Page Text
________________
न्यायावतार - आदिवाक्यम् अर्थोपलब्धिहेतुः प्रमाणमिति नैयायिकादयः।। तथा संख्यायां, प्रत्यक्षानुमाने द्वे एव प्रमाणे इति °सौगताः | ३"प्रत्यक्षानुमानशब्दोपमानार्थापत्त्यभावाः प्रमाणानीति ३२मीमांसकाः | प्रत्यक्षानुमानशब्दोपमानानि प्रमाणानीति नैयायिकाः | प्रत्यक्षानुमानशब्दानि प्रमाणानीति
-न्यायश्भिકે જે પદાર્થ અર્થની ઉપલબ્ધિમાં, અર્થને ગ્રહણ કરવામાં કારણ બને તે પ્રમાણ કહેવાય છે - આમ પ્રમાણના લક્ષણ અંગે ઘણી બધી વિપ્રતિપત્તિઓ છે.
(૨) પ્રમાણની સંખ્યા અંગે વિપ્રતિપત્તિ - બૌદ્ધદર્શન પ્રત્યક્ષ અને અનુમાન - એમ બે જ પ્રમાણ માને છે. મીમાંસકદર્શન પ્રત્યક્ષ, અનુમાન, શબ્દ, ઉપમાન, અર્થપત્તિ અને અભાવ - એમ છ પ્રમાણ માને છે. ન્યાયદર્શનના નૈયાયિકો પ્રત્યક્ષ, અનુમાન, ઉપમાન અને શબ્દ - એમ ચાર પ્રમાણ માને છે. વૈશેષિકદર્શન પ્રત્યક્ષ, અનુમાન અને શબ્દ - એમ ત્રણ પ્રમાણ માને છે (આ વૈશેષિકમત વ્યોમશિવના અભિપ્રાયથી કહ્યો છે, જ્યારે કંદલી કારના અભિપ્રાય વૈશેષિક મતે પ્રત્યક્ષ અને અનુમાન - એમ બે જ પ્રમાણ છે) સાંખ્યદર્શન પણ પ્રત્યક્ષ, અનુમાન અને શબ્દ – એમ ત્રણ પ્રમાણ માને છે. અને ચાર્વાકદર્શન માત્ર એક પ્રત્યક્ષ, પ્રમાણ માને છે – આમ પ્રમાણની સંખ્યા અંગે પણ ઘણી વિપ્રતિપત્તિઓ છે. તેઓનો સંગ્રાહક શ્લોક આ પ્રમાણે છે –
चार्वकोऽध्यक्षमेकं, सुगतकणभुजौ सानुमान, सशाब्दम् तद्वैतं पारमर्षः, सहितमुपमया तत्त्रयं चाक्षपादः |
-अर्थसंप्रेक्षण(३०) सौगता इति । सुष्ठु अपुनरावृत्त्या गतं गमनं, सर्वे गत्या ज्ञानार्था इति न्यायात् शोभनं ज्ञानं वा यस्य स तथा, स देवता येषां "सास्य देवता" (पा. ४-२-२४) इति अण्; यद्वा सुगतस्य इमे सौगताः, "तस्येदम्" (पा. ४-३-१२०) इति अण् । (३१) मीमांसका इति । मीमांसाशब्दः पूजितविचारवचनस्तां विदन्त्यधीयते वा, क्रमादिभ्योऽक् (पा. ४-२-६१) इत्यकप्रत्ययः । यद्वा मीमांसयन्ति विचारयन्ति यथावस्थितस्वरूपेण प्रमाणप्रमेयादिवस्तुजातमिति मीमांसकाः कर्तरि वुण् । (३२) नैयायिकादय इति । न्यायं विदन्त्यधीयते वा "क्रतूक्थादेष्ठण्" इति विश्रान्तसूत्रेण ठण्, "ठस्येकः" इतीकादेशः । (३३) प्रत्यक्षानुमानशब्दोपमानार्थापत्त्यभावाः प्रमाणानीति । यदाहुस्तद्वादिन:
प्रत्यक्षमनुमानं च शाब्दं चोपमया सह । अर्थापत्तिरभावश्च षट् प्रमाणानि जैमिनेः ।। इति । प्रभाकरस्य वा अभावप्रमाणं प्रत्यक्षविशेषं वदतः पञ्च प्रमाणानीति |
(३४) प्रत्यक्षानुमानशब्दानि प्रमाणानीति वैशेषिका इति । व्योमशिवाभिप्रायेणैतत्प्रमाणत्रितयमवोचदाचार्यः । कन्दलीकारस्तु प्रत्यक्षानुमाने द्वे एव प्रमाणे प्राह । नित्यद्रव्यवृत्तयोऽन्त्या विशेषाः, विशेषा एव वैशेषिकम्; "विनयादेः" (पा. ५-४-३४) इति स्वार्थे ठण्; ततो वैशेषिकं विदन्त्यधीयते वा वैशेषिकाः, "तद्वेत्त्यधीते" (सिद्ध. हे. ६-२-११७) इत्यण् ।।
0
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005549 |
| Book Title | Nyayavatara |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Saumyangratnavijay, Yashratnavijay |
| Publisher | Jingun Aradhak Trust |
| Publication Year | 2011 |
| Total Pages | 408 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 9 MB |