhirityanyonyAzrayadoSaH syAdyadi 'saha' dhvaneH kalpitaviSayatvamucyata iti / sarvadhvanInAM vikalpitArthaviSayatvaM punaH puraH prapaJcataH pratyAkhyAsyAmaH / etena yaduktam 1 abhidhatte // 2 tathApyabhAve jJAnAbhAvo'pyastu || 3 sahadhvanerubhayaniSThatyAzca // 4 pramANAntarasiddhe paramArthAbhede kalpitabhedaviSayatvaM syAt // 2010_05 25
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 bauddha sammatajJAnArthe kyanirAkaraNama / vikalpajJeyamedArthaH 'saha' zabdo'pi bhedini' / sa tulyaH kalpanotthe'pi, yo'pyAha-na 'saha' zabdo'rthAntareNa vinA kacidastIti nIlatadviyoH sahopalambhAdeva nIlasya bhedasiddherviruddho heturiti tadapi tasyAsamIkSyabhASitvam / yato bhedinyapyarthe vikalpajJeyameva medamavekSya 'saha' zabdaH, vikalpaviSayatvamantareNa zabdArtha - 5 tvAbhAvAt / sa ca vikalpaviSayo bhedo nIlatadviyorapyasti 'nIlaM dRzyate ' iti bhedAvamarzAt / 69 naikyavyApteviruddhatA || ] yat punarucyate viruddho hetuH syAditi tat pApAt pApIyaH / sAdhyaviparyaya1078 pApanAdvirudvatvaM bhavati, na ca sahopalambho bhedena vyAptaH api tvekatvenaiva " [ iti, tadapi nirA~kAri / yadi nAma bhedinyarthe vikalpaviSayagocara: 'saha' zabdastat kimetAvatA'rthAntaranAntarIyakatvaM na syAt vikalpasya paramArthasadvipayatvena 'bhedinyapi 'saha' dhvanerarthAntaranAntarIyakatvAvyabhicArAditi / ekopalambhe'pi ko'vazyaM bhedAbhAvaH ? ekasyApyanekagrahaNAvirodhAt / 2010_05 1 arthe // 2 nIla-nIladhIlakSaNe padArthe // 3 bauddha eva yacchabdena naiyAyikamatamAzaGkate // 4 vikalpazcApramANam // 5 vikalpakalpitayoH // 6 turyapAdaH // 7 AcAryeNa // / 8 'rthaH // 9 padArthe // 10 vivAdAdhyAsitaM 'api' zabdasahitaM 'bhedinyapi' iti paroktamanUditam // 11 sahazabdaH // / 12 ekopalambhe'pi ko'vazyaM bhedAbhAvaH // syAdAkUtam - sahopalambhaniyamAdityatra 'saha' zabda ekazabdArtha: / ekopalambhaniyamAdityarthaH / ya eva hi jJAnopalambhaH sa eva jJeyopalambho ya eva ca jJeyopalambhaH sa evaM jJAnopalambhaH / na khalu jJAna- jJeyayoH pRthaka pRthagupalambho'sti / taduktam" tenIyaM niyamArtho darzitaH / jJeyopalambho jJAnopalambhAtmaka eva, nAnyathA / jJAnopalambho'pi jJeyopalambhAtmaka eveti, anyathA tvanivarttanam " [ pramANavinizcayaTIkA 20 pR0 189 B - 190 A ] iti / tataH kutaH sahazabdasyobhayaniSThatvena heturbhedAbhAvAya na prabhavediti 1 / na / yasmA108A dekopalambhe'pi sahopalambha ityasyaikopalambhArthatve'bhyupagamyamAne'pi, ko'vazyaM niyamena sArvatrika ityarthaH bhedAbhAvo'bhedaH / yadyapi jJAnArthayoreka evopalambhastathA'pi tayorekatvaM na bhavati / ekopalambhaniyamasyaikatvasAdhana niyame vipakSe bAdhakapramANAbhAvAt / 25 10 15
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopajJaTIkAsahite dravyAlaGkAre dvitIye prakAze ekasyApi jJAnasyA'nekagrahaNAvirodhAdanekasya grAhyasyorthasya paricchedAvirodhAt / upalambhasya hyekatvaM grAhyasyaikatvaM gamayed yadyekenopalambhenaika evArthI gRhyata iti niyamaH 108B syAd yAvataikenApyupalambhenA'neko'pyarthI gRhyate, tataH kathamupalambhakatvamupalabhyaikasvaimavazyaM gamayet / 70 syAnmatiH- upalambhakatvamupalabhyAnekatve na vAryate, ekenApyupalambhenAnekArthagrahaNA- 5 virodhAt / niyama eva tu vAryate upalambhakatvaniyameo'vazyamupalabhyaikatva eva bhavati / asti ca jJAnArthayorupalambhaikatvaniyamaH, tata upalabhyaikatvenApi bhAvyamiti / tatropalabhyAne kelve'pyupalambhakatvaniyamaM sAdhayituM prastAvanAM racayati tAvadu bhede'pi rUpAdInAM sahaniyamo'sti, mA bhUt sarvasyApi iti svabhAvavizeSAdasau / tata evaikopalambhaniyamo - 10 'pyastu / 109A tAvacchando lokabhASAyAM pratyuttarapradAnopakrame vA / bhede'pi sati skandhAvasthAyAM rUpAdInAM rUpa-rasa- gandha-sparzAnAM sahAvasthAna niyamo'sti / mA bhUt sarvasyApi padArthagazeriti hetoH svabhAvavizeSAda cintyarUpavizeSAdasau sahabhAvaniyamo vaktavyaH / asti tAvad rUpAdInAM sahabhAvaniyamaH / na cAyaM tAdAtmyena, anabhyupagamAt / ata eva na hetuphalabhAvena, sahabhAvitvocca / na ca niyAmakAntaramasti / aniyAmakakSed" bhavet sarvasya syAt / tasmAt tAdAtmya tadutpattimyAmRte'pi rUpAdInAM svabhAva - vizeSAdeSaH / 15 * nanvasti rUpAdInAmekasAmagrayadhInatvaM sahAvasthAnaniyame hetuH / rUpAdayo hyeka109B sAmagrItaH prasUtAstato bhede'pi sahAvatiSThanta iti / tat kimetAvatA rUpAdInAM parasparaM 20 tAdAtmyaM hetuphalabhAvo vA vyAhRtaH syAt ? kAraNajanitastu rUpabhedo rUpAdInAM parasparamahetuphalabhRtAnAM svabhAvavizeSAnnAtiricyate / yo hi svatastAdAtmya tadutpacyabhAve'pi bhAvAnAM kvacidavinAbhAvastameva svAbhAvavizeSamAtiSThAmahe / 1 1 kimuktaM bhavati ? yathaikena jJAnena bahavo ghaTAdayaH paricchidyante tathA svasaMviditatvAjjJAnasyAtmAnamartha cAnekarUpaM paricchetsyati ekameva jJAnam, ko virodhaH 1 // 22' [ = dvitIyA vibhaktyantaM padam ] || 3 nIla- 25 tadviyorityatra || 4 bhede'pi // 5 tAvad bhede'pi rUpAdInAM sahaniyamo'sti mA bhUta sarvasyApIti svabhAvavizeSAdasoM // / 6 trA(tA?) vA / 7 paramANAvapi rUpAdayaH santi paraM yat * skandhAvasthAyAm' ityuktaM tad bauddhena saha nirvivAdArtham // 8 mA bhRt sarvasyApIti svabhAvavizeSAdasau // 9 sahabhAvaniyamaH || 10 kAryakAraNabhAvena || 11 naM kevalam anabhyupagamAt sahabhAvitvAcca na hetuphalabhAvaH // 12 sahabhAvaniyamaH || 13 parasparaM svabhAvena !! 2010_05 30
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ bauddhamammatajJAnArthakya nirAkaraNama / teta eva svabhAva vizeSAdekopalambhaniyamo'pi upalabhyAnAmanekatve'pyupalambhakatvaniyamo'pi astu / yathA svabhAvavizeSAt kepAzcit maheva sattA niyamastathA keSAzcidupalabhyAnA. manekatve'pyupalambhakatyaniyamo'pyastviti apArthaH / parasparaM hyekAntabhedinAmapi kutazcit svabhAvavizeSAt tAvat keSAzcit sahaivAvasthAnaniyamo dRSTastata eva kepAzci110A dekopalammaniyamo'pi bhavet , ko doSa: syAt ? vicitrAcintyazaktayo hi bhAvA 5 na chAmthabuddhibhirvicArayituM zakyAH / tathA ca jJAnArthayoH pRthaka samve'pyekopalambhaniyamo'pi na virudhyate / aitena yaduktam "etaduktaM bhavati na bhitrayoniyataH sahopalambho'nyonyasambandhamantareNa / sa ca tAdAtmyanimittakastAvat svayamanabhiprataH / tadutpattAvapi veti-dhUmayoriva sahopalambha- 10 vyabhicAraH / 'viSayaviSayibhAvalakSaNamtu sAkArapakSe nirAkRta eva / nirAkArapakSe 'pyuktam " [ pramANavinizcapaTIkA pR0 186 A] iti, 110A tat prativyam / __ syAdenan-grAhyabhedaH pratibandhAbhAvAt sahopalambhAniyamena vyAptaH. asti ca jJAnArthayorbhedaH, tathA ca sehopalammAniyamo'pi prApnoti / tathA ca " yad yena 15 niyatasahopalambhaM tat tato na vyatiricyate yathaikasmAJcandramaso dvitIyaH, niyatasahopalambhazca jJAnena saha grAhyAkAro nIlAdiH" [praNANavinizcayaTIkA pR0 189] ityamidhAyoktam-"bhedaH sahoralambhAniyamena vyAH pratibandhAbhAvAt , tasya viruddhaH VITA sahopalambhaniyamaH, tena vyApakaviruddhene bhedo nirAkriyate" [pramANavinizcayaTIkA pR 1894-190A] tato yadi jJAnArthayorabhedo na syAttadA sahopalambhaniyamo'pi na syAditi / 20 tadapi na, 1 tata evaikopalambhaniyamo'pyastu // 2 svabhAvavizeSAdeva ekopalambhaniyamasamarthanena / / 3 dharmAttare // 4 tvayA mayA ca sahopalambho na taadaatmynimittko'bhipretH|| 5 prAgbhAvi kAraNam , pazcAdbhAvi kArya yataH / / 6 artha / / 7 jJAna || 8 sAkAre jAne pUrvasyApi jJAnasya grAhyatvaM syAt // 9 bodhamAtrasyAvizeSAt niyatagrAhakatvAbhAvamaNanena || 10 grAhyANAM bhedaH // 11 ekopalambha // 12 5' paJcamyantaM padam ] || 25 13 idaM vakSyamANam // 14 pratiSedhyo jJAnArthayo daH, tasya vyApakaH sahopalambhAniyamaH, tena viruddhaH sahopalambhaniyamaH, tena bhedo bAdhyate / / 2010_05
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 111B stropATIkAsahite dravyAlaGkAre dvitIye prakAze bhedo hi sAmagrIbhedamaJjasA anuruNaddhi / upalambhaniyamastu jJAnasvasaMviditotpattikRtaH / ___ hiryasmAd bhedo grAhyAnekatvaM sAmagrIbhedaM kAraNasAmagrayA nAnAtvamaJjasA mukhyato'vazyamevetyarthaH anuruNaddhi / padArthAnekatvaM hi kAraNAnekatvena vyAptam , na punaH sahopalambhAniyamena / tatazca sahopalambhAniyamo nivartamAno'pi na padArthAnekatvaM 5 nivartayituM zaknoti, sAmagrIbhedaprabhavasya tasya nivartayitumazakyatvAt / tathA ca saho. palambhaniyamo'pi syAd grAhyAnekatvaM ceti ko doSaH ? kiM punaH kAraNaM ghaTa-paTayoH saha pRthaka copalambhaH, jJAnArthayoH punaH sarvadA sahaivo. palambhaH, atha ca parasparaM bheda ubhayatrApyaviziSTa iti ? ucyate-upailambhaniyamastu jJAnArthayorupalambhakatvaniyamaH punanisvasaMviditotpattikRtaH, jJAnasya svasaMviditasya sato 10 yotpattistanivandhanaH / __jJAnaM hi svasaMviditamevodayate, svasaMvedanaM ca jJAnopalambho nAnyat / arthopalambho'pyarthagrahaNapariNAmasya jJAnasya tAdUpyeNa saMvedanameva / tathA ca satyeka eva savedA'pyupalambho bhavati / athegrahaNapariNAmarUpajJAnavedanasyArthophlammarUpatvAt tasyaiva 112A ca jJAnopalammatvAt / yadi hi prathamaM jJAnamasvasaMviditamutpadyate taccArthopalambha iti 15 kathyeta pazcAdnpannajJAnagrAhi jJAnAntaraM jAyeta tacca jJAnopalambha iti gIyena tadA syaadekoplmbhaaniymH| yadA ca jJAna prAdurbhAvamanubhavadevAtmAnamazeSavizeSamaveti pratiniyatarUpajJAnasaMvedanaM cArthopalambha ucyate tadA kathamivekopalambhaniyamo na bhavet / na caivaM ghaTopalambha eva sarvadApi paTopalambhaH, ekaikAbhAve'pi bhAvadarzanAt / tasmAd 1128 grAhyekatvAbhAve'pyekopalammaniyamo'nyathA siddho grAhyAnekatve'pi na duSyatIti / etAvatA 20 granthene kopalambhaniyamAditi hetorvipakSe bAdhakapramANAbhAvena svasAdhyaM pratyanyathAnupapannasvAbhAva udbhAvitaH / zaGkaranandanasvAha " sahasaMvedanaM tAvanna sahAvasthAnamaitivartate / satyapi hi saMvedane yadi nAstyeva 1. 'jJAnasvasaMviditatvotpattikRtaH' iti TIkAdarza TippaNe pAThaH // 2 bhado hi sAmagrIbheda- 25 maJjasA'nuruNaddhi // 3 upalambhaniyamastu jJAnasvasaMviditatvotpattikRtaH // 4 arthagrahaNapariNAmarUpeNa || 5 prathamotpannazAnagrAhi // 6 yadA ghaTa-pau ekatra sthitau jJAyate tadA ekopalambhena gRhyate, yadA tu pRthagbhUtau tadA mitrophlambheneti 'sarvadApi' iti padam // 7 upalambhasya // 8 jJAnasvasaMvedanena // 9 ekAva" // 10 jJAnArthayoH // 11 '2' [=dvitIyAntametat padam ] / / 2010_05
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73 bauddhamammatajJAnArthakya nirAkaraNam / nIlaM na kizcit saMvedyeta / tasmAt sahasaMvedananiya me'styeva sahAvasthAnaniyamaH / tadayamatAdAtmye prakArAntareNa vaktavyaH / taca na hetu-phalabhAvaH, vahnizUnyasyApi dhUmasya darzanAt / na ca prakAzya-prakAzakabhAvaH, sarveSAM strAtmamAtraparyavasitatvena tasyA'ghaTanAt / 113A na cApratibandhe sambhavati / na hi yadyatrAnAyattarUpaM tasya tena sahAvasthAnaniyamo bhavati / tasmAttAdAtmyAdevAyaM sahAvasthAnaniyamaH / tato yadi nAma jJAnasya svasaMviditatayo- 5 tpattastAdAtmyAbhAve'pi sahopalambhaniyamastathApi sahArasthAnaniyamo na sidhyati" [ ] iti / sa tAvadatispaSTaM pRSTo vyAcaSTAm-ye bhagavatA sarvajJena yugapa bahavo vArttamAnikA padArthAstadAkArAtmavedanena prakArAntareNa vA paricchidyante tepI sahAvasthAnaniyamo yadyapti sa kaM 1138 sambandhamavalambate ? na tAvat kAryakAraNabhAvam , sarveSAM parasparaM tadabhAvAt vybhicaaritvaacc| 10 na ca tAdAtmyamanabhyupagamAt / ata eva prakArAntaramapi na / atha nAsti, na tarhi yogapadyavAtamAnikatvavizeSaNadvayasambhavaH / tato yathA hetuphalamAvAdyabhAve'pi teSAM sahAvasthAnaniyamastathA jJAnA-'rthayorapi bhaviSyati / na ca dvAbhyAmeva sambandhAbhyAmakhilamidaM jagaditaretaramabhisambadhyate, vicitrarUpatvAdbhAvAnAM kasyApikathaJcit kacidabhisambandhAt / na ca ye sarvakAdhigamyAH sUkSmA vastUnAM vizeSAH prAkRtaiH prakAzayituM na zakyanta 15 iti na sambhavantyeva te, tathAbhUtAnAM vahUnAM sambhavAt / tato yadi nAma prati114A bandhAntaraM na zakyate prakAzayituM tathApi sahAvasthAnaniyamAnyathAnupapatyA'stIti gamyata eva, upeyasyaupayikanAntarIyakatvAt / tasmAt sahAvasthAnaniyamAdapi nArthajJAnayorabhedasiddhiH / syAdevam-yat prakAzate tajjJAnam , prakAzante ca nIlAdayaH / itthaM ca prati- 20 bndhsiddhiH| nIlAdayo yadi minajJAnavazAt prakAzante tadA prakAza eva na syAt / arthaprakAzo hi jJAnam / yazca tadrUpo na bhavati sa kathaM prakAzatAm / na hyazveta 1 tAdAtmyAbhAve sati / / 2 padArthAnA svatantratvAt // 3 sarvamapi svakAraNanitam , tato na kiJcit kasyApi prakAzakaM prakAzyaM vA // 4 kasmiMzcidapi pratibandhe'sati sahAvasthAnaniyamaH saMbhavati // 5 padArthA iti sAmAnyoktAvapi atra sarveSAM ziSyacittakSaNAnAM jJAnAni grAhyANi, yato jJAnaiH saha parasparaM tAdAtmyaM 25 nAMgIkRtamasti, kintu anyaiH padArthariti // 6 sarvajJajJAnAnyajJAnAnAm || 7 anabhyupagamAdeva // 8 sahAvasthAnaniyamaH // 9 sarvajJajJAnAnyajJAnalakSaNabAhyapadArthAnAm // 10 asmadIyajJAna-bAhyapadArthayoH // 11 parasparam || 12 yadasti tajjJAnam , prakAzakatvAt / / 13 padArthaH // 14 prakAzarUpaH // 2010_05
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 sthopATIkAsahite dravyAlaGkAre dvitIye prakAze eva prAsAdaH zvetata iti bhavati / arthaH prakAzata iti sAmAnAdhikaraNyaM ca na syAt / na hanyatra sthitena nIlimnA paTo nIla iti vyapadizyate / atha svayaM jJAnarUpatvAta 114B tarhi siddhaM prakAzamAnatvAd jJAnarUpatvaM nIlAdInAmiti / taidiha tAvat sarvajJajJAnena vineyacetasAM prakAzo'sti / na cAmISAM sarvajJajJAnAdRte'nyaH prakAzo nAma / na caitAni tadrUpANi, sarvajJajJAnasya bhinnasantAnarUpatvAt / 5 yacca vineyacetasAM svasaMviditatvaM nAma svaM rUpaM na sa eva prakAzo vaktavyaH / tasya bhinnasantAna pratyaprayojakatvAt / anyathA chadmasthAnAmapi paracittasAkSAtkaraNaprasaGgaH / tato yathA pararUpeNA'pi sarvajJajJAnena vinayacetAMsi prakAzante tathA'rtho'pi bhaviSyati / na cAyaM jaDa iti vineyacetattulyatA nAhati, vijJAnarUpatvasya svaviditatva evo payogitvAt parapratyakSatA prati punaratiprasaGgena nirupaiyogitvAt / sAmAnAdhikaraNyamapi 115A vineyatobhiH samAnayogakSemam / yadi cA(vA?)thagrahaNapariNAmaM jJAnamarthaprakAzastaid yadA "saMvedanena prakAzate tadArthaH prakAzata ityucyate / nanu paracetAsyapi pRthagbhUnena jJAnena naiva prakAzante / tathAhi-bhagavAn paracittaM pratipadyamAnastadAkAramAtmacittameva vedayate / tadyadatra prakAzate taccittarUpameva, tato minnena prakAzena prakAzo na bhavatIti niyamasya na vyabhicAraH / na caivaM para- 15 115B cetasAmarthavadabhAvapramaGgaH, "teSAM svasaMvedanapratyakSasiddhatvAditi / tadetadarthe'pi samAnam , arthagrahaNapariNAmamya jJAnadharmasya jJAnAbhinnatvenAbhyanujJAnAt / na caivamarthAbhAvaH prApnoti, bAhyArthasyAnumAnAt sAdhayiSyamANatvAt / syAdetat-yasya prakAzaH prakAzakAnAtiricyate na tat prakAzakAd minnam , yathA jJAnaM svaprakAzakAt saMvedanAt , asti cArthaprakAza-prakAzakayorabheda iti / 20 1 anyatra nRsthena zAnena kathamarthaH prakAzate // 2 nIlAdayaH prakAzanta iti sambandhaH / / 3 ucyate // 4 sarvajJajAnarUpANi / / 5 sarvajJAnaprakAzaH // 6 vineyacetasA svasaMviditatva / / 7 sArvajJasantAna prati // 8 bhinnasantAnasthenApi || 9 prakAziSyate ityarthaH // 10 ajaDAvena kRtvA jJAnena parasya // 11 minnasantAnasthasya jJAnasyAtmA pratyakSaH kArya ityevaM nopayogitvam / / 12 yathA sarvajJajJAnena vineyacetAMsi prakAzante iti sAmAnAdhikaraNyaM tathA jJAnenA'rthaH prakAzata iti tulyatA / / 13 *atra cArtha iti pAThaH yadvA 25 vArtha iti pATha iti samyag nizcatuM na zakyate, hastalikhitAdarza 'ca va' ityanayoH samAnaprAyatvAt // 14 1' [prathamAvibhaktyantametat ] | * atra akSarasya dhRSTatvAt degNAmaH iti degNAma iti vA pATho bhAti, prathamAvibhaktyantametat padam // 15 jJAnam // 16 svasvarUpeNa // 17 paracittAkAram / / 18 jJAnarUpameva / / 19 cetasAm / / 20 arthAkAre jJAne vedyamAne'rthaH prakAzata iti kRtvA / / 21 kutaH / / 22 arthasya // 23 jJAnAt // 24 svasvarUpAt / / 30 2010_05
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ bauddhasammatajJAnArthaMkya nirAkaraNam / 116 tadapi 'vineyacenobhirvyabhicAritvAdupekSAmahati / sarvajJacetasA hi paricchidyamAnAnAM vineyacetasAM prakAzaH prakAzakAnAtiricyate na ca tAni prakAzakAnna bhidyante / nanu yajjJAnaM tat sarvamanAlambana, svamajJAnavaditi / tadatra jJAnatvAditi hetorutpannasya sAdhyajJAnasya yadi nirAlambanatvaviziSTaM nIlajJAna viSayastadA tenaiva vyabhicAraH / atha na viSayaH, kathaM tarhi hetunA nIlajJAnasya nirAlambanatvaM paraH pratIyAda , 5 nirviSayatvAvizeSeNa sAlambananvasyApi pratItiprasaGgAt / yadivA svapnajJAnasya kathaM nirAlambanatvamadhigato'si ? jAgradavasthAyAM bAdhaka116B syotpAdAditi cet , tat tarhi sAlambanaM syAt , tadviruddhaviSayagrahaNamantareNa bAdhakatvA yogAditi tene vyabhicAraH / __ astu tIdRSTAntakamevAnumAnaM vyAptevipakSe bAdhakAdeva siddhatvAditi cet , 10 kimidaM bAdhakam ? parasya paraniSThatvavirodha iti cet / ko'yaM paramya paraniSThatvAbhAvaH / yadItaretarAmekAntabhedaH sa pratyuta sAlambanatvaM prayojayati, "ekAntAmede AlambanasyAlammakastha vA kasyacidapi vyavasthApayitumazakyatvAt / atha parasya pararUpAnabhijJatvam , tadastu nAma, kacit jaiDena jaiDarUpasyAa~DarUpasya vA'pari117A jJAnAt / na hi ghaTo ghaTAntalAmAtmajJAnarUpaM vA vettIti nAvabhyupagamaH / aMjaDenA- 15 'pi pararUpaM na budhyata iti tu vAcoyuktirasAdhIyasI / taddhi spaSTaM bodharUpameva 2 bhavati yat paraM kimapi nAvabudhyate, spaSTayodharUpamya parApekSatvAt / na hyamati chedye kAcicchidA nAma / tvamapi vA brayA yadi kimapi nIlAdivedyanirapekSaM spaSTa bodharUpamanubhavasi / AkAra eva nIlAdikaM vedyamastIti cet , tasya punarnIlapItAdibhedena vaicitryaM kutastyam ? na tAvat svasantatimAtrataH, tasyA ekarUpatvAt kArya- 20 vaicivyasya ca kAraNavaicicyAnupAritvAt / tataH santAnAntarasAhityato vaktavyam / 117B taccAdinyanna jAnImaH / tato yatsamparkAdasI vijJAnagata AkAro bhidyate sa eva jJAnaviSaya iti siddhaM sAlambanatvam / 1 vineyacetAMsi bauddhenaiva bhinnAni menire // 2 cetAMsi // 3 sarvajJajJAnAt // 4 sarve pratyayA nirAlambanAH // 5 jAgradavasthAyAM na ko'pyartho dRSTaH // 6 jJAnasya // 7 kutaH // 8 svapnajAnena gRhIto yaH padArthastasya 25 viruddho yo'mAvalakSaNo viSayastadhaNamantareNa // 9 jAgradavasthAbhAvinA jJAnena // 10 antarvyApyaiva // 11 jJAnasya // 12 arthaniSatvaM // 13 kutaH !! 14 yataH sarve bhAvAH svasvabhAvavyavasthitA iti // 15 arthena / / 16 arthasya // 17 jJAnasya // 18 AvayoH / / 19 jJAnena / 20 svapnAvasthAvyavacchintyai / / 21 jJAnasya / / 22 jJAnastha yA svasantatiH / / 23 na caivameva bhavatIti vAcyamityAha / / 24 vaicitryam / / 2010_05
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 sthopATIkAsahite dravyAlaGkAre dvitIye prakAze atha jJAnasya svagateyamasatprakAzanazaktiryayA bAhyArthAbhAve'pi nIlapIvAdyAkAravaicitryamuhata ityucyate / arthAbhAve'pIti kuto labhyam ? jJAnamAtrasyaiva ghaTanAditi cet , tadidaM svayameva vicArayitavyatayA sandehatulAdhirUDhaM kuto'rthAbhAvaM nizcAyayet ? athArthasya pramANabAdhitatvAditi pe, tatra tAvadyAvanti premANAni pratya. pAdyanta tAvantyapramANatvasamarthanenA'bAdhakapakSe nyakSipyanta / samprati prmaannaantrmnusr| 5 118A na cApramANako bhAvo'bhAvo vA kasyApyupapadyate / tasmAdvAhyArthAbhAve sati vijJAnazaktiparikalpanamupazomate, sa eva cAsiddha iti yat kiJcidetadapIti / / tadevaM parapraNItaM bAhyArthAbhAvasAdhakaM pramANamunmUlyArthAbhAvAbhyupagame parasya muktakakSaNAnyapi dAtukAmaH prAha anyathA bhrAntetarAsthitiH, nivandhanAbhAvAt / sakleza- 10 santaterapi vibhAgo'sti / vAsanAsandhyasandhI api sadA syAtAm, vizeSakAbhAvAt / kAdAcitkau tUpAdAnAdaparamapekSate / na cAtattvArtha vibhAgapraNayanaprayAsaH zreyAn / aparamArthabhAvanA paramArthAvatArAyeti mahatI zraddhA / na khalu dhyAnazatairapi bhAvitAH marIcikAH payasIbhavanti / tadartha eva sarva sAdhIyaH / 15 __ anyathA prAntetarAsthitiH, yadi jJAnArthayorabheda iSyate tadA bhrAntetarA'sthitiH, idaM jJAnaM bhrAntamidamabhrAntamiyaM sthiti syAt , nibandhanAbhAvAt vyavasthAhetorabhAvAt / arthavyabhicAga-'nyabhicAranibandhanA hi pramANAnAM bhrAntA-'bhrAntavyavasthA / arthazca sarvathApi neSTaH, tato nibandhanAbhAvAt kiMkRteyaM sthitibhavet ? tathA ca dvicandrakacandra118B jJAnayogavizeSa: syAt / 20 _syAnmatam-klezaprahANyapahANI jJAnAbhrAntatva prAntatvayornibandhanam / kSINaklezasya jJAnamabhrAntam ,anyasya bhrAntamiti / tatra, yasmAt saklezasantaterapi avidyAdikaluSajJAnasantAnasyApi bhavanmate vibhAgo bhrAntAbhrAntatvavyavasthA'sti / tasyaiva hi puruSasya kizcid vijJAna pramANamiSyate kizcicApramANam / sa caipa vibhAgaH kathamekasminneva jJAnasantAne'vidyAjanitatvAvizeSe saGgacchate / / 25 1 ghaTanam // 2 'arthAbhAve'pi iti kuto labhyam' ityasya prabhasya dvitIyaM samAdhAnamidaM pareNoktam // 3 arthAbhAvasAdhakAni // 4 anyat pramANamarthAbhAvasAdhana bRhItyarthaH // 5 saklezasannaterapi vibhAgo'sti / / 2010_05
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ bauddha sammatajJAnAthaikya nirAkaraNam / syAnmatiH- vAsanA vidyamAnA'pi yatra nijarUpAnuguNaM kAryaM na karoti tatra 1198 prAmANyavyavasthA'nyatra nvaprAmANyasthitiriti tadayuktam, yasmAt vAsanAyAH sandhyasandhI apIti, vAsanAyAH sandhiH svAnurUpakAryakaraNam asandhistu svAnurUpakAryAkaraNam, tAvapi sadA sarvakAlaM syAtAm, vizeSakAbhAvAt sandhyasandhilakSaNa vizeSakAriNaH kasyacidapi padArthasyAbhAvAt / tathAhi - vijJAnataccamevaikamiSyate nAparam, tato vijJAna - 5 rUpasyopAdAnakAraNasya sarvadApi sadbhAvAdvAsanAyAH sandhirvA syAdasandhirvA tato vyavahArApekSayA'pi sarvamapi vijJAnaM pramANaM vA sthAdapramANaM vA / na caivam, ataH kaudA120A citkau vAsanAsandhya sandhI kadAcidbhA vinAvupAdAnAdaparamapekSete svopAdAnakAraNAt kiJcidanyat pratyayAntaraM kAdAcitkam, yataH kAdAcitkau bhavatastadapekSete / sa cAsmAkamarthaH / " api ca yadi nArthastavaM tadA kimiti lokAnAM tatra pravRtyapravRtyarthaM pramANA - 10 spramANalakSaNaM kRtam / yasmAnnaM cAtattvArtham, tatvaM paramArthaH, na taccamatantramarthakriyAthinAmarthe pravRtti nivRttivyavahAraH, tadarthaM tannimittaM vibhAgapraNayanaprayAsaH pramANApramANayokSaNabhedakathanaprayAsaH zreyAn / sarvA api hi prekSApUrvakAriNAM pravRtyo nAnarthaphalAH, kiM tarhi ? paramArthaphalAH, tato yadi bAhyArthaH paramArtha eva na bhavati tadA kimiti 1208 tatkriyArthinAM taMtra pravRtti nivRttihetave pramANA'pramANalakSaNaM prANAyi ? tallakSaNapraNayanA - 15 nyathAnupapasyApi bAhyArthaH sidhyati / 77 nanu paramArthanaye janamavatArayituM vyAvahArikapramANA'pramANalakSaNamuktam / viditavyAvahArikapramANA'pramANalakSaNo hi pumAn paramArthanaye samavatarati / yadAhu: - , " pAramArthikamapi premANaM na nirhetukam na ca bhAvanAvyatirikto hetu:, bhAvanA ca savyavahArika pramANaparicchinnArthaviSayA, tatazca tat sAMvyavahArikaM pramANa 20 samyagnirUpitaM pAramArthikajJAnahetuH sampadyate, tatastadviSayo yatnaH paramArthaviSaya eva / 1210 mithyAjJAnena hi viSayIkRtA bhAvA nityAdibhirAkArairbhAvyamAnA na pAramArthikajJAnanibandhanaM bhavanti, anityAdibhistvAkAraimavyamAnA nibandhanaM bhavantyeva, tasmAdeto vyAmohaM vyAya paramArthanaye'vatArayitavyo janaH, sthUlaviSayatvArdesya vyAmohamya, etadvayAmohanivRttipUrvikA ca paramArthaprAptiH " [ ] iti / tasmAt paramArthAvatAraNaphalo vibhAgapraNayanaprayAsaH kathaM na zreyAn syAditi ? 2010_05 1 vAsanA sandhyasandhI api sadA syAtAm, vizeSakAbhAvAt // 2 kAdAcitkau tUpATAnAdaparamapekSate // 3 na cAtattvArtha vibhAgapraNayanaprayAsaH zreyAn // 4 artha | 5 tattvajJAnam || 6 sat / / 7 sAMvyavahArikeNa pramANena || 8 sAMvyavahArikAt pramANAt // 9 * " prAmANyaM vyavahAreNa zAstra mohanivartanam / " [17] iti bauddhAcAryadharmakIrtiviracite pramANavArtike || 10 nityatvAdirUpasya // 30 25
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 sthopATIkAsahite dravyAlaGkAre dvitIye prakAze atra parasya jaDatvamupadarzayannuttaramAha-aparamArthasya jaladhAraNAdyarthakriyAkAriNo 121B ghaTAdyarthasya bhAvanA'nityA-'nAtmakAdirUpeNa cintanaM paramArthAvatArAya paramArthanaye janamava tArayituM prabhavatIti vadato vAdino mahatI zraddhA lkssyte| svasiddhAntoditArthazraddhAlaya eva hyevaM vadanti na punstaarkikaaH| ghaTAdiroM hi sarvaprakAramavidyamAno'pi vicitra bhAvanAmirbhAvyata ityetadapi tAvadAgamekazaraNe: zraddhAlumirevAvagantuM zakyam , yat punaraso tathA bhAvyamAnaH 5 paramArthanayAvatArAya prabhavati tadatyantazraddhAvatAmapi manAg manaso 'vicikitsAmupa1224 janayati / atraivArthe dRSTAntamAha- nai khalu dhyAnazatairapi vicitrakAradhyAnairapi bhAvitA marIcikAH payasIbhavanti payo'mirthakriyAM kurvanti / api ca, marIcikAnAM payasazca svalakSaNatvAdadyApi kathamapi dhyAnAnubhAvato marIcikAH payasIbhavanti iti zradIyate, ghaTAdayastu bhAvAH sarvathA'pyaparamArthasanto bhAvyamAnAH paramArthahetavo bhavantItyetacchaddhA- 10 gamyamapi na bhavati / tadarthApalApinAM paramArthAvatArArthamapi bAhyArthapravattinivRttihetupramANApramANalakSaNapraNayanaM na sAdhIyaH / tat tasmAdartha eva bAhyArtha ghaTAdo satyeva sarva sAdhIyaH sarva pramANetaravyavasthAdikaM yuktaM bhavati / 1228 nanu yadi bAhyArthaH paramArthastadaikarUpa eva zabdAdirthaH kathamekakAlaM jantUnAM prIti-santApAdiheturbhavati / tathAhi tenaiva gItadhvaninA hariNo hiyate, prANivizeSa: 15 punaH ko'pi zravaNAdeva duHkhI bhavati, tathA tenaiva gandhena manuSyaH sukarazva, tathA tenaiva rasavizeSeNa lavaNAravye noSTro manuSyazca, tathA leSmaprakRtiH pittaprakRtizca yathAyogaM sukhI duHkhI ca bhavati / tasmAdyathaiko'oM nIlA-nIlarUpo na bhavati nIlatyA. 'nIlatvayorvirodhAttathA naiko'rtha iSTAniSTarUpo bhavati, tayovirodhAdeva / bhavati caikasminnapyarthe bahUnAM pratipattRNAM yugapadiSTAdhAbhAsaH pratyayaH, tato nArthaH paramArtha iti / 20 anocyate - sa dravyAdyAhitavizvazaktiH kramAkramAbhyAM sAtAsAtodayakSayahetuH / sadasadrUpate api yatraikatra kastatrAnyAnavasaraH ? 123A sa iti sa zabdAdiroM dravyAdyAhitavizvazaktidravya-kSetra-mAvaiH sahakAribhirupa janita vicitrapariNAmaH kramAkramAbhyAM paryAya-yogapadyAbhyAM sAtAsAtodayakSayahetuH, sAtaM 25 sAtavedanIyaM karma, taditaradasAtam , tayorudayo vipAkaH phaladAnakAlaH, kSayo nAzaH, tayorhetunimittaM bhavati / zabda-gandha-rasAdigrtho hi dravyAdibhirAhitavicitrazaktiyugapat 1 aparamArthabhAvanA paramArthAvatArAyeti mahatI zraddhA // 2 jugupsAm // 3 na khalu dhyAnazatairapi bhAvitA marIcikAH payasIbhavanti // 4 tadartha eva sarva saadhiiyH|| 5 pratibhAsaH // 6 jJAnam // 7 sa dravyAghAhitavizvazaktiH kramAkramAbhyAM sAhAsAtodayakSaya hetuH // 30 2010_05
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ bauddhasammatajhAnArthakya nirAkaraNama / krameNa vA jantUnAM yadi prIti-tApAdikamupajanayati tadA ko doSa: / ekarUpatve hi bhAvAnAmetadvirudhyate, nAnekarUpatve / nanveko yugapadviruddhakriyAdvayakArI kathaM ghaTata iti, ucyate- saditi, sadrUpatA 123B saccamasadUpatA cAsatram , apiratizayoktI, ekasyaiva tAvad yugapat savAsacce durupapAde, tataste api yatrAsmasiddhAnte ekatraikasmin vastunyaGgIkriyete. kastatrAghaTamAnavidhAna- 5 paTIyasi siddhAnte'nyAnavasaro'nyasya yugapadviruddhagrIti-tApAdikriyAhetutvasthAnavakAzaH syAt , avakAza evetyarthaH / yathaikamapi ghaTAdivastu sAmAnyavizeSAtmakaM sadasadrUpamabhilApyAnabhilApyaM nityAnityaM ca yugapadeva bhavati pramANena tathaiva pratIyamAnatvAt pramANapratIte cArthe virodhAbhAvAt tathaiko'pi zabdAdiryadi yugapadanekasya krameNaikasya prIti-santApaheturbhavati tadA bhavatu nAma, ko doSaH, tasya tathaiva svahetubhyaH samutpAdAt / 10 idamatra rahasyam-eka evArtha ekasminneva samaye ekasyaiva pusaH prIti-tApAdihetubhavan virudhyate, na punarekasyaiva samayabhedena samayAbhede'pi vAnekasya / ekazcaikadaikasyaiva prIti-tApAdihetu styeva, tataH kuno virodha iti / ____ ata evANorekasya SaDaMzatApi / bhAvabhede'pyekatvamavirodhi, syAdabhedAt / aNutvaM ca, alpatarAbhAvAt / tannibandhanaH skandho- 1 'pi ekAnekAtmakaH / tat nAnArUpatvAt kramajJAnaM nAnA santAnajanyam , anyathA'hetutvamapi / 124 ata eveti / yata evaiko'pi prIti-tApAdiheturyata eva caikasminnapi ghaTAdau sadasadUpate bhavata: ata evAsmAdeva nidarzanAdaNoH paramANorekasyApi dravyarUpatayA'dayasyApi SaDaMzatApi SaDdiyogena paTesparzaparyAyavattApi bhavati / yathakasya viruddhA- 20 nekakriyAkAritvaM sadasadrUpatvaM vA na virudhyate yuktimirupapAditatvAt tathaikasyApyaNo snekAMzatvaM na virudhyata eva / nanvaMzA dravyAmedinastatkathaM paramANudravyamanekameva na 124B syAditi / na, bhAvabhede'pi bhAvarUpAMzAnAmanekatve'pi ekatvamavirodhi, paramANu dravyasyaikatvaM na virudhyate / syAt kathazcita paramANudravyato bhAvAMzAnAM 'bhedAt / yadi hi dravya-paryAyayorekAntenaivAbhedo bhavet tadAnekaparyAyAbhedena dravyasyaikatvaM 25 1 sadasadUpata api yatraikatra, kastavAnyAnavasaraH ? // 2 puruSasya prIti-tApAdihetuH / / 3 nAnArUpasantAnajanyam , anyathA'hetutvamiti iti mUlAdarza paatthH|| 4 ata evANorekasya SaDaMzatApi // 5 sparzaH saMyogamAtram // 6 prIti-tApAdi // 7 bhAvabhede'pi ekatvamavirodhi syAda'bhedAt / / 8. atra mUlAdarza TippaNe ca 'abhedAt' iti pATho vrtte| TIkAyAM tu bhedA iti likhitvA tadanantaraM catvAri paJca vA akSarANi pRSTAni vartante, tataH paraM t iti vartate // 30 2010_05
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthopATIkAsahite dravyAlaGkAre dvitIye prakAze sarvathA'pi hIyeta / yadA tu bhedo'pyasti tadaikatvamapi na virudhyate / aNutvaM cA'virodhIti sambandha: / alpatarAbhAvAt , vivakSitAdaNoranyasya kasyacidapyalpasyAbhAvAt / paramANavo hi bhAvAMzaiH sAMzA apyanekatvaM sthUlatvaM ca na bhajante, dravyAMzereva sAMzasya tadrUpatvAt / etena yaduktam___ "madhyavyavasthitasyANoH pUrva-pazcima-dakSiNottarA-'dharvavyavasthitaiH paramANubhiryogo 5 'sti / na caikenaiva rUpeNa sarvairapi sambadhyate, yadi hi yatrAsau sambadhyamAna eko vyavasthistatrApage'pi bhavettadA syAdekenaiva rUpeNa sarveSAmabhisambandhaH / tacca nAsti, paramANUnAM sapratighatvAt / asti cAbhisambandhaH / tato madhyavyavasthitasya paDaMzatvaprasaGgaH" [ ] iti / tadavAdhakameva, bhAvAMzaiH sAMzatvasyAbhyanujJAnAt / na cANutvavyAghAta:, alpA- 10 ntarasyAbhAvAt / yadA tu paramANavaH skandhopAdAnakAraNamekAnekAtmakAH siddhAstadA 125A tennibandhanastajanmA skandho'pi skandharUpo ghaTAdirapyartha ekAnekAtmakaH pramANopapanno jAtaH, kAraNAvatadhye hi kAryasyAvitathatvAt / sampratyupasaMharanarthasAdhakamanumAnamAha-taditi / nAnArUpatvAd vicitrarUpatvAt kramajJAnaM nAnAsantAnajanyam , ekasantativijJAnAni vicitrANi vibhinna vijaatiiykaarnnsntaankaaryaanni| 15 anyatheti yadi nAnAsantAnajanyatvaM neSyate tadA nirhetukatvaM nAnArUpatvasyA'hetutvaM 125 syAt / kAryanAnAtvaM hi kAraNanAnAtvena vyAptam , kAraNanAnAtvaM ca santAnanAnAtvam , na punaH kSaNanAnAtvam / na khalu kSaNabhedAt kAryabhedo yukto yataH prabandhavati cakSurvijJAnotpAde parasparaviminnA api cakSuHkSaNA ekakAryakAriNo dRzyante, hetupratyayasantAnAvizeSAt / tasmAd yadbhede'pi yanna bhidyate na tat tadbhedabhedam , yathA 20 bIjabhede dhuumH| kSaNabhede'pi ca kAryamabhinnamato na tathA / santAnanAnAtvaM punaH kAryanAnAtvaM na kadAcidapi vyabhicarati / tataH kAraNasantAnanAnAtvena kAryanAnAtvaM vyAptam / asti caikasyAmapi santatau nIla pItAdibhedena jJAnanAnAtvam / tatastadapi vijAtIyaminnasantAnajanyam , jJAnasantAnAca vijAtIyaH santAno'rtha eva / yadavocAma1 tanibandhanaH skandho'pi ekAnekAtmakaH // 2 tannAnArUpatvAt kamajJAnaM nAnAsantAnajanyam // 3 nIlapItAdyartha // 4 anyathA'hetutyamapi // 5 upAdAna-sahakArisantAnA // 6 tadbhedAt bhedo yasya / / 7 bahubhiH zAlyAdibhibhinnaiyathA dahyamAnairapi eka eva dhUmo bhavan [na] tabhedabhedI bhaNyate // 8 kSaNabhedabhedI || 9 jJAnasantatau / / 25 2010_05
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ vikalpapatibhAsasya avastutvanirAkaraNama / "seheturekA vidAM vicitratA 'nimittibhedo hi nimittamedataH / mahopalambhastu sahAvadhAraNaH savittivittipramaprabhAvitaH // " 1264 tadayaM nAnAsantAnajanyatve sAdhye nAnArUpatvAditi heta[:] svabhAvaH / nirhetukattaprasaGgo vipakSe bAdhakam / / na cAvastu pratibhAsaH, vikalpasya samyaganubhavatvAt 5 aduSTendriyajatvAt tadavinAbhAvAt / kacidavikalpasyApi vyabhicAraH / adhAmI paramANavo vastumanto bhavantu, nirvikalpakabuddhau pratibhAmanAt / skandhastu pAstavo na yuktaH, nagrAhiNo vikalpasthAvastuviSayatvena tamyAvastutvAditi / tanna / gato nAvastu aparamArthasan pratibhAso vikalpamya samyaganubhavatvAt samyagajJAnarUpatvAt / 10 samyaganubhavanvaM cA'duSTendriyajatvAt , kAcakAmalAdidoSaignupahatebhya indriyebhyaH samutpA dAt / aSTendriyajatvaM ca tadavinAbhAvAt taigduSTendriya vinA'bhAvAdanutpAdAd vikalpasya, 126B na khalu pugevasthitaghaTagrAhi ghaTo'yamiti jJAnamindriyAmAve kadAcidapi prAdasti / tadaSTendriyajatvena samyaganubhavatvAnizcayAtmikA dhIH pramANam / tathA ca tatpratimAso vasnveSa, tataH kathaM skandho vastu na syAt / nanu marIcikAyAmindriyajo'pi jalavikalalo bhrAnto dRSTamnato'nyatrApi bhrAntatvazaGkA na nivartata iti / na / yataH kvacit kasyAzcidavasthAyAmavikalpasyApi nirvikalAkasyApi vyabhicAro'rthAbhAvepyutpAdo bhrAntanvaM vidyate / candradvayAvamAsinI hi nirvikalikA'pi dhIntiA / na cAsyAM bhrAntAyAmanyA api nirSikalpikA dhiyo bhrAntA eva / tathA yadyapi kiJcidekaM vikalpajJAnaM bhrAntamajaniSTa tathApi nAnyAni sarvA. 20 pyapi bhrAntAnyeva / 127A syAdevan-ghaTo'yamiti jJAnamindriyajamapyarthAnonpadyate, vyavadhAnenotpAdAn / locanotpalonmIlanAntaraM hi prathamaM nirvikalpakamudayate, tataH mAGkatikazabdAnummaraNam , tataH zabdayojanam , tato vikalpotpAdaH / taduktam1 prasaH (=prathamasamAso bahuvrIhirityarthaH] / sahetuH sahetukA vicitratA ekatra ekasyAM jJAnasantato 25 SidAM jJAnAnAm // 2 kutaH / / 3 nimittaM vidyate yeSAM tAni nimittIni jJAnAni teSAM bhedo nAnAtvam / / 4 kAraNa // 5 sahAvadhAraNa iti sahA'vadhAraNena niyamena vartate sahAvadhAraNaH, sahopalambhaniyama ityarthaH, jJAnArthayoH sahopalambhaniyama ityuktaM bhavati // 6 maha vityA jJAnena vartate yA vittini, svasaMviditaM jJAnamityarthaH, tasya prasava utpAdaH, tatprabhAvAt / / 7 skandhasya // 8 na cAvastu pratibhAso vikalpasya mabhyaganubhavatvAt / / 9kvacidavikalpasyApi vybhicaarH|| 30 15 2010_05
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthopATIkAsahite dravyAlakAre dvitIye prakAze " arthopayoge'pi puna: smAttai zabdAnuyojanam / akSadhIyadyapekSeta so'rthoM vyavahito bhavet / " [pramANavinizcayaH pR0 253 A 10 1] iti / atrocyate___na cArthasya smRtyAdivyavadhA, aviSTAbhilApasyAsya yathA- 5 saGketakSayopazamupAdAnabhedAdutpAdAt , antarvahi SAdravyebhyo vA / cArthasya grAhyasya smRtyAdibhirvikalpotpAde vyavadhA ? AdizabdAcchandayojanA1278 parigrahaH / yasmAdAviSTAmilApasya zabdollekhasampRktasya yathAsakketakSayopazamamiti saGketena kSayopazamastasyAnatikrameNa yathAsaGketakSayopazamam / upAdAnaM pariNAmikAraNam , upAdAnameva bhidyate viziSyate'nyasmAdinyupAdAnabhedaH, tasmAdvikalpasyotpAdAt / sa eSa 10 ko'pi kSayopazamasyAtiprakarSoM ya ekadA saGketapramAvita: smaraNAdivyavadhAnAnapekSa eva nizcayajJAnamutpAdayati tathaivAnubhavAt / taduktam "na hi sarvatraiva smRtyapekSo vAcye vAcakaprayogaH tathA'nanubhavAt , antarjalpAkArabodhopalabdheH" [ anekAntajayapatAkAyAM tRtIye'dhikAre pR0 180 ] iti / idamuktaM bhavati-jJAnadharmaH kazcidvAhyAdhIno yathA'rthagrahaNapariNAmaH, bAhyAdRte 15 tadanupapatteH / kazcit tadviparIto yathA bodharUpatvam , bAhyAnapekSAdapi pariNAmimAtrAt 1294 tadutthAnAt / tadvadayaM zabdollekho'pi viziSTakSayopazamAhitajJAnadharmaH pariNAmi mAtrabhAvI bAhyanirapekSaH / ata eva mervavikalpAnuyAyI / zabdagrahaNapariNAmastu yo jJAnadharmaH sa bAhyaM grAhyamanuruNaddhi / ata eva zrotravijJAna evAsya sammavaH / anyo hi zabdollekhaH, anyazca zabdagrahaNapariNAma iti / 20 1 vikalpaJcAnam ||2.nyaaymjhrii-nyaayvaartiktaatpryttiikaasmmtittiikaa-siddhivinishcy TIkA digrantheSUddhRto'yaM zlokaH // 3. dravyebhyo'pi vA iti mUlAdarza pAThaH // 4 na cArthasya smRtyaadivyvdhaa||5 AviSTAbhilApasyAsya yathAsaktakSayopazamam upAdAnabhedAt utpAdAt / / 6 jJAnarUpam / / 7 anekAntajayapatAkAsutram // 8 ananubhavo'pi kutaH1 antarjalpAkAraH zandolekho yatra, sa cAso bodhazca, antaHzabdolakhavAn bodhaH // 9 bAhyamartha vinA // 10 jJAnarUpAt / / 11 25 bodharUpatva // 12 janita // 13 jJAnarUpapariNAmimAtrabhAvI / / 14 'riNAmamAtrabhAvI ityataH 129 A patrasya prArambhaH, 128 patrAGkasya yadyapi pramAdAdinA kenApi kAraNena atrAbhAvaH, tathApi prantho'tra akhaNDita eva bhAti / / 15 mAnasasparzanAdi // 16 zabdolakho'ntarjalpAkAraH|| 17 zabdalakSaNamartham / / 18 ayaM ghaTa iti bahirmukhapratibhAsAt / / 2010_05
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 83 vikalpapratibhAsAvastutvanirAkaraNam / nanu bAhyatayA'dhyavasIyate zabdollekhaH / vadayaM bAhyavyavasthAnibandhanatvena baahykRtH| anyathA nIlAdipratibhAso'pi tathA na prAmoti / bAhyatayA'dhyastasya hyAkArasya bAhyavyavasthAnibandhanasya bAhyakRtatvaM vyApakaM bAhyArthavAdinaH / na cAyamapyarthenaiva janyate / janakatvaM hi bhedakatvena vyAptam , kAraNabhedasyAbhedakatve vizvasyAbhedakatva prasaGgAt / arthAntarakAryasya cAdhAnamabhedakatvam / ato viruddhavyAptopalabdhyA zabdollekha- 5 1298 janakatvamarthasya pratiSidhyate / tadasyA'rthAdanyo bAhyaH zabdo janakaH / na cedriyAd vijJAnotpAdakAle'rthAtmAno'rthasannidhau vA zabdAH santi / tadindriyArthotpanna jJAnamavikalpakameva / savikalpakaM tu mAnasaM vijJAnamarthandriyAnapekSamiti / ___ atrAha-antariti utpAdAditi yogaH / vAzabda upAdAnabhedApekSa: / yadyupAdonabhedAt smRtyAdivyavadhAnAnapekSasya vikalpasyAviSTAmilApasyotpAdo na ghaTate 10 tadA'ntarupaudAnasamIpe bahirlAhyArthasannidhau yAni bhASAdravyANi zabdapariNAmayogyAH pudgalAstebhyo vA ghaTatAm / ayamarthaH- arthAdarthagrahaNapariNAmaH, bhASAdravyebhyastu zabdollekhaH / yadi cAyaM 130A bAhyatayA'dhyavasIyate tadA bAhyakRto'stu nAma / bAhyavyavasthAnivandhanaM tu na bhavatyeva, grahaNapariNAmo hi bAhyavyavasthA nibandhanam , ayaM tu zabdollekhaH / anyo hi jJAnasya 15 zabdagrahaNapariNAmo'nyazca zabdollekhaH / na ca jainyatvAdarthagrahaNapariNAmavadayemapi grahaNapariNAma aivaM kiM na bhavatIti vAcyam / na hi yAvato jJAne "vyApArastovatA prahaNapariNAmo jJAnasya, indriyairvyabhicAgat / tato vAhyatayAdhyavasIyamAnau jJAnasya zabdArthollekhau bAhyakanAvityatra nAsti vipratipattiH / api ca, zabdollekhasya bAhyatayA'dhyavasAyaH kimarthAtmanA yathA 'nIlAkAraM me 20 1 zabdolakho bAhyakRtaH, bAhyavyavasthAnibandhanatvAt, yathA nIlAkArAdi jJAnam // 2 bAhyatvena // 3 zabdolakhaH // 4 kAraNAntarajanyakAryAjanakatvena / ko'rthH| sarvamapi kAraNam AtmIya niyataM kArya janayati. na tu bhinnakAraNajanyaM kAryamiti / / 5 kAraNAntarajanyakAryajanakatve iSyamANe // 6 arthAntaraM zabdaH, tasya kArya zabdolakhaH, tasya AdhAnaM karaNaM yatra bAhyena vastunA tadabhedakatvam // 7 vivAdAdhyAsito nIlAdiroM nIlAdizabdajanyazabdollekhajanako na bhavati, bhedakatvAt , kAraNAntarajanyakAryAjanakatvAt / atra pratiSedhyaM 25 zabdollekhajanakatvam, tasya viruddhamajanakatvam , tena zabdolekhAjanakatvena vizeSeNa sAmAnya kAraNAntarajanyakAryAjanakatvaM vyAptam , tasyopalabdhiH, tayA / / 8 zabdolekhasya // 9 na tadutpattirapi / / 10 antarbahirbhASAdravyebhyo vA // 11 nArthaH zabdajanyazabdolekhajanakaH, abhedakatvaprasaGgAt / pratiSedhyasya janakatvasya viruddhamajanakatvam, tena vyAptasyAbhedakatvasyopalandhiprasaGgaH / / 12 jJAnalakSaNasyopAdAnasya samIpe // 13 kAryatvAt // 14 zabdolekhaH // 15 janyatvAvizeSAt / / 16 janakatvabyApAraH // 17 sambandhitvena // 30 18 artharUpeNa // 2010_05
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopajJaTIkAsahita prasthAlaGkAre dvitIya prakAze 130B jJAnamutpannamato nIlena bhAvyam, una zabdAtmanA yathA zabdAkAraM me jJAnamutpannamataH zabdena mAdhyam' iti ? ubhayathApyasiddhiH / na hi zabdollekho bahisthaghaTavastutayA bahisthaghaTazabda tathA vA'dhyavasIyate / kintu bahisthaM vaTavastu ghaTazabdavAcyamityevam / aitopAdAnabhedajanitatve vA bhASAdravyajanitatve vA zabdollekhasya ghaTate, kiM bahiH zabdasannidhAnA- sannidhAnAbhyAm / na caivaM nirvikalpake'pi zabdollekhaprasaGgaH / sata 5 eva hi zabdollekhasya kAraNaM mRgyate, na punarasataH samutpAda: / na cApyavazyaM kAraNAni kAryavantyeva / tana bhASAdravyANi nirvikalpake'pi zabdollekhamupajanayanti / samprati yadyasmAd jJAne bhavati tad darzayati avahitendriyasya bodhAt tattvam / arthAt tadgrahaNaparigatiH / bhASAdravyebhyaH 'ahirahi:' ityabhilApollakhaH / anyathA 10 smRtAvapi sa na syAt / 85 avahiteti paricchedaM pratyavadhAnavantIndriyANi yasya tathAbhUtasya pratidattubaudhAt bodharUpAt pariNAmikAraNAdAtmana ityarthaH tattvaM vikalpajJAne bodharUpatvam / tathA'rthAd viSayAt tasyA'rthasyaM grahaNapariNatiH paricchedapariNAmo trikalpajJAne bhavati / tathA bhASAdravyebhyaH zabda pariNAma yogya pudgalebhyo'hirahiH sarpaH sarpa ityevaM yo'bhilApaH zabdastasya vikalpajJAne ullekho bhavati / tasmAd yathA'rthasannidhAnavazato'rtha grahaNapariNAmo jJAne bhavati tathA mApAdravyasannidhAnataH zabdollekhaH / etena yaduktam "rtaddhayartha sAmarthye notpadyamAnaM taMdUramevAnukuryAt, na hyarthe zabdAH santi tadAtmAno vA yena taiMsmin pratibhAsamAne "te'pi pratibhAseran " [ pramANavinizcayaH pR0252B] 20 iti, 131B tat pratyuktam / yato yadyapyarthAtmAno na bhavanti zabdAstathApyartha samIpe bhASAdravyANi santIti / 15 1 etacca zabdo lekha svarUpaM ' bahiHsthaM ghaTavastu ghaTazabdavAcyam' iti / / 2 jJAnavizeSa | 3 zabdo lekhasya bhASAdravyebhyo janitatve'GgIkriyamANe // 4 avahitendriyasya bodhAt tatram // 5 arthAt tadgrahaNa- 25 pariNatiH // 6 karma // 7 bhASAkravyebhyo'hira hI ( 'hira hiri ? ) tyabhilApollekhaH // 8 vikalpajJAnaM zabdalekhAtmakam / / 9 artha / / 10 artha / / 11 zabdAH || 2010_05
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ bauddhasammata vikalpapratibhAmAvastundhanirAkaraNam / anyatheti yadi smRtyupanItaM zabdaM vinA jJAne zabdollekho neSyate tadA smRtAvapi sa na syAt / gRhInamakrenamya hi pumo ghaTazabdo ghaTavAcaka ityevamarthe zabdaniyojanarUpaM smaraNamutpadyate / na ca tadAnIM smRtyantaraM sAkSAcchabdo vAsti / tataH smRtyupanItaM zabdamantareNa nArtha zabda niyojanamityasya smRtyeva ca vyabhicAraH / tena "zabdasya matakAlabhAvita smaraNa va vyApakam / vyApyaM zabdena viziSTatvagrahaNamarthasya / tato na saGkataM tatsmaraNaM cAntareNa zabdena viziSTo gRhyate" [pramANavinizcayaTIkA pR0 57 A paM0 4] iti, 112A tat pratyuktam . pogyadezAvasthitAdarthAdvAcakazabdasmaraNena savikalpaikena vyami cArAt / tad yathA kizcidatisvamyastaviSayaM vijJAnaM pramANAntarasaMvAdabyavadhAnamanta- 10 reNApi svataH pramANam , anyaccAnabhyastaviSayaM pramANAntarasaMvAdavyavadhAnena parataH, tathA'nekadhA vyApAritazabdasya kizcidarthe nizcaya vijJAnamanapekSitasmRtyAdivyavadhAnamutpadyate, tadinaracAnyathA / api ca, smRtyAdivyavadhAnenAthoM janayatInyalpamidamucyate, nirvikalpakasyApi upavadhAnenevA'smAmirutpAdAbhyupagamAt / sarvo'pi dharthaH sAkSAjjJAnAvaraNIyakarmakSayo- 15 pazamaM janayati tato jJAnam / ata eva kacidindriyArthasannipAte'pi na jJAnodbhavaH / kica, sarvamapi kArakamavAntavyApAreSu kartRtvamanubhUya vivakSitaM karma karoti / athasyApi ca savikalpakajJAnotpAde smRtyAdayo'vAntaravyApAgaH / na ca vyApArAH kArakaM vyavadadhati / loka-zAstraprasiddhAnAM kArakANAmucchedaprasaGgAt / tadartho yadyapi smRtyAdikamAvahAnnetra vikalpamupajanayati tathApi sAkSAdeva janakaH / kAraNasya hyantare 20 kAraNAntarApAte vyavadhAnaM na vyApArApAte / na ca yogyadezasthAdarthAd vijJAnotpAde. 'rthAntaramantaga pravizati, smRtyAdayastvavAntaravyApArA nArthAntaram , tAvata eva samudAyasya vikalpotpAdahetutvAt / tato yadunyate " apekSyamANatvaM sAkSAjanakatvena vyAptam , paramparayA'tItasyApi vyApAra1334 darzanAt / tedbhAbabhAvitvameva hyapekSA / sAkSAcA janakatve tadbhAvamAvitvasyAbhAvaH " 25 [pramANavinizcayaTIkA pR0 61 B] iti, 132B 1 anyathA smRtAvapi sa na syAt // 2 AviSTAmilApo yo'rtho gRhyate tad vyApyamityarthaH // 3 zabda || 4 vAcakazabdasmaraNaM vinApi abhyAsadazAyAM savikalpakamutpadyata ityarthaH // 5 tasmAt / / 6 savikalpakaM jJAnaM karma // 7 abhyupagamyApi smRtyAdInAmavyavadhAyakatvamAha // 8 '5' [=tasmAt // 9 kAraNabhAva eva bhAvisvaM kAryasya / / 30 2010_05
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopajJaTIkAsahite dravyAlaGkAre dvitIye prakAze tannisAram , avAntaravyApAraistadbhAvabhAvinyasyAniSedhAt / vyApAravata eva hi nimittasya kArya prati nimittatvAt / yadi cApekSyamANatvaM sAkSAjanakatvena vyAptaM na tanumAnaM liGgamapekSeta, svruupnishcy-smbndhsmrnnvyvhinaallinggaallinggijnyaanotptteH| atItasya tu 133B bhAva eva nAstIti kutastadbhAvabhAvivacintA / tadapi ca paramparAkAraNamiSTameva / tasmAdarthAdutpadyamAne vikalpe zabdollekha: smRtAviva smRtyAyanapekSo vA smRtyAdi- 5 sApekSo vA bhavatu, na kazcidvirodhaH / evaM caitadapi pratyuktam " vizeSaNaM 'vizeSyaM ca sambandhaM laukikI sthitim / gRhItvA saGkalayyaitat tathA pratyeti nAnyathA // saGkataMsmaraNopAyaM dRSTasaMkalanAtmakaM / pUrvAparaparAmarzazanye teMcAkSuSe katham // " [pramANavinizcayaH pR0 253] iti| 10 sarvasyApi vizeSaNAdigrahaNasyAvAntaravyApAratvena sahakAritvena cAvyavadhAyi(ya?)katvAt / nanu yadi grAhyArthasamIpavartIni zabdapariNAmayogyapudgaladravyANi vijJAne zabdollekhamupakalpayantItyucyate, tadA'rthavacchabdo'pi cAkSuSAdivijJAne pratibhAtItyAyAtam / na caitadyuktam , zrotravijJAnasyaiva zabda viSayatvAdityata Aha 15 uccAryamANo dhvanistajanmA anya eva / sa eva ca zrAvaNaH / "uccAryamANastAvoSThapaTasaMyogena puruSeNa niSpAdyamAno dhvaniH zabdastegyo bhASAdravyebhyo janma yasyAsau tajanmA, bhASAdravyaiH pariNAmikAraNatvena niSpAdita ityarthaH, 134B anya eva vikalpapratibhAsizabdollekhAdanyajAtIya eva / tatazca yadyapi zabdollekhava- 20 cAkSuSAdi jJAnamupajAyate tathApi na zabdo viSayaH, tadgrahaNapariNAmasya zrotrajJAna evaM bhAvAt / 134A 1 vipakSe bAdhakamAha // 2 dhUmatvena nizcito dhUmaH // 3 smaraNAbhyAm // 4 jAtyAdi / / 5 vyaktyAdi / / 6 samavAyAdi // 7 pUrva vizeSaNaM gRhyate pazvAdvizeSyamitiyAdikramabhAvo laukikI sthitiH / / 8 tena rUpeNa pratyeti ghaTo'yaM paTo'yamiti / / *kArikeyaM pramANavArtike (21144]spi vidyate / nyAyamaJjarI- 25 nyAyavArtikatAtparyaTIkA-sammasiTIkA-siddhivinizcaya TIkAdigrantheSvapi uddhRteyaM kArikA // 9 '6' [vigrahe SaSThayantam ] // 10 vikalpanam // 11 nirvikalpake // 12 vikalpanam // iyaM kArikA pramANavartike [2|174]'pi vidyate / sammatiTIkAdigrantheSvapi uddhRteyaM kArikA // 13 samAdhiH / / 14 sahakAribhAvena // 15 bhASAdra / / 16 sarvendriyabhave // 17 uccAryamANo dhvanistajagmA'nya pava // 18 dhvniH|| 30 2010_05
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ bauddhasammatavikalpapratibhAsAvastunvanirAkaraNama / api ca, yo bhASAdravyaH pariNAmikAraNatvena janyate zabdastasyaiva zrotravijJAnagrAhyatvaniyamastadAha-se eva ca bhASAdravyajanmA dhvaniH zrAvaNaH zravaNendriyasyaiva grAhyaH / yo'yaM sarvendriyaprabhave vikalpajJAne grAhyArthasamIpadezavatibhASAdravyaiH zabdollekha upakalpyate sarvendriyavijJAnA'virodhI na tasyaikendriyavijJAnAvasthAnaniyamaH / yaH punarbhApAdravyareva zabdapariNAmapariNatevijJAne svagrahaNapariNAmo janyate sa niyamena 5 135A zrotrandriyavijJAnAvasthAyyeva / ___etena yaduktam-"yadyamilApavadvijJAnaM tadA cetanA-'cetanayostAdAtmyamAyAtam , na caitadyuktam" [ . ] iti, tat pratyuktam , bhASAdravyapariNAmasya zabdasya vijJAne'nabhyupagamAt / arthasArUpyamAtramapi hyasmAbhirvijJAne nAbhyupagamyate, kimuta zabdAbhedo'bhyupagaMsyate ? tadvikalpajJAnamutpadyamAnaM smRtyAdi nirapekSamevotpadyate, tato nArthasya 10 vyavadhAnamasti / tathA cArthendriyabhavatvena samyaganubhavatvAdvikalpo nApramANam , tatazca tatpratibhAso nAvastviti sthitam / 1358 syAnmatiH-indriyArthaprabhavasyApi vikalpajJAnasya vikalpakatvameva nija rUpamapramANyanibandhanam , yathA manorAjyAdivikalpAnAm , tato'prAmANyAdvikalpapratimAso'vastvevetyata 15 na cAsya svarUpameva bhrAntihetuH, avikalpasyApi prasaGgAt / nai cAsya vikalpakajJAnasya svarUpameva vikalpakatvasvabhAva eva bhrAntiheturbhrAntatvasya nibandhanam / avikalpasyApi prasaGgAt , nirvikalpakasyApi dvicandrAdijJAnavad nirvikalpakatvaM bhrAntihetuH syAdityarthaH / ___syAdevam-yad vijJAnaM grAhyasya pUrvadRSTenaikatvaM paricchinatti tat savikalpakam / pUrva- 20 dRSTeneM ca vastuna ekatvaM kSaNikanvAdasadeva, tata: savikalpakatve sati vastuto'madarthagrAha katvaM bhavati, ataH savikalpakatvaM bhraantiheturucyte| nirvikalpakatve tu sati asadartha135A grAhakatvaM na bhavati ato nirvikalpakatvaM bhrAntiheturnocyata iti| / / tama, Aha 1 sa eva ca bhASaNaH // 2 abhilApasyAcetanatvAd vijJAnasya ca cetanatvAdityarthaH / / 3 vikalpapratibhAso 25 vikalpaM pratibhAsamAna AkAraH skandharUpa ityarthaH // 4 na cAsya svarUpameva bhrAntihetuH / / 5 nirvikalpaka / / 6 nijaM svarUpam // 7 manorAjyAdivikalpAnAM tu aprAmANyam arthAdanutpannatvAt // 8 ghaTAdinA'bhedaH // 9 sa evAyaM tatsadRzo veti // 10 vastunA // 11 idAnIntanasya / / 2010_05
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ mvopanaTIkAsahite dravyAlaGkAre dvitIye prakAze pUrvadRSTaikatvagrahe'pi arthotpattistulyA, vastunastrikAlAnvayasya sadbhUtatvAt / 'pUrvadRSTaikatvagrahe'pi pUrvakAladRSTena vastunedAnIM gRhyamANamya tAdAtmyaparicchede'pi, arthotpattirvikalpasya paramArthasato'rthAdutpAdamtulyA nirvikalpakajJAnena samA / vastunaH padArthamya yastrikAlAnvayastrikAlAvasthAnam , tasya sadbhUtatvAt pramANAbAdhitatvAt para- 5 mArthasaccAdityarthaH / vastuno hi trikAlAnvayitvaM pramANopapatram / yaca pramANo papannaM tat paramArthasadeva, ataH kathaM vikalpasyA'sadarthagrAhakatvaM syAt ? tadasadarthagrAhakatvaM 1368 vikalpasya nAstyeva / svarUpaM ced bhrAntiheturucyate tadA nirvikalpakasyApi prAmoti / nanvevaM pUrvadRSTAparadRSTayorekatvagrahAbhyupagame vikalpamyAmanihitagrAhitvapramaGgaH, pUrvadRSTasyAmannihinatvAt / tathA cAmyendriyajamyApi mAnasajJAnenAbhedaH syAt / 10 abhede cAsatrihitArthagrAhitayA'tItAnAgatagocaratvaM vastupraMmedA'nityatvadaHkhaheturvaviSayatvaM brautarUpA'nyathA'nupapasyA'jJAtarUpAnumaraNamarthasanidhAnAnapekSatvamicchAmAtravRttitvaM ca mAnasadharmA aindriyakamyAri vikalpasya myuH / arthate'sya na bhavanti tadA mAnasasyApi mA bhUvan / taduktam "vicArakatve cendriyamanovijJAnayorabhedaprasaGgAt / abhede cAtItInAgatavamprabheda- 15 grahaNAgrahaNohAnuhArthabhAvApekSAnapekSAdiprasaGgaH" [pramANavinizcayaH. pR0 253 B] iti / 137A atrAha 1 pUrvaraSTaikatvagrahe'pi arthAtpattisnulyA // 2 vastunaH // 3 ekatyaparicchede'pi / / 4 ko'rthaH ? arthAdeva nirvikalpaka savikalpakaM ca jJAnamutpannam // 5 vasnunanikAlAmyayasya sadabhUtatvAt / / 6 vikalpakatvam // 7 vizeSAH // * atra 5 sadRza cihna hastaligvitAdarza uparitane bhAge vidyate, ato 20 prabhedA' iti likhitamasmAbhiH, kintu agre 13 TippaNe 'nityatva' iti pATho vartate, ataH sandehaH / "atItAnAgatavastuprabhedA anityatyadu.khAdinivRttinimittabhedasvarUpAH (1), te aindriyakajJAnenApi gRhyerana , mAnasazAnena vA na gRhmaran" iti tu pramANavinizcayaTIkAyA bhoTabhASAnuvAde [pR0 66 A] bhAti / / 8 etadviSayasvam // 9 yathA kRtakatvaM cedaGgIkaroSi tadA'jJAtamapyanityatvamaGgIkuru // 10 yasya jJAnasya mAnasasya / / 11 '3' [-tRtIyA vibhaktiratra vigrahe jJeyA // 12 ekaM kiJcicintayan yadA tanna pratibhAti tadA tannivarya 25 dvitIyaM cintayanIti icchAmAtrAyattatA // 13 vikalpasya / / 14 pUrvAparadRSTArthakatvagrahaH // 15 pUrvopAttadharmAH krameNa yojyAH // 16 nityatvadukha:hetutva // * atra - [a]nityatva ' iti pATho'pi sambhavet , dRzyatA di. 17 // 2010_05
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ bauddha sammata vikalpapratibhAsAvastutvanirAkaraNam | na ca pUrvadRSTatvagrahAdevAtItagocaratvAdayaH, noindriyajasyaiva sAmarthyAt / indriyaM hi rUpAyAbhAsa iva bhedAntare'pi samartham / ne ceti, na ca pUrvadRSTatvagrahAdeva pUrvAparadRSTayorekatvaM paricchidyata ityetAvataivA'tItAnAgatagocaratvAdayo mAnamadharmA indriyajasyApi vikalpasya bhavanti / pUrvApara- 5 dRSTayorekatvagrahe'pi hi vikalpasya nAsannihitavipayatvam pUrvadRsya dravyApekSayA sampratyapi vidyamAnatvena sannihitatvAt utpAdavyayadhauvyayuktasyaiva vastunaH saccAt / 137B tataH kuto'sannihitaviSayatvAd mAnasAdabhedena vikalpasyAtItagocaratvAdayo mAnasadharmAH prasajyera | 138B athavA vArttikenaiva kAraNamucyate - noindriyajasyaiva vikalpasthAtItagrahAdau zaktatvAt / 10 hiyasmAdindriyaM rUpAdyAbhAsa iva, AdizabdAdrasAdyAbhAsaparigrahaH, bhedAntare'pi rUpAdyAbhAsalakSaNavizeSAdvizeSAntare'pi svaijanmano vikalpasya karttavye samartham / yathAhIndriyamasainnihitaviSayatvAvizeSe'pi svajanmano vikalpasya manojanmano vikalpAdrUpAdyamAsa138A lakSaNaM vizeSaM karoti tathA'tItAnAgatAviSayatva-vastu prabhedAgrahaNAnUhakatvA'rthabhAvApekSatvecchAnivatvalakSaNamapi vizeSaM karoti, tat kuto'sannihitaviSayatvenendriyaja- 15 mAnasavikalpayoramedaprasaJjane'pIndrayajasyAtItagocaratvAdayo mAnasadharmA bhaveyuH / mAnasasya tu bhavantyeva, etannirvarttakasyendriyasya tatrAbhAvAt / 89 9 atha pUrvAparayorekatvagrahAbhyupagame'tItagocaratvaM bhavadbhirapISTameva, tat kimucyateatItagocaratvAdayo na bhavantIti / ucyate-dravyApekSayA'pi yadidAnImasaidvastu yathA bharatAdayaH taiMdviSayamatItaviSayatvamindriyajavikalpasya vAryate / yat punaridAnoM dravyA- 20 pekSayA sadeva paryAyApekSayA punarasad tadviSayamatItaviSayatvamiSTameva / idamatra hRdayam-indriyavikalpastAvadasannihita viSaya eva na bhavati, trikAlAnvayinaH puro'vasthitasya vastuno grahaNAt / athApi vinaSTaparyAyApekSayA'sannihitaviSayatvamucyate 12 1 na ca pUrvadRSTatvagrahA devAtItagocaratvAdaya // 2 noindriyajasyaiva sAmarthyAt // 3 indriyaM hi rUpAdhAbhAsa iva bhedAntare'pi samartham // : '5' [ = vigrahe paJcamyantam / svasmAjjanma 25 yasya sa svajanmA, tasya ] || 5 tadabhiprAyeNa // / 6 indriyajanyasya || 7 rUpAdyAbhAsasya vizeSasya // 8 astu tAvat paryAyApekSayA indriyaja vikalpasyAtItaviSayatvam / 9 bharatAdirUpeNa || 10 bharatAdidravyavi // 2010_05
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopajJaTIkAsahite vranyAlaGkAre dvitIye prakAze tathApyatItagocaratvAdayo na bhavanti, noindriyasyaiva tatkaraNe sAmarthyAdindriyasthAsamarthatvAt / vicitrazaktayo hi bhAvA bhavantIti / n nanu rUpAdyAmAsavaditi dRSTAntaH parAsiddhaH, na khalu paire pratyakSapRSThabhAvini vikalpe rUpAdyavabhAsamazizriyanniti / tama, parairapISTatvAt / taduktam - "indriyakRtastu rUpagrahaNapratiniyamosstu" [pramANavinizrayaTIkA pR0 66 A paM0 4 ? ] iti / tasmAdi - 5 ndriyArthajo vikalpo nivikalpakamiva pramANameva te / 139A syAdetat-yadIndriyajo vikalpo vastvavabhAsI, tadA kathaM sparzana vikalpe varNAmAso bhavati ? tathAhi - nizAsvavyAvRte netre ghaTAdIn spRzataH sataH dRzya vastugatA buddhirghaTo'yamiti jAyate / ] na cAnyendriyajagrAhyamarthamanyendriyajo vikalpo gRhana vastuviSaye [ bhavitumaItItyA] i - spArzanAdau tu smArtI varNAdyAbhAsaH, aspaSTatvAt - aindriyasya spaSTatvAt-anubhavAbhAve'bhAvAcca / AzubhavanAdekatvabhramaH / spArzanAdAviti / AdizabdAccAkSuSAdiparigrahaH / smArttaH smRtirUpaH varNAdyAbhAsaH / AdizabdAt sprshgrhH| [spArzana- cAkSuSa vikalpayoryo'yaM ] bairNa-sparzapratibhAsasaGkarAvabhAsaH sa smRtireva / tathAhi - sparzanendriyaje hi vikalpe sparza evAvabhAsate yaH punastadAnIM 15 1398 [varNAvabhAso bhavati sa va ]rNasya tadAnIM smaraNAt / tat kuto'nyendriya je grAhyamarthamanyendriyajo vikalpo gRhNAti " yenArthAbhAve'pyutpAdo bhavet tasya / varNAdyAbhAsasya smArtatva hetumAha - ] aspaSTatvAt / yathA ghaTaM spRzan pazyan vA sparza rUpaM vA'tispaSTamanubhavati na tathA rUpaM sparza vA tasya sAmAnyenaiva rUpa-sparzAvabhAsAt / yadi vindriyaje jJAne rUpa-sparzAvabhAsaH syAt tadA'tispaSTaH syAt aindriyasya spaSTatvAt 20 indriyajajJAnapratibhAsasya spaSTatvA [t / varNAdyAbhAsasya smArtatve hetvantaramAha- anubhavAbhAve'bhAvAcca / yaH pUrvaM ghaTaM nAdrAkSIna cAsprAkSInAsau ghaTaM spRzan pazyan vA varNasparzAnubhavati / so'yamanubhavAbhAve'bhAvo varNAdyAbhAsasya smArtatve hetuH ] / tasmAda1404 spaSTatvAdanubhavAbhAve'bhAvAcca varNAdyAmAso'yaM smArtta eva / , 10 1 atItaparyAya vikalpakaraNe // 2 bau[ddhAH ] || 3 vikalpe // 4 [nIlA 1] dyAbhAsaH // * atra 139 patra 25 caturSvapi pArzveSu kiJcit kiJcit khaNDitaM vartate, ataH kazcid mUlabhAgaH kazvizca TippaNabhAgaH khaNDitaH, ataH khaNDitAMzapUraNAya yAvAnaMzo'smAbhiH kalpitaH sa [ ] etAdRze caturasrakoSThake nivezitaH || 5. cAkSuSavikalpagrAhyatvAd varNAbhAsasyeti bhAvaH // 6 '6' [ SaSThyantaM padam ] // 7 anyendriyaja vikalpagrAhyam // 8 spArzanAdau tu smArtI varNAdyAbhAsaH // 9 yathAsaGkhyam || 10 vikalpa // 11 grahaNena // 12 vikalpasya || 13 spRzataH puMso rUpaM sAmA[nyenaivAvabhAsate evaM pazyataH sparzaH sAmAnyenaivAvabhAsate ] // 30 2010_05
