Page #1
--------------------------------------------------------------------------
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAsika ********* aka vIra sevA it grakAlaya khajurAho kI 103 11vIM zatI kI tIrthaMkara pArasanAtha sahita dharaNendra padmAvatI kI eka sundara mUrti chAyA-nIraja jaina samantabhadrAzrama (vIra - sevA mandira) kA mukhapatra telI
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ paSTha viSaya-sUcI anekAnta ko sahAyatA viSaya 1. sumati-jina-stavana-samantabhadrAcArya | 10) zrI prakAzacanda jI meThI ujjaina kI suputrI ke 2. jaina-darzana meM sarvajJatA kI bhAvanAeM vivAhopalakSa me nikAle hue dAna meM se dasa rupayA -paM0 darabArIlAla jaina koThiyA ema e. 2 anekAnta ko sahAyatArtha 50 satyadhara jI meThI ujjana ke 3. zabda-cintana : zodha dizAeM-muni zrI nathamala 8 | dvAga mapanyavAda prApta hA hai| prAzA hai anya mahadharmI-jana 4. zrAvaka prajJapti kA racayitA kauna ? bhI isakA anukaraNa kreNge| -zrI bAlacanda siddhAnta zAstrI 5. zrIpura, nirvANa bhakti aura kundakunda -vyavasthApaka 'anekAnta' -DA0 vidyAdhara joharA purakara, jAvarA 14 6. pratihAra sAmrAjya me jaina dharma -DA0 dazaratha zarmA ema. e. DI liT 17 7. khajurAho kA jaina magrahAlaya-nIraja jaina 15 8. jaina-darzana meM saptabhagIvAda sUcanA -upAdhyAya muni zrI amaracanda 9. zrIpura pAzvanAtha mandira ke mUrti yatra-lekha-magraha 17ve varSa kI mama.nti ke sAtha anekAnta ke grAhako -pa. nemacanda dhannUmA jaina, deulagAMva 25 kA vArSika zulka samApta ho jAtA hai| prata 18 varSa ke 10. solahavI zatAbdI kI do prazastiyA~ | prArambha meM grAhako ko binA vI0 pI0 ke hI prathama kiraNa -paramAnanda zAstrI bhejI jA rahI hai| kRpayA ) rupayA manIgrAIra se bheja 11. jaina taMtra sAhitya-DA kastUracanda kara anugRhIta kare / anyathA agalA praka bI0 pI0 se kAsalIvAla ema. e. pIlAca. DI. 33 ! bhejA jAvegA / jisameM grAhako ko 75 paima kA atirikta zrI choTelAla jaina abhinandana pratha poraTeja kharca bhI denA hogaa| -DA. kastUra canda kAmalIvAla ema. e 37 13 ahisA kA vaijJAnika prasthAna .-vyavasthApaka -zrI kAkA kAlelakara anekAnta 14 prAtma-damana--muni zrI nathamala vIra sevA mandira 21 dariyAgaMja, 15 maharSi bAlmIki aura zramaNa maskRti dillii| -muni vidyAnanda 16. sAhitya-samIkSA-paramAnanda zAstrI 45 17. zrI sammeda zimvara tIrtha rakSA-premacanda jaina 48 anekAnta kA vArSika mUlya 6) rupayA eka kiraNa kA mUlya 1 rupayA 25 paM0 sampAdaka-maNDala DA0 prA0 ne0 upAdhye anekAnta meM prakAzita vicAroM ke lie sampAdaka DA0 premasAgara jaina maNDala uttaradAyI nahIM haiN| zrI yazapAla jaina 24
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ moma bahana anekAnta paramAgasya bIjaM niSiddha mAtyabasinpura vidhaanm| sakalanayavimasitAnAM virodhamavanaM namAmyanekAntam / / varSa 18 kiraNa-1 / / vIra-sevA-mandira, 21 dariyAgaMja, billI-6 vIra nirvANa saMvat 2461.vi. saM. 2022 prela san 1965 - sumati-jina-stavana (samudgaka yamakaH) dehino jayinaH zreyaH sadAprataH sumate ! hitaH / dehino jayinaH1 zreyaH sa bAtaH sumatehitaH // -samantabhadrAcArya prathaM he sumati ! jinendra ! pApa karmarUpa zatroM ko jItane vAle prANiyoM ke upAsanIya -jo prANI apane kamarUpa zatruoM ko jItanA cAhate haiM ve avazya hI mApakI upAsanA karate haiN| (kyoMki mApakI upAsanA ke binA karmarUpa zatru nahIM jIte jA sakate) prApa sadA unakA hita karane vAle haiM, Apake dvArA prarUpita mAgama aura prApakI ceSTAe~ uttama haiN| Apa praja haiM-janma-maraNAdika vyathA se rahita haiM, sabake svAmI hai, arthAt mApake dvArA nirdiSTa mokSamArga kA avalambana karane se saMsAra ke samasta prANiyoM kA hita hotA hai| prataeva he dAnazIla bhagavan ! mujhe bhI mokSarUpa kalyANa pradAna kIjie-maiM bhI janma-maraNAdi kaSToM se sadA ke lie chuTakArA 'pA jaauuN| na:+maja:+inaH iti padacchedaH / maja zabdaH svoja samoDiti supratyayaH / sasajuporitirutvam / 'bhomagopradho apUrvasya yo'zi' iti roydishH| lopaH zAkalyasyeti vikalpena yakAra lopaH / tato mAtra viklptvaallopH|
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . . . jaina-darzana meM sarvajJatA kI saMbhAvanAe~ paM0 darabArIlagna chana koThiyA ema. e. nyAyAcA tajjayati paraM jyotiH samaM smstairnntpryaaH| nahIM 1 / puruSa rAgAdi poMke yukta hai aura rAgAdi doSa darpaNatala iva sakalA pratiphalati padArthamAlikA ytr|| puruSamAtra kA svabhAva haiM tathA ve kisI bhI puruSa se sarvathA -amRtacandra, puruSArthasiddhaya pAya // 1 // dUra nahIM ho skte| aisI hAlata meM rAgI-depI-ajJAnI puruSoM ke dvArA una. dharmAdi atIndriya padArthoM kA jJAna pRSThabhUmi : saMbhava nahIM hai| zavara svAmI apane zAvara-bhASya (1-1-5) bhAratIya darzanoM meM cArvAka aura mImAMsaka ina do meM likhate haiM:darzanoM ko chor3akara zeSa sabhI (nyAya-vaizeSika, sAkhyA 'codanA hi bhUtaM bhavantaM bhaviSyantaM sUkSma vyavahitaM yoga, vedAnta, bauddha aura jaina) darzana sarvajJatA kI sambhA- viprakRSTamityevajAtIyakamarthamavagamayitumalaM, nAnyat kiMcabanA karate tathA yuktiyoM dvArA usakI sthApanA karate haiN| nendriym|' sAtha hI usake sadbhAva meM pAgama-pramANa bhI pracura mAtrA isase vidita hai ki mImAMsaka darzana sUkSmAdi pratImeM upasthita karate haiN| ndriya padArthoM kA jJAna codanA (veda) dvArA svIkAra karatA hai kisI indriya ke dvArA unakA jJAna sambhava nahIM sarvajJatA ke niSeSa meM sarvAka darzana kA dRSTikoNa: maantaa| zavara svAmI ke paravartI prakANDa vidvAn bhaTTa cArvAka darzana kA dRSTikoNa hai ki 'yadadRzyate tadasti' 'kumArila bhI kisI purupa meM sarvajJatA kI sambhAvanA kA yanna dakhyane tannasti'-indriyoM se jo dikhe vaha hai aura apane mImAMsA zlokavArtika meM vistAra ke sAtha purajora jo na dikhe vaha nahIM hai| pRthvI, jala, agni aura vAyu se khaNDana karate haiM / para ve itanA svIkAra karate hai ki hama cAra bhUta-tatva hI dikhAI dete haiM / ataH ve haiM / para unake 1. tathA vedetihAsAdi jJAnAtizayavAnapi / atirikta koI pratIndriya padArtha dRSTigocara nahIM hotaa| na svarga-devatApUrva-pratyakSIkaraNa kSamaH / / ataH ve nahIM haiN| sarvajJatA kisI bhI purupa meM indriyoM dvArA bhaTTa kumArila, mImAsA zloka vaa| jJAta nahIM hai aura ajJAta padArtha kA svIkAra ucita nahI 2. yajjAtIyaH pramANaistu yajjAtIyArthadarzanam / hai| smaraNa rahe ki cArvAka pratyakSa pramANa ke alAvA dRSTa sampratilokasya tathA kaalaantre'nnybhuut||112-suu02 anumAnAdi koI pramANa nahIM mAnate / isalie isa darzana yatrApyanizayo dRSTaH sa svArthAnatilaghatAt / meM pratIndriya sarvajJa kI sambhAvanA nahIM hai| dUrasUkSmAdidRSTI syAnna rUpe zrotravRttitA // 114 ye'pi sAtizayA dRSTAH prajJAmedhAdibhinaMrAH / mImAMsaka varzana kA mantavyaH stoka stokAntaratvena natvatIndriya darzanAt / / mImAsakoM kA mantavya hai ki dharma, adharma, svarga, devatA, prAjJo'pi hi naraH sUkSmAnarthAn draSTu kSamo'pi sana / maraka, nArakI mAdi matIndriya padArtha hai to avazya, para svajAtIranatikramAnnatizete parAnnagan / unakA jJAna veda dvArA hI sambhava hai, kisI puruSa ke dvArA ekazAstravicAre tu dRzyate'tizayo mahAn / na tu zastrAntarajJAnaM tanmAtraNava labhyate // akhila bhAratIya darzana pariSad ke dazama vArSika jJAtvI vyAkaraNaM dUraM buddhiH zabdApazabdayoH / adhivezana meM prAyojita goSThI meM paThita / prakRSyati na 'nakSatra-tithi-grahaNanirNaye //
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaMna varzana meM sarvajJatA kI saMbhAvanAeM kevala dharmajJa kA athavA dharmajJatA kA niSedha karate haiM / yadi .. koI puruSa dharmAtirikta anya sabako jAnatA hai to jAne, hame koI virodha nahIM hai: dharmajJatva- niSedhastu kevalo'tropayujyate / sarvamanyadvijAnastu puruSaH kena vAryate // sarva pramAtR - saMbaMdhi- pratyakSAdinivAraNAt / kevalA''gama - gamyatvaM lapsyate puNya prApayoH 3 // kisI puruSa ko dharmajJa na mAnane meM kumArila kA tarka yaha hai ki puruSoM kA anubhava paraspara viruddha evaM bAdhita dekhA jAtA hai4 / ataH ve usake dvArA dharmAdharma kA yathArtha sAkSAtkAra nahIM kara sakate / veda nitya, zrapauruSeya aura trikAlAbAdhita hone se usakA hI dharmAdharma ke mAmale meM praveza hai ( dharme codanaiva pramANam) / dhyAna rahe ki bauddhadarzana meM buddha ke anubhava, yogi jJAna ko maura jaina darzana meM tu ke anubhava, kevalajJAnako dharmAdharma kA yathArtha sAkSAtkArI batalAyA gayA hai / jAna par3atA hai ki kumArila ko ina donoM kI dharmAdharmajJatA kA niSedha karanA iSTa hai / unheM trayIvit manvAdi kA dharmAdharmAdi viSayaka upadeza mAnya hai, kyoMki ve use veda prabhava batalAte hai5 / kucha bhI * jyotivicca prakRSTo'pi candrAkaM grahaNAdiSu / na bhavatyAdizabdAnAM sAdhutvaM jJAtumarhati // dazahastAntare vyomni yo nAmollutya gacchati na yojanamasau gantuM zakto'bhyAsazatairapi // . tasmAdatizayajJAnaM ratidUragarta ravi / kiMcidevAdhika jJAtu gakyate na tvatIndriyam // anantakIrti dvArA bRhatsarvajJasiddhimeM uddhRta / 3 ina do kArikAoM meM pahalI kArakAko zAntarakSita ne tatvasaMgraha meM ( 3128 kA0 ) aura donoM ko zranantabRhatsarvajJasiddhi (10 137 ) meM uddhRta kiyA hai| 4. sugato yadi sarvajJaH kapilo neti kA prmaa| tAvubhau yadi sarvajJau matabhedaH kathaM tayoH // 3 ho, ve kisI puruSa ko svayaM dharmajJa svIkAra nahIM karate / ve manvAdi ko bhI vaida dvArA hI dharmAdharmAdi kA jJAtA aura upadeSTA mAnate haiM / " bauddha darzana meM sarvajJatAkI saMbhAvanA : i bauddha darzana meM avidyA aura tRSNA ke kSaya se prApta yogI ke parama prakarSajanya anubhava para bala diyA gayA hai aura use samasta padArthoM kA, jinameM dharmAdharmAdi zratIndriya padArtha bhI sammilita haiM, sAkSAtkartA kahA gayA hai| diGnAga Adi boddha-cintakoM ne sUkSmAdi padArthoM ke sAkSAtkaraNa rUpa artha meM sarvajJatA ko nihita pratipAdama kiyA hai / parantu buddha ne svayaM apanI sarvajJatA para bala nahI diyA / unhoMne kitane hI pratIndriya padArtho ko mavyAkasa ( na kahane yogya) kahakara unake viSaya meM mauna hI rakhA6 / para unakA yaha spaSTa upadeza thA ki dharma jaise pratIndriya lie kisI dharma-pustaka kI zaraNa meM jAne kI AvazyakatA padArtha kA sAkSAtkAra yA anubhava ho sakatA hai| usake nahI hai / bauddha tArkika dharmakIrti ne bhI buddha ko dharmajJa ho 5. upadezo hi buddhAdedharmAdharmAvimocaraH / anyathAcca padyeta sarvajJo yadi nAbhavat // buddhAdayo hyavedajJAsteSAM vedAdasaMbhava: / upadezaH kRto'tastaiorvyAmohAdeva kevalAt // yespi manvAdayaH siddhAH prAdhAnyena trayIvidAm / trayIvidAzritaMpranyAste vedaprabhavoktayaH // naraH ko'pyasti sarvajJaH sa ca sarvajJa ityapi / sAdhanaM yatprayujyeta pratijJAmAtrameva tat // sisAdhayiSito yo'rthaH so'nayA nAbhidhIyate / yastucyate na tatsiddhau kiMcidasti prayojanam // yadIyAgamasatyatvasiddhau sarvajJateSyate / na sA sarvajJa sAmAnyasiddhimAtreNa labhyate // yAvaduddho na sarvajJastAvattadvacanaM mRSA / yatra vacana sarvajJe siddhe tatsasyatA kutaH // pranyasminna hi sarvajJe vacaso'nyasya satyatA / sAmAnAdhikaraNye hi tayoraMgA gibhAvatA bhavet // ye kArikAe~ kumArila ke nAma se anantakIti ne - praSTa sa. pU. 3, uddhRta vR. sa. si. meM uddhRta kI haiN| 6. dekhiye, majjhimanikAya 2-2-3 ke cUlamAluMkya sUtra kA saMvAda /
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' anekAnta batalAyA hai aura sarvazatA ko mokSamArga meM anupayogI parantu unakA vaha sarvazatva prapavarga-prApti ke bAda naSTa ho kahA hai : jAtA hai, kyoMki yaha yoga tathA prAtmamana: saMyoga- janya guNa athavA praNimA prAdi RddhiyoM kI taraha eka vibhUti mAtra hai | muktAvasthA meM na bhrAtmanaH saMyoga rahatA hai praura na yoga / ataH zAnAdi guNoM kA uccheda ho jAne se vahAM sarvajJatA bhI samApta ho jAtI hai| hA~, ve Izvara kI sarvajJatA zranAdi-ananta avazya mAnate haiM / sAMkhyayoga darzana meM sarvajJatA kI saMbhAvanA : tasmAdanuSThAnagataM jJAnamasya vicAryatAm / kITa saMkhyA parijJAna tasya naH kvopayucyate // heyopAdeyatattvasya sAbhyupAyasya vedakaH / yaH pramANamasAvisTo na tu sarvasya vedakaH // dharmakIrti, pramANa vA0 31,32 / 'mokSamArga meM upayogI jJAna kA hI vicAra karanA caahie| yadi koI jagat ke kIr3e-makaur3oM kI saMkhyA ko 'jAnatA hai to usase hameM kyA lAbha? bhrataH jo heya aura upAveya tathA unake upAyoM ko jAnatA hai vahI hamAre lie pramANa ( prApta ) hai, saba kA jAnane vAlA nahIM / yahA~ ullekhanIya hai ki kumArila ne jahAM dhamaMza kA nibaMdha karake sarvajJa ke sadbhAva ko iSTa prakaTa kiyA hai vahI dharmakIti ne ThIka usake viparIta dharmajJa ko siddha kara savaMza kA niSedha mAnya kiyA hai| zAntarakSita aura unake ziSya kamalazIla buddha meM dharmajJatA ke sAtha hI sarvazatA kI bhI siddhi karate haiM7 / para ve bhI dharmajJatA ko mukhya zraura sarvajJatA ko prAsaMgika batalAte haiM / isa taraha hama bauddha darzana meM sarvazatA kI siddhi dekha kara bhI, vastutaH usakA vizeSa bala heyopAdeya tatvajJatA para hI hai, aisA niSkarSa nikAla sakate haiM / myAya-vaMzeSika darzana meM sarvajJatA kI sambhAvanA : nyAya-vaizeSika Izvara meM sarvazatva mAnane ke pratirikta dUsare yogI-AtmAbhoM meM bhI use svIkAra karate hai / 7. svargApavargasamprAptihetujJo'stIti gamyate / sAkSAnna kevalaM kintu sarvazo'pi pratIyate // - tattva0 saM0 kA0 330 / 8. 'mukhyaM hi tAvat svargamokSa samprApa kahetujJatvasAdhanaM bhagavato'smAbhiH kriyate / yatpunaH prazeSArthaM parijJAtRtva sAdhanamasya tat prAsaGgikam / sattva0 [saM0 pR0 863 / 6. 'asmadviziSTAnAM yuktAnAM yogajadharmAnugRhItena manasA svAtmAntarAkAza dikkAlaparamANu vAyumanasya tatsamaveta guNa karma sAmAnyavizeSasamavAye cAvitathaM svarUpa darzanamutpadyate, viyuktAnAM punaH prazasta pAda bhASya, pR0 187 / nirIzvaravAdI sAMkhya prakRti meM aura IzvarIvAdI yoga Izvara meM sarvajJatA svIkAra karate haiM / sAMkhyoM kA mantavya hai ki jJAna buddhitatva kA pariNAma hai aura buddhitattva mahattattva prakRti kA pariNAma hai / ata: sarvajJatA prakRti meM nihita hai aura vaha prapavarga ho jAne para samApta ho jAtI hai| yogadarzana kA dRSTikoNa hai ki puruSavizeSa rUpa Izvara 10 meM nitya sarvajJatA hai bhIra yogiyoM kI sarvajJatA, jo sarva viSayaka 'tAraka' vivekajJAta rUpa hai, bhrapavarga ke bAda naSTa ho jAtI hai| apavarga avasthA meM puruSa caitanya mAtra meM, jo jJAna se bhinna hai, avasthita rahatA hai11 / yaha bhI zrAvazyaka nahIM ki hara yogI ko vaha sarvajJatA prApta ho / tAtparya yaha ki inake yahAM sarvajJatA kI saMbhAvanA to kI gaI hai para vaha yogaja vibhUtijanya hone se nAdananta nahIM hai, kevala sAdi sAnta hai / vedAnta darzana meM sarvajJatA : vedAnta darzana meM sarvajJatA ko antaHkaraNaniSTha mAnA gayA hai aura use jIvanamukta dazA taka svIkAra kiyA gayA hai / usake bAda vaha chUTa jAtI hai / usa samaya pravidyA se mukta hokara vidyA rUpa zuddha saccidAnanda brahma kA rUpa prApta ho jAtA hai aura sarvajJatA AtmajJatA meM vilIna ho jAtI hai / athavA usakA prabhAva ho jAtA hai| jaMna darzana meM sarvajJatA kI saMbhAvanAe~ : jaina darzana meM jJAna ko zrAtmA kA svarUpa athavA svAbhAvika guNa mAnA gayA hai aura sva-para prakAzaka 10 [ 'klezakarma vipAkAzayaMraparAmRSTaH puruSavizeSa Izvara:'- yogasUtra / 11 ['tadA draSTuH svarUpe'vasthAnam' - yogasUtra 1-1-3
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ navasana meM sarvazatAko saMbhAvanAeM batalAyA gayA hai12| yadi mAtmA kA svabhAva itva udbhUta kevalajJAna, vartamAna, bhUta, bhaviSyata, sUkSma, vyava. (jAnanA) na ho to veda ke dvArA sUkSmAdi zeyoM kA jJAna hita mAdi saba taraha ke zeyoM ko pUrNa rUpa meM yugapata nahIM ho sakatA / bhaTTa bhakalaMka ne likhA hai13 ki aisA jAnatA hai / jo trikAla aura trilokavartI sampUrNa padArthoM koI zeya nahIM, jo svabhAva mAtmA ke dvArA jAnA na ko nahIM jAnatA vaha ananta paryAyoM vAle eka dravya ko jAya / kisI viSaya meM mAtA kA honA jJAnAvaraNa tathA bhI pUrNatayA nahIM jAna sakatA aura jo ananta paryAya vAle mohAdi doSoM kA kArya hai| jaba jJAna ke pratibandhaka eka dravya ko nahIM jAnatA vaha samasta dravyoM ko kaise eka jJAnAvaraNa tathA mohAdi doSoM kA kSaya ho jAtA hai to sAtha jAna sakatA hai? prasita vicAraka bhagavatI mArApanAbinA rukAvaTa ke sAtha samasta zeyoM kA jJAna hue binA kAra zivAya 18 aura pAvazyaka niryuktikAra bhadrabAha gare jJAna nahIM raha sakatA / isako sarvajJatA kahA gayA hai| spaSTa aura prAMjala zabdoM meM sarvazatA kA prabala samarthana jana manISiyoM ne prArambha se trikAla aura trilokavartI karate hue kahate haiM ki 'vItarAga bhagavAna tInoM kAloM. samasta padArthoM ke pratyakSa jJAna ke artha meM isa sarvajJatA ananta paryAyoM se sahita samasta zeyoM aura samasta lokoM ko paryavasita mAnA hai| prAgama-granthoM va taka granthoM meM hameM ko yugapat jAnate va dekhate haiN|' sarvatra sarvajJatA kA pratipAdana milatA hai| SaTkhaNDAgama bhAgama yuga ke bAda jaba hama tArkika yuga meM pAte haiM sUtroM meM kahA gayA hai14 ki 'kevalI bhagavAn samasta loko, to hama svAmI samantabhadra, siddhasena, prakalaMka, haribhadra, samasta jIvoM aura anya samasta padArge ko sarvadA eka pAtrasvAmI, vIrasena, vidyAnanda, prabha candra, hemacandra prabhRti sAtha jAnate va dekhate haiM15 / prAcArAMga sUtra meM bhI yahI jaina tAkikoM ko bhI sarvajJatA kA prabala samarthana evaM upakathana kiyA gayA hai16 / mahAn cintaka aura lekhaka kunda- pAdana karane hae pAte haiN| inameM aneka lekhakoM ne to kanda ne bhI likhA hai17 ki 'pAvaraNoM ke prabhAva se sarvajJatA kI sthApanA meM mahatvapUrNa svatantra grantha hI likhe haiN| unameM samantabhadra (vi. sa. dUsarI, tIsarI zatI) 12 'upayogo lakSaNam'-tattvArtha sU02-8 / kI prAptamImAMsA, jise 'sarvajJa vizeSa parIkSA' kahA gayA 13 'gANaM saparapayAsayaM'-kundakunda' pravacana sAH 1 hai,16 prakalaka deva kI siddhivinizcayagata 'sarvajJasiddhi' 14 'na khalu jJasvabhAvasya kazcitagocaro'sti yanna vidyAnanda kI prAptaparIkSA', manantIti kI laghu va krameta, tatsvabhAvAntarapratiSedhAt |'-asstt. za. aSTa sA pR047 / bRhatsarvajJa siddhiyA~, vAdIsiha kI syAtAdasiddhigata 15 sayaM bhayavaM uppaNNaNANadarisI..... savaloe 'sarvajJa siddhi' mAdi kitanI hI racanAe~ ullekhanIya haiN| savvajIve savvabhAve savvaM samaM jANadi passAdi viha-ditti' yadi kahA jAya ki sarvajJatA para jaina dArzanikoM ne saba se -SaT kha0 payadi0sU0 78 / adhika cintana aura sAhitya sRjana karake bhAratIya darzana 16 se bhagavaM parihaM jiyo kevalI sambanna savvabhAva- zAstra ko samRddha banAyA hai to pratyukti na hogii| darisI...."savvaloe savvajIvANaM savvaM bhAvAiM jANamANe sarvajJatA kI sthApanA meM samantabhadra ne jo yukti dI pAsamANe evaM ca Na viharad / ' pAcArAMga suu02-3| hai vaha bar3e mahatva kI hai / ve kahate haiM ki sUkSmAdi pratI17'jaM takkAliyamidaraM jANadi jagavaM samaMtadosavvaM ndriya padArtha bhI kisI puruSa vizeSa ke pratyakSa hai, kyoMki pratthaM vicitta visamaM taM gANaM khAiyaM bhaNiyaM // 18 passadi jANadi ya tahA tiNi vi kAle sapajjae savve, jo Na vijANadi jugavaM pratthe tekAlige tiddvnntthe| ta(maha vA logamasesaM passadi bhayavaM vigdmoho| jAdu tassa Na sakkaM sapajjayaM davvamekaM vA / / bha0 prA0 gA0 2141 / davyamaNatappajjayamekamaNaMtANi davvajAdANi / 16 saMbhiNaM pAmaMto logamaloga ca savvano manvaM / Na vijANadidi jugavaM kadha so davvANi jANAdi / / ta tthi jaMna pAsai bhUyaM bhavaM bhavissaM ca // pravacana sA01-47,48, 46 / mAvazyaka ni. gA.127 /
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke anumeya hai, jaise agni / unakI vaha yukti yaha hai : kI pahalI yukti yaha hai ki prAtmA meM samasta padArthoM ko sUkSmAntaritadUrArthAH pratyakSA: ksycidythaa| jAnane kI sAmarthya hai| isa sAmarthya ke hone se hI koI anumeyatvatojanyAdiriti sarvaja-masthitiH / / purupa vizeSa veda ke dvArA bhI sUkSmAdi jJeyoM ko jAnane meM samantabhadra eka dUsarI yukti ke dvAga sarvajJatA ke samartha ho makanA hai, anyathA nhiiN| hAM yaha avazya hai ki rokane vAle prajJAnAdi dopoM aura jJAnAvagNAdi prAvaraNoM saMmAge-avasthA meM jAnAvaraNa se prAvRta hone ke kAraNa kA kisI yAtma vizeSa meM prabhAva siddha karate hae kahane jJAna maba jJeyoM ko nahIM jAna paataa| jisa taraha hama hai ki 'kisI puruSa vizeSa meM jJAna ke pratibandhakoM kA logoM kA jJAna saba jJeyoM ko nahIM jAnatA, kucha sImitoM pUrNatayA kSaya ho jAtA hai kyoMki unakI anyatra nyUnA- ko hI jAna pAtA hai, para jaba jJAna ke pratibandhaka karmoM dhikatA dekhI jAtI hai| jaise svarga meM bAhya aura antaraMga (grAvaraNI) kA pUrNa kSaya ho jAtA hai to usa viziSTa dono prakAra ke meloM kA prabhAva dRSTigocara hotA hai20| indriyAnapekSa aura Atma mAtra sApekSa jJAna ko, jo svayaM pratibandhakoM ke haTa jAne para jJasvabhAva prAtmA ke lie aprApyakArI bhI hai, samasta jJayoM ko jAnane meM kyA bAdhA koI jJeya majJeya nahI rhtaa| jayoM kA ajJAna yA to hai21? mAtmA meM una saba jJeyoM ko jAnane kI mAmayaM na hone se unakI dUsarI yukti yaha hai ki yadi puruSoM ko dharmAhotA hai yA jJAna ke pratibandhakoM ke rahane se hotA hai| dharmAdi atIndriya jJeyoM kA jJAna na ho to sUrya, candra Adi cUki prAnmA hai aura tapa, saMyamAdi kI pAgadhanA dvArA jyotigrahoM kI grahaNa Adi bhaviSyat dazAgro aura unase pratibandhakoM kA prabhAva pUrNatayA sambhava hai, "mI sthiti meM hone vAlA zubhAzubha kA avisaMvAdI upadeza kaime ho uma vItagaga mahAyogI ko koI kAraNa nahIM ki ageSa sakegA? indriyoM kI apekSA kiye binA hI unakA zeyo kA jJAna na ho / anta meM isa sarvajJatA ko ahat meM atIndriyArtha viSayaka upadeza satya aura yathArtha spaSTa dekhA sambhAvya batalAyA gayA hai| usakA yaha pratipAdana isa jAtA hai| prathavA jisa taraha satya svapnadarzana indriyAdi prakAra hai : kI mahAyatA ke binA hI bhAvI rAjyAdi lAbha kA yathArtha dopAvaraNayohAninizzepAsyatizAyanAt / bodha karAtA hai usI taraha sarvajJa kA jJAna bhI atIndriya kvacidyathA svahetubhyo bahirantamalakSayaH // padArthoM meM maMvAdI aura spaSTa hotA hai aura usame indriyoM ma tvamevAsi nirdopo yukti zAstrAvirodhivAk / kI Azika bhI mahAyatA nahI hotI / indriyA~ to vAstava pratirodho yadiSTaM te prasiddhana na vAdhyate // meM kama jAna ko dI karAtI hai| ve adhika pro prAptamI0 kA0 5, 6 / .. samantabhadra ke uttaravartI mUkSma cintaka prakala ideva ne 21. kathaJcit svapradezeSu syaatkrm-pttlaacchtaa| marvajatA kI mambhAvanA meM jo mahatvapUrNa yuktiyA~ dI haiN| saMsAriNA tu jIvAnA yatra te cakSugadayaH // unakA bhI yahA~ ullekha kara denA prAvazyaka hai| aphalaka sAkSAtkatuM virodhaH, ka: sarvathA varaNAtyaye / satyamartha tathA sarva yathA'bhUdA bhaviSyati / / 20. yahA~ dhyAna dene yogya hai ki samantabhadra ne prApta ke sarvArthagrahaNasAmaccitanyapratibandhinAm / pAvazyaka hI nahI, anivArya tIna guNoM eva vizepa- karmaNA vigame kasmAt sarvAnnarthAn na pazyati / / ' tAmoM meM sarvajJatA ko prApta kI anivArya vizeSatA grahAdi gatayaH sarvAH sukha-duHkhAdi hetavaH / batalAyA hai-usake binA ve usameM prAptatA prasambhava yena sAkSAtkRtAstena kinna sAkSAtkRtaM jagat / / batalAte hai : jJasyAvaraNavicchede jJeyaM kimavaziSyate / prAptenocchinnadoSeNa sarvajJenAgamezinA / aprApyakAriNastasmAtsarvArthAvalokanam // bhavitavyaM niyogena nAnyathA hyAptatA bhavet // nyAyavinizcaya kA0 361, 362, 410, 414, -ratnaka0 zloka 5 / 465
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ - jaina darzana meM sarvajJatA kI saMbhAvanAeM viSayaka jJAna meM usI taraha bAdhaka haiM jisa taraha sundara prabhAva karanA hai unakA pratyakSa darzana bhI mambhava nahIM / prAmAda meM banI haI khir3akiyAM adhika aura pUrNa prakAza ko aisI sthiti meM sarvajJatA kA prabhAva pramANa bhI bAdhaka nahIM rokatI haiN| hai| isa saraha jaba koI baMdhaka nahIM hai to koI kAraNa akalaMka kI tIsarI yakti yaha hai ki jisa prakAra nahIM ki marvajJatA kA madbhAva siddha na ho23 / / parimAraNa, aNu parimANa se bar3hatA-bar3hatA prAkAza meM mahA . niSkarSa yaha hai ki prAtmA 'jJa'-jAtA hai aura usake parimANa yA vibhutva kA rUpa le lenA hai, kyoMki usakI jJAna svabhAva ko DhaMkane vAle prAvaraNa dUra hote hai| prataH taratamatA dekhI jAtI hai, usI taraha jJAna ke prakarSa meM bhI AvaraNoM ke vicchinna ho jAne para jJasvabhAva prAtmA tAratamya dekhA jAtA hai| ataH jahA~ vaha jJAna sampUrNa lie phira zepa jAnane yogya kyA raha jAtA hai? arthAta avasthA (niratizayapane) ko prApta ho jAya vahIM sarvajJatA kucha bhI nhiiN| aprApyakArI jJAna se sakalArtha viSayaka yA jAtI hai| ima sarvajJatA kA kisI vyakti yA samAja jJAna honA avazyambhAvI hai| indriyAM aura mana makalArtha ne ThekA nahIM liyaa| vaha pratyeka yogya sAdhaka ko prApta parijJAna meM sAdhaka na hokara bAdhaka hai| ve jahAM mahoM hai| ho sakatI hai| aura AvaraNo kA pUrNata. prabhAva hai vahA~ kAlika aura unakI cauthI yukti yaha hai ki sarvajJatA kA koI trilokavartI yAvajjayoM kA sAkSAt jJAna hone meM koI bAdhA bAdhaka nahI hai| pratyakSa prAdi pAMca pramANa to isalie nahA hA bAdhaka nahI ho sakate kyoMki ve vidhi (astitva) ko prA0 vIrasena24 aura prA0 vidyAnanda25 ne bhI isI viSaya banAte haiN| yadi ve sarvajJatA ke viSaya meM dakhala de Azaya kA eka mahatvapUrNa zloka prastuta karake usake dvArA no uname usakA sadabhAva hI siddha hogaa| mImAsako kA jJa svabhAva aAtmA meM sarvajJatA kI sambhAvanA kI hai| vaha prabhAva-pramANa bhI usakA niSedha nahIM kara sktaa| kyoMki loka yaha hai .prabhAva-pramANa ke lie yaha yAvazyaka hai22 ki jisakA jJo jJaye kathamajJaH syAdasati pratibandhane / prabhAva karanA hai usakA smaraNa aura jahAM usakA prabhAva dAhmagnirdAhako na syAdasati pratibandhanaM / / karanA hai vahA~ urAkA pratyakSa darzana Avazyaka hI nahIM, jayadhavalA pR066, aSTa ma0 pR0 50 / anivArya hai| jaba hama bhUtala meM ghar3e kA prabhAva karate hai agni meM dAhakanA ho aura dAhya-Idhana sAmane ho tathA no vahA~ pahale dekhe gaye ghar3e kA smaraNa aura bhUnala kA bIca meM rukAvaTa na ho to agni apane dAhma ko kyo nahI darzana hotA hai, tabhI hama yaha kahate hai ki yahA~ ghar3A nahIM jalAvegI? ThIka usI taraha prAnmA jJa (jAnA) hAM, aura hai| kintu tIno (bhUta, bhaviSyat aura vartamAna) kAloM jaya mAmane hoM tathA unake bIca meM koI rukAvaTa na rahe tathA tIno (urva madhya aura agho) loko ke atIta, to jJAtA una jJayA ko kyoM nahIM jAnegA? yAvaraNoM ke anAgata aura vartamAnakAlIna ananta purupo meM sarvajJatA, prabhAva meM svabhAva prAtmA ke lie prAmannatA aura dUratA 'nahIM thI, nahIM hai aura na hogI', isa prakAra kA jJAna ye dono bhI nirarthaka ho jAtI hai| zepa pR06 para umI ko ho sakatA hai jisane una tamAma purupo kA sAkSA- . -- tkAra kiyA hai| yadi kimI ne kiyA hai to vaha sarvajJa ho 23. 'amti gavaMjJa. munizcitAmabhavadbAdhakapramANatvAna, jaaygaa| sAtha hI sarvajJatA kA smaraNa sarvajatA ke pratyakSa nuvAdivat / nuyAdivat / ' siddhivi0va08-6 tathA apTa0 za. anubhava ke binA sambhava nahI aura jina kAnika aura kaa05| trilokavI ananta puruSoM (pAdhAra) me sarvajJatA kA 24. vizapa ke lie vArasana kI jayadhavalA (pR. 64 meM 66) / 22. gRhItvA vastu madbhAvaM smRnvA ca pratiyogim / . 25. vidyAnanda ke AgnaparIkSA, aSTamahasrI prAdi grantha mAnama nAstitAjAnaM jAyate'kSAnapekSayA // dekha /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda-cintana : zodha-dizAe~ munizrI nathamala [yahA~ prAkRta bhASA ke zabdoM kA bhASA vaijJAnika, vyAkaraNa-sammata aura itihAsa-purANa ke prAcAra parasA vizleSaNa prastuta kiyA gayA hai, vaha munizrI ko vidvattA aura sUkSma dRSTi kA paricAyaka hai| usase vidvAna pAThaka pratyAdhika lAbhAnvita ho sakeMge, aisA maiM samajha sakA hai| ye zodha ke durgama patha hai, jina para sAdhAramaanusandhisucalate hue hicakatA hai| munizrI una para sahajagati se hI cale calate haiN| -sampAdaka) (1) rAyaveTi meM gautama-gotra ke antargata garga gotra kA ullekha huA hai| rAyaveTThi kA martha hai-rAjA kI begaar1| rAjasthAna isalie zAntyAcArya vAlA artha hI saMgata lagatA hai / sara meM ise 'beTha' kahate hai (viTTi veTUi-beTha), yaha dezI zabda hai| penTiyara ne yaha anumAna kiyA hai ki-garga zabda dezInAmamAlA meM isakA patha praSaNa' kiyA hai| upadeza ati prAcIna hai aura vaidika sAhitya meM isakA prayoga huA ratnAkara (5 611) meM isakA artha 'begAra' kiyA hai| hai / isake nikaTa ke zabda gArgI aura gArya bhI brAhmaNaprAcIna samaya meM yaha paramparA thI ki rAjA yA jamIdAra yuga se suvidita hai| sambhava hai ki usa samaya me garga nAma gAMva ke pratyeka vyakti se binA pArizramika die hI kAma vAlA koI brAhmaNa muni rahA ho aura jainoM ne usa karAte the| bArI-bArI se sabakA kArya karanA par3atA thaa| nAma kA anukaraNa kara apane sAhitya meM usakA prayoga isI kI bhora yaha zabda saMkata karatA hai| jekobI 'viTThi' kiyA ho| uttarAdhyayana meM pAe hue 'kapila' mAdi zabda kA artha 'bhAr3A', "kirAyA karate haiN| kintu yahA~ yaha upa- ke viSaya meM bhI aisA hI huA hai| kintu brAhmaNa loga yukta nahIM hai| jaina-zAsana meM pravrajita hote the, isalie brAhmaNa-muni nAma (2) gagga: kA anukaraNa kara yaha adhyayana likhA gayA, isa anumAna isake do saskRta rUpa hote haiM-garga aura gArmya / , ke lie koI puSTa AdhAra prApta nahIM hai / 'garga' vyaktivAcI zabda hai aura 'gAya' gotr-smbndhii| (3) khalaMka: zAmtyAcArya ne isakA saskRta rUpa 'gAya' dekara isakA 'khaluka aura khuluMka' ye donoM rUpa pracalita haiM / nemiartha gagaMsagotra:' kiyA hai| nemicandra ne ise 'garga' zabda candra ne isakA artha 'duSTa baila' kiyA hai3 / sthAnAMga vRtti mAnakara 'garga nAmA' aisA artha kiyA hai| sthAnAMga sUtra meM bhI khaluka kA artha pravinIta kiyA gayA hai| khaluka' kA 1. bRhad vRtti, patra 553 / "rAjaveSTimiva' nRpatihaThapravartitakRtya miva / 2. 2143, pRSTha 66 / 3. pAiyasaddamahaNNava, pRSTha 971 / 4. di sekaMDa buksa maoNpha di IsTa bolUma 955. uttarAdhyayana peja 151, phuTa noTa 3 / 5. (ka) bRhad vRtti, patra 550 'gArgya' grgsgotrH| (kha) sukhabodhA, patra 316 'garga:' grgnaamaa| 1. 7.551 "je goyamA te sattavidhA paM0 naM0 te goyamA, te gaggA, te bhAraddA, te maMgirasA, te sakkarAbhA, te bhakkharAyA, te udttaabhaa|" uttagadhyayana, pR0 375 / 3. sukhabodha, patra 316-'khaluGkAna' galibRSabhAn / 4. sthAnAMga bRtti 413 / 327, patra 240-khaluko glirviniitH|
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabda cintana zodha-vidhAe~ : artha ghoDA bhI hotA hai1 | sarapenTiyara ne likhA hai ki sambhava hai yaha zabda 'khala' se sambandhita rahA 'ho / parantu isakI prAmANika vyutpatti ajJAta hI hai| anumAnataH yaha zabda 'salokSa' kA nikaTavartI rahA hai| jaise khala-vihaga kA duSTa pakSI ke -- artha meM prayoga hotA hai, vaise hI sala-ukSa kA duSTa baila ke artha meM prayoga huA ho / 'luka' zabda ke aneka artha nirmukti kI (481- ziSyoM ko samuka kahA gayA hai3| 464) gAthAoM meM milate haiM jo baina apane jue ko tor3a kara utpathagAmI ho jAte haiM unheM khaluMka kahA jAtA hai--yaha gAthA 486 kA bhAvArtha hai| upasaMhAra anta meM yaha kahate hue apanA nibandha samApta karate hai ki jaina darzana meM pratyeka grAtmA meM prAvaraNoM aura doSo ke prabhAva me sarvajJatA kA honA anivArya mAnA gayA hai| vedAnta darzana me mAnya AtmA kI sarvajatA se jaina darzana kI sarvajJatA meM yaha para hai ki jaina darzana meM sarvajJatA ko pravRta karane vAle AvaraNa aura doSa mithyA nahIM hai, jabaki vedAnta darzana meM avidyA ko mithyA kahA gayA hai| isake alAvA jaina darzana kI sarvajJatA jahA~ sAdi ananta hai aura pratyeka mukta AtmA me vaha pRthak-pRthak vidyamAna rahatI hai ataeva prananta sarvajJa hai, vahA~ vedAnta meM muktaAtmAeM apane pRthak astitva ko na rakha kara eka bAi tIya manAtana brahma meM vilIna ho jAte hai aura unakI sarvajJatA antaHkaraNa sambandha taka rahatI hai, bAda ko vaha naSTa ho jAtI hai yA brahma meM hI usakA samAveza ho jAtA hai| namAyA nahIM jA sakatA Adi kiyA gayA hai / 461vIM gAthA meM hAthI ke aMkuza, karamaMdI, gulma kI lakar3I aura lAlavRta ke TaMke Adi ko khalukA kahA gayA hai| 412vI gAthA meM dasa, mazaka, jauka Adi ko manuMkA kahA gayA hai aura anta meM 1 460vI gAthA meM khaluka kA artha vatra, kuTila, jo vAlI lakar3I yA vRkSa hotA hai / zrI sampUrNAnanda jI ne apane udghATana bhASaNa me jainoM kI sarvajJatA kA ullekha karate hue use zrAtmA kA svabhAva na hone kI bAta kahI hai| usake sambandha meM itanA hI nivedana kara denA paryApta hogA ki jaina mAnyatAnusAra 463-494 meM guru ke pratyanIka, zayala, prasamAdhikara, pizuna, dUsaroM ko saMtapta karane vAle, pravizvasta zrAdi [7] pR0 kA pa] 1. prabhidhAnappadIpikA 370-poTako (tu) va (5) / 2. uttarAdhyayana, pR0 372 / uparokta vivaraNa se yaha spaSTa ho jAtA hai ki duSTa, vakra Adi ke artha meM 'khaluMka' zabda kA prayoga hotA hai / jaba yaha manuSya yA pazu ke vizeSaNa ke rUpa meM prayukta hotA hai taba isakA artha-patra, latA yA vRkSa, ThaMDa gATho 1 sarvajJatA dhAtmA kA svabhAva hai aura vaha arhata (jIvanmukta) avasthA meM pUrNatayA prakaTa ho jAtI hai tathA vaha videha muktAvasthA meM bhI ananta kAla taka vidyamAna rahatI hai / 'sat kA vinAga nahI aura camat kA utpAdana nahIM isa siddhAnta ke anusAra zrAtmA kA kabhI bhI nAza na hone ke kAraNa usakI svabhAvabhUta sarvajJatA kA bhI vinAza nahIM hotA ataeva mahaMtu avasthA meM prApta dhananta catuSTaya ( ananta darzana, ananta jJAna, ananta sukha aura ananta vIrya ) ke antargata ananta jJAna dvArA isa sarvajJatA ko jaina darzana me zAzvatAti kI apekSA anAdi ananta thora vyakti kI apekSA sAdi prananta svIkAra kiyA gayA hai / anta meM darzana pariSad meM sammilita hue sabhI madasyo kA vizeSa kara usake AyojakoM kA maiM hRdaya se AbhArI hai ki unhoMne mujhe jainoM ke anusAra sarvajJatA kI sabhAvanAeM' viSaya para jaina dRSTi me vicAra prastuta karane kA avasara tathA samaya diyA / eka bAra maiM punaH saba kA dhanyavAda karatA hU~ / hindU vizvavidyAlaya, vArANasI / 3. bRhad vRti patra 548-550 7
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAvakaprajJapti kA racayitA kauna ? zrI paM0 bAlacanda siddhAnta zAstrI zrAvakaprajJapti yaha eka zrAvakAcAra viSayaka suprasiddha grantha hai jo prAkRta meM rathA gayA hai| usameM samasta gAthAe~ 401 hai| yaha bambaI ke jJAna prasAraka maNDala dvArA vi0 saM0 1961 meM zrI prAcArya haribhadra viracita saMskRta TIkA ke sAtha prakAzita ho cukA hai| isa saMskaraNa meM jo zIrSaka rUpa se 'umAsvAtivAcaka kRta zrAvaka prajJaptyAkhya prakaraNa' aisA nirdeza kiyA gayA hai| vaha sambhavata kisI hastalikhita prati ke prAdhAra se hI kiyA gayA pratIta hotA hai| isa saMskaraNa ke pramukha me grantha ke kartutva ke viSaya meM AzaMkA pragaTa karate hue usake prAcArya haribhadra aura umAsvAti vAcaka viracita hone meM pRthak-pRthak 2-4 kAraNa bhI prastuta kiye gaye hai / yahA~ hama ukta grantha ke kartA ke viSaya meM kuH vicAra karanA cAhate haiN| uparyukta saMskaraNa meM jo use umA svAti vAcaka viracita niviSTa kiyA gayA hai vaha kucha bhrAntipUrNa dIkhatA hai| yathA zrI prAcArya pravara umAsvAtivAcaka viracita tattvAafare sUtra kucha pATha bheda ke sAtha digambara aura zve tAmbara donoM hI sampradAyoM me sammAnya dekhA jAtA hai| usake 7 veM adhyAya meM prAsrava tatva kI prarUpaNA karate hue zrAvakAcAra kA vizada vivecana kiyA gayA hai1 / usake sAtha jaba hama tulanAtmaka svarUpa se prakRta zrAvakaprajJapti 1. paJcAzaka TIkA meM jo navAMgIvRttikAra zrI zramayadeva sUri ne use vAcaka tilaka umAsvAti viracita nirdiSTa kiyA hai sambhava hai unakA usase abhiprAya tattvArthAdhigama sUtra ke antargata isa zrAvakAcAra prarUpaNa kA hI rahA ho / anyathA, ve hI abhayadeva sUri prAcArya haribhadraviracita paJcAzaka kI isI TIkA meM dhanyatra pUjyairevoktam' jaise vAkya ke dvArA use haribhadraviracita kaise sUcita kara sakate the ? ke viSaya-vivecana kA vicAra karate haiM to donoM meM hameM kitane hI matabheda dRSTigocara hote haiM, jinase ina donoM granthoM ke eka kalaMka hone meM bAdhA upasthita hotI hai| ve kucha matabheda isa prakAra hai 1 tattvArthAgama sUtra meM guNavrata aura zikSAvrata kA vibhAga na karake jina sAta zIlavrato kA ullekha kiyA gayA hai 1 / unakA vaha vibhAga pravRta zrAdaka prajJapti meM ruSTarUpa se deyA jAtA hai| tasvArthAbhigama sUtra ke Upara jo svopajJa bhAyya upalabdha hai usameM bhI vaha vibhAga nahIM dekhA jAtA hai, pratyuta isake vahIM ina vratoM ko uttara vrata kahA gayA hai| isa prakAra ke ullekha se yadi bhASyakAra ko ukta mAta vrata ke pUrvavartI pA~ca aNuvrata mUlavrato ke rUpa meM abhISTa rahe ho to yaha prAdhyayajanaka nahIM hogaa4| isake atirikta jisa krama meM una vratoM kA nirdeza satyA dadhigama sUtra meM kiyA gayA hai usase unakA vaha ama digdezAnarSadaNDaviratisAmAyikapauSathopavAsopabhoga paribhogAtithisavibhAga pratapannazca 0 sUtra 16, vrata- zIleSu paJca- paJca yathAkramam // 0 sU0 19 / 2. paMcaiva aNubvayAI guNavvayAI ca huti tinneva / sikkhAvayAi cauro sAvagadhammo duvAlasahA || ittha u samaNovA magadhamme zraNuvvayaguNavvayAi ca / bhAvakahiyAi sikvAvayAi puraNa ittarAi ti // zrA0 pra0 6 va 328 / 3. ebhizca divratAdibhiruttaravrataiH saMpanno'gArI vanI bhavati / ta0 bhASya 7 16 / 4. svAmI samantabhadra ne madya, mAMsa aura madhu ke tyAga ke sAtha una pAMca maNuvratoM ko mUla guNa hI svIkAra kiyA hai / ra0 ka0 66 /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAvakamApti kA racayitA kauna? zrAvakaprajJapti meM bhinna hI dekhA jAtA hai| 5. upabhoga paribhoga vrata ke praticAra bhI donoM 2. tattvArthAdhigama sUtra meM satyANavata ke aticAroM graMthoM meM kucha bhinna svarUpa se pAye jAte haiN| yathAme nyAsApahAra bhaura sAkAra mantra bheda kA grahaNa kiyA gayA sacittAhAra, sacittasaMbaddhAhAra, sacittasaMmizrAhAra, hai, parantu zrAvakaprajJapti meM ina do aticAge ke sthAna meM abhipavAhAra aura dusspkvaahaar| (ta0 sU07, 30) / sahasA abhyAkhyAna aura svadAramantrabheda nAma ke do anya sacittAhAra, macittapratibaddhAhAra, apakvAhAra, duSpahI aticAra grahaNa kiye gaye hai| kvAhAra aura tucchauSadhibhakSaNa / (thA0 pra0 286) / 3. tattvArthAdhigama sUtra meM anarthadaNDa vrata ke prati 6. tattvArthAdhigama sUtra (7, 32) meM saMlekhanA ke cAroM meM asamIkSyAdhikaraNa ko grahaNa kiyA gayA hai, parantu aticAra jIvitAzamA, maraNAsaMsA, mitrAnurAga, sukhAnuzrAvaka prajJapti me usake sthAna meM maMyuktAdhikaraNa nAma ke bandha aura nidAna; ye pAMca kaha gaye hai| parantu zrAvakaaticAra ko grahaNa kiyA gayA hai / prajJapti meM (385) ve isa prakAra pAye jAte hai-iha lokAzaMsAprayoga, paralokAzaMsAprayoga, jIvitAzaMsAprayoga, 4. tattvArthAdhigamasUtra meM (7,26) meM poSadhopavAsa maraNAzasAprayoga aura bhogAzaMsAprayoga / vrata ke aticAra isa prakAra nirdiSTa kiye gaye hai-apratyavekSita-apramAjita utsarga, apratyavekSita-apramArjita AdAna 7. tattvArthAdhigama sUtra (7, 18) ke bhASya meM nikSepa, apratyavekSita-apramAjita sastAropakramaNa, anAdara kAMkSA aticAra kA svarUpa isa prakAra kahA gayA hai-'aiha laukika-pAra laukikeSu viSayeSvAzasA kAMkSA' / aura smRtynupsthaan| parantu usI kA svarUpa zrAvaka prajJapti (gA087) meM parantu zrAvakaprajJapti meM ve aticAra kucha bhinna rUpa bhinna rUpa se isa prakAra kahA gayA hai-kaMvA annannadasaNase pAye jAte haiM-prapratilekhita dupratilakhita zayyA- ggaaho| TIkA---'kAkSAnyonyadarzanagrAhaH sugatAdipraNIteSu mastAraka, apramAjita-du pramAjita zayyA-sastAraka, aprati- darzaneSa grAho'bhilApa iti / ' lekhita-duHpratilekhita uccArAdibhUmi, apramAjita duHpramA- 8. zrAvakaprajJapti me (321) pauSadha ke jo jita uccArAdibhUmi aura paupadhaviSayaka samyak ananu- pAhArapaupadha, zarIrasatkArapopadha, brahmacaryapauSadha paura paaln| (zrA. pra. 323-24) / avyApArapauSadha ye cAra bheda nirdiSTa kiye gaye hai unakA ullekha tattvArthAdhigama sUtra (7, 16) ke bhASya meM kiyA 1. dekhiye thA0 pra0 gAthA 280, 284, 286. 292. jA sakatA thA, parantu vaha vahA~ dRSTigocara nahI hotaa| 318, 321, aura 325-26 / 1. zrAvaka prajJapti meM 12 vratoM kI prarUpaNA kara cukane 2. mithyopadeza-rahasyAbhyAkhyAna-kUTalekhakriyAnyAsApahAra ke pazcAt dhAvaka ko kaise sthAna meM rahanA cAhie sAkAramantrabhedAH ta. sU. 7-21. (336) va vahA~ rahate hue kisa prakAra kA AcaraNa sahasA abbhakkhANaM rahamA ya sadAramatabheyaM ca / karanA cAhie (343) ityAdi sAmAcArIkA mosovaesaya kUDalehakaraNaM ca vajjijjA / / (375) kathana karate hue gAthA 376 me vizeSa kara zrA0pra0 363 / NIya rUpa se jina pratimAdikoM kA bhI saketa kiyA 3. ta0 sU07-27 / asamIkSyAdhikaraNaM loka pratItama / hai unakA nirdeza tattvArthAdhigama sUtra aura usake (bhaassy)| bhASya meM kahIM nahIM pAyA jAtA hai| parantu upAsakazrA0 pra0 261. saMyuktAdhikaraNam-adhikriyate dazAMga (pR. 26-26), samavAyAMga (11, pR0 15) narakAdiSvanenetyadhikaraNaM vasyudUgvala zilAra putraka aAvazyaka mUtra u0 (pR0 117-20) cAritra prAbhUta godhUmayantrakAdiSu saMyuktamarthakriyAkaraNayogyam, sayukta (21) aura ratnakaraNDa zrAvakAcAra (136-47) ca tadadhikaraNaM ceti samAsaH / (TIkA) Adi me unakA ullekha dekhA jAtA hai|
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 anekAntaM ina matabhedoM se yaha nizcita pratIta hotA hai ki uparyukta zrAvakaprajJapti ke racayitA dhAcArya umAsvAti vAcaka nahIM ho sakate, kyoMki, kisI eka hI pratyakAra ke dvArA rathe gaye vividha graMthoM meM paraspara ukta prakAra ke matabhedoM kI sambhAvanA nahIM hotI / taba phira usa zrAvakaprajJapti kA racayitA kauna hai ? yaha eka prazna hai jinake samAdhAna svarUpa yahA~ kucha vicAra kiyA jAtA hai-- ukta zrAvakaprajJapti kI do hastalikhita pratiyAM hamAre pAsa rahI hai| unameM eka prati bhANDArakara oriyaNTala risarca iMsTITyUTa pUnA kI thI jo bhavat 1563 meM likhI gaI hai| usaka Adi va anta meM kahIM bhI mUla granthakAra ke nAma kA nirdeza nahI kiyA gayA hai / grantha kA prArambha vahA~ ||60 // zrIgurubhyo namaH // isa vAkya ke anantara huA hai aura antima puSyikA usakI isa prakAra hai / iti vipradA nAma dhAvaka prajJapti TIkA // samAptA // kRtiH sitapaTAcArya jinabhadrapAdaseva kasyAcArya haribhadrasya / / 3 / / savat 1523 va nikhita midaM puna (?) vAcyabhAnaM munivaraMzciraM jIyAt // 6 // zrIstAt || dhI|| dUsarI prati nA0 da0 bhAratIya saMskRti vidyAmandira ahamadAbAda kI rahI hai| isa prati ke bhI prArambha meM mUla granthakAra kA nAma-nirdeza nahIM kiyA gayA hai| vahAM // 60 // namaH siddhebhyaH / / isa vAkya ko likha kara grantha kA prArambha huA hai / usakA antima patra naSTa ho gayA hai jo sambhavataH pIche mudrita prati ke AdhAra se bhinna kAgaja para nIlI spAhI meM likhAkara usameM jor3a diyA gayA hai| isase usake lekhanakAla Adi kA parijJAna honA sambhava nahIM rahA / inameM pUrva prati se yaha nizcita jJAta ho jAtA hai ki isa zrAvaka prajJapti ke Upara prAcArya haribhadra ke dvArA dipradA nAma kI TIkA likhI gaI hai| ye haribhadrasUri ve hI haiM jinhoMne 'samarAiccakahA' nAmaka prasiddha paurANika kathAgrantha kI racanA kI hai| isameM unhoMne ujjaina ke rAjA samarAditya ke nau pUrvabhavo ke caritra kA citraNa atizaya kAvya kuzalatA ke sAtha lalita bhASA meM kiyA hai yaha kathA bar3I hI rocaka hai| ukta samara iccakahA ke antargata prathama bhava prakaraNa meM kahA gayA hai ki eka dina sitipraviSTanagara meM vijayamena nAma ke dhAcArya kA zubhAgamana huaa| isa zubha samAcAra ko suna kara guNasena rAjA (mamarAditva rAjA ke pUrva prathama bhava kA jIva) unakI vaMdanA ke lie gyaa| vaMdanA ke pazcAn usane vijayamenAcArya kI rUpasampadA ko dekhakara unase apane virakta hone kA kAraNa pUchA / tadanusAra unhoMne apane virakta hone kI kathA kaha dii| isa kathA kA prabhAva rAjA guNamena ke hRdaya-paTa para aMkita huprA / taba usane unase zAzvata sthAna va usake sAdhaka upAya ke sambandha meM prazna kiyaa| usake uttara me AcArya ne paramapada (mokSa) ko zAzvata sthAna batalA kara usakA sAdhaka upAya samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra svarUpa dharma ko batalAyA / / isa dharma ko unhoMne gRhidharma aura sAdhudharma ke bheda se do prakAra kA batalA kara usakI mUla vastu samyaktva ko nirdiSTa kiyA tha hI unhoMne yaha bhI kahA ki vaha samyaktva anAdi karma santAna se ve peTata prANI ke lie durlabha hotA hai / prAgavaza vahAM jJAnAvaraNAdi ATha karmoM aura unakI utkRSTa va jaghanya sthiti kA bhI varNana kiyA gayA hai / ukta karma sthiti ke kramazaH kSINa hone para jaba vaha eka koTAkoDa mAtra zeSa raha kara usame bhI stoka mAtra - patyopama ke prakhyAtave bhAga mAtra - kSINa ho jAtI hai taba kahIM prANI ko usa samyaktva kI prApti huA karatI hai| isa prasaga meM mamarAiccakahA me jo gAthAe~ (72-08 ) uddhRta kI gaI haiM ve pUrva nirdiSTa zrAvaka - prajJapti meM umI krama se 53-60 gAthA sakhyA se aMkita pAyI jAtI hai| tatpazcAt vahA~ vijayamenAcArya ke mukha se yaha kahalAyA gayA hai ki pUrvokta usa mamaM sthiti meM se jaba pasyorama ke prakhyAtaveM bhAga mAtra sthiti aura bhI kSoNa ho jAtI hai taba usa samyagdRSTi jIva ko dezavirati ko prApti hotI hai| itanA nirdena karane ke pazcAt vahAM praticAroM ke nAmonneva ke sAtha pani vrata, tIna guNavratoM aura cAra zikSAvanoM kA varNana kiyA gayA hai| tatpazcAt vahA~ yaha kahA gayA hai ki isa anurUpa kalpa se
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAMdhakaprati kA racayitA kauna? vihAra karake pariNAma vizeSa ke mAzraya se jaba pUrvokta eyasma mUlavatthU mammattaM taM ca gNttibheymmi| karmasthiti meM se usI janma meM prathavA aneka janmoM meM bhI khayauvasamAi tivihaM suhAyapariNAmarUvaM tu // bhI saMkhyAta sAgaropama mAtra sthiti aura bhI kSINa samarAiccakahA meM bhI ThIka usI prakAra se 'eyassa ho jAtI hai| taba jIva sarvaviratirUpa yati dharma ko- puraNa duvihassa vi dhammassa mUlavatyu sammattaM' isa vAkya ke kSamA mArdavAdirUpa dasa prakAra ke dharma ko-prApta karatA dvArA uma mamyaktva ko dhAvaka dharma kI mUla vastu nirdiSTa hai / isa prasaMga meM jo vahA~ do gAthAe~ (80-81) uddhRta kiyA gayA hai| kI gaI haiM ve zrAvaka prajJapti meM 360-61 gAthA saMkhyA 3 jIva aura karma kA pranAdi sambandha hone para meM upalabdha hotI haiN| caMki karma ke kSayopazamAdi svarUpa usa samyaktva kI aba yahA~ vizeSa dhyAna dene yogya yaha hai ki prakRta saMgati banatI hai, ataeva jisa prakAra zrAvaka prajJapti meM zrAvaka prajJapti meM jisa krama se aura jisa rUpa se zrAvaka 23 (8 se 30) gAthAnoM ke dvArA una jJAnAvagNAdi dharma kI vistAra se prarUpaNA kI gaI hai ThIka usI krama se karmoM kI prarUpaNA kI gaI hai usI prakAra samagaiccakahA aura usI rUpa meM usakA vivecana samarAiccakahA meM guNa- meM bhI pAge saMkSapa meM una kamA kA prarUpaNA kA gaha hai| yathAsena rAjA ke usa prazna ke uttara meM prAcArya vijayamana ke jaM jIva-kammajoe jujjai eyaM prabho tayaM puvvaM / zrImukha se sakSepa meM karAyA gayA hai| samarAiccakahA kA bocchaM to kameNaM pacchA tivihaM pi sammatta // pramukha vipaya na hone se vahA~ jo usa thAvaka dharma kI veyaNiyassa ya bArasa NAmaggoyANa maTTa u muhattaM / sakSepa meM prANA kI gaI vaha prasaMgocita hone se maprathA sesANa jahannaThiI bhinna muhutaM viriNaddiTTA // yogya hai| phira bhI vahA~ jisa paddhati se usakI prarUpaNA zrA0pra0 gAthA 8 va 30 / kI gaI hai vaha zrAvaka prajJapti kI vipaya vecana paddhati me taM puNo aNAikammasaMtANaveDhiyarasa jaMtuNo dullaha sarvathA mamAna hai-donoM meM kucha bhI bheda nahI pAyA havaDa ti / ta ca kamma aTTahA / taM jahA-pANAvaraNijja jAtA hai| isa samAnatA ko spaSTa karane ke lie yahA~ drisnnaavnnijj................| sesANaM bhiNNamuhattaM kucha udAharaNa diye jAne haiM ti / (mamagaDaccakahA) 1. zrAvaka prajJapti kI gAthA 6 'paceva aNuvvayAI' 4 prAge dhAvakajJapti meM 2 gAthAo ke dvArA Adi meM jisa prakAra zrAvaka dharma ko pAMca aNavrata. nIna ghaNa-gholana ke nimitta meM usa utkRSTa karmasthiti ke gaNavrata aura cAra zikSAbano ke bheda se bAraha prakAra kA kisI prakAra se kSINa hone para abhinna pUrva granthi ke hona nidiSTa kiyA gayA hai usI prakAra samagaiccakahA meM bhI kA nirdeza kiyA gayA hai| yathAume bAraha prakAra kA isa prakAra se nirdiSTa kiyA gayA eva Tiyassa jayA ghasaNagholaNaNimitto kahavi / khaviyA koDAkoDI sabbA ikka pamutUNaM // 31 // tattha gihidhammo duvAlasaviho / ta jahA paca aNuTava. tIiviya thovamitta vavie itthatammi jIvassa / yAI tiNNi guNavvayAi cattAri sikkhAvayAi ti / havaDa ha abhinnapuvo gaMThI evaM jiNA viti // 32 // 2. prAge zrAvaka prajJapti kI gAthA 7 meM zrAvaka dharma ThIka isI prakAra se mamagaiccakahA meM bhI prakRna kI mUla vastu mamyaktva ko batalAyA hai / yathA prarUpaNA isa prakAra kI gaI hai1. hama mamagaiccakahA kA chAtropayogI jo prathama do eva Thiyasma ya imasma kammasma prahapavatta karaNaNa jayA bhavAtmaka maskaraNa prApta huA hai usameM pR043-44 ghasaraNapolaNAe kahavi ega mAgarAMvama koDAkoDi mottUNa me uma dhAvaka dharma kI prarUpaNA pAI jAtI hai pustaka semApokhaviyAno hani tIme viyaNa thAvamitte khanie ke prArambha ke kucha pRSTho ke phaTa jAne se usake prakAzana tayA ghaNarAya-dosapariNAma... ..........kammagaThi sthAna mAdi kA parijJAna nahIM ho skaa| havai / (sa0 kahA)
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpura, nirvANa bhakti aura kundakunda DA0 vidyAdhara joharApurakara, jAvarA anekAnta ke pichale (pharavarI 65) ke aMka meM zrIpura mata hai / jinaprabha sUri ke zabdoM meM (vividhatIrthakalpa pR0 ke antarikSa pAznAtha ke viSaya meM zrImAn nemacaMda jI 103)-ranA paDimA adaTUNa adhiIe gate tattheva siri nyAyatIrtha kA eka lekha prakAzita hamA hai| isameM jo bAte puraM nAma nayaraM nipranAmovalakkhina nivesinN| ataH isa itihAsa kI dRSTi se ekadama viruddha haiM unheM spaSTa karane zrIpura kA astitva gajA ela aparanAma zrIpAla se pahale ke lie yaha lekha likhA jA rahA hai| kA batalAnA purAne mabhI kathA lekhakoM ke viruddha hai / phira (1) zrIpura meM kharadUSaNa ke samaya meM hI zrIzvanAtha prazna hotA hai ki kyA ye kathAlekhaka galatI kara rahe the| kI sthApanA huI thI tathA ela rAjA ke kucha pahale usa yadi nahIM to zrImAna nemacanda jI ne zrIpura ke jo pugane mandira kA vidhvaMsa hunA hogA yaha zrImAn nemacanda jI ullekha batalAye haiM unakA kyA spaSTIkaraNa hai ? isa prazna kI kalpanA zrIpura ke sambandha meM purAne lekhakoM kI jo bhI ke uttara ke lie hamane ina ullekhoM kI chAnabIna kI to kathAeM milatI hai una saba ke viruddha haiM / ina saba kayAnoM patA calA ki inameM se kucha ullekha ima (vidarbha sthita) meM yaha kahA gayA hai ki kharadUSaNa ne (yA mAlI sumAlI zrIpura ke na hokara karNATaka ke dhAravADa jile meM sthita ke sevaka ne) svaya pratimA kA avinaya na ho isalie zrIpura (vartamAna nAma zirUra, siriyara) ke haiN| use kUpa meM (yA sagevara meM) DAla diyA thaa| tathA ela (2) zrImAna nemacanda jI ne jaina zilAlekhamaMgraha rAjA ne kapa se hI vaha pratimA paaii| kharadUSaNa ke samaya bhA02 pR0 85 ke eka lekha meM rAjA jayamiha cAlukya se elarAja ke samaya taka yadi pratimA kUpa meM hI rahI to dvArA isa kSetra ko san 488 meM kucha bhUmi dAna dene kI usakI sthApanA elarAja se pahale kisa prakAra ho sakatI bAta likhI hai| mUla lekha tathA umakA mAgaMza dekhane para thI? yaha kapa yA pokhara jima meM yaha pratimA thI eka patA calA ki yahA~ zrIpura kA sambandha nIM ke bagabara vana meM thA tathA rAjA ela vahA~ krIDA karane gayA thA aura hai| yaha dAna kuhuNDI pradeza ke alaka ka nagara meM bane hae pratimA milane para rAjA ne vahA~ apane nAma se zrIpura jinamandira ke lie thaa| yahA~ zrIpura kA sambandha itanA nagara bsaayaa| isa viSaya meM bhI purAne kathAkAroM meM eka- hI hai ki dAna dI huI bhUmi zrIpura ke mArga para par3atI thii| 5. zrAvaka prajJapti me 32vI gAthA kI TIkA meM dono grantho meM samAna rUpa se kI gaI hai-usameM kahIM kucha prasaMga pAkara jo "gaMThitti sudunbhemo?" mAdi gAthA ud- bhI matabheda nahI hai| dhRta kI gaI hai vaha samarAiccakahA me bhI isI prasaga me isa prakAra donoM granthoM kI ekarUpatA ko dekhate hue uddhRta kI gaI hai| yaha nizcita pratIta hotA hai ki prAcArya haribhadra ne hI isake atirikta jaisA ki Upara nirdeza kiyA jA svopajJa TIkA ke sAtha usake mUla bhAga kI bhI racanA cukA hai| bIsoM gAthAye donoM granthoM meM yathAsthAna samAna kI hai| rUpa meM upalabdha hotI haiM2 / vratAticAro kI prarUpaNA bhI usase kucha bhinna rUpa meM pAI jAtI hai, parantu ukta 1. vizeSAvazyaka bhASya 1195 / donoM granthoM meM sarvathA samAna hokara upAsaka dazAMga 2. yaha vratAti cAroM kI prarUpaNA tattvArthAdhigama sUtra meM (adhyayana 1) kA anusaraNa karatI hai|
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ mIpura, nirvANabhakti aura kundakunda vaha zrIpura kSetra ko dI gaI thI aisA lekha meM kahIM nahIM ke hai aura pAThavIM sadI kI lipi par3hane ke lie vizeSajJa kahA hai| dUsarI bAta yaha hai ki yaha zrIpura cAlukya rAjya vidvAna kI jarUrata hotI hai / ukta dhAtumUrtiyoM ke lekha meM thA aura usa samaya cAlukyo kA rAjya sirpha uttara pAThavIM sadI ke haiM yA nahIM yaha to unakI lipi se hI karNATaka meM thaa| vidarbha meM to usa samaya vAkATaka vaMza ke jAnA jA sakatA hai| prataH sirpha vimalacandra nAma dekhakara rAjAmoM kA pAsana thaa| jinakI eka gajadhAnI vAzima ina mUrtiyoM kA sambadha upayakta lekha se nahIM joDanA meM hI thii| vAkATaka rAjAmoM ke pradeza kI koI bhUmi caahie| jaina prAcAryoM meM bahadhA eka-eka nAma ke kaI cAlukya rAjA kisa prakAra dAna kara sakate the ? ataH prAcArya hue haiM yaha dhyAna meM rakhanA hogaa| ukta lekha me jisa zrIpura kA thor3A sA sambandha hai vaha bhI TO) Upara karNATaka ke jima zrIpura kI carcA kI hai karNATaka ke dhAravAr3a jile kA zrIpura hai, vidarbha ka usakI jAnakArI hameM sva. pa. premIjI ke eka lekha meM akolA jile kA nhiiN| milI [jaina sAhitya aura itihAsa pR0 464] 13 unakA (3) yahI bAta jaina zilAlekhasaMgraha bhA0 2 pR0 kahanA hai ki vidyAnanda kA zrIpurapAzvanAtha stotra bhI 106 ke ullekha ke sambandha me bhI hai| isame kahA hai ki isI karNATaka ke zrIpura kA hai| yahI hamArA bhI mata hai: pRthivInirgandarAja kI patnI kundAcci ne zrIpura ke uttara yaha stotra 3. zlokoM kA hai lekina usameM pAzrvanAtha ke meM lokatilaka mandira banavAyA tathA usake lie vimana- antarikSa hone kA kahI ulvekha nahI hai| vidarbha ke zrIpura candra prAcArya ko san 776 meM kucha dAna diyaa| isa pAzrvanAtha kA yaha antarikSa hone kA atizaya itanA lekha kA bhI vidarbha ke zrIpura se sambandha honA sambhava vilakSaNa hai ki prAyaH sabhI stotra lekhakoM ne usakA barAnahIM hai| kyoMki dAnadAtA rAjA pRthivInirgunda gaga mahA- bara ullekha kiyA hai| usakA ullekha na honA yahI mUcita rAja zrIpuruSa ke sAmanta the jinakA rAjya karNATaka ma hI karatA hai ki vidyAnanda varNita zrIpura vidarbha kA na hokara thaa| vidarbha aura mahArASTra meM usa samaya rASTrakaTa karNATaka kA hai| yaha svAbhAvika hai kyoki vidyAnanda ne gajAnoM kA zAsana thA aura gaga aura rASTrakaTo meM usa jisa gaga rAjA satyavAkya ke lie tIna grantha likhe the sanaya zatrutA thii| zrIpuruSa kA putra zivamAra yuddha maiM usa kA rAjya vidarbha meM na hokara karNATaka meM thaa| rASTrakUToM dvArA bandI banAyA gayA thaa2| aimI sthiti me (5) aba nirvANakANDa ke ullekha ko dekhie / zrIpuruSa kA eka mAmanta rASTrakaToM ke pradeza meM koI mandira paM0premIjI ne to isa ullekha ko bhI upayukta kannar3a banavA kara bhUmi kaise dAna de sakatA thA ? zra.pura kA hI mAnA hai| kintu isa prazna kA eka dUsarA ata' ukta lemva meM jima zrIpura kA ullekha hai vaha bhI pahalU bhI hai| vaha yaha ki nirvANakANDa na to zrI kundakarNATaka kA hI hai, vidarbha kA nhii| isa lekha meM jina kunda kI racanA hai aura na hI umakA samaya IsavI sana vimalacandra prAcArya kA ullekha hai unake guru kIniNandi kI pahalI zatAbdI hai / dazabhakti kI pustakoM meM nirvANa prAcArya eregintara gaNa ke pulikala gaccha ke the| zrImAna kANDa bhI chapA hotA hai aura TIkAkAra prabhAcandra ke nemacandajI likhate haiM ki inake kucha lekha sirapura kI dhAtu- kathanAnusAra prAkRta dazabhakti kundakunda kI aura saMskRta mUrtiyoM para haiM / acchA ho yadi ve ukta lekha prakAzita dazabhakti pUjyapAda kI racanA matalAI gaI hai / isI para meM kareM aura batAye ki unameM eregittUra gaNa, pulikala gaccha zrImAna namacanda jI ne taka kiyA hogA ki nirvANakA yA kIrtiNa ndiguru kA sambandha kahAM taka hai| kintu yaha kundakundakRta hai| unhoMne isa bAta kI ora dhyAna nh| saMbhava nahIM hai kyoMki upayukta vimalacandra pATavI sadI 3. pa. darabArIlAla jI ne antankSi pArzvanAtha kA / 1. di klAsikala eja pR0 185-87 / sambandha bhI galatI se isI zrIpura ke sAtha jor3a diyA hai 2. di eja mApha impIriyala kanauja pR0 156 / (zAsanacatustrizikA pR042)
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanekAnta diyA ki saMskRta nirvANabhakti para to prabhAcandra kI TIkA nirvANakANDa ke jo bahuta se kathana hai unakI vistAra se hai kintu nirvANakANDa para nahIM hai isase spaSTa hotA hai ki samIkSA 50 premIjI ke jaina sAhitya aura itihAsa (pR. prabhAcandra ke samaya yA to nirvANakANDa thA hI nahIM prathavA 422-51) meM kI gaI hai| usale spaSTa pratIta hotA hai ho bhI to ve use dazabhakti saMgraha kI racanA nahIM mAnate ki yaha racanA kisI sAdhAraNa lekhaka kI uttarakAlIna the| TIkAkAra prabhAcandra kA samaya kucha vidvAna terahavI racanA hai| yaha bAta aura hai ki tIrtha sambandhI dUsarI sadI meM aura kucha dasavIM sadI meM mAnate haiN| inameM se vyavasthita racanA upalabdha na hone se usI ko digambara dUsarA mata bhI mAne to kahanA hogA ki nirvANakANDa jaina samAja meM bahuta adhika prAdara milA hai| dasavIM sadI meM nirvANabhakti ke rUpa meM pratiSThita nahI huA thaa| eka paura pramANa hai jisame nirvANakANDa kI (6) zrIpura ke sambandha meM Upara jo carcA kI hai racanA pAThavIM sadI se bAda kI nizcita hotI hai| usame spaSTa hogA ki purAtana samaya meM zrIpura nAma ke do nirvANakANDa meM varadatta aura vagaMga kA nirvANasthAna nagara the eka karNATaka me aura dUmaga vidarbha me (isake tArApura ke nikaTa batalAyA hai / yaha tArApura rAjA vatsa- prAtArakta eka dhApura madhya pradaza ma rAyapura atirikta eka zrIpura madhya pradeza me rAyapura ke pAsa thA rAja ne basAyA thA aura isakA nAma bauddha devI tAga ke aura eka aura zrIpura prAndhra meM thA jahA isa samaya kAgajamandira ke kAraNa ta.gapura thA aisI jAnakArI somaprabhakata nagara nAmaka nayA praudyogika zahara basA huA hai) isa kumArapAla-pratibodha meM milatI hai (pa.premIjI-jaina meM zrIpura kA jo koI purAnA ullekha mile umakA saMdarbha sAhitya pAra itihAsa pR0 425-6) / isa pradeza ke dekhakara hI nirNaya karanA cAhie ki vaha kisa zrIpura itihAsa me vatsarAja nAma kA jo rAjA hA thA usakA kA hai| haribhadra aura jinasena ke jo ullemva zrImAna samaya pAThavIM zatAbdI hai|4 prataH usake dvArA basAye gaye nemacandajI ne batAye haiM unameM viziSTa sandarbha kA prabhAva tArApura kA ullekha karane vAlA nirvANakANDa AThavI hone se vidarbha sthita zrIpura ke hI ve ullekha hai yaha kahanA sadI ke bAda kA hai| isa samaya ke pahale sAtavIM sadI me sabhava nahIM hai| haribhadra kA jo uddharaNa unhoMne diyA hai jaTAsihanandi prAcArya na varadatta kA nirvANasthAna aura vaha maulika na hokara kisI prAdhunika lekhaka kA hai jisane varAMga kA svargavAsa sthAna maNimAna parvata batalAyA hai, galatA sasa galatI se usakA sabadha atarikSa pAzvanAtha ke zrIpura se unheM tAgapura nAma kI jAnakArI nahIM thI, isase bhI jor3a diyA hai / esA sthiti ma hamArA mata hai ki upayukta kathana kI puSTi hotI hai| jaba nirvAgakANDa pArvatAtha kA zrIpura rAjA ela zrIpAla dvArA sthApita AThavIM sadI ke bAda kA hai taba na vaha pahalI sadI kA hai yaha purAne kathAlekhakoM kA varNana sahI hai, use galata ho sakatA hai aura na hI kundakundakRta ho sakatA hai| si siddha karane vAle pramANa abhI upalabdha nahIM hai| prabhAcandra ke samaya (dasavI sadI) meM bhI vaha prasiddha nahIM thaa| ataH bahuta sabhava hai ki rAjA ela zrIpAla (dasavoM (7) prasaMgavaza yaha bhI noTa karanA cAhie ki padmaprabha ke lakSmIrmahastulya Adi stotra ke pratyeka padya meM sadI) ke bAda kI hI racanA ho / jaTAsihanandi, raviSeNa, rAmagiri kA spaSTa ullekha hai| prataH usakA zrIpura se guNabhadra, puSpadanta prAdi purAtana granthakAroM ke viruddha jo sambandha zrI nemacanda jI ne batAyA hai vaha bhI nirA4 di eja prApha impIriyala kanauja pR0 21-23 / dhAra hai|
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratihAra sAmrAjya meM jaina-dharma DA0 dazaratha zarmA ema. e. DI. liTa pratihAra sAmrAjya meM aneka dharma phale aura phuule| prAcAryoM ne yaha pravAda nirmala siddha kara diyA ki rAjapUtoM bauddhadharma bhI kucha samaya taka koTA pradeza meM avasthita dvArA zAsita rAjyoM meM mahiMsAvAdI dharma nahIM panapa skte| rahA; kintu vizeSa samaya taka nhiiN| prAyaH sarvatra hI jaina dharma meM to hara eka ke lie sthAna hai| usameM prAcAra ahiMsAvAdI janadharma yA vaiSNava dharma dasavI zatI taka kA krama hI aisA rakhA gayA hai ki hara eka manuSya apanI usakA sthAna grahaNa kara cukA thaa| jaina vidvAno me bappa- sAmarthya aura buddhi ke anusAra svata: mAge bar3hane kI zakti bhaTTasUri pAmarAja nAgabhaTa dvitIya ke mitra aura adhyAtma prApta karatA hai| dRSTi se guru bhI the| unakI pArasparika maMtrI kA bappabhaTTamUri carita meM bahuta acchA varNana hai| rAjapUta rAjAoM ne jainoM se sadA macchA. vyavahAra kucha samaya taka rAjasthAna meM jaina dharma bhI patanonmukha kiyaa| paramparA se prasiddha hai ki prathama pratihAra samrATa nAgabhaTa prathama ko jainAcArya yakSadeva kI kRpA se Rddhi humA / satata vihAra ko chor3a kara aneka sAdhuoM ne caityoM aura siddhi kI prApti huI thii| samrAT batsarAja ke samaya meM rahanA; lavaga, tAmbUla Adi kA sevana karanA aura bar3hiyA vastra dhAraNa karanA prArambha kara diyA thaa| dharma samasta pazcimI rAjasthAna jaina mandiroM se paripUrNa thaa| viSayaka prazna pUchane para ye prAyaH zrAvakoM ko TAlate, prosiyAM ke bhavya jaina mandira kA bhI usI ke samaya meM unase kahate ki dharma kI gutthiyA~ aura rahasya unakI samajha nirmANa huaa| pratihAra rAjA kakkula na saM0 618 meM meM kucha dUra kI vastu haiN| pratihAra sAmrAjya ke udaya se rohiMsakUpa meM jaina mandira kA nirmANa karavAyA aura use pUrva hI zrI haribhadra sUri ne apanI bahumukhI pratibhA se isa mAmraka, bhAluka Adi jaina goSThikoM ke hAtha meM saupa diyaa| unmArgagAminI prAcAradhArA ko rokane kA prayatna kiyA usI prakAra cauhAna rAjA pRthvIrAja prathama pArNorAja thaa| unake bAda kuvalayamAlAkAra udyotanamari aura vigraharAja caturtha, somezvara prAdi meM bhI jainadharma kI upamitibhavaprapaJcAkAra zrI sipisUri ne bhI yaha acchI sevA kii| ina rAjAnoM kA samaya pratihAra sAmrAjya kArya agrasara kiyaa| haribhadra sUri ne atyanta sakSepa meM ke bAda kA hai| isase siddha hai ki jaina dharma taba taka isa jisa dharma viSaya kA dharmavindu meM pratipAdana kiyA thA, pradeza meM itanA dRDhamUla ho cukA thA ki rAjyoM ke aneka vahI unakI samagaicca kathA evaM anya prAcAryoM kI kathAyo utthAna aura patana hone para bhI usakA utthAna hI hotA meM vizada rUpa prApta kara cukA hai| rhaa| pratihAra sAmrAjya me jainadharma ne acchI pragani ko| anekAnta ke kisI agnima aGka meM hama isa viSaya vizeSa rUpa se rAjapUto ko jainadharma meM dikSita kara jaina para kucha adhika prakAza DAlane kA prayatna kreNge|
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ khajurAho kA jaina saMgrahAlaya nIraja jaina khajurAho kA purAtattva viziSTa kalAtmaka aura vizva- dvAra toraNa, siMhAsana, zAsana deviyAM, dvArapAla, navagraha, vikhyAta hai, bahuta kama loga jAnate haiM ki saundarya ke ina zArdUla prAdi bhI paryApta mAtrA meM upalabdha hai, ina sabakA pratIkoM meM jaina sthApatya kA bahuta bar3A yogadAna hai / khaju. maMkana aneka vaividhya aura vaicitrya se pUrNa hai, eka lambe rAho ke jaina zilpa kA kramazaH varNana karate hue pArasanAtha toraNa meM eka digambara prAcArya ko eka U~cI zilA para mandira aura prAdinAtha mandira para sAmagrI pAThakoM ke virAjamAna dikhAyA gayA haiM jinake sAmane pIchI lie samakSa gata aMkoM meM prastuta kI jA cukI hai| isa aMka meM hue do digambara muni namana karate hue aMkita haiM aura vahA~ ke jaina zilpa saMgrahAlaya para dRSTipAta kreNge| zrAvaka zrAvikAeM tathA senA khar3I huI hai, hAthI ghor3e tathA bhAlA barachI se sajjita senA yaha siddha karatI hai ki pArasanAtha mandira ke pazcimI pAvaM meM eka gaharI bAvalI hai; usI bAvalI se lagA humA--nagrupa kA aMtima kahIM dUra kI yAtrA kA yaha dRzya hai, Upara vidyAdharoM kI paMkti bhI hai, isI paTTa ke nIce kI bhora bAMsurI bajAte konA-abhI eka khule hue saMgrahAlaya ke rUpa meM sajA hue eka gaMdharva yugala kA sundara aMkana hai| hamA hai| ise saMgrahAlaya bhI kyA kaheM, mandiroM kI punani- hue maNi-vyavasthA karate samaya yahA~ phailI huI zataza: jaina- dvAra toraNoM meM madhya kAlIna paramparA ke anusAra pratimAnoM ko parakoTe kI dIvAla meM cuna diyA gayA hai gaMgA-yamunA, dvArapAla yakSa, mithuna yugala tathA navagrahoM kA aura bAda meM ekatra kI gaI kucha mUrtiyA~ cabUtare para sajA aMkana eka se eka bar3hakara yahA~ dikhAyA gayA hai, jaina dI gaI haiN| yaha harSa kI bAta hai ki samAja ne dhIre dhIre zAsana deviyoM kI kucha svatantra bar3I pratimAeM bhI isa apanI ina kalAnidhiyoM kA mUlya pahicAnA hai pora yahA~ saMgrahAlaya kI zobhA bar3hA rahI hai jinameM dharaNendra padmAvatI eka saMgrahAlaya bhavana banAne kA nizcaya kara liyA hai| isa aura ambikA pramukha haiM, candrezvarI, jvAlAmAlinI tathA varSa mele para isa prastAvita bhavana kA zilAnyAsa bhI ho sarasvatI prAdi kA akana bhI yathA sthAna dikhAI detA cakA hai| isI bIca kendrIya purAtattva vibhAga ne ina hai. aneka vizAla jina bimboM ke UparI bhAga yahAM pAye pratimAnoM ko prApta karane kA prayAsa kiyA thA parantu jAte hai, jiname jala abhiSeka karate hue gaja tathA chatra zrImAn bAbU choTelAlajI kalakattA ke prayAsa se vaha sthiti prAdi bane haiM, aura unheM dekhakara lagatA hai ki yahAM bar3ITala gaI hai tathA ina paMktiyoM ke lekhaka kA vizvAsa hai ki baDI matiyA bhI pracara mAtrA meM rahI hai, tIrthakara pratimAe~ yadi samaya para saMgrahAlaya bhavana taiyAra ho sakA to yahA~ yahAM sarvAdhika haiM, jinameM padmAsana aura khaDgAsana donoM kI samasta upalabdha sAmagrI to usameM sajAI hI jAyagI, prakAra kI mUrtiyAM haiM, ina mUrtiyoM kA sukara parikara, khajurAho ke kendrIya saMgrahAlaya meM sthita aneka jaina prati- nirvikAra-saumya mukha mudrA, tathA siMhAsana se lekara chatra taka mAnoM ko bhI isa saMgrahAlaya ke lie prApta karane meM kA kalAtmaka gaThana aura sundara sajjA khajurAho ke takSaka saphalatA prApta ho jAyagI, aura taba yaha eka atyanta kI gaurava garimA ke anurUpa hai aura darzakoM ko prASita mahatvapUrNa saMgrahAlaya ho jaaegaa| karate hue uccatara svara meM ghopita karatI hai ki saundarya vartamAna meM yahA~ para lagabhaga eka-sau se adhika mUrti kI anubhUti kAmukatA yA zRgAra ke anupAna meM hI hotI khaNDa paDe haiM jinameM adhikAMza tIrthakara pratimAe~ hai, kintu ho yaha mAvazyaka nahIM hai aparigraha ke pariveza meM maura
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAburAho kA mena saMgrahAlaya vikAra mudrA ke sarvathA prabhAva meM bhI ananta sauMdarya kI hai| khajurAho meM siMha ko mAruti se milate-julate isa dhArA pravAhita hotI raha sakatI hai, cAra chaha mUrtiyoM kA jAnavara kA aMkana pratIkarUpa meM bahutAyata se hupA hai| sira khaMDita ho gayA hai unake sampUrNa bhAmaNDala ko dekhakara jaina grupa meM bhI vaha saikar3oM kI saMkhyA meM aMkita hai| isa yaha samajhanA kaThina ho jAtA hai ki sira kI upasthiti pazu prAkRti ke isa prakAra prakana ke aneka rUsa aura aneka meM yaha samUcA bhAmaNDala banAyA kaise gayA hogA, do tIna artha vidvAnoM dvArA die jAte haiN| koI inheM prasura bimba bhUtiyoM ke zarIra kI cikanAhaTa bhI mAzcaryakArI hai| mAnakara mandiroM para devAsura aMkana kI siddhi karate haiM yahAM kI mUrtiyoM para pAniza kA sarvathA prabhAva hai, isalie aura kisI kisI ne inheM abhilASA aura jJAna kA pratIka vizeSa cikanAhaTa vAlI pratimAnoM ko dekhakara vizvAsa mAnA hai| inakA dhar3a siMha ke zarIra se milatA julatA hai, karanA par3atA hai ki avazya hI saikar3oM varSoM taka ina prati- para mukhAkRti aneka taraha kI banAI gaI hai| mujha ina mAnoM para pratidina prakSAla aura abhiSeka hanA hai jisake jaina mandiroM meM hI zArdUloM kI jo mukhAkRtiyA~ prApta huI binA una para itanI manamohaka cikanAhaTa kA hI nahI haiM unameM siMha, bAgha, gaja, prazva, mer3hA, totA, hiraNa, baila sakatI thii| aura manuSya mAdi lagabhaga bAraha bhinna bhinna bhAkRtiyA~ haiM ina sabhI meM prAyaH eka hI abhiprAya aMkita humA hai ki yahAM kI sabhI pratimAeM aura mandira bhUre athavA lAla / zArdUla Rddha aura pAkrAmaka mudrA meM khar3A hai| usane apane dezI balUbA patthara se nirmita haiM, tathA unameM takSaNa kalA ke nIce eka mAnavAkRti ko dabA rakhA hai| kahIM kahIM ke jaise camatkAra aMkita kie gae haiM vAstava meM vasA isa mAnavAkRti kI jagaha bhI gaja, azva, U~Ta mAdi aMkana saMgamaramara jaise narama pASANa meM bhI sahaja saMbhava dikhAe gae haiN| yaha prAkRti kisI na kisI prastra dvArA nahIM hotA, mUrtiyoM ke chatra para maMkita kI gaI kSudra ghaMTi pAkramaNa kA pratikAra karatI dikhAI jAtI hai aura zArdUla kAe~, puSpa veli tathA ratnamayI jhAlara atyanta zobhanIya kI pITha para prAsIna eka choTI sI mAnavAkRti mUrti dikhAI detI hai, isI prakAra bhAmaNDala meM bhI aneka abhi dikhAI gaI hai jo apane durdamanIya kintu saumya pauruSa se prAyoM kA aMkana hai, ratnavalaya, puSpa veli tathA sUrya kiraNa ___ usa vizAla AkrAmaka durdAnta pazu para niyaMtraNa karatI to bhAmaNDala kA sAdhAraNa krama hai hI para yahAM ke kalAkAra dikhAI detI hai| ne kamala dala, nAga vela aura agni jvAla ko bhI bhAmaNDala meM aMkita karake apanI savizeSa kalpanA ko sAkAra maiM zArdUla ke isa abhiprAya ko jahA~ taka samajha pAyA kiyA hai| hU~ mujhe yaha manuSya kI apanI pAzavika mAkAMkSAmoM athavA amAnupika vRttiyoM kA pratibimba lagatA hai jo apanI isa saMgrahAlaya kI vartamAna dIvAla ke bAharI ora tI mAgoM ke kAraNa jamI ceTo tathA bIca meM bhI paryApta sAmagrI kA upayoga humA mAlUma lekara aMkita kiyA gayA hai aura jisane svaya apanI hotA hai| naye saMgrahAlaya bhavana ke nimANa ke samaya nikaTa mAnavatA ko hI daboca rakhA hai| isa prAsurI bhAvanA ko bhaviSya meM hI usa vilupta prAya sAmagrI ke udghATana kI saMyata karane meM mamartha hamArA saMyama yA viveka hI hai jo AzA hai aura yaha vizvAsa kiyA jA sakatA hai ki taba choTA hokara bhI hamArI pAzavika prabhilASAnoM para vijaya caMdela kalA meM jaina mUrti zAstra ke kucha nae mAna prakAza meM pAne meM samartha hotA hai| jaina dRSTikoNa se ime bAraha vratoM aavege| ke aticAra rUpa meM bhI samajhA jA sakatA hai / ina zArdUloM jaina purAtattva ke varNana ke anta meM zArdUla athavA kI vibhinna prAkRtiyoM ko dekhakara merI bAta AsAnI se aSTApada ke aMkana kA thor3A sA vivaraNa de denA Avazyaka samajhI jA sakatI hai|
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-darzana meM saptabhaMgIvAda upAdhyAya muni zrI amaracanda prabhedAvacchedaka kAlAdi kA nirUpaNa 7. jo eka vastu-svarUpa se vastu meM astitva dharma jIva Adi padArtha kathaMcit astirUpa hai, ukta eka kA sasarga hai, vahI anya dharmoM kA bhI hai| ataH sasargara astitva-kathana meM abhedAvacchedaka kAla Adi kI ghaTana kI apekSA se bhI sabhI dharmoM meM abheda hai| paddhati isa prakAra hai : 8. jisa prakAra 'asti' zabda astitva dharma-yukta 1. vastu meM jo astitva dharma kA samaya hai, kAla hai, vastu kA vAcaka hai, usI prakAra 'asti' zabda anya ananta vahI zepa ananta dharmoM kA bhI hai, kyoMki usakI samaya dharmAtmaka vastu kA bhI vAcaka hai| 'sarve srvaarthvaackaaH'| vastu meM anya bhI anantadharma-upalabdha hote hai| ataH eka ataH zabda kI apekSA se bhI astitva Adi dharma astitva ke sAtha kAla kI apekSA astitva mAdi saba prabhila haiN| dharma eka haiN| ___kAlAdi ke dvArA yaha abheda vyavasthA paryAyasvarUpa 2. jisa prakAra vastu kA astitva svabhAva hai, usI artha ko gauNa aura guNapiNDarUpa dravya padArtha ko pradhAna prakAra anya dharma bhI vastu ke prAtmIya-rUpa hai, svabhAva hai| karane para siddha ho jAtI hai| pramANa kA mUla prANaprataH prAtma-rUpa kI apekSA se astitva Adi saba dharma prabheda hai| prabheda ke binA pramANa kI kucha bhI svarUpaabhinna haiN| sthiti nahIM hai| 3. jisa prakAra vastu astitva kA artha hai, usI naya-saptabhaMgI: prakAra anya dharmoM kA bhI vaha AdhAra hai| prataH artha naya vastu ke kisI eka dharma ko mukhya rUpoM meM grahaNa arthAt AdhAra kI apekSA astitva Adi dharma abhinna haiN| karatA hai. vastugata zepa dharmoM ke prati vaha taTastha rahanA hai| 4. jisa prakAra pRthak-pRthak na hone vAle kacit na vaha unheM grabharaNa karatA hai aura na unakA nipaMdha hI aviSvag bhAvarUpa tAdAtmya sambandha se astitva dharma vastu karatA hai| na hA~ paurana nA, eka mAtra udAsInatA / meM rahatA hai, usI prakAra anya dharma bhI rahate haiN| ata: imako 'munaya' kahate haiN| isake viparIta, jo naya apane sambandha kI apekSA se bhI astitva Adi dharma abhinna haiN| vipaya kA pratipAdana karanA humA dUsare nayoM kA khaNDana 5. astitva dharma ke dvArA jo svAnuraktatva karaNa karatA hai, une 'durnaya' kahA jAtA hai| naya saptabhagI sunaya rUpa upakAra vastu kA hotA hai, vahI upakAra anya dharmoM meM hotI hai, durnaga meM nhiiN| vastu ke ghananta dhoM meM se ke dvArA bhI hotaa| ataH upakAra kI apekSA se bhI kisI dharma kA kAla Adi bhedAvacchedakoM dvArA bheda mastitva Adi dharmoM meM abheda hai| kI pradhAnatA athavA bheda ke upacAra se pratipAdana karane 6. jo kSetra dravya meM astitva kA hai vahI kSetra anya vAlA vAkya vikalAdeza kahalAtA hai| isI ko 'nayadharmoM kA bhI hai| ataH astitva Adi dharmoM meM abheda hai| saptabhagI' kahate hai| naya-saptabhaMgI vastu ke svarUpa kA isI ko guriNa-deza1 kahate haiN| 2. pUrvokta sambandha aura prastuta saMsarga meM yaha antara hai 1. artha pada se lambI-caur3I prakhaNDa vastu ko pUrNarUpa se ki tAdAtmya sambandha dharmoM kI paraspara yojanA karane grahaNa kI jAtI hai aura guNi-deza se prakhaNDa vastu ke vAlA hai aura saMsarga eka vastu meM prazeSa dhamoM ko buddhi-parikalpita dezAMza grahaNa kiye jAte haiN| ThaharAne vAlA hai|
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ jana-darzana saptabhaMgIvAda pratipAdana bheda-mukhena kiyA jAtA hai| ghaTita nahIM hotaa| naya-sambandhita bhevAvacchedaka kAlAdi: 6. pratyeka guNa kI apekSA se guNI kA deza bhI naya saptabhaMgI meM guNapiNDarUpa dravya padArtha ko gauNa bhinna-bhinna hI hotA hai| yadi guNa ke bheda se guNI meM aura paryAya svarUpa artha ko pradhAna mAnA jAtA hai| ataH deza bheda na mAnA jAe, to sarvathA bhinna dUsare padArthoM ke naya saptabhaMgI bheda-pradhAna hai| ukta bheda bhI kAlAdi ke guNoM kA guNI deza bhI abhinna hI mAnanA hogaa| isa dvArA hI pramANita hotA hai| sthiti meM eka vyakti ke du.kha, sukha aura jJAnAdi dUsare vyakti meM praviSTa ho jAyege, jo ki kathamapi iSTa nahIM 1. vastugata-guNa pratyeka kSaNa meM bhinna-bhinna rUpa se hai| ata guNI-deza se bhI dharmoM kA abheda nahIM, kintu bheda pariNata hote hai| prataH jo astitva kA kAla hai, vaha hI siddha hotA hai| nAstitva prAdi kA kAla nahIM hai| bhinna-bhinna dharmoM kA bhinna-bhinna kAla hotA hai, eka nhiiN| yadi balAt aneka 7. saMsarga bhI pratyeka sasarga vAle bheda me bhinna hI gaNoM kA eka hI kAla mAnA jAe, to jitane guNa haiM, mAnA jAtA hai| yadi sambandhiyo ke bheda ke hote hue bhI utane hI prAzrayabheda se vastu bhI honI cAhie / ima unake maMsarga kA abheda mAnA jAe, to phira sasagiyo eka vastu meM aneka vastu hone kA dopa upasthita (sambandhiyoM) kA bheda kaime ghaTita hogA? loka vyavahAra hotA hai| ata: kAla kI apekSA vastugata dharmoM meM bheda hai, sabhI TAloM kA mizrI pAna yA abheda nhiiN| bhinna-bhinna prakAra kA sasarga hotA hai, eka nhiiN| ataH 2. paryAya-dRSTi se vastugata guNoM kA prAtmarUpa bhI sasarga se bhI abheda nahI, bheda hI siddha hotA hai| bhinna-bhinna hai| yadi aneka guNo kA pAtmasvarUpa bhinna na mAnA jAe, to guNoM meM bheda kI buddhi kaise hotI hai ? eka 2. pratyeka vAcya (viSaya) kI apekSA se vAcaka prAtmasvarUpa vAle to eka-eka hI hoMge, aneka nhiiN| zabda bhinna bhinna hote hai / yadi vastugata sampUrNa guNoM ko prAtma-svarUpa se bhI abheda nahIM, bheda hI siddha hotA hai| eka zabda ke dvAgahI vAcya mAnA jAe, taba to vizva ke mampUrNa padArthoM ko bhI eka zabda ke dvArA vAcya kyoM na 3. nAnA dharmoM kA apanA-apanA Azraya artha bhI mAnA jAe? yadi eka zabda dvArA bhinna-bhi na samasta nAnA bhI hotA hai| yadi nAnA guNo kA AdhArabhUta padArtha padArthoM kI vAcyatA svIkAra kara lI jAe, to vibhinna aneka na ho, to eka ko hI aneka guNoM kA prAthaya padArthoM ke lie vibhinna zabdo kA prayoga vyartha siddha mAnanA par3egA, jo ki tarka-gaMgata nahIM hai| eka kA AdhAra hogA / ataH vAcaka zabda kI apekSA se bhI prabheda vRtti eka hI hotA hai| prata artha-bheda me bhI maba dharmoM meM nahI, bhedavRtti hI : mANita hotI hai| 4. sambandhiyoM ke bheda se sambandha meM bhI bheda hotA pratyeka padArtha guNa aura paryAya svarUpa hai| guNa aura hai| aneka mambandhiyoM kA eka vastu meM mambandha ghaTita paryAyoM meM parasAra bhedAbheda sambandha hai| jaba pramANanahIM hotaa| devadatta kA apane putra meM jo mambandha hai, vahIM saptabhagI me padArtha kA adhigama kiyA jAtA hai, taba guNapitA, bhrAtA Adi ke mAtha nahIM hai| ataH bhinna dharmo paryAyo meM kAlAdi ke dvArA prabheda vRni yA abheda kA meM sambandha kI apekSA se bhI bheda hI siddha hotA hai abheda upacAra hotA hai aura asti yA nAsti Adi kimI eka nhiiN| zabda ke dvArA hI ananta guNa paryAyoM ke piNDasvarUpa 5. dharmoM ke dvArA hone vAlA upakAra bhI vastu akhaNDa padArtha kA, arthAt ananta dhamoM kA yugapat paripRthak-pRthak hone se aneka rUpa hai, eka rUpa nhiiN| ata. bodha hotA hai aura jaba naga-saptabhaMgI se padArtha kA upakAra kI apekSA se bhI aneka guNoM meM abheda (ekatva) adhigama kiyA jAtA hai, taba guNa paryAyoM me kAlAdi ke
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 dvArA bhedavRtti athavA bhedopacAra hotA hai aura pasti ananta bhaMgI kyoM nahIM? yA nAsti prAdi kisI eka zabda ke dvArA dravyagata saptabhaMgI sambandha meM eka prazna aura umtA hai aura mastitva yA nAstitva prAdi kisI eka vivakSita guNa- vaha yaha hai ki jaba jainadarzana ke anusAra pratyeka vastu meM paryAya kA kramazaH mukhya rUpa se nirUpaNa hotA hai / vikalA- ananta dharma hai, taba saptabhaMgI ke sthAna para prana-tabhaMgI deza (naya) vastu ke aneka dhamoM kA kramazaH nirUpaga svIkAra karanI cAhiye, saptabhaMgI nahIM ? ukta prazna kA karatA hai aura sakalAdeza (pramANa) sampUrNa dharmoM kA samAdhAna yaha hai ki pratyeka vastu meM mananta dharma hai, aura yugapat nirUpaNa karatA hai / saMkSepa meM itanA hI vikalAdeza usake eka-eka dharma ko lekara eka-eka saptabhaMgI banatI paura sakalAdeza meM, arthAt naya aura pramANa meM antara hai| hai| isa daSTi se ananta saptabhaMgI svIkAra karane meM jaina pramANa saptabhagI meM prabhedavRtti yA prabhedopacAra kA aura naya darzana kA koI virodha nahIM hai, vaha isako svIkAra karatA saptabhaMgI meM bheda vRtti yA bhedopacAra kA jo kathana hai hai| kintu vastu ke kisI eka dharma ko lekara, eka hI usakA antarmama yaha hai ki pramANa saptabhaMgI meM jahAM saptabhaMgI bana sakatI haiM, ananta bhaMgI nhiiN| isa prakAra dravyArthika bhAva hai, vahAM to aneka dharmoM meM abhedabutti jaina-darzana ko ananta sapta bhaMgI kA honA, to svIkAra svataH hai aura jahAM paryAyArthika bhAva hai vahAM abheda kA hai, parantu anantabhaMgI svIkAra nahIM hai| upacAra-prAropa karake aneka dhamoM meM eka akhaNDa prabheda Ramanar prasthApita kiyA jAtA hai| aura naya saptabhaMgI meM jahAM prAcArya siddhasena aura abhayadeva sUri ne 'sat asat dravyAthikatA hai, vahAM abheda meM bheda kA upacAra karake eka aura pravaktavya' ina tIna bhaMgoM ko sakalAdezI paura zeSa dharma kA mukhyatvena nirUpaNa hotA hai, aura jahAM paryAyAdhika cAra bhaMgoM ko vikalAdezI mAnA hai| nyAyAvatAra sUtra tA haiM, vahAM to bhedavRtti svayaM siddha hone se upacAra kI vAtika vRtti meM3 prAcArya zAntisUri ne bhI "asti, AvazyakatA nahIM hotii| nAsti aura pravaktavya" ko sakalAdeza aura zeSa cAra ko vyApya-vyApaka-bhAva vikalAdeza kahA hai| upAdhyAya yazovijaya ne jainatarka bhASA aura gurutattva-vinizcaya meM ukta paramparA kA anuspAdvAda aura saptabhaMgI meM paraspara kyA sambandha hai? gamana na karake sAtoM bhaMgoM ko sakalAdezI aura vikalAyaha bhI eka prazna haiN| donoM meM vyApya-vyApaka bhAva dezI mAnA hai| parantu apane praSTasahasrI vivaraNoM meM sambandha mAnA jAtA hai| syAdvAda 'vyApya' hai aura saSta unhoMne tIna bhaMgoM ko sakalAdezI aura zeSa cAra ko bhaMgI 'vyaapk'| kyoMki jo syAdvAda hai, vaha saptabhaMgI vikalAdezI svIkAra kiyA hai| akalaMka aura vidyAnanda hotA hI hai, yaha to satya hai| parantu jo saptabhaMgI hai, vaha ha Adi prAya. sabhI jainAcArya sAtoM hI bhaMgoM ko sakalAdeza spAdvAda hai bhI aura nahIM bhI / naya syAdvAda nahIM hai, phira __ aura vikalAdeza ke rUpa meM svIkAra karate haiN| se bhI usameM saptabhaMgItva eka vyApaka dharma hai| jo syAdvAda sat prasat aura pravaktavya bhaMgoM ko sakalAdezI aura prauda naya-donoM meM rahatA hai / "adhika dezavRttitvaM vyApaka tvam alpadeza vRttitvaM vyApyatvam / " 1. pratiparyAyaM saptabhaMgI vastuni-iti vacanAt tathA'nantA, saptabhaMgyo bhaveyurityapi nAniSTam / 1. sakalAdezo hi yogapadyana azepadharmAtmaka vastU tatvArthazloka vArtika 1, 6, 52 kAlAdibhirabhedavutyA pratipAdayati, mabhedopacAreNa 2. paM0 sukhalAla jI aura pa. becaradAsa jI dvArA vA, tasya pramANAdhInatvAt / vikalAdezastu krameNa sampAdita-sanmati taka, saTIka pR046 bhedopacAreNa, bheda-prAdhAnyena vA tasya nayAyattatvAt / 3. paM0 dalasukha mAlavaNiyA sampAdita, pR014 -tatvArthazloka vA0 1, 6, 54 / 4. pR0 208
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ banAna meM saptabhaMgIvAda 21 zeSa cAra bhaMgoM ko vikalAdezI mAnane vAloM kA yaha abhi- ke, arthAt vacanAgocaratA4 ke ullekha bhI prApta hote haiN| prAya hai ki prathama bhaMga meM dravyArthika dRSTi ke dvArA 'sat' pravaktavya to upaniSatsAhitya kA eka mukhya sUtra hai, yaha rUpa se prabheda hotA hai, aura usameM sampUrNa dravya kA pari- nirvivAda hI hai| buddha ke vibhajyavAda aura avyAkRtavAva bodha ho jAtA hai| dUsare bhaMga meM paryAyArthika dRSTi ke dvArA meM bhI ukta cAra pakSoM kA ullekha milatA hai| mahAvIrasamasta paryAyoM meM bhedopacAra se prabheda mAnakara prasatrUpa se kAlIna tattva-cintaka saMjaya ke prajJAnavAda meM bhI ukta bhI samasta dravya kA grahaNa kiyA jA sakatA hai, aura tIsare cAroM pakSoM kI upalabdhi hotI hai| bhagavAna mahAvIra ne pravaktavya bhaMga meM to sAmAnyataH bheda bhavivakSita hI hai| apanI vizAla evaM tatva-paziNI dRSTi se vastu ke virATa prataH sampUrNa dravya ke grahaNa meM koI kaThinAI nahIM hai| rUpa ko dekhakara kahA-vastu meM ukta cAra pakSa hI nahIM, ukta tIno bhaMga abheda rUpeNa samagra dravyagAhI hone se apitu eka-eka vastu meM ananta pakSa haiM / ananta vikalpa haiM, sakalAdezI haiN| isake viparIta anya zepa bhaga spaSTa hI ananta dharma haiM / vizva kI pratyeka vastu ananta dharmAtmaka sAvayava yA aMzagrAhI hone se vikalAdezI haiM / sAtaveM bhaGga hai| ataeva bhagavAna mahAvIra ne ukta catuSkoTi se meM asti prAdi tIna aMza haiM aura zeSa meM do-do prsh| vilakSaNa vastugata pratyeka dharma ke lie saptabhaMgI kA aura isa sandarbha meM prAcArya zAnti sUri ne likhA hai-'teca pratipAdana karake vastubodha kA sarvagrAhI evaM vaijJAnika rUpa svAkyavA pekSayA viklaadeshaaH"1| prastuta kiyaa| parantu prAja ke katipaya vicAraka ukta matabheda ko bhagavAna mahAvIra se pUrva upaniSadoM meM vastutatva ke koI viziSTa mahatva nahI dete / unakI dRSTi meM yaha eka sada-sadvAda ko lekara vicAraNA prArambha ho cukI thI, vivakSA bheda ke atirikta kucha nahIM hai| jabaki eka satva parantu usakA vAstadika nirNaya nahIM ho skaa| saMjaya ne yA prasatva ke dvArA samagra vastu kA grahaNa ho sakatA hai, use ajJAta kahakara TAlane kA prayatna kiyaa| buddha ne kucha taba satvAsatvAdi rUpa se mizrita do yA tIna dharmoM ke bAtoM meM vibhajyavAda kA kathana karake zeSa bAtoM meM pravyAdvArA bhI prakhaNDa vastu bodha kyoM nahIM ho sakatA? ataH kRta kahakara mauna svIkAra kiyaa| parantu bhagavAna mahAvIra sAtoM hI bhaMgoM ko sakalAdezI aura vikalAdezI mAnanA ne vastu-svarUpa ke pratipAdana meM upaniSada ke anizcayavAda tarka-siddha rAjamArga hai| ko, saMjaya ke ajJAnavAda ko aura buddha ke ekAnta evaM saptabhaMgI kA itihAsa sImita avyAkRtavAda ko svIkAra nahIM kiyA / kyoMki tattva __ bhAratIya darzanoM meM vizva ke sambandha ke sat-asat cintana ke kSetra meM kisI vastu ko kevala avyAkRta athavA ubhaya aura anubhaya-ye cAra pakSa bahuta prAcInakAla se hI ajJAta kaha dene bhara se samAdhAna nahIM hotA / ataeva vicAra-carcA ke viSaya rahe haiN| vaidikakAla meM2 jagata ke unhoMne apanI tAttvika dRSTi aura tarka-mUlaka dRSTi se sambandha meM sat aura asat rUpa se paraspara virodhI do vastu ke svarUpa kA yathArtha aura spaSTa nirNaya kiyaa| unakI kalpanAoM kA spaSTa ullekha hai| jagat sat hai yA asat ? ukta nirNaya-zakti ke pratiphala hai-anekAntavAda, nayavAda, isa viSaya meM upanipadoM meM bhI vicAra upalabdha hote hai| syAdavAda aura sapnabhaMgIvAda / vahIM para sat aura asat kI ubhayarUpatA aura anubhayarUpatA vibhajyavAda 1. nyAyavArtika sUtra vRtti pR064 eka bAra buddha ke ziSya zubhamANavaka ne buddha se pUchA2. eka sadviprA bahudhA vadanti,-Rgveda 1,164,46 "bhate ! sunA hai ki gRhastha hI pAgadhaka hotA hai, pravajina sad sat donoM ke lie dekhie Rgveda 10,126 ArAdhaka nahIM hotA / ApakA kyA abhiprAya hai ?" buddha 3. sadeva saumyedamana AsIt-chAndogyopaniSad 6-2 prasadevedamana pAsIt / vahI 3,16,1 4. yato vAco nivartante-taittirIya 2-4
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ ne jo uttara diyA, vaha majjhima nikAya (sutta , 6) meM hai3-anekAnta aura ekAnta donoM hI samyak aura mithyA upalabdha hai| unhoMne kahA-"mANavaka! maiM vibhajyabAdI ke bheda se do-do prakAra ke hote haiN| eka vastu meM mukti hai, ekAMzavAdI nahIM hai|" ima prasaMga para buddha ne apane aura pAgama se aviruddha paspara virodhI se pratIta hone pApako vibhajyavAdI svIkAra kiyA hai| vibhajyavAda kA bAle aneka dharmoM ko grahaNa karane vAlA samyag anekAnta abhiprAya hai-prazna kA uttara ekAMzavAda meM nahI, parantu hai, tathA vastu meM tada vastu svarUpa se bhinna aneka dharmo kI vibhAga karake anekAzavAda meM denA / isa varNana para se mithyA kalpanA karanA kevala artha zUnya bacana vilAsa vibhajyavAda aura ekAMzavAda kA virodha spaSTa ho jAtA mithyA anekAnta hai| isI prakAra hetu-vizeSa sAmarthya se hai| parantu buddha sabhI praznoM ke uttara meM vibhajavAdI nahIM pramANa-nirUpita vastu eka deza ko grahaNa karane vAlA the / adhikatara ve apane prasiddha avyAkRtavAda kA hI prAzraya samyaga ekAnta hai aura vastu ke kisI eka dharma kA sarvathA grahaNa karate haiN| avadhAraNa karake anya azeSa dharmoM kA nirAkaraNa karane jaina AgamoM meM bhI "vibhajyavAda' zabda kA prayoga vAlA mithyA ekAnta hai; arthAt naya samyag ekAnta hai upalabdha hotA hai| bhikSa kaisI bhASA prayoga kare? isake aura dunaya mithyA ekAnta hai| uttara meM1 sUtra kRtAMga meM kahA gayA hai ki use vibhajyavAda kA prayoga karanA cAhie / mUla mUtragata 'vibhajyavAda' zabda jaina darzana kA yaha anekAntarUpa jyotirmaya nakSatra mAtra dArzanika carcA ke kSitija para hI camakatA nahIM kA artha, TIkAkAra zIlAMka 'syAdvAda' aura 'ane rahA hai| usake divya pAloka se mAnava jIvana kI pratyeka kAntavAda' karate hai| buddha kA vibhajyavAda sImita kSetra meM choTI-bar3I sAdhanA prakAzamAna hai| cheda sUtra, mUla, unakI thA, ata: vaha vyApya thA / parantu mahAvIra kA vibhajyavAda cuNiyoM aura unake bhApyoM meM utsarga aura apavAda ke samagra tattva darzana para lAgU hotA thA, prataH vyApaka thA mAdhyama se sAdhvAcAra kA jo sUkSma tattva sparzI cintana aura to kyA, svayaM anekAnta para bhI anekAnta kA sArva kiyA gayA hai, usake mUla meM sarvatra anekAnta aura syAdvAda bhauma siddhAnta ghaTAyA gayA hai| prAcArya samantabhadra kahate kA hI svara mukhara hai| kiMbahunA, jaina darzana meM vastu haiM2,--"anekAnta bhI anekAnta hai pramANa anekAnta aura svarUpa kA pratipAdana sarvatra anekAnta aura syAdvAda ke naya ekAnta / " itanA hI nahI, yaha anekAnta aura ekAnta mAdhyama se hI huA hai, jo apane Apa meM sadA sarvathA mamyaga haiM yA mithyA-isa prazna kA uttara bhI vibhajya paripUrNa hai| yaha vAda vyakti deza aura kAla se pravAdhita vAda meM diyA gayA hai| prAcArya prakalaka kI vANI vANA hai, prataeva anekAnta vizva kA ajara, amara zAzvata aura 1 vibhAjyavAya ca viyAgarejjA-gUtra kRtAga 1, 14,22. sarva vyApI siddhAnta hai| 2. anekAntopyanekAntaH, pramANa nysaadhnH-svymbhuustotr| 3. tattvArtharAjavAtika 1-6-7 / anekAnta ke grAhaka baneM 'anekAnta' purAnA khyAtiprApta zodha-patra hai| aneka vidvAnoM aura samAja ke pratiSThita vyaktiyoM kA abhimata hai ki vaha nirantara prakAzita hotA rhe| aisA tabhI ho sakatA hai jaba usameM ghATA na ho aura isake lie grAhaka saMkhyA kA bar3hAnA anivArya hai hama vidvAnoM, prophesaroM, vidyArthiyoM, seThiyoM, zikSA-saMsthAnoM, saMskRta vidyAlayoM, kAlejoM aura janazrata ko prabhAvanA meM zraddhA rakhane vAloM se nivedana karate haiM ki ve 'anekAnta' ke grAhaka svayaM bane aura dUsaroM ko bnaaveN|
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpurapArzvanAtha mandira ke mUrti-yaMtra-lekha-saMgraha paM0 nemacanda pannUsA jana deulagAMva I.-sa. 1961 ke paryuSaNa parva ke nimitta maiM zrI vAla khaTabaDa gotra saMghavI piilaasaah|| aMtarikSa pArzvanAtha zirapUra meM gayA thaa| vahAM maiM prAcIna (5) dagaDI pASANa kI paMcaparameSThI-UMcI 1'dharmazAlA meM ThaharatA thA aura khAnA zrI prAnaMdarAva lekha nahIM, magara zilpa hai-bIca meM padmAsanI vRSabha, kAna manATakara mukarjI ke yahAM khAtA thaa| usa dharmazAlA meM se kAMdhe taka sundara kezakalApa, bhAskaMdha karNa lIna chatrayukta prAja suvyavasthA ke nAma para zvetAmbaroM ne lakar3I bhAdi sundara bhAmaNDala, inake donoM bAjU do papAsanI mUrti tathA bhara kara tAlA lagA diyA hai| na mAlUma hamArA yaha inake nIce do kAyotsarga sthita saptaphaNI mUrti hai| pApasI dveSa hameM kahAM taka le jaaygaa| prastu / bhAsana ke madhya bhAga meM naMdI batAyA hai| tathA bAma vA vaisA to usake pahale kaI bAra isa kSetra ke darzana maiMne camara va daNDadhArI 2 yakSa khar3e haiM aura dAhine bAjU pAmra kiye the, magara khAsa mukkAma nahIM hotA thaa| isa (vakta) vRkSa ke nIce siMha para savAra hokara dAhinA paga nIce kAphI samaya hone se maiMne vahAM ke mUrti tathA yaMtra lekha DAlI huI cakrezvarI devI hai| usake dAeM mAMDI para eka liye the, jo prAja yathAkrama pAThakoM ke sAmane pragaTa kara mUla baiThA hai tathA pAsa meM eka mUla khar3A hai| isa mUrtirahA hU~ / isa kArya meM zrI pAnaMdarAva jI kA tathA paulI kA kAla anizcita hai| isI taraha eka prati prAcIna digambara jaina mandira ke pujArI zrI mUrtIdhara jI aura bhagna mUrti paM013' U~cI vahAM ke kueM se nikalI hai| jo aMtarikSa pArzvanAtha mandira ke digambara pujArI lIlAdhara hajAra bArA sau sAla purAnI hai| jI inhoMne sahAyatA dI, usake lie maiM unakA AbhArI huuN| isake sivAya 10-11 mUrti saMvata 1548 kI jIva. zrIpura pAzcamApa paulI mandira meM sthita matilekha- rAja pApaDIvAla dvArA pratiSThita haiM / aura 3, 4 mUrti para (1) mUla nAyaka zrI pArzvanAtha-sapheda pASANa, U~cI lekha nahIM hai| isa paulI mandira ke dvAra ke Upara eka aMdAjana 1'-saMvata 1540 zake 1405 subhAna saM zilA para lekha aMkita hai-"zrI digambara jaina mandira (vatsare) mitI mAgha suda 7 cAMduramadhye kuMda (kuMda) mA zrI mannemicaMdrAcArya pratiSThitaM" tathA isI dvAra ke chAvanI (mnAye) mU0 (lasaMdhe) sa0 (gacche) ba. (gaNe) bha0 ke patthara para 3 paMkti kA lekha praspaSTa huA hai| jisameM ratnakIrti svAmI jI hastena pAso bAjI kAle jAta bada se pahalI paMkti kA meM..."vasuMdharo mallapamaH' tathA dUsarI meM nore pratiSThA kArApitaM / 'aMtarikSa zrI pArzvanAtha' kA ullekha hai| (2) pArzvanAtha-kAlA pA0, UMcI 10"-zake 1545 isa lekha ke bAre meM I. san 1907 tathA 1911 ke kharohArI nAma saMvatsare jeSTha mAse-zukla pakSe-tatpazrI gajeTIyara meM khulAsA pAyA hai ki yaha mandira digambara somasena-bha0 guNa (bhadra)...(soma) sena upadezAta dhAkaDa pAmnAyakA hai tathA yahAM jagasiMha (jayasiMha) cAlukya jJAtIya''dezabhUSaNa"tatputrI bhavanAsA maanikmaa| rAjA kA ullekha hai| aura yaha bhI spaSTa kiyA hai bhAja (3) pItalI padmAvatI devI-UMcI 4"-zake jahA~ zrI aMtarikSa pArzvanAtha kI pratimA virAjamAna hai usI // 1756 // mA0 su8 zrI0 sa0 ba0 // kuMdakaMdAcAryAmnAye bhoyare meM vaha mUrti saMvat 555 meM sthApita kI gaI thii| devedrakIratI upadezAt // isa paulI mandira para tInoM bAjU tIna dvAra para do(4) phaNArahita, donoM bhujAmoM para nAgacinha, kAlA do nagna mUrti khar3I haiM tathA papAsanI 6-7 mUrti khudI huI pA0, UMcI 7" // zake 1537 phAguna sudha 13-baghera- hai| andara ke eka stambha para eka parama vItarAgI digaMbara
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 anekAnta jaina muni kI pratimA kAyotsarga utkIrNita hai, jisake eka 1813 prItIkAra jii| hAtha meM kamaMDalu tathA dUsare hAtha meM mora picchikA hai| 5. pArzvanAtha-sa0 pASANa, 6 phaNA, UMcI 13"garbhAgAra meM eka apUrva mAna staMbha gar3hA diyA hai usa para saM0 1548 jIvarAja pApaDIvAla pratiSThitaM / likhA hai-'gvAla gotrI zrI rAmasenu (pdeshaat)| isI saMvat kI mahAvIra svAmI, zAMtinAtha pArzvanAtha, isa mandira ke bAre meM purAtattva vibhAga, anya purA- neminAtha, muni suvrata jI, arahanAtha, AdinAtha tathA 3 aura tattvajJa tathA yAdava mAdhava kAle va ya0 khu0 dezapAMDe Adi pAva-nAtha kI pratimA, sabhI sapheda pASANa kI haiN| itihAsakAra likhate haiM ki yaha mandira digambara jaina saMpradAya kA hI hai / lekina hamAre zvetAmbara bhAI usako 6. eka pAdukA-ke samovAra-zake 1808 vyaya nAma saMvatsare savata 1942 tathA 1943-mUla saMgha gvetAmbara saMpradAya kA honA aura zvetAmbara rAjA ke bAlAtkAra (gaNa) aMtarIkSa svAmI (isake nIce)-yatI dvArA nirmANa karanA batAte haiN| tathA pUrI mAlakI kA dAvA karate haiN| zrI nemasAgara svaamii| __ lekina hAla hI meM korTa se jo phaisalA hupA-usameM 7. joDa pAdukA-caMdranAtha svAmI + pArzvanAtha svAmI saMvata 1948 gaccha sarasvatI balAtkAra mitI batAyA hai ki 'yaha mandira digambara jaina saMpradAya kA hai' ___ kAratI sudI 14 / vahAM paulI mandira ke sAmane 4 digambara saMta kI samAdhi 8. pArzvanAtha-sahasraphaNAyukta-sapheda pASANa UMcI hai / krama se uttara se dakSiNa (1) bha0 zrI 107 zAMti __ aM0 11" -saMvata 1 30 zrI (piMga) la nAma saMvatsare sena mahArAja / (2) paM0 gobiNdbaapujii| (3) bha0 zrI. zake 1765 zrI mitI kAratika zuddha 13 bAlAsA 107 jinasena (kubaDe svaamii)| (4) jitabhavajI paMDita , kAsAra pratimA kaaraapitii|| jI tathA aura eka hai| 6. neminAtha-sa0 pASANa UMcI 10" - saMvata zrI aMtarikSa pArzvanAtha ke (pramukha) mandira meM do 1964 mAgha va // 8 maMgala vAsare zrI vIrasena svAmInAM garbhAgAra hai / eka Upara kA, ki jisameM sampUrNa mUrti tathA (sthApa) pitaa| gurupITha digambara AmnAya kI hI hai| dUsarA usake nIce 10. --(?)-kAlA piMgaTa pASANa U~cI paM. bhoyare meM, jahA~ zrI aMtarikSa bhagavAna virAjamAna haiM, aura 10"-madhya bhAga meM eka ardha padmAsanI pratimA hai| aMtarikSa pArzvanAtha ke najadIka cAra zvetAmbara pItala kI choTI pratimA tathA 3 cAMdI ke+1 pItala ke yaMtra hai| usake nIce siMha lAMchaNa hai / tathA isa mUrti ke prAjU-bAjU aura Upara choTI 13 mUrti hai| vaha sabhI bhI ardha padmAbAkI pUrI vedI donoM bAjU digambara mUrtiyoM se bharI hai| sanI haiM / mUrtiyAM AkarSaka haiN| isake jADI ke bhAga para 0 pArzvanAtha garbhagRha ke vi0 jaina mUrtiyoM ke lekha- eka prati prAcIna lipI meM (aMdAjA IsvI kI pahalI sadI) 1. naMdIzvara-pItala kI choTI, UMcI 3"-sarasvatI kA eka lekha khudA hai isake saMbaMdha meM anveSaNa honA caahie| (gacche) balAtkAragaNe sa0 bha0 nAgaSeNa pITha mantra upa- itanI prAcIna mUrti maine pUre vidarbha meM nahIM pAyI hai| prataH dezAta jinedrasAgara praNamati / prAcInatva kI dRSTi se bhI isakA vizeSa mahattva hai| isa 2. naMdIzvara-kAlA pASANa, UMcI 2"-lekha nhiiN| mUrti ko anaMta kI mUrti kahate haiN| , , 3"-lekha nahIM, 11. AdinAtha-sa. pASANa-zake 1561 magara mUrtiyoM ke nIce caMdra, baila, zaMkha prAdi cihna haiN| pramAthI nAma saMvatsare phAlguna suda dvitIyA guruvAre zrI 4. AdinAtha-kAlA pASANa, UcI 7"--svasti mUlasaMghe vapabhasenAnvaye puSkara gacche senagaNa bhaTTAraka zrI zrI zrIpura subhasthAne zrI brahmabhava kArtika zuddha 14 roja guNabhadra tatpa? bha. zrI somasena upadezAt zrIpura grAme maMgalavAra nakSatre bharaNI rohinii|| zrI aMtarikSa caityAlaye.....zeThI bhAryA kamalAI 'seThI... tIrthakara mUlasaMgha balAtkAragaNa saMvata 1948 zake brAhma seThI bhAryA jInAI tatputra sAMtuseThI, tatputra kamala
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhopura pAzcanApa mUrti maMdira yaMtra lela saMgraha seThI (sthAna) seThI....."bhAryA jinAi.....kara seThI- isI taraha aM. pAzvanAtha ke sIdhe bAjU zve. pItala rakhala seThI, bhAryA mAlAI / kI 4 mUrti tathA paMcaparameSThI ke 2 moThe, 1 choTe cAMdI (12) pAvatI devI-sa. pASANa uMcI ma. 2- ke yaMtra haiM, aura praSTa maMgala ke eka cAMdI ke aura pItala svastI zrI sirapura grAma saMvat 1930 zake 1765 mitI kA yaMtra hai| kAtika zadI 13 pArzvanAtha sAmI saha hi chatra pratiSThA Upara ke garbhagaha meM:jhAlI. 1. pItala kA yaMtra-zAke 1737-cAkI lekha __isa padmAvatI devI ke mastaka para pArzva prabhu kI eka nhiiN| isa yaMtra meM nandIzvara dvIpa ke dvApaMcAzata jina eka mUrti haiN| tathA usake donoM bAja do-do aisI cAra / bimboM ko namaskAra kiyA hai| padmAsanI di. mUrti hai| ina mUrtiyoM ke nIce camara aura daNDadhArI eka yakSa hai, tathA unake nIce bhI kisI vAhana 2. tAve kA yaMtra- eka vartula meM-moM hrIM darza para baiThI huI ekeka vyakti (yakSiNI) haiN| vizudhyAya namaH / moM hrIM soDazabhAvanAya namaH / solA 13. pArzvanAtha-kAlA pApANa uMcI 7"-lekha nhiiN|| aMgAya nmH| (vartula ke bAhma bAjU meM) vivAha nAma saMvatsare pauSa vadI pacamI zukravAre pratiSThA sIrapura 14. pArzvanAtha-kAlA piMgaTa pASANa-uMcI 8" aMtarIkSa pArzvanAtha caityAlye dIkSAgrahaNa pratIsana para) -ardha padmAsana saptaphaNAyukta, ghyAna mudrA (hAtha pAvo / se uThAkara nAbhI kamala taka taka uThAye) hai' isakA aura 3. pItala kA yaMtra- zAke 1607 kodhanAma lekha naM010 ke ananta ke mati kA pASANa eka hI hai| saMvatsare mArgazIrSa sudI 10 gure senagaNe vapabhasenAnvaye yaha donoM pratimA jar3ayAne dhAtu mizrita mAlUma par3atI haiN| ma. ra bha. somasenadevAstatpaTTa bha. jinasena gurupadezAt jAMbagAva barI pajA samaya bhivAnIudaiy vAstavya dhAkaDa (jAtIya) jasasA bhAryA gaurAI putra ke sAmane hI rakhI jAtI haiN| koMDAmaMdhavI bhA. cigAI bhrAna nemAsaMgavI bhA. soyarAI, 15. cAMdI ke solAkAraNa yaMtra-lekha nahIM-(yaha bhrAta matha bhrAta methAmA bhAryA dvArakAI ete prnnmtii| yaMtra sau. jAnakAbAI bhra. motI sA brAhmaNa vADIkara ma0 4. daza. yaMtra tAMbe kA-savata 1845 zAli zAke akolA inhoMne yahAM (thIpura meM) solAkAraNa bratodyApana 1710 kilaka nAma saMvata phAlguNa mAse zukla 11 ravI karake dAna diyA hai|) senagaNe puSkara gacche sI mUlasaghe zrI vRpabhasenAnvaye zrI 16. ratnatraya yaMtra-tAbe kA-saM. 1636 varSe siddhame (na)....."bhaTTAraka tukasA pratISThI ? baizAkha vadI 11 some zrImUla saMghe sarasvatI gacche 5. apTAga samyagdarzana pItala kA yatra-zake balAtkAragaNe kundakundAmnAye bha. zrI lakSmIcandra bha. jJAna- 1676 mArgazIrSa sudI 10 dasamI mUlasaghe vRbhasenagaNa bhUpaNa bha. zrI prabhAcandra bha. zrI vAdIcandra upadezAt..... vRSabhasenagaNAnvaye bhaTTAraka zrI guNabhadradevA: tatpade bha. pragAmati / somasena tatpaTTa bha. zrI jinasenopadezAt jAvagrAma dhAkaDa 17. dazalakSaNI yaMtra 2-pItala ke-mAke 1728 / / jJAto koMDAsA bhAryA cigAI ete--bhAryA gaurAI tayo mAgha sudI 3 zrI mUlamaMgha bha. Agamika zrI vizAlakIrti pUtrAH trayaH prathama koMDAmA bhA. cigAI tayo putrI prathama gurupadezAt zrIpura madhye bhagavaMtajI makarAjI kAle saina ratanamA bhAryA tukAI dvitIya lAlamA, putra: nemAmA bhAryA bAla anaMtavatodyApana praNamati / soharAI putra. tu. meyAmA bhAryA dvArakAI ete nityaM 16. daza. yaMtra-pItala kA-saM0 1607 phAlguna prnnmtii| vadI 10 mUla sarasvatI gaccha (cche) balAtkAragana (Na) 6. nandIzvara pItala kI choTI-bhA vimala / kundakundAcAryAnvaye bha. dharmacandropadezAta sakAhanI (nitya 7. pArzvanAtha pItala kI UMcI 4"-saMvana 1710 (prnnmti)| mUla0 ba0 vaMgApa muda 3 /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 8. vRSabhanAtha-sa-pASANa UMcI 18"-zrI saMvata saMghe balAtkAragaNe bha0 hemakIrti upadezAt zItala saMghaIna 1938 vaSa nAma saMvatsare mArga zIrSa mAsa zukla pakSa ramA nara pNddit| ) yaha donoM mUrti pUjana tRtIyAyAM tithI guruvAsare zrI mUlasaMghe puSkara gacche senagaNe 16. cAMdI kI caMdraprabha samayI nIce jAtI haiN| vRSabhasena gaNadharAnvaye bhaTTAraka zrI lakSmIsena devAstatpaDheM UMcI 1"-lekha nhiiN| " bAkI tijorI meM rahatI hai| bha. zrI vIrasena gurUpadezAt ghAkaDa jJAtIya riti 17. padmAvatI devI pItala kI UMcI "-saMvata pratiSThitam // 1736..... padavaMdite zrI mUlasaMgha ba. gaNe bha0 devendra1. ajitanAtha-sa. pA.-lekha varIla pramANe / kIrti tatpa? bha. zrIbhUSaNa gurUpadezAt iyaM pratiSThitA 10. pAzrvanAtha sa0 pA0 mUrti 2 , cimaNAjI jaina zrIpura madhye saMpraNameta [nityaM prnnmti]|| 11. pArzvanAtha kA0 pA0- , 18. jalavaTa pItala kA-zrI aMtarikSa pArzvanAtha 12. neminAtha-lAla pA. UMcI 2"-saMvata 1915 caityAle sIrapura 69 padAsAH bhosA cavare sake 1780 zrI mUlasaMdhe sarasvatI gcche| (yaha mUrti kASTha ke samAna mitI je0 su02| halakI hai|) 19. ghaNTA-pItala kA-koThArI yaMkobA valada 13. pArzvanAtha kI 4, padmaprabha, arahanAtha, papaprabha kAsIbA bogAra nIramalakara sana 1897 phasalI mitI yaha mUrtiyAM saM0 1548 kI jIvarAja pApaDIvAla dvArA phAlguna vada 7 / yaha ghaNTA dvAra ke pAsa prAMgana meM hai| pratiSThita haiN| 20. nIce ke bhoyare meM sthita ghaNTA-||zrI aMtarikSa 14. cauvIsI pItala kI UMcI 10"-saMvata 1528 mahArAja hArabAjI DhamAla // saItavAla kaneragAvakara saMvata varSa mAgha vadI 5 soma0 zrImUlasaMghe zrI vidyAnanda svAmI 1938 mitI mAgha zuDhe mAmanA (ya) bAlAtaka(kA)ra // tatpa? zrImadamarakIti tathA siMhakIrti...kAlejI isake sivAya nIce ke garbhAgAra meM balAtkAragaNa, -ratanatraya vrt|| vulasAnI anantavrata nimityartha kArA. Upara meM senagaNa tathA bAhara cauka ke pAsa digambara zAstra pitaM // bhaMDAra aura balAtkAragaNa ke bhaTTArakoM kI gAdI hai| 15. caubIsI pItala kI choTI-UMcI 4"-Upara usake Upara una-una pIThoM ke bhaTTArakoM ke phoTo haiN| kAnaDI lekha hai| nIce zake 1626 mAgha sudI 3 zrI mUla (kramazaH) Atma-bodhaka-pada kavivara daulatarAma hamato kabahU~ na hita upjaaye| sukala-suveva-suguru-susaMgahita, kArana pAya gamAye ||ttek|| jyoM zizu nAcata mApa na mAcata, lakhanahAra boraaye| tyoM zruta bAMcata mApana rAvata, paurana ko samajhAye // 1 // sujasa lAha kI cAha na taja nija, prabhutA lali hrssaaye| viSaya tajenarace nijapada meM, para pada prapada lubhAye // 2 // pApa tyAga jina-jApa na konhoM, sumana-cApa tapatAye / cetana tana ko kahata bhinna para, deha sanehI pAye // 3 // yaha cira bhUla bhaI hamarI praba, kahA hota pachatAye / bola prajoM bhavabhoga racau mata, yoM guru bacana sunAye // 3 //
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ solahavIM zatAbdI kI do prazastiyA~ paramAnanda zAstrI itihAsa ke anusandhAtAnoM ko prazastiyA~ utanI ho karmaTha kAryakartA the| ve mUlamaMghAntargata nandisaMgha ke balAupayogI haiM jitane ki zilAlekha aura tAmra-patrAdi haiN| tkAra gaNa aura sarasvatIgaccha ke vidvAna the| unake aneka kabhI-kabhI inameM mahatva kI sAmagrI mila jAtI hai, jo ziSya the| bhaTTAraka jinacandra dvArA pratiSThita mUrtiyA~ kisI tathya ke nirNaya meM sahAyaka ho jAtI hai| purAtana bhArata ke kone kone meM pAI jAtI haiN| saMvat 1547, likhita sAhitya meM do prakAra kI prazastiyA~ upalabdha hotI 1548 kI muDAsA nagara meM pratiSThita sahasroM mUrtiyAM haiN| eka graMtha prazastiyAM, jinameM graMthakAra evaM graMtha kA racanA vividha sthAnoM ke mandiroM meM pratiSThita haiM, saM0 1504 kAla aura grantha-nirmANa meM preraka zrAvaka prAdi kA varNana aura saM0 1507 kI pratiSTita mUrtiyA~ bhI milatI haiN| nihita rahatA hai| dUsarI lipi prazastiyAM haiM, jinheM koI inakI do kRtiyA~ upalabdha hai| siddhAntasAra prAkRta aura dAnI mahAnubhAva apanI ora se una granthoM kI pratilipi saMskRta bhASA kA caturvizatistava jo anekAnta varSa 11 ki. karavA kara sAdhuoM, bhaTTArakoM, prAcAryoM yA vratI zrAvakoM 3 meM prakAzita ho cukA hai| inake samaya ke athavA jinakI tathA mandira jI ko bheMTa karate haiN| ina donoM prakAra kI lipi prazastiyoM meM inakA gururUpa se ullekha kiyA gayA prazastiyoM se sAmAjika, dhArmika aura aitihAsika iti- hai unakI ziSya paramparA ke prasiddha vidvAna medhAvI the, vRttoM ke sAtha tAtkAlika rIti-rivAjoM para bhI prakAza jo saMskRta bhASA ke acche vidvAna kavi the| inakA vaMza paDatA hai| yahA~ isa lekha dvArA 16vIM zatAbdI kI do agravAla thA, pitA kA nAma uddharaNa aura mAtA kA nAma saMskRta padyabaddha prazastiyoM kA paricaya denA upayukta bhASuhA thA bhISahI thA ve prApta mAgama ke zraddhAnI maura jina caraNoM samajhatA huuN| jo aitihAsika aura sAmAjika anusandhAna ke bhramara the| paM0 meghAvI adhika samaya taka hisAra meM yogya sAmagrI pradAna kara skeN| rahe the| nAgaura meM bhI rahe, aura vahAM rahakara unhoMne saM0 1541 meM medhAvI saMgraha zrAvakAcAra pUrA kiyA saMvata 1521 ko prathama lipi prazasti : thaa| kintu unakA mukhya sthAna hisAra thaa| hisAra kI dillI ke nayA mandira dharmapurA ke zAstra bhaNDAra meM bhaTTArakIya gaddI usa samaya sakriya thI, vahAM graMtha lekhana kA zvetAmbarIya vidvAna siddhasenagaNI kI tasvArtha bhASya TIkA kArya bhI sucAru rUpa se calatA thaa| kI eka prati maujUda hai, jisa para saM0 1521 kI uktaprazasti 1. hisAra dillI se pazcima dizA meM basA huA hai / yaha aMkita hai / yadyapi vaha prati itanI purAnI nahIM hai-laga prAcIna prasiddha nagara hai| agravAloM kA isa nagara ke bhaga sau varSa ke bhItara kI likhI huI jAna par3atI hai, kintu sAtha khAsa sambandha rahA hai, kyoMki agrohA hisAra ke vaha prati purAnI hogI, jisa para se isakI pratilipi kI pAsa hI hai, jo agravAlo kI utpatti kA janaka gaI hai| ukta prazasti bhaTTAraka jinacandra ke pradhAna ziSya tathA aitihAsika sthAna hai| hisAra kisI samaya jaina paM0 medhAvI dvArA likhI gaI hai| saskRti kA pramukha kendra rahA hai aura Aja bhI vahAM vikrama kI solahavIM zatAbdI meM dillI gaddI ke jainiyoM kI acchI bastI hai| 15vI zatAbdI meM to bhaTTAraka jinacandra bar3e vidvAna aura prabhAvazAlI santa the| vahAM ke mUvedAroM ke aneka jaina maMtrI rahe haiN| usa prAkRta aura saMskRta bhASA para unakA acchA adhikAra thaa| samaya vahAM jainiyoM kI acchI pratiSThA thii| paM. bhaTTAraka jinacandra usa samaya ke sAmarthyavAna vaktA aura medhAvI ke samaya aneka grantha likhe gaye, unameM
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . anekAnta prastuta prati lipi prazasti bar3I hI mahatva pUrNa hai| 1508 se 1546 taka rAjya kiyA hai| usa samaya siMhayaha usa samaya likhI gaI jaba yoginIpura (dillI) meM nandIpurI meM bhagavAna zAntinAtha kA sundara mandira banA huA bahalola lodI kA rAjya cala rahA thA / bahalola lodI dhaa| jisameM pratidina devArcana hotA thA, caitra, bhAdra aura ne saM0 1508 se I0 saM0 1451 se 1486 vi0 saM0 mAgha mahIne meM tathA prASTAnhika parva meM vidhivata abhi Seka pUjA gIta nRtyAdika maMgala kArya sampanna kiye jAte adhikAMza kI lipi prazastiyAM unhIM ke dvArA padyoM meM - likhI gaI haiN| unameM saM0 1516, 1518, 1516, bAdazAha tugalaka dvArA sammAnita hue| aura sahadeva ke 1521, 1527, 1533, 1541 aura saM0 1542 putra sahajapAla ne jinendra mUrti kI pratiSThA karAI thI, aura meM likhI gaI haiN| ye grantha dAtrI prazastiyAM bar3I hI ukta sahajapAla ke putra ne giranAra kI yAtrA kA saMgha mahattvapUrNa haiM / jaba saM0 1516 meM tiloyapaNNettI kI calAyA thA aura usakA kula bhAra svayaM vahana kiyA thaa| ye prazasti likhI gaI usa samaya hisAra kA navAva kyAma saba aitihAsika ullekha hisAra ke agravAloM ke liye khAM kA beTA kaddana khA thA, jise kutubakhAna bhI kahate mahatvapUrNa haiN| hisAra ke khelhA brahmacArI ne gvAliyara ke the| saM0 1533 me prAdhyAtma taragiNA ke hisAra meM durga meM candraprabha kI vizAla mUrtI kA nirmANa karAyA thaa| likhate samaya bhI ukta kutubakhAna kA hI rAjya thaa| aura isI khelhA kI preraNA se hI sAha tosau ke liye saMvat 1514 meM hema zabdAnuzAsana kI eka prati raidhU kavi ne sanmati jina caritra kI racanA kI thii| medhAvI ko bahalola lodI ke rAjyakAla meM hisAra meM bheTa samvat 1546 meM caita vadI 11 zukravAra ke dina sulatAna dI gaI hai| isase itanA aura bhI jJAta ho jAtA haiM ki sikandara ke rAjyakAla meM raidhU kavi kA pArzva purANa vahAM bhaTTArakIya gaddI sa0 1514 se pUrvavartI hai| kitanI likhA gayA thA, usa samaya koTa meM mahAvIra jina caityAlaya pUrvavartI hai yaha abhI vicAraNIya hai| isa gaddI kA sambandha maujUda thA-zrI hisAre phegejAkoTe zrImahAvIra caityAlaye bhI dillI se thA, aura nAgaura, pAmera, gvAliyara aura sulitAnasAhi sikandara rAjya pravartamAne zrI kASThAsaMdhe pArA Adi sthAnoM kI gaddiyoM kA sambandha bhI dillI se mAthurAnvaye puSkaragaNe"-koTa kA vaha mandira jainiyoM kI hI rahA hai / ziSya paramparA bar3ha jAne ke kAraNa dillI ke upAsanA kA kendra banA huA thaa| samvat 1542 me atirikta sthAnoM para gaddiyA kAyama kI gaI, aura unameM kAtika sudi 5 guru dine zrI varddhamAna caityAlaye virAjapramukha ziSyoM ko bhaTTAraka banAkara gaddIdhArI banA diyA mAne zrI hisAra pirojApattane sulitAna bahalola sAhi jAtA thaa| aisA bhI saMketa milatA hai, ki pahale prAcArya rAjya pravartamAne zrI mUlasaMdhe Adi diyA hai| pada, phira maDalAcArya aura bAda meM bhaTTAraka pada para samvat 1700 meM dillI gaddI ke bhaTTAraka mahendrasena pratiSTita kiyA jAnA thaa| ke zipya bhagavatIdAsa ne hisAra meM koTa ke ukta mahAvIra mahAkavi raidhu ne apane manmati jinacaritra kI prazasti caityAlaya meM 'mRgAka lekhA carita' nAmaka grantha kI racanA me hisAra ko phirojazAhatugalaka dvArA basAyA huyA kI thii| vatalAyA hai| aura ume koTa khAI, vana aura upavana raiyo koTa hisAre jiNahari varavIra vddddhmaannss| Adi se zobhita prakaTa kiyA hai tattva Thiyo vayadhArI joIdAso vi bNbhyaariiyo| (joyaNipugau pacchima disAhi, mupasiddha Nayara bahu suya bhAgavaI mahurIyA vattigavara vitti sAhaNA viNi / juyAhi / mai bibudha su gaMgArAmo tattha Thiyo jiNahare mivNto|| NAmeM hisAra phiroja atthi, kArAviu peroja sAhiji sasilehA suya baMdhu je mahiu kaThiNa jo Asi / atthi| mahari bhAsau desakari vaNika bhagotidAsi / / hisAra ke agravAlavaMzI sAhu narapati ke putra, sAhu ina saba ullekhoM para se hisAra meM jaina dharma ke gaurava bIlhA, jo jaina dharmI aura pApa rahita the, dillI ke kI jhalaka anAyAsa mila jAtI hai /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ solahavIM zatAbdIko do prazasyiA the| aura munijana upadeza dete the| vahAM para mUlanaMghAnta- likhAkara pradAna kiyA gyaa| isa taraha yaha prazasti gaMta nandisaMgha balAtkAragaNa aura sarasvatI gaccha meM darzana aneka jJAtavya bAtoM para prakAza DAlatI hai aura deva pUjA jJAna cAritra, tapa aura vIrya se samanvita prabhAcandra nAma ke sAtha jJAna dAna kI pravRtti ko prakaTa karatI hai| ke prAcArya the| unake paTTa para padyanandI hue, jo prAkRta prathama lipi prazasti : saMskRta bhApA ke vidvAna, maMtra-tatra zakti sampanna the / baDe syAvAda keturjita mInave turbhavAvise tajjani sausyahetuH / prabhAvika evaM tapasvI the| inake paTTa dhara zubhacandra hue, aura jinendracandraH praNamansurendraH, kuryAtprabhAva. prakaTa prabhAvaH / / zubhacandra ke paTTadhara jinacandra hue, jinakA sakSipta paricaya yadA janA yAti pAraM saMsAra vAridheH / pahale diyA jA cukA hai| ukta padmanandi ke prabhAvazAlI ananta mahimADhyaMtajjana jayati zAsanam // 2 zipyoM meM sakalakIrti bhI hue, jina kA samaya saM0 jayantu gautama svAmi pramukhyA gaNanAyakAH / 1443 se 1466 hai / apane samaya ke tapasvI aura prabhAva sUriNo jinacandrAtA zrImantaH kramadezakAH // 3 mAlI vidvAna the / inake ziSyo se rAjasthAna me aneka varSe candrAkSibANaka 1521 pUraNe vikramenataH / gaddiyAM kAyama hu~I thii| sakalakIti ke jayakIti nAma ke zukne bhAdra pada mAse navamvA zanivAsare // 4 muni utpanna hue, jo uttama kSamAdi daza dharmoM ke dhAraka zrI jampapadedvIpe kSetra bhrtmNjke| the aura jinhoMne dakSiNa tathA uttara dezoM meM jAkara jaina kUrujAgaladezosti yo dezAH mukha-sampadA // 5 dharma kA udyota kiyA thA ve usI sihataraMgiNIpurI me tatrAsti hastinA nAmA nagarI mA griiysii| pAye, unake upadeza se bhavya jIvo ne samyaktva grahaNa zAti kuvara nIrthazA: yatrA sannidra vaditA // 6 kiyA aura kucha ne aNuvrata mahAvrata grahaNa kiye| unake vidyate tatsamIpasthA zrImatI yoginiipurii| zipya kAmajayI ugra tapasvI haribhUpaNa hue aura hari yAM pAti sAhi zrI bahalolAmidho nRpaH / / 7 bhUpaNa ke bhavabhIrU ziSya sahastrakIti / jisane bhrAtR yacchAzanAtapatreNa bhUpitA janatA hitaa| putrAdi kA moha chor3akara dIkSA gahaNa kI thii| vahA siMhanaMdyabhidhAnena purI deva manoharI // kSAtyAdi guraNa viziSTa gaMdharvazrI nAmakI prAyikA bhI thii| tatra zrI zAntinAthasya mandiraM bhUti sundaraM / isI mAmnAya me khaNDelavAla vaMza aura godhA gotra ratna kAcana matstabha kalazadhvaja gajita yatra zraddhA pagathAddha strikAla devatAcaMna / me mAhu kumArapAla nAma ke zreSThI hae, jo zrAvaka ke vratoM kA anuSThAna karate the| unake putra pasiMha the unako kurvanti sonsavaM bhaktyA vidhivatsnAnapUrvaka // 10 catre bhAdrapade mAghe'STAnhika parvariNa / patnI kA nAma mehinI thA, usase tIna putra hue the, gherU, mIhA aura cAhaDa / iname gherU tiloyapaNNattI kI abhiSekAzca jAyate yatra maNDala pUrvakaM // 11 prazasti ke anusAra bahalola lodI se sammAnita thaa| gAyaMni yatra mannAryo mAganyAni jinezinA / (mAnita: suritAnena bahalolAbhidhena yaH) / isa taraha vAdayaMni ca vAdyAni nRtyaMti purupottamA // 12 caturvidha saMghasiMhanandipurI ke suzarmanagara meM jAkara aura sacchAyA pAtra saMyuktaM, mumanobhisamaMcitaM / unnata jina mandira meM jahAM susaritA bahatI thI, aura phaladAyaka muccastha nA phaladAyaka bhuccasthaM nAnAzravaNa mevitaM // 13 manohara vRkSa samUhoM se alaMkRta sthAna me nimita maNDapa yaduddizya samAgatya caturdizyo mniishvg.| zAstrokta vidhi se paMcakalyANaka pratiSThA kA kArya vizrAmyati ca baMditvA mahAmamivAdhvagAH // 14 (yugma) sampanna humA, aura RpabhAdi tIrthakaroM kI mUtiyoM kI pUrvajanmaja pApaMdho gazi maMdagdha bhikSukaH / pratiSThA kI gaI, aura navanirmita mandira meM una RSabhAdi bhavyarukSikrakappUra kRSNAguruja dhUpajaM // 15 tIrthakaroM kI mUrtiyAM virAjamAna kI gaI, aura unhI kI maNDalIbhUta mAlokya dhUmaM khemedya zaMkinaH / vitta sahAyatA se ukta tattvArthAbhigama bhASya TIkA ko prakANDe tAMDavaM TopaM yatra tanvaMti vahiNaH // 16
