Book Title: Nyayavatara
Author(s): Saumyangratnavijay, Yashratnavijay
Publisher: Jingun Aradhak Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005549/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI siddhasenadivAkarasUriviracitA od letarile saptabhaMgI - naya. laltek bhyAdvAdamaya jUinAgamo -: preraka :A. vi. guNaratnasUri ma. sA. A. vi. razmiratnasUri ma. sA. For Personal & Private Use Only www.janelayang Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AkhapRSThapIcaya nadI AdimAM utaravA jema pagathiyA bAMdhelo kinAro khuba ja sahAyaka thAya che, tema pramANa, naya, saptabhaMgI vigere aneka rahasyapUrNa viSayo rUpI pagathiyAthI baMdhAyelo A nyAyAvatAra graMtha syAdvAdamaya jinAgamonA hArda sudhI pahocavA ati AvazyakarUpe puravAra thAya che. prastutagraMthanI vizeSatAo : * pramANAdi aneka viSayonuM suvizadazailImAM rocaka varNana. dareka nayonI suspaSTa vyAkhyAo. * ekAMtamAnyatAonI (jJAnAdvaita, nirvikalpavAda Adi mAnyatAonI) sacoTa samIkSA. 0 AdivAkyasArthatA, vAcca-vAcakabhAva, bhUtavyatirikta AtmAnuM nibaMdha astitva vigere vividha viSayonuM tarkagarbhita nirUpaNa. AvI adabhUta vizeSatAothI sabhara pUjya siddhasenadivAkarasUrijIno graMtha acUka paThanIya che... For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ || tassa bhuvaNekkaguruNo Namo aNegaMtavAyassa / / || tapAgacchAcAryazrIprema-bhuvanabhAnu-jayaghoSa-jitendra-guNaratna-razmiratnasUribhyo nmH|| zrIsiddhasenadivAkarasUriviracitaH zrIdevabhadrasUrikRtaTippaNasaMvalitazrIsiddharSigaNivihitavRttivibhUSitaH nyAyAvatAraH 'nyAyarazmi' AkhyayA gurjaravivRttyA samalaGkRto navasaMpAditanyAyAvatArahAribhadrI-vArtikAdyanekapariziSTasamanvitaH * prera* dIkSAdAnezvarI, bhavodakSitAraka, pUjyagurudevazrI gurasUrIzvara ma611deg1... pravacanaprabhAvaka, SaDradarzananiSNAta, pUjya gurudevazrI bhirabasUrIzvara ma6122deg01... * saMzodhacha . zAsanaprabhAvaka prA. vi. ratnasuMdarasUrIzvarajInA ziSya vidvadvarya munirAjazrI bhavyasuMdaravijayajI ma.sA. * praza jinaguNa ArAdhaka TrasTa For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ graMthakAra graMtha vRttikAra TippaNakAra viSaya zAstrasaMloka nyAyarazmi vivecanapreraka saMzodhaka vivecaka nimitta pariziSTa tArkikaziromaNi zrI siddhasenadivAkarasUrIzvarajI mahArAjA nyAyAvatAra upamitibhavaprapaMcAkAra zrI siddharSigaNijI zrI devabhadrasUrIzvarajI mahArAjA pramANa, naya, saptabhaMgI vigerenuM rahasyapUrNa nirUpaNa... sAthe-sAthe Itara darzanakAronI sacoTa samIkSA... pramANa-nayasaMbaMdhI judA judA aneka graMthonA zAstrapAThone rajU karatuM navanirmita TippaNa... graMthanA padArthone vizada zailImAM varNavatuM gujarAtI vivecana dIkSAdAnezvarI, bhavodadhitA2ka, A.de. zrI guNaratnasUri mahArAjA, tathA pravacanaprabhAvaka, Asanna upakArI, A.de. zrI razmiratnasUri mahArAjA vidvarya munirAjazrI bhavyasuMdaravijayajI mahArAjA muni zrI saumyAMgaratnavijayajI, muni zrI yazaratnavijayajI nyAyavizArada, vardhamAnataponidhi, A. de. zrI bhuvanabhAnusUri mahArAjAnuM janmazatAbdi varSa nyAyAvatAra upara pU. haribhadrasUri dvArA racita avasUrirUpa vRtti, tathA pU. zAMticaMdrasUriSkRta vArtika Adi... vIra saM. 2537, vi.saM. 2067, I.san 2011 prakAzana varSa AvRtti prathama, nakala - 750, mUlya - 200,00 prakAzaka jinaguNa ArAdhaka TrasTa TAipa seTiMga arihaMta grAphiksa, amadAvAda. +91-9998890335 prInTiMga-DijhAinIMga - navaraMga prInTarsa, amadAvAda. 9428500401 prastuta graMthanuM prakAzana jJAnanidhimAMthI thayela hovAthI gRhasthoe mUlya ApIne ja mAlikI karavI. prAptisthAna (1) jinaguNa ArAdhaka TrasTa C/o zrI sIntheTIksa, 1/5 rAjadA cAla, junA hanumAna krosalena, 2 jo mALa, rUma naM.-11, muMbaI-1 phona - 9820451073 |(3) mahendrabhAI eca. zAha 202/e, grInahIlsa epA., svAmInArAyaNa maMdIra pAse, (5) zrI zaMkhezvara sukhadhAma tIrtha N.H. naM. 14, po.posAliyA, tA.zivagaMja, ji.sirohI(rAja.) mo.9352394888 aDAjana, sUrata-395009 phona-(rahe.) 02712780750 (mo.) 9601113344 (2) bhaMvarabhAI bIjApuravALA C/o bhairava korporezana, esa-55, vaibhavalakSmI komplekSa, ghIkAMTA roDa, amadAvAda-01, phona-9427711733 (4) zAha bAbulAla saremalajI siddhAcala, senTa ensa skula sAme, hIrA jaina sosAyaTI, sAbaramatI, amadAvAda-05. phona - 9426585904 For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdara samarpaNana suvizuddha syAdvAdamArgaprarUpaka che caramatIrthAdhipati zramaNa bhagavAna mahAvIra... trailokyabIja parameSThibIja, sajjJAnabIja jinarAjabIjam / yannAma coktaM vidadhAti siddhi, sa gautamo yacchatu vAJchita me // siddhAntamahodadhi saccAritracUDAmaNi karmasAhityaniSNAta sahasAdhika zramaNasamudAyagurumaiyA AcAryavijaya 0 premasUrIzvarajI mahArAjA nyAyavizArada vardhamAnataponidhi apratimajJAna-darzana-cAritraprayANa saMgha ekatAzilpI AcAryavijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjA 0 AgamahAImarmajJa siddhAntadivAkara gItArthamarpatya - suvizAlagacchAdhipati AcAryavijaya - jayadhoSasUrIzvarajI mahArAjA For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevADadezoddhAraka 400 aTTamatA bhISmatapasvI zAsanaprabhAvaka pUjya AcAryavijaya jitendrasUrIzvarajI mahArAjA 0 0 trizatAdhika zramaNa-zramaNIonA saMyamazilpI 291 dIkSAdAnezvarI yuvajAgRtipreraka saMyamasaukhyatimakhta AcAryavijaya guNaratnasUrIzvarajI mahArAjA pravacanaprabhAvaka SaDdarzatatiSNAta bhavodadhitAraka, pUjyagurudevazrI AcAryavijaya razmiratnasUrIzvarajI mahArAjA deg ha 0 nirjaraeNkalakSI vidvandvarya munirAjazrI bhavyasuMdaravijyajI mahArAjA A badhA upakArIonA hasta kamaLamAM prastuta graMtha puSpanuM sAdara samarpaNa karatAM dhanyatAnI lAgaNI anubhavuM chuM... he guruvaryo! mane sAmarthya Apo ke bIjA aneka suvihitayogomAM huM prasannatApUrvaka prayatnazIla banuM... 7 da. For Papnel & Private Use Only vivecaka Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pIIe-rae me fit ... rAjasthAnanA sirohI jillAmAM dilhI kaMDalA nezanala hAIve para navanirmita A ati adabhUta tIrthadhAmanA mUlanAyaka zrI zaMkhezvara pArzvanAtha paramAtmA atyaMta manamohaka che. sAdhanA mATe sUrimaMtra dhyAnamaMdira zobhI rahyuM che. zrI zatruMjaya girirAjanI racanA paNa adUbhUta che. upAzraya bhojanazALA dharmazALA Adi suMdara vyavasthA che. zrI zaMkhezvarasukhadhAma tIrtha, mu. po. posAliyA. ji. sirohI (rAja.) aho suratama zrI zaMkhezvarasukhadhAmatIrthanA preraka-mArgadarzaka pUjya dIkSAdAnezvarI A.bha. zrI guNaratnasUrIzvarajI tathA pravacanaprabhAvaka A.bha. zrI razmiratnasUrIzvarajI ma.sA.nI maMgala preraNAthI, zrI zaMkhezvarasukhadhAmatIrthanirmAtA saMghavI sukhIbena bAbulAlajI acalAjI (takhatagaDha vALA) rilIjiyasa TrasTe, jJAnanidhimAMthI A pustakaprakAzanano lAbha lIdhela che. temanI zrutabhaktinI khuba-khuba anumodanA-AbhAra... da. jinaguNa ArAdhaka TrasTa vnuv vttv vy. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakalamAnasasaMzayahAriNI, bhvbhvorjitpaapnivaarinnii| sakalasadguNasantatidhAriNI, haratu me duritAni sarasvatI Jain Education HELPleanala Phvate use only www.janeta Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A prakAzakIya hadathormi.. tArkikaziromaNi zrIsiddhasenadivAkarasUri viracita ane upamitibhavaprapaMcAkAra zrIsiddharSigaNita TIkA vibhUSita "nyAyAvatAra' nAmano graMtha, zrI saMghanA karakamaLamAM mUkatA AnaMda anubhavAya che. amArA taraphathI prathamavAra jainanyAyano graMtha prakAzita thaI rahyo che... zAstrabodhamAM sahAyaka banatA graMthone prakAzita karavAnuM sadbhAgya prApta thAya, to kone AnaMda na thAya ? pa.pU. dIkSAdAnezvarI Avi. guNaratnasUrIzvarajI mahArAjAnA pravara ziSya pravacanaprabhAvaka A vi. razmiratnasUrIzvarajI ma.sA.nA ziSyo dvArA "nyAyarami' nAmanI (vivecanarUpa) gujarAtI TIkA ane bIjA aneka viSayo sahita A graMtha navapallavita karAyo. tathA, graMthasaMbaMdhI judA judA aneka zAstrapAThonI saMkalanA karI, "zAstrasaMloka' nAmanuM nUtana TIppaNa nirmita karAyuM... teozrInI Rtabhakti atyaMta anumodanIya che. graMthanA gahanatama bhAvone saraLa bhASAmAM zabdadeha Apavo e khUba ja kaparuM kAma che... bhaviSyamAM paNa teozrI, aneka graMthonA vivecana-saMpAdana karavA dvArA, jinavacanarUpa pradIpane vadhu ne vadhu prajvalita rAkhe, evI zAsanadevatAne prArthanA... prastuta graMthamAM, navanirmita zAstrasaMlokarUpa TIppaNamAM, munizrIne zAstrapAThonI saMkalanA mATe, paM. mahendrasiMhajI dvArA saMpAdita SaDradarzanasamuccayAdi graMtho ghaNA sahAyaka thayA che, te badala teozrIno khUba-khUba AbhAra. zrI zaMkhezvara sukhadhAma tIrthadhAmanA TrasTe jJAnanidhino vyaya karI A saMpUrNa prakAzanano lAbha lIdho che tenI bhUri bhUri anumodanA... arihaMta grAphiksavALA zrI surezabhAI zAha ane temanA sAthI saMjayabhAI gurjara dvArA khUba ja utsAhapUrvaka TAipaseTIMga Adi kArya-karAyuM che.... tathA navaraMgaprinTarsavALA apUrvabhAIe prITiMgaDIjhAinIMganuM kArya khUba ja suMdaratAthI karyuM. teozrIno sahakAra cirasmaraNIya che. A rIte, zAsanaprabhAvaka dIkSAdAnezvarI pU. A.vi. guNaratnasUrIzvarajI ane pU.A vi. razmiratnasUrIzvarajI mahArAjAnA zubhAzIrvAdathI, bIjA aneka graMthonA prakAzanano lAbha amane maLato rahe evI vinaMti sAthe ame viramIe chIe. A graMthano talasparzI abhyAsa karI - tarkaparikarmita buddhinA svAmI banavA dvArA suvihita jIvo jinAgamonA aneka rahasyo prApta kare ane paraMparAe sva-parano upakAra karanAra bane evI prArthanA sAthe... li. jinaguNa ArAdhaka TrasTanA TrasTIgaNo. For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiJcidvaktavyam | ayi vidvAMsaH ! vidAkurvantu bhavantaH ! iha jagati bhavanistArakaM jayati jainaM zAsanam / asmin zAsane vItarAgAH devAH, paJcamahAvratadhArakAH jinAjJApAlakAH sadguravaH, sarvajJapraNItazca dharmo jayatitarAm / asya jinazAsanasya yena kenA'pyArAdhanaM kRtaH sa tIrNa eva bhavAmbhodheH, nAtra sNshylesho'pi| dvAvAlambanau cAsmin zAsane prakRSTatAM bhjete| ekaM jinabimbamanyacca jinAgamam / caityeSu jinabimbAni sthApyante'ntaHkaraNamadhye ca jinAgamam / yathA cakSurvikalaH sarvatra skhalanAM prApnoti tathA prajJAvikalo jinAgamamadhye sahasrazo vinipAtaM labhate / uktaM ca - "yasya nAsti svayaM cakSuH pradIpastasya kiM kariSyati, yasya nAsti svayaM prajJA zAstraM kiM tasya kariSyati ?" prajJAyAH tIkSNatApAdane ca darzanazAstrasyaikAdhikAraH sarvavidita eva / / ___ nyAya-vaizeSika-mImAMsA-vedAnta-cArvAka-bauddha-sAMkhyAdidarzanazAstrANAmadhyayanAnantaraM na tathA tRSA zAmyati yathA syAdvAdAmRtanisyandasindhUpamajainadarzanAdhyayanena prazAmyati / yataH jainadarzanasya tarkAH amoghAH buddhigamyAH krkshtaaklngkrhitvimlcndropmaaH| jainadarzanasya ca syAdvAdaH nayavAdaH pramANavAdazcAkutobhayAnvitaH prabuddhajanamanazcamatkArakArI ca / / ___ jainadarzanazAstranirmAtRSu ca sUrisiddhasenadivAkarA ajJAnatamobhidivAkarAyamAnA eva vastutaH snti| teSAmayam nyAyAvatAragranthaH srvjnvismyprdH| asya ca zrIsiddharSigaNikRtavivRttirapi manoharA eva / / atra kecid vadanti-bAlAnAM sukhabodhAyaiSa etAdRzAzca granthA bhavanti / tadayuktam yato 'bAla' ityasya kA vyAkhyA kriyate ? yadi tarkasaMgrahanyAyabodhinIkAroktA vyAkhyA-"adhItavyAkaraNa-kAvya-koSaH anadhItanyAyazAstraH" AdrIyate, sA vyAkhyA na jainadarzanasammatA, yato'nadhigatasamyaktvo'caramAvarttaniSaNNaH prakANDapaMDito'pi bAla eva, yataH pUjyaharibhadrAcAryairacaramAvartakAlo bAlyakAla evoktaH / caramAvarttakAlastu yauvanakAlatvena proktaH / / For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ataH yuvAnAmupakArAyaivaitAdRzAH granthAH bhavanti, na bAlopakArAya / yogazatakamadhye sUripurandaraiH spaSTamevoktaM yaduta yogasya prathamAdhikArI apunarbaMdhaka eva, tadarvAg namaskAramantro'pi na dIyate tadA syAdvAdAmRtasya kA vArtA ! ___ ato'trAdhikArI - caramAvarttapraviSTo dharmayauvanasaMprAptaH apunarbandhaka - samyagdRSTi - dezavirata - sarvaviratAnyatamo'dhItavyAkaraNakAvyakoSadarzanazAstro'nadhItajainanyAyazAstraH - etadevAsya granthasyAdhikAriNo nirduSTaM sarvadoSavivarjitaM guNaniSpannaM pariSkRtaM samIcInalakSaNaM me aabhaati| vidvAMsaH primaarjyntu| ___ sUripremabhuvanabhAnujanmazatAbdhivarSe macchiSyamunisaumyAMgaratna - yazaratnavijayayormanasi eko manorathaH samutpAdi yaduta jainanyAyavAGmayasya sAdhu-sAdhvIbhagavanto'dhyayanaM kurvantviti / ye ke'pi saMskRtabhASA''lasAH teSAmapyasmin durUhagranthe'skhalitA gatiH syAditi kRtvA sva-paropakArAya dRDhAzayaH smutpnnH| suSTu likhitaM yAkinImahattarAsunibhiH paJcAzayAnAM nirUpaNaM kurvadbhiH - "icchaa-prvRtti-vighnjy-siddhi-prsiddhiH"| AdAvicchA jAyate pazcAt pravRttiH, vighnajayAdayastu dRDhAzayANAM pUrvakRtapuNyasahacaritAnAM devagurukRpAlabdhAnAM syAdeva / tasmAt gurjarabhASAyAM nyAyAvatArasya razmitulyA "nyAyarazmi" nAmnI TIkA tailikhitaa| zAsanaprabhAvaka - AcAryazrIratnasuMdarasUriziSyamunibhavyasuMdaravijayaiH sUkSmekSikayA'syAH pramArjanaM kRtvA harSa vitenire || syAdvAdabhASA - nyAyAvatArANAM gurjaraTIkeva anekAntajayapatAkAyA ArabdhA TIkA'pi atizIghratayA pUrNatAM labhet / racanAprAptanirjarayA "kRtsnakarmakSayAd mokSa" iti mokSasthAnaM prApnuyAditi aashiirvaadH|| AcAryaguNaratnasUriH AcAryarazmiratnasUriH umarA - sUrata mAgasaravadI 4 zukravAra For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che. AzIrvacanam jagahiteSI paramAtmA mahAvIradeve vaizAkha zukla ekAdazInA e dhanya divasa.... dhanya ghaDI... dhanya paLe... jinazAsana nAmanuM jahAja bhavasamudrathI taravA vahetuM mUkyuM... The great ship named "Jinshasan". A jahAja eTale anekAMtamaya syAdvAdamaya paramAtmAnuM darzana ! A jahAjamAM ArUDha thaI gayA bAda bhavyAtmAo ekAMtavAdanA krUra magaramacchothI surakSita banI jAya jema sarpathI Daselo mANasa maravA paDe ane ko'ka paropakArI gArUDika e jhera utArI nirviSa banAve, tema ekAMtavAdanA sarpanA se viSathI vyApta thayelA jIvo mATe syAdvAdadarzana gAruDika maMtra che - emAM phaTu phaT ane phUTu phUTuM thI ekAMtavAdanuM jhera utarI jAya che ane AtmA nirviSa banI paramapadano bhoktA bane che... syAdvAda e amRta che, saMjIvanI auSadha che..... paramakArUNika zrI siddhasenadivAkarasUrijI mahArAjAe e syAdvAdAmRtane nyAyAvatAra graMthamAM bharI jagatanA cogAnamAM mUkyuM chepUjya siddharSigaNi jevA svanAmadhanya mahApuruSe enA para vRtti racI che... pUjya haribhadrasUri ma.sA.e enA para avacUri lakhI. pUjya zAMtisUri ma.sA. e enA para vArtika banAvyuM... jema rAtrinI asara jIva ane jaDa, amIra-garIba, vidvAna-mUrkha dareka para thAya che, ema duHSamAkAlanI asarathI koI bAkAta rahyuM nathI - e duHSamAkAlanA prabhAve dharatInA jema rasakasa ghaTe, ema jIvonI zaktio-kSayopazamano paNa hrAsa thAya che... nyAyAvatAra jevA mahAna graMtho saMskRtamAM hovAthI eka "hAu" vidyArthIvargamAM jovA maLe ke "AmAM ApaNuM kAma nahIM.. ApaNA gajA bahAranI vastu che.." A bhaya dUra karavA ane A mahAnuM graMthanA uttama padArthono sahu AsvAda laI zake che te mATe mArA ziSyo - muni saumyAMgaratnavijayajI ane muni yazaratnavijayajIe gujarAtI bhAvAnuvAda - 1 karavAnuM bhagIratha kArya mAthe lIdhuM. enAthI apAra 2 / For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che' uM ! prasannatA anubhavI.... dAdA premasUrijIe karmasAhityano uddhAra karAvyo - eka bhAvanA hatI ke dravyAnuyogamAM AvatAM jainanyAyanA padArtho vyApaka bane te mATe kAma thavuM joIe. e bhAvanAne mUrta thatI joI AnaMda thayo.. pUjyapAda siddhAMtamahodadhi karmasAhityaniSNAta A.bha. zrI premasUrIzvarajI ma.sA., vardhamAnataponidhi yuvAzibira AdyapraNetA A.bha. zrI bhuvanabhAnusUrIzvarajI ma.sA. tathA mevADadezoddhAraka pUjyapAda A.bha. zrI jitendrasUrIzvarajI ma.sA.nA divyAzIrvAda, pUjyapAda siddhAMtadivAkara suvizAlagacchAdhipati A.bha.zrI jayaghoSasUrIzvarajI ma. sA., pUjyapAda 291 dIkSAdAnezvarI prakRSTa puNyanA svAmI gurudevazrI guNaratnasUrIzvarajI ma.sA.nI paramakRpA ane preraNAnA baLe A kArya pUrNa thayuM che ane bhaviSyamAM AvA bhagIratha kAryo A ja baLe thaze evI zraddhA che. | duruha anekAMtajayapatAkAnuM kArya paNa zarU karyuM che. sahunI sahabhAvanA ane gurukRpAthI e kArya pUrNa nirvighnapaNe pUrNa thaze... sUripremabhuvanabhAnu janmazatAbdi varSanuM sarasa majAnuM nimitta hatuM. AkhA samudAyamAM aneka mahAtmAoe A suMdara nimittane pAmI aneka prAcIna-arvAcIna graMthonuM kAma karyuM. sahunI anumodanA.. A janmazatAbdi nimitte A sAnuvAda nyAyAvatAra graMtharatna jijJAsuonA hAthamAM AvI rahyo che... eno anahada AnaMda che. dravyAnuyoganA jaina dArzanika graMtho vadhu ne vadhu pAme... sahu muktimArge jinAjJAsApekSa jIvana jIvI akSayasukhanA svAmI bane - tevI abhilASA.. pUjya dIkSAdAnezvarI gurUdevazrI guNaratnasUrIzvarajInA caraNaraja vijayarazmiratnasUri aSADha suda 11, soma. tA. 11-7-11, giradharanagara, a ne amadAvAda, For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che. / / namo'stu tasmai tava zAsanAya / / 3iii 5 prAstAvikam - 4 'tameva sarca niyaMvara naM nihiM pavepha'. A ukti jinazAsanamAM prasiddha che.. "jinezvaroe je kahyuM che, te ja niHzaMkapaNe sAcu che.." e eno artha ane evI zraddhA dharAvanArane ja samyakta manAyuM che. prazna e thAya, ke jinezvaroe kahyuM te ja sAcuM, evuM zA mATe ? uttara :- bahu sIdhI vAta che.. jinezvara vItarAga che, sarvajJa che.. mATe temanI vAta khoTI hoya ja nahIM.. prazna:- paNa ubhA raho.. jinezvara vItarAga che, sarvajJa che; bIjA nathI, enI sAbitI zuM?... ane ahIM prazna ubho rahe che... jema ApaNane kuLaparaMparAthI jainadharma maLyo, eTale ApaNe arihaMtane sarvajJa mAnIe chIe, tema dareka dharmamAM janma pAmelA potAnA ISTadevane sarvajJa ja mAne che.. to pachI sAcuM zuM? kadAca e duHkhanI vAta che ke AvA sIdhA sAdA jaNAtA praznano javAba ApavA paNa ghaNAMkharAM jaino samartha nathI !!.. dharmaparIkSAmAM mahopAdhyAya yazovijayajI ma.sA. coMkAvanArI *vAta kare che. je potAne kuLaparaMparAthI jaina dharma maLyo hovAthI tene svIkAre, Acare.. paNa te ja kharekhara sAco che ke nahIM tenI parIkSA karavAnI taiyArI na hoya, to te samakitI nathI; paNa Abhigrahaka mithyAtvI che. bhale te arihaMtane ja pUjato hoya.." ApaNane khaLabhaLAvI de.. ApaNAmAMnA ghaNAMkharAMne mithyAtvInI kathAmAM mUkI de tevuM A vidhAna che. tAtparya e ja che ke zuddha samyaktanI prApti mATe, mAtra jaina dharmano svIkAra ( paryApta nathI, paNa zA mATe te sarvazreSTha che, te jANIne tenA uparanI daDha zraddhA che , 1 anivArya che. ane te badhA dharmono tulanAtmaka abhyAsa vinA prAyaH thatI nathI. tene * "yastu nAmnA jaino'pi svakulAcAreNaivAgamaparIkSAM bAdhate tasyAbhigrahikatvameva, samyagdRzo'parIkSitapakSapAtitvAyogAta / " - dharmaparIkSA TI. pra. 27 / For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mATe ja siddhasena divAkarasUrijIe paNa, jaina zAsananI anya dharmo sAthe ja UG sarakhAmaNI na karanArA, vAstavika rIte jinazAsanane jANatAM ja nathI, evuM vidhAna che CL karyuM che.... DokTara che, eTaluM jANIne je zraddhA thAya ane anekavAra davA levAthI sAruM thayAno anubhava thayA pachI je zraddhA thAya, e bemAM keTalo taphAvata hoya ? evo ja taphAvata, jaina dharma upara sAmAnyathI zraddhA hoya ane badhA dharmonA tulanAtmaka abhyAsa karyA pachI jaina zAsananI satyavAditAnI khAtarI pachI je zraddhA thAya te bemAM hoya che. e anubhavasiddha hakIkta che. jaina zAsana saMpUrNapaNe tArkika che. mATe ja haribhadrasUrijI ma.sA. lakhe che.. na to mane prabhu vira para pakSapAta che ane na to kapila vigere upara dveSa che. jenuM vacana tarkazuddha che, te ja huM svIkAruM chuM." madhyasthabuddhithI abhyAsa karanAra jaina siddhAMto para phidA thayA vinA na rahe. A abhyAsa mATe ja pUrvAcAryoe aneka dArzanika grantharatnonI racanA karI che. siddhasena divAkarasUrijI kRta sanmatitarka, vAdidevasUrijI kRta syAdvAdaratnAkara, haribhadrasUrijI kRta anekAMtajayapatAkA, zAstravArtAsamuccaya... vigere vizALa graMtho, AvA abhyAsa mATe paryApta sAmagrI pUrI pADe che... je badhA prAcIna nyAyanA graMtho rUpe prasiddha che. nyAyAvatAra', pramANamAM nAno, chatAM eka viziSTa graMtha che. AnA graMthakAra che siddhasena divAkarasUrijI.. je jinazAsanamAM prasiddha che. kalikAlasarvajJa hemacandrasUrijI ma.e "-siddhasena vaya" lakhIne kaviomAM temanI zreSThatA jAhera karI che. sanmati tarka jevI dArzanika graMthonI ziramora gaNAtI kRti, e temanI ja bheTa che... ane TIkAkAra che siddharSi gaNi.... je upamitibhavaprapaMcA kathA nAmanA vairAgya rasabharapUra rUpaka graMthanA kartA rUpe prasiddha che.. Avo rUpaka graMtha, jinazAsanamAM ja nahIM, paNa saMskRta sAhityamAM bejoDa che. ke - * "varavara [pUEIT samayaparasamayamuvIvAra | varaVIRUAsa sAruM niyasuddha na yApati ||" . sanmati. 1. rU/no. 164TI 4 "THSto je vIre, na Sa: pinAgi | - yunivanuM yaraca taraca phArya pariprada: ||" . no tasvanirNayaH patno. 1rUrI S (c) 2000 For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvA graMthakAra - TIkAkAranuM sarjana viziSTa ja hoya... graMthakAre ahIM bIjA badhA viSayone bAju para mukIne, satyAsatyanA nirNayanA AdhArabhUta pramANanA lakSaNa, saMkhyA, phaLa ane viSaya upara carcA karI che. anya darzanakAronI mAnyatAnuM sacoTa tarkothI khaMDana karIne jinazAsananI CS sarvoparitA siddha karI batAvI che.. Ano vistRta bodha to graMthanA abhyAsathI ja thaze.. chatAM keTalIka vAto, je kadAca mAtra A ja graMthamAM jovA maLe che, bIje jovA nathI maLatI athavA vistAra nathI maLato, tevI vAtono ullekha karavAnI lAlaca rokI zakato nathI... 0 parArtha pratyakSa ane parArtha anumAnanuM nirUpaNa... (pR. 146) 0 nayo sAta ja kema ? tenI vicAraNA.. (pR. 248) 0naya/durnayanuM spaSTa - vistRta - sahetuka vibhAgIkaraNa... (pR. 274) A bAbate bhinna graMthomAM bhinna bhinna vyAkhyA jovA maLe che. prastuta graMthanuM vibhAgIkaraNa spaSTa ane tarkazuddha jaNAI Ave che.. 0 vastunA eka ja dharmanA pratipAdaka laukika vacano kema durnaya nathI ane vastunA eka ja dharmanA pratipAdaka kutIrthika vacano kema durnaya che ? enI samajaNa... (pR. 302). 0 prasiddha saptabhaMgInA vAkya "cAsti rava nIva:' mAM racAt ane gva padono spaSTa artha.. (pR. 305) 0 durnayavAdIonuM dareka vacana - ghaDAne ghaDo kahenAruM vacana paNa mithyA kema ? (pR. 306). AvI to aneka rasaprada vAtono vistAra je graMthamAM hoya, evA graMthano saMpUrNa abhyAsa atyAvazyaka gaNAya ane nizcitapaNe samyagdarzananI vizuddhinuM kAraNa bane.. nyAyano graMtha. eTale bhASA kliSTa hoya ja. vaLI aneka padArthonA bodha vinA tenA praznottaro samajavA muzkela paDe, e svAbhAvika che. vaLI AvA graMthanA adhyApako paNa atidurlabha che.. eTale, prAthamika abhyAsuone saraLatA thAya, nirvighna graMthasamApti thAya, padArthano saMpUrNa - asaMdigdha bodha O, thAya, e AzayathI muniyugala - pU.mu zrI saumyAMgaratnavijayajI ma.sA. 10 For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Cii - ane pU.mu.zrI yazaratnavijayajI masA.e teno saraLa bhASAmAM anuvAda karyo che. temano puruSArtha kevo bhagIratha che ? te to graMthano abhyAsa karanAra ja samajI ke zakaze. temanI A zrutabhakti atyaMta anumodanIya che. vaLI, vAcakone tulanAtmaka abhyAsa thAya ane sahAyatA rahe e mATe suMdara TippaNa ane A ja graMtha paranI hAribhadrIya laghuTIkAnuM saMpAdana paNa temaNe karyuM che, te dhanyavAdane yogya che. baMne munivaro atyaMta yuvAna che, laghuvaya-laghuparyAyamAM temaNe viziSTa siddhi hAMsala karI che. temanI A zakti, jinazAsanane bhaviSyamAM paNa viziSTa lAbhadAyaka thAya, evI zubhAbhilASA. mu. bhavyasuMdaravijaya.. hiM. vaizAkha suda 8, 2017 malADa (vesTa), muMbaI.. 11 For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthakAra-TIkAkAra paricaya AcArya zrI siddhasena divAkarasUrijI mahAna dArzanika siddhasena divAkara, zvetAMbara ane digaMbara jaina saMghomAM mAnya AcArya tarIke svIkArAyA che... yAkinI mahattarAsunu AcAryapravara haribhadrasUrijIe emane paMcavastakamAM (gA.1048) duSamakALarAtrimAM divAkara samAna gaNAvyA che. digaMbara AcArya jinasene "pravAdI hAthIonA samUha mATe siMhasamAna siddhasenano jaya ho" ema Adi purANa 1/39-42 mAM emano jayajayakAra karyo che. kalikAla sarvajJa hemacandrasUrijIe ayogavicchedakAtrizikAmAM 'siddhasenastutayo madArtho.." kahIne divAkarajInI mahattA ane potAnI laghutA jaNAvI che. ane siddhahemavyAkaraNanA udAharaNamAM anusiddhasena vaya' kahIne emanA kavitvane zreSTha ghoSita karyuM che. A sivAya paNa akalaMka, vAdirAjasUri, vAdidevasUri, prabhAcaMdrAcArya jevA zvetAMbaradigaMbara graMthakAroe teonA guNagAna gAyA che. jIvana-kavana divAkarajInA jIvana vize pAMceka prAcIna prabaMdhakAroe ane vartamAnayuganA aneka vidvAnoe ghaNuM badhuM lakhyuM che... emanA samayanirNaya mATe ghaNo UhApoha thayo che. paNa e badhAnI carcA karyA vinA ahIM mukhyatve zrI prakAza pAMDeyanA siddhasenadivAkara vyaktitva evaM kRtitva'nA AdhAre TuMkuM jIvana caritra vagere joIe.. graMthakAra ujjayinI nagarImAM kAtyayana gotrIya brAhmaNadaMpati devarSi-devazrInA putra hatA. emanI bahenanuM nAma siddhazrI hatuM. siddhasenane potAnI prakAMDa vidvattAno garva hato. AryasuhastinA ziSya vRddhivAdinI khyAti sAMbhaLI, siddhasena emanI joDe carcA karavA nIkaLyo. zodhatA zodhatA teo vihAramAM maLyA. vRddhavAdisUrie rAjasabhAmAM carcA karavA sUcana karyuM, paNa siddhasenanA AgrahathI tyAM ja govALiyAone madhyastha banAvI carcA zarU karI. 12 For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhasene sarvajJakhaMDana karyuM. vRddhavAdisUrie govALone pUchyuM - A kahe che ke jinezvara bhagavAna nathI. govALe kahe - e juThTho che. amArA gAmamAM jinAlayamAM bhagavAna birAjamAna che. pachI vRddhavAdisUrie karNapriya cindraNI chaMdamAM - "navi mAriyai navi coriyai paradAraha gamaNu nivArayai / thovAthovaM dAiyai saggi TukuTuku jAiyai / / " AvI sAdI bhASAmAM suMdara upadeza Apyo. te sAMbhaLI govALoe vRddhavAdinI tarapheNamAM cukAdo Apyo. siddhasena vRddhavAdinuM ziSyatva svIkArI muni kumudacaMdra banyA. muni adhyayana karI zAstrapAragAmI banyA. AcAryapada pradAna karatI vakhate emanuM nAma siddhasenasUri rakhAyuM. sarvajJaputra tarIke paNa teo prasiddhi pAmyA. A. siddhasenasUri ujjainInA rAjamArga uparathI jaI rahyA hatA. bhakto 'sarvajJaputranI jaya ho' evo jayaghoSa karatA hatA. vikramAditya rAjAnI savArI sAmethI AvI. rAjAe manathI namaskAra karyA. AcAryazrIe enA javAbamAM ucca svare 'dharmalAbha' kahyo. rAjA prabhAvita thayo. cittoDa tarapha vihAramAM auSadhiothI banelA sthaMbhane, virodhi auSadhiothI kANuM pADI aMdarathI graMtha kADhyo. emAMthI sarSapamaMtra ane suvarNasiddhimaMtra vAcyo tyAM zAsanadevIe graMtha laI lIdho. kurmara nagaramAM sUrijI pahoMcyA. tyAMno rAjA devapAla Avyo. duzmanothI gherAyo chuM. ApanuM zaraNuM che evI vAta karI. AcAryazrIe sarSapavidyAthI sainya ane suvarNasiddhithI suvarNa banAvI ApatAM eno vijaya thayo. devapAle kahyuM amAsa aMdhArAmAM tame divAkara banIne AvyA. Ama 'divAkara' sUrijInuM upanAma banyuM. devapAlanA AgrahathI AcArya pAlakhImAM besIne rAjasabhAmAM javA lAgyA. guru A. vRddhavAdisUrine A jANI duHkha thayuM. teo AvyA, ziSyanI pAlakhI upADavA lAgyA. vRddhAvasthAne lIdhe barobara UcakI na zakyA. divAkarajIe kahyuM "nyaH i vAdhati tava ?" khabho duHkhe che ? guru - 'na tathA vAdhate yathA vAdhati vAdhate' khabhA karatAM vAdhati prayoga vadhu khUMce *che. siddhasena coMkyA. gurune jotA ja nIce utarI pagamAM paDyA. bhUla samajAI. prAyazcitta karyuM. *vAdh dhAtu Atmanepada hovAthI 'vAdhati' prayoga vyAkaraNa virUddha thAya che. 13 For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' saMskRtanA prakAMDa paMDita zrI siddhasenadivAkarajIne ardhamAgadhI bhASAmAM te racAyelA AgamonuM saMskRtIkaraNa karavAno vicAra Avyo. navakAramaMtranuM rUpAMtara 'namoDaeiddhAtharyopAdhyAyasarvasAghukhya ' karI gurUne batAvyuM. AgamonI bhASA badalavAno vicAra karavA badala emane pArAcika prAyazcitta apAyuM. 12 varSa gupta veze rahevAnuM hatuM. e daramiyAna zAsanaprabhAvanAnuM viziSTa kArya kare to 12 varSanI avadhi pahelAM paNa saMghamAM pAchA AvI zakAya. sAtamA varSe mahAkAlanA maMdiranA prasiddha zivaliMga sAme kalyANamaMdira stotra racatAM pArzvanAtha paramAtmAnI pratimAM pragaTa thaI. siddhasenajInuM saMghamAM punarAgamana thayuM. bharUcano rAjA dhanaMjaya paNa AcAryazrIno paramabhakta banyo. dakSiNApathanA pratiSThAnapura (paiThaNa)mAM aNasaNa karI A. siddhasenadivAkarajI svarge gayA. AvA mahAna AcAryane potAnA gaNavA koInuM mana lalacAya to emAM Azcarya nathI. 5. jugalakizora mukhtAra jevA koI koI digaMbara vidvAne siddhasenajIne digaMbara, to e.ena. upAdhyae yApanIya hovAnI vAta karI che. paraMtu zvetAMbara sAhityanA prabhAvaka caritra, prabaMdhaciMtAmaNi, caturvizatiprabaMdha, kathAvalI vageremAM divAkarajInuM vistArathI jIvanacaritra maLe che. digaMbara sAhityanA koI graMthomAM maLatuM nathI. koI prAcIna digaMbarAcArya paNa teone digaMbara kahyA nathI. eTale siddhasenajI zvetAMbara paraMparAnA AcArya che te nirvivAda che. pU. divAkarajInI batrIsImAM bha. mahAvIranA lagnanI AvatI vAta digaMbaronI mAnyatAthI virUddha* che. A. siddhasenadivAkarajInA cAra graMtho upalabdha thAya che (1) sammati tarka - A darzana prabhAvaka graMthane digaMbaro paNa mAne che. AnA abhyAsa mATe doSita gocarInuM sevana karavuM paDe to paNa tema karIne paNa abhyAsa karavAnuM zAstramAM sUcana che. (2) dvAnniza trizikA - batrIsa batrIsImAMthI 21 atyAre maLe che. khUba ja gaMbhIra ane mahattvapUrNa padArtho temAM gUMthAyelA che. (3) nyAyAvatAra - AnI bAvIsamI batrIsI tarIke gaNanA karAya che. satIzacandra "jo siddhasenasUrijI digaMbara hota, to digaMbaranI mAnyatAthI virodhI ullekha kema --- 7 kare ? eTale teozrInI digaMbara hovAnI vAta phalga jaNAya che. 14 For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyAbhUSaNa, harmana jekobI, pI.ela.vaidya, e.ena. upAdhye Adi nyAyAvatAra siddhasena divAkarajInI nahIM paNa paravarti siddhasenAcAryanI racanA hovAnuM mAne che. zrI prakAza pAMDeya vagere siddharSi gaNine nyAyAvatAranA kartA mAne che. paM. sukhalAla, paM. becaradAsa, paM.dalasukhabhAI mAlavaNiyA, DaoN. hIrAlAla jaina, paM. nAthUrAma premI, pI.ena.dave, DaoN. sAgaramala jaina vagere nyAyAvatAra siddhasena divAkarajInI kRti hovAnuM ja svIkAre che. - (4) kalyANamaMdira - prabaMdho pramANe A stotra 2canA vakhate pArzvanAtha bhagavAnanI pratimA pragaTa thayelI. keTalAka vidvAno AnI racanA paNa anyakartRka hovAnuM mAne che. A stotranI keTalIka vigato digaMbara mAnyatAnusArI che. eTale e digaMbara vAdi kumudacaMdranI racanA hovAnuM keTalAka vidvAnonuM mAnavuM che. divAkarajInA samaya viSe ghaNI carcAo thaI che eno TuMka sAra A pramANe che. paM. sukhalAlajI (bhAratIya vidyA bhA.-3 'siddhasenadivAkaranA samayano prazna') zrI prakAza pAMDeya (siddhasenadivAkara vyaktitva evaM kRtitva pR. 18), paM. dalasukha mAlavaNiyA (nyAyAvatAravArtikavRtti prastAvanA pR. 141), hIrAlAla kApaDiyA (anekAntajayapatAkA pR. 98), pI. ena. dave (siddhasenadivAkara pIeca.DI. nibaMdha) A badhA vidvAnonA mate pAMcamI zatAbdI. DaoN. ku. zAlauTa hrAujenA mate (vikramasmRti graMtha pR 414) vikramanI trIjI-cothI sadI. paM. kalyANavijayagaNInA mate (vIra nirvANa saMvata ane jaina kAlagaNanA) DaoN. vidyAbhUSaNanA mate (vikramasmRti graMtha pR. 414) vikramanI prathama sadI paM. jugalakizora mukhtAranA mate (purAtana jaina vAkya sUcI pR. 149) vikramanI pAMcamI sadIno pAzcAtyakALa. zrI siddharSi gaNi siddharSino janma gujarAtanA zrImAla naga2mAM (vartamAnamAM rAjasthAnanA bhInamAla nagaramAM) thayo hato. zrImAla nagaranA rAjA varmalAtanA maMtrI suprabhadevanA putra zubhazaMkaranA putra tarIke siddha zrImaMta parivAramAM lADakoDamAM ucharyA. siddhanI mAtAnuM nAma lakSmI ane patnInuM nAma dhanyA hatuM. suprasiddha kavi mAgha temanA pitarAI bhAI 15 For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ < thatA hatA. siddha kumitronA saMge jugAranI late caDyo. rAtanA moDo moDo Ave e kAraNe enI patnI dhanyAne ujAgara karavA paDatA. jyAre A vAtanI khabara mAtAne paDI tyAre eNIe dikarAne sabaka zikhavADavAnuM nakkI karyuM. vahune kahyuM tuM UMghI jA. Aje huM jAgatI rahIza ane dikaro Avaze tyAre huM ja ene yogya karIza. moDI rAtre siddha Avyo. bAraNuM kholo eNe bUma mArI. mAtA lakSmIe kahyuM "ATalI moDI rAtre A gharanA bAraNA khulaze nahIM. paNa, atyAre kyAM jAuM ?' siddha karagaryo. mAtAe makkama svare kahyuM, atyAre jyAM kamADa khullA hoya tyAM jA. A gharanA daravAjA to nahIM ja khule. A pachI siddha upAzraye pahoMcyo. vividha ArAdhanAmAM rata munionA zAMtaprazAMta caherAnA darzana thatAM ene paNa muni banavAnA bhAva thayA. savAre enA pitA levA AvyA tyAre eNe kahyuM ke, "mAre dIkSA levI che." chevaTe eno Agraha dekhI parivAre rajA ApI. siddha muni siddharSi banyA. zrI siddhaSinI guruparaMparA siddharSie upamitibhavaprapaMcAkathAnA aMte prazasti ApI che ane prabhAvaka cAritramAM emanI guruparaMparAnuM varNana che enAthI eTaluM nizcita thAya che ke nivRttigaccha (kula)nA sUrAcAryanI paraMparAmAM siddharSi thayA che. Ama chatAM siddharSinA guru koNa e bAbate bhinna mato vidvAnonAM pravarte che. itihAsavidda paM. kalyANavijayajI gaNI prabhAvaka cAritranI prastAvanA (prabaMdha paryAlocana) mAM lakhe che ke, "A. siddharSinA guru gargaSi nivRttikulIna sUrAcAryanA ziSya hatA." tripuTI mahArAja jene paraMparAno itihAsa bhA.-1, pR.593 mAM lakhe che ke, "AcArya siddharSi teo durgasvAminA ziSya hatA." mohanalAla dalIcaMda desAI paNa durgasvAmine guru tarIke jaNAve che (jaina sAhityano saMkSipta ItihAsa pR. 248) motIlAla gI. kApaDiyA temanA pustaka "siddharSi" pR. 283-4 mAM lakhe che ke - "eka savAla e upasthita thAya che ke zrI siddharSinA guru koNa ? A saMbaMdhamAM 12 (upamitinI) prazastimAMthI aneka vikalpo nikaLe che... eno nirNaya 16 For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (thaI zake tema nathI." upamitibhavaprapaMca kathAnI prazasti ane prabhAvaka caritranI vigato joyA pachI vidvAno eka nirNaya upara AvI zakyA nathI. paraMtu upadezamALAnI heyopAdeya TIkAnI prazastithI nirNaya AvI zake che. heyopAdeyAnI prazastimAM "kusvAmiziSyasarSivarALoH sirSe siddharSinA guru durgasvAmI che. siddharSi e vakhatanA vartamAna AcArya hoya evuM jaNAya che. zrI siddharSikRta graMtho zrI siddharSigaNIe upamitibhavaprapaMcakathA (racanA-vi.saM. 962), candrakevalI caritra' (racanA vi.saM. 973), upadezamALA para heyopAdeya TIkA ane nyAyAvatAravRttinI racanA karI che. A uparAMta dvAdazAniyacakra'nI vRtti ane "siddhayogamAlA" nI vRtti paNa siddharSinI racanAo che. paraMtu te siddharSi kayA ? teno nirNaya thayo nathI. (jaina paraMparAno itihAsa bhAga-1, pR 164) ema tripuTI mahArAja lakhe che. jyAre mohanalAla da. desAInA mate A siddharSi bhinna che. prabhAvaka caritra mujaba heyopAdeyanI TIkAnI racanA joIne emanA mitra munie kahyuM ke, muni ! tamArA jevA vicakSaNa vidvAnoe to maulika ane alaukika sarjana karavuM joIe. koI graMthanA zabdArtha karavA evuM kAma to bIjA paNa vidvAno karI zakaze. tyAra pachI siddharSie upamitibhavaprapaMcakathA jevI eka adbhuta kRtinuM sarjana karyuM. vizvabharanA vidvAnoe A graMthanA guNa gAyA che. mAtra saMskRta bhASA ja nahIM, vizvanI koI paNa bhASAmAM Ano joDo jaDe tema nathI. bauddhadarzanano vizeSa abhyAsa karavA gurunI IcchA na hovA chatAM siddharSi mahAbodha nagaramAM bauddha pAThazALAmAM bhaNavA javA vicAryuM. gurune ciMtA hatI ke siddharSi bauddhonA prabhAvamAM AvI bauddha bhikSu na banI jAya. eTale jo bauddha mata svIkAravAno vicAra thAya to rajoharaNa pAcho ApavA Avaje. siddharSi gurune kabUlAta ApI gayA. AvA tIvra meghAvI vidvAnane potAno banAvavA bauddhoe koI kasara na rAkhI. siddharSi prabhAvita thaI gayA paNa, vacana-pAlana mATe rajoharaNa ApavA guru pAse javAnI vAta karI. 1. AnI prazasti "vasva6" (gupta. saM. 598) mite varSe zrI siddharivuM mahat | kavizrAvaritrAddhi varite saMratuM vyadhAta || mujaba prAcIna prAkRta zrI caMdrakevalI caritra uparathI siddharSigaNie saMskRtamAM racanA karI che. (jaina zA. no itihAsa 5. 185-186) For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bauddhoe tyAM jatA pahelAM tyAM gamI jAya to ekavAra maLI javAnI kabUlAta karAvIne ja javA dIdhA. Ama guru pharI badhuM samajAvI sthira kare paNa kabUlAta mujaba mahAbodhamAM jAya eTale tyAM asthira karI nAMkhe. Ama ghaNI vakhata thayuM tyAre gurujI lalitavistarAnI prata pATa upara mukI jinAlaye gayA. siddharSi gurunI rAha jotA beThA hatA. lalitavistarAnI prata laI vAMcavA lAgyA. AcArya haribhadrasUrijInI caityavaMdana sUtro uparanI A anUThI vyAkhyA vAMcatA vAMcatA siddharSi bhAvavibhora thaI gayA. zakrastavanA eka eka vizeSaNanI vizadacarcA vAMcatA arihaMta paramAtmA pratye hRdaya bhaktibhAvathI namI paDyuM. siddharSi sthira thaI gayA. siddharSine lAgyuM ke, kharekhara A. haribhadrasUrie mArA mATe ja A graMthanI racanA karI nA hoya ! kharekhara teo mArA dharmabodhakara che ane bhaviSyamAM thanArI mArI cittanI caMcaLatA jANIne mArA mATe ja emaNe 'lalita vistarA'nI racanA karI lAge che. upamitinI prazastimAM siddharSie A vAta A rIte raju karI che "AvArya mitro me dharmavodharo guruH || 16 || anAgataM parijJAya caityavaMdanasaMzrayA / madarthaiva kRtA yena vRttirlalitavistarA / / 17 / / " siddharSinI cittacaMcaLatA ane sthiratAnI ghaTanA - AcArya municandrasUrie lalita vistarA uparanI paMjikAmAM A zabdomAM rajU karI che - "yAM buddhvA kilasiddhasAdhurakhilavyAkhyAtRcUDAmaNiH / sambuddhaH sugatapraNItasamayAbhyAsAjvalaccetanaH / / " Ama AcArya siddharSi vikramanA dazamA zatakanA jhaLahaLatA nakSatra banI prakAza pAtharI gayA. Aje paNa teo emanA graMtho dvArA akSaradehe anekanuM kalyANa kare che. upamiti graMtha racanAno samaya graMthakAre saM. 962 nA jeTha suda 5 ne gurUvAra punarvasu nakSatramAM batAvyo che. A saMvata vikrama saMvata che ema vidvAno mAne che. te pramANe IsvIsana 906nI me mahinAnI pahelI tArIkha Ave che. (juo zrI siddharSi pR 223 navI AvRtti). 'nyAyAvatAra' jaina pramANa-mImAMsAnI vizada carcA karato Akara graMtha che. atyAra sudhImAM A graMthanA ATalA prakAzano jovAmAM AvyA che. 18 For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) satIzacaMdra vidyAbhUSaNa saMpAdita (aMgrejI anuvAda sAthe) I.sa. 1915 (2) pI.ela. vaidya dvArA saMpAdita I.sa. 1928 (3) zrI siddharSigaNikRta TIkA sAthe pATaNathI prakAzita vi.saM. 1917 (4) paM. sukhalAlajI saMpAdita saM. 1983 (5) paramazruta prabhAvaka maMDala agAsathI prakAzita saM. 2033 (6) nyAyAvatAravArtikavRtti - siMghI graMthamALA saM. 2005 (7) jaina dharma prasAraka sabhA 1909 nyAyAvatAra upara racAyelA vyAkhyAsAhityanI ATalI vigata upalabdha thAya che. (1) nyAyAvatAra haribhadrasUrikRta TIkA (bRhaTippanikAmAM naM. 365 mAM ullekha ane prabaMdhakoza haribhadrasUriprabaMdhamAM ullekha.) (2) siddharSigaNikRta siddhavyAkhyAnikA (3) devabhadrasUriSkRta TippaNa graMthAgra 2953 (jinaratnakoza pR. 222) (4) rAjazekhasUrikRta vRtti TippaNa (5) zAMtisUrikRta nyAyAvatAravArtikavRtti. (6) A. jinezvarasUrikRta pramAlakSma athavA pramANalakSaNa TIkA graMthAgra 405 (7) ajJAtakRta jainavArtika ke pramANavArtika graMthAgra - 55 zloka saTIka nyAyAvatAra ane muni zrI saumyAMgaratnavijaya ane yazaratnavijayajI kRta vivecananuM adhyayana jaina nyAyane samajavA upayogI banaze. abhyAsIo eno abhyAsa karI jainadarzananA marmane samaje e ja maMgaLa kAmanA. 6. AcArya vijaya municandrasUri ma.sA. 19 For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ || naya' saLusAsaI || / / zrIprema-muvanamAnu-nayaghoSa-hitendra-muLaratna-razmiratnasUrisadgurubhyo namaH || vivecakIya vaktavyam prakAzitaM jinAnAM yai-rmataM sarvanayAzritam / citte pariNataM cedaM yeSAM tebhyo namo namaH || 1 suvizuddha mArgaprarUpaka, caramatIrthapati prabhuvIranuM zAsana jayavaMtu varte che... te jinazAsana aneka jIvone tAranAra che, hitakAraka che. tene pAmIne pAmara jIvo paNa 52ma bane che, tenA ekeka yogonuM pAlana karIne anaMtA AtmAo mokSe gayA che. te jinazAsananuM ati mahattvanuM aMga che syAdvAda-anekAMtavAda ! ekAMta mAnyatAnA kAraNe, manamAM UbhA thatAM aneka kolAhalone zamAvanAra zreSTha maMtra syAdvAda che. jema paramezvarano Azraya levAthI sarva klezono aMta Ave, tema vAdomAM paramezvara syAdvAda-anekAMtavAdano Azraya levAthI badhA vigrahono aMta Ave. pUjya mallavAdI sUrijIe dvAdazAranayacakramAM kahyuM che ke - "syAdvAda vAdano paramezvara che, tenI sAthe kadI paNa virodha thAya nahIM, kAraNa ke te to sarva lokano nAtha che." pUjya siddhasenadivAka2sUri mahArAja to syAdvAdazailI para natamastaka thaI jAya che, teozrInuM kahevuM che ke, syAdvAda vinA to jagatano aMzamAtra paNa vyavahAra saMgata thAya nahIM. A syAdvAdamaya jinazAsana meLavIne to, mahAna tArkika puruSo paNa, potAnI 1 "joge joge jiNasAsaNaMmi dukkhakkhayA paujaMte / ekkikkaMmi anaMtA vaTTaMtA kevalI jAyA / / " oghaniryukti. 278 / 2. "vAdaparamezvarasaMzrayazcaivam / na ca nastena saha virodhaH, tasya lokanAthatvAt " - ara 1/ pR. 8rU | "aneAntavAvo di vAvanAyaH" - ar6/pR. 411 | 3. "jeNa viNA logassavi vavahAro savvahA na nivvaDai / tassa bhuvaNekkagurUNo Namo aNegaMtavAyassa / / " - sanmati. kA. 3/166 20 For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhanyatA abhivyakta kare che. pUjya haribhadrasUri ma.no udgAra che ke - "jo amane A syAdvAdamaya jinazAsana na maLyuM hota, to anAtha evA amArUM zuM thAta ?!" ekAMtamAnyatA te mithyAtvanuM mULa che, ene lIdhe ja khoTA-khoTA aneka saMkalpavikalpo UbhA thAya che, paNa te badhAne dUra karavAnuM kAma syAdvAdaddaSTi kare che... syAdvAdanA dRSTikoNathI aneka samAdhAno sahaja upalabdha thAya che. eTale syAdvAdanA mahattvapUrNa padArthone samajavA ati-ati Avazyaka che.. syAdvAdanA AdhArabhUta be viSayo che - (1) pramANavAda, ane (2) nayavAda... pramANamImAMsA vigere graMthomAM pramANanuM nirUpaNa che ane nayarahasya vigere graMthomAM nayanuM nirUpaNa che, jyAre, nyAyAvatAra graMthamAM pramANa-naya baMnenuM suvizada nirUpaNa che.. 'nyAyavatAra' te tArkikaziromaNi zrI siddhasenadivAkarasUrijInI adbhUta kRti che... temAM 2helA aneka 2hasyapUrNa padArthone AvirbhUta karatI zrI siddharSigaNinI rocaka TIkA che. A graMthamAM, pramANa ane nayanuM tarkazuddha lakSaNa ane itaradarzanakAronI sacoTa samIkSA karAI che ane saptabhaMgInuM paNa suMdara svarUpa batAvyuM che. A badhuM samajavAthI Azayazuddhi thAya ja. prazna-paNa UbhA raho; pramANa-nayanA jJAnathI saMklezonuM zamana zI rIte thAya ? (tame to syAdvAdanA jJAnathI samAdhimaya jIvananI vAta karo cho, paNa te kevI rIte ?) uttara-juo; (1) pramANa eTale aneka aMzothI vastune grahaNa karanAra jJAna... moTA bhAganA saMklezo, sAmevALAno abhiprAya na samajavAthI thAya che... paNa vastunuM aneka aMzothI grahaNa thAya, to te judA judA aMzone grahaNa karanAra sAmevALAno abhiprAya paNa ApaNane samajAya ane eTale pachI matabheda thavAno paNa koI prazna rahe nahIM. A vAtane eka dRSTAMtathI samajIe ekavAra be mitro bhegA thayA. baMnenI sAme aDadho glAsa pANI hatuM. tene joIne baMne vivAde caDyA... eka kahe ke - A glAsa aDadho bharelo che ane bIjo kahe ke - A 1. "kattha amhArisA jIvA dUsamAdosadUsiyA / hA aNAhA kahaM huMtA, na huMto jai jiNAgamo / / " saMbodhaprakaraNa 21 For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (lAsa aDadho khAlI che. vAda-vivAdano aMta na Avyo. pachI eka syAdvAdI vyakti Avyo, teNe baMnene syAdvAdanuM amRta pIvaDAvyuM, baMnene eka-bIjAnI apekSAo pakaDavAnI paddhati zIkhavADI. pachI samajAvyuM ke, juo bhAI, glAsanA nIcenA bhAganI apekSAe glAsa aDadho bharelo kahevAya ane uparanA bhAganI apekSAe glAsa aDadho khAlI kahevAya. basa, A syAdvAdanI dRSTie samAdhAna meLavI, te baMne mitro DolI UThyA... vivAdanuM viramaNa thaI gayuM... AvA to ekAMtamAnyatAmUlaka aneka saMklezo UbhA thAya che. paNa syAdvAdazailI te badhAnuM samAdhAna karanAra che. (2) have naya eTale abhimata aMzane laIne pravartanAra vaktAno abhiprAya. jIvanamAM, nayanI zailI apanAvavAthI, vaktAno te te abhiprAya, vastunA kyA aMzane laIne kaI apekSAe pravarte che - tenuM jJAna thAya che. ane sAmevALAno abhiprAya (nayaAngal) jANavAthI virodhano paNa koI avakAza raheto nathI. naya te matAMtara-sahiSNutArUpa vallIne poSanArI meghavRSTi che, jagatanA samagra vicAra-vartanonAM pAyAnuM nirIkSaNa karAvanArI dipIkA che, tattvajJAnanA bhaMDArane ughADanArI suvarNakuMcI che.are nayano to sarvavyApaka tarIke ullekha karavAmAM Avyo che. vizeSAvazyakabhASyamAM to jaNAvyuM che ke, jainamatamAM koI paNa sUtra ke artha nayarahita nathI. eTale, pramANa-nayanA jJAnathI-tenI zalI jIvanamAM utAravAthI - jIvana samAdhimaya bane ja ane AtmA paNa madhyastha thAya ja. mahopAdhyAya yazovijayajI ma. to kahe che ke "jyAre pramANa ane nayathI vyApta jenAgamarUpI sUryano udaya thAya, tyAre ajJAnarUpa aMdhakAranuM aMzamAtra paNa astitva rahetuM nathI." 1. "vAdAMzca prativAdAMzca vadanto'nizcitAMstathA / tattvAntaM naiva gacchanti, tilapIlakavad gatau / / " jJAnasAra 5/4 2. "natthi naehiM vihuNaM, suttaM atyo ya jiNamae kiMci / Asajja u soyAraM, nae nayavisArao bUA ||2277 / / " - vizeSAvazyaka. 3. "syAddoSApagamastamAMsi jagati kSIyanta eva kSaNAdadhvAno vizadIbhavanti nibiDA nidrA dRzorgacchati / yasminnabhyudite pramANadivasaprArambhakalyANinI, prauDhatvaM nayagIrdadhAti sa ravirjanAgamo nandatAta ||" - adhyAtmasAra: 19/4 22 For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / paNa pramANa-nayarUpa syAdvAdanuM AtmasAtkaraNa, tenA saMbaMdhI graMthonuM parizIlana thayA vinA na thaI zake, eTale AvA badhA graMthonuM adhyayana jarUrI jaNAya che. bIjI vAta, pramANa-nayanI vicAraNAthI buddhi paNa sutIkSNa ane tarkaparikarmita bane che ane tenA dvArA jinAgamonA hArTa-rahasya sudhI pahoMcavAnI virATu zakti prAdurbhata thAya che. vaLI, itaradarzanakAronA matamAM pUrvAparavirodhAdi doSo ane jinavacanamAM nirdoSatA.. e badhuM jANavAthI, paramAtmAnA vacano para bahumAna thAya ane eTale sunirmala samyagdarzananI prApti thAya, zuddhinI uttarottara vRddhi thAya. tathA, pUrvapakSa-uttarapakSaracanA-padArtha kholavAnI paddhati-te te sthaLe UbhI thatI kumAnyatAno nirAsa-te viSayanI puSTi mATe mUkAto zAstrapATha-padArthano talasparzI bodha.. A badhI zailI, mAtra koI dArzanika tattva sAthe ja saMkaLAyelI nathI, paNa AgamAdinA tamAma padArthonI cAlanA, pratyavasthAnathAvat audaMparya-rahasya sudhI pahoMcavA, A zailI ati-ati upayogI che... (paNa te zailI, tevI zailIvALA graMthonA abhyAsathI ja rUDha thAya che.) eTale A badhA vicArothI, pramANa-nayanA graMthonuM adhyayana Avazyaka jaNAI Ave che. zaktisaMpanna-guruanujJAta vyaktie, avazya A vize prayAsa karavo joIe. vivecata aMge - A graMthanA padArtho samajavAmAM saraLa-sugama rahe, e mATe amArA gurudevazrIe amane A graMthanuM vivecana lakhavAnI preraNA karI... ane Aje amane amArA gurudevanI IcchA pUrI karyAno romAMca che... (1) A vivecanamAM, graMthano AdhAra ane gurudevano upakAra hovAthI, baMnenAM Adya zabda (nyAya+razmi)nuM saMyojana karI, ane (2) A vivecana nyAyAvatAragata padArtho vize prakAza pAtharavA razmisamuM (kiraNasamuM) bane, evI bhAvanAthI prastuta vivecananuM nAma "nyAyarazmi" rAkhyuM che. temAM, pUjya devabhadrasUrikRta TippaNagata moTA bhAganA padArtho paNa samAvI levAno prayAsa karyo che. vaLI, A graMthanA adhyayana vakhate, te te padArthanI sAthe saMbaMdha dharAvatA, bIjA - zAstromAM maLatA padArtha-carcA-lakSaNa AdinI paNa saMtulanA thAya ane For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bodha vizada bane, e AzayathI judA-judA aneka zAstrapAThonI saMkalanA karI che, jenuM nAma "zAstrasaMloka' ApyuM che.... adhyetAo, sAthe tenuM paNa yathAruci parizIlana kare evI bhalAmaNa pa.pU. vidvarya A.bha. zrI vijaya municandrasUri ma.e, graMthakAra ane vRttikArazrIno jIvanaparicaya lakhI ApI, prastutagraMthane vibhUSita karyo che. teozrInI niHsvArtha sahAyanI natamastaka vaMdanA... navasaMpAdana aMge pahelA aneka saMsthAomAMthI nyAyavatAra graMtha prakAzita thayo che. temAMthI ame, vairAgyavAridhi pU.A.vi. kulacaMdrasUri ma. dvArA punaHprakAzita nyAyAvatAranuM AlaMbana lIdhuM che. A prasaMge teozrIno upakAra ananya che. bhUtapUrva saMpAdita dareka pustakomAM, keTalIka mahattvanI azuddhio rahI gaI hatI, tenuM parimArjana karavA, nIce batAvela cAra hastaprato ati upayogI thaI che. (1) zrI hemacaMdrAcAryajJAna maMdira, pATaNa - DA. 173, grantha-6808 (2) zrI hemacaMdrAcAryajJAna maMdira, pATaNa - DA. 98, grantha-2448 (3) zrI hemacaMdrAcAryajJAna maMdira, pATaNa - DA. 102, grantha-2548 (4) zrI hemacaMdrAcAryajJAna maMdira, pATaNa - DA. 19, grantha-1970 A cAre hastaprato, vairAgyadezanAdala pU.A.vi. hemacaMdrasUri ma.nA sahayogathI prApta thayela che, teozrIno upakAra avismaraNIya che. te hastapratonA AdhAre maLela zuddhapAThone ja ahIM ame uddhata karIne rAkhela che. nyAyavatAra para, yAkinImahattarAsunu pUjya haribhadrasUri ma.e padArthothI bharapUra avacUri rUpa viziSTa vRtti racI che, je hajI sudhI prAyaH aprakAzita hatI. tenI hastalikhita prata, "AcArya zrI kailAsasAgarasUri jJAnamaMdira-kobA" saMsthAnA sahayogathI prApta thaI, tenuM prathamavAra saMpAdana thayuM. nyAyAvatAranA pariziSTa tarIke tene mudrita karavAmAM Avela che, adhyetAvarga teno paNa yathAyopazama abhyAsa kare. A nyAyAvatAraharibhadrIne AdhAre ja, pUjya siddharSigaNijIe nyAyAvatAra vize viziSTa anuprekSAo karI hoya, evuM vRttikArazrInI paMktio parathI anumAna thAya che - keTalIka paMktio to baMne vRttinI sarakhe-sarakhI maLatI Ave che. tathA, pUrvasaMpAdita pU. zAMticandrasUriviracita nyAyAvatAravArtika paNa prastutamAM / upayogI hovAthI, tenuM paNa pariziSTa tarIke saMpAdana karela che. 24 For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRtajJatA abhivyakti jJAnalAvaNyasaritA, suvizuddhasyAdvAdamArgaprarUpaka prabhu mahAvIrasvAmIjI tathA anaMtalablinidhAna, AjJAMkita aMtevAsI pUjya gautamasvAmIjI... jeozrInI kRpAthI ja paraMparAe amane zrutAzanI upalabdhi thaI. siddhAMtamahodadhi, karmasAhityaniSNAta pU.A.bha. zrI vijaya premasUrIzvarajI mahArAjA, nyAyavizArada, vardhamAnataponidhi pU.A.bha. zrIvijaya bhuvanabhAnusUrizvarajI mahArAjA, mevADadezoddhAraka, 400 aThamanA bhiSmatapasvI pU. A. bha. zrI vijaya jitendrasUrIzvarajI mahArAjA... A traNe mahApuruSonI adRSTa sahAya amane satata maLatI rahI che. suvizAla gacchAdhipati, siddhAMtadivAkara pU. A. bha. zrI vijaya jayaghoSasUrIzvarajI mahArAjA... jeozrInuM zubhasAmrAjya ane zaktisaMpanna banAvI aneka graMtharatnanAM sarjana-saMpAdanAdimAM prerita karI rahyuM che. dIkSAdAnezvarI, yuvakajAgRtipreraka pU.A.bha. zrI vijayaguNaratnasUrIzvarajI mahArAjA....jeozrInuM apratima vAtsalya amane pIThabaLarUpa banyuM che. jeozrInI kalpavRkSa samI nizrA kharekhara kAzIvidyApIThanuM vAstavika rUpa bhajavI rahI che. pravacanaprabhAvaka, SaDradarzananiSNAta pU.A.bha. zrI vijaya razmiratnasUrIzvarajI mahArAjA jeozrInI preraNA, protsAhana ane yogakSemanA baLe ja amArA ekeka yogomAM sajAgatAno prANa pUrAya che. ane jeozrInA nikhAlasatAdi abhUta guNo ja amane ghaNuM badhuM zIkhavI jAya che. vidvadharya, kRtArAmaikamanasvI pU. munirAjazrI bhavyasuMdaravijayajI mahArAjA jeozrIe prastutagraMthanuM niHsvArthabhAve sUkSmatApUrvaka saMzodhana karyuM ane prastuta graMthane prastAvanAthI pallavita karyo. jeozrInA mArgadarzanathI ja amane vivecana lakhavAnI paddhati prApta thaI. pU. muni zrI pUrNaratnavijayajI, tIrtharatnavijayajI, tattvArtharatnavijayajI tathA ] che. pU. sA. zrI nirUparekhAzrIjI, dhanyarekhAzrIjI, dhIrarekhAzrIjI, te 25 For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citarekhAzrIjI ma.sA. jeozrInA aneka upakAronA ame RNI chIe. A badhA upakArIonA caraNakamaLamAM huM kRtajJahRdaye natamastaka thAu chuM... teozrInAM upakArone vALavA aneka bhave paNa huM samartha nathI. lAgaNIzIla hRdaye te tamAmanA upakAronuM abhinaMdana. graMthasaMbaMdhI vivecana-saMpAdananA kAryamAM maMdakSayopazamavazAt amArAthI koIpaNa kSati rahI gaI hoya, te badala sAdra hRdaye kSamAyAcanA... adhyetAo zuddhi karIne bhaNe ane acUka amane jaNAve evI bhalAmaNa. jinAjJAvirUddha kAMI paNa lakhAyuM hoya, to micchAmi dukkaDam... tA. jyeSTha kRSNA trayodazI 2017, navaraMgapUrA, amadAvAda, A vi. guNaratnasUri ma.sA.nA ziSya A vi. razmiratnasUri ma.sA.nA ziSya caraNasevaka-vivecaka. 23 For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( saMpAdana zailI.. ) A graMthamAM pUrvApara seTIMgano krama A pramANe rahela che - (1) zrIsiddhasena divAkarasUrikRta zloka ane zrI siddharSigaNi kRta vRtti, (2) nyAyarazmi gujarAtI vivecana, (3) zrIdevabhadrasUrikRta arthasaMpreSaNarUpa TIppaNa, (4) zAstrasaMloka, ane (ka) gujarAtI phUTanoTa mULa zloko bolDa temaja moTA phonTamAM lIdhela che. vRttinA kayA padArthonuM kayuM TIppaNa che - te jANavA, vRttigata te te padArthonA mathADe saMskRtamAM naMbara ApyA che ane te akSarone bolDa paNa karyA che. vRttinA kayA padArthanuM kayuM vivecana che - te jANavA, vRttigata phakarAnI pahelA naMbara ApelA che. ja vRttinA kayA padArthanuM kayuM zAstrasaMloka TIppaNa che - te jANavA, vRttigata te te padArthono mathADe aMgrejImAM naMbara ApyA che. nyAyAvatAra upara pUjaya haribhadrasUrikRta avasUrirUpa vRtti ane pUjya zAMtisUrikRta vArtika-te baMnene pariziSTa tarIke saMpAdita karela che. A prastuta graMthamAM saMpAdita karela vRtti Adi mATe, pUrvasaMpAdita vRtti vagereno ja mULa AdhAra rAkhela che. paNa, jyAM amane tra azuddhi jaNAi, te te sthaLe hastalikhita pratone anusAra zuddhapAThonI gaveSaNA karI, te zuddha pAThone ja ahIM svIkRta For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAstrasaMlokaTIppaNopayuktasAkSIpAThAnAm ( saMketa sUcI (1) anuyoga. (2) anekA.pa. (3) anyayogavya. (4) aSTa. (5) aSTaza. (6) aSTasaha. (7) AptaparI. (8) AptamI. (9) AlApapa. (10) A.ni. (11) utpAdAdi. (12) citsu. (13) jainatarkabhA. (14) jainatarkavA. (15) jainatarkavA. (16) tarkabhA - anuyogadvArasUtram - anekAntajayapatAkA anyayogavyavacchedadvAtriMzikA aSTakaprakaraNam aSTazatI aSTasahasrI AptaparIkSA AptamImAMsA AlApapaddhatiH AvazyakaniyuktiH utpAdAdisiddhi citsukhI jainatarkabhASA jainatarkavArtikama jainatarkavArtikavRttiH tarkabhASA kezavamizrakRtA tattvasaMgrahaH - tattvasaMgrahapajjikA - tattvArthasUtram ta.rAjavA tattvArtharAja. rAjavA. tattvArtharAjavArttikama (24) tattvArthazlo. tattvArthazlokavArtikam (25) tattvArthasAra tattvArthasAraH (26) tattvopa. tattvopaplavasiMhaH (27) tantraraha. tantrarahasyam (28) dazavai.ni. vazavaikAlikaniyuktiH (29) dhavalA TI. dhavalA TIkA (30) nayacakra nayacakraH (31) nayacakravR. nayacakravRttiH (32) nayavi. nayaviva. - nayavivaraNama (33) nayapradIpaH - nayapradIpaH (34) nayarahasyaH - nayarahasyaH (35) nandi. malaya. - nandisUtramalayagirivRttiH (36) nyAyakumuda. __ nyAyakumu. nyAyaku. - nyAyakumudacandraH (37) nyAyavi. nyAyavini. - nyAyavinizcaya | (38) nyAyavi.vi. nyAyavinizcayavi. - nyAyavinizcayavivaraNam | (39) nyAyadI. - nyAyadIpikA (40) nyA.hA. nyAyA. hA. - nyAyAvatArahAribhadrI nyAyA.hAri. nyAyAvatAra hA. - nyAyAvatArahAribhadrI (41) nyAyA.vA. - nyAyAvatArasUtravArtika vRttiH (42) nyAyapra. nyAyaprave. - nyAyapravezaH (43) nyAyapra.vR. - nyAyapravezavRttiH (17) tattvasaM. (18) tattvasaM. paM. (19) tattvArthasU. (20) tattvArthabhA.. tattvArthAdhi.bhA. (21) tattvArthasiddha. tattvArthAdhigamabhASyam - tattvArthabhASyasiddha senIyavyAkhyA - tattvArthabhASyaharibhadrI vyAkhyA (22) tattvArthahari. (23) tattvArtharA.vA. tattvArtharA. - tattvArtharAjavArtikam 28 For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (44) nyAyabi. - nyAyabinduH |(68) pramANasamu. (45) nyAyabi.TI. pramA.samu. pramA. sa.- pramANasamuccayaH nyA.bi.TI. nyAyabi.dharmo. - (69) pramANavA. nyAyabinduTIkA dharmottarIyA pramA.vA. pra.vA. - pramANavArtikam (46) nyAyasU. - nyAyasUtram (70) pramANavA. svavR. - pramANavArtika(47) nyAyabhA. nyAyabhASyam svopajJavRttiH (48) nyAyavA. nyAyavArtikam 71 pramANavA. mano. (49) nyAyavA. tA.TI. nyAyavArtika pra.vA.manoratha. pramANavArtikamanorathanyA.vA.tA.TI. tAtparyaTIkA nandikRtA vyAkhyA (50) nyAyasU.vR. - nyAyasUtravRttiH | (72) pramANavArttikAlaM. (51) nyAyasA. nyAyasAraH pra.vArttikAla.pramANavA.a. (52) nyAyama. nyAyama. - nyAyamaJjarI pra.vA.alaM. - pramANavArttikAlaGkAraH (53) nyAyalI. - nyAyalIlAvatI (73) prameyaka. (54) nyA.muktAvalI - nyAyamuktAvalI prame.ka.mA. - prameyakamalamArtaNDa: (55) nyAyasi.maM. nyAyasiddhAntamaJjarI (74) prameyaratna. prameyara. - prameyaratnamAlA (56) nyAyabo. tarkasaMgrahanyAyabodhinI |(75) prameyaratnako. - prameyaratnakozaH (57) nyAyakali. nyAyakalikA (76) prakaraNapaM. prakara.paM. (58) nyAyaratnA. nyAyaratnamAlA praka.paM. prakaraNapaJjikA (59) nyAyamu. nyAyamukham (77) praza.bhA. - prazastapAdabhASyam (60) parIkSAmu. parIkSAmukhasUtram (78) praza.vyomavatI (61) paJcAdhyAyI paJcAdhyAyI praza.vyo. vyoma. - prazastapAdabhASyarAyamalakRtA vyomavatITIkA (62) pramA.ta. pra.na. (79) prazastapA. kandalI prazastapAdabhASyapramANana. pramANanayatattvalokA- praza.kanda, prazastapA.ka. - kandalITIkA laGkAraH | (80) praza.kira. - prazastapAdabhASyapramANa.ta. pramANanaya.- pramANanayatattvalokA kiraNAvalITIkA laGkAraH (81) prabhAkaravi.prabhA.vi.- prabhAkaravijayaH (63) pramANasaMgra. pramANasaM. | (82) pramAlakSma. pramAlakSmaH (64) prava.sAra pravacanasAraH (83) bR.svaya. bRhatsvayambhUstotram (65) pramANaparI. pramANaparIkSA (84) bRha.paM. bRhatI paJjikA (66) pramANamI. - pramANamImAMsA (85) bRhatsarva. bRhatsarvajJasiddhiH (67) pramANamI. svo.va - pramANamImAMsA- (86) bRhadA.vA. bRhadAraNyakopaniSadsvopajJavRtti bhASyavArtikam 29 For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (87) brahmasU. zAM.bhA. (88) brahmasU.zAM. bhA. bhAmatI (95) yuktyanuzAsana. (96) yogasU (97) yogada. vyAsabhA. (89) bRha. (90) mahAyAnasUtrAlaM (91) mAdhyamikavR. (92) mahAvi. (93) mI. sU. (94) mImAMsAzlo. mI. zlo. vA. mI. zlo. - mImAMsAzlokavArttikam vyAsabhA. (98) yogada. tattvavai. (99) yogakArikA (100) yogavA. (101) ratnAkarA. ratnAkarAva. (102) laghI. laghIya. (103) laghI. sva. (104) laghI. abha. (105) laMkAvatArasU. laMkA. (106) vAdanyAya (107) vidhivi. (108) vidhivi. nyAyakaNi. ( 109) vijJaptimAtratA siddhi. (110) vizeSA. vizeSA. bhA. - brahmasUtrazAMkarabhASyam brahmasUtrazAMkara bhASyabhAmaTIkA bRhatI prabhAkarakRtA mahAyAnasUtrAlaGkAraH mAdhyamikavRttiH mahAvidyAviDambanam mImAMsAsUtram yuktyanuzAsanam yogasUtram yogasUtravyAsabhASyam yogadarzananatattvavaizAradI yogakArikA yogavArttikam ratnAkarAvatArikA laghIyastrayam laghIyastrayasvavRttiH laghIyastrayavRttiH abhayanandIyA laMkAvatArasUtram vAdanyAyaH vidhivivekaH vidhivivekanyAya kaNikATIkA vijJaptimAtratAsiddhiH vizeSAvazyakabhASyam (111) vizvatattvapra. (112) vaize . da. (113) zAbarabhA. (114) zAstravA.TI. ( 115) zAstradI. (116) sanmati . ( 117) sanmati. TI. sanmati TIkA sanma. TI. ( 118) sarvada. saM. sarvada. 30 (122) sAMkhyata. (123) sAMkhyatattvAlo. (124) sAMkhyasU. (125) sAMkhyada. (126) sAM.pra.bhA. (127) si. candrodaya (128) siddhi vi.TI. (129) sthAnAGgasUtra (130) syA.bhA. (131) syAdvAdamaM. syA.maM. (132) syAdvAdara. syA. ra. (133) SaDdarza. (134) SaDdarza.vRtti SaDda. vR. SaDda.TI SaD.samu.TI. (135) hetu bi. abhayadevasUrikRtAH sarvadarzanasaMgrahaH (119) sarvArthasi. sarvArtha.. sarvArthasiddhiH (120) sAMkhyakA. sAMkhyakArikA (121) sAMkhyAkA. mAThara. - sAMkhyakArikA mATharavRttiH - For Personal & Private Use Only vizvatattvaprakAzakam vaizeSikasUtram zAbarabhASyam zAstravArtAsamucyayaTIkA yazovijayakRtA zAstradIpikA sanmatitarkaprakaraNam sanmatitarka prakaraNaTIkA sAMkhyatattvakaumudI sAMkhyatattvAlokaH sAMkhyasUtram sAMkhyadarzanam sAMkhyapravacanabhASyam siddhAntacandrodayaH siddhivinizcayaTIkA sthAnAGgasUtram syAdvAdabhASA syAdvAdamaJjarI syAdvAdaratnAkaraH SaDdarzanasamuccayaH SaDdarzanamuccayabRhadvRttiH - guNaratnasUrikRtA SaDdarzanamuccayabRhadvRttiH guNaratnakRtA hetubinduH Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ja ja 24 ( viSayAnukramaNikA) viSaya pRSTha viSaya TIkAkArazrIkRta maMgalAcaraNa... 1 | pratyakSanI jema zabda aMge paNa vAcyavardhamAnazabdano vyutpatti artha.... | vAcakabhAva. nyAyAvatArano vyutpatti artha... jainadarzanamate zabda-artha vacceno saMbaMdha. smRtibIjavivRddhino artha... pratyakSa-zabda vagerenI pAramArthika atizayacatuSTayanuM nirUpaNa. vyavasthA. graMthapraNayana paddhatigata AdivAkyanI AvazyakatA pa prastuta graMthagata abhidheyAdino tAtparyA. bauddhanI AdivAkya aMge dalIla ... 5 itaradarzanonI pramANanA lakSaNa-saMkhyA-viSaya siddharSigaNi dvArA nirAkaraNa......... ane phaLa aMge vipratipatti.........28 arcaTamate AdivAkyano prayoga . 7 zloka - 1 31 arcaTamata ayukta che - TIkAkArazrI........8 | jJAnAdvaitavAdI yogAcAramatano AdivAkyanI pramANatA-apramANatA nirAsa.......... aMge vicAra.......... | vAsanAbaLe jJAnagata citrAkAravyavasthA AdivAkya apramANa che - bauddha vikalpagrasita........... 35 pUrvapakSa.... ... 8| paraprakAzakajJAnavAdI mImAMsanaiyAyikAdino bauddha maMtavyonuM nirAkaraNa jaina nirAsa.. 38 uttarapakSa................ 10 | arthapatti vagere pramANamAMtarathI dUratadutpatti saMbaMdha ja azakya che.......... 11 | AsannatAno vyavahAra asaMgata.... 39 tadAkAratAthI paNa grAhya-grAhakabhAva | jJAnanuM padanI sArthakatA . azakya che.............. 12 | vAvivarjitam vizeSaNanI sArthakatA..... 41 bauddhakRta vyavasthAnuM sacoTa nirAkaraNa.14 |pramANanA samasta lakSaNa vaDe ItaralakSaNono grAhya-grAhakabhAvanA kAraNarUpe tadutpatti | nirAsa. tadAkAratA mAnatAM thatI | mImAMsakadarzanIya vanadhi tIrthAdhinne doSaparaMparA.......... 18 | pramANanuM khaMDana....... .. ( O 42 42 31 For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha 48 che ... viSaya viSaya bauddhadarzanIya 'visaMvAva-pramANam' nI prayojananuM spaSTIkaraNa........ samIkSA.... 41 zloka - 4 - naiyAyikAdidarzanIya arthopaaihetu pramANam' pratyakSa pramANanuM yathArtha lakSaNa. 90 nI parIkSA....... 47 jJAna ja pratyakSa pramANa svarUpa hoI zake. 91 pramANanI saMkhyA ane pratyakSa-parokSanuM jJAna svanI jema para - bAhyarthano paNa grAhaka svarUpa..... pramANa saMkhyAnI samIkSA.. 53 grAhakano artha nirNAyaka...... pramANanI bethI nyUnAdhika saMkhyAno che, bauddha dvArA pratyakSanA nirvikalpakatvanI nirAsa......... 54 ] siddhi pratyakSa ja eka pramANa che' e cArvAkamatano nirAsa... papa cAre yuktionI jaina dvArA mUlataH pramANarUpe upamAnanI siddhi samIkSA.......... ... 58 pratyabhijJAdi jJAnono parokSa pramANamAM nirvikalpa - savikalpa aMge jainonuM aMtarbhAva........... pAramArthika maMtavya........ 102 abhAvanA prAmANyano niSedha........ 96 |baddha kathita 'abrAntatva' vizeSaNanuM 105 pratyakSa ane parokSa rUpe ja pramANanI dvividhatA............ 7ra parokSa pramANanuM yathArtha lakSaNa..... 107 bauddhamate pratyakSa-anumAnanuM pramANya paNa kaI | zloka - 5 109 rIte. 75 anumAnanuM yathArtha lakSaNa.... 109 pramANa be ja che e aMge zlokanuM anya rIte bauddhakalpita traNa prakAranA liMganuM arthaghaTana 78 | svarUpa......... 111 zloka - 2 81 vaizeSika kalpita pAMca prakAranA liMganuM pramANa lakSaNane kahevAnuM zuM prayojana ? | svarUpa...... 112 pUrvapakSa.......... 81 niyAyika kalpita traNa prakAranA liMganuM vikalpo vaDe pramANa lakSaNAbhidhAnanI svarUpa... 114 nirarthakatA siddhi.. 84 Iitaradarzana kalpita liMganuM svarUpa bAla zloka - 3. .......... .. . 83 | pralApaprAyaH.. 115 pramANa lakSaNa kahevAnuM prayojana anumAna bhrAntatAkathaka uttarapakSa... 86 bauddhapUrvapakSa.... 122 khaMDana.......... For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 pUrvapakSa 1 .. ************ % ******* viSaya pRSTha | viSaya pRSTha bauddhanI mAnyatA ja bhrAnta che, anumAna hetunI jema pakSAdi sAdhana na banI zakenahIM - uttarapakSa......... 123 | pUrvapakSa... pratyakSabhrAntatAkathaka jJAnAdvaitavAdIno hitanI jema pakSAdi paNa sAdhana che - 125 | uttarapakSa........... 156 loka - yu............................... 126 loka - 14.... ..159 bhrAnta te pramANarUpa na bane....... 120 pakSanA lakSaNanuM nirvacana... 159 bhrAntatA ane pramANatA vacce avirodha zloka - 15 .161 jJAnAdvaitavAdI... 127 pakSaprayoga vinA thato vyAmoha..... 101 bAhyArthanuM nirAkaraNa - jJAnAdvaitavAdI. 128 zloka - 17. ************************ .133 163 bAhyartha abhAvasAdhaka jJAnAtamatano daSTAMta vaDe pakSaprayoganA upanyAsanI nirAsa - jaina ... 130 | siddhi.. 163 zloka - 7 139 zloka - 17 ... .165 loka - 8 138 hituprayoganI vaividhyatA..." 165 zAbda pramANanA lakSaNanuM svarUpa..... 138 zloka - 18. zAbda pramANanA lakSaNanuM padakRtya... 139 dRSTAMtanuM lakSaNa ane tenA bhedo . 107 zloka - 9. 142 dRSTAMtaprayoga karavAnI bhUmikA........ 168 zAstrajanya zAbda pramANanA lakSa uha pramANanI siddhi.... svarUpa...... 142 vyAtigrAhaka pramANano abhAva-pUrvapakSa... zloka - 10 1 46 119 parArthapratyakSa ane parArthAnumAnanuM sAmAnya uha pramANa dvArA vyAptinuM grahaNa lakSaNa.... 146 | uttarapakSa.... 170 zloka - 11.. 148 zloka - 19. .171 pratyakSamAM parArthatAnI siddhi 148 vidharmadaSTAntanuM lakSaNa.......... 171 zloka - 12... 15ra zloka - 20.. ...172 parArtha pratyakSanuM svarUpa. 15ra antarthApti sAdhyasiddhi mATe baLavAna loka - 13 153 172 parArthanumAnanuM svarUpa......... 153 anumAnanA zeSa avayavonuM diksacana..174 167 169 33 For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 201 208 185 viSaya pRSTha | viSaya pRSTha zloka -21................ - 176 zloka - 23pakSAbhAsanuM lakSaNa ane bhedo..... 176 dUSaNa ane dUSaNAbhAsanuM svarUpa...... 202 zloka - 22 ......... .........179 zloka - 27 2 06 hetvAbhAsanuM lakSaNa . 179 pAramArthika pratyakSanuM nirUpaNa... 205 zloka - 23 ...... .........180 keivaLajJAna prasAdhaka pramANa..... 208 asiddha, virUddha ane anekAntika samasta vastune viSaya karanAra anumAnanI hetvAbhAsonuM lakSaNa.... 180 siddhi. anitya ekAntamAM asiddhatA. 182 mImAMsakano pUrvapakSa ane tenuM khaMDana...210 nitya ekAntamAM asiddhatA.. 185 zloka - 28. 212 212 nitya-anitya ekAntamAM virUddhatA.. pramANanA phaLanuM nirUpaNa... zloka - 29 2 14 nitya-anitya ekAntamAM pramANanA viSayanI prarUpaNA... 214 anekAntikatA......... 186 pramANano viSaya anekAnta che tenI 215 anityavAdI dvArA nityavAdI upara siddhi, prayukta hetumAM asiddhatAnuM nirAkaraNa....... dUSaNa. 180 217 nityavAdI dvArA anityavAdI upara dUSaNa anekAntavAdane svIkAravAmAM guNa...... 218 sAMkhya pratipAdita asiddhatAnuM nirAkaraNa loka - 24............................. ...190 220 sAdharmadaSTAMtAbhAsanuM lakSaNa ane paryAyone dravyathI abhinna mAnavAnI zaMkAprakAro. ......... 190 samAdhAna.... 221 adhika dRSTAMtAbhAsonI AzaMkA..............193 bauddhamatamAM anekAntAtmakatAadhika dRSTAMtAbhAsonI asiddhatA sautrAntikamata.. uttara........ anekAntAtmakatA na svIkAratA doSonI zloka - 25. | paraMparA.... vaidharmadaSTAMtAbhAsanuM lakSaNa ane jJAnane AzrayIne paNa prakAro....... 195 anekAntAtmakatA....... 225 adhika vyatireka dRSTAMtAbhAsonI jJAnAkAra aikyatAthI padArtha aikyatAnI AzaMkA.. 200 | Apatti....... 226 adhika vyatireka dRSTAMtAbhAsono nirAsa.200 yogAcAramatamAM anekAntanI upapatti...227 188 - 222 194 193 223 34 For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 269 viSaya pRSTha viSaya | pRSTha| grAhya-grAhakAkArazUnya pratibhAsa bhrAnta...... vAsanAthI sthiratA-sthUlatA 228 | vyavahArasiddhi......... 232 zUnyAdvaitavAdIone anekAntanI upapatti... anumAna dvArA paNa sthira-sthUla padArtha229 | asiddhi 263 anekAnta sAdhaka hetumAM anekAntika zabdAdi traNa nayonuM sAdhAraNa rUpe nirUpaNa.... hetvAbhAsanuM nirAkaraNa. 230 265 nirNaya svarUpa bIjA pakSanI asiddhatA anabhilApya koI padArtha ja nathI... 277 231 zabdanayanuM nirUpaNa. 218 nirvikalpaka jJAnanI nirarthakatA..... 234 samabhirUDhanayanuM nirUpaNa. nirNayanI brAntatAmAM vyavasthAvilopa...235 evaMbhUtanayanuM nirUpaNa 272 jJAnAdvaitavAdI dvArA bacAvavAno prayAsa durnayanuM nirUpaNa ane tenAthI utpanna thayelA tathA tenuM khaMDana......... 231 | darzano... 274 jJAnano saMpUrNapaNe nirNaya mAnavAmAM nigamadurnayathI pravRtta naiyAyika - vezeSika Apatti.. 240 | darzanonuM khaMDana.... 275 zUnyavAdInA bacAvanuM khaMDana. 241 jagatanA vyavahAranI bhinnabhinna svIkAravAthI zunyavAdInA zUnyavAdano zUnyavAda.... 241 ja siddhi. 277 virUddha hetvAbhAsanuM nirAkaraNa 242 sAmAnyanI vizeSamAM vRttine AzrayIne 3 saMzayAdi doSonuM nirAkaraNa... 243 | vikalpo........ naya vicAraNA.......... - 245 bIjA vikalpane AzrayIne doSo..... 280 nayanuM lakSaNa, saMkhyA vagerenuM pratipAdana. trIjA vikalpane AzrayIne doSonI 248 | paraMparA..... 281 nagamanayanuM nirUpaNa . 250 bhinna sAmAnyathI samAnavyavahAramAM sAmAnya - vizeSane bhinna siddha karanAra | Apatti..... 282 pramANa....... 25ra saMgrahadurnayathI pravRtta advaita tathA sAMkhya saMgrahanayanuM nirUpaNa........... 254 | darzananuM khaMDana....... 283 avidyA dvArA jagata vyavahAra siddhi..255 pratyakSa abhAvAMzano paNa grAhaka che... 285 vyavahAranayanI vaktavyatA. 257 advaitavAdIonA matanuM khaMDana 285 RjusUtranayanuM nirUpaNa. 258 tAdAbhyathI satu-asatnI padArthamAM vRtti....... pramANa dvArA deza-kALa vyAptine grahaNa 287 karavAno abhAva... 200 vyavahAra durnayathI pravRtta darzananuM khaMDana...288 35 thddha....... 279 For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha viSaya viSaya | pRSTha ghaTanA anumAnathI paramANunI siddhi...290 cArvAkAbhimata bhUtAvyatirikta pramAtA RjusUtradurnayapravRtta darzananuM khaMDana..... 292 | khaMDana . 321 sarva padArtho dravya-paryAyobhayAtmaka.........294 kAyAkArapariNata bhUtomAMthI caitanya utpatti aWkriyAkAritva vastunuM lakSaNa na thaI | asiddhi... 323 zake. 296 bRhad caitanyanI utpatti asiddha..... 325 anAdikAlIna padArthone grahaNa karavAnI anumAna dvArA bhUtacaitanyano nirAsa...... Apatti nirmaLa.......... 297 327 zabdAdi dUrnayothI pravRtta darzanonuM khaMDana.299 paraloka gamanAgamana karatA AtmAnI zabda - samabhirUDha - evaMbhUta ekAMta | siddhi.... 328 nirAsa.... 300 zloka - 32.... ........ 330 laukika puruSone AzrayIne zAbda vyavahAranI pramANAdinI vyavasthA upapatti... 302 anAdikAlIna che. 330 tattvaciMtakone AzrayIne zAbda vyavahAra...... vRttikAranI prazasti 331 305 pariziSTa vibhAga 334 loka - 30. 307 nyAyAvatAra mULasUtra 335 apekSAe zrutanA traNa bheda... 306 nyAyAvatArahAribhadrI.... 338 zloka - 31 , 309 nyAyAvatAravAnnikAdi.... 355 pramAtAnuM svarUpa 308 bauddhamatathI kSaNika pramAtAnI AzaMkA ane khaMDana..... 310 bauddhadvArA kSaNikatAnI siddhi mATe pUrvapakSa....... 310 bauddha pradarzita AtmakSaNikatAnuM khaMDanauttarapakSa....... 314 utpAda hetuomAM vikalpa... 315 "svA nirmAsi' padanI sArthakatA. 317 kartA-bhoktA padanI sArthakatA . 318 sAMkhyamatanuM khaMDana - uttarapakSa..... 319 naiyAyika abhimata ekAnta nitya pramAtA khaMDana...... 320 36 For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / / zrIzaddhezvarapArzvanAthAya namaH / / || tapAgacchAcArya-zrIprema-bhuvanabhAnu-jayaghoSa-jitendra-guNaratna-razmiratnasUrisadgurubhyo namaH / / / / e~ namaH / / zrIsiddhasenadivAkarasUriviracitaH. nyAyAvatAraH zrIdevabhadrasUrikRtaTippanasaMvalitazrIsiddharSigaNikRtaTIkAsahitaH TIkAzlokaH - 'aviyutasAmAnyavizeSadezinaM vardhamAnamAnamya / nyAyAvatAravivRtiH smRtibIjavivRddhaye kriyate / / 1 / / nyAyaNahimA granthanA prAraMbhe TIkAkAra maharSi zrIsiddharSigaNi zlokanA pUrvArdha dvArA vardhamAnasvAmIne namaskAra karavArUpa maMgala kare che, kAraNa ke abhISTa devatAnA namaskAra pUrvaka prAraMbha karAtuM koIpaNa kArya ke prayojana nirvighnatayA avazya siddha thAya che. tathA abhidheya vagerenuM jJAna thayA vinA prekSAvAna vyaktio kyAMya pravRtti karatAM nathI, mATe lokanA uttarArdha dvArA abhidheya ane prayojananuM kathana kare che. te zlokanuM svarUpa A pramANe che - 0 TIkAkArakRta maMgalAcaraNa 0 (1) zlokArtha - aviyata evA sAmAnya ane vizeSano upadeza ApanArA zrI vardhamAnasvAmIne namaskAra karIne smRtibIjanI vizeSathI vRddhi thAya, e mATe nyAyAvatAra graMthanI vivRtti karAya che. zrIdevabhadrasUrikRtArthasaMprekSaNarupaTippaNAni natvA zrIvIramekAntadhvAntavidhvaMsabhAskaram / vRttau nyAyAvatArasya smRtyai kimapi Tipyate / / 1 / / ihAbhISTadevatAnamaskArapuraHsaramanuSThIyamAnaM samastamapi prAyaH prayojanaM nirvighnAM siddhimadhyAsta iti manyamAno vyAkhyAteti prasiddhaH siddhaH pUrvArdhena bhagavato vardhamAnasvAmino namaskAraM tathAbhidheyAdipratipattimantareNa kvacidapi prekSAvatAM pravRttirnopapadyata ityuttarArdhenAbhidheyaprayojane ca pratipAdayannAha-(1) aviyutetyAdi / saMbandhastUpAyopeyalakSaNaH sAmarthyAdavaseyaH / tatra samudAyArthasya pAtanikayaiva vyAkhyAtatvAdavayavArtho'bhidhIyate / yu mizraNe, vizeSeNaikAntena yutau mizrIbhUtau viyutau, For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra 10 tasya cedamAdivAkyam - -nyaayshbhivivecana - zrI vardhamAnasvAmI aviyuta evA sAmAnya ane vizeSanA dezaka che, ahIM vizeSaNaghaTaka aviyuta' padanI be rIte vyutpatti thaI zake che, A vyutpatti dvArA AhatadarzananuM yathArtha maMtavya zu? ane ItaradarzanakAronI sAmAnya-vizeSa aMge thatI vipratipattionuM nirAkaraNa kaI rIte thAya ?, eno khyAla Ave che. te vyutpatti A pramANe che - (1) yu dhAtu mizraNa arthamAM Ave che, A artha pramANe aviyuta padanI vyutpatti A pramANe thaze 'na vizeSeNa yutau, na ekAntena mizrIbhUtau iti aviyutau' artha meM thayo / sAmAnya bhane vizeSa jAne ekAMte abhinna nathI. (arthAt te baMne kathaMcit ja abhinna che, sarvathA nahIM) aviyutapadanI A vyutpattithI, jeo vizeSane sAmAnyathI ekAMte abhinna mAne che tevA sAMkhyonuM ane jeo sAmAnyane vizeSathI ekAMte abhinna mAne che tevA bauddhonuM khaMDana thAya che, kAraNa ke uparokta vyutpatti pramANe ekAMte sAmAnyathI abhinna vizeSa ke vizeSathI abhinna sAmAnyanuM astitva ghaTI zakatuM nathI, kema na ghaTe ? e AgaLa yuktithI kahevAze. (2) 241 dhaatupaa2|392 yu dhAtune mahA mAnecha, bhane 'dvAvapi bhrAtarAvetau yutau jAtau' vagere sthaLe yu dhAtuno bhedArtharUpe prayoga thato jovAya che, mATe A artha pramANe aviyutapadanI vyutpatti mArIta thaze. 'na vizeSeNa yutau, na ekAntena pRthagbhUtau iti aviyutau' mAno artha meM thayo --arthasaMprekSaNana tathA evaMvidhau sAmAnyavizeSau dizatItyevaMzIlastam / anena sAmAnyAdatyantAbhinnavizeSavAdinAM sAMkhyAnAM tathA vizeSebhyo'tyantAbhinnasAmAnyAbhidhAyinAM saugatAnAM ca nirAsaH, kathaMcidabhinnayoreva sAmAnyavizeSayorviviktayuktyA puraH pratipAdayiSyamANatvAt / tathA kecid dhAtupArAyaNakRto yu amizraNe iti paThanti, tathA ca ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAM yaH saMbandha ihapratyayahetuH sa samavAyaH iti vaizeSikIyasUtre ayutasiddhAnAmapRthaksiddhAnAmiti vyAkhyAtam / tathA loke'pi bhedAbhidhAyI yutazabdaH prayujyamAno dRzyate / yathA 'dvAvapi bhrAtarAvetau yutau jAtau' ityAdi / tato vizeSeNaikAntena yutau pRthagbhUtau, na viyutau kathaMcidbhinnAvityarthaH / asmiMzca vyAkhyAne naiyAyikavaizeSikayoratyantabhinnasAmAnyavizeSavAdinoH pratikSepaH / evaM samastAdvaitavAdinAmapyanena vizeSaNena nirAso'vaseyaH, tadekatvAbhyupagamasya pratyakSAdyupalabhyamAnAbhyAM sAmAnyavizeSAbhyAM bAdhitatvAt / vardha chedanapUraNayoH, caurAdikatvAdini vaya'te chidyate'sAviti svarAntatvAtkarmaNyal, tato vardhazchinno mAno'haMkAro yena sa tathA tam / nipUrvAdiNaH sarve gatyarthA jJAnArthA iti nyAyato jJAnArthAd nitarAmIyante yathAsthitasvarUpeNa paricchidyante jIvAjIvAdayo bhAvA aneneti "parinyornINo tAbhreSayoH" (pA. 3-3-37) ityanena ghaJi nyAyaH pramANamArgaH / avataranti prANino'nenAsminniti vA "ave tRsnorghatri" (pA. 3-3-120) avatArayatIti vA kartaryaci avatArastIrtham, nyAyasyeti karmaNi SaSThI, tato nyAyasyAvatAro nyAyAvatAra iti SaSThItatpuruSaH | ayamabhiprAyaH / yathA tIrthAparanAmnAvatAreNa nadyAdiruttIryate, evamanenApyavatArakalpena zAstreNa nyAyAmbhodhiruttIryata iti / tasya vivRtiH vivaraNaM kriyate iti saMbandhaH / smRterbIja-saMskAraH For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - AdivAkyama ke sAmAnya ane vizeSa baMne ekAMte bhinna nathI. (arthAt kathaMcit ja bhinna che, sarvathA nahIM) aviyutapadanI A vyutpattithI jeo sAmAnya - vizeSane ekAMte bhinna mAne che te taiyAyika ane vaizeSika darzananuM khaMDana thAya che, kAraNa ke uparokta vyutpatti pramANe sAmAnya-vizeSanuM ekAMte bhinnarUpe astitva ghaTI zakatuM nathI, kema na ghaTe ? te AgaLa kahevAze. tathA sAmAnya-vizeSa kathaMcit bhinna hovAnA kAraNe je advaitavAdIo sAmAnya ane vizeSa eka ja mAne che, teonuM nirAkaraNa thAya che. Ama paramAtmA sAmAnya ane vizeSane kathaMcit bhinnarUpe ane kathaMci abhinnarUpe kahenArA che, ema TIkAkArazrIe yathArtha tattvanA upadezaka tarIke paramAtmAno ullekha karyo. 0 vardhamAna zabdano vyutpatti artha 0 AvA yathArthavaktA vardhamAnasvAmIne namaskAra karIne, TIkAkArazrI siddharSigaNie prAcIna paraMparA ane graMthapraNayananI paddhatine sUcavI che, kAraNa ke ziSTapuruSo graMthanI nirvighna samAptirUpa phaLanI siddhi thAya, e mATe graMthanA AraMbhamAM maMgala kare che. ahIM TIkAkArazrIe abhISTadevatAnAM smaraNarUpa maMgalavidhAnamAM abhISTadevatA tarIke vardhamAnasvAmIne gRhIta karela che. vadha dhAtu chedana-pUraNa arthamAM Ave che. eTale, vardhamAna zabdano artha thaze - chedAyelo che mAnaahaMkAra jenA vaDe, te vardhamAna. zlokanA pUrvArdha vaDe maMgala ane uttarArdha vaDe abhidheya (nyAyAvatAra vRtti) ane prayojana (mRtibIjanI vRddhi) darzAvyuM. upalakSaNathI saMbaMdha paNa A rIte jANI levo ke nyAyAvatAravivRtti te upAya (sAdhana) che ane tenA pratipAdya viSayanuM jJAna te upeya (sAdhya) che, Ama graMtha ane jJAna vacce upAya - upeyarUpa saMbaMdha che. A pramANe Adizloka dvArA TIkAkArazrIe maMgalAdi catuSTayano nirdeza karyo. 0 nyAyAvatArano vyutpatti artha 0 nyAya zabda ni+Izu dhAtune pratyaya lagADavAthI niSpanna thAya che, eno artha che pramANamArga, -arthasaMprekSaNasmaraNAkurotpAdakatvena bIjamiva bIjamiti lakSaNayA bIjazabdena saMskArAbhidhAnAt, tasya vivardhanAya / anyatra kila kSetrAdau bIjasya vizeSato vRddhaye viziSTA vRtirAvaraNaM vidhIyata iti pratIyamAnamarthAntarama / / niratizayadevatAstavasyAbhipretArthasAdhakatvAbhAvAdaviyutasAmAnyavizeSadezinamityanena bhagavato vacanAtizayamAha | vacanAtizayazca jJAnAtizayamantareNa nopapadyata iti jJAnAtizayo'pyabhihito drssttvyH| vardhamAnamityanena tu apAyApagamAtizayaH sUcitaH, sarvAnarthahetorahaMkArasya bhagavatA nirmUlakASaM kaSitatvAt / evamatizayatrayAnyathAnupapattyA pUjAtizayo'pyAkSipta eva / yadvA vardhate azokAdyaSTamahAprAtihAryasaMpadA vRddhimAn bhavatIti vardhamAnaH / asyAM ca vyutpattAvanenApi vizeSaNena pUjAtizayaH prAdurabhAvi / For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ @8 nyAyAvatAra te khArIte 'nitarAmIyante yathAvasthitasvarUpeNa paricchidyante jIvAjIvAdayo bhAvA aneneti nyAyaH' eTale ke jenA dvArA jIvAdi vastutattvano yathAvasthitarUpe pariccheda thAya, bodha thAya tene nyAyapramANamArga kahevAya che. avatAra zabda, te 'avataranti prAptinoDanenAsminniti vA avatAraH e arthamAM avu+tR dhAtune ghaJa pratyaya lagADavAthI athavA 'avatArayatIti avatAra' e arthamAM av + tR dhAtune arpratyaya lagADavAthI bane che. artha e ke jenA vaDe ke jemAM prANIo avatarita thAya che te avatAra athavA je avatAre te avatAra kahevAya che, arthAt pagathiyA bAMdhelo kinAro (ghATa)... jema ghATa dvArA nadI vigeremAM utarI zakAya, tema ghATa samAna A zAstra dvArA nyAyarUpa samudramAM avataraNa karI zakAya che... 0 smRtibIjanI vivRddhino artha 0 zlokamAM saMskAranuM kathana bIja padathI karyuM che, teno Azaya e che ke jema bIjathI aMkuro utpanna thAya che, tema saMskArathI smaraNa thAya che - Ano artha be rIte thaI zake - (1) zAstrArthanI smRtinA bIjabhUta saMskAranI vizeSathI vRddhi thAya, e mATe nyAyAvatAra graMthanI vivRtti karAya che. (2) jema khetaramAM bInA rakSaNa mATe vADa banAvAya che, tema potAmAM rahelA, smRtinA kAraNabhUta saMskAronA rakSaNa mATe A TIkA racAya che, TIkA racavAthI - saMskAra baLavAna bane - kALAMtare smRti thAya che. 0 atizayacatuSTayanuM nirUpaNa O niratizaya devatAnuM stava te abhipreta arthanuM sAdhaka banatuM nathI, abhipreta arthanI siddhi mATe TIkAkAramaharSi atizayayukta devatAnuM stava kare che. te atizaya cAra prakAre che - vacanAtizaya, jJAnAtizaya, apAyApagamAtizaya ane pUjAtizaya, atizaya eTale vizeSaguNa.. arihaMtagata A vizeSaguNonuM svarUpa prathama zloka dvArA jaNAya che, te A rIte - (1) 'vidyutasAmAnyavizeSavezinam' e vizeSaNathI 5ramAtmAno vacanAtizaya sUcita thAya che, kAraNa ke AvI rIte yathAvasthitarUpe vastunuM kathana karavuM ja vacanAtizaya che. (2) tathA A ja vizeSaNathI jJAnAtizaya paNa sUcita thAya che, kAraNa ke yathAvasthita vaktRtva jJAnanI parAkASThA pAmyA sivAya maLI zakatuM nathI, arthAt jJAnAtizaya hoya to ja vacanAtizaya ghaTI zake. (3) 'vardhamAnan' e padathI sarvajJapuruSa tIrthaMkara paramAtmAno apAyApagama atizaya sUcita thAya che, kAraNa ke pUrvokta vyutpatti pramANe A pada te 'paramAtmAne ahaMkArAdi apAyono apagama che' -ema sUcave che (4) 'vardhamAna eTale aSTaprAtihArya vagere viziSTa saMpattio dvArA je vRddhivALA hoya te' For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - AdivAkyama 2. mUlam - pramANavyutpAdanArthamidamArabhyate / pramANetyAdi / anena ca tAdAtmyatadutpattilakSaNasaMbandhavikalatayA dhvanebahirarthaM prati -0nyAyarazmi - Avo artha karatA vardhamAnam' padathI pUjAtizaya sUcita thAya che. Ama TIkAkArazrI siddharSigaNie prathama zloka dvArA maMgalacatuSTaya ane atizayacatuSTayanuM nirUpaNa karIne graMthanI zarUAta karI. 0 graMthapraNayana paddhatigata AdivAkyanI AvazyakatA 0 graMtha praNayana karavAnA kramamAM je vAkyano prathama prayoga karAya tene "AdivAkya' kahevAya che. AdivAkya dvArA graMthanuM abhidheya (pratipAgha viSaya), prayojana (graMtha racavAnuM kAraNa) ane saMbaMdha - A traNeya vAtanuM kathana thAya che. graMthapraNayananI A paddhati anusAra prastuta nyAyAvatArasUtranA AdivAkyano artha A pramANe (2) AdivAkyartha - pramANanA vyutpAdana mATe A (nyAyAvatAra zAstranI racanA) prAraMbhAya che. vivecanaH- pramANanuM vyutpAdana be rIte thaI zake, eka to paradarzanakAroe je pramANanuM lakSaNa vagere kapyuM che, teonI mithyAgrasita mAnyatAonuM nirAkaraNa karavuM ane bIjuM jainazAstrapraNIta pramANanuM yathAvasthita lakSaNa vagerenuM svarUpa batAvavuM. 0 bauddhanI AdivAkya aMge dalIla 0 bauddhaH- AdivAkya te zabda svarUpa che, dhvani svarUpa che, ane dhvani te artha vize pramANarUpa banI zake nahIM, kAraNa ke jo dhvani ane artha vacce saMbaMdha hoya, to ja dhvani artha vize pramANa banI zake, paNa evuM to che nahIM, kAraNa ke dhvani ane artha vacce tAdAbhya saMbaMdha paNa nathI ane tadutpatti -035rthasaMprekSA-- (2) anena cetyAdi / na tAvacchabdArthayostAdAtmyalakSaNaH saMbandhaH, tathA pratIterabhAvAt / yadi cApratIyamAnamapi tayostAdAtmyaM kalpyeta, tadAgnimodakAdidhvanidhvananAnantaraM vadanadahanapUraNAdayaH syuH; na ca dRzyante, tanna tayostAdAtmyam / nApi tadutpattilakSaNaH saMbandho vicArabhArasahaH, yataH zabdenArtho'rthena vA zabdo janyate iti vikalpadvayam / tatra na tAvadAdyaH pakSaH, yataH zabdAdarthotpattyabhyupagame na kazcidapyasaMpUrNakAmaH syAt suvarNakoTi me bhUyAdityAdidhvanito'tyantadAridryopadrutasyApi puMsaH suvarNakoTyAdilAbhaprasaGgAt / nApyarthena zabdo janyate iti dvitIya pakSaH, akRtasaMketasyApi puMsaH prathamapanasadarzane tacchabdotpattiprasaGgAt, tathA agulyagre karizatamityAdidhvanInAmarthAbhAve'pyutpattezca / kiM ca, arthAd dhvanInAmutpAde artheSu yathAsvaM puruSabuddhinirapekSANAM zabdAnAM zravaNaM syAt / na cArthamAtrAt puruSabuddhinirapekSAd dhvanaya samatpadyamAnA vilokyante ghaTante vA / tathAhi-prathamamarthadarzanam, tatastatpratipAdanAbhiprAyaH, tato vivakSA, tataH sthAnakaraNAbhighAtaH, tataH zabdaniSpattiH tanna For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatA che prAmANyAyogA-dabhidheyAdisUcanadvArotpannArthasaMzayamukhena zrotAraH zravaNaM prati protsAhyante iti dharmottaro 'manyate / tadayuktam / yadi hi zabdasyArthaprakAzanaM prati sAmarthyaM na samasti, tat -0nyAyazima - saMbaMdha paNa nathI. (kema nathI? te AgaLa kahevAze.) mATe AdivAkya pramANabhUta nathI, arthAt teno prayoga apramANika che. prazna- jo bauddhamate AdivAkya apramANabhUta ja hoya, to bauddhagraMthomAM AdivAkyano upanyAsa zA mATe karAya che ? uttara- yadyapi AdivAkya apramANabhUta ja che, paNa tenA dvArA abhidheyAdinuM sUcana thAya che, e sUcanathI arthaviSayaka saMzaya utpanna thAya, ane e saMzayathI zrotAo artha vize pravRtti karavAmAM protsAhita thAya che. Ama abhidheyAdinuM sUcana karavA pUratuM ja AdivAkyanuM prayojana che, e mATe ja eno upanyAsa karAya che. 0 siddharSigaNi dvArA nirAkaraNa 0 uttarapakSaH- bauddhanuM kathana ayukta che, kAraNa ke jo vAstavamAM zabda arthaprakAzanamAM samartha na hoya, to pachI zabda (AdivAkya) te abhidheya vagerenuM sUcana karavAmAM paNa kaI rIte sakSama bane? eTale, AdivAkya dvArA abhidheyAdinuM sUcana paNa thaI zake nahIM. tathA jo AdivAkya apramANa hoya, to tenA zravaNathI prekSAvAna vyaktione arthaviSayaka saMzaya paNa thaI zake nahIM, kAraNa ke jo aprAmANika zabdothI temane saMzaya thato hoya to temanAmAM prekSAvattA ja na rahe. -arthasaMprekSA-- zabdAnAmarthajanyatA / itthaM saMbandhadvayavaikalyato bahirarthe zabdAnAM prAmANyAbhAva / (3) abhidheyAdisUcaneti / yadAha dharmakIrtirvinizcaye-vakturabhipretaM tu sUcayeyuH zabdA iti ! (4) arthasaMzayamukhena iti ca vadan arthasaMzayo'pi hi pravRttyaGgamiti darzayan anarthasaMzayasya pravRttyaGgatAM niSedhayati / -zastrasaMtoaindrshrennintN natvA, natvA gurukramAmbujam / matprabodhavibodhAya, samyak zAstrANi lokyate / / (1) "na ca zabdAnAM bahirarthe pratyakSavat pramANyam / nApi pradIpavat asaMbaddhAnAmapi prakAzakatvam, kintu sNbNdhblaat| na ca teSAM bahirarthe saMbandho'sti.... iti kathaM prekSAvatAM pravRttyarthamAdivAkyam ?" . nyAyAvatArasUtravArtikavRttau pR.11| "tAdAtmyatadutpattilakSaNasaMbandhavikalatayA dhvanerbahirthaM prati pramANyAyogAdabhidheyAdisUcanadvArotpannasaMzayamukhena zrotAraH zravaNaM prati protsAhyante iti dharmottaro macate " - cAyAvatAra/rimakI. For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra AdivAkyam kathamasAvabhidheyAdisUcane paTiSThaH syAt / na ca tasyAprAmANye etacchravaNAdarthasaMzayaM kurvanti prekSAvantaH, tadvattAhAneH mithyAjJAnAdapi pravRttyavirAmaprasaGgAcca / 3. arcaTastvAha-+-na zrAvakotsAhakametat, prAmANyAbhAvAt, teSAM cAprAmANyAdapravRtteH, anyathA prekSAvattAkSateH, kiM tarhi prakaraNArthakathanAvasaropasthitaparopanyastahetvasiddhatodbhAvanArtham / 0nyAyarazmi 0 bIjuM jo aprAmANika jJAnathI pravRtti thatI hoya, to mithyAjJAnathI paNa satata pravRtti thavAnI Apatti Avaze. Azaya e che ke raNamAM jhAMjhavAnA jaLa dekhAtAM koI pANI levA doDe, pachI khabara paDe ke potAnuM jJAna khoTuM che, to aTakI jAya. paNa tema jo aprAmANika jJAnathI saMzaya thavo mAnazo, to mithyAjJAnathI paNa pravRtti thaze - aTakaze nahIM. (kAraNa ke te paNa saMzaya utpanna karIne pravRtti karAvI zakaze.) paNa mithyAjJAnathI pravRtti koIne mAnya nathI. tethI aprAmANika jJAnathI paNa pravRtti mAnI zakAya nahIM. eTale AdivAkyane pravartaka mAnavArUpa potAnI mAnyatAnA samarthana mATe paNa AdivAkyane pramANabhUta to mAnavuM ja paDaze... 0 arcaTamate AdivAkyano prayoga 0 (3) AdivAkyano prayoga zA mATe ? e viSayamAM bauddhadArzanika arraTano potAno svataMtra mata che, te A rIte - jo AdivAkya pramANabhUta na hoya, to enA dvArA zrotAo utsAhita paNa na thaI zake, kAraNa ke aprAmANika jJAnathI koInI paNa pravRtti jovAtI nathI, jo pravRtti thAya to emanI prekSAvattAnI ja hAni thAya. to pachI AdivAkyano upanyAsa zA mATe ? e praznano uttara arcaTa A pramANe Ape che - jo AdivAkyano prayoga na karAya, to keTalAka sthaLabuddhivALA jIvo Avo tarka ka2ta ke 'rUvaM nArvyavyuM, abhidheyAvizUnyatvAt, jALavajJaparIkSAvat' eTale, abhidheya - prayojana - saMbaMdha na hovAthI jema kAgaDAnA dAMtanI parIkSA anAdaraNIya che, tema A zAstra paNa abhidheyAdithI zUnya hovAthI anAdaraNIya che. Ama prakaraNanI anAdaraNIyatA siddha karavA mATe bIjAe je abhidheyAdizUnyatva hetu Apyo, tenI asiddhatA batAvavA AdivAkyano prayoga karAya che, AdivAkya abhidheyAdinuM astitva batAvavA dvArA abhidheyAdinA abhAvarUpa paropanyasta hetunuM nirAkaraNa kare che, mATe AdivAkyano arthasaMprekSa-- -pa (5) abhidheyAdisUcane iti / AstAmabhidheyAdInAM pratipAdane / 0 zAstrasaMloka: (2) "arcaTastvAha na zrAvakotsAhakametat, prAmANyAbhAvAt / kintu prakaraNArthakathanAvasaropasthitaparopanyastahetvasiddhatodbhAvyate iti, tadayuktataram, yadIdamapramANaM sadabhidheyAdIni sAkSAllakSayanna pravartate tatkathaM paropanyastahetvasiddhatAM kathayati" nyAyAvatArahA. / For Personal & Private Use Only 0 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra 10 tathAhi-saMbhavatyevaMvAdI-nArabdhavyamidam, abhidheyAdizUnyatvAt, kAkadantaparIkSAdivaditi, "tadanenAsya tadvattAprakAzakena vacasA taddhetUnAmasiddhatodbhAvyata iti / tadayuktatarama, yato yadIdamapramANamiti nAbhidheyAdIni sAkSAllakSayat pravartayati, tataH paropanyastahetvasiddhatAM kathayatIti yuktiriktaM pazyAmaH, apramANasyAkiMcitkaratvAt, anyathA pramANavicAraNamAnarthakyamaznuvIta / tasmAdidaM pramANabhUtaM sadabhidheyAdIni pratipAdayat prekSAvataH pravartayatIti prakaraNAdAvupanyastam / -0nyAyarazmi - prayoga paropajyasta hetunI asiddhatA batAvavA mATe che, nahIM ke saMzaya dvArA pravRtti mATe. 0 arcaTamata ayukta che - TIkAkArazrI 0 dharmottaranA mata karatA paNa acaMTano mata to sAva ja ayukta che, kAraNa ke AdivAkyane apramANa paNa mAnavuM che ane enA dvArA paropajyasta hetuonuM nirAkaraNa paNa karavuM che - ema be to kaI rIte thAya ? jo aprAmANika hovAnA kAraNe sAkSAt abhidheyAdi jaNAvIne prekSAvAna vyaktione pravRtti na karAvI zake, to paropajyasta hetunuM nirAkaraNa paNa kaI rIte karI zake ? apramANa to akiMcitkara che, arthAt te to koI paNa kArya karavA sakSama nathI, ane jo aprAmANika vAkyathI paNa paropajyasta hetunI asiddhatA siddha thaI zakatI hoya, to pramANa - apramANanI vicAraNA ja binajarUrI thaI jAya, kAraNa ke pramANanuM kArya paNa apramANa kare che. Ama AdivAkyane pramANabhUta nahIM mAno, to prekSAvAnonI pravRtti paNa nahIM thAya ane paropajyasta hetunuM nirAkaraNa paNa nahIM thAya, mATe AdivAkyane pramANabhUta mAnavuM ja joIe. pramANabhUta A AdivAkya ja abhidheyAdinuM astitva batAvavA dvArA prekSAvAna vyaktione graMtha vize pravartAve che ane mATe ja Ano upanyAsa graMthanI zubha zarUAtamAM karAya che. 0 AdivAkyanI pramANatA - apramANatA aMge vicAra 0 0 AdivAkya apramANa che - bauddhapUrvapakSa 0. (4) bauddha graMthakAromAM dharmottara ane arcaTa suprasiddha che, teo AdivAkyane pramANabhUta mAnatA nathI, kAraNa ke zabda ane artha vacce koI saMbaMdha nathI. mATe zabdarUpa AdivAkya artha vize pramANarUpa bane nahIM. zabda - artha vacce saMbaMdha nathI - e aMge boddhonI mAnyatA A pramANe che - - 35rthasaMprekSaTO(6) evaMvAdIti / evaM vakSyamANaprakAreNa vAdavAn evaM vadanazIlo vA / (7) taditi tasmAdarthe avyym| anenAdivAkyenAsya zAstrasya tadvattA abhidheyAdimattA / / For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra AdivAkyam 4. 'saMbandhazUnyatvAdasya kathamarthe 'pramANateti cet, pratyakSe'pi kathaM tarhi seti vAcyam / nyAyarazmi - bauddhaH- zabda bAhya arthanA nizcaya mATe pramANabhUta nathI, kAraNa ke zabdano artha sAthe tAdAtmya ke tadutpatti saMbaMdha nathI. zaMkAH- zabda ane arthano tAdAtmya saMbaMdha kema na mAnI zakAya ? O samAdhAnaH- kAraNa ke zabda ane arthano tAdAtmya che, evI koIne pratIti thatI nathI praznaH- zabdanuM artha sAthe tAdAtmya hovA chatAM avidyAnA kAraNe jaNAtuM nathI, ema mAnIe to ? - uttaraH- to 'agni' zabda ane agni eka ja thaI javAthI agni zabda paNa agninuM kArya kare ane tethI to agni bolavAthI moDhu saLagI javuM joIe. tema modaka zabda ane lADavo eka ja hovAthI modaka bolavA mAtrathI moDhAmAM lADavo AvI javo joIe, paNa tevuM kadI thatuM nathI. eTale zabda- arthanuM tAdAtmya nathI. zaMkAH- to zabdano artha sAthe tadutpatti saMbaMdha mAnIzuM. samAdhAna:- te tyAre 4 bhAnI zAya, bhe ( 1 ) zabdabhAMthI artha utpanna thato hoya, } (2) -0 0 -arthasaMprekSaNa: (8) saMbandhazUnyatvAdityAdi / iha yadyapi paramArthato jainAnAM kathaMcittAdAtmyalakSaNaH zabdArthayoH saMbandhaH / yadAha bhagavAn bhadrabAhusvAmI abhihANaM abhiyAu hoi bhinnaM abhinnaM ca / khuraaggimoyaguccAraNammi jamhA u vayaNasavaNANaM / / 1 / / vicchedo na vi dAho na pUraNaM teNa bhinnaM tu / jamhA ya moyaguccAraNammi tattheva paccao hoi / / 2 / / na ya hoi sa annatthe teNa abhinnaM tadatthAo / / iti / / [abhidhAnamabhidheyAd bhavati bhinnamabhinnaM ca / khurAgnimodakoccAraNe yasmAttu vadanazravaNayoH / / 1 / / vicchedo nApi dAho na pUraNaM tena bhinnaM tu / yasmAd modakoccAraNe tatraiva pratyayo bhavati / / 2 / / na ca bhavati sa anyArthe tenAbhinnaM tadarthAt / (chAyA)] tathApi zaThaH zAThyena nirloThanIya ityabhiprAyavAn AcAryastatprasiddhapratyakSadvAreNa zabde'pi prAmANyamAha-pratyakSe'pItyAdi / -0 zAstrasaMloka0 (3) "nanu cArthapratipAdakatvameSAmasambhAvyam, ya eva hi zabdAH satyarthe dRSTAste evAtItAnAgatAdau tdbhaave'pi| yadabhAve ca dRzyate na tattatpratibaddham " - prameyakamalamArtaMDe pR. 431 / For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 nyAyAvatAra) grAhyagrAhakabhAvasaMbandhabalAditi cet, atrApi vAcyavAcakabhAvAditi brUmaH / sa eva kathamiti cet, adhyakSe'pi vedyavedakabhAvaH kathamiti vAcyam / -0nAyarazmi - arthamAMthI zabda utpanna thato hoya. (1) jo zabdamAMthI artha utpanna thato hoya to mane karoDa sonAmahora maLe evuM bolavAthI, karoDa sonAmahora utpanna thaze ane garIba mANasane paNa maLI jaze. e rIte to badhA mANasonI icchA bolavAthI ja pUrI thaI jaze ane adhUrI icchAvALo koI mANasa ja nahIM rahe, paNa evuM to hotuM nathI, eTale zabdamAMthI to artha utpanna thato nathI. (2) abhaNane koIpaNa vastune jotAM tenuM nAma yAda Ave che, kAraNa ke pUrve ApaNane koIe tenuM nAma jaNAvyuM hoya che. (saMketa karyo hoya che.) dA.ta. "ka Avo AkAra kamaLanA kano che, evuM zIkhavADAyuM hovAthI jevo "ka" dekhAya ke ApaNane ka ja yAda Ave che. paNa jene AvuM zIkhavADAyuM na hoya, te tene oLakhI zake nahIM. jo arthamAMthI zabda utpanna thatA hoya, to jene pUrve zIkhavADAyuM nathI, tevI vyakti paNa pahelI ja vAra phaNasa jovA chatAM, temAMthI utpanna thayelA phaNasa zabdo bolatI jaNAvI joIe. jevuM kadI banatuM nathI. tema, arthamAMthI zabda utpanna thatA hoya to je artha kadI hoto ja nathI, tenA pratipAdaka AMgaLInA TeravA para so hAthI jevA zabdo utpanna thAya ja nahIM, paNa tevuM bolI zakAya to che ja. eTale paNa arthamAMthI zabdanI utpatti mAnI zakAya nahIM. vaLI, jo arthamAMthI zabda utpanna thato hoya to dareka arthamAMthI puruSanI buddhithI nirapekSa rIte ja (arthAt buddhi vinA ja) zabdonuM zravaNa thavA mAMDe. paNa, buddhithI nirapekSa rIte arthamAMthI zabda utpanna thatAM dekhAtAM nathI ane zakya paNa nathI. pahelA artha dekhAya, pachI tene bIjAne jaNAvavAnI icchA thAya, pachI kahevAnI IcchA thAya, pachI tAla vigere sthAne jIbharU5 indriyano saMyoga thAya, pachI ja zabdo utpanna thAya che. eTale vacce buddhinI apekSA to rahe ja che. mATe, zabda arthamAMthI utpanna thAya che, tevuM paNa mAnI zakAya nahIM. | niSkarSa e ke tAdAtma-tadutpatti baMne saMbaMdha zakya na hovAthI bAhya arthanA nizcaya pratye zabda pramANa nathI, mATe AdivAkya paNa apramANa che. 0 boddhamaMtavyonuM nirAkaraNa - jena uttarapakSa 0 (5) jo saMbaMdha na hovAthI bAhya arthanA nizcaya mATe zabda pramANa na bane, to pratyakSano artha sAthe kayo saMbaMdha che, ke jethI ene pramANa mAnI zakAya ? bauddhaH- pratyakSa grAhaka che ane tatpatipAdya artha grAhya che, Ama pratyakSa - artha vacce grAhyagrAhakarUpa saMbaMdha hovAthI arthanA nizcaya mATe pratyakSa te pramANa che. jenaH- jema pratyakSamAM grAhya - grAhaka saMbaMdha che, tema AdivAkya vAcaka che ane artha vAcya che. For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 ) a nyAyAvatAra - AdivAkyam 5. tadutpattitadAkAratAbhyAmiti cet, keyaM tadutpattirnAma | tajjanyateti cet / pratikSaNaM bhaguratve saiva durupapAdetyAcakSmahe | 6. tathA hi-kSaNanazvaro'rthaH svakSaNe pUrvaM pazcAd vA kAryaM kuryAditi trayI gatiH / tatra na tAvadAdyaH pakSaH kakSIkaraNIyaH, samakAlabhAvini vyApArAbhAvAt, itarathaikakSaNavartinAM samastArthakSaNAnAmitaretaraM kAryakAraNabhAvaH prasajyeta, tathA ca tatprayukto grAhyagrAhakabhAvazcetyasamaJjasamApanIpadyeta / atha svakSaNAtpUrvam, acAru etadapi, svayamasato bhaviSyacchaGkha -0nAyarazmi - ethI zabdamAM paNa vAcya-vAcakabhAvarUpa saMbaMdha rahelo ja che, to pachI pratyakSa pramANa ane zabda apramANa, evo khoTo pakSapAta zA mATe ? bauddhaH- zabda ane artha vacce vAcya-vAcaka saMbaMdha kaI rIte ? jaina- adhyakSa ane artha vacce grAhya-grAhaka saMbaMdha kaI rIte ? - e praznano tame zuM javAba Apazo ? bauddha - pratyakSa ane artha vacce to tadutpatti-tadAkAratA baMne saMbaMdha hovAthI grAhya-grAhaka saMbaMdha mAnIe chIe. jainaH- tame tadutpatti-tadAkAratA rUpa saMbaMdhanA AdhAre grAhya-grAhakabhAvanI vyavasthA karI che, paraMtu bauddhanA kSaNikamate (1) tadutpatti, ke (2) tadAkAratA baMne saMbaMdha ghaTI zakatA nathI. te A rIte 0 (1) tadutpatti saMbaMdhanI ja azakyatA 0 (6) tadutpatti saMbaMdhathI arthathI pratyakSanI utpatti thAya, ema tamAruM mAnavuM che. paNa kSaNika padArtha pratyakSarUpa kArya kyAre kare ? svakSaNamAM (arthAtu pote je kSaNamAM utpanna thayo te kSaNamAM), pUrvekSaNamAM te potAnI utpattinI pahelAnI kSaNamAM), ke uttarakSaNamAM potAnI utpattinI pachInI kSaNamAM) - A traNeya vikalpomAM artha te pratyakSarUpa svakArya karI zakato nathI te A rIte (A) je kSaNe padArtha pote utpanna thAya che, te ja kSaNe utpanna thatI bIjI vastune utpanna karavAno vyApAra te karI zake nahIM (arthAt tenuM kAraNa banI zake nahIM), kAraNa ke evuM mAnavAmAM to eka sAthe utpanna thayela sarva vastuo vacce kArya-kAraNabhAva mAnavo paDe ane to badhA vacce grAhya-grAhakabhAva mAnavo paDe ane ethI to ghaTAdi paNa grAhaka banI jAya, je atyaMta ayukta che. mATe "artha te svakSaNamAM ja pratyakSarUpa kArya kare" -e prathamavikalpa ayukta che. (B) vartamAna kSaNamAM tenuM potAnuM ja astitva na hovAthI, jema AgAmI zaMkhacakravartIno vartamAnakSaNIya koIpaNa vastu vize vyApAra thato nathI, tema vartamAnakSaNagata padArthanuM, pUrvakSaNe astitva na hovAthI pUrvekSaNagata koIpaNa vastu vize vyApAra thato nathI. tethI kSaNika padArtha potAnI -arthasaMprekSaNa(9) trayIti / trayo'vayavA rUpANi yasyAM gatau / gatiriti prakAraH | For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thara nyAyAvatAra 10 cakravAderiva pUrvakAlavartini kArye vyApArAbhAvAt / atha svakSaNAdUrdhvaM kAryaM vidhatta iti manyethAH, etadapyasAdhIyaH, vinaSTasya kAryakaraNAkSamatvAt, anyathA mRtasya zikhinaH kekAyitaM cAt || 7. 'tadAkAratApi kimarthAkArasaMkrAntyA, atha tatsadRzatayotpatterjJAnasyeti / yadyAdyaH kalpaH, tadayuktam, jJAne svAkArArpaNAdarthasya nirAkAratAnuSaGgAt, svadehe pRthutarArthadarzana -0cAyarazmi - utpattinI pUrvanA kSaNamAM pratyakSarUpa kArya kare - e bIjo vikalpa paNa asaMgata che. (C) "artha potAnI utpattinI pachInA kSaNe kArya kare' - e trIjo vikalpa paNa ayukta che, kAraNa ke utpatti bAda je kSaNamAM kArya thavAnuM che e kSaNamAM to padArtha naSTa thaI jAya che ane naSTa padArtha koIpaNa kArya karavA sakSama nathI. jo naSTa padArthathI paNa kArya thaI zakatuM hoya to marelA moramAMthI paNa Tahuko saMbhaLAvavo joIe, je kyAreya banatuM nathI. mATe kSaNika padArtha utpattinI pachInA kSaNamAM (je kSaNe pote naSTa thaI jAya te kSaNamAM) pratyakSarUpa kArya karI zake nahIM. Ama traNeya vikalpamAM tadutpattisaMbaMdha na ghaTato hovAthI, A saMbaMdhanA AdhAre pratyakSa ane artha vacce grAhya-grAhakabhAvanI vyavasthA mAnI zakAya nahIM. 0 (2) tadAkAratAthI paNa grAhya - grAhakabhAva azakya che 0 (7) zabda ane artha vacce tadAkAratA saMbaMdhathI paNa grAhya-grAhakanI vyavasthA azakya che, kAraNa ke tadAkAratAno artha zuM? "arthanA AkArano jJAnamAM saMkrama thavo (arthAt arthano AkAra jJAnamAM jato rahe) te, ke pachI arthanI samAna jJAnanI utpatti thavI (arthAt jevo arthano AkAra che tevA ja AkAravALuM jJAna utpanna thavuM) te - A baMne vikalpa pramANe tadAkAratA ghaTI zakatI nathI. te A rIte - (A) arthano AkAra jJAnamAM saMkramI zake nahIM. jo evuM mAnavAmAM Ave to eka Apatti to e Avaze ke artha potAno AkAra jJAnane arpaNa karato hovAthI pote nirAkAra banI jaze. bIjuM ghaTano AkAra jJAtAmAM AvI jato hoya, to jJAtA zarIra pramANa hovAthI zarIra jevaDo moTo padArtha, zarIramAM dekhAvA mAMDe. eTaluM ja nahIM; yAvatuM patthara, samudra vagereno AkAra paNa svajJAna ane svazarIramAM praveza karato hovAthI mAthuM phUTavuM, DUbI javuM vagere anarthonI paraMparA sarjAze ! mATe arthano AkAra jJAnamAM saMkramI jato nathI' - ema mAnavAthI ja doSajALathI chUTakAro thaI zakaze. tethI prathama vikalpathI to tadAkAratA ghaTI zake nahIM. (B) "arthanA jevA AkAravALuM ja jJAna utpanna thAya' e vikalpa pramANe arthataH to tame - marthasaMprekSA-- (10) sAdhIya ti | Stavanayo: pravarSe sAdhu, TMITIjheyas (si. che. 7-3-1) | For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - AdivAkyam prasaGgAt, ziraHsphoTanaplAvanAdyanarthaprasaktezca / atha dvitIyaH, tathA sati sAdRzyavazAdarthavyavasthetyAyAtam / na ca sAdRzyaM bhavatAM darzane tAttvikamasti, viviktakSaNakSayiparamANulakSaNasvalakSaNAnAM pAramArthikatvAbhyupagamAt / 12anAdikAlAlInavAsanAprabodhasaMpAdita-sattAkanirvikalpakaviviktadarzanottarakAlabhAvivikalpavyavasthApitasAdRzyavazAdarthagrahaNaniyame satyekanIlasvalakSaNe kSaNe sakalakAlakalApavyApikAka -0nAyarazmi - "sAdRzyanA kAraNe arthavyavasthA thAya' - e siddhAMtane ja zaraNa thayA ane svasiddhAMtano lopa thayo e alaga, kAraNa ke bauddhamate sAdazya nAmanI koI vastu ja nathI, tame to pRtha-pRthaka (atyaMta vijAtIya bilakula sadazatA vinAnA) ane kSaNe-kSaNe nAza pAme evA paramANurUpa svalakSaNono (padArthono) ja pAramArthika rUpe svIkAra karo cho. bauddhadarzanamate sAzyanuM svarUpa - koI paNa vastunuM pahelA nirvikalpa pratyakSa thAya, pachInI kSaNe anAdikAlIna vAsanAnA kAraNe vikalpa utpanna thAya che, temAM ja sAdRzya viSaya bane che, nirvikalpano viSaya to mAtra svalakSaNa ( je atyaMta visadaza che te) ja bane che. eTale sAdazya vikalpathI vyavasthApita che, jyAre vikalpa to bauddhamate apramANa che, mATe vikalpavyavasthApita sAdRzya vAstavika nathI. Ama nirvikalpa jJAna (je vivikta padArthonuM grahaNa kare che te) pachI thatAM ane anAdikAlIna vAsanAthI janya evA vikalpathI vyavasthApita sAdRzyane jo tame vAstavika mAnatAM ja nathI, to pachI tenAthI arthavyavasthA zI rIte thaI zake ? bauddhaH- vAsanAja vikalpamAM sAdazya jaNAya che (te vAstavika nathI, vikalpa che) ane tenAthI arthavyavasthA thAya che. jena- tevuM mAno to,koI eka nIla padArthamAM trikALavyApI kAka - kuvalayAdi sarva padArthonuM sAdazya nIlatArUpe che ja. ane to te eka padArthanuM nirvikalpa pratyakSa thayA pachI vAsanAjanya je vikalpa pedA thaze, temAM sarva nIlapadArthonuM sAdRzya hovAthI, te sarva artho vikalpane sadaza thaze. ane - 35rthasaMprekSA- (11) vivikteti / viviktAH parasparamatyantabhinnAH, na punaravayavyAdirUpeNa kathaMcidekarUpAH / (12) anAdItyAdi / anAdikAlAdAlInA saMbaddhA yA vAsanA tasyAH prabodhastena saMpAditA sattA yasya sa cAsau, nirvikalpakaM vyavasAyazUnyaM viviktaM sphuTaM yaddarzanaM pratyakSaM taduttarakAlaM bhavanazIlo vikalpazca tena vyavasthApitaM yatsAdRzyaM tasya vazaH sAmarthyam; yaduktaM-AyattatAyAmAyatte prabhutve ca vazaM viduH / tasmAta ! 1. bhAvArtha e che ke, jJAna jevA AkAravALuM hoya, tevA AkAravALo artha bahAra hoya che e rIte AkAranI sadazatAthI arthavyavasthA thAya che ane A vyavasthAno ja, bauddha bIjA vikalpa pramANe svIkAra karyo che. paNa bauddha mATe A rItanI vyavasthA svasiddhAMtabAdhita che. For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 nyAyAvatAra 10 kuvalayAdigatanIlatAyA vyavasthitiravizeSeNAnuSajyeta, tathA ca pratiniyato grAhyagrAhakabhAvo na ghaTAmaTATyeta / 8. agulyagranirdizyamAnapurovartinIlasvalakSaNadarzanabalAyAtatvAt nailyavikalpasya tadevAdhyavasyati na bhUtaM bhAvi kAkakuvalayAdigataM vA iti ceta, tarhi vikalpaH svalakSaNaniSThaH prAptaH, niyatadezadazAvacchinnArthakriyAsamarthArthagrahaNAt / tathA hi-tadadhyavasAyaH kiM tadvikalpanaM -9nyAyarazmi - tame to te sadazatAne ja tadAkAratA mAno cho, tethI jJAnamAM te sarva artho sAthe tadAkAratA AvI javAthI, te koI eka cokkasa arthanuM grAhaka nahIM banI zake - pratiniyata grAhya-grAhakabhAva nahIM rahe. Ama, baMne vikalpo pramANe pratyakSa ane artha vacce tadAkAratA saMbaMdha na ghaTavAthI tadAkAratA prayukta grAhya-grAhakabhAva paNa ghaTI zake nahIM. 0 bauddhakRta vyavasthAnuM sacoTa nirAkaraNa ) (8) bauddhaH- sAme rahelA - AMgaLI jenA tarapha cIMdhAyelI che - tevA nIla padArthanA nirvikalpa(darzana)thI ja nIla vikalpa pedA thayo hovAthI, te vikalpa, te ja nIlapadArthane viSaya banAve che-te ja nIla padArthano adhyavasAya karAve che, trikALavyApI kAkakuvalayAdimAM rahela nIlane nahIM. Ama 'tadadhyavasAyanA baLe grAhya-grAhakabhAvanI niyatavyavasthA thaI jaze. jainaH- to pachI, vikalpa paNa, niyata deza ane kALathI avacchinna (sAme rahela-vartamAna), ane arthakriyAsamartha evA vAstavika arthane ja grahaNa karato hovAthI teno paNa viSaya svalakSaNa kema nahIM bane? banaze ja.(vikalpa paNa viSayatA saMbaMdhathI svalakSaNaniSTha banaze) paNa te to tame mAnatA nathI, kAraNa ke vikalpane tame apramANa mAno cho. AvA vastuvikalpathI-svalakSaNanA adhyavasAyathI grAhyagrAhakabhAvanI vyavasthA thaI zake nahIM. kema na thAya ? te joIe tadadhyavasAya eTale "vastuno vikalpa ke vastunuM grahaNa? A bemAMthI tadadhyavasAyano kayo artha tamane abhipreta che ? (A) tadadhyavasAya te vastuno vikalpa to hoI zake nahIM, kAraNa ke vikalpa to tamArA mate svalakSaNane viSaya banAvato nathI. kahyuM che ke - "zabdo ane savikalpajJAnano viSaya vastu banI zakatI na hovAthI, teno viSaya anyApoha manAyo che." (bhAva e ke "nIla" evA zabda ke vikalpano viSaya, koI nIla padArtha nathI, paNa anIlano apoha (nIla sivAya badhAno vyavaccheda) che - AvuM bauddha mAne che, AnuM kAraNa e ke, zabda ke vikalpanA viSayarUpe vAstavika nIla padArthane mAne, to tene pramANa mAnavA paDe, paNa bauddha tene pramANa mAnatA nathI.) Ama svasiddhAMta hovAthI tadadhyavasAyano prathama artha (vastuno vikalpa) to yukta nathI. For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 nyAyAvatAra - AdivAkyama uta tadgrahaNam | na tAvat tadvikalpanam, vikalpAnAM bhavadabhiprAyeNa svlkssnnaantHprveshaabhaavaat| taduktam 13'tenAnyApohaviSayAH proktAH sAmAnyagocarAH / zabdAzca buddhayazcaiva vastunyeSAmasaMbhavAt / / 1 / / iti / 9. atha brUyAt-yadyapi vikalpA: sAmAnyaM gocarayanti tattvataH, tathApi pratyakSavikalpayoryogapadyena pravRttervimUDhaH pratipattA vikalpasyApi svalakSaNaniSThatAM vyavasyati / tathA coktam -0nAyarazmi - (9) bauddhaH- paramArthathI to vikalpo sAmAnyane ja viSaya kare che, svalakSaNane nahIM. paraMtu pratyakSa ane vikalpanI eka sAthe pravRtti thatI hovAthI, ajJAnI jIvone pratyakSa ane vikalpanI bhinnatAno khyAla Avato nathI. mATe ja mAtra pratyakSa ja svalakSaNaniSTha hovA chatAM, te mUDha jIva vikalpa paNa svalakSaNaniSTha che - Avo nizcaya karI bese che. kahyuM che ke - "nirvikalpa mAnasajJAna ane savikalpa mAnasajJAna - baMne ekasAthe pravartatA hovAthI athavA to nirvikalpa pachI zIvratayA savikalpa jJAna AvI jatuM hovAthI, ajJAnI jIvo bane jJAnanI aikyatAno nizcaya karI le che. (arthAtu baMnenI bhinnatA pArakhI zakatA nathI) AvI rIte vikalpa paNa svalakSaNaniSTha banI zakato hovAthI, tadadhyavasAyano "vastuno vikalpa evo artha karavAmAM koI bAdha nathI, mATe prathamavikalpa nirdaSTa ja che. jenaH- tame kaho cho, vAsanAja vikalpathI svalakSaNano adhyavasAya thAya che, paNa spaSTa evA pratyakSajJAnathI sAkSAtkAra nahIM (je jaina mAne che, paNa tamArI pAse tenA mATe koI tarka nathI, mAtra -035rthasaMprekSa-- (13) tenetyAdi / yata evaM vastuni zabdArthedoSastena kAraNena, anyApohaviSayA vikalpabuddhipratibhAsaviSayAH zabdA buddhayazca proktA AcAryadignAgena / kiMbhUtA buddhayaH ? sAmAnyagocarAH savikalpikAH na sarvAH, nirvikalpAdhyakSabuddhInAM vastuviSayAbhyupagamAt / buddhInAmevaitad vizeSaNaM na zabdAnAm, teSAM sAmAnyaviSayatvAvyabhicArAt; kiM kAraNaM, vastunyeSAM zabdAnAM vikalpAnAM cAsaMbhavAditi / etadarthazca vistarArthinA pramANavArtike kalyANacandrakRtaTIkAto'vaseyaH / -zAstrano - (4) "vikatpattivizleSu tatridg vidhyatA tto'nyaapohnisstthtvaaduktaanyaapohkRcchrutiH||" -pramA.vA. /164 | 1. gAyarUpa svalakSaNanuM nirvikalpa, pachI pharI nirvikalpathI svalakSaNanuM ane te ja kALe savikalpathI "ga' vigere varNanuM grahaNa thAya che varNagrahaNakALe svalakSaNa paNa sAme hovAthI tenuM paNa nirvikalpa thAya. Ama yugapaddhatti hovAthI baMnenuM aikya jaNAya che, je vAstavika nathI. 2. jema zAkhA ane caMdra baMnenuM pratyakSa eka pachI eka thatuM hovA chatAM atyaMta najIka rahelA hovAthI, baMne sAthe ja dekhAyA, evuM bhAse che. tema, nirvikalpa pachI tarata ja vikalpa utpanna thato hovAthI baMnenuM aikya jaNAya che, je vAstavika nathI. For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 nyAyAvatAra1 17manasoyugapadvRtteH savikalpAvikalpayoH / vimUDho "laghuvRttervA tayoraikyaM vyavasyati / / 1 / / iti / tat kimidaM zapathaiH pratyeyaM yaduta mohAd vikalpena svalakSaNamadhyavasyati na punarvizadanirbhAsena' sAkSAtkaroti / evaM cAdhyakSamapi sakalArthavyaktIrgocarayati, vikalpamohAttu saMnihitaviSayaM lakSyate iti paro'nuSaJjayan durnivAraH syAt / ' 10. uta tadgrahaNamadhyavasAya:, tadA svalakSaNaniSThatA vikalpasya svavAcA bhavadbhiH nyaayshbhi0sogaMda khAIne ja vizvAsa karAvI zako cho.. bIjI vAta, jo yugapalaghuvRttinA kAraNe, nirvikalpa ane vikalpanA etvano bhrama thayo hoya to jema, tame ema kaho cho ke nirvikalpano viSaya svalakSaNa che ane vikalpano viSaya sAmAnya che, paraMtu ekatvanA bhramane kAraNe vikalpa paNa svalakSaNaviSayaka jaNAya che, tema koI UMdhuM paNa kahI zake ke vikalpano viSaya svalakSaNa che, nirvikalpano sAmAnya che ane ekatvanA bhramane kAraNe nirvikalpa, svalakSaNaviSayaka jaNAya che, to temAM koI vinigamaka/bAdhaka na hovAthI tame tenuM khaMDana nahIM karI zo... niSkarSa, bauddhamate vikalpa te vastu vize pravRtti na karato hovAthI vastuviSayaka vikalpa ja na ghaTavAthI tadadhyavasAyano 'vastuno vikalpa' e artha thaI zake nahIM, mATe prathama vikalpa ayukta ja che. (10) (B) tadadhyavasAyano artha "svalakSaNanuM grahaNa' ema karazo, to tame pote ja A vAtano svIkAra karyo ke vikalpa te svalakSaNanuM grahaNa kare che, arthAt viSayatA saMbaMdhathI vikalpa te svalakSaNaniSTha che. Ama tadadhyavasAyanA baMne vikalpa pramANe siddha thAya che ke arthakriyAmAM samartha evA arthamAM ja -arthasaMprekSaNa (14) manasorityAdi / manyate jJAyate vastu AbhyAmiti sarvadhAtubhyo'sun (pA. uNAdi) iti asuni manasI jJAne tayoH savikalpAvikalpayorekatvaM vikalpayati bhrAntaH pramAteti saMbandhaH / kuta ityAha, yugapadvRtteH gavAdisvalakSaNaviSayanirvikalpAdhyakSAnantaraM punarnirvikalpakena svalakSaNasya tatsamakAlameva vikalpena gakArAdivarNAnAM ca grahaNAt / yad bauddhAlaGkAra:-kathaM tarhi krameNa grahaNaM na bhavati, yugapadviSayasaMnidhAnAt, na hi varNavikalpakAle pratyakSapratyayArtho na saMnihita iti / (15) laghuvRtterveti / yathA bhavato laghuvRtteH zAkhAcandrAdiviSayasaMnidhau na krameNa grahaNAdhyavasAyastathA mamApi nirvikalpakasamanantaraM jhagityeva vikalpotpAdAt tayoraikyavyavasAyaH, na punastattvatastayoraikyam / vizeSatastvetatkArikArtho bauddhAlaMkArAderavaseyaH / / -zAstrasaMloka(5) "bAhyo na vidyate hyartho yathA baalairviklpyte| vAsanAluThitaM cittamarthAbhAse pravartate / / " -pramA.vA. 2/327 / For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - AdivAkyam 17 ) pratipannA syAt / evaM ca vikalpayugalake'pyarthakriyAsamarthArthaparyavasitasattAkatA viklpsyaaddhaukte| yadA ca vikalpaH svalakSaNasaudhamadhyamadhyAsta iti abhidadhyAH, tathA sati dhvanerapi tadantaHpravezo durnivAraH syAt, tatsahacaratvAt / 11. yadAha bhavadAcArya-sa eva zabdAnAM viSayo yo vikalpAnAmiti / na ca vikalpaM vyatiricya sAdRzyavyavasthApakamanyadasti, pratyakSasya sakalajagadvilakSaNasvalakSaNagrahaNapravaNatvAta / tad yadi tatsadRzatayotpattistadAkAratA, tadA pratipAditanyAyAd vikalpasya saMnihitArthagocaratorarIkartavyA, tathA ca dhvanirapi tadviSayaH sidhyatIti siddha naH samIhitam, anyathA tadAkAratA na samasti, gatyantarAbhAvAt / tanna tadutpattitadAkArate grAhyagrAhakabhAvahetU saMstaH | -0nAyarazmi - vikalpanI sattAnuM paryavasAna thAya che, arthAt svakArya karavAmAM samartha evA arthanuM ja vikalpa grahaNa kare che. Ama viSayatA saMbaMdhathI vikalpa svalakSaNaniSTha hovAthI artha vinA vikalpano udbhava ja azakya che. tethI vikalpa vastuniSTha hovAthI vikalpano vastumAM aMtaHpraveza, vastunuM tenA dvArA grahaNa vigere thaI zake che, mATe "vikalpano viSaya anyApoha che, tenuM vastumAM avasthAna thaI zake nahIMvigere tamAro badho pralApa nirAkRta thAya che. vikalpa svalakSaNaniSTha hovAthI dhvani (zabda) paNa svalakSaNaniSTha siddha thaze, kAraNa ke vikalpa ane zabda baMne sahabhAvI che. tamArA AcAryanuM ja kahevuM che ke - (11) "vikalpono je viSaya che, zabdono paNa te ja viSaya che" vikalpane choDIne bIjuM koI jJAna sAdRzyano vyavasthApaka banI zake nahIM, kAraNa ke pratyakSa to sakaLa jagatathI vilakSaNa mAtra svalakSaNanuM ja grahaNa kare che. mATe arthanA sadazarUpe jJAnanI utpattine ja jo tadAkAratA kaho to kathitanyAyanA anusAra saMnihita arthanI viSayatA ja vikalpanI siddha thAya che, arthAt vikalpa paNa svalakSaNane viSaya kare che, ema ja siddha thAya che. tathA vikalpa ane zabdanI sahabhAvitA hovAthI zabda paNa saMnihita arthane viSaya kare che - ema syAdvAdInuM ISTa ja siddha thAya che. uparokta be vikalpo sivAya trIjo koI vikalpa ja na hovAthI anya rIte to tadAkAratA paNa ghaTI zakaze nahIM. tethI tadutpatti ke tadAkAratA grAhya-grAhakabhAvamAM kAraNa nathI, mATe te benA AdhAre pratyakSa ane artha vacce grAhya-grAhakabhAvanI vyavasthA karI zakAya nahIM. --arthasaMprekSaNa(16) tadanta iti / tasya svalakSaNasyAntarmadhyaM tatra pravezastadviSayateti yAvat / For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra 10 12. saMstAM vA, tathApi vikalpataH paryanuyojyo bhavAn / kimete grahaNakAraNaM 'pArthakyena uta 'sAmastyena / tad 'yadyAdyaH pakSaH, kapAlakSaNo ghaTAntyakSaNasya grAhakaH prApnoti tajjanyatvAt, 17jalacandro vA nabhazcandrasya grAhakaH syAt tadAkAratvAt / atha dvitIyaH, tathA sati ghaTottarakSaNaH pUrvakSaNasya grAhakaH prasajati, tadutpattestadAkAratvAcca / 13. jaDatvAdarthasya na grAhakatvamapi tu jJAnasya tadutpattitadAkAratayoH satyoriti cet, -0nyAyarazmi - 0 grAhya-grAhakabhAvanA kAraNarUpe tadutpatti tadAkAratA mAnatAM thatI doSaparaMparA 0 (12) 'tuLatu durbana ' e nyAye tadutpatti-tadAkAratAne grAhya - grAhakabhAvanA kAraNa rUpe mAnI paNa laIe, to paNa eTalA doSo Ave che ke jenAthI chuTakAro thaI zakaze ja nahIM. te A rIte - grAhya-grAhakabhAvanA kAraNa tarIke tadutpatti ane tadAkAratA, baMne bhinna-bhinna rUpe kAraNa bane che, ke baMne maLIne kAraNa bane che ? (1) jo tadutpatti ane tadAkAratA baMne bhinna-bhinna rUpe kAraNa mAnavAmAM Ave, to tadutpatti kapAlanI prathama kSaNamAM paNa che, arthAt ghaDo phUTyA bAda je tenA ThIkarA bane te kapAla kahevAya che, Ama ghaTanA aMtyakSaNathI kapAlanA prathamakSaNanI utpatti thatI hovAthI, tadutpatti to ahIM paNa che ja, mATe kapAlanI prathamakSaNa ghaTanI aMtyakSaNanI grAhaka banaze, paNa evuM to jovAtuM nathI. tethI ekalI tadutpatti vastunA grahaNamAM kAraNa banI zake nahIM. ekalI tadAkAratA paNa grAhya-grAhakabhAvamAM kAraNa nathI, kAraNa ke AvI tadAkAratA to jalagata caMdramAM paNa che (caMdranuM jaLamAM je pratibiMba paDe, ene jalacaMdra kahevAya che) jo tadAkAratA mAtrathI grAhakatva AvI zakatuM hoya, to jalacaMdra paNa nabhogata caMdrano grAhaka banavo joIe, paNa tevuM thatuM nathI. tethI tadutpatti ke tadAkAratA bhinna-bhinna rUpe grAhya-grAhakabhAvamAM kAraNa banI zake nahIM, mATe prathama vikalpa to ayukta che. (2) tadutpatti ane tadAkAratA baMne maLIne grAhya-grAhakabhAvanuM kAraNa bane, e vikalpa paNa anupAdeya che, kAraNa ke ema mAnavAthI ghaTanI uttarANa paNa ghaTanI pUrvekSaNanI grAhaka banaze, ahIM ghaTanI uttarakSaNa pUrvakSaNathI utpanna thaI hovAthI, temAM tadutpatti paNa che ane pUrvekSaNasadaza ja uttarakSaNano AkAra hovAthI, temAM tadAkAratA paNa che. Ama sAmagrI hovA chatAM uttarakSaNa te pUrvekSaNanI grAhaka hoya, evuM jovAtuM nathI. tethI bIjo vikalpa paNa ayukta che. (13) bauddhaH- artha to jaDa hovAthI, emAM tadutpatti-tadAkAratA hovA chatAMya grAhakatA AvI -05rthasaMprekSaT_ __(17) jalacandro veti / yadyapi kathaMcinnabhazcandreNAmbhazcandrasya janyamAnatvAttadutpattirapyatra vidyate, tathApi tadAkArataiva prAdhAnyena vivakSitA / For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 ) nyAyAvatAra - AdivAkyam idamidAnIM viditamasmAbhiH, etadapi samAnArthagrAhiprAcInasaMvedanakSaNalakSaNamanaskArotpAdyajJAne grAhakalakSaNaM vyabhicarati, utpAdakaprAktanakSaNavartimanaskArAgrAhakatvAt / 14. "tadadhyavasAyasAhityena tadutpattitadAkAratayorgrahaNakAraNatvaM saMpUrNaM, manaskAre tannAstIti cet, kimidaM bhinnagocareNa saha sAhityama / tathA hi-adhyavasAyo vAsanAprabodhavazAdutpannaH sAmAnyamanartharUpaM vikalpayati / pratyakSaM bahirAllabdhvAtmalAbhaM tadAkAraM tameva sAkSAtkaroti -0nAyarazmi zake nahIM. mATe emAM to evI jaDatA ja doSa rUpa che, nahIM ke tadutpatti-tadAkAratA, tethI tadutpatti ane tadAkAratA jo jJAnamAM hoya to jarUra grAhya-grAhakabhAvarUpa svakArya karaze. jenaH- jJAnamAM tadutpatti - tadAkAratA hovA chatAM paNa grAhya-grAhakabhAvamAM vyabhicAra Ave che. te A rIte - pUrve manaskAra (cittano upayoga = 'samanattara pratyaya) thAya che, je pachInI kSaNamAM bIjA jJAnane utpanna kare che, ane baMne, samAna arthane ja grahaNa kare che - eTale tadutpatti ane tadAkAratA - baMne saMbaMdha, pachInA jJAnamAM rahe che, chatAM pachInuM jJAna te pUrvekSaNavartI manaskAra jJAnanuM grAhaka hotuM nathI. Azaya e che ke, pUrvekSaNIya mAnasa ghaTajJAna ane uttarakSaNIya tAdaza jJAna vacce tadutpattitadAkAratA baMne che ane chatAM, uttarakSaNa, pUrvakSaNanI grAhaka nathI hotI. tethI bauddhakRta pariSkAramAM mAraV/sarvekari mAryasthA:sattvanuM svarUpa vyatireka vyabhicAra spaSTa dekhAI Ave che. (14) bauddha - to pachI ame A rIte pariSkAra karIzuM ke "je jJAnamAM tadadhyavasAya (sva utpAdakano adhyavasAya - vikalpa) hoya, te jJAnamAM ja tadutpatti ane tadAkAratA grAhya-grAhakabhAvanuM kAraNa bane che, mATe pUrvokta vyabhicAra Avaze nahIM. kAraNa ke uttarakSaNavartI jJAnamAM tadutpattitadAkAratA hovA chatAM tadadhyavasAya (sva utpAdaka manaskAranA vikalpa) nuM sAhitya na hovAthI ja grAhya-grAhakabhAva na thayo. -035rthasaMprekSA-- (18) tadadhyavasAyeti / tasyotpAdakasyAdhyavasAyo vikalpanam / 1. potAnA saMtAnamAM, je upAdAnabhUta pUrvanI kSaNa hoya, tene "samanattarapratyaya' kahevAya che. kahyuM che ke - 'samanantarapratyayazaddhaH svasaMtAnavartivupAvAne jJAne cA prasiddha thaI. pR. 9. dharU ! "samanattarapratyaya' zabdanA viziSTa artha bAbata dharmottaranI TIkA para durvedikanI gharapravINa TIkAmAM A rIte batAvyuM che - samanantarapratyayanI "samAna evI avyavahita pUrvekSaNarUpa pratyaya' - evI vyutpatti hovA chatAM, bAhya padArthanI dhArAnI pUrvekSaNa nahIM, paNa mAtra vijJAnadhArAnI ja samAna pUrvekSaNa vize, te zabda rUDha che. eTale, jJAnakSaNanI pUrvanI svasamAnajAtIya kSaNa te samanattarapratyaya... kahyuM che ke - 'cittacaittA acaramA utpannA samanantaraH' - abhidharmakozaH 2/6 / artha :- utpanna thayelAM, je jJAno ke sakhAdi saMvedano, potAnA jevI kSaNa na janmAve tevA nathI. (arthAta potAnA jevI ja kSaNa janmAve che) tene samanattarapratyaya kahevAya che. For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra0 nyAyAvatAra ) - iti bhavatAM darzanam, tanna vikalpasAhityaM pratyakSasya kaJcana vizeSa puSNAti / tadidaM grAhyagrAhakabhAvakAraNaM pratyakSe'pi yad bhavadbhirabhyadhAyi, tad yathA yathA vicAryate tathA tathA vizIryata ityanapekSaNIyam / 15. tad yathAkathaMcit pratyakSasya pratipAditagrAhyagrAhakabhAvalakSaNavaikalye'pi grAhakatvam arthasya grAhyatvam, tathA dRSTatvAt, anyathA nikhilavyavahArocchedaprasaGgAt bhavadbhirapi -0nyAyarazmi - jena- Avo pariSkAra karavA dvArA to tame pratyakSanuM paNa grAhakatva khoI beThA, kAraNa ke pratyakSane vikalpanuM sAhitya to che, paNa te pratyakSane kaMI upakAra karatuM nathI. vikalpa e vAsanAthI janya che ane te kAlpanika (anartha - arthathI bhinna svarUpa) evA sAmAnyane viSaya kare che, jyAre pratyakSa te svalakSaNathI janya che ane svalakSaNane ja viSaya banAve che, ema ahIM bhinnaviSayaka adhyavasAya che, jyAre tadadhyavasAya hoya to ja vizeSa upakAra thaI zake 9 Ama vikalpasAhitya sAthe tadutpatti-tadAkAratA hovA chatAM pratyakSamAM grAhya-grAhakabhAvanI vyavasthA thaI zake nahIM. tAtparya, tame pratyakSamAM grAhya-grAhakabhAva lAvavA, je bhinna rUpe tadutpatti tadAkAratA athavA tadadhyavasAyasahakRta-saMyukta evA te baMnene kAraNarUpe svIkAryA, paNa A vize jeTaluM - jeTaluM vicArIe chIe teTaluM-teTaluM tamAruM badhuM ja kathana yuktirahita hovAthI, apekSaNIya nathI, ema nizcaya thAya che. 0 pratyakSanI jema zabda aMge paNa vAcya - vAcakabhAva 0 (15) pratyakSajJAnamAM tadutpatti-tadAkAratA e baMne bhinna-bhinna rUpe ke sAthe maLIne grAhyagrAhakabhAvamAM kAraNa na hovA chatAMya, jema pratyakSa ane artha vacce grAhya-grAhakabhAva tame mAno cho, jo na mAno to jagatano badho ja vyavahAra uccheda thaI jAya. tema, tadutpatti- tadAkAratA na hovA chatAM zabda ane artha vacce paNa vAcya-vAcakabhAva mAnavo joIe. jo zabda-artha vacce vAcya-vAcakabhAva na svIkArAya, to 'ghaTa lAva" ema kahevAthI ghaDo ja lAve che, te dekhAya che, te daSTanI hAni ane ghaDo joIto hoya to ghaTa lAva ema kahe che te jagataprasiddha vyavahArano uccheda thaI jaze. mATe pratyakSanI jema, zabda ane artha vacce vAcyavAcakabhAvanI vyavasthA yogya ja che. 0 jene darzanamate zabda - artha vacceno saMbaMdha 0 jenadarzanamate paramArthathI to zabda ane artha vacce 'kathaMcit tAdAmya saMbaMdha rahelo che, Ano nirdeza karatA zrI bhadrabAhusvAmIe jaNAvyuM che For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra AdivAkyam 21 pratyapAdi / tathA zabdasya vAcakatvamarthasya vAcyatvaM pratipadyadhvaM yUyam, atrApi dRSTahAneH vyavahArocchedasya samAnatvAt / 16. atha itthamAcakSIthAH, yathA nadyAstIre guDazakaTaM paryastaM, dhAvata dhAvata DimbhakAH - ityAdivipratArakapuruSa-vacanazravaNAt pravartamAnA vipralambhatAbhAjo jAyante, ataH sakalavacaneSvanAzvAsa iti / evaM tarhi "cikicikAyamAnamarumarIcikAcakracumbi yajjalollekhi vizadadarzanamudayapadavIM samAsAdayati tadalIkamavalokitamiti, sakalAdhyakSeSvanAzvAsa ityabhidadhmahe / - 0nyAyarazmi - "zabda te arthathI kathaMcida bhinna che, kAraNa ke khura(astro), agni ke modaka zabdano uccAra karatA vaktAnuM moDhuM ane zrotAnA kAnano anukrame viccheda, dAha ke bharaNa thatuM nathI. ane 'modaka' zabdanuM uccAraNa karatA mAtra lADavAno ja bodha thAya che,anya padArthano nahIM. mATe zabda te arthathI kathaMcid abhinna che - Ama jainadarzanamate zabda-artha vacce 'kathaMcit tAdAtmya saMbaMdha che." - Ama zabda-artha vacce kathaMcid bhinna ane kathaMcid abhinna, ema bhinnAbhinna saMbaMdha svIkArAya, to ja jovAto vyavahAra saMgata thaI zake, anyathA nahIM. (17) bauddhaH- amuka vacano to evA hoya che, ke jenAthI mAtra chetaravAnuM ja kAma thatuM hoya che. jema ke, koIe kahyuM ke "nadInA kinAre goLanuM gADu AvyuM che, tethI ke bALako ! jAo - doDo doDo" AvA ThaganAra puruSanA vacanathI, jo pravRtti karavAmAM Ave, to kharekhara ThagAI ja javAya. ane AvA to DhagalAbaMdha zabdo jovAya che, mATe badhA ja zabdo-vacano parathI amane vizvAsa uThI gayo che, ane tethI ja zabda-artha vacce ame saMbaMdha nathI mAnyo. jainaH- AvI rIte to tamane eka-be sthaLe pratyakSano viSaya khoTo jovAze, to badhA ja pratyakSa parano vizvAsa khovo paDaze. jema ke, raNamAM prakAzamAM camakatI retIne viSaya banAvatuM 'pANI' evuM bhramAtmaka jJAna thAya che, te pratyakSa hovA chatAM khoTuM che - Ama ekAda pratyakSa jo khoTuM jovAya, to zuM badhA ja pratyakSamAM vizvAsa khoI besavAno ? jo nA, to zabda aMge paNa A ja niyama apanAvo, ke eka - be vacana khoTA jaNAya eTalA mAtrathI badhA ja vacano khoTA ja che, evI gAMTha bAMdhavI nahIM. kAraNa ke pratyakSanI jema, te sivAyanA bIjA zabdo to pramANa hovA zakya ja che. nava 06rthasaMprekSa- (19) cikicikAyamAneti / cikicikAzabdo dedIpyamAnArthaH sa cAnukaraNe paTapaTAzabdavad DAjantaH tadvadAcarati / For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harara nyAyAvatAra 10 ___ 17. pAzcAtyaviparItArthopasthApakapramANabAdhitatvAd marIcikAsu jalajJAnamapramANaM na zeSasatyastambhAdijJAnAni, bAdhArahitatvAditi ceta; tarhi dhvanAvapyayaM nyAyaH kiM kAkairbhakSitaH / na hi vayaM sarvazabdAnAM prAmANyaM pratipadyemahi, kiM tarhi sunizcitAptapraNetRkANAmeva / tanna prAmANyaM prati pratyakSazabdayorvizeSamupalabhAmahe / eSa tu vizeSaH syAt, pratyakSaM cakSurAdisAmagrIvizeSajanyatvAt saMnihitaniyatArthagrAhi spaSTapratibhAsam, zAbdaM tu tathAvidhakAraNavikalatvAd niyatAniyatArthagrAhi aspaSTapratibhAsam / na ca eSa vizeSaH prAmANyakSatikArI, -0nAyarazmi - (17) bauddhaH- pratyakSo amuka sAcA ane amuka khoTA-evI vyavasthA mATe, amArI pAse vinigamaka yukti A pramANe che - je jJAnano viparIta artha upasthApaka (potAno je viSaya hoya, tenAthI bhinna viSayanI siddhi karI batAve) evA pAchaLathI thatAM prAmANika jJAnathI bAdha na Ave, te jJAna pramANa. ane viparIta artha upasthApaka bIjA prAmANika jJAnathI je jJAnano bAdha Ave, te jJAna apramANa kahevAya che. A vinigamaka yuktinA baLe A rIte pramANa-apramANanI vyavasthA thAya che (mamarIcikAmAM thatuM jaLajJAna apramANa che, kAraNa ke viparIta artha upasthApaka - jalathI bhinna marIcikA padArthanI siddhi karAve - tevA pAchaLathI thatA jJAnathI te jJAnano bAdha thAya che. jyAre sAcA thAMbhalA vagerenuM jJAna pramANa che, kAraNa ke bIjuM koI prAmANika jJAna evuM nathI, ke je viparIta artha upasthApaka banIne A jJAnano bAdhaka banI zake.) jenA- zabda ane artha vacce paNa vinigamaka yukti to rahelI ja che, zuM ahIMno nyAya kAgaDAo khAI gayA che ? zabdamAM paNa pramANa-apramANathI vyavasthA zakya che, kAraNa ke badhA ja zabdo pramANa hoya, evuM nathI. paNa, je zabdo - vacano AptapuruSo vaDe uccArAyA hoya, te zabdo "pramANa kahevAya che. (arthAtuM Aptatva jenuM nizcita che, tenA zabdo pramANa ane jenuM nathI, tenA zabdo apramANa) Ama pramANa-apramANanI vyavasthA to zabdamAM paNa zakya che. tethI pratyakSa ane zabda baMne prAmANya aMge to sarakhA - samabaLa ja che. hA ! bIjA aMzone laIne bhedarekhA jarUra che, te A rIte pratyakSa ke cakSu vagere sAmagrIvizeSathI janya che, tethI samIpavartI amuka cokkasa prakAre ja arthanuM grahaNa kare che ane te spaSTa pratibhAsarUpa che, jyAre zabda te cakSu vagere sAmagrIthI janya nathI, mATe 'niyata-aniyata baMne prakAre arthanuM grahaNa kare che ane te aspaSTa pratibhAsarUpa che. A be aMzane laIne ja pratyakSa ane zabda vacce bhinnatA che, paNa A bhinnatA zabdanA prAmANyane bAdhA pahoMcADe nahIM, kAraNa ke avizada-aspaSTa, aniyata arthano grAhI hovA mAtrathI te apramANa na bane, nahIMtara to anumAna paNa apramANa mAnavuM paDaze, kAraNa ke avizada - aniyata arthagrAhI to e paNa che. tethI pratyakSa - anumAnanI jema, zabda paNa pramANe ja che, mATe amArUM nirvacana yuktiyukta che. For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 ) nyAyAvatAra - AdivAkyam itarathAnumAnasyApyaprAmANyamAsajyeta, tsyaapyvishdaaniytaarthgraahitvaat| 18. paramArthatastu trikAlavyApinaH sarvArthagrahaNasvabhAvatve'pi AvaraNatiraskRtasya jIvadravyasya cakSurAdisAmagrIsApekSAvaraNakSayopazamavazAt saMnihitaspaSTArthagrahaNapariNAmaH prtykssmityucyte| zabdasApekSakSayopazamAttu niyatAniyatAvizadArthagrahaNapariNAmastu zAbdamiti / tanna tadutpattitadAkArate pratyakSe zAbde'nyasmin vA jJAne vAstavyau staH / tasmAtpAramArthikAbhidheyaprayojanasaMbandhapratipAdakametadAdivAkyamiti sthitam / / -0nyAyarazmi - 0 pratyakSa - zabda vagerenI pAramArthika vyavasthA 0. (18) vAstavamAM to pratyakSa, anumAna, zabda vagere badhA ja jJAno jIvanA ekaprakAranA pariNAmo che. A AtmAno svabhAva trikALavyApI samasta padArthone grahaNa karavAno che, paNa AtmA upara 'karma' nAmanuM eka evuM AvaraNa AvI gayuM che ke jenA kAraNe jIva samasta arthonuM grahaNa karI zakato nathI. pratyakSajJAna mATe jIvane cakSu vagere sAmagrIonI apekSA rahe che ane te cakSu vagere kAraNa sAmagrIo maLavA sAthe te te Indriyajanya matijJAnanA AvaraNanA kSayopazamanI (ghaTADAnI) apekSA rahe che. mATe IndriyAdi kAraNa sAmagrI + AvaraNano kSayopazama maLI jAya, tyAre jIvano je saMnihita arthane spaSTarUpe grahaNa karavAno pariNAma ubho thAya, ene ja "pratyakSa' kahevAya che. zabdajJAna mATe jIvane zabda vagere kAraNa sAmagrInI + zrotrendriyajanya matijJAnAvaraNanA kSayopazamanI apekSA rahe che. A badhu maLe je jIvamAM niyatAniyata arthane aspaSTarUpe grahaNa karavAno pariNAma ubho thAya, ene "zabdajJAna" kahevAya che. Ama pratyakSa - anumAna - zabda - uha vagere je je jJAno che, te badhA chelle to AtmAnA pariNAma rUpe ja paryavasita thAya che, paraMtu bAhya sAdhanonI bhinnatAnA kAraNe lokamAM bhinna-bhinna rUpe vyapadeza thAya che. (jema, cakSu AdithI janya hoya te "pratyakSa', zabdathI janya hoya te "zabdajJAna' vagere ) A pAramArthika dRSTie to pratyakSa, zabda ke bIjA koI paNa jJAnamAM tadutpatti ke tadAkAratA vAstavamAM che ja nahIM. jIvano ja evA prakArano pariNAma che, je bAhya sAmagrInI apekSAe pratyakSa vagere bhinna-bhinna vyapadeza pAme che. paNa vyavahAra dRSTie to jema pratyakSamAM grAhya-grAhakabhAva che, tema zabdamAM vAcya-vAcakabhAva -035rthasaMprekSA(20) vAstavyAviti. | vastuzadhvAt vastuni paramArthe "mave" (si. $. 6-3-123) ti bhavArthANapratyayAntAdIpratyayaH, pAramArthikyAvityarthaH / vAstavyazabdAttu striyAmApratyaye vAstavye iti cAt | For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haraka nyAyAvatAra 10 19. 