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ vikalpapratibhAsAvastutvanirAkaraNam / nanu yadi varNAdyAbhAsaH smArttaH syAttadA kramAnubhavaH syAt , atha ca sparzavarNAnubhavakAla eva varNa-sparzAvanubhUyete / tasmAt pratibhAsasaGkaro'styeveti / atrAha Azviti / Azu zIghra spArzanAdipratyakSa-smRtyormAvAdekajJAnagrAhyatvavibhramaH sparzavarNayorbhavati / yadaiva sparzAnubhavaH prAdurbhavati tadaiva varNasmRtirapi / tato'tyantaM zIghra bhavanAt kramo nAnubhUyate / tat sparzanaje vikalpe sparza evAvabhAsate na varNaH, netraje 5 140% tu varNa evAvabhAsate na sparza:. tataH parasparaviSayasAkaryAbhAvAnendriyajo vikalpo'rtha maavaanpekssH| tasmAdindriyArthotpAdAt samyaganubhavatvena nizcayAtmA vikalpaH pramANameva / tathA ca tatpratimAsasya vastutaiveti sthitam / etena "yat pratyakSaM tannAmilApasaMsargayogyapratibhAsaM yathA nirvikalpakam / yadabhilApasaMsargayogyapratimAsaM na tat pratyakSaM, yathA zAbda-laiGgikavikalpo" [ ] iti 10 prasaGga-viparyayau pratyAkhyAtau / na hi nirvikalpasya pratyakSatvaprayuktamamilApasaMsargAyogyapratibhAsatvam , api tarhi ? tathApratibhAsahetusAmagrI virahaprayuktam / nApyamilApasaMsargayogyapratibhAsatvaprayuktamapratyakSatvaM zabda-laiGgikavikalpayoH, api tvanindriyakAraNatvaprayuktamiti / nanu yadi ghaTo'yamiti vijJAnaM nizcayAtmakaM pramANaM tadA ghaTasya sarvA- 15 smanApi nizcayaH prApnoti, tadanyasyAnizcitasyAbhAvAt , bhAve vA'tatsvabhAvatvam / na hi yo yadekayogakSemo na bhavati sa tatsvabhAvo yuktaH, tanmAtranibandhanatvAd 141A medavyavahArasya / sarvAtmanizcaye ca pramANAntarAvRttiH syAt , ekenaiva pramANena nizcayAtmanA'zeSasyApi vastudharmasya nizcayAdanityatvAdI bhrAntisadbhAvAyogAditi / atrAha 20 nizcayAtmakatve'pi avAyasya niyataparyayaparicchedaH, kSayopazamasya dravyAdyapekSayA'lpazaktitvAt / dhUmo dezAdibhedairavacchinnaM vahiM gamayati, indriyaM sAkSAd bahutaravizeSaiH / ra AzubhavanAdekatvabhramaH // 2 AzubhAvitvameva bhAvayati / / 3 pratibhAsamAnasyAkArasya vastutaivetyarthaH / / 4 etena yat pratyakSamityAdi / yatra parasiddhana hetunA asiddha sAdhyaM sAdhyate sa prasaGgaH tarka ityeka evaarthH| 25 pratyakSaM pratyakSamiti prasiddha hetukRtam / prasaGgastu viparyayaniSTho bhavati, sa ca sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvarUpa iti // * tulA-udayanAcAryaviracitAyAM prazastapAdabhASyaTIkAyAM kiraNAvalyAM [pR0 185] samAbhaprAyametat paM0 14 paryantam || 5 baudoktau // 6 abhilAphsaMsargayogyapratibhAsahetu // 7 mAnasakAraNaprayuktamityarthaH // 8 nizcitAdAkArAdanyasya // 9 anizcitAkArasya // 10 nizcitAkArAsvabhAvatvam // 11 ekayogakSemAbhAvanibandhanatvAt / / 12 '6' SaSThayantaM vigrahe zeyam ] // 30 2010_05
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1418 sthopakSa TIkAsahita drabhyAlakAre dvitIye prakAze 'nizcayAtmakatve'pIti / vasturUpanizcayAtmakamindriyajaM jJAnamihAvAyaH / sa yadyapi nizcayAtmA vasturUpagrAhI ca tathApi tena niyataparyayaparicchedo niyatAnAM kiyanAmapi paryAyANAM vastudharmANAM nizcayo bhavati / kSayopazamasya dravyAdyapekSayA dravyAdyapekSamyetyarthaH / "hetukakaraNethambhRtalakSaNe" [si. 2 / 2 / 44] ityanenetyambhUtalakSaNA ceyaM tRtIyA / AdizabdAt kSetra bhAvagrahaH / alpazaktitvAt pratiniyataparyayanizvAyi- 5 jJAnajanakazaktitvAt / jJAnAvaraNIyakarmakSayopazamAna pramANAni prAdaHpanti / karmakSayopazamaya pratiniyatadravya-kSetra-bhAvApekSaH / tato yena dravyAdinA yAvatparyapanizcAyijJAnajananadakSaH kSayopazamaH prabodhita: sa tAvatparyayanizcAyakameva pramANApajanayati / pramANamapi nizcayAtmakatayotyamamapi tAvata eva paryAyAnizcinoti nAdhikAn / duratikramA hi kAraNAnAmAjJA na 10 pagmukhApekSaH kAryarlayituM zakyate / tadyadyapi vastugrAhI nizcayAtmA cendriyajo vikalpastathA'pi na vastunaH sarvadharmAnavagacchati, kiyatAmevAvagame kSayopazamenAdiSTatvAt / ata eva pramANAntarANyapyupapadyante, anizcitarUpANAmapi kiyatAM vastuparyAyANAM satyAt / 142A dravyAcapekSayA kSayopazamanya pratiniyatamAdijJAnajananazaktatvameva payati dhUma iti / dezAdibhedA dezAdivizeSAstavacchinnaM vizeSitam / AdizabdAdAgaraMvAdi- 15 grahaH / yo hi dhUmadarzanAt kSayopazamaH samullamati, teMdutpanaM jJAnaM vahimA gamayadapi dezAdivizeSevizeSitaM gamayati / tathA IndriyaM sAkSAdbahuta vizeSairiti vahi gamayatIti sambandhaH / atra sAkSAcchandopAdAnAt pUrvatra pezekSatA gamyate / indriyarya: kSayopazamaH prabodhyate tadutpannaM jJAnaM vahni sAkSAdAtmAnaM gamayati tathA bahuta vizeSa142B marmAsurarUpoSNasparzAdibhirviziSTaM ca gamayati / tasmAdvicitra hetuprabhavaH kSayopazamo 20 vicitrazaktiH, tatprabhavaM vijJAnamapi vicitrazaktyeva bhavati / tato nizcayAtmakamapi jJAnaM na sarvAtmanA sva viSayaM nicinoti, tathA ca pramANAntarasyApyavakAzaH / anyadapi kSayopazamasAmayaM darzayati kSayopazamAdeva ca kamaH-janakAdhyApakaM pazyan janakatvaM nizcitya adhyApakatvaM nizcinoti / 1 nizcayAtmakatve'pyavAyasya niyataparyayaparicchedaH, kSayopazamasya dravyAdhapekSayA'laezaktitvAt // 2 kAlazcatyeke / / 3 dhUmau dezAdibhedairavacchinnaM yadi gamayati // 4 agarorayam / / 55' [paJcamyantaM vigrahe padam , tasmAdutpannamiti arthaH] // 6 indriyaM sAkSAda bahutaravizeSaiH // 7 tArNapArNAdibhiH / / 8 sUtre // 9 vaDUH // 1.5' paJcamyantaM padam , tasmAdutpanna mityarthaH / / 25 2010_05
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ vikalpapatibhAsasya avastutvanirAkaraNam / kSayopazamAdeva ca kramaH / yugapadanantadharmAnmake'pi vastuni yo'yaM dharmANAM krameNa nizcayaH so'pi kSayopazamAdeva / yatra yatra kSayopazamaH prathamaM bhavati sa sa 143A prathamaM nizcIpata ityarthaH / kramameva darzayati-janaketi / janakaH pitA sa cAsAvadhyApakaH pAThayitA veti vizeSaNasamApaH / taM janakAdhyApakaM pazyan dgadavalokayan , 'putra ziSyaH' iti sAmarthya labhyam . janakatvaM nizcityAdhyApakatvaM nizcinoti / janakAdhyApakatvA. 5 vizeSe'pi hi pitaramAyAntaM dRSTvA bAlaka: prathama pitA me AgacchatIti vadati pazcAdupAdhyAya iti, pitRndanizcayana eva prathama kSayopazamasyAvirbhAvAt , pazcAdupAdhyAyatva nizcayane / tadyadyapIndriyajo vikalyo vastusAmarthyabhAvI nizcayAtmA ca tathA'pi na 1430 vastunaH sarvAtmanA nizrayaH, kSayopazamamya pratiniyatadharmanizvAyijJAnajanana evaM sAmarthyAt / ata evaikasmin pramANe pravRtta'pi sarveSAM vastudharmANAmanizcagadanizcita- 10 dharmanizvayAya pramANAntagaNi pravartante / syAnmatam-yadyapIndriyajo vikalpo'rthasAmarthya mAvI tathApi na pramANam , gRhItagrAhitvAt / svamate'pi hi netronmIlanAntaramAvinA'vagraheNa prathamaM sarvAtmanA vastuni paricchinne pazcAt tatraivAvAyadhIrudayate, gRhItagrAhi cApramANameva / taduktam ___ "adhigate tu svalakSaNe taMtsAmarthyajanmA vikalpastadanukArI kAryatastadviSayatvAt 15 144A smRtireva, na pramANam , anadhigatavasturUpAnadhigateH" [hetuvinduH pR0 3 ] iti / 1 janakAdhyApakaM pazyan janakatvaM nidhityAdhyApakatvaM nizcinoti // 2 putrarUpaH ziSyaH // 3 7' [=saptamyantamidaM padam ] // 4 svasidAntazraddhAlorvacaH // 5 * dRzyatAM pR0 31 paM0 16 pR0 32 paM. 8 | "tasmAdanadhigatArthaviSayaM pramANamityapi 'anadhigate svalakSaNe' iti vizeSaNIyam / adhigate tu svalakSaNe tarasAmarthyajanmA vikalpastadanukArI kAryatastadviSayatvAt smRtireva, na pramANam , anadhigatavasturUpAnadhigateH" 20 iti bauddhAcAryadharmakItiviracite hetu bindau pR0 3 / "tadevaM nIlaM dRSTvA 'nIlam' iti jJAne pratibhAsa mAnaM sAmAnya na kAJcidarthakriyAmapakalpayatIti prasAdhya anarthakriyAkAriviSayasyApi vikalpasya pratyakSapaSa bhAvinaH prAmANyaprasAdativyAptiriti "tatrApUrvArthavijJAnam" [ ] iti pramANalakSaNe mImAMsakavizeSaNamupAdeyamiti darzayannAha-tasmAd yata evamanarthakriyAsAdhanaviSayatayA darzanapRSThabhAvino vikalpasya prAmANyamayuktaM tasmAdasmadabhimataM "pramANamavisaMvAdi jJAnam" [pramANavA0 1 / 3] iti pramANalakSaNaM 25 byudasya anadhigatArthaviSayaM pramANam "tatrApUrvArthavijJAnaM pramANam" ityapi etasminnapyAhopuruSikayA'nyasmin pramANalakSaNe kriyamANe ativyAptiparihArAya vizeSaNIyaM vizeSaNamupAdeyam / kathaM vizeSaNIyam ? anadhigate svalakSaNe iti / anena hi vizeSaNena anumAnavikalpasya ca prAmANya sidhyati AlocanAjJAnapRSThabhAvinazca vikalpasya prAmANyaM vyudasyata iti sarva sustham / tadevaM vidhivikalpasyAnarthakriyAsAdhanaviSayatayA'nadhigatasAmAnyAdhigame'pi prAmANyaM nirAkRtya 'ca'zabda- 30 samucitaM smRtitvaM pratiSedhavikalpena sAdhAraNamaprAmANyakAraNaM darzayannAha-adhigate tu svalakSaNe AlocanAjJAnena tatsAmarthyajanmA svalakSaNAdhigamabalabhAvI vikalpastadanusArI sAkSAdanutpattadarzanasaMskArAvedha 2010_05
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopATIkAsahite dravyAlaGkAre dvitIye prakAze vazAcAspaSTanIlasvalakSaNAkArAnukArI, dRzyavikalpyayozcaikIkaraNAdevamucyate, vastutastu na kiJcidasAvanukaroti, sa smRtireva, kutaH ! kAryatastaviSayatvAt , na paramArthataH, kAryamatra svalakSaNe puruSasya pravartanaM tadadhyavasAyazca / yatazca kAryatastadviSayatvAt smRtirevAto na pramANa darzanabalotpanno vikalpaH / tathAhi-smRterapyanubhUtasvalakSaNAMzaviSayAyA na paramArthatastadviSayatvam , svalakSaNasyendriyabudAviva sphuTarUpatayA smRtAvapratibhAsanAt, kintu yathoktAt kAryata eva / tacca vidhivikalpe'pi samAnamiti kathamasau smRtina syAditi / 5 tatraitat syAt-nandanumAnavikalpaH smRtirUpo'pi pramANamiSyate / tathAhi-yadevAnamivyAvRttaM vastumAtraM mahAnasAdAvanubhUtamAsIt tadeva pradezavizeSe dhUmadarzanAt smaryate, tadvad vidhivikalpo'pi pramANaM bhaviSyatItyAhaanadhigatasya vastuno rUpasya anadhigateriti / evaM manyate yat mahAnasAdAvanagnivyAvRttaM vastumAtra prAganubhUtaM na tat taddezAdisambandhitayA eva anumAnavikalpena smayate, kintu yatra pradeze prAgananubhUtaM ttsmbndhityaa| tataH sAdhyamidRSTAntabhigrAhidarzanadvayAnadhigatasyAnamivyAvRttasya vasturUpasyAyogavyavacchedenA- 10 ghigamAd yuktamasya prAmANyaM na tu darzanapRSThabhAvino vikalpasya tadviparItatvAditi / " iti arcaTabhaTTaviracitAyAM hetu binduTIkAyAm pR0 33-34 / "anadhigatArthaviSayaM pramANam' iti pramANalakSaNaM pareNa kArikayA darzitamiti darzayannAha-tatrApUrveti / ahamahamikayA kriyA AhopuruSikA, tayA karaNabhUtayA / tat svalakSaNamaspaSTarUpatayA anukarotIti tadanukArIti vivakSitamiti prakaTayannAha-aspaSTanIlasvalakSaNAnukArI aspaSTanIlasvalakSaNAbhAsamityarthaH / sarva eva hi vikalpo'spaSTasvalakSaNAmaH / nIlAdi pazyatastu vikalpo ya: 15 spaSTArthapratibhAsAbhimAnaH sa tadvikalpasamasamayajanmano nirvikalpasya prasAdAt / yathA caitat tathobhe(ce) samIcInamAcAryo vinizcayamiti(ya iti) tata evA[va]gantavyam / kathaM punaraspaSTanIlasvalakSaNAnukAri na tu nirvikalpavat spaSTasvalakSaNAnukArItyAzaGkaya yojyam-sAkSAdavyavadhAnena anutpattaH tataH svalakSaNAditi prakaraNAt / yadi tataH tamotpanna tarhi tasya niyatanIlAdyAkAraparigrahaH kutasya ityAzaGkaya yojyam-darzaneti / darzanenAnubhavenAhitaH saMskAro vAsanA tasyA''vedha AkSepaH tadvazAt , co vyaktametadityasminnatheM / 20 nanu yat tatrAvabhAsate tat svalakSaNam , yena(nAs?)spaSTanIlasvalakSaNAnukArIsyucyata ityAha-zyeti / razyavikalpyayorekIkaraNAt dRzya-vikalpyAvarthAvekIkRtyAsya pravRttarityarthaH / dRzyavikalpyakIkaraNaM ca tasya tathotpattareva draSTavyam / tadavabhAsino'bAhyatvAdeva na paramasAvanukarotItyAzayaH / sa vikalpaH / tadpo(pA)nAlambane kathaM gRhItagrAhitvalakSaNaM smRtitvamityAzaGkayAha-tathAhi iti / __ smRtirUpatvamevAnumAnavikalpasya pratipAdayan paraH prAha-tathAhItyAdi / agnitvAdinA rUpeNAnavacchinnatvAt 25 anamivyAvRttaM vastumAtramityAha / mahAnasaH sUpakArazAlA / AdizabdAdayaskArakukhyAdegrahaNam / prAk pUrva vyAptigrahaNakAla ityAktam / pradezavizeSa parvatAdau / tad anumAnavikalpavat / __ nanvadhigatAvadhiganturapyanumAnavikalpasya prAmANyapradarzanenAsyApi tathAbhUtasya prAmANyamAveditameveti kimanenoktAnatizAyinA uktenApItyAzaGkayAha-evaM manyata iti / pUrvapakSiNA etasminnukta'pyevaM bruvANo niyatameSaM vakSyamANakaM manyate cetasi nivezayati / yadityAdinA mananIyameva darzayati / AdizandAt kAlasya 30 parigrahaH / sAdhyamigrAhi parvatAdigrAhi / dRSTAntarmiyAhi mahAnasAdidharmigrAhi / tatra dRSTAntarmigrAhiNA darzane[na] naiva parvatAdiviziSTamanaminA vyAvRttaM vastu gRhItam / nApi tadAha na parva(nApi parva)tAdisAdhyamigrAhiNAnvayAdyavedino(nA)pi / tathAtra viprati(tathAtve'viprati)pattiprasaGgAt tadviziSTamanagnivyAvRttaM vastu gRhItamiti darzanAnvayA(darzanadvayA)nadhigatamuktam / ayogavyavacchedena sambandhavyudAsena / taviparItatvAt anumAnavikalpaviparItatvAt / tena yadA(yathA)dRSTasyaiva nizcayanAt" iti dubaikamizra- 35 viracite hetubinduTIkAloke pR0 287-288 // 6 adhigatasvalakSaNasAmarthyajanmA / / 7 kAryamatra svalakSaNe pravRttistadadhyavasAyazca / / 2010_05
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ bauddhasammata vikalpapratibhAsAvastutvanirAkaraNam / atrAha avyaktasanmAtragrahAda vizeSAvasAyo bhinnagocaraH pramANam / netramunmolayataH sanmAtrAvagamo'nubhavasiddhaH / ___avyakteti / avyaktaM vizeSAMzavyaktirahitaM yat sanmAtraM sAmAnyamAnaM tasya yo gro'vagrahajJAnaM tasmAd bhinnagocara iti sambandhaH / minnagocaratve svarUpakathanadvAreNa 5 hetumAha-vizeSAvasAyo vizeSAMzasya nizcayo'vAya ityarthaH / vizeSAvasAyo yato nAvyaktasanmAtrAvasAyastato bhinnagocaro minnaviSayaH san pramANam / vastuno dvAvaMzI sAmAnya vizeSazca / tatra sAmAnyamavagrahagrAhyam , vizeSaH punaravAyAvaseya iti kuto gRhItagrAhitvaM 144B yenAprAmANyaM syAt ? bhavadbhirapi coktam- "ekasminnapi vastuni ghaTAdau vikalpya mAne vikalpapratibhAso'nekAvasthAsAdhAraNaH, pratyakSapratibhAsastvasAdhAraNaH / tasmAt 10 sAdhAraNAsAdhAraNaviSayatayA tayorbheda:" [ ] iti / api ca, yadi nirvikalpakapratimAse eva savikalpake syAt tadA'syArthAnvayavyatirekAnuvidhAyitvameva hIyeta, vinivRtte'pi vastuni vikalpAvasthAyAM vastupratibhAsasyAnuvRtte: / tanAvagrahA-'vAyadhiyorekaviSayatvam / nanu vastusAmarthya bhAvyavagrahaH sarvAtmanApi vastu gRhNAtyeva, anyathA vastu- 15 sAmarthyamAvitvamevAsya na syAt / tato vizeSAMzasyApyavagraheNa grahaNAttadviSaya evo tage vikalpo gRhItagrAhI apramANameveti / naivam / yato netraimunmIlayato vikAzayataH 145A sanmAtrAvagamaH, mAtragrahaNena vizeSAMzAvagamanirAsaH, avyaktasanmAtrasyaiva paricchedo'nubhava siddhaH svasaMvedanasiddhaH / nidrAmudrAM hyapahAya pumAn puraH paTAdi vastu pazyan prathamamAsmano'dhyaktasanmAtrAMzAvagamamanubhavAdevAvagacchati / dvayamamunA yogena kriyate-anu- 20 bhavenAvagrahasya sattA sAdhyate, tathA asyaiva sanmAtragrAhitvaM ceti / nanu yadi prathamamavagrahajJAnaM vastusAmarthyabhAvyapyekAMzAvabhAsi syAttadA vastusAmarthya bhAvyeva na syAditi / ucyate na ca kSayopazamAdhInA chadmasthadhIrvastubhAvitA'pi yathAvastu / anantAtmanaH kiyadagraho'pyadoSAya / ___25 1 avyakasammAtraprahAda vizeSAvasAyo bhinnagocaraH pramANam // 2 yatastrikAlAnuyAyitvena anyairvastubhiH saha sadRzatayA gRhAti padArtham // 3 yato vartamAnakAlaravena sajAtIyavijAtIyavyAvRttatayA vastu gRhNAti // 4 1' [=prathamAvibhaktyantam ] // 5 nirvikalpikagatapratibhAsasya // 6 netramunmIlayataH sanmAtrAvagamo'nubhavasiddhaH // 7 sUtreNa // 2010_05
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 145B svopajJaTIkamahine dravyAlaGkAre dvitIye prakAze " ne ca kSayopazamAdhInA kSayopazamAyattA cchadmasthadhIH prAkRtapuruSabuddhirvastubhAvitApi vastumiH kRtApi, bhAvitaM vAsitaM kRtamityeka evArthaH yathAvastu vastuno'natikrameNa bhavati / yAvadbhiH paryAyairvastu yuktaM tAvadbhirnAvagacchatItyarthaH / yadyapi prAkRtapuruSadhIvastusAmarthyabhAvinI tathApi kSayopazamapAravazyadAvadagdhA satI na sarvAtmanA vastunavagantuM zaknoti / 96 1 yadyagraho vastuna ekadezameva gRhNAti tadA vaistuno medaH prAmoti, gRhItA* gRhItazayorviruddhadharmAdhyAsena bhedAditi / ucyate - anantAtmana iti / anantA AtmAnaH svabhAvAH paryAyA yasya tasya vastunaH kiyadagraho'pi pramANena kriyato'pyaMzasyAparicchedo'pi na doSAya, vastuno'nekatvasyeSTatvAt / tat pramANasyAvAyasya sAmAnyavizeSarUpaH pratibhAso vastveva | 10 anyathA'nugatavyAvRttabuddhi-zabdAvapi na syAtAm, ekarUpatvAt / 5 sampratyuttaravAdasya prastAvanAM racayan vikalpaprAmANyavAdamupasaMharati-tediti / pramANasya pramANalakSaNayuktasya / vastveva paramArthasannava / evaM ca pramANopanItatvAt sAmAnyavizeSAtmakaH skandho'pi vastveva / ayaM ca vikalpaprAmANye nyAyaH- bAhyosrthI 146A vivakSita vikalpaviSayaH, saimyakpravRttiviSayatvAt yadevaM na bhavati na tat samyakpravRtti - 15 viSayo yathA sampratipanno vaistvaMza iti svabhAvaH / samyakpravRttiviSayatvaM nizcitatvena vyAptam, na hyanizcitaH samyakpravRttiyogyaH, na cAviSayo nizcetuM zakyo'tiprasaGgAt / nizvayazva vikalpa eveti vyApakAbhAvo bAdhakam / syAdevam astu nAma skandhalakSaNo'rthaH paramArthaH, sa punaH sAmAnyavizeSAtmaka iti tu na saMsaddAmahe / svalakSaNAnAM sakalasajAtIyavijAtIyavyAvRttasvarUpatvena 20 kalayApi sAmAnyAMzasyAbhAvAt / yat pramANavArtikam - 1 na ca kSayopazamAdhInA chadmasthadhIrSastubhASitA'pi yathAvastu || 2 atra hastalikhitAdarze 'kSayopazamai pAravazyadAvadagdhA' iti vibhaktisaMketayuktaH pATho vartate, tato'tra 'kSayopazamena pAravazyam, tadeva dAva:, tena dagdhA' iti vigraho jJeyaH || 3'6' [ = SaSThyantaM padam ] // 4 anantAtmanaH kiyadagraho 'pyadoSAya || 5 tat pramANasyAvAyasya sAmAnyavizeSarUpaH pratibhAso vastveva || 6 '5' atra '5' ityasya 25 'tasmAt' ityarthaH bhAti || 7 na kevalaM paramANavaH || 8 anumAnam || 9 bAhyagrahaNaM sukhAdivyudAsArtham tena na bhAgAsido hetuH || 10 indriyajavikalpaviSayaH || 11 'samyag grahaNaM saMzaya-viparyayanirAsAya | 12 kSaNikatvAMzo na pravRttiviSayo'smadAdInAm || " 2010_05
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146B sAmAnya-vizeSasAdhanam / "sarve bhAvAH svabhAvena svasvabhAvavyavasthiteH / svabhAva-parabhAvAbhyAM ysmaadvyaavRttibhaaginH||" [pramANavA0 3 / 40] iti / atrAha-anyatheti / yadi vyAvRttasvabhAva evaiko vastunaH syAtra sAmAnyasvabhAvo'pi tadA ghaTo'yaM ghaTo'yamiti sakalasadRzapariNAmaghaTakadambakAnuyAyinI yA'nugatAkArA tathA sImantinImastakasthita: zyAmo'yaM ghaTa iti vyAvRttAkArA ca yA 5 buddhistathairvambhUta eva ca yaH zabdastAvanugatavyAvRttabuddhi-zabdau na syAtAm , ekarUpatvAt sarvabhAvAnAM vyAvRttakarUpatvAt vyAvRttAveva buddhi-zabdau syAtAmityarthaH / ___ yadyapi ghaTAdayo bhAvAH parasparamasaMspRSTasvabhAvAstathApi jalAdyAharaNAghekArthakriyA147A sAmarthya teSu pazyataH puruSasyAnugatAkArabuddhi-zabdo bhaviSyataH / taduktam"ekapratyavamarthijJAnAdyakArthasA~dhane / 10 "bhede'pi niyatAH kecita svamAvenendriyAdivat // jvarAdizamane kAzcit saha pratyekameva vA / dRSTA yathA vauSadhayo nAnAtve'pi na cAparAH // " [pramANavA0 174-75] iti cet / na, ekArthakriyAkAritve satyapyanugatabuddhi-zabdAnutpAdadarzanAt / tadevAha ekArthakriyAkAritve'pi ca na cakSurAdayaH samAnabuddhi-zabda- 15 hetavaH / ekathiti / AdizabdAdAlokAdInAM guDUcyAdInAM ca grahaH / cakSurAdisAmayA guDUcyAdisAmagyAzcArthajJAnAdikA jvaropazamanAdikA caikArthakriyAsti, na punaH 147B cakSurAdayo rUpAdau 'cakSuH' ityAdyanugatabuddhi-zabdotpAdanibandhanaM bhavanti / tadekArthakriyA kAritvamanugatabuddhi-zabdotpAde vyabhicAri / tato'nugatabuddhi-zabdanibandhana bhAveSu 20 sAmAnyAMzo'bhyupeyaH / 1 svarUpeNa // 2 svabhAvaH sajAtIyaH padArthaH / parabhAvo vijAtIyaH // 3 casaH caturthasamAsaH, karmadhArayasamAsa ityarthaH / paro bhAva iti vigrahaH // 4 '5' [=paJcamyantaM padam ] || 5 anyathA'nugatavyAvRttibuddhizabdAvapina syAtAm // 6 anugatavyAvRttAkAra ityarthaH // 7 paraH // 8 ayaM vaTo'yaM ghaTa ityulekhena ekAkArajJAnamekapratyavamarzaH // 9 6' [=SaSThayantaM vigrahe jJeyam // 10 niSpAdane // 25 11 bhinnatve'pi nAnAtve'pi // 12 yugapat // 13 'ca' mUlAdarza nAsti, TippaNe eva vidyate / / 14 ekArthakiyAkAritve'pi ca na cakSurAdayaH samAnabuddhi-zabdahetavaH // 15 '6' [-SaSThayantaM vigrahe padam , arthasya jJAnam ] // 2010_05
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthopATIkAsahita dravyAlaGkAre dvitIye prakAze tatkAryAvadhiH samAnapariNAmastatrApyasti / myAnmatam-cakSu rUpA-''loka manaskAreSvapi 'cakSurjJAnajanakam , rUpaM jJAnajanakam' ityevamanugatabuddhi-zabdAvekArthakriyAnibandhano vidyate eva, tat kuto vyabhicAra iti ? tanna. yasmAt tatkAryAvadhimtadindriyajJAnalakSaNaM kAryamavadhiyasya sa samAnapariNAmastatrApi cakSurAdiSu guDUcyAdiSu cA'sti / ayamarthaH-yAvatognugatabuddhi-zabdayozcakSurAdayo nimittaM 5 148A bhavanti tAvanoviSaye teSAM sAmAnyAMzo'pyasti, tatazca 'ayamapi jJAnajanako'yamapi jJAna janakaH' ityevamapyanugatabuddhi-zabdo naikArthakriyAnibandhanau, api tarhi ? sAmAnyAMzanivandhanAveva / tato yadi kvacidapi sAmAnyAMzAbhAve'pyanugatabuddhi-zabdAvekArthakriyAnivandhanau syAtA tadA na syAdeva vyabhicAraH / tattu nAsti, tato vyabhicAra eva / kriyA api vilakSaNA naikatvahetavaH / tathA caikaH parA- 10 marzo'pyasiddhaH / kiJca, yannivandhanAvanugatabuddhi-zabdau bhAveSviSyete tA api kriyA yadi sarvathA vilakSaNA evaM tadA'nugatabuddhi-zabdo tabhivandhanau na prApnutaH, vilakSaNasya vilakSaNa1480 buddhi-zabdayoreva hetutvAt / etadevAha-kriyA api jaladhAraNAdikA vilakSaNAH sarvathA sadRzapariNAmazUnyA naikatvahetavo naikatvanibandhanabuddhi-zabdanimittaM prApnuvanti / kArye 15 kAraNopacAgadekatvazabdenaikatva nibandhanAvanugatabuddhi-zabdAvucyate / ekatvaM ca sadRzapariNAma eva, parasparAbhedasyAnabhyupagamAt / __ syAdetat-vilakSaNA api kriyA ekaiparAmarzajanakatvenopacaritasAdRzyAH satyo bhAveSvanugatabuddhi-zabdanibandhanaM bhavantyeveti / ucyate-'tatheti / yadA tAH kriyA 149A vilakSaNAH satyo bhAveSvanugatabuddhi-zabdanivandhanaM na prApnuvanti tathA ca sati eka: 20 parAmazo'pi tadviSayo'smAkaM na siddhaH / yathA tA: kriyA vilakSaNA: satyo nAnugatabuddhi-zabdanibandhanaM bhAveSu bhavitumarhanti tathA parAmarzamapyeka viSayamutpAdayituM na zaknu 1 Aloko manaskArazca jJAnajanaka iti // 2 tatkAryAvadhiH samAnapariNAmastatrApyasti // 3 prasaH [ prathamasamAso bahuvrIhirityarthaH] / / 4 ekArthakriyA nibandhanaM yayoH // 5 sajAtIyavijAtIyavyAvRttA eva / / 6 kiyA api vilakSaNA naikatvahetavaH // 7 ekatvaM sadRzapariNAmaH kAraNarUpaH, tasya 25 kAryam anugatabuddhi-zabdarUpam , tatra kArye ekatvasya sadRzapariNAmasya kAraNarUpasyopacAraH sUtra // 8 . atra 'prasaA' iti likhitaM bhAti tatra 'prasa' iti spaSTam , tasya ca prathamasamAso bahuvrIhirityarthaH / kintu 'A' ityasya artho na jJAyate / dRzyatAM pR0 19 Ti0 1 // 9 sa ca bheda eva saMgacchate // 10 etAH sarvA jaladhAraNakriyA ityullekhena ekAkArajJAnajanakatvena // 11 tathA caikaH parAmarzo'pyasiddhaH / / 12 kriyA // 13 etadeva spaSTa vivRNoti || 14 ekarUpam / / 30 2010_05
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnya-vizeSasAdhanama / vantyeva / na khalu sarvathA visadRzapariNAmeSu stambha-kumbhA-'mbhoruhevivekaH parAmarzI bhavati / tenaitadapi pratyuktam "ekapratyavamarzasya hetutvAd dhiirbhedinii| ekadhIhetubhAvena vyaktInAmapyabhinnatA // " [pramANavA0 11110] iti| 1498 savikalpikA-'vikalpikAnAM dhiyAM sarvathA visadRzapariNAmAbhyupagame ekaparAmarza- 5 syaiva cintyatvAt / tasmAt sadRzapariNAmAbhyupagama eva bhAveSvanugatabuddhi-zabdau ghaTete, nAnyathA / nanu yadi sadRzapariNAmeSvevAnugatavuddhi-zabdau tadA kathaM nivRttapAkakriyAsadRzapariNAmeSu pAcakeSu to bhavata iti / atrAha nivRttapAkAdau pAcakAdau jJAna-zakyapekSau buddhi-zabdau / 10 nivRttapAkAdau pAcakAdAviti / AdizabdAdyAjakAdipaggrihaH / pAcakAdau hyanugatabuddhi-zabdayoni zaktiH pAkAdikriyA ca nibandhanam / yaH pAkAdikriyAM kartuM jAnAti zakroti anutiSThati ca sa pAcako yAjako vA vyapadizyata ityarthaH / tato yadyapi nivRttapAkAdau pAcakAdau kriyA nAsti tathApi jJAna-zaktI staH, tatastadapekSA150A vanugatabuddhi-zabdo bhaviSyataH / ata eva samagrasAmagrIkatvAbhAvAdISat skhalata eva / 15 na khalu yathA pAkAdikriyAM kurvANe pAcakAdAvaskhalito pAcakAdibuddhi-zabdo tathaivA'kurvANe'pi / atra cAnubhava eva pramANam / yasya tu zAstrasaMskArAdinA jJAna-zaktI eva sto na tu kriyA tatra skhalitAvapi na bhavataH, paripUrNanimittAyAH kadAcida150B pyabhAvAt / anuSThitapAkAdikriye'pi ca puMsi zabdapratyayAntaranimittamanutiSThati pAkAdi zabda-pratyayau na matrata:, zabda-pratyayAntarAbhyAM bAdhitatvAt / tasmAdyatra paripUrNa 20 nimittamasti tatra pAcakAdibuddhi-zabdAvaskhalito bhavataH. yatra tu nivRttakriyatvAdaparipUrNa naSatskhalito, yatra tu kriyA na vartamAnA nApi bhUtapUrvA tatra bhavata eva neti mAva: / ___ syAdevam-'pradhAnakAryo'yaM pradhAnakAryo'yam' yadi vA 'IzvarakAryo'yamIzvarakAryoM'yam' ityevaM yAvanugatabuddhi zabdau bhAveSu keSAMzcit prAdurbhavatamtau kathaM nvanmate ghaTete ? na 25 khalu teSu pradhAnAdikAryattrapariNAmaH mambhavatibhAvAnAM pradhAnAdikAryanvasya bhavadbhignaGgI1 prativyaktibhinnajaladhAraNakriyAgatavuddhayo bhinnA api 'etAH sarvA jaladhAraNakriyAH' ityekajJAnasya hetutvAdabhinnAH, tasyAzcAbhinnAyA vyaktayo hetava iti tA apyabhinnA bhaNyante iti kArikArthaH // 2 saptamyantam // 3 nivRttapAkAdau pAcakAdau jJAnazaktyapekSau buddhizabdau // 4 puMsaH // 5 pacyAdikriyA // 6 anugatabuddhi-zabdau / / 7 paripUrNa hi nimittaM trikarUpamanuSThAnAdi / / 8 tasya puMsaH / / 9 sati / / 20 sAMkhyAdInAm / / 30 151A 2010_05
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 svopajJaTIkAsahite dravyAlaGkAre dvitIye prakAze karaNAt / tato yathA pradhAnAdikAryatvalakSagasadRzapariNAmAbhAve'pi bhAveSvanugatabuddhizabdau bhavatastathA ghaTAdiSu sadRzapariNAmAbhAve'pIti / atrocyate 151B pradhAnAdikAryarUpau tu saMketa- vyAmohanimittau, tadabhAve'bhAvAt / adhyakSato vastumAtrAvagamAt / sa predhAnAdIti / AdizabdAdIzvarAdigrahaH / pradhAnAdikAryA IzvarakAryA vA bhAvA ityevaMrUpau yAvanugatabuddhi zabdau bhavato bhAveSu tau saGketa - vyAmohanimittau, tAt tathA samayAt vyAmohAt kuzAstrazravaNasaMskArAd bhavato na sadRzapariNAmAt / tadabhAve tayoH saGketa - vyAmohayorabhAve abhAvAt pradhAnAdikArya lakSaNayorbuddhi-zabda yognutpAdAt / adhyakSato'dhyakSeNa vastumAtrAvagamAt vastumAtrasya pradhAnAdikAryatvarahitasyAtrabodhAt / 10 vRdvaihiM na yasya pradhAnAdikAryamiti saGketaH kRto nApi vyAmoho'sti na tasya puraH padArthAn pazyataH pradhAnAdikAryA eta iti budvirudayate / ata eva tathA zabdo'pi 1524 na bhavati, buddhinibandhanatvAt tasya / vRkSAdiSvapyevaM kiM neSyata iti cedAha - 5 vRkSAdiSu svataH sarvasya samAnapariNAmAvagamaH / zabdaH 15 saMketamapyapekSate, kSayopazamAnyathAnupapAdAt / "vRkSAdiSu AdizabdAt paTAdiSu svataH saGketa - vyAmohau vinA sarvasya naikasya kasyacit samAnapariNAmAvagamaH sadRzapariNAmAvabodho bhavati / yathA hi 'pradhAnAdikAryam' iti saGketa- vyAmohau vinA na bhAveSu pradhAnAdikAryatvalakSaNasadRzapariNAmaH pratyakSato 152B vIkSyate, naivaM vRkSatvAdilakSaNaH, tasya saGketa - vyAmohau vinApi pratIyamAnatvAt / 20 akRtavRkSazabdavAcyatvasaGketo'pi hi bAlako vRkSAn puraH paryasteSu sadRzapariNAmaM pratipadyata eva / na ca yo yadabhAve'pi bhavati sa tannibandhana iti vadan kRtI bhavati / tat pradhAnAdikAryalakSaNAvanugatabuddhi-zabdau bhAveSu saGketa - vyAmohakRtau, tadbhAve bhAvAdabhAve'mAvAzceti / 1 pradhAnAdikAryarUpau tu saGketavyAmohanimittau // 2 tadabhAve'bhAvAt // 3 adhyakSato 25 vastumAtrAvagamAt // 4 buddheranudayAdeva // 5 tathA tena prakAreNa 'pradhAnezvarAdikAryAH' ityulekhena zabdo'pi // 6 vRkSAdiSu svataH sarvasya samAnapariNAmAvagamaH // 7 * atredaM bodhyam-atra pUrva granthAkArAbhyAmIdRzaH pAThaH likhita AsIt 2010_05
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 153A sAmAnya-vizeSasAdhanam / zabdaH saketamapyapekSate / sadRzapariNAmeSu bhAvevekaH zabdaH pravRttimAtanvAnaH saGketamapi samayamapyapekSate. na kevalaM sazariNAmadarzanamiti apizabdArthaH, kSayopazamasyA 'nyathA sadRzapariNAmadarzanaM saGketakaraNaM ca vinA'nupapAdAdanupapadyamAnatvAt / vizvarUpo 153B hi jJAnAvaraNIyAdikamaNAM kSayopazamaH kvacit kadAcit kathaJcidbhavati, kSayopazamA dhInAzca chamasthajanAnAM sarvAH prvRttyH| ayamartha:-anugatabuddhaH sadRzapariNAma evaikaM 5 nimittAnugatazabdasya tu sadRzapariNAmaH saGketazcenyubhayaM nimittamiti / tadanugatabuddhi-zabdAnyathAnupapanyA sAmAnyAMzo'pi bhAveSvaGgIkarttavya eveti sthitam / nanvayamanugatapratyayo bhrAnta eveti kathaM tadanyathAnupapacyA vastusan sAmAnyAMzo bhAveSu sAdhyata iti / atrAha na cAyaM bhrAntaH, sarvatrA'skhalitatvAt , nivandhanAbhAvAcca / 10 atatkAryakAraNavyAvRttizcakSurAdAvapyasti / vAsanAheturna sarvatra syAt, vyAmohAsambhavAt / tadayaM zAzvatiko nirbhAso bAhyasadRzapariNatinibandhanaH pramANam / ne cAyamanugatAkAraH pratyayo prAnto nirviSayaH, sarvatra sarvadA'skhalitatvAt / askhalitatvaM ca pramANAbAdhitatvaM sarvapuruSamAvitvaM cocyate / nAyaM pratyayaH pramANena bAdhyate nApi 15 154A kasyacinna bhavati, kintu pramANAbAdhitaH sarvapuruSabhAvI cAyaM tasmAdabhrAnta eva / na kevalamaskhalitatvAna bhrAntaH, tathA nivandhanAbhAvAcca / yadyayaM pratyayaH sadRzapariNAmanibandhano na bhavati tarhi nivandhanAntaraM kizcidvAcyam / na khalu bhrAntirapi nirnibandhanA sambhavati, ahetordeza-kAlaniyamAbhAvAt / nibandhanAntaraM ca kiJcidapi nAstyeva / 20 "cha / vRkSAdilakSaNo punaH sadRzapariNAmakRtI, saMketa-vyAmohAbhAve'pi bhAvAt / nanu mA bhUd vRkSo'yamityanugatAkAraH pratyayaH saMketanibandhanastadabhAve'pi bhAvAt , zabdaH punastannibandhana evAstu saMketAbhAve niyataM tasyAbhAvAt / na khalu sadRzapariNAmaM vRkSeSu pazyannapi zizusteSAmekazabdavAcyatvamavasyatIti / atrAha" kintu pazcAd granthakArAbhyAmeva ca / vRkSA ityasya sthAne 'ceti' iti kRtam , tataH paraM '[dilakSaNau .........."atrAha' iti ca sarvo'pi pAThaH [ . ] etAdRze koSThake nikSipya granthakArAbhyAmeva prityktH| 25 " zabdasya // 1 kSayopazamAnyathAnupapAdAt / / 2 nAnArUpaH // 3 karmANAM iti hastilikhitAdarza pAThaH // 4 anugatapratyayAnya' // 5 na cAyaM bhrAntaH // 6 na cAyaM bhrAntaH sarvatrAskhalitatvAt // 7 dvicandrAdizAnaM pramANabAdhitam // 8 sarvapuruSAbAdhitatvaM ca // * 'sarvapuruSAbAdhitatvaM ca' iti 'sarvapuruSabhAvilaM ca' ityasya TippaNaM bhAti // 30 2010_05
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 155A 102 svopajJaTIkAsahite dravyAlaGkAre dvitIye prakAze syAdevam-atatkAryebhyo'tatkAraNebhyazca vyAvRttirasti nibandhanam , taduktam ___ "itaretarabhedo'sya bIjaM saMjJA ydrthikaa|" [pramANavA0 173] iti / tadayuktam , atatkAryakAraNavyAvRttazcakSurAdibhirvyabhicArAt / tadAha-ataditi / tad 154B vivakSitaM kArya kAraNaM ca yeSAM te tathA, na tathA atatkAryakAraNAstebhyo vyAvRttiryA sA cakSurAdAvapyasti, AdizabdAd rUpA-''lokAdigrahaH / cakSU-rUpA-''loka-manaskArANAma- 5 jJAnajanakebhya: svakAraNabhinna kAraNebhyazca ghaTAdibhyo vyAvRttirasti, na cAsAvanugatapratyayanibandhanam / na khalvatatkAryakAraNavyAvRttAvapi cakSu-rUpA-''loka-manaskAreSu ghaTeSvivAnugatAkAraH pratyayaH prAdurasti / cakSuriti pratyayasya rUpA-''loka-manaskArezvabhAvAt / tasmAdatatkAryakAraNavyAvRttirekAkArapratyayasya nibandhanaM nopapadyate / ___ anugatAkArapratyayasyAnAdibhavAmyastA kuvAsanA nibandhanaM na sadRzapariNAma iti 10 cet , ucyate-vAsaneti / vAsanA'vidyA heturyasya sa tathAbhUto yadyanugatAkAraH pratyayaH syAt tadA na sarvatra puruSe deze'vasthAyAM vA syAt , kintu kvacideva / kasmAt ? vyAmohA'sambhavAt , svata: kuzAstrazravaNAdvA buddhivaiparItyaM vyAmohaH / sarvatreti padaM yojyate / vyAmohanimittA hi vAsanA, vyAmohasya ca sarvatra puruSe deze'vasthAyAM vA sadbhAvo na sambhavati / tato yadyanugatAkAraH pratyayo vAsanAnivandhanaH syAttadA 15 sArvatriko na syAt / tadityupasaMharati / tat tasmAdayaM zAzvatikaH sadAbhAvI nirbhAso'1558 nugatAkoge jJAnapratimAso bAhyasadRzapariNatinibandhanaH bAhyAnAM ghaTAdInAM yaH sadRzapariNAma statkAraNakastatprabhavo vastuviSayatvena pramANam , na punaranya nibandhanatvenApramANamityarthaH / sandhyAdau pAThe'pi ""RvarNovarNa" [si0 7471] ityAdisUtre varjanAcchazvadbhavaH 1 itarasmAditarasmAt , ko'yaH 1 atatkAryAdatatatkAraNAca yo bhedaH // 2 anugatapratyayasya // 3 zabdaH // 20 4 ya itaretarabhedo'rthaH prayojanamasyAH // 5 atatkAryakAraNavyAvRttizcakSurAdAvapyasti / / 6 na jJAnaM yAni janayantIti // 7, 8 'atatkAryebhyaH, atatkAraNebhyaH' iti dvayaM vizeSaNAbhyAmuktam // . vAsanAheturna sarvatra syAt / / 10 tadayaM zAzvatiko nirbhAso bAdyasadRzapariNati nibandhanaH pramANam // 11 yasya // 12 * "bhartusandhyAderaNa / 6 / 3289 / bhaM nakSatraM tadvAcibhyaH, RtuvAcibhyaH sandhyAdibhyazca kAlavAcibhyaH zeSe'rthe aN pratyayo bhavati / ikaNo'pavAdaH |..................."sndhyaa 25 sandhivelA amAvAsyA trayodazI caturdazI paJcadazI paurNamAsI pratipat zazvat iti sndhyaadiH| 'RvarNovarNAt' [7 / 4 / 71] iti sUtre azazvaditi pratiSedhAt 'zazvat' zabdAdikaNapi, zAzvatam , zAzvatikam / " iti siddha hemabRhadavRttau // 13 * "RvarNovarNadosisusazazvadakasmAtta ikasyeto luk / 714 / 71 / avarNAntAd uvarNAntAd doszabdAdisantAt usantAt zazvadakasmAdvivarjitAt takArAnnAca parasya ikapratyayasya samvandhina ita ikArasya luga bhavati, mAturAgataM mAtRkam , paitRkam , 'Rta ikaNa' [6 / 3 / 151] 1......... 30 "zazvadakasmAt pratiSadhaH kim ? zazvad bhavaM zAzvatikam , 'vrssaakaalebhyH|6|379] itIkaNa / aaksmikm|" iti siddha hemavRhadvRttau / / 13 * cha" ityakSarAdanantaraM zvacchabdAdikaNapi bhavati zadeg iti pATho'tra likhilvA granthakArAbhyAmeva ghRSTvA apAkRtaH // 2010_05
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 103 sAmAnya--vizeSasAdhanam / zAzvatiko "varSAkAlebhyaH" [si0 6 / 3 / 80) itIkaNapi / tadvastunaH sAmAnyavizeSarUpatvAna bhyupagame'nugatavyAvRttabuddhi-zabdo na syAtAmiti sthitam / nanu yathA sAdRzya-sadRzya nibandhane vastunyanugata-vyAvRttibuddhistathA sAdRzya-vaisadRzyayorapi prAmutaH, taiyostatrApi bhAvAt / tathA cAnavasthitiH / atha tayoste vinA'pi anugatavyAvRtta zuddhI iSyate tadA vastunyapi tathAbhAvaprasaGga iti / tanna / yato yathA 5 ghaTAdInAM pratyakSajJAnayogAt pratyakSatvaM pratyakSajJAnasya tu svata eva tathA'trApi bhaviSyati / ye tu jJAnasyApi parataH pratyakSanvamamaMsata teSAM sAmAnyaiyabhicAraH / tulyajJAnagocaro vastubhAvaH samAnapariNAmaH sa sAmAnyam / anyo vizeSaH / tau vastunaH syAdabhinnAvanyonyAvinAbhUtau sadbhUtau / ata evAvirodhaH / 10 ___ tatra sAmAnyAMzasvarUpaM kathayati-tulyasya sazasya jJAnasya pratyayasya gocaro 156A viSayo vastubhAvo vastuparyAyaH samAnapariNAma ucyate / sa iti samAnapariNAmaH sAmAnya mityucyte| na punaryathA pare prAhuH-nityamekaM niraMzaM sarvasvavyaktyanuyAyi ca, tathAbhUtamya niSetsyamAnatvAt / / vizeSAMzasya svarUpamAha-anyo vizeSaH uktalakSaNAt samAnapariNAmAdanyo viparIta. 15 lakSaNo vizeSo vizeSAMzaH / yo'tulyajJAnagocaro vastubhAvaH sa vizeSAMza ityarthaH / ___ sAviti sAmAnya-vizeSau vastuno dharmiNaH sakAzAt syAt kathaJcid bhinnau vyatiriktAvanyonyAvinAbhUtau parasparanAntarIyako, sAmAnyAMzaM vinA vizeSAMzo na bhavati 156P vizeSAMzaM ca vinA sAmAnyAMza: / sadbhUtau pramANAbAdhito paramArthasantAvityarthaH / pramANAbAdhitatvaM ca pUrvoditanItyA draSTavyam / etena ye sAmAnyaM paramArthasadapi mva- 20 vyaktibhya ekAntaminnamabhidadhati te nirastA tathA vizeSAMzamapi ye vastusvabhAvarUpa manyante na punarvizeSapariNAmarUpaM vastuno mibhAbhinna dharma te'pi ca / ___ata eveti, yata eva sAmAnyavizeSau vastudharmo sadbhutau ata evAvirodhaH / 1 . "varSAkAlebhyaH / 6380 / varSAzabdAt kAlavizeSavAcibhyazca zeSe'rthe ikaN pratyayo bhavati // " iti siddhahemabRhadavRttau // 2 anugata-vyAvRttibuddhayoH sAdRzya-vaisadRzyabuddhayoH // 3 yathA sAmAnyeSu 25 sAmAnyAntaraM vinApi anugatA buddhistathA sAdRzya-vaisadRzyayorapi svata eva sAdRzya-vaisadRzyabuddhI syAtAmityarthaH / / 4 tulyajJAnagocaro vastubhASa: samAnapariNAmaH sa sAmAnyam // 5 sarvapuruSavijJAnAnAM viSayaH // 6 tau vastunaH syAdabhinnAvanyonyAvinAbhUtau sadbhutau // 7 kevalAneva vizeSAn bauddh| manyante, na punaH sAmAnyagarbhita vastu / / 8 ata evAvirodhaH / / 2010_05
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 svopajJaTIkAsahite dravyAlaGkAre dvitIye prakAze vastunaH sakAzAdekadA sAmAnya- vizeSayorbhedAbhedasadbhAvalakSaNo virodho na bhavati / tathAhi - bhedA 'bhedayorvirodhaH parasparAbhAvarUpatvaM vA syAdekAntabhedAbhedevat, dharmiNi 1574 parasparAbhAvApAdakatvaM vA zItoSNavat, parasparAbhAvavactraM vA daNDitva- kuNDalitvavat / tatra nAdyaH, kathaJcidbhedAbhedayorabhyupagamAt tayozca parasparAbhAvarUpatvAbhAvAt, ekAntabhedAbhedayoreva teMdUpatvAt / anyathA kathaJcicca vyAghAtaH, dvitIyarUpAbhAvenaikAntatva- 5 prasaGgAt / kathaJcicca vyAghAtAdeva dvitIyo'pi na / nApi tRtIyaH kRtakatvA'nityatvAderapi parasparAbhAvavattAmAtreNa virodhaprasaGgAt / caturthastu prakAze na sambhavati / tat sAmAnya vizeSau dharmoM dharmiNaH kathazcida vyatiriktA 'vyatiriktau pramANopanItI paramArthasantAviti / " syAnmatam - yeSAmekaM sat sAmAnyaM bhUteSu kaNThaguNa iva svavyaktiSvanugataM teSAM 10 157B nibandhano'nugatAkAraH pratyayo yujyate grAhyasyApyanugatatvAt / bhavatAM tu sadRzapariNAmaH sAmAnyAkhyaH prativyakti bhinnaH kathamanugatAkArapratyayahetuH syAd grAhyasyAnanugatatvAt ? anyathA visadRzapariNAmasyApi vizeSAkhyasya taddhetutvaprasaGgaH, prativyaktibhinnatvasyAvizeSAditi / 1 , atrAha prativyakti bhedAvizeSe'pi anayorbhinnadhI hetutvam, sAmarthyavaicitryAt, ghaTodaJcanAdivat / prativyaktIti / vyakti vyakti prati prativyakti bhedAvizeSe'pi anayoH sAmAnyavizeSadharmayonnidhahetutvam / sAmAnyAMzo'nugatAkArapratyayahetuH, vizeSAMzaH punarvyAvRttAkAra pratyaya hetuH, sAmarthyavaicitryAt / vicitraM hi padArthAnAM sAmarthya kasyacit kadA- 20 cit kacid bhavati / tataH sadRzapariNAmaH prativyakti bhinno'pyanugatAkArapratyayajanane 158A samartho visapariNAmastu tathAbhRto'pi vyAvRttAkArapratyayajenane / ghaTodaJcanAdivaditi sAdharmyam, AdizabdAccharAvAdigrahaH / yathAhi mArddatvAvizeSe'pi ghaTo ghaTo'yam' iti pratyayajanane samartho na 'udazcanamidam' iti / udaJcanamapi 'udazcanamidam' iti 15 1 ekAntabhedo hi ekAntAbhedAbhAvarUpaH, ekAntAmedo hi ekAntabhedAbhAvarUpaH || 2 parasparAbhAvarUpatvAt // 25 3 ekasya bhedasyAbhedasya vA aMgIkAre dvitIyasya nirAkaraNe ekAntatvamevAyAtItyarthaH || 4 vikalpo // 5 nai0 [ = naiyAyikAnAm ] // 6 bhUtAni graha-nakSatrANi teSAM kaNThe dIrghaguNo'rcanArtha nibadhyate // 7 sAmAdeg // 8 anugatAkArapratyaya hetutva // 9 prativyakti bhedAvizeSe'pyanayorbhinnadhIhetutvam / 10 prativyakti bhinno'pi // 11 samarthaH // 2010_05
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnya-vizeSasAdhanam / 105 pratyayajanane samartha na 'ghaTo'yam' iti / tathA sadRza-visadRzapariNAmayoH prativyakti parisamAptatvAvizeSe'pyanugata-vyAvRttAkArapratyayayojanakatvam , sAmarthyavaicitryAt / 1588 api ca, bhAvAn pazyataH puruSasya naikaM bhRteSu kaNThaguNa iva bahuSvanugataM kizcidAbhAsate / tathAhi-gauraya gaurayam' iti pratyayo ya utpadyate na tatra vyaktibhinnasyAnugatasya kasyacidapyanusandhAnamanti, na hi 'yacchAbaleye rUpaM tad bAhuleye'pi' 5 ityevamAkAro'yaM pratyayaH saMvedyate / nApi vyaktyabhinnasyAnugatasya kasyacita , 'ya eva 159A bAhuleyaH sa eva zAbaleyaH' ityevaM pratyayAnanubhavAt / tato medA-'medAmyAM sAmAnyAsaMvedanAna sAmAnyAmAsaM vijJAnam / nanu parasparavilakSaNAnAM bhedAnAmekopAdhisambandhamantareNa na 'gauauH ' iti pratyayAbheda upapadyate / na hi svAtmanyeSAM vijAtIyAbhimatamedavalakSaNyamasti / tacchA- 10 baleyApekSayA bAhuleya-ghaMTeyoravizeSe'pi yacchAbaleya-bAhuleyayorgogoMriti pratyayo na ghaTe tadekagotvasambandhAditi siddha: sAmAnyapratimAsa iti / tadapi na, gaugauriti pratyayena 1598 vizeSasya 'ihai idAnIm ayam' ityevaM deza-kAla-svarUpeveto viSayIkaraNAt "nitye dhyApinyekasmiMzca dezAdInAmabhAvAditi kathaM sAmAnyasya pratimAsaH syAt ? yat punarbhedAvizeSe'pi bAhuleya-zAvaleyayoreva 'gau!:' iti pratyayo na ghaTe tatra sadRzapariNAmA- 15 bhAvaH kAraNam / bAhuleya-zAvaleyau hi parasparaM sadRzapariNAmavantau, na tu ghaTaH / syAdevama-'gorgoMH' iti pratyayo dezAdiniyatAna vizeSAnevAnusandhata iti kAmamanumanyAmahe, kintvekagotvopA~dhIniti bama: / na, gotvavizeSeNAnAM gavAma pratibhAsanAt / na hi yathA daNDagrahaNapurassaraM daNDini vijJAnamevaM gotvagrahaNapUrvaka 160A zAvaleyAdiSu / ekameva hi 'gauH' iti vijJAne kiJcidAmAsate, dvayoratra teTesthayovizeSaNa- 20 vizeSyabhUtayorvA'navagamAditi nAyaM gotvamukhena vizeSAvagamaH / "bheda-sAmAnyayoH sambandhesaukSyAd daNDavaidepratibhAsaH sAmAnyasyeti cet , kRtastahiM 'ghaTeSu rUpAdayaH, iha 1 kartRbhUtayoH // 2 karmabhUtayoH // 3 pRthag siddhasya / etAvatA saMyoga niSedhati // 4 ayutasiddhasya / anena samavAyapratiSedhaH // 5 anusandhAnamasti // 6 ekasmAt sAmAnyAt zAbaleyabAhuleyavyaktyorabhede .. tayorapyabhedaH prApnotItyabhiprAyaH // 7 zAvaleyabAhuleyarUpavizeSANAm / / 8 vizeSANAM bhedAnAm // 9 'sva // 25 10 5'-tasmAt ] // 11 bhedAvi // 12 dezaniyamaH // 13 kAlaniyamaH // 14 vstusvruupniymH|| 15 '6' [SaSThayantam ] // 16 sAmAnye / / 17 '7' [saptamyantam ] / / 18 prasa[-prathamasamAsaH, bahuvrIhirityarthaH / / 19 prasa [-prathamasamAsaH, bahuvrIhirityarthaH] // 20 pUrvakam // 21 vyaktisAmAnyayoH svatantrayorityarthaH / / 22 vyakti / / 23 samavAyarUpa / / 24 6' [=SaSThayantaM vigrahe padam ] || 25 vaiyadhikaraNyena // 2010_05
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 svopajJaTIkAsahite vyAlaGkAre dvitIye prakAze tantuSu paTa:' iti guNA-trayavinAM dravyA'vayavebhyo medapratimAsaH 1 tetrApi hi samavAyasambandhasya saukSmyamastyeva / api ca, ko'rthaH sAmAnyAdyate'vasIdati yena vyaktibhyaH pArthakyenApratibhAsamAnamapi sambandha saukSmyAvalambanena tat samarthyate, sadRzapratyayasya prativyaktiparisamAptasadRzapariNAmenApyupapadyamAnatvAt, sAmAnyanibandhanasya ca prayojanAntarasyAbhAvAt / tanna 'gaugaH ' iti pratyaye vyaktibhyo bhinnasyAminnasya vA kasya - 5 cidapyanugatasyAnumandhAnamasti upapadyate vA / tadayaM pratyayaH 'samAnA gAvaH' ityevamAkAra eva / sa caivamAkAra: prativyaktiparisamAptenApi sadRzapariNAmena zakya AvirbhAvayitum / 160B atha mithyAgrahAdanugatAkAra iSyate tadA prativyaktibhinnatvAvizeSe'pi sAmarthya vaicitryAda sahapariNAma evaM janayati na visadRzapariNAma iti paramArthaH / 161A tadevaM svasiddhAntasthiti kathayitvA parasiddhAntaM dUSayatianugataikasambandhanibandhanA tu dhIstadvanta iti syAt, bhUtavat kaNThe guNena / na hi sambandhenA'pi anyena anye samAnA nAma | saGkhyAdimanto'pi syuH | abhinnAbhidhAna pratyaya hetutvamapi samavAyanimittam / anugateti / anugataM sakalasvavyaktyanuyAyi ekamakhaNDaM tena saha yo vyaktInAM sambandhaH 15 samavAyaH tannibandhanA tu vIrmAveSu sAmAnyabuddhiryadi sthAttadA 'tadvantaH' iti syAt, 'anugataikapadArthavanto'mI bhAvA:' ityevaM pratyayaH syAt na samAnA ityevam / dapi cAtra kenApyabhyadhAyi - " piNDa eva kuNDe badaravat kRto nopalabhyate iti cet, ananya dezatvAt "" [Atmatacca 0] iti, tadapi na sodhIyaH, yato yadyananyadezatvaM piNDa sAmAnyayorekadezatvamucyate tadA samavAyo'pi nAnayoH syAt AdhArAdheyabhAve 20 eva tatsambhavAt bhinnadezayoreva ca kuNDa-badarayorAdhArAdheyabhAvadarzanAta, tmA - sskAzayorapi samavAyaprasaGgaH / athApi piNDasya svAvayavA dezaH sAmAnyasya tu piNDa 161B evetyananya dezatvamucyate tathApi tadvattApratyayaprasavaprasaGgaH pratiroddhumazakyaH evaM bhAve'pi guNini ghaTAdI 'rUpavAnayaM sparzavAnayam' ityAdipratyayaprAdurbhAvopalambhAt / tasmAdanugataka anyathAss , , 2010_05 10 25 1 ghaTa-rUmayoH tantu-paTayoH || 2 kAkA || 3 pratyayaH || 4 pUrvoktayuktyA tAvadanugatAkAro niSiddhaH / athAsau mithyAbhinivezAdiSyate tadetyuttaram // 5 anugataikasambandhanibandhanA tu dhIstavanta iti syAt || 6 prathamaM baudamAzaGkaya nai[yAyikamAzaGkate ] // 7 '7' [ = saptamyantam ] 8 sAmAnyam // 9 udayanaH // 10 // udayanAcAryaviracite Atmatatvaviveke kSaNabhaGgavAde [pR0 402 ] pATho'yaM vidyate // 11 jainaH / 12 piNDasAmAnyayoH // 137' [ = saptamyantam ] // 14 ityevaM satyapi / piNDasya svAvayavA dezaH, sAmAnyasya tu piNDa eva // 30
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnya-vizeSasAdhanama / 107 padArthavanto'mI bhAvA ityevaM pratyayaH syAt , na samAnA ityevam , yadi satyaM sAmAnyanibandhanaH samAnapratyayaH padArtheSu / / __bhUtavat kaNThe guNeneti nidarzanam , bhUtAni graha-nakSatrANi, teSAM kaNThe dIrthoM guNo'rcanArtha nibadhyate, tenaikena kaNThe guNena yathA bhRtAni tadvantIti gRhyante na tu samAnAnIti tad mAvA api sAmAnyavanta iti gRhyeran / ___hiryasmAta samvandhenA'pyanyena ekena padArthenA'nye'samAnAH santo na samAnAH kriyante / tataH sambaddhanA'pi sAmAnyena svabhAvato'samAnAH santo bhAvAH kathamiva samAnAH kriyeran / kevalaM tadvanto'mI iti syAt / yadi punaH svato'samAnA apyanyena yogAt samAnA bhaveyustadA saGkhgadimanto'pi syuriti samAnA iti smbndhH| 162A AdizabdAta saMyoga-kAryadravyaparigrahaH / dvitvAdisaGkhyAvanta: saMyoginaH kAryadravyA- 10 vapavAzca saGkhyayA saMyogena kAryadravyeNa cekena tvanmate sambaddhAstatasteSvapi samAnA iti pratyayaH prAduHSyAt , yadi satyamakhaNDenakena sambandhaH samAnA iti buDheheturbhavato mataH / ___anyasya nityatvena vizeSaNAt saGkhyAdiSvaprasaGga iti cet / na, anityasya sato janakasyaiva samavAyitvAt / tadyadi sAmAnyasya gavAdivyaktayaH samavAyinyastadA tena tatkAryeNa niyamato mAvyam , tathA ca nityatvahAniriti nityatva vizeSaNaM kasya- 15 cidapyanityapadArthasamavetasyAsiddham / sAmAnyasya vicAryatvAna tena vyaaptivybhicaarH| samavAyaM prati tu vyaktayaH samavAyinya eva na bhavanti / samavAyitve vA samavAyasyApi pakSanikSepaH / na cAbhinnAbhidhAna-pratyayaheturyaH sa eva sAmAnyamiti vaktavyam / yataH samavAyanivandhanaM sAmAnyasyAmimAmidhAna-pratyayajanakatvam / samavAyazca saGkhyAdInAma* 20 yasti / samavAyAvizeSe'pi sAmAnyasyaivAbhinnAbhidhAna-pratyayajananaprakRtirna saGkhyAdInAmiti pen |evN tarhi niHsAmAnyA api vyaktayaH prakRtyaivAbhinnAbhidhAna-pratyayaM janayiSyanti, kRtamazraddheyadharmavattayA'nekapizunapravezakAriNA sAmAnyena / ____ api ca, nityamekamanaMzamamUrta sAmAnyaM bhavadbhiriSyate / evambhUtAbhAsazcAnugatapratyayo na saMvedyate / tadAha 25 na ca yathArUpamanyadhIH, varNAdigrahaNapariNAmasaMvedanAt / vyaktervarNAdipratibhAse tulyatApi tasyA evAstu / 1. hi sambandhenApyanyenA'nye samAnA nAma // 2 saha // 3 kAryadravyasyAvayavino'vayavA hastapAdAdayaH // 4 sAmAnye na] // 5 sAmAnyasya / / 6 sAmAnyena // 7 gavAdikAryeNa || 8 sAmAnyarUpasya // 9 abhinnAbhidhAnapratyayahetutvamapi samavAyanimittam // 162B 30 2010_05
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopajJaTIkAsahite vyAlaGkAre dvitIye prakAze ne ceti, rUpasya svabhAvasyAnatikrameNa yathArUpaM yathAsAmAnyasvabhAvamityarthaH, 163A anyasya sAmAnyasya dhIrbuddhiH / yeyaM sAmAnyaviSayA buddhistvayeSyate sA yathA sAmAnyasya svarUpaM tathA nopajAyata ityarthaH / varNAdigrahaNapariNAmasaMvedanAditi / varNaH sitapItAdiH de: / AdigrahaNAt saMsthAnAdigrahaH / 'gaurayaM gaurayam' iti pratyayasya varNa saMsthAnagrahaNapariNAmaH saMvedyate, sAmAnyaM cAmUrttatvena varNa-saMsthAnarahitam tato'sau pratyayaH 5 kathaM sAmAnyaviSayo ghaTeta ? na hi raktapaTagrahaNapariNAmasya jJAnasya sitaH paTo viSayIbhavati / 108 nanvayaM varNa-saMsthAnapratibhAsaH sAmAnyajJAne vyaktikRto na sAmAnyakRtaH / 1638 sAmAnyajJAne hi vizeSyatvena vyaktayo vizeSaNatvena ca sAmAnyamavabhAsate / tat kRto na yathArUpaM dhIrbhavatIti ? na, vyakteriti / yadi sAmAnyajJAnasya varNAdipratibhAso 10 vyakteH sambandhyabhyupagamyate tadA tulyatApi sAmAnyAkArAmAso'pi tasyA eva vyaktereva sambandhI astu / yadi vyaktikRtaH sAmAnyajJAnasya varNa-saMsthAnAdipratibhAsa iSyate tadA samAnAkArapratibhAso'pi tatkRta eveSyatAm, pUryate sAmAnyena / kathaM ca svAzrayamAtravyApinaH sAmAnyasyAnyotpattau sambhavaH, svavyaktyabhAve'bhAvAt nityatvAt vyaktizUnyatApAdAt / api ca, idaM sAmAnyaM yadi svAzrayamAtravyApi tadA kaithaM ca svAzrayamAtravyApinaH svavyaktiSvevAvasthAyinaH svavyaktyantairAlADavyApina ityarthaH sAmAnyasyA'nyotpattAvanyasyA 1644 vyakterutpAde sati sambhavaH syAt, "svavyaktyabhAve svAzrayAbhAve'bhAvAt sAmAnyasyA ' sacvAt / naivotpannavyaktideze hi pUrva sAmAnyaM nAsti vyaktyabhAve tasyAsaccAt, ataH kathaM navopabhavyakteH pUrvotpanna vyaktisAdRzyaM sambhavet ? nuna svarUpasaccA sarvayoH sAmAnyaM vyaktimapekSate kintu sambaddhatve / tato vyaktayabhAve sAmAnyaM nAstIti ko'rthaH ? asetIbhirvyaktibhirna sambadhyate / na tu svarUpata eva nAsti / athaivaM vitarkayeH- pUrvamasambaddhaM pazcAt kathaM sambadhyate nityaikarUpatvAditi ? vyaktibhAvAditi brUmaH asambandhasya vyaktyabhAvaprayuktatvAt / tasmAdabhinavotpannavyaktInAM pUrvotpannavyaktibhiH sAdRzyaM sambhavatyeva, sAmAnyasya pUrvamapi sambhavAditi / 25 1 na ca yathArUpamabhyadhIH // 2 vyaktervarNAdipratibhAse tulyatApi tasyA paSAstu // 3 kathaM ca strAzrayamAtravyApinaH sAmAnyasyAnyotpattau sambhavaH || 4 * "ntarAvyApinaH' iti pUrva pATho likhita AsIt, pazcAt taM saMzodhya pATho'yaM granthakArAbhyAmeva likhitaH // 5 svavyaktyabhAvebhAvAt || 6 viSaye // 7 naiyA // 8 '7' [ = saptamyantam ] // 9 saha // 2010_05 15 20
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnya-vizeSasAdhanam / ucyate- iha tAvadiyaM nyAyasthitiH / yo yasyAnityaH san samavAyI sa tasya kAraNatve satyeva tathA bhavati, yathA dravya-guNa-karmaNAM smvaayinH| kAraNama164B kAraNamapi vA 'nityasaMstathI syAd , yathA paramANavo rUpAdInAm / tato yadi pUrvAvasthitasya sAmAnyasyAbhinavotpAdamAjo vyaktayaH zamavAyAt sambandhinyastadA tAsAM sAmAnya prati kAraNatvaM vA nityatvaM vA galepAdikayA'pi paro'bhyupagamayitavyaH, 5 samavAyitvasya prakArAntareNAdarzanAt / tat kimucyate sAmAnyAsambandhasya vyaktyamAvaprayuktatvAditi ? sAmAnyasya hi vyaktimiH saha sambandhe na vyaktInAM savamAtraM prayojakam , api tarhi kAraNatvavizeSitaM nityatvavizeSitaM vA / tato yadyapi pazcAdutpannAyA vyakteH sattA samajani tathApi nAso pUrvasthitasya sAmAnyasya sambandhinI bhavitumarhati, sambandhaprayojakasya kAraNatvasya nityatvasya cA'bhAvAt / tato yadi 10 nAma vyaktyabhAve'pi sAmAnyAvasthAnamAdRtaM tathApyabhinavotpabhavyakteH pUrvotpannapaktibhiH 165A saha sAdRzyaM na ghaMTAmaJcati / yat punarAvAbhyAM pUrva sAmAnyAvasthAnAbhAvo'bhinavotpanna vyakteH pUrvotpabhavyaktibhiH sAdRzyAbhAvAyopanyastaH sa kevalaM sUkSmekSikAmakakSIkRtya / paramArthatastu sAmAnyasambhave'pi sAdRzyaM na sambhavati / nanu vyaktyaiva saha sAmAnyamapyutpadyate tata: syAdeva sAdRzyasambhavaH / tadapi 15 na, kRtaH ? nityatvAt / sAmAnyaM hi nityaM kRto vyaktivadutpAdabhAramAvizet ! ____ yadyapi pUrva nAsIna ca sahaivolpadyate tathApi pUrvotpannavyaktisthaM sAmAnyaM navAM vyaktimutpadyamAnAmeva gatvA sadRzapratyayamutpAdayatIti cet / na, vyaktIti / yadi hi 165B cirasaMstutAmapi pUrvotpanA vyaktimapahAya navasaGgamarasikatayA'bhinavotpAdinI sAmAnya vyaktimupazliSyettadA pUrvA vyaktiH sAmAnyapravAsodvasIkRtA saduHkhamahorAtrANi yApayet / 20 cirezrItAmapi vyakti pUrvI tyaktvA vrajedyadi / sAmAnyamapagaM vyakti navasaGgamanotsukam // varAkI tadaneneyamakasmAdujjhitA satI / viyogavidhurA duHkhamahorAtrANi yApayet / 1 yo ghaTAdiryasya rUpAdeH // 2 AdhAraH // 3 samavAyitvena / / 4 tat(1) // 5 paramANavo hi rUpAdIn prati 25 kAraNAni, aNustvaM prati akAraNAni aNutvasya nityatvAt / / 6 yo // 7 nityaH san yaH samavAyI AdhAraH sa kAraNamakAraNamapi prmaannvaadiH|| 8 samavAyI || 9 yadi vyaktInAM kAraNatvaM nAGgIkaroSi tadA nityatvamaMgIkuru // 10 sAmAnyasyAvasthAnaM na ghaTata ityarthaH / / 11 sambandhanibandhanakAraNatva-nityatvAbhAvAt // 12 ciraM prItaM prema yasyAm // THI 2010_05
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopATIkAsahite drabhyAlakAre dvitIye prakAze anyApyAnmAnametemmai capalaprItaye tataH / arpayantI parityAgazaGkayA hRdi tarkayet // iti / 1668 tasmAdyadi sAmAnya svAzrayamAtravyApi tadA hetuzatairapyutpadyamAnavyaktI na sammavati / tato yaduktaM "vicitrA hi padArthAnAM zaktiH, tena sAmAnyasyaivezI zaktiryayA hetuvizeSerutpadyamAne'rthe pUrvasthAnAdacaladeva vartate, calane hi pUrvasthAnaM 5 tacchnyaM syAt" [ ] iti, tad deSTikamApitamiva lakSyane / yadi hi paropanyastadUSaNopadravopadrutaiH zaktivaicitryamantrAnusmaraNaM zaraNaM kriyeta tadA sthitA vAdaprativAdasaGkathA, zaktivaicitryamantrAnummaraNasya haladharajanenApi zakyakriyatvAt / ___ nanu mUrtasyAyaM svabhAvo yadekatra sarvAtmanA sthitaM sthAnAntaramAkAmituM na samarthAyate / amUrta ca sAmAnyam / tadyadi pUrvasthAnAdacaladapi sthAnAntaramAkAmedA- 10 krAmatu nAma ko virodha iti ? tadapi na / evaM hyAtmanAM vibhutAM prakalyA(lapyA 1)lam / 166A sA hi guNatvenAdRSTAnAM svAzrayasambandhaM vinA sAkSAd dravyAntarerasambandhAdasambaddhasya ca hetutvapraklapsAvatiprasaGgAdagnyAyuddhajvalanAdInAM ca sarvAtmasAdhAraNAdRSTakatatvAt paryakalpi / eta tAM vinA'pi ghaTAmazcate, adRSTAnAM tvanmatenAmUrtatvena dUrasthitAnAmapi hetutvaghaTanAt / mUrtAnAmevAyaM svabhAvo yad davIyodezasthitAnAmahetutvaM nAma nAmiti vAcoyuktatrApi 15 sukhocAraNIyatvAt / atiprasaGgopadravo'pi amUrtatvamantrAnummaraNAdeva pratidhAniSyate / athaivamAcakSIthAH-yathA na kimapyamUrta sat vyavadhAnena kasyaciddhetarupAlAbhIti kathamadRSTAnAM tathAbhAvo vibhAvayituM zakyate iti / evaM tarhAmRtaM satra kimapi pUrvasthAnAdacaladapi sthAnAntaramAkrAmadupAlambhIti sAmAnyasyApi kathaM tathAbhAvo 166 vimAvayituM zakyatAm / tasmAdamUrtatvamapi pUrvasthAnAdacalataH sAmAnyasya sthAnAntarAkramaNe 20 zaraNaM bhavituM nArhati / api ca, yadantarAlepvavartamAnamekakAlamanekeSu vartate tadanekameva, antarAlAvyApino" yugapadanekavartino'nekabhAjananiSaNNanAraGgaphalAnAmivAnekatvanAntarIyakatvAt / yat punarekaM sad yugapadanekeSu tadantarAlAni vyAmotyeva, ekasya yugapadanekavattino mandAradAmadorasyevA'ntarAlavyAptinAntarIyakatvAt / tato yadi sAmAnyamantarAlAnyanana* 52 1 sAmAnyAya // 2 * 166 saMkhyAke dve patre, tatra ekam itaH paraM 166 A patre likhiravA ghRSTa duSpaTham / / 3 sAmAnyam / / 4 diSTaM devaM pramANamasya / / 5 paryakalpIti uttareNa sambandhaH / / 6 puNyapApAnAm / / 7 AzmA / / 8 -tRtIyAntam , 'svAzrayeNa sambandhaM vinA' ityrthH||9 tApA(1)dibhiH // 10 vibhutAm / / 11 yadi asambadro'pi hetustadA vivakSitAdanyo'pi kathaM na heturitytiprsnggH|| 12 vyavadhAnena kAraNabhAvaH / / 13 vyaktigatasAmAnyapakSamAzritya // 14 '6' SaSThayantam ] || 31 2010_05
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnya-vizeSasAdhanam / bAnamAtmAzrayAnanate tadA'nekameva / aitaca kAmamanujAnImaH, prativyakti bhitrasya 'samAnA imA vyaktayaH' iti pratyayahetoH samAnapariNAmasya paramArthasato'bhyanujJAnAt / sarvagatatve cAnyatrApi tatpratyayaH syAt , samavAyabhAvAt / svatvamapi tannivandhanam / asti caikatrApi azvatva-pazutvadhIH / virodhitve cAsarvagatatvam , avikalakAraNasya kAryaniSThatvAt / gotvaM 5 vA gajatvavaikalyAyA'stu / anyonyamubhayaM vA / tataH pratyayAnutpattiH / ko vA'vizeSa vyaktInAM pakSapAtaH? athAnekatvaprasaGgapratibhayAdantarAlavyAptiriSyate tadA sarvagatatvam , sarvagatatve ca 167A sAmAnyasyA'nyatrApi parAzraye'ntarAle vA tatpratyayaH syAt , samavAyabhAvAt / gotvaM hi svAnurUpaM pratyayaM goSu samavAyAdeva janayati. sa ca samavAyo'nyatrApi gajAdAvasti sAmA- 10 nyasya samavAyasya ca vyApitvAbhyupagamAt , tato goSviva gajAdAvapi gopratyayaH syAt / nanu gotvasya gAva eva svavyaktayo na gajAdayastataH kathaM teSu gobuddhi janayedityAha svatvamapi AtmIyatvamapi tannibandhanaM sa samavAyo nibandhanaM yasya svatvasya tattathA / gotvasya hi gAvasteSu samavAyAdevAtmIyAH, samavAyazca gajAdiSvapyasti, 167B tataste'pyAtmIyA eva syuH / tatasteSvapi gobuddhiH syAt / tato yadAha-"astu vA 15 sarvagataM sAmAnyam , taca nAkAzavat sarvasaMyuktam , nApi sattAvad gotvAdyapi sarvasamavetam , kiM tarhi ? samidhimAtreNa sarvatrAsti yathA'tyantAbhAvaH / taca sarvatrApi vidyamAnaM yatraiva samavetaM tatrevopalabdhiyogyam / tena tasya samavAyyevAdhAro vyatrakabocyate / tanna jAtisaGkaro'pi" [ ] iti, tadAtmasiddhAntazraddhAlubhASitamityupekSAmarhati / yato gotvasya samAyasya ca sanidhAnaM gavAM gajAdInAM cAviziSTaM tataH kimiti 20 gotvaM goSu samavetamucyate na gajAdau ? kathaM vA vyatyayo na bhavati-gajAdau gotvaM samavetaM na goSviti / nUnamatra pAdaprasArikAto nAnyadAlambanaM sambhAvayAmaH / __ nanvadRSTavizeSa: samavAyasya vyavasthAnibandhanamasti, adRSTavizeSasAmacyA hi gopiNDa eva gotvasamavAyAH sampAdito na gajAdistato nAtiprasaGgaH iti / 168A evaM tarhi sAmAnyakalpanApi klezAyaiva, gotvAbhAve'pyadRSTavizeSavazAd gopiNDAnAmeva 25 gobuddhijananaM prati zaktatvAnna gajAdipiNDAnAm / tat sarvagatatve sAmAnyasya sama. vAyasadbhAvAdanyatrApi tatpratyayaH syAt / 1 vyaktIH / / 2 sAmAnyasyAnekatvam / / 3 sarvagatatve cAnyatrApi tatpratyayaH syAt // 4 svatvamapi tannibandhanama // 5 goSu / / 6rAzaviSANAdInAm // 2010_05
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 5 svopATIkAsahite dravyAlaGkAre dvitIye prakAze yadyapi gotvasyAzvAdAvapi samavAyo'sti tathApi teSu gauriti pratyayo na bhavati, ekatra sAmAnyadvayabuddhezyogAditi cet / na / asti caikatrApi catuSpadi azvatva-pazutvadhIH / tadyayakatra sAmAnyadvayabuddhezyogastadA azvatvapazutve dve sAmAnye kathamekatraiva dharmiNi pratyayadvayaM janayataH / tadekatrApi sAmAnyadvayabuddherdarzanAd gotvaM gajAdau samavetaM gobuddhimapi janayet / ___ syAdevam-azvatva-pazutve parasparA viruddha tata ekasminnapi pratyayadvayaM janayato na 168B gotva-gajatve tayovirodhAditi / na / virodhitve ca gotva-gajatvayoH parasparamabhyupagamyamAne'sarvagatatvaM syAt / na hyekatra sakalAzrayavyApinoviruddhayoyugapadavasthAnasambhavaH / athavA yadi gajatvena saha virodhAd gotvaM gaje gopratyayaM na janayati tadA tatra tadastItyetadapi kathaM zraddheyama , svakAryamakurvata: saccasandehAt / kutaH ? vikalakAraNasya 10 samarthasvabhAvasya hetoH kAryaniSThatvAt , kArye niSThA tAtparya tadekatAnatvaM yasya, tasya bhAvastatvam , tasmAt / gotvaM hi svAnurUpapratyayajananaM pratyavikalo hetuH, tato yadi gajAdau syAttadA'vazyaM gopratyayaM janayeta / na ca janayati, tasmAttatra nAstIti nizcIyate / nanu svavyaJjakanyaktyapekSaM gotvaM kathaM gaje gobuddhijananaM pratyavikalaM 169A syAditi / tama / samavAya nibandhanasya svatvasya gaje'pi bhAvAd gaja eva vyanako'stIti 15 na vikalatvam / ____ syAnmatam-gotvaM gajatvaM ca dvayamapi gaje samavetamastyeva / tathApi gajatvameva khAnurUpaM pratyayaM tatra janayati na gotvam , gajatvenAsya pratibaddhatvAditi / tadayuktam , nityaikarUpatvenAvicalitasvamAvasya gotvasya gaganasyeva pratibaddhamazakyatvAt / api ca, yathA gajatvena gotvaM svAnurUpapatyayajananaM prati vikalaM kriyate tathA kimiti gotvena 20 gajatvaM na kriyate / etadevAha-gotvaM vA gajatvavaikalyAyA'stviti, tatazca gaje gobuddhi revaikA syAna gajabuddhiH / 1698 athavA gotva-gajatve dve api parasparasya vaikalyaM kurutAm / tadAha-anyonyamiti / ubhayaM gotva-gajatvaM vaikalyAyAstriti pUrveNava sambandhaH / taita iti ubhayorapi gotvagajatvayoH mvAnurUpapratyayajananaM prati vaikalyAt pratyayAnutpattiH, gopratyayasya gajapratyayasya 25 ca kAraNavaikalyenA'nunpattiH syAt / 1 asti caikatrApi azvatva-pazuvadhI: // 2 virodhitve cAsarvagatatvam // 3 avikalakAraNasya kAryaniSThatvAt / / 4 casa [=caturthaH samAsaH, karmadhAraya ityarthaH] / / 4 anyonyamubhayaM yA // 6 tataH pratyayAnutpattiH // 2010_05
