Page Text
________________
१५६
न्यायावतार 10 ततो हेतुं निभालयति, नापि दृष्टान्तादिकं विरचयति, तथा प्रतीतेरभावात्, किं चान्वयव्यतिरेकाभ्यां हेतोरेव सामर्थ्यमुन्नीयते, न पक्षादीनाम्, तद्व्यतिरेकेणापि साध्यसिद्धेः तथापि तेषां साधनांशत्वकल्पनेऽनवस्थाप्रसङ्गात् । यदि च २२६तत्सामर्थ्य स्यात्, तदा पक्षोपन्यासमात्रादेव साध्यावगतेः हेतुरानर्थक्यमश्नुवीत, उत्तरावयवाश्च; एवं हि तत्सामर्थ्य सिद्ध्येन्नान्यथा । तस्माद्य एव परनिरपेक्षं साध्यं बोधयति स एव हेतुः साधनम्, न पक्षादय इति ।
१५०. अत्रोच्यते-स्वनिश्चयवत् परनिश्चयोत्पादनं परार्थमनुमानमुक्तमित्यादि यदुक्तं तदयुक्तम्, केवलं तदर्थं न जानीषे, निश्चयापेक्षयैव वतिना तुल्यताभिधानात्, न पुनः सर्वसामान्यमभिप्रेतम्,
-न्यायरश्मिબીજી વાત, હેતનું પ્રતિપાદન કરો તો સાધ્યનો બોધ થાય છે, (અન્વય) ન કરો તો નથી થતો (વ્યતિરેક) એટલે હેતુ જ સાધ્યપ્રતિપાદનમાં સમર્થ છે, પક્ષાદિ નહીં, કારણ કે પક્ષાદિ વિના પણ સાધ્યસિદ્ધિ તો શક્ય જ છે, છતાં પણ પક્ષાદિને સાધન (સિદ્ધિ) ના અંશરૂપે સ્વીકારશો તો અનવસ્થા આવશે – બીજા અનેક (ચક્ષુરાદિ) સાધનના અંશ બનશે.
જો સાધનને સિદ્ધ કરવા પક્ષાદિનું સામર્થ્ય હોય તો તેના કથનથી જ સાધ્ય સિદ્ધિ થઈ જશે અને હેતુનો પ્રયોગ તો નિરર્થક જ બનશે - આવું હોય તો જ સાધ્યસિદ્ધિ માટે પક્ષાદિનું વાસ્તવિક સામર્થ્ય સિદ્ધ થાય, અન્યથા નહીં, પણ આવું તો જોવાતું નથી.
તેથી જે પરનિરપેક્ષ રહીને (=બીજા કોઈની અપેક્ષા રાખ્યા વિના) સાધ્યનો નિશ્ચય કરાવે, તેવા હેતુને જ “સાધન' તરીકે લઈ શકાય, હેતુની અપેક્ષા રાખતા પક્ષ વિગેરેને નહીં.
०तुनी भ. पक्षाह ५९ साधन छ - उत्तर ५६ ० (૧૫૦) ઉત્તરપક્ષઃ- “સ્વનિશ્ચયની જેમ પરને નિશ્ચય કરાવવો તેને પરાર્થનુમાન કહેવાય વગેરે” - તે બધું કથન અયુક્ત છે, કારણ કે અમારો કહેવાનો આશય જ તમે સમજ્યા નથી.
'स्वनिश्चयवत्' मां भूल 'वत्' २०४थी, मात्र निश्यय३५ शने बने ४ स्वार्थ भने ५२रार्थ અનુમાનની સામ્યતા જણાવી છે. એટલે “જેમ સ્વાર્થનુમાનમાં નિશ્ચય થાય તેમ પરાર્થાનુમાનમાં પણ નિશ્ચય થવો” – એમ માત્ર નિશ્ચય અંશને લઈને જ બંનેની સમાનતા છે, સર્વાશે નહીં.
–अर्थसंप्रेक्षण___ (२२६) तत्सामर्थ्यमिति । पक्षादीनां सामर्थ्यम् ।
-शास्त्रसंलोक(120) "पक्षस्य प्रयोजनाभावतः प्रयोगानुपपत्तेः; सर्वत्र गम्यमान एवास्मिन् साधनात् साध्यसम्प्रतिपत्त्युपपत्तेः...
स केवलः साध्यमर्थं प्रतिपादयेत्, हेतुपन्याससमन्वितो वा ? यदि केवलः; हेतूपन्यासो व्यर्थः; प्रतिज्ञाप्रयोगमात्रादेव तत्प्रतिपत्तेः सञ्जातत्वात्। अथ हैतूपन्याससमन्वितः; तर्हि हेतोरेव तत्र सामोपपत्तेः किं प्रयोगेणेति।" - न्यायकु.पृ.४३५/ "असाधनाङ्गभूतत्वात् प्रतिज्ञाऽनुपयोगिनी।" -तत्त्वसं.पृ.४८ / "तत्पक्षवचनं वक्तुरभिप्रायनिवेदने। प्रमाणं संशयोत्पत्तेः ततः साक्षान्न साधनम् ।।" - प्रमाणवा.४/१६-२३, हेतुबि.प्र.परि.।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005549 |
| Book Title | Nyayavatara |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Saumyangratnavijay, Yashratnavijay |
| Publisher | Jingun Aradhak Trust |
| Publication Year | 2011 |
| Total Pages | 408 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 9 MB |