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 anekAnta aba zrImUlasaMdhesminnandisaMghe'naghe'jani / tayo putro'sti meghAvI nAmA paMDitaraH / balAtkAragaNastatra gacchassArasvato'bhavat // 17 mAptAgamavicArazo jinapAdAbja SaT pdH||31 tatrAjani prabhAcandraHsUricandro jitAMgajaH / tathAnyopi sudhIrasti guNarAji virAjitaH / darzanazAnacAritra tapovIrya samanvitaH // 18 guNirAjo bhiSAnena sAdhu chetU zarIrajaH // 34 zrImAn babhUva mArtaNDastatpaTTodaya bhUdhare / etadAmnAya saMjAto vaMza: khaMDela saMzakaH / papanandI duSAnandItamazcchedI muni prabhuH // 16 gotro godhAbhidhAstatra nAnAgodhAkarojani // 5 tatpaTTAmbudhi saccandaH zubhacandraH satAM varaH / sAdhu kumArapAlAkhyaH zrAvakaH vratabhAvakaH / paMcAkSa vana dAvAgniH kaSAyAkSmAdharAzaniH // 20 tatsutaH pAsiMhAho bhAryA mehaNi saMjJakaH // 36 tadIya paTTAmbara bhAnumAlI, tayostanUruhAssUti tayoH pUrNendu kIrtayaH / kSamAdi naanaagunnrtnshaalii| saMghAdhipati dherUka: sIhA cAhaDa mAmakAH // 37 bhaTAraka zrI jinacandra nAmA, atha saMgheza panAdi siMhasya tanu saMbhavaH / saiddhAntikAnAM bhuviyo'sti sImA // 21 tribhizcatuvidhAdatti pradAne surabhUruhaH // 38 syAdvAdAmRtapAnatRptamanaso, yasyAtanotsarvataH / caturvidhana saMghena zrImatsihanaMdIpuraH / kIrti bhUmitale zazAMka dhavalA, najJAna dAnAtsataH // 22 suzarma gare gatvA prottuMga jinamaMdire // 36 cArvAkAdimata pravAditimiroNNAMzomunIndra prabhoH sthitvA surasarittIre krIDitAneka kinnare / sUri thI jinacandrakasya jayatAtsaMghohi tasyAnadhaH / / 23 caMcaccaMpakacUtAdi tarurAji manohare // 40 babhUva maMDalAcAryA:sUreH zrI papanadinaH // 23 mAhUya zilpenastuSTayAM maMDapaM viracayya ca / ziSyaH sakalakIAkhyo lasatkItirmahAtapaH // 24 staMbhalocanasatakuMbha muktAlaMbU babhUSitaM // 41 muni zrI jayakIAhvastacchiSyo muni kuMjaraH / aSTottarazataM nArI-raNannUpura suNdrii| uttamakSAMtimukhyAni dhammAgAni dadhAti yaH // 25 saMtoSya bahudAnena jalayAtrAM vidhAya ca // 42 dakSiNAdyaudagadeze samAgatya muniprabhuH / jainamudyotiyAmAsa zAsanaM dharmadezanAt / / 26 prAcArya jayakIAkhyA dezadabhyarthya paMDitAn / puryA siMhataraMgiNyAM yasmin jAte munIzvare / paMDitAcArya medhAvi guNi rAjAdi saMjJakAn // 43 bhavyaiH samyakkmagrAhi kaizciccANu mahAvratam // 27 paMca varNana cUrNena vedI zobhAM vitIrya c| haribhUSaNasaMjJo'sti tasya ziSyosti manmathaH / prahanmaMDalapUjAdi yAgamaMDalapUjanam // 44 ekAMtarAdyajastraM yaH karotyugraM tapo muniH // 28 garbhAdo paMcakalyANaM kArayitvA jinezinAM / paraH sahastra kIAkhyasticchiSyo bhava-bhIrukaH / zrI RSabhAdyabhidheyAnAM pratiSThA kAritA hitA // 45 dAkSAM jagrAha yasyatktvA bhrAtRputra parigraham // 26 jinabimba pratiSThottha yazasA pUritaM jagat / kSAMti kA kSAMti zAMtyAdi guNaratnakhaniH stii| vAgdevihA sasatkAraM zazAMkakara pAMDunA / / 46 gaMdharva zrI ritikhyAtA zIlAlaMkAra vigrahA // 30 tIrthakRnnAma gotratvaM yatphalAlabhyategibhiH / aNu vatyasti meghAkhyo jinadiSTArya sadruciH / naMdaMtu kArakAstasyAH sukhasaMsmRti vRddhibhiH / / 47 zaMkAkAMkSAdinirmukta samyaktvAdi guNAnvitaH // 31 tatra zrI jJAnakalyANe jJAnoddhArAya kasmaraM / agrota vaMzajaH sAdhurlavadevAbhidhAnakaH / zAyetopAjitaM bhUyaH sarva saMghoppamI milat / / 48 tattvaguddharaNaH saMjJA tatpatnI bhISuhIpsubhiH // 32 pranyeyuH sotsavaM tasmaizca suzApura saMjJake / kArite vRSabhezasya mandire copamandire // 46 *bodhAlyo ityapi pAThaH dRzyate, tiloyaNaNNattI prshstyaaN| mahaMbiMbAni saMsthApya kArayitvA makhaMpuraH /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina tantra sAhitya DA0 kastUracanda kAsalIvAla ema. e. pI-eca. DI. jaina prAcAryo mantoM evaM vidvAno ne pratyeka bhAratIya eva pAMca sau mahAvidyAmo va unake sAdhanoM kI vidhi bhASA meM evaM sAhitya ke pratyeka aga para vizAla mAhitya aura siddha huI vidyApro ke phala ko batalAyA gayA hai| kI marjanA kI hai| bhASA vivAda evaM bhASA vizeSa ke moha kalpasUtra meM caudaha pUrvo kI mahattratA varNana ke prasaGga meM me na paDa kara unhone sabhI bhAratIya bhApAyo ko apanAyA kahA gayA hai ki pUrva prathama * race jAne ke kAraNa mahA aura uname mabhI viSayoM para mAhitya likha kara mA~ bhAratI pramANa hone ke kAraNa nathA aneka vidyA aura mantroM kA kI apUrva mevA kii| yadyapi jaina Agamo kI mukhya bhApA bhanDAra hone ke kAraNa pvoM kA prAdhAnya hai| isI taraha prAkRta rahI hai| lekina maMskRta meM bhI unhone kama sAhitya digambara sampradAya meM upalabdha Agama granthoM ke racayitA nahIM likhA / isI taraha dakSiNa bhArata kI bhASAoM meM bhUnabali aura puSpadanta ke gurU ke sambandha meM kathA pracalita bhI unhoMne anaginata anya likha kara tamila, kannaDa, hai ki dharasenAcArya ne apane do ziSyo kI parIkSA lene ke telaga Adi bhASAmro ke prati apanA apUrva prema pradarzita lie do vidyAe~ dii| eka me alpa akSara the aura dUsarI kiyaa| kAvya, pugaNa, kathA caritra, vyAkaraNa, Ayurveda, meM adhika akSara the| vidyA sAdhana ke viSaya meM prAcArya jyotiSa, darzana, pUjA evaM stotra Adi viSayoM ke mamAna zrI ne kahA ki ina vidyAno kI do upavAsa ke sAtha unhone tantra sAhitya para bhI kitane hI gantha likhe aura middhi kge| azuddha mantra kI sAdhanA karane ke kAraNa apanI amImita tantra jAna eva sAdhanA kA paricaya diyaa| alpAkSara yukta mantra mAdhaka ke mAmane kAnI devI AI to prastuta nibandha meM, maiM jaina tantra mAhi-ya para prakAza DAla adhika akSara vAle mAdhaka ke sAmane lambe dAMta vAlI devI paaii| devatAoM kA rUpa sundara honA hai| yaha vikRta vedoM ke mamAna jaina dharma meM agoM kI mAnyatA hai| prAkRti truTi ko batalAtI hai| isase donoM sAdhako ko unakI saMkhyA bAraha hone meM unheM dvAdazAMga bhI kahA jAtA mantra kI azuddhatA jJAta huii| unhoMne mantra zAstra ke anuhai| ago ko Agama bhI kahate hai| gyAraha aGga aura mAra mantrI ko zuddha kara mAdhanA prArambha kI to devatAmo caudaha pUrne ke grahaNa ge dvAdamAga kA grahaNa hotA hai| jaina ne apane divya rUpa meM darzana diye / ukta kathA se yaha prAgama ke eka grantha vidyAnapravAda meM marva prathama hame tantra jAnakArI milatI hai ki jaina sAhitya meM tantra sAhitya ko vidyA kA ullekha milatA hai| umameM prATa mahAnimino kAphI acchA sthAna prApta thA aura mantrI kI siddhi prAdi menire nara janmAgaH phalitaH satphalairimaH / / 50 (yugmama) itthaM maptakSetryA bapate yo daanmaatmnobhkyaa| tasmAtdurgAnmamAnItAtpustakAccakAlikAt / labhate tadanantaguNaM paratra sotrApi pUjyaH syAt / / 14 mAdhucArubhaTAkhyasya sAhAyyena ca sanmataH // 51 yo danaM jAnadAnaM bhavati hi ma naro nirjarAyAM prapUjyo / tena vittena sAdhana mehAkhyena sudhImatA / bhaktvA devAMganAbhi viSayamugyamanuprApya mAnuSya janmA / pUryA mihataraMgiNyAM zAstrametatsRlekhitaM // 52 bhaktvA rAjyasya saukhyaM bhavatanugvasumbA nispahI kRtyacittaM, lAtvA dIkSAM na budha zrutamapi makalaM jJAna mantyam prazasta / AtmanaH paThanArtha va bhavyAnAM paThanAya ca / jJAnadAnAtbhavet jJAnI mugvImyAda bhojanAdiha / zrutajJAna pravRttyaM ca jJAnAvaraNahAnaye // 53 nirbhayo bhayatojIvo nIrumaupadhi dAnataH / /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta meM prAcAryoM ko vizvAsa thaa| jaina purANa kathA evaM haiM jiname vibhinna prakAra kI riddhiyAM, vaibhava evaM sukha caritra sAhitya kA yadi hama adhyayana kare to patA calegA sampatti prApta karane kA ullekha kiyA gayA hai / ki isa prakAra kI kRtiyoM meM mantra evaM tantra sAhitya ko tantra sAhitya sabase adhika saMskRta bhASA meM likhA ucita sthAna milA hai| kyoMki tatkAlIna samAja kA harA milatA hai| vidyAnuzAsana sambhavataH sabase prasiddha jAna kI isa zAkhA para pUrA vizvAsa thaa| isa viSaya para evaM vizAla grantha hai jo tantra sAhitya para prAdhArita hai| sundara pratipAdana, prAcArya eva vidvAnoM dvArA usa viSaya jinaratnakoza meM isa grantha ke kartA kA nAma jinasena ke ko svIkAra kiye jAne Adi tatkAlIna samAja meM ziSya malliSeNa diyA hayA hai jo dasavIM zatAbdI ke vidvAna usakI loka priyatA kI ora saMketa karatA hai| kavivara the| isameM 24 adhyAya hai tathA 5000 mantroM kA saMgraha sadhAru ne pradyamna caritra meM solaha vidyAoM ke nAma ginAye haiM, hai| lekina rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAroM meM eka aura aura zrIkRSNa ke putra pradyumna ko ye vidyAe~ siddha thI, aisA vidyAnuzAsana nAma ke grantha kI upalabdhi huI hai jisakI ullekha kiyA hai| ina vidyAnoM ke nAma isa prakAra haiM- tIna hastalikhita pratiyAM jayapura ke dA grantha-saMgrahAlayo hRdayAvalokanI, mohanI, jalazokhinI, ratnadarzinI, AkAza- meM saMgrahIta haiN| jayapura ke digambara jaina mAndara teraha gAminI vAyugAminI, pAtAlagAminI, zubhadazinI, sudhA- paMthiyoM ke zAstra bhaNDAra meM isakI atyadhika prAcIna kAriNI, agnisthambhiNI, vidyAtAriNI, bahurUpiNI, jala- prati sarakSita hai| jo saMvata 1432 kI likhI huI haiM / isa bandhinI, guTakA, siddhiprakAzikA, evaM dhArAbandhiNI hai| grantha ke saMkalanakartA haimanti sAgara hai, jinhoMne vibhinna bhaTTAraka evaM yati, pAMDe tathA unakI ziSya paramparA granthoM ke AdhAra para isa grantha kA nirmANa kiyA hai| kI jo samAja ne adhika mAnyatA kI usakA mUlakAraNa tathA mantroM kA saMgraha kiyA hai| isa grantha ma bhA 20 unakI jJAna zakti ke atirikta unakI tantra evaM mantra samuddeza haiM aura pUrA grantha mantrazAstra para AdhArita hai| / jaba phirojazAha tugalaka ne bhaTAraka prabhAnanTa imalie jinaralakoza meM jisa vidyAnuzAsana kA ullekha kA adhyAtmika camatkAra dekha kara unakA bhavya svAgata hai vaha yahI vidyAnuzAsana hai| aura isake saMgrahakartA kiyA to isa svAgata se bAdazAha ke eka vidvAna rAghava mallipeNa ke sthAna para matimAgara hai| grantha meM malliSeNa ko bar3I IrSyA haI / aura usane apane mantra bala se bhaTA- dvArA racita jvAlAmAlinI devI kA stotra hai| raka kI pAlakI ko kIlita kara diyaa| lekina bhaTrAraka grantha ke prArambha meM matisAgara ne mantra yantra sAhitya prabhAcandra tantra vidyA me usa sa adhika balazAlI the isalie se sambandhita vidyAnuvAda nAmaka 10veM pUrva kA ullekha apanI vidyA bala se pAlakI ko calA diyaa| isake ati- kiyA hai / aura likhA hai ki usI vidyAnuvAda ke aMgoM rikta yamunA nadI meM ghar3oM kI nAva se adhara hI adhara ko lekara pahile kitane vidvAna graMthoM kI racanA kara cuke rAghava ko pAra kara diyA tathA amAvasyA ko paNimA haiN| isalie unhIM kRtiyoM ke sArabhAga ko lekara yaha banA kara bAdazAha ko atyadhika prabhAvita kiyaa| vidyAnuzAsana nAmaka graMtha kI racanA kara rahA hai| bhaTTArakoM ke tantra bala ke sambandha meM aura bhI kitanI hI teSu vidyAnuvAdAkhyo yaH pUrvo dazamo mahAn / kiMvadantiyAM sunane ko milatI hai| jainoM kA NamokAra maMtrayaMtrAdi viSayaH prathate vidupAM mataH // 4 // mantra anAdi nidhana mantra mAnA gayA hai| aura usake tasyAMzA eva katicit pUrvAcAryaranekadhA / smaraNa mAtra se rogoM aura vyAdhiyo kA zAnta honA svI- svA svAM kRti samAlaMvya kRtAH parahitaiSibhi // 10 // kAra kiyA gayA hai| bhaktAmarastotra janoM kA sabase uddhRtya viprakIrNabhyaH tebhyaH sAraM viracyate / adhika lokapriya stotra hai jo adhikAMza jainoM ko kaNThastha eda yugInAnuddizya maMdAn vidyAnuzAsanaM // 1 // hai aura jisakA pratidina pATha karane kI paramparA hai / isa granthakAra ne prArambha meM vidyAnuzAsana meM vaNita viSaya stotra meM 48 chanda hai aura sabhI chandoM para eka-eka yantra kA nimna prakAra ullekha kiyA hai|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ bana tantra sAhitya garbhotpatti vidhAnaM bAlacikitsAgraho'thasaMgrahaNaM / makAra: sarvakarma vikalpena srvsiddhiH| viSaharaNaM phaNi taMtra maDa 'nyAyAdyapanapo rUjA samana / / 13 // yakAra: sarvAbhicAra karma vikalpenAkRSTi // kRtarugnadhonadhaH prati vidhAnamUccATanaM ca vidveSaH / hrI U hI mRtyunAzana hrIM prAM hrIM pAkarSaNaM / stabhana: zAMtiH puSTivazyaMstryAkarSaNa narmya // 14 // hrI iM hrIM puSTikara hI I hrIM AkarSaNaM / ___ jaina dharma meM padmAvatI, ambikA, cakrezvarI, jvAlA hrIM u hrIM balakara hI UM hrIM uccATanaM ||yaadi|| tIsare pariccheda meM mantra sAdhana kI vidhi dI haI hai| mAlinI, sacciyamAtA, sarasvatI evaM kurUkullA Adi ArAdhyadeviyA hai / jo jinazAsana kI deviyA~ kahalAtI mantra sAdhaka kI kriyA ke prArambha meM snAna karake zuddha vastra pahana kara, mauna raha kara tathA gurU vandanA karake hai| vidyAnuzAsana meM jvAlAmAlinI padmAvatI, ambikA mantra sAdhana karanA caahie| mantra sAdhana jina mandira meM deviyoM ke atirikta pAmra kuSmADa devI kA stotra evaM athavA nadI ke kinAre, parvata para, vana meM athavA zUnya mantra Adi hai / ambikA devI ke lie graMthakAra ne nimna bhavana meM karanA caahie| padya likhA hai| ziSyo matra kriyArambhe snAnaH zuddhAMvara dadhat / putraratnavatI putravarddhanI putrrkssinnii| mamAhitamanA maunI prayuktaguru vaMdana // 1 // jainAdhidevatA jainamAtA zAmanadevatA / jinAlaye sarittIre pulineparvane vne| atha meM 24 samuddeza hai jaimA ki pahile kahA jA bhavane'nyatra vA daze zubhe jatu vijjite / / 2 / / cakA hai| prArambha me grathakAra ne paricchedo kI sajJA dI hai vidyAnazAsana kA caturtha pariccheda sabase bar3A hai aura tathA phira use samuddeza ke nAma se sambodhita kiyA gayA isame sakalIkaraNa, rakSA, stambha, niviSa, Aveza, paravidyA hai| prathama pariccheda meM viSaya pratipAdana ke atirikta chedana, zAkinI nigraha, viSahara, strI pAkarSaNa, rAjamantra sAdhana kA kauna sA vyakti adhikArI hotA hai| pUrupAdivazIkaraNa, ziroroga, karNaroga, khAmInAsaka, isakA ullekha kiyA hai mantra sAdhaka ko nirbhayI, nigabhi- kavitva paDita baddhikAraka Adi ke kitane hI mantra diye mAnI, dhairyavAna, alpAhArI, svaccha hRdayavAna, pApabhIrU, hae hai| vipaharamaya isa prakAra hai - daDhavatti, dharma evaM dAna meM tatpara, matrArAdhana meM catura, OM namo bhagavate pArzvanAthAya dharaNeMdra padmAvatI mahimedhAvI, prazastacitta, vAgpaTu prAdi lakSaNoM se yukta honA tAya phaNAmaNimaMDilAya kamaThavidhvamanAya sarvagrahoccATanAya caahie| marva viSahagaya marva zAtikAti ca kuru: kuru. U hrA hrIM nirbhayo nirmado maMtrajapahomarataH sadA / ha. hrauM hra. asigrAumA maya mavaMzAMti kura 2 svadhA dhIra: paramitAhAra: kaSAyarahitaH mudhI // 7 // svaahaa| madRSTivigatAlasyaH pApabhIrudRDhavrataH / isI pariccheda meM hI kAra, jvAlAmAlinI, padmAvatI, zIlena bAsa sayukta: dharmadAnAdi tatparaH / / 8 / / sjIvazIkaraNa, karNapizAcinI mantra, zAkinIbhayopazAti, pArzvanAtha mantra, gaNadharavalaya, kalikuNDakalpa, Adi ke maMtrArAdhanazage dharmadayAsvaguruvinaya zIlayutaH / maNDala diye hae hai jo bahuta hI sundara likhe hue hai tathA medhAvIgatanidraH prazastacittobhimAnarataH // 6 // mantra sAdhana meM jinakA prayoga kiyA jAtA hai| devajinasamayabhaktaH savikalpaH satya vAgvidagdhazca / pAMcave samaya meM mantra sAdhanavidhAna kA varNana vAkpaTuragagata zakaH zucigamanA vigatakAyaH // 10 // kiyA gayA hai| chaThe aura mAtavaM pariccheda meM garbhadhAraNa dUsare pariccheda meM akSaroM kI zakti kA darNana kiyA se lekara janma taka aura umake pazcAt bhI bAlaka kI gayA hai| bIjAkSaroM meM kitanA sAmathrya hai isakA atha kartA rakSA ke mantra diye haye haiM / garbharakSAmantra dekhie :ne vistRta varNana kiyA hai| OM namo bhagavati garbhAvadhAriNI garbhavidhRte imaM rakSa paphakAra / zAMtipauSTikaraM vabhakArasto bhastaMbhana karoti / rakSa svAhA /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta bAla cikitsA kA bhI acchA varNana hai| tathA anya dvArA eka hI mantra kI siddhi karane se vibhinna saMkaToM kA mAyurvedika graMthoM se bAlacikitsA vAle padyA kA sabhI nAza hotA hai aisA varNana milatA hai| anta meM tripurasaMkalana kiyA gayA hai| pAThave adhyAya meM vibhinna graho ke sundarI yatra diyA hai jisakI siddhi kA phala nimna prakAra nigraha ke vidhAna eva mantra die hue hai| 10ve se lakara diyA huA hai| 12ve samuddeza taka vibhinna jIva jantupro ke viSa dUra idaM tripuraM sundarI yantra yasya kasyApi dIyate / karane ke mantro kA samAveza hai| isI taraha solahava samu- tasya nAma likhitvA kaMThe vA sirasi akvA vAhI deza taka vibhinna rogo kA upacAra kiyA hamA hai| __ vA dhArayet sarveSA priyo bhavati / .. graMtha ke zeSa adhyAyo meM uccATana, vidveSaNa samavana, zAntividhAna, puSTividhAna, vazyavidhAna, prAkapaNavidhAna durbhagA zubhagA bhavati bhartari vazamAnayatirAjyavazya bhavatiSaTvAra maMtra likhanIyaM yaMtramadhye / tripurasundarA yatra evaM narma vidhAna Adi kA vistRta varNana hai| kavi na anta meM praya samApti isa prakAra kI hai| devAnAmapi durlabhaM bhavati / tAvatsa raci zAstraratna mamalaM stheyAdida mntrinnaaN| mantra isa prakAra hai:gaMbhIre matisAgare pRthutare vidyAsaritsaMmatam / / 138 // eklI hau tripuramakhya namaH / bhairava padmAvatI kalpa:-yaha malliSeNa murI kI mokAra mantra ke vibhinna phala isa prakAra diye kRti hai / imameM 10 adhyAya hai aura unameM kavi ke zabdo hue hai| meM nimna viSayoM kA varNana hai| U~ namo arahaMtANaM dharaNu dhaNu mahAdhagu svAhA enaM mama AdI sAdhakalakSaNaM susakala devyaccanAmA kRta / svalalATe dhyAyet caurastaMbho bhavati / tathainaM yaMtra khaTipazcAt dvAdaza paMcabhedakayana stabhA'nAkarSaNam / / kAyA likhitvA vAmahastena bhatkAmuSTirvadhyate vAmahaste yantraM vazyakaraM ni menamaparaM vazyauvadhaM gAruDa / dhanurastIti dhyeya caurA maMtriNaM na pazyati sa tu caurAn vakSye'haM kramazo yayA nigaditA' kalpe'dhikarAstathA // 5 / pazyati / devI padamAvatI kA jaina tantra mantra mAhitya meM vizeSa barddhamAna vidhAkalpa :-yaha siMha tilaka sUrI kI sthAna hai / vaha cAra hAyoM bAlI devI hai| ina cAro racanA hai yadyapi zrI sUrI ne kitane hI adhyAya likhe hai hAyoM meM se eka hAtha varada mudrA meM uThA rahatA hai| lekina jayapura ke mahAvIra bhavana meM saMgrahIta prati me tIna aura dUsare meM akuza rahatA hai| vAyu aura eka hAtha meM hI adhikAra hai| yaha prati savat 1486 kI aNihalladivya phala aura dUsare meM pAzaya rahatA hai| padmAvatI devI pATaNa pradeza meM zrIpattana meM likhI gaI thI kalpa meM vibhinna ke tIna netra hote hai aura tIsarA netra krodha ke samaya hI prakAra ke mantra diye hue haiM aura unake jApa karane kI khulatA hai| mallipaNa ne prArambha meM devI kA nimna prakAra vidhi evaM unakA phala bhI diyA huA hai| kucha udAharaNa stavana kiyA hai| dekhiye :pAzaphala vagdagajavazakaraNa karApamaviSTarApadyA / (1) OM hrIM bAhubali mahAbAhubali pracaNDabAhubali mA mA rakSatu devI trilocanAraktapuSpAbhA // 3 // zubhAzubhaM kathaya kayaya svAhA / piMDa zuddhi upavAsa kIjai prastuta kala meM padmAvatI devI ko siddha karane ke rAtriha vAra 108 kIjaI smaraNasvapne zubhAzubhaM kathayati lie vividha mantroM kI racanA kI hai| sahI bhogammu jNpiiii| OM hrIM hroM kanoM padmakarini namaH / (2) U~ namo zrIpAzvanAthAya kAmarUpiNI kAmAkSIko lAla kamala athavA lAla kesara ke phUloM para tIna devI janaraMjanI rAjAprajA pramui vazamAnaya 2 svAhA / lAkha bAra japane se devI middha ho jAtI haiN| isameM OM hrIM aneka bAra 108 karmAphalAdi abhimaMdhya pazya dIpate savaprAdi ke vibhinna mantra diye hara haiM aura vibhinna pragogoM zIbhavati /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI choTelAla jaina abhinandana grantha sampAdaka maNDala DA.kAlIdAsa nAga, paNDita cainasuvadAsa nyAyatIrtha zro choTelAla jaina abhinandana grantha paM0 kailApAcandra zAstrI, DA. kastUracanda kAsanIvAla, viSaya-sUcI zrI TI. ena. gamacandrana, zrI agaracanda nAhaTA, DA0 rAtyaraMjana bnrjii| 1Apako yaha jAna kara prasannatA hogI ki suprasiddha 1. janma, parivAra, mAtApitA, zikSA, vivAha evaM mamA nagevI, itihAsa eva purAtattvavetA zrI choTelAla jI vyasana / jaina kalakalA ke 70ve varSa kI mamApti para unakA sArva- 2. dharmapatnI kA saMkSipta paricaya (sacitra) / janika abhinandana karI kA nizcaya kiyA gayA hai| isa 3. bAbU sA0 kA vyaktitva evaM kRtitva / avagara para unhe eka abhinandana grantha bhI bheMTa kiyA 4. samAja sevA ke kucha anubhava / jaavegaa| 5. sAmAjika saMsthAnoM ke pramukha kAryakartA ke rUpa abhinandana grantha meM deza ke prakhyAta lekhakoM, vicArakoM meM unakA jIvana / evam vidvAnoM ke gaveSaNApUrNa lekha hoNge| grantha hindI, 6. samAja kI sasthAoM ke vikAsa meM yogadAna / agrejI ena bagalA tIno bhASAmro meM prakAzita hogaa| 7. bAbU mA0 dvArA masthApita eva saMrakSita sasthAna / kRpayA pApa apanA maunika lekha kisI eka bhASA meM sUcI 8. vIra mevAmandira ke vikAsa meM unakA yogadAna / ke viSaya yA anya viSaya para 31 maI 65 taka bheja kara 9. bhArata bhramaNa / anugahIna kre| abhinandana grantha meM lekha prakAzita hone 2. sAhitya evaM purAtattya sevA : para pAko lakha kI 20 pratiyAM atirikA bheja dI 1. bAbU sA0 kI kRtiyo kA mUlyAMkana / jaavegii| 2. hRdaya se sacce sAhitya sevI / kRpayA Apa jima viSaya ko cune umakI svIkRti 3. prakAzita evaM aprakAzita sAhitya / zIghra hI bhijavAne kA kaSTa kre| 4. purAtatva kI khoja me| (3) U~ hrI zrI klIM blU hrIM hna.. kalikuDAsvAmine hindI anuvAda sahita eka prati jayapura ke digambara amati cakre jaya vijaye artha siddhi kuru 3 svaahaa| nitya jaina mandira terahapathI ke zAstra bhaNDAra meM saMgrahIta hai / prabhAta 108 smaraNa laabhe| bhaTTAraka siMhanandI kRta NamokArakalpa kI bhI eka prati (4) OM namo bhagavate zrI pArzvanAthAya kSudropadrava usI bhaNDAra meM saMgrahIta hai| isakI racanA maMvat 1667 nAzAya nAgarAjopazamanAya kSetrapAlAdhiSTitAya U~ hrA hrI meM kI gaI thii| ghaNTAkaraNakalpa, ghaNTAkarNamantra, cintAhya hraH sarvakalyANa duSTa hRdayapASANa jIvarakSAkArako maNiyaMtra, caumaThayoginI kalpa, padmAvatIkalpa, vijayayatradAridradrAviko prAbhAka bhavasi svAhA / anena maMtraNa vidhAna prAdi pacAsoM racanAeM hai jo jaina bhaNDArI meM vAMchitaphalaM labhyate pAkhaDabhojana vastra rupya saubhAgya saMpada saMgrahIta hai jinake adhyayana kI pratyAvazyakatA hai| zrI pArikati / ukta prathoM ke atirikta indranaMdiyogIndra kRta jvAlA- 1. saMskRta vizvavidyAla vArANasI kI ora se Ayojita mAlinI kalpa bhI isa viSaya kA acchA graMtha hai isako tantra sammelana meM par3he gaye nibandha kA eka bhAga /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35 anekAnta 3-saMsmaraNa: 3. prAkRta ke pramukha mahAkAvya / 4-zubhakAmanAeM: 4. jainetara vidvAnoM dvArA prAkRta bhASA kI sevA / 5. A0 kundakunda evaM unakI prAkRta rcnaayeN| 1. janasamAja : eka paricaya / 6. prAcArya nemicandra vyaktitva evaM kRtitva / 2. bhAratIya samAja aura jainasamAja / 7. prAkRta kA dharmakAlIna sAhitya / 3. bhAratIya samAja gata 50 varSoM meM / 2-saMskRta sAhitya : 4. jaina samAja kA svAtantrya saMgrAma meM yogadAna / 1. saMskRta bhASA ke jaina mahAkAvya / 5. uttarI bhArata kI pramukha jaina zikSaNa saMsthAe~ / 2. saMskRta bhASA ke jaina purANa sAhitya / 6. janI ke vividha sAmAjika Andolana / 3. saMskRta bhASA ke jaina kAvya sAhitya / 7. baMgAla meM jaina dharma evaM usakA vikAsa / 4. saMskRta bhASA ke jaina amara kavi / 8. kalakattA jainasamAja / 5. jaina stotra sAhitya / 6. kalakattA nagara kI jaina saMsthAyeM / 6 prAcArya somadeva kA vyaktitva evaM kRtitva / 10. kalakatte kA kArtika mahotsava eka sAskRtika 7. saMskRta mAhitya ke vikAsa meM jainoM kA yogadAna / prv| 11. nagara ke darzanIya mandira / 3-apabhraMza sAhitya : 12. rAjasthAna pravAsiyoM kA baMgAla pradeza ke vikAsa 1. apabhraMza ke pramugva pravaktA / meM yogadAna / 2. hindI ke vikAsa meM apabhraza kA yogadAna / 13. mahAtmA gAMdhI aura jain-dhrm| 3. rAjasthAna meM apabhraza granthoM kI khoja / 14. agravAla jainoM dvArA sAhitya sevA meM yoga / 4. apabhra za ke sUrya aura candramA svayabhU aura 15. 20vIM zatAbdI ke kucha pramukha jaina santa, prAcArya puSpadanta / sUryasAgara jI, varNI jI, brahmacArI zItalaprasAda aadi| 5. apabhraMza sAhitya meM khoja kI AvazyakatA / 16. vartamAna ke pratinidhi jaina vidvAna pramI jI, 6. apabhraMza kA prakAzita sAhitya / upAdhyAya jI, sI0 Ara0 jaina, hIrAlAlajI, jinavijaya 7. apabhraMza ke pramukha mahAkAvya / jI, sukhalAlajI, kailAzacandajI Adi / 4-hindI sAhitya : 17. deza ke praudyogIkaraNa meM jaina udyogapatiyoM kA 1. hindI ke prAdikAla ke jaina prabandha kAvya / sthAna / 15. bhArata ke pramukha jaina udyoga pati / 2. hindI jaina sAhitya ke pramukha kavi / 3. hindI ke pracAra evaM prasAra meM jaina vidvAnoM kA 16. bhArata kI pramukha jaina bastiyAM / yogadAna / 20. bhArata ke pramukha jaina tIrtha evaM unakA pricy| 21. zilpa evaM vastukalA me jainoM kA yogdaan| 4. gajasthAna ke jaina grantha saMgrahAlayo meM upalabdha hindI sAhitya / khaNDaga 5. hindI kI ajJAta jaina rcnaaeN| 'sAhitya aura darzana'-sAhitya 6. hindI sAhitya kI surakSA me jainoM kA yogadAna / 1-prAkRta sAhitya : 7. hindI ke vartamAna jaina lekhaka / 1. prAkRta sAhitya ke vikAsa meM jaina AcAryoM kA 8. jainoM kA hindI gadya sAhitya / yogdaan| 5-anya sAhitya : 2. prAkRta bhASA meM vividha jainAgama / 1. jaina gujarAtI sAhitya :
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA kA vaijJAnika prasthAna zrI kAkA kAlelakara jaina-dRSTi kI jIvana-sAdhanA meM, ahiMsA kA vicAra utpatti ho aura phira unako maranA pdd'e| agara hamane kAphI sUkSmatA taka pahu~cA hai| usameM ahiMsA kA eka Asa-pAsa kI jamIna aviveka se gIlI kara dI, kIcar3a pahalU hai-jIvoM kI karuNA aura dUsarA hai, mvayaM ahiMmA ikaTThA hone diyA, to vahA~ kITa-sRSTi paidA hone ke bAda se bacane kI utkaTa bhAvanA / donoM meM pharka hai / karuNA meM use maranA hI hai / vaha sArA pApa hamAre sira para rhegaa| prANoM ke duHkha-nivAraNa karane kI zubhabhAvanA hotI hai| isalie hamArI mora se jIvotpatti ko protsAhana na mile, prANoM kA duHkha dUra ho, ve sukhI raheM, unake jIvanAnubhava utanA to hameM dekhanA hI caahie| yaha bhI hisA kI meM bAdhA na paDaM / jisa icchA ke kAraNa manuSya jIvoM ke sAdhanA hai| prati apanA prema baDhAtA hai, sahAnUbhuti bar3hAtA hai aura isa dRSTi se brahmacarya kA pAlana bhI ahiMsA kI jitanI ho sake sevA karane dauDatA hai| sAdhanA hI hogI / jIva ko paidA nahIM hone diyA, to isake viparIta dUsarI dRSTi vAlA kahalAtA hai, ki use paidA karake maraNAdhIna banAne ke pApa se hama baca sRSTi me asaMkha prANI paidA hote hai, jIte haiM, marate hai, eka- jaayege| dUsare ko mArate haiM, apane ko bacAne kI koziza karate karuNA isase kucha adhika bar3hatI hai| usameM kucha hai| yaha to saba duniyA~ meM calegA hii| hara eka prANI pratyakSa sevA karane kI bAta AtI hai| prANiyoM ko duHkha apane-apane karma ke anusAra sukha-du.kha kA anubhava kregaa| se bacAnA, unake bhale ke lie svayaM kaSTa uThAnA, tyAga hama kitane prANiyoM ko dukha se bacA sakate hai ? du.kha se karanA, samaya kA pAlana karanA / yaha saba kriyAtmaka bAteM bacAne kA ThekA lenA yA pezA banAnA ahaMkAra kA hI eka ahiMsA meM A jAtI hai| rUpa hai / isa taraha kA aizvarya kudarata ne yA bhagavAna ne Ajakala jaina samAja meM cintA nahIM calatI ki hama manuSya ko diyA nahI hai| manuSya svayaM apane ko hiMsA se hiMsA ke doSa se kaise bace / jo kucha jainoM ke lie prAcAra bacAve / na kisI prANI ko mAre, maravAve aura na mArane batAyA gayA hai usakA pAlana karake loga santoSa mAnate meM anumodana deve / apane pApako hiMsA ke pApa se bacAnA haiN| dharma-buddhi jAgrata hai / lekina pArmika puruSArtha kama hai| yahI hai-ahiNsaa| to sAdhaka aNuvrata kA pAlana kreNge| isa dUsarI dRSTi meM yaha bhI vicAra A jAtA hai, ki aba jina logoM ne jIva dayA ke himaka AdhAra kA hama aisA koI kAma na kareM ki jisake dvArA jIvo kI vistAra kiyA, una logoM ne apane jamAne ke jJAna ke 2. marAThI bhASA kA jaina sAhitya / 4. jaina darzana kA bhAratIya darzanoM meM sthAna / 3. dakSiNa bhAratIya bhASAmoM kA janasAhitya / 5. jaina darzana meM Izvara kI priklpnaa| 6-darzana : lekhAdi bhejane kA patA1. janadarzana ke sarvavyApI siddhAMta / DA. kastUracanda kAsalIvAla 2. jaina darzana ke pramukha pravaktA samantabhadra prakalaGka, mahAvIra bhavana, vidyAnandi, haribhadra sUri Adi / mAnasiMha hAIve, savAI 3. jaina darzana me adhyAtmavAda / jypur|
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 hai| pranamAra batAyA ki pAnI garama karake eka dama ThaMDA karake utkRSTa prAdarza upasthita kiyA, umI ke kAraNa unheM pInA caahie| mAla, baigana jaise padArtha nahIM khAne uccatama pada va praniSThA prApta haI yaura jana mAmAnya ke caahiyeN| kyoMki hara eka bIja ke sAtha para hara eka akura lie ve upAsya bana ge| isa mAdhanA ko brahmacarya nAma mAtha jIvotpatti kI sambhAvanA hotI hai| eka pAlU diyA gayA aura praNavanoM tathA mahAvatoM meM usakA bhI khAne se jitane aMkUra utane jIvoM kI hatyA kA pApa pAMcave vrata ke rUpa meM samAveza kiyA gyaa| vaise to aprilgegaa| makSmAtimUkSma jIvoM kI hatyA se bacane ke lie graha meM bhI indriya nigraha kI bhAvanA nihita thii| parantu itanA satarka rahanA par3atA hai, ki vahI jIva vyApI sAdhanA usakA sambandha sAmAnya jano ke lie jaisA cAhie, vaimA bana jAtI hai| pAnI garama karake ekadama ThaDA karanA Antarika nigraha ke sAtha nahI thaa| prAntarika nigraha ke mahapatti lagAnA hai, zAma ke bAda bhojana nahIM karanA Adi binA indriya nigraha pUrNatA para nahIM pahu~ca sktaa| isa rIti-dharma kA vikAsa hunaa| prakAra bItagaga bhAvanA kA samAveza hone para jainadharma kI zuru-zurU meM yaha vaijJAnika zodha-khoja thii| hamArA parikalpanA ko pUrNatA prApta huI aura jana mAmAnya ne mAyA usake prAtasAramA himAmahAvIra ko hI lokottara mAdhanA se jainadharma ko jo nAma dharma bhii| kapila ne jaba sAmya-dRSTi aura prAtmaupamya va rUpa prApta huyA, vaha avazya hI bhagavAna mahAvIra kI bhAvanA ke rUpa meM dharma-vyavasthA kAyama kI, taba umakA vigamata hai| nAma taka jana dharma nahI thA / yaha kahA jA sakatA hai, ki bhagavAna RSabhadeva meM bhagavAna mahAvIra taka jainadharma isa dharma vyavasthA kA zrIgaNeza huaA, uma mAmya bhAvanA ma " me nirantara jo utkrAnti haI, umako kramaza: mAmya, se jimakA sambandha thA, mAnava ke pArasparika bAharI vyava- prAtmaupamya, himA, aparigraha tathA brahmacarya zabdoM meM hAra ke mAtha / prAtmatattva kI jIva mAtra meM anubhUti hone vyakta kiyA jA sakatA hai| inhIM ko aNuvrata tathA mahAparamAtmaupamya bhAvanA jAgata huii| isa dRSTi aura bhAvanA vrata kA rUpa milA / mAmya kA hI nAma satya aura AtmImeM se hI ahiMsA tattva kA prAdurbhAva haa| taba taka jaina pamya kA asteya ho gyaa| kyoMki satya ke vinA sAmya dharma nirgrantha dharma kahA jAtA thaa| bhagavAna neminAtha aura asteya ke binA Atmaupamya tattvoM kA pAlana nahI paura bhagavAna pAzrvanAtha ne usameM aparigraha bhAvanA kA kiyA jA sakatA / vikAsa kA yaha krama bhagavAna mahAvIra samAveza kiyA, kyoMki isake binA sAmAnya jana ke lie ke bAda bhI jArI rahA / aitihAsika AdhAra para yaha nahIM ahiMsA dharma kA pUrNa rUpeNa pAlana kara sakanA sambhava na kahA jA sakatA ki jainadharma me mandira mUnimArga kA smaathaa| bhagavAna pArzvanAtha ke bAda ve 'jina' prakaTa hote hai, veza kaba aura kaise huA, parantu yaha saSTa hai ki isa mArga jo vItarAgatA para jora dete hai| unakI dRSTi yaha hotI me vikAra paidA hone ke kAraNa jo pAkhaNra, ADambara hai ki kaThora indriya ke nigraha binA rAga-dveSa kalaha, tathA prapaca utpanna hote hai, usame jainadharma bhI nahI baca vaimanasya tathA birodha bhAva paidA karane vAlI durvAsanAoM makA / madhyakAla meM mandira mUrtimArga ke virodha meM eka para vijaya prApta nahIM kI jA sktii| aisA vicAra karane jabaradasta lahara paidA huI / jainadharma meM vaha lahara sthAnakavAle jinoM meM bhagavAna mahAvIra kA sthAna sarvopari hai vAsI zAkhA ke rUpa meM prakaTa huii| usake pravartaka vIra lo'jina' kA abhiprAya hai jitendriyatA / indriya nigraha kI kA zAha ne apane gambhIra adhyayana ke AdhAra para yaha mata kI kaThora sAdhanA ko jIvana-vyavahAra meM pUrA utArane vyakta kiyA, ki jaina AgamoM meM mandira-mUrtimArga kA vAle "jina" kahe gaye haiM aura unhI ke nAma para 'jina' vidhAna nahIM hai| unako yaha mata prakaTa karane para bar3e zabda se 'jaina' zabda kA prAdurbhAva humA / bhagavAna mahAvIra virodha kA sAmanA karanA par3A aura anya aneka krAntine 30-31 varSa kI prAyu meM gar3e bAraha varSa meM lokottara kArI sudhArakoM kI naraha dhokhe se AhAra meM die gae vipa tapasyA kI, kaThoratama sAdhanA meM vItarAga sthiti kA jo se unakA prANAnta huA / ve jainadharma me bahuta bar3I krAnti
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA kA vaijJAnika prasthAna karane meM saphala hue| usake rUpa ko ve aisA pakhAra gae manamAnI vyavasthA dharma ke nAma para janatA ke sira balAt ki vaha usa samaya kI eka jabaradasta lahara ko bhela gyaa| popa dI jAtI hai| dAna-dakSiNA aura purohitArya para isI prakAra vartamAna yuga meM pazcima meM vaisI hI eka aura nirmara brAhmaNa varga samasta dharma-karma ke lie 'dalAla' lahara utthii| sanAtana hindUdharma ko usa lahara se bacAne ke bana gayA thaa| svayaM niThallA banakara usane sAre samAja lie jo kAma brahmasamAja, rAmakRSNa mizana, prArthanAsamAja ko bhI dharma-karma kI dRSTi se niThallA banA diyA thaa| tathA mAryasamAja mAdi ne kiyA, vahI kAma jainadharma meM dharma ko ima ThekedArI paura dalAlI ke viruddha bhagavAna prasphuTita sthAnakavAsI dharma ne kiyaa| isa prakAra jainadharma mahAvIra ne vidroha kara diyaa| dhArmika karma kANDa ke ko prapaMca ba prADambara se aura adhika bacA liyA gyaa| bhogezvarya kA nimitta bana jAne ke kAraNa usakA rUpa usako vizuddha rUpa meM jIvana vyavahAra kA dharma banAne nitAMta nivRtta ho gayA thaa| isa hiMsA kA samAveza yahAM kA eka aura saphala prayatna kiyA gayA / dukha yaha hai ki taka ho gayA ki narabali bhI unameM dI jAne lgii| isa isa utkrAnti mUlaka vikAsa krama ko saMkIrNa sAMpradAyika hiMsA kANDa kA bhI bhagavAna mahAvIra ne tIvra prativAda dRSTi se dekhA gayA aura usake mahatva ko ThIka-ThIka AMkA kiyA / varNa dharma ko jar3atA va mUr3hatA ke kAraNa anyagata nahIM gayA / yaha eka aitihAsika tathya hai| ki jainadharma jAti-pAMta ke UMca-nIca tathA bheda-bhAva kA hI rUpa mila usa bhISaNakAla meM isa utkrAntimUlaka vikAsa krama ke gayA thaa| bhagavAna mahAvIra ne isa rUr3higata sAmAjika hI kAraNa apane astitva ko banAye rakhane meM saphala ho vyavasthA ko bhI jaDhamUla se jhakajhora diyA / "strI zUdro skaa| jisameM zramaNa saMskRti kI bauddha dharma sarIkhI nA dhIyatAma" arthAt strI aura zUdra ko par3hane par3hAne kA aneka zAkhAeM prAya nAma zeSa ho gaI aura sanAtana vaidika adhikAra nahIM haiM, isa brAhmaNa vvayasthA ke viruddha bhI saMskRti se sambandha rakhane vAlI aneka zAkhAeM bhI lupta krAMti kA zaMkha phUka diyaa| prAdhyAtmika sAdhanA kA hone se baca na skii| jainadharma ke vikAsa ke itihAsa mArga unake liye prazasta banA diyaa| isI kAraNa santa kA eka bar3A hI sundara rocaka aura mahatvapUrNa adhyAya vinobA ne buddha kI apekSA mahAvIra ko kahIM adhika hai, jisakA adhyayana krAntikArI dRSTi se kiyA jAnA mahAna sAmAjika evaM dhArmika krAntikArI kahA hai| cAhie aura prakAza meM vividha dharmoM ke utthAna va patana unakA mata yaha hai ki bhagavAna zrI kRSNa ke bAda striyoM ke ke marma ko samajhane kA prayatna kiyA jAnA caahie| liye prAdhyAtmika patha ko prazasta banAne vAle bhagavAna __ mahAvIra hI the| yaha kahA jAtA hai ki unake saMgha meM bhagavAna mahAvIra kI virAsata kA jo lAbha sAmAnya pacAsa hajAra meM caudaha hajAra bhikSuNiyAM thIM / isa prakAra bhAratIya janatA ko prApta huA, vaha bhI ullekhanIya hai| bhagavAna mahAvIra ne bhAratIya jIvana kI pramukha zramaNa unakI lokottara sAdhanAmayI tapasyA kA jaisA lAbha zramaNa tathA brAhmaNa donoM hI sAMskRtika dhArAmoM ko nikhArane saskRti ko prApta hamA, vaisA hI unake dharma pracAra kA kA saphala krAntikArI prayatna kiyA / vaha unakI bhAratIya sanAtana vaidika-saMskRti ko pakhArane ke rUpa meM sAmAnya jIvana ke lie sabase bar3I virAsata hai| bhAratIya jIvana bhAratIya janatA ko prApta humA / dharma-karma para brAhmaNoM ke pravAha ko niyaMtrita rakhane vAlI ye donoM dhArAeM nadI kA ekAdhikAra thaa| dharmazAstra sAmAnya janatA ke lie ke do kinAroM ke samAna hai| una donoM ko nikhArakara agamya tathA durbodha vaidika saMskRta bhASA meM hone ke kAraNa sudhArane aura sudRr3ha banAne vAle bhagavAna mahAvIra ko una para bhI brAhmaNoM kA hI ekAdhikAra thaa| unakI hamAre zata-zata praNAma haiM /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atma-damana munizrI navamala bhAratIya darzana prAtma-damana para vizeSa bala dete rahe vikasita ho gae haiN| unameM dIkhatI hai tapazcaryA, para hai haiN| prANa ke manovijJAna se prabhAvita mAnava ko yaha vastuta: hiMsA kA rasa-damana aura pratirodha kA sukha / yaha apriya lagatA hai| maiM auroM kI bAta kyA khuuN| maiM apane tapa nahIM, mAtmavaMcanA hai|" (krAntibIja pRSTha 106) mana kI bAta Apako btaauuN| maiMne jaba-jaba uttarAdhyayana ke nimna do zloka par3e taba-taba merA mana mAhata-sA huaa| Aja damana kA artha badala gayA hai, isalie yaha prayoga ve zloka ye haiM cubhatA sA lagatA hai| kintu isakA mUla artha manovijJAna ke pratikUla nahIM hai| damana zabda dama dhAtu se niSpanna appA ceva dameyanvo appA khalu duddmo| huA hai| usakA artha hai upazama-zamu-damu upazame / appA danto suhI hoi AisaM loe parattha ya // 1 / 15 / / zAntyAcArya ne prAtmadamana kA artha kiyA hai-yAtmikavaraM me appA danto saMjameNa taveNa ya / upazamana / mAhaM parehi dammato bandhaNehi vahehi ya // 1 / 16 / / mahAbhArata (pApaddharma parva, adhyAya 160) meM damana prAtmA kA hI damana karanA cAhie kyoMki mAtmA kI bahuta sundara paribhASA milatI hai / vahA~ likhA haihI durdama hai / damita prAtmA hI ihaloka aura paraloka meM kSamA dhRtirahiMmA ca samatA satyamArjavam / sukhI hotA hai| indriyAbhijayo dAkSyaM ca mArdavaM hrIracApalam // 15 // acchA yahI hai ki maiM saMyama aura tapa ke dvArA apanI akArpaNya saMrambhaH santoSa: priyavAditA / mAtmA kA damana kruuN| dUsare loga bandhana aura vadha ke avihiMsAvasUyA cApyeSAM samudayo damaH // 16 // dvArA merA damana kareM-yaha acchA nahIM hai|| kSamA, dhIratA, ahisA, samatA, satyavAditA saralatA, mere sAthI aura bhI bahata hoMge? damana zabda merI indriya-vijaya, dakSatA, komalatA, lajjA, sthiratA, udAtaraha unake mana ko bhI pAhata karatA hogA? AcArya ratA, krodha-hInatA, santoSa, priyavacana bolane kA svabhAva, rajanIza jI kA mana bhI isI zabda se Ahata hapA hai| kisI bhI prANI ko kaSTa na denA aura dUsaro ke doSa na unhoMne likhA hai-"eka pravacana kala sunA hai| usakA dekhanA-ina sadguNoM kA udaya honA hI dama hai| sAra thA : prAtma-damana / pracalita rUr3hi yahI hai| socA jAtA hai ki sabase prema karanA hai para apane se-apane se dAnta kA artha hai upazAnta / jo upazAnta hotA hai vaha nimna doSoM se apanA bacAva karatA hai| mahAbhArata ghRNA karanI hai, svayaM apane se zatrutA karanI hai, taba khiiN| pAtma jaya hotI hai| para yaha vicAra jitanA pracalita hai / (mApaddharma parva, adhyAya 160) meM likhA haiutanA hI galata bhI hai| isa mArga se vyaktitva daina meM gurupUjA ca koravyaM dayA bhUteSva paizunam / TUTa jAtA hai aura prAtmahiMsA kI zuruvAta hotI hai aura janavAdaM mRSAvAdaM stuti niMdA visarjanam // 17 // hiMsA saba kurUpa kara detI hai / kAma krodhaM ca lobhaM ca darpa stambhaM vikatthanam / manuSya ko vAsanAe~ isa taraha damana nahIM karanI haiM na seSamIvimAnaM ca naiva dAnto niSevate // 18 // kI jA sakatI haiN| yaha hiMsA kA mArga dharma kA mArga nahIM kurunandana ! jisane mana aura indriyoM kA damana kara hai| isake pariNAma meM hI zarIra ko satAne ke kitane liyA hai, usameM gurujanoM ke prati Adara kA bhAva, samasta
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ maharSi bAlmIki aura zramaNa-saMskRti muni zrI vidyAnanda AdinAtha bhagavAn RSabhadeva ke viSaya meM jainetara rahA haisAhitya ke zodha vidvAnoM ko hindU purANoM, upaniSadoM yogavAsiSTha se uddhata aMza usake nirNayasAgara presa aura unake mUla udgamasrota vedoM meM puSkala sAmagrI upa- bambaI se prakAzita prathama-dvitIya bhAga, sana 1937 se labdha huI hai| yaha vipula sAmagrI isa bAta kA mukhara saMkalita haiM tathA rAmAyaNa ke uddharaNa gItA presa, gorakhapura sAkSya upasthita karatI hai ki prAcIna samaya meM zramaNa ke prakAzita mUla saMskaraNa se liye gaye haiN| saMskRti kI abhijJatA mAja kI apekSA adhika thI aura zrIrAmacandra ne sasAra se apanA vairAgya vyakta karate vaidika ume zlAghA kI daSTi se dekhate the| rASTra meM eka hue kahA hai ki maiM jinendra ke samAna apane mAtmA meM hI utsAha thA aura manISI eka rASTra meM prANavanta hokara lIna rahanA cAhatA hai| bahatI haI anya saMskRti kA parijJAna apanI pUrNatA ke nAha rAmA na ma va ra nAhaM rAmo na me vAcchA bhAveSu ca na me manaH / lie Avazyaka samajhate the| maharSi bAlmIki ke yoga- zAnta, . zAnta prAsitumicchAmi svAtmanIva jino yathA // 1 // 15 // vAsiSTha tathA rAmAyaNa kA hindU jagat meM bahuta samAdara hai jina nAmaka kisI janapada kA ullekha karate hue aura ina ArSa granyoM ko prApta vAkyatA prApta hai| jisa likhA hai ki jinanAmaipa tatrAsti zrImAn janapado mahAn / bhAvapravaNatA ke sAtha unhoMne apane granthoM me zramaNa saMskRti ke pAribhASika zabdo kA vyavahAra kiyA hai usase 1 valmIkopari tatrAsti vihArI janasaMzrayaH / / 6 / 6 / / nissandeha yaha pramANita hotA hai ki unake mAnasa meM vItarAga zabda apane mUla artha meM anaka bAra prayukta zramaNoM kI vicAradhArA ke prati paryApta sammAna thA aura hayA hai| udAharaNa hai vigatecchAbhayakrodho vItarAgo nirAmayaH / / 6 / 47 vistRta jAnakArI to thI hii| sahasrAtisahasra varSa prAcIna yadanana kilodAramukta rghukulndunaa| ina grantho meM ullikhita sAmagrI kA yaha cayana deza kI do vItarAgatayA taddhi vAkpaterapyagocaram // 1232 / 25 vizAla saMskRtiyoM kI bhAvAtmaka ekatA ke lie zRMkhalA vItarAgo nirAyAso vimo vItakalmaSaH // 15 // 47 samAna ho aura zramaNadhArA kI vyApaka gatividhi kI samaH zAntamanaH maunI vItarAgo vimatsara. // 6 / 67 / 10 abhinnatA kA nirdeza kare isa dRSTi se uparyukta donoM gratho citvAd dRSTAtmanA nUna saMtyattamananaujasA / kA saMkSipta sakalana nIce kI paktiyoM meM prastuta kiyA jA manasA vItarAgeNa svayaM svasthena bhUyate // 5 // 53 // 58 prANiyo ke prati dayA aura kisI kI bhI cugalI na khAne ubhaveSAmindriyANAM, sa dama: prikiirtitH|| kI pravRtti hotI hai| vaha janApavAda, asatya bhASaNa, nidA isakA artha hai indriyoM ko viSayoM se haTAkara apanestuti kI pravRtti, kAma, krodha, lobha, darpa, jar3atA, DIMga apane golaka meM sthApita kara denA dama hai| haoNkanA, roSa, IrSyA aura dUsaro kA apamAna-ina durguNoM meM anubhava karatA hU~ ki damana kA mUla artha samajhane kA kabhI sevana nahIM krtaa| ke pazcAt aba merA mana prAtma-damana kA prayoga suna kara damana kI paribhASA zakarAcArya ne bahuta hI mUla pAhata nahIM hotA hai / prAtma-damana kI prakriyA manovijJAna sparzI kI hai| unake matAnusAra ke pratikUla hai-isa mAlyatA meM bhI maiMne saMzodhana kara vipayebhyaH parAvartya, sthApanaM svasthagolake / liyA hai|
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 jainI dIkSAmupAdatta yasyAM kAye pi heyatA, jainoM ne muni manase paricAlita viSayoM ke adhIna nahIM hotA kAya ko bhI heya tathA parapadArtha mAnA hai / ise sva mAnanA ityAdi nirUpaNa pUrNa vItarAga dharma kA pratipAdana karate mithyAjJAna hai| yogavAsiSTha kI ukti hai kimithyAjJAnavikAresmin svapnasambhrama-pattane / samyagavijJAnavAn zuddho yontaH zAntimanA muniH / kAye sphuTatarApAye kSaNamAsthA na me dvija // 1 // 1860 na bAdhyate sa manasA kariNeva gajAdhipaH // 26 // arthAt yaha zarIra svapna meM dekhe gaye pattana ke samAna samyagjJAnaM vinA rAma siddhimetti na kAMcana / / 2 / 2030 haiN| isakA apAya viyoga avazyambhAvI hai| zrIrAmacandra na mokSo nabhasaH pRSThe na pAtAle na bhUtale / kahate haiM ki isa para merI kSaNika prAsthA bhI nahIM hai| mokSo hi ceto vimalaM samyagjJAnavibodhitam / / 5 / 73 / 35 ___ samyagjJAna se hI manuSya jJAtajJeya hotA hai aura bhogA- digambaratva kA pratipAdana karanevAle nimna do padyoM sakti kA kSaya karatA hai| isa prAzaya ko bar3e hRdyarUpa meM meM digambaratva ko mahAtyAga kahA hai| vItarAga aura maharSi ne prastuta kiyA hai nirgrantha muniyoM ke upasthita rahate tIrthatapasaMgrahoM kI carisamyaka pazyati yastajjJo jJAtazeyaH sa paNDitaH / tArthatA svayaMsiddha hai, isa prAzaya kA nirUpaNa paThanIya haina svadante balAdeva tasmai bhogA mahAtmane / 2 / 27 digambaro diksadanoM diksamo ya mahaM sthitaH / samyagdarzanaviSayaka nirUpaNa aneka sthaloM meM karate devaputra, mahAtyAgAt kimanyadavaziSyate // 6 / 63 / 11 hue bAlmIki likhate haiM nIrAgAzchinnasandehA galitagranthayonagha / kiM kurvantIha viSayA mAnasyo vRttystthaa| sAdhavo yadi vidyante kiM tapastIrtha-saMgrahaiH / / 2 / 16 / 11 mAdhayo vyAdhayo vApi samyagdarzana-sanmateH // 19335 kevalIbhAva ke nirUpaNa karane vAle tIna zloka isa samyagdarzanamAyAnti nApadona ca sampadaH / / 165 prakAra haiasamyagjJAnasambhUtA kalpanA mRgatRSgikA / / 5 / 13 / 66 anapAya nirAzaMkaM svAsthyaM vi-tavibhramam / asamyagdarzanaM tyaktvA samyak pazya sulocana / na vinA kevalIbhAvAd vidyate bhuvanatraye / / 2 / 13 / 37 na kvacin muhyati prauDhaH samyagdarzanavAniha // 182132 yad draSTurasyAdraSTutvaM dRzyAbhAve bhaved balAt / yadA tu jJAnadIpena samyagAloka pAgataH / tat viddhi kevalIbhAvaM tata evAsataH sataH // 34153 saMkalpamoho jIvasya kSIyate zaradabhravat / / 6 / 2 / 18 trijagat tvamahaM ceti dRzye sattAmupAgate / Upara ke padyoM meM zramaNasaMskRti kA pAribhASikapada draSTuH syAt kevalIbhAvastAdRzo vimalAtmanaH // 314156 prayoga hI nahIM kiyA gayA hai apitu usakA sajIva citraNa mithilA ke rAjA janaka jo upaniSadoM ke mahAn bhI humA hai| bhagavAna mahAvIra kI viSaya parADamakhatA vidvAn tathA RSi-maharSiyoM ke sAtha tatvacarcA karane vAloM tathA una para Aye upasarga, parISahasahiSNutA ityAdi kA meM pramukha hue haiM unake yahA~ zramaNa muni AhAra lete the ullekha 55635 veM padya meM samAsokti se kiyA gayA isakA ullekha karate hue bAlmIki ne rAmAyaNa meM likhA pratIta hotA hai| samyAdarzana aura sanmateH donoM pada hai kisAmAnya prartha se Upara sanmati bhagavAna mahAvIra ke jAna- brAhmaNA bhuJjate nityaM nAthavantazca bhujate / bUjha kara kie gae nAmollekha se pratIta hote haiN| tApasA bhuJjate cApi zramaNazcaiva bhujate // 214112 samyagjJAnaparaka padyoM meM samyagdarzanajJAnacAritrANi prAcArya kundakunda ne likhA hai ki 'bhAvasya patthimokSamArgaH sUtra kA hI jaise vivecana kiyA gayA hai| NAso Natthi prabhAvassa ceva uppAdo tathA evaM sado samyagjJAna se prabuddha kiyA humA cetana kA nirmalabhAva hI viNAso asado jIvasya Natyi uppaado|' isI mAzaya ko mokSa hai aura he zrIrAma, sampajJAna ke binA manuSya siddhi vyakta karane vAlA yogavAsiSTha kA zloka isa prakAra haiko prApta nahIM hotA tathA samyagjJAnavAn zAnta evaM zuddha nAsato vidyate bhAvo mAbhAvo vidyate stH|
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya-samIkSA 1. karikaNDa carita-(hindI aMgrejI anuvAda ke lie sampAdaka mahAnubhAva aura jJAna pITha ke saMcAlaka sahita) munikanakAmara sampAdaka anuvAdaka DA. hIrAlAla gaNa dhanyavAda ke pAtra haiN| jaina ema. e. DI. liT / prakAzaka bhAratIya jJAnapITha 2. karma prakRti-(saMskRta hindI TIkA sahita) kaashii| pRSTha 364 mUlya sajilda prati kA 10) rupyaa| nemacandrAcArya, sampAdaka anuvAdaka paM0 hIrAlAla zAstrI prakAzaka bhAratIya jJAnapITha kAzI, mUlya chaha rupyaa| prastuta grantha kA viSaya usake nAma se spaSTa hai| isameM 19 kaDavakoM meM rAjA karakaMDa kA jIvana-paricaya bhAratIya vicAradhArA meM karma siddhAnta kA mahatvaaMkita kiyA gayA hai| grantha meM aneka prAvAntara kathAnaka pUrNa sthAna hai, jainadharma kA to vaha mahatvapUrNa siddhAnta hai die hue haiM, jisase mUla kathAnaka ko samajhane meM kucha hI / isa siddhAnta kA pratipAdaka vipula jaina sAhitya upakaThinAI avazya hotI hai| para gaura se dRSTi pAta karane labdha hai / SaT khaNDAgama Adi granthoM meM isakA vyavasthita para viSaya sulabha ho jAtA hai| grantha meM karakaNDu kA jIvana- aura suvisstRta sUkSma vivecana pAyA jAtA hai| nemicandra paricaya, jIvana-ghaTanAe~ tathA pUrva janma-sambandhI vRttAnta siddhAnta cakravartI ne gommaTasAra jIvakANDa karmakANDa bhI diyA huA hai| DA0 sAhaba ne pahale isa graMtha ko labdhisAra kSapaNAsAra prAdi meM isa viSaya ke zAstroM kA sampAdita kara kAraMjA sIrIja meM prakAzita kiyA thA, sAra lekara sAgara ko gAgara meM samAviSTa karane kI kahAusa saskaraNa meM hindI anuvAda nahIM thaa| aba isa vata ko caritArtha kiyA hai| saMskaraNa meM hindI anuvAda bhI sAtha meM de diyA gayA hai prastuta kama prakRti nAmaka grantha meM saMkSipta evaM sarala aura aMgrejI prastAvanA meM jahAM-tahAM saMzodhana-parivartana rUpa se karma siddhAnta kA vivecana kiyA gayA hai| hindI tathA parivardhana bhI kiyA hai| pariziSTa meM noTsa aura anuvAda ke sAtha pariziSToM meM vibhinna prakRtiyoM ke rekhA zabdakoSa bhI diyA hai| jisase pAThakoM ko vastu svarUpa citra dekara viSaya ko spaSTa karane kA prayatna kiyA gayA samajhane meM atyanta suvidhA ho gaI hai| isase apa- hai| isa kAraNa karma prakRti kA yaha saMskaraNa jijJAsu bhraMza sAhitya ke pracAra meM suvidhA milegii| prAkRta aura vidyArthiyoM ke lie upayogI bana gayA hai| apabhraza ke kSetra meM DA0 sAhaba kI sAhitya-sevAeM mahatva- kucha varSa pUrva maiMne isa saMgraha kI gAthAnoM se gommaTapUrNa haiN| apabhraMza ke aneka graMthoM kA unhoMne sampAdana sArakarmakANDa kI truTi pUrti karane ke lie lekha likhA thaa| kiyA hai aura bhaviSya meM bhI unase anya aneka grathoM ke usa sambandha meM DA. hIrAlAla jI se uttara pratyuttara bhI sampAdana kI prAzA hai| isa sundara saMskaraNa ke prakAzana hue| parantu unhoMne usakI truTi ko svIkAra nahIM kiyA, yattu nAsti svabhAvena kaH klezastasya mArjane // 37 // 38 brahmava sphuritaM tadAtmakalayA tAdAtmyanityaM yataH / yahI zloka zrImadbhagavadgItA meM hai jisakI dvitIya paMkti teSAM cAtmavidonurUpamakhilaM svargam phalaM tadbhaveparivartita rUpa meM isa prakAra hai dasya brahmaNa IdRgeva mahimA sarvAtma yattad vapuH // ubhayorapi dRssttontstvnyostttvdshibhiH|| (uttarArddha 6 / 173 / 34) brahmA kA nirUpaNa apane-apane DhaMga se sabhI ne kiyA usa apane yuga ke tatvacintaka manISI aura raassttrhai| bAlmIki ne una alaga-alaga sampradAyoM kA nAma kavi maharSi bAlmIki dvArA praNIta granthoM kA avalokana nirdeza karate hue likhA hai karane vAloM ko sambhavataH isase bhI adhika jaina-cAGmayavedAntAItasAMkhyasaugatagurutryakSAdi sUktAdRzo viSayaka jAnakArI mila skegii| ityalam
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta jabaki anya vidvAnoM ne svIkAra kiyA thA parantu zrIjugala- kA alaga-alaga artha dete hue sAtha meM bhAvArtha dvArA padya kizora jI mukhtAra ne 'gommaTasAra aura nemicandra' nAma. ke hArda ko spaSTa karane kA prayatna kiyA gayA hai| paM0 ke apane lekha meM (anekAnta varSa 8 kiraNa 8-6) meM mUDa- phUlacanda jI siddhAnta zAstrI kA nAma sampAdaka meM denA bidrI kI purAnI tADapatrIya prati se karmakANDa ke una cAhie thA anuvAdaka meM nahIM / Tita aMzoM meM prAkRta ke gadya sUtra yathA sthAna nibaddha grantha kA prakAzana atyanta sundara humA hai / moTA puSTa dikhalAye the, jinakA anuvAda saMskRta TIkAkAra ne diyA kAgaja aura bhakti ke sAtha padya lAla aura sunaharI syAhI hai| usase karmakANDa kI truTi kI pUrti ho jAtI hai| me chapAe gae haiN| isase grantha kI lAgata 5) rupayA pAI astu / grantha kA prakAzana sundara humA hai, isake lie jJAna aura na hai| parantu dAtAroM dvArA ghATe kI pUrti kara 2) rupayA mAtra pITha ke saMcAlaka dhanyavAda ke pAtra haiN| mUlya meM diyA jA rahA hai| digambara jaina samAja meM itanA 3. samayasAra kalaza ( saTIka )-mUla-prAcArya sastA aura sundara prakAzana bhakti bhAva se zAyada hI kiyA amatacandra anuvAdaka paM0 phUlacanda jI siddhAnta zAstrI, gayA ho| prakAzaka digambara jaina svAdhyAya mandira TrasTa sonagar3ha 4. pravacanasAra :-(saMskRta hindI TIkA sahita) (saurASTra) kAgaja chapAI saphAI uttama mUlya sajilda prati mulakartA prAcArya kundakunda, saMskRta TIkAkAra prAcArya kA 2) rupyaa| amRtacandra, hindI anuvAdaka paM0 parameSThIdAsa nyAyatIrtha, zrI kundakundAcArya viracita samayasAra para prAcArya lalitapura / prakAzaka zrI digambara jaina svAdhyAya maMdira pramatacandra ne saMskRta gadya meM prAtmakhyAti nAma kI TIkA TrasTa sonagar3ha (saurASTra) pRSTha 435 sajilda prati kA banAI hai usame bIca bIca meM saMskRta padya bhI haiM jiname 4) rupyaa| mUlagAthA kA pUrA bhAva samAviSTa hai / aura ve padya samaya prastuta grantha kA viSaya usake nAma se spaSTa hai, grantha sAra kalaza ke nAma se alaga lie gaye hai| unakI duDhArI tIna adhikAroM meM vibhakta hai / jJAna, jJeya aura caritra bhASA meM TIkA pADe rAjamala ne banAI thii| usa TIkA ina tInoM hI adhikAroM me vastunattva kA spaSTa vivecana para se paM0 banArasIdAsa ne nATaka samayasAra kI hindI kiyA gayA hai| grantha kI mUla gAthAe kundakundAcArya ke padyoM meM racanA kI thii| yaha TIkA apane mUlarUpa se bra. paripakva anubhava kI mUcaka hai aura isIse ve gambhIra artha zItala prasAda jI ke hindI sAra ke sAtha sUrata se prakA- kI prapaka haiM / prAcArya amRtacandra ne gAthAnoM kI vizada zita ho cukI hai| aura usameM nATaka samayasAra ke padya vyAkhyA kI hai| usIkA avikala hindI anuvAda saMskRta bhI mudrita hue haiN| parantu prastuta saMskaraNa usa DhuDhArI TIkA ke sAtha diyA gayA hai / pravacana sAra ke paThana-pAThana bhASA kA prAz2a kI bhASA meM parivarti rUpa hai| mUla bhASA kI paddhati purAtana kAla se calI A rahI hai, AgarA, ke sAtha usake rUpAntara kA milAna bahuta sAvadhAnI se jayapUra, sAgAnera, kAmA prAdi prasiddha nagaroM kI prAdhyAkiyA gayA hai, jisase abhiprAya meM antara na pdd'e| ma zailiyoM meM vAcana-cintana hotA rahA hai| isake tIna ___ isa TIkA ke kartA vahI rAjamala hai jo pacAdhyAyI hindI padyAnuvAda bhI kaviyoM dvArA likhe gaye haiM, jiname prAdi granthoM ke kartA haiM, cUki unakI isa bhApA kI kavivara vRndAvana kA padyAnuvAda to 'pravacana paramAgama' pahalI TIkA thI, isaliye isameM kucha kamI ho sakatI ke nAma se chapa cukA hai, parantu zeSa do anuvAda abhI taka hai| hama pratyeka vidvAna kI kRti ko usake paripakva prakAzita nahI ho sake, unako prakAza meM lAne kI anubhava kI kRti ke sAtha mApane kA prayatna karate jarUrata hai| isa grantha kI prAkRta bhASA praur3ha aura haiM / isI se hameM usake eka kartRtva para sandeha hone mahatvapUrNa hai, aura usakI prAcInatA zvetAmbarIya prAgamalagatA hai| para gaharI dRSTi se chAnabIna karane para vaha dUra sUtroM kI bhASA se bhI adhika hai| isa viSaya para DA0 ho jAtA hai / TIkA meM khaNDAnvaya ke sAtha eka-eka zabda satyaraMjana banarjI ne apane lekha meM paryApta prakAza DAlA
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya-samIkSA hai, jo bIkAnera kI darzana pariSada meM par3hA gayA thaa| par3I hai / chapAI saphAI sundara aura AkarSaka hai| isake ___ grantha kA prakAzana sundara humA hai, aura vaha bhaktivaza lie sampAdako ko adhika parizrama karanA par3A hai jisake do syAhI meM chApA gayA hai| aura pracAra kI dRSTi se ve dhanyavAda ke pAtra haiN| pracAra kI dRSTi se smArikA kA usakA mUlya bhI kama rakkhA gayA hai| isa sundara saskaraNa mUlya kama hai / prAzA hai samAja use apnaaegii| ke lie digambara jaina svAdhyAya mandira TrasTa dhanyavAdAha 6. sArDa zatAbdI smRti anya :-prakAzaka zrI haiM / vAstava meM siddhAnta granthoM ke prakAzana isI taraha jaina zvetAmbara pacAyatI maMdira sAI zatAbdi mahotsava honA caahiye| samiti 136, kATana sTrITa kalakattA 7 / pRSTha saMkhyA 5. silavara jubalI smArikA evaM hU ija :- 142 mUlya sajilda prati kA 2) rupyaa| sampAdaka cakreza kumAra bI. kAma ela. ela-bI. aura prastuta smRti grantha meM kalakattA ke zvetAmbara jaina munIndra kumAra ema. e. bI. esa-sI. ela. ela. bI. / prakA- paMcAyatI mandira kA itihAsa dete hue vahAM ke anya zaka, matrI jaina sabhA naI dillI, mUlya 50 nayA pNsaa| zvetAmbara jaina mandiroM kA sacitra paricaya diyA hai. sAtha prastuta pustikA jaina sabhA naI dillI ke silvara meM digambara maMdiroM kA yathA sthAna ullekha evaM saMkSipta sana ke patamA 7 prakAzita haI hai| isake paricaya aMkita hai| kalakattA ke kArtikI mahotsava kA prArambha meM nae mandira dharmapurA dillI kI mUlavedI meM bhI paricaya diyA gayA hai| virAjamAna saM0 1661 kI pratiSThita bhagavAna AdinAtha smArikA meM kaI lekha mahatvapUrNa aura sundara hai| jaina kI mUrti kA citra aMkita hai| bAda meM rASTrapati rAdhA siddhAnta meM pudgala dravya aura paramANu siddhAnta dulIcanda kRSNana kA citra diyA hai, aura pazcAt anya padAdhi- jaina mugAvalI kA yaha lekha paThanIya hai| bihAra kA tAmra kAriyoM ke citroM ke sAtha unakI sabhA ke prati zubha zAsana bAbU choTelAla jI kA lekha bhI paThanIya hai| kAmanAeM dI huI haiM / usake bAda DA0 e. ena upAdhye hindI ke prAcIna nIti-kAvya meM jaina vidvAnoM kA yogadAna ema- e. DI. liTa kA bhagavAna mahAvIra ke jIvana aura DA0 rAma svarUpa kA lekha aura jaina stotra sAhitya Adi zAsana para prakAza DAlane vAlA mahatvapUrNa lekha diyA hai, ke lekha bhI mahatva pUrNa hai| isa taraha yaha smRti grantha pazcAt anya lekhakoM ke hindI agrejI ke saMkSipta sarala sacitra aura AkarSaka bhI hai| evaM paThanIya lekha diye hai| aura anta meM jaina sabhA naI grantha kA cayana aura prakAzana sundara harA hai isake dillI ke sadasyo aura padAdhikAriyoM kA paricaya liye sArddha zatAbdI mahotsava samiti ke sadasyagaNa dhanyadiyA huA hai . ina sabake kAraNa smArikA sundara bana vAda ke pAtra haiN| -paramAnanda zAstrI anekAnta kI purAnI phAileM anekAnta kI kucha purAnI phAileM avaziSTa haiM jinameM itihAsa, purAtatva, darzana aura sAhitya ke sambandha meM khojapUrNa lekha likhe gae haiM jo paThanIya tathA saMgrahaNIya hai| phAileM anekAnta ke lAgata mUlya para dI jAveMgI, posTejakharca alaga hogaa| phAileM varSa 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17 varSoM kI haiM / thor3I hI pratiyAM avaziSTa haiN| maMgAne kI zIghratA kreN| mainejara 'anekAnta' vIrasevAmandira 21 dariyAgaMja, dillii|
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI sammeda zikhara tIrtha rakSA tIna maI san 1965 ke aitihAsika jalUsa ne, jahA~ samAja meM naI jAgRti aura krAnti utpanna kI hai| nayA joza, nayA utsAha aura nayA jIvana diyA hai| vahAM sarakAra para bhI apanA prabhAva aMkita kiyA hai, kintu abhI to samAja ko Age bahuta kucha kAma karanA zeSa hai| digambara jaina samAja ko aba pUrNatayA saMgaThita ho jAnA caahie| aura usa eka pakSIya ikarAranAme ko radda karAne kA pUrA prayatna karanA caahie| ukta paikTa eka pakSIya aura atyanta sAmpradAyika hai, usameM digambaratva ko koI sthAna nahIM hai, kintu usameM digambaratva ke prAcIna adhikAroM ko ukhAr3a phaikane kA pUrA prayatna kiyA gayA hai| karAra ke chaThe nambara kA sArA hI vAkya vinyAsa atyanta Apattijanaka hai| sammeda zikhara ko zvetAmbaroM se bhI adhika pUjya mAnane vAle tathA arcanA pUjA karane vAle digambaroM kA usameM koI sthAna nahIM rahA, yaha saba jAna-bUjha kara kiyA gayA hai| phira bhAvanagara se prakAzita 'zvetAmbara jaina' patra ulTI vakAlata karatA hai, jaba ki ukta paikTa spaSTa zabdoM meM use zvetAmbara sampradAya kA batalA rahA hai, aura vihAra sarakAra kI svI. kAritA vAstavikatA ke bilkula pratikUla hai| pradhAna maMtrI ne jalUsa meM jaina janatA ko jo AzvAsana diyA hai, usase bahuta sambhava hai ki ukta paikTa radda ho jaay| mujhe pUrNa vizvAsa hai ki zAstrI jI apanI ghoSaNA ke mUlya ko prAMkate hue use radda karane kA pUrA prayatna kreNge| jisase sAmpradAyika tanAva na bar3he aura ekatA tathA sauhArdra banA rhe| digambara jaina samAja kA kartavya hai ki vaha apane adhikAra kI rakSArtha apanI amUlya sevAeM prastuta karane ke lie tayyAra rhe| samAja apane utsAha ko aura bhI saMgaThita tathA sudRr3ha karane kA prayatna kre| aura tIrtha rakSArtha artha kA prabandha kare / kyoMki zvetAmbara mUrti pUjakoM se tIrtha kSetroM ko lekara calane vAle dvandva kabhI samApta nahIM hoNge| prataH digambara samAja ko bhI prAnanda kalyANa kI pIr3hI kI taraha 'tIrtha rakSA phanDa TrasTa' kAyama karanA hogA, usake binA surakSA sambhava nahIM ho sktii| AzA hai samAja 'tIrtha rakSA phaNDa TrasTa' ko kAyama karane ke lie pUrA prayatna kregii| 'yahI digambara nArA hai sammeda zikhara hamArA hai' isa nAre ke pIche jo bhakti kA amita srota aMkita hai, vaha tIrtha rakSA ke prabhAva se sarAbora hai| yuvaka-yuvatiyoM ko zraddhA ke sAtha usakI bhAvanA karanI cAhie, aura apane kartavya kI ora dRSTi DAlanI caahie| seTha karatUra bhAI lAla bhAI kA vaha bhrAmaka vaktavya aba digambara samAja ko apane patha se vicalita nahIM kara sakatA, aura na unakI mIThI bAtoM ke bhramajAla meM apanA sanAtana haka hI chor3a sakatA hai| sabhI kSetroM para kabjA karane kI bAta sabhI ko vidita hai| ataH usa daSTi ko badala denI caahie| daniyA badala gaI, para jaina sa badalA, ulTA usameM virodha utpanna karane kA prayatna kiyA gayA hai| dharma vIro! jAgo aura saceta ho jAmo! dharma para Ane vAlI ApadAmoM ko haTA kara dharma rakSA karanA parama kartavya hai / AzA hai samAja ukta karAra ko radda karAne meM apane prANoM kA balidAna karane se bhI nahIM hicakicAyegA / aura apane saMgaThana ke saMtulana ko banAye rakkhegI / -premacanda jaina
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ rA0 ba0 seTha lAlacanda jI seThI kA svargavAsa jaina samAja ke prasiddha kAryakartA aura samAja sevI seTha lAlacanda jI seThI kA hRdaya gati banda ho jAne se 17 aprela ko svargavAsa ho gyaa| pApa aneka jaina saMsthAnoM ke saMcAlaka the| aura bar3e hI lokapriya the / anta samaya meM Apane DAkTarI upacAra bhI nahIM karAyA aura bhagavAna mahAvIra kA nAma lete-lete isa nazvara zarIra kA paritnaga kiyaa| yadyape yaha Apake pautra bhUpendrakumAra jI aura tejakumAra jI para gaharA vajAghAta hai| para vidhi kA vidhAna hI aisA hai, isame kisI kA vaza nahIM cltaa| bhagavAna se prArthanA hai ki divaMgata prAtmA paraloka me sukha-zAnti prApta kare aura kuTambI janoM ko viyoga janya du.kha sahane kI kSamatA prApta ho| seTha sa haba ke parivAra ne seTha sAhaba kI smati meM do lAkha rupaye ke dAna kI ghoSaNA kI hai| AzA hai usase koI Thosa kArya sampanna hogaa| -anekAnta pri| vIra-sevA-mandira aura "anekAnta" ke sahAyaka 1000) zrI mizrIlAla jI dharmacanda jI jaina, kalakattA | 150) zrI campAlAla jI sarAvagI, kalakattA 1000) zrI devendrakumAra jaina, TrasTa, 15 ) , jagamohana jI sarAvagI, kalakattA zrI sAhu zItalaprasAda jI, kalakattA 150) , kastUracanda jI mAnandIlAla kalakattA 500) zrI rAmajIvana sarAvagI eNDa saMsa, kalakattA] 150) , kanhaiyAlAla jo sItArAma, kalakattA 50 ) zrI gajarAja jI marAvagI, kalakattA 150) , paM.bAbulAla jI jaina, kalakattA 500) zrI nayamala jI seTho, kalakattA 150) , mAlIrAma jI sarAvagI, kalakattA 500) zrI vaMjanAya jI dharmacanda jI, kalakattA 150) , pratApamala jI madanalAla pAMDyA, kalakatA 500) zrI ratanalAla jI jhAMjharI, kalakatA 150) , bhAgacanda jI pATanI, kalakattA 251) zrI rA0 bA0 harakhacanda jI jaina, rAMcI 150) , zikharacanda jI sarAvagI, kalakattA 251) zrI amaracanda jI jaina (pahADacA), kalakatA 150) , surendranAtha jI narendranAtha jI kalakattA 251) zrI sa0 si0 dhanyakumAra jI jaina, kaTanI 10 ) , mAravAr3I vi. jaina samAja, vyAvara 251) zrI seTha sohanalAla jI jaina, 101) , digambara jaina samAja, kekar3I maisarsa munnAlAla dvArakAdAsa, kalakattA 101) ,, seTha candUlAla kastUracandajI, bambaI naM. 2 251) zrI lAlA jayaprakAza jI jaina 101) , lAlA zAntilAla kAgajI, bariyAgaMja billI ___ svastika meTala basa, jagAdharI 101) , seTha bhaMvarIlAla jI bAkalIvAla, imphAla 250) zrI motIlAla horAcanda gAMdhI, usmAnAbAda 101) , zAnti prasAda jI jaina 250) zrI banzIvara jI jugalakizora jo, kalakatA jaina buka ejensI, naI dillI 250) zrI jugamandaradAsa jI jaina, kalakattA 101) , seTha jagannAthajo pANDyA jhUmarotalayA 250) zrI siMghaI kundanalAla jI, kaTanI 100) , badrIprasAda jo prAtmArAma jI, paTanA 250) zrI mahAvIraprasAda jI agravAla, kalakattA 100) , rUpacandajI jaina, kalakattA 250) zrI bI. pAra0 sI0 jaina, kalakattA 100) , jaina ratna seTha gulAbacanda jI ToMgyA 250) zrI rAmasvarUpa jI nemicandra jI, kalakattA indaura 150) zrI bajaraMgalAla jI candrakumAra jI, kalakattA / 100), bAbu napendrakumAra jI jaina, kalakatA
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana sabhI grantha paune mUlya meM (1) pugatana-jainavAkya-sUcI-prAkRta ke prAcIna 46 mUla-granthoM kI padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdigranthoM meM uddhRta dUsare padyoM kI bhI anukramaNI lagI huI hai| saba milAkara 25353 padya-vAkyo kI suucii| sampAdaka mukhtAra zrI jugalakizora jI kI gaveSaNApUrNa mahatva kI 70 pRSTa kI prastAvanA se alakRta, DA. kAlIdAsa nAga, ema. e. DI. liT ke prAkkathana (Foreword) aura DA. e. ena. upAdhye ema. e. DI.liT kI bhUmikA (Introduction) se bhUpita hai, zodha-khoja ke vidvAnoM ke lie atIva upayogI, bar3A sAija, majilda 15) (2) prApta parIkSA--thI vidyAnandAcArya kI svopana saTIka apUrva kRti, prApto kI parIkSA dvAga Izbara-viSaya ke sundara vinecana ko lie hue, nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajI ke hindI anuvAda se yukta, sajilda / 8) (3) svayambhUstotra-mamantabhadra bhAratI kA apUrva grantha, mukhtAra zrI jugalakizorajI ke hindI anuvAda tathA mahatva ___kI gaveSaNApUrga prastAvanA me suzobhita / / (4) stutividyA-svAmI samantabhadra kI anokhI kRti, pApo ke jItane kI kalA, maTIka, mAnavAda aura zrI jagala kizora mukhtAra kI mahatva kI prastAvanAdi se alaMkRta mundara jilda-mahita / (5) adhyAtmakamalamArtaNDa-pacAdhyAyokAra kavi gajamala kI mundara prAdhyAtmikaracanA, hindI-anuvAda-sahita 1 // ) (6) yukyanuzAsana-tatvajJAna se paripUrNa samantabhadra kI amAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka hindI anuvAda nahIM huaA thA / mukhtAra zrI ke hindI anuvAda aura prastAvanAdi se alaMkRta, majilda / ... // ) (7) zrIpurapArzvanAthastotra-prAcArya vidyAnanda racita, mahatva kI stuti, hindI anuvAdAdi sahita / ... ) (8) zAmanacatusthizikA-(tIrthaparicaya) muni madanakIrti kI 13vI zatAbdI kI racanA, hindI-anuvAda-mahita / / / ) (8) samIcIna dharmazAstra-svAmI mamantabhadra kA gRhasthAcAra-viSayaka atyuttama prAcIna grantha, mukhtAra zrIjugalakizora jI ke vivecanAtmaka hindI bhASya aura gavepaNAtmaka prastAvanA se yukta, majilda / ... 3) (10) jainagrantha-prazasti magraha - saMskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazasniyoM kA magana caraNa mahita apUrva saMgraha upayogI 11 pariziSToM kI aura pa0 paramAnanda zAstrI kI itihAsa-viSayaka mAhitya paricayAtmaka prastAvanA me alaMkRta, majilda / (11) anityabhAvanA-pA0 padmanandI kI mahatva kI racanA, munnAra zrI ke hindI padyAnu gada aura bhAvArtha ahita / ) (12) tatvArthamUtra-(prabhAcandrIya)---mukhtAra zrI ke hindI anuvAda tathA vyAkhyA se yukt| (13) zravaNabelagola aura dakSiNa ke anya jainatIrtha / (14) mahAvIra kA marvodaya tIrtha =), (15) mamantabhadra vicAra-dIpikA =), (16) mahAvIra pUjA (17) bAhubalI pUjA---jugalakizora mukhtAra kRt| (18) adhyAtpa rahasya--10 aAgAdhara kI mundara kRti mukhnAra jI ke hindI anuvAda mahita (16) jainagrantha-prazasti magraha bhA0 2 apabhraza ke 122 aprakAgina granthoMkI prazastiyokA mahatvapUrNa sagraha 55 grankAroM aitihAsika graMtha-paricaya aura pariziSTo mahita / ma0pa0 paramAnanda zAstrI sajilda 12) (20) jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza, pRSTha makhyA 740 sajilda (vIra-zAmana-madha prakAzana ... 5) (21) kasAyapAhuDa sutta--mUla grantha kI racanA Aja se do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yativapabhAcArya ne pandraha sau varSa chaha hajAra zloka pramANa cUNimUtra likhe / sampAdaka paM0 hIrAlAla jI siddhAnta zAstrI, upayogI pareziSTo aura hindI anuvAda ke mAtha bar3I sAija ke 1000 se bhI adhika . pRSThoM meM / puSTa kAgaja aura kapar3e kI pakkI jilda / 20) .. (22) Reality grA0 pUjyapAdaM kI marvArthamiddhi kA agrejI meM anuvAda bar3e AkAra ke 300 pRSTha pakko jilda mU06) prakAzaka -premacanda jaina, vIragevA mandira ke lie, rUpavAraNI priMTiga hAusa, dariyAgaja dillI se mudrita
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ jUna 160 *xxxxxxxxxxxxxxxxxx X*****XXXXXXXX Dajoblue *************************** zrI pArzvanAtha ko eka khaNDita mUrti, bajaraMga gar3ha chAyA-nIraja jaina samantabhadrAzrama (vIra-sevA-mandira) kA mukhapatra XXXX****************************** dvamAsika
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya 1. sumati-jina stuti samantabhadrAcArya 2. yazastilaka kAlIna Arthika jIvanagokulacanda jI jaina ema. e. dhAcArya viSaya-sUca 3. parIkSAmukha ke sUtroM aura paricchedoM kA vibhAjana eka samasyA paM0 gopIlAla 'amara', ema. e. sAhitya zAstrI 7. 8. -- 56 4. bhUpAla caubIsI kI eka mahatvapUrNa sacitra prati - agaracanda nAhaTA 56 5. jaina darzana meM prarthAdhigama- cintana paM0 darabArIlAla nyAyAcArya koThiyA ema. e. 61 6. bajaraMgagar3ha kA vizad jinAlaya ---- zrI nIraja jaina kSapaNAsAra ke kartA mAmacaMda zrI paM0 milApacanda kaTAriyA, kekar3I - - pRSTha 17. sAhitya-samIkSA - paramAnanda zAstrI * 42 50 38veM IsAI tathA uvaM bauddha vizva-sammelano kI zrI jaina sagha ko preraNA - zrI kanakavijaya jI mAmUragaMja, vArANasI 9. zrI bAbU choTelAla jI jaina kA sakSipta jIvana paricaya 14. jayapura kI saMskRta-sAhitya ko dena 'zrI puNDa roka viThThala brAhmaNa' DA0 zrI prabhAkara zAstrI ema. e. pI. eca. DI 15. zodha kaNa-paramAnanda jaina zAstrI. 61 67 70 10. zrI choTelAla jaina abhinandana prapa -DA0 kastUra canda kAsalIvAla ema. e. 78 11. zrIpura pArzvanAtha mandira ke mUrti yaMtra lekha - sagraha - paM0 nemacanda pannUsA jaina, devalagAMva 12. brahma nemidatta aura unakI racanAe~paramAnanda jaina zAstrI 13. do tAr3a-patrIya pratiyoM kI aitihAsika prazastayAM zrI bhaMvaralAla nAhaTA - 77 80 82 85 87 16. jainadharma aura jAtivAda - kamaleza saksenA, meraTha 60 anekAnta ko sahAyatA 5) bA0 devakumAra jI jaina pAnIpata ne apane pitA paM0 munisuvratadAsa kI mRtyu samaya nikAle hue dAna meM se sadhanyavAda prApta / -vyavasthApaka 'anekAnta' 63 65 sUcanA jina grAhakoM ne 18veM varSa ke 'anekAnta' kA vArSika mUlya aba taka bhI nahIM bhejA hai ve zIghra hI manIbhArDara se apanA vArSika mUlya 6 ) bheja deM, anyathA tIsarA aMka unheM 6-60 paise kI bI0 pI0 se bhejA jAyegA / -vyavasthApaka anekAnta vIra sevA mandira 21 dariyAgaMja, dillI / sampAdaka maNDala DA0 prA0 ne0 upAdhye DA0 premasAgara jaina zrI yazapAla jaina anekAnta kA vArSika mUlya 6) rupayA eka kiraraNa kA mUlya 1 rupayA 25 pai0 anekAnta meM prakAzita vicAroM ke lie sampAdaka maNDala uttaradAyI nahIM haiN|
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ mona pahana anekAnta paramAgasya bIjaM niSiddha jaatyndhsindhurvidhaanm| sakalanayavilasitAnAM viroSamayanaM namAmyanekAntam // varSa 18 kiraNa-2 bIra-sevA-mandira, 21 dariyAgaMja, dillI-6 vIra nirvANa saMvat 2461, vi0 saM0 2022 san 1965 supArzva-jina-stuti stavAne kopane caiva samAno yanna pAvakaH / bhavAne kopi neteva tvamAyaH supArzvakaH // 29 // -samantabhadrAcArya artha-he bhagavan ! supArzvanAtha ! Apa, stuti karane vAle prora nindA karane vAle donoM ke viSaya meM samAna haiM-rAga-dveSa se rahita haiM ! sabako pavitra karane vAle haiN| satrako hita kA adeza dekara karma-bandhana se chuTAne vAle haiM / ataH Apa eka asahAya (dUsare pakSa meM pradhAna) hone para bhI netA kI taraha sabake dvArA prAzrayaNIya haiM-sevanIya haiN| bhAvArtha-jisa taraha eka hI netA aneka bhAdamiyoM ko samyak mArga kA pradarzana kara iSTa sthAna para pahuMcA detA hai usI taraha Apa bhI aneka jIvoM ko mokSa mArga batalA kara iSTa sthAna para pahu~cA dete haiM, svayaM bhI pahuMce haiN| prataH Apa hama sabakI zraddhA aura bhakti ke bhAjana haiM // 26 //
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilaka kAlIna Arthika jIvana gokulacanda jI jaina ema. e. prAcArya somadeva ne yazastilaka (659 I.) meM kRSi, vANijya luTAtI thii|7 itanI upaja hotI thI ki boye hue kheta sArthavAha, nausantaraNa aura videzI vyApAra, binimaya ke kI lunAI karanA, lune dhAna kI daunI karanA aura daunI sAdhana, nyAsa ityAdi ke viSaya meM paryApta jAnakArI dI kie dhAna ko baTorakara saMgraha karanA muzkila ho jAtA hai| saMkSepa meM usakA paricaya nimna prakAra hai - yaa| kRSi kheta meM bIja DAlane ko vapta kahA jAtA thaa| pake kheta ko kATane ke lie lavana kahate the tathA kATI gayI kRpi ke lie acchI aura upajAU jamIna, siMcAI dhAna kI daunI ko vigAnA kahA jAtA thaa| ke sAdhana, sahaja prApya zrama aura sAdhana Avazyaka haiN| somadeva ne yaudheya janapada kA varNana karate hue likhA hai ki paryApta dhAna se samRddha prajA ke mana meM hI yaha vicAra vahA~ kI jamIna kAlI thii| siMcAI ke lie kevala varSA sambhava thA ki hamArI yaha pRthvI mAno svarNa ke kalpadrumoM kI zobhA ko lUTa rahI hai / ke pAnI para nirbhara nahIM rahanA par3atA thA / 2 zramika bhii| sahaja rUpa meM upalabdha ho jAte the| kucha zramika aise hote anupajAU jamIna Upara kahalAtI thii| jaise mUkhoM ko ye jo apane-apane hala ityAdi kRSi ke aujAra rakhate the tattva kA upadeza denA vyartha hai, usI prakAra Upara jamIna tathA bulAye jAne para dUsaroM ke kheta jota-bo pAte the| kA jatinA-bAnA aura usameM pAnI denA vyartha hai? somadeva ne aise zramikoM ke lie 'samAzrita prakRti' pada kA vANijyaprayoga kiyA hai|3 zrutasAgara ne isakA artha aThAraha vANijya kI vyavasthA prAyaH do prakAra kI hotI thIprakAra ke halajIvi kiyA hai| isa prakAra ka halajAviyA sthAnIya tathA jahA~ dUra-dUra ke vyApArI jAkara dhaMdhA kreN| kI kamI nahIM thii| sthAnIya vyApAra ke lie hara vastu kA prAyaH apanAkhetI karane meM vizeSajJa vyakti kSetrajJa kahalAtA thaa| apanA bAjAra hotA thaa| kesara, kastUrI Adi sugandhita usakI paryApta pratiSThA bhI hotI thii|5 kRSi kI samRddhi vastue~ jisa bAjAra meM bikatI thIM vaha saugandhiyoM kA eka kAraNa yaha bhI thA ki sarakArI lagAna utanA hI bAjAra kahalAtA thA11 / vAstava meM yaha bAjAra kA eka liyA jAtA thA, jitanA kRSikAra sahaja rUpa meM de ske| bhAga hotA thA, isalie ise vipaNi kahate the| isa bAjAra yahI saba kAraNa the ki kRSi kI upaja paryApta hotI thI - aura vasundharA pRthivI cintAmaNi ke samAna zasya sampatti 7. vapatrakSetrasaMjAtasasyasampatti vandharAH / cintAmaNisamArambhAH santi yatra vasundharAH // pR016 1. kRSNa bhUmayaH, pR0 13 8. lavane yatra noptasya lUnasya na vigAhane / 2. pradevamASTakA, vhii| sulabhajalaH, vahIM vigADhasya ca dhAnyasya nAlaM saMgrahaNe prajAH / / pR016 3. samAzrita prakRtayaH, vahI 6. prajA prakAmasasyADhyA sarvadA yatra bhUmayaH / 4. halabahulaH, vahI muSNantIvAmarAvAsakalpadrumavanazriyam / / pR0 168 5. kSetrajJapratiSThAH, vahI 10. yadbhavenamugdhabodhAnAmUSare kRSikarmavat, pR0 282 utta0 6. bhartRkarasaMvAghasahAH, pR0 14 11. saugandhikAnAM vipaNivistAreSu, pR0 18 utta.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ mazastilaka kAlIna prAdhika jIvana 11 meM kesara, candana, bhaguru mAdi sugandhita vastuoM kA hI lena- kanAte tAnakara alaga-alaga dukAneM banAI gaI thiiN| sAmAna dena hotA thaa12| kI surakSA ke lie bar3I-bar3I khor3iyAM yA sTora hAusa jisa bAjAra meM mAlI puSpahAra becate the, use somadeva the| pokharoM ke kinAre pazudhana kI vyavasthA thii| pAnI, ne zramajIviyoM kA pApaNa kahA hai13 / zramajIvI mAlAeM anna, Indhana tathA yAtAyAta ke sAdhana saralatA se upalabdha hAthoM meM laTakA-laTakA kara grAhakoM ko apanI pora ho jAte the / sArA peNThAsthAna cAra mIla ke ghere meM phailA prAkRSTa karate the14| thaa| coroM Adi se surakSA ke lie ahAtA aura khAI bAjAra prAyaH Ama rAstoM para hI hote the| somadeva ne likhA hai ki sAyaMkAla hote hI rAjamArga khacAkhaca bharI the| sainika surakSA kA samucita prabandha thaa| hara galI meM mAyA jAte the15| bhIDa meM kucha to aise nAgarika hote the, jo bhojanAlaya sabhAbhavana paryApta the| jamADI. corarAtri ke lie sambhogopakaraNoM kA intajAma karane utsAha- capAToM aura badamAzoM para khAsa nigAha thI ki ve bhItara pUrvaka idhara-udhara ghUma rahe hote16 / kucha rUpa kA saudA namAne pAveM / zalka bhI yathocita liyA jAtA thaa| nAnA karana vAlA vAranavalAAsAnayA ghamaNDapUvaka apana hAva- dezoM ke vyApArI vahA~ vyApAra ke lie pAte the16 / bhAva pradarzita karatI huI kAmukoM ke praznoM kI upekSA karatI Tahala rahI hotIM17 / kucha aisI dUtiyA~ jinake hRdaya yaha peNThAsthAna zrIbhUti nAmaka eka purohita dvArA aSane patiyoM dvArA sunAI gayI kisI anya strI ke prema saMcAlita thA aura usakI vyaktigata sampatti pratIta hotA kI ghaTanA se duHkhI hote, apanI sakhiyoM kI bAtoM kA hai| kintu prAcIna bhArata meM rAjya dvArA isa prakAra ke uttara die binA hI cahalakadamI kara rahI hotI18 / peNThAsthAnoM kA saMcAlana hotA thaa| svayaM somadeva ne peNThA sthAna nItivAkyAmRta meM likhA hai ki nyAyapUrvaka rakSita piNThA ___ vyApAra kI bar3I-bar3I maMDiyAM peNThA sthAna kahalAtI yA peNThAsthAna rAjAoM ke lie kAmadhenu ke samAna hai20 / thii| peNThA sthAnoM meM vyApAriyoM ko saba prakAra kI nItivAkyAmRta ke TIkAkAra ne piNThA kA artha 'zulkasuvidhAoM kA prabandha rahatA thaa| yahA~ dUra-dUra taka ke sthAna kiyA hai tathA zukrAcArya kA eka padya uddhRta kiyA vyApArI Akara apanA dhandhA karate the| somadeva ne eka hai ki vyApAriyoM se adhika zulka nahIM lenA cAhie aura peNThosthAna kA sundara varNana kiyA hai| usa peNThAsyAna meM yadi piNThA se kisI vyApArI kA koI mAla corI calA 12. parivartamAnakAzmIramalayajAguruparimalodgArasAreSu, / 19. sa kila zrIbhUtivizvAsarasanighnatayA paropakAra13. sragAjIvinAmApaNaraMgabhAgesu, pR0 18 utta0 / nidhnatayA ca vibhaktAnekApavarakaracanAzAlinIbhi14. karavilambitakusumasarasaurabhasumaneSu. vahI mahAmANDavAhinIbhirgozAlopazalyAbhiH kulyAbhiH 15. samAkuleSu samantatau rAjavIthimaNDaleSu, vahI samanvitam, pratisulabhajalayavasendhanapracAram, bhaNDanA16. sasaMbhramamitastataH parisarpatA saMbhogopakaraNA rambhodbhaTabharIrapeTakapakSarakSAsAram, gorutapramANa hitAdareNa pauranikaraNa, vahI vapraprAkArapratoliparikhAsUtritatrANaM prapAsatrasamAsa17. nijavilAsadarzanAhaMkArimanorathAbhiravadhIrita nAthavIthinivezanaM paNyapuTabhedanaM vidUritakitavaviTaviTamudhApraznasaMkayAbhiH paNyAMganAsamitibhiH, vidUpakapIThamardAvasyAnaM peNThAsthAnaM vinirmApya nAnApR0 19 utta0 digdezopasarpaNayujAM vaNijAM prazAntazulkabhATakabhAga18. prAtmapatisaMdiSTaghaTanAkupitahRdayenAvadhIrita hAravyavahAramacIkarat / pR0 345 utta. sakhIjanasaMbhASaNottaradAnasamayenasaMcaritasaMcA- 20. nyAyenarakSitA paNyapuTamedinipiNThA rAjJAM kAmadhenuH / rikAnikAyena, vahI nIti0 1921 vahI
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAe to use rAjakIya koSa se bharanA caahie21| surakSA karate hue use gantavya sthAna taka pahu~cAye / sArtha somadeva ne piNThA ko paNyapuTabhedinI kahA hai / TIkA- vAha kuzala vyApArI hone ke sAtha-sAtha acchA patha-pradarzaka kAra ne isakA artha vaNikoM kI kuMkuma, hiMgu vastra prAdi bhI hotA thaa| mAja bhI jahA~ vaijJAnika sAdhana nahIM pahuMca vastuoM ko saMgraha karane kA sthAna kiyA hai22 / yazasti- sake haiM, vahA~ sArthavAha apane kAravAM vaise hI calAte haiM, laka ke vivaraNa se jJAta hotA hai ki peNThA sthAna vyApAra jaise hajAra varSa pahale / kucha hI dinoM pahale zikArapura ke ke bahuta bar3e sAdhana the aura vyApArika samRddhi meM inakA sAtha (sArtha ke lie siMdhI zabda) cInI tukistAna pahuMcane mahatvapUrNa yogadAna thaa| ke lie kArAkorama ko pAra karate the| pAja dina bhI sAryavAha: tivbata kA vyApAra sArthoM dvArA hotA hai25| yazastilaka meM sArthavAha ke lie sArtha (16) sArtha- prAcInakAla meM koI eka utsAhI vyApArI sArtha pArthiva (225 utta0) tathA sArthAnIka (293 utta0) banAkara vyApAra ke lie uThatA thaa| usake sAtha meM aura zabda pAye haiN| samAna yA sahayukta artha (pUMjI) vAle bhI loga sammilita ho jAte the| isake nizcita niyama vyApArI jo bAharI maNDiyoM se vyApAra karane ke lie the| sArtha kA uThanA vyApArika kSetra kI bar3I ghaTanA TAMDA bAMdha kara calate the, sArtha kahalAte the| unakA netA hotI thii| dhArmika yAtrA ke lie jisa prakAra saMgha nikajyeSTha vyApArI sArthavAha kahalAtA thA23 / isakA nikaTa- late the aura unakA netA saMghapati (saMghavaI, saMghavI) tama maMgarejI paryAya kAravAna lIDara hai| hindI kA sArtha hotA thA, vaise hI vyApArika kSetra meM sArthavAha kI sthiti zabda saMskRta ke sAtha se hI nikalA hai, kintu usakA vaha thii| DA. vAsudevazaraNa agravAla ne likhA hai ki bhAratIya prAcIna artha lupta ho gayA hai| prAcInakAla meM yAtrA vyApArika jagata meM jo sone kI khetI huI usake phale karanA utanA nirApada nahIM thA, jitanA aba ho gayA hai| puSpa cunane vAle sArthavAha the| buddhi ke dhanI, satya meM DAkUmoM aura jaMgalI jAnavaroM se ghanaghora jaMgala bhare par3e niSThAvAna, sAhasa ke bhaNDAra, vyApArika sUjha-bUjha meM page, the, isalie akele-dukele yAtrA karanA kaThina thaa| manuSya udAra, dAnI, dharma aura saMskRti meM ruci rakhane vAle, naI ne isa kaThinAI se pAra pAne ke lie eka sAtha yAtrA sthiti kA svAgata karane vAle, deza-videza kI jAnakArI karane kA nizcaya kiyA, aura isa taraha kisI sudUra bhUta ke kopa, yavana, zaka, pallava, romaka, RSika, haNa mAdi meM sArtha kI nIMva pdd'ii| bAda meM to yaha dUra ke vyApAra kA videziyoM ke sAtha kandhA ragar3ane vAle, unakI bhASA aura eka sAdhana bana gayA24 / rIti-nIti ke pArakhI bhAratIya sArthavAha mahodadhi ke taTa sArthavAha kA kartavya hotA thA ki vaha sArtha kI para sthita tAmralipati se sIriyA kI antAkhI nagarI taka yava dvIpa-kaTAhadvIpa (jAvA aura keDA) se colamaNDala ke 21. tathA ca zukra:-prAhya nevAdhikaM zulkaM cauraryaccAhRtaM sAmudrika pattanoM aura pazcima meM yavana, barbara dezoM taka bhavet / piNThAyAM bhubhujA deyaM vaNijAM tata svakozataH ke vizAla jala, thala para chA gaye the26 / vahI, TIkA yazastilaka meM suvarNadvIpa aura tAmralipti ke vyApAra 22. paNyAni vaNimjanAnAM kuMkumahiMguvastrAdIni krayANa. kA ullekha hai| pacinI kheTapaTTana kA nivAsI bhadra mitra kAni teSAM puTAH sthAnAni bhidyante yasyAM sA paNya apane samAna dhana aura caritra vAle variNak putroM ke sAtha, puttmedinii| vahI, TIkA suvarNadvIpa ke lie gyaa| vahAM usane bahuta dhana kamAyA 23. samAnadhanacAritrarvaNikaputraH / pR0 345 utta0 aura mana vAMchita sAmagrI lekara lauTa pdd'aa| rAste meM tulanA-sArthan sadhanAn sarato vA pAnyAna vahati sArthavAhaH, amarakoSa / 3978 saM0 ttii0| 25. motIcandra-sArthavAha, pR0 26 / 24. agravAla-sArthavAha, prastAvanA pR0 2 / 26. agravAla-bahI pR02|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilaka kAlIna sAvika jIvana durdaiva se asamaya meM hI samudra meM tUphAna bhA gayA mora puSpaka kanyA ke rUpa saundarya ko dekhakara mohita ho gyaa| usakA jahAja DUba gyaa| prAyu zeSa hone ke kAraNa vaha aneka taraha ke lobha dekara use vaza meM karane lagA, kintu prakelA jindA baca gayA aura eka phalaka ke sahAre jaise jaba vaza meM nahIM huI to ayodhyA meM lAkara eka vezyA taise pAra lgaa27|| ko de diyA 32 / / dUsarI kathA meM pATaliputra ke mahArAja yazodhvaja ke jo jisa taraha bhAratIya sArtha videzI vyApAra ke lie lar3ake suvIra ne ghoSaNA kI ki jo koI tAmralipti pattana na jAte the, usI taraha videzI sArtha bhArata meM bhI vyApAra ke seTha jinendra bhakta ke satakhaNDA mahala ke Upara bane karane ke lie Ate the| pahale likhA jA cukA hai ki jina-bhavana meM se chatratraya ke rUpa meM lage adbhuta vaDyaM somadeva ne eka atyanta samRddha peNThA sthAna (bAjAra) kA maNiyoM ko lA degA, use manobhilasita pAritoSaka diyA varNana kiyA hai jahA~ para aneka dezoM ke vyApArI vyApAra jAyegA / sUrya nAma kA eka vyakti sAdhu kA veSa banA ke lie prAte the33 / kara jinadatta ke yahAM pahuMcA aura eka dina vahA~ se ratna vinimaya ke sAdhanacurA kara bhAga nikalA28 / somadeva ne vinimaya ke do prakAra batAe hai| vastu kA isI kathA ke antargata jinabhadra kI videza yAtrA kA mUlya mudrA yA sikke ke rUpa meM dekara kharIdanA yA vastu bhI ullekha hai| somadeva ne ise vahina-yAtrA kahA hai| kA vastu se vinimaya / mudrA yA sikkoM meM somadeva ne jinabhadra vahitra-yAtrA ke lie jAnA cAhatA thaa| ghara niSka, kArSApaNa aura suvarNa kA ullekha kiyA hai34 / kisake bharose chor3e, yaha samasyA thii| anta me vaha usI ye usa yuga ke bahu pracalita sikke the| inake viSaya meM sUrya nAmaka chadma veSadhArI sAdhu para vizvAsa karake usake saMkSipta jAnakArI isa prakAra haijimme saba chor3akara videza yAtrA ke lie cala detA - hai26 niSka ke prAcInatama ullekha vedoM meM milate haiN| usa amRtamati kA jIva eka bhava meM kaliMga deza meM bhaisA samaya niSka eka prakAra ke suvarNa ke bane AbhUSaNa ko kahA huA / kisI sArthavAha ne usake sundara aura majabUta zarIra jAtA thA, jo mukhya rUpa se gale meM pahanA jAtA thA aura ko dekhakara kharIda liyA aura apane kAphale ke sAtha jise strI puruSa donoM pahanate the 35 / ujjayinI le gyaa30| vaidika yuga ke bAda niSka eka niyata suvarNa mudrA bana somadeva ne likhA hai ki yaudheya janapada ko kRSaka gayI, aimA bAda ke sAhitya se jJAta hotA hai| jAtaka, vadhue~ apanI naTakhaTa cAla aura nAnA vilAsoM ke dvArA mahAbhArata tathA pANinI meM niSka ke ullekha pAye haiM36 / paradezI sArthI ke netroM ko kSaNa bhara ke lie sukha detI manusmRti meM niSka ko cAra suvarNa yA tIna sau bIsa huI khetoM meM kAma karane calI jAtI thiiN31|| rattI ke barAbara kahA hai 37 / campApura ke priyadatta zreSThI kI rUpasI kanyA vipatti --- -- -- - - - kI mArI zaMkhapura ke nikaTa parvata kI talahaTI meM phuNcii| 32. pR0 263 utta0 / vahA~ pUSpaka nAma ke vaNika-pati kA sArtha paDAva DAle thaa| 33. pR0 345 utt0| 34. paraM sAzayikAyaniSkAdasAMgayika: kApiNaH / 27. pR0 345 utt0| pR0 62 utta0 28. pR0 302 utt| patravyavahAra : suvarNadakSiNAsu / pR0 202 26. vhii| 35. agravAla-pANinikAlIna bhAratavarSa / pR0 250 30. pR0 225 utt0| 36. vahI, pR0 251-52 31. pR0 16 / 37. manusmRti 1137
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ kApaNa vajana batAyA hai| bahuta prAcIna suvarNa upalabdha nahIM hote kArSApaNa prAcIna bhArata kA sabase prasiddha sikkA thaa| phira bhI gupta yuga ke jo suvarNa sikke mile haiM unakA yaha cAMdI kA banatA thaa| manusmRti meM ise hI dharaNa aura vajana prAyaH itanA hI hai43 / rAjata purANa (cAMdI kA purANa) bhI kahA hai38 / pANini suvarNa ke ullekha prAcIna sAhitya aura zilpa samAna ne ina sikkoM ko rAhata kahA hai36 / usI ke anusAra ye rUpa se pAye jAte haiM / zrAvastI ke pranAtha siMDaka kI kathA aMgarejI meM paMca mAvaI ke nAma se prasiddha haiN| ye sikke prasiddha hai| anAthapiMDaka bauddha sagha ke lie eka vihAra buddha yuga se bhI purAne haiM tathA bhAratavarSa meM prora se chora banAnA cAhatA thaa| isake liye usane jo jamIna pasanda taka pAye jAte haiM / aba taka lagabhaga pacAsa sahana se bhI kI vaha jeta nAmaka eka rAjakumAra kI sampatti thii| adhika cAMdI ke kArSApaNa mila cuke haiM40 / manAthapiDaka ne jaba jeta se usa jamIna kA dAma pUchA to manusmRti ke anusAra cAMdI ke kArSApaNa yA purANa kA usane uttara diyA ki Apa jitanI jamIna lenA cAheM, vajana battIsa ratI thaa| sone yA tAMbe ke karSa kA vajana utanI jamIna para mUlya svarUpa suvarNa bichAkara le leN| assI rattI thaa| anAthapiMDaka ne aThAraha karor3a suvarNa bichAkara usa jamIna ko kharIda liyaa| kArSApaNa kI phuTakara kharIja bhI hotI thii| aSTAdhyAyI, jAtaka tathA arthazAstra meM isakI sUciyA~ AI haiN| bharahata ke bauddha stUpa meM isa kathA kA aMkana prA hai| aSTAdhyAyI meM kApiNa ko kevala paNa kahA hai| isake eka paricAraka chakar3e para se sikke utAra rahA hai| eka argha, pAda, trimApa, himASa, adhyardha yA Der3ha mApa, mApa dUsarA una sikkoM ko kisI cIja meM uThAkara le jA rahA aura ardhamApa kA ullekha hai / kAtyAyana ne inameM kAkaNI hai| dUsare do paricAraka una sikkoM ko jamIna para bichA aura ardhakAkar3I nAma aura jor3e haiM , jAtakoM meM kahA paNa rahe hai 44 / bauddhagayA ke mahAbodhi mandira ke stambhoM meM aDDha, pakSa yA canAromAsakA, tayomAsakA, dvaimAsakA, bhI isI taraha ke citra hai45 / ekamAsakA aura aDDhamAsakA nAma Ae haiM / arthazAstra meM somadeva ke ullekha se jJAta hotA hai ki dazamI zatI paNa, ardhapaNa, pAda, aSTabhAga, mANaka, ardhamANaka, kAkaNI taka suvarNa mudrA kA pracAra thaa| somadeva ne likhA hai ki tathA ardhakAkaDI nAma Aye haiM41 / pala kA vyavahAra suvarNa dakSiNA meM thA46 / suvarNa vastu-vinimayaniSka kI taraha suvarNa eka sone kA sikkA thaa| vastu vinimaya meM eka vastu dekara lagabhaga usI mUlya managar3ha sone ko hiraNya kahate the aura usI ke jaba sikke __ kI dUsarI vastu le lI jAtI thii| bhadra mitra suvarNa dvIpa ke kA dUsarA para DhAla lete to ve suvarNa kahalAte the42| vyApAra ke lie gayA to vahA~ se apanI pasanda kI aneka suvaNaM kA vajana manusmati ke anusAra prassI rattI yA vastuoM ko vastu vinimaya meM saMgrahIta kiyA47 / solaha mAzA hotA thaa| kauTilya ne eka karpa arthAta eka anya prasaMga meM AyA hai ki eka gar3ariyA eka prassI gujA (lagabhaga 150 grAma) ke barAbara suvarNa kA bakarA liye thaa| yajJa karane ke icchuka eka paMDita ne pUchA, 38. dve kRSNale samadhRte vijJeyo gaipyamApaka, te poDaza 43. agravAla-pANinikAlIna bhAratavarSa, pR0 253 / syAddharaNaM pugaNazcaMva rAjata / 8 / 135-36 44. kaniMghama-stUpa praoNva bharahuta, pR064| 36. aSTAdhyAyI, sh2|120 45. kanivama-mahAbodhi, pR0 13 / 40, agravAla, pANinikAlIna bhAratavarpa, pR0 256 46. palavyavahAraH suvarNadakSiNAsu, pR0 202 / 41. vahIM 47. pragaNyapaNyavinimayena tatratyamacintyamAtmAbhimatavastu42. bhaNDArakara-prAcIna bhAratIya mudrA zilpa, pR051 skandhamAdAya, pR0 345 utt0|
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilaka kAlIna prAdhika jIvana are bhAI, becanA ho to idhara laamo| 'sarakAra, vecanA apane sAta bahumUlya ratna rakhakara videza yAtrA ke lie hI to hai| mApa apanI aMgUThI badale meM mujhe de deM, to maiM gayA thA; kintu durbhAgya se lauTate meM usakA jahAja samudra ise de duuN| usane uttara diyA aura usa paMDita ne aMgUThI meM DUba gyaa| saMyoga se vaha baca gayA aura pAkara zrIbhUti dekara bakarA le liyaa| se apane ratna mAMge / zrIbhUti ne nyAsa ko to nakArA hI, vastu vinimaya kI sabase bar3I kaThinAI yahI thI ki sAtha hI bhadramitra ko bahuta hI burA-bhalA kahA aura ulTA le jAkara rAjA ke pAsa peza kara diyA51 / jo vastu Apake pAsa hai usa vastu kI aAvazyakatA usa vyakti ko ho jisa vyakti kI vastu pApa lenA cAhate haiN| bhUti : isI AvazyakatA kI tIvratA yA mandatA ke AdhAra para bhUti yA naukarI ke prati mAdhAraNatayA logoM kI vastu vinimaya kA AdhAra banatA thaa| dhAraNA macchI nahIM thI, pratyuta ise nidya mAnA jAtA nyAsa: thA 52 / isakA mukhya kAraNa yaha thA ki bhRtya yA sevaka kArya karane ke viSaya meM apane mAlika ke nirdeza para pravasomadeva ne nyAsa yA dharohara rakhane kA ullekha laMbita rahatA hai aura usakA apanA mana yA viveka vahA~ kiyA hai / bhadramitra videza yAtrA ke lie gayA to prAcAra, kAma nahIM detaa| aneka prasaga aise bhI pAte haiM jaba bhatya vyavahAra aura vizvAsa ke lie vizruta zrIbhUti ke pAsa usakI patnI ke samakSa sAta amUlya ratna nyAsa rakha ko apanI icchA ke viparIta bhI kArya karane par3ate haiN| gyaa46| usI samaya yaha dhAraNA banatI hai ki naukarI karane vAle kA satya jAtA rahatA hai / karuNA ke sAtha dharma bhI samApta nyAsa rakhate samaya yaha acchI taraha vicAra liyA ho jAtA hai, kevala nIca vRttiyoM ke sAtha pApa hI zApa kI jAtA thA ki jisa vyakti ke pAsa nyAsa rakhA jA rahA hai taraha cipaTA phiratA hai53 / vaha pUrNa prAmANika aura vizvAsapAtra vyakti hai| itanA hone para bhI nyAsa rakhate samaya sAkSI apekSita samajhI vAstava meM bAta yaha hai ki naukarI to eka prakAra kA jAtI thii50| saudA hai| naukara apane saujanya, maitrI aura karuNA-rUpa maNiyoM ko detA hai, to mAlika meM usake badale meM dhana kabhI-kabhI aisA bhI hotA thA ki jisa vyakti ke pAtA hai| yadi na de to use dhana bhI na mile kyoMki dhana pAsa nyAsa rakhA gayA hai, usakI niyata kharAba ho jAe hI dhana kamAtA hai54 / aura vaha yaha bhI samajha le ki nyAsakartA ke pAsa aisA koI pramANa nahIM hai jisase vaha kaha sake ki usane usake 51. kalpa 27 / pAsa amuka vastu rakhI hai, to vaha nyAsa ko har3apa jAtA 52. grAH kaSTA khalu zarIriNAM mevayA jIvanaceSTA, thaa| bhadramitra saba soca-samajha kara zrIbhUti ke pAsa pR0139 / sevAvRttaH paramihaparaM pAtaka nAsti kicit, vahI 48. are manuSya, samAnIyatAmita ito'yaM chAgastava cedasti 53. satyaM dUre viharati gama sAdhubhAvenapumAM, vikretumicchA iti / puruSaH bhaTTa, vicikrIpuravaina yadi dharmadicattAtmahakaruNayA yAti dezAntagaNi / bhavAnida me prasAdI karotyagulIyakam / pApaM zApAdiva ca tanune nIcavatana mAI, pR0 131 utt| sevAvRnai pamiha paraM pAtaka nAsti kicit // vahI 46-50. vicArya cAti ciramupanidhinyAsayogyamAvAsam 54. saujanyamaitrIkaruNAmaNInAM vyayaM na cet bhRtyajana: uditAcArasevyo'vadhAritetikartavyastasyAkhilalokazlA kroti| dhyavizvAsaprasUteH zrIbhUterhaste tatpatnIsamakSamanarghakakSa- phalaM mahIzAdapi nava tasya yto'rthmevaarthnimittmaahu|| manugatAptakaM ratnasaptakaM nidhAya, pR0 345 utta0 / vahI
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ parIkSAmukhake sUtroM aura paricchedoMkA vibhAjana : eka samasyA ___paM. gopIlAla 'amara', ema. e. sAhitya zAstrI jaina nyAya se tanika bhI paricita vyakti parIkSAmukha1 rtnaalNkaarH| prameyaratnamAlA para prAcArya ajitasena10 ko avazya jAnatA hai / yaha jana nyAya kA prathama sUtragrantha ne nyAyamaNidIpikA11 aura nyAyamariNadIpikA para hai aura prAcArya mANikyanandIra ke yaza ko akSata rakhane uparyukta paNDitAcArya jI ne nyAyamaNidIpikAprakAza 12 ke lie, unakI ekamAtra kRti3 hokara bhI paryApta hai| nAmaka TIkAeM likhI haiM / parIkSAmukha kI laghutama ikAI isakI tIna TIkAe~ haiM : prAcArya prabhAcandra4 kI prameya- hai sUtra13 aura tIna se santAnave sUtroM taka14 ke raha kamalamArtaNDa5, prAcArya laghu-anantavIrya6 kI prameyarala- adhyAya haiM jinheM pariccheda nAma diyA gayA hai| prameyamAlA7 aura paNDitArya abhinava-cArukIrti kI, prameya- - 6. ise pahile prameyaratnamAlAlaMkAra samajhakara prameyaratna1. isakA prakAzana vibhinna saMsthAoM se saTIka yA mAlA kI TIkA mAnA jAtA rahA hai| vizeSa vivaraNa sAnuvAda lagabhaga pandraha bAra ho cukA hai| ke lie dekhie, uparyukta / / 2. inakA samaya 913 se 1035 I0 taka mAnA jAtA 10. isakA samaya 13vIM zatI I. ke prAsapAsa honA hai| dekhiye paM0 darabArIlAla jI koThiyA : mApta caahie| dekhie,paM0 ke0 bhujabalI zAstrI:prazastiparIkSA, prastA., pR0 33 / saMgraha, pR. 2 / 3. inakI koI anya kRti ho yA na ho, para upalabdha 11. yaha abhI taka aprakAzita hai aura maiM svayaM isakA nahIM hai| sampAdana kara rahA huuN| vizeSa paricaya ke lie 4. samaya 180 se 1065 I. tk| dekhiye, sva. dekhie, uparyukta tathA jaina sandeza ke zodhAMka (14 paM. mahendra kumAra jI : prameyakamalamArtaNDa, prastAvanA, mArca '63 ke pR0 193) meM merA lekh| pR. 67 aura bhaage| 5. isake do saMskaraNa, nirNayasAgara presa bambaI se 12. isake aura prameyaralAlaMkAra ke lekhaka eka hI nikale hai : prathama sva. paM0 baMzIdhara jI zAstrI vyakti haiM / unhoMne apanI, prameyaratnamAlA kI TIkA dvArA saMpAdita hokara 1912 I0 meM aura dvitIya sva. artha prakAzikA (jaina siddhAnta bhavana, pArA kI paM0 mahendra kumAra jI dvArA saMpAdita hokara 1941 prati, ke patra 10, pArzva 1 para likhA hai, 'nyAya maNidIpikAprakAze etatsUtravyAkhyAyAM ca vistareNAI0 meN| 6. samaya 11vIM zatAbdI I0 / dekhie, siddhivinicazya smAbhirabhihito veditavyaH / ' isakI pANDulipi jina TIkA, prastA. pR080| vidvAn mahAnubhAvoM kI dRSTi meM ho ve kRpayA mujhe sUcita kareM aisI prArthanA hai / 7. isakA prakAzana vibhinna saMsthAoM se lagabhaga pAMca vAra ho cukA hai| 13. vistRta artha aura saMkSipta zabdoM ke kAraNa ye sUtra 8. zravaNavelagula ke maThAdhIzoM kA yaha paramparAgata nAma maharSi pANini aura prAcArya umAsvAmI ke sUtroM kI hai| prastuta TIkAkAra kA samaya 18vIM zatI I0 koTi ma bAta hai| mAnA jAtA hai / dekhie, jaina sandeza kA zodhAMka, 14. chahoM paricchedoM meM kramazaH 13, 12, 67, 6, 3 14 mArca '63, pR0 163 / aura 76 tathA kula milAkara 210 sUtra haiN|
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ parIkSAmukha ke sUtroM aura paricchedoM kA vibhAjana : eka samasyA kamalamArtaNDa aura prameyaratnAlaMkAra meM yahI nAma svIkRta hai jabaki prameyaratnamAlA meM samuddeza / paricchedoM ke vibhAjana meM prameyaratnamAlA zraura prameyaratnAlaMkAra ekamata haiM aura vaijJAnika bhI / parantu prameyakamalamArtaNDa meM, kaha nahIM sakate kisa uddezya se prAcArya prabhAcandra ne paMcama pariccheda ke tInoM sUtroM ko caturtha pariccheda meM hI sammilita kiyA hai / aura paSTha pariccheda ko usakA antima sUtra chor3akara paMcama pariccheda mAnA hai tathA SaSTha pariccheda ke kevala antima sUtra ko paSTha pariccheda ke antargata rakhA hai| isa vibhAjana meM koI vizeSatA dRSTigocara nahIM hotI, kadAcit isIlie isa viSaya meM sva0 paM0 mahendrakumAra jI 15 bhI16 mauna rahe haiN| yadi prAcIna pratiyoM se chAnavIna kI jAya to merA yaha anumAna puSTa ho sakatA hai ki lipikAra ne kisI pAnDulipi meM, pariccheda ke samAptisUcaka padyoM aura puSpikA vAkyoM ko titara-bitara kara diyA ho aura usI prati yA usakI paramparAgata pratiyoM para se prameyakamalamArtaNDa ke mudrita saMskaraNa nikAle gaye hoN| yadi hama paMcama pariccheda ke samAptisUcaka padya 17 ko paSTha pariccheda kA samAptisUcaka mAna leM aura SaSTha pariccheda ke prArambha sUcaka padya 18 ko paMcama pariccheda kA samAptisUcaka 16 15. prameyakamala mArtaNDa ke sampAdaka ke rUpa meM / 16. aura sva0 paM0 vaMzIdhara jI zAstrI bhI / 17. prabhAsaM gaditaM pramANamakhilaM saMkhyAphalasvArthataH suvyakteH sakalArtha sArthaviSayaiH svalpaH prasannaiH padaiH / yenAsI nikhilaprabodha janano jIyAd guNAmbhonidhiH aranItyaH paramAlayo'tra satataM mANikyanandiprabhuH // sva0 paM0 mahendrakumAra jI nyAyA0 prameyakamalamArtaNDa, pR0 675 / 18. prAcAM vAcAmamRnataTinIpUrakarpUrakalpAn bandhAnmandA navakukavayo nUtanIkurvato ye / te yaskArAH subhaTamukaTotpATipANDityabhAjaM bhitvA khaDgaM vidadhati navaM pazya kuNThaM kuThAram // vahI, pR0 676 / 16. prameyakamalamArtaNDa meM SaSTha pariccheda ke atirikta kisI bhI pariccheda meM ArambhasUcaka padya nahIM hai, yaha ullekhanIya hai / 57 mAna leM; aura phira yaha vibhAjana prameyaratnamAlA prAdi ke anusAra kara deM arthAt caturtha pariccheda meM sammilita kiye gaye paMcama pariccheda ke tInoM sUtroM ko paJcama pariccheda hI mAna leM bhaura SaSTha pariccheda ke sUtroM ko zrAtmasAt karane vAle paJcama pariccheda tathA eka sUtrIya SaSTha pariccheda ko milAkara paSTha pariccheda hI mAna leM to vaha samasyA turanta hala ho jAtI hai| aisA karane meM granthakAra kA eka bhI zabda bAdhaka nahIM banatA 20, balki lipikAra kI hI truTi aura bhI spaSTatara ho uThatI hai / parantu prAzcarya hai ki prameyakamalamArtaNDa ke kisI bhI saMskaraNa meM isa itane mahattvapUrNa viSaya para vicAra nahIM kiyA gayA / paricchedoM ke anantara sUtroM kA vibhAjana ullekhanIya hai| tRtIya pariccheda kA pAMcavAM sUtra hai 'darzanasmaraNakAraNakaM saMkalanaM pratyabhijJAnaM tadevedaM tatsadRzaM tadvilakSaNaM, tatpratiyogItyAdi / ' aura chaThavAM sUtra, 'yathA sa evAyaM devadattaH, gosadRzI gavayo, govilakSaNo mahipa, idam asmAddUraM vRkSo'yamityAdi / ' prameyakamalamArtaNDa aura prameyaratnamAlA ke prAyaH sabhI saMskaraNoM meM, isa chaThaveM sUtra ko eka na mAnakara pAMca mAnA gayA hai ataH jahAM mere mata se chaThavAM hI kramAMka AnA cAhie vahAM ukta saMskaraNoM meM dasavAM kramAMka A jAtA hai21 / ina tathA kathita pAMca sUtroM ko eka hI mAnA jAnA cAhie, kyoMki ye sabhI (1) eka hI sUtra ke udAharaNa haiM, (2) eka hI nirdezavAcaka sarvanAma 'yathA' aura eka hI vizeSaNa 'ityAdi se saMbaddha hai, (3) yadi eka hI mAne jAyaM to, jisake ye udAharaNa haiM vaha pAMcavAM sUtra bhI eka na mAnA jAkara pAMca mAnA jAnA cAhie, (4) eka hI utthA 20. TippaNiyoM ke uparyukta donoM zlokoM kI zabdAvalI draSTavya hai / 21. yathA sa evAyaM devadattaH // 6 gosadRzo gavayaH // 7 govilakSaNo mahiSaH // 8 idam asmAd dUram // 6 vRkSo'yamityAdi // 10
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 bhanekAnta bhI hai| nikA vAkya22 dvArA nirdiSTa kiye gaye haiM aura usa SaSTha pariccheda meM bhI do sthala aise haiM jina para vAkya meM bhI tInoM TIkAkAroM, prAcArya prabhAcandra, prAcArya vicAra honA caahie| dasaveM aura gyArahaveM sUtroM24 anantavIrya aura prAcArya cArukIrti dvArA eka vacana kA ko prameyakamalamArtaNDa aura prameyaralamAlA ke adhikAMza hI prayoga23 kiyA gayA hai, yadi unakA pAMcoM ko pRthak- saMskaraNoM meM eka hI sUtra mAnA gayA hai, kadAcit isalie pathaka mAnane kA bhAva rahA hotA to bahuvacana kA hI ki dasaveM sUtra ke pazcAta, donoM granthoM meM koI vyAkhyA prayoga kiyA jAnA cAhie thA, (5) tInoM TIkAkAroM dvArA nahIM hai| do yA do se adhika sUtroM ke bIca vyAkhyA na pravyAkhyAta chor3a diye gaye haiM, isalie nahIM ki ve anyatra hone se unameM ekatA sthApita nahIM ho jAtI aura phira bhI aisA karate haiM balki isalie ki ve inheM pRthak-pRthak do TIkAnoM meM na sahI, eka TIkA-prameyaratnAlaMkAramAnate hI nahIM the ataH unakI pRyak-pRthaka vyAkhyA karane meM to dasaveM sUtra ke pazcAt bhI vyAkhyA hai| ataH use kA prazna hI unake sAmane nahIM thaa| pRthak sUtra mAnA ho jAnA caahie| ThIka yahI sthiti isI pariccheda ke tIsaveM aura ikatIsaveM sUtra25 ke sAtha 22. (1) [tadevoktaprakAraM pratyabhijJAnam ] udAharaNa dvaare| NAkhilajanAvabodhArthaM sphuTayati / sva. paM. mahendrakumAra jI: prameyakamala mArtaNDa, parIkSAmukha jaina nyAya kA pratinidhi grantha hai| usake pR0 3401 viSaya meM aisI samasyAe~ kAyama rahanA ucita nhiiN| yahI (2) eSAM [krameNodAharaNaM] darzayannAha / socakara yaha, apanA samAdhAna prastuta kiyA hai| vidvAn zrImAn paM0 bAlacandra jI zAstrI : prameyaratnamAlA mahAnubhAvoM se prArthanA hai ki ve isa viSaya para vicAra pR0 83 / kareM aura apanI rAya jAhira kareM to bar3I acchI bAta (3) [ukta pratyabhijJAna] makhilajanAvabodhArtha hogii| mudAharaNadvAreNa spaSTayati / prameraratnAlaMkAra : mere dvArA sampAdita pANDulipi, 24. asambaddha tajjJAnaM takabhiAsam // 10 pR0 126 / yAvAMstatputraH sa zyAmo yathA // 11 23. isase pahale vAlI TippaNI meM koSThAMkita zabda 25. viparItanizcitAvinAbhAvo viruddhaH // 30 draSTavya haiN| apariNAmIzabdaH kRtakatvAt 1,31 anekAnta ke grAhaka baneM 'bhanekAnta' purAnA khyAtiprApta zoSa-patra hai| aneka vidvAnoM aura samAja ke pratiSThita vyaktiyoM kA abhimata hai ki vaha nirantara prakAzita hotA rhe| aisA tabhI ho sakatA hai jaba usameM ghATA na ho aura isake lie prAhaka saMkhyA kA bar3hAnA anivArya hai hama vidvAnoM, prophesaroM, vidyASiyoM, seThiyoM, zikSA-saMsthAnoM, saMskRta vidyAlayoM, kAlejoM aura jainabuta kI prabhAvanA meM zraddhA rakhane vAloM se nivedana karate haiM ki 'anekAnta' ke prAhaka svayaM baneM aura dUsaroM ko bnaayeN|
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUpAla caubIsI kI eka mahatvapUrNa sacitra prati agaracaMda nAhaTA bhakti-bhAvanA mAnava ke hRdaya kI eka sahaja aura taraha kA hai / jaina aura jainetara pArAdhya upAsya deva bhinna udAtta bhAvanA hai| apane se viziSTa guNavAna vyakti ke bhinna haiM aura unakI upAsanA ke uddezya meM bhI bahuta bar3A prati prAdara kI bhAvanA honI hI caahie| jisa vyakti meM antara hai| una guNoM kA caramotkarSa hotA hai vaha avatAra yA bhagavAna jaina darzana ke anusAra devaloka ke devI-devatAoM kA ke rUpa meM pUjA jAne lagatA hai| aise vyaktiyoM kI stuti yA stavana rUpa meM bahuta bar3A sAhitya racA gayA hai / vedoM itanA mahatva nahIM, jitanA parihaMta aura siddha mahApuruSoM kI RcAeM bhI adhikatara prakRti yA viziSTa zaktiyAM yA kA hai| tIrthaGkara prAtmA kI uccatama avasthA ko prApta devatAoM ke stuti ke rUpa meM hI racI gaI hai arthAt stuti karate haiM aura jagat ko kalyANa kA mArga dikhAte haiM / una yA stotra sAhitya kA prArambha prAcInatama graMtha veda jitanA vItarAgI puruSoM kI upAsanA kisI aihika kAmanA se hai hii| samaya-samaya para devI-devatAmoM ke nAma va rUpa karanA vyartha hai / kyoMki ve kisI ko kucha bhI dete nahIM na badale / purAne devI-devatA bhalA die gae aura anekoM naye ve stuti se prasanna hote haiM aura na nindA se ruSTa / jainadharma meM tIrthaGkaroM ko 'devAdhideva' kI saMjJA dI gaI hai kyoMki devI-devatAoM kI pUjA aura upAsanA prAramma hotI gii| svarga ke indrAdi deva bhI unakI sevA karake apane ko dhanya isa taraha bhArata meM asaMkhya devI-devatAoM kI aneka prakAra kI upAsanA dekhane ko milatI hai| devI-devatAoM kI saMkhyA mAnate haiN| isalie jaina upAsanA meM deva ke rUpa meM tIrthaGkaroM kI upAsanA hI sarvAdhika mahatvapUrNa hai| jaina tatIsa karor3a to sAmAnya rUr3ha sI ho gii| ina devI siddhAnta ke anusAra Izvara yA paramAtmA koI eka hI devatAmoM ke mahAtmya aura upAsanA vidhiyoM ke sambandha meM vyakti nahIM hai / ananta jIva apanI uccatama avasthA ko saikar3oM hajAroM choTI-moTI racanAeM prApta haiN| itanA bar3A prApta karake arihaMta va siddha ho cuke haiN| ve sabhI Izvara sAhitya devI-devatAoM kI itanI bar3I saMkhyA bhArata ke yA paramAtmA haiN| unameM koI eka viziSTa yA jyeSTha sivAya vizva meM anyatra kahIM nahIM milegii| nhiiN| siddha avasthA meM saba kI avasthA samAna hai| isabhAratIya sAdhanA mArga meM jJAna, bhakti aura yoga ko lie sabhI kI upAsanA kI vidhi va phala bhI eka hI hai| bahuta pradhAnatA dI gaI hai| inameM se bhakti hRdaya kA eka ananta kAla kI apekSA to jainadharma ke pravartaka tIrthaGkara bhI bhAva hai ataH sarvasulabha aura sahaja hai| bhArata meM bhaktimArga aneka ho gaye haiN| bharatakSetra meM isa kAla meM caubIsa ko mahattA lambe samaya se hI dI jAtI rahI hai| yadyapi tIrthaGkara ho gaye haiN| unakI prAcInatama stuti prAkRtabhASA bhakti kA svarUpa sadA eka-sA nahIM rahA / jisa taraha devI meM caubIsatyo [caturviMzatistava] ke nAma se prasiddha hai / devatAoM ke nAma va rUpa badalate gaye usI taraha bhakti ke prAvazyaka meM dUsarA prAvazyaka caturvizatistava kA hai| prakAra bhI aneka haiM aura samaya-samaya para bhAvoM meM vibhi- digambara aura zvetAmbara donoM samAja meM 'logassa ujjo natA evaM parivartana bhI hotA AyA hai| jisa prakAra vedoM Adi pada se prArambha hone vAlA caturvizati stava prasiddha ke samaya meM jisa uddezya kA dRSTikoNa se jisa vidhi yA hai| zvetAmbara samAja meM to nitya pratikramaNa-deva vandanazabdoM dvArA stuti kI jAtI thI pAge calakara usameM kAphI caitya vandana Adi meM isakA pATha kiyA jAtA hai| isake parivartana praayaa| usI taraha alaga-alaga devI-devatAoM bAda to caubIsa tIrthaMkaroM ke saikar3oM stuti stotra svatantra kI bhakti va pUjA kA uddezya vidhi-vidhAna bhI alaga-alaga yA sAmUhika stavanA ke rUpa meM race gye| jinameM se
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 anekAnta digambara samAja meM sarvAdhika prasiddha caubIsI" putra udebhAnajI, nandakizora jI, praannvllbhjii| nAmaka stotra hai| 5. seTha mANakacanda-bhAryA mANakadevI jI (suhAga27 zlokoM ke isa stotra para saMskRta meM acalakIrti kI devajI) tayo putra: seTha phatehacanda bhAryA supAraTIkA aura kaI bhASAnuvAda prAdi samaya-samaya para race devI putra prAnandacanda jI, dayAcanda jii| gaye haiM / prastuta stotra kI eka viziSTa va sacitra prati kA 6. amIcanda-putra somacandra, putra pUrNacandra, udotaparicaya prastuta lekha meM diyA jA rahA hai| yaha prati kalakatte ke pUrNacandra jI nAhara ke saMgraha meM haiN| 7. sAha dIpacanda putra 4-dharmacanda, meharacanda, bhUpAla caubIsI kI sacitra prati pustakAkAra hai| alapacanda, kIrticandra / / usameM caubIsI tIrthakaroM ke caubIsa citra unake janmotsava eteSAM madhye seTha mANakacandajI bhAryA zrImatI jJAnamAdi ke pUre pRSTha ke citroM ke sAtha digambara vinayacandrAcArya aura rAjA bhUpAla prAdi ke citra bhI ullekhanIya vatI aneka guNa maNDita mANikadevI jI tenedaM bhuupaalhai| mUla stotra sunaharI syAhI meM likhA hayA hai| pratyeka catuvizati likhApitAM svapaThanAya kiMvA paropakArAya / baloka ke bAda pracalakIti kI saMskRta TIkA mora tadanantara subha bhUyAt lekha (ka) paatthkyo| prastuta prati jisa mANakadevI kI likhavAI huI hai hindI gadya kI bhASA TIkA bhI dI huI hai| yaha prati usake sambandha meM muni nihAlacanda ne sa0 1788 meM eka baMgAla ke suprasiddha jagata seTha ke gharAne ke hone se vizepa rUpa se ullekhanIya hai| prati ke anta meM jagata seTha ke rAjasthAnI kAvya banAyA hai, usakA sakSipta sAra phira kabhI diyA jAyagA / usase mAlama hogA ki jagata seTha kI pUrvajoM kI vaMzAvalI dI gaI hai, jo aitihAsika dRSTi se mAtA mANakadevI kitanI dharmaniSThA thiiN| mahatvapUrNa hai| seTha mANakacanda kI dharmaniSThA bhAryA mANakadevI ne apane pUrvajoM ke lie yaha prati likhavAI hai| prati bhUpAla caubIsI digambara sampradAya ko racanA haiisa prakAra hai : phira bhI use zvetAmbara mAraNakadevI ne apane par3hane ke lie ___ "sAha zrI hIrAnanda jI tasya bhAryA sujANadevajI TIkA aura bhAvArtha sahita eka viziSTa sacitra prati taiyAra karavAI, yaha vizeSa rUpa se ullekhanIya hai| bhUpAla tayo putra sapta-1. gulAlacanda jI, 2. govardhana dAsa jI, 3. malUkacanda jI, 4. sadAnanda jI, 5. seTha mANaka caubIsI kI anya bhI koI sacitra prati kahI prApta ho canda jI, 6. amIcanda jI, 7. dIpacanda jii| to usakI jAnakArI prakAza meM pAnI caahie| prastuta prati mambhava hai kisI prAcIna prati ke anukaraNa meM likhAI (ina sAta putroM kA parivAra isa prakAra hai-) va citrita kI gaI hai| 1. gulAlacanda bhAryA-tat putrI bhAvati / digambara graMtha zvetAmbaroM kI apekSA citrita kama 2. govardhanadAsa-putra sevAdAsajI, putra rAmajIvana, milate hai aura jo thor3e se prApta haiM unake bhI citroM ke jagajIvana / blAka bahuta hI kama prakAzita hue haiN| isalie sArA bhAI 3. malUkacanda-putra rUpacanda bhAryA devakuru putra prakAzita jaina citra kalpadruma kI taraha digambara sacitra jnyaancnd| pratiyoM ke cune hue citroM kA eka alabama prakAzita 4. sadAnanda-putra lAlajIzAha, putra mahAnanda, honA caahie|
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzana meM arthAdhigama-cintana paM0 darabArIlAla koThiyA nyAyAcArya ema. e. bhAratIya darzana meM arthAdhigama kA sAdhana : pramANa : antaH aura bAhya padArthoM ke jJApaka sAdhanoM para prAyaH sabhI bhAratIya darzanoM meM vicAra kiyA jAtA hai aura saba ne unakA jJApaka ekamAtra pramANa ko svIkAra kiyA hai / 'pramANAdhInA hi prameya vyavasthA', 'mAnAdhInA meyasthitiH', 'prameyasiddhiH pramANADi' jaise pratipAdanoM dvArA yahI bata lAyA gayA hai ki pramANa se prameya kI vyavasthA, siddhi athavA jJAna hotA hai, usake jJAna kA aura koI upAya nahIM hai| jaina darzana meM arthAdhigama ke sAdhanaH pramANa aura naya : para jaina darzana meM pramANa ke atirikta naya ko bhI padArthoM ke adhigama kA sAdhana mAnA gayA hai / darzana ke kSetra meM adhigama ke ina do upAyoM kA nirdeza hameM prathamataH 'tattvArtha sUtra' meM milatA hai / tattvArtha sUtrakAra ne likhA hai ki tattvArtha kA adhigama do taraha se hotA hai 1. pramAraNa se aura 2. naya se / unake paravartI sabhI jaina vicArakoM kA bhI yahI mata hai unhIM ke sambandha meM yahA~ kucha vicAra kiyA jAtA hai, pramANa : anya darzanoM meM jahA~ padriya vyApAra, vyApAra kAraka sAkalya, sannikarSa Adi ko pramANa mAnA gayA hai aura unase hI grartha pramiti batalAI gaI hai vahA~ jaina 1. 'pramANanayeradhigama tattvArtha sU0 1-6 / 2. (ka) 'tatvajJAnaM pramANaM te yugapatsarvabhAsanam / *mabhAvi ca yajJAnaM syAdvAda naya-saMskRtam // samantabhadra, prAptamI0 kA0 101 / (kha) pramANanayAbhyAM hi vivecitA jIvAdayaH sampa gadhigamyante / tad vyatirekeNa jIvAdyadhigame prakArAntarAsambhavAt / ' abhinava dharmabhUSaNa, nyAyadI0 pR0 4 / darzana meM svArtha vyavasAyi jJAna ko pramANa kahA gayA hai aura usake dvArA artha paricchitti svIkAra kI gaI hai| indriya vyApAra Adi ko pramANa na mAnane tathA jJAna ko pramANa mAnane meM jaina cintakoM ne yaha yukti dI hai ki jJAna artha- pramiti meM avyavahita- sAkSAt karaNa hai aura indriya vyApAra Adi vyavahitaparamparA karaNa haiM tathA mavyavahita karaNa ko hI pramAjanaka mAnanA yukta hai, dahita ko nhiiN| unakI dUsarI mukti yaha hai ki pramiti artha- prakAza athavA ajJAna-nivRtti rUpa hai vaha jJAna dvArA hI sambhava hai, prajJAnarUpa dandriya vyApAra Adi ke dvArA nahIM / prakAza dvArA hI andhakAra dUra hotA hai, ghaTapaTAdi dvArA nahIM / tAtparya yaha ki jaina darzana meM pramANa jJAnarUpa hai aura vahI sarva paricchedaka hai| isa pramANa se do prakAra kI parihita hotI hai1 spaSTa ( vizada ) aura 2 spaSTa (mavidAda) jirA jJAna meM indriya, mana, prakAza Adi para kI apekSA nahI hotI vaha jJAna paSTa nahIM hotA hai tathA asandigdha, mavipa rIta evaM nirNayAtmaka hotA hai| jaina darzana meM aise tIna jJAna svIkAra kie gae haiN| ye avadhi mana:paryaya maura kevalajJAna / ina tIna jJAnoM kI mukhya athavA pAramArthika pratyakSa kahA gayA hai / para jina jJAnoM meM indriya, mana, prakAza Adi para kI apekSA rahatI hai va jJAna asaSTa hote haiM tathA jitane yoM meM ve vyavahArAvirAvAdI hote haiM usane zoM meM ve sandigdha, praviparIta eva nirNayAtmaka hote haiN| zeSa azoM meM nhiiN| ye jJAna do-1 mati aura 2 shrut| ina donoM jJAnoM meM para kI apekSA hone se unakI parokSa saMjJA hai2 / smRti, pratyabhijJAna, tarka, dhanumAna, 1-2 matizrutAvadhimanaH paryaya kevalAni jJAnam', 'tatpramANe', Adye parokSam ' 'pratyakSamanyattasyA sU0 1-2, 10, 11, 12 /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 mAgama jaise parApekSa jJAnoM kA samAveza isI parokSa (mati usakA vaha jJAna athavA vacana 'naya' kahA jAtA hai aura aura zruta) meM kiyA gayA hai| isa taraha pratyakSa aura jaba padArtha meM aMza kalpanA kiye binA use samagrarUpa meM parokSarUpa ina mati, zruta, avadhi, aura kevalajJAna se grahaNa karatA hai taba vaha jJAna pramANa rUpa se vyavahRta hotA adhigama hotA hai| smaraNa rahe ki indriyAdi kI hai| Upara hama dekha cuke haiM ki mati, zruta, avadhi, manaH apekSA se hone vAle cAkSusa prAdi jJAna pravRtti-nivRttirUpa paryaya aura kevala ina pAMca jJAnoM ko pramANa kahA gayA hai loka saMvyavahAra ke kAraNa hote haiM aura unheM loka meM aura unheM pratyakSa tathA parokSa ina do bhedoM (vargoM) meM 'pratyakSa' kahA jAtA hai| ataH ina jJAnoM ko loka vyava- vibhakta kiyA gayA hai| jina jJAnoM meM viSaya spaSTa evaM hAra kI dRSTi se jaina cintakoM ne sAMvyavahArika pratyakSa apUrNa jhalakatA hai unheM parokSa tathA jinameM viSaya spaSTa bhI kahA hai| vaise ve haiM parokSa hii| evaM pUrNa prativimbita hotA hai unheM pratyakSa nirUpita kiyA prASigama kA hetu naya aura pramANa se usakA kathaMcit gayA hai| mati aura zruta ina do jJAnoM meM viSaya spaSTa prArthakyaH evaM apUrNa jhalakatA hai, isalie unheM 'parokSa' kahA gayA aba prazna hai ki naya bhI yadi arthAdhigama kA sAdhana hai tathA zeSa tIna jJAnoM (avadhi, manaH paryaya aura kevala) hai to vaha jJAna rUpa hai yA nahIM? yadi jJAnarUpa hai to vaha meM viSaya spasTa evaM pUrNa prati phalita hotA hai| ata: unheM pramANa hai yA apramANa ? yadi pramANa hai to use pramANa 'pratyakSa pratipAdana kiyA hai| se pRthaka prAdhigama kA upAya batAne kI kyA prAvazya pratipatti-bheda se bhI pramANa-bheda kA nirUpaNa kiyA katA thI? anya darzanoM kI bhAMti ekamAtra 'pramANa' ko gayA hai| yaha nirUpaNa hameM pUjyapAda devanandi kI sarvArthahI adhigamopAya batAnA paryApta thA? yadi apramANa hai siddhi meM upalabdha hotA hai| pUjyapAda ne likhA hai ki to usase yathArtha arthAdhigama kaise ho sakatA hai, anyathA saMzayAdi mithyAjJAnoM se bhI yathArtha prarthAdhigama honA pramANa do prakAra kA hai:-1 svArtha aura 2 parArtha / zruta jJAna ko chor3akara zeSa cAroM (mati, avadhi, manaH paryaya cAhie? aura yadi naya jJAna rUpa nahIM hai to use sanni aura kevala / jJAna svArtha pramANa haiM, kyoMki unake dvArA karSAdi kI taraha jJApaka svIkAra nahIM kiyA jA sakatA? svArtha (jJAtA ke lie) pratipatti hotI hai, parArtha (zrotA ye katipaya prazna haiM, jo naya ko prAdhigamopAya mAnane vAle jaina darzana ke sAmane uThate haiM / jaina manISiyoM yA vinaya yA vineya janoM ke lie) nhiiN| parArtha pratipatti ke to ne ina sabhI praznoM para bar3e UhApoha ke sAtha vicAra ekamAtra sAtha ekamAtra sAdhana vacana haiM aura ye cAroM jJAna vacanAtmaka nahIM haiN| kintu zruta pramANa svArtha aura parArtha donoM prakAra kiyA hai| isameM sandeha nahI ki naya ko arthAdhigamopAya ke kA ha / jJAnAtmaka pramANa kA parAtha-pramANa kahA gayA hai| rUpa meM anya darzanoM meM svIkAra nahIM kiyA gayA hai aura vastutaH zruta-pramANa ke dvArA svArtha-pratipatti aura parArthajainadarzana meM hI use aMgIkAra kiyA gayA hai| vAstava meM pratipatti donoM hotI haiN| jJAnAtmaka zruta-pramANa dvArA 'naya' jJAna kA eka aMza hai| aura isalie vaha na pramANa 1. 'tajjayati paraM jyotiH samaM samastairanantaparyAyaH / hai aura na apramANa, kintu jJAnAtmaka prakaraNa kA eka deza darpaNatala iva sakalA pratiphalati padArthamAlikA yatra / / ' hai| java jJAtA yA vaktA jJAna dvArA yA vacanoM dvArA amRtacandra, puruSArthasi0 kA0 1 / padArtha meM aMza kalpanA karake use grahaNa karatA hai to 2. tatra pramANaM dvividhaM svArtha parArthaM ca / tatra svArtha 1. 'matiH smRtiH saMjJA cintAbhinibodha ityanantaram' pramANaM zrutavaya'm / zrutaM punaH svArtha bhavati parArtha tattvArtha mU01-13 / ca / jJAnAtmaka svArtha vacanAtmakaM parArtham / tadvi2. 'pramANaka dezAca nayAH.........' pUjyapAda, sarvArtha- kalpA nayAH / 1-32 / -pUjyapAda, srvaarthsi01-6|
