________________
Q.२१०
न्यायावतार 10 प्रतिपक्षरूपता कथमवधारिता इति चेत्, तवैव दर्शनात् । तथा हि-दृश्यते २७५ज्ञानाद्यभ्यासत: प्रतिक्षणमावरणविलयः, विशिष्टविशिष्टतरतत्कार्यबोधाद्यनुभवात्, २७ तदतिशये पुनः सामस्त्योच्छेदः स्यादित्यभिदध्महे । १८९. एतेन यत्परे प्रोचुः यथा-प्रत्यक्षादिप्रमाणपञ्चकगोचरातिक्रान्तत्वात्
-न्यायश्मिજવાબ આપતા જણાવે છે કે, જ્ઞાનાદિનો અભ્યાસ તે આવરણ સ્વરૂપ મળનો પ્રતિપક્ષી છે, એટલે જ્ઞાનના અભ્યાસથી જ્ઞાનાવરણનો વિલય થતાં તેના કાર્યભૂત એવા જ્ઞાનવિશેષની પ્રતિપત્તિ થાય છે. દર્શનાભ્યાસ = સમ્યગ્દર્શન તેનાથી મોહનીયનો વિલય થતાં સમ્યગ્દર્શન રૂપ કાર્યની ઉત્પત્તિ થાય છે, એમ ચારિત્રાભ્યાસ દ્વારા ચારિત્રગુણનું પ્રકટીકરણ થાય છે.
શંકા- જ્ઞાન વગેરેનો અભ્યાસ, જ્ઞાનાવરણ વગેરેનો પ્રતિપક્ષભૂત છે, એ તમે શેનાથી જાણ્યું?
સમાધાન તમે જ જો અમને રસ્તો બતાવ્યો હોય તો અમારે બીજે ક્યાં શોધવા જવાનું, તમારામાં જ આવું જોવા મળ્યું છે. તે આ પ્રમાણેઃ-જ્ઞાનાદિના અભ્યાસથી દરેક ક્ષણે-ક્ષણે આવરણનો વિલય થાય છે અને તેના કાર્યભૂત એવા વિશિષ્ટ-વિશિષ્ટતર બોધનો પણ અનુભવ થાય છે. આ જ જ્ઞાનના અધિક અભ્યાસ દ્વારા આવરણનો સંપૂર્ણપણે નાશ થવો પણ સંભવિત જ છે, એવું અમે કહીએ છીએ.
० (१८८) मीमांसनो पूर्वपक्ष भने तेनुं न ० જ્ઞાનાદિના અભ્યાસ દ્વારા આવરણનો વિલય થતાં, કેવળજ્ઞાન પ્રગટ થાય છે, એમ કહેવા દ્વારા જે અપ્રગટનાસ્તિક, સર્વજ્ઞાપલાપી, મીમાંસક દર્શનકારોએ આ પ્રમાણે કહ્યું હતું કે, સંસારના સર્વ પદાર્થોને વિષય કરનારૂં જ્ઞાન, પ્રત્યક્ષ, અનુમાન, શબ્દ, ઉપમાન અને અર્થપત્તિ આ પાંચ પ્રમાણોના
-अर्थसंप्रेक्षण(२७५) ज्ञानाद्यभ्यासत इति । ज्ञानाभ्यासात् ज्ञानावरणविलये ज्ञानावरणविलयकार्यो ज्ञानविशेषो दृश्यते । आदिशब्दात् दर्शनाभ्यासात् दर्शनावरणविलये दर्शनावरणविलयकार्यो दर्शनविशेषानुभवो गृह्यते । एवं चारित्राभ्यासेऽपि । (२७६) तदतिशये ज्ञानाद्यभ्यासातिशये ।। २७ ।।
-शास्त्रसंलोक(151) "ततः प्रमाणपञ्चकाप्रवृत्तेरभावप्रमाणगोचर एव सर्वज्ञः ।" - षड्. समु. टी. का. ४६ / "प्रमाणपञ्चकं
यत्र वस्तुरूपे न जायते"* वस्त्वसत्त्वावबोधार्थ तत्राभावप्रमाणता। . मी. श्लो. अभाव. श्लो. १/ "तथा, अभावप्रमाणबाधिता। तथाहि-प्रत्यक्षानुमानागमोपमानार्थापत्त्यभावेऽभावप्रमाणमेव विजयत !" - न्याया. वा. वृ. १।१२। "ननु च अतीन्द्रियज्ञानस्य तद्वतो वा सदुपलम्भप्रमाणपञ्चकगोचरातिक्रान्ततया अभावप्रमाणकवलीकृतविग्रहत्वतोऽस्यासत्त्वात् कस्य मुख्यप्रत्यक्षता प्रसाध्येत ?"... न्यायकु. पृ. ८६ । "तदेवं सर्वज्ञसद्भावग्राहकस्य प्रमाणस्याभावात् तत्सद्भावबाधकस्य चानेकधा प्रतिपादितत्वात् सर्वज्ञाभावव्यवहारः प्रवर्तयितुं युक्तः" - सम्म, टी. पृ. २१९ / सर्वज्ञाभावसाधकविस्तृतपूर्वपक्षः, तत्त्वसंग्रह, मीमां.श्लो.वा., न्यायकु., न्यायवि., सम्म.टी. गा., न्याया.वा.वृ. पृ. ५१-५५, षड्. समु. टी. इत्यादिषु द्रष्टव्यम्।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org