2"tatrAbhidheyaM vAcyaM, tacceha pramANam, tasyaiva prakaraNena pratipAdyatvAt, tat pramANa ityavayavena lakSayati / prayojanaM dvidhA, zrotuH kartuzca / punarapi dvividhaM, anantaraM vyavahitaM ca / tatra zroturanantaraprayojanaM pramANaviSayA vyutpattiH, karturyutpadyamAnasya prAjJatvAt ziSyasya vyutpAdanam / tatrAtmaprayojanaM darzayannArabhyate iti asya myetipdsvypeksstvaat| ziSyaprayojanaM -0nAyarazmi - paNa che. tethI zabda paNa pramANa che, mATe zabdasamUharU5 AdivAkya paNa pramANa che. ane ethI ja AdivAkya te abhidheya-prayojana ane sabaMdhano paramArthatayA pratipAdaka che, ema niSkarSa thayo. 0 prastuta graMthagata abhidheyAdino tAtparyArtha che (19) abhidheya - eTale vAcya, arthAtu prastuta graMthano pratipAdya viSaya. A graMthamAM abhidheya che "pramANa', kAraNa ke nyAyAvatAra graMthamAM mukhyatayA pramANano ullekha karyo che. A graMthano abhidheya pramANa" che, e jaNAvavA siddhasenadivAkarasUrijIe AdivAkya (pramANavyutpAvanArthanimaracate) nA avayava tarIke pramANapadano ullekha karyo. prayojana te be prakAre che - zrotAnuM (sAMbhaLanAra ke vAMcanAranuM) ane kartAnuM (graMthakAra ke vaktAnuM). te baMnenuM "anaMtara ane paraMpara ema be prakAranuM prayojana che. (1) anaMtara prayojana - zrotAnuM anaMtara prayojana che 'pramANaviSayaka vyutpatti eTale pramANanA svarUpane jANavuM ane vaktAnuM anaMtara prayojana che "jenA mATe huM pramANanuM svarUpa batAvavA prAraMbha karuM , te zrotA hoMziyAra hovAthI jaldI mArA - pramANa viSayaka - Azayane samajI jAya baMnenuM anaMtara prayojana A pramANe ja che, evo khyAla AdivAkyanA kayA avayavathI Ave che, te joIe - "pramANabhutpAdrinAthamimIramyate' - A AdivAkyamAM graMthakAre potAnuM prayojana naramyate - AraMbha karAya' - e padathI karyuM che, kAraNa ke te "mayA' evA padanI apekSA rAkhe che. ane zrotAnuM prayojana AdivAkyagata vi+utpatuM = vyutpat rUpa upasarga ane dhAtunA samudAyamAM ja maLI jAya, e mATe ja graMthakAre Nijanta prayogathI potAnI pravRtti darzAvI che, A padathI graMthakAre vyutpatti utpanna karavAnI IcchA pragaTa karI, ane te anya (zrotA) mAM ja utpanna thaze eTale zrotAnuM -05rthasaMprekSa[ - (21) tatretyAdi / tatreti saptamyarthe vartamAno nirdhAraNe vartate, taccAbhidheyatvaguNena / tadayamarthaHteSAmabhidheyAdInAM madhye'bhidheyaM kimucyate / Aha-vAcyamiti / abhidheyazabdasya vAcyamiti nAma paryAya iti yAvata / tatraivaM sthite abhidheyaM vAcyaM-pratipAdanIyamiti / (22) AtmaprayojanamityAdi / AtmaprayojanaM darzayan kartA, Atmano vyApAraM yathAkathaMcid vyutpatsyante ziSyAH, paraM mayA vyutpAdyamAnA vyutpadyantAmiti prayojakatvaminantena kathayatIti saMbandhaH / nanu pramANavyutpAdanArthamidamArabhyate ityukte prayojanamAtraM darzitaM nAtmana iti cet, Aha-Arabhyate ityasya meyetipadasavyapekSatvAditi / nanu tathApi pUrva kartuH zrotuzca prayojanamabhihitam, atra kartureveti tatkathamityAha For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25. nyAyAvatAra - AdivAkyam tu vyutpadityanenopasargadhAtusamudAyenaiva tadantargataM lapsyate ityabhiprAyavAn kartA AtmavyApAraM Nijantena nirdizati-pramANavyutpAdanArthamiti | vyavahitaprayojanaM vadhA, vyAvahArikaM pAramArthikaM ca / vyAvahArikaM heyopAdeyopekSaNIyeSvartheSu haanopaadaanopekssaalkssnnm| pAramArthikaM abhyudayaniHzreyasAvAptiriti / etattu sAkSAdanuktamapyanantaraprayojanaphalatvAt tdvcnenaivaakssiptmvgntvym| saMbandhastUpAyopeyalakSaNaH, tatropeyaM prakaraNArthaparijJAnam, prakaraNamupAyaH, tatastadabhilaSatA prakaraNamidamArambhaNIyamiti anukto'pi vacanena saMbandho'rthAd gamyate iti tAtparyArthaH / 20. adhunAkSarArtho vivriyate - tatra yadyapi pramANazabdasya sarvakArakairbhAvena ca vyutpatteH -0nyAyarazmi - prayojana tenA dvArA kahevAyuM. (2) paraMpara prayojana - kartA ane zrotA baMnenuM paraMparaprayojana be prakAre che - 2AvyavahArika ane apAramArthika temAM kartA+zrotAnuM (2.A) vyAvahArika prayojana che heyamAM hAna(tyAga)nI buddhi, upAdeyamAM upAdAna(grahaNa)nI buddhi ane upekSaNIya padArthamAM upekSAbuddhi. (2.B) pAramArthika prayojana che abhyadaya (Iha-pAralaukika samRddhi) ane niHzreyasa(mokSa)nI prApti. graMthakArazrIe paraMpara prayojanano sAkSAt rUpe yadyapi ullekha nathI karyo, paNa te anaMtaraprayojananuM phaLa hovAthI, anaMtara prayojanano nirdeza thavAthI, teno paNa nirdeza thaI jAya che. saMbaMdha prastuta graMthamA 6414-upeya' 35 che. hI peya (4 bhagavAnucha, ta) che prastuta nyAyAvatAra graMthagata padArthono vizadabodha, ane upAya (jenAthI meLavavAnuM che, te) che prastuta nyAyAvatAra graMtha. A saMbaMdhathI khyAla Ave che, ke je vyaktine prakaraNanA padArthanuM jJAna meLavavuM hoya tene prastuta graMtha vize pravRtti karavI, kAraNa ke enA mATe A ja upAya che. AdivAkya dvArA sAkSAt A saMbaMdhano nirdeza na karyo hovA chatAM, arthataH te jaNAya che. Ama AdivAkya dvArA abhidheya, prayojana ane saMbaMdhano avazya nirdeza thAya che, ema siddha thayu. 0'pramANavyutpAdanArthamidamArabhyate' no akSaraza: artha 0 (20) AdivAkyano akSarArtha A pramANe che - pramANa zabdamAM, pramA dhAtu ane anaTu pratyaya -arthasaMprekSaNa(23) abhiprAyavAn / kenollekhena yo'bhiprAyaH | Aha-ziSyaprayojanamityAdi / tadantargatamiti / vyutpAdanAntargatam / (24) abhyudayaniHzreyasAvAptiriti / abhyudayo'pavargaprApterarvAg devalokasukulalAbhAdikaM sAMsArikaM kalyANam, nizcitaM kevalaparamAnandamayatvAt zreyaH kalyANaM samAsAnte ati niHzreyasaM muktistayoH prAptiH / yadyapi cehAbhyudayasAmAnyagrahaNena tadvizeSasvarUpasya niHzreyasasyApi grahaH siddhaH, tathApi gobalIvardanyAyenobhayorabhidhAnamiti / / For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ @R nyAyAvatAra suputvAt "mRtyatyuTo vaghutam" (pA. rU-rU-113) anyatrApi (pA. 3-Z-130) kRti vacanAt yathAkramamamI kartrarthAdikAraka bhAvavyutpattyA pramANazabdavAcyAH, tad yathA-AtmArthajJAnArthakriyAkAraNakalApakSayopazamakriyArUpAH, tathApIha jJAnamevAdhikriyate, tasyaiva parIkSAkSamatvAt, itareSAM parIkSAyAH tatpuraHsaratvAt, vaiyarthyAcca / tathA hi- nArthastAvadAtmanaH parIkSayA, tasya bhrAntAbhrAntajJAneSu samAnatvAt / " nApyarthasya tasyopeyatvAt, upAyabhUtajJAnaparIkSaNenaiva 0nyAyarazmi - che. anaT pratyaya chae kA2kamAM ane bhAvamAM Ave che, eTale pramANano artha sAta rIte thaI zake che. te A pramANe - (1) kartA kArakamAM pramANano artha je pramA kare te 'AtmA' che. (2) karma kArakamAM pramANano artha jenI pramA thAya te 'padArtha' che. (3) karaNa kArakamAM pramANano artha jenA vaDe pramA thAya te 'jJAna' che. (4) saMpradAna kArakamAM pramANano artha jenA mATe pramA thAya te 'arthakriyA' che. (5) apAdAna kArakamAM pramANano artha jenAthI pramA thAya te 'kAraNakalApa' che. (6) adhikaraNa kArakamAM pramANano artha je hote chate pramA thAya te 'kSayopazama' che. (7) bhAvamAM pramANano artha 'pramiti' rUpa kriyA che. 'pramANa' zabdano AtmA vagere sAta arthamAMthI prastuta graMthamAM karaNa kA2kagata 'jJAna' rUpa artha ja abhipreta che, kAraNa ke jJAna ja sarva parIkSAmAMthI pramANarUpe pAra utare che. bIjA badhAnI pramANatA jJAnAdhArita che, jJAna jo pramANa bane to ja te pramANa bane, eTale bIjAnI parIkSA vyartha che. bhAvArtha, ahIM pramANa zabdano artha karavo che. vyutpattithI 7 artha zakya che, paNa kayo artha levo? te nakkI karavuM che. pramANa e che, je padArthano nizcAyaka hoya. eTale je vyutpatti arthamAM, padArthanizcAyakatA ghaTI zake, te artha levAno che. paNa (1) kartA kA2kagata AtmAmAM padArthanizcAyakatA ghaTatI nathI, kAraNa ke AtmA to pramA-apramA baMne jJAnamAM samAna che. (2) karma kA2kagata arthanI parIkSA karavI, te paNa niSprayojana che, kAraNa ke te to pramANano upeya che, ane tenI parIkSA upAyabhUta jJAnanI parIkSAthI ja thaI jaze. arthAt jJAna jo samyag haze to artha paNa samyag haze. (3) saMpradAna kArakagata arthakriyAnI parIkSA paNa jarU2 nathI, kAraNa ke jo arthakriyAnuM jJAna hoya to pa2IkSAnI jarUra nathI. Azaya e che ke tarasa lAgI che, pANI joIe che, sAme dekhAya che - arthasaMprekSaNa: ta -0 (rapa) nArtha kRti / na prayokhanan / (26) nApyarthasyaMti / atrAprineSu ca sthAneSu parIkSayA prayojanamiti saMbandhanIyam / For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - AdivAkyama gatatvAt / nArthakriyAyAH, tadavagatau parIkSAvaiyarthyAt / nApi kAraNakalApasya, jJAnotpatteH prAk svarUpAnavagataH, pazcAt tatsvarUpanirNayAdeva tatsAdguNyavaiguNyAvagatenairarthakyAt / nApi kSayopazamasya, tasya jJAnotpAdonnIyamAnarUpatvAt / nApi pramitimAtrasya tasya pramANasAdhyatayA taccArutAdvAreNaiva smiiciintaasiddheriti| 21. tadayamabhiprAya yadyapi anantadharmAdhyAsite vastuni sarva eva zabdArthA nirupacaritA ghaTante, tathApi yenArthaM paricchidyArthakriyAsamarthArthaprArthanayA pravartante pramAtArastadeveha jJAnamAtmanA -anyAyarazmi - te pramANa che ke nahIM tenI parIkSA karavI che. have jo sAme paDelI vastunI arthayiA khabara hoya ke tarasa chIpAve) to to parIkSAnI jarUra ja nathI rahetI. (4) apAdAna kArakagata kAraNakalApanI parIkSA paNa vyartha che, kAraNa ke jJAnanI utpatti vinA kAraNa kalApanuM svarUpa ( te sAcA che ke khoTA te) jANI zakAtuM nathI. jo jJAnanuM svarUpa samajAI jAya,to jJAnanA svarUpathI ja kAraNasAmagrInAM sALuNya (sAcA guNo) ane vaiguNya (khoTA guNo) no khyAla AvI jaze, mATe pAchaLathI paNa kAraNakalApanI parIkSA to vyartha ja che. (5) adhikaraNa kArakagata layopazamanI parIkSAno paNa koI artha nathI, kAraNa ke teno nizcaya to jJAnanA utpAdathI ja thaI zake che. (ka) bhAvasAdhanathI niSpanna pramitinI parIkSA karavAno paNa koI artha nathI, kAraNa ke pramiti te pramANanuM sAdhya che, tethI pramitinI siddhi pramANathI ja zakya che. eTale jo pramANanI cArUtA siddha thAya, to ja pramitinI cArUtA siddha thaI zake, mATe pramANa zabdano pramiti paNa artha karavAno nathI. (21) phalitArtha - yadyapi dareka vastu anaMtadharmAtmaka che ane temAM badhA zabdonA artho ghaTI zake - paNa, ahIM to jenA vaDe arthanuM jJAna karIne, arthakriyAsamartha evA padArthanI IcchAthI pramAtA pravRtti kare che, te jJAna ja pramANa manAya che. pranIyateDaneneti pramANam e tRtIyA kArakaniSpanna artha ja ahIM levAno che, eTale je AtmA sAthe dharmI rUpe abhinna hovA chatAM dharmarUpe bhinna che, te jJAna ja pramANanA artha tarIke levo. ahIM jJAna AtmAthI bhinnabhinna che, evuM eTalA mATe kahyuM che, ke prathama kArakathI pramANano artha AtmA thAya che, te jJAnathI abhinna hovAthI, tene pramANa mAno - evuM koI kahe, to nivAraNa thAya ke jJAna AtmAthI kathaMcit bhinna paNa che. tethI pramANa zabdano artha "jJAna" karavo, AtmA nahIM. ema phalita thAya che. yupAvana eTale bIjAo dvArA parikalpita lakSaNonuM khaMDana karavA sAthe potAne abhipreta evA yuktiyukta lakSaNane prakAzavuM. -arthasaMprekSaNa(27) unnIyamAnarUpatvAditi / utpUrvAnnayateH karmaNi yaNa, nirNIyamAnatvAdityarthaH / For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 nyAyAvatAra ) saha dharmirUpatayA tAdAtmye'pi dharmarUpatayA vyatiriktaM pramIyate'neneti pramANamityucyate / tasya vyutpAdanam paraparikalpitalakSaNAdivyudAsena svAbhipretalakSaNAdisvarUpaprakAzanam / tadarthaarthazabdaH prayojanaparyAyaH idam iti artharUpatayA svacetasi vivartamAnaprakaraNazarIraM praamRshti| dvividhaM hi "prakaraNazarIrama, zabdo'rthazceti, bahiH zabdarUpatayA prakAzayiSyamANatve'pyantastattvArthAkAreNa pratyakSatvAd / Arabhyate iti29 padavAkyazlokAdiracanayA prakriyate iti yAvat | 22. iha ca lakSaNasaMkhyAgocaraphaleSu pramANaM prati vipratipadyante pare / tathA hi-lakSaNe tAvat, pramANamavisaMvAdi jJAnamiti saugatAH / anadhigatArthAdhigantR pramANamiti mImAMsakAH | -9nyAyarazmi - artha eTale prayojana, arthAt pramANanA vyutpAdana mATe. rUma = A - ke je prakaraNa, arthasvarUpe potAnA cittamAM raheluM che, te bahAra zabda svarUpe prakAzita karAya che. Azaya e che ke je saMnikRSTa hoya tenA mATe rUddha zabda vaparAya. have prazna thAya ke prakaraNa to racAyuM ja nathI, tethI vidyamAna ja nathI to teno nirdeza zI rIte thAya ? rUvaM teno javAba che ke zabdathI prakaraNa racAyuM na hovA chatAM, arthathI to cittamAM vidyamAna che, saMnikRSTa che, pharam thI teno nirdeza thAya che. zIracate eTale AraMbhAya che, eTale ke A prakaraNa pada, vAkya, zloka vagerenI racanAthI yukta karAya che - Ama saMpUrNa rIte AdivAkyano bhAvArtha ane zabdArthanuM nirUpaNa pUrNa thayuM. 0 ItaradarzanonI pramANanAM lakSaNa - saMkhyA - viSaya ane phaLa aMge vipratipatti (bhrama) 0 22 pramANanA lakSaNa, saMkhyA, viSaya ane phaLa aMge Itara darzanakAro bhramamAM rAce che, eTale pAramArthika nirNaya sudhI koI pahoMcatuM nathI, teonI A cAre aMge vipratipatti A pramANe che - (1) pramANanA lakSaNa aMge vipratipatti - bauddhadarzana mAne che ke je jJAna avisaMvAdI hoya, te jJAna pramANa bane. mImAMsaka darzana mAne che ke je anadhigata arthano adhigama kare, arthAt je artha pahelA kyAre grahaNa na thayo hoya, tevA arthanuM je grahaNa kare te pramANa kahevAya. nyAyadarzana mAne che - 1rthasaMprekSa(28) prakaraNazarIramiti / prakaraNasya svarUpam / (29) padetyAdi / padaM prasiddham, vAkyaM viziSTapadasamudAyaH / yadAha padAnAM saMhatirvAkyaM sApekSANAM parasparam / sAkhyAtAH kalpanAstatra pazcAtsantu yathAyatham / / zlokazchandomAtram / AdigrahaNAt pratyakSAnumAnaprakaraNAdigrahaH / / For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - AdivAkyam arthopalabdhihetuH pramANamiti naiyaayikaadyH|| tathA saMkhyAyAM, pratyakSAnumAne dve eva pramANe iti degsaugatAH | 3"pratyakSAnumAnazabdopamAnArthApattyabhAvAH pramANAnIti 32mImAMsakAH | pratyakSAnumAnazabdopamAnAni pramANAnIti naiyAyikAH | pratyakSAnumAnazabdAni pramANAnIti -nyaayshbhike je padArtha arthanI upalabdhimAM, arthane grahaNa karavAmAM kAraNa bane te pramANa kahevAya che - Ama pramANanA lakSaNa aMge ghaNI badhI vipratipattio che. (2) pramANanI saMkhyA aMge vipratipatti - bauddhadarzana pratyakSa ane anumAna - ema be ja pramANa mAne che. mImAMsakadarzana pratyakSa, anumAna, zabda, upamAna, arthapatti ane abhAva - ema cha pramANa mAne che. nyAyadarzananA naiyAyiko pratyakSa, anumAna, upamAna ane zabda - ema cAra pramANa mAne che. vaizeSikadarzana pratyakSa, anumAna ane zabda - ema traNa pramANa mAne che (A vaizeSikamata vyomazivanA abhiprAyathI kahyo che, jyAre kaMdalI kAranA abhiprAya vaizeSika mate pratyakSa ane anumAna - ema be ja pramANa che) sAMkhyadarzana paNa pratyakSa, anumAna ane zabda - ema traNa pramANa mAne che. ane cArvAkadarzana mAtra eka pratyakSa, pramANa mAne che - Ama pramANanI saMkhyA aMge paNa ghaNI vipratipattio che. teono saMgrAhaka zloka A pramANe che - cArvako'dhyakSamekaM, sugatakaNabhujau sAnumAna, sazAbdam tadvaitaM pAramarSaH, sahitamupamayA tattrayaM cAkSapAdaH | -arthasaMprekSaNa(30) saugatA iti / suSThu apunarAvRttyA gataM gamanaM, sarve gatyA jJAnArthA iti nyAyAt zobhanaM jJAnaM vA yasya sa tathA, sa devatA yeSAM "sAsya devatA" (pA. 4-2-24) iti aN; yadvA sugatasya ime saugatAH, "tasyedam" (pA. 4-3-120) iti aN / (31) mImAMsakA iti / mImAMsAzabdaH pUjitavicAravacanastAM vidantyadhIyate vA, kramAdibhyo'k (pA. 4-2-61) ityakapratyayaH / yadvA mImAMsayanti vicArayanti yathAvasthitasvarUpeNa pramANaprameyAdivastujAtamiti mImAMsakAH kartari vuN / (32) naiyAyikAdaya iti / nyAyaM vidantyadhIyate vA "kratUkthAdeSThaN" iti vizrAntasUtreNa ThaN, "ThasyekaH" itIkAdezaH / (33) pratyakSAnumAnazabdopamAnArthApattyabhAvAH pramANAnIti / yadAhustadvAdina: pratyakSamanumAnaM ca zAbdaM copamayA saha / arthApattirabhAvazca SaT pramANAni jaimineH / / iti / prabhAkarasya vA abhAvapramANaM pratyakSavizeSaM vadataH paJca pramANAnIti | (34) pratyakSAnumAnazabdAni pramANAnIti vaizeSikA iti / vyomazivAbhiprAyeNaitatpramANatritayamavocadAcAryaH / kandalIkArastu pratyakSAnumAne dve eva pramANe prAha / nityadravyavRttayo'ntyA vizeSAH, vizeSA eva vaizeSikam; "vinayAdeH" (pA. 5-4-34) iti svArthe ThaN; tato vaizeSikaM vidantyadhIyate vA vaizeSikAH, "tadvettyadhIte" (siddha. he. 6-2-117) ityaN / / 0 For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .30 nyAyAvatAra vaizeSikAH | 3bhaetAnyeva sAMkhyA: | pratyakSamevaikaM pramANamiti cArvAkAH || tathA gocare, parasparaviniluMThitakSaNakSayiparamANulakSaNAni svalakSaNAni pramANagocarastAttvika iti bauddhaaH| sAmAnyavizeSAtmakaM vastviti mImAMsakA: | parasparavibhaktau sAmAnyavizeSAviti naiyAyikavaizeSikAH | 3degtraiguNyarUpaM sAmAnyamiti sAMkhyA: / "bhUtacatuSTayaM pramANabhUmIti -nyAyarazmiarthApattyA prabhAkRd vadati, sa nikhilaM manyate bhaTTa etat sAbhAvaM, dve pramANe jinapatisamaye spaSTato'spaSTatazca / / (3) prabhAna viSaya aMge vipratipatti - mozana 52252 bhinna-bhinna 23, 15o-ksse| naSTa thAya evA paramANurUpa svalakSaNane ja pramANano tAttvika viSaya mAne che. mImAMsakadarzana sAmAnya ane vizeSAtmaka vastune pramANano viSaya mAne che. sAMkhyadarzana sattva, rajasuM ane tamasuM - e traNa svabhAvarUpa sAmAnyane ja pramANano viSaya mAne che. cArvAkadarzana pRthvI, agni, jaLa ane vAyu - A cAra bhUtane pramANano viSaya mAne che, keTalAka cArvAko AkAzanI sAthe pramANanA pAMca viSayo mAne che 9 Ama alaga-alaga darzanakArone pramANanA viSaya aMge ghaNI vipratipattio che. arthasaMprekSaNa(35) etAnyeva sAMkhyA iti / saMkhyA paJcaviMzatitattvAni; yadAhuH sAMkhyA:paJcaviMzatitattvajJo yatra tatrAzrame rataH | jaTI muNDI zikhI vApi mucyate nAtra saMzayaH / / 1 / / tAM vidantyadhIyate vA sAMkhyAH; pUrvavadaN / tAlavyAdirapi zAGkhyadhvanirastIti vRddhAmnAyaH | tathAhi-zaGkhanAmA kazcidAdyaH puruSavizeSaH; tasyApatyaM pautrAdiriti gargAditvAd NyapratyayaH / / (36) pratyakSamevaikaM pramANamiti cArvAkA iti / carva adane carvanti bhakSayanti tattvato na manyante puNyapApAdikaM parokSaM vastujAtamiti cArvAkAH; mavAkazyAmAketyAdi siddhahemoNAdidaNDakena (sU. 37) nipAtanAt / / pramANasaMkhyAsaMgrahAya zlokazcAtra cArvAko'dhyakSamekaM, sugatakaNabhujau sAnumAnaM sazAbdaM, tadvaitaM pAramarSaH, sahitamupamayA tattrayaM cAkSapAdaH | arthApattyA prabhAkRd vadati, sa nikhilaM manyate bhaTTa etat, sAbhAvaM, dve pramANe jinapatisamaye spaSTato'spaSTatazca / / (37) traiguNyarUpaM sAmAnyamiti / trayo guNAH sattvarajastamAMsi, tataH svArthe "Nyo'nantAdeH" iti NyaH, trayo lokAstrailokyaM, SaD guNAH SADguNyam, tatastraiguNyaM rUpaM svabhAvo yasya sAmAnyasya tat traiguNyarUpam / (38) bhUtacatuSTayamiti / pRthvyaptejovAyulakSaNam / kecideva tu cArvAkaikadezIyA AkAzalakSaNaM paJcamaM bhUtamabhimanyamAnAH paJcabhUtAtmakaM jagadAcakSate iti / / For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 ) nyAyAvatAra - zlo. 1 cArvAkAH || tathA phale'pi vipratipadyante, arthAdhigatiH pramANaphalamiti saugatAH / pUrvaM pUrvaM pramANamuttaramuttaraM tu phalamiti mImAMsakAdayaH | 23. tatra tAvallakSaNasaMkhyAvipratipattI nirAcikIrSurAha pramANaM svaparAbhAsi jJAnaM, bAdhavivarjitam / pratyakSaM ca parokSaM ca dvidhA, meyavinizcayAt / / 1 / / tatrApi pUrvArdhena lakSaNavipratipattimuttarArdhena ta saMkhyAvipratipattiM nirAcaSTe / lakSaNaM ca -0nAyarazmi - (4) pramANenA phaLa aMge vipratipatti - bauddhadarzana ema mAne che ke arthanuM jJAna thayuM te ja pramANanuM phaLa che. mImAMsakadarzana mAne che ke pUrva-pUrvanuM pramANa ane uttarottaranuM jJAna phaLa che, tethI teo pramANenA phaLarUpe uttarottaranuM jJAna svIkAre che 9 Ama ItaradarzanakAronI pramANenA phaLa aMge paNa vipratipatti che. mULagraMthakAra zrIsiddhasenadivAkarasUrijI sau prathama pramANanI lakSaNa ane saMkhyA aMgenI vipratipattio dUra karavA mATe nyAyAvatAra graMthano prathama zloka kahe che - (23) zlokArtha:- je pramANa che, te bAdhAthI varjIta, sva-parAbhAsI jJAna rUpa hoya che athavA je jJAna sva-parano avabhAsI hoya ane bAdhAthI varjIta hoya te jJAna pramANarUpa che. (ahIM baMne vAkyonuM aMtara A pramANe che, ke pahelA vAkyamAM pramANa uddezya che ane jJAna vidheya che, jyAre bIjA vAkyamAM jJAna uddezya che ane pramANa vidheya che. prathama artha vipratipanna jIvone ane bIjo mUDha jIvone AzrayIne kahyo che, Ano Azaya vivecanamAM samajAze.) prameya be bheda hovAthI pramANanA paNa pratyakSa ane parokSa -ema be bheda thAya che (1) vivecanaH- graMthakArazrIe zlokanA pUrvArdha dvArA pramANanuM yathArtha lakSaNa kahIne, lakSaNanI vipratipattionuM nirAkaraNa karyuM ane uttarArdha dvArA pramANanI niyata saMkhyA batAvIne, saMkhyAnI vipratipattinuM nirAkaraNa karyuM. -zAstrasaMloka(6) "svaparavyavasAyi jJAnaM pramANam" pramA.ta. 1/2, jaintrkbhaassaa| "pratyakSaM ca parokSaM ca dve pramANe tathA mate" "pratyakSaM vizadaM jJAnaM tridhA zrutamaviplavam / parokSaM pratyabhijJAdi pramANe iti saMgrahaH / / " - pramANasaMgra.kA.2, nyAyavinizcaya 469-670 / "pratyakSaM vizadaM jJAnaM mukhysNvyvhaartH| parokSaM zeSavijJAnaM pramANe iti sNgrhH||" "vyavasAyAtmakaM jJAnamAtmArthagrAhakaM matam,grahaNaM nirNayastena mukhyaM praamaannymshnute|| tatpratyakSaM parokSaM ca dvidhaivAtrAnyasaMvidAm,antarbhAvAnna yujyante niyamAH priklpitaaH||" - lghiiy.60,61| "svApUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANam / tdvedhaa| pratyakSetarabhedAt / - parikSAmukhaH 1-1,2-1/2 / "tad dvibhedaM pratyakSaM ca parokSaM ca / / " -pr.n.2/1| "pratyakSaM ca parokSaM ca dve pramANe tathA mte| anantadharmakaM vastu pramANaviSayastviha / / " -SaDdarza. 55 / For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra 10 pararUpebhyo vyAvartanakSamo'sAdhAraNadharmaH / lakSyate paricchidyate vijAtIyebhyo vyAvRttaM lakSyaM yena tallakSaNamityucyate / tacceha dvaye pratyAyyAH svadarzanAnuraktAntaHkaraNAstIrthAntarIyA vipratipannAH, tathA mugdhabuddhayo deglaukikA avyutpannAzceti / tatazca yadAdau vipratipannAn prati lakSaNaM tadaivaM lakSyalakSaNabhAvo draSTavyaH / yadidaM bhavatAmasmAkaM ca pramANamiti prasiddham, tatsvaparAbhAsi jJAnaM bAdhavivarjitaM mantavyam; prasiddhaM pramANamanUdyAprasiddha svaparAbhAsitvAdi vidhIyate / 24. yadA tu avyutpannamatIn pratIdaM lakSaNam, tadA pratiprANi svaparaprakAzino jJAnasya -0nAyarazmi - pararUpathI vyAvRtta karavAmAM samartha - A vastu parathI judI che, ema batAvavA samartha - vastuno je asAdhAraNa dharma hoya, tene "lakSaNa' kahevAya che. jene pramANanuM lakSaNa jaNAvavAnuM che, te jIvo be prakAranA che - (1) eka to te jIvo ke jeonuM aMtaHkaraNa pota-potAnA darzananA anurAgathI (yukti vagaranI mAtra rAgAMdhatAthI) kaluSita thaI gayuM che ane kumAnyatAnA AgrahathI je jIvo mAtra bhramamAM rAce che, ane (2) bIjA te jIvo ke jeo mugdha buddhivALA ane avyutpanna che, arthAt jeone pramANano artha khabara ja nathI, tevA laukika jIvo. niyama - je prasiddha hoya te ja lakSya-uddezya bane che, aprasiddha nahIM, ane je aprasiddha hoya te ja lakSaNa - vidheya bane che, prasiddha nahIM - A niyamanA AdhAre - (1) jyAre vipratipanna jIvone pramANanuM lakSaNa jaNAvavuM hoya, tyAre pramANane lakSya banAvavuM, kAraNa ke vipratipanna jIvone pramANa to prasiddha ja che ane je siddha hoya te lakSya bane. ane svaparAmAratI jJAne vAvivarjitam' ene lakSaNa banAvavuM, kAraNa ke vipratipanna jIvone hajuM pramANanuM lakSaNa aprasiddha che ane je asiddha hoya te lakSaNa bane. tethI vipratipanna jIvone pramANanuM lakSaNa jaNAvavuM hoya to prastuta zlokano artha A pramANe karavo - je pramANatattva tamArA ane amArA (jainadarzana) vacce prasiddha che, te pramANa sva-parano prakAzaka ane bAdhAthI rahita evuM jJAna che - A pramANe prasiddhanuM kathana ane aprasiddhanuM vidhAna karIne, lakSya-lakSaNabhAva banAvavo. (24) (2) jyAre avyutpanna - mUDha jIvone pramANanuM lakSaNa jaNAvavuM hoya tyAre "svaparAmArI. jJAne vAdha vivartIta ene lakSya banAvavuM, kAraNa ke te dareka vyaktine prasiddha che - jo evuM jJAna sarvane siddha nahIM mAno to pratiniyata vyavahArono uccheda thaI jaze. bhAva e che ke dareka vyaktine sva ane paranuM prakAzaka, bAdharahita evuM jJAna thAya che, evI khabara che, to ja te vyavahAra karI zake. - arthasaprekSaM0- (39) tIrthAntarIyetyAdi / tIryate bhavAbdhiraneneti tIrthaM dvAdazAGgaM tadAdhAro vA saMghaH, tasmAdanyattIrthAntaraM tatra bhavAstIrthAntarIyAH / (40) laukikA iti / loke bhavA adhyAtmAderAkRtigaNatvAt "gathyAtmiphe" rUti SiSTham | For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 nyAyAvatAra - zlo. 1 bAdhArahitasya kasyacit siddhatvAt, anyathA pratiniyatavyavahArocchedaprasaGgAt, evaM te bodhyanteyadado bhavatAM kvacinniyatArthagrAhi svaparaprakAzakaM bAdharahitaM jJAnaM prasiddhaM tat pramANamiti budhyantAm / atrApi siddhasyAnuvAdo'siddhasya vidhAnaM yojyam / / 25. adhunAkSarArthaH-tatra pramANamiti pUrvavat / sva AtmA svarUpaM, paro'rthaH, tAvAbhAsayituM prakAzayituM zIlamasya tattathA / jJAyate nirNIyate tattvaM yena tad jJAnam / bAdhyate'neneti bAdhaH, viparItArthopasthApakapramANapravRttiriti yAvat / tena vizeSeNa varjitaM rahitaM yajjJAnaM tatpramANamiti saMda : II. 26. iha ca vyavacchedyApekSayA lakSaNe vizeSaNapravRtteH svaparAbhAsi ityanena ye svAbhAsyeva jJAnaM manyante jJAnavAdino bauddhavizeSAH, ye ca parAbhAsyeva mImAMsakanaiyAyikAdayaste nirastAH / 0nyAyarazmi 0 huM ghaTa ja joI rahyo chuM' evo vyavahAra tyAre ja thaI zake, jyAre ghaTanuM nizcAyaka jJAna thAya ane te jJAnanuM paNa jJAna thAya, mATe vaparAbhAsI vagere prasiddha che - ane je prasiddha hoya te lakSya bane. ane "pramANa" ne lakSaNa banAvavuM, kAraNa ke mUDha jIvone haju khyAla nathI ke AvuM jJAna pramANa kahevAya. tethI mUDha jIvone pramANanuM lakSaNa jaNAvavuM hoya to prastuta zlokano artha A pramANe karavo - ApaNane niyata arthagrAhI, sva-para prakAzaka ane bAdharahita je jJAnanuM saMvedana thAya che, te jJAna pramANa che - A pramANe prasiddhanuM kathana ane aprasiddhanuM vidhAna karIne, lakSya - lakSaNabhAva banAvavo. 0 zlokanA pUrvArdhano akSarArtha 0 (25) pramAAM svaparAmAri jJAnaM vAvivarjitam' eno akSarazaH artha A pramANe che - "pramANa eTale jJAna (pUrvokta rIte pramANano karaNakArakagata "jJAna" artha) ane je jJAna svano = potAnA jJAnasvarUpano ane parano = bAhya padArthano prakAza kare che, te jJAnane 'svapa2AmAgni' kahevAya che. "jJAna" eTale "yate niyate tattva yena tat jJAna' eTale jenA dvArA vastu paramArthathI jANI zakAya, vastuno nirNaya karI zakAya, tene jJAna kahevAya che. tathA 'vAdhyateDaneti vadha:' eTale jenA dvArA bAdhA AvI zake, tene "bAdha" kahevAya che. arthAt viparIta arthanA upasthApaka (viparIta artha sAdhe) evA pramANanI pravRttine bAdha kahevAya che. ane AvI pravRtti je jJAnamAM na hoya, te jJAna vAvivanita' kahevAya che. - Ama zlokanA pUrvArdhano akSarArtha thayo. (26) lakSaNamAM vizeSaNo, vyavacchedanI apekSAe mUkAya che, arthAt je lakSya nathI, tenI bAdabAkI karavA mATe mUkAya che. prastutamAM paNa vyavacchedyanI apekSAe vizeSaNonI sArthakatA A rIte ghaTAvI zakAya - jJAnanA lakSaNamAM je "svaparAbhAsi' vizeSaNa mUkyuM, e vizeSaNa dvArA je loko jJAnane mAtra svaprakAzI" ja mAne che, te jJAnavAdI bauddhavizeSanuM ane je loko jJAnane mAtra paraprakAzI" ja mAne For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dareka nyAyAvatAra 10 27. te hi bahirarthAbhAvAt jJAnaM svAMzaparyavasitasattAkamityAcakSIran, tadayuktama, jJeyArthAbhAve jJAnAbhAvaprasaGgAt / athArthAbhAve'pi "svapnadazAyAM vanadevakulAdinAnApratibhAsaM jJAnamavalokitamiti tathAbhUtaM sakalaM brUSe, tana, "tasyApi jAgradavasthAbhAvi-sadbhUtArthadarzanasaMpAditAtma -0nAyarazmi - che, te mImAMsaka ane naiyAyika vagerenA matanuM paNa khaMDana thAya che. have TIkAkAra zrIsiddharSigaNi, mAtra svaprakAzavAdI bauddhanuM ane mAtra paraprakAzavAdI mImAMsaka - naiyAyika vagerenA matanuM khaMDana karIne, jJAna te sva-para ubhaya prakAzaka che - ema siddha karaze. tyArabAda vyavacchedyanI apekSAe pramANalakSaNagata bIjA vizeSaNonI sArthakatA batAvaze, ema saMdarbha jANavo. 0 jJAnAdvaitavAdI yogAcAramatano nirAsa 0 (27) jJAnAtavAdI yogAcAra (bauddhavizeSa)nA mate bAhya koI padArthanuM astitva ja nathI, mAtra jJAna ja eka sat che, ane A jJAna mAtra svarUpane grahaNa karavAmAM ja paryavasita che, eTale mAtra svaprakAzaka che. bAhya koI ja padArthanuM astitva na hovAthI te jJAna paraprakAzaka banI zake nahIM. jena- tamAruM kathana ayogya che, kAraNa ke jo bAhya koI joya padArtha ja na hoya, to jJAnano paNa abhAva thaI jaze. (bhAva - jo joya na hoya to jJAna konuM karavAnuM ?). advaitavAdIH- "artha na hoya to jJAnano abhAva thAya e vAta besatI nathI, kAraNa ke svapnadazAmAM bAhya padArtha na hovA chatAM vana-devakuLa vagere ghaNI vastuonuM jJAna to thAya ja che. mATe artha vinA paNa jJAna thavAmAM koI bAdha nathI. tethI bAhya padArtha vinA paNa jJAna zakya che. je- je vastuno anubhava pUrve kyAreya na thayo hoya, te vastuno pratibhAsa svapnadazAmAM thaI zake nahIM, paNa je vastuno pUrve (jAgrad dazAmAM) eka - be vAra paNa anubhava karyo hoya, te ja vastuno pratibhAsa svapnadazAmAM zakya che. -arthasaMprekSaNa(41) tasyApItyAdi / svapnadazAjJAnasyApi jAgradavasthAyAM bhavanazIlaM yatsadbhUtArthadarzanaM tena saMpAdito ya AtmanaH saMskArastasya middhAdikAraNakalApasaMnidhAnena yaH prabodhastaM vyapekSate, "karmaNyaNa" (T. rU-ra-1) tamAvastasmAt | - zAstrasaMloka(7) "yogAcAramataM tvidam - vijJAnamAtramidaM bhuvnm| nAsti bAhyo'rthaH jJAnAdvaitasyaiva taatviktvaat|" | -6 sa.vRtti 11T (8) "yathA mAyA yathA svapno gandharvanagaraM ythaa| tathotpAdastathA sthAnaM tathA bhaGga udaahRtH||" . mAdhyamikavR. saMskRta.34 / "yattUktaM bhagavatA mAyopamA dharmA yAvat nirvANopamA iti|" - mahAyAnasUtrAlaM. pR. dara/ "StavuM mapAvatA anutpannA: sarvamAvA mAyopamAra ti " - naivatAra .ki.mA.9. 111/ For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra zlo0 1 saMskArebhiddhAdikAraNakalApasaMnidhAnaprabodhavyapekSatvAt, itarathAtyantAnubhUtabhUtapaJcakAtirikta SaSThabhUtapratibhAsaH syAt / 28. kiM ca / kathamekaM jJAnaM sitapItAdyanekAkAravivartamiti praSTavyo bhavAn / 'anaady0nyAyarazmi - Azaya e che ke, jyAre je padArthano anubhava karyo hoya, tyAre te padArthaviSayaka anubhava dvArA AtmAmAM eka saMskAra janme che. ane te saMskArano nidrA, dahIM vagerenuM bhojana, jaLano pradeza hovo, rAtrIno kALa hovo, vAtAdi prakRti thavI, vAtadoSathI duSTa thavuM... vigeremAMthI koI paNa - sAmagrI maLye prabodha thAya che, eTale te saMskAra jAgRta thAya che ane tenA dvArA ja svapnamAM padArthaviSayaka pratibhAsa thAya che. niSkarSa - jo pUrve sabhUta evA arthanA anubhava dvArA AtmAmAM saMskAra paDe, to ja te padArthano svapnamAM bodha thAya che. svapnamAM jo bAhya padArtha vinA paNa vastuno anubhava thato hoya, to pAMca bhUtathI atirikta chaTThAM bhUtano paNa svapnamAM anubhava thavo joIe, je kyAreya thato nathI - na thavAnuM paNa kAraNa e ja che, ke chaThThA bhUtano sadbhAva ja na hoya to anubhava dvArA tadviSayaka saMskAra paDe ja zI rIte ? tethI arthasabhAva pUrvaka ja svapnamAM padArthano pratibhAsa thAya che. mATe 'svapnajJAnanI jema artha vinA paNa padArthano bodha thAya' - e kathana nirAkRta thAya che. tethI bAhya padArtha mAnazo, to ja jJAnanuM astitva ghaTI zakaze, nahIMtara jJAnAbhAvano prasaMga tadavastha ja raheze. 0 vAsanAbale jJAnagata citrAkAravyavasthA vikalpagrasita che O -0 (28) bIjI vAta, jo bAhya padArtha na hoya, to jJAnamAM zveta-pIta vagere aneka vivarto (= -arthasaMprekSA (42) middhAdIti / middhazabdo nidrAbhidhAyI napuMsakaH / yadvinizcayaTIkAyAM dharmottaraH- middhaM nidreti / AdizabdAdadRSTaM dadhyAdibhojanaM sajalAdidezo nizIthAdikAlo vAtAdiH prakRtirvAtAdidUSitatvaM cetyAdi gRhyate / tathA cAtrArthe AgamaH aNuhUyadiTThaciMtiyasuyapayaiviyAradevayANUyA / sumiNassa nimittAiM puNNaM pAvaM ca nAbhAvo / / 1 / / (vize. bhA. 1703) [anubhUtadRSTacintitazrutaprakRtivikAradevatAnUpAH / svapnasya nimittAni puNyaM pApaM ca nAbhAvaH / / 1 / / ] atra 'nUyeti' anUpaH sakhanavezaH || 39 0 zAstrasaMloka: (9) "vAsanAparipAkato nIlapItAdipratibhAsA: AlayavijJAnaM hi sarvavAsanAdhArabhUtam / " -SaDda.vR. 11/ "tatrAlayavijJAnaM nAmAhamAspadaM vijJAnam / nIlAdyullekhi ca vijJAnaM pravRttivijJAnam / / " sarvava.saM.pR.37 2 For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 nyAyAvatAra 10 vidyAvAsanAta iti cet, atrApi vikalpayugalamamalamavatarati, tato jJAnAt sA vAsanA 'vyabhaitsId 'na vA / 'vyatyaraikSIcced, evaM sati tadgrAhakapramANamabhidhAnIyam, jJAnavyatiriktAyAH saMvedanAbhAvAt, tatsaMvedane cArthasyApi vyatiriktasya saMvedanamiti sa duSpratiSedhaH syAt / 43vedyavedakAkArakaluSitAjjJAnAdeva vyatiriktA tatkAraNabhUtA jJAnarUpaiva sAnumIyate iti cenna, "tayA saha saMbandhagrahaNAbhAvAt, "dRSTahAnyadRSTaparikalpanAprasaGgAcca / 29. kiM ca | yathA vyatiriktavAsanAvazAdekamapi jJAnaM nAnAkAram, tathA 47jaDamapi -0nyAyarazmi 0 paryAyo) kaI rIte ghaTI zake ? sphaTika samAna jJAnamAM nimitta vinA to raktatA na ja AvI zake, mATe nimitta tarIke bAhya padArthanuM astitva svIkAravuM ja joIe. advaitavAdI- jJAnamAM je zveta-pIta vagere paryAyono anubhava thAya che, te bAhyArthanA nimitte nahIM, paNa anAdikAlIna avidyA(ajJAna)nI vAsanAnA kAraNe thAya che. jena - tamAruM A kathana paNa ayukta che. kahevAtA vikalpomAMthI tamAruM kathana pAra pAmatuM nathI. te A rIte - jenA kAraNe jJAnamAM zvetAdi paryAyono anubhava thAya che, te vAsanA jJAnathI bhinna che ke abhinna che ? pauddha:- vAsanA zAnathI bhinna cha. jena- to tenuM grAhaka pramANa tamAre kahevuM paDaze, kAraNa ke jJAnathI bhinna evI vAsanAnuM pratyakSa to thatuM nathI. (jo pratyakSathI tenuM saMvedana thatuM hoya, to pramANanI jarUra na paDe, paNa tevuM thatuM na hovAthI tene siddha karavA anya pramANa ApavuM paDe.) bauddhaH- ame jJAnathI bhinna evI vAsanAnuM pratyakSa ja mAnIe chIe (29) je- jo jJAnathI bhinna evI vAsanAnuM pratyakSa thaI zakatuM hoya, to tenI jema jJAnathI bhinna evA arthanuM pratyakSa thAya, temAM vAMdho zuM? ane AvI rIte to bAhyartha siddha thaze. mATe vAsanAnA grAhaka tarIke pratyakSa to na ghaTI zake. -arthasaMprekSaNa(43) vedyetyAdi / evazabdo bhinnakrame, tato'yamarthaH-vedyavedakAkArakaluSitAdeva jJAnAd vyatiriktA na tu jJAnamAtrAdapIti, ata eva Aha-tatkAraNabhUtA vedyavedakAkArakaluSajJAnasya hetubhUtA / (44) jJAnarUpaiveti / ayamabhiprAyaH-jJAnarUpA vAsanA pUrvakSaNavartinI vedyavedakAkArakaluSamuttarakSaNavarti vijJAnaM janayatIti / (45) tayetyAdi / tayA vAsanayA saha vedyavedakAkAra kaluSajJAnasya kAryakAraNabhAvalakSaNasaMbandhagrahaNAbhAvAt tadabhAvazca bhavadabhiprAyeNa pUrvAparakSaNavartijJAnavyatiriktasya grAhakasyAtmano'sattvAt / (46) dRSTahAnItyAdi | ghaTAdisahitacakSurAdisAmagrIto'nvayavyatirekAbhyAM jJAnamutpadyate iti dRSTasya pratyakSAdyanirAkRtasya vyavahArasya hAniH, tathA pratyakSAdibhiH pramANairasaMvedyamAnAyAH vAsanAyAH sakAzAt sitapItAdinAnAkArakalitamadhyakSamutpadyate ityadRSTaM tasya parikalpanA tayoH prasaMgAt / (47) jaDamapIti / acidrUpamapi jJAnam / For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra -ratno. 1 tadvazAdeva bodharUpaM prakAzata iti viparItApatterartha eva siddhimAskanded na jJAnam / athAvyatiriktA, hanta jJAnameva tanna vAsanA tadavyatiriktatvAt tatsvarUpavadityAstAM tAvat / parAbhAsyapi svaprakAzAbhAvAdabhidadhIran / -0nAyarazmi - bauddha - vAsanA jJAna sAmAnyathI to abhinna ja che, jJAnarUpa ja che, paNa vedyavedakAkAra (paramarda nAnAni mAM ghara vedya che, huM vedaka che, tenAthI kaluSita jJAnathI te bhinna che. vAstavamAM ghaTAdi padArtho na hovA chatAM, vAsanAthI ja AvuM kaluSita jJAna thAya che. eTale e kAryathI ja kAraNarUpa vAsanAnuM anumAna thAya che. Ama vAsanA jJAnarUpa hovAthI jJAnAdvaita paNa akhaMDa rahe che ane vedyavedakAkArakaluSita jJAnathI tenuM grAhaka "anumAna" pramANa paNa che. jena- vAsanA ane vedyavedakAkArathI kaluSita jJAna - A be vacce mAnelo je kArya - kAraNabhAva' rUpa saMbaMdha che, tenuM grahaNa ja thaI zakatuM nathI, kAraNa ke (tame) pUrvAparakSaNavartI jJAnathI bhinna evuM "Atma tattva to svIkAratA nathI, ke je te saMbaMdhano grAhaka bane. Azaya e che ke kAraNa ane kArya vacceno saMbaMdha grahaNa karanAra vyakti kAryakSaNe ane kAraNakSaNe vidyamAna hovI joie. bauddhamate kAraNakSaNa (vAsanA) ane kAryakSaNa (kaluSita jJAna) bhinnakSaNIya che, ane te baMne kSaNe vidyamAna anvayI evo AtmA to che ja nahIM, to pachI vAsanA ane kaluSitajJAna vaccenA kArya-kAraNabhAvano bodha ja zI rIte thaze? bIjI vAta, jo vAsanA dvArA vedya-vedakAkAravALA jJAnanI utpatti mAnazo, to "daSTahAni' ane "aSTakalpanA' nAmanA be doSa Avaze, kAraNa ke cakSu vigere bAhyarthanI sAmagrI hoya to jJAna thAya ane e sAmagrI na hoya to jJAna na thAya - Ama anvaya-vyatireka dvArA "arthathI jJAna utpanna thAya che e jagata prasiddha vyavahArano uccheda thaze. (kAraNa ke jJAnanI utpatti tame arthanA badale vAsanAthI mAno cho) ane vAsanAthI zvetAdi paryAyothI yukta jJAnanI utpatti thatI hoya, evuM kyAre joyuM paNa nathI ane anubhavyuM paNa nathI. chatAMya vAsanAthI jJAna utpanna thAya' evA adaSTanI, tame kalpanA karo cho. bIjI vAta, jo jJAna eka hovA chatAM, vAsanAthI tenA aneka AkAra thaI zake, evuM tame mAno cho, to pachI ame ema kahI zakIe chIe ke vAstavamAM jJAna che ja nahIM, jaDa evo artha ja che, paNa vAsanAnA kAraNe ja te bodha rUpe jaNAya che, to teno paNa tame pratikAra nahIM karI zako. Ama arthanI ja siddhi thaze - ane jJAnano to abhAva ja thaI jaze. mATe jJAnathI bhinna vAsanAnA kAraNe zvetAdi anekAkAre bodha thAya' - e prathama pakSa yogya nathI. bauddha - vAsanA jJAnathI abhinna che. jainaH- to eno artha e thayo ke jJAna ja eka tattva che, tenAthI alaga vAsanA nAmanuM koI tattva ja nathI. ema vAsanA siddha na thavAthI, tenA dvArA jJAnamAM anekAkAro paNa zakya na bane, mATe For Personal & Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ce28 - nyAyAvatAra) 30. tadapyasaMbaddham svaprakAzAbhAve paraprakAzAyogAt / na hi pradIpaH svarUpamanuddyotayan ghaTAdhuyotane vyApriyate / "svayaM cApratItamapi yadyayaM grAhayati jJAnam, devadattasyotpannaM (jJAna) yajJadattaM grAhayet, vizeSAbhAvAt / anyacca paraprakAzanamAtre'pi dUrAsannAdibhedaH -0nAyarazmi - jJAnamAM je anekAkAro che, te arthanA nimitte ja che - ema arthanI sattA svIkArAya to ja jJAnanI sattA ghaTI zake, nahIMtara nahIM. tethI jJAna sva+para = ubhayaprakAzaka che, ema siddha thAya che, mATe artha na hovAthI jJAna mAtra svaprakAzaka che - e kathana khaMDita thayuM. 0 paraprakAzakajJAnavAdI mImAMsaka - naiyAyikAdino nirAsa 0 (30) mImAMsaka-neyAyika vagere darzanakAronA mate jJAna mAtra bAhya padArthano ja prakAza karato hovAthI, jJAna mAtra pacyakAzaka che - svaprakAzaka nahIM. paNa teonuM maMtavya yuktisaMgata nathI, kAraNa ke jJAna jyAM sudhI svano prakAza na kare tyAM sudhI parano prakAza paNa karI zake nahIM. lokamAM paNa jovAya che ke dIvo jyAM sudhI potAno prakAza na kare, tyAM sudhI ghaTa vagere padArthono paNa prakAza karI zake nahIM. tethI jJAnane jo paraprakAzI mAnavuM hoya, to svaprakAzI paNa avazya mAnavuM paDaze. jo jJAna, svayaM apratIyamAna hovA chatAM ghaTAdi arthanI pratIti karAvI zakatuM hoya to, devadattane thayelA ghaTajJAnathI, yajJadattane paNa ghaTanI pratIti thaI zakaze. te A rIte - jo jJAna svaprakAzaka hoya, to ema mAnI zakAya ke devadattane thayela ghaTajJAnanuM jJAna devadattane ja thayuM hovAthI, ghaTanI pratIti devadattane ja thAya. yajJadattane te ghaTajJAnanuM jJAna na hovAthI ghaTapratIti na thAya. paNa tame jJAnane svaprakAzaka mAnatA nathI. eTale devadattane, ghaTajJAnanuM jJAna thayA vinA jo ghaTanI pratIti thAya che, to te ja ghaTajJAnathI yajJadattane paNa ghaTanI pratIti thaze. -035rthasaMprekSa(48) nadIti | yahupdiipvnnoppdyet bAhyavastuprakAzanam / anAtmavedane jJAne jagadAndhyaM prasajyate / / 1 / / (49) vizeSAbhAvAditi / devadattotpannajJAnasya devadattayajJadattAbhyAmasaMvedyamAnatvenAvizeSAt / - zAstrasaMto90- (10) "wo vA taRtimAsinamarthamathyakSamachaMstaveva tathA necchata // kalIpavara/" -parIkSAmu: khU.1/11 1ra/ (11) "svayamasiddhena jJAnena gRhItasyApyagRhItarUpatvAt, anyathA sarvajJajJAnagRhItasya rathyApuruSajJAnagRhItatvaM maveriti cAf sarvajJatAprasajIiH " sanmati. TI. pR. 478 / For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - zlo. 1 390 5"prathamAnAnAmarthAnAM kimapekSazcakAsti, zarIrApekSa iti cet, na, tasyApi prakAzyatAvizeSAt, tasmAdantarmukhAkArasya bahirarthagrahaNe sati ayaM ghaTAmATIkate nAnyathA / 31. athArthApattyAdinA pramANAntareNa tadantarniviSTaM gRhyate, tatastadapekSayA yokSyate nyaayshbhitethI jJAnane svaprakAzI mAnavuM ja joIe, nahIMtara keTalA badhA doSo Avaze, tenuM bhAna to tamane have karAvIzuM - jo jJAna mAtra paraprakAzaka hoya, to A padArtha dUra che, A najIka che, evo je vyavahAra thAya cha, tebhA (2-1954j sonI apekSA mAnaza ? paraprakAzavAdIH- zarIranI apekSAe. jenaH- te zakya nathI, kAraNa ke zarIra paNa "para" hovAthI prakAzya ja che. zarIra najIka che, evo vyavahAra paNa thAya che, temAM konI apekSAe najIkapaNuM mAnazo ? eTale evuM mAnavuM ja paDaze ke jJAna pAtAnI aMdara paNa prakAzaka che, jenI apekSAe bAhya arthono dUra-najIkapaNAno vyavahAra saMgata thAya. tethI jJAna svaprakAzaka che ja . 0 arthapatti vigere pramANAMtarathI dUra-AsannatAno vyavahAra asaMgata che ) (31) paraprakAzavAdIH- jJAna to arthano ja prakAza kare. paNa arthapatti vigere anya pramANothI aMdara raheluM jJAna paNa gRhIta thAya che. ane pachI te jJAnanI apekSAe dUra-najIkapaNAno vyavahAra thAya che. -arthasaMprekSaNa(50) prathamAnAnAmiti / prakAzamAnAnAm / (51) antarmukhetyAdi / antarmukho'ntaHprakAzaka AkAro yasya jJAnasya tasyaiva bAhyArthaparicchede sati ayaM dUrAsannAdibhedaH saMgacchate / (52) arthApattyAdineti / yadi jJAnaM mayi utpannaM na syAt tarhi arthaprakaTatA me na syAt tasmAdarthaprAkaTyAnyathAnupapattyA jJAnaM zarIrAntarniviSTamiti vyavasthApyate / yaduktam nAnyathehArthasadbhAvo dRSTaH sannupapadyate / jJAnaM cennetyataH pazcAtpramANamiti kalpyate / / 1 / / iti / AdizabdAnnaiyAyikamatAbhiprAyeNa pratyakSaM gRhyate / tathA hi-teSAM mate ghaTAdiviSayaM pratyakSaM ghaTameva paricchinatti, yadA ca ghaTapratyakSaviSayaM mAnasAbhidhAnaM pratyakSAntaramutpadyate tadA tena ghaTAdiviSayaM pratyakSaM mama udapadyateti nizcIyeta / tathA yeSAM mate'numAnAtpRthagapattirneSyate, tanmate'numAnena jJAnaM mamodapAdIti vyavasthApyate iti, tadapyanumAnamatrAdizabdAd gRhyate / taccAnumAnaM dvedhA, dRSTaM sAmAnyatodRSTaM ca / tatra pratyakSaparicchedArthAinumApakaM dRSTam, yathA dhUmo dhUmadhvajasya / svarUpaviprakRSTArthaM tu sAmAnyatodRSTaM, yathA gandhAdijJAnaM ghrANAdeH / tathA hi-gandhAdhupalabdhiH karaNakAryA, kriyAtvAt, yA kriyA sA karaNakAryA yathA chidikriyA, kriyA ceyam, tasmAtkaraNakAryA; tathAvatyamapyanumAnaM For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra dUrAsannAdibheda iti cet, na, tatrApi vikalpayugalakAnativRtteH / tathA hi-tatpramANAntaraM 'svaprakAza manyaprakAzaM vA / 'svaprakAzaM cet, prathamasya kiM jhUNam / anyaprakAzaM cet, tatrApIyameva vArtA ityanavasthA, tasmAt svarUpamavabhAsayadeva jJAnamarthagrahaNAya vyApriyate iti citama || 32. 'jJAnam' ityanena tu yannaiyAyikAdibhiH paryakalpi saMnikarSaH pramANamiti, tasya prAmANyaM nirasyati / yataH snAnapAnAvagAhanAdyarthakriyAnivartanakSamamarthaM nizcityAvyavadhAnena -0nyAyarami - (ghaTa jaNAya che, dekhAya che, te aMdara jJAna thayA vinA zakya nathI. eTale bAhya arthano prakAza, arthapattithI aMdara rahelA jJAnane siddha kare che. paNa jJAna svayaM potAne jaNAvatuM nathI, Avo mImAMsaka - ekadezIyamata che.) jenaH- je arthapatti pramANathI, aMdara raheluM prathama jJAna gRhIta thAya che, te arthapatti pramANa, pote svaprakAzaka che ke paraprakAzaka ? (1) jo svaprakAzaka hoya to, enA karatAM prathama jJAnane ja svaprakAzaka mAnI lo ke jethI tenAthI ja dUra-najIkapaNAno vyavahAra utpanna thaI jaze, arthApattithI jJAnanuM jJAna mAnavuM jarUrI nathI. (2) jo te arthapatti (dvitIya jJAna) mAtra paraprakAzaka ja che, to pachI tenAthI jaNAtuM prathama jJAna aMdara che, evuM paNa zI rIte jaNAze? (kAraNa ke tyAM paNa aMdara-bahAranuM jJAna jenI apekSAe thaI zake, evA koI padArthanuM jJAna ja thayuM nathI.) tenA mATe pharI trIjuM jJAna mAnavuM paDaze. ema anavasthA thaze. | mATe ema ja mAnavuM joIe ke jJAna potAnA svarUpano prakAza karIne ja arthano prakAza kare che. tethI jJAna sva-paraprakAzI che - evo siddhAMta sthira thAya che. 0 'jJAnama' padanI sArthakatA 0 (32) "jJAna" e vizeSyapadathI, naiyAyikAdie je "saMnikarSano pramANarUpe svIkAra karyo che, teno nirAsa thAya che. kAraNa ke jeno AdhAra rAkhIne jJAtAo snAna-pAna-avagAhanAdi arthakriyAmAM samartha evA-arthano nizcaya karIne, te artha vize avyavadhAnatAthI (sAkSAtu) pravRtti kare che, te jJAna ja vAstavamAM pramANabhUta che, saMnikarSAdi nahIM. saMnikarSa vagere jaDa hovAthI athakriyAkArI padArthano -035rthasaMprekSA -- svarUpaviprakRSTArthamiti sAmAnyatodRSTam / tathA hi-arthaprAkaTyaM viziSTakAraNajanyam, viziSTakAryatvAt, yad yad viziSTakAryaM tad tad viziSTakAraNajanyaM yathA citrAdi, viziSTakAryaM cedam, tasmAdviziSTakAraNajanyam / tatazca yadyapi paraprakAzyeva jJAnaM tathApi arthApattyAdinA pramANena jJAnaM me samutpannamiti nizcIyate / (93) yata ti | jJAnAt | na) For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 nyAyAvatAra - zlo. 1 pravartante pramAtArastadeva jJAnaM pramANaM na saMnikarSo jaDatayAsti, avyavahitanirNayAbhAvA-dityAkUtama | arthopalabdhihetutvAttasya prAmANyamiti cet, vizIrNedAnI pramANeyattA, dehAderapi tatkAraNatayA prAmANyApatterityAstAM tAvat / 33. 'bAdhavivarjitam' ityamunA tu yattimirAditiraskRtanayanadIdhitiprasarAdinA nabhastalAvalambinizIthinInAthadvayAdipratibhAsam, yacca kutarkabhrAntacetasAM nijadarzanAkarNanaprabhavaM 55kSaNakSayisAmAnyavizeSaikAntezvarAdikRtabhuvanapratibhAsaM jJAnaM tatpratyanIkArthapratyAyaka -0nAyarazmi nizcaya karAvI zake nahIM. (eTale tenA dvArA jJAna thAya, pachI arthano nizcaya thAya che, saMnikarSa dvArA arthano nizcaya thato nathI.) naiyAyika- saMnikarSa, arthanI upalabdhimAM to kAraNa che ja ne. to pachI tene pramANa kema na manAya? jena- evI rIte to pramANanI saMkhyA ja niyata nahIM rahe, kAraNa ke arthanI upalabdhinA kAraNa to deha, cakSu, padArtha vigere paNa che, tethI te badhAne pramANa mAnavA paDaze. mATe mAtra jJAna ja pramANarUpa che, saMnikarSa vagere jaDa padArtha nahIM. 0 "vAvivarjita" vizeSaNanI sArthakatA 0 (33) 'vAdavivardhitam' e vizeSaNathI, timirAdi rogathI thatA "AkAzamAM be caMdra che.. vi." jevAM bhrAMtajJAnonuM ane kutarkothI bhrAMta thayelA cittavALA jIvone potAnA mithyAdarzananA sAMbhaLavAthI vastu kSaNakSayI che, ekAMte sAmAnyarUpa ke ekAMte vizeSarUpa che, A jagata IzvarakRta che.. vagere,' je jJAno thAya che, tenI pramANatAnuM khaMDana thAya che, kAraNa ke A badhA jJAno bAdhAthI rahita nathI, eTale ke viparIta arthanA upasthApaka evA bIjA pramANothI bAdhita che, mATe A jJAno pramANa banI zake nahIM. vivardhitam' padamAM je vizeSArthaka "vi' upasargano prayoga karyo che, ethI jaNAya che ke jJAna saMpUrNatayA bAdhAthI rahita hovuM joIe, arthAt potAnA jJAnanI apekSAe bAdhA na jaNAya eTalA mAtrathI pote bAdhArahita na bane, paNa bIjA koI paNa jJAnathI jo bAdha na thAya to ja te jJAna bAdhArahita bane che. jema ke - jeone ghaNo kAmaLa thayo hoya, te vyaktione sapheda zaMkhamAM paNa je pItavarNanuM jJAna -035rthasaMprekSA(64) vUr3atama miprAyaH | (55) kSaNakSayItyAdi / kSaNena kSayaH sa yasya vastuno'sti tacca sAmAnyavizeSayorekAntazca Izvara 1. timira e eka prakArano roga che, jenAthI AMkha bamaNuM jue che. 2. kAmaLa te 'pIlIyo' nAmaka rogavizeSa che, tenA gherAvAthI AMkhonI jyoti ekadama maMdaprAyaH thAya che. For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra pramANAntaropanipAtaiMplAvitatvAt pratikSipati / vizeSArthavizabdopAdAnAttu yaH khalu bahulakAmalAvalepaluptalocanabalAnAM dhavale " jalaje pItimAnamAdadhAno bodhaH samullasati, sa yadyapi sakalaM kAlaM taddoSAvyuparame pramAturnijadarzanena na bAdhyate, tathApi tajjalaja-dhavalatAgrAhiNA janAntaradarzanena bAdhitatvAnna pramANamityuktaM bhavati / 34. samastalakSaNena tu yatpare pratyapIpadan anadhigatArthAdhigantR pramANam, avisaMvAdakaM pramANam, arthopalabdhihetuH pramANam ityAdi tannirAsthat, tathA hi- "anadhigatArthAdhigantRtvaM 0nyAyarazmi - thAya che te jJAna, jo kamaLo kadI dUra na thAya to sarvakALe tevuM ja rahe che eTale vyaktinA potAnA jJAnathI te kadI bAdhita thatuM nathI, paraMtu eTalA mAtrathI e jJAna pramANa banI zake nahIM, kAraNa ke potAnI apekSAe bhale bAdha na jaNAto hoya paNa bIjAnA jJAnanI apekSAe to tyAM bAdha rahelo ja che. 942 tethI je jJAna koInA paNa jJAnathI bAdhita na bane, te ja jJAna bAdhArahita gaNAya ane te ja jJAna prAmANika mAnI zakAya. O pramANanA samasta lakSaNa vaDe ItaralakSaNono nirAsa O (34) 'svaparAmApti jJAnaM vAdhavivanita pramALam' A pramANanA samasta lakSaNathI, je darzanakAro - 1 'anAdhiAtArthAdhizantu pramANam', 2'avisaMvAva pramALa', rU 'arthopatadhdhihetuH pramALam' ItyAdi rUpe - pramANanuM svamatighaTita lakSaNa banAve che, te badhA lakSaNono nirAsa thAya che. kaI rIte nirAsa thAya ? tenuM kramazaH svarUpa A pramANe che - 'anadhi|tArthAdhiyAtR' eno artha e ke pUrve je arthanuM jJAna na thayuM hoya, evA arthanuM je jJAna kare, te 'pramANa' kahevAya che. eTale, jJAnAMtarathI ajJAta evA arthane je jANe te 'pramANa', paNa ahIM jJAnAMtara (bIjA jJAna) tarIke 52kIya jJAna abhipreta che, ke svakIya jJAna abhipreta che ? 0 mImAMsakadarzanIya 'anadhitAdhistR' pramANanuM khaMDana O (1) jJAnAMtara tarIke 'parakIya jJAna' to mAnI zakAya nahIM, kAraNa ke sarvajJanuM jJAna to badhA arthone viSaya kare che, mATe evo koI artha ja zeSa nathI, ke je sarvajJanA jJAnathI anadhigata hoya. tethI bIjA badhA loko, je paNa arthanuM jJAna kare che, te artha to sarvajJa dvArA adhigata ja che - ema * arthasaMprekSaNa: Adiryasya prakRtyAtmasvabhAvAdestena kRtaM bhuvanaM ca teSAM pratibhAso yatra jJAne tattathA / - (66) qhAvitatvAviti / vASitatvAn / (7) nanane zaphte / - -0 zAstrasaMloka: (12) "nadhiAtArthAdhizantu pramANam ti zamImAMsA du:|" - For Personal & Private Use Only si.candroya pR.30| - - Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - zlo. 1 kimabhidhIyate ? jJAnAntareNAnadhigatamarthaM yadadhigacchati tatpramANamiti cet, tarhi tajjJAnAntaraM 'parakIyaM svakIyaM vA / tadyadi 'parakIyam, tadayuktam, sarvajJajJAnasya sakalArthagocaratayA sarvaprAkRtalokajJAnAnAmadhigatArthAdhigantRtvenAprAmANyaprasaGgAt, tdrthgraahijnaant-drshnsNbhvaacc| __35. atha svakIyaM, tatrApi so'dhigamyo'rthaH kiM dravyamuta paryAyo vA ? 'dravyaviziSTaparyAyaH, paryAyaviziSTaM vA dravyamiti ? tathA kiM sAmAnyamuta 'vizeSaH ? Ahosvit "sAmAnyaviziSTo vizeSaH "vizeSaviziSTaM vA sAmAnyam ? ityaSTau pakSAH / tatra *yadyAdyamurarIkuruSe, tadayuktam, dravyasya nityatvaikatvAbhyAmanadhigatatvAMzAbhAvAt / 5"atha dvitIyam, tadapyacAru, paryAyasya -0 nyAyAmi - adhigata arthano ja grAhaka hovAthI sAdhAraNa lokonuM badhuM ja jJAna apramANa banaze. tathA ApaNe je arthanuM jJAna karIe chIe, te arthanuM to anya vyaktione paNa jJAna zakya ja che. mATe A rIte paNa ApaNuM jJAna - adhigata arthanuM ja grAhaka banavAthI apramANa bane che. mATe jJAnAMtara tarIke parakIya jJAna" to laI zakAya nahIM. (35) (2) jJAnAMtara tarIke "svakIya jJAna mAnazo, to artha e thaze ke "je jJAna, svakIya jJAnathI anadhigata arthano grAhaka bane te "pramANa" kahevAya che' - A pakSa paNa yukta nathI, kAraNa ke je arthanuM grahaNa karavAnuM che, te artha kayA svarUpe che ? KdravyasvarUpa che ? paryAyasvarUpa che ? dravyaviziSTaparyAyasvarUpa che ? paryAyaviziSTadravyasvarUpa che? sAmAnya svarUpa che ? FvizeSasvarUpa che? sAmAnya viziSTa vizeSasvarUpa che? vizeSaviziSTa sAmAnyasvarUpa che ? A ATha pakSamAMthI artha tarIke tamane kayo pakSa abhipreta che ? (2.A) arthane dravyasvarUpa to mAnI zakAya nahIM, kAraNa ke dravya to nitya ane eka (niraMza) hovAthI, evo eka paNa aMza bAkI nathI je anadhigata hoya, tethI prathama pakSa pramANe to - adhigata arthanA ja grAhI hovAthI - badhA jJAno apramANa banI jaze. . (2.B) arthane paryAyasvarUpa paNa na mAnI zakAya, kAraNa ke paryAya to mAtra eka ja kSaNavartI hovAthI, jyAre prAcIna saMvedana thayuM, tyAre te kSaNe ja te paryAya nAza pAme che arthAt bIjuM saMvedana thAya te pahelA to e paryAyarUpa arthano ja dhvaMsa thAya che ane A rIte to badhA artho anadhigata ja rahe che. tethI 'gartha pramANa eTaluM ja lakSaNa yathArtha raheze, temAM anadhigata' pada to vyartha ja banaze, kAraNa ke e padano vyavacchedya - adhigata evo koI - artha ja nathI. (2.C) arthane dravyaviziSTaparyAyasvarUpa mAnavuM paNa ayogya che, kAraNa ke A pakSa vikalpothI ghaTato nathI. te A rIte - dravyaviziSTaparyAyasvarUpa artha kayA jJAnathI anadhigata hovo joIe ? - 35rthasaMprekSA - (58) atha dvitIyamiti / urarIkuruSe iti pAzcAtyavikalpasaMbaddha kriyApadamihApi saMbadhyate, evamuttaravikalpeSvapi / For Personal & Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 nyAyAvatAra 10 prAcInasaMvedanodayasamayadhvastasya saMvedanAntara-prabhavakAlaM yAvatpratIkSaNAsaMbhavena vishessnnaanrthkyaat| uta tRtIyam, tadapyasAdhIyaH, vikalpadvayAnatikramAt / sa hi dravyaviziSTaH paryAyaH samakAlabhAvinA jJAnenAnadhigato'dhi-gamyate, yadvA kAlAntarabhAvineti / na tAvatsamakAlabhAvinA, tatsaMbhavAbhAvena vizeSaNavaiphalyAt / na hi saMbhavo'styekasya pramAturekakAlaM dravyakroDIkRtaikaparyAyaviSayasaMvedanadvayapravRtteH, tathAnubhavAbhAvAt, parasparamadhigatArthAdhigantRtvenAprAmANyaprasaGgAcca / nApi kAlAntarabhAvinA, gRhyamANaparyAyasya kAlAntarAnAskandanAt, pUrvottarakSaNatruTitavartamAnakSaNamAtrasaMbandhatvAttasya / etena paryAyaviziSTadravyapakSo'pi prativyUDhaH, smaanyogkssemtvaat| 6degatha sAmAnyaM, tadapyasaMbaddham, tadekatayA prathamajJAnena sAkalyagrahaNAduttareSAM sAmAnyajJAnA -0nAyarazmi - (C.1'samakALabhAvI jJAnathI, ke C.PbhinnakALabhAvI jJAnathI ? samakALabhAvI jJAnathI anadhigata evA arthano adhigama karAve te pramANa' - A prathama vikalpa to yogya nathI, kAraNa ke eka vyaktine eka ja kALe, eka ja dravyaviziSTaparyAyanA be jJAna thavA saMbhava ja nathI - kAraNa ke tevo anubhava kadI thato nathI - eTale, je arthano adhigama thaI rahyo che, te ja arthanuM adhigaMtu evuM samakAlIna bIjuM jJAna ja saMbhavita na hovAthI, anadhigata evA vizeSaNano koI vyavacchedya ja na rahevAthI vizeSaNa vyartha che. jo eka kALe eka ja pramAtAne eka ja arthanA be jJAna thatA hoya, to baMne paraspara adhigata arthanA ja adhigamna thavAthI apramANa thaI jaze. mATe "C' pakSanA prathama vikalpa pramANe to lakSaNa ghaTI zake nahIM. - c.2 bhinnakALabhAvI jJAnathI anadhigata evA arthano adhigama karAve te pramANa' - A dvitIya vikalpa paNa yogya nathI, kAraNa ke je paryAyanuM jJAna thaI rahyuM che, te paryAya to mAtra vartamAnakSaNavartI che. tethI - te paryAya pUrva-uttara kSaNamAM na raheto hovAthI - vartamAnakSaNIya svakIya jJAnano, je artha viSaya che, te artha to bhinnakAlIna svakIya jJAnathI anadhigata ja hoya che, mATe anadhigata evA vizeSaNano koI vyavacchedya na hovAthI, te vizeSaNa vyartha bane che. tethI "C' pakSanA bIjA vikalpa pramANe paNa lakSaNa ghaTatuM nathI. (2.D) arthane paryAyaviziSTa dravyasvarUpa paNa na mAnI zakAya, kAraNa ke arthane dravyaviziSTa paryAyasvarUpa mAnavAmAM (= pakSamAM) je je doSo batAvyA, te badhA doSo A pakSamAM paNa Ave ja -035rthasaMprekSaI(59) samAnayogakSematvAditi / alabdhasya lAbho yogaH, labdhasya paripAlanaM kSemaH, tathA samAnau dravyaviziSTaparyAyapakSeNa tulyau dUSaNalAbhalakSaNo yogazca dUSaNasya duruttaratvAt paripAlanarUpA kSemazca yasya paryAyaviziSTadravyapakSasya tasya bhAvastattvaM tasmAt / (60) atha sAmAnyamiti / anadhigataH sannadhigamyo'rtho'bhidhIyata iti zeSaH / evamuttaratrApi / For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 ) nyAyAvatAra - zlo0 1 nAmadhigatArthagocara-tayAprAmANyaprasaGgAt / atha vizeSaH, sa nityo'nityo veti vaktavyam | nityazcet, evaM satyAdyasaMvedanenaiva tasya sAmastyagrahaNAduttareSAM tadviSayANAmadhigatagocaratvenAprAmANyaprasaktiH / anityazcet, paryAyadUSaNena pratikSiptaH / atha sAmAnyaviziSTo vizeSaH, kAsya viziSTatA, kiM tAdAtmyamuta tatsaMnidhimAtram ? tAdAtmyaM cet, prathamajJAnena sAmAnyavattasyApi grahaNAt, anyathA tAdAtmyakSateH, tadviSayAnyajJAnAnAmaprAmANyaM prasajyeta / tatsAMnidhyapakSe'pi dvayorapi parasparaM vizakalitarUpatvAt pakSadvayoditaM dUSaNaM pazcAllagnaM dhAvati / "vizeSaviziSTa -0nAyarazmi - (2.E) arthane sAmAnyasvarUpa paNa na mAnI zakAya, kAraNa ke sAmAnya to eka-niraMza che, mATe prathama jJAna dvArA ja te sAmAnyanuM saMpUrNatAthI grahaNa thaI jatAM, dvitIyAdi jJAno to gRhIta evA sAmAnyane ja viSaya karatA hovAthI apramANa banI jaze. mATe A pakSa paNa yuktisaMbaddha nathI. (2.F) 'artha vizeSasvarUpa che e pakSa paNa vikalpagrasita hovAthI anupAdeya che. vikalpo e ke vizeSa nitya che ke anitya ? | F1 vizeSane nitya mAnavAmAM, prathamajJAnathI ja tenuM saMpUrNatAthI grahaNa thaI jatAM, tadviSayaka bIjA badhA jJAno gRhItagrAhI hovAthI apramANa thaI jaze. F.2vizeSane 'anitya mAnavAmAM, paryAyasvarUpa mAnavAne "C' pakSamAM je je doSo batAvyA, te badhA doSo ahIM paNa Avaze. (2.G.) arthane sAmAnya viziSTa vizeSasvarUpa mAnI zakAya nahIM, kAraNa ke ahIM sAmAnyavizeSa vaccenA vaizistranuM svarUpa vikalpagrasita che. te A rIte - zuM te viziSTatA 'tAdAmya svarUpa che, ke mAtra saMnidhAnasvarUpa ? (va.)sAmAnya ane vizeSa vacce 'tAdAbhyarUpa viziSTatA mAnazo to prathamajJAnathI sAmAnyanuM grahaNa thatAM vizeSanuM paNa grahaNa thaI jaze. jo sAmAnyanuM grahaNa thavA chatAM vizeSanuM grahaNa na manAya, to sAmAnya-vizeSa vaccenI abhinnatA chinna-bhinna thaI jaze, ane jo sAmAnya sAthe vizeSanuM paNa prathama jJAnathI ja grahaNa thaI jaze to tadviSayaka bIjA badhA jJAno-gRhItagrAhI hovAthI - apramANa banI jaze. mATe tAdAbhyasvarUpa vaiziSTaca to na mAnI zakAya. (92)sAmAnya ane vizeSa vacce "saMnidhAna" (sAhitya- sAthe rahevApaNAM) svarUpa viziSTatA paNa na mAnI zakAya, kAraNa ke A pakSamAM sAmAnya ane vizeSanuM to mAtra saMnidhAna ja che, bAkI vAstavamAM to baMne bhinna ja che. tethI sAmAnya ane vizeSa baMnene bhinna mAnavAnA EPF vikalpamAM je je doSo Ave che, te badhA ja doSo ahIM paNa Avaze. (2.H.) arthane vizeSaviziSTa sAmAnyasvarUpa paNa na mAnI zakAya, kAraNa ke sAmAnya viziSTa vizeSanA pakSamAM je doSo AvyA hatAM, te badhA ja doSo ahIM lAgaze. phera eTalo ke A pakSa vizeSaviziSTa sAmAnyarUpa hovAthI, vaiziSTaDha tAdAsya' rUpa mAnIe to vizeSagata doSo Ave ane "saMnidhAna rUpa mAnIe to E-F vikalpagata doSo Ave. For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra ) sAmAnyapakSe punaretadeva viparItaM yojyam / tanna anadhigatArthAdhigantRtvaM jJAnasya kathaMcid vicArabhAragauravaM sahata ityalakSaNamiti sthitam / / 36. "avisaMvAdakatvamadhunA vicAryate-tatkiM pradarzitArthaprAptyA uta prAptiyogyArthopadarzakatvena AhosvidavicalitArthaviSayatvena bhavAn jJAnasya prAmANyaM kathayati? yadi 'prathamaH "kalpaH, tadayuktam, jalabubudAdimumUrSupadArthotpAditasaMvedanasyApramANatotpatteH, prAptikAle tasya dhvastatvAt / atha dvitIyaH, tadapyacAru, prAptyayogyadezasthitagrahanakSatrAdigocarajJAnasyAprAmANyaprasakteH, anucitadezAvasthAnenaiva prAptyanarhatvAtteSAm / atha tRtIyaH pakSaH, -0nyAyarazmi - niSkarSa - anadhigata evo koI artha ja ghaTato nathI ke je arthanuM grahaNa karI, jJAna pramANatAne bhajI zake. mATe "nathi tAryAthintui pramANam' ema mImAMsakoe kalpeluM lakSaNa, yathArthatayA na ghaTavAthI pramANanuM lakSaNa banI zake nahIM. 0 bauddhadarzanIya virasaMvAva pramA' nI samIkSA 0. (36) bauddhadarzanakAro, te jJAnane pramANa mAne che je jJAna visaMvAdI na banatuM hoya, paNa A jJAna avisaMvAdaka che evo nirNaya tame kaI rIte karo cho ? pradarzita arthanI prApti thAya mATe ? prApti yogya arthanuM darzana thAya mATe ? ke abAdhita evA arthane viSaya kare mATe ? (1) "pradarzita arthanI prApti thAya che, mATe te jJAna avisaMvAdaka che" evuM to pramANanuM lakSaNa na mAnI zakAya, kAraNa ke jaLanA parapoTA Adi - je padArtha hamaNA ja naSTa thaI javAnA che tevA - padArthanuM je jJAna utpanna thAya che, te vAstavika hovA chatAM apramANa banI jaze, kAraNa ke A jJAnathI pradarzita arthanI prApti thatI nathI. te arthane prApta karavA jAya tyAM sudhImAM to te arthano ja dhvaMsa thaI jAya che. mATe te badhA ja jJAno apramANa banI jaze, tethI prathama vikalpa to anupAdeya ja che. (2) "prApti yogya arthanuM darzana kare, te jJAna avisaMvAdaka hovAthI pramANa che" evuM paNa pramANanuM lakSaNa na mAnI zakAya, kAraNa ke AmAM prApti mATe ayogya dezamAM rahelA graha-nakSatra-caMdra vagerenuM jJAna apramANa banI jaze - A badhA jJAno evA ja padArthano bodha kare che, je padArtha prApti mATe ayogya hoya, ema prApti ayogya arthanuM darzana karatA hovAthI, yathArtha hovA chatAM badhA jJAno ayathArtha - apramANa banI jaze" tethI bIjo vikalpa paNa anupAdeya che. - zAstrasaMto(13) "pramAAmavisaMvAri jJAna, arthajhiyAsthitiH | * prA.vA. 1/rU! "visaMvAravuM jJAnaM sabhya jJAna /" cAyaniya TI. pR.17/rU/. (14) "loke ca pUrvamupadarzitamarthaM prApayan saMvAdaka ucyte| tadvajjJAnamapi svayaM pradarzitamartha praapytsNvaadkmucyte| pradarzite cArthe pravartakatvameva prApakatvam, nAnyat / / " -nyAyabi - TI.pR.17 / (15) "mAtuM rAmarthamAyata prApa$ | prApavavI O pramANa /"-nyAyavi.TI.kR.21/ For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - zlo. 1 tatrApyavicalitaviSayatAM kathamavaiSi ? jJAnAntareNa tadviSayanirAkaraNAbhAvAditi cet, etadevAsmAbhiruditaM kiM bhavataH paruSamAbhAti ? na hi svaparaprakAzi jJAnaM bAdhArahitaM vimucyAnyasya viSayAnirAkaraNaM jJAnAntareNa prekSAmahe | tattadeva nyAyAtpramANaM bhavadbhirabhyupagatamiti / / ___37. "arthopalabdhihetuH pramANamityetadapi na parIkSAM kSamate, zarIrAderapi tatkAraNatayA prAmANyaprasaGgAt / avyavahitamarthopalambhakAraNaM pramANaM na dehAdikamiti cet, evaM tarhi -0nAyarazmi - (3) "abAdhita arthane viSaya kare, te jJAna avisaMvAdaka hovAthI pramANa che' evuM paNa pramANanuM lakSaNa na mAnI zakAya, kAraNa ke "A jJAnano viSaya bAdhita nathI" evuM tame kaI rIte jANI zako cho ? boddhaH- bIjA jJAna dvArA prastuta jJAnanA viSayano bAdha thato nathI, e ja tenA viSayanuM abAdhitatva che. jainaH- AvuM kahevA dvArA to, tame amArA lakSaNano ja svIkAra karyo, kAraNa ke sva-parAbhAsI bAdhArahita evA jJAna (jainadarzana vyavasthApita pramANa) sivAya bIjuM kaMI evuM nathI ke je jJAnano viSaya jJAnAMtarathI bAdhita na thato hoya. mATe jo abAdhita arthane pramANa mAnatA ho to tame kharekhara to svaparAbhAsI - bAdharahita jJAnane ja pramANa mAnyuM, je ame paNa mAnIe chIe. 0 taiyAyikAdidarzanIya arthopazciketu pramANam' nI parIkSA 0 (37) 'arthopatnazciketu pramANam' eTale jenA dvArA arthanI upalabdhi thAya, te pramANa. 9 AvuM pramANanuM lakSaNa to bilakula yogya nathI, kAraNa ke Ama mAnavAthI zarIra vagere paNa arthanI upalabdhinA kAraNa hovAthI, zarIra vagerene paNa pramANa mAnavA paDaze. naiyAyikaH- je avyavahita rUpe ( = sAkSAt svarUpe) arthanI upalabdhi karAve, te saMnikarSa Adi ja pramANa banaze, zarIra vagere nahIM. kAraNa ke arthanI upalabdhimAM zarIrAdi paraMparayA ja kAraNa che, sAkSAtuM nahIM. jenaH- A kathana pramANe to - sva-paraprakAzaka ane bAdharahita evuM - jJAna ja pramANarUpe sAbita thAya che, kAraNa ke arthanI upalabdhimAM sAkSAt rUpe to AvuM jJAna ja kAraNa bane che, saMnikarSa vagere nahIM. naiyAyikA- saMnikarSAdi sAkSAt kAraNa kema na bane ? jaina - kAraNa ke saMnikarSa vagere hovA chatAM, jyAM sudhI sva-paraprakAzaka bAdharahita jJAna na thAya, tyAM sudhI padArthano bodha thaI zake nahIM. ema arthanI upalabdhimAM, zarIranI jema saMnikarSAdi paNa -zAstrasaMno (16) "35tnazcitura pramaUA |* nyAyamA. 2/1/11, cAyavA. pR.6I "35sthisAinAni pramANaITI" - cayamAM. 1/1/rU/ "tava jJAnamajJAne vI 35tnazcituH pramAAma " - cAyavA. ta.TI.kR.rara/ For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 jJAnameva svaparAvirbhAvakaM nirbAdhakaM ca pramANaM na saMnikarSAdi, tatsadbhAve'pyarthaparicchedAbhAvAt / 17 "tasmAdetadeva cAru pramANalakSaNamiti / / 38. adhunA tatsaMkhyAmAha - pratyakSaM cetyAdi / tatra 61 siddhAnta prsiddhpaarmaarthik0nyAyarazmi 0 sAkSAt kAraNa na hovAthI pramANa banI zake nahIM. tethI sva-paraprakAzaka ane bAdharahita je jJAna hoya, te ja pramANa banI zake che ane pramANanuM A lakSaNa ja uparokta badhA doSone dUra karavA sakSama che. Ama graMthakArazrIe zlokanA pUrvArdha dvArA pramANanA lakSaNanI vipratipattio dUra karI. have pramANanI saMkhyA aMge vipratipattio dUra karavA, graMthakArazrI zlokanA uttarArdha dvArA pramANanI niyata saMkhyAnuM nirvacana kare che. nyAyAvatAra O pramANanI saMkhyA ane pratyakSa-parokSanuM svarUpa 0 (38) prbhaae| te pratyakSa jane parokSanA lehe je aDAre che. 4na zAstroma, avdhi-mn:pryykevaLajJAna, IndriyAdi vinA sIdhA ja AtmAne AzrayIne thatA hovAthI pratyakSa mAnyA che. tyAM akSano - arthasaMprekSaNa:(61) siddhAntaprasiddhetyAdi / tathA ca bhagavAn bhadrabAhuHjIvo akkho taM pai jaM vaTTai taM tu hoi paccakkhaM / parao puNa akkhassa vaTTante hoi pArokkhaM / / 1 / / kesiMci iMdiyAiM akkhAiM taduvaladdhi paccakkhaM / taM tu na jujjai jamhA aggAhagamiMdiyaM visae / / 2 / / navi iMdiyAiM uvaladdhimaMti vigaesu visayasaMbharaNA / jaha gehagavakkhAiM jo aNusariyA sa uvaladdhA / / 3 / / dhUmanimittaM nANaM aggimmi liMgiyaM jahA hoi / taha iMdiyAiM liMgaM taM nANaM liMgiyaM na kahaM / / 4 / / iti / 0 zAstrasaMloka: (17) itthamanyatrA'pi pramANasya kramavikasitAni sAmAnyalakSaNAni nimnaprakAreNoktAni (A) "tattvajJAnaM pramANaM te yugapatsarvabhAsanam / / " -AptamImAMsA. zlo. 101 / .(B) "svaparAvabhAsakaM yathA pramANaM bhuvi buddhilakSaNam / / " -vR. svaya. / (C) "pramiNoti pramIyate'nena pramitimAtraM vA pramANam / / " - sarvArthasi. pR. 58, ta. rAjavA. pR.35 / "pramANamavisaMvAdijJAnamanadhigatArthAdhigamalakSaNatvAt / / " - aSTazatI.,aSTasaha.pR.175 / (D) (E) "tatsvArthavyavasAyAtmajJAnaM maanm||" -77 tattvArtha zlo. pR. 174, pramANapa. pR.53 / (F) "geNhai vatthusabhAvaM avirUddhaM sammarUvaM jaM NANaM / bhaNiyaM khu taM pamANaM paccakkhaparokkhabheyehiM / / " - nayacakra.pR.65, AlApapaddhatiH pR. 145, paJcAdhyAyI zlo. 666, tattvArthasAraH 1/17/ 1. dA. ta. suptadazAmAM anupayukta dazAmAM saMnikarSa hovA chatAM jJAna na thAya to arthopalabdhi thatI nathI. For Personal & Private Use Only -0 -> Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 nyAyAvatAra - zlo. 1 pratyakSApekSayAkSazabdo jIvaparyAyatayA prasiddhaH", iha tu vyAvahArikapratyakSaprastAvAdakSa -nyaayshbhiartha jIva thAya che. paraMtu laukika vyavahAramAM, Indriya dvArA thatAM matijJAnane paNa pratyakSa manAyuM che, tyAM sakSano artha ndriya 72vAno che. tethI 'akSaM pratigataM pratyakSa bheTale sakSama prati prApta thAya, te pratyakSa 9 Ano phalitArtha e thayo ke Indriyane AzrayIne, arthano sAkSAtkAra karAvanAra je jJAna utpannathAya.tene pratyakSa vAya. arthasaMprekSaNa [jIvo'kSaH taM prati yad vartate tattu bhavati pratyakSam / parataH punarakSasya vartamAnaM bhavati parokSam / / 1 / / keSAMcidindriyANi akSANi tadupalabdhi pratyakSam tattu na yujyate yasmAt agrAhakamindriyaM viSaye / / 2 / / nApIndriyANi upalabdhimanti vigateSu viSayasaMsmaraNAt / yathA gehagavAkSA yo'nasmartA sa upalabdhA / / 3 / / dhUmanimittaM jJAnamagnau laiGgikaM yathA bhavati / tathendriyANi liGgaM tajjJAnaM laiGgikaM na katham / / 4 / / ] laukikA apyakSazabdena jIvamAhuH / yadAha gauDa:jJAnAtmacakrazakaTe pAzakavyavahArayoH / tuSe karSe pumAnakSaM tucche sauvarcalendriye / / bibhItakabUtacakranAbhigatAvayaveSvapi / puMsi-iti / idamiha siddhAntarahasyameganteNa parokkhaM liMgiyamohAiyaM ca paccakkhaM / iMdiyamaNobhavaM jaM taM saMvavahArapaccakkhaM / / 1 / / (vize. bhA. 95) [ekAntena parokSe laiGgikamavadhyAdi ca pratyakSam / indriyamanobhave yat tat saMvyavahArapratyakSam / / ] atra 'ohAiyaM' iti avadhimanaHparyavakevalarUpaM jJAnatrayam / zAstrasaMlokala (G) "pramIyante'staiiH iti pramANAni / / " tattvArthabhA. 1/12/ (H) "pramANaM svArthanirNItisvabhAvaM jJAnaM / / " sanmati.TI.pR.518 / (1) "samyagarthanirNayaH pramANam / " pramANamI.1/1/2, syAdvAdama.pR.228 / (J) "svArthasaMvittiH phalaM cAtra tadrUpAdarthanizcayaH / viSayAkAra evAsya pramANaM tena mIyate / / " pramA.sa.pR.24 / (K) "siddhaM yanna parApekSyaM, siddhau svprruupyoH| tatpramANaM tato nAnyadavikalpamacetanam / / " - nyAyavi.pR.30 / (18) "akSNoti vyApnoti jAnAtItyakSa AtmA tameva prAptakSayopazamaM prakSINAvaraNaM vA prati niyataM prtykssN||" -sarvArthasi.pR.59, tattvArtharAja.pR.38,pramANapa.pR.68, SaDda.TI.pR.54 "jIvo akkho atthavvAvaNa bhoyaNa guNaNNio jenn| taM paI vaTTaI NANaM jaM paccakkhaM tayaM tiviham / / 89 / / " -vizeSA.bhA./ For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra dhvanirindriyavacano gRhyate / tatazcAkSaM pratigataM pratyakSam / yadindriyamAzrityAjjihIte'rthasAkSAtkAri jJAnaM tatpratyakSamityarthaH | "etacca pratyakSazabdavyutpattinimittaM na tu prvRttinimittm| sa hyevaM vyutpAdito'pi sAkSAd grAhyagrAhakaM jJAnavizeSa lakSayati, tatraiva rUDhatvAt, yathA gamanakriyAyAM vyutpAdito'pi gozabdaH kakudAdimantaM piNDavizeSaM gacchantamagacchantaM vA gocarayati, tatraiva tasya prasiddhatvAt, na gamanakriyAyuktamapi puruSAdikaM viparyayAditi / tatazca sarvajJajJAnAnAM -0nyAyarazmi - "je Indriyane AzrayIne thAya te pratyakSa' A mAtra vyutpattinimitta che, pravRttinimitta nahIM. eTale ke je Indriyane AzrayIne thAya tyAM ja pratyakSano vyavahAra nathI thato. (zabdanI vyutpatti judI rIte thatI hoya ane pravRtti judI rIte thatI hoya, evuM bane che. jema ke paMkaja zabdanI vyutpatti - "kAdavamAM uge te evI che, chatAM pravRtti, kamaLamAM ja thAya che.) jema gAya zabdanI vyutpatti "je gamana kare te evI che, paNa pravRtti to mAtra kakudAdimAna (khAMdha vagere vALI) gAyarUpa piMDavizeSamAM ja thAya che. kAraNa ke lokamAM gAya vize ja go zabdano prayoga thato jovAya che. yadyapi puruSa vagere paNa gamanAdi to kare ja che, paNa teo vize go zabdano prayoga 38 nathI. tema, pratyakSa zabdanI vyutpatti "Indriyane AzrayIne thAya te evI che. paNa, je koI paNa jJAna, sAkSAt arthanuM grAhaka che, te badhuM ja pratyakSa che - e rIte ja pratyakSa zabda rUDha thayelo che. tethI sarvajJanA jJAnamAM paNa pratyakSa zabdano vyapadeza thaI zake, kAraNa ke arthasvarUpanI sAkSAtkArItA to sarvajJanA jJAnamAM paNa rahelI ja che. (bhale te Indriya vinA ja thatuM hoya) tethI Indriya pUrvaka ke Indriya vinA, je paNa jJAna padArthano sAkSAtkAra kare, te jJAna pratyakSa --arthasaMprekSaNa(62) akSaM pratigataM pratyakSamiti / akSazabdasya napuMsakatvAt tatpuruSasya cottarapadapradhAnatvAt napuMsakatvameva prAptamiti na vAcyam, paraliGgodvandva-ityadhikAre aMzIti siddhahemaliGgAnuzAsanasUtreNa aMzyeva tatpuruSa uttarapadaliGgabhAk, yathA-ardhaM pippalyA ardhapippalIyam a| jaratyA ardhajaratIyam / tenAnyatra vAcyaliGga eva tatpuruSaH / tatra pratyakSo bodhaH pratyakSA buddhiH pratyakSaM jJAnam / / (63) ujjihIte utpadyate / (64) viparyayAt puruSAdau gauzabdasyAprasiddhatvAt / zAstrasaMloka(19) "akSAzritatvaJca vyutpattinimittaM zabdasya, na tu pravRttinimittam / anena tu akSAzritatvena ekArthasamavetam arthasAkSAtkAritvam lakSyate, tadeva ca zabdasya prvRttinimittm| tatazca yatkiJcidarthasya sAkSAtkArijJAnaM pratyakSamucyate |ydi ca akSAzritatvameva pravRttinimittaM syAt indriyajJAnameva pratyakSamucyeta, na mAnasAdi,yathA gacchatIti gau iti gamanakriyAyAM vyutpAdito'pi gozabdaH gamanakriyopalakSitamekArthasamavetaM gotvaM pravRttinimittIkaroti, tathA gacchati agacchati ca gavi gozabdaH siddho bhvti||" - nyA.bi.TI.pR.11 / For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51 yatsvarUpasaMvedanaM tadapi pratyakSamityuktaM bhavati / tatrApi svarUpasya grAhyasya "sAkSAtkaraNasadbhAvAditi / akSebhyaH parato vartate iti parokSam, akSavyApAranirapekSamavyApAreNAsAkSAdarthaparicchedakaM yajjJAnaM tatparokSamiti bhAvaH / -0 nyAyAvatAra - zlo0 1 21 39. " cazabdau pratyakSaparokSayostulyakakSatAM lakSayataH / tena yatpare prAhuH pratyakSaM sakalapramANajyeSThamityAdi tadapAstaM bhavati, dvayorapi prAmANyaM pratyavizeSAt, vizadAvizadapratibhAsavizeSasya sato'pi jyeSThatAM pratyanaGgatvAt / 40. "pratyakSasya puraHsaratvAtparokSasya kaniSTha teti cet, nAyamekAntaH, srvtraanythaanup0nyAyarazmi 0 0 kahevAya - A pratyakSanuM phalita lakSaNa thayuM. IndriyathI nirapekSa rahIne - IndriyanA vyApAra vinA, IndriyonI sahAyatA vinA - je jJAna grAhya paddArthano asAkSAt sva3ye (aspaSTa33) jodha are, te jJAna 'parokSa' mhevAya che. (u8) bhUNa zlobhAM 'pratyakSaM ca parokSaM ca ' - khebha me yajharano nirdeza aryo hovAthI, pratyakSa jane parokSa - baMnenI kakSA tulya che, ema sUcita thAya che. ema pratyakSa ane parokSa baMnenuM baLa sarakhuM hovAthI, je loko kahe che ke 'pratyakSa ja badhA pramANomAM zreSTha che' -teonuM nirAkaraNa thAya che, kAraNa ke pramANyane AzrayIne to baMne sarakhA ja che. yadyapi pratyakSa vizada hovAthI spaSTa che ane parokSa avizada hovAthI aspaSTa che - ema vizada - avizadatAne laIne baMnemAM pharaka che, paNa A pharaka jyeSThatAnuM kAraNa nathI, arthAt pratibhAsakRta bheda paDe eTalA mAtrathI, pratyakSa moTuM ane parokSa nAnuM - evuM banI zake nahIM. - (40) prazna:- vasninI anumiti thAya che, te parokSa che. pe| te pUrve vasninuM pratyakSa thayuM hoya to ja parokSa thaI zake. eTale parokSa haMmezA pratyakSapUrvaka che, ema parokSane haMmezA pratyakSanI apekSA rahe che. mATe ja parokSanI hInatA siddha thAya che. 0 zAstrasaMloka: (20) "vaizadyAMzasya sadbhAvAt vyvhaarprsiddhitH||" - tattvArthazlo. pR. 182, nyAyakumu. pR.26 / "indriyajJAnamapi vyavahAre vaizadyamAtreNa pratyakSaM prasiddham / / " - nyAya. vi. pR. 48 < -- ityAdinA vaizadyAMzameva pratyakSasya pravRttinimittaM jJAyate / (21) "cakAraH pratyakSAnumAnayostulyabalatvaM samuccinoti / / " - nyAyavi. 1/1/3 | "cazabdo dvayorapi tulyakakSatAM lkssytH|" - SaDda.TI.pR.313 / (22) "parokSasya pratyakSapUrvakatvena pravRtteryatkaizcitpratyakSaM jyeSThamabhISTametanna zreSThamiti sUcitam, dvayorapi prAmANyaM prati vizeSAbhAvAt / / " -SaDda.TI.pR.313 / (23) "Adau pratyakSagrahaNaM prAdhAnyAt... tatra kiM zabdasyAdAvupadezo bhavatu Ahosvit pratyakSasyeti / pratyakSasyeti yuktm| kiM kAraNam ? sarvapramANAnAM pratyakSapUrvakatvAt iti" - nyAyavA.1/1/3, sAMkhyata. kA. 5, nyAyama. pR.65-109 / 20 For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 852 pannatAvadhAritocchvAsaniHzvAsAdijIvaliGgasadbhAvAsadbhAvAbhyAM jIvasAkSAtkAripratyakSakSUNe'pi jIvanmRtapratItidarzanAt, anyathA lokavyavahArAbhAvaprasaGgAt / 41. kvacitpratyakSagRhItasaMbandhabalAtparokSaM pravartata iti pratyakSasya jyeSThatvakalpane pazya mRgo dhAvatItyAdizabdabalAtkRkATikAmoTanadvAreNa mRgaviSayaM, "tathA smaraNAtsaMketagrahaNAdvA apUrvApUrvArthadarzanakutUhalAdinA vanadevakulAdigocaraM parokSapUrvaM pratyakSaM dRSTamiti parokSasya jyeSThatAsajyeta / nyAyAvatAra anyAyarazmi 0 uttaraH- parokSa haMmezA pratyakSapUrvaka ja hoya, evo ekAMta nathI, pratyakSa vinA paNa parokSa thaI zake che. te A rIte - jIvanuM pratyakSa to chadmastha jIvane kadI thatuM nathI. chatAM, ucchvAsa - niHzvAsa, jIva vinA (anyathA) hoI zake nahIM (anupapanna che) eTale, te jIvanA liMga (anumitinA hetu) che. eTale ucchvAsa - niHzvAsa rUpa liMga hoya to 'A jIve che', na hoya to 'A marelo che' evuM jIvaviSayaka parokSa (anumiti) jJAna thAya che. tevuM jJAna na mAno to lokavyavahAra ja thaI na zake. eTale, pratyakSa vinA paNa parokSa thAya che. (41) praznaH- to paNa amuka ThekANe to pratyakSanI apekSA rahe ja che, jema ke vahni-dhUmanA saMbaMdha(avinAbhAva)nuM pratyakSa thAya to ja tenA dvArA agninuM anumAna thAya che - Ama amuka sthaLe pratyakSa vinA, parokSa na thatuM hovAthI pratyakSa jyeSTha manAya che. uttara:- amukasthaLe pratyakSapUrvaka parokSa thAya, eTalA mAtrathI pratyakSane jyeSTa na mAnI zakAya, nahIMtara parokSa paNa jyeSTha mAnavuM paDaze. kAraNa ke amuka sthaLe to pratyakSa paNa parokSapUrvaka thatuM jovAya che - jema ke (1) 'juo haraNa bhAge che' evA zabdo sAMbhaLIne koI Doka maraDIne jue che tyAre mRgaviSayaka pratyakSa thAya che, A pratyakSa zabdarUpa parokSapUrvaka thayuM. (2) pUrve je joyuM hoya tenuM smaraNa thavAthI - 'A sthaLe kaMI navuM jovA maLaze' evuM kutUhala thAya ane tyAM jaIne jue. Ama smaraNa (parokSa) pUrvaka pratyakSa thAya. (3) tema koI kahe ke 'AvA AvA sthAne kaMI navuM jovA maLaze' te saMketane grahaNa karIne tyAM jaIne jue, to saMketa (parokSa) pUrvaka pratyakSa thAya. Ama parokSapUrvaka pratyakSa thatuM hovAthI to, parokSa ja jyeSTha mAnavuM paDaze. mATe pratyakSa ane parokSa - baMne, pramANyane AzrayIne sarakhA ja che - ema siddha thAya che. - arthasaMprekSaNa: (65) tathA smaraNAdityAdi / apUrvApUrvArthadarzanaviSaye kutUhalena AdizabdAtprayojanAdinA kRtvA hetunA vA vanaviSayaM devakulAdiviSayaM vA parokSapUrvamadhyakSamIkSitam, kutUhalAdyapi kuta ityAha-smaraNAt, anubhUtamarthaM hi smRtvotpannakutUhalaH pumAn pravartate iti / tathA saMketagrahaNAt, gRhItasaMketo hi saMketite sthAne jAtadidRkSo draSTuM pravartate / / For Personal & Private Use Only - Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - zlo. 1 42.65dvidheti / sarvaM vAkyaM sAvadhAraNaM pravartate iti nyAyAt, anyathAniyatArthApradarzakatvena -nyAyarazmi 0 pramANa saMkhyAnI samIkSA 0 ___ (42) sobhA pratyakSaM ca parokSaM ca dvidhA sahI prayoga aresa, 'dvidhA' zanI 4' mema evakAra sUcaka artha karavo. tethI pratyakSa ane parokSa - ema pramANanI saMkhyA mAtra be prakAre che, nyUnApi nahIM' - mevo artha thaze. praznaH- zlokamAM evakAra to che nahIM, to pachI teno artha kaI rIte karAya ? uttara:- kAraNa ke "badhA ja vAkyo sAvadhAraNa hoya che jo vAkyo niyata maryAdApUrvaka na pravarte, to te vAkyo dvArA niyata padArthano bodha na thavAthI - niyata artha apradarzita ja rahevAthI - te vAkyono uccAra vyartha thaI jaze. tathA vAkyamAM jo avadhAraNa karavAmAM na Ave, to te vAkyamAM viparIta arthanuM nirAkaraNa karavAnI kSamatA ja na hovAthI, te vAkya dvArA nirAkAMkSa evI pravRtti nahIM thaI zake, eTale ke badhI AkAMkSAo zamI gayA bAda, jIjJAsAono pUrNa saMtoSa thayA bAda je pravRtti thAya che, te nahIM thaI zake, kAraNa ke niyata artha apradarzaka evA vAkyathI AkAMkSAzamana ane jIjJAsAone saMtoSavArUpa kArya thatuM nathI, jIjJAsAo hajuM ubhI ja rahe che arthasaMprekSaNa(66) dvidheti / sarvaM vAkyaM sAvadhAraNamityAdi / atra kecidAhuH-yathA atra dvidhetyukte dvidhaiva na tvekadhA tridhA vetyevamanyayogavyavaccheda;, tathA caitro dhanurdhara ityAdiSvapi caitrasya dhanurdharatvameva syAt na zauryaudAryadhairyAdayaH / tadayuktam, yataH sarvaM vAkyaM sAvadhAraNamiti nyAye'pyAzaGkitasyaiva vyavacchedaH / parArthaM vAkyamabhidhIyate, yadeva ca pareNa vyAmohAdAzaGkitaM tasyaiva vyavacchedaH, caitro dhanurdhara ityAdau caitrasya dhanurdharatvAyoga eva parairAzaGkita iti tasyaiva vyavacchedo nAnyadharmasya / iha tu cArvAkanaiyAyikAdaya aikadhyamanekadhA ca pramANamAhuH ato niyatadvaividhyapradarzanena ekatvabahutve pramANasya pratikSipati / evaM cAyamevakArastridhA, ayogAnyayogAtyantAyogavyavacchedakAritvAt / yad vinizcaya: ayogaM yogamaparairatyantAyogameva ca / / vyavacchinatti dharmasya nipAto vyatirecakaH / / 1 / / iti nipAta evakAraH, vyatirecako nivartakaH / vizeSaNavizeSyAbhyAM kriyayA ca sahoditaH / vivakSAto'prayoge'pi tasyArtho'yaM pratIyate / / 2 / / vyavacchedaphalaM vAkyaM yatazcaitro dhanurdharaH | pArtho dhanurdharo nIlaM sarojamiti vA yathA / / 3 / / iti / For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra 10 ba0 taduccAraNavaiyarthyaprasaGgAt, viparItAkAranirAkaraNacAturyAyogena nirAkAkSaM pravRttyasiddheH "dvidhaiva ityavadhAraNena paraparikalpitaviparItasaMkhyAntaraM tiraskurute, tasya yuktibaadhittvaat|| 43. tathA hi-pratyakSamevaikaM pramANamityasat, parokSAbhAve tasyaiva prAmANyAyogAt / sa hi kAzcitpratyakSavyaktIrarthakriyAsamarthArthaprApakatvenAvyabhicAriNIrupalabhyAnyAstadviparItatayA -0nAyarazmi - (bhAva e che ke koIe kahyuM ke pANIthI tarasa chIpAya" -paNa A vAkya, jo sAvadhAraNa na hoya - to sAmevALI vyaktine jIjJAsA ubhI ja raheze ke zuM pANI jarUra tarasa chIpAvaze ?' tethI te vyaktine nirAkAMkSa pravRtti na thaI zake, paNa jo evakArArtha laIe to "na chIpAve evA viparItAkAranA nirAkaraNanI kSamatA hovAthI, te vAkya sAmevALAnI jIjJAsAo zamAvIne, tene niyata artha vize nirAkAMkSa pravRtti karAvaze) tethI vAkyane sAvadhAraNa ja mAnavuM joIe, mATe pratyakSa ane parokSa, ema pramANanI saMkhyA mAtra be ja che, pUnAdhika nahIM, evo nizcaya thAya che. tethI bIjAo vaDe kalpAyelI bethI nyUnAdhika saMkhyAono tiraskAra - nirAsa thAya che praznaH- bethI nyUnAdhika saMkhyA kema na mAnI zakAya? uttaraH- kAraNa ke te yuktithI bAdhita che. kaI rIte ? te have joIe - 0 pramANanI bethI nyUnAdhika saMkhyAno nirAsa 0 (43) cArvAka - "pratyakSa rUpa mAtra eka ja pramANa che. jenaH- tamArI mAnyatA khoTI che, kAraNa ke parokSa vinA pratyakSanI ja pramANatA na ghaTI zake, kAraNa ke cArvAko badhA pratyakSane pramANa mAnatA nathI. paNa je pratyakSo arthakriyA mATe samartha evA arthanI prApti karAve, tene avyabhicArI jANIne ane je pratyakSo arthakriyA samartha arthanI prApti na karAve, tene vyabhicArI jANIne kALAMtare arthakriyA samartha arthane prApta karAve tevA pratyakSane pramANa ane arthakriyAsamartha arthane prApta na karAve tevA pratyakSane apramANa kahe che - A vyavasthAmAM paNa teone parokSa to svIkAravuM ja paDe che. te A rIte - jyAM AMkhathI pANI dekhAyuM hatuM, tyAM pANI maLyuM hatuM, tethI pharIvAra pANI dekhAya - tyAre pUrvanA jJAnanI samAnatAthI - te jJAnane pramANa mAne che. (A eka prakAranI anumiti che.) pUrve mamarIcikAmAM pANI dekhAyuM hatuM, tyAM pANI maLyuM nahotuM, tethI pharI mamarIcikAmAM pANI dekhAya to tene apramANa mAne che. have A pramANatA/apramANatAno nizcaya,pUrvajJAnanA sAzyanA nizcayathI thAya che. ane sAdazyano nizcaya mAtra pratyakSathI thaI zakato nathI. pratyakSa to mAtra sAme rahela arthane -035rthasaMprekSA-- (67) rItyAdri | sa pratyakSejhamALavAvI vArtA | - zAstrasaMto(24) "hive tvanena paraMparilpitasaMdhyAntare niraNe " nyAyA.hari. / For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - zlo01 vyabhicAriNIzca; tataH kAlAntare punarapi "tAdRzetarANAM pratyakSavyaktInAM pramANatetarate smaackssiit| naca pUrvAparaparAmarzazUnyaM purovartyarthagrahaNaparyavasitasattAkaM pratyakSaM pUrvAparakAlabhAvinInAM pratyakSavyaktInAM sAdRzyanibandhanaM prAmANyamupalakSayituM kSamate / na cAyaM svapratItigocarANAmapi pratyakSavyaktInAM prAmANyaM paraM pratipAdayitumIzaH | tasmAdavazyaMtayA yathAdRSTapratyakSavyaktisAdharmyadvAreNAdhunAtanapratyakSavyaktInAM prAmANyapratyAyakaM parapratipAdakaM ca parokSAntargatamanumAnarUpaM prmaannaantrmurriikrtvym| 44.69parAvabodhArthaM ca pratyakSamevaikaM pramANaM nAnyadastItyullapan unmattatAmAtmano lakSayati / -0nyAyarami - grahaNa kare che. pUrvAparabhAvI jJAnonuM sAdRzya e teno viSaya ja nathI. Ama pratyakSanI pramANatAnA nizcaya mATe paNa, anumAna vigere rUpa parokSanI jarUra paDe che. eTale parokSa na mAno to pratyakSa paNa pramANa nahIM bane. tathA mane je pANI dekhAya che, te jJAna pramANa che, kAraNa ke pUrve paNa AvuM jJAna thayeluM, tyAre pANI maLeluM' - A rIte potAne thayela jJAnanA prAmANyanI bIjAne pratIti karAvAya che, te anumAna dvArA ja thAya che, je parokSa che - Ama pratyakSanA pramANyanI, anyane pratIti karAvavA paNa parokSanI apekSA rahe che. tethI yathAdaSTa pratyakSonA sAdhamyathI vartamAna pratyakSonuM prAmANyanizcAyaka ane anyane jenA AdhAre prAmANya darzAvAya, tevA parokSa aMtargata anumAnarUpa pramANAMtarano svIkAra avazya karavo 0 pratyakSa ja eka pramANa che' e cArvAkamatano nirAsa ) (44) 4 toDIbIne samogha 2 / / 'pratyakSa 4 me prbhaae| cha, anya nahIM' - mema che, te loko Avo ullApa karavAthI potAnI unmattatA ja pragaTa kare che, kAraNa ke bIjAne bodha thayo -arthasaMprekSaNa(68) tAdRzetarANAmiti / tAdRzyazcetarAzceti dvandve puMvadbhAvAbhAvAt kathamidamiti na vAcyam, sAmAnyavizeSabhAvena saMbandhAt, yathA-bhUtamiyaM brAhmaNIti / tathA ca mAgha: tadavitathamavAdIryanmama tvaM priyeti / priyatamaparibhuktaM yaddukUlaM dadhAnaH / madadhivasatimAgAH kAminAM maNDanazrI-vrajati hi saphalatvaM vallabhAlokanena / / iti / (zizu. 11-33) atra hi saphalasya bhAvaH saphalatvam, tataH kiM saphalatvaM yAti ityAkAGkSAyAM maNDanazrIriti saMbandhaH / tathAtrApi samAcakSIta cArvAka:-ke pramANetarate / keSAM tAdRzetarANAm / iti jijJAsAyAmabhidhIyatepratyakSavyaktInAm / kvacittAdRzItarANAmityapi pAdo dRzyate / ayam cArvAkaH / (69) parAvabodhArthaM cetyAdi / pratyakSamevaikaM pramANaM nAnyadastItyetat pratipAdyAvabodhArthamullapan unmattatAmAtmano lakSayatIti saMbandhaH / kuta iti / etasmAd nyAyAt / enameva ca nyAyamAha For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 nyAyAvatAra 10 pratyakSeNa paracetovRttisAkSAtkaraNAbhAvAd vyApAravyAhAraceSTAvizeSadarzanAd bodhavizeSAvagatI parokSasya prAmANyaM balAdApatatIti nyAyAt / svargAdRSTadevatAdipratiSedhaM na pratyakSeNa kartumarhati, tasya saMnihitamAtraviSayatvAt / na cAyaM tadapratiSedhena kharakharakacArvAkatAmApnoti, pramANAntaraM ca tatpratiSedhArthaM ca necchatIti viSamametatkathaM kuryAditi savismayaM nazcetaH | 45. kiM ca / pratyakSamapi kathaM pramANatAM svIkarotIti vaktavyama, gRhyamANapadArthAnvaya -0nyAyazmi ke nahIM ? enuM gaveSaNa to pratyakSa dvArA na thaI zake praznaH- pratyakSa dvArA kema na thaI zake ? uttara:- kAraNa ke paranI cittavRttinuM pratyakSa thatuM nathI, paNa pravRtti (vyApAra) - ane bolavA (vyAhAra) rU5 ceSTAthI tene bodha thayo che, tenI anumiti thAya che. A rIte baLAtkAre paNa chelle to parokSanuM ja prAmANya svIkAravuM paDe che, kAraNa ke pravRtti-nivRtti rUpa liMgavizeSathI cittavRttine jANavI, e anumAnarUpa parokSa ja che. tathA cArvAka svarga-aSTa-devatA vagereno niSedha paNa pratyakSa dvArA nahIM karI zake, kAraNa ke pratyakSa to mAtra samIpavartI vastuono ja bodha karI zake che, tethI pratyakSamAM na jovAya eTalA mAtrathI te vastu nathI ja, ema na kahevAya, mATe svargAdino niSedha na thaI zakavAthI, cArvAka potAnuM kaTTara cArvAkapaNuM meLavI zake nahIM ane pratiSedha mATe pramANamAMtara paNa mAnatA nathI - evI viSamasthitimAM te kaI rIte teno pratiSedha karaze ? e jANavA mATe ja amAruM mana talasI rahyuM che. (45) bI pAta, pratyakSa 5946 rIta prbhaae| bane cha ? cArvAka - pratyakSa ke padArthanuM grahaNa kare che, te padArtha sAthe anvaya-vyatireka maLato hovAthI -arthasaMprekSaNa(70) pratyakSeNetyAdi / adhyakSeNa pratipAdyacetovRtteH pratyakSIkaraNAbhAvAt gobalIvardanyAyena vyApArazabdena ceSTAvizeSAdanyaiva kriyA gRhyate, anyathA ceSTAvizeSa iti punaruktaM syAt / vyAhArazabdaH ceSTAvizeSo'kSipakSmasaMkocAdiviziSTa kAyiko vyApAraH, teSAM darzanAt / bodhavizeSasya pratipAdyAbhiprAyasyAvagatAvabhyupagamyamAnAyAM haThAtparokSasya prAmANyamAgacchati / ayamabhiprAyaHpratipAdyasyAvabodho bhavatu, etadarthaM cArvAko vacanamuccArayati; parasya ca sacetanatayA stambhAmbhoruhAdibhyo vailakSaNyamidaM ca boddhumabhipretamiti nAdhyakSeNa lakSayituM kSamate, vyApArAdidarzanAt pratipAdyasya caitanyAbhiprAyavizeSayoravagatAvaGgIkriyamANAyAM parokSasya prAmANyaM balAdAyAtIti / (71) adRSTeti / puNyapApe / -zAstrasaMloka(25) "kathaM vA paracetaso'tIndriyasya vyApAravyAhArAdikAryavizeSAt pratipattiH ?, svargApUrvadevatAdestathAvidhasya pratiSedho'nupalabdheH syAt ? soyaM cArvAkaH 'pramANasyAgauNatvAdanumAnAdarthanizcayo durlabhaH' ityAcakSANaH kathamata evAdhyakSAdeH prAmANyAdikaM prasAdhayet ?" - prameyakamalamArtaMDe pR.179 / For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - zlo. 1 vyatirekAnukaraNAt / tathA hi - tatsamagrasAmagrIkapadArthabalenonmajjati, tadabhAve visphAritekSaNayugalasyApi pramAtunoMdIyate iti brUSe, parokSe'pi tarhi samAnamevaitat, tadapi bahirarthasAmarthyAdevollasati, tatsaMbaddhaliGgazabdadvAreNa tasyotpatteH, anyathA parokSAbhAsatAprasaGgAt / tasya cAlIkatve pAramArthikaparokSaprAmANyakSaterayogAt, anyathA pratyakSamapi gaganatalAvalambizazadharayugalAvalokanacaturamalIkamavalokitamiti sakalavizadadarzanAni satyatAbhimatAnyapyalIkatAmaznuvIran / tanna pramANabhUtaM parokSaM kadAcana gRhyamANapadArthasattAM vihAyotpattumutsaheta, iti pratyakSavatpramANakoTimArohati balAditi sthitam || -0nyAyarazmi - pratyakSa pramANa bane che, anvaya-vyatireka A rIte - cakSu, Aloka vigere samagra sAmagrIo sAthe, jo te padArtha rahelo hoya to ja tadviSayaka pratyakSa thAya che. (anvaya) jo samagrasAmagrI yukta padArtha na hoya to - AMkho phADIne paNa ubhelA pramAtAne - pratyakSa thatuM nathI (vyatireka) ema padArthanI anvaya - vyatirekatAnA AdhAre, pratyakSa pramANarUpe siddha thAya che. jenaH- to pachI pratyakSanI jema, anvaya - vyatirekatAnA AdhAre parokSanI siddhi paNa kema nahI thAya ? kAraNa ke parokSa paNa padArtha hoya to ja utpanna thAya che. (anvaya) - jema ke arthasaMbaddha liMga hoya to ja anumAnarUpa parokSa thAya, arthasaMbaddha zabda hoya to ja zAbdarUpa parokSa thAya, ema parokSa paNa artha hoya to ja utpanna thAya che - ane artha na hoya to parokSa paNa na thAya. (vyatireka) ema anvaya - vyatireka to parokSamAM paNa che ja. prazna- keTalAka parokSo, arthasaMbaddha liMga-zabdathI nahIM paNa jevA tevA liMga-zabdathI ja utpanna thAya che. mATe AvA parokSo artha vinA paNa utpanna thatA hovAthI, ame parokSane pramANa mAnatA nathI. uttaraH- je parokSa bAhya artha vinA utpanna thAya che, te parokSAbhAsa che. te khoTuM hoya tenAthI pAramArthika parokSanuM prAmANya kSatigrasta thatuM nathI, jo parokSAbhAsa khoTuM hovAthI pAramArthika parokSanuM prAmANya kSatigrasta thatuM hoya, to kvacit AkAzamAM be candra dekhAvA rUpa thatuM pratyakSa paNa khoTuM hovAthI, badhA pratyakSo khoTA - apramANa siddha thaI jaze, je ISTa nathI, eTale je pramANabhUta parokSa che, te gRhyamANa artha vinA utpanna thatuM nathI. eTale te paNa pratyakSavatuM pramANa che ja. tathA bIjA loko vaDe pratyakSa-parokSathI atirikta, je paNa pramANonI kalpanA karAI che, te badhA - 35rthasaMprekSA(72) utnamnati utpadyate I (73) kavIya to vaivAhi karetItvarthaH (74) tatsavati | anumeyavAcyarUpeNa bAhyArthena saMbaddhau liGgazabdau / - zastrasaMto(26) "anumAnAderapyadhyakSavatpratiniyatasvaviSayavyavasthAyAmavisaMvAdakatvena praamaannyprsiddheH| pratyakSepi hi pramANyamavisaMvAdakatvAdeva prasiddham, taccAnyatrApi samAnam anumAnAdinApyadhyavasiterthe visaMvAlAmAvAta // kame... pR. 178 / For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 858 nyAyAvatAra 27 46. tathA " yadapi parairuktadvayAtiriktaM pramANasaMkhyAntaraM pratyajJAyi, tatrApi yatparyAlocyamAnamupamAnArthApattivatpramANatAmAtmasAkSAtkaroti, tadanayoreva pratyakSaparokSayorantarbhAvanIyam / yatpunarvicAryamANaM mImAMsakaparikalpitAbhAvavatprAmANyameva nAskandati, na tena bahirbhUtena vA kiMcinnaH prayojanam, avastutvAdityapakarNanIyam / 75 47. atha kathamupamAnasya prAmANyamiti brUSe / taducyate / prathamaM hi vizadadarzanAdhigatagopiNDavizeSasya 'yathA gaustathA gavayaH' iti vAkyAkarNanAhitAtmasaMskArasya puMso'TavyAM paryaTato gavaya~ piNDavizeSaviSayaviviktadarzanapuraHsaraM yatpUrvAparagogavayapiNDagocara O nyAyarazmi 0 pramANo to mAnya che ja nahIM. paNa temAMnA upamAna - arthapatti vagere jevA, je pramANo vicAraparIkSAnA stare pAra pAmIne pramANatAne bhaje che, te badhA pramANo pramANarUpa manAya che - teno samAveza pratyakSa-parokSamAM ja thaI jAya che. mATe pramANanI saMkhyA to be ja raheze - ane mImAMsakakalpita abhAva pramANa jevA, je pramANo parIkSA stare pAra na pAmavAthI pramANakSetrathI dUra rahe che, te pramANo pratyakSa - parokSanI bahAra rahe to paNa koI vAMdho nathI. kAraNa ke tevA pramANo to vastusvarUpa ja na hovAthI upekSaNIya che. have upamAnapramANa kaI rIte pramANa bane ? te vicArIe - (47) prazna:- upamAna prabhAga 35 bha bhAno cho ? uttaraH- te kAraNa to ame AgaLa kahIzuM, te pahelA tenuM svarUpa zuM che ? te joIe - je jIve gorUpa piMDavizeSanuM pratyakSa karyuM che ane jevI gAya hoya evo ja gavaya hoya che, evA zravaNa dvArA jenA AtmAmAM saMskAra sthira thayA che, te jIva jyAre jaMgala-aTavImAM paryaTana karatA gavaya padArthane spaSTarUpe nIhALe, tyAre pUrva thayela gopiMDaviSayaka darzana ane pAchaLathI thayela -arthasaMprekSaNa - -0 0 O pramANarUpe upamAnanI siddhi O (75) yathA gaurityAdi / yaduktam kIdRggavaya ityevaM pRSTo nAgarakairyadA / bravItyAraNyako vAcyaM yathA gaurgavayastathA / / iti / ( zlokavArtike upamA. zlo. 1) (76) piNDamiti / piNDazabdaH zarIravRttiH puMnapuMsakaH / yaduktam- "madhupiNDau surAtanvoriti" / (77) yaditi / gavayapiNDam / -0 0 zAstrasaMloka: (27) yadapi parairUktaM dvayAtiriktaM pramANasaGkhyAntaraM pratyajJAyi...., avstutvaaditypkrnnniiym||" iti sAmyam - SaDda. vR. pR. 314, nyAyA. hA. I (28) "pramANavizeSalakSaNasya dviprakArasyaiva prasiddheH dve eva pramANe siddhe, sakalatadvyaktibhedAnAmatraivAnta rbhAvAditi / " - nyAyakumu. pR. 27 / For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 59 0 nyAyAvatAra - zlo. 1 darzanavyApArasaMpAditajanmakam 'ayaM tena sadRzo'nayorvA sAdRzyamiti' sAdRzyaviziSTapiNDaM piNDaviziSTaM sAdRzyaM gocarayatsaMvedanamudIyate "tadupamAnamiti / yadAhustadvAdinaH tasmAdyadRzyate tatsyAta sAdRzyena vizeSitam / prameyamupamAnasya sAdRzyaM vA tadanvitam / / 1 / / iti / (zlokavArtike upamA. prA. zlo. 37) 48. tatazca pUrvAparadarzanayoH purovartigogavayapiNDagrahaNaparyavasitasattAkatvAt pUrvAparaparAmarzazUnyatvAd vizadanirbhAsitayA zabdollekharahitatvAt tadadhikamavyabhicaritaM vyavahArakAri -nyaayshmigavayapiDaviSayaka darzanarUpa vyApArathI, (1) "A gavaya te gAyanA jevo ja lAge che ema sAdazyaviziSTa piMDaviSayaka jJAna, athavA (2) "A gavaya ane gAya baMne vacce sAdazya che' ema piDaviziSTa sAdazyaviSayaka je jJAna thAya che, te upamAna che. upamAna pramANavAdIo vaDe kahevAyuM che - upamAna dvArA je jovAya che, te kAM to sAdRzyaviziSTa prameya che, kAMto prameyaviziSTa sAdRzya (48) umA bhAna prbhaae| bhacha ? te me - pUrvamane a52 rzana (pratyakSa) to mAtra purovartI go-gavaya piMDanA ja grAhaka che, (sAdazyanA nahIM), pUrvAparano parAmarza temAM hoto nathI ane spaSTa jJAna thatuM hovAthI zabdollekhathI rahita che. eTale e pratyakSothI adhika evuM je sAdazyaviziSTapiMDa/piDaviziSTasAdRzyanuM jJAna thAya che, te avyabhicArI che, vyavahArajanaka che, te upamAna, sva-paraprakAzI ane bAdharahita hovAthI pramANa che. --arthasaMprekSaNa___ (78) dRzyate iti / aTavyAmaTatA puMseti zeSaH / (79) sAdRzyaM ceti / gogavayagatam / (80) tadanvitamiti | gogavayapiNDasaMbaddham / (81) tadadhikaM gogavayapratyakSagrAhyAdutkalitam | -zAstrasaMloka(29) upamAnamapi sAdRzyamasannikRSTe'rthe buddhimutpAdayati, yathA gavayadarzanaM gosmaraNasya" - zAbarabhA.1/ 1/5 "sAdRzyadarzanotthaM jJAnaM sAdRzyaviSayakamupamAnam / " -praka.paM.pR.110 / "sAdRzyAd dRzyamAnAdyatpratiyogini jAyate |saadRshyvissyN jJAnamupamAnaM taducyate / " - bRha.paM. pR.109 / "sAdRzyadarzanotthaM jJAnaM saadRshyvissykmupmaanm|" . praka. paM. pR. 110 / "sAdRzyAd dRzyamAnAdyatpratiyogini jaayte| sAdRzyaviSayaM jJAnamupamAnaM tducyte|" - bRha. paM. pR. 109 / "pUrvadRSTe smaryamANArthe dRshymaanaarthsaadRshyjnyaanmupmaanm|" - zAstradI.pR.258, nayavi.pR.146, tantraraha.pR.13 / "prasiddhasAdhAt saadhysaadhnmupmaanm|" . nyAyasU.1/1/6/ (30) "tasmAdyatsmaryate tatsyAt sAdRzyena vishessitm| prameyamupamAnasya sAdRzyaM vA tadanvitam / / " -mI.zlo.vA.upa. 37, uddhRto'yaM zloko nyaaykumudcndre'pi| For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 O nyAyAvatAra che. sAdRzyamavasyadupamAnaM svaparaprakAzitayA nirbAdhakatvAcca pramANam / 49. pUrvAparapiNDAtiriktamaparaM sAdRzyaM nopalabhyate iti cet, ko'yamupAlambho yadi pratyakSaM tat / yadi pratyakSe sAdRzyamupamAnagocaratvAnna pratibhAti, ko'syAparAdhaH / na hi jJAnAntare "tadagocaro na pratibhAtIti nirgocaraM "taditi vaktuM zakyam, itarathopamAne'pi pratyakSanirNAhyA vyaktirna bhAtIti nirgocaramadhyakSamanuSajyeta / tada yathA svaviSaye'dhyakSaM pramANaM tathopamAnamapi / na hi dvayoH prathamAnayorekaM prati vizeSAbhAve pakSapAtaH kartuM yuktaH / 50. "etena pratyabhijJAjJAnasmRtyUhAdInAmavisaMvAdakAnAM parokSavizeSANAM prAmANyaM -0nyAyarazmi - (49) prazna- go ane gavayapiMDa sivAya sAdRzya nAmanI koI vastunuM jJAna ja thatuM nathI, to tene viSaya banAvatuM upamAna pramANa zI rIte mAnI zakAya ? uttara- jo sAdazya pratyakSa ja hoya to to koI prazna ja nathI. jo sAdRzya upamAnano viSaya hovAthI pratyakSamAM jaNAtuM nathI ema kaho, to temAM vAMdho zuM che ? pratyakSamAM upamAnano viSayabhUta sAdazya na jaNAya tethI kaMI upamAna nirviSayaka na banI jAya, nahIMtara upamAnamAM pratyakSagrAhya go - gavaya na jaNAtAM hovAthI pratyakSa paNa nirviSayaka banI jaze. mATe jema pratyakSa, svaviSayane avalaMbIne pramANabhUta che. tema A upamAna paNa svaviSayane avalaMbIne pramANabhUta che. A rIte jyAre baMne thaI rahyA hoya ane emAM koi phera na hoya, tyAre pratyakSane pramANa mAnavuM ane upamAnane apramANa mAnavuM, evo pakSapAta karavo ucita nathI. tethI pratyakSanI jema, tulyakalayA upamAnanI paNa pramANarUpe siddhi thAya che. 0 pratyabhijJA-smRti-uha vagerenA prAmANyanI siddhi 0. (50) jema upamAnanI pramANyarUpe siddhi karI, te nyAye pratyabhijJAna smRti, uha vagere avisaMvAdI evA parokSa jJAnonuM prAmANya paNa jANI levuM, kAraNa ke "mA svaparAmANi jJAna vAvivarNitam' e pramANanuM lakSaNa, A badhA jJAnomAM yathAvasthitapaNe ghaTe che. have A badhAnuM svarUpa zuM? te anukrame joIe - pahelA kareluM arthaviSayaka darzana, te AtmAmAM te arthaviSayaka saMskAranuM AdhAna kare che, tyArabAda pharI jyAre pahelA jevuM darzana thAya tyAre AtmAmAM paDelA saMskAro jAgRta thAya che ane jAgRta thayelo saMskAra - je vyaktie pahelA te arthaviSayaka darzana karyuM hatuM te vyaktine - "(je meM pahelA joyuM hatuM, te ja A che athavA tenA jevo ja A che" evA ullekhapUrvakanuM jJAna karAve che, -035rthasaMkSa[-- (82) kavaca ninvita | (83) jJAnAntara rUti pratyakSe | (84) tora: 3pamAnaviSayaH | (86) saMviti | upamAnam ! (86) vyaHi svataikSaNam I (87) tat ta2mA ! (88) teneti | upamAnaprAmANyavyavasthApanena | nI For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 nyAyAvatAra - zlo. 1 vyAkhyAtamavagantavyama, samAnanyAyAnupAtitvAt / tathA hi- prathamamarthadarzanamAtmani saMskAramAdhatte, tAdRzadarzanAdasau saMskAraH prabudhyate, prabuddhaH pUrvArthaviSayaM sa evAyaM tajjAtIyo vetyullekhena pratyabhijJAnamutthApayati, tasyordhvatirazcInabhedasAmAnyavyavasthApakatvAd asaMjAtapUrvArthagocara -nyaayshbhiA jJAnane ja pratyabhijJAna kahevAya che. A pratyabhijJAna urdhvatA sAmAnya ane tiryasAmAnyanuM vyavasthApaka che, kAraNa ke je vyaktine, pahelA arthaviSayaka darzana nathI thayuM, tene pratyabhijJA paNa thatI nathI. (arthAtu, pUrve joyela artha ane hamaNA joyela artha vaccenI samAnatAne e viSaya kare che, tethI te samAnatA pratyabhijJAnathI vyavasthApita thAya che.) | (Azaya e che ke urdhvatA sAmAnya ane tiryasAmAnya baMne pratyabhijJAnano viSaya che. jema ke te ja A jinadatta che ahIM pratyabhijJAnano viSaya urdhvatA sAmAnya che, kAraNa ke ahIM eka ja vastunI pUrvApara avasthA vaccenI samAnatA batAvAya che ane te ja gotva jAtivALI A gAya che ahIM pratyabhijJAnano viSaya tiryaksAmAnya che, kAraNa ke aneka gAyo vacce gotvanI pratIti thAya che. A rIte baMne sAmAnya Ano viSaya hovAthI, baMne pratyabhijJAnathI vyavasthApita bane che.). pahelA je arthane joyo hato te arthaviSayaka AtmAmAM paDelo saMskAra ja pharI jyAre te artha jovAmAM Ave, ke teno vicAra karavAmAM Ave, tyAre-jAgRta thaIne pUrvAnubhUta viSayanA asaMpramoSa -arthasaMprekSaNa(89) tasyetyAdi / nanu kimiti saMskAraH sa evAyaM tajjAtIyo veti dvaidhaM pratyabhijJAjJAnaM janayati ? Aha-tasya pratyabhijJAjJAnasya parAparavivartavyApi dravyamUrdhvasAmAnyaM mRdiva sthAsakozAdiSu sadRzapariNAmaH, tirazcInasAmAnyaM khaNDamuNDAdiSu gotvavat, tayordvayorapi nirNAyakatvAt / yadi punadvaidhaM pratyabhijJAjJAnaM nojjRmbhate, tadordhvatirazcInabhedabhinnasAmAnyavyavasthA na syAditi / atha pUrvamarthadarzanam, tataH saMskAraH, tatastasya prabodhaH, tadanu pratyabhijJAjJAnamiti paraMparAzrayaNanibandhanAbhAvAt prathamAkSasaMnipAte eva pratyabhijJAjJAnaM kiM notpadyate ityAha-na saMjAtaM pUrvArthagocaraM darzanaM yasya tasya puMsaH pratyabhijJAjJAnodayAbhAvAt, pratyabhijJAjJAnaM hi tAdRzadarzanataH saMskAraprabodhe, sa ca sati saMskAre, saMskArazca pUrvamarthadarzane eveti / / 0 - zAstrasaMloka (31) "pUrvajJAtasya punaH kAlAntare 'sa evAyaM' ityAdijJAnaM prtybhijnyaa|" -nyAyaku.pUrvapakSe pR.411/ "pUrvamajJAsiSamarthaM tamimaM janAmIti jJAnayoH samAne'rthe pratisandhijJAnaM pratyabhijJAnaM" - nyAyabhA. 3/ 2/2/ "pratyabhijJAnaM hi nAma AdyapratyakSanirodhe dvitIyadarzane prAgAhitasaMskArAbhivyaktau smRtipUrva tRtIyaM drshnm|" nyAyavA.pR.400 "loke hi sa evAyaM caitra iti pratisandhAnenAbhimukhIbhUte vastuni jJAnaM pratyabhijJeti vyvhriyte|" -sarvada.pR.193/ "darzanasmaraNakAraNakaM sakalanam prtybhijnyaanm| tadevedaM tatsadRzaM tadvilakSaNaM ttprtiyogiityaadi|" -parIkSAmu. 3/5, pramANapa.pR.69, pramANamI.1/2/ 4] "anubhavasmRtihetukaM tiryagUrdhvatAsAmAnyAdigocaraM saGkalanAtmakaM jJAnaM prtybhijnyaanm|" - syA.bhA.pR.3, pramANana.1/2/4, jainatarkabhASA pR.9| For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra 10 62 darzanasya tadudayAbhAvAt, tathA sa eva saMskArastAdRzArthadarzane nAbhogAdinA vA prabuddho'nubhUtaviSayAsaMpramoSalakSaNaM smaraNamupajanayati, adRSTArthasya puMsaH smaraNAnupapatteriti / __51. Uho'pi pratyakSAnumAnAsaMvedyasAdhyArthAnyathAnupapannatvalakSaNaliGgasaMbandhagrahaNapravaNaH nyAyarazmi (na bhUlavA) rUpa smaraNane utpanna kare che, kAraNa ke je vyaktine pUrve arthanuM darzana nathI thayuM tene smaraNa paNa thatuM nathI. A rIte pratyabhijJAna tathA smRti saMskArajanya hovAthI pratyakSabhinna che ane tethI parokSAMtargata che. (51) sAdhya ane hetu vaccenA anyathAnupapatti - sAdhya hoya to ja hetunuM hovuM ane sAdhyanA -arthasaMprekSaNa(90) AbhogAdItyAdi / AbhogaH praNidhAnamavadhAnamiti yAvat, AdizabdAdabhyAsAdiparigrahaH / tathA ca nyAyazAstram-praNidhAnanibandhAbhyAsaliGgasAdRzyaparigrahAzrayAzritasaMbandhAnantaryaviyogaikakAryAvirodhAtizayaprAptivyavadhAnasukhaduHkhecchAdveSakriyArthitvarAgadharmAdharmanimittebhya (gau. 3-2-43) iti / etadvyAkhyA ca tata eva nyAyazAstrAdavagantavyA, iha tu nocyate, sugamatvAt, granthagauravabhayAcca / anubhUto viSayo yena tadanubhUtaviSayaM jJAnaM tasyAsaMpramoSo'bhraMzo jJAnAnuvRttiriti yAvat, sa eva lakSaNaM yasya tattathA / (91) UhopItyAdi / pratyakSAnumAnAbhyAmasaMvedyaH sAdhyArthAnyathAnupapannatvasvarUpo yo liGgasya sAdhyena sArdhaM saMbandhastasyAdAne sajjastatpara iti yAvat / -zAstrasaMloka(32) "AtmanaH saMyogavizeSAt saMskArAcca smRtiH|" vaize.sU. 9/2/6 / "anubhUtaviSayA'saMpramoSaH smRtiH|" -yogasU. 1/11, sAMkhyatattvAlo.pR.16 / / "pratyakSabuddhinirodhe tadanusandhAnaviSayaH pratyayaH smRtiH|" nyAyavA.pR.366 / "smRtirapi icchAvat pUrvajJAnasadRzaM vijJAnaM pUrvavijJAnaviSayaM vA smRtirityucyte|" -zAbarabhA.pR.65 / "smRtiH punaH pUrvavijJAnasaMskAramAtrajaM jnyaanmucyte|"-prkr.pN.pR.42, tantraraha.pR.2 "smRtizca saMskAramAtrajaM jJAnamabhidhIyate" -zAstradI. pR.153 / "smaraNaM smRtiH" -sarvArthasi. 1/ 13 / "tairevendriyairya paricchinno viSayo rUpAdistaM yat kAlAntareNa vinaSTamapi smarati tat smRtijnyaanm| atItavastvAlambanamekakartRkaM caitanyapariNatisvabhAvaM manojJAnamiti yAvat / " -tattvArthabhASyavyA. 1/13 / "saMskArobodhanibandhanA tadityAkArA smRtiriti" - parIkSAmu. 3/3, pramANamI. 1/2/3 / "tadityAkArA'nubhUtArthaviSayA smRtiH" pramANapa.pR.69 / "smRtizca vitarkalakSaNA / " jainatarkavA.vR.pR.99/ "tatra saMskAraprabodhasambhUtamanubhUtArthaviSayaM tadityAkAraM saMvedanaM smrnnm|" -pramANana. 3/1/ "anubhavamAtrajanyaM jJAnaM smaraNam / " jainatarkabhA.pR.8 / (33) "upalambhAnupalambhanimittaM vyAptijJAnamUhaH / idamasmin satyeva bhavatyasati tu na bhavatyeveti c|" - parIkSAmukhaH 3/11-12, pramANamI. 1/2/5/ "upalambhAnupalambhasaMbhavaM trikAlIkalitasAdhyasAdhanasambandhAdyAlambanamidamasmin satyeva bhavatItyAdyAkAraM saMvedanamUhAparanAmA tarkaH / / " - pramANana. 3/5, jainatarkabhA. pR.10 / "vyAptijJAnaM tarkaH / " nyAyadI.pR.19 / For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - zlo01 630 pramANAntaramiti kathayiSyate / 52. arthApatistu pratyakSAdigocarIkRte sphoTAdipadArthAnyathAnupapattyA dahanazaktyAdikaM pAvakAderarthAntaraM pUrvadarzanagocarAt samadhikamavyabhicaritaM parikalpayatIti pramANatAM svIkarotyeva, tallakSaNayogAt / 53. evamanyadapi pratyakSagocarAdhikyasaMpAdakaM nirAkAGkSatayA vyavahArakAri yatsaMvedanaM tattatpramANamiti samarthanIyam, svaparaprakAzinidhitvAt, pUrvAparasopAnapaddhatidarzanottarakAlabhAvi tatsaMkhyAsaMvedanavat / -nyaayrshmiabhAve hetunuM paNa na hovuM, evA avinAbhAva rU5 saMbaMdhanuM grahaNa na to pratyakSathI thAya che, na to anumAnathA.. bheTale tenu yA pramaitara '6' cha. - meM vistArathI 22 zu. (52) agnithI phollA paDatA joIne, temAM dahanazaktinuM jJAna thAya che. tyAM, pratyakSathI to agni phollA ja jaNAya che, dahanazakti pratyakSano viSaya nathI. eTale tene viSaya banAvatAM avyabhicArI evAM "arthapatti pramANanI siddhi thAya che. (53) tAtparya - AvI rIte je paNa jJAno pratyakSanA viSaya karatA adhika viSayanA saMpAdaka hoya ane nirAkAMkSapaNe vyavahAra karAvatA hoya (arthAt svayaM pravartaka hoya) te badhA ja jJAno pramANa che, kAraNa ke teo sva-paraprakAzaka paNa che ane bAdharahita paNa che. jema pUrva-apara darzanathI pagathiyA (dAdarA) ne joyA bAda uttarakALamAM thatuM dAdarAnI saMkhyAnuM jJAna, pratyakSathI adhika viSayanuM saMpAdaka, svaparaprakAzaka ane bAdharahita hovAthI pramANa che, tema ja paNa pramANo pratyakSathI adhika viSayanA saMpAdaka hoya, bAdharahita ane sva-paraprakAzaka hoya, te badhAno pramANa rUpe svIkAra karavo. -arthasaMprekSaNa(92) tallakSaNayogAditi / pramANalakSaNopapatteH / -zAstrasaMloka(34) "pramANaSaTkavijJAto yatrArtho'nyathAbhavan / adRSTaM kalpayedanyaM saarthaapttirudaahtaa||" -mI.zlo.1, praza.vyo.pR.590, tattvArthazlo.pR.216, sanmati.TIkA pR. 578, nyaayku.pR.505| "arthApattirapi dRSTaH zruto vArtho'nyathA nopapadyate ityarthakalpanA / " -zAbarabhA. 1/1/5 / "vinA kalpanayA'rthena dRSTenAnupapannatAm / nayati dRSTamarthaM sArthApattistu kalpanA / / dRSTenArthena dRSTasyArthasyArthAntarakalpanAyAmasatyAmanupapattimApAdayatA yA'rthAntarakalpanA saa'rthaapttiH|" -praka.paM.pR.113 / "pramitasyArthasya arthAntareNa vinA'nupapattimAlocya tadupapattaye yA'rthAntarakalpanA saa'rthaapttiH|" -zAstradI.pR.290, nayavi.pR.152, tantraraha.pR.13, prbhaakrvi.pR.53| 0 For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 nyAyAvatAra 10 54. sarveSAM caiteSAM parokSe'ntarbhAvaH, anyathAnupapannArthAntaradarzanadvAreNa prastutArthasaMvedanacaturatvAditi / kiMcidvizeSAttu pramANAntaraparikalpane pramANeyattA vizIryeta, AnantyaprAptaH, AvaraNakSayopazamavicitratayA jJAnapravRttervicitratvAditi / 55. nanu caivaM sati yatparokSasya dvaividhyaM vakSyamANamanumAnazAbdabhedena tadapi kathamupapatsyate, -nyaayshbhi0 pratyabhijJAdi jJAnono parokSa pramANamAM aMtarbhAva 0. (54) pratyabhijJA-smaraNa-hi-arthapatti svarUpa je je jJAno pramANa rUpa che, te badhAno 'parokSa' pramANamAM aMtarbhAva thAya che, kAraNa ke te badhA ja pramANa, koI eka padArthanA pratyakSa bAda, te padArthanuM astitva jenA vinA anupAtra che, te bIjA padArthanuM jJAna kare che, e badhAnI samAnatA badhA parokSa pramANo vacce, uparokta sAmya uparAMta kaMIka bheda paNa che, paNa e kaMIka bhedanA kAraNe jo temano parokSamAM aMtarbhAva na karatAM svataMtra pramANa mAnazo, to pramANonI saMkhyAnI koI maryAdA ja nahIM rahe, kAraNa ke AvaraNanA kSayopazamanI vicitratAthI jJAna judI judI anaMta rIte thAya che, tethI anaMta pramANo mAnavA paDaze. eTale badhAno parokSamAM aMtarbhAva karavo ja yogya che. (55) bauddhaH- jo AvuM ja hoya to pachI, anumAna ane zAbda rUpe parokSanuM je dvavidhya tame kahevAnA cho, te kaI rIte saMgata thaze ? kAraNa ke uparokta rIte to Aptavacanajanya zAbdajJAna paNa, anumAnanI jema anyathAnupapanna evA arthAtara(Aptavacana)nA saMvedanathI ja prastuta arthanuM saMvedana -arthasaMprekSaNa___ (93) sarveSAmityAdi / eteSAmupamAnAdInAm / tathA hi-evamupamAne'nyathAnupapannArthAntaradarzanadvAreNa prastutArthavedanacaturatvaM smaryamANadRzyamAnayorgogavayapiNDayoravilakSaNaviSANAdyavayavayogitvamanyathA nopapadyate, yadi tayoH kiMcitsArUpyaM na syAt / evaM pratyabhijJAne idAnIM dRzyamAnaH paryAyo'nyathA nopapadyate, yadi pUrvAnubhUtaH paraMparayA etasya kAraNabhUto dravyarUpatayaitadAtmA paryAyo na syAt / tathA smaraNe'pi saMskAro'nyathA nopapadyate, yadi pUrvAnubhavo na bhavati / saMskAraprabodhazca pUrvAnubhavasmArakaH kvacittAdRzadarzanena, kvaciccAbhogAdibhiriti prAgevAbhihitam / evamUhe'pi katipayadhUmadhUmadhvajavyaktInAmavyabhicaritaM sAhacaryaM pratyakSeNopalabhyamAnamanyathA na jAghaTIti, yadi sarvatra dhUmAgnivyaktyoranyathAnupapannatvalakSaNaH saMbandho na syAt / arthApattau tu vahnisaMyogAtkaratalagataM sphoTalakSaNaM kAryaM pratyakSeNopalakSyamANamanyathA nopapadyate, yadi vahnaH kAciddAhikA zaktirna syAt / pUrvAparasopAnapaddhatidarzanottarakAlabhAvizatAdisaMkhyAsaMvedane tu paryantasopAnAnubhavaH pUrvAnubhUtanavanavatyAdisopAnasaMsmaraNasaMvalito'nyathA na saMgacchate, yadi zatAdisaMkhyA sopAnAnAM na syAditi / evaM yathAbuddhisaMpradAyamupamAnAdiSvanyathAnupapannArthAntaradarzanadvAreNa prastutArthavedanacaturatvaM bhAvitam, anyathApi kuzalairabhyUhyamiti / / For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 tatrApi hyAptapraNItavacanaprabhavajJAnasyArthAnyathAnupapannatvenAnumAnAntarbhAvo na durupapAdaH / tatazcAnumAnamevaikamavaziSyate tadeva parokSazabdena yadyucyeta yuktamAste, viduSAmabhidhAnaM pratyanAdarAt; satyametat, evaM tu manyate tad yadyapi kayAcitprakriyayAnumAnAntarbhAvayituM zakyaM zAbdam, tathApi tatprati vipratipadyante pare / atastasyAhatya prAmANyaM samarthanIyam / na cApRthagbhUtasya tadviviktaM vaktuM zakyam, ataH pArthakyenopanyAsaH / anena caitadupalakSayati-anyeSAmapi parokSavizeSANAmanumAnAntarbhAvasaMbhave'pi yaM yaM prati pareSAM vipratipattistaM taM parokSAnniSkRSya viviktayuktyupanyAsena tasya tasya prAmANyamAvedanIyam / tathA ca zAstrAntare yadUhAdInAM lakSaNaM akAri AcAryaistad yuktamevetyuktaM bhavati / vanyAyarazmi 0 nyAyAvatAra zlo0 1 - karAvatuM hovAthI, anumAnamAM ja aMtarbhUta thaI jaze. e rIte to mAtra anumAna ja pramANarUpe zeSa raheze ane te anumAnano ja jo parokSarUpe vyapadeza karatA ho, to amane koI vAMdho ja nathI. kAraNa ke nAmapheramAM vidvAnone vikhavAda nathI hoto, ane A rIte to amArA matanI ja siddhi thaI, kAraNa ke ame paNa 'pratyakSa ane anumAna' ema be pramANa ja mAnIe chIe. jainaH- tamArI vAta amuka aMze sAcI che, kAraNa ke zAbdano anumAnamAM aMtarbhAva e vAta to ame paNa mAnIe chIe, paNa 'zAbda' aMge ItaradarzanakAronI ghaNI vipratipattio che, arthAt ghaNA tene pramANa nathI mAnatA eTale zabdanuM sacoTa yuktio pUrvaka prAmANya sAbita ka2vuM jarUrI che. anumAnathI tene juduM na pADIe, to tenuM prAmANya svataMtra rIte sAbita na karI zakAya, tethI ame zabdane anumAna karatAM alaga kahyuM che. upalakSaNatayA e paNa jANI levuM ke bIjA je je bhedo che te badhAno, yadyapi anumAnamAM aMtarbhAva zakya che, paNa je je viSayamAM darzanakArono vivAda rahyo che, te badhA viSayonuM prAmANya, yuktithI siddha karavuM jarUrI che, mATe ja te viSayano anumAnathI judA rUpe ullekha karyo che. tethI AcAryo vaDe bIjA graMthomAM, je uha vagerenuM lakSaNa karAyuM che, te yukta ja siddha thAya che, mATe zAbda vagereno alaga rUpe ullekha ka2vAmAM paNa koI bAdha nathI. arthasaMprekSA (14) Aityeti / pUrvakSAviminiSTaya / (95) UhAdInAM lakSaNamakArIti / yathA-upalambhAnupalambhanimittaM vyAptijJAnamUhaH, yathedamasmin satyeva bhavati asati na bhavatyeveti ca / AdizabdAtsaMskArodbodhanibandhanA tadityAkArA smRtiH, yathA sa devadatta iti / darzanasmaraNakAraNakaM saMkalanaM pratyabhijJAnam, yathA tadevedamiti / For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -. nyAyAvatAra 10 56. kathaM tarhi mImAMsakaparikalpito'bhAvo na pramANam ? nirgocaratvAditi brUmaH | -nyAyazbhi 0 abhAvanA prAmAyano niSedha 0 (57) mImAMsaka- vastu sadasadAtmaka che, temAM sadaMzanI jema asadaMza paNa rahelo che, pratyakSAdi pAMca pramANa vastunA sadaMzanuM ja grahaNa kare che. (asadezanuM nahIM) ane pratyakSAdi pramANanA abhAvamAM pravRtta thanAro abhAvapramANa vastunA asadaMzanuM ja grahaNa kare che. (sadaMzanuM nahIM) bhAva e ke bhUtala upara ghaTAbhAva hoya, to tenuM pratyakSa thatuM nathI. (pratyakSathI ghaTa dekhAya, teno abhAva nahIM.) tema tenuM koI liMga na hovAthI anumiti paNa thatI nathI. koInI sAthe sAdRzya na hovAthI upamiti paNa nathI thatI. zabda na hovAthI zAbda paNa nathI thatuM. eTale ghaTAbhAvanuM jJAna uparokta -arthasaMprekSaNa(96) mImAMsakakalpita ityAdi / te hyevamAhuH-pratyakSAdipramANapaJcaka, grAhyAd bhAvAd bhinnatvAdabhAvasya grAhakaM pRthagevAbhAvapramANam / na cAbhAvasyAvastutvena tadgrAhakapramANAbhAvaH, abhAvasyAvastutve prAgabhAvAdibhedAnupapatteH, yadavastu na tasya bhedaH, yathA khapuSpAdeH, astitvAbhAvasya bhedaH prAgabhAvaH pradhvaMsAbhAvo'nyonyAbhAvo'tyantAbhAvazceti / kiM ca abhAvasyAvastutve'rthAnAmasAMkaryaM na syAt, asAMkaryahetoH prAgabhAvAderavastutayAsattvAt, tathA ca pratiniyatavyavahArAbhAvaH / taduktamna cAvastuna ete syurbhedAstenAsya vastutA / kAryAdInAmabhAvaH ko bhAvo yaH kAraNAdinaH / / 1 / / (zlo. vA., abhAva. zlo. 8) vastvasaMkarasiddhizca tatprAmANyasamAzritA / kSIre dadhyAdi yannAsti prAgabhAvaH sa ucyate / / 2 / / nAstitA payaso dadhni pradhvaMsAbhAvalakSaNam / gavi yo'zvAdyabhAvastu so'nyonyAbhAva ucyate / / 3 / / ziraso'vayavA nimnA vRddhikAThinyavarjitAH / zazazRGgAdirUpeNa so'tyantAbhAva ucyate / / 4 / / kSIre dadhi bhavedevaM dadhni kSIraM ghaTe paTaH / zazazRGgaM pRthivyAdau caitanyaM mUrtirAtmani / / 5 / / apsu gandho rasazcAgnau vAyau rUpeNa tau saha / vyomni saMsparzitA te ca na cedasya pramANatA / / 6 / / (mI. zlo. vA. abhAva. zlo.2-6) tato'bhAvasya vastutve tadgrAhakaM SaSThaM pramANamabhyupagantavyamiti / For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 675) nyAyAvatAra - zlo. 1 "tathA hi-pratyakSamevAnvayavyatirekadvAreNa bhUtalamevedaM ghaTAdirnAstIti vastuparicchedaprAvINyamAbibhrANaM tadadhikagrAhyArthAbhAvAt pramANAntaraM parikalpyamAnaM nirasyatIti kiM nazcintayA? tasya sadasadrUpavastugrAhiNaH pratiprANi prasiddhatvAt / 57. atha kadAcidabhidadhyAt, adhyakSaM bhAvAMzamevAkalayati, indriyadvAreNotpatteH, tasya ca bhAvAMze eva vyApArAt, nAstitAjJAnaM tu vastugrahaNottarakAlaM pratiyogismaraNasadbhAve mAnasamakSavyApAranirapekSamunmajjati / -0nAyarazmi - pratyakSAdithI atirikta evA abhAva pramANathI thAya. ema mAnavuM ja paDe. Ama abhAva pramANanI paNa siddhi thAya che, to pachI uha vagerenI jema, abhAvane pramANa kema na manAya ? jenaH- jeno koI viSaya na hoya te jJAna pramANa na banI zake, abhAva pramANano paNa koI viSaya na hovAthI, ame tene apramANa kahIe chIe mImAMsaka:- abhAva nirviSayaka kaI rIte ? jaina - A mAtra bhUtala ja che, ahIM ghaDo vagere bIjI koI vastu nathI' -A rIte vastunuM jJAna karatuM pratyakSa ja, pratyakSanA viSayathI adhika evo koI artha ja tyAM na hovAthI, pramANAMtaranI kalpanAno cheda karI nAMkhe che. kahevAno Azaya e ke abhAva pramANano tame je viSaya kaho cho te viSayanuM grahaNa to pratyakSa dvArA ja thaI jAya che. eTale pratyakSathI ja viSayano sarvAMze bodha thaI javAthI, evo koI aMza zeSa nathI raheto, ke jeno bodha karAvavA dvArA abhAva pramANa banI zake. pratyakSa ja, vastunuM sadu-asarUpe grahaNa kare che, e to anubhava siddha che - jema gAya dekhAya tyAre 'ye jo evuM pratyakSa thAya che, tema 'yaM nAzvara' evuM pratyakSa paNa thAya che. eTale asarUpane grahaNa karavA, svataMtra abhAva pramANa mAnI zakAya nahIM. (57) mImAMsakaH- pratyakSanI utpatti Indriya dvArA thAya che ane Indriya to mAtra sad aMzanuM ja grahaNa kare che. tethI pratyakSa dvArA to mAtra bhAvAMzanuM ja grahaNa thAya che. jyAre 'ghaTAdi ahIM nathI" evuM nAstitAviSayaka jJAna to Indriya vinA ja thAya che, kAraNa ke bhUtalAdinA pratyakSa pachI, pratiyogInuM smaraNa thAya to IndriyonI apekSA vinA 'ahIM ghaDo nathI' - ema nAstitAviSayaka mAnasa jJAna thAya che. kahyuM che ke - "nArita evuM jJAna Indriya dvArA to thatuM nathI, kAraNa ke bhAvAMza ja IndriyanA saMsargane yogya hovAthI Indriyano saMyoga to mAtra bhAvAMzanI sAthe ja thAya che." - zAstrasaMto(35) "pratyakSAdinaivAbhAvasya pratIteH, tathA cAkSavyApArAdiha bhUtale ghaTo nAstIti jJAnamaparokSamutpadyamAnaM kRSTa | * prA.vyo. pR. 622, pra.ndra. pR. rara6 / " carca iTAtivivipca bhUtanacopanacyA ghaTAnupalabdhiriti prtyksssiddhaanuplbdhiH|" - pramANavA. svavR.TI. 1/6 / "satyamabhAvaH prameyamabhyupagamyate pratyakSAdyavasIyamAnasvarUpatvAnna pramANAntaramAtmaparicchittaye mRgyte| adUramedinIdezavartinastasya cakSuSA / paricchedaH parokSasya kvcinmaanaantrairpi||" - nyAyamaM.pR. 51 / For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 968 tadum -0 36 "na tAvadindriyeNaiSA nAstItyutpAdyate matiH / bhAvAMzenaiva saMyogo yogyatvAdindriyasya hi / / 1 / / (phlo. vI., 37 "gRhItvA vastusadbhAvaM smRtvA ca pratiyoginam / mAnasaM nAstitAjJAnaM jAyate'kSAnapekSayA / / 1 / / iti / nyAyAvatAra abhAvaprA. (tAo. vA., amAvaprA. hto. 27) 18. pratrote / mAvAMzAvamAvAMzatardi mitro mitro vA ? 1mitravet, "thamaprahAm, 0nyAyarazmi - O "vastunA sadaMzane grahaNa karIne ane pratiyogI (jeno abhAva hoya te pratiyogI kahevAya, jema ghaTano abhAva hoya to pratiyogI ghaTa, te)nuM smaraNa karIne IndriyonI apekSA vinA manamAM nAstitAviSayaka jJAna thAya che." tethI vastunA asadaMzanuM grahaNa pratyakSa dvArA to zakya nathI, enA mATe abhAva pramANano svIkAra jarUrI che - Ama abhAvAMzanuM grAhaka hovAthI, abhAva pramANane 'nirviSayaka' zI rIte kahI zakAya ? (58) jenaH- e vize amAro A prazna rahe che, ke abhAva pramANano viSaya je 'abhAvAMza' che, te bhAvAMzathI abhinna che ke bhinna ? (1) jo bhAvAMzathI abhAvAMza abhinna hoya, to enuM grahaNa kema na thAya ? jema bhAvAMzanuM grahaNa thatAM, bhAvAMzathI abhinna bhAvAMzanA svarUpanuM paNa grahaNa thAya che, tema bhAvAMzanuM grahaNa thatAM, bhAvAMzathI abhinna abhAvAMzanuM paNa grahaNa thaI jaze. tethI to je pratyakSa dvArA bhAvAMzanuM grahaNa thAya che, te ja pratyakSa dvArA abhAvAMzanuM paNa grahaNa thaI ja jaze - arthAt je pratyakSa dvArA bhUtalano bodha thaze, te ja pratyakSa dvArA bhUtalathI abhinna 0 zAstrasaMloka: to. 18) (36) uddhRtoyaM ratnoH -> siddhivi.TI.pR. 176, prameya..186, sanmati.TI.rU. 680, nainatarnavA.pU. 78, nyAyamuva.pR.463, cA.2.pR.280, pramAAmI..2/ (37) krRtoDayuM roLaH -> praza.vyo.pR. 162, nyAyamaM.pR.10, gRhavA. vA.pR.886, sanmati,TI.pR.2rU276, 2cA...280, siddhivi.TI.pR.171, prameya.pU.18, nyAyavi.vi.pR. 488, meyara.pR.66, ratnArA.2/1, vizvatattvapra.pR.13, pramANamI.pR.1, nainatarnavA..pR.12, prA.vi.pR.18, prameyaratnako.pR.58 / (38) "mAvAMzavavitarasyApi pratyakSa va" -siddhivi.TI.pR.176 I For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uon nyAyAvatAra - zlo. 1 bhAvAMzAdavyatiriktatvAdeva, tatsvarUpavat / 'bhinnazcet, ghaTAdyabhAvaviniluThitaM bhUtalamAdyadarzanena gRhyate iti ghaTAdayo gRhyante iti prAptam, "tadabhAvAgrahaNasya tadbhAvagrahaNanAntarIyakatvAt / tathA ca abhAvo'pi pazcAtpravartamAna stAnutsArayitumapaTiSThaH syAt, anyathA pratyakSamasaMkIrNasya 101saMkIrNatAgrahaNAt bhrAntamApanIpadyeta / 59. kiM ca | pramANAbhAvAdarthAbhAvo'bhAvapramANena sAdhyate iti bhavato'bhiprAya: -0nAyarazmi - ghaTarAhityano paNa bodha thaI jaze - to pachI abhAvAMzane grahaNa karavA, abhAva pramANanI koI ja jarUra nathI. (2) jo abhAvAMza, bhAvAMzathI bhinna che, to prathama pratyakSamAM ghaTAdi-abhAvarahita mAtra bhUtala (bhAvAMza) ja jaNAya, ema nakkI thayuM. to pachI ghaTAdi-abhAvanuM grahaNa na thayuM hovAthI ghaTAdinuM grahaNa thaze, kAraNa ke abhAvanuM agrahaNa bhAvanA grahaNane avinAbhAvI che. (bhAva gRhIta na thAya to abhAva gRhIta thAya ja. eTale abhAva gRhIta na thAya, to bhAva gRhIta thAya ja, e nakkI che.) have te pachI abhAvapramANa pravRtta thaze, to paNa, pratyakSa dvArA gRhIta je ghaTAdi padArtha che, teonA abhAvane te grahaNa nahIM karI zake. anyathA (jo abhAva pramANathI ghaTAdinA abhAvano bodha mAnavAmAM Ave, to pUrve kareluM pratyakSa bhrAMta thaI javAnI Apatti Avaze, kAraNa ke te pratyakSe ghaTAdi rahita bhUtalane ghaTAdisahita bhUtalarUpe grahaNa karyuM che. eTale abhAvAMzanuM grahaNa pratyakSathI ja thAya che, e mAnyA vinA chUTako ja nathI. (59) vaLI tame kaho cho ke jyAM vastunI sattA koI paNa pramANathI grahaNa nathI thatI, tyAM abhAva pramANathI teno abhAva gRhIta thAya che. kahyuM che ke - je vastu vize pramANapaMcakanI ( = pratyakSa, anumAna, upamAna, zabda ane arthapattinI) pravRtti thatI nathI, te vastusattAnA nirNaya mATe - abhAvAMzanA grahaNa mATe - abhAva pramANanI jarUra paDe che." -05rthasaMprekSa (97) vini Thitama rahitam / (98) tadabhAvetyAdi / ghaTAbhAvAparicchedasya ghaTasadbhAvajJAnaparatantratvAt / (99) tAn ghaTAdIn / (100) asaMkIrNasya kevalabhUtasya / (101) saMkIrNatA ghaTAdisAhityam / 1. bhAva e ke, pahelA pratyakSa dvArA ghaTAbhAvanuM agrahaNa thayuM eTale ghaTanuM grahaNa thayuM, paNa pAchaLathI, abhAva pramANa dvArA 'ghaTAbhAva' darzita thavAthI, pratyakSe je ghaTanuM grahaNa karyuM - te khoTuM sAbita thaze ane A rIte to bhUtalaviSayaka sAcuM paNa pratyakSa bhrAMta thai jaze. For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra A 102pramANapaJcakaM yatra vasturUpe na jAyate / vastusattAvabodhArthaM tatrAbhAvapramANatA / / 1 / / (zno. vI. amAvA, ratno. 1) iti vacanAt / tadayuktam / yataH pramANAbhAvaH kathaM grAhyaH ? 10tadagrAhakapramANAntarAbhAvAditi cet, 10 tasyApyabhAvagrahaNe tadgrAhakapramANAntarAbhAvo grAhya ityanavasthA / 60. 3tha thamAvI...mArI pramANamAvIrthasthAmAva: pratipadyata rUti maLe, tadetaditaretarAzrayaM durghaTamApadyeta / na yAvadarthAbhAvo gRhItaH tAvatpramANAbhAvaH sidhyati, -0nAyarami - to vastunI sattA nirNata karavA koI pramANa nathI, evuM nakkI karavA pramANanA abhAvanuM jJAna karavuM paDe. te kyA pramANathI thaze ? mImAMsakaH- pramANane grahaNa karanAra bIjuM koI pramANa na hovAthI, abhAva pramANathI pramANano abhAva grahaNa thaze. jainaH- "pramANane grahaNa karanAra bIjuM koI pramANa nathI' evuM nakkI karavA, bIjA pramANanA abhAvanuM jJAna karavuM paDe, te paNa kayA pramANathI thaze ? -ema anavasthA thaze. (30) have jo tame, ema kaho ke amuka vastu vize pramANapaMcakano abhAva che evo nirNaya ardhAbhAve thAya che. eTale artha na hovAthI ja pramANanI pravRtti nathI. to artha nathI evo khyAla kaI rIte Ave ? mImAMsaka:- pramANa paMcakanI apravRttithI Ave, eTale pramANa paMcakanI pravRtti na thatI hovAthI arthano abhAva jaNAya che. jena- A rIte to chetaretarAzraya doSa Avaze, kAraNa ke jyAM sudhI ardhAbhAvanuM grahaNa na thAya tyAM sudhI pramANAbhAvanI siddhi na thAya ane jyAM sudhI pramANAbhAvanI siddhi na thAya tyAM sudhI ardhAbhAvanuM grahaNa na thAya - ema pramANAbhAva ane ardhAbhAva baMne potapotAnI siddhi mATe ekabIjAnI apekSA rAkhatA hovAthI, anyonyAzraya doSathI duSTa che. tethI 'pramANAbhAva kema che?" - e praznanA uttararUpe "ardhAbhAva che mATe' - ema na kahI zakAya. ----arthasaMkSiA(102) pramANapaJcakamityAdi / vastuno bhAvarUpasya sattAvabodhArthaM pramANapaJcakaM yatra vastumAtre notpadyate, tatra ghaTAdiviSaye'bhAvasya prAmANyam / kvacid 'vastvasatteti' pAThaH, sa tvabhAvapramANatetyanena saMbandhanIyaH / (103) taditi / pramANasya / (104) tasyApi pramANAntarasya / evamiti / - zAstrasaMto - (39) ulphatoDayuM rasto: -> praza.vyo.pU.622, taqi.I. 1648, ka rato.76, prameya.pR.186, sanmati.TI.kR.680, narimanaya.kR.ra6, cA.ra.pU.ra76 / vasusattAvavoghArtha -> vRda.kR. 1ra0, prameyara.pU.132, vizvAsvapU..13, vi7.9.ra68, kRtsarva.g.166/ 3ii For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 ) nyAyAvatAra - zlo. 1 arthAbhAvaH pramANAbhAvAtsettyatItyAvartanAt / athendriyavat svayamavijJAto'pi pramANAbhAvo'rthAbhAvaM jJApayiSyatItyabhidadhIthA, tadayuktama, "tasya tucchatayA sakalazaktivirahalakSaNatvAt, indriyasya tu tadviparyastatayA jJAnotpAdanakSamatvAt / 61. tasmAt "pratyakSameva bhUtalAdipratiniyatavastugrAhitAM bibharti / yadi 106tadviparItaghaTAdipratiyogivastvantaravaiviktyaM 10 tasyAkalayati nAnyathA, vijAtIyavyavacchedAbhAve tasyaiva -0nAyarazmi - mImAMsaka:- jema Indriya ajJAta rahIne paNa vastuno prakAza kare che, tema pramANAbhAva paNa svayaM ajJAta hovA chatAM ardhAbhAvano bodha karAvaze. tyArabAda jJAta evo arthabhAva, pramANapaMcakAbhAvanI paNa siddhi karAvaze. A rIte ItaretarAzraya doSa paNa nahIM Ave ane amuka vastu aMge pramANAbhAvanI siddhi thaye, te vastu vize abhAva pramANanI paNa pravRtti thaI zakaze ane saviSayaka hovAthI tenuM prAmANya paNa sAbita thaze. jainaH- "IndriyanI jema, ajJAta paNa pramANAbhAva, ardhAbhAvanI siddhi karAve' - e kathana yogya nathI, kAraNa ke "pramANAbhAva" tuccha hovAthI, temAM koI zakti ke jJAna karAvI zakavAnuM sAmarthya nathI, jyAre Indriya to sAmarthyavAna - atuccha hovAthI, temAM jJAna karAvavAnuM sAmarthya che. tethI pramANAbhAva ardhAbhAvano sAdhaka na banI zake. mATe pUrvokta paraMparA - ardhAbhAvathI pramANapaMcakAbhAvanI siddhi, enAthI abhAvapramANanI pravRtti ane saviSayakatAsiddhi - ghaTI zake nahIM. (61) niSkarSa- pratyakSa ja bhUtalAdi pratiniyata vastune grahaNa karavA samartha che ane jyAre bhUtalAdithI vijAtIya evI ghaTAdi vastuonA rAhityano bodha thAya, tyAre ja bhUtalAdinuM grahaNa pratiniyata rUpe zakya che. jo anyanA vyavacchedanuM jJAna na thAya to bhUtalAdi padArthanuM sarva vastu sAthe saMkIrNarUpe grahaNa thavAthI pratiniyata bodha ja nahIM thAya. ema pratyakSa dvArA ja vijAtIyanA vyavacchedano bodha thato hovAthI, evo koI viSaya ja zeSa -035rtharasaMkSiUI (105) amunA yadityAdinA vakSyamANaprakAreNa (106) tadviparIteti / tato bhUtalAdvilakSaNAm / (107) vaivivAM sAhityam ! (108) tasya bhUtanaca | - zAstrasaMtoka0- (40) "nIrUparaca Aha vijJAnarupaNAno pramANatA / na yuvate prameca nA saMvittinakSaT //" . tattvasaM.paM.pR.478 "apariNAmasya abhAvasvabhAvatvAt kathaM tathAvidhajJAnajanane sAmarthya syAt ? kathaM vA prAmANyam / / " nyAyaku. pR.475 "yataH pramANapaJcakAbhAvo nirupAkhyatvAt kathaM prameyAbhAvaM paricchindyAt paricchittenidharmatvAt / " -prameyaka.pR.205, snmti.ttii.pR.578,syaa.r.pR.310| (41) "gvakhyAmAvapramAviyarcyuma savaMcAIva pratyakSArasamadhiyAkhyatvasiddha /" -svArthano.y.182, "tadviSayasya pratyakSAdibhiH paricchidyamAnatayA tasya tato bhedAnupapatteH" nyAyaku.pR.468, "abhAvapramANaM tu pratyakSa vAvavAntarmavati" cA.ra9.rU10/ P For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 872 pratiniyatatvAsiddheH, sakalasaMkIrNatayA grahaNaprasaGgAt, * ato'dhikagrAhyAbhAvAnnirviSayatayAbhAvAkhyaM pramANaM yat paraiH paryakalpi tadapramANamiti sthitam / 62. dvidhetyasmin satyapi 'pratyakSaM ca parokSaM ca' iti niyatadvaividhyapradarzanena saugataparikalpitaM 'pratyakSamanumAnaM ceti' dvaividhyamapakSipati, tadAkUtena tasyAyogAt / pratyakSAtiriktaM hi tAdAtmyatadutpattilakSaNasaMbandhopalakSitakAryasvabhAvAnupalabdhirUpaliGgatrayasaMpAditajanmasaMbandhavikalatvAditi tadAkUtam / kamanumAnameva pramANaM na zabdohAdikam, 63. ayuktaM caitat, pratyakSAnumAnAtiriktapramANAntarAbhAvagrahaNopAyAbhAvAt / na tAvatpratyakSAt pramANAntarAbhAvAvagatiH, tasya svalakSaNaviSayatvenAbhAvagrAhitAvirodhAt / nApi svbhaavnyAyarazmi - nyAyAvatAra raheto nathI ke jenA jJAna mATe abhAva pramANa mAnavuM paDe. tethI mImAMsakakalpita abhAva pramANa nirviSayaka hovAthI temanI e mAnyatA apramANa siddha thAya che. O pratyakSa ane parokSa rUpe ja pramANanI dvividhatA 0 (62) mULa zlokamAM 'dvidhA' nA prayogathI 'be ja pramANa hoya' ema jaNAvyuM ane 'pratyakSa ca parokSa =' e paMktithI 'pratyakSa ane parokSa ema ja be prakAre pramANa che' ema sUcita thAya che. A kathanathI saugato vaDe kalpAyelI 'pratyakSa ane anumAna' rUpe pramANanI be saMkhyAno nirAsa thAya che, kAraNa ke A rIte pramANanI dvividhatA, potAnI mAnyatA anusAre paNa ghaTe nahIM. bauddhonI mAnyatA e che ke pratyakSathI bhinna mAtra anumAna ja pramANa che, je tAdAtmya - tadutpatti saMbaMdhathI upalakSita, kArya, svabhAva ane anupalabdhi rUpa traNa liMgathI utpanna thAya che. zabda, uha vigere to tevA saMbaMdharahita hovAthI pramANa nathI. (63) paraMtu bauddhanI A mAnyatA yukta nathI, kAraNa ke 'pratyakSa ane anumAnathI atirikta pramANano abhAva che' evuM tame kayA pramANathI jANyuM ? pratyakSathI ke anumAnathI ? (1) pratyakSathI to na jANI zakAya, kAraNa ke pratyakSa to mAtra svalakSaNa rUpa bhAvane ja viSaya banAve che, abhAvane nahIM. tethI tenA dvArA, pratyakSa - anumAnAtirikta pramANanA abhAvano bodha azakya che. (2) anumAnathI paNa na jANI zakAya, kAraNa ke bauddhamate anumAnanA svabhAva, kArya ane anupalabdhi - ema traNa bheda manAya che. te traNenuM svarUpa A pramANe che. - dvasvabhAvAnumAnaH- svabhAva dvArA jenuM anumAna thAya te. jema ke - 'A vRkSa che, kAraNa ke ziMzapA hovAthI' ahIM zizapA e vRkSavizeSa hovAthI, te svarUpathI ja vRkSa che. BkAryanumAnaH- kArya dvArA jenuM anumAna thAya te. jemake - 'ahIM agni che, kAraNa ke dhUmADo jovAya che' ahIM dhUmarUpa kAryathI vahninuM anumAna thayuM. For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - zlo. 1 kAryAnumAnAbhyAm, tayorvastusAdhanatvAt / nApyanupalabdheH, tasyA apytyntaabhaavsaadhnvirodhAt | 64. sA hi caturvidhA varNyate mUlabhedApekSayA, 109tada yathA - viruddhopalabdhirviruddhakAryopalabdhiH kAraNAnupalabdhiH svabhAvAnupalabdhizceti / na tAvadviruddhopalabdheH pramANAntarasyAtyantAbhAvaH, 110dRzyAtmano viruddhasya vidhAnena 111itarAbhAvasAdhanAt, saMnihitadeza eva pratiyogyabhAvasiddheH / etena viruddhakAryAnupalabdhirapi vyAkhyAtA, tasyA api pratiSedhyavirodhisaMnidhApanadvAreNAbhAvasAdhakatvAt / kAraNAnupalabdhirapi taddezAzaGkitakAryasyaivAbhAvaM sAdhayati -0nyAyarazmi - A baMne anumAna vastunA sAdhaka hovAthI, A be dvArA pramANAMtaranA abhAvanI siddhi azakya che. mATe pramANamAMtaranA abhAvano bodha, A be anumAnathI to na thaI zake. anupalabdhi dvArA paNa pramANAMtarano abhAva jaNAto nathI, kAraNa ke anupalabdhi, amuka kSetrAdimAM ja abhAva batAve che, sarvatra nahIM. tethI AnA dvArA sarvatra pramANAMtarano abhAva che, tevo bodha azakya che. (64) A pakSane jarA sUkSmatAthI samajIe - bauddhamAnyatA pramANe viruddhopalabdhi, cravirUddha kAryopalabdhi, kAraNAnupalabdhi ane svabhAvAnupalabdhi - ema anupalabdhi anumAnanA cAra bheda batAvyA che. yadyapi A cAre bhedo abhAvanI siddhi kare che, paraMtu pratiniyata kSetrAdimAM ja, sarvatra nahIM. sarvatra abhAvanI siddhi kema na kare ? tenuM kAraNa A pramANe che - C.1 virUddhopalabdhi, dekhAI rahelA virUddha padArthanA vidhAnathI, abhAvanuM vidhAna kare che. jema ke - nAtra , 1zopanaghera = ahIM virodhI evo prakAza jovAto hovAthI, ahIM aMdhakAra nathI' A rIte A anumAna abhAva siddha kare che, paNa te, sAme dekhAI rahelA dezamAM ja abhAva siddha kare che, kAraNa ke tyAM ja virUddha padArtha dekhAya che. sarvatra virUddha padArthanI upalabdhi saMbhavita na hovAthI, sarvatra abhAvane siddha karI zakatuM nathI. tethI sarvatra pramANamAMtaranA abhAvano bodha, AnAthI azakya che. 0.2 virUddha kAryopalabdhi, sAme dekhAI rahelA viruddha kAryanA vidhAnathI, abhAvanuM vidhAna kare che, jemake nAtra zItasparza, ghumAn =ahIM zItasparza nathI, kAraNa ke zItasparzanA virodhI evA agni -035rthasaprekSa___ (109) tad yathetyAdi / viruddhopalabdhiryathA-nAtra zItasparzaH, agneriti 1 / viruddhakAryopalabdhiryathAnAtra zItasparzaH, dhUmAditi 2 / kAraNAnupalabdhiryathA-nAtra dhUmaH, agnyabhAvAditi 3 / svabhAvAnupalabdhiryathAnAtra dhUmaH, upalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdheriti 4 / zeSAstu saptApi anupalabdhayo dharmabindu(nyAyabindu)prabhRtizAstrapratipAditA eSveva caturSu bhedeSvantarbhavanti, iti pratibhedarUpatvAnna pRthagabhihitAH / (110) dRzyAtmana iti / dRzyasvarUpasya viruddhasya vaqyAdeH / (111) itareti / pratiSedhyasya zItAdeH / For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra ) -0jAyarami na sarvatra, svayamasiddhatvAt / 112svabhAvAnupalabdhirapyekajJAnasaMsargipadArthopalambharUpA 114taddeza eva 11 pratidvandavyabhAvaM gamayati / ataH pramANAntarasyApi kvaciniSedhaH syAt na sarvatra / tanna pramANAntarabAdhakaM samasti / / / padArthanA kAryarUpa dhUmanI upalabdhi thAya che' - A anumAnathI paNa sAme dekhAI rahelA dezamAM ja abhAva jaNAya che, kAraNake tyAM ja virUddha kArya dekhAya che. sarvatra virUddha kAryanI upalabdhi saMbhavita na hovAthI, sarvatra abhAvane siddha karI zakatuM nathI. tethI sarvatra pramANamAMtaranA abhAvano bodha, A anumAna dvArA paNa azakya che. C.3 kAraNAnupalabdhi, je dezamAM kAraNanI anupalabdhi hoya te ja dezamAM kAryano abhAva jaNAve che. jemake "notra dhUma: nyumAvI = ahIM dhUma nathI, kAraNa ke agnirUpa kAraNanI anupalabdhi che' A anumAnathI paNa sAme dekhAI rahelA dezamAM ja abhAva jaNAya che, kAraNa ke tyAM ja kAraNanI anupalabdhi jovAya che. sarvatra kAraNanI anupalabdhi asaMbhavita hovAthI, A anumAna sarvatra abhAvane siddha karI zakatuM nathI. tethI sarvatra pramANAMtaranA abhAvano bodha, A anumAna dvArA paNa azakya che. C.svabhAvAnupalabdhi paNa niyata dezamAM ja abhAvanI siddhi kare che. te A rIte - "mUtane ghara' evuM jJAna thAya che, temAM bhUtala ane ghaTa be padArthano, jenI vacce saMyoga saMbaMdha che te beno, bodha thAya che. eTale A baMne, eka ja jJAnamAM rahelA saMsargi padArtho che. have jyAre e bemAMthI mAtra ekanuM ja - bhUtalanuM ja - jJAna thAya (ekajJAnasaMsargipadArtha-bhUtalanI upalabdhi thAya) tyAre te saMsargi padArthomAMno bIjo (pratidvandI) padArtha ghaTa nathI, evuM nakkI thAya che - A rIte svabhAvAnupalabdhithI ghaTAbhAvanuM jJAna thAya che. te paNa, je dezamAM eka saMsargipadArtha - bhUtalanuM jJAna thayuM hoya, tyAM ja bIjA saMsargipadArtha - ghaTanA abhAvanuM jJAna karAve che - sarvatra nahIM. tethI sarvatra pramANAMtaranA abhAvano bodha, A anumAna dvArA paNa azakya che. Ama "pratyakSa - anumAnathI atirikta koI pramANa nathI' -evuM koIka sthAne nakkI thaI zake, paNa sarvatra nahIM. eTale, pratyakSa - anumAnathI atirikta pramANano koI bAdhaka na hovAthI, uha vagerenI paNa pramANa rUpe siddhi thAya che. -035rthasapresa - ___ (112) svabhAnupalabdhiriti dRzyAnupalabdhiH / (113) eketyAdi / ekasya cakSurAdijJAnasya grAhyaM cakSurAdipraNidhAnAbhimukhaM bhUghaTAdivastudvayamanyonyApekSamekajJAnasaMsargi kathyate, tayorhi sato.kaniyatA pratipattiH syAt, paricchedayogyatAyA dvayorapyavizeSAt / jJAne vastudvayasaMsargazca tadAkArayorekasmin jJAne saMsargAd vastunorapyupacAreNa saMsargavyapadezAt / tata ekasmin jJAne saMsargaH saMbandho vidyate yasya bhUtalAderghaTAdineti prakaraNAt svayamUhyam, sa cAsau padArthazca tasyopalambhaparicchedo rUpaM yasyAH svabhAvAnulabdheH sA tathA; kevalabhUtalopalambharUpa iti yAvat / (114) taddeza eveti / bhUtaladeza eva / (116) pratiddhino ghaC | For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 ) pa nyAyAvatAra - zlo. 1 65. pratyakSAnumAnayozca prAmANyaM kuta iti cintyam | na tAvatpratyakSAt, tasya nirvikalpakatayA sato'pyasatkalpatvAt / tatpRSThabhAvI vikalpastu na 116svalakSaNAmbhodhimadhyamavagAhate, tatkathaM tatrApraviSTastatsvarUpaM nizcinuyAt / apramANabhUtAcca tasmAtprAmANyanirNaya iti nibiDajaDimAviSkaraNaM bhavatAm / anumAnAtprAmANyanirNaya iti cet, na, tasyApi -0nyAyararima - 0 bauddhamate pratyakSa - anumAnanuM pramANya paNa kaI rIte? 9 (upa) pahelI vAta - bauddhamate je pratyakSa ane anumAna pramANa manAyA che, te baMnenA prAmANyano nirNaya konAthI thaze? 