Nyayavatara

SR No.: 005549
Original Sutra Author: N/A
Author: Saumyangratnavijay, Yashratnavijay
Publisher: Jingun Aradhak Trust
Publication Year: 2011
Total Pages: 408
Language: Gujarati, Sanskrit
Classification: Book_Gujarati
File Size: 9 MB

Page 120

©_૭૮
ज्ञानं तत्प्रमाणमस्तु इत्यलं शुष्काभिमानेनेति । यदि पुनः साध्यार्थान्यथानुपपन्नहेतुसंपादितमनुमानमिष्येत, तदा प्रत्यक्षमनुमानं चेत्यपि द्वैविध्यं घटामटेदेव; प्रत्यक्षव्यतिरिक्तज्ञानस्य सामस्त्येनानुमानेऽन्तर्भावसंभवात्, अन्यथानुपपन्नार्थान्तरमन्तरेण परोक्षार्थविषयप्रतीतेरभावादिति । ।
६९. सांप्रतमन्यथा सूत्रावयवेनैव प्रकृतनियमकारणमाह-मेयविनिश्चयादिति । द्विधैवे च काकाक्षिगोलकन्यायेनात्रापि संबन्धनीयम् । ततश्चायमर्थः- द्वाभ्यामेव प्रकाराभ्यां मेयस्य ग्राह्यार्थस्य निश्चयात् स्वरूपनिर्णयात्, द्वे एव प्रमाणे न न्यूनमधिकं चेति ।
વન્યાયરશ્મિ ૦
અવિસંવાદી હોય, તે બધા જ ભલે પ્રમાણ હો. માટે ‘પ્રત્યક્ષ-અનુમાન બે જ પ્રમાણ છે' એવા શુષ્ક (ફોક) અભિમાનથી સર્યું.
O
न्यायावतार
જ
હા, “સાધ્ય વિના સંગત ન થાય એવા હેતુ દ્વારા ઉત્પન્ન થયેલું જ્ઞાન એટલે અનુમાન" - આવું જો લક્ષણ કહેતા હો, તો અમને કોઈ જ વાંધો નથી. આ રીતે તો પ્રત્યક્ષ - અનુમાનની દ્વિવિધતા પણ ઘટશે અને પ્રત્યક્ષાતિરિક્ત પ્રત્યભિજ્ઞા આદિ જ્ઞાનોનો, અનુમાનમાં અંતર્ભાવ પણ થઈ જશે, કારણ કે ‘અન્યથાનુપપન્ન’ અર્થ પ્રમાણે જ, પ્રત્યભિજ્ઞા વગેરે દ્વારા પરોક્ષ અર્થની પ્રતીતિ થાય છે. આ રીતનું અનુમાન કહેવાથી, અર્થતઃ તો તમે ‘પરોક્ષ’ની જ કલ્પના કરી છે. માટે ‘પ્રત્યક્ષ-પરોક્ષના ભેદે પ્રમાણના બે પ્રકાર છે' - એમ કહેવું યોગ્ય જ છે.
O ‘પ્રમાણ બે જ છે’ એ અંગે શ્લોકનું અન્ય રીતે અર્થઘટન O
(૭૯) ‘મેયવિનિશ્ર્વયાત્’ એ શ્લોકમાં રહેલ ‘વિધા’ શબ્દનો કાકાક્ષિગોલક ન્યાયે ઉભયત્ર સંબંધ કરવો. જેમ કાગડાની આંખ બે હોય, પણ ડોળો-કીકી એક હોય છે, જ્યારે જે બાજુ જોવાનું હોય ત્યારે તે એક જ કીકી જુદી-જુદી બાજું ફરે છે. તેમ એક જ ‘દ્વિધા’ શબ્દનો, પ્રમાણનો ભેદ બતાવવા ‘પ્રમાણં’ ની સાથે અન્વય કરવો અને પ્રમેયનો ભેદ બતાવવા મેયવિનિશ્વયાત્' ની સાથે અન્વય કરવો.
‘મેયવિનિશ્વયાત્’ ની સાથે ‘દ્વિધા’ નો અન્વય થતાં શ્લોકનો અર્થ આ રીતે થશે – પ્રમેય (ગ્રાહ્ય) પદાર્થનો બે જ પ્રકારે નિશ્ચય થતો હોવાથી, પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ એમ બે જ પ્રમાણ છે, ન્યૂનાધિક નહીં.
-0
-० शास्त्रसंलोक०
(43) "जं परदो विण्णाणं तं तु परोक्खत्ति भणिदमत्थेसु । जं केवलेण णादं हवदि हु जीवेण पच्चक्खं । " -પ્રવચનસારઃ હ્તો.૧૮। "માઘે પરોક્ષન્, પ્રત્યક્ષમન્યત્।" -તત્ત્વાર્થસૂ.૧/૧૧,૧૨૪ " ુવિષે નાખે पण्णत्तं, तं जहा-पच्चक्खे चेव परोक्खे चेव ।" - स्थानाङ्ग सूत्र २/१/७१/ "न प्रत्यक्षपरोक्षाभ्यां मेयस्यान्यस्य संभवः ।" -प्रमाणवा.३/६३ |