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 113 sAmAnya-vizeSasAdhanam / yadyapi gotva-gajatve ekatrApi stastathA'pi yadeva vyaktyA vyajyate tadeva pratyayaM janayati, nAnyat / vyaktizca prakRtyaiva gajatvamevAbhivyakti, na gotvam / tataH sarvavyApitve'pi gotvasya na doSa iti cet , na, 'ko veti, avizeSe gotva-gajatve prati vizeSAbhAve, pakSapAto bahumAna: ? gotvamapi gajavyaktI samavetaM gajatvamapi ca samavetam , kimityasau gajatvamabhivyanakti na gotvam ? sarvathA niSkAraNo'yaM 5 170A pakSapAto vyaktInAM kartuM na yuktaH / ted yadi sAmAnyaM sarvagataM syAt tadA'nyatrApi tatpratyayaH syAditi / tato yada nityaM sad yat yat pratyakAraNaM na tat tasya samavAyi, yathA ghaTaH paTasya / yat punaryasya samavAyi tadanityaM sat tatkAraNameva, yathA dravya-guNa-karmaNAM samavAyina: / anityAH sAmAnya pratyakAraNaM ca gavAdyA vyaktayaH, tato na 10 sAmAnyasamavAyinyaH / samavAyitve niyamena vyaktijanyasvaprasaGgaH, anityasamavAyino niyamena janyatvAt / sAmAnyasya sAdhyatvAnna vyAptivyabhicAra ityevaM vyaktibhyo bhimasyaikasya sAmAnyasyAghaTanAt sadRzapratyayaH prativyaktiparisamAptasadRzapariNAmanivandhana eveti siddham / samprati prastutamupasaMharati 15 tat sadbhUtasAmAnyavizeSayAhivikalpAbhAsasya vastutvam / taditi sadbhUtaH pramANAbAdhitaH sa cAso sAmAnyavizeSazca tagrAhivikalpAbhAsasya vastutvaM paramArthasatyam / sAmAnya-vizeSAtmakaM vastu paramArthasadevetyarthaH / etena parasiddhAntadUSaNadAnavyasanibhiryaduktam "sarvasyobhayarUpatve tadvizeSanirAkRteH" / codito dadhi khAdeni kimuSTra nAbhidhAvati // 1 // 1 ko vA'vizeSe vyaktInAM pakSapAtaH // 2 5' [ =tasmAt ] // 3 vyaktayaH sAmAnyasya na samavAyinyaH anityA: satyaH, sAmAnya prati akAraNatvAt / yadyadanityaM sad yat prati akAraNaM na tat tat prati samavAyi, yathA ghaTaH paTasyetyanumAnasthitiH / yadvA idamanumAnam-vivAdAdhyAsitA vyaktayo naikAntabhinna niraMzakasAmAnyasamavAyinyaH, nAnAdezasvabhAvatvAt , sarvapadArthavat // 4 satyaH // 5 atra upasaMhAre cakAraH, yathA kRtakazca 25 zabda ityatra // 6 anityasamavetasya vastuna ityarthaH / / 7'5' tasmAt ] / tat sadbhUtasAmAnya vizeSaprAhidhikalpAbhAsasya dhastutvam // 8 jainasiddhAnta // 9. ete trayaH zlokA AcAryazrIharibhadrasUribhiH anekAntajayapatAkAyAM prathame'dhikAre uddhRtAH // 10 vastunaH // 11 sAmAnyavizeSarUpatve // 12 5' [paJcamyantam ] / / 170B 2010_05
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 171A 114 svopajJaTIkAsahite dravyAlaGkAre dvitIye prakAze athAstyatizayaH kazvidyena bhedena varttate / se eva dadhi so'nyaMtra nAstItyanubhayaM param // 2 // sarvAtmatve ca bhAvAnAM bhinnau syAtAM na dhI dhvanI / "medasaMhAravAdasya tadabhAvAdasambhavaH | 3 || [ pramANavA0 1 / 183-185] syAdviSAdiSu darthinaH / modakAdyathagbhUtasAmAnyA'bhedavRttiSu || 4 || bhede cobhayarUpavastuvAdo na yujyate / bhedAbhedavikalpastu virodhenaiva bAdhitaH // 5 // vizeSarUpaM yatteSu tat pravRtterniyAmakam / pravRttiniyamo sAdhvetat kintu vastutvaM tasyaivetthaM prasajyate // 6 / " [ ] iti, 10 tat parasiddhAntarahasyAnavabodhavAdhayaiva prativyUDham / prativyakti samAptama dRza pariNAmarUpasyaiva sAmAnyasya syAdvAdaketubhirabhihitatvAt sattAyAH sattAntarA bhedAnabhyupagamAt / taduktam"na sattA sattAntaramupaiti " [ ] iti / 5 siddhasenadivAkaro'pyAha "kuMbho na jIvadatriyaM jIvo vi na hoha kuMbhadaviaM tu / 15 tamhA do vi daviA annonnavisesiauM hoMti / " [sammati 0 331] iti / tadevaM nizvayAtmano jJAnasya sAmAnyavizeSAtmaka vastuviSayatvaM prasAdhya zabdasyApi sAdhayati sa eva ca zabdaviSayaH, tato'pi tatpratyayAt / aspaSTatA svakSAvyApArAt / 20 se eva ceti / yaH sAmAnyavizeSAtmako'rtho vikalpaviSayaH sa eva ca zabdaviSamaH / zabdo'pi samevAbhidhatte / tato'pIti na kevala mindriyaja vikalpAcchandAdapi tasya sAmAnyavizeSAtmano vikalpaviSayasya pratyayAt / pratIyate hi karNakoTarATavyAM paryaTato ghaTa171B zabdAdambhodharaNa samartho ghaTaH / 1 vizeSaH || 2 uSTre // 3 buddhi-zabdau / 4 medaH pRthagbhUtaH saMhAraH saMghAta ekatvamityarthaH // 5 melApaka || 25 6 * 'os' iti atra likhitamasti / 'os' ityanena SaSThIdvivacanamatra vivakSitaM bhAti tato bheda-saMhArayo rvAdo bhedasaMhAravAda ityartho bhAti // 7 bhinnabuddhi zabdAbhAvAt // 8 ete trayaH zlokA AcAryazrIeferrafrabhiH anekAntajayapatAkAyAM prathame'dhikAre uddhRtAH / 9 viSAdyarthinaH || 10 asAdhAraNa viSatvaM nAma / 11 viSAdiSu / / 12 vizeSarUpasyaiva || 13 viziSTAH pararUpAsatyAdinA || 14 sa eva va zabdaviSayaH || 15 tato'pi tatpratyayAt // 30 2010_05
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnya-vizeSAtmakaM vastu zabdasya viSayaH / nanu yadIndriyajavikalpaviSaya eva zabdeviSayastadA kathamindriyajavijJAna iva zamdazravaNAt spaSTo / pratibhAsata iti ? ucyate-aspaSTatA tvakSAvyApArAditi / yadayaM sAmAnya vizeSAtmaka indriyajAvajJAna viSayaH zabdAdaspaSTaH pratIyate tatrendriyAvyApAga nibandhanam / vibhinnazaktIni hi karaNAni naikazaktIni / tato yathA kuNThadhArAt kuThArAdavanIruhazAkhAbhedo bhavanapi viSamacirakAlaM saprayAsaM ca bhavati, nizitAsi- 5 latAtaH punaH samaH zIghramaprayAsaM ca, tathA sAmAnya vizeSAtmakamarthamAtmA pratiyanindriyeNa karaNena spaSTaM pratyeti, zabdena punaraspaSTam / pratyetavyaH punarubhayatrApyekai eva / dRrA-''sannatAdibhiraindriyasyAbhAsabhede'pi na gocarabhedaH / arthakriyAkSamaM tu zabdAdapi tadeva samAnapariNAmAtmanAM sattvAt / nanu yaH kvacidvastuni yanpratibhAsAd vibhinna pratibhAso nAsau tenaika viSayo yathA 10 172A ghaTapratibhAsAt paTapratimAsaH / tathA ca gavi pratyakSapratimAsAd viparItapratimAsaiH zAbdaH pratyaya iti / tanna / yasmAd dUrA-5'sannatAdibhirindriyajJAnasyAbhAsabhede'pi pratibhAsabhede'pi na gocarabhedaH / dUre dUratare Asanne Asannatare cendriye'spaSTamaspaSTataraM spaSTaM spaSTataraM ca vRkSAdirarthaH pratibhAsate'tha ca sarvajJAnAnAmeka eva grAhyastavAbhimatastathA yadyapi zabdendriyotthayoniyoH spaSTatvA-'spaSTatvAbhyAmAbhAso bhidyate tathApi gocarakatvamaviruddhameva / 15 syAdevam-indriyajJAnasya dUgasannatAdibhiH spaSTatvA-'spaSTatvAbhyAmevAbhAso bhiyate 1720 nArthakriyAsamarthA 'samartharUpaparicchedena / dare Asanna vA sthito vRkSAdirindriyajJAne nijArthakriyAkSameNa rUpeNa nirvizepamevAbhAsate / arthakriyAkSamarUpaparicchedabhedena ca viSayanAnAtvaM vyavasthApyata ityAha-arthakriyA jalAdyAharaNAdikA, tasyAM kSamaM purnavastuno rUpaM zabdAdapi tadeva yadevendriyAt pratIyate / indriyAdapi ghaTo jaladhAraNAdi- 20 samarthaH pratIyate, ghaTazabdAdapi / tataH kutastaidutthayoniyoviSayavaicitryaM bhavet ? nanu zabdAt pretIyamAnasyopaplavarUpasya sAmAnyasya kuto'rthakriyAkSamatvamiti / 173A na / samAnapariNAmAtmanAM padArthAnAM sattvAt , sadRzapariNAmavanto hi padArthAH zabdasya viSayaH, te ca paramArthamantaH, tataH kathaM nArthakriyA bhavet / 16' vigrahe SaSThayantam ] || 2 utpanna vijJAna iti gamyam // 3 dravyarUpatayA eka eva / spaSTatvA- 25 spaSTatvAbhyAM dharmAbhyAM vaividhyam / / 4 '6' vigrahe SaSThayantam , yasya pratibhAsAditi bhAvaH // 5 aspaSTarUpaH // 6 dUrAsannatAdibhiraindriyasyAbhAsabhede'pi na gocarabhedaH // 7 zAne // 8 manmate spaSTatvAspaSTatve arthadhamI, paramate jJAnadharmI iti prameyArUdiH // 9 arthakriyAzamaM tu zabdAdapi tadeva / / 10 zAnAdi // 11 indriya-zabdotthayoH / / 12 baudaH // 13 asatyastha / / 2010_05
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 svopATIkAsahita dravyAladvAre nitIye prakAze yadi zabdAH paramArthasadvastuviSayAstadA khasya svabhAva ityatra vyatirekaSaSThayAH ki nibandhanam ? na khalu vyono bhinnaH svabhAvaH kazcidasti yo vyatirekavibhakta nimittaM syAt / taduktam ____"khasya svabhAvaH khatvaM cetyatra vA kiM nibandhanam / " [pramANavA 0 1168] iti / ata Aha __ yato dharmAdibhyo vyAvartate vyoma sa svabhAvaH / sa eva ca pratyayanimittam / yata iti / yena kenApi rUpeNa dharmAdharmAtmapudgalebhyo vyAvarttate vyoma pRthageva 173B dravyamiti vyapadezaM lamata ityarthaH / sa vyomnaH svabhAvaH / sa eva ceti ya evaM vijAtIyavyaktivyAvartakaH svabhAvaH sa eva pratyayasya SaSThIlakSaNasya tvasya vA 10 nimittaM hetuH / ayamartha:-avagAhadAtRtvaM nAma vyomno'sAdhAraNo dharmo'sti / dharmAzca dharmiNaH sakAzAd bhinnA-'bhinnAH / tato yadA bhedArpaNA kriyate tadA SaSThI vo vA bhavati-khasya svabhAvaH khatvamiti vA / abhedArpaNAkaraNe tu khamiti / . sarvaliGgasaGkhaye ca dArAdivastuni liGga-vacanabhedo nAtidurghaTaH, dravyasya syAdabhedAt paryAyebhyaH / ata eva zabdAnAmabhidheya- 15 bhede'pi sAmAnAdhikaraNyaM vizeSaNavizeSyatA ca / ___ yadi paramArthasadvastuviSayAH zabdAstadA kathamekasminnapyarthe'bhidheye zabdAd bahuvacanaM kathaM vA zabdasya triliGgatvamiti / atrAha-serveti / sarva liGgaM puMstrInapuMsakalakSaNaM 174A sarvA saGkhyA eka-dvi-trilakSaNA yasya tasmin dArAdivastuni, AdigrahaNAt sikatA-taTa vATAdigrahaH, liGga-vacanabhedo nAtidurghaTaH / sarvANyapi hi vastUni sarvaliGgAni sarvasAyAni 20 ceti sarvajJasidvAntaH, ekatrApi artha-vastu-mAtrAzabdaprayogAt-yathA ghaTArthaH, ghaTavastu ghaTamAtreti / na caivaM sarvazabdAnAM sarvaliGgatA / na hi vastu sarvasya zabdasya satA sarveNa rUpeNa vAcyam , api tu kasyacit kenacideva rUpeNe / yathendriyasya kasyacit kenacideva rUpeNa viSaya: zabdasyApi tathAvidha eva svabhAvo yo na sarva vasturUpamupagRhNAti anyathA zabdAntarAprayogaprasaGgaH / 25 1 sambandhaSaSThayAH // 2 khasya bhAvaH // 3 yato dharmAdibhyo vyAvartate vyoma sa svbhaassH|| 4 sa eva ca pratyayanimittam / / 5 tvapratyayo vA // 6 sarvaliGgasaGkhaye ca dArAdiSastuni liGgapaJcamabhedo nAtidurghaTaH // 7 ekasyApi bahutvam // 8 padArthe // 9 kartuH // 10 zabdasya // 11 vastu vAcyamiti sambandhaH // 2010_05
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnya-vizeSAtmakaM vastu zabdasya viSayaH / evaM ca vastumAhAtmyAcchabdazaktisvAbhAcyAca kazcicchandaH pulliGgaH, kazcit strIliGgaH, kazcinapuMsakaliGgaH, kazcit puMstrIliGgaH, kazcit punnapuMsakaliGgaH, kazcita strInapuMsakaliGgaH, kazcit triliGgaH, kazridvAcyaliGgaH, tathA kazcidekavacanAntaH, kazvid dvivacanAntaH, kazcid bahuvacanAntazca samayAnumAribhirvyavahiyate / vacanabhedaghaTane yuktimAha-dravyasyeti / paryAyebhyo dharmebhyaH syAt kathazcidabhedAd 5 174B dravyasya dharmiNa: / dravyasya hi svakIyamekatvamasti anantaparyAyAbheda nibandhana manekatvamapi / tata ekatvArpaNAyAmekavacanAntena dhaninA'bhidhIyate, anekatvArpaNAyAM tu bahuvacanAntena, yathA dharmaprajAsampanna dAre nAnyaM kurvIta, ime dArAH, eko valvajo bandhane'samathaH, ime valvajAH, ekA sikatA tailadAne'samarthA, imAH sikatA: / tasyAM sumanasi, imAH sumanasaH / samAyAM tu dinasamudAyavyaktyekatvAnekatve nibandhanam-tRtIyasyAH samAyAstu, 10 imAH smaaH| varSANAM tu dinabahutvameva-imAH varSAH / ekatvAnekatvArpaNAyAM tu vastumAhAtmya zabdazaktizca pramANam / / nanu svagataikatvArpaNAyAmekavacanAntasya paryAyAbhedalabdhAnekatvArpaNAyAM tu bahuvacanAntasya zabdasya dravye prayogo'stu, dvivacanAntasya kathaM yathA godau grAma iti / ucyate-godayohadayoradarabhavatvAd dvitvAviSTo godadhvani me upacaryate / athavA samu. 15 175A dAya-samudAthinobhadA-'bhedArpaNe dve api yugapadevAtra kRte ityarpaNAdvayagataM dvitvamAlambya grAme dvivacanAntasya dhvaneH prayogaH / tatra kecidAviSTaikavacanA yathA parasparAnyonyetaretarazabdAH / kazridAviSTadvivacano yathA godazabdaH / kecidAviSTabahuvacanA yathA varSA-maghA-'p-kRttikAzabdAH / anyeSAM tu yathAvRddhAmnAyaM vacanabhedaH / liGgaM punaryadA'rthadharmo vivakSyate tadA sarvArthAnAM sarva sadapi yathAvRddhAmnAyaM kenApi zabdena kvacit 20 kizciducyate / yadA punaH zabdadharmastadApi vRddhAmnAyApekSa eva pryogH| tasmAdekasminapi dArAdivastuni dravya-paryAyANAM kathazcidabhedanibandhano vacanabhedo ghaTata eva / 1 dravyasya syAdabhedAt paryAyebhyaH // 2 ekatvavivakSAyAm // 3 - dAgyanti dIyante vA ebhiriti dArAH puMliGgo bahuvacanAntazca / ekavacanAnto'pi dRzyate, yallakSyam-"dharmaprajAsampanne dAre nAnyaM kurvIta" [ ] iti" iti abhidhAnacintAmaNisyopajJavRttau zlo0 513 / "valvajAH puMsi bahu- 25 vacanAntaH" iti abhidhAnacintAmaNisvopakSavRttau zlo0 1194 / "ahaMpUrvikAdivarSA maghA akRttikA bahau / vA tu jalaukApsarasa: sikatA sumanaH samAH / / 9 // " iti liGgAnuzAsane strIliGgAdhikAre // 4 nanu sarvavyaparyAyArpaNAyAmekavacana dvivacane syAtAm , samA tu SaSTayadhikadinazatatrayaM bhaNyate, tatra tu kA dravya-paryAyArpaNA ityAzaGkayAha-sameti // 5 dinasamudAyakatvaM dinavyaktyanekatvaM ca ekavacana-dvivacanayornibandhanamityarthaH // 6 godazabdasya dvivacanAntasya grAmalakSaNe dravye kathaM prayogo'stu 1 / / 30 7 upacAra nirapekSo'yaM pakSaH / yataH svatantra eva saMketavazAd godazabdo viziSTe grAme vartate, dvitvasAdhane tu yuktirupanyastA // 8 dRzyatAM Ti0 3 / / 2010_05
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 176A myopajJa TIkAmahite dravyAlaGkAre dvitIye prakAze 1735 dharmadharmiNoH kathazcidapyabhedo nAsti, tayorekAntena bhedAditi cet / na / sambandhA bhAvena 'asyAmI dharmiNo dharmAH' iti vyapadezAbhAvaprasaGgAt / samavAyanimitatve ca vyapadezasyAnyatrApi prasaGgaH, samavAyasyaikanvena sarvatrApi sambhavAt / kAryakAraNabhAvasta sambandho ghaTata eva na, sahabhAvitvAt / tasmAd 'asyAmI' iti vyapadezAnyathAnupapajhyA dharmadharmiNoH kathaJcidabheda eva / aMta evaikAntAbhedo'pi nAnayorabhyupeyaH, zanda- 5 pranyayAntarANAM vaiyarthya prasaGgAcca / ekanaiva hi zabdena jJAnena vA dravyAbhedinAM dharmANAmabhidhAne paricchedane vA'paraM zabdAntaraM jJAnAntaraM vA pravarttamAnaM kimasAdhyaM sAdhayet ? ted dharmiNo dharmA na bhedino nApyabhedinaH, kiM tarhi ? syAdabhedina iti paramArthaH / aMta eveti / yata eva dravyasya syAdabhedaH paryAyemyo'ta eva nIlotpalAdidhanInAmabhidheyabhede'pi guNa-jAtibhedena sAmAnAdhikaraNyaM bhavati / bhinnanimisa prayuktasya zabda. 10 syai kasminnarthe pravRttiH sAmAnAdhikaraNyamucyate / nIlazabdo hi nIlaparyAyamabhidhatta 1768 utpalazandastu sadRzapariNAmalakSaNAmutpalatvAtim / nIlaparyAya-sadRzapariNAmau tu dravyAt kathaJcidabhedinau, tatastadabhidhAyinI dhvanI tayoH pravarttamAnau kathazcittabhinna dravye'pi pravartete iti minapratinimittayoH zabdayorekatra pravRtirastIti sAmAnAdhikaraNyaM ghaTata eva / na kevalaM sAmAnAdhikaraNyam , "vizeSaNavizepyatA ca dharmadharmiNorata eva bhavati / 15 vizeSaNavizeSyabhAve satyeva sAmAnAdhikaraNyam , vizeSaNavizeSyabhAvastu paTasya raktatva. 177A mityAdau sAmAnAdhikaraNyaM vinA'pItyasau pRthagevopapAdyate / yAvatAMzena paTAddharmiNo rakatvaM dharmo bhidyate tAvatA pRthak zabdenocyate / yAvatA cAbhinnaM tAvatA tAdAmyasambandhanibandhanA paSThI vibhaktibhavati / tasmAdamadharmiNovizeSaNa vizeSyabhAvo'pi kathazcidabhedanibandhana eva / tadevaM zabdAnAM paramArthasahastuviSayatve'pi liGga vacana medAdi 20 marvamupapadyata eva / syAnmatiH-yaH zabdAn sAmAnyena sAbhidheyAnabhimanyate taM prati 'sAmAnya vizeSAtmakaM vastu zabdasya viSayaH, dravya-paryAyANAM bhedA-bhedanibandhano vacanabhedaH' ityAdi 177B gaditaM valgutAM dadhIta, yaH punaH zabdAnAmabhidheyameva kizcimecchati taM prati januSA prati nartakIcaturAGgahArakaraNaprayAsa iva sanamapi gaditaM phalgutAmevAJcatIti / 25 atrAha1 paraH // 2 'asyAmI dharmiNo dharmAH' iti vyapadezAmAvagrasaGgAdeva // 3 dharmadharmiNoH / / 4 zAna | 5 '5' [-paJcamyantam ] // 6 ata eva zabdAnAmabhidheya bhede'pi mAmAnAdhikaraNyam // 7 nIlaguNalakSaNaM paryAyam // 8 jAtirapi paryAyo bhaNyate janamate // 9 nIlaparyAyasadRzapariNAmAbhidhAyinI // 10 nIlaparyAya-sadRzapariNAmAbhine'mjAdau dravye // 11 nanu sAmAnAdhikarabhyavicAreNeva vizeSaNavizeSya- 30 bhAvavicArasya gatasvAt kimityasau sUtreNa pRthagukta ityAzakyAha / / 2010_05
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnya-vizeSAtmakaM vastu zabdasya viSayaH / 119 na caite nirabhidheyA eva, askhalatpratyayajanakatvAt / na khalu zabdAdarthaM prapadya marIcikAsu jalamiva mithyeti jugupsate / kacid visaMvAdo'nyatrApi samaH / ne caite vicArayitavyatayA prastutAH zabdA nirabhidheyA eva, askhalatpratyayajanakatvAt / askhalato vAhyArthAvinAbhAvinaH pratyayasyotpAdakatvAt / yadi hi ghaTazabdo ghaTA- 5 bhidheyo na bhavati tadA kimiti ghaTazabdazravaNasamanantaraM ghaTArthAvinAbhAvI pratyayaH samutpadyate / tad ghaTaviSayamaskhalitaM pratyayamupajanayan ghaTadhvanirghaTAbhidheya eva / / 178 askhalitatvameva bhAvayani-nai khasviti / marIcikAsu jalamiveti vaidharmyanidarzanam / yathA hi grISme vAsareSu taruNadivasakarakaranikaravya tikarasphuTaduttamAGgo bahuvAhitAdhvA'cago marumarIcikA jalatvenAvabudhya mAnapAnAdijalakriyA aprApnuvan 'natajjalaM kintu 10 marIcikAH, tannanameSa jalapratyayo mithyA, bhrAnto'hamasmi' ityevaM nindati naivaM zabdArtha pratipadya pratipanA 'nAmumartha zabdAdahamadhigato'smi, ki tarhi ? hetvantarAt' iti zandasambhavaM bAhyArthapratyayaM jugupsate / tad bAhyArthAvinAbhAvipratyayotpAdakatvena zabdo bAhyArthAbhidheya eva / yadi zabdA bAhyArthAvinAmAvinaH kathaM tadyathaM vinA'pi kvacicchabdoccAraNaM 15 1783 dRzyate, tasmAnirabhidheyA evaita iti / atrAha-kvacid deze'vasthAyAM vA visaMvAdaH zabdasyA'nyatrApi pratyakSAdau samaH / yadyekadezavyabhicAradarzanena sarvatrApi vyabhicAra eva syAttadA marIcikAyAM jalajJAna vyabhicAri dRSTamiti sarvatrApi vyabhicAryeva syAt / atha vizuddhahetujasya pratyakSasya kacidapi vyabhicAro nAstyevetyucyate tadA''tapraNItasya zabdasyApi kvacidapyarthavyabhicAro nAstIti sa kathaprarthAvinAbhAvI neSyate ? vayaM hyApta- 25 praNItamyaiva zabdasyArthAvinAbhAvamAtiSThAmahe na sarvasya / na cAptapraNItaH zabdaH kacidapyartha vyabhicarati / nanu zabdasya kimekArthapratyAyane'nekArthapratyAyane vA shktiH| yadyekArthapratyAyane tadA sakatazatairapi tato'rthAntare pratItirna syAt , dhUmAdanagnipratItivat / athAnekArthapratyAyane tadA yugapat tato'nekArthapratItiprasaGgAt pratiniyate'rthe pravRttina syaaditi| 25 1na te nirabhidheyA eva // 2 na khalu zabdAdartha prapadya marIcikAsu jalamidha mithyeti jugupsate // 3 kvacid visaMvAdo'nyatrApi samaH // 4 * ita paraM granthakArAbhyAmeva pUrva likhitvA pazcAt [ ] IdRze koSThake nikSipya IdRzaH pAThaH parityakta: tito yadi kvacid vyabhicAradarzanena [179 A] zabdasya sarvatrAprthavyabhicAra eveSyate tadA pratyakSasyApi tathAbhAvaH prApnoti / atha nyabhicAradarzane'pi pratyakSavizeSasya prAmANyamibhyate tadA zabdasyApi 30 tathAbhAvo'stviti / / 5 ghaTAmtare / / 2010_05
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 svopATIkAsahita tavyAlaGkAre dvitIye prakAze atrAha kazcit sarvArthavAcakatve'pi yathAsaGketakSayopazamaM sarvatra pravRttiH / ___ kathaJcit sarvArthavAcakatve'pi zabdAnAM yathAsaketakSayopazamaM saGkatena kSayopazamaH saGkana kSayopazamastasyAnatikrameNa yathAsaGketakSayopazamaM pravRttirartheSu / yadyapi sarve zabdAH sarvArtha- 5 1798 vAcina eva tathApi yAvadarthapratyAyane saGkatena kSayopazamaH prabodhitaH zabdAt tAvata evArthasya pratItirbhavati / tato yasyaikArthapratyAyane saGketena kSayopazamo janitaH sa ekamartha pratyAyati, yasyAnekArthapratyAyane sa yugapadanekamapi / ata eva harizabdazravaNasamanantaraM bahavo'rthA yugapadapi pratIyante / na ca vaktavyaM yadi zabdasyArthapratyAyane svAbhAvikI zaktistadA kimiti saGketakaraNamapekSata iti / yato dhUmaH svabhAvena 10 cahnipratyAyanasamartho'pi svAvinAbhAvaparijJAnApekSo dRzyate / tad yathA dhUmaH svato vahnipratyAyanasamartho'pyavinAmAvaparijJAnamapekSate tathA zabdaH svato'rthapratyAyanasamartho'pi 180A saGketakaraNamapekSate / saGketazcaikasyApi zabdasya pratiniyato'nubhUyate, yathA mAlavAdI karkaTikAzabdasya phalavizeSa,anyatra tu yonyAm / ata eva ca sarvArthavAcakatve'pi pratiniyatasaGketavazAt pratiniyatasyaivArthasya zabdAdavagamaH / atha sarve zabdAH sarvArthavAcina 15 iti kathaM pratyeyam ? anavagatasambandhe zabda prayuktaM kamartha pratipAdayitumanena zabdaH prayukta iti zroturanekArthaviSayasandehadarzanAt / ___ tulyapariNAmeSu tulyapariNAmAnAM saGketaH-etajjAtIyA etajAtIyazabdavAcyA iti / tulyapariNAmitA ca dezAntaravartinAmapyasti / 20 samprati yathAbhUteSvartheSu yathAbhUtAnAM zabdAnAM saGkataH kriyate tadAha-tulyapariNAmeSu 180B vAcyeSu tulyapariNAmAnAM vAcakAnAM saGketaH samayo vRddhaH kriyate sajAtIyeSvartheSu sajAtIyAnA zabdAnAM saGketa: kriyata ityarthaH / saGketakaraNollavaM darzayati-etaditi / eSa prakAro yeSAM te aitajjAtIyAH / "prakAre jAtIyam" [ si0 7-2-75] iti jAtIyaH / etajAtIyA evaMvidhA ye'rthAste etajjAtIyazavdavAcyA evaM vidhazabdaviSayA bhavantItyevaM 25 sakata: zabdasyArthe kriyate / ayamartha:- ekamartha zabdaM ca pratyakSavartinametadA upadarya 1 kathaJcit sarvArthavAcakatve'pi yathAsaGketakSayopazamaM sarvatra pravRttiH // 2 7' [-saptamyantam ] // 3 tulyapariNAmeSu tulyapariNAmAnAM saMketa: // 4 etajAtIyA etajAtIyazabdavAcyA iti // 5 etacchandena // 2010_05
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnya vizeSAtmakaM vastu zabdasya viSayaH / 121 1814 'jAtIya' pratyayena cApratyakSavarttino'pyarthAn zabdAMba samIpIkRtya bAlAnAM vRdvaiH saGketaH kriyate etajAtIyA arthA etajAtIyazabdavAcyA iti / tato yadyapi pratyakSavartI zabdo'rthava dezAntare nAsti tathApi tatsadRzapariNAmena tatsadRzapariNAmasyA'nyenApi zabdenAnyasyApyarthasya pratItirbhavati. 'jAtIya 'pratyayena teyorapi saGketakA upasthApanAt pratyakSavarttizabdArthasadRza pariNAmasya dezAntaravarttinAmapi zabdArthAnAM 5 bhAvAt / tadAha- tulyapariNAmitA ca pratyakSavarttizabdArthasadRzapariNAmatraca dezAntaracinAmapi zabdArthAnAmasti / tat sadRzapariNAmeSvartheSu sadRzapariNAmAnAM zabdAnAM saGketaH kriyata iti sthitam / etena yaduktam , "zabdAH saGketitaM prAhurvyavahArAya sa smRtaH / tadA svalakSaNaM nAsti saGketasteneM taMtra na / " [ pramANavA0 1063 ] iti / 10 tat pratyuktam arthasya dravyatayA nityatvena vyavahArakAle'pi sambhavAt saGketakAlamAvizandasaharA pariNAmasyAnyasyApi zabdasya vAcakatvAbhidhAnAt / tadevaM svapakSaM vyavasthApya parapakSaM dUSayati jAtimAtre tvanarthakriyAkAriNi na saGketaH / na khalu vai vyasanameve tacchabda saGketanaM lokasya / kimu sarva evAsyArambhaH phalArtha:, 15 niSphalArambhasyopekSaNIyatvAt / na ca jAtimAtraM dAha-vAhAdAvupayujyate / vizeSApekSAyAM tu varaM satraiva saGketaH / 181B jAtIti / arthakriyAmamarthe sAmAnya vizeSAtmani vastuni zabdAnAM maGketaH, jAtimAtre tu vizeSa nirapekSe ketrale sAmAnye vAha- dohAdyarthakriyAM kartumasamarthe punarna saGketaH / patimabhidhAtuM prastAvanAM racayati-rna khalviti / khaluzabdo'vadhAraNArthaH / vai- 20 zabdaH parAkSepe / niHprayojanaM kvacittAtparya vyasanam / naiva vyasanamevaitacchabdasaGketanaM lokasya na hi lokaH phalanirapekSa evArtheSu zabdAn saGketayati / kimu kintu sarva eva 1820 naikaH kazcidasya lokasyArambho heyopAdeyavastuSu nivRtti-vRttI phalArtha:, niHprayojanArambhasyopekSaNIyatvAt / tadayamapi zabdasaGketakriyArambho lokasya saprayojana eva / na 16 1 zabdArthayoH // 2 tulyapariNAmitA va dezAntaravartinAmapyasti // saMketakAle // 4 kutaH 1 25 kSaNikasvAt svalakSaNasya // 5 kAraNena // 6 tatra svalakSaNe // 7 jAtimAtre tvanarthakriyAkAriNi na saMketaH || 8 na khalu vai vyasanameSaitacchabda saMketanaM lokasya / kimu sarva evAsyArambhaH phalArtha:, niSphalArambhasyopekSaNIyatvAt // 2010_05
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 sthopATIkAsahite draSyAlakAre dvitIye prakAze ca jAtimAtre zabdasaGkatakaraNe kAcit phalasiddhirasti / yato ne ca jAtimAtraM vizeSanirapekSaM sAmAnyameva kevalaM dAha-vAhAdAvupayujyate / na hi vaddhitvaM govaM vA vyakti nirapekSameva dAhaM vAhaM vA katuM samarthAyate / kathaM nAmAmmAcchabdAdarAmartha pratItyAya 1818 zizurvyavahArakAle etAmarthakriyAM sAdhayedityamisandhinA vRddhAH zabdAn saGketayanti / na ca jAtimAtre zabdasakate'rtha kriyA sambhavati / tato na tatra zabdasaItaH kriyate / 5 sthAdeyam-na sAmAnya eva kevale zabdasano yena tadvaiyarya syAt, kiM tarhi ? vizeSe'pi / ayaM tu vizeSa:-sAmAnyaM pradhAna vizeSo guNaH / vizeSadhArthakriyAkSama iti tUmaya siddhameveti / atrAha-vizeSeti / yadi sAmAnye zandasaGketakAle vizeSasyA pyapekSA kriyate tadA varaM tatraiva vizeSa eva zabdasaGketaH kriyatAm , ki sAmAnyA183A pekSayA / ayamAzaya:- vizeSApekSe sAmAnye zabdasananamasmAbhirapIpyate / ayaM tu 10 vizeSaH-sAmAnyavad vizeSAzo'pi pradhAnameva, sAmAnyaM ca sAzapariNAma iti / / nApyanyApohe vastuni, bhede vastuni pravRttaraghaTanAt , daNDacchedopadeze daNDinIva / abhede mudhA bAhyo bahiSkRtaH / avastutve na kiJcidabhihitam / pratyakSasiddhaM ca pravRttyAdi / anyastvAi-na sAmAnya vizeSAtmani vastuni nApi sAmAnya eva kevale zabda. 15 sakata:, ki tarhi ? vijAtIyadhyAvRttirUpe'poha iti / atrocyate / so'poho vastu vA syAdavastu vA, vastvapi svalakSaNAd mimo'mimo vA ? tatra bhinnavastupakSamadhikRtyAhanApIti / na kevalaM sAmAnya mAtre, vasturUpe'nyApohe'pi na zabdamataH / bhede vastuni pravRttaraghaTanAt , vasturUpasyApohasya vastunaH sakAzAd mede sati vastuni pravRtterasambhavAt / daNDacchedopadeze daNDinIva / yathA hi daNDaM hindhItyukte na daNDinaM chedakachinati tathA'gohA- 20 1839 midhAyizabdazrutau na svalakSaNe puruSaH pravartena, amohasya svalakSaNAdanyatvAt / anyasya zabdAt pretyaye'nyatra pravRttAvatiprasaGgAca / tatra svalakSaNAd mime vasturUpe'pohe zabda saGketaH / adha svalakSaNAdamina kriyate tena ghalakSaNe pravRttirbhavatIti / tadapyayuktam / yasmAdebhede svalakSaNAdapohasyAvyatireke'GgIkriyamANe mudhA vAyo bahiSkRtaH / yadi svalakSaNAdabhiDayohe sakUnaH kriyate tadA svalakSaNa evaM kiM na kriyate / keyaM 25 patrAntaritA murApAnakriyA ? tat svalakSaNAdabhinme'pyapAhe na zandasaGketanam / 1 na jAtimAtra zAi vAhAdAvupayujyate // 2 bhapradhAnam // 3 vizeSApekSAyAM tu varaM / tatraiva saMketaH // 4 bauddhaH // 5 nApyanyApohe vastuni // 6 anyasmAd vijAtIyAdapoho vyAvRttirUpaH, / tasmin // 7 bhayeM // 8 apoharUpasya !! 9 zAne // 10 svalakSaNe // 11 abhede mudhA bAno bahiSkRtaH // 12 bAmo ghaTapaTAdispo'rtho vahikataH zamdasa ketAviSayaH kRtaH // 30 2010_05
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAmya-vizeSAtmakaM vastu zabdasya viSayaH / 123 184A nanvapoho vastveva na bhavati tataH kA tatra bhedAbhedacinteti / avastviti / yadyapohe'vasturUpe zabdasaGketastadA vyavahArakAle zabdena na kiJcidabhihitaM syAt / tatastacchabdazravaNAnantaraM vastuni pravRtti-nivRttI na syAtAm / mA bhUtAM nAma ko doSa iti cet / ucyate-pratyakSeti / AdizabdAnivRttigrahaH / zabdazravaNAnantaramartheSu pravRttinivRttI pratyakSaprasiddha tAvadavazyAbhyupeye nApahavamahataH / tato yadi zabdo vastuviSayo 5 na syAttadA tacchravaNAdartheSu pratyakSasiddhe pravRtti-nivRttI na syAtAm / na dhavastuviSayAt SaSThendriyavikalpAd vastuni pravRtyAdi bhavati / syAnmatam-vikalpadarzita evArthe zabdasaGketa:, sa eva tacchravaNAt pratIyate, 184B tathApi vAhye pravRtti-nivRttI bhavato dRzya vikalppayoramedAvasAyAt / taduktam - " "te tu svAlambanamevArthakriyAyogyaM manyamAnA dRzya-vikalpyAvavikIkRtya pravattante"[ ]iti| 10 atrApyAha dRzya-vikalpyayorabhedAdhyavasAyenApi na bAhye pravRttiH, atulyatvAt / dRzyeti / dRzyo'rthaH svalakSaNam , vikalpyo'rthaH sAmAnyarUpo vikalpAmAsaH, tayorabhedAvasAyenA'pi na bAhye'rthakriyAsamarthe svalakSaNe pravRttiH syAt / tayodRzya-vikalpyayo- 15 ratyanta medenA'tulyatvAd visadRzatvAt / ekAnta mitrayohyabhedAdhyavasAyaH kunadhit sAha185A iyAt / na yatimugdhadhiyo'pi sImantinI-hastinyorabhedAvasAyo bhavati / na ca dRzya-vikalpyayoH sAdRzyalezo'pyasti, dRzyasyArthakriyAkAritvena paramArthasatvAt , vikalpAropitasya cArthakriyAsAmarthyarAhityenA'vastutvAt / tataH kuto dRzya-vikalpyayorabhedAbhyavasAyaH syAd yena zabdAdAropitapratItAvapi bAhya pravRtti: syAt ? tad yadya- 20 pohe vastunyavastuni vA zabdasaGkanaH kriyeta tadA zabdazravaNAt svalakSaNe pravRtti-nivRttI na syAtAm / api ca, zabdaviSayasyAlIkatvaM na zabdotthe prtyye'nubhuuyte| na hyayamalIkapratimAsaH saMvedyate / tathAtve vA bAhya vastuni pravRttinaM syAt / na vai alIkameta1 avastutve na kiJcivabhihitam // 2 sa cAsau zabdazca avasturUpApohasaMketitazabda ityarthaH // 3 25 '6' [=SaSThayantaM vidmahe / / 4 pratyakSasiddhaM ca pravRttyAdi / / 5 vikalpadarzitArthapratItAvapi / / 6 arthe / / 7 pravarttA(rtitA)raH // 8 svakIyavikalpenAlambitameva gRhItamevArthamityarthaH / / 9 dRzya-vikalpa(rUpya)yorabhedAdhyavasAyenApi na pAye pravRttiH // 10 zabdAt pratIyamAnasyArthasyetyarthaH / / 11 jnyaane|| 12 zabdotthaH pratyayaH / / 2010_05
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ pharaka sthopATIkAsahite gyAlakAre mitIye prakAze 11. dityanubhUyApyarthakriyArthI pravartate / 'anyanivRtteH sphuraNAt pravRttiriti cet / na / vidhirUpasyaiva sphuraNAt / na hIha mahIdharoddeze'gnirastIti zabdazravaNAdana mina bhavatIti vijJAnamudayate / kiM nAma ? 'agnirasti' iti / yadyapi zAnde pratyaye nivRttina pratibhAsate tathApi nivRttaH padArtho'vabhAsate / nivRttapadArthollekha eva ca nivRtyullakhaH / na hyananta vitavizeSaNA viziSTapratItiriti 5 cet, evaM tarhi zabda viSayAlIkatvAya datto jalAnaliH, nivRttasyArthakriyAkAritvena 186A paramArthasaccAt / yApi ca vyAvRttanAntarIyikA vyAvRttiH sApi nAvastu, abhAvAMzasya bhAvAMzAbhedena. vastutvAt / api ca, astvanya nivRttipratItistathA'pi bAhye pravRttirna prAmoti / na hyaSTo nAstItyeva paTArthI pravartate, api tu paTo'stIti / apaTasyaiva nivRttiriti niyamavatyA pratItau paTasattAsambhAvanayA naiSa doSa iti cet / na, 10 paiTanivRtyapratikSepe niyamasyaivAghaTanAt / tatpratikSepe vA kastato'nyaH paTavidhiH ? tasmAd bAhyapravRtyanyathAnuSapacyA zAbdaH pratyayo nAlIkaviSayaH / / ____ tadavAyaviSaye sAmAnyavizeSAtmani zabdasar3etaH / saGketitazcAbhidheyaH / samprati prastutamupasaMharati-tat tasmAdavAyaviSaye aindriyakanizcayajJAnagocare sAmAnya- 15 1868 vizeSAtmani zabdasaGketaH kriyte| sabaititazcAbhidheyaH zabdAnAM vAcyo bhavati / na hi zabdA nirabhidheyAH, tacchvaNAnantaraM bAhyArthapratItipravRtyAdidarzanAt / abhidheyaM ca nizcayajJAnagocaraH sAmAnyavizeSAtmakaM vastu, tatraiva saGketakaraNAt saketitasya cAbhidheyatvAt , sAmAnyamAtrA-pohayoH saketakaraNe'pi vaiphalyAt / etena vyApakAnupalabdhirapi pratyuktA, parokSasyaiva zabdaviSaya- 20 tvAt / yathA anumAtvAbhede'pi sva-parArthabhedaH tathA'trApi / __'eteneti zabdasya sAmAnyavizeSavastuvAcakatvena vyApakAnupalabdhirapi pratyuktA yA 1874 paraiH zAbdapratyayasya prAmANyamapApharta prayuktA, yathA ___ "prameyarUpaM hi paricchinnaM 'vastu prIpayat pramANamuktam , prameyaM ca viSayaH pramANasyeti viSayavatayA prAmANyaM vyAptam / tato ye dviSapavana bhavati na tat pramANaM 25 1 vijAtIyavyAvRtteH // 2 vijAtIyavyAvRtto paraH / / 3 na agRhItavizeSaNA vizeSye buddhiH // 4 paTAbhAvAnirAkaraNe / kimuktaM bhavati ! paTasadbhAvanizraye sati apaTasyaiva nivRttirevarUpasya niyamasya paTanam , nAnyathA / / 5 tadavAya viSaye sAmAnya vizeSAtmani zabdasaMketa: // 6 etena vyApakAnupalabdhirapi pratyuktA // 7 pratiSedhyaM zAndapratyayasya prAmANyam // 8 paricchedyarUpam // 9 zAtam // 10 sat // 11 '2' dvitIyAmtam ] // 12 1' [-prathamAntam ] // 13 jJAnam // 14 zAnam // 30 2010_05
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnya-vizeSasAdhanam / , 125 yathA vyomotpalam , pratyakSA-'numAnAmyAmanyacca vijJAnaM na viSayavaditi vyApakAmAvA" [pramANavinizcayaTIkA pR0 13 B] iti / seyaM paroktA vyApakAnupalabdhiH pratyAkhyAtA, parokSasya'va zAbdaviSayatvAt indriyAviSayasyApratyakSasthArthasya zabdotthapratyayagrAhyanvAt / zabdo hi sAmAnyavizeSAtmakavastu vAcI, tataH tadatyapratyayasya sAmAnyavizeSAtmaka vastu viSayo'sti / ayaM tu vizeSa:- 5 187B pratyakSaM sAmAnpavizeSAtmakaM vastu spaSTarUpeNa gRhAti, zAndaM tu dhyAmalarUpeNeti / tatkathaM viSayavatvasya vyApakasyAbhAvena zAbdapratyayasyAprAmANyaM syAt / __ yadaspaSTarUpeNa vastu gRhNAti tat sarva pramANamanumAnam / tato yadi zAndo'pi pratyayo'spaSTarUpeNa vastu gRhNIyAt tadA'numAnamevAsau syAt , tathA ca pratyakSamanumAnaM zAbdaM ceti prayI na sibhyediti cet , na, yetheti / yathA hi svArthAnumAna-parArthAnu- 10 mAnayoH parokSArthaviSayatvenAnumAnatvAbhede'pi vacanA-'vacanAtmakatvalakSaNenA'vAntaramedena sva-parArtha medo bhavati 'bhavacanAtmakaM svArthAnumAnam , trirUpaliGgAkhyAnalakSaNavacanAtmakaM tu parArthAnumAnam' / yad vinimaya: "anumAnaM dvidhA, svArtha trirUpAliGgato'rthadRk / [pramANavinizcayaH pR0 265 A] aMtarimastadgrahAd bhrAntirapi sambandhataH premA / [pramANavinidhayaH pR0 265 B] 15 parArthamanumAnaM tu "svadRSTArthaprakAzanam / " [pramANavinizcayaH pR0 285 A] iti / tathA'trApIti anumAna-zAndayorapi yadyapi aspaSTavastuviSayatvena parokSaviSayatvAmedastathA'pyartha-zabdaprabhavatvalakSaNAvAntaramedenAnumAna-zAbdamedo bhavati / dhUmAdilakSaNAdarthAt pauramparyeNotpabhamanyAdiviSayaM jJAnamanumAnam , zabdAt punarutpamaM bAhyArthaviSayaM zAbdara / etena yaduktam "tathA viSaya medA bhidyate pramANam / yato nimittavAn pramANabhedaH, ninimittatve'tiprasaGgAt / na cAnyanimittamupapadyate / viSayabhedazvAzritaH pareNApi pramANAnAm / 118B viSayApekSaM ca pramANamapramANaM ceti viSayApekSeNeva tenmedena bhavitavyam / tasmAd 1 vyomotpalazAna mityarthaH / / 2 zanda // 3 kRtvA // 4 jJAnam // 5 yathA'numAtvAbhede'pi sva- 25 parArthabhedaH // 6 trirUpaM lijamAkhyAyate yena vacanena sAmAnyavizeSabhAvena tad vacanaM lakSaNaM rUpaM yasya bacanasya / / 7 asvalakSaNe saamaanye|| 8 svalakSaNagrahAt // 9pAramparyeNa arthasambandhAt pramA pramANam // 10 svenAtmanA dRSTo yo'rthastasya parasmai prakAzana vacanena // 11 dhUmadarzanaM dhUmajJAnaM bhyAptismaraNaM ceti pArampayam / / 12 grAma // 13 grAhyAd viSayAt / / 14 vAdinA // 15 pramANa // 188A 20 2010_05
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthopATIkAsahita damyAlaGkAre dvitIye prakAze viSayamedamAtranimittaH pramANabhedastai dena vyAptaH / tena yat pratyakSAnumAnArthavyatiriktaviSayaM na bhavati na tattAbhyAM bhinnaM pramANam , yathA te eva pratyakSAnumAne pratyakSAnumAnAntarAbhyAM yathA yA bhrAntijJAnam , na bhavati ca pramANaM nAma pratyakSAnumAnavyatiriktaprameyamiti vyApakAbhAva eva" [pramANavinizcayaTIkA pR0 13 B-14 A] iti, . tadapi nirastam / yato nAsmAbhirviSayamedena bhedaM ucyate, ki tarhi ? svArtha parArthA- 5 numAnavat sAdhanabhedena / yathA hi svArtha-parArthe dhUmAnumAne agniviSayatvenAbhinna viSaye 139A api sAdhanabhedAd bhidyate tathA zAndA-'numAne api / viSapastu sArtha-parArthayoriveka eva / ata eva parokSatvenAnayorekatvamapISyate / apamarthaH-yadyanayoH sAdhanAbhedenaikatva. miSyate tadA'sau na siddhaH / atha viSayAmedena tadA tasmin satyapi sAdhanabhedena svArtha-pagarthavadanayo do bhaviSyati / anyathA'sau svArtha parArthayorapi na syAditi / 10 ___syAnmatam-pravRsiviSayArthopadarzakaM jJAnaM pramANam / prativiSayavArthoM niyatadeza eva sambhavani, aniyatadezasyApravRttiviSayatvAt / na ca zAbdapratyaye niyatadezo'rthaH pratimAti, zabdAdarthamAtrasyaiva pratyayAt / tat kathamasau pramANaM bhavediti / yadAha1890 "pravRttiviSayasya vyavasthApakaM pramANamiSyate / tatra satyapi bAhyenArthena sambandhe pAcyabhUtena padebhyo yaH padArthapratyaya utpadyate na tena kazcit pravRttiviSaya upasthApito 15 yena ghaTArthI kRtazcinivRtya kvacit pravarteta / tathAhi-dezavizeSasambaddha vastuni pravRttivipaye puruSaH pravartitumutsahate / na ca kenaciddezena viziSTo ghaTo ghaTazabdenopadarzita iti kathaM tasmAt pravRttiH" [ ] iti / atra nirUpyate-iha tAvacchabdAd dvau pratipAdyau-pUrva dRSTArthadezo'dRSTArthadezazca / tatra yaH pUrvamadRSTArthadeza: zabdAnuktaM cArtha svayamavagantumanalaM taM prati pratiniyatadeza 20 evArthA vAkyena bodhyate, yathA 'bho bhRtaka ! bhavanAntarbhAgAdambhaskumbhamAnaya', sa eSa bhRtako'smAdvAkyAt pratiniyatadezameva kumbhamavaiti Anayati ca, vAkyAt prati1904 niyatadezArthaviSayasyaiva pratyayasyotpAdAt / tadamunA pratyayena pratiniyatadeza evArthoM darzitaH, sa ca pravRttiviSaya eva / yaH punaH pUrva dRSTArthadezaH pratipAdyo bhavati taM pratyadhikaraNapadavizeSaNanirapekSamapi vAkyamuccAryate yathA 'ammaskumbhamAnaya' iti / sa 25 1 viSayabhedena // 2 jJAnam // 3 pratyakSAnumAnAbhyAM paricchedyo'rthaH pratyakSAdiH // 4 na bhine pramANe iti sambandhaH // 5 pramANabhedaH // 6 kriyAbhedena vyApArabhedena // 7 zandAnumAnayoH byApArAmedena // 8 arthasya // 9 zabdasya // 10 pumAMsau // 11 adhikaraNasya pratipAdakaM padamadhikaraNapadam , tadeva vizeSaNam , tasya nirapekSam // JainEducation International 2010_05
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthopATIkAsahite dravyAladvAre dvitIthe prakAze 127 ghetAvatA'pi vAkyena bhavanAntarbhAgavattinaM immamavaiti tamevAnayati ca / tadatra zAndapratyaye yadyapyadhikaraNasya pratItistadabhidhAyakakRtA nAsti tathApi prakArAntaraMkRtA'sti / 2 ca vaktavyaM 'dezAvagamaH prakArAntarakRto'yaM na zandakRtaH, zandena tvaniyatadeza evAtho'bhihitaH' iti, imbhamAnayeti vAkyAdeva dezasya smaraNAt / ayaM tu vizeSaH vAkyenAmanA kumbho'mihitI dezastu smArita iti / na ca yadarthaparijJAnaM prakArA. 5 1900 ntareNApi bhavati tadabhidhAyI ghanirucArayitumucitaH, uktArthAnAmaprayogAt / bhavadbhirapi ca yo dRSTAntopadarzakavacanamantareNApi svata eva sAdhyenAnvayavyatireko hetoravagacchati taM vidvAMsa pumAMsaM prati hetuvacanameva kevalamucyate, na dRSTAntavacanamapi, tadarthasya hetavacanenaiva gatatvAt / yat pramANavAttikam"tadbhAvahetubhAvau hi dRSTAnte tadavedinaH / 10 khyApyene, videSAM vAcyo hetureva hi kevalaH // " [pramANavArtike 1 / 28] iti / tato yatra vAkye dezapadapayogo nAsti tatrApi pratiniyatadeza evArthaH zAnda1914 pratyayena daryate, sa ca tAdRza: pravRttiviSaya eva / tataH zAndamapi jJAna pratiniyatadezArthopadarzakameva, tathA ca pramANAntaravat pramANameva / evaM tarhi yaH pUrva dRSTArthadezo na bhavati, dRSTArthadezaM pumAMsa pratyucyamAnaM ca 15 'ambhaskRmmamAnaya' iti vAkyaM taTastha eva zRNoti, tasyApyambhaHkumbhapratyayo bhavati / na cAsau pratiniyatArthopadarzakaH, dezAbhidhAyino ghanerazravaNAt , ataH kathaM pramANaM syAditi / atrApi nirUpyate-yaH pumAn pravartitukAmo bhavati taM pratyeva zAndapratyayo niyatadezamarthapradarzayA pramANaM syAt / taTasthastu pumAn pravartitukAma eva na bhavati / 191B tatastaM pratyasAkthamAtropadarzakanvenApi pramANam / 20 ___ api ca, bhavadbhirapya minAyakAryatvena zabdasya tadviSaye zAbdapratyayasya prAmANyamiSyate, na cAsAvamiprAyaH prAtiviSayaH, tataH so'pi pramANaM na syAt / tasmAcchAbdapratyayaH pravartitukAmasya puMgo niyatadezamevArtha pravRttiyogyaM darzayan pramANam / pravartitamanicchorudAsInasya punasrthamAtropadarzakatvenApi pramANam / nanu na zandebhyaH svarUpeNArthaH pratyakSavat pratibhAsate yamya pravRttiviSayatvaM syAt , 25 zandonthApitasya vikalpitasya hAnopAdAnAyogAt / 'vartamAnasya tu pRthivyAmamajanA. 1 zabda / / 2 pratyakSAdinA // 3 tAdAtmya-kAryakAraNabhAvau / / 4 tadbhAva-hetubhAvA[va]jAnataH / / 5 tadbhAvahetubhAvaviduSAM jAnatAM punaH / / 6 vivakSA / / 7 vivakSayA kAryaH zabdaH ( kAryAH zabdAH 1) vivakSA sUcayeyuH / / 8 abhiprAyaviSaye // 9 sAmAnyarUpasthAvastuna ityarthaH / / 10 zabdAt pravartamAnasya puMsaH / / 2010_05
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 sAmAnya vizeSAtmakaM vastu zabdasya viSayaH / 1924 davazyaM prAptinimittaM jJAnAntaramudyate yataH kiJcidavApyata iti / na evaM dhanumAnasyApyaprAmANyaM syAt, pratyakSavat svarUpeNApratimAsanAt / vastupravRtti prApaNAbhyAM prAmANyamiti cet, sa eSaH nyAyaH zabde'pi praguNaH / tato'pi vastuni pravRtteH prAptezca / na ca pravRttiviSayopadarzakatvAdanyaM prAmANyahetumabhyupagato'si / pravRttAvapi bAghakotthAnAd marIcikAsu jalajJAnasyevA'prAmANyaM syAt / taMtu nAsti / na jhApta- 5 vacanAdarthaM pratipadya pravarttamAno vipralamate / jJAnAntarAdavAptiH punaH pratyakSA-'numAnayorapi prAmANyamupahanti tasya tatrApi sambhavAt / 192B pravRttiviSayopaidarzakaM pramANam, pradarzite hyarthe pravarttita: puruSa: prApitasyArtham, etaca jJAnAntarAdavAptAvapi pratyakSA anumAnayorastIti cet, evaM tarhi pratyakSamapramANamastu / pravRttiviSayortho nizcito'nusaMhitArthakriyAsAmarthyatha / bAlo'pi hi yAvat 10 sa evAyamiti na pratyavamRzati tAvanoparatarudito mukhamarpayati stane / na cedebhiryaMto vyApArAna vikalpakaM kartumISTe / nizvayAnusandhAne hi vikalpavRttam, tasyaiva prAmANyaM syAt, samyag nirNayatvAda / atha svayaM vA nizcayA'nusandhAnAbhyAM jJAnamartha pravRtti-nivRttI kuryAt pareNa 1934 bA, nAsti vizeSaH, nizcayA anusandhAnayorubhayatrApi prayojakatvAt / asti vaiyairdhya 15 nAma mahAna vizeSaH / nizyena hi nizcite'numaMhite cArthe niSpAditakriye karmaNi pravarttayitura vikalpakasya vyarthaH prAmANyasamarthanAklezaH / naugRhItasyai nizcayA anusandhAne iti tamivena pramANyamityapi na naipuNam / ekatrApyarthe'nantapUrvajJAnarAzeH prAmANyAmyupagamaprasaGgAt nirvikalpakA disantAnasya taidavinAbhAvizvAta / Aloka- cakSuSorapi ca prAmANyaM syAt / nizrayA'nusandhAnayostadapekSaNAt / nizcayo'nusandadhAna: 20 pravRbhyaGgam tato'so pramANam / cakSurAloka nirvikalpakAni punaH prabhogaupayikAni / + 9 1 pratyakSalakSaNam / / 2 arthasya svarUpeNAnumAne'pratibhAnAdityarthaH / pratyakSatraditi vyadhikaraNo dRSTAntaH // 3 bAghakotthAnam || 4 jJAnAntarasya // 5 '6' [ = vigrahe SaSThayantam ] || 6 pravRttiviSayopadarzakatvam // 7 arthasya || 8 yasmAt // 9 pratyakSam || 10 '2' [ = dvitIyAntam ] // 11 nirvikalpakam // 12 '6' [ = vigrahe SaSThayantam ] // / 13 vyApAraH || 14 '5' [ = tasmAt ] // / 15 AcArya eva / / 16 paravedyaM 25 ghA || 17 pUrvadRSTArthakriyAjananasamartho'yamityanusandhAnam // 18 svayaM pareNa nirvikalpaka - vikalpayorapi // 19 svAt // 20 paraH || 21 yata eva nizvayena nizcito'nusaMhitArtho'ta eva niSpAdi[ta]kriyaH tenaiva pravRttiyogyaH kRtaH / ata evAnutrAdvAreNA'vikalpasya vyarthatA kathyate // 22 bhAvayati / / 23 paraH // 24 nirvikalpena agRhItasya aparicchinnasyArthasya // 25 nirvikalpakasya || 26 AcA[ryaH ] / / 27 pUrvopAdAnazAnasantAnAvinA // 28 'kSakSaNAt' iti azuddhaH pATho hastalikhitAdarze / / 29'5' [ = tasmAt ] // 30 30 nirvikalpaM vikalpaM pratyupAdAnakAraNam / jainamate hi savikalpasya avAyarUpasya prAmANyam, na tu avagrahasya, ekasAmayikasvAt // 32'6' [=vigrahe SaSThayantam ] / / 32 kAraNAni sahabhAvena upAdAnabhAvena ca // 2010_05
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ phara sAmAndha-vizeSasAdhanam / 1933 na copAyA upeyakakSAmavagAhante / tadarthakriyAsamarthopadarzakatvena zAbdaH pratyayaH pramANameSa / etena yadapyuktam " svayaM hi vastu kacid dRzyamAnaM nAntarIyakaM vastu tatraiva samihitamupadarzayat pravRtyaGgaM kuryAt / zabdastu yatra puruSe dRzyate na tatra sAdhyArthopasaMhAraH zakyaH katam / yatra ca pradezAdau ghaTo vyavasthitastatra zabdo na dRzyate / tena svadeze zabda: 5 pratipAdyamarthamanupasaMharama pravRttinimittIkuryAt / tathA na kazcit pradeza pratipAyenArthena viviktaM darzayet yaH parihArAtmakaprakRttiviSaya: syAt " [ ] iti, tadapi nirastam , anumAnapratItirapi hi tAvad bhitradezernadIpurAdimirapari vRSTayAdiparijJAne dRzyate / zAbdI pratItiH punaranumAnameva na bhavati, teMdasthA "vyaghikaraNAt keraNAt samunave ko doSaH ? zabdo hi karaNam / na ca karaNenApazyaM pharma 10 'pariramyaiva kriyA kartavyA / anyathA na zarIrasthaM cakSujhimarthanupadarzayet / api ca, na 194 svadeza evopasaMhArakaraNaM hetorvastUnAM pravRtyaGgIkaraNe prayojakam , api tarhi vAJchitArthakriyAsamarthArthopadarzakatvam / tacca zabdasyApyasti, tapanItArthasya hAnopAdAnayogyatvAt / tAvat siddhA pratItiH / sA ced vyadhikaraNAdapi bhavati, ko virodhaH ? yathopeyadarzanaM hyaupyikkluuptiH| na tu vyatyayaH / 15 ata evAnumAto'pi bhidyate iti / avArthe vArtikamapyAha-viditi / tAvacchandena zabdAdarthapratIto sakalalokaprasiddhayA nirvivAdatvamAha / avisaMvAdipuruSapraNItazabdenArthaH pratIyata ityayamarthaH siddha evetyarthaH / "seti pratItiH, ced vyadhikaraNAdapi bhavati, yaparthadezAd mitradezasthAdapi zabdAd bhavati, ko virodhaH ! na ko'pi / "hiryasmAt , upeyadarzanasyAnatikrameNa 20 yathopeyadarzanam , yathopeyaM dRSTaM tathaivetyarthaH, aupayikaklaptirUpAyakalpanam / na tu vyatyayaH, 194B na punaryathopayikadarzanamupeyaklaptirbhavatIti viparyayaH / agnezca pratItiH samAnAdhikaraNAdeva 1 kAryarUpaM dhUmAdi // 2 parvatAdau // 3 sAdhyamagnyAdi // 4 deze // 5 adarzayanityarthaH // 6 pUrva pravRtti prati uktam idAnI nivRtti prati vakti // 7 nivRttiviSayaH syAdityarthaH // 8 anumAnarUpA pratItirzAnaM bhinnAdhikaraNAlikAd dRzyate iti samvandhaH // 9 sati // 10.5'- tasmAt // 11 bhinnAdhikaraNAt // 12 25 sAdhakatamarUpAt zandAt // 13 AliGga ya // 14 zanda // 15 tAvat siddhA pratItiH // 19 sA ced vyadhikaraNAAdapi bhavati ko virodhaH // 17 yathopeyadarzanaM gaupayikaklaptiH // 18 samAnamadhikaraNaM parvatAdiH / / 2010_05
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 svopajJaTIkAsahite dravyAlaGkAre dvitIye prakAze dhUmAd dRSTA tataH sA tathaivAbhyupagamyate / zabdAdarthapratItistu vyadhikaraNAdapi dRSTA, tataH sA'pi tathaivAGgIkriyate / sAdhyAnusAreNaiva hi sAdhaneSu vicArapravRttayo na punaH sAdhanAnusAreNa sAdhyeSu / 1 ata eveti yata eva vyadhikaraNAdapi zabdAdarthapratItirbhavati tata evA'numAso'pi bhidyate, apeH kriyAnte yogaH, bhidyate'pItyarthaH / yAtratA zAbdamanumAnaM ca parokSArthaviSayaM 5 tAvatA na medaH / yAvatA ca vyadhikaraNAt samAnAdhikaraNAca sAdhanAt prAdurbhAvastAvatA bhedaH / tacchabdaM pRthageva pramANam / ayaM ca nyAyaH- Aptazabdo bAhyArtha - viSayaH, tatpratItau vyApAryamANatvAt cakSurvat / tatpratItau vyApAryamANatvaM tatra 195A pravarttakatvena vyAptam / sAdhyAbhAve ca tadabhAvaH syAt / na hi yo yadviSayo na bhavati sa tatra pravarttakaH / vyApakAbhAve va vyApyasya hetorapyabhAva iti vyApakAnu- 10 palabdhirvipakSe bAdhakam / dhRvad bAhyapratibaddhatvaM vA sAdhyam / atra ca bAhyArthAnvayavyatirekAnuvidhApitvena hetuvrvyAptiH / sodhyAbhAve ca tadabhAvaH syAt / na hi yo yatra sambaddhaH sa tadanvayavyatirekAnuvidhauyI / vyApakAbhAve ca vyApyasya hetorapyabhAvaH / na vai yo yadanvayavyatireko nAnuvidhatte sa tatpratyayArthe vyApAryate / itikaraNaH zabda vicArAvasAnaM pizunyati / samprati jJAnavAdAdArabhya saGkSepeNa prameyaM zlokaiH sagRhAti 1 // yagrahaNapariNatyA jAtA dhostasya vedinI / nirAkArA'pi tenArthaH pratyakSeNaiva sidhyati // azuddhajanyaM svApAdau nArthe tujjhati zuddhajam / ekopalambhaniyamaH svAbhAsajJAnajanmataH // 2 // sadRzA 'sadRzagrAhyagrAhyavAyaH prapadyate / indriyairjanitatvenA''locaneva pramANatAm // 3 // 2010_05 15 1 ata evAnumAto'pi bhidyata iti / / 2 anumAnarUpajJAnato'pi // 3 '6' [ = SaSThayantam ] // 4 '6' [ = vigrahe SaSThayantam ] // 5 bAhyArtha || 6 sAdhyasya bAhmArthaviSayatvasya pravartakatvaM prati vyApakasyAbhAve || 7 zabdasya bAhyArthapravartakatvAbhAvaH || 8 pravartakatvAbhAve ca // 9 bAhmArthamatIto vyApArtha- 25 mANasvarUpasya hetoH // 10 Aptazabdo bAhyArthapratibaddhaH, tatpratItau vyApAryamANatvAd, dhUmavaditi vA'numAnam // 11 anumAne || 12 bAhmArthapratibaddhatvAbhAve ca // 13 zabdaH // 20
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnya vizeSasAdhanam nAsatyaH pratyayaH zAbdo'skhalanAd vaJcanaM samam / sarvArthavAcakatve'pi buddhiH kAraNamIkSate // 4 // iti saGgrahazlokAH // iti dravyAlaGkAre pudgalaprakAzo dvitIyaH prakAzaH // yedityAdi / yasyArthasya grahaNapariNatyA paricchedapariNAmena jAtA dhIstasya vedinI 5 tasya prAhikA nirAkArApi bAhyArthasArUpyarahinA'pi, yato nirAkAreNApi jJAnena bAhyArthapariccheda upapadyate tena kAraNenA'o ghaTAdiH pratyakSeNaiva sidhyati / arthAstitvaM pratyakSeNaiva sidhyatItyarthaH / 1993 nanvarthAbhAve'pi jJAnamutpadyate tataH kutastasmAdarthasattAnizcaya ityAha-azuddhe tyAdi / yajjJAnaM supta-madamUJchitAdyavasthAsu bAhyArthAmAve'pi samutpadyamAnaM dRSTaM 10 tadazuddhajanyaM duSTakAraNArabdhatvena bhrAntamityarthaH, tatastena na vyabhicAraH / yat punaH zuddhakAraNajanyatvenA'bhrAntaM tadavazyamartha na vyabhicaratyeva / tadAha-nArtha tajjhati zuddhajaM zuddhahetujanyam / nanu yadi jJAnArthI bhinna vyaktI tadA kathamekopalambhaniyamo bhavedi tyAha-ekopalambhaniyama upalambhakatvaniyamaH svAbhAsajJAnajanmataH svasaMviditajJAnotpAdAd 196A bhavati / jJAnaM svasaMviditameyodayate / svasaMvedanaM ca jJAnopalambho nAnyat / 15 arthopalambho'pyarthagrahaNapariNAmasya jJAnasya tApyeNa saMvedanameva / tathA ca satyeka eva sarvadApyupalambhaH / arthagrahaNapariNAmarUpajJAnavedanasyArthopalammarUpatvAt tasyaiva ca jJAnopalammatvAt / ___tadevaM jJAnAdvaitadakSaNaM sagRhya vikalpaprAmANyavAdamupasaGgrahAti-sadRzetyAdi / sadRzaM sAmAnyarUpam , asadRzaM vyAvRttarUpam , sAmAnya vizeSarUpamityarthaH / sadRzAsadRzaM ca 20 tat grAhyaM viSayazceti vizeSaNasamAsaH / tadgrahaNazIlo avAyo nizcayajJAnaM prapadyate 1968 'pramANatAm ' iti sambandhaH / indriyajanitatvena indriyebhya utpAdAt , AlocanA nirvi kalpakaM pramANam , sA iveti yathA bAlocanendriyAnvayavyatirekAnuvidhAnAt pramANam tathA'vAyajJAnamapi / samprati zabdAnA vastuviSayatvavAdamupasaGgrahAti-'neti / zAbdaH pratyayo nAsatyaH 25 1 yadgrahaNapariNatyA jAtA dhIstasya vedinii| nirAkArApi tenArthaH pratyakSeNaiva sidhyati // 2 azuddhajanyaM svApAdau nArtha tUmmati zuddhajam / ekopalambhaniyamaH svaabhaasjnyaanjnmtH|| 3 etadeva bhAvayati // 4 '6' [ - vigrahe SaSThayantam ] // 5 sazAsadRzagrAhyavAdyavAyaH prapadyate / indriyarjanitatvenAlocaneva pramANatAm // 6 jJAnam // 7 nAsatyaH pratyayaH zAndo'skhalanAd paJcanaM samam / sarvArthavAcakatve'pi buddhiH kAraNamIkSate // iti saGgrahazlokAH // 2010_05
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 svopATIkAsahite dravyAlaGkAre / kintu satya eva, pratyayAnAM ca satyatvamarthAvinAmAvitvam , tato'rthAvinAmAvyevetyarthaH / askhalanAdanAdhitatvAdanyamicaritatvAdA / nanu kacid vyabhicAro'pi dRzyata evetyAhavaJcanaM vyabhicAraH samaM pratyakSAdi bhistulyam / yathA kvacicchAndapratyayo'thaM vyabhicarati tathA pratyakSamapi / na ca tat sarvatra nirviSayameva tathA zAbdamapIti / nanu sarve zabdA 197A bhavanmatena sarvArthavAcakAstaskathayekasmAdeva zabdAt sarvArthapratipattina bhavatIti, atro- 5 cyate-sarvArthavAcakatve'pi buddhiH sarvArthAnAM pratItiH kAraNaM sahakAripratyayamIkSate avalokayati / kAraNaM ca kSayopazamaH pUrvoditameva / yadyapyeko'pi zabdaH sarvArthavAcI tathApi yatraivArthe sakatena kSayopazamo janitastasyaiva pratIti karoti nAnyasya / ata eva yasya zabdasya bahuvartheSu saGketena kSayopazamo'jani sa bahUnAmapi pratIti janayati 1978 yathA harizabda iti / pUrvoditArthasaGgrahAya zlokAH saGgrahazlokA iti / rUpaM ca sacamatha vAdiviTaivilupta ___mitthaM' yadA sthitimanIyata pudgalAnAm / tanmA kadAcidapi pudgalatAmamI 'nau / sandIdRzan yadi bhavantitamA kRtajJAH // J0 KIXXXXXXXXXXXX iti rAmacandra-guNacandraviracitAyo svopanadravyAlaGkAsTIkAyAM dvitIyaH pudgalaprakAzaH samAptaH // 1 pUrvoktayuktibhiH // 2 '6' [= SaSThayantam ] // __ 2010_05
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha tRtIyo'kampaprakAzaH / / / ahaM / / athAkampAni / prathamaprakAze tAvadazeSadravyANAM pradhAnamAtmA svarUpabhedaiH pramANapratiSThitaH kRtaH, tadanu dvitIyaprakAze tedatyantopakArakAH pudgalAH / samprati punargati sthityavagAhadAneno- 5. bhayopakArakANAM dharmAdInAmavasaraH, tataste'pi svarUpataH pramANapratiSThitAH kriyante / tatra pratyekaparisamAptaM lakSaNamanudAhRtyaiva sarveSAmekaprakAzaprapazcanAnivandhanaM sAmAnyadharmAbhidhAyi prathamamadhikArasUtramAha-athAkampAnIti / atha dhvaniradhikArArthoM maGgalArtho vA, asmin prakAze'kampAni trINi drvyaannydhikriynte| kampanaM kampo dezAd dezAntaraprAptihetuH paryAyavizeSaH, sa yeSAM nAsti tAnyakampAni, gamanA-''gamanakriyArahitAnI- 10 tyarthaH / kampanaM ca dravyaparyAyo na punaH padArthAntaram , tathA'pratIyamAnatvAt , guNasAmAnya-vizeSa-samavAyavat / nanu ca kriyA dravyAt padArthAntaram , tadbhinalakSaNatvAd , guNAdivat , kampanaM ca kriyeti / na, kathazcidbhinnalakSaNatvasya dravyavyaktinebhirakAntAt / tathApi paidArthAntaratve dravyAdivyaktInAM padArthAntaratvaprasaGgena SaTapadArthaniyamaH kutaH syAt ? "dravyatva- 15 pratItimAtraM dravyalakSaNaM sakaladravyavyaktInAmamitram , taisya karmaNi manAgapyabhAvAt / sarvathA tadbhivalakSaNatvaM heturiti cet / na / "evamapi "dravyAt kathaJcidabhedibhiH paryAyairanaikAntikatvAt , sarvathA bhinnalakSaNatvasya paryAyarUpatAyAmapi ghaTanAt , guNakarma sAmAnya-vizeSa-samavAyAnAM paryAyalakSaNatvena dravyalakSaNAyogAt / sAmAnya-samavAyau 1 tasyAtmanaH // 2 jIva-pudgala // / maGgalArthapratipAdakazabdazravaNAdeva maGgalaM labdham , ato na yukti- 20 rupanyasyate / nanu Adau ante ca majalaM yuktaM bhavati / na / maGgalamadhyAnyapi zAstrANi bhavantIti / / 4 vyutpattivAkyam // 5 padArthAntaratvena // 6 vizeSo vaisarazyam / / 7 dravyAd bhinnalakSaNatvAt / / 8 dravyAt kriyAyAH kazcid bhinnalakSaNatvamAhosvit sarvathA vA iti vikalpadvayam / tatrAdye pakSe ucyate / pudgalebhyastAvadAkAzaM kazcid bhinnalakSaNamasti na ca tad bhinnaM dravyaM bhavati, kintu ekadravyalakSaNamadhye patati // 9 navabhivyaranekAntAt / ko'rthaH! navAnAmapi dravyANAM kathaJcida bhinnalakSaNasvamasti, tato bhinnalakSaNatve 25 padArthAntarANi syuH // 10 anekAntatve satyapi // 11 kriyAyAH // 12 dvitIyavikalpe ucyate // 13 tasya dravyalakSaNasya // 14 kriyAyAm // 15 dravyAt // 16 dravyAt sarvathA bhinnalakSaNatve'pi // 17 kathaJcidamedinAmapi paryAyANAM zeyavAdInAM bhinna lakSaNatve'pi na padArthAntaratvamiti vyabhicArI hetubhinnalakSaNasvam // 18 ubhayavAdisiH sarvayA dravyAd bhinnalakSaNaiH astitva zeyatvaprameyatvAdibhiH / / 2010_05
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 svopATIkAsahite dravyAlaGkAre tRtIye prakAze 2B kathaM paryAyau nityatvAditi cet / na / anayorapi guNa-karma-vizeSavadanityatvopagamAt / sadRzapariNAmo hi sAmAnyaM syAdvAdinAm / avizvagbhAvazca vastUnAM samavAyaH / sa cotpAda-vinAzavAneva, sadRzavyaktyutpAda-vinAzayoH sAdRzyasyApyutpAda-vinAzAnubhavAt / sAdRzyasya vyaktyantareSu darzanAnnityatvamiti cet / n| vaisadRzyasya guNasya karmaNazcaiva nityatvaprasaGgAt / naSTotpannavyaktiSu na tadeva sadRzyAdi dRzyate tato- 5 'nyasyaiva darzanAditi cet / sAdRzye'pyevaM kiM na bhavet tathApratIteravizeSAt / tato 1. dravyaparyAya eva kriyA / guNAdInAM briyAtvaprasaGga iti cet / na / tato vizeSa lakSaNasyApi saidbhAvAt / dravyasya hi dezAntaraprAptihetuH paryAyaH kriyA na sevH| sarvatra sarvadA kasmAna bhavatIti cet / na / viziSTe,vyAdyapekSatvAt tadbhAva eva bhAvAt paryAyAntaravat / kriyA-kriyAvatovibhinna pratyayagrAhyatvAt sahya-vindhyavad bheda 10 eveti cet / na / pratyakSataH kathaJcidabhinnayoreva grahaNAt / na khalu puraH prathAvantaM pumAMsamAlokayanto, lokAH kriyA-kriyAvatorbhedakAntAvabhAsi pratyakSamanubhavanti / kriyA kriyAvato'nainyA, abhinnadezatvAditi cet / na / vAtA-''tapAbhyAmabhinnadezAbhyAM "vyabhicArAt / anye tyAhuH-sarvabhAvAnAM kSaNikatvAd dezAddezAntaraprAptireva nAstIti kutaH 15 kriyAyAH sambhavaH ? taduktam " kSaNikAH sarvasaMskArA asthirANAM kutaH kriyA / "bhUrtiyaiSAM" kriyA saiva kArakaM saiva cocyate // " [ ] iti 3B na pratyakSeNa kSaNikatvasyAgrahaNAt kathaJcinnityatvasyaiva tataH pratIyamAnatvAt / sattvAditi" heturapi kazcit kSaNikatvameva sAdhayati, "ekAntakSaNikasyArthakriyA- 20 sadbhAvAbhAvAt / apare prahu :- sarvabhAvAnAM nityatvAda vicalitarUpatvena dezAddezAntaraprAptireva 1 vaisadRzyaM vizeSa :, na tu nityadravyavRttaya iti, teSAmasiddhavAnme // 2 apArthakyam // 3 '6' = vigrahe SaSThayantam ] || 4 satoH // 5 darzanAt // 6 vyaktyantare darzanAdeva // 7 yadeva vaisadRzyamavasthitAsu vyaktiSu dRzyate na tadeva naSTAdivyaktiSu dRzyata iti bhAvaH // 8 anyatvapratIteH / / 9 nanu yadi kriyA 25 dranyaparyAyastadA guNAdayo'pi dravyaparyAyatvAt kriyAH syuH // 10 guNAdibhyaH // 11 kriyAyAH // 12 na sarvaH paryAyaH kriyA / / 13 kSetrakAlabhAvAH || 14 jJAna // 15 bhinnA // 16 kriyAvantaM vinA na pRthagupalabhyate kriyeti ananyasvam / / 17 vAtAtapAvabhinnadezAvapi na ananyau iti abhinnadezavAdityayaM heturanakAntikaH / / 18 bhAvAH // 19 asthirANAM satAM bhAvAnAm / / 20 utpattiH // 21 yA eSAm // 22 dezAd dezAntaraprAptiH // 23 pratyakSAt // 24 arthakriyAkAritvarUpaH / / 25 kutH|| 26 nityAdvata- 30 vAdhinaH / JainEducation International 2010_05
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 - dharmAstikAya nirUpaNam / + A nAstIni kutaH kriyAyAH sambhava iti / etadapyekAntakSaNikapakSavad dRSyam / tasmAt kiyA bhinnAminarUpo dravyANAmeva paryAyo na punaH padArthAntaram / uktaM ca"perispandAtmako dravyaparyAyaH sampratIyate / kriyA dezAntaraprAptiheturgatyAdibhedabhRt // 1 // prayoga-visrasotpAdyA dvedhA saGkepatastu sA / prayogajA punarnAnotkSepaNAdiprabhedataH // 2 // visrasotpattikA tejovAtAmbhaHprabhRtiSviyam / sarvathA'dRSTavaicitryAt prANinAM phalabhAginAm // 3 // " [ ] iti / 'kampo'pi ca kriyA, tataH so'pi ;vyaparyAyarUpa eva / sa ca yeSAM nAsti tAnyakampAni dharmA-'dharmA-''kAzadravyANyatra prakAze'dhikRtAnIti / atha kathaM punardharmAstikAyAdayaH kamparUpaparyAyaparAGmukhA iti pratyeyam ? ucyate-AkAzAstikAyasya tAvat sarvavAdisiddhamakampatvamato nedAnI sAdhyate / dharmA-'dharmAstikAyayoH punarakampatvaM sakalajagadvathApitvAdAkAzavadeva siddham / sakalajagadvayApitvaM ca puraH prapaJcataH prasAdhayiSyata iti nAsiddho hetuH / prakRteSu paJcasu dravyeSvAkAzAntAnAM trayANAmevAkampatvavacanaM sAmarthyAjIva-pudgalAnAM sakampatvamA- 15 vedayati / nanvAtmanAM sakampatve muktAtmanAmapi prAmotIti / iSTameva, UrdhvagamanasyAnumatatvAt / na caivamadhastiryagapi vA gamanaprasaGgaH, gateranekaprakAratvAt / anyaiva hi muktAtmanAM gatiranyA ca saMsAriNAm / tadevaM trayANAmapi dharmAdInAmekaprakAzaprapazcanAnivandhanamakampatvaM sAmAnyaM dharmamephenaiva yogenAbhidhAya pratyekaparisamAptaM lakSaNamAha 20 gati-sthityupagrAhako dharmA-'dharmoM / dezAntaraprAptihetuH pariNAmo gatiH / viruddhaH sthitiH / tatpoSaka upagrAhakaH / gaitIti / jIvapudgalAnAM gatisthityorvakSyamANarUpayoryAvupagrAhako svataH pariNAmikAraNAdevotpatrayoH paripoSakAvastikAyau tau yathAsaGkhyaM dharmA-dharmoM dharmAstikAyA 'dharmAstikAyAvucyete / gatyupagrAhako dharmAstikAyaH, sthityupgraahko'dhrmaastikaayH| 25 5. atha kathamadharmAstikAyo dharmAstikAyaprakramAdAkAzavat pRthakU prakrameNaiva nAbhyadhIyateti ? 1 calanAtmakaH // 2 kriyA // 3 nanu kriyAyAH svarUpaM spaSTamatra nirNItam / prastutakampe kimAyAtamityAhakampeti // // prabhRtiSu padArtheSu, prabhRtizabdAt chAyA-tama-AtapAdigrahaH // 5 yathA pudgalAnAM gatistathA muktAtmanAmapi // 6 gatisthityupagrAhako dharmAdhamauM / SA 2010_05