'pratyakSathI ke anumAnathI ? (1) baMnenA prAmAyano nizcaya pratyakSathI to azakya che, kAraNake pratyakSa to nirvikalpa hovAthI, vikalpa - vicArathI zUnya che, mATe pramANatA/apramANatAno vicAra tenAthI azakya che. nirvikalpa to vidyamAna hovA chatAM avidyamAna tulya ja che, tethI enA AdhAre prAmANyanuM vyavasthApana na thaI zake. prazna- nirvikalpa pratyakSa bAda thatA "vikalpajJAnathI pramANyano nizcaya mAnIe to ? uttaraH- to yadyapi vAMdho nathI, kAraNa ke vikalpajJAna te vicArAtmaka che. paNa bauddhamate vikalpajJAnano viSaya svalakSaNa na banato hovAthI jJAnarUpa svalakSaNanA svarUpano nizcaya, tenAthI azakya che. vaLI vikalpajJAna to apramANa manAya che, evA apramANabhUta vikalpajJAnathI prAmANyano nizcaya mAnavo e to tamArI gADha jaDatAno ja AviSkAra che. (2) baMnenA prAmANyano nizcaya anumAnathI paNa azakya che, kAraNa ke bauddhamate badhI vastuo svalakSaNarUpa che. je svalakSaNane viSaya banAve te ja pramANa che. pratyakSa - anumitirUpa jJAna paNa sat hovAthI svalakSaNa che. have anumAna, svalakSaNane viSaya ja banAvato nathI, teno viSaya asat evuM sAmAnya ja hoya che. eTale anumAnathI paNa pratyakSa anumAnanA pramANyano nirNaya thaI ja na zake. bauddhaH- baMnenA prAmANyano nizcaya, bhale anumAnathI na thato hoya, to paNa anumAna dvArA temanA aprAmANyano vyavaccheda to thAya ja che. jena- bauddhamate, anumAnathI temanA apramANyano vyavaccheda paNa na ghaTI zake, kAraNa ke bhUtalAdimAM ghaTatvano vyavaccheda karavAmAM Ave che, tyAM vyavaccheda te bhUtalathI abhinna che. (kAraNa ke ghaTavAbhAva e bhUtalanuM ja svarUpa che, e jainamAnya prasiddha padArtha che) eTale anumAnathI je aprAmANyano vyavaccheda pratyakSAdimAM karAya che, te vyavaccheda pratyakSAdi svarUpa ja che. evuM na mAno, to anumAnano viSayamAtra vyavaccheda rahe, je vastu nathI - paNa abhAva che, eTale anumAna -arthasaMprekSaNa(116) svalakSaNAmbhodhIti | svalakSaNaM pratyakSAnumAne, te eva vikalpasya sAmAnyaviSayatvenAviSayatvAd ambhodhiH / (117) tatsvarUpaM pratyakSAnumAnasvarUpam / For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra 0 svalakSaNAd bahiH plavanAt / aprAmANyavyavacchedastena sAdhyate iti cet, na, vyavacchedasya vyavacchinnAvyatirekAt, itarathAndhakAranartanakalpamanumAnamAsajyeta, nirvissytvaat| 66. kiM ca / 11 tatprAmANyanirNAyakamanumAnaM pramANamapramANaM vA / na tAvadapramANam, tataH prAmANyAsiddheH / nApi pramANam, 119tatprAmANyasAdhakAbhAvAt / na hi pratyakSAt tatsiddhiH, vikalpazUnyatayAkiMcitkaratvAt, ityuktam / anumAnAttu 120tatsAdhane vikalpayugalaM 121tadavasthamevAvatiSThate tatprAmANyasAdhane'pyanumAnakalpanA ityanavasthA / -0nAyarazmi - nirviSayaka banavAthI "aMdhArAmAM nAcavA' nI jema vyartha banI jaze. ane jo te vyavacchedane pratyakSAdi rUpa mAno, to te svalakSaNane to anumAna viSaya karatuM nathI, mATe svalakSaNasvarUpa vyavaccheda paNa teno viSaya na banI zake. eTale koI paNa rIte anumAnathI pratyakSAdinuM prAmANya siddha thaI zake nahIM. (66) bIjI vAta - pratyakSa-anumAnanA pramANyano nizcaya, tame je anumAnathI karo cho, te anumAna pramANabhUta che ke apramANabhUta ? (1) pratyakSa-anumAnanA prAmANyanuM nirNAyaka anumAna jo apramANabhUta hoya, to apramANabhUta evA anumAnathI, pratyakSa - anumAnanA prAmAyano nizcaya zI rIte thaI zake ? (2) pratyakSa-anumAnanA pramANyanuM nirNAyaka anumAna pramANabhUta che - ema paNa na kahI zakAya, kAraNa ke nirNAyaka anumAna pramANa che' evo nizcaya karAvanArUM pramANa kayuM che ? *pratyakSa ke anumAna ? (A) pratyakSa to na mAnI zakAya, kAraNa ke te to nirvikalpa (vicArazUnya) hovAthI, tenA dvArA bIjAnA prAmANyano nizcaya azakya che. (B) anumAna paNa na mAnI zakAya, kAraNa ke te anumAnanA paNa prAmANyano nizcaya pratyakSathI ke anumAnathI? pratyakSa to pote asamartha hovAthI, tenAthI to na thaI zake. anumAnathI mAnazo to te anumAnanA prAmANyano nirNaya paNa konAthI ? pratyakSathI ke anumAnathI... ema anavasthA thaze. Ama nirNAyaka anumAnanA prAmANyanuM sAdhaka koI pramANa na hovAthI, te pratyakSa-anumAnanA prAmANyanuM nirNAyaka na banI zake. tethI tamArA mata pramANe paNa, pratyakSa-anumAnanI pramANatA siddha nathI. -arthasaMprekSaNa(118) taditi / tayoH pratyakSAnumAnayoH / (119) tatpramANyeti / tasya pratyakSAnumAnaprAmANyanirNAyakAnumAnasya / (120) tatsAdhana iti / prAmANyanirNAyakAnumAnaprAmANyasAdhane / (121) tadavasthamiti / tadapyanumAnaM pramANamapramANaM ceti / - For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra zlo0 1 77 67. kiM ca / gRhItasaMbandhasyAnumAnaM pravarteta, saMbandhastrikAlagocaro grAhyaH, na ca pratyakSaM taM lakSayituM kSamate, pUrvAparakSaNatruTitarUpavArtamAnikakSaNagrahaNaparyavasitasattAkatvAt taduttarakAlabhAvino vikalpasyApi vyAvahArikAbhiprAyeNa tanniSThatAbhyupagamAt / anumAnAd grahISyati iti cet, nanu tadapi saMbandhapUrvakaM pravartate, tadgrahaNe'pIyaM vArtA iti anvsthaa| 42 68. tasmAdanumAnamabhilaSatA gatyantarAbhAvAt tatsaMbandhagrahaNapravaNastrikAlagocaro'vyabhicArI vitarko'bhyupagantavyaH / tathA ca prastutadvaividhyasya vighaTitatvAt, anyadapi yadevaMvidhamavisaMvAdi nyAyarazmi - (77) trIka bAta - sAdhya - sAdhananA saMbaMdhanuM grhe| thAya, to 4 anumAna rAjya che. te sAdhya - sAdhanano saMbaMdha trikAlika hovo joIe. anumAna karavAM, A sAdhya-sAdhananA saMbaMdhanuM grahaNa zenAthI thaze ? pratyakSathI ke anumAnathI ? (1) pratyakSathI to na thaI zake, kAraNa ke pratyakSa to pUrva-apara kSaNathI truTita hovAthI, mAtra vartamAnagata svalakSaNane grahaNa karavAmAM ja paryavasita che. AvA pratyakSathI trikAlika sAdhya - sAdhananA saMbaMdhanuM grahaNa to zI rIte thaI zake ? pratyakSa pachI thatAM vikalpathI paNa saMbaMdhanuM grahaNa azakya che, kAraNa ke vyavahArathI vikalpano viSaya paNa, vArtamAnika svalakSaNa ja che, eTale traikAlika saMbaMdhanuM jJAna vikalpathI paNa na thaI zake. (2) 'saMbaMdhanuM grahaNa anumAnathI thAya' ema kahezo to te saMbaMdhajJApaka anumAna paNa saMbaMdha pUrvaka ja thaI zakaze, tenA saMbaMdhano nirNaya paNa pratyakSathI ke anumAnathI ? evI vikalpaparaMparA thatAM, anavasthA thaze. (78) niSThurSa:- jIbhe DoI upAya na hovAthI, anubhAnanA prAmAeyane svIaravA bhATe, saadhysAdhananA trikAlika saMbaMdhane grahaNa karavAmAM kuzaLa, trikALaviSayaka, avyabhicArI evA 'vitarka'ne atirikta pramANarUpe mAnavo ja rahyo. Ama atirikta pramANa mAnavAthI 'pratyakSa ane anumAna ema mAtra be ja pramANa che' - A rIte bauddhakalpita pramANanI dvividhatAno vinAza thaI gayo. A rIte mAtra 'vitarka' ja nahIM, paNa pratyabhijJA, upamAna, zAbda vagere je paNa jJAno 0 zAstrasaMloka0 - * (42) "anvayavyatirekAbhyAM vyAptijJAnaM darzanasmaraNAbhyAmagRhItapratyabhijJAnanibandhanaM tarkaH cintA / " laghI.abha.pR.29, "avijJAtatattve'rthe kAraNopapattitastattvajJAnArthamUhastarkaH / " -nyAyasU. 1/1/40 "avijJAtatattve sAmAnyato jJAte dharmiNi ekapakSAnukUlakAraNadarzanAt tasmin saMbhAvanApratyayo bhavitavyatAvabhAsaH taditarapakSazaithilyApAdane tadgrAhaka pramANamanugRhya tAn sukhaM pravartayan tattvajJAnArthamUhastarkaH / " - nyAyamaM. pR. 586, pR.13 "ekadharmAbhyupagame dvitIyasya niyataprAptirUpaH tarkaH / " nyAyalI. pR. 54 / "vyApakAbhAvavattvena nirNIte vyApyasyAhAryAropAdyo vyApakasyAhAryAropaH sa tarkaH / " nyAyasUtravR. 1/1/40 | "tarkazcApAdyApAdakayorvyAptimUlaH / " -mahAvi.pR.131 / adRSTasambandhAtparokSapratItiH tarka iti lakSaNam / " - pramANavArtikAlaM. pR.300 / For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (c)_78 jJAnaM tatpramANamastu ityalaM zuSkAbhimAneneti / yadi punaH sAdhyArthAnyathAnupapannahetusaMpAditamanumAnamiSyeta, tadA pratyakSamanumAnaM cetyapi dvaividhyaM ghaTAmaTedeva; pratyakSavyatiriktajJAnasya sAmastyenAnumAne'ntarbhAvasaMbhavAt, anyathAnupapannArthAntaramantareNa parokSArthaviSayapratIterabhAvAditi / / 69. sAMpratamanyathA sUtrAvayavenaiva prakRtaniyamakAraNamAha-meyavinizcayAditi / dvidhaive ca kAkAkSigolakanyAyenAtrApi saMbandhanIyam / tatazcAyamarthaH- dvAbhyAmeva prakArAbhyAM meyasya grAhyArthasya nizcayAt svarUpanirNayAt, dve eva pramANe na nyUnamadhikaM ceti / vanyAyarazmi 0 avisaMvAdI hoya, te badhA ja bhale pramANa ho. mATe 'pratyakSa-anumAna be ja pramANa che' evA zuSka (phoka) abhimAnathI saryuM. O nyAyAvatAra ja hA, "sAdhya vinA saMgata na thAya evA hetu dvArA utpanna thayeluM jJAna eTale anumAna" - AvuM jo lakSaNa kahetA ho, to amane koI ja vAMdho nathI. A rIte to pratyakSa - anumAnanI dvividhatA paNa ghaTaze ane pratyakSAtirikta pratyabhijJA Adi jJAnono, anumAnamAM aMtarbhAva paNa thaI jaze, kAraNa ke 'anyathAnupapanna' artha pramANe ja, pratyabhijJA vagere dvArA parokSa arthanI pratIti thAya che. A rItanuM anumAna kahevAthI, arthataH to tame 'parokSa'nI ja kalpanA karI che. mATe 'pratyakSa-parokSanA bhede pramANanA be prakAra che' - ema kahevuM yogya ja che. O 'pramANa be ja che' e aMge zlokanuM anya rIte arthaghaTana O (79) 'meyavinizrvayAt' e zlokamAM rahela 'vidhA' zabdano kAkAkSigolaka nyAye ubhayatra saMbaMdha karavo. jema kAgaDAnI AMkha be hoya, paNa DoLo-kIkI eka hoya che, jyAre je bAju jovAnuM hoya tyAre te eka ja kIkI judI-judI bAjuM phare che. tema eka ja 'dvidhA' zabdano, pramANano bheda batAvavA 'pramANaM' nI sAthe anvaya karavo ane prameyano bheda batAvavA meyavinizvayAt' nI sAthe anvaya karavo. 'meyavinizvayAt' nI sAthe 'dvidhA' no anvaya thatAM zlokano artha A rIte thaze - prameya (grAhya) padArthano be ja prakAre nizcaya thato hovAthI, pratyakSa ane parokSa ema be ja pramANa che, nyUnAdhika nahIM. -0 -0 zAstrasaMloka0 (43) "jaM parado viNNANaM taM tu parokkhatti bhaNidamatthesu / jaM kevaleNa NAdaM havadi hu jIveNa paccakkhaM / " -pravacanasAraH hto.18| "mAghe parokSan, pratyakSamanyat|" -tattvArthasU.1/11,124 " uviSe nAkhe paNNattaM, taM jahA-paccakkhe ceva parokkhe ceva / " - sthAnAGga sUtra 2/1/71/ "na pratyakSaparokSAbhyAM meyasyAnyasya saMbhavaH / " -pramANavA.3/63 | For Personal & Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra zlo0 1 - 44 70. ayamatrAbhiprAyaH- "svasaMvedanaM prati nikhilajJAnAnAmekarUpatayA sAkSAtkaraNacaturatvAt nAstyeva bhedaH; bahirarthaM punarapekSya kazciccakSurAdisAmagrIbalalabdhasattAkaH svAvayavavyApinaM kAlAntarasaMcariSNuM sthagitakSaNavivartamalakSitaparamANa pArimANDalyaM saMnihitaM vizadanirbhAsaM sAmAnyamAkAraM sAkSAtkurvANaH prakAzaH prathate, tatra pratyakSavyavahAraH pravartate / yaH punarliGgazabdAdidvAreNa 123 niyatAniyatasAmAnyAkArAvalokI parisphuTatArahitaH khalvAtmano'rtha - 0nyAyarazmi 0 (70) abhiprAyaH- badhA jJAno svasaMvedananI apekSAe to mAtra eka ja svarUpa che, kAraNa ke badhA ja jJAno, jJAna svarUpe ja potAno sAkSAtkAra kare che ane emAM ja teonI caturAI che. mATe badhA jJAnomAM A dRSTie to koI bheda ja nathI, paraMtu bAhya padArthanI apekSAe badhA jJAnomAM bheda paDe che. te A rIte - cakSu vigere sAmagrIthI utpanna thayela koIka jJAna, sva-avayavomAM vyApIne rahelA, kALAMtaramAM paNa rahenArA (arthAt kSaNika nahIM) kSaNika paryAyo jemAM gauNa thayA che tevA, paramANunA parimANanuM jJAna jemAM nathI hotuM tevA, AsannadezamAM rahela sAmAnyAkArano spaSTa bodha karanAruM hoya che, tene 'pratyakSa' kahevAya che. 79 ahIM zabdono bhAvArtha A mujaba che - (1) svAvayavavyApi - arthAt avayavIne jue che. bauddho avayavI nathI mAnatAM, tenuM khaMDana thayuM. - (2) kAlAMtara saMcariSNu - anvayI evA dravyane jue che - kSaNikane nahIM (3) sthagitakSaNavivartam - kSaNika paryAyo to vizeSa che, ahIM sAmAnyanI vAta che, tethI vizeSo gauNa bane che. (4) alakSitaparamANupArimAMDalya - avayavInuM jJAna thAya che. eTale aMtya avayavarUpa paramANunuM pratyakSa temAM nathI thatuM. tathA je AtmAno arthagrahaNa pariNAma, liMga-zabda vagere dvArA niyata - aniyata evA sAmAnyakA2ne jUe che ane teno aspaSTa rUpe bodha karAve che, te 'parokSa' kahevAya che. arthasaMprekSa- (122) pArimANDalyamiti / parimaNDalAH paramANavaH, teSAM bhAvaH, yaNi anuzatikAditvAt ubhayapadavRddhau pArimANDalyaM vartulatvam, nyAyakumudacandre prabhAcandreNApyevaM vyAkhyAtatvAt / anye tu pArimANDalyaM paramANuparimANameva ityAhuH / (123) niyatAniyatetyAdi / vijAtIyebhyo vyAvRttatvAt niyataH, sajAtIyebhyazcAvyAvRttatvAt sarva evAniyataH, tato niyatAniyatazcAsau sAmAnyAkArazceti vigrahaH | 0 zAstrasaMloka: (44) "mAvaprameyApekSAyAM, pramAAmAsanihtavaH| vahiH prameyApekSAyAM pramAAM tannaveti jJa||" -cA.ra.pR.20/ "svasaMvedanApekSayA nikhilajJAnAnAmekarupatve'pi bahirarthaM cApekSya kazciccakSurAdi.... bodhaH saH parokSatAM svIoti||" - nyAyA.hA. - sAmyam / 7 For Personal & Private Use Only 0 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ecco nyAyAvatAra grahaNapariNAmaH samullasati sa parokSatAM svIkaroti / na 124caitau prakArau vihAya prakArAntareNa jJAnapravRttiM pazyAmaH, na cApazyantaH pramANAntaraparikalpanaM kSamAmahe, na ca dvayoH prathamAnayorekaM ninuvAnamupekSAmahe, vizeSAbhAvAt; tasmAdetadeva dvaividhyamurarIkartavyamiti sthitam / / 1 / / 71. sAMprataM yadasmAbhiH prAg vivRNvadbhiryudapAdi, yaduta vipratipannAvyutpannavyAmohApohasahamihedaM pramANalakSaNamiti tatsUtradarzanAdeva vimalabuddhayo'vagaccheyuH / mandamatayastu tAvatA na bhotsyanta iti taddhitavidhitsayA vyaktaM pramANalakSaNAbhidhAnaphalaM pratipipAdayiSurapi sapUrvapakSa nirAkAGkSa lakSayeyuste iti tAvat pUrvapakSamutthApayannAha -0nyAyarazmi - praznaH- parokSano viSaya "sAmAnyAkAra' te niyata-aniyata kema kahevAya che ? uttaraH- kAraNa ke jyAre vahninuM parokSa thAya, tyAre ghaTAdithI vyAvRtta rUpe mAtra vahnino ja bodha thAya che mATe niyata che) ane te agni ghAsanI che ke lAkaDAnI ? evI koI cokkasa agnino bodha nathI thato mATe aniyata che) ema parokSano viSayabhUta sAmAnyAkAra, vijAtIyathI vyAvRtta hovAthI niyata che ane sajAtIyathI avyAvRtta hovAthI aniyata che. tathA jema sAme paDelo ghaTa dekhAya, tyAre niyata ghaTa che. "ghaTa' zabdathI ghaTanuM jJAna thAya, te koIne saMdarbhathI cokkasa ghaDo jaNAya to niyata, koI paNa ghaDo jaNAya to aniyata. Ama deza-kALanI apekSAe paNa sAmAnyAkAra niyatAniyata banI zake. Ama jJAnanI pravRtti be rIte ja thatI jovAya che, eTale bIjA pramANonI kalpanA karavAnuM kaMI prayojana nathI. Ama jyAre pratyakSa ane parokSa baMne pramANonI, nibaMdha pravRtti thatI hoya, tyAre A bemAMthI ekano paNa lopa karanAra vyaktinI, ame upekSA na ja karI zakIe, kAraNa ke pramANa rUpe to baMne samAna che, to pachI ekano paNa lopa zI rIte karAya ? tethI pratyakSa ane parokSa rUpe pramANanI dvividhatA svIkAravI ja joIe, ema niSkarSa thayo. (1) (71) amArA vaDe, pUrve vivaraNa karatA kahevAyuM hatuM ke pramANanuM lakSaNa te vipratipanna (jeo te aMgenA bhramamAM che te) jIvo ane avyutpanna (jeone pramANano khyAla ja nathI te) jIvo - A baMne prakAranA jIvonA mohane dUra karavA mATe karAI rahyuM che, tethI nirmaLa buddhivALA jIvone to, pramANasvarUpadarzaka evA sUtrathI ja e vAta samajAI jaze paNa maMda buddhivALA jIvo, eTaluM kahevA mAtrathI na samaje, paraMtu phaLa paNa kahevuM paDe. tethI maMdabuddhivALA jIvonuM hita karavAnI IcchAthI, graMthakArazrI pramANalakSaNanA abhidhAnanuM phaLa zuM che ? te vyakta rIte - spaSTa rIte pratipAdana karavA Icche che. jo pUrvapakSa upADIne, phaLanuM pratipAdana karavAmAM Ave, to maMdabuddhivALA jIvone evo bodha thaze, ke jethI koI ja AkAMkSA zeSa nahIM rahe. mATe graMthakArazrI pUrvapakSanuM utthApana karatA kahe che - - marthapkSA-- (124) to pratyakSaparokSarUpI || 1 || For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra zlo0 2 - -0 45 prasiddhAni pramANAni vyavahArazca tatkRtaH pramANalakSaNasyoktau jJAyate na prayojanam / / 2 / / 72. iha vacanamuccArayatA vimRzyabhASiNA pratyavamRzyam - kimidaM mAmakaM vacanaM zrotRsaMskArAdhAyakamuta neti / itarathA paryAlocitakAritAsya hIyate / zrotRsaMskArAdhAyakaM cet, uccArayati anyathA viparyaya iti / etattu pramANalakSaNavAkyaM sakalajanAnAdiprarUDhArthaM pratyAyakatvAdazrotRsaMskArAdhAyakam / ata Aha- prasiddhAni prarUDhAni, nAdhunA sAdhyAnItyarthaH / pramANAni pratyakSAdIni, nyAyarazmi - O pramANa lakSaNane kahevAnuM zuM prayojana ? -pUrvapakSa 0 zlokArtha:- pramANo prasiddha che ane pramANo dvArA thato vyavahAra paNa prasiddha che, to pachI pramANanA lakSaNane kahevAnuM prayojana zuM ? e ja khyAla nathI Avato. (pUrvapakSa) (2) (72) vivecanaH- je vAta ghaNA varSothI cAlatI hoya, te vAta para koI dhyAna nathI ApatuM. jo koI vizeSa vAta kahevAya to badhA ekAgratAthI sAMbhaLe. mATe vacanaprayoga karatA, vaktAe vicAravuM joIe ke "mArA vacanathI zrotAne asara thAya che ke nahIM - mArA bolavAthI zrotAmAM, saMskAronuM AdhAna thAya che ke nahIM." jo AvuM vicAravAmAM ja na Ave, to bolanAranI paryAlocitakAritA (koI paNa kAma vicAra pUrvaka karavuM evI Teka) ja na ghaTe. tethI jo zrotAmAM saMskAranuM AdhAna thatuM hoya to ja vacanoccA2 ka2vo, jo zrotAmAM saMskAranuM AdhAna na thatuM hoya to vidRzyabhASIe (vicAra pUrvaka bolanAra vyaktie) vacanoccAra na karavo. bhAvArtha:- jene je vAtanI khabara na hoya, te kahevAmAM Ave, to dhyAnathI sAMbhaLe-yAda rAkhe. pramANa to badhAne khabara ja che. tenAthI ja jagatano sarva vyavahAra cAle che. have tenuM lakSaNa tame kaho cho, paNa te koI sAMbhaLaze ja nahIM - dhyAna ja nahIM Ape, kAraNa ke badhAne khabara che. tethI tevuM vAkya, zrotAne saMskAra AdhAyaka - asarakAraka na banatuM hovAthI, vimRzyabhASI vyaktie evo vacanoccAra na ka2vo joIe. 81 A ja vAta gAthAmAM kahe che - je prasiddha hoya te sAdhya na bane, pramANa to prasiddha ja che, mATe tene sAdhya banAvavAnI (siddha karavAnI) koI jarU2 nathI. praznaH- pratyakSa ane parokSa ema be ja pramANa che, to pachI dvivacanano prayoga na karatA, 0 zAstrasaMloka0(45) "dharmArthibhiH pramANAderlakSaNaM na tu yuktimat / prayojanAdyabhAvena tathA cAha mahAmatiH / / " aSTaka. 13/4,6 "pramANyaM yadi zAstragamyamatha na prAgarthasaMvAdanAt saMkhyAlakSaNagocarArthakathane kiM kAraNaM cetasAm / A jJAnaM sakalAgamArthaviSayajJAnAvirodhaM budhAH, prekSante tadudIritArthagahane sandehavicchittaye / / " - nyAyavi. pR. 246 / -O For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dara nyAyAvatAra 10 parokSagatabhedApekSayA bahuvacanaM vyaktibhede sAmAnyamapi kathaMcid bhidyate iti darzanArtham / tathA hi, tadavivakSitavyaktikamekarUpatAM bibharti pramANamiti; vyaktyavacchedena punaravacchidyamAnaM nAnAkAratAmAdatte pratyakSAnumAnazAbdAni pramANAnIti, vyktivytiriktaavytiriktruuptvaattsy| tathA hi-zabdAccakSurAdervA dUrAd vRkSa iti pratyaye dhavakhadirapalAzAdivizeSAnapekSayA sAdhAraNaM vRkSatvameva cakAsti, tasmAt tebhyo bhinnaM tad, vyatirekiNAkAreNa jJAne pratibhAsanAd ghaTAdivat / parisphuTaddhavakhadirapalAzAdivizeSAvalokanavelAyAM tu na tadatirekiNA rUpeNa prakAzate ityabhinnam, tadavyatiriktasya saMvedanAt, tatsvarUpavat / ___73. vizeSAbhinnameva rUpaM tAttvikaM sAmAnyasya, tasyaiva dAhapAkAdyarthakriyAkSamatvAt / -0nyAyarazmi - risana pramAni - ema bahuvacanano prayoga zA mATe ? uttara:- bahuvacanano prayoga, parokSagata bhedanI apekSAe karyo che, arthAt parokSanA aneka prakAro hovAthI pramANo ghaNA che, e kahevA mATe ryo che. tathA bahuvacananA prayogathI sUcita thAya che ke sAmAnyano paNa vyaktibhede bheda thAya che. eTale, anumAna - zabda - uha vagere badhA parokSa rUpe eka hovA chatAM vyaktirUpe judA-judA che. tethI naiyAyikonI "sAmAnya eka che evI mAnyatAno nirAsa thAya che. vyaktibhede sAmAnyano bheda che, te A rIte - badhI gAyamAM rahela gotva, gotratvena eka hovA chatAM vyaktirUpe juduM juduM paNa che. vyakti ane sAmAnya kathaMcit bhinna paNa che ane kathaMcit abhinna paNa che. tethI jyAre vyaktinI vivekSA na hoya, tyAre pramANa ekarUpe ja raheze ane jyAre vyaktinI vivekSA hoya, tyAre vyaktinA bhede bheda pAmatuM pramANa, pratyakSa - anumAna - zabda Adi aneka prakAre hoya che. ema sAmAnya te vyaktithI bhinna paNa che ane abhinna paNa che. kaI rIte ? te joIe - (1) zabdathI ke cakSu vagerethI, jyAre "vRkSa evuM jJAna thAya, tyAre dhava-khadira-palAza vagere vizeSonI apekSA vinA mAtra "vRkSatva rUpa sAmAnyano ja bodha thAya che. jema ghaTano dhava-khadirAdithI alaga rUpe bodha thato hovAthI, dhavAdithI ghaTa bhinna che, tema vRkSano paNa dhava-khadirAdithI alagarUpe bodha thato hovAthI, dhavAdithI vRkSa paNa bhinna che. tethI sAmAnya te vyaktithI bhinna che. (2) paraMtu jyAre spaSTarUpe dhava-khadirAdino bodha thAya che, tyAre vizeSathI juduM sAdhAraNa tattva nathI jaNAtuM. tethI sAmAnya te vizeSathI kathaMcit abhinna paNa che. vizeSathI abhinna evA vizeSanA svarUpano, jema alagathI pratibhAsa nathI thato, tema sAmAnyano paNa alagathI pratibhAsa nathI thato, mATe sAmAnya paNa vizeSathI abhinna hovAthI vizeSanA bhede sAmAnyano paNa bheda thAya che. (73) prazna- vizeSathI abhinna evuM sAmAnya ja tAttvika ane vAstavika che, kAraNa ke AvuM sAmAnya ja dAha-pAkAdi arthakriyAmAM sakSama che ane je arthakriyAkArI hoya te ja vAstavika che, | vizeSathI bhinna evuM sAmAnya to, kalpanA buddhithI janya che ane arthakriyAmAM sakSama na hovAthI, te For Personal & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ O nyAyAvatAra - zlo0 2 bhinnaM punaH kalpanAbuddhi viThapitatvAdavasturUpamiti cet, na, dvayoH prakAzamAnayorekasya nihnotumazakyatvAt, anyathA bhinnameva rUpaM svAbhAvikamitarattu kalpanAbuddhidarzitamityapi vadatAM na vadanabhaGgaH syAt / arthakriyAkAritAvizeSastu bhinne'pi rUpe na durupapAdaH, 126 tasyApi jJAnasAdhAraNavyavahArakaraNadakSatvAt / na cArthakriyA vastulakSaNamiti nivedayiSyAmaH, -0nyAyarazmi - avAstavika-asat che. uttaraH- sAmAnyano, vizeSathI bhinnarUpe paNa pratibhAsa thAya che ane abhinnarUpe paNa pratibhAsa thAya che - Ama jo baMnenI abAdhita pratIti thatI hoya, to baMnemAMthI ekano paNa apalApa karavo ucita nathI. chatAM paNa tame apalApa karazo to "vizeSathI bhinna evuM sAmAnya ja, svAbhAvika ane vAstavika che. bAkI abhinna evuM sAmAnya to, kalpanA buddhithI janya hovAthI avAstavika che" - evuM bolanAranuM moTuM kaI rIte baMdha karazo ? prazna:- vizeSathI abhinna sAmAnyanI to abAdhita pratIti thAya che, mATe tene avAstavika zI rIte kahevAya ? uttaraH- to, vizeSathI bhinna sAmAnyanI paNa abAdhita pratIti thAya che, to pachI tene paNa avAstavika zI rIte kahevAya ? mATe bemAMthI ekeno apalApa karavo ucita nathI. praniH- vizeSathI abhinna evuM sAmAnya to dAdAdi arthakriyAmAM sakSama che, mATe ene to vAstavika mAnI zakAya che. uttaraH- to pachI, vizeSathI bhinna evuM sAmAnya vAstavika kema na manAya ? jJAna ane sAdhAraNa vyavahAra rUpa arthakriyA to, bhinna evuM paNa sAmAnya kare che. te A rIte - dhavala-dhAvaleya vagere vizeSano pratibhAsa na thayo hoya to paNa "gAya-gAya" ema sAmAnyAkAre thatuM jJAna ane "A gAya che - A gAya che' ema thato sAdhAraNa vyavahAra, e baMne, vizeSathI bhinna evA sAmAnyathI ja thAya che. ema AvuM sAmAnya paNa arthakriyAmAM sakSama hovAthI, Ane paNa vAstavika mAnavuM joIe. ane arthakriyAnA AdhAre vastuvyavasthA na thaI zake, kAraNa ke ame athakriyAne, vastunuM lakSaNa mAnatA nathI. kema nathI mAnatA ? te to AgaLa kahIzuM. sArAMza - tethI vizeSathI sAmAnya bhinna paNa che ane abhinna paNa che. mATe bhedanI vivekSA hoya, tyAre pramANa eka ja rUpe raheze ane abhedanI vivekSA hoya, tyAre vyaktibhede sAmAnyano paNa bheda -035rthasaMprekSa[-- (125) viThapitatvAditi / upArjane vipUrvaH Thap sautro dhAtuH / (126) tasyApItyAdi / tasya vizeSabhinnasAmAnyasya jJAnaM ca sAdhAraNavyavahArazca tayorvidhAne kuzalatvAt, tathA hi-sAmAnyaM dUrAd dhavaladhAvaleyAdivizeSApratibhAse'pi sAmAnyena gaugauriti jJAnaM janayati, tathA ayaM gaurayaM gauriti sAdhAraNavyavahAraM ceti / yadi punarvizeSebhyo bhinnaM nAbhyupagamyeta sAmAnyam, tadA tannibandhanaM jJAnaM sAdRzyavyavahArazca pralayaM yAyAditi / / 2 / / For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Q.84 46 nyAyAvatAra 10 tasmAtsarvatra bhinnAbhinnau sAmAnyavizeSAviti darzanArtho bahuvacananirdezaH / 74. AsatAM tAvatpramANAni, vyavahArazca tatkRtaH prasiddha iti saMbandhaH | cazabdo'pizabdArthaH / tenAyamartha-yadarthaM pramANaparIkSaNamasAvapi jalapAnazItatrANAdirvyavahAro'nAdirUDhaH, tannirarthakaM pramANalakSaNAbhidhAnamityabhiprAyavAnapi paraH paruSatAparijihIrSayAtmano'nyathA prAha"pramANalakSaNasyoktau pararUpavyAvartanakSamAsAdhAraNapramANadharmakathanarUpAyAM jJAyate nirNIyate'smAbhirna prayojanaM tatphalam, atisUkSmatvAttAvakAbhisaMdheriti kAkvA praznayatyulluNThayati ceti / 75. kiM ca pramANalakSaNamanizcitaM vAbhidhIyate, nizcitaM vA svarUpeNeti pakSadvayam / na -nyAyarazmi thatai, pratyakSa-anumAna-06 pren| mehe prbhaae|n| 59 / mane pra2] yaza. tathA 'pramANAni' mema karelo bahuvacanaprayoga yogya ja che. ___ (74) ve bhUvAta 52 sAvAye - pratyakSa-parokSa rUpa pramANa prasiddha che ane jenA mATe pramANanI parIkSA karAya che, te zItatrANAdi vyavahAra paNa prasiddha che ane je siddha hoya tene zA mATe sAdhavuM ? mATe "pramANa lakSaNanuM abhidhAna nirarthaka ja che' - evo abhiprAya pUrvapakSakAra dharAve che. paNa potAnI kaThoratAno tyAga karavA, potAnuM svarUpa alaga rUpe batADatA, prazna pUchavAnI Dhaba A rIte rAkhe che ke pramANanuM lakSaNa kahevAnuM arthAt pramANane apramANa (pararUpa)thI vyAvartana karavAmAM samartha evA tenA asAdhAraNa dharmane kahevAnuM prayojana ame jANI zakatA nathI, kAraNa ke tamAro abhiprAya atisUkSma che huM ema pUrvapakSakAra kaTAkSathI prazna kare che ane vAtane uDADe che. 0 vikalpo vaDe pramANalakSaNAbhidhAnanI nirarthakatA siddhi 0. | (75) tame je pramANanuM lakSaNa kaho cho, te lakSaNa svarUpathI anizcita che ke nizcita? (1) pramANanuM lakSaNa, svarUpathI anizcita to na mAnI zakAya, kAraNa ke je svarUpathI -zAstrasaMloka(46) "kathane kiM kAraNamAjJAtaM na kiJcit / tathAhi - kRtvApi yadi taccetaHsaGkhyAdikathanaM tvayA / taddharthanirNaye'pekSyaM prtykssaadiprmaantrm|| tata eveSTasaMsiddharvyarthaM tatkathanaM bhvet| arkAdeva madhuprAptau parvatArohaNena kim|| ato na yuktaM tatkathanamiti / " -nyAyavinizcayavivaraNe pR.246 (47) "atha paraH pramANetyAdi-pramANalakSaNasyoktau pararUpavyAvartanakSamAsAdhAraNakathanarUpAyAM jJAyate nirNIyate'smAbhirna prayojanam tatphalam, atisUkSmatvAttAvakAbhisaMdheriti kAkcA praznayatyulluNThayati ca / / " -nyAyA. hribhdrsuurikRtaavcuuriH| For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - zlo0 2 86) 'tAvadanizcitam, anizcitasya lakSaNatvAyogAt, unmattakavirutavat / atha nizcitam, tatkimapramANAtpramANAdvA / na tAvadapramANAt, apramANasya nizcAyakatvAyogAt / yadi punarapramANamapi nizcAyakamiti saMgIryeta, tadA pramANaparyeSaNaM vizIryeta, nairarthakyApatteH, apramANAdapi nizcAyakatvAbhyupagamAt / atha pramANAt, tatkimalakSaNam, lakSaNopetaM vA / B-'alakSaNaM cennizcAyakaM pramANam, tarhi sarvapramANAnAM lakSaNAbhidhAnamanarthakam, tadvyatirekeNApyarthanizcayasiddheH, bhavadabhipretalakSaNanizcAyakapramANavat / atha B-2lakSaNopetam, tatrApi vikalpayugalamanivAritaprasaramanudhAvati, tallakSaNaM nizcitamanizcitaM vA / na tAvadanizcitaM lakSaNaM lakSyaM lakSayati / nizcayo'pi pramANAdapramANAdvA / apramANAnnizcayAsiddheH pramANAditi vaktavyam / tadapyalakSaNaM salakSaNaM vA / alakSaNatve pUrvasyArthagrahaNe kiM jhUNam / salakSaNatve tvetallakSaNaM nirNItamanirNItaM -0nAyarazmi - anizcita hoya te to lakSaNa ja na banI zake. jema svarUpathI anizcita hovAthI, unmattanA bolAyelA zabdo... (2) pramANanuM lakSaNa, svarUpathI nizcita kahezo to eno nizcaya konAthI thaze? -"apramANathI ke 2-pramANathI ? (2.A) apramANathI nizcaya to na mAnI zakAya kAraNa ke apramANathI koIno paNa nizcaya na thaI zake. apramANathI paNa nizcaya manAya, to apramANathI ja pramANanuM kArya thaI javAthI, pramANanI vicAraNA - pramANanI gaveSaNA.. vigere vyartha thaI jaze. (2.B) pramANanA svarUpano nizcaya, pramANathI kahezo to te nizcAyaka pramANa kevuM mAno cho "lakSaNarahita ke lakSaNayukta ? (2.8.1) pramANa lakSaNanuM nizcAyaka pramANa jo lakSaNarahita hoya, to lakSaNarahita hovA chatAM, jema A pramANa svaviSayano nizcaya karAve che, tema badhA ja pramANo lakSaNa vinA ja svaviSayano nizcaya karAvaze, ethI to lakSaNanuM abhidhAna nirarthaka thaI jaze. mATe A vikalpa to ayukta che. (2.8.2) pramANalakSaNanuM nizcAyaka pramANa jo lakSaNayukta kahezo, to be vikalpa bIjA ubhA thaze, ke te lakSaNa paNa nizcita che ke anizcita ? "anizcita to na mAnI zakAya, kAraNa ke anizcita evuM lakSaNa lakSyane jaNAvI zake nahIM ane nizcita mAnazo, to eno paNa nizcaya konAthI ? "apramANathI ke pramANathI ? apramANathI nizcaya na thato hovAthI, pramANathI ja nizcaya mAnavo paDaze, paNa te pramANa paNa 9-1lakSaNarahita che, ke lakSaNayukta? jo lakSaNarahita pramANathI paNa arthano nizcaya manAya, to badhA ja pramANo lakSaNa vinA ja, viSayano bodha karAvavA lAgaze. jo te pramANa lakSaNayukta mAnazo, to te lakSaNa paNa nizcita che ke anizcita.. ema pharI-pharI e ja vAto pharyA karaze, mATe pramANalakSaNanuM kathana karavAno koI upAya ja nathI. tethI (1) pramANalakSaNa ane (2) pramANakRta zItatrANAdi vyavahAra - A baMne vastu anAdikALathI prasiddha hovAthI, badhAne For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Q86 48 . nyAyAvatAra 0 ceti tadevAvartate / tanna pramANalakSaNAbhidhAnopAyo'sti, tasmAtprasiddhAni pramANAni ityaGgIkartavyamiti / / 2 / / 76. adhunA cAryogRhItastAvakIno'bhiprAyo'smAbhiriti paraM pratyAyayastanmatamanudrAvya tadevAnumanyamAnastathApi lakSaNokteH sAphalyamAvedayannAha prasiddhAnAM pramANAnAM lakSaNoktau prayojanam / tadvyAmohanivRttiH syAdvyAmUDhamanasAmiha / / 3 / / ___77. etadabhyadhAyi bhavatA yathA-prasiddhAni pramANAni, tatasteSAM lakSaNoktau asAdhAraNadharmakathanaviSaye prayojanaM phalaM, kimiti zeSaH / tadetadayuktam / yato yadyapi pratiprANi -nyaayshbhikhyAla ja che. to pachI pramANanA lakSaNane kahevAnuM prayojana zuM ? e ja khyAla nathI Avato, ema smaa2| pUrva56 che. (2) (76) he pUrvapakSa ! tamArA vaDe je kahevAyuM, teno abhiprAya amArA vaDe grahaNa karAyo che, arthAt pramANa ane taskRta vyavahAra prasiddha che e tamArI vAta barAbara ja che, ema sAmevALAne pratIti karAvavA, temano ja mata pharI kahIne, temane anumati ApatAM ane chatAM, pramANanA lakSaNane kahevAnI sArthakatA kahetA AcAryazrI siddhasenadivAkarasUrijI kahe che - 0 pramANalakSaNa kahevAnuM prayojana-uttarapakSa 0 zlokArtha - prasiddha evA pramANonA lakSaNanuM nirvacana karavAmAM, prayojana e che ke vyAmUDha yittA (viparIta mAnyatAmu) yAne tena (prabhA viSaya) vyAmonI nivRtti thAya. (3) (77) vivecana - pUrvapakSI vaDe kahevAyuM hatuM ke "pramANo anAdikAlathI prasiddha hovAthI, badhAne khyAla ja che, to pachI pramANanA lakSaNane kahevAnuM - pramANanA asAdhAraNa dharmanuM nirvacana karavAnuM - prayo4 na zu ? siddhane 4 sAdhya banAvavAtha. 3 // zuM ?" - te. sarva prathana ayuta cha. yadyapi pratyakSa vagere badhA pramANo dareka jIvone khyAla ja che. jo khyAla na hota, to pramANakRta -arthasaMprekSaNa(127) tanmatamanudrAvyeti / Su sru dru hR Rccha gamR sR pR gatau anudravatyanugacchati tanmatam, siddhAntI prayuGkte, hetau iti ktvApratyaye anugamayyeti zabdArthaH; tanmatasya cAnugamanamanuvAdamantareNa na saMbhavatItyanUdyeti tAtparyam / yadvA utprAbalyena drAvaNaM-spheTanaM pUrvamudrAvya tato naJyogAdi, nirAkRtyetyarthaH / -zAstrasaMloka(48) "yadi tarhi vyavahAreNa prAmANyaM pramANalakSaNazAstraM tarhi kimartham ? zAstraM hi nirdRSTamapi na vacanamAtrAt tathA bhavati api tu vyavahArAvisaMvAdAdeva / sa cedasti vyarthakaM zAstramityAha 'zAstraM mohanivartanam pramANavA.a.pR. 36/774 / For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - zto rU 87 prasiddhAni pramANAni, anyathA tatkRtanikhilavyavahArocchedaprasaGgAt, taducchede ca dRSTahAnyAdyApatteH, tathApi kecid vitatamohAvaSTabdhAntaHkaraNAstatsvarUpamanubhavanto'pi na lakSayanti tatastAnavalokayatAmasmAkaM tadviSaye kRpAparItacetasAM yathAvasthitapramANalakSaNAvirbhAvanadvAreNa vyAmohameteSAmapasArayAma iti pramANalakSaNAbhidhAnaM prati pravartate cetaH / 49 78. tadidaM prayojanam-" "tadvyAmohanivRttiH syAd - iti, tasmin pramANalakSaNe vyAmoho viparItAbhyupagamavatAM viparyAsalakSaNaistIrthyAnAM pramANApramANavivekavikalAnAm, anadhyavasAyAtmakastu mugdhabuddhInAM laukikAnAm, tasya nivRttiraviparItalakSaNAvagamAdapagama nyAyarazmi - zItatrANAdi sarva vyavahArono, uccheda thaI jatAM dRSTahAni (je dekhAya che teno lopa) vagere doSo Avata. paraMtu keTalAka lokonuM aMtaHkaraNa, gADha mohathI vyApta thaI gayuM che, tethI pramANanA svarUpano anubhava hovA chatAM, ene yathArthatayA ( je svarUpe che te ja svarUpe) nathI samajatA - AvA jIvone joIne, e jIvo 52 kRpAthI vyApta thayeluM amArUM mana 'pramANanA yathAvasthita lakSaNane kahevA dvArA, temano vyAmoha (viparItagraha) ame dUra karIe' - evA AzayathI ja, pramANanuM lakSaNa kahevA prerita thAya che. ane mATe ja, prasiddha evA paNa pramANasvarUpane kahevA, ame pravRtti karIe chIe. O prayojananuM spaSTIkaraNa O (78) pramANa lakSaNanuM abhidhAna karavAmAM, mukhya prayojana che 'tavyAmohanivRtti' eTale pramANaviSayaka vyAmohanI nivRtti. A vyAmoha be prakAre thAya che - (1) viparyAsasvarUpa, ane (2) - anadhyavasAyasvarUpa. (1) je jIvo pramANa ane apramANanA vivekathI vikala che ane pramANanA svarUpano, yathAvasthitarUpe nahIM paNa viparItarUpe svIkAra karyo che, te tIrthone (jaina sivAyanA tIrthAtarIyone), pramANanA svarUpa aMge viparyAsarUpa vyAmoha che. (2) je jIvo tattva samajatA nathI, te mugdhabuddhivALA lokika jIvone, pramANanA svarUpa aMge anadhyavasAyarUpa vyAmoha che. A baMne prakAranA vyAmohathI jeonuM citta viparItagrahathI grasta-vipariNata banI gayuM che, -0 arthasaMprekSaNa: -0 (128) tIrthyAnAmiti / yadyapi samyak saMsArasAgarottaraNopAyabhUtatvAt tIrthaM jinazAsanamevocyate, tathApi tIrthamiva tIrtham, tatra sAdhavaH tIrthyAH, sAdhvarthe yaH / - zAstrasaMno (49) "zAstra mohanivartanam" pramALavA.1/7, "prasaMmohAya kSam " -pramALavA.774 / "tavyAmohanivRtti: tasmin pramANalakSaNe vyAmoho viparItatA bhavet... vyaamuuddhaanaam|" -nyA.hA. For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 nyAyAvatAra ityarthaH / sA syAd bhavet / keSAmityAha- vyAmULe viparItagrahagrastaM vicittatAM gataM mano'ntaHkaraNaM yeSAM te tathA teSAm / iheti loke / tadayaM tAtparyArthaH-yadyanAdiprasiddha pramANalakSaNaM prati kecidapi na vyAmuhyeyustadA yad bhavadbhiH prAgudagrAhi nirarthakaM pramANalakSaNAbhidhAnamiti, tat yuktameva syAt / na caitadevam, tatra vyAmUDhAnAM darzanAt / 79. 129etena yadadAyi dUSaNaM pramANalakSaNamanizcitaM nizcitaM vA abhidhIyeta ityAdi tadapi 13degsiddhasAdhyatAmadhyapratibaddhatvAnna bAdhAvidhAyi asmAkamiti mantavyam | 80. vyAmUDhamanaso'pi prati pramANalakSaNaprakAzane tallagatIti cet, na, svasaMvedanasiddhasya -0jAyarazmi - temanA A vyAmohanI nivRtti - samyagU lakSaNane jANIne vyAmohano nAza karavo, e ja pramANalakSaNAbhidhAnanuM prayojana che. tAtparya - anAdikALathI cAlatA pramANanA svarUpa aMge, jo koI vyAmUDha ja na hota, eTale pramANanA yathArtha svarUpane vAstavika rUpe jANI leta, to pUrvapakSI vaDe kahevAyela - 'pramANa ane pramANakRta vyavahAra prasiddha ja hoya, to pramANanA lakSaNane kahevAnuM prayojana zuM ? ItyAdi' - kathana yogya hota, paraMtu pramANanA yathArtha svarUpane samajavA aMge vyAmoha pAmatA jIvo to dekhAya che, te jIvonA vyAmohane dUra karavA ja, ame pramANalakSaNanuM nirvacana karIe chIe. (79) Ama pramANalakSaNa sarvane prasiddha che, evuM svIkAravAthI pUrvapakSI vaDe je dUSaNo apAyA hatAM ke "pramANanuM lakSaNa nizcita che ke anizcita.. vigere' - te dUSaNo amane bAdhaka nathI, kAraNa ke teono samAveza siddhasAdhyatAmAM ja thAya che, eTale temanI vAta svIkArIe chIe - ame nizcita evuM lakSaNa ja kahIe chIe. (te vikalpamAM kahelA doSano uddhAra, AgaLanA praznottaramAM kare che.) (80) praznaH- je jIvo pramANa aMge vyAmUDha che, te jIvo pratye pramANa lakSaNanuM pratipAdana karatA, pUrvokta (pramANanuM lakSaNa nizcita che ke anizcita... Adi) doSo to Avaze ja ne ? uttara- nA, kAraNa ke pUrvapakSIe nizcita lakSaNamAM evo doSa Apelo ke te nizcaya pramANathI ke apramANathI ? te pramANa lakSaNayukta ke rahita ? vigere teno javAba che ke te nizcaya vasaMvedanathI ja thayo hovAthI temAM koI doSa raheto nathI. - 35rthasaMprekSaT - (129) eteneti / vyAmUDhamanasaH pratilakSaNAbhidhAnena / (130) siddhasAdhyatAmadhyapratibaddhatvAditi / ayamabhiprAyaH-yadi na pramANalakSaNamabhidhIyate'smAbhistadA yaduktaM-pramANalakSaNamanizcitaM nizcitaM vAbhidhIyeta ityAdi tatsamastamapi dUSaNamasmAkaM lagedapi, yadA tu svataH sato vyavasAyarUpatvAt svasaMvedanena nirNItasya ca pramANalakSaNasya vyAmUDhAn prati prakAzaH, kastadA doSAvakAzaH ? etacca vyAmUDhamanaso'pi pratItyAdi pUrvapakSamutthApya svata evAtispaSTamAcAryo'bhidhAsyati, tataH sthitametat na bAdhAvidhAyIti / / 3 / / For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 nyAyAvatAra - zlo03 vacanena prakAzanAt, tasya vyAmohApoha eva vyApArAt / yathA viviktabhUtalAvalokane'pi adhyakSAd yo ghaTAdivaiviktyaM na pratipadyate, kudarzanavyAmohAt, taM pratyucyeta nAstyatra ghaTaH, upalambhakAraNasamagratAyAmapyanupalambhAt / vaiviktyaM hi tatrAdhyakSasiddham, vacanAd vyAmoho niva]ta; tathehApi vidvadbhirdraSTavyam / nirNItaM tallakSaNamadhyakSeNa, tasya vyavasAyarUpatvAt; vacanaM punarviparItAropanirAkaraNe vyApriyata iti sthitam / tadevaM pramANalakSaNaM sAmAnyena pratipAdya tadgatakucodyaM paryahAryAcAryeNa / / 3 / / 81. adhunA tadviSayAmeva saMkhyAvipratipattiM nirAcikIrSatA ye pratyakSaparokSalakSaNe pramANavyaktI prAk prakrAnte, tayorapi lakSaNaM prati vipratipadyante'pare / atastallakSaNamapi vaktavyam, iti tAvat pratyakSalakSaNamabhidhAtukAma Aha -0nyAyarazmi - Azaya e che ke sAmenI vyaktine pramANanI pramANitAno nizcaya karAvavA lakSaNa jarUrI che, paNa potAne pramANanI pramANatAno nizcaya saMvedanathI - pratyakSathI ja thAya che. eTale je pramANathI pramANanuM lakSaNa nizcita thayuM, te pramANa lakSaNayukta ke rahita ? vigere praznono avakAza ja nathI, kAraNa ke pratyakSathI ja te nizcita thayuM che. jema khAlI bhUmi jovA chatAM, kudarzanathI vyAmoha thayo hovAthI, je vyaktine pratyakSathI ghaTarAhityano bodha nathI thato, te vyakti pratye A rIte vacanaprayoga karAya che ke "ahIM ghaTa nathI, kAraNa ke ghaTanA upalaMbhaprAyogya badhI sAmagrI hovA chatAM paNa teno sAkSAtkAra nathI thato' - AvA vacanaprayogathI teno vyAmoha dUra thavAthI, ghaTasAhityano bodha thAya che. jema ahIM ghaTarAhitya, vaktAne to pratyakSasiddha ja che, paNa vacana dvArA tadviSayaka vyAmoha dUra karAya che, tema prastuta prakaraNamAM paNa vidvAno vaDe jANavuM, ke pramANanuM lakSaNa, yadyapi amane to pratyakSathI ja nizcita che, kAraNa ke pratyakSa vyavasAyasvarUpa - nizcayasvarUpa che. vacana to mAtra pramANaviSayaka viparIta AropanA nirAkaraNa mATe ja che. ema vacana dvArA vyAmohanI nivRtti thatI hovAthI, pramANalakSaNanuM abhidhAna saprayojana ja che. A rIte graMthakAra vaDe sAmAnyathI pramANanuM lakSaNa kahyA bAda, pramANalakSaNanA abhidhAnaviSayaka pUrvapakSInA kutarkano parihAra karAyo. (3) (81) pramANaviSayaka saMkhyAvipratipattinuM nirAkaraNa karatI vakhate, pramANanA pratyakSa-parokSa ema je be bhedo batAvyA hatAM, te bhedonA lakSaNa aMge paNa ItaradarzanakArone vipratipatti che, e vipratipattine dUra karavA pratyakSa - parokSanA yathArtha lakSaNa paNa kahevA joIe, mATe graMthakArazrI pratyakSanuM lakSaNa kahe che - -zAstrasaMno-- (50) "parakIyalakSaNanirAkaraNena pratyakSadikaM vyavasthApayatAM tatsaGkhyAdikathanena tadviSayajJAnasyA virodhotprekSaNaM sandehAdivicchitteretasya phltvaat|" - nyAyavi.vi.pR.247 / For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Q.90 nyAyAvatAra10 51 "aparokSatayArthasya grAhakaM jJAnamIdRzam / pratyakSamitarajjJeyaM parokSaM grahaNekSayA / / 4 / / 82. tatra pratyakSamiti lakSyanirdezaH, aparokSatayArthasya grAhakaM jJAnamiti lakSaNanirdeza: parokSo'kSagocarAtItaH, tato'nyo'parokSastadbhAvastattA tayA, sAkSAtkRtatayeti yAvat / aryata ityarthaH, avagamyate iti hRdayam / arthyata ityartho vA, dAhapAkAdyarthakriyArthibhirabhilaSyate -nyAyarazmi 0 pratyakSa pramANanuM yathArtha lakSaNa 0 zlokArdhaH- bAhyarthanI apekSAe je jJAna aparokSasvarUpe - sAkSAta svarUpe arthanuM grAhaka hoya te pratyakSa pramANa kahevAya che. ane AnAthI bIjuM je jJAna hoya te 'parokSa" pramANa kahevAya che. (sAkSAt - asAkSAt rUpa bheda paranI apekSAe jANavo, svanI apekSAe to baMne sAkSAt ja che.) (4) (82) vivecanaH- A zlokamAM pratyakSa' te lakSyano nirdeza che ane "sAkSAt svarUpe arthanuM grAhaka je jJAna" te lakSaNano nirdeza che. ___ 'aparokSatayA' seTale parIkSathI. bhinna35... parIkSA seTave 'ndriyana viSayothI 52' anAthI 4 bhinna hoya te aparokSa, aparokSano bhAva eTale aparokSatA arthAt sAkSAtkRtatA. 'artha' zanI vyutpattI rItethAya - (1) 'aryate - avagamyate iti arthaH' bheTale 45 zaya, 4 zeya35 janA , te sartha, mane (2.) 'arthyate iti arthaH' bheTale 4 427ya te artha, arthAt dAha-pAkAdi arthakriyAnA arthIo vaDe jenI IcchA karAya te artha. AvA arthanuM je grAhaka hoya, arthAt AvA arthanuM, vyavasAyAtmaka (nizcayAtmaka) hovAnA -zAstrasaMloka(51) uddhRto'yaM zlokaH SaDdarzanasamuccaye kA. 56 / (52) "spaSTaM pratyakSam" -pramANana. 2/2 pramANamI. 1/1/13 | "pratyakSalakSaNaM prAhuH spaSTaM saakaarmjsaa|" -nyaayvini,shlo.3| "pratyakSamaJjasA spaSTaM" -nyAyavi pR.469| "idamanantaroktaM spaSTaM vizadaM vyavasAyAtmakaM jJAnaM, kathaMbhUtam ? svArthasannidhAnAnvayavyatirekAnuvidhAyi pratisaGkhyAnirodhyavisaMvAdakaM pratyakSaM pramANaM yuktam / " -siddhi vi.TI.pR.96 / "vizadajJAnAtmakaM pratyakSam" -pramANaparI.pR.67, parIkSAmukhaH sU. 2/3/ "asahAyaM pratyakSam" -paJcAdhyAyI 1/696 | "pratyakSaM vizadaM jJAnam" . jainatarka vA.pR.93, laghI. 3 / "sAkSAd gatirhi pratyakSam" pR.31, "evaM tarhi kathaM prtykssaanumaanyorlkssnnbhedH| uktamatra, spaSTetarapratibhAsabhedAt / " pR.307 prmaannvaa.alN.| "yatkiJcidarthasya sAkSAtkArijJAnaM tatpratyakSam ucyate / " nyaaybi.ttii.pR.11| "samyagaparokSAnubhavasAdhanaM pratyakSaM" nyAyasArasa pR.2| "sAkSAtkArarUpapramAkaraNaM pratyakSam / " -nyAyasi.maM.pR.2, trkbhaa.pR.5| " sAkSAt pratItiH pratyakSam / " - prakaraNapaM pR.51 / "vizadaM spaSTaM yadvijJAnaM ttprtykssm|" -prameyaka.pR.216 / "vaizadyaM spaSTatvAparaparyAyaM svIkAryam / " syA.ra.pR.317 / For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 910 nyAyAvatAra - zlo. 4 iti yAvat / tasya grAhakaM vyavasAyAtmakatayA sAkSAt paricchedakaM jJAnaM tadIdRzamiti, IdRgeva pratyakSamiti saMTaGkaH / 83. tatra"jJAnagrahaNena yat sAMkhyA: prAhuH-131 zrotrAdivRtti pratyakSamiti, tata tirskroti| zrotrAdInAM prakRtivikAratayA tadvRttervyApAralakSaNAyA jaDatayA pratyakSatvAyogAt, -nyaayrshmikAraNe je sAkSAt paricchedaka hoya te jJAnane ja "pratyakSa' kahevAya che, bIjA koIne nahIM. ema saMbaMdha hovo. 0 jJAna ja pratyakSa pramANa svarUpa hoI zake 0 (83) pratyakSamA sakSama bhUla. 'jJAnaM' 35 vizeSya54thI sUyita thAya cha, zAna 4 pratyakSa prbhaa5|35 janA , anya pArtha nahI. tethI sadhyazanarI 46 cha, 'zrotrAdivRtti pratyakSam' bheTale. zrotra, tvayA, yakSa, ma, nasi..- me. pAya ndriyonI 4 yA35 pariNAma te ja pratyakSa che, (sAMkhyamate buddhi jaDa che, temAMthI Indriyo utpanna thAya che, te jyAre viSayAkArarUpe pariName, tyAre jJAna thAya che, mATe viSayAkAre pariNata evI Indriya ja "pratyakSa' che, e teono -arthasaMprekSaNa(131) zrotrAdIti / zrotraM tvak cakSuSo jihvA nAsikA ceti paJcamI-iti zrotrAdInIndriyANi teSAM vRttirvartanaM pariNAma iti yAvat / indriyANyeva viSayAkArapariNatAni pratyakSamiti hi teSAM siddhAntaH / -zAstrasaMloka(53) "samyagjJAnaM pramANaM prmaanntvaanythaanupptteH|" -syA.ra.pR.41, pramANapa.pR.1, prameyaka.pR.3, prameyaratna pR.10 / "yat punarjJAnaM na bhavati na tat pramANam yathA ghttaadiH|" -nyAyaku.pR.26 / (54) "indriyapraNAlikayA cittasya bAhyavastUparAgAt tadviSayA sAmAnyavizeSAtmano'rthasya vizeSAvadhAraNapradhAnA vRttiH pratyakSam / " -yogada.vyAsabhA.pR.27 / "yatsaMbaddhaM sat tadAkArollekhivijJAnaM tat prtykssm|" - sAMkhyada. 1/89 / "kApilAstu zrotrAdivRtteH prtyksstvmicchnti|" -pramANasamu.pR.64, nyAyavA. pR.43 / "vArSagaNyasyApi lakSaNamayuktamityAha - zrotrAdivRttiriti / " -nyAyamaM.pR.100, tttvop.pR.61| "rUpAdiSu paJcAnAmAlocanamAtramiSyate vRttiH||" sAMkhyakA.28 / "caitanyameva buddhidarpaNapratibimbitaM buddhivRttyA arthAkArayA tadAkAratApadyamAnaM phlm|" yogada.tattvavai.pR. 29/ "atreyaM prakriyAindriyapraNAlikayA arthasannikarSaNa liGgajJAnAdinA vA Adau buddheH arthAkArA vRttiH jaayte|" sAM.pra.bhA.pR.47 / "viSayaizcittasaMyogAd buddhIndriyapraNAlikAt / pratyakSaM sAMprataM jJAnaM vizeSasyAvadhArakam / / " - yogakArikA -23 / "pramAtA cetanaH zuddhaH pramANaM vRttireva ca / pramArthAkAravRttinAM cetane prtibimbnm||" -yogvaa.pR.30| (55) "acetanasvabhAvAyA indriyavRtterapyupacArAdanyato'rthapramitau sAdhakatamatvAnupapatteH / " - nyaayku.pR.40| "nahi sphaTikamukurAdikAdikamiva tadAkAradhAritvena zravaNAdikamindriyaM pratyakSataH pratIyate" - syA.ra.pR.72/ "zrotrAdivRttiradhyakSam ityapyetena cintitam / tasyA vicAryamANAyA virodhazca prmaanntH||" tattvArthazlo.pR.187, tattvopa./ For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ QL92 nyAyAvatAra 10 arthaparicchittihetutayA pratyakSatve AlokAdijaDakAraNakalApavyApArasyApi pratyakSatApadyeta, vizeSAbhAvAditi / 132arthasya grAhakamityasya grahaNekSayA iti vakSyamANapadasApekSatvAt / 84. amunA 133bahirapi 14ye'rthakalAkalanavikalaM sakalamapi jJAnaM pralapanti taannirsyti| -nyAyarazmi siddhAMta cha). teno tiraskAra thAya che, zrotra vagere Indriyo to prakRti(jaDa)no vikAra hovAthI jaDa che, mATe IndriyonI vRtti kriyA paNa jaDa hovAthI, e kriyArUpa pariNAmane 'pratyakSa' na ja mAnI zakAya (pratyakSa meM zAna cha, 4 yetana cha) sAMkhya- IndriyonI vRtti padArthanA paricchedamAM kAraNabhUta hovAthI tene pratyakSarUpa mAnavAmAM koi bAdha nathI. jenaH - to pachI Aloka (prakAza) vigere jJAnanA kAraNabhUta jaDa kAraNono samUha paNa pratyakSa banI jaze ! kAraNa ke padArthanA paricchedanA kAraNarUpe to badhA samAna ja che. 0 jJAna "sva" nI jema "para" = bAhyArthano paNa grAhaka che - (84) 'grahaNekSayA arthasya grAhakam' bheTale. zAna mAtra potAnA 2535 35 arthana 4 // nathI, paNa ghaTAdi bAhya arthanuM paNa grAhaka che. e jaNAvavA grahaNakSayA pada mUkyuM che tethI yogAcAra vagere darzanakAro je "sakala jJAna bAhya padArthanA grahaNathI zUnya hovAthI, mAtra va 15 deg4 che" - mevA pradA5 43 cha, teno nirAsa thAya cha, te bhArIta - -arthasaMprekSaNa(132) arthasya grAhakamityAdi / grahaNekSayetyanena bAhyArthApekSayA yad grAhakaM tatpratyakSamiti darzayati / na cArthasya grAhakamityetAvataivaitat siddhamiti vAcyam, yata AtmasvarUpasyArthasya grAhakamityetAvatApyarthasya grAhakaM bhavatyeva / na caivaM kevalasvAMzagrAhiNaH svasaMvedanasya pratyakSAvyavacchedaH bahirarthanirAkaraNaparAn yogAcArAdInadhikRtyaiva grahaNekSayeti vakSyamANapadasyAyojanAt / (133) bahirapIti / na kevalamantarmukhAkAreNa jJAnamarthagrahaNazUnyam, cidrUpasyaiva tathA pratibhAsanAt, api tu bahirmukhAkAreNApi / (134) ye iti / yogAcArAdayaH / -zAstrasaMloka(56) "jJAnasvarUpAtiriktasyA'rthasya sadbhAve pramANAbhAvAt kasya dravyaparyAyAtmakatvaviziSTasya viSayatvaM prarUpyate ? pratibhAsamAnasyAzeSasya vastuno jJAnasvarUpAntaHpraviSTatvaprasiddhaH saMvedanameva pAramArthikaM tattvam" - nyAyaku./ sanirbhAsamanyanirbhAsameva c| vijAnAti na ca jJAnaM bAhyamarthaM kathaJcana / / " tattvasaM.zlo. 1999 / "yad vedyate yena vedanena tat tasmAnna bhidyate yathA jJAnasya aatmaa|" . vidhivi.nyaayknni.pR.260| jJAnAdvaitaviSayakaH vistRtaH pUrvapakSaH zAbarabhASyasya bRhatIpaJjikAyAM (5/1/1) draSTavyaH / 0 0 For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - zlo04 svAMzagrahaNe hyantaHsaMvedanaM vyApriyate yathA tathA bahirapi, 135itarathA arthavajjJAnasaMtAnAntarANyapi vizIryeran, svapnadRSTAntena 136tadanumAnasyopaplavamAtratApatteH, svavijJAnasyaiva tathA tathA -0nyAyarazmi - je rIte jJAna, sva aMzane grahaNa karavA aMdara vyApRta thAya che, te ja rIte bAhyArthamAM paNa vyApRta thAya che. jo bAhyArthamAM vyApRta na thAya to bAhyAthanI jema, jJAnanI anya paraMparAno vilopa thaI jaze. kaI rIte vilopa thaze ? e jarA vyavasthita samajIe - yogAcAra saMtAnAMtaranI anya vyaktigata jJAnaparaMparAnI) siddhi A anumAnathI kare che - vivakSita devadattAdithI bhinna evA yajJadattAdimAM je vyApAra (pravRtti) ane vyApAra (bolavAno vyApAra) jovAya che (pakSa) te baMne jJAna pUrvaka ja che (sAdhya), kAraNa ke te be vyApAra ane vyApAra rUpa che. (hanu) jema ke svIkArAyela vyApAra-vyAhAra (daSTAMta) A anumAnano Azaya e che, ke vyApAra ane vyApAra baMne jJAnanuM kArya che, tethI jJAna vinA vyApAra-vyApAra azakya che. jema devadattamAM vyApAra-vyAhAra jJAnapUrvaka jovAya che, tema yajJadattamAM paNa vyApAra-vyAhAra jJAnapUrvaka ja hovA joIe, nahIMtara vyApAra-vyAhAra ja azakya che. ahIM devadattanI jJAnasaMtAna ane yajJadattanI jJAnasaMtAna baMne judI che, jema ahIM saMtAnAMtaranuM anumAna thayuM, tema jyAM-jyAM je-je vyaktimAM vyApAra-vyAhAra jovAze, tyAM badhe jJAnapUrvakatAnuM anumAna thaze 9 A saMtAnAMtaranuM sAdhaka anumAna paNa jJAnasvarUpa che ane yogAcAramate to badhA ja jJAno bAhya padArthanA AlaMbanathI rahita che. tame ja kahyuM che - rve pratyaya nirInarUnA, pratyayatvata, svapnapratyayavata -eTale svapna jJAnanI jema badhA jJAno jJAnasvarUpa hovAthI, bAhya padArthanA AlaMbanathI rahita che." A rIte svapnajJAnanA dRSTAMtathI te anumAna paNa bhrAMta kahevAze ane brAMta evA te anumAnathI saMtAnAMtaranI siddhi ja nahIM thAya, tethI evuM sAbita thaze ke saMtAnAMtara che ja nahIM, mAtra saMtAnAMtaranuM potAne jJAna thAya che - potAnuM jJAna ja, je rIte artha na hovA chatAM artharUpe pariName che, te rIte saMtAnAMtararUpe pariName che. tathA pramANa-prameya, pratipAdya-pratipAdaka, kAryakAraNa vigere bhAvo paNa jJAnamAM ja jaNAya che -05rthasaMprekSA(135) itarathetyAdi / saMtAno jJAnapravAhaH, tasmAt vivakSitAdanye saMtAnAntarANi / (136) tadanumAnasya saMtAnAntarasAdhakAnumAnasya, tathA hi-vivakSitadevadattAderanyatra yajJadattAdau vyApAravyAhArau buddhipUrvakau, vyApAravyAhAratvAt, saMpratipannavyApAravyAhAravad, iti saMtAnAntarasAdhakAnumAnam / tasmin vyApAravyAhArayoJjanakAryatvena pratibandhanizcayAt / etasya cAnumAnasya svapnadRSTAntenopaplavo bhrAntatvam / tathA hi-yathA sarve pratyayA nirAlambamAnAH, pratyayatvAt, svapnapratyavaditi bhavadabhiprAyeNa bahirarthasAdhanasya nirAlambanatayA bAhyArthAbhAvaH, tathA saMtAnAntarasAdhanasyApi nirAlambanatayA saMtAnAntarAbhAvaH | For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra ) vijRmbhaNAt / tathA ca pramANaprameyapratipAdyapratipAdakakAryakAraNabhAvAdayaH pralIyeran, AtmavyatirekeNAtmIyapUrvottarakSaNayorapi jJAnasya pravRttinirodhApatteH / 85. advayavijJAnatattvasAdhanenAnukUlamAcarasIti cet, syAdetat, yadi bhavataH pramANaparidRSTasakalavyavahArocchedanakudarzanavAsanAhitAdRSTAdvayatattvaparikalpanAt pratikUlaM na syAt / tannArthaviraheNa bahiH pramANabhUtajJAnollAso'sti , nirhetukatvaprasaGgAditi / / -0nAyarazmi - ane jJAna to nirAlaMbana che. eTale te badhA bhAvo paNa che ja nahIM, ema e bhAvono paNa abhAva thaI jaze. tathA jJAna, potAnI pUrvottarakSaNamAM paNa pravRtti nahIM karI zake, kAraNa ke te paNa jJAna mATe bAhya hovAthI, teno paNa abhAva ja che. A rIte saMtAnAMtarano, pramANa-prameyano, potAnI pUrvottarakSaNagata jJAna saMtAnano paNa uccheda thaI jatAM, yogAcAranA mate zuM raheze ? e ja savAla che. (85) yogAcAra:- aho ! tame to bahu sArU karyuM, kAraNa ke AvuM kathana karavAthI to, tame amArA "vijJAnADhata" nI ja siddhi karI ApI. jainaH- jo pramANadaSTa sarva vyavahArono uccheda, e tamArI kudarzanavAsanAhita advaitakalpanAne pratikuLa na hota, to tamArI vAta barAbara che, arthAt tame advaita mAnavA jazo, to upara kahela pramANa- prameyAdi je sarva vyavahAro che, teno uccheda thaI jaze, mATe vijJAnAdvaita' nI mAnyatA ayogya che. tethI bAhya padArtha vinA pramANabhUta jJAnano ullAsa (prakAza) paNa azakya che. jo bAhyartha vinA paNa jJAnanI utpatti manAya, to jJAna nirdetuka banI jaze, eTale hetu vinA ja jJAnanI utpatti thavA lAgaze, je kyAre paNa jovAtuM nathI. mATe bAhya padArthano svIkAra avazya karavo joIe, tethI svanA grAhakanI jema, paranA (bAhyapadArthanA) grAhakarUpe paNa jJAnanI siddhi thaze. -05rthasaMprekSa[- (137) vyavahAreti / vyavahAro'balAbAlagopAlahAlikAdiprasiddhaH / na cAyaM bhrAntaH, kriyAvirodhaprasaGgAt / tathA hi-bhramAd bahalAmodamodakAdanamiva saugatAnAmupalazakalabhakSaNaM sugatapadadvayArAdhanavadvA kharoSTradAsIpadaparyupAstizca prasajati; na caitad yugAnte'pi dRzyate, tannAyaM bhrAntaH / -zAstrasaMloka(57) "nahi paranirapekSapratibhAsA ghaTAdayaH kasyacit svapne'pi prasiddhAH, anyatra mahAmohAkrAntacetaso yogAcArAt / -nyAyaku.pR.119 / "yattu saMvedanAdvaitaM puruSAdvaitavanna tat siddhyet svato'nyato vApi pramANAt sveSTahAnitaH / / " aaptprii.shlo.85| "kSaNikatvamananyavedyatvaM nAnAsantAnatvamiti svataH tAvanna sidhdhati brAnDeH " HEza.,.kR.241T 1. dA.ta. pUrvottarakSaNano kArya-kAraNabhAva bauddho mAne che, paNa jJAna jo bAhya viSayarahita hoya, to pUrvottara kSaNa paNa tenA mATe bAhya hovAthI, te kArya-kAraNabhAva paNa na ghaTe - ema pratipAgha. vigeremAM paNa samajavuM. For Personal & Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - zlo. 4 86. grAhakamiti ca nirNAyakaM draSTavyam, nirNayAbhAve'rthagrahaNAyogAt / tena yat tAthAgataiH pratyapAdi 58 pratyakSa kalpanApoTamabhrAntama nyA. bi. 4] iti ___ tadapAstaM bhavati, tasya yuktiriktatvAt / tathA hi-te nirvikalpakatve'dhyakSasyAyuktIH kheTayati87. kiledamarthasAmarthyanodIyate, saMnihitArthakriyAsamarthArthagrAhakatvAt / na cArthe dhvanayaH -nyAyazmi 0 no artha Pulis (87) zloAta 'yA' no artha 'nieya:' 12vI, 125 // OM arthana ni[ya vinA arthgrahaNa ja azakya che. mATe pratyakSa te arthano nirNAyaka che, ema kathita thAya che. mA thanathI, mauddhazanarI pratyakSamA lksse| bhATe 4 "pratyakSaM kalpanApoDhamabhrAntam - seTave kalpanAthI apoDha - vikalpathI rahita ane abhrAMta evuM je jJAna hoya, tene 'pratyakSa' kahevAya che... - evo pralApa kare che, tenuM khaMDana thAya che, kAraNa ke bauddhakathita A lakSaNa yuktizUnya che. te A rIte ___4auddha thita sakSama (1) kalpanApoDhaM = 485nAthI 2hita ane, (2) abhrAntam = HitithI rahita - ema be pado che. temAMthI pahelA prathama padanI samIkSA karAya che, tyArabAda bIjA padanI samIkSA karAze. 0 bauddha dvArA pratyakSanA nirvikalpakatvanI siddhi che (87) mauddho, pratyakSa nirva85 (8yanApoDha) siddha 4241, nIye 53vAtI yA2 yustikA 3 cha - (1) pratyakSa ke arthanA sAmarthyathI utpanna thAya che, kAraNa ke tenA dvArA saMnihita ane aWkriyAmAM samartha evA ja padArthanuM grahaNa thAya che. te arthamAM zabdo to hotA nathI, kAraNa ke ghaTAdi -zAstrasaMloka(58) "pratyakSa kalpanApoDhaM nAmajAtyAdyasaMyutam / / 3 / / " - pramANasamu. 1/3 / "tatra pratyakSaM kalpanApoDhamabhrAntam" -nyAyabi.1/4/ "pratyakSaM klpnaapoddhmbhraantmbhilaapinii| pratItiH kalpanA kluptihetutvAdyAtmikA na tu||" - tatvasaM.zlo. 1214 / (59) "na hyarthe zabdAH santi tadAtmAno vA, yena tasmin pratibhAsamAne te'pi pratibhAseran" uddhRtoyaM zlokaH -> nyAyapra.vR.pR.35, aSTasaha.pR.118, nyAyavi.vi.pR.132,siddhivi.TI.pR.90, SaDda.TI.pR.61 / "yad yatra nAsti tasmin avabhAsamAne tannAvabhAsate yathA rUpe rasaH, nAsti ca arthe shbdH|" -siddhivi.ttii.pR.90| For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 nyAyAvatAra santi, 13"taddhetuvilakSaNakAraNAntarajanyatvAt tatazcAsAvupanipatya svagocarasaMvedanamutthApayan svAmanu|yati / tatra tAhiLi vijJAne zabdasaMzleSo yuH / 141. 60 kiM ca yadyutpAdakArthopayoge'pi 142taM tAvanna gRhNIyAt, saMvedanamapi tu smaraNasaMpAditaM tadabhidhAyakadhvanisaMyojanaM pratIkSyamANaM tAvadAsIta, tarhi datto jalAJjalirthagrahaNa / tathA hi-tamarthamapazyaMstasmin gRhItasaMketaM tadabhidhAyakaM dhvaniM nAnusmarati, upAyAbhAvAd, ananusmaraMzca purovartinyarthe na yojayati, smRtyupasthApanavyatirekeNa tadyojanAzakteH, ayojayaMzca nyAyarazmi - arthanA mATI vagere kAraNothI vilakSaNa evA tAlu vagere kAraNothI zabdanI utpatti thAya che. tethI zabda rahita evo artha, pote sAme caDIne potAne viSayarUpe banAve - te rIte jJAnane utpanna karatA, potAno AkAra jJAnamAM lAve che. mATe arthagrAhI vijJAnamAM aMzataH paNa zabdano saMzleSa nathI, saMsarga nathI ane zabda na hovAthI vikalpa nathI. (vikalpa zabda vinA zakya nathI.) -O (2) jo pratyakSane savikalpa mAnIe to, arthanA grahaNa mATe zabdonuM grahaNa mAnavuM paDe ane ema thatAM, arthano jJAnamAM upayoga hovA chatAM, jo jJAna arthanuM grahaNa nahIM kare ane smaraNajanya, arthapratipAdaka evA zabdaprayoganI pratIkSA karyA kare, to pachI jJAna arthanuM grahaNa ja nahIM karI zake. te A rIte - arthane joyA vinA, pUrvasaMketita (jeno pahelA saMketa thayelo che evA) ane arthapratipAdaka evA zabdonuM smaraNa azakya che, kAraNa ke zabdonI smRti thavA mATe koI kAraNa ja nathI. (bhAva e che ke ghaDo dekhAya, tenuM grahaNa thAya, to 'gha' 'Ta' evA akSarothI 'ghaTa' zabdanI smRti thAya. jo ghaDAnuM grahaNa ja na thAya to zabdanI smRti paNa na thAya) Ama jo zabdonuM smaraNa na thAya, to purovartI padArthamAM (je padArthanuM jJAna karavuM che temAM) zabdonuM joDANa paNa na thaI zake, kAraNa ke je zabdo smRtithI upasthita ja nathI thayA, teonuM joDANa zI rIte thAya ? Ama jo zabdonuM joDANa ja nahIM thAya, to arthano bodha paNa nahIM thAya, kAraNa ke tamArA mate zabdasaMsargayukta hoya evA ja arthano bodha thAya che. Ama jo arthabodha ja nahIM thAya, to sarva jagata aMdha banI jaze. tethI ema ja mAnavuM joIe, arthasaMprekSa- -0 (138) taddhetviti / tasya ghaTAderarthasya ye hetavo mRdAdayastebhyo'nyAni yAni tAtvAdIni kAraNAni tajjanyatvAd asAvityarthaH / (139) upanipatyeti / nikaTIbhUya / (140) svAkArama arthAAram / (141) tatkrAdini arthaprAhi|i| (142) tamiti artham / 0 zAstrasaMloka: (60) "arthopayoge'pi punaH smArtaM zabdAnuyojanam / akSadhIryadyapekSeta so'rtho vyavahito bhavet / / " - kRtyuEtoya ratnoH tattvopa.pR.40,49.pR.122, cAyavA.tA.TI.pR.136, nyAyama.pra.pR.8, sanmati.TI.pR.520 For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 95. 61 bhavadabhiprAyeNa na pazyatIti 143 dhAndhyAdAndhyamApadyeta' / yadi cendriyajamapi jJAnaM vikalpakaluSitamiSyeta, tadA tadapi manorAjyAdivikalpavad vikalpAntarAvirbhAve sati nivarteta; nacaitadasti, saMnihitagopiNDagocarasya cakSurjasaMvedanasyAzvAdiviSayavikalpodayepyanivartanAt, 144 saMhRta sakalavikalpasyApi ca parisphuTasaMnihitArthaviSayadarzanasiddheH / tannAkSajaM jJAnaM nyAyarazmi 0 -O ke zabdanA joDANa vinA paNa padArthano bodha thaI zake che - ema zabdarUpa vikalpa vinA ja pratyakSa thatuM hovAthI, pratyakSa te nirvi'sya che. nyAyAvatAra zlo0 4 (3) jo Indriyajanya jJAnane paNa vikalpathI kaluSita mAnazo, to te yathArtha jJAna paNa manorAjyanA vikalpanI jema, anya vikalpano jyAre AvirbhAva thaze, tyAre naSTa thaI jaze. jema manamAM rAjyano vikalpa cAlato hoya, tyAre bIjo vikalpa AvatAM, te vikalpa naSTa thAya che, tema yathArtha jJAna paNa bIjo vicAra Avye naSTa thaI jaze, paNa evuM to dekhAtuM nathI, kAraNa ke saMnihita evI gAyanuM thayeluM cakSurjanya pratyakSa azva vagere anya padArthaviSayaka vikalpa pedA thavA chatAM nivRtta nathI thatuM, eTale sAme gAya ubhI hoya, tenuM pratyakSa thAya, have manamAM ghoDAno vicAra Ave to paNa gAyanuM pratyakSa to thAya ja che. mATe Indriyajanya jJAnane vikalpathI kaluSita na mAnI zakAya. (4) je vyaktine sarva vikalpo saMta thayA che, arthAt jeo vikalpAtIta dazAmAM rahyA che, jIvone paNa spaSTarUpe saMnihita padArthaviSayaka pratyakSa thAya che. jo vikalpasahita ja pratyakSa thatuM hoya, to tene pratyakSa ja na thavuM joIe. -0 - * arthasaMprekSaNa: (143) dhAndhyAditi / dhandhyo jaGaH tasya bhAvo dhAndhyaM jADyam / vinizcayaTIkAyAm-dhandhyo jaDa iti / kvacit dhyAndhyAditi pAThastadaivaM vyAkhyA-dhiyo buddherAndhyaM dhyAndhyaM jADyam, paraM nAyaM paurANikaH / (144) saMhRtetyAdi / saMhRtavikalpAvasthAyAM saMnihitArthaviSayavizadadarzanAbhidhAnenendriyajabodhasya vikalparUpatAM nirasyati, tathA hi- indriyajo ghaTAdibodho vikalparUpo na bhavati, saMhRtasakalavikalpasyApi puMso jAyamAnatvAt, yaH punarvikalparUpo nAsau saMhRtasakalavikalpasya jAyate, yathA manorAjyAdivikalpaH, na cAyaM saMhRtasakalavikalpasya na jAyate, tasmAd vikalparUpo na bhavatItyatrAnumAnam / vikalparUpatAbhyupagame saMhRtasakalavikalpasya na prAduHSyAditi bAdhakam / 0 zAstrasaMloka: -0 (61) "tannAmAntaraparikalpanAyAmanavasthA / / " - aSTaza, aSTasa. pR. 249 / "svAbhidhAnavizeSasya nizcayo ydypeksste| svAbhilApAntaraM nUnamanavasthA tadA na kim / / " tattvArthazlo. pR. 187, sanmati. TI. pR. 249 / "nAsmRtena vAcakazabdena artho yojyate / zabdasyApi smaraNaM tadvAcakazabdasmRteH / tasyApi svavAcakazabdasmRterityanavasthA / " nyA.vA.tA.TI. pR. 82 / (62) "saMhRtasakalavikalpAvasthAyAM rUpAdidarzanaM nirvikalpakaM pratyakSato'nubhUyate" - nyAyavi.vi. pR. 32 / " saMhRtya sarvatazcintAM stimitenAntarAtmanA / sthitopi cakSuSA rUpamIkSate sAkSajA matiH / / " . pramANavA. 3/124 * 0 For Personal & Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 nyAyAvatAra 10 zabdasaMparkamanubhavati / 88. atra pratividhIyate- yattAvaduktam, azabdakArthasAmodbhavatvAd dhvanirahitamadhyakSamiti, tadayuktam, na hi zabdAsaMpRktArthajamityetAvataivAbhilApavinAkRtamiti vaktuM zakyam, anyathA jaDArthajanitamiti jaDamapi tat syAt / atha bodharUpamanaskArasAhityAd na jaDamiti brUSe, tathA satyabhilApasaMsRSTamanaskArasaMniyogAt sAbhilApamapi syAt / / 89. kiM ca viviktAH paramANavaH svAkArArpaNadvAreNa svagocaraM jJAnamutpAdayantaH kathamasantamAtmani svAvayavavyApinaM kAlAntarasaMcariSNumAkAraM 145tA prathayanti / vibhramAditi cenna, idAnImarthe yadasti tadeva pratibhAti, 146 tatrAsato'pi sthUrAkArasya pratibhAsanAt / tathA -0nAyarazmi - A cAre yukti dvArA siddha thAya che, ke Indriyajanya pratyakSajJAnamAM aMzataH paNa zabdano saMsarga na hovAthI - vikalpazUnya hovAthI, pratyakSa te nirvikalpa (kalpanApoDha) ja che. 0 e cAre yuktionI jena dvArA mUlataH samIkSA 0 (88) pratyakSane nirvikalpa siddha karavA, bauddhakathita cAre yuktio tarkazUnya che. te A rIte - (1) tame je kahyuM hatuM, ke "azabdaka (zabda asaMskRSTa) evA arthathI janya hovAnA kAraNe pratyakSa paNa azabdaka-abhilAparahita ja utpanna thaze" - te vAta bilakula yogya nathI, kAraNa ke zabdaasaMskRSTa arthathI utpanna thayuM, eTalA mAtrathI jo pratyakSa zabda asaMskRSTa banI jatuM hoya, to jaDa arthathI utpanna thayuM hovAthI, pratyakSa paNa jaDa banI jaze. praznaH- jaDa evA arthathI utpanna thayeluM paNa jJAna, bodharUpa manaskAra - mananA upayogathI sahita che. mATe te jaDa nahIM, paNa jJAnasvarUpa che. uttara- to pachI ame paNa kahIzuM ke abhilApasaMskRSTa (zabdayukta) manaskArathI sahita hovAthI, pratyakSa ke sAbhilApa-sazabda-savikalpa che. (89) bIjI vAta, bauddho avayavIne mAnatA nathI, kSaNika paramANune ja mAne che. have temanA mate artha ja jJAnamAM AkAra utpanna kare che. artha to paramANurUpa che, kSaNika che, to pachI potAnAmAM je AkAra che ja nahIM tevo ghaTAdi avayavIno ane akSaNika evo AkAra jJAnamAM zI rIte utpanna karI zake ? bauddhaH- vAstavamAM to paramANu ja che, paNa bhramanA kAraNe jJAnamAM avayavIno AkAra dekhAya che. -035rthasaMprekSA(145) tatreti jJAne / (146) tatrAsato'pIti / paramANulakSaNe'rthe'vidyamAnasyApi pratibhAsanAt, jJAne rUti zeSaH | For Personal & Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - zlo04 zabdo'pi yadyavidyamAno'rthe tadgrAhiNi jJAne pratibhAseta, kiM sUyeta ? 90. yaccoktaM-smaraNajanitazabdasaMyojanaM pratIkSyamANamarthopayoge'pi yadyAsItetyAdi yAvadAndhyamApadyeta tat 147tAvakapakSe'pi samAnam / tathAhi- svalakSaNaviSayendriyajanirvikalpakajJAnasadbhAve'pi na tAvadidaMtayAnidaMtayA vArthavyavasthitiH, yAvadvidhipratiSedhadvAreNa vikalpayugalakaM -0nAyarazmi - jenaH- to pachI, have 'arthamAM je hoya te ja jaNAya evo niyama na rahyo, kAraNa ke paramANumAM na rahelo sthULa ghaTAdi AkAra paNa jJAnamAM jaNAya che. to pachI, arthamAM na rahelo zabda paNa arthagrAhaka jJAnamAM jaNAya, to vAMdho zuM che ? tethI zabdasaMskRSTa pratyakSa hovAmAM koI bAdha nathI. (90) (2) pratyakSanI zabdasaMskRSTatAnuM nirAkaraNa karavA, tema je doSo ApyA hatAM, ke "arthano upayoga hovA chatAM paNa, jo jJAna smaraNajanya zabdonA joDANanI pratIkSA karaze to sarva jagata aMdha banI jaze" - e doSa to tamArA pakSamAM paNa Ave che. te A rIte - svalakSaNaviSayaka evuM Indriyajanya nirvikalpajJAna hovA chatAM, jyAM sudhI "A che' evo vidhivikalpa ane "A nathI' evo niSedhavikalpa na thAya, tyAM sudhI Indriyajanya nirvikalpajJAna dvArA A vastu che ane A vastu nathI" - ema pratiniyatarUpe arthavyavasthA ja nahIM thAya, kAraNa ke tamArA ja zAstromAM kahevAyuM che ke - "pratyakSanI pramANatA te ja aMza che, ke je aMzamAM te (pratyakSa) vikalpane utpanna kare che." A rIte nirvikalpa hovA chatAM paNa, vyavahAra mATe to te "asat jevo ja che, eTale vyavahAra mATe te vikalpanI apekSA rAkhato hovAthI, pote to asamartha ja che. tathA vikalpajJAna te ja vyaktine thAya che, ke jene "saMketakALe grahaNa karelA zabdasAmAnyanuM smaraNa thatuM hoya, paNa te zabdasAmAnyanA smaraNanuM bIja = saMskAra konAthI jAgRta thaze ? bauddhaH- arthaviSayaka nirvikalpadarzanathI thaze. jaina- nA, enAthI to jAgRti na mAnI zakAya, kAraNa ke nirvikalpadarzana, vikalpazUnya hovAthI arthathI vadhIne te koI zabdAdi) jJAna karatuM nathI. --arthasaMprekSaNa(147) tAvakapakSe'pIti / ayamatrAbhiprAyaHyazcobhayoH samo doSaH parihAro'pi vA samaH | naiH paryanuyoH cAt tAnArthavicAra || 1 / rUti I (rasto. vA. pR. 341) 1. je kALe 'A arthane kahenAro A zabda che athavA A zabda bolavAthI A artha samajAya che' - evo zabda-artha vacceno vA-vAcakabhAva jaNAya, te "saMketakALa' kahevAya che. 2. zabdasAmAnya evA padano bhAva e jaNAya che ke ghaTa vyaktio aneka che, "ghaTa' zabda eka ja che - sAmAnya che, pUrve joyelo (saMketakAlIna) ghaTa judo hato, paNa tenAthI je zabdanA saMskAra paDyA che te to sAmAnya che, je bIjo ghaTa jotAM jAgRta thAya che. For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 nyAyAvatAra 0 pAzcAtyaM 148nodayate, yatraivAMze vikalpaM janayati, tatraivAsya pramANatA-iti vacanAt / nirvikalpakaraya sato'pi vyavahAraM pratyasatkalpatvAt / sa ca vikalpa: saMketakAlabhAvitamabhilApasAmAnyamanusmarata evotpattumarhati, abhilApasAmAnyasmaraNabIjaM ca kutaH prabudhyeta ? tAdRzadarzanAditi cet, nanu tadapi darzanaM nirvikalpakatvAdarthaM nAtizete, tatkathaM sAmAnyaviSayavikalpabIjaM prabodhayet ? arthaH punaH sAmAnyavyavasAyAtmikAM buddhiM na janayediti bhavatAM kadAgrahaH / tadarthavat tadviSayaM darzanaM vyavasAyazUnyatvAt nAbhilApasAmAnyagocarasmaraNabIjaM prabodhayati , tadaprabuddhaM na smaraNaM janayati, ajAtaM smaraNaM na zabdaM yojayati, ayojitaH zabdo nArthaM nizcAyayati, anizcito'rtho na vyavahAramavatarati, anavatIrNo nAdRSTAdviziSyate, -0nyAyarazmi to pachI je rIte artha, dvAcaka zabdanuM smaraNa karAvI zakato nathI ane tethI vyavasAyAtmaka jJAna utpanna karAvI zakato nathI evI Apatti tame amane ApI hatI), tema nirvikalpa paNa vAcaka zabdanuM smaraNa nahIM karAve - tenA saMskAro jAgrata nahIM kare. bauddhaH- zabda saMmaraNanA saMskAronI jAgRti, arthathI na thAya, paNa nirvikalpa darzanathI to thAya 0 jaina - A to tamAro kadAgraha ja che, kAraNa ke tema nirvikalpa paNa vicAra zunya ja che. mATe tenAthI paNa saMskAronI jAgRti azakya ja che. Ama jo saMskAra jAgRta na thAya to smaraNa paNa na thAya, smaraNa na thAya to zabdanuM joDANa paNa na thAya, zabdanuM joDANa na thAya to arthano nizcaya paNa na thAya, arthano nizcaya na thAya to tadviSayaka vyavahAra paNa na thAya ane jo arthaviSayaka vyavahAra nahIM thAya to arthane jovuM paNa "na jovA jevuM -arthasaMprekSaNa(148) nodayate iti / aya vayetyAdidaNDakadhAtuH, nodayatIti pAThe tu aTa paTa iTa kiTa kaTa i gatau ityasya prayogaH / (149) smaraNabIjamiti / smRteH kAraNatvAd bIjamiva bIjaM saMskAraH | - zAstrasaMloka(63) "avikalpamapi jJAnaM vikalpotpattizaktimat / niHzeSavyavahArAGgaM taddvAreNa bhvtytH||"-tttvsN.shlo. 1306 / "yatrArthe darzanaM vikalpavAsanAyAH prabodhakaM tatraiva tajjanakam / " -prameyaka.pR.33 (64) "tasmAdayaM kiJcitpazyan tatsadRzaM pUrvaM dRSTaM na smartumarhati tannAmavizeSAsmaraNAt, tadasmaraNannaiva tadabhidhAnaM pratipadyate, tadapratipattau tena tanna yojayati tadayojayannAdhyavasyatIti na kvacidvikalpaH zabdo vetyavikalpAbhidhAnaM jgtsyaat|" aSTaza.,aSTasa.pR. 119, syA.ratnA.pR.77 / "kiJcitpazyataH pUrvAnubhUtatatsadRzasmRtirna syAt tannAmavizeSAsmaraNAt, tadasmaraNe tadabhidhAnApratipattiH, tadapratipattau tena tadayojanam tadayojanAttadanadhyavasAya ityavikalpAbhidhAnaM jagadApadyeta / " -prameyaka.pR.38 / (65) "na cAsya vikalpotpAdakatvaM ghaTata svayamavikalpakatvAt svlkssnnvt|" -prameyaka.pR.33 / For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra zlo0 4 101 aviziSTaH pramAturAndhyaM lakSayatIti / 15deg tasmAdyathAkathaMcinnirNayAbhAvAt svayamapratItamapi nirvikalpakadarzanaM vAsanAprabodhadvAreNa vikalpamutthApyAtmavyApAramabhilApayati katicidaMzaviSayam, tathArtho'pi yadi cakSurAdisAmagryantaHpAtitvenApratIta eva svayam, tathAsvabhAvatvAt / saMketakAlabhAvitAbhilApasAmAnyaviSayAtmasaMskAraprabodhadvAreNAtmaviSayamabhilApasaMsRSTaM saMvedanamullAsayet nAtyantamayuktaM pazyAmaH / 91. na 151cAyaM savikalpako bodho manorAjyAdivikalpakalpaH / 153 cakSurAdisAmagrIsaMpAdyatvAt 154" itarasya tu manomAtraprabhavatvAt / ataH kathaM 155tadvadvikalpAntarAvirbhAve nivarteta ? mAnasavikalpasyaiva vikalpAntareNa nivartanAt, asya tu kAraNasAmarthyena balAt pravRtteH / - 0 0nyAyarazmi - ja thayuM - A rIte to vizvanA sarva pramAtAo aMdha banI jaze. mATe tame je Apatti amane ApI, te ja Apatti tamane paNa Ave che. eTale tamAre mAnavuM ja paDaze ke, koIpaNa rIte, nirvikalpa pratyakSa svayaM apratIta hovA chatAM, saMskArane jAgrata karIne vikalpa utpanna kare che ane tethI potAnA vyApAranA koIka aMzano abhilApa urAve che. te rIte artha paNa, svayaM apratIta hovA chatAM, cakSu vagere jJAnasAmagrImAM ja samAviSTa hovAthI, tathAsvabhAvathI ja saMketakAlIna abhilApasAmAnyaviSayaka potAnA saMskArane jAgrata karIne potAnA viSayavALuM zabdasaMsRSTa jJAna utpanna kare che, evuM mAnavAmAM kaMI anucita nathI. -0 (91) (3) pratyakSa to IndriyasAmagrIjanya che, rAjyAdi vikalpa to mAtra manajanya che. mAnasavikalpa ja, bIjA vikalpathI nAza pAme evo niyama che. Indriyajanya pratyakSanI to sAmagrI hoIne, te pote ja baLavAn banIne pravRtta thAya che - te anya mAnasavikalpathI nAza pAmatuM nathI. -0 arthasaMprekSaNa: -0 (150) tasmAt yathA kathaMciditi / tasmAditi hetau paJcamI, yatheti dRSTAntopadarzanArthaH; kathaMcit kenacit prakAreNeti / (151) ayamiti / indriyajaH / (152) vikalpakalpaH vikalpasadRzaH, kalpazabdasya upamArthatvAt / yadAha sAmarthyavarNanAyAM ca chedane karaNe tathA / aupamye cAdhivAse ca kalpazabdaM vidurbudhAH / / 1 / / (153) cakSurAdIti / AdizabdAd rUpAlokamanaskArAdayo gRhyante / (154) itarasyeti / manorAjyAdivikalpasya / (155) tadvat manorAjyAdivikalpavat / For Personal & Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Q. 102 nyAyAvatAra 10 92. etena saMhRtasakalavikalpAvasthAyAM 156naiSa prAduHSyAdityetadapi pratikSiptama, asya pramAturicchayA saMhartumazakyatvAt, mAnasavikalpasaMharaNa eva tatsAmopapatteriti / etacca zabdasaMpRktapratyakSapakSAdapi ekAntanirvikalpakapratyakSapakSasya 157pApIyastAM darzayadbhirasmAbhiruMdagrAhi / 93. paramArthataH punaH pratyakSe sAkSAcchabdollekho neSyate, vizadavyavasAyenArtha -nyAyarazmi (92) (4) tame je kahyuM hatuM ke "vikalpAtItadazAmAM vikalpa na hovA chatAM paNa, pratyakSa jJAna thAya che" - teno paNa pratikSepa thayo, kAraNa ke Indriyajanya vikalpajJAna, pramAtAnI IcchA mAtrathI nAza na pAme. IcchAthI to mAtra mAnasavikalpa ja naSTa thAya che. mATe vikalpAtIta (jemAM koI mAnasavikalpa na hoya tevI) dazAmAM paNa Indriyajanya vikalpajJAna to hoI ja zake che. A badhI vAta, amArA vaDe 'zabdasaMsRSTa pratyakSa' rUpa pakSa karatAM "ekAMtanirvikalpapratyakSa' rUpa pakSa te mahApApI che, ema batAvatAM ja karAI. bAkI hakIkata to judI ja che - 0 nirvikalpa - savikalpa aMge jainonuM pAramArthika maMtavya 0 (93) paramArthathI to ame paNa pratyakSamAM, sAkSAt zabdano ullekha nathI mAnatA, kAraNa ke pratyakSa pote ja, spaSTanizcaya pUrvaka arthano sAkSAtkAra karavAmAM catura che. te zabdasaMsarganI apekSA -arthasaMprekSaNa(156) eSa indriyajo vikalpaH / (157) pApIyastAmiti / pApaM pAtakaM tadyogAt pakSo'pi pApaH, / tato'yamanayoratizayena pApaH, guNAGgAdveSTheyasU (siddha.7-3-9) itIyas / (158) udagrAhIti | upanyastam, utpUrva inanto grahirupanyAse vartate / yadajayaHudgrAhitamupanyaste baddhAgnyAhitayorapi-iti / zAstrasaMloka(66) "bauddhasammataM kevalaM nirvikalpakaprAmANyapakSaM vaiyAkaraNasammataM kevalasavikalpaprAmANyapakSaJca nirAkRtya nirvikalpasavikalpakobhayaprAmANyaM vyavasthApayituM kumArilena carcA kRtAsti - mii.shlo.prtyksssuu.shlo.86-145| saiva carcA vAcaspatimizreNa nyAyavA.tA.TIkAyam (pR.133-137) bhaTTajayantena nyAyamaMjaryAm 'pR.92-100) zrIdharAcAryeNa ca prazastapA. kandalyAM 'pR.189-194) bhaDyantareNa vistaramupanItA dRzyate / sAmAnyato nirvikalpakaprAmANyapratyavasthAnaM prakaraNapaJjikAyAM (pR.47-51) dRssttvym| "pratyakSanirdezavadapyasiddhamakalpakaM jJApayituM hyazakyam / vinA ca siddherna ca lakSaNArtho na tAvakadveSiNi vIra satyam / / 33 / / " ityanena prativihitaM yuktatyanuzAsane nirviklpklkssnnm| nirvikalpakasya vividharItyA khaNDanaM tu -> sanmati.TI.pR.499, syA.ratnA.pR.76, ratnAkarAva.pR.18, zAstravA.TI.pR.156, tattvArtharA.pR.39, anekA.pa.pR. 207, siddhivi.TI.pratyakSasi.pR.32, tattvArthazlo.pR.185, pramANaparI.pR.53, prameyaka.pR.29, nyaayvi.vi.pR.384|| <-- ityAdiSu draSTavyam / For Personal & Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - zto 4 103 112 sAkSAtkaraNacaturatvAttasya / kevalaM tadapi saMnihitaM parisphuTaM svAvayavavyApinaM kAlAntarasaMcariSNuM sthagitakSaNavivartaM alakSitaparamANupArimANDalyaM padArthAntaraiH saha 59 samAnAsamAnAkAraM svaparamANUnAM sAmAnyAkAraM stambhAdikaM padArthaM gocarayatIti savikalpamityucyate, paraparikalpitakSaNakSayiviviktaparamANulakSaNasvalakSaNagrahaNapravaNanirvikalpapratyakSapratiSedhArthaM kathaMcidabhilApasaMsargayogyagocaratAdarzanArthaM vA / evaM ca pratyakSagocarIkRte'rthe saMjJAsaMjJisaMbandhagrahaNAdayastadviSayAH zAbdavyavahArAH sarva eva nirupacaritA ghaTante ityuktaM bhavati / 94. yadi punaH zabdasaMsargayogyapratibhAsamadhyakSaM na syAt, tataH ko doSaH iti ced, nyAyarazmi - nv rAkhato nathI. paraMtu bauddha vaDe je kalpanA karAI che, ke 'kSaNe-kSaNe nAza thanArUM, bhinna-bhinnapa2mANurUpa svalakSaNane grahaNa karavAmAM catura evuM ekAMta nirvikalpa jJAna ja vAstavika che' -tenA nirAkaraNa mATe athavA pratyakSa te kathaMcit (koIka apekSAe) abhilApanA-zabdanA saMsargane yogya che, ema batAvavA mATe, pratyakSane ame 'savikalpa' paNa kahIe chIe. tenuM svarUpa A pramANe che - pratyakSa jJAna te, saMnihita, spaSTa, sva avayavomAM vyApIne rahelA avayavIrUpa, kAlAMtaramAM paNa saMcArazIla, kSaNika paryAyo jemAM gauNa che tevA, paramANunuM parimANa jemAM jaNAtu nathI, sajAtIya padArthothI samAna ane bhinnajAtIya padArthothI bhinna AkAravALA, potAnA paramANuoe bhegA thaine banAvelA 'sAmAnyAkArarUpa evA staMbhAdi padArthone viSaya kare che, mATe tene 'savikalpajJAna' kahevAya che. kAraNa ke A pratyakSa je arthanuM grahaNa kare che, te arthanA viSayamAM saMjJA (nAma) ane saMzI (nAmavALA padArtha)nA saMbaMdhane jANavuM... ItyAdi arthaviSayaka sarva zAbdavyavahAro ghaTe che. tethI tadgrAhaka jJAnamAM paNa zabdanuM joDANa thavAthI, te jJAna 'savikalpa' bane che. - AvA savikalpa jJAnathI be kArya thayuM - (1) bauddhanI ekAMta nirvikalpa rUpa mAnyatAno nirAsa, ane (2) pratyakSamAM kathaMcidU zabdasaMsarganI yogyatAnuM vyavasthApana. (94) praznaH- jo pratyakSa, zabdasaMsargane yogya pratibhAsavALuM na mAnavAmAM Ave, to zuM doSa Ave ? 0 arthasaMprekSaNa0 (159) samAnAsamAnAkAramiti / sajAtIyaiH saha samAnAkAraM vijAtIyaiH punarasamAnAkAram / (160) saMbadhagrahaNAdaya iti / AdigrahaNAd vizeSaNavizeSyabhAvagrahaH / -0 1. bauddho pa2mANupuMja mAne che, avayavI nathI mAnatA, tenA khaMDana mATe 'staMbhAdi padArtha e avayavI che' te AgaLa svAyavavyApinaM thI kahyuM. ahIM e stavaMtra padArtha nathI, paNa potAnA paramANuoe bhegA thaine banAvelo eka sAmAnya AkAra che. temAM paramANu hovA chatAM paramANuono potAno AkAra dekhAto nathI, paNa badhAno bhego thaine eka AkAra dekhAya che. For Personal & Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 nyAyAvatAra 10 vikalpAnutthAnena savikalpavyavahArocchedaprasaGgaH / 161tathA hi- nirvyavasAyaM darzanamityataH pATavopetamapi smRtibIjAdhAnaM taduttarakAlabhAvi vA tAdRzArthadarzanaM tatprabodhanamabhyAsavAsanApATave'pi na vidhAtamalama, 163yataH sAmAnyavikalpotpattyA vyavahAraH pravarteta, kSaNikatvAdiSu sakalakAlaM nirvikalpakAdhyakSadRSTatayAbhyupagateSvapi 16 tadadarzanAt / tasmAt yatra kutracidarthAMze pAzcAtyavyavahArapravRttistatra prAcInaM saMvedanaM nirNAyakamabhyupagantavyam, anyathA kSaNikatvAdyaMzavat sarvAMzeSu vyavahAraH pralIyeta / tanna kadAcana kalpanApoDhatvaM pratyakSasya pramAturapi pratItigocaracAritAmanubhavati / apratItaM cAstIti zraddhAtuM duHzakam, atiprsnggaaditylkssnnm| -0nAyarazmi - uttaraH- to savikalpajJAnanuM utthAna ja nahIM thAya ane tethI savikalpane AzrayIne thatAM sarva vyavahArono uccheda thaI jaze. te A rIte - nirvikalpa darzana to nirvyavasAya - anizcayAtmaka hovAthI, tenA dvArA smRtibIjanuM AdhAna thaI zake nahIM. pachI thatuM bIjuM tevuM ja nirvikalpa darzana abhyAsathI paTuvAsanA hovA chatAM smRtibIjane jAgRta karavA samartha nathI, ke jenAthI sAmAnyAkAra vikalpanI utpatti dvArA vyavahAra thaI zake, kAraNa ke nirvikalpanA viSayarUpe svIkArAyelA kSaNikatva vigeremAM koI vyavahAra thato dekhAto nathI. (arthAt sarva ghaTAdi vastu kSaNika che, evo vyavahAra jagatamAM thato nathI.) bhAva e che ke jemAM vikalpa nathI, teno vyavahAra nathI, jema ke nirvikalpano viSayabhUta kSaNitva, (ahIM e yAda rAkhavuM ke bauddhamate padArthanuM pratyakSa thAya tyAre tenA kSaNikatvanuM pratyakSa paNa thAya che, paNa teno vikalpa utpanna thato na hovAthI vyavahAra thato nathI.) eTale, je aMzamAM pAchaLathI paNa vyavahAra thAya che, te aMzamAM prAcIna pratyakSane nirNAyaka vyavasAyAtmaka/savikalpa mAnavuM ja paDe, anyathA, te aMzamAM paNa jo nirvikalpa hoya to kSaNikatanI jema teno paNa vyavahAra na thAya. niSkarSa - tethI pratyakSanuM je "kalpanApoDhatva" svarUpa batAvyuM hatuM, te svarUpa, koI pramAtAne kyAre paNa pratItimAM AvatuM nathI, ane AvuM apratIta svarUpa to mAnI zakAya tevuM nathI, anyathA apratIta evI SaSThabhUtAdi vastuone paNa mAnavAnI Apatti Avaze. tethI boddha kalpita "kalpanApoDha rUpa lakSaNa, lakSaNa nahIM, paNa alakSaNa che. have bauddhakalpita "abhrAMtatva' vizeSaNa aMge paNa vicArIe - - arthasaMprekSA(161) tathAhItyAdi / abhyAsavAsanApATave'pi abhyAsAdvAsanA abhyAsavAsanA / vAsaneti pUrvajJAnajanitAmuttarajJAne zaktimAhustadvidaH / tasyAH pATavaM tasminnapi sati, (162) alam samartham, nirvyavasAyeti ca vizeSaNadvAreNa heturuktaH, nirvikalpatvAdAdyottaradarzane kartRNIti saMskAratadbodhanaM yathAkramaM kartuM na pArayata ityuktaM bhavati / (163) yata iti / smRtibIjAdhAnatatpratibodhanAbhyAm / (164) tadadarzanAditi / vyavahArAdarzanAt / For Personal & Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 95. abhrAntatvamapi na jAghaTIti, bhavadabhiprAyeNa sthirasthUrArthagrAhiNaH saMvedanasya viparyastarUpatvAt, tadviparItasya tu svapnakAle'pyaprakAzamAnatvAt / tadyadi yathAvasthitArthagrAhitvamabhrAntatvam, tanna saMbhavatyeva, viviktakSaNakSayiparamANUnAM kadAcidapyapratibhAsAt, teSAM ca pAramArthikatvAt / atha vyAvahArikAbhiprAyeNa yadidaM ghaTAdikaM svalakSaNamarthakriyAkSamam, tatra yanna bhrAmyati tadabhrAntamityabhipretam, tarhi kalpanApoDhapadamutsAraNIyam, idAnImanena sahAvasthAnAbhAvAt / vyavahArAvatAriNo ghaTAdisvalakSaNasya nirNayenaiva grahaNAt, vyavahArApravRtteH, dRSTasyApyadRSTAnatizayanAt / tasmAt vyavasAyAtmakamadhyakSamityetadeva cArvii sthitam || 165 anyathA nyAyAvatAra zlo0 4 - (95) bauddhakathita pratyakSalakSaNamAM 'JabhrAntatva' vizeSaNa paNa ghaTatuM nathI, kAraNa ke je sthira ane sthULa padArthaviSayaka saMvedana thAya che, tene to tame bhrAnta mAno che ane kSaNikasUkSmapadArthaviSayaka saMvedana to kadI thatuM ja nathI, eTale kazuM abhrAnta rahyuM ja nahIM, ke je abhrAntatva vizeSaNane sArthaka kare. 0nyAyarazmi - 0 bauddhakathita 'amrAntatva' vizeSaNanuM khaMDana 0 bauddhaH- yathAvasthita rUpe arthane grahaNa karavuM tene 'abhrAntapaNuM' kahevAya che. jainaH- AvuM abhrAntatva to, tamArA mate thaI ja nahIM zake, kAraNa ke tame paramANuone kSaNika ane atyaMta vijAtIya mAno cho ane te rIte paramANuonuM jJAna to kyAre paNa thatuM nathI. bauddhaH- to abhrAntatvanuM lakSaNa AvuM mAnazuM ke, vyAvahArika abhiprAyathI pota-potAnuM kArya ka2vAmAM sakSama evA ghaTAdi svalakSaNa vize bhrAMta na thavuM te ja 'abhrAMtatva' kahevAya. -0 - jenaH- A rIte to, pratyakSanA lakSaNamAMthI 'kalpanApoDhatva' rUpa vizeSaNa kADhavuM ja paDaze, kAraNa ke AvuM abhrAntatva kalpanApoDhatva sAthe rahI zakaze ja nahIM. te A rIte - vyavahAramAM AvatA ghaTAdi svalakSaNa padArthonuM to savikalpa jJAnathI ja grahaNa thaI zake che, nirvikalpa(kalpanApoDha)thI nahIM. vikalpapUrvaka grahaNa karyA vinA to teno vyavahAra ja na thaI zake, tenuM jJAna thayuM hovA chatAM na thayA barAbara che - e ame pUrve kahI gayA chIe. eTale vyAvahArika svalakSaNane AzrayIne je abhrAnta che, te kalpanApoDha nathI hotuM. mATe 'je jJAna nizcayAtmaka che te ja pratyakSa che' A ja pratyakSanuM lakSaNa suMdara che, ema sthita thAya che. -arthasaMprekSaNa0 (165) anyathetyAdi / nirNayena grahaNAbhAve vyavahArApravRtteH dRSTasyApi kSaNikasvalakSaNasya adRSTAdanatizAyanaM avizeSaH adRSTAdanatizAyanaM tasmAt / ghaJyupasargasya bahulam (siddha. 3-2-86) iti bahulagrahaNAt kvaciduttarapadasya vA dIrghatvena narakanArakAdivadatizayanamatizAyanaM veti sNbhvti| -0 For Personal & Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Q106 67 nyAyAvatAra 10 __ 96. aparokSatayA-ityanena tu parokSalakSaNasaMkIrNatAmadhyakSasya pariharati, tasya sAkSAtkAritayA arthagrahaNarUpatvAditi / IdRzama-ityamunA tu pUrvoktanyAyAt sAvadhAraNena vizeSaNakadambakasacivajJAnopapradarzanAt paraparikalpitalakSaNayuktasya pratyakSatAM prtikssipti| evaM ca yadAhuH 166indriyArthasaMnikarSotpannaM jJAnamavyapadezyamavyabhicAri vyavasAyAtmakaM pratyakSam, tathA, 167satsaMprayoge puruSasyendriyANAM buddhijanma tatpratyakSam ityAdi, tadayuktamityuktaM bhavati, -nyAyarazmi(87) somA bhUTa 'aparokSatayA' 54thI pratyakSamA 52kSanI saMtAno = 52kSa sAthenI mizratAno parihAra karAyo, eTale pratyakSa ane parokSa baMne bhinna che, evo nirdeza karAyo, kAraNa ke pratyakSa te sAkSAt svarUpe arthanuM grahaNa kare che. ___soma bhUla 'IdRzam' 54thI me sUyita thAya cha, 3 mA adhA vizeSothA viziSTa ag zAna ja pramANa svarUpa banI zake che, anya nahIM, tethI uparokta vizeSaNothI vikala, bIjAo vaDe kalpAelA lakSaNavALuM je jJAna che, temAM pratyakSatvano parihAra thAya che. vizeSaNavikala, parakalpita evA pratyakSanA lakSaNo A pramANe che - naiyAyiko kahe che, je jJAna Indriya ane arthanA saMbaMdhathI utpanna thayuM che, zabda dvArA jeno vyapadeza na thAya, jemAM koI vyabhicAra na Avato hoya evA nizcayAtmaka savikalpajJAnane 'pratyakSa' DevAya che. mImAMsako kahe che Indriyono vastu sAthe saMbaMdha thatAM, puruSane je buddhi utpanna thAya, te "pratyakSa 53vAya che. -arthasaMprekSaNa(166) indriyArthasaMnikaSaityAdi / atra sUtre yata ityadhyAhAryam, tato'yamarthaH-indriyArthasaMnikarSotpannatvAdivizeSaNaM jJAnaM yata indriyArthasaMnikarSAderbhavati tatpratyakSam: jJAnaM tu pratyakSapramANaphalam, hAnopAdAnAdibuddhyapekSayA tu tadapi jJAnaM pramANameva / avyapadezyaM vyavasAyAtmakamiti padadvayena nirvikalpasavikalpakabhedena pratyakSasyadvaividhyamAha, zeSANi tu jJAnavizeSaNAni / (167) satsaMprayogetyAdi / satA vidyamAnena vastunA indriyANAM saMprayoge saMbandhe sati puruSasya yo jJAnotpAdastatpratyakSam / AdizabdAt sAkSAtkAripramAsAdhanaM pratyakSamityAdi gRhyate / / 4 / / -zAstrasaMlokaH(67) "aparokSatayetyanena parokSalakSaNasaMkIrNatAM tirskurute| IdRzamityanena pUrvoktavizeSaNasaMmIlanena paraparikalpitasya pratyakSatAM pratikSipati / " nyAyA.hA./ (68) "AtmendriyArthasannikarSAd yanniSpadyate tadanyat" -vaize.da. 3/1/18 | "akSamakSaM pratItya utpadyate iti pratyakSam" - prazastapA.pR.186 / "indriyajanyaM jJAnaM pratyakSam, athavA jJAnAkaraNakaM jJAnaM prtykssm|" -nyA. muktAvalI zlo.52, nyaaybo.pR.47| (69) "satsaMprayoge sati puruSasyendriyANAM buddhijanma ttprtykssm|" -mI.sU.1/1/4/ "tatra pratyakSamakSANAM saMprayoge satAM sti| Atmano buddhijanmetyanumAnaM laiGgikaM punH||" SaDda.kA.73 / For Personal & Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra zlo0 4 * - apUrvaprAdurbhAvasya pramANabAdhitatvAt, atyantAsatAM zazaviSANAdInAmapyutpattiprasaGgAt / tasmAdidamAtmarUpatayA vidyamAnameva vizeSakRddhetukalApasaMnidhAnAt sAkSAdarthagrahaNapariNAmarUpatayA vivarteta, tathA cotpannajanmAdivizeSaNaM na saMbhavet / athaivaMvidhArthasUcakamevaitadr3tyAcakSIthAH, tathA satyavigAnamevetyAstAM tAvat / 97. adhunA parokSalakSaNaM darzayati-itaradityAdi / aparokSatayArthasya grAhakaM jJAnaM pratyakSamityuktam, tasmAditaradasAkSAdarthagrAhakaM jJAnaM parokSamiti jJeyamaMvagantavyam / etadapi nyAyarazmi - 0 te baMne dvArA kathita pratyakSanuM lakSaNa ayukta che, kAraNa ke apUrvaprAdurbhAva to pramANathI bAdhita che, eTale je vastu pahelAM hatI ja nahIM evI vastunI utpatti to kadI na thAya, anyathA zazazRMga vagerenI paNa utpatti thaI jaze. mATe pahelA 'AtmA' svarUpe vidyamAna padArtha ja kAraNa kalApanA saMnidhAnathI, kaMIka vizeSanuM AdhAna thatAM arthagrahaNa pariNAmanA paryAyane pAme che - te ja jJAna kahevAya che. eTale jJAnanI utpatti ke janma thato nathI. 107 mATe pratyakSanA lakSaNamAM, naiyAyike mUkela 'utpanna' svarUpa jJAnanuM vizeSaNa ane mImAMsake mUkela '4nma' 35 jJAnanuM vishesse| asaMbhavita che. jo tame kaho ke - "amAruM lakSaNa paNa A arthane ja jaNAve che, arthAt 'AtmAnuM jJAnarUpe pariNamana' e ja jJAnanI utpatti che" to to amane koI vAMdho ja nathI, kAraNa ke nAmapheramAM, vidvAnono anAdara ke vikhavAda nathI hoto - A pramANe pratyakSanuM yathArtha lakSaNa jANyuM. have 'parokSa' pramANanuM lakSaNa joIe - 0 parokSa pramANanuM yathArtha lakSaNa O (87) 4 jJAna sAkSAt 3ye arthanuM grhe| nathI jharatuM, te jJAnane 'parokSa' prabhAga mhevAya che. svasaMvedananI apekSAe to A jJAna paNa pratyakSa ja che, kAraNa ke svasaMvedana to ahIM paNa sAkSAt 0 zAstrasaMloka: -0 (70) "avizadamavisaMvAdijJAnaM parokSam / " sanmati. TI. pR. 595 / "aspaSTaM parokSam " - pramANa. ta.3/1, pramANamI. 3/1 / "akSANAM paraM parokSam, akSebhyaH parato vartate iti vA, pareNa indriyAdinA vA UkSyate prokssm|" SaDda.pR. 54 / "jaM parado viNNANaM taM tu parokkhatti bhaNidamatthesu" -prava.sAra zlo. 59 / "parANIndriyANi manazca prakAzopadezAdi ca bAhyanimittaM pratItya tadAvaraNakarmakSayopazamApekSasya Atmana utpadyamAnaM matizrutaM parokSam ityAkhyAyate / " sarvArthasi.pU. 59 / "upAttA'nupAttaparaprAdhAnyAdavagamaH parokSam / " tattvArtharA. vA. pR.38 / "akSAd AtmanaH parAvRttaM parokSam tataH parai indriyAdibhiH UkSyate siJcyate abhivardhyata iti parokSam / " tattvArthazlo. vA. pR. 38 / " "parokSamavizadajJAnAtmakam / " pramANapa. pR.69 / "parokSamitarat / " parIkSAmukha 3/1 / "bhavati parokSaM shaaysaapekssm|" paJcAdhyAyI zlo. 696 / "akkhassa poggalakayA jaM davviMdiyamaNA parA teNaM / tehiM to jaM NANaM parokkhamiha tamaNumANaM va / / " vizeSA. bhA. zlo. 9. / "yat tadvizadasvarUpAjjJAnAt zeSamavizadasvabhAvaM jJAnaM tat parokSam / / " nyAyaku. pR.27 / For Personal & Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 nyAyAvatAra ) svasaMvedanApekSayA pratyakSameva, bahirApekSayA tu parokSavyapadezamaznuta iti darzayannAha- grahaNekSayA iti, iha grahaNaM prakramAd bahiH pravartanamucyate, anyathA vizeSaNavaiyarthyaM syAt, tasyekSA apekSA tayA, bahiHpravRttipayalocanayeti yAvat / 98. tadayamarthaH yadyapi svayaM pratyakSam, tathApi liGgazabdAdidvAreNa bahirviSayagrahaNe sAkSAtkAritayA vyApriyate iti "parokSamityucyate / etacca bubhutsitArthAnyathAnupapannArthAntarapratItiva -0nAyarazmi - svarUpe ja thAya che. paraMtu phera paDe che bAhyarthane avalaMbIne. parokSa bAhyarthano ja asAkSAt bodha karAve che - e jaNAvavA ja zlokamAM "grahaNakSayA" pada mUkyuM che. prastutamAM grahaNano artha che - bAhya artha tarapha pravartavuM - Ama ja grahaNano artha karavo, nahIMtara grahaNa rUpa vizeSaNa ja vyartha thaze. te A rIte - grahaNano artha "bahiH pravartana' (bAhya padArtha vize pravartana) evo na karIe ane "svarUpamAtrane jANavuM" ema karIe, to svasaMvedanathI to badhA ja jJAna pratyakSa ja hovAthI, ane parokSarUpa koipaNa jJAna vyavacchedyarUpe na maLavAthI, pratyakSanA lakSaNamAM mUkela 'aparokSatayA" evuM vizeSaNa vyartha banI jAya... tethI grahaNano bAhya pravartana' artha ja yogya che ane "ikSA' no artha apekSA che. mATe grahaNakSayAno artha thayo ke "bAhya artha tarapha pravartananI apekSAe (98) tethI saMpUrNa artha :- je jJAna ApaNe parokSa mAnIe chIe, te jJAna svasaMvedananI apekSAe to pratyakSa ja che, paraMtu liMga-zabdAdi dvArA bAhya padArthanuM asAkSAtkArI jJAna karAve che, mATe te apekSAe te parokSa che. A parokSa jJAna, jIjJAsita arthathI anyathAnupapanna evA arthAtaranI pratItine AzrayIne be prakAranA dharmavALuM che, eTale tenuM sAmAnya lakSaNa hovAthI ekAkAra hovA chatAM, bIjAnI vipratipattinA nirAkaraNa mATe be prakAre bheda paDe che. (parokSatayA rthAdavuM - e sAmAnya lakSaNa che. arthAtaranI pratItine AzrayIne be prakAra paDe che - e Azaya che.) tethI (1) anumAna ane (2) zAbda - ema parokSanA be bheda pADyA che. -zAstrasaMloka(71) "pratyakSAditaradasAkSAtkArijJAnaM parokSamavagantavyam / tadapi svasaMvedanApekSayA pratyakSameva bahirarthApekSayA parokSamiti drshyti| grahaNekSayeti grahaNamarthAd bahiH pravartanam, tasyekSA paryAlocyatA tayA" nyA.hA. "parokSaM yadyapi svasaMvedanApekSayA pratyakSaM, tathApi liGgazabdAdidvAreNa bahirviSayagrahaNe'sAkSAtkAritayA vyApriyata iti prokssmityucyte|" SaDda.TI pR.346 / (72) "yatra di vizeSopasarnanasAmAnya pratimAso jJAne te spaSTa vyavayite, yatra 7 sAmAjopa sarjanavizeSapratibhAsaH sAmagrIvizeSAt tat spssttmucyte|" -sanmati.TI.pR.260 / For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - zlo05 zAdubhayadharmakamiti sAmAnyalakSaNasadbhAvAdekAkAramapi vipratipattinirAkaraNArthaM dvidhA bhidyate / tadyathA anumAnaM zAbdaM ceti / yato'dyApi zabdasyArthAnyathAnupapannatvameva pare na pratipadyante, na cApRthakkRtasya tadviviktaM vaktuM zakyam, ato bhedenopanyAsaH / / 4 / / 99. tatra tAvadanumAnalakSaNamabhidhitsurAha - "sAdhyAvinAbhuno liGgAtsAdhyanizcAyakaM smRtam / anumAnaM tadabhrAntaM pramANatvAtsamakSavat / / 5 / / sAdhyAvinetyAdi / ihApyanumAnamiti lakSyanirdezaH, tasya prasiddhatayA 16 anUdyatvAt / -0nyaayshbhipraznaH- zabdano alagarUpe kema ullekha karyo ? uttaraH- kAraNa ke zabda - artha vaccenA avinAbhAva (artha vinA zabda na hoya - evA) saMbaMdha aMge ja ghaNA darzanakArane vipratipatti che, tene dUra karavA zabda svarUpanuM nirvacana karavuM Avazyaka che. tene juduM karyA vinA te kahI na zakAya. mATe ja zabdano alagathI nirdeza karyo che. tethI parokSanA anumAna bhane 2006 - 2 yogya 4 cha.(4) (99) te be prakAranuM svarUpa zuM? te graMthakArazrI anukrame kahe che. temAM anumAnanuM svarUpa A prbhaae| 42 cha - 0 anumAnanuM yathArtha lakSaNa 0 zlokArtha- sAdhya vinA je na hoya, tevA avinAbhAvI liMgathI je jJAna sAdhyano nizcaya kare, tene "anumAna' kahevAya che. A anumAna pratyakSanI jema pramANarUpa hovAthI abhrAnta che. (5) -arthasaMprekSaNa(168) anUdyatvAditi / nanu vaderanupUrvasya nAmno vadaH kyap ca (si. he. 5-1-35) iti kyappratyayo na prApnoti, anupasargAdityadhikArAnuvRtteH, tato vyaJjanAntatvAd dayaNi anuvAdyatvAdityeva syAt / satyam, anuvadanamanUt, saMpadAditvAt bhAve kvip, tato'nUdi anuvAdaviSaye sAdhu iti sAdhvarthe ye'nUdyatvAditi / -zAstrasaMloka(73) "ekarUpamapyetatpratipAdyApekSayA zAbdamanumAnaM ceti dvividham / " nyA.hA./ (74) "sAdhanAt sAdhyavijJAnamanumAnam" - pramANana. 3/8, pramANamI. 1/2/7, nyAyadI. pR.20, jainatarkabhA. pR.12, nyAyavi.kA.167,tattvArthazlo. pR.107, pramANapa. pR.70.,parIkSAmukha 3/14, pramAlakSma.21,45/ " ligAt sAdhyAvinAbhAvAbhinibodhai kalakSaNAt / linggdhiirnumaanm|" laghI. 12 / "trirUpAlliGgato'rthadRk-pramANasamu. pari.2, nyaaypr.pR.7| " liGgadarzanAtsaMjAyamAnaM lainggikm|" praza.bhA.pR.200 / "anumAnaM jJAtasambandhasyaikadezadarzanAdekadezAntare'sannikRSTe'rthe buddhiH" -zAbarabhA.1/ 1/5/ "pratibandhadRzaH pratibaddhajJAnamanumAnam" -sAMkhyasU. 1/100 / "anumAnaM mitena liMgena anu pazcAnmAnam / " nyAyavA.pR.28 / "samyagavinAbhAvena parokSAnubhavasAdhanamanumAnam / " nyAyasA.pR.5/ For Personal & Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 -O nyAyAvatAra 10 sAdhyAvinAbhuno liGgAt sAdhyanizcAyakamiti lakSaNanirdezaH, tasyAprasiddhatayA vidheytvaaditi| atrApyanumAnazabdasya kAdikArakavyutpattikrameNArthakathanaM pramANazabdavad draSTavyam / tatazcehApi liGgagrahaNasAdhyAvinAbhAvitvalakSaNaliGgasaMbandhasmaraNakAlAt anu pazcAnmIyate paricchidyate'rtho'numeyapAvakAdiryena jJAnena tadanumAnamiti / tat kiMbhUtamityAha-sAdhyanizcAyakamiti / sAdhanamarhati sAdhayituM vA zakya iti sAdhyo'numeya ityarthaH, tasya nizcAyakaM tatsvarUpanirNAyakamiti yAvat / tatkuta ityAha- liGgAt, liGgyate gamyate'rtho'neneti liGga hetuH tasmAt / kiMbhUtAdityAha sAdhyAvinAbhuna iti / vinA bhavatIti vinAbhu, tato'nyadavinAbhu, sAdhyenAvinAbhu sAdhyAvinAbhu, sAdhyaM vimucya yanna bhavatItyarthaH, tasmAt sAdhyanizcAyakaM jJAnaM tadanumAnaM -nyaayshbhivivecana- ahIM "anumAna" te lakSyano nirdeza che, kAraNa ke te prasiddha che ane je prasiddha hoya eno anuvAda thAya -mAtra kahevAya. ane "je jJAna sAdhya avinAbhAvI hetuthI sAdhyano nizcaya kare e lakSaNano nirdeza che, kAraNa ke je aprasiddha hoya te lakSaNarUpe-vidheyarUpe bane che. pahelA "pramANa' zabdanI karNa vagere kArakone AzrayIne vyutpatti karI karaNakArakagata jJAnarUpa artha niyamita karyo hato, te rIte anumAna pramANa aMge paNa vyutpatti + artha karavo. tadanusAre anumAnano vyutpatti artha // prabhAe thaze - anu = liMganA zAna sane mAM saadhyn| savinAmAvitva35 saMbaMdha- sma25 thayA bAha anumeya mevA manivare pArtho, he zAna dvaar| mIyate = 49||y (yathArtha podha thAya) tene anumAna' uvAya che. te anumAna cha ? te patA, graMtha.12.zrI 53 cha 'sAdhyanizcAyakam' meTana siddhi karavA yogya che / jenI siddhi zakya che, tene sAdhya ke anumeya kahevAya, te sAdhyanA - anumayanA svarUpano je nizcaya kare te anumAnane "sAdhyanizcAyaka' kahevAya che. te sAdhyano nizyaya jonAthI thAya ? te pAvA, grNth|2shrii che 'liMGgAt' mettn| dvArA pArthano 'liGgyate' pariche thAya te 'liMga' uvAya cha, arthAta hetu upAya che. kevA liMgathI. je vinA hoya te vinAmu. tenAthI bhinna te avinAbhu, sAdhyathI avinAbha - eTale sAdhya vinA je na rahe. -zAstrasaMloka(75) "anyathAnupapattyekalakSaNaM linggmbhyte|" -pramANapa.pR.72 | "nizcitAnyathAnupapattyekalakSaNo hetuH|" pramANanaya.3/9 "sAdhanatvAbhivyaJjakavibhaktyantaM, sAdhanavacanaM hetuH|" . pramANamI. 2/1/12 / "sAdhanatvakhyApakaM liGgavacanaM hetuH|" -nyaaysaa.pR.5| "sAdhanaM prkRtaabhaave'nuppnnm|" - pramANasaM.pR.102, nyAyavi.kA.269, tattvArthazlo.pR.214, parIkSAmu. 3/15 / anumeyena saMbaddhaM prasiddhaM ca tadanvite / tadabhAve ca nAstyeva talliGgamanumApakam / / " prsh.bhaa.pR.200| "udAharaNasAdhAt sAdhyasAdhanaM hetuH| tathA vaidhaat|" -nyAyasU.1/1,34-35 / For Personal & Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1117 nyAyAvatAra - zlo. 5 smRtam abhipretaM nItividbhiriti saMbandhaH / tatra liGgAt sAdhyanizcAyakamityanenAnumAnasya pratyakSazAbdalakSaNasaMkIrNatAM vArayati / 100. sAdhyAvinAbhuna ityanena parapraNItaliGgalakSaNavyudAsamAcaSTe / tatazca yatpare procuH-169pakSadharmatvAnvayavyatirekalakSaNarUpatrayopalakSitAni trINyeva liGgAni anupalabdhiH svabhAvaH kAryaM ceti / taduktam - 171anumeye'tha tattulye sadbhAvo nAstitAsati / nizcitAnupalambhAtmakAryAkhyA hetavastrayaH / / iti" / -nyAyazmi- sAdhya avinAbhAvI evA liMgathI je sAdhyanizcAyaka jJAna utpanna thAya che, te jJAnane nyAyane jANanAra puruSo "anumAna' kahe che. A anumAna lakSaNamAM "liMgathI je sAdhyano nizcAyaka' - ema kahevA dvArA, pratyakSa ane zabdathI, anumAnanI bhinnarUpe siddhi thAya che, kAraNa ke 'liMgathI sAdhyano nizcAyaka' evuM vizeSaNa pratyakSa ke zabdamAM nahIM, paNa mAtra anumAnamAM ja ghaTe che. (100) "sAdhya avinAbhu evuM liMga kahevAthI, parapraNIta jeTalA paNa liMganA lakSaNo che, te badhAno budAsa thAya che. pahelA bauddhAdi darzanakAro vaDe kalpAyeluM liMganuM lakSaNa vicArIe. te A prabhAe - 0 boddhakalpita traNa prakAranA liMganuM svarUpa 0 bauddhonuM evuM maMtavya che ke pakSadharmatva, anvaya ane vyatireka - A traNa rUpathI upalakSita liMganA 5939 / cha - (1) anupalabdhi, (2) svabhAva bhane (3) artha - 20 4 pAta temanA zAstramAM kahela che - anumeya(pakSa)mAM hetunuM jovuM, tatulya(sapakSa)mAM hetuno sadbhAva hovo ane vipakSamAM hetunI nAstitAnI buddhi thavI - A traNa rUpathI nizcita evA hetunA anupalaMbha, svabhAva ane kArya - ema 31 mAra Doya che." -arthasaMprekSaNa(169) pakSadharmAnvayetyAdi / pare bauddhAH / (170) taduktamiti / dignAgeneti zeSaH / (171) anumeyetyAdi / anumeyaH pakSaH, tatra sadbhAvaH pratyakSato'numAnato vA hetordarzanam; tatra pratyakSataH kasmiMzcit pradeze dhUmasya, anumAnataH zabde kRtakatvasya / tathA tattulye sAdhyasadbhAvAd -zAstrasaMloka(76) "hetustriruupH|" -nyaayprve.pR.1| "trairUpyaM pun....|" -nyAyabi.TI.pR.31-33, vAdanyAya pR.60, tattvasaM.pR 404 / "hetostriSvapi rUpeSu nirNayastena varNitaH / asiddhvipriitaarthvybhicaarivipksstH||" -pramANavA.3/14 / "pakSadharmastadaMzena vyApto hetustidhaiva saH / avinAbhAvaniyamAt hetvaabhaasaastto'pre||" hetubi.pra.pari, pramANavA.3/1, tattvasaM.kA.1362 / For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Q112 nyAyAvatAra 10 101. 172tathAnye asyedaM kArya kAraNaM saMyogi samavAyi virodhi ceti 173laiGgikam. -0nAyarazmi - (A) pakSadharmatA-pakSamAM pratyakSathI ke anumAnathI hetunuM hovuM te. jema pratyakSathI - koI jagyAe AMkhothI dhUmane jovuM. ahIM pakSamAM dhUmano nizcaya pratyakSathI thayo che. anumAnathI - zabdamAM anumAnathI kRtakatvano nizcaya karavo te. Ama pakSadharmatAnA be prakAra che. (B) anvaya- sAdhya baMnemAM rahyuM hovAthI anumeyane tulya evA sapakSamAM hetunuM hovuM te. ane (C) vyatirekaH- vipakSamAM hetunuM nAstitvarUpe jJAna thavuM - A traNano nizcaya e hetunA traNa rUpo che, evo hetu traNa prakAre cha -(1) anupalabdhi, (2) svabhAva mAne (3) arya. (1) anupalabdhi:- 'kvaciddeze na ghaTaH, upalabdhilakSaNaprAptasyA'nulabdheH' bheTad, 055 sthAne gha3 nathI, kAraNa ke hota to jarUra dekhAta, dekhAto to nathI. ( A thayuM anupalabdhiliMgaka anumAna. (2) svabhAva:- 'ayaM vRkSaH ziMzapAtvAt' bheTale, mA vRkSa cha, 125 / 3 mA sIsama cha. mA thayu svabhAvaliMgaka anumAna. (3) Arya:- 'agniratra dhUmAt' bheTale, mI agni cha, 129 : dhUma35 12 ovAya ch.| thayuM kAryaliMgaka anumAna. A pramANe bauddho traNa liMga mAne che. 0 vaizeSikakalpita pAMca prakAranA liMganuM svarU5 0 (101) vaizeSizana viMganA pAya 412 - (1) yas135, (2) 1252535, (3) saMyo202535, (4) samavAyA2535, mane (5) virodhI2535. // pAMya heturnu sva35 // prabhA cha - -arthasaMprekSaNaanumeyasame sapakSe ityarthaH, asati vipakSe nAstitA nizcitA tRtIyaM rUpam / nizcita iti liGgavipariNAmena pUrvayorapi rUpayoryojyam / yadvinizcaye ante vacanAnnizcitatvaM triSvapi rUpeSu draSTavyam iti, etallakSaNA anupalabdhisvabhAvakAryAkhyAsrayo hetavaH / yathA kvaciddeze na ghaTaH, upalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdheH / vRkSo'yam, ziMzapAtvAt / agniratra, dhUmAt / (172) anya iti vaizeSikAH / Aspadam kAryaM kAraNaM saMyogi samavAyi virodhi ceti / (173) laiGgikamiti / liGgAjjAtaM laiGgikam, liGgadarzanAd yadavyabhicAritvAdivizeSaNaM jJAnaM tad yataH parAmarzajJAnopalakSitAt kArakasamUhAd bhavati tallaiGgikamiti yAvat / tathA hi-kAryaM kAraNapUrvakatvenopalambhAdupalabhyamAnaM kAraNasya gamakam / yathAviziSTanadIpUropalambhAdupari vRSTo megha iti / tathA hi-pracurataraphalaphenaparNakASThAdivahanaviziSTasya - zAstrasaMloka(77) "tatra parokSo'rtho liGgayate gamyate'neneti liGgam, tacca paJcalakSaNam / kAni punaH paJcalakSaNAni? pakSadharmatvaM sapakSadharmatvaM vipakSAdvyAvRttirabAdhitaviSayatvamasatpratipakSatvaJceti / " nyAyamaM.pR.170, nyAyakali.pR.2, nyAyasA.pR.6 / (78) "asyedaM kAryaM kAraNaM saMyogi samavAyi virodhi ceti lainggikm|" -vaize.sU. 9/2/11 For Personal & Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1130 nyAyAvatAra - zlo05 (1) kArya svarUpa- kArya te kAraNapUrvaka ja hoya che, mATe upalabhyamAna kArya kAraNano gamaka bane cha.45 'upari vRSTo megho, viziSTapUropalambhAt' bheTale, 598 // mApayo yuM tuM , nyAre muzaLadhAra varasAda paDe, tyAre taNakhalA - lAkaDI vagerene vahAvanArUM , phenayukta evuM viziSTa prakAranuM pUra jovAya che. A viziSTa pUrarUpa kAryane jovAthI meghavarSArUpa kAraNanuM anumAna thAya che - A thayuM kAryaliMgaka anumAna. (2) 125 // 2135:- jyAre // 29 // 54 // Aryano 5 ( = 49||vnaa2) ane 4 novAya cha.4 3 'atra varSA bhAvI, viziSTameghonnateH' bheTava, nyAre vAhaNAmo me'bha. zamai qus -arthasaMprekSaNanadIpUrasya vRSTikAryatvena pUrvamupalambhAt tadupalamambhe sati yuktamanumAnam ayaM nadIpUro vRSTikAryaH, viziSTanadIpUratvAt, pUrvopalabdhaviziSTanadIpUravat, pUra ubhayataTavyApakodakasaMyogaH / kAraNamapi kAryajanakatvena pUrvamupalabdherupalabhyamAnaM kAryasya liGgam / yathA viziSTameghonnatirvarSakarmaNa iti / atha kAraNasyAvazyaM kAryajanakatvenAnupalambhAt, kAryANAM cAniyatAt kAraNAdutpattervyabhicAraH / tathA hi-meghonnatisadbhAve'pyekadA vRSTirna dRSTA, kAryaM cAniyatAt kAraNAdutpadyamAnaM dRSTam / yathA vRzcikAd vRzciko jAyate gomayAt, sarpAcceti, tatkathaM kAryAt kAraNavizeSapratipattiH kAraNAcca kAryavizeSasyeti ? naitadevam, kAraNavizeSasya kAryavizeSagamakatvam, kAryavizeSasya tu kAraNavizeSagamakatvamityabhyupagamAt / yastu vidyamAnamapi vizeSaM nAvabudhyate, tatra tasyAparAdho nAnumAnasyeti / tathA dhUmo'gneH saMyogI / atha saMyogasyobhayaniSThatvAvizeSe kathamekaM niyamena heturaparaM ca sAdhyamiti vyavasthA ? satyamidam, avinAbhAve'pi samAnamutpazyAmaH / tathA hi-avinAbhAvasyobhayaniSThatvAt kathameSA vyavastheti / atha yasyopalambhAdanumeye pravRttistadeva sAdhanaM nAnyaditi cet, saMyogitve'pi samAnametat / samavAyI coSNasparzo vAristhaM tejo gamayatIti / virodhI ca yathA-ahirvisphUrjanaviziSTo nakulAdeliGgam, vahnirvA zItAbhAvasyeti / naiyAyikAzcAhuH-pUrvavaccheSavatsAmAnyato'dRSTamityanena sUtrAvayavena tatpUrvakaM trividhamanumAnaM pUrvavaccheSavatsAmAnyato'dRSTaM ceti sakalaM sUtraM lakSayati / tatpUrvakaM pratyakSapUrvakaM trividhamiti; anvayI vyatirekI anvayavyatirekI ceti / athavA sUtrAvayavenaiva prakArAntareNa trividhaM padaM vyAcaSTe, pUrvavat zeSavat sAmAnyato'dRSTamiti / pUrvaM sAdhyaM tadvyAptyA yasyAsti tatpUrvavat / sAdhyasajAtIyaM ca zeSaH, tad yasyAsti taccheSavat / sAmAnyatazca vipakSe'dRSTam, cazabdAt pratyakSAgamAviruddhaM asatpratipakSaM ceti / evaM ca paJcarUpam, anvayavyatirekayoranyatararUpAbhAve ca tattadrUpamanumAnamiti / athavA pUrvavannAma yatra kAraNena kAryamanumIyate, yathA-meghonnatyA bhaviSyati vRSTiriti / prayogastu-amI meghA vRSTimantaH, gambhIragarjitatve'ciraprabhAvatve ca satyunnatatvAt, ye evaM te vRSTimantaH; yathA vRSTimatpUrvameghAH, tathA cAmI, tasmAttathA / zeSavannAma yatra kAryeNa kAraNamanumIyate, yathA nadIpUradarzanAd vRSTiH / prayogastu uparivRSTimaddezasaMbandhinI nadI, zIghratarasrotastve phalaphenakASThAdivahanatve ca sati pUrNatvAt, tadanyanadIvat / sAmAnyatodRSTaM nAma akAryakAraNabhUtena yatrAvinAbhAvinA vizeSaNena vizeSyamANo dharmo gamyate, yathA-balAkayA salilamiti / prayogo'yambalAkAjahadvRttipradezo jalavAn, balAkAvattvAt, saMpratipannapradezavaditi / For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 nyAyAvatAra 10 ti, tathA, pUrvavata Sava sAmAnyatokRSNamitkAri" | -9nyAyarazmi - jAya, tyAre varasAda paDe ja che, tethI vartamAnamAM viziSTameghoti svarUpa kAraNane jovAthI varSArUpa kAryanuM anumAna thAya che. - A thayuM kAraNaliMgaka anumAna. (3) saMyogI svarUpa-saMyogI hoya te hetu paNa sAdhyano gamaka bane che. jema ke parvato vartimAna ghUmata" ahIM dhUma te agnino saMyogI che, tethI dhUmarUpa saMyogIne joIne agninuM anumAna thAya che - A thayuM saMyogIliMgaka anumAna. jaina- saMyoga to ubhayaniSTha che, tethI saMyogI to dhUma - agni baMne banyA che. to pachI sAdhana dhUma ja bane ane sAdhya vahni ja bane, evuM zA mATe ? vaizeSika - tamArA mate paNa avinAbhAva to ubhayaniSTha che, to pachI sAdhana dhUma ja bane ane sAdhya agni ja bane, evuM kema ? jainaH- jenA jJAnathI anumeyamAM pravRtti thAya, tene ja sAdhana kahevAya, mATe sAdhana to dhUma ja banaze, vahni nahIM. vaizeSikaH- basa, ame paNa evuM ja kahIe chIe, tethI saMyogIrUpe baMne samAna hovA chatAM, jenA jJAnathI anumayamAM pravRtti thAya tene 'sAdhana' kahevAya, mATe mAtra dhUma ja sAdhana banaze, vahni nahIM. (4) samavAyI svarUpa - samavAyI evo hetu paNa sAdhyano gamaka bane che. jema ke "nane tenaH, 3UsparzatvA' ahIM uSNasparzarUpa samavAyI dvArA, jemAM pote samavAya saMbaMdhathI rahelo che, te AdhAranuM anumAna thAya che - mATe A thayuM samavAyIliMgaka anumAna. (5) virodhI svarUpa virodhI evA liMga dvArA sAdhyane jANavuM che. jema ke 'tra nataH dirvisarjanA' ahIM noLiyAnA virodhI evA sApano kuMphADApUrvakanI laDAIthI anumAna thAya che ke ahIM noLiyo che. athavA 'tra zItAmAvaH vatte ahIM zItanA virodhI evA vahnithI anumAna thAya che ke ahIM zItano abhAva che - A thayuM virodhIliMgaka anumAna. A pramANe vaizeSiko pAMca prakAranA liMga mAne che. 0 taiyAyika kalpita traNa prakAranA liMganuM svarUpa 0 nyAyadarzanakAro liMganA traNa prakAra mAne che - (1) pUrvavatuM, (2) zeSavatuM, ane (3) sAmAnyatodRSTa - AnA traNa rIte artha thAya che. (1) pUrvavat :- pUrva eTale anvaya, kAraNa ke vyatirekanI pahelA anvaya ja jaNAya che. je hetumAM kevaLa anvayavyApti maLatI hoya te hetu. - zAstrasaMno-- (79) "tatpUrvakaM trividhamanumAnaM, pUrvavaccheSavatsAmAnyatodRSTaM ca / / " -uddhRto'yaM pAThaH SaDdarzanaTIkAyAm pR.22/ For Personal & Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 ) nyAyAvatAra - zlo05 102. tadabAlapralapitaprAyamityavagantavyam, sarvatra sAdhyAvinAbhAvitvasyaiva gamakatvAt -0nAyarazmi - (2) zeSavaH- zeSa eTale vyatireka, je hetumAM kevaLa vyatirekavyApti maLatI hoya te hetu. (3) sAmAnyatodaSTa:- sAmAnyarUpe avaya ane vyatireka baMne vyApti jyAM maLatI hoya, tevo hetu. athavA (1) pUrvavatuH- 'pUrva' eTale sAdhya ane "vat' eTale vALo. tethI je hetu vyApti dvArA sAdhyavALo hoya, tene "pUrvavatu hatu kahevAya che. (2) zeSavataH- "zeSa" eTale sAdhyasajAtIya ane "vatuM eTale vALo. tethI je hetu sAdhyasajAtIya evA sapakSavALo hoya tene "zeSavatu" hetu kahevAya che. (3) sAmAnyatodaSTaH- "sAmAnyataH' eTale sAmAnyathI, arthAt vipakSamAM "adRSTa' eTale na jovAyelo. tethI je hetu vipakSamAM jovAto nathI, tene "sAmAnyatoDadRSTa" hetu kahevAya che. athavA (1) pUrvavatH- eTale, kAraNathI thatuM kAryanuM anumAna. jemake "tra bhaviSyati vRSTi, medonnate?" ahIM meghonnatirUpa kAraNathI vRSTirUpa kAryanuM anumAna thAya che - A thayuM pUrvavat liMgaka anumAna. (2) zeSavatuH- eTale, kAryathI thatuM kAraNanuM anumAna. jemake navI parivRSTimArasaMzvinI, zIdhratarastrotatte navenavaISThAvinatve sati pUrNatvAta, tavacanahIvat ahIM phaLa-phenAdi kAryothI uparidezamAM meghavarSArUpa kAraNanuM anumAna thAya che - A thayuM zeSava liMgaka anumAna. (3) sAmAnyatoDadaSTa - kArya-kAraNabhAva vinAnA evA avinAbhAvI vizeSaNathI vizeSyano bodha karavo te. jema ke vatAvaIbaharipravezo navAna, vatnAvavisvAta, saMpratipannapravezava' ahIM bagalAonI paMktirUpa (bagalA uDatA hoya tyAM pANI hoya) evA avinAbhAvI hetuthI jaLarUpa vizeSyano bodha thAya che - A anumAna thayuM sAmAnyatodaSTaliMgaka anumAna. A pramANe taiyAyiko liMganA traNa prakAra mAne che. sAra - e rIte bauddho traNa prakAre, vaizeSiko pAMca prakAre, ane naiyAyiko traNa prakAre liMga svIkAre che. 0 Itaradarzanakalpita liMganuM svarUpa bALapralApaprAyaH che 0 (102) bauddha, vaizeSika ane naiyAyika vaDe kalpita liMganA prakAro ane liMganuM svarUpa bALa jIvonA pralApa samAna che, kAraNa ke upara jeTalA lakSaNo banAvyA, te badhAmAM "je sAdhyano avinAbhAvI - sAdhya vinA ja na hoya tevo hetu ja sAdhyano gameka bane che, ane sAdhyanA avinAbhAvitvathI rahita hetu trilakSaNya(pakSadharmatA, sapakSe sattva, vipakSavyAvRtti)thI yukta hoya to paNa sAdhyano camaka na banI zake. jo avinAbhAvarahita evo tralakSaNyavAnuM paNa hetu, sAdhyano gamaka mAnavAmAM Ave, to "sara For Personal & Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra 10 116 tadrahitasya tu trailakSaNyalakSitasyApyagamakatvAt , itarathA 174tatputratvAdInAmapi gamakatvaprasaGgAt / niyamavat trailakSaNyaM lakSaNaM na yatkiMcit, tenAyamaprasaGga iti cenna, niyamena sAdhyAvinAbhAvitvasyaivoddIpanAt, taccedasti kiM trailakSaNyApekSayA, tasyaiva gamakatvAt / 103. tathA hi-jalacandrAnnabhazcandram, kRttikodayAcchakaTodayam / puSpitaikacUtAtpuSpitA -0nyAyazmizyAmaH tatputratvAt, tadanyaputravat' hI bhAvinAmAvI hetunI Thema, tatputratva hetu 59 / sAdhyano ma banI jaze, kAraNa ke tralakSaNya to ahIM paNa che. te A rIte - (1) taputratva hetu bALaka rUpa pakSamAM che, kAraNa ke te bALaka mitrAno putra to che ja. mATe 'pakSadharmatva'cha, (2) tatputratva hetu tahanya putrImA 59 // 26 // o hAthI, 'sapakSasattva' 5 / che bhane (3) tatyutratva hetu bIjAnA putromAM na hovAthI vipakSAsattva paNa che. Ama traNe lakSaNa hovAthI, A hetu paNa sAdhyano gamaka banI jaze. (103) bauddhaH- je niyamavALuM hoya tevuM traNa lakSaNavALuM lakSaNa ja hetunuM lakSaNa che, mAtra traNa lakSaNavALuM nahIM. (arthAt taputratvamAM traNe lakSaNa hovA chatAM, niyama na hovAthI te hetu na bane - sAdhvagamaka na bane) eTale Apatti nahIM Ave. jainaH- to pachI niyama zabda dvArA tame sAdhya - avinAbhAvitvane ja laI AvyA. te jo che ja, to te ja sAdhyanuM gamaka banI jaze, traNa lakSaNanI jarUra ja nathI. jema ke - (A) 4 sayaMdrathI thatuM namazyaMdranu anumAna. -arthasaMprekSaNa(174) tatputrAdInAmiti / sa zyAmaH, tatputratvAt, paridRzyamAnaputravaditi / AdIti | AdizabdAt nirupAdhisaMbandhabodhasamutthasAdhyapramAsAdhanamanumAnamityAdigrahaH / AdizabdAt pakvAnyetAni AmraphalAni, ekazAkhAprabhavatvAt, upabhujyamAnAmraphalavadityAdiparigrahaH / zAstrasaMloka(80) "sAdhyAvinAbhAvitvavyatirekeNAparasya abAdhitaviSayatvAderasaMbhavAt / " -prameyaka.pR.357, nyaayku.pR.442| (81) "na ca sapakSe sattvaM pakSadharmatvaM vipakSe cAsattvamAtraM sAdhanalakSaNam, sa zyAmaH tatputratvAt itaratatputravadityatra sAdhanAbhAse ttsdbhaavsiddheH| sapakSe hItaratra tatputre tatputratvasya sAdhanasya zyAmatvavyAptasya sattvaM prasiddham, vivAdAdhyAsite ca tatputre pakSIkRte tatputratvasya sadbhAvAt pakSadharmatvam, vipakSe cAzyAme kvacidanyaputre tatputratvasyAbhAvAt vipakSe'sattvamAtraM ca / na ca tAvatA sAdhyasAdhanatvaM sAdhanasya / / " -pramANapa.pR.70, sanmati.TI.pR.590, syA.ratnA.pR.518, prameyara.3/ 15, pramANamI.pR.40, nyAyadI.pR.26 / (82) "atha anyathAnupapattiniyamavattrairUpyaM tallakSaNaM na trairUpyamAtram, tathAvidhaJca tat tadAbhAse nAstIti,tadapyasaGgatam; evaM sati trairUpyakalpanA'narthakyaprasaGgAt tanniyamAdevAsya gmktvopptteH||" -nyaayku.pR.440| For Personal & Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1175 nyAyAvatAra - zlo05 zeSacUtAn, candrodayAtkumudAkaraprabodham, vRkSAcchAyAmityAdi pakSadharmatvavirahe'pyanumimImahe / 104. kAlAdikastatra dharmI samastyeva, tatra pakSadharmatA liGgasya gRhyate iti cenna, -0nAyarazmi - (B) kRttikAnA udayathI thatuM zakaTanA udayanuM anumAna. (C) puSpita (jene mora AvI gayA che evA) eka AMbAnA jhADathI thatuM puSpita sarva AMbAnuM anumAna. (D) caMdranA udayathI thatuM kumudanA vikAsanuM anumAna. (E) vRkSathI thatuM chAyAnuM anumAna... A badhA anumAnamAM, hetunI pakSadharmatA na hovAthI - hetu pakSamAM na raheto hovAthI, te hetuo traNa lakSaNathI rahita che, to paNa eka "avinAbhAvitva" rUpa yathArtha lakSaNanA sahAre te hetuo sAdhyanA gamaka bane che. (104) prazna- pUrvokta sarva anumAnomAM ame kALAdine dharma - pakSa banAvazuM. jema ke - (A) idAnIntanakAlaH jalacandravAn, nabhazcandravat (B) bhaviSyatkAlaH, zakaTodayavAn, kRttikodayapazcAdbhAvitvAt (C) idAnIntanakAlaH puSpitAzeSacUtavAn, puSpitaikacUtavattvAt (D) idAnIntanakAlaH kumudAkaraprabodhavAn, candrodayavattvAt (E) naya kSetraH chAyAvAna, vRkSavattAt Ama badhA hetuomAM pakSadharmatA AvI javAthI; te hetuo traNa lakSaNathI rahita nahIM rahe. uttara- A rIte koI paNa dharmI banAvIne, jo pakSadharmatA banatI hoya, to 'no nityazacvAna, viveTNvavasvIta' - AvA prayogamAM paNa pakSadharmatA AvI jaze, tethI to te paNa gamaka banI jaze. mATe kALAdinI dharmarUpe kalpanA na karAya. --zAstrasaMno-- (83) "nahi zakaTe dharmiNi udeSyattAyAM sAdhyatAyAM kRttikAyA udayo'sti tasya kuttikAdharmattvAt tato na pakSadharmatvama deg -racA,ratnA.9.616, prameyara.rU/16, kamAI|mI..40, pramANapa.pU.71,prameya.9.364/ (84) "tathA na candrodayAt samudravRddhyanumAnaM candrodayAt tdnumaanprsNgaat| candrodayakAla eva tadanumAnaM tadaiva vyAptergRhItatvAditi cet, yadyevaM tatkAlasambandhitvameva sAdhyasAdhanayoH,tadA ca sa eva kAlo dharmI tatraiva ca sAdhyAnumAnaM candrodayazca tatsambandhIti kathamapakSadharmatvam ?" -pramANavA.svavR.TI.1/3/ 1. "A' mAM AkAzarUpa pakSamAM jalacaMdrarUpa heta nathI raheto. B' mAM zakaTanA uddayano je kALa che te kALarUpa pakSamAM kRttikodayarUpa hetu nathI raheto. "C' mAM sarva AMbAnA pradezarUpa pakSamAM puSpita evo eka AMbo rUpa hetu nathI raheto. D' mAM kumudavikAranA pradezarUpa pakSamAM caMdrodayarUpa hetu nathI raheto. 'E' mAM chAyAnA pradezarUpa pakSamAM vRkSarUpa hetuM hoya ja evo niyama nathI - Ama A hetuo pakSamAM na rahetA hovAthI, pakSadharmatAthI rahita che. For Personal & Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Q118 nyAyAvatAra 10 85 "atiprasaGgAt / evaM hi zabdasyAnityatve sAdhye kAkakAryAderapi gamakatvaprasakteH; tatrApi lokAderdharmiNaH kalpayituM zakyatvAt / tathA anvayavikale'pi anityaH zabdaH, zrAvaNatvAt, ityayaM samyaghetutayA samarthayituM zakya iti / nAnvayo'pi hetorlakSaNam , tathA hi-tAvakAkUtenaiva sakalaM sattvamanityatayA kroDIkRtam, iti bhAvadharmaH zrAvaNatvaM kathamanityatAM vihAya vipakSe vartitumutsaheta, tadvikalpasya niHsvabhAvatApatteH, anityatAvinirmuktasya sattvasyAsaMbhavAt / -nyaayshbhiAma 'pakSadharmatA na hovA chatAM paNa, avinAbhAvitvanA baLe hetu te sAdhyano gamaka banI zake cha - me nizyita thayu. tathA traNa lakSaNamAMthI "anvaya' rUpa bIjuM lakSaNa na hoya, to paNa, avinAbhAvitvanA baLe hetu te sAdhyano gama bane cha. te mArIta - manvaya bheTave sapakSasattva. 'zabdaH anityaH zrAvaNatvAt' mAM sAdhya che, anityatva. sapakSa thaze anitya padArtha. have, zrAvaNatva to, zabdane choDIne koI padArthamAM rahetuM nathI (mAtra zabda ja sAMbhaLI zakAya che) eTale zrAvaNatva hetumAM sapakSasattvarUpa anvaya to maLI zakato nathI. chatAM e samyak hetu to che ja, kAraNa ke tame ja mAno cho ke "je je sat padArtha che, te badhA ja anitya che" to pachI zrAvaNatva hetu paNa, bhAvano dharma hovAthI anityane choDIne nityamAM kaI rIte raheze ? kAraNa ke ema karavA jatAM to, zrAvaNatva niHsvabhAva ja banaze - nitya padArtha asatuM hovAthI temAM raheto dharma niHsvabhAva ja bane, mATe zrAvaNatvane anityano ja dharma mAnavo joIe. ema anvayarahita paNa, zrAvaNatvahetuthI, zabdanA anityatvanI siddhi thAya che, mATe anvaya ane pakSadharmatA baMne, hetunuM lakSaNa banI zake nahIM - ema kahyuM. -zAstrasaMloka(85) "kAlAdidharmikalpanAyAmatiprasaGgaH / " -pramANasaM.pR.104 / "kRttikodayapUrAdeH kAlAdiparikalpanAt / yadi syAtpakSadharmatvaM cAkSuSatvaM na kiMcanau (kiM dhvanau)" -jaintrkvaa.vR.pR.140| "yadi punarAkAzaM kAlo vA dharmI tasyodeSyacchakaTavattvaM sAdhyaM kRttikodayasAdhanaM pakSadharma eveti matam tadA dharitrIdharmiNi mahodadhyAdhArAgnimattvaM sAdhyaM mahAnasadhUmavattvaM sAdhanaM pakSadharmo'stu tathA ca mahAnasadhUmo mahodadhau agniM gamayediti na kazcidapakSadharmo hetuH syAt / " - sanmati.TI.pR.591, syA.ratnA.pR.519, jainatarkabhA.pR.12, pramANapa.pR.71, tttvaarthshlo.pR.200| (86) "kAkakAryAderapi prAsAdadhAvalye sAdhye jagato dharmitvena pakSadharmatvasya kalpayituM sushktvaat|" nyAyaku.pR.440 (87) "niHzeSaM sAtmakaM jIvaccharIraM pariNAminA / puMsA prANAdimattvasya tvnythaanuppttitH|| sapakSasattvazUnyasya hetorasya smrthnaat| nUnaM nizcIyate sadbhirnAnvayo hetulkssnnm|" - tattvArthazlo.pR.201, "sapakSe sattvarahitasya ca zrAvaNatvAdeH zabdAnityatve sAdhye gmktvprtiiteH|" - syA.ratnA.pR.519, prameyaka. pR.355/ For Personal & Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 ) 88 nyAyAvatAra - zlo. 5 105. etena sAtmakaM jIvaccharIram, prANAdimattvAt, nirAtmakatve tadvaikalyaprasaGgAt, ghaTAdivad, ityayamapi gamako vyAkhyAtaH, sAdhyArthAnyathAnupapannatvasyAtrApi sadbhAvAt / pakSadharmatvAnvayayostvalakSaNatayA pratipAdanAt / tathA kAryasvabhAvAnupalabdhirUpaliGgatrayaniyamo'pi kila tAdAtmyatadutpattilakSaNasaMbandhAstitvameteSveveti yaH kriyate, sopyayuktaH, prakRtasaMbandhadvayavikalasyApi rUpAde rasAdigamakatvadarzanAt / 106. mA bhUttasya tAdAtmyatadutpattibhyAM gamakatvam, samavAyAdbhaviSyati; tathApi nAnyathAnupapannatvameva hetorlakSaNamiti yadi vaizeSiko manyeta so'nyathA nirloThanIyaH / sa hi vikalpataH paryanuyojyaH, samavAyibhyaH samavAyo'bhinno bhinno vA / yadyabhinnaH, samavAyina eva -0nAyarazmi (105) e ja rIte "nIvacharIra sAbha prAtimasvIta' e prayoga paNa samajavo. ahIM paNa anvaya maLato nathI, kAraNa ke sapakSa koI che ja nahIM. (sAdhya, pakSane choDIne kyAMya raheto nathI) chatAM ahIM paNa sAdhyA thAnupapannatva hetumAM che. (kAraNa ke jo AtmA (sAdhya) na hoya to prANAdimattva (hetu) na hoya, eTale hetu samyagu-gamaka bane che. tathA traNa liMganuM samarthana karatA tame je kahyuM hatuM ke "tAdAbhya ane tadutpatti rUpa saMbaMdha mAtra kArya, svabhAva ane anupalabdhirUpa traNa liMgamAM ja che" - te paNa ayukta che, kAraNake 'patra rasa pA' vagere sthaLe tAdAo ane tadutpattirUpa saMbaMdha na hovA chatAM, rU5 svarUpa hetu te rasarUpa sAdhyano gamaka banato jovAya che, kAraNa ke jyAM rUpa hoya tyAM rasa hoya ja.(athavA kerIno pILo raMga, mIThA rasano gamaka bane che) (106) vaizeSika - rUpAdi, te rasAdinA gamaka tAdAsya ke tadutpattisaMbaMdhathI nahIM, paNa samavAya saMbaMdhathI bane che. (svAzrayasamavetatva = sva eTale rUpa teno Azraya = kerI vagere, temAM samaveta rasa - AvA samavAya saMbaMdhathI ja rUpa te rasano gamaka banaze) mATe hetunuM 'anyAthAnupapannatva = avinAbhAvarUpa lakSaNa mAnavAnI koI jarUra nathI. jainaH- je samavAyathI tame rUpAdi rasAdinA gamaka mAno cho, te "samavAya samavAyIthI abhinna che ke bhinna ? vaizeSika - abhinna che. jainaH- to, samavAyIthI abhinna evA samavAyInA svarUpanuM jema pRthagu astitva nathI, tema samavAyanuM paNa pRthagu astitva nahIM rahe. to pachI tenA sahAre rUpAdi rasAdinA kaI rIte gamaka bana? vaizeSika - to, samavAyIthI samavAyane bhinna mAnIzuM. -zAstrasaMto(88) "HIdhyAmAve vipakSe tu cokasattvava niya? / sogavinAmAva vAstu deto pathAra vA* . cA.ratnA.kR.6ra1, tasvArtho ..203, prameya.kR.36 / For Personal & Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (c) 120 nyAyAvatAra 10 tarhi, na samavAyaH; tadavyatiriktatvAt, tatsvarUpavat / 'bhinnazcet, sa kathaM teSu varteta sAmastyena Ahosvidekadezena / tadyadi sAmastyena, tadayuktam, samavAyabahutvaprasaGgAt, pratisamavAyi tasya parisamAptatAvApteH | Bathaikadezena, tadapyacAru, sAMzatAprasaGgena niravayavatvakSateH, svAMzavartane'pi sAmastyaikadezacodyAvatArAcca / tatrApi sAmastyapakSe bahutvaM tadavasthameva / ekadezapakSe tvaMzAntaraprasaGgenAnavasthA / tanna samavAyabalAd gamakatAM pratyAzA -anyAyarazmi - jena- bhinna evo samavAya, samavAyIomAM kaI rIte rahe che? "sAmatyena ke ekadezathI? 2.A samavAyIthI bhinna evo samavAya, rUpa-rasa vigere samavAyIomAM sAmatyena arthAt saMpUrNatayA rahe che, ema kaho to samavAya aneka mAnavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke pratyeka samavAyImAM te saMpUrNatayA rahe che. (jyAre tame to samavAyane eka ja mAno cho, tethI apasiddhAMta thaze.) 