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaMna varzana meM adhigama-cintana svArtha pratipatti aura vacanAtmaka parArtha zruta-pramANa dvArA vaha na ajJAna rUpa hai, na pramANa rUpa hai aura na parArtha pratipatti hotI hai / jJAtA-vaktA jaba kisI vastu kA pramANa rUpa / apitu pramANa kA eka deza hai / isIse use dUsare ko jJAna karAne ke lie zabdoccAraNa karatA hai to pramANa se pRthak adhigamopAya nirUpita kiyA gayA hai| vaha apane abhiprAyAnusAra usa vastu meM graMza kalpanA (ghaTa, aMza pratipattikA eka mAtra sAdhana vahI hai| aMzI vastu paTa. kAlA, sapheda, choTA, bar3A Adi bheda) dvArA usakA ko pramANa se jAnakara anantara kisI eka aMza abasthA zrotA yA vineyoM ko jJAna karAtA hai| jJAtA yA baktA dvArA padArtha kA nizcaya karanA naya kahA gayA hai| kA yaha zabdoccAraNa upacArataH vacanAtmaka parArtha zruta- pramANa aura naya ke pArasparika antara ko spaSTa karate pramANa hai aura zrotA ko jo vaktA ke zabdoM se bodha hotA hue jaina manISiyoM ne kahA hai ki pramANa samapra ko viSaya hai vaha vAstava meM parArtha pramANa hai tathA jJAtA yA vaktA kA karatA hai bhopa naya prasamagana ko| jo abhiprAya rahatA hai aura jo aMzagrAhI hai vaha jAnAtmaka svArtha zruta-pramANa hai| niSkarSa yaha ki jJAnAtmaka gRhItasyArthasyAMze nayA pravartante, teSAM niHzeSa dezasvArtha zruta-pramANa mora vacanAtmaka parArtha zruta-pramANa donoM kAlArthagocaratvAt matyAdInAM tadagocaratvAt / na hi manomatirapyazeSaviSayA karaNaviSaye tajjAtIye vA naya haiN| yahI kAraNa hai ki jaina darzana-graMthoM meM jJAna-naya aura vacana-naya ke bheda se do prakAra ke mayoM kA bhI prvRtteH| vivecana milatA hai| trikAlagocarAzeSa padArthAzeSu vRttitaH / kevalajJAnamUlatvamapi teSA na yujyate // 26 // uparyakta vivecana se spaSTa hai ki naya zruta pramANa kA parokSAkAratAvRtteH spaSTatvAt kevalasya tu / aMza hai, vaha mati, avadhi tathA manaH paryaya jJAna kA praza zrutamUlA nayAH siddhA vakSyamANAH pramANavat // 27 // nahIM hai, kyoMki matyAdi dvArA jJAna sImita artha ke aMza yathaiva hi zrutaM pramANamadhigamaja samyagdarzanaM nibandhameM naya kI pravRtti nahIM hotI , naya to samasta padArthoM ke natattvArthAdhigamopAyabhUtaM matyavadhimanaH paryayakevalAaMzoM kA ekaikazaH nizcAyaka hai, jaba ki matyAdi tInoM zAna unako vipaya nahIM karate / yadyapi kevalajAna una tmakaM ca vakSyamANaM tathA zrutamUlA nayAH siddhAsteSAM parokSakAratayA vRttaH / kevalamUlA nayAstrikAlasamasta padArthoM ke aMzoM meM pravRtta hotA hai aura isalie gocarAzepapadArthAzepu vartanAditi na yuktamutpazyAma naya ko kebalajJAna kA aMza mAnA jA sakatA hai kintu stadvatteSAM spaSTatva prasaMgAt / ' naya to unheM parokSa (aspaSTa) rUpa se jAnatA hai --vidyAnanda, tattvArtha zlo01-6, pR0 124 / aura kevalajJAna pratyakSa (spaSTa) rUpa se unakA sAkSAtkAra karatA hai ata: naya kevala mUlaka bhI nahIM 1 (ka) evaM hi uktam-'pragRhya pramANataH pariNati hai| vaha sirpha parokSa zruta pramANa mUlaka hI hai2|| vizeSAdarthAvadhAraNaM nayaH / ' -savArtha si. 1-6 / 1. 'tataH parArthAdhigamaH pramANanayairvacanAtmabhiH karttavyaH (kha) 'vastunyanekAntAtmanyavirodhena hi hetvarpasvArtha iva jJAnAtmabhiH (pramANanayaH) anyathA NAt sAdhyavizeSasya yAthAtmya prApaNapravaNa prayogo kAtsnyenaikadezena tattvArthAdhigamAnupapatteH / ' nyH|' -vidyAnanda, tattvArtha zloka vA0 pR0 142 / sarvA0si01-33 / 2. 'materavadhitovApi mana: paryayato'pi vaa| 2. (ka) sakalAdezaH pramANAdhIno vikalAdezo nayAjJAtasyArthasya nAze'sti nayAnAM vartanaM nanu // 24 // dhInaH / niHzeSa dezakAlArtha gocaratva vinizcayAt / -s0si01-6|| tasyeti bhASitaM kaizcidyaktameva tatheSTitaH // 25 // (kha) 'arthasyAnekarUpasya dhIHpramANaM tadaMzadhIH / na hi matyavadhimanaH paryayANAmanyatamenApi pramANena naryodharmAntarApekSI durnayastannirAkRtiH //
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta aura jisa prakAra samudra upasaMhAra : prakhara tAkika vidyAnanda ne to uparyukta praznoM kA unakA samanvaya prAdi koI bhI nahIM bana sktaa| svArtha yukti evaM udAharaNa dvArA samAdhAna karake pramANa aura naya pramANa gagA hai| vaha bola nahIM sakatA aura na vividha pArthakya kA bar3e acche DhaMga se vivecana kiyA hai| ve jaina vAdoM evaM praznoM ko sulajhA sakatA hai| vaha zakti naya meM darzana ke mUrdhanya grantha apane tattvArtha zloka vArtika meM hI hai / ataH jaina darzana kA nayavAda eka vizeSa upalabdhi meM kahate haiM ki naya na pramANa hai aura na apramANa, apitu hai aura bhAratIya darzana ko anupama dena hai| pramANaka deza hai| ThIka usI prakAra jisa prakAra samudra se lAyA gayA ghaDAbhara pAnI na samudra hai na asamudra apitu samudraka deza hai| yadi use samudra mAna liyA jAya to zeSa vastu aneka dharmAtmaka hai, usakA pUrA bodha hama indriyoM sArA pAnI asamudra kahA jAyagA aura yadi use samudra yA vacanoM dvArA nahIM kara skte| hAM nayoM ke dvArA ekakahA jAya to bahuta samudroM kI kalpanA karanA pdd'egii| eka dharma kA bodha karate hue anaginata dharmoM kA jJAna kara aisI sthiti meM kisI ko 'samudra kA jJAtA' nahIM sakate haiN| vastu ko jaba dravya yA paryAya rUpa, nitya yA kahA jAegA apitu use samudroM kA jJAtA mAnA anitya eka yA aneka prAdi kahate haiM to usake eka aMza jaaygaa| kA hI kathana yA grahaNa hotA hai| isa prakAra kA grahaNa naya dvArA hI sambhava hai, pramANa dvArA nhiiN| prasiddha jaina prataH naya ko pramANakadeza mAnakara use jaina darzana tArkika siddhasena ne nayavAda kI AvazyakatA para bala dete meM pramANa se pRthak adhigamopAya batAyA gayA hai / vastutaH hue likhA hai ki jinate vacana-mArga haiM utane hI naya haiM / alpajJa jJAtA, vaktA aura thotA kI dRSTi se usakA prataeva mUla meM do naya svIkAra kiye gaye haiM2:pRthak nirUpaNa atyAvazyaka hai / saMsAra ke samasta vyavahAroM 1. dravyAthika aura 2. paryAyAthika / dravya, sAmAnya, aura vacana pravRtti nayoM ke prAdhAra para hI calate haiN| anvaya kA grAhaka dravyAthika aura paryAya vizeSa, vyatirekA ananta dharmAtmaka vastu ke eka-eka aMza ko jAnanA yA kA grAhI paryAyAthika naya hai| dravya aura paryAya ye saba kaha kara dUsaroM ko janAnA naya kA kAma hai aura usa pUrI mila kara pramANa kA viSaya / isa prakAra vidita hai ki vastu ko janAnA pramANa kA kArya hai| yadi naya na ho to pramANa aura naya ye do vastu-adhigama ke sAdhana haiM aura vividha prazna, unake vividha samAdhAna, vividha vAda aura donoM hI apane-apane kSetra meM vastu ke jJApaka evaM vyavasthA 1. (ka) nA pramANaM pramANaM vA nayo jJAnAtmako mataH / syAtpramANaikadezastu sarvayA'pyavirodhataH // 1. 'jAvaiyA vayapahA tAvaiyA ceva hoMti NayavAyA' ta0 zlo0 pR0 123 / -sanmati tarka gA0 / (kha) 'nAyaM vastu nacA vastu vastvaMzaH kathyate ytH| 2. 'nayo dvividhaH, dravyAthikaH paryAyAthikazca / paryAyAnAsamudraH samudro vA samudrAMzo yathocte / thikanayena bhAvatattvamadhigantavyam / itareSAM trayANAM dravyAtanmAtrasya samudratve zepAMsasyA smudrtaa| thikanayena, sAmAnyAtmakatvAt / dravyamarthaH prayojanamasyetyaso samudrabahutvaM vAsyAttaccetkAstu samudravit / / dravyAthikaH / paryAyo'rthaH prayojanamasyetyAsau paryAyAthika: te0 zlo0 pR0 118 / tatsaba samuditaM pramANenAdhigantavyam / sarvArthasi0 1-33 /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ bajaraMga gar3ha kA vizad jinAlaya zrI nIraja jaina madhya pradeza ke gunA nagara ke samIpa lagabhaga 5 mIla aMkita haiM jo aba atyanta aspaSTa ho jAne se par3he nahIM para bajaraMga gar3ha nAma kA choTA sA grAma hai| choTI-choTI jAte haiN| zAsana deviyoM ke dvArA ye tIrthaMkara pahicAne jA sundara pahAr3iyoM se ghirA humA yaha grAma pahale isa ilAke sakate haiN| isa toraNa meM prAdi maMgala-svarUpa bhagavAna kA pramukha nagara thaa| vyApAra kI dRSTi se isakA bar3A AdinAtha kA bhI manohara aMkana hai| parikramA meM bAhya mahattva thA aura eka vaibhavazAlI kendra ke rUpa meM yaha sthAna bhitti para bAyIM ora eka khaDA hA yakSa tathA prada prasiddha thaa| kAlAntara meM yahA~ kI zrI vinaSTa hotI gaI, paryaka Asana baiThI haI yakSI mUrti hai| pIche kI ora eka isa grAma ke adhikAMza vyavasAyI kuTumboM ne gunA tathA catabhajI yakSiNI hai jisake hAthoM meM kamala, nAga pAza, anya samIpavartI nagaroM meM apanA nivAsa banA liyA aura kamaNDala aura abhaya mudrA haiN| isI ke Upara eka praspaSTa yaha sthAna dinoM dina choTA aura upekSita hotA gayA / cakra tathA navagraha bane haiN| donoM ora do-do hAtha UMcI itanA hote hue bhI yaha sthAna itihAsa ke pannoM se do mUrtiyAM devI ambikA aura unake yakSa kI haiN| sarvathA lopa nahIM huA tathA Aja bhI apanI ahamiyata ambikA kI goda kA bAlaka, savArI kA siha aura unake banAye huye hai usakA zreya yahA~ ke madhya kAlIna vizAla gale meM baijayaMtI mAla spaSTa dRSTavya hai / dAhinI ora digambara jaina mandira ko hI hai| isI mandira kA paricaya AdinAtha kI devI cakrezvarI kI lalitAsana, caturbhuja, isa lekha meM diyA jA rahA hai| sundara mUrti hai| isake hAthoM ke cakra darzanIya bana par3e haiN| yaha mandira mUlataH nAgara zailI kA pacAyatana mandira / pArzva meM inakA yakSa gomugva bhI apane prAyudha aura vAhana rahA hogaa| khajurAho, UmarI, devagar3ha, ahAra, bAnapura ke sAtha aMkita hai| isa yakSa yugala ke Upara eka anya Adi kI taraha isakA nirmANa bhI pApANa se harA hogA yakSiNI mUrti do hAtha U~cI, aSTabhujI, khar3I huI banI hai aura zikhara saMyojanA kabhI isakI dhavana kIti patAkA se jo apane rUpa, sajjA aura anupAta ke kAraNa atyanta alaMkRta rahI hogii| bAda meM isakA zikhara naSTa ho jaane| sundara aura manohAriNI lagatI hai| zarIra kA tribhaMga to para mandira ke usI adhiSThAna para vartamAna gumbada vAle darzanIya hai| hAthoM meM akSamAlA, tUNIra, nAgapAza, zakha, zikhara mahita Aja me lagabhaga do sau varSa pUrva ima mandira aMkuza, dhanuSa, tathA zrIphala dhAraNa kiye huye isa pratimA kA jIrNodvAra yA punanirmANa huA hogaa| ke alaMkaraNa meM paga-pAyala, kaTibandha, hAra, kuNTala, bhuja vandha, maNi valaya, mohana mAlA, baijayatImAlA tathA jaTA____dharAtala se lagabhaga 15 phuTa taka kA mandira kA mukuTa yAdi saba stra sthAna para aMkita hai| mUrti kA eka adhiSThAna grAja bhI apanI aparivartita avasthA meM dekhA dAhinA hAya khaMDita hai tathA donoM ora nAriyala se Dhake jA sakatA hai| mandira kI chana tathA dvAra kA jArI hue kalaza sthApita haiM jo maMgala ke pratIka hai , toraNa bhI mandira kA vahI prAcIna toraNa hai jo mandira ke sAtha banAyA gayA thaa| ina avazeSoM kI kalA se aura garbhagRha meM tInoM cakravatoM tIrthakarI gAMti kuthu aura mUrti lekhoM se isa mandira kA nirmANa kAla terahavI arahanAtha ko vizAla khaDgAsana pratimAeM sthApita haiN| zatAbdI kA prArambha mAnA jA sakatA hai| zAMtinAtha kI pIThikA meM "sa0 1236 phAlguna sudi 5 dvAra toraNa para donoM ora do-do hAtha U~cI khaD- pratiSThApitama " yaha lekha akita hai| siMhAsana ke bIca me gAsana pratimAe~ avasthita haiN| ina para kucha lekha bhI dharmacakra tathA donoM ora kramazaH gaja, siha, azva Adi
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta kA aMkana hai| tInoMpratimAnoM ke siMhAsana pRthak-pRthak haiM ati viziSTa sthAna rakhatI haiN| ye mUrtiyAM kevala chaha haiM, baDI mUrti ke nIce zAsana devI kI chavi bhI aMkita hai| zeSa naSTa ho gaI pratIta hotI haiN| eka hAtha UMcI ina para usa para pote gaye siMdUra ke kAraNa usakA svarUpa sabhI pratimAoM kA AkAra, prakAra, gaThana, sajjA aura aspaSTa ho gayA hai| ina pratimAoM kI eka vizeSatA yaha parikara prAyaH samAna hai aura inameM cihna bhI aMkita nahIM hai ki ina tInoM meM apane-apane cihnoM ke atirikta hiraNa kiye gaye haiM / para zAsana deviyoM ke kAraNa inakI nizcita kA aMkana bhI pAyA jAtA hai| mUrtiyoM ke gale kI rekhAe~ pahicAna bahuta AsAna hai| sabhI mUrtiyoM meM nIce dharmacakra tathA udara bhAga kI tribalI kA ubhAra sAdhAraNa se kucha aura siMha bane haiM tathA unake nIce eka pRthak koSThaka meM adhika lagatA hai tathA zrIvatsa kA bhI aMkana isI atyadhika vAhana aura prAyudha sahita ina zAsana deviyoM kA spaSTa ubhAra ke kAraNa apanI uttara madhyakAlIna kalA kA sahI aMkana huA hai / yadi yaha caubIsI pUrI upalabdha hotI to pratinidhitva karatA hai| nizcita hI mUrti zAstra kI isa vidyA kA eka sabala aura jIvanta pramANa yahA~ upalabdha humA hotaa| ina choTI pratipratimAnoM ke donoM ora hAthI para khar3e huye cAmara mAnoM ke pArzva meM tathA Upara bhI anya choTI tIrthakara dhArI indroM kA aMkana hai| Upara kI ora puSpamAla hAtha bhAra puSpamAla hAtha mUrtiyAM aMkita haiM tathA chatra ke Upara gajAbhiSeka aura phira meM lekara ur3ate hue vidyAdhara donoM mUrtiyoM meM haiM para bar3I zikhara kA pratIka dekara hara mUrtiyoM ko eka svatantra mandira pratimA meM inakA prabhAva hai| chata kI padmazilA se spaSTa kA pratIka ram M jJAta hotA hai ki vahA~ taka yaha magdira apanI prAdi sthiti isa vizAla mandira kI adhikAMza sAmagrI naSTa ho meM hI avasthita hai| gaI hai jo Asa-pAsa dabI hI par3I ho sakatI hai| kisI isa mandira kI eka anya ullekhanIya vizeSatA isameM zodhaka ke kudAla se uddhAra aura prakAza pAne taka to hameM prApta caubIsI kI ve katipaya pratimAeM haiM jo apanI isa sthAna vipayaka itanI hI jAnakArI para santoSa karanA pIThikA meM aMkita zAsana devI mUrtiyoM ke kAraNa apanA hogaa| Atma-sambodhana mithyAmati-ranamAMhi gyAna-bhAna udai nAhi prAtama pranAdi paMthI bhUlo mokha ghara hai| narabhau sarAya pAya bhaTakata vasyo prAya kAma-krodha prAvi tahAM tasakara ko thara hai| sovego aceta soI khovego dharama dhana tahAM guru pAharU pukAreM dayA kara hai| gAphila na hajai bhrAta aisI hai aMdherI rAta, jAga-jAgare baTohI yahAM corana ko Dara hai| nara bhI sarAya sAra cAroM gati cAra dvAra, prAtamA pathika tahA~ sobata aghorI hai| tInoM pana jAya prAva nikasa vitIta bhae ajoM paramAda-mada-nidrA nAhi chorI hai| to bhI upagArI guru pAharU pukAra kara hA! hA! re nivAla kaisI noMda jorI hai| uThe kyoM na mohI dUri deza ke baTohI, praba jAgi paMtha lAgi bhAI rahI rana thorI hai| -bhUdharavAsa
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSapaNAsAra ke kartA mAdhavacandra zrI paM0 milApacanda kaTAriyA, kekar3I kintu hamArI samajha isa vipaya meM kucha aura hai / hama "yaha grantha pahile nemicandra ne rAjA bhoja se sambandhita donoM mAdhavacandra ko abhinna samajhate haiM aura donoM ke zrIpAla maMDalezvara ke rAjaseTha soma ke nimina 26 gAyA samaya kI saMgati isa taraha baiThAte haiM ki kSapaNAsAra kA jo pramANa laghu dravyasaMgraha banAyA thaa| phira vizeSa tattvasamaya zaka saM0 1125 diyA hai use zAlivAhana saMvat na jJAna ke lie bar3A dravyasaMgraha bnaayaa|" isa kathana se mAnakara vikrama sa0 1125 mAnanA caahie| cUMki bhI siddha hotA hai ki rAjA bhoja ke samaya zrI nemicandra mAdhavacandra ne trilokasAra gAthA 850 kI TIkA meM zaka- hue haiM / rAjA bhoja kA samaya vikrama kI 11vIM sadI kA rAja kA prarya vikrama kiyA hai| isalie unake mata ke cauthA caraNa itihAsa se siddha hai| jo pramANa dravya-saMgraha anusAra kSapaNAsAra meM die gae zaka saMvat ko bhI vikrama aura gommaTasAra ke kartA ko bhinna siddha karane ke lie saMvat hI mAnanA caahie| sahI bhI yahI hai ki kisI die jAte haiM ve bhI kucha vizeSa dRr3ha nahIM haiM jaise kibhI granthakAra ke kathana ko usI ke mata ke anusAra mAnA "gommaTasAra ke kartA nemicandra to siddhAnta cakravati the jAve / isa taraha mAnane se donoM ke samaya meM jo bhArI aura dravyasaMgraha ke khAsataura se kartA nemicandra siddhAMtadeva antara par3atA hai vaha halakA-sA raha jAtA hai| isa halake the|" yaha hetu aisA koI bhinnatA kA dyotaka nahIM hai| antara ko to hama kisI taraha baiThA sakate haiM / isake lie kyoMki trilokasAra kI TIkA meM svayaM mAdhavacandra ne graMtha hameM nemicandra pora cAmuNDarAya ke samaya ko kucha bhAge kI ke prArambha aura anta meM apane guru nemicandra kA 'saddhAMtadeva' bhora lAnA par3egA arthAt ye donoM vikrama kI 11vIM nAma se ullekha kiyA hai| aura dUsarA hetu bhinnatA ke zatAbdI ke cauthe caraNa meM bhI maujUda the aisA samajhanA lie yaha diyA jAtA hai ki "dravya saMgraha meM prAthava ke bhedoM hogaa| vaha isa taraha ki bAhubali caritra meM gommaTezvara meM pramAda ko ginA hai jaba ki gommaTasAra meM pramAda ko kI pratiSThA kA samaya kalki saM0 600 likhA hai| prophe- nahIM liyA hai|" yaha hetu bhI joradAra nahIM hai| kyoMki sara paM0 hIrAlAla jI ne jana-zilAlekha saMgraha bhAga 1 kI isa viSaya meM zAstrakAroM kI do vivakSA rahI haiM / tattvArtha prastAvanA meM isa kalki saMvat ko vikrama saM0 1086 siddha sUtra aura unake bhASyakAra prAdikoM ne Azrava ke bhedoM meM kiyA hai / yaha to nizcita hI hai ki bAhubali mUrti kI pramAda ko liyA hai, mUlAcAra prAdi meM pramAda ko nahIM sthApanA cAmuNDarAya ne kI thii| isake alAvA cAmuNDarAya liyA hai| ye donoM hI vivakSAe~ nemicandra ke sAmane thIM kRta cAritrasAra khule patra pR0 22 meM "upetyAkSANi aura donoM hI unheM mAnya bhI thIM isIlie unhoMne jahA~ sarvANi..." yaha zloka uktaM ca rUpa se uddhRta huyA hai| vaha dravya saMgraha meM prAthava-bhedoM meM pramAda ko liyA hai vahA~ yaha zloka amitagati zrAvakAcAra pariccheda 12 kA lagha dravyasaMgraha kI 16vI gAthA meM pramAda ko nahIM bhI 119vAM hai| isameM upavAsa kA lakSaNa batAyA gayA hai| liyA hai| (dekho anekAnta varSa 12 kiraNa 5) amitagati kA samaya vikrama kI 11vIM zatAbdI kA uttarArddha taka hai / ityAdi hetuoM se cAmuNDarAya kA samaya saMbhavataH alAvA isake unhoMne dravyasaMgraha ko samApta karate hue vikrama kI 11vIM zatAbdI ke cauthe caraNa taka pahu~ca jAtA jisa DhaMga se apanI laghutA pradarzita kI hai| vahI DhaMga hai / aura nemicandra bhI zrI bAhubali svAmI kI pratiSThA ke unhoMne trilokasAra kI samApti ke samaya meM bhI apanAyA vakta maujUda hoMge hii| isake atirikta nemicandra kRta dravya hai| donoM ke vAkyoM ko dekhiesaMgraha kI brahmadeva kRta TIkA ke prArambha meM likhA hai ki idi NemicaMda muNiNA appasudeNAbhayaNaMdivaccheNa /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 anekAnta raiyo tiloyasAro khamaMtu taM bahusudAiriyA // dundubhi nAma ke zubha saMvatsara meM bAhubali mantrI kI jJapti "trilokasAre" ke lie yaha kSapaNAsAra grantha banAyA hai vaha pRthvI meM canda adyAvadhi mAdhavacandra vidyadeva kI do kRtiyA~ upalabdha tAre raheM taba taka jayavanta rahe / haiM / unameM se eka trilokasAra grantha kI saMskRta TIkA hai isa prazasti ke sAtha yahIM para isa kSapaNAsAra kA mAdya jo chapa cukI hai| aura dUsarI saMskRta meM banA kSapaNAsAra bhAga maMgalAcaraNa kA maya TIkA ke eka zloka bhI chapA grantha jo abhI taka chapA nahIM hai| ukta trilokasAra grantha hai| usameM bhI nemicandra paura candra (sakalacandra) kA prAkRta meM gAthAbaddha prAcArya nemicandra kA banAyA huA hai| ullekha karate hue unheM mAdhavacandva aura bhojarAja ke maMtrI usI kI saMskRta TIkA mAdhavacandra ne likhI hai| isa TIkA bAhabali dvArA stUta batAe gaye haiN| kI prazasti meM mAdhavacandra ne itanA hI likhA hai ki ina ullekhoM se patA lagatA hai ki ye mAdhavacandra "mere guru nemicandra siddhAMtacakrI ke abhiprAyAnusAra isameM trilokasAra kI TIkA kI taraha kSapaNAsAra meM bhI apane ko kucha gAthAe~ kahIM kahIM merI racI huI haiM ve bhI prAcAryoM vidya aura nemicandra kA ziSya likhate haiM ataH donoM dvArA anusaraNIya haiN|" isake sivA mAdhavacandra ne yahA~ abhinna haiM / hA~, kSapaNAsAra meM unhone sakalacandra ko bhI apane viSaya meM aura kucha apanA vizeSa paricaya nahIM diyA apanA guru likhate hue yaha spaSTa kara diyA hai ki sakalahai kintu kSapaNAsAra kI prazasti meM unhone apanA paricaya candra unake dIkSA-guru the aura nemicaMdra unake vidyA-guru the| kucha vizeSa taura para diyA hai| vaha prazasti vIra sevA kintu isameM bar3I bAdhA yaha pAtI hai ki ukta prazasti meM mandira dehalI se prakAzita "jaina anya prazasti saMgraha" ke kSapaNAsAra kA racanAkAla zaka saM0 1125 diyA hai jisameM prathama bhAga ke pR0 166 para chapI hai| isa prazasti meM 135 jor3ane se vikrama saM0 1260 hotA hai| samaya kI prathama se lekara pAMcaveM padya taka kramazaH yati vRSabha, vIra kI yaha saMgati trilokasAra ke kartA nemicandra ke samaya ke sena, jinasena, muni candrasUri, nemicandra aura sakalacandra sAtha nahI baiThatI hai| nemicandra kA samaya vikrama saMvat bhaTTAraka ko namaskAra karane ke bAda do padya nimna 1050 ke lagabhaga mAnA jA rahA hai| isIlie premIjI prakAra haiM Adi itihAsajJa vidvAnoM ne ukta kSapaNAsAra ke kartA mAdhava taponidhi mahAyazassakalacandra bhaTTAraka candra ko trilokasAra kI TIkA kartA mAdhavacandra se bhinna prasArita tapobalAd vipulabodhasaccakrataH / pratipAdana kiyA hai| zrutAMbunidhi nemicandra munipaprasAdA gatAt, davasaMgahamiNaM muNiNAhA, dosasaMcayacudA sudpunnnnaa| prasAdhitamavidhnataH sapadi yena SaTkhaMDakam // modhayatu taNusuttadhareNa NemicaMda muNiNA bhaNiyaM jaM // amunA mAdhavacandra divyagaNinA vidyacakrezinA, "dravyasaMgraha" kSapaNAsAramakAri bAhubalisanmantrIzasaMjJaptaye / iname appasuda-taNusuttadhara, sudapuNNA-bahusudA ye vAkya zakakAle zarasUryacandragaNite jAte pure kSullake, artha-sAmya ko lie hue haiN| isase donoM ko abhinna zubhade dundubhivatsare vijayatAmAcandratAraM bhuvi / / mAnane kI pora hamArA mana jAtA hai| isa prakAra jabaki ina padyoM meM kahA hai ki jisane taponidhi, mahA- nemicandra kA samaya vikrama kI 11vIM zatAbdI ke tIsare yazasvI sakalacandra bhaTTAraka se dIkSA lekara tapasyA kI caraNa taka pahu~ca jAtA hai to unake ziSya mAdhavacandra kA usake bala se tathA zrutasamudra pAragAmI nemicandra muni ke samaya bhI vikrama saM0 1125 meM jIvita rahanA saMbhava ho prasAda se jise vizAla jJAnarUpI uttama cakra milA, usa sakatA hai / mAdhavacandra ne trilokasAra kI TIkA gommaTasAra cakra se jisane SaTkhaNDamaya siddhAnta ko jaldI hI nivighnatA kI racanA ke bAda banAI hai| kyoki trilokasAra gAthA se sAdha liyA aise vidya, divyagaNi aura siddhAntacakrI 250 kI TIkA meM eka gAthA "tiNNasaya joyaNANaM..." isa mAdhavacandra ne kSullakapura meM zaka saM0 1125 meM uddhRta huI hai vaha gommaTasAra jIvakAMDa kI hai|
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSapaNAsAra ke kartA mAdhavacaMda trilokasAra TIkA aura kSapaNAsAra kI zailI evaM tattva svAmI kI jaba vRddhAvasthA thI taba unake ziSya mAdhavacaMdra vivecana kA tulanAtmaka adhyayana karane para bhI donoM ke yuvA the aura isase mAdhavacaMdra kA astitva vi0 saM0 1125 eka kartRtva kA nizcaya kiyA jA sakatA hai isa ora meM mAnA jA sakatA hai| isa samaya ke sAtha eka bAdhA sAhityika vidvAnoM ko dhyAna denA caahie| agara yaha upasthita kI jAve ki kSapaNAsAra kI prazasti meM kSapaNAsAra kI prazasti meM mAdhavacandra ne apanA dIkSA usakI racanA rAjA bhoja ke mantrI bAhabalI ke nimitta guru sakalacandra ko batAyA hai| isa para vicAra uThatA hai batAI hai aura itihAsa meM rAjA bhoja kA samaya vi0 saM0 ki unake vidyAguru nemicandra ke hote hue unhoMne sakalacaMdra 1125 se pahile kA hai| isakA samAdhAna yaha ho sakatA se dIkSA kyoM lI ? aisA lagatA hai ki dIkSA ke vakta haka kSapa hai ki kSapaNAsAra kI samApti ke samaya taka rAjA bhoja zAyada nemicaMdra divaMgata ho gae hoN| isI se unako nahIM bhI rahe ho taba bhI bAhubalI bhUtapUrva kA prapeza mantrI sakalacaMdra ke pAsa se dIkSA lenI par3I ho| sAtha hI aisA to usI kA kahalA sakatA hai| bhI mAlUma par3atA hai ki trilokasAra kI TIkA kI samApti ke samaya taka ve dIkSita hI nahIM hae the| kyoMki TIkA isa lekha meM maiMne jo vicAra pragaTa kie hai ve kahAM taka kI prazasti yA TIkA meM yatra-tatra aisA koI ullekha nahIM ThIka hai ? isakA nirNaya maiM itihAsa ke khojI vidvAnoM para pAyA jAtA hai jisase unakA muni honA pragaTa hotA ho| chor3ate hue unase nivedana karatA hU~ ki unhone isa sambandha kSapaNAsAra meM to zurU meM hI ve apane ko mUni likhate haiN| meM aba taka jo nirNaya diyA hai usa para ve punaH vicAra ina saba bAtoM se yahI niSkarSa nikalatA hai ki nemicandra karane kI kRpA kare / upadezaka pada kavivara jagatarAma prosara nIko bani prAyo re|| nara bhava uttama kula zubha sagati, jaina dharama te pAyo re // 1 // dIragha Ayu samajhi hU pAI, guru nija maMtra batAyo re / vAnI sunata sunata sahajai hI, puNya padAratha bhAyo re // 2 // kamI nahIM kAraNa milive ko, aba kari jyoM sukha pAyo re| viSaya-kaSAya tyAgi ura setI, pUjA dAna lubhAyo re // 3 // 'jagatarAma' mati hai gati mAphika, para upadeza jatAyo re // 4 //
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38veM IsAI tathA 7vaM bauddha vizva-sammelanoM kI zrI jaina saMgha ko preraNA zrI kanakavijaya jo mAmuragaMja, vArANasI bauddha sammelana kI kAryavAhI kA nirIkSaNa karane ke vArtAlApa karate hue zrI dharmapAlajI isa niSkarSa para pahu~ce pUrva na kevala bhArata meM apitu sampUrNa vizva meM bhI buddhadeva the ki "bauddha dharma kA niSkAsana bhArata ke hinduoM se nahIM kI mahAna jyoti ko punaH prajvalita karane meM anAgArika huA thA balki bhArata meM bauddha dharma kA nAza musalamAna zrI dharmapAla jI ne kitanA mahatvapUrNa puruSArtha kiyA hai ? AkramaNakAriyoM ke dvArA humA thaa| sarvaprathama use dekheM:-kyoMki isI kAraNa se vizva-bauddha anAgArika dharmapAla svAmI zrI vivekAnanda jI ke sammelana ke saMyojakoM ne 28-11-64 ko sarvaprathama zrI mitra the| ve zrI vivekAnanda se kevala eka hI varSa choTe the dharmapAla jI kI janma-zatAbdI manAne ke bAda hI 19-11 jabaki mahAtmAgAMdhI jI se zrI dharmapAla pAMca varSa bar3e the| 64 se 4-12-64 taka vizva bauddha-sammelana manAyA thaa| zikAgo amerikA ke vizva mele ke bhItara vizva dharma anAgArika dharmapAla sammelana ke lie zrI dharmapAlajI ko sthaviravAdI hInayAna devamitra zrI dharmapAla jI kA vAstavika iMgliza nAma bauddhadharma kA pratinidhitva karane kA san 1863 meM pAmaMtraNa DeviDa hevAvitaraNa thA / ve janma se krizciyana the| unakI milA taba karnala prolakATa jaise atyanta snehI buddhimAna janmabhUmi silona thii| ve atyanta sampanna parivAra ke the| vyakti kI sammati na hone para bhI Apa vizva dharmasammelana Apake pUrvaja bhI atyanta buddhimAna, sevAbhAvI, vidvAn tathA ke lie amerikA gaye / usa vizva dharma sammelana meM zrI dhanADhya the| bhArata kI vartamAna rAjanIti meM jo gaurava matI enIvesenTa tathA zrI cakravartI (thijosophI),pUrNa sthAna neharU parivAra kA hai vaisA hI gauravapUrNa sthAna pratApacandra majumadAra tathA zrI nAgarakara (brahma samAja), na kevala laMkA meM apitu vizva meM bauddha dharma ke saMbandhana zrI vIracandra rAghavajI gAdhI tathA bairisTara zrI campatarAya tathA pracAra meM hevAvitaraNa parivAra kA hai| DeviDa hevA- (jaina dharma), svAmI zrI vivekAnanda jI (hindU dharma) vitaraNa bAlyakAla meM krizciyana skUla meM dAkhila Adi bhArata se gaye the| svAmI zrI vivekAnanda jI ke he| taba unhoMne dekhA ki IsAI zikSaka madirA pAna bhApaNa meM proja thA to zrI dharmapAla jI kA bhApaNa "vizva tathA pazupakSiyoM kA vadha bhI karate haiM / bAlyakAla se unake ko zrI buddha kI dena' meM darzana kI UMcI ur3AnoM se rahita antaHkaraNa meM karuNA. maitrI, prAdi anekoM mahatva ke guNa kintu sIdhI sAdI bhASA meM bauddha dharma kA mahatvapUrNa paricaya the| vaisA hone ke kAraNa unake mana meM IsAiyoM se saMtoSa thaa| svAmI zrI vivekAnanda ke vicAroM ko sunakara eka nahIM hotA thA / aura pariNAmataH aneka varSoM taka saMgharSa amerikI sajjana sabhA meM hI tatkAla hindU bana gayA thaa| karate karate anta meM DeviDa hevAvitaNa bauddha anAgArika taba zrI dharmapAlajI ke bhASaNa kA vaha prabhAva par3A thA ki dharmapAla bana gaye / 25 akTUbara san 1891 ke dina usI sabhA meM nyUyArka ke vyApArI tathA darzana ke vidyArthI kalakatte meM Apane "hindU dharma ke hAtha meM bauddha dharma kA zrI sI. TI. sTAla ne bauddha dharma kI dIkSA lI thii| samanvaya" viSaya para sarva prathama bhASaNa karate hue kahA thA zrI vivekAnanda kI tulanA "ziSTa kintu projasvI potheloM' ki-"hindU dharma aura bauddha dharma meM bahuta hI kama antara se karane meM praayii| jaba zrI dharmapAla jI ko "sAkSAt hai|" kalakatte meM zrI zarata candradAsa ke sAtha vistRta IsA masIha ke samAna kahane meM pAyA thaa| svAmI zrI
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 IsAI tathA bauddha vizva-sammelanoM kI zrI jana saMghako preraNA vivekAnanda ke dvArA jUna 1896 kA laMdana se likhe rakSaNa evaM pragati saMbhava hai| zrI vinovAbhAve mAdi mahAnuhae patra meM zrI dharmapAlajI ko khAsa preraNA thI ki bhAvoM kA kathana bhI usa bAta kI hI pratIti karAte haiM 'amerikA meM bauddha dharma kA avazya pracAra karanA caahie|' ki "vijJAna aura dharma kA samanvaya jarUrI hai isake binA sacamuca yaha bAta una donoM dharma pracArakoM meM kasA hArdika mAnava samAja kA astitva bhI TikanA muzkila hai|" milana thA vaha dikhAne ke lie pUratA hai| san 1818 meM sana 1902 meM zrI dharmapAla jI ne tIsarI bAra zrI dharmapAla jI ne kevala sAmpradAyika bauddha dharma ke pracAra amerikA yAtrA kI aura vahAM do varSa tthhre| bhArata vApasa kI apekSA prArya dharma kA vAstavika pracAra karanA iSTa lauTate samaya ve landana meM arAjakatAvAdI priMsa pITara maanaa| zrI dharmapAla jI ne 1896 ke aAsapAsa meM 6 mahIne dropoTanika Adi samAjavAdI vicAradhArA vAle vicArakoM taka lakA ke bauddhoM meM mAMsa bhakSaNa kA nipedha, jAti bheda ke sAtha khale dila se vArtAlApa kiyaa| hAlaiNDa meM unhoMne kI samApti tathA videzI veza bhUpA ke tyAga kA viziSTa vahAM ke hI prAimarI skUloM kA nirIkSaNa kiyaa| svIDena pracAra kiyaa| isI uddezya ke pracAra ke lie unhoMne jAkara vahAM ke graha udyogoM kI jAnakArI prApta kii| baMgAla se pezAvara taka kI tIrtha yAtrA bhI kii| hAlaiNDa ke eka skUla me zrI dharmapAla jI kA mahApuruSocita landana kI zrI matI merI elijAbetha kI zrI dharmapAla svAgata karane meM paayaa| kyoMki kucha dina pUrva hI vahAM jI ke prati atyanta ghaniSTha zraddhA bar3hatI jA rahI thI ke eka jyotiSa zAstrIya ne bhaviSya vANI kI thI ki isa kyoMki zrI dharmapAla jI ke upadezAnusAra merI elijAvetha skUla meM "pUrva kA mahAna vyakti praaegaa|" ne sAdhanA kI thii| usa sAdhanA ke phalasvarUpa zrImatI betha ke kAMgaDA kA eka taruNa sikkha san 1904 meM zrI svabhAva kA cir3acir3Apana dUra hayA thaa| phalasvarUpa usane dharmapAla jI se milane ke lie khAsa kAzI prAyA thaa| apane jIvana ke anta taka arthAt san 1930 taka karIba kAzI kaiNTa sTezana se ikkA meM sAranAtha kI pora jAte dasa lAkha rupaye zrI dharmapAla jI ko dharma ke pracAra, skUla hae usa yuvaka ko ikkAvAn ne kahA ki-'jisa sAdhu hAspiTala, pustakAlaya, prAdi ke lie die the| ko milane ke lie Apa sAranAtha jA rahe haiM upta sAdhu ko san 1901 meM anAgArika zrI dharmapAla jI ne isa ora ke loga pAgala samajhate haiN|' sAranAtha pahecate hI apanI mAtA zrImatI mallikA hevAvitaraNa dvArA prApta taruNa ne dekhA ki mAranAtha bilkula ujAr3a sthAna hai| use 600) rupayoM se sAranAtha meM eka jamIna kA Tukar3A dekhate hI yuvaka ke mana meM bar3I nirAzA huii| kintu kharIdA thA / varmA aura laMkA se prApta cande ke dvArA isa anAgArika zrI dharmapAla jI ke darzana hote hI vaha sArI jamIna ke Upara eka makAna banAyA gyaa| jisameM choTe nirAzA dUra ho gii| yuvaka ne dharmapAla jI ke uddezya meM baccoM ko zikSA denA zurU kii| jisake dvArA bAlakoM uccatA, saMkalpa meM zakti tathA unakI A~khoM meM antaratama ke vyaktitva kA vikAsa ho| yaha saMsthA calAne kA pUrA kI pravala prAga kA pratyakSa darzana kiyaa| vaha sikkha yuvaka kharca zrImatI phosTara ne diyaa| usIne zrI bauddha madira apratima patrakAra santa nihAlAmaha ke nAma se prAja sasAra ke nirmANArtha cande meM 1500) rupayA diyaa| usake bAda meM prasiddha hai| ataH yaha anubhava kiyA jA sakatA hai ki menamA ke rAjA zrI udaya pratApasiha ne bhI 2000) rupaye kisa lagana aura niSThA se akele hAtha se zrI dharmapAla jI diye / usameM anya bhI sahAyatAe huI thii| isa taraha ne bhArata tathA vizva meM bauddha dharma kI sevA kii| sAranAtha meM dasa bIghA jamIna kharIdane meM paayii| navambara man 1904 meM anAgArika zrI dharmapAla jI videzoM ke vistRta paribhramaNa tathA vahAM kI aneka ne laMkA mahAbodhi sosAiTI ke anurodha se laMkAvAsiyoM meM saMsthAoM ke sUkSma nirIkSaNa ke pazcAt zrI dharmapAla jI ne punarjAgaraNa ke nimitta vizeSa abhiyAna kiyA / laMkA dvIpa nirNaya kiyA ki pazcima ke zilpa. vijJAna Adi ko pUrva ke eka chora se lekara dUsare chora taka jisa moTara gAr3I meM ke adhyAtma ke sAtha meM samanvaya ho taba hI vizva kA ve ghUme the usa moTara gADI meM likhA huA thA ki-'go
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 anekAnta mAMsa mata khAmo, mAMsa madirA ke sampUrNa tyAga ke sAtha hI meM zrImatI merI elijAvetha phosTara kA nidhana bhI zrI unhoMne pazcimI veza bhUSA evaM pazcimI nAma na rakhane kI dharmapAla jI ke lie vajrapAta ke samAna hI huaa| ghUmane bhI janatA se apIla kii| zrI dharmapAla jI ko mAtA phirane meM azakta zrI dharmapAla jI ne dharmapracAra ke nimitta pahalI siMhalI mahilA thii| ki jinhoMne gAuna chor3akara zrImatI phosTara se prApta dhana evaM hisse kI sampati kA sAr3I dhAraNa kii| zrI dharmapAla jI ke hRdayaMgama bhASaNoM bhI TasTa kiyaa| kursI para baiThA karake zrI dharmapAla jI kA prabhAva laMkAvAsiyoM para khUba paDA aura pariNAma ko sTImara para pahu~cAyA gyaa| zrI dharmapAla jI kalakattA svarUpa videzI pozAka evaM iMgliza nAma tyAgane kI janatA hote hue sAranAtha pAe / 11 nabambara 1931 ke mUlagaMdha meM lahara A gii| kuTI vihAra sAranAtha ke utsava meM zrI dharmapAla jI ko sacala kursI para baiThAkara lAyA gayA / prAyojana meM paMDita san 1906 meM pitA zrI jAna kerolisa hevA vitaraNa javAharalAla neharU bhI upasthita the| zrI prakAza jI ne ke nidhana se zrI dharmapAla jI ko kAphI prAghAta lgaa| dharmapAla jI kA bhASaNa par3hakara sunaayaa| jIvana kA anta kyoMki apane pitA dvArA hI zrI dharmapAla jI ko dharma najadIka dekhate hue zrI dharmapAla jI ne zrAmaNora dIkSA pracAra kI pravRttiyoM meM pUrNa sahAyatA prApta hotI thii| lii| aura do sAla bAda upasampadA arthAt bhikSu dIkSA tIna bAra ke amerikA yAtrA para hue 18000) kA kharca bhI lii| apraila san 1933 meM unako ThaMDa lagI aura zrI dharmapAla jI ne mahAbodhi sabhA meM se nahIM liyA thaa| jvara aayaa| bhakta loga ikaTThe hae aura davAI dene lge| kintu zrI dharmapAla jI ke pitA jI ne svayaM diyA thaa| kintu zrI dharmapAla jI davAI lene se inkAra karate ge| prAvidhika zikSA ke lie sihanI yuvakoM ko jApAna bhejane unhone kahA 'aba isa zarIra para kisI prakAra kA kharca kA vyaya bhAra bhI zrI dharmapAla jI ke pitA ne hI kiyA mata kro|' sAga kharca vyartha hai| 28 apraila san 1934 thaa| pitA ke nidhana kI sUcanA zrI dharmapAla jI ne dhI meM unakA zarIra chUTa gyaa| matI elijAvetha phosTara ko dii| taba zrImatI phosTara ne uttara diyA ki-'pAja se maiM ApakI phosTara to hai hI paDita javAhara lAla neharU zrI dharmapAla jI ko san sa.tha hI sAtha jAna kegelisa hevA vitaraNa arthAt pitA 1866 se jAnate the| zrI motIlAla neharU ke bar3e bhAI bhii| zrImatI phosTara ne pitA ke prabhAva se sambhAvita paMDita vaMzIdhara neharU Adi neharU parivAra ke sAtha meM zrI Athika kaThinAI zrI dharmapAla jI ke sAmane nahI pAne dharmapAla jI kA sneha bahuta purAnA thaa| gAdhI jI ke sAtha meM zrI dharmapAla jI kA paricaya san 1917 se thaa| gAMthI jI kA dharmarAjika mahA vihAra kalakatte me bhASaNa san 1922 meM zrI dharmapAla jI kA svAsthya kAphI gira gayA thA / san 1925 meM unake asvAsthya ne bhakto hamA thaa| sAranAtha jAkara gAMdhI jI ne buddhadeva ke darzana meM paryApta cintA bar3hAI / pariNAmata: zrI dharmapAla jI bhI kiye the| zrI prakAza jI kA sambandha dharmapAla jI ke ko svIijara laiNDa le jAyA gyaa| jahA~ unakA sATikA sAtha atyanta nikaTa kA thaa| DA. bhagavAna dAsa tathA paMDita zrI madana mohana mAlavIya jI zrI dharmapAla jI ke kA saphala Aparezana bhI humaa| laMkA lauTane ke mAya hI zrI dharmapAla jI ne jIvana ke kapTamaya caraNa meM praveza mitroM ke samAna the / rASTra ratna zrI zivaprasAda gupta ke kiyaa| tIna varSa taka peTa vikAra ke kAraNa bistara meM dvArA zrI dharmapAla jI ko anekoM prakAra kI suvidhAe~ hI par3e rhe| tIna varSa ke bAda ve kucha ThIka hue aura milatI thiiN| hRdaya ke roga se bhI mukta hue| kintu utane meM hI unake zrI dharmapAla jI baDe bhArI vicAraka yA vidvAn nahI sabase choTe bhAI DA. cArlsa alvisa hevAvitaraNa kI Trena the kintu dharma unake caritra meM utara AyA thA / bAlyakAla durghaTanA meM matyu ho gii| unake dvArA zrI dharmapAla jI ko meM unako IsAI dharma ke atyAcAroM kA pratyakSa darzana tathA dharmapracAra meM kAphI suvidhAeM milatI thiiN| san 1930 anubhava huA thaa| yuvAvasthA meM gayA ke mahanta ke dvArA dii|
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 IsAItavA bora vizva-sammelanoM kI zrI janasaMghako preraNA hae atyAcAroM ke pratyakSa anubhava ne zrI dharmapAla jI ke jIvana bitAyA, pariNAmataH jJAna kI parama jyoti prApta jIvana meM prazAnti utpanna kara dI thii| vRddhAvasthA meM kI aura mAnava samAja ko apane-apane DhaMga se kalyANa ke svAsthya jisa taraha girA thA usake kAraNa ke rUpa meM parama mArga kA bhI upadeza diyaa| isa taraha janoM ke lie nizcita rUpa se yahI mana : sthiti hetu rUpa thii| dharma ke bauddha eka pratyanta prAtmIya bhAratIya bandhudharma hI hai| karNadhAroM meM unakI tulanA mAtra svAmI vivekAnanda se hI pragati ke patha para cale hue dono bandhu poM ke hajAroM ho sakatI hai| varSoM ke bhUtakAla ke itihAsa para sUkSma dRSTi DAla kara ginatI ke hI varSoM pUrva sampUrNa bhArata meM eka bhI eka dUsaroM kI saphalatA prasaphalatA, truTi, kamajorI, mAdi bauddha nahIM thA / jabaki vartamAna meM karor3oM bauddha bhArata meM aneka bAtoM kA mUlyAMkana kareM vaha icchanIya hai / bauddhoM ke haiN| saikar3oM kI saMkhyA meM bauddha bhikSueM bhI haiN| na kevala lie hAla vartamAna meM khAsa kucha kahane kI AvazyakatA bhArata meM apitu samagra vizva ke kone-kone meM bauddha pracAra nahIM hai| AvazyakatA mAtra zrI jaina saMgha tathA samAja ke kA sUtrapAta ekamAtra ekAMkI anAgArika zrI dharmapAla lie hI hai| kyoMki isa lekha kA uddezya hI 'zrI jaina saMgha jI ne hI kiyA thaa| zrI dharmapAla jI ne ghoSita kiyA kucha preraNA legA?' yahI hai| lekha ke anta meM usa para thA ki 'bhautikavAda aura adhyAtmavAda ke bIca meM santulana bhI vicAra kreNge| karane se hI saMsAra me kucha upayogI kArya ho sakatA hai maiM dharma kI sevA ke lie 25 bAra janma luuNgaa| merA vartamAna vizva meM tIna dharmoM kA adhika pracAra hai| janma vArANasI ke hI eka brAhmaNa parivAra meM hI hogaa|' IsAI, bauddha evaM islAma / sabase pahalA vyavasthita saMgaThana zrI zAmA prasAda jI pradIpa kahate haiM ki-zrI dharmapAla jI IsAiyoM kA thaa| jo Aja taka barAbara bar3hatA hI jA ne bhArata meM bauddha dharma kA punaruddhAra hI nahIM kiyA balki rahA hai| vibhinna deza, paramparA evaM sthAnoM meM mAtra mAnava vizuddha dharma pracAra karake unhoMne vizva meM sabase bar3e sevA ke lakSya ko lekara hI vaha vyavasthita rIti se prAge mizanarI hone kA gaurava bhI prApta kiyaa|' DA. zrI pragati kara rahA hai| IsAI vizva sammelanoM ke vibhinna kailAzanAtha kATaz2a ne zrI dharmapAla jI ke lie kahA ki- dezoM meM 38 mahAn adhivezana hue haiN| karor3oM kI saMkhyA 'jisa taraha Ananda buddhadeva ko kapilavastu vApasa le gaye meM IsAI bar3ha gaye haiM vaha IsAiyoM kI vyavasthita kArya the usI taraha zrI dharmapAla jI bhArata meM bauddha dharma ko zakti kA jvalaMta udAharaNa hai| bambaI meM hue. 38veM vApasa le paae|' mahAbodhi sosAiTI ke janarala sekreTarI vizva IsAI sammelana kI vyavasthitA, spaSTatA tathA anUbrahmacArI zrI devapriya balisiMha jo zrI pranAgArika dharma- zAsana prAdi jagajAhira hai| vizva IsAI sammelana kI pAla jI ke pradhAna ziSya haiM unhoMne 1-12-64 ko kahA tulanA meM vizva bauddha sammelana itanA sundara, AkarSaka thA ki-'anAgArika dharmapAla bauddha dharma ke panaruddhAraka tathA preraka nahIM thaa| vesA pratyakSa daziyoM kA anubhava hai| hI nahIM, apitu samrATa azoka ke bAda sabase bar3e bauddha phira bhI IsAiyoM ke vyavasthita pracAra se prerita hokara zrI dharma ke pracAraka bhI the|' dharmapAla jI ke gRhastha ziSya laMkA ke vartamAna kAlIna itanI prArambhika jAnakArI prApta karane ke pazcAt briTena ke hAI kamiznara zrI malAla zekhara jI evaM iMglaiMDa aba apane sAtaveM vizva bauddha sammelana kI preraka kArya ke suprasiddha vidvAn zrI kismala hamphe Adi bauddha mahAna bhAvoM ne milakara bauddha samAja kI tatkAlIna sArI parivAhI kI ora aayeN| sthitiyoM kA vicAra kiyA / aura ekamAtra bauddha dharma ke sAtavAM vizva bauddha sammelana, sAranAtha, kAzI: pracAra kI maMgala kAmanA se svayaM hInayAna paramparA ke bhagavAn mahAvIra tathA zrI buddhadeva donoM samakAlIna upAsaka hote hue bhI vizva meM phaile hue bauddhoM ke pramukha rAjakumAra the| donoM mahApuruSoM ne antima jJAna kI prApti bheda mahAyAn, hInayAn tathA vajayAna rUma tInoM pradhAna ke lie sampUrNa rAjyavaibhava kA tyAga kiyA, kaSTamaya . paramparAoM kA samanvaya karate hue san 1950 meM sarva
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta prathama vizva bhrAtRttva saMgha kI sthApanA kii| prathama sammelana to samajha meM prAtA hai kintu 26 janavarI 1965 ke dina bhI laMkA meM hI kiyA usake bAda prati dUsare varSa vizva dakSiNa bhArata meM kevala hindI rASTra bhASA na honI cAhie bauddha sammelana vibhinna dezoM meM hue haiN| kramazaH jApAna, itane hI mAtra ke lie, hindI ke virodha meM, do vyaktiyoM varmA, nepAla, thAIlaiNDa tathA kamboDiyA meM hue haiN| sAtavA~ kA jIte jI jala maranA vaha samajha meM nahIM paataa| aisI 6 dina kA vizva bauddha sammelana sAranAtha meM humaa| itanA hI eka vizAkta havA laMkA se bhI pAI thI ki vahA~ ke jAnanA jarUrI hai ki dharmapAla jI ke anekoM ziSya bhikSu eka bauddha bhikSu ne kahA hai-'sarakAra dvArA yadi samAcAra hote hue bhI zrI dharmapAla jI ke anurAgI bhakta gRhastha patra apane adhikAra meM le lie jaayeNge| to viyatanAma ke zrI malAla zekhara jI ne zrI krismasa hamphe jaise bahuzruta bauddha bhikSuoM kI taraha maiM bhI jIvana kurvAna karake vidvAna kA amUlya sahayoga lekara prAge bhAe aura vizva agni meM jala mruuNgaa| pratyeka zubha prAdarza kA mAnava bauddha sammelana kI sthApanA kI / sthApanA se lekara mAja samAja kitanA bhayaMkara durupayoga bhI kara sakatA hai ? laMkA taka briTena meM laMkA ke hAI kamiznara prAdi aneka uttara- aura dakSiNa bhArata ke donoM udAharaNa isa bAta ke sAkSI dAyitva pUrNa padoM kI jimmedAriyoM ko nibhAte hue una hai| donoM mahAnubhAvoM ne aneka sahayogiyoM ke sAtha milakara vizva bauddha sammelana meM vizva ke 32 dezoM meM se pradhAnta gati se vizva bauddha sammelana kI gAr3I mAge cIna, pAkistAna, hindeziyA evaM varmA ko chor3akara 28 khIMcate hI jA rahe haiN| zrI jaina saMgha ke lie sacamuca vaha rASToM ke bauddha pratinidhi ikaTThe hue the| sammelana ke udpreraNA lene yogya hai| ghATana ke pUrva DA0 rAdhAkRSNan ne buddhadeva kI mUrti kI vizva bauddha sammelana kA uddezya rAjyanIti meM bhAga pUjA kI thii| phUla car3hAe the| dhUpa bhI kiyA thaa| lene kA nahIM hai kevala pArmika tathA sAMskRtika pravRttiyoM sammelana meM upasthita khAsa vyavitayoM meM tibbata ke zrI taka hI apanA kArya kSetra sammelana ne sImita rakhA hai| dalAI lAmA, laddAkha ke zrI paNachena lAmA, mahArAja yadyapi bauddha dezoM meM prApasI vaimanasya tathA virodha bhI hai| sikkima, sammelana kI adhyakSA thAilaNDa kI rAjakumArI viyatanAma tathA lAmosa aura thAIlaNDa evaM kamboDiyA meM zrI matI pUna pismai Tiskula, lAmosa sarakAra ke sAMskRprApasI viroSa hai| varmA eka bauddha deza hote hae bhI vahA~ tika mantrI, kAzI nareza, rAjamAtA vijayA nagarama, uttara kI sarakAra ke pahale bauddha adhikArI isa samaya jela pradeza sarakAra kI pradhAna mantriNI zrImatI sucetA kRpa lAnI, bhArata sarakAra ke pararASTra mantrAlaya kI zrImatI viyatanAma meM amerikana zAsana ke sAmane bauddhoM ne lakSmI menana, laMkA meM bhArata ke rAjadUta zrI bhImasena saccara, briTena meM laMkA ke rAjadUta zrI malAla zekhara jI, jo virodha vyakta kiyA thA usake phoTU slAiDa citra aura khUna se tara vastra prAdi bhI sAranAtha meM dikhAne meM pAe iMglaNDa ke zrI krismasa hamphe Adi anekoM viziSTa vyakti upasthita the| vizva sammelana ke lie hI sAranAtha the| bhArata ne gAMdhI jI ke netRtva meM ahiMsaka satyAgraha meM khAsa rijarva baiMka kI zAkhA kholane meM AI thii| vizva to dekhA hI hai kintu viyatanAma meM amerikanoM ke sAmane aura bhArata meM samAcAra bhejane ke lie TelIpriMTaroM kI bhikSumoM kA jIte jI agni meM jala jAne ke anekoM prasaMga khAsa vyavasthA karane meM AI thii| sacamuca mAnava samAja ke sAmane mahatvapUrNa udAharaNa haiN| viyatanAma kA vaha viroSa prabhI samApta nahIM hai vartamAna vizva bauddha sammelana meM bauddha bhikSoM evaM pratinidhi meM bhI cala rahA hai| do cAra dina Upara ke patra meM par3hane gaNa aneka prakAra kI beza bhUpAmoM meM upasthita thaa| meM pAyA thA ki koI bauddha bhikSuNI sarakAra ke virodha katthaI vastra meM tibbata, maMgoliyA tathA laddAkhI bhikSumoM ke nimitta agni meM jala marI hai| yadyapi viyatanAma meM ke sAtha rUsI upAsikAeM bhI thiiN| pIta vastra meM sthavira bauddha bhikSu evaM bhikSuNiyoM kA mAtma balidAna preraka prasaMga vAdI bhikSa, kAle pozAka meM jApAnI dharmAcAryoM, zveta
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38veM IsAI tathA 7 bauddha vizva-sammelanoM ko bhI bana saMgha ko preraNA vastra meM viyatanAmI upAsikAe~ raMga viraMge pozAkoM meM suvidhA nahIM krtii| sarakAra IsAI sammelana ko pUrNa bhArata tathA dakSiNa pUrva eziyA ke pratinidhi to the hI suvidhA detI hai prAdi / pazcimI sabhya pozAkoM meM prAsTraliyA, yoropa tathA pramerikA ke pratinidhi bhI the| thAilaNDa kI pratibhAzAlinI rAjakumArI puna pismai Tiskula sAtaveM vizva bauddha sammelana ke pramukha pada para punaH isa sAra prasaga para sampAdakAya lakha likhata 311 pratiSThita huii| unhoMne vibhinna prasaMgoM para jo kucha kahA 64 ke 'prAja' dainika meM kahane meM pAyA thA ki isa vaha sacamuca ullekhanIya hai / 25 sau varSoM se boDa dharma sammelana meM aise nirNaya (ThaharAva) karane meM pAe jo bauddha mAnava samAja kI sevA samayAnusAra kara rahA hai| saba dharma ke pracAra meM hI nahIM samasta mAnavatA ke kalyANa meM dharmoM kA mantima lakSya eka hI hai ki mAnava ko pazu ke bhI sahAyaka hoN| sacamuca sAtaveM bauddha sammelana meM jo bhI stara se Upara uThAnA / " mAnava samAja kI tathAkathita naI nirNaya kie haiM vaha bar3e hI mahatvapUrNa haiM / sammelana ne pIr3I prAyaH saba dharmoM ko heya dRSTi se dekhatI hai| kyoMki vizva ke bauddhoM ko preraNA dI hai ki:-(1) pratyeka dharmo ve andha vizvAsa kI virodhinI hai isIlie hamako boTa ke sAtha sadbhAva aura mitratA rakhanA (2) pratyaka bAddha dharma kI buddhigrAhI DhaMga se vyAkhyA karanI par3egI kintu saMgaThana vizva zAnti kI rakSA ke lie hara eka dharma tathA vaisA karane ke pUrva sabase pahale hameM svayaM use acchI taraha usake dhArmika saMgaThanoM ke sAtha sahayoga pUrvaka kArya kareM samajha lenA hogA / hameM (boDa) anya dharmAnuyAyinoM se (3) bauddhoM ke do pramukha bheda mahAyAna tathA thera (sthavira) mA bhimAnatA ra vAdI zAkhAmoM meM pArasparika sambandha aura ghaniSThatA vaisA abhimAna pratispardhA kA sarjaka ho jAyagA / hamako sthApita ho (4) bauddhoM aura hindunoM meM gaharA sadbhAva prAzA hai ki saba dharmoM meM sahayoga aura ekatA hogI aura Avazyaka hai (5) vizva rASTrasaMgha ko vizva ke nizastrI- isa taraha sAtha-sAtha kArya karate hue zAnti, sAmAjika karaNa ke lie apIla kI (6) paramANu zastroM kA upayoga daDhatA tathA pragati kI upalabdhi bhI hogii| boDa aura koI rASTra na kare (7) paramANu zakti kA upayoga nirmANa hindanoM meM gahare sadbhAva kI prAvazyakatA hai| hama saba kArya meM hI honA cAhie (8) nizcita yAjanAmA kA (bauddha) mahAn hindU pratinidhitva ke sadasya haiN| hindU caritArtha karane ke lie vizAla rUpa se dhana saMgraha karanA loga donoM eka hI haiN| hindU dharma prAcIna hai| bauddha dharma maadi| kA IsavI pUrva chaThI zatAbdI meM janma huaa| bauddha dharma sAranAtha ke sAtaveM vizva bauddha sammelana ke lie aura hindU dharma kA lakSya samAna hai / vaha lakSya hai mokSa thAilaiNDa ke zrI suddhimANikya ne Der3ha lAkha rupayA diyA prApta karanA arthAt svatantratA prApta krnii| (unake thaa| usake badale meM sammelana ne unako khAsa dhanyavAda vikAsa meM) mApake jo koI prayatna hoMge usameM hamAra: diyA thaa| 1-2-64 ke dina bauddha mandira meM tIna bhAra- (bauddhoM kA) pAevaM sahayoga milegaa| (1.12-64 kA tIya bAlakoM ko tathA 6 mahArASTra ke vayaskoM ko zrAmaNera kAzI vidyApITha kA bhASaNa) vArANasI ke sAtha merA dIkSA dene meM AyI thI / san 1954 meM uttarapradeza rAjya (rAjakumArI kA) sambandha janma se hai ityAdi aneka tathA kendrIya sarakAra ne 35 lAkha rupayA to kevala sAra- bhASaNoM se bhI mAge bar3hakara rAjakumArI pramukha vyaktiyoM nAtha ke ho vikAsa ke lie kharce the| anya sthAnoM ke ke samUha ke sAtha zrI tulaso mAnasa mandira meM gaI aura lie to alaga alaga rakameM bhI thiiN| san 1956 ke pahale vahA~ jAkara ke hindU vidhi se pUjana bhI kiyaa| kAzI tathA bAda meM bhI anekoM sahAyatA bauddha kendroM ko sarakAra hindU vizva vidyAlaya ke zrI vizvanAtha mandira meM bhI ke dvArA milI hai| itanA hone para bhI mAnya bhikSa zrI pramukha vyaktiyoM ke sAtha zrI vizvanAtha jI kA baidika dharmarakSita jI prAyaH 25-11-64 ke 'mAja' meM likhate haiM mantroM se pUjana kiyA / laMkA ke briTena meM hAI kamiznara ki sarakAra bauddha sammelana ke prati upekSA rakhatI hai| koI tathA vizva bauddha sammelana ke sarjaka zrI malAla zekhara jI
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 Adi bhI usa pUjana meM sammilita the / unhoMne apane eka bhAga meM nimnalikhita vAkya uddhRta kiyA thA ki'buddha deva kahate haiM ki buddhi ke bala para calo / prApta ke bacana para nahIM / ' maleziyA ke pradhAna mantrI zrI turka rahamAna ne apane sandeza meM kahA thA ki 'prAja ke saMsAra meM bhautikavAda ne adhyAtmikatA ko cunautI de rakhI hai / sammelana usa cunautI kA uttara de vaisI AzA rakhatA hai / ' mUlagaMdha kuTIvihAra ke sAmane dikhAe gae siMhalI calacitra 'laMkA meM bauddha dharma' meM eka prAzcaryajanaka kathA batAne meM AI thiiN| vaha kathA aisI thI kuzInagara meM bhagavAna buddha kA jaba mahAparinirvANa ho rahA thA taba unhoMne indra ko bulAyA aura zrAdeza diyA ki hamAre dharma ko laMkA meM le jAo aura vahA~ usakI rakSA evaM vyavasthA karo / indra ne laMkA meM jAkara vibhISaNa deva ko bulAyA maura kahA ki vaha bauddha dharma kI rakSA kreN| laMkAvAsiyoM kA vizvAsa hai ki bhagavAna buddhadeva tIna bAra laMkA meM Ae haiM aura indra kI prAjJA se vahA~ vibhISaNadeva bauddha dharma kI rakSA karate haiM / mahAbodhi sosAiTI ke pradhAna bhikSutroMkA mahAbodhi sosAiTI ko hI dAna sacamuca eka mahatva kA bicAraNIya prasaMga hai / mahAbodhi sosAiTI ke saMsthApaka bhikSu zrI dharmapAla jI ke ullekhanIya ziSya bhikSu zrI saMgharatna jI rAyaka sthavira jo varSoM se mahAbodhi sosAiTI ke suyogya cAlaka bhikSu zrI dharma-rakSita jI ghora nAlaMdA ke vidvAna anekAnta bhikSu zrI yU dharmaratna jI kA kramazaH 100) rupayoM kA dAna dhaura yaha sArI bhI chapI hai| bhikSutroM ko kAryasevA ke badale meM ucita puraskAra tathA mAsika bhI milatA hai / 101 ), 100 ), bAla riporTa meM lekhaka pahale ke anta meM bambaI ke krizciyana meM jisa taraha coroM aura badamAzoM ko pakar3ane meM Ae the usa para hamane jaisI cintA vyakta kI thI vaisI cintA yahA~ bhI vyakta karanI hI pdd'egii| ki akhila bhAratIya zrI mahAbodhi sosAiTI ke pradhAna mantrI, svargavAsI bhikSu zrI dharmapAla jI ke ziSya, brahmacArI zrI devapriya balisiMha jI kA 800) rupayoM kA sAmAna corI ho gayA / jisameM vizva bauddha sammelana ke kitanI hI phAile bhI thiiN| yaha corI kalakattA ke hAvar3A sTezana para huI thI / sAranAtha ke sammelana sthala para bhI kitanI hI coriyA~ aisI huI ki jinakA vicAra karate hue aisA laga rahA hai ki jisa buddhi yA kalA kA prayoga manuSya patana ke mArga para karatA haiM usI buddhi yA kalA kA zatAMza nahIM, sahastrAMza bhI upayoga yadi unnati ke mArga meM kareM to ? na jAne itanA sAdhAraNa-sA zubhakarma karane se manuSya kitanA U~cA uTha sakatA hai / parantu vaisA bane hI kyoM ? kalikAla hI to hai| jaba apane donoM vizva sammelanoM kI samAlocanA ke sAtha zrI jaina saMgha ko preraNA vAle atyanta upayogI bhraMza kI ora bhAveM / anekAnta kI purAnI phAileM anekAnta kI kucha purAnI phAileM avaziSTa haiM jinameM itihAsa, purAtatva, darzana aura sAhitya ke sambandha meM lojapUrNa lekha likhe gae haiM jo paThanIya tathA saMgrahaNIya haiN| phAileM anekAnta ke lAgata mUlya para dI jAyeMgI, 12, 13, 14, 15, 16, 17 varSoM kI haiN| thor3I hI posTejalacaM alaga hogaa| phAileM varSa 8, 6, 10, 11, pratiyAM avaziSTa haiN| maMgAne kI zIghratA kareM / mainejara 'anekAnta' borasevAmandira 21 dariyAgaMja, dillI /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI bAbU choTelAla jI jaina kA saMkSipta jIvana-paricaya bAbU choTelAla jI jaina kI gaNanA deza ke pramukha kAravAM jIvana yAtrA kI mora bar3hane lgaa| apane vyApAra samAja evaM sAhitya seviyoM meM kI jAtI hai| deza kI ke pazcAt jo bhI prApako samaya milatA use pApa samAja vibhinna saMsthAnoM se unakA nikaTa sambandha rahA hai aura evaM deza sevA meM vyatIta karane lage / zanaiH zanaiH pApa sevA unake mAdhyama se ve gata 50 varSoM se deza, samAja evaM ke kSetra meM adhika tatparatA se bar3hane lage aura kucha samaya sAhitya sevA meM anubaddha haiN| san 1917 meM kalakattA meM pazcAt pApa pUre samAja sevI bana gaye / isa prakAra mApakA jaba inphlueMjA kA bhISaNa prakopa humA taba unhoMne pIDita sArA jIvana hI deza evaM samAja sevA meM samApta ho calA vyaktiyoM ke lie bhojana, auSadhi prAdi kI khaba sahAyatA hai| bAbU jI kitanI hI saMsthAoM ke adhyakSa, mantrI evaM kI thI aura yahI unakA sarvaprathama sArvajanika sevA meM TrasTI haiM / vartamAna meM Apa kalakattA jaina mandira ke dRssttii| praveza kA avasara thaa| san 1943 meM jaba baMgAla meM bhISaNa kArtika mahotsava kameTI evaM bhAtIrtha kSetra kameTI akAla par3A aura jisane lAkhoM insAnoM kI jAna le lI thI ke sakriya sadasya haiM tathA baMgAla, bihAra, ur3IsA tiirthkssetr| usa samaya bAbU jI ne tana mana dhana se sAre baMgAla meM ghUma- kameTI ke mantrI raha cuke haiN| samAja ke sabhI sudhAra kA . ghUma kara akAla pIDitoM kI jo sevA kI thI vaha avismara- mAndolanoM evaM sammelanoM meM prApakA pramukha hAtha rahA hai gIya rhegii| isI taraha pUrvI pAkistAna ke nopAkhAlI mApake nirdezana meM samAja ke bahuta se vikAsa ke kArya kSetra meM jaba bhISaNa sAmpradAyika daMge hae aura manuSya kA calate rahate haiN| masuSya duzmana bana gayA usa samaya bhI mApane jIvana kA sAhitya evaM purAtatva ke mApa vizeSa premI haiN| deza kI khatarA mola lekara vahAM rilIpha kaimpa khole aura saikar3oM pramukha sAhityika saMsthA vIra sevA mandira dehalIke varSoM hinduoM ke jIvana kI rakSA kI / svayaM kalakattA meM hindU se se pApa adhyakSa haiN| manekAnta patra ke saMcAlana meM ApakA muslima daMgoM ke samaya bAbU jI ne pIDitoM kI prazaMsanIya pramukha hAtha rahA hai aura usake kAphI samaya taka sampAdaka sevA kii| saradAra paTela kI apIla para somanAtha mandira bhI rahe haiN| rAyala eziyATika sosAiTI ke prApa san bhA rhh| rApa ke punarudvAra ke lie kalakattA nagara ke ganI esosiezana 1921 se sammAnita sadasya haiM khaNDagiri ke purAtatva ke dvArA jo do lAkha kI bhArI rakama ekatrita huIthI usameM mahatva ko prakAza meM lAne meM prApakA vizeSa hAtha rhaa| bAbU jI kA pUrA sahayoga thaa| purAtatva kI khoja meM mApane dakSiNa bhArata ke atirikta vihAra, uDIsA, baMgAla, rAjasthAna Adi pradezoM meM bhramaNa san 1917 meM Apa kAMgresa ke sakriya sadasya bane / kiyA hai aura yahA~ se mahatvapUrNa sAmagrI ko khoja nikAlA aura kAgresa ke vizeSa adhivezana para mApane akhila bhAratIya hai| sarvaprathama ApakI pustaka 'kalakattA jaina mUrti yaMtra jaina rASTrIya kAnphreMsa kA kalakatte meM adhivezana AmaMtrita saMgraha' san 1923 meM prakAzita huii| phira jaina viviliyokiyaa| zrI bI. khAparDe isake madhyakSa the tathA lokamAnya grAphI kA prathama bhAga san 1945 meM prakAzita humA maura tilaka jaise ucca netAoM ne isa sammelana meM bhAga liyA dUsarA bhAga bhI pIghra prakAzita hone kI sthiti meM hai| thaa| bAbU jI sI0 Ara0 dAsa ke anuyAyiyoM meM se the mora purAtatva evaM zilAlekhoM ke sambandha meM mApane eka mahatvaisa kAraNa unheM kAphI parezAniyAM uThAnI par3I para bhApane pUrNa pustaka kA saMgraha kiyA hai jisakA prakAzana bhAvazyaka kabhI bhI dAsa bAbU kA sAtha nahIM chodd'aa| hai| deza videza ke vidvAnoM ke jaina sAhitya para zoSa kArya kalakatte ke sampanna jaina parivAra meM prApakA 70 varSa meM pApa barAbara sahayoga dete rahate haiN| DA0vinTara nina, pUrva janma hamA aura zikSA prApti ke pazcAt mApakA ga. glAsinava, zrI mAra0DI0banarjI, rAyabahAdura pAra.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 anekAnta pI.candrA, zrI ena0 jI0 majamadAra, zrI ke ena. dIkSita darzana dene tathA vyavasAya dhandhe meM lagAne meM pApa satata amUlya candra vidyAbhUSaNa, DA. vibhUtibhUSaNadatta, DA. e. prayatnazIla rahate haiN| kalakatte ke baMgAlI evaM jainetara mAra bhaTTAcArya, DA. esa. Ara. banarjI Adi saikar3oM samAja meM bhI pApa vizeSa priya haiM tathA vahA~ ke pratiSThita vidvAnoM ne mApase jaina sAhitya evaM purAtatva meM pUrA sahayoga sAhitya seviyoM evaM samAja seviyoM se ApakA vizeSa liyA hai| sambandha hai| bAbU jI sadaiva saphala vyApArI rahe haiN| eka lambe samaya taka mApa kalakattA kI prasiddha TreDa esosiyesana ke lekina duHkha hai ki ApakA svAsthya prApakA sAtha pramukha sadasya rhe| isa saMsthA ke prApa varSoM taka mantrI nahIM detA aura bImArI cAhe jaba Apako parezAna karatI evaM adhyakSa bhI rahe haiN| pApakI vyavasAyika yogyatA dekha rahatI hai| asvastha rahane para bhI utsAha evaM lagana ke kara baMgAla caimbara Apha kAmarsa eNDa inDasTrIja tathA sAtha prApa samAja evaM deza kI sevA meM vyasta rahate haiN| iNDiyana caimbara Apha kAmarsa eNDa inDasTrIja ne apanI hamArA kartavya hai ki aise deza sevI, samAja sevI evaM mora se prApako paMca niyukta kiyaa| sAhitya sevI mahAnubhAvoM kA samucita satkAra kiyA ina saba ke atirikta prApa dAnI, paropakArI, evaM jAya / aise sAdhaka evaM saMskRti ke ananya sevaka ke satkAra karmaTha kAryakartA haiN| aba taka Apane milAkara vibhinna kA prAyojana vastutaH apane pApako gauravAnvita karanA hai sAmAjika saMsthAnoM ko lAkhoM rupaye kA dAna diyA hogaa| aura isIlie Apake abhinandana kA Ayojana kiyA jA pApako samAja ke navayuvakoM kA bar3A khyAla hai| unheM mArga rahA hai| zrI choTelAla jaina abhinandana grantha sampAdaka maNDala kRpayA Apa apanA maulika lekha kisI eka bhASA meM sUcI ke viSaya yA anya viSaya para 31 maI 65 taka bheja kara DA. kAlIdAsI nAga, paNDita cainasukhadAsa nyAyatIrtha anugRhIta kareM / abhinandana grantha meM lekha prakAzita hone paM. kailAzacandra zAstrI DA. kastUracanda kAsalIvAla, para pApako lekha ko 20 pratiyA~ atirikta bheja dI zrI TI. ena. rAmacandrana, zrI agaracanda nAhaTA, DA. satya jaaveNgii| raMjana bnrjii| kRpayA Apa jisa viSaya ko cune usakI svIkRti prApako yaha jAna kara prasannatA hogA ki suprasiddha zIghra hI bhijavAne kA kaSTa kreN| samAjasevI, itihAsa evaM purAtattvavettA zrI choTelAla jI jaina kalakattA ke 70ve varSa kI samApti para unakA sArva zrI choTelAla jaina abhinandana grantha janika abhinandana karane kA nizcaya kiyA gayA hai| isa viSaya-sUcI avasara para unheM eka abhinandana grantha bhI bheTa kiyA khaNDaka jaavegaa| abhinandana grantha meM deza ke prakhyAta lekhakoM, vicArakoM 1. janma, parivAra, mAtApitA, zikSA, vivAha evaM evam vidvAnoM ke gaveSaNApUrNa lekha hoNge| anya hindI, vyasana / aMgrejI evaM baMgalA tInoM bhASAoM meM prakAzita hogaa| 2. dharmapatnI kA saMkSipta paricaya (scitr)|
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3. bAbU sA0 kA vyaktitva evaM kRtitva / 4. samAja sevA ke kucha anubhava / 5. sAmAjika saMsthAnoM ke pramukha kAryakartA ke rUpa meM unakA jIvana / 6. samAja kI saMsthAoM ke vikAsa meM yogadAna 2 - sAhitya evaM purAtattva sevA : zrI choTelAla jaina prabhinandana grantha 7. bAbU sA0 dvArA saMsthApita evaM saMrakSita saMsthAna 8. vIra sevAmandira ke vikAsa meM unakA yogadAna / 6. bhArata bhramaNa / 1. bAbU sA0 kI kRtiyoM kA mUlyAMkana | 2. hRdaya se sacce sAhitya sevI / 3. prakAzita evaM aprakAzita sAhitya | 4. purAtattva kI khoja meM / 3- saMsmaraNa : 4 - zubhakAmanAe~ : parva / khaNDa kha - 1. jaina samAja eka paricaya / 2. bhAratIya samAja aura jainasamAja / 3. bhAratIya samAja gata 50 varSoM meM / 4. jaina samAja kA svAtantrya saMgrAma meM yogadAna | 5. uttarI bhArata kI pramukha jaina zikSaNa saMsthAeM / 6. jainoM ke vividha sAmAjika bhAndolana / 7. baMgalA meM jaina dharma evaM usakA vikAsa / 8. kalakattA jainasamAja | 6. kalakattA nagara kI jaina saMsthAe~ / 10. kalakatte kA kArtika mahotsava eka sAMskRtika 11. nagara ke darzanIya mandira / 12. rAjasthAna pravAsiyoM kA baMgAla pradeza ke vikAsa meM yogadAna / 13. mahAtmA gAMdhI aura jaina dharma / 14. agravAla jainoM dvArA sAhitya sevA meM yoga / 11. 20vIM zatAbdI ke kucha pramukha jaina santa, prAcArya sUrvasAgara jI varNI jI, brahmacArI zItalaprasAda zAdi / 16. vartamAna ke pratinidhi jaina vidvAna premI jI, upAdhyAya jI, sI0 mAra jaina, hIrAlAlajI, jinavijaya jI, sukhalAlajI, kailAlI dhAdi 17. deza ke praudyogIkaraNa meM jaina udyogapatiyoM kA sthAna / 18. bhArata ke pramukha jaina udyoga pati / 19. bhArata kI pramukha jaina bastiyoM / 20. bhArata ke pramukha jaina tIrtha evaM unakA paricaya / 21. zilpa evaM vastukalA meM jainoM kA yogadAna / khaNDa ga 'sAhitya aura varzana' -sAhitya 1- prAkRta sAhitya : 1. prAkRta sAhitya ke vikAsa meM jaina mAcAyoM kA yogadAna | 7 2. prAkRta bhASA meM vividha jainAgama / 3. prAkRta ke pramukha mahAkAkAvya / 4. jainetara vidvAnoM dvArA prAkRta bhASA kI sevA / 5. mrA0 kundakunda evaM unakI prAkRta racanAe~ / 6. AcArya nemicandra vyaktitva evaM kRtitva / 7. prAkRta kA dharmakAlIna sAhitya | saMskRta sAhitya 1. saMskRta bhASA ke jaina mahAkAvya / 2. saMskRta bhASA ke jaina purANa sAhitya / 3. saMskRta bhASA ke jaina kAvya sAhitya | 4. saMskRta bhASA ke jaina gramara kavi / 5. jaina stotra sAhitya / 6. AcArya somadeva kA vyaktitva evaM kRtitva / 7. saMskRta sAhitya ke vikAsa meM jainoM kA yogadAna / 3- prapabhraMza sAhitya : 1. apabhraMza ke pramukha pravaktA / 2. hindI ke vikAsa meM apabhraMza kA yogadAna 3. rAjasthAna meM apabhraMza graMthoM kI khoja / 4. apabhraMza ke sUrya aura candramA svayambhU dhIra puSpadanta / 5. apabhraMza sAhitya meM khoja kI AvazyakatA / 6. apabhraMza kA prakAzita sAhitya | 7. apabhraMza ke pramukha mahAkAvya /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4-hindI sAhitya: 2. marAThA bhASA kA jaina sAhitya / 1. hindI ke mAdikAla ke jaina prabandha kAvya / 3. dakSiNa bhAratIya bhASAmoM kA jaina sAhitya / 2. hindI jaina sAhitya ke pramukha kvi| 6-rzana: 3. hindI ke pracAra evaM prasAra meM jaina vidvAnoM kA1.janadarzana ke sarvavyApI siddhAMta / yogdaan| 2.jainadarzana ke pramukha pravaktA samantabhadra prakalaGka, 4. rAjasthAna ke jaina grantha saMgrahAlayoM meM upalabdha vidyAnandi, haribhadra sUri prAdi / hindI sAhitya / 3. jainadarzana meM adhyAtmavAda / 5. hindI kI prajJAta jaina rcnaaeN| 4. janadarzana kA bhAratIya darzanoM meM sthAna / 6. hindI sAhitya kI surakSA meM jainoM kA yogadAna / 5. jaina darzana meM Izvara kI priklpnaa| 7. hindI ke vartamAna jaina lekhaka / lekhAdi bhejane kA patA8. janoM kA hindI gadya sAhitya / DA. kastUracanda kAsalIvAla 5-anya sAhitya: mahAvIra bhavana, savAI mAnasiMha hAIve, 1. jaina gujarAtI sAhitya / jayapura zrIpura pArzvanAtha maMdira ke mUrti yaMtra lekha saMgraha paM0 nemacanda pannUsA jaina, deulagAMva [gata kiraNa se Age] (1) pavalI maMdira jo prathama darzanI ghanTA hai-digaMbarI (ka) pItala pArzvanAtha UMcI 2"-vimalacandra jainamaMdira pavalI saMsthAna zirapura / upadezAt / (2) uttara dizA kA ghanTA-'zrI antarikSa pArisanAtha (kha) pItala padmAvatI U~cI 5"-zrI. mU0 saM0 mIti kAtika sudha poraNImA 14 saM0 1936 bhaTTAraka izAla (vizAla) kIrti zrIpura (3) sabhAmaNDapa meM kA bar3A ghaNTA honAsA rAmAsA (2) bhagavaMga saitapAla / digaMbara jaina dhAkaDa yAMnI pradAna kelaa| proM zrI (2) zrI. sundarasA devamaNasA ke gRha meMdigaMbara jaina mandira pavalI zirapura // (ka) pItala pAzvanAtha UMcI 1 // "-1225 zrI (4) garbhagRha meM vedI ke sAmane pAyathalI pharasI ke eka mUlasaMdhe) senagana 1225 patthara para-zrI. mizrIlAla di. jaina jhAvarA (kha) pI. pArzvanAtha UMcI 4"-zrI mUlamaMgha saM0 pATanavAlA mu. nigabI (nAMdeDa) tarapha se ru0 15 / 1124 (1134) zirapura ke gahacaityAlya ke kucha nivaDaka mUrti (3) aNNA rAvajI borAlakara ke gRhamelekha: (ka) pItala pAzrvanAtha UMcI 3"-1717 phAlguna (1) zrI. prAtmArAma rAghojI belekara ke gRha meM su0 3 shriipur|
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpura pArzvanAtha mandira ke mUti yaMtra lekha saMgraha (4) mAdinAtha malhArajI biTuDe ke gRhameM 2914 meM mumbaI se pAnAcaMda hirAcaMda jhaverI ne prasiddha (1) lakSmI yaMtra-zrI mu0saM0 bha0 a0 zrI kI hai| usameM 'antarikSa pArzvanAtha' isa patizaya kSetra kA vizAlakIti tu pade zrIpure bhagavaMta kA0 sai0 ullekha anukrama se pAna 32 se 37 aura 244 se 250 mannatavrata dyaa| ke Upara pAyA hai| donoM meM majakUra eka hI hai / usameM (5) manohara mAdhava saMghaI ke gRhameM likhA hai kI "zirapura grAma meM digaMbara jainiyoM ke 42 -1-mUrti harA kAlA pASANa UMcI 4" gRha tathA 188 bhAdamI hai| aura do digaMbara maMdira jI zikharabanda hai| usImeM eka purANA mandira hai jisake bhoyare saMma (vata)-747 ravivAra kArtika......... zrIpura'......" meM kula 26 pratimA hai aura Upara ke mandira meM bhI (kucha), jo kula 51 pratimA maujUda hai| ve saba digaMbarI hai jinakA (6) devabhaNasA rAmAsAke gRhameM saMvata prAdi mAge ke koSTaka meM diyA humA hai| (mAge (ka) pItala naMdIzvara U~cI 2"-zrI viml| koSTaka hai jisameM mUrti, pAdukA, yaMtra, devI ke lekha-kAla (7) tukArAma nArAyaNa manATakara ke gRhameM kA saMkSipta vivaraNa hai|) (ka) AdinAtha, harA pASANa UMcI 7"-zake inake sivAya 4 naziyAM hai, jo saba digaMbarI 1596 zrImUla-sa...... zrIpura (re) AmnAya kI haiM / isa prakAra jo mUrti, pAdukA, yaMtra, (u) padezAt / padmAvatI hai ve saba prakAzita kiye haiN|" zrI gaMgArAma gokulasA mahAjana rA0 kAraMjA isa koSTaka meM eka hI sapheda pASANa ke padmAvatI ke gRhameM devI kA ullekha hai| usake pratiSThA kA saMvat 1930 pItala kI padamAvatI devI UMcI 7 // " spaSTa likhA hai tathA eka sapheda pASANa ke pAzvanAtha kA (pIche se) sake 1561 phAlguNa vadI sa (Sa)ThI saMvata 1930 bhI batAyA hai| (SThI) zrImUlasaMghe senagaNe bhaTTAraka somasenaH tuka isa koSTaka se yaha spaSTa pramANita hotA hai ki, gaNAsA vagosA va vopAsA / upadezAt nityaM prAja jo Upara ke maMdira meM pItala kI padmAvatI devI hai praNamati / / kAraMjA nagare : vaha I0 saM0 1907 meM (kyoMki yaha koSTaka 1907 meM sAmane ke bAju meM baiThaka para-pratiSThA zrIpura nagare likhA gayA hai|) vahAM nahIM thaa| bAda meM kisI gRha vidhAna / caityAlaya se vahAM rakhI gayI hogii| isa pItala kI deulagAMva rAjA ke zrIcandranAtha digambara jaina- padmAvatI mUrti kA hI hara kArtika pUnama ko yAtrA aura julUsa mandira meM nikalatA hai| jo ki bar3e mandira se nikala kara pavalI pItala pAvanAya UMcI1'-sAmane ke baaj-shriipuure| mandira meM jAtA hai| vahAM ke pArzvaprabhu kA abhiSeka pUjana thImUlasaMghe tribhUvanaka svAmIbhyo : zrI pArzvanAyebhyo bhajana kara vApisa lauTatA hai| navarAtra meM donoM deviyAM nitya nama : / pratiSThA / Upara cauka ke kATha para eka jagaha virAjamAna hotI haiM / pIche se-saM(ba)ta 1578 baizAkha sudI dvAdazI gurau anekAMta ke gatAMka meM pRSTha 27 para lekha naM0 2 tAMbe mUla0 sara0 balAtkAragaNe thI kundakundAcAryAnvaye bha0 kA yaMtra-isakA lekha maiMne isa taraha diyA thA-"vivAha vidyAnaMdI paTTe bhaTTAraka zrI mallIbhUSaNa paTTa bha. zrI nAma saMvatsare popa vadI paMcamI zukravAre pratiSThA sIrapura lakSmIcandra gurubhrAta su(sUri zrIzrutasAgara pAThitAcArya zrI antarIkSa pArzvanAtha caityAlaye dIkSAgrahaNa pratIsana para(?) siMhanandI gurupadezAt brahma mahendradatta nemIdatto zrI saMghaH lekina yAtrA darpaNa tathA DirekTarI meM usakA vAcana isa praNamanti / taraha se kiyA hai aura yaha koSTaka kA utArA hI barAbara hAla hI meM patA calA kI, zrI bhAratavarSIya digaMbara jaina samajhanA vaha isa prakAra hai-tAMbe kA yaMtra-'antarikSa 'yAtrA darpaNa110 saM0 1913 maura DirekTarI i0 saM0 pArzvanAtha caityAlaya (ye) dIkSA grahaNa pratiSThA saM. 1225
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 bhanekAnta vivAha nAma saMvatsare (popa vadI paMcamI) zukravAsare pAdukA lekha mujhe zirapura va itaratra mile vaha maiMne prasiddha pratiSThA sirapura / ) kiye hai prAzA hai ina mUrti lekhoM se kucha itihAsa para yA pramANe zirapura sambandhita jo mUrti, devI, yaMtra va vizepa prakAza pdd'egaa| gata kiraNa meM jo mUrti lekha prakAzita hue the, unameM nimna sudhAra vAMchanIya haipRSTha 25 ke pahale kAlama kI 4thI paMkti meM mukarjI kI jagaha gurujii| dUsare kAlama kI paMkti 13 meM 13' UMcI ke sthAna para 1 // ' uuNcii| pR0 26 ke pahale kAlama meM bha0 zrI 107 ke sthAna para zrI 108, tathA bha0 zrI 107 ke sthAna para 108 jinasena (kubar3e svAmI) pddh'eN| pR0 28 para dUsare kAlama kI paMkti 13 meM san 1867 ke sthAna para 1267 phasalI caahie| marAThI meM likhe aMkoM ke kAraNa chapane meM azuddhi huI hai| brahma nemidatta aura unakI racanAe~ paramAnanda jaina zAstrI brahma nemidatta mUla sagha sarasvatI gaccha balAtkAra gaNa milatA hai, jo nemidatta ke sahapAThI ho sakate hai| ke vidvAn bha0 mallibhUpaNa ke ziSya the| inake dIkSA brahma nemidatta maskRta hindI aura gujarAtI bhASA ke guru bhaTTAraka vidyAnanda the, jo bhaTTAraka devendrakIrti ke vidvAna the / ApakI saMskRta bhASA me 10 racanAe~ ziSya the| inhIM vidyAnanda ke paTTa para pratiSThita hone vAle upalabdha hai, ve saba carita purANa aura kathA mallibhUSaNa gurU the, jo samyagdarzana jAna caritra rUpa ratna- sambandhI hai| pUjA sambandhi sAhitya bhI ApakA cA traya se muzobhita the / aura vidyAnanda rUpa paTTa ke praphullita hA hogA, para vaha merI jAnakArI meM nahIM hai| prApakI karane vAle bhAskara the1 / brahma nemidatta ke sAtha mUrti ye saba racanAe~ saM0 1575 me 1585 taka racI gaI lekha meM brahma mahendradatta nAma kA aura ullekha jAna par3atI hai| isase Apa 16vI zatAbdI ke pratibhA sampanna vidvAna the| ApakI racanAoM kI bhApA anyanta 1. zrImajjainapadAbja sAramadhukRcchImUlasaMdhAgraNIH / sarala aura sugama hai / racanAtroM ke nAma isa prakAra haiM.-- samyagdarzanasAdhubodhavilasaccAritracUDAmaNiH / 1. pArAdhanA kathA koSa saM0 1575, 2. neminAtha vidyAnandi guru prapaTTa kamalollAsaprado bhaaskrH| purANa saM0 1585 / 3. dharmopadeza pIyUSavarSa shraavkaacaar| zrIbhaTTArakamallibhUSaNagururbhUyAtsatAM zarmaNe // 4. rAtri bhojana tyAga kathA, 5. sudarzana carita, 6. zrI. -ArAdhanA kathAkoSa-prazasti pAla carita, 8. prItikara mahAmuni carita, 8. dhanyakumAra
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ brahma nemivatta aura unakI racanAe~ carita, 9. neminirvANa kAvya (IDara) aura 10. nAga- mAla lekara apanI kIti ko ujjvala bnaayo| zrI kathA (jypur)| racanA isa prakAra hai :inake atirikta do racanAe~ hindI bhASA kI aura prApta sakala jiNesara paya-kamala, paNavivi jagi jayakAra / huI haiM / mAlArohiNI (phullamAla) aura prAditya vratarAsa phullamAla jiNavarataNI, pabhaNauM bhaviyaNa taai||1 ina donoM racanAoM kA saMkSipta paricaya denA hI isa lekha vRSabha ajita saMbhava abhinaMdana, kA pramukha viSaya hai / inameM mAlArohiNI eka sundara sarasa sumati jiNesara pApa nikaMdana / racanA hai, jo mahattvapUrNa jAna par3atI hai, kavitA sarala aura padma prabhu jina nAmeM gajjauM, zrI supAsa caMdappaha pujj|2 prabhAvaka hai / yadyapi kahIM-kahIM kucha aMza truTita milA hai, pupphayaMtu sIyalu pujjijjai, phira bhI vaha bhAvapUrNa aura sugama hai| isI se anekAnta jiNu seyaMsu mahiM bhAvijjai / ke pAThakoM ke avalokanArtha yahAM dI jA rahI hai| vAsu pujja jiNa pujja kareppiNu, bundelakhaNDa vartamAna (madhya pradeza) meM jahA kahIM bhI vimala praNaMta dhammajhAeppiNu / 3 jinendrotsava, kalazAbhiSeka, bRhatpUjA pATha aura pratiSThAdi sAMti kuMtha para malli jiNesara, kArya sampanna hote haiM usa samaya kavivara vinodIlAla kI muNisuvvauM pujjauM paramesara / phUlamAla paccIsI avazya par3hI jAtI hai aura usakI bolI nami nemIsara paya pUjesauM, bhI bolI jAtI hai aura jo adhika se adhika bolI lagA bhava-sAyara haDaM pANiya desauM // 4 kara letA hai mAla use hI prApta hotI hai| kavi vinodI- pAsaNAha bhava-pAsa-nivAraNa, lAla ne usameM 84 upajAtiyoM kA samullekha kiyA hai| vaDaDhamANa jiNa tihuvaNa tAraNa / yaha mAla 18vIM zatAbdI kI hai| jaba ki prastuta mAlA e cauvIsa jiNesara baMdi vi, rohiNI 16vIM zatAbdI kI racanA hai| isase jJAta hotA ziva gAmiNa sArada abhinaMdivi // 5 hai ki gujarAta prAdi dezoM meM usa samaya bhI yaha prathA mUlasaMgha mahimA rayaNAyara, pracalita thI, isase bhI purAtana anya prAcAryoM kI racanAoM guru niggaMthu namauM sutha-sAyara / kA anveSaNa honA caahie| siri jiNa phullamAla bakkhANauM, isa 'mAlA rohiNI' ke prArambha meM vRSabhAdi caubIsa narabhava taNau sAra phala mANasaM // tIthaMkaroM kI stuti hai usake bAda mUlasaMgha ke ratnAkara bhaviyaNa bhava-bhaya-haraNa, tAraNa taraNa samatyu / nirgrantha guru zrutasAgara ko namaskAra kara phUlamAla ko jAtI kusuma kAMjalihI pujjahu~ jiNa bohatya // 7 kahane kI pratijJA kI hai| aura use manuSya bhava kA sAra jAtI sevaMtI vara mAlatI, caMpaya juttI viksNtii| vimalA zrImAlA gaMdha visAlA, kujjaya dhavalA sobhNtii|| phala batalAyA hai| pazcAt mogarA, pArijAta, capA, juhI, camelI, mAlatI, macakuda, kadaba tathA raktakamala Adi ratta ppala phullahiM kamala navalahi jUhI hullahi jyvNtii| sugaMdhita puSpa samUho se guphita jinendramAla ko svarga-mokSa- macakuMda kayabahi bamaNaya kuMdahi nAnA phullahi mhktii| sukha kAriNI batalAyA hai| sAtha hI sakala surendroM ke sagga-mokkha-suha-kAriNI mAla jiNivaha sAra / dvArA pUjita dhana-kaNa sampatti dAyaka aura du.khoM kA anta viNau karepiNu maggiyaha jima lagabhadda bhava-pAra // 10 karane vAlI batalAyA hai| sAtha meM yaha bhI udaghopita sumoggara phulla mahakka mAla, madhukara DhakkA gaMdha rsaal| kiyA hai ki yaha suavasara bAra-bAra nahIM milatA, dhana supADala pAriya jAi vicitta, sampadA caMcala hai, dhana, yauvana, kaMcana, ratna, parijana aura jiNesara pujjiya leya pavitta // 11 bhavana Adi sabhI cIjeM jala ke budabude ke samAna asthira sakala surASipa pujjiyau pujjahu siri jiNadeu / evaM vinAzIka haiN| inakA kabhI garva na karo aura nirmala dhaNa-kaNa-jaNa saMpaha lahaha, dukkha taNau hoi cheu // 12
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 surAsura kinara leyara bhUri, jivi payacarcAhaM NacahiM NAri / suraprapchara gAvahi sokkhaha ghAma, jifNavaha sohai mottiya dAma // 13 bhI bhaviyaNa jiNa-paya-kamala, mAla mahagdhiya lehu / niyalacchi phala kari karahu, dukkha jalaMjala behu // 14 tula beha jasaMjali jiNa, kusumAvali pujjahu bhaviyaNa sukkha kara / jiNa bhavaNa pavitta nimmala, fai liya caviha saMghuvara // 15 anekAnta eha avasara guNaha navilambhaI bahu puSya viNa / jinavara patha kamala lijjai caMcala jANi ghaNa // 16 ghaNu jobvaNu kaMcaNu rayaNu pariyaNu bhavaNu vi sabbu / jala bumbu kari kaNNa jiya caMcala ma karahu gabbu // 17 mA jAhU gabbu behu babbu lehu mAla nimmalI / tuvAra hAra caMda gora kitti hoi nimmalI // surendra vinda bhUnarendra khecarava pujjiyA / jivi pAya pomamAla savva dosa vajjiyA // 18 nita nita bhaviyaNa jiNa bhavaNi karahu mahocchava sAda / mana vAMchita saMpaya lahivi puNu pAvahu bhava-pAru // 19 bhavaseya pAraM mahAduvavahAraM trilokaM kasAraM jaNANaMvakAraM / paraM deva vevaM suraveNa sevaM, niNivaM praNidaM jajoM dhammakaMbaM // 20 bali bali avasara Navi milai Navi dIsaha thira kAi / jiNa dhammahi maNu didu karahu kAlu galaMtahu jAi // 21 galati jhatti jAi kAlu moha jAla vaTTae, suhohi jANu bhavya bhANu zraggi jema kaDhae / jiNiva caMda pAya pujja dhammakajja kijjae, supattadANu puNNaThANu vayaNihANu lijjae // 22 lijjai phala niyakula taNau lacchiya capala, zrI jina pujja kare vi lahU maNidhari Nimmala, maNi bhAva ghareSpiNu pujja kareSpiNu mAla mahocchava kerau / jiNa bhavaNi karijjai ghaNu vevijjadda... "rahi suragaMdhI rahi bherI bhaMbhA sadda suhokaMsAlahi tAlahi maMgala ghavalahi mAla jiNidaha lehu lahu / mAla niNidaha taNiya lehu tihUvaNa tArai / roga - soga - bAli dukkhu Navi NIhuu prAvai / jiNavara pAya pasAha jIva vAMchita phala pAvai / zrImUlasaMgha maMgala karaNa mallibhUsaNa guru guNa vimala / sanaM prabhinaMda kara nemidatta parNa sakala // 1 kavi kI dUsarI racanA 'AdityavratarAsa' ( ravibrata kathArAsa) hai| jisakI padya saMkhyA 109 hai / isa rAsa kI bhASA meM aneka gujarAtI bhASA ke zabdoM kA aMkana huA hai, namIecaMganu, bakhANasu zrAdi / jinase spaSTa mAlUma hotA hai ki racanA gujarAta pradeza meM huI hai / ina racanAoM meM racanA kAla diyA huA nahIM hai / phira bhI ye donoM racanAe~ apanI racanA para se vikrama kI 16vIM zatAbdI kI jAna par3atI haiN| aura deva pallI meM likhI gaI haiN| racanA kA zrAdi zranta isa prakAra hai :Adi bhAga - pAsa jinesara pathakamala praNamivi paramAnaMdana, bhava- sAyara-saraNa- tAraNa bhavoyaNa suhataru kaMbanu // 1 zrI sAradA sahi guru namIe nirmala saukhya nidhAnanu / prAdityavrata bakhANasuM e jina zAsana paradhAnanu // 2 kathA vahI hai, jo anya ravivrata kathA meM pAI jAtI hai / anta bhAga zrI jinavara caraNa kamala nabhIebrahma nemidatta bhaNicaMganu / e vrata je bhaviyaNa karie te lahi saukhya prabhaMganu // mana vAMchita sampadA lahiye te nara nArI sujANanu / ima jANi pAsa jiNa taNu e ravivrata kara bhuvi jANatU // ApakI anya racanAeM bhI abhI jJAna bhaNDAroM meM zranvaSaraNIya hai /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ do tAr3a-patrIya pratiyoM kI aitihAsika prazastiyAM zrI bhaMvaralAla nAhaTA aitihAsika sAdhanoM meM zilAlekhoM kI taraha praza- jaina graMthoM kI vartamAna meM jo bhI pratiyAM upalabdha stiyoM kA bhI mahatvapUrNa sthAna hai| kyoMki donoM kI hai unameM sabase prAcIna prati jaisalamera ke bar3e jJAna bhaMDAra upayogitA va mahatva dvArA zilAlekha pattharoM para meM vizeSAvazyaka bhASya' kI mAnI jAtI hai jisakA khode jAte haiM aura prazastiyAM tADa patra yA kAgaja kI samaya 10vIM zatAbdI kA hai| saMvatollekha vAlI pratiyAM pratiyoM para likhI jAtI haiM para donoM hI samakAlIna likhe / prAyaH 12vIM zatAbdI se hI adhika milane lagatI hai| jAne se samAna rUpa se prAmANika aitihAsika sAdhana haiN| di0 tAr3a-patrIya pratiyoM meM SaT khaNDAgama kI dakSiNa mandiroM aura pratimA lekhoM ke saMgraha evaM mahatva kI ora bhArata kI tAr3a-patrIya pratiyAM hI sabase prAcIna haiN| kAgaja jitanA dhyAna diyA gayA hai utanA jaina granthoM kI praza kI pratiyAM 13vIM zatAbdI ke prArambha kI jaisalamera stiyoM aura saMgraha kI pora nahIM diyA gyaa| prazastiyAM bhaNDAra meM hI prApta huI haiM anyatra 14vIM se hI milane pradhAnatayA do prakAra haiM-eka grantha racanA saMbaMdhI aura lagatI hai| dUsarI grantha likhane sambandhI / graMtha racanA prazasti to tADa-patrIya pratiyoM ke zve. bhaNDAra jaisalamera, pATaNa, eka graMtha kI eka hI hotI hai para lekhana prazastiyAM eka khambhAta, bar3audA, sUrata, Adi sthAnoM meM hai para pradhAnatayA grantha kI anekoM milatI haiM kyoMki samaya-samaya para eka jaisalamera, pATaNa, khambhAta ke bhaNDAroM kI hI samajhiye / hI gratha kI anekoM pratilipiyAM hotI rahI haiM aura likhane ina tInoM bhaNDAroM kI tAr3a-patrIya pratiyoM kA vivaraNAtmaka kI prazastiyAM bhinna-bhinna hoMgI hii| sUcI-patra bar3audA se chape hai| khambhAta bhaNDAra kI pratiyoM jaina graMthoM kI racanA-prazastiyAM prAcIna bhAgamAdi kA dUsarA bhAga abhI prema meM hai| jaisalamera bhaNDAra kI graMthoM meM to nahIM milatI para carita aura prakaraNAdi / naI vyavasthA muni puNya vijayajI ne karake vyavasthita sUcI graMthoM meM paravartI graMtha kAroM ne likhanI prArambha kara dii| pratha tayAra kiyA hai vaha kaI varSoM se chapA par3A hai para svI zatAbdI ke pahale kI prazastiyAM thor3I sI hai aura abhI prakAzita nahI huaa| ve bahuta saMkSipta hai| para havIM zatAbdI se. lambI-lambI muni jina vijaya jI ne tAr3a-patrIya lekhana prazastiyoM aura mahatvapUrNa prazastiyAM graMtha ke anta meM likhI haI kA eka saMgraha prakAzita kiyA hai / tAr3a-patrIya aura kAgaja pAI jAtI haiN| yaha to graMthakAra kI ruci kA prazna hai ki kI graMtha prazastiyoM ke dUsare bhAga ke kucha pRSTha hI chape hai| koI to kevala apanA nAma hI de kara saMtopa kara letA deza virati dharmArAdhaka sabhA, ahamadAbAda se kaI varSa haiM (prAcIna lekhaka to vaha bhI nahIM dete the) aura koI pUrva eka "prazasti maMgraha prakAzita huA thaa| apanI gaccha-vaMza-paramparA, racanAkAla, racanA sthAna, eka di0 graMtha prazasti sagraha pahale ArA se nikalA preraka saMzodhaka, Adi kI jAnakArI bhI vistAra se de phira vIra sevA mandira se bhI do bhAga nikala cuke haiN| dete haiN| vi0 apabhraMza graMthoM kI jitanI lambI prazastiyAM vaise zvetAmbara digambara anya kaI sUcI patroM meM bhI haiM utanI di0 prAkRta, saMskRta graMthoM kI kama hI milatI prazastiyAM chapI haiM aura kaI abhinandana aura smRti graMthoM haiM / para zve0 prAkRta, saMskRta graMthoM kI prazastiyAM bahuta tathA patra-patrikAoM meM bhI nikalI hai| para abhI taka vistRta aura mahatva kI milatI haiN| hajAroM graMtha-prazastiyAM aprakAzita haiM jinake prakAzana se
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta jaina itihAsa ke hI nahIM, bhAratIya itihAsa ke bhI gotrA dhAro jina guru padAbhyarcana prahacetAnaye tathya prakAza meM praayeNge| stAttIyAkastadanu tanujaH palaNAkhyobabhUva // 21 kucha mahine pUrva bhArata jaina mahAmaNDala, kI ora se pAzvadevasya saMjajJe padmazrI nAmikA priyA kalakattA meM jaina kalA pradarzinI huI thI usameM do tAr3a- yasyAH pativratAtvena svakUlaM nirmalI kRtaM // 22 patrIya pratiyoM ke antima patra bhI pradarzita kiye gaye the| ayAMvar3asyocitakRtyadakSA maMdodarI nAma babhUva patnI unakI pUrI pratiyAM to aba kahAM hai ? patA nahIM, para su......dvivekojvala sAra hArA svamandire mUrtimatIna prApta patroM meM jo prazastiyAM likhI milI haiM unheM yahAM lakSmI / / 21 prakAzita kI jA rahI haiM / pahalI prazasti savata 1411 hareriva bhujA daNDAzcatvArastanayAstayoH (dillI) kI hai va choTI-sI hai| isa prati ke antima prajAyanta sadAcAra gahabhAra dhurandharAH // 24 patra meM 'aMbikA ke citra vizeSa rUpa se ullekhanIya hai| prathamo janiSTa teSAM pAvakUmArAbhidhe guNaH prathamaH dUsarI prazasti ke prArambhika 17 // zloka vAlA patra prApta vinaya hamAla vAla pitrAjJA pAlanapravaNa. // 25 nahone se usake bAda ke hI zloka diye jA sake haiN| babhUva praya....."prathivi devIti nAmnA isa prati meM bhI eka devI kA citra hai| ina donoM citroM vinIta vinayA nityanaucitya priyakAriNI // 26 ke phoTo prakAzita kiye jAne caahiye| tadanu tanayo dvitIyaH samajani dhanasiMha nAmako vinayI (1) jJAtA sUtra vRti-abhayadeva sUri (aMtima patra nirmalakalAkalApastraNakrIDAdri rabhirAmaH // 27 tAr3a patrIya) saMvat 1411 mAgha sudi 15 zrI yoginIpura nAmnA dhAMdhaladevI sajajJe tasya gehinI / vAstavya zrImAlakula saMbhava caMDa gotrIya Tha0 thiradeva putra puNyArjanAjita zlAgha'"dhya karmAbhi raMjikA // 28 sA0 lolA suzrAvaka bhaginyA dAnazIla tapobhAvanA nira- tatastRtIyo jani ratnasihaH santApa kArinyasanesiMhaH tayA vivekinyA sudhAvikayA svapuNyArtha zrI jJAtA dharma dUraM parityakta viruddhamaMga: zrImajjinendrakrama kathA siddhAnta pustake mUlyena gRhItaM / vAcanAya kharatara padmabhRgaH // 26 gaccha zRGgAra zrImajjinacandrasUri pAdagnA smrpit| tasyA janiSTa dayitA nAmnA rAjaladevikA aMbikA citra patrAMka 265 pethukA khyAtayoH putrI samastAnaMdadAdinI // 30 2. AdinAtha caritra kI tAr3apatrIya prati kA antima ananya saujanya janA vivekalIlojvalacittavatti. patra: sarva trikaucitya vidhi pravINo jajJe jagatmiha (citra 1-18 bhujAvAlI devI kA lAla pRSThabhUmi sutazcaturtha / / 31 para pIlA citra kAle vastra) patnI jAlhaNa devIti nAmnA tasya samajani / .................."strayo muNe : / kutrApya tunmekavatI pradhAna vinayAnvitA // 32 / prAnanda dAyinaHpitro, ranyAnyaM prIti zAlina // 18 // solukAbhyAtata putrI babhUva priyavAdinI / prAdyaH sutaH saMzrita dharma karmA, vivekavezmAjanipAzrvadevaH yasyA zIlajala. zuddha: puNyavallI pravaddhitA // 33 // abhyarthana...... nibhIru. prakalpita zrI jinanAtha sevaH // 16 patnI nato jAta'''haNasya anyobabhUvAMbaDa nAma gheya kasyApya saMpAditacittapIDa: mANikyamAlA sphuradaMzuzIlA / svakIya santAna dhurA dhurINaH svavezma lakSmI jinopadezazrutikarNapUrA kRpA prapA hRdayaka hAraH // 0 mANiki nAmadheyA // 34 // saucityA caraNanipuNa: prItipUrvAbhilApI samajani ThayostanUjo dharaNiga nAmA samastaguNapAtrAM susvAjityAjita guru muNaH siddhi vai.. vezma nikhila sukulaka dhurA dhurandharaH smita madhurabhASI // 35 //
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'jayapura' kI saMskRta sAhitya ko dena-"zrI puNDarIka viTThala brAhmaNa" DA0 zrI prabhAkara zAstrI ema. e. pI-eca. DI. pharjande daulata-mirjArAjA mAnasiMha (prathama) kA nAma itihAsa meM prasiddha nahIM hai aura ApakI vAstavika khyAti na kevala 'Amera' yA 'jayapura' ke itihAsa meM hI prasiddha zrImAna siMha sarIkhe 'sUrya' kI jyoti meM 'pramAvasyA ke hai, apitu bhAratavarSa ke athavA saMsAra ke itihAsa meM bar3e candra ke samAna sAtha rahane para usI meM antaH praviSTa ho gaurava ke sAtha liyA jAtA hai| Apa yavana samrAT zrI gaI hai| yoM zrI mAnasiMha kA darabAra na kevala yoddhAoM jalAluddIna khAna 'akabara' ke pradhAna senApati evaM dakSiNa kA hI prAzraya sthAna thA, vahAM sabhI viSayoM ke kalAkAra hasta the / vAstava meM yadi niSpakSa rUpa se dekhA jAya to rahA karate the aura isakA pUrNa zreya kalA premI vidvAn zrI akabara kI vistRta khyAti ke mUla pApa hI the| ApakI mAdhavasiMha (prathama) ko hai| inakI rasikatA evaM vidyA vIratA kI dhAka bhArata kI sabhI dizAoM meM vyApta thii| prema ne bhArata ke prasiddha evaM prakANDa vidvAnoM ko sammAna mirjArAjA mAnasiMha ke eka bhAI aura bhI the, jinakA pradAna kiyA thaa|-in sammAnita evaM supratiSThita nAma 'mAdhavasiMha' thaa| ye vIrayoddhA nahIM the| mAnasiMha vidvAnoM meM se zrI puNDarIka viTThala brAhmaNa kA nAma cirake itastataH yuddhoM meM vyasta rahane ke kAraNa ye prAyaH apanI smaraNIya hai / yahAM inake viSaya meM kucha sUcanAeM prastuta rAjadhAnI 'mAmera' (vartamAna rAjasthAna kI rAjadhAnI- karate haiN| 'jayapura' se 6 mIla uttara me sthita eka ladhu nagara) meM hI saMgItAcArya zrI puNDarIka viTThala brAhmaNa karNATaka rahate the tathA vahA~ kI rakSA ke atirikta anyAnya zAsa- brAhmaNa the| Apa 'khAna deza' prAnta meM 'satanuvaM' nAmaka kIya kArya sampanna kiyA karate the| ApakA nAma grAma ke nivAsI the| inakA gotra 'jAmadagnya' thaa| sarvababhUva preyagI tasya dhanadevIti vithunaa| sAnantamugyanidAnI dhopi jJAyate zrunAn / dAkSiNyojvalazIlena hRdayAnandadAyinI // 36 // zruta ca pustakAdhInaM tatkAryaH pustakodyamaH // 42 // ajAyanta tatastisraH gIlAlaGkaraNA. mutAH / pustaka leSayAmAsa svasu zreyorthamAbaDa. / karpagdevI bhaupaladevyo vIlhaNa devyapi // 37 // santApa nAmnyA. snahena palhaNa bhrAtR saMyutaH // 43 // abhUdeva kumArasya preyasI chaaddkaabhidhaa| prodyaniyAvadaH sauvitti napanaH prAcI pRrandhrI mukhe pativratA namAcAra cAturyAjita sad yazAH // 38 // kAnti vyaktadiza muvaNaMtilaka thI ga-vibhrame / kumArapAla sutobhUta piturAjJodyata stayo / thInAbheya jinasya cAra caritaM tAvatkathAzcarya kRt jinazAma (nA)nugagI vigagI doss.....||36|| naMdyAdatre vicAryamANamanaghapranaH madA kovidaH // 44 // vivekaravi ranyedhu sphuratismeti nirmalaH / santosAyA mAnamAdrI vidrAvayana tamasthati // 40 // tAr3apatrIya prati kA patra 266vAM lambA iMca dhAtastatrascanuragamAga taralAH sampannayotpUjitAH / 30+2 / cor3A] lubhyallubdhaka vibhyadarbhaka mRgIdRg cacala yauvanam / / prazasti mahatvapUrNa hai para prArambha me tathA prAcArya bandhu prema taDillatAdyuticalaM caitattathA jIvitaM saMvat paramparAdi honI cAhiye / savat vAlA vaha patra matveva jinamarma kammaNi matiH kArya'zAzvate // 4 // kahIM prApta ho jAya, taba pUrA mahatva pragaTa ho skegaa|
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55 anekAnta prathama ye dakSiNa bhArata meM vidyamAna - " pArU kivaMza" jise itihAsa 'pharata vaMza' (Pharata Dynesty ) batalAtA hai, ke bAdazAha (rAjA) 'mahamadakhAna' ke vaMzaja 'burahAnakhAna' ke rAjyAzraya meM rahe the / 'dI hisTrI Apha klAsikala saMskRta liTarecara' (The History of Classical Sanskrit Literature) ke lekhaka zrI ema. kRSNAmAcArIyara 'saMgIta zAstra kA itihAsa prastuta karate hue (1028 kramAMka, pRSTha 865 ) puNDarIka viTThala ke viSaya meM saMkSipta ullekha karate haiN| isake 'phuTanoTa meM likhate haiM ki - 'pharata vaMza' kI sattA khAnadeza ke 'prAnandallI' nAmaka grAma meM 1370-1600 I0 ke madhya mAnI jAtI hai / (This dynasty ruled at Anandwalli in Khan - desh in 1370 - 1600 AD.) sva0 paM0 zrI nandakizora zarmA nAmAvala, jayapura nivAsI ne 'nRsiMha prasAda' nAmaka dharmazAstrIya racanA ke prAyazcittasAra' bhAga ke prakAzana ke sAtha likhe vidvattApUrNa lekha meM uparyukta brahamadazAha ke vaMza kA kucha ullekha prastuta kiyA hai| unhoMne batalAyA hai ki nijAmazAhI rAja vaMza kA pratiSThApaka, bahamanI nAmaka yavana rAjyavaMza ke mantrI beharI nijAma ulmuka kA jyeSTha putra aura vijaya nagara sthita 'bahamanI' rAja vaMza meM utpanna grahamadazAha nijAmazAha huA thA / 'nijAmazAha' inakA gotra mAnA gayA hai aura isIlie isa zabda kA prayoga sabhI rAjAoMoM ke sAtha hotA rahA hai / isa nijAmazAhI rAja paramparA me1. nijAma ulmuka ( bahamanI rAjavaMza mantrI ) / 2. grahamadazAha yA nijAmazAha (nijAmazAhI rAjya kA pratiSThApaka 1490 - 1508 I0) 3. burahAna nijAma (11081553) 4. huzena nijAma ( 1553 - 1565 ) 5. salAvata khAM (1565 - 1589 ) 6. burahAna nijAma dvitIya ( 158 - 1564 ) ina 6 rAjAoM ke nAma prasiddha hai / inameM antima rAjA mugala vaMza ke adhIna ho gayA thA / usa samaya hindustAna kA bAdazAha 'akabara' thaa| jaisA ki hama abhI batA cuke haiM, mirjArAjA mAnasiMha prathama akabara ke pradhAna senApati the aura unhIM ke samaya hamAre caritanAyaka zrI puNDarIka viTThala brAhmaNa nijAma vaMzIya antima svAdhIna rAjA burahAna khAna dvitIya ke sabhAsada evaM sammAnita saMgItajJa the / isa viSaya meM eka pramANa prastuta karate haiM / zrI puNDarIka viTThala apanI 'rAga candrodaya' nAmaka racanA ke prArambha meM zrAzrayadAtA kA varNana karate haiM "vaMzaH pArUkibhUpateH susaralo bhUbhAradhArakSamaH, zrImad sadguNa-dAnizUra - vimala kSmApAlazAkhAbhibhUt / vikhyAto bhuvi yatra kAvyarasikAH satkIrtivallI zritA, citra saMcaratIti vizvamakhilaM ke varNyayantIha tat / " tadanantara 'ahamadakhAna' zAsaka kA varNana karate hue apane AzrayadAtA kA varNana kara rahe haiM"zrImad dakSiNadiGmukhasya tilake zrI khAnadeze zubhe, nityaM bhogavatIva bhogivasatI ramyA suparvAdibhiH / prasti svastikarI narendra nagarI tvAnandavallIti yA, tatra zrI burahAnakhAna nRpatirvAsaM karoti dhruvam // tatra zrI karaNaprayoga caturaH sallakSmalakSyAnvirtaH, dezImArgavivekagAyakavaraiH sAhitya saMkovidaiH / nAnAvAdyavidhAnanartanavidhiprAjJaiH rasajJaiH samaM, raMge zrI burahAnakhAna nRpatiH saMgItamAkarNayat ||" ityAdi yaha 'rAgacandrodaya' nAmaka racanA anUpa saMskRta pustakAlaya, lAlagar3ha pailesa, bIkAnera meM saMgIta viSayaka pustakoM me 3424 kramAMka para upalabdha hai yaha 28 patrAtmaka racanA hai| prArambhika padyoM meM apane zrAzrayadAtA kA ullekha karane ke pazcAt grantha samApti para ve svayaM kA paricaya prastuta karate haiM "karNAdezovatAMgAbhidhanaganikaTe sA tanUva viyo yo, grAmastatrAprajanmapravaranikararAT jAmadagnyo'stivaMza: / tatra zrI vilAya bhavadamitayazA sadguNAkhyAyutasya, vatsUno 'rAmacandrodaya' iti matimatvaravAraNAM mudesu // " ' iti zrI karNATajAtIya puNDarIka viTThala viracite rAga candrodaye AlaptiprasAdastRtIyaH / - isase spaSTataH kahA jA sakatA hai ki inake pitA kA nAma 'viTThala' thA aura inakA nAma 'puNDarIka' / ye kucha samaya taka burahAna khAna ke adhIna raha kara, usake rAjya ke akabara ke adhIna hone para kucha samaya ke lie bAdazAha akabara kI sabhA meM cale gaye the / vahAM inhoMne "rAganArAyaNa" nAmaka grantha kI racanA kI thii| zrI ema. kRSNAmAcAriyara likhate haiM
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'jayapura' kI saMskRta sAhitya ko dena-"zrI puNDarIka viThThala bAhmaNa" 89 "After Khandesh was annexed by Akabar lAyA ki yahAM sabhI viSayoM ke vidvAn vidyamAna haiM parantu about 1699 A.D., He went to his Court at magIta zAstrI nahI hai| isa para puNDarIka (?) ne 'rAgaDelhi & there wrote 'Raguararan at the majarI' kA nirmANa kiyaa| dekhieinstance of cbiet Madhavas:n ha." (Pared65 "sabhA--brahmAviSNumahezvaraH paricitA saMpUrNavidyA sabhA, Historv). yahAM se ye 'aAmera' hI gaye the| mirjAgajA mAnasiha zrImanmAdhavasiharAjarucirA zRgArahArA sabhA // ne inakI saMgItakalA meM pravINatA dekhakara bAdazAha se inhe agaNitagaNakavicikitsaka-vedAnta-nyAya-zabdazAstrajJAH / apane darabAra ke lie mAga liyA thA aura isa prakAra ye dRzyante bahva. saMgItI nAtra dRzyatepyekaH // mAdhavasiMha ke prAdhIna bhI rhe| yahA~ inhoMne 'rAgamAlA' ityukne mAdhavasiMha viTThalena (?) dvijanmanA / nAmaka pustaka kI racana" kI, jimakI prati taMjora pusta natvA gaNezvaraM deva racyate raagmjgai||" kAlaya 16-7242, 7245 tathA anUpa saMskRta pustakAlaya yahA~ eka mandeha upasthita hotA hai-'gagamajarI' kA bIkAnera meM kramAka 575 (magIta) para upalabdha hai| yaha lekhaka puNDarIka hai yA viTThala ? kyoMki 'puNDarIka' kA hI mAdhavasiMha kI sabhA meM honA mAnA gayA hai| parantu upabambaI se prakAzita ho cukI hai| isake atirikta 'rAga yukta padyo meM lekhaka kA nAma 'viTrala' milatA hai| isakI majarI' nAmaka racanA kI pANDulipi dekhane se yaha viSaya puSTi granthAnta kI puSpikA dvArA bhI hotI hai| saSTa ho jAtA hai| yaha bhI mAdhavAsaha (prathama) ke Azraya dUsarA padya haimeM likhI gaI racanA hai| isake prArambha me lekhaka apane "damakajananI nijasuta 'viTThala kRta rAgamaJjarI keyam / AzrayadAtA kA ullekha karatA hai sandaranivicitra-vAgadevI zravaNamaDanA bhavatu // 2 // "zrImatkacchapavaMzadIpakamahArAjAdhirAjezvaraH, saMgItArNavamandigpratidinaM sAhityapadmAkaratejaH puJjamahApratApanikaro bhAnu. kSitau rAjate / prodabhUnaprabalaprabodhajanako bhAsAM nidhiH sAmpratam / tasyAsId bhagavAnadAsatanayo vIrAdhivIrezvara., vidyAvAdavinodinAmatitarAm agremara: kesarI, kSoNImaDalamaDano vijayate bhUmaMDalAkhaNTala // " soyaM mAdhava maha rAjatilako jIyAccira bhUtale // 3 // " isake pazcAt kucha padyoM meM isa vaza kA varNana kara apane prAthayadAtA kA ullekha karate hai-- isame spaSTa ho jAnA cAhie ki yaha racanA putra "tasya dvau tanayo suzIlavinayo zUro mahAdhAmiko, 'pRNDarIka' kI nahIM hai apitu pitA 'viTThala' kI hai, parantu jAtau paktirathAtmajau tvakabarakSoNIpateH dvau bhujau| mamApti para ulligvina pakti punaH madehAnvita karatI siho mAdhavamAnapUrvapadako sagrAmadakSAnubho, tegatyAgasaha sahasrakalito shriisrvbhuumishvrau||" ___ "iti zrI karNATakajAtIya puNDarIka viThThala kRta 'rAga"akabaranupadharmA rAjyatazcAtidharmA, maJjarI' samApleti zubha bhavatu / " dharaNigaganamadhye jagamo madhya mekaH / vicAra vinimaya ke uparanta yahI kahA jA makanA he sakalanRpatitArAzcandrasUryAvibhI dvau, ki yaha racanA "viThThala' kI hai| yaha mabhava hai ki putra ke jagati jayanazIlau mAdhavAmAnAmaho // 3 // sAtha pitA bhI rAjya mammAnita ho| granthAnta kI pavita tatra mAdhamasiho'yaM rAjA parama vaiSNavaH / ko lipikAra ko bhrAnti bhI mAna makate hai parantu atha me sarvadA viSNubhaktyartha nAdyArambhaM karoti hi // 4 // " ullikhita donoM sthAno ke uparyukta saMketoM ko azuddha isa prakAra vaza paricaya prastuta karate hA puNDarIka nahIM mAna skte| isa viSaya me anyAnya pramANa bhI kavi ne 'rAgamaJjarI' kA upakrama varNita kiyA hai| umane zodhya hai| likhA hai ki eka dina mahArAja mAdhavasiMha sabhA me baiThe zrI puNDarIka viTThala kI anyAnya maMgItazAstrI rcthe| rAjA ne apanI sabhA kI prazaMsA kii| sabhA ne bata- nAeM bhI upalabdha hotI haiM, parantu usake prAdi yA anta meM
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ zodha-kaNa paramAnanda jaina zAstrI paM0 zrI milApacanda jI kaTAriyA kekar3I kA 'kucha dRr3ha nahIM' aimA likhakara apane abhimata ko puSTa 'kSapaNAsAra ke kartA mAdhavacandra' nAma kA eka lekha anekAnta karane kA prayatna kiyA gayA hai| ke 18veM varSa kI isI kiraNa do meM anyatra chapA hai| ApakA ukta lekha kucha galata kalpanAoM para AdhAjisameM kSapaNAsAra gadya ke kartA mAdhavacandra vidyadeva aura rita hai, mAlUma hotA hai paDita jI ko eka nAma ke do trilokasAra TIkA ke kartA nemicandra siddhAnta cakravartI bhinna vyaktiyo ke kAraNa yaha bhrama humA jAna par3atA hai| ke ziSya mAdhavacandra vidyadeva donoM ko abhinna [eka] anyathA donoM kI ekatA ke unhe kucha Thosa aitihAsika pramANa ThaharAne kA prayatna kiyA gayA hai| sAtha hI kSapaNAsAra upasthita karane cAhiye the| para aisA kucha bhI nahIM kiyA gadya kI prAdya prazasti meM ullikhita bhojarAja ko, jo gayA / kevala zaka kA vikrama artha dekhakara dudubhi zakazilAhAra kula ke hai prasiddha paramAravazI bhojadeva ke sAtha saMvatsara 1125 ko vikrama mAnane kA anurodha kiyA abhinnatA vyakta karane kA upakrama kiyA hai| aura gayA hai| nemicandra siddhAnta cakravartI ke samaya ko bhI Age lAne 'bhoja' nAma ke donoM vyakti bhinna-bhinna haiN| eka kA prayatna kiyA hai| itanA hI nahIM kintu trilokasAra bhoja mAlavA ke paramAra vaMzI rAjA haiM jinakI upAdhi kI 850 nambara kI gAthA kI TIkA me likhita 'zaka' sarasvatI kaThAbharaNa thI, jo dhArAnagarI ke prasiddha vidvAna zabda kA artha [vikramAMka zakarAja] vikrama dekhakara zaka aura kavi the| inakA samaya vikrama kI 11vI zatAbdI dubhi saMvatsara 1125 ko vikrama saMvat mAnane aura use kA uttarArdha hai / ina bhojadeva ke sAtha kSapaNAsAra gadya ke puSTa karane kA prayatna kiyA gayA hai| isI prasaMga meM kartA kA aura gommaTasAra ke kartA nemicandra siddhAnta dravyasaMgraha aura gommaTamAra ko bhinnatA sUcaka pramANoM ko cakravartI kA koI sAmaMjasya ThIka nahIM baiThatA / kSapaNAmAra kisI bhI prakAra kI puSpikA upalabdha nahIM hotI hai| 'saMgItavRttaratnAkara' ke lekhaka viTThala evaM puNDarIka eka hI ma ataH unakA mamaya evaM AzrayadAtA kA ullekha prAmANika vyakti hai| isake vivecana me unheM saMdeha hai-aura ve rUpa meM sambhava nhiiN| ve racanAeM nimnalikhita haiM isakA pUrNa nirNaya nahIM kara sake hai| 1. 'nartana-nirNaya'--anUpa saMskRta pustakAlaya, bIkA imame pUrNa zakA kA samAdhAna ho jAtA hai| viTTala' nera, kramAMka 3407 patra-43 (puurnn)| bhI sagIta zAstrI the aura gemA lagatA hai ki inakA pUrA 2. 'dUtI prakAza'-( kAmazAstra) anUpa saskRta vaMza hI isa kalA meM niSNAta rahA hogaa| vaMzAnukrama meM pustakAlaya, bIkAnera, kramAMka 3801 (puurnn)| zrI ema. kRSNamAcAriyara ne inakI racanAoM kA yaha vidyA 'puNDarIka' ko bhI prApta huI hogii| ataH 'gaga maJjarI' kA lekhaka bhI 'viTThala' ko hI mAna liyA jAya ullekha karate hue likhA hai-ye uttara bhAratIya saMgIta ke vidvAna the-1. rAgamAlA, 2. nartana nirNaya, 3. rAga to kisI prakAra kA sandeha nahI rhegaa| yaha sabhava hai ki maJjarI evaM 4. sadrAgacandrodaya ke lekhaka the| inakI 'viTThala' ko isa pratha ke nirmANa me 'puNDarIka' kA bhI 5vI racanA 'rAganArAyaNa' dillI meM taiyAra huI hai| pApa dillI meM bhI yoga rahA ho| dakSiNI evaM uttarI saMgIta kA sAdhikAra samAlocakAtmaka isa prakAra hama mahArAja mAdhavasiha prathama ke sagIta bheda inakI racanAmoM kA viSaya hai| unakI dRSTi meM- zAstrIya prema kA jvalanta pramANa prastuta kara sakate haiN|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ zoSa-kaNa ke kartA to vikrama kI 13vIM zatAbdI ke vidvAna hai| dvitIya ke senApati aura matrI cAmaDarAya ke lie aura nemicandra siddhAnta cakravartI dakSiNa bhArata ke vidvAna gommaTasAra prAdi grathoM kI racanA kI thii| cAmuNDarAya ne the. na ki ki mAlavA ke, aura samaya bhI vikrama kI 11vIM apanA kannaDa bhApA kA pUrANa zaka saM0 600 vi0 saM0 zatAbdIkA pUrvAddha hai. ukta rAjA bhoja kA samaya unase 1035 meM banA kara samApta kiyA thA, prataH mAdhavacandra bAda kA hai| aisI sthiti meM unake sAtha inakA sAmaMjasya aura nemicandra siddhAnta cakravartI kA samaya bhI vi0 saM0 kaise biThalAyA jA sakatA hai| 1035 ke Asa-pAsa kA honA cAhie / arthAt ve vikrama dusare bhojarAja deva zilAhAra vaMza ke zAsaka the| kI 11vIM zatAbdI ke madhya kAla ke vidvAna the| cAmuNDaunakA rAjya kSullakapura [kolhApura aura usake mAsa- rAya gaMge nareza rAcamalla ke pradhAna prAmAtya the, jinakA pAma ke pradeza para thaa| isa vaMza meM aneka zAsaka hue haiM rAjyakAla vi0 saM0 1031 se 1041 taka batAyA aura unake samaya meM jainadharma kI acchI pragati huI haiN| gayA hai| vahAM kI bhaTTArakIya gaddI para aneka vidvAn bhaTrAraka hae kannaDa bhApA ke prasiddha kavi ranna ne apanA 'purANa hai, jo vidvAna aura prabhAvazAlI the| inhIM bhojarAja ke tilaka' ajitapurANa nAmaka graMtha zaka saM0 115 vi0 saM0 maMtrI bAhubalI the, jinakA ullekha 'kSapaNAsAra gadya kI 1050 meM samApta kiyA thA, umane apane para cAmuNDaprazasti meM rAya kI vizeSa kRpA hone kA ullekha kiyA hai| ina saba "bhojarAjAjyasamuddharaNasamarthabAhubalayuktadAnAdiguNo ullekhoM kI rozanI meM nemicandra siddhAnta cakravartI skRSTamahAmAtyapadavIlakSmIvallabha vAhubali dhAnena / " kA samaya mAge nahIM bar3hAyA jA sakatA / aura na nemicandra siddhAnta cakravartI ke ziSya mAdhavacandra vidyadeva kA ullikhita ukta vAkyoM meM bAhubalI maMtrI ko unheM bhoja kyA ma bAhubalA matrA kA unheM bhAja- sambandha kSapaNAsAra gadya ke kartA ke sAtha hI jor3A jA rAja ke rAjya kA samuddhAra karane meM samartha batalAyA hai, aura sakatA hai| dAnAdi guNoM meM utkRSTa mahAmAtya padavI tathA lakSmI- damare mAdhavacandra vidyadeva bhaTTAraka sakalacandra ke vallabha vizeSaNoM dvArA unakA khulA yazogAna kiyA gayA hai| ziSya the| unhoMne ukta zilAhAravaMzI rAjA vIra bhojarAja isase unakI mahanA kA spaSTa bhAna ho jAtA hai| bAhu- ke mahAmAtya bAhabalI pradhAna kI saMjJapti ke lie kSapaNAbalI matrI kSallakapura [kolhApura] yA usake pAsa-pAsa ke sAra gadya kI racanA zaka saM0 1125 ke duMdubhi maMvatsara ke nivAmI the| rAjanIti meM dakSa tathA rAjya ke saMrakSaNa meM kI thii| paNDita jI ne isa zaka saM0 (1125) ko meM sAvadhAna the aura dharma-karma niSTha the / inhI kI saMnapti vikrama saMvata mAnA hai| usakA koI puSTa pramANa nahIM ke liye kSapaNAsAra gadya kI racanA kI gaI thii| ina vIra diyA, kevala zaka-zabda kA vikrama artha batalA kara ise bhojadeva ke sAtha bhI nemicandra siddha cakravartI aura unake vikrama saMvata mAna liyA gayA hai| yadi ina saba zaka ziSya mAdhavacandra vidya deva kA sAmaJjasya nahIM baiThAyA saMvatoM ko vikrama saMvata mAna liyA jAya to jo ina jA sktaa| kyoMki inakA mamaya pazcAdvartI hai| imI rAjAnoM aura vidvAnoM Adi meM zaka saMvata pracalita hai use taraha mAdhavacandra bhI bhinna-bhinna samaya ke vidvAna hai| vikrama mAna lene para itihAsa meM bar3I gar3abar3I utpanna ho unakA kArya kSetra bhI bhinna-bhinna hI hai| jaaygii| use kaise dUra kiyA jA sakegA ? unameM prayama mAdhavacandra deva ve hai, jo prabhayanandi vIranandi 1. amunAmAdhavacandra divyagaNinA vidya cakrazinA, indanaMdI ke ziSya nemicandra siddhAnta cakravartI ke ziSya the / kSapaNAsAramakAri bAhubali sanmaMtrIza sajJaptaye / jinhoMne trilokasAra kI TIkA banAI thI, aura usameM zaka kAle zara sUryacandra gaNite (1125) jAte pure katipaya gAthA guru kI anumati se raca kara zAmila kara dI kSullake, thii| prAcArya nemicandra ne gaMgavaMza ke rAjA prasiddha rAcamalla zubha de duMdubhi batsare vijayatAmAcandratAraM bhuvi // 16
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta prastuta sakalacandra mUlasaMgha kANaragaNa tintraNIgaccha arjurikA sthAna meM somadeva ne zaka saMvata 1127 meM ke vidvAna the aura mahAdeva daNDa nAyaka ke guru the| una zabdArNavacandrikA nAmaka grantha kI racanA kI thii| mahAdeva daNDa nAyaka ne 'eraga' jinAlaya banavA kara usameM isa saba vivecana para se spaSTa hai ki donoM mAdhavacaMdra zAnti bhagavAna kI mUrti ko pratiSThita kara zaka varSa vidyadeva bhinna-bhinna haiM, ve eka nahIM ho skte| aura na 1116 (vi0 saM0 1254) meM ukta makalacandra bhaTTAraka gadya kSANAmAra ke kartA ko trilokasAra kI TIkA kA ke pAda prakSAlana pUrvaka hiDagaNa tAlAba ke nIce daNDa se kartA banAyA jA sakatA hai donoM bhinna-bhinna samayavartI hai| nApa kara 3 mattala cAvala kI bhUmi, 2 kolha aura eka donoM bhojadeva bhI bhinna-bhinna haiN| unakA samaya bhI bhinnadukAna kA dAna kiyA thA2 / prastuta sakalacandra municandra bhinna hai|sii sthiti meM paNDita jI ne jo vicAra upaaura kulabhUSaNa ke ziSya the| sthita kiyA hai, vaha merI dRSTi meM ucita pratIta nahIM dudubhi zaka 1125 (vi0 saM0 1260) meM hone hotaa| mAzA hai paNDita jI aitihAsika dRSTi se usa para vAnI kSapaNAsAra kI racanA do varSa bAda inhIM zilAhAra vicAra kreNge| zraddhaya premI jI kI rAya kA unhoMne svayaM vaMzI vIra bhojadeva rAjya meM kolhApUra ke dezAntavartI hI ullekha kiyA hai| anya vidvAna bhI isa para vicAra kara vastusthiti ko mAmane lAne kA yatna kreNge| 2. dekho, jaina zilAleva magraha bhA0 3 leva naM0 431 / 3. dekho, jaina graMtha prazasti maM0 bhA0 1 pRSTha 166 / vIra-zAsana-jayantI mahotsava isa varSa vIrazAsana-jayantI kA utsava vIra sevA mandira kI ora se zrI digambara jaina lAlamandira jI meM prAcArya zrI deza bhUpaNa jI ke sAnidhya meM manAyA gayA thaa| janatA kI upasthiti acchI thii| 10 paramAnanda zAstrI ke maMgalAcaraNa ke pazcAt pa0 bAlabhadra jI nyAyatIrtha, pa0 jIvadhara jI nyAyatIrtha indaura paM0 rAjendrakumAra jI nyAyatIrtha mathaga, brahmacArI saradAramala jI miroja aura AcArya zrI kA bhASaNa huaa| sabhI bhASaNa makSipta sAra gabhita tathA mahatvapUrNa the, uname bhagavAna mahAvIra ke siddhAnto kA vizleSaNa karate hue unakI mahatA para acchA prakAza DAlA gyaa| mAtha hI apane jIvana meM unheM yathA zakti apanAne para bhI bala diyA gayA / aura vizva kI azAnti ko dUra karane ke lie mahAvIra ke hisA anekAnta aura aparigraha Adi siddhAntoM kA loka meM pracAra evaM prasAra karane kI preraNA kii| aura dharma rakSA ke lie apanA sarvasva arpaNa karane kI vizeSa preraNA dI gii| anta meM vIra-sevA-mandira ke upAdhyakSa rAya sAhaba ulaphatarAya jI ne Agantuka sajjanoM kA AbhAra pradarzana kiyA aura mahAvIra kI jaya dhvani pUrvaka utsava samApta hupraa| -premacanda jaina
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ "jainadharma aura jAtivAda" zrI kamaleza saksenA, meraTha jaina dharma kA udaya kucha aise mahAna pAdoM ko lekara na mAnate hue bhI usako vRhata sAmAjika hita meM mAnyatA hanA thA jisake kAraNa yaha zIghra hI sampUrNa bhArata meM dene kA prayatna karate hue dIkhate haiN| para dUsarI mora aisI phaila gayA / rUr3hivAditA evam yajJa, anuSThAnoM ke virodhI vyavasthA jainadharma ke pratikUla hone ke kAraNa kucha samaya hone ke sAtha hI yaha dharma jAtivAda kA kaTu zatru thaa| taka unake dvArA kaTu AlocanA kA kSetra banI rhii| pArzvanAtha aura unake pazcAn mahAvIra ne brAhmaNoM ke varAgacarita meM jaTAsiMha nandI likhate haiM ki-sampUrNa prANIdhArmika vizvAsoM aura paddhatiyoM para saphalatApUrvaka prAkSepa mAtra eka 'sarva zaktimAna' kI santAna hote hue vibhinna kie the| AgamoM meM kisI bhI sthAna para jAtivAda ko jAti ke kaise ho sakate hai / udAharaNArtha eka udambara ke acchA nahIM batalAyA gyaa| parantu samaya ke parivartana ke vakSa para udambara phala ke atirikta koI bhinna jAti kA sAtha-sAtha jaina dharma kI mAnyatAoM meM parivartana Ane phala nahIM lagatA4 / parantu ye vastu sthiti madhyakAlIna yuga lagA aura jaina AcAryoM ne jAtibheda ko svIkRti denI meM badalane lagI aura jaina samAja cAroM vargoM ko svIkAra prArambha kara dii| karane lgaa| yaha pRthak bAna hai ki usa samaya taka yaha vaise to jaina AcArya prArambha se hI samAja kA jAti ke kaThina bandhana se mukta rahe, kyoMki jaina dharma vibhAjana cAra varSoM meM mAnate cale Ae hai| parantu jaina nirantara karmoM kI pradhAnatA para bala detA / yahI dharma meM isa varNa bheda ko pustakoM meM sthAna dene vAle sarva kAraNa thA ki eka brAhmaNa ko jaina samAja usI samaya taka prathama Adi purANa ke lekhaka jinasena prAcArya hue / unake brAhmaNa mAnane ko taiyAra thA jaba taka ki vaha apane varNa matAnugAra vRSabhadeva ne sabase pahale tIna varNoM kI racanA ke kartavya kA pAlana karatA yA anyathA vaha cAMDAla thA5 / kii| jo loga rakSA kA kArya karate the unako kSatriya kI isa prakAra se jainamatAnusAra brAhmaNa kevala vahI vyakti thA saMjJA dI, jo loga khetI-bAr3I kara jIvakopArjana karate / jo ki vrata, tapasyA aura brAhmaNoM ke anurUpa kartavya kA the va vaizya kahalAte the tathA jo mevA kArya karate the ve pAla' zadra kahalAte the2 / Age calakara brAhmaNa varNa kA janma isI prakAra se jo vyakti rakSA kArya meM saMlagna the dUsare varNo ke dhArmika kRtyoM ke lie humA / unheM kSatriya kI saMjJA dI jAtI thii| somadevasUrI ke parantu yaha dhyAna dene kA vipaya hai ki jaina dharma janma anumAra kSatriyoM kA kartavya thA ki ve kamajora, apAhija, para AdhArita jAti ko mAnane ko taiyAra usa samaya taka andhe, rogI aura anAtha vyaktiyoM kI mahAyatA kare6 / nahI huyA thaa| prAcArya amitagati bhI janma ko varNa meM vizeSa dhyAna dene kI bAta yaha hai ki kSatriya dharma ke koI mahattA nahIM dete the varana unake anusAra eka vyakti antargata jaina prAcArya zastroM kA prayoga nirvAdha rUpa se kA jIvanayApana kA sAdhana hI usake varNa kA dyotaka karane ke pakSa meM nahIM hai| udAharaNa ke lie kucha vyaktiyoM hai3 / parantu navIM va dasavIM zatAbdI ke prAcArya jAti ko ko bacAne ke lie kisI nirdopa vyakti ko mAranA sarvathA 1 somadeva sUrI-pazasatilakacampU. 7 pRSTha 373 4 . varAMgacarita-25. 2-4. 2. jinasena-prAdi purANa parva 16. 184 pR0 3625. ravipaNa prAcArya-padma purANa 11. 203. 3. dharma parIkSA-17. 24. 6. nItivAkyAmRta-7. 8.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 anekAnta anucita samajhA jAtA thA / brAhmaNoM kI bhAMti kSatriyoM samaya ke vyatIta hone ke sAtha-sAtha jaina samAja isa jAtiko koI vizeSa adhikAra prApta nahIM the| jainadharmAvalambiyoM vAda se achUtA nahIM raha skaa| usameM bhI janma ke AdhAra ko kSatriya varNa apanAne kI manAhI nahIM thI yadyapi ve para Age calakara varNa banane lage / 20vIM zatAbdI me yaha ahiMsA ke poSaka the| varNa upajAtiyoM meM vibhAjita ho ge| vibhinna vidvAnoM vazya jAti ke loga adhikatara vyApAra aura kRSi ke dvArA saMkalita ina upajAtiyoM kI saMkhyA 100 se bhI kArya karate the| isake atirikta pazupAlana kA vyavasAya adhika pahu~catI hai| isake atirikta kucha aise bhI varga hai bhI isa varNa ke loga kara sakate the| vyApArI hone ke jo ki jaina rIti-rivAjoM ko mAnate haiM aura unakI kAraNa yaha varga dhanI thA / khajurAho ke eka jaina mandira se gaNanA upajAtiyoM meM nahIM kI gaI hai aura yaha varga ratnaprApta abhilekha se patA calatA hai ki vaizya loga rAjA ke giri jile meM milatA hai10 / mukhyatayA jaina upajAtiyAMdvArA bhI dhanI hone ke kAraNa sammAna pAte the| somadeva prosavAla, zrImAla, agravAla, khaNDelavAla, saMtavAla, ne vaizyoM ke lie zikSA saMsthAnoM ke lie dAna denA aura paravAra, caturtha aura paMcama hai| inameM se kucha ke rItimAzrayagRha khulavAnA mukhya dharma batalAyA hai| rivAja to samAna hai aura kucha ke bhinna haiM, jisake lie jaina prAcAryoM ne hindU dharma kI bhAMti zUdro kA kartavya dharma meM prAMtarika vibhAjana bhI uttaradAyI hai / isa prakAra dvijAti kI sevA batalAyA hai| jaina dharma ke anusAra koI se Aja vargoM ke sthAna para upajAtiyA hI raha gaI haiN| bhI vyakti achUta nahIM kahA jA sktaa| parantu vyavahAra me phira bhI itanA Avazya hai ki jaina samAja meM jAtivAda sat aura asat zUdroM kA varNana milatA hai| dvijAtiyoM ko baMdhana kaThora nahI hue haiM aura eka varga se kAra uThane ke sevA kArya ke atirikta zudra mUrtikAra, citrakAra, gAyaka lie dvAra sadaiva hI khulA hupA hai / isa kriyA ko 'varNatathA cAraNa kA kArya bhI karate the| jaina prAcAryoM ke lAbha' kriyA kahate hai11|| anusAra eka zUdra bhI yadi zubha karma kare to mokSa ko saMsAra ko ahiMsA kA sadeza dene vAle jaina dharma ko prApta kara sakatA hai| isa samaya meM na kevala apane samAja meM ekatA lAne kA uparokta vivaraNa se spaSTa hai ki jainadharma ne hinduoM prayatna karanA cAhie apitu sampUrNa bhAratavarSa meM jaTAsiMha ke jAtivAda ko mAnyatA navIM ema dasavIM zatAbdI meM nandI ke upadeza ko pratipAdita karanA cAhiye jisase ki denI prArambha kara dI thii| kevala itanA hI nahI varana sampUrNa prANImAtra ekatA ke sUtra mai ba~dhakara eka-dUsare kI 7. AdipurANa-42. 13. sahAyatA kre| 8. epIgrAphI iMDikA-5. pR0 136. 10. vilAsa prAdinAtha saMghave-jaina kamyuniTI, pR073-74 6. nItivAkyAmRta-7 6. 11. prAdipugaNa-36. 71 upadezaka pada bhaiyA bhagavatIdAsa prosavAla jo jo delyo vItarAga ne so so hosI vIrA re / vina dekhyo hosI nahiM kyoM hI, kAhe hota adhIrA re // 1 // samayo eka bar3he nahi ghaTasI, jo sukha dukha kI paurA re / tU kyoM soca kara mana kar3o, hoya vana jyoM hIrA re // 2 // lage na tIra kamAna bAna kahuM, mAra sake nahiM mIrA re| tuM samhAri pauruSa bala apano, sukha anaMta to tIrA re // 3 // nizcaya dhyAna baraha vA prabhu ko, jo TAra bhava-bhIrA re| 'bhaiyA' ceta parama nija apano jo tAra bhava-nIrA re // 4 // X**********
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya-samIkSA 1. jaina bhAratI-(samanvayAMka) sampAdaka baccharAja diyA gayA hai| una darzanIya vastuoM me se voTenikala maMcetI prakAzaka-zrI jaina zvetAmbara terApaMthI mahAsabhA, 3 gArDana, nezanala lAyabrarI, cir3iyA khAnA, prAdi haiM janato. porcagIja carca sTrITa kalakattA-1 vArSika mUlya 12) payogI cIjoM meM posTa Aphisa, haspatAla, mukhya TrAma rAste ru0, isa praka kA mUlya 75 pNsaa| Avazyaka base, Adi kA digdarzana karAyA gayA hai| pustaka prastuta aMka mahAvIra jayantI ke upalakSa meM "vizeSAMka' yAtriyoM ke lie upayogI hai, pratyeka yAtrI ko use pAsa meM rUpa meM prakAzita kiyA gayA hai| samanvaya kI dizA meM yaha rakhanA cAhie jimase ume kalakattA meM koI asuvidhA yAsa hai, parantu samanvaya kA kAna nahIM cAhatA, sabhA nahIM ho| pustaka kI bhApA mugama aura muhAvaredAra hai| virodha me Darate hai, hitAbhilASI hai, phira bhI uname virodha ho jAtA hai yaha Azcarya hai / samanvaya ke lie yukti parIkSA 3. dasa vevAliyaM [bImo bhAgo]--daza vaikAlika aura madhyastha bhAva Avazyaka hai| inake hone para samanvaya dUmarA bhAga vAcanA pramukha prAcArya tulasI, prakAzaka zrI honA sulabha hai, vicAra vaiSamya dUra hokara hI samatA ora jaina zvetAmbara terA pathI mahAsabhA, 3 porcugIja carca saha-astitva bana sakate hai| jaina samAja ke netAgaNa yadi sTrITa kalakattA-1, pRSTha 800, bar3A sAija, mUlya sajilda jIvana meM anekAnta ko apanA leM, to samanvaya daSTi saphala prati kA 25 rupyaa| ho sakatI hai| prastuta grantha meM daza adhyayana haiM aura vaha vikAla meM prastuna aMka meM 33 lekha diye gaye hai, jinameM samanvaya racA gayA hai isalie isakA nAma daza vaikAlika hai isake evaM ekatA ke viSaya meM carcA kI gaI hai tathA udAra dRSTi- kartA zayyabhava hai, kahA jAtA hai ki unhone apane ziSya koNa apanAne kI bhI preraNA dI gaI hai| jaina maskRti manaka ke liye isakI racanA kI thii| daza vakAlika aga ko ujjIvita rakhane ke lie mamanvaya kI atyanta Avazya- bAhya pAgama grantha hai isameM AcAra aura gocara vidhi kA katA hai| parantu jaba taka sAmpradAyika vyAmoha kama nahIM varNana kiyA gayA hai| isa grantha para niyukti curiNayA aura ho jAtA, naba taka anekAnta kI mamudAra dRSTi jAgrata nahIM hAribhadrIya vRtti upalabdha hai| zvetAmbara paramparA meM isa ho mktii| vidvAnoM aura mamAja-sevakoM ko vicAra kara grantha kA bar3A mahatva hai / mamanvaya ko jIvana kA aMga banAne kA prayatna karanA prastuta grantha kA sampAdana aura hindI anuvAda mUlya caahie| AcArya tulasI gaNI kA yaha prayAsa bahuta hI ke anurUpa karane kA prayatna kiyA gayA hai aura viSaya ko mUndara aura samayAnukUla hai| prAzA hai mamAja isa para gaharA spaSTa karane ke lie jahA tahA TippaNiyAM dI gaI hai| vicAra kara manekAnta ko jIvana meM lAne kA yatna kregii| eka pRSTha ke nIna kAlama karake prathama kAlama me mUla, dUsara 2. yaha kalakattA hai-lekhaka dharmacandra magavagI kala- meM umakI maskRta chAyA aura tIsare meM hindI anuvAda kanA / prakAzaka, ekme eNDa kampanI pustakAlaya vibhAga, jaina diyA gayA hai / eka adhyayana ke bAda usake pratyeka zloka hAuma 11 espleneDa roDa, ISTa kalakattA-1 / pRSTha 64 ke zabdoM para TippaNiyA dI huI hai, jo adhyayana pUrNa hai mUlya 1) rupyaa| aura unake nIce pAda TippaNa meM granthoM ke uddharaNa Adi prastuta pustaka meM kalakattA kA sajIva paricaya karAyA kA nirdeza hai isI krama se sampUrNa grantha kA vivecana diyA gayA hai / kalakattA ko kaba aura kisane basAyA hai aura hamA hai| isa grantha ke sampAdana meM prAcArya tulamI ke usakI kyA-kyA pragati huii| usake kyA darzanIya sthAna pramukha ziSya muni nathamala jI aura anya sahAyaka sAdhupro haiM, kahA haiM, unakI kyA-kyA mahattA hai, isakA vivaraNa ne grantha ko paThanIya evaM saMgrahaNIya banAne meM khUba zrama
