Page Text
________________
१८५
कालभाविन्या वासनाबोधजन्याया विकल्पबुद्धेः स्वांशग्रहणपर्यवसितशरीरत्वेन बहिः स्वलक्षणे प्रवेशाभावात्, ततश्चाप्रतीतत्वात् सर्वस्यासिद्धत्वम् । २५९ नित्यैकान्तेऽपि धर्मिणोऽत्यन्तव्यतिरिक्तानामपारमार्थिकानां वा स्वसाधनधर्माणां प्रमाणेनाप्रतीतत्वादसिद्धता द्रष्टव्या, धर्मिणोऽविनिर्लुठितरूपाणां पारमार्थिकानां सकलधर्माणां प्रत्यक्षादिप्रमाणप्रसिद्धत्वेन निह्नोतुमशक्यत्वादिति । तथा विरुद्धतापि पक्षद्वयेऽपि सर्वसाधनधर्माणामुन्नेया, अनेकान्तप्रतिबद्धस्वभावत्वेन तत्साधनप्रवणत्वात् । एतच्चोत्तरे वक्ष्यामः । एवं पक्षद्वयेऽपि निर्दिश्यमानाः ન્યાયરશ્મિ –
O
કદાચ ‘તુતુ વર્ણનઃ’ એ ન્યાયથી, સત્ત્વ વગેરે હેતુઓ શબ્દ રૂપ પક્ષમાં ૨હે છે એ પ્રમાણે સ્વીકારી પણ લઈએ, તો પણ તમારા દર્શનના અનુસારે તે પ્રતીતિના વિષય બની શકતા નથી. તે આ પ્રમાણેઃ- નિર્વિકલ્પક પ્રત્યક્ષ જ તમારા દર્શનાનુસારે પ્રમાણ છે અને પ્રત્યક્ષમાં વિકલ્પ ન હોવાના કા૨ણે, તે કોઈપણ ધર્મનો નિર્ણય કરી શકતો નથી. નિર્વિકલ્પ પ્રત્યક્ષ પછી થનારો વાસનાબોધથી જન્ય વિકલ્પ તો, પોતાના અંશને જ ગ્રહણ કરવામાં પટુ હોવાના કારણે, તેનો બાહ્ય સ્વલક્ષણમાં પ્રવેશ થઈ શકતો નથી, અર્થાત્ સ્વલક્ષણને તે વિષય બનાવતો નથી. તેથી આ સર્વે હેતુઓ શબ્દ રૂપ પક્ષમાં રહે છે એ વાતનો બોધ થઈ શકે જ નહીં, એટલે અનિત્યત્વને સિદ્ધ કરનારા બધા હેતુઓ અસિદ્ધ છે એમ નિર્ણય થાય છે.
O
न्यायावतार श्लो० २३
-
૦ નિત્ય એકાન્તમાં અસિદ્ધતા O
જેમ એકાન્ત અનિત્ય પક્ષમાં સર્વ હેતુઓ અસિદ્ધ છે, તેમ એકાન્ત નિત્ય પક્ષમાં પણ સર્વ હેતુઓ અસિદ્ધ છે, એમ જાણવું જોઈએ. તે આ પ્રમાણેઃ- પરમાણુ વગેરેને એકાન્તે નિત્ય માનનાર એવા નૈયાયિક-વૈશેષિક દર્શનો ધર્મ-ધર્મીને અત્યંત ભિન્ન માને છે અને બાહ્ય વસ્તુ સર્વ પ્રપંચરૂપ છે, તાત્વિક માત્ર એક બ્રહ્મ જ છે, એવું સ્વીકાર કરનાર અદ્વૈતવાદીઓ, સર્વે ધર્મો અપારમાર્થિક = અસત્ માને છે. તેવું પ્રમાણ દ્વારા પ્રતીત ન થતું હોવાથી અસિદ્ધ છે, કારણ કે આબાલગોપાલ સર્વ જીવોને આ પ્રમાણે જ પ્રતીતિ થાય છે કે, વસ્તુમાં ૨હેલા તેના ધર્મો તે સત્ = પારમાર્થિક છે અને તે વસ્તુથી કથંચિદ્ અભિન્ન પણ છે, તેથી જ તે ધર્મોની પ્રતીતિ તે જ પદાર્થમાં થાય છે, અન્યમાં નહીં. આ પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણ સિદ્ધ એવી પ્રતીતિનો અપલાપ કરી ન શકાય. માટે એકાન્ત નિત્ય પક્ષમાં પણ સર્વ હેતુઓ અસિદ્ધ છે.
૦ નિત્યાનિત્ય એકાન્તમાં વિરુદ્ધતા O
સાધ્યાભાવને જ સિદ્ધ કરનાર હેતુ વિરુદ્ધ કહેવાય છે. એકાન્ત નિત્યાનિત્યને સિદ્ધ કરવા માટે ઉપન્યાસ કરાતા સર્વ હેતુઓ, એકાન્ત નિત્યાનિત્યથી વિરૂદ્ધ, એવા અનેકાન્તાત્મકતાને જ સિદ્ધ કરે છે, કારણ કે હેતુઓ પોતે અનેકાન્તપ્રતિબદ્ધ સ્વભાવવાળા હોવાથી તેની જ સિદ્ધિ કરવામાં દક્ષ છે, -अर्थसंप्रेक्षण:
(२५९) नित्यैकान्त इत्यादि । धर्मिणोऽत्यन्तव्यतिरिक्तानामिति नैयायिकवैशेषिकाभिप्रायेण । (२६०) अपारमार्थिकानां वेति अद्वैतवाद्यभिप्रायेण ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005549 |
| Book Title | Nyayavatara |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Saumyangratnavijay, Yashratnavijay |
| Publisher | Jingun Aradhak Trust |
| Publication Year | 2011 |
| Total Pages | 408 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 9 MB |