2.B samavAyIthI bhinna evo samavAya, samavAyIomAM ekadezana - AMzika paNe rahe che, ema mAnIe to samavAya ekadezathI amuka vyaktimAM, bIjAdezathI amuka vyaktimAM ema samavAyanA alaga-alaga deza-aMza-avayavo thaI jatAM, tame je samavAyane niraMza ane niravayava mAno cho, tenI kSati thaze. tathA, tame je kahyuM ke "samavAya ekadezathI rahe che' - te aMge Avo prazna ubho thAya che ke mAno ke rUpa-rasa be samavAyI che, aDadho samavAya rUpamAM rahe che, aDadho samavAya rasamAM rahe che - Ama samavAyanA be avayava thayA. have vaizeSika-naiyAyikamate, avayavI avayavamAM rahe che. eTale samavAyarUpa avayavIne tenA be TukaDAmAM rahevuM paDe. te baMnemAM te sAmasyathI rahe che ke ekadezathI ? sAmatyena kaho to samavAya aneka thaI jAya ane ekadezena kaho to samavAya niravayava na rahe, sAthe-sAthe samavAya je ekadezana ekadezamAM rahe che, te ekadezamAM paNa samavAya kaI rIte rahe che ? sAmatyena ke ekadezena ? ... vagere praznaparaMparA cAlatA anavasthA thaze. Ama samavAyanuM astitva ja zakya nathI, to pachI te samavAyanA AdhAre "rUpAdi te rasAdinA gamaka che" evI vyavasthA tame zI rIte karI zako ? uparokta samavAyanA nirAsathI vaizeSikakalpita saMyogIrUpa liMganuM paNa khaMDana thAya che, kAraNa ke samavAyapakSabhAvI sarva doSo ahIM Ave che. te A rIte - saMyoga baMne saMyogIthI abhinna/bhinna ? abhinna hoya to saMyoga che ja nahIM, bhinna hoya to baMnemAM sAmatyena/ekadezene ? sAmatya hoya to anekasaMyoga, ekadeza hoya to sAMzatva, pharI te dezomAM sAmatyena ke ekadezana evI anavasthA.... tathA virodharUpa liMga paNa, virUddhanA abhAvano gamaka banavA dvArA chelle to anyathAnupapannatva' For Personal & Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 0 nyAyAvatAra - zlo05 vidheyA, tasyaiva tatra duHsthitatvAt / etena saMyogino'pi gamakatA pratyuktA, smaanduussnntvaat| 175virodhino'pi viruddhAbhAvagamakatvamanyathAnupapannatvameva sUcayati, tadabhAve gmktvaayogaat| 107. evaM paraparikalpitamanyadapi liGgalakSaNaM yadgamakatAGgaM tadanyathAnupapannatvaM na vyabhicarati, sAdhyaM vinApyupapadyamAnasya gamakatAvaikalyAditi, atraiva vyApake liGgalakSaNe antarbhAvanIyam, viparItaM tu nirasanIyamiti sthitam / -nyaayrshmisvarUpa avinAbhAvane ja puSTa kare che, kAraNa ke 'virUddhanA abhAva vinA pote na rahI zake evo avinAbhAva na hoya, to virodhI hetu svasAdhyano gamaka ja nahIM bane. mATe "anyathAnupapannatva' svarUpa avinAbhAva ja hetunuM yathArtha lakSaNa siddha thAya che. (107) sArAMza- A rIte bIjAo vaDe kalpAyelA liMganA lakSaNo ane gamakatAnA kAraNo anyathAnupapannatva" ne choDatA nathI, eTale ke avinAbhAvathI ja teo gamaka bane che, kAraNa ke je hetu sAdhya vinA utpanna thato hoya, te hetu to sAdhyano gamaka ja na banI zake. mATe parakathita jeTalA paNa hetunA samyagu lakSaNo che, te badhAno "anyathAnupapannatva = avinAbhAva svarUpa vyApaka evA liMganAM lakSaNamAM ja aMtarbhAva thaI jAya che ane anyathAnupapannatvathI viparIta je paNa lakSaNo che, te badhAnuM nirAkaraNa thAya che, kAraNa ke evA lakSaNavALA hetuo to sAdhyanA gamaka ja na banI zake, ema sthita thayuM. A pramANe anumAnanA yathArtha lakSaNanuM pratipAdana karyuM. -arthasaMprekSaNa(175) . rodhina ityAdi / virodhI vahniH svaviruddhasya zItasya asattvaM bodhayati / viruddhAbhAvagamakatvamityupalakSaNam, viruddhasadbhAvagamakatvasyApi darzanAt / ata eva pUrvamahirvisphUrjitaviziSTo nakulAdiliGgamityuktam, tasya ca sAmAnyasya tadrUpatayA ca tena tasyAdhyavasAyAditi, svalakSaNarUpatayA cAnumAnena sAmAnyasya vikalpanAt / (vakSyamANaM Tippanakam trayoviMzatyadhikazatapRSThataTIkAntargatena zlokena saha saMyojyam) atasmin asvalakSaNe tadgrahasya svalakSaNatayA paricchedasya bhrAntirapi saMbandhataH prameti / amumevA) dRSTAntapUrvakaM vinizcaye dharmakIrtirakIrtayat / yathA maNipradIpaprabhayomaNibuddhyAbhidhAvatoH / mithyAjJAnAvizeSe'pi vizeSo'rthakriyAM prati / / 1 / / yathA tathA yathArthatve'pyanumAnatadAbhayoH / arthakriyAnurodhena pramANatvaM vyavasthitam / / 2 / / (pra. vA.2/57-58) iti / / 5 / / - zAstrasaMloka(89) "AzrayAzrayibhAvAnna, svAtantryaM samavAyinAm / ityayuktaH sa sambandho, na yuktaH samavAyibhiH / / " - aaptmii.shlo.64| "nApi saMyogasya samavAyasya vA sambandhivyatirekeNa astitve kiJcit prmaannmsti|" -brahmasU.zAM.bhA.2/ 2/17 / "tasmAnna sambandhibhya saMbandhaH sarvathArthAntarabhUto vicAryamANo ghttte|" -nyaayku.pR.305| For Personal & Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 nyAyAvatAra 0 108. tadevamanumAnalakSaNaM pratipAdyAdhunA yachauddhodaniziSyaiya'gAdi-yaduta bhrAntamanumAnam, sAmAnyapratibhAsitvAt / tasya ca bahiH svalakSaNe vyatirekAvyatirekavikalpAbhyAmapAkriyamANatayA ayogAt, tadrUpatayA ca tena tasyAdhyavasAyAd atasmiMstadgrahaNasya ca bhrAntilakSaNatvAt / "prAmANyaM punaH praNAlikayA bahiH svlkssnnblaayaattvaadnumaansy| tathA hi-nArthaM vinA -nyAyazbhi 0 anumAnamAntatA - pauddha pUrvakSa 0 (108) zaurohani(zuddhohanano putra bauddha) ziSyonu thana, anumAna yathArtha cha' - mema kahevAthI khaMDita thAya che. te bauddhanA ziSyo kahe che, ke sAmAnyano pratibhAsa karAvatuM hovAthI, anumAna te bhrAnta che. te A rIte - anumAna je sAmAnyane viSaya kare che, te sAmAnya bAhya svalakSaNathI bhinna che ke "abhinna ? (1) jo bAhya valakSaNathI sAmAnyane bhinna mAnazo, to svalakSaNa sivAya badhA padArtho asat hovAthI sAmAnya paNa asatuM thaI jaze. (2) jo bAhya svalakSaNathI sAmAnyane abhinna mAnazo, to sAmAnya nAmanuM koI alaga tattva ja nahIM rahe. Ama svalakSaNamAM sAmAnyarUpatA na hovA chatAM, anumAna dvArA bAhya svalakSaNanuM sAmAnyarUpe grahaNa thatuM hovAthI, anumAna te bhrAnta che, kAraNa ke bhrAMtinuM e lakSaNa ja che ke "jemAM je vastu na hoya temAM te vastunuM grahaNa thavuM." Ama anumAnano viSaya svalakSaNa na hovAthI te bhrAMta che, paNa paraMparAe svalakSaNajanya hovAthI pramANa che. praznaH- anumAna, paraMparAe svalakSaNajanya zI rIte bane ? -zAstrasaMloka(90) "bhrAntamanumAnam, sAmAnyapratibhAsitvAt, sAmAnyasya ca bahiH svalakSaNe vyatirekAvyatireka vikalpAbhyAmapAkriyamANatayA'yogAt.... bhrAntamapi pramANamiti saMgIryate / " iti sAmyam - ssddd.ttii.pR.65| "tathA'numAnamapi svapratibhAse'narthe'rthAdhyavasAyena pravRtteranarthagrAhi / sa punarAropito'rtho gRhyamANaH svalakSaNatvenAvasIyate yataH, tataH svalakSaNamavasitaM prvRttivissyo'numaansy| anarthastu graahyH|" -nyaaybi.ttii.pR.71| "bhrAntaM hi anumAnaM svapratibhAse'narthe'rthAdhyavasAyena pravRttatvAt / " . nyaaybi.ttii.pR.47| "bhrAntisaMvRtisajjJAnamanumAnAnumAnikam / smArtAbhilApikaM ceti pratyakSAbhaM staimirm||" prmaa.smu.| "bhrAntijJAnaM mRgatRSNikAyAM jalAvasAyi, saMvRtisato dravyAderjJAnam, anumAnaM liGgajJAnam, AnumAnikaM liGgajJAnam, smArtaM smRtiH AbhilApikaM ceti vikalpaprabheda AcAryadignAgena uktH|" -pra.vA.manoratha. 2/288 / (91) tacca atattvaviSayamapi pramANam avisaMvAdAt, so'pi pAraMparyeNa vastunaH utpatteH / " -siddhivi.pR.606 / "prAmANyaM punaH praNAlikayA bahiHsvalakSaNaviSayabalAyAtatvAdanumAnasya / " -ssddd.ttii.pR.65| "prAmANyaM vyavahAreNa / " -pramA.vA. 1/5/ For Personal & Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1225 nyAyAvatAra - zlo05 tAdAtmyatadutpattirUpasaMbandhapratibaddhaliGgasadbhAvaH na tadvinA tadviSayaM jJAnam, na tajjJAnamantareNa prAgavadhAritasaMbandhasmaraNam, tadasmaraNe nAnumAnamiti, arthAvyabhicAritvAd bhrAntamapi pramANamiti saMgIryate / taduktam mastiro zAntiri saMvanyatA prA / ruti / 109. tadapAkartumAha-tadabhrAntamityAdi / tadanumAnaM bhrAmyati svagocare viparyasyatIti bhrAntam, tato'nyadabhrAntam, aviparItArthagrAhIti yAvat, iyaM ca pratijJA; pramIyate yathAvasthito'rthaH paricchidyate'neneti pramANam, tadbhAvastattvaM tasmAt, ayaM tu hetuH; saMgatamakSANAmiti samakSam, -0nyAyarazmi - uttara- te A rIte - bAhya svalakSaNarUpa padArtha vinA, tAdAsya-tadutpattirUpa saMbaMdhathI pratibaddha evA liMgano sadbhAva azakya che. liMganA saddabhAva vinA liMgaviSayaka jJAna na thAya. liMganA jJAna vinA pUrve avadhArelA (svalakSaNa- liMga vaccenA) saMbaMdhanuM smaraNa paNa na thAya, ane saMbaMdhanA smaraNa vinA to anumAna ja na thaI zake - Ama bhrAnta evuM anumAna paNa, paraMparayA svalakSaNa evA arthane avyabhicArI hovAthI "pramANa' kahevAya che. kahyuM che ke - "jemAM je vastu nathI temAM te vastunuM grAhaka jJAna, te bhrama hovA chatAM, artha sAthenA paraMparA saMbaMdhanA kAraNe pramA bane che." Ama anumAna, paraMparayA svalakSaNano sparza karato hovAthI, aMzataH bhale pramANarUpa manAya, to paNa te sAmAnyano (je tattva vastutaH che ja nahIM teno) pratibhAsa karAvatuM hovAthI, vAstavamAM to te bhrAnta ja che- ema amAro Azaya che. 0 boddhanI mAnyatA ja bhrAnta che, anumAna nahIM - jena uttarapakSa 0 (109) pUrvokta bauddhanI khoTI mAnyatAne dUra karavA, AcArya siddhasenadivAkarasUrijI kahe che, ke tavabrAntam, pramANatva, samakSavat' sva viSayamAM jene viparyAsa thAya tene brAnta' kahevAya, tenAthI je anya hoya te 'abhrAMta' kahevAya che. "anumAna abhrAnta che eTale anumAna yathAvasthita arthano grAhI che - A pratijJA che. "pramANatva eTale pramANarUpa hovAthI, arthAt tenA dvArA yathAvasthita arthanuM jJAna thatuM hovAthI - A hetu che. 'samakSavata' eTale pratyakSanI jema - A dRSTAMta che. --zAstrasaMto(92) "brAntira/ vastusarUpena pramAAmeva" .vArtijAta. rU/101"tAra cAyavAlI brAntift #svata: praHI " -nyAyavi.gha..78 "prAntira karthasaMvardhItaH pramA /" -7opa.pU.30, sanmati.TI.kR.481, dvivi.TI.kR.82 "tarbhAistavaBro brAntirapi saMghAnataH pramA /" -pa.pu.ddaddA For Personal & Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 nyAyAvatAra tadiva samakSavaditi dRSTAntaH tadidamanumAnasya bhrAntatAnirAkArakaM saMpUrNAvayam, upanayanigamanayoravayavatrayapratipAdanenaivAkSiptatvAt pramANaM sUcitam / 110. prayogastvevaM draSTavyaH - abhrAntamanumAnam, pramANatvAt, iha yat yat pramANaM tattadabhrAntaM yathA samakSam, tathA ca pramANaM bhavadbhirabhyupagamyate anumAnam, tasmAtpramANatvAdabhrAntamiti pratipadyantAmiti / tatrArthavAdI tAvatsamakSalakSaNe dRSTAnte sAdhyavikalatAmAvirbhAvayituM na pArayati, svayameva samakSasyAbhrAntatayAbhyupagamAt / 94 93 111. "zUnyavAdinaH samastApalApitvAt pramANaprameyavyavahAraM pratyayogyataiveti na tamadhikRtya nyAyarazmi 0 pratijJA, hetu ane dRSTAMtathI zeSa be = upanaya ane nigamanano paNa AkSepa thaI javAthI, paMcAvayavothI pUrNa evuM A (anumAnanI abhrAMtatA sAdhI Ape evuM prastuta) anumAna pramANa kahevAyuM. (110) anumAnaprayoga A rIte karavo - "anumAna (pakSa) abhrAnta che (sAdhya), kAraNa ke pramANarUpa che (hetu) je je pramANarUpa hoya te badhA abhrAMta hoya che. jema ke pratyakSa (dRSTAMta) vaLI tamArA vaDe anumAna paNa pramANarUpe svIkArAyuM che. pramANarUpa hovAthI tene abhrAnta paNa mAnavuM ja paDaze." A anumAnaprayogamAM arthavAdI (je bAhyArtha svIkAra kare che evA vaibhASika ane sautrAMtika ke jeo bauddha darzananA ja bhedo che. teo) 'samakSa-pratyakSa' rUpa dRSTAMtamAM sAdhyanI (abhrAMtatvanI) vikalatA to na ja batAvI zake, kAraNa ke teo pote ja pratyakSane abhrAnta svIkAre che. jema ke 'pratyakSa lpanApomamrAntam' bhAva e che ke jeo bAhya arthane svIkAre che. temanA mate to pratyakSa, pramANa che - abhrAnta che, eTale dRSTAMtamAM hetu-sAdhya baMne rahe che. (111) have je zUnyavAdI (mAdhyamika bauddha) bAhya arthane mAnato nathI, tenA mate to pratyakSa paNa bhrAnta che. (kAraNa ke asat evA arthane jaNAve che) tethI te dRSTAMta (pratyakSa) sAdhyavikala (abhrAntatvarahita) hovAnuM dUSaNa ApI zake,paNa te loko to samasta vastuno apalApa karanArA che, teo pramANa - prameyanA vyavahAra mATe paNa ayogya che. mATe teone AzrayIne 'pramALAt' e hetune lAgatA doSono parihAra karavo jarUrI nathI, kAraNake teo, prastuta hetuno je anumAnathI -0 zAstrasaMloka: -0 (93) "anumAne pramALam, avisaMvAtvAt, pratyakSavat... cavastuviSayatvagvAcAsiddham, pratyakSavat sAmAnyavizeSahArthanovatvAttasyA" -cA.ratnA.pR.267, prameya.pR.46 / (94) "mAvA yena niSyante, tadrunuM nAsti tattvataH| yastAvejamane A paM teSAM na vidyate||" pramALavA. rU/360, ghRtaitat aSTasa4.pR. 116, sanmati.TI.pR.376,tattvArtharano.pR.146, zAstravA.TI. pR.214, syA. ratnA. pR. 181 / "yathaiva gandharvapuraM marIcikA yathaiva mAyA supinaM ythaiv| svabhAvazUnyA tu nimittabhAvanA tathopamAn jAnatha sarvadharmAn / / " mAdhyamikavR. saMskRtaparI.pR.177 / nava For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 svasAdhanadoSAH parihartavyAH, svavacanabAdhitapratijJatvena tadvAdotthAnAbhAvAt / tathA hisarvAbhAvapratipAdakaM vaco'sti nAsti vA / yadyasti tarhi pratijJAhAniH / atha nAsti, sakalabhAvasiddhiH, pratiSedhakAbhAvAt / / 5 / 112. 'jJAnavAdI punarvedyavedakAkAravikalaM sakalavikalpagocarAtItaM nirvikalpakaM 95 nyAyAvatAra - 97 zlo0 5 1 0nyAyarazmi - -O jAgha 42ze, te anubhAnanI pratijJA (sarvaM zUnyam) to svavayanathI 4 jAdhita thaze. bhATe te pratijJA dvArA to zUnyavAdano utthAna ja nahIM thAya. prazna:- 'sarvaM zUnyam' pratijJA svavayanathI jAdhita huI rIte ? uttara:- khArIte - 4 vayanathI tabhe 'sarvaM zUnyam' ho cho, te vayana 'che (jasti ) } nahIM (nAsti) (1) te sarvAbhAvapratipA vayana che (ati) to 4gatamA 6 4 nathI, jevuM to siddha nahIM ja thAya, kAraNa ke sarvabhAvapratipAdaka vacana to vidyamAna ja che, mATe tamArI 'sarvaM zUnyam' pratijJAnI hAni thaI. (2) jo te sarvAbhAvapratipAdaka vacana nathI (nAsti) to badhA padArthonI siddhi ja thaI jaze, kAraNa ke te padArthono pratiSedhaka have koI ja vAkya na rahyuM. Ama 'pramANatvAt' hetuno zUnyavAdI paNa apalApa na karI zake, tethI anumAnabhrAMtatAkathaka bauddhanA pralApanuM nirAkaraNa thAya che.(5) 0 pratyakSabhrAntatAkathaka jJAnAdvaitavAdIno pUrvapakSa 0 (112) jJAnAdvaitavAhI (yogAyArabhata, 4 jauddhadarzanano 4 kheDa prahAra che.) te vedyaveDA ararahita (grAhya-grAuDADArarahita), vilparahita, nirvilya khevaM jJAna mAne che, vaNI te jJAna svasaMvehanathI 0 zAstrasaMloka0 (95) "pramANAnupapattyupapattibhyAm / " - nyAyasU. 4/2/30 / "evaM ca sati sarvaM nAstIti nopapadyate / kasmAt ? pramANAnupapattyupapattibhyAm, yadi sarvaM nAstIti pramANamupapadyate; 'sarvaM nAsti' ityetadvyAhanyate / atha pramANaM nopapadyate; sarvaM nAstItyasya kathaM siddhi: ? atha pramANamantareNa siddhiH; sarvamasti ityasya kathanna siddhiH ? " - nyAyabhA.4/2/30, praza. vyomavatI pR. 532, aSTasaha.pR.115, sanmati.TI. pR.455, syA.maM.kA.17, ratnAkarAva. pR. 32, prameyaka. pR.98 / (96) zUnyavAdasya 'nirAlambanavAdaH' 'bAhyArthaniSedhavAdaH' ityAdirUpe pratividhAnaM nimnagrantheSu draSTavyam -> mImAMsAsUtra 1/1/5, zAbarabhA., bRhatI, paJjikA, zAstradI, mImAMsAzlo. zUnyavAda, vidhivi. nyAyakarNikA pR.186, nyAyasUtra, bhASya, 4/2/26, nyAyavA. pR. 519, nyAyAva. tA.TI.pR.653, nyAyamaM.pR.547, sanmati. TI. pR. 366, syA. ratnA. pR.17, syA.maM. kAri.17, AptamI.kA.12, aSTaza.,aSTasaha.pR.115, yuktyanu. pR. 52, tattvArthazlo. pR. 143, prameyaka. pR.98 / (97) "ya eva kalpito bhAva paratantra sa eva hi / / " - laMkA.10/298 / " grAhyagrAhakena paratantrasya sadA sarvakAlamatyantarahitatA yA sa pariniSpannasvabhAvaH " -vijJaptimAtratAsiddhiH pR. 40 / "bhrAntinimittaM saMkalpaH paratantrasya lakSaNam / " - laMkA. 10/298 / "bhrAnteH sannizrayaH prtntrH|" -mahAyAnasUtrAlaM. For Personal & Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra 126 viviktapAramArthikasvasaMvedanavedyaM saMvedanamAgUryAnAdikAlAlInavAsanAbalaprabhAvitaM grAhyagrAhakAkArakaluSitaM bahiSprathamAnaM nikhilamapi jJAnaM viparyastatayA pratijAnAnaH samakSalakSaNasya prakRtadRSTAntasya sAdhyazUnyatAmabhidadhyAt, atastanmatavikuTTanArthamAha na pratyakSamapi bhrAntaM pramANatvavinizcayAt / bhrAntaM pramANamityetadviruddhaM vacanaM yataH / / 6 / / 113. yadbhavatazcetasi vivartate, yaduta na kevalamanumAnaM bhrAntam, kiM tarhi yadbhavadbhirdRSTAntatayopAttaM pratyakSaM tadapi bhrAntameva, sarvamAlambane bhrAntamiti vacanAt / tadetanna, kuta ityAha -nyaayrshmi0ja grAhya che, ane te svasaMvedana, pAramArthika che. (kAlpanika nathI) ane vivikta che, arthAt pRthaka 29. tathA anAdikAlIna evA vAsanAnA vikalpathI janya, grAhya - grAhakAkArathI kaluSita ane bAhya vastune jaNAvanAra evA jJAnane viparyAsa (bhrama) svarUpa mAne che, eTale jJAnAdvaitavAdImate pratyakSa 55 prAnta 4 cha. tethI 752 anumAnaprayon (anumAnaM abhrAntam, pramANatvAt pratyakSavat) mAM dRSTAMta sAdhyathI (abrAntatAthI) zUnya che - ema teo kahe che. e jJAnAtavAdInA matanuM nirAkaraNa karavA mATe prastuta zloka kahe che - 0 bhrAnta te pramANa rUpa na bane 0. zlokArtha- pratyakSa paNa bhrAnta nathI, kAraNa ke pramANatvano nizcaya che. (je pramANa hoya te bhrAnta na hoI zake, kAraNa ke bhrAMta ane pramANa e to paraspara viruddha vacana che. () (113) viveyana:- nAdvaitavAhIna manamA Avo mAkche - anumAna 4 zita nathI, paNa je pratyakSarUpa dRSTAMtanA baLe tame anumAnanI abhrAntatAno nirNaya karo cho, te pratyakSa paNa bhrAnta che, kAraNa ke badhuM jJAna, AlaMbana-viSaya aMzamAM to bhrAMta ja che. paraMtu jJAnAtavAdInuM A arthasaMprekSaNa(176) AgUryeti pratijJAya / - zAstrasaMlokapR. 58 | "vidyate bhrAntibhAvena yathAkhyAnaM na vidyte| paratantro yatastena sadasallakSaNo mtH||" . trisvabhAvanirdeza 12 / "yathA mAyAyantraparigRhItaM bhrAntinimittaM kASThaloSTrAdikaM tathA'bhUtaparikalpaH paratantraH svabhAvo veditvyH| yathA mAyAkRtaM tasyAM mAyAyAM hastyazvasuvarNAdyAkRtistadbhAvena pratibhAsitA tathA tasminnabhUtaparikalpe dvayabhrAntigrAhyagrAhakatvena pratibhAsitA pratikalpitasvabhAvAkArA veditvyaa|" - mahAyAnasUtrAlaM.pR.15 / atra parataMtratA nAma bhinna-bhinnarUpeNa vastunaH prtibhaasnm| 1.maha vivi se nirvitpathI pRthaI'ma nahIM, 59 / savasaMvahanI sAthI 555cha... For Personal & Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1270 -0 nyAyAvatAra - zlo. 6 pramANatvavinizcayAditi / pramANabhAvanirNayAdityarthaH / nanu ca pramANatAmabhrAntatAnyathAnupapannAM yadi paraH pratipadyeta, 17tatastAmabhyupagacchan kathaM bhrAntatAvipratipattiM vidadhyAditi pArzvasthitavacanAvakAzamAzaGkya, bhrAntatApramANatayorvirodhasAdhanena tataH pramANatAM vyAvartyAnanyazaraNatayA pratijJAtAbhrAntatAkrAntAM tAM darzayannAha- bhrAntamityAdi / bhrAntaM viparyastaM atha ca pramANaM grAhyaparicchedaheturityetadvacanamevaMvidhArthapratyAyako dhvanirviruddhaM, pUrvAparavyAhatArthagarbhakatvAt / 114. nanu ca naivAsya viruddhatA, tathA hi-aviditaparamArthavyAvahArikAbhiprAyeNa loka saMvRti ghaTayanto vayaM dRDhataravAsanAprabodhasaMpAditasattAkayoH pratyakSAnumAnayoH pramANatAmAcakSmahe, tadabhiprAyeNa darzitArthaprApakatvena tayoravisaMvAdakatvAt, zithilavAsanaunmukhyanirmitajanmakayoH punarapramANatAm, 18 tadAkUtenaiva darzite'rthe vipralambhanAditi, bhrAntatAM punastattvacintakAbhiprAyeNa sakalasya nyAyarazmi kathana yogya nathI, kAraNa ke pratyakSano pramANarUpe nirNaya thayo che. graMthakAre jJAnAdvaitavAdIne kahyuM ke - 'pratyakSaM abhrAntam pramANatvAt' ve pAhumai Seii trI vyati cha, d zAnadvaitavAhI, pramANatAne abhrAntatvathI anyathA-anupapanna rUpe svIkArato hota to pratyakSane bhrAnta kaheta ja nahIM. eTale te anyathAnupapattinI siddhi karavA, bhrAntatA ane pramANatAno virodha siddha karavA dvArA, bhrAntamAM pramANatA hotI nathI e siddha karIne pramANatA ananyazaraNarUpe pote jenI pratijJA karI che e abhrAntatAne vyApya ja che - e batAvavA graMthakArazrI kahe che - tame eka bAju kaho cho ke jJAna "bhrAnta' che, eTale viparyasta - UMdhuM che ane bIjI bAju kaho cho ke jJAna pramANa' che, eTale yathAvasthita arthanA paricchedanuM kAraNa che - AvA pUrvAparavirodhI padArthane kahenAruM tamAruM vacana paNa virUddha ja che. 0 bhrAntatA ane pramANatA vacce avirodha - jJAnAtavAdI 0 (114) jeo paramArtha jANatA nathI tevA lokonA vyAvahArika abhiprAyathI ja, daDhavAsanAprabodhajanya pratyakSa ane anumAna, darzita arthanA prApaka hovAthI - avisaMvAdI che, eTale tene 'prbhaae|' 5DI chI.... zithilavAsanAja pratyakSa anumAna, temanA ja abhiprAyathI darzita arthanA prApaka na hovAthI - visaMvAhI cha. meTale tane 'mmaae|' hI chI... --arthasaMprekSaNa(177) tato bhrAntatAyAm / (178) tAM pramANatAm / (179) saMvRtimiti kalpanAm / yadAhuHanirUpitatattvArthA pratItiH saMvRtirmatA / (180) aunmukhyamiti Abhimukhyam / (181) tadAkUtena vyAvahArikAbhiprAyeNa / - For Personal & Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1ra8 nyAyAvatAra 0 bahirupaplavamAnasya grAhyagrAhakAkArakAluSyadUSitasya pratibhAsasya pAramArthikAdvayasaMvedanaviparyastarUpatvAdabhidadhmahe, bahiH pratibhAsasya tadgrAhyArthavicArAkSamatayopaplutarUpatvAt / 115. tathA hi - artho'vayavirUpaH avayavarUpo vA syAt, gatyantarAbhAvAt / na tAvadavayavirUpo vicAraM kSamate, avayavavirahe avayavitvAyogAt, teSu ca tadvRttivikalpAnupapatteH / tathA hi- teSu asAvekadezena vartate, sAmastyena vA / na tAvadekadezena, tasya svayaM niravayavatvAta | avayavavRttinimittamaMzAntarakalpane tadvRttAvapyaMzAntarakalpanaprasaGgaH, tathA cAnavasthA / nApi -0nAyarazmi - jyAre e badhA ja, bAhya arthane batAvatA - grAhya-grAhakAkArathI kaluSita evA jJAna, paramArthathI sat evA advaitanA jJAnathI viparIta hovAthI bhrAnta' mAnIe chIe. kAraNa ke te jJAnathI grAhya evo bAhya artha vAstavika rIte che ja nahIM. Ama pramANatA ane bhrAntatA vacce virodha ja nathI. mATe pratyakSa te pramANa hovA chatAM, bhrAMta paNa hoI zake che. 0 bAhya arthanuM nirAkaraNa - jJAnAdvaitavAdI 0 (115) praznaH- "pratyakSAdi jJAna bhrAMta che, kAraNa ke eno viSayabhUta bAhya artha vAstavika rIte che ja nahIM" - A kathanamAM bAhya artha che ja nahIM - evuM tame zI rIte kaho cho ? uttaraH- A rIte - pratyakSa - anumAnano viSayabhUta je bAhyArtha che, te avayavIrUpa che, ke avayavarUpa ? (1) avayavIrUpa to na ghaTI zake, kAraNa ke avayava vinA avayavInuM astitva ja azakya che, mATe avayava to mAnavo ja paDaze. vaLI te avayavI avayavomAM kaI rIte rahe che ? e aMge eka paNa vikalpa ghaTato nathI. te A rIte - avayavI potAnA avayavomAM "ekadezathI rahe ke samastadezathI ? (1.A.) ekadezathI to na mAnI zakAya, kAraNake avayavI to niraMza-niravayava che, eno koI eka deza - aMza che ja nahIM, ke jethI te avayavomAM rahI zake. avayavIne avayavomAM rAkhavA mATe tenA aMzonI kalpanA karIe to tenA aMzomAM avayavIne rAkhavA pharI bIjA aMzonI kalpanA karavI paDaze - ema anavasthA thaze. (1.B.) potAnA avayavomAM avayavI sAmatyena rahe che, ema kahezo to te paNa ayukta che, -zAstrasaMloka(98) "nInAdrisuravAri mantare paraNya jJAnAriracAnupatnakSata /" THIUvArtiAnaM.9.rU46) "yathA ca na sukhAdivyatirekeNAparaM vijJAnaM tathA niilaadivytirekennaapi|" -prmaannvaartikaalN.pR.409,454| nInAtra vyatire vivijJAnanIcate " - pramAviArtiAnaM.pR.406 / "nahi sitAsitArivyatirekennaapraa grAhakAditA prtibhaasmaanoplbhyte|" -pramANavArtikAlaM.pR.378 | "tasmAdanAditathAbhUtAnumAnaparamparApravRttamanumAnamAzritya bahirarthakalpanAyAM grAhyagrAhakasaMvedanakalpanApravRtteH graahyaadiklpnaa| paramArthataH saMvedanamevAvibhAgamiti sthitam / " pramANavArtikAlaM.pR.398 For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1235 nyAyAvatAra - zlo06 sAmastyena, pratyavayavaM parisamAptarUpatayAvayavibahutvaprasaGgAt / 116. bhedapakSe doSo'yam, abhedapakSe nAstIti cet, na, tatrApyavayavamAtram avayavimAtraM vA syAt, itaretarAvyatiriktatvAt, itaretarasvarUpavat / kiM ca samastAvayavavyApino'vayavino'bhyupagame paTAderekadezarAgakampadarzanAdiSu sakalarAgakampadarzanAdIni durnivArANi syuH, ekasya rAgArAgAdiviruddhadharmAdhyAsAyogAditi / nApyavayavarUpo'rtho vicAragocaracArI, karacaraNazirogrIvAdInAmavayavAnAM svAvayavApekSayA avayavirUpatayA tadUSaNenaivApAstatvAt / ___ 117. paramANUnAM niraMzatayA avayavatvamupapadyata iti cet, na, teSAmapi 182dikaSaTkasaMbandhena -0nAyarazmi be kAraNa ke avayavI dareka avayavomAM sAmatyena raheto hovAthI avayavo jeTalA avayavI thaI jaze ane tethI to avayavI aneka mAnavA paDaze. (11) prazanaH- A badhA doSo to avayava-avayavIne bilakula bhinna mAnavAthI Ave che, paNa jo abhinna mAnavAmAM Ave to doSa nahIM rahe. uttaraH- abheda pakSamAM paNa doSo to Ave ja che, kAraNa ke baMneno abheda mAnavAmAM, kAM to avayava zeSa raheze athavA kAMto avayavI zeSa raheze. abhinna hovAthI jema potAnA svarUpano alagathI pratibhAsa nathI thato, tema avayava-avayavIno paNa alagathI pratibhAsa na thaI zake bIjI vAta, eka ja avayavI potAnA samasta avayavomAM vyApIne rahe che - ema mAnavAmAM doSa e Ave ke paTAdinA amukadeza ke amukabhAgamAM lAla vagere raMgo jotA ke amukabhAgamAM kampa, halana, calana jotA saMpUrNa avayavInA sarva bhAgamAM lAla vagere raMga ane kampana dekhAvA lAgaze, kAraNa ke avayavIne to tame eka mAno cho ane eka ja avayavImAM amukabhAge raMga ane amukabhAge raMgano abhAva - ema paraspara virodhI dharmonuM avasthAna na thaI zake, mATe avayavIrUpa prathama pakSa to na ghaTe. (2) bAhya padArtha avayavarUpa che - te paNa vicAra karatAM ghaTatuM nathI, kAraNa ke hAtha, paga, mAMtha, gaLuM vagere zarIranA avayavo paNa, pota-potAnA avayavonI apekSAe to avayavI ja che,mATe avayavIpakSabhAvI badhA doSo ahIM Avaze. (117) praznaH- paramANumAM to koI aMza nathI, mATe te to avayava rUpa maLaze ja ne ? uttara:- nA, paramANunI paNa niraMzatA ghaTatI nathI, kAraNa ke cha dizAnA saMbaMdhathI paramANunA paNa che aMzo paDe che. jo cha dizA (pUrva pazcima, uttara, dakSiNa, upara ane nIce) sAthe saMbaMdha ja nahIM hoya, to paramANu kyAMya rahI ja nahIM zake. tethI jo sAMza mAnazo to te paNa avayavI rUpa banI jatAM, avayavIpakSagata badhA doSo yathAvasthita ja raheze. -05rthasaMprekSa0(182) dikSaTketyAdi / SaDdisaMbandhAnyathAnupapattyA paramANUnAM sAvayavatetyabhiprAyaH | For Personal & Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Q130 0 nyAyAvatAra SaDaMzatApatteH, anyathAvasthAnAbhAvAt, tatazcArthavirahAttadunmukho grAhyAkAro'lIkaH, tadalIkatAyAM grAhakAkAro'pi nAvasthAnamAbadhnAti, grAhyAbhAve grAhakAyogAt, tadapekSayaiva tatsvarUpasthitiH, grAhyagrAhakAkAravilaye ca bodhAkAro'vaziSyate, tasya sarvatrAvyabhicaritarUpatvAt, tasmAt sa eva pAramArthika iti / ___ 118. atra pratividhIyate-yadavAdi saMvedanamadvayaM pAramArthikam, grAhyagrAhakAkArapravRttaM punaratAttvikamiti, tadayuktam, pramANAbhAvAt / tathA hi-bahirantazcAnekAkAratayA harSaviSAdAdibhiH sthirasthUratAdyanekadharmaparikaritArthagrahaNapariNAmaizca vivartamAnaM saMvedanamupalabhyate, na punarvedyavedakAkAraviviktaM yAdRg bhavadbhirupavarNyate jJAnaM tAdRzaM kasyacit kadAcana pratItigocaracAritAmanubhavati, advayapratibhAsasya svapnadazAyAmapyananubhUteH / na ca tattvacintakA api pramANamantareNa svAkUtaM pratiSThApayantaH prekSAvatAmavadheyavacanA bhavanti, anyathaikama -nyaayshmisArAMza - avayava-avayavI rUpa arthanI siddhi na thavAthI, tadumukha grAhyAkAra paNa mithyAalIka thaI jaze, grAhyAkAra alIka thatAM grAhakAkAra paNa alIka ja banaze, kAraNa ke grAhyAkAra vinA to grAhakAkAranuM avasthAna ja azakya che, grAhyanI apekSAe ja grAhakanuM svarUpa ghaTI zake che - Ama jo grAhyAkAra-grAhakAkAra kaMI ja nathI to chelle mAtra bodhAkAra- jJAnAkAra ja zeSa raheze ane A zuddha jJAnAkAra ja sarvatra avyabhicarita hovAthI pAramArthika che. o n 240RAuus Unadmatano nirAsa - haina 0 (118) bauddhakRta bAhyarthanA apalApanuM khaMDana A pramANe che - bauddho vaDe je kahevAyuM ke "advaitanuM jJAna ja pAramArthika sat che, grAhyagrAhakAkAre pravRtta thatuM saMvedana to atAttvika ane bhrAnta cha" - te ayukta cha, 125 mA vAma hosa prbhaae| nathI. prazna- Thosa pramANa kema nathI ? uttaraH- kAraNa ke bAhya ane AtyaMtara-baMne sthaLe anekAkAravALA saMvedanano ja anubhava thAya che. bAhyamAM, sthiratA (akSaNikatA), sthULatA vagere aneka dharmothI yukta evA arthane grahaNa karatuM ane AtyaMtaramAM, harSa viSAda vagere anekAkAre pariNamatuM evuM saMvedana jovAya che ane je vedyavedakAkArarahita jJAnanuM tame varNana karo cho, tenI pratIti to kyAreya thatI nathI, kAraNa ke advaitapratibhAsanI anubhUti to svapnadazAmAM paNa thatI nathI. arthasaMprekSaNa(183) avadheyavacanA AdeyavacasaH | -zAstrasaMloka(99) "yogAcAramataM tvidam - vijJAnamAtramidaM bhuvanam / nAsti bAhyo'rthaH / jJAnAdvaitasyaiva taattviktvaat|" -SaDda.TI.pR.74 / "grAhyagrAhakabhAvo hi naivAsti paramArthataH / aparapratyayaM rUpamatadvyAvRttitastathA / " -pr.vaa.alN.pR.427| For Personal & Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - zlo06 131 ) cetanamavyayamapi 18 brahmAnekaM cetanaM kSaNabhaGguratAkrAntamavidyAtaH prathata iti bruvANo'nirAkAryaH cAt | 119. yadapi bahirarthanirAkaraNadhiyA avayavyavayavadvAreNa dUSaNamadAyi, tadapi bahirantaH prathamAnasakalAsumatpratItapratibhAsamudgaranirdalitazarIratayA bhaktamadhyaniSThyUtadarzinaH purato vipratAraNapravaNakuTTinIzapathaprAyamiti na vidvajjanamanAMsi raJjayati, pratyakSapratibhAsApahnave tanmUlakatvAt kuyuktivikalpAnAmutthAnAbhAvAt / 120. kiM ca saMvedanasyApi sitAsitAdyanekAkAre Svekasya vartane bhedAbhedasAmastyaika -0nAyarazmi - tattvaciMtako paNa, jo pramANa vagara ja potAnA matanI sthApanA kare, to teonuM vacana prekSAvAna vyaktione grAhya banatuM nathI. jo pramANa vagaranI vAta paNa svIkArI levAnI hoya, to "brahmA eka ja acetana ane avyaya che, paraMtu avidyAnA kAraNe te brahma anekarUpe, cetana ane kSaNabhaMgura lAge che" - tethI brahmAdvaitavAdInI vAta paNa svIkAravI paDaze, tenuM paNa nirAkaraNa nahIM karAya. (119) tame bAhya arthanA nirAkaraNa mATe, avayavI - avayavonA vikalpo pADIne je dUSaNono AkSepa karyo, te dUSaNo to, bAhya-AtyaMtara anekAkAre rahela, sakalaprANIone prasiddha evA anubhava - pratyakSarUpa hathoDAthI, nidalita zarIra - TUkaDe TukaDA thaIne, ThagavAmAM catura evI kuTinanA sogaMda samAna banI jaze. bhAva e ke bhojananI vacce thaMka dekhAtuM hoya to paNa koI kapaTakuzala ema kahe ke "huM sogaMda khAIne kahuM chuM ke temAM koI ghUMkyuM nathI." enA jevuM tamAruM vacana vidvAnonA mananuM raMjana karatuM nathI. jo pratyakSa thatAM anubhavano tame apalApa karazo, to to tamArI kuyuktio paNa UbhI nahIM karI zako, kAraNa ke te paNa pratyakSanA baLe ja UbhI thAya che. (120) bIjI vAta, avayava-avayavI pakSabhAvI badhA ja dUSaNo "eka ja saMvedana sita-asita vagere anekAkAre kahyuM che" evuM bolatA tamane paNa Ave ja che, kAraNa ke tame je eka saMvedana mAno cho, te sita-pItAdi anekAkArothI bhinna che ke abhinna ? jo bhinna mAnazo, to te saMvedana svIkAromAM -035rthasapresa - (184) brahma tattvarUpam / saMvedanasyApItyAdi / (185) ekasyeti / citrajJAnasya, jJAne hyekasminnaiva nIlapItAdayo bahava AkArAH pratibhAnti, tatasteSu nIlapItAdyAkAreSu kathamekaM jJAnaM vartate iti vicAraH pravartate eva / For Personal & Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ urUra nyAyAvatAra 10 dezAdicodyaM samAnameveti na dUSaNam / 121. anekAkAravivartasyAlIkatvAnna tena saha saMvedanasya pAramArthikaraya bhedAbhedAdicinteti cet, nanu evamitaretarAzrayaM duruttaramADhaukate / tathA hi- tadalIkatvasiddhAvadvayasaMvedanasiddhiH, tatsiddhau ca tadalIkatvamiti nyAyAt / 122. anyacca advayamapyekakSaNavarti saMvedanaM yathA pUrvottarakSaNAbhyAM saMbandhamanubhavati, tathA niraMzA api yadi paramANavo digaMzaiH paramANvantarairvA saMzleSamAgaccheyuH kimayuktaM syAt / na cAvayavyavayavayorekAntavyatirekAvyatirekapakSe yaddaSaNaM tadaramatpakSabAdhAkaram, parasparAvini ThitarUpayorvivakSayA saMdarzanIyabhedayostayorabhyupagamAt, bahirantazca tathaiva prakAzamAnatayA tayornihnotumazakyatvAt / -0nAyarami - ekadezathI raheze ke samastadezathI. vigere te ja vikalpo ane te ja dUSaNo tamArA pakSamAM paNa Avaze, mATe A koI vAstavika dUSaNa che ja nahIM. kAraNa ke kahyuM che ke - yazcobhayoH samo doSaH parihAro'pi vA samaH | naikaH paryanuyojyaH syAt tAdRgarthavicAraNe / / 1 / / (zlokavArtika) (121) prazna - sita-pIta vigere anekAkArano paryAya-vivarta mithyA hovAthI teonI sAthe pAramArthika saMvedanano bheda-abheda vagere vicAra ja ghaTato nathI, to pachI tajjanya doSo zI rIte Ave ? uttara:- A kathana to ItaretarAzraya doSathI duSTa che. te A rIte - anekAkAravivartarUpa saMvedananI alItA siddha thAya to atasaMvedananI vAstavikatA siddha thAya ane advaitasaMvedananI vAstavikatA siddha thAya to anekAkAravivartarUpa saMvedananI alakatA siddha thAya - Ama ItaretarAzraya doSa hovAthI, anekAkAravivartarUpa saMvedananI asIkatA ke advaitasaMvedananI vAstavikatA - baMnemAMthI ekenI siddhi nahIM thAya. (122) bIjI vAta, jema eka ja kSaNamAM raheluM niraMza - advaita saMvedana te pUrva-uttarAdi kSaNonI sAthe saMbaMdha rAkhe che, tema eka ja niraMza paramANu jo badhI dizAonA aMzo ke bIjA paramANuonI sAthe saMbaMdha rAkhe, to ayukta zuM che ? bIjI vAta, avayavI ane avayava- baMnene ekAMte bhinna-abhinna mAnanArAnA pakSamAM, tame je dUSaNo ApyA te dUSaNono, amArA pakSamAM aMzataH paNa avakAza nathI, kAraNa ke avayava-avayavIne ame ekAMte bhinna/abhinna nathI mAnatA, paraMtu kathaMcit bhinna ane kathaMcit abhinna - ema bhinnabhinna mAnIe chIe ane bAhya - AtyaMtaramAM, avayava-avayavIno bhinnabhinna rUpe ja pratibhAsa thAya che, tethI teno amalApa paNa zakya nathI. For Personal & Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1330 nyAyAvatAra - zlo06 123. etena rAgArAgakampAkampAdivirodhodbhAvanamapi prativyUDham, pramANaprasiddhe'rthe virodhAbhAvAt, pramANabAdhitasyaiva viruddhatvAt, kuyuktivikalpAnAM ca pratyakSApahnave nirmUlatayA bAdhakatvAyogAt, 18tiduddalitatvenotthAnAbhAvAt, 18 bhinna pravRttinimittatvAcca sarvadharmANAM tadviparyayasaMpAdyo virodho dUrApAsta eva / 124. kiM ca, svayameva saMvedanaM 1"paramArthasaMvyavahArApekSayA pratyakSApratyakSasavikalpakA -nyaayshmi(123) bIjI vAta, paTanA eka aMzamAM rAga ane bIjA aMzamAM arAgano pratibhAsa thAya che. avayavI niraMza mAnIe to te pratibhAsano virodha Ubho thAya che, e Apatti tame ApI che. te yogya nathI, kAraNa ke e pratyakSapramANasiddha che. vaLI, tame to pratyakSano ja apalApa karo cho - pratyakSa grAhya arthane mAnatAM ja nathI, to pachI pratyakSanA baLa para koI yuktio UbhI karIne virodha kaI rIte lAvI zako ? tevo tame Ubho karela virodha amane bAdhaka banI zake nahIM.vaLI pratyakSapramANathI ja te yuktio khaMDita thatI hovAthI tenuM utthAna ja nahIM thAya. (124) prazna:- avayava-avayavAna bhinna mane bhinna - ne mAnavAmAM Ave, to zuM virodha na thAya ? uttara:- nA, kAraNa ke badhA dharmonuM pravRttinimitta bhinna hoya che. eTale te dharmomAM paraspara viparyaya jovA maLe temAM virodha nathI. dA.ta. uparano glAsa khAlI hoya, nIceno bharelo hoya to bharelo ane khAlI e be paraspara virodhI jaNAtA dharmo paNa judI judI apekSAe eka glAsamAM rahI -arthasaMprekSaNa(186) taduddalitatveneti / pratyakSApahnavena kuyuktivikalpAnAM nirdalitatvAdutthAnAbhAvaH, pratyakSAbhAve hi kvacit kasyApyadarzane kathaM kuyuktivikalpAnAM saMbhavaH ? (187) bhinnapravRttinimittatvAditi / paryAyarUpatayA hi ekatvapariNAmarUpasyAvayavinaH tantubhyo bhedaH, dravyarUpatayA'bhedaH, evamutpAdAdidharmANAmapi virodhAbhAvo boddhavyaH, uttaraparyAyasya hyudayaH pUrvaparyAyasya vyayaH dravyasya tvanuyAyino dhrauvyamiti / (188) paramArthetyAdi / paramArthasaMvyavahArApekSayeti etad yathAsaMbhavaM yojyaM na yathAkramam, tena paramArthApekSayA saMvedanaM pratyakSam svasaMvedanarUpatvAt; saMvyavahArApekSayA tvapratyakSam, arthAbhAve'pyarthaparicchedAtmakatvena lokairadhyavasAyAt, tathA paramArthApekSayA vikalparahitam, sarvavikalpAnAM svAtmani nirvikalpatvAt; saMvyavahArApekSayA tu vikalpakaluSitam, asato bahirarthasya tena vikalpanAt, tathA paramArthApekSayA abhrAntam, jJAnamAtrasya vAstavatvAt; saMvyavahArApekSayA ca bhrAntam, avidyamAnabAhyavastuni bahIrUpatayArthasya grAhakatvAt / AdigrahaNAt paramArthApekSayA pramANam saMvyavahArApekSayA tvapramANamityAdyapi draSTavyam / -zAstrasaMloka(100) "yathaikasyaiva narasya pitRtvaputratvAdyanekasaMbandhA bhinnanimittA na virudhynte| tadyathA - sa naraH svapitrapekSayA putraH, svasutApekSayA tu pitetyAdi / abhinnanimittAstu virudhyante / tadyathA - svapitrapekSayaiva sa pitA putrazcetyAdi / " - SaDda.TI.pR.377 / For Personal & Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 nyAyAvatAra 10 vikalpakabhrAntAbhrAntAdirUpamabhyupayato 189bahirathe viruddhadharmAdhyAsapratiSedhabuddhiH kevalaM jADyaM sUcayati / tanna pramANaM kathaMcid bhrAntaM samasti, svarUpapracyavaprasaGgAditi sthitam / 125. nanu ca taddarzitArthAlIkatayA jJAnasya bhrAntatA, na 'svarUpeNa, na ca tadudayasamaye kasyacididamalIkArtham, idaM tvanalIkArthamiti vivekenAvadhAraNaM samasti; bhrAntatAbhrAntatAbhimatayostadekarUpatayA prakAzanAt / yadA ca vizadadarzanapathacAriNo'pi zazadharayugalAdayo'lIkatAmAvizanto dRzyante, tadA sakalasatyArthatAbhimatapratibhAseSvapyalIkArthatA -0nAyarami zake che - temAM koI virodha nathI, tethI tame je virodha Ubho karo cho te paNa Avo ja hovAthI dhyAna devA yogya nathI. bIjI vAta, tame (advaitavAdI) je saMvedanane pAramArthika apekSAe pratyakSa - avikalpa ane abhrAnta mAno cho, te ja saMvedanane vyAvahArika apekSAe apratyakSa - savikalpa ane brAnta mAno cho - Ama eka ja saMvedanamAM pratyakSa - apratyakSa, bhrAnta - abhrAnta, savikalpa - avikalpa vigere virUddha dharmo mAnatA tamane virodha nathI dekhAto ane "eka ja sthaLe bhinna-abhinnatva, rAga - arAgAdi virUddha dharmo zI rIte rahe ?" - ema ahIM tamane virodha dekhAya che - A to tamArI mAtra mUrkhatA ja vyakta thAya che. mATe je pramANarUpa hoya te kyAre paNa bhrAntarUpa na ja hoya, jo tene bhrAnta mAnazo, to te potAnA pramANasvarUpathI ja Tyuta thaze - apramANa banI jaze. tethI pratyakSa jo pramANarUpa hoya to tene abhrAnta ja mAnavuM joIe. (125) bauddhaH- jJAna te svarUpathI bhrAMta nathI, paraMtu te jJAna dvArA darzAvelo artha alIka (khoTo) hovAthI, tAhaka jJAna paNa alIka manAya che. prazanaH- paNa, badhuM ja jJAna alIka arthane ja grahaNa kare che, ema zI rIte kahevAya ? uttaraH- je vakhate jJAnano udaya thAya, te vakhate "Ano artha alIka che ane Ano artha analIka che" - ema pRthagu rUpe koIne paNa nizcaya thato nathI, mATe saMvedita thatAM jJAnano viSaya alIka paNa hoI zake che. prazna- paNa, je jJAnanuM spaSTarUpe saMvedana thatuM hoya, te jJAnane alIkArthaviSayaka zI rIte manAya ? uttara- spaSTarUpe saMvedana thatuM jJAna bhrAnta' paNa hoI zake che, kAraNa ke bhrAnta-abhrAnta baMne -arthasaMprekSaNa(189) bahirarthe / bAhyavastuni bhedAbhedAdiviruddhadharmAdhyAsena kRtvA hetunA vA pratiSedhabuddhiH kevalaM mandatAM prakaTayati / - zAstrasaMloka(101) "sarvamAnDane brAntama, svarupe " #mANavA./ mI For Personal & Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 nyAyAvatAra zlo0 6 121. zaGkAnivRtteranAzvAsa eva / na ca 90 tadarthaprAptyAdikamArekAnirAkaraNakAraNaM kalpanIyam, svapnAvasthAyAM tatsadbhAve'pyalIkArthatAsiddheH / bAdhakapratyayopanipAtAt 191 tasyAsatyArthateti cet, na, 192tasya svagocaraparyavasitatvena bAdhakatvAyogAt / anyathA nIlamAdadAnA devadattabuddhiH prAkpravRttapItabuddherbAdhikApadyeta, sarvapratibhAsasya bAdhakAbhAvasiddhezca 193 samAnatA / tasmAda bhrAntAbhrAntajJAnabhrAntiriyaM mavatAm, , 194 vivekAbhAvena sarvasyAlIkArthatvAditi / / 6 / / nyAyarazmi 0 jJAna, jJAnarUpe to samAna ja jaNAya che. jo spaSTa pratyakSanA viSayabhUta be candra vigere paNa alIka sAbita thatA hoya, to je jJAnano sarva viSaya satya hovAnI mAnyatA che, tenA viSayabhUta artha paNa alIka hovAnI AzaMkA UbhI ja rahe che.. jainaH- e AzaMkAnI nivRtti arthaprApti dvArA thaI jaze, eTale jaLa vagere arthanI prApti thAya to jJAna yathArtha-analIkArtha che, ema nizcaya thai jaze. bauddhaH- arthaprApti thAya eTalA mAtrathI jJAna yathArtha na mAnI zakAya, kAraNa ke arthaprApti to svapnamAM paNa thAya che, chatAM te yathArtha banatuM nathI. mATe alIkArthatAnI AzaMkA to satyajJAnamAM paNa UbhI ja rahe che. jainaH- svapnajJAnanI alIkArthatA eTalA mATe che, ke pAchaLathI bAdhaka pratyaya thAya che, jenAthI svapnajJAnanI asatyArthatAno nizcaya thAya che. (jema ke svapnamAM potAne rAjA banelo jue, paNa uThI jatAM jAtane bhikhArI tarIke jUe tyAre svapnajJAnanI alIkArthatA siddha thAya che.) advaitavAdIH- nA, je pAchaLathI thato pratyaya che, te to potAno viSaya ja batAve che. te pUrve thayelA jJAnanA viSayamAM bAdhaka na banI zake. nahIM to devadattane pahelA pItavarNanuM jJAna thayuM pachI kALAMtare nIlavarNanuM jJAna thAya to te navuM jJAna pUrvanA pItajJAnanuM bAdhaka bane tema mAnavuM paDaze. jainaH- nIlajJAna to svasAmagrIbaLe utpanna thayuM hovAthI pItajJAna temAM bAdhaka na banI zake. bauddhaH- ema to svapnajJAna mATe paNa kahI zakAya - eTale badhA ja jJAno evA ja che ke jemAM koI bAdhaka na bane. eTale, arthaprApti hoya te abhrAnta, na hoya te bhrAnta.. vigere tamArI bhrAnti che, kAraNa ke koI bheda vinA badhA ja jJAnanA viSayabhUta artha alIka ja che. (6) -0. arthasaMprekSa-- (190) tadarthaprAptyAdikamiti / tasya pratibhAsamAnasya jalAderarthasya prAptiH, AdizabdAt pAnAvagAhanAdyarthakriyAparigrahaH / (111) tattvati / svapnajJAnasya | (162) tattva vAdhapratyayasya | (163) samAnateti || kazcitpratibhAso bAdhyo nApi ca bAdhakaH / (194) vivekAbhAveneti / viveko bhrAntAt svapnajJAnAderabhrAntasya pArthacena vyavasthApanam || 6 || For Personal & Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Q.136 nyAyAvatAra 10 102 126. atrAha sakalapratibhAsasya bhrAntatvAsiddhitaH sphuTam / pramANaM svAnyanizcAyi dvayasiddhau prasidhyati / / 7 / / evaM manyate- 195yo'pi samastasaMvedanasya 196bhrAntatAM pratijAnIte, tenApi 197tatsAdhakasyAbhrAntatAbhyupagantavyA, 19 tadbhrAntatve tatpratipAditArthAlIkatvena sakalajJAnAbhrAntatAprasaGgAt, anyathA tabhrAntatvAyogAt / -nyAyazbhi(127) advaitavAhInI bhAvAta ni2|425| 72vA, grNth||2 zrI venI 28 // 4 cha - zlokArtha- sakaLa jJAnonI bhrAntirUpe siddhi na thatI hovAthI, spaSTarUpe je sva-paranizcAyaka hoya te jJAna pramANarUpa che. A pramANajJAna te jJAna ane artha - baMne siddha thaye ja hoI zake che. 103 vivecana - A zlokamAM mukhyatayA traNa vAta karI che - (1) baghA 4 zAna prAnta cha - a siddha na 25 . (2) sva-52 vyavasAyI zAna prbhaae|35 cha - mevo ni . (3) prbhaae| svii||21|| mATe pAya. arthanI 59 / svI2 42vo 43ze-oma mAyArthay samarthana. A traNa vAtonuM svarUpa kramazaH A pramANe che. (1) mA 4 zAno prAnta cha - me mArIta masiddha cha - 4 zAnadvaitavAhI yo||yaar thA Alno prAnta cha' mevI pratijJA 42 cha, te bauddhane 59l, sarvajJAnamaitatAsA56 me "sarve pratyayAH nirAlambanAH, pratyayatvAt, svapnapratyayavat - bheTa svapnazAnana ma adhAzAno zAna35 hAvAthI AlaMbanarahita che" - A anumAnane to abhrAMta ja mAnavuM paDaze. _-arthasaMprekSaNa(195) yo'pIti / yogAcArAdiH / (196) bhrAntatAmiti / sarvamAlambane bhrAntam iti vacanAt / (197) tatsAdhakasya / samastasaMvedanabhrAntatAsAdhakasya, nirAlambanAH sarve pratyayAH, pratyayatvAt, svapnapratyayavat, ityanumAnasya / (198) tadbhrAntatve nirAlambanatAsAdhakAnumAnAlIkatve / / 7 / / -zAstrasaMloka(102) "nirAlambanAH sarve pratyayAH pratyayatvAt svapnapratyayavat" -pramANavA.alaM.3/331 "na nIlAdyatirekeNa grAhyatvamaparaM kvacit / nIlAditA ca vibhrAntavijJAne'pyavabhAsanAt / / puraH sphuTAvabhAsitvaM bhrAntervA na kimiikssyte| tasmAnna kiMcid grAhyatvaM yad bhraantaadtiricyte||" -pramANavA. alN.pR.177| "nIlAdayo hi svpnprtibhaasvdstyaaH|" -pr.vaa.alN.pR.185| "vivAdagocarApanno grAhyAkAro'satyaH tathA svapnadRSTatadAkAravat / " -pra.vA.alaM. 3/331/ (103) "dvitIye'pi svapne bahirarthAbhAvamupalabhya anyatra tadabhAvasAdhane idamanumAnamAzritaM syAt -> "nirAlambanAH sarvapratyayAH pratyayatvAt svapnapratyayavat' iti, tatredaM cintyate - pratyayatvaM yadi For Personal & Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - zlo07 1370 127. evaM ca tajjAtIyamanyadapyabhrAntaM syAt, tatazca sakalapratibhAsasya samastasaMvedanasya bhrAntatvAsiddhito viparyastatvAniSpatteH yat sphuTaM svAnyanizcAyi sunizcitatayA svaparaprakAzakaM tatpramANamiti saMbandhaH / tacca dvayasiddhau svarUpArthalakSaNayugmaniSpattau prasiddhyati niSpadyate, anyathA prameyAbhAve pramANAbhAvAt / 128. tasmAt pramANamurarIkurvANenArtho'pyabhyupagantavya ityabhiprAya iti / / 7 / / tadevaM svArthAnumAnalakSaNaM pratipAdya tadvatAM bhrAntatAvipratipattiM ca nirAkRtyAdhunApratipAditaparArthAnumAnalakSaNa evAlpavaktavyatvAt tAvacchAbdalakSaNamAha -nyaayshmi(127) jo A anumAnane paNa bhrAMta ja mAnazo, to A anumAnathI pratipAdita viSaya (badhA ja jJAno bhrAMta che te) khoTo Tharaze ane tethI to e ja siddha thaze ke badhA jJAno bhrAMta nathI. jo badhA 4 zAno bhrAnta Doya, to 'sarve pratyayAH...' anumAna bhrAMta na thaI za. have jo A rIte te anumAnane abhrAnta svIkArazo, to jema A jJAna hovAthI abhrAnta che, tema tenA samAna bIjuM paNa jJAna abrAnta hoI zake - ema trIjuM paNa. tethI pUrvapakSamAM tame je kahyuM hatuM ke "badhA ja jJAna bhrAMta che" te siddha thaI zake nahIM, eTale, badhA jJAna apramANa che, evuM paNa siddha thatuM nathI. (2) badhA ja jJAno bhrAMta che, evuM siddha na thavAthI amuka jJAno to abhrAntarUpe raheze ja. mATe je jJAna potAnA svarUpano ane bAhya padArthano prakAza kare che, te jJAna "pramANa" rUpa che, ema phalita thAya che. (3) jyAre sva ane bAhya padArtha - baMnenuM astitva hoya, tyAre ja te jJAna sva-paraprakAzaka ane pramANarUpa banI zake, nahIMtara nahIM. mATe kevaLa jJAnanuM ja nahIM, paNa bAhyarthanuM paNa astitva svIkAravuM ja paDaze. jo prameya evo bAhyArtha nahIM mAno, to pramANano ja abhAva thaze. -zAstrasaMlokasAkalyena svasAdhyena vyAptaM na; kathamataH sAdhyasiddhiH atiprasaMgAt ? vyAptaM cet ? kathamapratItaM tattathA ? tatpratItizcet nirAlambanA; sa eva doSaH anyathA anayaiva hetorvybhicaarH|" - siddhi vi. pR.18|| (104) "tatazca sakalapratibhAsasya samastasaMvedanasya bhrAntatvAsiddhito viparyastatvAniSpatteH yat sphuTaM svAnyanizcAyi sunizcitatayA svaparaprakAzakaM tatpramANamiti sNbndhH| tacca dvayasiddhau svarUpArthalakSaNayugmaniSpattau nisspdyte|" nyaa.haa.|| (105) vijJAnAdvaitavAdasya vividharItyA khaNDanaM nimnagrantheSu draSTavyam -> zAbarabhA., bRhatI, paJjikA, zAstradI. 1/1/5, mImAMsAzlo. nirAlambanavAdaH yogasU., vyAsabhA, tattvavai. 4/14, brahmasU.zA.bhA.bhAmatI 2/2/25, vidhivi. pR.254, nyAyamaM. pR. 526, sanmati.TI.pR.249, syA.ratnA.pR.149, syA.maM.kA.26, AptamI., aSTaza., aSTasaha.pR.242, nyAyaku.pR.119, yuktyanu.pR.45, tattvArthazlo.pR.36, prameyaka.pR.79 / For Personal & Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Q/138 nyAyAvatAra 10 dRSTeSTAvyAhatAdvAkyAtparamArthAbhidhAyinaH / tattvagrAhitayotpannaM mAnaM zAbdaM prakIrtitam / / 8 / / 129. atrApi zAbdam iti lakSyam, anUdyatvAt / dRSTeSTAvyAhatAd ityAdi lakSaNam, vidheyatvAt / 199dRSTena pramANAlokitena iSTaH pratipAdayiSito'vyAhato anirAkRtaH sAmarthyAdartho yasmin vAkye tattathA, pramANanizcitArthAbAdhitamiti yAvat, tasmAt / / 130. 200paramo'kRtrimaH puruSopayogI zakyAnuSThAno vArtho vAcyastamabhidhAtuM zIlaM yasya -nyAyarazmi (128) tathA mAyAno svI512 avazya 42vo , mevo sbhaa2| mabhiprAya che. (7) A pramANe svArtha anumAnanuM lakSaNa kahIne ane te lakSaNavALA jJAnonI bhrAntatA aMgenI vipratipattinuM nirAkaraNa karIne, have parArtha anumAna kahevAno avasara Avyo che, paNa te kahyA vinA ja alpa vaktavya hovAthI, arthAt thoDuM ja kahevAnuM hovAthI zAbdanuM lakSaNa kahevAya che - 0 zabda pramANanA lakSaNanuM svarUpa che zlokArtha:- dRSTa ane ISTathI abAdhita, paramArthane kahenArA evA vAkyathI tattvagrAhI rUpe utpanna thayeDaM prmaa| cha, tene '4' upAya che. (8) (128) viveyana:- 480 '206' te lakSya cha, 7 / 25 / 3 anupA6 421 // yogya hovAthI uddezya cha bhane 'dRSTeSTAvyAhatAt paramArthAbhidhAyinaH vAkyAt tattvagrAhitayotpannaM mAnam' te vidheya DopAthI lakSaNa che. 'dRSTeSTAvyAhatAt' bheTale. prbhaae| 2 // vAstavidha 3 49||y tene 'dRSTa' 53vAya bhane pratipAdana karavA IcchAyela hoya tene ISTa' kahevAya - A dRSTa-ISTa baMnethI je vAkyano artha abAdhita hoya, arthAt je vAkya pramANanizcita arthathI abAdhita hoya te vAkyathI thatuM jJAna e zAbda pramANa che. (130) pAchu te pAya '52mAthAmiyAyA' 55 Doj , tyAM 525 = trima sAta -arthasaMprekSaNa(199) dRSTenetyAdi / ayaM bhinnAdhikaraNastripado bahuvrIhiH, yadi vA iSTo'vyAhato'rtho tatra tadiSTAvyAhataM vAkyam, tadanu dRSTena pramANanirNItena iSTAvyAhatamiti tatpuruSaH / (200) paramo'kRtrimaH puruSopayogI zakyAnuSThAno veti / vAzabdaH samuccaye, tato'yamarthaH-puruSopayogI zakyAnuSThAnazca yo'rthaH sa paramo'kRtrima ityucyate, tatra puruSopayogI ityanena zakyAnuSThAnAnAmapi zavazarIrodvartanAdInAM puruSAnupayoginAM nirAsaH, zakyAnuSThAna ityanena tu puruSopayoginAmapi jvaraharazeSazikhAratnAlaMkArAdInAM -zAstrasaMloka(106) "sambaddhAnuguNopAyaM, puruSArthAbhidhAyakam / parIkSAdhikRtaM vAkyamato'nadhikRtaM param / / " -pramANavArtikaH 3/215/ For Personal & Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136. tat paramArthAbhidhAyi, viziSTArthadarzakamityarthaH / tataH tattvagrAhitayotpannam prakRtavAkyapratipAdyArthAdAnazIlatayA labdhAtmasattAkaM yanmAnaM tacchAbdamiti prakIrtitam upavarNitaM pUrvAcAryairiti saMbandhaH / nyAyAvatAra zlo0 8 131. tatra dRSTeSTAvyAhatAd ityanena kutIrthikavacasAM laukikavipratArakoktInAM ca zAbdatAM nirasyati, pramANabAdhitatvAt / vAkyAt ityamunA tu vAkyasyaiva niyatArthadarzakatvAt nyAyarazmi 0 vAstavika evo artha = padArtha. ane A akRtrima artha paNa puruSopayogI ane zakyAnuSThAna ( je thaI zake evo) hovo joIe. - tethI maDadAne mAlIza karavI.. vagere je artho puruSane upayogI nathI, te zakya hovA chatAM 'paramArtha' nathI ane sApanA mAthe rahela viSahara maNino alaMkAra banAvavo te upayogI hovA chatAM azakya prAyaH hovAthI 'paramArtha' nathI. athavA TIkAmAM mUkela vA zabda vikalpArtha che. tethI parama = akRtrima no artha thaze - puruSopayogI te akRtrima athavA zakyAnuSThAna te akRtrima. have Avo artha karyA pachI koI zaMkA kare ke sarpamaNinI jema puruSopayogI hoya ane zakyAnuSThAna na hoya to ? to kahe che, je azakya che, te paramArthathI puruSopayogI ja nathI. ane koI zaMkA kare ke zavohartananI jema zakyAnuSThAna hoya paNa puruSopayogI na hoya to ? to kahe che - tevuM kArya puruSanA dharmavALo koI karI ja na zake eTale azakya ja che, tethI paramArtha nathI. AvA akRtrima arthane kahenArA vAkyathI tattvagrAhitayA utpanna thayeluM, eTale vAkya dvArA je arthanuM pratipAdana thAya che te ja arthanuM samyaktayA grahaNa karavArUpe je pramANa utpanna thAya che, tene 'zAbdapramANa' rUpe pUrvAcAryoe kahyuM che. te zAbdapramANanuM saMpUrNa lakSaNa A thAya che - "je vAkyano artha dRSTa+ISTabAdhita na hoya, je vAkya zakyAnuSThAna+puruSopayogI evA paramArthanuM pratipAdaka hoya, evA vAkyathI pratipAdita arthanuM grahaNa karavA rUpe utpanna thayela jJAna 'zAbdapramANa' svarUpa bane che." -0 O zAbda pramANanA lakSaNanuM padakRtya 0 (131) 'vRSTAvyA tAt' e padathI kutIrthikonA vacanono ane lokika vipratAraka (ThaganArA) vyaktinA vacanono, zAbda pramANamAMthI vyavaccheda thayo, kAraNa ke te badhA vacano draSTa-ISTathI bAdhita hovAnA kAraNe zAbda pramANa rUpa nathI. 'vAvyAt' e padathI ema sUcita thAya che, ke vAkya ja niyata arthano darzaka hovAthI vAkyamAM arthasaMprekSa- pratikSepaH / vikalpArtho vAzabdaH, tadayamarthaH- puruSopayogI zakyAnuSThAno vA artho'kRtrima ityucyate / azakyAnuSThAnasya takSakAlaMkArAdeH paramArthataH puruSAnupayogitvAt; puruSAnupayoginazca mRtakodvartanAdestattvataH puruSadharmavadbhirvidhAtumazakyatvAditi / For Personal & Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 nyAyAvatAra ) paramArthAbhidhAyiteti darzayan 201padAcchAbdAbhAvamAha / paramArthAbhidhAyinaH ityanena jvaraharatakSakacUDAratnAlaMkAropadezAdivacanaprabhavajJAnasya niSphalatayA prAmANyaM nirAcaSTe / tattvagrAhitayotpannam ityamunA tvevaMbhUtAdapi vAkyAt zrotRdoSAd viparItAdyarthagrahaNacaturatayA prAdurbhUtasya zAbdatvaM vArayati / mAnam ityanena antarbhAvitapropasargArthena zAbde parasyAprAmANyabuddhiM tiraskurute, 202tadaprAmANye parArthAnumAnapralayaprasaGgAt, tasya vacanarUpatvAt / 132. tryavayavahetusUcakatvenopacAratastasya prAmANyaM na tattvata iti cet, na, aprAmANyasya -0nyAyarazmi - ja paramArthAbhidhAyitA che, mATe tenA dvArA ja zabda jJAna thaI zake che, mAtra pada dvArA nahIM. bhAva e che ke, pravRttinA niyata viSayano je vyavasthApaka hoya te pramANa kahevAya, A rIte viSayanuM vyavasthApana vAkyajanita jJAnathI ja zakya che, kAraNa ke vAkyajanita jJAnathI ja cokkasa padArtha vize pravRtti thAya che. AvI pravRtti padajanita jJAnathI nathI thatI, kAraNa ke mAtra "ghaTa" ema koI bole to paNa jene ghaTa joIe che, te koI pravRtti karI zake nahIM. paNa jo 'mUtane ghaTaevuM vAkya bole, to ghaTArthI vyakti bhUtalaparathI ghaTa levAnI pravRtti kare che. eTale vAkya ja pravartaka bane che. "paramAthamidhAcinaH' e vizeSaNathI, mRtakanAM udvartanAdi kriyApreraka vAkyo puruSopayogI arthaviSayaka na hovAthI ane sApanA mastakagatamaNinA alaMkAra banAvavA vagere vAkyo zakyAnuSThAna evA arthaviSayaka na hovAthI, te badhA vAkyo paramAthamighAtI nathI. tethI A vizeSaNathI tajjanyajJAnano zAbda pramANamAMthI vyavaccheda karyo. | 'tattvatiyotpannam' e vizeSaNathI sUcita thAya che, ke pUrvoktavizeSaNaviziSTa evA vAkyathI ja utpanna thayeluM , paNa zrotAnA doSathI viparIta arthane grahaNa karanAra jJAna te zAbda pramANe na banI zake. mAna' mAM pra upasargano aMtarbhAva samajI levo eTale "pramANa" arthAt zAbda jJAna te pramANarUpa ja hoya che, ema sUcita thayuM ane eTale je loko zAbdajJAnane pramANa nathI mAnatA, teono tiraskAra thayo. jo zAbdajJAnane apramANa mAnavAmAM Ave, to parArtha anumAna ja na thaI zake, kAraNa ke parArtha anumAna paNa vacanasvarUpa ja che. (132) bauddhaH- pakSadharmatA, sapakSasattva ane vipakSAsattva - A traNa rUpavALA hetunuM sUcana -05rthasaMprekSaVI(201) padAcchAbdAbhAvamAheti / pravRttiviSayavyavasthApakaM hi pramANam, na ca padebhyo yaH padArthapratyayastena niyato viSaya upasthApyate, yena ghaTArthI kutazcinnivRttya kvacit pravartate; niyatadeze hi vastuni pumAn pravartate, na ca kenaciddezena viziSTo ghaTo ghaTazabdenopadarzitaH, tanna padaprabhavapratyayasya zAbdapramANatvam / (202) taniti sAdhvam For Personal & Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1411 204 nyAyAvatAra - zlo. 8 sUcakatvAyogAt / nanu hetupratipAdane yadi tat pramANam, tato hetusamarthakapramANAntarapratIkSaNaM na vizIryeta, 203 tenaiva nirNItasvarUpatvAttasya pramANasiddhe punaH pramANAntaravaiyarthyAt / naitadasti, bhavatparikalpitAdhyakSasyAprAmANyaprasaGgAt, taddarzite'rthe vikalpapratIkSaNAttasyaiva prAmANyamAsajyeta / tadgRhItamevArthamasAvabhilApayatIti cet, zabdapratipAditaM hetuM pramANAntaraM samarthayate iti samAno nyAyaH / / 8 / / 133. zAbdaM ca dvidhA bhavati-laukikaM zAstrajaM ceti / tatredaM dvayorapi sAdhAraNaM lakSaNaM pratipAditam, samarthanaM punaravipratArakavacanaprabhavasyehAdivAkyaprastAva eva laukikasya vihitam, -0nAyarazmi - karato hovAthI, upacAratayA (gauNarUpe) zabdane pramANa mAnI zakAya, paNa vAstavamAM nahIM. jena- A vAta yogya nathI, kAraNa ke je padArtha vastutaH apramANa ja hoya te koInuM sUcaka paNa banI zake nahIM. bauddhaH- jo, hetunuM pratipAdana karavAmAM vacana pramANa hoya, to pachI hetunuM samarthana karavAmAM (arthAt hetu sAdhvagamaka che e batAvavA mATe) je bIjA pramANo apAya che (jema ke hetumAM vyabhicAra vigere doSono uddhAra karAya che) tenI jarUra ja nahIM rahe, kAraNa ke vacanathI ja hetunuM svarUpa nirNata thaI gayuM ane te pramANasiddha che, to pachI bIjA pramANothI tenI siddhi nirarthaka thaze. jaina - A barAbara nathI, te A rIte - tame pratyakSane pramANa mAno cho, chatAM, pratyakSathI je artha jaNAyo, teno ja vikalpa utpanna thAya to ja tene pramANa mAno cho. eTale jo tame ema kahezo ke hetunA pratipAdanamAM vacana pramANa nathI, eTale ja bIjA pramANonI apekSA rahe che, to ame ema kahIzuM ke pratyakSa pramANa nathI, eTale ja tene vikalpanI apekSA rahe che. Ama pratyakSa apramANa ane vikalpa pramANa banI javAnI Apatti Avaze. bauddha - nirvikalpapratyakSathI gRhIta arthane ja, vikalpa zabdathI kahe che, mATe eTalA mAtrathI nirvikalpa apramANa banI jAya, evuM nathI. jena- to ame paNa e ja kahIe chIe, ke zabdapratipAdita hetune ja anya pramANo samarthana kare che, mATe eTalA mAtrathI zabda apramANa banI jAya, evuM nathI. tethI "zAbdajJAna'nI paNa pramANarUpe siddhi thAya che. (8) (133) zAbda pramANanA be prakAra che. (1) laukika, ane (2) zAstraja. temAM laukika zAbdapramANa, je avipratAraka puruSanA vacanathI utpanna thAya che, temAM pramANatvanuM samarthana to AdivAkyanI carcAmAM karI ja dIdhuM che. paraMtu have zAstrajanya zAbdanuM samarthana karavAnuM che, eTale -035rthasaMprekSA-- (203) te zabdena I (204) tajI detoH || 8 || For Personal & Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 nyAyAvatAra 10 zAstrajasya tu vidhAtavyamiti yAdRzaH zAstrAttajjAtaM pramANatAmanubhavati taddarzayati 205107 AptopajJamanullaGghyamadRSTeSTavirodhakam / tattvopadezakRtsArvaM zAstraM kApathaghaTTanam / / 9 / / zAsti zikSayati jIvAjIvAdi tattvaM grAhayati, ziSyate'neneti vA zAstram / tat kiMbhUtamiti tadvizeSaNAnyAha134. AptaH prakSINAzeSarAgAdidoSagaNaH, tena upajJam AdAvupalabdham / anenApauruSeyA -0nyaayshmikevA zAstrathI janya hoya to zAbdajJAna pramANa bane tevA zAstranuM svarUpa batAvavA graMthakArazrI prastuta zlokane kahe che - 0 zAstrajanya zAbda pramANanA lakSaNanuM svarU5 0 zlokArtha- je AptapurUSo dvArA jANeluM hoya, koInAthI paNa khaMDana na karAya evuM hoya, daSTa ke ISTa ekethI jeno virodha na thato hoya, jIva - ajIvAdi tattvonuM upadezaka hoya, badhA mATe je hitakara hoya, tIrthAtarIyonA kupathanuM je nirAkAraka che te "zAstra" che. (9) viveyana:- 2||strno vyutpatti artha // prabhA cha - "(1) zAsti zikSayati jIvAjIvAditattvaM grAhayati, (2) ziSyate'nena vA" bheTa vALavA tatvAnI zikSA mApe - zApavADe athavA hain| dvArA jIvAdi padArtho kahevAya che, tene "zAstra" kahevAya che. A zAstra zlokamAM darzAvelA che vizeSaNothI viziSTa hoya che. te cha vizeSaNonuM svarUpa A pramANe che - (134) (1) je Apta dvArA jANeluM hoya - je puruSanA rAga-dveSa vagere sarva doSono samudAya -arthasaMprekSaNa(205) Apta ityAdi / upajJAyate Adau upalabhyate sma ityupajJA, Atazcopasarge (pA. 3-1131)-iti karmaNyaG, tata AptasyopajJA AptopajJamiti; tatpuruSAdhikAre upajJopakrame (pA. 2-4-21) iti sUtreNa upajJAntasya napuMsakatvam, tenopajJamiti tu nAvabudhyate; vAkye napuMsakatvavidhAnAbhAvAt / zAstrasaMloka(107) "AptavacanAdAvirbhUtamarthasaMvedanamAgamaH" -pramANana. 4/1 / "aaptvcnaadinibndhnmrthjnyaanmaagmH|" -parIkSAmu. 3/99 / "zAstraM yat siddhayA yuktyA svavAcA ca na baadhyte| dRSTe'dRSTe'pi tad grAhyamiti cintA pravartate / / " -pramANavA.4/108 / "sakalaM srvthaikaantprvaadaatiitgocrm| siddhaM pravacanaM siddhaparamAtmAnuzAsanam / / " - nyAyavi. 3/1 / "AptokterhetuvAdAcca bhiraavinishcye| satyetaravyavasthA kA sAdhanetaratA kutH||" -laghI. 28/ (108) "abhidheyaM vastu yathAvasthitaM yo jAnIte yathAjJAnaM cAbhidhatte sa aaptH|" -pramANana. 4/4/ "yo yasyA'vaJcakaH sa tasya aaptH|" -nyAyaku.pR.601, prameyaratnamAlA 3/99 / "AptaH khalu sAkSAtkRtadharmA yathAdRSTasyArthasya cikhyApayiSayA prayukta updessttaa| sAkSAtkaraNamarthasya AptiH tayA pravartate For Personal & Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 143 nyAyAvatAra - . zto 1 pohamAha, tasya pramANabAdhitatvAt; puruSavyApArAbhAve vacanAnupalabdheH, upalambhe'pi tadarthAnavagamAt, tadarthanizcayArthaM puruSAzrayaNe 206 gajasnAna nyAyaprasaGgAt, tasya rAgAdikaluSitatvena vitathArthakathanapravRtteH, 207 tadanuSThAnAdapi 208 svakAryasiddhau praNayanArthamapi puruSaH kiM neSyate ? nyAyarazmi - naSTa thayo che, te puruSane 'Apta' kahevAya che. zAstra sau prathama AvA AptapuruSa vaDe jaNAyeluM hoya che. e kathanathI, je loko zAstrane apauruSeya - puruSa kathita nathI - ema mAne che, temanuM nirAkaraNa thAya che, kAraNa ke teono A siddhAMta pramANathI bAdhita che. te A rIte - puruSanA vyApAra vinA vacana kadI maLe ja nahIM 'tuSyatu durganaH' nyAye kadAca mAnI paNa laIe ke puruSa vyApAra vinA paNa vacana hoya che, to paNa te vacananA arthano nizcaya to puruSa vinA azakya ja che. jo vacananA nizcaya mATe puruSano Azraya karazo, to tamArI suMdara ceSTA gajasnAnane maLI Avaze. jema hAthI snAna karIne - cokhkho thaIne, pAchuM potAnuM zarIra dhULathI meluM karI de che, tema mImAMsaka paNa pahelA vedane apauruSeya mAne che - tenuM kAraNa e che ke temanA mate koI puruSa rAgAdidoSarahita nathI, eTale koI paNa puruSanuM vacana sarvathA nirdoSa na hoya. eTale jo vedane puruSajanya mAno to temAM paNa doSa Ave. tethI tene apauruSeya mAnyo. have teno artha karavA pAchA rAgAdidoSayukta puruSano ja Azraya karyo ! mImAMsakaH- vedano artha karanAra bhale rAgAdiyukta hoya, to paNa te artha kare che to amArI svakAryasiddhi (paralokAdi adRSTa arthaviSayaka pravRtti) thAya che, eTale veda pramANa che. jainaH- to pachI vedane kahenAra puruSa mAnavAmAM paNa zuM vAMdho che ? te kahe che, to tamArI kAryasiddhi thAya che - ema mAnI ja zakAya che. tethI zAstrane puruSapraNIta mAnavuM ja joIe ane te paNa jevA-tevA puruSathI nahIM, paNa AptapuruSathI praNIta mAnavuM. arthasaMprekSa 0 (206) gajasnAnanyAyetyAdi / yathA - gajo'mbhasA rajoviyuktamAtmAnaM vidhAya punareva rajobhirAtmAnaM malinayati, tathA tvamapi rAgadveSopahatapuruSapraNayanasamutthaM vedAnAM kAluSyamapauruSeyatvAbhyupagamena nirAkRtya vyAkhyAnArthaM punarapi tathAbhUtaM puruSamabhyupagacchan tadevAGgIkuruSe iti / ( 207) tadanuSThAnAditi / anuSThAnaM vyAkhyAturvyAkhyAnalakSaNo vyApArastasmAt / (208) svakAryasya paralokAdAvadRSTe'rthe pravRttirUpasya siddhAviti abhyupagamyamAnAyAmiti zeSaH / 0 zAstrasaMloka: ityaaptH|" -nyAyabhA.1/7 / "AptiH sAkSAdarthaprAptiH yathArthopalambhaH tayA vartate ityAptaH sAkSAtkRtadharmA yathArthaprAptyA zrutArthagrAhI / Agamo hyAptavacanamAptaM doSakSayAdviduH / kSINadoSo'nRtaM vAkyaM na bruuyaaddhetvsNbhvaat| svakarmaNyabhiyukto yo rAgadveSavivarjitaH / pUjitastadvidhairnityamApto jJeyaH sa tAdRzaH / " - sAMkhyakA. mAThara. pR. 13 / / "yo yatrAvisaMvAdakaH sa tatrAptaH paro'nAptaH tattvapratipAdanamavisaMvAdaH tavartyajJAnAt" bhraSTaza.aSTasa4.pR.2rUdII For Personal & Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 nyAyAvatAra vizeSAbhAvAt / tanna kSINadoSavacanaM vyatiricyAnyataH prekSAvatAM paralokAdAvadRSTe'rthe pravRttiyuktA, tat tadeva zAstraM, nirupacaritazabdArthopapatterityAstAM tAvat / 135. ata eva ullaGghayate prAbalyena gamyate abhibhUyate anyarityullaGghyam, tato'nyad anullaGghyam sarvavacanAtizAyIti yAvat / ata eva 20dRSTena pramANanirNIteneSTasya tadvAcyasya virodho yasmiMstat tathA tadeva, yadi vA, dRSTaH pramANena, iSTo vacanAntareNa, tayorvirodhakam, tadviruddhArthAbhidhAnAt, tato'nyadadRSTeSTavirodhakam, abAdhArthAbhidhAyItyarthaH / tadiyatA zAstrasya svArthasaMpaduktA, adhunA tattvopadezAdInAM parArthatvAt parArthasaMpadamAha-tattvaM jIvAdayaH padArthAH, pramANapratiSThitatvAt, teSAmupadezaH svarUpaprakAzanam, tadrakSaNAdividhAnaM vA, taM karoti -9nyAyarazmi - tethI jemanA rAga-dveSa kSINa thayA hoya evA vItarAganA vacana sivAya bIjA koInA paNa vacanathI, prekSAvAnuM vyaktioe paralokAdi adRSTa arthaviSayaka pravRtti na karavI joIe. mATe AptapuruSa dvArA je kathita hoya te ja zAstra che, kAraNa ke zabdano nirUpacarita artha AptapuruSanA vacanamAM ja ghaTe che. (135) (2) zAstrano bIjo guNa A che - zAstra te sarvajJanI vANI che, tethI A zAstranuM vacana, alpajJAnIo dvArA khaMDana na thaI zake tevuM che arthAt bIjA badhA vacanothI caDhiyAtuM che. (3) zAstrano trIjo guNa che - "kRSTadaviruddha eTale "pratyakSa vagere pramANothI daSTa - nirmIta jJAna dvArA ISTano = svazAstrapratipAdita padArthono virodha na thAya tevuM zAstra athavA pratyakSa vagere pramANothI je nirNata hoya ane potAnA ja anya vacanothI je abhipreta hoya te (daSTa + ISTa) baMneno virodha na kare tevuM zAstra che. A traNe guNo zAstranI mahattA batAve che, paNa bIjA para upakAra karatA nathI, mATe A guNo zAstranI "svArthasaMpadA' che ane AgaLa kahevAtA be guNo paropakAra karanArA che, tethI te guNo zAstranI parArthasaMpadA' che. (4) zAstrano cotho guNa che "tattvopadezaka' - 'jIvAdi tattvo che, kAraNa ke pramANapratiSThita che' - ema je upadeza ApatuM hoya arthAt te tattvonA svarUpane prakAzanuM athavA jIvAdi tattvanA rakSaNAdinuM vidhAna karatuM hoya te ja zAstra che. arthasaMprekSaNa(209) dRSTenetyAdi idamarthakathanamAtram, samAsavigrahastvayam-iSTasya virodhaH, dRSTena iSTavirodhaH na vidyate dRSTeSTavirodho yatra tattathA / tadvAcyasyeti zAstrAbhidheyasya / --zAstrasaMno-- (109) "cata svaviSaye nirvAdhama tajhamA yathA pratyakSAri, nirdhA svaviSaye nIvAto pravanati " cAyavi.vi.pu.250/ For Personal & Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1450 nyAyAvatAra - zlo. 9 tattvopadezakRt, ata eva sArvaM 21degsarvasmai hitam, prANirakSaNopAyopadezaparamapadadAyitayA 211vizvajanInatvAt / etena parArthasaMpAdakatvamuktam | adhunA pareSAmevAnarthaparighAtitvamAhakutsitAH panthAnaH 212kApathA: tIrthAntarANi, teSAM ghaTTanaM vicAlakaM nirAkArakam, sarvajanApakArikumatavidhvaMsakamityarthaH / IdRzAdeva zAstrAjjAtaM zAbdaM pramANam, nAnyebhyaH, vipralambhakatvAtteSAmiti / / 9 / / 236. adhunA parArthAnumAnalakSaNaM vaktavyam, tacca pratyakSe'pi pazyan ekayogakSematvAt sAmAnyenAha -0nAyarazmi (5) zAstrano pAMcamo guNa che "sarvahitakara'. prANIonA rakSaNanA upAyano upadeza ane paraMparAe mokSapada ApatuM hovAthI, vizvavartI saghaLA prANio mATe je hitakAraka che te ja "zAstra' (s) ||strno 74o gue| cha "G-bhAganirAsa'. 24 20 zAstra taarthihiin| kupatha- unmArganuM nirAkaraNa kare che arthAt sarva lokone apakArI kumatano nAza karanAra hovAthI, A zAstra anya vyaktionA anarthanuM nivAraka che. A che guNo jemAM hoya te ja zAstra, vAstavamAM zAstrarUpa che ane AvA zAstrathI janya jJAna ja, zAbdapramANa rUpa banI zake che, bIjA zAstro to chetaranArA hovAthI tenAthI thayeluM jJAna e pramANa banatuM nathI. A rIte zAstrajanya zAbdajJAnanuM paNa svarUpa batAvyuM - ema parokSanA bhedarUpa ' amaae|' nu sva35 patAvyu. (8) / (136) have parArthanumAnanuM lakSaNa kahevAno avasara che, paraMtu parArthanumAnanI jema parArthapratyakSa paNa che - ema parArthatA pratyakSa-anumAna baMnemAM jovAtI hovAthI ane baMnemAM rahela parArthatA viSe eka sarakhI vAta karavAnI hovAthI, sau prathama parArthatAnuM sAmAnyathI lakSaNa batAve che. (tyArabAda parArthapratyakSa ane parArthanumAnane vizeSathI kaheze.) -arthasaMprekSaNa___ (210) sarvasmai hitamiti / asmin vAkye sarvANNo vA (si. he. 7-1-43) iti hite'rthe NapratyayaH / (211) vizvajanInatvAditi vizve ca te janAzca vizvajanAstebhyo hitaM vizvajanInam paJcasarvavizvAjjanAtkarmadhAraye (si. he. 7-1-41) - iti khaH, tasya inAdeze ca rUpam / (212) kApathA iti / kuzabdasya pathi zabde 'pathyakSeSadarthe' ityAkAraH || 9 / / -zAstrasaMloka(110) "tvanmatAmRtabAhyAnAM, sarvathaikAntavAdinAm / AptAbhimAnadagdhAnAM, sveSTaM dRSTena bAdhyate / / " AptamI.zlo. For Personal & Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 nyAyAvatAra. svanizcayavadanyeSAM nizcayotpAdanaM budhaiH / parArthaM mAnamAkhyAtaM vAkyaM tadupacArataH / / 10 / / __ atra parArthaM mAnamiti lakSyam, svanizcayavadityAdi lakSaNam, sva AtmA tasya nizcayaH prameyAdhigamaH, tadvadanyeSAM pratipAdyAnAM nizcayotpAdanaM prameyaparicchedajJAnaprAdurbhAvanam, yathA Atmano'rthanirNayastathA pareSAM nirNayajananamityarthaH / budhairvidvadbhiH / pararamai arthaH prayojanaM yena tat parArtham, mIyate'neneti mAnam, AkhyAtaM kathitam | 137. nanu ca yadi nizcayotpAdanaM parArthamAnam, tathA jJAnamapi parapratyAyanAya vyApriyamANaM parArthaM prApnotItyAha,vAkyaM parArthaM, na jJAnam, tasyaivAnantaryeNa vyApArAt, 213paraprayojanamAtratvAcca, -0nyAyarazmi - 0 parArthapratyakSa ane parArthAnumAnanuM sAmAnya lakSaNa 0 zlokArtha- potAnI jema bIjAne paNa nizcaya karAvavo ene vidvAno vaDe "pArtha" pramANa kahevAyuM che. jJAnanA upacArathI vAkyane paNa pramANa kahevAyuM che. (10) viveyana:- 218 '52||rth bhAna' meM lakSya cha bhane 'svanizcayavat anyeSAM nizcayotpAdanam' me lakSaNa che. jema potAne arthano nizcaya hoya, tema zrotAne paNa arthano nizcaya karAvavo tene vidvAno pArtha" (mukhyatayA jemAM bIjAnuM prayojana hoya te) pramANa kahe che. (137) zaMkA- nizcaya karAvavo - tene parArthapramANa kahevAtuM hoya, to bIjAne samajAvavA mATe pravRtta thatuM vaktAnuM jJAna paNa parArtha banI jaze. samAdhAnaH- nA, mAtra vAkya ja parArtha hoya che, kAraNa ke vAkya ja anaMtara vyApAravALuM che ane vAkya ja mAtra bIjA mATe prayojAya che. eTale vAkya parArtha che. jJAna to vyavahita che. jJAna pachI vAkyaprayoga ane te pachI zrotAne jJAna thAya che, ane jJAna to svopakArI paNa che, eTale parArtha nathI. praznaH- vAkya to ajJAna svarUpa che (ane pramANanuM lakSaNa to sva-paraAbhAsI jJAna che) to te pramANa zI rIte bane ? uttara:- 65yArthI, meTale Aryano 75yAra 4|29|maaN 42pAthI... 45 3 varSati taNDulAni = -arthasaMprekSaNa(213) paraprayojanamAtratvAditi / parasya prayojanaM paraprayojanam, tadeva paraprayojanamAtram, mAtraM kAtsnye'vadhAraNe iti vacanAt, avadhAraNArtho'tra mAtradhvaniH / yadyapi kasyacittathAvidhAbhyAsAd vacanamuccArayataH svayamapyarthapratipattirvAkyasya prayojanatvam, tathApyalpatvAnneha vivakSitamiti / -zAstrasaMloka(111) "svanizcayavadanyeSAM nishcyotpaadnecchyaa|" -pramANavA. alN.pR.541| "parArthamanumAnaM tu svadRSTArthaprakAzakam / " - pramANavA. mano./4/1, zlokavA.nirA. nyAyaratnA. pR.252, pramANavA. alN.pR.572| "svnishcitaarthprtipaadnm|" -prazasta.pR.577, mAThara.5/ For Personal & Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 itarasya tu 214 vyavahitatvAt, svaparopakAritvAcca / kathaM vacanamajJAnarUpaM pramANamityAhatadupacArataH tasya jJAnasyopacAro'tadrUpasyApi tadaGgatayA tadrUpatvena grahaNam / tata idamuktaM bhavati-pratipAdyagatamutpazyamAnaM yajjJAnaM tadavyavahitakAraNatvAd vacanamapyupacAreNa pramANamityucyate / nyAyAvatAra zlo0 10 - 138. tatrAnumAnasya pArArthyaM parairabhyupagatameva pratyakSasya na pratipadyante kiledaM zabdapravezazUnyaM svalakSaNagrAhIti naitadgocaraH parebhyaH pratipAdayituM pAryate / na ca zabdAt parasya svalakSaNagrahaNadakSaM pratyakSamunmaGkSyati, zabdasya vikalpotpAditatvena parasyApi vikalpotpAdakatvAt / taduktam215 vikalpayonayaH zabdA vikalpAH zabdayonayaH / 112 kAryakAraNatA teSAM nArthaM zabdAH spRzantyapi / / iti / / 10 / / nyAyarazmi - cokhA varSe che' - ahIM vAstavamAM to megha varSe che, paNa te anAjanuM kAraNa hovAthI, megharUpa kAraNamAM anAjarUpa kAryano upacAra karIne, jema meghanA sthAne anAjano prayoga thato jovAya che, tema ahIM paNa vAkya te kAraNa che ane zrotRgata jJAna kArya che, tethI vAkyarUpa kAraNamAM zrotRgata jJAnarUpa kAryano upacAra karIne-vAkyane paNa jJAnarUpe banAvIne, vAkyamAM paNa pramANatAno vyavahAra thaI zake che. tethI vAkya paNa 'parArtha' pramANa banI zake che - A pramANe parArthatAnuM lakSaNa kahyuM. (138) praarthprbhaae| je mAre che - ( 1 ) parArthapratyakSa, ane (2) parArthAnumAna - khAjebhAMthI, bauddho parArthAnumAnane to svIkAre che, paNa parArthapratyakSane svIkAratA nathI. praznaH- 52ArthapratyakSa kema nathI svIkAratA ? bauddhaH- kAraNa ke pratyakSa nirvikalpa hovAthI, temAM aMzataH paNa zabdano praveza azakya che ane te pratyakSa mAtra svalakSaNane ja grahaNa karavAmAM catura hovAthI, teno viSaya bIjAne batAvI zakAto nathI. bIjI vAta, zabda dvArA, para vyaktine svalakSaNane grahaNa karavAmAM dakSa evuM pratyakSa karAvI zakAya nahIM, kAraNa ke vikalpajanya hovAthI zabda te mAtra bIjAne vikalpa ja karAvI zake che, pratyakSa nahIM. 'hyuM che } - 0 arthasaMprekSaNa0 -0 (214) vyavahitatvAditi / jJAnAnantaraM hi vivakSA, sthAnakaraNAbhighAtAdinA zabdotpattau parasaMtAne jJAnotpAdAditi / (215) vikalpayonaya iti / vikalpo yoniH kAraNaM yeSAM tathA / / 10 / / -0 zAstrasaMloka0 (112) anAdivAsanodbhUtavikalpapariniSThitaH zabdArthaH / " - pramANavA. 3/204 / teSAmanyonyasambandhe" nyAyamaM. pR.158| "teSAmatyantasambandho" - nayacakravR. pR. 243 / "kAryakAraNatA teSAM nArthAn zabdAH spRzantyapi / " - ratnAkarA. pR.9, syA.maM. pR.175| "teSAmanyonyasambandhaH " -syA. ratnA. pR. 701, nyAyaku . pR. 537 / "zabdArthakalpanAjJAnaviSayatvena kalpitaH / dharmo vastvAzrayAsiddhirasyoktA nyaayvaadinaa||" -pramANavA. 3/211 / "vikalpavAsanodbhUtAH smaaropitgocraaH| jAyante : kevalaM naarthgocraaH||" - pramANavA.3/286 / pramANavA. 3 / 286 buddhayastatra For Personal & Private Use Only -0 - Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 nyAyAvatAra 10 nirvikalpakaM ca pratyakSam, ato na zabdajanyamityato'numAnaM dRSTAntIkRtya pratyakSasyApi parArthatAM sAdhayitumAha pratyakSeNAnumAnena prasiddhArthaprakAzanAt / parasya tadupAyatvAtparArthatvaM dvayorapi / / 11 / / 139. pratyakSeNApyanumAneneva prasiddhArthaprakAzanAt svapratItaprameyapratyAyakatvAt parArthatvaM pratipAdyaprayojanatvaM dvayorapi pratyakSAnumAnayoH, tulyakAraNatvAt, nAnumAnasyaivaikasyetyabhiprAyaH / iha cAzrUyamANatvAt tadarthagamanAcca apIvazabdau luptanirdiSTau draSTavyau / pratyakSapratItArthapratyAyanaM ca pratijAnAnasyAyamabhiprAyaH-yat paro " manyate, naitad gocaraM parebhyaH pratipAdayituM pAryata -nyaayrshmi"zabda te vikalpathI utpanna thAya che ane vikalpa te zabdathI utpanna thAya che -ema (zabdavikalpa) baMne vacce kArya-kAraNabhAva che, paraMtu zabda te arthano sparza paNa karato nathI." ane pratyakSa to nirvikalpa che, eTale zabdajanya hotuM nathI. zabda dvArA parabodha thAya to paNa vikalpabodha ja thaI zakaze, nirvikalpa pratyakSa nahIM, tethI ja ame parArthapratyakSa mAnatA nathI. (10) paraMtu bauddhanI mAnyatA khoTI che - e batAvavA mATe parAthanumAnano dAkhalo laIne, parArthapratyakSa paNa zakya che - e jaNAvavA graMthakArazrI prastuta zlokanuM nirvacana kare che - 0 pratyakSamAM parArthatAnI siddhi che zlokAH- anumAnanI jema, pratyakSa dvArA paNa prasiddha arthanuM prakAzana thAya che, mATe baMne parane pratyAyana karAvavAmAM hetu hovAthI, baMnemAM parArthatAnI siddhi thAya che. (11) (139) vivecana - bauddho mAtra anumAnanI ja parArthatA mAne che, pratyakSanI nahIM. paraMtu temanI A mAnyatA yogya nathI, kAraNa ke jema anumAna prasiddha arthano prakAza karavA dvArA, svapratIta prameyano bIjAne pratyAyaka bane che, tema pratyakSa paNa prasiddha arthano prakAza karIne, svapratIta prameyanI -zAstrasaMloka(113) "saugatamate nirvikalpakaM pratyakSamato na zabdajanyamityato'numAnaM dRSTAntIkRtya pratyakSasyApi parArthatAM smrthyti|" -nyaa.haa.| (114) "yadyanumAnotpAdanAdvacanam anumAnaM pratyakSotpAdanAt vacanamapi parArthaM pratyakSaM bhavet nedaM caturastram 'yathA gRhItasambandhasmaraNe vacanAt sti| anumAnodayastadvanna pratyakSodayaH kvacit / / trirUpaliGgasmaraNe niyamenAnumodayaH / lepa nathI, 59 arthata: tamo gabhyabhAna hovAthI, tamono supta35 * bhUNa somai, yadyapi 'api' bhane 'iva' zabno nirdeza thayo hoya - ema jaNAya che. For Personal & Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 ) nyAyAvatAra - zlo. 11 iti / tadayuktam, nirvikalpakAdhyakSApohena vyavasAyarUpasya pratyakSasya prAgeva sAdhitatvAt, tadgocarasya kathaMcid vikalpagamyatvena zabdapratipAdyatvAt / tadyathA anumAnapratIto'rthaH parasmai pratipAdyamAno vacanarUpApannaH parArthamanumAnam, tathA pratyakSapratIto'pi parArthaM pratyakSam, parapratyAyanasya tulyatvAd, vacanavyApArasyaiva bhedAt / / __ 140. tathA hi-anumAnapratItaM pratyAyayannaivaM vacanayati-agniratra, dhUmAt, yatra yatra dhUmastatra -0nAyarazmi - bIjAne pratIti karAve che - ema pratyakSa-anumAna baMnemAM zrotAne pratIti karAvavAnuM prayojana rahyuM che. ethI baMne samAna rIte parArtha che. pratyakSapratIta viSayanI pratIti parane kaI rIte karAvAya? teno abhiprAya ame A rIte ApIe chIe - bauddha je kahyuM hatuM ke "pratyakSano viSaya bIjAne na kahI zakAya' - te kathana barAbara nathI, kAraNa ke tame mAnela nirvikalpa pratyakSanuM nirAkaraNa karIne savikalpa pratyakSanI vAstavikatA ame pahelA ja siddha karI ane vyavasAyarUpa pratyakSano viSaya kathaMcit vikalpagamya hovAthI, temAM zabdapratipAdyatA rahelI che. tad = tasmAtuM yathA = je rIte anumAnapratIta artha, jyAre bIjAne pratipAdana karAvavAmAM Ave tyAre te (anumAna) vacanarUpatAne prApta karIne parArtharUpa bane che, te rIte pratyakSapratIta artha paNa, jyAre bIjAne pratipAdana karAvavAmAM Ave tyAre te (pratyakSa) paNa vacanarUpatAne prApta karIne parArtharUpa kema na bane ? bane ja. Ama parapratyAyakatA to baMnemAM tulya che. hA! baMnenA vacanaprayogamAM yadyapi pharaka che, paNa e pharaka parArthatAnI hAnikAraka to nathI ja. baMnenA vacanaprayogano pheraphAra A rIte che - (140) (1) anumAnamAM parapratIti A rIte karAvAya che - "ahIM agni che, kAraNa ke ahIM dhUma che. jyAM jyAM dhUma hoya tyAM badhe agni avazya hoya che, jemake rasoDA vageremAM athavA vaidharmathI -jyAM agni na hoya tyAM kadI dhUma na hoya, jemake taLAva vageremAM - Ama sAmevALAne dhUma-agnino -zAstrasaMtosvprtiitaarthmaatrsy vacane'dhyakSavinna tu|| na ca vacanamAtrAdadhyakSaM prsyodeti| nanu 'pazya mRgo dhAvati' iti dRzyate drshnodyH| n| ttraapynumaansyaanntrtvaat| tathAhi - tadarthonmukhatAyAM sa pazyatyevaM niyujyte| mayA pratItametacca sAmarthyAtpratipAditam / / 'abhimukhIbhava mRgadarzane' iti niyogavacanametat / abhimukhIbhAvazca yathA mama tathA tavApi tata evamabhimukhIbhavane hetunAM vyApAra iti smaran pravartata iti anumAnameva / " - pr.vaa.alN.pR.534| (115) "pratyakSenApyanumAneneva prasiddhArthaprakAzanAt svapratItaprameyapratyAyakatvAt parArthatvaM pratipAdyaprayojanatvam, dvayorapi pratyakSAnumAnayoH tulyakAraNatvAt / " - nyA.hA. "pratyakSaparicchinnArthAbhidhAyivacanaM parArthaM pratyakSam parapratyakSahetutvAt / / " -pramANana.3/26, cA.ratnA.pR.667/ For Personal & Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 nyAyAvatAra tatrAgniH, yathA mahAnasAdau, vaidhahNa vA, agnyabhAve na kvacid dhUmaH, yathA jalAzayAdau, tathA dhUmo'yam, tasmAd dhUmAdagniratreti / avyutpannavismRtasaMbandhayostathaiva pratipAdayituM zakyatvAt, smaryamANe saMbandhe punarevam-agniratra dhUmopapatteH / vaidhaye'Na-agniratra, anyathA dhUmAnupapatteH / ___ 141. pratyakSapratItaM punadarzayannetAvadvakti-pazya rAjA gacchati, tatazca vacanAdvividhAdapi samagrasAmagrIkasya pratipAdyasyAnumeyapratyakSArthaviSayA yataH pratItirullasati, ato dvayorapi parArthatetyAha-parasya tadupAyatvAt pratipAdyasya pratItiM prati 21 pratipAdakasthapratyakSAnumAnanirNItArthaprakAzanakAraNatvAdityarthaH / 217etena pUrvakArikoktopacArakAraNaM ca lakSayati" | -nyAyazbhi53vA saMbaMdha jyA 2rAve, tyA25643 3 'mI dhUma cha, tathA (18) agni cha." - sAma jene saMbaMdhanuM jJAna nathI athavA saMbaMdha bhUlAI gayo che tevA vyaktine saMbaMdhanuM jJAna karAvIne ja agninuM jJAna karAvI zakAya. paraMtu je vyaktine saMbaMdhano khyAla hoya ane saMbaMdhanuM smaraNa thatuM hoya, te vyaktine agninuM anumAna 42 // 441 - "ma bhannicha, // 25 // OM dhUma vAya che. vaidhabhyathA - mI mani cha. nahIMtara dhUma paNa na hota" - ATaluM kahevuM paryApta che, kAraNa ke te vyaktine ATalA kathanathI ja agninuM jJAna thavuM zakya che. Ama parArtha mATe anumAnano vacanaprayoga alaga rIte thAya che. (141) (2) pratyakSa pratIta arthana batAu4 - 'humo mo 20% 14 cha' - mATo 3Q ja paryApta che, kAraNa ke ATalA kathanathI ja zrotAne pratyakSapratIta arthano bodha thaI jAya che. Ama parArtha mATe pratyakSano vacanaprayoga alaga rIte thAya che. Ama baMne prakAranA vacanaprayoga dvArA, samagra-sAmagrI jemAM hAjara che, tevA zrotAne anumeya ke pratyakSa evA arthano bodha thAya che eTale baMnemAM parArthatAnI siddhi thAya che. jananI 52rArthatA jatAaan4 zvobhA yuMcha - 'parasya tadupAyatvAt' arthAt zrotAnI pratAti mATe, vaktAmAM rahela pratyakSa ke anumAna nirmIta arthanA prakAzananuM kAraNa hovAthI (baMnemAM parArthatA -0arthasaMprekSaNa(216) pratipAdakasthetyAdi / pratipAdakasthaM pratyakSAnumAnanirNItArthasya prakAzyate'rthaH parebhyoneneti prakAzanaM vacanaM kAraNaM yasya parasya, tasya bhAvastattvaM tasmAt / (217) eteneti / parapratItiM prati vacanasyopAyatApradarzanena pUrvakArikokteti vAkyaM tadupacArataH iti / -zAstrasaMlokaH(116) "tadvAkyaM na jJAnaM kathaM jaDasya prAmANyam... pratipAdyagataM pratipAdakagataM vA jJAnaM ttropcryte|" -nyA.hA. "tadvacanamapi taddhetutvAt / " -parIkSamu. 3/56 / "tadvacanamapi tadarthaparAmarzavacanamapi taddhetutvAt jJAnalakSaNamukhyAnumAnahetutvAdu pacAreNa praarthaanumaanmucyte| upacAra nimittaM cAsya pratipAdakapratipAdyApekSayAnumAnakAryakAraNatvam / / " -prameyaka.pR.378 / For Personal & Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 ) nyAyAvatAra - zlo. 11 142. yaccoktam-na zabdAt parasya pratyakSotpattiH, 21 tasya vikalpajanakatvAt, pratyakSasya svalakSaNaviSayatvena nirvikalpakatvAt / tadayuktam, sAmAnyavizeSAtmakArthaviSayasya nirNayarUpasya tasya kathaMcidekaviSayatA zabdotpAdyatvAvirodhAt, evaMvidhasya ca prAgeva samarthanAt / 143. cakSurAdisAmagrItastadutpadyate na zabdAditi cet / anumAnamapi pratyakSAdinizcitAda hetoravismRtasaMbandhasya pramAturullasati, na zabdAt, atastasyApi parArthatA vizIryeta / 0nAyarazmi - che.) Ama kahevA dvArA, pUrvanI kArikAmAM vAkyane upacArathI pramANa kahyuM, te upacAranuM kAraNa batAvyuM - vAkya e zrotAne arthapratItinuM kAraNa hovAthI upacArathI pramANa che. (142) bauddha je kahyuM hatuM ke "zabda dvArA bIjAne pratyakSa na karAvI zakAya, kAraNa ke zabda to mAtra vikalpano ja janaka che, jyAre pratyakSa to zuddha svalakSaNano ja grAhI hovAthI nirvikalpa che" - e vAta paNa yukta nathI, kAraNa ke pratyakSa e sAmAnya-vizeSa ubhayarUpa arthanuM nirNayAtmaka che, eTale pratyakSa ane zabdano viSaya, kathaMcit eka che (zabdano viSaya paNa tevo ja artha che) eTale zabdathI pratyakSa utpanna thaI zake temAM vAMdho nathI. ane vastu sAmAnya-vizeSAtmaka che, pratyakSa tadviSayaka che e ame pUrve ja batAvI cUkyA chIe. praznaH- pratyakSa ane zabdano viSaya eka hoya eTalA mAtrathI zabda te pratyakSajanaka zI rIte bane? uttaraH- potAnA pratyakSa dvArA je (sAmAnya-vizeSAtmaka) artha gRhIta che, te ja arthano grAhaka zabda paNa che, tethI pratyakSapratIta arthano zabda dvArA bIjAne paNa bodha karAvI zakAya che, eTale zabda dvArA, bIjAne tadviSayaka (pratyakSapratIta arthaviSayaka) pratyakSa thatuM hovAthI zabda te pratyakSano janaka banI zake che. boddhaH- pratyakSanI utpatti to cakSu vagere sAmagrIthI thAya che, zabdathI nahIM. to pachI zabda dvArA bIjAne pratyakSa zI rIte karAvI zakAya ? jainaH- A vAta to anumAna aMge paNa lAgu paDaze, kAraNa ke avismRtasaMbaMdhavALA pramAtAne pratyakSadaSTa hetuthI ja anumAnanI utpatti thAya che, zabdathI nahIM. to pachI zabda dvArA, bIjAne anumAna paNa zI rIte karAvI zakAya ? ane ethI to anumAna paNa parArtha nahIM bane. (143) bauddha - samartha hetunuM kathana karatuM hovAthI, anumAnaprayogarUpa vacanane ame parArtha kahIe chIe. -arthasaMprekSaNa(218) tasyeti / pratyakSasya / (219) ekaviSayatayeti / zabdena saheti zeSaH, ayamabhiprAyaHsAmAnyavizeSAtmakaM vastu zabdAnAM gocaraH, pratyakSamapi kathaMcit sAmAnyavizeSAtmakavastuviSayam, tataH sAmAnyavizeSAtmako'rthaH pratyakSapratipannaH parasmai pratipAdyamAnaH parArthapratyakSaM bhavati / / 11 / / For Personal & Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAyAvatAra jI 152 samarthahetukathanAt tatra vacanasya parArthateti cet, atrApi darzanayogyArthapratipAdanAditi brUmaH | tanna pratyakSaparokSayoH pArArthyaM prati vizeSopalabdhiriti mucyatAM pakSapAta: / / 11 / / 144. tadevaM dvayorapi parArthatAM pratipAdya tatsvarUpamAha pratyakSapratipannArthapratipAdi ca yadvacaH / pratyakSa pratibhAsasya nimittatvAttaducyate / / 12 / / '"yadvacaH pratyakSapratipannArthapratipAdi sAkSAtkArijJAnagocarakathanacaturaM tat pratyakSamucyata iti saMbandhaH | 220tacca 22pratyakSarUpamevocyamAnaM pratyakSaM, vipratipannaM prati punaranumAna -0nAyarami - jaina - e rIte to darzana-pratyakSayogya arthanuM yathArthatayA pratipAdana karatuM hovAthI, pratyakSane paNa parArtha kema na manAya ? Ama parArthatAne AzrayIne pratyakSa ane parokSanI koI vizeSatA nathI, tethI pratyakSa parArtha nathI, mAtra anumAna ja parArtha che" evo pakSapAta choDI do. (11) (144) Ama pratyakSa-anumAna baMnemAM parArthatAnI siddhi karIne, temanA svarUpanuM pratipAdana karavA, graMthakArazrI prathama parArtha pratyakSanA svarUpane kahe che - 0 parArtha pratyakSanuM svarUpa 0 zlokArdhaH- je vacana pratyakSapratIta arthanuM pratipAdaka che, tene (parArtha) pratyakSa kahevAya che, kAraNa ke (e vacana) pratibhAsanuM kAraNa che. (12) | vivecanaH- je vacana pratyakSapratipanna evA arthanuM pratipAdaka hoya, arthAt sAkSAtkArI jJAnanA viSayanuM kathana karavAmAM catura hoya, tene parArthapratyakSa' kahevAya che. ahIM A vAtano khAsa khyAla rAkhavo - vacana dvArA, pratyakSapratipanna arthanuM jo pratyakSarUpe pratipAdana thAya, to ja te (vacana) parArthapratyakSa kahevAya. jemake "juo mRgalAo doDe che. ahIM vacana dvArA, pratyakSapratipanna mRgAdinuM pratyakSarUpe ja pratipAdana thAya che, mATe A (vacana) ne parArthapratyakSa kahI zakAya. paraMtu pratyakSapratIta evA arthane paNa vipratipanna vyaktine, anumAna prayoga dvArA kahevAya to te parArthAnumAna ja bane. jemake zabda pratyakSathI anitya jaNAya che, chatAM tene nitya mAnatA mImAMsakone 'zabdaH nitya tatvIta' e rIte kahevAya, to te parArthAnumAna bane che. -035rthasaMprekSaTI - (220) tacceti / vacaH / (221) pratyakSarUpamiti / pazya mRgo yAti iti pratyakSarUpatayA pratipAdakatvAdvaco'pi tathocyate / / 12 / / zAstrasaMloka(117) "yadvacaH pratyakSapratipannArthapratipAdi sAkSAtkArijJAnagocarakathanacaturaM ttprtykssmucyte| tacca pratyakSarUpamevocyamAnaM prtykssN| vipratipannaM prati anumAnadvAreNocyamAnamunamAnameva / " - nyaa.haa.| For Personal & Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - zlo. 12, 13 153 0 dvAreNocyamAnamanumAnameveti / 145. "cazabdenAnekArthatvAd darzayati-vacanaM kutaH pratyakSam ityAha-pratibhAsasya nimittatvAt pratipAdyapratyakSaprakAzahetutvAd upacAreNocyata ityarthaH / / 12 / / anumAnamAha sAdhyAvinAbhuvo hetorvaco yatpratipAdakam / parArthamanumAnaM tatpakSAdivacanAtmakam / / 13 / / 146. hinoti gamayati arthamiti hetuH, tasya sAdhyAvinAbhuvaH prAGnirUpitasya yadvacaH pratipAdakaM saMdarzakaM tad anumAnaprakAzahetutvAt parArthamanumAnam / tatkIdRzamityAha-pakSo vakSyamANalakSaNaH sa AdiryeSAM hetudRSTAntopanayanigamanAdInAM tAni tathA, teSAM vacanAni pratipAdakA dhvanayaH, tAnyevAtmA svarUpaM yasya tat pakSAdivacanAtmakam / -nyAyazbhi(145) soma bhUla 'ca' za6 maneArtha DovAthI, tenA dvArA mevo praznottara sUyita thAya che, ke vacana to acetanasvarUpa che to tene parArtha pratyakSa zI rIte kahevAya ? uttara - jenA mATe vacanaprayoga karAya che, te zrotA pratipAdya che, te zrotAnA pratyakSapratibhAsanuM kAraNa vacana che, tethI vacanarUpa kAraNamAM zrotAnA pratyakSarUpa kAryano upacAra karIne, aupacArika rIte vacanano paNa pratyakSarUpe vyapadeza karavo zakya che. A pramANe parArthapratyakSanuM svarUpa batAvyuM.(12) have parArthAnumAnanuM svarUpa batAvavA graMthakArazrI prastuta zlokane jaNAve che - 0 pAnumAna- 21350 zlokArthaH- je vacana sAdhya avinAbhAvI (sAdhya vinA na rahenAra) evA hetunuM pratipAdaka hoya, tene parArthAnumAna kahevAya che ane te pakSAdivacanAtmaka che. (13) (147) viveyana:-4 sAdhya35 arthana 49 // tane hetu' uvAya cha, mA utu mevo Dovo joIe, ke jenuM astitva sAdhya vinA na ja hoya. AvA hetunuM pratipAdaka vacana, te bIjAne anumAna karAvavAmAM kAraNa hovAthI 'parArthAnumAna" kahevAya che. A parArthAnumAna pakSa, hetu, daSTAMta, upanaya ane nigamana AdinA vacana svarUpa che. -zAstrasaMloka(118) "cazabdenAnekArthatvAt darzayati - vacanaM kutaH pratyakSamityAha pratibhAsasya nimittatvAt pratipAdyapratyakSaprakAzahetutvAdupacAreNocyata ityrthH|" -nyA.hA./ (119) "paJcAvayavena vAkyena svanizcitArthapratipAdanaM praarthaanumaanm|" -prshst.pR.577| "pakSahetuvacanAtmakaM parArthAnumAnam upacArAt / " -pramANana. 3/23 | "pakSAdivacanAnIti sAdhanam " -nyaaymukhN| "tatra pakSAdivacanAni sAdhanam, pakSahetudRSTAntavacanairhi prAznikAnAmapratIto'rthaH pratipAdyata iti / " - nyaayprevsh| For Personal & Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 nyAyAvatAra 10 147. nanu ca hetupratipAdakaM vacaH parArthamanumAnamityabhidhAya tat pakSAdivacanAtmakamiti vadataH pUrvAparavyAhatA 222vAcoyuktiH, naitadasti, evaM manyate naikaH prakAraH parArthAnumAnasya, kiM tarhi yathA parasya sukhena prameyapratItirbhavati tathA yatnataH pratyAyanIyaH / tatra dazAvayavaM sAdhanaM pratipAdanopAyaH / tadyathA-pakSAdayaH paJca, tacchuddhayazca / tatra yadA pratipAdyaprakramAdeva nirNItapakSo'vismRtadRSTAntaH smAryapratibandhagrAhakapramANo vyutpannamatitvAt zeSAvayavAbhyUhanasamarthazca bhavati, yadvA atyantAbhyAsena 22*parikarmitamatitvAt tAvataiva prastutaprameyamavabudhyate, tadA hetupratipAdanameva kriyate, zeSAbhidhAnasya zrotRsaMskArAkAritayA nairarthakyAdityAdau hetupratipAdanaM sUtrakRtA parArthamanumAnamuktam / 148. yadA tu pratipAdyasya nAdyApi pakSanirNayaH, tadA 225akANDa eva hetUpanyAso'dRSTamudgara -0nyAyarazmi - (147) prazna- pahelA tame kahyuM ke "je vacana hetunuM pratipAdaka hoya te parArthanumAna kahevAya" ane have tame kaho cho ke "parArthAnumAna pakSAdivacana svarUpa hoya che... - A rItanuM kathana zuM pUrvAparavyAhata na bane ? uttara- ame kaMI parAthanumAna eka ja prakAranuM che, evuM mAnatA nathI, paNa je rIte bIjAne sukhethI prameya arthanI pratIti thAya te rIte prayatna karIne tene pratIti karAvavI joIe. temAM pratipAdanano upAya daza avayavavALo prayoga che - pakSAdi pAMca ane te pAMcanI zuddhi. temAM jyAre zrotAne prasaMgathI ja pakSano nirNaya thayo hoya (nirNatapakSa), dRSTAMtane na bhUlyo hoya (avismRtadRSTAMta) pratibaMdha-saMbaMdha-vyAptigrAhaka pramANa yAda hoya (smAryapratibaMdhagrAhakapramANa) ane vyutpannamati hovAthI je vyakti zeSa avayavone grahaNa karavAmAM paNa sakSama hoya athavA atyaMta abhyAsanA kAraNe jenI mati parikarmita thaI hoya, tevA vyaktine to mAtra hetunuM pratipAdana karavAthI ja prameyanuM anumAna thaI jAya che. tethI AvA jIvone to mAtra hetanuM ja pratipAdana karAya che, pakSAdinuM nahIM, kAraNa ke zeSa avayavonuM pratipAdana zrotAne koI saMskAra karatuM na hovAthI nirarthaka che" . A Azayane dhyAnamAM rAkhIne, graMthakArazrIe mAtra hetupratipAdanane ja parArthAnumAna kahyuM. (148) paraMtu je zrotAne hajI pakSanirNaya thayo nathI, te zrotAne akAMDe (akALe) sIdho hetuno ja upanyAsa karavo e to acAnaka na joyelA mugaranA patana jevo lAge che. bhAva e che ke "varinaH, ghUma" eTaluM ja kahevAthI keTalAkane prasaMgAdithI jaNAI jAya ke parvatanI vAta cAle che, paNa -05rthasaMkSiNa(222) vAyoriti pazyAblizo pharavikhe (si. che. rU-~rUra) ti SMyA anuksamAsa | (223) avismRtetyAdi / dRSTAntena smAryaH sa cAsau pratibandho vyAptizca tasya grAhakam, tacca tatpramANaM ca, tato na vismRtaM tad yasya sa tathA / (224) parikarmitamatitvAditi / parikarma saMjAtamasyA iti, tArakAderAkRtigaNatvAditacpratyayaH, tataH parikarmitA matiryasyeti vigrahaH / (225) akANDe aprastAve / 10. For Personal & Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra-patno. 1rU. 166 pAtAyamAnaH syAditi pakSo'pi nirdizyate / tathAsmaryamANe pratibandhagrAhiNi pramANe dRSTAnto'pi varyeta, anyathA hetoH sAmarthyAnavagateH / smRte'pi pramANe dArTAntike yojayitumajAnAnasyopanayo darzyate; tathApi sAkAGkSasya nigamanamucyate, anyathA nirAkulaprastutArthAsiddheH / tathA yatra pakSAdau svarUpavipratipattistatra tacchuddhiH pramANena kartavyA, itarathA teSAM svasAdhyAsAdhanAt / sarveSAM cAmISAM sAdhanAvayavatvam, pratipAdyapratItyupAyatvAt / ___ 149. nanu ca svanizcayavat paranizcayotpAdanaM parArthamanumAnamuktam, na ca svArthAnumAnakAle kramo'yamanubhUyate, saMbandhavedino hetudarzanamAtrAt sAdhyapratItisiddheH, na hi pratipattA pakSaM kRtvA -0nyAyarazmi - keTalAkane thAya ke zuM vAta cAle che? eTale pahelA pakSa kahevo paDe. - tathA jo te vyaktine pratibaMdhagrAhI (uha) pramANanuM smaraNa na thatuM hoya to dRSTAMtanuM varNana paNa karavuM paDe, vahni-dhUmanI vyApti mahAna sAdimAM joI che, e jene yAda hoya tene daSTAMtanI jarUra na paDe, paNa yAda na hoya to dRSTAMta kahevuM paDe. tathA pratibaMdhagrAhaka pramANa yAda AvavA chatAM, je dASTratikamAM joDI na zake, arthAt vahninI dhUmamAM vyApti jANavA chatAM, parvatamAM dhUma che, mATe vahni hovo joIe, evI ghaTanA karI na zake, tenA mATe upanaya paNa kahevo paDe. upanaya pachI paNa jene AkAMkSA UbhI rahe, ke A badhuM zenA mATe kahyuM? to nigamana paNa kare - 'taramata parvato varinamA" jethI spaSTa pratIti thAya. tathA jo te vyaktine pakSa Adi aMge vipratipatti hoya- arthAt A pakSa banI zake ke nahIM.. vagere zaMkAo hoya, to pakSAdi pAMcanI pramANothI zuddhi paNa kahevI paDe. jo pakSAdinI zuddhi na kahevAmAM Ave to te pakSAdithI sAdhyasiddhi thaI zake nahIM. tathA A badhAne sAdhananA (siddhinA) avayavarUpe mAnavAnuM kAraNa paNa e ja ke e badhA zrotAne pratIti karAvavAnA upAya che - A apekSAe parArthAnumAna pakSAdivacanAtmaka paNa hoya che. ema parArthAnumAnano uddeza TuMkamAM eTalo ja che ke "sAmevALA vyaktine jema saraLatAthI prameyano bodha thAya tema vacanaprayoga karavo'. 0 hetunI jema pakSAdi sAdhana na banI zake - pUrvapakSa 0 (149) pUrvapakSa- "svanizcayanI jema parane nizcaya karAvavo" tene tame parArthAnumAna kaho cho, paraMtu parane nizcaya karAvanAra evA parArthAnumAnamAM je krama batAvyo, e krama svArthAnumAnamAM to jovAto nathI, kAraNa ke jene sAdhya-sAdhananA saMbaMdhanuM jJAna che te vyaktine to mAtra hetuthI ja sAdhyanuM jJAna thaI jAya che. te vyakti nathI to pakSa karIne hetune jovA UbhI rahetI ! ane nathI to daSTAMta vagerenI racanA karavA lAgatI ! kAraNa ke evuM kyAMya jovAtuM nathI. For Personal & Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 nyAyAvatAra 10 tato hetuM nibhAlayati, nApi dRSTAntAdikaM viracayati, tathA pratIterabhAvAt, kiM cAnvayavyatirekAbhyAM hetoreva sAmarthyamunnIyate, na pakSAdInAm, tadvyatirekeNApi sAdhyasiddheH tathApi teSAM sAdhanAMzatvakalpane'navasthAprasaGgAt / yadi ca 226tatsAmarthya syAt, tadA pakSopanyAsamAtrAdeva sAdhyAvagateH heturAnarthakyamaznuvIta, uttarAvayavAzca; evaM hi tatsAmarthya siddhyennAnyathA / tasmAdya eva paranirapekSaM sAdhyaM bodhayati sa eva hetuH sAdhanam, na pakSAdaya iti / 150. atrocyate-svanizcayavat paranizcayotpAdanaM parArthamanumAnamuktamityAdi yaduktaM tadayuktam, kevalaM tadarthaM na jAnISe, nizcayApekSayaiva vatinA tulyatAbhidhAnAt, na punaH sarvasAmAnyamabhipretam, -nyaayrshmibIjI vAta, hetanuM pratipAdana karo to sAdhyano bodha thAya che, (anvaya) na karo to nathI thato (vyatireka) eTale hetu ja sAdhyapratipAdanamAM samartha che, pakSAdi nahIM, kAraNa ke pakSAdi vinA paNa sAdhyasiddhi to zakya ja che, chatAM paNa pakSAdine sAdhana (siddhi) nA aMzarUpe svIkArazo to anavasthA Avaze - bIjA aneka (cakSurAdi) sAdhananA aMza banaze. jo sAdhanane siddha karavA pakSAdinuM sAmarthya hoya to tenA kathanathI ja sAdhya siddhi thaI jaze ane hetuno prayoga to nirarthaka ja banaze - AvuM hoya to ja sAdhyasiddhi mATe pakSAdinuM vAstavika sAmarthya siddha thAya, anyathA nahIM, paNa AvuM to jovAtuM nathI. tethI je paranirapekSa rahIne (=bIjA koInI apekSA rAkhyA vinA) sAdhyano nizcaya karAve, tevA hetune ja "sAdhana' tarIke laI zakAya, hetunI apekSA rAkhatA pakSa vigerene nahIM. 0tunI bha. pakSAha 59 sAdhana cha - uttara 56 0 (150) uttarapakSaH- "svanizcayanI jema parane nizcaya karAvavo tene parArthanumAna kahevAya vagere" - te badhuM kathana ayukta che, kAraNa ke amAro kahevAno Azaya ja tame samajyA nathI. 'svanizcayavat' mAM bhUla 'vat' 204thI, mAtra nizyaya35 zane bane 4 svArtha bhane 52rArtha anumAnanI sAmyatA jaNAvI che. eTale "jema svArthanumAnamAM nizcaya thAya tema parArthAnumAnamAM paNa nizcaya thavo" - ema mAtra nizcaya aMzane laIne ja baMnenI samAnatA che, sarvAze nahIM. -arthasaMprekSaNa___ (226) tatsAmarthyamiti / pakSAdInAM sAmarthyam / -zAstrasaMloka(120) "pakSasya prayojanAbhAvataH prayogAnupapatteH; sarvatra gamyamAna evAsmin sAdhanAt sAdhyasampratipattyupapatteH... sa kevalaH sAdhyamarthaM pratipAdayet, hetupanyAsasamanvito vA ? yadi kevalaH; hetUpanyAso vyarthaH; pratijJAprayogamAtrAdeva tatpratipatteH snyjaattvaat| atha haitUpanyAsasamanvitaH; tarhi hetoreva tatra sAmopapatteH kiM pryogenneti|" - nyAyaku.pR.435/ "asAdhanAGgabhUtatvAt prtijnyaa'nupyoginii|" -tattvasaM.pR.48 / "tatpakSavacanaM vkturbhipraaynivedne| pramANaM saMzayotpatteH tataH sAkSAnna sAdhanam / / " - pramANavA.4/16-23, hetubi.pr.pri.| For Personal & Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 167 jI nyAyAvatAra - zto 13 anyathA dhvanimanuccArayan svArthAnumAne sAdhyamavabudhyate iti, tadanuccAraNena paranizcayotpAdanaM prasajyeta, na caitadasti, zabdAnuccAraNe parapratipAdanAsaMbhavAt, tadarthaM zabdAGgIkaraNe yena vinA parapratipAdanAsaMbhavaH tattadurarIkartavyam, samAnanyAyAt / na ca pakSAdivirahe pratipAdyavizeSaH pratipAdayituM zakyaH hetugocarAdi tatsAdhyArthapratItivikalatayA tasya sAkAGkSatvAt, tathA ca bubhutsitArthabodhAbhAvAdapratyAyita eva tiSThet, atastadbodhanArthaM pakSAdayo darzanIyAH, iti te'pi sAdhanAMzAH syuH / 121 151. yaccoktam-""anvayavyatirekAnukaraNAbhAvAnna sAdhanam, hetumAtrAdapi sAdhyasiddheH, tadayuktam, avipratArakatAnizcitapuruSavacanamAtrAdapi agniratra ityAdirUpAt kvacitprameyo'rthaH nyAyarazmi 0 nv jo baMne vacce sarvAMze samAnatA hota, to svArthAnumAnamAM jema vacanoccAra vinA ja sAdhyano nizcaya thAya che, tema parAkSanumAnamAM paNa vacanoccAra vinA ja, bIjAne sAdhyano nizcaya thaI jaze. paNa AvuM to jovAtuM nathI, kAraNa ke vacanoccAra vinA to parapratipAdana ja azakya che - Ama svArthanumAnamAM na hovA chatAM, parArthAnumAnamAM to vacanoccAranI AvazyakatA rahe ja che. Ama parAnumAnamAM jema tame 'vacanoccAra' svIkAro cho, tema e ja nyAye jenA vinA parapratipAdana azakya banatuM hoya te badhI ja vastuno svIkAra karavo joIe. keTalAka zrotA evA hoya che, ke pakSAdi vinA temane bodha karAvI zakAto nathI, kAraNa ke pakSAdi na kahIe to, hetu kahyo hovA chatAM, hetu kyAM rahyo che ? tenI ane tenA sAdhyanI pratIti tene na thavAthI AkAMkSA UbhI rahe che - saMtuSTa thato nathI. eTale jijJAsita arthano bodha na thavAthI te nizcaya karyA vinA ja rahe che. eTale tene bodha karAvavA mATe pakSAdi paNa kahevA joIe, eTale te paNa prayoganA aMza che. (151) tathA tame je kahyuM hatuM ke "hetu kahyo hoya to ja sAdhyanuM jJAna thAya (anvaya) hetu na kahyo hoya to na thAya (vyatireka) AvA anvaya-vyatireka pakSAdimAM maLatA nathI" - e kathana paNa ayukta che, kAraNa ke kyAreka jenI avipratArakatA nizcita che, evA puruSanA 'ahIM agni che' evA vacanathI paNa prameya - sAdhyano bodha thAya che - AvA sthaLe hetu vinA paNa sAdhyasiddhi thatI hovAthI - hetumAM paNa anvaya-vyatireka na maLavAthI, hetu paNa asAdhana (= prayogano aMza nahIM) -0 arthasaMprekSaNa: (227) tatsAdhyetyAdi / teSAM pakSAdInAM sAdhyaH pratipAdyo yo'rthastasya pratItivikalatA, tayA kRtvA hetubhUtayA vA tasya pratipAdyasya sAkAGkSatvAt / -0 zAstrasaMloka: (121) "tIvramatestu tatprayogamantareNApi hetuprayogamAtrAt prakRtArthapratipattipratItestasya vaiyarthya hetuprayogasyApi vaiyarthyam syAt, nizcitA'vipratArakapuruSavacanAd 'agniratra' ityAdipratijJAprayogamAtrarUpAdeva kasyacit prakRtArthapratipattidarzanAt / " - nyAyakumu.pR.436 / -~ For Personal & Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ /158 nyAyAvatAra 10 sidhyatIti hetorapyasAdhanatAprasaGgAt, tadviraheNApi sAdhyasiddheH, yuktaM caitat, avipratArakavacanasya prAgeva prAmANyaprasAdhanAt / __ 152. yaccoktam-"yadyamISAM sAmarthyaM syAt, tadA pakSamAtrAdeva sAdhyapratIterhetorvaiyarthya syAditi, tadayuktatarama, bhavatpakSe'pi samAnatvAt, tatrApi samarthahetUpanyAsAdeva sAdhyAvagataH, anyathA samarthatAyogAt / 22 pazcAttasyaiva pramANena samarthanaM sarvatra gRhItavyAptikasya ca 229punaH pakSadharmiNyupasaMharaNamanarthakatAM prApnuvat kena nivAryeta / tadabhAve hetoH sAmarthya nAvagamyate tena sArthakamiti cet, pakSAdInapi virahayya pratipAdyavizeSaH pratipAdayituM na pAryate iti teSAmapi sArthakatA na durupapAdeti mucyatAmAgrahaH / tasmAddhetuvat pakSAdayo'pi sAdhanam, -0nAyarazmi - banI zake. ane AvA avipratAraka vyaktinA vacanathI sAdhyano adhigama thAya e yogya ja che, kAraNa ke AvA vyaktinuM vacana prAmANika hoya che. enA vacananI pramANatA to ame pahelA ja siddha karI cha. (152) tathA tame je kahyuM hatuM ke "jo pakSAdimAM sAdhvagamakatAnuM sAmarthya hoya to pakSa mAtrathI ja sAdhyasiddhi thaI jaze ane hetunuM pratipAdana to vyartha ja banaze" - A kathana paNa yukta nathI, A doSa to tamArA pakSamAM paNa zakya che. te A rIte - samartha hetunA upanyAsa mAtrathI ja sAdhyasiddhi thaI jaze, kAraNa ke jo sAdhyasiddhi na thAya to hetu samartha ja nahIM gaNAya. ane e rIte hetunA upanyAsamAtrathI ja sAdhyasiddhi thatAM hetanuM pramANathI samarthana karavuM, sarvatra jenI vyApti gRhIta che evA hetunuM pakSadharmImAM upasaMharaNa karavuM. vigere to nirarthaka banI jaze. pUrvapakSa- hetunuM pramANathI samarthana, vyAptijJAna pUrvaka tenuM pakSadharmImAM upasaMharaNa vigere vinA hetunuM sAmarthya ja khyAla na Ave, mATe te badhAno prayoga sArthaka che. uttarapakSa- to pakSAdi vinA paNa pratipAgha(zrotA)vizeSane bodha karAvI zakAto nathI, eTale pakSAdinI sArthakatA paNa durupapAda - duHsAdhya nathI, mATe khoTo Agraha choDI do. -arthasaMprekSaNa(228) pazcAttasyaiva pramANena samarthanamiti / yat sat tatsarvaM kSaNika miti vyAptyAliGgitahetUpanyAsAnantaraM akSaNikaM kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAditi bAdhakapramANena sattvAkhyahetoH samarthanam / (229) punaH pakSadharmiNyupasaMharaNamiti / kRtakazca zabda ityAdirUpam / -zAstrasaMloka(122) "tatra ca yad dUSaNamuktam - tarhi hetoreva tatra sAmopapatteH kiM pakSavacaneneti; tadayuktam; evaM hi hetoH samarthanApekSasya sAdhyasiddhinibandhanatvopapatteH tadvacanamapi na syAt / " - syaa.rtnaa.pR.550| "yadapyabhihitam - kevalasyaiva pakSasya sAdhyapratipAdanasAmarthya hetUpanyAso vyarthaH iti; tadapyabhidhAnamAtram ekAkinaH kAraNasya kaarykaaritvaaprtiiteH| na khalu bIjAdeH kevalasyaiva akurAdikAryakaraNe sAmarthya dRssttm|" -nyaaykumu.pR.437| For Personal & Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra zlo0 14 - hetorapi kvacit pratipAdye 20 tadapekSatayA tannirapekSatAsiddheriti, tadidaM sakalamAkalayyoktaM tatpakSAdivacanAtmakamiti / / 13 / / 153. tadevamarthataH pakSAdIn prastutya tAvat pakSalakSaNamAha 123 sAdhyAbhyupagamaH pakSaH pratyakSAdyanirAkRtaH / tatprayogo'tra kartavyo hetorgocaradIpakaH / / 14 / / nyAyarazmi - -0 tethI sAdhyasiddhimAM jema hetu aMgabhUta che, tema pakSAdi paNa aMgabhUta ja che, kAraNa ke hetune paNa koIka vyaktinI apekSAe, pakSAdinI apekSA rahetI hovAthI, te paNa sarvathA nirapekSa to nathI ja. tethI nirapekSa na hovA chatAM, jema hetu sAdhyasiddhinuM kAraNa che, tema pakSAdi paNa sAdhyasiddhinA kAraNa banI ja zake che. A badhuM joIne ja graMthakAre parArthAnumAnane pakSAdivacanAtmaka kahyuM che. (13) (153) A pramANe arthathI pakSAdinuM svarUpa kahIne, have pakSanuM lakSaNa batAvavA graMthakArazrI prastuta zlokane kahe che - (230) tadapekSatayA pakSAdyapekSatayA / / 13 / / 159 0 pakSanA lakSaNanuM nirvacana 0 zlokArtha:- pratyakSa vagerethI jenuM nirAkaraNa na thaI zake evo je sAdhyano svIkAra che, tene (sAdhyasvIkArane) pakSa kahevAya che, e pakSano prayoga parArthAnumAnamAM karavo joIe, kAraNa ke e hetunA viSayano dvIpa che. (14) - vivecanaH- je vyakta karAya te *pakSa, A pakSa sAdhya - anumeyanA abhyupagama-svIkArarUpa che. * AzniDonI (sabhA4no) khAgaNa potAnI pratijJAno svIkAra se 4 pakSa che. - arthasaMprekSaNa: NG -0 zAstrasaMloka: " (123) "pakSaH prasiddho dharmI, prasiddhavizeSaNena viziSTatayA svayaM sAdhyatvenepsitaH, pratyakSAdyaviruddha iti vaakyshessH|" nyAyaprave. pR. 1 / "svarUpeNaiva svayamiSTo'nirAkRtaH pakSa iti / " - nyAyabi . pR.79 / "nyAyamukhaprakaraNe tu svayaM sAdhyatvenepsitaH pakSaH pakSo'viruddhArtho'nirAkRtaH iti pAThAt / " pra.vA. alN.pri.4| "sAdhyaM zakyamabhipretamaprasiddham / " - nyAyavi.zlo. 172 / "iSTamabAdhitamasiddhaM saadhym|" - parIkSAmu. 3/15 "apratItamanirAkRtamabhIpsitaM sAdhyam / " . pramANana. 3/12 "sisAdhayiSitamabAdhyaM sAdhyaM pakSaH / " pramANamI. 1/2/13/ * naiyAyiko pakSanI vyAghyA saMhigdhasAdhyavAn ure che, 4bha e 'parvato vahnimAn dhUmAt ' bhAM 'parvata' pakSa che. 4 namate pratijJA 4 pakSa che, bheTale 'pavartI vahnimAn' se pakSa che, parvata se dhabhI che... * vAdRmAM sabhASThanAne prAzni ahevAya che. udhuM che e "svasamayaparasamayajJAM kulajAH pakSadvayasthitA kSamiNaH / vAdapatheSvabhiyuktAstulAsamAH prAznikAH proktaaH||" - nyAyapra. vR. pR.24 / pramANamI. pR. 63 / nyAyatA . TI. pR. 158 / "apakSapatitAH prAjJAH siddhAntadvayavedinaH / asadvAdaniSeddhAraH prAznikAH pragrahA iva / / " prameyaka. pR. 649 / / For Personal & Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 nyAyAvatAra 124 " pacyata iti pakSaH, vyaktIkriyate iti bhAvaH / kiMbhUta ityAha-sAdhyasya anumeyasya abhyupagamo'GgIkaraNam, prAznikAdInAM purataH pratijJAsvIkAra ityarthaH / kimabhyupagamamAtram ? netyAha- pratyakSAdyanirAkRtaH iti / pratyakSaM sAkSAtkAri saMvedanam, AdizabdAdanumAnasvavacanalokA gRhyante, tairanirAkRto'bAdhitaH pakSa iti saMbandhaH / tadyathA-sarvamanekAntAtmakam, asti sarvajJaH ityAdi vA; ayaM ca kevalameSTavyo na punaH parArthAnumAnakAle vacanenAbhidhAtavyaH iti yo manyeta taM pratyAha-tasya pakSasya prayogo'bhidhAnamatra parArthAnumAnaprastAve kartavyo vidheyaH' | kuta ityAha-hetoH prAnirUpitasya gocaradIpaka iti, nimittakAraNahetuSu sarvAsAM prAyo darzanam iti vacanAt, bhAvapradhAnatvAcca nirdezasya viSayasaMdarzakatvAdityarthaH / 125 nyAyarazmi - jema ke "badhI vastuo anekAMtasvarUpa che, sarvajJo vAstavamAM che..." vigere rUpe pratijJAno svIkAra e ja 'pakSa' che. A pakSano pratyakSa, vacana, loka vigere koIthI paNa bAdha na thavo joIe. - keTalAka loko ema mAne che ke "A pakSa kevala eSTavya-mAnya ja che, paNa parArthanumAnakALe vacana dvArA enuM abhidhAna na karavuM joIe" - A mAnyatAnA khaMDana mATe graMthakArazrI kahe che, ke parAkSanumAna vakhate pakSano prayoga vacanarUpe karavo joIe, kAraNa ke pakSanA prayogathI hetunA viSayanuM spaSTIkaraNa thAya che. prazna:- zA bhATe pakSaprayoga ravAno che ? to hetuno viSaya 4zAvavA. have sahIM 'kutaH' sevA praznano 4vAja hovAthI 'hetugocaradIpakatvAt' khebha paMyamI vibhakti bherdhase, tenA jahale zloGamAM prathamA kema karI ? uttaraH- 'nimitta-kAraNa-hetumAM sarva vibhaktio dekhAya che' - evuM vacana hovAthI ahIM prathamA paNa hetvarthamAM che. prazna:- 'dIpakatvam' no bhAvapratyaya DADIne 'dIpaka' Debha yu ? uttara:- ahIM nirdeza bhAvapradhAna che. bheTale pachArtha thayo gocara = viSaya, dIpaka = darzakatvAt... 0 zAstrasaMloka: -0 -0 (124) "pacyate iti pakSaH / pac vyaktikaraNe / pacyate vyaktIkriyate yo'rthaH sa pakSaH / " - nyAyapra.vR. pR.13, nyAyasAraTI. pR.101| "idameva ca pakSasya svarUpam yad hetvapekSasya arthapratipAdakatvaM naam| 'pacyate komalIkrIyate hetunA sukumAraprajJAnAM sAdhyadharmAnvitatvena vyaktatAmApadyate iti pakSaH' iti vyutpatteH / " - nyAyakumu. pR.438 / (125) "pratijJAyAH prayogAnarhatve zAstrAdAvapyasau na prayujyeta avizeSAt / na caivam, tatra tatprayogadarzanAt / nahi zAstre'niyatakathAyAM vA pratijJA nAbhidhIyate 'agniratra dhUmAt, vRkSo'yaM ziMzapAtvAt ityAdyabhidhAnAnAM ttroplmbhaat| " -syA. ratnA. pR.551, nyAyakumu. pR. 438, prameyaka. pR. 373, aSTaza., aSTasaha. pR. 83 / - For Personal & Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - zlo. 15 1610 154. ayamatrAbhiprAya:-231na hi sarvatra prativAdinaH prakramAdeva nirNItapakSaraya kUrcazobhApurassaraM heturupanyasyate, api tu kvacit kathaMcit / / 14 / / ___ tato yadAdyApi pratipAdyaH pakSArthaM na jAnIte, tadA akANDe eva hetAvucyamAne viSayavyAmohAd bhrAntilakSaNo doSaH syAdityAha 127anyathA vAdyabhipretahetugocaramohinaH / pratyAyyasya bhaveddheturviruddhArekito yathA / / 15 / / -nyaayrshmi(154) have mULa vAta para AvIe ne abhiprAya che ke, je prativAdIne prasaMgathI ja pakSano nirNaya thaI jAya, te prativAdIne vize kUrcazobhA pUrvaka (arthAt pakSAdinA upanyAsa pUrvaka) hetuno upanyAsa nathI karAto, paraMtu koI koI sthaLe kyAreka ja hetuno upanyAsa karAya che. hetunA prayoga pahelA kyAreka pakSano nirNaya thaI paNa jAya che kyAreka na paNa thAya. tethI prativAdIne jo pakSanirNaya thaI jAya to pakSaprayoga nirarthaka che, paNa jo pakSanirNaya na thayo hoya to pakSaprayoga karavo sArthaka che. tethI hetunA viSayane jaNAvavA mATe pakSaprayoga karAya che. ema phalita thayu. (14) jyAre haju paNa pratipAdya (zrotA) pakSarUpa arthane jANato nathI, tyAre (pakSano khyAla AvyA vinA ja) jo akAMDe (akALe) hetanuM nirvacana karavAmAM Ave to viSayano (arthAt hetu kyAM che, tano) vyAmoDa - vairItya thavAthI 'bhrAnti' nAma hopa bhAve cha, te 4 43 cha - 0 pakSaprayoga vinA thato vyAmoha 0. zlokArdhaH- jo pakSaprayoga na karavAmAM Ave to "vAdIne hetunA viSayarUpe kayo artha abhipreta che e vize vyAmoha pAmanAra prativAdIne te hetu virUddhadoSathI duSTa lAge. jemake..(15) -arthasaMprekSaNa(231) nahItyAdi / ayamabhiprAyaH-kvApi nirNItapakSe prativAdini hetuH prayujyate, kvApyanirNItapakSa / tatra yadA nirNItapakSe prativAdini hetuH prayujyate, tadA nirarthakatvAt pakSopanyAso'smAbhirna kriyate eva / dvitIye tu pakSe viSayadarzakatvena saphalatvAdavazyaM kArya eva / kUrcazobhAyAH puraHsaraM prathamam, yasmin hetAvupanyaste kUrcazobhA saMpadyate, tattvato vailakSyAbhAvaH, sAvaSTambhatA bhavatIti yAvat, athavA kUrcazobhA puraHsaraM yatreti, asmin pakSe ayamabhiprAyaH-yadA samyagbhUtaM kiMcid dvitvAdikaM pratipAdayitumArabhyate tadA tatpratipAdanAdarvAgapi kUrcazobhA sAvaSTambhatA, zmazrUparAmarzanaM vA bhavatIti / / 14 / / -zAstrasaMloka(126) "ayamabhiprAyaH - na hi sarvatra prativAdinaH prakramAdeva nirNItapakSasya kUrcazobhApurassaraM heturupanyasyate, api tu kvacit kathaMcit / " - nyaa.haa.| (127) "hetugocarasya pakSasyAnirdeze hetoranaikAntikatvAdidoSAnuSaGgaH, tamantareNa tatra vAstavaguNadoSa vivekasya kartumazakyatvAt / " - nyAyakumu.pR.437 / For Personal & Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 nyAyAvatAra 155. anyathA iti uktaviparItAzrayaNe pakSaprayogAkaraNe ityarthaH / vAdino hetUpanyAsakarturabhipreto'bhimataH sa cAsau hetugocarazca vAdyabhipretahetugocaraH, tatra muhyati dolAyate tacchIlazca yaH, tasya pratyAyyasya prativAdino hetuH viruddhArekito bhaved virodhazaGkAkalaGkitaH syaadityrthH| tatazca samyahetAvapi vipakSe evAyaM vartate iti vyAmohAd 232 viruddha dUSaNamabhidadhIta, pakSopanyAsAttu nirNItahetugocarasya naiSa doSaH syAdityabhiprAyaH / amumevArthaM spaSTadRSTAntenAha yathA kRti / tadrupanyAsArthaH || 11 || 128 0nyAyarazmi 0 (155) vivecanaH- jo vAdI pakSano nirdeza na kare to hetunA viSayarUpe vAdine kayo artha abhipreta che, eno nirNaya na karI zakanAra prativAdI, e vize moha pAme che ane prativAdIne te hetu virUddharUpe bhAsita thavAthI, te hetu virodhanI zaMkAthI kalaMkita thAya che. tethI vAstavamAM hetu samyag hovA chatAM 'A hetu vipakSamAM ja varte che'- evo prativAdIne vyAmoha - viparyAsa thavAthI, te prativAdI vAdInA hetu vize 'virUddha' doSa lagADaze. jema "zabdaH anityaH tatvAt, yas ta tavanityam yathA ghaH, dhRtava zabda" (arthAt zabda anitya che, kAraNa ke mukhathI karAyo che. je je karAyuM hoya te badhuM anitya che, jemake ghaDo, zabda paNa karAyelo hovAthI anitya che.) na ahIM 'zabda anitya che' evo pakSaprayoga na kare ane 'karAyelo hovAthI' ema mAtra hetuno ja prayoga kare, to A kRtakatva hetuno viSaya zuM che ? te vize vyAmoha thavAthI, prativAdI Ama paNa samajI besaze ke ahIM 'nityatva' rUpa sAdhya mATe kRtatva hetuno prayoga karyo che ane AgaLa vyApti to anityatva-kRtakatva vacce batAvI che - ema prativAdI hetumAM viruddhatAnuM dUSaNa lagADaze. paraMtu jo pakSaprayoga karavAmAM Ave to vAdIne hetunA viSaya tarIke kayo artha abhipreta che, emAM vyAmoha thato nathI- nirNaya thaI jAya che. tethI upara kahela doSa raheto nathI. (15) * arthasaMprekSaNa: (232) viruddhadUSaNamabhidadhIteti / yat kRtakaM tadanityam, yathA ghaTaH, kRtakazca zabda ityukte hi yadyapi nityatve sAdhye kRtakatvamatra hetUkRtam, kRtakatvAnityatvayozca vyAptirdarzitetyevaM viruddhatAmabhidadhyAditi bhAvaH / / 15 / / zAstrasaMloka: (128) "tatazca samyaghetAvapi vipakSa evAyaM vartate iti vyaamohaadviruddhduussnnmbhiddhte|" - nyA. haribhadrasUrikRtAvacUriH / For Personal & Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1630 nyAyAvatAra - zlo. 16 ___ 129dhAnuSkaguNasaMprekSijanasya parividhyataH / dhAnuSkasya vinA lakSyanirdezena guNetarau / / 16 / / 156. yathA lakSyanirdezaM vinA dhAnuSkasyeSu prakSipato yau guNadoSau tau taddarzijanasya viparyastAvapi pratibhAtaH, guNo'pi doSatayA doSo'pi vA guNatayA, tathA pakSanirdezaM vinA hetumupanyasyato vAdino yau svAbhipretasAdhyasAdhanasamarthatvAsamarthatvalakSaNau guNadoSau tau prAznikaprativAdyAdInAM viparItAvapi pratibhAta iti bhAvArthaH / akSarArthastu 233dhanuSA carati -nyAyazbhi04STaid 43 pakSaprayoganA upanyAsanI siddhi 0 zlokArtha - jema cokkasa nizAnane kahyA vinA (tIra pheMkanAra) bANAvaLInA je guNa - doSa che, te bANAvaLInA guNaprekSaka taTastha vyaktine (viparIta paNa bhAse che.) (13) (15) vivecanaH- bANAvaLI, potAnuM nizAna badhAne kahe nahIM to nizAna vIMdhavA chatAM loko ema kahe, ke cUkI gayo, eTale koI taTastha prekSaka te bANAvaLInA guNa-doSanI parIkSA karato hoya, te prasaMge bANAvaLI game teTalo lakSya bhedavAmAM kuzaLa hoya, chatAM tenI kuzaLatAno guNa prekSakanI najare truTIrUpe jaNAvavAno paNa saMbhava che - tema ja bANAvaLInI khAmI hoya to te guNarUpe paNa jaNAvavAno saMbhava che. e rIte niSNAtavAdIe, jo ke saduhetuno ja prayoga karyo hoya ane te sAdhya siddha karavA samartha paNa hoya, to paNa pakSaprayoga na karatA, prAgnika ke prativAdIne hetunA viSaya aMge vyAmoha - viparyAsa thavAthI teo svasAdhyasiddhi karavAmAM samartha evA sahetune paNa asarUpe jaNAve ane svasAdhyasiddhi karavAmAM asamartha evA asadhetune paNa sadUrUpe jaNAve. eTale jeNe palAdi arthanuM jJAna nathI tevA prativAdIne pakSArthano khyAla Ave, e mATe vAdarUpI bANAvaLIe pakSarUpa nizAnano nirdeza karIne ja heturUpI bANa pheMkavuM joIe, ema pakSaprayoga AvazyakarUpe siddha thAya che. -arthasaMprekSaNa(233) dhanuSA caratIti / asmin vAkye tena iti sUtreNa caratyarthe Thak / itku ik iti bAdhanArthaM ko zazcAttAddorisusaH ityanena kAdezaH / -zAstrasaMloka(129) "yathaiva hi lakSyanirdezaM vinA dhAnuSkasya iSu prakSipato guNo'pi doSatayA doSo'pi guNatayA tatprekSakajanAnAM vyAmohAt pratibhAti, tannirdeze tu tadguNo lakSyavedhaprAvINyalakSaNaH tadviparItatvalakSaNazca doSo teSAM yathAvat pratibhAti, evaM pakSA'nirdeze vyAmohAt samyaghetAvapi "kimayaM hetuH sAdhye eva vartate tadabhAve vA" ityAzaGkAkalaGkitatvAdanaikAntikaH, vipakSa eva vartiSyate" iti viparItAzaGkA'nivRtteH viruddho vA syAt / pakSanirdeze tu lakSyanirdeze dhAnuSkavat yathAvattadguNadoSayoH pratipattyupapatteH na kazcid doSaH / " -nyAyakumu. 437 / 0 For Personal & Private Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 dhAnuSkastasya guNo lakSyavedhaprAvINyalakSaNastatra prekSakANAM kutUhalamiti tasyaivopAdAnam, anyathA doSo'pi dRSTavyaH, tatsaMprekSijanasya tatsaMprekSaNazIlalokasya parividhyato yathAkathaMcid bANaM muJcata ityarthaH, dhAnuSkasya vinA lakSyanirdezena cApadharasya vedhyaniSTaGkanamRte yau guNetarau guNadoSau tau yathA viruddhArekitau bhavataH, tathA vAdino'pItyarthaH / tasmAdavijJAtatadarthe prativAdini vAdidhAnuSkeNa pakSalakSyaM nirdezyaiva hetuzaraH prayoktavya iti sthitam " || 16|| 130 nyAyAvatAra 157. sAMprataM hetorlakSaNAvasaraH, tacca svArthAnumAnavad nirvizeSaM draSTavyam, prayogastu tatra na darzitaH, svArthAnumAnasya bodharUpatvAt, iha tu darzanIyaH, parArthAnumAnasya vacanarUpatvAt, atastaM darzayati 0nyAyarazmi - zlokano akSarArtha:- yathA = je rIte lakSyanirdezena vinA = jene bhedavAnuM che te nizAnane kahyA vinA pariviSyataH = jema tema bANane mUkatAM evA dhAnuT = je dhanuSa laIne pharato hoya athavA dhanuSyavaDe AjIvikA calAvanAro hoya te bANAvaLInA je mukhetaro = lakSya vIMdhavAmAM pravINatAsvarUpa guNa ane lakSya vIMdhavAmAM apravINatAsvarUpa doSa che, te guNa ane doSa ghAnu muLasaMprekSikhanasya bANAvaLInA lakSyavedhanI pravINatArUpa guNane jovAmAM kutUhala dharAvanArA vyaktione viparIta paNa bhAse arthAt guNa paNa doSarUpe ane doSa paNa guNarUpe lAge. tethI nizAna kahevuM jarUrI che, tema prastutamAM paNa pakSaprayoga karavo jarUrI che. A pramANe pakSanuM lakSaNa, svarUpa, prayojana vagere batAvyuM. (16) - arthasaMprekSaNa: (rarU4) avijJAtatavartha kRti / avivitapakSArthe / / 16 || -0 zAstrasaMloka: 234 (157) pakSa - hetu vacanAtmaka parArthAnumAna che. tenA ghaTakIbhUta pakSanuM lakSaNa, tenI sArthakatA vagere jaNAvyA bAda, have hetunuM lakSaNa kahevAno avasara Avyo che. svArthAnumAnanA lakSaNa kahevAnA avasare kahyuM hatuM ke,'jenA vaDe potAnI sAthe avinAbhAvI evo sAdhya jaNAya tene hetu kahevAya che' A ja svArthAnumAna saMbaMdhI hetu lakSaNa kAMIpaNa pheraphAra vagara parArthAnumAnamAM jANavA yogya che, paraMtu svArthAnumAna jJAnasvarUpa hovAthI te sthAne vAkyaprayoga jaNAvyo nahoto, jyAre parArthAnumAna te vacanAtmaka hovAnA kAraNe ahIM vacanaprayoga batAvavo joIe. tethI have vacanaprayoga dvArA hetunuM lakSaNa jaNAve che. For Personal & Private Use Only = (130) praoArAntarena pakSaprayogasamarthana nimnapratyeSu draSTavya-> praza.vyo.pR.601, nyAyamaM.pR.71, nyA.vA.tA.TI.pR.276, praza.ttva.pR.2rU6, praza.vi..rUrU, pramALamI.pR.11/ Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra-zlo017 16) O 19tosto pasyA vA cAyoDathApi vA | dvividho'nyatareNApi sAdhyasiddhirbhavediti / / 17 / / svArthAnumAnaprastAve hi parapraNItalakSaNAntaravyapohena sAdhyavyatirekAt sAmastyena hetorvyAvRttirevaikaM lakSaNamiti nirNItam, parArthAnumAne'pi tadeva prakAzanIyam, vacanaracanA tu 235kvacita kathaMcit pravartata ityabhiprAyavAMstadvaividhyamAha-hetordvividhaH prayogaH syAditi saMbandhaH / -0nyAyarazmi - zlokArca- "to papatti' = sAdhyanI vidyamAnatAmAM ja rahevuM, athavA "anyathAnupapatti' = sAdhyano abhAva hoya tyAM na ja rahevuM, ema be prakAre hetuno prayoga thAya che, te bemAMthI koIpaNa eka prakAranA prayoga vaDe paNa sAdhyanI siddhi thAya che. (17) vivecana- svArthanumAnanI vicAraNAnA avasare anyadarzanakAro vaDe kahevAyelA hetunA lakSaNonuM khaMDana karavA pUrvaka sAdhyanA abhAvamAM saMpUrNapaNe hetuno paNa abhAva hoya che e pramANe hetunuM eka lakSaNa nizcita karAyeluM. parArthAnumAnamAM paNa te ja lakSaNa jANavA yogya che, paraMtu svArthAnumAna te jJAna svarUpa hovAnA kAraNe tyAM zabdaprayogano avasara na hato, jyAre parArthAnumAnamAM zrotAne sAdhyanI pratIti karAvavAnI hovAthI, te ja vastu vacana dvArA prakAzana karavA yogya che. vAkyaracanA to koIka vAra bhinna - bhinna rIte pravarte che. Azaya e che ke, svArthAnumAnamAM hetunuM eka ja lakSaNa karyuM hatuM, to pachI parAthanumAnamAM be kema? to kahe che ke - vAkyaracanA kvacit kathaMcit pravarte che, arthAt judA judA samaye (kvacita) judI judI rIte (kathaMcitu) vacana prayoga thAya che. vAstavika rIte lakSaNa eka ja che, paNa vacanaprayogamAM bhinnatA hoI zake che, te abhiprAyathI jaNAve che ke hetuno be rIte prayoga thAya che. (1) tathoDapatti ane (2) anyathAnupapatti. sAdhyanA sadUbhAvamAM ja hetunI vidyamAnatA ghaTavI tene 'tathoDapatti' kahevAya che. Ane bIjA zabdomAM kahIe to A anvayaprayoga che. jemake "A parvata vagere pradeza te agnivALo hovo joIe, -035rthasaMprekSa0(27) riti | pratipAdyavizeSa || 17 || -0zastrasaMto - (131) "hetuprayogAsto pacacAnupattisyAM kijhora: // -ra II, satyeva sAcce retopattiQthopatti, asati sAdhye hetoranupapattirevAnyathAnupapattiH / / 3-30 / / , yathA kRzAnumAnayaM pAkapradezaH, satyeva kRzAnumattve dhUmavattvasyopapatteH, asatyanupapattervA / / 3-31 / / , anayoranyataraprayogeNaiva sAdhyapratipattau dvitIyaprayogasyaikatrAnupayogaH / / 3-32 / / prayogayugme'pi vAkyavinyAsa eva viziSyate, naarthH| sa cAnyataraprayogeNaiva prakaTIbabhUveti kimaparaprayogeNa ? iti|" :pramANanayatattvAlokaH-taTTIkA. ratnAkarAvatArikA, jainatarkabhASA, parIkSAmukhaH 3/94, nyAyakumudacandraH pR. 423, nyAyasU. 1/1/rU4,rUka cAyA. pR. .8, cAyati. 5. dUra-darU! "7thopapajyanyathAnughapattimevAta, nAnayottAtparve bhedaH, ata eva nobhayoH prayogaH" pramANamImAMsA 2/1/4,5,6 For Personal & Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 nyAyAvatAra 10 kathamityAha-tathaiva sAdhyasadbhAve evopapattirvidyamAnatA, tayA tathopapattyA, yathA-agniratra, dhUmasya tathaivopapatteriti / anyathApi vA ityanena avayave samudAyopacArAdanyathAnupapattiM lakSayati / anyathA sAdhyavyatireke anupapattiravidyamAnataiva tayA vA anyathAnupapattyA hetoH prayogaH syAt, yathA- agniratra, dhUmasyAnyathAnupapatteriti / 158. ete ca dve apyekasmin sAdhye prayoktavye iti yo manyeta, tacchiSyaNArthamAhaanyatareNApi tathopapattiprayogeNa anyathAnupapattiprayogeNa vA sAdhyasya sAdhyapratipipAdayiSitArthasya siddhiniSpattiH pratipAdyapratItAvArohaNaM bhaved, iti yasmAt, tasmAnna dve api prayoktavye, prayogadvaye'pi yasmAd vacanaracanA bhidyate nArthaH, prayogasya ca sAdhyasAdhanaphalam, taccedekenaiva sidhyati, dvitIyaprayogaH kevalaM vakturakauzalamAcakSIta, nairarthakyAdityabhiprAyaH / / 17 / / / -0nyAyAmi mAM kAraNa ke agni hoya to ja dhUmanuM astitva hoI zake. ahIM parvata upara dhUma dekhAya che, mATe agni paNa hovo joIe. Ama dhUma svarUpa hetu agnirUpa sAdhyanI sAthe ja raheto hovAthI tathoDapatti hetu" kahevAya che. sAdhyano abhAva hoya tyAM hetunI paNa avidyamAnatA ja hovI tene anyathAnupapatti' kahevAya che, eTale ke vyatireka prayoga. yadyapi mULa gAthAmAM mAtra "anyathA' A pramANe zabda lakhelo hovA chatAM, ahIM anyathA svarUpa avayavamAM samudAyano upacAra karavA dvArA anyathAnupapatti ema artha prApta thAya che. dA.ta. A parvata agnivALo hovo joIe, kAraNa ke jo agni na hoya to dhUma paNa na hoya, paraMtu ahIM dhUma dekhAya che, mATe parvata agnivALo hovo joIe. ahIM dhUma svarUpa hetunuM, sAdhyano abhAva hoya tyAM na rahevuM ATaluM ja mAtra jaNAvyuM hovAthI 'anyathAnupapatti hetu" kahevAya che. Ama parArthanumAnamAM tathoDapatti ane anyathAnupapatti svarUpa be prakAranA hetuno sAdhyane siddha karavA mATe prayoga karAya che. (158) jo koI ema kahe ke "eka ja sAdhyanI siddhi mATe baMne prakAranA hetuno prayoga karavo joIe"to tene bodha ApatA kahe che tathoDapatti athavA anyathAnupapatti, e bemAMthI koIpaNa eka prayoga dvArA sAdhyanI, eTale sAdhyarUpe pratipAdana karavA mATe IcchAyela evA padArthanI, siddhi = pratipAdana karavA yogya vastunI pratIti = buddhi = jJAnamAM bhAsita thavAthI, tyAM banneno prayoga na karavo joIe, eTale ke tathoDapatti dvArA sAdhyasiddhi thatI hoya to anyathAnupapattino prayoga nA karavo. athavA anyathAnupapatti thI sAdhyasiddhi thatI hoya, to tathoDapattino prayoga na karavo, kAraNa ke sAdhyanI sAthe avinAbhAva rAkhanAra evA hetunA eka ja svarUpane jaNAvanArAmAM mAtra zabdaprayoga ja judo che, artha to banneno eka ja che. jema ke "huM dhanavAna chuM' ema bolo ke huM garIba nathI" ema bolo, banneno artha eka ja thAya ke, "huM paisAvALo chuM." hetunA prayoganuM phaLa sAdhyane siddha karavAnuM che. te jo ekathI ja thaI jAya to tyAM bIjAno prayoga karavo nirarthaka hovAthI mAtra vaktAnI akuzaLatA ja jaNAya che. Ama parArthAnumAnane viSe hetunuM lakSaNa jaNAvyuM. (17) For Personal & Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 167 nyAyAvatAra - zlo. 18 159. adhunA dRSTAntalakSaNAvasaraH / sa ca dvedhA sAdharyeNa vaidharyeNa ca / tatra sAdharmyadRSTAntamadhikRtyAha sAdhyasAdhanayorvyAptiryatra nizcIyatetarAma / sAdharyeNa sa dRSTAntaH saMbandhasmaraNAnmataH / / 18 / / dRSTayoravalokitayoH sAmarthyAt 236sAdhyasAdhanayoH antaH pariniSThitiH anvayAda vyatirekAdvA sAdhyasAdhanabhAvavyavasthitinibandhanA yasminniti dRSTAntaH, samAno dharmo'syeti 237sadharmA tadbhAvaH -0nyAyarazmi - 0 dAMtanuM lakSaNa ane tenA bhedo... 0 (159) parArthanumAnane viSe hetunuM lakSaNa jaNAvyA bAda, have dRSTAMtanuM lakSaNa kahevAno avasara che. dRSTAMta be prakAranA che, (1) sAdharma dRSTAMta (2) vaidharma daSTAMta. temAM pahelA sAdharma dRSTAMtanuM lakSaNa jaNAvatA kahe che... zlokArtha- jyAM sAdhya ane hetunI vyApti spaSTapaNe nirNata thAya tene sAdharma dRSTAMta kahevAya che. A dRSTAMtano prayoga saMbaMdhanA smaraNa karAvavA mATe svIkAra karAyela che (18) vivecana - parArthAnumAnamAM pakSa ane hetuno vacanAtmaka prayoga para pratipattimAM kAraNabhUta che e vyutpannamativALA jIvane AzrayIne yogya che, kAraNa ke tene to A be dvArA ja sAdhyanI siddhi thaI jAya che. tevA jIvane AzrayIne dRSTAMta vagereno prayoga nirarthaka che, mATe dRSTAMtane parArthanumAnanA aMgarUpe svIkArela nathI, to paNa mandabuddhivALA jIvo mATe dRSTAMta khuba ja upayogI hovAthI teone viSe upakAra karavAnI IcchAvALA graMthakArazrI dRSTAMtanuM lakSaNa jaNAve che. dRSTAMta, dRSTa ane antaH A be zabdonA samAsathI banelo zabda che. daSTa eTale jovAyelA, prastutamAM sAmarthyathI sAdhya-sAdhanano, aMta = pariniSThA = anvaya athavA vyatireka dvArA A sAdhya che, A sAdhana che, evo saMbaMdha nirNata thaI jAya e pariniSThA, A jyAM nizcita thayela che te dRSTAMta kahevAya che. daSTAMta sAdhamma ane vaidharme ema be prakAre che. temAMthI sAdharmedaSTAMtanuM lakSaNa jaNAvatA kahe che ke, samAna che dharma jeno tene sadharmA kahevAya ane teno bhAva arthamAM taddhitano ya pratyaya lAgatA sAdhamma thAya che. tenA svarUpane jaNAvatA kahe che ke, jIjJAsAnA viSayarUpe thayela artha te sAdhya, ane tene siddhi karanAro je hoya te sAdhana = hetu. A hetu A sAdhya vinA raheto nathI, A pramANenI vyApti je ThekANe atyaMta nirNata thAya tene sAdhamma dRSTAMta kahevAya che. dA.ta. = "A pradeza agnivALo hovo joIe, kAraNa ke agni hoya to ja dhUmanuM astitva hoI zake che, jemake - 35rthasaMprekSA - (236) sAdhyasAdhanayorityAdi / anvayena vyatirekeNa vA sAdhyasAdhanabhAvasya idamasya sAdhyamidamasya sAdhanamiti saMbandhasya vyavasthA nibandhanaM yasyAH pariniSThiteH sA tathoktA / (237) sadharmeti / dharmAdan kevalAt iti bahuvrIhau dharmazabdAdan samAsAntaH / For Personal & Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 cAyAvatAra che sAdharmyaM tena sAdharmyaNa / sa kiMvidho bhavatItyAha- sAdhyaM jijJAsitArthAtmakama, sAdhanaM tadagamako hetuH, tayoH sAdhyasAdhanayorvyAptiH, idamanena vinA na bhavati ityevaMrUpA, yatra kvacinnizcIyatetarAM atizayena nirNIyate sa sAdharmyadRSTAntaH / yathA- agniratra, dhUmasya tathaivopapatteH mahAnasAdivad iti / ayaM cAvismRtapratibandhe prativAdini na prayoktavya ityAha-saMbandhasmaraNAt iti / yablope paJcamI, prAggRhItavismRtasaMbandhasmaraNamadhikRtya mato'bhipreto'yaM nItividAm, nAnyathA / yadA -0nAyarazmi - mahAna sAdi (rasoDuM)' ahIM sAdharmedraSTAMta tarIke mahAna sAdi ane jyAM hamaNAM agninI siddhi karAya che te parvatAdi; baMnemAM eka ja svarUpavALA evA dhUmarUpa hetuthI sAdhyanI siddhi thatI hovAnA kAraNe samAna sthaLa che. A bannenuM sAdharma e ja che ke, dhUmanI prApti thavAnI sAthe agninI paNa prApti thAya ja che. tethI "sAdhanasamAve sAdhyasamAva'nI jyAM prApti thAya te sarve sAdharyadRSTAMta kahevAya che. 0 daSTAMtaprayoga karavAnI bhUmikA 0 A sAdharma dRSTAMtano prayoga sarvatra karavAno hoto nathI. je prativAdI pUrvamAM hetu ane sAdhya vacce vyAptine grahaNa karyA bAda te saMbaMdhane bhUlI gayo nathI, athavA to koIka evA bALa vagere jIvo ke, jene hajI sudhI hetu- sAdhya vaccenI vyApti grahaNa karI nathI, tevA jIvone AzrayIne sAdharmedaSTAMtano prayoga na karavo joIe, kAraNa ke pahelA jIvane te vastunI jANakArI che ja ane bIjA jIvane to hajI saMbaMdha ja khabara nathI, mATe teonI sAme prayoga karavo nirarthaka che, paraMtu je prativAdIe pUrvamAM hetu-sAdhya vaccenI vyAptirUpa saMbaMdha grahaNa karyo hoya, paNa hamaNA te saMbaMdhanuM vismaraNa thaI gayuM hoya, tevA jIvane AzrayIne sAdharmedraSTAMtano prayoga karavo sArthaka che. ahIM "saMbaMdha smaraNAtu" e pramANe paMcamI vibhakti lAgI che, te "caya: dhAre' sUtranA AdhAre saMbaMdhaka bhUtakRdantano lopa karIne, tenA karmane paMcamI vibhakti karavAmAM AvI che, je vAta "yahno pazcamI' dvArA jaNAvI che. tethI saMbaMdha smaraNa karAvavAne AzrayIne, ema artha abhipreta che. je vyaktie hajI sudhI hetuno sAdhyanI sAthe avinAbhAva grahaNa karyo nathI, te vyaktine pahelA uha pramANa vaDe sAdhyano saMbaMdha grahaNa karAvavA yogya che. pramANa vinA kAMI dRSTAMtamAtrathI avinAbhAva saMbaMdhanuM grahaNa thaI zakatuM nathI. koIka eka - be sthaLe hetu ane sAdhyane sAthe jovA mAtrathI, "sarva ThekANe A hetu sAdhya vinA raheto nathI. e pramANe nizcaya thaI zakato nathI. eka - be sthAne jovA --zAstrasaMto (132) "pratibandhapratipatterAspadaM dRSTAntaH, sa dvedhA-sAdharmyato vaidharmyatazca, yatra sAdhanadharmasattAyAmavazyaM sAdhyadharmasattA prakAzyate, sa sAdharmyadRSTAntaH, yathA yatra yatra dhUmastatra tatra vahniryathA mahAnasaH" IIUInaya. rU 43, 44, 46, 46, parIkSAnu. rU 47 " sAthIdAgyAM TreT, sAdhanadharmaprayuktasAdhyadharmayogI sAdharmyadRSTAntaH " pramANamI. 12/21, 22 "samAno dharmo yasyA'sau sdhrmaa| visadRzo dharmo yasyA'sau vidharmA, tayorbhAvaH sAdharmya vaidharmya ca" ratnAkarAva. / bha For Personal & Private Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 ) 238 nyAyAvatAra - zlo0 18 hi pratipAdyo'dyApi saMbandhaM sAdhyAvinAbhAvitvalakSaNaM nAvabudhyate; tadA pramANena saMbandho grAhaNIyaH, na dRSTAntamAtreNa, na hi sahadarzanAdeva kvacitsarvatredamamunA vinA na bhavatIti sidhyati, atiprasaGgAt / gRhIte ca pratibandhe smaryamANe kevalaM heturdarzanIyaH, tAvataiva bubhutsitArthasiddhedRSTAnto na vAcyaH, vaiyarthyAt / yadA tu gRhIto'pi vismRtaH kathaMcit saMbandhaH, tadA tatsmaraNArthaM dRSTAntaH kathyate / ___160. nanu ca kathaM trikAlasamastadezavyApisaMbandhAvagatiH ? na tAvannirNayAtmakamapi pratyakSaM dezakAlAntarasaMcariSNunoH sAdhyasAdhanayoH saMbandhaM nirIkSituM kSamate, saMnihite'rthe vizadAdhyavasAyena pravRtteH / 'nApi zabdAttanirNaya:, 239tasya paropadezarUpatayA svArthAnumAnA -0nyAyarazmi - mAtrathI ja vyAptino nizcaya thaI jato hoya, to pachI ghaTanI utpatti vakhate koIvAra hAjara rahetA gadheDAne paNa, ghaTanI utpatti pratye kAraNa mAnavAno atiprasaMga Avaze. tethI vyApti jene grahaNa karI nathI tevA vyaktine pramANa vaDe pahelA vyAptigrahaNa karAvavuM joIe. vyApti gRhIta thayA bAda jo vyakti vyAptine bhUlI na gayo hoya, to tene mAtra hetu dvArA ja parArthAnumAna karAvavuM joIe, kAraNake eTalA mAtrathI ja temanA Icchita sAdhyanI siddhi thaI jatI hovAthI, tyAM dRSTAMtane jaNAvavuM nirarthaka che. dRSTAMta hovA - nahIM hovAmAM tene kAMI pharaka paDato nathI, sAdhyanI siddhi svarUpa kAryanI niSpatti to thaI jAya che. tethI je pramAtAe pahelA vyAptine grahaNa karI hatI, paraMtu hamaNA buddhinA doSathI te bhUlI gayo hoya, tene avinAbhAva saMbaMdhanuM smaraNa karAvavA mATe, dRSTAMtano prayoga karavo joIe. tyAM ja dRSTAMtanI sArthakatA kahevAyelI che. (100) uha pramANanI siddhi 0 vyAptigrAhaka pramANano abhAva - pUrvapakSa... 0 pUrvapakSa - tame ahIM kahyuM ke, jene saMbaMdha grahaNa karyo nathI tene pramANa vaDe saMbaMdha grahaNa karAvavo, paraMtu amane e khabara nathI paDatI ke, atIta-anAgata-vartamAna e traNe kALamAM rahenAra tathA sarva dezamAM rahenAra hetu ane sAdhyanA saMbaMdhanuM grahaNa zenAthI thAya ? (1) pratyakSa, (2) zabda, ke (3) anumAnathI ? - temAM je nirNayAtmaka arthAt savikalpapratyakSa che te to sarvakALa - sarvadeza saMbaMdhI sAdhya-sAdhananI vyAptine grahaNa karavA mATe samartha nathI, kAraNa ke pratyakSanuM sAmarthya mAtra saMnihita, vartamAna padArthane grahaNa karavAnuM che. te dUradezAttaravartI padArthone grahaNa karavA mATe dakSa nathI. zabdathI paNa saMbaMdhano arthasaMprekSaNa (238) tannirNayaH saMbandhanirNayaH / (239) tasyetyAdi / zabdasya paropadezarUpatayA kRtvA zabdajanyajJAnasya svArthAnumAnatvaM bhavatItyAha-tatretyAdi / For Personal & Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 bhAvaprasaGgAt, 24deg tatra paropadezAbhAvAt, tadabhAve saMbandhAsiddheH, tadasiddhAvanumAnAnutthAnAditi / 'anumAnAtsaMbandhagrahaNe niravadhiranavasthAnuSajyeta, saMbandhagrAhiNo'pyanumAnasya punaH saMbandhAntaragrahaNasavyapekSatvAditi / 161. atrocyate- pratyakSAnumAne dve eva pramANe iti yeSAM mithyAbhinivezaH, teSAmeSa doSo nAsmAkam, anvayavyatirekagrAhipratyakSAnupalambhottarakAlabhAvino'vyabhicaritatrikAlavyApigocarasya matinibandhanasyohasaMjJitasya pramANAntarasya saMbandhagrAhitayeSTatvAt, tadaniSTau dRssttvyvhaarvilop0nyAyarazmi - cha nirNaya na mAnI zakAya, kAraNa ke zabda, paropadeza rUpa che (bIjAnA vacana svarUpa che) jo zabdathI vyAptino nirNaya mAno, to svArthanumAna bIjA koInA vacana vinA svataH pravartatuM hovAthI, tyAM vyApti nirNaya nahIM thAya ane vyAptinirNaya vinA to svArthAnumAna ja thaI na zake. anumAna pramANa dvArA paNa sarvadeza - sarvakALa saMbaMdhI vyAptinuM grahaNa na mAnI zakAya. anumAna dvArA vyAptinuM grahaNa mAnavAmAM Ave to anavasthA doSa Avaze. te A pramANe - prastuta anumAnamAM vyAptine grahaNa karavA mATe anumAna pramANa lAvazo. have te anumAnanuM utthAna paNa, vyAptine grahaNa karyA vinA to zakya nathI. tethI tenI vyAptine grahaNa karavA mATe pharI anumAna lAvazo, tenA mATe pharI trIjuM anumAna, ema anavasthA doSa Avaze. tethI koIpaNa pramANathI sarvadeza-kALa saMbaMdhI vyAptinuM grahaNa zakya nathI. 