Page Text
________________
૨૦૨
)
न्यायावतार - श्लो० २६ तत्पक्षहेतुदृष्टान्तानां साभासानां प्रतिपादनात् प्रायः पर्यन्तितम, केवलं तत्परोक्तदूषणोद्धारादेव समीचीनतामाबिभर्ति, इत्यमुना प्रस्तावेन दूषणं साभासमभिधातुकाम आह
वाद्युक्ते साधने प्रोक्तदोषाणामुद्भावनम् ।
दूषणं निरवद्ये तु दूषणाभासनामकम् ।। २६ ।। २६९वदनशीलो वादी प्रत्यायकस्तेनोक्ते उपन्यस्ते, कस्मिन् ? साधने, साध्यते प्रतिपाद्यप्रतीतावारोप्यतेऽनुमेयं येन तत्साधनम् । तच्चानेकरूपं प्राक् प्रत्यपादि । तद्यथा क्वचिद्धेतुरेवैकः, क्वचित्पक्षहेतू, क्वचित् पक्षहेतुदृष्टान्ताः, क्वचित्ते एव सोपनयाः, क्वचित् सनिगमनाः, क्वचिदेकैकतच्छुद्धिवृद्ध्येति, प्रतिपाद्यस्य क्वचित् कथंचित् प्रत्याययितुं शक्यत्वात्, तत्प्रत्यायनोपायस्य च साधनत्वादिति, तत्रेह सम्यक्साधनस्य दूषयितुमशक्यत्वात्, साधनाभास
–૦ન્યાયરશ્મિ – કોઈ પરદર્શનકાર દૂષણનો આરોપ કરે, તો તેના ઉદ્ધાર દ્વારા જ તે યથાર્થપણાને પ્રાપ્ત કરી શકે. આ પ્રસ્તાવને આશ્રયીને દૂષણ-દૂષણાભાસના સ્વરૂપને ગ્રંથકારશ્રી જણાવતા કહે છે.
શ્લોકાર્થ - વાદી દ્વારા કહેવાયેલ સાધન વાક્યમાં પૂર્વોક્ત દોષો હોતે છતે, તેનું ઉદ્દભાવન કરવું તે દૂષણ અને નિર્દોષ એવા સાધન વાક્યમાં તે દોષોનું ઉલ્કાવન કરવું, તે દૂષણાભાસ કહેવાય છે (૨૩)
વિવેચન- દૂષણ અને દૂષણાભાસનું સ્વરૂપ જણાવતા કહે છે કે, જેનો બોલતા રહેવાનો સ્વભાવ છે તેને વાદી કહેવાય છે. આ માત્ર વ્યુત્પત્તિનિમિત્તક શબ્દાર્થ છે. બાકી પ્રત્યાયક = જેને પોતાની વાતનો બીજાને પ્રત્યય = બોધ કરાવવો હોય તે વાદી કહેવાય છે. જેના દ્વારા પ્રતિવાદીના જ્ઞાનમાં અનુમાન કરવા યોગ્ય એવો પદાર્થ આરોપિત કરવામાં આવે છે, તેને સાધન કહેવામાં આવે છે. આ સાધ્યને સિદ્ધ કરનાર સાધન અનેક પ્રકારના છે, જે પૂર્વે પ્રતિપાદન કરેલ છે. તે આ પ્રમાણેઃ- કોઈક અતિવ્યુત્પન્ન મતિવાળાને આશ્રયીને એક માત્ર હેતુ જ સાધ્યને સિદ્ધ કરનાર છે, કોઈક ઠેકાણે પક્ષ અને હેતુ તે સાધન છે, ક્યારેક પક્ષ હેતુ, દૃષ્ટાંત; વળી કોઈક વાર પક્ષ, હેતુ, દષ્ટાંત અને ઉપનય; તથા ક્યારેક પક્ષ, હેતુ, દૃષ્ટાંત, ઉપનય તથા નિગમન, કોઈકવાર તે દરેકની ક્રમસર એક-એક શુદ્ધિને આશ્રયીને દશાવયવથી યુક્ત સાધનથી, સાધ્યની સિદ્ધિ થાય છે. આ પ્રમાણે પ્રતિપાદક એવા વક્તા દ્વારા, પ્રતિપાદ્ય એવા શ્રોતાને આશ્રયીને જ્યાં જેટલા અવયવોની જરૂર પડે, તે પ્રમાણે પ્રયોગ કરે છે. આમ શ્રોતાને સમજાવવા માટે જે કારણભૂત હોય તેને સાધન કહેવાય છે. આ સાધન જો સાચું હોય, દોષથી રહિત હોય, તો શક્ર વડે પણ તેને દૂષિત કરી શકાતું નથી. દૂષણ તો માત્ર
–૦૩૫ર્થસંપ્રેક્ષા – (२६९) वदनशीलो वादीति, वदतीति ग्रहादेर्णिन् इति णिन्-अवश्यं वदतीति आवश्यकार्थे वा आवश्यकाधमर्णयोर्णिन् इति णिन् । वदनं वादः सोऽस्यास्तीति वा वादी; शीलार्थे तूपपदाभावेन णिन्प्रत्ययस्यासंभवादर्थकथनमात्रमेतत् ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005549 |
| Book Title | Nyayavatara |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Saumyangratnavijay, Yashratnavijay |
| Publisher | Jingun Aradhak Trust |
| Publication Year | 2011 |
| Total Pages | 408 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 9 MB |