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopajJaTIkAsahite vyAlaGkAre tRtIye prakAze ucyate - dharmAstikAyena saha tulyamAna- dezatvopadarzanArthaM tathA yatraiva dharmAstikAyanimittA gatistatraivA'dharmAstikAyanimittA sthitirnAnyatreti khyApanArthaM ca / tena dharmAdInAM yA sthitiH sA nAdharmAstikAyAntaranimittA kintu svata eva / tathA upagrAhakAviti kArya vizeSakathanAd dharmA-dharmayorna kiJcit kAryamastIti bruvANaH pratyAkhyAtaH / atha keyaM gatiriti ucyate dezAntareti - ekasmAddezAdanyo dezo dezAntaraM 5 tasya prAptihetuH pariNAmo jIvapudgalAnAM kathazcidabhinnaH paryAyo gatirityucyate / sthitisvarUpaM nirdizati - pUrvoditasvarUpasya gatipariNAmasya viruddho virodhI jIvapudgalAnAM pariNAmaH sthitirityucyate / virudvatvaM ca tasyAM saMtyAM gatervyuparamabhAvAt / 6 B gati - sthitI vyAkhyAyopagrAhakapadaM vyAcaSTe - tayorgati-sthityoH poSakaH svata evotpadyamAnayorupaSTambhakArI yaH sa upagrAhakaH / ayamarthaH - jIvapudgalAnAM gati - sthitI na 10 dharmA-dharmAbhyAM nirvate, kiM tarhi ? svata eva teSAM te bhavantyau tAbhyAM paripuSTiM prApyete / tato jIva- pudgalA gati-sthitInAM pariNAmikAraNaM dharmA-dharmaM punarapekSAkAraNamiti / 136 6 A 7A - etayoH pariNAmino bhAve'pi jJAnAdekhi cakSurAdau dharmA- dharmayorapekSA / na kSityAdau, khagAderviyatyapi bhAvAt, aNUnAM ca / na vAyau, tatrApi bhAvAt / na gatipUrvA sthitira- 15 dharme / kvacidabhAve'pi bhAvAcca / syAdevam - yadi jIva- pudgalebhya eva gati sthitI prAdurbhavatastadA pUryate dharmA- dharmAbhyAm, tatkAryasya prakArAntareNaiva siddhatvAditi / etayoriti gati-sthitipariNAmayoH pariNAmino' bhAve'pi pariNAmikAraNebhyo jIva- pudgalebhyaH samutpAde 'pi dharmA-'dharmayorapekSeti sambandhaH / jJAnAdekhi cakSurAdAviti sAdharmyanidarzanam / AdizabdAbhyAma- 20 dInAM kSityAdInAM ca parigrahaH / yathA jJAnAdayaH svasvapariNAmikAraNebhya AtmAdibhyaH prAdurbhAvamanubhavanto'pi cakSurAdInapekSA pratyayAnapekSante tathA yadyapi jIva- pudgalalakSaNapariNAmikAraNebhyo gati sthitI prAdurbhavatastathApi dharmA-dharmAvapekSyete / anyathA jJAnAdInAmapi cakSurAdAvapekSA na bhavet / 1 avayavasva // 2 jIvAdau // / 3 prayojana // 4 dezAntaraprAptihetuH pariNAmo gatiH || 5 viruddha: 25 sthitiH || 6 sthisyAm // 7 tatpoSaka upagrAhakaH || 8 etayoH pariNAmino bhAve'pi jJAnAderiva cakSurAdau dharmAdharmayorapekSA // 9 '5' [ = paJcamyantam ] // / 10 bIjAdutpadyamAnAnAm // 19 apekSA || 12 nimittakAraNAni // 2010_05
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmAdharmAstikAyasAdhanam / nanu gatizUnyatvAdAkAzavad dhairmA-'dhauM nAnyasya gati-sthitinibandhanam , anyathA hastAdInAmiva gatimattvaprasaGga iti / tadasaGgatam , gatizUnyasyA'nyagati-sthitikaraNa7B zaktau bAdhakapramANAbhAvAt / na khalu yo yena dharmeNa viprayuktaH sa taM dharmamanyasya kartuM na zaknotIti niyamo'sti, ajJAnasvabhAvasyApIndriyAtmani ghaTAdiviSayajJAnotpAdahetutvadarzanAt / / nanu yadi gatimancarahito'pyanyasya gati karotItyabhyupagamastadA kathaM prathamaprakAze pratyapAdi, yathA-"yadyAtmA gatimAnneSyate tadA sthUlaskandhasya dezAntaraprAptina syAd" [ ] iti / tantra, tatra hi sthUlaskandhasyAvidyamAnAyA gatenivartakatvamAtmana A uktam , tacca svayamagatimattve na sidhyatyeva / atra tu jIva-pudgalAnAM svata eva vidya mAnAyA gatelAdhAnamAtrahetutvaM dharmAstikAyasyocyate, tana svayamagatimattve'pi na 10 virudhyata iti na dossH| taduktam"AtmA hi prereko heturiSTaH kAyAdikammaNi / tRNAdikarmaNIvAmbha:-pavanAdizca sakriyaH // 1 // tathaiva dravyasAmarthyAniSkriyANAmapi svayam / / dharmAdInAM peretrA'stu kriyAkAraNamAtratA // 2 // " [ ] iti / taid gati-sthityoH pariNAmikAraNAdutA~depi dharmA-'dharmayorapekSA na duSyati / syAdevam-astu pariNAmikAraNAdanyatra gati-sthityorapekSA, pariNAmikAraNAdevaika88 smAt kAryAnutpAdAt / 'sA punarapekSA dharmA-'dharmayorviSaye, na punaranyatra kSityudakatejaHsu' ityatra na niyAmakamupalabhAmaha iti / atrAha-na kSityAdAviti / AdizabdAdudaka- 20 tejasorgrahaH / apekSetyanuvartate / dharmA-'dharmayoviSaye'pekSA, na punaH kSityudakatejaHsu, kheMgAdeviyatyapi gati-sthityorbhAvAt / etayorityanuvarttate / khagAH pakSiNaH / AdizabdAt prabhaanotatRNantUlAdInAM devAdInAM ca grahaH / yadi hi gati-sthityoH kSityudakatejAMsyapekSAkAraNAni bhaveyustadA "te gaganacAriNAM na bhavetAmeva / na hi 9 A gagane kSityAdayaH sambhavantIti dharmA-'dharmAvevApekSAkaraNe, na kssityaadyH| 25 1 anumAnamidam / / 2 yo gatimAn dRSTaH sa gateH sthitezca hesudRSTaH / na caitau gatimantau iti pRcchayate // 3 kAraNam // 4 gatisthitinibandhanatve / / 5 dharmAdharmayoH // 6 jIve // 7 dehasya // 8 sthUlaskandhaM prati / / * AtmA kAyAdikriyAyAM prerako hetuH san sakriya iSTa iti sambandhaH // 10 gatilakSaNe // 11 vastu ni / 12 na tu nirvatakatvam // 13 '5' [-tasmAt ] // 14 sati // 15 jIva-pudgalalakSaNAt // 16 anya. padArthaviSaye // 17 karyoH / / 18 khagAderSiyatyapi bhAvAt // 19 pUrvasUtrAdetayoriti padamanuvartate, 30 tena gatisthirayoriti vyAkhyAtam // 20 gati-sthitI // 15 2010_05
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 svopajhaTIkAsahite dravyAlaGkAre tRtIye prakAze syAdevam-'sUkSmAH kSityAdayo'ntarikSe'pi sambhavantyeva, tatastanivandhane gatisthitI taMtra bhaviSyata iti / atrAha-aNUnAM ceti / etayorbhAvAditi cAtrApi smaryate / aNuskandhAnAM paramANUnAM vA gati-sthityoviyatyapi bhAvAt / na kevalaM khagAderaNUnAM ceti cArthaH / kSityudakatejasAmaNavo'pi vyomni bhrAmyanti tiSThanti ca, yadi ca gati-sthitI kSityAdyapekSe syAtAM tadA teSAM kathaM syAtAm ? na hi tatrApare 5 pariNAmikAraNaM kSityAdayaH santi ye'pekSAkAraNaM syuH / / syAnmatam-aNavaH parasparAmantarikSepekSAkAraNaM bhaviSyantIti / tanna / yataH 9 B kiM gacchatA sarveSAM sarve tiSThanto hetavastiSThatAM ca sarveSAM sarve gacchantaH paramANavaH, Aho tiSThatAM tiSThantaH sarve gacchatAM gacchanta iti ? tatrAdyapakSakakSIkaraNe itaretarAzrayadoSaH / gamanakriyAprAdurbhAve hi sthAnakriyA, sthAnakriyAprAdurbhAve ca gamanakriyeti / 10 dvitIyapakSe'pyayameva doSaH, "ekasthAnasyaikagamanasya cAparasthAna-gamananAntarIyakatvAt / ___mA bhUttarhi kSityAdAvapekSA, vAyau bhaviSyatIti / atrApyAha- na vAyAviti / apekSeti yogaH / tatrApi vAyAvapi bhAvAt etayogati-sthityoH / yadi jIvapudgalAnAM gati-sthityo yurapekSAkAraNamucyate tadA vAyurapi bhramati tiSThati ca, tatastasya gati-sthityorapekSAkAraNaM vaktavyaM syAt , sarvatra gati-sthityoH pariNAmikAraNAdanyasyA- 15 100 pekSAkAraNasyApekSaNIyatvAt / tasmAdyau gatvA na tiSThataH sthitvA ca na gacchatastanivandhane eva jIva-pudgalAnAM gati-sthitI vAcye, tAdRzau ca dharmA-dharmAstikAyAveva, nAnyo / nanu yathA vAyogati-sthityoraparamapekSAkAraNaM mRgyate tathA'dhairmAstikAyasyApi sthiteraparamapekSAkAraNaM mRgyam , tathA cAnavasthA / athAdharmAstikAyasthitiH pari NAmikAraNamAtrAdeva bhavati nApekSAkAraNamavalambate tathA vAyorapi gati-sthitI pari- 20 10 B NAmikAraNamAtranibandhane bhaviSyataH, vAyuH punaraparagati-sthityorapekSAkAraNaM bhaviSya tIti / ucyate-'neti / yeyamadharmAstikAye sthiti sau gatipUrvA, gatyuttarakAlabhAvinI na bhavati / adharmAstikAyo na gatvA sthitaH, kintu sarvadApi sthita ityarthaH / yaiva hi gativirAme sati padArthAnAM sthitiH kAdAcitkI sA'smAmirapekSAkAraNA1 "suhumA ya savvaloe" [ ] iti bhavasiddhAntaH // 2 AkAze // 3 gatisthityoH // 4 alpa || 25 5 kSityudakatejo'NUnAm / / 6 gatisthitI // 7 sarve hetavaH // 8 iti vikalpadvayam // 9 setsyati // 10 ekasya sthAnaM tasya / / 11 tatrApi bhAvAt // 12 udaramadhyAdau // 13 vAyoH // 15 dharmAstikAyasya sthitiradharmAstikAyAdapi syAdityapi saMbhAvyateti sa nopAttaH / pArizeSyAdadharmAstikAya evopAttaH // 15 na gatipUrvA sthitiradharme // 2010_05
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmAdharmAstikApasAdhanam / pekSiNIti gIyate, yA punaH sarvakAlabhAvinI gatinirapekSA sthitiH sApekSAkAraNanirapekSA11A 'pi pariNAmakAraNamAtrAdeva bhavati, sarvakAlabhAvinI gatinirapekSA cAdharmAstikAya sthitiH, tataH sA pariNAmikAraNamAtrabhAvinyapi na virudhyate / vAyoH punargati-sthitI parasparApekSiNyau kAdAcitkyau, tataH pariNAmakAraNAdanye apyapekSAkAraNe apekSyete / nanu yathA jJAnaM yugapadAtmanaH parasya ca vedakaM tathA vAyurAtma-paragati- 5 sthityorapekSAkAraNamastu,kiM dharmA-'dharmAbhyAmiti ? tanna, vAyurhi tAvadAtmagati-sthityoH pariNAmikAraNam , sa tadAnImeva kathamapekSAkAraNaM syAt , 'ekagocarayorekaidA tayo virodhAt / na kevalaM tatrApi bhAvAd vAyo nApekSA, tathA kvacidabhAve'pi bhAvAJca, kacidatigupile pradeze pAyorabhAve'pi padArthAnAM gatisthatI dRzyate / na ca yo yadabhAve'pi bhavati sa tatkAryamiti vyavahatu zakyaH / tato vAyoH svayamapi gati-sthitimaccAt 10 tadabhAve'pi ca kvacidanyeSAM gati-sthitidarzanAnAsau gati-sthityorapekSAkAraNaM bhavati / mA bhUt kSityAdau vAyo vA'pekSA gati-sthitimancAt ,AkAze punarastu, 11B tasyAnyonyApekSagati-sthitirahitatvAditi / atrAha-- nApyAkAze, lokAlokavibhAgasyAbhAvaprasaGgAt , tasya tannibandhanatvAt / jIva-pudgalasadbhAve kAlasyApi sadbhAvaH syAt , tatkA- 15 ryANAM tatrApekSaNAt / na ca tadabhAvaH, sAvadhitvAllokasya / anyathA saMsthAnAbhAvaH // nApyAkAze [ii]ti| apekSeti padaM smryte| jIva-pudgalAnAM gati-sthityo kAze'pekSA, nAkAzo'pekSAkAraNam , lokAlokavibhAgasyAbhAvaprasaGgAt / yadyAkAzo jIva-pudgalagatisthitInAmapekSAkAraNaM syAttadA yo'yaM loke 'etAvAllokastataH paramalokaH' ityevaM vibhAgo 20 vivekaH prasiddho'sti tasyAbhAvaH syAt / yasmAt tasyeti lokAlokavibhAgasya tannibandhanatvAt , te jIva-pudgalagati-sthitI nibandhanaM nimittaM yasya tasya bhAvastattvaM tasmAt / yAvatyAkAzadeze jIva-pudgalA gantuM sthAtuM ca zaknuvanti sa loko'nyaH 1 vAyugatagatisthirayoH // 2 eko gatisthitilakSaNo viSayo yayoH pariNAmakAraNApekSAkAraNatvayoH // 3 ekadA ekakAlaM bhinnaviSaye pariNAmakAraNApekSAkAraNe na virudhyete iti ekagocarayoriti vizeSaNam // 4 pariNAma- 25 kAraNApekSAkAraNatvayoH // 5 ekakArya prati ekadA ekasyaiva katham 1 / / 6 tatrApi vAyo gatisthityorbhAvAt // 7 vAyuH // 8 svayaM kSityAdInAM gatisthitimattvAt // 9 * 'AkAze' ityataH paraM kAnicidakSarANi likhitvA SaSTAni, tatazca paraM ti' iti akSaraM vartate, ato'smAbhiH [] iti pUritam // 1. * vAlloka' iti hastalikhitAdarza pAThaH / evamane pR. 140 50 4 madhye'pi // 11 tasya tannibandhanatvAt / / 2010_05
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 svopATIkAsahite dravyAlaGkAre tRtIye prakAze punaraloka ityevaM lokAlokavibhAgastAvadavatasthe / yadA tvapekSAkAraNaM gati-sthityorA124 kAzastadA tasya lokAvadheH parato'pi bhAvAttatrApi jIva-pudgalAnAM gati-sthitI bhave tAm , tathA ca parabhAgo'pi lokaH syAdityalokakiMvadantI samucchedamaznuvIta / asmAkaM tu yAvatyAkAze 'nimittasadbhAvAjIva-pudgalAnAM gati-sthitI tAvAllokastataH paramaloka iti na lokAlokavibhAgAbhAvaprasaGgaH / syAdevam-na jIva-pudgalagati-sthitikRto lokAlokavibhAgaH, kiM tarhi ? kAlakRtaH, na cAsAvaloke'sti, tato nAlokasya lokatvaprasaGgena lokAlokAbhAvaprasaGgo 120 bhavatIti / ucyate-'jIveti, jIva-pudgalAnAM gati-sthiti nimittAkAzaMsannidhAnenA' loke'pi sadbhAve sadbhAvAbhyupagame kAlasyApi sadbhAvaH sattA syAt / tatkAryANAM teSAM jIva-pudgalAnAM yAni kAryANi "teSAM tatra tasmin bhavadabhyupete kAladravye'pekSaNA- 10 khetoH / gati-sthitinimittAkAzadezasannidhAnenAloke'pi bhavadamiprAyeNa jIva-pagalAH santi, teSAM ca kAryANi bhavasiddhAnte svatantrakAladravyApekSANyeva, na cAtivyavahitaM vastu kAraNaM bhavitumarhati / tato jIva-pudgalakAryabhAvAnyathA'nupapacyA'loke'pi kAla dravyeNa bhAvyam / yatra ca kAladravyaM sa loka eva / tataH kAlanimitte'pi lokaH13 lokavibhAge jIva-pudgalagati-sthityo kAze'pekSAyAM satyAM lokAlokavibhAgAbhAva- 15 prasaGgo'saGga eveti / mA bhUdvibhAgaH, kiM nachidyata iti cet / na / na ca tadabhAvaH / na ca tasya lokAlokavibhAgasyA'bhAvaH, sAvadhitvAllokamya samaryAdatvAllokasya, loko hi saeNmaryAdaH, tato'vazyena lokamaryAdApareNA'lokena bhAvyam / tathA ca lokAlokavibhAgaH siddhaH / anyatheti yadi lokaH sAvadhirneSyate tadA saMsthAnAbhAvaH, lokasya yat 20 saMsthAnaM gaditaM tasyAbhAvaH syAt / yo hi saMsthAnavAn sa sAvadhidRSTo yathA mahIdharaH, yaH punarniravadhiH sa saMsthAnazUnyo yathA vyoma / tato yadi loko'pi niravadhireva syAttadA vyomavadapetasaMsthAna eva syAt / tasmAt saMsthAnAnyathAnupa13B patyA lokaH sAvadhireva / tathA ca lokAlokavibhAgo'styeva / sannapi cAsau yadi jIva-pudgalagati-sthityorAkAze'pekSocyate tadA na prAmotIti sthitam / 25 1 dharmAdharmanimitta // 2 kAlaH // 3 vibhAgAbhAva ityarthaH // 4 jIvapudgalasadbhAve kAlasyApi sadbhAvaH syAt / / 5 '6' [vigrahe SaSThayantam // 6 tatkAryANAM tatrApekSaNAt / / 7 teSAM jIvapudralAnAm // 8 kAladravyaviSaye // 9 nanu lokAkAzasthita eva kAlo'lokAkAzagatAnoM jIvapudgalAnAM kAryasya nimittaM syAdityAha / / 10 '6' [-vigrahe SaSThayantam] // 11 bhavana // 12 viSaye / / 13 askhlitH|| 14 sarvadarzanibhiraGgIkriyate samaryAdAvena / / 15 anyathA saMsthAnAbhAvaH // in 2010_05
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmAdharmAstikAyasAdhanam / 141 tata eva na zubhAzubhayoH, avyApakayostannibandhanave sarvatra tatprasaGgAt , mukteSvapi bhAvAcca, na hi tadgati-sthitI puruSAnupakurutaH / teta eveti lokAlokavibhAgAbhAvaprasaGgAdeva na zubhA-'zubhayoH puNyA-'puNyayorapekSeti sambandhaH / jIva-pudgalagati-sthityoH zubhA-zubhe Apa nApekSAkAraNam / 5 avyApakayoniyatadezasthayoH zubhA-zubhayoH tannibandhanatve tayorgati-sthityonimittatve sati sarvatra loke'loke ca tatprasaGgAt tayorgati-sthityoH prasaGgAt / yathA hi zubhAzubhe niyatadezasthe svajIvAnAM svajIvopakAriNAM pudgalAnAM ca sarvatra loke gatisthitI kurutastathA lokamaryAdApare'loke'pi kurutAM niyatadezasthatvasyobhayatrApi HA tulyatvAt / yatra ca jIva-pudgalAnAM gati-sthitI sa lokaH / tato'lokasyApi 10 lokatvaprasaGgena lokAlokavibhAgAbhAvaH prAmoti / asti ca lokAlokavibhAgaH / tato na jIva-pudgalagati-sthityoH zubhA-'zubhayorapekSA,kiM tarhi? dharmA-'dharmAstikAyayoH / na kevalaM lokAlokavibhAgAbhAvaprasaGgAjIva-pudgalagati-sthityorna zubhA-'zubhayorapakSA, tathA mukteSvapi bhAvAcca na tayorapekSeti, muktAtmAno'pyAyuSprakSaye satyamumasAraM saMsAra 14 vihAryakAntikAtyantikasukhasudhAnidhAnAspadaM paramaM padaM prayAnti, prayAtAzca prayAtA- 15 vadhi kAlamavasthAnamAvaghnanti / tato yadi gati-sthitI zubhA-'zubhApekSe syAtAM tadA muktAtmasu na syAtAm / 'hiryasmAnna tadgati-sthitI teSAM muktAtmanAM gati-sthitI puruSAn saMsAryAtmana upakurutaH / muktAtmanAM tAvadAtmIye zubhA-'zubhe muktatvAdeva na stastataH pudgalAnAbhiva gati-sthitI saMsAryAtmasambandhizubhA-'zubhanibandhane vaacye| tatra pudgalAnAM saMsAryAtmasambandhizubhA-'zubhanibandhane gati-sthitI yukte, saMsAryAtma- 20 prayojaneDu pudgalAnAmupakAritvAt / muktAtmanAM punarna yukte / na hi teSAmUddha gatiHA sthitI saMsAryAtmanAM kazcita puruSArthamAvahataH / tadyadi gati-sthitI zubhA-'zubhApekSe kakSIkriyete tadA muktAtmanAM te na prApnutaH, svakIyayoH zubhA-zubhayorabhAvAt saMsAryAtmasambandhinostvanupakArakatvenA'ddheitutvAt / tato lokAlokavibhAgAbhAvaprasaGgAd muktAtmanAM gati-sthityoraghaTanAca na jIva-pudgalagati-sthityoH zubhA-'zubhayorapekSA / 25 1 tata eva na zubhAzubhayoH, avyApakayostannibandhanatve sarvatra tatprasaGgAt // 2 loke'loke ca || 3 zubhAzubhayoH // 4 na hi muktAtmanAM zubhAzubhe sta iti bhAvaH // 5 na hi tadgatisthitI puruSAnupakurutaH // 6 gatisthityahetutvAdityarthaH // 2010_05
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 stropATIkAsahite dravyAlaGkAre tRtIye prakAze nApyAloka-tamasoH, pratyekamubhayAbhAve'pi bhAvAt / vizeSAvyabhicAre'pi sAmAnya vyabhicAri / tadeva ca pakSaH / gatisthitimattvAcca / evaM tAloka-tamasorapekSA bhaviSyatIti / n| nApyAloka-tamasoH, pratyekamubhayAbhAve'pi bhAvAt / apekSeti sambadhyate / pratyekamubhayorAloka-tamasorabhAve'pi bhAvAt jI-5 pudgalagati-sthityoH, divA tamo'bhAve'pi gati-sthitI bhavato rAtrau punarAlokAbhAve'pi ca / na ca yad yadabhAve'pi bhavati tat tasya kAryamiti vyavahattuM zakyam / syAdevam-ye divA gati-sthitI te Alokanibandhane, ye punA-rAtrau te tamo nibandhane, tat kuto vyabhicAra iti ? atrocyate-'vizeSAvyabhicAre'pi divArAtrivizeSaNaviziSTayorgati-sthityoH svakAraNAloka-tamo'vyabhicAre'pi sAmAnya vyabhicAri, divA- 10 rAtrivizeSaNanirapekSaM gati-sthitisAmAnyamAloka-tamasI vyabhicarati / nirvizeSaNaM gati-sthitisAmAnyaM pratyekamAloka-tamasorabhAve'pi bhavatItyarthaH / nanu vyabhicaratu sAmAnyam , vizeSaH punaravyabhicAryeveti / na / tadeva ca 16. pakSaH / nirvizeSaNaM gati-sthitisAmAnyaM pakSaH sAdhyadharmI, sAmAnyayorjIva-pudgalAnAM gati-sthityoH kAraNAntarApekSatvamasmAbhiH sAdhyate, na punrdivaa-raatrivishessnnvishissttyoH| / / tayozca vyabhicAro'styeva / na kevalaM pratyekamubhayAbhAve bhAvAnAloka-tamasorapekSA, tathA gati-sthitimattvAcca / tathAhi-Aloka-tamasoH pudgalatvena parasparApekSe gati-sthitI vidyate, tato yadi gati-sthityorapekSAkAraNamAloka-tamasI syAtAM tadA ye Aloka-tamasoreva gati-sthitI 16B tayorapare Aloka-tamasI kAraNAntaraM mRgye, tathA cAnavasthA / tasmAt sarvasyApi 20 vastujAtasya jIva-pudgalagati-sthitI pratyapekSAkAraNatvAghaTanAddharmA-dharmAstikAyAveva sadA samihitau vyApinau sarvasAdhAraNAvapekSAkAraNamiti sthitam / ye tvAhurIzvara eva jIva-pudgalagati-sthitInAmapekSAkAraNamiti te IzvarasadbhAvanirAkAreNaiva nirAcakrire iti na tadartha sUtrasamArambhasaMrambho vyadhAyi / nanu yadi dharmAdharmAstikAyau vyApinau sadA sannihitau gati-sthityorapekSA- 25 kAraNaM tadA kimiti te sadA na prAdustaH, na khalvavikalakAraNasya kAryasya kAla17. kSepo yukta iti / atrAha 1 vizeSAvyabhicAre'pi sAmAnya vyabhicAri // 2 gatipUrvikA sthitiH, sthitipUrvikA gatirityarthaH // 3 niSedhenaiva // 2010_05
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 543 ___10 dharmAdharmAstikAyasAdhanam / sadA sannidhAne'pi etayoH svato gati-sthitipariNAminAmevopagrAhakatvAnna sadA bhAvaH / sadA sannidhAne'pyetayordhamA-'dharmAstikAyayoH, AvRtyai(ya)vaitayorgatisthityorna sadA bhAvo na sarvadA bhAva iti sambandhaH / svataH svabhAvato gati-sthitipariNAminAmeva jIva-pudgalAnAmupagrAhakatvAdupaSTambhakatvAt / etayorityatrApi smayate / etayodharmA- 5 'dharmAstikAyayogati-sthityozca / yadyapi gati-sthityorapekSAkAraNaM dharmA-'dharmAstibhaD kAyAvatipriyamitramivAhanizaM jIva-pudgalAnAmupazalyavartinI tathApi na "te teSAM sadA bhavataH, svataH pariNAmikAraNAd bhavantyoreva gati-sthityordharmA-'dharmAstikAyayospaSTambhamAtrakAritvAt / dharmA-'dharmAstikAyau hi gatisthitI svato bhavantyAvupaembhayataH, na punarutpAdaparAGmukhe haThAdutpAdayataH / / syAnmatam-gati-sthityordvayorapyapekSAkAraNameka eva dharmAstikAyo'dharmAstikAyo cA bhavatu, pUryate dravyadvayakalpanayeti / atrAha na caika evobhayakAryaH, dharmA-'dharmavibhAgAbhAvaprasaGgAt / eka eva hyanyatarastattatpratyayasannidhAnataH sukha-duHkhahetuH syAt / nai caika eva dharmAstikAyo'dharmAstikAyo vobhayaM gati-sthitilakSaNaM kArya 15 yasya sa ubhayakAryaH, dharmA-'dharmavibhAgAbhAvaprasaGgAt , dharmAdharmayoH puNya-pApayovibhAgo viveko .. yastasyA'bhAvaprasaGgAt / 'hiryasmAdeka evA'nyataro dharmA-'dharmayormadhyAt tattatpratyayasanni dhAnatastasya tasya sukhahetoHkhaheto; sahakAriNaH sAmIpyena sukha-duHkhahetuH syAt / yadi dharmAstikAyA-'dharmAstikAyayormadhyAdeka eva gati sthitiM ca kuryAditi dvayakalpanAvaiyayaM tadA puNya-pApayorapi madhyAdekaM puNyaM pApaM vA kiJcit tattatsahakAri- 20 sannidhAnavazenA''tmanAM sukhaM duHkhaM ca kuryAditi tayorapi dvitvakalpanAvaiyarthya prAmoti / tad yathA parasparaminnakAryakartRtvena puNyA-'puNyayoH pArthakyena kalpanaM tathA dharmA-'dharmAstikAyayorapi / tatsakRta sarvArthagati-sthityanugrAhako lokA- lokavyavasthAhetU dharmA-'dharmAstikAyau siddhau / AgamAcca / amUrtatvAdayastaddharmA iti| 25 1 sadA sannidhAne'pyetayoH svato gati-sthitipariNAminAmedhopagrAhakatvAnna sadA bhAvaH // 2 gatisthitI // 3 na caika evobhayakAryaH // 4 paka pava jhanyatarastattatpratyayasannidhAnataH sukha-duHkhahetuH syAt // 2010_05
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 19A sthopATIkAsahite yAlaGkAre tRtIye prakAze samprati tedityAdinA dharmA-dharmAstikAyasattAsAdhakamanumAnaM pizunayannupasaMhAra18 mAha-tat tasmAt sakRdekakAlaM sarvArthAnAmazeSANAmapi jIva-pudgalAnAM ye gati-sthitI tayoranugrAhakAvupaSTambhakI lokAlokayoryA vyavasthA vibhAgastasyA hetU kAraNe dharmAdharmAstikAyau siddhau pramANena pratiSThitau, tathAhi-vivAdApannAH sakalajIva-pudgalAzrayAH sakRd gatayaH sAdhAraNabAhyanimittApekSAH, yugapadbhAvigatitvAt , ekasaraHsalilAzrayA-5 nekamatsyAdigativat / tathA sakalajIva-pudgalasthitayaH sAdhAraNabAhyanimittApekSAH; yugapadbhAvisthititvAt , ekakuNDAzrayAnekakavacAdisthitivat / yacca gati-sthityoH sAdhAraNaM nimittaM sa dharmo'dharmazva, anyasya padArtharAzeH pUrvameva pratyAkhyAtatvAt / na kevalaM pUrvoditayuktikalApAddharmA-'dharmAstikAyau siddhau, AgamAcca siddhau, AgamAdAptapuruSapraNItavacanAt / atIndriyANAM hi padArthAnAM sattAzraddhAne nAsapuruSa- 10 praNItavacanAt paramArthato'nyat pramANaM zaraNamarvAgdRzAmasti / yadetAH punaH pUrvoditA yuktayastAH kevalamAgamagajendrasya prativAdi dviradAna dalayatastalavargapratinidhaya eva / AgamazcAyam "dhammatthikAe NaM bhaMte ! jIvANaM kiM pavattai ? goyamA! dhammatthikAe NaM jIvANaM AgamaNa-gamaNa-bhAsa-ummesa maNajoge vayajoge kAyajoge, je Avane tappagArA calA 15 bhAvA savve te dhammatthikAe pavattaMti / gailakSaNe NaM dhammatthikAe / ahammathikAe NaM jIvANaM kiM pavattai ? goyamA! ahamathikAe NaM jIvANaM ThANanisIyaNa-tuyaTTaNa maNassa ya egattIbhAvakaraNayA, je Avane tappagArA thirA bhAvA savve te ahammatthikAe pavataMti / ThANalakSaNe NaM ahammatthikAe" [bhaMgavatIsUtre 13 / 4 / 24-25] iti / tasya ca prAmANyaM prathamaprakAzaprasAdhitaprAmANyapahINAzeSakaluSapuruSapraNItatvAdavagantavyam / 1 tat sakRt sarvArthagati-sthityanugrAhako lokAlokavyavasthAhetU dharmAdharmAstikAyau siddhau / / 2 '6' vigrahe SaSThayantam ] // 3 . "pravartanadvAre AgamaNa-gamaNetyAdi / Agamana-gamane pratIte, bhASA vyaktavacanam , 'bhASa vyaktAyAM vAci' [pA0 dhA0 396] iti vacanAt / unmeSo'kSivyApAravizeSaH / manoyoga-vAgayoga-kAyayogA: pratItA eva / teSAM ca dvandvaH, tataste / iha ca manoyogAdayaH 25 sAmAnyarUpAH, AgamanAdayastu tadvizeSA iti bhedenopAttAH, bhavati ca sAmAnyagrahaNe'pi vizeSagrahaNaM tatsvarUpopadarzanArthamiti / je yAvanna tahappagAra tti ye cApyanye AgamanAdibhyo'pare tathAprakArA AgamanAdisadRzAH bhramaNa-calanAdayaH calA bhAva tti calasvabhAvAH paryAyAH sarve te dharmAstikAye sati pravartante |kut ityAha-gailakkhaNe Na dhammatthikAe ti / ThANa-nisIyaNa-tuyaTTaNa tti kAyotsargAsanazayanAni, prathamAbahuvacanalopadarzanAt / tathA manasazca anekatvasya ekatvasya bhavanamekaravIbhAvaH, tasya yat karaNaM tattathA" 38 iti bhagavatIsutrasya abhayadevasariviracitAyAM vRttau // 2010_05
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 AkAzAstikAyasAdhanam / 145 tadevaM dharmAdharmAstikAyayoH sattA prasAdhya dravyatvaprasAdhanAya taddharmAnupadarzayatiamUrtatvAdayastaddharmA iti / tayordharmA-'dharmAstikAyayoramUrttatvAdayo guNa-paryAyA bhavanti / 19 B guNa-paryAyavacca dravyam / AdizabdAdagurulaghutvA-'saGkhtheyapradezatva lokAkAzavyApitva lokAlokavibhAgahetutva-gatisthityapekSAkAraNatvAdiparigrahaH / eta evAsAdhAraNadharmavarjA dharmA AkAzasyApi vAcyAH / amUrtatve ca siddhe parokSatvamapi samasidhyat , 5 acetanAmUrttadravyasya parokSatvAt / kathaM tarhi 'deha vyomabhAge zakuntaH, iha na' iti pratyayaH ? AlokamaNDalamAzrityeti bamaH / 'IhAlokaH, IMha na' iti punarAlokAvayavAnAzrityeti / itikaraNo dharmA-'dharmAstikAyaprakramapravAsaM pizunayati / tadevaM dharmA-'dharmAstikAyayostRtIya-turIyadravyayorlakSaNamabhidhAya paJcamadravyasyAkAzasyAbhidadhAti avagAhasya dAtR AkAzam / niyatasya tadabahirbhAvo'vagAhaH / avagAhasya dAtrAkAzam / jIvAdidravyANAmavagAhasya vakSyamANasya dAtR dAnAha yattadAkAzam |daatritytr "arha tRc" [si0 5 / 4 / 37] iti tRca / avagAhasyeti karmaNi SaSThI / "karmajA tRcA ca" [si0 3 / 1183] iti SaSThIsamAsapratiSedhAd 15 20A vyasta nirdezaH / tato yadAkAzamavagAhaM dadAti yacca na dadAti tadubhayamapyavagAha dAnAItvena sagRhyate / tena yadyapyalokAkAze jIvAdidravyANi nAvagAhante tathApi tadAkAzamucyate / taddhi jIvAdidravyAvagAhadAnonmukhameva sarvadA'pyavatiSThate, kevalaM gati-sthitinimittadharmA-dharmAstikAyAbhAvAjIvAdidravyANyeva tatra nAvagAhante / ayaM ca yogo lakSaNakathanadvAreNAkAzasya sAdhakAnumAnasaMsUcakaH / yat sakRda- 20 zeSajIvAdidravyANAmavagAha kriyAyAH sAdhAraNamapekSAkAraNaM sa AkAzaH / bAhyArthAnAM kSaNikaparamANusvabhAvatvAdavagAhyAvagAhakabhAvAbhAva iti cet / na / sthUlasthirArtha 1 'iha vyomabhAge' iti ko'rthaH ? iha AlokamaNDale // 2 iha pradeze Aloka iti pratyayaH kiMnibandhana ityAzaGkAyAmAha || 3 nanu 'ihAlokaH' ityatra 'ihAlokAvayaveSu Aloko'vayavI asti' iti kalpitam / 'iha nAlokaH' ityatra 'iha'zandena kimucyate ? atrApyAlokAvayavA eva / katham ? yata AlokAvayavA eva 25 tamorUpatayA pariNamante tataH ko'rthaH? iha tamorUpatayA pariNateSu AlokAvayaveSu Aloko nAsti / yadvA sUkSmA AlokaparamANavaH sarvatra santi tAnAzritya // 4 vivAdapadamAkAzaM samasti sakRdazeSajIvAdidravyANAmavagAhakriyAyAH sAdhAraNakAraNatvAt kAlAdivat // 2010_05
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 146 svopATIkAsahite dravyAlaGkAre tRtIye prakAze 200 sampratyayAt / na cAyaM bhrAntaH, vAdhakAbhAvAt / ekasyAnekadeza-kAlavyApinobhAve sarvazUnyatAprasaGgAt / bhAve punaravagAthAvagAhakabhAvAvirodha eva / zIta-vAtA-''tapAdInAmabhinna dezatayAvagamAcAvagADA-'vagAhakabhAvasiddhiH, parasparamavagAhAnupapattau bhinnadezatvaprasaGgAt loSTadvayavat / tato yathA pratiniyatAnAmavegAhakAnAM pratiniyatamavagAcaM siddhaM tathA saMkRt sarvAvagAhinAmavagAhyamAkAzaM siddham / atha ko'yamavagAho nAmeti ? ucyate-niyetasya niyatAkArasyAvagAhakasya jIvadravyAdestasmAdavagAhyAdabahirbhAvastanmadhyasattvamavagAhaH / evaMrUpazcAvagAho dharmA-'dharmAstikAyayorapi niyatAkAratvAdastIti na tAvavagAyau kalpanIyau / niyatAkAratvaM ca lokasya saMsthAnavatvena taiyostadAkAratvAt / AkAzasya tvanantatvAna niyatAkAratvam / 10 nanu sakRt sarvajIvAdidravyANAmavagAhakriyAyA apekSAkAraNaM kimapyasti, sa 21 punarAkAza eva nAnye kSityAdaya ityatra kiM nivandhanam ? ucyate na dAtRtvaM kSityAdau, tadabhAve'pi bhAvAt / na pavane, garoyasA pratiskhalanAt / sarveSAmavyApyavagAhakatvAcca / na dAtRtvaM kSityAdau tadabhAve'pi bhAvAt / Adizabdenodaka tejasohaH / jIvAdi- 15 dravyANAmavagAhakriyAyAH kSityudakatejAMsi na dAtRNi bhavanti, tadabhAve'pi kSityAdyabhAve'pi jIvAdidravyAvagAhakriyAyA bhAvAt / yatra kSityudakatejAMsi na sambhavanti tatrApi deva-siddhAdyAtmanAmavagAhakriyA dRzyante / yadi ca kSityAdayo'vagAhaphriyANAM 21B kAraNaM bhaveyustadA tAstatra kathaM nAma syuH ? tasmAnnAvagAhakriyAdAtRtvaM kSityAdau / ___ yadyevaM tarhi vAyau bhaviSyatIti atrAha-na pavana iti / dAtRtvamiti yogH| 20 jIvAdidravyAvagAhasya dAtRtvaM na pavane sambhavati / gairIyasA'timahatA, pavaneneti vizeSyaM vibhiktivyatyayenAmisambadhyate, pratiskhalanAt jIvAdidravyAvagAhasya pratirodhAt / 22A mahatA hi marutA gajendro'pi gacchan pratirudhyate kimaGga punastRNa-tUlAdi pelavaM dravyam / tathA dRtimadhyabhAgavattinA vAyunA piNDIbhUtenAdhaH prapatantyambhAMsyavaSTabhyante, 1 sthUlasthirArthasaMpratyayaH // 2 ekasya sthUlasthirasya padArthasya avayavina ityarthaH // 3 yat pratyakSa sthira sthUla 25 / ca vastu tannAbhyupeyate yat kSaNikaM paramANusvabhAva tat pratyakSaM na hIti sarvazUnyatvaM prApnotIti bhAvaH // 4 avirodhameva bhAvayati // 5 matsyAdInAm // 6 jalAdi // 7 yugapat // 8 sarvAvagAhakAnAm // 9 niyatasya tadabahirbhAvo'vagAhaH // 1. dharmAdhamaryoH // 11 lokasaMsthAnAkAratvAt // 12 garIyasA pratiskhalanAt // 2010_05
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 147 248 AkAzAstikAyasAdhanam / tadyadi vAyuravagAhakriyAyA apekSAkAraNamabhaviSyattadA kathamasAvasyAH pratibandhamakariSyat / na hi hetureva vivandhako yujyate / tasmAt pavane'pi nAvagAhasya dAtRtvam / samprati kSityAdInAmanyeSAM cAvagAhadAnAbhAve puSTaM hetumAha-sarveSAmavyApyavagAhakatvAcca / sarveSAmuktAnAM kSityAdInAmanuktAnAM cAlokatamodharmAdharmAdInAm avyA pinAmavibhUnAM satAmavagAhakatvAdavagAhakriyAyAH pariNAmikAraNatvAt / kSityudakatejo- 5 538 vAyvAlokatamodhairmAdharmAH pratiniyatadezAvasthAyinastataH kathaM sakRt sarvAtmanAmavagAha kriyAyAH sAdhAraNaM kAraNaM bhaveyuH / tathA svayamapi caite'vagAhakAstato'mISAmapyavagAhamAnAnAmapekSAkAraNenAnyena bhAvyam , tathA cAnavasthA syAt / nanu dharmAdharmAstikAyau vyApinau staH, tatastAvavagAhasyApekSAkAraNaM bhaviSyata iti / ucyate-yadyapyeto vyApinI tathApi sakRt sarvajIvAdidravyANAmavagAhasya 10 kAraNaM na bhavataH, svayamevAvaMgAhakatvAttadavagAhasyApi kAraNAntarApekSayA'navasthA prasaGgAt / syAdevam-na kSityAdayo jIvAdidravyANAmavagAhasya kAraNam , kiM tarhi ? mUrttadravyAbhAvaH, yatra hi mUrta dravyaM purato na bhavati tatra jIvAdInAmavaMgAho bhavati nAnyatreti / atrApyAha na mUrttAbhAve, nirupAkhyasya dAtRtvAbhAvAt / neti / avagAhasya dAtRtvamiti smaryate / jIvAdidravyANAmavagAhasya dAtRtvaM na mUrtAnAM dravyANAmabhAve'vatiSThate, nirupAkhyasya dAtRtvAbhAvAt / nirupAkhyasya sarvopAkhyArahitasya sarvazaktizunyasya dAtRtvAbhAvAdavagAhadAnakriyA'nahatvAt / yadi mRrtadravyAbhAvorthakriyAsamartha bhAvAntarameyocyate tadA tadAkAzameveti nAmni viprati- 20 pattiH / atha sarvazaktizUnyamavastUcyate tadA kathaM tadavagAhadAnakriyAM kuryAt , vastutvaprasaGgAt / tadavagAhadAyakatvaM mUrnAbhAve'pi nAvatiSThate, tataH pArizeSyAdAkAza evAvatiSThata iti sthitam / __nanvevamAkAzasyApyavagAhakatvAdanyadavagAcaM kalpyatAm , tasyApyavagAhakatve paramavagAhyamityanavasthA syAditi / atrAha 25 1 avagAha kriyAyAH // 2 puNyapApa || 3 puNya // 4 pApa // * atra ekasminneva patre 22-23-24 aGkAH / / 5 AdizandAt pudgala-dharmAstikAyA-dharmAstikAyA gRhyante / / 6 dharmAdharmAstikAyayoH // 7 pariNAmikAraNam / / 8 gamanAgamanAdirUpaH // 9 na mUrtAbhAve // * 25A patraM likhitvA [] iti cina nirAkRtam // 10 bhabhAvasya tuccharUpasya // 11 tvayA / / 15 25B 26A 2010_05
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 sthopATIkAsahite vravyAlaGkAre tRtIye prakAze AkAzastu vyApitamatvAdavagAhya eva / AkAzastu vyApitamatvAt sarvadravyApekSayA mahAparimANaprakarSavasvAdavagAhya eva dravyAntaraisyamavagAhyate eva, na punarasI dravyAntaraM kizcidavagAhate / yAni dravyANyAkAzAdalpapramANAni teSAmAkAzo'vagAhya ucyate, tasya tadapekSayA mahAparimANa tvAt / AkAzasya punaranyad dravyAntaraM samapramANamadhikapramANaM ca kizcidapi nAsti, 5 26B tato'sau kvAvagAhatAm / avadhAraNena ca minnAvagAhyApekSayA yadavagAhakatvaM tadevA kAzasyA'pAkriyate, svAtmApekSaM tu na nivAryata eva / tat AkAzAdalpapramANAni dravyANyAkAzAvagAhakAni, AkAzastu svato'timahato dravyasyAbhAvAt svAvagAhaka eveti sthitam / na caiva sarvadravyANAM svAvagAhakatvaprasaGgaH, asarvagatatvAt / na hi kizcidasarvagataM svAvagAhi dRSTam , azvAderjalAdhavagAhakatvadarzanAt 'bhinnadezatvAcca / 10 anyathA durAsanAdyaskhalitapratItivirodhaH / sampratyAkAzasya sAdhakamanumAnaM sUcayanAgamaM ca pratipAdayannupasaMharatitata sakRt sarvArthAvagAhadAtRtvAdAgamAJcAkAzasiddhiH / tadityAdi / tat tasmAt sakRdekakAlaM sarvArthAvagAhasya dAtRtvAddAnAhatvAt , 27A etAvatA'numAnamAha, AgamAccAptapuruSapraNItavacanAcAkAzasiddhirAkAzasya pramANa- 15 pratiSThitiH / yugapanikhilAvagAhaH sAdhAraNakAraNApekSaH, yugapanikhilAvagAhatvAt , ekasaraHsalilAntaHpAtimatsyAdyavagAhavaditi / Agamastvayam "AgAsatthikAe NaM bhante jIvANaM kiM pavattai ? goyamA ! AgAsasthikAe jIvadavvANa ajIvadavvANa ya bhAyaNabhUe [bhagavatImatre 13 / 4 / 26] ityAdIti / samprati mUlasUtropAttaM kAyapadamavyAkhyAyaiva paropagataM digadravyamAkAzadravye'- 20 ntarbhAvayitumAha tatpradezazreNayo dizaH, AdityodayApekSayA pUrvAparAdipratyaya 1 AkAzastu vyApitamatvAdavagAya eSa // 2 AkAzasya // 3 AkAzasya svAvagAhakatve'GgIkriyamANe sarvANyapi vastUni AtmAnamAtmanavAvagAhya sthAsyanti, kimAkAzAGgIkaraNeneti prasaGgaH // 4 pRthagbhUtAvagAhmapadArthAbhAve 'bhinnadezAnyamUni' iti pratyayo na syAt , kintu 'bhinnAnyeva' iti syAt / / 5 25 bhinna bhinne deze'zva-jale // 6 bhinna dezatvAnaGgIkaraNe vastUnAm // 7 * atra 'nanu svaM prati' iti / aspaSTAni pRSTaprAyANi TippaNAkSarANi karthAJcad bhAsante / 8 tat sakRt sarvArthAvagAhadAtRtvAdAgamAzAkAzasiddhiH // 9 sarvavastUnAm // 10 AdhArabhUtaH // 11 * dayApekSapUrvAparAdi' iti mUlAdarza pAThaH / / 2010_05
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ AkAzAstikAya sAdhanam / 149 hetutvAt / Atmani tu svarUpanibandhana eva / pUrvasyAM dizi dravyamiti vyapadezAcchreNikalpanA'vazyaMbhAvinI / paramArthaikadignimittatve tu askhalitaH pUrvAdipratyayabhedo na syAt / tadAkAzapradeza zreNaya eva digvyavahAranibandhanam / diti tasyAkAzasya pradezA nirvibhAgA aMzAsteSAM zreNayaH paddhatayo diza: 5 pUrvAdyA ucyante / bahuvacanaM diza ekatvaniSedhaperam / pRthak pRthaganupacaritapratyayajanakatvena hi daza dizo bhavanti / kutaH punarAkAzapradezazreNiSu dizAM vyavahAra iti / ucyate - AdityodayAstApekSayA pUrvAparAdipratyayahetutvAt / AdizabdAdakSiNAdeH 27B parigrahaH / yasyAmAkAzapradezazreNyAmudayametyAdityastasyAM dakSiNArddhabharatAdisthitAnAM puMsAM pUrveti vyavahAra:, teSAmeva pUrvAbhimukhAnAM pradakSiNabhAgAzritAyAmAkAzadezazreNyAM 10 dakSiNeti, AdityAstAdAntAyAmapareti, dakSiNavyavahAra hetu zreNisammukhAyAM cottareti, yadivA yasyAmuttaratyatizayenoccairvarttate AdityastasyAmuttareti / tadabhimukhAyAM tu dakSiNeti / catasRNAM ca dizAmantarAlazreNiSu vidizAM vyavahAraH / tatra pUrvasyAva dakSiNasyAzvAntarAle pUrvadakSiNeti vyavahiyate / dakSiNasyAzcAparasyAzcAntarAle dakSiNApareti / aparasyAvottarasyAzcAntarAle'parottareti / uttarasyAzca pUrvasyAzcAntarAle uttara- 15 pUrveti / teSAmevottamAGgoparibhAgavaya kA zadeza zreNAvRti vyavahAraH / pAdatalAdhobhAgavakAzadeza zreNAvadha iti / pUrvAdInAM cottarAntAnAM prathamaM madhye pratIpamuttaramacatyAditya Asviti vyutpacyA prAcI avAcI pratIcI udIcItyapi saMjJA bhavanti / vidizo'pi ca prAgavAcyAdizabdairucyante / aindrayAdyAstu saMjJA indrAdilokapAlAdhi28A SThAnanimittAH / tadevamAdityodayAdyapekSA kAzazreNaya eva pUrvAdyA diza iti / pUrvAdi- 20 dikasambandhAcca mUrttadravyeSu pUrvAparAdipratyaya vizeSotpattirna tu parasparApekSayA, ekatarasya pUrvatvAsiddhAvanyatarasyAparatvAsiddhestadasiddhau cakatarasya pUrvatvAyogAditaretarAMzrayatvAdubhayAsacvaprasaGgAt / naMnu mUrttadravyeSu pUrvAdipratyayasyA kAza deza zreNaya stAva nibandhanam, AkAzazreNiSu 1 tatpradezazreNayo dizaH / / 2 naiyAyika-vaizeSikA ekAmeva dizaM manyante || 3 '7' [ = vigrahe 25 saptamyantam ] // 4 '6' [ = vigrahe SaSThayantam ] // 5 puMsAm || 6 yathAsaGkhyena // 7 prAcI ca sAvAcI ca // 8 kutaH // 9 ekasya vastunaH pUrvatvasiddhau dvitIyasyAparazvasiddhiH / dvitIyasyAparatvasiddhau prathamasya pUrvatvasiddhiritItaretarAzrayatvam || 10 AkAzazreNiSu yaH pUrvamAdityodayanimittaH pUrvAdivyavahAro nirNIto'sti sa kiM digantarApekSa Aho evamevetyabhiprAyeNa pUrvapakSa: // 2010_05
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 svopATIkAsahita dravyAlaGkAre tRtIye prakAze punaH kiM nibandhanamiti / atrAha-Atmani tu AkAzadezazreNInAM punaH pUrvAdipratyayaH 'svarUpanivandhana eva, AkAzadezazreNInAM yat svaM rUpaM tannimitta eva / AkAzazreNayo hi svasmin parasmizca dravye pUrvAdipratyayamutpAdayitumalam , tathA288 bhRtasvabhAvatvAt , sva-paraprakAzakavijJAnavat , sva-parAnugatapratyayahetusAmAnyavadvA / tato mUrnadravyeSvAkAzadezazreNinivandhanAH pUrvAdipratyayAH, AkAzazreNiSu punaH svarUpa- 5 nibandhanAH / nanu yadyAkAzadezazreNiSu svarUpanibandhana eva pratyayaH syAttadA pratyayaparAvRttina syAt / asti ceyam / taduktam "prAgbhAgo yaH surASTrANAM mAlavAnAM sa dakSiNaH / " [ ] iti / tatastAsvapi mUrtadravyeSviva kAraNAntaranibandhanaH pUrvAdipratyayastathA cAnavastheti / 10 tana, yasmAdyaddezAvasthitasya puruSasya yadAkAzadezazreNyAM yaH pUrvAdipratyayaH prAdu rbhavati na taddezAvasthitasyaiva tasyAmevAkAzazreNyAM tasya pratyayasya vyatyayo'sti / 29A tat kutaH pratyayaparAvRttiryataH kAraNAntarakalpanenAnavasthA bhavet / anyadezasthasya tu puMsaH pratyayaparAvRttirasti / na cAsau doSAya, pUrvapravRttapratyayahetubhUtAyAH zreNeH sahakAryantarApekSayA'nyadezasthaM puruSaM pratyanyapratyayahetutvAt / 15 nanu yathA''kAzadezazreNiSu svarUpanibandhanaH pUrvAdipratyayo na kAraNAntarApekSastathA mUrtadravyeSvapi kiM neSyate ? kimityAkAzadezazreNayo diktvena kalpyanta iti / atrAha-'pUrvasyAmiti / pUrvasyAM dizi pRthivyAdidravyaM vartate ityamunA prakAreNa vyapa298 dezAd vyavahAradarzanAt zreNikalpanA'vazyaMbhAvinI / avazyamAkAzadezazreNayo diktvena kalpanIyAH / ayamarthaH-pUrvasyAM dizi dravyamiti vyapadezasyAnyathAnupapanyA kazcit 20 padArtho'vazyamAdhAravibhakteH prakRtidiktvenopakalpayitavyaH / sa cAkAzadezazreNaya evAsmAkaM matena / evaM ca yadi tanibandhano mUrttadravyeSu pUrvAdipratyayo bhavettadA ko doSaH syAt / aikaMtra hi padArthaparikalpanaM cedaasA sopayogaM tadAnyatra gatArthatve'pi na kizcidapi zUyate / tasmAdAkAzapradezazreNayaH svaparatra pUrvAdipratyayanibandhanaM dishH| aparaH punaH prAha-ekameva digadravyaM vyApi niravayavaM ca, tacca tattatsahakAri- 25 1 Atmani tu svarUpAnabandhana eva / / 2 AdityodayApekSa yadAkAzadezazreNisvarUpaM tadeva nimittaM nAnyad digantarAdi / ko'rthaH 1 AkAzadezazreNirevAdityodayAdiviziSTA satI pUrvAdipratyayaheturiti // 3 pUrvAdidizvapi // 4 '7' [-saptamyanta vigrahe] / yasyAm // 5 pUrvAdi / / 6 pUrdhasyAM dizi dravyamiti vyapadezAccheNikalpanA'vazyaMbhAvinI / / 7 '6' SaSThayantam ] // 8 kAraNam / / 9 dimi / / 1. 'pUrvasyAM dizi dravyam' iti vyavahAre // 11 dizAM svarUpanivandhane(natve ?)'pi // 30A 30 2010_05
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ AkAzAstikAyasAdhanam / sabidhAnAddazAnAmapi pUrvAdipratyayAnAM pratyayIbhavatIti / atrocyate-paramArthaMkadimimittatve tu paramArthanA kRtrimeNa rUpeNa yaikA dik tanimittatve punaH pUrvAdibuddhInAmaskhalitaH sarvadezapuruSabhAvI pramANAbAdhito vA pratyayabhedaH pUrvAdibuddhInAM nAnAtvaM na syAt / pUrvAdayo hi daza pratyayAH pRthak pRthak svabhAvabhAjaH svasaMvedanapratyakSasiddhAH pratipuruSamudayante / yadi ca te ekanimittopanItAH syustadaikasvarUpA eva 5 saMvegheran / ekasyApi punaranekasahakArisanidhAnato'nekapratyayajanakatve sAmAnyo30B nekatvamapi parikalpanIyaM na syAt / zakyaM hi tatra vaktam-ekameva sarvatra sAmAnyaM tatta shkaarisnnidhaanvshtonaanaaruupaanshvaadiprtyyaanupjnytiiti| tasmAdadhyakSasaMviditAnekatvAnAM pUrvAdipratyayAnAM niminenApyanekena bhAvyam / ___ sampratyupasaMhagati-'tat tasmAdAkAzapradezazreNayaH eva divyavahAranibandhanaM pUrvAdi- 10 digvyavahArasya nimittaM bhavanti / avadhAraNenAdhikasya digdravyasya niraas:| AkAzadezazraNigrahaNena pUrvAdipratyayAnAM "ye ninimittatvamAhusteSAM prtikssepH| nanu digeva nimittaM 'pairenaSTaM saGketaH punariSTa eva / tat kathaM ninimittatvaM pUrvAdipratyayAnAmiti / 31A tanna / "pUrvasyAM dizi pRthivyAdaya iti pratyayasyAbhAvaprasaGgAt / na hyA saGketa AdhAratayA pratibhAti, bahirbhUtasyaiva kasyacittathA pratibhAsanAt / 15 tadevamAkAzasya lakSaNaM pratipAdya dizAM ca tatraivAntarbhAvamabhidhAya tadbhedAvAhasa ca lokAlokabhedAd dvedhA / yadyapi pUrvayoge zreNInAM prAdhAnyaM tathApi puMstvAnyathAnupapatyAkAzasya parAmarzaH / sa punarAkAzo dviprakAraH-lokAkAzo'lokAkAzazca / tatra gati-sthitimAlokaH / parasparanAntarIyakA gati-sthitayo jIva-pudgalAnAmeva / tA yatrAkAze santi sa lokaH / maturatra bhUgni, tena jIvapudgalAnAM sarvA-gati-sthitayo 20 31B gRhyante / tato yAvatyAkAzadeze jIva-pudgalAnAM sarvA gati-sthitayo bhavanti sa lokAkAzaH / 1 kAraNIbhavati // 2 paramArthakadignimittatve tyaskhalitaH pUrvAdipratyayabhedo na syAt / / 3, 4 '7' [=satamyantaM vigrahe] // 5 pUrvAdi // 6 am [prathamAvahuvacanam ] || ekadigdravya // 8 digdravyasya // 9 iSyamANe // 10 aparasAmAnyasyetyarthaH / / 11 '6' vigrahe SaSTayantam ] 12 25 gotvAzvatvAdInAm // 13 tadAkAzadezazreNaya eka digvyavahAranibandhanam // 14 bau[:] !! 15 bauH // 16 pUrvAdipratyayAH saGketanimittA ityapi na vAcyam , kutaH 1 pUrveti / / 17 pUrvasyAM dizi pRthivyAdaya ityevarUpe pratyaye / / 18 na hi saMkete pRthivyAdaya iti pratItirasti // 19 - 'bhAllokA' iti hastalikhite pAThaH // 20 gatipUrvA sthitiH sthitipUrvA ca gatiriti parasparanAntarIyakatvam / / 2010_05
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 sthopajhaTIkAsahite dravyAlaGkAre tRtIye prakAze sa ca lokAlokabhedAd dvedhA / gati-sthitimAllokaH / tasya asaMkhyeyabhAgAdiSu pariNAmabhedAjIvAnAmavagAhaH / ekapradezAdiSu pudgalAnAm / dharmAdharmayoH kRtsne / tasyeti lokAkAzamyA'saGkhyeyabhAgAdiSu pariNAmabhedAt pariNativizeSAjIvAnAmavagAho bhavati, asaGkhayeyazcAsau bhAgavAsaGkhayeyabhAgaH, sa AdiryeSAM dvayAdInAM te tathA, tatraikasmi-5 nasaGkhayeyabhAge lokAkAzakhaNDe jaghanyata ekajIvasyAvagAhaH,kArmaNazarIrAnuvidhAyitvAt / kazcit punastAdRzaM khaNDadvayamAkramya varttate / kazcit trINi tAzi / aparazcatvArItyAdi yAvat sakalalokAkAzamanyo vyApyAvatiSThate samudghAtakAle kevalyeva / yat punarucyate 'sarvadA sakalalokAkAzAvagAhino jIvAH, tatsamAnaparimANapradezatvAt , dharmAdharmavat' iti tat pariNAmavizeSeNaiva pradIpasyeva pradezasaMhAra-visargakAriNA 10 32A pratyAkhyAyi / na caikasyAsaGkhayeyabhAgasya dvayAdyasaGkhayeyabhAgAnAM vA'saGkhyeyapradezatvAvizeSAt sarvajIvAnAM samAno'vagAhaH zaGkanIyaH, asaGkhadheyasyAsaGkhayeyavikalpatvAt / anyaddhi lokAkAzakAsaGkhayeyabhAgasyA'saGkhyeyapradezaparimANamanyacca dvyaadysngkhyeybhaagaanaamiti| yaH punarAha-'anAzritA jIvA amUrtadravyatvAdAkAzavat' iti sa 'vyomani zakuniH' 15 ityabAdhitapratyayenaiva pratihataH / zakunizarIramevAtrAdheyaM na punastadAtmetyapi mRpodyam , zarIravyApitvAdAtmano'pi tadAdheyatvaghaTanAt / amUrtasyApatanAdAtmano nAdheyatvamityapyAlapyAlam , amUrtasyApi jJAnAderAtmAdhAratvAt / aMta eva cA'mUrttatvAdAkAzaM na kasyacidadhikaraNamitIyamapi riktA vAco yuktiH, na cAdhArAdheyatAnyathAnupapattyA sarvAdheyAnAmAkauzAdanantaraM bhAvaH, samasamayavartibhirapi salilAdiparamANurUpAdibhirvya- 20 bhicArAt / tatrApi pUrvAparIbhIvAbhyupagame nityatvahAniriti yat kizcidetaditi / 1 tasya asaMkhyeyabhAgAdiSu pariNAmabhedAnjIvAnAmavagAhaH // 2 kArmaNazarIraM hi jaghanyato'pi lokAkAzakA'saMkhyeyabhAgapramANameva bhavati / na tu hInam / jIvazca tad vyApyaiva tiSThati / iti jaghanyato'pi asaMkhyeyabhAgAvagAha uktaH // 3 lokAkAzasamAnaM parimANaM yeSAm evaMbhUtAH pradezAH yeSAM jIvAnAm / / 4 ko'rthaH ? loko'pi asaMkhyAtapradezo jIvA api asaMkhyAtapradezA iti kRtvA samAnaparimANatvam / / 5 25 ucyate / / 6 ravAntA eva nirAlambanA eva santItyarthaH / / 7 vyoma // 8 Adheyatvam // 9 amUrtasyAtmana AdhAravAdeva / / 10 amUrtasyAtmano jJAnaM prati adhikaraNatvAdeva // 11 jIvAdInAm // 12 AdhArabhUtAt / / 13 tadanantaraM sarvAdheyAnAM bhAvaH sattetyarthaH // 14 AdizandAt pRthvIparamANugataM paramANutvaM gRhyate // 15 pazcAdAvaH, ko'rthaH ? pUrvamAdhAreNa bhavitavyaM pazcAdAdheyeneti bhAvaH / / 2010_05
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ AkAzAstikAyasAdhanam / 153 'ekapradezAdiSu pudgalAnAmiti, tasyeti pariNAmabhedAdityavagAha iti cAnuvarttate / lokAkAzasyaikapradezAdiSu pudgalAnAm aNu-skandhabhedAnAM pariNAmabhedAdavagAho bhavati / ekazcAsau pradezazca sa AdiyeSAM dvayAdipradezAnAm / tatra lokAkAzasyaikasmin 328 pradeze saGkhtheyeSu pradezeSvasaGkhayeyeSu ca pudgalAnAmavagAhaH / yathA hi lokAkAzasyaika pradeze ekasya paramANoravagAho nirvAdhastathA dvayAdisaGkhyAsaGkhatheyAnantANuskandhAnAmapi 5 paramasaukSmyAt / dvayAdipradezeSu ca yathaikatvapariNAmanirutsukAnAM dvayAdiparamANUnAmavagAhastathA vyAdisaGkhoyA-'saGkhadheyA-'nantaparamANumayaskandhAnAmapi tAdRzasUkSmapariNAmAt / evaM vyAdiSvapi vAcyam / na ca pudgalaskandhAnAM tAdRzaH sUkSmaH pariNAmo na siddhaH, 33A sthUlAnAmapi zithilAvayavakasipiNDAdInAM nibiDAvayavadazAyAM saukSayadarzanena kUSmANDa-mAtuluGga-vilvA-''malaka-badara-mudga-sarpapa-kezAgreSu saumyatAratamyadarzanena ca 10 kvacit kArmaNaskandhAdiSu paramasaukSmyAnumAnAt , paramamahattvatAratamyadarzanAt kvacita paramamahattvAnumAnavat / tato yadapyucyate "yad bahupradezaM tannAlpakSetre tiSThati, yathA samudrodakaM kumbhakSetre, bahupradezAzvAsaGkhyAtAdipradezAH skandhAH" [ ] iti tadapi na kizcit / anekapradIpaMprakAzabahupradezairalpapradezApavarakAdikSetrAvasthAyibhivyabhicArAditi / 15 dharmeti / kRtsna iti saptamyantapaidesAmAnAdhikaraNyAt tasyeti padaM SaSThayantamapi saptamyantaM sadatrAnuvarNyate / taismillIkAkAze kRtsne niHzeSe dharmAdharmAstikAyayorava33 gAho bhavati / kRtsna iti vacanAllokAkAzaikadeza eva dharmAdharmayoravagAho nirstH| na hi lokatrayavattinAM padArthAnAM sarveSAM gatipariNAminAM sthitipariNAminAM ca yugapad gati-sthityupagraho dharmAdharmayorekadezavartinoH sambhavati, alokAkAze'pi tadgati- 20 sthitiprasaGgAt / tato lokAkorza eva sarveSAM gacchatAM tiSThatAM ca padArthAnAM gatisthitI 'icchatA dharmA-'dharmayoH kRtsne lokAkAze'vagAho'bhyupagantavyaH / 1 jIvAnAmavagAhaH kathitaH / samprati pudgalAnAM kathyate // 2 ekasya paramANorekasminneva pradeze'vagAho na tu dvayAdike pradeze iti tAtparyam || 3 dvathAdayazca te pradezAzca // 4 rahitAnAm // 5 dvayoH pradezayodvaryAdiparamANyavagAhamaNaneneva dvayaNukaskandhasya caritArthatvAt tryAdItyuktam // 6 vyAdiSvapi pradezeSu caturAdi- 25 paramANumayaskandhAnAmavagAha iti vAcyam , na tu vyAdiparamANumayaskandhAnAm , pUrvoktayuktyA gatArthatvAt / / 7 avasthAyAm / / 8 kRtvA // 9 sUkSmaparimANatAratamyaM vacid vizrAnta parimANatAratamyatvAt mahatparimANavat // 10, 11 '6' [-vigrahe SaSThayantam ] // 12 dharmAdharmayoH kRtsne // 13 '3' vigrahe tRtIyAntam ] // 14 lokasya // 15 * tasmillokA iti hastalikhite pAThaH // 16 6' [vigrahe SaSThayantam ] || 17 jIvAdipadArthAnAm / / 18 '7' [=saptamyantam ] || 19 bhavatA // 20 '6' [-SaSThayantam ] | 30 2010_05 |
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ spopATIkAsahite vrajyAlaGkAre tRtIye prakAze aloko'nyaH / na satAmAtmAdInAmabhAvo'nAtmA / guNAdayazca dravyavRttayaH / parizeSAd dravyamanantaM nabhaH / aloko'nya iti / tasmAllokAkAzAdanya aakaasho'lokH| yatrAkAze jIvapudgalAnAM gati-sthitayo na bhavantyasAvalokaH / nanu lokAdanyasya kasyacidapyabhAvAt 34A kathamaloko vastUcyata iti / tadatrAlokasya vastutvasAdhanAya prastAvanAmAha-'neti, 5 na tAvat satAM vastubhUtAnAmAtmAdInAmAtmaprabhRtInAM paJcAnAmapi dravyANAmabhAvo'nAtmA niHsvabhAvo yuktaH / AtmAdInAM paJcAnAmapi dravyANAmabhAvastAvadaGgIkartavyaH / vastUnAM cAbhAvo vastveva bhavati, nIrUpasyAbhAvasyAsambhavAt / anyathA vastuno'sattvaprasaGgaH / nanu bhavatvAtmAdInAM satAmabhAvo vastu, sa punarAkAza eveti katham , guNAdInA- 10 mapi sambhavAditi / ucyate-guNAdayazca dravyavRttayaH / AdizabdAt karma-sAmAnya parigrahaH / AtmAdidravyANAmabhAvo guNa-karma-sAmAnyAdirUpaH kalpayituM na zakyo guNAdInAM dravyavRttitvAt , dravyAbhAvasya ca vivakSitatvAt , AdhArAbhAve AdheyAnA34B masambhavAt / yatazca guNAdayo na sambhavanti jIvAdidravyANAM lokAkAzasya cAbhAvo vicArayitavyatayA prastuto'taH parizeSAduddhastinyAyenAtmAdInAmabhAvo dravyaM 15 dravyarUpaH saccAdiguNaparyAyavaccAt , tat punaranantamantarahitaM nama AkAzam / evaM cAlokaH parizeSAnumAnAdAkAzadravyarUpaH siddhaH / nanu yadAgamAnumAnAbhyAM paricchedyaM sarvajJadhIgamyaM ca vastu tat sAntameva dRSTaM yathA ghaTAdayastathAbhUtaM cAlokAkAzamataH kathamanantaM syAditi / tadayuktam , vedezvarapuruSANAmapi sAntatvaprasaGgAt / te'pi hi tvanmatenAgamAdigamyA bhavanti na 20 punaH sAntAH, kAlApekSayA'nantatvAt / pramANasya hi yathAvastuparicchedanasvabhAvatvA danantasyAnantatvenaiva paricchedanaM yadyasaGkhyAtAdestathAtvaparicchedavat syAt ko virodhaH 35A syAt / 1 na satAmAtmAdInAmabhAvo'nAtmA !! 2 paramArthavRttyA / zAbdikAnAM tu zAndavRttyA prasajye'the(1) abhAvo'vastu / baugikA abhAvA nAbhipretA asmAkaM vizeSato yato'tyantAbhAvo'pi vasveva zazazRGgAdInAM 25 samavAyAdiniSedhAt // 3 abhAvasya nIrUpatve sati !! 4 guNAdInAm // 5 parizeSAd dravyamanantaM nabhaH / / 6 dradhyarUpo'bhAva ityarthaH // 7 saparyantam // 8 yathA AkAzaM vyApakaravenAnantaM tathA vedAdayo na hi, kintu sarvasminnapi kAle'vinazvaratvenAnantAH // 9 asaMkhyAtAditvena || 2010_05
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ AkAzAstikAyasAdhanam / tadevaM dharmA-'dharmA-''kAzAnAM lakSaNamabhidhAya trayANAmapyekaM dharmamabhidadhAti-- dharmAdIni ekadravyANi, akriyANAM sarvatra ekakAryopalambhAt , acetanAnAmamUrtadravyatvena vA / amUrtatvaM tvapudgalarUpatvAditi / dharmAdInyekadravyANi / mUlasUtropAttadravyapaJcakamadhyAddharmAdIni dharmAstikAyA- 5 'dharmAstikAyA-''kAzAstikAyadravyANyekavyaktikAni / dharmAdayaH pratyekamekavyaktikA na punarjIva-pudgaladravyavadanekavyaktikA ityarthaH / ekazabdaH saGkhyAvacanaH, tatsambandhAd dravyasyaikavacanaprasaGge iti cet , na, dharmAdyapekSayA bahutvaghaTanAt / eka 358 ca tad dravyaM caikadravyam , ekadravyaM caikadravyaM caikadravyaM caikadravyANIti dharmAdyapekSayA vahutvaM na virudhyate / prastAvAd dravyAvagamAllAghavAcca 'ekaikam' ityevAstviti cet, 10 na, dravyazabdasya dravyApekSayaikatvakhyApanArthatvAt paryAyApekSayA hyanekatvAbhyanujJAnAt / dharmAdInItyabhidhAnAjIva-pudgalAnAmanekadravyatvameva, anyathA jiivaadiiniitybhiddhiit| ___ kathaM punarekadravyatvamamISAmiti / ucyate-akriyANAM gamanakriyArahitAnAM sarvatra deze kAle caikakAryopalambhAdekasya tulyasya kAryasya gateH sthiteravagAhasya ca 36A darzanAt / dharmA-'dharmA-''kAzAnAM hi sarvatrakameva kArya gati-sthityavagAhadAtRtvalakSaNaM 15 dRzyate / atha caitAni gamanakriyAzUnyAni dezAd dezAntaraM gantuM na zaknuvanti, tasmAdekadravyANyeva / ayamarthaH-yadakaimpaM sarvatra tulyakArya tadekavyaktyeva, yathAkAzam / samAnajAtIyAH pudgalavyaktaya aikakAryA bhavanti na punarekagavyANi ityakriyANAmityuktam / tA hi gamanakriyAvatyaH / tathA muktikSetramadhiSThitA apyAtmAno gatizUnyA bhavanti, na punarekadravyANi, ityekakAryopalambhAdityuktam / na hi teSAM 20 sarvatrakaM kArya kiJcidapyupalabhyate / syAdevam-nAnApradezatvauddharmAdidravyANAM dharauMdivAnAdravyatvam / tathA ca 1 katham 'ekadrayANi' ityuktam // 2 'dharmAdIni ekaikam' ityeva sUtramastu // 3 'dharmAdIni' iti padapratipAdanAt / / 4 abhiyANa sartha ekakAryopalambhAt // 5 akriya sat // 6 deze kAle vaa|| 7 vivAdapadAni dharmAdIni ekavyaktikAni akampAnAM satAM tulyakAryatvAt // 8 kAzcit pudgalavyaktayo hi 25 ekamacittamahAskandhalakSaNaM sarvadezabhAvi kArdamArabhante, na ca tA ekadravyANi // 9 eka kArya skandhalANam // 10 deze kAle vA / / 11 dharmAdIni nAnAdhyANi nAnApradezatvAd yathA ghaTAdayaH / / 12 kRSNapANDurAdibhedena jyAyA nAnAdrabhyatvam / / 13 aneka // 2010_05
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopATIkAsahita dravyAlaGkAre tRtIye prakAze pretilAyA anumAnabAdheti / tanna / ekadravyeNAkAzena vyabhicArAt / asya ca 36B nAnApradezatvaM purataH prasAdhayiSyAma iti nAnumAnavAdhitA pratijJA / amunA ca yogena nAkAzasyaikadravyatvaM sAdhyate vipratipacyabhAvAt , kiM tarhi ? dharmAdharmayoreva / yat punastasyApi pratijJAsUtre upAdAnaM tat svarUpamAtrakathanaparameva / evamuttarayoge'pi / ekadravyatvasiddhathai hetvantaramapyAha-acetanAnAM sadApi cetanAsambandharahitAnAM 5 satAM dharmAdInAmamUrttadravyatvena vA'mUrtadravyatvAdvA hetorekaidravyatvam / yat sarvadApi cetanAsambandhazUnyatve satyamRtaM dravyaM tadekadravyameva yathAkAzam , dharmAdharmAstikAyau ca sarvadA'pyevaMbhUtAveva / amUrtadravyatvamAtmanAmapyastItyacetanAnAmiti kRtam / nanu muktAtmanAmapi cetanArAhityaM pareSAM matenAsti tat kathaM na vyabhicAra iti / 37A tana / kAlatraye'pi cetanAzUnyatvasya vivakSitatvAt , muktAtmanAM ca saMsAryavasthAyAM 10 labdhacetanAsambandhatvAt / acetanatvAdityetAvatyucyamAne pudgalevyabhicAraH syAdityamUrtadravyatvAdityuktam / amUrttatvaM tvapudgalarUpatvAditi / amUrttatvaM tu dharmAdInAmamUrtatvaM punarapudgalarUpatvAt pudgalasvabhAvatvAbhAvAt / yat pudgalasvabhAvaM na bhavati tadamUrtameva yathAtmA / apagalatvaM ca dharmAdInAM sparza-rasa-gandha-varNAnAM pudgalalakSaNAnAmabhAvAt / na 15 cAzrayasiddho hetuH, dharmAdInAM pUrvameva sAdhitatvAdAkAze vipratipanyabhAvAcca / ekadravyatve'mUrtatve ca dharmAdInAM siddhe vaibhavamapi samasailsIt , acetanAmUrtakadravyasya 378 vaibhavanAntarIyakatvAt 'iti'karaNo jIvAdidravyANAM paraspagasAdhAraNasvarUpavaktavyatAparisamAptyavadyotakaH / samprati pUrvoditamartha saGkepeNa saGgrahNAtiyeyaM gatiH sthitirvA dravyANAmanyakAraNAyogAt / dharmAdharmakRte te avagAho vyomahetustu / / iti saGgrahazlokaH / 1 'yadakampa sarvatra tulyakArya tadekavyakti eva' ityevaMrUpAyAH / / 2 ekadravyasvarUpAyAH / / 3 vyAptirhi ubhayasidA bhavati, asmadIye hi mate AkAzaM nAnApradeza ca ekadravyaM ceti hetorvyabhicAraH // 4 dharmAdInA- 25 mekadravyatvalakSaNA // 2 satreNa // AkAzasya // 7 acetanAnAmamartadravyatvena vA // 8 dhyAsitAni dharmAdIni ekadravyANi, sarvadApi acetanatve sati amUrtadravyatvAt || 9 naiyAyikAdInAm / / 10 hetoH // 11 ata eva sarvadeti kRtamanumAne / / 12 sadApi acetanarave sati amUrtadravyatvAt / / 20 2010_05
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ AkAzAstikAyasAdhanam / 'yeyamityAdi / yeyamiti pratyakSanirdezaH / jIvapudgaladravyANAM yA iyaM gatiH sthitirvA pratyakSato dRzyate dharmAdharmakRte te ityuttareNa yogaH / anyakAraNAyogAdanyasya kSityAdaH kAraNasya pUrvaprapazcitanyAyenAghaTanAt / avagAho vyomahetustviti / tuzabdasya vyavahitaH sambandhaH / dravyANAmavagAhaH punaryomaheturAkAzakAraNako'nyakAraNAyogAdeva / kAyaH pradezabAhulyam / ekajIva-dharmA-'dharmANAM sakRtsarvamUrtAbhisambandhArhatvAt sadezatvam / anyathA'Noriva tanna syAt / sadezatvena kathaJcidanityatvamapyabhimatam / dezAzcAsaMkhyeyAH, lokAkAzavyAptiyogyatvAditi / 38A tadevaM mUlasUtropAttaM dravyapaJcakaM svarUpabhedaigvyiAya kAyapadaM vyAcaSTa-kAyaH pradeza- 10 bAhulyam / kAyazabdena pradezAnAmavayavAnAM bAhulyaM bahutvamucyate, pratyekaM bahupradezAni jIvAdidravyANi / cIyata iti kAyaH saGghAtaH / jIvAdayaH kAyA iva kAyAH / yathA ghaTAdayo'vayavavAhulyAt kAyA ityucyante tathA jIvAdayo'pi, avayavavAhulyasyAvizeSAt / kathaM punarjJAyate jIvAdidravyANi sadezAnIti tatra tAvajIva-dharmA-'dharmANAM 15 sadezatvaM sAdhayati-'eketi / eka vasya dharmasyAdharmasya ca sakRdekakAlaM sarvairmartavyai yo'bhisambandhastatrA'rhatvAdyogyatvAt sadezatvaM sAvayavatvam / niSpradezatve'pi nAnAjIvaiH 38B sakRtsarvamUrtAbhisambandho bhavedityekavizeSaNam / ekasya jIvasya sakRtsarvamUrtA bhisambandhAhatvAdityarthaH / jIvAnAM samudghAtakAla eva sakRtsarvamUrtAbhisambandho na sarvadetyarhagrahaNam , kAyamAtrapramANAvasthAyAmapi lokapUraNayogyatAyA vidyamAnatvAt / 20 tathAhi-eko jIvo dharmAstikAyo'dharmAstikAyazca yugapadakhilaimUrtadravyairamisambadhyate / yadi ca niraMzaH syAt tadA kathametat saGgaccheta, ekadezasthenAbhisambaddhAnAmatyantasAnidhyaprasaGgAt / tasmAt sakRtsarvamUrtadravyAbhisambandhArhatvAnyathAnupapanyA jIvAdInAM sadezatvameva / 1 yeyaM gatiH sthitirdhA dravyANAmanyakAraNAyogAt / dharmAdharmakRte te avagAho vyomahetustu / / 25 iti samAhazlokaH // 2 saMghAtAH / / 3 saMghAtarUpatvAt / / 4 ekajIvadharmAdharmANAM sakRt sarvamUrtAbhisambandhAhatvAt sadezatvama // 5 niSpradezatve'pi jIvasyAGgIkriyamANe ityarthaH // 6 dehamAtra // 7 jIvAdinA[s]dhyApakena / / 8 vastUnAm // 9 ekaravaprasaGgAt / / 10 kutaH 1 aMzAbhAvena dUrAdivyapadezAghaTanAt // 2010_05