0 (171) uha pramANa dvArA vyAptinuM grahaNa - uttarapakSa O A pUrvapakSanI zaMkAnuM samAdhAna ApatA jaNAve che ke, bauddhAdi darzanavALA kutIrthiko, jemane potAnI mAnyatA upara atyaMta kadAgraha che ke, pratyakSa ane anumAna A be ja pramANa che, vadhAre nahIM, temane A sarvadeza-kALa saMbaMdhI vyApti grahaNa na thavA rUpa doSa Ave, paraMtu amone A doSa saMbhavita nathI. Azaya e che ke, anvayagrAhI pratyakSa ane vyatireka grAhI anupalaMbha pachI thanAra, avyabhicarita - trikALavyApI padArthone viSaya karanAra, tathA matijJAna jenuM kAraNa che evA 'uha', jenuM bIjuM nAma 'tarka' che, evA pRthak pramANane ame svIkArIe chIe. A uha pramANa dvArA vyAptine grahaNa karI, anumAnanI pravRtti nirbAdharUpe thaI jAya che. vyApti grahaNa karanAra jo uha pramANano svIkAra karavAmAM na Ave, to pachI jagatamAM dhUma dvArA agnino bodha, pUra dvArA vRSTino bodha, chAyA dvArA chatrano bodha... vagere, anumAnane AzrayIne je lokavyavahAra pravarte che, te sarvano lopa thavAnI Apatti Avaze. jo dRSTa lokavyavahArano lopa thaI jato hoya, to pachI A badhI vicAraNA karavI nirarthaka thaI jaze, mATe dRSTavyavahArano apalApa na thAya, te mATe uha pramANane svIkAravo ja rahyo ane tenA dvArA sarvadeza-kALa saMbaMdhI vyApti grahaNa karavA dvArA anumAnanI pravRtti nirbAdha rUpe thaI jAya che. yadyapi uha nAmanuM pRthak pramANa hovA chatAM, A graMthamAM anumAnathI -* arthasaMprekSaNa: (240) taMtra svArthAnumAne || 18 nyAyAvatAra || For Personal & Private Use Only -0 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 ) nyAyAvatAra - zlo. 19 prasaGgAt, tadvilope ca vicArAnarthakyaprApteriti / atra prakaraNe punaranumAnAt pArthakyenoho na darzitaH, saMkSiptarucisattvAnugrahapravRttattvAdasya, zAbdaM tu pRthak samarthitam, tasyAtraiva parArthAnumAnopayogitvAdityAstAM tAvat / / 18 / / 162. idAnIM vaidhavdRSTAntamupadarzayannAha 19cce nivartimAne tu sAdhanAthasaMmava: | khyApyate yatra dRSTAnte vaidhayeNeti sa smRtaH / / 19 / / visadRzo dharmo'syeti 241vidharmA, tadbhAvo vaidharmyam, tena vaidhahNa dRSTAntaH / kIdRza ityAha- sAdhye gamye nivartamAne asaMbhavati, tuzabdo'vadhAraNArtho bhinnakramaH, sa ca sAdhanasyAsaMbhava -0nyAyarazmi - pRthapha rUpe teno nirdeza karela nathI, kAraNa ke A graMtha saMkSiptarucivALA jIva upara anugraha karavA mATe banAvela che. praznaH- jo saMkSiptarucivALA jIvo upara anugraha karavA mATe ja A graMtha banavyo hoya, to pachI zabda pramANane paNa pRthapha rUpe zuM karavA nirdeza karo cho ? uttaraH- yadyapi, tamArI zaMkA ucita che, chatAM paNa parArthAnumAna pakSa-hetu vacanAtmaka hovAnA kAraNe zabdanI jarUra paDe. jo zabdanI pramANatA siddha na hoya, to parAthanumAna thaI na zake, eTale teno pRthaka nirdeza karela che. ti nAstAM tAva Ama ahIM sAdharmedaSTAMtanuM lakSaNa pUrNa thayuM. (18) 0 (132) vedharmadaSTAMtanuM lakSaNa 0 sAdharmedraSTAMtanuM lakSaNa jaNAvyA bAda, have vaidharmadaSTAMtanuM lakSaNa jaNAve che. zlokArtha- sAdhyanI nivRttimAM hetuno paNa asaMbhava ja hoya, evuM je daSTAMtamAM jaNAvAya te vaidharmadaSTAMta kahevAya che. (19) vivecanaH- vaidharyadRSTAMtanuM lakSaNa jaNAvatA kahe che ke, asamAna che dharma jeno tene vidharmA kahevAya che, ane tene bhAva arthamAM taddhitano "ya' pratyaya lagADatA vaidharma e pramANe rUpa siddha thAya che. siddha karavA yogya evA sAdhyano abhAva hote chate, hetuno abhAva hoya ja, evuM vaidharma je koI dRSTAMtamAM jaNAvAya che, te vaidharmadaSTAMta jANavuM. jemake parvato vahnimAna ghUmata, varina vinA -arthsNprekssnn(241) vidhati / pUrvavat || 10 || -0NAtrasaMto-- (133) "yatra tu sAdhyAbhAve sAdhanasyAvazyamabhAvaH pradarzyate sa vaidharmyadRSTAntaH, yathA-agnyabhAve na bhavatyeva dhUmaH, yathA jalAzaye" - pramANanaya. 3 / 47, 48 / "sAdhyadharmanivRttiprayuktasAdhanadharmanivRttiyogI vaidharmyadRSTAntaH" pramANamI. 1 / 2 / 23 / "sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvo yatra kathyate sa vyatirekadRSTAntaH" - parIkSAmu. rU 46 / For Personal & Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAyAvatAr che evetyatra draSTavyaH / khyApyate pratipAdyate yatra kvacit dRSTAnte sa vaidhahNa bhavati, itizabdena saMvattharamaraviti || 11 ||. 163. idamatrApi saMbadhnAti-asyApi smaryamANe saMbandhe prayogAyogAditi kimarthaM vismRtasaMbandhe eva prativAdini dRSTAntaH prayujyate nAnyadA, iti paravacanAvakAzamAzaGkyAha antarvyAptyaiva sAdhyasya siddherbahirudAhRtiH / vyarthA syAttadasadbhAve'pyevaM nyAyavido viduH / / 20 / / -0nyAyarazmi - dhUmanupapukhta, yathA nanaidhruve, ahIM parvatamAM dhUma ane vahni sAthe rahelA che, jyAre jalahaMdamAM vahnino abhAva hovAnA kAraNe dhUmano paNa abhAva che ja, tethI te vaidhamya rUpe jaNAvelA che. gAthAmAM rahela 'tu' zabda te evakAra arthaka che, ane teno anvaya "saghanacANasaMmava' pachI karavAno che. tethI sAdhyAbhAve sAdhanAbhAva vALA je hoya te sarve vaidharma dRSTAMta tarIke grahaNa thAya che. sAdharmadRSTAMtanI jema, A paNa je prativAdI gRhIta karela saMbaMdhane bhUlI gayo hoya, tene smaraNa karAvavA mATe ja sArthaka che, teTaluM ja tenuM prayojana che, e zlokanA "rUti' padathI jaNAvyuM che. je vyakti saMbaMdhane jANe che athavA saMbaMdha grahaNa karyo nathI, te vyaktine AzrayIne A dRSTAMtano prayoga karavo nirarthaka che, vagere sarva pUrvanI jema jANavuM (19) 0 (193) attarthApti sAdhyasiddhi mATe baLavAna hetu 0 sAdharmadRSTAMta hoya ke vaidharmadaSTAMta, temAM je prativAdI vagerene avinAbhAva saMbaMdhanuM smaraNa hoya athavA agRhIta hoya, to tyAM dRSTAMtano prayoga karavo yogya nathI, paraMtu je prativAdI gRhIta karelA avinAbhAva saMbaMdhane bhUlI gayo che, tene smaraNa karAvavA mATe ja dRSTAMtano prayoga karAya che, anya koI kALe zA mATe thato nathI ? e pramANe bIjAnI zaMkAno javAba ApavA graMthakArazrI jaNAve che. zlokArtha- antarthApti vaDe ja jo sAdhyanI siddhi thaI jatI hoya, to bahAra udAharaNa ApavuM nakAmuM che ane jo antarthApti ja na hoya to tyAM paNa bahAra udAharaNa ApavuM vyartha che, e pramANe nyAyane jANanArAo kahe che (20) -zastrasaMto (134) "pakSahetuvacanalakSaNamavayavadvayameva parapratipatteraGgam na dRSTAntAdivacanam, samarthanameva parapratipattyaGgamAstAM, tadantareNa dRSTAntAdiprayoge'pi tadasambhavAt" pramANamI. 12/18, 19/ pramANa 4. I. 32, 60, cAya vi. . rU81/ For Personal & Private Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 G 242 anyadA hi 'smaryamANe vA saMbandhe prayujyeta, 'agRhIte vA / 'yadyAdyaH pakSaH, so'yuktaH, yadA sarvatra sAdhyAvinAbhAvinaM hetuM smarati pratipAdyaH, tadA pakSe'pi tamavabudhya kathaM sAdhyaM na pratipadyeta ? tatazcAntaH pakSamadhye vyAptiH sAdhanasya sAdhyAkrAntatvamantarvyAptiH, tayaiva sAdhyasya gamyasya siddheH pratIteH bahirvivakSitadharmiNo'nyatra dRSTAntadharmiNyudAhRtiH vyAptidarzanarUpA vyarthA niSprayojanA, tatpratyAyyArthAbhAvAditi / dvitIyapakSasyApi nirdoSatAM nirsynnaahnyAyarazmi - vivecanaH- saMbaMdhane smaraNa karAvavA mATe dRSTAMtano prayoga sArthaka che, tenAthI anyakALe nirarthaka che, A pramANe kahevAnuM kAraNa e che ke, pramAtA saMbaMdha bhUlI gayo hoya, tenAthI anyakALa be prakAre hoI zake che, (1) jene pUrvamAM grahaNa karelA saMbaMdhanuM vismaraNa thayuM nathI ane (2) jeNe hajI sudhI avinAbhAva saMbaMdhane grahaNa karyo nathI. A bannemAMthI zemAM dRSTAMtano prayoga tame karazo ? jo prathama pakSamAM, ke jene saMbaMdhanuM vismaraNa thayuM nathI tevA vyaktine AzrayIne dRSTAMtano prayoga karavo, to te ayukta che, te vyakti jyAre sarvaThekANe, 'sAdhyane avinAbhAvI evA hetu che ' evA saMbaMdhanuM smaraNa kare ja che, tyAre pakSamAM hetune jANIne sAdhyane tyAM kema na jANe ? arthAt sAdhyane paNa pakSamAM vRtti svarUpe jANI le. tethI antaH = pakSamAM ja, sAdhananI sAdhya sAthe vyApti hoya tene antarvyApti kahevAya che ane tenA vaDe ja sAdhyanI siddhi thatI hoya, to pachI vivakSita dharmIthI anya evA dRSTAMtadharmImAM vyAptine batAvavI te vyartha che = niSprayojana che, kAraNa ke te dRSTAMtane jaNAvavA dvArA koI navA padArthano bodha thato nathI. jene siddha karavAnuM hatuM, te to hetu dvArA ja thaI gayuM che. jemake maputroDayuM adhivRtti vaMsvarAnyathAnutvatte', A anumAnamAM bahiryApti = dRSTAMta na hovA chatAM, hetu potAnA sAdhyano gamaka bane ja che. prathamapakSa doSayukta hovAthI te grahaNa na karatAM 'jeNe saMbaMdha grahaNa karyo ja nathI tene AzrayIne dRSTAMtano prayoga karavo', evo bIjo pakSa paNa svIkAravA yogya nathI. te vyaktine saMbaMdhanuM grahaNa ja thayuM nathI, tethI aMtarvyAptino paNa abhAva che. have aMtarvyAptino abhAva hoya, to pachI tyAM 036rthasaMprekSa- (242) anyavA rIti| saMvanyavismaraLAmAve || 20 || -0 zAstrasaMloka: -0 nyAyAvatAra zlo0 20 - (135) "antarvyAptatyA hetoH sAdhyapratyAyane zaktAvazaktau ca bahirvyAptarUdbhAvanaM vyartham, pakSIkRta eva viSaye sAdhanasya sAdhyena vyAptirantarvyAptiH, anyatra tu bahirvyAptiH " pramANanaya. 3 / 37, 38 / "antarvyApteH sAdhyasaMsiddhizaktau bAhyavyAptervarNanaM vandhyameva / antarvyApteH sAdhyasaMsiddhyazaktau bAhyavyAptervarNanaM vandhyameva " ratnAkarAva. 3 / 37, "pratipannA'vismRtasambandhasya hi pramAturagnimAnayaM dezo dhUmavattvAnyathAnupapatterityetAvataiva bhavatyeva sAdhyapratItiriti, " - ratnAkarAva. 3 / 33 "gRhItasambandhasya hetupradarzanenaiva vyAptisiddhira gRhItasambandhasya dRSTAntazatenApi na ttsmrnnmnubhuutvissytvaatsmrnnsyeti|" prameyaratna. 3 / 41 / For Personal & Private Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 nyAyAvatAra tadasadbhAve'pyevam saMbandhAgrahaNAdantarvyAptyabhAve'pyevamiti vyarthaiva bahirudAhRtiH, na hi sahadarzanAt kvacit sarvatra tadrUpatA sidhyati, vyabhicAradarzanAt / tasmAdagRhItasaMbandhe pratipAdye pramANena pratibandhaH sAdhyaH, tatsiddhau tata eva sAdhyasiddherakiMcitkarI dRSTAntodAhRtiriti nyAyavidvAMso viduravabudhyanta iti / 136 164. iha ca prakaraNe zeSAvayavAnAmupanayanigamanazuddhipaJcakalakSaNAnAM sNkssiptrucinyAyarazmi 0 O -O pakSathI bhinna evA anyasthaLanuM dRSTAMta batAvavuM vyartha che, kAraNa ke tenA dvArA Icchita sAdhyanI siddhi thatI nathI. koIka vastune eka - be sthAnamAM sAthe jovA mAtrathI, A vastunuM AnI sAthe avinAbhAvitva raheluM che evuM sarvatra siddha thatuM nathI, kAraNa ke temAM vyabhicAranI paNa prApti thAya che, jemake "sa zyAma tatputratvAt, itaratatputravat" yahIM janyaputronI sAthai zyAmapazAno sahayAra to rahelo che, chatAM teTalA mAtrathI vyApti siddha thaI jatI nathI, chello putra gauravarNavALo hovAthI, vyabhicAranI prApti thAya che. tethI je vyaktie hajI sudhI sAdhya- sAdhana vacce avinAbhAva saMbaMdhane grahaNa karyo nathI, te vyaktine pahelA uha = tarka pramANa vaDe vyApti grahaNa karAvavI joIe. vyAptinuM grahaNa thaye chate, tenA dvArA ja pakSamAM sAdhyanI siddhi thaI jaze, to pachI pakSathI bhinna evA dRSTAMtane jaNAvavuM nirarthaka che, Ama nyAyane = yathArtha padArthane jANAnArAo kahe che. Ama banne pakSone AzrayIne dRSTAMtane jaNAvavuM nirarthaka hovAthI, je vyakti gRhIta karelA saMbaMdhane bhUlI gayo hoya, tene smaraNa karAvavA mATe ja tenI sArthakatA che ema nizcita thayuM. 0 anumAnanA zeSa avayavonuM disUcana 0 (164) parArthAnumAna yadyapi vyutpannamativALAnI apekSAe pakSa ane hetunA vacana svarUpa be aMgathI yukta che, to paNa maMdabuddhivALA jIvane AzrayIne, pakSa, hetu, dRSTAMta, upanaya tathA nigamana ane te pAMcanI zuddhi, Ama dazAvayava vAkyaprayoga karavAmAM Ave che. A prakaraNamAM pakSa, hetu ane 0 zAstrasaMloka: 0 (136) "mandamatastu vyutpAdayituM dRSTAntopanayanigamanAnyapi prayojyAni " - pramANanaya. 3 / 42 "api zabdAt pakSahetUpakSAdizuddhayazca paJca grAhyAH / tata utkRSTaM dazAvayavaM parArthAnumAnamityuktaM bhvti| madhyamaM tu navAvayavAdArabhya yAvad dvyavayavam / jaghanyaM punaH saadhnmaatropnyaassvruupm| pratipAdyAnAM mnd-vyutpnn-ativyutpnntvaat| taduktam-anyathA'nupapattyekalakSaNaM linggmissyte| prayogaparipATI tu prtipaadyaanusaartH||" - ratnAkarAva. 3 / 42 "katthai paMcAvayavaM dasahA vA savvahA Na paDikuTThati " dazavai.ni. 50 / "liGgaM kevalameva yatra kathayatyeSA jaghanyA kathA, dvyAdInyatra nivedayatyavayavAneSA bhvenmdhymaa| utkRSTA dazabhirbhavedavayavaiH sA jalpitairityamI, jainaireva vilokitAH kRtadhiyAM vAde trayaH satpathAH" syA. ratnA. zlo. 511, pakSAdizuddhipaJcakasvarUpaM vistaratastu tato'vaseyam / "mandamatIMstu vyutpAdayituM dRSTAntAdiprayogo'pyupayujyate, tathAhi - yaH khalu kSayopazamavizeSAdeva nirNItapakSo dRSTAntasmAryapratibandhagrAhakapramANasmaraNanipuNo'parAvayavAbhyUhanasamarthazca bhavati, taM For Personal & Private Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 ) nyAyAvatAra - zlo. 20 sattvAnugrahaparatvAdasya yadyapi sAkSAllakSaNaM noktam, tathApyata eva pratipAditAvayavatrayAd buddhimadbhirunneyam; yato'vayavApekSayA jaghanyamadhyamotkRSTAstisraH kathA bhavanti / tatra hetupratipAdanamAtraM jaghanyA / yAdyavayavanivedanaM madhyamA | saMpUrNadazAvayavakathanamutkRSTA / tatreha madhyamAyAH sAkSAt kathanena jaghanyotkRSTe arthataH sUcayati, tatsadbhAvasya pramANasiddhatvAditi || 20 || ___ 165. evaM pakSAdilakSaNaM pratipAdyedAnI heyajJAne satyupAdeyaM viviktataraM vedyate iti 243tadavyudastA: pakSahetudRSTAntAbhAsA vaktavyAH / tatra tAvat pakSalakSaNavyudastAn pakSAbhAsAnAha -0nyAyarazmi - dRSTAMta, A traNa avayavonA ja lakSaNa jaNAvyA che, enA sivAya anya avayavonA lakSaNa sAkSAt rUpe kahyA nathI, kAraNa ke saMkSiptarucivALA jIvone anugraha karavA mATe A prakaraNanI racanA karAI che, to paNa pratipAdita karAyelA traNa avayavo dvArA, buddhizALI puruSoe zeSa avayavonA lakSaNo paNa jANavA yogya che. A avayavonI apekSAe ja vAdakathA traNa prakAranI kahevAyelI che (1) jaghanya (2) madhyama ane (3) utkRSTa. temAM ativyutpanna buddhivALA puruSone AzrayIne hetunuM ja mAtra jemAM pratipAdana hoya te jaghanya kathA, be thI mAMDIne nava avayavo paryata pratipAdana karanArI madhyama kathA ane saMpUrNa dazAvayavone kahenArI utkRSTa kathA che. ahIM prakaraNamAM traNa avayavarUpa madhyama kathAne sAkSAt rUpe kahI che, ane jaghanya-utkRSTa kathA arthathI sUcita karI che. teno sadUbhAva to pramANa siddha ja che. upanaya vagerenuM lakSaNa pUrvamaharSioe A pramANe jaNAvela che. hetunuM sAdhya viziSTa evA pakSamAM upasaMhAra = kathana karavuM tene upanaya" kahevAya. sAdhyadharmanuM sAdhyadharmaviziSTa evA pakSamAM upasaMhAra karavo tene nigamana' kahevAya. tathA A pakSAdi viSayaka je paNa viparIta bodha hoya, tenA nirAkaraNa pUrvaka yathAvasthita svarUpane jaNAvavuM, te pakSAdi viSayaka pAMca zuddhi jANavI Ama utkRSTathI dazAvayava dvArA atimanda buddhivALA jIvane, hetu dvArA sAdhyano bodha thAya che. Ano vistAra ratnAkarAvatArikA vi.thI jANavo. (20) 0 (195) pakSAbhAsanuM lakSaNa che. A pramANe pakSa, hetu, dRSTAMtanA lakSaNonuM pratipAdana karyuM. have heyajJAna hoya to ja upAdeya tenAthI atyaMta bhinna rUpe jaNAya, jemake, sAme rahelA padArthano puruSarUpe tyAre spaSTa bodha thaI zake, -arthasaMprekSaNa(243) tadvyudastA iti / pakSAdilakSaNarahitAH / -zAstrasaMno-- prati hetureva pryojyH| yasya tu nAdyApi pakSanirNayaH, taM prati pksso'pi| yastu pratibandhagrAhiNa: pramANasya na smarati, taM prati dRssttaanto'pi| yastu dAntike hetuM yojayituM na jAnIte, taM prtyupnyo'pi| evamapi sAkAkSaM prati ca nigmnm| pakSAdisvarUpavipratipattimantaM prati ca pakSazuddhyAdikamapIti so'yaM dazAvayavo hetuH paryavasyati" jainatarkabhASA / For Personal & Private Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Q/176 nyAyAvatAra 10 ___137pratipAdyasya yaH siddhaH pakSAbhAso'kSaliGgataH / lokasvavacanAbhyAM ca bAdhito'nekadhA mataH / / 21 / / -nyaayrshmijyAre tene sthANu vagerethI bhinnarUpe ApaNe jANatA hoIe. te ja pramANe pakSa, hetu, dRSTAMta vagerenuM yathAvasthita svarUpa tyAre ja jANI zakAya, jyAre pakSa, hetu, daSTAMtanA lakSaNothI rahita evA pakSAbhAsa, hetvAbhAsa, dRSTAMtAbhAsanuM ApaNane jJAna hoya. tethI pahelA pakSanA lakSaNathI rahita evA pakSAbhAsanuM svarUpa jaNAve che. zlokArya - prativAdIne je vastu siddha hoya te kahevuM che ane je pratyakSa, anumAna, loka tathA svavacanathI bAdhita hoya te pakSAbhAsa kahevAya. A pramANe pakSAbhAsa aneka prakAre kahevAyela che (21) vivecanaH- pakSanA yathAvasthita svarUpane jaNAvavA mATe, pakSAbhAsanA lakSaNane jaNAve che. pakSanuM sAmAnyathI lakSaNa A pramANe jaNAvela ke, je apratIta, anirAkRta tathA abhipsita hoya te pakSa, -zAstrasaMloka(137) "tatra pratItanirAkRtAnabhIpsitasAdhyadharmavizeSaNAstrayaH pkssaabhaasaaH| pratItasAdhyadharmavizeSaNo yathA ArhatAnprati avadhAraNavarjaH pareNa prayujyamAnaH samasti jIva ityaadi|, nirAkRtasAdhyadharmavizeSaNaH pratyakSAnumAnAgamalokasvavacanAdibhiH sAdhyadharmasya niraakRttvaadnekprkaarH| pratyakSanirAkRtasAdhyadharmavizeSaNo yathA nAsti bhUtavilakSaNa aatmeti|, anumAnanirAkRtasAdhyadharma vizeSaNo yathA nAsti sarvajJo vItarAgo vaa| AgamanirAkRtasAdhyadharmavizeSaNo yathA jainena rajanibhojanaM bhajanIyam / lokanirAkRtasAdhyadharmavizeSaNo yathA na pAramArthikaH prmaannprmeyvyvhaarH| svavacananirAkRtasAdhyadharmavizeSaNo yathA nAsti prameyaparicchedakaM prmaannN|" - pramANanaya. 6/38,39,40,42,43,44,45/ "pratyakSAnumAnAgamalokasvavacanapratItayo bAdhAH" - pramANamI. 1/2/14 / "anirAkRta iti etallakSaNayoge'pi yaH sAdhayitumiSTo'pyarthaH pratyakSAnumAnapratItasvavacanairnirAkriyate, na sa pakSa iti pradarzanArtham, tatra pratyakSanirAkRto yathA - azrAvaNaH zabda iti, anumAnanirAkRto yathA - nityaH zabda iti, pratItinirAkRto yathA - acandraH zazIti, svavacananirAkRto yathA - nAnumAnaM prmaannm|" - nyAyabi. - 3/48,49,50,51,52 / "yatpunaranumAnaM pratyakSAgamavirUddhaM nyAyAbhAsaH sa iti" - nyAyabhA. 1/1/1/ "avirodhigrahaNAt pratyakSAnumAnAbhyupagatasvavacanavirodhino nirastA bhvnti| yathA'nuSNo'gniriti pratyakSavirodhI, ghanamambaramiti anumAnavirodhI, brAhmaNena surA peyetyAgamavirodhI, vaizeSikasya satkAryamiti bruvataH svazAstravirodhI, na zabdo'rthapratyAyaka iti svavacanavirodhI" - prazasta pR. 234 / "sAdhayitumiSTo'pi pratyakSAdivirUddhaH pkssaabhaasH| tadyathA - pratyakSavirUddhaH, anumAnavirUddhaH, AgamavirUddhaH, lokaviruddhaH, svavacanavirUddhaH, aprasiddhavizeSaNaH, aprasiddhavizeSyaH, aprasiddhobhayaH, prasiddhasambandhazceti", - nyAyapra.pR. 2 / "tatrAniSTAdi pakSAbhAsaH, bAdhitaH prtykssaanumaanaagmloksvvcnaiH|" - parIkSAmu. 5/12,15,16,17,18,19,20 / For Personal & Private Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 G pakSasthAnopanyastatvAt tatkAryAkaraNatvAcca pakSavadAbhAsata iti pakSAbhAsaH / asAvanekadhA anekaprakAro mata iti saMbandhaH / nyAyAvatAra zlo0 21 - 244 166. kathamityAha-pratipAdyasya prativAdino yaH kazcit siddhaH pratItAvArUDha eva sa pakSAbhAsaH, sAdhyasyaiva pakSatvAt, siddhasya sAdhanAnarhatvAd, atiprasakteH / tathA akSaliGgatA'dhyakSahetubhyAM lokasvavacanAbhyAM ca bAdhitastiraskRto yaH sa pakSAbhAsaH / tatra pratipAdyasiddho yathA-paudgaliko ghaTaH, saugataM vA prati sarvaM kSaNikamityAdi / 167. pratyakSabAdhito yathA-niraMzAni svalakSaNAni, parasparaviviktau vA sAmAnyavizeSAviti / 245 anumAnabAdhito 0nyAyarazmi 0 0 paraMtu pakSanA sthAnamAM jeno upanyAsa thavA chatAM paNa je pakSanuM kArya karato nathI, jeno pakSarUpe AbhAsa thato hoya te pakSAbhAsa kahevAya che. jema ke rUpiyA jevo lAgato hovA chatAM, kraya-vikrayamAM upayogI na thato hoya, to te rUpiyo na kahevAtAM khoTo rUpiyo kahevAya che, tema prastutamAM paNa samajavuM. A pakSAbhAsa aneka prakAre kahevAyela che. te A pramANe - (166) (A) pratIta pakSAbhAsaH- pratipAdya evA prativAdIne, je vastu pratItimAM ArUDha thayela hoya = siddha thaI gaI hoya, tene pakSa tarIke rAkhavI, tene pratItapakSAbhAsa kahevAya che, kAraNa ke je vastu siddha karavA yogya hoya te ja pakSa tarIke thaI zake che. je siddha thaI gaI hoya tene siddha karavA mATe koI mahenata karatuM nathI. siddha vastune paNa pharIthI sAdhya tarIke banAvaya, to jagatanA sarvapadArthone siddha karavAnI Apatti Avaze. Ama karatAM piSTapeSaNa, siddhasAdhana, anavasthA vagere doSonI paraMparA UbhI thaze. jemake jainone pratye 'ghaTane pudUgalarUpe' tathA bauddhane AzrayIne 'sarva padArthanI kSaNikatA' siddha karavI te A doSathI dUSita che. (167) (B) pratyakSajAdhita pakSAbhAsa :- 4 anumAnamAM pakSa pratyakSathI bAdhita hoya, te pratyakSa jAghitapakSAbhAsa mhevAya che. 4bhaDe :- vahinaH anuSNaH dravyatvAt / 2 // anumAnamAM anuSkA sva35 sAdhya, agni35 pakSamAM pratyakSathI jAdhita che. te 4 prabhAo svalakSaNAni niraMzAni, parasparavivaktau sAmAnyavizeSau, gandho na ghrANaviSayaH / vagere udhAharaNo pA pratyakSajAdhita pakSAbhAsanA bharAvA. -arthasaMprekSaNa: (244) adhyakSahetubhyAmiti / heturliGgaM, kAraNe kAryopacArAt; tatprabhavaM jJAnamapi heturanumAnamityarthaH / (245) anumAnabAdhita iti / tacca kvacidasarvajJe sarvajJazabdo mukhyasarvajJApekSaH, gauNatvAt, mANavake'gnizabdavat, yadvA jJAnatAratamyaM kvacidvizrAntam, tAratamyatvAt, AkAzaparimANatAratamyavat, yatraitadvizrAntaM sa sarvajJaH / tathA sadasadvargaH kasyacidekajJAnAlambanaH, anekatvAt, paJcAGgulavat / tathA kazcidAtmA sarvArthasAkSAtkArI, tadgrahaNasvabhAvatve sati prakSINapratibandhakatvAt, yathA apagatatimirAdipratibandhaM cakSurjJAnaM rUpasAkSAtkAri / evaM jJAnaM kvacidAtmani prakarSavat, svAvaraNahAnyutkarSe sati prakAzAtmakatvAt, cakSurdIpAdivat, svAvaraNahAnyutkarSastu AvaraNahAniH kvacijjIve paramakASThAprAptA, prakarSatvAt, parimANavadityanumAnAt / / 21 / / For Personal & Private Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 nyAyAvatAra yathA-nAsti sarvajJa iti / lokabAdhito yathA-gamyA mAtA iti / svavacanabAdhito yathA- na santi sarve mAvA rUti ll ra1 || -0nyAyarazmi - (C) anumAnabAdhita pakSAbhAsa- je anumAnamAM pakSa, prati anumAna dvArA bAdhita thaI jAya te anumAnabAdhita pakSAbhAsa kahevAya che. dA.ta- mImAMsaka vagere vAdI ema kahe che "sarvajJo nAsti upasthitaikSaprAptasyAnupanaghe', sarvajJano niSedha karanAra "A sarvajJa nathI' svarUpa pakSa te anya anumAna vaDe bAdhita hovAnA kAraNe svIkAra karavA yogya nathI. te prati anumAno A pramANe jANavA (1) kvacidasarvajJe sarvajJazabdo mukhyasarvajJApekSaH, gauNatvAt, mANavake'gnizabdavat / koIpaNa sthaLe gauNa = aupacArika prayoga, mukhya padArthane sApekSa rahIne thAya che. jemake mANavakamAM gussAvALA svabhAvanA kAraNe, mukhyArtha agnine sApekSa rahIne gaNarUpe agnino prayoga thAya che. ghaNA jJAnI evA hemacandrasUrIzvarajI mahArAjAne viSe, je sarvajJa zabdano aupacArika prayoga thayo che, te kyAMka to vAstavika sarvajJapaNAnuM astitva siddha kare che. (2) jJAnatAratamyaM kvacidvizrAntam, tAratamyatvAt, AkAzaparimANatAratamyavat / jJAnanI taratamatA koIka ThekANe vizrAnta thavI joIe, kAraNa ke temAM taratamapaNuM raheluM che. jema ghaTAkAza vi. AkAzonA parimANanuM tAratamya saMpUrNa AkAzanA parimANamAM vizrAnta thAya che, tema prati prANImAM prajJA, medhA, tarka, vagererUpa jJAnamAM taratamabhAvanI prApti thAya che, to tenI vizrAnti koIka ThekANe thavI joIe. A jJAnanI taratamatA jyAM vizrAnta thAya tene "sarvajJa' kahevAya che. (3) sadasadvargaH kasyacidekajJAnAlambanaH, anekatvAt, paJcAGgulavat je je vastuo samudAyasvarUpa che, aneka che, te badhI ja vastuo koIka eka vyaktinA jJAnano viSaya bane che. jema pAMca AMgaLIono samudAya, anekarUpa hovAthI, koIka eka jJAnano viSaya bane. tema sad ane asahno samudAya (svadravyAdinI apekSAe sat ane paradravyAdinI apekSAe asatuM evA ghaTAdi padArthono samudAya) paNa anekarUpa hovAthI, teo paNa koI eka jJAnano viSaya banaze ja ane te je jJAnano viSaya banaze te jJAnanA Azraya tarIke sarvazanI to ja siddhi thaze. (4) kazcidAtmA sarvArthasAkSAtkArI, tadgrahaNasvAbhAvatve sati prakSINapratibandhakatvAt, yathA apagatatimirAdipratibandhaM cakSurjJAnaM rUpasAkSAtkArI / koIka vyaktine jagatanA sarvapadArthonuM pratyakSa thAya che, kAraNa ke AtmAmAM arthagrahaNa karavAno svabhAva rahelo che. je jeno svabhAva hoya, temAM jo koI pratibaMdhaka na hoya, to te potAnuM kArya kare ja. jema cakSuno rUpane sAkSAtkAra karavAno svabhAva che, paraMtu timira = motIyA svarUpa pratibaMdhakanI hAjarImAM rUpano sAkSAtkAra thato nathI, paNa te nIkaLI jAya to rUpano sAkSAtkAra yathAvasthitarUpe thAya che. te pramANe AtmAno padArthanuM jJAna karavAno svabhAva che. (anyathA jJAna thAya ja nahIM) to jJAnAvaraNa sarvathA dUra thAya tyAre sarva padArthonuM jJAna thAya ja. For Personal & Private Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 ) nyAyAvatAra - zlo0 22 168. sAMprataM hetulakSaNaM smArayan tadapAstAn hetvAbhAsAnAha _138anyathAnupapannatvaM hetorlakSaNamIritam tapratItiviparyastatAmatA | 22 || -0nyAyarazmi - (5) jJAnaM kvacidAtmani prakarSavat svAvaraNahAnyutkarSe sati prakAzAtmakatvAt cakSurdIpAdivat / jJAna koIka AtmAmAM prakarSapaNAne prApta kare che, kAraNa ke potAnA AvAraka karmonI hAnino utkarSa thaye chate, pote prakAzAtmaka che. jema cakSu, dIpaka vagere prakAzAtmaka che, to potAnA AvaraNanI hAni thaye chate, prakarSapaNAne prApta kare, tema doSarUpa jJAnAvaraNa karmano saMpUrNapaNe kSaya thaye chate, potAnA svAbhAvika evA jJAnaguNano pUrNa prakAza thAya ja. tethI 'sarvajJa che ja. A rIte aneka anumAno vaDe, sarvajJanI siddhi thatI hovAnA kAraNe, "sarvajJano abhAva che' e pakSa anumAnathI bAdhita thaI jAya che. Ama anumAnabAdhita pakSAbhAsanuM nirvacana thayuM. (D) lokabAdhita pakSAbhAsa- je anumAnamAM pakSa, vyavahArya evA vyakti vaDe bAdhita hoya, te pakSa lokabAdhita pakSAbhAsa kahevAya che. jemake koI kahe ke, "mAtA bhogavavAno yogya che', A vastu ziSTa purUSo vaDe bAdhita thaI jAya che, kAraNa ke mAtA to pUjA, satkAra ane sanmAna karavA yogya che ane tene bhogavavAnuM kahevuM, te to sAmAnya mANaso vaDe paNa niMdita che. | (E) svavacanabAdhita pakSAbhAsa- je anumAnamAM vAdInA uccAraNa karAyelA vacanomAM ja, paraspara virodha Avato hoya, tene svavacanabAdhita pakSAbhAsa kahevAya che. jema ke "sarve bhAvI na santi' pahelA kahe ke sarve bhAva che (arthAt vidyamAna che) ane pachI kahe ke te nathI. te ja pramANe "mAtA me vadhyA' mAtA hoya to vAMjhaNI kyAMthI, ane vAMjhaNI hoya to mAtA kyAMthI ? A paraspara virodhI vacano jyAM hoya, te svavacanabAdhita pakSAbhAsa jANavo. Ama aneka prakAre pakSAbhAso hoI zake. Ano bodha thAya to ja pakSano yathAvasthitarUpe bodha thAya che. eTale ja ahIM teno ullekha karyo che. (21) 0 hetvAbhAsanuM lakSaNa 0 ' (198) pakSAbhAsanuM lakSaNa jaNAvyA bAda, have hetunA lakSaNane smaraNa karAvavA pUrvaka, hatvAbhAsanuM lakSaNa graMthakArazrI jaNAve che. zlokArtha- anyathA anupapannapaNe e hetunuM lakSaNa kahevAmAM AvyuM. te lakSaNanI apratIti, saMdeha ane viparyAsane lIdhe hetvAbhAsapaNuM kahevAyeluM che. (22) -zAstrasaMto - (138) "cUthanupapannavarahita re visvitA / hetutvena parasteSAM devAmArUtvamIzyate" - cAya. 1747 For Personal & Private Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Q180 nyAyAvatAra 10 ___hetorlakSaNamasAdhAraNadharmarUpaM yadIritaM gamitam, anekArthatvAd dhAtoH pratipAditaM, svArthAnumAnaprastAve yadutAnyathAnupapannatvamiti, 246tasyApratItiranadhyavasAyaH, saMdeho 247dolAyamAnatA, viparyAso vaiparItyanirNayaH, apratItizca saMdehazca viparyAsazceti dvandvaH, pazcAt tadA saha tatpuruSaH, taistadapratItisaMdehaviparyAsaiH, tadAbhatA AbhAnamAbhA tasyeva samyaghetorivAbhA asyeti tadAbhastadbhAvaH tattA, hetvAbhAsatA bhavatItyarthaH / / 22 / / 169. adhunA yena lakSaNena yannAmA hetvAbhAso bhavati taddarzayati ___ 13 asiddhastvapratIto yo yo'nyathaivopapadyate / viruddho yo'nyathApyatra yukto'naikAntikaH sa tu / / 23 / / -0nyAyazbhiviveyana:- 'asAdhAraNadharmo lakSaNaM', 4 dharma kImata na 23to Doya, mAtra te 4 56ArthamA 24to hoya te asaadhaare| dharma tanuM lakSa jane cha. bha3 upayoga te (r)parnu skss| uvAya che. upayogo lakSaNam (tatvArtha).. svArthAnumAnanA mavasare pratipAhita 2yetA 'anyathA'nupapannatvaM, bheTale sAdhya vinA hetunI prApti na thavI, te hetunuM asAdhAraNa lakSaNa che. A anyathAnupapannatvanI pratIti na thavI = anadhyavasAya, tenA viSe DolAyamAna avasthAvALo saMdeha thavo tathA teno viparIta rUpe nirNaya karavo te viparyAsa, tenA kAraNe hetunI hetvAbhAsatA thAya che. kharekhara te hetu nathI, kAraNa ke potAnA sAdhyane siddha karavAnuM kArya karato nathI, paraMtu hetunA jevo te lAge che, tethI tene hetvAbhAsa vAmAM Ave che // 22 // 0 asiddha, virUddha ane anekAntika hetvAbhAsonuM lakSaNa 0 (19) hetvAbhAsanuM sAmAnya lakSaNa jaNAvyA bAda, kayA doSanA kAraNe kayA hetvAbhAsanI prApti thAya te jaNAvatA kahe che. zlokArdhaH- je apratIta hoya tenAthI asiddha hetvAbhAsa, je anyathA ja upapanna che te virUddha hetvAbhAsa tathA je anyathA paNa upapanna hoya te anekAntika hetvAbhAsa thAya che. (23) -arthasaMprekSaNa(246) tasyetyAdi / tasyAnyathAnupapannatvasya / ihAyaM bhAvArthaH-vidyamAne hetAvanyathAnupapannatvasya saMdehe anaikAntikatA, viparyAse viruddhatA, tasmAt parizeSyAt atra hetorasattAyAM saMdehe vAnyathAnupannatvasyApratItiH / tathA cAsiddhatvalakSaNamanyatra-asatsattAnizcayo'prasiddha iti asantau sattAnizcayau yasyeti vigrahaH, ata evAgretanakArikAyAM sUtrakAro'pi vakSyati-asiddhastvapratIto ya iti / (247) dolAyamAnateti / dolo'ndolakaH, ubhayapakSagAmitvena tadvadAcaran saMdeho'pi dolAyamAnastasya bhAvaH tattA / / 22 / / - zAstrasaMloka(139) "asiddhavirUddhAnaikAntikAstrayo hetvAbhAsAH, yasyAnyathAnupapattiH pramANena na pratIyate'sAvasiddhaH / sAdhyaviparyayeNaiva yasyAnyathAnupapattiradhyavasIyate sa viruuddhH| yasyAnyathAnupapattiH 0 For Personal & Private Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra zlo0 23 181 yaH kazcidapratItaH pratItyA agocarIkRto'nizcitaH so'siddhanAmA hetvAbhAsaH / tuzabdaH trayasyApi bhedoddyotakaH / yastvanyathaiva sAdhyaM vinaiva, vipakSa eveti yAvat, upapadyate saMbhavati sa viruddhAbhidhAnaH / yaH punaranyathA'pi sAdhyaviparyayeNApi yukto ghaTamAnakaH, apizabdAt 0nyAyarazmi - 0 vivecanaH- pUrve kahyA mujaba anyathAnupapanna lakSaNane AzrayIne, traNa doSono saMbhava che. apratIta, viparyaya ane saMdeha te traNa doSone AzrayIne traNa prakAranA hetvAbhAsa kahevAyela che. anyathAnupapanna jene pratItinA viSaya rUpe thayo nathI, anizcita che, te asiddha nAmano hetvAbhAsa. je sAdhyathI rahita evA vipakSamAM ja, potAnuM upapannatva rAkhe che, te virUddha hetvAbhAsa kahevAya che. je sAdhyathI rahita evA vipakSamAM paNa raheto chato sAdhyanI sAthe paNa rahe che, te A hetvAbhAsanA prakaraNamAM anaikAntika saMjJAne prApta kare che. ahIM mULamAM 'anyathApi yukta' ja kahyuM hovA chatAM, 'api' zabda dvArA sAdhyanI sAthe eA rahe che, sebha artha prApta thAya che. jagatanA sarvapadArtho anekAntAtmaka che, te pratyeka jIvane anubhavasiddha che ane pramANathI paNa nizcita thayela che. AvI anekAntAtmaka vastunI sAme, virUddha buddhine dhAraNa karanArA, vaizeSika darzananA praNetA kaNAdaRSi, naiyAyika darzananA sthApaka, Adya AcArya akSapAdaRSi, bauddhadarzananA Adi pitAmaha evA buddha, sAMkhyadarzananA saMsthApaka kapilaRSi ane temanI ziSya paraMparAmAM AvelA drubhazaH prazastapAdhRSi, udyotaGara, dharmaDIrti, AsurI, IzvarakRSNa vagere dvArA, upanyAsa urAtA sarva pe| hetukho, bha} - zabda ekAntena nityo'nityo vA, sattvAt utpattimattvAt, kRtakatvAt, prtybhijnyaaymaantvaat| (khAmAMthI pahelA trA hetuyo, anityatvanA sAdha che, bhyAre aMtima hetu nityatAno sAdhaka che.) bhinna-bhinna vivakSAnI apekSAe asiddha, virUddha ane anaikAntika A traNeya doSathI duSTa che. -0 zAstrasaMloka: sandihyate'sAvanaikAntikaH / " - pramANanaya. 6/47,48, 52, 54 / "asiddhavirUddhAnaikAntikAstrayo hetvAbhAsAH, nAsannanizcitasattvo vA'nyathAnupapanna iti sattvasyAsiddhau sandehe vA'siddhaH, viparItaniyamo'nyathaivopapadyamAno virUddhaH, niyamasyAsiddhau sandehe vA'nyathApyupapadyamAno'naikAntikaH" - pramANamI. 2/1/16,17,20,21 / "rUpAdyasiddhito'siddho viruddho'nuppttimaan| sAdhyAbhAvaM vinA hetuH vyabhicArI vipakSagaH " - nyAyA. vA. 52 " asiddhAnaikAntikavirUddhA hetvAbhAsAH " - nyAyapra. pU. 3.paM. 8 / "asiddhavirUddhAnaikAntikA hetvAbhAsAH, pramANenAsiddhAnyathAnupapattirasiddhaH, pariNAmI zabdazcAkSuSatvAt, viparItAnyathAnupapattirvirUddhaH, anityaH puruSaH pratyabhijJAnAdimattvAt, vipakSepyaviruddhavRttiranaikAntikaH, anityaH zabdaH prameyatvAt / " - syAdvAdabhASA / "sA asiddhavirUddhAnaikAntikabhedAt / tatrApratIyamAnasvarUpo heturasiddhaH, sAdhyaviparItavyApto virUddhaH, yasyAnyathAnupapatti sandihyate so'naikAntikaH / " jainatarkabhASA / "evameSAM trayANAM rUpANAmekaikasya dvayordvayorvA rUpayorasiddho saMdehe vA yathAyogamasiddhaviruddhAnaikAntikastrayo hetvAbhAsAH " - nyAyavi. sU. 109 For Personal & Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Q182 nyAyAvatAra 0 sAdhyenApi, so'tra 248vyatikare anaikAntikasaMjJo jJAtavya iti / tatra pratiprANiprasiddhapramANapratiSThitAnekAntaviruddhabuddhibhiH 249kaNabhakSAkSapAdabuddhAdiziSyakairupanyasyamAnAH sarva eva hetavaH, tadyathA-ekAntena anityaH zabdo nityo vA, 25degsatvAta, utpattimattvAt, kRtakatvAt, pratyabhijJAyamAnatvAt- ityAdayo vivakSayAsiddhaviruddhAnaikAntikatAM svIkurvanti ityvgntvym| tathA hi- anityaikAnte tAvadasiddhAH sarva eva hetavaH, cAkSuSatvavat teSAM dhvanAvavidyamAnatvAt, 251asadAdivyavacchedenAlIkasaMvRtivikalpitatvAt, pAramArthikatve tvekasyAnekarUpA -0nAyarazmi - 0 anitya ekAntamAM asiddhatA 0 AnI bhAvanA A pramANe jANavIH- ekAnta anitya pakSamAM badhA hetuo asiddha che. jema cAkSuSatva hetu, zabda svarUpa pakSamAM raheto na hovAthI asiddha kahevAya tema A sarve paNa hetuo zabda rUpa pakSamAM rahetA nathI. zabdarUpa pakSamAM hetuonuM na rahevAnuM kAraNa e che ke, bauddho eka jJAnamAM anekAkAranI Apatti na Ave, te mATe nIlapratItine anIlavyAvRttirUpe kahe che. vAstavika nIlanI pratItirUpe nahIM, tema zabdamAM paNa, sattva, kRtakatva vagere bauddhanA mate vAstavika svarUpe tyAM nathI, paraMtu asattvavyAvRtti, akRtakatvavyAvRtti vagere rU5 thaze. je pratItimAM pAramArthika svarUpano pratibhAsa thato nathI, te sarve saMvRtti = kAlpanika ja che. yadyapi kAlpanika pratItio badhI khoTI ja hoya che, chatAM ahIM svarUpavizeSaNa tarIke alakano prayoga karela che. jo vAstavika rIte sattva, kRtakatva vagerene zabdamAM svIkAravAmAM Ave, to eka ja zabdamAM vibhinna dharmo rahetA hovAthI anekAntavAda mAnavAnI Apatti Avaze. (bauddhane svalakSaNamAM e mAnya nathI) jo asatuM Adi vyAvRtti rUpa kAlpanika sattAvALA sattva vagerene mAno to te abhAvarUpa hovAthI, sarva zaktithI rahita hovAnA kAraNe niHsvabhAva che. niHsvabhAva hovA chatAM paNa jo tene hetu rUpe svIkAra karavAmAM Ave, to pachI -arthasaMprekSaNa(248) vyatikare iti / prastAve / (249) kaNabhakSetyAdi / kaNabhakSakaH kaNAdAparanAmA vaizeSikaH, akSapAdo naiyAyikAnAmAdyAcAryavaryaH, buddhaH sugataH, AdizabdAt sAMkhyAdiparigrahaH, teSAM kutsitA alpA vA ziSyAH ziSyakAH prazastapAdodyotakaradharmakIrtIzvarakRSNAdayastaiH | (250) sattvAdityAdi / yathAsaMbhavaM nityAnityatvayoramI hetavo yojyAH / tathA hi-sattvaM svAbhiprAyeNAnityatve ca sAdhye hetuH, utpattimattvaM kRtakatvaM cAnityatve eva, pratyabhijJAyamAnatvaM tu nityatve eveti / (251) asadAdIti | AdizabdAdanutpannatvAdiparigrahaH / anirUpitatattvArthA pratItiH saMvRtirmatA / sA ca yadyapi sarvApi alIkaiva, tathApi alIketi svarUpavizeSaNam / yathAekAntasukhadA muktiriti / - zAstrasaMloka(140) "tathA nanu bhoH bhoH sakarNAH pratipANiprasiddhapramANapratiSThita.... svIkurvantItyavagantavyam / " . SaD-samu.TI.kA. 57 pR. 382, tulyaM / For Personal & Private Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - zlo0 23 183 pattyAnekAntavAdApatteH, kalpanAracitasattAkAnAM ca sarvazaktiviraharUpatayA niHsvabhAvatvAt, tathApi teSAM sAdhanatve sAdhyamapi niHsvabhAvamiti kharaviSANaM zazaviSANasya sAdhanamApadyata iti zobhana: sAdhyasAdhanavyavahAraH | ____170. sarva evAyamanumAnAnumeyavyavahAro buddhyArUDhena dharmadharminyAyena na bahiH sadasattvamapekSate, tenAyamadoSa iti cet, evaM tarhi cAkSuSatvamapi zabde buddhyAdhyAropya hetutayocyamAnaM nAsiddhatayodbhAvanIyam, vishessaabhaavaat| 171. acAkSuSatvavyavacchedena cAkSuSatvaM buddhyAdhyAropayituM pAryate na yathA kathaMcit, na 252cAsau zabde'sti, acakSurgrAhyatvAt tasya, tenAyamadoSa iti cet, ko'yamacAkSuSatvavyavacchedo -9nyAyarazmi 0 tenuM sAdhya paNa niHsvabhAva svarUpe thaze.jo AvI paristhiti ubhI thAya, to pachI gadheDAnA ziMgaDA dvArA zazaviSANa svarUpa sAdhyanI siddhi mAnavAnI, tamArI kevI suMdara sAdhya-sAdhanabhAvanI vyavasthA saMpanna thaze !! (170) bauddhaH- tame amane zabdarUpa pakSamAM, sattva hetu rahI zakato nathI evI Apatti ApI, paraMtu evuM kAMI jarUrI nathI ke hetu pakSamAM joIe. jagatamAM jeTalo paNa anumAna - anumeyano vyavahAra pravarte che, te buddhimAM ArUDha thayelA dharma - dharmI nyAyathI ja che. hetu dharmarUpe bhAse che, pakSa dharmArUpe bhAse che. A buddhimAM ArUDha thayelA dharma-dharmI sivAya bAhya jagatamAM tenI vidyamAnatA - avidyamAnatAnI koI apekSA nathI, mATe amane A niHsvabhAvatAno doSa aMza mAtra paNa Avato nathI. jena- jo buddhi ArUDha dharma-dharmI nyAyathI anumAna-anumeyano vyavahAra hoya, to pachI buddhithI zabdamAM cAkSuSatvano adhyAropa karIne, anityatAnI siddhi karI zakAze, tyAM paNa tame heturUpe kahevAtA cAkSuSatvamAM asiddhatA doSa nahIM ApI zako, kAraNa ke buddhi ArUDha rUpe to te paNa hetu thaI ja zake che. (171) bauddhaH- cAkSuSatva hetune amAre sahetu mAnavAnI Apatti nahI Ave, kAraNa ke cAkSuSatvano buddhimAM AdhyAropa acAkSuSatvanA vyavaccheda pUrvaka ja thaI zake che ane acAkSuSatvano vyavaccheda zabdarUpa pakSamAM thato nathI, kAraNa ke te cakSuthI grAhya nathI. tethI acAkSuSatvanA vyavacchedano zabdarUpa pakSamAM abhAva hovAnA kAraNe cAkSuSatvano Aropa thaI zakato nathI. jainaH- (ahIM bauddhanA abhiprAyathI ja zaMkA karAya che.) tame je acAkSuSatvano vyavaccheda kaho cho, tenuM svarUpa zuM che ? (1) zuM tuccha vyavacchedamAtra, (2) sarvathA bhinna evA ghaTAdi svalakSaNa, ke (3) vyavacchedaka evI savikalpa buddhi, je svasaMvidita ane vastutaH ghaTAdi svalakSaNa teno viSaya na hovA chatAM, nirvikalpa pratyakSajanya hovAthI paraMparAe ghaTAdinI grAhaka che te. A traNa vikalpa -arthsNprekssnn(rara) asAviti gavAyuSatvavyavacchaH | For Personal & Private Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 nyAyAvatAra nAma, 25vyavacchedamAtra 254nIrUpaM vyavacchinnaM vA 255svalakSaNaM, vyavacchedikA vA buddhiH svAMzamagnApi bahirvastugrahaNarUpatayA plavamAnA, nAparo vastudharmo yatra bhedAbhedavikalpadvAreNa dUSaNaM ditsurbhavAniti cet, tarhi 256sa zabde nAsti iti 257kaiSA bhASA, 25 evaM hi nabhaHpuNDarIkaM tatra nAstIti sattvAdikamapi kalpayituM na zakyamiti prasajyeta / kiM ca / te sAdhanadharmA dharmiNi bhavanto'pi na bhavaddarzane pratItimArohanti, pratyakSasya vikalpavikalatayA dharmanirNayazUnyatvAt, taduttara -0nAyarazmi - sivAya acAkSuSatva vyavacchedano bIjo koI vikalpa nathI. vaLI A acAkSuSatvavyavaccheda, e koI bIjo vastudharma nathI ke, jyAM bheda-abhedanA vikalpa dvArA tame dUSaNa ApI zako. bheda - abhedanuM dUSaNa A rIte jANI zakAya. jo zabdamAM sattva, kRtakatva vi. aneka dharmo mAnavAmAM Ave, to te dharma dharmIthI bhinna che ke abhinna che ? jo abhinna hoya, to badhA ja dharmo dharmIthI abhinna hovAthI, paraspara paNa abhinna thaI javAnI Apatti Ave, eka zabda aneka svarUpe thavAnI Apatti Ave. jo bhinna hoya, to tenAthI kazuM siddha thaI zake nahIM, kemake banne vacce koI saMbaMdha nathI. saMbaMdha mAno, to be ja vikalpa che, tAdAmya ke tadutpatti. tAdAmya to na svIkArI zakAya, kema ke ahIM bhinna evo pakSa grahaNa karyo che, A to abhinna vastumAM hoya che. ane sattvAdi zabdajanya na hovAthI, tadutpatti paNa zakya nathI, eTale ame vyavacchedane vastudharma nathI kahetA ema bauddha kahe che. - A bauddha taraphathI thayela zaMkAnA samAdhAnamAM jaNAve che ke, tamArA mate acAkSuSatvavyavacchedanA je traNa vikalpo batAvyA, te zabdamAM na rahe, tenAthI cAkSuSatvanI vidyamAnatAne kAMI asara na thAya, eTale ke (1) tuccha abhAva na rahe to cAkSuSatvane phera na paDe, (2) ghaTAdi svalakSaNa na rahe to cAkSuSatvane phera na paDe, (3) vyavacchedAtmikA buddhi na rahe to paNa cAkSuSatvane phera na paDe. A traNa vikalpa na rahetA hoya. to paNa, cAkSuSatvane rahevAmAM zuM vAMdho che? A to tame evuM svIkAra karyuM ke, jo AkAzakamaLa, gadheDAnA ziMgaDA vagere, zabdarUpa pakSamAM na rahetA hoya, to pachI sattva, utpattimatva, kRtakatva pratyabhijJAyamAnava vagere hetuo paNa, zabda rUpa pakSamAM na rahenArA svIkAra karavA paDaze. tethI A sarva vikalpo asAra nI -arthasaMprekSaNa(253) vyavacchedamAtramityAdi / amunA vikalpatrayeNa cecchabdaparyantena jaina eva bauddhaabhipraaymaashngkte| (254) nIrUpaM tuccham / (255) svalakSaNaM ghaTAdi / ayaM ghaTAdiracAkSuSo na bhavati, iti ghaTAdikamacAkSuSebhyo vyavacchedayantI vikalpikA buddhiH svAMzamagnApi sarvacittacaittAnAmAtmasaMvedanamiti svajJAnAdvA grAhikApi vastuto vastuni vikalpAnAmasaMbhavaH, tathApi anubhavAdijanyatvena bahirarthagrAhakatayA svalakSaNajalasyopari tarantI / (256) sa iti / trividho'pi acAkSuSatvavyavacchedaH / (257) kaiSA bhASeti / kima AkSepakatvAt akiMcitkakarItyarthaH / akiMcitkaratvamevAtiprasaGgadvAreNa vyanakti-(258) evaM hiityaadi| yathA gaganendIvaraM zabde nAstIti sattvAdikamapi tatra mA bhUditi na kiMcit / evaM tucchaM vyavacchedamAtraM sarvathA bhinnaM svalakSaNaM vastvasaMsparzinI vikalpabuddhizca zabde nAstIti cAkSuSatvamapi tatra na ityapyasArameveti bhAvaH | For Personal & Private Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 kAlabhAvinyA vAsanAbodhajanyAyA vikalpabuddheH svAMzagrahaNaparyavasitazarIratvena bahiH svalakSaNe pravezAbhAvAt, tatazcApratItatvAt sarvasyAsiddhatvam / 259 nityaikAnte'pi dharmiNo'tyantavyatiriktAnAmapAramArthikAnAM vA svasAdhanadharmANAM pramANenApratItatvAdasiddhatA draSTavyA, dharmiNo'vinirluThitarUpANAM pAramArthikAnAM sakaladharmANAM pratyakSAdipramANaprasiddhatvena nihnotumazakyatvAditi / tathA viruddhatApi pakSadvaye'pi sarvasAdhanadharmANAmunneyA, anekAntapratibaddhasvabhAvatvena tatsAdhanapravaNatvAt / etaccottare vakSyAmaH / evaM pakSadvaye'pi nirdizyamAnAH nyAyarazmi - O kadAca 'tutu varNanaH' e nyAyathI, sattva vagere hetuo zabda rUpa pakSamAM 2he che e pramANe svIkArI paNa laIe, to paNa tamArA darzananA anusAre te pratItinA viSaya banI zakatA nathI. te A pramANeH- nirvikalpaka pratyakSa ja tamArA darzanAnusAre pramANa che ane pratyakSamAM vikalpa na hovAnA kA2Ne, te koIpaNa dharmano nirNaya karI zakato nathI. nirvikalpa pratyakSa pachI thanAro vAsanAbodhathI janya vikalpa to, potAnA aMzane ja grahaNa karavAmAM paTu hovAnA kAraNe, teno bAhya svalakSaNamAM praveza thaI zakato nathI, arthAt svalakSaNane te viSaya banAvato nathI. tethI A sarve hetuo zabda rUpa pakSamAM rahe che e vAtano bodha thaI zake ja nahIM, eTale anityatvane siddha karanArA badhA hetuo asiddha che ema nirNaya thAya che. O nyAyAvatAra zlo0 23 - 0 nitya ekAntamAM asiddhatA O jema ekAnta anitya pakSamAM sarva hetuo asiddha che, tema ekAnta nitya pakSamAM paNa sarva hetuo asiddha che, ema jANavuM joIe. te A pramANeH- paramANu vagerene ekAnte nitya mAnanAra evA naiyAyika-vaizeSika darzano dharma-dharmIne atyaMta bhinna mAne che ane bAhya vastu sarva prapaMcarUpa che, tAtvika mAtra eka brahma ja che, evuM svIkAra karanAra advaitavAdIo, sarve dharmo apAramArthika = asat mAne che. tevuM pramANa dvArA pratIta na thatuM hovAthI asiddha che, kAraNa ke AbAlagopAla sarva jIvone A pramANe ja pratIti thAya che ke, vastumAM 2helA tenA dharmo te sat = pAramArthika che ane te vastuthI kathaMcid abhinna paNa che, tethI ja te dharmonI pratIti te ja padArthamAM thAya che, anyamAM nahIM. A pratyakSAdi pramANa siddha evI pratItino apalApa karI na zakAya. mATe ekAnta nitya pakSamAM paNa sarva hetuo asiddha che. 0 nityAnitya ekAntamAM viruddhatA O sAdhyAbhAvane ja siddha karanAra hetu viruddha kahevAya che. ekAnta nityAnityane siddha karavA mATe upanyAsa karAtA sarva hetuo, ekAnta nityAnityathI virUddha, evA anekAntAtmakatAne ja siddha kare che, kAraNa ke hetuo pote anekAntapratibaddha svabhAvavALA hovAthI tenI ja siddhi karavAmAM dakSa che, -arthasaMprekSaNa: (259) nityaikAnta ityAdi / dharmiNo'tyantavyatiriktAnAmiti naiyAyikavaizeSikAbhiprAyeNa / (260) apAramArthikAnAM veti advaitavAdyabhiprAyeNa / For Personal & Private Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 nyAyAvatAra 10 sarva eva hetavo'naikAntikatAmAtmasAtkurvanti, parasparaviruddhAvyabhicAritatvAt, samAnayuktyupanyAsena vipakSe'pi darzayituM zakyatvAt / / 172. tathA hi-"anityavAdI nityavAdinaM prati pramANayati-sarvaM kSaNikam, sattvAt, akSaNike kramayogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAt, "arthakriyAkAritvasya ca bhAvalakSaNatvAt, -nyaayrshmi0mATe ekAntane siddha karanArA sarva hatuo virUddha doSathI grasita che. hetuo anekAntAtmakatAne kevI rIte siddha kare che, te AgaLa kahevAmAM Avaze. 0 nityAnitya sAntamA antisuo tathA ekAnta nityatva ke anityatvane siddha karanArA sarva hatuo anekAntika doSathI yukta che, kAraNa ke pota-potAnA sAdhyathI virUddhanI sAthe paNa A sarva hatuo avyAbhicArI paNa rahe che, kema ke je yuktio upanyAsa karavA dvArA te hetu ekAnta nityatvane siddha kare che, te ja yuktio dvArA mAnta anityatvane 54 siddha 42 cha.bha... | 0 (12) anityavAdI dvArA nityavAdI upara dUSaNa 0. bhanityavAha nityAhI pratye prabhAe potAnA pakSanI thaapn| 43 cha:- sarvaM kSaNikaM sattvAt jagatanA sarva padArtho kSaNika che, kAraNa ke sat che. arthakriyAkAritva e ja sat = bhAva padArthanuM lakSaNa che. arthakriyAkAritva vyApaka che ane padArthanI sattA vyApya che. arthakriyA te kramathI ane yugapa6 ema be ja prakAre thAya che. akSaNika = nityapadArthamAM kramathI ke yugapad koIpaNa rIte arthakriyA ghaTatI nathI. arthakriyA rUpa vyApakano abhAva thaye, tene vyApya evI sattA paNa tyAMthI nivartamAna thaIne, mAtra -zAstrasaMloka(141) "yadyavinazvarasvabhAvaH, tadA tadvyApikAyAH kramayogapadyAbhyAmarthakriyAyA abhAvAtpadArthasyApi vyApyasyAbhAvaH prsjti| ...sa ca nityo'rtho'rthakriyAyAM pravartamAnaH krameNa vA pravarteta, yaugapadyena vaa| na tAvatkrameNa....," ityAdi * SaD.samu.TI.kA.7 pR.43-46 / "yathA yat sat tat kSaNikameva, akSaNikatve'rthakriyAvirodhAt tallakSaNavastutvaM hiiyte|" hetubi. pR. 54 / "yadi na sarvaM sat kRtakaM vA pratikSaNavinAzi syAdakSaNikasya kramayogapadyAbhyAmarthakriyA'yogAdarthakriyAsAmarthyalakSaNamato nivRttamityasadeva syaat| ..." vAdanyAyaH pR. 6-9/ "krameNa yugapaccApi yasmAdarthakriyA kRtaa| na bhavanti sthirA bhAvA niHsattvAste tato mtaaH|..." tattvasaM. zlo. 394-99 / "arthakriyA na yujyeta nity-kssnnikpkssyoH| kramA'kramAbhyAM bhAvAnAM sA lakSaNatayA matA" - laghI. kA. 8 / "kiJca, arthakriyA kramayogapadyAbhyAM vyAptA, na ca nityaikAnte kSaNikaikAnte vA krama-yogapadye saMbhavataH / tathAhi..... ataH sarvathA nityasya vastunaH kramA'kramAbhyAmarthakriyAkAritvAsaMbhavAdavastutvamevAyAtam / " - nyAyaku. pR. 372-374/ (142) "yadevArthakriyAkAri tadeva paramArthasat" - SaD. samu. TI. pR. 44 / "arthakriyAsamarthaM yat tadatra paramArthasat / anyat saMvRtisat proktaM, te svasAmAnyalakSaNe" - pra.vA. 2 / 3 / "arthakriyAsAmarthyalakSaNatvAdvastunaH" . nyAyavi. sU. 115 / For Personal & Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra zlo0 23 187. 261tato'rthakriyA vyAvartamAnA svakroDIkRtAM sattAM vyAvartayediti kSaNikatvasiddhiH / na hi nityo'rtho'rthakriyAyAM krameNa pravartitumutsahate, pUrvArthakriyAkaraNasvabhAvopamardadvAreNottarakriyAyAM pravRtteH, anyathA pUrvArthakriyAkaraNAvirAmaprasaGgAt, tatsvabhAvapracyave ca nityatA apayAti, atAdavasthyasyAnityalakSaNatvAt / " nityo'pi kramavartinaM sahakArikAraNamarthamudIkSa 143, nyAyarazmi -O kSaNika padArthamAM ja sattA raheze. nitya padArthamAM arthakriyA kevI rIte ghaTatI nathI te jaNAvatA kahe che ke, nityapadArthamAM kramathI arthakriyA ghaTI zakatI nathI, kAraNa ke AmAM be vikalpa paDe che. kramathI arthakriyA karanAra nitya padArtha, zuM (1) pUrvanI arthakriyAne tyAga karIne uttarArthakriyAne svIkAre che, ke (2) pUrvanI arthakriyA choDyA vagara svIkAre che ? jo prathama pakSa svIkAra karavAmAM Ave, to pachI svabhAvanI parAvRtti thatAM tamAre tene anitya mAnavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke te vastunuM tenA te svarUpe na rahevuM te ja anityatAnuM lakSaNa che. jo bIjo pakSa svIkAravAmAM Ave, to pachI pUrvakriyAno tyAga na karyo hovAthI kyAre paNa teno aMta na thavAnI Apatti Avaze. - nityavAdIH- nitya padArtha to pahelAthI vidyamAna che, paraMtu sakala kAraNa sAmagrI hAja2 thAya to kAryanI utpatti thAya. nityapadArtha sahakArInI apekSA rAkhe che, tethI jema jema sahakArI maLatA jAya tema tema te kramathI arthakriyAne karaze. -0 anityavAdIH- nitya padArtha sahakArInI apekSA rAkhe che, tene AzrayIne be vikalpa che. zuM te sahakArI (1) nityapadArtha upara koI atizaya kare che, ke (2) atizaya karato nathI ? jo atizaya kare che, to zuM pUrvasvabhAvanA tyAga pUrvaka ke atyAgapUrvaka vagere pUrvokta doSo Avaze. jo te sahakArI nitya padArthamAM koI atizaya na karato hoya, to akiMcitkara evA sahakArInI apekSA rAkhIne zuM phAyado che. je vastu koI paNa atizaya vastumAM na karato hoya, to paNa tene svIkA2vAmAM Ave, to - arthasaMprekSaNa0 -0 (261) tato'rthakriyA vyAvartamAnetyAdi / akSaNikAkramayaugapadyanivRttyArthakriyAkAritvaM vartamAnaM satsvavyAptaM sattvaM nivartayati / nanu cArthakriyAsAmarthyameva sattvaM nAnyat, tathA ca jJAnazrIH-"yadi nAma pratidarzanaM sattvabhedastathA'pIhArthakriyAsAmarthyameva sattvamabhipretamiti," tatazcArthakriyAsAmarthyatvayorghaTakumbhayoriva vyAvRttikRtasya bhedasyAbhAvAt kathaM vyApyavyApakabhAvaH / ucyate, kAraNasya kAryAtprAgbhAvitvamarthakriyAsAmarthyaM bhavanadharmakatvamAtraM tu sattvamiti vyakto vyAvRttikRto bhedaH / yattUktamarthakriyAsAmarthyameva sattvamiti, tadarthakriyAsAmarthyavyabhicAritvAt sattvasyeti / / 23 / / -0 zAstrasaMloka0 (143) "atha tajjananasvabhAvajanyatvAvizeSe'pi tattatsahakArikramAt tatra kAryakramo'bhyupagamyate.... kim akiJcitkarasannidhAnena ? anyathA ghaTotpattau rAsabhasyApi sannidhAnAt tasya ttkRttvprsnggH|" - nyAya ku. pR. 373 / "apekSyeta paraH kazcidyadi kurvIta kiMcana / yadakiMcitkaraM vastu kiM kenacidapekSyate / " - pra. vA. 3 / 279 / For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (c)188 nyAyAvatAra mANastAvadAsIt, pazcAt tamAsAdya krameNa kAryaM kuryAditi cet, na, sahakArikAraNasya nitye'kiMcitkaratvAt, akiMcitkarasyApi pratIkSaNe'navasthAprasaGgAt / nApi yaugapadyena nityo'rtho'rthakriyAM kurute, adhyakSavirodhAt / na hyekakAlaM sakalAH kriyAH prArabhamANaH kazcidupalabhyate, karotu vA, tathApyAdyakSaNe eva sakalakriyAparisamApterdvitIyAdikSaNeSvakurvANasyAnityatA balAdADhaukate, karaNAkaraNayorekasmin viruddhatvAditi / 144 102 . "nityavAdI punarevaM pramANayati sarvaM nityam, sattvAt, kSaNike sdstkaalyorrthkriyaavanyAyarazmi 0 jagatanA sarva padArthone sahakArI svarUpe mAnavAmAM zuM vAMdho che ? vagere atiprasaMga Avaze. vaLI akiMcitkara sahakArInI apekSA rAkhIne nitya padArtha rAha jue, to te sahakArI kAraNa paNa bIjA akiMcitkara sahakArInI apekSA rAkhaze tethI anavasthA doSa mAthe Avaze. Ama kramathI koIpaNa rIte nitya padArthamAM arthakriyA ghaTatI nathI. have nityapadArtha yugapad = eka sAthe sarva arthakriyAo kare ema svIkAro, to te yogya nathI, kAraNa ke ema svIkAravAmAM pratyakSabAdha rahelo che. kyArepaNa koIpaNa padArtha eka sAthe sarvArthakriyAno prAraMbha karato dekhAyela nathI. kadAca mAnI paNa laIe ke, sarvArthakriyAno eka sAthe prAraMbha kare che, to paNa prathama kSaNamAM ja te padArthanI sarva arthakriyA samApta thaI javAthI, bIjI vagere kSaNomAM arthakriyA na karavAthI anityatAnI Apatti balAt tamane Avaze, kAraNa ke eka ja svabhAvavALI vastu pahelA arthakriyA karatI hatI ane have arthakriyA karatI nathI ema mAnavAmAM virodha che, eTale pachInI kSaNe vastu badalAyelI svIkAravI paDe - jemAM anityatA Ave ja. nityavAdIH- nitya padArthano evo svabhAva ja che ke, prathama kSaNe je arthakriyA karI hatI, te ja bIjI vagere kSaNe kare che, mATe svabhAva badalavAthI anityatAnI Apatti nahIM Ave. - anityavAdIH- A samAdhAna 2maNIya nathI, je vastu ekavAra utpanna thaI gaI hoya tenI pAchI utpatti mAnavAmAM Ave, to kyAre paNa tenI utpatti aTakaze nahIM. Ama krama - yaugapadya koIpaNa rIte arthakriyA nitya padArthamAM ghaTatI na hovAthI, tyAMthI nivartamAna thayelI sattA kSaNika padArthamAM ja rahe che, ema siddha thAya che. Ama anityavAdI dvArA nityavAdInA pakSamAM doSonuM uddbhAvana karAyuM. 0 (173) nityavAdI dvArA anityavAdI upara dUSaNa 0 AnI sAme nityavAdI potAnA pakSanI sthApanA karatA A pramANe jaNAve che. sarva nityaM sattvAta jagatanA sarva padArtho nitya che, kAraNa ke te sat che. kSaNika padArtha satkALa arthAt tenI vidyamAnatAno kALa ane asatkALa arthAt tenI avidyamAnatAno bhUta - bhAvikALa, e bannenI -0 zAstrasaMloka:(144) tathA nityavAvI punareva pramALayati - sarva nitya, sattvAt, kSaLi savasAnayovaTiyAvirodhAt | tallakSaNaM sattvaM nAvasthAM badhnAti tato nivartamAnA'nanyazaraNatayA nityaM sAdhayati / tadevamekAntadvaye'pi ye tavaste yukteH samAnatayA virUddhaM na vyabhicaranti / - nyAyAvatArahAribhadrI / For Personal & Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 nyAyAvatAra zlo0 23 virodhAt, tallakSaNaM sattvaM nAvasthAM badhnAtIti tato nivartamAnamananyazaraNatayA nityatvaM sAdhayati / tathA hi-kSaNiko'rthaH 'sad vA kAryaM kuryAt, asad vA, gatyantarAbhAvAt / 'na tAvadAdyaH pakSaH, samasamayavartini vyApArAyogAt, sakalabhAvAnAM parasparaM kAryakaraNabhAvaprAptyAtiprasaGgAcca / `nApi dvitIyaH pakSaH kSodaM kSamate, asataH kAryakaraNazaktivikalatvAt, anyathA zazaviSANAdayo'pi kAryakaraNAyotsaheran, vizeSAbhAvAditi / - 174. tadevamekAntadvaye'pi ye ye hetavaste te yukteH samAnatayA viruddhaM na vyabhicaranti, avicAritaramaNIyatayA mugdhajanadhyAndhyaM cotpAdayantIti viruddhA vyabhicAriNo'naikAntikAH, nyAyarazmi 0 - apekSAe arthakriyA karavA mATe samartha nathI. arthakriyAno abhAva thavAthI arthakriyA karavA svarUpa sattva paNa kSaNikamAMthI nivartana thatAM, ananyazaraNasvarUpe nitya padArthane siddha kare che. arthakriyAnI aghaTamAnatA A pramANe jANavIH- kSaNika padArtha potAnuM kArya kyAre kare ? (1) jyAre pote vidyamAna hoya tyAre, ke (2) pote avidyamAna hoya tyAre ? A be vikalpo sivAya trIjo koI vikalpa nathI. jo prathama pakSa svIkAravAmAM Ave ke, 'kSaNika padArtha potAnI vidyamAnatA hoya tyAre kAryane kare.'te yogya nathI, kAraNa ke te padArthano, samAnakAlIna anya padArthanA viSayamAM vyApAra ghaTato nathI, arthAt samAnakAlIna anya padArthane te utpanna karI zake nahIM. jemake DAbuM ziMgaDuM jamaNA ziMgaDAne utpanna karatuM nathI. vaLI bIjo doSa A pramANe jANavo ke, sarva padArtho vacce kArya-kAraNabhAva mAnavAnI Apatti Ave. te A rIteH- niyatapUrvavartitA kAraNatAnI niyAmaka che. jo kAraNanI samAnakAlIna paNa kArya hoya, to pUrvavartitAne kAraNa mAnavAnuM koI prayojana 2heze nahIM. jo samAnakAlIna padArtha kAraNa banaze to pachI samAnakAlIna sarva padArtho vacce kArya-kAraNabhAva mAnavo paDaze. jo bIjo pakSa svIkAravAmAM Ave ke, 'potAnI avidyamAnatAmAM kSaNika padArtha kArya kare' te paNa yogya nathI, kema ke asat vastumAM kArya karavAnI zakti hotI nathI. asat padArtha paNa jo kArya karavA lAge, to to zaviSANa vagere asat padArtho paNa kArya ka2vA lAgaze, kAraNa ke asatApaNuM to banne jagyAe samAnarUpe raheluM che. A pramANe hovA chatAM, eka kAryane kare ane anya na kare tevuM mAnavA mATe koI niyAmaka nathI. Ama kSaNika padArthamAM paNa koI paNa rIte arthakriyA ghaTatI na hovAthI, sattva tyAMthI nivRtta thaI nitya padArthamAM AvIne rahe che. Ama nityavAdI dvArA anityavAdI upara dUSaNa apAya che. (174) tethI ekAnta nitya ke anityanI siddhi ka2vA mATe je koIpaNa hetuono upanyAsa ka2vAmAM Ave, te sarve hetuo, yuktinI samAnatA hovAthI virUddhapaNAne teo vyabhicArI nathI, eTale ke vipakSamAM paNa te sarva hetuonI vRttitA rahelI ja che. ekAnta nityAnityane siddha karanArA sarva hetuo, jyAM sudhI vicAraNA karavAmAM na Ave tyAM sudhI ja suMdara lAge che. tethI je mugdhajana = = bhoLA mANaso che, je sUkSma vicAraNAmAM zaktimAna nathI, tevA jIvonI buddhine viSe teo aMdhApAne kare che, bhrama pedA kare che. Ama A sarva hetuo vipakSamAM paNa rahetA hovAthI anaikAntika For Personal & Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Q190 nyAyAvatAra 0 sarvavastudharmANAM vastuto'nekAntapratibaddhatvAditi / tasmAdamI sarva eva hetavaH santo'nekAntamantareNa nopapadyante, iti tameva pratipAdayitumIzate / vimUDhabuddhibhiH punaH vipakSasAdhanArthamupanyasyamAnA vivakSayAsiddhaviruddhAnekAntikatAmAbibhratIti sthitam / / 23 / / 175. tadevaM hetvAbhAsAn pratipAdya dRSTAntalakSaNavyudastAn dRSTAntAbhAsAnAha sAdharmyaNAtra dRSTAntadoSA nyAyavidIritAH / apalakSaNahetUtthAH sAdhyAdivikalAdayaH / / 24 / / sAdhanaM sAdhyAkrAntamupadarzayitumabhipretaM yasmiMstat sAdharmyam tena, atra vyatikare, dUSyanta iti doSAH, dRSTAntA eva doSAH dRSTAntadoSAH, dRSTAntAbhAsA ityarthaH, nyAyavidIritA vidvadbhirgaditAH | sAdhyaM gamyam, AdizabdAt sAdhanobhayaparigrahaH, tadvikalAstacchUnyAH, AdizabdAt saMdigdhasAdhyasAdhanobhayadharmA gRhyante / kiMbhUtA ete ityAha-apagataM lakSaNaM yebhyaste -0nyAyarazmi - che, kema ke sarva padArthonA dharmo vastutaH anekAntanI sAthe vyApti dharAvanArA che. tethI A sattvAdi sarva hatuo, jo satuM hoya to anekAnta vinA ghaTI zakatA na hovAthI teo anekAntanI ja siddhi kare che, chatAM paNa vimUDhabuddhivALA jIvo vaDe, tenAthI vipakSabhUta evA ekAntanI siddhi karavA mATe upanyAsa karatA sarva hatuo, vivakSA pramANe (arthAt temAM badhA ja doSo che, je rIte vivakSA karIye te doSa Ave eTale) asiddha, virUddha ane anaikAntikatAne dhAraNa kare che ema nizcita thayuM. (23) 0 sAdharmadaSTAMtAbhAsanuM lakSaNa ane prakAro 0. 175 A pramANe hetvAbhAsonuM pratipAdana karIne, have dRSTAMtanA lakSaNathI rahita evA dRSTAMtAbhAsone graMthakArazrI jaNAve che. zlokAI- jemAM hetunA lakSaNa nathI rahelA tevA hetvAbhAsomAMthI utpanna thayelA ane je sAdhya vagere thI rahita rUpe che, tene vidvAno sAdharmedaSTAMtAbhAsa kahe che. (24) vivecanaH- have prastutamAM dRSTAMtAbhAsanuM lakSaNa jaNAve che. jemAM hetu sAdhyathI yukta che ema batAvavuM ISTa che, tene sAdharma kahevAya che. sAdharmane AzrayIne sAdhya, heta ke ubhayathI rahita hoya ke, jemAM sAdhya, hetu ke ubhayanI zaMkA hoya evA je dRSTAMtarUpI doSo hoya tene sAdhammadaSTAMtAbhAsa kahevAya che. hetunA lakSaNathI rahita evA hetuthI A doSonI utpatti thAya che. A vizeSaNa prAyika che, eTale kyAreka-kyAreka rahevAvALuM che, paraMtu sArvatrika vizeSaNa nathI, kAraNa ke koIkavAra hetu sad hovA chatAM, vaktAnA doSathI dRSTAMtAbhAsanI saMbhAvanA rahe che. jemake zabdo nityAnitya zrIvatvIta, ghaTava zabda nityAnitya che, kAraNa ke zravaNa Indriyano viSaya che, ghaTanI jema. ahIM yadyapi zabda rUpa pakSamAM, nityAnityanI siddhi karavA mATe, upanyAsa karela zrAvaNatva hetu, sahetu che. tenA dvArA sAdhyanI siddhi thAya che, chatAM paNa vaktAe dRSTAMta mAtra cAkSuSapratyakSanA viSayarUpe For Personal & Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra zlo0 24 191 tathA ca te hetavazca tebhya utthAnaM yeSAM te'palakSaNahetUtthAH / idaM ca prAyikaM vizeSaNam, samyaghetAvapi vaktRdoSavazAt dRSTAntAbhAsatopapatteH / yathA-nityAnityaH zabdaH, zrAvaNatvAt ghaTavadityAdi / tatra 'sAdhyavikalo yathA - bhrAntamanumAnam, pramANatvAt, pratyakSavat / pratyakSasya bhrAntatAvikalatvAt, tadbhrAntatve sakalavyavahArocchedaprasaGgAt, taducchede ca pramANaprameyAbhAvAt na kiMcit kenacit sAdhyata iti bhrAntavAdino mUkatAmApadyeta / 'sAdhanavikalo yathA- jAgratsaMvedanaM bhrAntam, pramANatvAt svapnasaMvedanavat / svapnasaMvedanasya pramANatAvaikalyAt tatpratyanIkajAgratpratyayopanipAtabAdhitatvAditi / ubhayavikalo yathA-nAsti sarvajJaH, pratyakSAdyanupalabdhatvAt, ghaTavat / ghaTasya sattvAt pratyakSAdibhirupalabdhatvAcca / 4262 saMdigdhasAdhyadharmo yathA-vItarAgo'yam, nyAyarazmi - rahenAra evA ghaTanuM ApyuM che, ghaTa te dekhI zakAya che athavA sparza karI zakAya che, paraMtu sAMbhaLI zakAto nathI, jyAre saMbhaLAya che te ghaTa zabda che paNa ghaTa padArtha nathI. dRSTAMta evuM hovuM joIe ke jemAM sAdhya-sAdhana bannenuM astitva hoya, paraMtu ahI evuM nathI. tethI samyag hetu hovA chatAM paNa, vaktAnA doSathI dRSTAMtAbhAsatA saMbhavI zake che. A sAdharmadraSTAMtAbhAsanA cha prakAra cheH- (1) sAdhyavikala (2) sAdhanavikala (3) ubhayavikala (4) saMdigdhasAdhyadharma (5) saMdigdhasAdhanadharma (6) saMdigdhobhayadharma. A darekanI udAharaNasahita vyAkhyA jaNAve che. (1) sAdhyavikaladRSTAMtAbhAsaH- je dRSTAMtamAM sAdhyanuM astitva na hoya, tene sAdhyavikaladRSTAMtAbhAsa kahevAya che. dA. ta. anumAna bhrAnta, pramALatvAt, pratyakSavat / A anumAnamAM bhrAntatvarUpa sAdhya, pratyakSa rUpa dRSTAMtamAM rahetuM nathI, kAraNa ke pratyakSa bhrAnta nathI. jo pratyakSane bhrAnta svIkAravAmAM Ave to jagatanA sarvavyavahAro pratyakSajanya hovAthI teno uccheda thavAnI Apatti Ave ane jo jagatano vyavahAra uccheda thaI jaze, to pachI pramANa-prameya sarvano abhAva thaI jaze. eTale to koIpaNa koInA dvArA sAdhI zakAze nahIM. Ama thatAM bhrAntatAvAdIonuM moDhuM baMdha thaI jaze. (2) sAdhanavikaladaSTAMtAbhAsaH- je dRSTAMtamAM hetunuM astitva na hoya, tene sAdhanavikaladRSTAMtAbhAsa kahevAya che. dA.ta. nAprasaMvevanuM prAntam, pramALatvAt, svapnasaMvevanavat| A anumAnamAM pramANatva rUpa hetu, svapnajJAna rUpa dRSTAMtamAM raheto nathI, kAraNake svapnakAlIna jJAna, potAnAthI viparIta evA jAgrata avasthA saMbaMdhI jJAna vaDe bAdhita thaI jAya che ane je pAchaLathI bAdhita thatuM hoya te pramANarUpa banI zakatuM nathI. 2jjumAM sarpanuM jJAna pAchaLathI bAdhita thatuM hovAnA kAraNe jema pramANa nathI tema pramANe ahIM paNa jANavuM. * arthasaMprekSa- (262) saMdigdhasAdhyadharmeti / saMdigdhazcAsau sAdhyazca saMdigdhasAdhyaH saMdigdhasAdhyo dharmo yasyeti bahuvrIhiH, na punaH saMdigdhaH sAdhyo dharmo yasyeti saMdigdhaH sAdhyadharmo yasyeti vA, dharmAdan vA kevalAt ityanena kevalAtpadAtparo yaH kevalo dharmazabdaH tasmAdano vidhAnAt / evaM saMdigdhasAdhanadharmAdiSvapi vAvyam / For Personal & Private Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 nyAyAvatAra ) maraNadharmatvAt rathyApuruSavat / rathyApuruSe vItarAgatvasya saMdigdhatvAt, viziSTacetodharmANAM viziSTa vyAhArAdiliGgagamyatvAt rathyApuruSe 264tannirNayasyApyabhAvAditi / 'saMdigdhasAdhanadharmo yathA-maraNadharmAyaM puruSaH, rAgAdimattvAta, rathyApuruSavat / rathyApuruSe rAgAdimattvasya saMdigdhatvAt, vItarAgasyApi tathA saMbhavAditi / saMdigdhobhayadharmo yathA-asarvajJo'yam, rAgAdimattvAt, -- --0cAyarazmi - (3) ubhayavikaladaSTAMtAbhAsa- je dRSTAMtamAM sAdhya ane hetu bannenuM astitva na hoya, tene ubhayavikaladaSTAMtAbhAsa kahevAya che. dA.ta. sarvajJo nAsti pratyakSAdAnupasthatvIta, ghaTavA A anumAnamAM nAstitva rUpa sAdhya, tathA pratyakSAdi vaDe anupalabdhi rUpa hetu, A banne ghaTa dRSTAMtamAM rahetA nathI, kAraNa ke ghaTanuM astitva paNa che ane pratyakSAdi vaDe tenI upalabdhi paNa che, mATe A ubhayavikaladaSTAMtAbhAsa kahevAya che. (4) saMdigdhasAdhyadharmadaSTAMtAbhAsa- je daSTAMtamAM sAdhyanuM rahevApaNuM saMdigdha hoya, te saMdigdhasAdhyadharmadRSTAMtAbhAsa kahevAya che. dA.ta. maya vItarA magharmAta, racyApuruSavA A anumAnamAM racyApurUSa rU5 dRSTAMtamAM, vItarAgata rUpa sAdhya saMdehanA sthAnabhUta che. saMdeha thavAnuM kAraNa e che ke cittamAM rahelA rAga ke rAgAbhAvarUpa viziSTadharmo, te viziSTa saMbhASaNa, ceSTA AkAra vagere, liMga dvArA jANavA yogya che, jyAre racyApurUSamAM koI evA viziSTa saMbhASaNa paNa dekhAtA nathI, eTale temAM vItarAgatva ke rAgAdimattvano nirNaya thaI zakato nathI, mATe A dRSTAMtamAM vItarAgat te saMdigdha ja che. (5) saMdigdhasAdhanadharmadaSTAMtAbhAsa- je dRSTAMtamAM hetunuM astitva saMdigdha hoya, tene saMdigdhasAdhanadharmadaSTAMtAbhAsa kahevAya che. dA.ta. = 3yaM puruSaH saragatharyA rA.vijvati, racyApuruSavatA A anumAnamAM "rAgAdimattva' svarUpa hetu, racyApuruSarUpa daSTAMtamAM saMdigdha che. racyApuruSa te vItarAga paNa hoI zake che, kema ke koI viziSTa liMga vinA cittanA dharmo jaNAtA nathI ke jethI teno rAgAdivALArUpe nizcaya karI zakAya. () saMdigdhobhayadharmadaSTAMtAbhAsa- je dRSTAMtamAM sAdhya ane hetu banne saMdigdha hoya, tene saMdigdhobhayadharmadaSTAMtAbhAsa kahevAya che. dA.ta. mAM sarvajJaH rAvimavAta, racyApuruSavatA A anumAnanA rathyApurUSarUpa daSTAMtamAM asarvajJatva ane rAgAdimattva svarUpa sAdhya ane sAdhana pUrve -arthasaMprekSav[- (263) vyAhArAdIti | AdizabdAcceSTAkAraparigrahaH / (264) tannirNayasyeti / viziSTavyApArAdiliGganizcayasyetyarthaH / / 24 / / For Personal & Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19310 nyAyAvatAra - zlo. 24 rathyApuruSavat / rathyApuruSe pradarzitanyAyenobhayasyApi saMdigdhatvAditi / 176. nanu ca parairanyadapi dRSTAntAbhAsatrayamuktam, tadyathA- ananvayo'pradarzitAnvayo viparItAnvayazceti / tatrAnanvayo yathA-rAgAdimAn vivakSitaH puruSaH, vaktRtvAd, issttpurussvditi| yadyapi kileSTapuruSe rAgAdimattvaM vaktRtvaM ca sAdhyasAdhanadharmI dRSTau, tathApi yo yo vaktA sa sa rAgAdimAniti vyAptyasiddharananvayo'yaM dRSTAntaH / tathA apradarzitAnvayo yathA-anityaH zabdA, kRtakatvAt, ghaTavaditi / atra yadyapi vAstavo'nvayo'sti, tathApi vAdinA vacanena na -0nyaayshbhikahela yuktinA anusAra saMdehanA viSayabhUta che. tethI A saMdigdhobhayadharmadaSTAMtAbhAsa che. 0 adhika daSTAMtAbhAsonI AzaMkA che (17) ahIM koI A pramANe zaMkA kare che, anya vidvAna puruSoe A cha dRSTAMtAbhAsa sivAya, anya traNa daSTAMtAbhAso jaNAvyA che. te A pramANe (1) ananvaya (2) apradarzitAnvaya mane (3) viparItanvaya. mAtrahIne 29 sahita 45||ch. (1) ananvayadaSTAMtAbhAsa- jemAM anvayavyApti na maLatI hoya te ananvaya daSTAMtAbhAsa 53ya cha. .ta:- vivakSitapuruSaH rAgAdimAn, vaktRtvAt, iSTapuruSavat / 2 // anumAnamA yadyapi ISTapuruSarUpa daSTAMtamAM, rAgAdimattA ane vastRtva svarUpa sAdhya - sAdhana dharmo vidyamAna che, chatAM paNa je je vaktA hoya te te rAgAdivALA hoya e pramANenI vyApti siddha thayela nathI. tethI A ananvayadaSTAMtAbhAsa kahevAya che. (2) apradarzitAnvayadRSTAMtAbhAsa- jyAre anumAnamAM anvaya batAvavAmAM na Ave, tyAre A ghoSa bhAve cha.... - zabdo'nityaH kRtakatvAt, ghaTavat / 2 // anumAnamA yadyapi yAM yA tatva che tyAM tyAM anityatva che, e pramANenI vyApti nizcita thayela che ane te ghaTarUpa daSTAMtamAM paNa -zAstrasaMloka(145) "tatrApaurUSeyaH zabdo'mUrtatvAd duHkhavaditi sAdhyadharmavikalaH, tasyAmeva pratijJAyAM tasminneva hetau paramANuvaditi sAdhanadharmavikalaH, kalazavadityubhayadharmavikalaH, rAgAdimAnayaM vaktRtvAd devadattavaditi sandigdhasAdhyadharmA, maraNadharmAyaM rAgAdimattvAt maitravaditi sandigdhasAdhanadhI, nAyaM sarvadarzI rAgAdimattvAnmunivizeSavaditi sandigdhobhayadharmA," - pramANanaya. 660, 61, 62, 63, 64, 65/ "amUrtatvena nitye zabde sAdhye karma-paramANu-ghaTAH sAdhyasAdhanobhayavikalAH, vacanAdrAge rAgAnmaraNadharmakiJcijjJatvayoH sandigdhasAdhyAdyanvayavyatirekA rathyApurUSAdayaH" - pramANamI. 2/1/23, 25 / "yathA nityaH zabdo'mUrtatvAt / karmavat paramANuvad ghaTavaditi ete dRSTAntAbhAsAH sAdhyasAdhanadharmobhayavikalAH / tathA saMdigdhasAdhyadharmAdayazca / yathA rAgAdimAnayaM vacanAd rathyApurUSavat / maraNadharmA'yaM purUSo rAgAdimattvAd, rathyApurUSavat / asarvajJo'yaM rAgAdimattvAd rthyaapuruussvditi|" - nyAyavi. 124, 125 / "sambandho yatra nitiH saadhysaadhndhrmyoH| sa dRSTAntastadAbhAsAH saadhyaadiviklaadyH||" - nyAyavi. 2/211, TI. pU. 240 / For Personal & Private Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 nyAyAvatAra 5) prakAzita ityapradarzitAnvayo dRSTAntaH / viparItAnvayo yathA-anityaH zabdaH, kRtakatvAditi hetumabhidhAya yadanityaM tat kRtakaM ghaTavaditi viparItavyAptidarzanAt viparItAnvayaH / sAdharmyaprayoge hi sAdhanaM sAdhyAkrAntamupadarzanIyam, iha tu viparyAsadarzanAdviparItatA / tadetad bhavadbhiH karamAnnoktamiti / 177. atrocyate, pareSAM na suparyAlocitametad dRSTAntAbhAsatrayAbhidhAnamiti jJApanArtham / tathA hi-na tAvadananvayo dRSTAntAbhAso bhavitumarhati / yadi hi dRSTAntabalena vyAptiH sAdhyasAdhanayoH pratipAdyeta, tataH syAdananvayo dRSTAntAbhAsaH, svakAryAkaraNAt, yadA tu pUrvapravRttasaMbandhagrAhipramANagocarasmaraNasaMpAdanArthaM dRSTAntodAhRtiriti sthitam, tadAnanvayalakSaNo -0nyAyarazmi - siddha che, chatAM paNa vaktA vaDe zabda dvArA te anvaye jaNAvAya nahIM, tyAre te apradarzitAnvayedaSTAMtAbhAsa bane che. (3) viparItAnvayadaSTAMtAbhAsa - jyAre anumAnamAM avya viparIta rUpe jaNAvela hoya, tyAre A doSa Ave che. dA.ta. zabdoDanitya tatvati, ghaTava "yatra yatra sAdhanaM tatra tatra sAa' Ane anvayavyApti kahevAya che. jema ke jyAM kRtakatva che tyAM anityatva paNa che, A pramANe kahevuM joIe tenA badale tenAthI viparIta, "jyAM anityatva che tyAM kRtakatva che" ema bole, tyAre viparItAvyadRSTAMtAbhAsa doSa Ave che. Ama anya vidvAnoe A traNa sahita kula nava dRSTAMtAbhAso jaNAvyA che, to pachI tame A ananvaya vagere daSTAMtAbhAso choDIne, mAtra cha ja dRSTAMtAbhAso kema jaNAvo cho ? 0 adhika dRSTAMtAbhAsonI asiddhatA - uttara 0. (177) anya vidvAno dvArA jaNAvAyelA A adhika traNa dRSTAMtAbhAso atyaMta sUkSma buddhithI vicArelA nathI, te jaNAvavA mATe ame te dRSTAMtAbhAso svIkAryA nathI. Ano bhAvArtha A pramANe jANavoH- tame jaNAvela ananvaya te dRSTAMtAbhAsa thavA mATe ja yogya nathI. jo dRSTAMtanA baLe sAdhya ane sAdhana vacce vyAptinI siddhi svIkAra karavAmAM Ave, to pachI potAnuM kArya na karavAnA kAraNe, ananvaya kadAcit daSTAMtAbhAsa banI jAya, paraMtu pUrvamAM pravRtta thayela sAdhya ane sAdhana vaccenA saMbaMdhane grahaNa karanAra uha pramANanA viSayanuM smaraNa karAvavA mATe ja, dRSTAMtanI upayogitA che ema siddhAnta nizcita karela, to pachI ananvaya te dRSTAMtano doSa kevI rIte kahI zakAya ? Ane to ulaTAno hetuno doSa kahevo joIe, kAraNa ke pramANa dvArA hajI sudhI vyAptino ja nizcaya thayo nathI. jo vyApti siddha ja na thaI hoya, to dRSTAMta tenuM smaraNa karAvI zake nahIM. temAM dRSTAMtano doSa nathI, paNa vyApti na hovI te hetuno ja doSa che (temAM ja anyathA anupapannatva nathI) Azaya e che ke, vyApti na hovI te hetuno doSa che. daSTAMta kaMI vyApti siddha karatuM nathI. mAtra yAda karAve che) eTale vyApti siddha na thAya to te daSTAMtadoSa na bane, paNa hetudoSa ja bane... For Personal & Private Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 195 na dRSTAntasya doSaH, kiM tarhi hetoreva, pratibandhasyAdyApi pramANenApratiSThitatvAt, pratibandhAbhAve cAnvayAsiddheH / na ca hetudoSo'pi dRSTAnte vAcyaH, atiprasaGgAditi / tathA apradarzitAnvayaviparItAnvayAvapi na dRSTAntAbhAsatAM svIkurutaH, anvayApradarzanasya viparyastAnvayapradarzanasya ca vaktRdoSatvAt, taddoSadvAreNApi dRSTAntAbhAsapratipAdane tadiyattA vizIryeta, vaktRdoSANAmAnantyAt / vaktRdoSatve'pi parArthAnumAne tatkauzalamapekSate iti / evaM copanyAse na bubhutsitArthasAdhakau ato dRSTAntAbhAsAvetAviti cet, evaM tarhi karaNApATavAdayo'pi dRSTAntAbhAsA vAcyAH / tathA hi-karaNapATavavyatirekeNApi na parapratyAyanaM samasti, vispaSTavarNAgrahaNe vyaktatayA tadarthAvagamAbhAvAdityAstAM tAvat / / 24 / / 178. tadevaM sAdharmyeNa dRSTAntAbhAsAn pratipAdya vaidharmyeNAha - nyAyAvatAra zlo0 24 - 0nyAyarazmi - vaLI hetunA doSanuM dRSTAMtamAM niyojana karavuM te paNa yogya nathI. jo Ama karavAmAM Ave, to to pachI vyabhicArAdine paNa dRSTAMtadoSa kahevAno atiprasaMga Avaze. mATe ananvayane dRSTAMtano doSa na kahevAya. te ja pramANe, apradarzitAnvaya tathA viparItAnvaya paNa dRSTAMtAbhAsa kahI zakAya nahIM, kAraNa ke anvaya na jaNAvavo athavA viparIta jaNAvavo, te banne to vaktAnA doSo che. vaktAnA doSone AzrayIne jo dRSTAMtAbhAsanuM pratipAdana karavAmAM Ave, to pachI dRSTAMtAbhAsonI saMkhyAnI niyamitatA ja raheze nahIM, kema ke vaktAnA doSo anaMtA hovAthI dRSTAMtAbhAsone paNa anaMtA mAnavAnI Apatti Avaze. zaMkAH- A be doSa vAstavika rIte vaktAnA ja che, chatAM parAkSanumAnamAM vaktAnI kahevAnI kuzaLatA paNa apekSita che, eTale A pramANe upanyAsa karatAM apradarzitAnvaya ane viparItAnvaya banne Icchita arthanA sAdhaka na thavAthI dRSTAMtAbhAso kahevAyela che. samAdhAnaH- jo A pramANe kahezo, to to pachI IndriyonI apaTutA vagerene paNa dRSTAMtAbhAsa kahevAnI Apatti Avaze, kAraNa ke jo jIbha thothavAtI hoya, totaDuM bolAtuM hoya, to bIjAne samajAvI zakAtuM nathI. jyAM sudhI varNonuM spaSTarUpe grahaNa na thAya, tyAM sudhI vyakta rUpe te padArthano bodha paNa thato nathI. tethI apradarzitAnvaya tathA viparItAnvaya te vaktAnA doSathI utpanna thatAM hovAthI, tene dRSTAMtAbhAsa na mAnI zakAya. mATe ame cha ja dRSTAMtAbhAso kahyA che. eTale have to zAMti rAkho... (24) 0 vaidharmaduSTAMtAbhAsanuM lakSaNa ane tenA prakAro 0 (178) sAdharmadraSTAMtAbhAsanuM lakSaNa ane tenA prakAro jaNAvIne, have vaidharmadraSTAMtAbhAsanuM lakSaNa ane prakAro graMthakArazrI jaNAve che. For Personal & Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra 10 196 vaidhahNAtra dRSTAntadoSA nyAyavidIritAH / sAdhyasAdhanayugmAnAmanivRttezca saMzayAt / / 25 / / sAdhyAbhAvaH sAdhanAbhAvavyAptau darzayitumabhipreto yasmin tad vaidharmyam, tenAtra dRSTAntadoSA nyAyavidIritA iti dattArtham / sAdhyasAdhanayugmAnAM gamyagamakobhayAnAM anivRtteranivartanAt, cazabdasya vyavahitaprayogatvAt saMzayAcca, nivRttisaMdehAccetyarthaH / tadanena SaD dRSTAntAbhAsA: sUcitAH / tadyathA-1, sAdhyAvyatirekI; 2, sAdhanAvyatirekI; 3, sAdhyasAdhanAvyatirekI; tathA 4, saMdigdhasAdhyavyatirekaH; 5, saMdigdhasAdhanavyatirekaH; 6, saMdigdhasAdhyasAdhanavyatirekazceti / ____ 179. tatra 'sAdhyavyatirekI yathA-bhrAntamanumAnaM pramANatvAd-iti / atra vaidharmyadRSTAnta:yat punardhAntaM na bhavati na tat pramANam, tadyathA-svapnajJAnamiti, svapnajJAnAd bhrAntatAnivRtteH -nyaayrshmizlokArtha- sAdhya, sAdhana ane ubhayano abhAva na maLavAthI ane temAM saMzaya thavAnA kAraNe, vidvAnoe vaidharmadaSTAMtanA doSo varNavelA che. (25) vivecanaH- sAdhyAbhAva te sAdhanAbhAvane vyApta che, e pramANe je ThekANe jaNAvavuM ISTa hoya tene vaidharma kahevAya che. jemake jyAM jyAM vakyAbhAva tyAM tyAM dhUmAbhAva dA.ta. jalahRdamAM. A vaidharmane AzrayIne sAdhya-sAdhana-ubhayano abhAva na hovAthI ke abhAvano saMdeha hovAthI, dRSTAMtanA cha doSo vaaye| che. (1) sAdhyAvyatire... (2) sAdhanAvyatire... (3) sAdhyasAdhanAvyatire. (4) saMdigdhasAdhyavyatireka (5) saMdigdhasAdhanavyatireka (9) saMdigdhasAdhyasAdhanavyatireka. A vaidharmadaSTAMtAbhAsonI udAharaNa sahita vyAkhyA jaNAve che: (179) (1) sAdhyAvyatirekI athavA asiddhasAdhyavyatireka- je vyatirekadaSTAMtamAM sAdhyano samAva na hoya, te sAdhyAvyatirehI dRSTAMtAnAsa upAya che. 6.ta. anumAnaM bhrAntaM pramANatvAt / anumAna bhrAnta che, pramANa hovAthI ahI vaidharmedaSTAMta A pramANe thAya-je brAnta nathI hotuM te pramANa paNa hotuM nathI, jemake svapnajJAna. ahIM svapnajJAna rU5 rvadharmedaSTAMtamAM bhrAntatAno abhAva na hovAnA kAraNe, A daSTAMta sAdhyAvyatirekIdaSTAMtAbhAsa kahevAya che. - zAstrasaMloka(146) "teSu bhrAntamanumAnaM pramANatvAt, yatpunantiM na bhavati na tatpramANaM yathA svapnajJAnamiti asiddhasAdhyavyatirekaH svapnajJAnAdbhrAntatvasyAnivRtteH .... ityAdi " - pramANanaya. 671,72, 73, 74, 75, 76 / "vaidhahNa paramANukarmAkAzAH sAdhyAdyavyatirekiNaH...." - pramANamI. 2/1/24/25/ "vaidhayeNApi paramANuvat, karmavad AkAzavaditi sAdhyAdyavyatirekiNaH, tathA saMdigdhasAdhyavyatirekAdayaH.... saMdigdhobhayavyatirekaH" - nyAyabi. - 129, 130, 131, 132 / "tadyathA nityaH zabdaH amUrtatvAt, yannityaM na bhavati tadamUrtamapi na bhavati paramANuvaditi sAdhyAvyAvRttaM.... ityAdi" - nyAyavi. TI. pR. 241 / For Personal & Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - zlo. 25 1671) sAdhyAvyatirekitvamiti | sAdhanAvyatirekI yathA-nirvikalpakaM pratyakSaM pramANatvAditi / atra vaidharmyadRSTAntaH- yat punaH savikalpakaM na tat pramANam, tadyathAnumAnam, anumAnAt pramANatAnivRtteH sAdhanAvyatirekitvam / 'ubhayAvyatirekI yathA-nityAnityaH zabdaH sttvaaditi| atra vaidhaHdRSTAntaHyaH punarna nityAnityaH sa na san, tadyathA ghaTaH, ghaTAdubhayasyApyavyAvRtterubhayAvyatirekitvamiti / "tathA saMdigdhasAdhyavyatireko yathA-asarvajJA anAptA vA kapilAdayaH 265AryasatyacatuSTayApratipAdakatvAditi / atra vaidharmyadRSTAntaH-yaH punaH sarvajJa Apto vA asAvAryasatyacatuSTayaM -0nyAyarami - (2) sAdhanAvyatirekI athavA asiddhasAdhanavyatirekaH- je dRSTAMtamAM hetuno abhAva na hoya, tene sAdhanAvyatirekI dRSTAMtAbhAsa kahevAya che. dA.ta- pratyakSa nirvivapUrva pramAtvIta | ahI anumAnamAM vaidharmedraSTAMta A pramANe thAya - je savikalpaka hoya te pramANa paNa hotuM nathI, jemake anumAna. ahIM anumAna rUpa vaidhammadaSTAMtamAM pramANatAno abhAva na hovAnA kAraNe, A dRSTAMta sAdhanAvyatirekIdaSTAMtAbhAsa kahevAya che. (3) ubhayAvyatirekI athavA asiddhAbhayavyatirekaH- je dRSTAMtamAM sAdhya sAdhana banneno abhAva asiddha hoya, tene ubhayAvyatirekIdaSTAMtAbhAsa kahevAya che. dA.ta. zabdo nityAnitya, sarvAt | ahIM vaidharmedaSTAMta A pramANe thAya - je nityAnitya na hoya te sat paNa hotuM nathI. yathA ghaTa. ahIM ghaTa rUpa dRSTAMtamAM, nityAnityano abhAva tathA satno abhAva, A banne asiddha che. tethI A ubhayAvyatirekIdaSTAMtAbhAsa kahevAya che. (4) saMdigdhasAdhyavyatirekaH- je dRSTAMtamAM sAdhyano abhAva saMdigdha hoya, tene saMdigdhasAdhyavyatirekadRSTAMtAbhAsa kahevAya che. dA.ta. pinIyaH sarvajJa anAptA vA. kAryasatyavatuSTayApratipAtvI , A anumAnamAM vaidharmadaSTAMta A pramANe thAya je sarvajJa athavA Apta hoya, te cAra AryasatyonuM pratipAdana karanAra hoya che. yathA zauddhodani (buddha) ahIM zauddhodanimAM sarvajJatva saMdigdha che. A dRSTAMtane yadyapi sAdhyAvyatirekI svarUpe paNa gaNI zakAya, kAraNa ke duHkha (ahIM duHkhano artha, rUpAdi skaMdho che) samudAya, mArga ane nirodha svarUpa cAra Aryasatyo pramANathI bAdhita che, kema ke duHkha te zarIranA dharmothI vilakSaNa evA AMtara saMvedanathI jANI zakAya tevo dharma che. dharma te dharmI vinA rahI zakato nathI, jema ghaTanA rUpAdi dharmo. bauddha darzanane viSe duHkhAdi dharmono dharmI evo AtmA nAmano padArtha ja svIkAra karela nathI. tethI AtmAnuM astitva na svIkAratA hovAthI, duHkhAdinuM paNa astitva ghaTI zakatuM nathI. have duHkhano ja abhAva hovAthI, tenA kAraNabhUta rUpa, -035rthasaMprekSa0 (265) AryasatyacatuSTayamiti / ArAd dUraM yAnti pApAdityAryAH, niruktalakSaNaM, teSAM satAM sAdhUnAM padAnAM vA yathAsaMbhavaM muktiprApakatvena yathAvasthitavastusvarUpacintanena ca hitAni satyAni tattvAnItyarthaH, teSAM catuSTayam / For Personal & Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 nyAyAvatAra 10 pratyapIpadat, tadyathA zauddhodaniriti / ayaM ca sAdhyAvyatirekI vA, AryasatyacatuSTayasya 266duHkhasamudayamArganirodhalakSaNasya 267pramANabAdhitatvena tadbhASakasyAsarvajJatAnAptatopapatteH, kevalaM tannirAkArakapramANasAmarthyaparyAlocanavikalAnAM saMdigdhasAdhyavyatirekatayA pratibhAti iti tathopanyastaH / tathA hi-yadyapyAryasatyacatuSTayaM zauddhodaniH pratipAditavAn, tathApi sarvajJatAptate tasya na sidhyataH, tAbhyAM sahAryasatyacatuSTayapratipAdanasyAnyathAnupapattyasiddheH, asarvajJAnAptenApi parapratAraNAbhiprAyapravRttanipuNabuddhizaThapuruSeNa tathAvidhapratipAdanasya kartuM zakyatvAt / tasmAt -0nyaayshbhisaMjJA, vedanA, saMskAra ane vijJAna svarUpa pAMca saMsArI skaMdho paNa na hoI zake. have jo duHkhathI yukta ja nathI, to pachI tene dUra karavA mATenA rastAne zodhavAnI jarUra ja zuM che ? ane mArga ja na hoya, to pachI niSphaleza citta avasthAsvarUpa nirodha tattva kyAMthI ghaTI zake ? kAraNa na hoya to kArya kyAMthI ? bauddha darzana mAnya A cAra Aryasatyo pramANathI bAdhita hovAnA kAraNe tene kahenArA evA buddhamAM asarvajJatA athavA anAptatAno abhAva siddha thato nathI, urdu asarvajJatA ja siddha thAya che. tethI vAstavika rIte to asiddhasAdhyavyatirekadRSTAMtAbhAsa ja che, chatAM paNa je mUDha jIvo te AryacatuSTayanA nirAkaraNa karanArA pramANanA sAmarthyanI vicAraNAthI rahita che, te jIvone AzrayIne A saMdigdhasAdhyavyatirekI pratIta thato hoya che, eTale A rIte upanyAsa karyo che. te A rIte tame kahyuM te pramANe Arya catuSTayanuM pratipAdana yadyapi buddha karyuM hoya, to paNa te pratipAdana karavA mAtrathI temanAmAM sarvajJatA athavA AptapaNuM siddha thaI jatuM nathI, kAraNa ke sarvajJatA vinA AryacatuSTayanuM pratipAdana na karI zakAya evI anyathAanupapatti =vyApti siddha nathI, asarvajJa ane anApta evo vyakti, je bIjAne ThagavAnA abhiprAyathI pravRtta thayela che ane sAthe-sAthe tenA yogya evI nipuNa buddhino paNa sahakAra che, te paNa AryacatuSTayanuM pratipAdana karato hoya tevuM zakya che tethI zauddhodanimAM asarvajJatA athavA anAkhatA rUpa sAdhyanI vyAvRtti saMdigdha che, A kAraNathI AmAM -arthasaMprekSaNa(266) duHkhetyAdi / duHkhaM phalabhUtAH paJcopAdAnaskandhAH-rUpaM vedanA saMjJA saMskAro vijJAnameva ceti; te eva tRSNAsahAyA hetubhUtAH samudayaH, samudeti skandhapaJcakalakSaNaM duHkhamasmAditi vyutpattitaH / nirodhaheturnairAtmyAdyAkAracittavizeSo mArgaH, 'mArga anveSaNe', mAryate'nviSyate yAcyate nirodhArthibhiriti curAdInantatvena svarAntatvAdapratyayaH / niSklezAvasthA cittasya nirodhaH, nirudhyate rAgadveSopahatacittalakSaNaH saMsAro'neneti karaNe ghaJi muktirityarthaH / etacca duHkhAdirUpaM, vistarArthinA pramANavinizcayaTIkAderniSTaGkanIyam / (267) pramANabAdhitatveneti / duHkhAdInAM hi mUlamAtmA, tadabhAve kathaM teSAM saMbhavaH / tathA hi-duHkhaM nAma dehadharmavilakSaNo'ntaHsaMvedyo dharmaH, dharmAzca dharmiNamantareNa na bhavanti, rUpAdaya iva ghaTam, nAsti ca bauddhAdInAM duHkhAdidharmAnuguNo jIvaH, mukhyaduHkhAbhAve ca duHkhahetutvAt duHkhaM saMsAriNaH skandhA api na syuH tadabhAve ca na hetuH / evaM mArganirodhayorapi pramANabAdhitatvamapi bhAvanIyamiti / For Personal & Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1261 nyAyAvatAra - zlo. 25 zauddhodaneH sakAzAdasarvajJatAnAptatAlakSaNasya sAdhyasya vyAvRttiH saMdigdheti sNdigdhsaadhyvytirekitvmiti| 'saMdigdhasAdhanavyatireko yathA-anAdeyavAkyaH kazcid vivakSitaH puruSaH rAgAdimattvAditi / atra vaidharmyadRSTAntaH- yaH punarAdeyavAkyo na sa rAgAdimAn, tadyathA sugata iti / yadyapi tadarzanAnuraktAntaHkaraNAnAM sugatasyAdeyavacanatA siddhisaudhamadhyArUDhA, tathApi rAgAdimattvAbhAvastatpratipAdakapramANavaidhuryAt saMdehagocaracAritAmanubhavati, ataH sugatAd rAgAdimattAvyAvRttisaMzayAt saMdigdhasAdhanavyatirekitvamiti / 'saMdigdhasAdhyasAdhanavyatireko yathA-na vItarAgAH kapilAdayaH krunnaaspdessvpykrunnaapriitcitttyaadttnijkmaaNsshkltvaaditi| atra vaidharmyadRSTAntaH-ye punarvItarAgAste karuNAparItacittatayA dattanijamAMsazakalAH, tadyathA bodhisattvA iti / atra sAdhyasAdhanadharmayorbodhisattvebhyo vyAvRttiH saMdigdhA, tatpratipAditapramANavaikalyAd na jJAyate kiM te rAgAdimantaH uta vItarAgAH, tathAnukampyeSu kiM svapizitakhaNDAni dattavanto neti vA, ataH saMdigdhasAdhyasAdhanavyatirekitvamiti / -0nAyarazmi - saMdigdhasAdhyavyatirekI doSa rahelo che. (5) saMdigdhasAdhanavyatirekaH- je dRSTAMtamAM hetuno abhAva saMdigdha hoya, tene saMdigdhasAdhana vyatirekadRSTAMtAbhAsa kahevAya che. dA.ta. di vikSitaH puruSa:, nAyavArya , rAtimasvItA A anumAnamAM vaidharma dRSTAMta A pramANe thaze - jenA vacana grahaNa karavA yogya hoya, te rAgAdivALA nathI hoto, yathA sugata (buddha). ahIM sugatarUpa vaidharma dRSTAMtamAM yadyapi tenA darzanathI anurakta thayeluM che aMtaHkaraNa jemanuM evo jIvone, sugatanA vacanamAM AdeyatAnI siddhi nibaMdha rUpe thaI jaze, to paNa temanAmAM rAgAdimattAno abhAva che, tenuM pratipAdana karanAra koIpaNa pramANa na hovAnA kAraNe, temanAmAM rAgAdimattAno abhAva che ke nahIM.? te to saMzayano ja viSaya bane. tethI sugatamAM rAgAdimattAnI vyAvRtti saMdigdha hovAthI saMdigdhasAdhanavyatireka dRSTAMtAbhAsa kahevAya che. (9) saMdigdhasAdhya sAdhana vyatireka- je dRSTAMtamAM sAdhya ane sAdhana banneno abhAva saMdigdha hoya, tene saMdigdhasAdhyasAdhanavyatirekI kahevAya che. dA.ta. pinaviyaH sa vItarA IT, UTspaSyaJvAparItaritayAttani navamAMzavatvIA A anumAnamAM vaidharmedraSTAMta A pramANe thaze:je vItarAga hoya, te karUNApAtra evA jIvomAM, karUNAthI vyApta cittavALA hovAthI potAno mAMsano TukaDo Apyo che, yathA bodhisatva (buddha). ahIM bodhisattva rUpa dRSTAMtamAM, sAdhya-sAdhanano abhAva saMdigdha che, kema ke bodhisattva te rAgAdivALA che ke vItarAga che ? ane anukaMpApAtra jIvone potAno mAMsano TukaDo Apyo che ke nahIM ? tene siddha karanAruM koI paNa pramANa maLatuM nathI. tethI A saMdigdhasAdhyasAdhanavyatireka dRSTAMtAbhAsa thAya che. Ama vaidharmedraSTAMtAbhAsa cha prakAranA che te siddha thAya che. For Personal & Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra00 nyAyAvatAra 180. parairapare'pi dRSTAntAbhAsAstrayo'vimRzyabhASitayA darzitAH / tadyathA-avyatirekaH, apradarzitavyatirekaH, viparItavyatirekazceti, te'smAbhirayuktatvAnna darzayitavyAH | tathA hiavyatirekastairdarzitaH, yathA-avItarAgaH kazcid vivakSitaH puruSaH, vaktRtvAditi, atra vaidharmyadRSTAntaH-yaH punarvItarAgo na sa vaktA, 26 yathopalakhaNDa iti / yadyapi kilopalakhaNDAdubhayaM vyAvRttam, tathApi vyAptyA vyatirekAsiddheravyatirekitvamiti / 181. ayuktazcAyaM vaktuma, avyatirekitAyA hetudoSatvAt / yadi hi dRSTAntabalenaiva -0nAyarazmi - 0 (180) adhika vyatirekadaSTAMtAbhAsonI AzaMkA 0 ahIM koI zaMkA kare ke - anya vidvAnoe A cha sivAya anya traNa paNa vyatirekadRSTAMtAbhAsa kahyA che. te A pramANeH- (1) avyatireka, (2) apradarzitavyatireka (3) viparIta vyatireka. A traNenI vyAkhyA A pramANeH- (1) atireka- jenI aMdara vyatireka vyApti maLatI na hoya, te atireka dRSTAMtAbhAsa kahevAya che. dA.ta. di vivakSitaH puruSa, vItarA- vattA vivakSita purUSa vItarAga nathI, vaktA hovAnA kAraNe. ahIM vyatireka vyApti Ama thaze :- je vItarAga hoya te vaktA hoto nathI, jemake pattharano TukaDo. yadyapi ahIM pattharanA TukaDA svarUpa vaidharmedraSTAMtamAM, sAdhya ane sAdhana banneno abhAva nizcita che, to paNa jyAM jyAM avItarAgavALAno abhAva hoya, tyAM tyAM vaknatvano abhAva hoya, evI vyatireka vyApti siddha thayela nathI, mATe A avyatirekadRSTAMtAbhAsa kahevAya che. (2) apradarzitavyatirekaH- jyAre anumAnamAM vyatireka batAvavAmAM na Ave, tyAre A doSa Ave che. dA.ta. zabdo nitya tatvati | vyatireka dRSTAMta - AkAzavatuM, A anumAnamAM yadyapi jyAM jyAM anityatvano abhAva hoya, tyAM tyAM kRtakatvano abhAva hoya che, jemake AkAza ahIM vyatireka vyApti vidyamAna che, chatAM vaktA dvArA zabdathI te prakAzita na karAtA apradarzitavyatireka nAmano dRSTAMtAbhAsa Ave che. (3) viparIta vyatirekaH- jyAre anumAnamAM vyatireka viparItarUpe jaNAvyo hoya tyAre A doSa Ave che. dA.ta. zabdo nitya tatva | "sAcyAmAve sAdhanAmAva" A pramANe vyatireka vyApti thAya che. tethI jyAM jyAM anityatvano abhAva tyAM tyAM kRtakatvano abhAva hoya ema kahevAne badale tenAthI viparIta "jyAM jyAM kRtatvano abhAva tyAM tyAM anityatvano abhAva" ema bole tyAre viparIta vyatireka doSa Ave che. Ama anya vidvAnoe A traNa dRSTAMtAbhAso paNa jaNAvyA che, to pachI tame zA mATe jaNAvatA nathI ? 0 adhika vyatirekaSTatAbhAsono nirAsa 0 (181) A upara karela zaMkA yogya nathI, kAraNa ke sUkSmadraSTithI vicAratA A traNanI -0arthsNprekssnn(ra68) 35rauDa rUti | ravaSTadhvaniH punapuMsava || ray || For Personal & Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra zlo0 25 201 vyatirekaH pratipAdyeta, tadA tathAvidhasAmarthyavikalasya tadAbhAsatA yujyeta, na caitadasti, prAkpravRttasaMbandhagrahaNapravaNapramANagocarasmaraNasaMpAdanArthaM dRSTAntopAdAnAt; na hyekatra yo yadabhAve na dRSTaH sa tadabhAve na bhavatIti pratibandhagrAhipramANavyatirekeNa sidhyati, atiprasaGgAt; tasmAdasiddhapratibandhasya hetorevAyaM doSo na dRSTAntasyeti / tathApradarzitavyatirekaviparItavyatirekAvapi vaktumayuktau tayorvaktRdoSatvAt / tathA hi- apradarzitavyatirekastairuktaH, yathAnityH zabdaH kRtakatvAdAkAzavat - iti / atra vidyamAno'pi vyatireko vAdinA vacanena nodbhAvita iti duSTatA / viparItavyatirekaH punarabhihitaH, yathA - anityaH zabdaH kRtakatvAditi / atra vaidharmyadRSTAntaH- yadakRtakaM tannityaM bhavati, yathA AkAzamiti, atra viparyastavyatirekapradarzanAdviparItavyatirekitvam, vaidharmyaprayoge hi sAdhyAbhAvaH sAdhanAbhAvAkrAnto darzanIyaH, na caivamatra, sAdhanAbhAvasya sAdhyAbhAvavyAptatayAbhidhAnAditi / vyatirekApradarzanaM viparItavyatirekapradarzanaM ca na vastuno doSaH, kiM tarhi vacanakuzalatAvikalasyAbhidhAyakasya / 182. kiM ca yeSAM bhavatAmado darzanam-yaduta svArthAnumAnakAle svayaM hetudarzanamAtrAt 0nyAyarazmi - dRSTAMtAbhAsatA ghaTatI nathI. te A pramANeH- avyatireka te dRSTAMtAbhAsa na thaI zake, kAraNa ke jo dRSTAMtanA baLe vyatireka vyAptino nizcaya thato hoya to A ddaSTAMta vyatirekavyAptino nirNaya na karAvI zakatuM hovAthI dRSTAMtAbhAsa thaI zakata, paraMtu dRSTAMtano upayoga pUrve kahyA mujaba pramANathI gRhIta karela vyAptinA smaraNa karAvavA pUrato ja che. dRSTAMta to mAtra eka sthAne sAdhyAbhAva ane sAdhanAbhAvane jaNAve che. eka sthAne sAdhyAbhAva-sAdhanAbhAvanA sahacAra mAtrathI sarvatra tenI vyAptino nirNaya anya pramANa vinA to thaI zake nahIM. anyathA, saH zyAmaH maitrAtanayatvAt, phatAraputravat vagere anumAno pramANa mAnavAnI Apatti Ave. eTale A doSa UlaTAno hetuno ja che, kAraNa ke hajI sudhI pramANadvArA hetumAM 2hela anyathAnupapannatva rUpa vyAptino ja nirNaya thayo nathI. hetunA doSane dRSTAMtanA doSa tarIke kahevo yogya nathI. tethI avyatirekane dRSTAMtano doSa na kahI zakAya. vyatireka na batAvavo tathA viparIta vyatireka batAvavo te vAstavika rIte dRSTAMtanA doSa nathI, paraMtu pratipAdana karavAnI kuzaLatAthI rahita evA vaktAno ja doSa che. vaktAnA doSane dRSTAMtanA doSa tarIke varNana karavAmAM Ave, to dRSTAMtAbhAsanI niyata saMkhyA raheze nahIM. tethI apradarzitavyatireka tathA viparIta vyatireka paNa dRSTAMtAbhAsa tarIke thaI zakatA na hovAthI, ame je cha dRSTAMtAbhAso kahyA te ja yogya che. (182) vaLI je vidvAnono A mata che ke, svAnumAnanA kALe mAtra hetune jovA dvArA sAdhyano bodha thaI jAya che. tethI parArthAnumAnamAM paNa hetunuM ja vacana dvArA pratipAdana karavuM joIe, ane evuM tamArA vidvAno dvArA paNa kahevAyeluM che ke vivuAM vAvyo setureva hi vevattuM / te vidvAnonA For Personal & Private Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 nyAyAvatAra 10 sAdhyapratIteH parArthAnumAnAvasare'pi hetupratipAdanameva kartavyam, "viduSAM vAcyo hetureva hi kevalaH" - iti vacanAt, teSAM kRtakatvAd itIyatA hetUpanyAsenaiva sisAdhayiSitasAdhyasiddheH samastadRSTAntAbhAsavarNanamapi pUrvAparavyAhatavacanaracanAcAturyamAvirbhAvayati | AsAtAM tAvadeto, dRSTAntaraya sAdhanAvayavatvenAnabhyupagamAt / athetthamAcakSIthA:-anvayavyatirekAparijJAne pratipAdyasya na dRSTAntamantareNaitau darzayituM zakyau, ato'nvayavyatirekadarzanArthaM dRSTAnto'bhidhAtavyaH, tatazca tatkAryAkAriNAM tadAbhAsateti cet, gale gRhItasyAyamullApa tathApyapradarzitavyatirekaviparItavyatireko dRSTAntAbhAsau na vAstavau, kiM tarhi vaktRdoSasamutthau, ato nAbhidhAtuM yuktau, tathAvidhasya vidyamAnavastuprakAzanasAmarthyarahitasya nibiDajaDimAvaSTabdhasya puMso vAdAnadhikAritvAd, mAtRkApAThazAlAyogyatayA viduSAM vAdayitumayuktatvAditi / / 25 / / 183. tadevaM parArthAnumAnaM vyAcakSANena yaduktama-yaduta tatpakSAdivacanAtmakamiti -0nyAyarazmi - mate, "tatvA' svarUpa hetu upanyAsa karavA dvArA ja, siddha karavA mATe Icchita evA sAdhyanI siddhi thaI jatI hovAthI, saMpUrNa dRSTAMtAbhAsonuM varNana paNa pUrvAparabAdhita evI vacana racanAnI cAturyatAne ja pragaTa kare che, arthAt dRSTAMtanI jarUra ja nathI to dRSTAMtAbhAsa zI rIte mAnI zakAya? tathA apradarzitavyatireka ane viparIta vyatirekanI vAta to javA do, tame to dRSTAMtane sAdhyanI siddhi karavAnA aMga rUpe ja svIkArela nathI, to pachI A dRSTAMtAbhAsatA vagerenuM varNana karIne zuM phAyado thaze ? zaMkA- anvaya ane vyatirekanuM jJAna na hote chate, prativAdI athavA sAMbhaLanArane daSTAMta vinA anvaya - vyatireka jaNAvI zakAtA nathI, tethI te jaNAvavA mATe dRSTAMta kahevuM joIe ane anvayavyatireka jaNAvavAnuM kArya je dRSTAMta na kare, tene daSTAMtAbhAsa kahevAya che. samAdhAnaH- A to koI vyaktinuM gaLuM pakaDyuM hoya ane tyAre te jora-jorathI cIsa pADe, tenA jevI ceSTA che, eTale kAMIpaNa karIne chelle to tamAre daSTAMta ane daSTAMtAbhAsane svIkAravA ja paDe che chatAM paNa apradarzitavyatireka ane viparItavyatireka te dRSTAMtAbhAsa rUpe thaI zakatA nathI, kAraNa ke te vaktAnA doSanA kAraNe ja utpanna thayelA che je vastu je svarUpe vidyamAna che, te vastune te svarUpe kahevAnA sAmarthyathI rahita, atyaMta buddhinI jaDatAthI yukta evA purUSane vAda karavAno ja adhikAra nathI. te to nAnA chokarAonI zALAmAM bhaNavA mATe yogya hovAthI, vidvAnonI sAthe vAda karavA mATe teno adhikAra ja nathI. A pramANe vaidharmadaSTAMtAbhAsane jaNAvavA pUrvaka daSTAMtAbhAsanuM varNana pUrNa thayuM. (25) 0 dUSaNa ane dUSaNAbhAsanuM svarU5 0. (183) A pramANe parArthAnumAnane jaNAvatAM je kahevAyeluM ke, "parArthAnumAna te pakSAdi vacanAtmaka hoya che temAM pakSa, hetu, ane dRSTAMta tathA tenA AbhAsa vagerenuM pratipAdana karavA dvArA parArthAnumAna saMbaMdhI vaktavyatA prAyaH saMpUrNa thaI. have mAtra pakSAdi vacanAtmaka parArthAnumAnane viSe For Personal & Private Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 ) nyAyAvatAra - zlo0 26 tatpakSahetudRSTAntAnAM sAbhAsAnAM pratipAdanAt prAyaH paryantitama, kevalaM tatparoktadUSaNoddhArAdeva samIcInatAmAbibharti, ityamunA prastAvena dUSaNaM sAbhAsamabhidhAtukAma Aha vAdyukte sAdhane proktadoSANAmudbhAvanam / dUSaNaM niravadye tu dUSaNAbhAsanAmakam / / 26 / / 269vadanazIlo vAdI pratyAyakastenokte upanyaste, kasmin ? sAdhane, sAdhyate pratipAdyapratItAvAropyate'numeyaM yena tatsAdhanam / taccAnekarUpaM prAk pratyapAdi / tadyathA kvaciddheturevaikaH, kvacitpakSahetU, kvacit pakSahetudRSTAntAH, kvacitte eva sopanayAH, kvacit sanigamanAH, kvacidekaikatacchuddhivRddhyeti, pratipAdyasya kvacit kathaMcit pratyAyayituM zakyatvAt, tatpratyAyanopAyasya ca sAdhanatvAditi, tatreha samyaksAdhanasya dUSayitumazakyatvAt, sAdhanAbhAsa -0nyAyarazmi - koI paradarzanakAra dUSaNano Aropa kare, to tenA uddhAra dvArA ja te yathArthapaNAne prApta karI zake. A prastAvane AzrayIne dUSaNa-dUSaNAbhAsanA svarUpane graMthakArazrI jaNAvatA kahe che. zlokArtha - vAdI dvArA kahevAyela sAdhana vAkyamAM pUrvokta doSo hote chate, tenuM uddabhAvana karavuM te dUSaNa ane nirdoSa evA sAdhana vAkyamAM te doSonuM ulkAvana karavuM, te dUSaNAbhAsa kahevAya che (23) vivecana- dUSaNa ane dUSaNAbhAsanuM svarUpa jaNAvatA kahe che ke, jeno bolatA rahevAno svabhAva che tene vAdI kahevAya che. A mAtra vyutpattinimittaka zabdArtha che. bAkI pratyAyaka = jene potAnI vAtano bIjAne pratyaya = bodha karAvavo hoya te vAdI kahevAya che. jenA dvArA prativAdInA jJAnamAM anumAna karavA yogya evo padArtha Aropita karavAmAM Ave che, tene sAdhana kahevAmAM Ave che. A sAdhyane siddha karanAra sAdhana aneka prakAranA che, je pUrve pratipAdana karela che. te A pramANeH- koIka ativyutpanna mativALAne AzrayIne eka mAtra hetu ja sAdhyane siddha karanAra che, koIka ThekANe pakSa ane hetu te sAdhana che, kyAreka pakSa hetu, dRSTAMta; vaLI koIka vAra pakSa, hetu, daSTAMta ane upanaya; tathA kyAreka pakSa, hetu, dRSTAMta, upanaya tathA nigamana, koIkavAra te darekanI kramasara eka-eka zuddhine AzrayIne dazAvayavathI yukta sAdhanathI, sAdhyanI siddhi thAya che. A pramANe pratipAdaka evA vaktA dvArA, pratipAdya evA zrotAne AzrayIne jyAM jeTalA avayavonI jarUra paDe, te pramANe prayoga kare che. Ama zrotAne samajAvavA mATe je kAraNabhUta hoya tene sAdhana kahevAya che. A sAdhana jo sAcuM hoya, doSathI rahita hoya, to zakra vaDe paNa tene dUSita karI zakAtuM nathI. dUSaNa to mAtra -035rthasaMprekSA - (269) vadanazIlo vAdIti, vadatIti grahAderNin iti Nin-avazyaM vadatIti AvazyakArthe vA AvazyakAdhamarNayorNin iti Nin / vadanaM vAdaH so'syAstIti vA vAdI; zIlArthe tUpapadAbhAvena NinpratyayasyAsaMbhavAdarthakathanamAtrametat / For Personal & Private Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 eva tatsAmarthyopapatteH / sAdhanAbhAsameva dUSaNopanipAtAt prAgavasthAyAmanirjJAtaM sAmAnyena sAdhanadhvaninoktam, tatra proktadoSANAM pratyakSAdinirAkRtapakSAsiddhAdihetusAdhyAdivikaladRSTAntAdyupanyAsalakSaNAnAmudbhAvanaM prAznikAnAM purataH prakAzanaM yat tad dUSyate - svAbhipretasAdhyapratyAyanavaikalyalakSaNaM vikRtiM nIyate sAdhanamaneneti dUSaNamiti jJeyam / 184. adhunA tadAbhAsamAha - nirgataM samyakprayuktatvAdavadyaM pApaM pakSAdidoSalakSaNaM dauSTyamasmAditi niravadyam, tasmin sAdhane vAdinokte iti vartate, tathApi matsaritayA pramRdyodaraM yadavidyamAnAnAM doSANAmudbhAvanaM taddUSaNasthAnopanyastatvAt tatkAryAkaraNAt samyaksAdhane doSodbhAvanasya pralApAyamAnatvAt dUSaNavadAbhAsate iti dUSaNAbhAsamiti, tadeva nAma saMjJA nyAyarazmi - sAdhanAbhAsamAM ja AvI zake che. mULakArikAmAM 'vAdI dvArA kahevAyela sAdhanane viSe,' ema sAmAnyathI mAtra sAdhana zabda rAkhyo che, kAraNa ke jyAM sudhI dUSaNonuM temAM jJAna thatuM nathI tyAra sudhI ajJAna avasthAmAM te sAdhana jevuM ja lAge che. have dUSaNanI vyAkhyAne jaNAve che. uparokta sAdhanamAM pUrve kahelA pratyakSAdinirAkRta pakSasaMbaMdhI doSo, asiddhatAvagere hetusaMbadhI doSo, tathA sAdhyavikalAdidraSTAMtasaMbaMdhI doSone, prAznika vAdasabhAnA sabhyo AgaLa jaNAvavuM te, potAne abhipreta evA sAdhyane jaNAvavA mATe A sAdhana vikala = rahita = samartha nathI, ema vikRti jenA vaDe pamADAtI hoya tene dUSaNa kahevAya che. eTale sAdhanAbhAsamAM rahelA doSone jaNAvavA dvArA, jenA vaDe sAdhana dUSita karAya te dUSaNa.. (184) have dUSaNAbhAsanuM lakSaNa jaNAvatA kahe cheH- samyak rIte kahevAnA kAraNe pakSa, hetu, dRSTAMta vagere saMbaMdhI doSa rUpa je duSTatA jemAMthI nIkaLI gaI che, potAnA sAdhyane siddha ka2vAmAM samartha evuM ni2vagha sAdhana vAdI vaDe kahevAte chate paNa tenA upara atyaMta IrSyAnA kAraNe, potAnA zarIramAM kAMI roga na hovA chatAM peTa coLI-coLIne rogane utpanna kare, tema A vAdInA sAdhanamAM rogasthAnIya koIpaNa doSa na hovA chatAM, khoTI-khoTI rIte temAM doSonuM uddbhAvana karavuM, tene dUSaNAbhAsa kahevAya che. A pramANe kahevAnuM kAraNa e che ke, tame A dUSaNo tenA sAdhanane viSe vikRtine pahoMcADavA mATe prayoga karyo hato, paraMtu sAdhana samyag hovAnA kAraNe doSo potAnuM kArya karatAM nathI. samyak hetumAM doSanuM uddbhAvana ka2vuM, te pralApa mAtra hovAthI dUSaNanI jema bhAsita thatAM hovAnA kAraNe, dUSaNAbhAsa kahevAya che. nyAyAvatAra na dUSaNAbhAsanI vyAkhyA anya rIte paNa thAya cheH- samartha sAdhana dvArA sAdhyanI siddhi thaye chate, 0 zAstrasaMloka: -0 (147) "sAdhanadoSodbhAvanaM dUSaNam 'sAdhanasya' parArthAnumAnasya ye asiddhavirUddhAdayo doSAH pUrvamuktAsteSAmudbhAvyate prakAzyate'neneti 'udbhAvanam' sAdhanadoSodbhAvakaM vacanaM 'dUSaNam'-" pramANamI.vR. 2 / 1 / 28 | "ye pUrvaM nyUnatAdayaH sAdhanadoSA uktAsteSAmudbhAvanaM duussnnm| tena paresTArthasiddhipratibandhAt" - nyAyavi. 130 | = For Personal & Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2057 nyAyAvatAra - zlo. 26 yasya tattathA, samarthasAdhanopanyastatvAt sAdhite sAdhye satAmapyapazabdAlaMkArAdidoSANAM yadudbhAvanaM tadapi dUSaNAbhAsanAmakamiti / tu-zabdena vizeSaNArthena darzayati-vastusiddhyarthaM vAdapravRtteH, tasya siddhatvAt, apazabdAdInAmaprastutatayA taddvAreNa doSaprakAzanasyAsaMbaddhapralAparUpatvAt, itarathA 270tAvanmAtreNaiva parApAkaraNasiddheH samarthasAdhanAnveSaNaprayatno vizIryeta, 27degprayojanAbhAvAditi / / 26 / / 185. tadevaM vyAvahArikapramANasya pratyakSaparokSasvArthaparArthAdibhedabhinnasya lakSaNaM pratipAdyAdhunA yaiH pAramArthikaM samastAvaraNavicchedalabhyamazeSArthagocaraM kevalajJAnaM nAbhyupagamyate, tanmatoddalanArthaM tallakSaNamabhidhitsurAha -nyaayshbhiapazabda, alaMkArAdi doSonuM je ubhAvana karavuM, te paNa dUSaNAbhAsa che, kAraNa ke vAdanI pravRttino mukhya hetu vastunI siddhi che ane vastunI siddhi to samyak hetu dvArA ja thaI gaI che. tyAM pachI aprastuta evA apazabda, alaMkAra, chaMda vagerenA doSonuM prakAzana karavuM, te to asaMbaddha pralApamAtra hovAthI, dUSaNAbhAsa che. jo A pramANe svIkAravAmAM na Ave, to apazabda, alaMkAra vagere saMbaMdhI doSonA uddabhAvana dvArA ja vAdInuM nirAkaraNa thaI jatuM hovAthI, sAdhyane siddha karavA mATe samartha hetune zodhavAno prayAsa paNa niSphaLa thaI jaze, kemake tenuM prayojana je vastunI siddhi tathA dUSaNane batAvavA dvArA paranuM nirAkaraNa karavAnuM hatuM, te to have apazabda-alaMkAranA doSo batAvavAthI ja thaI jaze. Ama doSa na hovA chatAM, doSanuM uddabhAvana karavuM tene dUSaNAbhAsa kahevAya che. A pramANe dUSaNa ane dUSaNAbhAsanI vyAkhyA pUrNa thaI (29) 0 pAramArthika pratyakSanuM nirUpaNa che (185) mI pratyakSa-pakSa, svArtha-52rtha va mevANuM vyaquRs pramAnuM sksse| 45vIna, jeo samastAvaraNanA viccheda dvArA prApta thatAM, jagatanA sarva padArthone viSaya karanArA, kevalajJAna svarUpa pAramArthika pratyakSane svIkAratAM nathI evA mImAMsakAdi matanuM khaMDana karavA mATe, pAramArthika pratyakSanuM lakSaNa jaNAvatA kahe che. -arthasaMprekSaNa (270) tAvanmAtreNaiveti / apazabdAlaMkArAdidoSodbhAvanamAtreNaiva / (271) prayojanAbhAvAditi / samarthasAdhanasya hi paranirAkaraNaM prayojanam, taccedapazabdAdidoSodbhAvanenApi cakre tadA kRtaM vAdidUSaNArthaM prativAdinaH samarthasAdhanopanyAsaprayAseneti / / 26 / / -zAstrasaMloka(148) "abhUtadoSodbhAvanAni dUSaNabhAsA jAtyuttarANi, avidyamAnAnAM sAdhanadoSANAM pratipAdanAnyadUSaNAnyapi dUSaNavadAbhAsamAnAni dUSaNAbhAsAH" - pramANamI.vR. 2 / 1 / 29 / For Personal & Private Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 149 sakalAvaraNamuktAtma kevalaM yatprakAzate / pratyakSaM sakalArthAtmasatatapratibhAsanam / / 27 / / sakalaM samastamAvRNotyAvriyate vA anenetyAvaraNam, tatsvarUpapracchAdanaM karmetyarthaH, sakalaM ca tadAvaraNaM ca sakalAvaraNaM tena mukto rahitaH AtmA svarUpaM yasya tattathA, ata eva kevalamasahAyaM AvaraNakSayopazamavicitratayaiva bodhasya nAnAkAratayA pravRtteH, sAmastyena punarAvaraNanirdalane vibandhakakAraNavaikalyAdekAkAratayaiva tasya vivartanAt, ato jJAnAntaranirapekSaM yat prakAzate prathate nirupAdhikaM dyotate ityarthaH, tatparamArthataH pratyakSam / tadidaM sakalAvaraNamuktAtma nyAyarazmi - nv zlokArthaH- sakalAva2NothI rahita thaye chate, sarva vastuonA svarUpane satata prakAzita karavAvALuM, kevalajJAna te pAramArthika pratyakSa che. (27) = vivecanaH- pAramArthika pratyakSanuM kAraNa, svarUpa ane kArya dvArA nirUpaNa karAya che. jenA vaDe AtmAnA svarUpanuM AcchAdana thAya che, athavA karAya che, evA samasta karmothI rahita svarUpavALA ane tethI ja bIjA koI jJAnanI sahAyatA vinA prakAzita thanAra, te pAramArthika pratyakSa che. jIvamAM AvaraNanA kSayopazamanI vicitratAnA kAraNe ja, jJAnanI bhinna-bhinna AkArathI pravRtti thAya che taratamatA dekhAya che, paNa samastapaNe AvaraNano kSaya thaI javAthI, pratibaMdhakano abhAva hovAnA kAraNe, ekAkAra rUpe ja te jJAnano pratibhAsa thAya che. Ama satAvaraNamutttaratna e pada dvArA kAraNanuM nirUpaNa karyuM tathA vanuM yat prAzate tenA dvArA svarUpanuM nirUpaNa karIne, kArya dvArA tenuM nirUpaNa karatA jaNAve che, jagatanA sarva padArthonA svarUpane haMmezA prakAzita karanAra, AtmAnA dharmarUpe tathA kathaMcid bhedarUpe vivakSita evA jJAnamAM nirUpacarita rIte pAramArthika zabdArthanI upapatti thAya che. A kevalajJAnane paramArthika pratyakSa eTalA mATe kahevAya che, kAraNa ke pratyakSa zabdano mukhyArtha ahIM ja ghaTI zake che. te A pramANeH- akSa te jIvano paryAyavAcI zabda che, pratitaM = AzrayIne, eTale ke jIvane AzrayIne ja sAkSAt rUpe je utpanna thAya, tene pAramArthika pratyakSa kahevAya che. vyavahArika pratyakSa te vAstavika rIte vicAratA parokSa ja che, kAraNa ke temAM AtmAno sAkSAt vyApAra -0 zAstrasaMloka: ~~ (149) "taMt sarvathAvaraLavinaye cetanasya svapAvirbhAvo mudhdha vatam|" - pramALamI. 1/1/16) "jJAnAvaraNAdInAM ghAtikarmaNAM prakSaye sati.... taccendriyAdisAhAyakavirahAt sakalaviSayatvAdasAdhAraNatvAcca kevalam ityAgame prasiddham / " - svo vR. / "sarvaprakAzasAmarthyaM jJAnAvaraNasaMkSayAt" * nyAyavi. 2 / 191 / "sarvArthagrahasAmarthyacaitanyapratibandhinAm / karmaNAM vigame kasmAt sarvAnarthAnna pazyati" - nyAyavi. 3 / 24 / "sakalaM tu sAmagrIvizeSataH samudbhUtasamastAvaraNakSayApekSaM nikhiladravyaparyAyasAkSAtkArisvarUpaM kevalajJAnaM / " pramANanaya. 2 | 23 | "nikhiladravyaparyAyasAkSAtkAri valajJAnam" - nainatarjamAM. / - nyAyAvatAra For Personal & Private Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra07 nyAyAvatAra - zlo. 27 iti hetudvAreNa tathA kevalaM yat prakAzate iti svarUpato nirUpyAdhunA kAryadvAreNa nirupayannAha-sakalArthAtmanAM samastavasturUpANAM satatapratibhAsanam-anavarataprakAzanaM sakalArthAtmasatatapratibhAsanamiti, pratibhAsyate'neneti pratibhAsanaM, Atmano dharmarUpatayA bhedavadvivakSitaM jJAnamiti yAvat / asya ca pAramArthikatvam, nirupacaritazabdArthopapatteH / tathA hi- akSazabdo jIvaparyAyastatazcAkSaM prati vartate iti pratyakSam, yatrAtmanaH sAkSAd vyApAraH, vyAvahArikaM punarindriyavyavahitAtmavyApArasaMpAdyatvAt paramArthataH parokSameva, dhUmAdagnijJAnavat, tirodhAnAvizeSAt / ___ 186. nanu ca prasiddha lakSyamanUdyAprasiddha lakSaNaM vidhIyate, sarvatrAyaM nyAyaH, aprasiddha punarlakSye lakSaNamabhidhIyamAnamambarAravindinIkusumalakSaNavannirgocaratAM yAyAt, tadidaM svarUpato'prasAdhya lakSaNamabhidadhAnasya ko'bhiprAyaH iti / atrocyate-ye ye 272mithyAvalepAdhmAtAntaHkaraNAH pramANaprasiddhamapyadA prati vipratipadyante, teSAM dhAndhyIkRtabuddhitvAdavadhAraNIyatAmanena darzayati / kimasya pratipAdakaM pramANamiti cet, ete brUmaH-samasti samastavastuvicAragocaraM vizadadarzanam, tadgocarAnumAnapravRtteH / iha yadyad gocaramanumAnaM -0nyAyarazmi - rahelo nathI. indriyonA vyApArathI vyavahita evA AtmAnA vyApArathI vyavahArika pratyakSa thAya che. jema dhUma dvArA thatuM agninuM jJAna, dhUma rUpa liMganA jJAnathI thatuM hovAnA kAraNe parokSa kahevAya che, tema AtmA dvArA thatuM padArthanuM jJAna, Indriya dvArA vyavahita thatuM hovAnA kAraNe vAstavika rIte parokSa ja che. tirodhAnapaNuM (vyavahitapaNuM) banne jagyAe samAna rUpe raheluM che, paraMtu lokamAM tevo vyavahAra cAlato hovAthI sAMvyavahArika pratyakSa kahevAya che. (186) zaMkA- je vastu jagatamAM prasiddha hoya tene lakSya banAvIne aprasiddha evuM lakSaNa banAvAya che. jema gAya e prasiddha vastu che, tene lakSya banAvIne sAsnAdimatte tenuM lakSaNa banAvavAmAM Ave che. sarva ThekANe A pramANeno ja nyAya prasiddha che. aprasiddha evA lakSyane rAkhIne jo lakSaNa banAvavAmAM Ave, to pachI AkAzamAM ugelA kamaLanA puSpanA lakSaNanI jema, te lakSaNa nirviSayaka thaI jaze. jene lakSyanuM ja jJAna nathI, te A konuM lakSaNa che, te samajI ja nahIM zake. tethI svarUpa dvArA kevaLajJAnanI siddhi karyA vagara, sIdhu tenuM lakSaNa kahevAmAM tamAruM zuM prayojana che? vastu ja siddha na hoya, to tenuM lakSaNa kevI rIte banAvI zakAya ? samAdhAnaH- A pramANe kahevAnuM amAruM prayojana e ke, je je vyaktionuM mana mithyAbhiniveza thI yukta hovAnA kAraNe, pramANathI prasiddha evA kevaLajJAnane svIkAratuM nathI, evA mImAMsaka vagere vAdIonI buddhi vicArathI zUnya = aMdha hovAthI, temanI upekSaNIyatA AnA dvArA batAvI che, arthAt temanI vAta sAMbhaLavAnI ja jarUra nathI. -arthasaMprekSaNa(272) mithyAvalepAdhmAtAntaHkaraNA iti / alIkAbhimAnApUritamanasaH | For Personal & Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (c) 208 nyAyAvatAra 10 pravartate, tasya tasya grAhakaM kiMcit pratyakSamudayapadavIM samAsAdayati, yathA 273citrabhAnoH | pravartate ca sakalArthaviSayamanumAnam, atastadavalokinA vizadadarzanenApi bhAvyamiti | 187. sarvArthaviSayavaM vimanumAnaM pravartata rUti veta ! rUmavi phUma-phara" yadyasti tata sarvaM sthityudayApavargasaMsargamanubhavati, vastutvAt, yadyadvastu tattat sthemajanmapralayaiH kroddiikRtm| tadyathA-aGguliraGgulitvavakratvarjutvApekSayeti, vastu ca yadasti, ataH prastutatrayAkrAntaM -0nyAyarami - 0 kevaLajJAna prasAdhaka pramANa 0 kevaLajJAnanI A jagatamAM vidyamAnatAne jaNAvanAruM pramANa jaNAvatA kahe che ke, "samastavastuvicArovara samasta vizavarNana tavarAnumAnapravRtteiH " jagatanI samasta vastune viSaya karanAra, koIne koI ativizada pratyakSa vidyamAna che, kAraNa ke tadviSayakAnumAnanI pravRtti thAya che. A saMsAramAM je je viSayane AzrayIne anumAnanI pravRtti thAya che, te te padArtho viSe tenuM grAhaka pratyakSa hoya ja che. jemake dhUmane jovA dvArA parvata upara agninuM anumAna thAya che, to tenuM kyAreka koI vyaktine pratyakSa paNa thAya ja che. te ja pramANe samastavastuviSayaka anumAnanI pravRtti thAya che, tethI tene viSaya karanAruM evuM koIne koI vizada pratyakSa hovuM ja joIe. A anumAna dvArA kevalajJAnanI vidyamAnatA A jagatamAM siddha thAya che. 0 187 samasta vastune viSaya karanAra anumAnanI siddhi 0. kadAca pUrvapakSavAdI mImAMsaka vagere ema kahe ke, kevaLajJAnane siddha karavA mATe upanyAsa karelA anumAnano hetu, tArAnumAnapravRtteiH te asiddha che, kAraNa ke tevA koIpaNa anumAnanI hAjarI che ja nahIM, paraMtu te yogya nathI, samasta vastune viSaya karanAruM anumAna amArI pAse vidyamAna che, tethI asiddhatA doSa yuktiyukta nathI. te A pramANe- sarva vastu, sthityuTayA vasaMsamanumati vastutvAn ! A saMsAramAM je je padArthonuM astitva che, te sarve sthiti, utpAda tathA nAzano anubhava kare che, kAraNa ke vastu che. jemake AMgaLI te vastu che, to te AMgaLImAM AMgaLIpaNAnI apekSAe sthiratA = dhruvatA rahela che, te AMgaLIne vALo to teno vakatva svarUpe utpAda thayo ane saraLatA rUpe nAza thayo. Ama AMgaLImAM utpAda, vyaya, ane dhrauvya traNe vidyamAna che. A ja dareka padArthone viSaya karanAruM, anekAntane siddha karanAruM, evuM anumAna jyAre jJAna ane kriyAnA abhyAsanA -05rthasaMkSiA -- | (ra73) citramAno riti vane (ra74) rarometi sthiraNya mAvaH pRthyAvitvAmini sthAze, dhrauvyamityarthaH / -zAstrasaMto(150) "utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat (tattvArtha. 5/29) iti sakalapadArthaviSayasyopadezasya sAmAnyataH sambhavAt / na cAsyAprAmANyam, anumAnAdipramANasaMvAdataH praamaannysiddheH| anumAnAdipravartanadvAreNa vaitarthaMbhyAse zuM na sanaviSayAbhyAsasaMmavaH ? . samma. TI. p. ra46 / For Personal & Private Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - zlo0 27 ra017 tadavagantavyam / idameva nikhilArthagocaramanekAntAnumAnaM jJAnakriyAbhyAsAtizayAnnikhilAvaraNavicchede vibandhakakAraNAbhAvAd vizadadarzanIbhavati / na cAnumAnapravRttAvapyanarthitvAdinA pramAturapravRttI anumeyagocarapratyakSAsaMbhavena vyabhicArazcodanIyaH, saMbhavasya sAdhyatayAbhipretatvAt / na ca saMbhavamAtre'sti vyabhicAraH, sarvAnumeyAnAM saMbhavatpratyakSatayA vyAptatvAditi / 188. athavAnyathAnumAnayAmaH-saMbhavatsamastazuddhika AtmA, vidyamAnazuddhyupAyatvAt, iha yo yo vidyamAnazuddhyupAyaH sa sa saMbhavatsamastazuddhikaH, yathA vidyamAnakSAramRtpuTapAkAdizuddhyupAyo ratnavizeSaH, tathA ca vidyamAnajJAnAdyabhyAsazuddhyupAya AtmA, ataH saMbhavatsamastazuddhika iti / sAmastyazuddhazcAtmA jJAnajJAninoH kathaMcidabhedAt kevalamabhidhIyate iti / jJAnAdyabhyAsaH kathaM vizuddhikAraNamiti cet, AvaraNamalapratipakSarUpatvAditi brUmaH | -0nyAyarazmi - atizayathI, vastu viSayaka jJAnane AvaraNa karanArA saMpUrNa AvaraNano viccheda thaye chate, pratibaMdhaka koIpaNa hAjara na hovAthI, te ja anumAna vizada darzanarUpe (pratyakSarUpe) pariNamana pAme che. zaMkA- tame kahyuM ke, jenuM anumAna thAya tenuM pratyakSa paNa thAya, paraMtu te yogya nathI, anumAnanI pravRtti thavA chatAM pramAtAne te vastunI IcchA na hoya to tene pratyakSa thatuM nathI. dA.ta. dhUma dvArA vahninuM anumAna thavA chatAM, vahninI IcchA jene nathI te vyakti vahni mATe pravRtta na thAya to vahninuM pratyakSa thatuM nathI, mATe A hetu sAdhyanA abhAvamAM paNa raheto hovAnA kAraNe, vyabhicAra doSathI dUSita hovAthI vizada pratyakSane siddha na karI zake.. samAdhAnaH- A doSa Apavo yogya nathI kAraNa ke, anumAnanA viSaya rUpe je thAya tenuM vizada pratyakSa saMbhavita che, ema saMbhAvanA rUpe ame sAdhyano upanyAsa karela che, nahIM ke koI kare ja evA nizcaya rUpe, eTale tyAM anumAnamAM vyabhicAra nathI, kAraNa ke anumeya padArtho pratyakSanI saMbhAvanA dvArA vyApta che, eTale je je anumeya padArtho che te te pratyakSanI saMbhAvanAthI yukta ja che, ema vahninanI jema vyApti vidyamAna che. Ama anumAna dvArA sakalArthaviSayaka pratyakSanI siddhi thaI zake (188) athavA kevaLajJAnane siddha karanArUM anya anumAna jaNAvIe chIe : 3ItmA saMvatsamastazuddhi vidyamAnaththupAyatva AtmAnI saMpUrNapaNe zuddhi saMbhavita che, kAraNa ke zuddhinA upAyo vidyamAna che. je je padArthonI zuddhino upAya vidyamAna che, te te padArthonI saMpUrNapaNe zuddhi saMbhavita che. jemake ratna, suvarNa vagere padArtho khANanI aMdara paDelA che, tenA upara keTalAye varSono maLa coTelo che, chatAM paNa tenI zuddhi karavAnA kSAra, mRtpAka vagere upAyo vidyamAna hovAthI, tenI saMpUrNa zuddhi thaI zake che. te ja pramANe anAdikAlIna evA karmathI DhaMkAyelA AtmAnI, jJAna, kriyA vagerenA abhyAsa rUpa upAyo dvArA, saMpUrNa zuddhi thaI zake che ane AvaraNanA vilaya dvArA zuddha thayelA AtmA ja, jJAna ane jJAnI vacce kathaMcit abhedanI vivakSA dvArA, kevaLajJAna ema vyapadeza pAme che. jJAnAdino abhyAsa te kevI rIte vizuddhinuM kAraNa thAya ema koI prazna kare to tene For Personal & Private Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Q.210 nyAyAvatAra 10 pratipakSarUpatA kathamavadhAritA iti cet, tavaiva darzanAt / tathA hi-dRzyate 275jJAnAdyabhyAsata: pratikSaNamAvaraNavilayaH, viziSTaviziSTataratatkAryabodhAdyanubhavAt, 27 tadatizaye punaH sAmastyocchedaH syAdityabhidadhmahe / 189. etena yatpare procuH yathA-pratyakSAdipramANapaJcakagocarAtikrAntatvAt -nyaayshmijavAba ApatA jaNAve che ke, jJAnAdino abhyAsa te AvaraNa svarUpa maLano pratipakSI che, eTale jJAnanA abhyAsathI jJAnAvaraNano vilaya thatAM tenA kAryabhUta evA jJAnavizeSanI pratipatti thAya che. darzanAbhyAsa = samyagdarzana tenAthI mohanIyano vilaya thatAM samyagdarzana rUpa kAryanI utpatti thAya che, ema cAritrAbhyAsa dvArA cAritraguNanuM prakaTIkaraNa thAya che. zaMkA- jJAna vagereno abhyAsa, jJAnAvaraNa vagereno pratipakSabhUta che, e tame zenAthI jANyuM? samAdhAna tame ja jo amane rasto batAvyo hoya to amAre bIje kyAM zodhavA javAnuM, tamArAmAM ja AvuM jovA maLyuM che. te A pramANeH-jJAnAdinA abhyAsathI dareka kSaNe-kSaNe AvaraNano vilaya thAya che ane tenA kAryabhUta evA viziSTa-viziSTatara bodhano paNa anubhava thAya che. A ja jJAnanA adhika abhyAsa dvArA AvaraNano saMpUrNapaNe nAza thavo paNa saMbhavita ja che, evuM ame kahIe chIe. 0 (188) mImAMsano pUrvapakSa bhane tenuM na 0 jJAnAdinA abhyAsa dvArA AvaraNano vilaya thatAM, kevaLajJAna pragaTa thAya che, ema kahevA dvArA je apragaTanAstika, sarvajJApalApI, mImAMsaka darzanakAroe A pramANe kahyuM hatuM ke, saMsAranA sarva padArthone viSaya karanArUM jJAna, pratyakSa, anumAna, zabda, upamAna ane arthapatti A pAMca pramANonA -arthasaMprekSaNa(275) jJAnAdyabhyAsata iti / jJAnAbhyAsAt jJAnAvaraNavilaye jJAnAvaraNavilayakAryo jJAnavizeSo dRzyate / AdizabdAt darzanAbhyAsAt darzanAvaraNavilaye darzanAvaraNavilayakAryo darzanavizeSAnubhavo gRhyate / evaM cAritrAbhyAse'pi / (276) tadatizaye jJAnAdyabhyAsAtizaye / / 27 / / -zAstrasaMloka(151) "tataH pramANapaJcakApravRtterabhAvapramANagocara eva sarvajJaH / " - SaD. samu. TI. kA. 46 / "pramANapaJcakaM yatra vasturUpe na jAyate"* vastvasattvAvabodhArtha ttraabhaavprmaanntaa| . mI. zlo. abhAva. zlo. 1/ "tathA, abhaavprmaannbaadhitaa| tathAhi-pratyakSAnumAnAgamopamAnArthApattyabhAve'bhAvapramANameva vijayata !" - nyAyA. vA. vR. 1 / 12 / "nanu ca atIndriyajJAnasya tadvato vA sadupalambhapramANapaJcakagocarAtikrAntatayA abhAvapramANakavalIkRtavigrahatvato'syAsattvAt kasya mukhyapratyakSatA prasAdhyeta ?"... nyAyaku. pR. 86 / "tadevaM sarvajJasadbhAvagrAhakasya pramANasyAbhAvAt tatsadbhAvabAdhakasya cAnekadhA pratipAditatvAt sarvajJAbhAvavyavahAraH pravartayituM yuktaH" - samma, TI. pR. 219 / sarvajJAbhAvasAdhakavistRtapUrvapakSaH, tattvasaMgraha, mImAM.zlo.vA., nyAyaku., nyAyavi., samma.TI. gA., nyAyA.vA.vR. pR. 51-55, SaD. samu. TI. ityAdiSu drssttvym| For Personal & Private Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21617 nyAyAvatAra - zlo. 27 sarvArthasaMvedanamabhAvAkhyaM SaSThapramANagocaratAM pratipadyate tadayuktam, tatsaMbhavasyAnumAnena pratipAdanAt, pramANapaJcakapravartanAbhAvAsiddheH / kiM ca, pramANapaJcakaM tadgocaraM na pravartate iti kathaM bhavato nirNayaH kiM 'niyatadezakAlavyAptyA, yadvA samastadezakAlAskandaneneti? 'yadyAdyaH pakSaH, tato yathA ghaTAdeH kvacit pramANapaJcakaM tadgocaraM nivartamAnamabhAvaM sAdhayati, evaM samastavastusaMvedanagocaramapi tannivartamAnaM niyatadezadazAvacchinnamabhAvaM sAdhayet, na sarvatra, tatazca ghaTAdivat tadurniraM syAt / atha dvitIyaH pakSaH, asau asaMbhavyeva, samastadezakAlavartipuruSapariSatsaMvedanasAkSAtkAriNo hyevaM vaktuM yuktam-yaduta na kvacit samastArthasaMvedanamasti -0nAyarazmi - viSayarUpe na thatuM hovAnA kAraNe, abhAva nAmanA chaThThA pramANano viSaya thAya che. tethI samastArthaviSayaka pratyakSa nathI. te paNa khaMDita thayela jANavuM, kAraNa ke vicAra karatAM A sarva ayukta rUpe bhAse che. sarvArthaviSayaka jJAnasaMbhAvanA anumAnathI siddha thAya che, ema pUrve jaNAvyuM. tethI anumAnanI kevaLajJAnanI siddhi mATe pravRtti thatI hovAnA kAraNe, pAMce pramANano abhAva che, e tamAro hetu asiddhi doSathI grasita che. vaLI bIjuM ame tamane pUchIye ke, pratyakSAdi pAMce pramANono abhAva sarvArthasaMvedanane viSe rahelo che-e tame kyAMthI jANyuM? zuM A pramANeno nirNaya tame (1) niyata deza ane niyatakALavALI vyAptithI karyo che ke (2) sarvadeza ane sarvakALavALI vyAptithI karyo che? jo prathama pakSa svIkAravAmAM Ave to te yogya nathI, kAraNa ke je pramANe ghaTAdi viSayamAM koIka kALe, koIka dezamAM pramANapaMcakanI pravRtti na thatAM teno abhAva niyatadeza-kALamAM siddha thAya che, paraMtu sarvatra nahIM, te ja pramANe koIka kALe athavA koIka dezamAM sarvArthasaMvedana viSe pramANapaMcakanI pravRtti na thatAM, teno abhAva niyata deza-kALamAM siddha thAya, paraMtu sarvatra nahIM. vaLI niyatadezAdimAM siddha thato ghaTAdino abhAva, jema anya dezamAM ghaTAdanI siddhi kare che, tema niyatadezamAM sarvajJano abhAva, anya dezamAM sarvajJanI siddhi karaze. have jo bIjo pakSa svIkAra karavAmAM Ave, to te atyaMta asaMbhavita che. samastadeza ane kALamAM rahenArA sarva puruSonA jJAnanuM jene sAkSAtkAra = pratyakSa karyuM che, te ja vyakti A pramANe kahI zake ke, A jagatamAM sarvapadArthone pratyakSa rUpe jonAra koI vyakti nathI, paraMtu tamArA jevA sarvajJApalApIe evA prakAranA puruSanuM astitva ja svIkAryuM nathI, ke jethI -zAstrasaMloka(152) "atIndriyArthadarzino hi bAdhakaM pramANaM pratyakSam, anumAnAdi, abhAvo vA syAt ? yadi pratyakSam tat kiM kvacit kadAcittadabhAvaM prasAdhayet, sarvatra sarvadA vA ? prathamapakSe siddhasAdhanam, nahi sarvatra sarvadA tatsadbhAvo'smAbhiH prtijnyaatH| dvitIyapakSe tu atIndriyapratyakSamantareNa sarvatra sarvadAtIndriyajJAnA'bhAvAsiddhiH" - nyAyaku. pR. 89 / "svakIyamapIdAnImatra tad bAdheta, sarvatra sarvadA vA ? prAci pakSe, piSTaM pinaSTi bhavAn, tathA tdbhaavsyaasmaabhirpybhiisstteH| dvitIye tu, sarvadezakAlAnAkalayyedaM tadabhAvamudbhAvayet, itarathA vA ? Akalya cet, AkAlaM nandatAd mavA / ..." - ratnAra. rIrarU/ For Personal & Private Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 nyAyAvatAra 10 iti, na bhavataH, tathAvidhapuruSasaMbhavAnabhyupagamAt, itarathA ya eva kazcinizcityaivamabhidadhyAt, sa eva samastavastuvistAravyApijJAnAlokaH iti samastArthagocarasaMvedanasiddhirityAstAM tAvat / / 27 / / 190. tadevaM pramANaviSaye lakSaNasaMkhyAvipratipattI nirAkRtyAdhunA kramaprAptAM gocaravipratipattiM bahuvaktavyatvAdanirAkRtya tAvat phalavipratipatiM nirAcikIrSurAha 153pramANasya phalaM sAkSAdajJAnavinivartanam / kevalasya sukhopekSe zeSasyAdAnahAnadhIH / / 28 / / dvividhaM hi pramANasya phalama-sAkSAdasAkSAcca, anantaraM vyavahitaM cetyarthaH / tatra nyAyarazmi ISTArthanI siddhi thaI jAya. kadAca sarvadeza-kALanA sarvapuruSonA jJAnane sAkSAtkAra karIne nizcaya karyo hoya, tyAra bAda te vyakti niSedha kare, to to sarvavastunA samUhane pratyakSa jonArA evo te vyakti ja sarvajJa rUpe siddha thaI jAya che. tenA dvArA ja ISTArthanI siddhi thaI jaze. Ama sarvArthane sAkSAtkAra karanAra koIne koI jJAna che ane te ja kevaLajJAna kahevAya che. AnA viSe ghaNI carcA che, paraMtuM te graMtha vistAranA bhayathI ahIM karela nathI, anya graMthothI te viSayaka jJAna meLavI zakAya. have ahIM vadhAre yAthI saryu. (27) ' (190) A pramANe pramANanuM lakSaNa ane saMkhyAne AzrayIne je paradarzanakAronI viparIta mAnyatAo hatI, tenuM nirAkaraNa karIne kramaprApta pramANanA viSayane viSe ghaNuM kahevAnuM hovAthI, tenI upekSA karIne pramANenA phaLa ane tenA aMgenI vipratipattine dUra karavA mATe graMthakArazrI pramANanA 3Nane 41||ve. che.. | zlokArtha- sarva pramANonuM sAkSAtu phaLa ajJAnanI nivRtti che. kevaLajJAnanuM paraMparAe phaLa sukha ane upekSA che, zeSa jJAnonuM AdAna ane hAnanI buddhi che. (28) vivecanaH- pramANanA phaLane viSe vipratipattinuM nirAkaraNa karavAnA AzayathI graMthakArazrI jaNAve -zAstrasaMloka(153) "upekSA phalamAdyasya zeSasyAdAnahAnadhIH pUrvA vA'jJAnanAzo vA sarvasyAsya svagocare" - AptamI./ 102 / "pramANasya phalaM tttvnirnnyaadaadaanhaandhiiH| nizreyasaM paraM prAyaH kevalasyApyupekSaNam" - nyAyavi. 3/90 / sarvArtha. 1420 / pramANalakSa. 316 / "phalamarthaprakAzaH, ajJAnanivRttirvA, hAnAdibuddhayo vA" - pramANamI. 1/134, 38, 40 / "tatrAnantaryeNa sarvapramANAnAmajJAnanivRttiH phalam / pAramparyeNa kevalajJAnasya taavtphlmaudaasiinym| zeSapramANAnAM punruupaadaanhaanopekssaabuddhyH|" - pramANanaya. 6 / 3,4,5 / "ajJAnanivRttirhAnopAdAnopekSAzca phlm|" - parIkSAmu. 5/1 / "ajJAnanivRttiiniopAdAnopekSAzca phalam / " - syA. bhaa.| "upekSA ajJAnanAzo vA phalam...." - sarvArthasi. 1/10/ For Personal & Private Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 213 sAkSAdajJAnamanadhyavasAyaH prameyAparicchittistasya vinivartanaM vizeSeNa pralayApAdanaM pramANasya phalam, 277 ajJAnoddalanadvAreNa tasya pravRtteH, tasya ca sarvAnarthamUlatayA pramAtrapakAritvAt tannivartanasya prayojanatA yuktaiva, etaccAnantaraprayojanaM sarvajJAnAnAmekarUpatvAt sAmAnyenoktam / 191. vyavahitaprayojanaM punarvibhAgenAha - kevalasya sarvajJajJAnasya sukhaM vaiSayikasukhAtItaparamAhlAdAnubhavaH, upekSA sAkSAt samastArthAnubhave'pi hAnopAdAnecchAbhAvAnmadhyasthavRttitA, nyAyarazmi nyAyAvatAra zlo0 28 - 0 che ke, pramANanA phaLa be prakAre che (1) sAkSAt = anaMtara phaLa (2) asAkSAt = paraMpara phaLa. pramANanuM sAkSAt phaLa vastuviSayaka ajJAna, anadhyavasAya, prameyano abodha, tenuM vizeSa rUpe nivartana ka2vuM eTale ajJAna nivRtti che. ajJAnane nAza ka2vA dvArA ja pramANanI pravRtti thaI zake che. ahIM zaMkA thAya ke, vAstavamAM to pramANanuM phaLa ajJAna nAza che, to pachI pahelA pramANa, pachI ajJAna nAza thAya ane ahIM to ajJAnanA nAza pachI pramANanI pravRtti kahI che. to tenuM samAdhAna karatA jaNAve che ke, pramANa ane phaLa bhinnAbhinna che. vaLI A pramANe svIkAravuM paNa yuktiyukta che. je AtmA pramAtA rUpe pariNata thAya che te ja AtmA ajJAnathI nivRtta thAya che, vastune choDe che, grahaNa kare che ane upekSA kare che, tethI phaLa kathaMcid abhinna che. tathA kA2Na, kriyA ane pariNAmanA bhede pramANa ane phaLa vacce kathaMcid bheda rahelo che. tethI ja mahApuruSo vaDe kahevAyeluM che, 'je sAkSAt ane paraMparA ema be prakAre pramANanuM phaLa jinezvara bhagavaMto vaDe kahevAyeluM che, te phaLa pramANathI kathaMcid bhinnAbhinna svarUpe jANavuM'. ajJAna te sarva anarthonuM mULa che ane tethI ja pramAtAne apakArI hovAthI, enA nAzane prayojana (phaLa) mAnavuM yukta che. A anaMtara prayojana sarvajJAnomAM eka svarUpavALuM hovAthI sarva sAmAnya rUpe teno kArikAmAM nirdeza karela che. (191) have paraMparAe prayojana jaNAve che. paraMparAe phaLamAM bhinnatA hovAthI prAtisvika rUpe te kahe che. sarvajJa bhagavaMtanA kevaLajJAnanuM vyavahita phaLa sukha ane upekSA che. sukha eTale viSaya saMbaMdhI sukhothI atIta evA parama AnaMdano anubhava. viSaya saMbaMdhI sukha karmanA udayathI utpanna thatuM hovAthI, vAstavika rIte duHkharUpa ja che, mATe tenAthI atIta evuM sukha kahyuM che. tathA bIjuM phaLa che -0 arthasaMprekSaNa: -0 (277) ajJAnoddalanadvAreNeti / ajJAnamuddalayadeva pramANaM pravartate iti / kimuktaM bhavati ? na pramANAt phalamekAntena bhinnamabhinnaM vA, bhedAbhedarUpatayaivAnantaraparaMparabhedasya pratibhAsanAt / tathA hiyasyaivAtmanaH pramANakAritayA pariNAmaH phalarUpatayApi tasyaiva saH, ya eva pramimIte sa eva nivRttAjJAno jahAtyAdadAti upekSate ceti pratItaH / eSa caikapramAtrapekSayA pramANaphalayorabhedaH, karaNakriyApariNAmabhedAcca mevaH / putta 7 pAraMparyeNa sAkSAcca phalaM dvedhAbhyadhAyi yat / jinairbhinnamabhinnaM ca pramANAttadihoditam / / 28 / / O For Personal & Private Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 nyAyAvatAra G te sukhopekSe phalamityarthaH / zeSasya tadvyatiriktaprAkRtalokapramANasyAdAnaM grahaNaM hAnaM parityAgastayorAdAnahAnayordhIrbuddhirAdAnahAnadhI: sA phalaM iti yAvat / tatazcAdeyAnAM samyagdarzanAdisrakcandanAdInAM yAditsA, tathA heyAnAM mithyAdarzanAdiviSakaNTakAdInAM yA jihAsA pramANasAdhyA, apramANAt tadasiddheH, prekSApUrvakAriNAM tataH pravRttyayogAdityuktaM bhavati / / 28 / / 192. adhunA gocaravipratipattiM nirAcaSTe 154aneAntAtma vastu gocara: sarvavidvAn / ekadezaviziSTo'rtho nayasya viSayo mataH / / 29 / / aneke bahavo'ntA aMzA dharmA vA AtmAnaH svarUpANi yasya tadanekAntAtmakam / kiM nyAyarazmi 0 upekSA, eTale ke jagatanI samasta vastuone anubhava karavA chatAM paNa, mohanIya karmano abhAva thaI gayo hovAnA kAraNe, choDavAnI ane grahaNa karavAnI IcchAno abhAva hovAthI madhyasthavRttitA che. kevaLajJAnathI bhinna zeSa sAmAnya jIvonA pramANanuM paraMparaphaLa AdAna-hAna buddhi che. padArtha viSayaka ajJAnanI nivRtti thatAM, grahaNa karavA yogya AMtarika samyagdarzanAdi ane bAhya mALA, caMdana vagere grahaNa karavAnI IcchA, tathA choDavA yogya AMtarika mithyAdarzanAdi ane bAhya viSa, kaMTaka vagerene choDavAnI IcchA, A sarva pramANa dvArA sAdhya che. apramANa dvArA A sarvanI siddhi thaI zakatI nathI, kAraNa ke buddhizALI vyaktinI apramANa dvArA kyAre paNa pravRtti thatI nathI. (28) 0 (192) pramANanA viSayanI prarUpaNA O -0 pramANane AzrayIne lakSaNa, saMkhyA ane phaLa saMbaMdhI vipratipattinuM nirAkaraNa karIne, have pramANanA viSaya aMgenI viparIta mAnyatAne dUra ka2vA graMthakArazrI jaNAve che. zlokArthaH- sarva jJAnono viSaya anekAntAtmaka vastu che ane eka dezathI viziSTa evo padArtha te nayano viSaya che. (29) vivecanaH- have kramaprApta pramANanA viSayanI prarUpaNA karatA graMthakArazrI kahe che ke, aneka aMzo e jenuM svarUpa che te anekAntAtmaka kahevAmAM Ave che. jagatanI koIpaNa vastu hoya, bhale te bAhya -0 zAstrasaMloka: (154) "anantadharmakaM vastu pramANaviSayastviha / yenotpAdavyayadhrauvyayuktaM yat sat tadiSyate / anantadharmakaM vastu tenoktaM maangocrH| " - SaD. samu. 55, 57 / "tasya viSayaH sAmAnyavizeSAdyanekAntAtmakaM vastu" - pramALanaya. dhR|1| - cA. mA. "pramALaT viSayo dravyaparyAyAtma vastu|" . pramALamI. 101 30 | "utpAvyayauvyayu sat" - tattvArtha. 1/16 | "yotpAlavyayovyayu vastupaazataH| siddhamAptasvabhAvatvaM, tasmai sarvavide namaH" - utpAdAdi. 