Nyayavatara

SR No.: 005549
Original Sutra Author: N/A
Author: Saumyangratnavijay, Yashratnavijay
Publisher: Jingun Aradhak Trust
Publication Year: 2011
Total Pages: 408
Language: Gujarati, Sanskrit
Classification: Book_Gujarati
File Size: 9 MB

Page 240

१९८
न्यायावतार 10 प्रत्यपीपदत्, तद्यथा शौद्धोदनिरिति । अयं च साध्याव्यतिरेकी वा, आर्यसत्यचतुष्टयस्य २६६दुःखसमुदयमार्गनिरोधलक्षणस्य २६७प्रमाणबाधितत्वेन तद्भाषकस्यासर्वज्ञतानाप्ततोपपत्तेः, केवलं तन्निराकारकप्रमाणसामर्थ्यपर्यालोचनविकलानां संदिग्धसाध्यव्यतिरेकतया प्रतिभाति इति तथोपन्यस्तः । तथा हि-यद्यप्यार्यसत्यचतुष्टयं शौद्धोदनिः प्रतिपादितवान्, तथापि सर्वज्ञताप्तते तस्य न सिध्यतः, ताभ्यां सहार्यसत्यचतुष्टयप्रतिपादनस्यान्यथानुपपत्त्यसिद्धेः, असर्वज्ञानाप्तेनापि परप्रतारणाभिप्रायप्रवृत्तनिपुणबुद्धिशठपुरुषेण तथाविधप्रतिपादनस्य कर्तुं शक्यत्वात् । तस्मात्
-०न्यायश्भिસંજ્ઞા, વેદના, સંસ્કાર અને વિજ્ઞાન સ્વરૂપ પાંચ સંસારી સ્કંધો પણ ન હોઈ શકે. હવે જો દુઃખથી યુક્ત જ નથી, તો પછી તેને દૂર કરવા માટેના રસ્તાને શોધવાની જરૂર જ શું છે ? અને માર્ગ જ ન હોય, તો પછી નિષ્ફલેશ ચિત્ત અવસ્થાસ્વરૂપ નિરોધ તત્ત્વ ક્યાંથી ઘટી શકે ? કારણ ન હોય તો કાર્ય ક્યાંથી ? બૌદ્ધ દર્શન માન્ય આ ચાર આર્યસત્યો પ્રમાણથી બાધિત હોવાના કારણે તેને કહેનારા એવા બુદ્ધમાં અસર્વજ્ઞતા અથવા અનાપ્તતાનો અભાવ સિદ્ધ થતો નથી, ઉર્દુ અસર્વજ્ઞતા જ સિદ્ધ થાય છે. તેથી વાસ્તવિક રીતે તો અસિદ્ધસાધ્યવ્યતિરેકદૃષ્ટાંતાભાસ જ છે, છતાં પણ જે મૂઢ જીવો તે આર્યચતુષ્ટયના નિરાકરણ કરનારા પ્રમાણના સામર્થ્યની વિચારણાથી રહિત છે, તે જીવોને આશ્રયીને આ સંદિગ્ધસાધ્યવ્યતિરેકી પ્રતીત થતો હોય છે, એટલે આ રીતે ઉપન્યાસ કર્યો છે. તે આ રીતે તમે કહ્યું તે પ્રમાણે આર્ય ચતુષ્ટયનું પ્રતિપાદન યદ્યપિ બુદ્ધ કર્યું હોય, તો પણ તે પ્રતિપાદન કરવા માત્રથી તેમનામાં સર્વજ્ઞતા અથવા આપ્તપણું સિદ્ધ થઈ જતું નથી, કારણ કે સર્વજ્ઞતા વિના આર્યચતુષ્ટયનું પ્રતિપાદન ન કરી શકાય એવી અન્યથાઅનુપપત્તિ =વ્યાપ્તિ સિદ્ધ નથી, અસર્વજ્ઞ અને અનાપ્ત એવો વ્યક્તિ, જે બીજાને ઠગવાના અભિપ્રાયથી પ્રવૃત્ત થયેલ છે અને સાથે-સાથે તેના યોગ્ય એવી નિપુણ બુદ્ધિનો પણ સહકાર છે, તે પણ આર્યચતુષ્ટયનું પ્રતિપાદન કરતો હોય તેવું શક્ય છે તેથી શૌદ્ધોદનિમાં અસર્વજ્ઞતા અથવા અનાખતા રૂપ સાધ્યની વ્યાવૃત્તિ સંદિગ્ધ છે, આ કારણથી આમાં
-अर्थसंप्रेक्षण(२६६) दुःखेत्यादि । दुःखं फलभूताः पञ्चोपादानस्कन्धाः-रूपं वेदना संज्ञा संस्कारो विज्ञानमेव चेति; ते एव तृष्णासहाया हेतुभूताः समुदयः, समुदेति स्कन्धपञ्चकलक्षणं दुःखमस्मादिति व्युत्पत्तितः । निरोधहेतुर्नैरात्म्याद्याकारचित्तविशेषो मार्गः, 'मार्ग अन्वेषणे', मार्यतेऽन्विष्यते याच्यते निरोधार्थिभिरिति चुरादीनन्तत्वेन स्वरान्तत्वादप्रत्ययः । निष्क्लेशावस्था चित्तस्य निरोधः, निरुध्यते रागद्वेषोपहतचित्तलक्षणः संसारोऽनेनेति करणे घञि मुक्तिरित्यर्थः । एतच्च दुःखादिरूपं, विस्तरार्थिना प्रमाणविनिश्चयटीकादेर्निष्टङ्कनीयम् । (२६७) प्रमाणबाधितत्वेनेति । दुःखादीनां हि मूलमात्मा, तदभावे कथं तेषां संभवः । तथा हि-दुःखं नाम देहधर्मविलक्षणोऽन्तःसंवेद्यो धर्मः, धर्माश्च धर्मिणमन्तरेण न भवन्ति, रूपादय इव घटम्, नास्ति च बौद्धादीनां दुःखादिधर्मानुगुणो जीवः, मुख्यदुःखाभावे च दुःखहेतुत्वात् दुःखं संसारिणः स्कन्धा अपि न स्युः तदभावे च न हेतुः । एवं मार्गनिरोधयोरपि प्रमाणबाधितत्वमपि भावनीयमिति ।