Page Text
________________
न्यायावतार - श्लो. २५
૧૬૭૧) साध्याव्यतिरेकित्वमिति | साधनाव्यतिरेकी यथा-निर्विकल्पकं प्रत्यक्षं प्रमाणत्वादिति । अत्र वैधर्म्यदृष्टान्तः- यत् पुनः सविकल्पकं न तत् प्रमाणम्, तद्यथानुमानम्, अनुमानात् प्रमाणतानिवृत्तेः साधनाव्यतिरेकित्वम् । 'उभयाव्यतिरेकी यथा-नित्यानित्यः शब्दः सत्त्वादिति। अत्र वैधHदृष्टान्तःयः पुनर्न नित्यानित्यः स न सन्, तद्यथा घटः, घटादुभयस्याप्यव्यावृत्तेरुभयाव्यतिरेकित्वमिति । "तथा संदिग्धसाध्यव्यतिरेको यथा-असर्वज्ञा अनाप्ता वा कपिलादयः २६५आर्यसत्यचतुष्टयाप्रतिपादकत्वादिति । अत्र वैधर्म्यदृष्टान्तः-यः पुनः सर्वज्ञ आप्तो वा असावार्यसत्यचतुष्टयं
-૦ન્યાયરમિ – (૨) સાધનાવ્યતિરેકી અથવા અસિદ્ધસાધનવ્યતિરેકઃ- જે દૃષ્ટાંતમાં હેતુનો અભાવ ન હોય, તેને સાધનાવ્યતિરેકી દૃષ્ટાંતાભાસ કહેવાય છે. દા.ત- પ્રત્યક્ષ નિર્વિવપૂર્વ પ્રમાત્વીત | અહી અનુમાનમાં વૈધર્મેદ્રષ્ટાંત આ પ્રમાણે થાય - જે સવિકલ્પક હોય તે પ્રમાણ પણ હોતું નથી, જેમકે અનુમાન. અહીં અનુમાન રૂપ વૈધમ્મદષ્ટાંતમાં પ્રમાણતાનો અભાવ ન હોવાના કારણે, આ દૃષ્ટાંત સાધનાવ્યતિરેકીદષ્ટાંતાભાસ કહેવાય છે.
(૩) ઉભયાવ્યતિરેકી અથવા અસિદ્ધાભયવ્યતિરેકઃ- જે દૃષ્ટાંતમાં સાધ્ય સાધન બન્નેનો અભાવ અસિદ્ધ હોય, તેને ઉભયાવ્યતિરેકીદષ્ટાંતાભાસ કહેવાય છે. દા.ત. શબ્દો નિત્યાનિત્ય, સર્વાત્ | અહીં વૈધર્મેદષ્ટાંત આ પ્રમાણે થાય - જે નિત્યાનિત્ય ન હોય તે સત્ પણ હોતું નથી. યથા ઘટ. અહીં ઘટ રૂપ દૃષ્ટાંતમાં, નિત્યાનિત્યનો અભાવ તથા સત્નો અભાવ, આ બન્ને અસિદ્ધ છે. તેથી આ ઉભયાવ્યતિરેકીદષ્ટાંતાભાસ કહેવાય છે.
(૪) સંદિગ્ધસાધ્યવ્યતિરેકઃ- જે દૃષ્ટાંતમાં સાધ્યનો અભાવ સંદિગ્ધ હોય, તેને સંદિગ્ધસાધ્યવ્યતિરેકદૃષ્ટાંતાભાસ કહેવાય છે. દા.ત. પિનીયઃ સર્વજ્ઞ અનાપ્તા વા. કાર્યસત્યવતુષ્ટયાપ્રતિપાત્વી , આ અનુમાનમાં વૈધર્મદષ્ટાંત આ પ્રમાણે થાય જે સર્વજ્ઞ અથવા આપ્ત હોય, તે ચાર આર્યસત્યોનું પ્રતિપાદન કરનાર હોય છે. યથા શૌદ્ધોદનિ (બુદ્ધ) અહીં શૌદ્ધોદનિમાં સર્વજ્ઞત્વ સંદિગ્ધ છે.
આ દૃષ્ટાંતને યદ્યપિ સાધ્યાવ્યતિરેકી સ્વરૂપે પણ ગણી શકાય, કારણ કે દુઃખ (અહીં દુઃખનો અર્થ, રૂપાદિ સ્કંધો છે) સમુદાય, માર્ગ અને નિરોધ સ્વરૂપ ચાર આર્યસત્યો પ્રમાણથી બાધિત છે, કેમ કે દુઃખ તે શરીરના ધર્મોથી વિલક્ષણ એવા આંતર સંવેદનથી જાણી શકાય તેવો ધર્મ છે. ધર્મ તે ધર્મી વિના રહી શકતો નથી, જેમ ઘટના રૂપાદિ ધર્મો. બૌદ્ધ દર્શનને વિષે દુઃખાદિ ધર્મોનો ધર્મી એવો આત્મા નામનો પદાર્થ જ સ્વીકાર કરેલ નથી. તેથી આત્માનું અસ્તિત્વ ન સ્વીકારતા હોવાથી, દુઃખાદિનું પણ અસ્તિત્વ ઘટી શકતું નથી. હવે દુઃખનો જ અભાવ હોવાથી, તેના કારણભૂત રૂપ,
–૦૩૫ર્થસંપ્રેક્ષ0 (२६५) आर्यसत्यचतुष्टयमिति । आराद् दूरं यान्ति पापादित्यार्याः, निरुक्तलक्षणं, तेषां सतां साधूनां पदानां वा यथासंभवं मुक्तिप्रापकत्वेन यथावस्थितवस्तुस्वरूपचिन्तनेन च हितानि सत्यानि तत्त्वानीत्यर्थः, तेषां चतुष्टयम् ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005549 |
| Book Title | Nyayavatara |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Saumyangratnavijay, Yashratnavijay |
| Publisher | Jingun Aradhak Trust |
| Publication Year | 2011 |
| Total Pages | 408 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 9 MB |