1 / "nadravyaparyAyAtmA'rtho bahirantazca tattvataH" - nathI. ga. 7/ -0 For Personal & Private Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 nyAyAvatAra zlo0 29 155 tata ? vastu bahirantazca, gocaro viSayaH sarvasaMvidAM samastasaMvittInAm / anenAnakAntamantareNa saMvedanaprasaravyavacchedaM darzayati, bhrAntasaMvedanAnAmapyanekAntodyotanapaTiSThatayA pravRtteH kevalaM keSucidaMzeSu visaMvAdakatvAdapramANAni tAni saMgIryante / tadayamabhiprAyaH-yadA saMvedanasAmAnyamapyanekAntaviraheNa na pravartitumutsahate, tadA tadvizeSaNabhUtaM pramANaM ekAnte pravartiSyate iti dUrApAstAvakAzA evaiSA vArtA, tathApyanAdimithyAbhinivezavAsitAntaHkaraNAH kudarzanavipralabdhabuddhayo bahavo'tra vipratipadyante iti sarvapramANAnAmanekAntagocaratvasAdhakaM pramANamabhidhIyate / 193 . iha yatpramANaM tatparasparAvinirluThitAnekadharmaparikaritavastuno grAhakam, tasyaiva nyAyarazmi 0ghaTa-paTa vagere svarUpa hoya ke AMtarika sukha, du:kha, jJAnAdi svarUpa hoya, te sarva anekAntAtmaka ja che. te ja anekAntAtmaka vastu sarva jJAnono viSaya che. anekAntAtmaka vastune svIkAra karyA vinA, koI paNa jJAna thaI zakatuM nathI. pramANa jJAna to dUra raho, bhrAntajJAna paNa anekAntAtmaka vastune jaNAvavA mATe ja samartha che. mAtra keTalAka aMzone viSe te visaMvAdaka hovAthI apramANa kahevAmAM Ave che. ahIM abhiprAya A pramANe cheH- jyAre jJAna sAmAnya paNa anekAnta vinA ghaTI zakatuM nathI, tyAre jJAnanA vizeSaNarUpe rahela pramANa jJAna te ekAntamAM pravartaze, A zaMkA to atyaMta dUra ja rahelI che, chatAM paNa anAdikALanA mithyA abhinivezathI vAsita thayelA aMtaHkaraNavALA, kudarzana, kumato dvArA ThagAI gayelI che buddhi jemanI, evA aneka jIvo ahIM anekAntAtmaka vastune svIkAravAmAM viparIta mAnyatA dhAraNa kare che. tethI sarvapramANo anekAntAtmaka vastune ja viSaya kare che tenuM sAdhaka evuM pramANa jaNAvavAmAM Ave che. O pramANano viSaya anekAnta che tenI siddhi 0 (193) anekAntAtmaka vastunI siddhi mATe anumAna prayoga jaNAvAya che:- pramALa parasparAviniunitAne dharmapariritavastuprAha tattvava taMtra pratimAsamAnatvAt| pramANa paraspara kathaMcid abhinna, aneka dharmothI yukta evI vastunuM grAhaka che, kAraNa ke evI ja vastuno pramANamAM pratibhAsa thAya che. je jJAnamAM jeno pratibhAsa thAya che te ja teno viSaya che, ema mAnavuM ja paDe. jemake nirAdInava = nirdoSa, nirmaLatA vagerethI yukta evI cakSuthI utpanna thayelA pratyakSamAM, lAla raMga rUpe -0 zAstrasaMloka0 = -0 (155) "tataH siddhaM dravyaparyAyAtmakaM, utpAdavyayadhrauvyayuktaM vastutattvamantarbahizca prmeym| ekAntasyAnupalabdheH tavanehAntAtmArtha:" - nathI. sva. 1/ (156) yatpramANaM parasparAvinirluThitAnekadharmAdhyAsitavastuno grAhakam, tasyaiva tatra pratibhAsAt / yadyatra pratibhAti tadeva tadgocaratayA'bhyupagantavyam / tadyathA - nirAdInavanayanaprabhavadarzane pratibhAsamAnaM pATanatayA navApuSpI . nyAya. hA.1 For Personal & Private Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 nyAyAvatAra 10 tatra pratibhAsamAnatvAt, iha yadyatra pratibhAti, tadeva tadgocaratayAbhyupagantavyam / tadyathA27 nirAdInavanayanaprabhavadarzane pratibhAsamAnaM pATalatayA japAkusumaM tathaiva tadgocaratayAbhyupagamyate, parasparAvibhaktAnekasvabhAvAkrAntamUrtikaM ca bahirantazca vastu sarvapramANeSu prathate iti, atastadeva teSAM gocaraH | 194. 205na cetaretaravizakalitadharmidharmabhAvavAdibhiH kaNabhakSAkSapAdaziSyakaistAvadasya hetorasiddhatAdidoSaH pratipAdayituM zakyaH, tadabhyupagamamantareNa svaabhipretvstuno'vsthaanaabhaavaat| tathA hi-ekasmin dharmiNi bahavo dharmAstato bhinnatanavaH kathaM varteran ? bhedAvizeSeNa sarvatra tadvRttiprasaGgAt 'tatraiva teSAM samavAyAnnAnyatra vartante iti cet, nanu so'pi samavAyo -0cAyarazmi - pratibhAsita thatuM evuM jAsudanuM phula ja te jJAnano viSaya che ema svIkAra karavAmAM Ave che, te ja pramANe parasparathI kathaMcit abhinna, aneka svabhAvathI yukta svarUpe ja, bAhya-AtyaMtara sarva vastuo sarvapramANamAM viSaya bane che. tethI pramANanA viSaya tarIke anekAntAtmaka vastune ja svIkAravI joIe. 0 prayukta hetumAM asiddhatAnuM nirAkaraNa 0 (194) mithyAtvathI vAsita aMtaHkaraNavALA evA kaNAda ane akSapAda RSinA ziSyo, dharmadharmIne atyaMta bhinna svarUpe mAne che. tethI 'paraspara abhinna evA dharmothI yukta vastuno pratibhAsa thAya che, A hetumAM teo asiddhatAnuM udubhAvana kare, to teonA kahevA mAtrathI amAro hetu kAMI asiddha thaI jato nathI, UlaTAnuM kathaMcit paraspara abhinna evA dharmone svIkAravAmAM na Ave, to pachI tamane abhipreta evI vastunI paNa siddhi thaI zakatI nathI. te A pramANe - eka ja dharmImAM tenAthI bhinna evA aneka dharmo temAM ja kevI rIte raheze, kAraNa ke A dharmo jema prastuta dharmIthI atyaMta bhinna che, tema anyathI paNa bhinnapaNuM samAna rUpe hovAnA kAraNe, jema te A dharmamAM rahe che tema sarvatra te dharmone rahevAno prasaMga Avaze. naiyAyika- amAre sarvatra te dharmone rahevAno prasaMga nahIM Ave, kAraNa ke bhale te dharmo dharmIthI bhinna hoya, chatAM paNa temano samavAya saMbaMdha te ja dharmI joDe rahelo che. anya joDe nahIM. tethI te dharmo eka ja dharmImAM raheze, sarvatra nahIM. -arthasaMprekSaNa(278) nirAdInaveti / AdInavo doSaH / (279) itaretaretyAdi / vividhAni zakalAni yeSAM tAni vizakalAni, tAni karotIti ini vizakalyante pRthakkriyante smeti karmaNi ktaH, vividhAni zakalAni saMjAtAni yeSAmiti tArakAderAkRtigaNatvAt itacpratyayo vA, tata itaretaraM vizakalitAviti vizeSaNasamAse teSAM dharmadharmibhAvaM vadantItyevaMzIlAstaiH / For Personal & Private Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2171 nyAyAvatAra - zlo0 29 yadyupakAryopakArakabhAvavyatirekeNApi bhavati, tataH sarvatrAvizeSeNa prasajyeta, tdbhaavaavishessaat| astyevopakAryopakArakabhAva iti cet, hanta hato'si anekopakArakasyAnekasvabhAvatAprApteH, tadvirahe'nekopakArakatvAbhAvAt / na hi yena svabhAvenaikasyopakaroti tenaiva dvitIyasya, tasya tatraivopayuktatvAt, dvitIyopakArakasvabhAvasya tadupamardanadvAreNotpatteH, itarathaikamevopakurvastiSThet, tadekasvabhAvatvAt / bhinnAbhiH zaktibhirupakaroti na bhinnaiH svabhAvaiH, tena nAnekAnta iti cet, -0nAyarazmi - jainaH- A paNa yogya nathI, samavAya jo upakArya upakAraka bhAva vinA paNa te padArthanI sAthe te dharmonuM joDANa karato hoya, to pachI upakArya-upakArakabhAvano abhAva to sarvatra samAnarUpe rahela hovAthI, pUrvanI jema te dharmone sarvatra rahevAno prasaMga Avaze. naiyAyika - are bhAI ! te samavAyano dharmInI sAthe ame upakArya-upakAraka bhAva svIkArIe chIe, tethI pUrvokta koIpaNa Apatti Avaze nahIM. jena- are khedanI vAta che ! samavAya ane dharmInI vacce upakArya - upakAraka bhAva svIkArazo, to pachI anekanA upara upakAra karanArA evA samavAyamAM aneka svabhAvatA svIkAravI paDaze. aneka svabhAvatAne mAnyA vinA aneka upara upakAra karanAra che, ema ghaTI zakaze nahIM. je svabhAvathI samavAya eka dharmane dharmImAM rAkhavAno upakAra kare che, te ja svabhAvathI bIjA dharmane rAkhavAno upakAra te karI zakato nathI, kAraNa ke te svabhAva to pahelA dharmane ja rAkhavA mATe upayukta thayela che. jo samavAyamAM bIjo svabhAva svIkAramAM Ave, to tenI utpatti prathama svabhAvane nAza karyA vinA thaI zakatI nathI. jo prathama svabhAvano nAza ja na thAya, to pachI samavAyano eka ja svabhAva hovAthI eka ja dharmane viSe upakAra karato raheze. bIjAno vAro ja Avaze nahIM. naiyAyikA- upakAraka evA samavAyamAM bhinna-bhinna svabhAva nathI rahetA, paNa eka ja svabhAva rahelo che, chatAM paNa temAM bhinna-bhinna zaktio rahelI che, tenA dvArA te dharmI upara aneka dharmone rAkhavA dvArA upakAra karI zake che. A pramANe svIkAratA amane aneka svabhAva svIkAravAnuM na thavAthI anekAntanI Apatti AvatI nathI. jaina- o! A zakti vaLI zuM che ! A zakti svIkAravA chatAM ame pUchIe ke, A zaktio te eka svabhAvavALA upakAraka evA samavAyamAM kevI rIte rahe che? jo tame ema kahezo ke, samavAya saMbaMdhathI te zaktionuM joDANa eka svabhAvavALA samavAyamAM thAya che, to pachI te samavAya eka svabhAvavALA samavAyanI sAthe upakArya-upakAraka bhAva vinA rahe che ke, upakArya-upakAraka bhAvathI rahe che? jo prathama pakSa svIkAravAmAM Ave to pUrvanI jema upakArya - upakAraka bhAva na hovAthI sarvatra rahevAnI Apatti Avaze. jo upakArya-upakAraka bhAva mAnavAmAM Ave, to pachI pharIthI te bIjA samavAyamAM aneka svabhAva mAnavAnI Apatti pUrvanI yuktithI Ave ja. jo pharIthI zaktine upakAraka evI bhinna zakti mAnavAmAM Ave, to pachI pUrvokta doSono chuTakAro anekAntane svIkAryA vagara For Personal & Private Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 - nyAyAvatAra tAstarhi kathaM vartante iti vAcyam / samavAyAd ityuttare'sAvapyupakAryopakArakabhAvamantareNa kathaM na sarvatra iti prAcInaM codyaM pshcaallgnmnudhaavti| upakAryopakArakabhAvAbhyupagame punarapyanekasvabhAvatApradarzitayukteH punaH zaktyupakArakabhinnazaktiparikalpane'pyanekAntAnmokSaH iti varamAdAveva matsaritAM vihAyAnekadharmAdhyAsitaM vastvabhyupagataM kiM bhedakalpanayAsthAna evAtmanA pariklezitena iti / 195. kiMcAnekAntAbhyupagame satyeSa guNaH-280parasparavibhakteSu saMyogisaMyogasamavAyisamavAyaguNiguNAvayavAvayavivyaktisAmAnyAdiSu saMyogasamavAyaguNyavayavisAmAnyAdInAM saMyogisamavAyiguNAvayavavizeSAdiSu vartanacintAyAM yaddaSaNajAlamupanipatati, tadapi parihRtaM -nyaayrshmithaI zakato nathI, tenA karatAM pahelA ja matsara, ISyapaNAne choDIne, aneka dharmathI yukta evI vastune svIkAravI joIe. chelle e ja svIkAravAnuM hoya to pachI phogaTa zA mATe bhedanI kalpanA karI, saMbaMdha svIkAravo, upakArya-upakArakabhAva mAnavo, zaktio svIkAravI vagere dvArA potAnA AtmAne kaSTa Apavo ? tethI anubhavasiddha evA anekAntane svIkAra karavA dvArA ja tamArA vaDe svIkRta evA padArthonI siddhi thaI zake che. 0 antavAhane svI2vAmAM gu0 (195) vaLI kaNAda - akSapAda RSinA ziSyone anekAntavAdane svIkAravAmAM A phAyado paNa thaze:- 52252 atyaMta bhinna sevA saMyoga-saMyoga, samavAyI-samavAya, gue-gue, savayavI-avayava tathA vyakti - sAmAnyAbhii, saMyoga, sabhavAya, gue, avayavI bhane sAmAnyAha, saMyoga, samavAyI, guNI, avayava tathA vyaktimAM kevI rIte rahe che, tenI vicAraNA karatA je dUSaNajALa Ave te paNa anekAntavAda svIkAravA dvArA dUra thaI jAya che. ekAnta bheda mAnavAmAM Ave, to ja A dUSaNono paga pasAro thaI zake che. anekAntavAdamAM tenuM utthAna ja thatuM nathI. ekAntavAdamAM dUSaNajALa A pramANe Ave che - atyaMta bhinna evA saMyogAdi, saMyogI vageremAM kevI rIte rahe che, zuM (1) ekadezathI rahe che ke (2) saMpUrNapaNe rahe che. jo ekadezathI rahe che ema prathama pakSa svIkAravAmAM Ave -arthasaMprekSaNa___ (280) parasparavibhakteSu saMyogisaMyogasamavAyisamavAyaguNiguNAvayavAvayavivyaktisAmAnyAdiSviti / atra guNagrahaNenaiva saMyoge labdhe gobalIvardanyAyenAtyantaprasiddhatvAt guNebhyo niSkRSya pRthak saMyogasyopAdAnam, guNAstu rUpAdayo draSTavyAH, AdizabdAd dravye kampAdikarmaNo vRttau dUSaNaparigrahaH / -zAstrasaMloka(157) "kiM ca, anekAntAbhyupagame satyeSa guNaH parasparavibhakteSvavayavAvayavyAdiSu...." - SaD. samu. TI. kA. 57, pR. 374, 375/ For Personal & Private Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 ) - O nyAyAvatAra - zlo. 29 bhavati, ekAntabheda eva tadupapatteH, anekAnte tadutthAnAbhAvAt / tathA hi bhinnAH khalu saMyogAdayaH saMyogyAdibhyo vikalpayituM pAryante-yaduta kathameta eteSu vartante iti / 'kimekadezena yadvA 'sAmastyena / 'yadyekadezena, tadayuktam 28 teSAM niravayavatvAbhyupagamAt, sAvayavatve'pi tebhyo'vayavebhyo 'yadyabhinnAH, tato'nekAntApattiH, eksyaanekaavyvtvpraapteH| atha bhinnAsteSvapi te kathaM vartante iti vAcyam, 2.ekadezena BsAmastyena vA / 2.ekadezapakSe tadevAvartate ityanavasthA / 2Batha sAmastyena tadapyasAdhIyaH, pratyekaM parisamAptatayA saMyogAdibahutvaprasaGgAttadabhinnAH puna saMyogAdayo na vikalpabhAjo bhavanti / abhedapakSe'pi saMyogAdimAtraM saMyogyAdimAnaM vA syAditi cenna, tasyApyekAntenAnabhyupagamAt, kiM tarhi anyAnyAvizliSTasvarUpA vivakSayA saMdarzanIyabhedAH sarve evaite'bhyupagamyante, tathAvidhAnAM kuyuktivikalpotthApitadUSaNa -0nAyarazmi - to te yogya nathI, kAraNa ke saMyoga vagerene tame niravayava svarUpe svIkArela che ane niravayavanA deza hotA nathI. kadAca tame te saMyoga vagerene sAvayava svIkArI lo, to paNa te saMyoga vi. avayavothI (A) bhinna che ke (B) abhinna che ? jo abhinna svIkAravAmAM Ave to pachI anekAntanI Apatti Avaze, kAraNa ke eka ja vastune aneka avayavothI yukta rUpe tame svIkArI. have jo te saMyoga avayavathI bhinna che ema svIkAra karazo, to pachI te saMyogavi.avayavomAM zI rIte raheze ? zuM (1) ekadezathI ke (2) saMpUrNapaNe ? jo eka dezathI rahe ema svIkArazo, to pachI tenuM te ja pAchuM Avartana thatAM anavasthA doSa Avaze. have jo samastapaNe saMyoga vi. avayavamAM rahe che ema svIkAra karazo, to paNa yukta nathI, kema ke pratyeka avayavamAM saMpUrNa saMyoga rahyo hovAthI saMyogane ghaNA mAnavAnI Apatti Avaze. Ama saMyogIthI bhinna evA saMyogo eka paNa vikalpathI zakya banatA nathI. zaMkA - cAlo tame bheda pakSamAM dUSaNa ApyuM, paraMtu bheda pakSa na svIkAro to abheda pakSa mAnavo paDe ane abheda mAno to pachI mAtra saMyoga raheze ke saMyogI raheze, bannenuM to astitva raheze nahIM. samAdhAnaH- A zaMkA paNa asthAne che, kAraNa ke ame kAMI ekAnta abhinna pakSa svIkAratA nathI paraMtu eka - bIjAnI sAthe viziSTa rUpe joDAyelA svarUpavALA ane vivekSA vaDe batAvAyelA bhedavALA mAnIe chIe. AvA prakAranA kathaMcit bhinnabhinna evA saMyogAdi ja, kuyuktinA vikalpo dvArA batAvAyelA dUSaNa samUhane nirAkaraNa karavA mATe samartha che. abAdhita evA jJAnamAM, sarva ThekANe saMyoga vagere bhinnabhinna rUpe ja pratibhAsita thAya che. je vastuno je svarUpe bodha thato hoya tenAthI viparIta rUpe kalpanA karavAmAM, dRSTahAni ane adRSTaparikalpanAnI Apatti Avaze, eTale je bhinnabhinna svarUpe dharmo anubhavAya che tene na svIkAratA dRSTahAni ane atyaMtabheda svarUpe na anubhavAtA chatAM, tenI kalpanA svIkAratA adaSTaparikalpanA doSa dvArA sarvatra asamaMjasatA thaI -arthsNprekssnn(281) teSAM saMyo/vInAm | For Personal & Private Use Only Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra0 nyAyAvatAra HO samUhanirAkaraNakSamatvAt, abAdhitapratibhAseSu sarvatra teSAM tathaiva pratibhAsanAt, anyathA pratibhAsamAnAnAmanyathA parikalpane 282dRSTahAnyadRSTaparikalpanA-dvAreNAsamaJjasaprApteH, tathA ca brahmAdvaitazUnyavAdAdayaH siddhimaznuvIran, vizeSAbhAvAditi / / 196. etenAsya hetoH kApilA apyasiddhatAdidoSamabhidhitsavo maukyamAnItA: / tathA hi-antarekaM saMvedanamaparAparaharSaviSAdAdyanantadharmavivartAkrAntarUpaM bahizca ghaTAdikamarthaM navapurANAdivartulapArthivatvAdyanekasvabhAvAvaSTabdhazarIraM sAkSAllakSayantaH kathaM tadviparItakathane pravarteran, prakRtipuruSAtmakaM dravyamevaikaM tAttvikam, paryAyabhrAntijanakaH punarvivarto'pAramArthika iti cenna, dvayorapi sarvapramANeSu prakAzamAnayorabAdhitayoH sarvavyavahAranibandhanayoH -0nAyarazmi - jaze ane jo dRSTahAni ane adRSTaparikalpanAnI Apattine ISTApatti rUpe svIkAratA ho, to pachI brahmAdvaita, jJAnAdvaita, zUnyavAda vagere dvArA jeo lokamAM daSTa evA ghaTa-paTAdino apalApa kare che ane adaSTaevA jJAna, brahma tathA zUnyAdvaitano svIkAra kare che, tenuM paNa tame khaMDana nahIM karI zako, kema ke dRSTahAni vagere to ubhayatra samAna rUpe rahela che. tethI taiyAyika - vaizeSika vAdIone koIpaNa padArthanI siddhi karavA mATe anekAntavAdane svIkAryA vinA chUTako nathI. 0 (196) sAMkhya pratipAdita asiddhatAnuM nirAkaraNa 0 jema taiyAyika - vaizeSikone anekAnta mAnyA vinA chUTako nathI, ema kahevA dvArA kapila RSinA anuyAyI, sAMkhya darzanane svIkAra karavAvALA jeo A hetune viSe asiddhatAnuM udbhAvana kare che, teone paNa mUkapaNAne ame prApta karAvyuM che, arthAt temano paNa anekAnta svIkAra karyA vinA uddhAra thato nathI. te A pramANe- AMtarika je eka saMvedana che, te paNa bhinna-bhinna evA harSa, zoka, sukha, duHkha, AnaMda vagere anaMtadharmonA paryAyothI yukta che, te ja rIte bAhya ghaTa-paTAdi te paNa navuM,junuM, goLa, mATInuM, sonAnuM vagere aneka svabhAvathI yukta sAkSAt pratyakSathI dekhavA chatAM, sAMkhyadarzananA anuyAyIo tenAthI viparIta kahevA mATe kevI rIte utsAha rAkhI zake che ? sAMkhya- prakRti-puruSAtmaka dravya ja tAttvika = sAcuM che. paryAyanI bhrAntine utpanna karanArA pheraphAra (vivarta) apAramArthika che. jenaH- sarva pramANamAM viSaya banatA, abAdhita svarUpe anubhavAtA, sarva vyavahAranA kAraNabhUta evA dravya ane paryAyamAM ekane svIkAravuM ane ekane nahIM, evuM pakSapAta vinA zakya nathI. jo tamArA darzana pratye pakSapAta, kadAgraha hovAthI tame mAtra dravyane svIkAra karIne paryAyanuM khaMDana karo -05rthasaMprekSA- (282) dRSTetyAdi / saMyogyAdibhyaH kathaMcidbhinnAH saMyogAdaya iti dRSTam, ghaTapaTAdivadekAntabhedinaH saMyogAdaya iti svapne'pyadRSTam, tayorhAniparikalpane ta eva dvAraM tena / / / For Personal & Private Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 221 che nyAyAvatAra - zlo0 29 pakSapAtamantareNaikasya nihnotumazakyatvAt / tathA sati vivarta eva tAttvikaH, dravyaM punaralIkamiti paryAyapakSapAtI prasaJjayan duniSedhaH syAditi / ___ 197. arthatthamabhidadhIthA-dravyaM sarvatrAvyabhicaritarUpatvAt satyam, paryAyAH punarvyabhicAriNa ityasatyAH / tadayuktam, yadi nAma dravyamabhedarUpatvAt sarvatrAnuvartate, paryAyAstu bhedarUpatvAt vyavacchidyante, tathApi tatsatyam itare'lIkA iti vaktuM na pAryate, na hi nIlaM pItarUpatAM na bibharti ityetAvatA tadasatyam, atiprasaGgAt, sarvasya prruupprihaaraavsthaayityaaliiktvpraapteH| 198. atha dravyameva paryAyAstadavyatiriktatvAt tatsvarUpavat, na santi vA dravyavyatirekiNa: paryAyAH niHsvabhAvatvAt khapuSpavat iti pramANayasi, tathA sati paryAyA eva dravyaM, tadavyatiriktatvAt tatsvarUpavat, nAsti vA paryAyavyatiriktaM dravyam niSparyAyatvAt AkAzakusumavaditi itaro'pi -anyAyarazmi - cho, to pachI koI (bauddha) kaheze ke paryAyo ja mAtra tAtvika che, dravya viSayaka buddhi bhrAnta che. A pramANe paryAyanA pakSapAtIo bole to teno niSedha karavA mATe tame samartha thaI zakazo nahI. ' (197) sAMkhya-dravya sarvatra avyabhicArI che = ekasarakhI rIte tenI upalabdhi thAya che tethI te satya che, jyAre paryAyo vyabhicArI che - badalAyA karatA hovAthI teo asatya che, tethI paryAyane satya mAnavAnI tamArI zaMkA asthAne che.. jena- dravya te abheda svarUpa hovAthI sarvatra anuvarte che = eka sarakhuM rahe che ane paryAyo to bheda svarUpa = bhinna bhinna hovAthI eka-bIjAno vyavaccheda kare che, eTalA mAtrathI dravya sAcuM che ane paryAyo khoTAM che evuM kahI na zakAya. nIla, te pIta nathI (pItathI vyavacchinna che) eTale kAMI nIla asat che evuM na kahevAya, bAkI to sarva vastu pararUpe asatuM ja hoya che. ghaTa ke paTarUpe asatu che, paTa te ghaTarUpe asat che, eTale badhA ja pararUpathI vyavacchinna hovAthI asat thaI jaze. jagatano sarva vyavahAra lopa thaI jaze. 0 paryAyone dravyathI abhinna mAnavAnI zaMkA-samAdhAna 0 ' (198) sAMkhyaH- paryAyo dravya svarUpa ja che, kAraNa ke tenAthI te abhinna che. je jenAthI abhinna hoya tenuM svataMtra astitva hotuM nathI, jemake dravyanuM potAnuM svarUpa, athavA paryAyo dravyathI bhinna svarUpe na hoI zake, kAraNa ke te svabhAvathI rahita che. jema AkAzapuSpa te svabhAvathI rahita hovAnA kAraNe tenuM astitva nathI, paraMtu mAtra AkAzanuM ja astitva che, tema paryAyo svabhAvathI rahita hovAnA kAraNe, dravyathI bhinna kAMi che ja nahIM paryAyo te dravya svarUpa ja che. jena- A pramANe kahevA dvArA tamAruM kArya sarI jatuM nathI. AmAM koI vinigamaka yukti na hovAthI Ama paNa kahI zakAya che ke, dravya paryAya svarUpa ja che, kAraNa ke tenAthI abhinna che. je jenAthI abhinna hoya tenuM svataMtra astitva hotuM nathI, jema ke paryAyano potAno svabhAva, athavA, For Personal & Private Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rarara nyAyAvatAra 10 158 pramANayan kena vAryate / tanna pakSadvaye'pi kaacidvishessoplbdhiriti| yathaivAnantasahakramavartiparyAyAdhyAsitaM vastu sarvapramANeSu prakAzate tathaivAbhyupagantavyam, tathA cAnyasyAbhAvAt tadeva tadgocara iti sthitam / / ____199. tathA sugatamatAnusAriNAmapi madhye 283sautrAntikastAvadasya hetorasiddhatA -0nyAyarazmi - to paryAyathI bhinna dravyanuM astitva nathI, kAraNa ke paryAya rahita che, AkAza puSpanI jema. Ama paryAyane vAstavika jaNAvatA tenuM vAraNa koNa karI zake ? banne pakSanA tarko samAna hovAthI ekano paNa nidbhava thaI zakato nathI. Ama anaMtA sahavartI paryAyo tathA kramavartI paryAyothI yukta ja vastuno sarva pramANovaDe pratibhAsa thAya che, eTale to tene te svarUpe ja svIkAravuM joIe. dravya-paryAya ubhayanuM astitva hovAnA kAraNe ja, sonAno ghaDo toDatA strIne zoka thAya che, mukuTanI utpatti thatAM chokarAne harSa thAya che ane pitA te viSe madhyastha rahe che. mATe anekAntAtmaka vastu ja pramANanA viSaya rUpe che ema nizcita thAya che. Ama sAMkhyadarzananA anuyAyIone paNa anekAnta svIkAryA vinA chUTako nathI. 0 (199) boddhamatamAM anekAntAtmakatA - sautrAntikamata 0. buddhanuM anusaraNa karanArA ziSyonA mukhya cAra bhedo paDe che. (1) vaibhASika (2) sautrAntika (3) yogAcAra (4) mAdhyamika. sautrAntikano vyutpatti artha A pramANe che:- jenA vaDe tattvano nirNaya thAya tene sUtra kahevAya che ane tenA pArane jeo pAmelA che, jeo rUpa, rasa, gaMdha, sparzanA paramANuo tathA jJAna A pAMca ja tattvo che ane dareka kSaNe nAza thavAnA svabhAvavALA che, A AgamavAkyane anusaranArA che, teo sautrAntika kahevAyelA che. A sautrAntiko paNa anekAntanI siddhi mATe prayukta karAyelA hetumAM asiddhatA jaNAvAnI kuceSTA karI zake nahIM, anekAntAtmaka vastune svIkAra karyA vinA temanA potAnA darzananI paNa vyavasthA thaI zakatI nathI. - 35rthasaMprekSa0- (283) sautrAntika iti / 'sUtra avamocane' curAdAvadantaH, tataH sUtryate nirNIyate tattvamaneneti svarAntatvAdali sUtramAgamaH tasyAyaM sautraH, antaH pariniSThA; yadAhustadvAdinaH-pratikSaNaM vizarAravo ruparasagandhasparzaparamANavo jJAnaM cetyeva tattvam iti tataH sautrazcAso antazca sautrAntaH, sa vidyate yasya, ato'nekasvarAt (si. he. 7-2-6) iti ikaH / yadvA sUtrAntaH prayojanaM pravartakaM yasya iti prayonanam (zi. he. 6-4-117) rUtIm | - zAstrasaMno-- (158) "kiM ca, sautrAntikamata ekameva kAraNamaparAparasAmagryantaHpAtitayAnekakAryAvidyate, yathA rUparasagandhAdisAmagrIgataM rUpamupAdAnabhAvena..... tadevaM nityasyAnityasya ca smaandosstvaannitynityomacAkrameva vastu mAnita varam " - ". samu. TI. pR. 366,270 | For Personal & Private Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 ) nyAyAvatAra - zlo0 29 mAvirbhAvayituMnotsahate, tadabhyupagativyatirekeNa nijadarzanavyavasthAnupapatteH / tathA hi-bahistAvadekaM kAraNamaparAparasAmagryantaHpAtitayAnekakAryakAryAvedyate, yathA rUpaM 24svottarakSaNaM svAvagAhijJAnAdikaM ca yugapajjanayati / yadi caikakSaNavartinaH sAmagrIbhedena bhedamanubhavata eva bhinnadezanAnAkAryakAritA, tathA sati 285nityapakSoditaM dUSaNaM svamastakopanipAti syAt, tasyApi 286tathaiva bhinnakAlakAryanivartane'pi bhedaabhaavprsnggaat| tathA pratibhAsabhedena kSaNakSayirUpAdisvalakSaNatvAbhyupagamazcaivaM -0nyAyarazmi - teo anekAntano svIkAra A pramANe kare che - bAhya koI eka ja kAraNa, bhinna-bhinna sAmagrIonA sahakArathI aneka kAryane utpanna kare che. jemake - eka ja rUpa padArtha te upAdAna kAraNa rUpe rahIne svottaravartI rUpakSaNane utpanna kare che, sahakArI kAraNa rUpe rahIne rasAdi pratye kAraNa bane che, cakSu, Aloka, manaskAra, vagere jJAnane utpanna karanArI sAmagrI sAthe aMtarbhAvita thaIne potAne viSaya karanArA jJAnane pratye AlaMbana = viSayarUpe kAraNa bane che. Ama eka ja rUpaNa eka sAthe upAdAna, sahakArI, AlaMbana kAraNa thaIne, potAnI uttarakSaNa, rasAdi padArtho, jJAna vagere aneka kAryone utpanna kare che. 0 anekAntAtmakatA na svIkAratA doSonI paraMparA 0 Ama svIkAra karatA sautrAntikone prazna karAya che ke, jo eka ja kSaNika rUpAdi padArtha, sAmagrIbhedathI bhedano anubhava karavA dvArA ja, bhinnadezamAM rahelA bhinna-bhinna kAryo karI zake che. jo bheda na svIkArAya to utpanna thatAM sarva kAryono svabhAva paNa eka ja svIkAravo paDaze. Ama svIkAratA to tamArA dvArA nityapakSamAM je dUSaNa apAya che, te tamArA mAthe ja AvI jaze. dUSaNa e apAya che ke, nitya vastu eka svabhAvavALI hovAthI judA judA kALe, juduM juduM kArya karI zake nahIM, tethI anitya ja mAnavI paDe. have jo eka rUpaSaNa sAmagrIbhedana judA-judA kArya kare to nityavAdI paNa ema kahe ke, nityavastu kALabhede judA-judA kArya eka svabhAvathI ja kare to zuM vAMdho ? vaLI, tame dareka kSaNe judA-judo pratibhAsa thato hovAthI, rUpAdi svalakSaNane kSaNikarUpe svIkAra karo cho te paNa niSkAraNa thaI jaze, kAraNa ke kUTasthatAne dhAraNa karato paNa dravya, judI judI sahakArI kAraNasAmagrInA kAraNe, navuM, junuM Adi paryAyo, rUpa, rasa, gaMdha, sparzanuM jJAna utpanna thavA rUpa --arthasaMprekSaNa(284) svottaretyAdi / sva AtmIyaH sa cAsau uttarakSaNazca, yadvA svasmAduttaraH svottaraH sa cAsau kSaNazceti, svasyottarakSaNaH svottarakSaNa iti vA / svamAtmAnamavagAhate viSayIkarotItyevaMzIlaM svAvagAhi, tacca tata jJAnaM ceti / AdizabdAta sahakArikAraNabhAvena rasAlokAdikAryajananagrahaH / (285) nityapakSoditamiti / ekasya bhinnakAlAnekakAryajanakasvabhAvatve viruddhadharmAdhyAsAdanekatvamiti / (286) tathaiveti / yathaikakAlamekamanekadezaM nAnAkAryaM kurvadapyekameva, tathA abhinnakAlAnekakAryavartane'pyekameveti sthAyitvasiddhiH / For Personal & Private Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ harara4 nyAyAvatAra 10 nirnibandhanaH syAt, kauTasthyamAbibhrato'pi dravyasyAparAparakAraNakalApAntargatatayA navapurANAdiparyAyarUparasagandhasparzAvabhAsalakSaNakAryasaMpAdanAvirodhaprasakteH / 200. kiM cAyamekaM svAvayavavyApinaM kAlAntarasaMcariSNumAkAraM sAkSAllakSayan kSaNakSayiparamANulakSaNAni svalakSaNAni vyAcakSIta nAnyathA, yathAkUtaM tadavabhAsasya svapnAntare'pyanupalakSaNAt, lakSitasya cAlakSitavyatirekanirAkaraNatastAdAtmyaM kathayan svagirAnekAntAvabhAsaM samarthayate / tathA hi-287alakSitaparamANupArimANDalyapratikSaNavivartamapi svalakSaNaM "sthirasthUyadyAtmanA darzayati svarUpam, anyathA suSuptaM jagadAsajyeta, tadaprakAzane pramANAntarasyApyatyantavilakSaNasvalakSaNAvedakasyApravRttiprasaGgAt / -0nAyarazmi - kAryane kare che evuM kahenArano virodha thaI zakaze nahIM. jo kSaNika rUpa judI-judI sAmagrIthI judAjudA kArya kare che to nitya padArthe zuM guno karyo che ? (200) vaLI A sautrAntiko dvArA potAnA avayavomAM vyApIne rahenAra, kAlAntaramAM paNa astitvane dhAraNa karanAra, padArthone sAkSAt pratyakSa dvArA jovAM chatAM paNa, svalakSaNothI bhinna koIpaNa padArtha nathI, teo kSaNe-kSaNe nAza thavAnA svabhAvavALA tathA paramANu svarUpa che ema kahe che, paraMtu A kahevAyelA svalakSaNano koIpaNa vyaktine svapnamAM paNa kadI pratibhAsa thato nathI, UlaTAnuM lakSita evo avayavI alakSita evA paramANuthI bhinna vyatireka) nathI (nirAkaraNa) eTale tenuM tAdAmya che, evo ja pratibhAsa thAya che. tethI lakSita vastunuM alakSita vastunI sAthe tAdAsya jaNAvatA potAnA moDhethI ja tame anekAntavAdane svIkAra karo cho. te A pramANeHparamANu parimANa ane pratikSaNa kSaya pAmIne pariNamavuM, A banne alakSita che jemAM evA svalakSaNo te sthira, sthUla, pRthubuddhanAdi AkAro rUpe lakSita che, eTale dekhAya che. jo sthirapUra arthanuM jJAna na mAno to, koI paNa pramANa kSaNika, paramANusvarUpa svalakSaNanuM jJAna karAvI zakaze nahIM, kAraNa ke pratyakSAdi pramANo dvArA sthirAdi arthanA grahaNa pachI ja pramANAntarathI kSaNika paramANunI siddhi thAya che. Ama dekhAtA evA sthira, sthUla padArthanI sAthe pratikSaNakSayI, paramANu svarUpa padArthanuM tAdAbhya jaNAvatA tame pote ja anekAntAtmakatAne svIkAra karo cho. -arthasaMprekSaNa(287) alakSitetyAdi / parimaNDalAH paramANavaH teSAM bhAvaH pArimANDalyaM vartulatvaM paramANuparimANameva vA, anuzatikAditvAd ubhayapadavRddhiH / pratikSaNaM pratisamayaM vivartaH pariNamanaM sa tathA, paramANUnAM pArimANDalyapratikSaNavivartI, tathA na lakSitau paramANupArimANDalyapratikSaNavivauM yasya svalakSaNasya tat / (288) sthirasthUrAdIti | AdizabdAt pRthubudhnodarAdyAkAro gRhyate / (289) tadaprakAzane sthirasthUrAdyAtmakavastvaprakAzane / For Personal & Private Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rara nyAyAvatAra - zlo. 29 201. tathAntaHsaMvedanamarthasvarUpApekSayA 290bahirmukhAntarmukhasavikalpAvikalpabhrAntAbhrAntAdipratibhAsamekamabhyupayataH kathamanekAntAvabhAso'siddhaH syAt ? tathA 291nAnAdezasthitArthasArthasamarpitAkAroparaktamekamAkArabhede'pyanyathA yugapatprakAzamAnasitAsitAdyarthavyavasthityanupapatteH saMvedanamanumanyamAnaH kathaM bhinnasamayabhAvi harSaviSAdAdyanekavivartavazAt tadabhedamAtyantikamabhidadhIta, 293abhinnayogakSematvAta | -0nyAyarazmi - 0 jJAnane AzrayIne paNa anekAntAtmakatA 0. (201) vaLI tamArA vaDe svIkAra karAyeluM jJAna te padArtha ane svarUpanI apekSAe bhinna-bhinna prakAranuM svIkArela che. jemake bAhya evA padArthane jaNAvavAnI apekSAe te bahirmukha che. jyAre potAnA svarUpanI apekSAe aMtarmukha che. bAhya padArthanI apekSAe nAma-jAti-AkRtithI yukta hovAthI savikalpaka che, jyAre potAnA svarUpanI apekSAe koI paNa nAma vagerenuM joDANa na hovAthI avikalpaka che. te ja pramANe bAhya arthanI apekSAe te brAnta che, te ja potAnA svarUpanI apekSAe abhrAnta che. athavA cindrAdinuM jJAna dvitva aMzamAM bhrAnta che, ane dhavalatA, niyatadezAdinI apekSAe abhrAnta che. tathA ahiMsA, dAna vagere jJAnakSaNo te potAnI sattA, sukhAdine viSe anurUpa vikalpane utpanna karatA hovAthI pramANa che ane svargaprApaNazakti, kSaNakSayitva vagere aMzamAM apramANa che. Ama eka ja jJAnamAM aMtarmukhatva- bahirmukhatva, pramANatva-apramANatva, bhrAntatvaabhrAntatva, savikalpakatva- nirvikalpakatva vagere pratibhAsone svIkAra karatA tame anekAntAtmakatAne kevI rIte svIkAra na karo ? te ja pramANe arthAkArane dhAraNa karatuM evuM jJAna, arthanuM grAhaka hoya, e pramANe svIkAra karatA tame bhinna-bhinna dezamAM rahelA padArthanA samUha vaDe arpita karAyelA AkAravALA evA jJAnamAM AkAra bheda hovA chatAM paNa jJAnane eka svIkAra karo cho. jo AkArabheda svIkAra karavAmAM na Ave, to pachI eka sAthe pratibhAsita thatAM evA sita-pIta vagere padArthonI vyavasthA thaI zakaze nahIM. Ama AkArabhede paNa ekatvane svIkAratA, zuM A anekAntavAda nathI ? vaLI, bhinna-bhinna samayamAM thanArA harSa, viSAda vagere aneka paryAyothI yukta hovA chatAM paNa, te jJAnane ekAnta bhinna kevI rIte kahI zakAya ? jevI rIte bhinnadezanI apekSAe, arthAkAranI apekSAe jJAnamAM bheda hovAnI sAthe ekapaNuM raheluM che, tema bhinna samayanI apekSAe paNa te jJAnamAM ekatva AvI zake che. ekAnta bhinna rahetuM nathI, kAraNa ke bhinnadeza ane bhinnasamayamAM AkSepa ane parihAra samAna rUpe rahelA che. - marthasaprekSaUT-- (290) bahirmukheti / bahirbAhyavastuviSaye mukhamArambhaH prakAzanapravRttiryasya tattathA bAhyavastvabhimukhamityarthaH / evamantarmukhetyapyuktAnusArato vyAkhyeyam, AdizabdAt pramANApramANAdiparigrahaH | (291) nAnAdezetyAdi / uparaktaM vizeSitaM ekaM saMvedanamiti saMbandhaH / (292) anyatheti / nAnAkAroparaktabhAve / (293) abhinnayogakSematvAditi / prAgvadbhAvanIyam / For Personal & Private Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rara6 nyAyAvatAra 202. yugapadbhAvinAM saMvidantarniviSTAkArANAmekatvaM na harSAdInAm, 294tadviparyayAditi cenna, 295tatsAmarthyavyavasthApyArthAbhedaprasaGgAt, 296tadekatayA sitapItAdiSu jJAnasya -0nyAyarazmi - 0 jJAnAkAra aikyatAthI padArtha ekyatAnI Apatti 0 (202) kadAca tamArA vaDe Ama kahevAmAM Ave ke, bhinna-bhinna dezamAM rahelA padArthanA nimitte eka sAthe jJAnanI aMdara pratibhAsita thatAM AkAro eka ja che, paraMtu harSa, viSAdAdi bhinna-bhinna kALe thatAM hovAthI teonuM ekattva na svIkArI zakAya. paraMtu A zaMkA yogya nathI. jo jJAnanA AkAra judA judA mAno, to sitaartha viSayaka jJAna sitAkAra viziSTa che, pItArtha viSayaka jJAna pItAkAraviziSTa che, paNa eka ja AkAra mAno to badhA mATe jJAna rUpa ja hovAthI tenA viSayono paNa abheda thaI jaze, jema eka nIlAkAranA jJAnathI vyavasthApita karavA yogya evuM bAhya nIlasvalakSaNa.. paraMtu evuM to che nahIM. mATe padArtha bAhya hoya ke AMtarika te sarve pramANa dvArA eka-aneka svarUpavALA nizcita thAya che. jema bAhya padArtha te svalakSaNa rUpe nizcita che, tema AMtarika padArtha paNa svalakSaNa rUpe nizcita karAyela che. svalakSaNanuM A pramANe lakSaNa kareluM che ke, je vastunA sannidhAna ane asannidhAnanA kAraNe jJAnamAM spaSTatA ane aspaSTatArUpe pratibhAsa bheda thAya te svalakSaNa kahevAya. jemake vRkSa vagere padArtho jo najIka hoya to spaSTarUpe bodha thAya ane dUra hoya to aspaSTarUpe bodha thAya che, tethI tene svalakSaNa kahevAya che. te ja pramANe AMtarika jJAnamAM paNa spaSTAspaSTano anubhava thAya che, jemake - smaraNa karAtuM jJAna te asaMnihita hovAthI aspaSTarUpe pratibhAsita thAya che ane anubhava karAtuM jJAna te saMnihita hovAnA kAraNe spaSTarUpe pratibhAsita thAya che. te ja pramANe, bIjI vyaktimAM raheluM jJAna te dUra hovAnA kAraNe aspaSTa che, jyAre potAmAM raheluM jJAna te najIka hovAthI spaSTa che. Ama spaSTa - aspaSTapaNuM, te AMtarika padArthamAM paNa anubhavAtuM hovAnA kAraNe te svalakSaNa che ane je svalakSaNa hoya te eka - aneka svarUpavALuM svIkAravuM ja joIe. jo eka-anekapaNuM -035rtharaprekSaM -- (294) tadviparyayAditi / bhinnakAlabhAvitvAt / (295) tatsAmarthyAdityAdi / teSAM saMvidantarniviSTAkArANAM sitapItAdInAM sAmarthyam, tena vyavasthApyo yo'rthastasyaikyaprasaGgAt / (296) tadekatayA AkArANAmekatayA, sitapItAdivastuviSayiNo jJAnasya bodharUpeNaiva vA viziSTatvAt, bodhasvarUpataiva jJAnasyodvaritA, na punaH sitapItAdayo bahirarthavyavasthApakAH kecidAkArAH / kvApi bodharUpeNaivAviziSTatvAt iti pAThaH, tadaivaM vyAkhyA-yathA bahuSvapi sitapItAdiSu vastuSu jJAnasya bodharUpeNAviziSTatvaM samAnatvam, tathA sitapItAdyAkArANAmekatayApItyarthaH / ayamabhiprAyaHyadaikajJAnAntarvartinAM nAnAdezavyavasthitArthaprabhavAnAM bahUnAmapyAkArANAmekatvam, tadA tadekAkArajJAnavyavasthApyasya bahirvastustomasyApyekatvaM syAt; ekanIlAkArajJAnavyavasthApyabahirnIlasvalakSaNa ekatvavat / For Personal & Private Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - zlo0 29 bodharUpeNaivAviziSTatvAt / tadevaM 297bahirantazcaikAnekarUpatve pramANataH sthite svalakSaNasyAnyathA svAbhyupetadarzanavyavasthAyogAd nArthavAdyanekAntaprakAzaM pratikSeptumarhati / / 203. tathorarIkRtayogAcAramatamapi balAdanekAntaprakAzarajjurAveSTayati, ekasyApi jJAnasyAnekavedyavedakAkAratayA prathanopagateH / ekayogakSematvAt tadaikyamiti cenna, -0nAyarazmi - svIkAravAmAM na Ave, to pachI upara kahyA mujaba sautrAntika matanI paNa siddhi thaI zakaze nahIM. AvI paristhiti hovAnA kAraNe bAhya padArthone svIkAra karanAra evA sautrAntika bauddhavAdIo paNa anekAntanuM khaMDana karavA mATe samartha nathI. 0 (203) yogAcAramatamAM anekAntanI upapatti 0 je bauddho jJAna ane arthakArano saMbaMdha mAne che, arthAt mAtra jJAna mAne che athavA sAkArajJAnamAtrAmAM ja jenI ekAgratA rahelI che evA sAkArajJAnavAdI yogAcAramatanA siddhAntane paNa, parANe anekAntanuM prakAzarUpI doraDuM vIMTaLe che. tenA vinA temanA potAnA siddhAntanI paNa siddhi thatI nathI. teo paNa jJAnane eka svIkAratA hovA chatAM paNa, temAM aneka evA vedya-vedakAkAra mAne che. Ama ekamAM anekatva rUpa anekAnta svIkAryo che. yogAcAra - eka ja jJAnamAM aneka vedya-vedakAkAro rahelA che, chatAM paNa teo sAthe ja utpanna thAya che, rahe che, nAza pAme che, ema eka ja yoga-kSema hovAthI vastutaH te AkAro eka ja che, tethI amane anekAntanI Apatti AvatI nathI. jenaH- eka yoga-kSema hovAnA kAraNe eka jJAnanA aneka vedya-vedaka AkAramAM aikya mAnavAmAM Ave, to pachI eka sAthe utpanna thatAM tathA nAza pAmatAMsAthe jANavAvALA evA sarva saMtAno (puruSonA) jJAnamAM paNa ekyatAnI Apatti Avaze, kema ke eka yoga-kSemapaNuM to ahI paNa samAnapaNe rahela che. -arthasaMprekSaNa___ (297) bahirantazcetyAdi / pramANata ekAnekarUpatve svalakSaNasya vyavasthite iti saMbandhaH / yathA ca vRkSAdivastUnAM saMnihitAsaMnihitAbhyAM spaSTAspaSTapratibhAsajanakatvena svalakSaNatvam, yasyArthasya saMnidhAnAsaMnidhAnAbhyAM jJAnapratibhAsabhedaH tat svalakSaNamiti tallakSaNAt, tathAntaH-saMvedanasyApi / tathA hi-smaryamANasaMvedanamasaMnihitatvAdasphuTaM pratibhAti, anubhUyamAnaM tu saMnihitatvAt sphuTam; yadvA parasaMtAnavarti saMvedanamasaMnihitatvAdasphuTam, svasaMtAnavarti tu saMnihitatvAt sphuTam, tasmAdantaHsaMvedanasyApi tallakSaNalakSitatvAt svalakSaNamiti / (298) yogAcAreti yojanaM yogaH, jJAnAkArayoH saMbandhaH, tamAcaranti vyavaharanti iti karmaNyaN iti aNa, sAkArajJAnamAtravAdina ityarthaH, yogaH samAdhiH sAkArajJAnamAtraikAgratA, tamAcaranti iti vA, pUrvavat aN / For Personal & Private Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 nyAyAvatAra yugapadudayapralayavatAM sahavedinAM sakalasaMtAnAnAmekatvaprasaGgAt / saMvRtidarzitatvAdanekatvasya na tena svasaMvedanasAkSAtkRtapAramArthikaikatvakSatiriti cenna, brahmavAdimatApratiSedhaprasakteH / yato'nAdyavidyAbalAdekamakramaM sacetanaM svasaMvedanasAkSAtkRtamapi 299 brahmAnekaM kramavat cetanAcetanaM parokSAparokSaM lakSyate, bhavatparikalpitagrAhyagrAhakAkAraviviktasaMvedanavaditi 300 tenApi na durupapAdama / 204. astu cAyamanekAntAvabhAso bhrAntastathApi saMvedanasyAdvayatA na lakSyate, tallakSaNe 0nyAyarazmi 0 -O yogAcAraH- jJAnamAM AkAranuM anekatva mAtra kalpanA dvArA jaNAvAyelo padArtha che. tethI AvA kAlpanika padArtha dvArA svasaMvedanasiddha ane tethI ja pAramArthika evA ekatvanI jJAnamAM hAni thaI zakatI nathI. mATe ekamAM aneka svarUpa mAnavAthI anekAntanI Apatti amane AvatI nathI. jainaH- Ama jo tame svIkArazo, to pachI brahmAdvaitavAdI matanuM khaMDana tame karI zakazo nahIM. jJAnamAM pratibhAsita thatAM grAhya-grAhakAkArone kalpita svIkArIne jema jJAnamAM ekatva tame siddha karo cho. tema brahmAdvaitavAdIonA mate brahma eka che, akrama che, sacetana svarUpe svasaMvedana dvArA sAkSAtkAra karAyela hovA chatAM paNa, anAdiavidyAnA baLathI te brahma aneka, kramika, cetana - acetana, parokSa - aparokSa svarUpe dekhAya che, paraMtu vAstavika brahma tevo nathI. ema potAnA matanI teo saraLatAthI siddhi karI zakaze. jo brahmAdvaitavAdIone viSe koIpaNa doSanuM urdUbhAvana ka2Aya, to te doSa tamArA matamAM paNa pravezI jAya che. tethI jJAna te eka-anekAkArathI viziSTa ja che ema tamAre svIkA2vuM ja rahyuM. -0 159 0 grAhya-grAhakAkAra zUnya pratibhAsa bhrAnta O (204) kadAca suSya varNanaH nyAyathI ekavAra kadAca svIkArI paNa laIe ke, eka jJAnamAM anekAkArarUpa anekAntano avabhAsa bhrAnta che chatAM paNa jJAnanuM advaitapaNuM = grAhya arthano abhAva, mAtra jJAnanI vidyamAnatA to koIpaNa sthAne pratibhAsita thatI nathI. jo jJAnane viSe advaitapaNAno pratibhAsa thAya che ema svIkAravAmAM Ave, to pachI jagatanA sarvaprANIonI hamaNA ja mukti -0 arthasaMprekSaNa0 G (211) prazneti jJAnAvaitamiti / (brahmAdvaitamiti-?) (rU00) na tenApi gurupapAvamiti / putat karmatApannaM tenApi brahmavAdinA na duHkhenopapAdyate, kiMtu sUpapAdaM sukhenaiva ghaTayituM zakyamityarthaH / - zAstrasaMto - (159) tathA saMvedanasya grAhyagrAhakAkAravikalataH svapne'pi bhavadbhirnAnubhUyate, tasyA anubhave vA sakalAsumatAmadhunaiva muktatApatteH, tattvajJAnotpattirmuktiriti vacanAt / anubhUyate ca saMvedanaM saMvedanarUpatayA kathaMcit / tata ekasyApi saMvedanasyAnubhUtAnanubhUtatayAnekAntapratibhAso duHzoDapanotumiti| . SaD. mu. TI. -. 371 | For Personal & Private Use Only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rara6 ) nyAyAvatAra - zlo0 29 sakalAsumatAmadhunaiva 301muktatAvApteH, lakSyate ca tatkathaMcit, itarathA suSuptadazAvat sarvavyavahArocchedaprasaGgAt, ityekasyApi saMvedanasya lakSitAlakSitatvenAnekAntapratibhAso duHzako'pahnotumiti jJAnavAdyapyasya hetorasiddhatAvirbhAvanaM prati tUSNImAsIt / / 205. zUnyavAdinaH samastAbhAvAdasiddho'nekAntaprakAza iti cenna, 302tasyApi pramANaprameyAbhAvena sarvAbhAvAvedanaM samasti, anyathApramANakaM sarvaM sarvatra vidyate iti parasyApi vadato na vadanabhaGgaH syAt, 303tadabhyupagame'bhyupagamakSatiH / tayozca darzitavadanekAntaprakAza -0jAyarazmi - thavAnI Apatti Avaze. tattvajJAnanI utpatti thavI te ja mukti che. tamArA mate tatva jJAnAdvaita che, tethI tenuM jJAna jene thAya tenI mukti thaI javI joIe, paraMtu tamArA jevA jIvo to hajI saMsArI svarUpe ja dekhAya che. vaLI bIjI bAjuM saMvedana pote kathaMcit lakSita = anubhavAya che, jo tema na svIkAravAmAM Ave arthAt jJAna jo anubhavAtuM na hoya to pachI suSupta dazAnI jema jJAnanA baLe thatAM jagatanA sarvavyavahArono nAza thaI jaze. Ama eka ja saMvedanane viSe lakSita ane alakSitapaNuM hovAnA kAraNe, anekAntanA pratibhAsane tame khoTo pADI na zako. A pramANe jJAnavAdIone paNa paraspara abhinna aneka dharmothI yukta vastuno ja pratibhAsa thAya che, evA hetune viSe asiddhatAnuM AvirbhAvana karavAne viSe mauna rahevuM ja zreyaskara che. 0 (205) zUnyAdvaitavAdIone anekAntanI upapatti 0 bauddha darzananA anuyAyI, zUnyapaNAne svIkAranArA, zUnyavAdIo A jagatamAM jJAna, artha vagere koInuM paNa astitva svIkAratA nathI, A paristhiti hovAthI anekAntano pratibhAsa tame zemAM karAvazo? tethI tamArA vaDe kahevAyelo hetu asiddhatAne dhAraNa kare che paraMtu zunyavAdIo vaDe kahevAyelI A asiddhatA yogya nathI. zUnyavAdIo pramANa- prameya svIkAratA na hovAthI, sarva padArthono abhAva che ema bodha karI zakatA nathI. jo pramANa-prameyanA astitvane svIkAra karyA vinA sarva vastuno abhAva kahe, to pachI pramANa vinA ja sarva vastuo sarva ThekANe rahe che, evuM kahenArA sAMkhyanuM moDhuM baMdha thaI zakaze nahIM, arthAt tenuM khaMDaNa nahIM karI zako ane pramANa-prameyabhAvane jo tame svIkArazo, to pachI sarva padArthono abhAva che e mAnyatAnI kSati thaI jaze. pramANa ane prameyano svIkAra karazo, to pUrvanI jema bAhya-atyaMtara sarva padArthomAM anekAntano prakAza phelAyelo che. tethI anekAntavAdI vaDe kahevAyelA hetanI asiddhatA koIpaNa rIte siddha thaI zakatI nathI. -arthasaMprekSaNa(301) muktatAvApteriti tattvajJAnotpattirmuktiH iti muktilakSaNAbhidhAnAt, tattvaM ca jJAnAdvaitameveti teSAmabhiprAyaH / / (302) tasyApIti / zUnyavAdinaH parasyApi sAMkhyasya / (303) tadabhyupagame pramANaprameyayoraGgIkAre / For Personal & Private Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra 10 iti nAsiddho hetuH / marumarIcikAnicayacumbini saMvedane jalollekhe'pi tadgocaratvAbhyupagamAbhAvAdanaikAntiko'yamiti mA zaGkiSThAH, tasya bhrAntatvAt, abhrAntaH prakAzo hi tadabhyupagatihetuH | 206. athAyamapi itaretaravini ThitaparamANukSaNakSayibodhena bAdhyamAnatvAt bhrAnta ityAcakSIthAH, tadayuktam, yatastadbodhaH 'kimupalabdhimAtram yadvA nirNayo vA / 'yadyAdyaH kalpaH, tadAnumAnaM vizIryeta, nirgocaratvAt 305prAthamakalpikenaiva nirvikalpakaviviktadarzanena -0nAyarazmi - 0 anekAnta sAdhaka hetumAM anekAntika hetvAbhAsanuM nirAkaraNa 0 anekAnta sAdhaka hetane viSe anekAntika doSane Ubho karatA jaNAve che ke, raNapradezamAM sUryanA kiraNonA kAraNe jhAMjhavAnA jalanuM jJAna thAya che, temAM jalano ullekha = pratibhAsa hovA chatAM paNa, tenA viSayabhUta jalanI vidyamAnatA na hovAnA kAraNe, je jJAnano je viSaya hoya, te ja tyAM hoya evI vyAptinA AdhAre, sarva jJAnano viSaya anekAntAtmaka hovAthI vastunI anekAntAtmakatA siddha karI hatI, tethI te vyAptimAM vyabhicAra Ave che. huM paraMtu A doSa Apavo yogya nathI. raNapradezamAM thatuM jalanuM jJAna te bhrAnta che, jyAre anekAMtAtmaka vastunA abhyapagamanuM kAraNabhUta je jJAna che te abhrAnta che. tethI uparokta zaMkA vyAjabI nathI. (20) kSaNikavAdI - tamArA vaDe svIkAra karAyela abhrAnta jJAna, sthira, sthUla ane kAlAntarasthAyI padArthane grahaNa karanAra hovAthI vAstavika rIte bhrAnta ja che, kAraNa ke paramANuo atyaMta bhinna tathA kSaNamAM nAza thanArA che evA jJAna dvArA te bAdhita thaI jAya che, mATe vyabhicAra doSa to tadavastha ja raheze jaina - A kSaNikatvane jaNAvanArUM jJAna te zuM (1) upalabdhi (nirvikalpa pratyakSa) mAtra che ke (2) nirNaya svarUpa che? jo kSaNikatvane jaNAvanAra jJAna mAtra upalabdhi = nirvikalpa pratyakSa svarUpa che ema svIkAravAmAM Ave, to kSaNikatane siddha karavA mATe bauddha dvArA prayoga karAtuM anumAna nirviSaya thaI jaze, kAraNa ke bauddha kSaNikatvanI siddhi anumAna dvArA kare che, paraMtu tenI siddhi to have pratyakSa dvArA ja thaI javAthI anumAnano prayoga karavo vyartha ja thaI jaze. nirvikalpaka evA spaSTadarzana dvArA saMpUrNa vastunuM grahaNa thAya che. jo tema na mAno, to eka ja vastunA pratyakSa dvArA tenA nIlavAdinuM grahaNa thAya ane kSaNikatvAdinuM grahaNa thatuM nathI, Ama eka ja vastumAM grahaNa ane agrahaNa svarUpa svIkAratA virodhanI prasakti thAya che. eka pramANa dvArA je vastuno bodha thaI gayo hoya, te ja vastune bIjA pramANathI jANavuM vyartha ja che. jo te anumAna vyartha - arthasaMprekSaNa(304) tadabhyupagatiheturiti / pratibhAsamAnArthagocaratvAGgIkArakAraNamanumAnamiti kSaNikatvasAdhakam / (305) prAthamakalpikenaiveti / kalpaH pakSaH, prathamazcAsau kalpazca, tatra bhavaH prAthamakalpikaH tena, prathamapakSAbhihitenetyarthaH, adhyAtmAdeH iti ThaJ / For Personal & Private Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - zlo. 29 2317 30"virodhabhIrutayA sarvathA vastugrahaNAbhyupagamAt, pramANakalite ca mAnAntaravaiyAdanavasthAprApteH / atha dvitIyaH, tathA sati sarvaM nirvikalpakamapramANatAmaznuvIta / na ca nirNayo'nekAntaprakAzaM bAdhate, api tu 3 samarthayate, bahirantazca tathaiva tadvijRmbhaNAt / -0nAyarazmi - na mAnavAmAM Ave, to pachI tenAthI siddha arthane siddha karavA bIjA anumAnane lAvavo paDaze, tenA mATe trIjo.. Ama anavasthA doSa Avaze. tethI kSaNikatAno bodha te darzanathI thAya che evuM mAnavuM yogya nathI. 0 nirNaya svarUpa bIjA pakSanI asiddhatA 0 have jo bIjo pakSa svIkAravAmAM Ave ke, kSaNikatvano bodha te nirNaya = savikalpaka jJAna svarUpa che, to pachI jeTalA paNa nirvikalpaka jJAna che te sarve apramANapaNAne prApta karaze. bauddha darzanakAro padArthane kSaNika mAne che, paraMtu uttarottara sadaza navA-navA padArthonI utpatti dvArA ThagAI javAnA kAraNe, dazya ane vikalpanA aikyano adhyavasAya thavAthI, savikalpaka jJAnano viSaya kSaNikatva banatuM nathI. te ja kSaNikatvane viSaya karanAra nirvikalpaka jJAna tamArA vaDe svIkAra karAyuM che, paraMtu hamaNA tame savikalpaka jJAna vaDe kSaNamAM nAza pAmanArA, evA paramANuo gRhIta thAya che ema svIkAryuM. tethI nirvikalpaka jJAnano koI viSaya na rahevAthI te apramANika thaI jaze. vaLI A svIkRta savikalpaka jJAna, anekAntanA prakAzane kAMI rokatuM nathI ulaTAnuM anekAntanA prakAzanI vRddhimAM kAraNarUpa bane che, kemake savikalpaka jJAnamAM bAhya-AtyaMtara sarve padArthono pratibhAsa anekAntAtmaka svarUpe ja thAya che. --arthasaMprekSaNa__(306) virodhabhIrutayeti / na hyekasya vastuno nIlatvAdi gRhyate, na punaH kSaNikatvAdIti bhAvaH / (307) apramANatAmiti / sadRzAparAparavipralambhena dRzyavikalpyayoraikyAdhyavasAyAdvikalpAH kSaNikatAM na gRhNantIti tadviSayaM vastubalaprabhavaM nirvikalpamiti bhavatA paryakalpi / yadi cAdhunA nirNayena kSaNakSayiNaH paramANavo gRhyante ityabhyupagamaH, tato na kiMcinnirvikalpakeneti bhAvaH / (308) samarthayate iti / "artha upayAJcAyAm" curAdAvAtmanepadI, yadi tu bahuSu pustakeSu samarthayatIti pAThaH, tadaivaM gamanikAsamarthanaM samarthaH taM karoti in, anekAntaprakAzasya samarthanAM karotItyarthaH / athavA carca kaci ejR bhrAjR dIptau ityAtmanepadiSu paThitvA punaH bhrAjaTa bhrAsaT bhrAsR dIptau iti AtmanepadiSu bhrAjaM paThan anyeSAmAtmanepadinAM dhAtUnAmAtmanepadaM ziSTaprayogAnusAreNa vyabhicaratIti darzayati, tena labhati labhate, sevati sevate, samarthayati samarthayate / zrotAramupalabhati na prazaMsitAram / svAdhIne vibhave'pyaho narapati sevanti kiM mAninaH / ityAdayaH sAdhava iti sthitam / athetyAdinA prAcyavikalpamevAGgIkurvannAha For Personal & Private Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hararUra nyAyAvatAra ra07. patha "sarvathA varatudoDa nirvivanya yatrAze pAzvAtyaM vyavahAravarivyavasAyamupjnyti, tatraiva pramANatAmAskandati nAnyatreti manyethAH, tathA sati yadanantaramarthakriyAsamarthArthaprArthanA puruSaH pravartate sa eva nirNayaH prAmANyaM svIkuryAnna nirvikalpakam, 30 tajjanakatve'pi saMnikarSAdivadityAsajyeta / 208. nirvikalpakamanadhigatArthAdhigantRtvAt pramANaM na vyavasitiH tadvikalpatvAditi cenna, anumiterapi tadvadaprAmANyaprasaGgAt / na ca viparItAkAranirAkaraNacaturatayAnumitirvizeSavatI, -9nyAyarazmi - (207) bauddha- nirvikalpaka pratyakSa dvArA saMpUrNa paNe vastunuM grahaNa thavA chatAM paNa, je aMzane AzrayIne pAchaLathI vyavahArajanaka vyavasAya = nirNayanI utpatti thAya te ja aMzamAM nirvikalpaka jJAna pramANa che, paraMtu je aMzamAM pAchaLathI vyavasAyanI utpatti thatI nathI e aMzamAM te pramANabhUta nathI. jaina - jo tamArI AvI ja mAnyatA hoya to pachI, jenA pachI arthakriyAmAM samartha evA arthanI prArthanAthI puruSa pravarte che, te pravartaka evo vyavasAya ja pramANa thaI jaze, kAraNa ke vyavasAyajanakatva mAtrathI nirvikalpane pramANa mAno, to pachI saMnikarSa paNa vyavasAyanuM janaka hovAthI pramANa thAya, je mAnya nathI, kAraNa ke te vyavahita che. vyavahita hovA chatAM kAraNa manAya to pachI dehAdine paNa kAraNa mAnavAno atiprasaMga Ave. tethI pravartaka jJAna ja pramANa mAnavuM paDe, je vyavasAya ja che. eTale nirvikalpaka jJAna pramANa thaze nahIM. (20) bauddhaH- "thapAtAthaghiAjhuM pramANe A vyAkhyAnA anusAra, pUrve na jANela evA vArtamAnika kSaNika padArthane jaNAvanAra hovAthI nirvikalpaka jJAna pramANa che, paraMtu vyavasAya = nirNaya te nirvikalpaka dvArA jaNAyelA padArthane ja viSayarUpe grahaNa kare che, tethI vyavasAya pramANabhUta nathI. jenaH- A pramANe svIkAra karazo to pachI tamArA page ja kuThArAghAta paDaze, anumAnane tamAre apramANa mAnavo paDaze, kAraNa ke anumAna paNa nirvikalpaka pratyakSa dvArA gRhIta padArthane ja grahaNa kare che. tethI mAtAthadhara nRtva anumAnamAM na rahetA apramANika mAnavAnI Apatti Avaze. pramANa saMkhyAno vilopa thaze. -035rthasaMprekSa- (309) tajjanakatve iti / nirNayajanakatve saMnikarSAdivad iti / yathA pramANabhUtajJAnajanako'pi saMnikarSo na pramANam, dehAdibhiratiprasaGgAt, tathA nirvikalpakamapItyarthaH / -zAstrasaMno-- (160) "vijyamaf jJAna vijyotpattizamitta/ niroSavyavahAra tIrena bhavatyata:/" - 77. 1306 / "tasmAdadhyavasAyaM kurvadeva pratyakSaM pramANaM bhvti| akRte tvadhyavasAye niilbodhruuptvenaavyavathApita mavati vijJAna" . nyAyavi. TI. p. 27. For Personal & Private Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - zlo0 29 nirNIterapi tadapanodadakSatvAdasamAropaviSaye'pravRtteH / / 209. trirUpaliGgajatayA vizeSo'numitermAnatAsAdhaka iti cet, sAkSAdanubhavAdutpAdastarhi -0nAyarazmi - bauddha - anumAnane apramANa mAnavAnI Apatti amane nahIM Ave. anumAna vastumAM rahelA viparIta AkArane nirAkaraNa karavAmAM catura = pravaNa che, mATe anumiti te nirNaya = vyavasAya karatA vizeSa hovAthI pramANabhUta che, paraMtu nirNaya pramANabhUta nathI. jenaH- Ama to nirNaya paNa viparIta AkArane dUra karavA mATe samartha che. je padArthanA koI aMzamAM samAropa (viparIta AkAra) rahelo hoya, te ja vastumAM viparIta AkArane dUra karavA dvArA ja nirNayanI paNa pravRtti thAya che. jemake, A sthANu che ke puruSa che. A prakAranI IhAnI pravRtti thayA bAda, ItarAMzanA nirAkaraNa dvArA "A puruSa che" ema apAyanI pravRtti thAya che, Azaya e che ke ghaTa joyA pachI ghaTa kALo che ke lAla? evo samAropa thayo hoya, to ja kALo che, evo vikalpa thAya che. vApIno che ke amadAvAdano ? evo samAropa na thayo hoya, to teno vikalpa utpanna thato nathI. tethI ja to jinabhadragaNI kSamAzramaNe vizeSAvazyakabhASyamAM kahyuM che ke, apAyanI utpatti thaye chate pramAtA kahe che, "A puruSa che' Ama pUrvapakSanI sthApanA karIne kahyuM ke, "jema kamaLanA so pAMdaDA bhedatA ema ja lAge ke, sarvapAMdaDAono bheda eka sAthe thayo. tema ApaNuM jJAna eTaluM sUkSma na hovAnA kAraNe, ema ja lAge ke sarva viSayonI upalabdhi eka ja sAthe thAya che, paNa te yogya nathI, avagraha, IhA, vagereno krama thayA vinA apAya sudhI pahocI zakAtuM nathI. tethI nirNaya paNa pUrvanA samAropano (IhA) vyavaccheda karIne pravRtta thato hovAnA kAraNe, anumAnanI jema tene pramANa ja mAnavo paDe. (209) bauddhaH- anumiti pakSasattva, sapakSasattva, ane vipakSAsattva svarUpa traNa liMgavALA hetuthI utpanna thatI hovAnA kAraNe, temAM kiMcit aMze vizeSatA rahela hovAthI temAM prAmANya raheluM che, nirNayamAM nahIM. -arthasaMprekSaNa(310) asamAropaviSaye'pravRtteriti / yatraiva kiMcidviparItamAropitaM bhavati, tatraiva tadapanodadvAreNa nirNayasyApi pravRttirityarthaH / tathA cAgame-kimayaM sthANuH puruSo veti IhAnantarameva puruSa evAyamityapAyAbhidhAnAt / ata eva kSamAzramaNo'pi-abbhatthe'vAo cciya katthai lakkhijjai imo puriso iti pUrvapakSayitvA uppaladalasayaveho vva dubvibhAvattaNeNa paDihAi / samaye va susavanivasane visayAmuvIdhI II (vize. mA. 218-211) iti parihRtavAn / For Personal & Private Use Only Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra nirNItermahAparAdha iti bhavato bAlatAmIkSAmahe | 210. kiM ca, yathA nirvikalpakamalakSitaM sakalavyAvRttatvalakSaNagrahaNapravaNamapi 31 katicidaMzaviSayaM vikalpamutthApayati, tathArtha evendriyAlokAdisaMnikRSTatayA katicinnijAMzaviSayaM sAkSAd vizadavikalpaM janayediti kimajAgalastanakalpanirvikalpakalpanayA ? 312tAvanto'zA bahirarthe virudhyante iti cet, 313pATavApATavAdayo darzane'pyekasmin na virudhyante iti kiM -0nAyarazmi - jena- A sarva eka nAnA bALakanI ceSTA jevuM tame karo cho. anumiti to traNa svarUpavALA evA liMgathI utpanna thAya che, jyAre nirNaya to sAkSAtu anubhava dvArA ja utpanna thAya che. temAM teNe evo kayo moTo aparAdha karyo ke, jethI anumitine pramANa mAno ane nirNayane pramANa na mAno. AmAM to mAtra tamArI mUrkhatAnuM pradarzana che. 0 nirvikalpaka jJAnanI nirarthakatA 0. (210) vaLI tamArA mAthe bIjo paNa doSa rahelo che - je pramANe jagatanA sakala padArthothI vyAvRtta svalakSaNane grahaNa karavAmAM paTu alakSita (svayaM apratyakSa) evuM nirvikalpakajJAna hovA chatAM, keTalAka ja aMzane viSe te vikalpa utpanna kare che ane teTalA aMze te pramANabhUta che, to te ja pramANe padArtha ja pote Indriya, Aloka, manaskAra vagerenI saMnikRSTatA= najIkapaNAnA kAraNe, keTalAka nIlavAdi aMzane viSe vikalpa utpanna kare che, paraMtu kSaNikatAMzamAM vikalpane utpanna karato nathI, evuM ja svIkAravAmAM zuM vAMdho che ? atyaMta nakAmA, koI kAma na karatA, bakarInA gaLAmAM rahelA dUdha na ApatAM stananI jevA, A nirvikalpaka jJAnanI kalpanA karavAnI zuM jarUra che ? bauddhaH- arthanA baLathI vikalpanI utpatti mAnI zakAya nahIM, kAraNa ke artha to niraMza eka svabhAvavALo hovAthI temAM aMzo ja nathI ke, jenA viSayamAM nIlatva, kSaNikatva, caturaDhatva, urdhvatva, vagere vikalpo utpanna thAya. jyAre tenI sAme nirvikalpa mAnIe to, nirvikalpamAM vastu sarvAza jaNAya che, eTale temAM bhinna aMzo mAnavAmAM virodha na Ave. tethI nirvikalpaka jJAna svIkAravuM paDe. jainaH- potAnA mAthA upara rahelo DAgha potAne dekhAto nathI. eka ja tame nirvikalpa darzana svIkAra karo cho, tenI nIlAdi viSayaka vikalpone utpanna karavAmAM paTutA rahelI che ane kSaNikatva -arthasaMprekSaNa(311) katicidaMzaviSayamiti / nIlAdiviSayam, na kSaNikAdiviSayam / (312) tAvanto'zA iti / nIlatvAkSaNikatvacaturasratvordhvatvAdayo virudhyante iti niraMzaikasvabhAvatvAd vastunaH / (313) pATavApATavAdaya ityAdi / samAdhAnArthastu tarhi nirvikalpadarzanasyApi nIlAdivikalpaM janayato nIlAdivikalpajanane pATavam, kSaNikatvAdivikalpaM cAjanayatastatrApATavam / AdizabdAttu bodharUpatvanirvikalpatvAbhrAntatvAdayo dharmA gRhyante / te ca pATavAdayaH parasparaviruddhAH, naikatradarzane saMbhavanti iti darzanasyApi na vikalpajanakatvamityabhiprAyaH | For Personal & Private Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 nyAyAvatAra - zlo0 29 rarUpa rAjJAmAjJA ? tasmAnna kSaNakSayiparamANulakSaNasvalakSaNalakSakaM kvacit kadAciddarzanaM lakSayanti, bhavanto'pi kevalaM svadarzanAnuraktAntaHkaraNatayA na tadasattA pratipadyante / svAMzavyApinaM kAlAntarAnuyAyinamekaM bahirantazcArthaM bodhaM ca prakAzayan prathamAno nirNayaH na punarnirmUlakaiH kuyuktivikalpairbAdhyate iti na bhrAntaH / 211. kiM cAsya bhrAntatAM kathayan sarvapramANaprameyavyavasthAmunmUlayati / tathA hi31 yatsattvabodharUpatvasukhatvAdiSu pramANaM tadeva kSaNakSayitvasvargaprApaNazaktiyuktatvAdiSu 0 nyAyarazmi - viSayaka vikalpane utpanna na karato hovAthI apaTutA rahelI che. eka ja jJAnamAM bodharUpatva hovA chatAM nirvikalpatva che, keTalAka aMzamAM bhrAntatva, akSaNikatva, sthUlatva ane anya aMzamAM abhrAntatva, kSaNikatva, sUkSmatva che e virodhI hovA chatAM, svIkAra karAyelA evA darzanamAM te virodhI thatAM nathI ane bAhyarthane viSe te dharmo virUddhatAne dhAraNa kare che, A svIkAravAmAM zuM rAjAnI AjJA rahelI che ? tethI nirvikalpadarzana paNa vikalpane utpanna karavA samartha nathI mATe kSaNamAM nAza pAmanArA, paramANu svarUpa svalakSaNaviSayaka darzana, kyAre paNa, koIpaNa ThekANe, koIne paNa thatuM nathI, chatAM paNa mAtra potAnA darzananA anurAga vaDe raMjita karAyelA aMtaHkaraNavALA hovAnA kAraNe, avidyamAna paNa kSaNikaviSayaka pratyakSanI asattAne svIkAra karatA nathI. potAnA avayavomAM vyApIne rahenAra, kAlAntaramAM anuyAyI evA bAhyArtha ane AMtarika bodhane jaNAvanAra, spaSTa rUpe pratibhAsita thato evo nirNaya, nirmaLa evA kSaNika_sAdhaka kuyuktinA vikalpo vaDe bAdhita thaI zakato nathI. tethI tene bhrAnta paNa kahI zakAya nahIM, mATe nirNaya = savikalpaka jJAna te pramANabhUta ja che. 0 nirNayanI bhrAntatAmAM vyavasthA vilopa 0. (211) vaLI jeo A nirNaya = savikalpajJAnane bhrAnta kahe che, teo sarva pramANa-prameyanI vyavasthAno vilopa karanArA thAya che. te A pramANe- nirvikalpaka jJAna, sattva, bodharUpatva, sukhatvAdiviSayaka vikalpa utpanna kare che, kAMI joyA pachI " sa" vagere buddhi thAya che, paraMtu kSaNikatva, - arthasaMprekSaf- (314) yaditi saMvedanam / (315) sattvabodharUpatvasukhatvAdiSu pramANamiti / yathAsaMbhavamantarbahirgatAnAM sattvAdInAM tasyaiva saMvedanasya vikalpotthApanadvAreNa vyavasthApakatvAt, yadyasya vyavasthApane hetustattatra pramANamiti hi pramANasthitiH / AdizabdAnnIlatvAdigrahaH / --zAstrasaMtocha0- (161) "tathA hiMsAviratidAnAdicittaM yadeva svasaMvedanagateSu sattvabodharUpatvasukhAdiSu pramANaM, tadeva kSaNakSayitvasvargaprApaNazaktiyuktatvAdiSvapramANamityanekAnta eva / tathA yadvastu nIlacaturasrordhvatAdi pataya prameyaM taveva madhyamA kSavivattavinAprameyarati the nAne 7: ..." - ". samu. TI. pR. 368/ For Personal & Private Use Only Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra36 nyAyAvatAra che 316apramANama, tathA yadvastu nIlacaturasrordhvatAdirUpatayA prameyaM tadeva madhyabhAgakSaNavivartAdinAprameyam, tathA yad bahirarthApekSayA savikalpakaM 357svapnAdidarzanaM vA bhrAntaM tadeva svarUpApekSayAbhrAntam, tathA yannizIthinInAthadvayAdikaM dvitve'lIkaM tadapi dhavalatAniyatadezacAritAdAvanalIkamiti nirNayaH / yadi tu virodhAd bibhyadbhirbhavadbhirayamapahanUyate, kimaparamaikAntikaM pramANaM prameyaM corarIkRtya svAkUtaM pratiSThApayeyuriti sakautukaM nazcetaH | 212. atha jJAnavAdI advaitaprakAzamalakSitamabhyupetya tena bAhuvidhyaM dadhAno bodho bAdhyamAnatvAt bhrAnta ityabhidadhyAt, tadayuktama, dRSTahAnyadRSTaparikalpanAprasaGgAt, alakSitanirvikalpadarzanasya -0nAyarazmi - svargaprApaNazaktiyuktatvAdi rUpa vikalpa thato nathI (aaN kSa ivagere rUpa), eTale je viSayamAM vikalpa utpanna karIne tenI vidyamAnatA nizcita kare te aMzamAM pramANa, anyAMzamAM apramANa thaze kAraNa ke, tamAro siddhAnta che "yatreva nanayenAM taavArA pramANatA |' tathA je vastu nalatva, caturasatva, urdhvatAdi svarUpe prameya che, te ja vastu madhyabhAga, kSaNikaparyAya vagere aMzone AzrayIne aprameya che, arthAtu, te aMzo jaNAtA nathI. vaLI je bAhyarthanI apekSAe savikalpaka athavA svapnAdi darzana bhrAnta che, te ja potAnA svarUpanI apekSAe abhrAnta che, kAraNa ke "mane svapna AvyuM' - evuM jJAna to pramANabhUta che ja. te ja pramANe dvicandranuM jJAna, ddhitva aMzamAM alIka hovA chatAM, dhavalatA,niyatadezacAritA vagere aMzamAM analIka che. A sarvajana anubhavasiddha evo nirNaya rahelo che. upara jaNAvela padArthone viSe virodhI be dharmonA adhyAsa svarUpa virodhathI DaratA tamArA vaDe jo anekAntanuM khaMDana karAya, to pachI kyAM ekAntika evA pramANa - prameyane svIkAra karIne tame potAnA matanI sthApanA karazo ? te sAMbhaLavA mATe amAruM mana kautukathI yukta thayela che, arthAt anekAntavAdane svIkAra karyA vinA tamArA mate koIpaNa pramANa athavA prameyanI vyavasthA thaI zakaze nahIM, bauddha matanI ja utpatti ghaTaze nahIM. 0 (212) jJAnAdvaitavAdI dvArA bacAvavAno prayAsa tathA tenuM khaMDana 0 jJAnAtavAdI - ame to je jJAna pratyakSano viSaya nathI, evA jJAnAtaprakAzano svIkAra karIe chIe ane tenA dvArA je vividha prakAranA bodho pratibhAsita thAya che, te sarva bAdhita thaI jAya che. je vastu bAdhita thatI hoya te brAnta hoya che. tethI eka jJAnamAM anekatvane svIkAravAnI Apatti amane AvatI nathI. -arthasaMprekSaNa___ (316) apramANamiti / kSaNakSayitvAdiviSaye vikalpotthApanAbhAvAt / tathA ca ttsiddhaantH"yatreva nanayerenAM tatrevIstra pramANatA" ti | (317) svapnAdIti | AdizabdAt jAgraddezabhAvino marIcikAdau jalAdijJAnasya parigrahaH | (318) kamiti aneel7ATE | For Personal & Private Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rarU9 ) nyAyAvatAra - zlo0 29 ca prAgeva prtikssipttvaat| 213. atha yuktirbodhasya vaividhyaM bAdheta, tathA hi-bhrAntAbhrAntasaMvedanavivekasya kartumazakyatvAta, saMvinmAtrasya tu sarvatrAvyabhicAritvAd advayaM saMvedanaM viviktayuktyA prakAzamAnamanAdikAlAlInavAsanAsamupajanitasaMvRtidarzitasattAkaM sitAsitAdivividhapratibhAsaM nirAkurute / 214. atre prasiddhima-niyamanero vodho velanA cacaeNrekSI vA na vA, kiM cAto yadi 'vyabhaitsIt, 319kathamadRSTatatkAryatve vyatirikto'yaM tadadvayasaMvedanamanumApayeta / -0nyAyarazmi - jenaH- A pramANe kalpanA karavAmAM, tamAre dRSTahAni ane adRSTaparikalpanAno doSa Avaze. sarvaprANI prasiddha nAnAkAravALA bodhanuM khaMDana karatA dRSTahAni tathA apratyakSa evo jJAnAdvaita, anubhavano viSaya banato nathI teno svIkAra karavAnA kAraNe, adRSTaparikalpanA thAya che. vaLI apratyakSa evA nirvikalpaka darzananuM khaMDana ame pahelA ja karI dIdhuM che. (213) jJAnAtavAda-bodhano bhinna-bhinna AkAra svIkAra karavAmAM yukti bAdhaka che. te A pramANe - jJAna to badhe ja hoya che. artha hoya ke na paNa hoya evuM bane, eTale jJAna avyabhicArI che, artha nahIM. vaLI "jyAM abhrAnta jJAna hoya tyAM artha hoya ane bhrama sthaLe na hoya evuM paNa kahI na zakAya kAraNa ke bhrama ane pramAno viveka karI zakAto nathI. eTale jJAna ja tAttvika che. temAM dekhAtA sitapItAdi arthAkAra avidyAjanya che, tAttvikajJAna arthAkAronI vidyamAnatAne bAdhita kare che, mATe anekAntanI Apatti AvatI nathI. (214) jenaH- A advayasaMvedana amArA vikalpa jALanI sAme TakI zakatuM nathI. te A pramANeH- anekAkAraka bodha tamArA vaDe svIkRta karAyelA adrayasaMvedanathI (1) bhinna che ke (2) abhinna che? jo prathama pakSa svIkAra karo, to te yogya nathI. pratyakSa dvArA anekAkArano ja anubhava thAya che, te AkAra jo ayasaMvedanathI bhinna hoya to saMvedananI siddhi ja nahIM thAya, kAraNa ke advaya saMvedananuM to pratyakSa thatuM nathI ane anekAkAraka bodhane tenA kArya svarUpe svIkArela na hovAthI te tenuM anumAna kevI rIte karAvI zake ? jo anekAkAraka bodhane adrayasaMvedanathI abhinna svIkAravAmAM Ave, to pachI pote aneka hote chate adrayasaMvedananI sAthe tAdAbhyane dhAraNa karatA advaitavAdane zA mATe khaMDana na kare ? eTale ke eka te anekAkAra svarUpa thatAM advaitavAdanAza thaIne ja raheze. jJAnAtavAdI - sita - asita vagere AkAra bahirmukha rUpa kAluSyathI malina che, avighAthI - 35rthasaMprekSaI(319) kathamadRSTetyAdi / tasyAdvayasaMvedanasya kAryaM tatkAryam / tatsvabhAvaH tatkAryatvam, na dRSTaM tatkAryatvaM yasya sa tathA, ayamanekAkAro bodhaH / ayamabhiprAyaH-bhavadAzayenAyamanekAkAro bodhaH, ekasyAnekadharmatvAyogAd bAdhita eva; paramasau bAdhito'pyanekAkAro bodho'dvayaM na bhavati / advayamanumApayed yadyadvayasya kAryaM syAt / For Personal & Private Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darara8 nyAyAvatAra 10 avyatirekapakSe punaranekaH san ekasaMvedanatAdAtmyena prathamAnaH kathamadvaitaM noddlyet| atha saMvRtidarzitatvAdalIkatayA 321asya 322sitAsitAdyAkArabahirmukhakAluSyasya bodhena tAttvikena saha bhedAbhedavikalpAnupapattiriti brUSe, tathA sati paro bodhasyApAramArthikatvaM avidyAdarzitatvAt, arthasattAyAH punastattvarUpatA, sarvatrAvyabhicArAditi bruvANo durnivAraH syAt / jaDasya prakAzAyogAt saMvittiH satyA, nArtha iti cet, ekasyAnekatAvabhAsAbhAvAdanekAntaH satyaH, nAdvaitamiti pratijAnImahe / 215. saMvRttyAdvayasyApi nAnApratibhAso'viruddha iti cet, anAdyavidyAbalAjjaDasyApi cetanatayA prakAzo na viruddha iti parasyApi zaThottaraM nAtidurlabhaM bhavet / -0nAyarazmi - janya hovAthI mithyA che, jyAre adrayasaMvedana te to tAttvika che, eTale mithyA ane tAttvika evA A be saMvedananI vacce bhedabhedano vikalpa karavo ja ayogya che. jaina - jJAnane tAttvika mAnIne, AkArone avidyAjanya mAnIne alIka mAno, to koIka bIjo vAdI kaheze ke "avidyAnA kAraNe utpanna thayela hovAthI adrayasaMvedana apAramArthika = alIka che, jyAre arthanI vidyamAnatA avyabhicArI rUpe sarvatra hovAthI tAttvika che', to teno virodha = khaMDanA zI rIte thAya ? dalIla to ubhayatra samAna che. jJAnAtavAdI - padArtha jaDa hovAthI temAM prakAza hoto nathI, jyAre saMvitti = jJAna te caitanya svarUpa hovAthI prakAza svarUpa che, arthAt saMvedanAno sAkSAt anubhava thAya che jyAre jaDano nathI thato, tethI jJAna satya che, artha nahIM. mATe anya vaDe apAyelo Aropa yogya nathI. jainaH- jo bAhya padArtha na hoya, mAtra jJAnAdvaita ja hoya to pachI eka svabhAvavALA jJAnamAM sita-pItAdi anekAkArano avabhAsa na thaI zake, paraMtu te to anubhavasiddha che, mATe anekAnta ja satya che, advaita nahIM, ema ame mAnIe chIe. (215) jJAnAdvaitavAdIH- tame je kahyuM ke, ekano anekarUpe pratibhAsa na thAya te barAbara nathI, saMvRtti = kalpanAnA kAraNe advayasaMvedanane viSe anekAkAraka pratibhAsa thavAmAM koI virodha nathI. jenaH- to to pachI koI vyakti A pramANe paNa kahI zake ke, "anAdi avidyAnA kAraNe jaDa padArtha ja cetanarUpe pratyakSa thAya che emAM koI virodha nahIM Ave" Ama duSTatAthI yukta uttara bIjo paNa ApI zake che, to zuM tame A javAbane sAco svIkAravAnA ? -035rthasaMprekSa[- (320) advaitamiti / dvAbhyAM prakArAbhyAmitaM sthitaM dvau vA prakArAvitaM prAptaM dvItam; tataH prajJAderAkRtigaNatvAt aNa, yadi vA dvayorbhAvo dvitA tataH pUrvavat svArthe aNi "prakRterliGgavacane bAdhante svArthikAH kvacit" - iti vacanAd napuMsakatvaM, tato nasamAsaH / (321) asyeti / anekAkArabodhasya / (322) sitAsitAdyAkArabahirmukhakAluSyasyeti / sitAsitAdaya AkArA yasya tattathA, sitAsitAdyAkArabahirmukhaM kAluSyaM mAlinyaM yasya tasya / For Personal & Private Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - zlo 29 239 G 216 . kiM ca sanAnAkArakaluSitacaitanyasAmAnyasyAnyathAnupapattisAmarthyatastasya siddhatvAdadvayasaMvedanamasiddhaM sAdhayedayam, 325 anyathA nirbandhanatayA sAdhanasyApravRtteH tathA ca sthirasthUrAdyupalakSitArthAMzavazAd vizakalitaparamANukSaNakSayiparyAyatAdAtmyaM sAdhayantamanekAntavAdinaM na pratikSeptumarhati, yukterubhayatrApi tulyatvAt / 0nyAyarazmi 0 (216) vaLI A jJAnAdvaitavAdI siddha evA hetu dvArA, asiddha evA adrayasaMvedananI siddhi kare che. te A pramANe- akrayasaMvevanuM asti, nAnAvAstuSitavaitanyasAmAnyAnyathAnupapatteH / A anumAnamAM nAnA AkArathI kaluSita evA caitanyasAmAnyanI anyathAnupapattinA baLathI adrayasaMvedananI siddhi karAya che. zaMkAH- koIpaNa sAdhyanI siddhi, siddha evA hetuthI thAya che. asiddha hetuthI nahIM. jJAnAdvaitavAdI, anekAkArathI kluSita caitanyasAmAnyarUpa hetuthI jJAnAdvaitanI siddhi kare che, paraMtu te to advaita ja svIkArato hovAthI, anekAkAra svarUpa asiddha hetuthI sAdhyanI siddhi kevI rIte karI zake ? samAdhAnaH- yadyapi anekAkAro te alIka che, chatAM paNa nIla - pItAdi jJAnomAM anugata caitanyamAtra to siddha ja che, AkAra alIka hovAthI ja tenA vizeSaNa svarUpe nAnAkArakaluSitane rAkhyuM che. have jo nAnAkArakaluSita caitanyasAmAnyane siddha svIkAravAmAM na Ave to asiddha hetuthI advaitasAdhaka anumAnanI pravRtti na thAya to pachI arthanA sthira, sthUlAdi upalakSita aMzonI sAthe vibhinna kSaNika paramANunuM kathaMcid tAdAtmya anekAntavAdI siddha kare, to teno virodha tame karI zako nahIM, kAraNa ke anekAkAranA pratyakSanA baLe adrayajJAna siddha thatuM hoya, to pachI sthirAdi padArthanA pratyakSanA baLe kSaNika evA paramANuonuM tenI sAthe tAdAtmya kema siddha na thaI zake ? yukti to banne ThekANe samAna rUpe rahelI che. -garthasaMprekSA-- (323) nAnAkArakaluSitetyAdi / ayaM jJAnAdvaitavAdI nAnAkArakaluSitacaitanyasAmAnyasyAdvayasaMvedanAnyathAnupattisAmarthyato'siddhaM sadadvayasaMvedanaM sAdhayet, na cAdvayajJAnavAdino nAnAkArakaluSitasya caitanyasAmAnyasya hetutayAbhidhIyamAnasyAdvitvena tadasiddham, yadasiddhena sAdhyate iti doSaH, yata Aha (324) tasya siddhatvAditi / yadyapi nAnAkArA alIkAstathApi nIlapItAdijJAneSvanugataM caitanyamAtraM siddhameva, AkArAlIkatvAdeva ca na nAnAkArakaluSitamityuktam / ( 325) anyatheti / tadA nAnAkArakaluSitaM caitanyasAmAnyaM siddhaM nAbhyupagamyate, tadA nirhetukatayA dvayavijJAnasAdhakamanumAnaM pravarteta | 0 For Personal & Private Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 217. 326 kiMca, yo'yaM sitapItAdyanekAkAranirNayo'sAvapi svasaMvedanApekSayAdvayarUpa iti bhavadabhiprAyaH, yathA cAnavasthAbhIrutayA sarvaM jJAnaM svaprakAzamabhyupetam, tathA sarvo nizcayaH svanizcAyako'bhyupagantavyaH, anyathA tatrApyanavasthAdoSo'nuSajyeta, nizcayAzca sarvathA svarUpaM nizcinuyuH, naikadezena yato nizcayairyanna nizcIyate rUpaM tatteSAM viSayaH kathamiti svayameva svavadhAya pralapitam, tathA cAdvayasya kSaNakSayirUpasya tairgrahaNe viparItAropAbhAvAdAdita eva anutthAnaM saMsArasyeti yuktirikta evAmuktAbhimAnaH syAt / na caivam, bhavabhAvasya pratiprANiprasiddhatvAt / tannAyamitaretarAvinirluThitadravyaparyAyaprakAzo bhrAntaH, , tadviparItArthopasthApakapramANAntarAbhAvAditi sthitam / 0nyAyarazmi - 0 (217) jJAnano saMpUrNapaNe nirNaya mAnavAmAM Apatti 0 vaLI sapheda, pILo, lAla vagere anekAkArono nirNaya paNa svasaMvedananI apekSAe advayasvarUpavALo ja che, evo tamAro abhiprAya che. jo jJAnane para dvArA prakAzya svIkAravAmAM Ave, to anya-anya jJAnanI apekSA rahetI hovAthI anavasthA dUSaNa Ave che, tenA DarathI tame jJAnane svayaMprakAzI rUpe svIkArela che. te ja pramANe sarva nizcayono paNa anavasthAnA bhayathI potAnI meLe ja nizcaya thAya ema mAnavuM ja paDe, vaLI te nirNayano nizcaya paNa sarvaprakAre thAya che, nahIM ke ekadezathI, kemake je aMzano nizcaya na karyo hoya te teno viSaya ja na kahevAya. jo sarvathA svarUpano nirNaya kare, to svasaMvedananI apekSAe temAM adbayarUpa paNa che, eTale teno paNa nirNaya thaI jaze. A pramANe adrayanuM grahaNa thatAM anekAkArano Aropa na hovAthI, badhA ja mukta thaI jaze to pachI amukta jIvonI mAnyatA yuktirahita thaI jaze, ane e to barAbara nathI, kAraNa ke saMsAranI sattA to dareka prANIne prasiddha che. tethI parasparathI kathaMcid abhinna evA dravya ane paryAyanuM jJAna (vikalpa) bhrAnta nathI, kAraNa ke tenAthI viparIta evA padArthAntarano sthApaka koIpaNa pramANa nathI, ema siddhAnta nizcita thayo.. nyAyAvatAra -0 0 arthasaMprekSaNa: (326) kiM cetyAdi / ayamabhiprAyaH kila - sitapItAdyanekAkAranirNayaH svasaMvedanApekSayA bhavadabhiprAyeNAdvayarUpaH, anavasthAbhayAcca svayaM nirNayena svarUpaM nirNetavyam tadapi sarvathA, anyathA sitapItAdinirNayena yat sitapItAdinirNayarUpaM svarUpaM na nirNIyate, advayAtmakamapi tadAtmanA tat svarUpaM tasya nirNayasya viSayaH katham ? naiva syAdityarthaH / evaM cAdvaye gRhIte anekAkArAropAbhAvAdanutthAnaM saMsArasyeti / For Personal & Private Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra41 ) nyAyAvatAra - zlo0 29 218. yadA tu zUnyavAdI nirAlambanAH sarve pratyayAH pratyayatvAt svapnapratyayavaditi 327parAbhiprAyapravRttAnumAnabalAd bhrAntatAmasya kathayet, tadA taM prati sAlambanAH sarve pratyayAH pratyayatvAt jAgraddazApratyayavaditi viparItAnumAnamupaDhaukanIyam / sa yadi dRSTAntasya sAdhyavikalatAmudbhAvayet, tadA tadRSTAnte'pi sA darzanIyA / yadi punarasau svapnapratyayasya nirAlambanatvaM bhavadbhirabhipretamiti vilapannAsituM na dadyAt, tadA sa vikalpataH paryanuyojya:asmadabhyupagamA 'pramANaM bhavato'pramANaM vA; 'pramANaM cet, yathA tabalAd dRSTAntasamarthanaM tathA -0nyAyarazmi - 0 (218) zunyavAdInA bacAvanuM khaMDana 0 anekAntAtmaka jJAnanI bhrAntatAne jaNAvavA mATe zunyavAdI dvArA A anumAna mukavAmAM Ave che. "sarve pratyayA nirAnisvanaH pratyayatvati, svapnapratyayevatA jagatanA sarvajJAno koIpaNa AlaMbana vinA utpanna thAya che, kAraNa ke jJAna svarUpa che. jemake AlaMbana vagara utpanna thatuM svapnajJAna. AnI sAme pratipakSI anumAnane upasthita karIne tenuM khaMDana karavuM. jemake - sarve pratyayA sahitanA pratyayatvA, nIpradzApratyayavat ! koIpaNa jJAna, koIne koI AlaMbanane azrayIne utpanna thAya che, kAraNa ke te jJAna svarUpa che, jemake jAgrata avasthAmAM thatuM jJAna. jo zUnyavAdI jAgratadazA pratyaya svarUpa daSTAMtamAM sAdhyavikalpatA (sAlaMbanapaNAno abhAva) doSanuM udubhAvana kare, to pachI tenA svapnajJAnarUpa dRSTAMtamAM paNa sAdhyavikalatA, eTale ke nirAlaMbanapaNuM nathI te jaNAvavuM joIe. zUnyavAdI- are ! amArA dRSTAMtamAM sAdhyavikalatA kyA che? kAraNa ke, svapnajJAnanuM nirAlaMbanapaNuM to tamane paNa ISTa ja che ne... 0 zUnyavAdInA zunyavAdano zUnyavAda 0 jenaH- A pramANe kaheto evo zUnyavAdI, jo zAMtithI besavA devA mAMgato na hoya, to pachI tene A pramANe vikalpa karIne prazna karavo joIe, ke amArA vaDe svIkAra karAyela padArtha tamane (1) pramANa che ke (2) apramANa ? jo amArA vaDe svIkRta padArtha tamane pramANabhUta hoya, to pachI je pramANe tenA baLathI tamAruM svapnajJAna svarUpa dRSTAMtanuM samarthana karo cho, te ja pramANe jAgratadazAnA viSayabhUta evA padArthanuM samarthana zA mATe karatA nathI ? A to ardhajaratIya nyAya lagADo cho. 05rthasaMprekSa[ - (rUra7) parAmiprAyeti | roDagrupa*tAnumAno nainAdriH | - zAtrasaMto:- (162) "yaccAnyaduktam - sarve pratyayA nirAlambanAH ityAdi, tadapyavicAritaramaNIyam, jAgratpratyayAnAM svarUpavyatiriktasthirasthUlasAdhAraNastambhakumbhAdyarthodyotakatvena pratyakSataH prtiiteH| .... dRSTAntazca sAdhyavikalaH, svapnAdipratyayAnAmapi bAhyArthAlambanatvena niraalmbntvaabhaavaat|" - nyAyaku. pR. 136/ For Personal & Private Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ /242 nyAyAvatAra 10 jAgratpratyayagocarArthasamarthanamapi kiM na kuruSe, ko'yamardhajaratIyanyAyaH / athApramANam, evaM sati svapnapratyayanirAlambanatAsAdhakaM pramANAntaraM mRgaNIyam, kimanena kushkaashaavlmbnen| tatrApi pramANAntare vikalpayugalamamalamavatarati, tat kiM 'nirAlambanam, sAlambanaM vA / 'nirAlambanaM cet, nAnyapratyayasya nirAlambanatAM gadituM paTiSThaM nirgocaratvAt / atha 'sAlambanam, hanta hato'si, nirAlambanAH sarve pratyayA iti pratijJAtakSateH, anenaiva vyabhicArAditi zaThaH pratizaThAcaraNena nirloThanIyaH / tannAsyAnaikAntikatvam / 219. viruddhatAzakA punardurApAstaprasaraiva, pramANaprakAzite'rthe sarvavAdinAM tathAbhyupagamAvigAnAditi / -0nAyarazmi - vastune siddha karanAra eka ja pramANa, tenAthI eka ja vastu siddha thAya ane bIjI na thAya evuM kema? have jo tame amArA abhyapagamane apramANika kahezo, to pachI svapnajJAnane nirAlaMbana siddha karavA mATe bIjA koI pramANane zodhavo paDaze. jene tame pramANa mAnatA nathI evA amArA abhiprAyanuM AlaMbana laIne zuM phAyado ? vaLI tame je A pramANAntarano svIkAra karyo, tenA viSe paNa be vikalponuM avataraNa thAya che. te pramANAntara (1) nirAlaMbana che ke (2) sAlaMbana che? jo prathama pakSa svIkAra karo, to pachI anya jJAnanI nirAlaMbanatAne te siddha karI zakaze nahIM, kAraNa ke je pote ja nirAlaMbana hoya te kazuM siddha na karI zake. jo pramANAntarane sAlaMbana svIkAra karavAmAM Ave, to pachI sarvajJAno nirAlaMbana che e pratijJA khoTI paDI jaze, kAraNa ke pramANAntaranI sAlaMbanatA tame pote ja svIkAra karI lIdhI che. tethI AnI sAthe ja vyabhicAra Avaze. A pramANe luccA mANasane tenA jevA ja bIjA luccA jevA AcaraNa vaDe khaMDana karavuM joIe. ahIM Azaya e che ke vAstavamAM A tarko koI padArthanI siddhi karatA nathI, mAtra khaMDana kare che, chatAM zUnyavAdInA kutarko sAme AvA tarka karyA vinA chUTako nathI. Ama anekAntanI siddhi mATe prayukta anumAnamAM koI paNa vyabhicAra vagere doSanI saMbhAvanA nathI. 0 (219) virUddha hetvAbhAsanuM nirAkaraNa 0 anekAntanA sAdhaka hetumAM virUddha hetvAbhAsa to dUrathI ja bhAgI jAya che. vipakSamAM hetunI vRttitA hoya to anekAntika ane virUddha hetvAbhAsanI AzaMkA rahe. upara jaNAvela anusAra A hetu arnakAntika to che ja nahIM. tethI vipakSamAM vRtti paNa nathI ane vipakSamAM vRtti na hovAnA kAraNe ja virUddha doSa paNa Avato nathI. pramANa dvArA prakAzita karAyelA arthamAM sarvavAdIo vastumAM anekAMta na mAnatA hovA chatAM, pramANa jJAnamAM anekAMtAtmaka vastuno pratibhAsa to mAne ja che. Ama anekAntane siddha karanAra hetumAM asiddha, anekAntika ke virUddha koIpaNa hetvAbhAsano saMbhava na hovAthI, nirduSTa evA hetu dvArA nibaMdharUpe sAdhyanI siddhi thaI jAya che. For Personal & Private Use Only Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2430 nyAyAvatAra - zlo0 29 220. 328anena 329saMzayavirodhAnavasthAvaiyAdhikaraNyAsaMbhavAdidUSaNAni nirmUlakamithyAvikalpotthApitAni pratibhAsamudgaranipAtanirdalitamastakatvAnna jIvitumutsahante iti / tasmAdasiddhatAdidoSAdinA kRto'yaM tathApratibhAsalakSaNo heturanekAntagocaratAM pramANasya -nyAyarazmi 0 (220) saMzayA hoSonu ni24250 AnA dvArA je loko ema kahe che ke, "jo anekAnta svIkAra karazo to pachI tamAre saMzayAdi doSo Avaze, te svIkAra karavA tenA karatA anekAntane ja choDI do' te doSo A pramANe jANavA (1) saMzaya:- vastune tame nitya - anitya vagere aneka dharmothI yukta che ema svIkArI, tethI A vastu nitya che ke anitya, e pramANe koIno paNa nizcayapUrvaka nirNaya na thato hovAnA kAraNe, dolAyamAna avasthA hovAthI "sthANu vA puruSo vA'nI jema haMmezA saMzayathI yukta ja raheze. (2) virodhaH- nityAnitya evA padArthane svIkAra karatA je vastu nitya che, te ja vastune anityarUpe svIkAratA virodha Avaze, kAraNa ke nitya ane anitya te banne eka-bIjAne choDIne rahenArA dharmo che, eTale jyAM nitya hoya tyAM anitya na hoya ane jyAM anitya hoya tyAM nitya na hoya ane jo nitya te anitya svarUpathI tathA anitya te nityanA svarUpathI rahetA hoya, to pachI nitya ane anityamAM koIpaNa vizeSatA na rahevAthI pratiniyata vyavahArano uccheda thavAnI Apatti Avaze. -arthasaMprekSaNa(328) aneneti / pramANanirNIte'visaMvAdena / (329) saMzayavirodhAnavasthAvaiyadhikaraNyAsaMbhavAditi / nityAnityAdyanekadharmakatve vastuno'bhyupagamyamAne nityavastuno'bhyupagamyamAne nityamidaM vastvanityaM cetyekasyAvadhAraNadvAreNa nirNIterabhAvAt saMzayaH / tathA yadeva vastu nityaM tadevAnityamiti virodhaH, nityAnityayoH parasparaparihAreNAvasthAnAt / yadi punarnityamanityAtmanA, anityaM nityarUpatayA vyavasthitaM syAt; tadA nityAnityatvayoravizeSAt pratiniyatavyavahArocchedaH / tathA yenAMzena nityaM tenAMzena kiM nityameva, Ahosvit tenApyaMzena nityamanityaM veti / tatrAdyapakSe anekAntakSatiH / dvitIyapakSe punarapi yenAMzena nityaM tenAMzena kiM nityameva, Ahosvit tenApi nityamanityaM veti anavasthA / evamanityapakSe'pi sarvametad bhAvanIyam / tathA bhinnapravRttinimittayoH zabdayorekasminnarthe vRttiH sAmAnAdhikaraNyam / yathA nIlotpalamityatra ekasmin utpaladravye nIlaguNaM nimittIkRtya nIlazabdaH pravartate, utpalatvajAtiM cAzrityotpalazabdaH, tato bhavati nIlotpalazabdayorbhinnapravRttinimittayorekasminnarthe vRttatvAt sAmAnAdhikaraNyam / atra tu nityatvAnityatvAdidharmANAM dravyAdabhede'bhyupagamyamAne yadeva nIladharmAtmakaM vastu nIlazabdapravRttinimittaM tadeva sadRzapariNAmalakSaNotpalatvajAtyAtmakatvamutpalazabdasyApi pravRttinimittam / tannAnekAntAbhyupagame'bhinnapravRttinimittatvAt sAmAnAdhikaraNyalakSaNaM ghaTate, tadabhAvAcca vaiyadhikaraNyamiti / tathAsaMbhavo'pi, saMzayavirodhAdyuktayukteH, ekasya vastuno nityAnityAdyanekadharmAliGgitatvAbhAvAt, ato na nityamanityaM ca tadeva vastu bhavati iti / AdizabdAt prtykssaadibaadhaaprigrhH|| For Personal & Private Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra44 nyAyAvatAra parAnabhyupagamayati, ityalaM vistareNa / tasmAttasyaiva tatra pratibhAsanAt sarvasaMvidAmanekAntAtmakaM vastu gocara iti sthitam / / -0nyAyarami - (3) anavasthA- padArtha je aMzanI apekSAe nitya che te aMzanI apekSAe zuM (1) nitya ja che ke, (2) tyAM paNa nityAnitya che ? jo nitya ja che ema pahelo pakSa svIkAravAmAM Ave to pachI anekAntavAdanI kSati thaI jaze ane jo nityAnitya svarUpavALo bIjo pakSa svIkAra karo, to pAcho tyAM prazna Avartana thaze ke, je aMzanI apekSAe nitya che te aMzanI apekSAe zuM (1) nitya ja che ke (2) nityAnitya ? Ama karatA anavasthA doSa taiyAra ja raheze, anityapakSane AzrayIne paNa A rIte anavasthA Ave ja. (4) vaiyadhikaraNya - bhinna-bhinna pravRttinimitta che jemanA evA be zabdonuM, eka ja padArthamAM rahevuM tene sAmAnAdhikaraNya kahevAya che. jemake :- nIlotpala. ahIM eka kamaLarUpa dravyamAM, nIlaguNane AzrayIne nIla zabdanI pravRtti thAya che ane utpalatva jAtine AzrayIne utpala zabdanI pravRtti thAya che. Ama bhinna-bhinna pravRttinimittavALA nIla ane utpala zabdonuM eka adhikaraNamAM rahevApaNuM hovAnA kAraNe, samAnAdhikaraNya temAM ghaTI zake che. prastutamAM nityavAniyatvAdi dharmone tame dravyathI abhinna svarUpe svIkArela che, tethI AnI apekSAe je nIladharmAtmaka vastu nIlazabdanuM pravRtti nimitta che, te ja sadazapariNAma svarUpa utpalatvajAti Atmaka utpalazabdanuM paNa pravRtti nimitta che. tethI jo anekAntane svIkAra karazo to pachI abhinna pravRttinimitta hovAthI sAmAnAdhikaraNya ghaTI zakatuM nathI, mATe ahIM vaiyadhikaraNya doSa Ave che. (5) asaMbhavaH- tathA je yuktio dvArA saMzaya, virodha Adi doSo Ave che. tenAthI asaMbhava doSa paNa Ave ja che, kAraNa ke eka ja vastu nitya, anitya vagere aneka dharmothI yukta hoI zakatI nathI. A pramANe paravAdI vaDe ubhAvita karAyelA saMzaya, virodha, anavasthA, vaiyadhikaraNya, asaMbhava, vagere sarva doSo te nirmUlaka evI mithyA kalpanA vaDe utpanna karAyelA hovAnA kAraNe, anubhava (pratyakSa) rUpI haThoDA vaDe nAza karAyelA mAthAvALA thaI javAthI jIvavA mATe paNa utsAhane dhAraNa karatA nathI, arthAt anekAntavAdamAM koIpaNa jAtanA uparokta doSo AvatA nathI. A pramANe tathA pratibhAsa svarUpa hetu, asiddhatA vagere doSothI rahita hovAnA kAraNe, pramANa anekAntAtmaka vastune ja viSaya kare che, Ama bIjAone paNa svIkAra karAve che. have ghaNA vistArathI saryuM. tethI chello niSkarSa A Avyo ke, "parasparathI abhinna aneka dharmothI yukta padArthano ja pramANamAM pratibhAsa thAya che tethI sarvajJAnano viSaya paNa te ja che. A siddhAnta ATalI carcAvicAraNAthI nizcita thayela che. For Personal & Private Use Only Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2457 163 nyAyAvatAra - zlo0 29 221. ayaM ca yathAvasthitapramANavyApAraparyAlocakapramAtrabhiprAyeNa pramANagocaro drshitH| nayastarhi kiMbhUtaM manyate iti vacanAvakAze satyAha'eka' ityAdi / anantadharmAdhyAsitaM -nyAyazbhi 0 naya vicAraNA 0 (221) upara to yathAvasthita pramANanA vyApAranI vicAraNA karatA pramAtAnA abhiprAyathI pramANano viSaya anaMtadharmAtmaka vastu che, paraMtu naya te kayA prakAranI vastune potAnA viSaya tarIke svIkAra kare che, A praznanA javAbamAM graMthakArazrIe kArikAnA uttarArdha dvArA jaNAvyuM che ke, ekadezaviziSTo'rtho nayasya viSayo mataH / manatAthA yusta mevI vastunA potAnA STi sevA meM dharmathI viziSTa vastune jJAnano viSaya je banAve te naya kahevAya che. TUMkamAM AnuM lakSaNa A pramANe thAya, pramANapravRtterUttarattarakAlabhAvI parAmarzaH arthAta, pratyakSa prabhA dvaa2| yathAvasthita anaMtadhAtma vastunA svarUpane grahaNa karyA bAda, A nitya che athavA A anitya che ItyAdi svarUpe, potAnA zAstrasaMloka(163) "nayAH prApakAH kArakAH sAdhakA nirvatakA nirbhAsakA upalambhakA vyaJjakA ityanarthAntaram / jIvAdIn padArthAn nayanti prApnuvanti kArayanti sAdhayanti nirvartayanti nirbhAsayanti upalambhayanti vyaMjayantIti nyaaH|" - tattvArthAdhi. bhA. 1/35/ "syAdvAdapravibhaktArthavizeSavyaMjako nyH|" - AptamI. 106 / "nayantIti nayAH anekadharmAtmakaM vastu ekadharmeNa nityamevedamanityameveti vA nirUpayanti" - tattvArthahari. tattvArthasiddha. 16 / "yathoktam-dravyasyAnekAtmano'nyatamaikAtmAvadhAraNam ekdeshnynaannyaaH|" - nayacakravR. pR. 6 / "nIyate yena zrutAkhyapramAmaviSayIkRtasyArthasyAMzaH tadizaMzaudAsInyataH sa pratipatturabhiprAyavizeSo nayaH" - pramANanaya. 7/1/ "pramANaparicchinnasyAnantadharmAtmakasya vastunaH ekadezagrAhiNaH taditarAMzApratikSepiNaH adhyavasAyavizeSA nyaaH|" - jaintrkbhaa.| "prakRtavastvaMzagrAhI taditarAMzApratikSepI adhyavasAyavizeSo nyH|" - nayarahasyaH, nyprdiip| "pramANaprakAzitArthavizeSaprarUpakA nyaaH|" - rAjavA. 1 / 33 / "vastunyanekAntAtmani avirodhena hetvarpaNAt sAdhyavizeSasya yAthAtmyaprApaNapravaNaprayogo nyH|" - sarvArthasi. 1 / 33 / "jJAtRNAmabhisandhayaH khalu nayAste dravyaparyAyataH / .... nayo jJAturmataM mtH|" - siddhivi. TI. pR. 517, 518 / "NayAdi tti Nao bhaNio bahuhi guNapajjaehi jaM davvaM / pariNAmakhettakAlantaresu avinntttthsbbhaavN|... pramANaparigRhItArthaikadezavastvadhyavasAyo nayaH" - dhavalA TI. pR. 11, 83 / "egeNa vatthuNo'NegadhammuNo jmvdhaarnnennev| nayaNaM dhammeNa tao hoi tao sattahA so y|" . vizeSA. gA. 2676 / "anirAkRtapratipakSo vastvaMzagrAhI jJAturabhiprAyo nyH|" - prameyaka. pR. 676 / "nayo jJAturabhiprAyaH" - laghI. sva. kA. 3 / "zrutavikalpo vA jJAturabhiprAya vA nayaH / nAnAsvabhAvebhyo vyAvRtya ekasmin svabhAve vastu nayati, prApnotIti vA nyH|" - AlApapa./ "vastuno'nantadharmasya pramANa vyajitAtmanaH / ekadezasya netA yaH sa nayo'nekadhA smRtaH / / " tattvArthasAra pR. 106 / "pramANapratipannArthaMkadezaparAmarzo nayaH" . syA. maM. kA. 28, pR. 274/ "uvaeso so Nao NAma tti|" - A. ni. 1054 / For Personal & Private Use Only Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dara46 YO nyAyAvatAra che vastu svAbhipretaikadharmaviziSTaM nayati prApayati saMvedanamArohayatIti nayaH, 33degpramANapravRtteruttarakAlabhAvI parAmarza ityarthaH / tasya viSayo gocaro'bhimataH abhipretaikadezenAnityatvAdidharmalakSaNena viziSTaH pararUpebhyo vyavacchinna ityarthaH / arthaH prameyarUpaH, pramANamevaMvidhamevArthaM gRhNAti-iti svAkUtena tena vyavasthApanAditi / athavA pramANaviSayAM lakSaNasaMkhyAgocaraphalarUpAM caturvidhAM vipratipattiM nirAkRtya atraiva nayagocaraM nirUpayannAha-eketyAdi / 222. nanu cAdivAkyataH pramANavyutpAdanamAtraM pratijJAtaM tat kimayamaprastuto'tra nayagocaraH pratipAdyate iti / satyama, evaM manyate-na nayaH pramANAdatyantaM dUrayAyI, kiM tarhi tadaMzabhUta -0nAyarazmi - AzayathI vastunA eka aMzano parAmarza tene naya kahevAya che. te nayano viSaya abhipreta anityatvAdi ekadezathI viziSTa, pararUpathI vyAvRtta evI vastu che. pramANa svAbhipretadharmaviziSTa pararUpathI vyavacchinna vastune ja grahaNa kare che, evo te nayano abhiprAya hoya che ane te padArthane te svarUpavALo ja svIkAre che. kArikAnA uttarArdhanI anya rIte avataraNikA karatA graMthakArazrI jaNAve che ke, pramANane AzrayIne lakSaNa, saMkhyA, viSaya, phaLa svarUpa cAra prakAranI viparIta mAnyatAonuM nirAkaraNa karIne, ahIM ja nayanA viSayanuM nirUpaNa karatAM jaNAve che. eka ItyAdi. (222) praznaH- tame "pramANavyutpakinArthaminAramyate" A Adi vAkya dvArA pramANa viSayaka tattvane jaNAvavA mATenI pratijJA karI hatI, to pachI je vastunI pratijJA karI ja nathI evA aprastuta nayanI vicAraNA zA mATe karo cho ? uttaraH- A tamArI vAta AMzika rIte sAcI che ke, pratijJA vAkyamAM jeno nirdeza na karyo hoya tenI vicAraNAthI zuM phAyado ? paraMtu ame pratijJA pramANatattvane jaNAvavAnI karI che ane naya tenAthI atyaMta bhinna vastu nathI, te to pramANanA aMzabhUta ja che, kAraNa ke pramANanI niSpatti = utpatti nayano samudAya bhego thAya tyAre ja thAya che. tethI pramANane vyutpAdana karavAnI pratijJA karAte chate, naya tenI aMdara AvI ja gayo, kema ke "tanmadhyapatitastagrahona gRhyate' A nyAya vidyamAna che. Ama nayanI vicAraNA te aprastuta nathI, paraMtu prastuta ja che. hamaNA je nayanI vyAkhyA karI ane pUrvamAM je karI hatI, temAM padArtha to eka ja che, mAtra vAkyArthabheda che. pahelA vAkyamAM nayane -035rthasaMprekSA - __ (330) pramANapravRtteruttarakAlabhAvIti / pratyakSAdipramANena yathAvasthitavastusvarUpagrahaNAdanantaramidaM nityamidamanityamityAdisvAzayena vastvaMzaparAmarza ityarthaH / (331) evaMvidhamevetyAdi / nayadurnayayoH kiMcit sAmyAdibhedenaiva lakSaNAbhidhAnAdevamAha / yadvA 'gRhNAtyeva' ityatra evazabdo draSTavyaH / -zAstrasaMloka(164) tasya viSayaH nayasya gocaro mato'bhipreta ekadezenAnityatvAdidharmalakSaNena viziSTaH pararUpebhyo vyavacchinno'rthaH prameyarUpaH pramANamevaMvidhamevArthaM gRhNAti - iti svAkUtena tena vyvsthaapnaat| . cAya. rA./ For Personal & Private Use Only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - zlo0 29 ra47 ) eva, nayasamudAyasaMpAdyatvAt pramANasya, atastadvyutpAdanapratijJAte'sAvapi tanmadhyapatitastadgrahaNena gRhyate iti nyAyAd gRhIta eva, tannAyamaprastuta iti / atrApi padArthaH sa eva, 332kevalaM vAkyArthabhedaH | tathA hi- ihaivaM ghaTanA | nayasya viSaya ekadezaviziSTo'rtho mato nItividAmiti / 223. nanu ca yadi nayasya pramANAntaHpAtitve'pi pRthag gocaraH pratipAdyate, tataH pramANavadetadviSayA lakSaNAdivipratipattirapi nirAkartavyA / satyama, kiM tu na pareSAM nayavyavahAraH prasiddhaH, ato dharmiNo'bhAvAt tadgocarA vipratipattirnAstyeva / na ca te tena tattvaM pratipAdanIyAH, tattvapratipAdane pramANasyaiva vyApArAt, nayasya punarekadezaniSThatvena tatpratipAdanasAmarthyavikalatvAt, ata evAcAryasya na tallakSaNAdisvarUpakathane'pi mhaanaadrH| gocaraM punarheyapakSe kAkvA prakSipan sAkSAt pratipAdayati-mA bhUt svadarzanAntaHpAtinAM mandabuddhInAM pramANapratipanne'pyanekAntAtmake vastunyekadezasamarthanAbhinivezalakSaNaH kadAgraha iti / -0nAyarazmi - kartA tarIke rAkhIne tenuM lakSaNa karAyuM hatuM ke, "eka deza viziSTa prameya che viSaya jeno te naya tathA bIjI vyAkhyAmAM kartA tarIke nyAyane jANanAra puruSo lIdhA che, tethI nayano viSaya eka deza viziSTa artha nyAyane jANanArAoe mAnela che', ema artha prApta thAya, mATe padArtha eka ja che mAtra vAkyArthabheda rahelo che. (223) prazna - jo nayano pramANanI aMdara aMtarbhAva thaI jato hovA chatAM paNa, tenA viSayane tenAthI bhinna rUpe pratipAdana karazo, to pachI pramANanI jema naviSayaka lakSaNa, saMkhyA, phaLa aMgenI vipratipattinuM paNa nirAkaraNa karavuM joIe. uttaraH- tamArI A zaMkA ucita che, chatAM paNa paradarzanakArone nayano vyavahAra ja prasiddha nathI, tethI teone dharmIbhUta evA nayano ja bodha na hovAthI, tadviSayaka vipratipatti ja ubhI thatI nathI. vaLI teone (anyadarzanakArone) nayathI tattvanuM pratipAdana karavAnuM nathI. tattvanA pratipAdana karavA mATe pramANano ja vyApAra thAya che. naya to vastunA eka dezane kahenAra che, tethI vAstavika tattva zuM che ? te pratipAdana karavAnuM sAmarthya tenAmAM raheluM nathI. tethI ja siddhasenadivAkarasUri mahArAjAe tenA lakSaNa vagere jaNAvavA mATe ghaNo Adara batAvyo nathI. je A nayanA viSayanuM pratipAdana karela che te paNa arthapattithI nayane heya koTImAM mUkavA dvArA karela che. jethI maMdabuddhivALA, jainadarzanane svIkAra karanArA jIvone, pramANa dvArA jaNAyela anaMtadharmAtmaka vastunA eka aMzanA samarthanamAM abhiniveza rUpa khoTo kadAgraha na thAya, mATe sAkSAt svarUpe AcAryazrIe lakSaNa jaNAvyuM nathI. -03marthasaMprekSA(332) kevalaM vAkyArthabheda iti / tathA hi-pUrvasmin vAkyArthe nayasya kartRbhUtasyaikadezaviziSTo'rtho viSayo mataH, asmiMstu vAkyArthe nayasya saMbandhI viSayo nItividA kartRbhUtAnAmevaMvidho'bhipreta iti spaSTo vAkyArthabhedaH | For Personal & Private Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 224. athavA svadarzanAntaHpAtinaH prati anenaiva gocarakathanenopalakSaNatvAllakSaNAdInyapi lakSayati / tatra pramANapratipannArthaikadezaparAmarzo naya iti lakSaNam, sarvanayavizeSAnuyAyitvAtpararUpavyAvartanakSamatvAccAsya / saMkhyayA punaranantA iti, anantadharmatvAdvastunaH, tadekadezadharmaparyAyAvasitAbhiprAyANAM ca nayatvAt, tathApi ciraMtanAcAryaiH sarvasaMgrAhisattAbhiprAyaparikalpanAdvAreNa sapta nayAH pratipAditAH / tadyathA - naigamasaMgrahavyavahArarjusUtrazabdasamabhirUDhaivaMbhUtA nayAH iti / ato'smAbhirapi te eva varNyante / kathame sarvAbhiprAyasaMgrAhakAH iti cet, ucyate / abhiprAyastAvadarthadvAreNa zabdadvAreNa vA pravarteta, nyAyarazmi 0 0 (224) nayanuM lakSaNa, saMkhyA vagerenuM pratipAdana 0 165 athavA bhale 52darzanakArone nayasvarUpa dharmI asiddha hoya, paraMtu svadarzanavALAne to nayarUpa dharmI siddha che, tethI tenA viSayanuM pratipAdana karavA dvArA upalakSaNathI lakSaNa, saMkhyA, phaLa vagerene paNa ahIM jaNAve che. nyAyAvatAra lakSaNaH- asAdhAraNa dharma lakSaNa bane che. tethI pramANa dvArA jaNAyela anaMtadharmAtmaka vastunA eka dezanI vicAraNA je kare te naya kahevAya che. A lakSaNa thayuM, kAraNa ke A lakSaNa jeTalA paNa nayo che temAM anugata rUpe rahenAra che tethI avyApti nathI tathA pramANamAM rahetuM nathI, eTale pararUpathI vyAvRtta hovAnA kAraNe ativyApti paNa AvatI nathI. mATe A nayanuM lakSaNa nirdaSTa che. saMkhyAH- A nayonI saMkhyA anaMtI che. vastu anaMtadharmAtmaka che ane eka-eka dharmane jaNAvanAra naya kahevAya che. tethI A saMkhyA yogya ja che. pUrvAcAryoe paNa kahyuM che keH jAvaiyA vayaNapahA, tAvaiyA ceva huMti nyvaayaa| jAvaiyA nayavAyA, tAvaiyA ceva huMti parasamayA / / chatAM paNa pUrvAcAryo vaDe sarva abhiprAyone saMgraha karanArA abhiprAyonI apekSAe sAta nayonuM pratipAdana karAyuM che. te A pramANeH- naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUDha ane evaMbhUta. pUrvAcAryoe A pramANe sAta nayonuM pratipAdana karela hovAthI TIkAkAra maharSi paNa te ja pramANe pratipAdana kare che. zaMkAH- vastunA aMzane grahaNa karanArA abhiprAyo to anaMtA che, to pachI sarvano saMgraha sAtamAM kevI rIte thaI jAya ? 0 zAstrasaMloka: (165) "nayAzcAnantA, anantadharmatvAd vastunaH, tadekadharmaparyavasitAnAM vakturabhiprAyANAM nayatvAt / tathA ca vRddhA, jAvaiA vayaNapahA tAvaiyA ceva huMti nayavAyA iti / tathApi cirantanAcAryaiH sarvasaMgrAhisaptAbhiprAyaparikalpanAdvAreNa sapta nayAH pratipAditAH / .ye ca zabdavicAracaturAste zabdAvinayatraye kRtiA - svA. maM. na. 28, pR. 2742 For Personal & Private Use Only Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - zlo0 29 246 gatyantarAbhAvAt, arthazca sAmAnyarUpo vizeSarUpo vA, zabdo'pi 2ArUDhito 2 vyutpattitazca, vyutpattirapi sAmAnyanimittaprayuktA tatkAlabhAvinimittaprayuktA vA syAt / 225. tatra ye kecanArthanirUpaNapravaNAH pramAtrabhiprAyAste sarve'pyAdye nayacatuSTaye'ntarbhavanti, tatrApi ye parasparavizakalito sAmAnyavizeSAvicchanti 33tatsamudAyarUpo naigamaH / ye punaH kevalaM sAmAnyaM vAJchanti tatsamUhasaMpAdyaH saMgrahaH / ye punaranapekSitazAstrIyasAmAnyavizeSa lokavyavahAramavatarantaM ghaTAdikaM padArthamabhipreyanti tannicayajanyo vyavahAraH / ye saugatAstu kSaNakSayiNaH paramANulakSaNA vizeSAH satyA iti manyante, tatsaMghAtaghaTita RjusUtra iti / tathA -0nyAyarazmi - samAdhAnaH- koIpaNa vyaktino koIpaNa abhiprAya pragaTa thAya, to te kAM to arthane AzrayIne thAya athavA zabdane AzrayIne thAya. abhiprAya pragaTa karavAno A be sivAya trIjo koI upAya nathI. temAM artha kAMto sAmAnya svarUpavALo hoya athavA to vizeSa svarUpavALo hoya, ane zabda kAMto vyutpattithI pravRtta thAya athavA rUDhIthI pravRtta thAya. vyutpatti paNa sAmAnyanimittathI pravRtta thAya athavA tatkALabhAvI nimittathI pravRtta thAya. | (225) abhiprAyanA nimitto ATalA ja che. tethI je nayo arthanI prarUpaNA karavAmAM nipuNa che te sarvanayono aMtarbhAva pahelA cAra niyomAM thaI jAya che. te A pramANe - jeo paraspara bhinna evA sAmAnya-vizeSane svIkAra kare che, teono samudAya te naigamanayamAM aMtarbhAva thAya. jeo mAtra sAmAnyane svIkAra kare che, teonA samUhathI saMgrahanaya bane che. jeo zAstrIya evA sAmAnyavizeSanI apekSA rAkhyA vinA, loka vyavahAramAM upayogI evA ghaTAdi padArthone svIkAra kare che, teonA samUhathI vyavahAranaya niSpanna thAya che. je bauddhadarzanavALA, kSaNamAM nAza pAmanArA, paramANu svarUpa vizeSone ja sAcA mAne che tenA samUhathI yukta RjusUtranaya che. tathA je mImAMsaka vagere rUDhithI zabdanI pravRtti svIkAre che, teonA samUhathI zabdanayanI utpatti che. je vyutpatti dvArA ja zabdanI pravRtti mAne che, anya dvArA svIkAra karatA nathI, teothI janya samabhirUDhanaya che, vaLI jeo vartamAnakALamAM rahenArA vyutpatti nimittane AzrayIne zabdonI pravRtti mAne che, paraMtu anya svarUpe svIkAra karatA nathI, teonA samUha dvArA evaMbhUtanayanuM astitva che. A pramANe A saMsAramAM vastune viSaya karanArA abhiprAyo athavA vikalpo evA koIpaNa nathI jeono aMtarbhAva A sAta nayomAM na thato hoya, mATe A sAta nayo te sarvAbhiprAyanA saMgrAhaka che ema nizcita thAya che. - arthasaMprekSA - (333) tatsamudAyarUpo naigama iti / pUrvaM hi ye parasparavizakalitau sAmAnyavizeSAvicchanti iti bahuvacanena nirdeze naigame ityekavacanAntatvAt nAtra suzliSTo vAkyArthaH syAditi tatsamudAyarUpa ityuktam / evaM tatsamUhAdizabdeSvapi bhAvanIyam / For Personal & Private Use Only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Q.250 nyAyAvatAra 10 ye mImAMsakAH rUDhitaH zabdAnAM pravRttiM vAJchanti tannivahasAdhyaH zabda iti / ye tu vyutpattito dhvanInAM pravRttiM vAJchanti nAnyathA, tavArajanyaH samabhirUDha iti / ye tu vartamAnakAlabhAvivyutpattinimittamadhikRtya zabdAH pravartante nAnyatheti manyante, tatsaMghaTitaH khalvevaMbhUta iti / tadevaM na sa kazcana vikalpo'sti vastugocaro yo'tra nayasaptake nAntaryAtIti sarvAbhiprAyasaMgrAhakA ete iti sthitam / 226. sAMpratameSAmeva pratyekaM matamupavarNayAmaH-tatra gamanaM gamaH pariccheda ityarthaH, nizcito gamaH nigamaH viviktavastugrahaNaM, sa eva prajJAderAkRtigaNatayA svArthikANpratyayavidhAnAd naigamaH / -nyAyazmi abhiprAya 166 arthAzrayI zabdAzrayI sAmAnya svataMtra (nagamanaya) vyutpattithI vizeSa / rUDhithI (204naya) (saMgrAunaya) /(4sUtranaya) vyavahAropayogI (vyavahAra naya) sAmAnya (samami3Dhanaya) tatkALabhAvI (mevabhUtanaya) 0 paigamanayanuM nirUpaNa 0 (227) ve mahI prtyeAUMnyn| mabhiprAyok [ya 72|y cha: naigamanaya - maigamanayanI vyutpattine AzrayIne vyAkhyA karatA jaNAve che ke, gama eTale jANavuM, ni eTale nizcita. tethI nizcita rUpe jANavuM, bhinna vastunuM grahaNa karavuM, tenuM nAma nagamanaya. athavA nigamyate eTale nizcita svarUpe je jaNAya che te nigama eTale padArtho ane tene AzrayIne -zAstrasaMloka(166) "dharmayodharmiNo dharmadharmiNozca pradhAnopasarjanabhAvena yadvivakSaNaM sa naikagamo naigamaH / " - pramANanaya. 77 / "tatra sAmAnyavizeSAdyanekadharmopanayanaparo'dhyavasAyo naigmH|" - jainatarkabhA./ NegehiM mANehiM miNaitti Negamassa ya niruuttii| sesANaMpi nayANaM lakkhaNamiNamo suNaha vocchN|| - anuyoga. A. ni. gA. 775, vizeSA. gA. 2682 / "nigameSu ye'bhihitAH zabdAsteSAmarthaH zabdArthaparijJAnaM ca dezasamagrAhI naigamaH" - tattvArthadhi. bhA., tattvArthahari., siddha. 135 / "abhinirvRttArthasaMkalpamAtragrAhI naigmH|" - sarvArthasi. rAjavA. 133 tatra saMkalpamAtrasya grAhako naigamo nyH| yadvA naikaM gamo For Personal & Private Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ O nyAyAvatAra - zlo0 29 2510 yadi vA, nigamyante niyataM paricchidyante iti nigamAH arthAsteSu bhavo'bhiprAyo niyataparicchedarUpaH sa naigama iti / ayaM hi sattAlakSaNaM mahAsAmAnyamavAntarasAmAnyAni ca dravyatvaguNatvakarmatvAdIni, 334tathAntyAna vizeSAn sakalAsAdhAraNarUpalakSaNAnavAntaravizeSAMzcApekSayA pararUpavyAvartanakSamAn sAmAnyAdatyantavini tthitsvruupaanbhipraiti| tathA hi kila-saMvinniSThAH padArthavyavasthitayaH, na ca sAmAnyagrAhiNi vijJAne vizeSAvabhAso'sti, anuvartamAnaikAkAraparAmarzena tadgrahaNAd, anyathA sAmAnyagrAhakatvAyogAt, nApi vizeSagrahaNadakSe saMvedane sAmAnyaM cakAsti, -nyAyazbhiutpanna thatI niyata pari 62135 abhiprAya te naigama. athavA na ekaH gamaH yasya saH sA vyutpattine AzrayIne jene jANavAnA aneka vacana prakAra che, tene naigama kahevAya che. A naigamanayavAdI sattA svarUpa mahAsAmAnyane, dravyatva, guNatva, karmatva vagere avAntara sAmAnyone, badhA karatA asAdhAraNa svarUpane dhAraNa karatA evA aMtyavizeSone, tema ja parasvarUpane vyAvartana karavA mATe samartha evA avAntara vizeSone, sAmAnyathI atyaMta bhinna svarUpavALA svIkAra kare che. teo A pramANe potAnA matanI sthApanA ke che ke padArthonI vyavasthA, nizcaya, jJAnanA AdhAre thAya che ane sAmAnyane grahaNa karanArA evA jJAnamAM vizeSono avabhAsa thato nathI, kAraNa ke anugata ekAkAranA parAmarza vaDe sAmAnyanuM grahaNa thAya che. jo ekAkAra parAmarza na hoya to pachI sAmAnyane grahaNa karavApaNuM raheze nahIM. te ja pramANe je jJAna vizeSane grahaNa karavAmAM pravaNa che, temAM sAmAnyano avabhAsa na thaI zake, kAraNa ke viziSTadeza tathA viziSTa avasthAthI yukta evA padArthane grahaNa karavA mATe vizeSa grAhaka jJAnanI pravRtti thAya che, nahIM to tene vizeSagrAhaka jJAna kahevAya ja nahIM. Ama paraspara bhinna-bhinna svarUpe pratibhAsita thatA evA sAmAnya-vizeSane, koIpaNa rIte bhegA karavA mATe yogya -0arthasaMprekSaNa(334) tathA antyAn vizeSAniti / utpAdavinAzayorante vyavasthitatvAd antAni nityadravyANi tatra bhavAstAn / ayamarthaH-tulyarUparasagandhasparzeSu paramANuSu nityatvAmUrtatvasarvagatatvAdibhistulyeSu sarvAtmasu cAyamasmAdvilakSaNa iti yato yoginAM pratyayaH sa pratiparamANu pratyAtma ca vizeSa iti / -zAstrasaMlokayo'tra sa satAM naigamo mtH| dharmayoH dharmiNoH vApi vivakSA dhrmdhrminnoH| paryAyanaigamAdibhedena navavidho naigamaH" - tattvArthazlo. pR. 269, nayaviva. 33, 37, prameyaka, pR. 676 / sanmati TI. pR. 310 / nayacakra gA. 33 / "naikairmAnaiH mahAsattAsAmAnyavizeSavizeSavijJAnaiH mimIte minoti vA naikmH| nigameSu vA arthabodheSu kuzalo bhavo vA naigamaH / athavA naike gamAH panthAno yasya sa naikagamaH" - sthAnAGgasU. TI. pR. 371 / "anyonyaguNabhUtaikabhedAbhedaprarUpaNAt / naigamo'rthAntaratvokto naigamAbhAsa iSyeta / " - laghI. kA. 39 (167) "tatra naigamaH sattAlakSaNaM mahAsAmAnyam, avAntarasAmAnyAni ca dravyatvaguNatvakarmatvAdIni tathAntyAn vizeSAn sakalAsAdhAraNarUpalakSaNAn, avAntaravizeSAMzcApekSayA pararUpavyAvartanakSamAn saamaanyaadtyntvinilutthitsvruupaanbhipraiti|" - syA. maM./ For Personal & Private Use Only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Q.252 cAyAvatAra viziSTadezadazAvacchinnapadArthagrAhitayA tatpravRtteH, anyathA vizeSasaMvedanatvAyogAt / na caitau parasparavibhinnAvapi pratibhAsamAnau sAmAnyavizeSau kathaMcinmizrayituM yuktau, atiprasaGgAt, vibhinnapratibhAsinAmapi nikhilArthAtmanAmaikyaprApteH / 227. evaM ca pramANayati-parasparavizliSTau sAmAnyavizeSau, pArthakyenopalabdheH, iha yadyat pArthakyenopalabhyate tattat parasparavizliSTaM dravyam, tadyathA-devadattayajJadattAviti, pArthakyena copalabhyete sAmAnyavizeSau, ataH parasparavibhinnAviti / na sAmAnyAt pRthagvizeSopalambha iti cet, kathaM tarhi tasyopalambha iti vAcyam, sAmAnyavyAptasyeti cet, na tarhi sa vizeSopalambhaH, -0nyAyarazmi - nathI. jo bhinna rUpe pratibhAsita thatI vastune paNa bhegI karAtI hoya, to pachI ghaTa-paTa vagere bhinnabhinna svarUpe pratibhAsita thatA padArthomAM paNa aikya mAnavAnI Apatti Avaze. tethI sAmAnya-vizeSa te banne judA ja che. 0 sAmAnya - vizeSane bhinna siddha karanAra pramANa 0 (227) sAmAnya ane vizeSanA pArthakyane siddha karanArA pramANanI A pramANe pravRtti thazeHsAmAnyavizeSo parasparavinniSTa pArthayeno dhyeH | sAmAnya - vizeSa paraspara bhinna che, kAraNa ke pRthak svarUpe temane upalabdhi thAya che. je je vastunI pRthak svarUpe upalabdhi thAya che, te te paraspara bhinna dravyo hoya che, jema ke pRthak rUpe upalabdha thatAM devadatta ane yajJadatta. te pramANe pRthapha-pRthapha rUpe sAmAnya-vizeSanI paNa upalabdhi thAya che, tethI te banne paraspara bhinna che. prazna- tame kaho cho ke, sAmAnyathI vizeSa bhinna che, kAraNa ke pRthapha rUpe upalabdhi thAya che, paraMtu ghaTa vagere padArthomAM to sAmAnyathI pRthapha rUpe vizeSano upalaMbha ja thato nathI, tethI tamAro A hetu asiddha che. uttara:- sAmAnyathI vizeSano jo pRthapha svarUpe upalaMbha na thato hoya, to pachI ame tamane pUchIe ke ghaTa vagere vizeSanI upalabdhi kevI rIte thAya che? pUrvapakSa- ghaTavAdi sAmAnyathI vyApta svarUpe ja ghaTa vagere vizeSano upalaMbha thAya che. uttarapakSa- te yogya nathI, kAraNa ke ghaTava vagere sAmAnyanuM paNa te jJAnamAM grahaNa thatuM hovAthI tene ghaTa vagere vizeSanA upalaMbha rUpe kahI zakAya nahIM ane pRthubuvvAdi AkAra viziSTa evA ghaTa vizeSano, te bodhamAM pRthaka svarUpe grahaNa na thatuM hovAthI, pramAtA vizeSa mATe prayukta karAtA ghaTa vagere zabda tathA tenAthI sAdhya vyavahArane viSe pravRtti karaze nahIM, paraMtu te prakAre to dekhAtuM nathI ke, ghaTa zabda ane tenA vyavahArano abhAva thaI jato hoya, ulaTAno te rIte ja sarvajananI pravRtti thAya che. tethI vizeSa evA ghaTa vagere zabda ane vyavahAranI For Personal & Private Use Only Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - zlo0 29 rapura ) sAmAnyasyApi tena grahaNAt, tatazca tena bodhena viviktavizeSagrahaNAbhAvAt tadvAcakaM dhvani tatsAdhyaM ca vyavahAraM na pravartayet pramAtA, na caitadasti, vizeSAbhidhAnavyavahArayoH pravRttidarzanAt, tasmAdvizeSamabhilaSatA tatra ca vyavahAraM pravartayatA tadgrAhako bodho vivikto'bhyupagantavyaH | tathA sAmAnyamapi viviktAkAratayA svagrAhiNi jJAne yadi na prakAzeta, tadA tadgocarAbhimatasaMvedanena vizeSasyApyAkalanAt sAmAnyAbhidhAnavyavahArayoH pravRtterucchedastathaiva vaktavyaH, viviktasAmAnyagrAhibodhamUlakatvAttayoH,336tadaniSTau tayorapyabhAvApatteH / na ca sAmAnyaM vizeSa vA tiraskRtya kevalasya vizeSasya sAmAnyasya vAbhyupagamaH kartuM yuktaH, dvayorapi svagrAhijJAne pratibhAsamAnatayA vizeSAbhAvAt / tasmAdetau dvAvapItaretaravizakalitAvaGgIkaraNAr2yAviti naigamaH || -0nyAyarazmi - IcchA rAkhanAra vyakti vaDe, vizeSane grahaNa karanAro bodha bhinna svarUpavALo svIkAravo joIe. tathA sAmAnya paNa vizeSathI bhinna rUpe potAne grahaNa karanAra evA jJAnamAM pratibhAsita na thAya, to pachI te jenA viSayarUpe abhimata che, evA jJAnamAM vizeSano paNa bodha thato hovAnA kAraNe sAmAnyanuM grahaNa ja thaze nahIM. tethI sAmAnyane AzrayIne je ghaTava vagere zabda ane anugata vyavahAranI pravRtti thAya che, teno uccheda thavAnI Apatti Avaze, kemake pRthaka sAmAnyane grahaNa karanAra bodhanA AdhAre ja sAmAnya ghaTava vagere zabda tathA vyavahAra thAya che, jo pRthapha sAmAnya na mAno to zabda ane vyavahArano paNa abhAva thaze. eka-bIjAno tiraskAra = upekSA karIne ekalA sAmAnya athavA vizeSane svIkAra karavuM yukta nathI, kAraNa ke sAmAnya-vizeSa banneno potAne grahaNa karanAra evA jJAnamAM spaSTarUpe pratibhAsa thAya che. tethI banne samAna hovAthI ekane svIkAravo, anyane nahIM Avo pakSapAta na thaI zake. mATe banne pRtha-pRthaka svarUpe astitva dharAve che ema svIkAra karavuM joIe. Ama naigamanayano abhiprAya che. nigamanayanA abhiprAyane saMgRhIta karanAra zlokArtha-naigamanaya, abhinna jJAnamAM kAraNabhUta evuM sAmAnya bhinna che ane bhinna jJAnamAM hetu evuM vizeSa paNa bhinna che, ema mAne che. iti naigama naya -035rthasaMprekSA() tayoti | ubhayatrA samAcAumAnavyavahArayo | (36) taniSThAviti | kevalasAmAnyagrAhibodhAniSTau / atra naigamAbhiprAyasaMgrahazlokaH anyadeva hi sAmAnyamabhinnajJAnakAraNam / vizeSo'pyanya eveti manyate naigamo nayaH / / For Personal & Private Use Only Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 nyAyAvatAra ___ 228. adhunA saMgrahAbhiprAyo varNyate / tatra saMgRhNAti azeSavizeSatirodhAnadvAreNa 337sAmAnyarUpatayA jagadAdatte iti saMgrahaH / ayaM hi manyate-bhAvalakSaNasAmAnyAd 'vyatiricyamAnamUrtayo vA vizeSAH parikalpyeran, avyatiricyamAnamUrtayo vA, gtyntraabhaavaat| 'tatra yadyAdyaH pakSaH, tadA niHsvabhAvatAM te svIkuryuH, bhAvavyatirekitvAt, ggnkusumaadivt| atha dvitIyaH kalpaH, tarhi bhAvamAtramApadyante / tathA hi-bhAvamAtraM vizeSAH / tadavyatiriktatvAd, iha yadyato'vyatiriktaM tattadeva bhavati, tadyathA bhAvasyaiva svarUpam, avyatirekiNazca vizeSAH, -nyAyarazmi 0 saMgrahanayanuM nirUpaNa 0 (228) naigamanayanA abhiprAyane jaNAvyA bAda have saMgrahanayane jaNAvAya che ke badhA vizeSone DhAMkI daIne, tenI upekSA karIne, sAmAnya svarUpe saMpUrNa jagatane je grahaNa kare che, tene saMgraha 53vAya che. saMgravAhI potAnA siddhAntanI sthaapn|| // prbhaae| 42 cha, 'sarvaM ekam, sadavizeSAt |A saMpUrNa jagata eka che, kAraNa ke sat svarUpe badhuM samAna che. te A tarka dvArA ekatva svIkAra ure che. mastitva sva354 sAmAnya cha, tenAthI vizeSo | (1) minna cha , (2) abhinna cha ? // bhinna athavA abhinna sivAya koI trIjo vikalpa zakya nathI. jo prathama pakSa svIkAravAmAM Ave che, astitva svarUpa sAmAnyathI vizeSo bhinna che, to pachI A vizeSone niHsvabhAva svIkAra karavA paDaze, jema AkAza puSpa vageremAM astitva svarUpa sattA na hovAthI tenuM astitva nathI, te ja pramANe bhAva svarUpa sattAthI bhinna hovAnA kAraNe vizeSonuM paNa astitva ghaTaze nahIM. tethI prathama pakSa yukta nathI. jo sAmAnyathI vizeSo abhinna che ema bIjo pakSa svIkAravAmAM Ave, to to pachI bhAva svarUpa sAmAnyanuM ja astitva raheze, nahIM ke vizeSonuM, kAraNa ke A lokamAM je vastu jenAthI abhinna hoya, te vastu taddasvarUpa ja hoya che. tenuM bhinna astitva hotuM nathI, jema ke bhAvanuM potAnuM svarUpa. vizeSo bhAva svarUpa sAmAnyathI abhinna che tethI te bhAvarUpa ja che. bhAvathI bhinna tenuM koI astitva nathI. -arthasaMprekSaNa(337) sAmAnyarUpatayA jagadAdatte iti / sarvamekam, sadavizeSAditi hi tatsiddhAntaH / ' -zAstrasaMloka(168) "saMgahiya piMDiatthaM saMgahavayaNaM samAsao biti|" - anuyoga., A. ni. gA. 756, vizeSA. gA. 2699 / "arthAnAM sarvaikadezasaMgrahaNaM saMgrahaH / Aha ca, yatsaMgRhItavacanaM sAmAnye dezato'tha ca vizeSe / tatsaMgrahanayaniyataM jJAnaM vidyaannyvidhijnyH| tattvArtha. bhA. hari. siddha. 135/" "zuddhaM dravyamabhipraiti sanmAtraM saMgrahaH prH| sa cAzeSavizeSeSu sadaudAsInyabhAgiha / / " - tattvArthazlo. pR. 70, nayaviva. zlo. 67, prameyaka. pR. 677 / "zuddhaM dravyaM samAzritya saMgrahastadzuddhitaH" - sanmati. TI. pR. 272, 311 / "sAmAnyamAtragrAhI parAmarzaH saGgrahaH" - pramANanaya. 7/13, syA. maM., jainatarkabhA./ "zuddhaM dravyamabhipraiti saMgrahaH tadabhedataH / bhedAnAM nAsadAtmaiko'pyasti bhedo virodhtH|| laghI. kA. 32/ 0 For Personal & Private Use Only Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - zlo0 29 atastadrUpA eva / nanu ca yadi bhAvamAtrameva tattvaM tadA tasya sarvatrAvizeSAd ya ete pratiprANi prasiddhAH stambhebhakumbhAmbhoruhAdiviziSTavastusAdhyA vyavahAriNaste sarve'pi pralayamAporan, ato vizeSA api viviktavyavahArahetavo'bhyupagantavyAH / naitadasti, vyavahArasyApyanAdyavidyAbalapravartitatvAt, tena paarmaarthikprmaannprtisstthittttvprtibndhaabhaavaat| 229. kiM ca vizeSAgraho vizeSeNa tyAjyaH, vizeSavyavasthApakapramANAbhAvAt / tathA hibhedarUpA vizeSAH, na ca kiMcitpramANaM bhedamavagAhate, 133 pratyakSaM hi tAvadbhAvasaMpAditasattAkaM tameva sAkSAtkartuM yuktaM nAbhAvam, tasya sakalazaktiviraharUpatayA tadutpAdane vyApArAbhAvAt, -0nyAyarazmi - zaMkA - jo tame kahyuM te mujaba sattA mAtra ja tattva che ema svIkAravAmAM Ave, to sattA sarvatra samAna rUpe rahela hovAthI, sarva prANIone thAMbhalo, hAthI, ghoDo, ghaTa, kamaLa vagere viziSTa vastuo dvArA thato prasiddha vyavahAra uccheda thavAnI Apatti Avaze, paraMtu spaSTarUpe anubhava thatAM A vyavahArano lopa karavo yogya nathI, mATe tenA kAraNabhUta evA vizeSone tamAre svIkAravA ja joIe. 0 avidyA dvArA jagata vyavahAra siddhi 0 samAdhAna - A tamArA vaDe karAyelA zaMkA yogya nathI, kAraNa ke A jagatano jeTalo paNa vyavahAra cAle che te sarva anAdikAlIna avidyA(kuvAsanA)nA prabhAvathI cAle che. tethI avidyAthI pravartato evo vyavahAra, pAramArthika, pramANathI nizcita thayelA evA sattA tattvane pratibaMdha (khaMDana) karI zake nahIM. (229) vaLI tamAro A vizeSa padArthano Agraha te vizeSathI choDavA yogya che, kema ke vizeSane siddha karanAra koIpaNa pramANa vidyamAna nathI. te A pramANeH- vizeSo te bheda svarUpa che. bheda eTale ke anya padArthathI vyAvRtapaNuM, anyano abhAva. A bhedane grahaNa karavA mATe koI paNa pramANa pravRtti karI zakatuM nathI. bhedane grahaNa karavA mATe pratyakSa pramANanI pravRtti thaI zakatI nathI, kAraNa ke vidyamAna padArthathI te utpanna thAya che, tethI pratyakSa bhAva padArthane ja sAkSAtkAra karavA mATe samartha che, paraMtu abhAvane sAkSAtkAra karavA nahIM, kahyuM che ke: -0jharthasaMgresa(338) pratyakSaM hIti / yadAhustadvAdinaHAhurvidhAtR pratyakSaM na niSeddhR vipazcitaH | naikatva Agamastena pratyakSeNa prabAdhyate / / saMgrahazloka:sadrUpatAnatikrAntasvasvabhAvamidaM jagat / sattArUpatayA sarvaM saMgRhNan saMgraho mataH | For Personal & Private Use Only Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAyAvatAra che anutpAdakasya ca sAkSAtkaraNe sarvasAkSAtkaraNaprasaGgAt, tathA ca vizeSAbhAvAt sarvo draSTA sarvadarzI syAt, aniSTaM caitad bhavatAm, tasmAd bhAvagrAhakameva tadeSTavyam / sa ca bhAvaH sarvatrAviziSTa iti tathaiva tena grAhyaH, taduttarakAlabhAvI punarvikalpo 'ghaTo'yaM paTAdirna bhavati' ityevamAkAro vyavahAraM racayan avidyAmUlatvAnna pramANam, tanna pratyakSAdvizeSAvagatiH / 'nApyanumAnAdeH, pratyakSamUlakatvAccheSapramANavargasya, tasmAt sAmAnyameva paramArtho na vizeSA rUti saMdaE I -0nAyarazmi - AhurvidhAtR pratyakSaM na niSeddhR vipshcitH| naikatva Agamastena pratyakSeNa prabAdhyate / / abhAva sakalazaktithI rahita svarUpavALo hovAnA kAraNe, pratyakSanI utpattimAM teno vyApAra saMbhavI zakto nathI. je padArtha pratyakSano utpAdaka na hoya ane teno paNa jo sAkSAtkAra mAnavAmAM Ave, to pachI sarvapadArthano sAkSAtkAra mAnavAnI Apatti Avaze. ane A paristhiti hoya to badhe samAnatA hovAthI badhA dRSTA sarvadarzI thaI jaze. A to Apane aniSTa che. tethI pratyakSa te bhAva padArthane ja grahaNa karanAra che, ema mAnavuM joIe. te bhAva = astitva, sattA sarva ThekANe samAna rUpe rahela hovAthI tenuM grahaNa paNa pratyakSa dvArA aviziSTa svarUpe ja thavuM joIe. aviziSTa svarUpe sattA grahaNa thayA bAda tenA uttarakALe je A vikalpa thAya che ke, "A ghaTa che, paTa vagere nathI' te vyavahAranI racanA kare che, paraMtu avidyAmUlaka hovAnA kAraNe te pramANabhUta nathI. tethI pratyakSadvArA vizeSono bodha thaI zakato nathI. anumAnAdi pramANo dvArA vizeSano bodha zakya nathI, kAraNa ke anya sarva pramANonuM mULa = utpatti sthAna pratyakSa ja che. have jo pratyakSa vaDe vizeSonuM grahaNa na thatuM hoya, to pachI anya pramANo dvArA vizeSonuM grahaNa kyAMthI thaI zake ? mULa ja na hoya to zAkhA-prazAkhA kyAMthI Ave ? mATe vizeSo koIpaNa pramANa dvArA gRhIta thatAM na hovAnA kAraNe, apramANika temanuM astitva svIkArI zakAtuM nathI. tethI sAmAnya ja pAramArthika padArtha che. vizeSo mAtra avidyAmUlaka che, ema saMgrahanayavAdInI mAnyatA che. saMgrahanayanA abhiprAyane saMgRhIta karanAro zlokArtha:- "sat rUpatAne tyAga karyA vinA AkhuM jagata svasvabhAvamAM raheluM che. sarvapadArthano sattAsAmAnyarUpe saMgraha karato naya saMgrahanaya kahevAya che." For Personal & Private Use Only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2570 169 nyAyAvatAra - zlo. 29 230. sAMprataM vyavahAramatamucyate-tatra vyavaharaNaM vyavahriyate vAnena laukikairabhiprAyeNeti vyavahAraH / ayaM tu manyate-"yathAlokagrAhameva vastvastu, kimanayAdRSTAvyavahriyamANavastuparikalpanakaSTapiSTikayA ? yadeva ca lokavyavahArapathamavatarati tasyAnugrAhakaM pramANamupalabhyate, -0nyAyazbhi 0vyavahAra nayanI vatavya 0 (230) saMgrahanayano abhiprAya jaNAvyA bAda have vyavahAranayano abhiprAya jaNAvAya chevyvhrnnN vyavahAraH // vyutpattine sAzrayIne vyavahAra 42vo athavA sau3 43 4 mabhiprAyathA jagatamAM vyavahAra karAya che, tene vyavahAranaya kahevAya che. A naya A pramANe mAne che ke, lokamAM vastu jevI rIte grahaNa karAya te vastune te svarUpa ja svIkAravI joIe. je paramANu vagere padArtho dekhAtA nathI, athavA to sAmAnya vagere vastu, ke jenA vaDe vyavahAra thato nathI, tevI vastunI kalpanA karavA dvArA potAnI jAtane kaSTa zuM karavA Apo cho ? je vastu lokavyavahAramAM Ave che, te ja padArthane grahaNa karanAra pramANaprApta thAya che. anyavahune grahaNa karavA mATe pramANanI pravRtti paNa thatI nathI. saMgrahanayane abhimata anAdikAlIna, kadI nAza na thanAruM evuM sAmAnya, pramANanA viSaya rUpe thaI zakatuM nathI, kAraNa ke tevA sAmAnyano anubhava koIne paNa thato nathI tathA tevA sAmAnyane -arthasaMprekSaNa(339) yathAlokagrAhamiti / grAhayatIti grAho'bhiprAyaH, pacAdyac, lokAbhiprAyavizeSaH, tasyAnatikrameNeti / saMgrahazloka:vyavahArastu tAmeva prativastuvyavasthitAm / tathaiva dRzyamAnatvAd vyavahArayati dehinaH / / tAmiti sattArUpatAm / zeSaM sugamam / -zAstrasaMloka (169) "vaccai viNicchiatthaM vyavahAro savvadavvesu" - anuyoga., A.ni. gA. 756, vizeSA. 2708, "laukikasama upacAraprAyo vistRtArtho vyvhaarH|" - tattvArtha. mA. hari. siddhe. 135 / "saMgrahanayAkSiptAnAmarthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM vyavahAraH" - sarvArthasi. rAjavA. 1 / 33 / "saMgrahaNa gocarIkRtAnAmarthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM yenAbhisandhinA kriyate sa vyavahAraH" - pramANanaya. 7/23, jainatarkabhA. syA.maM., prameyaka. pR. 678, sanmati. TI. pR. 310, tattvArthazlo. pR. 271 / "vyavahAravisaMvAdI nayaH...." laghI. kA. 42 / (170) "yathAlokagrAhyameva vastu astu, kimnyaa'dRssttaavyvhriymaannvstupriklpnkssttpissttikyaa| yadeva ca lokavyavahArapathamavatarati tasyaivAnugrAhakaM pramANamupalakSyate netrsy| na hi sAmAnyamanAdinidhanamekaM saMgrahAbhimataM pramANabhUmiH.... tanna te vasturUpAH lokavyavahAropayoginAmeva vstutvaat|" - syA. maM. kA. 28/ For Personal & Private Use Only Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra68 nyAyAvatAra 0 netarasya / na hi sAmAnyamanAdinidhanamekaM saMgrahAbhimataM pramANabhUmiH, tathAnubhavAbhAvAt, sarvasya sarvadarzitvaprasaGgAcca / nApi vizeSAH paramANulakSaNAH kSaNakSayiNaH pramANagocaraH, tathA pravRtterabhAvAt / tasmAdidameva nikhilalokAbAdhitaM pramANaprasiddha kiyatkAlabhAvisthUratAmAbibhrANamudakAharaNAdyarthakriyAnirvartanakSama ghaTAdikaM ca vasturUpaM pAramArthikamastu, pUrvottarakAlabhAvitatparyAyaparyAlocanA punarajyAyasI, tatra pramANaprasarAbhAvAt, pramANamantareNa ca vicArasya kartumazakyatvAt, avastutvAcca teSAM kiM tadgocaraparyAlocanena? tathA hi-pUrvottarakAlabhAvino dravyavivartAH kSaNakSayiparamANulakSaNA vA vizeSA na kaMcana lokavyavahAramuparacayanti, tanna te vasturUpAH, lokavyavahAropayoginAmeva vastutvAt iti vyavahAra / / 231. sAMprataM RjusUtrAbhiprAyaH kathyate-tatra 'RjupraguNamakuTilamatItAnAgata -0nAyarazmi - jo pramANanA viSaya tarIke svIkAravAmAM Ave, to pachI te sarvatra eka sarakhuM hovAnA kAraNe sarvavyaktio sarvadaza thaI javAnI Apatti Ave che. vaLI kSaNamAM nAza thavAnA svabhAvavALA, paramANu svarUpa vizeSo paNa pramANanA viSayarUpe thatA nathI, kAraNa ke paramANu atIndriya hovAthI tenA viSe arvAgdaSTivALA jIvonI pravRtti thaI zakatI nathI. tethI A lokamAM abAdhita, pramANathI prasiddha, keTalAka kALa sudhI rahenAra, sthUlatAne dhAraNa karatA, pANI lAvavuM vagere arthakriyAne karanArA ghaTAdi padArthone ja pAramArthika = sAcA svIkAravA joIe, paraMtu te ghaTAdi vastunA pUrvottarakALabhAvI paryAyone viSe vicAraNA karavI yogya nathI, kAraNa ke pUrvottara kALabhAvI paryAyone viSe pramANanI pravRtti ja thatI nathI ane pramANa vinA vastu viSayaka vicAraNA paNa thaI zakatI nathI. vaLI A pUrvottarakALa-bhAvI paryAyo AkAzapuSpa vagerenI jema avastu = asatu che to pachI tevA padArtha aMge vicAraNA karavAthI zuM phAyado thavAno ? vyavahAranayavAdIo ja kahe che ke pUrvottarakALabhAvI dravyanA paryAyo athavA kSaNamAM nAza pAmavAnA svabhAvavALA paramANu svarUpa vizeSo, koIpaNa loka vyavahArane viSe upayogI na hovAthI avastu che. je lokavyavahAramAM upayogI hoya te ja vastu che mATe ghaTAdi ja pAramArthika sat padArtho che, tema jANavuM joIe. vyavahAranayavAdI matano saMgraha zlokArthasattA sAmAnya jevA ane pratyeka vastumAM rahelA evA avAjora ghaTavAdi sAmAnyathI yukta padArtho mATe ja vyavahAranaya lokone pravRtti karAve che, kemake lokamAM pratIti paNa tevI ja thAya che. 0 (231) RjusUtranayanuM nirUpaNa 0 vyavahAranayanI vaktavyatA pUrNa thayA bAda have RjUsUtranayanuM svarUpa jaNAve che:- Rju eTale saraLa, kuTilatAthI rahita, atIta ane anAgata svarUpa vakratAnA tyAga pUrvaka, vartamAna kSaNamAM - zastrasaMno-- (171) "vartamAnasarathApi paryAyamAtra prAdhAnyataH sUtrayannabhiprAya #ytra" - pramAniya. 7/ra6, jainatA .. "padavupannArI uSNusuao jIvavidI munegallo * - *nuyoga, sA.ji. IT. 767, For Personal & Private Use Only Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2590 nyAyAvatAra - zlo0 29 vakraparityAgAdvartamAnakSaNavivarti vastuno rUpaM sUtrayati niSTaGkitaM darzayatIti RjusUtraH / tathA hi-asyAbhiprAya:- atItasya vinaSTatvAt anAgatasyAlabdhAtmalAbhatvAt kharaviSANAdibhyo'viziSyamANatayA sakalazaktiviraharUpatvAnnArthakriyAnirvartanakSamatvam, arthakriyAkSamaM ca vastu, tadabhAvAnna tayorvastutvamiti, vartamAnakSaNAliGgitaM ca punarvasturUpaM samastArthakriyAsu vyApriyate iti tadeva pAramArthikam / tadapi ca niraMzamabhyupagantavyam, aMzavyApteryuktiriktatvAd, ekasyAnekasvabhAvatAmantareNAnekasvAvayavavyApanAyogAt / anekasvabhAvataivAstviti cenna virodhAghrAtatvAt / tathA hi-yadyekaH svabhAvaH kathamanekaH anekazcet kathamekaH ? ekAnekayoH -0nAyarazmi - rahevAvALI vastunA svarUpane je sUtrita kare che, spaSTa svarUpe jaNAve che, te RjusUtranaya kahevAya che. RjusUtranayavAdIno A abhiprAya che- atIta vastu nAza thaI gaI che ane bhaviSyakAlIna padArthe potAnuM astitva hajI sudhI meLavyuM nathI. atIta-anAgata padArtho gadheDAnA ziMgaDAnI samAna ja asatuM hovAthI sakalazaktithI rahita che. je padArtha sakalazaktithI rahita hoya te koIpaNa prakAranI arthakriyA karavA mATe samartha banI zakato nathI. arthakriyA asamartha padArtha vastu = sat svarUpatAne prApta karI zakatI nathI, kAraNa ke arthakriyA karavI te ja sattvanuM lakSaNa che, mATe atIta - anAgata padArtho vastusvarUpa thatAM nathI. vaLI vartamAna kSaNathI viziSTa evo padArtha samasta kAryomAM vyApAra karato hovAthI, te ja pAramArthika sat che. A vartamAnakSaNa viziSTa vastu paNa niraMza svIkAravI joIe, kAraNa ke aMzomAM rahevApaNuM te yuktithI rahita vacana che, kema ke eka ja padArthamAM aneka svabhAva svIkAra karyA vinA aneka evA potAnA avayavomAM vRtti ghaTI zakatI nathI. zaMkA- niraMza evI vastune svIkAra karavA karatA, aneka svabhAvathI yukta evI vastu potAnA avayavomAM rahe che, ema mAnavAmAM zuM vAMdho che? samAdhAnaH- Ama svIkAravAmAM zuM vAMdho che ema nahIM, paNa ghaNo vAMdho che. A ekamAM aneka svabhAvanI svIkRti te virodhathI yukta che. te A pramANeH- jo padArthano svabhAva eka hoya, to pachI - zAstrasaMlokavizeSA. gA. 2718 / "satAM sAmpratAnAmarthAnAmabhidhAnaparijJAnamRjusUtraH" - tattvArtha. bhA., hari. siddha. 135 / "RjuM praguNaM sUtrayati tantrayata iti RjusUtraH" - sarvArthasi. 1 / 33, dhavalA TI. pR. 86 / "sUtrapAtavad RjusUtraH" RjusUtraM kSaNadhvaMsi vstustsuutryedRju| prAdhAnyena guNIbhAvAd dravyasyAnarpaNAt stH| - tattvArthazlo. pR. 271, prameyaka. pR. 678, sanmati. TI. pR. 311 / "RjusUtrasya paryAyaH pradhAnaM citrasaMvidaH..." - laghI. kA. 43 / (172) "RjusUtraH punaridaM manyate - vartamAnakSaNavivaryeva vsturuupm| nAtItamanAgataM c| atItasya vinaSTatvAd, anAgatasyAlabdhAtmalAbhatvAt kharaviSANAdibhyo'viziSyamANatayA sakalazaktiviraharUpatvAt naarthkriyaanirvrtnkssmtvm| tadabhAvAcca na vastutvaM.... te eva svalakSaNam, na sthUlatAM dhArayatpAramArthikamiti" - syA. maM./ For Personal & Private Use Only Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dara60 O nyAyAvatAra 10 parasparaparihAreNAvasthAnAt, tasmAt svarUpanimagnAH paramANava eva parasparopasarpaNadvAreNa kathaMcinnicayarUpatAmApannA nikhilakAryeSu vyApArabhAja iti te eva svalakSaNam na sthUratAM dhArayatpAramArthikamiti / 232. kiM ca pramANato'rthavyavasthA, na ca pramANaM 34degdezakAlavyAptigrahaNe kiMcana pravartate, 341sarvapramANAnAM vartamAnaprakAzakSamatvAt / tathA hi-pratyakSaM tAvadrUpAlokamanaskAracakSurlakSaNakAraNacatuSTayAllabdhasattAkaM vartamAnakSaNe eva prakAzate, atItavaya'tkSaNa 0nyAyarazmi - aneka kevI rIte thaI zake ? ane jo aneka svabhAva hoya, to eka kevI rIte hoI zake ? eka ane aneka te banne eka-bIjAne choDIne rahenArA tattva che, mATe ekamAM aneka svabhAva svIkAra na karI zakAya. tethI potAnA svarUpamAM ja magna rahelA evA paramANuo, eka-bIjAnI bAjumAM AvavA dvArA kathaMcidu samUhapaNAne prApta karelA, sarvakAryomAM vyApAra kare che, tethI te ja svalakSaNa = pAramArthika padArtha che, paraMtu sthUlatAne dhAraNa karavAvALA pAramArthika padArtho nathI. 0 pramANa dvArA deza-kALa vyAptine grahaNa karavAno abhAva 0 (232) vaLI bIjuM e ke, padArthanI vyavasthA pramANa dvArA thAya che ane pramANa deza ane kALanI vyAptine grahaNa karavA mATe vyApAra karato nathI. eka vastunuM aneka avayavomAM rahevuM tene dezavyApti kahevAya che, Ane ja anya loko sthUlapaNuM kahe che. tathA eka ja padArthanuM aneka kSaNomAM rahevuM te kALavyApti kahevAya che. AnA dvArA ja sthirapaNAno vyavahAra thAya che. AmAMthI kALavyApti anaMtara hovAnA kAraNe saMnihita hovAthI, athavA koIpaNa rIte arthane jaNAvavo che, tethI pahelA tene dUSita kare che. - jeTalA paNa pramANo che, te sarve vartamAna kSaNamAM rahenAra padArthane ja jaNAve che. Ano tAtparya A pramANe ke, paricchedaka (jaNAvanAra) evA pratyakSa pramANanI utpatti, rUpa, Aloka, manaskAra ane cakSu A cAra kAraNo dvArA thAya che. vaLI te vartamAna kSaNamAM ja rahelA padArthane prakAza kare che, kAraNa ke atIta ane bhaviSyakAlIna padArtho naSTa thayelA ane utpanna thayela na hovAthI tyAM teonuM saMnidhAna ja nathI. jo vidyamAna ja na hoya to teno prakAza zI rIte thaI zake ? vaLI je samaye -035rthasaprekSA-- (340) dezakAlavyAptIti / ekasyAnekAvayavavyAptirdezavyAptiH, etAvatA sthUratvamuktam, ekasyAnekakSaNavyAptiH kAlavyAptiH, anena tu sthiratvamabhihitam / tatra kAlavyApteranantaratvena saMnihitatvAd yathAkathaMcidarthaprakAzasya vA vivakSitatvAt / (341) sarvapramANAnAmityAdinA tAvat kAlavyApti dUSayitumArabhate-vartamAnaprakAzarUpatvAditi / vartamAnaH pUrvAparasamayaviviktaH, prakAzaH paricchedo rUpaM yeSAM pramANAnAM teSAM pramANAnAM teSAM bhAvastattvaM tasmAt / idamatra hRdayam-paricchedakaM hi pramANamekakSaNavaryeva, tatastena paricchidyamAno'rtho'pi svaikakSaNavaryeva paricchettavyaH, na pUrvAparakSaNavartI, tasya paricchedakapramANakAle'bhAvAt, tatkAle ca paricchedakapramANasyAsattvAditi / 30 For Personal & Private Use Only Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 0 nyAyAvatAra - zlo0 29 2610 yorasaMnihitatvAt, tatazca 342tat 343tatkAlasaMbaddhameva vastuno rUpaM sAkSAtkartuM kSamate na pUrvamaparaM vA, asaMnidhAnAdeva / yadi punarvinaSTamapi pUrvakSaNavartirUpamAkalayet, tadA vinaSTatvAvizeSAnniravadhiH kSaNaparaMparA tanna pratIyeta, tathA ca sati saMkalikayA anAdijanmaparaMparAgrAhi -nyaayshbhiatIta-anAgata padArtho che, te samaye paricchedaka evuM pramANa nathI. tethI ema nizcita thAya che ke pratyakSa vartamAna kSaNavartI padArthone prakAza kare che. jo nAza pAmelI pUrvavartI kSaNane paNa A vartamAna kAlIna pratyakSa jaNAvato hoya, to pachI nAza pAmavApaNuM to enI pUrvanI kSaNomAM paNa samAna rUpe rahela hovAnA kAraNe, koIpaNa maryAdA vagara bhUtakAlIna sarva kSaNo te ThekANe pratIta thavI joIe, to pachI sAMkaLanI jema anAdikAlIna janmonI paraMparAne grahaNa karanArUM pratyakSa thaI jaze. A ja pramANe jo anAgatakAlIna padArthane A vArtamAnika pratyakSa joto hoya, to anAgatapaNuM to tenI AgaLanA padArthomAM paNa samAna paNe rahela hovAthI, te AgaLanI paNa anaMta paraMparAne jANI leze, paraMtu A prakAre pUrvottarakALavartI anAdi-anaMtakAlIna paraMparAne jaNAvanAra pratyakSa che evuM to -arthasaMprekSaNa(342) taditi pratyakSam / (343) tatkAlasaMbaddhaM vartamAnakAlasaMgatam / vartamAnakAlaparigatavastugrAhitvaM cAdhyakSasya vaibhASikAbhiprAyeNa, kSaNakSayAdyavasthitatvalakSaNatvAdvastunaH, anyathA cakSurindriyasaMnikRSTAdAdutpadyamAnasya dvitIyakSaNabhAvino jJAnasya na prAkkSaNavartirUpagrAhakatvena vartamAnavastugrAhakatvaM syAt / sautrAntikAbhiprAyeNa vastujanyajJAnagatagrAhyAkAralakSaNameva vastuno rUpaM sAkSAtkartuM kSamate iti vyAkhyA / 'vastvAhitamAtmagatamAkAraM pratyakSaM paricchinatti' - iti hi sautrAntikAnAM siddhAntaH / yadAhustadvAdinaH artho jJAnasamanvito matimatA vaibhASikeNocyate pratyakSo na hi bAhyavastuvisaraH sautrAntikairAzritaH / yogAcAramatAnugairabhihitA sAkArabuddhiH parA manyante bata madhyamAH kRtadhiyaH svacchAM paraM saMvidam / / iti / / tatra sautrAntikayogAcArazabdau pUrvameva dattArthau / vaibhASikamadhyamazabdau tvevaM sautrAntikAdyapekSayA viruddhaM bhASaNaM catuHkSaNikaM vastvAdi vibhASA, gurozca niSThAyAM seT iti apratyayaH, sa prayojanaM pravartakaM vaibhASikadhvaninimittaM yasya sa vaibhASikaH / prayojanam (pA. 5-1-109) - iti ThaJ / prabhAcandrastu nyAyakumudacandre - 'vibhASA saddharmapratipAdako granthavizeSastAM vidanti adhIyate vA vaibhASikAH' ityuvAca / tathA madhye bhavo madhyamaH madhyAnmamaN vA iti vizrAntasUtreNa mapratyayaH / pUrvottarakSaNAsaMsparzI nirAkAro jJAnakSaNastatsamarthanapravaNA vAdino'pi madhyamAH | mAdhyamikadhvanistu ittham-madhyamena kSaNena caranti caratyarthe ikaN / yadvA madhyama AdyapuruSavizeSastasya darzanaM madhyamam tatprayojanaM yeSAm, pUrvavat ThaJ, astyarthe vA ThaJ / dvAdyasvaravoto'sya prAya (?) iti pAThaH / For Personal & Private Use Only Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra 10 pratyakSamanuSajyeta, evamanAgatakSaNagrahaNe'pi yojyam, aniSTaM caitat, tasmAt tadvArtamAnikakSaNagrahaNadakSamevetyabhyupagantavyam / 233. nanu ca yadi kSaNabhaGguratAmarthAtmanAmadhyakSameva lokayati, tadA nIlateva pratibhAsamAnA sA vipratipattigocaraM na yAyAditi tadviSayo laukikAnAM vyavahAraH pravarteta, na caitadasti, sthiratAdvAreNa vyavahArapravRtteriti / atra pratividhIyate-sAkSAtkurvANA api kSaNavinazvaratAM sadRzAparAparotpattivipralabdhabuddhayo mandA nAdhyavasyanti, anAdikAlaprarUDhavAsanAprabodhasamupajanitamithyAvikalpasAmarthyAcca viparyastasthiratAvyavahAraM pravartayanti, tannAyamadhyakSasyAparAdhaH, api tu pramAtRNAmeva / tathA hi-34 ghanAkAro'pi pratyakSapRSThabhAvimithyAvikalpasaMdarzita eva, viviktadarzane tatpratibhAsAyogAt, karacaraNazirogrIvAdayo hyavayavAH parasparavibhaktA eva tatra -0nAyarazmi - koIne paNa ISTa nathI. tethI pratyakSa vartamAna kSaNa saMbaMdhI padArthane ja grahaNa karavA mATe dakSa (hoMziyAra = kuzaLa) che, ema svIkAra karavuM joIe. 0 (233) vAsanAthI sthiratA-sthUlatA vyavahAra siddhi 0 zaMkA - jo padArthonI kSaNabhaMguratAne pratyakSa ja nizcaya karAvanAra hoya, to pachI jema nIla vagere pratibhAsane viSe koIne koIpaNa jAtano bhrama nathI thato. tema A kSaNabhaMguratAne viSe paNa koIne koIpaNa jAtano bhrama nahIM thAya, to pachI laukika puruSo dvArA te pramANe vyavahAra thavo joIe ke, "mane kSaNika padArtho dekhAya che', paraMtu tevo vyavahAra to koI karatuM nathI, ulaTAno sthiratA vagere svarUpe ja laukikono vyavahAra thato dekhAya che. tethI pratyakSa dvArA vArtamAnika padArthanuM ja grahaNa thAya che te mAnavuM yogya nathI. samAdhAnaH- are bhAI ! padArthone viSe kSaNabhaMguratA to svAbhAvika rIte rahelI che ane tene jIvo pratyakSarUpe jue paNa che, chatAM paNa pUrva padArthanI samAna ja navA navA padArthonI utpatti thavAnA kAraNe, ThagAI gayelI buddhivALA evA mUrkhA, kSaNikatAno adhyavasAya karatA nathI, ane anAdi kALathI padArthone anubhava karavA dvArA utpanna thayelI vAsanAnA prabodhathI utpanna thayelA mithyA vikalpanA sAmarthyathI, viparyasta evA jIvo sthiratAnA vyavahArane pravartAve che. temAM kAMI pratyakSano thoDo aparAdha che ke kSaNabhaMguratAno bodha thato nathI, paraMtu te pramAtAono ja aparAdha che ke, anAdikAlIna vAsanAnA kAraNe tene jovA chatAM teo UMdho vyavahAra kare che. A pramANe kALavyAptine dUSita karyA bAda, have dezavyAptine dUSita karavA mATe AraMbha kare che. te A pramANe - ghanAkAra (sthUlatA) paNa pratyakSanI pachI utpanna thanArA mithyA vikalpanA kAraNe ja dekhAya che. nirvikalpa evA pratyakSamAM kyAre paNa sthUlatAno pratibhAsa thaI zakato nathI. hAtha, paga, - 35rthasaprekSA -- (344) ghanAkAro'pItyAdinA dezavyAptiM dUSayitumupakramate / For Personal & Private Use Only Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra zlo0 29 - pratibhAnti, na vyApyAkAraH, na ca te'pi svAMzavyApinaH pratibhAnti, tadavayavAnAmapItaretaravizakalitarUpANAM pratibhAsatA tAvat yAvatparamANava eva prathante, vyApirUpasya vicArAkSamatvAdityuktaprAyam / nApyanumAnAtsthirasthUravastusiddhiH, pratyakSaparigRhItaM hi saMbandhamAsAdyAnumAnaM pravartate, yadA ca tatkSaNabhaGguraviviktAMzagrahaNacAturyamAbibhrad darzitaM tadAnumAnamapi tatpratibandhamUlakaM tadgocarameva pAraMparyeNa pratiSThApayati, 345 svapratibhAsino rUpasyAlIkatayA 346 tatpratiSThApana dvAreNaiva 'tasya prAmANyAt / rUpALu. 