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthopATIkAsahite dravyAlaGkAre tRtIye prakAze 'anyatheti / yadi jIvAdInAM sadezatvaM neSyate tadA'Norikha paramANoriva tat sakRtsarvamUrtAbhisambandhAhatvaM na syAt / yad dravyAMza niraMzaM na tat sakRtsarvamUrtA394 bhisambandhAhaM yathA paramANuH, jIvAdayazca sakRtsarvamUrtAbhisambidhArhAstasmAda sadezA eva / mukhyapradezAbhAvAdupacaritA eva jIvAdInAM pradezA iti cet / nanvayamupacAro 5 vicAracaNAnAM vipazcitAM ninivandhano vaktaM na yuktaH / kANDapaTAdau sapradezatvaM evaM saMkRtsarvamUrtAbhisambandhAhatvaM dRSTaM manivandhana miti cet / nanu yadi kANDapaTadRSTAntenaiva sakRtsarvamUrtAbhisambandhAhatvaM jIvAdInAM niraMpacaritAnAmeva pradezAnAM nibandhanaM bhavettadA kiM bhavatAM karatalAd yAyAt ? yadi jIvAdInAmupacaritAH pradezAH 39B syustadA kathamiva mukhyapradezasAdhyA sakRtsarvamUrtAbhisambandhAhatyakriyAM kuryuH ? na 10 hi prakAzakatvenopacaritatapanatvaH sudhAdIdhitistapati / athopacaritA api mukhyakriyAnibandhanaM bhavanti tadA kANDapaTe'pi pradezA upacaritA eva syuH / atha kvacid mukhyatve satyupacAro'nyatra pravartata iti matam , tadA jIvAdiSu mukhyAH pradezAH kANDapaTAdau punarUpacaritA ityapi prAmoti, sakRdanekamUrtAbhisambandhAhatva syobhayatrApyavizeSAt / tasmAt sakRdanekamUrtAbhisambandhAhatvAjIvAdInAM kANDapaTA- 15 40A dInAmiva mukhyapradezavacam / / nanu yat sAvayavaM tat paTAdibadanityam , sAvayavAzca jIvAdayaH, tathA ca te'pyanityA eva syuriti / atrAha-saMdezatvena sAvayavatvena kathaJcinna sarvathA'nityatvamapi jIvAdInAmasmAkaM sammatam / vayaM hi manyAmahe sarvadravyANAM kathaJcidanityatvam / tataH sapradezatvena jIvAdInAmanityatvaprasaGgo na naH siddhAntakSatikaraH / 20 tadevaM jIvAdInAM sadezatvaM prasAdhya dezasaGkhyAmAha-dezAzcAsaGkhyeyAH / ekajIvadharmA-'dharmAH sadezAH, dezAH punasteSAM pratyekamasaGkhyayA bhavanti / lokAkAzavyAptiyogyatvAt / jIvAdayo hi paripUrNamapi lokAkAzaM yugapadAtmanA vyAptumIzate, lokAkAzaM ca puraH pratipAdayiSyamANanyAyAdasaGkhayeyapradezam , ataste'pi tathaiva, 40B asaGkhayeyapradezasya saGkhayeyapradezAptumazakyatvAt , na hi paramANurvizAlAM zilA 25 sthagayitumalam / 1 anyathA'Noriva tantra syAt / / 2 bhAvAMzavyavacchittyai / / 3 paro jIvAdiSu upacArasya nibandhanaM darzayitumAha-kANDapaTAdI pratisIrAdau // 4 '7' [saptamyantam ] // 5 sati // 6 jIvAdiSvapi sakRtsarpamUrtAbhisambandhAhatvameva sapradezasvopacArasya nibandhanamastvityarthaH // 7 kANDapaTAdi prati sambhavaDhyApekSayA sarvazando vyAkhyeyaH // 8 upacArasya / / 9 jIvAdInAM ye nirupacaritA: pradezAsteSAM nibandhanaM yadi 30 bhavediti // 10 adhikam / / 11 sadezatvena kathaJcidanityatvamapyabhimatam // 2010_05
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ AkAzAstikAyasAdhanam / AkAzo'pi sadezaH, sakRtsarvamUrtAbhisambandhAhatvAt / anyathA sarvAvagAhinAmekadezatvam , ekdeshaavgaaddhaanekpudglvt| ekatraiva cAdheyasvarUpabhAvA-'bhAvau syAtAm , vibhAgAdayazca kasyacinna syuH / nanvAkAzasya pradezavaccamevA'siddhamataH kathaM tadekadezasya lokAkAzasyAsakathaya- 5 pradezavatvena jIvAdInAM tathAbhAvo bhavediti / atrAha-AkAzo'pIti AkAzadhvaniH punapuMsakaH / AkAzamapi sapradezameva, sakRdekakAlaM sarvamUrttAbhisambandhArhatvAt alokAkAzaH sambandhAI eva na punaH sambaddha itya hagrahaNam / yadyavaM lokAkAzasya saGgraho na prAmoti, tasya sAkSAt sambaddhatvenAhatvAbhAvAt / na / tasyAnahatva zaGkAyA evAbhAvAt / na hi yo yatrArho na bhavati sa tat kAryamutpAdayituM pduH| 10 41A AkAzaM hi yugapadakhilamUrdravyaiH sahAbhisambadhyate / tatastadapi sapradezameva / anyatheti / yadi sakRtsarvamUrtAbhisambandhayogyatve'pi vyomnaH sapradezatvaM na syAttadA sarvAvagAhinAM sarveSAmapyavagAhavatAmekadezatvaM syAt / ekadezAvagADhAnekapudgalavaditi sAdharmyanidarzanam / yathA hi pariNAmavizeSAdekadeze niraMze bahavo'pi pudgalA avagAhamAnA ekadezAvagAhino'mI iti vyapadezamaznuvate tathA yadi 15 sarvANi mUrttadravyANyAkAze niraMze'vagAheraMstadekadezAnyamUnIti vyapadezamaznuvIran / na caivamasti / tasmAt sAMzamevAkAzam / kiJca, yadyAkAzaM niraMzaM syAttadA ekatraiva cAdheyasvarUpabhAvAbhAvau syAtAm / ekatraiva ca deze kAle cA''dheyasvarUpabhAvAbhAvau syAtAm / niraMzAkAzavAdAgrahagraha418 gRhItAnAM hi matena yadevAkAzamujayanyAmayodhyAyAmapi tadeva, tatazvIjayanIparicchinne- 20 vyomani yo ghaTAdiravajagAhe tasya yadyapyayodhyAparicchinne vyomanyabhAvastathApi bhAvAbhAvau yugapadakabhAvinAveva, ujjayanIsambaddhasyaivAkAzasyA'yodhyayApyabhisambandhAt / na kevalamekatraivAdheyasvarUpabhAvAbhAvau syAtAm / tathA vibhAgAdayazca kasyacinna syuH / AdizabdAta sNyog-krm-prtvaa-'prtv-pRthktvaadigrhH| zyenena hi sthANoH saMyogo vibhAgazcAnyatarakarmajaH, tetrotpanna karma svAzrayaM 25 42A zyenaM tadAkAzadezAd viyojya sthANyAkAzadezena saMyojayati tato vA vibhajyAkAza 1 AkAzo'pi sadezaH // 2 sakRt sarvamUrtAbhisambandhAtvAt // 3 sambaddhatvAdeva // . anyathA sarvAvagAhinAmekadezatvam / / 5 zyene // 6 gatyAdikam // 7 pUrvasambadAkAza / / 2010_05
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 svopATIkAsahite dravyAlaGkAre tRtIye prakAze dezAntareNa saMyojayatIti pratIyate / na cAkAzasya dezAbhAve etadupapadyate, sthANuzyenayoH sarvadA'pyabhinna dezatvAt / etena mepayorubhayakarmajaH saMyogo vibhAgacAkAzasya niraMzatve na ghaTata iti niveditaM bhavati / tathA vyomno niraMzatve karmA'pi na ghaTAmaTATyate, tasya dezAddezAntaraprAptihetuparyAyarUpatvena vyavasthApitatvAt dezAntarasya ca kasyacidabhAvAt / ata eva padArthAnAM paratvA-'paratva-pRthaktvAdyanupapattiravadhAryA / 5 ted vibhAgAdInabhyupagacchatA bhavatA''kAzamaMzavadabhyupeyam / / atra kazcidAha-"niraMzamAkAzaM, sarvajagadvathA pitvAt , yat punarna niraMzaM na tattathA dRSTaM yathA ghaTAdi, sarvajagadvayApi cAkAzam , tasmAniraMzam" [ ] iti / 42B tatra, hetoviruddhatvAt / na hi yeneva bhAgena vindhyasambaddhamAkAzaM tenaiva himavatA'pi tayorekadezatvaprasaGgAt , ataH sarvajagadvathApityAditi hetuH sAMzatvameva sAdhayati / 10 anumAnA-''gamabAdhitatvena hetoH kAlAtyayApadiSTatvAca / sAMzamAkAzam , 'dravyatve sati saMkRdazeSabhinnadezadravyasambaddhatvAt / ___ yadapyucyate-"niraMzamAkAzaM sadA'vayavAnArabhyatvAt paramANuvat" [ ] iti, tadapyaneneva pratyAkhyAyata, hetoH kAlAtyayApadiSTatvasya tulyatvAt / api ca, yadi sarvathA sadA'vayavAnArabhyatvaM hetustadA'smAkaM na siddhaH, paryAyAdizAt pUrvapUrvA- 15 43A kAzadezebhya uttarottarAkAzadezAnAmutpAdAt / atha kathaJcit sadA'vayavAnAramyatvaM hetustadA viruddhaH, kathaJcinniraMzatvasya sarvathA niraMzatvaviruddhasya sAdhanAt / kathaciniraMzatvasAdhane ca siddhasAdhanam , pudgalaskaindhavat sarvadAvayava vibhAgAbhAvena sAvayavatvAbhAvopagamAt / kiJca, AkAzaM sAMzameva, ekadezena paramANubhiH saha saMyujyamAnatvAt , skandhavat / tasya"taiH sarvAtmanA saMyujyamAnatve prmaannumaatrtvprsnggH| 20 tathA caanekaakaashaapttiH| syAnmatam-jaikadezena sarvAtmanA vA paramANurAkAzena yujyate, kiM tarhi ? yujyata eva, yathA'vayavI svAvayavaiH sAmAnyaM vA svaashryairiti| tn| avayavyAderapi sarvathA niraMzatve svAvayavAdibhirekAntato bhinnaiH sambandhe yathoktadoSaprasaGgAt / 1 karmaNaH / / 2 dezAntarAbhAvAdeva / / 3 5' [=tasmAt ] // 4 vindhyahimavatoH // 5 AkAzasya 25 mahattvaM sattvaM ca yugapadazeSabhinnadravyasambadatva ]mapi // 6 yugapat // 7 niSpanne ghaTe pazcAdavayavAnArabhyasvamasti iti tadvayavacchedArtha 'sadA grahaNam // 8 pudgalaskandho hi vaidhaHdRSTAntaH, tasya sarvadA'vayava. vibhAgena sAvayavatvAbhAvopagamAt / / 9 pudgalo'pi kathaJcinniraMzaH / / 10 AkAzasya / / 11 paramANubhiH // 12 avayavamAtrasvAdilakSaNadoSaprasaGgAt / / 2010_05
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 161 43B kAtsnyaikadezavyatiriktasya prakArAntarasya tatsambandhanibandhanasyAsiddhatvAt / kathaJcitAdAtmyena tatsambaddhatve syAdvAdimatasiddhiH, avayavAvayavinoH sAdRzyAkhyasAmAnyataMdvatoca kathaJcittAdAtmyasyopagamAt / na caitramAkAzasya paramANubhiH kathaJcitAdAtmyamityekadezena saMyogo'bhyupeyaH, tathA ca sAMzatvasiddhiH / tadevamAkAzasya sAmAnyena sadezatvamupapAdya lokAkAzapradezeyattAmAhalokAkAzamasaGghayeyapradezam zazvadasaMharaNadharmakasya sAvadhi AkAzapradezAH / " " tvAt / lokAkAzamasaGkhyeyapradezam / yAvati jIva-pudgalAnAM gati- sthitI bhavatastAvalokAkAzam / tadasaGkhatheyapradezaM bhavati, zaizvat sarvakAlamasaMha raNadharmakasya sAvayavatve satyasaGkocasvabhAvasya sataH sAvadhitvAt / ' zazvadasaMharaNadharmakatvAt' ityucyamAne'lokAkAzena 10 44A vyabhicAra iti sAvadhitvavacanam, sAvadhitvAdityucyamAne'pi pudgalaskandhenAnantaparamANukenAnekAnto mA bhUditi zazvadasaMharaNadharmakatve satIti vizeSaNam / etaccAnumAnasiddham--zazvadasaMharaNadharmakaM lokAkAzam, ajIvatve satyamUrttadravyatvAt, alokAkAzavat / na hyalokAkAzaM kadAcidapi saMharaNadharmakam, sarvadA paramamahattvAbhAvaprasaGgAt / idamuktaM bhavati - na tAvallokAkAzamanantapradezaM bhavitumarhati zazradasaMharaNadharmakasyAnanta - 15 pradezasya vastunaH sAvadhitvAbhAvAdalokAkAzavat / nApi saGkhyAtapradezam, vazyaM zazvadasaMhareNedharmakatvAbhAvAt / tathA ca pArizeSyAdasaGkhyeyapradezaM siddham / sarvamanantapradezam alokAkAzasyAnantatvAditi / tasyA 2010_05 5 sarvamiti lokAkAzamalokAkAzaM ca anantapradezam / antaH paryavasAnam / 448 sa yeSAM nAsti te tathAbhUtAH pradezA yasya tattathA / alokAkAzasyAnantatvAdavadhizUnya- 20 tvAt / tadevamekajIva-dharmA-dharmA''kAzAnAM sapradezatvaM pradezeyattAM ca prasAdhya pudgalA nAmapi prasAdhyate 1 kAtsnyakadezAbhyAM prakArAbhyAM vyatiriktasya // 2 os // * SaSThIdvivacanAntaM vigrahe tathA ca tayoratrayavAvayavinoH sambandhasya yad nibandhanaM tasyAsiddhatvAdityarthaH // 3 avayavAdibhiH saha yo'vayavyAdInAM 25 sambandhaH || 4 '6' [ = vigrahe SaSThyantam ] || 5 sAmAnyavataH || 6 zazvadasaMhara Nadharmakastha sAvadhitvAt // 7 sAvayavatvavizeSaNAt paramANuvyudAsaH / 8 'zazvadgrahaNAd ghaTAdibhirvyabhicAranirAsa: / / 9 ghaTAdirUpeNa // / 10 bhAtmavyavacchiyai // 11 payA (mya 1) do || 12 samanantapradezam // 21
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopATIkAsahite dravyAlaGkAre tRtIye prakAze anekapradezaH skandhaH / bhAvAMzeraNuH kAyaH / anekapradezaH skandhaH / na vidyate ekaH pradezo yasya sa tathA / ekapradezapratiSedhAd dvayAdyanantAnantaparyantapradezAnAmabhyanujJA / dvAvAdimanantAnantasaGkhyAM ca paryante kRtvA pudgalaskandhAnAM pradezA bhavanti / skandha ityekavacananirdezo jAtyapekSaH / syAnmatam-yadi pradezabAhulyaM kAyastadA paramANuH kAyo na prAmoti, tasya 5 45A niHpradezatvAditi / atrAha-bhAvAMzairaNuH kAyaH / bhAvAMzAH sparza-rasa-gandha-varNAdayaH, taiH paramANuH kAyavyapadezaM labhate / yadyapi paramANo skandhavad dravyAMzA na santi tathApi bhAvAMzAH santi, tatastaiH so'pi kAya ityucyate bhArdradhyaizca pradezabAhulyasya kAyarUpatvAt / tadevaM kAyazabdasya pradezabAhulyamarthamabhidhAyArthAntaramapyamidadhAti- 10 utpAda-vyaya-dhrauvyANi vA kAyaH, pratikSaNamavikAriNo'rthakriyA'bhAvAt , samarthasya sadA jananA-'jananaprasaGgAt / apekSyasyAnuvartinaH pUrvarUpasya nivRttiH, tasya kAryavirodhAt / kAryotpattI vA nivRttiH / uttaramapi vA janayet / evamayamazorNAzeSarUpo yadi prasahya kRtamapi karoti / 15 utpAda-vyaya-dhrauvyANi vA kAyaH / bhAvAntarApattirutpAdaH / uttarabhAvAbhAvAMzarUpaH pUrvabhAvavigamo vyayaH / dhuM sthairya dhA0 pA0 16] ityasmAdaci dhruvaH, anugato bhAvAMzaH, sa eva dhauvyam / etAni vA 'kAya'zabdenocyante / 'kAya'zabdena hi pracaya ucyate / pracayazcAtrotpAda-vyaya-dhauvyANAmeva / tato jIvAdayaH kAyA iti ko'rthaH ? jIvAdaya utpAda-vyaya-dhrauvyasamudayarUpA ityarthaH / 20 kathaM punaH sarvadotpAda-vyaya-dhrauvyasamudAyarUpA eva jIvAdaya iti ? ucyatetAvad bhAvA naikAntanityAH / yataH pratikSaNaM pratisamayamavikAriNo nirvikArasyaikasvabhAvasyetyarthaH, arthasya kAryasya kriyA niSpattistasyA abhAvAdabhAvaprasaGgAt / saimarthasya 1 satta-prameyatva-jJeyatvAdayaH // 2 . 'apekSasyA" iti mUlAdarza pAThaH // 3 pUrvabhAvasya ghaTalakSaNabhAvasya vigamo vyayaH / kaH? uttarabhAvAbhAvAMzarUpaH / uttarabhAvasya kapAlalakSaNasya sambandhI yo'bhAvarUpo'zaH / 25 ko'rthaH ! padArthasya hi dvAvaMzo sadpo'sadpazca / tataH kapAlalakSaNasya bhAvaspa ghaTAbhAvAtmako'bhAvAMzaH sa evaM pUrvabhAvavigamaH // 4 anugataM dravyaM mRdAdilakSaNam // 5 pratikSaNamavikAriNo'yakriyA:bhAvAt // 6 samarthasya sadA jananA-'jananaprasaGgAt / / 45B 2010_05
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ utpAda - vyaya - zrauvyasAdhanam / 163 kAryotpAdaM pratyavikalasya sadA sarvakAlaM jananA jananaprasaGgAt / yadi hi nityaikarUpo bhAvaH samarthatayA kAryANyAvirbhAvayati tadA sarvadA'pyAvirbhAvayet kAryAvirbhAvasambhAvanIyatvAt kAraNasAmarthyasya / tathA ca kulamUlAvasthitAdapi bIjAdaGkaro - 464 tpattiprasaGgaH, kSityudakasannidhAnakAla iva pUrvamapi bIjasya samarthatvAt / atha samartho - sit kadAcinnAvirbhAvayati tadA sarvadA'pyanAvirbhAvaprasaGgaH, samarthasyApi kAryAnAvi - 5 rbhAvAt / tathA ca kusUlasthitAdiva kSityudakasannihitAdapi bIjAdaGkurAnutpattiprasaGgaH, samarthAdapi pUrvamanutpAdadarzanAt / kAdAcitkaM tu jananamajananaM ca na saGgacchata eva / " syAdevam-dvidhA bhAvasya rUpaM vilambakAritvamakSepakAritvaM ca / tatra vilamba - kAritvaM nAma yAvanna sahakArisamavadhAnaM tAvadakaraNam / akSepakAritvaM nAma bIja46B jAtIyasya sahakArisamavadhAnAnantarameva karaNam karaNameva ca / evaM cAyamartho 10 jAta:- kummUlamUlAvasthitaM bIjaM sahakArivaikalyaprayuktAGkurAdikAryAbhAvavat na punaH svazaktivaikalyaprayuktAGkurAdikAryAbhAvavaditi / evaM ca kusalamUlAvasthitaM bIjaM svasAmarthyaM satyapi na janayati, sahakArisAnnidhyarUpavyatiriktasAmarthyAbhAvAt / yadA tu tat syAt tadA janayatyeva / na caivaM sAmarthyAsAmarthyAbhyAM bhedaH, svarUpAsAmarthyasya kadAcidapyabhAvAt, sahakArisannidhAnalakSaNasya ca sAmarthyasya bhAvAbhAvAbhyAM sva- 15 rUpahAnerayogAt, tasya tato vyatiriktatvAt / vyatiriktasya ca bhAvAbhAvAbhyAM svarUpahInAvatiprasaGga iti / 47A " , atra nirUpyate - kulamUlAvasthitasya bIjasya tejo'vani-pavana - pAthaH pArzvavarttino'vayavazaithilyAparanAmadheyAyAmucchranAvasthAyAM pratyakSalakSyatvAt pAmarajanasyApi suprasiddhAyAM satyAM yadetat tArkikA avasthAdvaye'pi bIjasyaikarUpatAprasAdhanAya pramANa - 20 zatopanyAsairAtmAnamAyAsayanti tatra kevalaM teSAM kuzAgrIyaprajJataivAparAdhyati, na te / prajJApATavAndhA hi pratyakSaprasiddhamapi viparyAsayituM prayatante / tato bhAvAnAM sUpalakSa47B vikArANAM kaivalyA kaivalyayo rUpAbhedasAdhanA yuktayaH pratyakSata eva pratikSipyante / ye punarna sUpalakSya (kSa) vikArAsteSu yuktyantaramapi prathayAmaH - apekSyasyeti / bhavatu svarUpazaktyA kevalo'pi samartho bhAvaH, sahakArisamavadhAnalakSaNasya vyatirikta- 25 2010_05 1 kSityudakAdeH // 2 kAryasya || 3 mama // 4 sahakArisAmarthyAbhAve svarUpasAmarthya na hIyate, sahakArisAmathryasya tato minnatvAt / yad yato bhinnaM tat tadabhAve na hIyate yathA ghaTAt paTAdi / 5 svarUpAt // 6. satyAm // 7 sAmagrImadhyavartinaH // 8 * pUrva 'lakSya' iti likhitam, kintu pazcAd ghRSTvA 'lakSa' iti granthakAreNaiva vihitam / / 9 sahakArisannidhAnAbhAvaH / tadviparyayo'kaivalyam // 10 atrApi 'lakSa' iti pAThena bhAvyam, dRzyatAM pR0 1630 8 || 11 apekSyasyAnuvartinaH pUrvarUpasya nivRttiH // 30
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 svopajJaTIkAsahite dravyAlaGkAre tRtIye prakAze sAmarthyasya bhAvAbhAvAbhyAM ca kAdAcitke kAryajananAjanane stAm , tathApyapekSyasyAnuvartinaH sahakArisamIpavartinaH sahakArisAnidhyAdeva prAg bhAvasya yad rUpaM tasya pUrvarUpasye nivRttiH pracyutiH syAt / tathAhi-svarUpazaktyA sarvadApi sAmarthyam , vyatirikta49A sahakArisAnidhyalakSaNasAmarthyabhAvAbhAvAmyAM ca kAdAcitke kAryajananAjanane, etad dvayamapi bhAvasya nityaikarUpatve'pi kAdAcitkakAryasamarthanAya paraiH paryakalpi / tattu 5 nAsti / kutaH 1 taimyeti pUrvarUpasya kAryeNa saha virodhAt / ayaM hi pUrva bhAvasya svabhAvaH sahakArisannidhAne kArya kariSyAmIti, sa ca sahakAriNAM sannidhAnAkAla iva tatsavidhAne'pi kAryaprasavapratirodhI, karomIti svabhAvAdeva bhAvAt kAryaprasavAt / 483 tataH kAryaprarohamicchatA sahakArisanidhivartino bhAvasya pUrvasvabhAvaparityAgo'nu mantavya eva / na ca sahakArisannidhAne karomItyevaM prathamameva bhAvasya svabhAvo vaktumapi 10 zakyaH, asambhavAt / kAraNasya hi karomIti vArttamAnikaH svabhAvaH kAryabhAvasahabhAvI, kriyAviSTasyaiva karturvantyA'bhisambandhAt / kriyA ca dvadhA-kartRniSThA bhavana-sthAnAdikA, karmaniSThA ca pacana-dahanAdikA, karaNaM ca karmaniSThA kriyA, tadanayA karmaNi samavetavyam / tacca sahakArisannidhAnAt pUrva nAsti / tasmAt kartuH 49 karomIti vArttamAnikaH svabhAvaH kAryabhAvAvinAbhAvyeva / kAryabhAvazca sahakArisani- 15 dhAnasahabhAvI, samarthAdapi kevalAt kAryotpAdAnabhyupagamAt / na ca prathamaM sahakArisamavadhAnamasti / tataH kariSyAmItyeva prathama bhAvasya svbhaavH| tasya ca sahakArisanidhAne vinAzo niyamenAbhyupeyaH, kAryotpAdaparipanthitvAt / nanu yo bhAvo yAvantaM kAlamavatiSThate sa tAvantaM vartamAnakAla eva, seto bhUta-bhaviSyavAyogAt / tataH kuto bhaviSyatsvabhAvanivRttyA svarUpahAniriti / tadetat 20 49B kAmaM pratizRNumaH / kiM nAma ? ayaM vizeSaH-yaH svarUpamAtrAdhIno bhAvasvabhAvaH sa eva vArttamAnikaH yathA sancAdiH parApekSastu bhUto bhaviSyan vApi syAt / kusUlamUlopazalyalulitasya ca vIjasyAGkaraprarohaM prati bhaviSyatsahakAryapekSayA na svarUpamAtrAdhIna eva svabhAvaH, tato'sau bhaviSyamapi na doSAvahaH / tasmAt sakriyasya hi yad rUpama kriyasya virodhi tat / tataH kAryakriyAkAle pUrvarUpavyayo dhruvaH // [ ] iti / 25 1 pUrvapadArthasya // 2 tasya kAryavirodhAt // 3 padArthAt || 4 vartamAnayA // 5 vidyamAnasya // 6 mUlameva samIpam || 7 akuraM janayataH sataH // 2010_05
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ utpAda-vyaya-dhrauvyasAdhanam / samprati vArttamAnikamapi bhAvasvabhAvamAdRtya pUrvarUpanivRtti prasaJjayatikAryotpattAviti pUrvarUpasyeti yogH| astu nAma sahakArisabhidhAne kArya karomItyevaM 50A prathamaM bhAvasya svabhAvaH / kAryakriyAyAM cAsau mA nivatiSTa, aparipanthitvAt / tathApi kAryaniSpattau nirvaya'tyeva, avadheH pUrNatvAt / adhikapravRddhApi yudanyA prapItazItAmbhasaH puMsaH prazAmyati / sahakArisannidhAne karomIti ca svabhAvasya 5 kAryamavadhiH / tacca nirapadyata / tato nivarttatAM kAryaniSpattau pUrva rUpam / atha na nivartate tadottaramapi kAryaniSpattikAlottaramapi janayet / bhAvasya hi svarUpasAmathyaM sahakArisabidhAnaM ca kAryaprarohaM prati prayojakam , tacca dvayamapi kAryaniSpattAvapyasti, tataH punarapi taijananaprasaGgaH / tasmAt prathamaM bhAvasya sahakAri sabhidhAne kArya kariSyAmIti vA karomIti vA svabhAvo'stu tathApi kAryasyApsataH 10 508 kriyAM satazcAkriyAmabhilaSatA pUrvasvabhAvaparityAgo'nabhISTo'pi rogopazamakakaTukoSadhapAnamiva locane nimIlyA'numantavyaH / syAdevam-samartho'pi bhAvo niSpamatvAt kArya punarniSpAdayituM na prabhavati / na khalu kRtasya karaNamastIti / atrAha-evamayaM nityakarUpo bhAvaH zAzvatasakalasvabhAvo bhaved yadi prasA kukATikAM bhaktvA niSpanamapi kArya kuryAt / ayamarthaH- 15 samarthasyotpAdayato'pi bhAvasyotpannatvAt 'kiM kArya punarnotpadyate uta bhAvo niSpatraM kAryamutpAdayituM na samAyate ? tatrotpAdAnabhimukhe'pi kArye bhAvasyotpAdanazakti5IA rastIti vadato vAdino vadanapidhAnAdanyaH ko dnnddH| na khalu 'pazyatyeva jAtyandho rUpam , kintu rUpameva kuto'pi kAraNAdandhasya nAtmAnaM darzayati' ityevamudbhutasabhipAtAdanyo vadati / tataH samavahitasakalapratyayAntarasya kAraNasya sAmaya 20 kAryotpAdana vyAptam / sa nivartamAnaH svaM vyApyamAdAya vinivarttata iti niSpannavAdapi kAryamakurvan bhAvaH kAryanippattI nivRttapUrvasvabhAva eva / na ca kAryaniSpattI jhaTityeva sahakAriNaH palAyante yena tadabhAvo bhAvasya punaH kAryAnutpAdane'valambanaM syAt / prAgabhAvasya sahakAriNo'bhAvaH iti cet ; tarhi prAgabhAvAbhAMve kAryasattA kAryotpativiruddhA syAt / tatazca viruddhasahakArisabhipAte kAraNasya tadevAsAmarthya- 25 mAyAtamiti / 1 kAryAspatI vA nivRttiH // 2 kariSyAmItyevaM svbhaavH| * pUrva likhitvA pazcAd granthakAreNa ghRSTamivedaM TippaNam iti bhAti // 3 uttaramapi vA janayet // 4 kArya // 5 eyamayamazINozeSarUpo yadi prasava kRmamapi karoti // 6 atra vikalpadyam // 7 yatra yatra kAraNasAmartha tatra tatra kAryotpAdaH // 8 kAryasambandhinaH // 9 kAryasya // 1. sati / / 11 pUrvasvabhAvavigamo nAma || 30 2010_05
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthopATIkAsahite dravyAlaGkAre tRtIye prakAze nanvastu pUrva bhAvasya sAmarthya kArya niSpattau cAsAmarthyamapyastu tathApi na 51B viruddhadharmAdhyAsena 'bhedaH, virodhAbhAvAt / yadA yat kArya prati sAmaya tadaiva hi tat kArya pratyasAmarthya parasparAbhAvarUpatvAd viruddham / na punaranyadA / samavahitasaMhakAriNazca bhAvasya prathamamasati kArye sAmarthya sati ca pazcAdasAmarthyam / na cAnayovirodhaH, kAlabhedAt / athavA yathA bIjena svabhAvadeza eva svAbhAvaH pratikSipyate 5 na dezAntare'pi tathaivAsAmarthyamapi sAmarthyakAla eva pratikSipyate na kAlAntare'pi / tato yadi nAma kumUlasthaM bIjamasamartha kSetrasthaM ca samartha tathApi nAnayorbhedaH, bhinnadezayorbhAvAbhAvayoriva mitrakAlayoH sAmarthyAsAmarthyayoravirodhAt / aviruddhadharmAdhyAsenApi bhede'tiprasaGga iti / tat kinayamAsmAkInaH kUTasthanityatAbhaGgopanyAsaprayAsaH parasparaviruddhadharmA- 10 dhyAsena bhAvAnAmekAntakSaNikatAprasAdhanaparyavasAnastvayA vyabodhi yena virodhaparihAropAyaM kAlabhedam upakalpitavAnasi / vayaM hi dravyatayA nityasyaiva bhAvasya samarthatvaparyAyApagamena nAzitvamAcakSmahe / tato nAma bhinnakAlayoH sAmarthyAsAmarthya524 yovirodho mA bhUta , tadabhAvAmibhedo'pi mA prasAsIt / samarthatvaparyAyApagama zvedaGgIkRtastAvatApi kUTasthanityatAbhaGgapravaNo'smadupanyAsaprayAsaH sAphalyamagAt , 15 paryayarUpatayaiva dravyasyotpAda-vinAzAbhyupagamAt / . athavA viruddhadharmAdhyAso'pi samarthyate / bhinnaviSayANAM sAmarthyAsAmarthyakaraNAkaraNAdInAM virodhoktAvubhayasampratipanno vyabhicAro dRSTaH / ekasyaiva vInasyADuraM prati sAmarthya karaNaM ca tadaiva zilAzakalaM pratyasAmarthyamakaraNaM ca, tato'mISAM virodhakAraNamekaviSayatvamucyate / satyapi caikaviSayatve bhinnarUpANaumubhayasampratipano 20 virodhaivyabhicAro dRSTaH / bIjasyAGkaraM prati sAmarthya karaNaM ca tadaiva zilAyA asAmarthyamakaraNaM ca / tataH sAmarthyAdInAM virodhakAraNamubhayamekaviSayatvamekarUpatvaM cocyate / etayoH punaH satoH kAlabhede'pi na kvacidubhayasampratipanno vyabhicAro52B 'sti "yena kAlAbhedo'pi sAmarthyAdInAM virodhakAraNamAdriyate, tathA ca tannivRttau virodho'pi nivarteta / 25 1 sAmAsAmarthyarUpeNa || 2 padArthasya // 3 sannihita / / 4 sAmarthyAsAmarthyayoH / / 5 A[cAryaH] / / 6 virodhAbhAvAt // 7 kAlabhede'pi sAmarthyAsAmarthyayoH satoH padArthasya bhedaH samartha(ya)ta ityarthaH // 8 bhinno viSayo gocaro yeSAM sAmarthyAdInAm // 9 avamAnatoktau / / 10 sAmarthyAsAmadhyakaraNAkaraNAnAm // 11 aGkuralakSaNe kArye // 12 kAraNAnAM janakAnAmityarthaH / / 13 virodhAbhAvaH // 14 ekaviSayatvekarUpatvayoH / / 15 sAmarthyAdInAM virodho'styevetyarthaH / / 16 vyabhicArAdarzanena virodhadarzanenetyarthaH / / 17 kAlAbhedanivRttau / / 30 2010_05
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ utpAda-vyaya-dhrauvyasAdhanam / api ca, ya: kAlAbhedaH sannapi 'rUpa-viSayayorbhade vyabhicArAt sAmarthyAdInAM virodha nAvirbhAvayati sa kathamAtmanivRtyA teSAM virodhamabhAvayet / nanu rUpa-gocarabhedApekSaH kAlabhedo virodhamabhAvayatyeva / na khalu rUpa-kAlagocara(rA?)bhede kvacidapi vyabhicAro'sti / na cendhanarahino vahnina dhUme kAraNamiti sendhano'pi na kAraNam / evaM tarhi rUpa-gocarAbhedAvevAsAtAm , kRtamantargaDunA kAlAbhedena, tayoH sarvatrAvyabhicArAt / astyeva kAlabhade bIja eva vyabhicAra iti 5 cet , ahaha vivAdAdhyAsitenaiva vyabhicAramudbhAvayatastatrabhavato bhavato nyAyanaipuNam , kAlabhede" hi bIje virodho vicArayitumArabdho'sti, tataH kathaM tatraiva vyabhicAra53A mudbhAvayasi / yadi punaryathA'smAbhI rUpa-gocarabheda kAlabhedasya "vyabhicAro vivAdapadA danyatra darzitastathA rUpa-gocarAbhedayorapi darzayasi tadA tvamevAsi naiyAyikaprakANDam / 10 ___ tadayaM vastusaGkSapaH / bhAvasya sAmarthyA-'sAmadiyugapadekaviSayatvamekarUpatvaM ca virodha prayojakam / svarUpabhAvAbhAvayoH punarekadezatvameve' / ata evo(ve ?)hasthaM bIjaM dezAntarasthaM svAbhAvaM na pratikSipati / kAlAbhedastUbhayatrApi vyabhicAritvAd durmitramiva sambhASaNamAtramapi nAhati / nanvekarUpatvAdAvapi sAmarthyAdIni santi, aGkaraM pratyasaimartha eva hi bIjadravye 15 vIjabhAvavatyeva ca bhUtale kAlAntareNa sAmarthyasya bIjAbhAvasya ca jainaireyopagamAt / na santi / bIja-bhRtaladravyayorekAntenaikyAbhAvAt , paryAyanAze dravyasyApi kathazcinAzAt / ekAntenekarUpatvAdezca sAmarthyAdInAM virodhakatvAt / etAvattu parasya vaktumavaziSyate-rUpa-gocarabhaMdavat kAlabhedo'pi kinnAvirodhaka iti / tatra pramANAbhAvAditi brUmaH / rUpa-gocarabhede tu pratyakSameva pramANam / tasmAt sAmarthyAdInAM 20 virodho'sti / tathA ca samarthAsamarthayoda eveti / 1 svarUpa / / 2 virodhasya // 3 virodhasvAbhAva kuryAt / / 4 kAraNasya // 5 * * kAlA bhedo' iti pUrva likhitamAsIta . pazcAtu granthakAreNa va dhRSTyA 'kAlabhedo' iti pATho'tra vihitaH // 6 - "kAlagocarAbhede iti pUrva likhitamAsIt , kintu granthakAraNava pathAt samyaga vRSTvA kAlagocara bhede' iti pATho'tra vihitaH / 25 idaM tu dhyeyam -pUrva likhitaH / kAlagocarAbhede' iti pAThaH samIcIna evaM bhAti, tathApi granthakatA praSTvA kimartha kAlagocarabhede' iti pATho vihitastad vayaM na jAnImaH / / 7 AcA[yaH] / / 8 1' [prathamAntam ] / / 9 rUpagocarAbhedayoH / / 10 sati // 11 virodhasya / / 12 karaNa. akaraNa / / 13 virodhe prayojakam // 14 - 'uhasyam' ityasya artho na jJAyate / 'ihastham' iti pAThaH kalpanIyo bhAti / / 25 7' [=saptamyantam // 30 2010_05
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 53B sthopATIkAsahita dravyAlaGkAra tRtIye prakAze kurvato'pi yato hetoryat kArya naiva jAyate / zaktaH sa tasmibhityetat sannipAtAnvitaM vacaH // dravyato 'nityarUpANAM paryAyavigamodayaH / nAzotpAdAn prapadyante bhAvAnAM sarvadarzinaH // avirodhe kAlabhedAt sAmaryAdeH prakalpite / dharminAzo niruddhaH syAnna punaH paryayavyayaH // rUpa-gocarayorakye sAmarthyAdevirodhake / siddhe kAlaikatA puNyAt kaimartha vyabhicAriNI // iti / yadapi cAtrAntare kusalamUlAvasthitasya bIjasyAGkaraM pratyasAmarthyavAdinaM vAdinamAzrityAbhyadhAyi, yathA-"yadaGkaraM pratyaprayojakaM na tabIjajAtIyaM yathA zilA- 10 zakalam , aDuraM pratyaprayojakaM ca kumUlanihitaM vIjamabhyupagataM pareriti vyApakAnupalabdhiH prasaGgahetuH / vIjatvaM tasya pratyakSasiddhamazakyApahavamiti cet , astu tarhi viparyayaH-yadI tadaGkaraM prati prayojakam , yathAntyasAmagrImadhyamadhyAsInam / bIjaM caMda vivAdapaidemiti svabhAvahetuH" [ ] iti / tadapi nAticatasram / tathAhi-kimidaM bIjajAtIyatvam ? yadyubhayasammatasAmarthyena prAptocchanAvasthena bIjena sAdRzyamucyate, taniSedho'bhISTa eva, ucchnatvA- 15 bhAvasya kumUlasthite bIje pratyakSasiddhatvAt / atha bIjametaditi pratyayajanaka bIjajAtIyatvamAtiSTase tarhi taniSedho na zakyakriyaH, pratyakSabAdhitatvAt / na caitAvatA viparyayaH sidhyati / na vai gaugopratyayaM prati samarthoM dohaM pratyapi samarthAyate, vandhyagavImirvyabhicArAt / tato yathA gopratyayaM prati samarthA api na sarvA eva gAvo dohamarhanti / kiM nAma? abAntaravizeSaviziSTA eva kAzcana / tathA vIjamapi 20 na yAvat sarva bIjapratyayamupajanayitumalaM tAvadakuramapi, kiM nAma ? ucchnatvavizeSasamalAkRtaM kiJcideva / / nanu bandhyagavISu gopratyayasAmarthya na kadAcidapi dohasAmarthyanAntarIyakaM 54B sAkSAdakriyata / tatastAsu vyabhicAro'stu / bIje punaH kSityAdisabhidhau bIja pratyayopajanakatvamaDaropajanakatvAvinAbhAvi vyabhAvyata / tataH sarvAvasthAsvapi 25 tathaiva nizcIyata iti / 1 sthitimatAm / / 2 6' SaSThayantam // 3 kAyeM // 4 satI // 5 baudam // 6 naiyAyikaiH // 7 baudaiH / / / 8 kusUlasthasya bIjasya // 9 bauddhavacanam // 10 naiyAyika Aha-sarvo'pi prasaGgo viparyayaniSTho yataH / / 11 kusUlasthamityarthaH / / 30 2010_05
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 169 utpAda-vyaya-dhrauvyasAdhanam / evaM tarhi pAlaganyAmapi dohasAmarthyamastu, gopratyayotpAdakatvAdante dohadarzanAJca / tathA ca bhavAdRzA randhrAnveSiNastadugdhapAnAdojasvino bhavantu yena sUcipraveze'pi musalaM pravezayitumIzate / nanu bAlagavyeva vijAtatvavizeSavatI dohaM dadAti, tataH ko vyabhicAraH / evaM tarhi kuzUlAvasthameva bIjamucchUnAvasthAmavApyADDuramutpAda55A yatItyatra kimavadyam / na hi vayaM bauddhA ivaikAntakSaNikaM vastu pratipanIpadyAmahe sma, 5 kathaJcidanvayasyApyanujJAnAt / atraiva tu vipratipattiH-tvaM vyatiriktasahakArisabhidhAnalakSaNaM vizeSa pratyazRNoH, vayaM tu bIjasvarUpanivezinamabhyupAgamAma / tatra vayaM vijayinaH, adhijyadhanvanaH pratyakSasyAsmatpAkSikatvAt vyatiriktasahakArisabhidhAnAtiriktasyAvayavazaithilyAparanAmno bIjasvarUpAbhinnasyocchranatvavizeSasya pAmarairapi pratyakSalakSyatvAt / tathA prasaGgaviparyaye yadyaDaraprayojakatvaM kSityAdisannidhASiva sAkSAt 10 sAdhyate nadA pratyakSabAdhA, atha paramparayA tadA siddhasAdhyatA / na caivaM bhavatAmanvayasiddhibhinnasyApi paramparAkAraNatvAt , tasmAt prasaGgo'pi prasaGgaviparyayo'pi na nityaikAntatAM sAdhayati kathazcinnAzavAdina iti / kSityAdisannidhau yAti bIjaM zaithilyavikriyAm / pramANaM jagadityatra na vayaM pakSapAtinaH // 1 // tathApi tArkikammanyAH kecidAhuriMdaM budhAH / sAhityameva sAhAyyaM sahAyAnAM na vikriyA // 2 // kSaNikaikAntasiddhAnte vIjaimaDarakAraNam / sthAne sAdhayituM nA'smAsvanvayasyAnumantusu // 3 // iti yat punAhiyata-"vivAdAdhyAsitaM bIjaM sahakArivaikalyaprayuktAGkarAdi- 20 kAryavaikalyam , teMdutpattinizcayaviSayIbhUtabIjajAtIyatvAt , yat punaH sahakArivaikalyaprayuktAkurAdikAryavaikalyaM na bhavati na tadevaMmbhUtabIjajAtIyaM yathA zilAzakalam " [ ] iti, tadAkarNanamapi nArhati, anaikAntikatvAt / samavahitakSityAdikaM hi bIjamaGkurotpAdAt sahakArivaikalyaprayuktAkurAdikAryavaikalyaM na bhavati, atha caivambhUtavIjajAtIyamiti / / ___ tathA yadapi cAvAdi-"ki tasya sahakAriNA kriyate ? na kizcit / ki tahi ? tatsadbhAve kAryameva, anyathA hi sahakAritvAyogAt / yadivA tasya 1 sahitAnAM militAnAM bhAvaH // 2 kuzUlastham // 3 yuktam // 4 kuzUlastham // 5 tasya aGkurasyotpattiH, tasyA nizcayaH // 6 api tu svarUpeNa yad yanananavikalaM na tat tajjAtIya yathA zileti // 7 3c 550 25 25 akarotpattinizrayaviSayIbhUtabIjajAtIyam // 22 2010_05
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 svopATIkAsahite dravyAlaGkAre tRtIye prakAze sAmarthya kArakasAkalyameva kriyate, tatsadbhAve kAryadarzanAt / asAmarthya tu vaikalyaM 56A nivarsate sAkalya-vaikalyayoH parasparaM sahasthitivirodhAt / na ca teyorAvirbhAva-tirobhAvAbhyAM bhAvasya tathAbhAvaprasaGgaH" [ ] iti, tadapi nirastam / tathAhi-sahakAriNA yat kArya kriyate tatrAkArakatvaprasaGgAd bhAvasyApi vyApAraH parAsAdhAraNaH kazcidabhyupeyaH, sa ca pUrva nAsIt / anyathA tadanyathAnupapacyA saha- 5 kAriNAmapi samidhAnapresaGgAt tasadbhAvena pUrvamapi kAryotpattiH syAt / sa ca vyApAraH sahakArikRtastadanvaya-vyatirekAnuvidhAnAt / bhede ca sambandhAbhAvAdakArakasvasya tAdavasthyaprasaGgenAbhitra evAsau kriyate / tathA nAnityatvameva bhAvasya, vyApAravad vyApAriNo'pyabhedena karaNaprasaGgAt / kArakasAkalyapakSe'pyayameva doSaH / api ca, anupakAriNamapi sahakAriNamapekSya cetano bhAvaH svecchAvRttitayA 10 samayavazAt kriyAsu pravartetApi, acetanaH punaranupakArisahakArisannidhAnA-'sabhidhAna yoraviziSTaH / tadayamandhapadavinyAsavadasanidhAne'pi savidhAnamiti kArye pravarteta, 563 savidhAne'pyasabhidhAnamityudAsIta, upakArAdhAnapratodAbhAvasyobhayatrApi tulyatvAditi / 57. anyastvAha-"sahakArimina "hetIvizeSa AdhIyate, na cAnupakAriNAmanapekSA, kAryasyobhaiyabhAvAdhInasvabhAvatvAt / ekaikasmAd vyabhicArAdubhayAdhInajanmatvAdubhayo- 15 hetutA kalpa(lapya ?)te" [ ] iti / etadapi na pezalam , kAryasya [bhayAdhInatvakalpane kaivalyAvasthAyAM hetorasAmarthya svataevAbhyupagatam , kathamanyathA kAryamubhayamapekSata iti / tadevaM vyayamupapAdya sthitimupapAdayati___tat pratikSaNaM kathaJcida vikAriNa evArthakriyA / ekAnta- 20 kSaNike'pi tadayogAt , niranvayanAzinai: kAryotpattyabhAvAt / na hi nirupAkhyasya janmAbhisambandhaH, sarvataH sarvasyAnutpAdAt / tat tasmAt kathaJcinna sarvathA vikAriNo vinazvarasya / 'ekAntena kSaNike'pi na kevalaM nitye, tadayogAt tasyA arthakriyAyA aghaTanAt , niranvayanAzinaH sarvathA'pi 1 sAkalyavaikalyayoH // 2 kRtvA // 3 AvirbhAvatirobhAva / / 4 vyApAra || 5 sahakAriNAmabhAve vyApAra- 25 syApyabhAvaH / kuzUlasthasyApi bIjasya vyApAra zvedaGgIkRtaH sahakAriNAmapi prasaGgaH // 6 sahakArisannidhAnasadbhAvena // 7 3' vigrahe tRtIyAntam ] // 8 yad yadanvayavyatirekAnuvidhAyi tat tatkAryam , yathA mRdanvayamyatirekAnuvidhAyi ghaTAdi mRtkAryam // 9 vyApAraH // 10 kAraNasya / / 11 hetusahakAridvaya // 12 5' [-paJcamyantam ] // 13 tat pratikSaNaM kanidvikAriNa evArthakriyA // 14 ekAntabhaNike'pi tadayogAt // 15 nirampayanAzinaH kAripatyabhAvAt // 2010_05
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ utpAda-vyaya-dhaumbasAdhanam / dhauvyaparihAreNa vinazvarAt kAryasyotpAdAghaTanAt / 'hiryasmAnna nirupAravyasya sarvo578 pAravyAzUnyasya janmAbhisambandha utpAdakriyAsamAvezo ghaTate / yadA hi paryAyarUpatayA kAraNaM vinazyati dravyarUpatayA cAvatiSThate tadAvasthitaM rUpamutpAdenAbhisambadhyate, tasyaivottaraparyAyarUpeNa bhAvAt / yadA punadravyAtmatayA'pi kAraNaM vinazyati tadA na kasyacidapyutpAdaH syAt , sarvathA'pyasato janmAbhisambandhAbhAvAt / sarvataH 5 sarvasmAt kAraNAt sarvasya kAryagazeH zAlibIjAt kodravAGkurAderanutpAdAt / yadi hi sarvaprakAramasadapi janmAbhigacchati tadA kimityekasmAcchAlivIjAt svAkuravadazeSAkuraprasavo na bhavati, sarvatrAsattvAvizeSAt / tasmAniyatAniyatasyaivotpAdadarzanAt kathaJcit sata eva janmAmisambandha iti vimRzyate / kAraNasya ca dravyarUpatayAvasthitireva kAryasya kathaJcit sattvam , pariNAmikAraNasyaiva kAryabhAvAbhyanu- 10 jJAnAt / kAraNazaktiniyamo'pi asattvAvizeSAdasan / kAraNAnyapi kAryajananasAmarthyamAtramanavadhikaM janayeyuH, avadherabhAvAt / syAdetat-asatvAvizeSe'pi yadeva kAraNenotpAdyate tadevotpAdyate, nAparam / kAraNAnAM ca sahakAriNAmiva pratiniyatamevotpAdayituM zaktiH,tato'sadutpAde'pi na 15 sarvotpAdaprasaGga iti / tanna / yasmAt kAraNazaktipratiniyamo'pyasattvAvizeSAt sarvakAryANAmekAntAsattvasya tulyatvAdasan aghaTamAnakaH / yathaiva kodravAkuro'san zAlyaDuro'pi tathaivAsaMstataH kimityasatvAvizeSe'pi zAlivIjasya svAGkaraprasave zaktina kodravAkuraprasave ? nanu tatrApi zaktiH prAmoti yadi satyaM na pakSapAto'sya / ___nanu zAlibIjasya zAlyaGkara evAtmIyo na kodravAIrastatastatraiva zaktirnAnya- 20 prati / tadetadAtmIyatvaM zAlyaGkarasya zAlibIjAdutpAdanibandhanam / sa cotpAdo'smaSUB duktanItyA kodravAGkarasyApyupasthitaH,tataH so'pyAtmIya eveti tasyApi jnnprsnggH| yat punaH sahakAriNoM bhedAvizeSe'pi niyatamevotpadyate tat saGgatameva / te hyapAdAna1 na hi nirupAranyasya janmAbhisambandhaH // 2 vyakti // 3 kAraNazaktiniyamo'pi asatyAvizeSAdasan || 4 - atra 'atho' iti 'atro' iti vA sUkSmAkSarailikhitaM TippaNaM vartate, yadi 25 'atro' iti likhitaM tadA 'atrottaram' iti sampUrNapATasya staH pratibhAti // 5 zAlibIjasya // 6 prasaH [-prathamasamAso bahuvrIhirityarthaH, utpAdo nibandhanaM yasya tat tathA iti bhAvaH / / 7 5' [paJcamyantam ] // 8 zAlyaDara-yavAhurau sahakAriNaH sakAzAdekAntabhinnAvapi paraM tamAlammya eka evotpa]dyamAno dRzyate // 9 sahakAriNaH // 58A 2010_05
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 svopATIkAsahite dravyAlaGkAre tRtIye prakAze paratantrAH / ata eva sahakAriNaH / tatazvopAdAnasya pratiniyatakartRtAyAM teSAmapi tathAbhAvaH, rAjJo dhanArjane padAtidhanArjanavat / __ nanu sarvakAryANAmasaccAvizeSe'pi svakAraNaH kAraNAnAM pratiniyatakAryajanane eva zaktayo vitenire, tataH kAraNAnyevAtrAparAdhyanti yAnyasattvAvizeSe'pi pratiniyatakAryajananazaktInevottarakSaNAnutpAdayanti, na vayam , kevalaM vayaM darasthitA 5 eva draSTAra iti| tanna / yataH kAraNAnyapi upasarpaNahetavo'pi kAryajananasAmarthyamAtra manantarakAraNAnAmanavadhikamasmin kArye jananasAmarthya nAsminnityevamavadhirahitaM janayeyuH / 59. avadheH kasyacidapi abhAvAt , kAraNasattAkAle sarvasyApi bhAvinaH kAryarAzeH sarvathApyasattvAt / yadi hi zAlibIjahetusattAyAM lezato'pi zAlyaDDuraH san syAt kodravAzraca sarvathApyasaMstadA'sau zAlyakurAvadhikaM zAlivIjasya kAryotpAdasAmarthya- 10 mapeyed na kodravAGkarAvadhikam / yadA tu dvAvapi zAlikodravArau sarvathA'pyasanto tadA zAlibIjaheturubhayaviSayaM vA jananasAmarthyamupajanayedavadhyanapekSaM sAmarthya mAtraM vaa| pratiniyataviSayaM tu na ghaTata eva / ___ tato yedavAdId-"yatpunarasatA kAryeNa kAraNasya na svabhAvApaccheda iti tanmauryasyApyadhiSThAtRdevatApratimamupahAsAspadam , yato'vaccheda iti na "viziSTatA- 15 pAdanam / tadapi cAlpamucyate-asatA na sambhavatIti, setA'pi nopaMdyate / na hi sedapi santamartha vizeSIkaroti / tato na kAryeNa tathAvidho'vacchedo'pi tu svakAraNenaiva, tata eva tasya tatkAryajanakasyotpatteH" [ ] iti taddevAnApriyapralapitamityavagaNyate , yato'vadherabhAvAdityanena nocyate 'asatA kAryeNa kAraNasya pratiniyatA zaktirna zakyate kartum ' / kiM nAma ? idamucyate-asatyavadhAvupaisarpaNahetavo- 20 'ntyekSaNAnAM pratiniyaMta jananazaktimAdhAtuM na zaknuvantIti / upasarpaNahetavazca sntH| antyakSaNAzcAsa~ntaH / satAM cAsatsu sAmarthyAsAmarthyacintAyAM kimasatkAryavAdino bauddhasyopahAsAspadam ? 17' [-saptamyantam ] // 2 kAraNAnyapi kAryajananasAmarthyamAtramanavadhikaM janayeyuH // 3 kAraNakAraNAnItyarthaH // 4 avadherabhAvAt // 5 bauddha (daH 1) jaina prati // 6 niyatakArya prati jana- 25 ko'sau iti svarUpAvacchedaH // 7 viziSTa kArya svayA janayitavyamityulekhena / / 8 kAryeNa // * phAyaNa // 1. viziSTatApAdanam // 11 kAryam // 12 sarvasyApi padArthasya kSaNikatvAt / / 13 kAraNasya // 14 banena // 15 pUrvakAraNAni // 16 anantarakAraNAnAm // 17 viziSTakAryajananakSaNa || 18 kAryalpAH // 2010_05
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ utpAda-vyaya-dhaumyasAdhanam / evaM caitadapi' pratyAkhyAyi-"atedAtmatve'pi kSIrasya sa tasya svabhAvo yo dadhijanano na zazaviSANajananaH / sa tasya kuta iti ceta , svahetusamuttha ityanAdihetuparamparA" [ ] iti / niyatadarzanaM niyatotpAdAvivAde niyatazaktimavagamayet / syAdevam-asatcAvizeSe'pi tAvat pratiniyatasyaivotpAdo dRzyate, ato'vadhya- 5 bhAve'pi kAraNAnAM pratiniyatakAryotpAda eva shktirnumiiyte| kAryakasamadhigamyA pratIndriyAH kAraNazaktayo na vicArakavicAravazato lakSayituM zakyanta iti / na / niyaMteti / niyataM kAryamutpadyamAnamupalamya kAraNasya pratiniyatakAryajananazaktiravaMA gamyetApi yadi niyatotpAdo nirvivAdo bhavet / kintu niyatotpAda evAsatkArya vAde cintanIyo'sti, asattvAvizeSAt sarvasyotpAdaprasaGgAt / tataH kathaM niyato- 10 tpAdaH savivAdaH kAraNasya niyatazaktimavagamayet , mazakavattirUpeNa sandiyamAnAd dhamAdapi dhUmadhvajAnumAnaprasaGgAt / kiJca, yadi sarvathApyasatkArya tadA kAraNasya kAraNatvamapi na prAmoti kAryApekSitvAttasya, kAraNasya sarvathApyasatve bhAvakAryatvavat , tadapekSitvAttasya / kAryajanmani tu kAraNatvAbhyupagame'kAraNAdutpattiH syAditi / samprati paropahAsakaraNAya pAha 15 utpattirbhAvasattaiva / nAsyAH pratipattA'sti / kintu kuto'pyatarkiteyamupalabhyata iti / ka evaM vAdI sambhavati ? muhumuhuH prapIyamAnAtisnigdhadugdharasopacayopacitAjIrNadoSeNA'pi nAma bhikSuH sambhavati / kenacidAtmanA hi san zakyetAtmani kamapi vizeSamAdhAtum / sarvathA nirupAravyastu ke rUpahetuniyama- 20 mupAditseta ? paryAyotpattaH dravyaM sadavadheH / ___ utpattiriti / yaiva bhAvAnAM sattA saivotpattiH,na punaH sattAto'dhikotpattikriyA kAcidasti / asyA bhAvasattArUpAyA utpatteH pratipattA ya enAmutpattimupazliSyati sa nAsti, kintu kuto'pi kAraNavizeSAdatarkitA'jJAtA iyamutpattirupalabhyate / ke eva1 bauddhoktam // 2 adadhyAramatve'pi // 3 kSIrasya // 4 niyatadarzanaM niyatotpAdAviSAde niyata- 25 zaktimatragamayet // 5 padArthasya / / 66' [=SaSThantaM vigrahe] || 7 bhAvasya kAryatvaM na prApnoti yathA // 8 kAraNa // 9 utpattirbhAvasatteva, nAsyAH pratipattAsti, kintu kuto'pi atarkiteyamupalabhyata iti // 10 ka evaM dhAdI sambhavati 1 // 2010_05
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 svopATIkAsahite dravyAlaGkAre tRtIye prakAze / mamunA prakAreNa vAdI sambhavati / idaM hi daiSTikavacastArkikA nAbhidadhata iti vAdhavagame vArtikakRt sacintaH samabhRt / tataH kSaNamekaM vimRzya svayamevaivaMvAdina sambhAvayati-muhuriti / api nAmeti sambhAvanAyAm , sambhAvyate kSetravAditvaM 600 nirantaraM snigdhadugdhopajIvino bhikSoH / aMjIrNazIrNacaitanyA hi pumAMso'zlIlamapyabhidhAtuM sambhAvyante / ___ ajIrNadoSabhASitvameva samarthayate-hiryasmAt kenacidAtmanA yena kenApi svabhAvena san vidyamAno bhAvaH zakyatAtmanyutpattilakSaNaM vizeSamAdhAtum , avasthitasya hi duHzraddhAnamapi kizcidakSiNI nimIlya sambhAvyate / sarvathA nirupAravyastu yaH punaH kenApi prakAreNa na san sa tathA bhUtojIrNadoSopahatecaitanyavacovAcyaH kaM 'ghaTaH pRthubudhnodarAdyAkAraH' iti rUpaniyama 'cakra-cIvarAdisAmaprapA utpadyate' iti hetuniyama- 10 mupAditseta svIkartumicchet , na kamapItyarthaH / kenApi rUpeNAvasthito bahametapamAtmanaH prapadye'smAca kAraNAdutpadye iti vicintayituM sambhAvyate / yaH punaH sarvathApyasan sa sarvarUpaH sarvahetubhyo vA bhavatu mA vA sarvathApi, rUpa-hetupratiniyamastu sarvathApyasato na ghaTate / tathAhi-yad yasyo'sahakArikAraNaM tat kathazcit tadAtmakam / yat punaH 15 kathaJcid yadAtmakaM na bhavati tat tasyAsahakArikAraNamapi na bhavati / sahakArikAraNameva bhavatItyarthaH, yathA daNDo ghaTasya / asahakArikAraNatvaM pratiniyatarUpakAryajanakatvena vyAptam / kathaJcit kAryAtmakatvAbhAve ca kAryasya sarvathApyasattvAt pratiniyatarUpakAyarjanakatvAbhAvaH syAt / tataH pratiniyatarUpakAryajanakatvaM kathaJcita kAryAtmakatvobhAvAbhivartamAnaM svavyApyamasahakArikAraNatvaM nivartayat kathaJcit 28 kAryAtmakatve vyavasthApayatIti svabhAvaH / svakAraNakRtaM ca pratiniyatarUpakAryajana610 katvaM prAgeva prapazcataH pratikSiptamiti pareNa na tadupanyasanIyam / idaM ca pramANaM sarvathA 'pyasata utpattimekAntakSaNikatA-nityate ca vastuno nirAkaroti / 1 muhurmuhuH prapAyamAnAtisnigdhadugdharamopacayopacitAjINaMdoSeNApi nAma bhikSuH sambhavati // 2 3' vigrahe tRtIyAntam ] // 3 kenacidAtmanA hi mana zakyatAtmani 25 kamapi vizeSamAdhAtum // 4 sarvathA nirupAravyastu ke rUpahetuniyamamupAditseta // 5 prasaH prathamasamAsaH, bahuvrIhirityarthaH // 6 bauddha / '6' [vigrahe SaSThyantam ] // 8'3' vigrahe tRtIyAntam ] || 9 * ajIrNadoSopahatacaitanyasya vauddhasya vacasA vAcya iti bhAvaH // anantaroktAnAM caturNA TippaNAnAmida tAtparyam // 10 hetuniyama] ca / / 11 uttaraparyAyaH // 12 os '6'[-SaSThI. dvivacana vigrahe, rUpa-helyoH pratiniyama htyrthH]|| 13 kAryasya // 14 pariNAmikAraNam // 15 kArya // 30 16 kArya / / 17 kAryastha / / 18, 19 6' [-vigrahe SaSThayantam ] || 20 phAraNakAraNaH / / / 2010_05
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ utpAda-vyaya-dhrauvyasAdhanam / 175 yatazca kathaJcideva satvaM sAdhyate na sarvathA tena yaduktaM pareNa-"yo hi yadUpo nopalabhyate na sa tadUpo yathA sukha duHkharUpeNAnupalabhyamAnaM na tadrUpam , tathA ca daSirUpeNa nopalabhyate kSIramiti na tadrUpam / satvaM hi tAdRzasya dRzyasyopalabhyatayA vyAptaM sanmAtranimittatvAdupalambhasya, upalambhAbhAvAca vyApyasyApi sattvasya nivRttiH / itararUpolambhezca tadrUpAnupalabhaH" [ ] iti, tadapi pratyuktaM gorasatvarUpeNaiva 5 pariNAmini danaH sattvAbhyupagamAt , na dadhirUpeNa / tadanupalambhasya cAsiddhatvAt / tato yadi kSIrasya dadhno yadvizeSarUpaM dadhitvaM taniSidhyate tadA siddhasAdhanam / atha somAnyarUpaM tadA hetveM siddhiH / 12 tathedamapi pratyuktam-"atha keyaM zaktiH kiM sa eva bhAva utAnyadeva kiMzcit / sa eva cet tathaivopalabhyeta, vizeSAbhAvAt / anyaJcet , kathamanyabhAve 10 nadasti / upacAramAtraM tu syAt / etena peratra bhAvaH pratyuktaH" [ ] iti / tasmAtra nirupAkhyasya janmAbhisambandho ghaTata iti sthitama / nanu paryAyA asanto'pi pratiniyatarUpA eva pratiniyatAdeva hetorutpadyante / kAraNAnyapyavadhyabhAve'pi pratiniyatotpAdazaktInyeva dRzyante / tat kathamasatkAryavAde as rUpa-hetuniyamaH kAraNazaktiniyamazca nopapadyata iti / ucyate-paryAyeti / nAsantaH 15 paryAyA utpadyante, dravyasyAvadheH sacAt / dravyaparyAyANAM hi paramparaM bhedAbhedau / tato 'dravyAbhedArpaNAyAM paryAyA api syAt santaH, dravyasya sancAt / 'paryAyAmedArpaNAyAM ca dravyamapi syAdasat , paryAyANAmasattvAt / evaM ca na paryAyA asanta eva, nApi dravyaM sadeva, ki tUbhayaM syAt sadasat / tato yadi dravyarUpatayA santaH paryAyA rUpa-hetu niyamamupayacchante tadA ko virodhaH, sarvathApyasata eva rUpa-hetu- 20 niyamAghaTanAt / ___ tanna niranvayanAzinaH kAryotpattiH / kAryakAraNabhAvAvagamo. 'pyevaM na syAt, anvayino grAhakasyAbhAvAt pratyekaM sva. 1 kAryastha zaktirUpatayA kAraNe sattva sAdhyate, na vyaktirUpatayA // 2 duHkha // 7 AlokAdisAmagrIyuktasya // 4 pizAcAdivya[vacchedaH] || 5 kaarnnoplmbhH|| 6 mRdrapopalambhazcAbhUt , ghaTopalambhazca nAbhUditi sa nAstIti // 25 7 dravye kSIre / / 8 gorasaca // 9 gorasatvam // 10 anupalambhAditi lakSaNo hetuH // 11 pariNAmini dugdhAdau dadhyAdi zaktirUpAyAstIti AzaGkayocyate / / 12 dayAdi / / 13 dadhyAdirUpatayA // 14 '6' [=SaSThayantaM vigrahe ] / / 15 dadhyAdi / 16 zakrayA dadhyAderjananAd dadhyAdika zaktizandena vyapadizyate // 17 yathA kAraNe kAryasadbhAvaH tathA kArya kAraNasadbhAya ityarthaH // 18 paryAyAnpattadravyaM sadadhadheH / / 19 dravyeNa sahAbhedavivakSAyAm / / 20 kazcit / / 21 paryAyeNa sahAbhedavivazvAyAm // 2010_05
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ NA 176 svopATIkAsahite dravyAlaGkAre tRtIye prakAze / gocaramAtrasaMvedanAt / na hyagRhItAvadhinA'vadhimattvagrahaH / viziSTo'pi hi svabhAvo nAnavadhiH / mA bhUdaviziSTa iti / anubhavAviditaM ca vikalpayan vikalpaH kathamupAdeyaH syAt / tanna kAryakAraNabhAvAvagamaH / tedityupasaMharati, tat tasmAnna niranvayanAzino dravyarUpatayA'pi vinazvarAt kAraNAt / kAryotpattirghaTate / 'kAryeti, evaM niranvayanAzAbhyupagame hetu-phalabhAvAvagamo'pi na syAt , anvayinaH kAryakAraNakAlAnugamavato grAhakasyAbhAvAt / vijJAnaM hi padArthAnAM hetuphalabhAvAvagamopAyaH / tacca kSaNikatvAt kAryakAraNakAlayonimevetyekasya prAhakasyAbhAvaH / anvayino'bhAve'pi kathaM kAryakAraNabhAvAvagamo na bhavatIti yet , ucyate- / / pratyekaM svagocaramAtrasaMvedanAt / anivijJAnaM hyagnimAtrameva paricchinatti na dhUmam , taidAnI tasyAsattvAt / dhUmavijJAnamapyevam , dhUmakAle tasyAbhAvAt / na cAya masya heturiti kAryakAraNayorapratisandhAne hetuphalabhAvAvagamo yuktaH / pratisandhAna 60 caikamubhayagrAhakamRte na ghaTata eva / syAnmatam-amivijJAnamagni paricchinda dhUmakAraNatvamapi paricchinatti / dhUma- 15 vijJAnamapi dharma paricchandadanikAryatvamapItyekasya grAhakasyAbhAve'pi kAryakAraNabhAvAvagamo ghaTata eveti / tatra, "hiryasmAnAgRhItavidhinA'paricchinnakAryakAraNena jJAnenAsvadhimattvasya kAraNatvasya kAryatvasya ca graho bhavati / agreH kAraNatvaM hi dhUmAvadhikaM na punaniravadhikam , dhUmasyApi kAryatvamagnyavadhikameva / yacca vijJAnamavadhiM na gRhNAti tat kathaM taidgrahaNanAntarIyakamavadhimat kAraNatvaM kAryatvaM vA gRhIyAt ? 28 tasmAdanvayino grAhakasyAbhAve kAryakAraNatvAvagamo nopapadyata eva / syAnmatiH-amedhUmahetutvaM nAma viziSTaH svabhAvaH svapariniSTho na parApekSaH, dhUma64A syApyagnikAryatvamevameva / tatazca vastusAmarthyabhAvyaninirvikalpakaM dhamanirvikalpakaM ca svaM svaM viSayaM viziSTasvabhAvameva paricchanatti, kevalaM nizcayenAbhivyajyata iti svagocaramAtrasaMvedane'pyavadheragrahe'pi ca kAryakAraNabhAvAvagamo ghaTata eveti / tatra / 1 tana nirandhayanAzinaH kaaryaatpttiH|| 2 kAryakAraNabhAvAvagamo'pyevaM na syAt // 3 ambayino grAhakasyAbhAvAt // 4 baudha Aha // 5 amimAtrakAle // 6 dhUmasya / / 7 dhUmamAtrameva paricchinatti, na vahim / / 8 vaheH / / 9 kSaNikavAdeva / / 10 amiH // 11 dhUmasya // 12 ubhayasya kAryakAraNasya prAhaka // 13 na pagRdhItAvadhinA'vadhimaravagrahaH // 14 avadhi // 15 vikalpena // 2010_05
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ utpAda-vyaya-dhrauvyasAdhanam / 177 'hiryasmAd viziSTo'pi svabhAvo'gnedhUmasya ca svapariniSTho dhUmamAgna cAvadhimanapekSya na yuktaH / mA bhUdaviziSTa iti hetoH / agnedhUmasya ca kAraNatvamAnaM kAryatvamAtraM ca viziSTaH svabhAvo na vaktavyaH, kiM tvagni-dhUmAvaidhireva san , nirvizeSaNasya viziSTatvAbhAvAt , kAraNa-kAryatvamAtragrahaNe'pi phalAbhAvAca / yadi hyagnedhUmakAraNa64B tvaM dhUmasya cAgnikAryatvaM gRhItaM syAt tadAgnidhUmayoH kAryakAraNabhAvaH sidhyeddhama- 5 darzanAcAgniranumIyeta, na caitat kAraNa-kAryatvamAtrAvagame sidhyatIti phalAbhAvaH / tato'gni-dhUmAvadhika eva svabhAvo viziSTo vaktavyaH / sa ca svapariniSTho na bhavati, avadhyapekSatvAt / atazca vastusAmarthya bhAvyapi nirvikalpakamagnedhUmasya ca kAraNatvamAnaM kAryatvamAtraM ca gRhNIyAt, dhUmakAraNatvamagnikAryatvaM ca grahItumazaktameva 'vinAzA-'nutpAdAbhyAmagni-dhUmayorasannihitatvAt / 10 nanu pitaraM pumAMsamAlokayallokaH putrAgrahaNe'pi nirvikalpakadhiyA pitRtvaM gRhNAtyeva / tantra / agRhItaputrasya pitaryapi puMsi puMstvamAtragrAhikAyA eva dhiyaH saMvedanAt / nanvevaM yadi sadapi dhUmakAraNatvamagnikAryatvaM cAgnidhUmayoravadhyagrahaNe nirvi65. kalpakaM na gRhNIyAttadA'sya vastusAmarthyabhAvitvena yat sAmagrAhitvaM taddhIyateti / tanna / yataH ko vai manyate yat sakaluSapuruSavijJAnAni sarvAtmanA svaviSayAnavagaccha- 15 ntIti ? sarvajJajJAnasyaiva taMtra sAmarthyAt / tato yadyagni-dhUmayoH sadapi sAvadhi kAraNatvaM kAryatvaM ca nirvikalpakaM na paricchinatti tathApi na doSaH / evaM tarhi gRhItAgRhItAMzayorbhedena vastuno'nekatvaprasaGgaH syAt / astu nAma, kathaJcidanekatvasyApISTatvAt , dharma-dharmiNoH kathaJcid bhedAt / tasmAdanvayina 'aikasyAbhAve pratyekaM svagocaramAtrasaMvedanAd yuktisahasrairapi kAryakAraNabhAvAvagamo na saGgacchate / 20 syAdevam-agnedhUmasya ca grAhakeNa svasmin svasmin viSaye paricchinne sati 653 yo vikalpo jAyate sa kAryakAraNabhAvaM vyavasthApayati, pUrvajJo dvayAhitasaMskAra vazotpAdena tasya yugapadagni-dhUmadvayavikalpanasAmarthyAditi / tadasaGgatam , yato'nubhavena nirvikalpakenA'viditaM ca vikalpayan vikalpaH kathamupAdeyaH prekSAvatAM pramANa 1 viziSTo'pi hi svabhAvo nAdavadhiH // 2 etadeva vaiziSTya yadanirdhamAvadhiH, dhUmo vyvdhiH|| 25 3 amaH // 4 dhUmasya // 5 dhamakAle vaDhevinA // 6 vahnikAle dhUmasyAnutpAdAt // 7 * "yallokaH' iti hastalikhitAdarza pAThaH // 8 svarUpa // 9 '6' [-vigrahe SaSThayantam ] / / 10 sarvAtmanA viSayagrahaNe / / 11 grAhakasya // 12 dhUmazAna-vahnizAna // 13 vikalpasya // 14 anubhavAviditaM ca vikalpayan vikalpaH kathamupAdeyaH syAt // 2010_05
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopATIkAsahite dravyAlaGkAre tRtIye prakAze syAt , caH parAzaGkAM dhanati / vahnijJAnena vahnimAtraM dhUmajJAnenApi dhUmamAtraM paricchinnaM na punaranayoH sAvadhikaM kAraNatvaM kAryatvaM ca / evaM ca sati jJAnadvayAhitasaMskAravazotpano vikalpo vabidhRmayovahnitvaM dhUmatvaM ca vikalpayedanubhavena tayoranu bhavAt / kAryakAraNabhAvaM tu katham , tasyAnubhavenAnanubhavAt / yaccAnubhavAviditaM 66A svamanISikayA vikalpayati tadapramANameva / anyathA sAmAnya trikAlAvasthAyitvAderapi 5 pramANopapannatvaprasaGgo bhavataH syAt / tadyAvadanubhavena viditaM vikalpo vikalpayati tAvat pramANam , yAvat punaraviditaM tAvat sAmAnyAdivadapramANam / kAryakAraNabhAvaM cAnubhavAviditaM vikalpayati tataH so'pyapramANameva / tatazcAgni-dhUmadarzane'pi kAryakAraNabhAvAnavagamAt kasyacidapi dhUmAdagniparijJAnaM na syAt , kAryakAraNabhAvAvagamasyaiva gamakatopAyatvAt / na khalu bIjaivadyogyatayA gamakaM liGgam , kintu- 10 svasAdhyenAvinAmAvitvena nizcitam / avinAbhAvitvanizcayazca svabhAvatvAvagamaH kAryatvAvagamo vA nAnyaH / taditi tasmAniranvayanAzAbhyupagame kAryakAraNabhAvAvagamo na syAdeva / 66B api ca, yathaikAntanityatve krama-yogapadyAbhyAmarthakriyA na ghaTate tathaikAntakSaNikatve'pi, tatra yogapadyAbhAvamAha yugapat kartRtvamapi na syAt . ekarUpodbhavasyaikarUpatvAt / hetu-pratyayatve api vastusato na niraMzasya / avastutve tadavasthaH prasaGgaH / yugapaditi / pratikSaNaniranvayanAzAbhyupagame na kevalaM kAryotpattiH kAryakAraNabhAvAvagamazca na syAt , tathA kAraNAnAM yugapadanekakAryakartRtvamapi, ekarUpodbhavasya 20 ekasvabhAvakAraNaprabhavasyAnekasyApi kAryarAzerekarUpatvAdekasvabhAvatvaprasaGgAt / kAraNavaisadRzyaprabhavo hi kAryANAM vaisadRzyodayaH ? syAdevam-ekamapi kAraNaM kvacidupAdAnabhAvena cicca sahakAribhAvena vyApriyate, tata ekarUpatvamasiddhameveti / nana / yasmAddhetu-pratyayatve api upAdAnasahakAritve api vastusatI na niraMzasya syAtAm / niranvayanAzavAdinAM hi mate 25 15 1 bhAdagneH // 2 yathA'jJAtamapi yogyaM bIjamaphuraM janayati / / 3 tanna kAryakAraNabhAvAvagamaH // 4 yugapat kartRtvamapi na syAt // 5 erarUpodbhavasyekarUpatvAt // 6 hetu-pratyayamve api ma vastusatI nirazasva // 2010_05
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 179 utpAda-vyaya-dhrauvyasAdhanam / vastu niraMzam , hetu-pratyayatve ca vastusatI dhauM, te cAMzarUpe sakalAMzaviyuktasya kasya 67A kathaM syAtAm , dharmiNo'nekatvasya sAMzatvasya cai prasaGgAt / / nopAdAna-sahakArite dharmarUpe, kiM tarhi ? zaktirUpe / na ca zaktayo bhAvAnAM nivAryante, vastuno'nekazaktirUpatvAditi cet / evaM tarhi bhAvasvarUpAnekatvamastu, anekazaktibhyo'medAt , anekazaktisvarUpavat / athaivaM neSyate tarhi zaktInAmekatvamastu, 5 ekasmAd bhAvasvarUpAdabhedAt , bhAvasvarUpavat / evaM caikarUpodbhavasyAnekasyApyekarUpatvaprasaGgaH / etAvattu vaktumavaziSyate parasya-vijAtIyAnekakAryajanana eka eva hetUnAM sva67B bhAvaH, tathA cAnekAMzAbhAvAnna niraMzatvavyAhatiriti / atrApi vimRzyate-tarhi rUpa-rasa-gandha-sparzaparamANujAtInAM bhedamurarIkRtyAlam , zakyaM hi vaktumevam-ekaica 10 rUpAdiSvanyatamA paramANujAtI rUpAdyAbhAsavijAtIyAnekajJAnajananasvabhAveti / bAhyArthApalApino rUpAdiparamANujAtibhedAbhAvaprasaGgo na doSAvaha iti cet , tarhi vivakSitaikakAryakAriNyAH sAmAyA antarvatinAM samagrANAM parasparamuttarakSaNajanane 68A upAdAna-sahakAribhAvAbhyAmavAntarasAmagrIbhedo na syAt , sarveSAM sAmayantarvatihetU nAmanekajanakaikasvabhAvena sarvakAryeSu pravRtteH / tathA ca sAmagrIbhedAbhAvAt kAryakSaNa- 15 bhedo na prAmoti, tasyaiva tadbhedanimittatvAt / tasmAdupAdAna-sahakArite vastusatI dhauM / evaM ca hetUnAM yugapadarthakriyAkAritvaM vastusadupAdAna-sahakAritvadharmadvayAdhiSThAnena vyAptam / tacca niraMzAdvathAvarttamAnaM svaM vyApyaM yugapadarthakriyAkAritvamapi nivartayatIti sthitam / nanu kAryadarzanakalpite hetu-pratyayatve na paramArthasatI, tataH sAMzatvaprasaGgo'pi 20 na syAdeveti / tadayuktam / yasmAdavestutve"hetu-pratyayatvayoraGgIkRte tadavasthaH prasaGgaH ekarUpodbhavasyaikarUpatvAditi ya uktaH / tasmAniranvayanAzavodezapi niraMzatvena vastUnAM yugapat kartatvaM nopapadyate / "samprati kramakartRtvAbhAvamAha ekasya bhinnakAlAdyapekSayA kartRtvaM kramaH / so'pi varta- 25 mAnakAlAvasthAyitvAt tattvataH santAnasyAbhAvAcca na syAt / 1 paramArthasatI // 2 tava // 3 bau[daH // 4 niSedhaH // 5 pratibhAsa // 6 zUnyavA[dinaH] // 7 jJAnAnAm // 8 yogijJAnAni hi jJAnAntarANi jAnanti, paraM tAni svasantAna prati upA santAnaM prati sahakAribhAvena vyApriyante / / 9 adhastutve tadavasthaH prsnggH|| 10 '7' [saptamyantam ] / / 11 na kevalaM nityavAde // 12 niranvayavAde // 30 2010_05
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 sthopATIkAsAhite dravyAlaGkAre tRtIye prakAze / 68B 'ekasyeti dharmirUpeNAvasthitasya / AdizabdAdavasthAdigrahaH / so'pIti kramo na syAditi sambandhaH / vartamAnakAle utpattikAla evAvasthAnazIlatvAdvastunaH paramArthataH santAnasyAbhAvAcca, avasthitasyaiva hi kramamAvisahakAryAhitarUpavizeSasya yaH paripATyA kriyAsu vyApArastat kramakartRtvam , tadutpattikSaNamAtra evAvasthAnazIlasyAta eva paramArthasatsantAnAnanuyAyino na kathazcidapi ghaTate / tasmAniranvayanAze krama-5 kartRtvamapi nopapadyate / tat krama-yogapadyAbhyAmarthakriyAmicchatA kazcidanvayo'pyAzrayaNIyaH / ___ syAnmatam-utpattikSaNe ghaTadravyasya yaH saMvatsarasthitisvabhAvaH sa eva dvitIyA69A dikSaNeSvapi, utpattikSaNAvasthAyina eva ghaTadravyasyottarakSaNeSvapi kathaJcidanvayAt / evaM ca sati vinAzahetusannidhAnakSaNe'pi saMvatsarasthitidharmA ghaTastataH prathamakSaNa iva 10 kathaM sa tadAnImapi vinAzamAvizediti / atrAha saMvatsarasthitisvabhAvasya samayAdyatikramAt syAnnivRttiH, saMvatsarasyAsamayAdirUpatvAt / zeSasyAnvayaH / prathamakSaNe saMvatsaraM sthitisvabhAvo yastasya samayA[ya]tikramAt syAt kathaJcinivRttiH AdizabdAdAvalyAdigrahaH / prathamakSaNa yaH saMvatsarasthitisvabhAvaH sa dvitIye kSaNe 15 kathaJcinnivarttate, samayonasaMvatsarasthitisvabhAvasya bhAvAt / syAdetat-yadi stokenApi saMvatsarasvabhAvapracyutirabhUttadA kathaJcidapi saMvatsarA69B vasthAnaM na prAmotyeva, saMvatsarasthitisvabhAvasya prathamakSaNa eva nivRttatvAditi / tanna, saMvatsarasyo'samayAdirUpatvAt , na hi saMvatsaraH samayA-''valikA-muhUrtarUpo yena tadapagamenApyapagacchet / tataH saMvatsarasthitidharmaNo dvitIyakSaNe samayAtikrame'pi 20 saMvatsarAvasthitirna hIyate / athavA bhAvaH saMvatsarasthitidharmA svahetubhirjanita ityayaM tAvadasmatpakSaH / ucchvasitamAtre'pi bhAvAstapasvinaH svahetuparatantrA iti ca paro'pi kRtAaliranumanyate / yadi cAyaM saMvatsarAntaramanusandadhIta tadA nityo bhAvaH ityayaM pUrvameva pakSaH syAt , anekasaMvatsarasthitisvabhAvasya paroktanItyopasthitatvAt / tadanena hetunidezamanutiSThatA yathAkathazcidapi saMvatsarAnte vinaMSTavyam / tasmAdyathA 25 1 pakasya bhinnakAlAdhapekSayA kartRtvaM kramaH / / 2 so'pi vartamAnakAlAya sthAyitvAt tatvataH // santAnasyAbhASAca na syAt // 3 7' [=saptamyantam ] // 4 saMvatsarasthiti. svabhAvasya samayAvatikramAt syAnivRttiH // 5 . degsya samayA' iti mUlAdarza pAThaH / / 2010_05