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta kiyA hai| zvetAmbara terA pantha ke udaya ko lagabhaga do sau varSa kA samaya huA hai, itane samaya meM isa pantha ne acchI pragati aura pratiSThA prApta kI hai| usakI isa pragati kA mUlakAraNa prAcArya tulasI kI zAlInatA aura udAra dRSTi hai| prAcArya zrI jaba gata varSa dillI padhAre the taba unhoMne mujhe daza vaikAlika kI prati dikhalAI thI, grantha kA adhyayana karake hI usakA pUrA mUlya bhAkA jA sakatA hai| 6 4. mAlavA kI mATI - lekhaka sampatalAla purohita yugachAyA prakAzana 2551 dharmapurA dillI-6 pRSTha saMkhyA 156, mUlya sajilda prati kA 3 rupayA / prastuta pustaka aitihAsika va rAjanItika upanyAsa hai| yaha eka aitihAsika ghaTanA para AdhArita hai| ghaTanA bar3I sajIva aura anyAya kI parAkASThA ko cunautI dene vAlI thii| samrAT viSamAditya ke pitA gandharvasena kI purAtana jIvana ghaTanA ko naye sAja-sajjA ke sAtha citrita kiyA gayA hai / gandharva sena gardabhI vidyA ke kAraNa madonmata ho anyAya para utArU ho rahA thA, usakI sainya zakti baDhI huI thii| usa samaya ke logoM ne use bahuta samajhAyA, parantu usane kisI kI eka na sunii| kAmAtha viveka rahita hotA hai usane jainAcArya kAlaka kI bahina bhAyikA sarasvatI kA prapaharaNa karake kAlaka ko pratizodha ke lie bAdhya kiyA thA / ukta ghaTanA cakra para hI Age kA kathAnaka vRddhigata huA hai / ghaTanAoM ne kahI kahI kucha aisA mor3a liyA, jisameM dhArmika dRSTikoNa dabatA gayA aura rASTrIya dRSTikoNa ubharatA huA najara AtA hai| lekhaka ne rASTrIya dRSTikoNa ko pallavita karane ke lie hI ukta kathAnaka kA sahArA liyA hai kucha pAtroM kA bhI nayA cunAva karanA paDA hai| prAcArya kAlaka ke sambandha meM bhI kucha svacchandatA vartI gaI hai| phira bhI kathAnaka meM koI antara nahIM thA pAyA hai| phira upanyAsa meM to ghaTanAcakra kA rUpa hI dUsarA hotA hai / usameM kalpanA kI pradhAnatA hotI hai, to anya meM ghaTanAcakra kI deza kI surakSA ke lie purohita jI kA yaha prayAsa prazaMsanIya hai / 1 5 zramaNopAsaka - ( janadarzana, sAhitya dharma aka ) sampAdaka jugarAja seThiyA aura deva kumAra jaina, vArSika mUlya chaha rupayA / isa praka kA mUlya do rupayA / prastuta praka prakhila bhAratI sAdhu mArgI jaina saMgha bIkAnera kA mukha patra hai / yaha tIsare varSa kA pravezAka hai| isa aMka meM 36 lekha kavitA va kahAnI Adi hai| sAdhumArgI samAja kA yaha prayAsa stutya hai / lekho kA cayana acchA humA hai| aise vizeSAko meM ucca koTi ke lekhakoM ke lekha hone cAhie the jo tulanAtmaka dRSTi se likhe jAkara jaina saMskRti ko mahattA pradAna karata / aisA karane meM jahA patra ke prakAzana meM vilamba hotA vahA usase patrikA kA sTenDarDa hI na baDhatA kintu jaina darzana aura sAhitya para mahatvapUrNa nema sAmagrI kA dhana bhI vijJa pAThako ko avazya mukharita kiye binA na rahatA, phira bhI eka acchA hai, chapAI saphAI mAdhAraNa hai / - paramAnanda zAstrI mAnava atyadhika svArthI ho gayA hai, vaha jahA~ apane svArtha kI pUrti dekhatA hai usI ghora pravRtti karatA hai mAnoM svArtha hI usakA saba kucha hai, vaha svAyaM ke binA dUsaroM se bAta bhI nahIM krtaa| grataH I usakA jIvana UMcA uThane ke bajAya nIcA hI hotA jAtA hai /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAtma-nirIkSaNa mAtmA se prAtmA ko dekho| bhagavAna mahAvIra kA yaha vAkya prAtma-nirIkSaNa kA mUla maMtra hai| jo bhI manuSya jIvana meM utthAna kA mArga prApta karanA cAhatA hai, usake lie isase bar3hakara dUsarA koI mArga nahIM hai| ___ "merA kauna-sA prAcAra-vyavahAra pazuoM ke samAna hai aura kauna-sA mahApuruSoM ke samAna, isa taraha pratidina Atma-nirIkSaNa karanA caahie|" saMsAra meM dUsaroM ko dekhane vAle bahuta hai, kintu svayaM ko dekhane vAle thor3e hai| dUsare ke doSoM kI ora bArabAra dhyAna jAtA hai, apane doSoM kI pora kabhI bhI nahIM jaataa| jaba svayaM ke doSa dekhatA hai to dRSTi choTI ho jAtI hai aura jaba dUsaroM ke doSa dekhatA hU~ to vaha bar3I bana jAtI hai| -munizrI rAkeza vIra-sevA-mandira aura "anekAnta" ke sahAyaka 1000) zrI mizrIlAla jI dharmacanda jI na, kalakattA / 150) zrI campAlAla jI sarAvagI, kalakattA 1000) zrI devendrakumAra na, TrasTa, 150) , jagamohana jo sarAvagI, kalakattA zrI sAhu zItalaprasAda jI, kalakattA 150) , kastUracanda jI mAnandIlAla kalakattA 500) zrI rAmajIvana saMgavagI eNDa saMsa, kalakattA 150) , kanhaiyAlAla jo sItArAma, kalakattA 50 ) zrI gajarAja jI sarAvagI, kalakattA 150) , paM0 bAbUlAla jI jaina, kalakattA 500) zrI nathamala jI seThI, kalakattA 150), mAlIrAma jI sarAvagI, kalakattA 500) zrI vaijanAtha jI dharmacama jI, kalakattA 150) , pratApamala jI madanalAla pAMDyA, kalakattA 500) zrI ratanalAla jo jhAMjharI, kalakattA 150) , bhAgacanda jI pATanI, kalakattA 251) zrI rA. bA0 harakha banda jo jaina, rAMcI 150) , zikharacandanI sarAvagI, kalakattA 251) zrI amaracanda jI jaMna (pahAiyA), kalakattA 150) , surendranAtha jI narendranAtha jI kalakattA 251) zrI sa0 si0 dhanyakumAra jI jaina, kaTanI 01) , mAravAr3I dijaina samAja, vyAvara 251) zrI seTha sohanalAla jI jaina, 101) , digambara jaina samAja, kekar3I maisarsa munnAlAla dvArakAdAsa, kalakattA 101) , seTha candUlAla kastUracandajI, bambaI naM. 2 251) zrI lAlA jayaprakAza jI jaina 101) , lAlA zAntilAla kAgajI, dariyAgaMja vilanI svastika meTala varksa, jagAdharI 101) , seTha bhaMvarIlAla jI bAkalIvAla, imphAla 250) zrI motIlAla hIrAcanda gAMdhI, usmAnAbAda 101) , zAnti prasAda jI jaina 250) zrI banzIvara jI jagalakizora jI, kalakattA jaina buka egensI, naI dillI 250) zrI gamandaradAsa jI jaina, kalakatA 101) , seTha jagannAthajI pANDyA amarItalaiyA 25.) zrI siMbaI kundanalAla jI, kaTanI 100) , badrIprasAda jI prAsmArAma mI, paTanA 250) zrI mahAvIraprasAda jI agravAla, kalakatA 100) , rUpacandajI jaina, kalakattA 250) zrI bI. prAra0 sI0 jaina, kalakattA 100) , jaina ratna seTha gulAbacanda bhI hoMgyA 250) zrI rAmasvarUpa jI nemicandra jI, kalakatA indaura 15.) zrI bajaraMgalAla jI candrakamAra jo, kalakattA | 100), bAbU nupendrakumAra jI jaina, kalakatA
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana sabhI grantha paune mUlya meM (1) pugatana-jainavAkya-sUcI-prAkRta ke prAcIna 46 mUla-granthoM kI padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdigranthoM meM udadhRta dUsare padyoM kI bhI anukramaNI lagI huI hai| saba milAkara 25353 padya-vAkyoM kI sUcI / sampAdaka mukhtAra zrI jugalakizora jI kI gaveSaNApUrNa mahatva kI 70 pRSTha kI prastAvanA se alakRta, DA. kAlIdAsa nAga, ema. e. DI. liT ke prAkkathana (Foreword) aura DA. e. ena. upAdhye ema. e. DI. lida kI bhUmikA (Introduction) se bhUpita hai, zodha-khoja ke vidvAnoM ke lie atIva upayogI, bar3A sAija, sajilada 15) (2) prApta parIkSA--zrI vidyAnandAcArya kI strIpajJa saTIka apUrva kRti, prAptoM kI parIkSA dvArA bara-vipaya ke mundara vivecana ko lie hue, nyAyAcArya pa0 darabArIlAlajI ke hindI anuvAda se yukta, sajisva / 8) (3) svayambhUstotra--samantabhadra bhAratI kA apUrva grantha, mukhtAra thI jugalakizorajI ke hindI anuvAda tathA mahatva kI gaveSaNApUrNa prastAvanA meM suzobhita / (4) stutividyA-svAmI samantabhadra kI anokhI kRti, pApoM ke jItane kI kalA, saTIka, sAnuvAda paura zrI jugalakizora mukhtAra kI mahatva kI prastAvanAdi se alaMkRta mundara jilda-mahita / 1 // ) (5) adhyAtmakamalamArtaNDa-pacAdhyAyIkAra kavi gajamala kI sundara AdhyAtmikaracanA, hindI-anuvAda sahita ) (6) yukyanugAsana-tatvajJAna se paripUrNa samantabhadra kI asAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka hindI anuvAda nahI huaA thA / mukhtAra zrI ke hindI anuvAda aura prastAvanAdi se alakRta, sajilda / ... 1 // ) (7) zrIpurapArzvanAthastotra-prAcArya vidyAnanda racita, mahatva kI stuti, hindI anuvAdAdi mahita / ... ) (5) gAsanacatustrizikA-(tIrthaparicaya) muni madanakIti kI 13vI zatAbdI kI racanA, hindI-anuvAda-sahita ) (E) samIcIna dharmazAstra-svAmI samantabhadra kA gRhasthAcAra-vipayaka pratyunama prAcIna grantha, mukhtAra zrIjugalakizora jI ke vivecanAtmaka hindI bhASya aura gavepaNAtmaka prastAvanA se yukta, majilda / ... jainagrantha-prazasti sagraha-saMskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA maMgalAcaraNa mahita apUrva saMgraha upayogI 11 pariziSToM kI aura pa0 paramAnanda zAstrI kI itihAsa-vipayaka sAhitya paricayAtmaka prastAvanA se alakRta, sajilda / (11) anityabhAvanA-pA0 padmanandI kI mahatva kI racanA, mukhtAra zrI ke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha ahita / ) (12) tatvArthamUtra--(prabhAcandrIya)-mukhtAra zrI ke hindI anuvAda tathA vyAga se yukt| (13) zravaNabelagola aura dakSiNa ke anya jainatIrtha / (14) mahAvIra kA sarvodaya tIrtha =), (15) mamantabhadra vicAra-dIpikA =), (16) mahAvIra pUjA ) (17) bAhubalI pUjA-jugalakizora mukhtAra kRta (18) adhyAtma rahasya-50 AzAdhara ko mundara kRti mukhtAra jI ke hindI anuvAda mahita (16) jaina grantha-prazasti maMgraha bhA0 2 apabhraMza ke 122 aprakAzita granthoMkI prazastiyokA mahatvapUrNa saMgraha 55 granthakAroM aitihAsika graMtha-paricaya aura pariziSToM mhit| saM050 paramAnanda zAstrI sajilda 12) (20) jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza, pRSTha makhyA 740 sajilda (vIra-zAsana-saMgha prakAzana ... 5) (21) kasAyapAhuDa sutta--mUlagrantha kI racanA Aja se do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cuNisUtra likhe / sampAdaka paM0 hIrAlAla jI siddhAnta zAstrI, upayogI pareziSToM aura hindI anuvAda ke sAtha bar3I sAija ke 1000 se bhI adhika pRSThoM meM / puSTa kAgaja aura kapar3e kI pakkI jilda / (22) Reality prA0 pUjyapAda kI sarvArthamiddhi kA aMgrejImeM anuvAda bar3e AkAra ke 300 pRSTha pakko jilda mU0 6) prakAzaka-premacanda jaina, vIrasevA mandira ke lie, rUpavANI priMTiMga hAusa, dariyAgaja dillI se mudrita
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ (agasta 1965 ************************************ 3nnkaan ****************** manasvI mahA-mAnava gaNezavI bhAdrapada kRSNa 11 saM0 2018 avasAna: chAyA-nIraja jaina Xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx samantabhadrAzrama (vIra-sevA-mandira) kA mukhapatra asoja kRSNa 4 saM0 1931 Patnak janma: *** ************************************ daimAsika
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha viSaya-sUcI anekAnta ko sahAyatA viSaya 11) zrI nAthUlAla jI gaMgavAla (seTha nandarAma 1. aharaMta-stavanama-samantabhadrAcArya 67 | nAthUlAla jI) indaura ke svargavAsa para 2000) ke 2. arthaprakAzikA : prameyaratnamAlA kI dvitIya TIkA-nikAle hae dAna me se gyAraha rupayA anekAnta ko paMDita [paM. gopIlAla 'amara' ema. e. sAhitya-zAstrI 18 nAthUlAla jI zAstrI indaura kI mArphata sapanyavAda prApta 3. antarikSa pArzvanAtha zrIpura tathA zrIpura pArzvanAtha Ie| AzA hai dUsare dAnI mahAnubhAva bhI anekAnta ko stotra-[paM0 nemacaMda dhannUsA jaina, deulagA~va] 99 apanI sahAyatA bheja kara anugRhIta kreNge| 4. prAcAra aura vicAra-[DA. pradyumnakumAra jaina, -~-vyavasthApaka jJAnapura] 103 'anekAnta' 5. 'moha viveka yuddha : eka parIkSaNa [DA. ravIndrakumAra jaina, tirupati] 107 6. digambara aura zvetAmbara paramparA meM mahAvrata aNuvrata, samiti aura bhAvanA-[muni zrI bhUla sudhAra rUpacanda jI] 7. bhUdharadAsa kA pArzva purANa : eka mahAkAvya anekAnta ke jUna mAsa ke aMka meM zrI choTelAla jaina [zrI salekacanda jaina ema. e. bar3auta 116 abhinandana grantha ke sampAdaka maNDala meM kucha nAma galatI 8. varNIjI kA Atma-Alocana aura samAdhi se raha gae the / sampAdaka maNDala ke vidvAnoM ko nAmAvalI saGkalpa-[zrI nIraja jaina] 125 / punaH prakAzita kI jA rahI hai6. bodha prAmRta ke sandarbha meM prAcArya kundakunda paM0 cainasukhadAsa jI nyAyatIrtha [sAdhvI zrI maMjulA, zikSAvibhAga agraNI 128 DA0 e. ena. upAdhye ema. e. DI. liTa 10. jIva kA astitva jijJAsA aura samAdhAna paM. kailAzacada jI zAstrI [muni zrI nathamala jI DA0 satyaraMjana banarjI 11 hemarAja nAma ke do vidvAn -[paramAnanda jaina zrI agaracanda jI nAhaTA zAstrI] DA0 kAlIdAsa nAga 12. 383 IsAI tathA 7ve bauddha vizva-sammelanoM DA. ke. sI. kAzalIvAla kI zrI jaina saMgha ko preraNA-zrI kanakavijaya -vyavasthApaka mAmUragaMja, vArANasI 140 anekAnta 13. zodha-kaNa mahatvapUrNa do mUrti-lekha vIra sevA mandira 21 bariyAgaMja, dillI / nemacaMda dhannUsA jaina nyAyatIrtha anekAnta kA vArSika mUlya 6) rupayA eka kiraNa kA mUlya 1 rupayA 25 pai0 sampAdaka-maNDala ma0mA0 ne0 upAdhye anekAnta meM prakAzita vicAroM ke lie sampAdaka DA0premasAgara jaina maNDala uttaradAyI nahIM hai| zrI yazapAla jaina 135
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 18 kiraNa- 3 } prom arham anekAnta paramAgasya bIjaM niSiddha jAtyandha sindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM vizeSamayanaM namAmyanekAntam // vIra-sevA-mandira, 21 dariyAgaMja, dillI-6 vIra nirvANa savat 2461, vi0 saM0 2022 arahaMta-stavanam fuaa - moha - taruNI vitthiSNAraNAraNa - sAyaratiSNA / hiya- riga - vigdha-vaggA bahu-bAha-viNiggayA prayalA // daliya - maraNa-pyAvA tikAla-visaehi tIhi AyaNehi / viTTha-sayala TTha- sArA sadaddha-tiurA muNi-vvairaNo // ti-rayaraNa-tisUladhAriya mohaMghAsura-kabaMdha-vida-harA / siddha-sayalappa vA zrarahaMtA tumgaya-kayaMtA // { agasta san 1965 samabhAvArtha vIrasena artha- jinhoMne moharUpI vRkSa ko jalA diyA hai, jo vistIrNa prajJAnarUpI samudra se uttIrNa ho gae haiM, jinhoMne apane vighnoM ke samUha ko naSTa kara diyA hai, jo aneka prakAra ko vAdhAoMoM se rahita haiM, jo pracala haiM, jinhoMne kAmadeva ke pratApa ko dalita kara diyA hai, jinhoMne tInoM kAloM ko viSaya karane rUpa tIna netroM se sakala padArthoM ke sAra ko dekha liyA hai, jinhoMne tripura---moha, rAga aura dveSa ko acchI taraha se bhasma kara diyA hai, jo muni vratI arthAt digambara athavA muniyoM ke pati -- Izvara haiM, jinhoMne samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra ina tIna ratna rUpI trizUla ko dhAraNa karake moharUpI andhakAsura ke kavandha vRnda kA haraNa kara liyA hai| jinhoMne sampUrNa grAtma svarUpa ko prApta kara liyA hai aura jinhoMne durnaya kA anta kara diyA hai, aise arihaMta parameSThI hote haiM, unheM namaskAra hai /
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthaprakAzikA : prameyaratnamAlA kI dvitIya TIkA paM0 gopolAla 'amara' ema. e. sAhitya zAstrI prAcArya mANikyanandI kA parIkSAmukha jaina nyAya kA vyAkhyAe~ haiM tathApi paNDitAcArya kI vyAkhyA hI vidvAnoM eka pratinidhi grantha hai| isakI tIna TIkAe~ upalabdha haiM- ko grAhya hai / tRtIya padya meM pranthakAra kucha namra hote haiM prameyakamalamArtaNDa, prameyaratnamAlA aura prmeyrlaalNkaar| aura kahate haiM ki sapUrNa samAra ke prakAzaka mUrya ke dedIpyaisake prathama sUtra kI vyAkhyA ke rUpa meM eka laghu pustikA mAna rahate hae bhI kyA loga hAtha meM choTA-sA dIpaka nahIM prameyakaNThikA bhI upalabdha hai| prameyaratnamAlA kI bhI do lete, avazya lete haiN| taba, anya TIkAnoM kI bhAti, paDinATIkAe~ haiM-nyAyamariNadIpikA aura arthprkaashikaa| cArya jI vAkyoM aura vAkyAMzoM prAdi prathama pada ko arthaprakAzikA ke lekhaka paNDitAcArya abhinavacAru- natAmaretyAdi, zrImadityAdi-me lete calate hai aura unakI kIti haiN| ye aThArahavIM zatI I0 meM kabhI, zravaNabelagula vyAkhyA karate calate haiN| paricchedoM kI mamApti para upake maThAdhIza rahe haiM / vahAM ke maTha kI yaha paddhati thI pora saMhArAtmaka zloka Adi na likhakara 'iti prathama. paribhI vidyamAna hai ki usake bhaTTAraka kI gaddI para jo bhI cchedaH' jaimA saMkSipta vAkya hI likha dete hai aura tatkAla pAsIna ho usI kA nAma paNDitAcArya cArukIti ho jAtA 'atha dvitIyaH paricandrada' jaise saMkSipta vAkya se hI agrima hai| isa nAma ke eka yA aneka vidvAnoM dvArA likhe gaye nau parisaTeTa pAra pIsI do parimoToM ke granthoM kA ullekha milatA hai-nyAyamaNidIpikAprakAza, mandhisthala para 'vaddhatAM jinazAsanama' aura 'bhadra bhUyAt arthaprakAzikA, prameyaralAlaMkAra, pArvAbhyudayakAvya TIkA Adi vAkya likhakara pUrNa kiye jAte hai| grantha ke anta |subodhikA], candraprabhacaritavyAkhyAna [vidvajjanamano- meM koI zloka, samAptivAkya yA pranthakAra kI prazasti vallabha], neminirvANakAvya TIkA, prAdipurANa, yazodhara Adi kucha bhI nahIM hai| prArambha ke tIna pariccheda, samaca carita maura giitviitraag| prastuta paNDitAcArya jI ne grantha ke tIna caturthAMzoM meM samApta hote haiM aura zeSa tIna apanA paricaya svayaM nahIM diyA hai| yaha kheda kA viSaya hai pariccheda apekSAkRta saMkSipta kara diye hai| ki itane nikaTa pratIta-lagabhaga Der3ha sau varSa pUrva meM hue vyAkhyA ke antargata, viSaya kA vistAra kama aura vidvAn kA hama samUcA paricaya nahIM juTA pA rahe hai| yaha spaSTIkaraNa adhika hamA hai| vyAkhyeya graMtha prameyaratnamAlA bhI kheda kA viSaya hai ki zravaNabelugula ke vartamAna bhaTTAraka ke prArambhika padyoM kI pUrNataH sAhityika vyAkhyA prastuta jI mahodaya se aneka bAra namra nivedana karane para bhI isa kI gaI hai| yahAM taka ki unameM vidyamAna chandoM aura sambandha meM koI sahAyatA, koI uttara bhI mujhe prApta nahIM alaMkAroM kA bhI salakSaNa nirdeza kiyA gayA hai| sthAnaho skaa| kyA hI acchA hotA ki zravaNabelugula ke bhaTTA- sthAna para 'tadukta' prAdi dvArA zatazaH udadharaNa diye gaye rakoM kI paramparA itihAsabaddha kI jAtI aura usase hai para unake mUla sthaloM kA nirdeza kadAcit hI hamA hai| vidvatsamAja lAbhAnvita hotaa| navyanyAya kI zailI meM hone se eka anokhApana to hama graMtha arthaprakAzikA kA prAkAra prameyaratnamAlA se lagabhaga meM avazya hai parantu kula milAkara nyAyamaNidIpikA kI dviguNita aura nyAyamaNidIpikA kA do tihAI, arthAt bhAMti yaha na to arthabodhaka hI bana sakA hai aura na viSayatIna hajAra cAra sau manuSTupa zlokoM ke barAbara hai| grantha vizleSaka hI / isakA kAraNa yaha pratIna hotA hai ki yaha kA prArambha bhagavAn neminAtha kI vandanA se kiyA gayA paNDitAcArya jI kI prArambhika kRti rahI hogii| hama hai| phira kahA gayA hai ki prameyaratnamAlA kI hajAroM vyAkhyA ke mAdhyama se prameyaratnamAlA ko aura prameyarana
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMtarikSa pArzvanAtha zrIpura tathA zrIpura pArzvanAtha stotra paM0 nemacanda dhannUsA jaina, deulagAMva apraila ke anekAnta ke aMka meM 'zrApura, nirvANabhakti kathAnako ke bAre meM merA anumAna hai ki jitanI bhI paura kundakunda' yaha lekha DA. vidyAdhara jI ne likhakara isa kSetra kI bAbata kathA upalabdha haiM unameM eka bhI paryApta nirvANabhakti ke samaya aura kartRtva para tathA zilAlekha nahIM haiN| kaI kathAe~ sirpha isa kSetra kA mahAtmpa sunakara maMgraha se uddhRta zrIpura para jo prakAza DAlA usake lie anya sthAna se hI likhI gayI haiN| kaI kathAe~ eka-dUsare maiM unakA AbhArI huuN| kA anumaraNa karake yA prabhAva meM prAkara ke likhI gaI pharavarI ke anekAnta meM maiMne jo lekha diyA thA, usa haiN| so bhI una kathAmoM kA pUrA prAdara karate hue unake kA uddezya thA-aM0 pA0 zrIpura (zirapura) kSetra ke samaya AdhAra para 'samaya aura sthAna' para prakAza DAlA hai| tathA sthAna para prakAza DAlanA / lekina usa para abhiprAya hamArA kathana viruddha batAne ke lie jinaprabha sUri kI dete hue vidyAdharajI likhate hai-'zrIpura me kharadUSaNa kathA kA ullekha kiyA hai| usa kathA meM hI varNana pAyA rAjA ke samaya meM pArzvanAtha bhagavAna kI pratiSThA huI yaha hai kibAta purAne kathA lekhakoM se ekadama viruddha jAna paDatI (1) pokhara yA kUpa meM se jo pratimA nikalI vaha hai| aadi| bhAvI tIrthaMkara pArzvanAtha kI thii| mAlA ke mAdhyama se parIkSAmukha ko acchI taraha hRdayaMgama zrImannemijinendrasya vanditvA padapaGkajam / karake hI unhoMne prameyaratnAlaMkAra likhA hogA tabhI to prameyaratnamAlArtha. saMkSepeNaH viracyate // 1 // umameM inakI prakhara vidvattA sAmane AI hai| prameyaratnamAlAyA vyAkhyAssanti sahasrazaH / arthaprakAzikA abhI taka-mudrita nahIM huI hai| isakI tathApi paNDitAcAryakRtiAiMva kovidaH / / 2 / / eka hastalikhita prati mere pAsa hai| yaha zrI jaina siddhAta bhAnI dedIpyamAne 'pi srvlokprkaashke| bhavana, pArA kI saMpatti hai aura vahAM isakA veSTana naM. na gRhyate kiM bhuvane janena karadIpikA // 3 // mva 221 hai| isa prati meM 8 // "+6 // " prAkAra ke 246 // aura yaha dekhiye aMtima graMzapatra haiM aura pratyeka patra meM 22 paMktiyAM tathA prati paMkti "zrImatsurAsura vRndavanditapAdapAthoja zrImannemIzvara lagabhaga 20 prakSara hai / kAgaja moTA, cikanA aura kAphI samutpatti pavitrI kRtagautamagotrasamudbhUtAhatavija zrI brahmAacchI sthiti meM hai| isake lipikAra haiM zrI vidyArthI sUri zAstritanUja zrImaddoli jinadAsa zAstriNAmante vijayacandra jaina kSatriya / ye, gautama-gotrIya prAhaMta brAhmaNa vAsinAmerUgirigotrotpanna vi. vijayacandrAbhiSena jainazrI brahmadeva mUri zAstrI ke suputra zrI bAhubalI jinadAsa kSatriyeNAlekhIti // bhadraM bhUyAt // zrI ||.||shrii||" zAstrI ke ziSya the| zrI vijayacandra ne lipi kI tithi jaisA ki kahA jA cukA hai, paricchedoM ke aMta meM nahIM dI hai parantu vaha pacAsa varSa se adhika prAcIna nahIM 'iti paricchedaH' ke atirikta koI puSpikA vAkya prAdi pranIna hotii| ye adhika praur3ha bhI nahIM rahe dikhate kyoMki nahIM hai| unhoMne lipi meM bahuta-sI azuddhiyAM kI haiN| isa prati kA isameM sandeha nahIM ki arthaprakAzikA navyanyAya kI prArambhika aMza yaha rahA hai eka mahatvapUrNa kRti hai| yaha prabhI aprakAzita hai para "zrI vItarAgAya namaH // prameyaratnamAlA // artha prakAzita hote hI vidvanmaNDala ko isase kucha navIna prakAzikA // sAmagrI avazya milegii|
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanekAnta nahIM ho pAta kiyA kI pratima (2) vaha pratimA jahAM milI vahAM hI rAjA ne apane hA, yahAM eka savAla paidA ho sakatA hai ki yaha nAma kA ullekha karane vAlA pIpura nagara bsaayaa| ullekha sirpha akele zrIpura kA nahIM to una 85 divya (3) aMbAdevI aura kSetrapAla kA prasaMga prAdi maura nagaroM kA bhI hai| ata: vahAM bhI aisI aMtarikSa pratimA bhI bAteM haiM / ina bAtoM se DA0 vidyAdhara jI asahamata to hone ko mAnanA par3egA / to isakA samAdhAna yaha hI hai nahIM ho sakate, kyoMki unhoMne hI isa kathA ko pramANa ki bhagavAna neminAtha ke usa jamAne meM vaisA thA aisA ke jariya uddhRta kiyA hai| aura sahamata haiM to batAiye ki mAne to usameM koI bAdhA yA mApatti nahIM paatii| bhAvI tIrthakara pArzvanAtha kI pratimA milane vAle vaha madrAsa ke pAsa kA mailapura (mailapura) eka atizaya zrIpAla dasavIM sadI ke kaise ho sakate hai ? kSetra ke nAma se jaina sAhitya meM ullikhita hai| vahAM ke mUlazve. muni somaprabhagaNI (saM0 1505) bhI usa nAyaka bhagavAna neminAtha 'gagana sthita, hone kA vahAM ke zrIpAla kA samaya bha. pAzvanAtha ke pUrva kA hI mAnate stotra meM spaSTa sUcita kiyA hai| dekho usa stotra ke haiN| phira pratimAjI kI sthApanA kaba kI ? pahale zloka kA uttara caraNa yaha hai-'hemanimitamaMdire bAbU kAmatAprasAdajI-aMtarikSa pArzvanAtha kSetra ke 'gagana sthitaM' hitakAraNaM, neminAthamahaM ciraM praNamAmi nIla sthAna para bhagavAna pAzvanAtha kA mamavazaraNa mahita pAga- mahatviSam // 1 // mana hone ko sUcita karate haiM / to phira zrIpura kaba kA? ataH bhArata meM aise aneka sthala raheM to usameM bAdhika "mAja jahAM bhagavAna virAjamAna haiM usI bhoyare meM kucha bhI nhiiN| isalie maiMne jo anumAna kiyA ki isa mUrti kI sthApanA saMvata 555 ke vaizAkha zu0 11 ko aMtarikSa pArzvanAtha zrIpura kA astitva bha. pArzvanAtha ke . huI thii|" aisA akolA jile ke sana 1911 ke gaeNjeTiyara pahale se hai to isameM kathA kA virodha kaise pAyA ? meM nizcita likhA hai| to kyA usa lekhaka ke pAsa isa zilAlekhAMtargata zrIpura kA ullekha isa kSetra bAvata bAbata koI pramANa nahIM pAyA hogA? nahIM hogA to jAne do, usake lie hamArA koI haTa zrIpura nAma ke anya do nagaroM kA mApane ullekha nahA hai| kiyA, aura saMdarbha dekhakara kathana karane ko sUcita kiyaa| aba dUsarA muddA hai 'sthAna' kA-kahIM usa dhAravAr3a isake lie RNI huuN| dhIpura nAma ke utane hI gAMva nahIM jile kA zrIpura isa mUrti kA mUla-sthAna hai (jahAM eka aura bhI haiN| eka nandurabAra ke pAsa (gujarAta meM) zrIpura rAjA ko milI) batAte haiN| to kahAM likhA jAtA hai ki (zirapura) hai ki jahAM ke khetoM meM zvetAmbara mUrtiyAM aM0 pA0 zrIpura maimUra yA dhAravAr3a jile meM kahIM hogaa| milI hai| eka solApura (mahArASTra) ke pAsa zrIpura hai isa bAbata paM0 darabArIlAla jo koThiyA se patra vyavahAra aura eka varSA ke pAsa zrIpura kA ullekha yAdava mAdhava kiyA aura mulAkAta bhI huii| magara aApane likhAkaSi karate haiN| 'mApa apane vicAra prakAzita kiijie| usa para maiM vicAra phira kauna se zrIpUra kA ullekha granthoM meM milatA hai kruuNgaa|' prataH mujhe bhanekAnta kA prAzraya lenA pdd'aa| yaha kaise samajhanA ? jinasena bhAcArya (8vIM sadI) jina mAzcarya yaha thA ki san 1962 meM Apa kAraMjA padhAre divya nagaroM meM zrIpura kA ullekha karate haiM vahAM ve likhate the aura mathurA jaina saMgha ke adhivezana meM isa kSetra kI haiM ki usa nagara meM eka jinAlaya hotA hai, vahAM kI carcA huI hai aura jAtiyA Apa aMtarikSa bhagavAna kA pratimA mAkAza meM praghara hotI hai darzana le pAye haiM to bhI mAMkhoM dekhe dRzya para Apako "tatrasthApi zAndiniSkrimya nmsymii| vizvAsa nahIM paayaa| basa yahI hAla purAne kathA lekhaka .. bapopadiSTA dRzyante sanmukhIbhUya pazyatAm // "11 ke hue hoMge, thor3A bhI kathana ve TAla nahIM ske| isako 136.57 carcA pAge kara rahA hai| to kyA yaha zrIpura aMtarikSa kA zrIpura nahIM ho koI vidvAna yaha mUrti elorA se elicapura jAte
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMtarikSa pArvanAma bhIpura tathA bIpura pAzrvanAma stotra samaya jahAM rukI vahAM hI Aja aMtarikSa pArzvanAtha zrIpura pIche dekhA ki kyoM rukii| aimA mAnane meM koI mApatti haiM, aisA mAnate haiN| nahIM pAtI / aise kaI udAharaNa haiM ki mUrti dUsare sthAna jahAM taka isa kSetra ke kevala mAja ke sthAna kA saMbaMdha para se apane sthAna parayA gAMva meM prA gii| to vahAM hai, vahAM taka yaha nivivAda hai, ki yaha aMtarikSajI kA hI acala ho gii| isake lie ve apane gAMva kA bhI dhIpura mahArASTra sTeTa ke akolA jile meM hai aura usakA udAharaNa dete the| astitva kama se kama dasavIM zatAbdI se to Aja taka isa taraha aMtarikSa pAzvanAtha ke astitva kA samaya, prakhaMDa hai| sthAna tathA ghaTanA isa para kathAnakoM ke AdhAra se hI prakAza aba vivAda hai ki dasavIM zatAbdI ke eka zrIpAla DAlA gayA hai| lekina eka prasaMga kA virodha bhI kiyA rAjA ne agara yaha nagara basAyA to pahale isa mUrti kA hai| vaha prasaMga hai-'kharadUSaNa (kahIM mAlI mumAlI) rAjA vaha kUpa yA pokhara (jahAM yaha mUni rAjA ko milI aura ne bAlU kI pratimA banAkara pUjana ke bAda usako jalakUpa usa jala snAna se rAjA kA kor3a gayA) kahAM thA? meM visajita kara dii| aura isakA virodha karane kA DA0 vidyAdharajI ke hI zabdoM meM 'paura pratimA milane mahatvapUrNa kAraNa ra mahatvapUrNa kAraNa yaha hai ki, vaha pratimA majabUta pASANa para rAjA ne 'vahA' apane nAma se zrIpara nagara jamAyA kI hai yaha aneka prasaMgoM meM aura aneka pramANoM se siddha (yahAM pratimA rukane 'para' nahIM hai), tathA jinaprabha muuri| hamA hai| ataH vaha pratimA bAlU kI banAI thI isa para ke uddhRta zabdoM me 'tattheva' (tatraiva) isa zabda se to yaha vizvAsa nahI baiThatA aura jahA~ vaha pratimA pASANa kI sunizcita hotA hai ki, jahAM rAjA kA koDa gayA aura ThaharatI, vahAM vaha utane kama samaya meM aura binA zilpakAra pratimA milI vahAM hI usa pratimA kI sthApanA huii| ke nahIM bana sktii| ataH isa para adhika socane para yAne vaha kapa yA pokhara kahIM maisUra, dhAravADa yA elorA mAlUma par3atA mAlUma par3atA hai ki vaha kathana koI eka kI hI kalpanA jaise dUra anya sthAna meM nahIM ho sktaa| ataH vaha pratimA hogI yA bhakti tathA samyaktva kA mahimA bar3hAne ke lie rAjA ko zrIpura ke hI paulI maMdira ke kUpa me milI rAma racita kathA hogI aura usakA hI anukaraNa zeSa lekhakoM hogI isa anumAna meM kathA kA virodhI kahAM pAyA? na ? ne kiyA hogaa| vinayarAja ne bhI (saMvat 1738) yahI batalAyA hai ki kAlakrama se isa kSetra kA prathama ullekha karane vAle rAjA ne udyAna ke kUpa se yaha pratimA nikaalii| mahAprAmANika cUDAmaNi digaMbarAcArya muni madanakIrti tIsarI bAta-'pracIkaracca prottuga prAsAdaM pratimo- isa kSetra ke utpatti aura samaya para nahIM likhate isakA pari / ' isa somaprabha gaNI ke kathana ke anusAra hI merA bhI partha usa samaya isa kSetra ke naye utpatti kI bhrAmaka anumAna hai ki mUrti elicapura le jAte samaya vaha jahA kalpanA nahIM thii| rukI (vaha usakI pahalI jayaha hogI jaisA ki gaeNjeTibhara aparaMca, zrIpura pArzvanAtha stotra ke zrIpura ke sAtha meM ullekha hai) vahAM se vaha calAyamAna nahIM huyii| aura paM0 darabArIlAla jI ne jo sambandha ima rAjA ke kathArAjA maMdira vahAM na bAMdhate bagIce meM paulI maMdira naka ke sAtha jur3AyA hai, mAnanA hogA ki eka to vaha baMdhAyA isalie pratimA usameM virAjamAna nahIM huii| prataH sambandha galata hogA, yA to vaha zrIpura bhI yahI vidarbha kA gAMva meM pratimA ke Upara hI maMdira bAMdhA gyaa| yahAM zrIpura hogA / jaisA ki paM0 jinadAsa pArzvanAtha phaDakule rAjA ko garva hone kA savAla hI paidA nahIM hotaa| vaha ne ima stotra ke zrIpura ko vidarbha kA zrIpura aMtarikSa bhrAmaka kalpanA bAda meM zAmila huI hogii| kyoMki garva pArzvanAtha hI mAnA hai / isakA dUsarA pahalU yaha bhI hai hone kA ullekha prAcIna kathA meM nahIM hai| pro. khuzAla- ki isa stotra kA racanA samaya tathA kartRtva bhI prabhI candajI gorAvAlA kahate the ki, mUrti apane mUlasthAna anizcita yA vivAdastha hai| zrI0 pA0 stotra ke prakAzapara mAyI taba ruka gayI aura rukI isIlie rAjA ne kIya vaktavya meM paM0 jugala kizora jI mukhtAra likhate haiM
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 anekAnta ki "prataH merI rAya meM isa..stotra kA kartRtva viSaya prabhI kA ullekha to kaI paTTAvalI meM hai| lekina yahAM prathama vizepa vicAra ke lie khulA hai aura usa tarapha vizeSa amarakIti aura unake ziSya vAdi vidyAnandI svAmI kA anusaMdhAna kArya honA caahie|" ullekha vizeSa hai / vi.vidyAnanda kI mRtyu saM0 1598 jiMtUra (jilA parabhaNI) kI eka purAnI pothI meM se meM huI hai / ve paTTa para 75 sAla taka hoMge aisA samajha liyA humA balAtkAragaNa paTTAvalI kA kucha bhAga Age to bhI alAuddIna khilajI kA kAla saM0 1523-24 detA huuN| prAzA hai vaha isa saMbaMdha meM kucha upayukta hogaa| __yaha nahIM hai| khilajI alAuddIna ko alAuddIna sulatAna yaha nahA 'zrI mUlasaMgha zrImAlatilakAya vareNyAnAM, paraparA- bhI kahate haiN| vaha saM0 1351 se 1371 taka gaddI para pravartita malayakheDa mahisiMhAsanayogyAnAM, zrImadarAya rAja- thaa| arthAt palAuddIna mAnya vidyAnandI svatantra hai, aura ve gurU vasundharAcAryavayaM mahAvAdavAdIzvararAyavAdI pitAmaha- amarakIrti ke ziSya bhI hai| prataH zrIpura pArzvanAtha stotra sakalavidvajjana cakravartInA, 'zrImadamarakIti' rAUlA yAgra inakI hI kRti hogI, jaisAki isa stotra ke aMtima puSpikA mukhyAnAM / svabhujo pagakramopAjita jayaramAvirAjamAna vAkya meM batAyA hai-iti zrImadamarakItiyatIra priya cArudordaNDamaMDita-prazasta - samasta-vairibhUpAla - mAnamardana ziSya zrImadvidyAnandasvAmIviracita zrIpura pArzvanAtha pracaMDAzepa turakharAjAdhirAja alAvadIna sulatAna maany| stotra saMpUrNam / zrImadabhinava 'vAdividyAnaMdI' svAmInAM / tatpaTTodaya ina prathama vidyAnandI kA kAla isase saM0 1360 se divAkara 'zrImadamarakIti' devAnAM / tatpaTTodayAdri divA I saM0 1400 taka ho sktaa| aura inake ziSya amarakIti karAyamAna prathamavacanavaNDaya 'vAdIndra vizAlakIti' bhaTTA - (dvi0) tathA vizAlakIti inakA kAla ekekakA 60rakAnAM tatpaTrodayAdri divAkarAyamAna zrImadabhinava vAdi 65 sAla mAno to vidyAnandI aura vidyAnanda ye do vidyAnanda' svAmInAM / tatpadrodayAdri divAkarAyAna-nityA svatantra vyakti Thaharate hai| vaise to vidyAnandI aura dyakAMta vAdi prathama vacana khaNDana pravacaNa racanADambara vidyAnanda nAma meM khAsa pharaka nahIM haiM, kyoMki eka SaDdarzana sthApanAcArya SaT tarka cakrezvara zrImaMtraSAdi hI lekha meM ekahI vyakti ke lie donoM nAma Ate haiN| 'zrImaddeveMdrakIti' devaanaaN| tatpaTrodaya devagiri-paramata... prataH kAla bhinnatA se hI ye svatantra do vyakti siddha hote ..'sArthakanAma bhaTTAraka zrImad dharmacandra devAnAM / tatpaTTo hai / prastu, dayAcala...."bhaTTAraka 'zrIdharmabhUSaNa' devAnAM / tatpaTTa... 'zrImaddevendrakIti' devAnAM / tatpa?............"bhaTTAraka prasaMgavaza yahA yaha nivedana karanA ucita 'zrIkumudacandra' devAnAM / tatpaTTa bhAskarAyamAna ''bhaTTAraka samajhatA hU~ ki rAmagiri zabda ke vAcya jaina sAhitya 'zrIdharmacandra' devAnAM / tatpa? zrI....... divAkarAyamAna meM aneka haiM / jaise-rAmaTeka, rAmakuNDa, rAmakoNDa, bhaTTAraka zrImalayakheDa sihAsanAdhIzvara bhaTTAraka 'zrIdharma- giraNAra prAdi / isakA samarthana premIjI karate haiM bhUSaNa' devAnAM 'zrImaddevendrakIti' taporAjyAbhyudaya samRddhi ki-'hamAre deza meM rAma zabda itanA pUjya hai ki use siddhirastu / kisI bhI pUjya tIrtha ke lie vizeSaNa rUpa se denA anuisameM do pramarakIti tathA do vidyAnanda kA ullekha cita bhI nhiiN|' prataH lakSmI maThaH stotra kA ullekha hai| dvitIya amarakIti-vizAlakIti-vidyAnanda mAdi zirapura ke bAbata karanA anucita nahIM hogaa|
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAra aura vicAra DA0 pradyumnakumAra jaina, jJAnapura [ Aja mAnavatA ke sAmane yaha samasyA hai : kyA jIvana kI bhinna-bhinna dhArmika paddhatiyAM paraspara asaMgata hai ? kyA unameM samanvaya lAne kA kucha prAdhAra sambhava nahIM ? lekhaka ke vicAra se vaha samanvaya vicAra kI pranaikAntika tAtvikatA ko grahaNa karane se ho sakatA hai aura eka vizva-dharma kA prAdhAra sambhava banAyA jA sakatA hai / - lekhaka ] ' / kahA jAtA hai ki parva hI jIvana hai| saMgharSa aura jIvana kA tAdAtmya hai| isa kahAvata meM kevala do pada hI vicAraNIya hai-saMgharSa aura jIvana kahAvata kA mUla prAya yahI lagatA hai ki ina donoM padoM meM artha-bhinya nahIM hai| donoM eka hI cIja ke do nAma haiN| saMgharSa eka prakriyA kA dyotaka hai| isa prakriyA meM do bAteM hai eka para kA nirodha aura dUsarI sva kA vikAsa to kahAvata ke anusAra, yaha para kA nirodha aura stra kA vikAsa hI jIvana hai| sya aura para ke paraspara abhiyojana kA nAma jIvana hai| isameM eka prakriyA hai, abhiyojana jisakA hetu hai| isa abhiyojanazIla prakriyA ke do kinAre hai-sva aura para jaba taka vaha prakriyA sva-anubhUta hai, / yaha jIvana hai aura jIvana kA vikAsa bhI parAnubhUta prakriyA mauta hai, patana hai yataH jIvana aura mauta isa prakriyA ke pahalU haiN| jIvaMta prakriyA meM para kA nirAkaraNa hai aura mRta prakiyA meM sva kA nirAkaraNa / 'para' para 'sva' kI vijaya jIvana aura 'sva' para 'para' kI vijaya mauta hai| mauta sva kA pUrA nirAkaraNa hai / prataH svAnubhUti mauta meM nirAdhita hai| aba cUMki mauta meM sva kI anubhUti nahIM, ataH sva ke prabhAva meM saMgharSa kI iti hai| isa prakAra svAnubhUti hI saMgharSa kI ghAtrI hai| sva kI vijaya hI jIvana hai| sva isa taraha jIvana kA pratIka humA maura svAnubhUti jIvana kA AdhAra isIlie svAnubhUti para prAcita jIvana aura saMgharSa kA tAdAtmya hai| aura taba yaha ki saMgharSa hI jIvana hai-eka satya dhAraNA hai| / aba cUMki jIvana svAnubhUti para bhASita hai aura - svAnubhUti para pramaGgAzrita hai, kyoMki 'para' 'sva' kA eka virodhI vikalpa hai aura 'para' kI apekSA hI 'sva' sva hai / ataH para aura sva ke bAre meM koI bhI nirNaya tabhI vaidha hogA, jabaki vaha svAnubhUti paraka ho yoMki nirNaya meM dhAnyacetana hai aura grAtmacetanA svAnubhUti meM hI nihita hai| svAnubhUti isa prakAra hamAre sampUrNa nirNayoM kI mUlAdhAra hai| tarka-pravAha kI yaha mUla-udgama athavA prasthAna vindu hai| svAnubhUtiparaka hone ke nAte hI sampUrNa tarka-praNAlI jIvaMta hai aura zIlA bhI vaha saMgharSazIlA / sva aura para kI nirNAyikA hai, jisakA Adi aura aMta svAnubhUti meM hI nihita hai| aba cUMki jIvana meM svAnubhUti hai, aura jIvana eka prakriyA hai ataH jIvaMta prakriyA meM svAnubhUti avazya hai| yaha kriyA jaba sva kI ora unmukha hai to vaha vikAsa hai aura jaba para kI mora, to patana / jindAdila vyakti kA pratyeka prayatna vikAsa kI chaTapaTAhaTa hai / dharma zraura AcAra imI chaTapaTAhaTa kA natIjA hai| aba hama kaha sakate haiM ki AcAra eka abhiprerita prakriyA hai| abhipreraNa meM eka dhyeya hai aura eka bhAvazyakatA kI anubhUti bhI dhyeya vicAra para mAthita hai| ataH nizcaya hI, AcAra aura vicAra meM niyata sAhacarya hai etadartha dhAcAra eka abhiprerita vicAra prakriyA hai| AcAra prakriyA meM avazya hI vicArAloka apekSita hai| kiyA binA vicAra ke baMdhI hotI hai| aisI kriyA prAcAra ke aMtargata nahIM aatii| yaha bhI sahI hai, ki yadi koI pracAragata prakiyA bAda meM vicArazUnya ho jAe, to vaha
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 anekAnta rUr3hi ho jAtA hai| rUr3hi mAcAra kA janAjA hai| rUr3hi una kriyAmoM ko prAcAra kI zreNI meM nahIM rakhA jA ko dharma samajhane vAle vyakti prajJAnI hai, madAMdha (fantic) sakatA, jisase vikAsa ruddha ho| pAcaraNagata dhArAmoM ke haiN| isIlie bhAratIya manISiyoM kI nigAha meM dharma aura kriyAnvaya meM pratyeka paga para vicAra kA samarthana mAvazyaka darzana bhinna cIjeM nahIM, tasvataH eka hI haiN| zuddhAcAra hai| isa samarthana meM yaha nirNaya nihita rahanA anivArya hai, inameM se kisI kI upekSA nahIM kara sktaa| ki amuka kriyA prastuta deza-kAla-paristhiti meM vyakti vicAra sva kI prAtmacetanA kA pariNAma hai| cetanA kI vartamAna avasthA se saMgati rakhatI hai| eka samudra hai, vicAra usakI lahareM aura anubhUti usakI apane uparokta vicAra ko aba hama aura adhika ghraaii| prAtmacetana sva apanI ucchvasita gaharAI se spaSTa karate haiN| prAcAra kA mUlabhUta preraka tattva hai 'vyakti mukta pAkAza aura unmukta kAla kI paridhi meM apanI kI jIne kI icchA / ' jo jisa stara para hai vaha usI ke sAmAnoM kI saMracanA karatA hai| kyoMki jaba vaha apanI anusAra amara ho jAne kI icchA rakhatA hai| usa amaratva gaharAI se bAhara nikala usa bhImAkAza ko jhA~katA hai, kI ikchA se 'zakti sampanna hone kI icchA' udbhUta hotI to apanI vyApaka gahanatA ko bhUla isa bAhya kI virA- hai| jitanI hI zakti-sampannatA bar3hatI hai, utanI hI TatA se abhibhUta ho jAtA hai| apane ko tuccha samajhane antara meM prAnanda tatva kI vaddhi hotI hai| isI prakAra kA bhAva mampUrNa sva meM vyApta ho jAtA hai| etadartha bhaya vyakti meM vikAsa prakriyA jIne kI icchA se prArambha kA saMcAra hotA hai aura sva zUnya se ghabar3A kara prAtmarakSA hokara adhikAdhika prAnanda-vadi ke lakSya meM prabuddha hotI meM saMlagna honA prArambha kara detA hai| usakI mahatvA- rahatI hai| prAcAra isI prakriyA kA siMcana prapanI vibhinna kAkSAeM dabane lagatI hai| tabhI vicAra kI laharoM para dhArAmoM se karatA hai| ataH prAcArya kI sampUrNa kAryanAcatA humA prAcAra kA kalarava prAtmagaurava kA bhUlA praNAlI vikAsa-prakriyA kI abhivRddhi hetu hai jisakI rAga punaH pralApatA hai; aura usake udbodhana para dabatI kasauTI Ananda vRddhi hai| ataH sampUrNa prAcAra zAstra haI mahatvAkAMkSAeM punaH jAgaruka ho uThatI haiN| parantu jIvana ke isa mulabhata tattva se sApekSa hai| usakA satya prAcAra kA udbodhana deza-kAla-sApekSa hotA hai| sva-sattA nirapekSa nahIM. jo kisI vyakti ko ekAntika rUpa se saba ke sAtha para sattAgata mahatvAkAMkSAoM kI pratiyogitA kAloM aura sthAnoM meM eka taraha kucha karane ke lie majahotI hai| unake ralana calana se naI-naI paristhitiyAM bara kare / isIlie hama dekhate haiM ki bhinna-bhinna sthAnoM utpanna hotI hai| pratyeka sattA unhIM navajAta paristhitiyoM aura samayoM meM utpanna hae dharmoM ke prAcAra zAstroM meM meM mAtmarakSA ke uddezya se apane-apane prAcAra zAstra kA kAphI bhinnatA hai / islAma dharma kA prAcAra zAstra bhAranirmANa karatI haiM aura apane prAtmagaurava kA nizAna U~cA tIya dharmoM ke prAcAra se bilkula bhinna hai| kAraNa spaSTa karane kA udyoga karatI hai| haiN| yahA~ taka ki bauddhadharma kA prAcAra jo bhArata meM rahA .. prastu, prAcAra kA tAtvika kalevara anekAntika hai, bilkula usI rUpa meM videzoM meM kAryAnvita nahIM ho skaa| kAntika (Absolute) nhiiN| mAcAra kI koI dhArA bauddhAcAryoM ko usameM deza-kAla-paristhiti ke anusAra jo eka sthAna vizeSa athavA samaya vizeSa ke lie manU- sazASana karanA pdd'aa| janAcAra ma bhA pArAsthAta ka anukUla hai athavA prAtmokarSa meM sahAyaka hai, yaha Avazyaka kUla bAda meM saMzodhana huprA aura usI AdhAra para usameM nahIM, vaha utanI hI anukUla anya sthAna vizeSa athavA sampradAya utpanna hue| tAtparya yaha, ki prAcAra ke tathya samaya-vizeSa ke lie bhI hogii| prAcAra to kevala jIvana aikAntika satya nahIM ho skte| kI prAMtarika zaktiyoM ke vikAsa ke lie hotA hai| jIne kI icchA pratyeka vyakti meM samAna rUpa se pAI zAktiyoM ke vikAsa dvArA vyakti ke aMtaraMga meM prAnanda- jAtI hai, parantu phira bhI usakI abhivyakti ke pratimAna tatva kA prasphuraNa hotA hai jo svAnubhUti paraka hai| prataH pratyeka vyakti ke jIvana meM unake vicAra paripakvaNa ke
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcAra aura vicAra bhinna-bhinna staroM ke AdhAra para bhinna-bhinna upalabdha hote haiN| manuSyoM meM moTe rUpa se hama tIna staroM ko mAnya kie lete haiM / eka stara vaha hai jisameM manuSya zArIrika mAvazyakatAoM se adhika kucha socane meM samartha nahIM hai| ise zArIrika yA bhautika stara bhI kaha sakate hai / dUsarA stara vaha hai, jisameM vyakti skaMdhoM ke madhya vibhinna prakAra ke kAraNa kArya sambandhoM ke prati jijJAsu haiN| ise mAnamika stara kaha sakate haiM aura tIsarA stara vaha jisameM vyakti sva kI samasyAoM ke samAdhAna meM aura apanI nirapekSa ikAI kI gvoja meM lIna dikhAI par3atA hai / ise AdhyAtmika stara kaha sakate hai pratyeka stara para manuSya grAnanda kI khoja meM rata hai aura vikAsa karane ke lie udyata / ataH pratyeka stara kA AcAra zAstra apanA-apanA hogA / zraura vaha vahIM para anukUla bhI hogA / isIlie sArvabhaumika AcAra zAstra meM zreNI baDhanA kA honA anivArya hai aura yaha zreNI - vibhAjana vicAra janita vibhAjya dharmo ke AdhAra para hI ho sakatA hai| vicAra pracAra kA ananya sahacara hai / / jo jIva jisa stara para hai vaha stara usake jIne kA AdhAra hai / ataH usake jIne kI spRhA kA pUrA rUvAla rakhate hue usake lie pracAra kA praNayana honA cAhie / bhautika stara ke manuSya ko sAdhyAtmika stara kI bAta jagata hogii| aise manuSya ko yaha upadeza, ki yaha prAtmasAdhanA kare aura pUrNa tyAgI ho jAe, anukUla nahIM pdd'egaa| usake lie to yahI upadeza ki vaha kisa prakAra apanI vyavasthita DhaMga se roTI kamAe aura anya logoM ke sAtha kaise sadvyavahAra kare kAphI hogA usI prakAra dhanya-dhanya staroM ke prANiyoM ke lie bhI vastutaH hama kisI bhI prAcAragata niyama ko ekAnta rUpa se sthApita kara hI nahI sakate eka kasAI ko jaba pahiyA kA upadeza diyA jAegA, to yaha ki vaha kama se kama apanI zrAvazyakatA ke anusAra jIva hisA kre| eka yoddhA se yuddhavirata hone rUpa hiMsA kA upadeza nahIM kiyA jA sktaa| yaha usake stara ke anukUla nahIM hai| usase yahI kahA jA sakatA hai ki vaha nyAyapUrNa yuddha kare jainAcAra meM eka sallekhanA kA vrata hai, jisame sAdhu icchApUrvaka / 105 maraNa svIkAra karatA hai| yaha vrata AdhyAtmika stara kI parAkASThA para pahu~ce hue sAdhaka ke lie hI saMgata hai / jo sAdhaka sthUla zarIra se pare apane sUkSma zarIra ke mAdhyama se jIne meM samartha ho gayA hai, jisane apanI nira pekSa ikAI kI pUrNa anubhUti kara lI hai, usake lie sthUla zarIra eka khola mAtra hai, jise vaha sallekhanA ke dvArA jaba cAhe chor3a sakatA hai| parantu yadi koI prANI nimna stara para hai to vaha sallekhanA vrata pAla hI nahIM sakatA / aura yadi vaha bhAvAveza meM pAlane ko taiyAra hI ho jAe to vaha kRtya AtmahatyA ke atirikta aura kucha nahIM hogA / isIlie bhagavAna buddha ne kahA ki vaha pAtra kI pApatA dekha kara hI use adanusAra upadeza karate haiN| AcAra zAstra kI sattA vastu satya se pare nahI ho sakatI, isIlie usakA ekAnta satya bhI kadApi sambhava nahIM / parantu vyavahAra meM hama prAyaH yaha bhUla jAte haiN| abhI hAla meM kucha naitika AndolanoM kI carcA sunane va dekhane meM AI hai| unameM bhI yahI bhUla pUrNarUpeNa dekhane ko milatI hai| prAyaH AndolanakA prAcArya binA pAtra kI pa para vicAra kie hue sAmUhika rUpa se vratoM kI pratijJA karavAtA hai, jo usa samaya to bhAvAveza meM, tathA prAcArya ke prabhAvazAlI vyaktitva ke kAraNa ho jAtI hai parantu una pratijJAnoM kA pAlana prAge hogA hI, yaha na to sambhava hai para deza-kAla kI badalI paristhiti meM mAvazyaka hI hai / hama prAyaH ekAnta meM baiTha kara pahale acche-acche siddhAntoM kI sAriNI taiyAra karate haiM aura taba use jana 4 jIvana meM lAgU karane nikalate haiN| parantu kArya kI yaha nigamanAtmaka paddhati adhika sArthaka nahIM lagatI / vastuta: jana jIvana meM utara kara hI AcAra zAstra ke niyama vikamita honA adhika zreyaskara hotA hai, jaisA ki yuga puruSa sAthI ne kiyaa| prAcArya bhAve bhI bahuta kucha mahAtmA gAMdhI ke mArga para haiM / atIta meM bhagavAna buddha bhagavAna mahAvIra udhara araba meM paigambara muhammada ne isI zrAgamana paddhati se kAma liyA aura ve saphala bhI hue| mahAvIra apane mukhya upadeza dene se pUrva eka lambe samaya taka monAvasthA meM jana jIvana kA adhyayana karate hue bihAra karate rhe| isa mauna kA apanA eka mahatva hai jise
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 bhulAyA nahIM jA sakatA / jaba pAtra kI pAtratA para vicAra kie binA use kisI U~cI AAcAra paddhati kI dezanA dI jAtI hai, to vaha becArA zabda pramANa ko prAsvAnusAra apanI vartamAna sthiti se virata hokara kisI ( usake lie ) kAlpanika sthiti meM vicAra karane kI niSphala ceSTA karane lagatA hai| usa mRgamarIcikA kI daur3a meM vaha taraha-taraha ke DhoMga racatA hai dhaura antataH usa dharma kI sampUrNa dhAtmA ko badanAma karake hI chor3atA hai| manovaijJAnika dRSTi se vaha apanI aihika manovAsanAe~ damita karatA hai aura una saba damita vAsanAoM kA rUpAMtaraNa karane kI kSamatA usameM nahIM hotii| phalataH usakA ajJAta uttarottara prapti kI avasthA meM jAtA huA pAgalapana kI dizA meM pragati karatA hai / aura dharma ke isa galata vyavahAra meM usakA pariNAma pAgalapana hotA hai mastu mere sampUrNa kathana kA Azaya yahI hai ki dharma kI dezanA meM bahuta hI satarkatA kI AvazyakatA hai / isa sambandha meM maiM nimnalikhita niSkarSo para pahu~catA hU~ : anekAnta 1. dharma kI prAcAra paddhati bahuta hI vizada honI cAhie aura usakI pratyeka dhArA kI sApekSatA pUrI taraha spaSTa honI caahie| ************* 2. dhArmika yA prAdhyAtmika gurumoM kI mAnyatA dyAvazyaka hai| gurU hI pAtroM kI pAtratA ke yathArtha nirNAyaka hote haiM jo tadanusAra dezanA karate haiN| 2. prAcAra ke kSetra meM gurudhoM kI niraMkuzatA na ho| yathArtha guru kI parakha Avazyaka hai| vahI gurU, merI nigAha meM, yathArtha hai jo svayaM vItarAga ho dhaura jana sAdhAraNa ke viveka kA svAgata kara use ucita dizA de / jana sAdhAraNa apane jAgRta viveka se gurU kI pratyeka bAta ko svayaM taule dhaura viveka se samajhane kI koziza kre| vivekahIna prAcAra, cAhe vaha kitane hI bar3e gurU se kyoM na diyA gayA ho, adhika lAbhakara nahIM ho sktaa| isa prakAra grAcAra kA janatantrIkaraNa bahuta zrAvazyaka hai| saMsAra ke sabhI AcAra zAstroM meM nihita usakI vicAra - sApekSatA kA vizada zikSaNa jana sAdhAraNa meM kiyA jAe aura sabhI kA yathArtha mUlyAMkana ho / 4. astu, isa AdhAra para mujhe vizvAsa hai ki saMsAra ke sabhI dharmoM kA samanvaya vaijJAnika DhaMga se ho sakatA hai| vahI vicAra jo dvaita kA vyaJjaka hai yadi bhAcAra meM ThIka prakAra se saMghaTita kiyA jAe to vizva jIvana ke advaita satya kI prApti kA mAdhyama ho sakatA hai / sambodhaka pada kavivara rUpacanda nAhi na tana ko tokoM canu / vyApata hi bAhAra parigraha, mada vyApata bhayo menu / tIno naMnu / yaha nusAra rahita jar3a jAnahi, jaise jala ko phainu / vRthA marata viSayani lapaTAnoM, jA mahi lenu na vainu // 2 // putra kalatra moha mada chAyo sumata nAhIM dina daza bhItara carama chAMr3i kachu kAma na grAha rUpacaMda cita cetahi kAhi na tero yaha sabahU hai raMnu // 2 // tanu dhana saMpati senu / suni sadguva ke benu // 3 // *************
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'moha viveka yuddha' : eka parIkSaNa DA0 ravIndrakumAra jaina, tirupati 'banArasI nAmamAlA', 'banArasI vilAsa', 'samayasAra unheM rUpaka meM rUpAntarita karane kI paramparA Rgveda se evaM ardhakathAnaka ke atirikta 'banArasI' nAmAvalI kucha adyAvadhika sAhitya meM kisI na kisI rUpa meM pracalita aura bhI racanAe~ batAI jAtI haiN| ina racanAmoM ke viSaya rahI hai / yadyapi hRdgata amUrta bhAvoM ko mUrta pAtroM ke rUpa meM vidvAnoM meM matabheda hai| kucha vidvAn inheM prasiddha kavi meM prastuta karanA, unameM eka dRzya kAvya kI yojanA bharanA banArasIdAsa kRta mAnate haiM aura anya vicAraka isa mata aura sambAdoM ko zrutimadhura jhar3I lagA denA bahuta hI kA virodha karate haiN| 'moha viveka yuddha', kucha sphuTa pada kaThina hai, parantu prauDha-pratibhA aura anokhI saMyojanAaura 'mAjhA' (13 padyoM kI eka racanA) meM tIna raca- paTutA se hamAre vareNya kaviyoM ne yaha bhI atyanta saphalatA nAe~ vivAdAspada haiN| pUrvaka kara hI dikhAyA hai| Rgveda me devAsura saMgrAma, ___ 'moha viveka yuddha' nAmaka racanA 220 dohA caupA- pururavA-urvazI pAkhyAna, zrImad bhAgavata ke caturtha skandha iyoM meM variNata eka choTA sA sambAdamaya kAvya hai| yaha meM purajanopAkhyAna apanI rUpaka racanA ke lie prasiddha hI eka laghu khaNDa kAvya bhI kahA jA sakatA hai| isameM moha haiN| jaina granthoM meM kavivara siddhaSi kI 'upamiti bhavaprapaJca pratinAyaka aura viveka nAyaka hai| donoM meM vivAda ho kathA' vizva sAhitya kI anupama nidhi hai| Adi se anta jAtA hai| apanI-apanI kAma krodha, lobhAdi tathA saralatA taka isa graMtha meM rUpaka kA asAdhAraNa DhaMga se nirvAha kiyA dayA, kSamA evaM premAdi kI senAe~ lekara donoM meM saMgrAma gayA hai| hotA hai aura anta meM viveka vijayI hotA hai| isa kRti hindI meM ina saMvAda-rUpakoM kA pracalana zrI kRSNa ke prArambha me kahA gayA hai mizra (bhadra) dvArA saMskRta meM race gaye 'prabodha candrodaya' bapu maiM baraNi banArasI, viveka moha ko sen| nATaka ke anukaraNa se prArambha huA / isakI racanA bAratAhi sunata srotA sabai, mana meM mAnahi caina / havIM zatAbdI meM huii| hindI meM kavivara malla ne marva pUraba bhaye sukavi malla, lAla dAsa, gopAla / prathama (16havIM zatI meM) isakA bhAvAnuvAda prastuta moha viveka kiye su tinha, vANI bacana rsaal|| kiyA / 'jJAna sUryodaya nATaka' bhI isI samaya kA kucha tina tInahu granyani mahA, sulabha sulabha saMSi dekh| isI prakAra kA prasiddha nATaka hai| malla kavi ne anuvAda sArabhUta sakSepa aba, sAdhi leta hoM seSa // kA nAma 'prabodha candrodaya mohaviveka yuddha' rkhaa| yaha arthAt mere pUrvavartI kavi malla, lAladAsa aura gopAla anuvAda itanA lokapriya siddha hugrA ki isake pazcAt dvArA pRthak pRthak race gaye moha viveka yuddha ke mAdhAra para kavivara lAladAsa aura gopAladAsa ne bhI isI ke mAdhAra unakA sAra lekara isa grantha kI saMkSepa meM racanA karatA para 'moha viveka yuddha' nAmaka racanAe~ kI / kahA jAtA hai hai| ukta tInoM hI kaviyoM kI racanAoM ke madhyayana ke Age calakara prasiddha jaina kavi banArasIdAsa ne bhI ukta lie, hameM aisI bhAvAtmaka racanAmoM kI eka vistRta tInoM kaviyoM (malla, lAladAsa aura gopAla) kI racaparamparA jo Rgveda se hI prArambha hotI hai samajhanI hogI, nAmoM ke mAdhAra para 'moha viveka yuddha' kI racanA kii| tabhI hama isa 'moha viveka yuddha ke kartA kA nirNaya bhI jahA~ taka ina rUpakoM kI kathA vastu kI bAta hai, vaha ina samucita rUpa se kara skeNge| ___ sabhI meM prAyaH ekasI hai, usake saMyojana meM avazya hI kahIM gabhIra bhAvoM ko sarala evaM janagrAhya banAne ke lie kahIM nAma mAtra kA sthAnAntaraNa ho gayA hai|
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 anekAnta viveka nAyaka aura moha pratinAyaka hai| pratinAyaka dharma udai mana nirmala mAja, saba sukha lie viveka ko raaj| apanI pUrI sainya zakti lagA kara viveka ko parAsta karanA lAlavAsa parakAsa rasa, saphala bhayo saba kaaj|| cAhatA hai| parantu viveka bhI asAdhAraNa zAnti aura visnu bhakti mAnanda baDhayo, ati viveka ke rAja / ahiMsAmaya sainya-zakti se sampanna hai, ataH moha ke pratyeka taba lagi jogI jagata guru, jaba laga rahe udAsa / AkramaNa ko asaphala kara detA hai| prArambha meM moha aura jaba jogI prAsA lagyo, jaga guru jogI dAsa / viveka do napatiyoM ke rUpa meM milate haiN| moha viveka ko kAzI nAgarI pracAriNI kI saM0 1980 kI khoja apanI adhInatA svIkAra karAnA cAhatA hai| viveka moha riporTa meM do lAladAsa nAmaka kaviyoM kA ullekha hai| ko apanA sevaka kahatA hai / bAta bar3ha jAtI hai aura donoM eka ke sambandha meM likhA hai 'ayodhyA nivAsI' the, pahale napati apanI-apanI senAe lar3Ate haiM aura anta meM moha barelI meM rahate the| saMvata 1723 ke lagabhaga vartamAna the| parAsta hokara viveka kI adhInatA svIkAra kara letA hai| inake viSaya me kucha aura jJAta nhiiN| dUsare lAladAsa ke kAma, krodha, mAyA, mamatA Adi moha kI zaktiyA~ kramazaH sambandha meM likhA hai ki prAgarA nivAsI bAdazAha akabara niSkAma, dayA, saralatA aura udAratA Adi kI zaktiyoM ke samakAlIna, saMvata 1643 ke lagabhaga vartamAna, jAti se parAsta hotI haiN| ke vaizya, svAmI avadhadAsa ke putra the| vicArAspada 'moha jahA~ taka ina kRtiyoM kI maulikatA kA prazna hai, viveka yuddha' (banArasIkRta) meM kavi ne apane pUrvavartI inameM isakA eka lambI sImA taka abhAva hai| malla ne jina lAladAsa kA ullekha kiyA hai ve AgarA nivAgI to anuvAda mAtra kiyA hai jo mUla kRti [saMskRta] ke lAladAsa hI ho sakate hai| inase hI kavi ko apanI sammukha ucchiSTa sA lagatA hai| yaha anuvAda aisA hI hai racanA ke lie preraNA milI hogii| ayodhyA aura baralI jaisA rAjA lakSmaNasiMha kA 'abhijJAna zAkuntalam' kaa| prAgara se paryApta dUra bhI hai| jinheM zAkuntala kA yaha anuvAda par3hane kA avasara milA tIsarA 'moha viveka yuddha' kavivara gopAlakRta hai ise hai, aura jo mUla kRti bhI par3ha cuke hai, ve jAnate hai ki bhI dAdU mahAvidyAlaya jayapura meM mujhe dekhane kA saubhAgya isase unheM kitanI nirAzA hotI hai ? phira bhI kathAnaka prApta hunaa| isakI likhAI paryApta svaccha hai / chanda sakhyA uttama hone se kucha prAkarSaNa hai hii| ukta 'moha viveka 131 hai / antima paMktiyA~ ye hai :yuddha' mUla racanA kI tulanA meM hI choTA par3atA hai, vaise to guru dAdU parasAda the, moha viveka sunaaii| yaha eka zreSTha raMcanA hI kahI jaaegii| ukta racanA kI vaktA zrotA bhagatiphala, jana gupAla guna gAI // hastalikhita prani dekhane kA saubhAgya mujhe jayapura ke di. iti zrI moha viveka saMvAde saMgrAma bhagati yoginAma jaina zodha saMsthAna meM milA thaa| lAladAsakRta 'mohaviveka pratApa sampUrNa samAptaM / anya saMkhyA 633 / isa kRti kA yuddha' malla kavikRta kA hI saMkSipta rUpa hai-bhAvAnavAda lipi saMvat nahIM diyA gayA hai| sambhavataH aThArahavIM zatI mAtra hai| isameM 135 caupAiyA~ kucha dohoM sahita hai| meM imakI lipi kI gaI hogii| gopAla kavi bhI banArasI isameM nATaka jaisI aka Adi kI paddhati nahIM hai| saMvAdoM dAsa jI ke pUrvavartI yA samakAlIna the| dAdU sampradAya ke kA krama prAdi se anta taka rakhA gayA hai| lAladAsa kI saMkSipta paricaya meM (pR0 76 meM) zrI maMgaladAsa jI racanA 17vIM zatI ke prathama caraNa kI pratIta hotI hai| svAmI ne gopAla kavi kI mohaviveka racanA kA ullekha mujhe isakI saMvat 1667 kI eka hastalikhita prati phara kiyA hai aura saMvat 1650 se 1730 ke antargata jayapura varI 1958 meM zrI agaracanda nAhaTA ke vizAla granthAlaya ke pAsa-pAsa unakI sthiti kA ullekha kiyA hai| isa ' meM dekhane ko milI thii| isa kRti kI antima paMktiyA~ kavi kI racanA bhI prabodha candrodaya ke prAdhAra para hI hai-usIkA saMkSipta bhAvAnuvAda hai| vahI varNana, ve hI sahaja siMhAsana baiThi viveka, sura nara muni konI abhissek| daSTAnta, upamAeM, ve hI saMvAda aura kathana zailI bhI prAyaH vimala bAje lagata nIsAna, sabako pAvai sukha ko daan|| vahI hai|
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'moha vivekayuddha' : eka parIkSaNa cauthA 'mohaviveka yuddha' prasiddha jaina kavi banArasI- mAyA moha taje ghara vAra, mote bhAgi jAhi banavAsa / / dAsa ke nAma se vikhyAta hai| yaha vIra pustaka bhaNDAra kandamUla je bhachana karAhI, tinahU~ ko maiM chAr3oM naahiiN| jayapura se mudrita rUpa meM prakAzita bhI ho cukA hai / isameM ika jAgata sovata mArU, jogI, jatI, tapI sNhaar| 110 caupAiyAM-dohe haiM / vIravANI ke varSa 6 ke aGka mahAdeva aura mohanI, brahmA aura unakI kanyA, indra 23-24 meM thI magaracanda nAhaTA ne bhI ise pUrA prakA- aura unakI gurupatnI, zRMgI Rpi aura kandamUla phalAdi gita kara diyA thaa| jayapura ke bar3e mandira ke zAstra diyA thaa| jayapura ka bar3a mAndara ka zAstra kA bhakSaNa karane vAle jogI, jatI, tapI ityAdi kI carcA bhaNDAra meM isakI pAMca pratiyA~ haiM, tIna guTakoM meM aura do jaina purANoM meM kahIM nahIM aatii| aise hI lobhAdika svatantra / jayapura meM ukta pratiyoM meM se eka prati mujhe (66-69) ke aneka prasaMga hai jinakA vivaraNa jaina aisI bhI milI jisameM 116 chanda hai| isa kRti kA lipi AmnAya se raMcamAtra bhI mela nahIM khAtA / ataH nizcita hai saMvat nahIM diyA gayA hai| sambhavataH 18vIM zatI kI ki yaha racanA prasiddha jaina kavi banArasIdAsakRta nahIM hogii| jaina vidvAnoM meM isa 'moha viveka yuddha' ke sambandha meM isa kRti ke banArasIdAsakRta hone meM zrI agaracanda paryApta matabheda hai| kucha ise banArasIdAsakRta mAnate hai nAhaTA kucha yuktiyAM dete hai| ythaahaiN| paMDita nAthUrAma premI aura zrI agaracanda nAhaTA ye zrI jinakti sabar3ha jahAM, sabaMva munivara sNg| do vidvAna isa sambandha meM ullekhanIya hai| premI jI ukta racanA ko prasiddha kapi banArasIdAsakRta nahIM mAnate, jaba kahai krAMdha tahAM maiM nahIM, lagyo suprAtama rNg:58|| ki nAhaTA jI banArasIdAsakRta hI mAnate haiM / ukta donoM avibhacAriNI jinabhagati, prAtama aMga sahAya / vidvAnoM ne isa sambandha meM apane apane tarka bhI prastuta kahai kAma aisI jahAM, merI tahAM na basAya // 56 // kiye hai| premI jI kI mAnyatA hai ki banArasIdAsa jI ina paMktiyoM meM jainatva kI spaSTa chApa hai sAtha hI kI anya racanAe~ sabhI dRSTiyo se puSTa haiM jabaki moha viveka yuddha meM bhApA, viSaya aura zailI kA bhArI zaithilya anta meM 'varNana karata banArasI samakita nAma suhAya' se bhI jaina kavi banArasIdAsa hI dhvanita hote haiN| isI dRSTigocara hotA hai| prata. yaha racanA ukta kavi kI sambandha meM eka bAta aura kahI jAtI hai ki banArasIdAsa kadApi nahIM ho sktii| hAM, isI nAma ke kisI anya banArasI kI bhale hI ho| banArasIdAsa jI kI prArambhika kRta moha viveka yuddha kI sabhI pratiyAM jaina bhaNDAroM meM hI racanA ke rUpa meM bhI ve ise svIkAra nahIM karate hai| milI hai ataH isake racayitA jaina kavi banArasIdAsa hI ho sakate haiN| isI prakAra kI kucha aura bhI yuktiyAM haiM kavivara kI racanAoM ke sAtha isakI koI tulanA nahIM ho jinakA aba koI mahatva nahIM raha gayA hai| sktii| na to isakI bhASA hI ThIka hai aura na chanda hii| ise unakI prArambhika racanA mAnanA bhI unake sAtha abhI kucha samaya pUrva taka na jAne kyoM, saMskAravaza anyAya karanA hai|" phira banArasIdAsa jI kI anya raca- yA zraddhAvaza kucha budhalI sI aisI hI dhAraNA merI bhI nAmoM meM dRSTAnta, upamAe~ tathA paurANika ullekha prAyaH prAyaH baMdha calI thI ki ukta racanA banArasIdAsa jI kI hI - jaina purANoM se hI pAye haiM, jabaki moha viveka meM jitane honI caahie| isa prakAra sambhavataH eka racanA ko bhI paurANika udAharaNa pAye haiM ve jaina zAstroM-purANoM meM banArasIdAsakRta banA kara maiMne usake prati vizeSa zraddhA kahIM nahIM Ate / kAma kahatA hai kA paricaya denA cAhA thA; parantu aisA karane se merA mahAdeva mohanI nacAyo, ghara meM hI brahmA bhrmaayo| viveka aura merI AtmA sadaiva hicakate bhI rahe / maiM isI surapati tAkI guru kI nArI, aura kAma ko sake sNhaarii|| prayatna meM rahA ki jaba taka koI puSTa pramANa na mila jAya siMgI riSi sevana mahimAre, moteM kauna kauna nahi haare| mujhe apanA mata nizcita nahIM karanA hai| jaba bhI maiM
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta racanA par3hatA to merI ukta AsthA usake kalevara racanA jana gopAlazailI evaM bhASA zaithilya ko dekha kara Diga jAtI thI aura svAmI sevaka sikha guru, saMta maMta sabavAva / yahI socatA thA ki yaha racanA banArasIdAsa jaise prauDha haMsI cikArI jaba bagI, jana gopAla upaay| pratibhA sampanna kavi kI kadApi nahIM ho sktii| banArasI svAmI sevaka sikha gurU, saMta maMta mama kAja / san 1958 ke prArambha meM jaba maiMne dAdU mahAvidyAlaya lAgI lobha sArI dunI, tinake dharama na lAja ||72 / / jayapura meM gopAlakavikRta 'moha viveka yuddha' kI hastalikhita prati dekhI aura usase banArasAdAsakRta 'moha isa prakAra ke dohe jinameM kahIM-kahIM raMcamAtra kA viveka' ko milAyA to mere pAzcarya kA ThikAnA na rhaa| bhASA meM athavA artha meM antara hai, muzkila se pUrI kRti ina donoM kRtiyoM meM 10-20 dohA, caupAiyoM ko chor3a meM 4-6 hI haiN| kucha dohe banArasI nAmAvalI kRti meM se kara pAdyanta akSaraza: sAmya hai| dohoM meM jahA~ gopAla / svatantra bhI haiM yathA-6, 10, 11 18, 30, 32, 36, kavi kI chApa hai vahAM banArasI kI kara dI gaI hai aura 43, 47, 61, 54, 84, 96 / kucha caupAiyAM gopAlasaba jyoM kA tyoM rakha diyA gayA hai, yadi kahIM kisI kRta meM se banArasI nAmAGkita kRti meM nahIM lI gaI haiN| vaiSNava devatA kA nAma pAyA hai to use badalakara jaina zeSa sampUrNa kRti meM pUrNatayA (akSarazaH) sAmya hai / spaSTa zapa sampUrNa kRAta ma pUrNatayA (3 devatA yA jina zabda kA prayoga kiyA gayA hai| hai ki pUrvavartI gopAla kavi kI isa kRti meM pUrI nakala kI gaI hai| dekhie isa prakAra ina donoM kRtiyoM kA milAna karane ke jana gopAla pazcAt yaha to nizcita hai hI ki yaha kRti maulika nahIM pravibhacAriNI bhakti jahAM, guru govinaya shaay| hai| isameM bhAvoM kI hI nahIM apitu bhASA, zailI Adi jana gopAla phala ko nahIM, taha paM kahU~ na basAya // sabhI kI pUrI nakala hai| banArasI jayapura ke dAdU mandira se jaba maiM donoM kRtiyoM kI avibhacAriNI jina bhagati, prAtama aMga shaay| tulanA karake loTa rahA thA to merA mana, merI tarkazakti kahai kAma aisI jahAM, merI tahaM na basAya // aura hRdaya na jAne kitane prAbega, Aveza, cintana aura jana gopAla ghRNA meM DUbane lagA, mujhe anta meM aneka dRSTiyoM se vicAra hAlAhalu khAhai mara, jala meM bUr3he jIva / karane para yaha spaSTa lagA ki banArasIdAsa jaise adhyAtma pramavA dekhata hI mara, jana gopAla bina pIva // saMta evaM prauDha pratibhA sampanna kavi isa nindya karma ke sambandha meM soca bhI na sake hoMge / nizcita rUpa se kisI banArasI mUrkha jaina ne 'banArasI' ke nAma ko chapa lagA kara aura viSa mukha mAhIM mele maraI, jala meM bUr3ha pAvaka jri| do cAra sthAnoM para jaina paraka parivartana karake gopAla haNyAra lage vyApa viSa jyAlA, dRSTi dekhate mAra baalaa|| kavi kI nakala mAtra kI hai aura isa prakAra banArasIdAsa jana gopAla jI ke prati apanI bhakti prakaTa karane kA DhoMga kiyA hai| rAma bhagati svAti jahAM, sotala sAdhu aMga ___ ataH aba nizcita rUpa se kahA jA sakatA hai ki banArasI ukta 'moha viveka yuddha' ke racayitA prasiddha kavi banArasIzrI jina bhakti sabar3ha jahAM sadaiva munivara saMga dAsa jI nahIM haiN|
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ digambara aura zvetAmbara paramparA meM mahAvrata, aNuvrata, samiti aura bhAvanA (zabda-bheda aura artha-bheda) munizrI rUpacandra bhArata kI tInoM sAdhanA-dhArAmoM me mahAvratoM kA meM prAcArya kundakunda ne asteya ke sthAna para titikSA samAna mahatva rahA hai| mahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha ke sthAna para saMgavirati2 zabda kA prayoga aura aparigraha ye pAMca vrata sAdhanA-vidhi ke AdhArastaMbha bhI kiyA hai| yaha avazya hai ki zabda-bheda hote hue bhI rahe hai| pataMjali ne apane aSTAMga yoga meM inheM yama ke inake abhidheya meM koI antara nahIM rahA hai / titikkha-yUle rUpa meM, buddha ne paMcazIla ke rUpa meM aura mahAvIra ne mahA- kA artha sthUla caurya kA parihAra hI kiyA gayA haivratoM ke rUpa meM sthAna diyaa| kintu jaina-paramparA meM inakA titikkha-thUle yA titikSA-sthUle caurya-sthUle parihAra / jo svarUpa praura vistAra prApta hotA hai, vaha anyatra nhii| isI taraha saMga-virati kA artha bhI parigraha-virati hI inakI samAlocita vistRta vyAkhyAe~, inakI hI poSita kiyA gayA hai-saMge parigrahe viratizca parigrahAd viramaNa samitiyA~ aura guptiyA~ aura vratoM ko stharya dene vAlI mityarthaH / vastra rakhanA parigraha hai yA nahIM yaha paramparA bhAvanAe~, yaha samasta vistAra hameM jaina-vAMgamaya meM hI bheda to spaSTataH hai hI kintu isase mahAvata kI paribhASA upalabdha hotA hai| meM koI antara nahIM paataa| bhAvanA mahAvata mumukSu sAdhanA ke prArambha meM pAMca mahAvratoM ko sAdhana kintu yaha vistAra Aja taka kI jaina-paramparA meM ke rUpa meM svIkAra karatA hai| kintu sAtha hI ve sAdhya kyA ekarUpatA lie hai yA isameM zabda aura martha kI dRSTi bhI hai / sAdhaka ko unakA bhI punaH punaH abhyAsa karanA se bheda bhI milatA hai, yaha prastuta nibandha kA viSaya hai| par3atA hai| mahAvratoM meM sthiratA pAe isa dRSTi se pratyeka uttarAdhyayana sUtra meM paMca mahAvratoM kA nAmollekha isa mahAvrata ke lie pAMca-pAMca bhAvanAoM kA vidhAna diyA prakAra milatA hai-ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura gayA / 3 jina ceSTAmoM aura saMkalpoM ke dvArA mAnasika aprigrh1| ahiMsA ke lie kahIM-kahIM prANAtipAti- vicAroM ko bhAvita-vAsita kiyA jAtA haiM, unheM bhAvanA virati zabda kA prayoga bhI haprA hai| digambara paramparA kahate haiM / 4 zvetAmbara paramparA meM bhAvanAmoM kA varNana 1. 2 / 12: ahisa saccaM ca prateNagaM ca, tatoya pazi paDijjiyA paMca mahabvayANi... ... ... ... // 2. uttarAdhyayana 1925 samayA savva bhUesu, sattu-mittesu vA jge| pANAivAya-viraI, jAvajjIvAe dukkarA // 1. cAritra-prAbhUta 26 thUle mose titikkha-thUle y| 2. cAritra-prAbhRta 30, aSTapAhuDa pR0 100 turiyaM prabaMbha-viraI paMcama saMgammi viraI ya / 3. tatvArtha rAjavAtika 713 tasya stharyArtha bhAvanA paMca pNc| 4. pAsaNAha cariyaM, pR0 460
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta mAvAsaMga, samavAyAMga aura prazna-vyAkaraNa meM milatA hai sImA parijJAna, 3. svayaM hI pravagraha kI anugrahaNatA, 4. kintu unake krama tathA nAmoM meM eka-rUpatA nahIM hai| sAdharmikoM ke avagraha kA yAcanA tathA paribhoga, 5. sAdhAprAcAgaMga ke anusAra pAMca mahAvrato kI paccIsa bhAvanAeM raNa-bhojana prAcArya prAdi ko batAkara paribhoga krtaa| kramazaH isa prakAra hai 4. brahmacarya mahAvata-1. strI, pazu aura napusaka se ahiMsA mahAvata kI pAMca bhAvanAeM-1. IryA-samiti saMsakta zAyana prAsana kA varjana, 2. strI-kathA varjana, 3. 2. mana parijJA, 3. vacana parijJA, 4. AdAna-nikSepa striyoM kI indriyoM ke avalokana kA varjana, 4. pUrva-bhakta samiti, 5. mAlokita-pAna-bhojana / tathA pUrva-krIr3ita kAma-bhogoM kA smaraNa na karanA, 5. ___ satya mahAvata kI pAMca bhAvanAe~-1. anu-vIci praNIta-AhAra kA varjan / / bhASaNa, 2. krodha-pratyAkhyAna, 3. lobha pratyAkhyAna, 4. 5. aparigraha mahAvata-1. zrotrendriya-rAgoparati, 2. cakSurindriya-rAgoparati, 3. ghrANendriya-rAgoparati, abhaya (bhaya-pratyAkhyAna), 5. hAsya-pratyAkhyAna / 4. rasanendriya-rAgoparati, 5. sparzanendriya-rAgoparati / pracaurya mahAvata kI pAMca bhAvanAe~-1. anuvIci prazna vyAkaraNa ke anusAra bhAvanAoM kA vargIkaraNa mitAvagraha-yAcana, 2. anujJApita-pAna-bhojana, 3. pravagraha kA avadhAraNa, 4. abhIkSaNa-avagraha-yAcana, 5. sArmika 1. ahiMsA mahAvrata-1. IryA-samiti, 2. apApa ke pAsa se avagraha kA yAcana / mana, 3. apApa-vacana, 4. epaNA-samiti, 5. prAdAnabrApacayaM mahavitakI pAMca bhAvanAe~-1. strI-kathA- nikSepa samita / varnana, 2. striyoM ke aMga-pratyaMgoM ko na dekhanA, 3. pUrva 2. satya mahAvrata-anuvI ci-bhASaNa, 2. krodhabhukta bhogoM kA smaraNa na karanA, 4. ati-mAtra aura pratyAkhyAna, 3. lobha-pratyAkhyAna, 4. bhaya pratyAkyAna, 5. praNIta bhojana kA varjana, 5 strI prAdi se saMsakta-zayanA hAsya pratyAkhyAna / sana kA vrjn| 3. pracaurya mahAvrata-1. vivikta-vAsa vasati, 2. aparigraha mahAvata kI pAMca bhAvanAeM-1. manojJa abhIkSaNa-avagraha-yAcana, 3. bhayyA-samiti, 4. sAdhAraNaaura amanojJa gadha meM samabhAva, 2. manojJa aura amanojJa piNDa-mAtra lAbha, 5. vinaya-prayoga / rUpa meM samabhAva, 3. manojJa aura amanojJa sparza meM samabhAva, 4. brahmacarya mahAvrata-1. asaMsakta-vAma-vamati, 4. manojJa aura amanojJa rasa meM samabhAva, 5. manoja aura (yasaMpRkta-vAsa vamati), 2. strI-jana meM kathA-vajana. 3. amanojJa zabda meM samabhAva / striyoM ke aMga-pratyaMga aura ceSTAnoM ke avalokana kA samavAyAMga ke anusAra bhAvanAmo kA vargIkaraNa kramaza: varjana, 4. pUrva-mukta bhogoM kI smRti kA varjana, 5. praNIti isa prakAra milatA hai rasa bhojana kA varjana / 1 ahiMsA mahAvrata-1. IyA-samiti, 2. manogupti, 5. aparigraha mahAvrata-bhAvAnaMga meM pratipAdita 3. vacana-gupti, 4. mAloka bhAjana-bhojana, 5. AdAna bhAvanAoM kI taraha hI hai| maDa mAtra-nikSepaNA mamiti / 2. satya mahAvrata-1. anuvIci-bhASaNatA, vicAra tInoM vargIkaraNoM meM prAcAgaMga aura prazna-vyAkaraNa ke garvaka bolanA, 2. krodha-viveka, 3. lobha-viveka, 4. bhaya- vargIkaraNa meM kAphI sAmya hai samavAyAMga kA vargIkaraNa 1veka, 5. hAsya-viveka / nAma aura krama donoM hI dRSTiyo se kucha bhinnatA lie hai ___-. pracIrya mahAvata--1. avagrahAnujJApatA, 2. avagraha para bhAva aura pratipAdya sabakA eka hI hai / ___AcArya kundakunda ne paT-prAbhRta grantha meM bhAvanAoM 1. 1141402 le0 ne grantha kA nAma yahIM diyaa| 2 samavAyAga 25 1. prazna vyAkaraNa, maMvaradvAra
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ digambara aura zvetAmbara paramparA meM mahAvrata, praNuvrata, samiti aura bhAvanA kA svarUpa isa prakAra diyA hai1 hiMsA mahAvrata - vacana-gupti, mano-gupti, IrSA - samiti, sudAna- nikSepa ra avalokita-pAna-bhojana / satya mahAvata prakroma, abhaya, grahAsya, pralobha, zramoha / paradhanuvIca bhAvaNa ke sthAna para samoha-bhAvanA kA ullekha huA hai| TIkAkAra ne bhagavAna gautama kA eka zloka uddhRta karate hue isakA dhayaM bhI anuvoci bhApaNa kulatA hI kiyA hai2 avIci bhASaNatA se tAtparya haibIcI bAglaharI tAmanusya yA bhASA vartate sAnuvIci bhASA, jina sUtrANusAriNI bhASA, anuvIci bhASA pUrvAcArya-sUtra-paripATI manullandhya bhASaNIya mityarthaH / pUrvAcArya aura sUSAnusAriNI bhASA zvetAmbara paramparA meM vIci bhASaNatA kA artha prAyaH anu vicintya bhASaNaM vicAra pUrvaka bolanA hI kiyA gayA hai| prAcArya umAsvAti ne tasvArtha me donoM varSo kA grahaNa kiyA hai| prAcI mahAvratanyAvAra nivAsa, vimocitAvAsa para uparodha na karanA, epaNA zuddhi, sAdharmI-saMvisaMvAda, sAmikoM ke sAtha visaMvAda na karanA / ye pAMcoM bhAvanAeM zvetAmbara paramparA se sarvathA bhinna milatI hai- brahmacarya mahAvrata, mahilA avalokana virati, pUrvabhukta kA kA smaraNa na karanA, saMsakta vasati virati, strI-rAga kayA virati aura pauSTika rasa virati / dhAcArya umAsvAti ne brahmacarya kI pAMca bhAvanAmoM kA ullekha isa prakAra kiyA hai1. strI-rAga-kathAvarjana, 2. manohara aganirIkSaNa-viraha, 3. pUrvaratAnusmaraNa parityAga 4. veSTa-rasa-parityAga aura 5. sva zarIra-saMskAra-yAga // 4 1 2. cAritra prAbhRta- 32 : bhUriprabhUtake 31-35 koho alohoya, bhaya-hassa - vivajjido / praNuvIci bhAsa kusalo ya, vidayaM vada massido // 3. svArtha 75 4. saracArya 76 aparigraha mahAvrata - manojJa aura amanoza zabda, rUpa, rasa, gandha, sparza meM rAga dveSa kA varjana / samiti uttarAdhyayana meM pA~ca samitiyoM kA vidhAna isa prakAra milatA hai Iya samiti, bhASA samiti, eSaNA samiti, pradAna nikSepa samiti aura uccAra vyutsarga samiti 1 / - AcArya kundakunda ne uccAra-vyutsarga samiti kA ullekha nahIM kiyA hai| unake anusAra pA~ca samitiyAM ye hai IrSyA, bhASA, eSaNA, bAdAna aura nikSepa 2 dharana hI nikSepa kA artha uccAraparityAga hI kiyA hai| kintu prAcArya umAsvAti aura vaTTakera kundakunda kA anusaraNa karate dikhalAI nahIM pdd'te| unhoMne utsargasamiti kA mana se vidhAna diyA hai / 3 saMbhava hai ina para zvetAmbara paramparA kA prabhAva rahA ho / praNuvrata 113 upAsaka dazAga prathama adhyayana meM hameM gRhastha dharma ke bAraha prakAroM kA ullekha milatA hai| mAnanda una bAraha vratoM ko svIkAra kara bhagavAn mahAvIra kA upAsaka banatA hai| ve vrata isa prakAra hai-1. sthUla prANAtipAta pratyAkhyAna, 2. sthUla mRSAvAda pratyAkhyAna, 3. sthUla adattAdAna pratyAkhyAna, 4. svadAra saMtopa parimANa, icchA vidhi parimANa, 6. dig deza virati, 7 upabhogaparibhoga virati, 8 anartha daNDa virati 6. sAmAyika, 10. dezAkAzika saMvara, 11 pauSadhopavAsa, 12 atithi saMvibhAga vrata / 5. inameM prathama pAMca aNuvrata tIna guNavata, aura zepa cAra zikSA ke rUpa meM vihita kie gae hai| sana ko bAraha vratoM se Upara alaga se sthAna diyA gayA hai / 4 digambara paramparA meM bhI zrAvaka ke bAraha vratoM kA 1. uttarA0 24/2 2. 3. pAriva prAta 36 svArtha 24 bhASepaNAdAna nikSepotsargAH samitayaH mUlAcAre mUlaguNAdhikAraH 10 : iriyA bhAsA esaraNA NikkhevadANameva samidiyo / padiyAvaNiyA ya vahA uccArAdoNa paMcavihA // 4. upAsaka dazA, adhyayana 1
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta vidhAna hameM pAMca aNuvrata, tIna guNavata aura cAra zikSA 2-tatvArtha sUtra meM guNatrata pora zikSAbata ye bheda na vrata ke rUpa meM milatA hai| kintu vratoM ke krama aura karake sAta zIla batalAe haiM-diga virati, deza virati, nAmoM meM paryApta matabheda haiM / bAraha vratoM meM sarvaprathama aNu anarthadaNDavirati, sAmayika, proSadhopavAma, upabhoga-parivrata pAte haiN| inameM ullekhanIya nAma-bheda isa prakAra haiM- bhoga parimANa aura atithi saMvibhAga / zvetAmbara paraMparA 1-prAcArya kundakunda ne cAritra prAbhUta pA~caveM aNu- kI taraha sallekhanA ko isameM bAraha batoM se alaga batAyA vrata kA nAma pariggahAraMbha parimANa rakhA hai| jisakA gayA hai| sarvArtha siddhi TIkA meM zurU ke tIna vratoM kA tAtparya hai parigraha aura prAraMbha donoM kA parimANa krnaa| nAma guNavrata diyA hai, kintu zeSa cAra kA koI nAmollekha caturtha aNuvrata kA nAma rakhA hai parapimma parihAra-isakA nahIM kiyaa| artha TIkAkAra zrutasAgara sUri ne para-strI tyAga kiyA 3-ratna karaNDa zrAvakAcAra meM digvata, anartha daNDa hai| tathA prathama aNuvrata kA nAma unhoMne sthala trasakAya ata aura bhogopabhogaparimANa ata ye tIna guNavrata bataparihAra rakhA hai|2 lAye hai aura dezAvakAzika, sAmAyika, proSadhopavAsa 2-svAmI samantabhadra ne caturtha aNuvrata kA nAma aura vayAvRtya-ye cAra zikSAbata batalAe hai, sallekhanA paradAra nivRtti aura saMtoSa rakhA hai| pAMcaveM praNavata kA kA pRthaka ullekha hai| nAma parigraha pagmiANa ke sAtha icchA parimANa bhI rakhA 4-padma carita meM anartha daNDa vrata, dig vidik tyAga, bhogopabhoga saMkhyAna, ye tIna guNavrata aura sAmA3-prAcArya raviSeNa ne caturtha vrata kA nAma paradAra- yika, proSadhopavAsa, prAMtathi saMvibhAga aura malekhanA ye samAgama virati tathA pAMcaveM kA nAma ananta gardA virati- cAra zikSAvrata batalAe hai| (ananta taSNA virati) rakhA hai|4 5-prAdi purANa meM dignata, deza ata aura anartha daNDa 4--harivaMzapurANa meM pahale vrata kA nAma dayA hai| vrata ko guNavana tathA mAmAyika, proSadhopavAsa, atithi 5-pAdi purANa meM pAMcave vrata kA nAma tRSNA savibhAga aura mallekhanA ko zikSA vrata batalAyA gayA hai|4 prakarSa nivRtti aura cauthe kA nAma para-strI sevana-nivRtti 6-vasunandi zrAvakAcAra meM guNavrata to tatvArtha ke rakhA hai|5 anusAra hai aura zikSA vrata isa prakAra haiM-bhoga-virati. --40 AzAdhara jI ne cauthe vrata kA nAma svadAra paribhoga-virati. atithi-saMvibhAga aura mallekhanA / saMtopa rakhA hai| ina sabakA vargIkaraNa hama isa prakAra kara sakate haiMaNavata aura zikSAvratoM meM nAma-bheda isa prakAra 1-digvrata aura anartha daNDa vrata ko guNa vrata sabane milatA hai mAnA hai| sAmAyika, proSadhopavAsa aura atithi savibhAga 5-prAcArya kundakunda ne dizA-vidizA, anartha daNDa / ko vasunandi ke sivAya sabane zikSA vrata meM svIkAra kiyA tyAga aura bhogopabhoga parimANa ye tIna guNata aura hai| vasunandi sAmAyika aura proSadhIpavAsa ke sthAna meM sAmAyika, proSadhopavAsa, atithi pUjA aura sallekhanA ye bhoga virati aura paribhoga virati par3hate hai| to cAra zikSAbata batalAe haiN|1 2-zeSa raha jAte hai-dezavata (dezAvakAzika). bhogopabhoga-parimANa aura sallekhanA / 2. cAritra prAbhRta 23 1. adhyayana 7, sUtra 21 3. ratnakaraNDa, zloka 13, 14 2. zloka 67, 61 4. pAcaritra pa0 14 zloka 184, 185 3. parva 14, pR0 198, 169 5. mAdi purANa parva 10, zloka 63 4. parva 10, pRSTha 65, 66 6. cAritra prAbhUta, gA0 24,25 5. gAthA 213 mAdi
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ vigambara aura mvetAmbara paramparA meM mahAvata, aNuvrata, samiti aura bhAvanA 115 zvetAmbara paramparA ne dezAvakAzika ko zikSA vratoM vArtika meM samaya kA artha ekatva rUpa se gamana kiyA hai meM sthAna diyA hai / prAcArya kundakunda dezavata nahIM maante| aura use hI sAmAyika kahA hai / arthAta mana, vacana aura samantabhadra ime zikSA vratoM meM hI ginate haiM, jabaki tatvArtha kAyA kI kriyAoM se nivRtta hokara eka prAtma-dravya meM meM deza-vrata ko guNa vratoM meM ginA gayA hai, yadyapi usameM hI lIna honA sAmAyika hai| AcArya somadeva ne upA. guNa brata aura zikSA vrata vratoM ke ye do bheda nahIM kie sakAdhyayana meM 'samaya' kA artha prApta sevA kA upadeza kiyA ge| hai| aura usameM jo kriyA kI jAtI hai, vaha sAmAyika 3-bhogopabhoga parimANa vrata ko zvetAmbara paramparA hai| isake anusAra snAna, abhiSeka, pUjana, stavana, japa, ne guNa vratoM meM hI ginA hai| digambara paramparA me kaI dhyAna Adi saba sAmAyika ke aMga hai| vastutaH mana, ise guNa vrata rUpa meM svIkAra karate haiM, kaI zikSA vrata me| vacana aura kAyA ko ekAgra karake sAmyabhAva kI vRddhi ke 4-sallekhanA ko sabhI mAnate haiN| kintu zvetAmbara lie lie hI sAmAyika kA vidhAna kiyA gayA hai| parAmparA ise atoM meM nahIM, batoM se Upara alaga se isakA dezAvakAzika meM dignata aura upabhoga-paribhoga bata ullekha karatI hai / prAcArya kundakunda kI paramparA ise kA hI vistAra proSadhopavAsa hai| proSadhopavAsa kA artha haizikSA vratoM meM sthAna detI hai, jabaki tatvArtha sUtra aura upavAsa rakhakara proSadha kA abhyAsa krnaa| isameM sampUrNa ratnakaraNDa ise zvetAmbara paramparA kI taraha hI mAnate hai| dina-rAtri ke lie cAroM prakAra ke mAhAra kA pratyAkhyAna aNu vratoM kA hI guNa vardhana karane vAle pratoM ko hotA hai| isake sAtha hI abrahmacarya, ratna svarNa mAlA, raMga, guNavrata kahA gayA hai / 1 ratnakaraNDa aura sAgAra dharmAmRta vilepana, zastra prAdi sAvadha vyApAra kA pratyAkhyAna hotA meM bhI guNa batoM kI vyAkhyA isI prakAra milatI hai| hai| ratnakaraNDa meM propaca kA artha eka bAra bhojana kiyA hai aura upavAsa kA artha cAroM prakAra ke prAhAra kA parijo abhyAsa ke lie hoM, ve zikSAata haiN| guNavata tyAga kiyA hai| jo upavAsa karake eka bAra bhojana karatA aura zikSAvata meM spaSTataH antara yaha hai ki zikSAvrata hai vaha proSadhopavAsa ke dina pAMcoM pApoM kA pralaMkAra, svalpa kAlika hote haiM, aura aNavata prAya jIvana paryanta+ hote hai| prArambha, gandha, puSpa, snAna prAdi kA tyAga kiyA jAtA pahalA zikSAvrata hai sAmAyika / vaha sAvadya-yoga sarvArtha siddhi (721) me proSadha kA artha parva kiyA virati rUpa hotA hai| haribhadra ne prAvazyaka vRtti meM sAmAyika kisake hotI hai, kA vizleSaNa dete hae kahA hai hai aura jisameM pAMcoM indriyAM apane-apane viSayoM se vimukha jisakI AtmA saMyama, niyama aura tapa meM sAmAyika . hokara rahatI haiM, use upavAsa kahA hai| usameM kahA gayA sannihita hai, usake sAmAyika hotI hai| sAmAyika kA hai| PART hai-"apane zarIra saMskAra ke kAraNa snAna, gandha, mAlA, kAla-mAna eka muhUrta hai| ratnakaraNDa meM sAmAyika kA AbharaNa prAdi ko tyAgakara zubha sthAna meM sAdhuoM ke Ama vidhi nirdeza isa prakAra diyA gayA hai-ekAnta sthAna meM, nivAsa sthAna meM, caityAlaya meM athavA apane upavAsa gRha vana me, makAna yA caityAlaya meM bAhya vyApAra se mana ko meM dhama kathA ma mana ekAgra kara zrAvaka kA upavAsa karanA haTAkara tathA paryakAsana meM sthira hokara antarAtmA meM cAhie pAra kisA prakAra kA prArambha nahA karanA lIna honA sAmAyika hai| caahie|" isa prakAra digambara aura zvetAmbara paramparA meM aura pUjyapAda ne sarvArtha siddhi meM aura akalaMka ne tattvArtha kahI-kahIM eka hI paramparA meM bhI mahAbata, samiti, 6. jaina siddhAta dIpikA, bhAvanA aura aNuvratoM meM cale pA rahe zabda-bheda aura artha+ aNuvratAnAM guNa varSakatvAd guNavatam / bheda kA eka citra hamAre samakSa A jAtA hai|
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUdharadAsa kA pArzvapurANa : eka mahAkAvya zrI salekacanda jaina ema0 e0, bar3auta kavivara bhUdharadAsa ne pArzva purANa kI racanA vi0 muni jinavijaya jI kA bhI aisA hI kathana hai| isameM prema saM0 1789 ASAr3ha sudI 5 ko AgarA meM kI thii| kI gambhIratA aura vinaya kI mahattA, rasa aura bhAva kI, bhUdharadAsa AgarA ke rahane vAle the / unakA janma khaNDela- saundarya ke sAtha, abhivyakti huI hai| vAla nAma kI eka jaina upajAti meM huA thaa| ve madhya isI bhA~ti apabhraza kI 'bhavisayatta kahA' (dhanapAla), kAlIna hindI ke siddhahasta kavi the| unakI racanAyeM 'NAyakumAra cariu' (puphphayaMta), 'sudaMsaNa cariu' (nayanaMdi) prasAda guNa kI sAkSAt pratIka haiN| unameM hRdaya kI gaharI Adi racanAye bhI romAMcaka zailI meM hI likhI gaI hai| anubhUti hai| unakI anekAneka muktaka kRtiyAM upalabdha Age calakara jAyasI kA padmAvata, rAyacanda kA sItA huI haiM, jinakA saMkalana 'jaina zataka' aura 'bhUdharavilAsa' carita aura lAlacanda labdhodaya kA pAnI caritra isI ke nAma se bahuta pahale hI prakAzita ho cukA haiN| unhoMne holI kI dena hai| 'pArzvapurANa' nAma kA kevala eka hI mahAkAvya likhA hai| paurANika zailI meM likhe gaye jana mahAkAvya do yaha carita kAvya hai. isakI prazaMsA karate hue paNDita bhAgoM meM vibhakta kiye jA sakate hai-eka to ve jinameM 63 nAthUrAma premI ne likhA thA, "hindI ke jaina sAhitya meM zalAkA mahApurupoM kA jIvanacarita pUrvabhavoM ke sAtha yaha hI eka carita grantha hai, jisakI racanA ucca zreNI prastuta kiyA gayA hai / eka hI mahApurupa ke jIvana carita kI hai aura jo vAstava meM par3hane yogya hai|"2 aba to ko rakhane ke bhI do Dhaga the--eka to gamAyaNa aura mahAanveSaNa ke phalasvarUpa madhyakAlIna jaina hindI ke aneka bhArata-jaisA aura dUsaga raghuvaMza-marIkhA / rAmAyaNa aura mahAkAvya prApta hue hai| ve unama kAvya ke nidarzana hai, mahAbhArata meM mahAkAvyoM kA vikasanazIla rUpa dRSTigocara kintu unameM 'pArzvapurANa' jaisI magnatA nahIM hai| hotA hai, unameM alakRta rUDhibaddha kAvyAtmaka zailI ke pUrva paramparA aura zailI darzana nahIM hote| rAma aura kRSNa ko lekara likhe gaye prAkRta aura apabhraMza ke jaina mahAkAvyoM meM do prakAra jaina mahAkAvyoM meM aneka kAvyarUr3hiyA~ prAkRta aura saskRta kI zailI apanAI gaI hai-gemAcaka aura paurANika / kI dena haiM, phira bhI svayabhU ke 'paumacariu' aura puppadata gemAMcaka zailI ke mahAkAvyoM meM yuddha aura prema ko vividha ke mahApurANa meM aneka aisI pravRttiyoM ne janma liyA, jinameM pravRttiyoM kA varNana humA hai| DA0 AdinAtha neminAtha hindI ke mahAkAvya, yahA~ taka ki tulamI kA mAnasa bhI upAdhye ne 'ainasAIklopIDiyA grApha liTarecara' meM 'lIlA prabhAvita hai| rAhula mAkRtyAyana ne 'mAnasa' ko 'paumavaIkahA' ko prAkRta kA pahalA romAMcaka kAvya kahA hai3 / cariu' ne prabhAvita mAnA hai / * mUrasAgara ke aneka praya 1. maMvat sataraha mai samaya, aura navAsI lIya / mudI bhASAr3ha tithi pacamI, atha samApata kIya // "tulamI bAbA ne svayaMbhU rAmAyaNa ko dekhA thA, merI (pAzvapurANa, antima dohA) isa bAta para Apatti ho sakatI hai, lekina maiM nama2. paM0 nAthUrAma premI, hindI jaina sAhitya kA itihAsa, jhatA hU~ ki tulamI bAbA ne 'kvacidanyatopi' se jaina graMtha ratnAkara kAryAlaya, bambaI, janavarI 1917, svayaMbhU rAmAyaNa kI ora hI saMketa kiyA hai|" pR056 / rAhula sAkRtyAyana-hindI kAvyadhArA, prathama saMskaraNa 3. Encyclopaedia of Literature, Vol. 1. P-489 1945-prakAzaka kitAba mahala, ilAhAbAda, pR0 52
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUdharadAsa kA pAzrvapurANa: eka mahAkAvya 117 puSpadaMta ke mahApurANa kI chAyA bhara-se pratIta hote haiN| vAyA / vaha apane jeTha ko dekhane vahAM calI gii| usake paurANika zailI meM likhA gayA vimalasUri (pahalI sAtha kAmaceSTAyeM kI gii| zatAbdI vikrama kA 'paumacariya' pahalA jaina mahAkAvya hai| lauTane para rAjA ko sabhI samAcAra vidita hue| eka hI mahApuruSa ke jIvanacarita ko lekara calane usane marubhUti ke inkAra karane para bhI kamaTha ko apamAna vAle dUsare mahAkAvya ve haiM jo jaina paramparA meM svIkRta ke sAtha deza se nikAla diyaa| vaha eka parvata para jAkara DhaMga ko lekara cale haiM, unakI zailI rUDhibaddha hai| unakI pAkhaNDI sAdhu bana gyaa| marUbhUti ne jaba yaha sunA to kathA ko kavi apanI kalpanA zakti se, manacAhI dizA kI bhrAtR-prema se anuprANita ho usake pAsa gyaa| usane eka patthara jA mora nahIM mor3a sktaa| sabhI meM nAyaka ke pUrvabhava aura DAla kara marUbhUti ko mAra ddaalaa| mAge nau bhavoM taka yadi tIrthakara huA to paMca kalyANakoM kA nirUpaNa avazya donoM bhAiyoM kA baira nirantara calatA rhaa| eka bhAI rahatA hai / yadyapi inake viSaya pratipAdana kA uddezya bodha kabhI deva, kabhI vidyAdhara, kabhI cakrI nareza aura kabhI pradAna hotA hai, kintu nAyaka ke jIvana se sambandhina indra banatA rahA to dUsarA kabhI duSTa sarpa, kabhI ajagara, ghaTanA aura pAtroM kA kAvyAtmaka tathA alaMkRta Dhaga se kabhI nArakI, kabhI durdAnta siMha aura kabhI krUra mAnava ke varNana rahatA hai, ataH unameM sarasatA aura AkarpaNa kI bhI rUpa meM janma letA rhaa| pAzvapurANa ke tIna adhyAya ina kamI nahIM raha jAtI hai| vIrakavi kA 'jambUsvAmIcariu' no bhatro kA vaNana karane meM khapa gaye hai| (apabhraMza) aura haribhadra kA neminAha cariu (apabhraMza) dasave bhava meM marubhUti kA jIva, Anata svarga ke indra isa zailI ke jIvana udAharaNa haiN| bhUdharadAsa kA pArzva pada se cala kara, banArama ke rAjA azvasena kI patnI vAmA purANa bhI isI paramparA kA pratIka hai| usameM janoM ke 23 / devI ke garbha meM avatarita huaa| kamaTha kA jIva bhI paMcama veM tIrthakara pArzvanAtha kA jIvanacarita rUr3hivaddha rUpa se naraka se nikala kara mahIpAlapura kA nRpa huaa| vAmAhI nirUpita kiyA gayA hai| kathA meM kahIM yatkicat bhI devI umI kI putrI thii| marUbhUti ke jIva ne tIrthaGkara pranAni parivartana nahIM hai| usameM prasAda guNa, upamA, utprekSA, rUpaka kA bandha kiyA thA, ata: vAmAdevI ke garbha meM prAne cha. daSTAnta aura anuprAsoM kI svAbhAvika chaTA prAkRtika mAha pahale se hI indra ke Adeza se dhanapati ne sAr3he tIna azyoM kA naisargika citraNa, aura vividha bhAvoM kA citra karor3a ratnoM kI pratidina varSA kI aura banArama nagarI vat upasthita karanA nitAnta maulika hai| isI kAraNa ko anupama rUpa meM sjaayaa| vAmAdevI ne 16 svapna dekhe pArcapurANa, purANa hote hue bhI mahAkAvya hai| jo tIrthaGkara ke utpanna hone kA maketa cihna the| vaizAkha ke kathAnaka kRSNapakSa me, dvitIyA ke dina nizAvamAna meM, bhagavAn garbha pArzvanAthapurANa meM do bhAiyoM ke baira kI kathA hai| bharata meM paaye| indra ke dvArA preritarucikavAminI deviyA~ tIrthaGkara kSatra ke prasiddha nagara pAdanapura ke rAjA aravinda ke mantrI kI mAM ko vividha bhAMti sevA kara utthii| vipra vizvabhUti the| unake do putra hae-kamaTha aura maru- vAmAdevI ke pauSa mAsa, ekAdazI, zyAma pakSa, zubha bhUti / pahalA kapUta thA aura dUsarA sapUta / vizvabhUti ke bAra me putra utpanna huaa| indra deva parivAra sahita janmouparAnta marubhUti hI mantrI bnaa| eka bAra marubhUti gajA tmava manAne paayaa| usane bAla bhagavAn ko mumerUparvata aravinda ke sAtha rAya vajravIgja para AkramaNa karane nagara para le jAkara, kSIrasAgara ke 1008 kalazoM se snAna ke bAhara calA gyaa| rAjya kamaTha ke hAtha meM rahA / usane kgyaa| lauTane para mahArAja azvasena ke ghara indra ke tAMDava atyAcAra kie| marubhUti kI patnI visundarI usa samaya natya aura aAnanda nATaka adbhuta the| mahArAja ne svayaM bhI kI sarvotkRSTa sundarI thii| kisI bhAMti kamaTha ne use dekha putra janmotsava dhUmadhAma se manAyA / bAlaka zanaiH zanaiH liyA / kamaTha udyAna-sthita mahala meM calA gayA aura vahAM bar3hane lagA aura vividha bAlaceSTAnoM meM samaya bhI sarakatA se apanI bImArI kA samAcAra visundarI ke pAsa bhija- gyaa| yauvana pAyA, vivAha ke lie inkAra kara diyaa|
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhanekAnta rAjakumAra pArzvanAtha apane sAthiyoM ke sAtha vana ke lie kathA se dUsarI kathA nikalatI gaI hai aura isa bhA~ti rasa bhI jAyA karatA thaa| eka bAra ve vana keli se lauTa rahe kI gati avaruddha hokara mRtaprAyaH sI ho gaI hai| pAvathe ki eka sAdhu ko agni kuNDa meM DAlane ke lie lakar3I purANa me eka bhava ke lie eka hI kathA hai| koI-koI cIrate hue dekhaa| unhoMne kahA ki isa lakar3I meM eka nAga kathA to eka citrasI pratibhAsita hotI hai| yadyapi mukhya jor3A hai ise mata coro, kintu vaha na mAnA aura nAga kathAnaka meM pArzvanAtha ke paMca kalyANakoM kA vivecana rUDhi dampatti ke prANa samApta ho gaye / vaha sAdhu pArzvanAtha kA baddha hI hai, kintu dharaNendra aura padmAvatI kI kathA ke nAnA rAjA mahIpAla thA, jisane apanI patnI kI mRtyu se saMyoga se usameM ruciratA utpanna huI hai| kathA ke paramparAbairAgya dhAraNa kara liyA thA aura banArasa ke samIpastha vana nugata hone para bhI, prastuta karane ke Dhaga aura vizeSakara meM tapa kara rahA thA / pArzvanAtha ko dekhate hI usakA pUrva citramayatA tathA dRSTAtoM kI chaTA ne grantha ko maulika vaira udita ho pAyA aura vaha krodha meM bharakara lakar3I cIra banA diyA hai| aMgrejI ke prasiddha nATakakAra zeksapiyara utthaa| krodhavazAt hI usane rAjakumAra ke kathana ko nahIM ke nATakoM meM kathAnaka kisI na kisI prAcIna kathA se lie maanaa| nAgadampatti marakara dharaNendra aura padmAvatI hae gaye haiN| kintu nAyakoM ke kevala svagata kathanoM ne una nATako jo nAgaloka ke rAjA aura rAnI the| kAlAntara me sAdhu ko maulikatA pradAna kI hai| pAvapurANa kI ghaTanAmoM marakara jyotiSI deva huaa| kA citravat prastutIkaraNa dRSTAntoM kI sahAyatA se vistAra samaya pAkara pArzvanAtha meM vairAgya kA bhAva udita kA parihAra, bhASA kI saralatA aura pravAhamayatA hI usakI navInatA hai| hamA / laukAtika devoM ne use aura bhI puSTa kiyaa| ve cAra nikAyoM ke indroM ke dvArA manAye gaye mahotsavoM ke citrAMkanasAtha jina dIkSAdhAraNa kara, vana meM tapa karane cale gye| marubhUti kA jIva sallakI vana meM vajraghoSa nAma kA eka bAra pAnA yogadAnAmA pari hastI hupaa| udhara rAjA aravinda vairAgya dhAraNa kara / udhara se kamaThAjIva sAnI digambara muni bana gye| eka bAra ve 'sAratha vAhI' ke saMga niklaa| pUrvabhava ke bairasmaraNa se usane ghora upasarga zikhara sumeru kI vaMdanA ke lie cle| sallakI vana meM kiyA / phaNIza dharaNendra kA pAsana kaapaa| vaha padmAvatI pahuMce aura kucha samaya ke lie saMgha sahita Thahara gaye / ko lekara rakSA karane praayaa| jyotiSI deva bhAga gyaa| gajarAja vajraghoSa ne garjanA karate hue saMgha para AkramaNa " bhagavAn ko kevala jJAna utpanna hunaa| dhanapati ne samosaraNa / kara diyaa| kAla ke samAna krodhita hAthI ko dekhakara saMgha kI racanA kI / bhagavAn ne divya upadeza diyA aura phira meM khalabalI maca gii| loga bhAgane lge| gaja kA jise vihAra kiyaa| anta meM prAyukarma ke kSINa ho jAne para bhI dhakkA laga gayA, vaha paraloka pahu~ca gyaa| mArga ke thake unakA nirvANa ho gyaa| hue ghoDe, bala aura gadhoM ko usane mAra ddaalaa| isa prakAra saMhAra karatA huA vaha hAthI vikarAla roSa viSa isa mahAkAvya kI kathA meM pArzvanAtha ke janma se hI se bharA hA muni ke sammukha paayaa| usane jyoM hI sudanahIM, apitu nau bhavapUba se nirvANa paryanta kA varNana hai| rzana meru ke samAna aura vRkSa hai cihna jisake vakSasthala meM nobhavoM kI kathAnoM meM se pratyeka kathA sarasa hai| ina aise manirAja ko dekhA aura zAnta ho gyaa| muni ke upadeza kathAnoM ko hI pravAntara kathA kahA jA sakatA hai / unake se usane praNavata dhAraNa kiye / saMyoga se mukhya kathAnaka meM aura adhika saralatA pAI hai| - paM0 rAmacandra zukla ke anusAra avAntara kathAyeM rasa kI 1. Shakespeare in almost every instance - derived his plots from Somebody else's picakAriyA~ hotI haiM / ina kathAnoM ne bhI rasa kI varSA kI work. DAVID DAICHES A critical hai| saMskRta, apabhraMza aura hindI ke aneka mahApurANoM meM His story of English Literature Valume 1 ye pravAntara kathAyeM eka jaTila jAlasA bana gaI haiN| eka Ed. 1960-Page 249.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUSaravAsa kA pAvanapurANa: eka mahAkAvya kamaTha kA jIva naraka meM gayA / nArakiyoM ne jyoM hI dhAraNa karane vAlI sIpa thii| naye nArakI ko dekhA, mArane ke lie daudd'e| ve vividha jaba indra ne yaha jAnA ki vAmAdevI ke garbha meM tIrthakara mAyudhoM se usake zarIra ko khaMDa-khaDa kara dete the aura ve utarane vAle haiM to kulagiri kamalavAsinI deviyoM ko khaDita Tukar3e pAre ke samAna phira mila jAte the| nArakI unake pAsa bhejaa| unameM 'zrI' nAma kI devI ko leDI DA. usake caraNoM ko kabhI to kAMToM se cheda DAlate the, kabhI hI kahanA caahie| use vAmAdevI ke garbha ko zuddha banA usake asvijAla ko cUra-cUra kara dete the aura kabhI denA thaa| usakA kAMtivAna zarIra lAvaNya se bharA thaa| usakI khAla ko udhAra kara kucala DAlate the| kabhI kuThAra mahArAja azvasena ke prasAda meM AkAza se utaratI huI ve pakar3a kara usako kATha ke samAna cIra dete the, kabhI udara aisI mAlUma par3atI thI, mAno nabhadAminI hI utara rahI ko vidIrNa karake antaramAlikA tor3a DAlate the, kabhI kolha meM pela dete the, kabhI kAMToM kI zayyA para sulAte the| Azcaryajanaka rUpasampadA thii| unake mAthe para car3AmaNi aura kabhI zUlI para rakha dete the| isa bhAMti isa mahAkAvya jagamagA rahA thaa| meM rUDhibaddha hote hue bhI naraka kA varNana sAkSAt kara diyA jise dekha cakAcaudhasI lagatI thii| unake vakSasthala para gayA hai| kalpavRkSoM ke puSpoM kI mAla thI, jisakI sugandhi dazoM banArasa ke rAjA azvasena kI patnI kA nAma thA dizAmoM meM phaila rahI thii| unake pairoM se ghughuruSoM kI vAmAdevI usakA rUpa anupama thA, vaha saba guNoM se bharapUra 'zravaNa sukhada' jhaMkAra uTha rahI thI, usakI madhuratA thii| aimA pratIta hotA thA jaise rUpa jaladhi kI belA ne pravarNanIya hai| hI janma le liyA ho| usameM nakha se zikha taka akRtrima bhagavAna ke garbha meM avatarita hone para indra ne rucika muhAga pulakita ho rahA thaa| usakI deha saba sulakSaNoM se vAsinI deviyoM ko jina-jananI kI sevA ke lie bhejaa| maDita thI, vaha tIna loka kI striyo kA zRGgAra thii| ye deviyA~ terahave rucaka nAma ke dvIpa me, rucaka parvata ke vaha madhura bhAratI kA to avatAra hI thii| usake Age zikhara kuToM meM rahatI thiiN| unhoMne isa sevA ko apanA gambhA dIna sI pratibhAsita hotI thii| rohiNI kA rUpa parama saubhAgya hI maanaa| koI mA~ kA snAna-vilepana kSINa huA mA pratIta hotA thA aura indravadhu aisI pratIta karatI thI aura koI zRMgAra majAtI thii| koI bhUSaNa hotI thI, jaise ravidyuti ke Age dIpaka kI lau1 / vaha vasana pahanAtI thI, koI bhojana karAtI thI, koI pAna gIla-mampadA kI nidhi thI; sajjanatA kI anupama avadhi khilAtI thI aura koI sundara gAnA gAtI thI3 koI mA~ thI kalA aura subuddhi kI sImA thii| usakA nAma lene se hara ho jAte the kyoMki vaha mahApApa rUpI maktA ko 1-majjanatA kI avadhi anupa / kalA subudhi kI sImA rUpa // pAvapurANapaM0 bhUdharadAsa, pra. jinavANI kAryAlaya kalakattA nAma leta agha tajai samIpa / 1-nakhazikha muhAginI naar| mahApurupa muktA phala sIpa // tIna loka tiya tilaka siMgAra // -paMcama adhikAra, pR0 saM0 45 sakala mulacchana maMDita deha / 2-mahAkAMta tana lAvana bhrii| bhASA madhura bhAratIya yeha // mAno nabha dAminI avatarI / / rambhA rati jisa Age dIna / aMga aMga saba saje siMgAra / rohini rUpa lage chavi chIna // rUpa mampadA acaraja kAra / indra vadhu imi dIse soy|| 3. pArzvapurANa bhUdharadAsa jinavANI kAryAlaya, kalakattA / ravi duti pAge dIpaka loya // AI bhakti niyoginI devI, jina jananI kI seva bhaje / -paMcama adhikAra pRSTha saM0 45 koI nahAna vilepana ThAna, koI sAra siMgAra srj|
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 anekAnta rAjakumAra pArzvanAtha apane sAthiyoM ke sAtha vana ke lie kathA se dUsarI kathA nikalatI gaI hai aura isa bhA~ti rasa bhI jAyA karatA thaa| eka bAra ve bana keli se lauTa rahe kI gati avaruddha hokara mRtaprAyaH sI ho gaI hai| pArzvathe ki eka sAdhu ko agni kuNDa meM DAlane ke lie lakar3I purANa meM eka bhava ke lie eka hI kathA hai| koI-koI cIrate hue dekhA / unhoMne kahA ki isa lakar3I meM eka nAga kathA to eka citrasI pratibhAsita hotI hai| yadyapi mukhya jor3A hai ise mata coro, kintu vaha na mAnA aura nAga kathAnaka meM pArzvanAtha ke paMca kalyANakoM kA vivecana rUDhi dampatti ke prANa samApta ho gaye / vaha sAdhu pArzvanAtha kA baddha hI hai, kintu dharaNendra aura padmAvatI kI kathA ke nAnA rAjA mahIpAla thA, jisane apanI patnI kI mRtyu se saMyoga se usameM ruciratA utpanna huI hai| kathA ke paramparAvairAgya dhAraNa kara liyA thA aura banArasa ke samIpastha vana nugata hone para bhI, prastuta karane ke Dhaga aura vizeSakara meM tapa kara rahA thaa| pArzvanAtha ko dekhate hI usakA pUrva citramayatA tathA dRSTAtoM kI chaTA ne grantha ko maulika vaira udita ho pAyA aura vaha krodha meM bharakara lakar3I cIra banA diyA hai| aMgrejI ke prasiddha nATakakAra zeksapiyara utthaa| krodhavazAt hI usane rAjakumAra ke kathana ko nahIM ke nATakoM meM kathAnaka kisI na kisI prAcIna kathA se lie mAnA / nAgadampatti marakara dharaNendra aura padmAvatI hae gaye haiM1 kintu nAyakoM ke kevala svagata kathanoM ne una nATakoM jo nAgaloka ke rAjA aura rAnI the| kAlAntara me sAdhu ko maulikatA pradAna kI hai| pArzvapurANa kI ghaTanAoM marakara jyotiSI deva huaa| kA citravat prastutIkaraNa dRSTAntoM kI sahAyatA se vistAra samaya pAkara pArzvanAtha meM vairAgya kA bhAva udita kA parihAra, bhASA kI saralatA aura pravAhamayatA hI usakI navInatA hai| humA / laukAtika devoM ne use aura bhI puSTa kiyaa| ve cAra nikAyoM ke indroM ke dvArA manAye gaye mahotsavoM ke citrAMkanasAtha jina dIkSAdhAraNa kara, vana me tapa karane cale gye| marubhUti kA jIva sallakI vana meM vajaghoSa nAma kA eka bAra pArzvanAtha yogamudrA meM kAyotsarga dhAraNa kiye hastI humaa| udhara rAjA aravinda vairAgya dhAraNa kara khar3e the| udhara se kamaTha kA jIva sambara nAma kA jyotipI digambara muni bana gye| eka bAra ve 'sAratha vAhI' ke saMga niklaa| pUrvabhava ke bairasmaraNa se usane ghora upasarga zikhara sumeru kI vaMdanA ke lie cle| sallakI vana meM kiyaa| phaNIza dharaNendra kA prAsana kaaNpaa| vaha padmAvatI pahuMce aura kucha samaya ke lie saMgha sahita Thahara gaye / ko lekara rakSA karane pAyA / jyotiSI deva bhAga gyaa| gajarAja va gajarAja vajraghoSa ne garjanA karate hae saMgha para AkramaNa bhagavAn ko kevala jJAna utpanna hayA / dhanapati ne samosaraNa / kara diyaa| kAla ke samAna krodhita hAthI ko dekhakara saMgha kI racanA kI / bhagavAn ne divya upadeza diyA aura phira meM khalabalI maca gii| loga bhAgane lge| gaja kA jime vihAra kiyaa| anta meM Ayukarma ke kSINa ho jAne para bhI dhakkA laga gayA, vaha paraloka pahu~ca gyaa| mArga ke thake unakA nirvANa ho gyaa| hae ghor3e, baila aura gadhoM ko usane mAra ddaalaa| isa prakAra saMhAra karatA huA vaha hAthI vikarAla roSa viSa isa mahAkAvya kI kathA meM pArzvanAtha ke janma se hI hai hA se bharA humA muni ke sammukha aaayaa| usane jyoM hI sudanahIM, apitu nau bhavapUrva se nirvANa paryanta kA varNana hai| zaMna meru ke samAna aura vakSa hai cihna jisake vakSasthala meM naubhavoM kI kathAnoM meM se pratyeka kathA sarasa hai| ina aise manirAja ko dekhA aura zAnta ho gyaa| muni ke upadeza kathAnoM ko hI avAntara kathA kahA jA sakatA hai| unake se usane aNavata dhAraNa kiye| saMyoga se mukhya kathAnaka meM aura adhika saralatA pAI hai| 1. Shakespeare 11. almost every instance paM0 rAmacandra zukla ke anusAra avAntara kathAyeM rasa kI derived his plots from Somebidy else's picakAriyA~ hotI hai / ina kathAoM ne bhI rasa kI varSA kI work, DAVID DAICHES A critical hai| saMskRta, apabhraMza aura hindI ke aneka mahApurANoM meM His story of English Literature Valume 1 ye avAntara kathAyeM eka jaTila jAlasA bana gaI haiN| eka Ed. 1960-Page 249.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ kamaTha kA jIva naraka meM gayA / nArakiyoM ne jyoM hI naye nArakI ko dekhA, mArane ke lie daudd'e| ve vividha AyudhoM se usake zarIra ko khaMDa-khaDa kara dete the aura ve Dita Tukar3e pAre ke samAna phira mila jAte the| nArakI usake caraNoM ko kabhI to kA~ToM se cheda DAlate the, kabhI usake asthijAla ko cUra-cUra kara dete the aura kabhI usakI khAla ko udhAra kara kucala DAlate the| kabhI kuThAra pakar3a kara usakI kATha ke samAna cIra dete the kabhI udara ko vidIrNa karake antaramAlikA tor3a DAlate the, kabhI kolhU meM pela dete the, kabhI kA~ToM kI zayyA para sulAte the| praura kabhI mUlI para rakha dete the| isa bhAMti isa mahAkAvya meM rUDhibaddha hote hue bhI naraka kA varNana sAkSAt kara diyA gayA hai / 1 mUSaravAsa kA pArzvanapurANa eka mahAkAvya banArasa ke rAjA azvasena kI patnI kA nAma thA vAmAdevI usakA rUpa anupama thA, vaha saba guNoM se bharapUra thii| aisA pratIta hotA thA jaise rUpa jaladhi kI belA ne hI janma ne liyA ho usameM nala se zikha taka akRtrima suhAga pulakita ho rahA thaa| usakI deha saba sulakSaNoM se maDita thI, vaha tIna loka kI striyoM kA zRGgAra thI / vaha madhura bhAratI kA to avatAra hI thI / usake Age rambhA dIna mI pratibhAsita hotI thii| rohiNI kA rUpa kSINa huA sA pratIta hotA thA aura indravadhu aisI pratIta hotI thI, jaise ravidyuti ke dhAge dIpaka kI lau vaha zIla-sampadA kI nidhi thI; sajjanatA kI anupama avadhi thI kalA aura mubuddhi kI sImA thii| usakA nAma lene se pApa dUra ho jAte the, kyoMki vaha mahApuruya rUpI muktA ko pArzvapurANapaM bhUradAsa, pra0 jinavANI kAryAlaya kalakattA 1 nakhazikha suhAginI nAra / tIna loka tiya tilaka siMgAra // sakala mulacchana maMDita deha bhASA madhura bhAratIya yeha // rambhA rati jima dhAge dIna rohini rUpa lage chavi chona // indra vadhu imi dIse soya ravi iti bhAge dIpaka loya // - paMcama adhikAra pRSTha saM0 45 dhAraNa karane vAlI sIpa thii| jaba indra ne yaha jAnA ki vAmAdevI ke garbha meM tIrthaMkara utarane vAle haiM to kulagiri kamalavAsinI deviyoM ko unake pAsa bhejaa| unameM 'thI' nAma kI devI ko leDI DA0 hI kahanA caahie| use vAmAdevI ke garbha ko zuddha banA denA thaa| usakA kAMtivAna zarIra lAvaNya se bharA thA / mahArAja prazvasena ke prasAda meM prAkAza se utaratI huI ve aisI mAlUma par3atI thI, mAno nabhadAminI hI utara rahI ho2, usakA aMga-aMga zrRMgAra sajA huA thA, unake pAsa Azcaryajanaka rUpasampadA thI / unake mAthe para cUr3AmaNi jagamagA rahA thA / 118 jise dekha cakAcaudhasI lagatI thii| unake vakSasthala para kalpavRkSoM ke puSpoM kI mAla thI, jisakI sugandhi dazoM dizAoM meM phaila rahI thii| unake pairoM se ghuMghurutroM kI 'zravaNa sukhada' bhaMkAra uTha rahI thI, usakI madhuratA avarNanIya hai / bhagavAna ke garbha meM avatarita hone para indra ne rucika vAsino deviyoM ko jina-jananI kI sevA ke lie bhejA / ye deviyA~ terahaveM caka nAma ke dvIpa meM, rucaka parvata ke zikhara kUToM meM rahatI thiiN| unhone isa sevA ko apanA parama saubhAgya hI mAnA koI mAM kA snAna-vilepana karatI thI aura koI zrRMgAra sajAtI thI / koI bhUSaNa vasana pahanAtI thI, koI bhojana karAtI thI, koI pAna khilAtI thI aura koI sundara gAnA gAtI thI 3 koI mA~ 1 -- sajjanatA kI avadhi anupa | kalA subudhi kI sImA rUpa // nAma leta agha tajai samIpa / mahApuruSa muktA phala sIpa // - paMcama adhikAra, pR0 saM0 45 2- mahAkAMta tana lAvana bhrii| mAno nabha dAminI bhavatarI // aMga aMga saba saje siMgAra rUpa sampadA acaraja kAra // 3. pArzvapurANa bhUdharadAsa jinavANI kAryAlaya, kalakattA / AI bhakti niyoginI devI, jina jananI kI seva bhajeM / koI nahAna vilepana ThAne, koI sAra sigAra sarja /
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 anekAnta ko ratna siMhAsana para virAjamAna karatI thI aura koI chabi ko dekha kara saMsAra vimohita ho jAtA thaa| usa caMvara DhulAtI thI koI sundara seja bichAtI thI, koI hAthI para zacI sahita indra aisA pratIta hotA thA, jaise caraNa dAvatI thii| koI candana se ghara sIMcatI thI aura udaya.cala mastaka para bhAnu / / samUce mahala ko sugandhi se bhara detI thii| koI kalpataruvara sadyaH jAta bhagavAna ko sumeru parvata para snAna ke lie ke phUloM kI mAlA gUMtha kara mAtA kI bheMTa car3hAtI thii| le ge| vahA~ pANDuka bana kI IzAna dizA meM pANDuka bhagavAna kA janma havA / nabha kI dazoM dizAyeM nirmala zilA para-jo ardhacandrAkAra AkRti vAlI thI-hemadikhAI de utthiiN| pA~dhI meMha aura dhUla kA leza bhI nahIM siMhAsana rakha diyA aura usa para bhagavAna ko virAjamAna rahA / zItala manda aura sugandhita vAyu vahane lgii| saba kara diyaa| vahA~ bhagavAna aise zobhAyamAna ho rahe the jaise sajjana loga vizeSa rUpa se harSita ho gaye, jaise dineza ke mAnoM ratnagiri para megha virAje hoN| eka hajAra ATha nikalane para kamalakhaMDa vikasita ho jAte haiM1 devaloka me kalazoM se bhagavAna kA snAna huaa| pratyeka kalaze kA ghaMTA svataH baja uThe, jyotiSiyoM ke yahA~ kehari nAda hone mukha eka yojana kA aura gaharAI pATha yojana kI thii| lagA, bhavanAlaya meM sahaja zaMkha dhvanita ho uThe aura kubera ne sumeruparvata kI coTI se kSIra sAgara taka ratnadhyaMtaroM ke yahA~ asaMkhya bheriyo kA ninAda hone lgaa| jar3ita paMr3iyoM kI racanA kI thii| indra ne bhagavAna ke indrAsana kA~pa utthe| devarAja parivAra sahita janmotsava abhiSekArtha sahasra bhujAe~ banA lI thii| usane jina stavana manAne calA / vaha airAvata hAthI para savAra thaa| usakI prArambha kiyaa| bhagavAna ke mastaka para mahAdhAra girI, mAnoM racanA vikriyA Rddhi ke dvArA kI gaI thii| usake sau mukha nabhagaMgA hI avatarita huI ho| asaMkhya devagaNa jayajayakAra the| mukha meM ATha-pATha dA~ta the, pratyeka dAMta para eka sau kaha utthe| bahuta kolAhala hupA / dazoM dizAe~ baharI paccIsa kamaliniyA~ thii| hara eka kamalinI para paccIsa ho gii| paccIsa kamala the aura pratyeka kamala meM eka so prATha patta jisa dhAra ro zikhara khaDa khaMDa ho sakate haiM, vaha dhArA the| patte-patte para deva nAriyA~ nRtya karatI thii| unakI jinadeha para phUla-kanI sI pratibhAsita hotI thii| tIrthakara ---... -- - 'apramAna vIrajadhanI' hote hai| ata: unakI zakti kI koI bhUpana vasana samappe, koI bhojana siddha kr| samatA nahIM ho sktii| prabhu kI nIla varNa deha para kalaza koI deya taMbola ja khAne koI sundara gAna kreN| ke jala kI chavi, nIlAcala sira para hema ke bAdala kI -paMcamo'dhikAra, pR0 saM0 46 varSA kI bhAMti pratIta hotI hai1 / snavana jala kI chaTA 1. janamyo jaba tIrthakara kumAra, tihu~ loka baDhayo Ananda apAra / ekeka kamalanI prati mahAna, dIva nabha nirmala dizi azeza, paccIsa manohara kamala tthaan| kahiM A~dhI meMhana dhUli leza / prati kamala eka so ATha patra, ati zItala manda sugandhi vAya, zobhA varanI nahI jAya tatra / so vahana lagI sukha zAMti daay| patrana para nAceM deva nAra, saba sujana loka haraSa vizeSa, jaga mohata jinakI chavi nihAra / jyoM kamalakhaMDa pragaTata dineza / -SaSTho'dhikAra pR0 saM0 52 -papTo'dhikAra, pR0 saM051 pAzrvapurANa bhUdharadAsa jinavANI kAryAlaya, kalakattA2. pArzvapurANa-bhUdharadAsa jinavANI kAryAlaya, kalakAtA 1 nIla varana prabhu deha para, kalaza nIra chavi ema / prati danta sarovara ika dIsa, nIlAcala sira hema ke, bAdala barapai jema / / sarasara haMsa kamalanI sau pacIsa / paSTho'dhikAra pR0 sa0 54
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUSarabAsa kA pAzrvapurANa: eka mahAkAvya uchala kara prAkAza meM calI mAno svAmI-saMgati se vaha jaise kalpavRkSa ko kalpalatAoM ne ghera liyA ho|| bhI pApa rahita ho gaI, prataH usakI gati bhI udhvaM ho dIkSA lene ke uparAnta, eka divasa pArzvanAtha kAyogaI hai| tsarga mudrA dhAraNa kiye yoga meM tallIna the saMvara nAma ke snAnoparAMta devasaMgha bhagavAna ko lekara prazvasena jyotiSI deva kA vimAna prAkAza meM ruka gyaa| yaha deva mahArAja ke ghara vApisa pA gyaa| vahAM usane 'mAnanda' pUrva kathita kamaTha hI thaa| use pUrva bhava kA vara smaraNa nAma ke nATaka kA Ayojana kiyaa| usameM devarAja kA ho aayaa| usake netra lAla ho gaye, zarIra krodha se jala tANDava nRtya prAzcaryajanaka thaa| puSpAMjali kSepaNa ke uThA / usane mahAna upasarga prArambha kiyaa| cAroM ora sAtha hI tANDava prArambha huaa| mAMgalika zRGgAra ke aMdhakAra chA gyaa| bAdala garaja-garaja kara varSA kara utthe| sAtha usane saMgIta aura tAla ke niyamoM ke anukUla raMga- pAnI mUsalAdhAra hokara girane lagA, bhayaMkara bijalI dharA para pairo kA saMcAlana kiyaa| devagaNa kusuma varSA tirachI hokara jhalaka uThI / prati varSA ke kAraNa, bhUmi kara uThe / kinnariyo ne maMgala gAna kiyA, gIta ke anusAra mahodadhi ke samAna ho gaI, usameM giravara, vizAla vRkSa hI vividha vAdyayatra bajane lage / nRtya ke samaya indra ne aura vana samUha DUba gaye / kAle yamarAja kI chavi ko sahasra bhujAyeM banA lI thiiN| ve saba bhUSaNa-bhUSita hokara dhAraNa kiye hue baMtAla kilakilAne lge| unakI bhI zobhAyamAna ho rahI thiiN| indra ke capala caraNoM kI gati vikagala thI, ve madamasta gaja kI bhA~ti garaja rahe the| se pRthvI aura parvata kA~pa rahe the| cakapherI lete samaya unake gale meM mAnavoM kI muNDamAlA par3I thii+| unake mukuTa kI ratnaprabhA valayAkRti meM isa prakAra jhalakatI thI mukha se sphuliMgoM ke sAtha phUtkAra nikala rahI thii| jaise cakrAkAra agni hI ho| vaha kSaNa meM eka, kSaNa meM ve hana hana kI nirdaya dhvani kara rahe the| isa prakAra aneka bahuta tathA kSaNa meM sUkSma tathA kSaNa meM sthUla svarUpa ko durveSoM ko dhAraNa karake kamaTha ke jIva ne upasarga kiye dhAraNa karatA thaa| kSaNa meM nikaTa aura kSaNa meM dUra kintu ve saba vyartha hue| bhagavAna apane dhyAna se Tale nahIM, dikhAI detA thA / kSaNa me AkAza meM ghUmatA huA vidita jaise mAnika ke dIpa ko pavana ko jhakora bujhA nahI hotA thA aura kSaNa meM pRthvI para natya karatA humA dRSTi paatii| gocara hotA thA / isa prakAra amareza ne indrajAla kI svAbhAvikatA bhAMti apanI Rddhi prakaTa kii| usake hAtha kI aguliyoM madhyapuga ke mahAkAvyoM meM deva, yakSa aura vidyAdharoM ke para apsarAe~ nRtya karatI thiiN| unake aMga-aMga meM bhUSaNa dvArA kie gae prAzcaryo kA vivecana Avazyaka thA, kintu jhalaka rahe the / unake netra khile hue the aura mukha muskarA aneka mahAkAvyoM meM vaNita pAzcarya dhArmika vizvAsa kI rahe the| nRtya ke niyamoM ke anusAra ve paira calA rahI thiiN| sImA kA bhI pratikramaNa kara gaye hai| pArzvapurANa meM unhIM aura unake kaTAkSa vividha bhAvo ko prakaTa karane meM samartha AzcaryoM ko upasthita kiyA gayA hai jo jaina siddhAnta ke the| sura kAmaniyoM se saMyukta indra aisA pratIta hotA thA anukUla haiN| tIrthakara pArzvanAtha ke 34 pratizayoM kA bhAvAtmaka vivecana hai| unameM janma ke daza, kevala jJAna ke 1. sahasa bhujA hari kInI taba bhUSaNa bhUSita sohaiM sbai| daza aura caudaha devakRta haiM / janma ke sAtha hI bhagavAna kA dhArata caraNacapala ati cala, pahamI kApa giravara hl| SaSTho'dhikAra pR0 saM0 57 zarIra mala-mUtra rahita aura rudhira dugdhavata zveta hotA hai| 2. china meM eka chinaka bahu rUpa, + kilakilAta betAla, kAla kajjala chavi sajjahiM / china sUcchama china thUla sruup| bhI karAla vikarAla, bhAla mada gaja jimi gjhi|| china AkAza mAhiM saMcara, muNDamAla gala dharahiM, lAla locana niDarahiM jana / china meM nirata bhUmi para karai / / mukha phuliMga phukarahiM, karahiM nirdaya dhuni hana hana / SaSTho'dhikAra pR0 saM057-58 aSTamo'dhikAra pR068
