Page Text
________________
૮૧
न्यायावतार - श्लो०३ वचनेन प्रकाशनात्, तस्य व्यामोहापोह एव व्यापारात् । यथा विविक्तभूतलावलोकनेऽपि अध्यक्षाद् यो घटादिवैविक्त्यं न प्रतिपद्यते, कुदर्शनव्यामोहात्, तं प्रत्युच्येत नास्त्यत्र घटः, उपलम्भकारणसमग्रतायामप्यनुपलम्भात् । वैविक्त्यं हि तत्राध्यक्षसिद्धम्, वचनाद् व्यामोहो निव]त; तथेहापि विद्वद्भिर्द्रष्टव्यम् । निर्णीतं तल्लक्षणमध्यक्षेण, तस्य व्यवसायरूपत्वात्; वचनं पुनर्विपरीतारोपनिराकरणे व्याप्रियत इति स्थितम् । तदेवं प्रमाणलक्षणं सामान्येन प्रतिपाद्य तद्गतकुचोद्यं पर्यहार्याचार्येण ।। ३ ।।
८१. अधुना तद्विषयामेव संख्याविप्रतिपत्तिं निराचिकीर्षता ये प्रत्यक्षपरोक्षलक्षणे प्रमाणव्यक्ती प्राक् प्रक्रान्ते, तयोरपि लक्षणं प्रति विप्रतिपद्यन्तेऽपरे । अतस्तल्लक्षणमपि वक्तव्यम्, इति तावत् प्रत्यक्षलक्षणमभिधातुकाम आह
–૦ન્યાયરશ્મિ – આશય એ છે કે સામેની વ્યક્તિને પ્રમાણની પ્રમાણિતાનો નિશ્ચય કરાવવા લક્ષણ જરૂરી છે, પણ પોતાને પ્રમાણની પ્રમાણતાનો નિશ્ચય સંવેદનથી – પ્રત્યક્ષથી જ થાય છે. એટલે જે પ્રમાણથી પ્રમાણનું લક્ષણ નિશ્ચિત થયું, તે પ્રમાણ લક્ષણયુક્ત કે રહિત ? વિગેરે પ્રશ્નોનો અવકાશ જ નથી, કારણ કે પ્રત્યક્ષથી જ તે નિશ્ચિત થયું છે.
જેમ ખાલી ભૂમિ જોવા છતાં, કુદર્શનથી વ્યામોહ થયો હોવાથી, જે વ્યક્તિને પ્રત્યક્ષથી ઘટરાહિત્યનો બોધ નથી થતો, તે વ્યક્તિ પ્રત્યે આ રીતે વચનપ્રયોગ કરાય છે કે “અહીં ઘટ નથી, કારણ કે ઘટના ઉપલંભપ્રાયોગ્ય બધી સામગ્રી હોવા છતાં પણ તેનો સાક્ષાત્કાર નથી થતો' - આવા વચનપ્રયોગથી તેનો વ્યામોહ દૂર થવાથી, ઘટસાહિત્યનો બોધ થાય છે.
જેમ અહીં ઘટરાહિત્ય, વક્તાને તો પ્રત્યક્ષસિદ્ધ જ છે, પણ વચન દ્વારા તદ્વિષયક વ્યામોહ દૂર કરાય છે, તેમ પ્રસ્તુત પ્રકરણમાં પણ વિદ્વાનો વડે જાણવું, કે પ્રમાણનું લક્ષણ, યદ્યપિ અમને તો પ્રત્યક્ષથી જ નિશ્ચિત છે, કારણ કે પ્રત્યક્ષ વ્યવસાયસ્વરૂપ - નિશ્ચયસ્વરૂપ છે. વચન તો માત્ર પ્રમાણવિષયક વિપરીત આરોપના નિરાકરણ માટે જ છે. એમ વચન દ્વારા વ્યામોહની નિવૃત્તિ થતી હોવાથી, પ્રમાણલક્ષણનું અભિધાન સપ્રયોજન જ છે. આ રીતે ગ્રંથકાર વડે સામાન્યથી પ્રમાણનું લક્ષણ કહ્યા બાદ, પ્રમાણલક્ષણના અભિધાનવિષયક પૂર્વપક્ષીના કુતર્કનો પરિહાર કરાયો. (૩)
(૮૧) પ્રમાણવિષયક સંખ્યાવિપ્રતિપત્તિનું નિરાકરણ કરતી વખતે, પ્રમાણના પ્રત્યક્ષ-પરોક્ષ એમ જે બે ભેદો બતાવ્યા હતાં, તે ભેદોના લક્ષણ અંગે પણ ઈતરદર્શનકારોને વિપ્રતિપત્તિ છે, એ વિપ્રતિપત્તિને દૂર કરવા પ્રત્યક્ષ – પરોક્ષના યથાર્થ લક્ષણ પણ કહેવા જોઈએ, માટે ગ્રંથકારશ્રી પ્રત્યક્ષનું લક્ષણ કહે છે -
–શાસ્ત્રસંનો— (50) "परकीयलक्षणनिराकरणेन प्रत्यक्षदिकं व्यवस्थापयतां तत्सङ्ख्यादिकथनेन तद्विषयज्ञानस्या
विरोधोत्प्रेक्षणं सन्देहादिविच्छित्तेरेतस्य फलत्वात्।" - न्यायवि.वि.पृ.२४७ ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005549 |
| Book Title | Nyayavatara |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Saumyangratnavijay, Yashratnavijay |
| Publisher | Jingun Aradhak Trust |
| Publication Year | 2011 |
| Total Pages | 408 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 9 MB |