234. nanu ca 348smaraNapratyabhijJAnAdIni sthirasthUravastuvyatirekeNa nopapadyante, pUrvamadRSTe vanyAyarazmi - -O mAthu, Doka vagere avayavo paraspara bhinna svarUpe ja pratibhAsita thAya che. tenAthI vyApya evuM zarIra to dekhAtuM nathI. tathA A hAtha, paga vagere avayavo paNa potAnA avayavomAM vyApIne rahenArA che evuM dekhAtuM nathI, paNa tenA paNa eka-bIjAthI bhinna svarUpe rahelA avayavono ja pratibhAsa thAya che. tenA avayavomAM paNa, e ja prakAre jANavuM, Ama jyAM sudhI paramANu na Ave tyAM sudhI tenA avayavo kahevA ane te sarve eka-bIjAthI bhinna-bhinna svarUpavALA ja che. potAnA avayavomAM vyApIne 2hevApaNuM koIpaNa rIte ghaTatuM nathI, e to ame pahelA ja jaNAvyuM che. 0 anumAna dvArA paNa sthira-sthUla padArthasiddhi 0 vaLI anumAna dvArA paNa sthira, sthUla evA padArthanI siddhi thaI zakatI nathI. te A pramANeHpratyakSa dvArA grahaNa karAyela vyApti rUpa saMbaMdhane prApta karIne, anumAnanI pravRtti thAya che. pratyakSa to kSaNabhaMgura, paraspara bhinna-bhinna rahelA evA aMzone grahaNa karavAmAM catura che, e to hamaNA ja upara siddhi karI. te pratyakSanA AdhAre ja utpanna thatuM anumAna paNa paraMparAe pratyakSa dvArA gRhIta karAyelA viSayanI ja siddhi kare che. anumAnanA viSaya tarIke sAmAnya padArtha che. sAmAnya padArtha alIka hovAnA kAraNe tenuM pramANya svIkArAyuM nathI, paraMtu paraMparAe pratyakSanA kSaNabhaMgura svalakSaNa padArthanuM pratiSThApana (siddhi) karavA dvArA tenuM prAmANya raheluM che. tethI sthira-sthUla evA padArthonI koIpaNa prakAre siddhi thaI zakatI nathI. (234) zaMkAH- 'te devadatta hato', 'A te ja devadatta che' vagere smaraNa ane pratyabhijJAna, sthira-sthUla vastune svIkAra karyA vinA ghaTI zake nahIM, kAraNa ke je vastune pahelA dekhelI te ja vastune pharI dekhatAM smaraNa ane pratyabhijJAnano prAdurbhAva thAya che, eTale sthira joIe. puruSa vagere avayavIne AzrayIne (avayavane AzrayIne nahIM) pratyabhijJAna thatuM dekhAya che, eTale sthUla joIe. -arthasaMprekSaNa: (345) svapratibhAsinaH sAmAnyasya / ( 346) tatpratiSThApanadvAreNa adhyavasAyavazAtsvalakSaNavyavasthApanadvAreNa / ( 347) tasya anumAnasya / ( 348) smaraNapratyabhijJAdIti / AdizabdAt saMkalanAjJAnAdigrahaH / 263 For Personal & Private Use Only Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 nyAyAvatAra10 tadabhAvAt, puruSAdyavayavinAM smaraNAtpratyabhijJAnAcca / naitadasti, teSAmalIkavAsanAprabodhotthApitatvena prAmANyAyogAt / kiM ca, 349tAnyapi svayaM vartamAnakSaNe eva prakAzante, 35degviplavavazAttu 351svarUpameva 352vAsanAsaMpAditAtItArtharUpatayA vyavasyanti, ghanAkAraM ca -0nyAyarazmi - mATe A pratItine saMgata karavA sthira-thUla padArthane svIkAravA joIe. samAdhAnaH- A karelI zaMkA yogya nathI, kAraNa ke smaraNa ane pratyabhijJAna te mithyA vAsanAnA vikalpa dvArA utpanna thayela hovAnA kAraNe temAM prAmANya ghaTI zakatuM nathI. vaLI bIjI vAta e che ke, smaraNa ane pratyabhijJAna vagere paNa pote vartamAna kSaNamAM ja prakAze che, paraMtu bhramanA kAraNe potAnA svarUpane (jJAnarU5) vAsanAthI utpanna thatAM atIta artharUpe jANe che, ane asat evA ghanAkArano Aropa karAve che. tethI smaraNa ane pratyabhijJAna dvArA paNa deza-kALavyApI evA padArthanI siddhi thaI zakatI nathI. mATe deza athavA kALavyAptine jaNAvavA mATe koIpaNa pramANanI pravRtti na thatI hovAnA kAraNe, paraspara bhinna-bhinna rUpe rahelA evA paramANuo ja paramArthathI satya che ema nirNaya thAya che. RjusUtramatano saMgraha lokArtha:- "sthiti = dhrauvyano abhAva hovAthI, sarvabhAvo nazvara che, tethI RjusUtranaya mAtra zuddha paryAyane ja svIkAre che." pratyakSa ke vartamAnakAlIna evI vastune grahaNa kare che ema je kahyuM, te vaibhASika bauddhanA abhiprAyathI jANavuM, kAraNa ke temane vastunuM lakSaNa kSaNayAdi svarUpe rahevApaNuM svIkArela che. bAkI to cakSu IndriyathI sakRiSTa evA arthathI utpanna thavAvALA dvitIya kSaNavartI jJAna prAkRkSaNavartI svarUpanuM grAhaka hovAthI, vartamAna vastunuM grAhaka raheze nahIM. sautrAntikanA abhiprAyathI vastuthI utpanna thayelA jJAnamAM je grAhyano AkAra che, te ja vastunuM rUpa che ane tenuM ja pratyakSa thAya che, kAraNa ke temano siddhAnta che "vattvahitanAtmatamAre pratyakSa parichinatti', vastu janya, jJAnamAM potAnA rahelA AkArane ja pratyakSa jANe che. temanA ja vAdIoe kahyuM ke "vaibhASika jJAnathI yukta padArtha hoya che ema kahe che, sautrAntika pratyakSa dvArA bAhya vastuno bodha svIkArato nathI. yogAcAra sAkAra jJAnane utkRSTa mAne che ane mAdhyamika grAhya-grAhakAkArathI rahita svaccha jJAnane ja utkRSTa mAne che. sautrAntika ane yogAcAra A be padonI vyAkhyA pahelA karI dIdhI che. have vaibhASika ane mAdhyamika padanI vyAkhyA karAya che. sautrAntikAdinI apekSAe "cAra kSaNa sudhI vastu rahe che' ItyAdi virUddha bhASaNa Ane vibhASA kahevAya. ane A che prayojana jenuM teo vaibhASika kahevAyA. prabhAcandrae nyAyakumudacaMdramAM 'vibhASA eka graMtha che ane tene je jANe che athavA bhaNe che te -035rthasaMprekSA(349) tAnyapi smaraNapratyabhijJAnAdIni / (350) viplava iti / sadRzAparAparotpattidarzanakRto vibhramaH / (351) svarUpamiti / smaraNAnugataM bodharUpam / (352) vAsaneti / pUrvajJAnajanitAmuttarajJAne zaktimAhuH / tayA saMpAditamatItArtharUpamAkAro yeSAM smaraNAdInAM teSAM bhAvastayA, atItArthAkAravanti vayaM sma iti smaraNAdIni vikalpayanti / For Personal & Private Use Only Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 ) nyAyAvatAra - zlo0 29 353tasyAsantamadhyAropayanti, tanna tebhyo'pi vyApivastusiddhiH / tasmAd vyApini rUpe pramANAnavatArAt parasparavizliSTAH paramANava eva paramArthata iti RjusUtraH / / 235. tadidamarthasvarUpanirUpaNanipuNAnAM nayAnAM matamupavarNitam, adhunA zabdavicAracaturANAmupavarNyateH-tatra trayANAmapi zabdAdInAmidaM sAdhAraNAkUtam, yaduta zabda eva paramArtho nArthaH, tasya tadavyatiriktatvAt / pArthakyena vastutvasiddheH kathamavyatireka iti cet, pramANAditi brUmaH | tathA hi-na vyatirikto'rthaH zabdAt, tatpratItau tasya pratIyamAnatvAt, iha yatpratItau yatpratIyate tat tato'vyatiriktaM bhavati, tadyathA zabde pratIyamAne tasyaiva svarUpam, pratIyate ca zabde pratIyamAne'rthaH, ato'sau tato'vyatirikta iti / -0nyAyarazmi - vaibhASika che ema kahyuM che. tathA madhyamAM thavAvALuM te madhyama-pUrva ane uttarakSaNane sparza na karanAra, nirAkAra jJAna kSaNa, te madhyama ane tenuM samarthana jeo kare che te mAdhyamika kahevAyA. AnI vyutpatti A pramANe jANavI "madhyamakSaNanI apekSAe je cAle che athavA "madhyama' nAmanA koI puruSa vizeSa, tenuM je darzana te madhyama ane te che prayojana jenuM te "mAdhyamika' kahevAyA. 0 (35) zabdAdi traNa nayonuM sAdhAraNa rUpe nirUpaNa 0. arthanA svarUpane kahevAmAM nipuNa evA naigama, saMgraha, vyavahAra ane RjusUtra A cAra nayonuM nirUpaNa karyA bAda, have zabdanI vicAraNA karavAmAM catura evA zabdAdi nayonuM svarUpa varNana karAya che. temAM zabdAdi traNe nayono A sAdhAraNa abhiprAya che ke, zabda ja pAramArthika che. padArtha pAramArthika nathI, kAraNa ke padArtha te zabdathI abhinna ja che. praznaH- arthanI zabda karatA pRthapha svarUpe vastu tarIke siddhi thatI hovAnA kAraNe, padArtha zabdathI abhinna che evuM tame kevI rIte kahI zako? uttaraH- ame kAMI kalpanA dvArA zabda-arthano abheda nathI kahetAM, paraMtu pramANa dvArA ame zabda ane artha vacce abheda jaNAvIe chIe. te A pramANe- dhvati artho na vyatiri tatratItI tasya pratIya mAnavI | zabdathI artha te bhinna nathI, kAraNa ke zabdanI pratIti thaye chate arthanI paNa pratIti thAya che, jemake, "lADavo' e zabda bolo, to lADavA svarUpa padArthanI pratIti thAya ja che. A saMsAramAM jenI pratIti thaye chate jenI pratIti thatI hoya, te padArtha tenAthI abhinna hoya che, jema ke zabdanI pratIti thatAM tenA svarUpanI paNa pratIti thAya che, tethI zabdanuM svarUpa te zabdathI abhinna che. - 35rthasaMprekSA - (33) tati | svapazya | saMpraratno:ttrrjusuutrniitiH syAt zuddhaparyAyasaMzritA / nazvarasyaiva bhAvasya bhAvAt sthitiviyogataH / / For Personal & Private Use Only Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 nyAyAvatAra 236. atha agRhItasaMketasya ghaTazabdazravaNe'pi ghaTapratIterabhAvAd vyatirikta iti cet, evaM tarhi viSasya mAraNAtmakatvaM tadajJasya na pratibhAtIti tattato vyatiriktamApadyeta, na caitadasti, tadavyatirekAvizeSeNa guDakhaNDavadviSasyApyamArakatvApatteH, saMbandhasya ca vyatiriktena saha prAgevApAstatvAt, tanna abudhapramAtRdoSeNa vastuno'nyathAtvam, anyathAndho rUpaM nekSate iti tadabhAvo'pi pratipattavya iti / 237. ye nirabhidhAnA vartante'rthAsteSAM zabdAtpArthakyena vastutvasiddhiriti cenna, 0nyAyarazmi 0 -O te ja pramANe zabdanI pratIti thaye chate arthanI pratIti thAya che. tethI artha zabdathI abhinna che ema nizcita thAya che. (236) praznaH- je vyaktie zabda ane arthanI vacce 'A zabda dvArA A padArtha jANavo' evo saMketa grahaNa karyo nathI, te vyaktine 'ghaTa' e pramANe zabda bolatA ghaTa padArthanI pratIti thatI nathI. tethI 'tantratItau tasya pratIyamAnatvAt' A tamAro hetu asiddha hovAthI zabda ane arthanI vacce bhinnatA ja ghaTe che. uttaraH- jo khabara na hovA mAtrathI tenI bhinnatA svIkArAtI hoya, to pachI je vyaktine jheramAM mAravAnI zakti rahelI che ema khabara nathI, te vyaktinA mATe zuM jhe2nI mAravAnI zakti te jherathI bhinna thaI jaze ? Avo to koIne anubhava thato nathI. jhera ane tenI mA2vAnI zakti A banne vacce abheda 2helo che, e pramANe svIkAra karavAmAM na Ave to pachI goLano TukaDo ane jhe2 banne sarakhA thavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke jheramAMthI mAraka zakti to nIkaLI gaI che, tethI jema goLa khAvA dvArA mArato nathI, tema jherane paNa khAvAthI mRtyu thaze nahIM. vaLI je vastu atyaMta bhinna hoya, te padArthano bIjA padArthanI sAthe rahevAno koIpaNa saMbaMdha ghaTato nathI, A to pahelA ja siddha karI dIdhuM che. tethI ajJAnI, agRhIta saMketa evA pramAtAnA doSanA kAraNe, kAMI vastu jevI hoya tenAthI viparIta svarUpe kahevI yogya nathI. jo pramAtAnA doSathI vastu viparItarUpe thatI hoya, to pachI koI AMdhaLA vyaktine rUpa dekhAtuM nathI, to pachI tamAre rUpano paNa abhAva jaNAvavo joIe, paraMtu tevuM to che nahIM. mATe pramAtAnA doSathI vastunuM viparItapaNuM mAnavuM yogya nathI. tethI zabda ane arthanI vacce abhinnatA ja rahelI che. 0 (237) anabhilApya koI padArtha ja nathI O praznaH- je padArtho nAmathI rahita che, te padArthonI sAthe zabdanuM joDANa na hovAnA kAraNe, For Personal & Private Use Only Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra67 ) nyAyAvatAra - zlo0 29 nirabhidhAnArthAbhAvAt, kevalaM kecit vizeSazabdaiH saMkIrtyante, kecit sAmAnyadhvanibhirityetAvAn vizeSaH syAt / yadi vA sakalArthavAcakA vizeSadhvanayo na santIti nAstyatra pramANam / tatazca sarve'rtho vidyamAnasvavAcakAH, arthatvAt, ghaTArthavaditi pramANAt; sarveSAM svavAcakatvena pUrvoktayukteH zabdAdapArthakyasiddhiH / tasmAnna paramArthato'rthaH zabdAvyatirikto'sti, upacArataH punalaukikairaparyAlocitaparamArthairvyavahriyate / asAvapyaupacArikaH zabdAtmako vArthaH pratikSaNabhaGguraH svIkartavyaH, varNAnAM kSaNadhvaMsitApratIteH, RjusUtrapratipAditayuktikalApAcca / / -0cAyarazmi - zabdathI bhinna rUpe padArthanI siddhi tyAM thaI jaze, to pachI zabdathI artha bhinna che, ema mAnavAmAM zuM vAMdho che ? uttara- pahelI vAta to e ja che ke, nAmathI rahita A jagatamAM koI paNa padArthanuM astitva che ja nahIM. mAtra eTalo pharaka hoya che ke, koIka padArtho vizeSa zabdathI kahevAya che, ane keTalAka padArtho sAmAnya zabda dvArA kahevAya che. athavA to "badhA padArthone kahenAra vizeSa zabda nathI e vAtamAM koI pramANa ja nathI, ulaTAnuM badhA padArtho pota-potAnA vAcaka evA zabdathI yukta ja hoya che, kAraNa ke te artha che. jema ghaTa svarUpa padArtha te potAnA vAcaka evA ghaTa zabdathI yukta hoya che. te pramANe ahIM paNa jANavuM. A anumAna dvArA sarva padArthonI sAthe vizeSa vAcaka zabdo joDAyelA ja che ane pota-potAnA vAcaka zabdanI sAthe pUrve kahela yuktinA anusAre arthanI abhinnatA ja rahela che. tethI pAramArthika rIte artha zabdathI bhinna nathI, to paNa laukika puruSo ke jemane pAramArthika padArthano vicAra karyo nathI, teo upacArathI arthano zabdathI bhinna rUpe vyavahAra kare che. aupacArika rUpe bhinna rahelo artha athavA zabdathI abhinna evo artha hoya, te dareka kSaNe kSaNe nAza thavAnA svabhAvavALo che kAraNa ke je zabdo bolAya che te zabdo bolyA bAda tenI pachInA kSaNe tarata ja nAza thatAM pratIta thAya che ane jo zabdano nAza thato hoya, to pachI tenAthI abhinna evA arthano paNa nAza thaI ja jAya che. vaLI RjusUtranayamAM padArthonI kSaNikatA siddha karavA mATe je yuktio ApI, te yuktio dvArA paNa kSaNabhaMguratAnI ja siddhi thAya che. A pramANe zabdAdi traNe nayonI samAna vaktavyatA je hatI te jaNAvI. For Personal & Private Use Only Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra68 nyAyAvatAra 10 238. sAMpratameteSAmeva pratyekamabhiprAyaH kathyate-tatra "zabdo rUDhito yAvanto dhvanayaH kasmiMzcidarthe pravartante, yathA indrazakrapurandarAdayaH, teSAM sarveSAmapyekamarthamabhipraiti kila pratItivazAt yathA zabdAvyatireko'rthasya pratipAdyate tathaiva tasyaikatvaM vA naikatvaM vA pratipAdanIyam, na cendrazakrapurandarAdayaH paryAyazabdA vibhinnArthavAcitayA kadAcana pratIyante, tebhyaH sarvadaivaikAkAra -nyAyazbhi 0 (238) 204nayanuM ni3540 zabdAdi traNe nayonI samAna vaktavyatAne jaNAvyA bAda, have pratyekanA lakSaNane jaNAve che. temAM pahelA zabdanayanuM nirUpaNa kare che koIpaNa vastumAM rUDhi dvArA pracalita jeTalA paNa zabdo che, jemake zakra, Indra, purandara vagere te badhAno pratItivazAt eka ja artha che. jema arthano zabdathI abheda pratipAdana karAya che. te rIte ja padArthanA ekatva athavA anekatvanuM paNa pratipAdana karavuM joIe. arthAt, zabdathI arthano abheda jaNAvavA je yukti ApI te ja yuktithI zabda pratipAdya arthanuM ekatva anekatva siddha karavuM. Indra, zaka, puraMdara vagere paryAyavAcI zabdo bhinna-bhinna padArthone jaNAvatA hoya, evI kyAre paNa pratIti thatI nathI. A paryAyavAcI zabdo dvArA ekAkAraka ja parAmarzanI utpatti thAya che ane bIjuM e ke, akhkhalitapaNe tevA ja prakArano vyavahAra dekhAya che. jema eka vyaktine Indra zabda kahyo ane anyane zakra, to bannenI pravRtti eka ja padArthane grahaNa karavA mATe thAya che. tethI ema nizcita thayuM ke, zabdanayanI apekSAe paryAyavAcI zabdono eka ja artha che, kAraNa ke "je abhiprAyathI arthane kahevAya te zabda" A vyutpattine AzrayIne AvuM pratipAdana karAyela che ane paryAyazabdo eka ja arthanA abhiprAyathI prayojAya che. ahIM ATalI vizeSatA paNa dhyAnamAM rAkhavA jevI che, jema zabdanaya paryAyavAcI zabdono eka -zAstrasaMloka(173) "icchai visesiyataraM paccuppaNNaM Nao saddo" - anuyoga., A.ni. gA. 757, vizeSA. gA. 2718 / "yathArthAbhidhAnaM zabdaH / Aha ca - vidyAdyathArthazabdaM vizeSitapadaM tu zabdanayam" - tattvArtha.bhA., hari., siddha. 135 / " liGgasaMkhyAsAdhanAdivyabhicAranivRttipaH zabdaH" - sarvArthasi. 1 / 33 / "zapatyarthamAhvayati pratyAyatIti zabdaH" - rAjavA. 1/33 / "kAlAdibhedena dhvanerarthabhedaM pratipadyamAnaH, zabdaH / yathA babhUva bhavati bhaviSyati sumerurityaadiH|" - pramANanaya. 7/32, 33, jainatarkabhA., syA. mN.| "kAlAdibhedato'rthasya bhedaM yaH prtipaadyet| so'tra zabdanayaH shbdprdhaantvaadudaahRtH|" . tattvArthazlo. pR. 272, prameyaka. pR. 678, sanmati. TI. pR. 312 / "kAlakArakaliGgAnAM bhedAcchabdo'rthabhedakRt / " - laghI. kA. 44 / (174) zabdastu rUDhito yAvanto dhvanayaH kasmiMzcidarthe pravartante, yathA indrazakrapurandarAdayaH surapatau, teSAM sarveSAmapyekamarthamabhipreti kila pratItivazAd / yathA zabdAdavyatireko'rthasya pratipAdyate tathaiva tasyaikatvamanekatvaM vA prtipaadniiym|.... ekArthapratipAdanAbhiprAyeNaiva paryAyadhvanInAM prayogAt . syA. maM. For Personal & Private Use Only Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2690 nyAyAvatAra - zlo0 29 parAmarzotpatteH, askhaladvRttitayA tathaiva vyavahAradarzanAt / 35 tasmAdeka eva paryAyazabdAnAmartha iti zabdaH / zabdyate AhUyate'nenAbhiprAyeNArtha iti niruktAdekArthapratipAdakatAbhiprAyeNaiva paryAyadhvanInAM prayogAditi / / 239. sAMprataM "samabhirUDhamatamupavarNyate-tatra sam 35"ekIbhAvenAbhirohati vyutpatti -nyaayshbhija artha svIkAra kare che, tema virUddha liMga vagerenA kAraNe, vastuno bheda paNa svIkAre che. liMga vagere dvArA vastuno bheda A pramANe jANavo:liNg me = taTaH (pulliM), taTI (strIliMga), taTam (napuMsaliMga) saMdhyA me = dArAH (kyAna) kalatram (vayana) tNa me = babhUva (bhUta), bhavati (vartamAna11) bhaviSyati (bhaviSya 511) sumeruH 5 // 24 me = karoti (s t24) kriyate (7 / 2.4) kuMbhaH puruSa me = ehi manye (a.sa) rathena yAsyasi (dvi...) upasa me = santiSThate, avatiSThate tyAhi. virUddhadharmakRta bheda anubhavatI vastune eka ja mAnIne, temAM virUddha dharmono yoga mAnavo te barAbara nathI, paNa te vastune bhinna ja mAnavI. zabdanayano saMgraha zlokano artha A pramANe che"zuddha paryAyo paNa bhinna liMga, saMkhyA vagerene kAraNe, bhinna svabhAvavALA che', ema zabdanaya kahe che. iti zabda naya 0 samabhirUDha nayanuM nirUpaNa 0 (239) have samabhirUDhanayanA matane jaNAve che- sam = eTale ekIbhAvapUrvaka tethI ekIbhAvapUrvaka -arthasaMprekSaNa(354) eka evetyAdi / yathA zabdanayaH paryAyazabdAnAmekamarthamabhipreti tathA taTastaTI taTamiti viruddhaliGgalakSaNadharmAbhisaMbandhAd vastuno bhedaM cAbhidhatte / na hi viruddhadharmakRtaM bhedamanubhavato vastuno viruddhadharmAyogo yuktaH, evaM saMkhyAkAlakArakapuruSAdibhedAdapi bhedo'vagantavyaH / saMgrahazlokaH virodhiliGgasaMkhyAdibhedAd bhinnasvabhAvatAm / tasyaiva manyamAno'yaM zabdaH pratyavatiSThate / / (355) ekIbhAveneti pratyekam / ayamabhiprAyaH-yathA viruddhaliGgAd bhidyate vastu, tathA saMjJAbhedAdapi; tato yAvanto'rthasya svAbhidhAyakA dhvanayastAvanto'rthabhedAH, pratyarthaM zabdanivAsAditi / -zAstrasaMloka(175) "paryAyazabdeSu nirUktibhedena bhinnamarthamabhirohan samabhirUDhaH" - pramAmanaya. 7 / 36, jainatarkabhA. syA. mN.| "vatthuo saMkamaNaM hoi avatthunae samabhirUDhe / " - anuyoga., A.ni. gA. 758 / "satsvartheSvasaGkramaH samabhirUDhaH" - tattvArtha.bhA. hari, siddha. 135 / "jaM jaM saNNaM bhAsai taM taM For Personal & Private Use Only Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 nyAyAvatAra 10 nimittamAskandati zabdapravRttau yo'bhiprAyaH sa samabhirUDhaH / ayaM hi paryAyazabdAnAM prativibhaktamevArthamabhimanyate, tadyathA-indanAdindraH, paramaizvaryamindrazabdavAcyaM paramArthataH, 35 tadvatyarthe punarupacArato pravartate, na vA kazcit tadvAn, sarvazabdAnAM parasparapravibhaktArthapratipAdakatayA AzrayAzrayibhAvena pravRttyasiddheH / evaM zakanAcchakraH, pUraNAt puraMdara ityAdi bhinnArthatvaM sarvazabdAnAM darzayati, pramANayati ca-paryAyazabdA vibhinnArthAH, prativibhaktavyutpattinimittakatvAt, iha ye ye prativibhaktavyutpattinimittakAste te bhinnArthAH, yathA indraghaTapuruSAdizabdAH, vibhinnavyutpattinimittakAzca paryAyazabdA api, ato bhinnArthA iti / yatpunaravicAritapratIti -nyaayshbhije abhiprAya zabdanI pravRttimAM vyutpattinimittano Azraya le che, te samabhirUDhanaya kahevAya che. A naya paryAyavAcI zabdone viSe paNa, bhinna vyutpattinimittanA AdhAre bhinna padArthone ja svIkAre che, nahIM 3 zanayanI 4ma meM arthana. 4 indanAdindraH, 52bhaizvarya hovAnA 25 Indra che. pAramArthika rIte Indra zabda dvArA vAcya paramaizcarya che, chatAM paNa paramaizcaryavALA evA vyaktimAM Indra zabdano prayoga upacArathI thAya che. athavA to paraaizvaryavAnuM evI koI vyakti, te zabdathI abhidheya nathI, kema ke aizvarya ane aizvaryavAnuM e banne judA zabdo, judA arthone ja jaNAve, tethI AzrayaAzrayI bhAvathI zabdanI pravRtti na thaI zake. zabdonuM A pramANenuM ja sAmarthya hovAnA kAraNe, zakanAt zakraH, pUrdAraNAt puraMdaraH, di. zaktizANI DovAnA // 25 za tathA daityAnA narone naSTa karanAra hovAthI puraMdara vagere zabdo, bhinna vyutpattinimittaka hovAthI, bhinna arthane ja jaNAve cha. taso potAnA bhatanI sthApanA bhATe mA prbhaae| mApe cha:- paryAyazabdAH vibhinnArthAH prativibhaktavyutpattinimittakatvAt / paryAyavAyI zaha bhinna-bhinna marthana nA2 cha, // 25 // 62.n| vyutpatti nimitta alaga-alaga che. je je zabdonA vyutpattinimitta judA hoya, te sarve bhinna-bhinna arthane kahenAra hoya che, jemake Indra, ghaTa, puruSa vagere zabdo. -arthasaMprekSaNa(356) tadvatIti / paramaizvaryayukte upacArasya ca nimittam, tatraizvaryasyAvasthAnam, na vA kazcit tadvAn zabdAnAmabhidheya iti zeSaH / / -zAstrasaMlokaHciya samabhirohae jmhaa| saNNaMtaratthavimuho tao tao smbhiruuddhotti||" . vizeSA. gA. 2727 / "nAnArthasamabhirohaNAt samabhirUDhaH / athavA yo yatrAbhirUDhaH sa tatra sametyAbhimukhyenArohaNAt samabhirUDhaH / " - rAjavA. 133, dhavalA TI. pR. 89 / "paryAyazabdabhedena bhinnArthasyAdhirohaNAt / nayaH samabhirUDhaH syAt pUrvavaccAsya nishcyH|" - tattvArthazlo. pR. 273, prameyaka. pR. 680, sanmati. TI. pR. 313 / "abhirUDhastu paryAyaiH...." - laghI. kA. 44 / (176) "samabhirUDhastu paryAyazabdAnAM prvibhktmevaarthmbhimnyte| tadyathA indanAt indrH| paramaizvaryam indrazabdavAcyaM paramArthatastadvatyarthe, atadvatyarthe punarUpacArato vartate / na vA kazcit tadvAn, sarvazabdAnAM parasparavibhaktArthapratipAditayA AzrayAzrayibhAvena pravRttyasiddheH / .... ato bhinnArthA iti|" - syA. maM. For Personal & Private Use Only Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra71 ) nyAyAvatAra - zlo0 29 balAdekArthAbhidhAyakatvaM pratipAdyate tadayuktam, atiprasaGgAt / tathA hi-yadi yuktiriktA pratItireva zaraNIkriyate, tadA tadA mandamandaprakAze 357davIyasi deze saMniviSTazarIravibhinnA api nimbakadambAzvatthakapityAdaya ekatarvAkAratAmAbibhrANAH pratIyante iti ekatayaivAbhyupagantavyAH / na caitadasti, viviktatatsvarUpagrAhipratyanIkapratyayopanipAtabAdhitatvena pUrvapratIteH viviktAnAmeva teSAmabhyupagamAt, tannaikArthavAcino dhvanayaH santi, rUDhiH 35 punaravicAritatadarthAnAmiti samabhirUDhaH / / -0cAyarazmi - paryAyavAcI zabdo paNa bhinna-bhinna vyutpattinimittavALA hovAnA kAraNe, teo paNa bhinna-bhinna padArthone jaNAve che. je loko AgaLa-pAchaLanuM vicAra karyA vagara, mAtra pratItinA AdhAre paryAyavAcI zabdo eka arthane kahenArA che ema svIkAra kare che, te vicAraNA karatA yogya lAgatuM nathI, kAraNa ke Ama mAnavAmAM ativyApti Ave che. jemake atyaMta maMda-maMda evA prakAzamAM dUra dezamAM pota-potAnA svarUpamAM rahelA lImaDo, kadaMba, azvattha, kapittha vagere vRkSone AzrayIne A vRkSo che, ATalI ja mAtra pratIti thAya che. have jo pratIti eka rUpe thAya, to pachI te sarva vRkSone tamAre eka mAnavAnI Apatti Avaze, paraMtu AvuM to kyAre dekhAyuM nathI, ke lImaDo ane AMbo vagere sarva eka thaI jatA hoya. aikyanI pratIti, vibhinna svarUpane grahaNa karanArI virodhI pratIti dvArA bAdhita thaI jAya che. tethI bhinna-bhinna svarUpe ja temane grahaNa karavA joIe. eTale yukti rikta pratItinuM pramANa na manAya, lokamAM rUDhi cAle che, te paNa te zabdonA arthane na vicAratA lokonA kAraNe che. mATe ema ja svIkAravuM joIe ke, vyutpattinA bhedathI paryAyavAcI zabdo paNa bhinna padArthane jaNAve che. eka arthane nahIM. samabhirUDhanayamatano saMgrAhaka lokArtha:- uparokta vartamAnakAlIna vastuo paNa, saMjJAbhede bhinna che, ema samabhirUDha kahe che." iti samabhirUDhanaya -arthasaMprekSaNa___ (357) davIyasIti dUratare / (358) avicAritatadarthAnAmiti / teSAM zabdAnAmarthastadarthaH, na vicAritastadartho yaiste tathA teSAm / saMgrahazloka: tathAvidhasya tasyApi vastunaH kSaNavartinaH | brUte samabhirUDhastu saMjJAbhedena bhinnatAm / / tathAvidhasyeti viruddhaliGgAdiyogabhedinaH / / For Personal & Private Use Only Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 nyAyAvatAra10 0 240. sAMpratamevabhUtAbhiprAyaH pratipAdyate-tatraivaMzabdaH prakAravacanaH, tatazcaivaM yathA vyutpAditaH taM prakAraM bhUtaH prApto yaH zabdaH sa evaMbhUtaH, tatsamarthanapradhAnAbhiprAyo'pyevaMbhUtaH, 359tadviSayatvAta, viSayazabdena ca 36degviSayiNo'bhidhAnAt / ayaM hi yasminnarthe zabdo vyutpAdyate sa -nyAyazbhi 0 evaMbhUtanayanuM nirUpaNa 0 (240) samabhirUDhanayanI vaktavyatA bAda have evaMbhUtanayanuM svarUpa jaNAve cheH- "evaM e prakAravAcI zabda che, tethI zabdanI je pramANenI vyutpatti karela hoya te prakArane prApta thayela je zabda hoya, te evaMbhUta che ane tenA samarthanamAM pradhAna evo je abhiprAya te paNa evaMbhUta ja kahevAze, kAraNa ke te abhiprAya evaMbhUta evA zabdane viSaya kare che. evaMbhUta zabda e nayano viSaya che. viSaya(evaMbhUta zabdonA zabdathI viSayI evuMbhUtanayanuM abhidhAna karyuM che. athavA to je kriyAthI viziSTa vastu zabda dvArA kahevAya che, te kriyA karatI vastu evaMbhUta kahevAya che ane tene pratipAdana karanAro naya paNa evaMbhUta kahevAya che. tethI ceSTAdithI yukta evA arthane ja je kahe che e evaMbhUta, kAraNa ke ceSTA viziSTa, evA padArthane ja A svIkAre che. A vyAkhyAmAM nirUpacarita rIte evaMbhUta zabdanI pravRtti jANavI. tethI ja A naya padArthamAM je zabdanI vyutpatti che, te vyutpattinimittArtha jyAre rahyo hoya tyAre ja te zabdano prayoga te padArthane viSe thAya --arthasaMprekSaNa(359) tadviSayatvAditi / sa evaMbhUtaH zabdo viSayo yasyAbhiprAyasya tadbhAvastattvaM tasmAt / (360) viSayiNa iti / abhiprAyasya / yadvA yatkriyAviziSTaM zabdenocyate sa ca kriyAM kurvad vastu evaMbhUta ucyate tatpratipAdanaparo nayo'pyevaMbhUtaH / tathA evaM yaH zabdenocyate ceSTAdikaH prakAraH tamevaMbhUtaH prApto'bhiprAyaH, tadviziSTasyaiva vastuno'bhyupagamanAt / asmiMzca pakSe nirupacAro'pyevaMbhUtadhvanirabhidhIyata iti / yastvaceSTAvatyapi pRthubudhnodarAdyAkAre ghaTazabdaprayogaH sa mithyA, nirnimitttvaat| -zAstrasaMloka(177) "zabdAnAM svapravRttinimittabhUtakriyAdiviziSTamarthaM vAcyatvenAbhyupagacchannevambhUtaH" - pramANanaya. 7 / 40, jainatarkabhA., syaa.mN.| "vaMjaNa atthatadubhayaM evaMbhUo visesei" - anuyoga., A.ni. gA. 758 / "vyaJjanArthayorevambhUtaH" - tattvArtha. bhA., hari. siddha. 135/ "yenAtmano bhUtastenaivAdhyavasAyayati ityevambhUtaH / athavA yenAtmanA yena jJAnena bhUtaH pariNataH tenaivAdhyavasAyayati" - sarvArthasi. rAjavA. 133 / "vaMjanamattheNatthaM ca vaMjaNeNobhayaM visesei| jaha ghaTasa ceTThAvayA tahA taM pi teNeva" . vizeSA. 2743 / "takriyApariNAmo'rthastathaiveti vinizciyAt / evambhUtena nIyeta kriyAntaraparAGmukhaH / / " tattvArthazlo. pR. 274, nayaviva. 94, prameyaka. pR. 680, sanmati. TI. pR. 314, nayacakra gA. 43, tattvArthasAra pR. 107 / "itthambhUtaH kriyAzrayaH" - laghI. kA. 44 (178) "evaMbhUtaH punarevaM bhASate - yasmin arthe zabdo vyutpAdyate sa vyutpattinimittam / artho yadaiva pravartate tadaiva taM zabdaM pravartamAnamabhipraiti, na sAmAnyena / yathA udakAdyAharaNavelAyAM yoSidAdimastakArUDho viziSTaceSTAvAn eva ghaTo'bhidhIyate, na zeSaH.....so'rthastacchabdavAcya iti" - syA. maM. -0 For Personal & Private Use Only Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra7rU che 0 nyAyAvatAra - zlo0 29 vyutpattinimittamartho yadaiva vivartate tadaiva taM zabdaM pravartamAnamabhipraiti, na sAmAnyena / yathA udakAdyAharaNavelAyAM yoSidAdimastakArUDho viziSTaceSTAvAneva ghaTo'bhidhIyate, na zeSaH, ghaTazabdavyutpattinimittazUnyatvAt, paTAdivaditi / atItAM bhAvinI vA ceSTAmadhikRtya sAmAnyenaivocyate iti cenna, tayorvinaSTAnutpannatayA261 zazaviSANakalpatvAt / tathApi taddvAreNa zabdaH pravartate, 362sarvatra pravartayitavyaH, vizeSAbhAvAt / kiM ca yadyatItavarSIcceSTApekSayA -0nAyarazmi - che ema svIkAre che, sAmAnyathI nahIM. jemake pANI lAvavA svarUpa athakriyAne karato, strI vagerenA mastaka upara ArUDha thayelo, viziSTa ceSTA, AkArathI yukta evo ghaTa, te ja ghaTa zabda dvArA vAcya banI zake che, paraMtu khUNAmAM, khAlI paDelo ghaDo te A nayanI apekSAe ghaTa zabdathI vAcya banato nathI, kAraNa ke jema paTamAM ghaTa zabdano vyutpatti nimitta artha na hovAnA kAraNe temAM ghaTa zabdano prayoga nathI thato, tema ceSTAzUnya evA ghaTamAM paNa vyutpatti nimittArtha na hovAnA kAraNe, tyAM paNa ghaTa zabdano prayoga na thavo joIe. zaMkA- bhale ceSTAthI rahita evA ghaTamAM vyutpatti nimitta artha te samaye nathI, paraMtu atIta athavA bhAvI ceSTAne AzrayIne, sAmAnyathI te kALe paNa ghaTa zabdano prayoga zA mATe na thaI zake? samAdhAna- A zaMkA yogya nathI, kAraNa ke atIta ceSTAo nAza thaI gaI che ane anAgata ceSTAo hajI utpanna ja thaI nathI, tethI atIta-anAgatakAlIna ceSTAo zazaviSANanI jema asat che, ane asat vastune AzrayIne kyAre paNa zabda prayoga thato nathI. jo asat vastune AzrayIne paNa ghaTa zabda prayoga thato hoya, to pachI ghaTa zabdanI pravRtti sarvatra paTAdimAM paNa thavI joIe ekalA ghaTamAM nahI, kAraNake asatpaNuM to sarvatra samAna rUpe raheluM che. pUrve paTAdimAM zabda prayoganI Apatti ApI, tenuM vAraNa koI A rIte kare ke, paTAdimAM to kyAreya paNa te arthakriyA rahetI nathI tethI temAM ghaTazabda na prayojAya, paNa ghaTamAM kyAreka ceSTA hoya che tethI prayojAya to teno javAba ApatA jaNAve che ke, jo atIta ane bhAvI ceSTAnI apekSAe ghaTa zabdano prayoga, aceSTAvAnuM evA ghaTamAM paNa karavAmAM Avato hoya, to pachI tene ja AzrayIne kapAla, mATIno piMDa vagere jemAM hajI sudhI ghaTano AkAra banyo nathI temAM athavA ghaTa naSTa thaI gayA bAda tenA ThIkarAmAM paNa ghaTa -arthasaMprekSaNa(361) zazaviSANakalpatvAditi / ISadaparisamApte zazaviSANe zazaviSANakalpe, tayorbhAvaH tattvaM tasmAt / (362) sarvatreti ceSTAdAvapItyarthaH / yadyatItetyAdinA zazaviSANakalpatvAbhAve'pi dUSaNAntaramabhidadhAti / saMgrahazlokaH ekasyApi dhvanervAcyaM sadA tannopapadyate / kriyAbhedena bhinnatvAdevaMbhUto'bhimanyate / / sadeti / pravRttinimittakAlAdanyadApi / taditi vastu / / For Personal & Private Use Only Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ocra74 0 nyAyAvatAra ghaTazabdo'ceSTAvatyapi prayujyeta, kapAlamRtpiNDAdAvapi tatpravartanaM durnivAraM syAt, vizeSAbhAvAt, tasmAd yatra kSaNe vyutpattinimittamavikalamasti tasminneva so'rthastacchabdena vAcya ityevaMbhUtaH | 241. tadevamanekadharmaparItArthagrAhikA buddhiH pramANama, taddvArAyAtaH punarekadharmaniSThArthasamarthanapravaNaH parAmarzaH zeSadharmasvIkAratiraskAraparihAradvAreNa vartamAno nayaH / sa ca dharmANAmAnantyAdanantabhedaH, tathApi sarvasaMgrAhakAbhiprAyaparikalpanamukhenaiva saptabhedo darzitaH / ayameva ca svAbhipretadharmAvadhAraNAtmakatayA zeSadharmatiraskAradvAreNa pravartamAnaH parAmarzo -0nyAyarazmi - zabdano prayoga thavA lAgaze, kAraNa ke atIta-anAgata ceSTA to sarvatra samAna rUpe rahela che. A sarva Apattio AvatI hovAnA kAraNe, ema ja svIkAravuM joIe ke, je kSaNamAM artha tenA vyutpatti nimittaka evA zabdathI yukta hoya te samaye ja te artha te zabda dvArA vAcya che. evaMbhUtanayano saMgrAhaka zlokArthaH- "evaMbhUtanaya kahe che, eka zabdathI eka artha vAcya hovA chatAM, te artha (vastu) paNa haMmezA te zabdathI vAcya banI na zake, kemake kriyAnA bhedathI vastumAM ane tenA vAcaka zabdamAM bheda thAya che.' 0 durnayanuM nirUpaNa ane tethI utpanna thayelA darzana ) (241) aneka dharmothI yukta evA arthane grahaNa karanArI buddhi tene 'pramANa" kahevAya che. ane pramANa dvArA svIkAra karAyelA arthane AzrayIne, eka dharmathI yukta evA padArthanA samarthana karavAmAM hoMziyAra tathA anya jeTalA paNa dharmo che teno svIkAra paNa nathI athavA tiraskAra paNa nathI, evo je abhiprAya vizeSa tene "naya' kahevAya che. A navo vastumAM anaMtadharmo hovAnA kAraNe anaMtA che, chatAM paNa sarva abhiprAyone saMgraha karanAra sAta nayo che, ema pUrve jaNAvyuM. have A nayo jyAre potAne abhipreta evA dharmane avadhAraNa rUpe svIkAre, eTale "A Ama ja che' ane vastumAM rahelA anya dharmono tiraskAra (khaMDana) kare, tyAre A ja naya 'durnaya"nI saMjJAne prApta kare che. jeTalI paNa paradarzanakAronI mAnyatA che, te sarvenuM astitva durnayanA prabhAve ja AveluM che. te A pramANeH- (1) -zAstrasaMloka(179) "tamhA savve vi NayA micchAdiTThI spkkhpddibddhaa| aNNoNaNissiA uNa havaMti smmttsbbhaavaa||" sanmati. 1/21/ svAbhipretAdazAditarAMzApalApI punrnyaabhaasH| . pramANanaya. 7/2, jainatarkabhA., syA.maM. | "bhedabhedAtmake jJeye bhedAbhedAbhisandhayaH / ye te'pekSAnapekSAbhyAM lakSyante nydurnyaaH|" - laghI. kA. 30/ "nirapekSatvaM pratyanIkadharmasya nirAkRtiH sApekSatvamupekSA, tathA coktam - arthasyAnekarUpasya dhIH pramANaM tdNshdhiiH| nayo dharmAntarApekSI, durnystnniraakRtiH| . aSTa, asara. pR. 220 | "nirapekSA nayA mirthya sApekSA vastu teDarthakRta /" - jJAtamI. 108/ "nayAH sApekSA durnayA nirapekSA lokato'pi siddhA" - siddhi vi. TI. pR. 537 / "sadeva sat cannatiti trivArtho nIceta kunatinayAmAd " - jhacayo vya. no. ra8/ For Personal & Private Use Only Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 275 nyAyAvatAra zlo0 29 durnayasaMjJAmaznute / tadbalaprabhAvitasattAkA hi khalvete parapravAdAH / tathA hi-naigamana - darzanAnusAriNau naiyAyikavaizeSikau / saMgrahAbhiprAyapravRttAH sarve'pyadvaitavAdAH, sAMkhyadarzanaM ca / vyavahAranayAnupAti prAyazcArvAkadarzanam / RjusUtrAkUtapravRttabuddhayastAthAgatAH / zabdAdinayamatAvalambino 363 vaiyAkaraNAdaya iti / 242. athetthamabhidadhIthAH yathA-kathamete'vadhAraNadvAreNa svakamarthaM samarthayantastadviparItaM nirAkurvANA durnayatAM pratipadyante iti, atrocyate evaM pravRttau nirgocaratvAt, nirgocarasya nayatvAyogAta / tathA hi-nayati kenacidaMzena viziSTamarthaM prApayati yo'bhiprAyaH sa nayaH, svAbhipretadharmAt zeSadharmapratikSepadvAreNa tu pravRttau na kiMcana nayati, ekadharmAliGgitasya vastuno'saMbhavAt, bahirantazcAnekadharmaparikaritasvabhAvasya tasya pratibhAsAt, tadapahnavakAriNAM kadabhiprAyANAM pratibhAsabAdhitatvenAlIkatvAt / 243 . tathA hiH-yaH tAvannaigamanayaH parasparavizliSTau sAmAnyavizeSau pratyapIpadat, tadayuktam, nyAyarazmi 0 O ha naigamanayanA abhiprAyathI 'naiyAyika - vaizeSika' darzano pravRtta thayelA che. (2) saMgrahanaya dvArA pravRtta thayelA sarva 'advaita darzano' tathA 'sAMkhya'darzana che. (3) vyavahAra nayanA abhiprAyathI pravRtta thayela 'cArvAka' darzana che. (4) RjusUtranayanA abhiprAyathI pravRtta thayela 'bauddha' darzana che. (5) zabdAdi nayonA abhiprAyathI pravRtta thayela 'vaiyAkaraNa, abhidhAnakozanA kartA' vagere che. (242) praznaH- A pUrve kahelA nayo, mAtra potAnA dharmane samarthana karatA ane anya padArthomAM vidyamAna dharmono tiraskAra karavA mAtrathI kevI rIte durnayapaNAne prApta kare che ? uttaraH- Ano javAba mAtra ATalo ja che ke, eka ja potAne abhipreta evA dharmane svIkAra karavAmAM te jJAnano koI viSaya raheto nathI, kAraNa ke vastu anaMtadharmAtmaka che ane te jeno viSaya na hoya, te nayapaNAne prApta karI zakato nathI. te A pramANeH- pahelA kahyuM tema anaMtadharmAtmaka vastumAMthI koIka aMzathI viziSTa evA arthane je jaNAve te naya kahevAya che. have jo potAne abhipreta evA dharmane AzrayIne, zeSa anya dharmone tiraskAra karavA dvArA, jo te pravRtta thAya to pachI koIpaNa vastune te prApta karAvato nathI, kemake ekadharmathI viziSTa evI koIpaNa vastu saMsAramAM saMbhavita nathI. bAhya ke AtyaMtara badhI ja vastu anekadharmathI yukta ja che, e svarUpe ja sarvane pratibhAsa thAya che ane tenuM khaMDana karanArA evA duSTa abhiprAyo te pratibhAsa (pratyakSa) thI bAdhita hovAnA kAraNe mithyApaNAne prApta kare che. O naigama durrayathI pravRtta raiyAyika-vaizeSika darzanonuM khaMDana 0 (243) naigamanayanI vaktavyatA vakhate parasparathI bhinna evA sAmAnya-vizeSanuM pratipAdana -0arthasaMprekSaNa: (rUdda2) taiyAranAya kRti / AvizAvamidhAnozartAro vRddhatte / For Personal & Private Use Only -0 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra76 nyAyAvatAra che tayostathA kadAcana pratibhAsAbhAvAt / yaccoktam - anuvartamAnaikAkAraparAmarzagrAhyaM sAmAnya yatra na tatra vizeSapratibhAsaH, yatra ca viziSTadezadazAvacchinnabodhaniyA'hyo vizeSo na tatra sAmAnyAvagatiH, tadvacanamAtrameva, dhavakhadirapalAzAdisamastavizeSApasaraNe vRkSatvAdisAmAnyapratibhAsAbhAvAt / dUrAdvizeSAgrahaNe'pi kevalaM taccakAstIti cet, tatrApyabhyantarIbhUtavizeSapratibhAsAt, 364tadvirahe 365zazaviSANarUpatvAt / evaM vizeSA api na sAmAnyAdatyantavyatirekiNa: pratibhAnti, tannimagnAnAmeva teSAM grahaNAt, itarathA sattAto'tiricyamAnA bhAvA niHsvabhAvatAmAtmasAtkurvanti / tathA vRkSatvAdisAmAnyebhyo'pi bhedino vRkSAdayo na syuH, tadabhedanibandhanatvAt tatsvarUpasthiteH, tasmAttadeva saMvedanamupasarjanIkRtavaiSamyaM pradhAnIkRtaikAkAraM sAmAnyaM gRhNAti -0nAyarazmi - karAyuM hatuM, paraMtu te yogya nathI, kAraNa ke paraspara bhinna evA sAmAnya-vizeSano koIpaNa jJAnamAM pratibhAsa thato nathI. je teNe A pramANe jaNAvyuM hatuM ke jyAM anuvartamAna ekAkAravALA jJAna dvArA grahaNa karavA yogya sAmAnya che, tyAM vizeSanuM jJAna nathI ane je ThekANe viziSTa deza-dazAthI yukta jJAna dvArA grAhya evA vizeSo che, te ThekANe sAmAnyanuM jJAna nathI. huM A sarva mAtra bolavA puratuM ja che. jo A pramANe vizeSanA sthAnamAM sAmAnyanA jJAnano abhAva ane sAmAnyamAM vizeSanA jJAnano abhAva svIkArAya, to pachI dhava, khadira, palAza vagere samasta vizeSo jJAnamAMthI nikaLI jaze, tyAre vRkSatva vagere sAmAnyano paNa pratibhAsa thaze nahIM, kAraNa ke vizeSakUTa e ja sAmAnya - che. praznaH- vyakti atyaMta dUra rahelo hoya, tyAre A AMbo che, lIMmaDo che vagere svarUpe vizeSonuM grahaNa na thatuM hoya, tyAre A vRkSo che e pramANe ekalA sAmAnyanI pratIti to thAya ja che ne, to pachI tame ema zA mATe kaho cho ke ekalA sAmAnyano koI jagyAe pratibhAsa thato nathI ? uttaraH- je sthAne te vyaktine vRkSa rUpe sAmAnyathI bodha thAya che, tyAre te sthAne tene vizeSono pratibhAsa thAya ja, paNa te gauNa bane che ane jo vizeSo na hoya to te sasalAnA ziMgaDAnI jema asat thaI jaze. e pramANe vizeSo paNa sAmAnyathI atyaMta bhinna rUpe pratibhAsa nathI thatAM. sAmAnyamAM rahelA rUpe ja te vizeSonuM grahaNa thAya che. jo sAmAnyathI atyaMta bhinna vizeSo hoya to pachI sattAthI rahita hovAthI padArtho niHsvabhAva thavAnI Apatti Avaze, tethI anya mahApuruSoe kahyuM che ke : -035rthasaMprekSaT - (364) tadvirahe vizeSANAmabhAve / (365) zazaviSANarUpatvAditi / yaduktamnirvizeSaM na sAmAnyaM bhavecchazaviSANavat / vizeSo'pi ca naivAsti sAmAnyena vinAkRtaH / / iti / (366) upasarjanItyAdi / upasarjanIkRtaM gauNIkRtaM vaiSamyaM vizeSarUpatA yena tattathA For Personal & Private Use Only Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra zlo0 29 277 ityucyate, 367nyakkRtasamatvamutkalitanAnAtvaM punarvizeSagrAhIti, samatvanAnAtvayoH kathaMcid bhedAbhedinoH parasparaM sarvArtheSu bhAvAt, tadabhAve tathAvidhapratibhAsAnupapatteH / 244. etena yadavAdi 'na caitau vibhinnAvapi pratibhAsamAnau sAmAnyavizeSau kathaMcid mizrayituM yuktAvityAdi' tadapAstamavagantavyam, vibhinnayoH pratibhAsAbhAvAt, vyavahAro'pi sarvapradhAnopasarjanadvAreNa kathaMciditaretarAvinirluThitasAmAnyavizeSasAdhya eva / na hi sAmAnyaM dohavAhAdikriyAyAmupayujyate, vizeSANAmeva tatropayogAt; nApi vizeSA eva tatkAriNaH, gotvazUnyAnAM teSAM vRkSAdyaviziSTatayA tatkaraNasAmarthyAbhAvAt / vanyAyarazmi 0 nirvizeSaM na sAmAnyaM bhavecchazaviSANavat / vizeSo'pi ca naivAsti sAmAnyena vinAkRtaH / / - te ja pramANe vRkSatva vagere sAmAnyathI bhedavALA vRkSa vagere padArtho thaze nahIM, kema ke vRkSa vagerenuM svarUpa vRkSatva vagere sAmAnyanA abhedanA kAraNe ja che, mATe Ama ja svIkAravuM joIe ke, eka ja jJAna jyAre viSamatAne gauNa kare che ane ekAkArane pradhAna kare che, tyAre te jJAna sAmAnyane grahaNa kare che ema kahevAya ane jyAre te ja jJAna ekAkArane gauNa kare ane viSamatAne pradhAna kare, tyAre te jJAna vizeSane grahaNa kare che ema kahevAya. ekAkArapaNuM ane viSamatA te paraspara kathaMcidna bhinna svarUpe ane kathaMcid abhinna svarUpe sarva padArthomAM rahe che. jo kathaMci bhinnAbhinna evA sAmAnyavizeSanI padArthamAM vRtti na hoya, to pachI sAmAnya-vizeSaviSayaka je pratibhAsa thAya che te nahIM thaI zake. - (244) Ama sAmAnya - vizeSa kathaMcid bhinnAbhinna che, ema siddha thavAthI tame je pUrvamAM kahyuM hatuM ke, - bhinna svarUpe pratibhAsita thatA evA sAmAnya - vizeSane, koIpaNa rIte bhegA karavA mATe yogya nathI - te paNa khaMDita thayeluM jANavuM, kAraNa ke sAmAnya-vizeSano bhinna-bhinna svarUpe pratibhAsa ja thato nathI. 0 jagatano vyavahAra bhinnAbhinna svIkAravAthI ja siddha O vaLI A jagatamAM jeTalo paNa vyavahAra pravarte che, te paNa eka-bIjAthI kathaMcid abhinna evA sAmAnya - vizeSane gauNa-pradhAnabhAvarUpe kahevA dvArA ja ghaTI zake che. te A pramANe :- sAmAnya gotva te dohavuM, carAvavuM vagere kriyA mATe upayogI nathI, kAraNa ke A vAha, doha vagere kriyAomAM vizeSa gAyo ja upayogI che. tathA ekalA vizeSo paNa vAha, doha vagere kriyA ka2vA mATe samartha nathI, kAraNa ke jo gAya vagere vizeSothI gotva vagere sAmAnya atyaMta bhinna hoya, to pachI vRkSa jema gautva 0 arthsNprekssnn:(rUdda7) cavatasamatvamiti| tiraskRtasAmAnyam / -0 For Personal & Private Use Only Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra78 nyAyAvatAra jI 245. kiM ca atyantavyatireke sAmAnyavizeSayoH 'vRkSaM chinddhi' iti coditaH kimiti tadvizeSe palAzAdau chedaM vidhatte? tatra tasya samavAyAditi cenna, samavAyagrAhakapramANAbhAvAt, bhAve'pi vizliSTayorabhedabuddhyutpAdanAkSamatvAt, tasyApi vyatiriktatayA padArthAntarAvizeSAt nityatvaikatvasarvagatatvAdibhizca sarvatra tatkaraNaprasaGgAt / / 246. yatpunaravAdI: 'yaduta yadi sAmAnyaM vizeSaniSTham, vizeSo vA sAmAnyavyAptaH samupalabhyeta, tato viviktayostayoH kvacidanupalambhAt yo'yaM viviktaH sAmAnyavizeSeSu cAbhidhAnArthakriyAlakSaNo vyavahAraH sa samastaH pralayaM yAyAd, lolIbhAvena tadvivekasya kartumazakyatvAta', tadapyasamIcInam | yato yadyapi parasparAviviktayoH sAmAnyavizeSayoH sarvatropalambhaH, tathApi yatraiva pramAturarthitvaM tadeva sAmAnyam, vizeSAnvA pradhAnIkRtya tadgocaraM -0nAyarazmi - thI zUnya hovAthI vAha, doha vagere kriyAne karI zakatuM nathI, tema A gAya paNa gotvarahita hovAthI vAha, doha vagere kAryane nahIM kare. tethI vastune sAmAnya - vizeSa ubhayAtmaka ja svIkAravI joIe. (245) vaLI bIjuM e ke sAmAnya-vizeSa jo atyaMta bhinna hoya, to pachI 'vRkSane kApo' Ama bolate chate, te vyakti vRkSa vizeSa evA palAza vagerene chedavA mATe zA mATe pravRtti kare che? jo ema kahevAmAM Ave ke palAza vagere vRkSa vizeSamAM vRkSatva samavAya saMbaMdhathI rahela che, tethI vRkSane kApo ema bolatA te palAzane kApavA mATe pravRtti kare che paNa te yogya nathI, kAraNa ke A vAtano mULa AdhAra che samavAya, paraMtu A samavAyane grahaNa karanAra koIpaNa pramANa vidyamAna ja nathI. tethI tenA AdhAre A pratItinI siddhi na thaI zake. kadAca tuSyatu durjana nyAyathI samavAyanI koIpaNa pramANathI siddhi svIkArI paNa laIe, to paNa je bhedavALA padArtho che, teomAM palAza e ja vRkSa che evI abheda buddhine utpanna karavAnuM sAmarthya teomAM rahela nathI, kAraNa ke samavAya paNa anyapadArthonI jema bhinna hovAthI abheda buddhi na karAvI zake. vaLI tamArA darzanAnusAre to samavAya nitya, eka ane sarvagata che. tethI samavAya to sarva ThekANe hovAthI sarva vastunI sAthe tenuM joDANa che, sarvavastumAM abheda buddhi karAvaze. AthI lokaprasiddha vyavahArano lopa thaI jaze. mATe sAmAnyavizeSobhayAtmaka ja vastu che ema nizcita rUpe jANavuM joIe. (246) tathA tame je A pUrvamAM kahyuM hatuM ke, ke sAmAnya jo vizeSamAM raheluM hoya athavA vizeSa te sAmAnyathI vyApta hoya, to pachI bhinna-bhinna svarUpe teonI koIpaNa ThekANe upalabdhi na thatI hovAnA kAraNe, teone AzrayIne je bhinna nAma, arthakriyA vagere vyavahAra dekhAya che te sarva naSTa thaI jaze. banne eka-bIjAmAM ekameka thaI gayela hovAthI, tene juduM pADavuM zakya nahIM rahe. tethI temane bhinna svIkAravA joIe 9 te paNa samIcIna nathI, kemake yadyapi parasparathI abhinna svarUpe sAmAnya-vizeSanI ja sarva ThekANe upalabdhi thAya che, to paNa je viSayamAM pramAtAnuM arthipaNuM hoya, te sAmAnya athavA vizeSone pradhAna karIne, tenA viSayaka zabda athavA arthakriyAne te pravartAve che. je For Personal & Private Use Only Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra76 ) nyAyAvatAra - zlo0 29 dhvanimarthakriyAM vA pravartayati, itarasyApyupasarjanabhAvena tatra vyApArAt, tadvikalasyetarasyApi zazaviSANAyamAnatayA kvacidanupayogAt / 247. kiM ca, atyantavyatirekiNi vizeSebhyaH sAmAnye vRttivikalpopalambhanUtanavizeSasaMbandhAdidvAreNa dUSaNamudgarakadambakaM mUrdhani patad durviSahaM syAt / tathA hi-tatteSu kathaM varteta 'sAmastyena 'ekadezena vA ? 'sAmastyapakSe prativizeSa parisamAptatayA sAmAnyabahutvaprasaGgaH, aniSTaM caitad, ekatvAbhyupagamakSateH / ekadezena punaryAvanto vizeSAstAvantastadaMzAH prasajanti, na caitadasti, sAmAnyasya niravayavatvAt, sAvayavatve'pi punaste bhinnA abhinnA vA / yadyabhinnA vizeSAH, ta_bhedinaH kiM neSyante, vishessaabhaavaat| bhedapakSe punasteSvapi tatkathaM varteta-1 sAmastyena -0nyAyarazmi - sAmAnya athavA vizeSane pradhAna karyuM che, tenAthI bhinna vizeSa athavA sAmAnyano paNa gauNa svarUpe to te ThekANe vyApAra thAya ja che, kAraNa ke sAmAnyathI rahita vizeSa athavA vizeSathI rahita sAmAnya te sasalAnA ziMgaDAnI jema asatuM hovAthI, koIpaNa ThekANe teno upayoga thato nathI. 0 sAmAnyanI vizeSamAM vRtti AzrayI 3 vikalpo 0 (247) vaLI bIjI vAta e che ke, vizeSothI atyaMta bhinna evuM sAmAnya svIkAravAmAM vRttivikalpa, upalaMbha, nUtana vizeSa saMbaMdha vagere dvArA, mAthA upara paDatA dUSaNa rUpI hathoDAne tame atyaMta duHkhe karI sahana karI zakazo. te doSo A pramANe jANavA : (1) vRttivikalpa - sAmAnya te vizeSomAM kevI rIte raheze (1) saMpUrNapaNe ke (2) ekadezathI? jo saMpUrNapaNe sAmAnya, vizeSomAM rahe che ema svIkAravAmAM Ave, to pachI dareka vizeSomAM saMpUrNapaNe sAmAnyanI vRtti hovAthI ghaNA sAmAnya mAnavAnI Apatti Avaze, paraMtu A to aniSTa che, kAraNa ke sAmAnyane tamArA vaDe eka ane nitya svIkArAyela che. jo te sAmAnya eka dezathI rahe che e pakSa mAnavAmAM Ave, to pachI jeTalA vizeSo hoya teTalA sAmAnyanA aMzo thavAnI Apatti Avaze. potAnA aMzo thayA vinA te dareka vizeSomAM eka dezathI na rahI zake, paraMtu A pramANe sAMza sAmAnyane to tame svIkAryo nathI, tene to niravayava manAyela che. kadAca te sAmAnya sAvayava svIkArI paNa laIe, to paNa te avayavo sAmAnyathI (1) bhinna che ke (2) abhinna ? (1) jo te avayavo tenAthI abhinna che ema svIkAro, to pachI vizeSone paNa sAmAnyathI abhinna svIkAravAmAM zuM vAMdho che ? avayavo paNa aneka che ane vizeSo paNa aneka che. jo aneka avayavone sAmAnyathI abhinna mAnI zakAya, to pachI aneka vizeSone sAmAnyathI abhinna zA mATe na manAya ? (2) jo te avayavo sAmAnyathI bhinna che, to pachI tyAM paNa te prazna Avaze ke, te bhinna evA avayavomAM sAmAnya (1) saMpUrNapaNe rahe che ke (2) ekadezathI rahe che ? A badhA praznonI vaNajhAra koIpaNa jagyAe aTakyA vagara AvyA ja karaze. tethI atyaMta bhinna evA padArthanI vRtti (= rahevApaNuM) koI paNa rIte ghaTatI nathI. For Personal & Private Use Only Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 nyAyAvatAra 1B ekadezena veti ? tadeva codyamalabdhapariniSThamavatarati tannAtyantabhedino vRttiH saMbhavati / 248. kiM ca yadyekaM sAmAnyaM bhedavat samastavizeSeSu varteta, tadaikavizeSopalambhakAle 'tadupalabhyate na `vA ? 'yadyAdyaH pakSaH, tasyaikatayA sarvatropalambhAt, vyApyagrahaNAbhAve vyApakagrahaNAsiddheH nikhilatadvyApyavizeSagrahaNamAsajyeta, na caitadasti, purovartivizeSasyaiva sAkSAtkaraNAt, zeSavizeSANAmasaMnidhAnAt, saMnihitavizeSaniSThameva tadupalabhyate, tasyaiva tadvyaJjakatvAt / 249. itareSAM tadabhAvAditi cenna, ekasvabhAvasya khaNDazo vyaJjanAyogAt, saMnihitavizeSavyaJjitameva tatsarvatra svabhAvAntarAbhAvAt sarvavizeSagataM ca tadrUpamatastadarzanaM nyAyarazmi - 368. O (248) u5laMbhaH- amAro bIjo eka prazna che ke, jo eka ja sAmAnya te bhedavALA evA samasta vizeSomAM 2he che, tyAre eka vizeSanI upalabdhi kALe te sAmAnyanI (1) upalabdhi thAya che ke (2) nathI thatI ? jo eka vizeSanI upalabdhi kALe sAmAnyanI upalabdhi thAya che ema svIkAra karazo, to pachI sAmAnya eka hovAnA kAraNe sarvatra tenI upalabdhi thaI jaze ane eka niyama che ke, 'vyApyanuM jo grahaNa na thayuM hoya to pachI vyApakanuM paNa grahaNa thaI zakatuM nathI', tethI ahIM vyApaka evA sAmAnyanuM grahaNa to tame svIkAro cho, to pachI tenA vyApya evA sakala vizeSonuM grahaNa tyAre ja thaI javAnI Apatti Avaze, paraMtu A pramANe anubhava thato nathI. mAtra sAme je vizeSa rahela hoya tenuM ja pratyakSa thAya che. (249) zaMkAH- anya jeTalA paNa vizeSo che teonuM tyAM saMnidhAna ja nathI, sannihita vizeSomAM rahela sAmAnya ja upalabdha thAya che, kAraNa ke sannihita vizeSa ja tyAM rahelA sAmAnyano bhaMjaka che. bIjA badhA vizeSo tyAM hAjara na hovAnA kAraNe, sAmAnyanA vyaMjaka thaI zakatA nathI. mATe sarva vizeSone grahaNa karavAnI Apatti nahI Ave. ' samAdhAnaH- A kahevuM te yogya nathI. sAmAnya tame eka svabhAvavALo ja svIkAra karyo che, to pachI tenuM A rIte khaMDazaH vyaMjana (pragaTIkaraNa), arthAt eka vizeSamAM rahelA sAmAnyanuM vyaMjana thAya, bIjA vizeSamAM rahela sAmAnyanuM na thAya, evuM ghaTI zakatuM nathI. sAmAnya jyAre eka ThekANe sannihita evA vizeSamAM vyaMjita ja che, teno bIjo koI svabhAva nathI ane temAM rahela sannihita vizeSa dvArA vyaMjita svarUpa te sarva vizeSomAM vidyamAna che, to pachI sarva vizeSomAM rahela tenuM pratyakSa thavAmAM koNa rokI zake ane to sarva vizeSonuM pratyakSa thaze ja, mATe prathama pakSane svIkAravo ucita nathI. have jo eka vizeSanI upalabdhi samaye sAmAnyanI upalabdhi thatI nathI ema bIjo pakSa svIkAra -0 arthasaMprekSaNa: -0 (rU68) taddarzanamiti / sarvavyanInAM pratyakSatA / nUtanavizeSasaMbandhAdItyAdizabdasUcitaM dUSaNamabhidhAtukAma Aha For Personal & Private Use Only Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - zlo0 29 281 ) kena vAryeta / atha dvitIyaH kalpaH, tathA sati yathA ekavizeSopalambhasamaye nopalabhyate, tathA vizeSopalambhakAle'pi nopalabhyeta, vizeSAbhAvAt, atastadabhAva evoktaH syAt, kevalasyopalambhAbhAvAt, upalambhe'pi svasvabhAvasthitervizeSarUpatApattiH, 250. tathA ciraMtanavizeSavyavasthitasattAkaM tannUtanavizeSotpAde sati kathaM tena saha saMbandhamanubhavet ? na tAvadvizeSAntarebhyastadutpitsu vizeSadezaM gantumarhati, niSkriyatvAt, nApi tatraivAbhavat, vizeSotpAdAtprAk taddeze tadupalambhAbhAvAt, nApi vizeSeNa sahotpadyate, nityatvAt, nityasya cotpattinirodhAbhAvAt / atha etaddoSaparijihIrSayA tatsakriyakamabhidhIyate, tathApi 'pUrvavyaktityAgena vA nUtanavizeSadezamAkrAmet tadabhAvena vA ? na tAvadAdyaH pakSaH, ciraMtanavyaktInAM sAmAnyavikalatayA tatsaMbandhasAdhyabuddhidhvanivirahaprasaGgAt, na caitadasti, aparAparavizeSotpAde'pi prAcInavyaktiSu taddarzanAt / atha dvitIyaH kalpaH, tadapyasaMbaddham, -0nyAyarazmi - karazo, to pachI jema eka vizeSanI upalabdhi samaye sAmAnyanI upalabdhi thatI nathI, te ja pramANe anya vizeSonI upalabdhinA samaye paNa tenI upalabdhi na thavI joIe, kAraNa ke eka vizeSathI bIjA vizeSamAM kAMI pharaka nathI. Ama sAmAnyano koIpaNa sthAne upalaMbha na thato hovAthI, teno abhAva ja che ema kahevuM paDaze. Ama vizeSa vinA ekalA sAmAnyano upalaMbha koIpaNa ThekANe thato nathI. vaLI anekamAM anugata hoya te sAmAnya che. ahIM sAmAnyano upalaMbha pRthaka rUpe ja thAya che, to te anugatarUpe pratIta na thatuM hovAthI, vizeSa ja banI jaze. Ama sAmAnyanI upalabdhi bhinna mAnavAmAM Ave to te ghaTI zakatI nathI. 0 trIjA vikalpane AzrayIne doSonI paraMparA 0 (250) nUtana vizeSa sAthe saMbaMdha - sAmAnya te hajI potAnA junAM evA vizeSamAM rahela che ane tyAre eka navA vizeSanI utpatti thAya, to pachI pUrvAvasthAmAM rahelA sAmAnyano A nUtana vizeSanI sAthe saMbaMdha kevI rIte thaze ? pahelI vAta e ke, eka vizeSamAMthI navA utpanna thayelA vizeSanA kSetramAM sAmAnya jaI zakatuM nathI, kAraNa ke sAmAnya niSkriya che. tathA ema paNa na kahI zakAya ke, navA utpanna thatAM vizeSanA kSetramAM te pahelAthI vidyamAna che, kAraNa ke vizeSanI utpatti pahelA sAmAnyanI te dezamAM upalabdhi thatI nathI. vaLI Ama paNa na kahI zakAya ke, vizeSanI je kSetrAntaramAM utpatti thAya che, tyAM vizeSanI sAthe ja sAmAnyanI paNa utpatti thAya che, kAraNa ke sAmAnya nitya svIkAra karAyela che ane nityapadArthanI utpatti tathA nAza ghaTI zakatA nathI ane kadAca A sarva doSonA bhayathI tame sAmAnyane sakriya mAnI lo, to paNa te sAmAnya (1) pUrvavyaktinA tyAga vaDe navA vizeSanA dezamAM jAya che ke (2) pUrvavyaktinA tyAga vinA navA vizeSanA dezamAM jAya che? jo prathama pakSa svIkAravAmAM Ave, to pachI pUrvano vizeSa te sAmAnyathI rahita thaI javAnA kAraNe, For Personal & Private Use Only Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 niravayavasya pUrvavyaktityAgavaikalyena samutpitsuvyaktipratigamanAbhAvAt, sAvayavapakSasya punaH prAgevApAstatvAt, naitadabhyupagamadvAreNa parihAraH zreyAn / 251. 369anyacca vyatiriktasAmAnyasaMbandhAd yadi bhAvAH samAnAH, na svarUpeNa, tadA 370"sttvsNbndhaatpraag bhAvAH 'santo'santo vA / 'santazcedapArthakaH sattAsaMbandhaH, anyathAnavasthA prasajyeta, punaH sattAntarasaMbandhAnivAraNAt / asantazcedatyantAsatAmapi gaganAravindAdInAM sattAsaMbandhAt bhAvarUpatApadyeta / evaM dravyatvaguNatvakarmatvagotvAdisAmAnyeSvapi samastametadvAcyam, eka yogakSematvAt, tanna parasparamatyantavyatirekiNau sAmAnyavizeSau kathaMcana ghaTAmATIkete / ata eva tatsamarthanapravaNastattAdAtmyapratikSepako'bhiprAyo nirAlambanatvAnnaigamadurnayasya nyAyAvatAra vanyAyarazmi - sAmAnyanA joDANa dvArA utpanna thatI buddhi, vyavahAra, zabda vagereno abhAva thaI jaze, paraMtu A pramANe thatuM to dekhAtuM nathI. navA-navA vizeSonI utpatti thaye chate paNa, jUnA vizeSamAM sAmAnya viSayaka buddhi, zabda vyavahAra vagerenI pravRtti thAya ja che. jo pUrvavyaktinA tyAga vinA navA vizeSomAM sAmAnyanuM joDANa thAya che ema bIjo pakSa svIkAravAmAM Ave, to te asaMbaddha ja che. sAmAnya niravayavasvarUpe tamArA vaDe svIkArAyela che. tethI pUrvavyaktino jo tyAga karavAmAM na Ave, to utpanna thavAvALA evA navA vizeSane pratye gamana thavuM saMbhava ja nathI ane sAvayava pakSanuM pahelA ja ame khaMDana karI dIdhuM che, tethI tene svIkArIne parihAra karavo yogya nathI. 0 bhinna sAmAnyathI samAnavyavahAramAM Apatti 0 (251) vaLI bIjI paNa A Apatti che ke, bhinna evA sAmAnyanA joDANathI padArtho samAna hoya, paraMtu svarUpathI samAna na hoya, to pachI sattAnuM te padArthanI sAthe joDANa thayuM tenI pahelA te padArtho (1) sat hoya che ke (2) asat hoya che ? have jo sattAnA joDANanI pUrve te padArtho sat ja che, to pachI tyAM sattAnuM joDANa mAnavuM nirarthaka che, kema ke tenA vinA paNa padArtho sat ja che ane padArtho sat hovA chatAM paNa temAM sattAno saMbaMdha svIkAravAmAM Ave, to pachI te sattAne rAkhavA mATe paNa anya sattAnI kalpanA karatA koI aTakAvI zakatuM nathI. Ama uttarottara navI-navI sattAnI kalpanA ka2tA anavasthA doSa Avaze. have jo te padArtho sattAnA joDANanI pUrve asat che ane temAM sattAnA joDANathI sat evo vyavahAra thAya che ema svIkArAya, to pachI AkAzakamaLa, sasalAnA ziMgaDA vagere asat padArthomAM paNa sattAnA saMbaMdhathI bhAvasvarUpatA AvI jaze. A to sattAsvarUpa parasAmAnyane AzrayIne sarva Apattio ApI. avAntara sAmAnyo dravyatva, guNatva, karmatva, gotva vagerene AzrayIne paNa A -0 arthasaMprekSaNa: (rU62) anya--tyAdri / (rU70) sattvasaMvandhAviti / sattva sAmAnya bhAvaH sattA khAtiriti paryAyAH / For Personal & Private Use Only - Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28rU che nyAyAvatAra - zlo. 29 vyapadezamAskandati, tAdAtmyApekSayaiva sAmAnyavizeSavyatirekasamarthakasya naigamanayatvAt, vyatirekiNorapi tayorvastuni kathaMcid bhAvAt, 37 itarathA vivakSayApi 372tathA darzayitumazakyatvAt, pradhAnopasarjanabhAvasya dvayaniSThatvAt, atyantatAdAtmyena 373tatkAriNyA vivakSAyA api nirgocaratAprasaGgAt / tasmAtkathaMcid bhedAbhedinAvevaitau, tadanyatarasamarthakaH punaH nirAlambanatvAt durnayatAM svIkarotIti sthitam / / 252. tathA saMgraho'pyazeSavizeSapratikSepamukhena sAmAnyamekaM samarthayamAno durnayA, tadupekSAdvAreNaiva tasya nayatvAt, vizeSavikalasya sAmAnyasyAsaMbhavAt / tathA hi-yattAvaduktam -0nAyarazmi - sarva Apattio Ave ja che, kAraNa ke yoga-kSema to banne jagyAe samAna ja che. tethI paraspara atyaMta bhinna evA sAmAnya-vizeSa koIpaNa rIte ghaTatA nathI. tethI ja atyaMta bhinna evA sAmAnya-vizeSanA samarthanamAM pravaNa ane sAmAnya-vizeSanA tAdAbhyane khaMDana karanAra evo abhiprAya, nirviSaya hovAnA kAraNe, naigama durnayapaNAnA vyavahArane prApta kare che. sAmAnya-vizeSane kathaMcit tAdAbhyane sApekSa rahIne bhinnatA mAne, to ja te naigamanaya kahI zakAya che, kAraNa ke kathaMcit bhinna evA te bannenI paNa vastumAM vRtti rahelI ja che. jo te vastumAM bhinnarUpe rahetA ja na hoya, to pachI vivakSA vaDe paNa vastumAM te bhinna batAvI zakAya nahIM. pradhAnagauNabhAva be vastumAM raheluM svarUpa che. bhinnatva-abhinnatva baMne hoya, to ja gauNapradhAnabhAva zakya bane. sAmAnya-vizeSano ekAMta abhinnatva ja hoya to bhinnatvanI vivakSA nirviSayaka bane che, tethI sAmAnya-vizeSane kathaMci bhinnabhinna ja svIkAravA joIe ane tenAthI bhinna ekAnta bheda athavA abhedane je svIkAre, teno koI viSaya na hovAnA kAraNe te durnayapaNAne prApta kare che, Ama tattva nizcita thAya che. 0 (2pa2) saMgraha durnayathI pravRtta ata tathA sAMkhya darzananuM khaMDana 0 jema naigamanaya, svIkRta sAmAnya - vizeSane atyaMta bhinna svarUpe svIkAratA durnayapaNAne prApta kare che, tema saMgraha paNa saMpUrNa vizeSone khaMDana karatA, eka mAtra sAmAnyane ja samarthana karatA durnayapaNAne prApta kare che. te ja azeSa vizeSonI mAtra upekSA karato hoya, tenuM khaMDana na karato hoya, to te saMgraha nayapaNAne prApta kare che. vizeSathI rahita evA ekalA sAmAnyanuM koIpaNa jagyAe astitva nathI. te A pramANe :- je pahelA A pramANe kahyuM hatuM ke, vizeSo sAmAnyathI bhinna che ke abhinna che ? jo vizeSone bhinna mAnazo to teo niHsvabhAva thaI jaze, kAraNa ke temAM sattA rahelI nathI ane jo abhinna mAnazo, to pachI sAmAnya svarUpa ja thaI jaze, kAraNa ke tenA svarUpanI jema -035rthasaMprekSaU[ (rU71) rUtaratyeti | ya thayi vyatireviLavA sAmAnya vizeSa na cAtAm (rU72) tathati, vyatirekeNa / (373) tatkAriNyA bhedavidhAyinyA / For Personal & Private Use Only Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 nyAyAvatAra 10 yaduta vizeSAH sAmAnyAd 'vyatirekiNo'vyatirekiNo vA / 'vyatirekapakSe niHsvabhAvatvam, niHsattAkatvAt / avyatirekapakSe bhAvamAtram, tadavyatiriktatvAt, tatsvarUpavat / tadayuktama, vizeSavAdino'pyevaMvidhavikalpasaMbhavAt / tathA hi-vizeSebhyaH sAmAnyaM 'vyatiriktamevyatiriktaM vA / 'vyatiriktaM cenna tarhi sAmAnyam, svasvarUpavyavasthitatayA vizeSarUpatvAt / avyatiriktaM cet, tathApi na sAmAnyam, vizeSAvyatiriktatvAdeva tatsvarUpavat / 253. yadapyavAdi-anAdyavidyAbalapravRtto vizeSavyavahAraH, tAttvikaM sAmAnyam, tadapi ca vacanamAtrameva, yuktiriktatvAt, sAmAnyamevAnAdyavidyAdarzitam, vizeSAH punaH pAramArthikA iti vizeSavAdino'pi vadato vaktrabhaGgAbhAvAt / yatpunarvizeSagrAhakapramANAbhAvaM pratipAdayatA abhyadhAyi-yaduta pratyakSaM bhAvasaMpAditasattAkaM tameva sAkSAtkaroti nAbhAvaM tasyAnutpAdakatvAdityAdi, tadayuktatarama, yataH kenedaM bhavato'tyantasuhRdA niveditaM bhAva eva kevalaH pratyakSamupasthApayati, na punarabhAvo'pi / -0nAyarazmi - abhinna che. ItyAdi 9 te sarva ayukta che. tame jevI rIte vikalpo karyA, te rIte vizeSavAdI paNa vikalpo karI zake che. te A pramANe - vizeSathI sAmAnya bhinna che ke abhinna ? jo bhinna svIkAravAmAM Ave, to te yogya nathI, kAraNa ke Ama karatA te sAmAnya rUpe raheze ja nahIM, kema ke potAnA svarUpamAM nizcita rUpe rahevuM tene ja to vizeSa kahevAya che. A dalIla AgaLanI jema jANavI ane jo vizeSathI sAmAnyane abhinna mAnavAmAM Ave, to pachI vizeSanA svarUpanI jema abhinna hovAnA kAraNe, sAmAnya te sAmAnya na rahetA vizeSa ja thaI jAya che. Ama sAmAnyavAdI ane vizeSavAdInA AkSepa-parihAro samAna hovAthI, ekane svIkAravuM anyane nahIM evuM na banI zake. (253) tathA je tame kahyuM hatuM ke, - anAdikAlIna avidyAnA baLathI vizeSa vyavahAra thAya che, tethI te atAttvika che ane sAmAnya te tAttvika che. huM A paNa mAtra bolavA puratuM ja che, kemake AmAM koIpaNa yukti rahelI nathI. vizeSavAdI paNa Ama kaheze ke "sAmAnya ja avidyAnA baLathI pravRtta thayela che. vizeSo pAramArthika che" Ama bolatA tenA moDhAne baMdha karavA mATe tame samartha na thaI zako. vaLI vizeSone grahaNa karanAra koIpaNa pramANa nathI, ema pratipAdana karatA tamArA vaDe je A kahevAyuM hatuM ke, ne pratyakSa te bhAva padArthamAMthI uptanna thatuM hovAnA kAraNe, bhAva padArthane ja sAkSAtkAra = pratyakSa kare che, paraMtu abhAvane pratyakSa karato nathI, kema ke abhAva pratyakSano utpAdaka nathI 9 te to atyaMta ayukta che, tamArA evA kayA atyaMta vhAlA mitra A pramANe kahyuM ke, bhAva ja pratyakSane utpanna kare che, abhAva nahIM ? For Personal & Private Use Only Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2865) TE nyAyAvatAra - zlo. 29 254. abhAvavyApArAbhAvapratipAdakayuktikalApeneti cet mugdhavipratArito'si, tadvyApArAbhAvAsiddheH, sadasadrUpavastunaH samastakriyAsu vyApArAt / 255. bhAvatAdAtmyena vyavasthitasyAbhAvasya vyApAravirodhAbhAvAt / kathaM bhAvAbhAvayostAdAtmyam? virodhAditi cet, na, pramANaprasiddha virodhAbhAvAt / tathA hi-ghaTAdikaH padArthAtmA svarUpeNa san, na paTAdirUpeNApi iti bhAvAbhAvAtmakaH, yadi punaH kathaMcinnAbhAvAtmakaH syAt, tadA paTAdirUpeNApi bhAvAt sarvAtmakaH prApnoti, yuktametat, 256. ata eva bhedaprapaJcavilayasiddhiriti cet, syAdetat, yadi paTAdyabhAvaikAntAcchUnyavAdino manorathapUraNaM na syAt / tathA hi-paTAdivivikto ghaTo'nubhUyate, na ca paTAdyabhAvo bhAvena saha -0nAyarazmi - 0 pratyakSa abhAvAMzano paNa grAhaka che - (254) kadAca ema kaho ke, ke Indriyono saMyoga bhAvAMzanI sAthe ja thAya che. abhAva, pratyakSanA utpAdaka rUpe koI vyApAra ja karato nathI, mATe abhAva te pratyakSano utpAdaka bane nahIM paraMtu te bhoLA mANasa! tArA vhAlA mitre tane ThagI nAkhyo. abhAvano vyApAra thato nathI e ja vAta asiddha che. sad-asat rUpa vastuno ja samasta kriyAomAM vyApAra thAya che, eTale bhAvanI sAthe tAdAmyarUpe rahela abhAvano vyApAra thavAmAM koI virodha nathI, eTale ke abhAva paNa avazya vyApAra karI zake che. (255) zaMkA- bhAva ane abhAva te banne vacce to sahAnavasthAna virodha che, to pachI temanuM tAdAbhya kevI rIte ghaTI zake ? samAdhAna - pramANathI siddha evA padArthamAM virodha saMbhavI zakato nathI. te A pramANeH- ghaTAdi padArtho te potAnA dravya, kSetra, kALa, bhAvane AzrayIne sat che ane paTAdi rUpe asat che, tethI sarva padArtho bhAvAbhAvobhAyAtmaka ja che. jo te vastu kathaMcit abhAvAtmaka na hoya, to pachI paTAdi svarUpe paNa ghaTAdinI sattA hovAnA kAraNe sarva vastu sarvAtmaka svIkAravI paDaze. 0 advaitavAdIonA matanuM khaMDana 0 (25) badhI vastu sarvAtmaka thaI jaze A pramANe kahyuM, eTale avasarane prApta karIne advaitavAdIo A pramANe kahe che ke, ke A to tame sAcuM ja kahyuM ke, sarvavastu sarvAtmaka thaI jaze tethI ja to ame svIkRta karela bhedaprapaMcanA vilayathI advaitavAdanI siddhi thaI zake che << jo A rIte tame advaitanI siddhi karavA jazo, to e ja tarkathI zunyavAdI advaitanuM khaMDana karIne zUnyanI siddhi karaze. te A pramANeH- paTathI bhinna svarUpe ghaTano anubhava thAya che, paraMtu paTa vagereno abhAva bhAva -035rthasaMprekSa - (374) yuktikalApeneti / bhAvAMzenaiva saMyogo yogyatvAdindriyasya hi / ityAdinA vyApriyate iti bhAvAbhAvAtmakaM vastviti zeSaH / For Personal & Private Use Only Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 O nyAyAvatAra che tAdAtmyamanubhavati, tasmAdabhAvAtmaka evAyam, evaM paTAdayo'pItaretarApekSayeti zUnyatvApattiH, tasmAt svarUpamAbibhrANaM pararUpebhyo vyAvRttameva vastu sarvakriyAsu vyApriyate iti bhAvAbhAvAtmakasyaiva vyApAra: svarUpadhAraNasya svabhAvatvAt, pararUpavyAvartanasyAbhAvatvAditi / evaM svagocarapratyakSotpAdane'pi vyApriyate, tatazca 375tadUpameva tatsAkSAtkuryAditi svarUpaniyate pararUpebhyo vyAvRtte eva vastuni pratyakSaM pravartate, tajjanyatvAt, na bhAvamAtre, tasya kevalasya svarUpAvyavasthiterutpAdakatvAyogAt / na ca janakatvAdartho grAhyo janyatvAdvA jJAnaM grAhakamatiprasaGgAdityuktam, kiM tarhi 37AvaraNavicchedAderlabdhasattAkaM grahaNapariNAmAt jJAnaM -0nAyarazmi - padArthanI sAthe tAdAbhyane anubhava karato nathI to pachI abhAva svarUpe (paTAbhAva svarUpe) te ghaTanA bodha zI rIte thAya ? paNa jo tene mAtra abhAvAtmaka ja svIkAravAmAM Ave (bhAvAtmaka nahIM) to abhAva svarUpe thato bodha saMgata thaI zakaze, kAraNa ke abhAvano abhAva svarUpe bodha thavAmAM koI virodha nathI. tethI ghaTAdi te paTAdinA abhAvAtmaka ja che. te ja pramANe paTAdi paNa eka-bIjAnI apekSAe abhAvAtmaka ja che. Ama thatAM sarva zUnyatAnI prApti thaze. tethI potAnA svarUpane dhAraNa karatA, pararUpathI vyAvRtta ja vastu, sarvakriyAomAM vyApAra kare che ema mAnavuM ja paDaze, mATe bhAvaabhAvAtmaka vastu ja vyApAra kare che. potAnA svarUpane dhAraNa karavuM te bhAva ane pararUpathI vyAvRtta rahevuM te abhAva kahevAya che. A ja pramANe vastune viSaya karanArA pratyakSanI utpattimAM paNa, te ja vastuno vyApAra thAya che. tethI ubhayAtmaka vastu ja pratyakSane utpanna kare che. A ja kAraNe svarUpamAM niyata ane pararUpathI vyAvRtta evI vastune ja pratyakSa sAkSAtkAra kare che ane temAM ja pravarte che, kAraNa ke temAMthI ja tenI utpatti thayela che. mAtra bhAvane ja grahaNa karavAmAM pravRtta thato nathI, kAraNa ke ekalA bhAvanuM svarUpathI avasthAna ja na hovAnA kAraNe, te pratyakSanuM utpAdaka banI zake nahI. abhAva utpAdaka na hovAthI grAhya nathI', arthAt janakatva grAhyatvane vyApya batAve che ema je kahyuM hatuM te paNa yogya nathI, (pUrvapakSI abhAva pratyakSajanaka na hovAthI pratyakSa grAhya nathI tema kahyuM te vyAptimAM vyabhicAra Ape che.) kAraNa ke evo koI niyama nathI ke artha te janaka hovAnA kAraNe grAhya hoya ane jJAna te janya hovAnA kAraNe ja grAhaka hoya, ema mAnavAmAM atiprasaMga Ave che. te A pramANeH- cakSuthI janya jJAna hovA chatAM paNa, cakSuno grAhaka banI zakato nathI, arthAt temAM -05rthasaMprekSA(rU75) tadrupati ! mAvAmAvAtmavastupam (rU76) tapiti pratyakSam | (377) atiprasaGgAditi / cakSuSA janyamAnasyApi jJAnasya cakSuragrAhakatvAt / (378) AvaraNavicchedAderiti / vicchedaH kSayaH, AdizabdAt kSayopazamaH taddhetavazca kAraNatvena dravyakSetrakAlAlokAdayaH gRhyante, tarhi jJAnAvaraNakarmaNaH kSayopazame kRte tadanantaramavyavadhAnena jJAnamutpadyate rUti | For Personal & Private Use Only Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - zlo0 29 / 287) gRhNAti, arthastu saMnidhAnAdergRhyate, sa cAnuvartamAnavyAvartamAnarUpa eva pratIyate iti tathAbhUto'bhyupagantavyaH, na kevalaM sAmAnyarUpa iti / sadasadaMzayoH kathamekatrAvasthAnamiti ve, tAvAgyeneti ghUma: | 257. nanu tAdAtmyaM bhAvamAtramabhAvamAtraM vApadyeta, itaretarAvyatiriktatvAt, itaretarasvarUpavat, tannobhayarUpavastusiddhiH | naitadasti, tAdAtmyasya saMbandhatvAt, saMbandhasya ca dvayaniSThatvAt, tadabhAve kasya kena saMbandhaH nirgocaratvAt / tasmAdetau sadasadaMzau dharmirUpatayA abhedinau, vastunaH sadasadrUpasyaikatvAd, dharmarUpatayA punarvivakSitau bhedamanubhavataH, svarUpeNa bhAvAt, pararUpeNa -0nyAyarazmi - janaka evI cakSu grAhya banatI nathI. to pachI zenA kAraNe jJAna te grAhaka ane artha tenA dvArA grAhya bane che ? tenuM samAdhAna ApatA jaNAve che ke, jJAnAvaraNa karmanA kSaya athavA kSayopazamathI pragaTa thayelA jJAnamAM grahaNa karavAno svabhAva hovAthI, jJAna te padArthano grAhaka che. A kSayopazama dravya, kSetra, kALa, bhAva, Aloka vagere kAraNothI pragaTa thAya che. jyAre padArthanuM saMnidhAna hovAnA kAraNe te grahaNa karAya che. A jJAnamAM te padArtha anuvartamAna-vyAvartamAna svarUpathI ja pratIta thAya che, tethI te padArthane te svarUpe ja svIkAra karavo joIe, nahIM ke mAtra sAmAnyasvarUpavALo ke jevo advaitavAdI ane sAMkhyo svIkAra kare che. 0 tAdAbhyathI satu-asatnI padArthamAM vRtti 0 zaMkA- sat ane asat aMzanuM eka ja vastumAM rahevApaNuM kevI rIte ghaTI zake ? te banne to virodhI che. samAdhAnaH- ame kahIe chIe ke, satu-asat te banne eka vastumAM tAdAmyathI rahe che. (257) zaMkA- tame tAdAmya saMbaMdha mAnazo, to pachI te bhAva mAtra raheze athavA to abhAva mAtra raheze, kAraNa ke vastu potAnA svarUpanI jema, satuM ke asatu thI abhinna thaI jaze. tethI ubhaya svarUpavALI vastunI to siddhi thaze ja nahIM. samAdhAna - A AzaMkA yogya nathI, kAraNa ke tAdAbhya te eka saMbaMdha che ane saMbaMdha te be padArthomAM rahenArI vastu che. jo tame vastu ane satu-asatune abhinna mAno, to eka ja thaI javAthI be vastu ja hAjara na hovAthI, konI konI sAthe saMbaMdha karazo ? tethI Ane A pramANe ja svIkAravuM joIe ke, sad ane asad aMza te eka dharmInI apekSAe abhinna che, kAraNa ke sat-asatuM svarUpavALI vastu eka ja che tathA dharmarUpe jyAre satya-asat nI vivakSA karavAmAM Ave, tyAre banne vacce bheda pratibhAsita thAya che, kAraNa ke potAnA svarUpanI apekSAe te che ane pararUpanI apekSAe te nathI. A pramANe spaSTa pratibhAsa karavAnA svarUpavALo, sakala pramANomAM mukhya evo pratyakSa, bhAva-abhAva ubhayane grahaNa karanAra che, ema siddha thaye chate tenA AdhAre pravRtta thatA zeSa For Personal & Private Use Only Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 379 nyAyAvatAra che tvabhAvAditi / tadevaM pratyakSe viviktavastugrAhiNi sakalapramANapraSThe prasAdhite zeSapramANAnyapi tadanusAritayA viviktameva svagocaraM sthApayantIti, tadapalApI kevalasAmAnyapratiSThApakaH kadabhiprAyaH saMgrahadurnayavyapadezaM svIkurute, vizeSApekSayaiva sAmAnyasthApakasya saMgrahanayatvAditi / 258. tathA vyavahAro'pi pramANaprasiddha vastusvarUpaM niDhuvAno yuktiriktamavicAritaramaNIyaM lokavyavahAramArgAnusAri samarthayamAno durnayatAmAtmani nidhatte, lokavyavahAraprasAdhakasyApItarAniSTau vyavasthAnAbhAvAt / tathA hi-yadIdaM kiyatkAlabhAvi sthUratAmAbibhrANaM lokavyavahArakAri ghaTAdikaM -0nyAyarazmi - anumAnAdi paNa bhinna bhinna evA sAmAnya-vizeSa svarUpe potAnA viSayane sthApana kare che. Ama sAmAnya-vizeSobhayAtmaka vastu che, ema nizcita thaye chate, jeo mAtra sAmAnya ja eka tattva che ema kahIne teno amalApa kare che, teono abhiprAya kharAba hovAnA kAraNe saMgraha durnayapaNAnA vyapadezane prApta kare che ane jyAre te ja abhiprAya vizeSanI apekSA rAkhIne sAmAnyano sthApaka thAya, tyAre saMgraha nayapaNAnA vyavahArane prApta kare che. Ama saMgraha durnayapaNAnuM vivecana thayuM 0 (258) vyavahAra durnayathI pravRtta darzananuM khaMDana 0 tathA vyavahAra paNa pramANathI prasiddha evI vastunA svarUpanuM khaMDana karato ane yuktithI rahita, jyAra sudhI vicAraNA na karo tyAM sudhI suMdara lAge tevA lokavyavahAra mArgane anusArI abhiprAyane samarthana karato hoya, to te abhiprAya durnayapaNAne potAnA svarUpamAM sthApana kare che. lokavyavahAramAM na AvatI paramANu vagere pramANasiddha vastune na mAno, to lokavyavahAramAM AvatI ghaTAdi vastuonuM paNa astitva nahIM TakI zake. te A pramANeH- je A keTalAka kALa sudhI rahenAra, sthUlatAne dhAraNa karanAra, pANI lAvavuM vagere lokavyavahArane karanArA evA ghaTAdi padArtho, tamArA vaDe tAttvika tarIke svIkAra karAyela che, te ghaTanuM astitva kAMI AkAzamAMthI TapakIne nathI AvyuM, paraMtu nitya evA paramANuonA samUhathI ghaTita ja A ghaTa vagerenuM astitva tAtvikarUpe ghaTI zake che. jo teone Akasmika svIkAravAmAM Ave, to kAraNa vagara ja teonI utpatti thatI hovAnA kAraNe, kAM to haMmezA mATe teo satuM rahevA joIe athavA to haMmezA mATe asatuM ja rahevA joIe, kAraNa ke kahyuM che ke - nityaM sattvamasattvaM vA hetornyaanpekssnnaat| apekSAto hi bhAvAnAM kaadaacitktvsNbhvH||| vyavahAravAdI- te nitya evA paramANuo ghaTarUpe dekhAtA nathI, to tenuM astitva kevI rIte svIkArI zakAya ? syAdvAdI- are ! paramANuo sAkSAt svarUpe lokavyavahArane karanArA ane sthUlatAne dhAraNa -05rthasaMprekSa0- (379) praSThe iti / vizadapratibhAsarUpatvena sakalapramANamukhye / For Personal & Private Use Only Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 ) - nyAyAvatAra - zlo0 29 bhavatastAttvikamabhipretaM tannAkasmikam, kiM tarhi nityaparamANughaTitam, itarathA niSkAraNatvena sarvadA bhAvAbhAvaprasaGgAt / na te paramANavastathA pratibhAntIti cet, na, ata eva teSAmanumAnataH siddhiH, yadi punaryadeva sAkSAnna vizadadarzane cakAsti tatsakalamapalapyeta hanta bahivadAnImapalapanIyam, ghaTAdivastuno'pyarvAgbhAgavartitvaGmAtrapratibhAsAt madhyaparabhAgAdInAmapalApaprasaGgAt, tathA ca lokavyavahArakAritApi vizIryeta, tAvatA tadasiddheH / - nyAyarazmi - karanArA na hovAnA kAraNe ja ame teonI anumAnathI siddhi karIe chIe. te A pramANeyajuvAnvio medyaH mUrtatve sati sAviyatvIt I dvayaNuka vagere skaMdho te bhedavA yogya che, mUrtapaNuM hovAnI sAthe sAvayava hovAthI. jema ghaDo mUrta hovAnI sAthe sAvayava hovAthI bhedavA yogya che, te ja pramANe yaNuka vagere skaMdha mUrta hote chate sAvayava che, tethI te paNa bhedavA yogya che, ahIM hetumAM mAtra sAvayava rAkhIe to sAvayavapaNuM AkAzamAM hovA chatAM bhedavA yogya nathI tethI vyabhicAra Ave, tenA nivAraNa mATe "mUrtatve sati" A pramANe vizeSaNanuM upAdAna karyuM che. ane AvI rIte yaNukAdi skaMdhanA bheda dvArA je aMzonI utpatti thAya che, te paramANu kahevAya che. athavA bIjuM anumAna A pramANe jANavu- bhuparimA tArAcaM vidizrAntam, parimAnatAratamyatvAn ! aNu parimANanuM tAratamya te koIne koI jagyAe aTakavuM joIe, kAraNa ke te parimANanuM tAratamyapaNuM che. jema AkAzamAM mahat parimANanuM tAratamya jaIne aTake che, tema je ThekANe aNuparimANanuM tAratamya jaIne aTake, te ja paramANu che. A anumAnathI paramANunI siddhi thaye chate paNa, jo tame je sAkSAt svarUpe pratyakSamAM pratibhAsita thatuM nathI te sarvanA apalApa karazo, to pachI tamAre ghaNI badhI vastuno apalApa karavo paDaze. jema ke ghaTAdi vastu je sAme rahelI che, temAM mAtra sAme rahelo bhAga ja dekhAya che, aMdara rahela ke pAchaLa rahela bhAga to dekhAto nathI, eTale to te madhya ane pAchaLanA ghaTanA bhAgano paNa tamAre apalApa karavo paDaze. jo Ama karazo to te ghaTanA jalAdhAraNa vagere laukika kAryono paNa uccheda thaI jaze, kAraNa ke mAtra AgaLanA bhAgathI ghaTa viSayaka kAryo thaI zakatA nathI. -035rthasaMprekSaUT- (380) anumAnataH siddhiriti / dvayaNukAdiskandho bhedyaH, mUrtatve sati sAvayavatvAt, kumbhavat / sAvayavairAkAzAdibhirvyabhicAraparihArArthaM mUrtatve satIti vizeSaNam / ye ca dvayaNukAdibhedAdanantaramaMzA samutpadyante avayavAste paramANavaH / athavAnyathAnumAnayAmaH-aNuparimANatAratamyaM kvacid vizrAntam, parimANatAratamyatvAt, AkAzaparimANatAratamyavat / yatra aNuparimANatAratamyaM vizrAntaM ta eva paramANavaH / For Personal & Private Use Only Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ va 260 nyAyAvatAra che 259. 381athAtrAnumAnabalena vyavahArakSamasaMpUrNavastunaH sAdhanam, evaM tarhi bhUtabhAviparyAyaparamANusAdhanamapi kriyatAm, vizeSAbhAvAt / tathA hi- yathA bAhyatvaGmAtrapratibhAse'pi sarvavastUnAM tAvatA vyavahArAbhAvAd madhyabhAgAdisAdhanena saMpUrNAni tatsamarthAni 382tAni sAdhyante, tathaiva kiyatkAlabhAvighanAkAradarzane'pyanAdyanantaparamANutAdAtmyavyavasthitazarIrANi tAni sAdhyantAm, tadabhAve'pi teSAmanupapatteH / tathA hi- vyavahArAvatAriNo darzanayogyasyAdyaparyAyasya tAvadatItaparyAyAnabhyupagame nirhetukatvam, tatra cokto doSaH, tadutpAdakAdantaraparyAyeSTau -0nAyarazmi - 0 (259) ghaTanA anumAnathI paramANunI siddhi 0. vyavahAravAdI - saMpUrNa padArtha bhale pratyakSa nathI, paraMtu ame anumAna dvArA tene siddha karIe chIe. te A pramANeH- samA | sAMza, mAtvI | A vastuno A AgaLano bhAga, sAMza che, AgaLano bhAga hovAthI, pUrve joyela AgaLanA bhAganI jema [ahIM hetu arvAbhAga che, bhAga mAtra nathI. tethI tame ghaDAnA TukaDAonI sAthe vyabhicAra batAvI na zako, kAraNa ke ghaDAnA ThIkarA te to bhAga ja che, arvAbhAga nahIM. A anumAnanA baLe ame vyavahAra upayogI saMpUrNa vastunI siddhi karazuM. syAdvAdI- jo A pramANe anumAna dvArA saMpUrNa vastunI siddhi thaI zakatI hoya to pachI bhUtabhAviparyAyo ane paramANuonI siddhi paNa svIkAra karI lo, kAraNa ke banne sthAna samAna ja che. te A pramANe - jema bAhya uparanA bhAgano pratibhAsa hovA chatAM paNa teTalA mAtrathI vyavahAranI siddhi na thatI hovAthI, tenA madhyabhAga vagerene anumAnathI siddha karavA dvArA te saMpUrNa ane vyavahAramAM samartha che ema siddha karAya che, te ja pramANe amuka samaya sudhI rahevAvALA, sthUlAkAraka padArthane joIne paNa tene paramANusamUharUpa ja siddha karo, kAraNake jo tene anAdi-anaMtakAlIna paramANuonI sAthe tAdAbhya svIkAravAmAM na Ave, to pachI sthala padArthanI utpatti ja thaI na zake. te sthUla padArthanI utpatti zA mATe na thAya te jaNAvatA kahe che ke, vyavahAramAM AvatA, jovAne yogya evA Adya paryAyanI pahelA rahenArA atIta paryAyone svIkAra karavAmAM na Ave, to pachI te AdyaparyAyanuM koI kAraNa na hovAthI, tenI utpatti nirdetuka mAnavI paDaze ane je padArtha nirdetuka hoya, tenuM kAM to nitya -035rthasaMprekSaM0- (381) athAnumAnabaleneti / tathA hi-arvAgbhAgaH sAMzaH, arvAgbhAgatvAt, saMpratipannArvAgbhAgavat / na ca vAcyaM yadyarvAgbhAgadarzanenAvayavI sAdhyante, tarhi ghaTazakalamAtrasyApi sAMzatvasiddhiH prApnoti, yato ghaTazakalaM bhAgamAtraM na tvarvAgbhAga iti kathaM tena vyabhicAraH ? / (382) tAnIti | vastUni (383) AdyaparyAyasyeti / vArtamAnikasya, tatra cokto doSa iti / nityaM sattvamasattvaM vA hetoranyAnapekSaNAt / apekSAto hi bhAvAnAM kAdAcitkatvasaMbhavaH / / iti / For Personal & Private Use Only Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - zlo. 29 211 5che punastajjanakaparyAyo'bhyupagantavya iti anAdiparyAyaparaMparAsiddhimadhyAsIta, tathA vyavahArAvatArivastuparyantaparyAyasya paryAyAntarAnutpAdakatve balAdavastutvamADhaukate, bhavannIterevArthakriyAkaraNavaikalyAt, tadutpAdakatve punarasAvapyaparaparyAyotpAdakatve ityanantaparyAyamAlopapadyate / tathA ghanAkAro'pi vizadadarzanena sAkSAkriyamANo niSpradezaparyantAvayavavyatirekeNa nopapadyate, karacaraNazirogrIvAdyavayavAnAM khaNDazo bhidyamAnatayAvayavirUpatvAt, tadavayavAnAmapyavayavAntaraghaTitatvAt / paramANava eva paryantAvayavAH paramArthato ghanAkArahetavaH, tadabhAve punarAkasmiko'sau sarvatropalabhyeta, na vA kvacit, vizeSAbhAvAt / 260. etena yadavAdi-lokavyavahArAvatAriNaH pramANamanugrAhakamasti vastuno netarasyetyAdi tadapi pratikSiptamavagantavyam, dRzyamAnArthAnyathAnupapattyaiva tatsAdhanAt / yat punaruktam-kiM -0nyAyarazmi - sattva, kAMto nitya asattva tamAre svIkAravuM paDaze. have jo vartamAnakAlIna paryAyanA janaka rUpe tame tenI pUrvenA paryAyane svIkAra karazo to pachI tenA utpAdaka tarIke tenI pUrvenA paryAyane paNa svIkAra karavo paDaze ane A rIte anAdi paryAyanI paraMparA siddha thaI jaze. te ja pramANe vyavahAramAM upayogI ghaTAdi vastuno aMtima paryAya, paryAyAMtarano utpAdaka na hoya, to pachI IcchA vinA paNa tamAre te aMtima paryAya avastu = asat svIkAravI paDaze, kAraNa ke tamArI nItinA anusAre ja temAM athakriyA ghaTI zakatI nathI. have jo anyaparyAyanA utpAdaka tarIke aMtima paryAyane svIkAro, to pachI te paNa anyaparyAyano utpAdaka hovAthI ja sat thaze ane ema paraMparA cAlatA anaMta paryAyonI mALA utpanna thaI jaze. tathA je spaSTadarzana vaDe cUlAkArano sAkSAtkAra karAya che, te paNa pradeza vinAnA chellA avayava vinA utpanna thaI zakato nathI. zarIra te avayavi che ane tenA avayava hAtha, paga, mAthuM, Doka vagere paNa khaMDazaH bhedAya che, tethI te paNa avayavI svarUpa thaze. tenA avayavo paNa avayavAntarathI ghaTita che. Ama pUrva-pUrvanA avayavI ane uttarottara avayavo thaze. jyAM A avayava-avayavI paraMparAno aMta Ave che te paramANuo mAtra avayavo ja che ane paramArthathI teo ja cUlAkAra pratye kAraNa bane che. jo A paramANuonI sattA svIkAravAmAM nahIM Ave to pachI A sthUlAkAranI utpatti nirdetuka thaI javAthI, kAryanI sarvatra upalabdhi thavI joIe athavA to koIpaNa ThekANe upalabdhi na thavI joIe A Apatti to mAthe haMmezA raheze ja. (210) A pramANe paramANu vagerenI siddhi thavAnA kAraNe tame je kahyuM hatuM ke loka vyavahAramAM kAma AvanArI evI vastune viSe ja grAhaka evA pramANanI pravRtti thAya che, anya padArthone viSe nahIM ? te paNa khaMDita thayeluM jANavuM, kAraNa ke dekhAtA padArtho paNa paramANu ane bhUtabhAvI paryAyo vinA ghaTI zakatA nathI, e ame anumAna pramANathI siddha karIne jaNAvyuM che. vaLI, je tame A pramANe kahyuM hatuM ke loka vyavahAramAM anupayogI hovAnA kAraNe paramANuo, atIta For Personal & Private Use Only Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 nyAyAvatAra jI teSAmatItAnAgataparyAyaparamANvAdInAM paryAlocanena lokavyavahArAnupayogitayA vastutvAdityAdi, tadayuktama, upekSayA vArtamAnikavastuno'nupayogitvenAvastutvaprApteH, sarvasya srvlokaanupyogitvaat| kasyacidupayogitayA vastutve teSAmapi sA samastyeva, sarvajJajJAnAdigocaratvAd ityAstAM taavt| tadevaM pramANaprasiddhArthApalApitvAd vyavahAro durnayaH, tadupekSayA vyavahArAnupAtivastusamarthakasya vyavahAranayatvAditi / 261. atha RjusUtro'pi dRSTApalApenAdRSTameva kSaNakSayiparamANulakSaNaM vastusvarUpaM paramArthatayA manyamAno durnayatAmAskandati, dRzyamAnasthirasthUrArthApahnave nirmUlatayA svAbhipretavastusamarthakaparAmarzasyotthAnAbhAvAt / tathA hi- svAvayavavyApinaM kAlAntarasaMcariSNumAkAraM sAkSAllakSayan pazcAt kuyuktivikalpena vivecayet, yadutaiSa sthirasthUro dRzyamAnaH khalvAkAro na ghaTAmiyarti, vicArAkSamatvAdityAdinA / na ca dRSTamadRSTasaMdarzakaiH kuyuktivikalpairbAdhituM zakyam, -0nAyarazmi - anAgata paryAyo avastu che, to pachI tenI vicAraNA karavAthI zuM phAyado thavAno vagere 9 te paNa ayukta che, kAraNa ke Ama karatA to je vastunI hamaNA jarUra na hovAthI upekSaNIya che, te vastu vartamAnamAM hovA chatAM avaDu thaI javAnI Apatti Avaze, kAraNa ke sarva vastu kAMI sarva vyaktione upayogI hotI nathI. ane jo kadAca koIka ThekANe upayogI hovAnA kAraNe tene vastu svarUpa svIkAra karazo, to pachI A paramANuonI ane atIta-anAgataparyAyonI paNa koIka ThekANe upayogitA to rahelI ja che, kemake sarvajJa paramAtmAnA jJAnanA viSaya rUpe to te upayogI ja che, tethI paramANuone ane atIta anAgata paryAyo paNa vastu svarUpe svIkAravA joIe. have ghaNI carcAthI saryuM. Ama pramANa prasiddha evA padArthono apalApa karanAra hovAnA kAraNe vyavahAra durnayapaNAne prApta kare che ane jo pramANa prasiddha evA padArthonI upekSA karIne, vyavahAropayogI evA padArthanuM samarthana karanAra hoya, to te nayapaNAnI padavIne prApta kare che. Ama vyavahAradurnayapaNAnuM vivecana thayuM. 0 (261) RjusUtra durnaya pravRtta darzananuM khaMDana 0. | RjusUtra paNa jo sarva lokamAM prasiddha evA ghaTa-paTAdi dRSTa padArthone apalApa kare ane nahIM dekhAyelA kSaNamAM nAza thavAnA svabhAvavALA, paramANu ja vastu svarUpa-paramArthathI sat che, ema svIkAra kare to te durnayapaNAne prApta kare che. jagatamAM dekhAtA sthira ane sthUla padArthanuM khaMDana karavAthI have teno AdhAra koI raheto na hovAthI svayaM potAne abhipreta vastu samarthaka evA parAmarzanuM utthAna ja saMbhavita thaze nahIM. te A pramANeH- potAnA avayavomAM vyApIne rahenAra, kAlaMtaramAM rahenArA evA padArthane sAkSAt svarUpe dekhavA chatAM paNa pAchaLathI A pramANe kuyuktinA vikalpo vaDe vivecanA kare che ke A sthira, sthUla padArthano AkAra te ghaTita thato nathI, vastunuM A sthira- sthUlAtmaka svarUpa te vicAra karatA yogya lAgatuM nathI vagere 9 paraMtu A pramANe jagatamAM For Personal & Private Use Only Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - nyAyAvatAra - zlo. 29 sarvatrAnAzvAsaprasaGgAt / 262. athAbhidadhIthA:-mandamandaprakAze pradeze rajjau viSadharabhrAntiH prAktanI yathodIcInena tannirNayakAriNA vikalpena bAdhyate, tathedamapi sthirasthUradarzanaM kSaNakSayiparamANuprasAdhakaparAmarzana, kimatrAyuktam, naitadasti, rajjupratibhAsasyaiva prAkpravRttaviSadharabhrAntyapanodadakSatvAt, tadabhAve ca vikalpazatairapi nivartayitumazakyatvAt, atrApyatItavaya'torvinaSTAnutpannatayA'saMnihitatvAt, sthUrAvayavAnAM ca svAvayaveSu bhedAbhedadvAreNa paryAlocyamAnAnAmavasthAnAbhAvAt kSaNakSayiparamANava eva pratibhAnti, tatazca pratibhAsa eva sthirasthUradarzanasya bAdhaka iti cet, evaM tarhi pratibhAsasyopadezagamyatAnupapatteH tathaiva vyavahAraH pravarteta / pAzcAtyamithyAvikalpaviplavAnna pravartate iti cet, na anyatrApyasyottarasya viplavahetutvAt / tathA hi- dhavale jalajAdau -0nyAyarazmi - prasiddha daSTa padArtha, te adRSTane jaNAvanAra kuyuktinA vikalpo vaDe bAdhita karI zakAya nahIM. jo dRSTa padArthane mAtra kalpanA dvArA bAdhA pahoMcatI hoya, to pachI jagatamAM sarva ThekANe avizvAsa Ubho thaze. (202) RjusUtravAdIH- je ThekANe mada-manda prakAza rahelo che evA pradezamAM doraDAmAM sApanI bhrAnti thAya che. doraDAmAM thayela sApanI bhrAnti, jema tenA pachI utpanna thatA doraDAno nirNaya karAvatA vikalpa vaDe bAdhita thaI jAya che, te ja pramANe A sthira, sthUlAkAra padArthanuM jJAna, kSaNamAM nAza thanArA, paramANune siddha karanArA parAmarzathI bAdhita thaI jAya che. to pachI A pramANe svIkAra karavAmAM zuM ayukta che ? jaina- A tame kaheluM zuM ayukta nathI ? doraDAnuM pratyakSa ja pahelA utpanna thayelA evA sApanA bhramane dUra karI zake che. jo doraDAnuM pratyakSa ja na thAya, to pachI keTalAye hajAro vikalpo AvI jAya, to paNa te sApanI brAntine dUra karavA mATe samartha thaI zakatA nathI. ema kSaNika paramANunuM pratyakSa ja sthira-thUla arthanA pratyakSanuM bAdhaka bane, vikalpa nahIM. RjusUtravAdIH- are tame vicAra to karo ! je atIta padArtho che, te to nAza pAmI gayA che ane bhaviSyakAlIna padArtho to hajI utpanna thayA na hovAthI, saMnihita nathI. saMnihita na hovAnA kAraNe, tadviSayaka jJAna kevI rIte thaI zake ? tathA sthUla avayavo, potAnA avayavomAM bhinna svarUpe rahe che ke abhinna svarUpe vagere vicAra karatA tenI sthiti ghaTI zakatI nathI, mATe kSaNakSayI evA paramANuono ja pratibhAsa thAya che ane tenA dvArA sthira ane sthUla padArtha viSayaka pratyakSano bAdha thAya che. jenaH- jo kSaNikanuM pratyakSa thatuM hoya, to tenA upadezanI jarUra ja nahIM rahe, pratyakSa dvArA ja kSaNikatvano vyavahAra thaI jaze. pachI tame zA mATe teno upadeza Apo cho ? RjusUtravAdIH- pratyakSa to kSaNikanuM ja thAya che, paNa pAchaLathI utpanna thatA mithyA vikalpathI bAdhita thavAnA kAraNe, tevo vyavahAra pravartato nathI. For Personal & Private Use Only Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra64 nyAyAvatAra ) pratibhAte'pi 'nIlo'yam' adhyakSeNAvalokitaH pAzcAtyamithyAvikalpaviplavAd dhavalaH pratibhAtIti bhavannyAyena zaThaH pratijAnAnaH kena vAryeta / tanna dRSTApalApaH kartuM zakya iti sthirasthUravastusiddhiH, tasyaiva darzanAt, 38 itarasya 35tadarzanadvAreNa sAdhyamAnasyAnumeyatvAt, tadaniSTau tasyApyasiddheH / etena sthirasthUravastuno'rthakriyAvirahapratipAdanamapi prativyUDham, tathAvidhasyaiva sarvakriyAsu vyApAradarzanAt kSaNakSayiNo'rthakriyAniSedhAcca / yathoktaM prAka-kSaNabhaGguro hyarthAtmA svakSaNe pUrvaM pazcAdvA kAryaM kuryAdityAdi / 263. kiM ca sattvapuruSatvacaitanyAdibhirbAlakumArayuvasthaviratvaharSaviSAdAdibhizcAnuvartamAnavyAvartamAnarUpasya sarvasya vastunaH pratItevyaparyAyAtmakatvam, abhedasya dravyatvAt, bhedasya paryAyarUpatvAditi / tatazca bhUtabhAvikSaNayorasaMnidhAnadvAreNa vArtamAnikakSaNasyaivArthakriyA -0nAyarazmi - jainaH- A javAba yogya nathI, kAraNa ke anya ThekANe paNa A uttara bApanuM kAraNa banI zake che. te A pramANeH- koI kamaLAdi vastu sapheda dekhAya che, tyAre koI duSTa vyakti te tamArA ja nyAyanA anusAra A pramANe kahe ke, "pratyakSa dvArA to kamaLAdi vastu nIlAdi rUpe dekhAyela che, paraMtu pAchaLathI utpanna thanArA mithyA vikalpa dvArA A sapheda rUpe dekhAya che' A pramANe bolanArane koNa rokI zakavAnuM che? tethI mithyA kutarko dvArA, dRSTa evA sthira-sthUla padArthono apalApa karavo yogya nathI, ulaTAnuM sthira-sthUla evA padArthonI siddhi thAya che, kAraNa ke tenuM ja pratyakSa thAya che. kSaNakSayI paramANu tattva to, sthira-sthUla padArthane jovA pUrvaka siddha karAtuM hovAnA kAraNe anumeya che. jo sthira, sthUla evA padArthane svIkArazo nahIM, to pachI tenA AdhAre thanAra paramANunI paNa siddhi thaI zakaze nahIM. A pramANe kahevA dvArA je koIe Ama kahyuM hatuM ke, 'sthira, sthUla padArtha te arthakriyA karavA mATe samartha nathI', te paNa khaMDita thayelu jANavuM, kAraNa ke sthira, sthUla padArtha ja sarvArthakriyAmAM vyApAra kare che, ema dekhAya che ane kSaNakSayI paramANu te arthakriyA karI zakato nathI ema siddha karela che. jemake pahelA kahyuM hatuM ke "kSaNabhaMgura padArtha te potAnA kSaNamAM kArya kare, potAnI pUrvekSaNamAM kare ke uttarakSaNamAM kare. ItyAdi' 0 (263) sarva padArtho dravya-paryAyobhAyAtmaka 0 vaLI bIjI vAta e che ke sattva, puruSatva, cetanatva anuvartamAna che tathA bALapaNuM, kumArapaNuM, yuvApaNuM, vRddhapaNuM, ane harSa, viSAdAdi vyAvartamAna svarUpa che. Ama anuvartamAna ane vyAvartamAna svarUpe ja sarva vastunI pratIti thatI hovAnA kAraNe temAM dravya-paryAyobhAyAtmakatA rahela che. sattva, caitanya vagere rUpe abheda hovAnA kAraNe temAM dravyapaNuM che ane harSa, viSAda vagere rUpe bheda hovAnA kAraNe temAM paryAyapaNuM che. A pramANenI sthiti hovAnA kAraNe,bhUta ane bhAvi kSaNanuM sannidhAna na - marthasaprekSA-- (384) itarasya kSaNakSayiparamANutattvasya / (385) taddarzaneti / sthirasthUravastudarzanadvAreNa | For Personal & Private Use Only Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 nyAyAvatAra - zlo. 29 kAritvapratipAdanaM nAsmadbAdhAkaram, paryAyANAM kramabhAvitayA vartamAnaparyAyAliGgitasyaiva dravyasyArthakriyAkaraNacaturatvAt, kevalaM tatrikAlavyApi draSTApi dravyarUpatayA yathAbhUta eva, tatazca kSaNikaparyAyatirodhAnadvAreNa tadrUpasaMkalanAt sthiramevedaM samastakriyAsu vyApriyate iti pratItivIthImavatarati, sthairyasyApi tAttvikatvAt, kSaNikaparyAyANAM vidyamAnAnAmapyagrahaNAt, prAkRtalokajJAnasyAvaraNakSayopazamApekSitayA katicidaMzaviSayatvAt / yadi punardravyabuddhiH paryAyaparaMparAdarzanabalAyAtatvAdatAttvikI kalpyeta, tadA pUrvaparyAyasyottaraparyAyotpAdane 'sAnvayatvaM niranvayatvaM vA vaktavyam, gatyantarAbhAvAt / 'sAnvayatve dravyaM 'paryAyAntareNAbhihitaM syAt, niranvayatvAcca punarnirhetutayottaraparyAyAnutpAdaprasaGgaH / tnnobhyruupvstuvytirekennaarthkriyaasiddhiH| -0nAyarazmi - hovAnA kAraNe, vartamAna kSaNa ja arthakriyA karanAra che - e pramANenuM pratipAdana amArA bAdha mATe thatuM nathI, kAraNa ke paryAyo kramathI ja thAya che. tethI vartamAna paryAyathI yukta dravya ja arthakriyA karavAmAM catura che, evuM ja ame mAnIe che. mAtra traNa kALamAM rahenAro daSTA paNa dravyarUpathI tevo ja rahe che. tethI kSaNika paryAyonA tirodhAna dvArA vastunA svarUpanuM saMkalana thatuM hovAnA kAraNe sthira padArtha ja samasta arthakriyAmAM vyApAra kare che ema pratItinA mArgamAM avataraNa thAya che. tethI kSaNika paryAyonI jema sthiratA paNa dravyamAM tAttvika ja che, kSaNika paryAyo paNa tyAM vidyamAna hovA chatAM tenuM grahaNa thatuM nathI. zaMkA- dravyamAM banne aMzo vidyamAna hovA chatAM, ekanuM grahaNa thAya, ane anyanuM nahI evuM kema? samAdhAna - sAmAnya lokonuM jJAna te AvaraNanA kSayopazamanI apekSA rAkhe che, tethI je aMzamAM kSayopazama thayo hoya teTalA ja amuka aMzone jJAna viSaya kare che. jo tame dravyanI buddhina, paryAyanI paraMparAnA darzana dvArA utpanna thayela hovAnA kAraNe atAttvika mAnazo, to pachI ame tamane pUchIe ke pUrvaparyAya uttaraparyAyane utpanna kare to te sAnvaya utpanna kare che ke niranvaya utpanna kare ? A be sivAya trIjo koI vikalpa nathI. jo sAnvaya eTale pUrva-uttaraparyAyamAM vAstavika rIte sattA rAkhanAra evo koI padArtha svIkAra karazo to te siddhasAdhana ja che. dravyane mAtra tame zabda badalI sAnvaya evA nAmathI jaNAvyuM che, enA mAtrathI vastu badalAI jatI nathI ane jo niranvaya eTale pUrva ane uttara paryAyanI vacce koI saMbaMdha nathI, ema svIkArazo to pachI uttaraparyAyanI utpattimAM koI kAraNa ja vidyamAna na hovAthI, tenI utpatti ja nahIM thAya. tethI dravya-paryAyobhayAtmaka vastune svIkAra karyA vinA arthakriyA ghaTI zakatI nathI. -035rthasaMprekSA(286) vItha mama | 'paryAyAntare nAmAntarekha | For Personal & Private Use Only Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra66 nyAyAvatAra 10 264. 387na cArthakriyA vastulakSaNama, zabdavidyutpradIpAdicaramakSaNAnAM kSaNAntarAnArambhakatvenAvastutvaprAptaH, tadavastutve "punarupAntyakSaNasyApi vastuni vyApArAbhAvAt, evaM yAvatsarvakSaNAnAM saMkalikayA'vastutvam / atha kSaNAntarAnArambhe'pi svagocarajJAnajanakatvamarthakriyA parikalpyeta, tathA sati atItabhAvaparyAyaparaMparApi yogijJAnagocaratAM yAtIti vastutvaM svIkuryAt, tannArthakriyA vastulakSaNama, api tu utpAdavyayadhrauvyayuktatA, pramANapratiSThitatvAt / utpAdavyayau dhrauvyeNa saha viruddhAviti cet, kuto'yaM virodhaH, 'pramANAdepramANAd vA / 'na tAvadAdyaH pakSaH, -0nyAyarazmi - 0 (274) arthakriyAkAritva vastunuM lakSaNa na thaI zake 0 tathA arthakriyA kAritvane paNa vastunuM lakSaNa banAvI na zakAya. jo arthakriyA (kArya karavuM) tene vastunuM lakSaNa banAvavAmAM Ave to pachI zabda, vijaLI, dIvA vagere padArthonI carama kSaNa, te kSaNAntarane utpanna na karatI hovAnA kAraNe, avastu thaI jaze. jo te aMtyakSaNa avastu thAya to tenI upAMtyakSaNa paNa avastunI utpAdaka thavAthI, vastumAM vyApAra karI zakaze nahIM. Ama karatAM karatAM sarva kSaNone avastu mAnavAnI Apatti Ave che. | RjusUtravAdI- bhale vidyutuM vagerenI carama kSaNa, te kSaNAntarane utpanna karatI nathI, chatAM paNa potAnA viSayaka jJAnane utpanna karavA svarUpa athakriyA to temAM rahela ja che, tethI avastu banavAnI Apatti Avaze nahIM. jainaH- jo Ama ja hoya to pachI atIta ane anAgata paryAyanI paraMparA paNa yogijJAna (sarvajJajJAna) nA viSayarUpa bane ja che, tethI atItAdi padArtho paNa vastu svarUpe svIkAravA joIe. mATe arthakriyAkAritva te vastunuM lakSaNa banAvavuM yogya nathI, paraMtu utpAda-vyaya ane dhrauvyathI yukta hovuM, te ja vastunuM lakSaNa svIkAravuM joIe, kAraNa ke pramANa vaDe te ja siddha thayela che. zaMkA- utpAda ane vyaya teno dhruvatAnI sAthe virodha che, tethI eka ja padArthamAM A traNe vastu kevI rIte rahI zake ? samAdhAnaH- tame virodha-virodha karo cho, paraMtu A virodha tame kevI rIte ubhAvana karyo pramANathI ke apramANathI ? jo pramANathI virodha che, ema kahevAmAM Ave to te yogya nathI, kAraNa -05rthasaMprekSaUT - (387) na cArthakriyA vastulakSaNamiti / yadAha rAgAndhAvasthAyAmapi dharmakIrtiHgacchatu kvApi te svAntaH kAnte kAryaM tvayaiva ca / yadevArthakriyAkAri tadeva paramArthasat / / iti / (388) upAntyeti / antasya samIpamupAntaM tatra bhavamupAntyam digAdidehAMzAd yaH (si. he. 6rU-124) rUti yaH | For Personal & Private Use Only Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2977 nyAyAvatAra - zlo0 29 sarvapramANAnAM bahirantastathAvidhavastudyotanapaTiSThatayA prasAdhitatvAt / 'nApi dvitIyaH, apramANasyAkiMcitkaratvAt / etena sthUratAdUSaNamapi pratikSiptam, pratibhAsahatatvAt, tadapahnave virodhodbhAve tasya nirmUlatayA pralApamAtratvAt / ___265. yatpunarvartamAnaprakAzarUpatayA tatsaMbandhavastugrAhitvaM sarvapramANAnAmudagrAhi tadayuktama, teSAmekAntena vArtamAnikatvAsiddheH, kathaMcidAtmAvyatirekitvAta, tasya ca kAlatrayavyApakatvAta, tadrUpatayA teSAmapyavasthAnAt, ttshcaatmno'rthgrhnnprinnaamruuptvaat| sarvapramANAnAM pariNAminyeva vastuni vyApAro na kSaNike | na cAtItAnAgatakSaNavartivastugrahaNepyanAdyanantajanmaparaMparAgrahaNaprasaGgaH, AvaraNavicchedasApekSatvAt, tasyaiva paramArthataH saMvedanAvirbhAvAntarakAraNatvAt, grAhyAderbahiraGgatvAt / sAmastyena punarAvaraNavilaye sati samastavastuvistArAnAdyanantakSaNa -0nyAyarazmi - ke pramANa dvArA bAhya ke AtyaMtara badhI vastuo utpAda-vyaya ane dhrauvyathI yukta ja jaNAya che, ema ame ghaNI vakhata siddha karela che ane apramANa dvArA ema bIjo pakSa svIkAra karavAmAM Ave, to te yogya nathI, kAraNa ke apramANathI kAMI siddha thaI zakatuM nathI, e koI kAmamAM AvatuM nathI. AnA dvArA je tame sthUlatAne AzrayIne dUSaNo ApyA hatAM, te paNa khaMDita thayelA jANavA, sahune skUla padArthanuM ja pratyakSa thAya che. paramANu svarUpanuM nahIM. jo sthUlatAnuM khaMDana karo to pratyakSa virodha thAya che, tethI sthUlatA viSayaka dUSaNo to mAtra bolavA pUratA ja che. (25) vaLI, tame je A pramANe kahyuM hatuM ke sarvapramANo vartamAnakAlIna vastune prakAza karanAra hovAthI teo vartamAnakALa sAthe joDAyelI vastune ja grahaNa kare che. huM te paNa ayukta che, kAraNa ke pramANamAM ekAnta vartamAnapaNAnI siddhi thaI zakatI nathI, kAraNa ke sarva pratibhAso te AtmAthI kathaMcit abhinna che ane AtmA to traNe kALamAM rahenAra vyApaka padArtha che. AtmA arthagrahaNa pariNAma svarUpa hovAnA kAraNe, AtmA svarUpe pramANa paNa traNe kALamAM rahenAra che. sarva pramANonI pravRtti, pariNamana pAmatI evI vastu viSe thAya che, paNa kSaNika padArthamAM tenI pravRtti thatI nathI. 0 anAdikAlIna padArthone grahaNa karavAnI Apatti nirmULa 0 atIta-anAgata kSaNavartI evA padArthane grahaNa karavAmAM anAdi-anaMtakALanA sarva padArthone grahaNa karavAnI Apatti amAre kAMI AvatI nathI, kAraNa ke atIta-anAgata kSaNavartI vastunuM grahaNa te AvaraNanA vicchedanI apekSA rAkhe che. pAramArthika rIte jovA jaIe, to AvaraNano viccheda ja jJAnanA ArvibhAva mATe AMtarika kAraNa che. grAhya evA padArtha vagere bahiraMga kAraNa che. jo tamAre AvaraNa karanArA evA jJAnAvaraNa vagere karmono saMpUrNa paNe vilaya thaI gayo hoya, to pachI anAdi-anaMta paraMparAmAM Avela sarve padArthonI anAdi-anaMta paraMparAno sAkSAtkAra thAya che, ema mAnavAmAM koI bAdhA AvatI nathI, kema ke e to amane ISTa ja che. kevaLajJAna dvArA samasta padArthano For Personal & Private Use Only Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra18 nyAyAvatAra ) paraMparAgrahaNaprasaGgo nA(to)nAbAdhAkArI, iSTatvAt / tadekadezakSayopazame punastadanusAriNI bodhapravRttiriti kiyatkAlaM bhAvini sthUre vastuni prAkRtalokajJAnAni pravartante na saMpUrNe | na ca tAnyalIkAni, tadgrAhyAMzasyApi vastuni bhAvAt tAvataiva vyavahArasiddheriti / 266. yaccoktam-kSaNikatAM gRhNanto'pi sadRzAparAparotpattivipralabdhatvAd mandA nAdhyavasyanti, mithyAvikalpavazAt sthiratAvyavahAraM ca pravartayanti, tadayuktama, bhavadAkUtena sAdRzyAbhAvAt, tadabhAve tadutpAdyAbhimatabhrAnternirbIjatayotpatterasaMbhavAt / tathA sthiratAropo'pi kvacid gRhItasthiratvasyaiva yukto nAnyathA, yathA dRSTaviSadharasya mandaprakAze rajjudarzane viSadharAropaH, na ca bhavatAM kadAcana sthiratA pratItigocaracAritAmanubhavati, tatkathaM pratikSaNamudayApavargasaMsargiNi sakale vastuni pratyakSeNAvalokite'pi tadAropa iti tasmAttirohitakSaNavivartamalakSitaparamANuvaiviktyaM vastu sAMvyavahArikapramANairgocarIkriyate / tattiraskAradvAreNa -0nAyarazmi - bodha thAya ja che. jo te AvaraNanA eka dezano kSayopazama thayo hoya to jJAnanI pravRtti tenA anusAra thAya che, tenA kAraNe thoDA kALa sudhI rahenArA, amuka ja sthUla padArthone viSe sAmAnya mANasonA jJAnanI pravRtti thAya che, saMpUrNa padArthomAM tenI pravRtti thatI nathI. je jJAna saMpUrNapaNe thatuM nathI, te jJAna kAMI khoTuM nathI, kAraNake te jJAno vaDe je aMza grahaNa karAyo che, te aMza paNa vastumAM vidyamAna ja che ane eTalA aMza mAtrathI ja vyavahAranI siddhi thaI jAya che. (277) vaLI je tame A pramANe kahyuM hatuM ke ke kSaNikatAne pramAtA grahaNa karavA chatAM paNa sadaza apara-apara utpatti thavAnA kAraNe ThagAI javAthI, mUrkha vyaktio kSaNikatAno nizcaya karI zakatA nathI. ulaTAnuM mithyA vikalpanA kAraNe sthiratAnA vyavahArane pravartAve che << te paNa ayukta che, tamArA matanA anusAra sAdazya nAmanI evI koI vastu ja hAjara nathI, ke jethI sadazanI paraMparA Ave. jo sAdRzyano ja abhAva hoya, to pachI tenA dvArA utpanna thatI, tamane abhipreta evI bhrAntinI utpatti kyAMthI thaze ? vaLI sthiratAno Aropa paNa tyAre ja thaI zake, jo te sthiratAne koIka ThekANe joI hoya. jema koI vyaktie pahelA sApane joyo hoya, to ja te vyakti, jyAre maMda prakAza hoya tyAre doraDAne jovAthI, sApano Aropa karI zake, jo sApa joyo ja na hoya to Aropa saMbhavI zakato nathI. tamArA vaDe to kyAre paNa sthiratA jJAnanA viSaya rUpe karAI ja nathI, to pachI dareka kSaNe utpanna thaIne nAza pAmanArI sakala vastumAM pratyakSathI kSaNikatA dekhAte chate paNa sthiratAno Aropa kevI rIte saMbhavI zake ? tethI sAMvyavahArika evA indriya janya pramANo dvArA kSaNikatA jemAM tirohita che, bhinna-bhinna paramANuo jemAM alakSita che, tevI akhaMDa evI sthira-ghUra vastu viSaya karAya che. tethI kAlAntaramAM rahenArI, sthUlatAne dhAraNa karatI vastuno apalApa karIne nahIM dekhAyelA evA kSaNika paramANuone siddha karatA abhiprAyarUpa RjusUtradurnaya saMjJAne prApta kare che. te ja abhiprAya jo sthiratA ane sthUlatAnI upekSA karavA dvArA, kSaNikatA, paramANu svarUpatAne sthApana For Personal & Private Use Only Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - zlo0 29 adRSTakSaNakSayiparamANupratiSThApako'bhiprAya RjusUtro durnayasaMjJAmaznute, tadupekSayaiva taddarzakasya nayatvAn ! kRtiil 267. tathA zabdAdayo'pi 389sarvathA zabdAvyatirekamarthasya samarthayanto durnayAH, tatsamarthanArthamupanyastasya tatpratItau pratIyamAnatvalakSaNasya hetoranaikAntikatvAt / tathA hinAyamekAnto yatpratItau yatpratIyate tattato'vyatiriktameva, vyatiriktasyApi pAvakAderanyathAnupapannatvalakSaNasaMbandhabalAd dhUmAdipratItau pratIyamAnatvAt / evaM zabdo'pi vyatiriktamapyarthaM vAcakatvAt pratyAyayiSyati, avyatirekasya pratyakSAdibAdhitatvAt, zabdAdvivekenaivAnubhUyamAnatvAt, -0nyAyarazmi - karato hoya, to nayapaNAnI saMjJAne prApta kare che. Ama RjusUtra durnaya dvArA pravRtta thayela bauddha vagere darzanonuM khaMDana samApta thayuM. 0 217 ... zabdAdi durnayothI pravRtta darzanonuM khaMDana. 0 zabdAdi paNa, jo arthane zabdathI ekAnta abhinna rUpe samarthana karatA hoya to te durnayapaNAne prApta kare che. kathaMcit zabda ane arthanuM abhinnapaNuM to jaino vaDe paNa svIkArAyuM che, je pUrve mirA miheyAha ropha minna bhinna 2' AnA vaDe jaNAvyuM che. zabdathI arthane ekAnta abhinna jaNAvavA mATe upanyAsa karAyela 'tenI pratItimAM, tenI paNa pratIti thAya che" evo hetu vyabhicAra dioSathI dUSita thayela che. A hetunI anekAntikatA A pramANe jANavI - evo koI ekAnta niyama nathI, ke jenI pratIti thaye chate je pratIta thAya che tenAthI abhinna ja hoya. bhinna evI agni vagere paNa anyathAnupapatti saMbaMdhathI joDAyelA evA dhUmanI pratIti thaye pratIta thAya che. e ja pramANe zabda paNa potAnAthI bhinna evA arthane, pote vAcaka hovAnA kAraNe jaNAvI deze. zabda ane arthanI vacce ekAtta abheda te pratyakSAdi vaDe bAdhita che. zabdathI bhinna rUpe ja teno anubhava thAya che. A pramANe dhUmathI agninA bodhamAM A hetuno vyabhicAra nizcita thaye chate, zabda te arthano vAcaka hovAthI zabdathI te abhinna che ema paNa siddha thaI zakaze nahIM, kAraNa ke vAcaka zabdo hoya to paNa artha tenAthI abhinna siddha thato nathI. tathA "je je padArtho hoya te potAnA vAcaka zabdathI yukta ja hoya che evI vyAptine jaNAvanAra koIpaNa pramANa hAjara nathI. ghaTAdi dRSTAMta mAtrathI A vyAptino nirNaya thaI zakato nathI, kAraNa ke dravyanA kSaNika ane alakSya evA paryAyone viSe saMketa grahaNa karavAno koI upAya ja nathI. A saMketa grahaNa karavAno koI upAya na hovAthI, padArthane zabda dvArA kahI zakAto nathI, kema ke arthanA bodha pratye saMketa te sahakArI kAraNa che. zabda dvArA te padArtha kahI zakAto na hovAnA kAraNe te -05rthasaMprekSa[ -- (389) sarvatheti / evaM vadan idamAha-kathaMcit zabdAdavyatireko'rthasyAbhyupagamyate eva jainaiH / ayaM cArthaH abhihANaM abhiheyAu hoi bhinnaM abhinnaM ca ityAdinA prAgdarzita eveti / For Personal & Private Use Only Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0/300 nyAyAvatAra 10 390asmiMzca hetAvanaikAntike sthite sarvArthAnAM svavAcakatvasAdhanadvAreNa zabdAvyatirekasAdhanamapi dUrApAstameva / na cAtrApi pratibandhagrAhi pramANam-yo yo'rthastena tena savAcakena bhavitavyam, ghaTAdidRSTAntamAtrAttadasiddheH, kSaNikAlakSyadravyavivartAnAM saMketagrahaNopAyAbhAvenAbhilapitumazakyatayA anabhilApyatvasiddhezca / kSaNabhaGguratApratijJAnaM punaramISAmapi RjusUtravannirasitavyam / 268. tathA pratyekamatApekSayApi svAbhipretaM pratiSThApayantastadviparItaM zabdArthaM tiraskurvANA durnayatAmAtmasAtkurvanti / etAvaddhi pramANapratiSThitam, yaduta vidhimukhena zabdo'rthasya vAcaka -nyaayshbhipadArthamAM anabhilApyatvanI siddhi thaI jAya che. koI koI padArthonA paryAyo ja evA hoya che ke teno spaSTa rUpe anubhava thato hovA chatAM zabda dvArA kahI zakAtuM nathI. tethI ja to kahevAyeluM che ke "zeraDI, khIra, ane goLa vagere padArthonI mIThAzamAM ghaNo pharaka che, chatAM sarasvatI paNa tene kahevA mATe samartha nathI" siddhAntanA rahasyone jANanArA jinabhadragaNI kSamAzramaNe jaNAvyuM che ke "anabhilApya padArtho karatAM anaMtamo bhAga ja zabda dvArA abhilApya che ane jeTalA abhilApya bhAva che teno anaMtamo bhAga ja Rtanibaddha che." zabdane viSe karelI kSaNabhaMguratAnI pratijJA paNa RjusUtranI kSaNikatAnI jema khaMDana karavA yogya che. 0278 ... zaha-samami30-sevabhUta id. mirAsa... 0 pUrve zabdAdi traNeno bhego mata lIdhelo. ahIM zabda, samabhirUDha, evaMbhUta ema pratyekanA matanI samAlocanA karAya che. je loko potapotAnA matanI apekSAe pota-potAne abhipreta zabdano artha sthApana kare ane bIjI bAju potAnA abhiprAyathI viparIta zabdanA arthano tiraskAra kare che teo paNa durnayapaNAne prApta kare che. pramANa dvArA ATalo ja nizcaya thayo che ke zabda vidhimukhe arthano vAcaka che, paraMtu evo koI niyama nathI ke A zabda A ja padArthano vAcaka che, anyano che ja nahIM. -arthasaMprekSaNa(390) asmiMzca hetAviti / zabdapratItAvarthasya pratIyamAnatvAd ityevaMrUpe / (391) alakSyadravyavivartAnAmiti / bAlAnAmapi atipratItatvAt alakSye ityuktam, yAvatA sphuTamanubhUyamAnA api kecana vastUnAM paryAyA anabhilApyA eva / yaduktam ikSukSIraguDAdInAM mAdhuryasyAntaraM mahat / tathApi na tadAkhyAtuM sarasvatyApi zakyate / / siddhAntarahasyaM cAtrapannavaNijjA bhAvA aNantabhAgo u aNabhilappANaM / pannavaNijjANaM puNa aNantabhAgo suyanibaddho / / (vize. bhA., 141) [prajJApanIyA bhAvA anantabhAgazcAnabhilApyAnAm / prajJApanIyAnAM punaranantabhAgaH zrutanibaddhaH / / ] -0 For Personal & Private Use Only Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rU011) 5313 nyAyAvatAra - zlo. 29 iti, na punarayaM niyamo yathAyamasyaiva vAcako nAnyasya, 392dezakAlapuruSasaMketAdivicitratayA sarvazabdAnAmaparAparArthAbhidhAyakatvopapatteH, arthAnAmapyanantadharmatvAdevAparAparazabdavAcyatvAvirodhAt, tathaivAvigAneNa vyavahAradarzanAt, 39tadaniSTau 325tallopaprasaGgAt / tasmAt sarvadhvanayo yogyatayA sarvArthavAcakAH, dezakSayopazamAdyapekSayA tu kvacita kathaMcita pratItiM janayanti / tatazca kvacidanapekSitavyutpattinimittA rUDhitaH pravartante, kvacit sAmAnyavyutpattisApekSAH, kvacittatkAlavartivyutpattinimittApekSayeti na tatra prAmANikena niyatArthAgraho vidheyaH / ato'mI zabdAdayo yadA itaretarAbhimatazabdArthopekSayA svAbhimatazabdArthaM darzayanti, tadA nayAH, tasyApi tatra bhAvAt / parasparabAdhayA pravartamAnAH punardurnayarUpatAM bhajanti, nirAlambanatvAditi / -0nAyarazmi - eka ja zabda te bhinna bhinna deza, kALa, puruSanA saMketane anusarIne bhinna-bhinna arthane jaNAvanAra bane che. jemake cora zabda gujarAtamAM corI karanAra mATe vaparAya che ane te ja dakSiNanA loko mATe bhAta' mATe vaparAya che. karkaTI zabda mAlavikAdimAM phaLa vizeSamAM rUDha che ane te ja gujarAtamAM yoni arthamAM rUDha che ityAdi. tathA samasta padArtho anaMta dharmothI yukta hovAnA kAraNe bhinna bhinna zabdo dvArA vAcya bane emAM koI virodha nathI. te rUpe ja vivAda vagara sarva ThekANe (ghoDAne koI ghoDo kahe koI tene ja azva paNa kahe che.... vigere) vyavahAra thato dekhAya che. jo tame bhinna-bhinna zabdo dvArA A padArtha vAcya che ema na svIkAro to pachI A vyavahArano vilopa thavAnI Apatti Ave. tethI niSkarSa rUpe ema ja svIkAravuM joIe, ke badhA zabdo yogyatAnI apekSAe sarva arthane jaNAvavAnA svabhAvavALA che. deza-kALa-kSayopazama vagerenI apekSAe koIka ja zabda keTalAka ja padArthonI pratItine utpanna karAvI zake che. AvI paristhiti hovAthI keTalAka zabdo vyutpattinI apekSA rAkhyA vagara mAtra rUDhithI pravarte che, keTalAka zabdo sAmAnya vyutpattine sApekSa rahIne pravarte che, vaLI keTalAka zabdo te kALamAM rahelA vyutpatti nimittane sApekSa rahIne pravarte che. tethI prAmANika puruSoe zabda niyata arthane ja grahaNa karanAra che ema Agraha na rAkhavo joIe. mATe A zabda vagere abhiprAyo jyAre eka-bIjAne abhimata zabdArthanI apekSAe potAnA abhimata evA zabdArthane jaNAve tyAre te naya kahevAya che, kAraNa ke te artha paNa te zabdamAM che ja, paraMtu jyAre eka-bIjAnA khaMDana pUrvaka A abhiprAyo pravarte che tyAre te durnayapaNAne prApta kare che, kAraNa ke evo koI viSaya ja hAjara nathI. -05rthasaprekSA(392) dezakAleti / dezakAlapuruSeSu saMketa AdiryeSAM prastAvAdInAM te tathA, teSAM vicitratA, tayA / tathA hi-karkaTIzabdo mAlavakAdau phalavizeSe rUDhaH, gurjarAdau tu yonyAmiti / evaM kAlAdAvapi draSTavyam / (393) avigAneneti / vigAnaM vacanIyatA vipratipattiriti yAvat / (394) tadaniSTAviti / tasya zabdAnAmaparAparArthAbhidhAyakatvasya, arthAnAM tvaparAparazabdAbhidheyatvasya / (395) tallopaH vyvhaarlopH| For Personal & Private Use Only Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 269. nanu ca yadyekaikadharmasamarthanaparAyaNAH zeSadharmatiraskArakAriNo'bhiprAyA durnayatAM pratipadyante, tadA vacanamapyekadharmakathanadvAreNa pravartamAnaM 396 sAvadhAraNatvAcca zeSadharmapratikSepakAri alIkamApadyate, tatazcAnantadharmAdhyAsitavastusaMdarzakameva vacanaM yathAvasthitArthapratipAdakatvAtsatyam, na caivaM vacanapravRttiH, ghaTo'yaM zuklo mUrta ityAdyekaikadharmapratipAdananiSThatayA vyavahAre zabdaprayogadarzanAt, sarvadharmANAM yaugapadyena vaktumazakyatvAt, tdbhidhaaykaanaampyaanntyaat| na caikaikadharmasaMdarzakatve'pyamUni vacanAnyalIkAni vaktuM pAryante, samastazAbdavyavahArocchedaprasaGgAt, tadalIkatve tataH pravRttyasiddheriti / 270. atrocyate, iha tAvad dvaye vastupratipAdakAH, laukikAstattvacintakAzca / tatra pratyakSAdiprasiddhamarthamarthitvavazAllaukikAstAvad madhyasthabhAvena vyavahArakAle vyapadizanti nyAyarazmi - 269 - prazna - eka eka dharmane samarthana ka2vAmAM parAyaNa ane zeSa dharmone tiraskAra karanAra abhiprAya jo durrayapaNAne prApta karato hoya, to pachI A saMsAramAM jeTalA paNa vacanonI pravRtti thAya che te paNa eka dharmane kahetA hovAthI ane avadhAraNa sahita hovAthI zeSadharmanA khaMDana karanAra che, tethI te vacano paNa khoTA thaI jaze. anaMtadharmAtmaka vastune jaNAvanAra vacano ja yathAvyavasthita arthanA pratipAdaka hovAnA kAraNe sAcA kahevAze, paraMtu anaMtadharmAtmaka vastune kahenArA vacanonI pravRtti thatI to dekhAtI nathI. mAtra A ghaTa che, mUrta che, zyAma che, zukla che, ema eka-eka dharmane pratipAdana karanArA ja zabda vyavahAramAM prayoga thatAM dekhAya che. eka sAthe eka vastumAM rahelA anaMtA dharmo kahI zakAtA nathI ane te dharmone kahenArA vacano paNa anaMta hovAthI, badhA eka sAthe bolI zakAtA nathI, kAraNa ke vacananI pravRtti kramapUrvaka thAya che. A je eka eka dharmone jaNAvanArA vacano che, tene khoTA kahevA yogya nathI. jo te vacanone khoTA kahevAmAM Ave to samasta zabda vyavahA2no uccheda thaI jaze, kAraNa ke te khoTA hoya to pachI tenAthI sAdhya pravRtti vagereno paNa abhAva thaI jaze, mATe eka dharmane svIkAratA abhiprAyane durnaya vagere kahevuM te yogya nathI. nyAyAvatAra 0 270 ...laukika puruSone AzrayIne zAbda vyavahAranI upapatti. O uttara - pahelA eka vAta jANI lo, ke A jagatamAM vastune pratipAdana karanArA be prakAranA vyaktio che (1) laukika ane (2) tattvaciMtako. temAM je laukika puruSo che, te pratyakSAdi pramANo dvArA prasiddha anaMtadharmAtmaka padArthane viSe potAne je aMzane jANavAnI IcchA hoya, prayojana hoya, te aMzane mukhya karIne, anyadharmone tiraskAra karyA vagara, madhyasthapaNAthI vyavahArakALamAM 'A nIlakamaLa sugaMdhI ane komaLa che' A pramANe vacana prayoga karatA, te dharmImAM rahelA anya dharmonA -06rthasaMprekSa- (rU16) sAvadhAraLatvA--ti / "sarva vALyuM sAvadhArAn" - rUti nyAyAt | -0 For Personal & Private Use Only Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - zlo0 29 rU0rU @ yaduta nIlamutpalaM sugandhi komalamiti, na tu taddharmigatadharmAntaragrahaNanirAkaraNayorAdriyante, anarthitvAt, tAvataiva vivakSitavyavahAraparisamApteH / na ca tadvacanAnAmalIkatA, zeSadharmAntarapratikSepAbhAvAt, tatpratikSepakAriNAmevAlIkatvAt / paraH sarvaM vacanaM sAvadhAraNamiti nyAyAt teSAmapi zeSadharmatiraskAritvasiddharbhavannItyAlIkatApadyate iti cet, na, avadhAraNasya tadasaMbhavamAtravyavacchede vyApArAt / anekapuruSasaMpUrNe sadasi dvArAdau sthitasya kimatra devadattaH samasti nAstIti vA dolAyamAnabuddheH kenacidabhidhIyate-yathA devadatto'stIti / atra yadyapyupanyastapadadvayasya sAvadhAraNatA gamyate, anyathA taduccAraNavaiyarthyaprasaGgAt, tathApyavadhAraNaM tadasaMbhavamAtraM vyavacchinatti, na zeSapuruSAntarANi / nApi pararUpeNa nAstitvam, 397tadavyavacchedAbhiprAyeNa prastutavAkyaprayogAt, prayokturabhiprAyAdisApekSatayaiva dhvaneH -0nAyarazmi - nirAkaraNa athavA grahaNa mATe Adara karatA nathI, kAraNa ke anya aMzone AzrayIne temane koI prayojana, apekSA ja nathI. jeTalA dharmono temane svIkAra karyo che, tenA dvArA ja temane icchita evA vyavahAranI siddhi thaI jAya che. laukika puruSo vaDe bolAyelA vacano khoTA nathI, kAraNa ke dharmImAM vidyamAna anya dharmonuM te khaMDana karatA nathI. jo te dharmAntarone khaMDana karanAra hoya to pachI tenA vacano khoTA kahevAya che. zaMkA - "sarva vAvayaM sAvadhAraNam" A nyAyathI jagatamAM jeTalA paNa vAkyo hoya te avadhAraNa pUrvaka ja hoya. kadAca avadhAraNa bolAyela na hoya to paNa tenA jANakAra vyakti samajI le che. have jo avadhAraNa sahita ja vAkya hoya to pachI laukika vAkyo paNa zeSa dharmone tiraskAra karavAmAM pravaNa hovAnA kAraNe, khoTA je Tharaze ne ? samAdhAna - A zaMkA tyAM sudhI ja rahI zake che jyAM sudhI tenA upara kuThArAghAta na paDe. A avadhAraNano prayoga vizeSaNa, vizeSya ane kriyApadanI sAthe karatA anukrame ayoga, anyayoga, ane atyantAyogane jaNAve che te pUrve pahelI gAthAmAM saMkhyA nirUpaNa vakhate jaNAvyuM hatuM. tethI avadhAraNano prayoga tenA asaMbhavano vyavaccheda karavA mATe vaparAya che. dA.ta. eka moTo hola aneka puruSothI bharelo che. tyAM daravAjA pAse ubhelA mANasane zaMkA thaI ke zuM ahIM devadatta che ke nahIM ? tyAre aMdara rahelA koI mANase kahyuM ke "ahIM devadatta che' - devadatta che, A upanyAsa karAyela be padarUpa vAkya te sAvadhAraNa che ema jaNAya che. jo avadhAraNa sahita mAnavAmAM na Ave to tenuM uccAraNa karavuM vyartha thaI jaze, kAraNa ke koI nirNaya karAvI zakaze nahIM. ahIM avadhAraNa hovA chatAM -arthasaMprekSaNa(397) tadvyavacchedAbhiprAyeNeti / tasya devadattAderasaMbhavamAtrasya vyavacchedAbhiprAyeNa, devadatto'stIti vAkyasyoccAraNAt / 'aprayogAd' iti tu pAThe kimityavadhAraNam / zeSapuruSAntarANi pararUpeNa nAstitvaM ca na vyavacchinatti ityAha For Personal & Private Use Only Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra svArthapratipAdanasAmarthyAt / na ca vAcyavAcakabhAvalakSaNasaMbandhAnarthakyam, 2398 tadabhAve 399prayoktrabhiprAyAdimAtreNa rUpasyaiva niyoktumazakyatvAt / na ca samastadharmayuktameva vastu pratipAdayadvacanaM satyamityabhidadhmahe, yenaikaikadharmAliGgitavastusaMdarzakAnAmalIkatA syAt, kiM tarhi saMbhavadarthapratipAdakaM satyamiti, saMbhavanti ca zeSadharmApratikSepe vacanagocarApannA dharmAH, tasmAt tatpratipAdakaM satyameva / yadA tu durnayamatAbhiniviSTabuddhibhistIrthAntarIyaistaddharmigatadharmAntaranirAkaraNAbhiprAyeNaiva sAvadhAraNaM tat prayujyate, yathA nityameva vastu anityameva vetyAdi, tadA nirAlambanatvAdalIkatAM prApnuvatkena vAryeta ? nyAyarazmi 0 304 0 nathI paNa tenA asaMbhava mAtrano vyavaccheda karAya che, nahIM ke zeSa puruSono, arthAt devadatta che ja, ema nahIM - e nirNaya ka2Avaze. devadatta ja che, bIjA nahIM, evo nirNaya nahIM. tathA avadhAraNa dvArA 'pararUpathI nAstitvano' vyavaccheda karAto nathI, arthAt 'vevavattaH asti va' ahIM evakAra, 'Tevavatto nAsti' no vyavaccheda kare che, pararUpathI nAstitvano nahIM. jo aprayogAt pATha kalpIe to zeSa puruSAntaranA pararUpathI nAstitvanA vyavacchedanA abhiprAyathI devadatta che e prayoga karAyo nathI. vAkya eka ja hovA chatAM, prayoga karanAra vyaktino abhiprAya, saMketa vagerenI sApekSa rahIne ja, zabda potAnA arthane pratipAdana karavA mATe samartha che. tethI emane jaNAve che, anyane nahIM. eTale vaktAno abhiprAya sabhAmAM astitvano jaNAvavAno hovAthI, pararUpathI nAstitva na jaNAya. zaMkA - jo prayokatAnA abhiprAyathI zabda potAnA arthane jaNAvato hoya to vAcya-vAcakabhAva saMbaMdhane svIkAravAnI zI jarUra che ? samAdhAna - A zaMkA yogya nathI, kAraNa ke vAcya-vAcakabhAva saMbaMdha vinA prayokatAnA abhiprAya mAtrathI zabdamAM potAnuM svarUpa (arthavAcakatvarUpa) ja joDI nahIM zakAya. ame kAMI evuM nathI kahetA ke samastadharmathI yukta ja vastune pratipAdana karanArUM vacana satya che, ke jethI ekadharmane jaNAvanAra evuM vacana te khoTuM thAya, paraMtu amArI vyAkhyA eTalI ja che ke saMbhavita arthane pratipAdana karanAra vacana te sAcuM. zeSa dharmone tiraskAra karyA vinA vacananA viSaya rUpe thayelA dharmo te saMbhavita che. tethI saMbhavita arthanA pratipAdaka hovAnA kAraNe eka dharmane kahenAra vacana te satya ja che. jyAre durrayanA matathI abhiniviSTa thayelI buddhivALA evA anya darzanakAro vaDe te dharmImAM rahela anya dharmonA nirAkaraNanA abhiprAyathI ja avadhAraNa sahita vAkya prayoga karAya ke 'vastu nitya ja che, anitya ja che' tyAre eka dharmathI yukta evI koIpaNa vastu viSaya rUpe na hovAnA kAraNe A vacanone khoTA kahevAmAM koNa rokI zake ? eTale A khoTA ja kahevAya che. -0 arthasaMprekSaNa0 (398) taditi / teSAM zeSapuruSAntarANAM pararUpeNa nAstitvasya vyavacchedAbhiprAyeNa prastutavAkyAnabhidhAnAt / (399) prayoktrabhiprAyAdIti / AdizabdAt saMketAdigrahaH / For Personal & Private Use Only Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 305 // 180 nyAyAvatAra - zlo0 29 271. tattvacintakAH punaH pratyakSAdipramANasiddhamanekAntAtmakaM vastu darzayanto dvedhA darzayeyuH, tadyathA-vikalAdezena sakalAdezena vA / tatra vikalAdezo nayAdhInaH, sakalAdezaH pramANAyattaH / tathA hi-yadA madhyasthabhAvenArthitvavazAt kiMciddharmaM pratipipAdayiSavaH zeSadharmasvIkaraNanirAkaraNavimukhayA dhiyA vAcaM prayuJjate tadA tattvacintakA api laukikavat saMmugdhAkAratayAcakSate-yaduta jIvo'sti kartA pramAtA bhoktetyAdi, ataH saMpUrNavastupratipAdanAbhAvAd vikalAdezo'bhidhIyate, nayamatena saMbhavaddharmANAM darzanamAtramityarthaH / yadA tu pramANavyApAramavikalaM parAmRzya pratipAdayitumabhiprayanti, 400tadAGgIkRtaguNapradhAnabhAvA azeSadharmasUcakakathaMcitparyAyasyAcchabda nyAyarazmi 0271 ... tatparthitaDIne mAzrayIne 2006 vyavaDA2... 0 vastune pratipAdana karanArA jo tattvaciMtako hoya to teo pratyakSAdi pramANathI prasiddha anekAntAtmaka vastune be prakAre jaNAve che - (1) vikalAdezathI athavA (2) sakalAdezathI. temAM vikalAdeza te nayane AdhIna che ane sakalAdeza pramANane AdhIna che. te A pramANe - jyAre madhyasthabhAvathI arthIpaNAne AzrayIne koIka dharmIne pratipAdana karavAnI IcchAvALA, zeSa dharmanA svIkAra ane nirAkaraNathI vimukha evI buddhithI vacanano prayoga kare che tyAre tattvaciMtako paNa laukika puruSonI jema saMmugdhAkAravALA thaIna sAma 4 cha , '(r)q , utA cha, prbhaat| cha, bhotA cha' vagaire . tethI saMpU vastune pratipAdana na karatA hovAnA kAraNe te vikalAdeza kahevAya che, kema ke nayanA anusAra to saMbhavita dharmonuM ja pratipAdana karAya che. jyAre avikala evA pramANanA vyApArano vicAra karIne pratipAdana karavA mATe prayoktA IcchA kare che, tyAre aMgIkAra karAyela vastunA anaMtadharmone viSe gauNa-pradhAnabhAva vaDe azeSa dharmone -arthasaMprekSaNa(400) aGgIkRtetyAdi / aGgIkRtA guNapradhAnabhAvAbhyAmazeSAzca te dharmAzca teSAM sUcakaH, kathaMcicchabdaH paryAyo nAmAntaraM yasya sa kathaMcitparyAyaH, sa cAsau syAcchabdazca tenAlaMkRtayA / / 29 / / -zAstrasaMloka(180) "tatra pramANapratipannAnantadharmAtmakavastunaH kAlAdibhirabhedavRttiprAdhAnyAdabhedopacArAdvA yaugapadyena pratipAdakaM vacaH sklaadeshH| nayaviSayIkRtasya vastudharmasya bhedavRttiprAdhAnyAd bhedopacArAd vA krameNAbhidhAyakaM vAkyaM vikalAdezaH" - jainatarkabhA. | pramANanaya. 4/44, 45 / syA. mN.| "tathA coktam - sakalAdezaH pramANAdhIno vikalAdezo nayAdhIna iti" - sarvArthasi. 16 / "yatra yadA yaugapadyaM tadA sklaadeshH| ekaguNamukhenAzeSavasturUpasaMgrahAt sklaadeshH| yadA tu kramaM tadA vikalAdezaH (pR. 180).... "niraMzasyApi guNabhedAdaMzakalpanA vikalAdezaH..." rAjavA. pR. 181 / "sakalAdezo hi yaugapadyenAzeSadharmAtmakaM vastu kAlAdibhirabhedavRttyA pratipAdayati abhedopacAreNa vA, tasya pramANAdhInatvAt / vikalAdezastu krameNa bhedopacAreNa bhedaprAdhAnyena vaa| tattvArthazlo. pR. 136, prameyaka. pR. 682, sptbhNgit.| 0 - For Personal & Private Use Only Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra6 nyAyAvatAra 10 bhUSitayA sAvadhAraNayA vAcA darzayanti syAdastyeva jIvaH ityAdikayA, ato'yaM syAcchabdasaMsUcitAbhyantarIbhUtAnantadharmakasya sAkSAdupanyastajIvazabdakriyAbhyAM pradhAnIkRtAtmabhAvasyAvadhAraNavyavacchinnatadasaMbhavasya vastunaH saMdarzakatvAt sakalAdeza ityucyate, pramANapratipannasaMpUrNArthakathanamiti yAvat / taduktam sA jJeyavizeSagatirnayapramANAtmikA bhavettatra / ___sakalagrAhi tu mAnaM vikalagrAhI nayo jJeyaH / / 272. tadidamuktaM bhavati-nayapramANAbhijJaH syAdvAdI sakalavikalAdezAvadhikRtya vastusvarUpapratipipAdayiSayA yadyad brUte tattat satyam, saMbhavadarthagocaratvAt / durnayamatAvalambinaH punarekAntavAdino yadyadAcakSate tattadalIkam, asaMbhavadarthaviSayatvAditi / / 29 / / 273. sAMpratamamumevArthaM draDhayan siddhAnte'pyekaikanayamatapravRttAni sUtrANi na saMpUrNArthAbhidhAyakA -0nyAyarazmi - jaNAvanAra, kathaMcidranA paryAyavAcI evA "syA' zabdathI vibhUSita avadhAraNa sahita evA vacana vaDe jaNAve che "cAtyeva nIvA" A vacanane sakalAdeza kahevAya che, kAraNa ke A vacanamAM evI vastu dekhADAya che jemAM gauNa rUpe anaMta dharmo "cAt' zabda dvArA sUcita karAyA che ane sAkSAt rUpe upanyAsa karAyelA "jIva" zabda ane "asti' kriyApada vaDe tenuM svarUpa pradhAnavaDe jaNAvAyela che tathA eva' rUpa avadhAraNa dvArA astitvanA) asaMbhavano vyavaccheda karAyela che. tethI A vacana, pramANa vaDe jaNAyela vastune saMpUrNapaNe jaNAvanAra hovAthI sakalAdeza kahevAya che. tethI ja A pramANe kahevAyela che ke "ya vizeSanuM je jJAna thaze, te kAM to nayAtmaka haze athavA pramANAtmaka haze. AmAMthI sakalane grahaNa karanAra je hoya te pramANa ane vikalane grahaNa karanAra je hoya te naya jANavo joIe, 27ra A gAthAno saMpUrNa niSkarSa A pramANe che - naya ane pramANane jANanAra evA syAdvAdI sakalAdeza ane vikalAdezane AzrayIne vastunA svarUpane pratipAdana karavAnI IcchAthI je je vacanone bole che te te vacano sAcA che, kAraNa ke saMbhavita evA padArthane teoe viSaya karyA che ane enI sAme durnayamatanuM AlaMbana lenArA ekAntavAdIo je koIpaNa vacanone bole che te sarva vacano khoTA jANavA, kAraNa ke temanA vaDe svIkAra karAyela vacanano viSayabhUta padArtha A jagatamAM saMbhavita ja nathI. A pramANe anekAntavAda, naya, durnayanI vyavasthA karanAruM A kAvya samApta thayuM (29) 0 273. apekSaoe zrutanA traNa bheda. 