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 anekAnta kevalajJAna ke utpanna hote hI, cAra mukhoM kA vikhanA, samyaktva aura mithyAtva kA yuddha hai / prazubha ke dvArA zubha kevala grAsa prAdi pAzcaryoM kA vivecana bhUdharadAsa ne nahIM ke mArga meM aneka bAdhAe~ upasthita kI gaI, kintu jIta kiyA hai / devoM ke 14 pratizaya bhaktoM kI bhakti hI kahI zubha hI kI huI / sabase bar3I vijaya to yaha thI ki aMtameM jA sakatI hai| tIrthakara ke garbha me pAne ke cha: mAsa pUrva azubha bhI zubha-rUpa meM pariNata ho gyaa| marubhUti zubha kA se hI sAr3e tIna karor3a ratnoM kI varSA kA vivecana bhakta pratIka thA aura kamaTha azubha kaa| azubha bhI sAdhAraNa hRdaya kI hI dena hai| yaha saca hai ki kisI mahApuruSa ke koTi kA nahIM thaa| narako ke tIvra dukhoM se bhI vaha badala utpanna hone ke pUrva se hI mAM-bApa vaibhava sampanna ho uThate na sakA / sadguruSoM ke upadeza aura mahApuruSoM ke darzana se haiM / saMvara kA upamarga aura nAga dampatti kA Agamana pUrva bhI usakA cetanahArA cetana parivartita na huaa| tIrthakara bhava se sambandhita kiye jAne ke kAraNa avizvAsa kI bhUmi pAzvanAtha ke samavazaraNa meM hI vaha cetA / puNya aura pApa ko sparza nahIM kara paataa| kA yuddha yadyapi dasa bhavoM taka calatA rahA, kintu puNya ke jaina saMskRta aura apabhraza ke mahAkAvyoM meM prAyaH ahisaka rahane se vIra rasa pUrNa rUpa se kabhI-kabhI prakaTa sthAna-sthAna para dhArmika upadeza bahata lambe haiN| unake na ho sakA usake mUlasvara kA hAla zAnta rasa kI ora kAraNa pAThaka Uba jAtA hai / uname yatkicita bhI sarasatA hI banA rahA / pArzvapurANa kA mukhya rasa zAMta hI hai, vaise nahIM hai / pAvapurANa meM kevala do sthAno para muniyoM ke zRGgAra aura vAtsalya bhI katipaya aMzoM meM phalIbhUta hue upadeza haiM / sallakI vana me mUni aravinda ne vanajaMgha haiN| prArambha meM hI kamaTha apane choTe bhAI marubhUti kI hAthI ko samyaktva kA upadeza diyA hai| dUsarA sthAna vaha patnI visundarI ke prati kAma ceSTAoM kA pradarzana karatA hai jaba AnandakumAra jaina dIkSA lene muni sAgaradatta ke hai| usI meM sambhoga zRGgAra dekhA jA sakatA hai| anyatra pAsa gaye haiN| vahA~ 12 prakAra ke tapo, 16 prakAra kI kahIM bhI kAma kI vihvala dazA kA citra nahI khIMcA gayA bhAvanAoM, 20 prakAra ke parISahoM, dazalakSaNa dharmoM aura hai| vividha rAniyo ke saudarya varNana hai, svagoM kI suSamA 12 anuprekSAgrI kA vivecana kiyA gayA hai| kintu iname meM deva aura devAMganAyoM dvArA sampanna mahotsavoM meM, nagakAvyatva hone ke kAraNa rUkSatA nahI pA pAI hai| 12 riyoM kI sAja sajjA meM aura samavazaraNa kI racanA meM hI anuprekSAoM kA varNana karate hue zRGgAra ke darzana hote haiM / ina saba meM zRGgAra zAMta rasa rAjA rANI chatrapati, hAthina ke prasavAra / kA sthAyIbhAva sA pratIta hotA hai| zRGgAra ke mukhya aga maranA saba ko eka dina, apanI-apanI bAra // vipralambha kA to kahIM nAma hI nahIM hai| itanA sarasa hai ki isakA ghara-ghara meM pracAra hai aura pArzvapurANa meM vAtsalya rasa pArzvanAtha ke garbha aura isakA aMgrejI anuvAda bhI prakAzita ho cukA hai| pAzvaM janma kalyANakoM meM pratiphalita huyA hai| usa samaya kiye nAtha kI divyadhvani ke dvArA jaina siddhAMta kA janma gaye vividha mahotsava vAtsalya rasa ko puSTa banAta haiM / ina humA / yahA~ para bhI nave adhikAra ke anta meM saptabhaga, mahotsavoM kI paramparA ajana kAvyo meM nahIM thii| sUra ne samuddhAta prAdi kA varNana hai, kintu dRSTAnta, upamA aura kRSNa ke janma kI aAnanda badhAI ke uparAMta hI 'yazodA utprekSAoM kI sahAyatA se unakI rUkSatA kA paryApta hari pAlane jhulAve' prArambha kara diyA hai / jainoM ke prAkRta parihAra huA hai / aisA pratIta hotA hai ki bhUdharadAsa ko saskRta aura apabhraza ke tIrthakara saMbaMdhI sabhI mahAkAvyo bhI ina sthaloM ko sakSepa me kaha kara mukhya kathA para mAne meM garbha aura janma kalyANakoM kA aisA hI vivecana hai| kI zIghratA thii| bhUdharadAsa kA kavi pramukha thA apekSAkRta kinnu pArvapurANa meM prasAda guNa aura utprekSAoM ke kAraNa upadeSTA ke| vaha maulika sA pratibhAsita hotA hai| jaina hindI meM rasa vivecana kumudacandra ke RSabha vivAhitA bhaTTAraka jJAnabhUSaNa ke pAzvapurANa meM zubha aura azubha puNya aura pApa, prAdIzvaraphAga, haracandra ke paMca kalyANa mahotsava, bhaTTAraka
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUbharavAsa kA pAzryapurANa : eka mahAkAvya 12. dharmacanda kI mAdinAtha beli, rUpacanda kA paMcamaMgala paura kSatriya kula meM hamA hai| ve dhIrodAtta haiM, tIrthakara haiN| jagatarAma ke laghumaMgala se bhI adhika sarasatA pArzvapurANa unhoMne vivAha nahIM kiyA, mAjanma brahmacArI rhe| isa meM hai / indrANI prasUti-gRha meM phuNcii| vahA~ usane sutarAga prakAra nAyikA kA prabhAva hai| vaise unhoMne tapa aura meM raMgI mAM ko sukha seja para leTe dekhA, vaha aisI pratIta sAdhanA ke dvArA zivaramaNI ke sAtha vivAha kiyaa| vaha ho rahI thI mAnoM bAlaka bhAnu sahita sadhyA hI ho| hI unakA prathama aura antima vivAha thaa| isa mahAkAvya indrANI ne mA~ ko sukha nIMda meM sulA diyA aura eka mAyA- meM zivaramaNI ke rUpa kA vivecana humA hai| jahA~ taka mayI bAlaka usake pAsa liTA diyaa| bAlaka jinendra ko bhautika nAyikAnoM kA sambandha hai ve nAyaka ko pUrva bhavoM apane kara kamaloM meM uThA liyaa| bAlaka kI chavi meM upalabdha huI hai| vahAM yathA-prasaga unake saundarya aura karor3oM sUryo ko jyotihIna banA rahI thii| bAlaka ke vilAsa kA bhI yatkicita nirUpaNa hamA hai| zAnta rasa mukha kamala ko dekhakara surarAnI ke hRdaya meM vizeSa harSa pradhAna hone ke kAraNa jaina mahAkAvyo kI nAyikAno kA hamA / indra ne to bhagavAna kI saundarya sudhA pIne ke lie vilAsa aura saundarya sadeva zAlInatA kI maryAdA meM baMdha sahasra netra kara lie| sumeru parvata para snavana ke uparAta rahatA hai| pAzvapurANa kI nAyikAe~ bhI, bhale hI ve indrANI ne jinavara ke aMgoM ko poMchakara nirjala bnaayaa| mAnavI hoM yA devAMganAye, isa maryAda kA ullaMghana nahIM prabhu kI deha para kukumAdi aneka vilepana kiye, aisA kara sakI hai| pratIta hotA thA jaise nIlagirI para saMdhyA phuulii| zacI ne sarga aura chanda trilokInAtha ko aura bhI aneka prakAra se majAyA / unake prAcArya vizvanAtha ke sAhitya darpaNa ke anusAra mahAsira para maNimaya mukuTa rakhA, mAthe para cUr3AmaNi suzo- kAvya meM kama se kama 8 sargoM kA honA anivArya hai| bhita kiyA, svAbhAvika rUpa se ajita netroM meM bhI aMjana pAvapugaNa meM 6 adhikAra hai| koI bhI 'adhikAra' anlgaayaa| maNi jar3ita kunDala kAnoM meM pahanAye to aisA payukta yA atirajita nahIM kahA jA sktaa| usameM pArzvamAlama hA ki candra aura sUrya ne hI avatAra liyA ho| nAtha kI kathA eka pravAha meM nibaddha hai / mahAkAvya kA eka bhujAtroM meM bhujabaMdha, kamara meM kardhanI va paroM meM ratnajaDita niyama yaha bhI hai ki eka sarga eka hI chanda meM ho, antima nUpura bhI sajA diye| aMga-paga meM AbhUSaNa pahane bhagavAn chanda badalA huaA ho usa badale hue chanda meM hI prAgAmI kI zobhA usa kalpavakSa ke samAna thI, jisakI DAle bhUSaNa sagaM prArambha ho / pAzvapurANa meM isa niyama kA pAlana bhUSita hoN| bAla bhagavAna kucha baDe he| aneka mukha se nahIM kiyA gayA / yadyapi adhikAzatayA caupAI aura dohe nikalane vAlI komala ha~sI tAta-mAta ko mAnandita ko zAnti kA prayoga hai kintu bIca-bIca meM moraThA, aDilla, chappaya, karatI thii| bhagavAna maNimaya prAMgana meM ghaTano ke bala kavitta, paddhar3I aura gItA nAma ke chando kA bhI maniveza me natra gagana meM huA hai| caupAI aura dohe vAlA ma bhI rAmacaritamAnasa nizinAtha hI vicara rahe hoN| ve kAMpate hae caraNo se jasA nahA hai / isama eka yA kaI caupAiyo ke uparAnta calate the, vaha isa zaMkA se zAyada dharatI mere bojha ko / eka yA kaI dohe pAye haiN| kahI-kahI caupAiyA~ hI haiM, sahana na kara sake / muTThI bAMdhe aura aTapaTe pairoM se calate dohe nhiiN| kahI dohe hI haiM, caupAiyA~ nhii| bhUdharadAsa bhagavAna kI chavi avarNanIya hai / isa bhA~ti bAlakocita chandoM ke nirmANa meM atyadhika nipuNa the / kathAnaka, caritra, ghaTanA aura prasaMga ke anukUla hI chandoM ko cunA gayA hai| aneka ceSTAnoM kA varNana hai| kintu bhUdharadAsa sUradAma ve mahAkAvya kI gati ke lie prazasta mArga se pratIta jaisI bAlaka kI vividha manodazAnoM kA citraNa nahIM kara sake haiN| hote haiN| alaMkAra nAyaka sarala bhASA meM alaMkAge kA nirvAha bhI sahaja hI isa mahAkAvya ke nAyaka pAzrvanAtha haiN| unakA janma hamA hai| aisA pratIta hotA hai ki bhUdharadAsa alaMkAravAdI
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 nahIM the| unhoMne alaMkAra lAne ke lie koI prayAsa nahIM kiyA hai| unake sabhI kAvyoM meM alaMkAroM kI chaTA svAbhAvika hai| pArzvapurANa meM utprekSA kA prayoga sabase adhika huA hai| 16 svapna dekhane ke uparAnta yAmAdevI jayI to unakA tana romAMcita thA aura mukha pramudita, jo aisA pratIta hotA thA mAno nizA ke avasAna meM sakaMTaka kamalinI vikasita huI ho / 1 mA~ kI sevA karane ke liye kulagiri kamala vAsinI deviyA~ grAkAza se utara rahI hai, to aisA mAlUma hotA hai mAno nabhadAminI hI utara rahI ho utprekSA ke uparAnta dRSTAntAnakAra kA bhI adhika prayoga hai| jaise ki sIpa me motI dhAkara utpanna hotA hai, nirmala garbha me nirAbAdha bhagavAnara eka dUsare sthAna para acetana jina biba ke sukha pradAtA rUpa kI vyAkhyA karate hue kavi ne kahA hai ki jaise cintAmaNi manavAMchita padArthoM ko detA hai. vaise hI yaha jina bimba manovAMchAna ko pUrA karatA hai| bhUdharadAsa choTe-choTe rUpako ke nirmANa meM bhI kuzala the| jagavAsI mohanidrA meM nimagna hai, karma cora unakA sarvasva luTane ke lie cAroM ora ghUma rahe haiM 3 | sataguru ke jagAne para moha nidrA dUra ho jAtI hai aura bAte hue karmacoroM ko rokane kA kucha upAya banatA hai| jaba jJAnarUpI dIpaka me taparUpI tela bharakara, ghara ke bhramarUpI kono ko zodha DAlA, tabhI vaM karmarUpI cora nikala sake4 sUdharadAsa ne zabdAlaMkAroM para dhyAna nahIM diyA hai| bhaiyA bhagavatIdAsa aura kavi banArasIdAsa jaisI anuprAsa chaTA pArzvapurANa meM nahIM hai| dhanekAnta 1 jina jananI romAMci tana, jarga mudita mula jAna kidhau sakaMTaka kamalanI vikasI nisi avasAna // paMcamo'dhikAra pR0 saM0 47 2 jathA sIpa sampuTa viSaM, motI upajaM prAna / tyoMhI nirmala garbha meM, nirAbAdha bhagavAna // 3 moha nIda ke jora, jagavAsI ghUmeM sadA / karmayoga aura saravasa lUTe sudha nahIM // 4 jJAna dIpa tapa tela bhari ghara sodhe bhrama chora / yA vidha bina nikase nahIM, paiThe pUraba cora // dhikAra 30 prakRti nirUpaNa mahAkAvyoM meM prAkRtika dRzyoM kA akita kiyA jAnA bhI Avazyaka hai| hindI ke katipaya mahAkAbhyoM meM prakRti varNana kevala paramparA nirvAha ke lie hI karate haiN| ataH dhana, parvata, samudra, megha, vRkSa prAdi kA citra kisI asaphala citrakAra kI racanA sA pratIta hotA hai| yaha hI kAraNa hai ki vanoM meM phailI RturAja kI suSamA, parvatoM para nirjharoM kA kalanAda, samudra meM caMcala taraMgoM kA nRtya, megha kA rimajhima barasanA tathA vRkSoM kI DAloM para pallavoM kA vikAsa kAvya meM nahIM utara paataa| pArzvapurANa meM vana aura paraMtoM kA sarvAdhika varNana hai| inhIM do sthAnoM para munirAja tapa karate haiM prathavA tIrthakaroM kA samavazaraNa virAjatA hai Arambha meM hI vanamAlI, mahArAja zreNika ko sUcanA detA hai ki vipulAcala para bhagavAna mahAvIra kA samavazaraNa pAyA hai| isa zrAgamana se chaH RtusroM ke phaloM se bana suzobhita ho gayA hai| thAge cala kara kAzI deza ke gAMva kheTapura paTTana kA varNana hai / usake samIpa agAdha jala se bharI nadiyAM bahatI hai| unameM ghaneka jalacara jIva nitya rahate haiN| UMce parvatoM para karane bharate haiM, jo mArga meM jAte hue pathikoM ke mana ko zrApita kara lete haiN| parvanoM kI kandarAdhoM meM munijana nizcala deha se dhyAna dhAraNa karate haiN| vahA~ bar3e bar3e nirjana vano ke samUha bhI hai jiname vividha prakAra ke vizAla vRkSa lage hai| kelA, karapaTa, kaTahala, kaira, ketha, karoMdA, koca, kanera Adi lagabhaga 70 vRkSo ke nAma ginAye haiM, kintu anuprAsa ke pravAha meM vRkSoM ke nAmoM kI sUcI bhI sarasa sI pratimAmita hotI hai 1 / 1 pArzvapurANa bhUSaravAsa jiNavANI kAryAlaya kalakattA 1. jahA~ bar3e nirjana vana jala jinameM bahuvidhi viraddha vizAla // kelA karapaTa kaTahala kaira / kaMtha karodA koMba karnara // kiramAlA kakola kalhAra / kamarakha kaja kadama kacanAra // khiranI khAraka piMDakhajUra / saMra lirahUTI bejar3a bhUra // paMcamodhikAra pR0 saM0 43
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNI jI kA AtmAlocana aura samAdhi - saMkalpa zrI nIraja jaina pUjya vargIjI apanI sAdhanA ke prati sadaiva jAgaruka, parama nispRha aura eka satarka sAdhaka the| unhoMne jisa nirbhIkatA pUrvaka samaya samaya para apanI svayaM kI samAlocanA kI hai aura jisa dRDhatApUrvaka grAtmanigraha kA saMkalpa kiyA hai vaha sAdhakoM ke liye sadaiva anukaraNIya aura zrAdarza rUpa rhegaa| ve prAyaH pratidina bar3I spaSTatApUrvaka apane vicAroM kA lekhA-jokhA lagAkara apanI upalabdhiyoM ko taula kara, hAni-lAbha kA andAjA lagAyA karate the| unakI yaha grAma thAlocanA kI kathA jahA~ tahA~ unake samIpa carcA vArtA meM to prakaTa hotI hI thI, kabhI kabhAka lekhanI se bhI usakA prakaTIkaraNa ho jAtA thaa| unakI bahuta niyamita nisI jAne vAlI naMdinI meM to aneka sthAnoM para aisI sAmagrI dekhI jA sakatI hai / karane meM bhI samartha huI ho| yadyapi dhApa sAvadhAna hai parantu jabataka isa zarIra se mamatA hai taba taka sAvadhAnI kA bhI hrAsa ho sakatA hai / Apane bAlaka pana se aise padArthoM kA sevana kiyA hai jo svAdiSTa the aura uttama the / isa kA mUla kAraNa yaha thA ki Apake pUrva puNyodaya se zrI rojAbAI kA saMsarga huaa| tathA dhIyuta sarrApha mUlacandra jI kA saMsarga huA / jo sAmagrI Apa cAhate the, inake dvArA Apako milatI thI Apane nirantara deharAdUna se cAvala magAkara khAye, una mevAdi kA bhakSaNa kiyA jo dhanya hona puNya vAloM ko dugaMbha the tathA una tailAdi kA upayoga kiyA jo dhanADhyoM ko ho sulabha the / tumane yaha dhanucita kArya kiyA kintu tumhArI dhAramA meM cira kAla se eka bAta prati uttama thI ki tumheM dharma kI dRr3ha zraddhA aura hRdaya meM dayA thii| unakA upayoga tumane sarvadA kiyaa| tuma nirantara dukhI jIva dekhakara uttama se uttama vastra tathA bhojana unako dene meM saMkoca nahIM karate the, yahI tumhAre zreyamArga ke liye eka mArga thA / na tumane kabhI manoyoga pUrvaka adhyayana kiyA, na sthiratA se pustakoM kA avalokana hI kiyA, na caritra kA pAlana kiyA aura na tumhArI zArIrika kSamatA caritra pAlana kI thii| tumane kevala Avega meM Akara vrata le liyA / vrata lenA aura bAta hai aura usakA zrAgamAnukUla pAlana karanA anya bAta hai / humA thaa| kevala mahAkAvya hI nahIM, sAhitya ke sabhI agoM kA uddezya uttama caritra kI jIta dikhAnA thA / pArzvapurANa meM bhI uttama aura nikRSTa caritroM kI kazamakaza dikhAI gaI hai| yadi ise hiMsA aura mahilA kA yuddha kaheM to bhI ThIka hI hai| dhanta me jIta uttama pAtra kI huii| yaha jIta bhautika nahIM hai zivaramaNI ke sAtha vivAha ho usakI jIta hai| pratidvandI bhI bhAga kara palAyana nahIM karatA, na maratA hI hai parantu pArzvanAtha ke mata meM uddezya - usa samaya 'kalA ke lie kalA kA dhAvirbhAva nahIM dIkSita hokara, unhIM ke mArga para cala par3atA hai| va jI kA patra, varNoM jI ke nAma :--- sarvaprathama isa prakAra kI sAmagrI unake eka patra ke rUpa meM milatI hai jo unhone apane zrApa ko mAgha zuklA 13 maM0 1666 ko likhA thA : zrI mAn varNI jI, yogya icchAkAra bahuta samaya se bhApa ke samAcAra nahIM pAye, isase cittavRtti sadigdha rahatI hai ki prApakA svAsthya acchA nahIM hai / sambhava hai Apa usase kucha udvigna rahate hoM aura yaha udvignatA Apake antastatva kI nirmalatA ke kRza saMvara jyotiSIdeva ke upasarga meM prakRti kI dazA vizyata upasthita kI gaI hai| cAroM ghora aMdhakAra chA gayA / bAdala garaja garaja kara ghanaghora varSA kara uThe / nIra mUsalopama ghAra meM bhara uThA, bhayaMkara bijalI cakrarUpa meM camaka uThI / atyadhika varSA me giri, taruvara aura vanajAla DUba gaye aura prabhajana vikarAla hokara vaha uThA /
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta 126 loga to bhole haiM vAcAla aura bAhya se saMsAra prasAra hai, aisI kAyakI ceSTA se janAte haiM unhIM ke cakra meM zrA jAte haiN| unhIM ko sAdhupuruSa mAnane lagate haiM aura unake tana, mana, dhana se prAjJAkArI sevaka bana jAte haiN| vAstava meM na to dharma kA lAbha unheM hotA hai aura na zrAtmA meM zAnti hI kA lAbha hotA hai| kevala dabhigaNoM kI sevA kara anta meM dambha karane ke hI bhAva ho jAte haiN| isase zrAtmA pradhogati kA hI pAtra hotA hai / isa jIva ko maiMne bahuta kucha samajhAyA ki tU parapadArthoM ke sAtha jo ekatvabuddhi rakhatA hai use chor3a de parantu yaha itanA mUr3ha hai ki apanI prakRti ko nahIM choDatA, phalataH nirantara dhAkulita rahatA hai| kSaNamAtra bhI caina nahIM pAtA / " ApakA zubhacintakagaNeza varNI- (varNI vANI, 4-2 ) kSullaka veSa dhAraNa kara lene ke uparAnta bhI apane gata samasta jIvana kA siMhAvalokana karate hue eka jagaha unhoMne likhA hai "anya kI kathA kahA~ taka likhe ? hamArI 80 varSa kI dhAyu ho gaI aura 50 varSa se nirantara isI prayatna meM tatpara haiM ki moha zatru ko parAsta kareM, parantu jitanI bAra prayAsa kiyA barAbara dhanuttIrNa hote rhe| bAlakapana meM to mAtA pitA ke sneha meM dina jAte the, merI dAdI mujha para bahuta sneha karatI thii| isI taraha rAtri dina kAla vyatIta karate the / paraloka kA koI vicAra na thaa| jaba kucha paNDitoM kA samAgama huaa| taba kucha vyavahAra dharma meM pravRtti huI / bhagavAna kI pUjA aura padmapurANa kA zravaNa kara apane ko dharmAtmA samajhane lge| kucha dina bAda vana karane lage, rAtri bhojana tyAga diyA, kabhI usa parityAga karane lage / vrata itane meM pitA jI ne vivAha kara diyaa| kucha hI dinoM meM merI mA~ ne merI patnI ko aise raMga meM raMga diyA ki vaha hamase kahane lagI ki apanI paramparA meM apane dharma kA parityAga kara tumane jo dharma aMgIkAra kiyA usameM buddhimatA nahIM kI / hama bhaura hamArI patnI meM 36 kA sA ( paraspara viruddha ) sambandha ho gayA / phira hama TIkamagar3ha prAnta meM cale gaye aura vahIM eka pAThazAlA meM adhyApakI karane lage / daivayoga se vahI para zrI ciroMjA bAI ke simarA gaye / dharmamUrti bAI jI ne bahuta sAntvanA dI tathA eka prapar3ha kSullaka ke cakra se rakSA kii| par3hane kI sammati dI kintu kahA zIghratA mata karo, maiM saba prabandha kara bheja duuNgii| parantu maiMne zIghratA kI chA na huna / anta meM acchA hI huA / acche accha mahApurupo aura paNDitoM kA samAgama huA, tatvajJAna ke vyAkhyAna sune, vyavahAra dharma meM pravRtti huI, tIrthayAtrA zrAdi saba kArya kiye; parantu zAnti kA zrAsvAda na zrAyA / mana meM yaha AyA ki sabase uttama kArya vidyA pracAra karanA, jo jAti se yuta ho gaye haiM unheM paMcAyata dvArA jAti me milAnA, jo dasse haiM unheM mandiroM meM darzana karane meM jo pratibandha hai unheM haTAnA tathA jo bAI jI dvArA mile use paropakAra meM de denA cAdi saba kiyA bhI parantu zAnti kA aMza bhI na zrAyA / inhI dinoM meM bAbA bhAgIratha jI kA samAgama hathA, prApake nirmala tyAga kA AtmA ke Upara bahuta hI prabhAva pdd'aa| maiM bhI dekhA-dekhI nirantara kucha karane lagA parantu kucha maphalatA nahIM milI / anta me yahI upAya subhA jo saptama pratimA ke vrata aMgIkAra kiye / yadyapi upavAsAdika kI zakti na thI bahuta phira bhI yadvA tadvA nirvAha kiyaa| vArDa kI me virodha kiyA- ' beTA tumhArI zakti nahI parantu eka na mAnI; phala jo honA thA nahIM huaa| loga na jAne kyo mAnate rahe / kAla pAkara bAI jI kA svargavAsa ho gayA / taba maiM zrI motIlAla jI varNoM aura kamalApati seTha ke samAgama meM rahane lagA / rela kI mavArI tyAga dI / moTara kI savArI zrI pahile hI tyAga dI thii| anta me yaha vicAra huA ki bI girirAja kI yAtrA karanA caahie| kucha mAha bAda zikhara jI kI bandanA kii| vahA~ para kaI varSa bitAe, parantu jise zAnti kahate hai, nahIM paaii| prAyaH bihAra meM bhramaNa bhI kiyaa| zrI vIra prabhu ke nirvANa kSetra zrIrAjagRhI meM 4 mAha rahe, svAdhyAya kiyA, vandanAyeM kIM / zakti ke anukUla paraspara tattvacarcA bhI kI, parantu jisako zAnti kahate hai praNumAna bhI usakA svAda na prAyA / kucha dinoM bAda mana meM prAyA ki kSullaka ho
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNI jI kA prAtma-mAlocana pora samAdhi-saMkalpa 127 jaamo| naTa kI taraha ina uttama svAMgoM kI nakala kI- zravaNa meM prAnanda mAnatA hai| jise para kI nindA meM prarthAt kSullaka bana gaye / isa pada ko dhAraNa kiye 5 varSa prasannatA hotI hai use prAtmanindA meM svayaMmeva viSAda hotA ho gaye parantu jisa zAnti ke hetu yaha upAya thA, usakA hai| jisake nirantara harSa viSAda rahate hoM vaha samyagjJAnI leza bhI na pAyA, taba yahI dhyAna meM pAyA ki tuma abhI kaisA / yadyapi mAtmA jJAna darzana kA piNDa hai phira bhI na usake pAtra nhiiN| kintu itanA hone para bhI vratoM ke jAne kyoM usameM rAga dveSa hote haiN| vastutaH inakA mUla tyAgane kA bhAva nahIM hotaa| isakA kAraNa kevala lokaSaNA kAraNa hamArA saMkalpa hai arthAt para meM nijatva kalpanA hai / hai| arthAt jo vrata kA tyAga kara devege to loka meM yahI kalpanA rAga dveSa kA kAraNa hai| jaba para ko nija apavAda hogaa| prataH kaSTa ho to bhale hI ho, parantu mAnoge taba anukUla meM rAga aura pratikUla meM deSa karanA anicchA hote huye bhI vrata ko pAlanA / jaba antaraMga meM svAbhAvika hI hai| prataH svarUpa meM lIna rahanA uttama bAta kaSAya hai bAhya meM prAcaraNa bhI vrata ke nakala nahIM taba hai| apanA upayoga bAhara bhramAyA to phNse| holI ke yaha AcaraNa kevala dambha hai| dina loga ghara meM chipe baiThe rahate hai| kahate haiM ki yadi zrI kundakunda svAmI kA kahanA hai ki yadi antaraMga bAhara nikalege to loga kapar3e raga degeN| isI prakAra tapa nahIM taba bAhya veSa kevala du.kha ke liye hai / para yahA~ vivekI manuSya socatA hai ki maiM papane ghara meM apane to bAhya bhI nahIM antaraMga bhI nahI / taba yaha veSa kevala svarUpa meM lIna rahU~gA to bacA rahU~gA anyathA saMsAra ke durgati kA kAraNa hai tathA ananta sasAra kA nivAraka jo rAga raga meM phasa jaaugaa| samyagdarzana hai usakA bhI ghAtaka hai / antaraMga meM to yaha jaga meM hoge ho rahI, bAhara nikale kUra / vicAra prAtA hai ki isa mithyA vepa ko tyAgo, laukika jo ghara meM baiThA rahe, to kAhe lAge dhUra // -merI jIvana gAthA pratiSThA meM koI tattva nahIM parantu yaha saba kahane mAtra ko 2-286 hai| antaraMga meM bhaya hai ki loga kyA kaheMge? yaha vicAra samAdhi saMkalpanahIM ki azubha karmakA bandha hogaa| usakA phala to ekAkI dha hAgA / usakA phala to ekAkI bAbA jI kA jIvana jisa prakAra eka nizcita yojanA tumako hI bhoganA par3egA / yaha bhI kalpanA hai| paramArtha kA pariNAma thA usI prakAra una kA maraNa bhI yojanAbaddha kiyA jAve taba Age kyA hogA so to jJAnagamya nahI thA. aura usake liye unhone khUba taiyArI kara rakhI thI / kintu isa veSa me vartamAna meM bhI kucha zAnti nhii| jahA~ unake manta samaya pratyakSadarziyoM ne jisa lokottara zAnti zAnti nahI vahA~ sukha kAhe kA ? kevala logo kI dRSTi aura sthiratA kA darzana unake hRdaya meM aura pAnana para meM mAnyatA banI rahe itanA hI lAbha hai|" kiyA hai, nizcita hI umakA upArjana bAbA jI ne sAdhanA -varNI vANI-3-263 pUrvaka kiyA thaa| samAdhi grahaNa karane ke bahuta pUrva unhoMne zAnti kI khoja karane para bhI kyA usakA sAkSAt jo saMkalpa kiyA thA vaha eka patra ke rUpa meM mujhe unakI karanA prAsAna hotA hai| jaba taka kachue ke hAtha paroM kI pustakoM ke bIca prApta huA thaa| isa patra se sahaja hI jAnA taraha apanI vRttiyoM ko sameTa kara dRSTi ko antamukhI na jA sakatA hai ki mRtyu ke prAgamana ke pUrva se hI usake kiyA jAya taba taka kyA usa zAnti kI upalabdhi kA svAgata ke liye ve kitane caitanya, kitane satarka, pora mapanA bhI dekhA jA sakatA hai| isa prasaga para unhoMne kitane mannata the| vaha patra mere saMgraha meM surakSita hai jA likhA isa prakAra hai"loga zAnti zAnti cillAte haiM aura maiM bhI nirantara "yadyapi hamArA roga do varSa se hama anubhava kara hai usI kI khoja meM rahatA hU~ para usakA patA nahIM cltaa| hai| yaha niSpratikAra hai, parantu jo sAdharmI bhAI haiM, vaha paramArtha se zAnti to taba prAve jaba kaSAya kA kucha bhI kahate hai ki pApa sau varSa jiivege| yaha unakA kahanA upadrava na rhe| kaSAyAtura prANI nirantara para nindA ke tathya ho vA pratathya ho bahajJAnI jAne yA jo kahate hai /
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ bodha prAbhRta ke saMdarbha meM AcArya kundakunda sAdhvI zrI maMjulA, zikSA vibhAga agraNI prAcArya kundakunda, digambara paramparA meM eka viziSTa par3A jo dhIre-dhIre kundakunda ho gyaa| prApakA tImaga aura vikhyAta prAcArya ho gae haiN| digambara paramparA meM nAma elAcArya bhI prasiddha hai| jo tirukurala ke racayitA jo sthAna unheM prApta hai vaha kisI dUsare granthakAra ko kA hai| isI nAma aura kAla sAmya se tirukurala ko nhiiN| bhagavAna mahAvIra aura gautama ke bAda tIsarA kundakunda kI racanA saMbhAvita rUpa meM mAnA gayA hai| ho inhIM kA nAma stavanIya ke rUpa meM prAtA hai| sakatA hai tirukurala janAcArya kundakunda kI racanA ho "maMgalaM bhagavAn vIro, maMgalaM gautamo gnnii| lekina unake abhI taka ke upalabdha granthoM meM tirukurala maMgalaM kundakundAryo, jainadharmostu maMgala / " kA nAma nahIM pAtA hai| kaI kahate hai kundakundAcArya ne prApa digambara paramparA ke prAcArya hote hue bhI 84 pAhuDo kI racanA kI unameM se aba nau hI prApta hai zvetAmbaratva aura digambaratva ke bheda bhAvoM meM kabhI nahIM lekina 1. darzana prAbhRta, 2. cAritra prAbhUta, 3. sUtra ulajhe / sadA taTasthabhAva se satya ko niSpakSa abhivyakti prAbhUta, 4. bodha prAbhRta, 5. bhAva prAbhUta, 6. mokSa prAbhRta, denA cAhate the / dakSiNa ke zilAlekhoM meM prApakA nAma 7. samayamAra, 8. pravacanasAra, 6. pacAstikAya, koMDakunda pAyA jAtA hai| jisase unake tamila dezavAsI 10. niyamasAra / ina nau-dasa ke atirikta rayaNasAra, hone kA anumAna lagAyA jA sakatA hai| zrutAvatAra ke dasa bhakti, aSTa prAbhUta, vArasa aNuvekkhA bhAdi aura bhI kartA ne unheM koMDakunDapura vAsI kahA hai| madrAsa kaI grantha upalabdha haiN| ApakI sabhI racanAe~ prAkRta bhASA rAjya meM guMtakala ke samIpa kunDakunDI nAmaka grAma hai| meM hai| vahA~ kI eka guphA meM kucha jaina mUrtiyAM sthApita haiN| Apake samaya ke bAre meM vidvAnoM me kaI matabheda haiM / pratIta hotA hai ki yahI kundakundAcArya kA mUla nivAsa mApake grantha meM ApakA koI paricaya nahIM miltaa| sthAna va tapasyA bhUmi rahA hogaa| kaiyoM kA abhimata hai kevala eka bArasa-aNuvekkhA kA eka hI prati ke anta meM "draviDa deza ke koMDakunDa grAma ke the kundakundAcArya / aura usake racayitA zrutakevalI bhadrabAhu ke ziSya ho gae haiM / usI koNDakuNDa ke AdhAra para inakA koNDakuNDa nAma isake anusAra kavi kA kAlamAna I0 5, tIsarI, cauthI hI jAneM / mujhe vizvAsa hai cAhe vaha tathya ho yA pratathya deMge athavA ise anucita samajhe to jo ucita ho use ho, aba samAdhi maraNa ke upAyoM kA avilamba avalambana upayoga meM laaveN| aba kevala santoSa karAne se merA to karanA zreyaskara hai| isakA upAya peya padArtha hai| pAhAra kalyANa durlabha hogaa| ko chor3akara snigdha pAna karanA bahuta hI upayogI hogaa| ApakA zubhacintaka dUdha prAdhA sera aura do anAra kA rasa (jo pAva sera se gaNeza varNI adhika na ho) mATha dina isakA prayoga karanA caahie| isa prakAra hama dekhate haiM ki pUjya bAbA jI ne sadaiva yadi yaha upayoga ThIka ho, samAdhi maraNa ke anukUla par3a kaThora prAtmAlocana dvArA apane jIvana ko saMvArA, use jAve to agAr3I sAta chaTAka dUdha aura prAdhA pAva anAra gati dI, tathA eka suniyojita samAdhi saMkalpa ke mAdhyama ke rasa kA upayoga karanA caahie| aura isa upayoga meM se unhoMne apanA avasAna kAla adbhuta zAnti aura prAtmasaphala ho to pAgAmI kAla meM taka ityAdi kA prayoga ciMtana ke mAnanda se abhibhUta karake samatA pUrvaka yaha karanA cAhie / romI gANA hai ki mAdharmI bhAI sammati zarIra tyAga kiyaa|
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ bodha prAbhUta ke saMdarbha meM prAcArya kunakuna 129 zatAbdI ThaharAtA hai| kaI vikrama kI prathama zatAbdI ko sabhI anya prAkRta meM haiM jabaki jana paramparA meM tIsarI kandakandAcArya kA astitva kAla mAnate haiM / lekina DA. zatAbdI se hI umAsvAti prAdi saMskRta granthoM ke racayitA hIrAlAla jI ne nimnokta tarka dekara isa kAlamAna ko ho gae phira pAMcavIM zatAbdI taka pahu~cane vAle kundakunda bhapramANita siddha kiyA hai ki "eka to vIra nirvANa se saMskRta meM kyoM nahIM apanI racanA prastuta karate ? khaira ! 653 varSa kI jo prAcArya paramparA-susaMbaddha aura sarva- hamAre pAsa koI prAmANika niSkarSa nahIM hai ki hama kundamAnya pAI jAtI hai usameM kundakunda kA nAma nahIM paataa| kunda kA nizcita samaya batA sakeM phira bhI vikIrNa aura dUsare bhASA kI dRSTi se unakI racanA itanI pramANa sAmagrI ke AdhAra para ve I0 san bAda ke aura prAcIna siddha nahIM hotI unameM praghoSa vargoM ke lopa, cauthI zatAbdI se pUrva ke hone cAhieM / eka bAta aura hai yA zruti kA prAgamana Adi aisI pravRttiyA~ pAI unakA jo samanvayAtmaka dRSTikoNa hai vaha bhI unheM jAtI haiM jo unheM I. sana se pUrva nahIM kintu usase pAMcavIM, chaThI zatAbdI se pUrva hI le jAtA hai isake bAda pazcAta kAlIna siddha karatI hai| pAMcavIM zatAbdI meM hue kA kAla, khaNDana-maNDana aura abhiniveza kA kAla hai| prAcArya devanandi pUjyapAda ne apanI sarvArthasiddhi TIkA meM prastu ! kucha gAthAe~ uddhRta kI haiM jo kundakunda kI vArasa aNu- prAsaGgika vizleSaNa kAphI lambA ho calA hai| vekkhA meM bho pAI jAne se vahIM se lI haI anumAna kI prakRta lekha kA vizleSya kevala 'bodha prAbhUta ke saMdarbha meM jA sakatI haiM / markarA ke zaka saMvat 388 ke tAmrapAtroM prAcArya kundakunda' hai| meM unake pAmnAya kA nAma pAyA jAtA hai kintu aneka prAcArya kundakunda kA dRSTikoNa, nizciyAtmaka aura prabala kAraNoM se ye tAmrapatra jAlI siddha hote haiN| anya samanvayAtmaka adhika rahA hai| ve kisI bhI vastu yA tathya zilA lekhoM meM isa AmnAya kA ullekha sAtavI, AThavIM ke bAhya rUpa meM nahIM ulajhe / antas meM utara kara zatAbdI se pUrva nahIM pAyA jAtA prataeva vartamAna pramANoM yathArthatA taka pahuMcane kI koziza kI, unhoMne bhagavAna ke prAdhAra para nizciyataH itanA hI kahA jA sakatA hai mahAvIra ke anekAntAtmaka dRSTikoNa ko prAtmagat hI ki ve I0 kI pAMcavIM zatAbdI ke prArambha va usase pUrva nahIM vyavahAragata bhI kiyaa| unake jIvana kI sabase bar3I hue haiN| vyavasthA, ve eka sampradAya meM baMdhe hokara bhI sampradAyAtIta hokara rhe| unake granthoM se bhI yahI jhalakatA hai ki kaI vikrama kI chaThI yA AThavIM zatAbdI ko kundakunda unhoMne apane sampradAya ke sAtha avyavahArikatA nahIM kI kA kAla mAnate haiN| nahIM kaha sakate saccAI kisameM hai satya ke sAtha bhI anyAya nahIM kiyaa| isa tathya ko lekina itanA to nizcita hai ki DA. hIgalAlajI ke jAnane ke lie unakA bodha prAbhUta sAkSAt paThanIya hai| tarka kAphI prabala haiM aura kucha bhI ho lekina I0pU0 to bodha prAbhUta, unake 84 pAhUDoM meM se eka hai| jisa hama kundakunda AcArya ko nahIM le jA sakate / phira meM unhoMne prAyatana, caityagRha, pratimA1, darzana, vimba, bhI tAmrapAtroM ke jAlI siddha hone se aura zilAlekhoM ke jinamudrA, jJAna, deva. tIrtha, prarhat aura pravrajyA ina gyAraha ullekhoM ke AdhAra para hama unheM pAMcavIM, chaThI aura tattvoM ke sacce svarUpa kA nirUpaNa kiyA hai| pAThavIM zatAbdI taka bhI nahIM le jA skte| kyoMki unakI bhASA va zailI I0pU0 jitanI prAcIna nahIM hai to 1. prAyadaNa cediharaM jiNapaDimA dasaNaM ca jiNa vimba / utanI sadyaska bhI nahIM hai| unakI prAkRta para saMskRta kA bhariNayaM suvIyarAyaM jiNamuddA NANamAdatthaM // adhika prabhAva nahIM hai| (aisA unake granthoM meM prayukta (zlo0 3 zabdoM se jAnA jAtA hai jaise DhIlla, heTTa, polla Adi) 2. parahaMteNa sudiTuMjaM devaM tityamiha ya parahaMtaM / jabaki cauthI, pAMcavIM zatAbdI ke bAda kI prAkRta para pAvajja guNa visuddhA iya NAyavyA jahA kmso|| spaSTa saMskRta kA prabhAva par3A hai| dUsare meM kundakunda ke (zlo0 4 bodha prAbhRta)
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 anekAnta boSa prAbhRta meM ApakI eka vizeSatA vizeSa rUpa se gae haiM tathA jo vizuddha dhyAna aura jJAna se yukta hai vaha vyaMjita huI hai jo pUrva aura pazcAt ke prAcAryoM meM sivAyatana hai| apavAda rUpa hI kahIM nikhara pAI hogii| mApane jar3a isI taraha sAdhAraNatayA caityagRha zabda mandiroM aura zabdoM ko prartha hI nahIM diyA vaha prAtmAdI jisake binA vRkSoM ke lie prayukta hote haiM lekina kundakunda ne usa paMca1 astitva zUnya the / Apa cAhate to apane arthoM ke lie mahAvatoM se pavitra aura jJAnamaya prAtmA ko caityagRha kahA nae zabda gar3ha lete lekina Apane unhIM zabdoM ko prAdhyA- hai jo svayaM kI aura parAI cetanA ko vodhilAbha se bhAvita tmika artha diyA jinheM pahale kaI taraha ke artha die jA karatA hai / tathA jora svayaM ke baMdha-mokSa. sukha duHkha kA cuke the| ho sakatA hai usameM unakA vyAvahArika kauzala sarjaka svayaM hI hai aisI prAtmA jo chakkAya ke lie hitakara rahA ho ki zabdaMgrAhI loga zabdo ko tattvarUpa dekhakara hai use caityagRha kahA hai| bhar3ake vahIM yA phira unakA dRSTikoNa hI antarmukha rahA sAdhAraNatayA jina pratimA zabda mandiroM meM hone ho ki unake samakSa jo kucha bhI pAtA usameM unheM vAlI mUrtiyoM ke lie vyavahata hotA hai| pahale bhI isI adhyAtma ke hI darzana hote| isI kA yaha pariNAma hai ki artha meM hotA thA aura Aja bhii| jaise yaha eka jainadharma unhoMne jo bhI pAribhASika yA loka pracalita zabda kA pAribhASika zabda ho aura isakA anyathA athaM karanA sAmane Ae unheM adhyAtmaparaka artha diyA / yaha unakI aparAdha meM parigaNita hotA hai| jainetara prAcIna granyo me apanI sUjha thii| inase pUrva pAyatana, caityagRha Adi zabda / bhI pratimA zabda jar3a mUtiyoM ke lie hI vyavahAra meM jaina, bauddha va vaidika sAhitya meM unhIM bAhya athoM meM prayukta lAyA gyaa| lekina kandakanda ne jina pratimA use kahA hote the| jo zuddha 3 jJAna, darzana aura cAritra yukta, nirgrantha vItarAga, jahA~ mAyatana zabda kA pracalita artha makAna yA bhAva jina haiN| sthAna hai vahA~ mApane usa saMyamI AtmA1 ko prAyatana saMyata pratimA-una muniyoM ko batAyA jo zuddha batAyA jo pravRjyA guNa se samRddha, jJAna guNa se sampanna cAritramaya haiM tathA zuddha samyaktva ko jAnate aura prAtmagata mana, vacana va kAya tathA indriyoM ke vipayo ke aparAdhIna karate hai| haiN| arthAt vazavartI nahIM haiN| tathA usa saMyata rUpa ko bhI prAyatadA ra sI vyunsarga pratimA siddhoM ko kahA hai| jo nirupama haiN| lAbha Adi se aparAjita hai, va paMca mahAvratadhArI maharSi acala hai| makSubhita hai, jaMgama rUpa se nirmApita hai tathA siddhAyatana kI naI vyAkhyA karate hue unhoMne batAyA 1. buddha jaM bohaMto, appANaM ceiyANa aNNaM ca / -jisa muni vRSabha ke samagra3 padArtha sadartha siddha ho paMca mahanvaya suddhaM, NANamayaM jANa cediharaM / / (bo0 zlo0 8) 1. maNa-vayaNa-kAya davvA, A sattA jassa iMdiyA visyaa| 2. ceiya badhaM mokkhaM, duHkhaM sukkhaM ca apyaya tassa / prAyadaNaM jiNamagge, NiddiLaM sajayaM rUvaM // iharaM jiNa magge, chakkAya hiyaMkaraM bhaNiyaM // (zlo05) (bo0 zlo06) 2. maya rAga dosa moho, koho loho ya jassa maayttaa| 3. saparA jaMgamadehA, daMsaNaNANeNa suddha caraNANaM / paMca mahavvaya dhArA, prAyadaNaM maharisI bhaNiyaM // niggaMtha vIyarAyA, jiNamagge erisA paDimA / / (zlo06) (bo0 zlo010) 1. siddhaM jassa sadatthaM, vimuddhA jhANassa nnaannjuttsy| 4. jaM caradi suddhacaraNaM, jANai picchei suddhasammattaM / siddhAyadaNaM siddha, muNivara vasahassa muNidatyaM // sA hoi baMdaNIyA, niggaMthA saMbhA paDimA // (bodha zlo. 7) (bo0 zlo0 11)
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddha sthAna meM sthita haiM1 / darzana zabda kI bar3I vicitra paribhASA kI hai / yoM darzana zabda ke anagina artha kie jA cuke haiN| unake kaI Atmaparaka artha bhI hai lekina vahA~ bhI AtmA ke eka vizeSa ko darzana kahA gayA hai| para kundakundAcArya ne to samUce zrAtmA ko hI darzana kI saMjJA de dii| jo zrAtmA samyakatva,2 saMyama aura sudharma rUpa mokSamArga ko dikhAtA hai usa jJAnamaya nirgrantha ko darzana kahA gayA hai / zuddha saMyama aura jJAna-maya bItarAga kI3 mudrA ko jina bimba kahA gayA hai jo karma kSaya kI hetubhUta zikSAe~ dete haiM / jo tapa aura vratoM ke guNoM se zuddha haiM zuddha4 samyaktva ko jAnane vAle va grAtmagata karane vAle haiM tathA zikSA dIkSA dene vAle haiM unakI mudrA ko jina mudrA kahA gayA hai / isI taraha5 dRr3ha saMyama mudrA, indriya mudrA, kaSAyamudrA Adi nAnA mudrAoMoM ko jinamudrA kahA gayA hai| tathA artha (prayojana) dharma aura kAma (ipsita ) va jJAna ko dene vAle ko guru aura usI ke vrata, samyaktva bodha prAbhUta ke saMdarbha meM prAcArya kundakunda 1. niruvamamacalamakhohA, nimmiviyA jaMgameNa rUveNa / siddhaTThaNammi ThiyA, vosarapaDimA dhuvA siddhA || ( bo0 zlo0 13 ) saMjamaM sudhammaM ca / daMsaNaM bhaNiyaM // ( bo0 zlo0 14 ) 2. daMsei mokkhamaggaM sammatta niggaMthaM NANamayaM jiNamage 3. jinabimbaM NANamayaM saMjama suddhaM suvIyarAyaM ca / jaM dei divakha, sikvA kammakkhaya kAraNe suddhA // ( bo0 zlo0 19 ) 4. tava vaya-guNehi suddho, jANadi picchei suddha sammattaM / arahaMta mudda esA dAyArI dikkha- sikkhA ya // ( bo0 zlo0 17 ) kasAyadaDhamuddA / erisA bhaNiyA // ( bo0 zlo0 18 ) 6. so devo jo pratthaM, dhammaM kAmaM sudeza NANaM ca / so dei jassa zratthi, attho dhammo ya pavajjA // (bo0 zlo0 24) 5. daDhasaMjama muddAe, iMdiyamuddA, muddA iha pAraNAe jiNamukSa 131 se vizuddha, paMca indriyoM meM saMyata va nirapekSa rUpa ko tIrtha 1 kahA gayA hai| usa tIrtha meM snAna karane kA artha kiyA hai unase dIkSAe~ aura zikSAe~ lenA / pravrajyA kA artha yoM koI nayA nahIM hai lekina eka hI gAthA meM jo pravrajyA ke sarvAMza kA sparza kiyA hai vaha avazya hI vilakSaNa hai| tathA kaI jo pravrajyA kA artha bAhyaliGga ( cinha - vezabhUSA ) karate haiM unake lie nayA bhI hai / unhoMne pravrajyA kI paribhASA karate hue kahA hai| jo zatru-mitra, prazaMsA-nindA, 2 labdhi - zralabdhi kA tRNa aura svarNa meM samabhAva haiM / una svabhAvoM kA nAma hI pravrajyA hai / isa bodha prAbhRta ( yA kartA ne jisakA nAma 'chakkA suhaMkara' rakhA hai) meM gyAraha tattvoM kA varNana hai / unameM se jJAna, arhat Adi eka do ( jinakI paribhASAoM meM vizeSa apUrvatA nahIM hai) ko chor3akara zeSa sabhI kI sArtha vyAkhyA ullikhita karane kA prayAsa kiyA hai| itanA avazya hai ki eka hI tatva kI kundakunda ne aneka paribhASAeM kI haiM jinakA kula milAkara Azaya eka haiM una sabako ullikhita na karake kevala eka-eka ko hI yahA~ avakAza mila sakA hai / kundakunda ke ina gyAraha viSayoM ke vivaraNa se jJAta hotA hai ki usa samaya nAnA prakAra ke prAyatana mAne jAte the / nAnA prakAra ke caityoM, mUrtiyoM, mandiroM va bimboM kI pUjA hotI thI / nAnA mudrAoMoM meM sAghu dikhAI dete the / tathA devatIrtha va pravrajyA ke bhI nAnA rUpa pAe jAte the / yahI kAraNa hai ki ina loka pracalita sabhI viSayoM kA kundakunda ne saccA svarUpa darzAyA / jo 'bodhapAhar3a' ke rUpa meM hamAre sAmane hai / bodha prAmRta ke AdhAra para kundakunda ke prantara mAnasa kA kAphI spaSTatA se vizleSaNa hotA hai| phira bhI ava zeSa itanA raha jAtA hai ki jo unake anyAntha granthoM ke antaH sparzI adhyayanoM se hI gamya kiyA jA sakatA hai / 1. vaya - sammatta vizuddhe, paMcidiyasaMjade NirAvekkhe / hAeu muNI titthe, dikkhA - sikkhA - suNhANeNa || (bo0 zlo0 26) 2. sattUmitte va samA pasaMsargidAgraladviladdhisamA / taNakaNae samabhAvA, pavvajjA erisA bhaNiyA || ( bo0 zlo0 47 )
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva: kA astitva jijJAsA aura samAdhAna muni zrI nathamala bAlacaMda jI nAhaTA ko maiM lambI avadhi se jAnatA paryAya mAnA gayA hai aura jIva meM saMkoca-vistAra hone se huuN| punarbhavI mAtmA meM unheM vizvAsa nahIM hai| phira bhI saumya sthaulya spaSTa hai, tathA 'prAtma-pravAda' pUrva meM jIva isa viSaya kI khoja meM ve apanA samaya lagAte haiN| prAcArya kA nAma 'pudgala' bhI diyA hai| jaisA ki ukta pUrva kA zrI tulasI vi. 2020 kA cAturmAsa jaba lADaNU meM vitA varNana karate hue 'dhavalA' siddhAnta TIkA ke prathama khaNDa meM rahe the, taba ve vahA~ aae| unhoMne mujhe bhanekAnta (jUna 'uktaM ca' rUpa se jo do gAthAeM dI haiM unake nimna aMza se san 1942) kA eka patra diyA aura kahA isa praznAvalI tathA vahIM 'poggala' zabda ke prAkRta meM hI die hue nimna para Apa apanA abhimata likhe| maiMne use par3hA aura kahA artha se prakaTa haiki abhI maiM uttarAdhyayana ke sampAdana kArya me bahuta vyasta jIvo kattAya vattAya pANI bhottAya pogglo|" haiM, isalie isa patra ko apane pAsa rakha letA huuN| samaya "chabviha saMThANaM baha viha dehehi pUradigaladitti pogglo|" para likha skNgaa| lagabhaga 1 / / varSa ke bAda usa para maiM zvetAmbaroM ke bhagavatI sUtra meM bhI jIva ko pRdgala apanA abhimata likha rahA huuN| nAma diyA hai| kozoM meM bhI "dehe cAtmani pudgalaH" rUpa prastuta praznAvali jugala kizora jI mukhtAra kI hai| se pudgala kA AtmA artha bhI diyA hai| bauddhoM ke yahA~ be svataH tattvavid vyakti haiN| unake mana meM kucha prazna to Ama taura para pudgala nAma kA prayoga pAyA jAtA hai| uThe haiN| unhoMne jijJAsu bhAva se prastuta kie hai| 23 taba jIvoM ko paudgalika kyoM na mAnA jAya ? varSa purAnI praznAvalI para likhU, yaha lagatA kaisA hI hai 5. jIva ko 'paraMjyoti' tathA 'jyotisvarUpa' kahA gayA para eka vyakti ne cAhA, taba merA kartavya ho gayA ki hai aura dhyAna dvArA usakA anubhava bhI 'prakAzamaya' batausa para kucha likhU / isa praznAvali me dasa prazna haiM mora lAyA gayA hai-prantaH karaNa ke dvArA vaha pratyakSa bhI hotA ve paraspara sambaddha haiM / isalie maiM avibhakta rUpa se unakI hai| saba bAte bhI usake paudgalika hone ko sUcita karatI samIkSA karanA cAhU~gA haiM-udyota aura prakAza pudgala kA hI guNa mAnA gayA 1. caitanya guNa viziSTa sUkSmAti sUkSma prakhaNDa pud- hai| aisI hAlata meM bhI jIva ko podgalika kyo na mAnA gala piNDa (kAya) ko edi 'jIva' kahA jAya to isameM jAya? kyA hAni hai-yukti se kauna sI bAdhA mAtI hai ? 6. pramUrti kA lakSaNa paMcAdhyAyI ke "mUrta syAdi2. jIva yadi paudgalika nahIM hai to usameM saumya- ndriya grAhya tadgrAhyamamUrtimat" (2-7) isa vAkya ke sthaulya athavA saMkoca-vistAra, kriyA aura pradeza parispanda anusAra yadi yahI mAnA jAya ki jo indriyagocara na ho kaise bana sakatA hai? _vaha pramUrtika, to jIva ke paudgalika hote hue bhI usake 3. jIva ke apaudgalika hone para prAtmA meM padArthoM pramUrtika hone meM koI vAdhA nahIM paatii| asakhya pudgaloM kA pratibimbita honA-darpaNa talavat jhalakanA-bhI ke pracayarUpa hokara bhI kArmANavargaNA jaise indriyagocara kaise bana sakatA hai? kyoMki pratibimba kA grAhaka pudgala nahIM hai aura isalie pramUrtika hai, aisA kahA jA sakatA hI hotA hai-usI meM pratibimba grahaNa kI athavA chAyA hai| isameM kyA bAdhA AtI hai ? yadi nirAkAra hI honA ko apane meM aMkita karane kI yogyatA pAI jAtI hai| pramUrtika kA lakSaNa ho to use kharaviSANavata pravastu kyoM 4. tasvArtha sUtrAdi,meM sokSamya-sthaulya ko pudgala kI na samajhA jAya?
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva kA astitva jijJAsA ra samAdhAna 7. pudgala ke yadi do bheda kiye jAyeM-eka caitanya- Apatti ke yogya ho sakatA hai? guNa viziSTa aura dUsarA caitanya guNa rahita, caitanyaguNa- 10. rAgAdika ko 'paudgalika' batalAyA gayA hai viziSTa pudgaloM ko kevala 'varNavantaH'-vaha bhI 'cakSura- (anye tu rAgAdyAH heyAH paudgalikA pramI', (paMcA. gocaravarNavantaH' mAnA jAya aura dUsaroM ko 'sparza rasa 2-457) aura rAgAdika jIva ke prazuddha pariNAma haigandhavarNavanta:' mAnA jAya aura unhIM meM rUpAdi kI rasAdi binA jIva ke unakA astitva nhiiN| yadi jIva paugalika ke sAtha vyApti svIkAra kI jAya to isameM kyA hAni nahIM to rAgAdika paugalika kaise siddha ho sakege? hai? aisA hone para prathama bhedarUpa jIvoM ko tattvArtha sAra rAgAdika kA astitva kyA jIva se alaga siddha kiyA jA ke kathanAnusAra (8-32) 'Urdhva gaurava dharmANaH' aura sakatA hai? isake sivAya prapaudagalika jIvAtmA meM kRSNa dvitIya bhedarUpa pudgaloM ko 'adho gaurava dharmANa.' kahanA nIlAdi lezyAe~ bhI kaise bana sakatI haiM ? bhI taba nirApada ho sakatA hai| anyathA, apodgalika meM caitanyaguNaviziSTa sUkSmAti sUkSma prakhaNDa pudgala gaurava kA honA nahIM bntaa| gurutA-laghutA yaha pudgala piNDa (kAya) ko jIva mAnane para niSpanna kyA hogaa| kA hI pariNAma hai| kucha pudgala caitanya guNa viziSTa haiM aura kucha pudgala 8. yadi pudgala mAtra ko sparza-rasa-gandha-varNa ina caitanyaguNa rahita haiM-yaha zreNi vibhAga vaise hI rahA, cAra guNoM vAlA mAnA jAya-usI ko mUrtika kahA jAya jaise mAnA jAtA hai ki jIva caitanya guNa viziSTa hai aura aura jIva meM varNa guNa bhI na mAnakara use pramUrtika svI- pudgala caitanya guNa rahita haiN| saba pudgala caitanya-guNakAra kiyA jAya to aise apodgalika aura amUrtika viziSTa hote to sthiti meM antara paataa| kucha pudgaloM jIvAtmA kA paudgalika tathA mUrtika karmoM ke sAtha baddha ko caitanya guNa viziSTa mAnane se nAmAntara mAtra humA, hokara vikArI honA kaise bana sakatA hai ? isa prakAra ke arthAntara kucha bhI nhiiN| bandha kA koI bhI dRSTAta upalabdha nahIM hai| aura isalie mala prazna yaha hai ki cetana aura acetana ke bIca eka aisA kathana (anumAna) anidarzana hone se (mAptaparIkSA bheda-rekhA avazya hai| aura vaha vartamAnika satya hai| pratIta kI 'jJAnazaktyaiva ni.zeSakAryotpatto prabhuH kila / sadezvara aura bhaviSya kA satya kyA hai ? iti khyAte'numAnamAnadarzanam' isa prApatti ke anusAra) 1. kyA cetana acetana se cetana ke rUpa meM vikasita agrAhya ThaharatA hai--suvarNa aura pApANa ke anAdi badha kA 'hamA hai yA sadA cetana hI rahA hai ? jo dRSTAnta diyA jAtA hai vaha viSama dRSTAnta hai aura eka 2. kyA cetana kabhI acetana ke rUpa meM parivartita ho prakAra se suvarNa-sthAnI jIva ke paudgalika hone ko hI jAegA yA sadA cetana hI rahegA? . sUcita karatA hai-yadi aisA kahA jAya to isa para kyA 3. kyA pahale cetana ho thA aura acetana usase mApatti khar3I hotI hai ? sRSTa humA? 9, sparza-rasa-gandha-varNa meM se koI bhI guNa jisameM 4. kyA pahale acetana hI thA aura cetana usase ho use mUrtika mAnane para (sparzA rasazca gandhazca varNo'mI sRSTa huA? mUrtisaMjJakAH' Adi paMcAdhyAyI 2-6) aura jIva ko 5. kyA cetana aura acetana donoM svatantra the? varNa guNa viziSTa svIkAra karane para (jisakA kucha advaitavAda ke anusAra cetana se acetana astitva meM abhyAsa 'zukladhyAna' zabda ke prayoga se bhI milatA hai) pAyA hai| cArvAka aura kucha vaijJAnikoM ke anusAra pracetana jIva bhI mUrtika ThaharatA hai aura taba mRtika jIva kA . se cetana astitva meM AyA hai| mUrtika karmoM ke sAtha baddha hokara vikArI hone meM koI jaina tattva-vidyA ke anusAra donoM kA astitva svabAdhA nahIM paatii| vaha sajAtIya-vijAtIya-pudgaloM kA tantra hai| tInoM mata hamAre lie pratyakSa nahIM haiM, isalie hI bandha ThaharatA hai yadi aisA kahA jAya to vaha kyoM kara inake sambandha meM satya kyA hai ? nahIM batA skte|
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 anekAnta maiM apanI bAta kahai-cetana tattva ke viSaya meM maiMne vistAra (dekheM praznAMka 4) prakAzamaya anubhava (dekheM darzana-zAstra ke jitane sthala par3e unase na to merI yaha praznAMka 5) Urdhva gaurava dharmatA (dekheM praznAMka 7) rAga prAsthA banI ki jIva hai aura na yaha AsthA banI ki jIva Adi (dekheM praznAMka 10) nahIM ho sakate / nahIM hai| jo jIva kA astitva svIkAra rahA hai, vaha bhI saMskAragata satya hai aura jo unakA prastvi nahIM svIkAra maiM jahA~ taka samajha sakA haiM koI bhI zarIradhArI rahA hai, vaha bhI saMskAragata satya hai| vAstavika satya vaha jIva apodgalika nahIM hai| jina prAcAryoM ne unameM saMkocahogA ki jaba hama mAneMge nahIM ki jIva hai yA nahIM hai vistAra, bandhana prAdi mAne haiN| apaudgalikatA usakI kintu yaha jAna leMge ki vaha hai yA nahIM hai ? antima pariNati hai, jo zarIra-mukti se pahale kabhI prApta yadi Apa kaheM ki vAstavika satya hai, ise kyA hama nahIM hotii| aura vaha hamArI parIkSAnubhUti kA viSaya nahIM jAnate haiM ? nahI jAnate hue bhI jaba hama mAnate haiM ki hai| jahA~ taka hamArI pratyakSAnubhUti kA prazna hai jIva kA vaha hai to phira isI ko vAstavika satya kyoM na mAna leM bhUta aura bhaviSya donoM prajJAta haiN| vartamAna jo jJAta hai ki jIva hai yA nahIM hai ? jo mere lie rahasya hai use maiM use praznakartA caitanya guNa viziSTa pudgala kahanA cAhate haiM mAna rahA hai, jAna to nahIM rahA hai| yadi maiM use jAna aura maiM pudgala-yukta caitanya kahanA cAhatA haiN| padagala rahA hotA to vaha mere lie rahasya hI nahIM hotaa| Aja aura caitanya ye donoM donoM meM haiN| praznakartA ko caitanya hama sabake sAmane pratIta aura bhaviSya tathA bahalAMza meM ko gauNa aura pudgala ko mukhya sthAna denA iSTa hai| isa vartamAna bhI itanApUrNa hai ki unake viSaya meM hama apanI rekhA para pahuMcate hI hamArI dUrI kevala gauNatA aura mAnyatAeM hI sthApita kara sakate haiN| to merI mAnyatA yaha mukhyatA taka sImita ho jAtI hai| jina caitanya kI prakriyA hai ki hamArA vartamAna vyaktitva na sarvathA paudgalika hI se hI zarIra dUsare pudgaloM kA grahaNa, svIkaraNa (prAtmahai aura na sarvathA apodgalika hI hai| yadi use sarvathA sAt karaNa) aura visarjana karatA hai aura apanI hara sAlika mAneM to usameM caitanya nahIM ho sakatA aura pravRtti me jisakI adhInatA svIkAra karatA hai, kyA use yadi use sarvathA apodgalika mAneM to usameM saMkoca- gauNa sthAna diyA jA sakatA hai ? - anekAnta ke grAhaka baneM 'anekAnta' purAnA khyAtiprApta zodha-patra hai| aneka vidvAnoM aura samAja ke pratiSThita vyaktiyoM kA abhimata hai ki vaha nirantara prakAzita hotA rhe| aisA tabhI ho sakatA hai jaba usameM ghATA na ho aura isake lie prAhaka saMkhyA kA bar3hAnA anivArya hai hama vidvAnoM, prophesaroM, vidyASiyoM, seThiyoM, zikSA-saMsthAnoM, saMskRta vidyAlayoM, kAlejoM aura nadhuta ko prabhAvanA meM zraddhA rakhane vAloM se nivedana karate haiM ki ve 'anekAnta' ke grAhaka svayaM baneM aura dUsaroM ko bnaaveN|
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ hemarAja nAma ke do vidvAna paramAnanda jaina zAstrI hindI jaina sAhitya ke kaviyoM kA abhI taka jo unhoMne tatkAla patra meM use mAnate hue likhA thA ki yaha itivRtta saMkalita huA hai usameM bahuta se kaviyoM kA iti- bhUla DA0 kastUracanda ke kAraNa huI hai| dohAzataka kA vRtta saMkalita nahIM ho sakA, itanA hI nahIM kintu unakA paricaya unhoMne mujhe bhejA thaa| astu, use parimAjita nAma aura racanAdi kA bhI koI paricaya nahIM likhA gyaa| karane ke lie bhI maiMne likhA thA, para ve bImArI ke kAraNa usakA pradhAna kAraNa tadviSayaka anusandhAna kI kamI hai| use kara na ske| usake bAda aba DA. premasAgara jI ke anya bhASAoM kI taraha hindI bhASA meM jainiyoM kA bahata- "hindI jaina bhakti kAvya aura kavi" nAmaka racanA ke sA sAhitya racA gayA hai jisa para aneka tulanAtmaka aura pR0 214 para, jo pAMDe hemarAja' nAma se dekhane meM pAI hai samAlocanAtmaka nibandhoM ke likhe jAne kI AvazyakatA usameM eka vyakti mAnakara hI sArA paricaya diyA gayA hai, hai / astu, mAja hindI jaina sAhitya ke pAMDe hemarAja aura aura unakI upalabdha kRtiyoM ko bhI eka vidvAn kI kRti hemarAja godikA nAma ke do kaviyoM kA paricaya diyA jAtA mAna liyA gayA hai / bhaviSya meM isa bhUla kA prasAra na ho hai, jinheM bhrama se vidvAn lekhakoM ne eka hI mAna liyA hai| isI se isa lekha dvArA prakAza DAlA jA rahA hai| yadyapi donoM kavi bhinna bhinna jAti ke haiN| eka kI prathama hemarAja ve haiM, jo AgarA ke nivAsI the aura jAti agravAla hai to dUsare kI jAti khaDelavAla / eka prAkRta saMskRta tathA hindI ke acche vidvAn the| inakI pAMDe hemarAja nAma se khyAta hai to dUsare hemarAja godikA jAti agravAla aura gotra 'garga' thaa| inake 'jainI' nAma nAma se / eka hindI gadya padya ke acche lekhaka aura adhyA- kI eka putrI thI jo rUpavAna hone ke sAtha sAtha zIlAdi tma ke vizeSa vidvAna hai, to dUsare kevala padya ke lekhaka sadguNoM meM pravINa thii| pitA ne use khuba vidyA par3hAI aura tattvacarcA ke premI haiN| racanAeM bhI donoM kI judI thI, vaha bar3I viduSI, vyutpanna aura buddhimatI thii| pANDe judI haiM prathama ne pravacanasAra kI TIkA saM0 1706 meM hemarAja ne apanI putrI kA vivAha bayAnA vAsI zravaNadAsa banAI thI kintu dUsare ne unakI TIkA kA adhyayana kara ke putra nandalAla jI ke sAtha kiyA thA, jo usa samaya usakA padyAnuvAda sa0 1724 meM banAkara samApta kiyA AgarA meM hI raha rahe the| usase bulAkIdAsa nAma kA putra thaa| itanA hone para bhI una donoM ko eka mAna liyA utpanna humA yA2 / jisane mAtA kI AjJAnusAra pANDavagayA hai / isa bhUla meM prathama kAraNa DA0 kastUracanda jI vizepa mAlUma huI ki unakA janma sAMgAnera meM hA kAzalIvAla haiM, unhoMne anekAnta varSa 14 ki0 10 meM jo thA aura yaha dohAzataka kAmagar3ha (kAmA, bharatapura) 'upadeza dohAzataka' kA paricaya diyA hai, vaha dvitIya meM kItisiMha nareza ke samaya meM banAyA gyaa| hemarAja kI kRti hai jise bhUla se prathama hemagaja kI kRti arghakathAnaka pR0 108 mAna liyA gayA hai| usake bAda zraddheya nAthUrAma premI 1. yaha grantha abhI bhAratIya jJAnapITha kAzI se mudrita dvArA sampAdita ardhakathAnaka ke pariziSToM meM hemarAja kA huA hai| paricaya dete hae vahA~ ise prathama kI kRti batalAyA gayA hemarAja paMDita basa, tisI Agare ThAi / hai| jaba maiMne ardhakathAnaka kA dUsarA eDIsana dekhA to garaga gota guna aAgarI, saba pUje tisa paai| premI jI ko usa bhUla kI ora AkarSita kiyA / taba upajI tAke dehajA, jainI nAma vikhyAti / 1. premI jI ne likhA hai ki-dohAzataka le yaha bAta zIla rUpa guNa mAgarI, prIti nIti kI pAMti //
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta purANa kI racanA hindI padya meM kI thii| TIkA hai pAMDe hemarAja kI nhiiN| gommaTasAra karmakANDa kavi hIrAnanda ne apane samavasaraNa vidhAna (1701) (karmaprakRti) kI TIkA saM0 1717 meM banAI gaI hai| meM ina hemarAja kA ullekha kiyA hai| yaha mAgare kI jo aba bhAratIya jJAnapITha kAzI se prakAzita ho cukI adhyAtma zailI ke vidvAn the aura tatvacarcA karane meM hai| kavi kI bhaktAmara stotra kI racanA kA jaina samAja meM pratyanta nipUNa the| hindI gadya lekhaka aura kavi the| bahuta samAdara hai, sahasroM vyaktiyoM ko vaha kaNThAgra hai| pANDedemarAja ne apanI do racanAmoM meM kavivara kavi ne usa meM apanI laghatA vyakta karate hue likhA haibanArasIdAsa ke sAthI kavi kuMvarapAla kA ullekha kiyA ki he bhagavan ! maiM zaktihIna hote hue bhI bhakti-bhAvavaza mora unheM 'jJAtA' batalAyA hai| sitapaTa caurAsI bola meM prApakA stavana karatA huuN| jisa taraha koI hiriNI balalikhA hai hIna hote hue bhI apane putra kI rakSArtha mRgapati ke sammukha nagara prAgare meM basa kaoNrapAla sagyAna / calI jAtI hai / jaisA ki kavi ke nimna padya se spaSTa haitisa nimitta kavi hema ne kiyo kavitta bakhAna / so maiM zaktihIna yuti karU', bhakti-bhAva-vaza kachu na raha ra paura pravacanasAra kI bAlabodha TIkA prazasti meM jyoM magi nijasuta pAlana heta, mRgapati sanmukha jAya aceta likhA hai-jisase spaSTa jJAta hotA hai ki unhoMne kuvara yahA~ yaha bAta vicAraNIya hai ki DA0 sAhaba ne pAMDe pAla kI preraNA se hI pravacanasAra kI yaha bAlabodha TIkA hemarAja ko sAMgAnera kA nivAsI mAnakara bulAkIdAsa ke banAI hai| pANDava purANAnusAra agravAla aura garga gotrI likhA hai| bAlaboSa yaha kInI jaise, so tuma suNahu kahU~ maiM taise| jabaki sAMgAneravAsI hemarAja khaDelavAla the| aura inakA magara mAgare meM hitakArI, kArapAla jJAtA adhikArI paricaya meM anekAnta varSa 11 ki0 10 meM de cukA thA. tini vicAri jiya meM yaha kInI, jo bhASA yaha hoinavInI phira bhI usa para dRSTi nahIM gii| yA unhoMne use dekhA alapavRddhi bhI paratha bakhAna, agama agocara pada pahicAna // 5 . hI nahIM hogA, isI se una para vicAra nahIM ho skaa| yaha vicAra mana meM tini rAkhI, pAMDe hemarAja sauM bhaakhii| / sonI dUsarI galatI kavi nandalAla kA paricaya dete hue ho aba jo pravacana kI hai bhAkhA, to jinadharma bar3ha sau saakhaa| gaI hai| nandalAla zrAvaka aura kavi nandalAla donoM bhinna-bhinna vyakti haiN| nandalAla zrAvaka bayAnAvAsI satrahasa nava mautaraM, mAgha mAsa sita paakh| paMcami prAvitabAra kauM, pUrana kInI bhaakh|| zravaNadAsa ke putra the; jo prAgare meM hI prA base the| kintu pAMDe hemarAja ne nimna kRtiyoM kI racanA kI hai| kavi nandalAla gosanA nAmaka gAMva ke nivAsI the. yaha bhI pravacanasAra TIkA sN01709| paramAtma-prakAza TIkA agravAla goyala gotrI the| inakI mAtA kA nAma candA saM0 1716 meM, paMcAstikAya kI TIkA saM0 1721 meM, aura pitA kA nAma bhairo thaa| inhoMne yazodhara caritra kI yaha TIkA ko pAMDe rUpacanda jI ke prasAda se banAI thii| racanA saM0 1670 meM paura sudarzana caritra kI racanA saM0 sitapaTa caurAsI bola saM0 1706 meM banAyA parantu vaha 1663 meM sampanna kI thii| itanI saba bhinnatA hone mabhI aprakAzita hai| mAnatuGgAcArya ke bhaktAmara stotra kA para bhI kavi nandalAla ke sAtha hemarAja kI putrI kA sundara padyAnuvAda / nayacakra kI TIkA prabhI taka mere dekhane vivAha karAnA, aura bulAkIdAsa kA janma mAnanA ThIka meM nahIM paaii| jo prati dekhI hai vaha zAha hemarAja jI kI nahIM hai| inake samaya meM bhI antara hai| nandalAla kavi 1. hindI jana bhakti kAvya aura kavi pR0 158 dInI vidyA janaka ne, kInI mati vyutpanna / 2. saMvata sorahase adhika sattari sAvana mAsa / paMDita jApa sIkha le, gharaNItala meM dhanya / / yazodhara caritra pANDava pugaNa saMvata sorahasa uparanta, presaTha jAhu barama mahanta / 1. hemarAja paMDita paravIna |-smvsrnn vidhAna 83 // sudarzana caritra
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ hemarAja nAma ke do vidvAna 137 kA samaya pUrvavartI hai| aura nandalAla zrAvaka kA apekSAkRta eka sabhA athavA zailI thI, jisameM sthAnIya aneka sajjana arvAcIna / prAzA hai DAkTara sAhaba isa para vicAra pratidina bhAga lete the| isa zailI kA pradhAna lakSya krege| pAMDe hemarAja kA sambandha prAgarA se hai jaba ki adhyAyAtma granthoM kA paThana-pAThana karanA aura tatva carcA dUsare hemarAja kA sambandha kAmA aura sAMgAnera se hai| dvArA ulajhI huI gutthiyoM ko sulajhA kara jainadharma ke AgarA se nhiiN| pracAra ke sAtha-sAtha prAtma unnati karanA thaa| usa samaya dUsare hemarAja ve haiM, jo sAMgAnera (jayapura) ke bhArata meM jahA~-tahA~ isa prakAra kI adhyAtma zailiyAM vidyanivAsI the| unakI jAti khaDelavAla aura gotra bhAMvasA mAna thIM, jinase janatA prAtmabodha prApta karane kA prayatna hai / parantu unakA vyaka 'godI kA' kahA jAtA thaa| karatI thii| inake prabhAva evaM prayatna se jahA~ loka hRdayoM kucha samaya bAda ve sAMgAnera se kAmA cale Aye the2, jo meM jainadharma ke prati AsthA aura prema utpanna hotA thA bharatapura sTeTa kA eka kasbA hai| usa samaya kAmA meM vahA~ anekoM kA sthiti karaNa bhI hotA thA-unakI cala jayasiMha ke putra kIrtikumAra siMha kA rAjya thA, jisane zraddhA meM sudRr3hatA mA jAtI thii| usa samaya jayapura, dehalI, apanI talavAra ke bala se zavoM ko jIta kara vaza me kiyA prAgarA, sAMgAnera prAdi meM aisI zailiyA~ apanA kArya jo nimna padA se prakaTa hai :- sUcAru rUpa se sampanna kara rahI thiiN| isase jahA~ sthAnIya kAmAgar3ha sUvasa jahAM, kIratisiMha nresh| logoM kA jainadharma ke prati dharmAnurAga bar3hatA thA vahA~ apane khaDga bala basi kiye, durjana jitake deza / prAgantuka sajjanoM ko dharmopadeza kA yatheSTa lAbha bhI aura unake kAyastha jAti ke gajasiMha nAmaka eka milatA thaa| inake prabhAva se aneka vyakti jainadharma kI sajjana dIvAna the, jo bar3e hI bahAdura aura rAjanIti meM zaraNa ko prApta hue the| zailI ke sadasyoM meM paraspara dhAmidakSa the3 / una dinoM kAmA meM adhyAtma premI sajjanoM kI katA, sadAcAratA, vAtsalya aura dUsaroM ke prati prAdara paura prema kA bhAva rahA karatA thA, janatA ko apanI 1. hemarAja zrAvaka khaMDelavAla jAti gota bhAvasA prgtt| ti bhAvasA pragaTa aura prAkRSTa karane meM samartha hotA thA una dinoM kAmA vyoMka godI kA bakhAniye / kI isa zailI ke kavi hemarAja bhI eka sadasya the, jo -pravacanasAra praza0 dekho, anekAMta varSa 11 ki010 nirantara nirantara saiddhAntika granthoM kA paThana-pAThana karate hue tattva2. (ka) "sAMgAneri suthAna ko hemarAja vasa vaan| carcA ke rasa me nimagna rahate the| kAmA kI isa zailI meM aba apanI icchA sahita vasa kAmAgar3ha thAna // " jina dinoM prAcArya kundakunda ke pravacanasAra kA vAcana vahI prshsti| ho rahA thA, una dinoM prAcArya amRtacandra kI saskRta TIkA (kha) "upajI sAMgAneri ko, aba kAmAgar3ha vaas|| kA bhAva lekara banAI huI hindI TIkA kA kAphI pracAra vahAM hema dohA race, sva-para buddhi parakAsa // " thaa| usa adhyAtma zailI meM jIvarAja nAma ke eka sajjana dohA zataka jo dayA dharma ke dhAraka tathA pravacanasAra grantha ke rasA3. sobhita jayasigha mahAsiMha suta kAma, svAdI the| unhoMne mana meM vicAra kiyA ki yadi isa avanI ke bhArasau subhAra pITha banI hai| pravacanasAra kA padyAnuvAda ho jAya to sabhI jana use tAke ghara kIrtikumAra ne udA citta, kaMTha kara skege| isI pavitra bhAvanA se unhoMne hemarAja kAmAgar3ha rAjita jyoM dina mahI hai // ko prerita kiyA aura hemarAja ne usakA padyAnuvAda zurU jahAM kAma karatA divAna gajasiMdhu jAti, kiyA aura use saMvat 1724 meM banA kara samApta kiyaa| kAyastha pravIna sabai sabhAnIti sanI hai // padyAnuvAda meM kavi ne kavitta, arillachanda, vesarI, paddhar3I, tahAM chahoM manako prakAza sukharUpa sadA, ror3aka, caupAI, dohA, gItA, kuNDaliyA, marahaThA chappaya kAmAgar3ha sundara sarasa chavi banI hai| paura savaiyA teIsA Adi chandoM kA prayoga kiyA hai| --pravacanasAra prazasti jinake kula padyoM kI saMkhyA 725 hai| jinakA vyorA
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 anekAnta kiyA hai| kavi ke zabdoM meM nimna prakAra hai : kAraNa agni se tape hue dhI se siMcana karane se unasaTha kavitta parilla battIsa subesari chaMva nivai bhrtiin| samutpanna deha-dAha ke samAna indri-sukhoM ko prApta karatA basa paDharI cAri roDakamAni, saba cAlIsa caupaI kiin| hai| yahI saba bhAva TIkAkAra ne apane padyoM meM vyakta bohA chanda tInasa sAThA tAmeM eka kIjie hiin| gItA sAta pATha kuMDaliyA eka marahaThA minahu pravIna // dohA-zuddha svarUpAcaraNate, pAvata sukha niravAna / chappaya-bAIsA bhani cAri pAMcasau cauIsA khie| zubho payogI prAtmA, svargAdika phala jAna / / ikatIsA battIsA eka paccIsauM lahie / vesari chandachappaya gani teIsa chanda phuni sAmabilaMvita / viSaya-kaSAyI jIvasarAgI, karmabandha kI pariNati jaagii| jAnaha basa para sAta sakala teIsA paramita // taha zuddha upayoga vivArI, tAta vividha bhAMti saMsArI // soraThA-chanda tetIsa saba sAta sataka paccIsa huv|| tapata ghova sIMcata nara koI, upajata dAha zAnti-nahi hoii| pravacanasAra eka saiddhAntika grantha hai, jisameM tIna syoMhI zabha upayoga dukha mAne, deva-vibhUti tanaka sukha mAnaM // madhikAra haiM, unameM jJAna jJeyarUpa tattvajJAna ke kathana ke sabhopayogI sakati munirAI, iMdriyAdhIna svarga sukhdaaii| sAtha jaina yatyAcAra kA bar3A hI rocaka aura sundara kathana chinameM hoI jAya chinamAha, zuddhAcaraNa puruSa kyoM cAhai / / diyA huA hai| grantha kI bhASA prAcIna prAkRta hai, aura isayamAdasamutthaM viSayAtIdaM praNovama maNataM / bar3I hI parimAjita hai| aura vaha prAcArya kundakunda ke adhyacchiNNaM ca suha suddhavaprogappasiddhANaM // 112 // anya sabhI granthoM kI bhASA se praur3ha hai| aura gAthAe~ isa gAthA meM zuddhopayoga kA phalanidiSTa karate hae gambhIra prartha kI dyotaka hai| isameM prAcArya kundakunda kI dArzanika dRSTi ke darzana hote hai| isakA dUsarA adhikAra batalAyA gayA hai ki paramavItarAga rUpa samyakcAritra se 'jJeyAdhikAra' nAma kA hai, jisameM jJeyatattvoM kA sundara niSpanna agahanta siddhoM ko jo sukha prApta hai vaha indrAdi vivecana kiyA gayA hai| kathana-zailI atyanta praur3ha, tathA ke indriyajanya sukhoM se apUrva AzcaryakAraka paMcendriyoM ke gambhIra evaM saMkSipta hai / aise kaThina prantha kA kavi ne jo viSayoM se rahita, anupama, prAtmottha, ananta (avinAzI) pravyucchinna (vAdhArahita) hai-usa sukhAmata ke sAmane padyAnuvAda karane kA prayatna kiyA hai vaha usameM kahA~ tk| saphala huA hai / usake sambandha meM yahA~ kucha na kahate hue saMsAra ke sabhI sukha heya evaM duHkhada pratIta hote hai, kyoMki ve sugvAbhAsa haiN| isI bhAva ko kavi ne nimna padyoM me pAThakoM kI jAnakArI ke liye kucha gAthAmro kA padyAnuvAda diyA jAtA hai, jisase pAThaka kavi ko kavitA aura akita kiyA hai :usake prayatna kI saphalatA kA vicAra karane meM samartha sabahI sukhateM adhika sukha, hai prAtama praadhiin| ho skeN| viSayAtIta bAdhArahita, zuddhacaraNa ziva kona // ghammeNa pariNadappA appA adi suddh-sNpyogjudo| zuddhAcaraNa vibhUtiziva, atula prakhaNDa prakAza / pAvadi NibyANasuhaM suhovajutto va sagga-suhaM // 1 // sadA u naye karama liye. darasana jJAna vilAsa // isa gAthA meM batalAyA gayA hai ki jaba dharmasvarUpa vesaripariNata yaha pAtmA zuddha upayoga se yukta hotA hai taba jo paramAtama zuddhopayogI, viSayakaSAya rahita urjogii| mokSa sukha prApta karatA hai| kintu jaba vaha dharmapariNati karananaUtama puravabhAna, sahaja mokSako udyama ThAnaM / / ke sAtha zubhopayoga meM vicaraNa karatA hai-rAgavarddhaka indriya nisyaMva puNya-sukha, sabai indriyAdhIna / dAna, pUjA, vrata saMyamAdi rUpa bhAvoM meM pravRtta hotA hai taba zuddhAcaraNa prakhaNDarasa, udyama rahita pravIna / usake phalasvarUpa vaha svargAdika mukhoM kA pAtra banatA jAhaM homi paresi Na me pare santi gANa hameko / hai-vaha viSaya kaSAyarUpa sarAgabhAvoM meM pravRtta hone ke idi jo jhAyavi jhANe so prappANaM havavi jhAvA // 2-66
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ hemarAja nAma ke do vidvAna isa gAthA meM zuddha naya se zuddha prAtmA ko lAbha eka sau eka dohe aMkita haiM / kavi ne ina dohoM ko sva-para batalAyA gayA hai aura likhA hai ki maiM zarIrAdi paradravyoM buddhi prakAzArtha racA hai| sabhI dohe sarasa mora upadeza kA nahIM haiN| aura na zarIrAdika paradravya mere haiM / kintu kI guTa ko liye hue haiN| kavi ne yaha dohA zataka saMvat maiM sakala vibhAva bhAvoM se rahita eka jJAna svarUpa hI huuN| 1725 meM kArtika sudI paMcamI ko banAkara samApta isa prakAra bheda vijJAnI jIva citta kI ekAgratA rUpa- kiyA hai| dhyAna meM samasta mamatvabhAvoM se rahita hotA hayA apane kavi kahatA hai ki he pAtmana, tU andhA aura ajJAnI caitanya prAtmA kA dhyAna karatA hai vahI purupa prA.madhyAnI banakara idhara-udhara tIrthasthAnoM mandiroM Adi meM niraMjana kahalAtA hai| isI bhAva ko nimna padyoM meM anUdita kiyA deva ko DhUMr3hatA phiratA hai| tU apane ghaTa kI pora kyoM gayA hai nahIM dekhatA jisameM niraMjana deva basA huA hai| maiM na zarIra zarIra na mero, hoM ekarUpa cetanA kero, Thora Thaura sodhata phirata, kAhe andha praveva / jo yaha dhyAna dhAranA dhAra, bhedajJAna balakari nirvaar| tere hI ghaTa meM baso, savA niraMjana deva // 25 // so paramAtama dhyAnI kahiye, tAkI dazA jJAna meM lhiye| prastuta dohA adhyAtma rasa se prota-prota hai to anya taji azuddhi naya zuddha prakAza, tA prasAda noha vinaash|| dohe meM zarIra ko durjana kI upamA dI hai| asana vividha vijana sahita, tana poSata thira jAni / tAte taji vyavahAra naya, gahi nihace prvaan| durajana janakI prIti jyoM, deha vago nidAni / tinha kevala sauM pAiye, paramAtama gunnyaan|| moha gAMTha ko bhedane vAlA hI mukti prApta karatA hai __jisa taraha durjana ko kitanA hI khilAyA pilAyA jAve tathA use prasanna rakhane kA bharasaka prayatna kiyA jo Nihada mohagaMThI rAgapadose khavIya saamnnnne| jAya to bhI vaha anta meM avazya dhokhA detA hai| usI hojjaM sama-suha-dukkho sokkhaM akkhayaM lahadi // taraha zarIra kA kitanA hI lAlana pAlana kiyA jAya aura isa gANa meM batalAyA gayA hai ki jo puru moha rUpI use svathya evaM svaccha rakhane kA prayatna kiyA jaay| gATha kA bhedana karatA hai vaha yati avasthA meM hone vAle to bhI vaha sthira nahIM rahatA-vinaSTa ho jAtA hai| gaga-dveSa rUpa vibhAvabhAvoM ko vinaSTa karake sukha-du.kha meM ataeva durjana kI prIti ke samAna hI zarIra kI prIti mama dRSTi hotA humA akSaya sukha ko prApta karatA hai| jAnanI cAhie / zarIra cUMki para vastu hai jar3a hai, ataeva yahI bhAva nimna padya meM kavi ne nihita kiyA hai| usase rAga ucita nahIM hai / rAga to prAtma-guNoM se karanA jaba jiya moha gAMThi ura bhAnI, Avazyaka hai| rAgaDhaSa taji samatA paanii| isa taraha lekha meM prayukta pramANoM ke AdhAra para yaha mamatA jahAM na sukha-dukha vyApa , sunizcita ho jAtA hai ki donoM hemarAja bhinna-bhinna haiN| tahA~ na bandha puNya aru pApai / ve eka nahIM hai| hemarAja nAma ke aura bhI kaI vidvAn so manirAja nirAkula kahiye , hae haiN| para unakA isa lekha se koI sambandha na hone se sahaja prAtmIka sukha lahiye / unake paricaya kA saMvaraNa kiyA gayA hai| isa taraha yaha padyAnuvAda gAthAnoM ke yathArtha artha kA paricAyaka hai| 1. sataraha sau paccIsa ko varatai saMvat saar| kavi kI dUsarI kRti 'upadeza dohA zataka' hai jisameM kAtika sudI tithi paMcamI, pUrana bhayau vicAra // 10 //
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38ve IsAI tathA 7ve bauddha vizva-sammelanoM ko zrI jaina saMgha ko preraNA zrI kanakavijaya jo, mAmUragaMja, vArANasI vartamAna jaina saMgha kI duHkhada sthiti : dekhA jAya to yaha bAta bhI bilkula ThIka hai| vizva kA vizva meM anekoM prakAra ke pracAra kArya cala rahe haiN| koI bhI buddhimAn vicAraka usase inkAra kara hI nahIM aura calate bhI rheNge| una sabakI ora apane ko dRSTi sakatA / ghara jalA kara prakAza karanA ucita hai hI nhiiN| dene kI jarUrata nahIM hai| kintu jo koI pracAra kArya ghara meM rahane vAloM ko suvidhA ho itane mAtra ke lie hI mAnava samAja kI unnati ke lie, aura so bhI AdhyA- to prakAza karane meM AtA hai| aura vAstava meM yaha tmika unnati ke lie vartamAna vizva meM ho rahe hoM unakI bilkula sIdhI sAdI spaSTa bAta hI nyAya sagata hai| bhora to pravazya hI apane ko kucha dRSTi karanI hI pdd'egii| itanI mUla bAta ko sthira karane ke pazcAt aba kyoMki kAla yA paristhiti ke bala apane ko majabUrana apanI usa bAta para pAte haiM ki IsAI, bauddha, hindU usakI ora dRSTi karane ke lie bAdhya kare usake pUrva hI mUslima prAdi dharma vizva ke mAnava samAja kI kucha upaapane samaya kI gati ko pahale se hI pahacAna le aura yogI sevA karate hai ki nahIM ? aura yadi karate haiM / to buddhimattA se vartamAna meM hI usakA vicAra kara le vaha usake anusAra janoM ko bhI aisA hI koI ullekhanIya ucita ginA jAyagA / eka dRSTi yaha bhI hai ki mAdhyA- mahattvapUrNa sevA kA mArga apanAnA cAhie kI nahIM ? ki tmika unnati aura bhautika unnati donoM eka dUsare ke jisake dvArA vizva kI amUlya saMcita nidhi samAna zrI pUraka hai virodhinI nhiiN| aura vAstava meM unnati ko jaina saMgha jaise ratna tulya mahA saMdha kA bhI prakAza vizva meM usake asalI rUpa meM dekhane me prAve to satya bhI yahI hai| phle| yathA zakya mAnava samAja kA vizAla rUpa meM mAtmasvarUpa kI antima sthiti meM pahu~ce hue mahApuruSa zrI kalyANa to ho hI, aura usa taraha apane astitva ko bhI tIrthakara devoM ke samIpa prakRti yA bhavitavyatA bhI dAsI caritArtha karane ke sAtha vizva kI samagra vicAradhArA evaM bana kara rahatI hai| 34 atizaya tathA vANI ke 35 daSTi vindayoM kA samanvaya karane vAle jainoM kA sakriya guNoM ko vyakta karane ke rUpa meM prakRti svayaM paramavizuddha anekAntavAda kevala jIvita hI nahIM apitu vizva ko mAtma svarUpa kI arthAt zrI tIrthakara devoM kI sevA hI mahattvapUrNa unnati kI preraNA detA hai jaisA vizva ko anukaratI hai| phalataH vaha spaSTa hai ki prAtma svarUpa meM pUrNataH bhava bhI ho| sthiti aura usakA alaukika bhautika prabhAva donoM eka hI hajAroM varSa ke itihAsa meM thI jaina saMgha ne sAmAjika sikke ke do pahaluoM ke samAna haiN| Adi dRSTiyoM se anekoM bAra utkrAMtiyAM evaM apakrAntiyAM zrI jaina zikSA kA mUla uddezya yahI hai ki hara eka bhI dekhii| itane sudIrgha kAlIna anubhavoM ke pazcAt una vyakti ko sarvaprathama apanA kalyANa karanA caahie| anubhavo kA vizleSaNa karate hue usameM kucha huI galtiyAM, svAtma kalyANa ke sAtha para upakAra ho jAya to vaha truTiyAM prAdi kA parimArjana karake yugAnurUpa kucha naI icchanIya hai| kintu paropakAra ke lie hI pravRtti karane dRSTi evaM kArya praNAlI ko apanA kara zrI jaina saMgha ko meM pAve aura pariNAmataH svAtmA kA hI bhahita ho yaha pravRtti ke kSetra meM AnA caahie| jainadharma ke sAtha vAle zrI jaina paramparA ko svIkAra nahIM hai, aura vAstava meM dharma hI nahIM, pIche se zurU hue aura mo bhI videzI dharmoM
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 IsAI tathA 7veM baura vizva-sammelanoM kI zrI jana saMgha ko preraNA 141 ne bhArata meM prAkara apanA kitanA mahatvapUrNa sthAna kara nAgoM vizva meM jaina dharma kA pracAra, prasAra tathA 'savI liyA hai ? vaha dekhane evaM anubhava karane jaisA hai / kyA jIva karUM zAyana rasI' prAdi mahAn divya bhAvanAoM ko jaina jaisA pavitra saMdha bhI vartamAna vizva ke mAnava samAja alaga rakhate hue yadi jaina saMgha ko apanA sudRr3ha astitva ke lie kucha upayogI kArya nahIM kara sakatA? sacamuca bhI TikAe rakhanA ho to samagra bheda, prabheda, peTAbhedoM ko meM yaha vicAraNIya hai ki avibhakta zrIjanasaMgha ke agraNI alaga rakha kara sampUrNa zrI jainasaMgha ko hRdaya se prApasI prAcArya, vidvAna munivara evaM dharmaniSTha sadgahasthoM ko isa / aikya kA anubhava karanA caahie| isa prasaMga meM karIba bAta kA avilamba vicAra karanA caahie| varSa pUrva banA humA eka mahattvapUrNa prasaMga yAda mAtA hai ki zrI jainasaMgha kI vartamAna sthiti kitanI duHkhada hai -'eka vicAraka buddhimAna mAdhu ne apane pArAdhya pAda usa para apane vicAra upasthita karate hue syAvAda mahA pUjya guruvara kI sevA meM vinamra nivedana kiyA ki 'samagra vidyAlaya kAzI ke pradhAnAcArya, marvesarvA, paNDita thI jainasaMgha ke hita kI kisI bhI pravRtti meM muktamana se rasa kailAza candra jI zAstrI jaise pramukha vicAraka, vidvAn tathA lene kI anumati arthAt AjJA milanI caahie'| gurU dharmaniSTha mahAnubhAva mathurA se prakAzita hone vAle 10- mahArAja ko vaha bAta maMjUra na thii| phalataH gurU mahArAja 12-65 ke "jaina saMdeza" ke sampAdakIya lekha meM likhate ziSya ko chor3a kara anyatra vihAra kara gye| jabaki honA haiM ki 'bhagavAn mahAvIra evaM jainadharma kA nAma bhI bhArata yaha cAhie thA ki-jaMna sAdhu samAja ko jaina ajaina jaise ke sArvajanika kSetroM meM se dina pratidina kama hotA jA kSudra mAmUlI bhedoM se bhI Upara uThakara vizva ke mAnava rahA hai| ahiMsA kI carcA yA vicAraNA ke samaya bhI samAja ke sAtha hI nahIM, apitu caurAsI lAkha sampUrNa bhagavAn mahAvIra yA jainadharma ko kama yAda karane meM jIva yoniyoM ke mAtha meM bhI sakriya ekAkAratA anubhava pAtA hai yaha sArI paristhiti janoM ko prAmavilopana kI karanA cAhie / jo ki unake jIvana kA pradhAna lakSya hai| ora le jA rahI hai| yahadiyoM kI taraha janoM ko bhI kyA zrI jana saMgha ko yugAnurUpa kArya karanA cAhie apanI hI janmabhUmi bhArata meM kyA anyoM ke mAthita raha aAja bhI zrI jainapagha meM saMkar3oM tyAgI, tasvI, kara jIvana yApana karanA par3egA ? kyoMki janataMtra bahumatI vidvAna, bahuzruta, pratibhAsampanna, pUjya prAcArya Adi samAjoM ke lie AzIrvAda rUpa hai jabaki laghumati vAle munivara hai| pRthvI ko pAvana karane vAlI tyAgI, samAjoM ke lie zrApa rUpa bhii| tapasvinI, tathA vidupI hajAroM mahAna sAdhviyAM eva ye aura aisI hI aneka upayogI preraNAnoM se thI sAryA ratna haiN| jinakI mana, vANI evaM karma ke dvArA jaina saMgha ko aba avilamba sAvadhAna ho jAnA caahie| pramata kA pravAha nirantara baha rahA hai| vilakSaNa pratibhA kucha samaya pUrva eka prati pratiSThita vidvAn, vicAraka, sampanna, udAra, dharma premI sAtha hI samAja, rASTra tathA sAtha hI atyanta dhanavAn, zvetAmbara paramparA eka agraNI vizva kA sakriya hitaciMtana karane vAlA anupama gRhastha mahAnubhAva ke sAtha meM vArtAlApa ho rahA thA usa samaya arthAt zrAddha ratna evaM mahAn thAvikAratna bhI hai| 6-2-65 unhone kahA ki-"janoM aura sAdhu samAja kI gatividhi ke 'jana' meM pRSTha 68 para upadhAna tapa jaisA mahAna tapa yahI rahI to bhaviSya meM zrI jaina evaM samAja kA bhI vizva karake mAlA pahanane vAlI do sagI bahane sAta varSa kI me nAma zeSa ho sakatA hai"| ata. saMgha ke hita cintako ko kumArI rAjula tathA pAMca varSa kI kumArI nIlama kA jo aba gaharI nidrA se satvara jaga jAnA caahie| yadi blAka chapA hai, vaha sacamuca zrI jaina saMgha kA gaurava bar3hAne jagane meM nahIM pAegA to bhayaMkara vinAza sAmane hI dikha vAlA hI hai| donoM bAlikAoM kA jIvana to dhanya hai hI, rahA hai| bhAvanagara se prakAzita hone vAle 'jana' ke 6-2- umame bhI Age bar3hakara haz2Ara gunA dhanya una donoM ke 65 ke aMka meM vidvAna taMtrI zrI bhI jalate hRdaya se zrI dharmaprAraNa mAtA pitA kA hai ki jinhoMne mahAna tyAga ke saMgha ko yahI preraNA de rahe haiM ki 'koika prAcArya to sAtha bAlikAoM meM aise ditya saMskAroM kA siMcana kiyaa|
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 anekAnta zrI jaina saMgha kI mora jaba jaba dRSTi jAtI hai taba taba bhArata grAdi kucha prAnta aise hai ki jahA~ jaina sAdhu jIvana, aise prasaMgoM ko dekha par3ha aura sunakara hRdaya harpa se nAca unakI veza-bhUpA, prAcAra, vicAra, prAdi se janatA kucha uThatA hai| yaha eka hI nahIM aise to anekoM preraNAdAyI paricita hai| bAkI bhArata meM hI 80 pratizata sthAna yA prasaMga zrI jaina saMgha meM bagabara hue hai, hote haiM, aura mAge janatA aisI hai ki jahA~ jaina sAdhu jIvana tathA unake bhI hote hI rheNge| sacamuca tyAga, tapa, sahiSNutA, prAcAra vicAra se janatA ko kucha paricaya bhI nahI hai / saccaritratA prAdi saikar3o guNoM kI dRSTi se bar3abhAgI sunane meM A rahA hai ki san 1863 ke vizva dharma zrI jaina saMgha mAja bhI vidyamAna hai| kintu bhaviSya kI sammelana cikAgo me svayaM yugAcArya zrI vijayAnanda tathA saMsAra kI upayogitA kI dRSTi se vicAra karate sUrIzvara jI mahArAja zrI kI jainadharma kA pratinidhitva hae aisA lagatA hai ki thI jaina saMgha abhI kAla ke bala karane kI icchA thI kintu tatkAlIna samAja kI pariko jaimA cAhie vaisA pahacAna nahIM sakA hai| bikhare hue sthiti ko dekhate hue vaise pUjya puruSa bhI aimA sAhasa na koI koI pahacAnate hoM to unakA samAja meM koI ullekha- kara make / aura zrI vIracanda rAghavajI gAndhI ko apane nIya mahatvapUrNa sthAna hI nahIM hai / yA svaya samAja ne vaise pratinidhi ke rUpa meM bheje the| yadyapi zrI bIracanda rAghava nara ratnoM kA koI mUlya prAMkA bhI nahIM hai| gRhastha jI ne vizva dharma sammelana para kAphI acchA prabhAva DAlA samAja meM to vaise kitane hI vicalaNa purupa hai ki jo kAla thA / aneka zaharoM meM unake mAragabhita bhApaNo ne jainadharma ke bala ko pahacAnata he kintu zrI jana sagha sAdhu sAdhvo ko ujjvala banAyA thaa| parantu utanA to kahanA hI pradhAna rAgha hone ke kAraNa se gRhasthoM kA samAja meM kucha par3atA hai ki zrI janasaMpa ne yadi samaya ko pahacAnakara calatA nahIM hai| Upara jaisA kahA gayA vaisA zrI jaina sAdhu eka yugAcArya mahApurupa ke mArga meM saralatA kara dI hotI tathA sAdhvI saMgha tyAga tapazcaryA meM vizva meM anya saba to usakA pariNAma sampUrNa zrI jaina maMgha ke lie kitanA sAdhu samAjo se pUrNataH agraNIya hai kintu unameM ekamAtra gauravapUrNa pAyA hotA ! san 1863 ke zumbha se hI eka yugAnurUpa dRSTi na hone ke kAraNa tyAgI, tapasvI, mahAna mahAn krAnti yadi avicchinna rUpa se calI hotI to mAja sAdhu sAdhvI sapa bhI vizva eva samAja ko mArga darzana sana 1965 taka vaha kahA~ se kahA~ pahu~ca gaI hotI? karAne meM bilkula nirupayogI rahA hai| idhara-udhara bikharI eka prabhAvazAlI vidvAn munivara ko maiM varSoM se haiI upayogI jana zaktiyoM kA sagaThana bhI ve nahIM kara jAnatA hU~ ki jo dharmapracAra ke nimitta videzoM meM bhI sake haiN| vahA~ nava nirmANa kI to bAta hI kahAM se sambhava jAne ko taiyAra the kintu dhI sagha kI paristhiti dekhate ho / prata. AvazyakatA isa bAta kI hai ki prAdaraNIya zrI hue ve bhI mAhasa na kara sake / aAja to ve mahAtmA kAphI jaina sAdhu sAdhvI jI mahArAjo kA tyAga, tapa, pradhAna vRddha ho cuke hai| isa umra meM bhI ve sAhitya kA sarjana jIvana ke sAtha hI uname kucha yugAnurUpa dRSTi bhI aave| karata hA jA rahe hai kintu unaka dvArA jA pAzA to yaha rakhate hai ki unameM kucha mahAtmA pUrNataH anya vidvAnoM ko (skaoNlara) banAne kI jo sambhAvanA thI yugAnurUpa banakara pranyo ko bhI yugAnurUpa dRSTi dene vAle vaha na ho sakI ki jo granya arthAt vidvAn pAtA bdiyo hoN| aura isa taraha se zAratroM meM varNita yuga pradhAna mahA taka videza kI saskRti ko bhI prabhAvita karate rahate hai| purupa ke pavitra pada ko bhI suzobhita kare ki jaimI bhaviSya sAtha hI sAtha bhagavAn mahAvIra eva jaina saskRti kA nAma vANI "yugapradhAnagaDikA" mAdi prathakAroM ne kI hai| ujjvala hotA rhtaa| bhUtakAlIna itihAsa meM mahArAjA samprati ne janadharma aAja vizva to dUra rahA bhArata meM bhI aime kitane hI ke pracAra ke lie kitanA mahatva kA, virala purupArtha bar3e-bar3e zahara bhI hai ki jahAM jaina sAdhu jIvana evaM unakI kiyA thA? vaha anubhava karane jaisA hai| jinakA preraNAvega bhUSA se bhI janatA aparicita hai| vahIM dehAto kI dAyI varNana aneka granthoM meM vistAra se humA hai| usa kAla to bAta hI kyA ? kevala gujarAta, rAjasthAna dakSiNa kI bhAvazyakatA ke anusAra lAkhoM zrI jina mandiroM kI
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38veM IsAI tathA 7 bauddha vizva-sammelanoM ko zrI jaina saMghako praraNA 1 // sthApanA kI karor3oM vizAla zrI jina mandiroM kA nirmANa vartamAna parivartita paristhiti ke anusAra zrI saMgha ke sara karAyA, jana sAdhAraNa ke lie bhI anekoM upayogI para hI vaise koI prabhAvazAlI mahApuruSa ko utpanna karane pravRttiyA~ karake karor3oM kA dhana kharca kiyA thaa| yaha sava kI jimmedArI hai| to ThIka, jana sAdhAraNa me vizuddha dharma ke pracAra prAtmajJAna kA divya mArga : ke lie tatkAlIna paristhiti ke anusAra nakanI jena zatAbdiyo kA bhUtakAlIna zrI jaina saMgha tathA vartamAna mAdhuyoM ko bhI anArya deza meM bheje the| yadi zrI jainamaya kAlIna zrI jaina samAja ke Upara eka vihagama dRSTi se ne zatAbdiyoM pUrva zurU kI gaI eka mahAna pratiThina rAjA dekhate hue mujhe to aimA spaSTa laga rahA hai ki jaina paraMzrI samprati jaina mahA pAhat ko mahAna varSaprabhAvanAkArI parA ne jJAna arthAt prAtmajJAna para adhika lakSya na dete vizuddha pravRttiyoM kA kucha bhI mUlyAkana kiyA hotA no hue kevala kriyA kANTa tathA bAhya prAcAra para hI vizeSa grAja mampUrNa vizva meM zrInamagha kA gaurava tiAnA lakSya diyaa| aisA hone se mAtra kriyA kANDa ko lekara anokhA hotA? hI anekoM sampradAya hue| pratyeka sampradAya meM bhI kriyA ke atyadhika pradarzana yA prAgraha ke kAraNa eka dUsare kI ___ yahA~ kAzmIra kA eka mAmAjika tathA rASTrIya pramaga nindA bhI hone lgii| aura urA nindaka svabhAva ke kAraNa kI tulanA karane jaimI hai| bAta yaha hai ki kAzmIra ke vizva maMtrI yA vizva bandhutva kaMvala zabdo meM hI raha gyaa| bhUtakAlIna nareza ko eka bAra lagA ki kAzmIra meM jitane pariNAmataH rahI gahI sagha zakti bhI kSINa hone lgii| hindU me se musalamAna ho gaye hai unako parivartita karAke dama mArga mahala kI bhUtakAlIna paristhitiyo meM maiM zrI puna. hindU banA liyA jAya / hindU me me musalamAna bane jaina maMdha ko eka mahanya kI preraNA lekara aura usakA hae musalamAna punaH hindU hone ke lie taiyAra bhI ho gae. hRdayaMgama vicAra karake prAgAmI naye mArga kA anvapaNa the kintu uma mamaya ke kitane brAhmaNa paNDitoM ne virodha kare taba hI thI jaina madha kA vAstavika gaurava bhaviSya ke kiyA ki musalamAna meM se hindU banA hI nahIM sakate? kAla meM bhI Ti skegaa| jo vaMza azuddha humA so ho gyaa| phalataH zuddhikaraNa kA kevala kriyA kANDa tathA prAcAra dharma kI prora bhukAva vaha mAga prasaga dharA raha gyaa| sacina dRSTi vAle ke kAraNa hI zrI jaina magha ke bar3e se bar3e mAdhaka kA bhI brAhmaNa paNDitoM kI usa galatI ne bhArata kI prArya saMskRti vikAma adhikatara vyavahAra gamyayatva se yAge depana meM nahIM ko kitanA mahAna nuksAna pahu~cAyA hai ? umakA anubhava praataa| maiM atyanta namratA ke gAdha zrI saMgha ke sAmane maja hara koI vyakti varSoM meM calI pAtI tathA dUra taka prazna karanA cAhatA hUM ki vizuddha nizcaya samyakva arthAt calane vAlI kAzmIra, pAkistAna prAdi kI mamasyA ke deha, indriya, buddhi, mana se pare dUra-dUra meM bhI vizuddha yAtmamAga meM anabhava karatA hai| yadyapi yaha eka laukika udA- svarUpa kA darzana karane vAle mahA purupa kitane hai ? kaho haraNa hai| kintu Ara se zrI jaina jaise mahAn sagha ke hai? yadi he to vaise mahApurupo ro thI jaina saMgha jaimA pagraNiyoM ko bhI ucita satriya hita zikSA lenI caahie| mahAna magha bhI kyA koI lAbha uThAtA hai? unnati patha mahAn prAcArya zrI umAsvAti jI mahArAja, mahAna para prAMga na bar3hata sAdhaka ke lie deha, indriya, buddhi mana pAcArya zrI haribhadra mUri jI mahArAja, kalikAla mavajJa me para vizuddha pAtma svarUpa kA dUra-dUra meM hI darzana honA prAcArya zrI hemacandra sUrivara jI mahArAja, himA dharma mAtra hI antima nahI hai| vAstava meM to vaha avasthA ke udmota karane vAle pUjya prAcArya mahArAja zrI vijaya ananna prAtma jIvana kA anubhava kAgane vAlA praveza dvAra hIra sUrizvara jI mahArAja, mahAmahopAdhyAya thI yago hI hai| usa mArga para Age bar3hatA sApaka vizuddha yAtmavijaya jI mahArAja grAdi mahApurupoM ne apanI-apanI svarUpa kA sAkSAt unubhava karatA hai| jaise dehAbhimAnI mahAna pramUlya zaktiyoM kA upayoga usa kAla tathA samaya vyakti jihvA para miThAI rakhana se mipThatA kA anubhava ke anusAra zrI jainadharma kI unnati meM hI kiyA thaa| karatA hai vaisA hI sAkSAt prAtmAnubhava karane vAlA sAdhaka
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta ho, sacamuca nizcaya samyaktva kA pUrNa anubhava kara sakatA jAkara yAtmA svayaM bhagavAn bana jAtA hai| aura janya hai| nizcaya samyaktva ke bhantima ucca stara kA anubhava maraNa ke cakra se bhI pUrNataH mukta hokara deha, indriya, buddhi, karane vAlA sAdhaka vAstava meM brahma rUpa ho jAtA hai| mana se pare ekamAtra pUrNa bhagavat svarUpa meM anantakAla ke deha, indriya, buddhi, mana rUpa sampUrNa dRzyamAn bhAva jagata se lie sthita ho jAtA hai| prAtmasvarUpa kI usa antima pare vizuddha bhAvAtIta svarUpa meM sthita ho jAtA hai| prApti ko dekha kara kAla jaisA ati bhayaMkara zatru bhI mAtmA ke isa bhAvAtIta arthAt brahmarUpa bhavasthA meM pAkara anantakAla ke lie nivRtta ho jAtA hai| vizuddha prAtma ke "savI jIva karUM zAsana rasI" kI divya bhAvanA kI svarUpa kI parachAI taka bhI vaha kAla saha nahI sktaa| aura Age bar3hatA hai / jahA~ kramaza: vizuddha prAtma svarUpa meM phalataH AtmA apane nijI rUpa meM kAlAtIta sthiti karatA anubhava dvArA Age bar3hatA sAdhaka kSapaka zreNI prArambha hai| jaise prakArAntara se anantakAla kI prAtmasthiti bhI karake anta me terave guNasthAna taka pahuMca jAtA hai| jahA~ kaha sakate hai / -kramaza. zodha-kaNa mahatvapUrNa do mUrti-lekha nemacaMda dhannUsA jaina, nyAyatIrtha julAI 1963 meM mujha vAjhIma (jilA akolA) ke -sa. 1660 varSe jATha zu0 14 janau mUlasaMghe ba0 gaNe digambara jaina mandira ke mUrti-yaMtralekha lene kA muavasara bha0 sumatikIti-bha0 guNakIti-bha0 zrI vAdIbhUpaNa bha0 milA thaa| usameM mujhe yaha do lekha mile jisase pa0 rAmakIrti tatpaDheM bha0 zrI padmanandI upadezAt prAcArya zrI megharAja ke jIvana aura kAla para kucha prakAza milatA hai| zrIbhUpaNa ziSya bra0 zrI bhImA tat ziSya bra0 zrI megha. paM0 megharAja ke jasogharagasa magaThI tathA tIrthavaMdanA aura rAja nan ziSyo bra0 zrI kezava bra0 savajI ete zrIratnapAzvanAtha bhavAtara ye tIna grantha upalabdha hai| tathA unakA maya trikAla caturvizatikAM nitya praNamati / svaguru brahma zrI kAla 16vIM sadI kA pUrvAdha mAnA jAtA hai| sthala kA megharAja puNyArtha mbakIya ziSya brahma savajInena kaaraapitaa| nirdeza to unhoMne khuda hI pAzvanAtha bhavAtara ke anta meM pahale lekha se spaSTa hotA hai ki ve humaDa samAja ke diyA hai| dekhie bhUNNa the / ataH unakI mAtRbhApA gujarAtI rahI ho prAra 'aneka atizayo sabha guNasAgara, pratarikSa zrIpUrI IDara zAkhA ke gurU hI inake gurU rahe hoM to zaMkA nahI paramezvara / vAMchita pAsa jinezvaru, brahma zAti pramAde ata inakA janma gujarAta meM mAnA to vAdhA nahI maatii| medhA maNe, kara joDani vaMdanA kahA / " isameM jaisA vivAhottara ye atarikSa prabhu kA darzana karane idhara prAya guru kA nAma hai vaimA atarikSa zrIpura kA bhI nAma hai| hoge to idhara hI rame aura sAhitya racanA kii| unama: / ata. yaha racanA unhoMne pratyakSa 'zrIpurI rahakara ko patnI kA nAma 'rANI thaa| paM. magala aura migha ye unake hogii| aisA mAnanA anucita nahIM hogaa| kyoki ata do putra the| sa0 1617 taka ye donoM putra vivAha baddha rikSa pAzrvanAtha se 10 mIla dara hI unake jIvana mI hue tha isakA artha usa samaya paDita medhagaja jI kI prAra mUrtilekha mile hai| dekho 40 se 45 sAla kI hogii| ata. unakA janma mavana 1572 se 75 (30 saM0 1517-20) taka huA hogaa| 1. pi0 padmAvatI devI (ci0 pArzvanAtha mandira) dUsare lekha se yaha vidita hotA hai ki jIvana ke uttaga saM0 1617 mAgha vadya 3 ra (vau) zrImUlamaMdhe bra0 zrI. unhoMne brahmacarya liyA thA aura unakA vaha maMgalamaya zAMtidAsa ta00 hasa taba. rAjapAlopadezAt hamaDa lApadAt humaDa jIvana maM0 1680 ke pahale hI khatma ho gayA thaa| unake jhAtIya paM0 meghA bhAryA) rANI su00 maMgala mA0 pavitra smati meM saM0 1680 meM yaha caubIsI kI sthApanA sItA dvi0 su. siMdha bhA0 ramA / kI gaI thii| isase 10-15 sAla bhI pahale unakI mRtyu 2.pi.mi. caubIsI (mamIjharo) pAva mandira) huI ho to bhI unakI mAyu sau sAla se kama nahIM hogI
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka mahatvapUrNa-patra anekAnta kA jUna kA aMka milaa| mujhe par3ha kara bar3o prasannatA huI ki jaina mamAja meM yaha zodha patra bahata mamaya se nikala rahA hai / patra meM lekhoM kA cayana mundara aura aitihAsika dRSTi ko lakSya meM rakha kara kiyA jAtA hai| anveSaka vidvAnoM ke lie yaha patra bahuta upayogI siddha hogaa| maiM isa patra kI pragati cAhatA hai| aura sacAlakoM meM anurodha karU~gA ki ve ime aura bhI samunnata banAne kA yatna kreN| jo sI. eDavokeTa jAlaMdhara vIra-sevA-mandira aura "anekAnta" ke sahAyaka 1000) zrI nizrIlAla jI dharmacanda jI na, kalakattA / 150) , jagamohana jI sarAvagI, kalakattA 1000) zrI devendra kumAra na, TrasTa, 150) , kastUracanda jI mAnandIlAla kalakattA zrI sAI zItalaprasAda jI, kalakattA 150) , kanhaiyAlAla jo sItArAma, kalakattA 500) zrI rAmajIvana sarAvagI eNDa saMsa, kalakattA | 150) , paM0 bAbUlAla jI jena, kalakattA 50 ) zrI gajarAja jI sarAbagI, kalakattA 50), mAlIrAma jI sarAvagI, kalakattA 500) zrI nathamala jI seThI, kalakattA 150) / pratApamala jI madanalAla pAMDyA, kalakatA 500) zrI vaijanAya jI dharmaca jI, kalakatA 150) , bhAgavanda jI pATanI, kalakattA 500) zrI ratanalAla jI jhAMjharI, kalakattA 150) , zikharacana jI sarAvagI, kalakattA 251) zrI rA0 bA harakha banda jI jaina, rAMcI 150) , surendranAtha jo narendra nAtha jI kalakattA 251) zrI amaracanda jI jaina (pahAucA), kalakattA .) , mAravAr3I vijana samAja, jyAvara 251) zrI sa0 mi0panyakumAra jI jaina, kaTanI 101) . digambara jaina samAja, kekar3I 251) zrI seTha sohanalAla jI jaina, 101) .. seTha candUlAla kastUracandajI, bambaI naM0. maisarsa munnAlAla dvArakAvAsa, kalakattA 101) , lAlA zAntilAla kAgajI, dariyAgaMja dillI 251) zrI lAlA jayaprakAza jI jaMna 101) ,, seTha bhaMvarIlAla jI bAkalIvAla, imphAla svastika meTala varsa, jagAdharI 101) , zAnti prasAda jI jaina 250) zrI motIlAla horAcanda gAMdhI, usmAnAbAda jaina buka ejensI, naI dillI 20) zrI banzI ra jI jugalakizora jI, kalakattA 101) , seTha jagannAyajI pApayA jhamarItanayA 250) zrI gamandaradAsa jI jaina, kalakattA 101) ., seTha bhagavAnadAsa zobhArAma jI sAgara 250) zrI siMghaI kundanalAla jI, kaTanI (ma0pra0) 250) zrI mahAvIraprasAda jI agravAla, kalakattA 100) ,, badrIprasAda jo prAramArAma jI, paTanA 250) zrI bI0 pAra0 sI0 jana, kalakattA 100) , rupacandajI jaina, kalakatA 250) zrI rAmasvarUpa jI nemicandra jI, kalakattA 10.) , jaina ratna se gulAbacanda jI ToMgyA 15.) zrI bajaraMgalAla jI candrakumAra jI, kalakattA indaura .50) zrI campAlAla jo sarAvagI, kalakatA / 100) . bAba napendrakumAra gI gaina, kalakattA
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana sabhI grantha paune mUlya meM (1) pugatana-janavAkya-mUcI-prAkRta ke prAcIna 46 mUla-granthoM kI padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdigrantho me uddhRta dUsare padyoM kI bhI anukramaNI lagI huI hai| saba milAkara 25353 padya-vAkyoM kI suucii| sampAdaka mukhtAra zrI jugalakizora jI kI gayeparaNApUrNa mahatva ko 70 pRSTha kI prastAvanA se alakRta, DA0 kAlIdAma nAga, ema. e. DI. liT ke prAkkathana (Foreword) aura DA. e. ena. upAdhye ema. e. DI. liT kI bhUmikA (Introduction) se bhUpita hai, zodha-mboja ke vidvAnoM ke lie pratIva upayogI, bar3A sAija, majilda 15) (2) prApta parIkSA-zrI vidyAnandAcArya kI svopajJa saTIka apUrva kRti, prAptoM kI parIkSA dvArA Izvara-vipaya ke sundara vivecana ko lie hue, nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajI ke hindI anuvAda se yukta, sajilda / 8) (3) mvayambhUsnotra-mamantabhadrabhAratI kA apUrva grantha, mukhtAra zrI jugala kizorajI ke hindI anuvAda tathA mahatva kI gaveSaNApUrNa prastAvanA me suzobhita / (4) stunividyA-svAmI mamantabhadra kI anokhI kRti, pApo ke jItane kI kalA, maTIka, sAnuvAda aura zrI jugala kizora mukhnAra kI mahatva kI praratAvanAdi se alakRta sundara jilda-mahita / (5) adhyAtmakamalamArtaNDa -pacAdhyAyIkAra kavi gajamala kI mundara AdhyAtmika racanA, hindI-anuvAda sahita ) (6) yukyanuzAsana tatvajJAna meM paripUrNa samantabhadra kI amAdhAraNa kRti, jisakA abhI naka hindI anuvAda nahIM huA thaa| murUnAra zrI ke hindI anuvAda aura prastAvanAdi me alakRna, mjild| ... 1 // ) (7) zrIpurapArzvanAthastotra -pAnArya vidyAnanda cita, mahatva kI stuti, hindI anuvAdAdi sahita / ... I) (8) zAmanacatRstrizikA--(nIyaparicaya) muni madanakoti kI 13vI zatAbdI ko racanA, hindI-anuvAda sahita ) (8) mamIcIna dharmazAstra--svAmI mamantabhadra kA gRhasthAcAra-viSayaka anyunama prAcIna grantha, mukhtAra zrIjugalakizora jI ke vivecanAtmaka hindI bhApya aura gabepaNAtmaka prastAvanA me yukta, jild| ... 3) (10) jainagrantha-prazasti magraha-maskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyo kA magalAcaraNa mahina apUrva maMgraha upayogI 11 gariziSTo kI aura pa0 paramAnanda zAstrI kI itihAma-viSayaka sAhitya paricayAtmaka prastAvanA me alaMkRta, majilda / (11) anityabhAvanA-grA0payanandI kI mahatva kI racanA, munnAra zrI ke hindI padyAnurAda aura bhAvArtha ahita / ) (12) tatvArthamUtra--(prabhAcandrIya)-mukhtAra zrI ke hindI anuvAda tathA vyAkhyA se yukt| .." (13) zravaNabelagola aura dakSiNa ke anya janatIrtha / (14) mahAdIra kA saudaya tIrtha =), (15) mamannabhadra vicAra-dIpikA =), (16) mahAvIra pUjA / ) (17) bAhuvalI pUjA ---jagalakizora mukhtAra kRta (18) adhyAtpa rahasya--10 pAzApara ko mundara kRti mumnAra jI ke hindI anuvAda mahita (16) jainabandha-prazasti magraha bhA0 2 apabhraMza ke 122 aprakAzita granthokI prazastiyokA mahatvapUrNa magraha 55 granthya kAroM ke nihAmika graMtha-paricaya aura pariziSTauM mhin| ma050 paramAnanda zAstrI majilda 12) (20) jaina sAhitya aura itihAsa para vizA prakAza, pRSTha saMkhyA 740 sajilda (vIra-zAmana-magha prakAzana ... 5) (21) kamAyapAhura muna- - mUla grantha kI racanA prAja me do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcAya ne kI, jima para zrI yatiyapabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUNimUtra likhe / sampAdaka paM0 hIgalAla jI middhAnta zAstrI, upayogI parezipTo aura hindI anuvAda ke mAtha bar3I mAija ke 1000 se bhI adhika pRSTho meM / puSTa kAgaja aura kapar3e kI pakkI jilda / 20) (5) Reality prA0pUjyapAda kI sarvArthasiddhi kA aMgrejI meM anuvAda bar3e AkAra ke 300 pRSTha pakkI jilda mU06) prakAzaka -premacanda jaina, vIramevA mandira ke lie, rUpavANI priMTiga hAusa, dariyAgaMja dillI se mudrita
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAsika akTUbara 1965 Xxxkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkkk ****************** carr HT-10- 4e4RA e nTET Par hiruindia -: / . Arun - ANTRA Siasartah c ientity ARCAN NR+ - - - MARAT HA JAPAN + SANGHAT HAMARSHAN *XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX ium ** ********** prahAra kSetra ke zAMtinAtha chAyA-norajana kkkkkkkkkkxKKKAKKKAKKKKKkkkkkkxx samantabhadrAzrama (vIra-sevA-mandira) kA mukhapatra
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 157 viSaya-sUcI nivedana viSaya pRSTha vIra-sevA-mandira eka zodha-sasthA hai| isameM jaina1. zrI middha-stavanam-dhavalA TIkA 45 | sAhitya aura itihAsa kI zodha-khoja hotI hai, aura ane2. vidarbha meM jainadharma kI paramparA kAnta patra dvArA ume prakAzita kiyA jAtA hai| aneka - [DA. vidyAdhara johaga purakara] 14 | vidvAna rimarca ke lie vIra-mevAmandira ke granthAgAra me 3. yazastilaka meM cacita-pAzrama vyavasthA aura pustake le jAte hai| aura apanA kArya kara vApisa karate manyasta vyakti | haiN| samAja ke zrImAnoM kA kartavya hai ki ve vIra-sevA-DA. gokulacandra jaina ema. pI-eca.DI. 146 | mandira kI lAyabrerI ko aura adhika upayogI prakAzita 4. senagaNa kI-bhaTTAraka parampaga aprakAzita sAhitya pradAna kre| jisase anveSaka vidvAna -[paM0 nemacanda dhannasA nyAyatIrtha] 153 | pUrA lAbha uThA sake / pAzA hai jaina sAhitya aura itihAsa 5. nIrthakara mupArzvanAtha kI prastara pratimA ke premI sajjana isa ora dhyAna deNge| -brajendranAtha zarmA ema. e. premacanda jaina 6. bha0 vizvabhUparaNa kI katipaya ajJAta racanAe~ saM0 mantrI vIrasevAmandira -thI agaracandra nAhaTA 21, dariyAgaja, dillii| 7. aprAvRta aura pratimalInatA -muni zrI nathamala 8. aparAdha aura buddhi kA pArasparika sambandha anekAnta ke grAhakoM se -sAdhvI zrI maMjanA __ anekAnta ke premI pAThakoM se nivedana hai ki ve apanA 6. samyagdarzana-mAdhvI zrI saMghamitrA | vArSika mUlya zIghra bheja de / jina grAhako ne abhI taka 10. kalpasiddhAnta ko macitra svarNAkSarI prazasti apanA vApika mUlya nahI bhejA hai / aura na patra kA uttara -kundanalAla jaina ema. ela. TI. hI diyA hai| unase sAnurodha prArthanA hai ki prAnA ve vArSika 11. atizaya kSetra prahAra-zrI nIraja jaina] 177 | mUlya 6) ru0 zIghra bhejakara anugrahIta kre| anekAnta 12. zrI mohanalAla jI jJAna bhaDAra sUrata kI jaina samAja kA khyAti prApta eka zodha patra hai, jisameM tADapatrIya praniyA dhArmika lekhoM ke zodha-khoja ke mahatvapUrNa lekha rahate -[zrI agaracanda nAhanA] 176] hai| jo paThanIya tathA saMgrahaNIya hote hai| 13. apabhraMza bhASA kI do laghu gamo racanAe~ -vyavasthApaka -DA0 devendra kumAra zAstrI 184 anekAnta 14. nizcaya aura vyavahAra ke kapola para vIra sevA mandira 21 dariyAgaMja, dillI / SaTaprAbhRta eka anuzIlana-munizrI nathamala 188 15. sAhitya-samIkSA-paramAnanda jaina zAstrI 192 * anekAnta kA vArSika mUlya 6) rupayA sampAdaka-maNDala eka kiraNa kA mUlya 1 rupayA 25 pai0 DA0 prA0 ne0 upAdhye anekAnta meM prakAzita vicAroM ke lie sampAdaka DA0premasAgara jaina maNDala uttaradAyI nahIM hai| zrI yazapAla jaina 162 175
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ prom maham anekAnta paramAgasya bIjaM niSiddha jaatyndhsindhurvidhaanm| sakalanayavilasitAnAM viroSamapanaM namAmyanekAntam / / / varSa 18 kiraNa-4 vIra-sevA-mandira, 21 dariyAgaMja, dillI-6 vIra nirvANa maMvat 2462, vi0ma0 2022 4 akTUbara / san 1965 zrIsiddha stavanam riNahaya vivihaTTha-kammA tihuyaNa-sira-seharA bihuv-dukkhaa| saha-sAyara-majha-gayA girajaragA gicca pra-guragA // 1 // araNavajjA kaya-kajjA savvAvayahiM diTTha-savvaTThA / vajja-silatthambhaggaya paDimaM vAbhejja-saMThAraNA // 2 // mANusa saMThAraNA vihu savvAvayavehi No guraNehi smaa| savvidiyAraNa visayaM jamega-dese vijANaMti // 3 // artha-jinhoMne nAnA bhadarUpa pATha karmoM kA nAza kara diyA hai, jo tIna loka ke mastaka ke zekharasvarUpa haiM, sukharUpI maMsAra meM nimagna haiM, niraMjana hai, nitya haiM, mamyaktvAdi pATha guNoM se yukta haiM, anavadya haiM-nirdoSa hai, kRtakRtya haiM, jinhoMne marvAGga meM prathavA samasta paryAyoM sahita sampUrNa padArthoM ko jAna liyA hai, jo vazilA-nirmita prabhagna pratimA ke samAna prabheca prAkAra se yukta haiM, jo puruSAkAra hone para bhI guNoM se purupoM ke samAna nahIM hai, kyoki puruSa sampUrNa indriyoM ke vipayoM ko bhinna-bhinna deza meM jAnatA hai, parantu jo prati pradeza meM saba viSayoM ko jAnate haiM, ve siddha hai, unheM merA namaskAra ho|
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidarbha meM jainadharma kI paramparA DA0 vidyAdhara joharApurakara, maMDalA 1. prAdezika maryAdA ___ yAcArya zrIguNabhadra ke uttarapurANa (nauvIM zatAbdI) vidarbha pradeza saMskRti aura sAhitya ke kSetra meM purAtana meM nauveM tIrthaGkara zrIpuNadanta ke pradhAna gaNadhara kA nAma samaya se prasiddha hai| vartamAna mahArASTra pradeza ke pUrvI bhAga vidarbha batalAyA hai parva 55 zloka 52 / isa grantha meM ke pATha jile-bhaDArA, nAgapura, vardhA, cAMdA, amarAvatI, bhI zrIkRSNa kI rAnI rukmiNI kA janmasthAna vidarbhapradeza yavatamAla, akolA tathA bulaDAraNA--vidarbha vibhAga me kA kuNDalapura batalAyA hai parva 71 loka 341 jo zAmila hote haiM / madhya yuga me isa pradeza ko varADa, vahADa saSTata uparyuna kuNDinapura se abhinna hai| varATa, vaigaTa (yA aMgrejI lipi ke kAraNa barAra, berAra) mahAkavi harizcandra ke dharmazarmAbhyudaya kAvya meM bhI kahA jAtA thaa| yaha varadAtaTa kA rUpAntara hai| bhagavAna dharmanAya kI patnI zRGgAravatI vidarbha kI rAjavaradA [vartamAna vardhA nadI isa pradeza se saMbaddha jana kanyA thI aisA varNana hai| umakA svayamvara vidarbha kI paramparA ke prAcIna ullekhoM kA yahA~ sihAvalokana kiyA rAjadhAnI kuNDinapura (jo varadA nadI ke tIra para thA) jAtA hai| me huA thaa| sarga 16 / 2. paurANika ullekha bhAgavatapurANa meM bhI zrIbhagavAna RSabhadeva ke putroM meM eka kA nAma vidarbha batalAyA hai| (skandha 5 a04, 6, punATa saMgha ke prAcArya zrIjinasena ke harivaMzapurANa [pAThavI zatAbdI] meM prathama tIrthaGkara bhagavAna RSabhadeva ___ina paurANika ullekhoM se mAlUma hotA hai ki AThavIM ke putroM ke rAjyo ko nAmAvalI dI hai| usameM vidarbha kA nauvIM zatAbdI ke vidvAnoM kI dRSTi meM vidarbha me jaina bhI samAveza hai sarga 11 zloka 66 / isI grantha me paramparA kA sambandha bhagavAna RSabhadeva se hI rahA hai| harivaMza ke rAjA ailaya ke putra kuNama dvArA vidarbha meM varadA nadI ke taura para kuNDinapura kI sthApanA kA varNana 3. aitihAsika ullekha-acalapurahai sarga 17 zloka 23 / kuNDinapura ke rAjA bhISmaka hemacandrAcArya ke pariziSTa parva (marga 10) meM eka kI kanyA rukmiNI zrIkRSNa kI paTarAnI thI sagaM 42, kathA hai jisake anusAra prArya zamita ne pracalapura ke nikaTa tathA zrIkRSNa ke putra pradyumna kA bhI yahI sasurAla thA kanyA aura pUrNA nadiyoM ke madhya meM sthita brahmadvIpa ke bahuta sarga 48 / varadA nadI ke taura para yaha kuNDinapura choTe se tApamoM ko jana-saMgha me dIkSita kiyA thaa| inakI se gA~va ke rUpa meM aba bhI vidyamAna hai| yahA~ eka jina paramparA brahmadvIpika zAkhA khlaaii| Arya zamita pArya mandira bhI hai| vajrasvAmI ke mAmA the ataH unakA samaya san pUrva dUsarI senasagha ke prAcArya zrIjinasena ke AdipurANa zatAbdI ke anta meM anumAnita hai| acalapura se nikalI (nauvI zatAbdI) me bhagavAna RSabhadeva ke rAjyAbhiSeka huI brahmadvopika zAkhA ke Arya siMha kA ullekha nandImUtra ke samaya bhAratavarSa ke vibhinna rAjyo kI nAmAvalI dI kI sthavirAvalI gAthA 36 meM milatA hai| ve kAlika hai parva 19 zloka 153 / isI grantha meM cakravartI bharata zruta aura anuyogoM ke vidvAna adhyetA the / AcAryakrama ke dvArA jIte gaye pradezoM meM bhI vidarbha kA samAveza kiyA se prArya miha kA samaya tIsarI zatAbdI ke prArambha meM hai parva 29 zloka 40 / anumAnita hotA hai / dasavI zatAbdI meM paMDita haripaMNa ne
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivarbha meM janadharma kI paramparA 147 pracalapura meM apabhraMza dharmaparIkSA kI racanA kii| unhoMne tathA riTTanemicariu ke kartA svayambhUdeva ne bhI apanA acalapura ko jinagahapracara kahA hai / hariSeNa ke viSaya meM nivAsasthAna nahIM batalAyA hai| vaha bhI nayanandi ke DA. upAdhyejI ne eka vistRta lekha prakAzita kiyA hai| kathanAnusAra varADa kA vADagAma middha hotA hai| SaT(enalsapraoNpha di bhAMDArakara pro0 ri0 insTITayUTa bhA0 khaNDAgama kI TIkA dhavalA kI prazasti meM prAcArya vIrasena 23 pR. 572-608) / pracalapura isa samaya amarAvatI ne racanAsthAna nahIM batalAyA hai vaha bhI isa kathana se jile kI eka tahasIla kA sadara mukAma hai| yahA~ tIna jJAta ho jAtA hai / jinasenAcArya ne jayadhavalA kI prazasti jina-mandira haiM / yahA~ se 12 mIla uttarapUrva meM mutAgiri meM racanAsthAna vATagrAma hI batalAyA hai kintu pradeza kA kSetra hai / nirvANakAMDa meM varNita meDhagiri se yaha abhinna ullekha nahIM kiyA hai| isa para se sva050 premIjI ne hai| nirvANakANDa ke kathanAnusAra yahA~ sAr3henIna koTi ukta vATagrAma ko gujarAta ke bar3audA se prabhinna mAnA thA muni mukta hue the| gAthA 16 / / (jaina sAhitya aura itihAsa pR0 143) / kintu nayanaMdi 4. bhadrAvatI aura padmapura ke kathana me yaha kalpanA nirasta ho jAtI hai| itane mahAna cAMdA jile meM bhAMdaka nAmaka grAma hai| isakA pugatana granthA kA racanA granthoM kI racanA kA sthAna yaha vADagAma pAThavIM-novIM nAma bhadrAvatI thaa| yahI jaina, bauddha aura hindU devI hAtAbdI meM jaina mAhitya kA bahuta bar3A kendra rahA hogaa| davatAoM kI mUtiyo ke bahata me avazeSa pAye jAte hai jo khada hai ki isa samaya yaha prAsaddha nahIM hai| hamArA anumAna zilpa-zailI ke AdhAra para pAMcavI-chaThI zatAbdI ke mAne hai vidarbha ke akolA ke jile kI bAlApura tahamIla meM jAte hai| yahA~ prApta eka pAzvanAtha-mUti ko lekara lagabhaga sthita vADegA~va hI prAcIna vATagrAma hai| yahA~ se thoDI hI 50 vapa pahale zvetAmbara mamAja ne yahA~ eka vizAla dUrI para pAtUra grAma ke pAma jaina zilpoM ke bAta se mandira kA nirmANa kiyA thaa| aba yaha eka zvetAmbara avazeSa mile haiM jinakA kucha ullekha pAge kiyA hai| tIrtha ke rUpa me praniSTita ho cukA hai| 6. vinyAtaTapurabhaMDAga jile meM padamapura nAmaka prAma hai| yahAM bhI pannATa gaMgha ke zrIhariSeNAcArya ne bRhatkathA koSa jaina hindU mUrtiyoM ke kaI avazeSa pAye gaye hai| inakI (damavI zatAbdI) meM zivazarmA apagnAma vAratra muni kA zilpazelI sAtavIM-AThavI zatAbdI kI mAnI jAtI hai| nirvANamthAna vagaTa pradeza ke vaigakara ke pazcima meM vinyA 5. vATagrAma nadI ke kinAre vinyAnaTapura batalAyA hai (kathA 80 prAcArya nayanandi ne sakala vidhividhAna kAvya (gyA zloka 70.72) / hama pahale eka TippaNI meM yaha anumAna vyakta kara cuke haiM ki ukta varNana kA vinyAtaTapura vidarbha rahavIM zatAbdI) me batalAyA hai ki varADa pradeza ke bADa vibhAga meM cAdA jile meM vainagaMgA nadI ke kinAre para grAma meM bahuta se jinamandira hai nathA vahA~ zrIvIramena aura sthita vairAgaDha ke pAsa-pAsa rahA hogA (anekAnta varSa jinamena ne dhavala, jayadhavala tathA mahAbandha ina tIna 16 pRSTha 256) / middhAnta granthoM kI racanA kI thI tathA mahAkavi dhanajaya svayambhUdeva nA puNDarIka bhI isI vADagrAma meM hue the 7. zrIpura(jainagrantha prazasti magraha bhA0 2 pR0 27) / akolA jile kI vAzima tahasIla meM sthita zirapura dvisandhAna mahAkAvya, nAmamAlA kopa tathA viSApa- (pugatana nAma zrIpura) me antarikSa pAzvanAtha kA prasiddha hArastotra ke racayitA dhanaMjaya ne apane nivAsa sthAna kA mandira hai| kathAno ke anumAra ima mandira kA nirmANa kahI ullekha nahI kiyA hai| prata. ve varADa vidarbha ke rAjA zrIpAla apagnAma ela ne damavIM zatAbdI meM kagayA the yaha nayanandi kA kathana mahI mAnane meM koI Apatti thaa| isake viSaya meM anekAnta ke pichale kiraNoM meM kAphI nahIM ho sktii| isI prakAra svayambhUchanda umacariu carcA huI hai| madanakIti, jinaprabha, udayakoti, guNakIti,
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 anekAnta megharAja, rAghava mAdi vidvAnoM ne isa kSetra ko vandana kiyA he| ye paramparAeM bIsavIM zatAbdI ke prArambha taka calatI hai| inake ullekha hamane 'tIrthavandanasagraha' meM saMkalita rhiiN| senagaNa, balAtkAragaNa aura kASThAsaMgha ke yahA~ ke kiye haiN| bhaTTArakoM kA paricaya hamane 'bhaTTAraka sampradAya' meM vistAra se diyA hai| vidarbha ke vartamAna jaina mandiroM va mUrtiyoM meM 6. pAtUra se adhikAMza inhIM bhaTTArakoM dvArA sthApita haiM / ye mandira akolA jile kI bAlApura tahasIla meM pAtUra grAma nAgapura, kAmaThI, kalamezvara, kelavada, vyAhADa, bAjAragAMva, hai| yahAM do mandiroM ke avazeSoM se kaI mUrtiyA prApta huI koMDhAlI. pArazivanI vardhA, nAMdagAva, amarAvatI, mozI, haiN| inameM se eka mUrti kA paricaya zrI bAlacandra jaina ne aMjanagAMva, bAlApura, bhaMDAga, murtijApura, vADhonA, bhAtaanekAnta varSa 16 pRSTha 236 meM prakAzita kiyA hai| kulI, cikhalI, vAzima, mehakara, deulagAMva, jalagAMvasaM0 1245 meM sthApita yaha mUrti prAcArya dharmamana kI hai jAmoda deulaghATa Adi sthAno meM hai| inakA vistRta tathA praba nAgapura ke saMgrahAlaya meM hai| isake lekha meM dharma- adhyayana abhI nahI hamA hai| sena kI guruparamparA isa prakAra batalAI gaI hai-navIra, sIksena, viSasena, patisena tathA dhamasena | ina nAmoM ke 10 upasahArazuddha rUpa sambhavataH nayavIra, zivamena, viSNumena, matisena yahA~ taka hameM vidarbha meM jainadharma kI parampaga ke jo paura dharmasena haiN| nAmoM se ye prAcArya senagaNa kI paraparA purAtana ullekha prApta hote haiM unameM se kucha kA magraha ke jJAta hote haiM / kintu nauvIM zatAbdI me pracalita vIrasena kiyA hai| isa kSetra meM zvetAmbara samAja kI masyA bhI jinasena kI paramparA ne inakA sambandha spaSTa nahIM hai| kAphI hai aura unake kucha mandira Adi bhI hai| lekina solahavI zatAbdI meM kAraMjA meM senagaNa kI jo parampaga inake parivaya kA avasara hame kama milA hai| mana 1961 sthAyI huI usase bhI inakA sambandha spaSTa nahIM hai| kI janagaNanA ke anumAra vidarbha kSetra meM janoM kI makhyA nAgapura sagrahAlaya kI eka anya mUrti bhI sa0 1245 kI lagabhaga 45000 hai arthAt lagabhaga dasa hajAra jaina parivAra hai jisake lekha me mANikamena vIrasena tathA vAjasena ye isa kSetra meM hai| iname saitavAla, paravAra, khaDelavAla, nAma pAye jAte haiM (jana zilAlekha saMgraha bhA. 4 pRSTha bagheravAla, agaravAla, gaMgeravAla, padmAvatIporavAla, dhAkaDa. 206) / jebI, badanore, aomavAla, poravAla Adi jAtiyo ke loga haiN| isa kSetra kI zaikSaNika, Arthika tathA rAjanItika 9 kArajA pragati me jainoM ne paryApta yogadAna diyA hai / kintu isakA __ solahavIM zatAbdI meM akolA jile ke kAraMjA nagara mUlyAMkana eka svatantra vistRta adhyayana kI apekSA meM jaina prAcAryoM kI tIna paramparAoM ke kendra sthApita rakhatA hai| jAtaka meM ahiMsAdRSTi yo pratta dukkhena parassa dukkhaM, sukhena vA pratta sakhaM bavAti / yaSeva idaM mayaha tathA paresaM, so evaM jAnAti sa vaividhamma // 27 // artha-jo nija ke duHkha kI taraha para ke duHkha ko anubhUti karatA hai, mija ke sukha se para ke sukha kI tulanA karatA hai| jo samajhatA hai, jAnatA hai ki jaise mujhe sukha-duHkha hotA hai, vaise hI anya ko hotA hai, vahI dharma ko jAnatA hai|
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilaka meM carcita-Azrama vyavasthA aura saMnyasta vyakti DA0 gokulacandra jaina ema. e. po-eca.o. somadeva (959 I.) kAlIna samAja meM pAzrama 3-vRddhAvasthA meM samasta parigraha tyAga kara saMnyasta vyavasthA ke lie vaidika mAnyatAe~ pracalita thiiN| yadyapi honA prAdarza thA7 / isa avasthA meM adhikAMzatayA loga yazastilaka meM spATa rUpa se brahmacarya, gRhastha, vAnaprastha ghara chor3akara tapovana cale jAte the| caturSa puruSArtha aura manyAma prAthama kA ullekha nahIM hai phira bhI Azrama (mokSa) kI sAdhanA karanA isa avasthA kA mukhya dhyeya vyavasthA kI paryApta jAnakArI prApta hotI hai| thA / navayuvaka ko pravajita hone kA loga niSedha karate bAlyAvasthA ko vidyAdhyayana kA kAla, yauvanAvasthA th10| ko arthojana kA kAla tathA vRddhAvasthA ko nivRtti kA pravajita hote samaya loga apane parivAra ke sadasyoM kAla mAnA jAtA thaa| tathA iSTa mitroM Adi se salAha aura anumati lete the| 1--guru aura gurukula vidyAdhyayana kI dhurI thiiN| yazodhara kahatA hai ki naI avasthA hone ke kAraNa mAtA. bAlyAvasthA vidyAdhyayana kA svaNakAla mAnA jAtA thaa| patnA mahArAnI) yuvarAja (putra) antaHpura kI striyAM. yadi bAlyakAla meM vidyA nahI paDhI to phira jIvana bhara puravRddha, mantrigaNa tathA mAmantasamUha pravajita hone meM tarahaprayatna karate rahane ke bAda bhI vidyA pAnA kaThina he2| taraha se rukAvaTa DAlege11 / samrAT yazodhara jaba prajita jinakI vidhivata zikSA nahIM honI yA to vidyAdhyayana hone lage to unhone apane putra ko bulA kara apanA manokAla meM hI prabhatA yA lakSmI sampanna ho jAne hai, ve bAda ratha prakaTa kiyaa12| meM niraMkuza bhI ho jAte hai3 / rAjaputra tathA jana mAdhAraNa pAzrama vyavasthA ke apavAda sabhI ke lie yaha mamAna bAta hai4 / yadyapi sAmAnya rUpa se yaha mAnA jAtA thA ki 2-bAlyAvasthA yA vidyAdhyayana ke uparAnta gAdAna bAlyAvasthA meM vidyAdhyayana, yuvAvasthA meM gRhasthAzrama diyA jAnA taga vigvina gahasthAbama praveza kiyA jAtA praveza tathA vaddhAvasthA meM manyAsa grahaNa karanA cAhie, thA5 / yuvAvasthA meM loga apane gurujano kI sevA kA kintu isake apavAda bhI kama na the| yazastilaka kA vizeSa dhyAna rakhate the / nAyaka abhayaruci tathA nAyikA abhayamati apano ATha 1. bAlya vidyAgamaiyaMtra yauvanaM gurumevyaa| 7. sarvasagaparityAge. sagataM caramaM vayaH, pR0 198 sarvasaMgaparityAgaH sagata carama. vaya // pR. 168 8. kulavRddhAnA ca pratipanna-tapovanalokatvAt, pR. 26 2. na punagayu sthitaya ivAnupAsitagurukulasya yatnavatyo paravaya.pariNatidUtIniveditanisargapraNayAyA'pi mrsvtyH| pR0 432 / / stapovanAzramaramAyA., pR0 254 3. bAlakAla eva labdhalakSmImamAgama.-amaMjAtavidyA- 6.cirAyamAthitacaturthasvArthasamarthanamanorathamArA: vRddhagurukulopAsanaH, niraMkuzatAM nIyamAnaH, pR. 26 pR0284 4. pR0 236.237 10. nave ca vayasi mayi maMjAtanirvada vidhAsyanta5. pariprAptagodAnAvasarazca, pR0 227 antarAyaH, pR070 utta. 6. yauvana gurusevayA, pR0 165 11 pR. 70-71, utta0 / 12-- pR0 284
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 anekAnta varSa kI avasthA meM hI pravajita ho gaye the13 / eka sthala yazastilaka meM prAjIvakoM kA ullekha atyadhika para yazodhara zruti kI sAkSI detA hamA kahatA hai ki zruti mahatvapUrNa hai, isase yaha jJAta hotA hai ki dazavIM zatAbdI kA yaha ekAnta kathana nahIM hai ki 'bAlyAvasthA meM vidyA taka pAjIvaka sampradAya ke sAdhu vidyamAna the| prAdi, yauvana meM kAma tathA vRddhAvasthA meM dharma mora mokSa prAjIvaka sampradAya ke praNetA maMkhaliputta gozAla kA sevana karo, pratyuta yaha bhI kathana hai ki prAyu pranitya bhagavAna mahAvIra ke samasAmayika tathA unake virodhI hai isalie yathAyogya rUpa se inakA sevana karanA the| jainAgamoM meM isake aneka ullekha milate haiM16 / caahie14|' AjIvakoM kI apanI kucha vicitra sI mAnyatAeM thiiN| jainAgamoM meM bAlyAvasthA meM pravajita hone ke aneka gozAla pUrNa niyativAda meM vizvAsa karate the| 'jo honA ullekha milate hai / pratimuktakakumAra itanI choTI avasthA hai vahI hogA' yaha niyativAda kI phalazruti hai| gozAla meM sAdhu ho gayA thA ki eka bAra varSA ke pAnI ko bAndha kA kahanA thA ki satvoM (jIvoM) ke kleza kA koI hetu kara umame apanA pAtra nAva kI taraha tairA kara khelane nahIM hai| binA hetU aura binA pratyaya ke satva kleza pAte lagA thA15 / gajasukumAra gRhasthAzrama meM praveza karane ke haiM, svaya kucha nahIM kara sakate, dUsare bhI kucha nahIM kara pUrva hI sanyasta ho gaye the16| skte| sabhI matva bhAgya aura saMyoga ke phera me chaH jaina dharma siddhAntataH bhI mAyu ke AdhAra para prAzramoM jAniyoM meM utpanna hote hai aura sukha duHkha bhogate haiN| kA vargIkaraNa nahIM maantaa| somadeva ne isa tathya ko sukha dukha droNa se tule hue haiM, saMsAra meM ghaTanA-badanA. yazastilaka meM prakArAntara se spaSTa kiyA hai17 / utkarSa-apakarpa kucha nahI hotA20 / parivAjita yA maMnyasta vyakti 2-karmandI (134, 408) parivrajita yA sanyasta hue logoM ke lie yazastilaka yazastilaka meM karmandI kA do bAra ullekha hai| isakA meM aneka nAma pAe haiN| ye nAma unake apane dhArmika dhAmika artha thatadeva ne tapamvI kiyA hai21 / pANini ne karmanda sampradAya kA pratinidhitva karate haiM bhikSuSoM kA ullekha kiyA hai22 / mA-bhavatayA jisa naraha 1-pAjIvaka (406, utta.) pArAzara ke ziSya pArAzarya, zunaka ke zaunaka Adi kahaprAjIvaka sampradAya ke sAdhuoM ke sAtha jaina zrAvaka lAte the usI taraha karmanda muni ke ziya karmandI kahalAte ko sahAlApa, sahAvAsa tathA unakI sevA karane kA niSedha hoNge| yazastilaka ke ullekha se jJAta hotA hai ki karmandI kiyA gayA hai18 / bhikSu ekAnta rUpa se mokSa kI sAdhanA meM lage rahate the 13. aSTavarSa-dezIyatayAdirUpAyogyatvAdimA dezayatizlA- tathA svaira-kathA aura viSaya-sukha meM kiMcit bhI ruci nahIM dhanIyAzAM dazAmAthitya, 265 utta0 dikhAne the23| 14. bAlye vidyAgrahaNAdInAn kuryAt, kAmaM yauvane, sthavire 3. kApAlika-(21, utta0) dharmam mokSa cetyapi nAyamekAntato nityatvAdAyuSo lika zaMva sampanAya kI eka zAkhA ke sAdhu yathopapadaM vA sevetetyapi zrutiH, 76 utta. 19. dekhie-merA lekha-'mahAvIra ke samakAlIna 15. bhagavati0 5 / 4 prAcArya', 'zramaNa' mAsika, mahAvIra jayantI 16. aMtagaDadazasata, varga 3 maka 1961 17. dhyAnAnuSThAnazaktyAtmA yuvA yo na tapaspati / 21. karmandIva tapasvIba, vahI, saM0 TI0 saH jarAjarjaroMnyeSAM tapo vighnakaraH param / / 22. karmandakRzAzvAdiniH, 413 / 11 77, utta. 23. ekAntataH paramapadaspRhayAlutayA svairakathAsvapi 18. mAjIvakAdimiH / sahAvAsa sahAlApaM tatsavAM ca karmandIva na tupyati viSaviSamolle kheSa viSayasukheSu, vivarjayet, 406, 3 .
