Nyayavatara

SR No.: 005549
Original Sutra Author: N/A
Author: Saumyangratnavijay, Yashratnavijay
Publisher: Jingun Aradhak Trust
Publication Year: 2011
Total Pages: 408
Language: Gujarati, Sanskrit
Classification: Book_Gujarati
File Size: 9 MB

Page 224

Q१८२
न्यायावतार 0 साध्येनापि, सोऽत्र २४८व्यतिकरे अनैकान्तिकसंज्ञो ज्ञातव्य इति । तत्र प्रतिप्राणिप्रसिद्धप्रमाणप्रतिष्ठितानेकान्तविरुद्धबुद्धिभिः २४९कणभक्षाक्षपादबुद्धादिशिष्यकैरुपन्यस्यमानाः सर्व एव हेतवः, तद्यथा-एकान्तेन अनित्यः शब्दो नित्यो वा, २५°सत्वात, उत्पत्तिमत्त्वात्, कृतकत्वात्, प्रत्यभिज्ञायमानत्वात्- इत्यादयो विवक्षयासिद्धविरुद्धानैकान्तिकतां स्वीकुर्वन्ति इत्यवगन्तव्यम्। तथा हि- अनित्यैकान्ते तावदसिद्धाः सर्व एव हेतवः, चाक्षुषत्ववत् तेषां ध्वनावविद्यमानत्वात्, २५१असदादिव्यवच्छेदेनालीकसंवृतिविकल्पितत्वात्, पारमार्थिकत्वे त्वेकस्यानेकरूपा
–૦નાયરશ્મિ -
૦ અનિત્ય એકાન્તમાં અસિદ્ધતા ૦ આની ભાવના આ પ્રમાણે જાણવીઃ- એકાન્ત અનિત્ય પક્ષમાં બધા હેતુઓ અસિદ્ધ છે. જેમ ચાક્ષુષત્વ હેતુ, શબ્દ સ્વરૂપ પક્ષમાં રહેતો ન હોવાથી અસિદ્ધ કહેવાય તેમ આ સર્વે પણ હેતુઓ શબ્દ રૂપ પક્ષમાં રહેતા નથી. શબ્દરૂપ પક્ષમાં હેતુઓનું ન રહેવાનું કારણ એ છે કે, બૌદ્ધો એક જ્ઞાનમાં અનેકાકારની આપત્તિ ન આવે, તે માટે નીલપ્રતીતિને અનીલવ્યાવૃત્તિરૂપે કહે છે. વાસ્તવિક નીલની પ્રતીતિરૂપે નહીં, તેમ શબ્દમાં પણ, સત્ત્વ, કૃતકત્વ વગેરે બૌદ્ધના મતે વાસ્તવિક સ્વરૂપે ત્યાં નથી, પરંતુ અસત્ત્વવ્યાવૃત્તિ, અકૃતકત્વવ્યાવૃત્તિ વગેરે રૂ૫ થશે. જે પ્રતીતિમાં પારમાર્થિક સ્વરૂપનો પ્રતિભાસ થતો નથી, તે સર્વે સંવૃત્તિ = કાલ્પનિક જ છે. યદ્યપિ કાલ્પનિક પ્રતીતિઓ બધી ખોટી જ હોય છે, છતાં અહીં સ્વરૂપવિશેષણ તરીકે અલકનો પ્રયોગ કરેલ છે. જો વાસ્તવિક રીતે સત્ત્વ, કૃતકત્વ વગેરેને શબ્દમાં સ્વીકારવામાં આવે, તો એક જ શબ્દમાં વિભિન્ન ધર્મો રહેતા હોવાથી અનેકાન્તવાદ માનવાની આપત્તિ આવશે. (બૌદ્ધને સ્વલક્ષણમાં એ માન્ય નથી) જો અસતું આદિ વ્યાવૃત્તિ રૂપ કાલ્પનિક સત્તાવાળા સત્ત્વ વગેરેને માનો તો તે અભાવરૂપ હોવાથી, સર્વ શક્તિથી રહિત હોવાના કારણે નિઃસ્વભાવ છે. નિઃસ્વભાવ હોવા છતાં પણ જો તેને હેતુ રૂપે સ્વીકાર કરવામાં આવે, તો પછી
-अर्थसंप्रेक्षण(२४८) व्यतिकरे इति । प्रस्तावे । (२४९) कणभक्षेत्यादि । कणभक्षकः कणादापरनामा वैशेषिकः, अक्षपादो नैयायिकानामाद्याचार्यवर्यः, बुद्धः सुगतः, आदिशब्दात् सांख्यादिपरिग्रहः, तेषां कुत्सिता अल्पा वा शिष्याः शिष्यकाः प्रशस्तपादोद्योतकरधर्मकीर्तीश्वरकृष्णादयस्तैः |
(२५०) सत्त्वादित्यादि । यथासंभवं नित्यानित्यत्वयोरमी हेतवो योज्याः । तथा हि-सत्त्वं स्वाभिप्रायेणानित्यत्वे च साध्ये हेतुः, उत्पत्तिमत्त्वं कृतकत्वं चानित्यत्वे एव, प्रत्यभिज्ञायमानत्वं तु नित्यत्वे एवेति । (२५१) असदादीति | आदिशब्दादनुत्पन्नत्वादिपरिग्रहः । अनिरूपिततत्त्वार्था प्रतीतिः संवृतिर्मता । सा च यद्यपि सर्वापि अलीकैव, तथापि अलीकेति स्वरूपविशेषणम् । यथाएकान्तसुखदा मुक्तिरिति ।
- शास्त्रसंलोक(140) "तथा ननु भोः भोः सकर्णाः प्रतिपाणिप्रसिद्धप्रमाणप्रतिष्ठित.... स्वीकुर्वन्तीत्यवगन्तव्यम् ।" .
षड्-समु.टी.का. ५७ पृ. ३८२, तुल्यं ।