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 181 utpAda-vyaya-dhrauvyamAdhanam / 700 hetubhirnazvarAtmAno janitAH pratikSaNaM nazyanti tathA saMvatsarasthitidharmANo janitAH saMvatsarAnte nazyantu, ko nAma doSaH / zeSasyeti samayAvasthitisvabhAvAdisamUhAtmakaH saMvatsarasthitisvabhAvaH / tato'nekasvabhAvabhedAtmakasaMvatsarasvabhAvamya madhyAdyAvadapakrAmani tataH zeSasyottarakSaNeSvanugamo bhavati yAvat saMvatsagantyasamaya ityevamanvayasiddhiH / / vinAzAhetukatvaM pratikSaNavikAritAmupanayet , na niranvayanAzinam , tatrAvyAptaH / na ca tat siddhamapi, uttarapariNAmAMzarUpatvAda vinAzasya / sa ca kAraNAnvayavyatirekAnuvidhAyI siddhaH / ___ syAnmatiH- pratikSaNaM niranvayanAzino bhASA vinAzahetorayogAditi / tadapi na, yato vinAzAhetukatvaM pratikSaNavikAritAmupanayet , na niranvayanAzinam / yadi 10 hi nituko vinAzastadA pratikSaNaM bhAvA vinazyantIti sidhyatu, te tu sarvathA niranvayanAzina iti tu katham / tatreti sarvathApi niranvayanAzitAyAmavyAptevinAzA708 hetukatvasya hetorvyApterayogAt / nirhetukazca vinAzo bhavet kathaJcidanvayazca, ko virodhaH / ante'pyayaM gatvA bhAvo yadi vinazyati tadA prathamakSaNe'pi vinazyatu vinAzahetoraghaTanAditi yuktavinAzAhetukatvaM bhavadbhirgIyate, taca kaeNthazcidanvaye'pi 15 saGgacchata eva, paryAyarUpatayA prathamakSaNe'pi vinAzAbhyupagamAt / ___ na ca tad vinAzAhetukatvaM siddhamapyasmAkam , na kevalaM hetuH sandigdhavipakSavyAvRttikaH, asiddho'pItyarthaH / uttarapariNAmAMzarUpatvAdvinAzasya, sarva hi vastu sadasadAtmakam , tatrottarapariNAmasya kapAlAderyo ghaTAdirUpeNAsattvalakSaNaH svato bhinnAbhinno dharmaH sa eva ghaTAdInAM pradhvaMsaH, evaM ca yugapadutpAdavyayadhauvyAtmakatvamapi 20 vastunaH syAt , kapAlAderutpAda-vyayadvayAtmakatvAt , mRdAdidravyasya sthitimattvAcca / 71A yatrApi kapAlAdaya eva pradhvaMsatvena vyavahiyante tatrApi pradhvaMsAbhedenopacArAnna mukhyataH / se ceti vinauzaH kAraNAnvayavyatirekAnuvidhAthI siddhaH pratyakSata eva pratItaH / 1 zeSasyAnvayaH // 2 saMvatsaraM yAvad sthitisvabhAvo bhAvasya // 3 * "hetutvaM' iti mUlAdarza pAThaH / / 4 tatrAvyApteH // 5 viSaye // 6 nirhetuko vinAzaH // 7 abhyupagamavAdenocyate nirhetukatvaM 26 vinAzasya, yAvatA kAlAdyapekSaNa sadApyasyeva // 8 na ca tat siddhamapi // 9 vinAzahetorayogazca bhavitA, niranvayanAzinazca na bhavitAra iti // 10 ghaTAdipradhvaMsAtmako vyyH|| 11 sa ca kAraNAnvaya. vya tirekAnuvidhAyI siddhaH // 12 uttarapariNAmAMzarUpaH / 2010_05
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 sthopATIkAsahite dravyAlaGkAre tRtIye prakAze pUrvaparyAyarUpeNottaraparyAyasya yadasattvaM svato bhinnAbhinno dharmaH sa sarvatra pUrvaparyAyasya vinaashH| vayaM hi bhAvAntarAtmakamevAbhAvamAtiSThAmahe / uttaraparyAyAMzarUpazca vinAzaH svasvakAraNAnvayavyatirekAnuvidhAyitayA sahetuko bAlAdInAmapi pratIta eva, kevalaM bhavAneva kuto'pi jADyAtizayAdatra bhrAntaH / bhaTTArcaTastvAha-"yadyuttaraM kAryAtmakaM bhAvAntaramevAbhAvastadA'gnisaMyogAdayo 5 'GgArAdijanmani vyApriyanta itISTamevAsmAkaM kintu bhAvAntarakaraNe'bhyupagamyamAne71B 'gnyAdInAmindhanAdAvavyApArAt tadavasthamevendhanAdikam / tatazca yathAnyAdi saMyogAt prAgindhanAdepalabdhiranyA ca tatsAdhyArthakriyA tathAGgArAdyutpattAvupalaibdhyAdeH prasaGgaH" [hetubinduTIkA pR0 78] iti / tadetaM bhaTTAcaTAzayaviTapinamutpATayati 10 na ca pUrvottarayo do yena pUrvasyopalambhAdi syAt / "kimu (kintu ) sa evottarIbhavati / mRdAderupalambho'pyasti / pradopAdestamasAdibhAvo bhAvAntaram / / ne ceti / yadi vinAzyo'nyo vinAzazcAnyaH syAttadA syaadevoplmmaadiH| AdizabdAdarthakriyAgrahaH / kintu sa eva vinAzya evottarIbhavati uttararparyAyobhinna- 15 vinAMzarUpo bhavati / nocyate 'kASThAdInAmavasthitAnAmagnisaMyogenAGgArAH kriyante', yena kASTAdInAM tAdavasthyenopalambhAdi syAt / kintu kASThAdaya evAGgArIkriyante / na kASThAdInAM savitryAH putra ivAGgArAdayo bhinnA bhavanti, kintu kASThAnyezagArI bhavantItyarthaH / ata eva 'agnyAdInAmindhanAdAvavyApArAt' ityetadapyasiddham / kASThA72A dayo'GgArIkriyanta ityabhyupagamenobhayasyApi karaNakriyayA vyApanAt / 20 ____api ca, kacit pUrvasya sarvathAnupalambhAdyapyasiddham , yato"mRdAderupalambho'pyasti / piNDavinAzAbhinna hi ghaTaparyAye kaTakavinAzAbhinne ca kuNDalaparyAye samutpanne sati mRdrUpatA muvarNarUpatA ca pUrvaparyayasthitaivopalabhyate tatsAdhyA kriyApyasti / tataH pUrvopalambhAdiprasaGgo'pi kathaJcinna bAdhAya / 1 pUrvasya // 2 indhanAdi / / 3 indhanAdeH // 4 * TIkAyAM mUlAdarza ca kintu sa iti pAThaH, TippaNyAM 25 tu kimu ma iti pAThaH // 5 na ca pUrvottarayo do yena pUrvasyopalambhAdi syAta // 6 aGgArAdirUpaH // 7 kimu sa evottarIbhavati // 8 indhanAdirUpatayA'sattvalakSaNastadrapaH // 9 3' [vigrahe tRtIyAntam ] / / 10 aGgArAdirUpaH / / 11 jananyAH // 12 5' [paJcamyantam ] // 13 ghaTAdyavasthAyAm // 2010_05
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 183 utpAda vyaya-dhrauvyamAdhanam / syAdevam-yadyuttaraparyAyAMzo vinAzastadA pradIpa-tamaisAdInAM nityaikAntaH syAt , teSAM bhAvarUpottaraparyAyasyAdarzanAditi / atrocyate-dIpAderiti / Adi728 zabdAbhyAM tamasAdyAlokAdigrahaH / pradIpaparamANavo hi vidhvastAstamasaparamANavo bhavanti / tamasaparamANavaH punarAlokaparamANavaH / nanu yadA pradyotanaprabhApratAnamadhya evaM pradIpaH pracaMsya(sa? te tadA kathaM tamasIbhavediti / evaM manyate-naikarUpameva bhAvAntaram , 5 kintu kvacit kasyacit kimapi bhavati, tata AlokAntaHsthitapadIpavidhvaMse AlokAntaraparamANurUpataiva bhAvAntaram / evaM sarvatrApi sarvasya bhAvAntaramutprekSyam , saMto'vazyaM bhAvAntarapariNAmanAntarIyakatvAt / etena yadapyuktaM bhaTTAcaMTena-"yadi bhAvAntaraM pradhvaMsAbhAvo ya ete'nupajAtavikArAH pradIpa-buddhayAdayo dhvaMsante teSAM katarad bhAvAntaraM pradhvaMso vyavasthApyeta" 10 hitavinduTIkA pR0 79] iti, tat parasiddhAntAnavabodhabAdhitamityupekSAmahati / prAgabhAvAbhAva eva bhAvodbhavaH, na pradhaMsAbhAvAbhAve / __atha yadi mRtpiNDamyAbhAvo ghaTAMzastadA tadabhAve piNDonmaJjanaM kathaM na bhavatIti / ucyate-prAMgabhAvAbhAva eva bhAvodbhavo bhavati, na pradhvaMsasyAbhAve / evaM menyate-na yAvAnabhAvastAvataH sarvasyApyabhAve bhAva unmaJjani / anyonyAbhAvAbhAve- 15 'pyunmajanaprasaGgAt / dvau ghaTau parasparAbhAvAtmako yadA vinazyatastadA teMdAtmakaH parasparAbhAvo'pi vinazyati, na ca tayorutmajanaM dRzyate, tasmAdviziSTasyaivAbhAvasyAbhAve bhAvodbhavaH / sa ca prAgabhAva eva / yadi vA aikasyAM dravyasantatI "pUrvaparyAyasyAbhAvAMza "uttaraparyAyasya prAgabhAvaH, uttararyAyasya punarabhAvAMzaH "pUrvaparyAyasya pradhvaMsAbhAva iti vastugatiH / tatra mRtpiNDasya yo ghaiTAbhinnaH pradhvaMsA- 20 73n bhAvo na tasya pradhvaMso mRtpiNDAbhinna eva, kapAlAnAmeva tatpradhvaMsAbhinnatvAt , 73A 1. pUrvasya / / 2 'tamasa'zabda auNAdiko'kArAntaH // 3 sadApyavasthAnaM syAt , na kadApi vinAza ityarthaH / / 4 pradIdemtamasAdibhASI bhAvAntaram // * madhye // 6 vidyamAnasya // 7 uttaraparyAyaH // 8 pUrvasya / / 9 budirhi Atmadharma ityAmeva bhAvAntaram // 10 prAgabhAvAbhAva eya bhAvodbhavo na pradhyamAbhAvAbhAve / / 11 . manyate iti yadyapi pATho hastalikhite dRzyate, tathApi tatra anusvAravinduH 25 kiJcidrInatejAH, ato manyate iti pATho'smAbhiratra svIkRtaH // 12 ghaTAtmakaH 13 mRtpradhvaMsAbhAvAtmakaghavinAze mRtpiNDotpattina bhavati aviziSTavinAzavatvAt / na hi yo yo'vizize'bhAvavinAzastasmin sati pUrvavastUtpattiryathA itaretarAbhAve / / 14 mRtpiNDaH, tato ghaTaH, tataH kapAlAni / evarUpAyAm || 15 sarva vastu bhAvAbhAvAtmakam , tatazca bhAvAMzo'bhAvAMzazca pratyeka vicAraNIyaH / / 16 kaH? || 17 ghaTa / / 18 ghaTa // 19 kaH? // 20 mRtpiNDa // 21 ghaTAtmakaH / / 22 ghaTAminnamRtpiNDapradhvaMsasya // 23 ghaTa || 30 2010_05
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 svopajJaTIkAsahite dravyAlaGkAre tRtIye prakAze 'uttaraparyAyAbhAvAMzasya sarvatra pUrvaparyAyapradhvaMsarUpatvAt , mRtpiNDasya ca pUrvabhAvatvAt / tato mRtpiNDapa~dhvaMsapredhvaMse sati na mRtpiNDodbhavaH, mRtpiNDapradhvaMsapradhvaMsasya kapAlAbhinnarUpatvenAmRtpiNDarUpatvAt , mRtpiNDAbhinnaghaTaprAgabhAvasya punaH pradhvaMso ghaTAbhinna eva / tato mRtpiNDAbhinnaprAgabhAvapa'dhvaMse ghaTodbhavo bhavati, ghaTaprAgabhAvapradhvaMsasya ghaTarUpatvAt / etAvattu parasya vaktumavaziSyate-yadi ghaTasyAbhAvo nAsti tadA bhAvena 5 bhAvyam , abhAvAbhAvasya bhAvanAntarIyakatvAditi / idamapi pelavam / asatAM hi 74 prAdurbhAvaH kAraNasadbhAvAdhInaH / na ca ghaTasyAbhAvAbhAvo ghaTasadbhAvasya kAraNam / mRtpiNDa-kulAlAdInAmevAnvaya-vyatirekAbhyAM tathAnizcayAt / tato yadi nAma gheTapradhvaMsasyAbhAvo jAtastathApi kathaM ghaTasadbhAvaH syAt , kAraNAbhAvAt ? yathA hyatIto ghaTaH sampratyasaMstathA tatkAraNAnyAyasantyeva, atItatvAt / yadi tu 10 tatkAraNAni syustadA prAdurbhAvo'nivArita eva / abhAvAbhAvasya tu bhAvanAntarIya katvaM kAraNAntarApekSasya, na tu kevalasya / sati hi mRtpiNDa-cakrAdikAraNakalApe 74B prAgabhAvAbhAve'pi bhAvodbhavaH, na tvevameva / tataH siddhametat-prAgabhAvAbhAva eva bhAvodbhavo na pradhvaMsAbhAvAbhAva iti| tasmAd bhAvAbhinnatve'pyabhAvasya na kizcid vinazyati / nanu yadi sarvatra bhAvAMza evAbhAvastadA paryudAsa evaiko naJ syAt , sarvatra 15 vidheH prAdhAnyAt / tadAha bhaTTAcarTa: "paryudAsa evaiko naarthazca syAt / so'pi vA na bhavet / yadi hi kizcit kutazcinnivatyaita tadA tadvayatireki saMspRzyeta tatparyudAsene / tacca nAsti, sarvatra 'nivRttirbhavati' ityuktaM vastvantarasyaiva kasyacidvidhAnAt / tathA 75A cAnenaM vastvantaramevoktaM syAt , na tayovivekaH, aviveke ca na paryudAsaH" 20 [hetubinduTIkA pR0 81] iti / atrAhaanarpitasadanuvedhaH pararUpaniSedhaH prasajyanaarthaH / anarpiteti artho'bhidheyaM parasparAnuviddhasvarUpasattvapararUpAsattvAtmakaM sarva vastu / / 1 ghaTa / / 2 '6' [vigrahe SaSThayantam ] / / 3 pUrvaparyAyasya sarvatra pradhvaMsarUpatve mRtpiNDasya ca bhAvarUpasya 25 unmajanaM bhavediti kathaM bhavAn vadet / / 4 ghaTa // 5 kapAla // 6 ghaTasya prAgabhAvaH // 7 '6' [=vigrahe SaSThayantam ] // 8 6' [vigrahe SaSThayantam ] // 9 ghaTena // 10 kAraNabhAva / / 11 mRtpiNDasya sambandhI ghaTalakSaNaH pradhvaMsaH / / 12 nivaryamAnabrAhmaNAdivyatireki kSatriyAdi / / 13 nivartyamAnaniSedhena / 14 nayA // 15 nivaryamAna-vidhIyamAnayoH // 16 apArthakye // 17 anarpitasadanuvedhaH pararUpaniSedhaH prasajyanArthaH / / 30 2010_05
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ utpAda - vyaya - dhrauvyasAdhanama | 185 tatra svarUpasattvAnuvedhAnarpaNena yatra pararUpAsattvamAtraM vivakSyate yathA ghaTaH paTAtmako na bhavati tatra prasajyanaJo'dhasaraH / avivakSitasavAMzA bhedaperarUpIsattvaM prasajyanaJo'rtha iti bhAvaH / nanu pararUpAbhAvospi bhavatAM matena na tuccharUpaH, sarvatra bhAvAMzasyaivA75B bhAvarUpatvAt / tatastadvivakSAyAmapi vidhereva prAdhAnyamiti / evaM manyate - pararUpA - 5 bhAvo'pi vivakSitasvarUpasaccAbhedoM bhAva eva, kintu svairUpasattvAbhedo na vivakSitastato'sau tuccharUpo jAtaH / tataH kuto vidheH prAdhAnyam ? ata evAnarpitasadanuvedhaH ityuktam / tato'rpirtasadanuvedhaH pararUpaniSedhaH paryudAsasya naJo'rthaH, anarpitasadanuvedhastu prasajyanaJa iti viSayavibhAgaH siddhaH / tasmAduttaraparyAyAMza eva bhAvAnAM vinAzaH / sa ca svakAraNAnvayavyatirekAnuvidhAyitvena sahetukaH siddhaH / atra kIrtirvinAzAhetutvasAdhanAyopanyasyati 10 76A 24 "sApekSANAM hi bhAvAnAM nAvazyaMbhAvitekSyate / nirapekSo bhAvo vinAze / sApekSatve hi ghaTAdInAM keSAJcinnityatApi syAt / yadyapi bahulaM vinAzakAraNAni santi / teSAmapi svapratyayAdhInasannidhitvAnAvazyaM sannidhAnamiti kazcinna vinazyedapi / na hyavazyaM hetevaH phalavantaH, vaikalya - pratibandhaM- 15 sambhavAt" [pramANavArtikasvavRttiH pR0 65, pramANavinizvayaH pR0 276 A] iti / "ayaM ca pramANArthI darzitaH - 'yo 'yaidbhAvaM pratyanapekSaH seM tadbhAvaniyateM :, yadi " nirapekSo'pi bhAvaH kAladezA [ 'vaisthA]ntarApekSayA vinazyettadA dezakAlAvasthAntarApekSatvAnnirapekSo na syAt / tatazca yadyekamapi kSaNaM tiSThet kAlAntarApekSayA nirapekSatvaM bAdhyeta / tasmAt kSaNamAtrAvasthAne'pi sApekSatvasambhavAnnirapekSatvaM 20 virudbopalabdhyA vipekssaad vyAvartyate" [ pramANavinizcayaTIkA pR0 290 B - 291A] / 15 atrAha apekSitahetavo'pi visabhAgakSaNAdayo'vazyambhAvinaH / 1 paTa | 2 pararUpasya paTAdeH || 3 uttaramAha // san / / 5 paTasya / / 6 AropitavastusvarUpa // 7 * ' dharmANAm ' iti pramANavinizcaye pAThaH || 8 atra dvayakSaraM vyakSaraM vA kiJcit TippaNaM 25 sUkSmAkSarairlikhitaM vartate, kintu tat samyak paThituM na zakyate / 'utpitsa' (?) 'utpAdye' (?) iti vA kiJcilikhitaM bhAti // 9 kAraNAni || 10 os [= vigrahe SaSThIdvivacanAntam ] // 11 padArthaH / 12 vinAzabhAvam // 13 vinAza | 14 vivAdapadaH padArtho'vazyaMbhAvavinAze niyato vinAzaM prati anapekSakAraNatvAt // 15 hetoranaikAntikamudbhAvayati / 16 bhoTa[ = Tibetan ] bhASAnuvAdamadhye'yaM pAThaH // svopalabdhyA / / 18 tadbhAvAniyatatvAt // 17 sApekSa 2010_05 30
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 svopATIkAmahite dravyAlaGkAre tRtIye prakAze apekSiteti / visabhAgakSaNo vijaatiiysntaanotpaadH| AdizabdAdAyustruTi76B lakSaNamaraNasya candrAderuditasyAstamayasya ca grahaH / ghaTAdInAM hi vijAtIyasantAno tpAdaH sarvabhAvAnAM dravyAMdyapekSotpAdatvAtvintarApekSo'pi niyato dRSTaH / evamAyuSaH kSayo'pi / nanu yaH kapAlAdikSaNo ghaTAdyavasthAyAmamtyeva na, sa kathaM sApekSo bhaNyate ? sata eva hi kvacidapekSA nAsata iti / evaM tarhi vinAzamyApi 5 hetvantarApekSatvenAni vazyaMbhAvitA prasaayituM na yuktA, kaipAlAMzasyaiva vinAzalAt tamya ca ghaTAvasthAyAmabhAvAt / atha cAsau hetvantarApekSatvenA'navazyambhAvI prasabhitaH, yaduktaM "na dhruvabhAvI bhUtasyApi bhAvasya vinAzo hetvantarApekSaNAt" [ ] iti / api ca vAsasi rAgaM dRSTAntayatA'vidyamAnasyApyapekSAnu77A jJAtaiva / tammAd dharmakIrti-dharmottarayorevaMparameva vaco yathA "yo dharmiNo dharmoM 10 dhamihetuvyatirekiNA hetvantareNa kriyate sa nAvazyambhAvI yathA vAsasi rAgaH, vinAzo'pi yadi tathA syAt so'pi dhruvaM na syAditi na vyatiriktahetukRto'sau" [ ] iti, teca vyabhicarati, ghaTasya puruSamya ca dharmiNaH svahetuvyatiriktahetukRtayorapi kapAla-maragayoravazyaMbhAvadarzanAt / vinAzAnapekSatvAsiddhau ca pramANArthopadarzanaprayAso'pi dharmottarasya niSphala eva / tasmAdanavazyaMbhAva- 15 prasaanenApi vinAzasyAhetutvaM na sidhyati / 778 dharmottarastvAha-"kiM tasya sato bhAvasya nivRttidharmA svabhAvaH svahetubhyo niSpanna ahozvidanivRttidharmA / yadi pUrvaH pakSaH, nivRttidharmatayA svayameva nivarttata / na ca vinAzahetusApekSanivRttika eva hetubhirjanita iti vaktaM yuktam / tathAhi-yAvadvinAzahetusannidhikAlastAvat sthitidharmA bhAvaH, asthitidharmatve prAgeva 20 nivRttiprasaGgAt / vinAzahetusanidhikAle ca sa eva kiyakAlAvasthAyI svabhAvo yaH prathame kSaNe AsIt , tato naiva nivartata kiyatkAlAvasthAyitvAt / tasmAnna 78A vinAzahetusApekSanivRttikaH kazcidbhAvo hetubhirjanyate / athAnivRttidharmA tamya svabhAvastarhi vinAzahetubhirapi na nivartayituM zakyeta" [pramANavinizcayIkA pR0 289] iti / 25 1 apekSitahetayo'pi visabhAgakSaNAdayo'vazyambhAvinaH // 2 kapAlakSaNaH // 3 kSetrabhAvamudgarAdi / / 4 masiddhana // 5 jana prati bauddhasya // 6 vinAzasyAsattvaM kathayati / / 7 utpannasyApi // 8 yathA vAsasi rAga iti dRSTAnta upAtto'sti teMva granthakRtA // 9 kAraNAni / / 10 AcAryaH / / 11 pyakSaNikasAdhana / * atra 'pya iti AdyapATho'dhiko nirarthakazca pratibhAti // 12 * dRzyatAM pR0 18550 17 // 2010_05
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ utpAda-vyaya-dhrauvyasAdhanam / 187 atrAhasvahetubhyastattaddhetuyogatastathA tathA pariNAmino bhAvAH / svahetubhya iti mRtpiNDa-cakra-cIvarAdisAmagrIbhyastasya tasya vicitrarUpadravyakSetra-bhAva-mudrAdihetoH sambandhena yasya yasya rUpasyotpAdakA hetavaH sannidhIyante tena tena navapurANAdinA kapAlAdinA ca rUpeNa pariNamanazIlA bhAvA bhavanti / 5 pariNAmAntarAMzAtmaka eva hi bhAvasya vinAzaH, pariNAmAntaraM ca kizcinnavapurANAdi ghaTAdidravye'vasthite'pi pratisamayabhAvyanyAnyadravyAdihetusanidhAnAdaparAparaM pratisamaya 788 mupajAyate, kizcitta kapAlAdi ghaTAdiparyAyocchedAtmaka pratisamayAnupasthAyimudrAdi hetusannidhAnAt kAlaparivAsanopajAyate / natra paramArthavedinAM pratisamayamapi ghaTAdidravye vinAzabuddhirbhavati, sthUladRzAM punaH kapAlAdiparyAyotpAde sati / pratikSaNaM 10 hi sadRza-visadRzAbhinavaparyAyotpAdena sarvANyapi dravyANi paryAyarUpatayA vinazyantyeva, kevalamAvaraNakSayopazamatAratamyena kvacit kadAcit kasyacidvinAzabuddhirupajAyate / etaduktaM bhavati-nocyate svahetubhyo bhAvAH pratikSaNavinazvarA jAyante nApyavinazvarA nApi kiyatkAlAvasthAyina iti / kintvetAvaducyate-svahetubhyo yathAhetusannidhAnaM navanavarUpaiH pariNAmazIlA bhAvA bhavanti / navanavarUpaiH pariNAmazca kAraNAnvaya- 15 vyatirekAnuvidhAyI pratyakSasiddhaH / taidabhinna eva ca vinAzaH / evaM ca vyavasthApite sati 79. vinAzasya sahetukatA vA bhavatu nirhetukatA vA sarvadApyabhavanaM vA, ki tenAvayoriti / _____ ayaM cAtra nyAyaH-yaduttarasantAnotpAdakaM tatpUrvasantAnanivartakam , yadevaM na bhavati taduttarasantAnotpAdakamapi na bhavAta yathA ghaTaH paTasya, uttarasantAnotpAdaka ca vivAdapadam , uttarasantAnotpAdakatvaM ca pUrvasantAnakSaNasyottarakSaNAjanakatve [sati 20 vinAzotpAdakatvena vyAptam , tathA ca pUrvasantAnanivRttistatkRtaiveti / tanna vinAzAhetukatvapi niranvayanAzAya / tadityupasaMharati / hetoAptyabhAvAdasiddhatyAceti kAraNadvayaM pUrvopanyastamevAtra draSTavyam / tasmAnnaikAntanityA nApyekAntakSaNikA bhAvA iti vyavasthitam / / bahatubhyastattaddhatuyAMgatastathA tathA pariNAmino bhAvAH // 2 vilambena / / 3 uttaraparyAyA- 25 bhinnaH // 5. mudrAdi // 6 kapAlAdisantAna / / 7 ghaTAdisantAna / / 8 madrAdi / 9 * atreda bodhyam-'janakatve x tpAdakatve na vyAptama / tathA ca' ityevaM dakSiNabhAge bahistAta Margin madhye pauiktadvayamadhye likhitmsti| - etacca cihnatve ityasya pazcAda uparibhAge likhitamasti / etaccidraM pAThayUraNAya hastalikhitAdarzaSu likhyate / kintu granthakAraNa kuto'pyanavadhAnAdikAraNena pAThaH 30 parito na vilokyate / ato'smAbhiH kalpanayA kazcit pAThaM pUrayitvA IdRzaH pATho'tra likhitH| janakatvena vyAptama ityapi pAThena kArya tu sidhyati / / 10tana vinAzAhetukatvamapi niranvayanAzAya // 2010_05
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ tadevaM nirandhayanAzitvamapanIya sAnvayanAzitvasiddhau pratyakSamupanyasyati sAnvayanAzitvaM cAnuvRttavyAvRttavastugrahaNapariNAmapratyakSasiddham / na hi bhedAvizeSe'pi ghaTa-paTAdiSviva sthAsa-kozAdiSu vilakSaNeva pratipattiH, mRdekatvasaMvedanAt / na ca mRdekatve'pi sthAsa-kozAdInAmekaiva saMvittiH, AkArabhedasaMvedanAt / nApi 5 sarvasya sarvatrAskhalitaH pratyayo bhrAntaH / lunapunarjAtakadalostambhAdiSvapi nekAntAnanvayo nAzaH / sAnvayanAzitvaM ceti / anuvRttaM dravyApekSayA vyAvRttaM paryAyApekSayA yadvastu tadgrahaNa79B pariNAmavatA pratyakSeNa siddhaM sAnvayanAzitvaM bhAvAnAm , yadeva vastuno'nuvRttavyA vRttatvaM tadeva sAnvayanAzitvam / tacca pratyakSaprasiddhameva / etadeva draDhayati-na hIti / ghaTapaTAdiSviti vaidhaya'm |vi laikSaNaiva vyAvRttatvagrahaNapariNAmaiva prtiitiH| mRdekatvasaMvedanAt , 10 sthAsa-koza-kumUlAdiSu hi vyAvRttAMzavadanuvRttAMzo'pi mRdUpaH pratyakSataH saMvedyate / zaGkaranandanastvAha "yathAvidho'nvayastathaivAvagamo'vagacchaMstadvayavasthAnimittaM syAt / anvayazcAvinAzo nityatvamanekakAlasambaddhatA vA'bhidhIyate / na ca tathA pratyakSeNa grahaNaM 15 80 sambhavati / evaM hi sambhavet yadi pratyakSaM vastu gRhat kAlatrayasambandhitAvabhAsaM syAt / taba nAsti, indriyApekSitayA pratyakSeNa vartamAnakAlasahabhAvitvamAtrasya grahaNAt, indriyasya hi bhUtabhaviSyatoH sambandhAnahatvAt / tadAha "nArthAbhedo'paraM rUpaM rUpAt kAladvayAnugAt / tasya nAnubhavAt siddhivartamAnArthasaMzrayAt // " [ ] iti / 20 taMtrAyaM tAvadatiprameyaracanAkuzalo'pi prativacanamekamAvAbhyoM dadatA-niranvayanAzAvabhAsi pratyakSaM kenApyanubhUyate vA na vA / Aye sakalalokAnubhavai reva prati ghAtaH / dvaitIyIke punaranvayasya pratyakSatvamaprayAsamAvirAsa / niranvayanAzo hyanvayasthA80B bhAvaH / 'tedavabhAsi cet pratyakSaM nAjaniSTa, ziSTasiddha tarhi bhAvarUpAnvayauvabhAsi / 1 sAndhayanAzitvaM cAnuvRttavyAvRttavastugrahaNapariNAmapratyakSasiddham // 2 na hi bhedA- 25 vizeSe'pi ghaTapaTAdiSviva sthAsa-kAzAdiSu vilakSaNava pratipattiH // 3 jJAnam // 4 ete trayaH paryAyAH // 5 rUpayeNa // 6 arthAbhedo nityalvamanvayaH / / 7 pratyakSAt // 8 anubhavasya / 9 uttavAkyamidam // 10 4' [-caturyantam ] // 11 niranvayanAzApabhAsi // 12 sattA // 13 sattArUpo'nvayaH // 2010_05
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ utpAda - vyaya - dhrauvyasAdhanam / pramANena bhavAnavabhAse sati bhAvAvabhAsinaiva bhavitavyam / anyathA hi nirviSayatayA prAmANyamapajehyAt, bhAvAbhAvAbhyAM rahitasya viSayasyaivAbhAvAt / tasmAt pratisamayaM niranvayanAzAbhAvo'nvayaH / sa ca viSayavattayA prAmANyasya vyApanAnniranvayanAzAnavabhAsina pratyakSeNa gRhIta eva, ghaTAbhAvAviSayatve ghaTavipayatAyA ghaTapratyakSasyA'yannasiddhatvAt / 189 athavA kRtaM kuTilabhaNitibhiH, akuTilamevAbhidhIyate / ghaTa evAnvayAMzaH, mRddravyarUpatvAt / paryAyAnugantutayA dravyaM hyanvayAMzaH / tathA ghaTa eva vyAvRttAMzaH, -31A paryAyarUpatvAt / ananugantRtayA paryAyA eva hi vyAvRttAMzaH / evaM ca ghaTagrahaNapariNAmatratA pratyakSeNAnvayAMzo vyAvRttAMzazca gRhIta eva, taiyorghaTasvarUpAnatiriktatvAt, grahaNe ca pUrvakAlasambandhavigama uttarakAlasambandhayogyatA ca gRhItA, tayostaMtra 10 sambhavAt / ubhayakAlasambaddhatA punardravyarUpasyAntrayasya paryAyAntaravat svagato dharmaH, dravyasyAnvayitvenobhayakAlasambandhitAsambhavAt / na cAkhiladharmAgrahaNe chatrasthajJAnAnAM dharmiNo viSayA na bhavanti / tato yadi nAma pratyakSaM vastu gRhat trikAlasambaddhatAva31B bhAsaM na bhavati tathA'pyuktanItyA'nvayAMzaviSayatA na virudhyate / punarapyAha - " na rUpavizeSAviSkaraNamantareNAsti pratyakSaM kiJcit / tataH ka 15 AkAro'nvayasyAvabhAsata iti nivedyatAm / " [ ] [t kimAkArAvabhAsyeva pratyakSam ? 'omiti cet, tarhi sparza-rasa- gandha-zabdAnAM kimAkAraM pratyakSamiti bhavAneva nivedayatu / tasmAdAkArAsambhavAdviSayagrahaNapariNAma eva jJAnAnAM sarvatra viSayAkAraH / sa cAnvayagrAhipratyakSasyApyasti / tato yaducyate - "tena pratyakSavyApAreNa nityatAvyavasthApanam kintu pratibhajJAnAdeva" [ ] iti, tadapAkriyateti 20 yat kiJcidetadityuparamyate / 2010_05 5 tadevamanuvRttAMzasya pratyakSa siddhatvamupapAdya vyAvRttAMzasyApi pratipAdayaticeti / ekeA'nuvRttAMzagrAhiNyeva, AkArabhedasaMvedanAt / mRdekatve'pi sthAsasyAnya 1820 AkAro vedyate kozAdevAnyaH / nanvayamanuvRttavyAvRttavastugrAhipratyayo bhrAnta eva sarvabhAvAnAM svasvabhAvAva- 25 1 niranvayanAzAnavabhAsa ityarthaH || 2 pratyakSam || 3 vyApikayA || 4 yataH pratyakSasya na ghaTAbhAvo viSaya iti || 5 anuvRttavyAvRttAMzayoH || 6 anuvRttavyAvRttAMzAtmaka ghaTavastugrahaNe // 7 anuvRttavyAvRttAMzAtmake vastuni // 8 na ca vAcyaM pratyakSeNa ubhayakAlasambanvAgrahaNe dharmiNo'grahaNam // 9 zaGkaraH // 10 A[cAryaH ] || 21 zaGkaraH || 12 tadityupasaMhAre bauddhoktareva || 13 prAtibhajJAnaM cApramANaM bauddhasya || 14 na ca mRrekatve'pi svAsa- kozAdInAmekaiva saMvittiH // 30
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ svopATIkAsahite dravyAlaGkAre mRtIye prakAze / sthAnAditi / ucyate-nApati / sarvasya draSTuH sarvatra dezAvasthAdAvaskhalito'nupacarito'nupajAtapramANabAdho vA pratyayo prAnto vaktaM zakyo ghaTAdipratyayasyApi bhrAntatvaprasaGgAt / tasmAt pratyakSapramANopapatrameva vastuno'nuvRttavyAvRttAkAratvam / tadeva ca sAnvayanAzitvamatastadapi tathaiva / syAdevam-lunapunarjAtakadalImtambha-keza-nakhAdiSvapyanuvRttavyAvRttAkAraH pratyayo 5 bhavati, na ca teSvanuvRttAkAro'sti, tatazcaitatpratyayavad bhrAnta evAryamiti / tadayuktam , na khalvekatra bhrAntatAyAM sarvatrApi tathAbhAvaH, marIcikAyAM jalajJAnasya bhrAntatve sarvatra tathAbhAvaprasaGgAt / api ca, kadalIstambhAdipvapyanuvRttAMzaH paramArthasannavAsti / 82B tadAha-lUtati / kadalIstambhAdInAmUrvabhAgalavane'pyadhobhAgo'vatiSThate sa eva ca punaH prarohati / ataH kathazcit prAktanA eva kadalIstambha-keza-nakhAdayaH pazcAdapi / 10 nanu yatra prAcInaM rambhAstambha samUlakA kaSitvA'para eva rambhAstambhastatra nivezyate tatrApi sa evAyamiti pratyayo bhavati, na cAtrAnuvRttAkAraH pAramArthiko'sti, tato bhrAnta evAyamiti / satyamevaitat / kintvetadAlambanena paramArthasannanuvRttAkAraviSayo'pi pratyayo bhrAnta ityetadasAdhIyaH, atiprasaGgasyoditatvAt / na cAyamekAntakSaNikedhUpapadyate, anuvRttAkArasyApi bhAvAt / 15 na cAyaM sadRzAparAparotpattitaH, eko'yamiti bhAvAt / anyathA sadRzo'yamiti syAt / maiM cAyamityanuvRttavyAvRttAkAraH pratyayaH kSaNAvasthAyiSu vastuSu satsUpapanno bhavati, pratyaye'sminnanuvRttAkArasyApi bhAvAt / kSaNamAtrAvasthAyivastugrAhI hi pratyayo 83A vyAvRttAkAra eva syAt / ne cAyamiti anuvRttAkAro jJAnagataH sadRzAparAparotpattito 20 bhavatIti vaktuM zakyam , eko'yamiti bhAvAt , jJAnagatasya hyanuvRttAkArasyaka evAyaM viSvapi kAleSu padArtha ityevamAvirbhAvAt / anyatheti yadi vastugatapAramArthikaikatva nibandhano jJAnagato'nuvRttAkAro neSyate kintu sadRzAparAparakSaNotpAdanivandhanastadA sadRzo'yaM viSvapi kAleSu padArtho na punareka ityevamanugatAkAro jJAnagataH syAt / 1 nApi sarvasya sarvadhAsvalita: pratyayo bhrAntaH // 2 mRdvivaya. // 3 pramANopapannam // 4 lUna- 25 punarjAtakadalIstambhAdipratyayavat // 5 prastutapratyayaH / / 6 lUnapunarjAtakadalIstambhAdiSyapi vaikAntAnandhayAM nAzaH // 7 bhrAntapratyayAlambanena / / 8 na cAya mekAntakSaNikeSUpapadyate anuvRttAkArasyApi bhaavaat||9n cAyaM srshaapraaprotpttitH|| 10 anyathA sarazo'yamiti syaat|| 2010_05
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ utpAda vyaya-dhovyasAdhanam / na caivam , ato na sadRzAparAparolpattito jJAnenuvRttAkAraH, kiM tarhi ? vastugatapAramArthikaikatvAt / nanu svalakSaNagrAhi nirvikalpakaM vyAvRttAkArameva / yaH punarayamanuvRttAkAraH sa bhrAntavikalpAkAratvAdapramANameveti na vastunyanuvRttAkAraH sain sidhyatIti / 838 nanvayamanuvRttAkAro vikalpaH kuto bhrAntaH ? avidyamAnasyAnuvRttAkAramya grahaNAditi 5 cet , kutaH punaravidyamAnatvaM vastunyanuvRttAkArasya ? trikAlAvasthAyitvayakriyA'yogAditi cet , nanu trikAlAvasthAyitve'pi sahakArijanitapariNAmavizeSAt kramayogapadyAbhyAmarthakriyA yujyata eva / evaM satyanityatA myAditi cet, ko vai kathaJcit tAmapi nAnujAnAti, paryAyarUpatayA tesyA api bhAvAt / tammAdekAntanityatve'rthakriyA'yogo na kathaJcinnityatve / evaM ca matyanuvRttAkAro vastugataH 10 paramArthasanneva / paramArthasatparicchedakasya ca vikalpasyAbhrAntatvena tadgatAkAro'pi 84A pramANameveti siddhaM pratyakSata eva sAnvayanAzi vastu / / anumAnamapyucyate-pUrvo ghaTakSaNa uttaraghaTakSaNAt kathazcidabhedI, upAdAnatvena kAraNatvAt / yaH punaH kathaJcidabhedI na bhavati sa upAdAnatvena kAraNamapi na bhavati, yathA''lokaH / upAdAnatvaM hi kArya kathazcit vadharmAropakatvena vyAptam , teca 15 sahakAripratyayAnAmapi prasaGgAdekAntabhede sati na yujyate tatastanivartamAnaM svavyApyamupAdAnatvamapi nivartayatIti vyaaptisiddhiH| syAdevam-bhedAvizeSe'pyupAdAnasyaiveyaM pratiniyatA mvadharmAropakatvazaktina sahakAriNAmiti / nanvanvayavyatirekAbhyAM tulye sarveSAM kAraNatve sarvathA bhede vopA dAnasya kathazcit kAryAbhedAdanyAM pratiniyatAM zaktiM na vidmH| "bheda-hetubhAvA- 20 848 vizeSe'pIyamevopAdAnasya kathaJcit svadharmAropakatve pratiniyatA zaktiyadetat kathazcit kAryAdabhinnaM na tu sahakAriNa iti / nanu bheda-hetubhAvoM vizeSe'pi sarveSAmupAdAnasya pratiniyatA zakti bhedanibandhanA, kintu svkaarnnnibndhnaa| svakAraNairupAdAnameva svadharmAropakamupajanitaM 1 svamasAdhAraNaM sajAtIyavijAtIyavyAvRttaM / / 2 vastubhUtaH // 3 aa[caaryH|| 4 vstunH|| 5 kSaNi- 25 katetyarthaH // 6 anitytaayaaH|| 7 vikalpagatAnuvRttyAkAro'pi // 8 pariNAmitvena / / 9 svadharmAropakatvam // 10 ekAntabhedAt // 11 svadharmAropakatvam / / 12 * atra paJcAkSarapramANaM sUkSmAkSarailikhitaM TippaNamasti, kintu paThituM na shkyte| kevalaM bhedA iti AdhamakSaradvayaM kathaJcit paThituM zakyate // 13 '6' [vigrahe SaSThayantam ] // 14 upAdAnam // 15 '6' [-vigrahe SaSThayantam ] / / 2010_05
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 sthopATIkAsahite dravyAlaGkAre tRtIye prakAze na sahakAriNa iti / nanvetadasmAbhiranyatra svakAraNazaraNAnusaraNamanuSThIyamAnaM kimiti bhavataH parasampadutkarSadveSiNo hRdayazUlotthAnAyopakalpate / vayamapi vimabhidhAtuM samarthA yayA-tathA kRtazabdasaGketasya puruSasya kSayopazamena nirvikalpakamupajanyate yathA saGgha titazabdasmaraNanirapekSamapi savikalpakaM jJAna pajanayatIti / ___ api caivaM kAraNAnusaraNe idamapi syAt yathendriyAd bodharUpatA vijJAne 5 83A nAlayavijJAnAt / na cAvodharUpAt kathaM bodhasyotpattiriti vAcyam / yataH svakAraNA nyevAtra praznamarhanti yarabodharUpamapi bodhajananAyendriyamupajanitam / nanu yadIndriya bodharUpatAkaraNasamartha syAttadA tadAtmIyottarakSaNe'pi kuryAt na caivam , ato jJAyate vijJAne'pi bodharUpatA na tadupAdAneti / tadapi na, vijJAna eva bodhajanane samarthamindriyaM svakAraNairjanitaM nAtmIyottarakSaNa ityuttarasya sulabhatvAt / indriyAbhAve'pi 10 mAnasa vikalpe bodharUpatA'styeveti cet, na, tatra manojanyatvasya vaktuM zakyatvAt / vijAtIyatvAdvA, na hIndriyajA dharmA anindriyaje bhavantIti / syAdevam-indriyAd bodharUpatA vijJAnasyepTeva, indriyA-''loka-manaskAra-viSayaprabhavatvAt tesya / tat ko'yaM prasaGga iti / tanna, sAmagrIprabhavatve'pi jJAnasyendriyAdviSayagrahaNayogyatAniyamasyaiveSTatvAt / yaduktaM hetuvindo-"samanantarapratyayAdvi- 15 jJAnAcakSurvijJAnasyopalambhAtmatA / tasyaivopalambhAtmanaH stshckssurindriyaadrpgrhnnyogytaaprtiniymH| viSayAt tttulyruuptaa| ityabhidhatve'pi vastutaH kAryasya kAraNAnAM bhinnabhyaH svabhAvebhyo mitrA eva vizeSA bhavanti" hetubindaiH pR010-11] iti / ___tasmAdyatra kAryakAraNayormedaH pratyakSasiddho bhavati tatrAtiprasaGgArihAthai kAraNopajanitazaktipratiniyama upanyasyate / yathA bhedAvizeSe'pyAlokaparamANava eva rUpajJAnaM 20 janayanti, na tamaHparamANavaH / atra tu bheda eva sndigdhH| tato'tiprasaGgaparihArArtha kAraNAnusaraNaM yadi paraM nirgatikatvena dainyamAtramevAvagamayati / tasmAdapAdAnatvavyApakaM kathaJcit kArye svadharmAropakatvaM kathaJcit kAryAt kAraNasyAbheda eva ghaTate, nAnyathA / 358 86A 1 etAvatA savikalpasya prAmANya sAdhitamiti // 2 sajAtIyottarendriyakSaNe'pi // 3 bodharUpatAm // 4 25 indriyam / / 5 prasaH [prathamasamAsaH, bahuvrIhirityarthaH] // 6 mAnasavikalpe / / 7 kAraNamAtratvena // 8 vijJAnasya / 5 samo jJAnatvena / anantaro'vyavahitatvena // 10 tena arthena satA tulyarUpatA tulyAkAratA // 11 * dRzyatAM hetubinduTIkAyAmetadvivaraNam , pR0 111 // 2010_05
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ utpAda-vyaya-dhrauvyasAdhanam / syAnmatiH-na kathaJcidabhedAbhAvaprayukta AlokasyopAdAnatAvirahaH, kiM tarhi ? upaadaanlkssnnyogaabhaavpryuktH| lakSaNaM cedam-"janakairAdheyAtizayasya kAryasya samastavizeSakoDIkaraNasamartha AtmA yasmAdutpadyate tadupAdAnam / yathA cakSurAdibhyazcakSu vijJAnasya samastopakAramayaM bodharUpatvaM samanantarapratyayAdutpanna miti tadupAdAnam" 868 [ ] iti / atrApyucyate-upAdAnalakSaNayogavirahamapyAlokasya kthnycidbhedaabhaavaadevaavgcchaamH| anyathA tulye'pi kAraNatve kimiti samastavizeSakroDIkaraNasamartha AtmA kAryasya vivakSitakSaNAdeva bhavati. nAnyasmAt ? evaM cAneno'pyupAdAnalakSaNena na doSa:-"avasthAbhede'pi yadekAkAraparA1 jJAna prati / / 2 hetubhiH // 3 utpAditAtizayasya // 4 viSayaparicchedatulyAkAratAdayo vizeSAH // 10 5 janakebhyaH / / 6 AdheyAtizayasya jAyamAnasyeti zeSaH // 7 viSayAd viSayAkAratA, indriyAt tadgrahaNapariNAmatAdi // 8 indriyAdInAm // 9 bodharUpatAsvabhAvaH // 10 pUrvalakSaNam arcaTakRtam , idaM tu anyena granthakRtA kRtam // * atredaM bodhyam- aba TippaNakartuH kiJcidanavadhAna saMjAtamiti pratIyate / vastuta: 'pUrvalakSaNamanyena granthakRtA kRtam , ida tu acaMTena kRtam iti TippaNaM samIcInaM bhAti atra / yata idaM lakSaNam arghaTakRtAyAM hetubinduTIkAyAmupalabhyate, pUrvalakSaNaM tu hetubinduTIkAyAM 15 nopalabhyate / hetubinduTIkAyAmIdRzo'tra pATha: "nanvekasyAH sAmagrayA anekasya bhAve sAmagrayantarajanyebhyo bhavatu medaH, parasparatastu katham ? / tadatadrUpahetujavAdi bhAvAstadatadapiNa iSyante / tatra yadA cakSa-rUpa-manaskArebhyo vijJAnajanma tadA cakSarUpakSaNayorapi bhAvAd vijJAnenAbhinnajatvAt tayovijJAnAtmatA, vijJAnasya vA tadrUpatA kathaM na prasajyeta ! / Aha ca"tadatapiNo bhAvAstadatapahetujAH / / 20 tadrUpAdi kimazAnaM vijJAnAbhinnahetu jam / / " [pramANavA. 2.251] iti / naiSa doSaH / teSAM yathAsvaM svabhAvamedena nimittopAdAnatayA tadupayogAt / manaskAro hi vijJAnasyopAdAnakAraNam / cakSuSastu svavizanajananayogyasya janmani sahakArikAraNam / evamitaratrApi yathAyogaM vAcyam / tato'nyAhazI sAmagrI cakSuHkSaNasya jAnakA, anyAdRzI ya vijJAnAderiti tadvalakSaNyAdeva kAryANAM valakSaNyam / ____ syAdetat-sarveSAmanvayavyatirekAvanuvidhIyate tadA cakSurAdikSaNariti kuto'yaM bhedaH- ihopAdAnabhAvenedamupayujyate, anyatra tu sahakAribhAveneti / / bodharUpatAderanukArAnanukArAbhyAM tadbhAve nyabhicArAvyabhicAratazra / tathAhi-vijJAnaM manaskArasya bodharUpatAmanukaroti, na cakSurAde DAdibhAvam / evamanyadapi pratyeyam / niyamena ca vijJAnamAtrabhAve samanantarapratyayasya vyApAro na cakSurAdeH / cakSuHkSaNAntarodaye ca pUrvabhAvinazcakSuSo na svavijJAnayogyatAhetoH samanantarapratyayasya / evaM rUpasyApi vAcyam / tasmAda- 30 vasthAbhede'pi yad ekAkAraparAmarSa (za)pratyayanibandhanatayA svasantatipatitakAryaprasUtinimittaM tad upAdAnakAraNam / yat santAnAntare prAgavasthApekSavizeSodayanivandhanaM tat shkaarikaarnnm| sA ceyaM bhAvAnAM svahetuparamparAyAtA prakRti ryayA kiJcit kArya svasantAnavyavasthAnibandhanaM janaya 25 25 2010_05
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 svopajJaTIkAsahite dravyAlaGkAre tRtIye prakAze mapratyayendhanatayA svasantatipatita kAryapramUtinimittaM tadupAdAnakAraNam" [hetuvindukA 095] iti / yeto yadyekaH parAmarza ekatvabuddhistadA sA kathaJcidekatvanAntarIyakaiva / atha sadRzastAdRzo vA pratyayaH, so'siddha eva, pUrvottarakSaNayorekatvasaMvedanena sadRzAdipratyayasyAsaMvedanAt / na khalu bahuSu ghaTeSviva tayoH sadRza874 buddhirunmIlati / tasmAdanumAnato'pi sAnvayanAzitvaM bhAveSu prasidhyati / tadanubhavasiddhotpAda-vyaya- dhrauvyasamudayaH kAyaH / virodhaH, asambhavAt / tathaiva pramANabhAvAcca / pramANAnupapattirhi virodhalakSma / na caivaM taidityupasaMharati / anubhavaH pratyakSam / etAvatA cotpAdavyayadhauvyAtmakatvaM sato lkssnnmuktm| na~ caivamiti, naivaivamekakAlamekatrotpAdavyayadhauvyANi virudhyante, 10 asambhavAd virodhasyAghaTanAt / vastUnAM virodho hi parasparAbhAvarUpatvaM vA svarUpa sattvAsattvavat, parasparAbhAvApAdakatvaM vA zItoSNasparzavat parasparAbhAvavattvaM vA daNDitvakuNDalitvavaditi trayI gatiH / tatra nAdimasya sambhavaH, ekAntanityatvAnityatvayoreva tedrUpatvAt / kathaJcinnityatvAnityatvayozcAbhyupagamAt tayozca parasparAbhAvarUpatvAbhAvAt / anyathA kathaJcinvavyAghAtaH / 87B yadi hi kathaJcinityatvasya kathaJcidanityatvamabhAvaH syAt tadA kathaJcinityatvaM sarvatra sarvadA sarvathA tatparihAreNAvatiSTheta / na hi bhAvaH svabhAvena saha kacidapi kadAcidapi lezato'pi sambhavati / evaM ca kathaJcimityatvasya kathaJcittvaM vyAhanyeta, sarvathApyanityatvAsambhavena sarvathA nityatvasya bhAvAt, sarvathApyaparityaktA 9 2010_05 5 nayaparaM ca santAnAntaravyapadeza nibandhanamiti / tasthA evaM sAmagrayA avAntara vizeSakRtatvAccakSU rUpa-vijJAnakSaNAnAM 20 parasparato vailakSaNyaM na virudhyate / " iti hetubinduTIkAyAM pR0 94-95 // 11 vakSyamANena // / 12 pUrva ghaTajJAnaM pazcAt parajJAnamityevamavasthAbhede'pi paraM sarvatra 'jJAnaM jJAnam' iti pratyaya eko yasmAdupajAyate tadupAdAnam, tatprAcIno jJAnakSaNa eva // 13 " uktayorlakSaNayorAdyaM lakSaNaM durbodhAdupasaMhAravyAjena spaSTayannAha tasmAditi / svasantativyavasthaiva kuto yena tpatita kAryaprasUtinimittaM jJAtavyamityapekSAyAM yojyaM yadekAkA reti" iti paNDita durveka mizraviracite hetu binduTI kAlokaM pR0 333 // 25 1 jJAna || 2'6' [ = vigrahe SaSThayantam ] || 3 trisa // * atra trisamAsaH = tRtIyaH samAsaH, tatpuruSa ityartho vivakSito bhAti // 4 AcAryaH ] // 5 atra vikalpadrayam- kimekaH parAmarza ekaravabuddhirucyate, kiM vA sadRzastAdRzo veti // 6 tadanubhavasiddhAMtpAdavyayadhrovyasamudayaH kAyaH // 7 na caiSaM virodhaH // 8 svarUpasattvamasattvAbhAvarUpam || 9 parasparAbhAvarUpavirodharUpatvAt // 10 kathaJcidanityatvaparihAreNa // 11 padArtha: / / 12 svarUpa sattvena || 13 nanu kathaJcinnityatvaM kathaJcidanityatvaparihAreNa sthAsyati ko doSa 30 ityAzaGkayAha- evamiti / 15
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ utpAda-vyaya-dhrauvyasAdhanam 195 nityatvasyaiva nityatvasya kathazcidrUpatvAt / evaM kathanidanityatvamapyavadhIkRtya kathazcicavyAghAtaH prasanIyaH / kathaJcinnityatvameva durghaTaM virodhAditi cet / na / virodhasya dviSThatvAt / kathaJcinityatvasya hyanyena virodho vimarzanIyaH, yathA zItasyoSNena / tatra kathacinnityatvasya kimekAntAnityatvena virodha uta kathazcida nityatveneti puurvkmevaavrttte| 5 tatra coktam / 8A syAdatat-nityatvasya kathazcittvavizeSaNameva virudhyata iti / evaM tarhi syAt kathaJcidAdipadAnAmakRtsnavAcinAM prayoga eva tvayA pratyAkhyAyata / tathA ca kizcid bhuktaM kizcit pItaM kizcinmadhuramityedapi na syAt / bhojanAdeH stokatvAdadoSa iti cet / tarhi nityatvAderapi stokatvAdeva tathAbhAvo'stu / na hi 10 nityatvAdibhiH storna bhAvyamiti niyamo'sti / nityatvAdezca kathazcitvaM stokatvamucyate / tataH stokavAcinaH 'kathaJcit'padasya nityatvAdipardaina virodho'sti, arthAnAmavirodhAt / taddvAreNaiva ca zabdAnAM viruddhatvAt / syAdevam-paripUrNApekSaH stokazabdaH sambandhizabdatvAt , kathaJcicchabdazca stokazabdArthaH / na ca kvacidapi nityatvamanityatvaM vA paripUrNamasti, sarvasyApi kathazci- 15 nityAnityarUpatvAt / tataH paripUrNasyavidherabhAvena kathazcicchabdasya prayoga eva na 88B prAmotIti / tantra / niyamAbhAvAt / anyathA tatvadhvaneraprayogaprasaGgaH, atatvasya paramArthasataH kasyacidapyabhAvAt / yathA caikAntanityatvAnabhyupagame'pyekAntakSaNikaprayogaH, ekAntakSaNikAnabhyupagame ekAntanityapreyogo vaa| na caikAntakSaNikaM kimapyasti, pradIpa-buddhayAderapi paraiH kSaNamAtrAvasthAyitvasyAnabhyupagamAt / parapari- 20 kalpitApekSayA na doSa iti cet / sAnApi na kimasti / tasmAt paripUrNanityatvAbhAve'pi kathazcidAdipadaprayogo na virudhyate / tathA ca nityatvasya kathazcicavizeSaNamaviruddham / tasmAtrAdimaH pekSaH smbhvii| parasparAbhAvApAdakatvamapyasambhavi, kathazcittvavyAghAtaprasaGgAt / kathaJcidanityatvAbhAvApAdakatvena kathaJcibhityatvasyaikAntatvaprasaGgAt / 25 1 parasya vaktavyam // 2 stokAdibhiH paripUrNApekSayA bhAvyamiti niyamAbhAvAt // 3 atatyaparihAreNa tatvaM vyavasthitam / atattvaM ca pAramArthikaM nAsti svanmate iti tatvadhvaneraprayogaH prAptaH / atattve ca pAramArthike saptadazaH saptamo vA padArthaH syAditi // 4 bauddhaM prati // 5 nayAyika prati ||6 kintu dvitrikSaNAvasthAyitvaM matam // 7 bauda // 8 janamate / parairhi ekAntanityatA ekAntakSaNikatA cAGgIkRtAsti / tadapekSayA stokAdipadopattiH / / 9 virodhH|| 10 pUrva sAdhitaM kathaJcitvam , tasmin sAdhite idaM paThitam // 30 2010_05
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 svopATIkAsahite dravyAlaGkAre tRtIye prakAze nApi tRtIyaH sambhavI, kRtakatvAnityatvAderapi parasparAbhAvavatvena virodhitva89A prasaGgAt / prakArAntaraM cA'sambhavAdeva pratyAkhyAyata / ____navastyanupalambho nAma turIyaH prkaarH| na hi kathazcibhityatvAdyupalabhyata iti / na / asiddhatvAt , pUrvaparyayavinAzino dravyatvenAnuyAyinI ghaTAdeH pratyakSata evopalambhAt / evaM bhedAbhedA-milApyatvAnamilApyatva-sAmAnyavizeSAtmakatvAdInAmapi 5 virodhaparihAro vimarzanIyaH / ____ sadasadrUpatayoH punarvirodhazarkeca nAsti / ghaTarUpasattvaM hi svAbhAvenaiva virudhyate, na punaH paTarUpasattvAbhAvena / tato yadi ghaTaH svarUpeNa saMstadAnImapi pararUpeNAsaMzca bhavet ki 89B nAma virudhyeta? Atmana eva bhAvAbhAvayAvirodhAt , bhAvAbhAvamAtrayoH punarvirodhe sarva sarvAtmakaM syAt / tacca pratyakSeNaiva vaadhyte| tasmAt sthitametat-ye parasparAbhAvarUpAH 10 parasparAbhAvApAdakA vA teSAM virodho yathA svarUpasattvabhAvAbhAvayoH zItoSNayorvA, na caiva kathazcinnityatvAnityatvAdaya iti virodhAsambhavaH / tathA cAsmAbhirevAnyatroktam "nijAbhidheyapratighAtazaGkayA kathaJcidAdIni paidAnyapi svataH / nivezayantyarthagaNe virodhinaH prasahya sattvaprabhRtIn gatakramam // 1 // kathaJcidarthA hi saMdAdyapUrNatA vihanyate sA pratiyogyanAzrito / vidhiniSedhena sehasthitau sthitastato virodhaH paripUrNatA yadi // 2 // " ] iti / tadayaM pramANArthaH-yayoravirodhastayoryugapadekatrApyavasthAnaM yathA rUparasagandhasparzAnAmupAdAnasahakAritayorvA / avirodhazca syAtkAralAJchanayonityatvAnityatvayo90A bhaidAbhedayorabhilApyatvAnabhilApyatvayoH sAmAnyavizeSAtmakatvayoH sttvaasttvyoveti| 20 tato virodhAsambhavAdutpAdavyayadhrauvyANAM yugapadekatrAvasthAnaM na virudhyate / tathaiveti na kevalaM virodhAsambhavAdekatrakakAlaM utpAdavyayadhrauvyANi na virudhyante tathA tathaiva pramANasya pratyakSAderutpAdAcca / hiyasmAt pramANena pratyakSAdinA'nupapattiranupalambho yastad virodhasya lakSma lakSaNam , na hi virodho nAma pAramArthikaH kasyacit kenApi sahAsti / kintu yo yathA yena saha pratyakSAdinA nopalabhyate 25 90B sa tathA tena saha viruddha iti loke vyavahiyate / yadAha 1 sadRzapariNAmaH / / 2 visadRzapariNAmaH // 3 svarUpasya // 4 parasparaM padArthAnAM vilakSaNopalakSaNAt / / 5 'kathaJcit'padasya idamevAmiSeyaM yad yugapad dvAvA~ brUta iti // 6 kartaNi / / 7 yugapat || 8 '6' [vigrahe SaSThayantam ] / / 9 sahabhAve // 10 naiyAyika prati // 11 tathaiva pramANabhAvAca // 12 pramANAnupapattirhi virodhalakSma // 15 30 2010_05
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ utpAda vyaya-dhrauvyasAdhanam / "dRSTatvAma virodho'pi kathyate yuktizAlibhiH / virodho'nupalambho hi yato jainamate mataH // " [ ] iti / atazcaikatrakakAlamutpAdavyayadhauvyANyapi pramANena tathaivopalabhyamAnAnyavirodhIni, virodhalakSaNasya pramANAnupalambhasya teSvabhAvAt / api caikanimittAnAM syAdapi virodhasambhAvanA, utpAdAdayazca minnimittaaH| pUrvaparyAyasya hi vyyH| uttara- 5 pryaaysyodyH| dravyasyAnuyAyino dhrauvyam / tataH kuto'tra virodhasambhAvanA / avikalakAraNasya bhavato'nyabhAve'bhAvagatiH pramANena sahAvasthAnAnupapattaranyA kA ? zItoSNayorapi pramANAnupapattilakSaNaM virodhaM ghttyti-vikleti| avikalAni 51 samagrANi kAraNAni yasya zItAdeH sa tathoktaH, bhavataH pariNAmAntareNotpadyamAna- 10 syA'nyabhAve'nyasyoSNAdeH sabidhAne sati abhAvagatiH zItAdeH sajAtIyaparyAyapariNAmAparicchittiH pramANena sahAvasthAnAnupapatteranyA kA ! na kA'pItyarthaH / ayameva hi zItasyoSNena saha virodho yadasyoSNasannidhAne sajAtIyaparyAyaiH pariNatiH pratyakSato nopalabhyata iti / tasmAt pramANAnupapattireva sarvatra virodhalakSaNam / tacotpAdAdiSu nAsti, pratyakSata evaiSAmekatraivopalambhAt / / utpAdAdInAmavirodhAya yuktyantaramapyupanyasyati syAdapi sadaiva pRthagAzrayopalabdhAnAmekAzrayayojanAyAM virodhasambhAvanA / na cotpAda-vyaya-dhrauvyANi sadA parasparAnuvedhena pRthgaashryoplbdhaani| syaadpiiti| ye hi sadaiva sarvairapi pRthagAzrayA evopalabhyante te yadA kenA- 20 pyekAzrayAH kriyante tadA bhavedapi virodhasambha(mbhA)vanA yathA zItoSNa chAyAtapAdInAm / 918 ne cotpAdavyayadhrauvyANi sadA sarvakAlaM parasparAnuvedhenA'nyonyAnupravezena, parasparaM kathaJcittA dAtmyenetyarthaH, pRthagAzrayopalabdhAni, na khalu tadasti kiJcidapi vastu yatra kevala utpAdo vyayo dhauvyaM vA vyavasthitaM yenAmIpAmekAzrayIkriyamANAnAM virodhaH 1 ekatrava viruddhayodhamayodRSTatvAt || 2 dravyayorapi / / 3 avikalakAraNasya bhavato'nyabhAve'bhAva- 25 gati: pramANena sahAvasthAnAnupapatteranyA kA? // 4 ajJAnam // 5 syAdapi sadaiva pRthagAprayopalabghAnAmekAzrayayojanAyAM virodhasambhAvanA / / 6 na cotpAda-vyaya-dhrauvyANi sadA parasparAnuvedhena pRthagAyopalabdhAni // 7 kRtvA / sarvakAlaM parasparAnuvedhAddhetoH / / 15 2010_05
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 svopATIkAmahite dravyAlaGkAre tRtIye prakAze sambhAvyate / kintvamI sarvadA saMlalitatvenAbhinnAzrayA eva, tataH kuto virodhasambhAvanA syAt / syAnmatam - anyonyavyavacchedarUpANAmekavyavacchedenAnyavidhAnAt kathamekatra sambhavaH / anityatvavyavacchedena hi nityatvaM vidhIyate, tadvayavacchedena cAnityatvam , parasparAbhAvarUpatvAt / tato yatra yatprakAravyavacchedena yaditaraprakArAvaicchedo na tatra 5 tadAnImeva vyavacchidyamAnaprakArasambhavaH, yathA''tapavyavacchedenAvacchidyamAnAyAM kvaciddeze 92A chAyAyAm , anyonyavyavacchedena cAvacchidyate vastuni nityatvamanityatvaM veti naika traikadobhayasambhava iti / atrAha___ata eva naikvyvcchedenaaprpricchedH| yat punarubhayAMzApaNayA ekazabdena vastusvarUpAnabhidhAnaM tatrAparAdhyati kssyopshmH| 10 tannotpAda-vyaya-dhrauvyANAM yugapadbhAve'pi virodhaH / ata eveti / yata eva parasparAnuvedhena na pRthagAzrayopalabdhAnyutpAdavyayadhrauvyANi tata eva nakavyavacchedenAparaparicchedaH / pratyakSaM hi vastuni pravarttamAnaM nAnyonyavyavacchedena nityatAmanityatAM vA paricchinatti, kintubhayamapyavyavacchedena, syAnityatayA vastunaH paricchedAta / yatrApi kvacit kasyacit kuzAstrAhitApasaMskArasya kevala nityatA- 15 'nityatAvasAyi pratyakSamudayate tatrApi dvitIya sAkSepeNApratiSedhena veti na kasyacidapi 920 pratyakSaM vastuna ekAntena kSaNikatvamakSaNikatvaM vA paricchinatti, kintu yugapadubhayamekakaM vA'nyAkSepApratiSedhAbhyAm / tato'nyavyavacchedena nityAnityatayoH paricchedo'siddhaH / ata eva parasparAbhAvarUpatvamapyasiddhameva, parasparAvyavacchedena paricchedAt / syAdevam-yo parasparaparihAravantau na tAvekAzrayau yathA bhAvAbhAvau, paraspara- 20 parihAravatyau ca nityatAnityate / tadayuktam / parasparaparihArasyaivAnayorasiddhatvAt / na khalu kvacidapi kevalA nityatA'nityatA vA siddhAsti, kathazcittAdAtmyenAzrayapArthakyAyogAt / nanu nityatvamanityavaM vA paramArthasadeva / yacca paramArthasat tasya kvacidvastunyabhAvo yathA nIlasya piite| tadanayorapi kvacidvastunyabhAvena bhAvyamiti / 93A tadapi n| niyatAkArasyaiva paramArthasato'nyatrAbhAvAt / nityatAnityate cAniyatA- 25 kAre, sarvatra sarvadA bhAvAt / ayamarthaH-tadvastveva na bhavati yatra yugapannityatA-snityate na staH, ubhayAGkitatvAt sarvasya vastuvicArasya / tataH kva vastuni nityatA1 nirAkaraNena || 2 jJAnam // 3 ata eva naikavyavacchedenApara paricchedaH // 4 kRtvA // 5 sattAsatte // 2010_05
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ sadasadrUpatvasAdhanam / 199 'nityatayorabhAvaH syAt / aniyatAkAratvAcAnayoravirodhaH / niyatAkArasyaiva kasyacit kenacit saha virodhAt / syAnmatiH-ekavyavacchedenAnyapericchedo mA bhUt , amidhAnaM punarasti, anityatAvyavacchedenaiva nityazabdena nityatAyA abhidhAnAt / anyathA taduccAraNavaiyarthyaprasaGgaH / tata ekazabdena yugapannityatA-anityatayoranabhidhA[nAnekatra sahAvasthAnamiti / 5 ___ atrApyAha-yat punariti nityAnityAtmake vastusvarUpe nityAnityobhayavivakSayA 938 yadetadekena vizeSAbhidhAyinA zabdenAnabhidhAnaM tatrAparAdhyati kSayopazamo na vicArakaH, kSayopa zamAdhInA hi sarvAH shbdprvRttyH| sa ca kSayopazamo nAsti yena yugapannityatAnityatobhayAmidhAyI viziSTaH zabdo janyate / tato yugapadekazabdAnabhidhAne'pi na nitytaanitytyovstunybhaavH| ata evAnyavyavacchedenAnyAbhidhAnamapyasiddham / kSayopazama- 10 saGketaivazAddhi nityazabdaH svArthamAtramabhidhAya viramati / na khalu bIjamaGkaraM janayatItyukte sahakAribhAvenAnaDurajananaM vyavacchidyate / yA punariyamanyavyavacchedapratItiH sA nityatva mAtrAbhidhAnasAmarthya nibandhanA, zabdo hi yadA nityatvaikAbhidhAnasamarthoM nityatvameva 94A kevalamabhidadhAti tadAnityatvaM vyavacchinattIti pratIyate / evaM coccAraNaveyarthyamapi nAsti, svArthAbhidhAnamAtreNa caritArthatvAt / tasmAt pramANAnupapattireva virodho nAnyaH, sA 15 cotpAdatryayadhrauvyANAM yugapadekatra bhAve'pi nAstIti sarva sustham / tadityupasaMharati / ata evaikaM sadasadrapamapi, svarUpAyaiH sat pararUpAdyairasat / anyathA pratiniyatarUpAyeva na syAt / ___ aMta eveti / yata evotpAda-vyaya-dhrauvyANAM yugapadekatra na virodhastata evaikaM sadasadrUpamapi na virudhyate / ekaM sat kathaM sadasadrUpamiti cet / ucyate-svarUpAdyairiti / 20 AdyazabdAbhyAM kssetr-bhaavaadigrhH| ghaTaH svarUpataH pArthivatvena san , nAbAditvena / 94B kSetratotratyatvena, na pATaliputrakatvena / bhAvataH zyAmatvena, na raktatvAdinA / __ anyatheti yadi pararUpAdyairasattvaM neSyate tadA vastu pratiniyatarUpAyeva na syAt / yadi hi ghaTaH paTarUpAdyairapi sanniSyate tadA yadetadasya pratyakSasiddhaM pratiniyataM pRthuvudhnodarAdirUpaM vivakSitakSetrabhAvitvaM zyAmavarNatvaM ca tanna syAt , kintu sarvApara- 25 dravyarUpIdiH syAt / 1 zAnaM mA bhUt / zabdo'styeva / / 2 shbdH|| 3 sAmAnyazabdastu vastu-padArthAdi[bhi ? bhidhAnamasti / / 4 yat punarubhayAMzArpaNayA ekazabdena vastusvarUpAnabhidhAnaM tatrAparAdhyati kSayopazamaH / / 5 os || * SaSThAdvivacanAntaM vigrahe, kSayopazama-saGketayorvazAdityarthaH / / 6 vijAtIyakAryeSvapi sahakAribhAvena kAraNatvAt / / 7 tannotpAda-vyaya-dhrauvyANAM yugapadbhAve'pi virodhH|| 8 ata evaikaM sadasadUpa- 30 mpi|| 9 svarUpAcesat pararUpAcairasat // 10 anyathA pratiniyatarUpAdhava na syAt // 11 sarvakSetrasarvazyAmavarNAdayaH // __ 2010_05
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 95A sthopATIkAmahite dravyAlaGkAre tRtIye prakAze na ca svarUpAdisattvameva viziSTaM pararUpAdyasattvam , aparAsattvAbhAve vaiziSTayasyaivAbhAvAt / syAdevam-yadeva svapratiniyatai rUpAdibhirvastunaH sattvaM tadeva pararUpAdibhirasatyam / na khalu svarUpAdisatvaM pararUpAdyasattvaM ca dvayamasti, kintu viziSTaM svarUpAdisatyamevaikamasti / tat kasya kenAvirodhazcintyata iti / tnn| yasmAnna ca svarUpAdisattvameva viziSTa pararUpAdibhirasaMsRSTaM pararUpAdyasattvamiti vaktavyam , apareSAM rUpAdInAM yadasattvaM tasyAbhAve svarUpAdisavasya vaiziSTayasyaivAbhAvAdaghaTanAt / yadi hi svarUpAdibhiH sacaM pararUpAdyasaMsRSTatvanirapekSameva pararUpAdyasacamucyate tadA tathAbhUte pararUpAdyasattve satyapi pararUpAdibhiH sattvaM prAmoti, pararUpAdyabhAvAnavacchinnena rUpAdimAtreNa saccAbhyanujJAnAt , pararUpAdInAmapi rUpAdi- 10 mAtratvAnatikamAt / atha pararUpAdyasaMsRSTaM svarUpAdisattvaM pararUpAdyasattvamucyate / evaM tahi yata idaM svarUpAdisavaM pararUpAdibhirasaMsRSTamucyate sa svagato rUpavizeSaH sva ruupaadisttvsyaissttvyH| sa cAsmAkaM pararUpAdyasattvamucyate / svarUpAdisavamapi svakAraNe958 vastunaH pratiniyataM tadA janitaM syAt yadi pararUpAdyasattvamapi janitaM syAt / tataH svarUpAdisaccameva pratiniyatamunyamAnaM pararUpAyasavamaparaM prmaarthsdaakrssti| 15 arghaTastvAha-"vyatiriktamapi bhAvAMzAH nAvAMzamicchatA bhAvAMzaH svabhAvenA'1 na ca svarUpAdisatyameva viziSTaM pararUpAcamattvam // 2 aparAsatvAbhAve vaiziSTayasyavAbhAvAt / / 3 'naviziSe tena ? // * atra 'avizeSitena' iti AzayaH samIcInaH pratIyate, ataH 'an' iti 'avizeSe' vartate, tena avizeSitena iti andhakRto'bhiprAyo bhAti / / 4 . asya arcaTagranthasya paNDitadurvaikamipraviracitA byAkhyA "nanu ca tasyAsaMkIrNarUpatA [na] svataH, kiM tvabhAvAMzasabhAvAt / tatkathamevamabhidhIyata ityAzakya kAraNamAha-tathAhItyAdi / anyathA tasya paraspamizratAprakAreNa | sa evAbhAvAMzaH parAbhAvo na siddhayeta parAramavaditi bhAvaH / atraivAbhyuccayahetumAha na ceti / sA saMkIrNarUpatA, kathaM na yuktimatItyAha-svahetubaleti svahetubalAyAtasya taddhetubhAvena vizeSaNam / yogaparivarjana tasyAyogAt / tena vastu neti sAmarthyAt / nanu tena tasya saMkIrNarUpasya vinAza[ne] parAbhAvena sarveSAmeva bhAvAnAmudayakSaNAdUrdhvamabhAvAdabhAvaika- 25 rasaM jagat syAditi prasajayitu yuktaM, na bhU (tu) tena saMkIrNarUpavinAzena(zane) varaM svahetorevAsaMkIrNarUpANAmudayo'stviti / satyam / yathAzrutiH(te) syAdeva doSaH / kevalamasya tAtparyArthabodhe yaranaH karaNIyaH / iha khalu bhAvAnAM kSaNabhaGgitve'pi sadRzAparAparakSaNodayAvastusantAnaviSayA pratItirasti, na tvabhAvaviSayava / ata eva ttvvaarmtth(?)yaamupaalvtotpdyte| udayottarakAlamavyavadhAnena vastuviSayA ca pratItiH kathamupapadyeta yadi sa evAbhAvaH pUrvasiddha saMkIrNarUpaM vinAzyAnyadasaMkIrNarUpamutpAdayet / sati cavaM 'vara vashetoreva tathAvidhAnAmudayo- 30 'stu'ityucyata iti / heturavenArthakriyAkAritvena vasturUpatvAdabhAvarUpatava hIyetetyetadupekSyaiva caitaduktaM draSTavyam 20 2010_05
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ sadasadrUpatvasAdhanam / 201 maMkIrNarUpaH klpniiyH| anyathA sa evAbhAvAMzo na sidhyet / na ca svabhAvenAmaGkIrNarUpatAyAmasatyAM pRthagbhUtAbhAvAMzasadbhAve'pi sA yuktimatI, svahetubalAyAtasya saGkIrNarUpasyAkizcitkarAbhAvAMzasambhave'pi tyAgAyogAt / na ca tenaiva tadvinAzanam , vinAzahetorayogAt / tena saGkIrNarUpavinAzane ca varaM svahetoreva svabhAvato' maGkIrNarUpANAmudayo'stu kiM parivrAmodakanyAyopagamena ? tasmAt svabhAva eva bhAvAnAM 5 96A pararUpavikalatvAdabhAvAMzo nAnyaH" [hetubinduTIkA pR025-26] iti / atrocyate sadasadrUpAdretoreva sadasadrUpotpattiH, notpannasyAsattvena parato bhedaH / saditi / mvarUpAdisatvapararUpAyasavAtmakAddhetoreva bhAvAH svarUpAdisattvapara- 10 rUpAdyasattvAtmakA bhavanti / na punaH pararUpAdisaGkareNotpannAnAM pararUpAdyasattvena pazcAt pararUpAdibhyo bhedaH kriyate / svahetubhya eva bhAvAH pararUpAdyasaGkIrNasvabhAvA bhavantIti vayamapi manyAmahe / kintu pararUpAdyasaGkIrNatvaM vastunaH svagataM rUpaM svarUpAdisattvAt syAdbhinna paramArthasadeveti brUmaH, tadanabhyupagame'saGkIrNA eta iti vaktumazakyatvAt / tato'saGkIrNasvabhAvotpattirevAsavAMzotpattiH, nAnyA kAcit / 15 96B tasmAt svarUpAdisattvasya vaiziSTayAnyathAnupapanyA pararUpAdyasacaM vAstavamevyameva / ekanimittatve zabdapratyayabhedo'pi na syAt , nimittaverUpyajatvAnnimittivairUpyasya / anyathA na pratiniyatopAdAnaparigrahaH / potameva vA sakalanIlAdipratyayahetuH syAt / api ca, yadi svarUpAdisattvamevaikamiSyate tadaikanimittatve sati zabdabhedaH 20 prathama saMkIrNarUpANAmutpAdo'bhyupeyate, pazcAdasaMkIrNaramANAmudayamupagantuM kA punaratra hAnirigyAzaGkayAha"kimityAdi / kazcit kila parivAi azucau patitaM modaka kareNa gRhan kenacit sotprAsaM pRSTaH'kimazucermodaka gRhNAsi' iti / sa evaM pRSTastaM pratyavAdIt-'prakSAlyo(lyA)va tyakSA(kSyA)mi' iti / so'yaM parivrAjako(ka)modave (ka)pAhaNArthI nyAyaH, tadupagamena kim ? yathA ca tatra tanmatam 'atraiva tyaktavya evAyam' tadA kimazucimrakSitasyAnnasya grahaNana? baramaya pUrvAvasthAnena evAstu ityupAlambhastathA- 52 trApi / yadi tvabhAvata evAsaGkIrNarUpANAM pazcAdutpAdo'bhyupetavyo varaM prathamata eva tthaabhuutaanaamudyo'bhyupgmytaamitybhipraayH| tatastathAvidho(dha)sya pramANaprasiddhI cAyamupAlambhAbhiprAyo drssttvyH| tasmAdityAdinA prkRtopsNhaarH|" iti dubaikamiNaviracite hetubinduTIkAloke pR0 278 // 5 svarUpeNa svotpatyA // 1 asaGkIrNarUpatA || 2 abhAvasya tuccharUpasvAdaphinikaratvam // 3 abhAvAMzenaMva // 4 pRthagbhUtAbhAvena // 5 sadasadrUpAkhetoreva sadamadapotpattiH, nAtpannasyAsatvena parato bhedaH // 6 ekanimittatve 30 zabdapratyayabhedo'pi na syAta // AL 2010_05
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ FrienTIkAsahite vyAlaGkAre tRtIye prakAze pratyayabhedazca na syAt / ghaTaH svarUpAdyaiH san pararUpAdyairasannityevaM yaH zabdabhedaH pratyayabhedazca sa ekanimittaH kathaM syAt, nimittavairUpyajatvAnnimittivairUpyasya / zabda974 pratyayAnAM hi viSayagataM rUpaM nimittam, tacedekaM tadA nimittinAmapi zabdapratyaarathana | na khalu yata eva nimittAGgaugyamiti zabdaH pratyayo vA jAyate tata aivA'gaurityapi zabdapratyayabhedavyavasthAnAbhAvaprasaGgAt / tacchabdapratyaya bhedAnyathAnupapacyAspi na svarUpAdisattvameva pararUpAdyasattvam / 202 , anyatheti yadi nimittaikatve'pi nimittibheda iSyate tadA na pratiniyatopAdAnaparigrahaH syAt / yadA hi mRtpiNDo ghaTasyaiva nimittaM na paTasya tantavo vA paTasyaiva na ghaTasya tadA ghaTArthI mRtpiNDamevAnudhAvati paDhArthI ca tantUneva / yadA tu nimittabhede'pi nimittibhedastadA paTArthI mRtpiNDamapyanudhAvet ghaTArthI ca tantUnapi / 10 pItameva vA sakalanIlazuklaraktAdipratyayAnAM hetuH syAt / yathA hi svarUpAdi978 sattvamevaikaM vastuni sadasaditi pratyayaheturiSyate tathA kimiti pItamevaikaM sakalanIlAdipratyayAnAmutpAdakaM neSyate / evaM ca nIlazuklAdirUpamapi pararUpAdyasaccamiva na kalpanIyaM syAt, svarUpAdisattvAdiva pItAdevaikammAt pararUpAdyasattvapratyayavanIlAdipratyayAnAmAvirbhAvasambhavAt / tasmAt pratiniyatopAdAnaparigrahAt pItAdevaika- 15 smAt sakalanIlAdipratyayAnAmanutpAdAcca zabdapratyaya bhedo nimittabhedanibandhana evaiSTavyaH / 5 ekasmAdanekasaMvidAM bhAve'pi na vijAtIyatvam, sarvajJatAbhedaprasaGgAt / na cArthanibandhanAstadbuddhayaH, atItAdiSu bhAvAt / anyathA tadrUpateva na syAt / 20 syAdevam --- ekasmAdapi ghaTavipayAdaneka sarvajJAnAmanekA buddhayaH prAdurbhavanti, tat kathaM na vyabhicAra iti / ucyate - ekasmAditi / ekanimittatve pratyayAnAmanekatvaM 98A na nivAryate kintu vijAtIyatvam, bhedazabdena vijAtIyatvasyeSTatvAt / tacca ghaTaikaviSayANAmane sarvajJabuddhInAM nAsti, sarvAsAM ghaTagrahaNapariNAmavattvenotpAdAditi na vyabhicAraH / evaM ca svarUpAdisatvamapyanekAn pratyayAnutpAdayatu nAma / yatpunaH 25 1 kintu anyasmAnmahiSAdeH || 2 anyathA na pratiniyatApAdAnaparigrahaH // 3 pItametra vA sakalanIlAdipratyayahetuH syAt // 4 ekasmAdanekasaMvidAM bhAve'pi na vijAtIyatvam // 5 vijAtIyatvam || 6 '6' [ = vigrahe SaSThayantam ] // 2010_05
