Page Text
________________
૧૬૭ જી
ન્યાયાવતાર - શ્તો ૧૩
अन्यथा ध्वनिमनुच्चारयन् स्वार्थानुमाने साध्यमवबुध्यते इति, तदनुच्चारणेन परनिश्चयोत्पादनं प्रसज्येत, न चैतदस्ति, शब्दानुच्चारणे परप्रतिपादनासंभवात्, तदर्थं शब्दाङ्गीकरणे येन विना परप्रतिपादनासंभवः तत्तदुररीकर्तव्यम्, समानन्यायात् । न च पक्षादिविरहे प्रतिपाद्यविशेषः प्रतिपादयितुं शक्यः हेतुगोचरादि तत्साध्यार्थप्रतीतिविकलतया तस्य साकाङ्क्षत्वात्, तथा च बुभुत्सितार्थबोधाभावादप्रत्यायित एव तिष्ठेत्, अतस्तद्बोधनार्थं पक्षादयो दर्शनीयाः, इति तेऽपि साधनांशाः स्युः ।
121
१५१. यच्चोक्तम्-““अन्वयव्यतिरेकानुकरणाभावान्न साधनम्, हेतुमात्रादपि साध्यसिद्धेः, तदयुक्तम्, अविप्रतारकतानिश्चितपुरुषवचनमात्रादपि अग्निरत्र इत्यादिरूपात् क्वचित्प्रमेयोऽर्थः ન્યાયરશ્મિ ૦
Ꮕ
જો બંને વચ્ચે સર્વાંશે સમાનતા હોત, તો સ્વાર્થાનુમાનમાં જેમ વચનોચ્ચાર વિના જ સાધ્યનો નિશ્ચય થાય છે, તેમ પરાક્ષનુમાનમાં પણ વચનોચ્ચાર વિના જ, બીજાને સાધ્યનો નિશ્ચય થઈ જશે. પણ આવું તો જોવાતું નથી, કારણ કે વચનોચ્ચાર વિના તો પરપ્રતિપાદન જ અશક્ય છે - આમ સ્વાર્થનુમાનમાં ન હોવા છતાં, પરાર્થાનુમાનમાં તો વચનોચ્ચારની આવશ્યકતા રહે જ છે.
આમ પરાનુમાનમાં જેમ તમે ‘વચનોચ્ચાર’ સ્વીકારો છો, તેમ એ જ ન્યાયે જેના વિના પરપ્રતિપાદન અશક્ય બનતું હોય તે બધી જ વસ્તુનો સ્વીકાર કરવો જોઈએ.
કેટલાક શ્રોતા એવા હોય છે, કે પક્ષાદિ વિના તેમને બોધ કરાવી શકાતો નથી, કારણ કે પક્ષાદિ ન કહીએ તો, હેતુ કહ્યો હોવા છતાં, હેતુ ક્યાં રહ્યો છે ? તેની અને તેના સાધ્યની પ્રતીતિ તેને ન થવાથી આકાંક્ષા ઊભી રહે છે - સંતુષ્ટ થતો નથી. એટલે જિજ્ઞાસિત અર્થનો બોધ ન થવાથી તે નિશ્ચય કર્યા વિના જ રહે છે. એટલે તેને બોધ કરાવવા માટે પક્ષાદિ પણ કહેવા જોઈએ, એટલે તે પણ પ્રયોગના અંશ છે.
(૧૫૧) તથા તમે જે કહ્યું હતું કે “હેતુ કહ્યો હોય તો જ સાધ્યનું જ્ઞાન થાય (અન્વય) હેતુ ન કહ્યો હોય તો ન થાય (વ્યતિરેક) આવા અન્વય-વ્યતિરેક પક્ષાદિમાં મળતા નથી” - એ કથન પણ અયુક્ત છે, કારણ કે ક્યારેક જેની અવિપ્રતારકતા નિશ્ચિત છે, એવા પુરુષના ‘અહીં અગ્નિ છે’ એવા વચનથી પણ પ્રમેય - સાધ્યનો બોધ થાય છે - આવા સ્થળે હેતુ વિના પણ સાધ્યસિદ્ધિ થતી હોવાથી – હેતુમાં પણ અન્વય-વ્યતિરેક ન મળવાથી, હેતુ પણ અસાધન (= પ્રયોગનો અંશ નહીં) -० अर्थसंप्रेक्षण:
(२२७) तत्साध्येत्यादि । तेषां पक्षादीनां साध्यः प्रतिपाद्यो योऽर्थस्तस्य प्रतीतिविकलता, तया कृत्वा हेतुभूतया वा तस्य प्रतिपाद्यस्य साकाङ्क्षत्वात् ।
–० शास्त्रसंलोक:
(121) "तीव्रमतेस्तु तत्प्रयोगमन्तरेणापि हेतुप्रयोगमात्रात् प्रकृतार्थप्रतिपत्तिप्रतीतेस्तस्य वैयर्थ्य हेतुप्रयोगस्यापि वैयर्थ्यम् स्यात्, निश्चिताऽविप्रतारकपुरुषवचनाद् 'अग्निरत्र' इत्यादिप्रतिज्ञाप्रयोगमात्ररूपादेव कस्यचित् प्रकृतार्थप्रतिपत्तिदर्शनात् । " - न्यायकुमु.पृ.४३६ ।
-~
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005549 |
| Book Title | Nyayavatara |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Saumyangratnavijay, Yashratnavijay |
| Publisher | Jingun Aradhak Trust |
| Publication Year | 2011 |
| Total Pages | 408 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 9 MB |