0 A upara kahelA padArthane ja daDha karatA jaNAve che, ke zAstramAM paNa eka-eka nayanA kAraNe pravRtta thayelA sUtro te saMpUrNa padArthane kahenArA nathI, paraMtu tenA samudAyanA abhiprAyathI pravRtta thayela sUtra hoya, te ja saMpUrNa vastune jaNAvanAra che, ema nivedana karatA jaNAve che - For Personal & Private Use Only Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 ) nyAyAvatAra - zlo. 30 nIti, api tu tatsamudAyAbhiprAyapravRttamavikalavastunivedakamiti darzayannAha 18'nAnAmenijhAnAM pravRttei zrutAtmana ! saMpUrNArthavinizcAyi syAdvAdazrutamucyate / / 30 / / iha trividhaM zrutam, tadyathA-mithyAzrutam, nayazrutam, syAdvAdazrutam / tatra zrUyate iti zrutamAgamaH, mithyA alIkaM zrutaM mithyAzrutam, tacca durnayAbhiprAyapravRttatIrthikasaMbandhi, nirgocaratvAt / tathA nayairhetubhUtaiH zrutaM nayazrutam, etaccArhadAgamAntargatameva, ekanayAbhiprAyapratibaddhaM, yathA -0nAyarazmi - zlokArtha - eka eka dharmone grahaNa karavAmAM lIna evA nayonI zruta-AgamanA mArgamAM pravRtti thAya che. je saMpUrNa vastune nizcaya karAve che tene syAdvAdazruta kahevAya che. (30) vivecana - je saMbhaLAya te zruta eTale Agama.A zruta traNa prakAranA che (1) mithyAzruta, (2) nayakRta, (3) syAdvAdazruta mithyA eTale khoTuM, khoTuM zrata hoya te mithyAzruta kahevAya che. A durnayanA abhiprAyothI pravRtta thayelA darzanone AzrayIne jANavuM, kAraNa ke temane svIkRta karela Agamano (vacanano) yathAvasthita koI viSaya nathI. kAraNabhUta evA nayo vaDe je zruta pragaTa thayuM, te nayazruta kahevAya che. je koIpaNa eka nayanA abhiprAyathI pravRtta thayela che, te arihaMta paramAtmAnA AgamanI aMtargata ja che, kAraNa ke sarva nayanA samudAya rUpa ja arihaMta paramAtmAnA Agama che, jemake "papuSpanne nerA vista" vartamAna kALamAM utpanna thayelo nArakI nAza pAme che, kAraNa ke RjusUtranayanA abhiprAyathI kSaNikatAno saMbhava paNa che ja. ahIM kadAca koI ema kahe ke 9 nArakIonuM jaghanya AyuSya to daza hajAra varSa pramANa kahevAyeluM che, to pachI te eka ja kSaNamAM kevI rIte nAza pAmI jAya. paraMtu tame Ano bhAvArtha samajyA nathI. RjusUtranayanA abhiprAyathI je samaye nArakI utpanna thayo te samaye te nArakInI saMpUrNa AyuSya sthiti hatI, prathama samaye je paryAyaviziSTa dravya hatuM, te ja nArakIne utpattinA bIjA samaye eka samaya nyUna saMpUrNa sthiti svarUpa thAya che. paryAya bIjA samaye badalAya che. tethI dravya paNa kathaMcit badalAya che. Ama kSaNikatA spaSTa rahelI che. -- -zAstrasaMto - (181) "upayo kRtajI cokkavinayasaMjJatI / cAkUti sattAveNo naya visaMthA* - nathI. za. pharI "talujI-upayogo kRtasya to pramANanayamevataH " siddhivi. TI. pR. 4 / For Personal & Private Use Only Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 nyAyAvatAra 10 401 paDuppo neraie viNassai' ityAdi, 402RjusUtranayAbhiprAyeNa kSaNikatvasyApi tatra sNbhvaat| 274. tathA nirdizyamAnadharmavyatiriktAzeSadharmAntarasaMsUcakena 40 syAtA yukto vAdo'bhipretadharmavacanaM syAdvAdaH, tadAtmakaM zrutaM syAdvAdazrutam / tat kiMbhUtamucyate ityAha-saMpUrNo'vikalaH sa cAsAvarthazca tadvinizcAyi tannirNayahetutvAdevamabhidhIyate, paramArthataH punaH samastavastusvarUpapratipAdItyarthaH, zabdAtmakatvAt, nizcayasya bodharUpatvAditi / nayazrutaM tarhi saMpUrNArthavinizcAyi kasmAnna bhavati ityAha-nayAnAM naigamAdInAmekaniSThAnAmekadharmagrahaNaparyavasitAnAM zrutavamani AgamamArge pravRtteH pravartanAt na tadekaikAbhiprAyapratibaddhaM saMpUrNArthavinizcAyi, tatsamudAyasyaiva saMpUrNArthavinizcAyakatvAdityAkUtam / / 30 / / 275. tadevaM nayapramANasvarUpaM pratipAdyAdhunA'zeSanayapramANavyApakaM teSAM tatra -0nyaayshbhi(274) tathA batAvAtA dharmathI bhinna evA azeSa dharmAntarone sUcita karato 'syA' zabdathI yukta evo vAda, eTale abhipreta dharmanuM kathana tene syAdvAda kahevAya che ane tadAtmaka je zruta tene syAdvAdazruta kahevAya che. A syAdvAdazruta saMpUrNa evA arthanA nizcayamAM kAraNabhUta hovAthI upacArathI vastuno nizcAyaka kahevAya che. pAramArthika rIte zruta te zabdAtmaka hovAthI, samastavastuno pratipAdaka che, nizcAyaka nathI, kAraNa ke nizcaya te bodharUpa che. nayazruta te saMpUrNa padArthano nizcAyaka hoto nathI, kAraNa ke naigamAdi nayo te vastunA eka-eka dharmane grahaNa karIne zruta mArgamAM pravRtta thayelA che, tethI eka-eka abhiprAyathI yukta rUpe pravRtta thayela hovAnA kAraNe saMpUrNa arthanA nizcAyaka =pratipAdaka nathI. e nayono samudAya ja saMpUrNa vastune grahaNa karanAra hoya che, ema ahIM abhiprAya cha. (30) 0 (275) pramAtAnuM svarUpa 0 A pramANe naya ane pramANanA svarUpanuM pratipAdana karIne, te naya-pramANonuM kathaMcit tAdAbhya tyAM hovAthI, saMpUrNa naya ane pramANamAM vyApaka evA pramAtAnA svarUpane graMthakAra maharSi jaNAve che. -arthasaMprekSaNa__ (401) paDuppanneti sAMpratamutpannastatkAlotpanna ityarthaH / nirayo durgatistatra bhavo nairayiko nArakika: sa nazyati / (402) atha kathaM tatkSaNotpannasya tasya vinAzaH nArakikANAM jaghanyato'pi dazavarSasahasrasthAyitvasyAgame'bhidhAnAt ityAha RjusUtretyAdi / ayamabhiprAyaH-yAvanto nayAstAvatsamudAyarUpo'rhadAgamaH, "savvanayamayaM jiNamayaM" iti vacanAt / yato yathA yatsamayaviziSTaH saMpUrNasvasthitidharmA ca prathamasamaye nairayika AsIt, na tathA dvitIyasamaye iti RjusUtrAbhiprAyeNa spaSTaiva kSaNikateti / (403) syAteti / asteryAtpratyayAntasya pratirUpako'nekAntArthavRttiH syAcchabdo'vyayaH, atra tu savibhaktikanirdezaH zabdarUpApekSayA; tena syAtA, syAdityanena zabdena yukto vAda ityarthaH / / 30 / / 0 For Personal & Private Use Only Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - zlo0 31 tAdAtmyenAvasthAnAt pramAtAramabhidhAtukAma Aha - 182, 'pramAtA svAnyanirbhAsI kartA bhoktA vivRttimAn / svasaMvedanasaMsiddho jIvaH kSityAdyanAtmakaH / / 31 / / 1 tatra 404 trikAlajIvanAjjIvaH prANadhAraka AtmetyarthaH, sa pramiNotIti pramAtA prameyaparicchedakaH / kiMbhUtaH sannityAha-svAnyau Atmaparau nirbhAsayituM uddyotayituM zIlamasyeti svAnyanirbhAsI, svasvarUpArthayoH prakAzaka iti yAvat / tathA karotIti kartA, bhuGkte iti 0nyAyarazmi - -O zloGArtha:- va te 'prabhAtA = jJAtA che, sva khane parano prakAza che, DartA che, loDatA che, pariNamanazIla che, svasaMvedana siddha, paMcabhUtAnAtmaka svarUpavALo che (31) vivecanaH- graMthakAra maharSi naya-pramANamAM vyApaka evA jIvanA svarUpane jaNAvatA kahe che ke, traNe kALamAM je jIve che te jIva eTale prANane dhAraNa karanAra AtmA tene jIva kahevAya che. temAM dravya Aego dRza prAranA che:- sparzana, rasana, dhrAeA, nayana ane zrotra AA pAMya Indriyo, bhana, vayana ane kAyA A traNa baLa, ucchavAsa-niHzvAsa ane AyuSya A daza prANone dhAraNa karanAra hovAthI jIva kahevAya che. yadyapi je AtmAo karmano kSaya karIne mukta thayA che teone A daza prANo saMbhavatA nathI, kema ke te zarIrane AzrayIne rahelA che, chatAM paNa jIvanuM lakSaNa temAM na javAthI ajIva banavAnI Apatti AvatI nathI, kemake muktinI pahelA yathAsaMbhava rIte temane dazavidha prANone dhAraNa karyA hatAM, tethI upacArathI temane jIva kahI zakAya athavA to kSAyika jJAna ane kSAyikadarzana svarUpa be prakAranA bhAva prANone dhAraNa karanAra hovAthI jIvana raheluM che, eTale jIva che. prANonI * arthasaMprekSaNa0 -0 (404) trikAlajIvanAditi / jIvanaM paJcendriyamanovAkkAyocchvAsaniHzvAsAyurlakSaNadazavidhaprANadhAraNam, tacca yadyapi muktAnAM na saMbhavati, tathApi nAvyApakam, yato muktAtmAno mukterarvAg yathAsaMbhavaM dazavidhAnapi prANAn dhAritavantaH ityupacArAd muktAvasthAyAmajIvitavanto'pi jIvanta ityucyante / yadvA kSAyikajJAnadarzanalakSaNaM dvividhabhAvaprANadhAraNaM jIvanam, asmiMzca pakSe trikAlaprANadhAraNaM nirupacAraM muktajIvAnAM vispaSTameva / 309 -0 0 zAstrasaMloka: (182) "yaH kartA karmabhedAnAM bhoktA karmakalasya ca saMsartA parinirvAtA sa hyAtmA nAnyalakSaNaH " zAstravA. zlo. 90 / tatra jJAnAdidharmebhyo bhinnAbhinno vivRttimaan| zubhAzubhakarmakartA bhoktA karmakalasya c|| caitanyalakSaNo jIvo.... / / SaD. samu. kA. 48, 49 / "pramAtA pratyakSAdisiddha AtmA, caitanyasvarUpaH pariNAmI kartA sAkSAdbhoktA svadehaparimANaH pratikSetraM bhinnaH paudgalikAdRSTavAMzcAyam / " - pramANanaya. 55, 56 / "svaparAbhAsI pariNAmyAtmA pramAtA" - pramANamI. 1 / 1 / 42 / For Personal & Private Use Only Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 nyAyAvatAra 10 bhoktA / vivartanamaparAparaparyAyeSu gamanaM vivRttiH pariNAmaH, sA vidyate yasyeti vivRttimaan| sva AtmA saMvedyate'neneti svasaMvedanaM tena samyaka siddhaH pratiSThitaH pratIto vA svsNvednsNsiddhH| kSitiH pRthivyAdiryeSAM tAni kSityAdIni, AdizabdAdambutejovAyvAkAzAni gRhyante / na vidyate AtmA svarUpamasyetyanAtmakaH, kiM svasvarUpApekSayA ? na, kSityAdInAmanAtmakaH kSityAdyanAtmakaH kSityAdisvarUpo na bhavatItyarthaH / tatra 'jIvaH pramAtA' ityanena ye pAramArthikaM pramAtAraM nAbhyupagacchanti apitu vijJAnakSaNaparaMparAnubhavabalaprabodhitAnAdiprarUDhavAsanAsaMpAditasattAkaM mithyAvikalpaparikalpitamapAramArthikaM taM manyante pratikSaNavilayavAdinaH tAnnirAcaSTe, kSaNavilayasya prAgeva pratiSiddhatvAt, bahirantazca pariNAmivastunaH prsaadhnaat| 276. nanu ca ghaTAdayastAvadvinAzamAvizanto dRzyante, teSAM ca vinAzo lakuTAdikAraNakalApena avinazvarasvabhAvAnAM vA kriyeta vinazvarasvabhAvAnAM vA / 'yadyAdyaH kalpaH, tadayuktam, -0nAyarazmi - A vyutpattinI apekSAe nirUpacarita rIte muktAtmAomAM jIva padano vyapadeza thaI zake che. A jIva (1) pratyakSAdi pramANo vaDe vastune vizeSa prakAre jANato hovAthI pramAtA kahevAya che (2) potAnA svarUpa ane padArthano avabhAsaka hovAthI svAnirbhasI. (3) potAnA karmo vagereno karanAra hovAthI kartA (4) karelA karmone sAkSAt rIte bhogavato hovAthI bhoktA (5) alaga-alaga paryAyone prApta karavA tene nivRtti = pariNAma kahevAya che ane te pariNAma jemane vidyamAna che te vivRttimAna (6) svasaMvedanasiddha che eTale je potAnuM saMvedana karAve, te svasaMvedana, tenAthI pratIta che (7) pRthvI, apU, teja, vAyu ane AkAza A pAMca bhUtonuM svarUpa jene vidyamAna nathI tene paMcabhUtAnAtmaka (potAnA svarUpanI apekSAe to vidyamAna ja che.) A sarva vizeSaNo AtmAnA bhinna-bhinna svarUpane svIkAra karavAvALA darzanone khaMDana karavAnA abhiprAyathI pravRtta thayela che. 0 (276) bauddhamatathI kSaNika pramAtAnI AzaMkA ane khaMDana 0 ahIM jIva, prameyano paricchedaka evA pramAtA che, A kahevA dvArA je bauddha darzanakAro (kSaNikavAdI) pAramArthika pramAtAne svIkAratA nathI, paraMtu vijJAnakSaNanI paraMparAnA anubhavanA baLathI prabodhita thayela, anAdikAlIna vAsanAnA kAraNe utpanna thayela, mithyA vikalpathI ja tenI kalpanA thatI hovAthI te apAramArthika che, ema svIkAra kare che, temanuM khaMDana thAya che. padArthano kSaNamAM nAza thAya, e vAtanuM khaMDana to pUrve karela che ane sAthe-sAthe bAhya ke AtyaMtara vastuo pariNAmI che, te pahelA siddha karela che. 0 bauddha dvArA kSaNikatAnI siddhi mATe pUrvapakSa 0 bauddha potAnA pUrvapakSane jaNAvatA kahe che ke, ghaTa vagere padArtho nAza thatA dekhAya che. je ghaTAdi For Personal & Private Use Only Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 311 ) nyAyAvatAra - zlo0 31 svabhAvasya pracyAvayitumazakyatvAt, tasya niyatarUpatvAt, anyathA svbhaavtvaayogaat| athaivaMbhUta eva tasya svabhAvaH svakAraNabalAyAto yaduta vinAzakAraNamAsAdya vinayati iti brUSe, tathApi tadvinAzakAraNasaMnidhAnaM kiM 'yAdRcchikam, uta 4052tatsvabhAvasaMpAdyameva / 'yadyAdyaH kalpaH, tadA saMnihitasyApi tatpratyanIkapratyayopanipAtena nivartanAta 40 tatsaMnidhApakahetUnAmapi svasaMnidhApakakAraNakalApasApekSatvAt saMnihitAnAmapi pratidvandvinA nivartanAt, 407yAdRcchikatvAcca -0nAyarazmi - padArtho lAkaDI vagerethI nAza karAya che, te ghaTAdi padArtho (1) avinazvara svabhAvavALA che ke (2) vinazvara svabhAvavALA che ? jo avinazvara svabhAvavALA svarUpa pahelo pakSa svIkArAya to te yogya nathI, kAraNa ke svabhAva koInA vaDe paNa dUra karI zakAya tema nathI, kema ke svabhAva to niyata hoya che ane jo niyata na hoya to pachI te svabhAva paNa banI zake nahIM. zaMkA- te padArthano eka prakArano potAnA kAraNothI utpanna thayelo evo svabhAva ja che, ke jethI vinAzaka kAraNasAmagrI hAjara thavAthI nAza pAmaze. samAdhAna- A je vinAzaka kAraNanuM sannidhAna thAya che te (1) yAcchika (svecchAnusAra) che ke (2) te padArthanA svabhAva dvArA ja te Ave che. jo prathama pakSa svIkAra karavAmAM Ave, to pachI sannihita vinAzaka sAmagrI paNa virodhI sAmagrIthI dUra thaI jaze. arthAt vinAza ja nahIM thAya. zaMkA- te vinAzaka sAmagrInA kAraNo hAjara hovAthI, virodhI sAmagrI AvavA chatAM te sAmagrI utpanna thAya ja che. samAdhAna - are ! te vinAzaka sAmagrInA kAraNo paNa potAnA kAraNathI janya che, eTale te kAraNo paNa virodhI sAmagrI hAjara thatAM dUra thaI jaze. vinAzaka sAmagrI pAdacchika che, eTale te Ave ja evo koI niyama na thaI zake. tethI potAnA vinAzaka kAraNano samUha asaMnihita hovAthI, koIka ghaTAdi kyAreka vinAza na paNa pAme-evuM bane, paraMtu ghaTAdino nAza na thavo te to aniSTa che, kAraNake jeTalA paNa kRtaka eTale koInA dvArA banAvAyela hoya te sarvano vinAza thAya ja che, emAM koIne paNa vivAda nathI. mATe ghaTa nitya thaI javAnI Apatti AvatI hovAnA kAraNe prathama pakSa svIkArya nathI. --arthasaMprekSaNa___ (405) tatsvabhAveti vinAzyasvabhAvasaMpAdyam / (406) tatsaMnidhApakahetUnAmiti / tasya vinAzakAraNamudgarAderupasargahetavaH pANyAdayaH / (407) nanu yadRcchA svecchAvRttirucyate, tatkathamiha hetvapekSA yujyate ? satyam, vinAzasvabhAvAt yAdRcchikatvamiha vivakSitaM na nirhetukatvam, nirhetukatvamapi cAdhikRtyAbhidhAsyati yAdRcchiketyAdi / -zAstrasaMno-- (183) "nanvanityatve satyapi yasya ghaTAdikasya yadaiva mudgarAdisAmagrIsAkalyaM tadaiva tadvinazvaramAkalpeta na punaH prtikssnnm| tato vinAzakAraNApekSANAmanityAnAmapi padArthAnAM na kSaNikatvamiti" - SaD. samu. TI./ For Personal & Private Use Only Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Q.312 nyAyAvatAra 0 nAvazyaMbhAvi tatsaMnidhAnam, tatazcAsaMnihitasvavinAzakAraNakadambakaH kazcitghaTAdina vinazyedapi, aniSTaM caitat, sarvakRtakAnAM vinAzAvigAnAt / atha dvitIyaH pakSaH, tathA sati pazcAdapi tabalAdvinAzahetavaH saMnidhAsyanti iti prathamakSaNe eva saMnidadhatu, tathApi kSaNikataivArthasya | 277. svahetoreva niyatakAlAt parato'yaM svavinAzahetuM saMnidhApayiSyatIti evaMrUpo jAta iti cet, na, evamapi kSaNabhaGguratAyAtA / tathA hi-svahetunA kilAsau varSAtparataH svavinAzahetusaMnidhApanakSamasvabhAvo vyadhAyi, sa ca tasyotpAdakSaNAt 'dvitIyakSaNe svabhAvo'sti na 'vA ? 'asti cet, tathA sati punarvarSaM tena sthAtavyam, evaM yAvadvarSopAntyakSaNe'pi yadi tatsvabhAva evAsau tadAparamapi varSAntaraM sthitirApadyeta, tadA cAnantakalpasthAyI bhAvaH -0nyaayshmihave jo muddagArAdinuM sannidhAna te vinAzya evA padArthanA svabhAvathI ja thAya che, ema bIjo pakSa svIkAra karazo, to pachI pAchaLathI paNa ghaTAdi padArthanA svabhAvanA kAraNe ja vinAzaka sAmagrI hAjara thavAnI che, tenA karatA to svabhAva pahelA paNa vidyamAna hovAthI pahelA ja te sAmagrI hAjara thaI jAya, to zuM vAMdho che ? ane jo A pramANe svIkAra karazo to padArthanI kSaNikatA ja siddha thaze. (277) zaMkA- te padArthonI potAnA kAraNo dvArA evI rIte ja utpatti thaI che, ke te amukakALa pachI ja potAne nAza karanAra nAzakane lAvaze. samAdhAnaH- A pramANe mAnazo to kSaNabhaMguratA ja lamaNe AvavAnI che. te A pramANeHpotAnI kAraNa sAmagrI vaDe A padArthamAM evo svabhAva karAyo ke, eka varSa pachI vinAzaka kAraNa sAmagrInI hAjarI thaze,to pachI ame pUchIe, ke A svabhAva tenI utpattinA bIjI kSaNe (1) vidyamAna che ke (2) avidyamAna che ? jo e svabhAva bIjI kSaNe paNa vidyamAna che, to pachI tyArathI mAMDIne eka varSa sudhI tene rahevuM joIe. te pramANe varSa pUrU thavAnA upAjya kSaNamAM paNa te svabhAva to che ja. tethI pharIthI eka varSa sudhI rahevuM joIe ane A pramANe karatAM te padArtha anaMtakalpo sudhI vidyamAna raheze, arthAt nitya thaI jaze, kAraNa ke potAno eka varSa rahevAno svabhAva tene choDyo nathI. have jo A ApattithI bacavA mATe bIjI kSaNe te svabhAva raheto nathI ema svIkAra karazo to -arthasaMprekSaNa(408) kalpasthAyIti / yugaM dvAdazasAhasraM kalpaM viddhi caturyugam - iti laukikAH kalpamAhuH / -zAstrasaMloka(184) "yato mudgarAdisaMnidhAne sati yo'sya ghaTAdikasyAntyAvasthAyAM vinAzasvabhAvaH, sa svabhAvastasyaivotpattisamaye vidyate, na vaa| vidyate cet, ApatitaM tarhi tadutpattisamanantarameva vinazvaratvam / atha na vidyate sa svabhAva utpattisamaye, ..... tato bhUyo'pi tena tAvatkAlaM stheyam, evaM ca mudgarAdighAtazatayAte'pi na vinAzo bhavet, jAtaM kalpAntasthAyitvaM ghaTAdeH," - SaD. samu. ttii.| "atha kAlAntarasthAyiko vinAzahetunA vinAzaH kriyte| na, kAlAntarasthAyitve nityataiva syaat| yena hi svabhAvena bhAvaH saMvatsaraM sthitaH, sa cet saMvatsarAnte'pi svabhAvaH, punaranyat saMvatsarAntaramAsitavyam / " . nyAyA. vA. vR. kA. 56 / 0 For Personal & Private Use Only Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - zlo0 31 31rU che syAt, apracyutavarSasthAyisvabhAvatvAditi / atha dvitIyakSaNe nAsti sa svabhAva iti brUSe, hanta kSaNikatvamevADhaukate, atAdavasthyasya tallakSaNatvAt / 278. kiM ca / vinAzaheturbhAvasya vinAzaM 'vyatiriktamavyatiriktaM vA kuryAt, 'vyatiriktakaraNe na kiMcit kRtaM syAt, tatazca bhAvastAdavasthyamanubhavet / tatsaMbandhaH kriyate iti cet, saMbandhasya tAdAtmyatadutpattivyatiriktasya pratiSedhAt / na cAnayoranyataraH saMbandho'tra samasti, vyatirekiNA sArdhaM tAdAtmyAyogAt, 410anyahetukasya pazcAdutpannasya tadutpattivaikalyAt / tanna vyatirikto vinAzaH kartuM yuktaH / avyatiriktakaraNe punastameva bhAvaM vinAzahetuH karotIti prAptam, avyatirekasya tadrUpatAlakSaNatvAt / na cAsau kartavyaH, svahetoreva niSpannatvAt, - nyAyarazmi - pachI pAchI kSaNikatA ja AvI jAya che, kAraNa ke te svarUpe na rahevuM e ja kSaNikatAnuM lakSaNa che ane A padArtha pUrvano svabhAva bIjI kSaNe choDI de, to pachI kSaNikatA ja AvI jAya. (278) vaLI bIjuM e ke vinAzanA kAraNo padArthano nAza kare che, to zuM te nAza te padArthathI (1) bhinna che ke (2) abhinna? jo nAzane padArthathI bhinna mAnazo, to pachI te vinAze padArtha upara to kAMI vizeSa karyuM nahIM, tethI te padArthano te svarUpe ja haMmezA rahevAno anubhava thavo joIe. zaMkA- vinAzanA kAraNo vinAzane padArthanI sAthe saMbaMdha karAvavAnuM kAma kare che, tethI nAzanuM joDANa padArthanI sAthe thatAM nityatAnI Apatti Avaze nahIM. samAdhAna - vinAzano padArthanI sAthe saMbaMdha karAvanAro kyo saMbaMdha svIkAra karo cho ? te saMbaMdha kAM to tAdAbhya hoya athavA tadutpatti. A be saMbaMdha sivAya bIjA koIpaNa saMbaMdho vidyamAna nathI. have A banne saMbaMdho padArtha ane vinAzanI vacce ghaTatA nathI. vinAza te padArthathI atyaMta bhinna che ane atyaMta bhinna evA padArthanI sAthe tAdAmya saMbaMdha ghaTI zakato nathI, kAraNa ke tAdAsya to abhinna padArthonI vacce ja hoya che. tathA ghaTAdi padArthonI pachI utpanna thayelA, anya vinAzaka hetu jemAM kAraNa che evA vinAzamAM tadutpatti saMbaMdha paNa ghaTI zakato nathI. jo tadutpatti saMbaMdha hoya to ghaTa utpanna thatAM ja anya kAraNa nirapekSa rIte nAza utpanna thAya, mATe bhinna evo vinAza, vinAzaka sAmagrI vaDe karAya che, ema mAnavuM yogya nathI. have jo vinAzanA kAraNo vinAzane vinAzyathI abhinna kare che, ema bIjo pakSa svIkAra karo to pachI te padArthane ja kare che ema artha thayo, kAraNa ke abhinnatAnuM tarUpatA ja lakSaNa che. have padArtha to svahetuthI ja utpanna thayo che, tene karavAno nathI ane kare to paNa tenuM avasthAna ja thAya, nAza nahIM. tethI avinazvara svabhAvavALA evA padArthono nAza koIpaNa rIte pAchaLathI thavo saMbhavita ja nathI. mATe ghaTAdi padArtho avinazvara svabhAvavALA -05rthasaMprekSa-- (409) atreti / bhAvavinAzayoH / (410) anyetyAdi / mudgarahetukasya vinAzyottarakAlabhAvino vinAzasya ghaTAdevinAzyadutpattyabhAvAt / For Personal & Private Use Only Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8314 nyAyAvatAra tatkaraNe ca tasyAvasthAnameva syAnna pralayaH / tanna avinazvarasvabhAvAnAM pazcAt kathaMcidapi vinAzaH kartuM zakyaH, `vinazvarasvabhAvAnAM punaH svahetubalAyAtatvAt prAgapi pratikSaNabhAvI na kAraNAntarApekSaH, svabhAvasya niyatarUpatvAt, tasmAt prANiti adyApi pratikSaNavilaya iti / 279. atrocyate-satyametat kiM tu yathA vinAzakAraNAyogAt pratikSaNabhAvIti nAzo bhavadbhiH pratipadyate, 411 tathaiva sthityutpattI pratikSaNabhAvinyau kiM na pratipadyete, taddhetUnAmapi vicAryamANAnAmayogAt / tathA hi-sthitihetunA tAvatsvayamasthirasvabhAvA bhAvAH sthApyeran `sthirasvabhAvA vA / na tAvatprathamaH pakSaH kSodaM kSamate, svabhAvasyAnyathA kartumazakyatvAt, tasya pratiniyatarUpatvAt, cetanAcetanasvabhAvavat, anyathA svabhAvatAhAneH / dvitIyapakSe punaH nyAyarazmi che, ema svIkAravuM yogya nathI. na have jo te padArtho vinAza thavAnA svabhAvavALA ja potAnA kAraNo dvArA utpanna thayelA che to pachI te vinAza dareka kSaNe thavo joIe, tenA vinAza mATe kAraNAntaranI apekSA na hovI joIe, kAraNa ke teno vinazvara svabhAva to haMmezA mATe rahevAno ja che, temAM koI pheraphAra thavAno nathI. tethI padArthonA nAza mATe koIpaNa kAraNa sAmagrInI apekSA rahetI nathI. dareka kSaNe-kSaNe te padArtha potAnA svabhAvathI nAza pAme che. Ama nitya evo koIpaNa AtmA A jagatamAM vidyamAna nathI ema siddha thAya che. iti bauddha pUrvapakSa 0 bauddha pradarzita Atma kSaNikatAnuM khaMDana - uttarapakSa O (279) bauddha dvArA karAyelA pUrvapakSanuM khaMDana have karAya cheH- tame je A pramANe kahyuM ke - vinAzanA kAraNono abhAva hovAnA kAraNe pratikSaNa te padArthano nAza thAya che - A vAta tamArI ekadama sAcI che, paraMtu jema vinAzanuM koI kAraNa na hovAnA kAraNe dareka kSaNe padArthano vinAza thAya che tema tame svIkAro cho, te ja pramANe sthiti ane utpattine karanAra evI sAmagrI paNa buddhithI vicAra karatA ghaTatI na hovAnA kAraNe utpatti ane sthiti paNa dareka kSaNe thAya che, ema zA mATe svIkAra karatA nathI. tenI bhAvanA A pramANe jANavIH- sthitinA kAraNo vaDe zuM (1) pote asthirasvabhAvavALA padArthone sthApana karAya che ke (2) sthira svabhAvavALA padArthone sthApana karAya che. jo pahelo pakSa svIkAra karo, to te amArA tarkone sahana karavA mATe samartha nathI. te padArtha pote asthira svabhAvavALo hoya, to pachI hajAro kAraNo AvI jAya to paNa tene sthira na karI zake, kema ke svabhAvane badalavAnI tAkAta koInI pAse nathI. jema cetana ane acetanano potAno svabhAva. jo -arthasaMprekSaNa: (411) tathaiveti / sthityutpattyoH pratikSaNabhAvitvaM bauddhasyAbhISTameva paraM tathaiva nirhetukatvenaivetyatra sAdhyam / For Personal & Private Use Only Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 ) o nyAyAvatAra - zlo0 31 svayaM sthirasvabhAvAnAM kiM sthitihetunA ? paraH sthitirneSyate eva, tenAnabhyupagatopAlambha evAyamiti cet, hanta hato'si, evaM hi bhAvAH kSaNamAtramapi na tiSTheyuH / kSaNabhAvinISyate eveti cet, sA tarhi asthitisvabhAvAnAM hetuzatairapi kartuM na pAryate iti brUmaH | tatsvabhAvatve punarhetuvyApAranairarthakyAt / ahetukA satI sakalakAlaM bhavatIti datto jalAJjaliH pratikSaNavilayasya, 280. tathotpAdaheturapi 'tatsvabhAvasyotpattiM vidadhyAt atatsvabhAvasya vA / 'na tAvadAdyaH pakSaH kakSIkartuM yuktaH, svayamutpAdakasyotpAdane vyApriyamANo hi hetuH piSTaM pinaSTi, zaGkha -0nAyarazmi - temAM kAMI pheraphAra thato hoya, to pachI te svabhAva tarIke ja kahI na zakAya. jo bIjo pakSa svIkArI karavAmAM Ave to te yogya nathI, padArtha pote rahevAnA svabhAvavALo che, to pachI tene rAkhavA mATe anya kAraNonI apekSA zuM karavA rAkhavAnI, te sarvakAraNo vyartha ja che. zaMkA - ame sthitine svIkAra karatAM ja nathI, to pachI je vastu mAnI ja na hoya, te vastuno Thapako amane zA mATe Apo cho ? samAdhAnaH- A to atyaMta khedanI vAta che, A pramANe svIkAratA tamane mAnya paNa vastunI siddhi thaI zakatI nathI. sthiti jo svIkArazo nahIM to padArtha kSaNamAtra paNa rahI zakaze nahIM ane jo ema kaho ke ame eka kSaNanI sthitino svIkAra karIe che, to pachI te asthira svabhAvavALo evo padArtha hoya, to eka samaya paNa padArthonI sthiti, hajAro hetuo AvI jAya to paNa thAya nahIM ane jo padArtha pote eka kSaNa rahevAnA svabhAvavALo che, to pachI tyAM sthitine karAvanAra evA hetuono vyApAra nirarthaka thaI jaze ane jo A kSaNasthitine nihetuka svIkAra karazo to pachI sthiti haMmezA thavAnI Apatti Avaze. sthiti haMmezA thatI hovAnA kAraNe tamArA kSaNika siddhAntane gaMgAjala samarpaNa karI devo paDaze arthAt tamAro siddhAnta naSTa thaI jaze. 0 utpAda hetuomAM vikalpa 0 (280) A ja pramANe utpAdanA hetuo te (1) utpatti thavAnA svabhAvavALA padArthonI utpatti kare che ke (2) utpanna na thavAnA svabhAvavALA padArthanI utpatti kare che ? jo utpanna thavAnA svabhAvavALA padArthone utpAdaka hetuo utpanna kare che ema prathama pakSa svIkAra karavAmAM Ave to te yogya nathI, kAraNa ke pote utpanna thavAnA svabhAvavALo che, tethI tenI utpatti mATe vyApAra karatA hetuo dhoLA evA zaMkhane dhoLo karavAnI ceSTA kare che, pIsAyelAne pharIthI pIse che. te kAraNa sAmagrIno abhAva hoya, to paNa te padArtha potAnA svabhAvathI utpanna thaI ja javAno che. tethI prathama pakSa svIkAra karavo yogya nathI, jo bIjo pakSa svIkAra karAya che, anutpatti svabhAvavALA evA padArthane kAraNo utpanna kare che te paNa yogya nathI, je pote anutpatti svabhAvavALo hoya tene koIpaNa utpanna karI zakato nathI. pote utpanna thavAnA svabhAvavALo na hovA chatAM paNa utpatti thatI hoya, to For Personal & Private Use Only Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 nyAyAvatAra dhavalayatIti, tadabhAve'pi svayogyatayotpatteH / nApi dvitIyaH kalpo'GgIkaraNArhaH, svayamanutpattidharmakasyotpAdayitumazakyatvAt, anyathA zazaviSANAdayo'pyutpAdyakoTimadhyAsIran, vizeSAbhAvAt, tatazca na kazcidatyantAbhAvaH syAt / tadyathA-nirhetukatvAt nAzaH pratikSaNabhAvI, tathaiva darzitayukteH sthityutpattI apIti trayAkrAntaM sakalavastujAtamabhyupagantavyam, tathA sati vo'pi jIvatvacaitanyadravyatvAdibhiH sthemAnamAbibhrANa eva harSaviSAdAdibhiraparAparArthagrahaNapariNAmaizcotpAdavyayadharmakaH pAramArthikaH pramAteti balAt siddhimadhyAste / 281. 412nanu ca yadyutpAdavyayasthitInAM nirhetukatvAt sakalakAlabhAvitA bhavadbhiH sAdhyate, tadAnvayavyatirekAbhyAM pratyakSAdipramANaprasiddhaH khalvayaM tatkAraNakalApavyApAraH kathaM neyaH ? na cAyamapanotuM zakyaH / tathA hi-kulAlAdikAraNavrAtavyApAre ghaTAdayaH samupalabhyante, tadabhAve nyAyarazmi 0 O 0 pachI AkAzapuSpa, zazaviSANa vagere padArthonI utpatti thavAmAM, koIpaNa paramezvara rokI zakaze nahIM ane jo zaviSANa vagere padArthonI utpatti thatI hoya to pachI A jagatamAM koIpaNa padArthano atyaMtAbhAva maLaze ja nahIM. tethI jema nAza nirhetuka hovAnA kAraNe dareka kSaNe thAya che, tema upara jaNAvela yukti anusAre sthiti ane utpatti paNa nirdetuka hovAnA kAraNe haMmezA thavI joIe. A paristhiti hovAnA kAraNe utpAda, nAza ane sthiti e traNethI yukta ja sarva vastuo svIkAra karavI 4 bheje. Ama sarva padArtho jo trayAtmaka hoya to pachI A jIva dravya paNa caitanya, jIvatva, dravyatva vagere dharmonI apekSAe sthitine dhAraNa karato hote chate harSa, viSAda vagere dvArA ane bhinna-bhinna padArthone grahaNa karavAnA pariNAmanI apekSAe, utpAda-vyayadharmathI yukta ja pAramArthika pramAtA che, enI siddhi baLathI paNa thaI jaze. (281) zaMkAH- jo tame utpAda-vyaya ane sthatine nirhetuka hovAnA kAraNe sakalakALamAM thAya che, ema siddha karo cho, to pachI anvaya-vyatireka dvArA, pratyakSAdi pramANothI prasiddha utpAdAdinI sakala sAmagrInA vyApAranI saMgati zI rIte karazo ? A kAraNasAmagrIno lopa ka2vo paNa yogya nathI. te A pramANe - kuMbhAra, daMDa, cakra, cIvara vagere kAraNa sAmagrIono vyApAra thAya tyAre ja ghaTAdinI upalabdhi thAya che ema anvaya maLe che tathA te kAraNa sAmagrIno abhAva hoya to ghaTAdinI - arthasaMprekSaNa0 -0 (412) nanu cetyAdi / pUrvaM hi bauddhena vinAzasya nirhetukatve'bhihite paropanyaste yuktikalApenaiva matpakSaH setsyatIti manyamAnenAcAryeNotpAdasthitI api nirhetuke pratyapAdiSAtAm, taTasthaH punaH sarvatrApi sahetukatvaM pazyannevaM pUrvapakSayati / samAdhAnAbhiprAyastu sakalamapi trilokIgataM mRdAdidravyamAtmanaiva pratikSaNamudayavyayadhrauvyAtmakam, kulAlalaguDAdayastu ghaTaghaTIkapAlAdivizeSakaraNe eva vyApriyante iti / -0 For Personal & Private Use Only Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rU995) nyAyAvatAra - zlo0 31 ca nopalabhyante iti tajjanyA ityucyante, sthitirapi vinAzakAraNasaMnidhAnAt prAk tabalAdeva, tathA nAzo'pi mudgarAdisaMnidhAnAsaMnidhAnAbhyAM sadasattAmanubhavatastatkRtaH pratIyate, nAhetukaH, tatkathametaditi / 282. atrocyate-na vayaM sarvathA hetUnAM vyApAra vArayAmaH, kiM tarhi svayamutpAdavyayasthityAtmanA vivartamAnasya dravyasya hetavastadvizeSakaraNe vyApAramanubhavanti, tenaiva sArdhaM teSAmanvayavyatirekAnukaraNadarzanAt, dRSTasya cApahnave'smAkamapravRttatvAt, pratItiyuktilakSaNadvayapakSapAtitvAt, kevalaM pratItivikalAM yuktiM yuktivinAkRtAM vA pratItiM nAGgIkurmahe, asaMbhavadarthagocaratayA nirAlambanatvAttasyA ityAstAM tAvat / 283. 'svAnyanisi' ityanena prAguktasvaparAbhAsi pramANavizeSaNavanmImAMsakAn -0nyAyarazmi - upalabdhi thatI nathI ema vyatireka maLe che. tethI anvaya-vyatirekanA baLathI ghaTAdi padArtho kuMbhAra vagerethI janya che. ema nizcita thAya che, ema sthiti paNa vinAza kAraNanA saMnidhAna pahelA ja potAnA kAraNothI hoya che, nAza paNa mugarAdi sAmagrInA saMnidhAna ane asaMnidhAnanA kAraNe sat ane asatpaNAne anubhavatA pratIta thAya che, tethI anvaya-vyatirekanA baLathI utpAda, nAza ane sthiti sahetuka rUpe ja pratIta thAya che, to pachI tene nihetuka kevI rIte kahI zakAya ? (282) samAdhAna - A zaMkAno javAba ApatA TIkAkAra maharSi jaNAve che ke, ame jaino kAMI hetuno vyApAra saMpUrNapaNe hoto nathI ema kahetA nathI, paraMtu ame eTaluM ja kahIe chIe, ke dravya pote utpAda, vyaya ane sthiti svarUpe rahenAra che ane emAM kaMIka aMze vizeSatAne utpanna karavA mATe ja A hetuo vyApAra kare che, kAraNa ke dravyamAM utpanna thayelI vizeSatAnI sAthe utpAdaka vagere hetuonA anvaya-vyatirekanuM anusaraNa dekhAyeluM che. je vastu saMsAramAM prasiddha hoya e padArthone lopa karavAmAM amArI pravRtti nathI, kAraNa ke ame pratIti ane yukti A banne pakSone svIkAranArA chIe. je padArthamAM yukti nathI paraMtu mAtra pratIti che, te padArthano viSaya asaMbhavita hovAthI tathA jemAM yukti che paraMtu pratIti nathI te padArthano koI AlaMbana na hovAthI, te svIkAra karavA yogya nathI. tethI pratIti ane yuktithI yukta evA padArthane ja svIkAravo joIe. tethI AtmA, jIva te kSaNanI paraMparA svarUpa ekAnta anitya siddha thato nathI paraMtu kathaMcit nitya evo jIva siddha thAya che. je padArthonuM jJAna karanAra pramAtA che. iti pramAtA pada vyAkhyAnaM 0 "svA nirmAsi' padanI sArthakatA 0 (283) jIvanuM bIjuM vizeSaNa "svA nirmAsi" eTale ke potAne ane potAnAthI bhinna evA padArthane jaNAvanAra che. tenA dvArA "svaparIvamAsI jJAnuM pramA" A pramANanA vizeSaNanI jema For Personal & Private Use Only Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 185 nyAyAvatAra 10 parokSabuddhivAdino yogAcArAMzca jJAnamAtravAdinaH pratikSipati / katham ? jJAnajJAninoH kathaMcidabhedena taduktanyAyAvizeSAditi / ___ 284. 'kartA bhoktA' iti vizeSaNadvayena sAMkhyamataM vikuTTayati, kartA san bhoktApi iti kAkvopanyAsAt, 413akarturbhogAnupapatteH, bhujikriyAnirvartanasamarthasyaiva bhoktRtvAt / japAkusumAdisaMnidhAnavazAt sphaTike raktatvAdivyapadezavadakarturapi prakRtyupadhAnavazAt sukhaduHkhAdibhogavyapadezo yuktaH / tathA hi-414 prakRtivikAradarpaNAkArabuddhisaMkrAntAnAM -nyaayshbhinityaparokSa jJAnavAdI evA mImAMsako tathA jJAnAdvaitavAdI evA yogAcAramatAvalaMbI vAdIonuM khaMDana thayeluM jANavuM, kAraNa ke jJAna ane jJAnI banne kathaMcit abhinna che eTale jJAnanA viSayamAM pUrve 4 yuktimA 45vI tI, te zAnIna (mAtmAna) viSayamai 59 / bhavizeSa55 vI... sil, mosu pahanI saarth|| 0 (284) tyAra bAda trIjA-cothA vizeSaNa "kartA-bhoktA' pada dvArA graMthakArazrI sAMkhyamatanuM khaMDana kare che. sAMkhyo bhoktA mAne che, kartA nathI mAnatAM eTale 'kartA hote chate bhoktA che.' ema kaTAkSamAM kahyuM che, kAraNa ke je kartA hoto nathI tene bhoganI upapatti thaI zakatI nathI. bhogavavAnI kriyA karavAmAM samartha hoya, temAM ja bhostRtva ghaTI zake che. sAMkhya darzanavALAnI mAnyatA A pramANe cheH- purUSa bhoktA hovA chatAM kartA nathI. prakRti kartA che ane puruSa tene bhogave che. jema jAsudanA phulanuM saMnidhAna thavAthI sphaTikamAM nirmaLatA hovA chatAM lAlazanuM kathana thAya che, tema akartA evo puruSa paNa prakRtinA saMnidhAnanA kAraNe sukha, duHkha vagereno bhoga karanAra kahevAya che. teonI katRtva-bhoknatvavyavasthA A pramANe che:- sattva, rajasuM ane taman A traNa guNonI sAmyavasthAne -arthasaMprekSaNa(413) akarturiti / yadAhuH sAMkhyA:-prakRtiH karoti puruSa upabhuGkte-iti / (414) prakRtivikAretyAdi / sattvarajastamasAM sAmyAvasthA prakRtiH, tasyA vikAro vaiSamyam, sa cAsau nirmalatvena pratibimbotpattiyogyatvAt darpaNAkArA cAsau buddhizca tatra pratibimbitAnAM sukhaduHkhAdirUpANAmarthAnAmAtmA prakRtisaMnidhAnAt bhoktAbhidhIyate / ayamabhiprAyaH-arthAstAvat prakRtyAtmake buddhidarpaNe pUrvaM pratibimbyante, prakRtyabhinnatvabhAvArthapratibimbavatI buddhiH, AtmanItyeSa pratibimbalakSaNo bhogaH / vAdamahArNavo'pyasmin darzane sthitaH prAha-buddhidarpaNasaMkrAntasamarthapratibimbakaM dvitIyadarpaNakalpe puMsyadhyArohati, tadevaM bhoktRtvamasya, na tu vikArApattiH-iti / tathA cAhurAsuriprabhRtayaH -zAstrasaMloka(185) "yata indriyadvAreNa sukhaduHkhAdayo viSayA buddhau prtisNkraamnti| buddhizcobhayamukhadarpaNAkArA / tatastasyAM caitanyazaktiH prtibimbte| tataH sukhyahaM duHkhyhmityupcaarH| AtmA hi svaM buddhervytiriktmbhimnyte|" - syA. maM. kA. 15/ For Personal & Private Use Only Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - zlo. 31 319 // sukhaduHkhAtmakAnAmarthAnAM puruSaH saMnidhAnamAtreNa bhojako vyapadizyate, buddhyadhyavasitamarthaM puruSazcetayate'-iti vacanAditi cet, na, kathaMcit sakriyakartAvyatirekeNa prakRtyupadhAne' -nyAyarazmi prakRti kahevAya che. A prakRtinI viSamatAne, teno vikAra kahevAya che. A prakRtinA vikArabhUta ane nirmaLa hovAthI darpaNAkAra jevI buddhi ja eka bAju sukhaduHkhAdithI pratibiMbita thAya che, bIjI bAju puruSathI pratibiMbita thAya che. Ama saMnidhAna mAtra thavAthI te sukhAdine bhogavanAra che, ema vyapadeza thAya che. temAM puruSane vikArI thavAnI Apatti AvatI nathI. mATe puruSa buddhi vaDe adhyavasita karelA padArthane bhogavato hovAthI sAkSAt bhoktA nathI. 0 sAMkhyamatanuM khaMDana-uttarapakSa 0 A sAMkhyadarzanavALAo vaDe kahevAyelo bhoga, prakRtinuM saMnidhAna hovA chatAM paNa, jo AtmAne kathaMcit sakriya svIkAravAmAM na Ave to te prakRtinA saMnidhAnamAM paNa ghaTI zakato nathI. jo potAnA pUrva svarUpane choDavAmAM na Ave, to pachI te AtmAmAM koIpaNa sukha, duHkha vagereno vyapadeza thaI zakato nathI ane jo pUrva svarUpano tyAga karIne navA svarUpane svIkAra kare che, ema svIkAratA ho, --arthasaMprekSaNaviviktedRkpariNatI buddhau bhogo'sya kathyate / pratibimbodayaH svacche yathA candramaso'mbhasi / / asyArthaH-viviktA spaSTA IdRg viSayAkArapariNatendriyAkArA pariNatiryasyA buddheH sA tathA, tasyAM satyAmasyAtmano bhogaH kathyate / kiMsvarUpaH ? pratibimbodayaH, na vAstavaH / pratibimbamAtre dRSTAntamAha - yathA candramaso nirmale jale pratibimbanam, evaM viziSTAkArapariNatAyA buddherAtmanIti / vibhaktetyAdipAThAntareNa vyAkhyAnAntaraM tu haribhadrasUrikRtaM neha prakAzyate, bahuvyAkhyAne vyAmohaprasaGgAt / anye tu vindhyavAsiprabhRtayaH puruSo'vikRtAtmaiva svanirbhAsamacetanam / manaH karoti sAMnidhyAdupAdhiH sphaTikaM yathA / / iti bhogamAcakSate / vyAkhyA-yathopAdhirjapApuSpapadmarAgAdiratadrUpamapi sphaTikaM svAkArAM raktAdicchAyAM karoti, evamayamAtmA svarUpAdapracyavamAnaH caitanyaM puruSasya svaM vacanamiti vacanAdacetanamapi mano buddhilakSaNamantaHkaraNaM svanirbhAsaM cetanamiva karoti sAMnidhyAt, na punarvastuto manasazcetanyam, vikAritvAt / tathA hi-mano'cetanam, vikAritvAt, ghaTavaditi / / zAstrasaMloka (186) "na ca tathApariNAmantareNa pratisaMkramo'pi yuktaH, kathaJcit sakriyAtmakatAvyatirekeNa prakRtyupadhAne'pyanyathAtvAnupapatteH apracyutaprAcInarUpasya ca sukhduHkhaadibhogvypdeshaanhtvaat| tatpracyave ca prAktanarUpatyAgenottararUpAdhyAsitatayA sakriyatvApattiH" - syA. mN.| For Personal & Private Use Only Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 nyAyAvatAra pyanyathAtvAnupatteH, apracyutaprAcInarUpasya vyapadezAnarhatvAt, tatpracyave ca prAktanarUpatyAgenottararUpAdhyAsitatayA sakriyatvamApatatIti nyAyAt / sphaTikadRSTAnte'pi japAkusumAdisaMnidhAnAdandhopalAdau raktatAnAvirbhavantI tasya tathAvidhaM pariNAmaM lakSayati, anyathAndhopalavattatrApi na prAduHSyAt, tannAkriyasya bhoktRtopapadyate iti / 285. 'vivRttimAn' ityamunA tvekAntanityamapariNAminaM naiyAyikavaizeSikAdiprakalpitaM pramAtAraM nirasyati, sarvathA avicalitarUpasyArthagrahaNapariNAmAnupapatteH / vyatiriktajJAnasamavAyAdekAntanityo'pi pramiNotIti cet, na, samavAyasya prAgeva pratikSiptatvAt, saMbandhAntarasya ca vyatirekiNA sAkamanupapatteH, anyatra anyathAnupapannatvAt / na ca vyatirekiNi jJAne samasti, 416 tadagrAhakapramANAbhAvAt, avyatirekAnubhavasya ca 417 tadabAdhakatvAt / kiM ca yadi 0nyAyarazmi 0 nv -O to pachI tene sakriya mAnyA vinA chUTako nathI. sphaTikanA dRSTAMtamAM paNa jAsudanA phula vagerenA saMnidhAnathI sphaTikamAM 2ktatA utpanna thAya che ane andhopala (kALo paththara) vageremAM te prakAranI raktatA pragaTa thatI nathI, tethI sphaTikamAM tevA prakArano pariNAma rahelo che te jaNAve che. jo temAM koIpaNa pariNAma thato na hoya to pachI andhopalanI jema temAM paNa 2ktatAno pratibhAsa na thavo joIe. tethI jo AtmA akriya hoya, eTale kartA na hoya, to temAM bhoktatva ghaTI zakatuM nathI. mATe AtmA kartA paNa che ane sAkSAt bhoktA paNa che. 415 0 naiyAyika abhimata ekAnta nitya pramAtA khaMDana 0 (285) tyAra bAda pAMcamuM vizeSaNa 'vivRttimAn' pariNamanazIla, A vizeSaNa dvArA ekAnta nitya ane apariNAmI pramAtAne svIkAra karatA naiyAdhika-vaizeSika vagerenuM nirAkaraNa karAya che, kAraNa ke ekAnte jenA svarUpamAM pheraphAra thato nathI, evo AtmA arthane grahaNa karavAnA pariNAmavALo thaI zakato nathI. naiyAyikaH- AtmA ekAMte nitya che, chatAM bhinna evA jJAnano tyAM samavAya saMbaMdha hovAthI, AtmA paNa padArthane jANI zakaze. syAdvAdIH- tamArUM kathana ayukta che, kAraNa ke AtmAmAM jJAnanuM joDANa ka2nA2 koI samavAya saMbaMdha che ja nahIM, evuM ame pahelA ja kahI gayA. praznaH- samavAya sivAya bIjo to koI saMbaMdha haze ne ? uttaraH- nA, kA.ke. sarvathA bhinna evA jJAna-AtmA vacce bIjo koI saMbaMdha paNa ghaTI zakato nathI praznaH- to syAdvAda mate paNa AtmAne zI rIte jJAna thaze ? -0 arthasaMprekSaNa: (416) andheti / aopanaH prativizvotpAvanAnardaH vavadaH pASAH / (416) taviti anyathAnupapnntvm| (417) tadbAdhakatvAt vyatirekabAdhakatvAt / For Personal & Private Use Only Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3217 nyAyAvatAra - zlo0 31 samavAyabalAdAtmani jJAnaM samavaiti, tadA AtmanAM samavAyasya ca vibhutvAdekarUpatvAcca sarvAtmasu kiM na samavaiti ? vizeSAbhAvAt, tathA ca devadattajJAnena yajJadattAdayo'pyarthatattvaM buddhyeran / 'anyacca vijJAnodayasamaye'pi yAdRzaH prAgavasthAyAM tAdRza eva saMtiSThamAnaH prAgapramA pazcAt pramAteti bruvANaH khalUnmattatAmAtmani AvirbhAvayati, nAparamityAstAM tAvat / 187 286. pazcArdhena punarbhUtavyatirekiNaM svasaMvedanapratyakSanirgrAhyaM jIvaM darzayaccArvAkadarzanaM 0nyAyarazmi - -O uttaraH- ame to AtmA ane jJAna vacce kathaMcid bhedAbheda saMbaMdha mAnIe chIe, mATe ahIM to anyathAnupapannatva (jJAna vinA AtmAnuM ane AtmA vinA jJAnanuM na hovApaNAsvarUpa) saMbaMdha ghaTI zakato hovAthI, AtmAne jJAna thavAnI mAnyatA durghaTa nathI. neyAyikaH- bhinna evA jJAnamAM paNa, tevo anyathAnupapannatva saMbaMdha mAnI laIe to ? syAdvAdIH- nA, kA.ke. bhinna evA jJAnamAM Avo saMbaMdha che, tenuM grAhaka koI pramANa nathI ane abhinnatAnI pratIti tenI bAdhaka che. jJAna svarUpa AtmA padArthane jANe che, evI ja badhAne pratIti thAya che. judA evA jJAna thakI, AtmA padArthane jANe che, evI to koIne pratIti nathI thatI. tethI AtmAne ekAMte nitya mAnavAmAM AtmAno arthagrahaNa pariNAma durghaTa che. vaLI bIjuM e ke, kadAca tamArI mAnyatA pramANe samavAya saMbaMdhathI, bhinna evuM paNa jJAna AtmAmAM rahe che ema svIkArI laIe, to paNa AtmA ane samavAya te banne vibhu che, eka svarUpavALA che, to pachI te jJAna sarvAtmAomAM zA mATe samavAya saMbaMdhathI rahetuM nathI, kAraNa ke vizeSatA to kAMI che nahIM ane jo eka ja jJAna sarvAtmAomAM samavAya saMbaMdhathI rahetuM hoya, to pachI devadattanA jJAna vaDe yajJadatta vagerene paNa artha viSayaka bodha thavAnI Apatti Avaze. vaLI bIjI paNa eka vAta che ke jJAnanA udaya samaye paNa AtmA jevI pUrvAvasthAmAM hato, tevI ja avasthAmAM rahe che ema kahIne pachI pAchaLathI ema kahevuM ke 'pahelA A apramAtA hato have pramAtA che' A to mAtra tamArI unmattatAnuM pragaTIkaraNa che, bIjuM kAMI nathI. AtmAne ekAnte nitya mAnavAmAM ATalI badhI Apattio AvatI hovAthI, tene kathaMcidU pariNAmI ja svIkAra karavA yogya che. have ghaNI carcAthI saryuM. 0 cArvAkAbhimata bhUtAvyatirikta pramAtA khaMDana 0 (286) tyAra bAda zlokanA uttarArdhamAM pAMcabhUtathI bhinna svasaMvedana pratyakSathI grahaNa karavA yogya jIva che, ema kahevA dvArA cArvAka darzananuM khaMDana karela che. jIvane jaDAtmaka bhUtothI abhinna svIkAravAmAM Ave, to pachI harSa e tahitalakSaNa bodharUpa che. hitano bodha thAya to harSa thAya, je -0 zAstrasaMloka: (187) nApi kuTasthanityatA, yato yathAvidhaH pUrvadazAyAmAtmA, tathAvidha eva cejjJAnotpattismaye'pi bhavet, tadA prAgiva kathameSa padArthaparicchedakaH syAt ? pratiniyatasvarUpApracyutirUpatvAt kauTasthyasya, padArthaparicchede tu prAgapramAtuH pramAtRrUpatayA pariNAmAt kutaH kauTasthyamiti" - ratnAkara. 7/56 / For Personal & Private Use Only Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darara nyAyAvatAra che tiraskurute, jaDAtmakabhUtAvyatireke hi tddhitlkssnnbodhruuphrssvissaadaadivivrtaanubhvaabhaav-prsnggaat| nanu ca kAyAkArapariNatAni bhUtAnyevAtmavyatirekiNIM cetanAmutkAlayanti, sAca tathAvidhapariNAmapariNateSu teSu saMtiSThate tadabhAve punasteSveva nilIyate iti tadvyatirekAnubhave'pi na paralokayAyijIvasiddhiH, iyataiva dRSTavyavahAropapatteH / naitadasti, dvayaM hi tAvadetat saMyogamanubhavadupalabhyate-paJcabhUtAtmakaM zarIraM cetanA ca / tatrApi zarIraM bahirmukhAkAreNa bodhanArtharUpatayA jaDamanubhUyate, cetanA punarantarmukhAkAreNa svasaMvedanapratyakSeNa sAkSAkriyate, ata evAvyatirekaH pakSaH pratibhAsanirAkRtatvAnnAzaGkitaH, vyatirekiNoH punaH prakAzamAnayoH yadi bhUtAnyeva cetanAmutkAlayantIti bhavadbhiH parikalpyate, tadA cetanaiva bhavAntarAdutpattisthAnamAyAtA paJcabhUtabhrAntijanakaM zarIraM nirvartayet, punarbhavAntaraM yAtukAmA muJcet, tattayAdhiSThitaM gamanAdiceSTAM kuryAt, tadviyuktaM punaH kASThavattiSThediti jIvasaMpAdyameva zarIram, na punarasau tatsaMpAdya iti / -0nAyarazmi - jaDamAM saMbhavita nathI. te ja pramANe viSAda, sukhAdi paryAyono paNa anubhava na thavAnI Apatti Avaze. cArvAka:- kAyAkAra rUpe pariNata thayelA bhUto ja AtmAthI bhinna evI cetanAne utpanna kare ane A utpanna thayelI cetanA paNa kAyAkAra rUpe pariNata thayelA bhUtomAM rahe che ane kAyAkAra rUpe pariNata thayelA bhUtono abhAva thAya to pachI cetanA temAM ja layalIna thaI jAya che. Ama cetanAno bhinna svarUpe anubhava hovA chatAM paNa paralokamAM janArA evA koI jIvanI siddhi thatI nathI. bhUtonI AvI prakriyAnA AdhAre ja dRSTavyavahAranI saMgati thaI jAya che, to pachI paralokAnuyAyI AtmAnI zuM karavA kalpanA karavAnI ? jainaH- A tamArA vaDe kahevAyelI vAta yogya nathI. ahI saMyogano anubhava karatI be vastu dekhAya che. (1) paMcabhUtAtmaka zarIra ane (2) cetanA temAM zarIra te bahirmukhAkAravALuM, jJAnanAviSaya svarUpa hovAthI jaDa rUpe anubhava karAya che ane cetanA aMtarmukhAkAravALI hovAthI svasaMvedana pratyakSa dvArA sAkSAtkAra karAya che. tethI ja zarIra ane cetanA vacceno abhinnatA pakSa pratibhAsathI nirAkRta hovAnA kAraNe, tenI AzaMkA ahIM karela nathI ane paraspara bhinna rUpe jaNAtA zarIra ane cetanAmAM bhUta ja cetanAne utpanna kare che, evI jo tame kalpanA karatA ho, to pachI ame paNa A pramANe kalpanA karI zakIe che ke, cetanA ja bhavAntarathI utpatti sthAnamAM AvIne paMcabhUtanI bhrAntinA janaka evA zarIrane banAve che ane jyAre cetanA bhavAntaramAM javAnI IcchAvALI thAya, tyAre zarIrane choDI de che. te zarIra cetanA vaDe adhiSThita gamanAdi ceSTAne kare che ane jyAre te cetanAthI viyukta thAya che tyAre lAkaDAnI mAphaka sthira thaI jAya che. Ama anvaya-vyatireka prApta thatAM hovAnA kAraNe jIva dvArA ja A zarIra banAvAyuM che, paraMtu zarIra dvArA kAMI jIvanI niSpatti thatI nathI. - siprekSa[0 (418) utkAlayantIti / kala-pila-Dipa kSepe curAdAvadantaH, adhikIkurvantItyarthaH / / For Personal & Private Use Only Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra zlo0 31 etatparikalpanaM yuktataraM pazyAmaH, jIvasya cetanAvataH sakarmakatayAparAparabhavabhramaNaparAparazarIranirvartanayorupapadyamAnatvAt / bhavAntarAdAgacchannutpattisthAnaM jIvo'dhyakSeNa nopalabhyate iti cet, bhUtAnyapi tarhi kAyAkAradhAraNadvAreNa cetanAmutkAlayantIti pratyakSeNa nopalakSyate iti samAno nyAyaH / 188 - 287. atha kAyAkArapariNateSveva bhUteSu cetanopalabhyate nAnyadA ityanyathAnupapattivazAt 419tajjanyeti parikalpyate, evaM tarhi mRtAvasthAyAM kAyAkAramAbibhrANeSvapi nopalabdhA, kAyAkArapariNAmo vA kAdAcitkatayA hetvantarApekSI ityanyathAnupapattivazAdeva 420 tannirvartanakSamA nyAyarazmi - -O ane A pramANe kalpanA karavI paNa atyaMta yukta lAge che, kAraNa ke cetanAvAn evo jIva te sakarmaka hovAnA kAraNe anya-anya bhavamAM bhramaNa tathA tene anurUpa evA anya-anya zarIranI racanA vagere ghaTI zake che. cArvAkaH- tame kahyuM ke jIva bhavAntarathI Ave che vagere, paraMtu pratyakSathI to bhavAntarathI Avato koI jIva dekhAto nathI, tethI tamArI A kalpanA yogya nathI. jainaH- to pachI AvI Apatti tamAre paNa Avaze ja, kAraNa ke kAyAkArane dhA2Na ka2tA bhUto paNa cetanAne utpanna karatA hoya ema kyAre paNa pratyakSathI dekhAyuM nathI, AkSepa-parihAra to tamAre ane amAre samAna rUpe ja rahelA che. rUra? O 0 (287) kAyAkAra pariNatabhUtomAMthI caitanya utpatti asiddha 0 cArvAkaH- amArI pAse to pramANa che, kAyakArarUpe pariNata thayelA bhUtomAM ja cetanAnI upalabdhi thAya che, tenAthI anyakALe thatI nathI, Ama anyathAnupapattinA baLathI ame nizcita karyuM che ke, paMcabhUtAtmaka zarIramAMthI ja caitanyanI utpatti thAya che. jainaH- A tamArI vyApti ja yogya nathI. mRtAvasthAmAM kAyAkAra rUpe pariNata thayelA bhUto che, chatAM paNa cetanAnI upalabdhi thatI nathI athavA kAyAkArano pariNAma te amuka ja kALa rahenAra hovAthI tenI utpatti mATe anya kAraNanI apekSA rahe che. to pachI AnI hetvattara vinA anutpatti hovAthI ja zarIranI racanA karavAmAM samartha cetanA te bhavAntaramAMthI AvelA jIvanI ja che, e pramANe ame mAnIe che. vaLI bIjI vAta e paNa che ke, jIvamAM karma ane caitanyanuM joDANa hovAthI, 0 -0arthasaMprekSaNa - (419) tajjanyeti kAyAkArapariNAmajanyA / (420) tannirvartaneti kaayaakaarprinnaamotpaadnsmrthaa| 0 zAstrasaMloka0(188) "nanu kAyAkArapariNatebhyo bhUtebhyazcaitanyaM samutpadyate, tadbhAva eva caitanyabhAvAt, madyAGgebhyo madazaktivat ityAdyanumAnAdbhavatyeva caitanyasya bhUtakAryatvasiddhiriti cet, na tadbhAva eva tadbhAvAditi hetoranaikAntikatvAt, mRtAvasthAyAM tadbhAve'pi caitanyasyAbhAvAt / " - SaD. samu. TI. / For Personal & Private Use Only Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 nyAyAvatAra cetanA bhavAntarAgatacetanA jIvasaMbandhinIti pratipadyAmahe / kiM ca, jIvastAvat karmacaitanyasaMbandhAccharIranirvartanArthaM pravartata iti yuktamevaitat, bhUtAni punaH kiMbhUtAni cetanAkaraNe pravarteran 'sacetanAni nizcetanAni vA ? 'yadyAdyaH kalpaH, tato vikalpayugalamavataratitaccaitanyaM tebhyo ^bhinnamabhinnaM vA ? yadi bhinnaM tadA 421 puruSazarIravat 4 22 tatrApi bhUtaiH saha vartamAnamapi bhUtavilakSaNamAtmakAraNamanumApayatIti 423 tadavasthaiva jIvasiddhiH / athAbhinnam, tathA sati samastabhUtAnAmaikyaM prasajati, ekacaitanyAvyatiriktatvAt, tatsvarUpavat / nijanijacaitanyAvyatirekINi bhUtAni tenAyamadoSa iti cenna, tatsaMpAdyapuruSazarIre'pi tajjanyapaJcacaitanyaprasaGgAt / 0 nyAyarazmi 0 zarIranI racanA karavA mATe jIva pravRtti kare che te mAnavuM yukta ja che, paraMtu A bhUto kayA svarUpavALA hote chate cetanAne pragaTa karavA mATe pravRtti ka2ze ? zuM teo (1) sacetana che ke (2) acetana che ? jo sacetana svarUpa pahelo kalpa grahaNa karazo, to ahIM be vikalponuM avataraNa thAya che. te cetanA bhUtothI (1A) bhinna che ke (1B) abhinna che ? jo te cetanAne bhUtothI bhinna svIkAro, to pachI jema puruSanA zarIramAM 2hela caitanya te potAnI utpattimAM za2I2janaka bhUtomAM caitanyanI kalpanA karAve che, te ja pramANe te bhUtonI sAthe rahenAra caitanya paNa, potAnA janaka tarIke bhUtathI vilakSaNa potAnI utpattimAM kAraNabhUta evA anya caitanyanuM anumAna karAve che ane te caitanya ja jIva che, Ama jIvanI siddhi thAya che. jo caitanya bhUtothI abhinna che, ema bIjo pakSa svIkAravAmAM Ave, to pachI jeTalA bhUto che te sarve eka thavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke eka ja caitanyathI abhinna che, potAnA svarUpanI jema, arthAt, svarUpathI abhinna hovAthI jema padArtha ane svarUpa eka che, tema caitanyathI abhinna hovAthI pote ane caitanya eka che, tethI badhA bhUto eka ja thaI jaze. cArvAkaH- dareka bhUtonuM caitanya bhinna-bhinna hoya che ane tevuM caitanya tenAthI abhinna che, A pramANe hovAthI badhA bhUtomAM aikyatAnI Apatti AvatI nathI. jainaH- to pachI pAMcabhUtonA samudAya vaDe banela puruSanA zarIramAM paNa te pAMca bhUtothI abhinna rUpe rahela pota-potAnuM caitanya AvavAthI temAM pAMca prakAranA caitanya mAnavAnI Apatti Avaze ja . -06rthasaMprekSaLa- nI (421) puruSazarIretyAdi / yathA puruSazarIre yaccaitanyaM tat svotpattaye zarIrajanakeSu bhUteSu caitanyaM kalpayati / (422) tatrApIti / teSvapi bhUteSu tairbhUtaiH saha vartate yaccaitanyaM tadapi svajanakeSu bhUteSu tebhyo bhUtebhyo bhinnamAtmahetumaparaM caitanyaM gamayatIti / (423) tadavastheti / anavacchinnacaitanyasaMtAnasya jIvarUpatvAdityabhiprAyaH / For Personal & Private Use Only Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - zlo. 31 3250 288. paJcApi saMbhUya bRhatpuruSacaitanyaM bahavastilA iva tailaghaTaM janayantIti cet, tattarhi puruSacaitanyaM kiM teSAmeva saMyogo yadvA tadutpAdyamanyadeva ? 'yadyAdyaH kalpaH, tadayuktam, caitanyAnAM parasparaM mizraNAbhAvena saMyogavirodhAt, itarathA bahupuruSacaitanyAni saMbhUya bRhattamacaitanyAntaramArabheran / atha dvitIyaH pakSaH, tatrApi teSAM kimanvayo'sti nAsti vA ? Ayadyasti, tadayuktam, prAgvattajjanyacaitanyapaJcarUpatApatteH / 2Batha nAsti, tadapyacAru, 424niranvayotpAdasya pramANabAdhitatvAt, tanna sacetanAni bhUtAni cetanAkaraNe vyApArabhAji -nyAyazbhi 0 (288) 146 caitanyathI utpatti prasiddha 0 cArvAka - jema ghaNA badhA talane pIlavAmAM Ave, tyAre temAMthI eka ja telano ghaDo bharAya che, tema A pAMca caitanyo paNa bhegA maLIne puruSanA zarIramAM eka bRhat caitanyane utpanna karaze. tethI zarIramAM pAMca caitanya mAnavAnI Apatti AvatI nathI. jainaH- A tamArA samAdhAna pratye amAro prazna che ke, puruSamAM utpanna thayela bRhat caitanya zuM (1) te pAMca caitanyanA saMyoga mAtra che ke (2) tenAthI utpanna karavA yogya evI bIjI koI vastu che? jo pahelo pakSa svIkAra karo, to te ayukta che, kAraNa ke caitanyanuM paraspara mizraNa thaI zakatuM nathI, tethI teonA saMyoga dvArA bRhat caitanya utpanna thAya che, te vAtamAM virodha rahelo che. jo saMyoga mAtrathI bRhatucaitanya banI jatuM hoya, to pachI ghaNA puruSomAM rahelA caitanyanuM paraspara mizraNa thavAnA kAraNe atyaMta moTA evA caitanyanI utpatti thavAnI Apatti ubhI raheze. have jo bRhatucaitanya e pAMca caitanyathI utpanna karavA yogya bhinna vastu che, ema bIjo pakSa svIkArazo, to tyAM pAchA be vikalpo paDe che, zuM (2A) puruSa caitanyamAM bhUta caitanyano anvaya che ke (2B) bhUta caitanyano anvaya --arthasaMprekSaNa(424) niranvayotpAdasya pramANabAdhitvAditi / anuvRttavyAvRttavastugrahaNapariNAmaH pratyakSaM, yathA ca tena mRtpiNDAdutpadyamAnaM ghaTAdi mRdravyAtmanAnugatam, ghaTaghaTIzarAvodaJcanAdyapi paryAyApekSayA vyAvRttaM vIkSyate, te ca bhedAvizeSe'pi ghaTapaTAdiSviva sthAsakozAdiSu vilakSaNaiva pratipattiH, tathA caitanyamapi pUrvacaitanyAdutpadyamAnaM cidrUpatayAnuvRttaM sitapItAdibodharUpatayA tu vyAvRttaM svasaMvedanapratyakSeNaiva vyavasthApyate iti pratyakSasiddhAnvayaH, tena ca niranvayotpAdaikAnto bAdhitaH / tathAnumAnabAdhitamapi tathA hi-pUrvo jJAnakSaNa utpadyamAnakSaNAt kathaMcidabhedI, upAdAnatve sati kAraNatvAt, yaH punaH kathaMcidabhedI na bhavati nAsAvupAdAnatve sati kAraNam, yathA AlokaH, na cAyamupAdAnatve sati na kAraNam, tasmAt kathaMcidabhedIti / upAdAnatvaM hi kArye kathaMcit svakarmAropakatvena vyAptam, tacca sahakAriNAmapi prasaGgAdekAntabhede nopapadyate / tato bhedAttannivartamAnaM svavyApyamupAdAnatvamapi nivartayatIti vyAptisiddhiH / tataH sthitametat pramANabAdhitatvAditi / For Personal & Private Use Only Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra ) bhavitumarhanti / nApi nizcetanAni, teSAmatyantavilakSaNatayA caitanyotpAdavirodhAt, itarathA -0nAyarazmi - nathI ? jo anvaya rahelo che evo pahelo pakSa svIkArAya, to te ayukta che, kAraNa ke pahelAnI jema puruSa caitanyamAM pAMca bhUtanA pAMca caitanya mAnavAnI Apatti Avaze. have jo A ApattithI bacavA niranvaya svarUpa bIjo pakSa svIkAra karo, to te atyaMta asuMdara che, kAraNa ke niranvayotpAda pramANathI bAdhita che. te A pramANeH- pratyakSa anuvRtta ane vyAvRtta vastunuM grahaNa kare che. jema mATInA piMDathI utpanna thatA ghaTAdinA pratyakSamAM, mATI dravyarUpe anuvartamAna jaNAya che ane ghaTa, ghaTI, zarAva, udaMcana vagere paryAyanI apekSAe vyAvRtta rUpe dekhAya che, kAraNa ke tyAM paNa ghaTa-paTAdinI jema sthAsa-koza vageremAM vilakSaNatAnI buddhi thAya che. te ja pramANe caitanya paNa caitanyadvArA utpanna thatuM hovAnA kAraNe cirUpatAnuM anuvartana che ane sita-pIta vagere bhinna-bhinna bodharUpatAthI te vyAvRtta che, ema svasaMvedana pratyakSa dvArA nizcita karAyuM che. A pramANe anvaye pratyakSasiddha che ane niranvayotpAda te ekAnta bAdhita che. te bAdha kevI rIte Ave che, te jaNAve che:- pUrvanI jJAnakSaNa utpanna thatI kSaNathI kathaMcit abhinnarUpa che, kema ke te tenuM upAdAna kAraNa che. jeno uttarajJAnakSaNathI kathaMcit abheda hoto nathI te upAdAna kAraNa paNa banI zakato nathI, jemake Aloka. A pUrvajJAnakSaNa paNa upAdAna hote chate kAraNa che, tethI te kathaMcit abhinna svarUpa che. upAdAna tene kahevAya je potAnA kAryamAM kathaMcit svakarmanuM AropaNa karato hoya. jo ekAnta bhinnamAM paNa svakarmano Aropa thaI zakato hoya, to sahakArI kAraNa paNa bhinna hovAthI, svakarmano Aropa karaze ane tethI tenAmAM paNa upAdAnanuM lakSaNa jatuM raheze, paraMtu te ISTa nathI. tethI ekAnta bhedamAMthI nivartana thatuM svakarmAropatra potAnA vyApya evA upAdAnanuM nivartana kare che. mATe niranvayotpAda pramANathI bAdhita hovAne kAraNe, bIjo pakSa paNa kSemakara nathI. tethI sacetana evA bhUto cetanAne utpanna karavA mATe vyApAra karI zakatA nathI. tathA mULa je bIjo pakSa ke acetana evA --05thesapekSA-- (425) atyantavilakSaNatayA caitanyotpAdavirodhAditi / ayamabhiprAyaH-bhUtaizcaitanyaM janyate iti bhUtAnyeva caitanyarUpatayA pariNamante iti pariNAma evotpAdArtho bhavatAmabhipretaH, na caikAntavailakSaNye pariNAmo ghaTAmiyarti, etacca pratyakSasiddhameva, tathApi dRDhatvAd vipratipatteranumAnamapyabhidhIyate-caitanyaM vijAtIyapariNAmo na bhavati, utpattimattvAt, yadutpattimat na tadvijAtIyapariNAmaH, yathA mRdAtmanA sajAtIyasya mRtpiNDasya pariNAmo ghaTaH, utpattimaccaitanyam, tasmAt na vijAtIyapariNAmaH / utpattimattvaM sajAtIyapariNAmatvena vyAptam, tadviruddhaM ca vijAtIyapariNAmatvam / tata utpattimattvaM svavyApakaviruddhAd vijAtIyapariNAmatvAd vinivRttaM sat sajAtIyapariNAmatve'vatiSThate iti viruddhavyApakopalabdhiH / sajAtIyapariNAmatvaM vA sAdhyam / caitanyaM sajAtIyakAraNapariNAmam, utpattimattvAt, yadevaM tadevam, yathA mRtpariNAmo ghaTaH; tathA cedam sajAtIyapariNAmam / tanna nizcetanAni bhUtAni cetanAkaraNe pravRttibhAji bhavitumarhantIti sthitam / For Personal & Private Use Only Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - zlo0 31 sikatAdayastailAdikaraNe vyApriyeran / 289. kiM ca tatsamudAyamAtrasAdhyaM vA caitanyaM syAta, viziSTatatpariNAmasAdhyaM vA? 'na tAvadAdyA klRptiH, ilAjalAnalAnilanabhastalamIlane'pi cetanAnupalabdheH / dvitIyaviklRptau punaH kiM vaiziSTyamiti vAcyam / kAyAkArapariNAma iti cet, sa tarhi sarvadA kasmAnna bhavati? kutazciddhatvantarApekSaNAditi cet, tattarhi hetvantaraM bhavAntarAyAtajIvacaitanyamityanumimImahe, -0nyAyarazmi - bhUto cetanAne utpanna kare che, te paNa yogya nathI, kAraNa ke nicetana evA bhUto caitanyathI atyaMta vilakSaNa hovAnA kAraNe caitanyane utpanna karI zakatA nathI. jo atyaMta vilakSaNa vastu paNa te kAryane karI zakatI hoya, to pachI retImAMthI paNa telanI prApti thavI joIe. ahIM abhiprAya A pramANe che- "bhUto vaDe caitanyanI utpatti thAya che Ano artha e ja thayo, ke bhUto ja caitanyarUpe pariNata thAya che, mATe pariNAma ja utpattinA artha tarIke tamane abhipreta che. vastu atyaMta vilakSaNa hoya temAM pariNAmapaNuM ghaTI zakatuM nathI. te to sarvane pratyakSasiddha che. dorAmAMthI kAMI ghaDo na bane ane mATImAMthI kAMI kapaDuM na bane to paNa A viSayamAM atyaMta bhrama hovAnA kAraNe tene dUra karavA mATe ahIM anumAna prastuta karAya che - 0 anumAna dvArA bhUtacetanyano nirAsa 0. caitanyaM vijAtIyapariNAmo na bhavati, utpattimattvAt / caitanya vijAtIya padArthanA pariNAmarUpa thaI zakato nathI, kAraNa ke te utpattimAnuM che. je je utpattimAnuM hoya che te te vijAtIyanA pariNAma hotA nathI. jemake mATI svarUpathI sajAtIya evA mRdupiMDanA pariNAmarUpa ghaTa. A caitanyapaNa utpattivALuM che, tethI te vijAtIya vastunA pariNAma svarUpa na thaI zake. utpattimattva te sajAtIya pariNAmathI vyApta che, eTale jyAM jyAM utpattimattva che tyAM tyAM sajAtIya pariNAma che. A sajAtIya pariNAmathI vijAtIya pariNAma virUddha che. tethI utpattimattva potAnA vyApakathI virUddha evA vijAtIya pariNAmathI nivRtta thatAM sajAtIya pariNAmamAM rahe che. tethI A viruddhavyApakopalabdhi svarUpa hetu ahIM jANavo. athavA to sajAtIya pariNAmane sAdhyarUpe rAkhIne, anumAna A pramANe thaze- caitanya sanAtIyavaIRpariNAmarupa, utpattijvAt caitanya sajAtIya kAraNano pariNAma che. utpattimAnuM hovAthI, je utpattimAnuM hoya che te sajAtIya kAraNanA pariNAmarUpa hoya che jema ke mATInA pariNAmarUpa ghaTa, te pramANe caitanya paNa sajAtIyanA pariNAmarUpa che. A rIte nicetana bhUto cetanane utpanna karavA mATe pravRtti kare, te yogya nathI, e nizcita thayuM. (289) vaLI A caitanya te zuM (1) bhUtanA samudAya mAtrathI utpanna thAya che ke (2) bhUtanA koI viziSTapariNAmathI utpanna thAya che ? temAM pahelo pakSa te svIkAravA yogya nathI, kAraNa ke pRthvI, pANI, agni, vAyu ane AkAza A pAMcabhUto bhegA thaI jAya to paNa cetanAnI upalabdhi thatI nathI. jo viziSTa pariNAmathI utpanna thAya, ema bIjo pakSa svIkAro, to pachI temAM kayuM vaizistra For Personal & Private Use Only Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 189 nyAyAvatAra 10 tasyaiva kAyAkArapariNAmasAdhyacaitanyAnurUpopAdAnakAraNatvAt, tadvirahe kAyAkArapariNAma-sadbhAve'pi mRtAvasthAyAM tadabhAvAt gamanAdiceSTAnupalabdheH, tanna kAyAkArapariNAmajanyacaitanyam, api tu sa eva tajjanya iti yuktaM pazyAmaH | 290. na pratyakSAdanyat pramANamasti, na ca tena paralokagamanAgamanAdikaM caitanyasyopalakSyate, tena dRSTAnyeva bhUtAni tatkAraNatayA kalpanIyAnIti ceta, na, kevalapratyakSapratikSepeNa pramANAntarANAM prAgeva prasAdhitatvAt, tathA ca bhUyAsyanumAnAni paralokAnuyAyijIvasAdhakAni pravarteran / "tadyathA-tadaharjAtabAlakasya AdyastanAbhilASaH pUrvAbhilASapUrvakaH, abhilASatvAt, -0nAyarazmi - raheluM che? jo kAyAkAranA pariNAmane vaizistra kahezo, to pachI te kAyAkAra haMmezA zA mATe nathI hoto ? cArvAka- koI anya kAraNanI apekSA rAkhe che, tethI kAyAkAra haMmezA nathI hoto.... jaina - paraMtu Ama kahevAmAM to hevantara tarIke anumAna dvArA bhavAntarathI AvanAra jIvanuM caitanya ja siddha thaze, kAraNa ke te ja kAyAkAra pariNAmathI sAdhya evA caitanyanuM upAdAna kAraNa che. bhavAntarathI AvanAra jIvanA caitanyanA abhAvamAM kAyAkAra pariNAmanI vidyamAnatA hovA chatAM paNa, mRtAvasthAmAM caitanyane anurUpa upAdAna kAraNano abhAva hovAthI, gamanAdi ceSTAnI upalabdhi thatI nathI. tethI kAyAkAra pariNAmathI janya caitanya nathI, paraMtu caitanya dvArA ja kAyAkArapariNAma janya che, ema mAnavuM yogya jaNAya che. 0 (290) paraloka gamanAgamana karatA AtmAnI siddhi che. cArvAkaH- pratyakSa sivAya anya koI pramANa ja nathI ane pratyakSa dvArA paralokamAM jato athavA Avato koIpaNa caitanyavAnuM jIva dekhAto nathI. mATe caitanyanA kAraNarUpe dekhAtA evA bhUto ja svIkAravA yogya che. jenaH- mAtra pratyakSa ja eka pramANa che, e vAtanuM pahelA khaMDana karIne, pramANAntara che tenuM sthApana karela che. tathA ghaNA anumAno paralokamAM gamanAgamana karanArA evA jIvanI siddhi kare che. te A pramANeH- tavarnAtavanirca mAghastanAmanISa: pUrvAminISapUrvaH, manISatnI te ja divase janmelA bALakane stanapAna karavAnI IcchA thAya che. te pahelAnI IcchApUrvaka che, kAraNa ke -zAstrasaMno-- (189) "sa ca vivRttimAn prlokyaayii| tatra cAnumAnamidam - tadaharjAtabAlakasyAdyastanyAbhilASaH pUrvAbhilASapUrvakaH, abhilASatvAt, dvitiiydinaadystnaabhilaassvt| tadidamanumAnamAdyastanAbhilASasyAbhilASAntarapUrvakatvamanumApayadarthApattyA paralokagAminaM jIvamAkSipati, tajjanmanyabhilASAntarAbhAvAditi citama /" - 19. samu. TI./. iti zama For Personal & Private Use Only Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra - patno rUla 'rUra che dvitIyadivasAdistanAbhilASavat / tadidamanumAnamAdyastanAbhilASasyAbhilASAntarapUrvakatvamanumAparyaMdApattyA paralokayAyijIvamAkSipati, tajjanmanyabhilASAntarAbhAvAt, 427 evamanyadapyudAhAryamityAstAM tAvat / tadayaM svaparaprakAzaH kartA bhoktA nityAnityAtmako bhUtavilakSaNaH -0nyAyarazmi - te abhilASa svarUpa che, bIjA divasanA stanapAnanI jema. A anumAna AdyastanapAnanI abhilASA anyAbhilASapUrvaka hoya che ema jaNAvatA arthapattithI paralokamAMthI AvelA jIvanI siddhi kare che, kAraNa ke te bhavamAM to anyAbhilASa che nahIM. arthapattinI pravRtti A pramANe jANavI - jema hAthamAM rahela agninA saMyogathI pratyakSathI dekhAtA evA phoDalA dvArA agninI bALavAnI zaktinI kalpanA karAya che, te ja prakAre A anumAna dvArA anumAna karatAM janmanA AdyastAnapAnanI abhilASAnI pUrvanI abhilASA, cetanavAnuM jIva vinA utpanna thaI zakatI nathI, anyathA to kamaLa vagere padArthone paNa te abhilASA pragaTavI joIe. Ama paralokathI AvelA cetanavAnuM jIvanI siddhi thAya che. jIvane siddha karanAra anya paNa anumAno vidyamAna che. jemake nIvaccharIram sarbhivam, pravimarttI/ jIvatuM zarIra, AtmAthI yukta che, kAraNa ke prANAdivALuM che. je nirAtmaka hoya te prANAdivALo paNa hoto nathI, jemake ke ghaTAdi. jIvatuM zarIra prANAdivALuM che, tethI te sAtmaka paNa che. ItyAdi dvArA AtmAnI siddhi thAya che. tethI AtmA, te pramAtA, sva-para prakAzaka, kartA, sAkSAt bhoktA, nityAnityAtmaka tathA pAMcabhUtothI vilakSaNa che. vaLI sAkSAtkAra karAyelA potAnA amuka paryAya vaDe anumita karAyA che anAdi-anaMta kALabhAvI potAnA anaMta paryAyo jenA vaDe, tevo jIva che. potAnA vaDe pratyakSa karAyelA amuka paryAyo te sattva, prameyatva, dravyatva, cirUpatra vagere che. AnA dvArA anumAna karAya che. vartamAnamAM rahela AtmAnA paryAya, te te ja AtmAnA anya paryAyapUrvaka che, kAraNa ke pUrvaparyAyAntara vinA vartamAnaparyAyanI utpatti thaI zakatI nathI. jenA vinA je vastunI utpatti na thatI hoya te vastu tapUrvaka kahevAya che. jema bIja vinA utpanna na thatAM aMkurAne bIjapUrvaka kahevAya che. tema pUrvaparyAya vinA AtmAnA vartamAna paryAyanI utpatti thatI nathI, tethI te paNa tapUrvaka kahevAya che. jo Ama svIkAravAmAM na Ave to pachI vartamAnaparyAya nirdetuka mAnavAnI Apatti Avaze. tethI pUrvaparyAyathI yukta evA AtmAne svIkAravo ja joIe. te ja pramANe vartamAna paryAya paNa paryAyAntarane utpanna kare che, kema ke te vastu che. je je vastu hoya che te te paryAyAntarane utpanna karanAra hoya che. jemake ghaTa te vastu che to te kapAla svarUpa paryAyAntarane -05rthasaMprekSA-- ___ (426) arthApattyeti / yathA karatalAgnisaMyogAt sphoTaH pratyakSeNopalakSyamANo vahnAhikAM zaktimupakalpayatIti, evametasmAdanumAnAdanumIyamAno janmAdyastanAbhilASAt prAcIno'bhilASazcetanAvantamantareNanopapadyate, stambhakumbhAmbhoruhAderapi prasaGgAt / yazcetanAvAn sa paralokayAyI jIva iti / (427) evamanyadapyudAhAryamiti / sAtmakaM jIvaccharIram, prANAdimattvAt, yat punarnirAtmakaM na tat prANAdimat yathA kumbhaH, prANAdimacca jIvaccharIram, tasmAt sAtmakamiti / For Personal & Private Use Only Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Q.330 nyAyAvatAra 10 42 sAkSAtkRtakaticinnijaparyAyAnumitAnAdyanantakAlabhAvinijAnantaparyAyavivartaH pramANapratiSThitaH pAramArthiko jIvaH 429sakalanayapramANavyApakaH pramAteti sthitam / / 31 / / 291. sAMprataM paryantazlokena prakaraNArthamupasaMharannAha pramANAdivyavastheyamanAdinidhanAtmikA / sarvasaMvyavahartRNAM prasiddhApi prakIrtitA / / 32 / / -nyaayshmiutpanna kare che, tema A vivAdanA sthAnabhUta evo AtmA paNa paryAyAntarane utpanna karavo ja joIe. jo paryAyAntarane utpanna na kare to pachI tene avastu mAnavAnI Apatti Avaze. paryAya te paryAyavAnuM thI bhinna nathI, tethI vastu ja vastu antarathI janya paNa che ane vastu antaranI janikA paNa che, ema niSkarSa prApta thAya che. Avo je nizcita karAyelo pramAtA pramANathI pratiSThita che, pAramArthika che ane sakala pramANa ane nayamAM vyApaka che, kAraNa ke AtmA jJAnarUpa che ane naya tathA pramANa jJAnanA vizeSa svarUpa ja che, tethI jema vRkSatvanuM vizeSa svarUpa ziMzapA vRkSatva sAmAnyane vyApya hoya che, tema jJAna vizeSAtmaka naya ane pramANe te paNa sAmAnya evA jJAna svarUpa AtmAne vyApya che. tethI AtmA te naya-pramANano vyApaka che ema siddha thayuM. Ama uparokta sarva vizeSaNothI viziSTa evo pramAtA cha ma siddhAnta, nI thayo. (32) 0 pramANAdinI vyavasthA anAdikAlIna che 0. (291) have A graMthanA aMtima zloka vaDe A prakaraNanA arthano upasaMhAra karatA jaNAve che. lokArthaH- A pramANAdi tattvonI vyavasthA anAdi- anaMtakAlIna che ane sarva vyavahArI puruSone sAmAnya rUpe khabara che, chatAM paNa amArA vaDe ahIM kahevAyelI che. (32) -arthasaMprekSaNa(428) sAkSAdityAdi / svasaMvedanapratyakSIkRtaiH sattvaprameyatvadravyatvacidrUpatvAdibhiH katipayaiH svaparyAyairanumito'nAdyanantakAlabhAvinAmAtmIyAnantaparyAyANAM vyAvRttaH pariNAmo yasya jIvasya sa tathA / tathA hi-vartamAnAtmaparyAyAstadAtmaparyAyAntarapUrvakAH, tAn vinA tadanupapatteH, yadvinA yannopapadyate tat tatpUrvakam yathA bIjamantareNAnutpadyamAno'kuro bIjapUrvaH, notpadyante ca pUrvaparyAyAntareNa vartamAnaparyAyAH, ataste'pi tatparvakAH / nirhetakatvaprasaGago viparyaye bAdhakaM pramANama | evaM vartamAnAH paryAyAH paryAyAntarajanakAH, vastutvAt, yad vastu tat paryAyAntarasya janakam, yathA ghaTaH kapAlAnAm, vastUni ca vivAdAdhyAsitAH, tasmAt paryAyAntarajanakAH / atrApyavastutvaprasaGgo viparyaye bAdhakaH, paryAyANAM ca paryAyiNo'bhinnatvAt vastu vastvantarasya janyaM janakaM cetyuktaM bhavati / (429) sakalanayapramANavyApaka iti / jJAturAzayAtmAno (nIyamAnA) nayAH, pramANAni prAgabhihitasvarUpANi, tataH sakalazabdena vizeSaNasamAse teSAM vyApakaH vRkSatvamiva ziMzapAtvasya / ayamabhiprAyaH-AtmA hi jJAnarUpo nayapramANe tu jJAnavizeSarUpe, tato yathA vRkSatvavizeSaH ziMzapAtvaM vRkSatvasAmAnyena vyApyate, evaM jJAnavizeSAtmake nayapramANe sAmAnyajJAnarUpeNAtmanA vyApyete iti / / 31 / / For Personal & Private Use Only Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 331 // nyAyAvatAra - zlo. 32 pramANAni pratyakSAdIni, AdizabdAt nayaparigrahasteSAM vyavasthA pratiniyatalakSaNAdirUpA maryAdA seyamanantaroktasthityA prakIrtiteti saMsargaH / kiMbhUtA ? Aha-AdiH prabhavaH, nidhanaM paryantaH, na vidyate Adinidhane yasyAsau tathAvidha AtmA svarUpamasyAH sA anAdinidhanAtmikA sarvasaMvyavahartRNAM 43deglaukikatIthikAdibhedabhinnasamastavyavahAravatAM prasiddhApi rUDhApi, tadaprasiddhau nikhilavyavahArocchedaprasaGgAt, taducchede ca vicArAnutthAnena kasyacittattvasya na pratiSThitiH, prakIrtitA saMzabditA, avyutpannavipratipannavyAmohApohAyeti gamyate, pramANasiddhe'pyarthe prabalAvaraNakudarzanavAsanAditaH keSAMcidanadhyavasAyaviparyAsarUpavyAmohasadbhAvAt, tadapanodArthaM ca sati sAmarthya karuNAvatAM pravRtteriti / / 32 / / 292.5 syAdvArakesarisubhISaNanAdabhIterutrastalolanayanAna prapalAyamAnAna / heturnayAzritakutIthimRgAnananyatrANAna vihAya jinameti tamAzrayadhvam / / 9 / / nyaayshshmvivecanaH- pratyakSAdi pramANa tathA naigama vagere nayonI lakSaNAdi svarUpa vyavasthA anAdikALathI cAle che ane anaMtakALa sudhI cAlaze. A vyavasthA te kheDUta vagere sAmAnya loko, naiyAyika vagere paratIrthiko ane zeSa pAkhaMDIo vagere jeTalA paNa vyavahArI puruSo che temAM pracalita che. jo temane A vyavasthA khabara ja na hoya to pachI sakala vyavahArano uccheda thavAnI Apatti Ave ane jo loka vyavahArano uccheda thaI jAya to pachI koIpaNa vicAraNAnI upapatti ja thaze nahIM, koIpaNa vAstavika tattvanI pratiSThA thaze nahIM. pramANathI prasiddha evA padArthamAM paNa prabaLa evA karmanuM AvaraNa, kudarzananI vAsanA, ThaganA vacanonA kAraNe je avyutpanna lokone anadhyavasAya tathA vipratipanna = ulaTI rIte jANelA lokone viparyAsa svarUpa vyAmoha thAya che, tene dUra karavA ja A vyavasthA kahI che, kAraNa ke potAnI pAse sAmarthya hote chate karUNAvAnuM evA puruSanI pravRtti thAya ja che, karUNAvAnuM ane samartha evA siddhasenadivAkarasUrIzvarajI mahArAjAe A graMthanI racanA, A jANana von| 512 bhATe 5rI che. te aMtharatna 45 pAbho.. 45 pAbho... (32) 0 vRttikAranI prazasti ) (292) have zAstranI samAptimAM TIkAkAra maharSi siddharSigaNI paramamaMgalanA pada svarUpa, aizvaryavAnuM evA jInezvara bhagavaMto upara, teo atyaMta anurAgavALA hovAthI, ativAtsalyapaNAthI -arthasaMprekSaNa(430) laukikatIrthikAdIti / laukikA haladharAdayaH, tIthikA naiyAyikAdayaH, AdizabdAt zeSapAkhaNDiparigrahaH / (431) vAsanAdita iti / AdizabdAt vipratArakavacanAdigrahaH / / 32 / / sAmprataM zAstraparisamAptau zAstrakRt siddhaH paramamaGgalapade bhagavati jine svayamatyantAnurAgAdativatsalatayA pareSAmapi tadA tadAdhAnAya tAvadupadezamAha- (432) syAdvAdetyAdi / syAcchabdo asteryAtpratyayAntasya pratirUpako'vyayaH, sa ca yadyapi vidhivicAraNAstitvavivAdAnekAntasaMzayAdyarthavRttiH, tathA'pyanekAntavRttiriha gRhyate, For Personal & Private Use Only Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 rUrUra nyAyAvatAra) 293.43 bhaktirmayA bhagavati prakaTIkRteyaM tachAsanAMzakathanAna matiH svakIyA / mohAdato yadiha kiMcidabhUdasAdhu tatsAdhavaH kRtakRpA mayi zodhayantu / / 2 / / 294. "nyAyAvatAravivRtiM vividhAM vidhitsoH siddhaH zubho ya iha puNyacayastato me| nityaH parArthakaraNodhatamAbhavAntAda bhUyAgjinendramatalampaTameva cetaH / / 3 / / -0nAyarazmi 0--- anyone paNa paramAtmA viSe atyaMta bhakti karavA yogya che, teno upadeza ApatA jaNAve che - zlokArdha - syAdvAduM rUpI siMhanA vAdakALa utpanna thayelA atyaMta bhayaMkara evA zabdathI DarIne, bhayathI cakaLavakaLa thatI AMkhovALA ane bhAgatA, nayane Azrita kutIrthi rUpI mRgone choDIne, A 'sattva' vagere hetuo zaraNathI rahita puruSanI jema, zaraNa karavA mATe koI vyaktine zodhatAM-zodhatAM ane jyAre koI bIjuM zaraNa nathI, tyAre ananya zaraNya svarUpe jinezvaraparamAtmAnuM Azraya grahaNa kare che. anya sarva paramatomAM A hetuo jAya, to teo hetvAbhAsa banI jAya che, paraMtu jaina darzanamAM AvatAM ja te hetuo potAnA vAstavika svarUpane prApta kare che. tethI he bhavya jIvo ! tame paNa te ananyazaraNabhUta evA tIrthaMkara paramAtmAnI ja sevA, stuti, bhakti, bahumAna, AjJApAlana vagere karo.. (1). (293) zlokArtha- paramAtmAnA AgamarUpI zAsananA eka aMzane kahevA dvArA, meM A paramAtmAne pratye mAtra bhakti pragaTa karI che, paraMtu meM kAMI potAnI buddhinA pAMDityane pragaTa karyuM nathI. tethI A TIkAne lakhatAM lakhatAM ajJAnavaza je kAMIpaNa bhUla rahI gaI hoya, tene sajjana puruSoe mArA upara kRpA karIne, zuddhi karavI. A zlokamAM TIkAkAra maharSinI paramAtmAnA zAsana pratyenI bhakti, potAnI laghutA, saraLatA, nikhAlasatA, pApabhIrutA vagere guNo dekhAI Ave che. (2) (294) zlokArtha:- bhinna-bhinna prakAre nyAyAvatAra graMthanI TIkA karavAnI IcchAvALA evA mane jeTalo paNa puNyasaMcaya thayo hoya, tenA dvArA jyAM sudhI mane mokSalakSmInI prApti na thAya, tyAM sudhI mArUM citta, haMmezA parArtha karavAmAM udyata ane jinezvara paramAtmAnA darzana = matamAM tatpara rahe, evI bhAvanA bhAvuM chuM. (3) --035rthasaMprekSaI--- ekAntapratikSepasyaivAtra prastutatvAt, tenopalakSito vAdo syAdvAdaH, sa eva kesarisiMhaH, ki kita jJAneityasya auNAdike dantyAdau sarapratyaye kesaraH saTA, tathA ca zRGgAraprakAze'pi-ke mastake saratIti kesara ityakhaNDayat / sa cAyaM kesarazabda punapuMsakaH, matvarthIyenpratyayAntazca siMhe vartate, tasyAtibhairavaH parapravAdimRgapUgabhayaMkaratvAd nAdo vAdakAlabhAvI vAgvilAsastasmAt bhItistasyAH / ayamatra samudAyArthaHzaraNavikalapuruSa iva hetuH sattvAdiH kamapi zaraNAya zaraNyaM mAryamANaH syAdvAdasiMhanAdabhayAt svayamapi palAyamAnAn kutIrthimRgAn parityajyAnanyAzaraNatayAyaM jinamAzrayati / anyatra kvacit kathaMcit hetvAbhAsatopapattyA atraiva svarUpaM labhate, tameva jinaM yUyamapi bhavyAH bhajadhvam / yuktaM caitat pakSapAtarahitAnAM sarvahetupuraHsarameva maternivezAditi / yathaikAntakSaNikatve nityatve vA na kazcit heturupapadyate, tathA prAgeva svayameva vRttikRtA prapaJcitamiti / / (433) adhunA auddhatyamAtmanaH pariharan For Personal & Private Use Only Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 333 nyAyAvatAra - zlo0 32 iti nyAyAvatAravivRtiH samAptA // kRtiriyamAcAryasiddhavyAkhyAnikasya / granthAgrama 2073 / / -nyaayshbhisiddhAMtamahodadhi, karmasAhityaniSNAMta, saccAritracUDAmaNi A.zrI premasUrIzvarajI mahArAjAnA paTTAlaMkAra nyAyavizArada, vardhamAna taponidhi. A. zrI bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjAnA ziSyaratna mevADadezodhAraka, 400 aThThamanA tapasvI A. zrI jitendrasUrIzvarajI mahArAjAnA ziSyaratna paramazAsanaprabhAvaka, dIkSAdAnezvarI, yuvA jAgRti preraka, bhavodadhitAraka A. zrI guNaratnasUrIzvarajI mahArAjA ane temanA ziSyaratna, paDadarzananiSNAta, gurudeva A. zrI razmiratnasUrIzvarajI mahArAjAnI zubhAziSa, kRpAthI A graMtharatnanuM gurjara vivecana samApta thayuM || zubhaM bhUyAt zrIzramaNasaMghasya / / || namo jinazAsanAya / / / / iti zam / / -arthasaMprekSaNasulabhatvAt chadmasthAnAM mohasya zAstrazodhane, tataH prArthayannAha bhaktirityAdi / tacchAsanAMzeti / tasya bhagavato jinasya zAsanamAgamaH, tasyAMzo lavastadabhidhAnAt / ata iti / yato bhaktirvyaktA kRtA, na tu garvoddharakaMdharatayA svamanISikA prakAziteti / / (434) sAMprataM vaidagdhyAt svAbhidhAnaM darzayan granthakAraH paramapadaprAptau bIjabhUtAM prArthanAmAha nyAyetyAdi / siddha iti / niSpannaH / atha ca vyAjena granthakartA svanAmAbhidhAnadvAreNa siddhavyAkhyAtA prakaraNamidamakaroditi prakAzitam / jinendramatalampaTa iti / nanu ca lAmpaTyaM sarvAnarthahetutvena na prekSAvatAM prArthanAviSayaH, tatkathaM tad bhUyAdityAzAsyate ? satyam, viSayAdyabhiSvaGgarUpameva lAmpaTyamanarthaparaMparAhetutvena na prekSAvadbhirAkAjhyate / zravaNamananadhyAnAdirUpatayA tu bhagavadvacanaviSayaM tatparatvaM lAmpaTyamapi paraMparayA paramapadaprAptihetutvena dakSaM prekSAvatAmAkAkSyamANaM paramAbhyudayahetureva / akSAmadhAmno'bhayadevasUre norivojjRmbhitabhavyapadmAt / abhUttato harSapurIyagacche zrIhemacandraprabhuraMzurAziH / / 1 / / jIyAttRNIkRtajagatritayo mahimnA zrIhemasUririti ziSyamaNistadIyaH / kSIrodavibhramayazaHpaTalena yena zubhrIkRtA daza dizo maladhAriNApi / / 2 / / zaizave'bhyasyatA tarkaM ratiM tatraiva vAJchatA / / tasya ziSyalavenedaM cakre kimapi Tippanam / / 3 / / / nyAyAvatAravivRtau viSamaM vibhajya kiMcinmayA yadiha puNyamavApi zuddham / saMtyajya mohamakhilaM bhuvi zazvadeva bhaTraikabhUmiramunA tu samastalokaH / / 4 / / iti nyAyAvatAraTippanakaM samAptam / / granthAgraM 1053 / / For Personal & Private Use Only Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra 3340 ANDIT pariziSTa CHAND For Personal & Private Use Only Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Q.335 nyAyAvatAra 10 nyAyAvatArasya mUlasUtrANi pramANaM svaparAbhAsi jJAnaM bAdhavivarjitam / pratyakSaM ca parokSaM ca dvidhA meyavinizcayAt / / 1 / / prasiddhAni pramANAni vyavahArazca tatkRtaH / pramANalakSaNasyoktau jJAyate na prayojanam / / 2 / / prasiddhAnAM pramANAnAM lakSaNoktau prayojanam / tadvyAmohanivRttiH syAd vyAmUDhamanasAmiha / / 3 / / aparokSatayA'rthasya grAhakaM jJAnamIdRzam / pratyakSamitarad jJeyaM parokSaM grahaNekSayA / / 4 / / sAdhyAvinAbhuno liGgAt sAdhyanizcAyakaM smRtam / anumAnaM tadabhrAntaM pramANatvAt samakSavat / / 5 / / na pratyakSamapi bhrAntaM pramANatvavinizcayAt / bhrAntaM pramANamityetad, viruddhavacanaM yataH / / 6 / / sakalapratibhAsasya bhrAntatvAsiddhitaH sphuTam / pramANaM svAnyanizcAyi dvayasiddhau prasiddhyati / / 7 / / dRSTeSTAvyAhatAdvAkyAt paramArthAbhidhAyinaH / tattvagrAhitayotpannaM mAnaM zAbdaM prakIrtitam / / 8 / / AptopajJamanullaGghyamadRSTeSTavirodhakam / tattvopadezakRt sArvaM zAstraM kApathaghaTTanam / / 9 / / svanizcayavadanyeSAM nizcayotpAdanaM budhaiH / parArthaM mAnamAkhyAtaM vAkyaM tadupacArataH / / 10 / / For Personal & Private Use Only Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra 336 // pratyakSeNAnumAnena prasiddhArthaprakAzanAt / parasya tadupAyatvAt parArthatvaM dvayorapi / / 11 / / pratyakSapratipannArthapratipAdi ca yadvacaH / pratyakSaM pratibhAsasya nimittatvAttaducyate / / 12 / / sAdhyAvinAbhuvo hetorvaco yat pratipAdakam / parArthamanumAnaM tat pakSAdivacanAtmakam / / 13 / / sAdhyAbhyupagamaH pakSaH pratyakSAdyanirAkRtaH / tatprayogo'tra karttavyo hetorgocaradIpakaH || 14 / / anyathA vAdyabhipretahetugocaramohitaH / pratyAyyasya bhaveddheturviruddhArekito yathA / / 15 / / dhAnuSkaguNasaMprekSijanasya parividhyataH | dhAnuSkasya vinA lakSyanirdezena guNetarau / / 16 / / hetostathopapattyA vA syAt prayogo'nyathApi vA / dvividho'nyatareNApi sAdhyasiddhirbhavediti / / 17 / / sAdhasAdhanayorvyAptiryatra nizcIyatetarAm / sAdharyeNa sa dRSTAntaH sambandhasmaraNAnmataH / / 18 / / sAdhye nivartamAne tu sAdhanasyApyasambhavaH | khyApyate yatra dRSTAnto vaidhaye'Neti sa smRtaH / / 19 / / antarvyAptyaiva sAdhyasya siddharbahirudAhRtiH / vyarthA syAttadasadbhAve'pyevaM nyAyavido viduH / / 20 / / pratipAdyasya yaH siddhaH pakSAbhAso'sti liGgataH / lokasvavacanAbhyAM ca bAdhito'nekadhA mataH / / 21 / / For Personal & Private Use Only Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.337 nyAyAvatAra 10 anyathAnupapannatvaM hetorlakSaNamIritam / tadapratItisandehaviparyAsaistadAbhatA / / 22 / / asiddhastvapratIto yo yo'nyathaivopapadyate / viruddho yo'nyathApyatra yukto'naikAntikaH sa tu / / 23 / / sAdharmyaNAtra dRSTAntadoSA nyAyavidIritAH / apalakSaNahetUtthAH sAdhyAdivikalAdayaH / / 24 / / vaidhahNAtra dRSTAntadoSA nyAyavidIritAH / sAdhyasAdhanayugmAnAmanivRttezca saMzayAt / / 25 / / vAdyukte sAdhane proktadoSANAmudbhAvanam / dUSaNaM niravadye tu dUSaNAbhAsanAmakam / / 26 / / sakalAvaraNamuktAtma kevalaM yat prakAzate / pratyakSaM sakalArthAtmasatatapratibhAsanam / / 27 / / pramANasya phalaM sAkSAdajJAnavinivartanam / kevalasya sukhopekSe zeSasyAdAnahAnadhIH / / 28 / / anekAntAtmakaM vastu gocaraH sarvasaMvidAm / / ekadezaviziSTo'rtho nayasya viSayo mataH / / 29 / / nayAnAmekaniSThAnAM pravRtteH zrutavama'ni / sampUrNArthavinizcAyi syAdvAdazrutamucyate / / 30 / / pramAtA svAnyanirbhAsI kartA bhoktA vivRttimAn / svasaMvedanasaMsiddho jIvaH kSityAdyanAtmakaH / / 31 / / pramANAdivyavastheyamanAdinidhanAtmikA / sarvasaMvyavahatRRNAM prasiddhApi prakIrtitA / / 32 / / For Personal & Private Use Only Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra 33810 zrIsiddhasenadivAkarasUriviracitasUtrAnusAriNI sUripurandarazrIharibhadrasUrikRtAvacUrirupA nyAyAvatArahAribhadrI // AdivAkyam - pramANavyutpAdanArthamidamArabhyate / / hAribhadrI - pramANetyAdi, anena ca tAdAtmyatadutpattilakSaNasaMbandhavikalatayA dhvanerbahirarthaM prati prAmANyAyogAdabhidheyAdisUcanadvArotpannasaMzayamukhena zrotAraH zravaNaM prati protsAhyanta iti dharmottaro manyate / tadayuktam, yadi hi zabdasyArthaprakAzanaM prati sAmarthyaM nAsti tatkathamasAvabhidheyAdiM suucyti| __ arghaTastvAha na zrAvakotsAhakametatprAmANyAbhAvAt / kintu prakaraNArthakathanAvasaropasthitaparopanyastahetvasiddhatodbhAvyate iti / tadayuktataram, yadIdamapramANaM sadabhidheyAdIni sAkSAllakSayanna pravartate, tatkathaM paropanyastahetvasiddhatAM kathayati / tasmAdidaM pramANabhUtaM sadabhidheyAdIni sAkSAllakSayatprekSAvataH pravartayati iti prakaraNAdAvupanyastam / tatrAbhidheyaM vAcyam / tacceha pramANam, tasyaiva prakaraNena pratipAdyatvAt / tat pramANetyavayavena lakSayati / prayojanaM dvedhA zrotuH kartuzca / punarapi dvividhamanantaraM vyavahitaM ca / tatra zroturanantaraM tatpramANaviSayA vyutpattiH, kartuH vyutpAdyamAnasya prAjJatvAtziSyasya vyutpAdanam / tatrAtmaprayojanaM darzayannArabhyate ityasya mayeti padasApekSatvAt, ziSyaprayojanaM tu vyutpadityanenopasargadhAtusamudAyenaiva tadaMtargataM lapsyate ityabhiprAyavAn kartAtmavyApAraM Nijantena nirdarzayati pramANavyutpAdanArthamiti / vyavahitaprayojanaM tu dvedhA vyAvahArikaM pAramArthikaM ca / vyAvahArikaM heyopAdeyopekSaNIyeSvartheSu hAnopAdAnopekSAlakSaNam / pAramArthikamabhyudayaniHzreyasAvAptiriti / etat sAkSAdanuktamapyanantaraprayojanaphalatvAt tadvacanenaivAkSiptamavagantavyam / sambandhastUpAyopeyalakSaNaH / adhunAkSarArthaH - yenArthaM paricchidyArthakriyAsamarthArthaprArthanayA pravartante pramAtArastadeveha jJAnamAtmanA saha dharmirupatayA tAdAtmye'pi dharmarupatayA vyatiriktaM pramIyate'neneti pramANam, tasya vyutpAdanaM paraparikalpitalakSaNAdivyudAsena svAbhipretalakSaNAdisvarUpaprakAzanam / tadarthamarthazabdaH prayojanaparyAyaH, idamityartharUpatayA svacetasi vartamAnaM bahiHzabdarUpatayA''rabhyate iti vAkyAdiracanayA kriyate / pramANaM prati lakSaNAdiSu vipratipadyante pare / lakSaNe, pramANamavisaMvAdijJAnamiti saugatAH | For Personal & Private Use Only Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 339 nyAyAvatAra 7 anadhigatArthAdhigantR pramANamiti mImAMsakAH / arthopalabdhihetuH pramANamiti naiyAyikAdayaH ityaadi|| tatra lakSaNasaMkhyAvipratipattI nirAcikIrSurAha - pramANaM svaparAbhAsi, jJAnaM baadhvivrjitm| pratyakSaM ca parokSaM ca, dvidhA meyavinizcayAt / / 1 / / hAribhadrI - pramANamityAdi, pUrvArddhana lakSaNavipratipattimuttarArddhana saMkhyAvipratipattiM nirAcaSTe / lakSaNaM pararUpebhyo vyAvartanakSamo'sAdhAraNo dharmo lakSyate lakSyaM parichidyate'neneti / pramANamiti pUrvavat sva AtmA, paro'rthaH, tAvAbhAsayituM zIlaM yasya tattathA / jJAyate nizcIyate tattvaM yena tajjJAnam / bAdhyate'neneti bAdhaH viparItArthopasthApakapramANapravRttistena vizeSeNa varjitaM rahitaM ytttprmaannm| svaparAbhAsItyanena ye svAbhAsyeva jJAnaM manyante jJAnavAdino bauddhavizeSAH, ye ca parAbhAsyeva mImAMsakAdayaste nirastAH / jJAnamityanena tu yannaiyAyikAdibhiH paryakalpi saMnikarSaH pramANamiti tannirasyati, jaDatvAt tasya grAhakatvAyogAt / bAdhavivarjitamityanena yattimirAdidoSataH kuzAstrAdhyayanato vA jJAnaM bhavati tatpratikSipati / samastalakSaNena tu yatparoktamanadhigatArthAdhigantR pramANamarthopalabdhihetuH pramANamiti tannirasthAt / / atha tatsaMkhyA - pratyakSaM cetyAdi, akSamindriyaM pratigataM pratyakSaM yadindriyamAzrityojjihIte'rthasAkSAtkAri tat / akSebhyaH parato vartate iti parokSamakSavyApAranirapekSam / cazabdau pratyakSaparokSayostulyakakSatAM lakSayataH, dvayorapi prAmANyaM prtyvishessaat| dvidhaivetyanena paraparikalpitasaMkhyAntaraM nirAcaSTe | tathA yadapi parairuktadvayAtiriktaM pramANasaMkhyAntaraM pratyajJAyi, tatra yatparyAlocyamAnamupamAnArthApattivat pramANaM, tadanayorevAntarbhAvanIyam / yattu nAskandati prAmANyaM tnnirsniiym| sUtrAvayavena prakRtaniyamakAraNamAha - dvidhaiveti kAkAkSigolakanyAyenAtrApi saMbandhanIyam - meyavinizcayAditi, tato'yamoM dvAbhyAmeva prakArAbhyAM prameyasya vinizcayAt dve eva prmaanne| __ ayamabhiprAyaH . svasaMvedanApekSayA nikhilajJAnAnAmekarUpatve'pi bahirarthaM cApekSya kazciccakSurAdisAmagrIbalalabdhasattAkaH svAvayavavyApinaM kAlAntarasaMcariSNuM sthagitakSaNavivartamalakSitaparamANupArimANDalyaM saMnihitaM vizadanirbhAsaM sAmAnyamAkAraM sAkSAtkArakurvANaH prakAzaH prathate tatra pratyakSavyavahAraH / yazca liGgazabdAdidvAreNa niyatAniyatasAmAnyAkArAvalokI parisphuTatArahito bodhaH sa parokSatAM svIkaroti / / 1 / / For Personal & Private Use Only Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 10 nyAyAvatAra prasiddhAni pramANAni, vyavahArazca tatkRtaH / pramANalakSaNasyoktI, jJAyate na prayojanam / / 2 / / hAribhadrI - prasiddhAnItyAdi, prasiddhAni prarUDhAni adhunA'sAdhyAnItyarthaH / pramANAni pratyakSAdIni, parokSagatabhedApekSayA bahuvacanam / AsatAM tAvatpramANAni vyavahAro'pi tatkRtaH, cazabdo'pizabdArthaH / atha parapramANetyAdi - pramANalakSaNasyoktau pararUpavyAvarttanakSamAsAdhAraNadharmakathanarUpAyAM jJAyate nirNIyate'smAbhirna prayojanaM tatphalam, atisUkSmatvAttAvakAbhisaMdheriti kAkvA praznayatyulluNThayati ca / / 2 / / athAcAryo gRhitastAvakIno'bhiprAyaH iti tatsAphalyamAvedayati - prasiddhAnAM pramANAnAM, lakSaNoktau prayojanam / tadvyAmohanivRttiH, syAdvyAmUDhamanasAmiha / / 3 / / hAribhadrI - prasiddhAnAmityAdi, pratiprANi saMprasiddhAni pramANAni / tathApi kecid vitatamohAvaSTabdhAntakaraNAstatsvarUpamanubhavanto'pi na lakSayanti / tato yathAvasthitapramANalakSaNAvirbhAvena vyAmohaM teSAmapasArayAma iti naH cetH|| tadidaM prayojanam - 'tadvyAmohanivRttiH' tasmin pramANalakSaNe vyAmoho viparItatA 'syAt' bhavet / keSAmityAha - vyAmUDhaM viparItaM grastaM mano yeSAM te, iheti loke / / 3 / / atha pratyakSalakSaNaM lakSayati - aparokSatayArthasya, grAhakaM jJAnamIdRzam / pratyakSamitarajjJeyaM, parokSaM grahaNekSayA / / 4 / / hAribhadrI - aparokSatayetyAdi, atra pratyakSamiti lakSyanirdezaH, aparokSatayArthasya grAhakaM jJAnamiti lakSaNanirdezaH parokSo'kSagocarAtItastato'nyo'parokSastadbhAvastattA tayA / aryate ityavagamyate ityarthaH, arthyate'bhilaSyate dAhapAkAdyarthakriyArthamiti vA / tasya grAhakaM vyavasAyAtmakatayA paricchedakaM yajjJAnaM tadIdRzamIdRgeva prtykssm| __tatra jJAnAt sAMkhyAbhimatam - zrotrAdivRttiH pratyakSamityapAstam / arthasya grAhakamityanena grahaNekSayeti sApekSatvAt ye bahirapi bhAvagrahaNapravaNaM pratyakSaM na manyante tAnnirasyati / aparokSatayetyanena tu parokSalakSaNasaMkIrNatAM tiraskurute / IdRzamityanena pUrvoktavizeSaNasaMmIlanena paraparikalpitasya pratyakSatAM prtikssipti| For Personal & Private Use Only Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.341 nyAyAvatAra 10 atha parokSaM itaradityAdi, pratyakSAditaradasAkSAtkArijJAnaM parokSamavagantavyam / tadapi svasaMvedanApekSayA pratyakSameva bahirarthApekSayA parokSamiti darzayati / grahaNekSayeti grahaNamarthAd bahiH pravarttanam, tasyekSA paryAlocyatA tayA / ekarUpamapyetatpratipAdyApekSayA zAbdamanumAnaM ceti dvividham / / 4 / / athAnumAnamanumAnayanti sAdhyAvinAbhuno liGgAtsAdhyanizcAyakaM smRtam / anumAnaM tadabhrAntaM, pramANatvAtsamakSavat / / 5 / / hAribhadrI - anumAnamiti lakSyam, sAdhyAvinAbhuno liGgAtsAdhyanizcAyakamiti lakSaNam / liGgagrahaNa-sAdhyAvinAbhAvitvaliGgasambandhasmaraNakAlAtpazcAd mIyate paricchidyate'rtho'numeyapAvakAdiryena tadanumAnamiti jJAnam / tatkimbhUtam ? sAdhyanizcAyakamiti sAdhanamarhati sAdhayituM vA zakya iti sAdhyo'numeyaH tasya nizcAyakaM tatsvarUpanirNAyakaM tat / kuto ? liGgAt liGgyate gamyate'rtho'neneti liGgaM hetuH / kIdRgliGgAt ? 'sAdhyAvinAbhuno' vinA bhavatIti vinAbhu, tato'nyadavinAbhu, sAdhyaM vimucya yanna bhavatItyarthaH / tasmAtsAdhyanizcAyakaM jJAnamanumAnamiti smRtaM nItividbhiriti / tatra liGgAtsAdhyanizcAyakamityanenAsya pratyakSalakSaNasaMkIrNatAM vArayati | sAdhyAvinAbhuna ityanena tu parapraNItaliGgalakSaNavyudAsaH / tadabhrAntamityanena saugatapratikSepaH / tadanumAnaM bhrAmyati svagocare viparyasyatIti bhrAntam, tadanyadabhrAntamiti pratijJA, pramANatvAt ayaM hetuH, saMgatamakSANAmiti samakSaM tadiva tadvaditi dRSTAntaH / etena sarvAvayavasUcitam / / 5 / / atha jJAnAdvaitavAdI samakSalakSaNe dRSTAntasya sAdhyavikalatAM kathayatIti tanmatavikuTTanArthamAha na pratyakSamapi bhrAntaM, pramANatvavinizcayAt / bhrAntaM pramANamityetad viruddhaM vacanaM yataH / / 6 / / hAribhadrI - na pratyakSamapItyAdi, yadbhavatazcetasi varttate na kevalamanumAnaM bhrAntaM kintu pratyakSamapi dRSTAntatayopAttaM bhrAntameva / sarvamAlambane bhrAntamiti vacanAttadetanna, kuta ityAha pramANatvavinizcayAditi, pramANabhAvanirNayAdityarthaH / bhrAntatApramANatayorvirodhasAdhanena hetumAha bhrAntamityAdi, bhrAntaM viparyastamatha ca pramANaM grAhyaparicchedaheturityetadvacanamevaMvidhArthapratyAyako dhvanirviruddhaM, pUrvAparavyAhatArthagarbhatvAt / / 6 / / atrApi tasyaiva zAsanam - For Personal & Private Use Only Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra sakalapratibhAsasya bhrAntatvAsiddhitaH sphuTam / pramANaM svAnyanizcAyi, dvayasiddhau prasidhyati // 7 // haribhadrI - sakaletyAdi, evaM manyate - yo'pi samastasaMvedanasya bhrAntatAM pratijAnIte, tenApi tatsAdhakasyAbhrAntatA'bhyupagantavyA / tatazca sakalapratibhAsasya samastasaMvedanasya bhrAntatvAsiddhito viparyastatvAniSpatteH yat sphuTaM svAnyanizcAyi sunizcitatayA svaparaprakAzakaM tatpramANamiti saMbandhaH / tacca dvayasiddhau svarUpArthalakSaNayugmaniSpattau niSpadyate / / 7 / / atha svArthAnumAnaM pratipAdyAlpavaktavyatvAtzAbdalakSaNamAha - dRSTeSTAvyAhatAdvAkyAtparamArthAbhidhAyinaH / tattvagrAhitayotpannaM, mAnaM zAbdaM prakIrtitam / / 8 / hAribhadrI - dRSTeSTetyAdi, zAbdamiti lakSyam, dRSTeSTetyAdi lakSaNam / dRSTena pramANAvalokitena iSTaH pratipipAdayiSito'vyAhato'nirAkRto'rthAdartho yasminvAkye tattathA, pramANanizcitArthAbAdhitam / tasmAtparamo'kRtrimaH puruSopayogI zakyAnuSThAno vA'rtho vAcyastamabhidhAtuM zIlaM yasya tattathA / tatastattvagrAhitayotpannaM prakRtavAkyapratipAditArthAdAnazIlatayA labdhasattAkaM yanmAnaM tacchAbdaM prakIrtitamupavarNitam / tatra dRSTeSTetyanena kutIrthikavacasAM laukikavipratArakoktInAM ca zAbdatAM nirasyati / vAkyAdityanena tu vAkyasyaiva zAbdatvam, na padasya, tasya pratipipAdayiSitArthasyAnabhidhAnAt / paramArthAbhidhAyina ityamunA'zakyAnuSThAnopadezasya puruSAnupayoginazca tattiraskurute / tattvagrAhitayotpannamityamunA tvevaMbhUtAdapi zrotRdoSAd viparItArthagrAhakasya zAbdatvaM nirAcaSTe / mAnamityanena tvantargatapropasargArthena zAbde parasyAprAmANyabuddhiM vArayati / zAbdaM dvidhA, laukikaM ca zAstrajaM ca / tatredaM dvayorapi sAmAnyaM lakSaNam / / 8 / / adhunA yAdRzAt zAstrAttadutpadyate tadAha 342 NO - AptopajJamanullaGghyamadRSTeSTavirodhakam / tattvopadezakRtsArvaM, zAstraM kApathaghaTTanam / / 9 / / hAribhadrI - AptetyAdi, zAsti zikSayati jIvAditattvaM ziSyate'neneti vA zAstram / tatkimbhUtamiti tadvizeSaNAnyAha / AptaH prakSINAzeSarAgAdidoSagaNastenopajJamAdAvupalabdhamanenApauruSeyApohamAha, puruSavyApArAbhAve vacanAbhAvAt / ata evollaGghyate prAbalyena gamyate'bhibhUyate'nenetyullaGghyaM tato'nyadanullaGghyam / For Personal & Private Use Only Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 343 nyAyAvatAra 10 ata eva dRSTena pramANanirNiteneSTasya tadvAcyasya virodho yasmiMstattathA tadeva dRSTeSTavirodhakam / yadi vA, dRSTaH pramANena, iSTo vacanAntareNa, tayorvirodhakaM yat, tato'nyadadRSTeSTavirodhakam, abAdhitArthAbhidhAyItyarthaH / tattvaM jIvAdayaH padArthAsteSAmupadezaH svarUpaprakAzanaM taM karotIti / tathA'ta eva sArvaM sarvasmai hitaM / kutsitAH panthAnaH kApathAH tIrthAntarIyAsteSAM ghaTTanaM vicAlanam / IdRzAdeva zAstrajjAtaM zAbdaM pramANam / / 9 / / / atha parArthAnumAnaprastAvaH, pArArthyaM hi dvayorapi pratyakSAnumAnayoH sAmAnyena samarthayati - svanizcayavadanyeSAM, nizcayotpAdanaM budhaiH / parArthaM mAnamAkhyAtaM, vAkyaM tadupacArataH / / 10 / / hAribhadrI - atra parArthaM mAnamiti lakSyam, svanizcayavadityAdi lakSaNam, sva AtmA tasya nizcayaH prameyAdhigamaH, tadvadanyeSAM pratipAdyAnAM nizcayotpAdanaM prameyaparicchedakajJAnaprAdurbhAvanam, yathAtmanirNayastathA pareSAM jJAnajananamiti / tadvAkyaM na jJAnam, kathaM jaDasya prAmANyamityAha - tadupacAratastasya jJAnasyopacAro'tadrUpasyA'pi tadrUpatvena grahaNam / pratipAdyagataM pratipAdakagataM vA jJAnaM tatropacaryate / / 10 / / / saugatamate nirvikalpakaM pratyakSamato na zabdajanyamityato'numAnaM dRSTAntIkRtya pratyakSasyApi parArthatAM samarthayati - pratyakSeNAnumAnena, prasiddhArthaprakAzanAt / parasya tadupAyatvAt, parArthatvaM dvayorapi / / 11 / / hAribhadrI - pratyakSetyAdi, pratyakSeNApyanumAneneva prasiddhArthaprakAzanAt svapratItaprameyapratyAyakatvAtparArthatvaM pratipAdyaprayojanatvam, dvayorapi pratyakSAnumAnayoH tulyakAraNatvAt / ihApIvazabdau luptanirdiSTau draSTavyau, tadarthAvagamanAt / ayamabhiprAyaH - yathAnumAnapratIto'rthaH parasmai pratipAdyamAno vacanarUpApannaH parArthamanumAnaM tathA pratyakSapratIto'pi, tulyatvAt / / 11 / / atha parArthasvarUpamAha - pratyakSapratipannArthapratipAdi ca yadvacaH / pratyakSaM pratibhAsasya, nimittatvAttaducyate / / 12 / / hAribhadrI - pratyakSetyAdi, yadvacaH pratyakSapratipannArthapratipAdi sAkSAtkArijJAnagocarakathanacaturaM tatpratyakSamucyate / tacca pratyakSarUpamevocyamAnaM pratyakSam / vipratipannaM prati anumAnadvAreNocyamAnamanumAnameva / For Personal & Private Use Only Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra 3447 cazabdenAnekArthatvAt darzayati - vacanaM kutaH pratyakSamityAha - pratibhAsasya nimittatvAt pratipAdyapratyakSaprakAzahetutvAdupacAreNocyata ityarthaH / / 12 / / anumAnamAha - sAdhyAvinAbhuvo hetorvaco yatpratipAdakam / parArthamanumAnaM tatpakSAdivacanAtmakam / / 13 / / hAribhadrI - sAdhyetyAdi, hinoti gamayatyarthamiti hetuH tasya sAdhyAvinAbhuvaH prAGnirUpitasya yadvacaH pratipAdakaM saMdarzakaM tadanumAnaprakAzahetutvAtparArthamanumAnaM / tatkIdRzamityAha - pakSo vakSyamANalakSaNaH sa AdiryeSAM hetudRSTAntopanayanigamanAdInAM tAni tathA, teSAM vacanAni pratipAdakadhvanayastAnyevAtmA svarUpaM yasya ttpkssaadivcnaatmkm| nanu pUrvaM heturUpamevoktaM parArthamanumAnamadhunA tu pakSAdivacanAtmakamiti vadataH pUrvAparavyAhatArthavAcoyuktiH / na, evaM manyate - naikaH prakAraH parArthAnumAnasya / kiM tarhi, yathA yathA parasya sukhena prameyapratItirbhavati tathA tathA yatnataH prtyaayniiyH| tatra dazAvayavaM sAdhanaM pratipAdanopAyaH, tadyathA - pakSAdayaH paJca tacchuddhayazca / tatra yadA pratipAdyaprakramAdeva nirNItapakSo'vismRtadRSTAntasmAryapratibandhagrAhakapramANo vyutpannamatitvAccheSAvayavAbhyuhanasarmathazca bhavati, yadvA'tyantAbhyAsAttAvataiva prameyamavabudhyate tadA heturevopanyasyate, zeSANAM nairarthyakyAt / yadA tvanirNItapakSastadA'kANDa eva hetUpanyAso'yuktaH syAditi pakSo'pyAkhyAyate / asmaryamANe pratibandhagrAhiNi pramANe dRSTAnto'pi / smRte'pi pramANe dArTItike yojayitumajAnAnasyopanayo'pi / tathApi sAkAGkSasya nigamanam / tathA yatra pakSAdau svarUpavipratipattistatra tacchuddhiH pramANena kartavyA, itarathA teSAM svasAdhyAsAdhanAt / sarveSAM cAmISAM sAdhanAvayavatvam, pratipAdyapratItyupAyatvAt / / 13 / / atha pakSaM lakSyati sAdhyAbhyupagamaH pakSaH pratyakSAdyanirAkRtaH / tatprayogo'tra kartavyo hetorgocaradIpakaH / / 14 / / hAribhadrI - sAdhyetyAdi, pacyata iti pakSo vyaktIkriyate iti bhAvaH / kiMbhUtaH 'sAdhyAbhyupagamaH' sAdhyasyAbhyupagamo'GgIkaraNaM prAznikAnAM purataH pratIjJAsvIkAraH / punaH kiMrUpaH 'pratyakSAdyanirAkRtaH' For Personal & Private Use Only Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra .345 pratyakSaM sAkSAtkArisaMvedanamAdizabdAdanumAnasvavacanalokA gRhyante tairanirAkRto'bAdhitaH pakSa iti saNTaGkaH | ___ sa dRSTavyo, na ca darzanIya iti yo manyate taM pratyAha - tasya pakSasya prayogo'bhidhAnamatra parArthAnumAnaprastAve kartavyo vidheyaH / kutaH hetoH pUrvoktasvarUpasya gocaraH dIpaka iti / hetvarthatRtIyAdyA iti vacanAdviSayasaMdarzakatvAdityarthaH / ayamabhiprAyaH - na hi sarvatra prativAdinaH prakramAdeva nirNItapakSasya kUrcazobhApurassaraM heturUpanyasyate, apitu kvacit kathaMcit / / 14 / / tato yadAdyApi pakSArthaM na jAnIte, tadA hetAvupanyaste viSayavyAmohAd bhrAntilakSaNo doSaH syAdityAha - anyathA vAdyabhipretahetugocaramohinaH / pratyAyyasya bhaveddheturviruddhArekito yathA / / 15 / / hAribhadrI - anyathetyAdi, anyathetyuktavaiparItye pakSaprayogAkaraNe iti / vAdino hetUpanyAsakarturabhipreto'bhimataH sa cAsau hetugocarazca, tatra muhyati dolAyate tacchIlazca yaH, tasya pratyAyyasya prativAdino hetuH viruddhArekito bhaved virodhazaGkAkalaGkita ityarthaH / tatazca samyaghetAvapi vipakSa evAyaM vartate iti vyAmohAdviruddhadUSaNamabhidadhate / / 15 / / amumevArthaM dRSTAntenAha yathetipUrvazloke tadupanyAsArthaH - ___dhAnuSkaguNasaMprekSijanasya parividhyataH | dhAnuSkasya vinA, lakSyanirdezena guNetarau / / 16 / / hAribhadrI - dhAnuSketyAdi, yathA lakSyanirdezaM vinA dhAnuSkasyeSu prakSipato yau guNadoSau tau taddarzijanasya viparyastAvapi pratibhAtaH, guNo'pi doSatayA doSo'pi guNatayA / tathA pakSanirdezaM vinA hetumupanyasyato vAdino yau svAbhipretasAdhyasAdhanasAmarthyAsAmarthyalakSaNau guNadoSau prAznikaprativAdyAdInAM viparItAvapi pratibhAta iti bhAvArthaH / akSarArthastu dhanuSA carati dhAnuSkastasya guNo lakSyavedhaprAvINyalakSaNaH tatsaMprekSijanasya saMprekSaNazIlasya parividhyato yathA kathaMcit bANaM muJcata ityarthaH, dhAnuSkasya cApadharasya vinA lakSyanirdezena vedhyaniSTaGkanamRte guNetarau tau ||16|| atha hetusvarUpaM nirUpayati / For Personal & Private Use Only Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra 3467 hetostathopapattyA vA syAtprayogo'nyathApi vA / / dvividho'nyatareNApi sAdhyasiddhirbhavediti / / 17 / / hAribhadrI - parArthAnumAnasya vacanarUpatvAd dvaividhyamAha - hetordvividhaH prayogaH syAditi saMbandhaH / kathamityAha - tathaiva sAdhyasadbhAva evopapattirvidyamAnatA tayA tathopapattyA, yathA'gniratra dhUmasya tathaivopapatteH / anyathetipade'vayave samudAyopacArAdanyathA'nupapattiM lakSayati / anyathA sAdhyavyatireke'nupapattiravidyamAnatA tayA'nyathAnupapattyaiva hetoH prayogaH syAt, yathA'gniratra dhUmAnyathAnupapatteH / ubhayamapyekatra na prayoktavyamityAha-anyatareNApi ekenApi sAdhyasya pratipipAdayiSitArthasya siddhirniSpattiH pratipAdyapratItAvArohaNaM bhavediti yasmAt, tasmAnna dve api prayoktavye / / 17 / / atha dRSTAntalakSaNAvasaraH / sa dvadhA sAdharmeNa vaidharmeNa ca / tatra sAdharmyadRSTAntaM spaSTayati sAdhyasAdhanayoAptiryatra nishciiytetraam| sAdhamryeNa sa dRSTAntaH saMbandhasmaraNAnmataH / / 18 / / hAribhadrI - sAdhyetyAdi, dRSTayoravalokitayoH sAdhyasAdhanayoH antaH pariniSThitiH yasminniti dRSTAntaH samAno dharmo'syeti sadharmA tadbhAvaH sAdharmyaM tena / sa kiMvidho bhavatItyAha - sAdhyaM jijJAsitArthAtmakam, sAdhanaM tadgamako hetustayoH sAdhyasAdhanayorvyAptiridamanena vinA na bhavatItyevaMrUpA, yatra kvacinnizcIyatetarAM atizayena nirNIyate saH sAdharmyadRSTAntaH / yathA - agniratra dhUmasya tathaivopapatteH mhaansvditi| ayaM cAvismRtapratibandhe prativAdini na prayoktavya ityAha - saMbandhasmaraNAditi / yablope paJcamI, prAggRhItavismRtasaMbandhasmaraNamadhikRtya mato'bhipreto'yaM nItividAm, nAnyathA / yadA hi pratipAdyo'dyApi saMbandhaM sAdhyAvinAbhAvitvalakSaNaM nAvabudhyate, tadA pramANena saMbandho grAhaNIyaH, na dRSTAntamAtreNa, na hi sahadarzanAdeva kvacitsarvatredamamunA vinA na bhavatIti sidhyati, atiprasaMgAt / / 18 / / idAnIM vaidharmyadRSTAntamupadarzayati - sAdhye nivartamAne tu sAdhanasyApyasaMbhavaH / khyApyate yatra dRSTAnte vaidhahNeti sa smRtaH / / 19 / / hAribhadrI - sAdhyetyAdi, visadRzo dharmo'syeti vidharmA, tadbhAvo vaidharmyam, tena vaidhahNa dRSTAntaH / kIdRgityAha - sAdhye gamye nivartamAne asaMbhavati, tuzabdo'vadhAraNArtho bhinnakramaH, sa ca sAdhanasyAsaMbhava evetyatra draSTavyaH / khyApyate pratipAdyate yatra dRSTAnte sa vaidhahNa bhavati, For Personal & Private Use Only Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Q/347 nyAyAvatAra 10 itizabdena saMbandhasmaraNAditi / / 19 / / idamatrApi saMbadhnAti - asyApi smaryamANe saMbandhe prayogAyogAditi kuta etadityAha - antarvyAptyaiva sAdhyasya siddherbahirudAhRtiH / vyarthA syAttadasadbhAve'pyevaM nyAyavido viduH / / 20 / / hAribhadrI - antarityAdi, anyadA hi smaryamANe vA saMbandhe prayujyeta, agRhIte vA / yadyAdya pakSaH, so'yuktaH, yadA sarvatra sAdhyAvinAbhAvinaM hetuM smarati pratipAdyaH, tadA pakSe'pi tamavabudhya kathaM sAdhyaM na pratipadyeta ? tatazcAntaH pakSamadhye vyAptiH sAdhanasya sAdhyAkrAntatvamantarvyAptiH, tathaiva sAdhyasyagamyasya siddheH pratIteH bahirvivakSitadharmiNo'nyatra dRSTAntadharmiNyudAhRtirvyAptidarzanarUpA vyarthAH niSprayojanA, tatpratyAyyArthAbhAvAt dvitIyapakSasyApi nirdoSatAM nirasyannAha - tadasadbhAve'pyevaM saMbandhAgrahaNAdantAptyabhAve'pyevamiti vyathaiva bahirudAhRtiH, na hi sahadarzanAt kvacit sarvatra tadrUpatA sidhyati, vyabhicArAt / tasmAdagRhItasaMbandhe pratipAdye pramANena pratibandhaH sAdhyaH, tatsiddhau tata eva sAdhyasiddharakiMcitkarI dRSTAntodAhRtiriti nyAyavido vidvAMso'vabudhyante / iha zeSAvayavAnAmupanayanigamanazuddhipaJcakalakSaNAnAM saMkSiptarucisattvAnugrahaparatvAdasya yadyapi sAkSAllakSaNaM noktam, tathApyata eva pratipAditAvayavatrayAd buddhimadbhirunneyam / yato'vayavApekSayA jaghanyamadhyamotkRSTAstistraH kathA bhavanti / tatra hetupratipAdanamAtraM jaghanyA / dvyAdyavayavanivedanaM madhyamA / saMpUrNadazAvayavakathanamutkRSTA / / 20 / / ___ evaM pakSAdilakSaNaM pratipAdyedAnI heyajJAne satyupAdeyaM vyaktataraM vedyata iti tadvyudastAH pakSahetudRSTAntAbhAsA vaktavyAH / tatra pakSalakSaNavyudastAn pakSAbhAsAnAha - pratipAdyasya yaH siddhaH pakSAbhAso'sti liGgataH / lokasvavacanAbhyAM ca bAdhito'nekadhA mataH / / 21 / / hAribhadrI - pratipAdyetyAdi, pakSasthAnopanyastatvAt tatkAryAkaraNAcca pakSavadAbhAsate iti pakSAbhAsaH / asAvenakadhA anekaprakAro mataH / kathamityAha - pratipAdyasya prativAdino yaH kazcitsiddhaH pratItAvArUDha eva sa pakSAbhAsaH, sAdhyasyaiva pakSatvAt, siddhasya sAdhanAnahatvAt, atiprasakteH / ___ tathA'kSaliGgato'dhyakSahetubhyAM loka-svavacanAbhyAM bAdhitastiraskRto yaH sa pakSAbhAsaH / tatra pratipAdyasiddho yathA - paudgaliko ghaTa ityAdi / pratyakSabAdhito yathA - niraMzAni svalakSaNAni / anumAnabAdhito yathA - nAsti sarvajJa iti / lokabAdhito yathA - gamyA mAtA iti / For Personal & Private Use Only Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra svavacanabAdhito yathA- na santi sarve bhAvAH / / 21 / / sAMprataM hetulakSaNaM smArayan tadapAstAn hetvAbhAsAnAha - anyathAnupapannatvaM, hetorlakSaNamIritam / tadapratItisaMdehaviparyAsaistadAbhatA / / 22 / / hAribhadra - anyathetyAdi, hetorlakSaNamasAdhAraNadharmarUpaM yadIritaM gamitamanekArthatvAdvA pratipAditaM svArthAnumAnaprastAve yadutAnyathAnupapannatvamiti, tasyApratItiranadhyavasAyaH, saMdeho dolAyamAnatA, viparyAso vaiparItyanirNayaH, apratItizcetyAdidvandvaH pazcAt tadA saha tatpuruSaH, taistadapratItisaMdehaviparyAsaiH, tadAbhatA AbhAnamAbhA tasyeva samyaghetorivAbhA asyeti tadAbhastadbhAvaH tattA, hetvAbhAsatA bhavatItyarthaH / / 22 / / adhunA yena lakSaNena yannAmA hetvAbhAso bhavati taddarzayati - asiddhastvapratIto yo yo'nyathaivopapadyate / virUddho yo'nyathApyatra yukto'naikAntikaH sa tu / / 23 / / 7 hAribhadrI - asiddhetyAdi, yaH kazcidapratItaH pratItyA'gocarIkRto'nizcitaH so'siddhanAmA hetvAbhAsaH / tuzabdaH trayasyApi bhedodyotakaH / yastvanyathaiva sAdhyaM vinaiva, vipakSa eveti yAvat, upapadyate saMbhavati sa viruddhAbhidhAno hetvAbhAsaH / yaH punaranyathA'pi sAdhyaviparyayeNApi yukto ghaTamAnakaH, apizabdAt sAdhyenApi, so'tra vyatikare anaikAntikasaMjJo jJAtavyaH / tatra pratiprANiprasiddhapramANapratiSThitAnekAntavirUddhabuddhibhiH kaNabhakSAkSapAdabuddhAdiziSyakairupanyasyamAnAH sarva eva hetavaH, tadyathA ekAntenAnityaH zabdo nityo vA, sattvAt, utpattimattvAt, kRtakatvAt, pratyabhijJAyamAnatvAt - ityAdayo vivakSayAsiddhaviruddhAnaikAntikatAM svIkurvanti / tathAhi - anityaikAnte tAvadasiddhAH sarva eva hetavaH, cAkSuSatvavat teSAM dhvanAvavidyamAnatvAt, asadAdivyavacchedenA'lIkasaMvRtivikalpitatvAt, pAramArthikatve tveksyaanekruupaapttyaa'nekaantvaadaapttiH| nityaikAnte'pi dharmiNo'tyantavyatiriktAnAmapAramArthikAnAM vA svasAdhanadharmANAM pramANenApratItatvAdasiddhatA draSTavyA, avinirluThitarUpANAM sakaladharmANAM pratyakSAdipramANaprasiddhatvena nihnotumazakyatvAt / tathA viruddhatApi pakSadvaye'pi nirdizyamAnAH sarva eva hetavo'naikAntikatAmAtmasAtkurvanti, parasparaviruddhAvyabhicAritatvAt, samAnayuktyupanyAsena vipakSe'pi darzayituM shkytvaat| anityavAdI nityavAdinaM prati pramANayati sarvaM kSaNikam, akSaNi sattvAt, kramayaugapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAt, tato'rthakriyA vyAvartamAnA svakroDIkRtAM sattAM vyAvartayediti - 348 For Personal & Private Use Only Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0349 nyAyAvatAra kSaNike caNikatvasiddhiH / tathA nityavAdI punarevaM pramANayati sarvaM nityam, sattvAt, sadasatkAlayorarthakriyAvirodhAt, tallakSaNaM sattvaM nAvasthAM badhnAti tato nivartamAnA'nanyazaraNatayA nityaM sAdhayati / tadevamekAntadvaye'pi ye hetavaste yukteH samAnatayA viruddhaM na vyabhicaranti / / 23 / / - atha dRSTAntalakSaNavyudastAn dRSTAntAbhAsAn spaSTayati sAdharmyeNAtra dRSTAntadoSA nyAyavidIritAH / apalakSaNahetUtthAH sAdhyAdivikalAdayaH / / 24 / / hAribhadrI - sAdharmyeNetyAdi, sAdhanaM sAdhyAkrAntamupadarzayitumabhipretaM yasmiMstatsAdharmyam tena, atra vyatikare, dUSyante iti doSAH, dRSTAntA eva doSAH dRSTAntadoSAH, dRSTAntAbhAsA ityarthaH, nyAyavidIritA vidvadbhirgaditAH / sAdhyaM gamyam, AdizabdAt sAdhanobhayaparigrahaH, tadvikalAstacchUnyAH, AdizabdAt saMdigdhasAdhyasAdhanobhayadharmA gRhyante / kiMbhUtA ete ityAha- apagataM lakSaNaM yebhyaste tathA ca te hetavazca tebhya utthAnaM yeSAM te'palakSaNahetUtthAH / tatra sAdhyavikalo yathA - bhrAntamanumAnama, pramANatvAt, pratyakSavat / pratyakSasya bhraanttaavikltvaat| sAdhanavikalo yathA - jAgratsaMvedanaM bhrAntam, pramANatvAt, svapnasaMvedanavat / svapnasaMvedanasya pramANatAvaikalyAt / ubhayavikalo yathA - nAsti sarvajJaH, pratyakSAdyanupalabdhatvAt, ghaTavat / ghaTasya sattvAt pratyakSAdibhirupalabdhezca / saMdigdhasAdhyadharmo yathA - vItarAgo'yam, maraNadharmatvAt, rathyApuruSavaditi / saMdigdhasAdhanadharmo yathA - maraNadharmA'yam, rAgAdimattvAt, rathyApuruSavat / saMdigdhobhayadharmo yathA - asarvajJo'yam, rAgAdimattvAt, rathyApuruSavaditi / nanu parairanyadapi dRSTAntAbhAsatrayamabhihitaM tatkiM noktam ? tasya dRSTAntadoSAbhAvAt / / 24 / / atha vaidharmyadRSTAntAbhAsAn pratipAdayati - vaidharmyeNA'tra dRSTAntadoSA nyAyavidIritAH / sAdhyasAdhanayugmAnAmanivRttezca saMzayAt / / 25 / / hAribhadrI - vaidharmyetyAdi, sAdhyAbhAvaH sAdhanAbhAvAkrAnto darzayitumabhipreto yasmiMstadvaidharmyam, tenAtra dRSTAntadoSA nyAyavidIritA iti pUrvavaddattArtham / sAdhyasAdhanayugmAnAM gamyagamakobhayAnAM anivRtteranivartanAt, cazabdasya vyavahitaprayogAt saMzayAcca, nivRttisaMdehAccetyarthaH / tadanena SaD dRSTAntAbhAsAH sUcitAH / tadyathA - 1, sAdhyAvyatirekI; 2, sAdhanAvyatirekI; 3, sAdhyasAdhanAvyatirekI; tathA 4, saMdigdhasAdhyavyatirekI 5, saMdigdhasAdhanavyatirekI; 6, saMdigdhobhayavyatirekI / tatrAdyo For Personal & Private Use Only Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3500 nyAyAvatAra yathA - bhrAntamanumAnaM pramANatvAdityatra yatpunarbhrAntaM na bhavati na tatpramANaM tadyathA svapnajJAnamiti / dvitIyo yathA-nirvikalpakaM pratyakSam pramANatvAdityatra yatpunaH savikalpakaM na tat pramANam, ythaa'numaanm| tRtIyo yathA - nityAnityaH zabdaH sattvAdityatra yaH punarna nityAnityaH sa na san, tadyathA ghaTaH / caturtho yathA - asarvajJaH kapilaH AryacatuSTyapratipAdakatvAdityatra yaH sarvajJaH sa AryasatyacatuSTyaM pratyapIpadat, yathA zauddhodaniH / paJcamo yathA - anAdeyavAkyaH kazcid rAgAdimattvAt, yaH punarAdeyavAkyo na sa rAgAdimAn, yathA sugataH / SaSTho yathA - na vItarAgAH kapilAdayaH karUNAspadeSvapyakaruNAparItacittatayAdattanijamAMsazakalatvAt, ye vItarAgAste karuNAparItacittatayA dattanijamAMsazakalAH, yathA bodhisattvA iti / / ___ parairapare'pi dRSTAntAbhAsAstrayo'vimRzyabhASitayA darzitAH / tadyathA - avyatirekaH, apradarzitavyatirekaH, viparItavyatirekaH te'smAbhirayuktatvAt na darzitAH / tathAhi - avyatirekastairdarzitaH, yathA - avItarAgaH kazcit, vaktRtvAdityatra ya punarvItarAgo na sa vaktA, yathopalakhaNDa iti / ayuktazcAyam, avyatirekitAyA hetudoSatvAt / tathApradarzitavyatirekaviparItavyatireko vaktumayuktau, tayorvaktRdoSatvAt, etacca pUrvasminnapi bhAvanIyam / / 25 / / adhunA sAbhAsaM dUSaNamabhidadhati - vAdyukte sAdhane proktadoSANAmudbhAvanam / dUSaNaM niravadye tu dUSaNAbhAsanAmakam / / 26 / / ___ hAribhadrI - vAdyuktetyAdi, vadanazIlo vAdI pratyAyakastenokte upanyaste, kasmin ? sAdhane, sAdhyate pratipAdyate pratItAvAropyate anumeyaM yena tatsAdhanam / taccAnekarUpaM prAk pratyapAdi / tadyathA kvaciddhaturevaika ityAdi / tatreha samyagsAdhanasya dUSayitumazakyatvAt, sAdhanAbhAsa eva tatsAmopapatteH / sAdhanAbhAsameva dUSaNopanipAtAt prAgavasthAyAmanirjJAtaM sAmAnyena sAdhanadhvaninoktam, tatra proktadoSANAM pratyakSAdinirAkRtapakSAsiddhAdihetusAdhyAdivikaladRSTAntAdyupanyAsalakSaNAnAmudbhAvanaM prAznikAnAM purataH prakAzanaM yat tad dUSyate - svAbhipretasAdhyapratyAyanavaikalyalakSaNaM vikRti nIyate sAdhanamaneneti dUSaNam / ___adhunA tadAbhAsatAmAha - nirgataM samyakpravRttatvAdavadyaM pApaM pakSAdidoSalakSaNaM dauSTyamasmAditi niravadyam, tasmin sAdhane vAdinokta iti vartate, tathApi matsaritayA pramRdyodaraM yadavidyamAnAnAM doSANAmudbhAvanaM tadUSaNavadAbhAsata iti dUSaNAbhAsam, tadeva nAma saMjJA yasya tattathA, samarthasAdhanopanyastatvAt sAdhite sAdhye satAmapyapazabdAdidoSANAM yadudbhAvanaM tadapi dUSaNAbhAsanAmakamiti tuzabdena jJeyam / / 26 / / For Personal & Private Use Only Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 351 nyAyAvatAra 10 adhunA pAramArthikapratyakSaM lakSayati - sakalAvaraNamuktAtma kevalaM yatprakAzate / pratyakSaM sakalArthAtmasatatapratibhAsanam / / 27 / / hAribhadrI - sakaletyAdi, sakalaM samastamAvRNotyAvriyate vA anenetyAvaraNam, tatsvarUpapracchAdanaM karmetyarthaH, sakalaM ca tadAvaraNaM ca sakalAvaraNaM tena mukto rahitaH AtmA svarUpaM yasya tattathA, ata eva kevalamasahAyam, sAmastyena punarAvaraNanirdalane vibandhakakAraNavaikalyAdekAkAratayaiva tasya vivartanAt, ato jJAnAntaranirapekSaM yat prakAzate prathate, tatparamArthataH pratyakSam / tadidaM sakaletyAdihetudvAreNa tathA kevalamiti svarUpato nirUpyAdhunA kAryadvAreNa nirUpayati - sakalArthAtmanAM samastavastusvarUpANAM satatapratibhAsanam anavarataprakAzanaM sakalAtmapratibhAsanam, pratibhAsyate'neneti pratibhAsanam / asya ca pAramArthikatvam, nirupacaritazabdArthopapatteH / tathAhi - akSazabdo jIvaparyAyastatazcAkSaM prati vartate iti pratyakSam, yatrAtmanaH sAkSAd vyApAraH, vyAvahArika punarindriyavyavahitAtmavyApArasaMpAdyatvAt paramArthataH parokSameva / nanu lakSaNamevAbhidhAya svarUpaM na sAdhitamiti ko'bhiprAya iti / atrocyate - ye mithyAbuddhayo'daH prati vipratipadyante, teSAM mithyAdhIkRtabuddhitvAdavadhAraNIyatAmanena darzayati / kimasya pratipAdakaM pramANamiti cet, ete brUmaH - samasti samastavastugocaraM vizadadarzanam, tadgocarA'numAnapravRtteH / iha yadevaM tadevaM, yathA citrabhAnoH / pravartate ca sakalArthaviSayamanumAnam, atastadavalokinA vizadadarzanenApi bhAvyam / sarvArthaviSayakaM kimanumAnamiti cet / ucyate - iha yadasti tatsarvaM sthityudayApavargamanubhavati, vastutvAt, yadvastu tatsthemajanmapralayaiH kroDIkRtam / tadyathA - aGguliraGgulitvavakratvarjutvApekSayA, vastu ca tadasti, ataH prastutatrayAkrAntamityanumAnam / idamevAnumAnaM jJAnakriyAbhyAsAtizayAnikhilAvaraNavicchede vibandhakakAraNAbhAvAd vizadadarzanIbhavati / / 27 / / idAnIM kramaprAptAM gocaravipratipattiM bahuvaktavyatvAdanirAkRtya tAvatphalavipratipattiM nirAcirkISurAha pramANasya phalaM sAkSAdajJAnavinivartanam / kevalasya sukhopekSe zeSasyAdAnahAnadhIH / / 28 / / hAribhadrI - pramANasyetyAdi, dvividhaM hi pramANasya phalam-sAkSAdasAkSAcca, tatra sAkSAdajJAnamanadhyavasAyaH prameyAparicchittistasya vinivartanaM vizeSeNa pralayApAdanaM pramANasya phalam, ajJAnoddalanadvAreNa tasya pravRtteH, tasya ca sarvAnarthamUlatayA pramAtrapakAritvAt tannivartanasya prayojanatA For Personal & Private Use Only Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra yuktaiva, etaccAnantaraprayojanaM sarvajJAnAmekarUpatvAt sAmAnyenoktam / vyavahitaprayojanaM vibhAgenAha - kevalasya sarvajJajJAnasya sukhaM vaiSayikasukhAtItaparamAhlAdAnubhavaH, upekSA sAkSAt samastArthAnubhave'pi hAnopAdAnecchAbhAvAnmadhyasthavRttitA, te sukhopekSe phlmityrthH| zeSasya tadvyatiriktaprAkRtalokapramANasyAdAnaM grahaNaM hAnaM parityAgastayordharbuddhirAdAnahAnadhIH sA phalaM iti yAvat / / 28 / / adhunA gocaravipratipattiM nirAcaSTe - 352 anekAntAtmakaM vastu gocaraH sarvasaMvidAm / ekadezaviziSTo'rtho nayasya viSayo mataH / / 29 / / hAribhadrI - anekatyAdi, aneke bahavo'ntA aMzA dharmA vA AtmanaH svarUpANi yasya tadanekAntAtmakam / kiM tat ? vastu bahirantazca, gocaro viSayaH sarvasaMvidAM sarvajJAnAnAmanekAntamantareNa saMvedanaprasarasya vyavacchedAt, bhrAntasaMvedanAnAmapyanekAntodyotanapaTiSThatayA pravRtteH, kevalaM keSucidaMzeSu visaMvAdakatvAdapramANAni / tadayamabhiprAyaH - yadA saMvedanasAmAnyamapyanekAntamantareNa na pravartate, tadA tadvizeSaNabhUtaM pramANaM ekAnte vartiSyate iti dUrApAstameva, tathApyanAdimithyAbhinivezA bahavo'tra vipratipadyante iti sarvapramANAnAmanekAntaviSayatvasAdhakaM pramANametat / yatpramANaM tatparasparAvinirluThitAnekadharmAdhyAsitavastuno grAhakam, tasyaiva tatra pratibhAsAt, yadyatra pratibhAti tadeva tdgocrtyaa'bhyupgntvym| tadyathA-nirAdInavanayanaprabhavadarzane pratibhAsamAnaM pATalayA japApuSpam / / - atha nayasvarUpaM prarUpayati - eketyAdi, anantadharmAdhyasitaM vastu svAbhipretaikadharmaviziSTaM nayati prApayati saMvedanamiti nayaH, pramANapravRtteruttarakAlabhAvI parAmarzaH / tasya viSayaH nayasya gocaro mato'bhipreta ekadezenAnityatvAdidharmalakSaNena viziSTaH pararUpebhyo vyavacchinno'rthaH prameyarUpaH, pramANamevaMvidhamevArthaM gRhNAti - iti svAkUtena tena vyavasthApanAt / pramANapratipannArthaikadezaparAmarzo naya iti nayalakSaNam, sarvanayavizeSAnuyAyitvAtpararUpavyAvartanakSamatvAccAsya / saMkhyayA punaranantA ete, anantadharmatvAdvastunaH, tadekadharmaparyAyAvasitAbhiprAyANAM ca nayatvAt, tathApi cirantanAcAryaiH sarvasaMgrAhisattAbhiprAyaparikalpanAdvAreNa sapta nayAH pratipAditAH / tadyathA naigamasaMgrahavyavahArarjusUtrazabdasamabhirUDhaivaMbhUtA nayA ityatasta eva varNyante / kathamete sarvAbhiprAyasaMgrAhakAH iti cet, ucyate-abhiprAyastAvadarthadvAreNa zabdadvAreNa vA pravartate, arthazca sAmAnyarUpo vizeSarUpo vA, zabdo'pi rUDhito vyutpattitazca, vyutpattirapi sAmAnyanimittaprayuktA tatkAlabhAvinimittaprayuktA vA syAt / For Personal & Private Use Only Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 353 nyAyAvatAra 10 tatra ye kecanArthanirUpaNapravaNAH pramAtrabhiprAyAste sarvepyAdyanayacatuSTye'ntarbhavati, tatrApi ye parasparavizakalitau sAmAnyavizeSAvicchanti tatsamudAyarUpo naigamaH / ye punaH kevalaM sAmAnya vAJchanti tatsamUhasaMpAdyaH saMgrahaH / ye punaranapekSitazAstrIyasAmAnyavizeSaM lokavyavahAramavatarantaM ghaTAdikaM padArthamabhipreyanti tannicayajanyo vyavahAraH / ye tu kSaNakSayilakSaNA vizeSAH satyA iti tatsaMghAtaghaTita RjusUtraH | tathA ye rUDhitaH zabdAnAM pravRttiM vAJchanti tannivahasAdhyaH zabdaH / ye tu vyutpattito dhvanInAM pravRttiM vAJchanti nAnyathA, taddvArajanyaH samabhirUDhaH iti / ye tu vartamAnakAlabhAvivyutpattinimittamadhikRtya zabdAH pravartante nAnyatheti manyante, tatsaMghaTitaH khalvevaMbhUtaH / tadevaM na kazcidvikalpo'sti vastugocaro yo'tra nayasaptake nAntaryAtIti sarvAbhiprAyasaMgrAhakA eta / tatra gamanaM gamaH paricchedaH, nizcito gamo nigamo viviktavastugrahaNaM, sa eva naigamaH prajJAditvAtsiddham / yadi vA, nigamyante niyataM paricchidyante iti nigamAH asteiSu bhavo yo'bhiprAyo niyataparicchedaH sa naigamaH | saGgRhNAti azeSavizeSatirodhAnadvAreNa sAmAnyarUpatayA jagadAdatte iti saMgrahaH / vyavaharaNaM vyavahriyate vA'nena laukikairabhiprAyeNeti vyavahAraH / Rju praguNamakuTilamatItAnAgatavakraparityAgAdvartamAnakSaNavivartivastuno rUpaM sUtrayati niSTaGkitaM darzayatIti RjusUtraH / zabdyate AhUyate'nenAbhiprAyeNArtha iti zabdaH / samekIbhAvenAbhirohati vyutpattinimittamAskandati zabdapravRttau yo'bhiprAyaH sa samabhirUDhaH / evaMzabdaH prakAravacanaH, tatazcaivaM yathA vyutpAditaH taM prakAraM bhUtaH prApto yaH zabdaH sa evaMbhUtaH, tatsamarthanapradhAno'bhiprAyo'pyevaMbhUtaH, tadviSayatvAt, viSayazabdena viSayiNo'bhidhAnAt / / 29 / / adhunA siddhAntoktena nayasvarUpaM draDhayati - ___nayAnAmekaniSThAnAM pravRtteH zrutavama'ni / saMpUrNArthavinizcAyi syAdvAdazrutamucyate / / 30 / / hAribhadrI - nayetyAdi, iha trividhaM zrutam, tadyathA - mithyAzrutam, nayazrutam, syAdvAdazrutaJca / [zrUyate iti zrutamAgamaH, mithyA alIkaM zrutam mithyAzrutam, nayairhetubhUtaiH zrutaM nayazrutam, nirdizcamAnadharmavyatiriktAzeSadharmAntarasaMsUcakena syAtA yukto vAdaH syAdvAdaH, tadAtmakaM zrutaM syAdvAdazrutam / tat kiMbhUtamucyate ityAha-] saMpUrNo'vikalaH sa cAsAvarthazca tadvinizcAyi tannirNayahetutvAdevamabhidhIyate, paramArthataH punaH samastavastupratipAdItyarthaH / nayazrutaM kasmAdevaMbhUtaM netyAha - nayAnAM naigamAdInAmekadharmagrahaNaparyavasitAnAM zrutavama'ni AgamamArge pravRtteH pravartanAt na tAva[ta ?]dekaikAbhiprAyapratibaddhaM saMpUrNArthavinizcAyi / / 30 / / tadevaM nayasvarUpaM prarUpya saMprati pramAtAramAha - For Personal & Private Use Only Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3540 nyAyAvatAra pramAtA svAnyanirbhAsI kartA bhoktA vivRttimAn / svasaMvedanasaMsiddho jIvaH kSityAdyanAtmakaH || 31 / / hAribhadrI - tatra trikAlajIvanAjjIva, prANadhAraka AtmetyarthaH, pramiNotIti pramAtA'rthaparicchedakaH / kiMbhUtaH sannityAha - svAnyau Atmaparau nirbhAsayituM uddayotayituM zIlamasyeti svAnyanirbhAsI, svarUpArthayoH prakAzakaH / tathA karotIti kartA, bhuGkte iti bhoktA / vivartanamaparAparaparyAyeSu gamanaM vivRttiH, sA vidyate yasyeti vivRttimAn / sva AtmA saMvedyate'neneti svasaMvedanaM tena samyak siddhaH pratiSThitaH pratIto vA svsNvednsNsiddhH| kSitiH pRthivyAdiryeSAM tAni kSityAdIni, AdizabdAdambutejovAyvAkAzAni gRhyante / na vidyate AtmA svarUpamasyetyanAtmakaH, kiM svasvarUpApekSayA ? na, kSityAdInAmanAtmakaH kSityAdisvarUpo na bhavatItyarthaH / tatra 'jIvaH pramAtA' ityanena ye pAramArthikaM pramAtAraM nAbhyupagacchanti saugatAH tAnnirAcaSTe / 'svAnyanirbhAsI' ityanena prAgvat mImAMsakAn parokSabuddhivAdino yogAcArAMzca pratikSipati / 'kartA bhoktA' ityanena sAMkhyamataM vikuTTayati / 'vivRttimAn' ityamunA tu naiyAyikAdyabhimataikAntanityApariNAmipramAtRpratikSepaH / pAzcAtyArddhana cArvAkakalpitaM paMcabhUtAvyatirekiNaM pramAtAraM nirAkurute / / 31 / / sAMprataM paryantazlokenopasaMharannAha - pramANAdivyavastheyamanAdinidhanAtmikA / sarvasaMvyavahartRNAM prasiddhApi prakIrtitAH / / 32 / / hAribhadrI - pramANAni pratyakSAdIni, AdizabdAt nayaparigrahasteSAM vyavasthA pratiniyatalakSaNAdirUpA maryAdA, seyamanAdinidhanAtmikA, sarvasaMvyavahartRNAM prasiddhApi prakIrtitA saMzabditA / AdiH prabhavaH, nidhanaM paryantaH, na vidyate Adinidhane yasyAsau tathAvidha AtmA svarUpamasya sA anAdinidhanAtmikA / sarvasaMvyavahartRNAM lokikatIrthikAdibhedabhinnasamastavyavahAravatAM prasiddhA'pi prarUDhA'pItyarthaH / / 32 / / cArvAko'dhyakSamekaM, sugatakaNabhujau sAnumAnaM, sazAbdaM tadvaitaM pAramarSaH, sahitamupamayA tattrayaM cAkSapAdaH / arthApattyA prabhAkRd vadati, sa nikhilaM manyate bhaTTa etat sAbhAvaM, dre pramANe jinapatisamaye spaSTo'spaSTazca / / iti pramANakAvyam / / iti nyAyAvatArasUtrasya zrIharibhadrasUrikRtAvacUriH / / For Personal & Private Use Only Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0/355 nyAyAvatAra 10 zrIzAntyAcAryaviracitaM nyaayaavtaarsuutrvaartikm|| ||1|| ||2|| / / 3 / / 1. sAmAnyalakSaNaparicchedaH | namaH srvjnyaay| hitAhitArthasaMprApti-tyAgayoryannibandhanam / tat pramANaM pravakSyAmi siddhasenArkasUtritam pramANaM khaparAbhAsi jJAnaM bAdhavivarjitam / pratyakSaM ca parokSaM ca dvidhA meyavinizcayAt / / iti shaastraarthsNgrhH|| sannikarSAdikaM naiva pramANaM tadasaMbhavAt / avabhAso vyavasAyo na tu grahaNamAtrakam dIpavannopapadyeta bAhyavastuprakAzakam / anAtmavedane jJAne jagadAndhyaM prasajyate pratyakSaM ca parokSaM ca grAhakaM nopapattimat / bAdhanAt saMzayAdyAse sUktaM sAmAnyalakSaNam vedezvarAdayo naiva pramANaM baadhsNbhvaat| pramANaM bAdhavaikalpAdahastattvArthavedanaH vacaso'pauruSeyatvaM nA'vizeSAt paTAdivat / svarUpeNa vizeSeNa na siddhaM bhUdharAdiSu viruddhaM ceSTaghAtena na kAryaM kartRsAdhanam / prakRterantarajJAnaM puMso nityamathA'nyathA nityatve sarvadA mokSo'nityatve na tadudbhavaH / kAlavaipulyayogyatvakuzalAbhyAsasaMbhave ||4|| ||5|| ||6|| |7|| ||8|| / / 9 / / For Personal & Private Use Only Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3567 ||10|| ||11|| ||12|| ||13|| ||14|| nyAyAvatAra AvRtiprakSayAjjJAnaM sArvajJyamupajAyate / sadahetukamastIha sadaiva kSmAditattvavat AhArAsakticaitanyaM janmAdau madhyavattathA / antyasAmagryavaddhetuH saMpUrNaH kAryakRtsadA jyotiH sAkSAtkRtiH kazcit saMpUrNastattvavedane / / / sAmAnyalakSaNaparicchedaH / / 2. prtyksspricchedH| jJAtrapekSaM prameyasya dvaividhyaM na tu vAstavam dUrAsannAdibhedena pratibhAsaM bhinatti yat / tat pratyakSaM parokSaM tu tato'nyad vastu kIrtitam tannimitaM dvidhA mAnaM na tridhA naikadhA tataH / sAdRzyaM cet prameyaM syAt vailakSaNyaM na kiM tathA arthApatterna mAnatvaM niyamena vinA kRtam | pramANapaJcakAbhAve'bhAvo'bhAvena gamyate na, nAstIti yato jJAnaM nAdhyakSAdbhinnagocaram / abhAvo'pi ca naivAsti prameyo vastunaH pRthaka pratyakSaM vizadaM jJAnaM tridhendriyamanindriyam / yogajaM ceti vaizadyamidantvenAvabhAsanam jIvAMzAt karmanirmuktAdindriyANyadhitiSThataH / jAtamindriyajaM jJAnaM vinendriyamanindriyam smRtyUhAdikamityeke prAtibhaM ca tathA'pare / svapnavijJAnamityanye khasaMvedanameva naH manaHsaMjJasya jIvasya jJAnAvRttizamakSayau / yatazcitrau tato jJAnayogapadyaM na duSyati jinasyAMzeSu sarveSu karmaNaH prakSaye'kramam / jJAnadarzanamanyeSAM na tathetyAgamAvadhaH ||15|| ||16|| ||17|| ||18 / / ||19|| ||20|| ||21|| For Personal & Private Use Only Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 357 nyAyAvatAra 10 ||22|| ||23|| ||24 / / ||25|| / 26 / / ||27|| tatrendriyajamadhyakSamekAMzavyavasAyakam / vedanaM ca parokSaM ca yogajaM tu tadanyathA dravyaparyAyasAmAnyavizeSAstasya gocraaH| avispaSTAstayeva syuranadhyakSasya gocarAH na jaDasyAvabhAso'sti bhedAbhedavikalpanAt / na bhinnaviSayaM jJAnaM zUnyaM vA yadi vA tataH jJAnazUnyavato nAsti nirAse'rthasya sAdhanam / saMvitsiddhipratikSepe kathaM syAt tadyavasthitiH paryayasyanti paryAyA dravyaM dravati sarvadA / sadRzaH pariNAmo yaH tat sAmAnyaM dvidhA sthitam viparIto vizeSazca tAnyugapad vyvsyti| tena tatkalpanAjJAnaM na tu zabdArthayojanAt niraMzaparamANUnAmabhAse sthaulyavedane / pratyakSaM kalpanAyuktaM pratyakSeNaiva sidhyati nAsaMyuktairna saMyuktairniraMzaiH kriyate mahat / ayoge pratibhAso'pi saMyoge'pyaNumAtrakam bhinnadezasvarUpANAmaNUnAmagrahe sti| tatsthaulyaM yadi kalpeta nAvabhAseta kiMcana naitadasti yato nAsti sthaulyamekAntatastataH / bhinnamasti samAnaM tu rUpamaMzena kenacit athAstu yugapadbhAso dravya-paryAyayoH sphuTam / tathApi kalpanA naiSA zabdollekhavivarjitA cakAsti yojitaM yatra sopAdhikamanekadhA / vastu tat kalpanAjJAnaM niraMzApratibhAsane bhedajJAnAt pratIyante yathA bhedAH parisphuTam / tathaivAbhedavijJAnAdabhedasya vyavasthitiH ||28 / / ||29|| / / 30 / / ||31 / / ||32|| ||33|| ||34|| For Personal & Private Use Only Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra ghaTamaulisuvarNeSu buddhirbhedAvabhAsinI / saMvinniSThA hi bhAvAnAM sthitiH kA'tra viruddhatA pratItestu phalaM nAnyat pramANaM na tataH param / atAdrUpye'pi yogyatvAnniyatArthasya vedakam / / pratyakSaparicchedaH / / 3. anumAnaparicchedaH / pUrvameva parokSasya viSayaH pratipAditaH / pramANaphalasadbhAvo jJeyaH pratyakSavahudhaiH parokSaM dvividhaM prAhurliGgazabdasamudbhavam / laiGgikAt pratyabhijJAdi bhinnamanye pracakSate paropadezajaM zrautaM matiM zeSaM jagurjinAH / parokSaM pratyabhijJAdi tridhA zrautaM na yuktimat anyathehAdikaM sarvaM zrautamevaM prasajyate / yaccoktaM nAgamApekSaM mAnaM tajjADyajRmbhitam liGgAlliGgini yajjJAnamanumAnaM tadekadhA / pratyeti hi yathA vAdI prativAdyapi tat tathA upacAreNa cet tat syAdanavasthA prasajyate / anyasyAsAdhanAdAha lakSaNe hetu-sAdhyayoH 'anyathA'nupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim / nAnyathA'nupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim' kAryakAraNasadbhAvastAdAtmyaM cet prtiiyte| pratyakSapUrvakAt tarkAt kathaM nAnupapannatA vyatirekA'nupapattizcedanvayanibandhanam / kathaM sattvaM vinA tena kSaNikatvaprasAdhakam vinApyanvayamAtmAdau prANAdiH sAdhanaM yadA / tadA syAnnAnvayApekSA hetoH sAdhyasya sAdhane For Personal & Private Use Only / / 35 / / / / 36 / / / / 37 / / / / 38 / / / / 39 / / / / 40 / / / / 41 / / / / 42 / / / / 43 / / / / 44 / / 358 / / 45 / / / / 46 / / OF Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Q.359 nyAyAvatAra10 ||47 / / 1148 / / ||49 / / ||50|| ||51 / / ||52|| ||53|| saMbandhibhyAM vibhinnazcet saMbandhaH syAnna loSTavat / anavasthA prasajyeta tadanyaparikalpane kRtikodayapUrAdeH kAlAdiparikalpanAt / yadi syAt pakSadharmatvaM cAkSuSatvaM na kiM dhvanau samAnapariNAmasya dvayasya niymgrhe| nAzaktirna ca vaikalyaM sAdhanasya prasajyate iSTaM sAdhayituM zakyaM vAdinA sAdhyamanyathA / sAdhyAbhAsamazakyatvAt sAdhanAgocaratvataH yathA sarvagamadhyakSaM bahirantaranAtmakam / nityamekAntataH sattvAt dharmaH pretyAsukhapradaH rUpAdyasiddhito'siddho viruddho'nupapattimAn / sAdhyAbhAvaM vinA hetuH vyabhicArI vipakSagaH asiddhaH siddhasenasya viruddho mallavAdinaH | dvedhA samantabhadrasya heturekAntasAdhane || anumAnaparicchedaH / / 4. AgamaparicchedaH / tApa-ccheda-kaSaiH zuddhaM vacanaM tvAgamaM viduH / tApo hyAptapraNItatvamApto rAgAdisaMkSayAt kaSaH pUrvAparAghAtazchedo mAnasamanvayaH / 'vidhiniyamabhaGgavRttivyatiriktatvAdanarthakavacovat / jainAdanyacchAsanamanRtaM bhavatIti vaidharmyam' / / AgamaparicchedaH / / sUtraM sUtrakRtA kRtaM mukulitaM sadbharibIjairdhanam, tadvAcaH kila vArtikaM mRdu mayA proktaM zizUnAM kRte| bhAnoryatkiraNairvikAsi kamalaM nendoH karaistat tathA, yadvendUdayato vikAsi jalajaM bhAnorna tasmin gatiH [ samAptamidaM nyaayaavtaarsuutrvaartikm| ] ||54|| |55|| 1156 / / ||57 / / For Personal & Private Use Only Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra 3600 nyAyAvatArasya pariziSTAni pRSTha 123 111 68 59 (1) zrI siddharSiTIkoddhRtAnAM zlokAnAM sUcI atasmiMstadgraho bhrAntiH (diGnAga - pramANasamuccaya) anumeye'tha tattulye (diGanAga - pramANasamuccaya) / gRhItvA vastusadbhAvaM (kumarila - zlokavArtika) tasmAdyadRzyate tatsyAt (kumarila - zlokavArtika) tenAnyApohaviSayAH (diGanAga - pramANasamuccaya) na tAvadindriyeNaiSA (kumArila - zlokavArtika) pratyakSaM kalpanApoDha0 (dharmakIrti - nyAyabindu) pramANapaJcakaM yatra (kumArila - zlokavArtika) manaso yugapadvRtteH (diGanAga - pramANasamuccaya) vikalpayonayaH zabdAH sA jJeyavizeSagatiH 95 147 306 pRSTha 127 253 (2) TippanoddhRtAnAM zlokAnAM sUcI aNuhUyadiTThacintiya (jinabhadra - vize.bhA.) anirUpitatattvArthA () anyadeva hi sAmAnyaM (saMgrahazloka) apsu gandho rasazcAsau (kumArila - zlokavArtika) abbhatthe'vAo cciya (jinabhadra - vize.bhA.) abhihANaM abhiheyAu ayogaM yogamaparaiH (dharmakIrti - pramANavinizcaya) artho jJAnasamanvito 66 233 261 For Personal & Private Use Only Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra 10 () 255 300 102 233 .361 AhurvidhAtR pratyakSaM ikSukSIraguDAdInAM udgrAhitamupanyaste uppaladalasayaveho ekasyApi dhvanervAcyaM eganteNa parokkhaM kIdRggavaya ityevaM kesiMci iMdiyAiM kSIre dadhi bhavedevaM gacchatu kvApi te svAntaH 273 (ajaya-koza) (jinabhadra - vize.bhA.) (saMgrahazloka) (jinabhadra - vize.bhA.) (kumArila - zlokavArtika) (jinabhadra - vize.bhA.) (kumArila - zlokavArtika) (dharmakIrti - pramANavinizcaya) (saMgrahazloka) (jinabhadra - vize.bhA.) (gauDa-koza) (saMgrahazloka) (saMgrahazloka) (mAgha-zizupAlavadha) (dharmakIrti-pramANavinizcaya) 271 cArvAko'dhyakSamekaM jIvo akkho taM paI jJAnAtmacakrazakaTe tatrarjusUtranItiH syAt tathAvidhasya tasyApi tadavitathamavAdIH dIpavannopapadyeta dhUmanimittaM nANaM na cAvastuna ete syuH navi iMdiyAI nAnyathehArthasadbhAvo 55 (kumArila - zlokavArtika) () (dharmakIrtI - pramANavinizcaya) (kumArila - zlokavArtika) () 290 nAstitA payaso dani nityaM sattvamasattvaM vA nirvizeSaM na sAmAnya paJcaviMzatitattvajJo 276 (sAMkhyAH) 30 For Personal & Private Use Only Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAvatAra padAnAM saMhatirvAkyaM pannavaNijjA bhAvA pAraMparyeNa sAkSAcca puruSo'vikRtAtmaiva prakRterliGgavacane pratyakSamanumAnaM ca maNipradIpaprabhayoH yathA tathA yathArthatve yazcobhayoH samo doSaH yugaM dvAdazasahastraM vastvasaMkarasiddhizca vicchedo na vi dAho virodhe liGgasaMkhyAdi viviktedRkpariNatau vizeSaNavizeSyAbhyAM vyavacchedaphalaM vAkyaM vyavahArastu tAmeva ziraso'vayavA nimnA sadrUpatAnatikrAnta sAmarthyavarNanAyAM ca abhidhAnakoza dharmabindu nyAyakumudacandra () (jinabhadra - vize.bhA.) () (vindhyavAsiprabhRtayaH) () (mImAMsakAH) (dharmakIrti - pramANavinizcaya) (dharmakIrti - pramANavinizcaya) (kumArila - zlokavArtika) (laukikAH) (kumArila - zlokavArtika) () (saMgrahazloka) (kumArila - zlokavArtika) ( saMgraha zloka ) () (3) TIkAdvaye nAmagrAhaM nirdiSTAnAM granthAnAM sUcI 362 99 312 66 9 (saMgrahazloka) 269 319 (AsuriprabhRtayaH) (dharmakIrti-pramANavinizcaya) 53 (dharmakIrti-pramANavinizcaya) 53 For Personal & Private Use Only 28 300 213 319 238 29 121 121 257 66 255 101 Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0/363 nyAyAvatAra 10 nyAyazAstram (gautamIyaM) pramANavArtika TIkA pramANavinizcaya bauddhAlaMkAra vinizcaya - (see pramANavinizcaya) vinizcayaTIkA (dharmottarakRtA) vaizeSikIyasUtra zRGgAraprakAza siddhahema (4) TIkAdvaye nAmagrAhaM nirdiSTAnAM granthakRtAM sUcI dharmottara prabhAkara prabhAcandra prazastapAda bhadrabAhu mAgha ajaya abhidhAnakozakartAraH (vasubandhu) arcaTa Asuri izvarakRSNa udyotakara kandalIkAra (zrIdhara) kalyANacandra kSamAzramaNa (jinabhadra) gauDa jJAnazrI diGanAga vasubandhu vAdamahArNava vindhyavAsI vyomaziva zrIdhara dharmakIrti FO For Personal & Private Use Only Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (pUjyazrIsiddhasenadivAkarasUristutayaH kavayaH siddhasenAdyA vayaM tu kavayo matAH / maNaya : padmarAgAdyA nanu kAcopi mecakaH // 39 // pravAdi-kariyUthAnAM kezarI nayakezaraH / siddhasenakavirjIyAdvikalpa-nakharAMkuraH // 40 // - bhagavajjinasenakRta AdipurANa pra. parva. jagatprasiddhabodhasya vRSabhasyeva nistuSAH / bodhayanti satAM buddhiM siddhasenasya sUktayaH // 30 // - zrIjinasenAcAryakRta harivaMzapurANa yaduktakalpalatikAM siJcantaH karuNAmRtaiH / kavayaH siddhasenAdyA vardhayantu hRdi sthitAH // zrIkalyANakIrtikRta yazodharacaritra AyariyasiddhaseNeNa, sammaie paiTThiajaseNa / dUsamaNisAdivAgara-kappattaNao tadakkheNaM // 1048 // -zrIharibhadrasUrikRta paMcavastuka kva siddhasenastutayo mahArthA azikSitAlApakalA kva caissaa| tathApi yUthAdhipateH pathasthaH skhaladgatistasya zizurna zocyaH // - zrIhemacandrAcAryakRta ayogavyavacchedikA For Personal & Private Use Only Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jeNa viNA logassavi vavahAro savvahA na nivvaDai / tassa bhuvaNekkaguruNo Namo aNegaMtavAyassa // jenA vinA jagatanA vyavahAra sathiA nivahi nA thAya, te jagatanA eka mAtra gurusamAna sanakAtivAdane namaskAra thAooo vanabhAnuri rAtA, For Personal & Private Use Only www.DESIGN BY