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ madamaTTapatyamAdhanama / 203 sadasaditi pratyayau parasparaviruddhAvupajanayati tadeva mnaagsmaanntrdunoti| avijAtIyatve hetumAha-sarvajJatAbhedaprasaGgAditi / yadi okasminnapi viSaye rUpabhedena marvadarzinAM vijJAnAni bhaveyustadA sarvajJatAvijAtIyatvaM syAt , sarvabhAvAnAmanyathA darzanAt / kina, ne ceti / na ca arthanibandhanA arthAtpAdyAsteSAM sarvajJAnAM buddhayaH, 5 atItAdipa bhAvAt / sarvajJA hyatItamanAgataM cAthaM paricchindanti / na cAtItAdayo988 'santaH paricchedotpAdakA ghaTante / anyatheti / yadyatIta-bhaviSyanto'pi buddhIrupajanayeyustadA tepAmatItAdirUpataiva na syAt / yo hyarthakriyAmupajanayati sa kathaM nAmAtItAdirbhavani / ayamarthaHchadmasthabuddhayo viSayAdutpannAH samAnarUpA ekavipayA apyanekA bhavanti / sarvajJabuddhayaH 10 punarvipayotpAdyA eva na bhavanti, kiM tatra viSayaikatvAnekatvakalpanayA ? nanvidaM svarUpAdyaiH sat pararUpAyaizvAsaditi pratyayau kalpanArUpatvAddhAntau / ucyate na ca vikalpadhiyo na pramANam, samyaganubhavatvAt / tadaskhalitazabdapratyayabhedo bhinnahetureva / na ceti / samyaganubhavatvAt premANalakSaNopapannatvAt / indriyArthAnvayavyatirekAnuvidhAyI yaH pratyayaH sa samyaganubhavaH / yazca samyaganubhavaH sa nirvikalpakavat 99A pramANam / vastuni ca sadasaditi pratyayAvindriyArthAnvayavyatirekAnuvidhAyitayA samyaganubhavau, tathA ca pramANam / pramANarUpabhedena ca viSayasyApi bheda eva / 'tadityupasaMharati / sarvatra bhAvitvamevAdhitatvaM cAsvalitatvam / heturviSayaH / 20 zabdAca nirviSayA na bhavantIti prAk prapazcitameva / pararUpAsattva-svarUpasattvayorabhede'pi na pararUpAsattvavat svarUpasattvasya sarvatra bhAvaH. sarvatra satA svarUpAsattvana vAdhanAt , pararUpAsattvasya prativyakti bhinnatvAcca / / na cArthanibandhanAstadabuddhayaH, atItAdiSu bhAvAt // 2 arthAH // 3 anyathA tapataSa 52 na syAt / / 4 arthAH // 5 kintu vartamAnarUpataiva // 6 jJAnalakSaNAm // 7 viSayAta kSayopazamastato jJAnamiti pArampayeNArtho jJAna prati kAraNamasti iti viSayAvRtpannA ityuktam / / 8 na ca vikalpadhiyo na pramANama , samyaganubhavatvAt / / 9 tAtparyeNa paryAyaH // 10 vibAdAdhyAsitau sadasaditi pratyayau sabhyaganubhavAviti pratijJA, indriyArthAnvayavyatirekAnuvidhAyitvAt / / 11 tamaskhalitazabdapratyayabhedI minahetureva / / 12 deze kAle / / 13 marumarIcikAyAM jalajJAnaM bhAvi, paraM bAdhitam // 30 15 2010_05
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 sthopATIkAsahite dravyAlaGkAre tRtIye prakAze syAdevam-paTarUpAdyasattvaM yathA ghaTe vyavasthitaM tathA paTAdanyatra sakaleSvapi vastupu, anyathA paTasya vibhutvprsnggH| ghaTarUpAdisattva-paTarUpAyasavayozca kathaJcidabheda iSyate, tathA ca paTarUpAdyasattvavad ghaTarUpAdisatvasya sarvatrAvasthitiH syAditi / n| 'pairarUpAsattva-svarUpasattvayorabhede'pi na pararUpAsattvavat svarUpasattvasya sarvatra yAvati pararUpAsavaM tArati bhAvo'vasthAnam / sarvatra vasturAzau satA vidyamAnena svarUpAsattvena 5 vAdhanAt svarUpasattvasyAvasthAnanirodhAt / yadyapi hi paTarUpAsacAbhedAd ghaTarUpasatvaM sarvatra prAmoti tathApi svAbhAvena bAdhitatvAnna bhavati, mvarUpasvabhAvAbhAvayoH parasparavirodhinorekatra pramANenAnupalambhAt , paTarUpAsattvavad ghaTarUpAsatvasyApi sarvatra bhAvAt / syAnmatam-yAvatA ghaTarUpasavaM paTalyAsatvAdabhinnaM tAvatA sarvatra prAptaM 10 yAvatA ca svAbhAvena bAdhyate tAvatA na prAptam / evaM ca sandimahe-paTarUpA sacAbhedato ghaTarUpasattvaM sarvatra vA bhavet svAbhAvavAdhitatvAnmA veti / tanna / 1004 sarvatrAvasthAnaM hi ghaTarUpasatvasya pararUpAbhAvAbhedAyAtatvAd gauNam / anavasthAnaM tu svAbhAvabAdhitatvAd mukhyam / gauNamukhyayozca mukhyameva balIya iti sarvatrAnavasthAnameva bhavati / athavA yathA paTarUpAsattvAmede'pi ghaTarUpasattvaM paTe na bhavati paTarUpA- 15 satvasya taMtrAbhAvAt , paTarUpAsatvAkAnta eva deze ghaTarUpasavabhAvasya prasaanAt / evaM stambhe'pi na bhavati, stambharUpAsaccasya taMtrAbhAvAt , ghaTarUpasaccastambharUpAsattvayozcAbhedAt , aminnayozcaikayogakSematvAt / evamanyelapi na bhavati, sarvapAM svarUpAbhAvavat svarUpAbhAvAbhinnasyApi parihArAta / yadivA vastusvarUpAsavavad yadi vastusvarUpasattvamapi sarvAnyabhAvAbhinnaM bhavettadA sadaMzenApi bhAvAnAmabheda: 20 100B syAt / sa ca prtykssbaadhitH| tato yadyapi pararUpAsacAbhedAt svarUpasattvasya sarvatra bhAvaH prasaktastathApi sattvAta tejo'vayavino'nuSNatvavanna bhavati, pratyakSabAdhitatvAt / na kevalaM sarvatra satA svarUpAsattvena bAdhanAt svarUpasattvaM sarvatra na bhavati, pararUpAsattvasya prativyakti bhinnatvAcca / na yadeva paTarUpAsattvaM ghaTe vyavasthitaM tadeva kusumarazmivi bhAvAntareSvapi yato ghaTarUpasacamabhedAt sarvatra bhavet , kintu prati- 25 1 paTarUpAdyasattvena sahAbhedAditi bhAvaH / / 2 pararUpA-sattvasvarUpasattvayogbhede'pi na pararUpAsatvavat svarUpamattvasya sarvatra bhAvaH / / 3 apetanINAvyA(?)etasya // * atra madhyamamakSaratrayaM na samyak paThyate // 4 sarvatra satA svarUpAmadhena bAdhanAt // 5 paTe // 6 ghaTarUpasattvam / ko'bhiprAyaH? yathA ghaTarUpasattvaM paTarUpAsattvenAbhinna tathA stambhAdirUpAsattvenApi iti sarvatra tadabhAvaH // 7 stambhe / / 8 kumbhAdiSu / / 9 sUtra // 30 2010_05
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 sadasadrUpatvasAdhanam 205 vyakti mitraM / anyaddhi paTarUpAsattvaM ghaTe'nyacca stambhAdiSu / tataH paTarUpAsattvameva vyApakaM na bhavati kutastedabhedAd ghaTarUpasattvaM tathA myAt / tasmAdavAdhitapramANaviSaya tvAt sadasarUpaM vastu paramArthasadeveti sthitam / / 101 nanu sadasattve bhAvAbhAvarUpe, bhAvopamardanAtmakaM cAbhAvasya rUpam / yadi cAsatvena satvaM grAsIkRtaM tadA'sattvarUpateva vastunaH syAt , satvarUpasya nAmApi 5 nazyediti / na / bhAvopamardanAtmako'bhAva iti mArgaH zreyAnutprekSitaH / kintu svAbhAvaH parAbhAvo vA bhAvopamardanAtmaka ityatra vivekakaraNe bhrAnto'si svAbhAva eva hi bhAvopamardanAtmako na parAbhAvaH / vastUnAM cAsatvaM pararUpeNa na svarUpeNa / tataH pararUpAbhAvarUpeNAsatvena svarUpasatvasya grAsIkaraNa'pi na vastuno'sattvarUpateva bhavati, svasacAbhAvenA'grAsIkaraNAt / ___syAdevam--pararUpAsattvamityatra naJ paryudAsaH prasajyo vA ? paryudAsatve bhAvAntaramevoktaM syAt , tasya vidhiviSayatvAt / na ca bhAvo bhAvAntarAtmA bhavati, pratyakSabAdhitatvAt / prasajyatve tu tuccharUpaM pararUpAsacamuktaM myAt / tasya ca 101B vastudharmatvAnupapattiH / na hi nirupAnyaM sopAgyamvabhAvaM bhavitumarhatIti / na / kevalasataH kevalAsatazca sakAzAta sadasarUpaM vastu jAtyantarameva / tatastatra navicAra: 15 kriyamANaH kevalaM vAyubhakSatAmeva pizunayati / yadi vA prasajyapratiSedhe'pi na pararUpAsattvaM tuccharUpam , atuccharUpeNa svarUpasanvenAbhedAt / na hi kevalaM saccamasacaM vA kvacidapyasti, kintu sarvatra sccsNvlitmevaascm| tasmAdabAdhitapramANaviSayatvAdvastunaH sadasadrUpatve vastusatI / sadasadrUpate svato dharmiNazca syAdarbhadinyau, dharmadharmiNo- 20 rekAntabhedAbhedayoH samvandhAbhAvAt / tadekaM sadasadrUpamiti / saMdasadrUpate iti / svataH parasparasmAd dharmiNazca dravyAt , syAt kathaJcit , dharmadharmiNArekAntabhedAbhedayoH sambandhAbhAvAt , dharmadharmiNo kAntabhede samavAyaH sambandho na ghaTate, tasyaikatvena sarvasya tathAbhAvaprasaGgAt / saMyogazca dravyayoreva 202A bhavati / ekAntAbhede'pi kasya kena sambandhaH syAt , anekavastuniSThatvAt tasya / 25 tasmAt kathaJcidabheda eva smbndhH| dharmiNazcaikasmAt kathaJcidabhedAddharmANAmapi 1 paTarUpAsattvAbhedAt || 2 vyApakam || 3 svarUpasattvAbhAvenetyarthaH / / 4 narasiMhayat // 5 sadasadrUpate svato dharmiNAma syAda dinyo / 6 na ca dharmadharmiNoH / na dharmayoH / / 2010_05
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 svopATIkAmahite dravyAlaGkAre tRtIye prakAze parasparaM kathazcidabhedaH / sadasadrUpate api vastuno dharmoM tato dharmiNaH parasparasmAcca syAdabhedinyau / syAdevam-dravyaparyAyayoH pratibhAsabhedAd ghaTapaTavad bhedaikAnta eva yuktaH / kAla-saMjJA-vacana-kAraNA-'rthakriyAbheda-viruddhadharmAdhyAsebhyazca / tathAhi-anyaH kAlaH paTasyAnyazca tantUnAm , paTastantava iti saMjJA-vacanayobhadaH, kAraNA-'rthakriyA- 5, bheda-viruddhadharmAdhyAsAzca pratItA eva / tadetadayuktam , sarvathA pratibhAsabhedasyAsiddha tvAt / kathaJcit pratibhAsabhedastu kathaJcideva bhedaM sAdhayati, na sarvathA / tantava 1018 eva ca paTarUpatayA pariNamante, tataH kAlabhedo na siddhaH / aprAptapaTapariNAmAnAM punaH kAlabhedAd bhedaH siddha eva / saMjJAbhedastu kathaJcid bhede'pi ghaTate / sa ceSTa eva / vacanabhedo'pyevameva / kAraNabhedaH punarasiddhaH, kuvindAdinA tantUnAmeva paTa- 10 rUpeNa karaNAt / arthakriyAbhedo'pyevameva / na hi prAptapaTAvasthAstantavaH paTAd minnAmarthakriyAM kurvanti / aprAptapaTAvasthAnAM punaH sarvatra bhedo'bhimata eva / ya eva ca dharmAmtantUnAM paTasyApi ta eva kathaJcidabhedAdato viruddhadharmAdhyAso'pi na siddhaH / syAnmatam-tantubhyo yadi paTasya kathaJcidabhedastadA tantUnAbhiva paTAnekatvam , atha paTAt tantUnAM tadA paTasyeva tantUnAmekatvaM prasaktam , anyathA viruddha- 15 1034 dharmAdhyAsAdabheda eva na syAditi / tadetadiSTameva / tantupaTayoH kathaJcidekatva syAnekatvamya cAbhyanujJAnAt / paTarUpatayA tantUnAmekatvaM tanturUpatayA paTamya cAnakatvam / na khalu kevalamekamane vA kizciHsti, sarvasyaikAnekarUpatvAta / syAnmatiH-dravyaparyAyayorabhede saGkara-vyatikarau syAtAm / tathAhi-yana babhAvena vastuna ekatvaM tenAnekatvamapi, yena cAnenvaM tenaikatvamapi syAt , 20 sarveSAM yugapat prAptiH saGkaraH / tathA yena svabhAvenaikatvaM tenAnekatvameva, yena cAnekatvaM tanakatvameva syAt, paramparaviSayagamanaM vyatikara iti / tadapi na, kathaJcid bhedasyApISTatvAt / yo hyabhedaikAntanibandhano doSaH sa samAnakAlabhAvinA bhedana nivartyate / etena yaduktam1 ekasmAdarmAdaparo dharmo'bhedI / / 2 dravyaparyAyau ekAntena bhinno bhinnapratibhAsa vAt // 3 na kevalaM 25. pratibhAsabhedAt // 4 'paTa ekaH, tantayazca vahavaH' ityAdi viruddhadharmAdhyAsatvam || 2 kathazaH dharmadharmiNorabhede sAdhite // 6 sarvathA kaJcadvA pratibhAsabheda iti vikalpayo / / 7 kathaJcid medH|| 8 dravyara pAdinA / / 5 paryAyebhyo'bhedAdityarthaH / / 10 paryAyarUpeNa // 11 dravyAbhedAdityarthaH / / 12 viparyayaH / / 2010_05
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1038 madasadrUpatvasAdhanam / "'virodhisavidherdoSastajanmA na bhavedapi / sani tesmistadAtmA tu nAniSTo'pi nivarttate // " hetubinduTIkA zlo0 31 pR0 106] iti, tadapi pratyuktam , bhedAbhedayoH paramparaM dopAtmakatvAbhAvAt / parasparavirodhitvameva hi doSAtmatvam / virodhazca parasparaparihAreNaivAvasthAnasiddhau bhavati / na ca bhedA- 5 bhedayoH kvacidapi tathAbhAvaH siddha, srvdaapynyonysNlulittvaat| tasmAdabheda sambhavo doSaH samAnakAlabhAvinA bhedena nivartyata iti na saGkara-vyatikarau / 104A api ca, paramArthasaMvidagamyaM prAkRtapuruSazemupINAmagamyamahiMsakA-pAra dArikapurupavacchabalarUpaM vstu| natra yadapyasmAbhirdravyatayaikatvaM paryAyatayA cAnekatvamityAdi kizcidacyate tadapi ziSyAvayodhamAtraphalatayA pralApamAtram , yathAvasthita- 10 rUpeNa kathayitumazakyatvAt / yat punastatrApi saGkara-vyatikarAdidoSajAtamudghoSyate tadAkAzamuSTighAtaprAyaM sarvameva prayAsamAtraphalamityupekSAmarhati / 'dityupsNhrti| eka na punaranekaM sat / itikaraNo maulsuutrvyaakhyaaprismaaptyrthH| edena yadalam 1 meda // * atredaM bodhyam-'Aha ca' ityuktvA 45 kArikA hetubinduTIkAyAmacaMTena [pR. 15 104-107] likhitAH, tatrayaM 31tamI kArikA / kintu nemAH kArikA anyagranthAvarghaTena uddhatAH, api tu svakRtA eva iti hetu binduTIkAloke duSakamizreNa abhihitam / "anantaroktamarthajAtaM sAtireka svakRtAbhiH kArikAbhiH pratipAdayituM paramukhegAha-Aha caMti / " iti hetubinduTIkAloke pR0 344 // "bhadAbhedAbhyAmutpattidharmatvamamISAM doSANAmabhyupetya sarvamidamuktam / adhunA tu tAdAramyAdeva teSAmanivAryatvamAyAtamiti pratipAdayituM guDanAgarAdau pareNa dRSTAntIkRte janyadoSANAmanyathaivAnupapattimabhyupagaccha nAha- 20 virodhIti / virodhino nAgarAdeH sannidhi:(dhe):, tasmAd virodhizUnyAda guDAderjanma yasya doSasya / satajanmA na bhavedapi / tadAtmA bhedAbhadAtmA tu doSaH, satu(ti) tasminnAtmabhUte bhede abhede ca aniSTo'pi na divartate atarasvabhAvatvaprasaGgAditi bhAvaH / idamatrArthasatattvam-bhidyamAnaM hi rUpaM bhedo viparyayeNa cAbhedaH / vibhinna ca te syAtAmityAdinA ca vastutastadAtmaka eva doSo darzitaH / aneka. kAryakAritvamapi abhinnarUpAtmakameva vastutaH / anyadapi dUdhaNa vastuto bhedAbhedAtmakameva / vyAvRttikRtastu 25 bhedo yadi bhaved bhavatu, na tAvatA prakRtakSatiriti" iti paNDitaduvaikamizraviracite hetubinduTIkAloke pR0 351 // 2 '6' [-vigrahe SaSThayantam] / / 3 '5' paJcamyantam ] || 4 abheda // 5 virodhiAne sati / / 6 virodhyAramA / ko'rthaH1 bhede sati abhedabhavanameva doSaH // 7 yathA vahI sati zItasyAbhavanaM virodhaH tathA bhede sati abhedasyAbhavanameva, virodhAt // 8 prsprprihaarennaavsthaanbhaavH|| 9 kevalajJAna || 10 '3' [-vigrahe tRtIyAntam ] || 11 tadekaM sadasapamiti / / 30 2010_05
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 104B svopajJaTIkAsahite dravyAlaGkAre tRtIye prakAze "mukto na mukta eva hi saMsAryapi sarvathA na saMsArI / mAnamapi mAnameva hi hetvAbhAso'pyasAveva / / 1 / / evaM sapratipakSe sarvasminneva vastutatve'smin / syAdvAdinaH sunItyA na yujyate sarvamevehe // 2 // " [ ] iti / tadapi nirastam , prasaGgasyeSTatvAt / tathAhi-mukto'pi svamuktatvenaiva mukto muktAntaramuktatvena tvamukta eva, sarvasya pararUpeNAsancAt / yadi vA sarvakarmakSaye'pi saca-caitanyA-'saGkhayeyapradezatvAdayaH saMsArisAdhAraNA dharmA muktasya santyataH kathazcidamukta eva / evaM saMsAryapi saMsAryantararUpeNA'saMsAritvAt sattvAdibhirmuktasAdhAraNadhamayuktatvAdvA mukto'pi / tathA pratyakSamapi svarUpeNaiva mAnaM nAnumAnarUpeNa, svaviSaya 10 eva vA na paraviSaye / anumAnamapyevameva / pramANAbhAsamapi svAtmani pramANam , 105A viSaye tvapramANam / evaM sarvatra vipakSaH svayamutprekSyaH / na cAvasthitadharmaviparyayasambhava evaanekaantH| sadasadrapamapi hi na svarUpasattvAbhAvena kintu pararUpAsatvena / tasmAna kacidapyanekAntavighAtostIti sarvaM sustham / evaM saptabhaGgayapi siddhA / 15 "evamiti / evaM sadasadrUpatvayorekatrAvirodhasiddhau saptabhaGgyapi siddhA / sA caivamsyAdasti / syAnnAsti / syaadvktvyH| syAdasti ca nAsti ca / syAdasti cAvaktavyazca / syAnAsti cAvaktavyazca / syAdasti ca nAsti cAvaktavyazceti / tatrAdye bhaGge guNIbhUtAsatvasya sattvasya prAdhAnyArpaNA, tasya svazabdenAbhidhAnAt , asaccasya tu syAcchandanAkarSaNAt / evaM sarvatra guNapradhAnabhAvaH / 200 dvaitIyIke guNIbhUtasattvasyAsattvasya praadhaanyaarpnnaa| tArtIyIke tvayamarthaH-pradhAnabhAvArpite maccAsacce yugapadakena sAndhayena 1055 vizeSAbhidhAyinA zabdena vaktumazakye / na khalu sa zabdo'sti yo yugapat prAdhAnyA rpaNayA sattvAsatve pratiniyatarUpeNAbhidadhAti, sacchadasyAsadaviSayatvAt , asacchadasya ca sadaviSayatvAt / 25 1 pramANam // 2 na // 3 na // 4 '6' [-SaSThayantam ] || 5 *uddhRtamidaM zlokadvayam AcAryazrI haribhadrasaribhiranekAntajayapatAkAyAm, prathame'dhikAre pR. 35 / / 6 AtmIyamuktatvena || 7 '6' vigrahe SaSThayantam ] // 8 pramANam // 9 yeneva rUpeNa bhAvastevAbhAva ityarthaH // 10 evaM samabhayapi sidA // 2010_05
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhakrImAdhanam / 209 nanu yathAsataM zabdapravRttiriti saccAsaccayoyugapat saGketitaH zabdastadamidhAyako bhaviSyati, yathA guNazabdazcaturvizaterguNAnAmiti / ucyate-ya iha satvAsattvalakSaNaviruddhadharmayoryugapadvizeSAbhidhAyI zabdaH saGketyate sa tAvat sAnvayo na sambhavati, tathAbhUtasya kasyacidapi zabdasya prakRti-pratyayavibhAgAdarzanAt / niranvayastu zabdaH svecchayA prakalpitAkSarasannivezo (1) vAcyAntaravRttiH 5 pUrvaprarUDho vA (2) sambhavati / tatrAdyo na yuktaH / na khalu svecchayA prakalpitA106A kSarasanivezAH zabdAH sakalakAla-dezAnuyAyinaM vyavahAramanurundhanti / vyavahArArtha ca saGkataH / vAcyAntaravRttistu zabdaH prarUDhAdarthAdarthAntare kayAcit pratyAsacyA pravarteta, nAnyathA, puruSe siMhazabdavat / evamapi gauNaH syAt / 'yugapanmukhyazabdAmidheyatvaM ca viruddhayonivAryate / gavAdizabdAnAM tu bahavo'pyarthA ekameva vAcyam / na tatra para- 10 mparaM vAcyAntaravyavahAro'sti, teSAmanekArthatvasya vRddhaparamparayA prarUDhatvAt / pratyAsati ca prarUDhazabdAnAmaasA yugapadanekaviruddhadharmapratiniyatarUpAbhidhAne na kAmapi pazyAmaH / nanu yadRcchAzabdA DityAdayo'napekSitapratyAsatnayo'pi sarvatra pravartante / 1060 pravartantAM nAma, teSAM vAcyasyaiva kasyacit pratiniyatasyAbhAvAt / pratiniyanavAcina stu zabdAH pratyAsatti vinA prarUDhAdAdanyatra na pravartanta eva / na ca viruddha- 15 dharmayorDityAdizabdasaGkete kAcidarthasiddhiH, yadRcchAzabdAnAM sakalakAla-dezavyavahArAnanuyAyitvAt / api ca, sAnvayazabdApekSayA viruddhadharmayoravaktavyatocyate yathA sadaMzAbhidhAyI sacchabdo'sti tathA yugapat sadasadaMzAbhidhAyI nAstIti / tato yadi DitthAdizabdaiH saGketavazAdviruddhadharmAvabhidhIyete tathApi na kAcit kSatiH / yadyavaM prarUDhAdarthAdarthAntare zabdasya pravRttau pratyAsattirapekSyate tadA zabdAnAM 20 sarvArthavAcakatvavyAghAtaH syAt / na syAt, saGkatasyApi sahakAritvAt / yathA hi dhUmo jAtavedasaH svato gamako'pi nAntarIyakajJAnamapekSate, na khalu nAlikeradvIpa.6A vAsino'nizcitakAryabhAvasya dhUmadarzane'pi vahinizcayo bhavati / tathA yadyapi sarve zabdAH svataH sarvArtheSu pratibaddhAstathApi saGketotkSiptaM kSayopazamamapekSante / 1 kadAcit sAmAnyavAcI syAditi vizeSetyuktam // 2 na tu gauNazamdAbhidheyatyam // 3 anekArtha- 25 svalakSaNam // 4 gavAdizabdAnAm // 5 mukhyayA vRttyA // 6 sattvAsattvayoH // 7 yenaiva saMketitastaM pratyeva vyavahAra: syAt , nAnyAn prati // 8 atha ca tvanmate sarva zabdAH sarvArthavAcakA iSTAH // 9 nizcito hi dhUmo dhUmadhvajaM gamayati nAnizcita iti / 2010_05
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 svopajJaTIkAsahitaM dravyAlaGkAre tRtIye prakAze saGketazca vRddhaparamparAnusArI, na svecchAcArI / anyathA na zAstrIyAcchandAt sarvadezakAlapuruSeSu pratiniyatArthapratItiH syAt / tato yatrArthe zabdasya vRddhasamayo nAsti tato'nyatra pravarttamAnaH pratyAsattimapekSata iti na kiJcidasamaJjasam / tat sthitametat sattvAsattve pradhAnabhAvArpite vizeSAbhidhAyinA sAnvayena zabdena yugapad vaktumazakye iti / avaktavye 'dhairmau bhAvAMzau' ityAdisAmAnyazabdairyaIcchAzabdaizva vaktuM zakya106B tvAt syAcchabdaprayogaH / evaM sarvatrAvaktavyazabdArtho draSTavyaH / 107A turIye saccAyoH krameNa prAdhAnyArpaNA / ubhayorapi svazabdenAbhidhAnAt / ubhayoH svazabdAbhidhAne'pi virodhaparihArArthaM syAcchando'pi prayujyate, ekatra kAntaccAsace viruddhe syAtAm / paJcame guNIbhUtAsavasya sattvasya prAdhAnyArpaNA | SaSThe guNIbhUtasattvasyAsatvasya prAdhAnyAparNA / saptame tu kramArpitasattvAsattvayoH prAdhAnyArpaNA / avaktavyazabdArthastu sarvatrApi satvAsatvaviSaya eva / ayaM tu vizeSaH -- tRtIye'vaktavyatvasyaiva prAdhAnyam / paJcame saccAvaktavyatvayoH / 15 gssaccAvaktavyatvayoH / saptame saccA - sattvA vaktavyatvAnAmiti / kathaM punaravaktavyazabdeneva vaktavyazabdenApi bhaGgakalpanA na bhavati / ucyateiha tAvadekasmin dharmiNi parasparaviruddhayoreva dharmayorbhaGgacintA / pradhAnabhAvArpirtayozva 5 athavA dravya-paryAyau vyasta samastAvAzritya caramaM bhaGgatrayam / kevalaM dravyaM dravyaparyAyau sahArpitAvAzritya syAt sadavaktavyaM vastu / dravyAzrayeNa sattvaM saha dravyaparyAyAzrayeNa cAvaktavyam / kevalaM paryAyaM sahitau dravyaparyAyAvAzritya syAdasadavaktavyam / paryAyAzrayeNa sattvaM saha dravyaparyAyAzrayeNa cAvaktavyatvam / kramA- 20 feat sahArpitau ca dravyaparyAyAvAzritya syAt sadasadavaktavyam / kramAzrayeNa sadasavaM sAhityAzrayeNa cAvaktavyatvam / 10 2010_05 1 paryAyA ime // 2 DitthAdibhizca / ko'rthaH 1 DitthazabdaH saGketitaH sattvAsattvayoH kenApi // 3 syAda- 25 vaktavyaM cetyatra // 4 vAcyena saha || 5 syAdasti cAvaktavyazva / / 6 vizeSAbhidhAyinA ekena zabdena viruddha sattvAsatve na vaktuM zakye asattvAdeva // 7 na ko'pyeko yugapad dravyaparyAyavAcI zabdo'sti iti avaktavyatvam || 8 sattvAsattvayoH ||
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgosAdhanam | 211 viruddhayoryugapadekena vizeSazabdenAbhidheyatvAnabhidheyatvasaM zIte / vavaktavya zabda prayogaH / tathA ca saptabhaGgI bhavati / tad yadyavaktavyazabdasya prayogavad vaktavyazabdasyApi 1078 viruddhadharmayoryugapadekazabdAbhidheyatvAnabhidheyatva cintayA prayogaH prasajyate tadA na yuktaH, avaktavyatvasya nirNItatvAt / atha sannayaM ghaTo vaktavyazvetyekadharmasyai vaktavyatvAvaktavyatva cintayA na viruddhadharmacintayA prayogaprasaGgaH tarhi prasajyatAM nAma / na khalu vastudharmANAM saccAnityatvAdInAM zabdAbhidheyatvaM nivAryate, virudvayoreva dharmayoryugapadekazabdAbhidheyatvasya pratiSedhanAt / na caivamapyaSTAdibhaGgaprasaGgaH, viruddhadharmApekSayA saptabhaGgayA eva sambhavAt, kevalasaccAsanvabhaGgakAnAM yugapatsaccAsacabhaGgakeSvanantarbhAvAt / athavA saMzayAbhAvAdvaktavyazabdAprayogaH / 'yo hi saccAsaccAdizabdaira108A bhidhIyate sa kathamavaktavyaH syAt / tataH sattvAdizabdA eva vastuno vaktavyatAmabhidadhata iti na vaktavyazabdaprayogo jyAyAn / vetrApi vastuni vidhIyamAna- niSidhyamAnAnantadharmasambhavAdanantAH sapta bhaGgaH syuH / syurnAma, anantAnAmapISTatvAt / bhaGgakAstu sarvatrApi saptaiva / pratipAdyapraznApekSayA hi bhaGgAH prakalpante / praznazca saptadhaiva sambhavati, saMdehasya saptavidhatvena jijJAsAyAH saptaprakArAyA evaM sambhavAt / saMdehasya tu saptavidhatvaM 15 tadviSayasya vastudharmasya saptavidhasyaiva bhAvAt / tAvat sattvaM vastudharmaH, sattvarahitasya vandhyAsutasyevAsattvaprasaGgAt / svarUpAdibhiriva ca pararUpAdibhirapi vastuno'saccA1088 niSTau vasturUpapratiniyamAyogAdasattvamapi vastudharma eva / kramArpitasactvAsattvayorasaccAvaktavyatvayorasattvAvaktavyatvayoH sattvAsattvAvaktavyatvAnAmapi vaktavyatvasya vastudharmatvameva pratIyamAnatvAt / syAdasti syAnnAstItyAdizabdaprayoge yavahitazrotasa: 20 zrotuH kramArpita sattvAsattvAdeH kasyacidarthasyAsti pratItiH / sA ceyaM na bhrAntA, pramANAcAdhitatvAt vastuni prAptipravRttibhAvAcca / anyathA sadbhUtapratyakSAderapi bhrAntatvaprasaGgaH / tadarnayA sadbhUtapratyakSAdineva vastuviSayayA bhavitavyam / tat saptavidha eva vastudhaH / tatra sattvAsaccayoH kramAkramatve gauNamukhyatve vaktavyatvAvaktavyatve ityAdayaH svagatA dharmAH / tataH kadAcit kasyacidarpaNA kriyate / d 1 mukhyayA || 2 ato na vaktavyazabdena saha saptabhaGgI / / 3 satvasyaiva ekasya // 4 paraH prAha - keSAMcid bhaGgAnAM keSucid bhaGgeSvantarbhAvAnna saptabhaGgI prAptA ityAzaGkAyAm || 5 syAdasti, syAnnAsti / / 6 saptabhaGgayeva // 7 arthaH || 8 saptabhaGgayA // 2010_05 5 10 25
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 109A 109B eaturethrafhite kravyAlaGkAre tRtIye prakAze nanvayaM syAcchando'nekAntavacanastatastenaiva saccAdidharmANAmuktatvAt tadabhidhAnAprayoga eva / ucyate-- syAcchando'yamanekAntamAtrasya vAcako dyotakazca / tato yadA vAcakastadA nekAntasAmAnyapratipattAvapi vizeSapratipacyarthaM saccAdizabdaprayogaH / sAmAnyazabdaprayoge'pi hi vizeSajijJApayiSayA vizeSazabdo'pi prayujyate, yathA gAM balIvardamAnaya, kareNuM gajaM pazya / yadA tu dyotakastadA saccAdipadoktamevArtha - 5 mavadyotayituM prayujyate / prayujyante hi dyotakA dhvanayaH padAntaroktamapyarthamavadyotayitum, yathA cAdayaH / 110A ra evaM nityatvAnityatvayoH sAmAnyavizeSayorabhilApyatvAnabhilApyatvayorbhedAbhedayoranyeSAM ca sapratiyoginAM dharmANAmavaktavyatvasaMyojanAyAM saptabhaGgI dRSTavyA / atra cAdyAstrayo bhaGgAH saMkalAdezAH, vastunaH khaNDIkRtyAnabhidhAnAt / zeSAstu 10 vikalAdezAH, vastunaH khaNDIkRtyAbhidhAnAt / atra hi saccAsaccetyevaM vibhAgIkRtya vastvabhidhIyate / athavA pramANAdezena sarve'pi sakalAdezAH, pramANasya paripUrNAbhidhAyitvAt / nayAdezena tu vikailAdezAH, nayasya khaNDAbhidhAyitvAt / iyaM ca saptabhaGgI zrutaM pramANam, zabdAdarthapratIteriti / 15 cAcAvacanaviSayaM cobhayaM ca krameNa seccA'saccA'vacanaviSayatvena yuktaM krameNa / saccAsaccAvacanaviSayaM cAkramIt saptabhaGgI saiSA nItiniyama rahitA 'syAt ' pavitrA tu mAnem ||1|| sahArpitaM dravyamazeSaparyayairviruddhadharmoM yadi vA sahArpitau / vizeSazabdairavigItaM lakSaNairva conadISNo'pi na vaktumIzvaraH ||2|| sakalAdezAH pUrvA ekadhvanizAsanAt trayo bhaGgAH / anye vikalAdezAH premI-nayervA tribhAgo'yam ||3|| samprati pUrvoditameva prameyaM zlokaiH saGkSepeNa saGgRhNAti - 1 sattvAdidharmavAcaka zabdAprayoga eva // 2 sakalAzca te AdezAzca bhaNanAni || 3 mukhyayA vRttyA asti ca nAsti ceti na khaNDIkRtam || 4 syAdvAdAbhiprAyeNa // ete'pi 'syAt' padarahitAH santa ityarthaH // 6 AgamalakSaNam / / 7 atra 1, 2, 3, ityAdayaH aGkA likhitAH santi, tadanusAreNa ayamatra bhAvaH-sacca 1, aruca 2, avacanaviSayaM ca 3, ubhayaM ca krameNa 4, sacca avaktavyaM ca 5, asacca avaktavyaM 25 ca 6, sacca asacca avaktavyaM ca 7 // / 8 syAdasti ca nAsti ca // 9 syAdasti cAvaktavyaM ca // 10 yugapat / 11 pramANam || 12 etena DitthAdInAM parihAraH || 13 yadvA sabai sakalAdezAH pramANAdezena, vikalAdezA nayAdezena // 2010_05 20
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptabhaGgI nirUpaNamuktArthasaGgrahazca / kAyaH pradezabAhulyaM bhAvAMzastadaNoH punaH / utpAda-vyaya-dhrauvyANAM yadvA kAyaH samuccayaH // 1 // arthakriyA hi naikAntanityAnityeSu yujyate / sadAbhAvaprasaGgaH syAnnAsato hetu-kAryate // 2 // pramANAnupapattiryA tad virodhasya lakSaNam / na khalvanyat tatastApa-zotayorapi lakSyate // 3 // utpAda-vyaya-dhrauvyANAM satAmekatra nAsti saa| atazca sadasadrUpamekamapyupapadyate // 4 // . iti saGgrahazlokAH / koya ityAdi / taditi pradezabAhulyam / 10 arthakriyA hotyAdi / sadAbhAvaprasaGgaH syAditi nityasyaikarUpatvena sadA sannihitatvAt / asataH sarvathA niranvayanAzina ekAntakSaNikasyetyarthaH / pramANAnupapattirityAdi / lakSaNaliGgAnusaraNAt tado napuMsakatvam / khaluzabdo yasmAdarthaH / tataH pramANAnupapatteH / zItoSNayorapi pramANAnupapattireva virodha ityarthaH / utpaadetyaadi| sA prmaannaanuppttiH| 15 pUrvoditasaGgrahAya zlokAH snggrhshlokaaH| syAdevam -Agame par3a dravyANyuktAni / yaduktam-"kei NaM bhaMte ! davyA pannatA ? goyamA! cha davyA pnntaa| taMjahA-dhammatthikAe adhammatyikAe AgAsatthikAe puggalasthikAe jIvasthikAe addhAsamaye [bhagavatImatre 25|4|633]tti| bhavadbhayAM ca paJca dravyANi prapazcitAni / tat kathaM nAgamavigedha iti / 20 atrAha1 kAya: pradazabAhulya bhAvAMzemtadaNoH puna / utpAda-vyaya-dhrauvyANAM yadvA kAyaH samuccayaH / / 2 arthakriyA hi nakAnta nityAnityeSu yujyate / sadA bhAvaprasaGgaH syAnnAsato hetukAryate // 3 pramANAnupapattiryA tad virodhasya lakSaNam | na khalvanyat tatastApazItayorapi lakSyate // 4 zabdasya // 5 utpAda-vyaya-dhrauvyANAM satAmekatra nAsti 25 sA / atazca sadasadrUpamekamapyupapadyate // iti saMgrahazlokAH // 6 * tattvArthamUtra kAlazcatyeka [5 / 38] iti sUtraM vartate / siddhasenagaNiviracitAyAM tatvArthaTIkAyAmetat sUtraM vakSyamANaM pR0 125 6015 ityatra nirdiSTaM ca sUtramuddhRtamasti, tadanusAreNAtrApi sUtramidamuddhRtamasti granthakArAbhyAmiti spaSTaM pratibhAtyatra / / BOB 2010_05
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 111A sthopATIkAsahita dravyAlakAre tRtIye prakAze kAlazcetyeke' / aikeSAmAcAryANAM matena kAlo'pi jIvAdibhyaH pRthageva svatantraM dravyam / jIvAdidravyaiH pariNamadbhiH svata eva kailpyate kAraNatayApekSyata iti kAlo'pekSAkAraNam , balAkAprasave garjitadhvanivat / dravyatvaM cAsya guNaparyAyavacAt / saMyogavibhAga-saGkhyA pariNAmA-'mUtatvA-gurulaghutva-sUkSmatvAdayo gunnaaH| jIvAdi paryAyANAM 5 pariNAmahetutva-paratvAparatvAdipratyayahetutvAdayastu pryaayaaH| yaduktam "niHzeSadravyasaMyogavibhAgAdiguNAzrayaH / kAlaH sAmAnyataH siddhaH sUkSmatvAdyAzrayo midA // 1 // kramavRttipadArthAnAM vRttikAraNatAdayaH / paryAyAH santi kAlasya guNaparyayavAnataH // 2 // " [ ] iti / 10 asya cAstitvaM pratiniyatasakRdanekapadArthapariNAmAt / na khalu varSa-zItoSNavAtA-zani-hima-taDidabhragarjitolkADura-kisalaya-patra-phala-prasUnodayAdayaH pratiniyatabhAvinaH pariNAmAH pratiniyatamapekSAkAraNamRte ghaTante, pariNAmakAraNamAtrabhAvitvena sarvadA bhAvaprasaGgAt / na ca kSinyAdaya evApekSAkAraNam , teSAmasarvagatatvAt / ata eva na dhrmaa-'dhrmoN| na cAkampAni, bhinnakAryopalambhAt / tasmAt kAla 15 I11B eva padArthapariNAmasyApekSAkAraNam / nanu ca kAlasya pariNAmo yadyasti tadA'sau bAhyAnyanimittApekSaH, tannimittamapi pariNAmamAtmasAtkurvadaparanimittAntarApekSamityanavasthA syAt / kAlapariNAmasya ca bAhyAnapekSatve jIvAdipariNAmasyApi bAhyanimittApekSA mA bhUt / na ca kAlasya pariNAmo na siddhaH, sato'vazyaM pariNAmitvAbhyanujJAnAt , anyathA satvameva 20 na syAt / tatra pariNAmaliGgaH kAlo bhavitumahatIti / tanna / tasya sakalapadArtha 1 iti dravyAlaMkAraH paripUryate sma / kRtiriyaM paNDitarAmacandraguNacandrayoH / kSemaM bhUyAt saMghAya saMghasya vA / bhadraM bhavatu / somAlikhitaM / 1492 varSe caitramAse kRSNapakSe amAvAsyAM tithau| iti ahammadAbAdanagare 'hAjApaTelanI pola'madhye 'saMgIno upAzraya' ityatra vidyamAne mUlamAtrasya dravyAladhArasya hastalikhitAdarza 12B patre / 'iti dravyAlaMkAraH paripUryate sma' iti rAjasthAne beDAnagare vartamAne 25 zrIzrutajhAnaamIdhArAkhye bhANDAgAre vidyamAne mUlamAtrasya dravyAlaGkArasya hastalikhitAdarza 13A patre / / 2 kAlatyeke / / 3 * hastalikhitAdarza pUrva kalpate iti likhitamAsIt , tadanantaraM tatraiva kalpyate iti saMzodhana vihitamasti / kintu atra kAlasya prastutatvAt 'kalyate' ityeva samyaga bhAti vstutH||46' [vigrahe SaSThayantam] / / 5 '3' [-tRtIyAntam ] // 6 puNya-pApe // 7 dharmA-'dharma-khANi || 8 tat bAnimittamapi // 30 2010_05
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAlasAdhanam / 215 pariNAmanimittatvena svapariNAme'pi hetutvAt , sakalAvagAhahetutvenAkAzasya svAva gAhahetutvavat , sarvavidaH sakalArthasAkSAtkAritvena svaatmsaakssaatkaaritvvdvaa| na 112A caivaM jIvAdaya eva svapariNAmAnAmapekSAkAraNamapi bhaviSyantIti vaktaM zakyam / nimbAdau svahetukasya kuTukatvAderdarzanAdodanAdAvapi tasya svahetukatvaprasaGgAt / [padArtheSu parAparAdi]pratyayAnyathAnupapanyA kAlakalpanA tAvadavazyabhAvinI / sA cet 5 kAryAntarArthamupasthitA kAryAntaramapi bhavadIyaM sAdhayati sAdhayatu nAma ko doSaH ? yadi hi paribhogArtha parigRhItA priyadayitA gRhakarmApi karoti tadA gRhiNAM na kiM vizeSalAbhaH ? tasmAt padArthAnAM pratiniyatapariNAmadarzanAt kAlo nAma 1128 dravyAntaramastIti gamyate / parAparAdipratyayahetutvAca / tathAhi-aparadiksambandhini *nindhavRddhalubdhake paratvapratyayaH paradiksambandhini ca prazaste kumAratapasvinyaparatva- 10 pratyayo'vazyaM vishissttkaarnnaapekssH| sa ca kAla eva, anyasyAghaTanAt / tasmAt padArthapratiniyatavicitrapariNAmAnyathAnupapalyA parAparAdipratyayAnyathAnupapanyA ca siddha kAlo nAma SaSThaM dravyaM keSAzcidAcAryANAM matena / nanu yadyAgamasiddhaM kAladravyaM tadA kimiti bhavadbhayAM paJcasu dravyeSvantarbhAvitam / 113A ucyate-Agame'ntarbhAvo'pi pratipAditaH / taduktam-"kimidaM bhaMte ! kAlo ti 15 pavucaI ? goyamA / jIvA ceva ajIvA ce / " [ ] / api cAvAbhyAmastikAyAnAM lakSaNaM karttamArabdham / na ca kAlo'stikAyaH, Agame pratipAdanAt / tataH pazcAstikAyalakSaNa[pratipAdanAzraya eve]ti / / ch| aMkampAnAM vRttau yadajani zubhaM tena padavIM ripurvA mitraM vA sapadi labhatAM tAM janagaNaH / akANDe krodhAndhaprabhuvihitadaNDapratibhayA na kampante yasyAM parijanavapi kSaNamapi // 1 // pUryasya samuddhatirna vihitA dhIraiH kuto'pyAzayA dAvAbhyAM sa samuddhRto zrutanidhevyotkaro durlabhaH / 1 * atra tAlapatradhArAyA manAk truTitatvAt saptASTAnyakSarANi truTitAni / ato'smarakalpanayA pUrito'yaM 25 pAThaH / / 2 svapariNAme'pi hetutvalakSaNam // 3 pazcima // 4 prazasye'pi puruSe parazando vartate iti nindya ityuktam // 5 pUrva / / 6. "samayA ti AvaliyA ti vA jIvA ti yA ajIvA ti yA pavuJcati" iti sthAnAGgasUtre sU0106 // 7 *atra tAlapatradhArAyAH kiJcit truTitatvAt saptASTAnyakSarANi asmatkalpanayA pUritAni // 8 dharmAdInAm // 9 vivaraNe / / 20 2010_05
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 113B svopATIkAsahita dravyAlaGkAre tRtIye prakAze granthakRtprazastiH / enaM yUyamanantakAryanipuNaM gRhIta tatkovidAH svAtanyaprasavAM yadIcchata ciraM sarvArthasiddhi hRdi // 2 // madhyaM bauddhAmRtajalanidhergADhavAn bhrAntavAMzca nyAyATavyAM vacanazaThatAprotsva(cchva)satkaNTakAyAm / AmnAtI vA viSamaviphalaprakriye yo vizeSe zAstrArambhe yadi paramasau dakSatAM lakSayenau // 3 // notprekSAbahumAnato na ca parasparddhAsamullAsato nApIndudyutinirmalAya yazase no vA kRte sampadaH / AvAbhyAmayamAdRtaH kimu budhA dravyaprapaJcazrama sandarbhAntaranirmitAva'navamaprajJAprakarSazriye ||ch|| // 4 // 10 HARYANAYEXXYIXAYS / iti zrI rAmacandra-guNacandraviracitAyAM svopajJadravyAlaGkAraTIkAyAM tRtIyo'kampaprakAza iti // saMvat 1202 sahajigena likhiM......... 1 7' saptamyantamidaM padam ] // 2 itaH paraM tAlapatravArAyAstruTitatvAt paJcaSANyakSarANi truTitAni // ___ 2010_05
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 217 ...... ...... .......3-12 .........7-19 .........7-21 ......11-18 ......11-20 11-22 .....12-1 18-21 21-10 prathamaM pariziSTam / dravyAlaGkAraTIkAyAmuddhRtAnAM pAThAnAM pRSThAGkakrameNa sUciH / uddhRtaH pAThaH ........... tadasyAstyasminniti matuH [si. 7 / 2 / 1].......... uSTramukhAdayaH [si.3|1|23] .................................. vaizAkhasthAnasthaH puruSa iva... [prazama0210] ........... jaM saMThANaM tu ihaM bhavaM... [Avazyakani. 969] .. dIhaM vA hassaM vA.... [Avazyakani.970] ........ zyAmo bhavettu zRGgAraH... [nATyazAstre 6 / 42] .............. viSThA-kRmija udvegI.... [nATyazAstre 6 / 81]... kiJcAnyad yadi tad.... [ ] .. atheSTaM te rasai mai... [ ]........ AliptaM jatunA kASThaM...[ ]................ tathaiva yadi tad bIjaM... [ ] ............. AtmAdimAtmamadhyaM ca.. [ ] ............ kvacit [si.6|2|145].. yAvAdibhyaH [si. 7 / 3 / 15].. matizrutayornibandho... tattvArtha. 1127].. ekasyArthasvabhAvasya [pramANavArtike 3 / 42] ........... yatraiva janayedenA........... yadbhAvo bhAvalakSaNam [si.2|2|106] .................. niddhassa nidreNa duAhieNa.... [prajJApanAsUtre gA.32] ........... ekaguNasnigdhasya... [ ]..... ekaguNasya vyadhikAdiguNenApi... [ ]............ bhedAdaNuH [tattvArtha. 5 / 27] .. iha tAvat paramANUnAM saMsargagrahe... [pramANavinizcayaTIkA pR.46A] ...... adhigate tu svalakSaNe ... [hetubindau pR.3] ........... tasmAdanadhigatArthaviSayaM... [hetubindau pR.3]... tadeva paramArthasat... nyAyabindau 1114-15]........... na ca sAmAnyaM kAJcidarthakriyA.... [hetubindau pR.3] ................ anyonyapratyayApekSA... [hetubinduTIkA zlo.33 pR.106] .............. sannivezena ye bhAvA... [hetubinduTIkA zlo.34 pR.106] ............. 1. pR0 = pRSThAGkaH / paM0 = paGktyaGkaH / atra prathamaH pRSThAGkaH, dvitIyaH paGktyako jJeyaH / 21-11 .22-5 ...... 22-21 . 23-5 .25-9 ...... 25-22 ..26-1 ...26-4 .. 27-14 30-17 31-16 ...32-8 32-18 32-20 ........35-1 ......35-3 2010_05
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 bahUnAM ca niravayavAnAM... [] yat sat tanniravayavaM ... [] mahattvAdanekadravyavattvAd... [vaizeSikasUtre 4|1 | 6 ]. avanativizeSAnupalambhazca... [prazastapAdabhASyaTIkA vyomavatI] gurutvaM jalabhUmyoH.... [prazastapAdabhASye] .. apAkajarUpa-rasa- gandha... [prazastapAdabhASye]. nApi sthUla eko... [ pramANavinizcaye. pR. 262A]. prayojanam [ si. 6 | 3|117].... ato'nekasvarAt [si. 7/2/6] ... prajJAdibhyo'N [si.7|2|165].. na ca manasaH sparzavattve... [prazastapAdabhASyaTIkA vyomavatI pR. 427]. tathA sparzavattve sati... [prazastapAdabhASyaTIkA vyomavatI pR. 427]. na ca mUrtatvena sparzo... [prazastapAdabhASyaTIkA kiraNAvalI pR.103]. vijAtIyAnAmanArambhakatvam... [prazastapAdabhASyaTIkA kiraNAvalI pR.41]. dravyANi dravyAntaramArabhante [vaizeSikasUtre 1|1|8] .... indriyAdInAM tu vijJAna... [pramANavArtikasvavRttau pR. 10] . vidhimukhastu pratyayo'siddhaH [prazastapAdabhASyaTIkA kiraNAvalI pR. 13] tasmAdrUpavizeSo'yam.... [prazastapAdabhASyaTIkA nyAyakandalI pR. 24 ] dviSThasambandhasaMvittiH... [ ]. na hi kadAcit pratyakSApratyakSa .. yat zuSiraM tadAkAzam [ ]. na sattA sattAntaramupaiti [ ]. *** 2010_05 prathamaM pariziSTam ** [ ] hRdi prANo gude'pAnaH [ ] AtapaH kaTuko rUkSaH... [ ] tanubhuvanAdi kAryaM... [prazastapAdabhASyaTIkA vyomavatI pR.638 ]. kSayopazAntiprabhava... [ astyanubhavavizeSo'rthakRto... [pramANavinizcaye pR. 261A ] . santApAya na zakta: [ si. bR. 3 | 1|51] . sahopalambhaniyamAdabhedo.. [ pramANavinizcaye pR. 263B]. tataH kalpitabhedanibandhanaH... [ pramANavinizcayaTIkA pR. 185AJ. vikalpajJeyabhedArthaH [ tenAyaM niyamArtho darzita: [ pramANavinizcayaTIkA pR. 189B- 190A] .. etaduktaM bhavati na bhinnayorniyataH ... [pramANavinizcayaTIkA pR. 186A] yad yena niyatasahopalambhaM... [ pramANavinizcayaTIkA pR. 189] . 36-13 37-4 . 41-1 .41-9 41-18 .42-4 .44-5 45-16 45-17 45-18 46-22 47-5 .48-2 .49-2 .49-4 .50-9 .52-1 55-20 58-3 .58-5 .59-3 59-14,114-13 60-3 60-13 61-7 64-22 64-25 66-4 .67-6 68-16 .69-1 69-19 .71-9 71-15
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM pariziSTam 219 bhedaH sahopalambhAniyamena.. [pramANavinizcayaTIkA pR.189B-190B] 71-18 saha saMvedanaM tAvanna.... [ ].......... ....... 72-24 pAramArthikamapi pramANaM... [pramANavinizcayaTIkA pR.196A] ...... 77-19 madhyavyavasthitasyANo:... [ ]..................... ..........80-5 sa heturekatra vidAM vicitratA... [ ] ................ ........81-9 arthopayoge'pi punaH... [pramANavinizcaya: pR.253A] .............. ........82-1 na hi sarvatraiva smRtyapekSo... [anekAntajayapatAkAyAM tRtIye'dhikAre pR.180] ........... 82-13 taddhyarthasAmarthyanotpadyamAnaM.... .[pramANavinizcayaH pR.252B].. ...........84-19 zabdasya saMketakAlabhAvitatvaM... [pramANavinizcayaTIkA pR.87A paM.4] ....................85-6 apekSyamANatvaM sAkSAjanakatvena... [pramANavinizcayaTIkA pR.61B] ...... .....85-24 vizeSaNaM vizeSyaM ca... [pramANavinizcaye pR.253]...... ........86-4 yadyabhilApavad vijJAnaM... [ ].. .................. ......87-7 vicArakatve caindriya..... [pramANavinizcaye pR.253B].. 88-15 indriyakRtastu rUpagrahaNa... [pramANavinizcayaTIkA pR.66A]...... .......90-4 yat pratyakSaM tannAbhilApa... [ ] ........ ........91-9 hetu-kartR-karaNetthambhUtalakSaNe [si.2|2|44]. .......92-4 adhigate tu svalakSaNe... [hetubinduH pR.3] .. .....93-16 ekasminnapi vastuni.... [ ]...... ......95-9 sarve bhAvAH svabhAvena... [pramANavA. 3 / 40] ............ .......97-1 ekapratyavamarzArtha.... [pramANavA. 174]........................ ..........97-9 jvarAdizamane... [pramANavA.175]............................ 97-11 ekapratyavamarzasya... [prmaannvaa.1|110]..................... ...........99-3 itaretarabhedo'sya... [pramANavA.1173]... .......102-2 RvarNovarNa [si.7|4|71]... 102-19 varSAkAlebhyaH [si.6|3|80] ....................... 103-1 piNDa eva kuNDe... [Atmatattvaviveke] .... 106-18 vicitrA hi padArthAnAM ...[ ]............... ........ 110-4 astu vA sarvagataM sAmAnyaM ... [ ] ............... sarvasyobhayarUpatve... prmaannvaa.1|183] .. athAstyatizayaH kazcit [prmaannvaa.1|184]....... sarvAtmatve ca bhAvAnAM... [prmaannvaa.1|185] ...... pravRttiniyamo na syAt... [ ] ............... 114-5 bhede cobhayarUpaikavastu... [ ] .. 114-7 vizeSarUpaM yat teSu... [ ] .......... 114-9 ....................... 1-15 113-20 114-1 114-3 2010_05
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ ................. 220 prathamaM pariziSTam na sattA sattAntaramupaiti [ ].... 59-14, 114-13 kuMbho na jIvadaviyaM... [sammati. 3 / 31] ...... .114khasya svabhAva: khatvaM.. [prmaannvaa.1|68] ....................... ........ 116-4 prakAre jAtIyar [si.7|2|75] .................................. ........120-24 zabdAH saMketitaM prAhuH... [pramANavA. 1163].................. 121-9 te tu svAlambanamevArtha.... [pramANavArtikasvavRttau pR.25] .... ........123-9 prameyarUpaM hi paricchinnaM... [pramANavinizcayaTIkA pR.13B] . ....124-24 anumAnaM dvidhA svArthaM.... [pramANavinizcayaH pR.265A] .. .......125-14 atasmiMstadgrahAd bhrAnti.... [pramANavinizcayaH pR.265B]................ ..........125-15 parArthamanumAnaM tu... [pramANavinizcayaH pR.285A]............... 125-16 tathA viSayabhedAt ... [pramANavinizcayaTIkA pR.13 B] ............... ......125-22 pravRttiviSayasya vyavasthApakaM... [ ]... 126-14 tadbhAvahetubhAvau hi.... [pramANavA. 1 / 28] ............. 127-10 svayaM hi vastu kvacit .... [ ] ................ 129-3 kSaNikAH sarvasaMskArAH.... [ ] ................ 34-16 parispandAtmako....... [ tattvArthazlokavArtike 5 / 2, pR.418 ]... 135-3 prayogavisrasotpAdyA.... [ tattvArthazlokavArtike 5 / 2, pR.418 ]... 135-5 vimrasotpattikA tejo.... [ tattvArthazlokavArtike. 5 / 2, pR.418 ] ....... 135-7 yadyAtmA gatimAnneSyate... [ ] ............. 37-7 AtmA hi prerako.... [ ] ........................ .......137-13 tathaiva dravyasAmarthyAt... [ ] ................... 137-15 dhammatthikAe NaM bhaMte... bhagavatIsUtre 13 / 4 / 24-25] 144-14 arhe tRc [si.5|4|37] .. 145-14 karmajA tRcA ca [si.3|1183]...... .......145-15 AgAsatthikAe NaM bhaMte.. [bhagavatIsUtre 13 / 4 / 26] ...... ...148-18 prAgbhAgo yaH surASTrANAM... [ ]........... ......... 150-9 yad bahupradezaM tat .... [ ] ...................... 153-12 niraMzamAkAzaM sarva... [ ] ......................... ...160-7 niraMzamAkAzaM sadA... [ ]............... ......160-13 sakriyasya hi yad ..... [ ] ..................... .......164-25 yadaGkuraM pratyaprayojakaM... [ ]................. 168-10 vivAdAdhyAsitaM bIjaM... [ ].................. .....169-20 kiM tasya sahakAriNA kriyate .. [ ]....... 169-26 sahakAribhirna hetorvizeSa... [ ].. ....170-14 ... .. 2010_05
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamaM pariziSTam 221 yat punarasatA kAryeNa... [ ].............. .....172-14 atadAtmatve'pi... [ ] ..................... 173-1 yo hi yadrUpo nopalabhyate... [ ] ................... 175-1 atha keyaM zaktiH ... [ ] ..... 175-9 yadyuttaraM kAryAtmakaM... [hetubinduTIkA pR.78] ........ 182-5 yadi bhAvAntaraM pradhvaMsAbhAvo... [hetubinduTIkA pR.79]... 183-9 paryudAsa evaiko... [hetubinduTIkA pR.81] ... .........184-17 sApekSANAM hi bhAvAnAM... [pramANavArtikasvavRttiH pR.65] [pramANavinizcayaH pR.276A] 185-12 ayaM ca pramANArtho... [pramANavinizcayaTIkA pR.290B]... 185-17 na dhruvabhAvI bhUtasyApi [ ] ............. ........186-8 yo dharmiNo dharmo... [ ].... 186-10 kiM tasya sato bhAvasya... [pramANavinizcayaTIkA pR.289].. 186-17 yathAvidho'nvayastathaiva.. [ ] .......... 188-14 na rUpavizeSAviSkaraNa... [ ] .......... 189-15 tanna pratyakSavyApAreNa... [ ] ............. 189-19 samanantarapratyayAt vijJAnAt.... [hetubinduH pR.10-11] 192-15 janakairAdheyAtizayasya... [ ].... 193-2 avasthAbhede'pi... [hetubinduTIkA pR.95]............. 193-9 nijAbhidheyapratighAta... [ ] .......... 196-13 kathaJcidarthA hi sadA [ ]............... 196-15 dRSTatvAnna virodho'pi .. [ ].............. .197-1 vyatiriktamapi bhAvAMzA.. [hetubinduTIkA pR.25-26].. 200-16 virodhisannidherdoSa.. [hetabinduTIkA zlo. 31, pR.106]........ .207-1 mukto na mukta eva hi... [ ]......... .. 208-1 evaM sapratipakSe sarvasmin [ ].................... 208-3 kai NaM bhaMte davvA.. [bhagavatIsUtre 25 / 4 / 633] ......... 213-17 niHzeSadravyasaMyoga.. [ ] ... 214-7 kramavRttipadArthAnAM ..[ ] ............... 214-9 kimidaM bhaMte kAlo tti.. [ ] ................ 215-15 2010_05
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 atha dvitIyaM pariziSTam / viziSTAni katipayAni TippaNAni [asmin pariziSTe dravyAlaGkAraTIkAyAM keSAJcit pAThAnAM tulanAdyAtmakAni kAnicit TippaNAni upanyasyante] pR.2 paM.2 / lakSaNaM ca... / tulanA-"tallakSaNaM dvividham, AtmabhUtA-'nAtmabhUtabhedAt, uSNa-daNDavat / tadetallakSaNaM dvividham-AtmabhUtamanAtmabhUtaM ceti / tatra AtmabhUtamagnerauSNyam, anAtmabhUtaM devadattasya daNDaH / " iti akalaGkadevaviracite tattvArtharAjavArtike 2 / 9, pR.119 / / pR.2 paM.5 / matupratyayo... / "nityayoge matuvidhAnam" iti tattvArtharAjavArtike 5 / 23 / "nityayoge matup vihitaH" iti siddhasenagaNiviracitAyAM tattvArthavRttau 5 / 23 / "nityayoge matorvidhAnAt.. sparzAdisAmAnyasya nityayogAt pudgaleSu' iti tattvArthazlokavArtike 5 / 23 / . pR.2 paM.5 / pUraNAd galanAcca... / tulanA- "pUraNAd galanAcca pudgalAH saMhanyamAnatvAd visaMhatimattvAcca [5 / 1, pR.316] ... pUraNAd galanAcca pudgalAH paramANuprabhRtayo'nantAnantapradezaskandhaparyavasAnAH" iti siddhasenagaNiviracitAyAM tattvArthavRttau 5 / 4, pR.325 "pUraNa-galanAnvarthasaMjJatvAt pudgalA: / 24 / ... bhedAt saMghAtAt bhedasaMghAtAbhyAM ca pUryante galante ceti pUraNagalanAtmikAM kriyAmantarbhAvya pudgalazabdo'nvarthaH pRSodarAdiSu nipAtitaH" iti tattvArtharAjavArtike, 5 / 1, pR.434 // ___ "pUraNa-galanadharmANaH pudgalAH paramANvAdayo'nantANukaskandhaparyantAH / te hi kutazcid dravyAd galanti viyujyante kiJcittu dravyaM tatsaMyogataH pUrayantIti bhAvaH / " iti maladhArihemacandrasUriviracitAyAm anuyogadvArasUtravRttau pR.184 / / pR.2 paM.14 / atha mUrtimAha- / tulanA- "rUpaM mUrtiH, mUrtyAzrayAzca sparzAdaya iti" iti tattvArthabhASye 5 / 3 / , "kiM punA rUpaM nAmetyata Aha- rUpaM mUrtiH / mUrtirhi rUpAdizabdAbhidheyA, sA ca rUpAdisaMsthAnapariNAmA, nAsarvagatadravyaparimANalakSaNA, vyabhicAradarzanAt / sarvataH parimitatve lokasya Atmano'pi mUrtimattvaprasaGgaH kANabhujAnAm / parimitatvaM cAvazyamabhyupeyaM vishissttsNsthaantvaadibhirloksy| ato rUpamevAvyabhicAritvAnmUrtirucyate / anye'bhidadhati-rUpazabdo nIlAdivarNAbhidhAyI samasti, asti ca dIrghAdisaMsthAnapratipAdanaparaH / tad yaH saMsthAnapratipattimAviSkaroti rUpazabdastamurarIkRtyAvocadAcAryaH 'rUpaM mUrtiH' iti / evaMvidhamUrtyAzritAzca sparzAdayaH kila sarvadA na kadAcidasaMsthAnA bhavitumarhanti, anyathA vAndhyeya-vyomakusuma-maNDUkazikhaNDakalpAH syuriti / atra pakSe dharmA-'dharma-siddhasaMsthAnairanekAntaH / tasmAd rUpameva mUrtirastu / evaM tarhi guNamAtraM mUrtizabdasya viSayaH prasaktaH, na ca rUpameva mUrtiriti, ucyate- dravyAstikanayAvaSTambhAt sakalamidaM niruupyte| .... saiva hi mUrtirdravyasvabhAvA cakSurgrahaNamAsAdya rUpamiti vyapadizyate / ata eva punarAha sahacarAvyabhicArapradidarzayiSayAmUrtyAzrayAzca sparzAdaya iti / na khalu mUrti sparzAdayo vyabhicaranti, sahacaritatvAt / yatra rUpapariNAmastatrAvazyantayA sparza-rasa-gandhairapi bhAvyam / ataH sahacarametaccatuSTayam, ataH paramANAvapi 2010_05
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaM pariziSTam 223 vidyate / ..... ato rUpa-rasa-gandha-sparzA eva viziSTapariNAmAnugRhItAH santo mUrttivyapadezabhAjo bhavanti / " - iti siddhasenagaNiviracitAyAM tattvArthavRttau pR.323-324 / pR.2 6.15 / sparzagrahaNamAdau... / tulanA- "sparzagrahaNamAdau viSayabaladarzanAt / 1 / .. sarvasaMsArijIvagrahaNayogyatvAcca / .... tata evAnantaraM rasavacanam, sparzagrahaNAnantarabhAvita(bhAvi)tvAd rasagrahaNasya tadanantaraM tadgrahaNaM kriyate / .... rUpAt prAg gandhavacanamacAkSuSatvAt / / / .... ante varNagrahaNaM sthaulye sati tadupalabdheH / 5 / ...." iti tattvArtharAjavArtike 5 / 23 / pR0 484 / "sparzarasagandhavarNavantaH pudgalAH [tattvArtha. 5 / 23], sparzagrahaNamAdau viSayabaladarzanAt / sarveSu hi viSayeSu rasAdiSu sparzasya balaM dRzyate, spaSTagrAhiSu indriyeSu sparzasyAdau grahaNavyakteH / sarvasaMsArijIvagrahaNayogyatvAccAdau sparzasya grahaNam / .... tata evAnantaraM rasavacanam, sparzagrahaNAnantarabhAvi hi rasagrahaNam / rUpAt prAg gandhavacanamacAkSuSatvAt / ante varNagrahaNaM sthaulye sati tadupalabdheH" iti tattvArthazlokavArtike 5 / 23, pR.419|| pR.2 paM.18 / nanvanye saMsthAnaM mUrtimAhuH .... / tulanA- "rUpAdisaMsthAnapariNAmo mUrtiH / 2 / rUpamAdiryeSAM ta ime rUpAdayaH / ke punaste ? rUpa-rasa-gandha-sparzAH / parimaNDala-trikoNa-caturasrA''yatacaturasrAdirAkRtiH saMsthAnam / taiH rUpAdibhiH saMsthAnaizca pariNAmo mUrtirityAkhyAyate'' iti akalaGkadevaviracite tattvArtharAjavArtike 55, pR.444 / ___ "rUpiNaH pudgalAH [tattvArtha. 5/5], rUpazabdasyAnekArthatve'pi mUrtimatparyAyagrahaNaM zAstrasAmarthyAt / tato rUpaM mUrtiriti gRhyate 'rUpAdisaMsthAnapariNAmo mUrtiH' [tattvArtharAja.] iti vacanAt" iti tattvArthazlokavArtike pR.396 // pR.3 paM.19- pR.7 paM.4 / kaThinAdiraSTadhA sparza.. / tulanA - "tatra sparzo'STavidhaH - kaThino mRdurgururlaghuH zIta uSNaH snigdho rUkSa iti / rasaH paJcavidhaH- tiktaH kaTuH kaSAyo'mlo madhura iti / gandho dvividhaH- surabhirasurabhizca / varNaH paJcavidhaH- kRSNo nIlo lohitaH pItaH zukla iti / " iti tattvArthabhASye 5 / 23 / / "kaThinAdayo vidvadaGganA- bAlAdipratItAstathApi suprayuktakAribhiramUni lakSaNAni pratyekaM prakAzyanteanamanAtmakaH kaThinaH, sannatilakSaNo mRduH, adhogamanaheturguruH, prAyastiryagUrdhvagamanaheturlaghuH, vaizadhakRt stambhanasvabhAvaH zItaH, mArdava-pAkakRduSNaH, saMyoge sati saMyoginAM bandhakAraNaM snigdhaH, tathaivA'bandhakAraNaM ca rUkSaH / itizabdaH paristhUrasparzabhedeyattApratipAdanArthaH / ... zleSmazamanakRt tiktaH, zleSmabheda-pATavakRt kaTuH, anarucistambhanakartA kaSAyaH, AzravaNakledanakRdamlaH, hlAdana-bRMhaNakRnmadhuraH, lavaNo madhurAntargata ityeke, saMsargaja ityapare / surabhizcandanozIra-kazmIrajAdInAm, asurabhirlasuna-viSThAdInAm, saumukhyavaimukhyakAritvAt sAdhAraNa ityeke, tanna, ubhayorantItaviSayatvAt / kRSNAdayo varNAH krameNa aJjanazukapatra-rudhira-kAJcana-zaGkhAdiSu vibhAvanIyAH / saMsargajAH sAraGgAdayaH / " iti siddhasenagaNiviracitAyAM tattvArthavRttau 5 / 23, pR.356 / / "guNyante saMkhyAyanta iti guNAH, teSAM nAma guNanAma / 'vaNNanAme' ityAdi / tatra varNyate alakriyate vastu aneneti varNaH kRSNAdiH paJcadhA pratIta eva / kapizAdayastu etatsaMyogenaivotpadyante, 2010_05
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 dvitIyaM pariziSTam na punaH sarvathA etadvilakSaNA iti nehodAhRtAH / gandhyate AghrAyate iti gandhaH, tasya nAma gandhanAma, sa ca dvividhaH - surabhirdurabhizca / tatra saumukhyakRt surabhiH, vaimukhyakRd durabhiH / atrApi ubhayasaMyogajaH pRthag noktaH, etatsaMsargajatvAdeva bhedAvivakSaNAt / rasyate AsvAdyata iti rasaH, tasya nAma rasanAma, sa ca tiktakaTukaSAyA -'mla-: - madhurabhedAt paJcavidhaH, tatra zleSmAdidoSahantA nimbAdyAzritastikto rasaH / tathA ca bhiSakzAstram 'zleSmANamaruciM pittaM tRSaM kuSThaM viSaM jvaram / 1 hanyAt tito raso buddheH kartA mAtropasevitaH // 1 // ' [ galAmayAdiprazamano marica - nAgarAdyAzritaH kaTuH / uktaM ca'kaTurgalAmayaM zophaM hanti yuktyopasevitaH / ] dIpanaH pAcako rucyo bRMhaNo'tikaphApahaH || 1 || ' [ raktadoSAdyapahartA bibhItakA -''malaka-kapitthAdyAzritaH kaSAyaH / Aha ca 'raktadoSaM kaphaM pittaM kaSAyo hanti sevitaH / rUkSaH zIto gurugrAhI ropaNazca svarUpataH // 1 // [ agnidIpanAdikRdamlIkAdyAzrito'mlaH / paThyate ca - 'amlo'gnidIptikRt snigdhaH zopha-pitta-kaphApahaH / kledanaH pAcano rucyo mUDhavAtAnulomakaH ||1|| [ pittAdizamakaH khaNDa-zarkarAdyAzrito madhuraH / tathA coktam'pittaM vAtaM kaphaM hanti dhAtuvRddhikaro guruH / jIvanaH kezakRd bAla-vRddha-kSINaujasAM hitaH || 1 || ' [ sthAnAntare stambhitAhArabandhavidhvaMsakartA sindhulavaNAdyAzrito lavaNo'pi rasaH paThyate / sa ceha nodAhRto madhurAdisaMsargajatvAt tadabhedena vivakSaNAt / sambhAvyate ca tatra mAdhuryAdisaMsargaH, sarvarasAnAM lavaNaprakSepa eva svAdutvapratipatterityalaM vistareNa / ] ityAdi / spRzyata iti sparza: karkazAdiraSTavidhaH / tatra stabdhatAkAraNaM dRSadAdigataH karkazaH / sannatikAraNaM tinizalatAdigato mRduH / adhaHpatanaheturayogolakAdigato guruH / prAyastiryagUrdhvAdhogamanaheturarkatUlAdinizrito laghuH / dehastambhAdihetuH prAleyAdyAzritaH zItaH / AhArapAkAdikAraNaM vahnyAdyanugata uSNaH / pudgaladravyANAM mithaH saMyujyamAnAnAM bandhanibandhanaM tailAdisthitaH snigdhaH / teSAmevA'bandhanibandhanaM bhasmAdyAdhAro rUkSaH / etatsaMsargajAstu noktAH, eSvevAntarbhAvAditi // " iti maladhArizrIhemacandrasUriviracitAyAm anuyogadvArasUtravRttau pR.270-271 / 2010_05. 1 pR. 9 paM.8 / pariNAma:.... / tulanA- " dravyasya svajAtyaparityAgena prayoga - visrasAlakSaNo vikAraH pariNAmaH / dravyasya cetanasyetarasya vA dravyArthikanayasya avivakSAto nyagbhUtAM svAM dravyajAtimajahataH paryAyArthikanayArpaNAt prAdhAnyaM bibhratA kenacit paryAyeNa prAdurbhAvaH pUrvaparyAyanivRttipUrvako vikAraH prayogavisrasAlakSaNaH pariNAma iti pratipattavyaH / tatra prayogaH pudgalavikAraH, tadanapekSA prakriyA visA / tatra pariNAmo dvividhaH - anAdirAdimAMzca / anAdirlokasaMsthAna - mandarAkArAdiH / AdimAn prayogajo vaisrasikazca / tatra cetanasya dravyasyopazamikAdibhAvaH karmopazamAdyapekSo'pauruSeyatvAd vainasika ityucyate / jJA (dA?)na ]
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaM pariziSTam 225 zIla-bhAvanAdilakSaNa AcAryAdipuruSaprayoganimittatvAt prayogajaH / acetanasya mRdAdeH ghaTasaMsthAnAdipariNAmaH kulAlAdipuruSaprayoganimittatvAt prayogajaH / indradhanurAdinAnApariNAmo vainasikaH / tathA dharmAderapi pariNAmo yojyaH / " iti tattvArtharAjavArtike 5 / 22, pR.478 / "kaH punaH pariNAmaH ? dravyasya svajAtyaparityAgena prayoga-visrasAlakSaNo vikAraH pariNAmaH / tatra visrasApariNAmo'nAdirAdimAMzca / cetanadravyasya tAvat svajAtezcetanadravyatvAkhyAyA aparityAgena jIvatvabhavyatvA-'bhavyatvAdiranAdiH, aupazamikAdiH pUrvAkAraparityAgAja(ja?)hadvRttirAdimAn, sa tu karmopazamAdyapekSatvAdapauruSeyatvAd vainasikaH / acetanadravyasya tu lokasaMsthAna-mandarAkArAdiranAdiH, indradhanurAdirAdimAn puruSaprayatnAnapekSatvAdeva vainasikaH / prayogajaH punardAna-zIla-bhAvanAdizcetanasya AcAryopadezalakSaNapuruSaprayatnApekSatvAt, ghaTasaMsthAnAdiracetanasya, kulAlAdipuruSaprayogApekSatvAt / dharmAstikAyAdidravyasya tu vaisasiko'saMkhyeyapradezitvAdiranAdiH pariNAmaH, pratiniyatagatyupagrahahetutvAdirAdimAn / prayogajo yantrAdigatyupagrahahetutvAdiH puruSaprayogApekSatvAt" iti tattvArthazlokavArtike 5 / 22, pR.414 / __ pR.11 paM.10 / pariNAmino... / tulanA- "vyavasthitAvyavasthitadoSAt pariNAmAbhAva iti cet, na, anekAntAt / na hi vayamaGkure bIjaM vyavasthitameva brUmahe, virodhAdaGkurAbhAvaprasaGgAt / nApyavyavasthitameva, aGkurasya bIjapariNAmatvAbhAvaprasaGgAt, padArthAntarapariNAmatvAbhAvavat / kiM tarhi ? syAd bIjaM vyavasthitaM syAdavyavasthitamaGkure vyAkurmahe / na caikAntapakSabhAvI doSo'nekAnteSvastItyuktaprAyam / syAdvAdinAM hi bIjazarIrAde(di?)reva vanaspatikAyiko bIjAMkurAdiH svazarIrapariNAmabhAgabhimataH yathA kalalazarIre manuSyajIvo'rbudAdisvazarIrapariNAmabhRditi, na punaranyathA saH / " iti tattvArthazlokavArtike 5 / 22 pR.415|| ___ "vyavasthitAvyavasthitadoSAditi cet, na, anekAntAt / 14 / syAnmatam-bIje'Gkuratvena pariNate aGkure bIjaM vyavasthitaM vA syAt, avyavasthitaM vA ? yadi vyavasthitam, bIjasya vyavasthAnAt virodhAt aGkurAbhAvaH / athAvyavasthitam, na tarhi bIjamaGkuratvena pariNatam / tasmAdubhayatra doSAnnAsti pariNAma iti / tanna / kiM kAraNam ? anekAntAt ..... / " iti tattvArtharAjavArtike 5 / 22, pR.478479 / pR.11 paM.15 / syAnmatam... / tulanA - "vRddhyabhAvaprasaGga iti cet, na, anyhetutvaat| syAdetat- nAsti pariNAmaH, kutaH ? vRddhyabhAvaprasaGgAt / yadi bIjamaGkuratvena pariNameta, bIjamAtra evAGkuraH syAt, payaHpariNAmadadhivat / tato vRddhyabhAvaH / uktaM ca 'kiMcAnyad yadi tad bIjaM gacchedaGkuratAmiha / vivRddhiraGkurasya syAt kathaM bIjAdapuSkalAt ? / / ' bhaumodakarasasambandhAd vRddhiriti cet, na, bIjapariNAmAbhAvaprasaGgAt / uktaM ca'atheSTaM tai rasai mairaudakaizca vivardhate / nanvevaM sati bIjasya pariNAmo na yujyate // ' [ ] bhaumodakarasadravyAntarasaMcayAd vRddhiriti cet, na, dravyAntarasaMyoge'pi vRddhyabhAvAt / yadi bhaumodakarasadravyAntarANi saMyogavRddhyA vardhante, nanu vRddhyabhAvaH jatusaMyoge kASThavRddhyabhAvavat / uktaM ca 2010_05
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 dvitIyaM pariziSTam 'AliptaM jatunA kASThaM yathA sthUlatvamRcchati / nanu kASThaM tathaivAste jatu cAtra vivardhate // tathaiva yadi tad bIjamAste yenAtmanA sthitam / rasAzca vRddhiM kurvanti bIjaM tatra karoti kim // ' [ ] iti / tanna / kiM kAraNam ? anyahetutvAt / 'bIjamAtro'Gkuro bhavet' iti bruvatA tvayaivAbhyupagataH prinnaamH| yastu bhavatA doSa upanyastaH 'vRddhyabhAvaprasaGgaH' iti nAsau yuktaH / kutaH ? anyahetutvAt / yathA manuSyAyurnAmodayAbhyAM jAto bAlo bAhyasAvitrakiraNAdisambandhApekSaH stanya-navanItAdyAhAramanubhavan abhyantaravIryAntarAyakSayopazamAvirbhAvitAhArajaraNasAmarthya kAyAgnibalopeta upayuktAhArarasAdipariNAmAnnirmANanAmakarmodayApekSo vardhate, tathA vanaspativizeSAyurnAmodayApekSo bIjAdhiSThAno jIvo'Gkuro jAto bhaumodakarasAhAraM taptAyaHpiNDavadAtmasAt kurvan bAhyasAvitrakiraNasantApAbhyantaravIryAntarAyakSayopazamAvi vitAGkura[H] kAyAgnibalAd bhaumodakarasAn jarayan svAnurUpanirmANakarmodayApekSo vardhate / ayaM tu vRddhyabhAvadoSa ekAntavAdinAmeva bhavati, nityatvaikAnte tAvadvipariNAmAbhAvAt vRddhyabhAvaH, kSaNikaikAntavAde'pi pratItyasamutpAdAbhyupagamAt, tAvato'dhigame (tAvato vigame?) tAvata evopagamAd vRddhyabhAvaH / kiJca, sarveSAM kSaNikatvAdaGkurasya tatkAraNAbhimatAnAM ca bhaumodakarasAdInAM yugapadvA vinAzaH syAt paurvAparyeNa vA ? yadi yugapat, nAsti tatkRtA vRddhiH / na hi vRddhihetavo vinazyanto'nyasyAvinazyato'rthasya vRddhiM kurvanto dRSTAH / atha paurvAparyeNa, vinaSTasyAGkarasya bhaumAdayaH kiM kurvanti ? vinaSTA vA kiM kuryuH ? anekAntavAdinAM tu aGkuro bhaumAdayazca dravyArthAdezAt syAnnityAH, paryAyArthAdezAcca syAt kSaNikA iti vRddhyupapattiH" iti tattvArtharAjavArtike 5 / 22, pR.479-480 / ___ "syAnmatam- na bIjamaGkurAditvena pariNamate vRddhyabhAvaprasaGgAt / yo hi yatpariNAmaH sa na tato vRddhimAn dRSTo yathA payaHpariNAmo dadhyAdiH, bIjapariNAmazcAGkurAdiH, tasmAnna tato vRddhimAniti bIjamAtramaGkurAdiH syAdatatpariNAmo veti / uktaM ca 'kiM cAnyad yadi tad bIjaM gacchedaGkuratAmiha / vivRddhiraGkurasya syAt kathaM bIjAdapuSkalAt ? // 1 // atheSTaM tai rasai mairaudakaizca vivardhate / tasyaiva(nanvevaM?) sati bIjasya pariNAmo na yujyate // 2 // Alipta jatunA kASThaM yathA sthUlatvamRcchati / nanu kASThaM tathaivAste jatu cAtra vivardhate // 3 // tathaiva tatra tad bIjamAste yenAtmanA sthitam / rasAzca vRddhiM kurvanti bIjaM tatra karoti kim // 4 // ' [ ] iti / tadetadanAlocitatattvavacanam, tadRddherahetukatvAt / yathA manuSyanAmA-''yuHkarmodayavizeSataH / jAto bAlo manuSyAtmA stanyAdyAhAramAharan // 34 // sUryAtapAdisApekSaH kAyAgnibalamAdadhan / vIryAntarAyavicchedavizeSavihitodbhavam // 35 // vivardhate nijAhArarasAdipariNAmataH / nirmANanAmakarmopaSTammAdabhyantarAdapi // 36 // tathA vanaspatirjIvaH svAyurnAmodaye sati / jIvAzrayo'Gkuro jAto bhaumAdirasamAharan // 37 / / taptAyaspiNDavat toyaM svIkurvanneva vardhate / AtmAnurUpanirmANanAmakarmodayAd dhruvam // 38 // tato na vRddhyabhAvo'GkurAdeH / yadapyuktaM 'yo yatpariNAmaH sa tato na vRddhimAn dRSTo yathA kSIrapariNAmo 2010_05