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ pazastilaka meM cita-prAzrama vyavasthA aura saMnyasta vya... 11 kahalAte the| somadeva ne kApAlika kA samparka hone para mArAdhanA kre28|| jaina sAdhu ko mantra-snAna batAyA hai24 / 5-kumArazramaraNa (92) kApAlika sAdhu kA eka sampUrNa citra kSIrasvAmI ne bAlyAvasthA meM jo loga sAdhU ho jAte the unheM apane pratIka nATaka prabodhacandrodaya (adhyAya 3) meM prastuna kumArazramaNa kahA jAtA thaa| somadeva ne kumArazramaNa ke kiyA hai / eka kApAlika sAdhu svaya apane viSaya meM isa lie "prasaMjAtamadanaphalamaga" vizeSaNa diyA hai| eka prakAra jAnakArI detA hai-kaNikA, rucaka, kuNDala, ha-kANakA, rucaka, puNDala, sthAna para zramaNamagha (63) kA bhI ullekha hai / ukta zikhAmaNI, bhasma aura yajJopavIta ye cha: mudrA-paTaka kaha donoM sthaloM para zramaNa zabda jaina sAdhU ke artha meM prayukta lAte hai / kapAla aura khaTvAka upamudrA hai| kApAlika huA hai| sAdhu inakA vizeSajJa hotA hai tathA bhagAsanastha hokara 6.-citrazikhaNDi--(92) prAtmA kA dhyAna karatA hai| manuSya kI bali dekara ziva citrazikhaNDi kA artha zrutadeva ne saptarSi kiyA hai| ke bhairava rUpa kI pUjA kI jAtI hai| bhairavI kI bhI khUna marIci aMgirA, atri, pUlastya, pulaha, Rtu, aura vaziSTa ke sAtha pUjA kI jAtI hai / kApAlika kapAla meM se rakta meM sAta prati mAlA | sa rakta ye sAta RSi saptarSi kahalAte the| somadeva ne inakA pAna karate hai|5| vizeSaNa "mabrahmacAgniA" diyA hai| ye sAta RSi prAcAra, 4-kulAcArya yA kola-(44) vicAra aura sAdhanA me samAna hone ke kAraNa hI sabhavatayA kApAlikoM kI taraha kaula bhI zaiva sampradAya kI eka zreNI meM bAdhe gaye / ina RSiyoM ke ziSya bhI zAyada eka zAkhA thii| momadeva ne kulAcArya kA do bAra ullekha citrazikhaNDI ke nAma se prasiddha ho gaye hoN| kiyA hai (44, pU0, 266, utta0) mAridatta ko eka 7-jaTila (406 utta0) kulAcArya ne hI vidyAdhara loka ko jItane vAlI kagvAla yazastilaka meM janA ke lie jaTiloM ke sAtha pAlApa, kI zapti ke lie caNDamArI ko sabhI jIvo ke jor3oM kI bagni dene kI bAta kahI thii|6|| AvAma aura sevA kA niSedha kiyA gayA hai26 / jaTila bhI gaMva mata vAle sAdhu kahalAte the| mAmadeva ke kathana ke anusAra kola mampradAya kI mAnyatAe~ isa prakAra thIM-'mabhI prakAra ke peya-apaya, 8-dezayati (265, 406, una0) bhakSya-abhakSya prAdi ma niHzaka cina hokara pravRtti karane dezayati yA dazavani ekAdaza pratimAdhArI jaina zrAvaka se mokSa kI prApti hotI hai27 / ko kahate hai / muni ke eka deza mayama kA pAlana karane ke somadeva ke anusAra kApAlika trika mata ko mAnane kAraNa isa dazavani kahA jAtA hai / yaha zrAvaka yA to do the / trika mata ke anasAra madya-mAsa pI khAkara prasanna cAdara rakhatA hai yA kevala eka pAvara goTI mAtra do cAdara sikaravAra vAle ko kSullaka tathA kavala lagoTI vAla ko ailaka kahA aura pArvatI ke samAna pAcaraNa karatA huA ziva ko jAtA hai| E-dezaka (377, utta0) 24. saGga kApAlikA yI-pAplutya daNDavatsamyagja- jaina sAdhu jo paThana pAThana kArya karate hai unheM upA penmantramupopitaH, 281, utta0 / 25. uddhRta-hAndikI-yazastilaka eNDa iDiyana 28. tathA ca trikamanoni-'madigamodameduravadanamtarakalcara, 356 mammapramannahRdayaH mavyapArzvavinivezitaNaktiH zasti26. vidyAparalokavijayinaH karavAlasya siddhirbhavatIti mudrAmanadhara mbaya mumAmahembArAyamaNaH kRSNayA mI. vIrabhairavanAmakAnkulAcAryakAdupazruSa, 44 NIzvaramAgadhayedini, 266, utta. 27. sarveSu peyApeyabhakSyAbhakSyAdiSu niHzakacittAdvRttAt, 26. jaTilAjIvakAdimi / sahAvAsaM sahAlApaM tatsevA ca iti kulAcAryakAH, 266, utta. vivajayan / 406, una.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 anekAnta dhyAya kahA jAtA hai / upAdhyAya ke artha meM yazastilaka meM mumakSa parva-tyohAra ke dinoM meM bhI muTThI bhara sabjI yA "dezaka" zabda pAyA hai| jo ke atirikta aura kucha nahIM khAte the34 / 10-nAstika (406, utta.) 16-yati (285, utta0, 372 utta0, 406, somadeva ne jainiyoM ke lie nAstikoM ke sAtha prAvAsa, utt0)| pAlApa mAdi kA niSedha kiyA hai| cArvAka athavA vRha- yati zabda kA bhI kaI bAra prayoga humA hai| yaha spati ke ziSyoM ke lie sambhavatayA yahAM isa zabda kA zabda jaina sAdhu ke lie prayukta hotA hai| somadeva ke prayoga hapA hai| anya sAdhuoM ke lie nimnalikhita nAma ullekhAnamAra yati ne . pAe haiM pakke hote the35 / yati bhikSA bhI karate the36 / 11-parivrAjaka (327, utta0), parivATa (139 20-yAgajJa (406, utta0) / utta.) 12-pArAsara (62) : pArAsara RSi ke ziSya mambhavatayA yajJa karane vAle vaidika mAdhu yAgaja kaha lAte the / momadeva ne yAgajJoM ke mAtha jaino ko mahAvAma, pAra sara kahalAte the| sahAlApa tathA unakI sevA karane kA niSadha kiyA hai37 / 13-brahmacArI (408) / 14-bhavila (408)-bhavila zabda kA artha 21-yogI (406) zrutadeva ne mahAmuni kiyA hai30| bhavila nAmaka sAdhu dhyAna meM masta hA mAdhu yogI kahalAtA thaa| paidala calane the tathA choTe jIvoM ke prati mahAkRpAlu hone momadeva ne likhA hai ki yaha socakara ki dUsare jIva ko se lakar3I kI cappala (khar3AU~) bhI nahIM pahanate the31| thoDA-sA bhI dukha pahuMcAne para vaha boye gaye bIja kI 15-mahAvratI (46)-mahAvratI kA do bAra taraha janmAntara meM saikar3oM prakAra se phala detA hai, isalie ullekha hai| caNDamArI ke mandira meM mahAvratI sAdhu apane dayAbhAva se tathA pApabhIrU hone se vanaspati ke pala yA zarIra kA mAMsa kATakara kharIda beca rahe 32 / ye sAtha pattaM bhI svayaM nahIM tor3atA38 / hAtha meM khaTvAMga liye rahate the 33 / kola-kApAliko kI 22. vaikhAnasa (408) taraha ye bhI zaiva matAnuyAyI the| vizeSa kriyAkANDa meM vizvAsa rakhane vAle vaidika -mahAsAhasika (46)-mahAsAhasika loga sAghu gambhavatayA vaikhAnasa kahalAte the / ye bAna bhI dIva hote the| somadeva ne inakI prAtmarudhirapAna jaisI . . .. bhayaMkara sAdhanA kA ullekha kiyA hai| 34. parvaraseSvapi divaseSu mumukSuriva na zAkamuSTeyaMva17-muni (56,404 utta0) jaina mAdhu ke lie muSTepiramAhagtyAhAram, 406 yazastilaka meM aneka bAra muni pada kA prayoga hupA hai| 35. nija niyamAnuSThAnakatAmanasi-yatIzvare, 285, utta. abhI bhI jaina sAdhu muni kahalAte haiN| 36. gRhastho vA yatirvApi jaina samayamAzritaH / 15-mumukSu (406) mokSa kI ora unmukha tathA yathAkAlamanuprApta: pUjanIyaH sudRSTibhiH / / 406 anavarata sAdhanA meM salagna sAghu mumukSu kahalAtA thaa| 37. zAkyanAstikayAgajajaTilAjIvakAdibhiH / 30. mavila iva mahAmuniriva, 408, maM.TI. sahAvAsaM sahAlApaM tatsevA ca vivarjayet / 406 utta. 31. mahAkapAlutayA sattvasaMmardabhayena padAtpadamapi pramabhavila 38. ISadapyazubhamanyatrotpAditamAtmanyuptabIjamiva janmAiva nAdatte dAravaM pAdaparitrANam, 408 ntare zatazaH phalatIti dayAlubhAvAd duritabhIrubhAvAcca 32. mahAvatikavIrasyavikrIyamANasvavapurkhanavallUram, 46 na dalaM phalaM vA yogIva svayamavacinoti vanaspatIna, 33. sA kAlamahAvatinA khaTvAMgakaratAM nItA / 127 / 406
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ senagaNa kI-bhaTTAraka paramparA zrI paNDita nemacanda pannusA, nyAyatIrtha DA. vidyAdharajI joharApura ke 'bhaTTAraka sampradAya' ke yA bhaTTAraka guNabhadra (saM0 1576) taka to paramparA ThIka pRSTha 37 para somamena se lagAkara eka paTTa diyA hai| vaha hai lekina diye gaye kAla se 41 nambara ke tRtIya isa prakAra hai : somasena kA saMvata 1567 honA khaTakatA hai| prataH 30. somasena, 31. zrutavIra, 32. dhArasena, 33. svayaM saMgrahIta devalagAMva rAjA, jitUra, vAzIma, zirapura, devasena (savata 1510), 34. somasena, (sa0 1541), (antarikSajI), bhAtakulI Adi jagaha ke mUrti-yantralekha 35. guNabhadra (sa0 1576), 36. vIrasena, 37. yukta- se tathA anya pAvalI se ise jaaNcaa| taba maiM isa nirNaya vIra, 38. mANikasena (sa0 1558), 36. guNasena para pahuMcA ki, vaha paTTAvalI bha0 guNabhadra (saM0 1579) |guNabhadra), 40. lakSmIsena, 41. somasena (sa0 1567), yA unake gurU bhaTrAraka somasena (sa0 1541) ke samaya 42. mANikyasena, 43. guNabhadra, 44. somasena (ma0 meM hI vibhakta hotI hai| 1656-66), 45. jinamena (saM0 1712-42), 43. kyoki bha0 vIrasena kA 'karNATaka deza sthApita mamantabhadra, 47. chatrasena (saM0 1754)-narendrasena (ma0 dharmAmRta varpaNa' mAdi vizepaNa paTTAvalI meM (lekhAka 26) 1787-60)--zAMtisena (saM0 1808-1816)- spATa hai| prataH inhone vidarbha kI gaddI se alaga svatantra siddhasena (ma0 1826-66)-lakSmIsena (sa0 1869- gaddI karNATaka meM sthApita kI hogii| aura unakI paramparA 1922)-vIrasena (sa. 1936-95) ||iti|| me yuktavIra, mANivasena ye do bhaTTAraka prAye hoM to yahA~ prathama somasena me dvitIya somasena (ma01541) yuktisagata baMTatA hai; kyoMki anya paTTAvalI meM yaha krama brahmacArI hote the tathA snAna, dhyAna aura mantra-jApa khAsa cinUcAnena zramaNasadhena, 63] gAva, nagara prAdi me taura se adhamarpaNa mantro kA jApa karate the 36 / vihAra karate the [viharamaNa, 86] saMgha meM vividha 23. zasitavrata (408) viSayoM meM niSNAta aneka sAdhu rahate the [6] / zasitavrata kA prathaM zrutadeva ne digambara sAdhu kiyA hai| 25-sAdhaka | 46] zasitavrata azuma kA darzana yA sparza to dUra rahA mana me mantra-tantra prAdi kI siddhi ke lie vikaTa sAdhanA umake vicAra mA jAne se bhI bhojana chor3a daMte the karane vAle sAdhu mAdhaka kahalAne the| momadeva ne apane [prAstA tAvadazubhasya darzanaM ca, kintu manasApyasya parA- zira para gulgunu jalAne vAle sAdhako kA ullekha kiyA marpa zasitavrata iva pratyAdizAtyAzam, 400] / hai40| aimI bhayakara mAdhanA kaula...."kApAlika 24-zramaNa [62, 63] jaina sAdhu sampradAya ke sAdhakoM meM pracalina thiiN| digambara muni ke artha meM zramaNa kA prayoga hayA hai 26-sAdhu [177, 405, 407] utta. [zramaNA iva jAtarUpadhAriNaH, 13] zramaNa pUga saMgha sAghu zanda kA aneka bAra prayoga hayA hai tathA sabhI 36. sarvadA zuciriba brahmacArI tathApi lokavyavahAra- sthAno para jana sAdhu kA pratipAlanArtha devopAmanAyAmapi samAplutya vaigvAnasa 27-sUri [377] iva japati jalajantUjanajanitakalmapapragharSaNAyAdhama jainAcArya ke prathaM meM isakA prayoga huA hai| paNatantrAnmantrAn, 408 / 40. sAdhakalokanijazirodahyamAnaguggalarasama, 46
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 anekAnta nahIM milatA, na yaha krama kimI mUrtilekha meM aMkita hai| teSAM paTTe gaNI jAto zrutavIro guNAkaraH / tathA bhaTTAraka sa0 lekhAMka 651-savata 1532 varSe vidvajjana sarojAnA, mude ravirivAnizama // 46 baisAkha sudI 5 ravo kASThA saghe nandItaTagacche bha. zrI tatpaTTa guNasenamUrividito vidvAn sabhA paDitaH, nastatpaTTa somakIti prAcArya zrIvIrasenasUriyukta pazcAcchI guNabhadradevamunipo bhavyAMbujAlhAdakRt / prtisstthitN.....| tarka vyAkaraNAdi zAstra jaladhiH zrIlakSmIsena stataH aura pichale cobImI (devalagAMva rAjA)-maM0 jIyAdindusamAna kItiramala. bhaTTArakAdhIzvara. // 47 // ' 1538 vaisAkha zuddha 13 zubhe zrIkApThA saghe nandItaTagacche guru 13 zubha zrAkApTA saMgha nandItaTagacche imame bha0 somamena dvitIya saM0 1541 ke ziSya vidyAgaNe bha0 zrIbhUma (bhIma) sena. tatpaTTa bha0 soma- bha0 guNabhadra hai| unake pada para kama se dhutavIra, guNasana kItibhiH zrIvIramenayukta pratiSTitaM, bagheravAla jJAtIya...: guNabhadra aura abhI lakSmImena hai aimA batAyA hai| ata ina do mUtilemboM meM ullekhita bha. bIramana agara senagaNa lakSmIsena saMvata 1638 se 46 taka yaha paTTAvalI likhI ke karNATaka gaddI ke adhikArI samajhe, to unakA kAla gaI hogI / imIlie guNabhadra ke ziSya prazipya vIrasana, savata 1532 se 1538 ke pAsa-pAsa nizcita hotA hai| yuktavIra, mAggikarmana na hokara bha. zrutavIra, gura sena taba inake ziSya bha0 yuklavIra aura unake ziSya bha. Adi nizcita hone hai| aura unakA (zrutavIrakA) samaya mANikasena kA kAla savata 1558 ThIka lagatA hai| inake maMvata 1563 me 1598 taka spaSTa hai / dagviAziSya bha0 nemasena hue hai / dekho pichale pAzvanAtha (bhAtu- 1. tAve kA solA kAraNa yantra (jiMtUra)-gavata kulI)-savata 1515 mUlasaghe sanagaNaM bha. mANikasana 1593 senagaNaM puSkara gaccha vapabha0 anvaye bha0 guNabhadrapaTTa bha0 nemasena upadezAt gujara pAlIvAla mAvameTI.... statpadeM zrI zrutavIra gurupadezAt vghrvaal| isa lekha se bha0 vIragana, yuktamena yA mANikamena 2 tAva kA daza0 yatra (devalagAMva)-saMvata 1568 inakA bhI kAla sa. 1515 ke pUrva kA hI ThaharatA hai| va zake 1463 prabartamAne kArtika zuddha 5 ravI zrI mUlapaura zAyada vIrasenane bha0 devamena ke (sa0 1510) samaya maghe zrIvRSabhasenAnvaye senagaNaM puSkaragacche bha0 dhIguNabhadrase hI alaga paTTa sthApita kiyA hogA aimA lagatA hai| devAH tatpa, bha. zrI zranavIgepadezAt vghevaal| nemasena ke bAda kI parampaga yahA ajJAta hai| 3. pItala kI-mUrti (jitUra)-mavata 1568 phira yahA savAla uThatA hai ki yadi bha. bIramena ko phAlgana sU0 2 guru dhImUnama bha0 zrA dhutakAtiH karNATaka pITha ke adhikArI mAne to, vidarbha pITha ke bha0 (thnviir)| guNabhadra (saM0 1576) ke uttarAdhikArI kauna hai ? isa isase bha0 guNabhadra ke ziSya thutavIra ho the yaha spaSTa prazna kA uttara hameM san 1948 janavarI ke jaina siddhAnta honA hai| inake ziSya guNamena the| bha. zrIbhUpaNa (kASThAbhAskara meM prakAzita digambara jaina eNTIkvAyarI se milatA saMgha) gaddI para pAte mamaya unakI prazamA karane vAla gunnhai| vahAM senagaNa kI paTTAvalI dI hai / aura una-una bhaTTA- sena ko agara zranavIra ke ziSya mAne go inakA samaya gko ke samaya ke vizeSa vyakti kA ullekha usameM hona se mavana 1634 meM pUrva kA hI mAnanA pdd'egaa| dakhopaNDita mAzAdhara ke samaya se lekara bhaTTArako kA krama bha. maM0 lekhAMka 694munizcita diyA hai / usame unakA kAla jAnane meM sahA- 'zrIbhUSaNamUrirAja dinakarasama bhAja, yatA milatI hai / usakA antima bhAga isa taraha hai : adhika baDhuelA jaya jaya karaNa / 'zrImadbhari guNaka pAnipuNo bhavyAbujAlhAdakRt, nemijina svAmI caga sakala karmanu bhaga, mithyAvAdimahedra bhedanapaviH sacchAstracaMcurakAm / zivavadhu kiyu maMga, guNasena saraNa ||10.' vAdIndrakasusomasena bhunirAT paTTodayAdrI ravi, guNasena ke ziSya zrI gugaNabhadra hue| kahI-kahI guNajyAta zrIguNabhadrasUri gururATa nandyAciraM bhUtale // 45 sena guNabhadra aisA ullekha milatA hai| isase ye eka hI
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ senagaNa kI-bhaTTAraka paramparA vyakti hoNge| aisA galata samajhanA hotA hai| DA. vidyAdharajI bhI guNasena aura guNabhadra ko eka hI vyakti batAte 1680 taka hai / dekhie 1. pi. covIsI [vAzIma]-zake hai aura likhate bhI hai ki 'guNasena kA nAmAMtara guNabhadra 1520 zrI mUlasaMghe senagaNe zrI gugabhadra devAstatlaTTe bha. thaa|' bha0 saM0 pRSTha 32 / zrIlakSmIsena tatpaTTa bha. zrI somasenaH tatpa; bha. zrI lekina paTTAvalI aura mUrtilekhoM meM guNasena ke ziSya mANikagena upadezAt vAzIma nagare dhaakdd'jaatiiy......| guNabhadra haiM aisA spATa batAyA hai| devo-mallinAtha mANikasena ke ziSya guNabhadra he| inakA kAla sa. 1654 kAlA pASANa (devalagAva)-mavata 1638 varSe zAke se 1680 taka hai 1 pi. cAritra tathA jJAna yaMtra vAzIma] 1503 pravartamAne phAlguna mudo 6 mUlamadhe senagaNe puSkara -zake 1526 pigala nAma mavatsare mArga zIrSazu05 gacche vRSabhamenAnvaye bha0 zrI momasenastatpa? bha. zrIguNa- zrI mula. sena. pUrakara. kAraMje pArzvanAthacaMtyAlaye zrI bhadrastatpa? bha0 thI zrutavIra tatpaTTe bha0 zrI guNa- guNabhadrAcAryANAm / 2. cadranAtha [vAzIma-maM 1680 sanastatpaDheM bha0 zrI guNabhadropadezAd vagheravAla jnyaatiiy| kaddhirohAge nAma saMvatsare mUlamaMghe prakaragaccha vaSabha. imame guNabhadra kA kAla saM. 1138 ke prAma-pAma kA zrI lakSmI mena guru . tatpaTTe somasenastatATTe mAriNakasena ThaharatA hai| inake ziSya lakSmImena haye / inakA kAla tapaTTe guNabhadra upadezAt dhAkaDajAtIya...... hAM inakA maM0 1638 me 1647 ke grAmapAma kA hai| dekho - guNamena gugabhadromA nAma bhI milatA hai-RpimaMDala tathA (1) AdinAtha (deva lagAva -zAyaH 1503 pravanamAne darzana yaMtra [jitUra]- zake 1533 vighnakRta nAma phAlgugNa muda 7 budha zrI mUlagadhe pukara gancha vRSabha-bha. maMvanmare jeTha muda 5 zani. mUla. sena. pUSkara. bha. zrI gRNabhadra tatpaTaTe bha. zrI lakSmIgana gurupdshaan......| lakSmIgena-momamena-mANikasena tatpaTTe bha. guNasena (2) pArzvanAtha [deTha lagAva - zAke 1514 nadana savanmare gRNabhadra upadezAt jJAnameThI bhAryA mAnAI putra....... phAlguna zuklapakSa dine 7 zrI mUlagaghe menagaNaM pRSka raganche imame yaha guNabhadra ma 1654 me 80 aura guNagena guNabhadra vRpabha0 pAraM paryAmane guNabhadra bhaTaTArakAnA tatpaTTe bha. ye eka hI vyakti kahe jA makate hai| zrI lakSmImena updeshaat.........| mANikamana ke ziya momagena | caturtha | maM. 1656inake ziSya somamana [nanIya | maM. 1662 hp| 1666 hA hai| inhoMne mAhitya nirmANa bhI kiyA hai, cAMdIkA mahAmana |jitUra) zake 1527 ma 1.62 inake mAhitya meM zrIpara 'atarikSa kA ulekha pAtA hai| viruddha kRnnAma maMvatsare bhAdrapada mAme zuklapakSa 3 dhImUla- maM.116 ko praniSThA yaha unake jIvana meM anima ghaTanA maghe menagaNe vapabhagenagaNAnvaye bha. zrI guNabhadra : natpaTTa hogI / aura yaha pratiSThA zrIpura aMtarikSapArzvanAtha meM huI zrI lakSmImenadevA : nanpaTTe bha. momamena upadaMzAt zrI hai| dekhiA-1 grAdinAtha mUrti [zrIpara]-zake 1561 jitura grAme zrI pArzvanAtha caityAlaye thI bagheravAla....... pramAthI nAma saMvanmare phAlguna mudI dvitIyA guruvAre zrI ___ bha. maM. lekhAka 36 me- 'mavata 1567 zrI mUlamadhe mUlamaghe vRSabhamenAnvaye puSkara gacche ganagaNaM bhaTTAraka zrI menagaNe bha. momamena upadezAta kAlavADe saghavI....... guNabhadramtanpaTTe bha. zrI somamena upadezAn zrIpuraNAma zrI 'yaha legya tanIya momamenakA hai, mA DA vidyAdhara jIne pratarikSa caityaalye......| 2. pi. padmAvatI (ga. go. batAyA hai / lekina hame vizvAsa hai ki, eka to vahAM mahAjana kAMgjA)-zake 1561 phAlguna vadI 6 paSThI maMvata vAcanama galatI hogI, vaha ma. 1667 hogA, yA zrI mUlamaMghe menagaNe bhaTTAraka momagena : tuka gaNAmA va. yaha lekha dvitIya somamena maM. 1541 kA hI hogaa| gomA va vopaamaa| upadezAt ninyaM praNamaMti / kAraMjA maM. 1667 mAne to vaha lekha caturtha somasena kA nagare / pratiSThA zrIpura nagare vidhAnaH / [maM. 1656 se 16] TaharatA hai| lekina vaha dvitIya sImasena ke ziSya jinamena hue| inakA jIvana 115somamenakA hI lekha hogA, jisase unakA kAla sa 1541 20 sAlakA hogA, kAraNa paTTa para hI ye barAbara sau sAla se 1567 taka ThaharatA hai| ke the| dekhie-1. bha. saM.lekhAka 45-zake 1577...
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta paTTAvalI aura kAla jinasena gurUpadeNAt / 2. pAzvanAtha (vAzIma)-zake bhaTTAraka somasena pra.) 1578 phAlguna zuda 12 senagaNe bha. jinasena upadezAt mahammada pAtazAha ke sama ka.lIna saM0 1382-1408 zrutavIra vAzamigrAme......pragamati / dhArasena 3. pi. yaMtra (zrIpura)-zake 1607 krodhanAma saMvatsare mArgazIrSa sudi 10 gure senagaNe vRSabhasenAnvaye devasena-saMvata 1510 bha. somasena devAstpaTTe bha. zrI jinasena gurupadezAt jAMba grAma vAstavya dhAkaDa jasasA bhAryA gorAI pUtra koMDA dvi0 somasena (sa0 1541-1597) [karNATaka ke pITha para] vIrasaMghavI bhA0 cIgAI bhrAta nemAsAM (bhAryA) soyarAI guNasena (saM0 1576) sena sa0 (1515. bhrAta meyAsA bhAryA dvArakAI ete praNa / 4. pi. darzana yaMtra (thIpura)-zAke 1676 mArga zrutavIra (ma0 1593-1598) / yuktavIra sira sudI 10 dasamI mUlasaghe vRSabhamenagaNa vRpabhamena guNasena (ma0 1634) gaNa bhaTTAraka zrIgugabhadradevAstatpaTTe bha. somasena. tatpaTTe mANikasena bha. zrIjinasenopadezAt jAbagrAma dhAkaDa jJAtI kANDAsA guNabhadra (maM0 1638) (sa0 1557) bhAryA cigAI ete-[bhA.ryA gaurAI tayo putrA trayaH lakSmIsena (maM0 1638-1646) nemamena prathama koMDAsA bhAryA cigAI tayo putrI prathama ratanamA bhAryA (sa0 1515) tukAI dvitIya lAlAsA punaH saMvata nemAsA bhAryA soyarAI tR. somamena (maM0 1662) punaH saMvata nemAsA bhA. dvArakAI ete nitya praNamAnta / isase zAke 1577 se 1676 taka ye paTTapara the| aimA mANikyamena (ma0 1655-56) spaSTa hai| inakI mRtyu zrIpura meM hI huI hai| inakI gugabhadra (guNasena guNabhadra-saM0 1654-80) samAdhI paulI mandira ke sAmane dakSiNa kI ora hai| inake ziSya samantabhadra saM. 1746 meM devalagAMva meM the| ca0 somasena (1656-66) dekho---hastalikhita zreNika caritra jitUra-zAke 1611 jinasena (maM0 1712-1811) saMvata 1746 japThamAse zuklapakSe 5 tithau budhavAsare zrI deulagrAme zrImUlasaghe senagaNe puSkaragacche vRpabha. paTTAvalI samantabhadra (ma0 1746-67) zrI jinasena tatpaTaTe zrI bha. samantabhadranAmadheyAn / jJAti vagheravAlena.." tathA senagaNa mandira kAraMjA-'iti chatramena (maM0 1754) zrI harivaMza. mahAgrantha samApta: ||shriiH|| zubha bhavati, narendrasena (sa0 1787-1760) kalyANaM cAstu / / savata 1632 varSe kArtika vadI 3 ra [bI] || muni zrIdharmabhUSaNa paThanArtha / brahma mohana paThanArthaM zAMtisena (ma0 1808-1816) bha. zrI jinasena // bha. zrI samantabhadra / iti / [. 361] / yahAM saMvata 1632 ko agara zaka savata mAnA siddhasena (saM01826-1866) jAya taba hI ThIka baiThatA hai aura usase bha0 samantabhadra kA lakSmIsena (saM0 1826-1922) kAla saMvata 1746 se 1767 taka pAtA hai| vIrasena (saM0 1936-1965) mAge ke bhaTTArakoM kA krama tathA kAla sunizcita hI TippaNI-karNATaka pITha ke bhaTTAraka vIrasena kisake hai| isa saba vivecana se spaSTa hai ki senagaNa kI paTTA ziSya the yaha nizcita nahIM kahA jA sakatA, ataH yahA~ balI meM isa taraha sudhAra honA Avazyaka hai| kAla ke AdhAra para hI devasena ke ziSya batAe hai, ho sakatA hai ki ve dvi0 somasena ke hI ziSya ho| taba ina somasena kA kAla bhI aura pIche jAtA hai jo saMzodhya hai|
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrIya saMgrahAlaya meM rAjasthAna se prApta tIrthakara supArzvanAtha kI prastara pratimA vrajendranAtha zarmA, ema0 e0 rASTrIya saMgrahAlaya, naI dillI meM bhAratavarSa ke vibhinna tIrthaGkara supArzvanAtha kI pratimA kI pratiSThApanA kI thI bhAgoM se prApta anekoM jaina pratimAeM saMgrahIta hai| isameM (dekhe pUranacanda nAhara, jana abhilekha, 3 saMkhyA 2114 / cAlukya, gahar3avAla tathA pAla-kAlIna aura pallava, cola supArzvanAtha se hI milatI-julatI 23ve tIrthara tathA vijayanagara-kAlIna pratimAyeM adhika hai jo pASANa pArzvanAtha ko bhI pratimA hotI hai| isI kAraNa pahale tathA kAMsya donoM hI meM nirmita haiN| inhIM mUrtiyoM meM se bahuta se vidvAna donoM prakAra kI pratimAnoM kA vizeSa eka prastara pratimA ko jo gahar3avAla kAla kI hai (lagabhaga antara na jAnane se eka pratimA ko dUsare tIrthapura kI 12vI zatAbdI IsavI), aura vizeSa mahatva kI hai, hama pratimA batA diyA karate the (dekheM : bI0sIda bhaTTAcArya, isa lekha dvArA pAThakoM ke sammukha prastuta kara rahe hai| 'jana-mAiknographI', pR061)| parantu isa sambandha meM yaha kucha samaya pUrva cittauDagaDha (gajasthAna) se jainiyoM ulekhanIya hai ki supAzvanAtha kI pratimA sa ke eka, pA~ca ke 7veM tIrthadUra mRpAzvanAtha kI eka pratimA prApta huI thI athavA nau phaNo kI chAyA meM hotI hai jabaki pArzvanAtha jo aba rASTrIya saMgrahAlaya meM murakSita hai| isameM bhagavAn kI mUrti sarpa ke tIna, mAta yA gyAraha phaNoM kI chAyA padmAmana para pAMca phaNo ke nIce zirIpa vRkSa kI chAyA meM meM milatI hai| dUsarI vizeSa bAta yaha hai ki prathama tIrthajimaka nIce unhe kaivalya kI prApti hI zAnadAra kA cihna svastika hai jaba ki dvitIya kA sapaM hai| virAjamAna hai| unake ghudhagale kezo ke UparI bhAga meM supArzvanAtha kI apekSA pAzrvanAtha kI mUrtiyA~ kahIM uSNoza hai tathA lamba kAna aura vakSasthala para banA 'zrIvatsa adhika sakhyA meM milI hai| (gvajarAhI kA to prasiDa pUrNa rUpa se spaSTa hai| 'jina' ke dono yora eka-eka anya pArzvanAtha mandira vahA~ ke anya gabhI jaina mandiroM se bar3A ra pratimA tAkho meM kAryAtma maTA meM khaDI hai| tathA kalA kI dRSTi se bhI dheSTha hai)| isakA eka mAtra zIza ke donoM ora eka-eka mAlA dhArI vidyAdhara hai| kAraNa yaha pratIta hotA hai ki jaina dharma meM tIna tIrtharapratimA ke sabase UparI bhAga meM bhI donoM ora sapAzvanAtha RpabhanAtha, pAzrvanAtha tathA mahAvIra ko vizeSa mahatva diyA ko jJAna-prApti para harpa dhvani karate hA gajArUDha divya jAtA hai tInoM tIrthadUro ko hI samAna sakhyA meM mUrtiyAM gAyako eva divya bAdakoM kA aMkana hai| prastuta pratimA upalabdha huI hai| vaise anya nIthaGkaroM kI bhI pratimAe~ atyadhika khaNDita hone para bhI kalAkA eka acchA namUnA prApta hai / ata prApta hai / ataH yahI kAraNa hai ki pArzvanAtha kI supArvahai, jainiyoM ke digambara samapradAya kI hai| nAtha kI apekSA pUjA adhika pracalita hone se mandiroM meM bhI inakI hI adhika mUrtiyA~ pratiSThApita kI gaI hoMgI bhagavAn mupAzvanAtha kI pUjA madhyakAlIna gajasthAna jo Aja upalabdha hai| (dekha merA lekha : 'pAzrvanAtha kI meM pracalita thI jaisalamera ke zAsaka vyara siMha ke bAsana- aprakAzita pratimA. baradA, bisAU, rAjasthAna' kI pramukha kAla san 1436 I. meM pAsar3a nAmaka eka vyakti ne apane patrikA meN)| 'anakAnta' ke kisI pAge ke praGka meM isa parivAra ke anya sadasyoM ke sAtha cintArmANa ke mandira meM viSaya para hama kacha adhika prakAza DAlane kA prayatna kreNge|
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha0 vizvabhUSaNa kI katipaya ajJAta racanAe~ zrI agaracaMda nAhaTA jaina vidvAnoM ne prAkRta, apabhraMza, saMskRta, hindI, ke guTakoM meM vizvabhUpaNa kI kaI ajJAta racanAeM dekhane ko rAjasthAnI gujagatI prAdi bhASAmoM meM choTI-choTI bahuta- milii| unakA maMkSipta paricaya isa lekha meM diyA jA rahA sI racanAe~ kI hai para unakA pracAra adhika nahIM ho hai| vizvabhUSaNa nAma ke 2-3 kavi evaM vidvAno kI saMskRta paayaa| baDe-bar3e graMthoM me se bhI bahuta-se granthoM ko prati- evaM hindI kI racanAe~ milatI hai jiname se eka vizvalipiyA~ adhika nahIM hii| imalie unakI eka-do pratiyA~ bhUpaNa jagatabhUSaNa ke ziSya (mUla magha ke) aura 18vIM kisI jJAna-bhaDAra meM par3I rahatI hai| jahA~ taka usa jJAna- zatAbdI ke hai / vizAlakIti3 ziSya vizvabhUpaNa kI bhI bhaNDAra kA avalokana nahI kiyA jAya anya bhaNDAroM meM anya racanA prApta hai| yahA~ to unakI ajAta racanAtroM nahIM milane ke kAraNa ve ajJAta avasthA meM par3I rahatI hai| kI hI jAnakArI dI jA rahI hai| prAcIna vidvAnoM kI choTI-choTI racanAe~ to adhikAMza bha. vizvabhUSaNa satarahavI zatAbdI ke kavi hai| kASThA lupta ho cukI hai| madhyakAla meM aisI racanAoM ko surakSita maMgha ke vizAlakIti ke ve ziSya the / 'labdhi vidhAna rAsa' rakhane ke lie kucha saMgraha pratiyA~ likhI jAne lgii| Age meM unhoMne apanI gama-paramparA isa prakAra dI haicalakara aisI sagraha pratiyA~ guTakoM kA rUpa dhAraNa karane sakhI sakala saMgha mAhe mukhya kASThAsagha jaga jaannaare| lgiiN| kyoMki patrakAra pratiyo ke khule panne idhara-udhara mahimAvaMta vikhyAta rAmasena bakhANai re||32|| ho jAte yA TUTa-phUTa jAte aura saMgraha pratiyAM nitya pATha ___ sakhI tAsa anukrami sUri vijayasena nAiku re / yA vizeSa pradhyayana ke lie likhI jAtI thii| guTakoM ke sakhI vimala sama kAya, kamalakIti tadAyaku re // 33 // dvArA choTI kRtiyoM ke saMrakSaNa evaM svAdhyAya kA kArya sakhI ratna rAzi sama kAMti, ratnakIti NTraha prabhu re| bahata mAge baDhA, kyoMki guTakoM ke patra silAI ho jAne se sakhIindra sadaza prabhA paMja, mahendrasena manigaccha vibhU re // 34 phuTakara patroM kI taraha bikharate nahI aura guTako ko rakhane makhI tatapada vyomi sUra kumati kutapa nita vAraNa re| evaM paDhane meM bhI adhika suvidhA rahatI hai| solahavI sakhI vizAlakoti praya marati, sama dama daya dhAraNu re| zatAbdI se guTakAkAra pratiyoM kA pracAra baDhatA hI gyaa| sakhI tadaMgrahI kamala zubha bhaMga, raMgi cAritra prAdarayu re| aura hajAroM pratiyA~ choTe-moTe guTakoM ke rUpa meM likhI gaI sakhI vizva jIva pratipAla, nAma zrIvizvabhUSaNa varayaM re| usameM se bahuta-sI prAja bhI jJAna bhaMDAroM meM pAI jAtI hai| sakhI tiNi su kathA koSa, labdhavidhAna suvidhi taNI re / / para kucha samaya pahale taka vidvAnoM ne unako itanA mahatva yo chanda kAvya alaMkAra, navi jANaM vyAkaraNa bhaNI re / nahIM diyaa| unameM phuTakara choTI-choTI racanAe~ haiM-yaha racanAkAla kA ullekha karate hue likhA haikahakara prAya. unakI upekSA kii| jJAnabhaDAra kI sUcI sakhI saMvata sola guNa cyAra banAte samaya guTakoM ko alaga rakha diyA jaataa| idhara karayara zruta paMcamI budha dina niramalI hai| kucha varSoM meM ina choTI-choTI racanAoM kA bhI mahatva sarva prastuta landhi vidhAna rAsa cAra DhAloM meM hai| gAthAoM vidita ho gyaa| kyoMki ina guTakoM meM hajAro mahatvapUrNa kI saMkhyA kramaza 41, 43, 40, 42 hai| prArambha paura racanAe~ aisI likhI milatI hai jo baDI-baDI pratiyo meM anta meM eka vastu chanda hai, dUsarI racanA solaha kAraNa rAma mila hI nahIM sktii| prabho prabhI ahamadAbAda jAne para 76 padyoM kI hai| usakI prazasti me nandItaTa gaccha kA mAgama prabhAkara saujanyamUti muni puNyavijaya jI ke saMgraha bhI nAma hai|
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizvabhUSaNa ko katipaya pramAta racanAeM 159 vizAlakIrati gurU gagadhAra, naMdItaTa gaccha raaytu| bo-vAgaNa khaMDa maMDaNa mAha mAsapura suprasisa / uparagAma ke zreyAMsa bhavana kA bhI ullekha kiyA gayA zrI jina bhavana suhaTTa ghara, vasi dhAvaka samaDa // // ina pAMca bar3I racanAmoM ke pratirikta vizvabhUSaNa ke uparagAma pura maMDaNu, zreyAMsa bhavana subhAsatu // 7 // kaI pada aura gIta isa guTake meM hai| unake guru vizAla tIsarI racanA aAkAza pacamI rAsa 96 padyoM kI hai- kIrti kA bhI 7 padyoM kA eka gIta aura bAraha vrata duhaDA isakI prazasti meM bhI aragAma ke zreyAMsa bhavana meM saMvat (14) hai| vizAlakIti ke anya ziSya brahmacArI bhoja1640 meM race jAne kA ullekha hai rAja ke ziSya brahmacArI kacarA ne ratnabhUpaNa mUri racita uparigAma zreyAMma jina, bhuvana nayana manuhAra / kakmaNIharaNa gIta isa guTake meM likhA hai| prazasti isa sata sola cAlIsa prathama, maMgala terasa zanivAra // 1 // prakAra haividyAgaNa udayAcala mahendra guru sUra / bar3avAla zubha sthAne zrI prAdinAtha caityAlaye zrI pravani udau daya karavi, vizAlakIrati ravi nUra // 12 // vizAlakIti tata ziSya na0 zrI 2 bhojagaja zikSa zrI tAsu ziSya nara rayaNa bhuva, maMDaNa mahimA dhAra / kacarA la (li)ntm| isa guTake ma aura bhI kaI mahatvapUrNa racanAe~ hai jiname kucha digambara hai kucha zvetAmbara hai| bhaTTAraka vizvabhUSaNa racayuM, rAsa hitakAra // 3 // zve. kavi hIgananda racita vidyAvilAsa rAma (gcanAkAla ___ cauthI racanA "mauna gyArama rAsa" 37, 56, 51 mavat 1485) maMvat 1658 me kacarA ne likhA haihai| racanAkAla kA ullekha karate hue likhA hai "mavan 1658 kAnika vadi igyArama 11 soma dine saMvata solai guNayAlIsiye, varSa vaisAkha trIja shvettu| dhargayAuda zabha sthAne brahmacArI zrI 2 kacarA lakSiAm / imakI racanA bhI upaggAma ke zreyAMsa jinAlaya me phUTakara racanAmoM meM vizvabhUSaNa racina hiyAnI gIta 7 kI gaI hai-- padyoM kA ullekhanIya hai / jinamena racina 5 padyo kI eka uparagAma mahimA ghaNIe chi zrI jina zreyAMsa tu| anya hiyAnI bhI isa guTake meM likhI huI hai| guTake ke rasika rAsa aitihAM kiu ai vividha karaNa zreyAMsa // 4 // prArambha meM zve0 kavi maMvegamundara kA "mAra migvAmaNa gama" pAMcavIM racanA "holI copaI" saMvata 1642 ke phAgaNa hai| nathA aura bhI kaI zve0 racanA hai| 263 patroM ke pUnama ko grAmapura ke janabhavana meM racI gii| isame kramazaH isa guTa ke kA antima patra kho gayA hai| isame guTake kI 46, 46, 1.10 gAthAeM haiN| racanAkAla va sthAna kA mUcI adhUrI raha gaI hai| patrAka 261.62 me do pRSThoM meM ullekha isa prakAra hai mundara rekhAcitra diya huA hai| prathama pRSTha meM RSabhadeva saMvata sola bitAlA taNI, phAgana pranima dina e bhnnii| aura dono ora mevikAya tathA dUsare pRSTha para mAsvanI zAstra zrama mujhani kaI nathI, taM piNa holI utpati kthii| aura ambikA kA citra hai| anekAnta kI purAnI phAileM anekAnta ko kucha purAnI phAileM paziSTa hai jinameM itihAsa, purAtatva, darzana aura sAhitya ke sambandha meM khojapUrNa lekha likhe gae haiM jo paThanIya tathA sagrahaNIya hai| phAileM anekAnta ka mAgata mUlya para dI jAvegI, posTeja kharca alaga hogaa| phAileM varSa 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17 varSoM kI hai| bor3o ho pratiyo avaziSTha hai| maMgAne koshiiprvaah| mainejara 'anekAnta' porasevAmandira 21 riyAgaMja, dillii|
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ aprAvRta aura pratisaMlInatA munizrI nathamala dazavakAlika meM muni kI Rtu-caryA kA bayAna karate isakA artha anAvRta sthAna meM sthiti ko kiyA hai| hue batAyA gayA hai ki ve grISma Rtu meM prAtapa sevana sambhava hai ki vastroM kA vyavahAra jaba kama thA, taba taka karate haiM, hemanta Rtu meM prapAbUta aura varSA-Rtu meM prati aprAvata kA artha khulA sthAna rahA hogA aura jaba vastroM saMlIna rahate haiN| inameM pAtapa-sevana kA artha mUrya kA kA vyavahAra adhika ho gayA taba usa (aprAvRta) kA tApa sahana karanA hai| agni kA sevana muni ke lie artha vastra-rahita ho gyaa| niSiddha hai2, isalie prAtapa-sevana kA artha sUrya ke tApa saMbhava hai ki jaba vastroM kA vyavahAra kama thA taba ko sahanA hI ho sakatA hai / praprAvRta aura pratisaMlIna kI __ aprAvRta kA artha khulA sthAna rahA hogA aura jaba vastroM paramparA yahA~ mImAMsanIya hai / aprAvRta agastyasiMha kA vyavahAra adhika ho gayA taba usakA (aprAvRta) kA sthavira ne praprAvata kA artha nivAta gRha rahita kiyA hai| artha vastra rahita ho gyaa| prAcArya haribhadra ne isakA artha prAvaraNa rahita kiyA hai / muni kI Rtu-caryA kA ullekha mahAbhArata va smRtikintu prAcArAMga aura bhAvaprAbhUta ke saMdarbha meM isa para granthoM me bhI milatA hai| mahAbhArata me hemanta Rtu meM vicAra kiyA jAe to yaha spaSTa jJAta hotA hai ki aprA jala me rahane kA vidhAna hai| manusmati tathA yAjJavalkya vRta kA artha vastra-rahita nahIM, khule gRha me sthita honA smRti meM bhI vastra rakhane kA vidhAna hai| caahie| bhagavAna mahAvIra zizira va Rtu meM adhovikaTa aprAvata, jala-saMzraya aura Ardra-vAsA-yaha antara (cAroM ora dIvAroM se rahita kevala Upara se pAcchanna paramparA-bheda ke kAraNa huA hai| jaina-paramparA me jalaarthAt praprAvRta) sthAna meM sthita hokara dhyAna karate the| sparza niSedha thA isalie hemanta Rtu meM praprAvRta rahane / eka dUsare prasaMga meM batAyA gayA hai ki ve zizira-Rtu meM vidhAna kiyA gyaa| chAyA meM dhyAna karate the / pAcArya kundakunda ne batAyA hai ki muni zItakAla meM pratisaMlInatA bAhara zayana kare7 / vRttikAra zrutasAgara sUrI ne agastyasiMha sthavira jinadAsa mahattara aura haribhadra 1 dazavakAlika 312 / 2. vahI 634 mUri ke anumAra pratisaMlInatA kA artha hai, nivAsa-gaha yA 3 vahI, pR0 103 Ti01ka) 4 vahI, pR0 103 Ti. 1(ga) 1 mahAbhArata zAntiparva 241 5 prAcArAMga 12 / 15 prabhAvakAzA varSAsu, hemante jalasaMzrayAH / taMsi bhagavaM, apaDinne prahe bigar3e mahIyAsae / grISme ca pNctpsH| zazvaccAbhita bhojanAH / / davie nikkhamma sayA rAmro ThAie bhagavaM samiyAe 2 manusmRti 6 / 23 6 bhAgarAMga 23 grISme paMcatapAstusyAdvArSAsvamravakAzikaH / sisiraMmi ...yA bhagavaM, chAyAe magahamAsIya pAvAsAstu hemante kramazo varSayaMstapaH / / 7 bhAva-prAbhUta 111 yAjJavalkya smRti, prAyazcittAdhyAya 520 bAhira sayaNa tAvaNa tarumUlAINiuttaraguNANi / grISme paMcAgnimadhyastho varSAsu sthANDilezayaH / NAlahi bhAva visuddho pUyAlAhaM jaIhato / / mAvAsAstu hemante, zaktyA vApi tapazcaret / /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ aprAvata aura pratisaMmInatA 111 pAzraya meM sthita rahanA3 / yaha vidhAna varSAjala ke sparza yAjJavalkya smRti 1 meM sthaNDile zaya [maidAna] meM rahane se bacane ke lie kiyA gyaa| prAcArya kundakunda ne varSA- kA vidhAna hai| kAla meM tarumUla meM rahane kA vidhAna kiyA hai / isa caryA meM bhI vyavasthAmoM kA hetu simAnta-bheda zrutasAgara sUri ne isakI vyAkhyA meM likhA hai- hai| digambara aura zvetAmbara paramparA meM taru-mUla aura muni varSAkAla meM vakSa ke nIce rhe| vRkSa ke pattoM para pratisaM lIna rahane kA bheda bahuta pAzcaryajanaka hai| udyAna girakara jo jala nIce giratA hai, vaha prAsuka [nirjIva] prAdi meM cAturmAsa bitAne vAle muni sabhavata' vRkSoM ke ho jAtA hai / isalie muni jala ke jIvoM kI virAdhanA nIce hI rahate the| jaba makAnoM meM rahane kA adhika nahIM karatA / vRkSa ke nIce rahane se varSA janita kaSTa bhI pracalana ho gayA taba pratisalIna rahane ko mukhyatA dI hotA hai| isalie muni ko varSAkAla meM vRkSa ke nIce gii| agastyAsaha kI vyAkhyA meM nivAta-lapana meM rahane rahanA caahie| yadi vaha aisA nahIM karatA hai to usase kA ullekha hai, layana zabda sAmAnya ghara kA vAcaka nahI umakI kAyaratA pragaTa hotI hai| mahAbhArata6 aura hai| vaha pahAr3oM ko kureda kara banAe gae ghara ke artha meM manusmRti meM sanyAsI ke lie varSAkAla meM anAvakAza hai| jinadAsa aura haribhadra ne prAthaya zabda kA prayoga [khule prAkAza meM] rahane kA vidhAna kiyA hai aura kiyA hai| vaha sAmAnya ghara bhI ho sakatA hai| isa prakAra yuga-parivartana ke sAtha-sAtha taru mUla nivAta layana aura 3 dazavakAlika, pR0 103, TippaNa 2 mAzraya kA bheda humA hai| (ka) agastya cUNiH sadA iMdiyanoiMdiyaparisamallINA viseseNa siNehasaMghaTTapari ___isa sAMvatsarika-caryA kA jaina paramparA meM prAcIna umlekha bhagavAna mahAvIra ke jIvana-prasaMga meM milatA hai| haraNatthaM riNavAtalataNagatA vAsAsu paDisaM. isa prasaMga meM varSA-Rtu kI caryA kA ullekha nahIM hai| lINA gAmANugAmaM dUtijjati / dazavakAlika meM tInoM RtuoM kI caryA kA ullekha hai| (kha) jinadAsa cUNi, pR0 116 : vasAsu paDi mahAbhArata paura smRti-granthoM meM bhI vArSika-caryA kA ullekha saMlINA nAma AzrayasthitA ityarthaH, taba. hai| yaha usa samaya kI sthiti kA prabhAva thaa| kisI bhI visemesu ujjamaMtI, no gAmanagarAisu sampradAya kA muni bahujana sammata caryA ko apanAe binA vihrNti| kaise raha sakatA thA? apanAne kA prakAra apane DhaMga kA (ga) hAribhadrIya TIkA, patra 116 : varSAkAleSu hotA aura apanAne ke sAtha-sAtha use apane miDhAntoM ke saMlIno ityekAzrayasthA bhavanti / anusAra DhAla liyA jAtA / Rtu-caryA kA prakaraNa itI 4 bhAva prAbhUta 111 satya kA sAkSya hai| 5 bhAva prAbhRta 111 vRtti 6 mahAbhArata, zAntiparva, 1 yAjJavalkya smRti-prAyazcittAdhyAya 58 7 manusmRti 603 2 prAcArAga / / jAtA hama saba ko eka sUtra meM baMdha kara deza ko prakhaNDatA kI rakSA kA prayatna karanA caahie| tabhI hamArI svatantratA kAyama raha sakatI hai|
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ aparAdha aura buddhi kA pArasparika sambandha sAdhvI zrI maMjulA aparAdha-arthAt ve 'dUSita kriyA pariNata manovRttiyA~ dazA meM sat aura asat ke bIja svayaM meM sameTe rahatA hai jo jisa deza, kAla, samAja aura paristhiti meM niSiddha jo svAnukala nimittoM se ubhara pAte haiN| lekina zuddha va vikRta kahalAtI hoN| athavA naitika, dhArmika, sAmAjika, cetanA avazya hI svabhAvataH samyak hotI hai| rAjanaitika aura pArivArika sabhI vidhAnoM evaM maryAdAoM aparAdha aura usake kAraNake ulaMghana kA nAma aparAdha hai| yaha aparAdha kA vyAva- aparAdha kA saiddhAntika yA aAntarika kAraNa bhale hI hArika rUpa hai| ina kAlpanika mAnadaNDoM ke AdhAra para hama karmAvaraNa ko kaha deM lekina ina anagina manovaijJAnika apagadha kI nizcita paribhASA nahIM dI jA sakatI; isa- aura vyAvahArika kAraNoM se bhI inkAra nahIM ho sakate / lie aparAdha kI zAzvata va akhaNDa paribhASA ko samajhane nItse ne kahA-"sArI burAiyA~ Atma-durbalatA se hI ke lie usakA eka sarbAGgINa rUpa prastuta karanA hogaa| utpanna hotI hai" yaha to hamArA saiddhAntika pakSa hai hI hama apanI una samasta mAnasika durbalatAmoM ko aparAdha lekina atirikta pakSa bhI avazya mImAMsanIya hai| kI koTi meM parigaNita kara sakate haiM jo jaba kabhI anu- manovijJAna yoM nyUnAdhika rUpa se sabhI kAraNo ko rUpa sAmagrI pAte hI sakriya ho jaaeN| mAnasika durbalatA aparAdha kA nimitta va uttaMjaka mAnatA hai lekina prabalatama kA tAtparya yahA~ manovikRti yA buddhi-daurbalya nahIM hai jaimA kAraNa vaha kucheka ko hI mAnatA hai| una kAraNoM kA ki kaI manovaijJAnika mAnate haiN| manodaurbalya ko yahAM vibhAjana manovijJAna isa prakAra karatA hai--1. manoprAtma durbalatA ke artha meM hI abhigRhIta kiyA gayA hai| vaijJAnika kAraNa, 2. vyAvahArika kAraNa, Arthika kAraNa aparAdhoM kI utpatti aura 4. rAjanaitika kAraNa / aparAdhI manovRttiyAM janmajAta hotI haiM aisA kaiyo manovaijJAnika kAraNa vyakti kI mUla pravRttiyoM, kA abhimata hai| kaI mAnate haiM prArambha me vyakti na to svAbhAvika granthiyAM, mAnasika saMtulana, vaMzAnukrama, vAtAacchA hI hotA hai aura na burA hii| donoM ke bIja vidya- varaNa, pratiniyantraNa, bauddhika jhukAva, mana kI prAsthA, mAna rahate haiN| jaise-jaise nimitta milate haiM vyakti vaisA hI Adarza vizepa kA moha, mithyA mAnyatAe~, damita icchAe~ bana jAtA hai| dArzanika dacazina kahatA hai-"mUla meM to tathA kuNThAe~ prAdi aadi| zArIrika banAvaTa kA bhI naitika sUjha hI hamArI svajAta hotI hai| jaise sundara aparAdha vizeSoM se sambandha mAnA jAtA rahA hai| yadyapi vastuoM ke prati hamArA sahaja AkarSaNa hotA hai vaise hI Aja ke manovaijJAnika isase sahamata nhiiN| phira bhI sata aura zubha ke prati bhI, lekina sAmAjika paristhiti gluka daMpati prAdi zarIra kI vilakSaNatAmoM ko lakSya avazya vikRta yA pAvRta kara detI hai" yahI bAta kumArI kara likhate haiM-"jo gaThIle zarIra vAle custa aura grIna vI ne apanI vyaktitva nAmaka pustaka meM kahI ki AvezapUrNa, bahirmukhI va prAkramaNazIla hote haiM ve aparAdhI "adhikAMza loga svabhAvataH hI prema, pauruSa, saundarya, hote haiN|" lambarojo, haTana va zeDana prAdi bhI zArIrika saumyatA aura sundara svabhAva ko pasanda karate haiN| buddhi hInatA ko aparAdha kA kAraNa mAnate haiN| ve kahate haiaura mastiSka ko nhiiN|" ho sakatA hai svabhAva se hI "nIcA mAthA, bigar3e hue kAna, andara dhaMsI huI ThuDI, vyakti ke mana meM acchAI ke prati pAkarSaNa ho lekina caur3I nAka, vilakSaNa mukhAkRti aisI zakala aparAdhiyoM adhika sambhava to yahI lagatA hai ki hara prANI karmAvRta kI hotI hai|" vRttiyoM kI bahimukhatA paura mAtmadurbalatA
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ aparAdha aura burikA pArasparika sambandha ko bhI manovaijJAnika kAraNoM ke antargata liyA gayA hai| yantrita savega pAdi prAdi / inake anusAra jahAM jahAM ye ___vyAvahArika kAraNa-dUSita samAja racanA (sAmA- uparokta kAraNa nahIM hote vahAM aparAdho kI mAtrA bahuta jika durvyavasthA) anuzAsana kA DhIlApana, snehahInatA, kama hotI hai| udAharaNa svarUpa zaharoM kI apekSA gAMvo maryAdAhInatA, atizaya niyantraNa, durvyavasthA, gahakalaha, kI sAmAjika vyavasthA sudRr3ha, va mAnasika saMtulana paryApta mRtyu, bImArI, naitika zikSaNa kA prabhAva, prAdoM kA rahatA hai prataH aparAdha bhI vahA apekSAkRta kama vyavahAragata na honA, upekSA ke bhAva, avahelanA, "prema, hote hai / sneha, sukhada maitrIbhAva va svastha manoraMjana kA prabhAva" ye aparAdha ke jitane bhI anantara va parampara kAraNa mabhI samAja virodhI pravRttiyoM ko janma dete haiM tathA prati batalAe gae hai ve nissadeha satyAMza lie hue hai lekina lAr3a-pyAra, minemA, reDiyo, azlIla sAhitya, aura saMgIta phira bhI ina kAraNoM ko aparAdha kA janaka nahIM kahA prAdi bhI aparAdhoM ko ukasAte haiN| jA sakatA / ye aparAdho ko uttejita avazya kara sakate Arthika kAraNa-abhAvagrastatA, artha bAhulya, pujI- haiM ataH aparAdha kA janaka kAraNa apanA svayaM kA patiyoM kI pratiSThA, garIboM kI avahelanA Adi / ina pAMtarika prasaMyama hI hai| "chidraSvanarthA bahulI bhavati" Arthika saMkaToM se corI, DakaitI, nAjAyaja saMgraha, jaika ke anusAra phira to usa eka prasaMyama se bhoga vAda ke mArkeTiga, vilAsitA, suvidhAzIlatA, svArthaparatA prAdi prati jhukAva, mUlyAMkana kA viparyAsa, dhArANAnoM kI me aparAdha sahaja panapa sakate haiN| rUDhatA, rAgAtmakatA, atimoga, pratimAha aura krUratA rAjanaitika kAraNa-rAjanaitika aTi yaha hai ki yuga prAdi vRttiyA ubharatI hai jo nAnA aparAdhoM kA rUpa letI tIvragati se jaba parivartita hotA hai aura zAsana va samAja rahatI hai| ke niyama jyoM ke tyoM rahate hai taba manoM meM gar3abar3I aura svabhAvataH hara prANI meM; pazu pora vanaspati taka me vikSepa hone lagate haiN| usase kAnUna ke prati asammAna, bhI svapoSaNa aura parahanana kI vRtti rahatI hai aura vahI niDaratA ko bar3hAvA, va zAsanapraNAlI kI sazaktatA ke svArtha vRttiyAM hisaka vRtti nimittAnukUla rUpAntaroM meM prabhAva meM kAnUna bhaMga meM vaddhi hotI hai| jaba thoDaM loga vyakta hotI rahatI hai jo vibhinna aparAdhoM kI abhidhA kAnana bhaMga karake bhI nirbAdha nikala jAte haiM taba dUsaroM meM pA letI hai| jaisA ki muni zrI nathamala jI ke aNuvrata vaisA dussAhama paidA hotA hai| aisI rAjanaitika TiyAM bhI darzana me batAyA hai ki "himaka pravRtti hI jaba yathArtha aparAdhoM kA srota khola detI hai| para pardA DAlatI hai to vaha prasatya kahalAtI hai| padArtha kisI aparAdha vizeSa kA koI nizcita kAraNa to saMgraha ke lie prayukta hotI hai to parigraha; vAhanA kA rUpa nahIM batAyA jA sakatA, kyoMki bhinna bhinna paristhitiyoM letI hai to abrahmacarya aura paravastu haraNa meM pravRtta hotI meM bhinna bhinna kAraNa banate rahate hai| phira bhI mabhI hai to corI kahalAtI hai| satya ; hisA kA naitika kAraNoM ke mUla meM manodaurbalya anivArya rUpa meM nihita pahala hai| aparigraha tathA pracoyaM aura brahmacarya umI ke hotA hai| manodaurbalya ke tIna pakSa hai / jJAnAtmaka, sAmAjika pahala hai" isase spaSTa phalita hai ki mAre bhAvAtmaka aura kriyAtmaka / manovaijJAniko ne eka aparAdha isa eka hI hisaka vRtti ke nAnA rUpAntara va jAnAtmaka pakSa ko chor3akara zeSa donoM pakSoM kI durbalatA ubhAra haiM to sAre 'sat' eka hI pahisA-parivAra ke ko aparAdha kA pramukha kAraNa mAnA hai| sadasya haiN| mAja ke manovizlepaNa vAdiyoM ke anusAra mAnasika samasta aparAdhoM kA samAdhAna vyakti kA apanA durbalatA ke ye katipaya kAraNa haiM-saMgharpa, atRpta icchAeM, Antarika sayama hI hai / usake binA 'prabhAva meM saMgrahavRtti nirodha, damana, surakSA va mAtma sammAna kA ghAta, mAnasika janya doSa panapate hai aura 'bhAva' meM vilAma janya ducaritro asthiratA, pracetana-preraNA tathA aparipakva yA ani- kI mAtrA bar3hatI hai| prabhAva prAdi bAhya paristhiti hI
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 bhanekAnta aparAdha kA kAraNa hotI to sAre 'zaraNArthI' aparAdhI aura tarka nahIM hogA to bhale bure kA cunAva kaise ho hote koI puruSArthI nahIM bnte| sakegA / naitikatA, jo vyaktigata cunAva para nirbhara hai mano vaijJAnikoM ne isa viSaya meM apane zodhapUrNa una buddhi hInoM ke lie koI artha aura mahatva nahIM rkhtii| niSkarSa prastuta kie haiN| 'merila' kI parIkSA vidhi ke corI, jhUTha lAparavAhI, dhvaMsAtmakakArya, laikika anAcAra anusAra tIna sau aparAdhiyoM aura tIna sau niraparAdhiyoM Adi pravRttiyA~ hara durbala buddhi vyakti meM thor3I bahuta pAI kI jAMca kI gaI jisameM aparAdhiyoM meM do tihAI ninna jAtI haiN|" aisA unakA anubhava hai| gharoM ke the para niraparAdhiyoM meM prAdhe nimna gharoM ke the kaiyoM kA cintana hai-aparAdha adhika bauddhika varga paura mAdhe ucca gharoM ke" isase nizcita hai ki prabhAva meM hI hote haiM / jo jitanA adhika jAnege ve utane hI koI aparAdha kA kAraNa nahIM nimitta phira bhI ho sakatA caturAIpUrNa DhaMga banAnA vidhAoM se aparAdha krege| kaI hai vAsanA miTe binA vAtAvaraNa aura vaMzAnukrama mAdi loga bauddhikatA ko na to aparAdha kA janaka hI mAnate haiM kI anukUlatAmoM meM bhI vyakti aparAdhI banA rahatA hai aura na vinAzaka hI lekina pariSkAraka mAnate hai / apaneaura vAsanA ke abhAva meM gambhIra bAdhAeM bhI vicalita apane cintana haiN| lekina buddhi aura aparAdha kA kSetra nahIM kara sktii| phira bhI aparAdha se bacane ke lie eka dUsare se sarvathA anapekSita hai| eka buddhizIla vyakti mAnasika, zArIrika aura bauddhika sAmarthya kA paripUrNa bhI aparAdha karatA humA dekhA jAtA hai aura eka durbala aura vizuddha honA atyanta apekSita hai| mAnasika atuSTi vyakti bhii| yaha dUsarI bAta hai ki donoM ke prakAra sarvathA to apagadha kA sIdhA kAraNa banatI hai| bhinna hote haiN| buddhi [zikSA aura aparASa bure ko burA jAnanA eka bAta hai aura na karanA zikSA aura aparAdha ke bIca koI avinAbhAva nhiiN| dUsarI bAta / bauddhika jJAna se aparAdha jAne to jA sakate zikSA; bauddhika vikAsa hai aura aparAdha mAnasika haiM para miTAe nahIM jA skte| jainI loga jAnate hai nAdurbalatA / buddhi vicArAtmaka hotI hai, mana bhAvAtmaka / jAyaja yA ati maMgraha bhayaMkara pApa hai phira bhI karate hai ye eka dUsare ko kadAcit prabhAvita to kara sakate hai kyoki jAnanA aura karanA dono do kAraNoM para abalekina kisI prakAra kA pratibandha inake bIca ho lambita hai| ataH aparAdha miTAne ke lie buddhi nahIM sktaa| ___ mAnasika ekAgratA [dhyAna] hI utkRSTa upAya hai| kaiyoM kI dhAraNA hai buddhizIla vyakti aparAdha nahIM bhagavAna mahAvIra ne chadmastha ke lakSaNoM meM eka lakSaNa krte| kyoMki unameM se kaI to kahate hai-aparAdha batAyA hai ki jo doSa ko dopa jAnatA1 huaA bhI sevana mAnasika durvalatA se utpanna hote haiM aura mAnasika kare, vaha chadmastha hotA hai / yahI bAta kauTilya ne kahA hai durbalatA va bauddhika durbalatA do nahIM hai| jahAM yaha nahIM ki loga jAnakara bhI dopoM kA prAcaraNa2 kara lete hai| hotI vahAM aparAdha bhI nahI hote| tathA kaiyoM kA kyoki aupadha3 ko jAna lene mAtra se koI rogarAmana abhimata hai, mAnasika durbalatA se bauddhika durbalatA phalita thor3A hI hotA hai ? isI ko puSTa karate hue Age unhoMne hotI hai aura usase aparAdhoM kA srota khula jAtA hai| kahA-vidvAno meM bhI dopa4 pAe jAte haiN| tathA kauTilya ve mAnasika durbalatA ko pahalI vizeSatA mAnate haiM- . buddhi kA prabhAva / paura usa bauddhika nyUnatA kA prabhAva 1. kauTalIya arthazAstra adhyayana 6 // vyakti ke prAcaraNoM para par3atA hai / yaha unakA dRr3ha abhi 3. nahi praupadhi parijJAnA deva vyAdhi prazamaH (ko0 pra0 mata hai| ve kahate haiM "jaba vyakti ke pAsa viveka, vicAra zA0 maMtri samuddeza) 1. vyavahArika manovijJAna pRSTha 162 'merila kI 4. (ko0 pra0 3, pR. 8) vipazcitasvapi sulabhA parIkSA vidhi| doSAH /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ aparAdha aura buddhi kA pArasparika sambandha 115 ne brAhmaNoM, kSatriyoM aura vaNikoM ko bhI aparAdhI mAnA rakSA na karane vAle rAjA ko kutte kI mauta1 mAra denA hai / jabaki ye bauddhika varga meM prAte haiM / subhASita saMgraha meM caahie| aisA ullekha hai| rAjA va rAjaputra donoM kA kahA hai sAre aparAdha ho jAne para bhI brAhmaNa pradaNDanIya hI zikSita honA svataH siddha hai aura bhoja va rAvaNa kI hai / usa samaya sarvotkRSTa vidvAna brAhmaNa hI mAne jAte the| vidhAe~ to sarva vizruta hai hii| phira bhI pArAdhI manomaigasthanIja ne bhAratIyoM ko kArya kI dRSTi se sAta zreNiyoM vRttiyA~ inameM bhI prazikSitoM kI bhAMti hI pAI gaI haiN| meM bAMTA hai| unameM prathama zreNi brAhmaNa ko vidvAnara kahA aise anagina ullekha va aitihAsika tathya upalabdha hote haiM hai tathA usa samaya kI zikSA praNAlI kA vivecana karate jinase spaSTa hai ki zikSita vyakti bhI prazikSita kI taraha hue kahA hai ki taba zikSaka yA to brAhmaNa hote the athavA aparAdha kara sakatA hai| va vartamAna bhI isa tathya kA zramaNa / eka aura to brAhmaNoM ke vidvAna hone kA jikra sAkSI hai| kiyA gayA hai, dUsarI ora vahIM candra gupta ke samaya kA prastuta prasaGga ko manovaijJAnika vicAroM ke saMdarbha meM varNana karate hue brAhmaNoM ke aparAdhI siddha hone para daNDa paDhanA bhI adhika upayukta hogaa| manovaijJAnikoM kA vyavasthA batalAI gaI hai ki-"brAhmaNoM kA rAjA va prajA mantavya hai ki "galata vicAra pracetana mana kI prathiyoM ko dvArA vizeSa mAna kiyA jAtA thA para zAsana ke mAmaloM pakar3ane para tarkara aura buddhi dvArA durasta nahIM kie jA meM koI riyAyata nahIM thii| aparAdhI siddha hone para unheM sakate; jaba taba kriyAnvita hokara hI rahate haiN"| je. bhI sAdhAraNa nAgarika kI bhAti daNDa bhugatanA par3atA thaa| ema. grAhama ne kahA hai-caritra nirmANa ke lie jAna eka3 upayogI vastu hai para anivArya nhiiN|" yahI bAta candragupta ke samaya zikSA anivArya thI isalie kumArI grIna ne kahI hai "zikSA yadyapi mahattvapUrNa vastu abrAhmaNoM ke zikSita hone meM to koI zaka hai hI nhiiN| hai parantu vyaktitva vikAsa ke lie unanI mAvazyaka nhiiN"| vArtA samRddeza4 meM vyApAriyoM ko DAkU kahA gayA hai| haMsarAja bhATiyA ne apanI pustaka asAmAnya manovijJAna somadeva ke nIti matroMmeM rAjA ko apane aparAdhI5 putra ko meM isa viSaya ko bahuta hI gabhIratA va makSmatA meM chupA daNDita karane ke lie kahA gayA hai| isI taraha koTilya hai| vahAM batAyA gayA hai-"aparAdhI manovRtti ke logoM arthazAstra ke upoddhAta meM bhoja ko brAhmaNa kanyA para kI buddhi aura anya logoM5 kI buddhi meM koI antara nahI balAtkAra karane ke aparAdha meM aura rAvaNa ko sItA dikhAI detaa| ve prAyaH mAmAnyatayA tIkSNa buddhi ke haraNa ke aparAdha meM sarvasva vinAza kA daNDa milA bata hote haiN| lAyA gayA hai| nayA mahAbhArata meM rakSA kA vrata lekara kucha apagadhI to bahuta catura aura teja batalAe jAte mA na tI hai| kucha vidvAnoM kA mata hai ki ve prAyaH nibaMna vRddhi ke hote haiM, para yaha niSkA una aparAdhiyoM ke adhyayana para brAhmaNaH / 2. 'mahAmAnava' pustaka pR0 15 (lekhaka matyakAma avalambita hai jo pakar3e jAte haiN| una aparAdhiyoM kI a vidyAlakAra) 1. ahaM vo rakSane vyukyA, yo na rakSati bhUmipaH 3. mahAgAnava pustaka pR0 13,14) ma maMhatya nigntavya zveva monmAda mAtura. / 4. na santi vaNigmya pare pazyato dazaH (vArtA mamuddeza) 5. aparAdhAnurUpI daNDaH putropi praNetavya (somadevanIti 2. mAnasika cikitsA pR057 mUtra pR0 73) (lekhaka lAlajIrAma zukla ema.e.bI.TI) 6. dANDakyo nAma bhojaH, kAmAd brAhmaNa kanyA mabhi- 3. 'vyaktitva isake vikAsa ke upAya' (pR. 33,34) manyamAnaH savandhu rASTrI vinanAza rAvaNazca sItA. 4. 'vyaktitva isake vikAsa ke upAya' (pR.7') (ko0 upoda ghAta) 5. 'asAmAnya manovijJAna' (pR0 334)
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta gaNatA nahIM karate jo teja vuddhi bhaura catura hone ke kAraNa jaise chuTapuTa aparAdha hote haiM vahA~ una sampanna dezoM meM baiMkoM pulisa kI pakar3a meM nahIM pAte / aisI avasthA meM buddhi ko lUTane jaise bhayakara aparAdha adhika mAtrA meM hote hai| aura aparAdhI manovRtti meM kisI taraha kA vaijJAnika yahA~ kI apekSA vahA~ kI striyA~ adhika aparAdha karatI haiN| sambandha nahIM mAnA jA sakatA / cAhe jo ho, aparAdha karane vAlA nizcita jAnatA hai ki vaha burA kAma karatA hai para / zikSA kI dRSTi se to yahA~ kI striyA~ kama zikSita pAdata se lAcAra hotA hai isalie jAnatA humA bhI chor3a hA bora hotI hai para aparAdha vahA~ kI aurateM hI adhika karatI haiN| nahIM mktaa| agara aparAdha karane vAlA nA samajha ho to isakA kAraNa zAyada unakA vizRkhalita va pramaMyamita ume aparAdha kA uttaradAyI banAkara daNDa nahIM diyA jA jIvana ho sakatA hai| jo vizRkhalatA aura asaMyamitatA makatA jaise ki vikSipta aura bAlaka ko nahIM diyA jA apekSAkRta yahA~ kI striyoM meM kama hai| jaataa|" buddhi kA kAma hai cintana krnaa| yaha acchA bhI eka anya sthala para isI prasaGga kA ullekha dete hue kara sakatI hai aura burA bhii| acche ciMtana para prAsthA ve likhate hai-"buddhi va usakI honatA ko aparAdha kA jamatI hai to aparAdha miTa bhI jAte haiM aura bure citana kAraNa 1 nahI mAnA jA sktaa|" para prAsthA jamatI hai to aparAdha aura bhI gabhIra rUpa ___ ina katipaya aMzoM se hama apane niSkarSa ko aura bhI dhAraNa kara lete hai, ataH mAnanA par3atA hai ki prAcaraNa dRna banA sakate haiM ki zikSA aura azikSA se apagadha kA antaH preraNA kA pariNAma hai; buddhi kA nhii| lekina koI lagAva nahIM haiN| isalie hamArA yaha kathana ki yaha isake viparIta aise bhI kucha akATya tarka hamAre samakSa zikSita hokara bhI galatI karatA hai adhika mahattva nahIM pAte haiM ki jJAna aura zikSA se aparAdhoM kA alpIkaraNa rakhatA jabaki zikSA aura galatI meM koI anivArya sambandha va vilayIkaraNa hotA hai / ve bhI cintanIya haiN| hI nahIM hai / manovijJAna hI kyA jaina darzana bhI to jJAna jJAna va vidyA se aparAdhoM kA vilayIkaraNakA kAraNa, jJAnAvaraNIya karma ke kSaya, kSayopazama ko mAnatA hai aura zuddha va sayata kriyA kA kAraNa; caritra adhika pAzcayaM to isa bAta kA hai ki jinhoMne nIya karma ke kSaya prayogazAma ko zikSita samakSa zikSA aura aparAdha ko eka dUsare se nirapekSa mAnA ve hI kSina meM itanA antara avazya par3atA hai ki zikSita apanI inameM ghaniSTatA svIkAra karate hai| taba lagatA hai avazya galtiyo para caturAI ke parata car3hA letA hai aura prazikSita hI yahA~ koI dUsarI apekSA hai aura use hameM prakAza meM kI burAI sadA spaSTa aura anAvRta rahatI hai| apagadha lAnA hai| kA kaTu pariNAma bhogate samaya eka bAra zikSita prazikSita bhagavAna mahAvIra ne jahA~ eka mora 'pATha pravacana donoM hI ke manoM meM aparAdha na karane ke bhAva jagate hai mAtA' ke jAnane vAle ke caritra kI utkRSTa ArAdhanA yaha dUsarI bAta hai ki koI uma nirNaya para dRDha rahatA hai batalAkara jJAna aura prAcAra ko eka dUsare se nirapekSa aura koI apanI pAdata kI vivazatA ro vaisA nahI kara batalAyA vahA~ dUsarI pora (yaha kahakara ki draSTA ko sktaa| upadeza kI jarUrata nahI 1 vaha svayaM me pUrNa hai) jJAna aura pAzcAtya dezoM meM jahA~ na to prabhAva janita pari- prAcAra ke bIca pUrNa tAdAtmya sthApita kara diyA hai| sthitiyoM kI hI adhika mAtrA hai aura na akSikSita loga isa tathya ko puSTa karane vAle aneka sthala upalabdha hote hI, phira bhI aparAdhoM kI mAtrA koI kama nahIM hai / nirdhana hai jaise samyaka daSTA pApa nahIM krtaa| ajJAnI jo acche aura alpa vikasita dezoM meM jahA~ dUdha meM pAnI milAne bure ko jAnatA hI nahI vaha kyA karegA ? ajJAnI tapasyA - ---- -- 1. 'vyavahArika manovijJAna' pR0 56 se 70 1. udde so pAsagassa natthi (prAcArAGga pra0) (lekhaka haMsarAja bhATiyA) 2. sammatta daMsI na karei pAvaM (prAcArAGga pra.)
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ aparAdha aura buddhi kA pArasparika sambandha 167 ke dvArA karor3oM bhavoM meM jitane karma1 khapAtA hai| trigupti prAcArya rajanIza "prajJAna ko bhoga aura zAna ko gupta jJAnI mantara muhUrta meM utane karmoM ko khapA detA hai| tyAga mAnate haiN| ve tyAga ko jJAna kA pariNAma batAte haiM / ve kahate haiM samasyA kAma krodha ko jItane ko nahIM2 ye tathya eka bAra hameM cauMkA dete haiN| lekina jaba dUsare aise tathya hamAre sAmane pAte haiM ki vaha adhyayana, jAnane kI hai / jo andhakAra ko jAnatA hai vaha pandhakAra nahIM ho sakatA3 / yahA~ unhoMne jJAna ke mAne bodhika jAna adhyayana3 hI kyA jo itanA bhI na sikhAe ki parapIr3ana ko nahIM liyA hai jaisAki mAge unhone svaya kahA hainahIM karanA caahie| tathA jo prajJA ke do bheda kie hai "jJAna aura jJAna meM bheda hai| eka jJAna hai kevala jAnanA4 jJaprajJA aura pratyAkhyAna prajJA / ina para se spaSTa hotA hai jAnakArI bauddhika samajha hai| mora eka jJAna hai anubhUti ki uparyukta tathyoM meM yahI apekSA hai| vahA~ bauddhika jJAna prajJA, jIvanta pratIti / eka mRta tathyoM kA saMgraha hai| eka ko jJAna na kahakara AtmajJAna ko hI jJAna kI paridhi meM jIvita satya kA bodha / bauddhika jJAna jJAna kA bhrama hai| liyA gayA hai| jahA~ jJAtA, jJeya aura jJAna sabhI ekAkAra andhe kA prakAza ko jAnanA aisA hI sabakA bauddhika jJAna ho jAte haiN| yadyapi usa AtmajJAna se bhI aparAdha kA hai| usa anubhUti paraka jJAna ke prAgamana se hI AcaraNa koI sIdhA sambandha nahIM hai, para vaha aAtmajJAna aparAdha ke mahaja usake anukUla ho jAtA hai / satya jJAna ke viparIta kAraNa bhUta mohanIya karma ke naSTa hone ke bAda hotA hai jIvana kA honA eka agabhAvanA hai| sAmAja taka dhaga ataH usa jJAna ke hone para aparAdhoM kA na honA svataH para kabhI nahIM huA hai| jJAna buddhi kI upalabdhi nahIM prApta hai| anubhUti kI sampatti hai|" yahI apekSA kauTilya aura sukarAta prAdi ke pUrvApara ina sabane yaha sarvathA spaSTa ho jAtA hai ki jJAna aura visaMvAdI kathanoM meM joDanI pdd'egii| jahA~ kauTilya ne eka prora kahA hai vidvAnoM meM bhI dopa pAe jAte haiM paura prAcAra meM jahA~ tAdAtmya mAnA gayA hai vahA~ jJAna ke bauddhika rUpa ko nahIM prAtmAnubhUti ko hI liyA gayA hai| dUsarI jagaha5 kahA-jJAniyoM ko saMsAra kA bhaya nahI hai| isI taraha sukarAta ne kahA "acche ko jAnanA acche bauddhika jJAna bhI kucha prazoM meM apagadhI manovRtti kA ko karanA hai" yahI bAta gA~dhI jI ne dUsare DhaMga se kahI- saMzodhana karane meM sahAyaka hotA hai| kyoMki prAya: dekhA "saccaritratA ke prabhAva meM korA bauddhika jJAna zava ke jAtA hai jisa vyakti meM jitanI buddhi labdhi hotI hai usa mamAna hai" yahA~ unake kathana se hI spaSTa hai ki bauddhika kA mAnasika svAsthya apekSAkRta utanA hI acchA hotA jJAna kA sambandha saccaritratA me nahIM mAnane / hai / svastha va saMtulita mAnasa kA vyakti adhika aparAdha nahIM krtaa| dUsare meM hamAre sabhI prAcaraNa hamArI icchA, 1. annANI ki kAhI kiMvA nAhI seya pAvayaM bhAvanA, mAnyatA va AdarzoM para nirbhara karate haiM aura ina (da0 pra0 4 zlo0) saba meM saMzodhana karanA zikSA para bahuta kucha avalambita 2. ugga taveNa annANI, jaM kamma khavedi vahahi bhvehi| hai| manovaijJAnikoM kI bhI mAnyatA hai ki vyakti jo kucha taM NANI tihi guto khavedi anto muhutteNa bhI karatA hai, sAmAjika zaikSaNika prabhAvoM kA pariNAma (mokSa prA053) hai| ve anubhava ko bhI svayaM ko badalane meM bahuta bar3A 3. kiM tAe paDiyAe, paya koDivi palAla bhUyAe, sahAyaka mAnate haiM / jina mUla pravRttiyoM se prerita hokara jai itto viNa jANa, parasa pIr3ANa kAyadA 1. krAnti bIja pR01| (niyukti) 2. vahI, pR04| 4. (prAcArAGkapra0) 5. na saMsAra bhayaM jJAnavatI (ko0 artha, pra0 pAThavAM) 3. vahI, pR015| 4. vahI, pR058
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta hama aparAdhoM kI bhora unmukha hote haiM una para zikSa aparAdha sikhAne meM bhI sahAyaka ho sakatA hai aura miTAne mArgAntarIkaraNa ke dvArA kisa prakAra kAbU pA letI hai vahA~ meM bhI / zikSita ko sainika taiyArI meM jor3a detI hai| isI taraha aparAdhoM kA itihAsa lar3ane, jhagar3ane kI mUla pravRtti dvArA bImA, baika kampaniyoM aparAdha kA itihAsa bahuta purAnA hai| karor3oM varSa aura makAnoM kA AviSkAra karatI hai| zikSA manovRttiyoM pUrva kI daNDa vyavasthA 'hAkAra' 'mAkAra' dhikkAra tathA ko prabhAvita karatI hai isa tathya se na to manovijJAna hI isake bIca kI anagina daNDa vyavasthAoM tathA vartamAna inkAra ho sakatA hai aura na hama hii| zikSA se anubhava manovaijJAnika daNDa paddhatiyoM ke prAdhAra para jAna par3atA hai ajita hote haiM / anubhavoM se acche bure nagaNya mUlyavAn ki aparAdha hara samaya rahe hai phira cAhe vaha bauddhika yuga kA bheda jJAna hogA aura usase hamAre nirNaya buddhimattA ho yA abauddhika tathA sabhI vargoM va sabhI dezo me rahI haiN| pUrNa hoNge| agara aisA na mAne to zikSA manovijJAna kA mahAbhArata, smRtiyA~, upaniSad tathA tatkAlIna anya koI artha hI nahIM ! lekina phira bhI zikSA ko hama sAhitya isakA puSTa pramANa hai| chAndogya upaniSad meM prabhAvotpanna taka hI sImita rakha sakate haiN| isase zikSA azvapati kaikeya kA yaha dapta kathana ki "na mere1 rAjya aura pAcaraNa ke bIca gaThabandhana nahIM kara skte| meM cora hai, na madyapa hai, na kriyA hIna hai, na vyabhicArI jaina darzana ne jJAna, darzana aura kriyA ko sApekSa mAnA aura avidvAna hai" nismadeha eka prakAra kI pratyukti kA hai / lekina isameM bhI tAratamya hai| hamArA zAna mastiSka kA namUnA hai / ramAzaMkara tripAThI ne bhI apane pratha'prAcIna kI upaja hai / prAsthA prAtmA kI avasthA hai aura kriyA bhArata kA itihAsa' meM isa viSaya kA vizlepaNa aneka usI kI pariNati / isase bhI prAsthA aura kriyA ke bIca pramANoM ke sAtha diyA hai / yaha dUsarI bAta hai ki zAzvata nikaTatA vyakta hotI hai na ki jJAna aura kriyA ke biic| burAiyoM meM deza aura kAla se rUpAntaraNa hotA rahatA hI hai| kaI loga bauddhika kSetra meM aparAdhoM kI mAtrA adhika yaha eka tathya avazya hI kucha mImAMsA cAhatA hai ki dekhakara yaha bhI anumAna lagAte haiM ki buddhivAda ne aparAdhoM prAcIna, madhyama maura vartamAna yuga kI daNDadAna-prakriyA meM ko bar3hAvA diyA hai / anapar3ha yA prazikSita meM AsthA ke bahuta bar3A antara pAyA jAtA hai| kauTilya ne eka hI bhAva prabala hote haiM ataH ve aparAdha karate hicakate hai aura aparAdha karane vAle zUdra hInoM ke lie aparAdha ke anupAta zikSitoM kI prAsthA vighaTita hotI hai isalie ve kucha bhI meM adhika daNDa kI vyavasthA kI hai vahA~ vahI aparAdha karate nahIM skucaate| aisI vicAradhArA ke logoM ne hI karane vAle yA ghora aparAdha karane vAle bhI brAhmaNa Adi sukarAta para aisA lAMchana lagAyA thA ki "sukarAta ne baca nikalate the yA phira svalpa mAtrA meM daMDita hote the| apanI zikSA se ethensa ke navayuvakoM ko pathabhraSTa kara diyA manu ne isase viparIta kiyA hai| sAmAnya aparAdha ke hai|" lekina isa vicAradhArA meM tathya nahIM lgtaa| lie eka sAdhAraNa nAgarika ko eka kArSApaNa se daMDita vastuta buddhivAda na apagadha kA sarjaka hai aura na visarjaka batalAyA hai aura rAjA prAdi prabhAvazAlI va vivekazIla hii| vaha hamAre sAmane pracchAiyoM aura burAiyoM donoM kA vyaktiyoM ko hajAra kArSApaNa se| lekina brAhmaNoM ko hI citra upasthita karatA hai| hamArI manovattiyA~ jisako inhoMne bhI chUTa dI hai| rAjA candragupta ne sAmAnya cAhe pakar3a le, vaha taTastha hai| phira bhI buddhi para apagadha nAgarika aura brAhmaNa ke aparAdhI siddha hone para samAna kI kucha jimmevAriyA~ avazya pAtI hai| ve hI kAma pazu vyavasthA kI hai / vaise brAhmaNa kA sammAna adhika bhI rakhA karate hai aparAdha kI koTi meM nahIM pAte aura ve hI jaba jAtA thaa| (zepa pR0 174 para) manuSya karate haiM to aparAdhI gine jAte hai| kyoMki ve --~-- buddhizIla prANI haiM / ataH hame mAnanA cAhie baddhi vikAsa. 1. name steno janapade, na kadayo na madyapaH nAnA hitAgni nacAvidvAn na sverI svairiNI kutAH 1. dharmayuga 1964 agasta (punarmUlyAMkana zIrSaka lekha se) (ma0 u050,11)
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana sAdhvI zrI saMghamitrA darzana zabda aneka proM meM adhiSThita hai| gautamabuddha avidyA hai| nitya aura pavitra mAnanA vidyA hai| ne nirvikalpa avasthA ko darzana kahA hai / parvAcIna janadarzana meM samyagdarzana kA vaijJAnika vizleSaNa dArzanikoM ne parizodhita vicAroM ko darzana saMjJA se abhi- hamA hai| karmAvaraNa [pranantAnubandhI catuSka paura darzana hita kiyA hai| jaina darzana me darzana zabda ke do artha trikA ke dUra hone se zuddha pariNamana aura antara-darzana vihita haiN| prAtmA hotA hai yaha samyaktva hai| sAmAnya boSa-zraddhAna ___ samyaktva kA phalita rUpa hai vastu kA yathArtha grahaNa, prastuta prakaraNa meM vivecya zraddhAnArthana darzana zabda hai| ruci aura vizvAsa / ina tInoM kA samanvita rUpa samyaga jaina darzana meM prAtmA kI jisa zraddhA ko samyaga darzana darzana hai| aura mithyA darzana kahA hai usI ko vaidika darzana meM vidyA- prAcArya kundakunda ne samyaga-darzana ke isa dvividha rUpa avidyA bauddha darzana meM mArga, yoga darzana meM viveka-khyAti ko vividha dRSTikoNoM se prastuta kiyA hai / sthUla dRSTi se aura bheda jJAna kaha kara pukArA hai| samyaga-darzana kA nirUpaNa karate hue likhAdarzana apane pApa meM samyaga-asamyag nahIM hai kintu chaha dravya2, nava padArtha, pAMca prastikAya pora sAta "vastu paraka hote hI vaha samyag-mithyA bana jAtA hai| tattva, ina para jo yathArtha zraddhA karatA hai vaha samyag vastu ke yathArtha svarUpa meM pariNati use samyag aura praya- dRSTi hai| thArtha svarUpa meM pariNati use midhyA banAtI hai" samyag jina praNIta 3 satrArtha ko, jIva ajIva prAdi vividha darzana kI isa paribhASA meM kisI kA mata dvaita nahIM hai prarthoM ko aura heya-upAdeya ko jAnatA hai vaha sabhyagalekina vastu kA svarUpa nirNaya sabakA bhinna-bhinna hai| daSTi hai| isIlie samyaga darzana kA svarUpa bhI dArzanika paramparAoM samyag-darzana kI vyAkhyA ko adhika sarala karate meM pArthakya lie hue hai| hue kahAbauddha darzana meM pratyeka padArtha ko kSaNa-kSayI mAnA hai| hiMsA rahita4 dharma meM, aThAraha doSa vivajita deva meM unakI dRSTi meM koI bhI padArtha eka kSaNa ke bAda Tikane aura nigrantha pravacana meM jo zraddhA karatA hai vaha samyagavAlA nahIM hai| vastu-svarUpa ke isa nirNaya ke anusAra duSTi hai| mArga kI paribhASA dete hue unhone kahA-saba saMskAra tattva ruci samyagdarzana5 hai| mamyaktva6 para jo kSaNika hai, isa prakAra kI dRr3ha vAsanA [bhAvanA] kA nAma cintana karatA hai vaha bhI samyagdRSTi hai| samaya sAra meM hI mArga hai| __ yoga darzana me mAtmA ko nitya aura pavitra mAnA hai 1. pAtaJjala yogamAra mUtra 5 / ata unakI dRSTi meM manitya aura apavitra AtmA ko mAnanA 2. paT pA0 darzana prAbhRta 16 / 3. vahIM mUtra praa0-5| 1. SaD darzana samuccaya gloka 7 1. paTka pA0 mokSaprAbhUta 60 / kSaNikA sarva saMskArA ityevaM vAsanA yakA sa mArga iha 2. vahI, 38 vijJeyo nirodho motta ucyate / 3. vahI, 7
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta bhI unhoMne yahI tathya vyakta kiyA-jIva, ajIva 1, puNya, vAlA cAritra moha hai| aura dRSTi meM dhAndhya paidA karane pApa, pAzrava, savara, nirjarA, bandha aura mokSa inakA bhUtArtha vAlA darzana moha / [vAstavika dRSTi se jJAna honA samyag darzana hai| karma bandhana ke ananya hetu haiM rAga-dveSa-ye donoM moha sUkSma dRSTi se samyag-darzana para vizleSaNa karate hue kI prakRti haiM / moha kI utkRSTa sthiti meM rAga-dveSa kI likhA-prAtmA2 kA prAtmA meM ramaNa samyagdarzana hai| pranthi durbhadya banI huI rahatI hai| yaha pranthi hI antara jo sva3 dravya meM ramaNa karatA hai vaha samyag dRSTi hai darzana aura samyagdarzana meM bAdhaka hai| prabhavya prANiyoM me jo para dravya meM ramaNa karatA hai vaha mithyAdRSTi hai| isa durbadhya granthi ko chinna-bhinna karane kI kSamatA nahIM samayasAra meM likhA hai-samagra4 vyavahAra bhUtArtha hotI: kucha bhavya prANI bhI abhavya ke samAna hI hote hai priyathArtha] hai| bhUtArtha kevala zukhanaya hai| jo zuddha naya jo dasa yathi ko maTI kara paate| ke Azrita hai vahI samyagdRSTi hai| parvata se calane vAlI nadI me kucha pApANa TakkareM ina samagra vyAkhyAoM kA saMkSepa meM niSkarSa dete hue khAte-khAte sahaja cikane aura gola bana jAte haiM, isI dA-jIvAdi5 tattvoM para zraddhA karanA samyaktva hai yaha to prakAra bhava bhramaNa karate kucha prANiyoM ke sahajataH mAyuSya vyavahAra dRSTi hai / nizcaya dRSTi se to prAtmA hI samyA ko chor3akara zeSa sAta karmoM kI sthiti eka kor3A kor3a ktva hai / prAtmA hI jJAna hai| prAtmA hI darzana hai| sAgara se bhI kucha kama raha jAtI hai taba ve vizeSa zuddha prAtmA hI caritra hai| prAramA hI pratyAkhyAna hai| adhyavasAyoM meM isa granthi ke samIpa pahu~cate haiM una adhyasaMvara aura yoga bhI merI prAtmA hai| vasAyoM ko yathA pravRtti karaNa kahA jAtA hai yaha karaNa dharma samuccaya meM samyaktva aura samyag darzana meM bhavya aura prabhavya prANiyoM ke aneka bAra hotA rahatA hai / raNa kArya bhAva mAnA hai-'tasvArtha zraddhAna samyaktvasya kucha prAtmAe~ pranthi ke nikaTa pAne ke bAda bhI duma dabA kArya, samyaktvaM tu mithyAtva-kSayopazamAdijanyaH zubhA- kara ulTe paira vApasa lauTa jAtI haiN| kucha prAtmAe~ vahIM tma pariNAma vizeSa'-tattvoM ke prati zraddhA samyaktva kA khar3I rahatI hai lekina granthi ko tor3ane kA uname sAhasa kArya mithyAtva ke kSayopazamAdi se utpanna zubhAtma nahIM hotaa| kucha prAtmAe~ sAhasika hotI haiM ve granthi pariNAma samyaktva hai| ko tor3ane kA prayatna karatI haiN| unake madhyavasAyoM meM samyagdarzana ko samajhane ke lie usake utpanna hone aisA prabala vega pAtA hai jaisA pahale kabhI nahIM pA pAyA kI prakriyA ko samajhanA bahuta mahattva kA hai| thaa| isalie ina pariNAmoM ko apUrva karaNa kahA jAtA anAdi kAla se prAtmA para karmAvaraNa ke parata car3he hai| isase ve prAtmAeM prAge bar3hatI huI anthi ko tor3a hue haiN| sabase saghana parata moha kA hai| anya karmAvaraNoM detI haiN| yaha avasthA haribhadra ke zabdoM meM mArgAbhimukha meM bhI saghanatA paidA karane vAlA moha karma hai| moha karma avasthA hai| meM do prakAra kI kSamatA hai vaha cAritra ko vikRta banAtA prAtmA phira prAge bar3hatI hai| zubha madhyavasAyoM meM hai aura dRSTi ko mUr3ha / cAritra meM vikAra utpanna karane prabalatama vega pAtA hai| yaha vega aisA hai jo sAhasika sainika kI nAI samyag darzana kI upalabdhi ke binA muha 1. samayasAra nahIM mor3atA / ise anivRtti karaNa kahate haiN| isa karaNa 2. SaT pA0-bhAva prA0 31 / meM Age bar3hatI huI prAtmA mithyAtva dalikoM ko do bhAgoM 3. SaT pA0-mokSa prA. 14 / meM vibhakta kara detI hai| 4. samayasAra 11 / pahalA bhAga palpa sthitika hotA hai / dUsarA bhAga dIrgha 5. SaT pA0-darzana prA. 20 / sthiti, kA alpa sthitika bhAga ko udIraNA ke mAdhyama se 6. SaT pA0-bhAva prA0 50 / 7. dharma samuccaya dUsarA adhikAra / 1. jaina siddhAnta dIpikA prA0pra05-sUtra 88 /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyApana bhoga kara bahuta hI zIghra naSTa kara detI hai| dUsare putra meM usakA pradezoM meM jo anubhava hotA hai vaha bedaka samyag ko vahIM dabA detI hai| donoM ke bIca meM jo vyavadhAna hai darzana hai| vaha antara karaNa kahalAtA hai / isake prathama kSaNa meM antara samyagdarzana paura samyagjJAna kA abhinna sambandha darzana va samyag darzana kI upalabdhi hotI hai| yaha propa- hai| prAcArya rajanIza ke zabdoM meM samyaga zAna kA bIja hai| zamika samyag darzana hai| isakI sthiti kevala mantamaharta isa kathana meM eka vaijJAnika vizleSaNa bhI hai kyoMki gva taka manuSya kI prAsthA nahIM hogI dRSTi meM viparyAsa rahatA kucha prANI popazamika samyaga darzana ko prApta kie hai taba taka vastu kA sahI grahaNa nahIM hotaa| muvinIta putra binA hI sIdhe apUrva karaNa se granthi ke ghaTaka mithyAtva kI mAM ke prati prAsthA hotI hai isalie vaha usake hara dalikoM ko tIna pujoM meM vibhakta kara dete haiN| kaTu upAlambha ko bhI ThIka grahaNa karatA hai| pravinIta prazuddha puja-maSaM zuddha puja-zuddha puja putra kI mAM ke prati prAsthA hila jAtI hai isalie vaha azuddha puJja meM antara darzana nahIM ke barAbara hai| usake hara zabda ko aura hara vyavahAra ko pranyathA grahaNa argha zuddha puja meM antara darzana kI dhuMdhalI mI sevAe~ karatA calatA hai / kadama-kadama para usake sahI para me bhI use saMzaya hotA hai| yaha usakA dRSTi nirNaya hI hai| prakaTa hotI hai| ina donoM pujoM ko prAtmA khatma kara detI hai / zuddha puJja meM mithyAtva dalikoM kA udaya rahatA prAcArya kundakunda samyag darzana aura jJAna ke tAdAtmya sambandha ko baDI sundara-sundara upamAnoM se upamita karate hai lekina unakI pAvaraka zakti ko naSTa kara diyA jAtA hai| isa sthiti me AtmA ko jo samyag darzana hotA hai hue likhate haiM jaise phUla 1 sugandhamaya aura dUdha ghRta maya use kSayopazama samyag darzana kahate hai| hotA hai samyag darzana vaise hI sadA jJAnamaya hotA hai| kucha paramparAe~ samyagdarzana aura sabhyakriyA ko ___kucha AtmAe~ mithyAtva dalikoM ko samUla naSTa kara / prabheda mAnatI hai / unako dRSTi meM samyagdRSTi vyakti ke detI haiM / use kSAyaka samyag darzana kI prApti hotI hai| koI pApa kA bandha nahIM hotaa| kucha paramparAe~ samyagaupazama samyag darzana aura kSayopazama samyag darzana, darzana ke sAtha hI mokSa lAbha mAnatI haiN| yogavAziSTa meM ina donoM ke pauvAparya krama meM do mAnyatA hai-siddhAnta spaSTa likhA haipakSa meM pahale kSayopazama samyagdarzana kI upalabdhi mAnI jJAti hira granthi-viccheda tasmin mati hI muktatAgaI hai aura karma pakSa meM pahale praupazamika samyagdarzana kI samyaga jJAna karma granthi kA viccheda hai| vaha hote hI prAmA upalabdhi / lekina apanI isa mAnyatA meM dono ke hI pAsa koI akATya tarka nahIM hai| isalie kaI prAcArya mukta ho jAtI hai| donoM vikalpoM ko hI mAnya kara lete haiN| jaina darzana meM samyagdarzana aura samyak kriyAme bheda mAnA hai| samyagdarzana darzanamoha kA anAvaraNa hai aura samyagkSAyika samyagdarzana kabhI pAne ke bAda vApasa nahIM kriyA caritra moha kaa| prataH samyagdRSTi kA mabhA jAtA aura praupazamika samyag darzana kabhI bhI antarmuhurta kriyAe~ vizuddha hI hoM, yaha anivArya nahIM hai| prAcArya se adhika TikatA nahI hai| khIra kA bhojana kara lene ke kundakunda imI tathya ko spaSTa karate hue kahane haibAda bhI jihvA para kucha kSaNa taka mIThA svAda rahatA hai jaM sakkAtaM korai jaMcana saskA taM ca sadahaNaM / isI prakAra propazamika samyagdarzana meM gira jAne ke bAda kevali jihi bhaNiyaM saddahamANasa sammataM // bhI mithyAtva prApti se pahale chaha prAvalikA paryanta samyaga jisake lie samartha hai use karatA hai| jima dharma darzana kA prAbhAma rahatA hai use sAsvAdana samyag darzana kriyA ko nahIM kara sakatA kintu usa para zraddhA rakhatA hai kahate hai| kSAyopazamika samyagdarzana se kSAyika samyagdarzana 1. SaT pA0 bodha praa0-5| ko prApta karate samaya pUrva samyagdarzana ke antima samaya 2. utpatti prakaraNa, sarga 118 /
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 vItarAga ne kahA- kriyA na kara sakane para bhI zraddhA rakhane vAlA samyagdRSTi hai| samyag darzana kI upalabdhi nirhetuka nahIM sahetuka hai| vaha hetu do prakAra kA hai| karma kA prAvaraNa TUTate TUTate sahaja tasvaruci aura satya ke prati bhAkarSaNa paidA hotI hai yaha naisargika 1 samyagdarzana hai / adhyayana upadeza Adi se satya ke prati AsthA jAgRta hotI hai| yaha pradhigamana samyagdarzana hai| sampagdarzana kA mukhya hetu to moha-vilaya hai| uparyukta do bheda kevala bAharI paripAtra hai / samyagdarzana yathArtha meM zrAtma jAgaraNa prora antara darzana hai| prantara darzana pariNAma kucha bAhara bhI prAtA hai vaha bAharI pariNAma hI samyagdarzana kI pahacAna ke lakSaNa bana jAte haiM / pramukha rUpa se samyagdarzana ke pAMca lakSaNa mAne gaye haiM zama 3 saMvega - nirveda anukampA dhArA / 1. zama -- samyagdarzI yathArtha meM samatA pradhAna hotA / hai usakI vRttiyAM zAnta hotI hai kapAya bhAva use sahaja hI uttapta nahIM kara skte| mAnasa kI lagAma usake hAtha meM rahatI hai| bAharI sthitiyAM use vigna nahIM kara sktiiN| 2. samyagdRSTi bhogoM meM anAsakta aura virakta rahatA hai yaha usakA saMvega lakSaNa hai / 3. nirveda guNa ke kAraNa bandhana mukta hone kA satata abhilASI banA rahatA hai| 4. anukampA meM saMsAra ke kisI bhI jIva ko vaha dukhI nahIM dekha sakatA / usakA sabake prati dayA bhAva banA rahatA hai / 5. zAzvata zrAtma tattva meM vizvAsa karatA hai / samyagdRSTi ke ina pAMca lakSaNoM ko mImAMsA karate hue DA0 hIrAlAla jaina likhate haiM ki "mithyAdarzana4 ko chor3a kara samyagdarzana meM pAne 1. SaTa0 pA0 darzana prAbhRta- 22 / 2. janasiddhAnta dIpikA prakaraNa 5-7 / anekAnta kA artha hai-prathAmikatA se dhArmikatA meM mAnA aura asabhya jagat se nikala kara sabhya jagat meM praveza karatA hai|" samyagdarzana anekAnta dRSTi hai| ekAnta dRSTi mithyA darzana hai / anekAnta dRSTi viveka pUrvaka vicAroM ko vistAra detI hai| ekAnta dRSTi vicAroM ko kuNTita karatI hai| jahAM vicAroM meM kuNThA bhAtI hai vahA~ zrAgraha panapatA hai / Agraha kutarka ko janma detA hai / kutarka se buddhi meM cheda ho jAte haiN| satyAmRta vahAM Tika nahIM sakatA zrAgamoM meM eka pATha AyA hai ki- zrAgama jJAnamaya eka rUpa hai / lekina midhyAdRSTi ke mithyA rUpa meM samyagdRSTi ke samyag rUpa meM pariNita ho jAte haiN| maiMne prathama bAra jaba yaha pATha par3hA to lagA dhAgamoM meM kyA jAdU hai ? mizrI koI bhI khAe khAne vAle kA muha mIThA hogA hii| kintu aba kucha samajha meM bhA rahA hai ki vastu acchI me acchI hai lekina use pariNita karane kI kSamatA apanIapanI hotI hai| gAya kA dUdha manuSya ke zarIra meM amRta sarpa ke udara meM viSa bana jAtA hai| aitihAsika tathyoM se spaSTa hotA hai ki yaha mAnyatA na kevala jaina darzana meM hI balki bauddha darzana me bhI rahI hai| eka bAra rAjA zranuruddha ne bauddha dharma kA pracAra karanA cAhA / usane apane eka catura mantrI ko thAnota ke rAjA manohara ke pAsa bhejA kintu manohara kA javAba thA ki - " tumhAre jaise mithyAdRSTi ke pAsa tripiTaka nahIM bhejI jA sakatI / kesarI siMha kI cavI suvarNa pAtra meM rakhI jA sakatI hai miTTI ke pAtra meM nahI / " 1 pratyeka vyakti kI ruciyAM bhinna-bhinna hotI hai| samyadRSTi kI ruciyoM ke dasa prakAra bhAgama meM ullikhita haiM / nisarga - ruci, upadeza - ruci, prAjJA-ruci, sUtra- ruci, bIja-ruci, abhigama-ruci, vistAra-ruci, miyA-ruci, saMkSepa-ruci aura dharma- ruci 2 / 3. jaina siddhAnta dIpikA pra0 8 sU0 6 / 4. bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yoga sthAna-10 224 2. uttarAdhyayana] 28 / 16. 1. bauddha saMskRti pR0 21, lekhaka rAhula sAMkRtyAyana /
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyambaka 1-jisake hRdaya meM satya ke prati sahaja zraddhA utpanna vaidika darzana meM pavidyA ko bhava-bhramaNa kA hetu maura hotI hai vaha nisarga ruci hai| vidyA ko mukti kA hetu mAnA hai| jaina darzana meM baMdhana ke 2-dUsaroM kI preraNA se jisameM satya ke prati ruci pAMca kAraNa mAne haiM unameM pahalA kAraNa midhyAdarzana utpanna hotI hai vaha upadeza ruci hai| ko mAnA hai| midhyAdarzana, dazanamoha kA prAvaraNa hai 3-vItarAga kI AjJA para jo ruci rakhatA hai vaha kintu karma baMdhana ke mukhya hetu rAga aura dveSa hai| ye AjJA ruci hai| donoM cAritra moha kI prakRti hai| darzanamoha ko kahI 4-sUtra par3hane meM jise AkarSaNa hai vaha sUtra ruci hai| karma baMdhana kA hetu nahIM maanaa| mithyA darzana moha kI 5-pAnI meM tela bUda kI taraha jisakI ruci eka hI prakRti hai phira bhI use karma baMdhana kA pahalA? hetu hA prakRti hai phira bhA pada se aneka padoM para vistAra pAtI hai vaha bIja ruci hai| mAnA ha / mAnA hai yaha isalie ki darzanamoha kA AvaraNa tabhI 6-pratyeka sUtra ko artha sahita par3hane kA prayAsa taka rahatA hai jaba taka rAga-dveSa kI granthi sadhana rahatI abhigama ruci hai| hai| anantAnubandhI catuka aura darzanamohanIyatrika, ye 7-satya ko vistAra se par3hane kI dRSTi vistAra sAtoM prakRtiyA~ saptapi tAroM kI taraha eka sAtha jur3I rahatI hai| ina sAtoM kA vilaya aura udaya eka sAtha meM 8-bahuta hI saMkSepa se satya ko pakar3ane vAlA samyaga hotA hai isIlie mithyAdarzana karma baMdhana kA dar3hatama hetu dRSTi saMkSepa ruci hai| bana jAtA hai| samyagdarzana ke ATa guNa mAne gae hai-- -satyAcaraNa ke prati prAsthA kriyA ruci hai|| 1. nizzakita-satya meM nizcita vizvAsa / 10-vItarAga prarUpita zruta-dharma aura caritra dharma meM 2. ni:kAMkSita-asatya ke svIkAra meM prmthi| jo AsthA rakhatA hai vaha dharma ruci hai|| 3. nivicikitsA--satyAcaraNa ke phala meM vizvAsa / nizcayanaya se to bItarAga hI jAna sakate hai ki 4. pramUDha dapTi-asatyAcaraNa kI mahimA ke prati kauna samyagdRSTi hai kauna mithyAdRSTi haiM kisake darzana- aai | moha kA vilaya hanA hai kisake darzanamoha kA viSaya nahI 5. upavRhmaNa-prAtma-guNa kI vRddhi| humA hai / vyAvahArika dRSTi se samyagdRSTi kI taraha 6. sthirIkaraNa-matya meM prAtmA kA sthirIkaraNa / mithyAdRSTi ko bhI kucha bAhya cihnoM se pahacAnA jA 7. vAtmalya satyadharma ke prati sammAna kI sakatA hai mithyAdarzana do prakAra kA hotA hai bhaavnaa| prAbhigrahika mithyAnva-anAbhigrahika mithyaatv| 8. prabhAvanA-prabhAvaka DhaMga se satya ke mahAtmya kA zrAbhigrahika mithyAtva me dRr3ha prAgraha hotA hai usake prakAzana / vicAroM meM samanvayAtmaka nIti nahIM hotii| daSTikoNa bahata prAcArya kundakunda ne bhI 'SaT pAhuDa' meM ina pATha1 hI saMkIrNa hotA hai| usakI ekAnta dRSTi udAratA ke guNoM kA ullekha kiyA lekina inakI vyAkhyA meM kucha sAtha dUsaroM ke vicAroM kA sammAna nahIM karane detii| usake antatara hai| cinana meM kUThA palatI hai isIlie usakI pakar3a meM satya nahIM 1. nizzaMkita kA artha-nirbhaya rahanA-sAta bhaya prAtA / anabhigrahika mithyAtva meM dRSTikoNa kA vaiparInya mAne gae hai unameM kimI bhaya se bhIta na honaa| to hotA hai lekina usame haThadhArmikatA nahIM hotii| 2. nikAMkSita-vratAdi kA dRr3ha pAlana karanA aura 1. uttarAdhyayana 2817126 / 2. jaina siddhAnta dIpikA pra04 sUtra 20 le. prAcArya tulsii| 1. SaT pA0-caritra prA0 7 // Nissakriya Nikkaviya NividigichAyamUdAdiTThIya / pravagRhaNa didi karaNaM vacchalla pahAvaNAyate prh|,
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta nidAna nahIM krnaa| 4. asatyAcaraNa kI prazaMsA-para pASaMDa prazaMsA hai| 3. ratnatrayI kA pavitra bhAjana zarIra hai, isakI 5. asatyAcArya kA saMsarga-para pApaMDa saMstava hai| jindagI ko dekhakara ghRNA na karanA nivicikitsA ina aticAroM se vizuddha pUrvokta guNoM se paripuSTa guNa hai| 4. jina vacanoM meM dRr3hatA amUr3ha duSTi hai| samyagdarzana jIvana kA prakAza hai| mithyAdarzana jIvana 5. upavRhmaNa ke sthAna meM inhoMne pAMcavAM guNa kA andhakAra hai| jisake 1 hRdaya meM samyaga-darzana kA agahana mAnA hai| isakA artha hai jina dharmastha bAlAdi ke pravAha satat bahatA hai usake karma-rajoM kA prAvaraNa haTa doSa kA udghATana nahIM krnaa| jAtA hai| samyaga-darzanara se prAtmA dekhatI hai / jJAna se dravya aura usakI paryAyoM ko jAnatI hai| samyaktva se 6. samyaktva vrata se patita prAtmAnoM ko sthira karanA unapara zraddhA karatI huI caritra ke doSoM ko bhI dUra kara sthirIkaraNa hai| detI hai| prAcArya kundakunda kI yahI bhAvanA rajanIza ke 7. dhArmika manuSyoM ke upasarga kA nivAraNa karanA zabdoM meM isa prakAra dhvanita huI hai ki-"ThIka 3 darzana vAtsalya hai| 8. jina dharma ko prakAza meM lAnA prabhAvanA hai| ThIka jJAna para aura ThIka jJAna ThIka pAcaraNa para le jAtA hai| mahAvIra kI jIvana krAnti kI yaha vidhi atyanta samyaga darzana ko dUSita karane vAle pA~ca praticAra1 vaijJAnika aura sahasroM prayogoM se anumodita hai|" zaMkA, kAMkSA, vicikitsA, parapASaDa prazaMsA, para samyagdarzana yathArtha me hI sAdhanA kA abhinna aga pASaMDasaMstava / hai| binA isake kevala sAdhanA kA koI vizepa mUlya nahI 1. satya meM saMdeha zaMkA hai| raha jaataa| isIlie hara dharma meM samyagdarzana ko 2. mithyAcAra ke svIkAra kI abhilASA kAMkSA hai| mahattvapUrNa sthAna milA hai| 3. satyAcaraNa kI phala prApti meM saMdeha-vici- ..." kitsA hai| 1. SaT pA0 darzana prA07 2. SaT pA0 caraNa prA0 17 1. jaina si0pra08-6 3. jaina bhAratI 15 agasta 1665 [pRSTha 160 kA zeSa ina maba vibhinnatAoM para se lagatA hai ki zAyada azikSita aura zikSita donoM ke aparAdhoM ke lie sava pahale kI daNDa vyavasthA meM varNa vyavasthA kA hAtha rahA hai vyasthA hai| isase spaSTa hai ki zikSA yA buddhi kA aparAdha ki jo jitanA ucca varga kA ho vaha aparAdha kara lene se koI vAstA nhii| aura na hI aparAdhoM ke kAraNoM para bhI utanA daNDita na ho| aura bAda meM aparAdha kI lambI sUcI me kahI zikSA ke bhAva yA prabhAva ko ko apekSA se jor3a diyA gayA hai ki prazikSita vyakti kA batAyA hai| aparAdha aura niraparAdha kA nimitta anyAnya aparAdha to phira bhI kSamya kiyA jA sakatA hai lekina vastuoM kI bhAMti buddhi bhI bana sakatI hai isameM koI zikSita vyakti aparAdha kare to use duguNA daNDa milanA domata nhiiN| caahie| vartamAna meM candragupta ke zAsana-kAla kI bhAMti
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpasiddhAnta kI sacitra svarNAkSarI prazasti kundanalAla jaina ema. e. ela. To, sA. zA. aitihAsika zoSoM meM prazastiyo kA jo mahatva hai| kI patnI kA nAma pUrI thA jo bar3I puNyAtmA thI, inake vaha kisI se chipA nahIM hai| zilAlekhoM kI bhAMti ye bhI ramA, ItI, atU, aura nInI nAma kI cAra putriyAM thiiN| mahatvapUrNa hotI hai, yahA~ maiM eka prazasti de rahA hU~ jo sone inhIM dhIrarAja ne maMDapAcalaM (mAMDU iMdaura) meM prAkara ke akSaroM meM likhI huI thI tathA prathama patra para citra bhI eka sundara vihAra banavAyA thA tathA eka vizAla poSadha citrita haiM / citra se pratIta hotA hai prAcArya zrI zrAvakoM zAlA bhI banavAI thI jahAM mAdhu loga rahA karate the| ko upadeza de rahe haiM / mUla prati kA patA nahIM cala rahA hai itanA to dhIrarAja sAhu kA vaMza varNana hamA pAge prAcAryoM para usakI phoTo mere pAma surakSita hai| yaha prazasti dhIra kI paramparA dI huI hai| rAja kI hai jinhoMne magasira zukla 5 savat 1523 meM kalpasiddhAnta likhAyA thaa| isa prazasti meM zve. prAcAryoM vardhamAna svAmI ke pada para sudharmAcArya gaNadhara hue kI paramparA tayA dhIrarAja ke vaMzajoM kA ullekha hai| yaha unake vaMza kI canda zAkhA meM udyotana mUri hue tatpazcAt prazasti 24 chadoM kI hai jo avikala rUpa se yahA~ se varSamAna mUrei, jinezvara sUri jinacandra sUri mabhayadeva prastuta kI jA rahI hai jisakA sArAMza nimna prakAra hai| sUri jina ballabha mUri, jinadatta mUri, jinacandra mUri, jina patti mUri, jinezvara mUri, jina pravodha sUri, jina zrI mAla vaza meM khovaDa nAma ke maMtrI the jo sarvaguNa candra mUri, kuzala mUri jina pana mUri, jina labdhi mUri, sampanna the. vahI chADA nAma ke sAhU the jo bar3e puNyAtmA jina candra mUri, jinodaya mUri, jinarAja mUri, jinavaddhana ye unake nayaNa aura naradeva nAma ke do putra the jo dharmAmA sUri, jina candra mUri jina sAgara sUri paura jina sundara tathA burAiyoM ko miTAne vAle the / nayaNa kA putra pethdd'| ____ sUri grAdi ina guraSoM ke upadezAmRta kA pAnakara dhIrarAja thA jo jaina dharma kA marmajJa thA / dUsare putra naradeva kI patnI - ne jo middhAnta graMthoM ke likhAne meM madA mAvadhAna rahate devala devI indrANI sadRza sundarI aura priya thii| naradeva the, saM0 1523 magasira zukla 5 ko kalpamiddhAnta kI aura devala devI me jayasiMha, guNiyA, rAghava megharAja, gaNa pustaka svarNa vargoM meM likhAI / so uma graMtha ko prati varSa pati, karma aura dharmasiha nAma ke sAta putra utpanna hue the| par3hate par3hAte hue catuvidha saMgha kA kalyANa hove / inameM se cauthe putra gaNapati kI patnI gaMgA devI se vIrama pora nAlharAja nAma ke do putra utpanna hue| prazasti ko mUlalipi sAtave putra dharmasiMha kI do patniyAM thI, prathama patnI zreyase bhUyase bhUyAnnAbhi sunustanUmatAM / rAlha se dhIra nAma kA putra utpanna huA thA jisane yaha yannAma kAmadaM samyag suradrumaivAvanI // 1 // kalpa siddhAnta likhAyA thaa| dharmasiMha kI dUsarI patnI zrImAla iti nAmnA bhUdazo vaMza ivottamo / kA nAma phAlU thA jisase nAthU nAma kA putra tathA lADaki, suparvADyeRjo yatrotpattiH syAnmauktikaM thiyaH // 2 // jIviNi aura hakkU nAma kI putriyAM utpanna huI thii| khovaDAkhyabhUtratrAmAtyaM citra karaM satAM / ina dharmasiMha ne zatrujayAdi tIthoM kI yAtrA karake tathA saMkhyAtigAH guNA. yasya zamya kAbhyAbhavannahi // 3 // mahAdAna dekara maMdhAdhipati kI upAdhi dhAraNa kI thii| tatra chADAbhidhaH sAdhuH sAdhI yo guNa sevadhiH / inhIM dharmasiMha kI prathama patnI rAlha se utpanna dhIrarAja yastvakRtArthayAmArAnsukRtiH sukRtIciraM // 4 //
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 tasya sutau naguNAsya naradevAbhidhI sutau / mUrta maMtI dharmabhedavivAzivabhavApahI // 5 // nayaNAravyasyAtmajo jajJe prathiyAna pethaDaH zriyA / jina yanmanobhoje rAjahaMsIva khelati // 6 // priyAzriyA zacI vAsInnaradevasya zasya dharasya / devala devIti dharma karma sukarmaNaH // 7 // sapta mUrtAH ivAbhavan sukhabhedAmnAyoH sutAH / tatrAdyo jayasihAravyo dvitIyo guNiyAbhidhaH / / 8 / / rAghavo megharAjazca tatogaNapatirvaraH / SaSThaH karmAbhidhaH sAdhudharmasiMha susaptamaH // 9 // putrau gaNapategaMgAdevi kukSi samudbhavau / vIramonAlharAjazca putrasaMtati. saMzritau // 10 // priyAdyA dharmasihasya rAlha dhIrAbhidha. suta. / phAlU nAmnAdvitIyAtu nAthU (ghU) saMjJasta dAtmajaH // 11 // lADaki jIviriNazcaiva hakkU maMjJAzca putrikAH / dharmasiMhaH kSitI bhAtItyAdi saMtati zobhitaH // 12 // zatrujayAdi tIrtheSu yAtrAM kRtvAti vistarAM / dharmasiMho mahAdAnairdhanyaH saMghAdhibhUrabhUna // 13 // dhIrArakhyasya priyApUrI puNya sNbhaarpuuritaa| ramA ItI atU nInI putrIbhiH parivAritaH // 14 // sAdhuH zrI dhIrarAje nAgatya zrI maMDapAcale / vihAraH kArayAmAsa manohArI manasvinAM // 15 // ramyAM pauSadhazAlA ca vizAlA puNya saMpadAm / kArayitvAkAri svakIya gaNa saMsthiti // 16 // itazca zrIvardhamAna paTTe'bhUtsudharmAgaNabhRdvaraH / tadvaMze candrazAkhAyAM sUri udyotano bhavet // 17 // zrI vardhamAnasUrijinezvaraH sUrirAja jinacaMdra / prabhayAdideva sugurujina ballabhasUriH jinadattau // 18 // jinacandraH sUrIndro jinapatti jinezvarI gnnaadhiishau| sUrijinaprabodho jinacandraH sujina kuzalezAH // 16 // jinapadma jinalabdhi jincNdjitodyaadisuuriindrii| jinarAjo jinavarddhana sUrijinicaMdra suguruzcA // 20 // zrI jinasAgara sariH sAgara iva bhaatilbdhirtnodhiH| zrI jinasundara sUrivijayI jinaharpa sUrIzaH // 21 // etadgurUNAM upadeze teSAM pIyUSayUSaparipIya toSAn / zrIdhIrarAjo bhuvilakSayuddhasiddhAntamalekhanasAvadhAnaH / / 22 / / saMvatsare netra karendriyendubhiH te mArga sita pNcmehni| pralI likhata sArasuvarNavarNaH zrIkalpasiddhAntasupustakaMbo // 23 vAcaMyamaiH vAcyamAnaH pratyandaM pustakaM tvidaM / naMdatA gurutAMccAtra saMghezreyaH paraM paraM // 24 // iti prazasti zrIH anekAnta ke grAhaka baneM 'anekAnta' purAnA syAtiprApta zoSa-patra hai| aneka vidvAnoM aura samAja ke pratiSThita vyaktiyoM kA abhimata hai ki vaha nirantara prakAzita hotA rhe| aisA tabhI ho sakatA hai jaba usameM ghATA na ho aura isake lie grAhaka saMkhyA kA bar3hAnA anivArya hai| hama vidvAnoM, prophesaroM, vidyArthiyoM, seThiyoM, zikSA-saMsthAnoM, saMskRta vidyAlayoM, kAlejoM aura janazruta ko prabhAvanA meM zraddhA rakhane vAloM se nivedana karate haiM ki ve 'anekAnta' ke grAhaka svayaM baneM aura dUsaroM ko banAveM / aura isa taraha jaina saskRti ke pracAra evaM prasAra meM sahayoga pradAna kreN|
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ atizaya kSetra prahAra zrI nIraja jaina mahAra ke mandira meM sthita, terahavIM zatAbdI (1237 zAMtinAtha mandira vikramAbda) kI pratiSThita, cakravartI tIrthakara bhagavAna isa mandira kA nirmANa eka U~ce adhiSThAna para sthAzAntinAtha kI bAraha hAtha U~cI khar3agAsana pratimA ke nIya dAnedAra patthara (grenAiTa sTona) se hamA thaa| zikhara kAraNa yaha kSetra apanA anUThA mahatva aura vizeSa sthAna tathA maNDapa se sajjita nAgara zailI kA yaha eka paMcAyatana rakhatA hai| amara zilpI pApaTa dvArA nirmita, apanI mandira rahA hogaa| kisI samaya mUla mandira ke kSatigrasta propadAra pAliza ke kAraNa prAja bhI camacamAtI huI yaha ho jAne para ITa cane se (sambhavataH 17vIM zatAbdI meM) zAnadAra aura lAsAnI mUrti itanI AkarSaka aura vizAla isa devAlaya kA punanirmANa humA hogA jo zIghra hI phira lagatI hai ki ise uttara bhArata kA gommaTezvara kahA jA jIrNa ho gayA aura upekSita par3A rahane ke kAraNa bana ke sakatA hai| latA gulmoM se pAcchAdita ho gyaa| idhara jaise jaise yaha mahAra kisI jamAne meM bhale hI eka vizAla aura kSetra prakAza meM pAyA, mandira kI marammata prAdi hotI rahI para use itanI vizAla aura saumya mUrti ke anurUpa bhavya samRddha nagara rahA ho para kAla ke cakra meM ulajha kara yaha nahIM banAyA jA sakA / atyanta harSa kI bAta hai ki zrAvaka sthAna pUrI taraha projhala lupta aura ho gayA tathA bahuta samaya ziromaNi, dAnavIra sAhu zAntiprasAda jI kI udAra dRSTi taka vismRti ke garbha meM apanI kalAnidhiyoM ke sAtha hamArI dRSTi ke pare par3A rahA / Aja se lagabhaga paitIsa isa pora dilAI gaI aura unakI sahAyatA se isa mandira varSa pUrva isa sthAna kA jJAna pAsa par3osa ke zrAvakoM ko kA punanirmANa prArambha huA hai / garbhagRha to zikhara sahita nirmita bhI ho cukA hai, kevala maNDapa aura pradakSiNA patha hugrA aura jhAr3a jhaMkhAr3a se ghirA yaha prAcIna mandira dhIre kA kArya zeSa hai jo yathA sambhava zIghra sampanna hogA aisI dhIre prakAza meM AnA prArambha humaa| yahAM kI vyavasthA sambhAvanA hai| yaha nirmANa dezI lAla balumA patthara se tathA tAtkAlika sthiti kA saMkSipta paricaya dete hue zrI usI prAcIna zailI se huA hai aura usameM madhyayugIna yazapAla jaina ne Aja se paccIta varSa pUrva (anekAta apraila vAstukalA kI bhavyatA bahuta kucha surakSita raha sakI hai| 1941) meM likhA thA ki jina sajjanoM ko ukta tIrtha kI yAtrA karanA ho ve TIkamagaDha se yA to paidala jAe~ atizaya mana yA bailagAr3I se / moTara kA sahArA to bhUlakara bhI na isa mandira ke garbhagRha meM mUlarUpa meM tIna khaDgAsana le| itane dhakke lagate haiM ki sArA zarIra cakanAcUra ho pratimAe~ sthApita kI gaI thiiN| bIca meM bAraha hAtha ke jAtA hai|" usa mamaya taka prahAra meM yAtriyoM ke Thaharane zAntinAtha tathA donoM pora pATha hAtha UMce kathunAtha aura kI bhI koI vyavasthA nahIM thI, para aba sthiti vaha nahI arahanAtha / kathanAtha kI pratimA mambhavata mandira ke rahI hai| aba to kSetra ke parakoTe taka pakkI sar3aka bana kSatigrasta hone para usI ke sAtha naSTa ho gaI hogii| yahA~ gaI hai aura TIkamagar3ha tathA chatarapura se pratidina binA aba usI prakAra kI eka navIna mUrti sthApita kara dI dhakke kI moTare pAtI haiM / darzanArthiyoM ko Thaharane ke lie gaI hai| zeSa dono mUrtiyoM ke kucha aMgopAMga khaNDita ho bhI dharmazAlA, rasoIghara kumAM Adi kI paryApta aura acchI gae the jinakI marammata sIkara ke eka dakSa zilpI zrI suvidhA hai| zrInArAyaNa dvArA bar3I kuzalatA ke mAtha kara dI gaI hai|
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta vAstava meM bar3I mUrti meM naye praga jor3akara usakA pAliza mahattvapUrNa bheda milA hai-jo vidvAnoM kI dRSTi prAkarSita milA denA eka kaThina kArya thA jo isa zilpI ne bar3I karegA / saphalatA pUrvaka kara diyA hai| mandira kA nirmANa bhI zrI koThiyAjI ke anusAra tIsare zloka kA tIsaga zrInArAyaNa ke nirdezana meM hI ho rahA hai| caraNa yena zrI madanezasAgarapure tajjanmano nimmimeeka gauravapUrNa bhUtilekha par3hA gayA hai jisakA artha bhI unhoMne-"apane janmasthAna bhagavAna zAMtinAtha kA isa mUrti para nIce jo zilA zrI madaneza sAgara pura meM banavAyA thA" aisA kiyA hai| lekha aMkita hai vaha kaI dRSTiyoM se viziSTa aura mahattva janazruti ke anusAra yaha mandira pANAzAha nAmaka zreSThi pUrNa hai / yaha lekha do zilpiyoM ne aMkita kiyA hai, jinameM ne banavAyA thaa| isa sthAna para par3Ava DAlane para kahA Upara kI paMktiyAM bar3e suDaula aura sajAvaTa pUrNa akSaroM jAtA hai ki usakA sArA rAMgA cAMdI meM pariNata ho gayA meM utkIrNa hai / anta kI 3-4 paMktiyoM ke prakSara sAdhA thA prataH usI dravya se isakA nirmANa hmaa| yadi isa raNa haiM aura aisA lagatA hai ki pratiSThA ke uparAnta yaha zruti meM jarA bhI tathya hai to vaha pANAzAha eka aiti. paktiyAM utkIrNa kI gaI hoNgii| hAsika mahApuruSa aura prasiddha vyApArI the; parantu unakA lekha kI bhASA atyanta lalita aura alakRta hai tathA janma sthAna madaneza sAgarapura nahIM, caMderI thaa| ho sakatA kavitva zakti kA eka acchA udAharaNa hai| kisI kI hai unhIM kA dUsarA nAma galhaNa rahA ho jisakA ullekha kIti kA tInoM loko ke bhramaNa-zrama se thaka kara jinA isa lekha meM huA hai / lekha meM tajjanmano zabda bahuta spaSTa yatana ke bahAne sthira ho jAnA--(kItijagatraya pari- nahA hai aura use janmanA kI apekSA hagnano ma bhramaNa zramArtA yasya sthirAjani jinAyatanacchalena)) ___ spaSTatA se par3hA jA sakatA hai| aisA paDhane para usakA artha tathA mukti lakSmI kA vadana vilokane ke lolupa bhI adhika yukta saMgata 'jisane ati harSa pUrvaka zrImada(maktidhiyo vadana vIkSNa lolupAbhyA) Adi aise prayoga neza sAgara pura meM banavAyA" ho jAyagA, tathA itihAsa haiM jinase siddha hotA hai ki zilAGkita zlokoM kI racanA virodhI bhI nahIM rahegA , bhI bhApA, piMgala jJAna aura sAhitya meM niSNAta kisI TIkamagar3ha ke pratiSThita vidvAna sva. paNDita ThAkuraacche vidvAna dvArA kI gaI hai| isa mUrti aura mandira ke dAsa jI ne bhI yaha zilAlekha "madhukara" meM prakAzita nirmAtAmoM dvArA anyatra (vANapura meM) sahasrakUTa jina karAyA thA, para vaha lekha isa samaya mujhe upalabdha na hone caityAlaya nirmANa karAne ke ullekha se bhI tAtkAlika se unakI dhAraNA jJAta nahIM kI jA skii| lekha isa itihAsa kI eka kar3I upalabdha hotI hai / atyanta Adara prakAra hai - pUrNa zabdoM meM mUrtikAra ke nAma kA ullekha to eka aisI OM namo vItarAgAya // vizeSatA hai jo nizcita hI bahuta virala zilAlekhoM meM gar3hapativaMza saroruha sahastrarazmi: sahana kUTaM yH| pAI jAtI hai| vANapure vyaSitAsIt zrImAniha devapAla kRti / / mahAra ke sabhI zilAlekha artha sahita zrImAna paM0 zrIratnapAlakRti tattanayo vareNyaH / govindadAsa jI koThiyA dvArA pustakAkAra prakAzita puNyaka mUtirabhavad vasuhATikAyAm // karAye jA cuke hai| anekAnta varSa 6-10 me bhI kramazaH kotirjagatraya paribhramaNa shrmaartaa| unakA prakAzana huA hai, para isa bAra prophesara khuzAlacandra yasya sthirAjani jinAyatanacchalena // // gorAvAlA tathA vidyArthI narendra jI ke sAtha vahAM jAkara ekastAvabanUna buddhiniSinA zrozAMti caityaalyo-| hama logoM ne ise jisa prakAra par3hA vaha pATha yahAM diyA dRSTayAnanda pure paraH paranarAnanda pradaH shriimtaa|| diyA jAtA hai| isameM pAMca jagaha choTe choTe bheda koThiyA yena zrImadanezasAgarapure tarahanmano nimmime / jI ke die pATha se milate haiM para tIsare zloka meM eka so'yaM zreSThi variSTha galhaNa kRti zrIralhaNalyAvi bhUta // 3 //
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ atizaya kSetra mahAra 176 pitaM nitya lapAyA tasmAda jAyata kulAmbara pUrNacanAH, pratimA sacamuca bar3I hI pAlhAda dAyinI hai| isa para bojAhaustavanujokya candranAmA / terahavIM zatAbdI meM nirmANa ke samaya jo pAliza kiyA eka: paropakRti hetu kRtAvatAro; gayA thA vaha bhAja bhI vaisA hI camakadAra aura TaTakA hai| dharmAtmakaH punaramoSa sudAnasAraH // 4 // marammata ke samaya usakI jor3a kA pAliza banAne ke lie tAbhyAmazeSa duritoSAmakahetuM pannA Adi aneka bahumUlya padArtha ekatra karane par3e the aisA nirmApitaM bhuvanabhUSaNa bhUta metat / kSetra ke maMtrI aura dvAraka kArya kartA rAjavaidya zrI bAre zrIzAMti caityamati nitya sukha prdaataa| lAla jI ne mujhe batAyA thaa| zrI nArAyaNa zilpI ne to mukti zriyo vadana vIkSaNa lolupAbhyAm // 5 // sUkSma vekSaNa yaMtra se isa pAliza me hIraka kaNa bhI mujhe sambat 1237 mArgasuvI 3 zuke zrImatparauddhadeva vijaya- dikhAye the / guptakAla ke bAda itanA acchA aura propadAra raajye| pAliza prAyaH kahIM nahIM pAyA jAtA prataH usa dRSTi se candra bhAskara samudra tArakA, yAvadatra janacitta haarkaa| pratimA kA bar3A mahattva hai| kalA kI dRSTi se bhI isa dharmakArikRta zuddha kIrtanaM. tAvadeva jayatAt sukiirtnm| mUrti meM sAmya, saumya, vItarAgatA tathA prAtma kendrana prAdi valhaNasya sutaH zrImAn rUpakAro mahAmatiH / bhAvoM kA jo pradarzana dekhane ko milatA hai vaha darzaka ko pApaTo vAstu zAstrajastena bimbaM sunimitam // ko mugdha kara letA hai aura mUrti kara pApaTa kI kalA sAdhanA isa lekha me do tIna sthAno para kinAre ke akSara ke prati bhI usakA mastaka zraddhA se jhuka jAtA hai| kSatigrasta ho gae hai para unha bahuta spaSTa par3hA yA anu- isa kSetra para "zrI zAMtinAtha saMgrahAlaya" nAma se mAnita kiyA jA sakatA hai ataH isa lekha tathA prahAra kI purAtattva kA eka saMgrahAlaya bhI cala rahA hai jisameM aneka anya sAmagrI para zodha karane hetu mai vidvAnoM ko sAdara mahatvapUrNa zilpAvazeSa saMkalita hai| isa saMgrahAlaya kA AmaMtrita karatA huuN| saMkSipta parantu sacitra paricaya maiM apane agalaM lekha meM bhagavAna zAMtinAtha kI yaha uttuga aura sauSThavapUrNa prastuta kruuNgaa| pA zrI mohanalAlajI jJAnabhaMDAra, sUrata kI tADapatrIya pratiyA~ zrI bhaMvaralAla nAhaTA mAnava ko prakRti ne anya prANiyoM kI apekSA adhika asaMkhya zabda usane gar3he aura bahuta hI ucca theNI ke suvidhAe~ aura zaktiyAM dI haiM, unameM mana aura buddhi pradhAna vicAra aura vividha vyavahAra umakI vAcAzakti ke pari. hai / mAnasika zakti meM vaha vicAra karatA hai aura buddhi ke NAma hai / yadi manuSya apane bhAva dUsaro ko batA nahI dvAga ulajhanoM ko sulajhAtA hai aura naye-naye AviSkAra sakatA aura dUmare ke bhAvoM ko svaya grahaNa nahIM kara karatA hai / mana kI pradhAnatA se hI usakA nAma 'mAnava' sakatA, to vicAroM kI sampadA jo aAja hame prApta hai par3A / mana hI baMdha aura mokSa ina donoM kA pradhAna kAraNa aura dinodina usake prAdhAra me naye-naye vicAra udbhava hai "mana eva manuSyAnAM kAraNaM bNdhmokssyo|" vAcika hote hai vaha sambhava nahIM ho paataa| isI taraha kA eka zakti yadyapi anya prANiyoM ko bhI prApta hai para manuSya ne aura AviSkAra mAnava ne kiyA jisase vicAroM ko umakA vikAsa evaM upayoga bahuta hI viziSTa rUpa se dIrghakAla taka surakSita rakhA jA ske| jo bhI ghaTanAeM kiyA hai / bhASA ke dvArA bhAvAbhivyakti, jitane parimANa ghaTatI hai, eka dUsare ko jo kucha bhI kahate sunate hai usa meM manuSya ne kI hai, anya koI bhI prANI nahIM kara skaa| sabhI ko sthAyitva dene ke lie lipividyA kA mAviSkAra
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 anekAnta kiyaa| thor3e se aMko aura akSaroM ne ananta jJAna ko vAlA ajamera myUjiyamavAlA lekha hai| usake bAda azoka sameTa rakhane meM gajaba kA kAma kiyA hai| manuSya kI ke aneka zilAlekha aura khAravela mAdi ke lekha prApta hai| pratyeka dhvani ko akSaroM ke sAMce meM DhAla dene kA yaha para koI graMtha usa samaya kA likhA humA prabhI bhArata meM mahAn prayatna, vAstava meM hI adbhuta hai| prApta nahIM hA phira bhI 'rAya paseNI' sUtra meM ullikhita jaina dharma, bhArata kA eka prAcIna dharma hai usa dharma ke devavimAna pustaka kA jo viviraNa prApta hai vaha bahuta pravartaka sabhI tIrthakara isA bhArata meM jnme| unakI sAdhanA kucha tADapatrIya pratiyoM kI lekhanapaddhati se milatA julatA upadeza, kArya evaM nirvANakSetra bhI bhArata hai / jainadharma ke hai| yadyapi tADapatrIya pratiyAM utane prAcIna samaya kI aba anusAra bahuta prAcIna kAla meM, prathama tIrthaMkara RSabhadeva hameM prApta nahIM hai| jainAgama phuTakara rUpa meM kucha pahale hue| usa avasapiNi kAla ke sabase pahale rAjA, bhikSu likhe gaye hoM to dUsarI bAta hai para sAmUhika rUpa meM unake aura kevala jJAnI hue, tathA sabhI prakAra kI vidyAoM aura lipibaddha hone kA samaya vIrAt 980 hai| yadyapi usa kalAmoM ke bhI ve sabase pahale prAviSkAraka the / puruSoM kA samaya kI bhI likhI haI koI prati prAja upalabdha nahIM hai / 72 aura striyoM kI 64 kalAeM unhoMne apane putra-putriyoM mAlUma hotA hai ki usa samaya taka pustakoM ko adhika se aura logoM ko sikhAI / unake bar3e putra bharata ke nAma se adhika samaya taka TikAye rakhane kI kalA kA utanA vikAsa isa deza kA nAma bhArata pdd'aa| ve sabase pahale cakravartI nahIM hupA thaa| phalataH jo pratiyAM likhI gaI ve kucha samrATa the| bhagavAna RSabhadeva kI 2 putriyA~ thIM-brahmI zatAbdiyoM meM hI naSTa ho gii| usa anubhava se lAbha aura sundarI / jinako unhoMne prakSara aura aMkavidyA uThAkara tAr3apatra kahAM ke sabase acche aura likhane ke sikhaaii| bar3I putrI brAhmI ko lipi vidyA sikhAI ata: upayukta aura TikAU haiM aura kisa taraha unakI ghuTAi ke jabI ke nAma se 'brAhmI lipi' prasiddha huii| usake bAda likhane se kaise sundara lekhana3 ho sakatA hai aura ve adhika samaya samaya para anya kaI lipiyA~ prakAza meM praaii| aba samaya taka Tika sakate haiM / isI taraha syAhI bhI kisa taraha se // hajAra varSa pahale bhagavAna mahAvIra ke samaya meM kI banAne se camakIlI aura TikAU bana sakatI hai ityAdi 17 prakAra kI lipiyA prasiddha hone kA jainAgamoM meM ullekha bAtoM para vicAra kiyA gayA hogaa| isake phalasvarUpa ina hai / pustake kisa taraha likhI jAtI thIM unakA bhI jainA- prAcIna pratiyo kI apekSA pIchevAlI pratiyAM adhika sthAyI gamoM meM ullekha hai| raha sakI / abase 17 varSa pUrva jaba hama jesalamera ke bhaDAge prAcInakAla meM manuSya kI smRti bahuta teja thI isalie kA avalokana karane gaye the to usa samaya bahuta sI jaramaukhika paramparA se hI zikSAdi vyavahAra hote rahe hai| jarita aura TUTI huI pratiyoM ke aise bahuta se Tukar3e hamane likhane kA kAma bahuta thor3A hI par3atA hogA aura jo kucha dekhe the jinakI lipi (vIM se 10vIM zatAbdI kI thii| likhA jAtA thA, vaha bhI thor3e samaya TikanevAlI vastuoM isase pahale to na mAluma aisI prAcIna pratiyoM ke kitane para / isI se prAcIna likhita graMtha prAdi aba prApta nahIM TakarDa idhara udhara naSTa kiye jA cuke hoNge| dUsarI bAra hai| mohanajodar3e mAdi sthAnoM meM prApta purAtattva para jo jAne para hame pahale ke dekhe hue ve choTe choTe Tukar3e dekhane lipi khadI huI hai usako abhI ThIka se par3hakara samajhI nahIM ko nahI mile aura kaI pratiyAM prAdi bhI pahalI aura dUsarI jA skii| brAhmI lipi ke upalabdha prAcIna zilAlekho meM bAra jAne para dekhI haI aba anyatra calI gaI haiN| khaira ! zAyada sabase purAnA vIra bhagavAna ke 84 varSa ke ullekha aba to jesalamera bhaMDAra meM "vizeSAvazyaka bhASya' kI tADa patrIya prati hI sabase purAnI hai jisakA samaya muni puNya1. dekho nAgarI pracAriNI, 57, aka 4 meM prakAzita zita vijayajI ne 10vIM zatAbdI ke karIba kA mAnA hai| 12 merA lekha, 2. 'avantikA' meM prakAzita merA lekha pustaka zabda ko 3. de0 pu0 muni pUNyavijayajI kI bhAratIya zramaNa praaciintaa| saMskRti ane. lekhana klaa|
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI mohanalAlajI zAnabhaMDAra, sarata kI tADapatrIya pratiyAM 181 vIM zatAbdI se to 15vIM ke prArambha taka kI karIba 100 saMvata 1443, pATaNa meM likhita / isa prati ke sAtha tADapatrIya pratiyAM jaisalamera, pATaNa, khambhAta baDaudA, prazasti ke anusAra jyotiSakaraNDavitti evaM caityabandana pUnA prAdi sthAnoM meM prApta hai / anya bhaMDAroM meM kahI kahIM cUriNa kI prati bhI likhI gaI thI, para patA nahIM ve aba eka do pratiyAM hI milatI haiN| jaisalamera ke bar3e bhaMDAra kisI anya bhaMDAra meM haiM yA naSTa ho gii| truTita prazasti ke atirikta tapAgaccha bhaMDAra aura kharatara gaccha ke bar3e isa prakAra hai-"....."zvamalaya siMhAkhyaH devagurupu bhakto upAsare ke paMcAyatI bhaMDAra tathA prAcArya zAkhA ke bhaMDAra 'DeraMDaka' nagara mukhya tamaDanu tasya ca bhAryA sAU dharmAsaktA kI pratiyAM hamane apanI prathama jaisalamera yAtrA meM dekhI thIM suzIla saMyutA...... inameM se svargIya cimanalAla dalAla aura lAlacaMda gAMdhI sahitAzca khetasiMhAbhidhaH medhAmyAm suguNAbhyAm sampAdita 'jaisalamera bhAMDAgArIya sUcI' meM bar3e bhaMDAra aura (4) puzyastathA ca deU: sIru ghaTaNUSTamUzca / pAMcUzca rUDI tapAgaccha bhaMDAra kI tADapatrIya pratiyoM kA bhI vivaraNa mAtU nAmnI saprati [?] sazIla saMyuktAH (5) mUri zrI chapA thaa| bar3e upAsare ke paMcAyatI bhaMDAra aura prAcArya zrImantapAgacchadhapa devasundara guruNAM upadezato ghasasthA dharmoMzAkhA bhaMDAra kI tADapatrIya pratiyoM kI jAnakArI hamane parijJAya / 6 / 'sI' sudhAvikI sauva putra putrI parIvatA sarva prathama prakAzita kI / pATaNa, khambhAta pUnA kI pratiyoM patyurmalayasiMhasya zreyase zuddha vAsanA 7. jyotiH karaNDa kA vivaraNa prakAzita ho hI cukA hai| dakSiNa bhArata meM vivRti, tIrtha kalpAMzca bhUrizca / caityavaMdana cayadi zrI to tADapatra para TaMkita lipi kI lakSAdhika pratiyAM surakSita tADapustakatraye 8. lilikhe....."ne vAdiye bhUmite 1.43 hai| para uttara bhArata meM jaina bhaMDAroM ke atirikta anya vatsare lekhpAmAsa nAgazarma dvijanmanA // zivamastu / saMgrahAlayoM meM tADapatrIya pratiyAM kvacit hI hai| isalie 2. yogazAstra sopajJavRtti hemacaMdra, patra 103, prazasti uparokta prasiddha jaina bhaMDAroM ke atirikta anya choTe moTe truTita-....... 'kAi (ya)stha'kotipAlena likhitaM / " jaina bhaMDAroM meM jo bhI tADapatrIya pratiyAM surakSita hai unakI 3. yogazAstra, hemacaMdra, patra 52 saMvat 1256 jAnakArI prakAza meM pAnA atyAvazyaka hai / ina pratiyAM meM likhita / bahuta sI aisI racanAe bhI haiM jinakI anya koI bhI prati 4. lalita vistarA-caityavandanavRtti, haribhadra-cita, kahIM bhI prApta nahIM hai / ve to mahattvapUrNa haiM hI para prasiddha patra 116, pra. 1270 graMthoM kI bhI prAcIna aura zuddha pratiyAM, ina graMthoM ke zuddha 5. tilakamaMjarIsAra, dhanapAla-viracita, vizrAma, patra evaM prAcIna pATha ke nirNaya tathA sampAdana ke lie bar3e 103 aMtima patra bIca meM kaTA, vizrAmoM ke nAma aura mahattva kI haiN| padya saMkhyA isa prakAra hai (1) lakSmI prasAdano nAma prathamo vizrAmaH zloka: abhI abhI merA sahayogI bhatIjA bhaMvaralAla sUrata 106, patra 10 (2) mitrasamAgamo nAma dvitIyaH vithAmaH gayA tozrI mohanalAlajI jainabhaMDAra meM use 8 tADapatrIya inloka 132, patrAka 20 (3) citraparadarzano nAma tRtIyo pratiyAM dekhane ko milii| thoDaM mamaya meM unakA jo bhI vizrAma. zloka 136, patrAka 32 (4) iti dhanapAla viracite vivaraNa vaha likha sakA vaha usane mujhe likha bhejA hai aura tilakamaMjarI sAre pura-pravazano nAma caturtho vizrAmaH zloka use isa lekha meM prakAzita kiyA jA rahA hai / pUjya nipuNa 126, patrAMka 43 (5) iti laghu dhanapAla viracita tilakamunijI kI kRpA se kulakAdi phUTakara 34 racanAmoM kA maMjarIsAre nau varNaNo nAma paMcamo vidhAma zloka 26 eka saMgraha-prati to vaha apane sAtha kalakatte le gayA aura patrAMka 58, (6) malya mundarIvRttAMto nAmaH SaSTho vizrAmaH, kevala 3-4 dina meM hI usakI presakApI usane svayaM kara zloka 143 patrAMka 70 (7) gandharvakazApAgamo nAma saptamo lI, jo abhI hamAre saMgraha meM hai| aba una pAThoM pratiyoM- vizrAmaH zloka 162 patrAMka 84 (8) prAgbhavaparijJAno nAma kA vivaraNa nIce diyA jA rahA hai / aSTamo vizrAmaH zloka 242 patrAMka 96 (8) iti zrIdhanavividha tIrthakalpa'-1. jina prabhasUri, patra 137, pAlaviracite tilakamaMjarIsAre rAjyadvaya lAbho nAma navamo
