Page Text
________________
१२२
न्यायावतार 0 १०८. तदेवमनुमानलक्षणं प्रतिपाद्याधुना यछौद्धोदनिशिष्यैय॑गादि-यदुत भ्रान्तमनुमानम्, सामान्यप्रतिभासित्वात् । तस्य च बहिः स्वलक्षणे व्यतिरेकाव्यतिरेकविकल्पाभ्यामपाक्रियमाणतया अयोगात्, तद्रूपतया च तेन तस्याध्यवसायाद् अतस्मिंस्तद्ग्रहणस्य च भ्रान्तिलक्षणत्वात् । "प्रामाण्यं पुनः प्रणालिकया बहिः स्वलक्षणबलायातत्वादनुमानस्य। तथा हि-नार्थं विना
-न्यायश्भि
० अनुमानमान्तता - पौद्ध पूर्वक्ष ० (१०८) शौरोहनि(शुद्धोहननो पुत्र बौद्ध) शिष्योनु थन, अनुमान यथार्थ छ' - मेम કહેવાથી ખંડિત થાય છે. તે બૌદ્ધના શિષ્યો કહે છે, કે સામાન્યનો પ્રતિભાસ કરાવતું હોવાથી, અનુમાન તે ભ્રાન્ત છે. તે આ રીતે - અનુમાન જે સામાન્યને વિષય કરે છે, તે સામાન્ય બાહ્ય સ્વલક્ષણથી ભિન્ન છે કે “અભિન્ન ?
(૧) જો બાહ્ય વલક્ષણથી સામાન્યને ભિન્ન માનશો, તો સ્વલક્ષણ સિવાય બધા પદાર્થો અસત્ હોવાથી સામાન્ય પણ અસતું થઈ જશે.
(૨) જો બાહ્ય સ્વલક્ષણથી સામાન્યને અભિન્ન માનશો, તો સામાન્ય નામનું કોઈ અલગ તત્ત્વ જ નહીં રહે.
આમ સ્વલક્ષણમાં સામાન્યરૂપતા ન હોવા છતાં, અનુમાન દ્વારા બાહ્ય સ્વલક્ષણનું સામાન્યરૂપે ગ્રહણ થતું હોવાથી, અનુમાન તે ભ્રાન્ત છે, કારણ કે ભ્રાંતિનું એ લક્ષણ જ છે કે “જેમાં જે વસ્તુ ન હોય તેમાં તે વસ્તુનું ગ્રહણ થવું.”
આમ અનુમાનનો વિષય સ્વલક્ષણ ન હોવાથી તે ભ્રાંત છે, પણ પરંપરાએ સ્વલક્ષણજન્ય હોવાથી પ્રમાણ છે. પ્રશ્નઃ- અનુમાન, પરંપરાએ સ્વલક્ષણજન્ય શી રીતે બને ?
-शास्त्रसंलोक(90) "भ्रान्तमनुमानम्, सामान्यप्रतिभासित्वात्, सामान्यस्य च बहिः स्वलक्षणे व्यतिरेकाव्यतिरेक
विकल्पाभ्यामपाक्रियमाणतयाऽयोगात्.... भ्रान्तमपि प्रमाणमिति संगीर्यते ।" इति साम्यम् - षड्द.टी.पृ.६५। "तथाऽनुमानमपि स्वप्रतिभासेऽनर्थेऽर्थाध्यवसायेन प्रवृत्तेरनर्थग्राहि । स पुनरारोपितोऽर्थो गृह्यमाणः स्वलक्षणत्वेनावसीयते यतः, ततः स्वलक्षणमवसितं प्रवृत्तिविषयोऽनुमानस्य। अनर्थस्तु ग्राह्यः।" -न्यायबि.टी.पृ.७१। "भ्रान्तं हि अनुमानं स्वप्रतिभासेऽनर्थेऽर्थाध्यवसायेन प्रवृत्तत्वात् ।" . न्यायबि.टी.पृ.४७। "भ्रान्तिसंवृतिसज्ज्ञानमनुमानानुमानिकम् । स्मार्ताभिलापिकं चेति प्रत्यक्षाभं सतैमिरम्।।" प्रमा.समु.। "भ्रान्तिज्ञानं मृगतृष्णिकायां जलावसायि, संवृतिसतो द्रव्यादेर्ज्ञानम्, अनुमानं लिङ्गज्ञानम्, आनुमानिकं लिङ्गज्ञानम्, स्मार्तं स्मृतिः आभिलापिकं चेति विकल्पप्रभेद
आचार्यदिग्नागेन उक्तः।" -प्र.वा.मनोरथ. २/२८८ । (91) तच्च अतत्त्वविषयमपि प्रमाणम् अविसंवादात्, सोऽपि पारंपर्येण वस्तुनः उत्पत्तेः ।" -सिद्धिवि.पृ.६०६ ।
"प्रामाण्यं पुनः प्रणालिकया बहिःस्वलक्षणविषयबलायातत्वादनुमानस्य ।" -षड्द.टी.पृ.६५। "प्रामाण्यं व्यवहारेण ।" -प्रमा.वा. १/५/
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005549 |
| Book Title | Nyayavatara |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Saumyangratnavijay, Yashratnavijay |
| Publisher | Jingun Aradhak Trust |
| Publication Year | 2011 |
| Total Pages | 408 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 9 MB |