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaM pariziSTam 227 dadhyAdirna kSIrAdeH' iti / tatra hetuH kAlAtyayApadiSTaH, dharmi-dRSTAntagrAhakapramANabAdhitatvAt / dharmI tAvad bIjapariNAmo'GkarAdiH, tato vRddhimAneva pratibhAsamAnaH kathaM cA'vRddhimAnanumAtuM zakyaH / dRSTAntazca zItakSIrasya tapyamAnotphena- kSIrapariNAmaH gharmodvartitadadhipariNAmo vA kSIrAd vRddhimAnupalabhyamAnaH kathaM tadRddhyabhAvasAdhye nidarzanam / 'tatpariNAmatvAt' ityasiddhaM ca sAdhanaM pariNAmAbhAvavAdinaH / parAbhyupagamAt tatsiddhau vRddhisiddhirapi tata eva syAt sarvathA vizeSAbhAvAt / tanna vRddhyabhAvAt pariNAmAbhAvaH syAdvAdinaM prati. sAdhayituM zakyaH / " iti tattvArthazlokavArtike 5 / 22 pR.415-416 // pR.12 paM.23 / pariNAma: kazcit sadRzetaraH... / tulanA- "pariNAmo hi kazcit pUrvapariNAmena sadRzo yathA pradIpAdervAlAdiH / kazcid visadRzo yathA tasyaiva kajalAdiH / kazcit sadRzAsadRzo yathA suvarNasya kaTakAdiH / tatra pUrvasaMsthAnAdyaparityAge sati pariNAmAdhikyaM vRddhiH / sadRzetarapariNAmo yathA bAlakasya kumArAdibhAvaH / sadRza evAyamityayuktam, visadRzapratyayotpatteH, sarvathA sAdRzye bAlakumArAdyavasthayoH kumArAdyavasthAyAmapi bAlapratyayotpattiprasaGgAt bAlakAvasthAyAM vA kumArAdipratyayotpattiprasakteH / sarvathA visadRza eva bAlakapariNAmAt kumArAdipariNAma ityapi na prAtItikam, 'sa evAyam' iti pratyayasvabhAvAt / bhrAnto'sau pratyaya iti cet, na, bAdhakAbhAvAt, Atmani 'sa evAha'pratyayavat / sarvatra tasya bhrAntatvopagame nairAtmyavAdAvalambanaprasaGgaH, na cAsau zreyAn, vazca sadRzetarapariNAmAtmano vastunaH sAdhanAt, pratyabhijJAnasyAbhedapratyayasya vA prAmANyavyavasthApanAt / tato yuktaH sadRzetarapariNAmAtmako vRddhipariNAmaH / etenApakSayapariNAmo vyAkhyAtaH" iti tattvArthazlokavArtike 5 / 22, pR.416-417 / pR.14 paM.1 / avyApi syAt... / tulanA- "nanvayaM pakSAvyApako hetuH sparzAdiH, jale gandhasyAbhAvAt, tejasi gandha-rasayoH, vAyau gandha-rasa-rUpANAmanupalabdheH' iti bruvANaM pratyAha- ....... tathAhi- Apo gandhavatyaH, tejo gandha-rasavad, vAyuH gandha-rasa-rUpavAn, sparzavattvAt, pRthivIvat / kAlAtyayApadiSTo hetuH pratyakSA-''gamaviruddhapakSanirdezAnantaraM prayuktatvAt, tejasi anuSNatve sAdhye dravyatvavat iti cet, na, nAyanarazmyAdiSvanubhUtarUpasparzavizeSe sAdhye taijasatvahetoH kAlAtyayApadiSTatvaprasaGgAt / tatrAgamena virodhAbhAvAt tadbhAvapratipAdanAnna doSa iti cet, tata evAnyatra doSo mA bhUt / syAdvAdAgamasya pramANatvamasiddhamiti cet, na, tasyaiva prAmANyasAdhanAt, yaugAgamasyaiva dRSTeSTaviruddhatvena prAmANyAnupapatteH / .. nApyanai kAntikaH, vipakSavRttyabhAvAt / anvayAbhAvAdagamaka iti cet, na, sarvasya kevalavyatirekiNo'prayojakatvaprasaGgAt / sAdhyAvinAbhAvaniyamanizcayAt kasyacit prayojakatve prakRtahetostata eva prayojakatvamastu' - iti tattvArthazlokavArtike 5 / 23, pR.420 / pR.17 paM.8 / sapratighatvAt.... / "SaSThAzrayaprasiddhyarthaM dhAtavo'STAdaza smRtAH / 1 / 17 / paJcAnAM vijJAnadhAtUnAM cakSurdhAtvAyatanAdayaH paJcAzrayAH / SaSThasya manovijJAnadhAtorAzrayo'nyo nAsti / atastadAzrayaprasiddhyarthaM manodhAturupadiSTaH / evamAzrayAH''zritA-''lambanaSaTkavyavasthAnenASTAdaza dhAtavo bhavantIti / ...... gotrArtho dhAtvarthaH / yathaikasmin parvate bahUni ayas-tAmra-rUpya-suvarNAdigotrANi dhAtava ucyante evamekasminnAzraye santAne vA aSTAdaza gotrANi aSTAdaza dhAtava ucyante / AkarAstatra gotraannyucynte| 2010_05
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 dvitIyaM pariziSTam ta ime cakSurAdayaH kasyAkarAH ? svasyA jAteH, sabhAgahetutvAt / ..... ye punarime aSTAdaza dhAtava uktAsteSAM kati sanidarzanAH ? katyanidarzanAH ? sanidarzana eko'tra / rUpam, sa hi zakyate nidarzayitum- idamiha, idamamutreti / uktaM bhavati- anidarzanAH zeSA iti / kati sapratighAH ? katyapratighAH ? sapratighA daza, rUpiNaH, ya ete rUpaskandhasaMgRhItA daza dhAtava uktAste sapratighAH / pratigho nAma pratighAtaH / sa ca trividhaH AvaraNa-viSaya-AlambanapratighAtaH / 1 tatrAvaraNapratighAtaH svadeze parasyotpattipratibandhaH, hasto hastenAhataH upale vA / upalo'pi tayoH / 2 viSayapratighAtaH cakSurAdInAM viSayiNAM rUpAdiSu viSayeSu / ... 3 AlambanapratighAtazcitta-caittAnAM sveSu AlambaneSu / ka punarviSayAlambanayorvizeSaH ? yasmin yasya kAritraM sa tasya viSayaH / yaccitta-caittairgRhyate tadAlambanam / kutaH punaH svasmin viSaye pravartamAnamAlambane vA pratihanyate ityucyate ? tasmAt preraNApravRtteH / nipAto vAtra pratighAto yA svaviSaye prvRttiH| tadihAvaraNapratighAtena dazAnAM sapratighatvaM veditavyam / ... 'yatrotpitsormanasaH pratighAtaH zakyate'nyaiH kartum / tat sapratighaM jJeyaM viparyayAdapratighamiSTam // ' iti bhadantakumAralAtaH / uktAH sapratighA apratighAzca / " iti vasubandhuviracite abhidharmakozabhASye prathame kozasthAne / 'aTThArasa dhAtuyo- cakkhudhAtu, rUpadhAtu, cakkhuvijJANadhAtu, sotadhAtu, saddadhAtu, sotavijJANadhAtu, ghANadhAtu, gandhadhAtu, gandhavijJANadhAtu, jIvhAdhAtu, rasadhAtu, jIvhAvijJANadhAtu, kAyadhAtu, phohabbadhAtu, kAyavijJANadhAtu, manodhAtu, dhammadhAtu, manovijJANadhAtu / " iti vibhaGgaprakaraNe pR.87 / pR.18 paM.18 / aNavaH skandhAzca.... / tulanA- "aNava: skandhAzca [tattvArtha. 5 / 25], aNyante ityaNavaH asmadAdIndriyavyApArAtItatvAt kevalasaMzabdanasamadhigamyAH saukSmyAt sthaulyAd grahaNAdAnAdivyApArasamarthAH prAyaH skandhAH saMghAtA iti / cazabdaH samuccetA, samastapudgalA eva dvividhAH paramANavaH skandhAzceti / " iti siddhasenagaNiviracitAyAM tattvArthavRttau pR.365 // "aNava: skandhAzca [tattvArtha. 5 / 25], pradezamAtrabhAvisparzAdiprasavasAmarthyena aNyante zabdyanta ityaNavaH / 1 / pradezamAtrabhAvibhiH sparzAdibhiH guNaiH satataM pariNamanta ityevam aNyante zabdyante ye te aNavaH / saukSamyAdAtmAdaya AtmamadhyA AtmAntAzca / uktaM ca attAdi attamajjhaM attataM Neva iMdie gejjhaM / jaM davvaM avibhAgI taM paramANu vijANIhi // [ ] sthaulyAd grahaNa-nikSepaNAdivyApArAskandanAt skandhAH / 2 / sthaulyabhAvena grahaNanikSepaNAdivyApArAskandanAt skandhA iti saMjJAyante / ...... ubhayatra jAtyapekSaM bahuvacanam / 3 / anantabhedA 1. "svasyA jAteH / kim ? AkarA iti prakRtam / sabhAgahetutvAt / pUrvotpannaM cakSuH pazcimasya sabhAgaheturityAkaro dhAtuH / yato hi suvarNAdyutpattiste tessaamaakraaH|" iti yazomitraviracitAyAm abhidharmakozabhASyavyAkhyAyAM sphuTArthAyAm / 2. "yatraika sapratighaM vastu tatra dvitIyasyotpattirna bhavati / yathA hasto hastenAhataH pratihanyate upale vA / hasto hastasthAne upalasthAne vA notpadyate / upalo'pi tayoH, hastopalayoH sthAne utpalo'pi notpadyeta / ...... kAritraM puruSakAraH / ..... tasmAt pareNApravRtteriti, yo hi loke yataH pareNa na pravartate sa tatra pratihanyate kASThe kuDye vA / tasmAt cakSurAdi viSayAt pareNa na kAritraM karoti, viSaya eva tu karoti / tasmAt tatra pratihanyata iti ucyate / " iti yazomitraviracitAyAm abhidharmakozabhASyavyAkhyAyAM sphuTArthAyAm / 2010_05
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaM pariziSTam api pudgalA aNujAtyA skandhajAtyA ca dvaividhyamApadyamAnAH sarve gRhyanta iti tajjAtyAdhArAnantabhedasaMsUcanArthaM bahuvacanaM kriyate / - aNuskandhA ityastu laghutvAditi cet, na, ubhayasUtrasambandhArthatvAd bhedakaraNasya // 4 // syAnmatam 'aNavaH skandhA aNuskandhAH' iti vRttikaraNamiha yuktaM laghutvAdibhiH / tanna, kiM kAraNam ? ubhayasUtrasambandhArthatvAt bhedakaraNasya, sparza-rasa- gandha-varNavanto'NavaH, zabda- bandha-saukSmya- sthaulya saMsthAnabheda-tama-zchAyA -''tapodyotavantazca skandhA iti / vRttau punaH satyAM samudAyasyArthavattvAt avayavArthAbhAvAt bhedenAbhisambandhaH kartuM na zakyaH ' iti tattvArtharAjavArtike 5/25, pR. 491 // "" " aNavaH skandhAzca [ tattvArtha. 5/25], pradezamAtrabhAvisparzAdiparyAyaprasavasAmarthyena aNyante zabdyante ityaNavaH saukSmyAdAtmAdaya AtmamadhyA AtmAntAzca / tathA coktam'AtmAdimAtmamadhyaM ca tathAtmAntamatIndriyam / 229 avibhAgaM vijAnIyAt paramANumanaMzakam // ' [ sthaulyAt grahaNa-nikSepaNAdivyApArAskandanAt skandhAH / ubhayatra jAtyapekSaM bahuvacanam / aNujAtyAdhArANAM skandhajAtyAdhArANAM cAvAntaratajjAtibhedAnAmanantatvAt / 'aNuskandhAH' ityastu laghutvAditi cet, na, ubhayasUtrasambandhArthatvAd bhedakaraNasya / sparza rasa - gandha-varNavanto'NavaH zabda-bandha-saukSmyasthaulya-saMsthAna-bheda-tama-zchAyA - ''tapoddyotavantazca skandhA iti / vRttau punaH samudAyasyArthavattvAdavayavArthAbhAvAt bhedenAbhisambandhaH kartumazakyaH / " iti tattvArthazlokavArtike 5/25, pR.430 / pR.24 paM.10 / ekaguNasnigdhasya.... / tulanA-"snigdharUkSatvAd bandhaH [tattvArtha. 5 / 32], snigdharUkSayoH pudgalayoH spRSTayorbandho bhavatIti / atrAha kimeSa ekAnta iti ? atrocyate- na jaghanyaguNAnAm [tattvArtha. 5/33 ], jaghanyaguNasnigdhAnAM jaghanyaguNarUkSANAM ca paraspareNa bandho na bhavati / atrAha-uktaM bhavatA jaghanyaguNavarjAnAM [ snigdhAnAM ] rUkSeNa rUkSANAM ca snigdhena saha bandho bhavatIti / atha tulyaguNayoH kimatyantapratiSedha iti ? atrocyate- 'na jaghanyaguNAnAm' ityadhikRtyedamucyate- guNasAmye sadRzAnAm [tattvArtha. 5/34], guNasAmye sati sadRzAnAM bandho na bhavati / tadyathA - tulyaguNasnigdhasya tulyaguNasnigdhena tulyaguNarUkSasya tulyaguNarUkSeNeti / atrAha - sadRzagrahaNaM kimapekSata iti ? atrocyateguNavaiSamye sadRzAnAM bandho bhavatIti / atrAha- kimavizeSeNa guNavaiSamye sadRzAnAM bandho bhavatIti ? atrocyate-dvyadhikAdiguNAnAM tu [tattvArtha. 5/35], dvyadhikAdiguNAnAM tu sadRzAnAM bandho bhavati / tadyathAsnigdhasya dviguNAdhikasnigdhena, dviguNAdyadhikasnigdhasya ekaguNasnigdhena, rUkSasyApi dviguNAdyadhikarUkSeNa, dviguNAdyadhikarUkSasya ekaguNarUkSeNa / ekAdiguNAdhikayostu sadRzayorbandhoM na bhavati / atra tuzabdo vyAvRttivizeSaNArthaH, pratiSedhaM vyAvartayati bandhaM ca vizeSayati / " iti umAsvAtiviracite svopajJe tattvArthabhASye 5/32-351 pR. 25 paM. 1 / nanu snigdha.... / tulanA- "asti ca snehAdiguNAnAM prakarSApakarSabhedaH, tadyathAjalAdajAkSIraM snigdham, ajAkSIrAd gopayaH, gopayaso mahiSIpayaH, tataH karabhIpayaH ityuttarottarasnehAdhikatvam / eSAmeva pUrvaM pUrvaM rUkSam" iti siddhasenagaNiviracitAyAM tattvArthavRttau 5 / 33, pR.421 / - SjA - go-mahiSyuSTrIkSIra- ghRteSu 'toyA-5 pAMzu - kaNikA - zarkarAdiSu 2010_05 ca
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 230 dvitIyaM pariziSTam prakarSApra(pa)karSadarzanAt tadanumAnam / 5 / yathA toyAdajAkSIra-ghRte prakRSTasnehe, tataH prakRSTasnehe gokSIraghRte, tatazcAdhikasnehe mahiSIkSIra-ghRte, tato'pyutkRSTasnehe uSTrIkSIra-ghRte / pAzubhyaH prakRSTarUkSaguNAH tuSakaNikAdayaH, tato'pi prakRSTarUkSAH zarkarAH / tathA paramANuSvapi prakarSApra(pa)karSavRttyA snigdharUkSAH guNAH santItyanumAnaM kriyate / " iti tattvArtharAjavArtike 5 / 33, pR.498|| "nanu ca jaghanyaguNAH paramANavaH santIti kuto nizcayaH ? snigdha-rUkSaguNayorapakarSAtizayadarzanAt paramApakarSasya siddherjaghanyaguNasiddhiH / uSTrIkSIrAddhi mahiSIkSIrasyApakRSTaH snehaguNaH pratIyate, tato gokSIrasya, tato'pyajAkSIrasya, tato'pi toyasyeti / tathA rUkSaguNo'pi zarkarAtaH kaNikAnAmapakRSTaH pratIyate, tato'pi pAMzUnAmiti / " iti tattvArthazlokavArtike 5 / 34 pR.436 // pR.133 paM.9 / kampanaM kampo dezAd dezAntaraprAptihetuH paryAyavizeSaH... / tulanA"ubhayanimittApekSaH paryAyavizeSo dravyasya dezAntaraprAptihetuH kriyA, na punaH padArthAntaraM tathA'pratIyamAnatvAt, guNa-sAmAnya-vizeSa-samavAyavat / nanu kriyA dravyAt padArthAntaram, tadbhinnalakSaNatvAd, guNAdivaditi padArthAntaratvenApratIyamAnatvamasiddhamiti cet, kathaJcidbhinnalakSaNatvasya dravyavyaktibhiranekAntAt / kAlAdidravyavyaktInAM na dravyAd bhinnalakSaNatvaM kriyAvad guNavat samavAyikAraNam' [vai.sU.] iti dravyalakSaNasya tatra bhAvAditi cet, na, kAlAdiSu kriyAvattvavarjitasya dravyalakSaNasyopagamAt pRthivyAdiSu tadavarjitasya tasya vyAkhyAnAt kathaMcit teSAM dravyalakSaNabhedasiddheH / padArthAntaratve tu dravyavyaktInAM guNAdivyaktInAmapi padArthAntaratvaprasakteH kutaH SaTpadArthaniyamaH / dravyatvapratItimAtraM dravyalakSaNaM sakaladravyavyaktInAmabhinnam, tasya karmaNi manAgapyabhAvAt sarvathA tadbhinnalakSaNatvaM heturiti cet, prativAdyasiddhaH, sadravyalakSaNamiti karmaNyapi dravyapratyayamAtrasya dravyalakSaNasya bhAvAd, anyathA tadasattvaprasaGgAt / na hi sattAmahAsAmAnyameva dravyamiti syAdvAdinAM darzanam, tasyAH zuddhadravyatvopagamAt / 'guNa-paryayavad dravyam' ityazuddhadravyalakSaNasya karmaNyabhAve'pi kathaMcidekadravyAd] bhinnalakSaNatvaM tasya sidhyet, na sarvathA, tacca kathaMcitpadArthAntaratvaM sAdhayediti viruddhasAdhanAd viruddham, paraiH sarvathA padArthAntaratvasya tatra sAdhyatvAt / karma sarvathA na dravyAt padArthAntaram, kathaMcit tadbhinnalakSaNatvAt, guNAdivaditi paramatasiddheH / na cAtra karmApratipannaM yenAzrayAsiddhiH sAdhanasya / nApi sarvathA padArthAntaratvena dravyAt pratipanaM kutazcit pramANAt syAdvAdibhiH yena dharmigrAhakapramANabAdhA, tasya kathaMcit padArthAntaratvenaiva pratipannatvAt / na caivaM siddhAntavirodhaH, karmaNaH paryAyatvena dravyAt kathaMcit padArthAntaratvavyavasthiteH, utpAdavinAzatvalakSaNasya dhrauvyAd dravyalakSaNAd bhedasiddheH karma-guNa-sAmAnya-vizeSa-samavAyAnAM paryAyalakSaNasadbhAvAt paryAyapadArthatvavacanAt, anyathA'tiprasakteH, prAgabhAvAdInAM vizeSaNa-vizeSyabhAvAdInAM - ca padArthAntaratvaprasaGgAt / padArthazeSatvakalpanAyAmekenaiva padArthena paryAptatvAdanyeSAM ca padArthazeSAvasthite [?] sUtre'vadhAraNAbhAvAdityuktaprAyam / sAmAnya-samavAyau kathaM paryAyau nityatvAt ? iti cet, na, tayorapi guNa-karma-vizeSavadanityatvopagamAt / sadRzapariNAmo hi sAmAnyaM syAdvAdinAm, aviSvagbhAvazca dravyaparyAyayoH samavAyaH / sa cotpAdavinAzavAneva, sadRzavyaktyutpAde sAdRzyotpAdapratIteH, tadvinAze ca tadvinAzamAtrabhAvAta (tadvinAzasyAnubhavAt) / sAdRzyasya vyaktyantareSu darzanAd nityatvamiti cet, na, vaisadRzyasya guNasya karmaNazcaivaM nityatvaprasaGgAt / naSTotpannavyaktibhyo vyaktyantareSu na tadeva vaisadRzyAdi dRzyate, tato'nyasyaiva 2010_05
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaM pariziSTam 231 darzanAditi cet, sAdRzyAdi paramevaM kiM na bhavet, tathApratIteravizeSAt ? tato dravyaparyAya eva kriyA / guNAdInAM kriyAtvaprasaGga iti cet, na, tato vizeSalakSaNasadbhAvAt / dravyasya hi dezAntaraprAptihetuH paryAyaH kriyA, na sarvaH / sarvatra sarvadA kasmAnna bhavatIti cet, na, ubhayanimittApekSatvAt kriyAyAH tadbhAva eva bhAvAt paryAyAntaravat' iti tattvArthazlokavArtike 5 / 7, pR.397-398 / pR.134 paM.10 / kriyA-kriyAvatoH .... / tulanA - "sAnyaiva tadvato yeSAM teSAM tavayazUnyatA / kriyA-kriyAvatorbhedenApratIteH kadAcana // kriyA- kriyAzrayau bhinnau vibhinnapratyayatvataH / sahya-vindhyavadityetad vibhedaikAntasAdhanam / dharmigrAhipramANena heto dhananirNayAt / kathaMcid bhinnayostena tayorgrahaNataH sphuTam / / vibhinnapratyayatvaM ca sarvathA yadi gadyate / tata eva tadA tasyAsiddhatvaM prativAdinaH // kathaMcittu na tat siddhaM vAdinAmityasAdhanam / viruddhaM vA bhavediSTaviparItaprasAdhanAt // sAdhyasAdhanavaikalyaM dRSTAntasyApi dRzyatAm / sattvenAbhinnayoreva pratIteH sahyavindhyayoH // viruddhadharmatAdhyAsAdityAderapyahetutA / proktaitena prapattavyA sarvathA'pyavizeSataH // kriyA kriyAvato'nanyA'nanyadezatvataH kriyA-tatsvarUpavadityeke tadapyajJAnaceSTitam // laukikAnanyadezatvaM hetuzced vyabhicAritA / vAtAtapAdibhistasyAnanyadezairvibhedibhiH / / zAstrIyAnanyadezatvaM manyate sAdhanaM yadi / na siddhamanyadezatvapratIterubhayostayoH // . tadvaddezA kriyA tadvAn svakIyAzrayadezakaH / pratIyate yadA'nanyadezatvaM kathametayoH / sarvathA'nanyadezatvamasiddhaM prativAdinaH / kathaMcidvAdinastat syAd viruddhaM ceSTahAnikRt // dharmigrAhipramANena bAdhA pakSasya pUrvavat / sAdhanasya ca vijJeyA tairevAtItakAlatA // 60 // " iti tattvArthazlokavArtike 5 / 7, pR.400-401 // pR.137 paM.1-16 / nanu gatizUnyatvAd ..... / tulanA"gati-sthityavagAhAnAM paratra na nibandhanam / dharmAdIni kriyAzUnyasvabhAvatvAt khapuSpavat / / 12 / / kriyAvattvaprasaGgo vA teSAM vAyu-dharA-'mbuvat / ityacodyaM balAdhAnamAtratvAd gamanAdiSu // 13 // dharmAdIni svazaktyaiva gatyAdipariNAminAm / yathendriyaM balAdhAnamAtraM viSayasanidhau // 14 / / puMsaH svayaM samarthasya tatra siddherna cAnyathA / tathaiva dravyasAmarthyAniSkriyANAmapi svayam // 15|| dharmAdInAM paratrAstu kriyAkAraNamAtratA / na caivamAtmanaH kAyakriyAhetutvamApatet // 16 // sarvathA niSkriyasyApi svayaM mAnavirodhataH / AtmA hi prerako heturiSTaH kAyAdikarmaNi / / 17 / / tRNAdikarmaNIvAmbhaH pavanAdizca sakriyaH / vIryAntarAyavijJAnAvaraNacchedabhedataH // 18 // sakriyasyaiva jIvasya tato'Gge karmahetutA // " iti tattvArthazlokavArtike 57, pR.399-400 // pR.155 paM.7 / ekazabdaH sa....... / tulanA- "A aakaashaadekdrvynnitttvaarth.5|6].... ekazabdaH saMkhyAvacanaH, tatsambandhAd dravyasyaikavacanaprasaGga iti cet, na, dharmAdyapekSayA bahutvasiddheH / ekaM ca [tad] dravyaM ca tadekadravyam, ekadravyaM ca [ekadravyaM ca] ekadravyaM ca ekadravyANIti dharmAdyapekSayA bahutvaM na virudhyate / "ekai kam' astu laghutvAt, prasiddhatvAd dravyagatiriti cet, na vA, 2010_05
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaM pariziSTam dravyApekSayaikatvakhyApanArthatvAt 'ekadravyANi' itivacanasya, paryAyArthAdezAd bahutvapratipatteH / " iti tattvArthazlokavArtike 5/6, pR. 396 397 // 'A AkAzAdekadravyANi [tattvArtha. 5/6 ] ekazabdaH saMkhyAvacanaH | 2| ....... tatsambandhAd dravyazabdasyaikavacanaprasaGga iti cet, na, dharmAdyapekSayA bahutvasiddheH / 3 / ekaikamityastu laghutvAt |4| atra kazcidAha - 'A AkAzAdekaikam' ityeva tAvadastu sUtram, kutaH ? laghutvAt / kathaM dravyagatiH ? prasiddhatvAd dravyagatiH // 5 // dharmAdIni SaD dravyANi iti prasiddham, ato dravyagatirbhavati / tasmAdanarthakaM dravyagrahaNamiti / na vA dravyApekSayaikatvakhyApanArthatvAt | 6| na vAnarthakam / kiM kAraNam ? dravyApekSayA ekatvakhyApanArthatvAt / " iti tattvArtharAjavArtike 5/6, pR.445 / pR. 157 paM. 6 kAyaH pradezabAhulyam I tulanA- 'kAyagrahaNaM pradezAvayavabahutvArthamaddhAsamayapratiSedhArthaM ca" iti tattvArthabhASye 5 | 1 | "ajIvakAyA dharmAdharmAkAzapudgalAH [tattvArtha.511] ajIvanAdajIvAH syuriti sAmAnyalakSaNam / kAyAH pradezabAhulyAditi kAlA viziSTatA ||2||" tattvArthazlokavArtike, pR. 392 // 232 2010_05
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 233 atha tRtIyaM pariziSTam / dravyAlaMkAraTIkAyAM dvitIya-tRtIyaprakAzayoH santi aneke pAThA ye pUrvaM granthakRtA likhitAH pazcAttu granthakRtaiva kiJcit saMzodhitA athavA sarvathaiva nirasya punaH prakArAntareNa likhitAH / teSu ca kecit pAThAH ghRSTAH kecicca ( ) etAdRzaM saMketaM vidhAya nirastAH / ye ghRSTAH pAThAH ye ca ( ) etAdRzakoSThakAntargatA nirastAH pAThAH teSu kAnicidakSarANi paThituM zakyante, kAnicit tu paThituM na zakyante, ato'smAbhiH yacca yAvacca paThituM zakyate tadatra upanyasyate / Adau mudritaH pAThaH pRSTha-paGktyanusAreNa kiJcid darzitaH, tataH param ( ) etAdRze koSThake granthakRtA nirastaH pATho darzita iti samyag vibhAvanIyam / yatra = IdRzaM cihna vihitaM, tatra mudritapAThasthAne pUrvam ( ) etAdRzakoSThakAntargataH pATha AsIditi jJeyam / yatra... ...IdRzA bindava upanyastAH tatra ghRSTaH pAThaH paThituM na zakyata iti jnyeym| pratipatraM prAya IdRzAH mahAnto laghavo vA bahavaH pAThAH santi, tathApi udAharaNarUpeNa kecit pAThA asmin pariziSTe upanyastAH, vastutastu asmin viSaye jijJAsubhirhastalikhito grantha eva draSTavyo bhavati / ] pR.2 paM.3 !B mUrtIti = (mUrtimantaH pudgalA iti) pR.2 paM.7 2A nekatva = (nekadravyatva) pR.2 5.7 2A bhedam = (bhedamiti) pR.2 paM.8 2A meva = (meva bhavati) pR.2 5.9 2A vyavasthA = (vyavasthApakA) pR.2 5.10 2A ...... pR.2 paM.19 2B saMsthAnaM tviti = (saMsthAnaM tvavyabhicArIti) pR.2 6.20 2B dharmAdharmeti = ....... pR.3 paM.3 3A saMsthAnaM = (saMsthAnamiva saMsthAna) pR.3 paM.5 3A meva = (miva) pR.3 paM.15 38 nocyeta = (nocyate) pR.4 2.1 4A etAvallakSaNam = (etAvatA lakSaNamAha) pR.4 paM.6 4A bhAvaH = (bhAvo bhavati) pR.4 paM.14 4B tathA = (prAyo bAhulyena) vastUnAM pR.4 paM.21 5B ityarthaH (pATavamaMgastambhazca dRzyate / tato yato vastUnAM vaizadyastambhane bhavataH sa sparzaH zIta ityarthaH / jala-prAvRSeNyazItasparzasyAgnimAMdyajanakatvena vyabhicAranirAsArthA[7]trApi praayonuvRttiH|) pR.5 paM.5 6A vakSyAmaH (taduktaM- skandho bandhAt sa cAstyeSAM snigdharUkSatvayogataH / pudgalAnAmiti dhvastA sUtre'smiMstadabhAvatA // snigdhA snigdhaistathA rUkSA rUkSaiH snigdhAzca pudgalAH / bandhamadhyAsate skaMdhasiddherbAdhakahAnitaH / / ajaghanyaguNAnAM tatprasaktAvavizeSataH / guNasAmye samAnAnAM na bandha iti cAbravIt // iti / ) 1. zlokatrayamidaM tattvArthazlokavArtike vartate, 5 / 33 (pR0 435), 5 / 35 (pR0 437) sUtravyAkhyAyAm / / 2010_05
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 pR.5 paM. 7 pR. 5 paM. 8 pR.5 paM. 19 pR.5 paM.24 pR. 6 paM. 8 pR.6 paM.15 pR.6 paM. 17 pR.7 paM.10 8A mIlana 8B etAvallakSaNam ( etAvatA lakSaNamAha ) 8B bhavata: (...) samprati yahIM ardhI sITI ghasI nAjI chaM. varNaH sa bITInA bhAgo tathA TipyAgI paMthAtI nathI 9B rudratva - kSubhitatve bhavataH = ( rudratvaM bhavati) 9B kitAM samarA = ( kitAM bhuvaM samarA) pahelAM ghaNuM sudhAreluM che. vaMcAtuM nathI. 10B prasannatAyA = (prasannatAyAzca ) 10B vaizvAnarAdikaM = (vaizvAnara - sahasrakaramaMDalAdikaM ) 11A tvarUpeNa ( tvAdinA rUpeNa) = 15A dvivacanam = (tathAhi ) 15B vartanAt = (vartanAditi / taduktaM tadbhAvenAvyayaM nityam tathA pratyavamarzataH / tad dhrauvyaM vastuno rUpaM yuktamarthakriyAkRtaH // sAmarthyAt savyayaM rUpamutpAda-vyayasaMjJakam / sUtre'smin sUcitaM tasyApAye vastutvahAnitaH // dravyArthAdarpitaM rUpaM paryAyArthAdanarpitam / nityaM kathitamanityaM viparyAsAt prasidhyati // pramANArpaNatastu syAd vastu jAtyantaraM tataH / tatra nobhayadoSAdiprasaMgo'nubhavAspade // iti / ) pR.11 paM.14 16A sthitatve ( bhAgabhimato yathA kalalazarIre manuSyajIvo'rbudAdizarIrapariNAmabhRditi manuSyanAmakarmAyurudayAt arbudAdipariNAmeSu jIvatva-manuSyatvapramukhairanvayairvyavasthitaH kalalazarIrapariNAmatvAdibhiH kramavartibhiH paryAyairavyavasthitastathA vanaspatijIvo'pi vanaspatinAmakarmA yurudayAdaM kurAdiSu jIvatva - vanaspatitvapramukhairanvayairvyavasthito bIjazarIrapariNAmatvAdibhiH kramavartibhiH paryAyairavyavasthita iti ) 28A pudgalatvamapyastIti // (pudgalajAtiSu sparzAdayazcatvAro'pi saMtItyarthaH / guNA ityanenAmISAM guNatvaM na punaH pratyekaM paramANutvamityAha / mUrtirityanena mUlasUtropasaMhAraH / 28B itikaraNaH sparzAdivicAraparisamAptyarthaH ) tadevaM pudgalAnAM svarUpamabhidhAya 31B 'sAvayavatvenAnavasthAprasaGgAcca' iti pUrvaM likhitaM saMzodhya 'sAvayatvaprasaGgAcca' iti kRtam / 46A stadAnIma (tAjanirvAvidhAtuM zakyA kezAnAmevAbhAvAt / dharmANAM cAzrayaH sa eva bhavati yo dharmebhyaH kathaMcidabhedI / na ca sadasatoH kathaMcidapyabhedo bhavati / tataH kakSa pR. 7 paM. 15 pR.7 paM.16 pR. 8 paM. 3 pR. 8 pR. 9 paM. 1 pR. 11 paM. 5 pR. 11 paM. 9 paM. 11 pR. 18 paM.5 pR. 20 paM. 4 tRtIyaM pariziSTam 6B vizeSo (....) 6B rUkSasyA = ( rUkSasya laghugurusparzavizeSa) 7A rasabhedAnapi yathAkramaM lakSayati = ( rasabhedAnAmapi yathAkramaM lakSaNAnyAha ) 7B ityarthaH / (..harItakI - vibhItakAdikaSAyarasAzinAM hi mahatI bubhukSA, atimAtrakaSAyarasopabhoginAmaMgastaMbhazca bhavatIti) tathA AsravaNasya pR. 29 paM.7 = (melanA) samuttho 2010_05 = 1. tattvArthazlokavArtike 5 / 31-32 pR0 435 / / 2. ghRSTatvAt paGktidvayamatra paThituM na zakyate //
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaM pariziSTam 235 cidabhedAnyathAnupapattyA dravyAvasthAyAM paryAyA api kathaMcit santa eveti kathamivAsataH kasyacidapyutpAdo bhavatIti / sampratyupasaMharati- tat tasmAdaNUnAM sattvopacayAbhAve'pi sattvAdhikyAbhAve'pi sthUlatA skandhapariNAma upapadyate ghaTata iti / syAdevampaTAdyavasthAyAmapyaNavaH parasparaM visakalitarUpA eva anekavRtterekasya kasyacidapyabhAvAdityata Aha- na ca naivaite paramANavastadAnIma)pi sthUlapariNAmakAle'pi anekatvapariNataya ev| pR.29 paM.14 47A bhavati (bhedodbhavaH samuccayArthaH / etaduktaM bhavati) yathA hi pR.29 paM.20 47B uttarayati ( ... na vAstavaH kiMtvavidyAzilpakalpita iti..) rUpAdibhedo'pi pR.38 paM.6 58B sarvathApyavayavAvayavinorbhedAbhyupagame (ekadeze samAna evAkAze sthitiravasthAnaM na syAt / na khalu mUrtAnAM parairekadezAvasthitirabhyupagamyate / ata ekadezAvasthAnAdevAvayavAvayavinormUttayoH parasparaM naikAntena bheda eveti / nanu paramANava eva mUrtAH, na punastadArabdhaM dravyamiti / tanna / yasmAdamUrtatve dravyasyAbhyupagamyamAne nabhasvavyomava [?] dravyasyendriyAgrahazcakSurA(?)vAkAze svabhAvataH samutpannau tayoH ko doSa iti / nanvevaM kathaMcidabheda eva kiM nAbhyupagamyate ? kimiti svabhAvataH samutpAdAvalambanena daiSTikatA samAzrIyate ? kathaMcidabhedAbhyupagame hi sarvamapi nirvivAdaM sidhyatIti / saMprati doSAntaradAnAya bhedapakSamabhyupagamya paraM pRcchati- kA vA teSu tadvRttiriti / vAzabdo dUSaNAntaratvAvadyotakaH) teSu paramANulakSaNAvayaveSu pR.40 paM.4, 62B vRttirna ghaTata eva (paramatamAzaMkate- anaMzasya svAvayavebhyo'nyairaMzai rahitasya avayavinoM'zAnaMzakalpanAyA aMzena vartate sarvAtmanA veti vikalpanAyA ayogo'ghaTanamiti cediti yadi manyase tvamiti evaM manyate nanu) yasyAMzena sarvAtmanApi ca pR.40 paM.15, 63B karttavyaH / (atra paraH pratyavatiSThate - yadi bhinnasya vRttirdezakAtyA'bhyAmeva bhavati kathaM kena prakAreNa taddeva(vaM?) vyavasthAyAmaNusaMyogaH syAt pRccha...) api ca, pR.46 paM.19 71B yat kiJcidetat (na kevalamacetanAsarvagatAparamANudravyatvAnmUrtakaraNatvAttathA mUrtatvena sparzavattvAcceti / pare hi manaH sparzavannAdriyante iti hetvasiddhatAbhayena mUrttatvaM sparzavattvasyaiva sAdhakamupAdAyi / tatra tAvat manaH sparzavat, akhilasyApi mUrtarAzeH sparzavattvAvyabhicArAt, manastu pakSIkRtameveti nAvyAptiH / na ca.......) / atha manasaH sparzavattvamAhapR.47paM.19 72B 0dupAdhitvam / (73A dAtmavaditi pramANabAdhitaM manasaH sparzavattvaM kathaM paudgalikatvamupakalpayedityata Aha- na ceti / zarIrAnyatve sarvaviSayajJAnaheturityeva mano na cAsparzavaditi sambandhaH / kutaH ? dravyatve sati sakRt sarvairmUttaiH sambandhamarhatIti sakRtsarvamUrttAbhisambandhArhaH, tasya bhAvastattvam, tasmAdAtmA'sparzavAn sparzarahitaH siddhaH, guNa-karma-sAmAnyAdibhirvyabhicAraparihArArthaM dravyatvavizeSaNamiti, zarIrAnyatve sarvaviSayajJAnotpAdakatvAditi hetuprayojakaH Atmani dravyatve sati sarvamUrtAbhisambandhArhatvena 1. pUrvam 'eveti' likhitamAsIt, pazcAt saMzodhya 'eva' iti kRtam / 2. na ca zarIrAnyatve sarvaviSayajJAnaheturityevAsparzavat - di0 // 3. dravyatve sati sakRt sarvamUrttAbhisambandhArhatvAdAtmA'sparzavAn -Ti0 // 2010_05
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 pR.50 paM.17 77B taimasvarUpamucyate- 'tejaseti (... dRSTipratirodhI skandhastamaH iti.......) tejasaiva sUryAcandramaH pradIparatnAdyAlokenApavartyaH svarUpAt pracyAvyaH pariNAmAMtaramApAdyaH ( tathA dRSTizcakSuriti 78A tasya pratirodhI pratighAtakaH) skandho yaH sa tama ityucyate / tatra tejasA'pavartya ityetAvadukte candrajyotsnA - jalAdibhirvyabhicAraH5 81B na ca sparzavatA / ..... pR.53 paM.7 pR.55 paM.22 pR.56 paM.1 pR. 60 paM.8 pR.60 paM.12 pR.65 paM.15 pR.69 paM.24 pR. 76 paM. 22 pR. 78 paM. 26 pR. 79 paM.22 tRtIyaM pariziSTam svasAdhyAbhisambaddhatvAt, yo yo'sparzaH sa dravyatve sati sakRtsarvamUrtAbhisambandhArhaH siddho yathA dharmAdharmAkAzAni yaH punaH sarvaviSayajJAnotpAdako na sa dravyatve sati sakRtsarvamUrttadravyAbhisambandhArho mana [ 73B] saiva vyabhicArAdityupAdhilakSaNayogAdupAdhitvan / samudghAtadazAyAmevAtmA sakRt sarvamUrtairabhisambadhyate, na sarvadetyarhagrahaNam / naivaM mana iti ) nizcitAnaikAntiko vA 1 pR.86 paM.20 pR. 87 paM. 20 pR.93 paM.3 atra paMkta bahUnyakSarANi ghRSTAni, paThituM na zakyante / 87A prativyUDham / itaH paramakSarANi ghRSTAni paThituM na zakyante samyak / 87B saMprati tamovAdamupasaMharati / itaH pUrvamasmin patre bahUnyakSarANi ghRSTAni paThituM na zakyante / 94B sparzavatAM ca pau (... dravyasya pratilomapreraNAhetutvAt tAvat sparzavato, na hyasparzavadAkAzavat kasyacidapi pratilomapreraNAheturbhavati sparzavatAM ca pau) dralikatvamayatnasiddhameva 94A sparzazca (sti / tataH paudgalikatvameva) yaduktam 102A syAnmataM (...102B 108A 'bhedaH (..... grahaNaM tathA ) yadyapi 118B tanna (.... 119A... ) yasmAt saklezasantaterapi 123A kSayo nAzaH ( kSayopazamastu ... ) tayorhetu 124A virudhyata eva, nanvaM (zopalakSaNamaSTAMzatA dazAMzatA ca... draSTavyA / taduktam ekapaesogADhaM sattapaesA ya se phusaNeti ) zA dravyAbhedinastatkathaM 134B jAtIya eva (etaduktaM bhavati na khalu yAvatAM kAraNAnAM jJAnaM praticchAyAmupayacchate tAvanti sarvANyapi viSayIbhavanti, upAdAnakAraNasyAtmano'pi viSayatvaprasaGgAt kiM tarhi ? pratiniyata eva ) tatazca 135B syAdevaM (....tathAhi ) yad vijJAnaM 142B ityarthaH (....) kramameva darzayati 1. 'tamasaH svarUpamucyate' iti pUrvaM likhitamAsIt // 2. atra akSarANi kiJcid ghRSTAni, tathApi 'tejopavartyaH dRSTiprati 'dhI skandhastama iti' atra pUrvaM likhitaM bhAti // 3. atra pUrvaM 'masapra' iti likhitamAsIt, tataH paraM saMzodhya 'maH pra' iti likhita* // 4. atra 'tejopavartyaH' iti prAg likhitamAsIt, pazcAttu 'tejasApavartya' iti kRtam / 5. atra bahUni akSarANi ghR tatsthAne'parANyakSarANi katipayAni likhitAni, tatra iyat paThituM zakyate- 'tathA dRSTipratirodhakatvamapi sArvatrikaM tamaH skandhasa nAstIti tejopavartya ityuktam mArjArAdica....' 78A ) pramANanibandhanAH 2010_05
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaM pariziSTam 237 * pR.96 paM.9 . 145B na doSAya (yasya vAdino niraMzaM vastu tasya bhedaprasaMgo doSAya bhavati / vayaM tu vastu sAMzaM prapannAstataH kuto'smAkaM bhedaprasaGgo doSAya bhavet) vastuno pR.97 paM.17 147A grahaH (........) cakSurAdi / pR.99 paM.23 150B neti bhAvaH (neti saMTaMkaH-pUrvalikhitaH pAThaH) (eva / avazyaM sadRzapariNAmamatItaM vartamAnaM vAzrityaivAnugatabuddhizabdau bhAveSu bhavato nAnyatheti) / syAdevaM..... pR.100 paM.14 152A iti ce (......) dAha pR.100 paM.24 152B cceti (vRkSAdilakSaNau punaH sadRzapariNAmakRtau saMketavyAmohAbhAve'pi bhAvAt / nanu mA bhUd vRkSo'yamityanugatAkAraH pratyayaH saMketanibandhanastadabhAve'pi bhAvAt, 153A zabdaH punastanibandhana evAstu saMketAbhAve niyataM tasyAbhAvAt / na khalu sadRzapariNAma vRkSeSu pazyannapi zizusteSAmekazabdavAcyatvamavasyatIti / atrAha- ) zabdaH pR.103 paM.13 156A mityucyate / (ya eva bhAvAnAM svAtmaniSThaH sadRzapariNAmaH sa saamaanymityrthH|) na punaryathA pare pR.106 paM.7 160A zakya (160B.......) AvirbhAvayitum pR.110 paM.3 166A sAmAnyaM (....... 166B) svAzraya pR.112 paM.23 169A anyonyAmiti (parasparAnyonyetarasyAm [169B] syAdervA'puMsi [si03|2|1|] ityanena .....) ubhayaM pR.115 paM.19 172B kSamaM (samarthamityartha....) punarvastuno pR.116 paM.20 174A durghaTa: ( .........) sarvANyapi pR.119 paM.27 178B vyabhicarati / (tato yadi kvacid vyabhicAradarzanena [179A] zabdasya sarvatrApyarthavyabhicAra eveSyate tadA pratyakSasyApi tathAbhAvaH prApnoti / atha vyabhicAradarzane'pi pratyakSavizeSasya prAmANyamiSyate tathA zabdasyApi tathAbhAvo'stviti) / nanu zabdasya pR.133 paM.4 IB svarUpabhedaiH = (svarUpabhedAbhyAM) pR.134 paM.4 1B svarUpabhedaiH = (svarUpabhedAbhyAM) pR.134 paM.16 186A bhidheyaH za(187B.......)bdAnAM pR.134 paM.21 3B kriyAsadbhAvAbhAvAt (taduktam- na hi pratyakSataH siddhaM kSaNikatvaM niranvayam / sAnvayasya tataH siddherbahirantazca vastunaH // nAnumAnAcca tat siddhaM taddhetoranabhIkSaNAt / sattvAdi tatra hetuzcenna tatrAgamakatvataH // iti) apare prAhuH pR.135 paM.1 3B dUSyam / (taduktam-nityatvAt sarvabhAvAnAM niHkriyatvaM tu srvthaa| yairuktaM te'pyanenaiva vartmanA dUSyatAM gatA iti) tasmAt kriyA / pR.135 paM.8 4A bhAgi (bhAginAM || .... kriyA kSaNakSayaikAnte padArthAnAM na yujyate / bhUtirUpApi vastutvahAnerekAntanityavat / / kramAkramaprasiddhestu pariNAmini vastuni / pratItipadamApannA pramANena na bAdhyate)nAmiti kampo'pi 1. tattvArthazlokavArtike 5 / 7, zlo0 62,64, pR0401 / 2. tattvArthazlokavArtike 5 / 7, zlo0 68 pR0401 / 3. tattvArthazlokavArtike 5 / 22, zlo042,43 pR0401 / 2010_05
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 tRtIyaM pariziSTam pR.135 paM.26 5A prakramAdA(....) kAzavat / pR.136 paM.4 5B pratyAkhyAta: (...) atha keyaM gatiriti ? pR.139 paM.4 11A kAdAcitkyau / tata: = (tatastayoH) pariNAma pR.141 paM.22 15A tadyadi ga(......)tisthiti pR.142 paM.5 15A sambadhyate (.....) pratyeka pR.143 paM.6 17A gati-sthityozca (.....) yadyapi pR.143 paM.17 18A madhyA(.......)t tattatpratyaya pR.143 paM.18 18A hetuH syAt (...) yadi pR.147 paM.17 24B neti / (25A patraM sampUrNaM likhitvA ghRSTvA ca nirAkRtamatra) avagAhasya dAtRtva pR.148 paM.3 26A kiMcidavagAhate (.......) yAni dravyANyA pR.158 paM.18 40A 'nityatvamapi jIvAdInAM (vinAzitvamapya...) masmAkaM pR.168 paM.15 53B bIjajAtIyatvaM (......) yadhubhayasaMmata pR.170 paM.13 56B tulyatvAditi (.......) anyastvAha pR.171 paM.1 57A ghaTanAt / (na khalu yat sarvathApi nAsti tataH SaSThendriyAdivat kasyApyutpAdo yuktaH) hiryasmA pR.173 paM.9 59B nirvivAdo bhavet (na cAsiddhaH sandigdho vA hetuH sAdhyaM sAdhayitumalam) kintu niyatotpAda eva pR.174 paM.7 60B zakyetAtma(...)nyutpattilakSaNa pR.175 paM.16 61B dravya(...)paryAyANAM pR.175 paM.21 62B niyamAghaTanAt (...) tadityupasaMharati pR.179 paM.14 67B bhedo na syAt (svarUpa(?)vadiva kAraNAdvijAtIyAnekakAryAbhyupagame ekasAmagrIprabhaveSu tadatadrUpajAteSu tadatadrUpasya hetoreva kasyacidasaMbhavAt) sarveSAM sAmagryantarvartihetunA pR.184 paM.22 75A atrAha-anarpite (.......)ti artho'bhidheyaM (tathAhi) parasparA pR.203 paM.12 988 rUpatvAd bhrAntau (.......) ucyate pR.207 paM.6 103B lulitatvAt (.....) tasmAdabheda 1. Adau jIvAdInAM likhitvA pazcAt jIvAdInA iti sNshodhitm|| 2010_05
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ kIrti jaina dharmakIrti dharmottara naiyAyika paramamuni prakAza pramANavArtika bauddha bhaTTArcaTa bharata atha caturthaM pariziSTam / dravyAlaGkAraTIkAntargatavizeSanAmnAmakArAdikrameNa sUciH / 185 33 186 186, 186, 186 37, 38 25 33,135,137, 144 96,127 37 182,183, 184 89 bharatamuni mUlasUtra yaugA vArtika vArtikakRt vinizcaya vRtti zaMkaranandana siddhasenadivAkara hetubindu 2010_05 67 155 15 16, 31,89,174 174 67, 125 50 72, 188 114 192 atha paJcamaM pariziSTam / katipayAnAmuddhRtapAThAnAM bhoTabhASAnuvAdaH / [dravyAlaGkAraTIkAyAM bahavaH pAThA nyAya-vaizeSika - sAMkhya-bauddhAdigranthebhya uddhRtAH / kintu kecana bauddhagranthAH saMskRtabhASAyAM samprati nopalabhyante / purAtanakAle bhoTa (Tibetan ) bhASAyAM vihitA anuvAdA eva teSAmupalabhyante / te ca bhoTabhASAnuvAdAH paJca SeSu sthAneSvevopalabhyante / saMprati jApAnadeze Peking Edition iti prasiddhAH granthAH prakAzitAH / teSu kecana granthAH sva0 hidenorI kitAgAvA Professor Hidenori Kitagawa, Nagoya, Japan ityeSAM sAhAyyena labdhAH / pramANavinizcayasya Choni Edition rUpA pratikRtiH (Microfilm) Dr. Walter H. Maurer ityeSAM sAhAyyena Congress Library, Washington, U.S.A. ityato labdhA / 239 asmin pariziSTe pramANavinizcayAdibauddhagranthebhya uddhRtAH pAThA bhoTabhASAnuvAdena saha asmAbhirupanyastAH / Adau mudritadravyAlaGkAraTIkAyAH pRSTha- paGktinirdezapUrvakaM tatra uddhRtAH pAThA upanyastAH, teSAmevAdhastAt bhoTalipyAmeva teSAM bhoTabhASAnuvAdA nirdiSTAH / idaM tu dhyeyam-pramANavinizcayaTIkA samudrarUpa AkarabhUto granthaH / ye pAThA asmadRSTipathamAyAtAste evAtra nirdiSTAH / anye'pi dravyAlaGkAraTIkAyAmuddhRtAH bahavaH pAThAstatra bhaveyuriti asmAkaM mahatI zraddhA / ato bhoTabhASAjJaiH vidvadbhiH pramANavinizcayaTIkAyA bhoTabhASAnuvAde anyeSvapi ca bhoTa- bhASAnuvAdeSu tattatpAThamUlasthAnAnAM gaveSaNAya udyamaH kartavyaH / sa prayatno'vazyaM phalegrahirbhaviSyati / samprati samayAbhAvAdasmAbhiH kartuM na zakyate / dravyAlaMkAraTippaNeSu granthakArAbhyAmeva ' vRddhadharmottaraH, dharmottarAnumAnam, dharmotaravArtikam' ityAdi likhitameva vartate / jainagrantheSu nyAyabinduTIkA laghudharmottaranAmnA prasiddhA, pramANavinizcayaTIkA ca bRhaddharmottaranAmnA vRddhadharmottaranAmnA vA prasiddhA / ]
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 paJcamaM pariziSTam pR.10 paM.25 tadAha "pAratantryaM hi sambandhaH siddhe kA paratantratA / tasmAt sarvasya bhAvasya sambandho nAsti tattvataH ||"[smbndhpriikssaa 3.11.B.em 1 PRESI.35 5 megA Sambandhapariksa (c) f.252a pR.10 paM.26 tadAha-"parApekSA hi sambandhaH so'san kathamapekSate / saMzca sarvanirAsaMzo bhAvaH kathamapekSate // " [sambandhaparIkSA] gama . ..we' | meha..2.19. geet kara 116"mayama1 SEP.geeta Re Sambandhapariksa (c) 1.252a pR.44 paM.4 etena yaduktam - "nApi sthUla eko viSayastathAvabhAsI, pANyAdikampe sarvasya kampaprApteH / akampane ca calAcalayo: pRthaksiddhiprasaGgAd vastrodakavat, ekasyAvaraNe sarvasyAvaraNaprasaGgaH abhedAt / na vA kasyacidAvaraNamityavikalaM dRzyeta" / ... ... ... tathA "rakte caikasmin rAgaH, araktasya vA gatiH / avayavarAge vA'vayavirUpamaraktamiti raktAraktaM dRzyate / tasmAnnaikaH kazcidartho'sti yo vijJAnaM sarUpayati" [pramANavinizcayaH pR0 262A] iti, tat pratyuktam / yul-rm-b-gcig-ji-ltr-snng-b-yng-m-yin-te / ls-b-b-sogs-m*kBk-tsh- samasama 1 Apr-we' .R.5 ...RROR FORER hai| 5.50 5.1.1 gaImapaERE RSS om 1:55 14.9.1 pada 1.1.15 paE WATRAv6 *Y WAS ARRES. ema11 .......8 sa ma 55 mATRA 2 ba. br-'gyur-ro / yn-lg-b-bskur-n-yng-yn-lg-cn-th-m-bkr-b'i-phyir / bsgyur-b-dng-m- sa RTERAJ.81 23.1. 1 me 44.95.62.35 04.4.48.5.. 115 - - -04.1 Pramapaviniscaya (P) f.262a pR.64 paM.25 etena - "astyanubhavavizeSo'rthakRto yata iyaM pratItirna sArUpyAditi cet' iti paramatamAzaya yaduktam - "atha kimidAnIM sato rUpaM na nirdizyate ? idamasyeti nirdeSTuM na zakyata iti cet, anirUpitena nAmAyamAtmanA bhAvAn vyavasthApayati idamasyedaM neti suvyavasthitA bhAvAH" [pramANavinizcayaH pR0 269 A] iti, tat pratyuktam / 1-2. dravyAlaGkAraTippaNe idaM vartate / 3. bRhaddharmottareNa- Ti0 / / 2010_05
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaM pariziSTam -skyong -b'i - bye - brk- gng-ls-rtogs-b- don - bys - bys - p'i - nyms- gyi / don-dng-'dr-br-sy- di -m-yin-no-zhe-n / d-ni-yod-b'i-rng-bzhin-ji-ltr-mi-ston / di-n- 'di'i -zhes-bstn-br-nus- -yin-no-zhi-n / 'di'i-bdg-nyid-nges-br-rtogs-p-med-thg-'di- ni-'di'i-yin-kyi-'di' gzhg- b-yin -no / 1.56 2.6, 5 khetteyyaau: -zhes-dngos-po-shm-br-'jog-br- lhn -cig - dmiks - b - nges-b'i-phyir / rngo-dng-de-blo-gzhn-m-yin / dmigs - b - mngod - sm- m - yin-n / don-msshong-rb-nu-'grub-mi-'gyur / th-ci-yod / sahopalambhaniyamAdabhedo nIlataddhiyoH / apratyakSopalambhasya nArthadRSTiH prasidhyati || [ pramANavinizcayaH pR0 262B-264A] Pramanaviniscaya (P) f. 261a Pramapaviniscaya (P)f,264a 2010_05 r-'phyr-b-yin- pR.68 paM.16. taduktam- " tataH kalpitabhedanibandhana: sahazabdaprayoga iti ko virodhaH " [pramANavinizcayaTIkA pR0 186 A] iti / -ni-legs-pr-rnm-pr- des-n-brtgs- - dd - b'i - rgyu - mtshn - cn - snyn-cig-b'i-sgr-zur-b'i-phyir-'gb- PramanaviniscayatIka (P) f. 186a tw. 22 2.22. d6- "di Huuneh cfvid:- aanueen TIHYcdHIc4# Cq, Htr"?r | jJAnopalambho'pi jJeyopalambhAtmaka eveti, anyathA tvanivartanam / " [pramANavinizcayaTIkA pR0 185 B] rttte'i / dmigs - b'i - bdg- nyid - cn - nyid -yin - kyi -gzhn - d-ni-m- dmigs-b'i- des-n-'di-ni-nges-b'i-don-du- -b-yin-te / shes-by-dmigs - b -ni - shes - p - -m-yin-' / shes-p-dmigs - p - yng - shes - by - 241 -yin-no-zhes- m-gzhn-du-gr-b-nyid-bzlog-b-(m- )yin -no / Pramapaviniscayatika (P)f,185b pR. 71 paM. 8 etena yaduktam " etaduktaM bhavati na bhinnayorniyataH sahopalambho'nyonyasambandhamantareNa / sa ca tAdAtmyanimittakastAvat svayamanabhipretaH / tadutpattAvapi vahnidhUmayoriva sahopalambhavyabhicAraH / viSayaviSayibhAvalakSaNastu sAkArapakSe nirAkRta eva / nirAkArapakSe'pyuktam" [pramANavinizcayaTIkA pR0 186] iti, tat prativyUDham /
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 paJcamaM pariziSTam brd-zhn-du-brjod-p-chen-ni / bn-tshun-'brel-l-bod-br-n-b-dd-b-dg-lhun- cg-dgos-p-nges-p-m-yin-l / de-yng-re-zhig-2-bdg-nyid-kyi-mtshn-cn-du-ni-rng-nyid- R*'dod-de / ji-ls-byung-b-gng-zhe-nng-du-b-dg-bzhin-du-lhn-cig-dmigs-pr-**jig / b-dng-lus-cn-rgy-mtshn-nyid-kyng-rnm-p-dng-bcs-b'i-phyogs-b* *b-gn-nu / rnm* s- min-br*phyogs-n-mng*bd-br-med-m-'b'-zhig-nyms-su-byung-b-n-khyd-pr-dng-ldn-pr- bstn-br-nus-so / Pramapaviniscayatika (P) f. 186a pR. 71 paM.15 tathA ca- "yad yena niyatasahopalambhaM tat tato na vyatiricyate, yathaikasmAccandramaso dvitIyaH, niyatasahopalambhazca jJAnena saha grAhyAkAro nIlAdiH" [pramANavinizcayaTIkA pR0 189 B] ityabhidhAya uktaM"bhedaH sahopalambhAniyamena vyAptaH pratibandhAbhAvAt, tasya viruddhaH sahopalambhaniyamaH, tena vyApakaviruddhana bhedo nirAkriyate" [pramANavinizcayaTIkA pR0 189 B-190 A] / tato yadi jJAnArthayorabhedo na syAt ARHAPu'iams= R'i |, gng-zg-gng-dng-lhn-cg-dmigs-b-des-b-23:ni-ms--dd-p-m-yin- / dper-n-b-gcig-m-gnyis-b-bzhin-n / n-ts-b-sogs-b'i-gzung-b'i-rnm-p-mng-shes-b- dng-lhn-cig-dmigs-b*s-p-chen-n / s-dd-b-n-lhn-cig-dmigs-b*b-des-bs-sgrub-p- chen-baai / 'brel-b-med-bzhi*phyir-ro / de-dng-'g'-b-n*stn-cg-rbgs-p-z-b-yin-te / des-n-kh-br-byed-p-'g'-b-lt-bum-bz'd-b-bzg-p-yin-no / Pramapaviniscayat Ika (p) f. 1896-190a q.c?q. "arthopayoge'pi punaH smArtaM zabdAnuyojanam / / akSadhIryadyapekSeta so'rtho vyavahito bhavet // " (pramANavinizcayaH pR0 253 paM. 1] n-n-ni-br-sbyor-b-n'ng / gzhn-yng-n-drn-b-m / ns-de-dbng-bo'i-lo-shos-n / don-de-bod-br-'gyur-b-yin / Pramapaviniscaya (P) f. 253a pR. 84 paM.19 etena yaduktam - "taddhi arthasAmarthyana utpadyamAnaM tdruupmevaanukuryaat| na hyarthe zabdAH santi tadAtmAno vA yena tasmin pratibhAsamAne te'pi pratibhAseran" [pramANavinizcayaH pR0 252 B] iti, tat pratyuktam / gng-phyir-2:don-by-nus-p-mg-nyes-cn-de'i-rng-bzhin-kho-n'i-rjes-su-byed- b'i-r-r / gng*gs*de-bhng-b-n-de-yng-bhng-br-'gyur-b-n-mss-yod-p'm-der-bdg- nn*chen- Pramapaviniscaya (P) f. 2525 2010_05
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamaM pariziSTam 243 pR.85 paM.4 tena yaduktam - "zabdasya saMketakAlabhAvitatvaM smaraNaM ca vyApakam, vyApyaM zabdena viziSTatvagrahaNamarthasya / tadbhAvabhAvitvameva hi apekSA / sAkSAccAjanakatve tadbhAvabhAvitvasyAbhAvaH" [pramANavinizcayaTIkA pR0 57 A paM.4] / des-n-brtn-dum-n-goms-p-nyid-dng- / drn-p-ni-rgyud-br-byed-b-chen-s / don- T OP BREAt4... UP BOX / 19. sa.19.1 .1.1. 'g- tun-br-du-bys-b'i-don-'dzin-b-m-yin-no / ____Pramapaviniscayatika (P) f. 57a pR.85 paM.23 tato yaducyate - "apekSyamANatvaM sAkSAjanakatvena vyAptam, paramparayA'tItasyApi vyApAradarzanAt / tadbhAvabhAvitvameva hi apekSA / sAkSAccAjanakatve tadbhAvabhAvitvasyAbhAvaH'' [pramANavinizcayaTIkA pR0 61 B] iti, tad niHsAram / 'r-b-'os-b-med-b-ni-dngos-bu-skyed-bz-b-p*chen-de / gcig-ns-gcig-tu- brgyud-bs-'d-b-m-yng-byed-b-mthong-b'i-phyir-ro / gng-phyir-'o*bd*dzi-yod-n-yod-p- b-dzhshm-bz-b-br-by-b-dng-shub-br-byed-b'i-dngos-po-grub-bo / Pramapaviniscayatika (p) f. 616 pR.86 paM.6 evaM caitadapi pratyuktam - "vizeSaNaM vizeSyaM ca sambandhaM laukikI sthitim / gRhItvA saMkalayyaitat tathA pratyaiti nAnyathA' // [pramANavinizcayaH pR0 253 A, pramANavArtikam 12145] guru para ... 1841 va 1814 1 ma.3.2.1 mamamama / 3.1 THATAN Pramapaviniscaya (P) 8.253a "saMketasmaraNopAyaM dRSTasaMkalanAtmakam / pUrvAparaparAmarzazUnye taccAkSuSe katham // " [pramANavinizcayaH pR0 253 B, pramANavArtikam 1 / 174] brd-daan-b-li-nyts-cn-]| bsong-b-rgyud-bzhi-bdg-cn-{1 rgans RITERAL MARA... 112 / Pramapavinibcaya (P) f. 2536 2010_05
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 paJcamaM pariziSTam pR.88 paM.14 taduktam - "vicArakatvaM cendriyamanovijJAnayorabhedaprasaGgAt / abhede cAtItAnAgatavastuprabhedagrahaNA'grahaNohA-'nUhArthabhAvApekSAnapekSAdiprasaGgaH" [pramANavinizcayaH pR0253 B] dbyod-br-byed-b-nyid-yin-nn-yid-shes-b-dng-dbng-bon-shes*b-dg-th-dd- b-med-pr-thl-b'i-zur-rw*ldn-p-med-p-nyid-yin-n-ni-'ds-p-db*b-rng-bb-dng- 52.54 .ath.52.984505 .55ARW.5.64.4 b-m-ltos-b-dng-b-ltos-p-l-sogs-pr*tthl-br-'gyur-ro / Pramapaviniscaya (P) f. 253b pR.90 paM. 4 taduktam - "indriyakRtastu rUpagrahaNapratiniyamo'stu" [pramANavinizcayaTIkA pR0 66A] iti / des-n-gzugs-'dzin-pr-so-sor-rim-p-dbng-bos-bys-p-yin-yng-th-dd-b- med-br-'gyur-b- Pramapaviniscayatika (p) f. 66a pR.124 paM.24 "prameyarUpaM hi paricchinnaM vastu prApayat pramANamuktam / prameyaM ca viSayaH pramANasyeti viSayavattayA prAmANyaM vyAptam / tato yad viSayavad na bhavati na tat pramANaM yathA vyomotpalam, pratyakSAnumAnAbhyAmanyacca vijJAnaM na viSayavaditi vyApakAbhAvaH" [pramANavinizcayaTIkA pR0 13B] iti / 54. RA ONER'pusa 16 KETAK 35.1.49 mA . b / gns-bu-yng-tshd-m'o*yum-yin-b'i-phyir, tshd-m-m*yum-dng-ldn-ps-thub-p / des-n-gng- zuSpa 1815.4.2.1.85 WW hai| isa mAmale ma ma . RAV6 me we ya 18.11... .... b-n-thub-br-byed-p-bod-br / Pramapaviniscaya tIka (P) f. 13b pR.125 paM. 14 yad vinizcayaH - "anumAnaM dvidhA, svArthaM trirUpAlliGgato'rthadRk / atasmiMstadgrahAd bhrAntirapi sambandhataH pramA / parArthamanumAnaM tu svadRSTArthaprakAzanam / " [pramANavinizcayaH pR0 265 A, 2660, 285A] iti| pR.125 paM. 22 "tathA viSayabhedAd bhidyate pramANam / yato nimittavAn pramANabhedaH, nirnimitttve'tiprsnggaat| na cAnyad nimittamupapadyate / viSayabhedazcAzritaH pareNApi pramANAnAm / viSayApekSaM ca pramANamapramANaM ceti viSayApekSeNaiva tadbhedena bhavitavyam / tasmAd viSayabhedamAtranimittaH pramANabhedastabhedena vyAptaH / tena yat pratyakSAnumAnArthavyatiriktaviSayaM na bhavati na tat tAbhyAM bhinnaM pramANaM yathA te eva pratyakSAnumAne pratyakSAnumAnAntarAbhyAm, yathA vA bhrAntijJAnam / na bhavati ca pramANaM nAma pratyakSAnumAnavyatiriktaprameyamiti vyApakAbhAva evaM" [pramANavinizcayaTIkA pR0 13B-14B] iti / 2010_05 ..
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 245 paJcamaM pariziSTam rje-dbg-rnm-gnyis-dng-ldn-n / tshul-brgyun-rtgs-ms-don-mng-chen / Pramapaviniscaya (P) f. 265a {-mchen-s-der-bn-bur / ns-kyng-'bris-zur-tshd-m-nyid / / Pramapaviniscaya (P) f. 2650 gzhn-don-rjes*gu-dbb-b-ni / rng-gis-mthong-don-rb-gsl-byed / Pramapaviniscaya (P) f. 285a ji-bzhin-du-tshd-gzhi-dbyi-b-3-tshul-dbye-b-bs-yin-te / gng-phyir-tshd-zhn- dbye-b-ni-rgyu-mtshn-dng*ldn-b-chen-ni / byaa-kn- med-p-nyid-n-n-zng-thl-b-bzhur-b'i* phyir-ro / rgyu-mtshn-gzhn-mng-b-'br-b'i-phyir-b-rol-thug-kyng- tshd-m-rnms-n-yul-by-dbyi-b- m-brten-p-chen-no / b-w-s-ns-kyng-n-bzhth-tshn-m-w-n-b'i-zur / g-b-g-b- *ng*2:dbye-br-by-b-chen-n / 29-bur-tshd-gzhi-dbyi-b'i-zl-mtshn-n-lub*dbye-b-tsm- chen-bzhzur-don-dbye-bs-sgrub-b-chen / 3-3-bng-n-mngon-sum-dng-rjes-su-dbn-ls- th-dd-bn-gb-cn-m-(c)mn-b-rin*dzi-dg-g-gzhn-b'i-tshd-m-m-yin-te / dbyin-n-ngon- bym*dng-s*s-2bg-s*cn-mn-rgyus-d-lt-bu-dpg-p-gzhn-ls-m / dber-n-nm- b'i-shes-b-bzhin-n / n-b-m-yng-mngon-sum-dng-rjes-su-dpg-pr-by-b'i-don-bs-th-dd- p'i-gzhs-bu-mod-b-m-yin-no-zhes-by-b-ni-b - br-byed-p-mi-dmigs-p-nyid-do / Pramapaviniscaya tika (P) f.136-14a paM.185 paM. 11 atra kIrtirvinAzAhetatvasAdhanAyopanyasyati - "sApekSANAM hi bhAvAnAM nAvazyaMbhAvitekSyate / nirapekSo bhAvo vinAze / sApekSatve hi ghaTAdInAM keSAJcid nityA'pi syAt / yadyapi bahulaM vinAzakAraNAni santi, teSAmapi svapratyayAdhInasannidhitvAd nAvazyaM sannidhAnamiti kazcid na vinazyedapi sh@dyqdq: hedd:, shehu'iq=THPHadi" [2A]PTaldqqR: Hindu Vishvavidyalaya Nepal Rajya Sankrit series q0 296A] shu'i | paM. 185 paM. 17 "ayaM ca pramANArtho darzitaH- yo yadbhAvaM pratyanapekSaH sa tadbhAvaniyataH / yadi nirapekSo'pi bhAvaH kAladezA-[vasthA Tibetan] ntarApekSayA vinazyet tadA dezakAlAvasthAntarApekSatvAd nirapekSo na syaat| tatazca yadyekamapi kSaNaM tiSThet kAlAntarApekSayA nirapekSatvaM baadhyet| tasmAt kSaNamAtrAvasthAne'pi H2d-attaa RQId d5-Q-qe46&a @qHTttaa HIedra" [gkhgzhi'iqlch / q0 29oB-291A] P. 76. bshum-p-dng-bcs-b'i-s-rnms-ni / s-br-'gyur-b-med-pr-mng / dngos-po-'jig-b*3*bltos-b-med-p-chen-ni / bltos-p-dng-bcs-p-nyid-yin-n-4*bum-p-b- sogs-p-'g'-zhig-thug-br-yng-'gyur-ro / gm-2-'jig-p-by-mng-po-yod-kyng-de-dg-kyng-rng- z*rgyun-b-rn-thg-ns-de-b- yin-b'i-phyir / gdon*R*d-br-ni-b-b*yin-bs-'g'-zhig * 2010_05
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 paJcamaM pariziSTam 'jig-br-yng-'gyur-ro / haauM-rnms-ni-gdon-mi-nn-br-'brm-+ b - dng - zhigs - byed - p - srid - b'i -phyur - ro / Pramanaviniscaya P,76. tshd - b'i - don - ni - 'di - yin-ti / gng-zhig-gng-gi-ngo-bor-'gyur-b-l-bltos - p - med - p - de-ni-de'i - ngo-bor - nges -p-yin-no / gl-de-bltos-p-med-kyng-dus-dng-yul-dng-gns-thbs-gzhn- l-bltos-ns-'jig-b-yin-n / di-yul-dng-dus-dng- gns-thbs-gzhn - l - bltos - b'i - phyir-brtol- b - med - p - nyid - nyms - br -'gyur-ro / dim-n-gl-de -zd-cig- gns- kyng- dus- gzhn - l - bsnyom - ps - d - bltos-p-aid-b-nyid-gsl-br-'gyur-ro / dem- n - skd - cig - tsm - gns - n -yng - bltos - p - d ng - bcg - b - nyid - du - 'gyur - b'i - skyur - bstim - p - med - p - nyid -dng-'gl-b-te-br- dmigm-ps-mi-mthun- b'i - phyogs- ldog-p-yin-no / 2010_05 s-yin-te / m-tshng- (P)f,276a Pramapaviniscayatika pR.186 paM. 17 dharmottarastvAha " kiM tasya sato bhAvasya nivRttidharmA svabhAvaH svahetubhyo niSpanna AhosvidanivRttidharmA / yadi pUrvaH pakSaH, nivRttidharmatayA svayameva nivarteta / na ca vinAzahetusApekSanivRttika eva hetubhirjanita iti vaktuM yuktam / tathAhi-- yAvad vinAzahetusannidhikAlaH tAvat sthitidharmA bhAvaH, asthitidharmatve prAva nivRttiprasaGgAt / vinAzahetusannidhikAle ca sa eva kiyatkAlAvasthAyI svabhAvo yaH prathame kSaNe AsIt, tato naiva nivarteta kiyatkAlAvasthAyitvAt / tasmAnna vinAzahetusApekSanivRttikaH kazcid bhAvo hetubhirjanyate / athAnivRttidharmA tasya svabhAva:, tarhi vinAzahetubhirapi na nivartayituM zakyate" [pramANavinizcayaTIkA pR0 RZ? A-B] tte | (P) f.29ob-291a -rng-nyid- -br- - ci - dngos - po - yod - b - di - rng - gi - rgyu - dg - ls - ldog- b'i -chom-kyi-ngo-bor-skyes-sm / 'on - de - mi - ldog - chos - mu -yin / gl-de-phyogs-dng-po-ltr-n-ni / ldog-p'i - chos -nyid -kyis ldog- 'dzig - p'i - rgyu - l - ldog - b - dng-bcs-p'i-ldog-p-nyid-ni / dngos-po'i-rgyu-dg-gis bskyed -pr - yi - rigm - yo - zhis-bzod-br-rigs-b-yin-no / 'di-ltr-ci-srid-'jig-p'i-rgyu-nye-b - de - srid - du - ni - gns - b'i - chom-yin - de -mi-gns-b'i-chob-nyid-yin-n-ni-sng-m-nyid- du-ldog-pr-thl- b'i-phyir-ro / 'jig-b'i- rgyu - nye - b'i - rus - s- yng - dus-nyung- ds-cng-zd-gnb - b'i - rng - bzhin - gng - yin - b - zd - cig - m - d ng - bor - gns-p-de-nyid-yin-te / dis-n-bzlog-p-m-yin-te / de-ni-dus-cng-chd- cig - gns - b'i -phyir -ro / * diji-phyir-'jig-b'i-l - l - bstos- - b - ni - 'g' - yng - dngos - b'i - rgys bskyed-p-m-yin-no / ci-sti-de'i-ngo-bo-mi-ljon- -yin-n-ni-'jig-b'i-rgyus-kyng-bzlog- r-mi-nus-so / Pramapaviniscayatika (P) f.289a-b
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 pRSTham paGktiH 2 16 saTIkasya dravyAlaGkArasya zuddhipatrakam / azuddham zuddham traye'pyete trayo'pyete hassaM vA vA hassaM saMnto'kRtsana santo'kRtsna tiryak UrdhaM tiryak UrddhavaM viSTA viSThA pavamAna pavamAna avAn // 1 16 16 29 29 veti // rUpa rasa1 bhasmarUpeNa // veti // 9 bhasmarUpeNa rUpa-rasa 17 44 28 kAsman 45 naiva 1 9 * mUrta * asparza [ ] 50 10 kasmin naivaM *'mUrta *"asparza [pramANavArtikasvavRttau pR010] rUpa guNo'pi guNaH, pudgala gacchati, vegena rUpa guNA'pi . 58 59 60 21 26 21 . guNaH? puala gacchati vegena _ 2010_05
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 zuddhipatrakam mUrtasyA mavinAbhuva nibandham bhavati praNANa vizeSama 0grAhi // syAtpA mUrtasyA mavinAbhuvaH nibandhanam bhavati-- pramANa *vizeSama 77 80 29 85 4 98 . 99 26 'grAhi // prasaH // syotpA [pramANavinizcayaTIkA pR0196A] bhaNyate / vyatirekidR0 131A samprati smRtyaiva vyabhi nirvikalpa pacArAde bhavadbhirana anugatabuddheH sambandhinA sambandhinA sambandhinA [pramANavArtikasvavRttau pR025] zAbdaviSa pravRttinimittIkuryAt vyadhika bhavati, indriyairja 106 107 bhaNyate // samprati smRtyaiva ca vyabhi nivikalpa pacAgade bhavadbhigna anugatabuddhaH sambandhenA sambandhenA sambandhenA [ ] zabdaviSa pravRtti-nivRttI kuryAt vyaghika bhavati indriyarja daSi vyaktinebhirane [ ] 107 123 124 128 14 29 131. 21 dapi 133 14 vyaktibhirane [tattvArthazlokavArtike prA22, zlo0 39-41, pR0 418] dayAstApekSayA tadAkAzadeza 148 149 22 4 dayApekSayA tadAkAzapradeza 2010_05
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhipatrakam 249 yadAkAza 150 150 151 11 14 16-22 pratyayahetu yadAkAza pratyayahetu tadeva... kAza:- ayaM sarvo'pi sandarbhaH TippaNaiH saha 152 tame pRSThe dharmAdharmayoH kRtsne [pR0 152 paM0 3] ityasyAdhastAd graahyH| akAzo'pIti sakRde evAbhA anyatheti (kintu?) K.saMjJe mUlAdarze / bhaTTArcaTaH bhAvayorviro pararUpAsattvasarvasminneva 10 4 AkAzo'pIti sakRde evAbhA anyatheti (kintu) mUlAdarza bhaTTAcarTaH bhAvayArviro pararUpA-sattva sarvasminnaiva samuddhRto 159 159 182 182 184 196 204 208 215 9 2 samuddhRtaH 2010_05
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 sampAdanopayuktagranthasUciH granthanAma anekAntajayapatAkA Atmatattva0= abhidharmakozabhASyam AtmatattvavivekaH AvazyakaniyuktiH (niyuktisaMgrahAntargata) tattvArthazlo0- tattvArtharAjavArtikama tattvArthazlokavArtikam tattvArtha0% tattvArthasUtram tattvArthabhASyasahitaM tathA siddhasenasUriviracitavRtti sahitam / nATyazAstram nyAyakumudacandra bhA. 1,2 prakAzakasaMsthAdi gAyakavADa orieNTala sIrIja, baroDA, sana 1940, 1947 dvArikAdAsazAstrI, baudhabhAratI, vArANasI caukhambA saMskRta sIrIja, vArANasI harSapuSpAmRtajainagranthamAlA, lAkhAbAvala, vi.saM.2045, sana 1989 bhAratIya jJAnapITha, dillI, sana 1999 gAMdhInAthAraMgajainagranthamAlA, muMbaI, vi.saM. 1975, san 1918 zreSThi devacaMda lAlabhAI jainapustakoddhAraphaMDa, surata vi.saM. 1982 kAzI saMskRtagranthamAlA, caukhambA saMskRta saMsthAna, vArANasI, vi.saM.2037 mANikacandra di. jaina granthamAlA hirAbAga, giragAMva, muMbaI 4. vi.saM. 1995, 1998 Edited by paNDita dalasukhabhAI mAlavaNiyA Published by K. P. Jayaswal Research Institute, Patna, Bihar, 1955. Agamodayasamiti, surata AcAryamanorathanandivRttiyutam, Edited by svAmI dvArikAdAsa zAstrI, Published by bauddhabhAratI, vArANasI 1968 hindUvizvavidyAlaya nepAlarAjyasaMskRtagranthamAlA, vArANasI, sana 1959 Peking Edition, Published by Tibetan Tripitaka Research Institute, Japan, Volume 130, No. 5710 Peking Edition, Volume 136-137, No. 5727 nyAyabinduH dharmottaraviracitaTIkayA durvekamizraviracitena dharmottarapradIpena ca sahitaH / prajJApanAsUtram pramANavArtikam pramANavA0% pramANavArtikasvavRttiH pramANavinizcayaH pramANavinizcayaTIkA prazamaratiH prazastapAdabhASyam caukhambA, vArANasI _ 2010_05
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazastapAdabhASyaTIkA kiraNAvalI prazastapAdabhASyaTIkA nyAyakandalI prazastapAdabhASyaTIkA vyomavatI bhagavatIsUtram vaizeSikasUtram sambandhaparIkSA si0 bR0= siddhahemabRhavRttiH - 251 gAyakavADa orieNTala sIrIja, baroDA, sana 1971 gaMgAnAtha jhA granthamAlA, saMpUrNAnandasaMskRtavidyAlaya, vArANasI, sana 1970 caukhambA, vArANasI, sana 1924 Agamodayasamiti, surata gAyakavADa orieNTala sIrIja, baroDA Choni Edition, Congress Library, Washington, U.S.A. bherulAla kanaiyAlAla rilijIyasa TrasTa, bambaI, vi.saM. 2042 zrIhemacandrAcAryajainajJAnamandira, pATaNa, vi.saM. 2050, sana 1994 dharmakIrti' s hetubindu Teil I, edited by Prof. Ernst Steinkeliner [Ost. Ak. Phil-hist.] SB. 252/1 wien, 1966. bhaTArcaTaviracitA hetubinduTIkA, durvekamizraviracitena Alokena sahitA, Edited by paNDita sukhalAlajI saMghavI Gaekwad's Oriental Series, No. CXIII, Baroda, 1949. si0 = siddhahemazabdAnuzAsanam hetubinduH hetubinduTIkA 2010_05
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2010_05
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ Our Latest Publications (2000-2001) Some Topics in the Development of OIA, MIA, NIA - Dr. H. C. Bhayani (1998) 75.00 Anantanaha Jira Cariyam - Ed. Pt. Rupendrakumar Pagariya (1998) 400.00 Alankaradappana - Ed. Dr. H. C. Bhayani (1999) 50.00 Astaka Prakarana - Dr. K. K. Dixit (1999) 75.00 Siri Candappahasami Cariyam - Ed. Pt. Rupendrakumar Pagariya (1999) 250.00 Tattvartha Sutra - (Translated into English by Dr. K. K. Dixit) 300.00 Tarka-Tarangini - Vasant G. Parikh 270.00 Sanmati Tarka - Pandit Sukhlal Sanghavi, Pandit Bechardas Doshi 225.00 SAMBODHI The Journal of the L. D. Institute of Indology : (Back Vol. 1-21) Per Vol. 100.00 Current Vol. 23 (2000), 24 (2001) 150.00 Our Forthcoming Publications SI. H. E. Eu zuen wilt galet Sastravarta samuccaya Saptapadaarthi For Private Personal use only