Page Text
________________
Q१०६
67
न्यायावतार 10 __ ९६. अपरोक्षतया-इत्यनेन तु परोक्षलक्षणसंकीर्णतामध्यक्षस्य परिहरति, तस्य साक्षात्कारितया अर्थग्रहणरूपत्वादिति । ईदृशम-इत्यमुना तु पूर्वोक्तन्यायात् सावधारणेन विशेषणकदम्बकसचिवज्ञानोपप्रदर्शनात् परपरिकल्पितलक्षणयुक्तस्य प्रत्यक्षतां प्रतिक्षिपति। एवं च यदाहुः १६६इन्द्रियार्थसंनिकर्षोत्पन्नं ज्ञानमव्यपदेश्यमव्यभिचारि व्यवसायात्मकं प्रत्यक्षम्, तथा, १६७सत्संप्रयोगे पुरुषस्येन्द्रियाणां बुद्धिजन्म तत्प्रत्यक्षम् इत्यादि, तदयुक्तमित्युक्तं भवति,
-न्यायरश्मि(८७) सोमा भूट 'अपरोक्षतया' ५४थी प्रत्यक्षमा ५२क्षनी संतानो = ५२क्ष साथेनी મિશ્રતાનો પરિહાર કરાયો, એટલે પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ બંને ભિન્ન છે, એવો નિર્દેશ કરાયો, કારણ કે પ્રત્યક્ષ તે સાક્ષાત્ સ્વરૂપે અર્થનું ગ્રહણ કરે છે. ___सोम भूल 'ईदृशम्' ५४थी मे सूयित थाय छ, ३ मा अधा विशेषोथा विशिष्ट अg शान જ પ્રમાણ સ્વરૂપ બની શકે છે, અન્ય નહીં, તેથી ઉપરોક્ત વિશેષણોથી વિકલ, બીજાઓ વડે કલ્પાએલા લક્ષણવાળું જે જ્ઞાન છે, તેમાં પ્રત્યક્ષત્વનો પરિહાર થાય છે. વિશેષણવિકલ, પરકલ્પિત એવા પ્રત્યક્ષના લક્ષણો આ પ્રમાણે છે –
નૈયાયિકો કહે છે, જે જ્ઞાન ઈન્દ્રિય અને અર્થના સંબંધથી ઉત્પન્ન થયું છે, શબ્દ દ્વારા જેનો વ્યપદેશ ન થાય, જેમાં કોઈ વ્યભિચાર ન આવતો હોય એવા નિશ્ચયાત્મક સવિકલ્પજ્ઞાનને ‘પ્રત્યક્ષ' डेवाय छे.
મીમાંસકો કહે છે ઈન્દ્રિયોનો વસ્તુ સાથે સંબંધ થતાં, પુરુષને જે બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય, તે “પ્રત્યક્ષ 53वाय छे.
-अर्थसंप्रेक्षण(१६६) इन्द्रियार्थसंनिकषैत्यादि । अत्र सूत्रे यत इत्यध्याहार्यम्, ततोऽयमर्थः-इन्द्रियार्थसंनिकर्षोत्पन्नत्वादिविशेषणं ज्ञानं यत इन्द्रियार्थसंनिकर्षादेर्भवति तत्प्रत्यक्षम्: ज्ञानं तु प्रत्यक्षप्रमाणफलम्, हानोपादानादिबुद्ध्यपेक्षया तु तदपि ज्ञानं प्रमाणमेव । अव्यपदेश्यं व्यवसायात्मकमिति पदद्वयेन निर्विकल्पसविकल्पकभेदेन प्रत्यक्षस्यद्वैविध्यमाह, शेषाणि तु ज्ञानविशेषणानि । (१६७) सत्संप्रयोगेत्यादि । सता विद्यमानेन वस्तुना इन्द्रियाणां संप्रयोगे संबन्धे सति पुरुषस्य यो ज्ञानोत्पादस्तत्प्रत्यक्षम् । आदिशब्दात् साक्षात्कारिप्रमासाधनं प्रत्यक्षमित्यादि गृह्यते ।। ४ ।।
-शास्त्रसंलोकः(67) "अपरोक्षतयेत्यनेन परोक्षलक्षणसंकीर्णतां तिरस्कुरुते। ईदृशमित्यनेन पूर्वोक्तविशेषणसंमीलनेन
परपरिकल्पितस्य प्रत्यक्षतां प्रतिक्षिपति ।" न्याया.हा./ (68) "आत्मेन्द्रियार्थसन्निकर्षाद् यन्निष्पद्यते तदन्यत्" -वैशे.द. ३/१/१८ | "अक्षमक्षं प्रतीत्य उत्पद्यते
इति प्रत्यक्षम्" - प्रशस्तपा.पृ.१८६ / "इन्द्रियजन्यं ज्ञानं प्रत्यक्षम्, अथवा ज्ञानाकरणकं ज्ञानं
प्रत्यक्षम्।" -न्या. मुक्तावली श्लो.५२, न्यायबो.पृ.४७। (69) "सत्संप्रयोगे सति पुरुषस्येन्द्रियाणां बुद्धिजन्म तत्प्रत्यक्षम्।" -मी.सू.१/१/४/ "तत्र प्रत्यक्षमक्षाणां
संप्रयोगे सतां सति। आत्मनो बुद्धिजन्मेत्यनुमानं लैङ्गिकं पुनः।।" षड्द.का.७३ ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 005549 |
| Book Title | Nyayavatara |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Saumyangratnavijay, Yashratnavijay |
| Publisher | Jingun Aradhak Trust |
| Publication Year | 2011 |
| Total Pages | 408 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 9 MB |