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 vidhAmaH zloka 62 patrAMka 103 / idamadagata tattvaiH sUribhiH zodhanIyaM khalati yadihaM buddhi6 loka tattva nirNaya-1. bhagavataH haribhadrasUri kRta kalpanomIdazasyA citana kamakta sevA mAdarza prApya yasya, patra 10 / phira patra 11 se 18 meM anekAMta vAda sambandhI zratupada makaraMda spaMda vidu pradAtrI, koI racanA hai, jisake prArambha meM "nAmo'nekAMta vAdAya / bhuvana sarasizobhA lampate raajhNsii| pUrvApara svabhAva parihAro vAdIna lakSaNa pariNAmavato sa jayati municaMdra zrI munIndraH kavIndraH / / bhAvAH" aMta meM "le. sohaDena likhiteti / " phira bhinna zrI ajayadeva sari mAhemmUlaNa vihANa dullaviyA / prakSaromeM "prAgamika zrIjinaprabhasUriNAM vAdasthala pustikaa|" pIvaMti siddha bahu mukka saralaloyama karakayA // 6 // 7pratiSThAdi viSayaka bAdasthala-evaM apauruSeya veda patra 47 meM-iti zrIyazovarddhamAnAntevAsinA yazodenirAkaraNa / mAdi aMta isa prakAra hai-"mahAdimAhe mAtaMga vasya trivargaparihArita pauruSeya vedanirAkaraNaM ||dhii| kuMbha bhRge magAdhipam / maMgalaM mahA zrIprAdI vAdi jinatattvA mohonmUlana ucyate ||11ptr patra 48 se-ihAI mahAmoha timirabharAtarita-vizva 26 meM-zrImaMtojita devamari muni sauriNakAyA purii| vastu tattva-darzana samartha / proktA snAtaka saMjJitena parama zrAddhane mudhAnmanA / patra 61 se-kRtityaM paMDita yazovarddhanAMtevAmino siddhAntokta vivikta yuktikalitaM cakUvinA matmaram / vAda yazodevasAdhyariti / kulakAdi saMgraha, ratanasiMhamUri va padmasthAnaka gadya padya padavI saMbhUpite zreyase / smara mara vasu nAma (jo zAyada AcArya pada se pahale kA dIkSA nAma rUdroMke pramANe-gatendre samajani janaceto madamohe pradAyi / ho) 34 racanAeM, patra 73, sUcI - kra0ma0 Adi padaH gAthA 30 . 20 ____orn m" x or 1 . 02 kRti nAma kartA tADa pRSThAMka patrAMka aAtmacintA bhAvanA cUlikA rannasiMha mUri 1 1 prAtmAnuzAsti RSabhadeva vijJaptikA appANuzAsanaM hitazikSAkulaka saMvegacUlikAkulakam neminAthastotra pArzvanAthastotram zrI pAzvanAtha sta. zrI neminAtha sta. zrI neminAtha sta. apahilavADA zrI neminAtha sta. kalyANazasya pAthodaM 24 prAkRta saskRto vApi 25 jaya jaya bhuvana divAyara siri dhammasUri mugu jai jIva tujha samma nArINa bahiraMge bhamiya maUhaM nemi maMgalavaratarukaMda siri pAsatijaya sudara jaya jaya nemi jiNida tuhu ...........pahu siri neminAha sAmiya jaivi 12 mUrtayaste na saMpate jayada saja ekkadIvo niya gurupAya pasAyA siri dhammasUri pahuNo 44 namiuM gurupayapauma suhijo vA duhimo vA 11 20 , 28 32 zrIdharmasUri stavanavizikA mAtmahita cintAkulaka manonigraha bhAvanAkulaka guru bhakti kulaka paryantasamayArAdhatAkulaka paramanAha 35 ratnasiMha sUri 40 18
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ kra0 saM0 16 20 21 22 23 24 25 26 27 25 26 30 31 32 33 34 zrI mohanalAlajI jJAnabhaMDAra, sUrata ko tADapatrIya pratiyAM kRtinAma Adi pada cita su uvAya mesa sayala tiyalokkatilayaM paNamiya paDhama jiNaMda siri carima titthanAha yannAma smRtirapyazeSa tihuyaNajanamanalo cavIsaMpi jiNide jaya jaya pAsa suhAyara siri tilasUriguruga gaharaha jaya jaya saMkhesara tilaya siri saMkhesara saMThiya niTThiya khesarapura saMThiyA niTThiya saMkhapure sikhidaha deu yasa trailokyaM gataM, tataM gurutama siri dharmasUri caMdo cauvIpi jiNide gAthA 16 27 10 11 e 13 14 15 21 13 13 13 e 11 & 11 upadeza kulaka neminAtha zrI puNDarIkagaNadhara stotra aNahilapura ratha yAtrA sta. zrI bharuyaccha munisuvrata sta. bAvatAra jinakumaravihAra sta. pAzvaMjina sta0 zrI dharmasUri desaNA gIta zrI saMkhezvara pAzvaM sta. 5 kRtiyoM meM padamasiMha gaNi kA nAma hai, yaha ratnasiha sUri kA zrAcArya pada pUrva kA nAma hai yA anya kavi hai, atyeSaNIya hai / 11 inameM se kaI racanAeM zrI riSabhadeva kesarimala peDhI se prakAzita - prakaraNa samuccaya meM nambara 1, 2, 3, 4, 15, 16, 17, 18, 16 to prakAzita ho cukI haiN| ratnasiMha mUri kI 3-4 aura bhI racanAeM prakaraNa samuccaya meM chapI hai jo isa prati me nahIM hai| phira bhI isa prati meM kaI aisI mahatvapUrNa racanAe hai jo vividha dRSTiyo se mahattva ko haiM / udAharaNArtha - dharmasUri sambandhI racanAeM aura katipaya stavana uname se dharmasUri guNastuti patrikA kI do gAthAe dharmasUri ke saMbaMdha meM aitihAsika tathya prastuta karatI haiM unake anusAra 6 varSa kI avasthA meM unhoMne dIkSA lI, 6 varSa sAmAnya sAdhu ke paryAya meM rahe aura 60 21 " "1 zrI dharmasUri chappaya zAsanadevI stotra 39 103 kartA ars patrAMka pRSThAMka 25 26 ratnasena sUri 46 48 2: paumanAha 51 52 33 ratnasiMhari 53 55 paumanAha gagi 56 ratnasiMha sUri 57 58 61 63 64 65 " 23 "2 " ny 66 paumanAha 66 ratnasiMha sUri 73 " 28 5' 26 30 31 31 32 34 64 35 36 36 38 36 varSa sUripada para / isa taraha savata 1237 ke bhAdavA sudI hue 1 nava nava varise ThAuM, givAse sAhu bhAvAejjAe / sahi sUri paMyamI, sari samva - prauMmi // 33 // bArasa sattatIse suddhAe ekArasIi bhaddavaru / cadaM diNe sAmi tumaM, sura maMdira maMDaNaM jAmro ||34|| kula 78 varSa kI Ayu meM 11 ko ve svarga prApta uparokta rAcanAtroM meM me kucha prAkRta, kucha saMskRta zraura kucha apabhraMza meM hai| racanA saMvata ke ullekhavAlI to kevala eka hI racanA hai "AtmAnuzAsana" jo savata 1336 vaisAkha sudI 5 ko praNahilapura-pAraNa meM racI gaI hai / neminAtha-stava meM praNahilavADa ko svargapurI batalAyA zraNalipura rathayAtrA stavana meM 'kumara nariMda aura bAvartAra jina stavana meM kumara vihAra kA mahattvapUrNa ullekha hai /
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhASA kI do laghu rAso-racanAe~ DA. devendrakumAra, zAstrI bhAratIya sAhitya mUlataH kathA-sAhitya hai jisameM pRthvIrAjarAso aura bIsaladeva tathA ratanarAso Adi vibhinna kAvya-vidhAmoM meM race gaye eka-se-eka sundara graMtha isI paramparA ke antargata pAte haiN| ina rAso kAvyoM meM upalabdha hote haiN| isakA kAraNa dhArmika tathA jAtIya adhikatara geya-paramparA kA prakRta rUpa dikhalAI par3atA hai| cetanA hai jo bhAratavarSa kI prAya: sabhI sAhityika raca- aura gIti kI paramparA kA prArambha prAkRta kAvyoM se nAmoM meM vyApta hai| aura kathAtmaka tathA paurANika raca- hamA hai| apabhraMza ke prabandha kAvyoM meM yaha gItimUlaka nAmoM meM to yaha adhika spaSTa hai| jana-sAhitya meM aisI pravatti vizeSa rUpa se milatI hai| puSpadanta, dhanapAla, choTI-choTI aneka racanAe~ haiM jo kisI ghaTanA yA ghaTanA sAdhAraNa siddhasena aura vibudha zrIdhara sAdi ne apane prabadhatmaka itivRtta ko lekara likhI gaI haiN| ina racanAoM meM kAvyoM meM sundara gItiyoM kI saMyojanA kI hai| yahI para mAyoM meM maTara jahA~ hameM loka-saMskRti kI jhalaka milatI hai vahIM usa mparA hameM prAge calakara hindI ke kathA tathA caritakAvyoM yuga kI bolI jAne vAlI bhASA kA vAstavika rUpa bhA meM evaM sUphI kAvyoM meM lakSita hotI hai| hindI meM hI milatA hai| ina ravanAmoM ke par3hane se spaSTa ho jAtA hai nahIM gajarAtI. rAjasthAnI aura maithilI sAhitya meM bhI ki ye sahaja aura svAbhAvika haiM. inako likhane meM bauddhika yaha paramparA aAja taka marakSita hai aura isakA mUla srota tathA bhASA-zAstrIya prAyAma vyAyAma kI AvazyakatA prAkRta-apabhraMza sAhitya hI hai| vizeSa rUpa se apabhraMza me nahIM par3atI hai| hI aisI racanAe~ milatI hai| prAkRta meM nhiiN| isalie apabhraMza kA rAsA-sAhitya adhikatara paravartI yuga inakA vikAsa apabhraMza se hI mAnanA par3atA hai| yadyapi kA hai| bArahavIM zatAbdI ke pUrva kI koI racanA abhI prAkRta meM bIja rUpa meM yaha pravRtti milatI hai parantu svatantra taka upalabdha nahIM ho sakI hai| adhikatara terahavIM aura vidyA ke rUpa meM apabhraMza meM hI rAsa, phAgu, carcarI, beli, caudahavI sadI ke rAso kAvya milate haiN| mukhya rAsA- gIti prAdi vibhinna rUpoM meM yaha mukharita I hai| ina racanAe~ isa prakAra haiM rAso-racanAmoM kA kaI bAtoM meM mahatva hai| kucha bAteM isa mAsika kavi kRta "jIvadayArAsa" (saM0 1257), prakAra haijinadattasUri-upadezarasAyanarAsa 12vI zatAbdI), jinavaradeva-buddhirasAyaNagasa, jinaprabhasUrI-antaraMgarAsa, jalhiga- (1) gujarAtI, rAjasthAnI aura hindI kA prAdianprekSArAsa, delhaDa-gayasukumAlarAsa (bArahavI zatAbdI), kAlIna kAvya adhikatara rAmA-sAhitya hai / yaha usa yuga dharmasuri-jambUsvAmIrAsa (saM0 1266), prajAtilaka- kI prati vizeSa kA paricAyaka hai / kalatI rAsa (maM0 1363), vijayasenasUri-revaMtagirirAsa (maM0 1288), ambadevasUri-rAmarArAsa (saM0 1371), (2) yaha mAhitya adhikatara bArahavIM zatAbdI se abdularahamAna-sandezarAsaka (caudahavIM zatAbdI), vinaya- lekara molahavIM zatAbdI taka likhA gyaa| gAdhunika bhAracanda-cUnaDIrAsa, kalyANakarAsa (terahavI zatAbdI), tIya Arya bhASAoM meM likhA gayA sAhitya damatrIM zatAbdI zAlibhadrasUri-bharatabAhubalirAsa (saM0 1241), paMcapADava- ke pUrva kA upalabdha nahIM hotaa| isame dasavI zatAbdI meM caritarAsa (saM0 1410), yogIrAso (yogIndradeva) pahale hindI bhASA yA sAhitya kI sthiti kAvya-jagata meM ityaadi| mAnanA kevala kapola kalpanA hI hogii|
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhASA kI kI do laghu rAso-racanAeM (3) apabhraMza kA sAhitya pAThavIM sadI se lekara racanAe~ vIrarasa pradhAna hotI haiM / mukhya rUpa se zRGgAra, satarahavIM sadI taka kA likhA huprA milatA hai| parantu zAnta aura vIragsa meM rAso racanAe~ likhI gaI haiN| rAso-racanAe~ bArahavIM zatAbdI se milane lagatI hai| (10) apabhraMza kI ina racanAmoM ko paM0 candradhara isase hindI-sAhitya kA itihAsa lagabhaga do-tIna sau . zarmA gulerI ke zabdoM meM "purAnI hindI" kI racanAe~ varSa aura Age khisaka jAtA hai| kahane se yahI pratIta hotA hai ki ye paravartI kAlIna (4) racanA-prakAra, prAkAra aura rasa-saMyojanA Adi apabhraMza kI racanAe~ haiM jinapara jUnI gujarAtI yA purAnI sabhI bAtoM meM rAso nAmadhArI-racanAeM vibhinna rUpoM meM rAjasthAnI kA prabhAva hai| milatI haiN| parantu ina sabhI meM geyatA kisI-na-kisI isa prakAra apabhraza kI ina laghu rAsa-racanAmoM kA rUpa meM samAhita hai| adhyayana bhAratIya Arya bhASAoM kI prAdhunika pRSThabhUmi (5) aisA jAna par3atA hai ki prArambha meM mandiroM meM __ ko samajhane ke lie Avazyaka hI nahIM anivArya ho mUrtiyoM ke samakSa bhakti-bhAva prakaTa karane ke lie vividha jAtA hai| dhArmika utsavoM ke avasara para tAla, laya aura gIti ke __yahA~ para apabhrayA kI do laghu rAso-racanAmoM kA anukaraNa evaM sAdRzya para isa prakAra kI racanAe~ likhI paricaya prastuta hai / lekhaka ko ye donoM racanAe~ dehalI ke gaI hogii| zrI di. jaina sarasvatI bhavana, paMcAyatI mandira, masajida (6) bhASA kI dRSTi se inakA atyanta mahatva hai| khajUra meM dekhane ko milIM / ye donoM racanAe~ guTakA saM0 kyoki inameM lokaboliyoM kI jhalaka spaSTa dikhAI par3atI 37 meM likhI huI haiN| pahalI racanA neminAtharAsA hai| hai| jisa prakAra apabhraza ko gujarAtI vidvAn gujarAta isake lekhaka kASThAsaMgha ke muni kumudacandra hai| kASThAsaMgha kI, gajasthAna ke loga gajasthAna kI aura mithilA ke ke adhikatara prAcArya evaM muni apabhraMza aura jana-sAhitya sAhityika mithilA kI tathA baMgAla ke vidvAn bagalA ke lekhaka the / ye sabhI madhyakAla meM hue| lagabhaga pAMcabhASA samajhate rahe hai aura use jUnI gujarAtI, purAnI cha mau varSoM kI eka lambI paramparA milatI hai| gajasthAnI, prAcIna baMgalA aura purAnI marAThI tathA isa deza meM vibhinna sampradAya haiN| unameM bhI alagapurAnI hindI mAnate rahe haiM :sI prakAra kucha loga narapati alaga zAkhAe~ evaM pantha haiN| prAcIna-parampaga ke anusAra nAlha kRta 'vIsaladevarAsa" ko gujarAtI samajhate hai| jainoM ke caurAsI gaccha kahe jAte hai| kAlAntara meM jaina kyoMki usakI bhASA para purAnI rAjasthAnI aura gujagatI sagha meM kaI saMgha banane lage the jinameM devamagha, gauDasaMgha, kA prabhAva barAbara banA huA hai| nadimagha mUlamadha, yApanIyasaMgha, kApThAsaMgha prAdi mukhya (7) bhAratIya sAhitya meM upalabdha rAso-racanAyo the| kASThAsaMgha kI madhya yuga meM cAra zAkhAe~ thIM-nandike adhyayana se spaSTa ho jAtA ki isakA adhikatara taTa, mAthura, bAgaDa pora lAlabAgaDa / aura isI prakAra sAhitya gujarAta aura rAjasthAna meM likhA gayA, aura puSkaragaNa, balAtkAragaNa, desIgaNa aura sarasvatIgaccha. pAja se lagabhaga eka sahasra varSa pUrva jUnI gujarAtI pora mAthuggaccha, pustakagaccha aura nandItaTagaccha-ye cAra purAnI rAjasthAnI donoM eka thiiN|| gaccha the| muni kumudacandra mAthurAnvaya puSkaragaNa meM utpanna hue the| (8) rAso-racanAeM geya hone ke kAraNa adhikatara / zruti yA maukhika rUpa meM pracalita rhiiN| isalie alaga- 1. zrIpAzvacaityagehe kApThAsaghe ca mAthurAnvayake / alaga yuga kI boliyoM kA pAnI una para car3hatA rahA hai| puSkaragaNe babhUva maTTArakamaNikamalakIyA'hvaH // 2 // ___(8) vastuta: "rAso" nAma se hameM kisI kAvya tatpaTTakumudacandro munipatizubhacandranAmaSeyo bhuut| vizeSa kA bodha nahIM hotA / yaha bhrama mAtra hai ki rAso jainagranthaprazastisaMgraha, prathama bhAga, pR0 222 //
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta kASThAsaMgha kI paTTAvalI se yaha to patA lagatA hai ki jala caMdaNayuSphaksa ehi nevarjAiha bharAviDa / isa saMgha kI utpatti lagabhaga dasavIM sadI ke madhya bhAga meM agara kapUraha bahu phalihi tahi parimala praayu| huI thI parantu puSkaragaraNa kaba aura kaise banA isakA cAliya bAla maNi hasa tiji (taji) Navara paya bhttii| ullekha nahIM miltaa| bRhatsiddhacakrapUjA kI prazasti se ThAI ThAI tihi viti rAsu sura vara (nara)mohaMtI // 3 // yaha spaSTa hai ki puSkaragaNa ke bhaTTAraka kamalakIrti kumuda- suvaNareha nadI vahA jahi khelahi hNs......| candra ke paTTadhara bhaTTAraka yazasena the| yazasena kI ziSyA gADi baDiuM tahi vAhiNaI dAmodara daaso| rAjazrI thii| aura rAjazrI ke bhrAtA nArAyaNasiMha the| raliyai pUjiuM tahi murAri campe kari maalaa| nArAyaNasiMha ke putra paNDita jinadAsa the| unake prAdeza vAmaha dekhiAva kAla meghu gali dhAra liya maalaa|| se kavi vIru ne vi0 saM0 1584 meM dehalI ke mugala caDiya pAja tahi pamAu kari pau vIjaha titthu / bAdazAha bAbara ke rAjyakAla meM rohitAsapura (rohanaka) aMbArAyaNa phaliya jityu kohala suma hUkai / ke pArzvanAthamandira meM bRhatsiddhacakrapUjA likhI thI / caDataha pAja sumana ralaI lahara DIyaU bukh|||| isase itanA nizcaya hai ki muni kumudacandra pandrahavI dIvau jAdava vAraNau toraNaha sjuttii| zatAbdI ke pUrva hue| parantu kitane varSoM ke pUrva hue, yaha Upari pAlI phUlamAla toraNi hlktii| nizcita rUpa se nahIM kahA jA sakatA / kyoMki bhaTTAraka prAgai kAmiNI rAsu1 dehi jahiM suvaNNa vADau / yazasena ke sambandha meM bhI yaha jAnakArI nahI milatI gAyaNa jaNaha tabolu dehi ragamaDapi tADau // 6 // ki ve kaba hue the| anumAnata: ye terahavI zatAbdI ke hAtyihi causaru miliu saMghu jiNa bhavaNi praapn| uttarArda yA caudahavIM zatAbdI ke pUrvAddha ke jAna par3ata mApumApu kahi pUja manu-jiNavA laay| haiN| kyoMki rAso meM prayukta bhASA hindI ke nikaTa hai, havaNa mahAcchava dhvajA pUja nemi jiNaha kraayu| jise uttarakAlIna apabhraMza yA purAnI hindI kahA jA rAjula prAgaha jAi kari sakhIyaNa phiraayu||7|| sakatA hai| Upari aMbika devi tithu jiNasAsaNa bhttii| praya neminAtharAsA likhyate // pUjivi aMbika kaNaya kRSi (?)pajanni phttii| pahila paNamaDa neminAha sarasa ghahi vaaso| pAloyaNa siharihi caDevi rahamihi puujvi| sAmala varNa zarIra tAtru bahu guNaha shaaso| saggiNi seNiya svAmI titya bahabhAvi joivi // soraThU desu suhAvaNa bahu magala saado| kASThasaMghi maNi kumuracanda ihu rAsa, pyaasi| ghara ghara gAvaha kAmimI gaM kohala naado| maNataha guNataha bhabiyaNaha ghari saMpaha hosaha / minAtha kA rAsu ehu jo pari kahi gAvai / jUnAgar3ha ralIyAvaNauM jahi viviha vANIya / jANa taNa u phala hoI tAsu jo jiNavara bhAva // 6 dehi rAsu e lahaga vAla NaM sukha viNNIya // // iti zrIneminAtharAsakaM samAptam / pahiri cIra bakSaNau ehari candana lAyau / caitirAsA raNihi jaDAya sahu~ calIya paya uha vaayu| caMtirAsA ke lekhaka bra0 UdU haiN| jaina-sAhitya meM mukhi taMbola sumANi kari siri khUra3 bhraay| yaha nAma sarvathA navIna hai| inake sambandha meM kucha bhI vAjahi maddala saMkha bheri muhi kuMkuma laayu||2|| jJAta nahI hai| ukta racanA se yaha arvAcIna jAna 1. dekhie, paM0 paramAnanda zAstrI kA lekha "kASThAsagha par3atI hai| sthita mAthurasaMgha gurvAvalI" zIrSaka, prakAzita jiNarAsa gAvahi caitAlai sva jaai| "anekAnta", varSa 15, kiraNa 2, pR0 7 // tina kahu~ kak candanu, mASA TikulI laai| 2. jainagranyaprazastisaMgraha, prathama bhAga prastAvanA, pR064|| 1. golAkAra maNDala meM nRtya pUrvaka gItoM kA gAyana 3. mAthe para kuMkuma prAdi kA tilaka lagAyA thaa| krnaa|
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhASA kIbo laghu rAso-racanAeM 17 je naranArI gAvahi, jiNa-cAtAlA maai| rAjula kA vRtta pratyanta khyAtavRtta hai| isalie viyoyanemi kuMvara tina toSau, tUsau sArada maai| varNana tathA bArahamAsoM kA varNana karate hue vibhinna atha catya rAsA bArahamAsA likhyate : kaviyoM ne vibhinna bhASAoM meM rAjala kA viraha-varNana paligi bahaThe dui aNa, karahi maNoraha baataa| kiyA hai| cAhiM citta u mAhiu, piya cAlaha jina jAtA // 1 // bArahamAsA kI parampaga kA vikAsa SaDRtu-varNana baisAkhihi vara vArihi kaMcaNa kalasa bhraae| se hamA jAna paDatA hai| mahAkavi kAlidAsa ke "RtusaMhAra" sASaNa pugNahaM prAgalI jimaha vaNu kANa // 2 // meM hameM sabase pahale chaH RtumoM kA svatantra varNana milatA khaMdaNa bharIya kacolaDI1, aru ghAliya kpuuro| hai| loka-sAhitya kI maukhika paramparA meM prAja taka aThahaM savvaI jeThaDa, barabahu sAvala ghoro // 3 // bArahamAsA kI svatantra vidhA pracalita hai| apabhraMza, prASADhahaM akkhayaha sAra, vara pAla bhraae| gujarAtI, rAjasthAnI aura hindI meM likhe gaye nemitini khaNa jiNavaha pujjiyaja, laha pujja karAe // 4 // bArahamAsA prAja bhI deza ke vibhinna bhAgoM meM sune jA kuMjau maruvau sevatI, avara suyaMdhI jaae| makate haiM / hindI kI madhyayugIna kAvyadhArA meM SaDRtu: mAvaNu jiNabaru pujjiyau, sumaNasa mAla caDAe / // varNana aura bArahamAmA kI pravRttiyoM kA vizeSa rUpa se SaDarasa puNNauM sAli bhoja, maha uppu (?) apaaro| mamAhAra hayA hai| isa sandarbha meM abdula rahamAna ke bhAvava jiNavA pujjiyau, tini ghaNa kiyau miMga'ru // 6 // mandezarAmaka aura jAyamI ke padmAvata meM vizeSa sAmyaghaMTA jhallari bheri tara, bahu paTaha bjaae| lakSita hotA hai| prAsaujihi2 ghaNa cAlI, jiNahari dIva caDAu // 7 // apabhrA meM kevala itivRttAtmaka yA varNanAtmaka kAtigamAsu suhAvaNau, ghari ghari maMgala caatt| gamo racanAe~ hI nahIM likhI gii| isameM bhAvoM tathA pratIsA ghaNa jiNavara pUjai, khevai agara apAra // 8 // koM ko lekara bhI kucha gamo-racanAe~ milatI haiM / adhikabAkha vijaurA rAhaNI, aru ciraja suhaae| tara gaso racanAeM gujarAtI meM likhI gaI haiN| gujarAtI magasirahaM bahu mAna hai, lai jiNahaM caDAuM // 6 // kA mala sAhitya rAso-sAhitya hI hai-jo apabhraMza ke ghaNa piu pUjivi, eka ThAI kRsamaMjali vinnnnii| adhika nikaTa hai| gujagatI kA upalabdha rAsA-sAhitya pUsaha posiu sayalu lou, sA sIli sunnnnii||0|| isa prakAra hai-vijayadevamUrizasa, candrakumAragasa, zAlimAghaha maharasa pUra kari, baha bhoja kraae| bhadrAsa (manimAra), hIravijayamUrigama (RpabhadAma), sAdhaNa saMghahu tei vANu, ambara pahirAe // 11 // haribalagasa (kuzalamaMyama), haribalarAsa (labdhivijaya), pani jananI pani bApu meNa, suha lakkhaNa jaaii| thIpAlarAsa (guNasundara), zrIpAlarAsa (jAnasAgara), ghaNi kaNi puttahaM pAgalI, pani jini kari lAI // 12 // kAra lAI // 12 // thopAlarAsa (jinaharSa), zrIpAlarAma (vinaya vijaya), tolhau de gaNa prAgalI, phAguNa pUnI praasaa| zrIpAlarAsa (yazovijaya) surasundarIrAsa (nayasundara), baMbhayAri kavi UdU, gAe bArahamAsA // 13 // haMsagajavaccharAjarAsa (jinodayamUri), sudarzanarAsa ||iti|| (udayaratna), sumativilAsarasa (udayaratna), siddhacakra ukta donoM gaso-racanAmoM ko dhyAna se paDhane para jAnamAgara) sajAnaderAsa (bhIma), zAlibhadarAsa pratIta hotA hai ki donoM meM neminAtha aura gajula ke / (sAdhuhaMsa), vimalamantrIrAsa (lAvaNyasamaya), zatrujayainivRtta ko grahaNa kara kavi ne geya kAvya ke rUpa meM rAsa (samayasundara), zIlarAsa (vijayadevamUri), hukarAso-racanAeM likhI haiN| jaina-sAhitya me neminAtha aura 3. vizeSa jAnakArI ke lie lekhaka kA "sandeza rAsaka 1. kttorii| tathA paravartI hindI kAvya-dhArA zIrSaka prabandha 2. maasoj,| dRSTavya hai| HIT
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. bhanekAnta rAsa (ratnavijaya), vikramarAsa (narapati), vikramarAsa jaMjjha (baccarAya) mAdi / saMskRta meM prabodhacandrodaya, (zyAmavarTana), rohiNIrAsa (RSabhadAsa), ratnarAsa moharAjaparAjaya, jJAnasUryodaya, prabandhacintAmaNi, sakalpa(mohanavijaya). jambUsvAmIrAsa (depAla, mallidAsa, sUryodaya, caitanyacandrodaya tathA mAyAvijaya prAdi nATaka yazovijaya, jJAnavimalasUri, nayavimalasUri paura ratnasiMha- isI paramparA kA pratinidhitva karate haiM / suurikRt)| apabhraMza kI ukta donoM lapa rAso-racanAtroM ke - inake atirikta mahIrAja kRta "nala-davadantIrAsa", atirikta usI guTake meM eka aura rAso-racanA upalabdha vikramacaritarAsa (udayabhAna), zrIpAlarAsa Adi kaI huI hai jo rUpaka kAvya aura rAso se kucha bhinna hai| racanAe~ prakAzita ho cukI haiN| parantu aba bhI ajJAta isakA nAma "samAdhirAsa" hai| lekhaka cAritasena muni racanAeM vipula-parimANa meM haiN| apabhraMza kI prAcInatama haiN| isameM kula pacAsa padya haiN| racanA meM samAdhi kI racanAmoM meM "nemirAsa" vi0 saM0 1297 kA likhA hamA kahA jAtA hai jo pATana ke bhaNDAra meM hai| parantu vidhi kA varNana hai| yaha patra saMkhyA 52-54 meM likhita zAlibhadrasUri kRta "bharata-bAhubalirAsa" vi0 sa0 1241 hai / prArambha hai-- gaNahara bhAsiya ji saMta samAdhi, kI racanA hai jo purAnI gujarAtI meM likhI huI hai| isa baMsaNa NANa carita smaadhi| prakAra rAso-sAhitya kA prArambha gujarAta kI paramparA samAdhI jiNadevahi didi, jo karae so smmaaviti|| jAna par3atI hai| samAdhI0 // // apabhraza meM rUpaka kAvya kI vidhA meM terahavI sadI cAritaseNa muNi samAdhi paDhaMtau, se paThArahavIM sadI taka likhe gaye kaI rUpaka-kAvya upalabdha bhaviyahu karamu kalaMka haMtau / Teka // 47 // hote haiM / mukhya rUpaka kAvya haiM-mayaNaparAjayacariu1 misamAdhi samarai jiya visu nAsaha, (kavi harideva), manakarahArAsa (kavi pAhala), mayaNa tima paramara kari pApa paNAsaha // Teka 48 // 1. mayaNaparAjacariu (kavi harideva) "bhAratIya jJAna- sohaNu so vivasa samAdhi marIjai, pITha", kAzI se prakAzita ho gayA hai| isakA hindI jammaNa maraNaha pANiu bIjaha // Teka 46 // anuvAda apabhraMza ke adhikArI vidvAn DA0 hIrA- prAisI samAdhi jo aNuviSNu jhAvai, lAla jaina ne kiyA hai| soya jarAmA sivasaha pAvai // Teka 50 // nizcaya aura vyavahAra ke kaSopala para SaTprAbhataH eka anuzIlana munizrI rUpacandra prAcArya kunda-kunda jaina-dharma kI zruta-sampanna paramparA dIrghatA, hasvatva, vaddhi aura hAni kI anubhUti honA use meM apanA eka viziSTa sthAna rakhate haiN| unhoMne paramparA- darzana-maya, jJAna-maya dekhanA ye saba asada-prabhUtArtha hai| gata cale pA rahe satya ke mAna-daNDoM meM navIna mUlyoM kI usakI ye paryAyeM haiM aura paryAya kabhI bhatArtha kaise ho pratiSThA kii| unakI dRSTi nizcayaparaka thii| prAtmA kI sakatI hai| una paryAyoM ke pAra jo aparyaya hai, vahI prAtmA zubha paribhASA meM ve vyavahAra ko prabhUtArtha mAnate the| kA zuddha svarUpa hai| jo ki sarvathA prabaddha-spRSTa, ananya unhoMne kahA-mAtmA kA zuddha svarUpa kevala usakA zAyaka bhAva hai| isa dRSTi se mAtmA kA karma-pudgala se spRSTa 1. samaya-sAra, zloka 14 hone kA anubhava honA, deva, naraka, manuSya mAdi vividha jo passadi appANaM mabaddha-puDheM aNaNNaya NiyadaM / paryAyoM meM usake bhinna-bhinna rUpa pratIta honA, usameM mavisesa masaMjuttaM taM sukha-NayaM viyANIhi / /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcaya aura vyavahAra ke kaSopala para SaTprAbhUta : eka anuzIlana 186 niyata, pravizeSa aura prasaMyukta-saMyoga rahita hai aura vahI yaha to spaSTa hI hai ki unakA dRSTikoNa nizcayabhUtArtha hai| pradhAna thaa| para isakA artha yaha nahIM ho sakatA ki unhoMne nava tattvoM ke samyaktva kA vizleSaNa dete hue unhoMne vyavahAra ko nakArA ho / ve paryAya jagat ko vyavahAra naya kahA-jIva, ajIva, puNya, pApa, pAsava, saMvara, nirjarA, kI dRSTi me bhUnArtha mAnate hue bhI dikhalAI par3ate haiN| baMdha aura mAkSa ye samasta jIva kI hI paryAyeM haiN| zuddha unakA itanA avazya prAgraha rahA thA ki vyavahAra-jagat meM jIva dravya ke svabhAva kI anubhUti meM ina saba ko koI jIte hue bhI hama yathArtha jagata ko na bhuuleN| hamArA dRSTisthAna nahIM hai| anAdi-bandhana paryAyoM se saMzliSTa hama koNa lakSya ke prati mAyag ho aura usameM vyavahAra kA jIva aura pudgala meM jo eka-bhUtatA dekhate haiM, usa dRSTi se sammizraNa na ho| kintu unhoMne vyavahAra kA khaNDana kiyA hama inheM bhUtArtha mAna lete haiM / kintu yaha vyavahAranaya kI ho, aisA hama nahIM kaha sakane / maca to yaha hai ki nizcaya dRSTi se bhUtArtha hai, vastutaH bhUtArtha nhiiN| kuNDI ghaTa, kI taraha unhoMne vyavahAra ko svIkAra hI nahIM kiyA, kalaza, khilaune Adi eka miTTI kI hI aneka paryAya hone usakA vistRta vidhAna bhI diyaa| paTa prAbhUta meM unake se paryAya-bheda ke anubhava meM hama inheM bhale hI bhUtArtha mAna caraNa-pAhuDa, mokkha-pAhuDa Adi chaha pAhuDoM kA saMkalana le, kintu miTTI-dravya ke svabhAva kI anubhUti meM ye bhUtArtha hai| prastuta nibandha meM vyavahAra aura nizcaya ke saMdarbha meM nahIM raha sktii| prataH nava tatvoM kA bhUtArthatA se jJAna hI unakA anuzIlana karanA caahegaa| honA hI samyaktva hai| mokSa-prAbhUta meM prAcArya vyavahAra kA sarvathA khaNDana isa prakAra hama dekhate hai ki unakI dRSTi bhUtArtha- karate dikhAI par3ate haiMnizcaya naya para TikI hai| itanA hI nahIM, ve abhUtArthoM jo suto vavahAre so joI jaggae sakajjammi / me bhI apanI nizcaya dRSTi kA Aropa karate hue unase jo jaggadi vavahAre so sutto appaNe kajje / / bhUnArthatA kA khyApana karavAnA cAhate haiN| jJAna, samyaktva, jo vyavahAra meM suSupta hai, vaha prAtma-kArya meM tapa, prAtmA prAdi zabdoM ke vyavahAra pakSa ko gauNa karate jAgRta rahatA hai| jo vyavahAra meM jAgRta hotA hai, vaha hue ve inheM zuddha pAdhyAtmika paribhASA to dete hI hai, apanI prAtmA ke lie muSupta hotA hai| yaha jAnate hue caMtya, vimba, pratimA, mudrA Adi bhautika upakaraNAtmaka yogI vyavahAra kA sarvathA tyAga kara de-Daya jANiUNa zabdoM meM bhI ve prabhautikatA sthApita karanA cAhate haiM / 1 joI vavahAraM cayai sadhahA savvaM / / kintu prazna yaha hai ki kyA ve prabhUtArtha ko nakArate haiM ? nizcaya kA samarthana karate hue be Age likhate haiMvyAvahArika bhUmikA meM jIte hue bhI ve kyA usase apane ApakA saMrakSaNa karanA yA bacanA cAhate haiM2 isake caraNaM havei sadhammo, dhammo so havada app-smbhaavo| samAdhAna meM hamAre samakSa eka vicAra yaha pAtA hai ki sA rAga-rAsa-rAhamA, jAvassa aNa sacamuca hI ve vyavahAra-parAMgamukha the| unhoMne madeva -caritra kA svarUpa sva-dharma hotA hai| dharma kA caturdaza-guNasthAnoM kA bheda kara Upara uTha jAne vAlI svarUpa hai prAtmA kA sm-bhaav| vaha (sama-bhAva) rAga AtmA ko hI apane pratipAdana kA viSaya bnaayaa| unakI aura roSa rahita jIva kA ananya pariNAma hai| jaise sphaTika dRSTi meM yaha samasta carAcara jagata isalie asat hai ki maNi apane meM vizuddha hone para bhI para-dravya ke saMyoga se prAsthA ke svabhAva meM yaha upasthita nahIM raha sktaa| bhinna--azuddha pratIta hotI hai, vaise hI rAga mAdi se 1. vahI 13 2. samaya-sAra-zloka 13, ttiikaa| bhUyatveNAbhigadA jIvAjIvA ya puNNA-pAvaM ca / tatra dravya-paryAyAtmake vastuni dravyaM mukhyatayAnubhAvapAsava-saMvara-Nijjara-bandho mokkho ya sammattaM // yatIti-tadubhayamapi dravya-paryAyayoH paryAyeNAnubhUya2. dekhiye, prAcArya kundakunda dvArA rcit-bodh-praabhRt| mAnatAyAM bhUtArtham /
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 anekAnta saMyukta jIva anyAnya prakAra se dikhalAI par3atA hai| apane parivRta hai, vaha sikhAyatana hai| meM vaha sarvathA zuddha, buddha aura nirvikAra hai| isI prakAra anekoM jar3a zabdoM ko unhoMne prAdhyAtmika jJAna, darzana, caritra, arihaMta, siddha, prAcArya, upA- paribhASAe~ dekara unheM cetanA-vAna banAyA hai uparokta dhyAya aura sAdhu nizcaya-naya meM ye saba prAtmA meM hI sthita uddharaNoM se yaha bhI pratibhAsita hotA hai ki sacamuca hI haiN| prataH prAcArya apanI AtmA kI hI zaraNa grahaNa karate ve eka avyAvahArika yA vyavahAra kA lopa karane vAle hue kahate haiM puruSa the| kintu vastu satya yaha nahIM hai| jahAM unhoMne prAhA siddhAyariyA ujjhAyA sAhu paMca prmettttii| samyaktva kI paribhASA dete hae yaha kahA ki jo prAtmA te viha cihi prAde tamhA prAdAhu me zaraNa / 104 / prA-mAmeM rata hai, vaha samyagdaSTi hai 2, vahAM yaha bhI kahA ki sammattaM saNNANaM saccArittaM hi sattavaM ceva / chaha dravya, nava padArtha pAMca prastikAya aura sAta tattvoM para cauro ciTThahi prAde tamhA prAdA hu me zaraNaM // 10 // jo zraddhA karatA hai, vaha samyagdaSTi hai| bhAva prAbhata meM kahA gayA hai ki jo vyakti jina bodha-prAbhUta meM pratimA bimba, caitya, mudrA Adi prarUpita bhAvanAoM me vajita hai, vaha vastra-hIna hone para zabdoM kI loka-pracalita vyAkhyAoM ko asvIkAra karate bhI dukha pAtA hai, masAra-mAgara meM bhramaNa karatA hai aura hae ve ina sabakI prAdhyAtmika paribhASAe~ prastuta karate hai| use bodhi lAbha nahI hotaa4| yaha nizcaya kI bhUmikA bhAratIya samagra sAhitya paramparA meM 'pratimA' zabda maMdiroM ko spaSTa karatA hai ki vaha nagna hone para bhI yadi jinameM pratiSThita mUrtiyoM ke lie hI prayukta hotA rahA hai| praNIta bhAvanAmoM se zUnya hai, to usakA iSTa lakSya ume prAcArya kundakunda ne jina-pratimA use kahA jo vizuddha nahIM mila sakatA para isake ThIka viparIta lakSya-prApti ke jJAna, darzana aura cAritra yukta, nimrantha vItarAga, bhAva liA vyavahAra kI anivAryatA dikhalAte hue ve kahate haijina hai| vastra-dhara vyakti siddhi ko nahIM pA makatA, cAhe vaha phira saMyata-pratimA ve muni hai jo zuddha cAritra kA pAlana tIrthakara hI kyo na ho| jina zAsana meM nagnatA hI mokSa karate haiM aura zuddha samyaktva ko jAnate va dekhate hai| kA mArga hai, zeSa saba unmArga hai5 / vyutsarga-pratimA ve siddha hai jo nirupama, acala, kSobha bAhya tapasyA, mAdhu kI kriyA-pAcAroM kA vidhAna rahita, sthira rUpa se nirmApita tathA siddha-sthAna meM sthita bhI hameM aneka sthaloM para milatA hai| bhAva-prAbhUta ke hai2 / 78ve zloka me kahA gayA hai-muni pravara ! bAraha prakAra isI taraha 'pAyatana' zabda sAdhAraNatayA makAna yA ke tapa kA prAcaraNa kara, trikaraNa-zuddhi me teraha prakAra sthAna ke artha meM rUr3ha hai| prAcArya usa sayamI AtmA ko kI kriyAoM-paMca namaskAra, chaha prAvazyaka, mandira meM Ayatana batalAte hai, jo pravrajyA-guNa se samRddha, jJAna-sampanna praveza karate samaya 'nisihI-nisihI' zabda aura bAhara tathA mana-vacana, kAya aura indriyoM ke viSayoM meM prAsakta nahIM hai| usa saMyata-rUpa ko bhI pAyatana kahA hai. jisake 1. bodha-prAbhata, zloka 5-7 mada, gaga, dveSa moha, krodha aura lobha Ayata-apane 2. bhAva prAbhana, zloka 31 appA appammi ramo sammAiThThI haveI adhIna hai aura jo paMca mahAvratadhArI maharSi hai| 3. darzana prAbhUta zloka 19 siddhAyanana kI sarvathA navIna aura ut-zRkhala chadavva Nava payatyA pacatyI satta tacca nniditttthaa| vyAkhyA dete hue ve kahate hai-jisa muni-vaSabha ke samagra saddahai tANa rUva so saTTiI munnynvo|| madartha siddha ho gae haiM, jo vizuddha dhyAna aura jJAna se 4. bhAva prAbhUta 68 5. sUtra prAbhRta, 23 1. bodhaprAbhata, zloka 10. 11, 13 Na vi siMnjhai vatthadhage, jiNa sAsaNe jai vi hoDa titthayaroNaggo vimokkha-maggo, sesA ummaggayA savve /
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcaya aura vyavahAra ke kavopala para badAmRta : eka anuzIlana jAte samaya 'asihI-asihI' zabda kA uccAraNa athavA cintana kare / sAdhaka kramaza: dhIme-dhIme AhAra meM kamI pA~ca mahAvrata, pAMca samiti aura tIna gupti. kA cintana karatA jAe, padmAsana mAdi pAsanoM kA kAla-pAna kramazaH kara aura jJAnAMkuza se viSaya-kaSAyoM meM daur3ate hue mano- bar3hAe, nIMda bhI kramazaH kama le-pArva-parivartana na kre| matta hAthI ko vaza meM kara 1 pAhAra-vijaya prAsana-vijaya aura nidrA-vijaya kA isa dazavakAlika meM hameM milatA hai evaM dhammassa viNo prakAra krama bhI diyA gyaa| mUlaM' dharma vinaya kA mUla hai| isI bhAvanA kA samarthana mana, vacana aura zarIra kI prazubha pravRtti se hone hameM eka gAthA meM isa prakAra milatA hai ki mana, vacana vAle doSoM kI muni guru ke pAsa gardA kre| gArava aura aura zarIra ke yoga se vinaya ke pAMca prakAroM-pAda. mAyA se dopoM ko chipAne kA prayatna na kre| pUjA-lAbha patana, abhyutthAna, svAgata-bhASaNa Adi kA pAlana kr| kI icchA na rakhate hue muni bahiH zayana, mAtApana prAdi kyoMki avinIta manuSya kabhI bhI suvihita mukti ko uttaraguNoM ko pAlana kre1| jisa prakAra jala me dIrghanahIM pA sktaa| kAla taka sthita rahane para bhI patthara jala se bhedA nahI vaiyAvRtya ke prakaraNa meM kahA gayA hai ki muni prAcArya, jAtA, muni usI prakAra upasarga aura parIpahoM se bheda ko upAdhyAya tapasvI, glAna, zaikSaNa, kUla, magha cira-prajita prApta na kara2 / muni ! yadyapi numa sarvavratI ho, phira bhI muni aura loka-sammata vidvAn asaMyata samyaga dRSTi kI tuma nava padArtha, sAta tatva, jIva samAsa aura caturdaza bhI vaiyAvRtya kre| guNasthAno se apane ko bhAvita kro| muni chayAlIsa nirvANa prApti ke lie yaha prAvatyaka mAnA gayA ki akAraka AhAra dASA sa rAhata bhAjana grahaNa kara eka sAdhaka ke jIvana meM jJAna aura tapasyA donoM kA samAna mUla mAdi macita vastupro kA sevana na kare / keza- lucana, mahatva rahe / jo jJAna tapa-hata hai athavA jo tapa jJAna- prasnAna, bhUmi-zayana, vinaya, pANi-pAtra-bhojana Adi ina rahita hai. vaha akRtArtha-lakSya ko sAdhane vAlA nahIM hai| samasta vyAvahArika caryAnoM ko sAra mAnatA hamA inakA jo jJAna aura tapa se saMyukta hai, vahI nirvANa ko prApta samyaktayA pAlana ke samyaktayA pAlana kre| karatA hai| isa prakAra aneka vyAvahArika vidhAnoM kA ullekha AhAra-vijaya, prAmana-vijaya tathA nidrA-vijaya kara hameM ina pAhaDoM meM milatA hai| inase yaha spaSTataH pramAsAdhaka guruprasAda meM apanI AtmA ko jAnakara dhyAna Nita ho jAtA hai ki prAcArya kundakunda jahA~ nizcaya ke kara4 / yadyapi aAtmA svaya caritravAna, darzanavAna aura paripopaka the, vyavahAra ko bhI unhoMne sadA mukhyatA dii| jJAnavAna hai para mAdhaka guru-pramAda se use jAnakara usakA kevala unakI nizcaya dRSTi ko pakar3a kara vyavahAra kI avahelanA karanA unake sAtha nyAya nahIM hogA / ve nizcita 1. bhAva-pAbhRta 70 rUpa se vyavahAra ke utane hI samarthaka rahe hai, jisane ki vArasavihatapayaraNa terasa kigyiAno bhAva-tiviheNa / nizcaya ke / apekSA isa bAta kI hai ki unake dRSTikoNa dharahi maNamatta duriyaM NANAMkusaeNa muNi-pavara / / kA mamyag mUlyAMkana ho aura usake sahI rUpa ko prakAza 2. vahI, 102 meM lAyA jaae| viNayaM paMca-payAraM pAlahi maNa-vayaNa-kAya joenn| 1. bhAva-prAbhRta 111 praviNaya-narA suvihiyaM tato mutti na pAvaMti // vAhira savaNattAvaNa tarumUlAINi uttaraguNANi / 3. mokSa-prAbhRta 59 pAlahi bhAva-visuddho pUyAlAhaM mniihNtii|| tava-rahiyaM ja NANaM, NANa-vijutto tavo vi prkytyo| 2. vahI,93 tamhA NANa-taveNaM saMjutto lahai nivvANaM // jaha pattharo na bhijjai pariTTiyo dohakAla mudenn| 4. vahI, 63 taha sAhu Na vibhijjai uvsmg-priishehito||
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya-samIkSA 1. mamananta zakti ke srota ho|' lekhaka muni ki ve jijJAsA dRSTi se usa para vicAra kareM, aura dharma ke zrI nathamala, prakAzaka, bhAratIya jJAnapITha kaashii| pRSTha antarbAhyasvarUpa para vicAra karate hue takaNA se rahita ekAta saMkhyA 102 mUlya sajilda-prati kA, do rupyaa| me usake svarUpa para gaharI dRSTi DAleM, taba anekAnta dRSTi prastuta pustaka meM muni zrI nathamalajI ke 23 vicArA- se prApako usa prazna kA uttara svayameva mila jAyagA / tmaka saMkSipta nibandhoM ko prakAzita kiyA gayA hai| jo lekhaka ne jahA~ dharma ke sambandha meM vicAra vyakta kiye hai yoga vidyA ke sAdhaka haiN| yoga vidyA ke sAdhaka ko usase vahA~ unhoMne dharma ke sAdhanoM para bhI dRSTi DAlI hai| jaba sambandhita aneka viSayoM kA parijJAna Avazyaka hotA hai| mAnava meM sahiSNutA aura viveka jAgRta ho jAtA hai tava yoga vidyA ke liye brahmacarya kI prAvazyakatA hotI hai| sattA meM sthita vizvAsa ubuddha hone lagatA hai, uma samaya usakA abhyAsI brahmacarya kA yathAzakya pAlana karatA hai| dharma use atyanta priya lagatA hai, usa para usakI AsthA kyoMki mAnava ko jaba taka apanI ananta zakti ke srota sudRr3ha ho jAtI hai| pustaka upayogI hai| bhAratIya jJAna kA patA nahIM calatA, jaba taka vaha indriya-viSayoM ke pAsa pITha isa sundara prakAzana ke lie dhanyavAda kI pAtra hai| se apane ko chur3Ane kA yatna nahIM krtaa| kintu unake 3. hindI-para saMgraha-sampAdaka DA0 kastUracandajI vyAmoha meM hI rAta-dina lagA detA hai| mana bar3A cala kAmalIvAla, prakAzaka-sAhinya-zodha vibhAga zrI di. jaina hai vaha eka kSaNa bhI sthira nahIM rahatA, mana rAjA hai aura atizaya kSetra mahAvIrajI, jayapura (gajasthAna) pRSTa makhyA indriyAM usakI dAsa haiM usakI preraNA se indriyA~ aviSama 500, mUlya 3) rupyaa| meM pravRta ho jAtI haiM, prAtmA kI nibalatA me ve adhika prastUta pada sagraha meM hindI ke vibhinna jaina kaviyoM ke upadrava karatI haiM, pAvega aura udvegoM se vyathita prAtmA pado kA makalana kiyA gayA hai| anta me unakA zabdakopa apanI mudha-budha kho baiThatA hai| isalie sAdhaka ko apane bhI de diyA gayA hai| padoM kI saMkhyA 400 hai| uname una mAtmabala ko baliSTha banAne aura zarIra ko jaDa samajhakara kaviyo kA sakSipta paricaya bhI nihita hai, jinakI racausase antaraMgarAga chor3ane kA yatna karanA prAvazyaka hai| nAmo kA ukta pustaka meM sakalana hupA hai / graMtha aisA karane para vaha mana kI cacalatA ko sthira karane me kA prAkkathana DA0 rAmamihajI tomara ne likhA hai| aura samartha ho sakatA hai tabhI vaha dhyAna kI siddhi karatA huA sampAdaka ne apanI prastAvanA meM pado kI bhASA zailI evaM anta meM svAtmopalabdhi kA pAtra banatA hai| kavitva ke sambandha meM acchA prakAza DAlA hai| isa manijI vicArazIla vidvAna haiM unake upayogI vicAra sambandha me abhI anveSaNa karanA Avazyaka hai ki hindI meM pAThakoM ke lie upayogI siddha hoNge| bhAratIya jJAnapITha pado kI racanA kaba zurU huii| jaina kaviyo meM aneka pada kA yaha prakAzana sundara hai| bhakti aura adhyAtma pradhAna pAye jAte haiN| kucha pada to 2. kyA dharma buddhagamya hai ? lekhaka, prAcArya tulsii| bhAva bhASA aura rasa meM uccakoTi ke pratIta hote hai| vaise prakAzaka, bhAratIya jJAnapITha kAzI, mUlya do rupyaa| pada anya bhAratIya kaviyoM ke nahIM pAye jaate| hindI bhASA isa pustaka kA viSaya usake zIrSaka se spaSTa hai| ke ina padoM meM jahA~ bhakti kA sundara svarUpa milatA hai isake lekhaka terApathI saMgha ke nAyaka prAcArya tulasI haiM, vahAM unakI bhASA prAMjalitA ko lie hue gaMbhIra artha kI jo sulajhe hue vidvAna aura sulekhaka haiN| prAcArya tulasI ne dyotaka hai| aise graMthoM kA sarva sAdhAraNa meM pracAra honA dharma ke sambandha meM paryApta vicAra kiyA hai aura ve apane caahie| isake lie DA. kastUracandajI kAzalIvAla anubhavAdhAra se jisa natIje para pahuMce, usakA acchA aura mahAvIra tIrthakSetra kameTI ke saMcAlakagaNa dhanyavAda vivecana prastuta pustaka meM kiyA hai| pAThakoM ko cAhie ke pAtra haiN| -paramAnanda jaina zAstrI
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAdhitantra aura iSTopadeza kA tRtIya saMskaraNa svAdhyAya premiyoM ke dvArA pichale varSa isa grantha kI bahuta mAMga kI thii| aura unhI ke anurodha se yaha saMskaraNa prakAzita huA hai / prastuta grantha prAcArya devanadina pUjyapAda, kI eka sundara kRti hai| isa adhyAtma pradhAna racanA meM prAcArya ne pAtma svarUpa kA sundara vivecana kiyA hai| pichale do saskaraNoM se yaha maskaraNa zuddha nikalA hai| donoM kI saMskRta TIkAeM aura paramAnanda zAstrI kI hindI TIkA sAtha me do gaI hai mumukSu svAdhyAgI sajjanoM ke lie yaha saskaraNa anyanta mUlyavAna hai mumukSu sajjanoM ko cAhie ki ve pUjyapAda kI anubhavapUrNa kathanI ko hRdayaMgata kara, tathA iSTa upadeza kA smaraNa kara samAdhi kA upAya prApta kara sakege / sajilda prati kA mUlya 4) rupayA hai| vaha maMsthA ke niyamAnumAra paune mUlya meM prApta kara skeNge| vyavasthApakavIra sevAmandira 21, dariyAgaMja, billii| vIra-sevA-mandira aura "anekAnta" ke sahAyaka 1000) zrI mizrIlAla jI dharmacanda jI jaina, kalakattA / 150) zrI jagamohana jo sarAvagI, kalakattA 1000) zrI devendrakumAra jaina, TrasTa, 150) , kastUracanda jI prAnandIlAla kalakattA zrI sAhu zItalaprasAda jI, kalakattA 150) , kanhaiyAlAla jI sItArAma, kalakattA 500) zrI rAnajIvana sarAvagI eNDa saMsa, kalakattA' 150) , paM0 bAbUlAla jI jaina, kalakattA 50 ) zrI gajarAja jI sarAvagI, kalakattA 150) , mAlIrAma jI sarAvagI, kalakattA 500) zrI nayanala jI seThI, kalakattA 150) , pratApamala jI madanalAla pAMDyA, kalakatA 500) zrI vaijanAtha jI dharmaca jI, kalakattA 150) , bhAgacanda jo pATanI, kalakattA 500) zrI ratanalAla jI jhAMjharI, kalakattA 150) , zikharacanda jI sarAvagI, kalakattA 251) zrArA0 bA0 harakhacanda jI jaina, rAMcI 150) , surendranAtha jI narendranAtha jo kalakattA 251) zrI amaracanda jI jaMna (pahADacA), kalakattA / 10 ) , mAravAr3I vi0 jaina samAja, vyAvara 251) zrI sa0 si0 dhanyakumAra jI jaina, kaTanI 101) , digambara jaina samAja, kekar3I 251) zrI seTha sohanalAla jI jaina, / 101) . seTha candUlAla kastUracandajI, bambaI naM. 2 maisarsa munnAlAla dvArakAdAsa, kalakattA 101) .. lAlA zAntilAla kAgajI, dariyAgaMja dillI 251) zrI lAlA jayaprakAza jI jaina 101) , seTha bhaMvarIlAla jI bAkalIvAla, imphAla svastika meTala basa, jagAdharI 101) , zAnti prasAda jI jaina 250) zrI motIlAla horAcanda gAMdhI, usmAnAbAda jaina buka ejensI, naI dillI 250) zrI banzIyara jI jugalakizora jI, kalakattA 101) , seTha jagannAthajI pANDyA jhUmarItalayA 250) zrI jugamandaradAsa jI jaina, kalakattA 101) , seTha bhagavAnadAsa zobhArAma jI sAgara 250) zrI siMghaI kundanalAla jI, kaTanI (ma0pra0) 250) zrI mahAvIraprasAda jI agravAla, kalakattA 101) , bAbU nRpendrakumAra jI jaina, kalakattA 250) zrI bI. pAra0 sI0 jaina, kalakattA 100), badrIprasAya jI prAtmArAma jI, paTanA 250) zrI rAmasvarUpa jI nemicandra jI, kalakattA 100) , rUpacandajI jaina, kalakattA 15.) zrI bajaraMgalAla jI candrakumAra jI, kalakattA / 10... jaina ratna seTha gulAbacanda jI ToMgyA 150) zrI campAlAla jo sarAvagI, kalakattA indaura
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana R. N. 10591/62. sabhI grantha paune mUlya meM (1) purAtana-jainavAkya-sUcI-prAkRta ke prAcIna 46 mUla-granthoM kI padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdigranthoM me uddhRta dUsare padyo kI bhI anukramaNI lagI huI hai| saba milAkara 25353 padya vAkyoM kI suucii| sapAdaka mukhtAra zrI jugalakizora jI kI gaveSaNApUrNa mahatva kI 70 pRSTha kI prastAvanA se alaMkRta, DA0 kAlIdAsa nAga, ema. e. DI. liT ke prAkkathana (Foreword) aura DA. e. ena. upAdhye ema. e. DI.liT kI bhUmikA (Introduction) se bhUSita hai. zodha-khoja ke vidvAnoM ke lie pratIva upayogI, bar3A sAija, sajilda 15) (2) prApta parIkSA--zrI vidyAnandAcArya kI svopajJa saTIka apUrva kRti,mAptoM kI parIkSA dvArA Izvara-viSayaka ke sundara, vivecana ko lie hae, nyAyAcArya paM darabArIlAlajI ke hindI anuvAda se yukta, sajilda / 8) (3) svayambhUstotra-samantabhadrabhAratI kA apUrva grantha, mukhtAra zrI jugalakizorajI ke hindI anuvAda, tathA mahattva kI gaveSaNApUrNa prastAvanA se suzobhita / / (4) stutividyA-svAmI samantabhadra kI anokhI kRti, pApoM ke jItane kI kalA, saTIka, sAnuvAda aura zrI jugalakizora mustAra kI mahatva kI prastAvanAdi se alaMkRta sundara jilda-sahita / 1 // ) (5) adhyAtmakamalamArtaNDa-pacAdhyAyIkAra kavi rAjamala kI sundara AdhyAtmikaracanA, hindI-anuvAda-sahita 1 // ) (6) yuktyanuzAsana-tatvajJAna se paripUrNa samantabhadra kI asAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka hindI anuvAda nahIM humA thaa| mukhtAra zrI ke hindI anuvAda aura prastAvanAdi se alaMkRta, sajilda / ... ) (7) zrIpurapAzrvanAthastotra-pAnArya vidyAnanda racita, mahatva kI stuti, hindI anuvAdAdi sahita / // ) (8) zAsanacatusvizikA-(tIrthaparicaya) muni madanakIrti kI 13vI zatAbdI kI racanA, hindI-anuvAda sahita ) (9) samIcIna dharmazAstra-svAmI samantabhadra kA gRhasthAcAra-viSayaka pratyuttama prAcIna grantha, mukhtAra zrIjugalakizora jI ke vivecanAtmaka hindI bhASya aura gaveSaNAtmaka prastAvanA se yukta, mjild| ... ) (10) jainagrantha-prazasti saMgraha-saMskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita pranyoM kI prazastiyoM kA maMgalAcaraNa sahita apUrva saMgraha upayogI 11 pariziSTo kI aura pa0 paramAnanda zAstrI kI itihAsa-viSayaka sAhitya paricayAtmaka prastAvanA se alaMkRta, sajilda / (11) samAdhitantra aura iSTopadeza-pradhyAtmakRti paramAnanda zA0 kI hindI TIkA sahita (12) anityabhAvanA-pA0 padmanandI kI mahatva kI racanA, mukhtAra zrI ke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita / ) (13) tatvArthamUtra-(prabhAcandrIya)-mukhtAra zro ke hindI anuvAda tathA vyAkhyA se yukta / (14) zravaNabelagola aura dakSiNa ke anya jainatIrtha / (15) mahAvIra kA sarvodaya tIrtha ), (15) samantabhadra vicAra-dIpikA =), (16) mahAvIra pUjA (16) bAhubalI pUjA-jugalakizora mukhtAra kRta (17) adhyAtma rahasya-paM0 prAzAdhara kI sundara kRti mukhtAra jI ke hindI anuvAda sahita / (18) jainagrantha-prazasti saMgraha bhA0 2 apabhraza ke 122 aprakAzita granthoMkI prazastiyoMkA mahatvapUrNa saMgraha / 55 granthakAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya aura pariziSToM sahita / sa0pa0 paramAnanda zAstrI / sajilda 12) (16) jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza, pRSTha saMkhyA 740 sajilda (vIra-zAsana-saMgha prakAzana 5) (20) kasAyapAhuDa sutta--mUlagrantha kI racanA prAja se do hajAra varSa pUrva zrI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa NisUtra likhe / sampAdaka paM0 hIrAlAlajI siddhAnta zAstrI, upayogI pareziSToM aura hindI anuvAda ke sAtha bar3I sAija ke 1000 se bhI adhika pRSThoM meN| puSTa kAgaja aura kapar3e kI pakko jilda / (21) Reality mA0 pUjyapAda kI sarvArthasiddhi kA aMgrejI meM anuvAda bar3e prAkAra ke 300 pRSTha pakkI jilda mU06) prakAzaka-premacanda jaina, vIramevA mandira ke lie, rUpavAraNI priMTiMga hAusa, dariyAgaMja dillI se mudrita .. mUlya 4)
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAsika disambara 1965 ***** ********************** ****KXXX******************************* K**************************XXXXX********* Aapta AA Hor Sear - . Hussaxe LORSMMARCH eka ARTPHONKAR HAPP MARA Writ nA ne LA wwesare Stoptemy. C RA... Varty PRATYAPAar.11 HARYA RE 1 NOTANTRA KAaitrvaART SEAR-V RANA .. JAN NEPAL sva0pradhAna maMtrI zrI lAlabahAdura zAstrI janma 2 akTUbara 1904 --- mRtyu 11 janavarI 1966 samantabhadrAzrama (vIra-sevA-mandira) kA mukhapatra
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-yUcI duHkhada viyoga viSaya 1 zrImAna bAbU lakSmIcanda mumati prasAda jI zahAdarA pRSTha | kI dharmaniSThA pUjyanIyA mAtA zrImatI sunaharI devI 1. prAcArya parameSThI (dhavalA TIkA se) 163 ] kA 50 varSa kI avasthA me, svargavAsa ho gyaa| prApa ke ima kauTumbika viyoga meM anekAnta parivAra apanI madhyakAlIna jaina hindI kAvya meM zAntAbhakti hArdika savedanA pragaTa karatA hai / aura divaMgata AtmA kI -DA. premasAgara jaina ema. e., pI-eca.DI. 194 | paraloka meM sukhI hone kI kAmanA karatA hai| 3. yazastilaka meM varNita varNavyavasthApauramamAjagaThana anekAnta ko sahAyatA ---DA0 gokulacanda jaina prAcArya ema. e. 213 | zrI lAlA cetanalAla jI sarrApha bar3auta ke suputra 4. prahAra kA zAntinAtha saMgrahAlaya ci0 gajendrakumAra evaM AyuSyamatI zagirAnI suputrI zrI -zrI nIraja jaina 221 lAlA prakAzacanda jI zIlacandra jI jauharI dillI ke pANi 5. kAraMjA ke bhaTTAraka lakSmIsena grahaNa maskAra ke samaya nikAle gae dAna meM me 11) rupayA 223 anekAnta ko sadhanyavAda prApta hue| -DA0 vidyAdhara joharApurakara, maMDalA 5) zrI seTha gabhIramala gulAbacanda jI ToMgyA 8 6. mAhitya meM antarikSa pArzvanAtha zrIpura 224 hukamacanda mArga indaura dvArA ci0 surezacanda TogyA ke -zrI pa. nemacanda dhannasA jaina nyAyatIrtha | vivAhopalakSa me nikAle hue dAna meM se pAca rupayA 7. bRpabhadeva tathA ziva sambandhI prAcya mAnyatAe~ / sadhanyavAda prApta hue| 18) zrI bAbU lakSmIcanda jI AnarerI majisTreTa -DA. gajakumAra jaina ema.e. pI-eca DI. 230 / aura bA0 sumatiprasAdajI ne apanI pUjyA mAtA zrImatI 8. zrI lAlabahAdura zAstrI-yagapAla jaina 237 sunaharIdevI ke svargavAsa ke samaya nikAle hue 2200) ke dAna meM se vIrasevA mandira ko 11) rupayA aura ane6. jaunapura meM likhita bhagavatI sUtra | kAnta ko 7 rupayA, kula 18) rupayA sadhanyavAda prApta hue| -pragaracanda bhaMvaralAla nAhaTA, kalakattA 23 / 4 zrI marezacanda jI jaina pAnIpata ne apane pUjya 10. sAhitya-mamIkSA-DA. premamAgara, pitA paNDita rUpacanda jI gArgIya ke svargArohaNa ke samaya paramAnanda zAstrI nikAle hae dAna meM se cAra rupayA madhanyavAda prApta hue| -vyavasthApaka anekAnta vIra sevA mandira 21 dariyAgaMja, dillii| sampAdaka-maNDala DA0 prA0 ne0 upAdhye anekAnta kA vArSika mUlya 6) rupayA DA. premasAgara jaina eka kiraNa kA mUlya 1 rupayA 25 10 zrI yazapAla jaina anekAnta meM prakAzita vicAroM ke lie sampAtaka maNDala uttaradAyI nahIM haiN|
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina samAja para anabhra vajrapAta janadharma aura jana saMskRti ke ananya premI aura bIra-sevAmandira dillI ke prANa bAbuchoTelAlajI jaina kalakattA kA lambI bImArI ke bAda 26 janavarI ke prAtaHkAla sattara varSa kI avasthA meM dehAvasAna ho gyaa| pApa uccakoTi ke sAhityika aura itihAsa tathA purAtatva ke vidvAnapApane aneka sthAnoM kA bhramaNa karake vahA~ ke bahumUlya purAtatva ke citrAdi liye aura unake sambandha meM eka khojapUrNa pustaka likhI thI, jo prakAzita hone ko bATa joha rahI thii| unhoMne vIra-zAsana-saMgha se aneka graMthoM kA prakAzana kiyA thaa| vAra-sevA-mandira ne to unake mAyika sahayoga se ho itanI pragati kI thI, unhoMne apanI bImArIko avasthA meM bhI tana-mana-dhana se vora-sevA-mandira kI sevA kI, jo cira smaraNIya rhegii| varipAgaMja dillI meM bArasevA-mandira kA vizAla bhavana unako sevAnoM kA sajIva smAraka hai| mukhtAra SI jugalakizorajIko mAge bar3hAne meM unhIM kA hAtha thaa| aise sacce sevaka ke samaya meM uThAne se samAja kI jo mahAna kSati huI hai, usako pUrti honA asaMbhava hai| bora-sevAmandira to unakA cira RNI aigA hii| bhagavAna se prArthanA hai ki divaMgata pAtmA paraloka meM sukhazAnti prApta ho aura unake kuTumbI jana isa viyoga-janyAkha ke sahane meM sakSama ho| bokAkula: premacandra jaina maMtrI, vIra-sevA-maMdira
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ moma maham anekAnta paramAgamasya bIja niSiddha jAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM viroSamathanaM namAmyanekAntam / / varSa 18 kiraNa-5 / vIra-sevA-mandira, 21 dariyAgaMja, dillI-6 vIra nirvANa mavat 2462, vi0 sa0 2022 disambara san 1965 AcArya parameSThI pavayaNa-jalahi-jaloyara-NhAyAmala-buddhi-suddha-chAvAso / meruva pippakaMpo sUro paMcAgaraNo vajjo // desa-kula-jAi-suddho somaMgo sNg-bhNg-ummukko| gayaraNava Niruvalevo pAiriyo eriso hoI // saMgaha-riNaggaha-kusalo sutatttha-visAro phiy-kitto| sAraNa-vAraNa-sAhaNa-kiriyujjutto hu prAiriyo / artha-pravacanarUpI samudra-jala ke madhya meM snAna karane se arthAt paramAgama ke paripUrNa abhyAsa aura anubhava se jinakI buddhi nirmala ho gaI hai, jo nirdoSa rIti me chaha mAvazyakoM kA pAlana karate hai, maru parvata ke samAna niSkampa ti hai, antaraGga aura bahiraGga parigraha se gahata hai| prAkAza ke samAna nimala hai aise prAcArya parameSThI hone hai| jo saMgha ke saMgraha-dIkSA aura nigraha-zikSA yA prAyazcitya dene meM kumAla hai, jo sUtra arthAt paramAgama ke artha vizArada hai. jinakI kIrti saba jagaha phaila rahI hai, jo sAraNa arthAt pAcaraNa, vAraNa-nipaMdha aura sAdhana bratoM kI rakSA karanevAlI kriyAnoM meM nirantara udyukta hai, ve prAcArya parameSTI hai| unheM merA namaskAra ho|
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyakAlIna jaina hindI kAvya meM zAntAbhakti DaoN0 premasAgara jaina, ema0 e0, pI-eca0 DI0 pahale ke prAcAryoM ne 'zAnti' ko sAhitya meM zranirvaca nIya prAnanda kA vidhAyaka nahIM mAnA thA, kintu paNDitarAja ke prakATagha tarkoM ne use bhI rasa ke pada para pratiSThita kiyA taba se abhI taka usakI gaNanA raso meM hotI calI zrA rahI hai / use milA kara nau rasa mAne jAte hai| jainAcAryoM ne bhI inhI nau gso ko svIkAra kiyA hai, kintu unhoMne 'zRMgAra' ke sthAna para zAnta ko rasarAja mAnA hai| unakA kathana hai ki anirvacanIya zrAnanda kI saccI anubhUti, rAgadveSa nAmaka manovikAra ke upazama ho jAne para hI hotI hai / rAga-dvepa se sambandhita anya ATha raso ke sthAyI bhAvo se utpanna hue Ananda meM vaha gaharApana nahI hotA, jo zAnta meM pAyA jAtA hai / sthAyI Ananda kI dRSTi se to zAnta hI eka mAtra rasa hai / kavi banArasIdAsa ne 'navamo sAnta rasaniko nAyaka 1 mAnA hai / unhoMne to raso kA antarbhAva bhI zAntarasa me hI kiyA hai| DA0 bhagavAnadAsa ne bhI apane 'rasa mImAMsA' nAma ke nibandha meM anekAneka saMskRta udAharaNoM ke sAtha, 'zAnta' ko rasarAja siddha kiyA hai / jahA~ taka bhakti kA sambandha hai, jaina aura prajana 1. " prathama migAra vIra dUjo rasa, tIjI rasa karunA sumvadAyaka | hAsya caturtha rudra rasa paMcama, chaTThama rasa bIbhaccha vibhAyaka // saptama bhaya zraTuma rasa adbhuta, navamoM sAnta rasaniko nAyaka / e nava rasa eI nava nATaka, jo jahaM magana soI tihi lAyaka // " banArasIdAsa nATaka samayasAra, pa0 buddhilAla zrAvaka kI TIkA sahita, jaina grantharatnAkara kAryAlaya, bambaI, 10 / 133, pR0 361 / sabhI ne 'zAnta' ko hI pradhAnatA dI hai| yadi zANDilya ke matAnusAra 'parAnuraktirIzvare' hI bhakti hai, to yaha bhI ThIka hai ki Izvara meM 'parAnuraktiH' tabhI ho sakatI hai, jaba apara kI anurakti samApta ho / arthAt jIva kI manaHpravRtti saMsAra ke anya padArthoM se anurAga hIna hokara, Izvara meM anurAga karane lage, tabhI vaha bhakti hai, anyathA nahI / aura saMsAra ko prasAra, pranitya tathA dukhamaya mAna kara mana kA zrAtmA zrathavA paramAtmA meM kendrita ho jAnA hI zAnti hai / isa bhAMti Izvara meM 'parAnuraktiH, kA artha bhI zAnti hI huyA / svAmI sanAtanadevajI ne apane 'bhAva bhakti kI bhUmikAe~' nAmaka nivandha meM likhA hai, "bhagavadanurAga bar3hane se anya vastu dhIra vyaktiyo ke prati mana meM vairAgya ho jAnA bhI svAbhAvika hI hai / bhakti-zAstra meM bhagavatprema ko isa prArambhika avasthA kA nAma hI 'zAntabhAva' hai2" nArada ne bhI apane 'bhaktimUtra' meM sAvasmin paramapremarUpA amRta svarUpA ca' ko bhakti 'mAnA hai / 3 isame paDe hue 'paramaprema' se yaha hI dhvani nikalatI hai ki sasAra se vairAgyonmukha hokara ekamAtra Izvara se prema kiyA jAye / zAnti me bhI vairAgya kI hI pradhAnatA hai / bhaktirasAmRtasindhu meM 'anyAbhilApitAzUnyaM kRSNAnuzIlanaM uttamA bhakti: 4 uparyukta kathana kA hI samarthana karatI hai / yaha kahanA upayuka nahIM hai ki anurakti 2. svAmI sanAtanadeva jI, bhAvabhakti kI bhUmikAe~, kalyANa, bhaktivizeSAMka, varSa 32, aMka 1 pR0 366 / 3. dekhie 'nArada proktaM bhaktisUtra', khelADIlAla eNDa saja, vArANasI, pahalA sUtra / 4. bhakti rasAmRtasindhu gosvAmI dAmodara zAstrI sampAdita, pracyuta graMthamAlA kAryAlaya, kAzI, vi0 saM0 1988, prathama saMskaraNa /
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyakAlIna jaina hindI kAvya meM zAntAbhakti 195 meM sadaiva jalana hotI hai, cAhe vaha Izvara ke prati ho rasAH"2 parthAt antarAtmA kI anubhUti ko rasa kahate prathavA saMsAra ke, kyoMki donoM meM mahadantara hai| sAsArika haiN| siddhAvasthA meM antarAtmA anubhUta se Upara uTha kara anurakti duHva kI pratIka hai aura Izvaganurakti divya prAnanda kA pUja hI ho jAtI hai, mataH anubhati kI pAvasukha ko janma detI hai| pahalI me jalana hai, to dUsarI meM zyakatA hI nahIM rhtii| jainAcArya vAgbhaTTa ne apane zItalatA, pahalI me apAvanatA hai, to dUsarI meM pavitratA 'vAgbhaTrAlaMkAra' meM rasa kA nirUpaNa karate hue likhA hai, aura pahalI meM punaH punaH bhramaNa kI bAta hai, to dUsarI meM "vibhAvagnubhAvazca, sAttvikarvyabhicArimiH / pAropyamANa mukta ho jAne kI bhuumikaa| utkarSa sthAyIbhAva. smato rasaH"3 arthAt vibhAva, anubhAva, jainAcArya zAnti ke parama samarthaka the| unhoMne eka sAttvika aura vyabhicAriyoM ke dvArA utkarSa ko prApta mata se, gaga-poM se vimukha hokara vItarAgI patha para hA sthAyI bhAva hI rasa kahalAtA hai| siddhAvasthA meM baDhane ko hI zAnti kahA hai| use prApta karane ke do vibhAva, anubhAva aura vyabhicArI prAdi bhAvo ke prabhAva upAya hai-tattva-cintana aura vItarAgiyoM kI bhakti meM rasa nahIM bana paataa| vInarAga meM kiyA gayA anurAga sAdhAraNa rAga kI koTi jaina prAcAryoM ne bhI anya sAhitya-zAstriyoM kI bhAMti meM nahIM aataa| janoM ne zAntabhAva kI cAra avasthAeM hI 'zana' ko zanta rama kA sthAyIjAva mAnA hai| prA0 svIkAra kI hai-prathama avasthA vaha hai jaba mana kI pravRtti, prajinamena ne 'pranakAra cintAmaNi' meM 'zama' ko vizada dumbarUpAntaka mamAra me haTa kara Atma-zodhana kI ora karane hae likhA hai, "vigagatvAdinA nirvikAra manastvaM mur3atI hai| yaha vyApaka aura mahattvapUrNa dazA hai| dUsarI zama", arthAta virakti mAdi ke dvArA mana kA nirvikArI avasthA meM uma pramAda kA pariSkAra kiyA jAtA hai, jisake honA gama hai4 / yadyapi prAcArya mammaTa ne 'nira' ko kAraNa maMmAra ke dukha-maya matAte hai tIsarI avasthA vaha zAntarama' kA sthAyIbhAva mAnA hai, kintu unhoMne "tattvahai jabaki viSaya-vAmanAmoM kA pUrNa prabhAva hone para nirmala jJAna janyanivedasyaiva zamarUpatvAt" likhakara nirveda ko prAtmA nI anubhUti hotI hai| cauthI avasthA ke bala jJAna zama rUpa hI svIkAra kiyA hai5 / prAcArya vizvanAtha ne ka utpanna hone para pUrNa prAtmAnubhUti ko kahate hai| ye bhUta kA kahata hai| 4 'zama' aura 'nirveda' meM bhinnatA mAnI hai aura unhoMne pahale cAro avasthAye prAcArya vizvanAtha ke dvArA kahI gaI yukta, kI sthAyI bhAva meM tathA dUsare kI saMcArI bhAva me gaNanA viyukta aura yukta-viyukta dazAnoM ke samAna mAnI jA ko hai| jainAcAryoM ne vaigagyotpatti ke do kAraNa mAne sakatI hai| inameM sthita 'zama' bhAva hI rasatA ko prApta hai-tattvajJAna, iSTa viyoga-aniSTa sayoga / isame pahale hotA hai| se utpanna hayA vaigamya sthAyIbhAva hai aura dUsarA scaarii| janAcAryoM ne 'mukti dazA' meM 'rasatA' ko kAra isa bhA~ti unakA abhimata bhI prAcArya mammaTa se milatAnahI kiyA hai, yadyapi bahAM vigajita pUrNa zAnti ko mAnA julatA hai| isake mAtha-sAtha unhoMne mammaTa tathA vizvanAtha hai| arthAt sarvajJa yA grahanta jaba taka hama gaMmAra meM hai, tabhI taka unakI 'zAni' zAnnagma kahalAtI hai, middha yA 2. amidhAna rAjendrakoza, 'rasa' zabda / makta hone para nhiiN| abhidhAna rAjendra koza meM rama kI 3. degviA prAcArya vAgbhaTakRta vAgbhaTAnakAra / paribhASA likhI hai, "rasyante'ntarAtmAnubhUyante iti 4. ajitagenAcArya, alaMkAra cintAmaNi / 1. yukta viyuktadazAyAmavasthito yaH zamaH sa eva ynH| 5. prAcArya mammaTa, kAvyaprakAza caukhambA saMskRtamAlA, ramatAmeti tadasminsacAryAde. sthiAtaca na viruddhaa| sakhyA 56, 1927 I0, canuthaM ullAsa, pR0 164 / prAcArya vizvanAtha, sAhityadarpaNa, zAligrAma zAstrI 6. prAcArya vizvanAtha sAhityadarpaNa, zAligrAma zAstrI kI hindI vyAkhyA sahita, lakhanaU, dvitIyAvRtti, kI vyAkhyA sahita, lakhanaU, 33245-246, vi0 saM0 1661, 31250, pR0 168 /
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 195 anekAnta kI bhAMti hI pranitya jagata ko pAlambana, jaina mandira, cAhate haiM / unakA vizvAsa hai ki bhagavAna kI vANI kA jaina tIrtha kSetra, jaina mUtti aura jaina sAdhu ko uddIpana, zravaNa karane mAtra se vaha upalabdha ho sakatI hai| / prAcArya ghRtyAdiko ko saMcArI tathA kAma, krodha, lobha, moha ke somadeva ziva-sukha dene vAlI zAnti cAhate hai| vahI bhava prabhAva arthAt sarva samattva ko anubhAva mAnA hai| dukha rUpI agni para ghanAmRta kI varSA kara sakatI hai / vaha zAnti kA artha hai niraakultaa| prAkulatA rAga se zAnti bhagavAna zAntinAtha pradAna kara sakate haiN| utpanna hotI hai| rata honA rAga hai| isI ko prAsakti "bhava duHkhAnalAzAntimitavarSajanita janazAntiH / kahate haiN| prAsakti hI azAnti kA mUla kAraNa hai| zivazarmAsavazAntiH zAntikaraH stAjjinaH shaantiH5||" sAMsArika dravyoM kA arjana aura upabhoga burA nahIM hai| jaina granthoM ke antima maMgalAcaraNa prAyaH zAnti kI kintu usameM prAsakta honA hI dukhadAyI hai| prAcArya kunda- yAcanA meM hI samApta hote haiN| zAnti bhI kevala apane kunda ne kahA hai ki jaise arati bhAva se pI gaI madirA lie nahI, saMgha, prAcArya, sAdhu, dhArmika jana aura rASTra ke nazA utpanna nahIM karatI, vaise hI anAzakta bhAva se dravyoM lie bhii| prAcArya pUjyapAda kA "saMpUjakAnAM pratipAlakAnAM kA upabhoga karmoM kA bandha nahIM karatA1 / karmoM kA bandha yatIndra sAmAnya tapodhanAnAm / dezasya rASTrasya purasya azAnti hI hai| prAcArya pUjyapAda kA kathana hai ki yaha rAjJaHkarot zAnti bhagavAna jinendrH6|" isI kA dyotaka bandha jinendra ke caraNo kI stuti se svata. upazama ho hai| paM0 zrI medhAvI ke dharmasaMgraha zrAvakAcAra kA maMgalAjAtA hai jaise ki mantro ke uccAraNa se sapaM kA durjaya caraNa bhI aimA hI hai| unhoMne bhI rAjA prajA aura muni viSa zAnta ho jAtA hai 2 jaise grISma ke prakhara mUrya se satapta sabhI ke lie zAnti cAhI he7 / / hae jIva ko jala aura chAyA me zAnti milatI hai, vasa zAnti do prakAra kI hotI hai-zAzvata aura kSaNika / hI sasAra ke dukho se becana prANI bhagavAna ke caraNa pahalI kA sambandha mokSa se hai aura dUsarI kA bhautika kamaloM meM zAnti pAtA hai3 / muni zobhana zAzvata zAnti - " 4. zAnti vastanutAnmitho'nugamanAdyanna gamAdyairnaya, 1. jahamajjaM pivamANo aradibhAveNa majjadi Na puriso| rakSobha jana he tulAM jinamadodIrNAga jAlaM kRtam / davvuvabhoge, arado NANI vi Na vajjhadi taheva // tatpUjyajaMgatA jinaH pravacana drapyatkuvAdyAvalo, prAcArya kundakunda, samayasAra, zrI pATanI di. jaina rakSobhajana hetulAMchitamado dIrNAga jAlakRtam // graMthamAlA, mAroTha, mAravAr3a, 1953 I0, 196vI munizobhana, caturvizati jinastutiH, kAvyamAlA, gAthA, pR0 266 / saptamagucchaka, nirNayasAgara presa, bambaI, tIsarA zloka, kruddhAzIvipadaSTa durjayavipajvAlAvalI vikramo. pR0 133 / vidyAbhapaja matratoya havanaryAti prazAnti ythaa| 5. K. K. Handiqui, yarastilak and tadvatte caraggAmbujayuga stotronmukhAnA nRNAm / Indian culture, Sholapur, 1949, vighnA kAyavinAzakAzca sahasA zAmyantyaho vismyH|| P.311. prAcArya pUjyapAda, saMskRtazAntibhakti, 'dazaktiH ', 6. dazabhaktyAdi saMgraha. 14vA zloka, pR0 181 / zolApura, 1921 I0, dUsarA zloka, pR0 335 / / 7. zAntisyAjjinazAsanasya sukhadA zAntinRpANAM sadA, 3. na snehAccharaNa prayAnti bhagavanpAdadvaya te prajAH, suprajAzAMtayobharabhRtAM zAntimunInAM sdaa| hetustatra vicitradu.khanicayaH saMsAraghorANavaH / zrotRNAM kavitAkRtAM pravacanavyAkhyAtakANAM punaH, atyanta sphuradugrarazmi nikagvyAkINaM bhUmaDalo, zAMti zAMtirathAgni jIvanamucaH zrImajanasyApi ca // prepmaH kArayatIndu pAdasalilacchAyAnurAgaM raviH / paDita zrI medhAvI, dharmamagrahazrAvakAcAra, antimaprAcArya pUjyapAda, saskRtazAntibhakti, dazabhavatyAdi prazasti, prazastisaMgraha, jayapura, 1950 I0, 35vA~ saMgraha, salAla, sAbarakAMThA, gujarAta, pahalA zloka, zloka, pR0 25 / pRSTha 174 /
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyakAlIna na hindI kAvya meM zAntAbhakti saMsAra se / bhakta jana donoM ke lie yAcanA karate rahe haiM / jinendra kI manukampA se unheM donoM kI prApti bhI huI hai| isa dizA meM jaina maMtroM kA mahatvapUrNa yoga rahA hai| jainoM kA prAcIna maMtra 'mo parihantA' mantra hai| isameM paca parameSThI ko namaskAra kiyA gayA hai| pUrA maMtra hai " Namo arihantANaM, Namo siddhANa, Namo mAyariyANaM, Namo ubajjhAyANaM, mAvA, Namo loesabhvasAhUNaM / " isakA artha hai-mahaMtoM ko namaskAra ho, siddhoM ko namaskAra ho, prAcAryoko namaskAra ho, upAdhyAyoM ko namaskAra ho aura loka ke sarva mAdhuoM ko namaskAra ho| jaina mAcAyoM ne isa mantra me pUrva zakti svIkAra kI hai / bhadrabAhu svAmI ne apane 'uvasaggahara stotra' meM likhA hai, "tuha sammattaM laddhaM citAmaNikappa paaymhie| pAvati viSeNaM jIvA ajarAmara ThANa // " isakA tAtparya hai ki pacanamaskAra mantra se ciMtAmaNi aura kalpavRkSa se bhI adhika mahatvazAlI samyagdarzana prApta hotA hai, jisake kAraNa jIva ko mokSa milatA hai| prAcArya kundakunda kA vizvAsa hai, "aruDA, siddhAyariyA usApA sAhu paMcaparameTThi / ede paMcaNamoyArA bhave bhave mama muha diMtura // " arthAt grahanta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu mujhe bhava bhava meM sukha deve prAcArya pUjyapAda kA kathana hai ki yaha 'paMca namaskAra' kA mantra saba pApo ko naSTa karanevAlA hai aura jIvoM kA kalyANa karane meM sabase Upara hai| muni vAdirAja ne 'ekIbhAva stotra' meM nikhA hai, "jaba pApAcArI kuttA bhI namokAra mantra ko munakara deva ho gayA, taba yaha nizcita hai ki usa mantra kA jApa karane se yaha jIva indra kI lakSmI ko pA sakatA hai 4 / " 5. 1 kaH saMdeho yadupalabhate vAsava zrI prabhusya japajApyairmaNibhiramalatvannamaskAracakra // " ekIbhAvastotra, kAvyamAlA saptamagucchaka, nirNayasAgara presa, bambaI 12 loka, pR0 16 / "etameva mahAnya samArAdhyeha yoginaH / trilokyA'pi mahIyate'dhigatAH parama padam / / kRtvA pApamahamyANi hatvA jantu zatAni ca / zrama mantra samArAdhya tiyaM tro'pi divaM gatA. // " jina prabhari 'paMcaparameSThinamaskArakalpa', vividhatIrthaka, muni jina vijayAdita zAntiniketana, 1934 I0 prathama bhAga, 5-6 loka, pR0 108 / "stambha dugamana prati prayanato mohasya sammohana, pAyAnyacanamaskriyAkSaramayI mAgadhanA devatA // " dharmadhyAnadIpaka, mAgIlAla hukumacandra pANDayA saMpAdita, kalakattA, 'namaskAramantra' tIsarA iloka 102 / 7. "The original doctrine was contained in the fourteen Purvas "old texta", which Mahavira himself had taught to his Ganadharaa." Dr. Jagdish Chandra Jain, Life in ancient India as depicted in the Jain canons, New Book Company Ltd., Bombay, 1917, P. 32. 6. 1. janastotrasandoha bhAga 2 muni caturavijaya sampAdana, ahamadAbAda [vi0 saM0 1992 upasagAhara stoSa, cauthI gAthA, pR0 11 / 2. 'pacagurubhakti', 'dazabhaktiH, zolApura, 1621 I0 sAtavI gAthA, pR0 358 3. "eSa paMcanamaskAraH sarvapApa praNAzanaH / maMgalAnAM ca sarveSAM prathamaM maMgalaM bhavet // " dekhie vahI sAta loka, pR0 353 / . 4. 'prApaddevaM tava nutiparda rjIva kenopadiSTaH 197 pApAcArI maraNasamaye sArameyo'pi saukhyaM / zrI jinaprabhasUri ne 'vividha tIrthakalpa' ke 'paMca-parameSThi namaskAra kalpa' meM svIkAra kiyA hai, "isa mantra kI prArAdhanA karanevAle yogIjana, triloka ke uttama pada ko prApta kara lete haiM / yahA~ taka hI nahIM, kintu sahasroM pApoM kA sampAdana karanevAle tiryaJca bhI isa mantra kI bhakti se svarga meM pahu~ca jAte haiM5 / " jainAcAryoM ne 'NamokAra maMtra' kI zakti ko devatA kahA hai| usameM mAdhyAtmika mAthi bhautika bhauda prAdhidaivika tInoM hI prakAra kI zaktiyA~ sannihita hai vaha mohake durgamana ko rokane meM pUrNa rUpa se samartha hai| jaina paramparA meM yaha mantra dhanAdi nidhana mAnA jAtA hai / vaise bhagavAna mahAvIra se pahale 'caudaha pUrvo kA adhyayana adhyApana pracalita thA / bhagavAna ne apane gaNadharoM ko inakI vidyA pradAna kI thii| unameM /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 anekAnta vidyAnuvAda nAma ke pUrva kA prArambha NamokAra mantra se hI zatAbdI mAnA jAtA hai| unhoMne eka sthAna para 'zAnti hamA thaa| vidyAnuvAda mantra-vidyA kA apUrva grantha thaa| yantra' kI mahattA ke saMbaMdha meM likhA hai, "zamayatiduritazreNi zrI mohanalAla bhagavAnadAsa bhAverI ne jaina mantra-zAstra damayatyarisantati sttmmau| puSNAti bhAgyanicayaM muSNAti kA prArambha IsA se 850 varSa pUrva, prati tIrthakara pArzva- vyAdhi sambAdhAma4 // " tAtparya hai-zAnti yantra kI pUjA nAtha ke samaya se svIkAra kiyA hai| ho sakatA hai ki se roga. pApa, zatra aura vyAdhiyA~ upazama ho jAtI haiM, pArzvanAtha ke samaya meM bhI '14 pUrva' pahale se AI huI aura maubhAgya kA udaya hotA hai / zAnti ke lie 'zAnti vidyA' ke rUpa meM pratiSThita rahe hoN| upalabdha purAtAttvika pATha' bhI kiye jAte haiN| ve mantra-gabhita hote haiN| aneka sAmagrI ke prAdhAra para NamokAra maMtra' kA prAcInatama dina vidhivat unakA pATha hotA hai| Aja bhI unakA ullekha hAthI-gumpha ke zilAlekha meM prApta hotA hai, jisake pracalana hai| prati varSa aneka sthAnoM para unake pATha kA nirmAtA samrAT khArabela IsA se 170 varSa pUrva hue hai| Ayojana kiyA jAtA hai| ina mantra-yantroM meM ihalaukika 'zAnti' kA AdhAra kevala NamokAra mantra' hI nahIM zAnti kI amogha zakti mAnI gaI hai| kintu unakA mukhya hai, anya aneka mantra bhI haiN| yahA~ sabakA ullekha sambhava uddezya pAralaukika zAzvata zAnti hI hai| unakA mUla nahIM hai / ve eka pRthaka nibandha kA viSaya haiN| mantra kSetra svara 'AdhyAtmika' hai 'bhautika' nhiiN| yaha hI kAraNa hai meM yantro kI bhI gaNanA hotI hai| unameM eka zAni yantra ki unameM vajrayAnI tAntrika sampradAya kI bhAMti vyabhibhI hai| mandiroM meM isakI sthApanA kI jAtI hai pora cAra, madirA aura mAMsa vAlI bAta nahIM panapa skii| jaina usakI pUjA-arcA hotI hai| 'mantrAdhirAja kalpa' nAma ke deviyA~ mantra kI zaktirUpA thiiN| unhe mantra ke bala para hI grantha meM zAnti yantra' kI pUjA dI huI hai| isake racayitA sAdhA jA sakatA thaa| kintu aisA kabhI nahIM huA ki eka sAgaracandra sUri nAma ke sAdhu the| unakA samaya 15vI una maMtro ke sAtha nIca kulotpanna kanyAoM ke prAsevana kI 1. kahA jAtA hai ki muni sukumArasena (7vIM zatAbdI bAta calI ho| aimA bhI nahIM hugrA ki bhAdrapada kI amAIsvI) ke vidyAnuzAsana me vidyAnuvAda kI bikharI vasa kI gata meM eka mau solaha kupArI, sundarI kanyAoM sAmagrI kA saMkalana huA hai| vidyAnuzAmana kI kI bali se ve yatkiJcit bhI prasanna huI ho| ve karAlA hastalikhita prati jayapura aura ajamera ke zAstra thI, kintu unakI karAlatA vyabhicAra yA madirA-mAsa se bhaNDAroM meM maujUda hai| se tRpta nahIM hotI thii| sataguNoM kA pradarzana hI unheM 2. "Mr. Jhaveri thinks that the Man santuSTa banA sakatA thaa| imI bhAMti jaina sAdhu mantra vidyA trasastia among the Jains is also ke pAraMgata vidvAna the, kintu unhone rAga sambandhI padArthoM __ meM unakA kabhI upayoga nahI kiyA / jaina mantra sAMsArika of hoary antiquity. He claims that its antiquity goes back to the days vaibhavoM ke dene meM sAmarthyavAna hote hae bhI vItarAgI bane of Parsvanatha, the 23rd Tirthan rahe / vItarAgatA hI zAnti hai| usakA jaisA zAnadAra kara, who flourished about 850 samarthana jaina mantra kara sake, anya nahI / jaina bhakti kAnya aura mantroM kI sabase bar3I vizeSatA B.C." hai unakI shaantiprktaa| kutsita paristhitiyoM aura Dr. A.S. Altekar, Mantra Shastra saMgatiyoM meM bhI ve zAntarama se dUra nahIM htte| unhoMne and Jainism', Jaiu Cultural Re kabhI bhI apanI proTa meM zRMgArika pravRttiyoM ko prazraya search Society, Banaras Hiudu University, Banaras, P. 9. 4. zrI sAgaracandra sUri, mantrAdhirAjakalpa, jainastotra 3. V.A. Smith, Early History of India, saMdoha, bhAga 2, muni caturavijayasampAdita, ahamadAOxford, 1908, P. 38, N.I. bAda, san 1936, 33vA zloka, pR0 277 /
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyakAlIna jaina hindI kAvya meM zAntAbhakti 199 nahIM diyaa| dAmpatya rati-mUlA bhagavadbhakti burI nahIM hai| saundarya aura kAmuka vilAsa ceSTAnoM kA citra khIMcA gayA yaha bhI bhakti kI eka vidyA hai| jaina kAvyo ke mAdhyA- hai| yuvA muni sthUlabhadra ke saMyama ko DigAne ke lie tmika vivAha isI koTi meM pAte haiN| nemIzvara aura rAjula sundarI kozA ne apane vilAsa-bhavana meM adhikAdhika prayAsa ko lekara zatazaH kAvyoM kA nirmANa huaa| ve mabhI kiyA, kiMtu kRtakRtya na huI / kavi ko kozA kI mAdakatA sAttvikI bhakti ke nidarzana haiN| unameM kahIM bhI jaganmA- nirasta karanA abhISTa thA, ata: usake rati-rUpa aura tAoM kI suhAgarAtoM kA nagna vivecana nahIM hai| jise mAM kAmuka bhAvo kA prakana ThIka hI hmaa| tapa kI dRr3hatA kahA, usake aga-pratyaMga meM mAdakatA kA raMga bharanA upayukta tabhI hai, jala vaha bar3e se bar3e saudarya ke prAge bhI dRr3ha banA nahIM hai / isase mAM kA bhAva lupta hotA hai aura sundarI rahe / kozA jaganmAtA nahI, vezyA thii| vezyA bhI aisInavayauvanA nAyikA kA rUpa ubharatA hai / ghanAzlepa me vaisI nahI, pATaliputra kI prasiddha vezyA / yadi papramUri mAbaddha dampati bhale hI divyaloka-vAsI hoM, pAThaka yA usake saudarya ko unmukta bhAva se mUrtimatta na karate to darzaka meM pavitratA nahIM bhara sakate / bhagavAna pati ko asvAbhAvikatA raha jaatii| usase eka muni kA saMyama prAratI ke lie bhagavatI patnI kA aMgUThoM para khar3A honA mUDha pramANita humaa| isameM kahI azlIlatA nahI hai / ThIka hai, kintu sAtha hI pInastanoM ke kAraNa unake hAtha saca to yaha hai ki dAmpatya rati ke rUpaka ko rUpakahI kI pUjA-thAlI ke puSpoM kA bikhara jAnA kahA~ taka bhakti rahanA cAhie thA, kiMtu jaba usame rUpakattva to rahA nahIM, paraka hai / 1 rAjazekhara mUri ke 'neminAyaphAgu' meM rAla rati hI pramukha ho gaI, to phira prazAlInatA kA ubharanA kA anupama saundarya aMkita hai, kintu usake cAroM ora eka bhI ThIka hI thaa| jana kavi aura kAvya isase bace rhe| aise pavitra vAtAvaraNa kI mAmA likhI huI hai, jisase isI kAraNa unakI zAtiparakatA bhI bacI rhii|| vilAsitA ko mahalana prApta nahI ho paatii| usake maundarya hidI ke bhakta kaviyoMne saMskRta-prAkRtakI zAMtidhArA meM jalana nahIM, zItalatA hai| vaha su-darI hai kintu pAvanatA kI mUtti hai| usako dekhakara zraddhA utpanna hotI hai / maiMne kA anugamana kiyaa| banAdasIdAsa ne 'nATaka samayasAra' meM 'navamo zAta rasanikaunAyaka' spaSTa rUpa se svIkAra kiyaa| apane grantha hiMdI jaina bhakti kAvya aura kavi' me likhA unakI racanAye isakI pratIka hai| Age ke kavi uname hai, "jabaki bhagavAna ke maMgalAcaraNa bhI vAsanA ke kaimare se khIce jA rahe the, nemIzvara aura rAjula me mabadhita prabhAvita haiN| hiMdI ka ina jaina kaviyoM kA matra, yatra aura zAti pATo kI racanA meM mana na lgaa| inase maMbadhita mAMgalika pada divyAnubhUtiyo ke pratIka bhara hI rhe| hidI kAvya maskRta-prAkRta graMtho ke anuvAda bhara hai| devI unhoMne apanI pAvanatA kA parityAga kabhI nahIM kiyA / padmAvatI, ambikA Adi matrAdhiSThAtrI deviyo kI stuniyA~ jina padmamUri ke 'thUlibhaddaphAgu'2 meM kozA ke mAdaka bhI pUrva kAvyo kI chAyA hI hai| inakA mana lagA sasAra kI pAkulatA aura rAga-daMpo ke citrAkana me unhone 1. "pAdArasthitayA muhuH stanabhareNAnItayA namratA puna.-punaH mana ko vItagagatA kI pora prApita kiyaa| zambhoH sasgRhalocanatrayapathaM yAntyA nadArAdhane / isa dizA meM unakA pada-kAvya anupama hai| mAnava kI hrImatyA zirasIhitaH sapulakasvedodgamotkamayA mUla vRttiyoM ke samanvaya ne use bhAva-bhInA banA diyA hai| vizlipyankusumAJjaligirijayA kSipto'ntare paatuuv.||" ve sAhityika kRtiyA~ haiN| uname upadeza kI rakSanA nA zrIharSa, ratnAvalI, prathama magalAcaraNa / kiJcitmAtra bhI nahIM hai| koI bhI bAta, cAhe upadeza2. yaha kAvya prAcIna gurjara granthamAlA 3, maM0 2011, paraka hI kyoM na ho, bhAvo ke sAMce meM Dhala kara sAhitya pR0 3.7 para prakAzita ho cukA hai| bana jAtI hai| jaina hiMdI ke prabadha aura khaNDa kAvyoM kA 3. dekhie 'hindI jaina bhakti kAvya mora kavi', prathama bhI mUla svara zAMta rasa hI hai| anya rasa bhI haiM, kiMtu madhyAya, pR04| unakA samAdhAna zAnarasa meM hI huA hai| aisA karane meM
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta 200 kahIM bhI khIMcatAna nahIM hai, saba kucha prAsaMgika bhora hai, usakA pAsvAdana karane se parama mAnanda milatA hai| svAbhAvika hai| vaha mAnanda kAmadhenu, citrAveli aura paMcAmata bhojana ke naridI ke bhakti-kAvyoM meM yadi eka aura sAMsA. samAna samajhanA caahie| isa mAnanda ko sAkSAta karane rika rAga-dvaSoM se virakti hai, to dUsarI ora bhagavAna vAlA cetana jisake ghaTa meM virAjatA hai, usa jinarAja kI se carama zAMti kI yAcanA / unako zAti to cAhie banArasIdAsa ne vaMdanA kI hai / kiMta asthAyI nhiiN| ve usa zAMti ke upAsaka haiM jo yaha jIva saMsAra ke bIca meM bhaTakatA phiratA hai kintu kabhI pathakama ho| jaba taka mana se duvidhA na miTegI, use zAMti nahIM miltii| vaha apane praSTAdaza dopoM se vaha kabhI bhI zAMti kA anubhava nahIM kara sktaa| aura prapIr3ita hai aura prAkulatA use satAtI hI rahatI hai| yaha duvidhA nijanAtha niraMjana ke sumirana karane se hI bhaiyA bhagavatIdAsa kA kathana hai, "he jIva ! isa saMsAra ke dUra ho sakatI hai / kavi banArasIdAsa apanI ciMtA vyakta asaMkhya koTisAgara ko pIkara bhI tU pyAsA hI hai aura isa karate hA kahate haiM, "na jAne kaba hamAre netra-cAtaka akSaya- saMsAra ke dIpo meM jitanA anna bharA hai, usako khAkara pada rUpI dhana kI bUdeM cakha sakege, tabhI unako nirAkula bhI tU bhUmyA hI hai / yaha saba kucha aThAraha dopoM ke kAraNa zAMti milegI / aura na jAne vaha ghar3I kaba pAyegI jaba hai| ve tabhI jIte jA sakate haiM jaba tU bhagavAna jinendra hatya meM samatA bhAva jgegaa| hRdaya ke aMdara jaba taka kA dhyAna kare aura usI patha kA anusaraNa kare, jisa para saguru ke vacanoM ke prati dRDha zraddhA utpanna nahIM hogI, para- ve svayaM cale the| bhaiyA kI dRSTi se aSTAdaza doSa hI mArtha sakha nahIM mila sktaa| usake lie eka aisI azAMti ke kAraNa haiM aura ve bhagavAna jina ke dhyAna se lAlasA kA utpanna honA bhI anivArya hai, jisame ghara chor3a 2. anubhau kI keli yahai kAmadhenu citrAbeli, kara bana meM jAne kA bhAva udita huprA ho| anubhau ko svAda paMca amRta ko kaura hai / kavi banArasIdAma ne 'zAMtarasa' ko prArimaka rasa kahA banArasIdAsa, nATaka samayasAra, bambaI, 38 utthAnikA, 1. kaba jinanAtha niraMjana sumige, 16vAM padya, pR0 17-18 // taja sevA jana-jana kI, 3. satya-sarUpa sadA jinha ke, duvidhA kba jaihai yA mana kI // 1 // pragaTyo avagata mithyAta nikaMdana / kaba ruci soM pIvaM dRga cAtaka, sAMta damA tinha kI pahinAni, bUMda prakhayapada dhana kii| kara kara jori banArami baMdana // kaba zubha dhyAna dhageM samatA gahi, vahI chaThA padya pR07|| karUna mamatA tana kI, duvidhA0 // 2 // 4. je to jalaloka madhya sAgara asaMkhya koTi kaba ghaTa antara rahai nirantara, te to jala piyo pai na pyAsa yAkI gayI hai| dRr3hatA suguru bacana kI, je te nAja dIpa madhya bhare haiM mavAra Dhera kaba sukha lahI bheda paramAratha, te te nAja khAyo toU bhUkha yAkI naI hai| miTa dhAranA dhana kI, duvidhA0 // 3 // tAta dhyAna tAko kara jAtaM yaha jAya hara, kaba ghara chor3a hohu~ ekAkI, aSTAdaza dopa prAdi ye hI jIta laI hai| liye lAlasA vana kI, vahe paMtha tU hI sAja aSTAdaza jAMhi bhAji, aisI dazA hoya kaba merI, hoya baiThi mahArAja tohi sIkha daI hai| ho bali-bali vA chana ko, duvidhA0 // 4 // bhaiyA bhagavatIdAsa, brahmavilAsa, jainagraMtha ratnAkara banArasIvilAsa, jayapura 1654, adhyAtmapada paMkti, kAryAlaya bambaI, 1926 I0 zata aSTottarI 16vA kavitta, pR0 32 /
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyakAlIna na hindI kAvya meM sAmakti jIte jA sakate haiN| tabhI yaha jIva usa zAMti kA anubhava amara banane kI prArthanA karate haiN| kyoMki paba ka graha karegA, jo bhagavAna jinendra meM sAkSAt hI ho uThI thii| manuSya sasAra ke janma-maraNa se chuTakArA nahIM pAyega, bhaiyA kA spaSTa abhimata hai ki rAga-pa meM prema karane ke zAnti prApta nahIM kara sktaa| jaina paramparA meM devoM ko hI kAraNa yaha jIva apane paramAtma-svarUpa ke darzanoM kA pramara nahIM kahate / yahA~ amaratA kA patha hai mokSa, jahA~ prAnanda nahIM le pAtA arthAt vaha cidAnanda ke sukha se dUra kisI prakAra kI prAkulatA nahI hotI aisI zAnti vaha hI rahatA hai / rAga-daMpa kA mukhya kAraNa hai moha, isalie hI de sakatA hai, jisane svayaM prApta kara lI hai| ve saMsArI moha ke nivAraNa se rAga-dvepa svaya naSTa ho jAyeMge, aura sAhiba'. jo bArambAra janamate haiM, marate haiM, aura jo svayaM rAga-dvaMpoM ke Talane se moha to yatkicit bhI na raha bhikhArI haiM. dUsaroM kA dAridraya kaise hara sakate haiM3 / pAyegA / karma kI upAdhi ko samApta karane kA bhI yaha bhagavAna 'zAntijinenda', jo svayaM zAnti ke pratIka haiM, hI eka upAya hai / jar3a ke ukhAr3a DAlane se bhalA vRkSa sahaja meM hI apane sevakoM ke bhAva-dvandvoM ko hara sakate haiN| kaise Tahara makanA hai| aura phira to usake DAla-pAta, phala bhUdhagdAma unhI se aimA karane kI yAcanA bhI karate hai|| phUla bhI kumhalA jaayNge| tabhI cidAnanda kA prakAza yaha jIva maMsArika kRtyoM ke karane meM to bahuta hI hogA aura yaha jIva siddhAvasthA meM ananta sukha vilasa utAvalA rahatA hai, kintu bhagavAna ke sumarana meM sIrA ho skegaa| jAtA hai / jaMge kama karatA hai, vaise phala milate haiN| karma moha ke nivAre rAga dvaSahU nivAre jAhi, karatA hai azAnti aura yAkulatA ke, kintu phala meM zAMti rAga-dveSa TAra moha nekahU na paaie| aura nirAkulatA cAhatA hai, jo ki pUrNarItyA asambhava karma kI upAdhi ke nivAribe ko paMca yahai, hai| prAka boyegA, grAma kaise milege, naga hIrA nahIM ho jar3a ke ukhAraM vRkSa kaise tthhraaie| sktaa| jaMge yaha jIva viSayoM ke binA eka kSaNa bhI DAra-pAta phala-phUla sabai kumhalAya jAyaM, nahI raha sakatA, vaise hI yadi prabhu ko nirantara jape to karmana ke vakSana ko aise ke nsaaie| sAmArika azAti ko pAra kara nizcaya zAMti pA taba hoya cidAnanda pragaTa prakAza rUpa, sakatA hai| vilasa ananta sukha siddha meM kahAie1 // zAntabhAva ko spaSTa karane ke lie bhUdhagdAsa ne eka ananta sukha hI parama zAnti hai| bhayA na eka gundara pRthaka hI Dhaga apanAyA hai| ve sAmArika vaibhavoM kI se pada me jaina mata ko zAntirama kA mata kahA hai| zAti kSaNikatA ko dikhAkara aura tAjanya becanI ko udaghokI bAta karane vAle hI jJAnI hai, anya to saba prajAnA hI ji pita kara cupa ho jAte hai aura usame-me zAti kI dhvani, . kahe jaayge| saMgIta kI jhaMkAra kI taraha se phUTatI hI rahatI hai| dhana bhUdharadAmajI ke svAmI kI zaraNa to imIlie saccI aura yauvana ke mada meM unmatta jIvo ko sambodhana karate hai ki ve mamathaM aura sampUrNa zAnti-pradAyaka guNo me yukta hue unhoMne kahA, "t nipaTa gaMvAra nara! tujhe ghamaNDa nahIM hai| bhUdharadAsa ko unakA bahuta bar3A bharosA hai| unhAna karanA caahie| manapya kI yaha kAyA aura mAyA jhUThI janma-jarA prAdi bairiyoM ko jIta liyA hai aura marana kA hai, arthAta kSaNika hai| yaha mahAga aura yauvana kitane Teva me chuTakArA pA gaye hai| unase bhUdharadAsa ajara aura samaya kA hai, aura kitane dina ima masAra meM jIvita rahanA hai| he nara ! tU zIghra hI ceta jA aura vilamba 1. vahI mithyAtvavidhvaMsana caturdazI -vAM kavitta pR0 121 / 3. bhUdhagdAsa, bhUdharavilAsa kalakattA 53vA pada / 2. zAntarasavAre kahaiM mata ko nivAre rhaiN| 1030 veI prAnapyAre rahaiM aura ramavAre haiN| 4. bhUdharabilAma, 34vA pada, pR0 16 / bahI, Izvara nirNaya paccIsI chaThA kavitta, pR0 253 / 5. vahI, 22vA pada, pR0 13 /
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 anekAnta chor3a de| kSaNa-kSaNa para tere baMdha bar3hate jAyeMge, aura terA eka vRddha puruSa kI dRSTi ghaTa gayI hai, tana kI chabi pala-pala aisA bhArI ho jAyagA, jaise bhIgane para kAlI palaTa cakI hai, gati baMka ho gayI hai aura kamara jhuka gayI kamarI / " bhUdharadAsa ne eka dUsare pada meM parivartana- hai| usakI ghara vAlI bhI rUTha cukI hai, aura vaha atyadhika zIlatA kA sundara dRzya aMkita kiyA hai| unhoMne kahA, raMka hokara palaMga se laga gayA hai| usakI nAra (gardana) "isa saMsAra meM eka ajaba tamAzA ho rahA hai, jisakA kAMpa rahI hai aura muMha se lAra cU rahI hai| usake saba astitva-kAla svapna kI bhAMti hai, arthAt yaha tamAzA aMga-upAMga purAne ho gaye haiM, kintu hRdaya meM tRSNA ne aura svapna kI taraha zIghra hI samApta bhI ho jAyagA / eka ke bhI navIna rUpa dhAraNa kiyA hai| jaba manuSya kI mauta ghara meM mana kI prAzA ke pUrNa ho jAne se magala-gIta hote mAtI hai, to usane saMsAra meM raca-paca ke jo kucha kiyA haiM, aura dUsare ghara meM kisI ke viyoga ke kAraNa naina hai, saba kucha yahA~ hI par3A raha jAtA hai| bhUdharadAsa jI ne nirAzA me bhara-bhara kara rote hai / jo teja turaMgoM para car3ha kahA hai, "tIvragAmI turaMga, sundara ragoM se rage hue ratha, kara calate the, aura khAsA tathA malamala pahanate the, ve hI U~ce-UMce mana mataga, dAsa aura khavAsa, gaganacumbI aTTAdUsare kSaNa nage hokara phirate hai, aura unako dilAsA dena likAe~ aura karor3oM kI sampatti se bhare hue koza, ina vAlA bhI koI dikhAI nahI detA / prAtaH hI jo rAjatasta maba ko yaha nara ata meM chor3a kara calA jAtA hai| prAsAda para baiThA hA prasanna-badana thA, ThIka dopahara ke samaya use khar3e-ke-khaDe hI raha jAte haiM, kAma yahA~ hI par3e rahate haiM, hI udAsa hokara vana meM jAkara nivAsa karanA pdd'aa| tana dhana-sampatti bhI yahAM hI DalI rahatI hai aura ghara bhI yahA~ aura dhana atyadhika asthira hai, jaise pAnI kA btaashaa| hI dhare raha jAte haiN|" adharadAsa jI kahate hai ki inakA jo garva karatA hai usake "teja turaMga suraMga bhale ratha, matta mataMga utaga khare hii| janma ko dhikkAra hai / 2" yaha manuSya mUrkha hai, dekhate hue| dAsa khabAsa pravAsa aTA, dhana jora karorana koza bhare ho| bhI adhA banatA hai| isane bhare yauvana me putra kA viyoga ese bar3he to kahA bhayau he nara, choricale uThi anta chrehii| dekhA, vaise hI apanI nArI ko kAla ke mArga meM jAte hae dhAma khare rahe kAma pare rahe dAma Dare rahe ThAma dhare hii||"5 nirakhA, aura isana una puNyavAno ko, jo sadaiva mAna para zrI dyAnatarAya ne bhI bhagavAna jinendra ko zAti car3he hI dikhAI dete the, raka hokara binA panahI ke mArga pradAyaka hI mAnA hai| ve unakI zaraNa meM imaliye gaye hai me paidala calate hae dekhA, phira bhI isakA dhana aura ki zAti upalabdha ho skegii| unhoMne kahA "hama to jIvana se rAga nahI ghaTA / bhUdharadAsa kA kathana hai ki aisI nemijI kI zaraNa meM jAte haiM, kyoki unheM chor3akara aura sUma kI aMdhI se rAjaroga kA koI ilAja nahI hai| "dekho bhari jovana meM putra viyoga prAyo, kahI hamArA mana bhI to nahIM lgtaa| ve saMsAra ke pApoM kI jalana ko upazama karane ke lie bAdala ke samAna hai| tase hI nihArI nija nArI kAla maga meN| unakA vigda bhI tArana-tarana hai| indra, phaNIndra aura candra je je puNyavAna jIva dIsata hai yAna ho , raMka bhaye phira teU panahI na paga meN| bhI unakA dhyAna karate hai| unako sukha milatA hai aura aite , prabhAga dhana jItaba sau dharai rAga, 4. "dRSTi ghaTI palaTI tanakI chabi baMka bhaI gati laMka hoya na virAga jAna rahU~go alaga maiN| naI hai| mAMkhina viloki andha sUse ko aMdharI, rUsa rahI paranI gharanI prati, raMka bhayo pariyaMka laI hai| kara aise rAjaroga ko ilAja kahA~ jaga maiM // "3 kAMpata nAra vahai makha lAra mahAmati sagati chAri gaI hai| 1. vahI, 11vA~ pada, pR07| aga upaga purAne pare tisanA ura aura navIna bhaI hai|" 2. vahI, svA~ pada. pR06| jainazataka, kalakattA, 38vA sarvayA, pR0 12 / 3. bhUdharadAsa, janazataka, kalakattA, 35vA pada, pR0 15 / 5. vahI, 31vAM pada, pR0 11 /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyakAlIna jaina hindI kAgya meM zAntAbhakti 203 duHkha dUra ho jAtA hai / "1 yahA~ bAdala se jharane vAlI haiN| unheM janma se hI pUrva saMskAra ke rUpa meM vItarAgatA zItalatA parama zAMti hI hai| zAMti ko hI sukha kahate haiM milatI hai| usI svara meM ve palate, bar3hate, bhoga-bhogate prora vaha bhagavAna neminAtha ke sevakoM ko prApta hotI hI paura dIkSA lete hai / kabhI vilAsoM meM tairate-utarAte, kabhI hai| dyAnatarAya kI dRSTi meM bhI rAga-dveSa hI prazAti hai rAjyoM kA saMcAlana karate aura kabhI zatruoM ko parAjita aura unake miTa jAne se hI "jiyaga mukha pAvegA'. arthAta karate; kintu vaha svara sadaiva pavana kI bhauti prANoM meM usako zAMti milegii| parahaMta kA smaraNa karane se rAga- bhidA rhtaa| avasara pAte hI vaha unheM vana-patha para le dvapa vilIna ho jAte hai, ata: unakA smaraNa hI sarvottama hoddtaa| ciMtAeM svata: pIche raha jaatiiN| vItarAgatA hai / dyAnatarAya bhI apane bAvare mana ko sambodhana karate zakladhyAna ke rUpa meM phUla utttii| nAsikA ke agra bhAga hue kahate hai, "he bAvare mana ! prahata kA smaraNa kr| para TikI daSTi 'ciMtAbhinirodha' ko spaSTa khtii| vaha khyAti, lAbha aura pUjA ko chor3akara apane atara meM prabhu ekAgratA kI bAta kahatI hI rhtii| aura phira mukha para kI lau lgaa| tU nara-bhava prApta karake bhI ume vyartha meM prAnanda kA anavarata prakAza chiTaka utthtaa| anubhava rasa hI kho rahA hai aura viSaya-bhogoM ko preraNA de-dekara baDhA apanI paramAvasthA meM prakaTa ho jaataa| usakI jhalaka se rahA hai| prANo ke jAne para he mAnava ! tU pchtaayegaa| tIrthakara kA saudarya alaukika rUpa ko janma detA, jise terI pAyu kSaraNa-kSaNa kama ho rahI hai| yuvatI ke zarIra, indra, sUrya aura candra jaise rUpavantoM kA garva vigalita ho dhana, suta, mitra. pagjina, gaja, turaMga aura gtha meM tega jo baha jaataa| yaha saca hai ki una paramazAMti kA anubhava cAva hai, vaha ThIka nahI hai| ye sAmAgki padArtha svapna kI karate tIrthakara ke darzana me 'azubha' nAmadhArI koI karma mAyA kI bhaoNti hai, aura A~kha mIcate-mIcate samApta ho Tika nahI makatA thaa| phira yadi unake smaraNa se anahada jAte hai| abhI samaya hai, tU bhagavAn kA dhyAna kara le bAjA baja uThatA ho to g2alata kyA hai| jagarAma ne aura maMgala-gIta gA le| aura adhika kaDoM taka kahA likhA haijAye phira upAya karane para bhI sadha nahI skegaa|"2 nirakhi mana mUrati kaMsI raaj| __ zukladhyAna meM nirata tIrthakara zAMti ke pratIka hote tIrthakara yaha dhyAna karata haiM, paramAtama pada kAjaM / hai| unameM se sabhI prakAra kI becainiyA~ nikala cukI hotI nAsA pragra dRSTi kI dhAra, mukha mulakita mA gaaj| 1 "aba hama nemijI kI zarana / anubhava rasa jhalakata mAnau, aisA prAsana zuddha viraaj| pora Thaura na mana lagata hai, chAMDi prabhu ke zarana // 1 // adbhuta rUpa anUpama mahimA, tIna loka meM chAjaM / sakala bhavi-agha-dahana bArida, virada tAgna-tarana / jAkI chavi dekhata indrAdika, candra sUrya gaNa lAjaM / indra caMdra phaninda dhyA, pAya sukha duHkha harana ||shaa" pari anurAga vilokata jAkoM, prazabha karama taji bhAja / dyAnatapadasagraha, kalakattA, pahalA pada, pR0 2 / jo jagarAma banaM sumirana tau, anahada bAjA bAje // 3 2. arahanta sumara mana bAvare ! saMmAra ke duHkhoM se trasta yaha jIva zAti cAhatA hai| khyAti lAbha pUjA taji bhAI, antara prabhu lo laabre| yahA~ zAMti kA prathaM zAzvata zAti se hai| arthAt vaibhava nara bhava pAya prakAratha khova, viSaya bhoga ju baDhAva re| maura nirdhanatA donoM hI meM ume zAMti nahIM miltii| prANa gaye pachita hai manavA, china china chIja prAva re / athavA vaha sAMsArika vaibhavoM se utpanna sukha-vilAsa ko yuvatI tana dhana mRta mita parijana, gaja turaga ratha cAva re| zAMti nahI maantaa| rAga cAhe mampatti se sambandhita ho yaha saMsAra supana kI mAyA, pAkha mIci dikharAva re| yA putra-pautrAdika se, sadaiva dAhakArI hI hotA hai| makhamala thyAva-dhyAva re praba hai dAvare, nAhI magala gAva re| - dyAnata bahuta kahA~ lauM kahiye, phera na kachu upAva re| 3. pada maMgraha na0 462, patra 76, vadhIcanda jI kA dyAnata pada saMgraha, 70vA pada, pRSTha 26-30 / madira jypur|
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 anekAnta aura kamakhvAba ke gahoM para par3e logoM ko bhI becanI se aura rUpa dhAraNa kara nRtya karatA hai| nRtya karane kI bAta tar3aphate dekhA gayA hai| dUsarI pora garIbI to nAgina-jaisI sUradAsa ne bhI, 'aba maiM nAcyo bahuta gupAla' zIrSaka pada jaharIlI hotI hI hai| bhUdharadAsa kI yaha paMkti "kahU~ na meM bhalI bhA~ti spaSTa kI hai| yahA~ nRtya kA artha hai ki sukha saMmAra meM saba jaga dekhyo chAna" deza-kAla se pare eka jIva kA saMsAra ke cakkara meM phaMsanA aura tajjanya sukhaciraMtana tathya hai| ihalaukika prAkulatA se saMtapta yaha du:kha bhognaa| vaha jaba taka AvAgamana ke cakkara meM jIva bhagavAna kI zaraNa meM pahuMcatA hai aura jo zAti phaMsA hai, ume nAcanA pdd'egaa| yadi vaha harpa aura zoka ko milanI hai, vaha mAno sudhAkara kA barasanA hI hai, citA- samAna samajhakara sahaja rUpa meM unase udAsIna ho jAve to maNiratna aura navanidhi kA prApta karanA hI hai| use vaha jJAnI kahalAye aura zAMti kA anubhava kre| gItA aimA pratIta hotA hai jaise prAge kalpataru lagA huA hai| kA yaha vAkya 'sukha duHmve same kRtvA' jaina-zAsana meM pUrNa umakI abhilApAyeM pUrNa ho jAtI haiN| abhilASAoM ke rUpa se pratiSTita hai| kavi tribhuvanacandra (17vIM zatAbdI) pUrNa hone kA artha hai ki mAMsArika gega aura saMtApa sadA- ne usakA sundara nirUpaNa kiyA haisadA ke lie pazama ho jAte haiN| phira vaha jima sukha jahA~ hai saMyoga tahA~ viyoga sahI, kA anubhava karatA hai vaha kabhI kSINa nahIM hotA aura jahA~ hai janama tahA~ maraNa ko bAsa hai| usame anasyata zAMti bhI kabhI ghaTatI bddh'tN| nhii| kavi saMpati vipati voU ekahI bhavanadAsI kumudacandra kI yaha vinatI zAMtarasa kI pratIka hai jahA~ basa suSa tahA~ duSa ko vilAsa hai| prabhu pAyaM lAgauM karU seva thArI jagata meM bAra-bAra phira nAnA parakAra, tuma suna lo paraja zrI jinarAja hmaarii| karama avasthA jhUTho thiratA kI prAsa hai| ghaNoM kasTa kari deva jinarAja pAmyo naTa kaise bheSa aura rUpa hoMhi tAtai hasabai saMsAranoM dukha vaamyo| haraSa na soga gyAtA sahaja udAsa hai // 2 jaba zrI jinarAjano rUpa brsyau| ( saMsAra meM pAnevAlA yaha jIva eka mahArgha tattva se jaba locanA suSa suSAdhAra varasyau / / sambandhita hai| vaha hai usakA nijI cetana / usameM paramAmalahayA ratanacitA navanidhi pAI / zakti hotI hai| vaha apane prAtmaprakAza se sadaiva pradIpta mAnauM prAgaNe kalapatara prAji praayo| rahatA hai| kiMtu yaha jIva use bhUla jAtA hai / isI kAraNa manavAMchita dAna jinarAja paayo| ume saMsAra me nRtya karane ke lie bAdhya honA par3atA hai / gayo roga saMtApa mohi sarava tyAgI // 1 isa prakAra bhavana meM 'bharamate-bharamate' use anAdikAla bIta jAtA hai| use sambodhana kara pANDe rupacanda ne likhA haisaMsAra kI parivartanazIla dazA ke akana me jaina kavi aho jagata ke rAya! tuma kSaNika indriya-sukha meM lage ho, anupama hai| parivartanazIlatA kA artha hai-kSaNikatA, viSayoM meM lubhA rahe ho| tumhArI tRSNA kabhI bujhatI nhiiN| vinazvaratA / saMsAra kA yaha svabhAva hai| ata yadi yahA~ viSayoM kA jitanA adhika sevana karate ho, tRSNA utanI saMyoga milane para koI prAnanda-magna aura viyoga hone pr| ___ hI bar3hatI hai, jaise khArA jala pIne se pyAsa aura tIvra hI duHkha-saMtapta hotA hai to vaha ajJAnI hai| yahA~ to janma hotI hai / tuma vyarthahI ina dukho ko bhela rahe ho / apane ghara maraNa, sapatti-vipatti, sukha-duHkha cirasahacara hai| saMsAra ko kyoM nahI mNbhaalte| arthAt tumhArA ghara zivapura hai| tuma meM yaha jIva nAnA prakAra se vividha avasthAoM ko bhogatA zivarUpa hI ho| tuma apanA-para bhUla gaye ho| tuma isa humA cakkara lagAtA hai| vaha naTa kI bhAMti nAnA vaiSa 2. anityapacAzata (pANDulipi), lekhanakAla vi0 saM0 1. dekhie guTakA naM0 133, lekhanakAla vi0saM0 1776, 1652, guTakA naM. 35, lUNakaraNa jI kA maMdira, madira TholiyAna, jypur| jypur|
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyakAlIna jaina hindI kAvya meM zAntAbhakti 205 saMsAra ke mAlika ho| cetana ko yadi yaha smaraNa ho daSTi se unheM zrI paMta jI kA pUrva saMskaraNa hI kahA jA jAye ki vaha svayaM bhagavAna hai to maMsAra ke sabhI sakatA hai| unhone eka jagaha likhA hai, "he lAla ! dinadukha svataH upazama ho jAyeM-jahA~ ke tahA~ paDhe dina prAva ghaTatI hai, jaise aMjalI kA jala zanaiH zanaiH risa rheN| saMsAra meM janma lene ke sAtha hI yaha jIva visma- kara nitAMta cU jAtA hai| saMsAra kI koI vastu sthira raNazIla manovega sAtha lAtA hai| kastUrI mRga ko yaha nahI hai, ise mana meM bhalI bhAMti samajha le / tUne apanA vidita nahIM rahatA ki vaha sugandhi usakI nAbhi meM maujada bAlapana khela meM kho diyA / javAnI mastI me bitA dii| hai, jisake lie vaha bhaTakatA phiratA hai| mandira, masjida itane rAga-raMgoM meM masta rahA ki vaddhAvasthA meM zakti aura kAve meM paramAtmA ko DhUr3hanevAlA yaha jIva nahI bilakula kSINa ho gii| yadi tUne yaha socA thA ki vRddha jAnatA ki vaha to usake bhItara hI rahatA hai| isIlie hone para japa-tapa kara lUMgA, to vaha terA anumAna prasatya jIva ajJAnI kahalAtA hai| isIlie vaha sAMsArika pAka- kI chAyA hI thii| tU maMsAra ke una padArthoM meM tallIna latAmoM meM vyAkUla banA rahatA hai| usakI zAMti kA sabase hai, jinakA koI vAstavika astitva nahIM hai| ve semara ke bar3A upAya hai ki vaha apane ko pahacAne / pANDe rUpacandra phUla kI taraha jhUTha haiN| prAtaH ke prosakaNoM kI bhAMti kotra ne likhA hai hI vilupta ho jaayege|" ve paMktiyA~ haiapano pada na vicArahU, aho jagata ke raay| dina dina prAva ghaTaM hai re lAla, bhava vana chAyaka ho rahe, zivapura sudhi visraay|| jyoM aMjalI ko nIra mana mAhi laare| bhava-bhava bharamata hI tumheM, bIto kAla anaadi| kIyo jAya Thokara lare lAla, aba kina gharahiM saMvArahU, kata mukha dekhata vaadi| ghiratA nahIM saMsAra mana mAhi lA re|| parama pratIndriya sukha suno, tumahi gayo sulajhAya / bAlapaNA Soyo dhyAla mere lAla, kiMcita indriya sukha lage, biSayana rahe lubhAya // jvAMNapoM unamAna mana mAhi lA re| viSayana sevata ho bhale, tRSNA to na bujhaay| vRddhapaNo sAta ghaTI re lAla, jiyA jala khAro pIvata, bAr3he tisapradhikAya // 1 kari kari nAnA raMgi mana maahilaare| zrI sumitrAnandana pata ne parivartana' meM likhA hai, samakita syoM paracyo karI re lAla, "maMdatI nayana mRtyu kI rAta, kholatI navajIvana kI prAta, mithyA saMgi nivAri mana mAhi laare| zizira kI sarva pralayakara bAta, bIja botI ajJAta / " jyoM suSa pArya prati ghaNA re lAla, unakA tAtparya hai ki mauta meM janma aura janma meM mota manohara kahaiya vicAri mana mAhi lA re // 2 chipI hai| yaha sasAra asthira hai| jIvana amara nahI hai| bhAratIya mana sadaiva bhakti-dhArA se siJcita honA saMsAra ke sukha cintana kahI haiN| zrI paMta jI kI kavitA rahA unake janma-janma ke saMskAra bhakti ke sAMca meM kA yaha svara jaina 'Tona' hai| yadi yaha kahA jAya ki pata Dhale haiM / ho sakatA hai ki umakI vidhAye vikRta dizA kI jI kI anya kavitAmoM kA AdhyAtmika svara jaina parampaga mora mRDa gaI hoN| kintu mUla meM virAjI bhakti kicinmAtra se hU-bahU milatA-julatA hai, to anyukti na hogii| jaina bhI idhara se udhara nahI huI, yaha saca hai| eka vilAyata sAMskRtika pariprekSya meM una sabakA adhyayana honA pAva- se lauTA bhAratIya bhI mana se bhakta hI hotA hai| vijJAna zyaka hai| aThArahavIM zatAbdI ke prArambha (1705) meM kI prayogazAlAyoM meM DUbA vaijJAnika bhagavAna ko nirasta eka jaina kavi paM. manoharadAsa hue hai| bhAvadhAga ko nahIM kara pAtA / mAdhunikatA ke pairokAra paramapitA kA nAma lete dekhe gaye haiN| vaidika aura zramaNa dono paramparAye 1. dekhie pANDaM rUpacandra racita paramArthI dohA zataka / yaha 'rUpacandra zataka' ke nAma se jana hitapI, bhAga 6, 2. dekhie sugurugIpa, paM. manoharadAsa racita, guTakA naM. aMka 5.6 meM prakAzita ho cukA hai| 54, vena na0 272, jaina maMdira, bar3auta (mertth)|
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta bhagavAna ke nAmameM amita bala svIkAra karatI haiN| sacce nAtara ke bhavadhi meM parihai bhayo caheMgati dauraa| hRdaya se liyA gayA nAma kabhI niSphala nahIM jAtA / usase visabhUSaNa padapaMkaja rAcyo jyoM kamalana bica bhauNraa||4 vipattiyAM dUra ho jAtI haiM / becaina, vyAkula aura tar3aphatA 'bhaiyA' bhagavatIdAsa ne 'brahmavilAsa' meM bhagavadanAma mana zAMti kA anubhava karatA hai yaha kevala atizayokti kI mahimA kA nAnAprakAra se vivecana kiyA hai| unakI nahIM hai ki gaNikA, gaja aura ajAmila nAma lene mAtra mAnyatA hai ki "bhagavAna kA nAma kalpavRkSa, kAmadhenu, se tara gae the| avazya hI usane unake hRdaya meM parama ciMtAmaNi paura pArasa ke samAna hai| usase isa jIva kI zAMti ko janma diyA hogaa| parama zAMti hI parama pada icchAyeM bharatI hai| kAmanAyeM pUrNa hotI haiN| ciMtA dUra hai-mokSa hai, saMsAra se tiranA hai| yaha bAta kevala tulasI ho jAtI hai aura dAridraya Dara jAtA hai| nAma eka prakAra aura mUra ne hI nahIM likhI, jaina kavi bhI pIche nahIM rhe| kA amRta hai, jisake pIne se jaga gega naSTa ho jAtA hai| mahA kavi manarAma ne likhA, "mahanta ke nAma se pATha arthAt mRtyu kI AzaMkA nahIM raha paatii| yaha jIva mata kama rUpI zatra naSTa ho jAte haiN|"1 yazovijaya jI kA se amRta kI ora bar3ha jAtA hai| mauta kA bhaya hI dukha kathana hai, "are yo cetana ! tU isa maMsAra ke bhrama meM kyoM hai / usake dUra hone para sukha svataH prApta ho jAtA hai| phaMsA hai| bhagavAna jinendra ke nAma kA bhajana kara / sad- aisA sukha jo kSINa nahI hotaa| ise hI zAzvata Ananda guru ne bhI bhagavAna kA nAma japane kI bAta kahI hai|"2 kahate haiM / kitu vItarAgatAkI ora bar3ha rahA hai|"5 aimI dyAnatagaya kA aTUTa vizvAma hai, "re mana ! bhaja dIna- zataM tulasI ne 'jJAna-bhakti vivecana' meM bhI lagAyI hai / 6 dayAla / jAke nAma leta ika china meM, kaTai koTa agha- unakI dRSTi meM hara koI bhagavAna kA nAma nahI le jAla / "3 kavi vizvabhUSaNa kI dRSTi meM ima baura jIva mktaa| pahale usame nAma lene kI pAtratA caahie| ko sadaiva jinendra kA nAma lenA caahie| yadi yaha parama isakA artha yaha bhI hai ki pahale mana kA bhagavAna kI ora tattva prApta karanA cAhatA hai, to tana kI pora se udAmIna unmugva honA Avazyaka hai| aisA hue binA nAma lene kI ho jaaye| yadi aisA nahI karegA to bhava-samudra meM gira bAta nahI utthtii| usake lie eka jaina paribhASika zabda jAyagA aura use cahu~gati me ghUmanA hogaa| vizvabhUpaNa hai 'bhavya' umakA tAtparya hai-bhavasAgara se tarane kI bhagavAna ke padapakaja meM isa bhAMti rA~ca gae hai| jaise - 4. pada saMgraha naM0 58, di0 jaina maMdira, bar3auta, kamaloM meM bhauMrA pannA 48 / "jina nAma le re baurA, jina nAma lare bauraa| 5 "tero nAma kalpa vRkSa icchA ko na rAkhe Dara, jota parama tattva kau cAhai tau tana ko lage na jauraa|| tege nAma kAmadhenu kAmanA harata hai / tero nAma cintAmana cintA ko na rAkhe pAsa, tero nAma pArasa so dArida Darata hai / / 1. "karamAdika agni ko hara arihaMta nAma, tero nAma amRta piye te jarA gega jAya, middha kara kAja saba siddha ko bhajana hai|" tero nAma sUkha mUla dukha ko darata hai| manarAma vilAma, managama racita, mandira TholiyAna, tero nAma vItarAga dharai ura vItarAgI, jayapUra kI hastalikhita prti| bhavya tohi pAya bhavasAgara tarata hai|" 2. 'jinavara nAmasAra bhaja prAtama, kahA bharama sasAre / sUpatha-kupaMtha pacIsikA, brahmavilAsa, bhaiyyA bhagavatImuguru vacana pratIta bhaye taba, prAnanda dhana upgaare||" dAsa, pR0 180 / prAnandadhana praSTapadI, prAnandaghana, pAnandaghana bahattarI, solAra rAyacandra granthamAlA, bmbii| pAva bhagati mani saba sukha khaanii||" 3. dyAnatapada saMgraha, kalakattA, 66vA pada, pa0 28 / dekhiye rAmacarita mAnasa, jAna bhakti vivecana /
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyakAlIna jaina hindI kAvya meM zAntAbhakti 207 tAkata / jisameM vaha nahIM usa para bhagavAna kI kRpA nahIM ko prAcArya hemacandra kA pUrNa prAzIrvAda prApta thaa| hotii| bhavyattva upAjita karanA anivArya hai| yadi hemacandra ne binA taratamAMza ke usa deva ko namaskAra kiyA, bhagavAna ke nAma ko koI bhavya jIva letA hai to usake jisake rAgAdika doSa kSaya ko prApta ho gaye hoM, phira bhavasAgara tarane meM koI kamI nahIM rhtii| isa bhavyattva vaha deva brahmA, viSNu, hara yA jina koI bhI ho| unakA ko vaiSNava aura jaina donoM hI kaviyoM ne svIkAra eka zloka haikiyaa| "bhavabIjAMkurajananA rAgApAH yamupAgatA yasya / bhAratIya bhakti paramparA kI eka pravRtti rahI hai ki brahmA vA viSNurvA haro jino vA namastasmai / apane ArAdhya kI mahattA dikhAne ke lie anya devo ko yatra tatra samaye yathA tathA yo'si so'syabhiSayA yayA tyaa| choTA dikhAyA jAye / tulasI ke gama aura sUra ke kRSNa bItadopakaluSaH sa caMdbhavAneka eva bhagavannamostu te // "3 kI brahmA, ziva, sanaka, syandana grAdi sabhI deva yArAdhanA isI bhAMti eka anya jaina bhakta kavi devI padmAvatI karate hai / tulasI ne yahA~ taka likhA hai ki jo svaya bhIkha kI pAgadhanA karane ko udyata hA to anya deviyoM kI mA~gate hai ve bhaktoM kI manokAmanAyo ko kaise pUrA kreNge| nindA na kara mkaa| usane kahA ki devI padmAvatI hI sUradAsa ne anya devoM se bhikSA mAMgane ko rasanA kA vyartha sugamatA me tArA, zaivAgama meM gaurI, kaulika zAmana me prayAsa kahA / 1 tulasI kA kathana hai ki anya deva mAyA vajrA aura sAMkhyAgama meM prakRti kahalAtI hai| unameM koI se vivaza hai, unakI zaraNa meM jAnA vyartha hai / 2 tulamI ko antara nahIM hai| koI choTI-baDI nahIM hai| koI mahAna dRSTi meM rAma hI zIla, zakti, aura saundarya ke carama lagha nahIM hai| mava samAna hai| saba kI zaktiyA~ samAna adhiSThAtA hai| kRSNa bhI vaise nahIM ho sakate / gUra kA haiN| usa mAM bhAratI se samasta vizva vyApta hai| aisA samUcA 'bhramara gIta' nirguNa brahma ke khaNDana meM hI bapA-mA aArAdhaka hI saccA bhakta hai| jisame dUgage ke prati nindA pratIta hotA hai jana kaviyo ne bhI sivA jinandra ke anya aura kaTatA kA bhAva mA gayA, vaha sAttvikatA kI bAta kisI ko pArAdhya nahIM maanaa| maiMna apane grantha 'jaina nahIM kara sktaa| umakA bhAva dUpita hai| jisane bhakti hiMdI bhakti kAvya aura kavi' meM bhakti-dhArA kI ima kSetra meM bhI pArTI bandI kI bAta kI vaha bhakta nahIM aura pravRtti kA samarthana kiyA hai| merA tarka hai ki bhakta cAhe kucha ho|saa vyakti zAnti kA hAmI nahIM ho kaviyoM ne yaha kAma prArAdhya meM ekaniSTha bhAva jagAna ke makanA / umakA kAma vyathaM hogA aura pAgadhanA lie hI kiyA hogaa| kintu sAtha hI maiMne yaha bhI svIkAra niSphala / vItagagiyoM ko bhakti pUrNa rUpa se himaka kiyA hai ki isa 'ekaniSThatA' kI proTa me vaiSNava aura honI cAhie yadi aimI nahIM huI to vaha bhakta ke jaina dono hI kar3avAhaTa nahIM roka ske| dono ne zAlI- bhAvoM ko vikRti hI mAnanI pdd'egii| kintu ima kSetra natA kA ullaMghana kiyaa| phira bhI apekSAkRta janakavi meM bahuta hada taka ahimA ko prazraya milA, yaha mithyA adhika udAra rhe| unameM aneka ne to pUrNa udAratA- nahI hai| uparyakta zloka haibrtii| yaha itihAsa-prasiddha bAta hai ki prabhAsa paTTana "tArA tvaM sagatAgame, bhagavatI gaurIti zaivAgame / ke somanAtha ke mandira ke udvAra me samrAT kumArapAla vajA kaulikazAsane jinamate padmAvatI vizrutA // 1. "jAMcaka jAMcaka kaha jA~ca / gAyatrI zrutizAlinI prakRtirityuktAsi sAMkhyAgame / jo jA~ca to rasanA haarii||" mAtabhariti ! ki prabhUta bhaNitaM, vyApta samastaM tvayA // "4 sUra sAgara, prathama skaMdha, 34vA pada, pR0 30 3. prAcArya hamacandra kA zloka, dekhie mega grantha 'hindI 2. "deva danuja muni nAga manuja saba mAyA-vibama vicaare| jaina bhakti kAvya aura kavi', pahalA adhyAya 10 12 tinake hAtha dAsa tulasI prabhu, kahA apuna pau hAre / / " 4. padmAvatI stotra, 20vA zloka, bhairava padmAvatI kalpa, vinaya patrikA, pUrvArSa, 101vA pada, pR0 192 / ahamadAbAda, pariziSTa 5, pRSTa 28 /
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ pranekAnta kucha thA unameM saba eka yaha pAvanatA jaina hindI kaviyoM meM bhI panapI / unake kAvya meM apane prArAdhya kI mahattA hai / anya devo kI burAI bhI / kintu aneka sthala taratamAMza se Upara uThe hai, yA unheM bacAkara nikala gae haiN| mahAtmA grAnandaghana kA brahma akhaMDa satya thaa| akhaMDa satya vaha hai jo avirodhI ho, arthAt usameM kisI bhI dRSTi se vizeSa kI sambhAvanA na ho koI dharma yA prAdarza, jisakA dUsare dharmo se virodha ho, apane ko prakhaNDa satya nahI kaha sakate / ve khaNDa rUpa se satya ho sakate haiN| Anandaghana kA brahma rAma rahIma, mahAdeva, brahmA aura pArasanAtha saba prApama meM koI virodha nahIM thaa| ve unameM taratamAMza thA aura na unake mahAtmA jI kA kathana thA ki jisa miTTI eka hokara bhI pAtra bheda se aneka nAmo pukArI jAtI hai, usI prakAra eka prakhaNDa rUpa grAtmA meM vibhinna kalpanAtroM ke kAraNa aneka nAmoM kI kalpanA kara lI jAtI hai / unakI dRSTi se nija pada me ramana vAlA rAma hai rahama karane vAlA rahamAna hai, karmoM kA karpaNa karane vAlA kRSNa hai, nirvANa pAne vAlA mahAdeva hai, apane rUpa kA sparza karane vAlA pArasa hai, brahma ko pahacAnane vAlA brahma hai / ve isa jIva ke niSkarma cetana ko brahma kahate hai| unakA kathana hai rUpa meM prakAra se 206 / the / na bheda thA / "rAma kaho, rahamAna kaho koU, kAna kahI mahAdeva rI / pArasanAtha kaho, koI brahmA, sakala brahma svayameva rI / bhAjana bheva kahAvata nAnA, eka mRtikA rUpa ro / taise khaNDa kalpanA ropita zrApa prakhaNDa sarUpa rI / nijapada evaM rAma so kahie, rahima kare rahimAna se ka karama kAna so kahie, mahAveva nirvANa rI / parase rUpa pArasa so kahie, brahma cinhe so brahma rI / iha vidhi sAgho prAnandaghana, cetananaya niSkarma rI // " 1 isa prakAda kI udAra paramparAmroM ne jaina kAvyo meM zAntA bhakti ke rUpa ko zAlInatA ke sAtha puSTa kiyA thaa| isI sandarbha me mAyA kI bAta bhI prA jAtI hai / mAyA, moha aura saMtAna paryAyavAcI hai| saMta, vaiSNava dhara 1. mahAtmA grAnandaghana, Anandaghana pada saMgraha, adhyAtma jJAna prasAraka maMDala, bambaI, 67vIM pada | jaina tInoM hI kaviyoM ne zAnti ke lie usake nirasana ko anivArya mAnA / vaha ajJAna kA pratIka hai / usake kAraNa hI yaha jIva saMsAra ke AvAgamana me phaMsA rahatA hai / yadi vaha haTa jAya to samasta vizva brahma rUpa pratibhAsita ho utthe| vaha do prakAra se haTa sakatI hai-- jJAna se aura bhakti se sAMkhyakArikA meM eka atyadhika manorajaka dRSTAnta jhAyA hai| prakRti sundarI hai aura puruSa ko lubhAne meM nipuNa hai, kintu jaba puruSa use ThIka se pahacAna jAtA hai, to vaha lajjA se apanA badana Dha~ka dUra ho jAtI hai| ThIka se pahacAnane kA artha hai ki jaba puruSa ko jJAna utpanna ho jAtA hai aura vaha prakRti ke mUla rUpa ko samajha jAtA hai to vaha pravRti mAyA palAyana kara jAtI hai2 / jaina siddhAMta me jJAna hI AtmA hai / yahA~ AtmA kA artha hai vizuddha grAtmA prarthAt jaba jIvAtmA me vizuddhatA prAtI hai to moha svataH hI haTatA jAtA hai| jaina AcAryo ne ATha karmoM me mohanIya ko prabalatama mAnA hai / 'sva' ko sahI rUpa meM pahacAnane meM vaha hI sabase bar3A bAdhaka hai / usakI jaDa ko nirmUla karane meM jJAnI grAtmA hI samartha hai banArasIdAga kA vacana hai, "mAyA belI jesI desI / rete meM dhAretI setI, phaMdA hI ko kadA khoda khetI ko so jopA hai / 3 sAsya kI mI bAta bhaiyyA bhagavatIdAsa ne binAsa meM kahI hai| unhoMne likhA ki kAyArUpI nagarI meM cidAnanda rUpI rAjA rAjya karatA hai / vaha mAyA rUpI rAnI meM magna rahatA hai| jaba usakA satyArtha kI ora dhyAna gayA, to jJAna upalabdha ho gayA aura mAyA kI vibhoratA dUra ho gaI, "kAyA-mI ju nagarI meM cidAnanda rAja kareM, mAyA-mI ju gamI magana bahu bhayo hai|"4 kabIradAsa ne bhI jaba usakA bheda pA liyA to vaha bAhara jA pdd'ii| unakA bheda pAnA jJAna prApta karanA hI hai / - 2. prakRteH sukumArana kiJcidastIti me matirbhavati / yA dRSTA'smIti punanaM darzanamupaiti puruSasya // " sAMkhyakArikA, caukhambA maskRta sIrIja, prathama maskaraNa, vi0 saM0 1997, 61 loka " nATaka samayasAra, mokSadvAra, tIsarA padya zata praSTottarI, 28 savaiyA, brahmavilAsa, pR0 14 / 3. 4.
