Nyayavatara

SR No.: 005549
Original Sutra Author: N/A
Author: Saumyangratnavijay, Yashratnavijay
Publisher: Jingun Aradhak Trust
Publication Year: 2011
Total Pages: 408
Language: Gujarati, Sanskrit
Classification: Book_Gujarati
File Size: 9 MB

Page 160

Q११८
न्यायावतार 10
85
"अतिप्रसङ्गात् । एवं हि शब्दस्यानित्यत्वे साध्ये काककार्यादेरपि गमकत्वप्रसक्तेः; तत्रापि लोकादेर्धर्मिणः कल्पयितुं शक्यत्वात् । तथा अन्वयविकलेऽपि अनित्यः शब्दः, श्रावणत्वात्, इत्ययं सम्यग्हेतुतया समर्थयितुं शक्य इति । नान्वयोऽपि हेतोर्लक्षणम् , तथा हि-तावकाकूतेनैव सकलं सत्त्वमनित्यतया क्रोडीकृतम्, इति भावधर्मः श्रावणत्वं कथमनित्यतां विहाय विपक्षे वर्तितुमुत्सहेत, तद्विकल्पस्य निःस्वभावतापत्तेः, अनित्यताविनिर्मुक्तस्य सत्त्वस्यासंभवात् ।
-न्यायश्भिઆમ ‘પક્ષધર્મતા ન હોવા છતાં પણ, અવિનાભાવિત્વના બળે હેતુ તે સાધ્યનો ગમક બની શકે छ - मे निश्यित थयु.
તથા ત્રણ લક્ષણમાંથી “અન્વય' રૂપ બીજું લક્ષણ ન હોય, તો પણ, અવિનાભાવિત્વના બળે હેતુ ते साध्यनो गम बने छ. ते मारीत - मन्वय भेटवे सपक्षसत्त्व. 'शब्दः अनित्यः श्रावणत्वात्' मां સાધ્ય છે, અનિત્યત્વ. સપક્ષ થશે અનિત્ય પદાર્થ. હવે, શ્રાવણત્વ તો, શબ્દને છોડીને કોઈ પદાર્થમાં રહેતું નથી (માત્ર શબ્દ જ સાંભળી શકાય છે) એટલે શ્રાવણત્વ હેતુમાં સપક્ષસત્ત્વરૂપ અન્વય તો મળી શકતો નથી. છતાં એ સમ્યક્ હેતુ તો છે જ, કારણ કે તમે જ માનો છો કે “જે જે સત્ પદાર્થ છે, તે બધા જ અનિત્ય છે” તો પછી શ્રાવણત્વ હેતુ પણ, ભાવનો ધર્મ હોવાથી અનિત્યને છોડીને નિત્યમાં કઈ રીતે રહેશે ? કારણ કે એમ કરવા જતાં તો, શ્રાવણત્વ નિઃસ્વભાવ જ બનશે – નિત્ય પદાર્થ અસતું હોવાથી તેમાં રહેતો ધર્મ નિઃસ્વભાવ જ બને, માટે શ્રાવણત્વને અનિત્યનો જ ધર્મ માનવો જોઈએ.
એમ અન્વયરહિત પણ, શ્રાવણત્વહેતુથી, શબ્દના અનિત્યત્વની સિદ્ધિ થાય છે, માટે અન્વય અને પક્ષધર્મતા બંને, હેતુનું લક્ષણ બની શકે નહીં – એમ કહ્યું.
-शास्त्रसंलोक(85) "कालादिधर्मिकल्पनायामतिप्रसङ्गः ।" -प्रमाणसं.पृ.१०४ । "कृत्तिकोदयपूरादेः कालादिपरिकल्पनात् ।
यदि स्यात्पक्षधर्मत्वं चाक्षुषत्वं न किंचनौ (किं ध्वनौ)" -जैनतर्कवा.वृ.पृ.१४०। "यदि पुनराकाशं कालो वा धर्मी तस्योदेष्यच्छकटवत्त्वं साध्यं कृत्तिकोदयसाधनं पक्षधर्म एवेति मतम् तदा धरित्रीधर्मिणि महोदध्याधाराग्निमत्त्वं साध्यं महानसधूमवत्त्वं साधनं पक्षधर्मोऽस्तु तथा च महानसधूमो महोदधौ अग्निं गमयेदिति न कश्चिदपक्षधर्मो हेतुः स्यात् ।" - सन्मति.टी.पृ.५९१, स्या.रत्ना.पृ.५१९,
जैनतर्कभा.पृ.१२, प्रमाणप.पृ.७१, तत्त्वार्थश्लो.पृ.२००। (86) "काककार्यादेरपि प्रासादधावल्ये साध्ये जगतो धर्मित्वेन पक्षधर्मत्वस्य कल्पयितुं सुशकत्वात्।"
न्यायकु.पृ.४४० (87) "निःशेषं सात्मकं जीवच्छरीरं परिणामिना । पुंसा प्राणादिमत्त्वस्य त्वन्यथानुपपत्तितः।। सपक्षसत्त्वशून्यस्य
हेतोरस्य समर्थनात्। नूनं निश्चीयते सद्भिर्नान्वयो हेतुलक्षणम्।" - तत्त्वार्थश्लो.पृ.२०१, "सपक्षे सत्त्वरहितस्य च श्रावणत्वादेः शब्दानित्यत्वे साध्ये गमकत्वप्रतीतेः।" - स्या.रत्ना.पृ.५१९, प्रमेयक. पृ.३५५/