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyakAlIna jaMna hindI kAvya meM zAntAbhakti 206 / jJAna ke binA mAyA majabUta cipakana ke sAtha saMsArI jIva vacanoM se moha vilIna hotA hai aura bhrAtmarasa prApta hotA ko pakar3e rahatI hai| hai5 / banArasIdAsa ne guru ko mahattvapUrNa sthAna diyA hai / moha janya becanI dUra hone kA eka mAtra upAya guru kA pradeza hai| yadi grAtmA 'pralakha prakhaya nidhi' lUTanA cAhatI hai to use guru kI sadvANI se lAbhAnvita honA hI caahie| unakA kathana hai, "gRha upadeza sahaja udayAgati, moha vikalatA chuutt| kahata banArasi hai karunArasi bhalakha prakhayanidhi lUTaM / " isa ghaTa meM sudhA-sarovara bharA hai| jisase saba dukha vilIna ho jAte haiN| usa sarovara kA patA laganA Avazyaka hai| vaha sataguru se laga sakatA hai| sataguru bhakti se prasanna hote hai| unapara mana kendrita karanA paDatA hai / kavi vinayavijaya ne likhA"sudhA sarovara hai yA ghaTa meM, jisateM saba dukha jAya / vinaya kahe gurudeva dikhAye, jo lAUM bila ThAya // pyAre kAhe kUM lalacAya // "7 zrAtmarasa hI saccI zAMti hai| vahI alakha zragvayanidhi hai / vaha anubhUti ke binA nahIM hotA bar3hA kI, bhagavAnakI yA paramAtmA kI anubhUtihI dhAramarasa hai| dhanubhUtike binA nAloMkaror3oM bhavoM meM japa-tapa bhI nirarthaka hai| eka svAMga kI anubhUti jitanA kAma karatI hai / bhava-bhava kI tapasyA aura sAdhanA nhiiN| dyAnatarAyane likhA hai, "lAkha koTi bhava tapasyA karate, jito karma tero jara re svAsa usvAma mAhi so nA jaba anubhava cita para re / banArasIdAma ne anubhUti ko anubhava rahA hai usakA mAnanda kAmadhenu, citrAbela ke samAna hai| usakA svAda paMcAmRta bhojn| jaisA hai / kavi rUpacanda ne 'adhyAtmagayA' meM svIkAra tulasIdAsa ne bhakti ke binA mAyA kA dUra hotA asambhava mAnA hai| isa sambandha meM raghupati kI dayA hI mukhya hai| vaha bhakti se prApta hotI hai| tulasI ne vinayapatrikA meM likhA hai, "mAdhava dhasa tumhArI yaha mAyA, kari upAya paci mariya tariya nahi, jaba lagi karahu na dAyA1" jaina kavi bhUdharadAya ne moha-pizAca ko naSTa karane ke lie 'bhagavanta bhajana' para bala diyA / usako bhUlane para to moha se koI chuTakArA nahI pA sktaa| unhoMne likhA hai " moha pizAca chatyo mati mAre, nijakara kaMdha vasUlA re bhaja zrI rAjamatIvara bhUdhara do duramati sira dhUlA re / bhagavaMta bhajana kyoM bhUlA re2 / " kabIra kI dRSTi meM mAyA se chuTakArA prApta karane ke lie sataguru kI kRpA Avazyaka hai| kabIrane sataguru ko yovinda se bar3A mAnA hai / unakA kathana hai ki yadi guru kI kRpA na hotI to vaha isa jIva ko naSTa kara DAlatI / kyoki vaha mIThI zakkara kI bhAMti zIranI hotI hai| jAyasI naM bhI mAyA kA lopa karane ke lie sataguru kI kRpA ko maha tvapUrNa samajhA thA / unhoMne likhA hai ki jabataka koI guru ko nahIM pahacAnatA usake aura paramAtmA ke madhya antagala banA hI rahatA hai| jaba pahacAna letA hai to jIva aura brahma eka ho jAte hai| unakA madhyAntara miTa jAtA hai / jAyamI kI mAnyatA hai ki yaha antara mAyA janya hI hai4 / bhaiyA bhagavatIdAsa ko pUrA vizvAsa hai ki sataguru ke 1. vinayapatrikA, pUrvA 116 pada 2. bhUparavilAsa, kalakattA, 16 va pada, pR0 11 3. kabIra mAyA mohanI, jaisI moTI khAMDa / , 2 samaguru kI kRpA bhaI, nahIM to karatI bhAMDa." mAyA ko paMga, 7 vIM sAravI, kabIra granthAvanI, 4. kAzI caturtha saMskaraNa, pR0 33 / "jaba lagi guru kau lahA na cInhA / koTi antarapaTa bIcahi dInhA // jaba cIhA taba ghara na koI tana mana jita jIvana saba soI // " dekhie jAyasI kRta padmAvata / ', 5. sataguru vacana dhArile dhabake jAteM moha vilApa / taba praga mAnamarama bhaiyA, so nizcaya TaharAva // " bhaiyA bhagavanIdAma, paramArthapadapaMkti, 25 va pada brahmavilAsa, pR0 118 / 6. banArasIdAma, aSTapadImalhAra, 8 vAM padya, banArasIvilAsa, jayapura, pR0 239 / 7. vinayavijaya pyAre kAI kulavA' zIrSaka pada adhyAtmapadAvalI kAnI, pR0 221 / 8. dyAnatapadasaMgraha, kalakattA, 18 73 vAM pR0 31 / 2. banArasIdAma, nATakasamayasAra, bambaI, 12 va pa pR0 17-18 /
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 manekAnta 16 kiyA hai, "mAtma brahma kI anubhUti se yaha cetana divya prakAza se yukta ho jAtA hai| usameM dhanantajJAna prakaTa hotA hai auaura yaha apane Apa meM hI lIna hokara paramAnandakA anubhava karatA hai 1 / " AtmA ke anUparasa kA saMvedana karane vAle anAkulatA prApta karate haiM / prAkulatA becainI hai| jisase becainI dUra ho jAya, vaha rasa anupama hI kahA jaayegaa| yaha rasa anubhUti se prApta hotA hai, to dhanubhUti karane vAlA jIva zAzvata sukhako vilasane meM samartha ho jAtA hai / paM0 dIpacanda zAha ne jJAnadarpaNa meM likhA hai, "anubhI vilAsa meM anaMta sukha pAiyatu / bhava kI vikAratA kI bhaI hai uchedanA ||" unhoMne eka dUsare sthAna para likhA, anubhau ulhAsa meM anaMtarasa pAyau mahA / / " yaha zrakhaNDa rasa aura kucha nahIM sAkSAt brahma hI hai| anubhUti kI tIvratA isa jIva ko brahma hI banA detI hai / zrAtmA paramAtmA ho jAtI hai| anubhava se saMsAra kA AvAgamana miTatA hai / yadi anubhava na jagA to, "jagata kI jetI vidyA bhAsI kara rekhAvata, koTika jugAtara jo mahAtapa kIne haiN| anumo maNDarasa urameM na dhAyau jo to sava-pada pAve nAhi pararasa bhIne 2 / " kintu yaha mahattvazAlI tattva bhagavAna kI kRpA se hI prApta ho sakatA hai / mahAtmA mAnandaghana kA kathana hai, "moko de nija anubhava svAmI nija anubhUti nivAsa svapAmI3 / " isa anubhUti se jo saMyukta hai vahI anaMta guggAtama dhAma hai / anubhava rUpa hone ke kAraNa hI bhagavAna nAma bhI dukha haraNa karane vAlA aura pratibhava ko dUra karane vAlA hai / mahAtmA kA kathana hai ki prabhu ke samAna aura koI naTavA nahI hai / usame se heyopAdeya prakaTa hote haiN| anubhava rasakA denevAlA iSTa hai, vaha parama prakRSTa aura saba kaSToM se rahita hai| usakI anubhUti hI citra kI bhrAMti ko hara sakatI hai| yahI sUrya kI kiraNa kI bhAMti prajJAna ke tamasa ko naSTa karatI 1. rUpacandra adhyAtmasavaiyA, mandira badhIcaMdra jI, jayapura kI hastalikhita prati / 2. dIpacadazAha, jJAnadarpaNa, tInoM udAharaNa- kramaza padya 0 101 175 126 saMkalita madhyAtma pacasaMgraha pa0 nAthUlAla jaina sampAdita, tukogaMja, indaura- vi0 saM0 2005, pR0 61,56, 44 kramaza. / 3. mahAtmA grAnandaghana, A0 pada sagraha bambaI 21vA pada / hai / vaha mAyA rUpI yAminI ko kATa kara dina ke prakAza ko janma detii| vaha mohAmura ke lie kAla-rUpA hai "yA anubhUti rAvarI haraM visa kI bhrAnti sA zuddhA tuva bhAnu kI kiraNa ju parama prazAnti // kiraNa j parama prazAnti timira yavana ju ko nAsaM / mAyA yAmini meTi bodha divaseja vibhAsa // mohAsura sarakAra jJAnamUlA ju vibhuutii| bhAve daulata tAhi rAvarI yA anubhUtI // 4 jaina kaviyo ke prabandha aura khaNDa kAvyoM meM 'zAntarasa' pramukha hai / anya rasoM kA bhI yathA-prasaMga sundara paripAka huA hai, kintu ve saba isake sahAyaka bhara haiM / jisa prakAra gravAntara kathAyeM mukhya kathA ko paripuSTa karatI hai usI prakAra anya rasa pramukha rasa ko aura adhika pragAr3ha karate haiN| eka prabandha kAvya meM mukhya rasa kI jitanI mahanA hotI hai, mahAyaka ramoM kI usase kama nahIM | paM0 rAmacandra zukla avAntara kathAoM ko rasa kI picakAriyAM kahate the, sahAyaka rasa bhI vaise hI hote hai ve avAntara kathAoM aura prAsaMgika ghaTanAo ke saMghaTana meM sannihita hote haiM aura vahAM hI kAma karate hai| eka mahAnada ke jala pravAha meM sahAyaka nadiyoM ke jala kA mahattvapUrNa yogadAna hotA hai, vaise hI mukhya rasa kI gati bhI anya raso se paripuSTa hotI huyI hI vegavatI banatI hai / kintu isakA tAtparya yaha nahIM hai ki mukhya rasa kevala pariNati hotA hai, prArambha nahI / yadyapi pratyeka rasa apane-apane kSetra me svatantra aura balavAna hotA hai kintu usake antaraMga meM mukhya rasa kA svara sadaiva halake sitAra kI bhAMti pratidhvanita hotA hI rahatA hai / eka prabandha kAvya meM ghaTanAe~, kathAe~ tathA anya prasaMga hote haiM, jinameM mAnava-jIvana ke vividha pahaluoM kI abhivyakti rahatI hai kintu unake jIvana meM mukhya rasa eka prANa tatva kI bhAMti bhidA rahatA hai aura unameM mAnava kI mUla manovRttiyoM ko khulA khelane kA pUrA avasara milatA hai| mukhya rasa prora mukhya kathA bhI hotI hai| donoM meM koI vizeSa nahIM hotaa| donoM dUdha-pAnI kI bhA~ti mile rahate haiM / zrataH jaina kAvyoM ke 4. paM0 daulatarAma, grAmavArI di0jaina paMcAyatI, mandira, bar3auta, 118vAM 1dya /
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhyakAlIna ana hindI kAvya meM zAntAbhakti 211 viSaya meM DA0 zivaprasAdasiMha kA yaha kathana, "jaina kAvyoM svambhU ke 'paumacariu' kI, mahApaNDita' rAhula sAMkRtyAyana meM zAMti yA zama kI pradhAnatA hai avazya kiMtu vaha prArambha ne bhUri-bhUri prazaMsA kI thii| unakA pUrA vizvAsa hai ki nahIM pariNati hai| sambhavataH pUre jIvana ko zama yA tulasI bAbA kA rAmacarita mAnasa, 'paumacariu' se virakti kA kSetra banA denA prakRti kA virodha hai|"1 prabhAvita hai4 / puSpadanta ke mahApurANa kA DA0 pI0 ela0 upayukta pratIta nahIM hotaa| anya kAvyoM kI bhAMti hI vaidya ne sampAdana kiyA hai| inakI mAnyatA hai ki mahAjaina kAvya haiN| isameM bhI eka mukhya rasa aura anya gma kAvyoM meM vaha eka uttama koTi kA grantha hai / 'bhavisayattarahate haiM / kevala zama ko mukhya rasa mAna lene se prakRti kA kahA' kI khoja kA zreya jarmana ke prasiddha vidvAna pro. virodha hai, zRGgAra yA vIra ko mAnane se nhiiN| yaha eka jekobI ko hai| unhoMne apanI bhArata yAtrA ke samaya vicitra taka hai, jisakA samAdhAna kaThina hai| ima kAvya ko ahamadAbAda se san 1914 meM prApta kiyA jaina mahA kAvya zAMti ke pratIka haiN| kiMtu imakA thaa| yaha sabame pahale zrI sI0 DI0 dalAla aura pI0DI0 thaa| yaha tAtparya yaha nahIM hai ki mAnava jIvana ke anya pahalamo ko guNa ke sampAdana meM gAyakavADa proriyaNTala sIrIja. davA diyA gayA hai yA choDa diyA gayA hai aura isa prakAra baudA se man 1623 meM prakAzita hmaa| jaikobI ne vahAM amvAbhAvikatA panapa uThI hai / jahAM taka jaina apabhra dA bhASA kA dRSTi ma prAra bhASA kI dRSTi me aura dalAla ne kAvyattva kI dRSTi se ke prabandhakAvyoM kA sambandha hai, unhe do bhAgoM meM bATA ise samUce madhyayugIna bhAratIya sAhitya kI mahatvapUrNa kRti jA makatA hai-svayambhu kA 'paumacariu', pRppadA kA kahA hai| DA0 viNTaraninsa ne likhA hai ki isakI kathA meM 'mahApurANa' vIra kavi kA 'jambUmvAmI carita' aura hari- thor3e meM adhika kahane kA gRNa kaTa kUTa bharA hai| kAryAnviti bhadra kA miNAhacaniu' paugaNika zailI meM tathA dhanapAla Adi se anta taka bagabara banI huI hai| NAyakumAracariu dhavakar3a kI 'bhavisayattakahA', pRSpadanta kA 'NAyakumAracariu kA bhUmikA meM DA0 hAgalAla jana ne use uttamakoTi kA aura nayanaMdi kA 'sudamaNacariu' romAMcika zailI me limbe prabandha kAvya pramANita kiyA hai|6 sadhAra ke 'pradyumnacaritra' gaye haiN| hindI ke jaina prabandha kAvyoM meM paurANika aura ke prakAzana me DA0 mAtApramAda gupta ne use eka ujjavala romAcika zailI kA mamanvaya hayA hai| madhAru kA 'pradyamna- tathA mUlyavAna ratna mAnA hai 7 bhUdharadAsa ke pAvaMgaNa caritra',Izvaramari kA 'lalitAgacitra', brahmagayamana kA kI prasiddha paM0 nAthUrAma pramI ne maulikatA, saudayaM tathA 'munarNanagama', kavi pagmilla kA 'zrI pAlacaritra', mAlakavi prasAdaguNa se yukta kahA hai| lAlacandra labdhodaya ke kA bhojaprabandha', lAlacanda labdhodaya kA padminIcaritra', rAyacandra kA 'sItAcaritra' ra bhUdhagdAma kA 'pAzvapugaNa' pratiyoM kA ullekha mere uparyukta graMtha meM kramaza. 50 aime hI prabandha kAvya hai| iname 'padminIcaritra, kI 225 va 231 para huA hai| jAyamI ke 'padmAvata' se aura 'mItAcarita' kI tulamI- 4. mahApaNDita rAhulamAMkRtyAyana, hindI kAvyadhArA, dAsa ke 'rAmacaritamAnasa' se tulanA kI jA sakatI hai| prathamasaMskaraNa, 1945 I. kitAbamahala, ilAhAbAda pR0 52 / 1. DA. zivaprasAda siMha, vidyApati, hindI pracAraka 5. ema. viNTaranitsa, e hisTrI prAva iNDiyana liTarecara, pustakAlaya, vArANasI, dvitIyasaskaraNa, san 1661 1 633 I0, khaNDa 2,10532 / I0, pR0 110 / 3. dekhie NAyakumAracaritra, bhUmikA bhAga, DA. hIrAinakA vizada paricaya mere gratha hidI jaina bhani lAla jaina likhita / kAvya aura kavi', adhyAya 2, se prApta kiyA jA 7. sadhAru, pradyumnacarita, paM0 cainasukhadAsa maMpAdita, sakatA hai| mahAvIrabhavana, savAImAnasiha hAIve, jayapura, prAkkathana 3. padminIcaritra aura sItAcaritra kI hastalikhita DA0 mAtAprasAda gupta likhita, pR05|
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 anekAnta padmaminIcaritra aura rAyacandra ke sItAcaritra ko pANDu. rasa hone se kyA hmaa| prabandha kAvya meM koI na koI lipiyoM ke rUpa meM maiMne par3hA hai aura maiM unheM isa yuga ke rasa to mukhya rasa hogA hii| usakI pRSTha bhUmi meM samUcA kisI prabandha kAvya se nimnakoTi kA nahIM mAnatA / inake mAnava jIvana gatizIla rahatA hai, yaha prabaMdha kAvyoM kI atirikta apabhraMza aura hiMdI ke neminAtha rAjula se mUla vidhA ke jAnakAroM se chipA nahIM hai / prabaMdha kAvya kI sambadhita khaNDakAvya haiM / unakA kAvya sauMdarya anUThA hai| kasauTI para khare utarate hue bhI zAMta rasa kA sunirvAha maiMne apane graMtha 'jaina hindI bhakti kAvya aura kavi' meM jaina kAvyoM kI apanI vizeSatA hai aura vaha vItarAgI yathA sthAna unakA vivecana kiyA hai| pariprekSya meM hI ThIka se samajhI jA sakatI hai| aisA hone ina vividha kAvyoM meM yuddha hai, prema hai, bhakti hai, . ke para hI usakA Akalana bhI ThIka ho sakatA hai| prakRti ke sajIva aura svAbhAvika citra haiM / saMvAda-sauSThava kI anupama chaTA hai / bhASA meM loca aura bhAvoM meM anu- 4. paM. nAtharAma premI, hindI jaina sAhitya kA itihAsa bhUti kI gaharAI hai / kahIM chichalApana nahIM, kahIM uddAma jaina grantharatnAkara kAryAlaya, hIrAbAga, bambaI, vAsanAoM kA nagna nRtya nahIM / kevala zAMta rasa ke pramukha janavarI 1917 pR0 56 / upadezaka pada rAga khyAla kavivara bhUdharadAsa mana mUrakha paMthI, usa mAraga mati jAya re ||ttek // kAmini tana kAMtAra jahAM hai, kuca paravata dukhadAya re ||mn mUrakha0 kAma kirAta vasa tihi thAnaka, saravasa leta chinAya re / khAya khatA kocaka se baiThe, aru rAvana se rAya re // mana mUrakha0 maura aneka luTe isa per3eM, varanaM kauna bar3hAya re / varajata hoM varajyo raha bhAI, jAni vagA mati khAya re ||mn mUrakha0 suguru dayAla dayA kari bhUdhara, sokha kahata samajhAya re| prAgai jo bhAva kari soI, dono bAta jatAya re // mana mUrakha0
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilaka meM varNita varNa vyavasthA aura samAja gaThana DaoN0 gokulacandra jaina prAcArya, ema0 e0 po-eca0 DI0 yazastilaka kAlIna bhAratIya samAja choTe-choTe aneka lie isa viSaya meM zruti (veda) aura zAstrAntara (smRti vargoM meM baTA humA thaa| prAdarza rUpa meM una dino bhI prAdi) ko pramANa mAna lene meM hamArI kyA hAni hai| varNAzrama-vyavasthA kI vaidika mAnyatAeM pracalita thii| yaza- isa prasaMga meM prAye prati aura zAstra zamda ko stilaka se isa prakAra kI paryApta jAnakArI prApta hotI anyathA na samajhA jAe, isa lie svayaM somadeva ne ukta hai| vibhinna prasaMgo para brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra donoM zabdoM ko spaSTa kara diyA hai| ina cAroM varSoM tathA apane-apane vargoM kA pratinidhitva zruti vedamiha prAhurdharmazAstra smRtimtaa| (10 270) karane vAle aneka sAmAjika vyaktiyoM ke ullekha pAye zruti veda ko kahate haiM aura dharmazAstra smRti ko| hai| somadeva ne ekAdhikabAra varNa zuddhi ke viSaya me bhI upayukta prazna ko prastuta karane ke bAda somadeva ne sUcanAe dI hai| (pR0 16, 208, 183 utta0) apanA nirNaya nimna likhita zabdoM meM de diyA haivarNAzrama vyavasthA kI vaidika mAnyatAmoM kA prabhAva sarva eva hi nAnAM pramANaM laukiko vidhi:| sAmAjika jIvana ke raga-raga meM isa prakAra baiTha gayA thA ki isa vyavasthA kA ghora virodha karane vAle jainadharma anuyAyI yatra samyaktvahAnirna yatra na vratadUSaNam // pu. 373 bhI isake prabhAva se na baca ske| dakSiNa bhArata meM yaha jisa vidhi se samyaktva kI hAni na ho tathA vrata meM prabhAva sabase adhika par3A, isakA sAkSI vahA~ utpanna hone dUpaNa na lage, aisI pratyeka laukika vidhi jainoM ke lie vAle jainAcAryoM kA sAhitya hai| somadeva ke pUrva navIM pramANa hai| zatAbdi meM hI prAcArya jinasena ne una sabhI vaidika isa pRSTabhUmi para vikasita hone vAlA somadeva kA niyamopaniyamoM kA jainIkaraNa karake una para janadharma kI cintana unake dUmare grantha nItivAkyAmRta meM adhika spaSTa chApa lagA dI thI, jinheM vaidika prabhAva ke kAraNa jaina rUpa se sAmane pAyA hai| umake trayI samuddeza meM kiyA samAja bhI mAnane lagA thaa| jinasena ke karIba sau varSa gayA varNa-vyavasthA sambandhI varNana smRti pratipAdita tat bAda somadeva hue| ve yadi virodha karate to bhI sAmAjika tat viSayoM kA sUtrIkaraNa mAtra hai| brAhmaNa prAdi cAra varNa, jIvana meM se una mAnyatApro kA pRthak karanA sambhava na / unake alaga-alaga kArya sAmAjika aura dhArmika adhikAra thA, isalie yazastilaka meM unhoMne jaina cintako ke sAmane prAdi kA varNana vistAra ke sAtha kiyA gayA hai| sAmAjika vyavasthA ke sambandha meM eka prazna upasthita jaina middhAntoM ke sAtha varNa-vyavasthA tathA usake kiyA hai prAdhAra para mamAjika vyavasthA kA pratipAdana karane vAle dvo hi mo gRhasthAnAM laukika: pAralaukika : / mantavyoM kA kisI bhI taraha sAmaMjasya nahIM baiThatA / lokAzrayo bhavedAdyaH paraH syAdAgamAzraya somadeva svayaM siddhAntoM ke marmajJa vidvAna the| aisI sthiti jAtayo'nAdayaH sarvAstatikrayApi tathAvidhAH / / meM unake dvArA kiyA gayA yaha varNana middhAntoM meM antaH zrutiH zAstrAntaraM vAstu pramANaM kAtra naH kSatiH / / virodha upasthita karatA humA pratIta hotA hai| gRhasthoM ke do dharma haiM--eka laukika dUsarA pAralaukika / laukika dharma lokAzrita hai aura pAralaukika praagmaashrit| 1. tulanA-nItivAkyAmRta trayI samuddeza / jAtiyAM anAdi tathA unakI kriyAe bhI manAdi hai, isa manusmRti adhyAya 1. - - - -
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 anekAnta somadeva ke pUrvakAlIna sAhitya ko dekhane se patA vaha loka meM zUdra kahalAtA ho yA brAhmaNa, svecchA se dharma calatA hai ki jaina cintaka bahuta pahale se hI sAmAjika dhAraNa kara sakatA hai| vAtAvaraNa aura vaidika sAhitya se prabhAvita ho cale the, saiddhAntika graMthoM meM sAmAjika vyavasthA sambandhI usI prabhAva meM pAkara unhoMne aneka vaidika mantavyoM ko mantavyoM kA varNana nahI hai| paurANika anuzrati bhI jaina sAMce meM DhAlane kA prayatna kiyaa| yahAM taka kI bAda caturvarNa ko sAmAjika vyavasthA kA prAdhAra nahIM maantii| ke aneka saiddhAntika granthoM taka para yaha prabhAva spaSTa anuzruti ke anusAra sabhyatA ke prAdi yuga me, jise paralakSita hotA hai| zAstrIya bhASA meM karma-bhUmi kA prArambha kahA jAtA hai, mUla meM jainadharma varNa-vyavasthA tathA usake prAdhAra para RSabhadeva ne asi, masi, kRSi, vidyA, zilpa aura vANijya sAmAjika vyavasthA ko svIkAra nahIM krtaa| siddhAnta kA upadeza diyaa| usI AdhAra para sAmAjika vyavasthA granthoM ke varNa aura jAti zabda nAma karma ke prabhedoM meM banI6 / logoM ne svecchA se kRSi prAdi kArya svIkRta kara pAe haiN| vahAM varNa zabda kA artha raMga hai, jisake kRSNa, liye / koI kArya choTA bar3A nahIM samajhA gyaa| isI taraha nIla mAdi pAMca bheda haiN| pratyeka jIva ke zarIra kA varNa koI bhI kArya dharma dhAraNa karane meM rukAvaTa nahIM mAnA gyaa| (raMga) usake varNa-nAmakarma ke anusAra banatA hai / 2 isI bAda ke sAhitya meM yaha anuzruti to murakSita rahI, taraha jAti nAmakarma ke bhI pAMca bheda haiM-ekendriya, kintu usake sAtha meM varNa-vyavasthA kA sambandha joDA jAne dvIndriya, trIndriya, caturindriya, aura pacendriya / saMsAra ke lgaa| navamIM zatI meM prAkara jinasena ne aneka vaidika sabhI jIva ina pAMca jAtiyoM meM vibhakta hai / jisake kevala mantavyoM para bhI jaina chApa lagA dii| eka sparzana indriya hai usakI ekendriya jAti hogii| jaTAmiha nandi (7vI zanI, anumAnita) ne caturvarNa manuSya ke sparzana, rasanA, prANa, cakSa aura zrotra ye pAMcoM kI laukika aura zrautasmAta mAnyatAoM kA vistAra pUrvaka indriyA~ hotI haiM, isalie usakI jAti paMcendriya hai| pazu khaNDana karake likhA hai ki-kRtayuga meM to varNa bheda thA ke bhI pAMcoM indriyA~ haiM, isalie usakI bhI pacandriya nahIM. tAyaga meM svAmI-mebaka bhAva prA calA thaa| ina jAti hai3 / isa taraha jaba jAti kI dRSTi se manupya prari donoM yugo kI apekSA dvApara yuga me nikRSTa bhAva hone paza meM bhI bheda nahIM taba vaha manuSya-manuSya kA bhedaka lage aura mAnava samUha nAnA vargoM meM vibhakta ho gyaa| tattva kaise mAnA jA sakatA hai ? varNa (raMga) kI apekSA kaliyuga me to sthiti aura bhI badatara ho gii| ziSTa antara ho sakatA hai, kintu vaha UMca-nIca tathA spRzya- logo ne kriyA vizeSa kA dhyAna rakha kara logo ne kriyA vizeSa kA dhyAna rakha kara vyavahAra calAne aspRzya kI bhAvanA paidA nahIM krtaa| ke liye dayA, abhirakSA, kRSi aura zilla ke prAdhAra para gotra karma ke ucca gotra aura nIca gotra do bheda bhI cAra varNa kahe hai anyathA varNa-catuSTaya banatA hI nahIM / prAtmA kI prAbhyAntara zakti kI apekSA kie gae hai| raviSaNAcArya (676 I.) ne pUrvokta anuthuti to ye varNa, jAti pora gotra dharma dhAraNa karane me kisI bhI surakSita ragbI, kintu usake sAtha varNoM kA sambandha jor3a prakAra kI rukAvaTa paidA nahI karate / pratyeka paryAptaka diyaa| unhoMne likhA hai ki-Rpabhadeva ne jina vyaktiyoM bhavya jIva caudahaveM guNasthAna taka pahuca sakatA hai5| ko rakSA ke kArya meM niyukta kiyA ve loka meM kSatriya pA~cave guNasthAna se mAge ke guNasthAna muni ke hI ho kahalAye, jinheM vANijya, kRSi, gorakSA prAdi vyApAroM sakate hai| isakA spaSTa artha hai ki koI bhI manuSya cAha meM niyukta kiyA ve vaizya tathA jo zAstroM se dUra bhAge aura hIna kAma karane lage ve zUdra khlaaye| 2. karmavipAkanAmaprathamakarmagranthaH gAthA 36 3. vahI, gAthA 32 6. svayambhU-stotra, AdinAtha stuti, zloka 2, 4. kaSAyaprAbhUta adhyayana 1, sUtra 7. varAMgacarita 216-11 5. vahI, adhyAya 10 sUtra 8. padmapurANa, parva 3, zloka 255-58 -
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilaka meM varNita varNa vyavasthA aura samAja gaThana 215 brAhmaNa varNa ke viSaya meM eka lambA prasaMga pAyA hai| eka tarapha samAja meM zrautasmAta prabhAva svayaM bar3hatA jisakA tAtparya hai ki Rpabhadeva ne yaha varNa nahI banAyA, jA rahA thA dUsare usa para jainadharma kI chApa laga jAne se kintu unake putra bharata ne vratI zrAvakoM kA jo eka alaga aura bhI dar3hatA pA gii| varga banAyA vahI bAda meM brahmaNa kahalAne lgaa| jinasena ke karIba eka zatI bAda somadeva hue / ve jaina harivaMza purANa meM jinasena mUri (783 I.) ne dharma ke marmajJa vidvAn hone ke sAtha sAtha prasiddha sAmAjika raviSeNAcArya ke kathana ko hI dUsare zabdo me duhraayaa10| netA bhI the| unake sAmane yaha samasyA thI ki jainadharma ke maulika siddhAnta, sAmAjika vAtAvaraNa tathA jinasena isa prakAra kamaNA varNa-vyavasthA kA pratipAdana karate dvArA tipAdita mantavyoM kA sAmaMjasya kaise baiThe ? ve yaha rahane ke bAda bhI usake sAtha caturvarNa kA sambandha juDa * jAnate the ki jinasena dvArA pratipAdita mantavyoM kA jaina gayA aura usake pratiphala sAmAjika jIvana aura thota cintana ke sAtha koI mela nahIM baiThatA / kintu jana-mAnasa smAta mAnyatAe jaina samAja aura jaina cintako ko prabhA meM baiThe hae saMskAroM ko badalanA aura eka prAcIna prAcArya vita karatI gii| eka zatAbdI bItate-bItate yaha prabhAva kA virodha karanA sarala kAma nahIM thaa| somadeva jaise jana jaina jana-mAnasa meM isa taraha baiTha gayA ki navamI zatI meM / netA ke lie yaha abhISTa bhI na thaa| aisI paristhiti meM jinasena ne una saba mantavyoM ko svIkAra kara liyA aura unhoMne yaha cintana diyA ki gRhasthoM ke do dharma mAna una para jainadharma kI chApa lagA dI / mahApurANa meM lie jAeM -eka laukika aura dUsarA pAralaukika / pUrvokta anuzruti ko surakSita rakhane ke bAdabhI smRti laukika dharma ke lie veda aura smRti ko pramANa mAna patho kI taraha cAro varNo ke pRthak-pRthaka kArya, unake liyA jAe aura pAralaukika dharma ke lie pAgamoM ko| sAmAjika aura dhAmika adhikAra, 53 garbhAnvaya, 48 dIkSAnvaya aura kanvaya kriyAno eva upanayana prAdi somadeva ke ye mantavya Upara se dekhane para jaina-cintana saskAroM kA vistAra ke sAtha varNana kiyA gayA hai11| ke bilakula viparIta lagate hai, kyoMki eka to veda paura smatiyoM kI vicAradhArA jaina cintana ke mAtha mela nahIM jinamena para zrItammAta prabhAva kI caramamImA vahA khAtI / dUsare jainAgamoM meM gRhastha dharma aura muni dharma, ye dikhAI denI hai, jaba ve isa kathana kA janIkaraNa karane do bheda to pAte haiM13 / kintu gRhasthoM ke laukika aura lagate hai ki "brahmA ke muha se brAhmaNa, bAhupro se ksstriy| pAralaukika do dharmoM kA varNana yazastilaka ke atirikta uru se vaizya tathA parI se zudro kI utpatti huii|" ve anyatra nahIM huaa| likhate hai ki RSabhadeva ne apanI bhujAmoM meM zastra dhAraNa anAyAsa hI yaha prazna uThatA hai ki kyA somadeva karake kSatriya banAye, uru dvArA yAtrA kA pradarzana ka ke jaisA nirbhIka zAstravettA laukika aura vaidika pravAha meM vaizyo kI racanA kI tathA hIna kAma karane vAle zadroM ko baha kara jainadharma ke sAtha itanA bar3A anyAya kara makatA pairo se bnaayaa| mukha se zAstroM kA adhyApana karAne hA hai ? yazastilaka ke anta parizIlana meM jJAta hotA hai ki bharata brAhmaNa varNa kI racanA karegA12 / momadeva ne jo cintana diyA, umakA zAzvata mUlya hai tathA 6. vahI, parva 4, zloka 69-122 jaina cintana ke sAtha usakA kicit bhI virodha nahIM praataa| 10. harivaMzapurANa, marga , zloka 33-40 ___sarga 11, zloka 103-107 mahAbhArata, adhyAya 266, iloka 5-6 / 11. mahApurANa, parva 16, zloka 179-161, 243-250 pUnA 1922 I. 12. tulanA-mahApugaNa, parva 16, zloka 343-346 manusmRti, adhyAya 1, loka 31, banArasa 1935 I. Rgveda, pumpamUkta 10, 10, 12 13. cAritrAmRta, gAthA 20
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 anekAnta somadeva ne yazastilaka meM aneka vaidika mAnyatAoM cintana ke maulika siddhAntoM kA nirvAha kiyA, usakA kA vistAra ke sAtha khaNDana kiyA hai14 / isalie yaha zAzvata mUlya hai| jinasena kI taraha somadeva ne vaidika kahanA nitAnta prasaMgata hogA ki ve veda aura smRti ko mantavyoM ko jaina sA~ce meM DhAlane kA prayatna nahIM kiyA pramANa mAnate the| pratyuta unheM vaidika hI btaayaa| sAmAjika nirvAha ke lie prItI yASTike yadi koI unheM svIkRta karatA hai to kare, kintu itane dyotaka haiM / avatI samyagdRSTi kA cauthA guNasthAna mAtra se ve jaina maMtavya nahIM ho jaate| hotA hai / isa guNasthAnavI jIva ke darzanamoha- somadeva ke cintana kI yaha spaSTa phalazruti hai ki nIya karma kI mithyAtva Adi prakRtiyoM kA upazama, samAjika jIvana ke lie kinhIM pracalita laukika mUlyoM kSaya yA kSayopazama hone se samyaktva to hotA hai, ko svIkRta kara liyA jAye, kintu unako mUla cintana kintu cAritramohanIya kI apratyAkhyAnAvaraNa kapAya ke sAtha sambaddha karake siddhAMtoM ko hAni nahIM karanI prAdi prakRtiyoM ke udaya hone se mayama bilakula bhI nahIM caahie| sAmAjika mUlya parivartanazIla hote haiN| deza, hotA / yahA~ taka ki vaha indriyoM ke viSayoM se tathA trasa kAla aura kSetra ke anusAra unameM parivartana hote rahate aura sthAvara jIvoM kI hiMsA se bhI virata nahIM hotaa15| haiN| yaha bhI nizcita hai ki saiddhAMtika cintana vyavahAra mAne kI kasauTI para sarvadA pUrNarUpeNa sahI nahIM utaratA, kiMtu vAlA gRhastha jaina dRSTi se isI gura sthAna ke antargata itane mAtra se mUla siddhAMtoM meM parivartana nahIM karanA pAtA hai| caahie| pAralaukika dharma ko svIkAra karane vAle gRhastha ke caturvarNa lie somadeva ne spaSTa rUpa se kevala prAgamAthita vidhi brAhmaNa : yazastilaka meM brAhmaNa ke lie brAhmaNa ko hI pramANa batAyA hai| yaha gRhastha saiddhAMtika dRSTi meM (116-118, 126, utta0), dvija (60, 105, 100, paMcama guNasthAnavartI dezavatI samyagdRSTi mAnA ja egaa| 104, utta0, 457 pU0), vipra (457, pU0), bhUdeva yahA~ darzanamohanIya kI samyaktva virodhI prakRtiyo ke (88, utta0) zrotriya (103 u0) vADava (135 utta0), upazama, kSaya yA kSayopazama ke sAtha cAritramohanIya kama upAdhyAya (131, utta0), mohUtika) ? (316, pU0, kI apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyoM kA bhI upazama, kSaya yA 140, utta0), devabhogI (140, utta0) tathA purohita kSayopazama ho jAne se jIva deza-saMyama kA pAlana karane (316. pU0, 345 utta0) zabda Ae hai / eka sthAna para lagatA hai16 / isa guNasthAnavartI samyagdRSTi kevala usI (210) trivedI brAhmaNa kA bhI ullekha hai| una dinoM laukika vidhi ko pramANa mAnatA hai jisake mAnane se samAja meM brAhmaNoM kI khUba pratiSThA thI : rAjA bhI isa usake samyaktva kI hAni na ho tathA vrata meM doSa na lge| bAta meM gaurava anubhava karatA ki brAhmaNoM me umakI somadeva ne bhI isa bAta ko kahA hai, jisakA ullekha mAnyatA hai17 / pitRtarpaNa Adi sAmAjika kriyA-kANDoM meM Upara kara cuke haiN| bhI brAhmaNa hI pAge rahatA thA3 / zrAddha ke lie grAhmaNoM isa taraha somadeva ne jisa kuzalatA ke sAtha usa yuga ko ghara bulAkara bhojana karAyA jAtA thaa| vizaSTa ke sAmAjika jIvana meM pracalita mAnyatAmoM ke sAtha jaina brAhmaNo ko dAna dene kI prathA thI16 thAna tathA matyo 17. trivedIvedibhirmAnyaH, pR0 210 14. yazastilaka uttarArSa, adhyAya 4 18. pitRsaMrpaNArtha dijasamAjasaparasavatIkArAya samarpayA15. gommaTasAra jIvakANDa, gAthA 25-26-26 mAsa, pR0 218 utta. 16. gommaTasAra jIvakANDa, gAthA 30 19. bhuktA ca zrAddhAmantritarbhUdevaiH, pR088
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilaka meM gaNita varNa vyavasthA aura samAja gaThana kI anya kriyAeM karAne vAle20 / brAhmaNoM ke lie bhUdeva kSatriyoM kA dharma mAnA jAtA thaa30| pauruSa sApekSa kAya zabda mAyA hai21 / sambhavataH zrotriya brAhmaNa pAcAra kI tathA rAjya saMcAlana kSatriyocita kArya mAne jAte the| dRSTi se sabase zreSTha mAne jAte the, kintu unameM bhI mAdaka samrATU yazodhara ko pahicchetra ke kSatriyoM kA ziromaNi dravyoM kA upayoga hone lagA thA 22 / balki prAdi kArya kahA gayA hai31| pAmarodAra nAmaka eka prAntIya zAsaka ke viSaya meM parI jAnakArI rakhane vAle, vedoM ke jAnakAra kSatriya nahIM thA, isa kAraNa use zAsana karane ke prayogya brAhmaNoM ko vADava kahate the23 / dazakumAra carita me bhI mAnA gyaa32| kaliMga meM nAI ko senApati banAne ke bAhmaNa ke lie vADava zabda kA prayoga humA hai24 / kAraNa prasantuSTa prajA ne rAjA ko mAra DAlA33 / adhyApana kArya karAne vAle brAhmaNa upAdhyAya kahalAte zya : vyApArI varga ke lie yazastilaka meM vaizya, the25 / zubha muhUrta kA zodhana karane vAle brAhmaNa mohurtika vaNika, zreSThI aura sArthavAha zabda pAe haiM / vyApArI varga kahe jAte the26 / muhUrta zodhana kA kArya karate samaya ve rAjya meM vyApAra karane ke atirikta antargaSTrIya vyApAra uttarIya se apanA muMha DhaMka lete the27 / mandira meM pUjA ke lie videzoM se bhI sambandha rakhate the| suvarNa dIpa jA ke lie niyukta brAhmaNa devabhogI kahalAtA thA28 / rAjya kara apAra dhana kamAne vAle vyApAriyoM kA ullekha pAyA ke mAMgalika kAryoM ke lie niyukta pradhAna brAhmaNa purohita kahalAtA thA26 / yaha prAtaHkAla hI rAjya bhavana me pahu~ca kuzala vyApArI ko rAjya kI ora se rAjyaSThI pada jAtA thaa| diyA jAtA thA35 / use vizAMpati bhI kahate the36 / brAhmaNa ke lie bAhmaNa aura dvija bahuta pracalita zabda zUdra: zUdra athavA choTI jAtiyoM ke lie yazastilaka the| vipra zrotriya, vADava, devabhogI tathA trivedI kA meM zUdra, antyaja tathA pAmara zabda pAe haiM / antyajoM kA yazastilaka meM kevala eka bAra ullekha humA hai / mohUrtika sparza varjanIya mAnA jAtA thA37 / pAmaroM kI santAna tathA bhUdeva kA do do bAra tathA purohita kA cAra bAra ucca kArya ke yogya nahI mAnI jAtI thii| pAmarodAra ullekha humA hai : nAmaka rAjA kI mAtA pAmara thI, isalie use rAjya atriya : bhatriya varNa ke lie kSatra aura kSatriya do karane ke ayogya mAnA gayA38 / zabdoM kA vyavahAra humA hai| prANiyoM kI rakSA karanA anya sAmAjika vyakti 20. dadAti dAna dvijapuGgavebhyaH, 457 sAmAjika kArya karane vAle anya vyaktiyoM meM nimna21. zrAddhAmantritaH bhUdevaH, 80 pU0, kAryAntAmanayobhaM deva- likhita ullekha pAe hai| saMdohasAkSiNI-kriyAH, pR0 162 utta0 30. bhUtasaMrakSaNa hi kSatriyANAM mahAndharma, pR0 65, utta. 22. azucini madanadravyenipAtyate zrotriyo yadvata, 31. ahicchatrakSatriyaziromaNi., pR0 567, pU0 pR0103, utta0 23. vedavidbhirvADave, pa0 135. uta. 32. pR0 426-430, pR0 33. kaligepa-napatidivAkItimenAdhipatyena-prakRpanAbhyaH 24. vADavAya pracurataraM dhanaM datvA, dazakumAra0 115 prakRtibhyaH-badhamApa, pR0 431, pU0 25. adhyApayannupAdhyAyaH, pR0 131 uta. 34. suvarNadvIpamanumAra / punaragaNyapaNyavinimayana tatratyama26. gajyAbhiSekadivasagaNanAya mauhartikAn, pR0140 una0 / cintyAmAtmAbhimatavastumkandhamAdAya, pR0 345 utta. 27. uttarIyadukulAMcalapihitavimbinA-mauhUtikamamAjena 35. ajamAra'-rAjazreSThina, pR0 261, una. pR0 316, pU0 36. saH vigAMpatirevamUce, pR0 261, utta0 28. mamAjJApaya devabhoginam, pR0 140, utta. 37. antyajaH spRSTAH, pR. 457 26 dvAre tavotsavamatizca purohito'pi, pR0 361 pU0 38. pAmaraputri ca yasya janayitri, pR. 430
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 . anakAnta . 1-halAdhajIvi (56) :-hala calAkara ajI- -kaulika (121) julAhA yA bunakara vikA karane vaale| kaulika ke eka praujAra nalaka kA bhI ullekha hai| 2-gopa (291):-kRSi karane vaale| yaha dhAgoM ko sulajhAne kA maujAra thA jo eka pora gopa kI patnI gopI yA gopikA kahalAtI thii| patnI patalA tathA dUsarI ora moTA jaMghAmoM ke prAkAra kA pati ke kRSi kArya meM bhI hAtha baTAtI thii| somadeva ne hotA thA43 / dhAna ke khetoM ko jAtI huI gopikAmoM kA ullekha kiyA -pvajin yA dhvaja (430) hai| (zAlivapreSayAntyaH gopikAH, 16) / gopa aura zrutadeva ne isakA artha telI kiyA hai|4| manusmRti halAyudhajIvi meM sambhavataH yaha antara thA ki gopa ve kaha- tathA yAjJavalkya smati meM soma yA surA becanevAle ke pratha lAte the jinakI apanI svayaM kI khetI hotI thI tathA meM dhvaja yA dhvajina zabda kA prayoga huA hai|5| halAyudhajIvi unako kahate the jo apane hala le jAkara dhvaja kala maiM utpanna logoM ko nimnakoTi kA mAnA dUsaroM ke kheta jotakara apanI prAjIvikA calAte the| jAtA thaa| rAjya saMcAlana prAdi kAryoM ke ve ayogya 3-prajapAla (56):-gAya pAlane vAle / mAne jAte the| pAmarodAra nAmaka rAjA dhvajakula meM paidA 4-gopAla (340, utt0)-vaalaa| hubhA thA. isalie use rAjya karane ke prayogya mAnA gvAlo kI bastI ko goSTha kahate the39 / sambhavatayA gayA46 / brajapAla unheM kahate the jinake pAsa gAyo tathA anya pazuoM 10-nipAjIva (390): kuMbhakAra / kA pUrA baja (bar3A bhArI samudAya) hotA thA tathA gopAla nipAjIva nizcala prAsana para baiThakara cakra ghumAtA ve kahalAte the jo apane tathA dUsaroM ke pazu carAte the| tathA usa para ghar3e banAtA thaa| yazaritalaka meM eka mantrI 5-poSa (131, utta0)-gaDariyA / rAjA se kahatA hai ki he rAjana, jisa prakAra nipAjIva bakariyAM tathA bher3eM pAlane vAle ko goSa kahate ghar3A banAne ke lie nizcala prAsana para baiThakara cakra the40| ghumAtA hai usI taraha bhApa bhI apane prAsana (siMhAsana 6-takSaka (271) / 41 kArIgara yA raajmistrii| yA zAsana) ko sthira karane dikpAlapura rUpI ghar3e banAne 7-mAlAkAra (363) mAlI; ke lie arthAt cAroM dizAoM meM rAjya karane ke lie cakra mAlAkAra yA mAlI kI kalA kA somadeva ne eka ghumAyo (senA bhejo)47 / / sundara citra khIMcA hai| maMtrI rAjA se kahatA hai ki rAjana, 11-rajaka (254) : ghobI arthAta kapar3e dhone vaalaa| mAlAkAra kI taraha kaMTakitoM ko bAhara rokakara yA lagA rajaka kI strI rajakI kahakAtI thii| somadeva ne kara, ghanoM ko virale karake, ukhAr3e gaye ko punaH ropakara jarA (bur3hApe) ko rajakI kI upakA dI hai, jisa taraha puSpita hue se phUla cunakara, choToM ko bar3A kara, U~coM ko rajakI gande kapar3oM ko sApha kara detI hai, usI taraha jarA jhukAkara, sthUlo ko kRza karake tathA atyanta ucchakhala bhI kAle kezoM ko mapheda kara detI hai48 / yA Ubar3a-khAbar3a ko girAkara pRthvI kA pAlana kareM42 / 43. kolikanalakAkAre te jaMdhe sAprata jAte, pR0 126 36. goSThInamanusRtaH, pR0 340 utta. 44. dhvajakulajAtaH tilaMtudakulotpannaH, pR0 430 40. taM godhamevamabhyadhAt, pR0 131, utta0 45. murApAne murAdhvajaH, manusmRti 4185, yAjJavalka smRti 12141 41. kArya kimatra sadanAdiSu takSakAdyaiH, pu0 271 46. dhvajakulajAtastAtaH, pR0 430 42. vRkSAnkaNTakino bahiniyamayana vizleSayansaMhitA- 47. nipAjIva iva svAmisthirIkRtanijAsana : / cakra nutkhAtapratiropayankusumitAMzcinavaMllaghUnvarghayan / bhramaya dikpAlapurabhAjanasiddhaye / pR0 360 uccAnsaMnamayanpazca kRzayannatyucchitAnpAtayan / 48. kRSNacchavi. sAdya ziroruhazrIrArajakyA kriyate'va mAlAkAra iva prayoganipuNo rAjanmahIM pAlaya / pR0 363 daataa| pa025-4
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ yazastilaka meM varNita varNa vyavasthA aura samAja gaThana 219 12-divAkIti (403, 431) : nAI yA cANDAla / nava upakaraNoM ke nAma yazastilaka meM pAe hai / 55 somadeva ne likhA hai ki divAkIti ko senApati banA1. laguDa-lAThI yA DaNDA / dene ke kAraNa kaliMga meM anaMga nAmaka rAjA mAga gayA 2. gala-machalo mArane kA lohe kA kAMTA / thA46 | manusmRti meM cANDAla athavA nIca jAti ke lie 3. jAla-machalI pakar3ane kA jAla / divAkIrti zabda pAyA hai50| naiSadhakAra ne nAI ke artha 4. trii-naav| meM isakA prayoya kiyA hai51 / yazastilaka ke samkRta 5. tapaM-ghAsa kA banA ghodd'aa| TIkAkAra zrutadeva ne bhI divAkoti kA artha nAI tathA 6. tuvarataraMga-tUbI para banAyA gayA phalaka yA cANDAla donoM kiye hai52 / nAI ke lie nApita zabda bhI pttiyaa| prAtA hai / (245 utta0) 7. taraNDa-phalaka yA tairane vAlA pttiyaa| 8. veDikA-choTI nAva yA ddoNgii| 13-mAstaraka (403) : zayyApAlaka / 6. uDupa-parihAra naukA / 14-saMvAhaka (403)-ra dabAne vaalaa| 16-carmakAra (125) : camAra yA camar3e kA vyApAra divAkIti, pAstaraka aura saMvAhaka ye tInoM alaga karane vaalaa| alaga rAja paricAraka hote the| somadeva ne tInoM kA eka carmakAra ke sAtha usake eka upakaraNa dRti kA bhI hI prasaMga meM ullekha kiyA hai| sambhavatayA divAkIti kA ullela hai56 / dati kA artha zrutadeva ne carmaprasevikA mukhya kArya bAla banAnA, pAstaraka kA mukhya kArya bistara, kiyA hai57 / dRti kA martha prAya. camaDe kA pAnI bharane gaddo Adi ThIka karanA tathA saMvAhaka kA mukhya kArya paira vAlA thailA yA masaka kiyA jAtA hai58 / lagatA hai dRti dabAnA, tela mAliza karanA Adi hotA thaa| kauTilya ne kacce camar3e ko pakAne ke lie thailA banAkara tathA usame prAstaraka tathA savAhaka donoM kA ullekha kiyA hai 53 / pAnI aura anya pakAne vAlI sAmagrI bharakara TAMge gaye dhanavAn parivAroM meM bhI ye paricAraka rakhe jAte hoge| camar3e ko kahate the| isameM se TapaTapa pAnI jharatA rahatA cArudatta ke savAhaka ne apane svAmI ke dhanahIna ho jAne hai| dehAtoM meM camar3A pakAne kI yahI prakriyA hai / somadeva para svayameva kAma chor3a diyA thA / 54 ke ullekha se bhI lagabhaga isI svarUpa kA bodha hotA 15-dhIvara-(216, 335 utta0) machalI pakar3ane hai56 / manusmRti tathA yAjJavalka smRti ke ullegvoM se bhI vaale| isakA samarthana hotA / 60 dhIvara ke lie kaivataM zabda (216, utta0) bhI pAyA 17-naTa yA zalaSa (228, utta0, 261) hai| inakA mukhya dhandhA machalI pakar3anA thaa| kaivatoM ke ___isakA mukhya pezA taraha-taraha ke cittAkarSaka vepa 46. kaliMgeSvanaMgo nAma divAkIta senAdhipatyena-vadhamapApa, 55. kaivartAH-laguDagalajAlavyagrapANayastarItuvarataraMga 0431 taraNDaveDikoDDapamaMpannaparikagaH, pR0 216, utta. 50. manusmati 285 56. carmakAradRtidyutim pR0 125 / 51. dinamivadivAkotistIkSe.kSare savitu.kare:, napadha, 57. dRtizcamaprasevikaH, vahI, sa.TI. 1955 88. prApTe-saskRta iMgliza DikzanarI / 52. divAkIta pitasya, pR0 431, saM0 TI0 56. yo kazo'bhUtpurA madhyo valitrayavigajita. divAkIni nApitasya cANDAlasya vA, 403, maM TI. so'dya dravadraso patte carmakAradRtidyutim pR0 125 53. arthazAstra bhAga 1, adhyAya 12 / / 60. idriyANAM tu sarveSAM yokaM kSaratindriyam / 54. saMvAhaka :-cAlittAva zeze ca tassi jadovajIvI tenAsya kSarati prajJA dRtepAdAdivedakam // manusmRti mhi zaMvutte / -mRcchakaTika, aMka 2 NEE, yAjJavalka 326
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 bhanekAnta dhAraNa karake logoM ko khela dikhAkara prAjIvikA calAnA jAtA thA / 66 zavara kI strI ko zavarI kahate the| zavara thaa|61 naToM ke peze kA eka padya meM sampUrNa citra khIMcA parivAra garIba hote the| ThaNDa mAdi se bacane ke lie gayA hai| naTa ke khela meM jora jora se bAjA bajAyA jAtA unake pAsa paryApta vastra Adi nahIM hote the| somadeva ne thA (mAnakaninadaramyaH) / striyAM gIta gAtI thIM likhA hai ki ThaNDa meM prAtaHkAla zizu ko nizceSTa dekhakara (gItakAntaH) naTa AbhUSaNa pahane hotA thA, khAsa kara zavarI use pilAne ke lie hAtha meM phaloM kA rasa lie gale kA hAra (hArAbhirAmaH) aura jora jora se nartana use marA hA samajhakara rotI hai|67 karatA thaa| (protAlAnartanotinaMTa, 228 utt0)| 20-kirAta (320, utta0) 18-cANDAla (254, 457) kirAta bhI eka jaMgalI jAti thii| isakA mukhya pezA eka upamA meM cANDAla kA ullekha hai| sapheda keza zikAra thaa| yazastilaka meM samrATa yazodhara jaba zikAra ko cANDAla ke daNDa (DaNDa) kI upamA dI gayI hai|62 ke lie gaye taba usake sAtha aneka kirAta zikAra ke eka sthAna para kahA gayA hai ki varNAzrama, jAti, kula vividha upakaraNa lekara sAtha meM jAte hai|68 prAdi kI vyavasthA to vyavahAra se hotI hai, vAstava meM rAjA ke lie jaisA vipra vaisA cANDAla / 63 21-vanecara (56) banecara zabda se hI yaha spaSTa ki yaha jaMgalI jAti isI pramaMga meM 'mAla' zabda kA ullekha hai : zrusadeva __thii| kirAtArjunIya meM vanecara kA ullekha pAyA ne usakA artha cANDala kiyA hai / 64 cANDAla acht| mAnA jAtA thA aura samAja meM usakA pratyanta nimna sthAna thaa| somadeva ne cANDAla kA sparza ho jAne para 22-mAtaMga (327, utta0) mantra japane kA ullekha kiyA hai / 65 yaha bhI eka jaMgalI jAti thii| yazastilaka se jJAta 16-zabara (281, utta0, 60) hotA ki vidhyATavI meM mAtaMgoM kI bastiyo thii| inameM zavara eka jaMgalI jAti thI ise bhI aspazya mAnA madya-mAMsa kA prayoga bahuta thaa| akelA prAdamI mila jAne para ye use bhI madya-mAMsa pilA-khilA dete the / 70 61. zailapayoSidiva sasRtirenamepA, nAnAviDambayati nittakaraiH prapaMcaiH / nAnAvepaH, pR0661, sa0 TI0 66. vahIM : 62. caNDAladaNDa, iva pR0 254 67. prASTimbhaviceSTituNDakalanAnnIhArakAlAgame, 63. varNAzramajAtikulasthitirepA deva saMvRtte nyaa| hastanyastaphaladravA ca zabarI vASpAnuraM gedani paramArthatazcanRpate ko vipraH kazca cANDAlaH / / 68. anaNukoNotkaNitapANibhiH kirAta parivRtta: pR0 457 pR0 220 64. prakRtizucirmAlamadhye'pi, bhAlamadhye pi-cANDAla pANDAla-66. sa. vaNiligiH vidita. samAyayo, yudhiSThara vaitavane madhye'pi, pa0 457 saM0 TI0 __ vanetaraH, 111 65. cANDAlazavarAdibhiH, prAplutya daNDavat samyagjapenmantra- 70. vindhyATavIvipaye--mAtagerUpavadhya ...... uktaH mupopitaH pR0 281, utta. pR0 327 utta
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahAra kA zAntinAtha saMgrahAlaya zrI nIraja jaina digambara jaina atizaya kSetra prahAra madhya pradeza ke prApta hupA hai| kahA jAtA hai ki pANAzAha ne isa pratiSThA TIkamagar3ha jile meM, TIkamagaDha se 15 mIla dUra hai| isa ke mele para eka vizAla paMktibhoja diyA thA usakI kSetra ko uttuga, saumya aura sundara zAntinAtha pratimA ke vizAlatA kA anumAna isI se lagAyA jA sakatA hai ki viSaya meM anekAnta kI gata kiraNa me mApa par3ha cuke hai| usa bhoja meM eka eka cuTakI parosane ke lie bhI bAvana mandira se laga kara bane hue eka bhavana meM zAntinAtha mana miraca pimavAnI par3I thii| saMgrahAlaya ke nAma se purAtattva kA eka mammanna saMgrahAlaya isa vizAla jina bimna kI taraha isakI yaha pratiSThA sthita hai| usI kA paricaya maiM isa lekha meM prastuta kara bhI vizAla to thI hI lagabhaga mAkhirI bhI thii| isake rahA huuN| uparAnta pacAsa varSa taka yahA~ kisI navIna sthApanA ke madhyayuga ke antima bhAga (terahavI-caudahavIM zatAbdI) sAkSya nahIM milte| satat 1288, 1320 aura 1332 me yaha sthAna apane utkarSa kI sImA para rahA hai / amaphera ke jo ekAdha avazeSa mile hai ve apanI hrAsonmukha kalA me bikhare avazeSoM tathA saMgrahAlaya meM ekatrita khaNDita ke kAraNa isa sthAna ke utkarSa kI nahI apakarSa kI kahAnI pratimAnoM tathA kalA khaNDoM se isa kSetra kI tAtkAlika kahate hai / bAda me to uttarottara yaha sthAna naSTa, vilupta sampannatA kA paricaya milatA hai| yahA~ ekatrita adhikAza aura dhIhIna hokara eka dina vismRti ke garbha meM lagabhaga mUrtiyoM para tithi saMvata sahita zilAlekha pAye jAne hai| vilIna ho gyaa| prAja se cAlIsa pacAsa varSa pUrva isa kSetra aba taka mau se adhika aise lekha par3he jA cake hai| ina kA jIrNoddhAra aura punarpratiSThA jisa prakAra prArambha huI lekhoM kI mAmagrI se itihAsa ke aneka sandoM para prAbhA- umakI kathA gatAka meM Apa par3ha cuke hai| vika prakAza par3atA hai| vikrama savata 1123 se lekara kucha mamaya pUrva isa sthAna ke Asa-pAsa saikar3o mUtiAja taka kI tithiyoM ke ye zilAlekha batAte hai ki kalA- khaNDa yatra tatra bimbare hue the| kalA ke pArakhI aura premI candela gajAnoM kI parama sAskRtika chatracchAyA meM bhaviSya draSTA do vidvAno, sarvazrI paNDita banArasIdAsa isa kSetra kA udbhava aura vikAsa huA / mUrti-pratiSThA kA caturvedI aura bAbU yazapAla kA dhyAna isa bikhare khajAne milamilA to yahA~ bArahavI zatAbdI ke prathama caraNa kI ora gayA aura unake parizrama aura lagana se ahAra meM (1123) me prArambha ho gayA thA; para terahavI zatAbdI zrI gAtinAtha magrahAlaya kI sthApanA huii| pramaza. bar3hatekA pUrvAddhaM isa kSetra kA svarNakAla kahA jAna yogya hai| bar3hate prAja apane zAnadAra bhavana meM sthita lagabhaga pAMca isa kAla me mavat 1202, 3, 6, 7, 6, 10, 11, 12, mau kalA khaNDoM kA yaha saMgrahAlaya darzanIya ho gayA hai| 13, 14, 16, 18, 23, 25, 28 aura 30 kI pratiSTita yahA~ jo sAmagrI ekatrita hai umame dvAgnoraNa, padmAsana aneka mUrtiyAM milI hai| tathA khaDgAmana tIrthakara mUrtiyoM, zAmana yakSa, zAsana vikrama saMvat 1237 meM to bhagavAna zAtinAtha kI deviyAM, indra, pramaga, gandharva aura kinnara bAlAnoM ke usa vizAla aura camatkArika pratimA kI yahA~ pratiSThA nanita rUpa tathA bhauti bhAMti ke sihAsana, prabhAmaNDala, huI thI jimake cumbakIya AkarSaNa ke kAraNa isa sthAna vedikA Adi jaina mUnikalA ke prAyaH sabhI pAyAma upako ' unara bhArata kA gommaTezvara" kahalAne kA adhikAra labdha hai / ina avazeSoM me bhAratIya kalA kI sampannatA
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 anekAnta meM jaina saMskRti ke yogadAna para to paryApta prakAza paDatA jisameM zarIra kI prAkarSaka tribhaMga mudrA kA pradarzana karate hI hai, bundelakhaNDa ke mauna aura gauNa takSaka kI dakSatA hue mukha-bhaMgimA ko bhI tadanurUpa citrita kiyA gayA hai| mora sAdhanA kA bhI jvalanta udAharaNa inameM prApta hotA dUsarI mUrti kA zISa bhAga bhI khaMDita hai aura pAMva bhI hai| kalA kA saMgrahAlaya, vaise to dekhane kI cIja hotA hai| prAdhe TUTe hue haiM, para isa prapsarA ke zarIra kA loca, zabdoM meM usakA saundarya bAMdhakara prastuta karanA asambhava nRtya kI usakI atyanta zramasAdhya mudrA aura sudRDha tathA hotA hai, phira bhI kucheka viziSTa kalAkhaNDoM kA vivaraNa sRDaula aMgoM para sundara alaMkAroM ko zobhA dekhate hI yahA~ diyA jA rahA hai| banatI hai| isI prakAra eka mastaka vidIna yakSa pratimA 1. toraNa bhI apane gale aura kaTi bhAga ke sundara tathA bArIka sapheda baluvA patthara kA yaha sundara khaNDAvazepa kisI alaMkaraNa ke kAraNa prAMkhoM meM basa jAtI hai| baDI vedikA kA UparI bhAga hai| isake takSaNa meM bar3I 4. siMhAsanabArIka aura sadhI haI chenI kA yogadAna rahA hai| dono siMhapITha aura zAsana deviyoM se alaMkRta aneka mora makaramukhI majjA ke bIca tIna tIna tIrthakara tathA siMhAsana isa saMgrahAlaya meM haiM para yahA~ kevala do kA madhya meM bhI tIna tIrthakara haiN| Upara gandharvagaNa ko vAditra ullekha karanA hai| halke bhUre raMga ke saleTI patthara kA eka bajAte aura nRtyamagna batAyA gayA hai tathA bIca bIca meM siMhAsana laDavArI ke jaina mandira meM san 1962 meM maiMne sAmana: kamalanAla ko ghamAkara puSpAkRti aMkita kiyA gayA hai| dekhA thA jo bAda meM merI vinaya para vahA~ ke logoM ne isa isI AkRti ko kATa-kATakara isa bhAga ko jAlI kA rUpa saMgrahAlaya ko bheMTa kara diyA hai| isameM eka vizeSa de diyA gayA hai| camatkAra kI sImA ko chutI huI isa kalAtmakatA to hai hI pArzva meM khar3I haI zAsana devI ne toraNa kI kalAgata vizeSatAeM darzanIya hai aura manohara ise bhavyatA pradAna kI hai| golAiyoM meM tathA phUla-pattiyoM kI sukumAratA meM darzaka dUsare jisa siMhAsana kA ullekha maiM karane jA rahA hai kI dRSTi ko bA~dha lene kI adbhuta kSamatA hai| vaha sacamuca advitIya hai| siha yugala ke Upara prAsana kI 2. sarasvatI racanA hI mihAsana kI paramparA hai aura yahI usake nAma caubIsaveM tIrthakara bhagavAna mahAvIra kI zAmana devI kA vyutpatti artha bhI hai, para isa vizeSa siMhAsana meM nIce siddhAyikA yA sarasvatI kI yaha caturbhUjI pratimA lalita siMhoM kA sthAna do madamAte hAthiyoM ne le rakhA hai| ima prAsana virAjamAna atyanta manohara hai / eka hAtha meM puSpa- nAte ise gajAsana kahanA adhika upayukta hogaa| ina gucchaka dUsare meM tADapatra kA grantha hai| tIsaga hAtha khaMDita hAthiyoM ke zarIra kI racanA se zakti aura vega kA spaSTa hai tathA cauthe meM kalaza akita hai| isa devI ke prAbharaNa prAbhAsa milatA hai| aura alaMkAra vizeSa rUpa me darzanIya haiN| inameM ratnamakaTa, maiM to ise indra kA athavA indrANI kA prAsana mAna zIyA phUla, kuNDala aura hathaphUla apanI viziSTa bundela- letA para imameM bIcobIca antima tIrthakara bhagavAna mahAbaNDIya caTaka-maTaka ke sAtha aMkita kiye gae hai / mUrti ke vIra kI zAsana mevikA siddhAyinI devI apane hAthoM meM mukha para devatA sulabha gaurava aura mAralya kA prakana karane kamala, kalaza aura grantha mahita apanI samasta garimA ne meM kalAkAra saphala rahA hai / maNDita lalita prAsana meM virAjamAna haiN| sambhava hai bhagavAna 3. apsarAeM mahAvIra ke lie paramparA se haTakara isa prAsana kA nirmANa nRtyamagnA prAsagoM ke aneka rUpa isa saMgrahAlaya meM karate samaya kalAkAra ke aMtas meM kahIM gUMja rahA hodekhane ko milate hai para unameM do ko bhulAnA prAsAna nahIM yada, bhAvena pramudita manA dardura iha hai| eka to kevala kaTi bhAga ke Upara kA hI hissA hai kSaNAdAsItsargI guNa gaNa samRddhaH sukhanidhiH /
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArajA ke bhaTTAraka lakSamIsena DA0 vidyAdhara joharApurakara, maMDalA hamAre saMgraha ke choTe choTe hastalikhita patroM kA varSa phira paTTa khAlI rahA / isa paramparA ke antima bhaTTAraka adhyayana karate samaya kAraMjA ke bhaTTAraka lakSmIsena ke bIrasena svAmI sa. 1636 se 1965 taka paTTAdhIza paTTAbhiSeka ke viSaya meM eka kavitA hameM prApta huii| isameM rahe the| kucha jAnakArI naI pratIta hone se isa kavitA kA mUla __"mUla kavitA" pATha yahA~ de rahe haiN| isa marAThI racanA meM pAMca padya hai lakSmIsena guru jhAle kAraMje pttii| aura pratyeka padya meM pATha paktiyAM hai| lekhaka kA nAma mulasaMgha puSkaragacchAce mAheta praSipati // 50 // mAlUma nahIM ho skaa| ajamera nagarAhuna mAle ratlabhUSaNa svaamii| isake dUsare padya meM kAraMjA ke bhaTTArakoM kI paramparA bhaTTAraka deveMkIti meTi gheunii|| ke sAta prAcAryoM ke nAma diye haiM-somasena, jinasena, mASakahani sanmAna kelA prAnanye mnii| samaMtabhadra, chatrasena, narendrasena, zAMtimuni (zAMtisena), tathA gAdIvara basale kise kise camna sUrya yonii|| siddhasena phira kahA hai ki siddhasena bAvana varSa taka paTTa aura aMse mehsmaan| kA upabhoga kara divaMgata hue| unake bAda dasa varSa tk| gambhIra jaise siSuta jaan| paTTa khAlI rahA taba dilasukha aura putalAsA nAmaka sajjanoM kSamA aisI pavi pramANa / ne vicAra kara ke naye bhaTTAraka ke rUpa meM lakSmIsena ko mAnAcA bhaMDAra jyAce guNa va kitI // 1 // cunaa| tIsare padya ke anusAra inakA paTTAbhiSeka zaka somasena jinasena bhaTTAraka smNtbhdr| 1754 kI vaizAkha zu06, maMgalavAra ko huaa| pahale chatrasena nakhasena zAtimuni jAna // padya me kahA gayA hai ki ajamera se ratnabhUSaNa svAmI samakAlIgaha avatarale sirasena svaamii| kAraMjA pAye the tathA unhoMne bhaTTAraka devendrakIti se bheTa sAvana varSa paTa bhogoni jhAle nirvANI // kI thI / lakSmIsena ke paTTAbhiSeka meM ina donoM ne mUrimatra basa varSa gAdI sunI jaan| dekara naye bhaTTAraka ko padAsIna kiyA thA yaha bhI tIsare vicAra kelA dilasukha putalAsAna / padya se jJAta hotA hai| pAMcava padya meM lakSmIsena dvArA paThita mAgha sUda prayodazi dise senIjAna / granthoM meM trailokyasAra tathA gomaTasAra kA ullekha kiyA mahArAjA jJAna pAhanI mana jhAle tapatI // 2 // hai tathA unake tattvajJAna kI kevalajJAna se mamAnatA bata- dezodezIce loka yaMtI pttttaalaagomii| lAI hai| paTTAbhiSeka ke bAda vihAra ke lie unheM gvIlA. zrAvaka dhAvikA muni ajikA caturasaya miloni // pura kA nimaMtraNa milA thaa| purAnI paramparA ke anumAra zaka satrAse caupana vaizAkha zuddha nvmii| ve jinakAMcI aura pinagaDi ke siMhAsanoM ke bhI svAmI bhaumavAsare paMcamaghaTike mahataM paahunii|| kahalAte the| kSIrasAgara nIra praanunii| kAraMjA meM prApta meM mamAdhilekha ke anusAra lakSmImena paMca maSTi loca kronii| kA svargavAsa maMvat 1922 (zaka 1787) meM humA thaa| sarimaMtra detila bhaTTAraka bonii| isa prakAra ve tetIsa varSa paTTAdhIza rahe / unake bAda teraha aSTottara se kalasa hAtI gheuna DAlatI // 3 //
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya meM aMtarikSa pArzvanAtha zrIpura paM0 nemacanda dhannusA jaina, nyAyatIrtha (1) zrI zAsana catustrizikA :-12vIM sadI ke thaa| isI itihAsa ko puSTa karane vAlA yaha zloka uttarArdhameM hone vAle zrI muni madanakItijI ne zrIpura hai : pArzvanAtha kI vaMdanA kI thii| taba unhoMne isakI mahimA 'iti vizada videhaH kSetratIrtha sunaamnaa| citrita kI hai ki-grAkAza meM eka choTA-sA pattA bhI smaraNa janita rAgastena puNya prabhAvAt / eka kSaNabhara ke lie adhara nahIM raha sakatA para zrI kavi jagati (vi)mohadhvAta vidhvaMsanenaH pArzvanAtha bhagavAna kI pratimA aMtarikSa meM sthita hai yaha laghuyati yatimAna: vAdirAjo yatInduH / zrIpura meM dekhakara kisako Azcarya nahIM hogA? yaha (3) eka prAcIna hastalikhita prati meM yaha kAvya digambara zAsana kA jaya-jayakAra hai| dekhie milatA hai / isase zrIpadmaprabhadevake jIvana para acchA prakAza 'patraM yatra vihAyasi pravipule myAtukSaNaM na kSama, par3atA hai, ki ve zrI antarikSa pArzvanAtha kA maMdira bAMdhate tatrAste guNaratnarohaNagiryoi devadevo mahAn / samaya dhIpUra meM avazya upasthita hoMge, aura unake hi hAtha citraM nAma karoti kasya manaso dRSTaHpure zrIpure, se usa mUrti kI sthApanA huI hogii| ve zleka isa prakAra sa zrIpArvajinezvage vijayate digvAsasA zAsanam // hai :-'atha zrI pratiSThANapure, muni suvrataM vaMditAtmA (2) kAraMjA, senagaNamandira ke purANe pothI meM prApto devagirisusaMthAnaM i (mi) lorasami (mI)yaM aMtarikSa pArzvanAtha pUjA aSTaka jayamAla ke aMta meM yaha varam // 4 // zloka pAyA hai / isase zrI vAdirAja muni ke jIvana para AgatAnA janAnAM vA (5) AgrahAnnupa vAMchayA / zi paDatA hai, unhoMne isa pAvana kSatra kA smaraNa asmAcchI zrIpura, gatvA, zrIpAda pUjya khezvaram // 6 // karake usake puNya prabhAva se apanaH zarIra vizada (nimala) vivAdI bhUtavAda hi tyaktvA zrIjinAlayam / -niroga kiyA thaa| aura kavi jagameM mohatamakA nAza- nUtanaM viracayyAso, dakSiNApathagAmya bhUt // 6 // kara prabhU bane the| yAne usa samaya kisI kAvya kI racanA isase jJAta hotA hai ki, zrI padmaprabhadeva ko devagiri unhoMne kI thii| eka bAta maba jAnate hai ki, zrIvAdirAja se zrIpura bulAyA gayA thaa| unhoMne vahAM jAkara rakhezvara gani ne ekIbhAva stotra kI racanA kara apanA kuSTa dUra (aMtarikSa prabha) ke zrIpAda kI pUjA kI thii| aura gAva bhagAyA thA, tathA zarIra svarNa samAna kAMtimAna kiyA ke bAhara kA vivAdibhUta maMdira ko chor3akara pratimA jahA pramavidAna nAma vile lakSmIsena svaamii| nAnAyI he khAni jaise pramata rasa vaanii| jinamudrA gheunI baMdile pArbanAya svaamii| bhavyajana hasatI jaise caMdra ckoraanii|| gAdIvara basale ki jaise gaNadhara mahAmuni / prailokyasAra gomaTasAra prAikile shrvnnii| zrAvaka dhAvikA namostu karitI pravadhe milonii|| tatvAtattva vicAruni pAhe kevala snmaanii| muni dharmavRddhi detii| mAmaMtraNa dile kholApura jAna / dezodezice najarA hotii| jinakaMci pinaguDi siMhAsana / koNi eka zAstradAna krtii| tyAce gRha pradhipati ramAsena / vAdyAcA hA gajara aikuni guNa vaNU mI kitI // 4 sevaka ajJAnI kara joDonI karito vinaMti // 4
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya meM aMtarikSa pArvanAma zrIpura 225 sthita haI thI vahAM hI (gAMvameM) pratimA ke Upara nayA meSThiH / te sabhA saMhArapujyA-samyaka hAreNa pUjyA, saM+hAra maMdira baMdhavAyA thaa| iva vRttAkArA pUjyA, vRSabhA-vRSaNe dharmeNa bhAti iti (4) pArzvanAtha stavana-aMtarikSa pArzvanAtha ke vRSabhA, sabhA-samavazaraNaM ityarthaH / tadavasthAyAM matrAgamaNe pratiSThA samaya yA padmaprabhadeva vahAM jaba pahuMce taba unhone rAmagirI-mAtmArAmasya girI samavazaraNe, he pArarNaphaNe'lakSmImahAnulya matI matI sanI isa stotra se stavana gharaNIndra, girogirI-girA+yo giroH devadundubhiH divya. kiyA thaa| usameM ve kahate hai dhvanizca iti dvinAdaH abhavat / 'pAzcaryamAcaM mumanA manA manA, yatsarvadezo bhuvi nA vinA vinA / prAta, raudra pariNAmoM se rahita yA dharmadhyAna me sahita samasta vijJAnamayo mayo mayo, jIvoM ko prathavA sarvajJa ko na mAnane vAloM ke lie yaha pArzva-phaNe, rAmagirI gigai gige| pahalA pAzcarya hai ki prApakA saba pradeza (paramaudArika maMrakSito digbhuvane vanaM 'vanaM, zarIra yA mahAmUrti) yakSendra ke binA bhI jamIna para nahIM virAjito yepu divaM divaM divaH / hai yAne antarikSa meM hai| athavA deza yAne prAdeza tribhuvana pAdadvaye nRta murAH sugaH surAH, ke svAmI aise Apake mivAya bhU para nahIM hai, yAne jainendra pArvaphaNe rAmagirI girI girii||7|| mudrAkita rahanA Adi matya zAmana prApakA hI hai| athavA rarAja nityaM makalaM kala kalaM, deza yAne upadeza gaNadharadeva ke binA nahIM ho sktaa| mamAratRSNo'vajino jino jino| prApa sarvajJa hai tathA antaraMga bahiraMga donoM zrIlakSmI se saMhAra pUjyaM vRSabhA sabhA sabhA, sahita haiM | pApa antarikSa meM kharadUSaNa prAdi vidyAdharoM pArvaphaNe gamagigai gigai gige| 7 // ke dvArA, udyAna meM-yakSendrAdi ke dvAga tathA grAma meM muni yA rAjA Adi ke dvAga sarakSita aura virAjita hai| TIkA-mumanA:-prAtaMrodarahitamanAH zobhanacina: vA, prApake pAdadvaya ke stuti karane vAle deva hoM yA manuSya sukha manAmanA:-manAn yat (ye) sarvajJAn na manyamAnAH, neSAM prati ko pAte hai| yahA~ eka bAta jarUra dhyAna meM lenA cAhie idaM mAdya prathamaM pAzcarya, yat te (tava) sarvadeza-pradezaH ki sAkSAta jinendra bhagavAna mamavazaraNa meM kisI ke dvArA avinA (yakSaNa) vinA mapi bhuvi nAthavA deza:-prAdezaH saMrakSita yA vigajita nahIM rahate hai| ataH yahA~ zrIpAzva avinA (svAminA) te vinA bhuvi nA, (puruSaH) pradhAnIka prabhu kI yaha antarikSa pratimA kahA~ aura kisake dvArA puruSa / kasyApi anyat prAdezaH na, iti bhAvArthaH) athavA saMrakSita aura virAjita haI imI kA hI yaha spaSTa vivaraNa deza:-upadezaH avinAgaNadharadevena-vinA bhuvi naa| yataH hai aisA mAnane meM bAza nahIM pAtI // 7 // jaba pApa jina idaM samastavijJAnamayaH, mayomayaH-samastalAvaNyakAnti yAne prAtmArAma banakara yahA~ pAye the, taba pApake saubhAgyAdibhiH zobhitazca // 2 // ] (mAtmArAma ke) girI yAne samavazaraNa meM girA aura pro digbhuvane-antarikSe, vane-udyAne, kAnane vA, avane- (oM) kAra aisI do dhvani hotI thii| yAne deva dundubhi grAme, jale vA tvaM maMrakSitaH, yeSu (yatra) dive -kharadUpaNa bajAte the yA deva, manuSya aura tiryaca vANI ke dvArA guNavidyAdharAdibhiH, divaH-yakSendrAbhiH, divA+ai-dinacAribhi gAna karate the aura prApta oMkAra dhvani ke dvArA upadeza munIndrAdibhiH virAjitaH / tava pAdadvaye nuta-stota suga dete the| surAH-devamanuSyAdayaH murA:-suSThu rAjante ramante iti vA // 3 // isa taraha zrI padmanandI ke ziSya ina pamaprabhadeva ne tvaM, nityaM makalAkalAkalAM-sampUrNavasthAkAntimadhye zrIpAzvaM prabhu kI stuti kara dharaNIndra ko saceta kiyA rarAja, tvaM mamAratRSNa:-prakAmatRSNa., avRjinaH-niSpApa., mora usake dvArA usa pratimAjI kA pUrA itihAsa jAta jina:-jitendriya., jina:-trayodazaguNasthAnatina, mahatpara- kara pratimAjI ke Upara hI gAMva meM mandira baMdhavAyA hogaa|
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 anekAnta (5) siddhAnta cakravati zrInemicandrAcAryakRta-pratiSThA zrI antarikSa pArzvanAtha hI ho sakate hai| aisA mAnane meM tilaka meM zrI antarikSa prabhu kA ullekha isa taraha koI bAdhA nahIM rhtii| kyoMki nirvANabhakti ke racanA milatA hai samaya kisI bhI mAnyatA ke anusAra 'antarikSa pArzvanAtha moM acAntarikSo viharavinoda, baneSu pazyansujanopasargam / kSetra kA uddhAra hA hI thaa| prata:-'pAsaM sirapuri nubanbahabhAnu sakhoM'tarikSazcUrNa nizAmASajamAvadAtu // 27 vaMdami, holAgiri zaMkha devammi / ' yahAM zrIpura ke antarikSa (6) zrIpUra pArzvanAtha stotra-ise navamI sadI ke pArzvanAtha ko hI vaMdana kiyA hai| vidvAna vidyAnandI ko racanA na mAna kara khilajI alA- 8. tIrtha vandanA:-nirvANabhakti ke samAna hI zrI uddIna ke samakAlIna (saMvat 1346 se 1371) ke udayakItijI ne apabhraMza bhASAmeM yaha racanA kI hai, kAla vidyAnandI kI racanA mAneM to, yaha stuti zrI antarikSa anirNIta hai| usameM yaha ullekha haipAzvanAtha ko hI lakSya kara kI gaI hai isameM sandeha nahIM karakaMDarAya nimmiya u, bheu, hauM vaMdau aggaladeva deu| rahatA / kyoMki antarikSa prabhu kI sthApanA inake tIna . / aru vaMdau zirapurapAsanAha, jo antarikkha thiu NANalAhu / ' zataka pUrva hI hotI hai| hAM, dakSiNa bhArata meM anya zrIpura vanyaH stutyo mahAnstvaM, vibhurasi jagatAmeka evAptanAtha // 6. bhaTTAraka jJAnabhUSaNa (saM0 1534.42) meM deva, dhIpurapAzrvanAtha, bhuvanAdhIzAryapAdAmbuja... // 14 // balAtkAragaraNa IDara zAkhA ke bha0 bhuvanakIrti ke uttarAjaya jaya jagatInata, zrIpada, shriipurnilyH||28|| prAdi dhikArI the| inake aSTaka jayamAla meM isa kSetra kA ullekha hai| ataH ye pratyakSa zrIpura padhAre hoMge aisA lagatA hai| he pArzva prabho ! jo Apake zrIpAda kI bhakti kregaa| dekho|vh zrIpura kA prAzraya legA hii| isame do artha haiM-zrIpura jayamAla :ko prAye binA zrIpAda aise pArzva prabhu kI bhakti nahIM ho sakatI, yA zrIpAda zrIpada ke bhakti se zrIpura siddhisthAna kAzI deza vArANasI nagaraM, azvasena suta pAzrvajinezaM / ko paavegaa| kyoMki Apa zrIpUra pAzvanAtha haiM, zrIpada haiM zrIpura svAmI antasurikSaM, vaMde atizaya kSetra pavitrama // 2 // aura zrIpura hI sthAna hai jinakA aise hai| Adi / 10. mahipAla (saM0 1534)-yaha bha0 jJAnabhUSaNa prasiddha jarUra hogA para vahAM prasiddhi-prApta pArzvanAtha nahIM kA tathA bha0 jJAnakIti kA bhI ziSya thaa| bha0 jJAnasiddha hote, yA zrIpArzvanAtha se hI prasiddha aisA vaha zrIpura kIti balAtkAra gaNa bhAnapura zAkhA ke bhaTTAraka the| inake nahIM jAna pdd'taa| jaimAki vidyAnandI ne isa stotra meM sAtha mahipAla vidarbha meM prAye to, idhara hI rame / mahipAla kahA hai ne antarikSa pAzrvanAtha aSTaka, jayamAla, stuti, pAratyAdi yaH zrIpAdaM taveza, zrayati sapadi saH zrIpuraM saMzrayeta / tathA padmAvatIdevI kA pUjana sAhitya bharapUra nirmANa kiyA hai| kahIM kahIM inakA ullekha mahipata-mahipati ke nAma svAmina pAzrvaprabho, tvatpravacana vcnoddiipr-viip-prbhaavH|| lakavA mArga nirastAkhilavipadamato. yatyamoza sapobhiH / se bhI hotA hai| devo aSTaka7. nirvANabhakti :-DaoN0 joharApura karake kathanA "siMdhugaMgasusAra sundara ratna jaDita bhaMgArakaM, nusAra isakI racanA rAjA Ila zrIpAla (10sadI) ke bAda vAri bharikarihemakumbha suzrIpadadvaya dhArakaM / kI hI mAneM to, nirvANabhaktimeM uddhRta 'thIpura pAzvanAtha' nagara zrIpurasiddha rAjata pArzvanAtha jinezvara, 1. pratiSThA tilaka ke kartA nemicandra siddhAnta cakravartI antarikSa nAma satyaM satya zrI jagadIzvaram // jalam // nahIM the| yaha koI vidvAna bhaTTAraka haiN| jo gommaTa- jayamAlasAra ke kartA nemicandra siddhAnta cakravartI se bhinna haiN| 'svasti zrI jinarAja ko, sundara dhariyo dhyAna / -sampAdaka zrIpura nagra ke bIca meM, antarikSa tuma nAma // 1 //
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya meM aMtarita pApanApa bhIpura 227 siddha svarUpI zrImahArAjA, nita nita vaMdaha shriijinraajaa| 'zrIpada, zrIpAda' aise zabda hai usI taraha yahAM bhI hai| tathA zrIpura svAmI pAzrvajineMdra,nita prati pUjata zrIzata iMdra // 2 // mahipAla zrIpura ko siddha nagara kahate haiM aura prabhu antaatizaya sundara jaya jayazaMkara, pUrNa dayAnidhi shriiavtaarN| rikSa hone se sidha svarUpI kahA hai| bhAge hai--tIna loka dhanya vidyAdhara puNya virAje,nirmila biMba jagatraya sAje // ko bhUSaNa aisA yaha bimba vidyAdhara ke dvArA nirmita aura yaMtra pratiSThA suddha subhAvo vidyAdhara ghaNu dhaNu sukha paayo| maMtra se pratiSThita hai| yahAM yaha biba jala meM virAjamAna kAla ananta zrI mahArAjA, masale puri elaca raajaa|| karane kI kathA nahIM hai, lekina elicapura ke ela rAjA ne mahimA moThA svAmI nusAro, dAsa kahAvo prabhupada thaaro| toraNadvAra, maMDapa racanA tathA sundara deharA (mandira) sundara deharo kalaza dhvajAte, sundara zobhA zrI jgmaate|| banAyA yaha bAta spaSTa hai| prAge bhArati meM ve spaSTa toraNa dvAre zrI parasAla,maMDapa racanA zrI citra shaal| likhate hai ki-ye hamAre deva digambara hai| tathA yaha praadi| cinmayamUrti hone se inakA citavana citA ko dUra karane bhAratI vAlA hai| jai jai zrIpuramo, zrIpuramo, rAja rahe jagamo, 11. bha. lakSmIcandra (saM0 1555-85)-ye antarikSa svAmI, juga jugamo,so hama jAne ghttmo|| balAtkAragaNa sUrata zAkhA ke bhaTTAraka mallibhUSaNa ke ziSya jai jai ||dhR|| the| saM0 1578 ke vaizAkha sudI 12 ko zrIpura meM jo pUrNa pratApa bar3o, svAmIjI, varNata anta nahI jii| paMcakalyANaka pratiSThA huI, isa samaya bhaTTAraka lakSmIcandra, deva digambara hai hamake jI, atizaya sundara jagati // 1 // zrI siMhanaMdI, zrI zrutasAgara, brahma nemidatta, paNDita jai jai // prAdi (pratiSThAcarya) rAghava, brahma mahedradatta (pratiSThAkAra) stavana upasthita the| ataH bha. lakSmIcandra jI ne zAyada usI zrIpurA prati svAmI sAvale, antarikSa zrI svAmI dekhile| samaya race hue aSTaka se pUjana kiyA hogA / dekhodhyAna mI dharUM ninya antari, 'madhye zrIpura pArzvanAtha caraNAMbhojadvayAyottama, vaMdanA kara svAmI mandirI // aadi| zrI bhaTTAraka mallibhUpaNaguro. ziSyeNa saMvarNitam / bhAratI-jaya deva jaya deva, jaya cintana te, toyAcaMvara nemidattayatinA svarNAdipAtrasthitaM, citA sarva hI haralI, ciMtA je / manI te / bhaktayA paNDitarAghavasya vacamA karmakSayArthI dade / citAmaNI prabhunAma, cinmayamUrti tU; ciMtA citana / 12. pAzrvanAtha stavana:-usI pratiSThA samaya zrI prArati cintita de phala tUM // 1 // jayadevajayadeva // ..... sihanaMdI ke preraNA se zrI zrutasAgara jI ne isa stavana kI zrIpura nagna vidhAna, jaya jaya vartata se / racanA kI thii| devIjJAna sukIrti svAmI, prabhupada pUjata se / / 'jJAnAdimohaM (daM) parinaSTamohaM, tatpadAcA mI dAsa, svAmI jAnasi tuuN| rAgAdidopaiH rahitaM videha / nAme te mahipAla, nita raMjasi tU // 4 // jayadeva // aadi| muzrIpurasthaM sakalanidya, zrI pArzvanAthaM praNamAmi vadyam // 1 // bhAratI-jaya svAmI zrI zirapurI, antarikSa zrI gayA / zrIvizvasenasya munaM pavitra, sundara maMgala prArati, svAmI midhu tagaya, ||dhR|| bhavyAtmanAM bhUri mugaMbhavatram / sudhIpurasthaM0 jaya jaya jaya jaya, zirapura svAmI, . __zirapura pAzvanAtha mvaamii| 1. itanA spaSTa hone para bhI, zvetAMbara bhAI isa kSetra ke sAvale svAmI, sAvale parabrahma tI pAhe ||maadi|| mirpha isI eka hI mUti ko zvetAMbara batAkara jhagar3A jisa taraha vidyAnanda ke zrIpura pArzvanAtha stotrameM kara rahe hai / afasosa hai| jayadaSa
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 vArANasI jAlaminaM guNoghaM, saMsAra dAvAnala- nAzameSam / suzrIpurasthaM0 sarve satveSu hitaM viravataM, satprAtihAryASTaka saMprayuktam / suzrIpura0 varNena nIlaM kamalAbhirAmaM, kalyANayuktaM subhagaM virAmam / suvaMtAvannava hastakArya, zrIzaM sabhAyAM praNatendra jAyam // padmAvatI paM (maM) Dita nAga sebyaM, deveMdravaryaiH satataM hi kAvyamyam || suzrIpura0 / vi ( u ) dhvasta lIlA kamalA sureMdra, bhaktayA praNItaM pracugamareMdram / suzrIpurasthaM0 // 8 sUrazrI zrutasAgarAtsupaThito vidvadabudhAdhImataH / sasvadhyAnayuto guruSitanirataH zrIsiMhanaMdI muniH // stotraM zrIpuranAyakasya phaNibhRtpArzvaprabhoH paThed / bhuktvA mAnavanAthanAthapadavI muktizriyaM sobhyagAt // 6 // 13. bha0 candrakIti (saM0 1654-81) - ye kASThA saMgha naMdItaTagaccha ke bha0 zrIbhUSaNa ke ziSya the / inhoMne antarikSa prabhu kA praSTaka racA hai / ve ise dUsarA mokSatIrthaM hI mAnate haiM / dekho bhraSTaka - 'padmasaumya (so'nya ) mokSatIrthaM divya nIra dhArayA / zauravAbjapaMkatAbjagadhasAra sArayA // vati caki cakri cakra carcItaM samarcaye / zrImadaMtarikSa pArzvanAtha, cArupAda paMkaje // Adi / tIrtha vaMdanA - sirapura grAma jethe, antarikSa pArzvanAtha // 4 // bhraSTavidha pUjA karA, cuke cauraghAzIcA pherA ||6|H" kA 14. bha0 somasena (saM0 1656-66 ) ye kAraMjA senagaNa ke bha0 guNabhadra ke ziSya the| inhoMne saM0 1672 tathA 1666 meM zrIpura meM pratiSThA kI thI / tathA saM0 1680 meM vAzIma ke aMbekara pArzvanAtha kI pratiSThA kI thI / kAraMjA jitUra, anjanagAMva, nAgapura nAdi jagaha bhI inakI pratiSThita pratimAe~ pAI jAtI haiM / inake sAhitya meM bhI isa kSetra kA ullekha milatA hai / pracalameru jayamAlA - 'bAvanagaja magasI gommaTasvAmI, antarikSAdika paNa vaMdAmi // 21 // iMdradhvaja pUjAntargata bhAratIya tIrtha kSetra meM 'AryakhaMDe sadA bhAti pArzvanAthAntarikSakam taM yaje bhavanAzAya jalAdyarghyaM dave mudA // 33 // jayamAla meM : - 'jaya grantarikSa jina pArzvanamo / jaya vidyutanAma jineMdra, namo // 31 // bha0 somasena ne antarikSa pArzvanAtha jI ke mandira meM senamaNa kI gurugAdI sthApita kii| vaha Upara kI maMjila meM hai / 15. bha0 vizvabhUSaNa (saM0 1722 se 44 ) ye balAtkAra gaNa aTera zAkhA ke bha0 the / inhoMne 103 zloka kI kRtrima kRtrima tIrtha jayamAla likhI hai| isameM prAyaH usa samaya prasiddha sabhI tIrtho kA ullekha hai / 'antarikSa vAmA suta macyeM, pradbhuta mahimA khaga suramyarthe / lakSezvara zrI zaMkha jinezvara, zaMkhasamudraM 1 nemijinezvara ||68 || saM0 1740 ke mArgazIrSa zuddha bIja ko unhoMne bhrantarikSa prabhu kI vaMdanA pUjA kI thI / dekho 'ardhacaMdra suhAlapheNI parpaTA zataraMdhrakaiH / mAlapUjA candracakrarmodakairdadhi saGghaTaM // antarikSa pArzvanAthaM saMyaje gatasmayaM / kSudhAroga nivartanAyabhavyAbjanArtha, dhRtAspadam // caruM // Adi / jayamAla -- pIThAntarAnta bhAti sa pAivanAtho, yasyAdbhutaM pazyati sarvalokaH / tasyAtikAM vai prabhunAtha zIghra, kaivalyajJAnodaya bhrAjamAnaH // 1 // antarikSa pIThe prapratiSThaM, pArzvamanojJa kilviSanaSTam / maNimecaka zobhA abhirAmaM, sadguNa vimala kIyadhAmam ||2|| Adi / mAlUma par3atA hai ki, zrIpAdavanAtha ke sabhI tIrthoM meM yaha svataMtra hI tIrtha hai / isakA jaisA ki kevalajJAna prApta hone hI adhara virAjamAna hai, aisA 1. zaMkha samudbhava aisA bhI pATha hai| camatkAra saba dekhate haiM / para prabhujI samavazaraNa meM mAlUma par3atA hai| proD
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya meM aMtarikSa pArzvanASa dhopura 226 hoGa, yaha to sadguNa, zrI [lakSmI] aura kIrti kA 16. zrIpAla darzana-prajJAta kartRtva-jalakUpa se sAkSAt dhAma hI hai| prAdi bhAvapUrNa yaha jayamAla vidoSa pArzvanAtha kI zrIpAla rAjA ko prApti hone para usake jo mahattva ko hai / isakA jhavaTa hai bhAva hote hai usakA pUrNa digdarzana isameM hai|'shuuny vedarUpI candra suvarSe, mArgazIrSa dvitIyA suta harSe / / 'jina pratibiMba dekhiyo jaba, je kAra uccare tvai| vizvabhUSaNa pUjA kRta prAptaM, tena vaMdita durgatighAtam // " jai jai nihakasaMkajina deva, jai jai svAmI alakha prabheva // 2 16. paNDita gaMgAdAsa [saM0 1742-43] balAtkAra suranara puni milI pAvai seva, munijanamarama najAne bheva / gaNa malayakheDakA pATha kAraMjA meM sthApana karane vAle bha0 ja kaMdapaMgaja dalanamRgeza, jai jai cAritra dhraadhaases| ... dharmacandra [dvitIya] ke ye ziSya the| inhoMne kAraMjAmeM rahakara jai jai krodhasarpahatamora, jaja prajJAna raja nihata bhora // bahuta sAhitya sevA kI hai| inakI jayamAla prArati meN|' jai jai nirAbharaNa zubhasaMta, je je mukati kAminI kNt| antarikSa prabhu kI vaMdanA kA ullekha milatA hai / dekho- binu prAyudha kachu aMka na rahai, rAgadveSa tAke na vaha // 6 jayamAla 'vara bodha nidhAna manaMta balaM, dhanya pAya mere bhaye aba, tumale pAni pahucoM jaba / gatajanma jarAmaya moha malam / prAja dhanya mere kara bhae,svAmI jina pa[pA] rasa namae / prayaje'dharapArzvajineMdraparaM jAke kula mAraga nahi deva, nahi jAne dasa lagvana bheva // 17 ziva sampatisAgaracandravaram // prAdi / jAke guru niragraMtha na hoI, tAko viveka kahAM te hoii| prArati-prathama namana mAjhe, parabrahmacaraNA, yAte maiM tuma darasana layo, prAtama anubho mo sau karapI 18 azvasenarAyA vAmAnandanA / tuma paramAtama siddhanidAna, tuma parahaMta mokSapada dAna / antarikSa svAmI tribhuvana nandanA, tuma citata saMsaya dukha harI, tuma sumirata ajarApada kro|16 manamohana mahArAja mukti raMjanA // bhakti vInatI karo uchAha, bhava nAse mujha zivapura lAha / jayadeva jayadeva, jaya zrIpurarAyA, bhavya jIva dhIpAla nareza, hAtha jori ke praraja karesa 20 sadbhAve prArati apita taba pAyA // prAdi // 20. jhalanA-zrI. nyAhAlacandakRta [ajJAta kAla] 17. bha. kalyANakIrti sa0 1700] ye balAtkAra -bhaTTAraka thI chatrasena [saM0 1754] kRta bhUlane meM gaNa laghutarazAkhA ke bha0 zAMtikIrti ke uttarAdhikArI the| isakA ullekha milatA hai / prataH ho sakatA hai bha0 chatrasena inhoMne bhI svaracita aSTaka jayamAlA se antarikSa prabhu kI jI kA hi dIkSApUrva nAma nyAhAlacanda hogaa| ye zrIpura pUjA kii| dekho ko pArasakUla kahate hai| sAtha meM kharadUpaNa rAjA ne hI 'svadhu ni samudbhavena zItalena vAriNA / prabhu ko jala meM laya rakhe aisA batAte hai / dekhocAru candra mizritena pApatApahAriNA // 'sIrapura myAne antarikSa kehane, bhuktimuktisArasaukhya dAyiNI satAM yaje, jisakA nAma pArasakUla jgjaane| antarikSa pArzvanAtha cArupAdapaMkaje // prAdi / zrIpAla bhUpAla kA koDa gayA, inake jayamAla meM 'zrIpAda dvitIyaM nirasAduritaM' prAdi ya to bAta sArI prapharIga jyAne // ullekha hai| kharadUkha rAjA kI khUba pUjA, 18. pAmo [saM0 ajJAta] ye kASTA saMgha ke bha0 prabhu laya rakhe jalagyAne / vAsavabhUSaNa ke ziSya the| jina graha jayamAlA me ve ina nyAhAla to hAla tArIpha kare, prAntarikSa prabhu kI vaMdanA karate haiN| ya to jAgatI jyota kala jugamyAne // (kramazaH) munisuvrata paiThaNa abhirAmaM, eraMDavela nemIzvara dhAma / antarikSa prabhu zrIpuranAthaM, pAbugaDa namo joDI suhAtha / 30 / 1. cAritradhara+gharasesa (pradhara hai zaiyA jisakI, aisA)
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRSabhadeva tathA ziva-sambandhI prAcya mAnyatAe~ DaoN0 rAjakumAra jaina ema0 e0 po-eca0 DI0 pabhadeva tathA ziva donoM hI ati prAcIna kAla se antaH pura kI mahArAnI marUdevI ke garbha meM Aye / unhoMne bhArata ke mahAn pArAdhya deva haiM / vaidikakAla se lekara madhya isa pavitra zarIra kA avatAra vAtarazanA zramaNa bhASiyoM yaga taka prAcya vAGmaya meM donoM kA deva devatAoM ke ke dharma ko prakaTa karane kI icchA se grahaNa kiyaa2| vividha rUpoM meM aMkana hamA hai| vaha adhyayana kA bar3A bhagavAna RSabhadeva ke IzvarAvatAra hone kI mAnyatA manoraMjaka viSaya hai / prastuta lekhameM unhIM mAnyatAoM kI prAcIna kAla meM itanI baddhamUla huI ki ziva mahApurANa meM vistAra pUrvaka carcA kI jA rahI hai| bhI unheM ziva ke aTThAIsa yogAvatAroM meM ginyA gayA3 / upalabdha bhAratI prAcyasAhitya ke adhyayana se spaSTa hai prAcInatA kI dRSTi se bhI yaha avatAra rAma kRSNa ke ki bhagavAna Rpabhadeva ko jo mAnyatA evaM pUjyatA jaina avatAroM se bhI pUrvavartI mAnya kiyA gayA hai| isa avatAra paramparA meM hai| hindU paramparA meM bhI vahI usI koTi kI kA jo hetu zrImad bhAgavata meM dikhalAyA gayA hai vaha hai| jisa prakAra jaina paramparA meM unheM mAnya evaM prastuta zramaNa dharma kI paramparA ko asaMdigdha rUpa se bhAratI kiyA gayA hai| hindUzAstra evaM purANa bhI unheM bhagavAn sAhitya ke prAcIna tama grantha Rgvedase saMyukta karA detA ke rUpa meM mAnya karate hai| hai| RpabhAvatAra kA hetu vAtarazanA zramaNa RpiyoM ke zrImadabhAgavata 1 meM bhagavAn vRSabhadeva kA bar3A hI dharmoM ko prakaTa karanA batalAyA hai| zrImada bhAgavata meM sundara carita akita kiyA gayA hai / isameM bhagavAn kI RSabhAvatAra kA eka anya uddezya bhI isa prakAra batalAyA svayaMbhUH mana priyavrata, prAgnIdhra, nAbhi tathA vRpabha-ina gayA hai| pAMca pIr3hiyoM ko vaMza paramparA kA varNana karate hue likhA 'ayamavatAro rajesApapluta kaMvalyopazikSaNArtham / ' hai ki prAgnIdhra ke putra nAbhirAjA ke koI putra nahIM thaa| arthAt bhagavAna kA yaha avatAra rajoguNI janako prata. unhoMne putra kI kAmanA se marUdevI ke sAtha yajJa kiyA kaivalya kI zikSA dene ke liye prayAzI bhagavAn ne darzana diye / RtvijoM ne unakA saMstavana kiyA kA yaha artha bhI saMbhava hai ki yaha avatAra rajase upapluta aura nivedana kiyA ki rAjapi nAbhikA yaha yajJa bhagavAn arthAt rajodhAraNa 'mala dhAraNa karanA, vRtti dvArA kaivalya ke samAna putra lAbha kI icchA se sampanna ho rahA hai| kI zikSA ke liye hayA thaa| jaina sAdhUno ke prAcAra meM bhagavAna ne uttara diyA-mere samAna to meM hI hU~, anya prasnAna adanta dhAvana tathA mala pariSaha Adi ke dvArA koI nahIM / tathApi brahma vAkya mithyA nahIM honA caahiye| rajodhAraNa vRtti ko saMyama kA eka Avazyaka aga mAnA ataH me svayaM hI apanI azakalA se prAgnIdhranandana nAbhi gayA hai| buddha ke samaya meM bhI rajojallika zramaNa vidyamAna ke yahA~ avatAra lUMgA isI varadAna ke phalasvarUpa bhagavAn ne RSabha ke rUpa meM janma liyaa| 2. vahipi tasminnava viSNudatta bhagavAn paramapibhiH isI purANa meM Age likhA hai--yajJa meM Rpiyo dvArA prasAdito nAbheH priyacikIrSayA tadvarodhAyane merudevyAM prasanna kiye jAne para viSNudatta parIkSita svayaM zrIbhagavAn dharmAndayitu kAmo vAtarazanAnAM zramaNAnAM viSNu' mahArAjA nAbhi kA priya karane ke liye unake RSINAm urvamanthinAM zuklayA tanuvAvatatAraH' zrImadbhAgavata paJcamaskandha / 1. zrImadabhAgavata 5,2-6 3. zivapurANa 7, 2, 6,
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRSabhadeva tathA ziva-sambandhI prAcya mAnyatAe~ the / tathAgata ne zramaNoM ko pracAra praNAlI meM vyavasthA lete hue eka bAra kahA pAra nAhaM bhave maMghATikasma bhikkhave saMpAdi pariNamatena sAmAnyaM vadAmi dhavelakama pracelakasma acelakamana rajo jallikassa rajo janimanaMna jaTila kassa jaTAdhAraNamasena sAma kAmi / ' arthAt he bhikSugro, maiM saMghATikake saMghATI dhAraNa karane mAtra se zrAmaNya nahI kahatA, acelaka ke zracelakatva mAtra se, rajojablika ke rajojallika mAtra se aura jaTanika ke jaTAdhAraNa mAtra se bhI zrAmaNya nahI kahatA / bhArata ke prAcInatama sAhitya ke adhyayana me spaSTa haiM ki ukta vAtarAzanA tathA rajo jallika sAdhugro kI paramparA bahuta prAcIna paramparA hai, Rgveda meM usa hai| munayo vAtarazanA pizaMgA vasate malA / vAtasyAnu dhAji yanti yaddevAsI zravisata / unmAditA mauneyena vAtAM prAtasthimA vym| zarIre dasmAkaM su martAsI abhiSyatha atIndriyArthadarzI vAtarasanA muni bhala dhAraNa karate hai jisase ve piMgala varga damAI dete hai| jaba ve bAkI gati ko prANopAsanA dvArA dhAraNa kara lete hai, apane tapa kI mahimA se de dIpyamAna hokara devatA svarUpa ko prApta ho jAte hai / yAta razanA muni prakaTa karate hai-mamasta laukika vyavahAra ko chor3akara hama mauna vRddhi me unmatavat 'paramA nanda sampanna' vAyubhAva 'aMdazarIrI dhyAnavRtti' ko prApta hote hai| tuma sAdhAraNa manuSya hamAre bAhya zarIra mAtra ko dekha pAte ho hamAre sacce sabhyantarasvarUpa ko nhiiN| vAnarazanA muniyoM ke varNana ke prArambha meM Rgveda meM hI 'kaMzI' kI nimnAkita stuti kI gaI hai, jo hama tathya kI abhivyaMjikA hai ki kezI' vAtarazanA muniyoM ke pradhAna the, kepI kI vaha stuti nimna prakAra 3 'kezyagni kezI viSaM kezI virbhAta rodasI / kezI vizvaM svaze] kezavaM jyotite / / ' 1. majjhimanikAya 40, 2. veda 10, 116.2-1. 3. veda 10, 136. 1 / taba va 231 kezI agni, jala, svarga tathA pRthvI ko dhAraNa karanA hai| kezI samasta vizva ke tatvoM kA darzana karAtA hai aura / keNI hI prakAzamAna 'jJAna' jyoti kahalAtA hai, arthAt kevalajJAnI kahalAtA hai| Rgveda ke ina kezI tathA vAtarazanA muniyoM kI sApanAthoM kI zrI madabhAgavata meM ullikhita bAtarazanA zramapi aura unake adhinAyaka RSabha tathA unakI sAdhanAoM kI tulanA bhAratIya cAdhyAtmika sAdhanA aura usake pravartaka ke nigUDha prAk aitihAsika prAdhyAya ko bar3I sundaratA ke sAtha prakAza meM lAtI hai / Upara ke ullekhoM se spaSTa hai ki Rgveda ke vAtarazanA muni aura zrI madbhAgavata ke "vAtarazanA zramaNaRSi " eka hI paramparA athavA sampradAya ke vAcaka haiM, sAmAnyata hat kA artha kezadhArI hotA hai, parantu mAyaNAcArya ne 'keza sthAnIya razmiyoM ko pAra karane vAlA' kiyA hai aura usase sUrya kA artha nikAlA hai, parantu prastuta sUkta meM jina vAtaraganA sAdhoM ko mAvanAoM kA usa hai, unase isa artha kI koI saMgati nahIM baitthtii| kezI spaSTataH vAtarakSanA muniyoM ke abhinAyaka hI ho sakate hai jinakI sAdhanA meM mala dhAraNa, mauna-vRtti aura unmAdabhAva (paramAnanda dazA) kA vizeSa ullekha hai| mUkta meM bhAge unheM hI "manirdevasya devasya sakRtyAya malA hitH|" devadevoM ke muni upakArI tathA hitakArI gayA bata lAyA gayA hai| vAtarazanA zabda meM aura mana rUpI vamana pAraNa karane meM unakI nAmya vRddhi kA bhI saMketa hai| zrImadbhAgavata meM RSabha kA varNana karate hue likhA hai'urvarita zarIramANa-parigraha unmana va gaganapari dhAna prakIrNakeza pAtmatyAropita nIyo brahmAvartAt pravavrAja | jaDAndha-mUka-badhira pizAconmAdakavat pravadhUtapo'bhibhASyamANo'pi janAnAM gRhIna maunavrataH tRNI babhUva parAgavalambamAna-kuTila jaTila kapiza kezabhUribhAro'vadhRta malina nija zarIreNa graha gRhIta havAyugyata" arthAt RSabha bhagavAna ke zarIra mAtra kA parigraha zepa raha gayA thA, ve unmatta ke samAna digambara veSadhArI,
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta bikhare hue kezoM sahita pAhvanIya agni ko apane meM kakave vRSabho yukta pAsId, dhAraNa karake brahmAvarta deza se pravajita hue| ve jar3a, mUka, pravAvacIt sArapirasya keshii| andha, badhira, pizAconmAda yukta jaise pravadhUta veSa meM paryuktasya dravataH sahAnasa, logoM ke bulAne para bhI mauna-vRtti dhAraNa kiye hue zAnta RSchantiSmA niSpavo mudgalAnIm // rahate the..."saba pora laTakate hue apane kuTila, jaTila, jisa sUkta meM yaha RcA pAI hai, usakI prastAvanA kapiza kezoM ke bhAra sahita avadhUta aura malina zarIra ke / meM nirukta ke jo 'madagalasya daptA gAvaH' Adi zloka sAtha ve aise dikhalAI dete the, jaise unheM koI bhUta lagA ho| uddhRta kiye gaye haiM, unake anusAra mudgala RSi kI gAyoM Rgveda ke tathokta, kezIsUkta tathA zrImadbhAgavata meM ko cora le gaye the| unheM lauTAne ke lie RSi ne kezI vaNita zrI RSabhadeva ke caritra ke tulanAtmaka adhyayana se vRSabha ko apanA sArathI banAyA, jisake vacanamAtra se ve pratIta hotA hai ki vaidika kezI sUkta ko hI zrImadbhAgavat gaue~ mAge ko na bhAgakara pIche kI ora lauTa pdd'ii| meM pallavita bhASyarasa meM prastuta kara diyA gayA hai| donoM meM hI vAtarasanA athavA gagana-paridhAna vRtti keza dhAraNa. prastuta RcA kA bhASya karate hue sAyaNAcArya ne pahale to vRSabha tathA kezI kA vAcyArtha pRthaka batalAyA hai| kapiza varNa, mala dhAraNa, mauna aura unmAdabhAva samAna kintu phira unhoMne prakArAntara se kahA hairUpa se varNita haiN| "athavA asya sArathiH sahAyabhUtaH kezI prakRSTaveSo bhagavAna RSabhadeva ke kuTila kezoM kA aMkana jaina mUrtikalA kI eka prAcInatama paramparA hai jo Aja taka vRSabho'vAvacIt bhrazamazabdayat / " ityAdi sAyaNa ke isa artha ko tathA nirukta ke usa kathA barAbara prakSuNNarUpa se calI A rahI hai| yathArthata. samasta prasaMga ko dhyAna meM rakhate hue prastuta gAthA kA nimna artha tIrthakaroM meM kevala RSabhadeva kI hI mUrtiyoM ke zira para kuTila kezoM kA rUpa dikhalAyA jAtA hai aura vahI unakA pratIta hotA hai| 'mudgala RSi ke sArathI (vidvAna netA) kezI vRSabha prAcIna vizeSa lakSaNa bhI mAnA jAtA hai| RSabhanAtha ke jo zatruoM kA vinAza karane ke lie niyukta the| unakI kezariyAnAtha nAmAntara meM bhI yahI rahasya nihita mAlUma vANI nikalI, jisake phalasvarUpa jo mudgala RSi kI detA hai| kesara-keza aura jaTA-tInoM zabda eka hI gae~ (indriyA~) jute hue durdhara ratha (zarIra) ke sAtha artha ke vAcaka pratIta hote haiN| kesariyAnAtha para jo daur3a rahI thIM, ve nizcala hokara maudagalAnI (mudgala kI kesara car3hAne kI vizeSa mAnyatA pracalita hai vaha nAma svAtmavatti) kI ora lauTa pdd'iiN|" sAmya ke kAraNa utpanna huI pratIta hotI hai| isa prakAra tAtparya yaha ki RSi kI jo indriyoM parAGmukha thIM Rgveda ke kezI aura vAtarazanA muni evaM zrImadbhAgavata / ve unake yogayukta jJAnI netA kezI vaSabha ke dharmopadeza ko ke RSabha tIrthakara tathA unakA nimrantha sampradAya eka hI sunakara antarmukhI ho gii| siddha hote haiN| varSabhadeva aura vaidika agni deva Rgveda kI nimnAMkita RcA se kezI aura vRSabha agnideva kI stuti meM vaidika sUtroM meM jina vizeSaNoM athavA RSabha ke ekatva kA hI samarthana hotA hai| kA prayoga kiyA gayA hai| unake adhyayana se spaSTa hai ki yaha agnideva bhautika agni na hokara Adi prajApati 1. rAjasthAna ke udayapura jile kA eka tIrtha 'kezariyA yaha mAgnadava bha tIrtha' ke nAma se prasiddha hai, jo digambaraH zvetAmbara vRSabhadava hA vRSabhadeva hI haiM-jAtavevasa [janmata: jJAna-sampanna ] evaM vaiSNava mAdi sampradAya vAloM ko samAna rUpa se ratna parakta [darzana, jJAna, caritra rUpa ratnoM ko dhAraNa mAnya evaM pUjanIya hai tathA jisameM bha. RSabhadeva kI 3. dekho, DA. hIrAlAla jaina kA "pAditIrthakara kI eka atyanta prAcIna sAtizaya mUrti pratiSThita hai| prAcInatA tathA unake dharma kI vizeSatA" zIrSaka lekha 2. Rgveda 10,1026 / (ahiMsAvANI varSa 7 aMka 1, 2, 1957) /
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRSabhadeva tathA ziva-sambandhI prAcya mAnyatAeM 233 karane vAlA] vizva vedasa [vizva tattvo kA jJAtA] mokSa tathya hI spaSTa nahIM hotA ki vRSabhadeva kA hI apara nAma netA Rtvija [dharma sthApaka], hotA, haya, yajJa, satya, agnideva rahA, apitu yaha bhI siddha hai ki upAsyadeva ke yazabala inyAdi / vaidika dhyAkhyAkAroM ne bhI laukika artha meM prayukta 'agni' zabda saMskRta kA na hokara agni bhrAntiyoM kA nigraha karane ke lie sthala-sthala para isa kA loka vyavahRta prAkRta athavA apabhraMza rUpa hai jo prAryamata kA samarthana karate hue likhA hai ki agnideva vahI hai gaNa ke bhArata prAgamana meM pUrva hI prAdi brahmA vRSabha ke jimakI upAsanA marudgaNa rudra saMjJA se karate hai* | lie prayukta hotA pA rahA thA, yahI kAraNa hai ki brAhmaNa rudra, zarva, pazupati, ugra, prazani, bhava, mahAdeva, IzAna, RSiyoM ko pabha kI agni maMjA 'agni' arthamUlaka karane kumAra---rudra ke ye nau nAma agnideva ke hI vizeSaNa hai2| ke lie tatsambandhI thuniyoM ko AdhAra banAkara usakI agnideva hI sUrya hai3 / parama viSNu hI devoM [pArdagaNa] vyutpatti 'pragra' zabda meM karanI pdd'ii| anyathA saMskRta kI agni hai4 / ima mata kI sarvAdhika puSTi atharvaveda ke bhASA kI dRSTi se agra evaM agni zabda meM atyanta RSabha sUkta me hotI hai, jisameM RSabha bhagavAna kI aneka pArthakya hai| vizeSaNo dvArA stuti karate hue unheM jAta-vedam [agni] vaidika anumatiyoM se middha hotA ki agni maMjA vizeSaNa se bhI viziSTa kiyA gayA hai / se vRSabha kI upAsanA karane vAle adhikAza ve kSatriya-jana uparyataH vizeSaNoM tathA mamasta prAcIna zrutayoM ke the, jo paMcajana ke nAma se prasiddha the7 / iname yadu, turvasA, AdhAra para stutya ani zabda kI vyutpatti karate hue puru, brahma , anu nAma kI kSatriya jAtiyA~ mammilita thIM, brAhmaNa RpiyoM ne yaha vyakta kiyA hai ki upAsya devo ye loga Rgvaidika kAla meM kurukSetra, pacAla, masyadeza ke agra meM utpanna hone ke kAraNa vaha agni athavA agni aura surASTra deza meM base the| jaba pAryagaNa saptasindhu deza saMjJA se pragiDha hapa6 / ina lekhoM ke prakAza meM kevana yaha meM se hote hue kurubhami meM grAbAda hae aura yahA~ parajana kSatriyoM kI dhArmika saMskRti ke samparka meM pAye to usase 1. 'Rgveda' 11, 112, atharvaveda 6, 4, 3 Rgveda 1, prabhAvita hokara inhoMne bhI unake prArAdhya deva vapana ko 1861 agni' saMjJA se apanA pArAdhya deva banA liyA, yaha aiti* 'yo vai rudraH so'NinaH'-zatapatha brAhmaNa 5, 2, 4, hAsika tathA kazyapa gotrI marIci putra Rpi ne agnideva 13 / kI stuti karate hue Rgveda 1-6 me 'devA agniM dhArayan 2. (a) 'tAnyetAni aSTau rudraH zarvaH pazupati ugra. , draviNodAma' zabdoM dvArA svaya vyakta kiyA hai| azaniH bhavaH mahAdevaH IpAna: agnirUpANi kumArI isa mUkta ke nau matra haiN| iname se pahale sAta mantroM navam' vahI 6. 1, 3, 18 / / ke anta me pivara ne ukta zabdo ko puna:punaH doharAyA (mA) etAni va tepAmagnInA nAmAni yad bhavapati. hai| isakA artha hai ki-devA (apane ko deva sajJA se bhuvanapatirbhUtAnAM patiH, vahI 1, 3, 3, 16 / abhivAdana karane vAle prAyaMgaNa ne) draviNo dA (dhanazvayaM 3. 'agnivarvArtha.' vahI 2, 5, 1,4 / 4. 'agnidevAnAm bhavo ko viSNu param' ko tasya brAhmaga 7,1 / (i) vAravela ke zilAlemva (IsA pUrva dvitIya 5. atharva 4,3 / zatAbdI) meM bhI Rpajina kA ullekha agga jina 6. (a) sayadasya sarvasyApramasmajyata tasmAdagniragni ke rUpa me humA hai (nanda rAjanItAna prgjins)| vai tamagnirityAcakSate parokSaya-zatapatha brAhmaNa 6, (I) 'prajApatiH devatAnaH sRjyamAna aginameva devAnAM 1, 1, 11 // prathama mamRjata' tainigeya brAhmaNa 21, 6, 4 / (mA) 'yadvA enametadane devAnAM ajanayat tasmAdagni (u) 'bhaginarva sarvAdyam / ' tANDava brAhmaNa 5, 63 / rApratavai nAmatadadyadagiriti' vahI 2,2,4,2 / 7. 'janA yadagina majayanta paJca'- Rgveda 10, 45, 6 /
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta pradAna karane vAle) agni (agni prajApati ko) dhArayan devatA ko) dhArayan (dhAraNa kara liyA)3 / samAtarizvA (apanA pArAdhanA-deva dhAraNA kara liyaa)| (vaha vAyu ke samAna nilepa aura svataMtra hai) puruvAra puSTi prastuta sUkta aitihAsika dRSTi se atyanta mahatvapUrNa (prabhIpTa vastamoM kA paNTikAraka sAdhana hai), usane svavita hai| isameM prathama to bhagavAn vRSabha kI stuti meM gAye jAne (jJAna sampanna hokara) tanayAya (putra ke liye) gAtaM vAle Rka, yaja, sAma evaM atharva saMhitAmoM meM saMkalita (vidyA), vidada (de dI), vaha vizAMgopA (prajAoM kA stotroM se bhI prAcIna una nivida athavA nigada stotroM saMrakSaka hai), pavitArodasyoH (prabhyudaya tathA niHzreyama kA ullekha hai| jinase dhvanita hotA hai ki bhagavAn kA utpAdaka hai), devoM ne usa TravyadAtA agni (agranetA vRSabha pAryagaNa ke Ane se pUrva hI bhArata ke prArAdhyadeva ko grahaNa kara liyaa| the| isake atirikta isa sUkta meM bhagavAn vRSabhadvArA nirvANa kI puNya velA meM jaba prAdi prajApati vRSabha manUnoM kI santAnIya prajA ko aneka vidyAmA se samRddha ne vinazvara zarIra kA tyAga karake siddhaloka ko prasthAna karane, apane putra bharata ko rAjya-bhAra sauMpane tathA apane 11 kiyA to unake parama prazAnta rUpa ko prAtmasAta karane ko anya putra vRSabhasena ko, jo jaina mAnyatA ke anusAra vAlI antyeSTi agni hI tatkAlIna jana ke liye unake bhagavAn ke jyeSTha gaNadhara athavA mAnama putra the| brahma vItagaga rUpa kI ekamAtra saMsmAraka bana kara raha gii| vidyA dene kA bhI ullekha hai| isa sUkta ke nimnAMkita jAnA ja pranidAna se hI apane prArAdhya ke darzana pAne prathama cAra maMtroM meM ullikhita tathyoM kI spaSTataH saMpuSTi lagI. usa samaya mUrtikalA kA vikAsa nahIM huA thaa| hotI hai| ataH yaha saptajihvA agni hI usa mahA mAnava kA pratIka apazcamitraM (jo rAsAra kA mitra hai) dhiSaNA ca bana gaI, upalabdha prAcIna anuzrutiyoM se jJAta hotA hai ki sAdhana (jo dhyAna dvAga sAdhya hai), sahasA jAyamAnaH bhagavAn ke prati jana-jana ke hRdayoM meM svabhAvata uddIpta (jo svayaMbhU hai) sadyaH kAvyAni vaDadhanta vizvA hone vAle bhaktibhAva ko saMtuSTa evaM saMtRpta karane ke liye (jo nirantara vibhinna kAvya stotroMko dhAraNa karatA rahatA unake jyeSTha gaNadhara [mAnasa putra]ne isa bhautika pragni dvArA hai, arthAt jisakI sabhI jana stuti karate rahate haiM), devo mAdi brahmA vRSabha ke upAsanArtha ijyA, pUjA evaM arcanA agniM dhArayan draviNodAm (devoM ne usa dravya dAtA agni kA mArga nikAlA thaa| vaha yAjJika prakriyA ke prathama ko dhAraNa kara liyaa)1|| vidhAyaka the| unhone hI loka magala ke liye abhISTa pUrvatayA nividA kAvyatAso. (jo prAcIna nividoM siddhi, aniSTaparihAra evaM roga-nivRtti kara Adi aneka dvArA stuti kiyA jAtA hai), yamAH prajA ajanyan manunAm / upayogI mantra tantra vidyAoM kA sarva prathama prakAza kiyA (jisase manuSoM kI santAnIya prajA kI vyavasthA kI) thA, vaha vaidika parampaga meM jyeSTha atharvana aura jaina vivasvatA cakSuSA dhAma paJca (jo apane jJAna dvArA dyu aura pRthvI ko vyApta kiye hae haiM), devoM ne usa dravyadAtA 3. Rgveda 1,6,3 / ko dhAraNa kara liyaa)2| 4. vahI. 1,6,4 / tamIDeta mahAsAthaM (tuma usakI stuti karo jo sarva 5. [pa] satyavAta sAmathamI niratkAlocana vi. ma. prathama mokSa kA sAdhaka hai), arhataM (sarva pUjya hai), pArIvizaH ubjAbhUjjasAnam (jisane svayaM zaraNa meM Ane vAlI 1053 pR0 saMkhyA 155 / [pA] A.C. Das-Rigvedic Culture prajAko balase samRddha karake), putra bharata saMpradAyU~ (apane putra P.113-115 bharata ko saupa diyA), devoM ne usa dravyadAtA agni (agni (5) Dr. Winternitz-History of 1. Rgveda 1,9,1 / Indian, Literature Vo.I, 1927 P.I:20 2. vahI 1,6,2 / [6] 'agnirjAto atharvanA'-Rgveda 10,21,5.
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRSabhadeva tavA ziva-sambandhI prAcya mAnyatAeM 215 paramparA meM jyeSTha gaNaghara ke nAma se prasiddha haiM, jaina batalAI gaI yAzika prakriyA ke anusAra praja (jau]4, paramparA ke anusAra yaha bhagavAn vRSabhadeva ke putra vRSabhasena prakSata (cAvala), tathA ghRta-inakA prayoga pAhuti ke the| bhagavAn ne inheM hI samasta vidyAmoM meM pradhAna brahma- ke lie kiyA jAtA thA aura pUjA ke samaya bhagavAna vidyA dekara loka meM apanA uttarAdhikArI banAyA vRSabha kA sAnidhya banAye rakhane ke lie 'vaSaT' zabda kA thaa| aura unake partha pAhuti dete samaya una dvArA ghoSita inake dvArA tathA anya atharvanoM [gaNadharoM) dvArA svAtma-mahimA ko dhyAna meM rakhane ke lie 'svAhA' zabda pratipAdita aneka tAntrika vidhAnoM tathA vRSabha ke hiraNya- kA prayoga Avazyaka thA, kyoMki vaSaT' uccAraNa dvArA garbha, jAtavedas janya, ugra tapasyA, sarvazatA dezanA, siddha bhautika agni kI sthApanA karate hue upAsaka jana vAstava loka prApti sambandhI aneka rahasya pUrNa vArtAmoM tathA meM vRSabha bhagavAna kI hI sthApanA karate hai| aura 'svAhA' yati vAtyazramaNoM ko prAdhyAtmika carcA kA saMkalana cauthe zabda dvArA bhautika agni meM prAhuti dete hue bhI apanI veda meM humA hai / prataH isakI prasiddhi pratharvaveda ke nAma se prAtma-mahimA ko hI jAgata karate haiN| vaSaT zabda kA uccAraNa kie binA agni kI AsanA bhautika agni atharvana dvAga pratipAdita prakriyA ke anusAra agni kI hI upAsanA hai| meM havya dravya kI Ahuti dekara sarva prathama vRSabha kI pUjA vRSabha ke vividha rUpa aura itivatta unake jyeSTha putra tathA bhArata ke mAdi cakravartI bharata jaina paramparA ke anumAra bhagavAna Rpabhadeva apane pUrva mahArAja, jo manu ke nAma se bhI prasiddha the, ne kI thii| janma meM sarvArthamiddhi vimAna meM eka mahAna RddhidhArI deva isake pazcAt unakA anukaraNa karate hue samasta prajAjana the| prAyu ke anta meM unhoMne vahAM se caya kara prayodhyAbhagavAn vapabhadeva ke pratIka rUpa meM agni kI pUjA meM nareza nAbhirAya kI ganI marudevI ke garbha meM avataraNa pravRtta hue| kiyaa| inake garbha meM Ane ke chaha mAha pUrva se hI nAbhi rAya kA bhavana kubera ke dvAga hiraNya kI dRSTi se bharapUra ukta prakriyA ke anusAra yaha pujA prAtaH, madhyAhna kara diyA gayA, ata: janma lene ke pazcAt yaha hiraNyagarbha aura sAyaM tInoM kAla hotI thii| atharvaveda anaDvAna ke nAma se prasiddha hue / garbhAvatAra ke mamaya bhagavAna kI sUkta meM isa pUjA kA phala batalAte hue kahA hai ki jo mAtA ne svapna meM eka mundara baila ko apane mukha meM praveza isa prakAra pratidina tInoM samaya bhagavAn vRpabha kI pUjA karate dekhA thaa| ana. inakA nAma vRSabha rakgvA gyaa| karate hai ve unhIM ke samAna avinAzI amara pada ke adhi janma se hI yaha mati, zruta, avadhi ina tIna jJAnoM se kArI ho jAte hai3 / viziSTa the| ataH inakI jAtavedam nAma se pramiddhi hii| prAcIna anuzrutiyoM se jJAta hotA hai ki pratharvana dvArA binA kisI guru kI zikSA ke hI aneka vidyAnoM ke jJAtA the, inhoMne janma-mRtyu meM abhivyApta mamAra meM svayaM sat, 1. [a] brahmA devAnA prathamaH mambabhUva vizvasya kartA ana, dharma evaM mokSamArga kA mAkSAtkAra kiyA thaa| prataH bhuvanasya goptA / sa brahma vidyAM marva vidyA pratiSThAma- vaha svayaMbhU tathA sukRta nAmoM meM prasiddha hp| bhoga yuga vAya jyeSTha putrAya prAha ||-muNDakopaniSad 1,1 kI samApti para inhoMne hI prajA ko kRSi, pazupAlana [pA] 'sthati tanamAha gAtaM vidada ' Rgveda 1,66,4. tathA vividha zilpa-udyogoM kI zikSA pradAna kI thii| prataH 2. ] 'manhavA agre yajJe ne tadanakRtyemA prajAyajanta'- yaha vidhAtA, vizvakarmA evaM prajApati nAmo se vikhyAta 1 0 he| ye hI apanI anta:preraNA meM saMmAra-zarIra tathA [prA] jinasena kRta prAdipurANa parva 47,322,351. 4. "ajayaMSTake"-jinamena kRta harivaMzapurANa 3. atharvaveda 4, 11, 12 27, 38, 164
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 anekAnta nanI bhogoM se niviNNa hue tathA saMyama evaM svAdhInatA-paya ke ke atirikta jinameM spaSTata: RSabha vRSabha, gaura tathA pathika banakara pravajita hae, prataH vazI, yati evaM vrAtya anaDvAna kA ullekha hai, Rk, yaja, sAma, tInoM hI nAmoM se prasiddha hue| saMhitAmoM ke prAyaH samasta chanda, jiname uparyukta saMjJAmo inhoMne apanI ugra tapasyA, zrama sahiSNutA aura sama. aura vizeSaNoM se stuti kI gaI hai, bhagavAn vRSabha kI vartanA dvArA apane samasta dopoM ko bhasmasAt kiyaa| ataH mora hI saMketa karate haiN| yaha rudra, zramaNa Adi saMjJAmoM se vikhyAta hue| inhoMne atharvaveda ke isa tathya ko vyakta karate hue kahA gayA ajJAna tamas kA vinAza karake apane antas meM sampUrNa hai ki jisa prakAra prApaH (jala), vAtaH [vAyu] aura jJAna-sUrya ko udita kiyA, bhavya jIvoM ko dhArmika prati- auSadhi [vanaspati]-tInoM eka hI bhavana [pRthvI ke bodha diyA aura anta meM deha tyAgakara siddha loka meM akSaya pAzrita haiM, usI prakAra Rk, yaju, sAma-tInoM prakAra pada kI prApti kii| ke chandoM kI kavijana "purasyaM darzataM vizva cakSaNan [bahu jaina paramparA meM jo vRtta garbha, janma, tapa, jJAna aura rUva dikhAI dene vAle eka vizvedas sahasrAkSa, sarvajJa ko nirvANa ke nAma se prasiddha hai aura jinheM loka-kalyANI lakSya rakhakara hI viyetire [vyAkhyA karate haiM1] / hone se kalyANaka kI saMjJA dI gaI hai| vaidika paramparA meM Rgveda ke nimnAMkita do maMtroM meM hama bhagavAn vRSabhavahI [1] hiraNya garbha [2] jAta-vedam, agni, vizvakarmA, deva ke tathokta rUpoM evaM vRttoM kA vaisA hI itihAsaprajApati, [3] rudra puruSa, vrAtya, [4] sUrya, prAditya, kramAnusArI varNana dekha sakate haiM, jaisA ki jaina paramparA arka, ravi, vivasvata, jyeSTha, brahmA, vAkpati, brahmaNaspati, vidhAna karatI hai ve mantra nimna prakAra he2| bahaspati, [5] nigaDha paramapada, parameSThI pada, sAdhyapada "divaspari prathamaM jajJe agni dvitIyaM parijAtavedAH / prAdi saMjJAmoM se prasiddha hai| tRtIyamapsu nRpaNA ajastrabhidhAna evaM jAte svAdhIH / " madhya eziyA, laghu eziyA, uttara pUrvIya apharIkA ke / ___ arthAt agni prajApati pahale deva-loka meM prakaTa hue, samera, vaivIloniyA, sIriyA, yUnAna, araba, IrAna, mizra, ditIya bAra da dvitIya bAra hamAre bIca janmataH jJAna-sampanna hokara prakaTa yathopiyA Adi saMsAra ke samasta prAcIna dezoM meM jahA~ hue| tIsarA inakA vaha svAdhIna evaM AtmavAn rUpa hai, bhI paNi athavA phaNi aura puru logoM ke vistAra ke sAtha jaba inhoMne bhava-sAgara me rahate hue nirmala vRtti se samasta bhArata se bhagavAn vapama kI zrutiyA~, sUktiyA~ aura kameMndhana ko jalA diyaa| tapApAkhyAna pahuce hai1 vahAM bhagavAn azura [asura], proso- "vidyA te agre tredhA trayANi vidyA te dhAma vibhUtA puruunnaa| rikSa asurazi aharamajda [mamuramahat], IsTara [ISatara] vidyA te nAma parama guhA yadvidmA tamutsaM yata AjagaMtha3 // " jahova yahvamahAn] gauDa [gaura goDa] allA [IDya arthAt he agranetA, hama tere ina tIna prakAra ke tIna rUpoM stutya], e0 ema0 [ahamasti] sUryas [sUrya] ravi, mitha ko jAnate hai| inake atirikta tere pUrva ke bahata prakAra mitra] varuNa prAdi aneka loka-prasiddha nAmoM aura se dhAraNa kiye hue rUpoM ko bhI hama jAnate haiN| inake vizeSaNoM dvArA pArAdhya deva grahaNa kara liye gaye / yahI atirikta terA jo nigUDha paramadhAma hai, usako bhI hama kAraNa hai ki ina dezo ke prAcIna prArAdhyadeva sambandhI jo jAnate hai| aura ucca-mArga ko bhI hama jAnate hai jisame rahasyapUrNa pAkhyAna paramparAgata surakSita hai, unameM uparyukta tU hameM prApta hotA hai| cAra vRtta "1. In carnation 2. Suffering ukta smRti se spaSTata. pratIta hotA hai ki Rgvaidika and crucification 3. ressurrection kAla meM bhagavAn vRpabha ke pUrva jAtaka loka meM paryApta aura 4. Ascent to Heaves ke nAma se prasiddhi prApta kara cuke the| (kramazaH) prasiddha haiM / isa prakAra ina sUktoM aura mantroM 1. atharvaveda 16, 1. / 1. Dr. H.R. Hall. The Ancient History 2. Rgveda 10, 45, 1 / of Eest 104, 77,158, 203, 367, 402 3. vahI, 10, 45, 2 /
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI lAlabahAdura zAstrI zrI lAla bahAdura zAstrI kA nidhana aisI anahonI eka aura bAta hai jisane unheM bhArata ke hI nahIM ghaTanA hai, jisa para sahaja hI vizvAsa nahIM hotaa| ho saMsAra ke mahApuruSoM kI pakti meM biThAyA, vaha cIja thI bhI kaise ! zAma ko tAzakanda ghopaNA para hastAkSara kiye, zAntipUrNa saha astitva, tathA ahitA unakI pravicala rAta ko rUsa ke pradhAnamaMtrI zrI kosIjina dvArA diye thA / vaha cAhate the ki gAre saMsAra meM vibhinnatA hote bhoja meM zAmila he| usake uparAnta dillI apane hue bhI ekatA rhe| sabhI rASTra eka vijJAna parivAra kUTambIjanoM se phona para bAta kI, aura prAgama meM sone kI bhAvanA se eka dUsare ke sukha-dukha meM kAma praaveN| ge| kauna kalpanA kara sakatA thA ki usake kucha hI lekina sAtha hI vaha yaha bhI mAnate the ki choTe se choTe samaya ke bhItara unakI jIvana-lIlA samApta ho jaaygii| aura bar3e se bar3e rASTra ko sammAna pUrvaka jIne kA adhi kAra honA caahie| unhoMne kabhI kisI bhI rASTra ko zAstrIjI meM kucha asAmAnya guNa the, vaha garIba pari dabAne kA prayatna nahI kiyA, lekina sAtha hI unhoMne apane vAra meM janmeM aura garIbI meM pale, isaliye sAdagI namratA deza ko bhI dabane nahIM diyaa| hAla hI ke pAkistAna ke aura milana sAranA unake svabhAva ke abhinna aMga bana bhArata para AkramaNa ke samaya unhoMne jo dRr3hatA dikhalAI gaye / parivAra kI apekSA thI ki vaha apanI par3hAI likhAI vaha itihAma kI eka ve jor3a mizAla hai| pUrI karake kArya meM laga jAeMge, lekina vidhi kA vidhAna kucha aura hI thaa| gAdhI kI AMdhI pAI aura deza kI sabase adhika vismaya kI bAta yaha hai ki sainika lalakAra para zAstrIjI AjAdI kI lar3AI meM kUda pdd'e| saMgharSa ke hote hue bhI unhone madA prema zAnti aura prAya. sabhI rASTrIya Andolano meM unhoMne sakriya bhAga ahisA kI bAta khii| vastutaH yaha unake netRtva meM liyA aura unake jIvana ke lagabhaga 8 varSa jela meM gye| yadi bhArata yuddha meM saMlagna humA to ima pAkAkSA se kadApi nahIM ki use pAkistAna ko jItakara apane meM deza ke svatatra hone para unhoMne vizrAma nahIM liyaa| milAnA thA, balki igaliye ki vaha pAkistAna ke isa aura vividha prakAra se naye dAyitvoM ko atyanta niSTA / / vahama ko dUra kara denA cAhatA thA ki vaha sazastra senA aura karmaThatA se apane Upara liyA ! vaha uttara pradeza meM ke bala para bhArata ko jIta sakatA hai| gRhamaMtrI rahe / akhila bhAratIya kAMgresa kameTI ke mahAmatrI pada para AsIna hapa, kendrIya rela tathA parivahana maMtrI ke zAstrIjI gAMdhIjI ke parama anuyAyI the| gAMdhIjI bhAra ko vahana kiyA aura anta meM neharU ke nidhana ke kI mahimA vIra kI mahimA thI usI rUpa meM zAstrIjI pazcAt pradhAnamatrI bne| ne mahilA ko apnaayaa| unake jIvana se do bAteM spaSTa hai| pahalI yaha ki yaha bar3a durbhAgya kI bAta hai ki aise samaya meM jaba unhoMne kabhI dalabadI meM bhAga nahIM liyA aura na kabhI deza ko zAstrI kI AvazyakatA thI, unakA nidhana ho apanI koI pArTI bnaaii| dUsarI yaha ki unhe padoM meM gyaa| hama unake prati apanI zraddhAjali arpita karate haiM moha nahIM huaa| samaya AyA aura bar3e pada ko unhoMne paura prabhu meM prArthanA karate hai ki hameM aura hamAre deza aise tyAga diyA mAnoM vaha koI mAmUlI sI cIja hai| ko unake mArga para calane kI kSamatA prApta ho| yazapAla jaina
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaunapura meM likhita bhagavatI sUtra prazasti zrI agaracaMda bhaMvaralAla nAhaTA, kalakattA madhyakAlIna jaina itihAsa ke sAdhana aneka hai aura ve likhAne vAle zrImallarAja aura unakI guru paramparA kA pracara parimANa meM upalabdha haiN| paTTAvalI, vaMzAvalI, varNana hai| isake anusAra suprasiddha jaisalamera Adi jJAna prazasti, kAvya, rAsa, tIrthamAlA, caityaparipATI, pratimA- bhaMDAroM ke sthApaka zrIjinabhadrasUri ke paTTadhara zrIjinacandra lekha, aitihAsika gIta prAdi phuTakara rUpa meM aneka sUri ke samaya meM upAdhyAya kamalasaMyama ke upadeza se yaha prati aitihAsika tathyoM para nayA prakAza DAlate hai| abhI aise jaunapura meM likhI gaI thii| zrImAla vaMza ke cIcar3a gotrIya bahata se sAdhana aprakAzita haiN| isIlie jaina itihAsa sahaNapAla kI patnI pUrAdevI ke putra dhImalarAja ne isa kA silasilA ThIka se nahIM jama paayaa| zRMkhalAbaddha prati ko likhavAyA hai / mallarAja kA kSatriya kuNDa rAjagRha itihAsa lekhana ke lie aise sAdhanoM kA samagrarUpa se aura ugallAdi [?] tIrthoM kI yAtrA aura paMcamI tapa ke upayoga kiyA jAnA Avazyaka hai| isase kevala jaina itihAsa udyApana ke nimita se siddhAnta granthoM ke lekhana kA mahattvahI nahIM, bhAratIya itihAsa kI bhI bahuta sI mahattvapUrNa pUrNa ullekha hai| kSatriya kuNDa aura rAjagRha to prasiddha bAteM jAnane ko mila skegii| bhArata ke aneka grAma nagaroM tIrtha hai para ugalla nAmaka kauna sA tIrtha sthAna thA, evaM vahA~ ke zAsako sambandhI ullekha jaina aitihAsika anveSaNIya hai| bhagavAna mahAvIra ke janma-sthAna ke sambandha sAdhanoM meM milate haiM / kisa zatAbdI meM kahA~ kauna vyakti meM abhI jo do mata pravatita hai vaizAlI ke nikaTavartI prasiddha hayA va usane kyA-kyA kAma kiye? isa sambandha sthAna me bhagavAna kA janma huA isa bAta ko madhyakAla meM bhI prazastiyoM yAdi se bahuta hI prAmANika evaM kA jaina samAja mAnya karatA ho aisA pratIta nahIM hotaa| mahattvapUrNa tathya prApta ho jAte hai| kSatriya kuNDa ko bhagavAna mahAvIra kA janma-sthAna mAnA jAtA thA aura vahI kI tIrtha yAtrA pracalita thI yaha kavivara banArasIdAsa jaunapura ke nivAsI the| vahA~ madhyakAlIna prazastiyoM se spaSTa hai / muni darzanavijaya aura bhI bahuta se zvetAmbara thImAla vaMzIya kharatara (trikuTI) jI kA 'kSatriya kuNDa' graMtha dRSTavya hai| gacchAnuyAyI hue hai| banArasIdAsa jI aura unake pUrvaja bhI usI zRMkhalA kI eka kaDI hai| solahavIM zatAbdI bhagavatI sUtra prazasti kI likhita kaI jaina granthoM kI prazastiyoM me jaunapura ke khara- saMvat 1526 samaye phAlguna badi 14 bhaumvaasre| tara gacchIya zrAvakoM ke una pratiyoM ko likhAne evaM anya zrI kharatara gaNa jaladhi prollAsa vidhauryugapradhAnasya / dhArmika kRtyoM ke karane ke ullekha milate haiN| sacitra zrI jinarAjamunIzvara paTTa suparvAdi kalpataro. // 1 // kalpa-sUtra kI prazasti to prakAzita ho cukI hai, eka do deva thI jinabhadrasUri suguroH paTTorU puurvaaclo| anya prazastiyAM bhI jaunapura ke zrAvakoM se sambandhita dyotadravya mayIkRta tribhuvanAMbho janminI svAmipu / milI thIM para ve abhI hamAre pAsa nahIM hai| prastuta lekha meM zrImat zrI jinacandrasUri guruSu kSINImivorvIpatau / svargIya kalApremI pUraNacaMdrajI nAhara kI gulAbakumArI samyak samprati pAlayetsu mahatI gacchasya rAjya zriyam / 2 / lAyabrarI meM surakSita bhagavatI sUtra mUla kI 392 patroM kI zrIkamala saMyamopAdhyAyAnAM zramaNamauliratnAnAm / prati kI lekhana prazasti prakAzita kI jAtI hai| ye prazasti upadezAddhAvAdapi zrIyavanapurAbhidhe nagare / / 3 / / saM 1526 phAlguna padI 14 kI hai / sAta zlokoM meM graMtha dhamakaniSTho jinanAyakAjJA ziromaNiH sadguru paadsevii|
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya-samIkSA 236 sImAlavaMzodbhavazItabhAnu. muktopama zcIcar3a gotra bikhara gaI hoNgii| jaunapura sambandhI samasta legvo ko zuktI // saMgahIta kiyA jAya to vahAM ke jaina itihAsa para avazya bhI sahanapAla tanuja. sakala mahApurupa parSadA rtn| hI mahattvapUrNa prakAza pdd'egaa| :mAtuH pUrAdevyA udara sara: sarasijaH pratimaH / / 5 / / isa prazasti meM jaunapura ke lie yavanapura zabda kA 'dravyaM tadeva saphalaM yat syAdupayogi dharma kAryeSu / prayoga kiyA gayA hai vaha avazya hI vicAraNIya hai| iti paribhASayamAnaH zrAddhaH zrImallarAjAkhyaH // 6 / saMskRta vidvAnoM ne aneka sthAnoM va vyaktiyoM ke dezI nAmoM "tIrtha kSatriya kuNDa rAjagRhaka: zrI madugallAdi sdyaatraa| kA vicitra Dhaga se saMskRtikaraNa kara diyA hai jo kabhI. kRtya niruddha sarva kaluSaH pIyUSa vAkyaH sudhii.| kabhI bahata hI betakA va bhramAtmaka pratIta hotA hai| * paJcamyA stapaso vidhAya mahatA vyAsena codyApanam / jaunapura ke sambandha meM anya granthoM me kyA-kyA nAma pAye middhAntAn pakalAn krameNa vidhinAdhyAropayan pustake 17 hai? yaha nAma kyoM par3A? ityAdi bAteM anveSaNIya hai| rama nayana samiti vidhumita vikrama saMvatmare / jina kamalamayamopAdhyAya ke upadeza me uparyukta sa puNyAtmA zrImadbhagavatyaMga siddhAnta lekhayAMcake // // bhagavatI mUtra likhA gayA hai ye apane samaya ke prabhAvazAlI zubha mstu|| aura prasiddha vidvAna the unake hAtha kA likhA humA eka jaunapura me jaina mandira evaM zrAvako ke ghara uma mamapa svarNAkSarI patra nAhara jI ke maMgrahAlaya meM 30-35 varSa kitane the? isa viSaya meM khoja kI jAnI caahie| vahA pUrva dekhA gayA thaa| kavivara banArasIdAma kharatara gaccha ke zrAvakoM ne hasta nimvina pratiyA~ likhavAyI hai to mabhava ke jina prabhamUrizAkhA ke anuyAyI the, uparyukta prazasti hai vahA~ jJAna bhaNDAra bhI rahA ho| pIche meM jaba zrAvaka umase bhinna jinabhadra mUri zAgvA kI hai| imase kharatara loga vahA~ me cale gaye to vahA~ kI pratiyA~ bhI yatra-natra gaccha kI donoM zAmbAno kA vahAM prabhAva mAnUma hotA hai / sAhitya-samIkSA 1jaina siddhAnta bhAskara nibandha rahe to adhika uttama ho| aMgrejI ke jaina pAThaka sampAdaka . DaoN0 jyotipramAda jaina tathA DaoN. nemicaMdra nyUnatama hai| pahale kA samaya gujara cakA hai| aimA karane jaina, prakAzaka . devakumAra jaina proriyaNTala risarca insTI- meM hindI ke pracAra-pramAra meM bhI paryApta mahayoga mila TyaTa, jaina middhAnta bhavana, prAga, pANmAmika, disambara mkegaa| 1964, bhAga 24, kiraNa 1, mUlya 6 20 vArSika, nibandho kA cayana utama hai| kintu 'hemacandrAcArya ke pRSTha 100 / vyAkaraNoddhata apabhraMza dohoM kA mAhityika mUlyAMkana' jaise 'jaina middhAla bhAskara, eka puganA zodha patra hai| nibandha kucha bhramonpAdaka bana jAne hai| hemacandra ke aryAbhAva ke kAraNa abhI bIca meM katipaya varSa banda rhaa| vyAkaraNa meM pAye uddharaNa unake apane nahIM haiN| unhoMne aba puna: cAla humA hai| yaha prasannatA kA viSaya hai| hama unakA cayana anya granthoM meM kiyA thaa| kinnu vidvAna usakA svAgata karate haiN| hamArI abhilApA hai ki yaha pAThaka taka unheM hemacandra kA mAna baiThate haiN| mujhe smaraNa patrikA pANmAmika ke sthAna para traimAsika nikane, jaise hai ki hindI kI eka gaMgoSThI meM eka pramiddha skAlara ne ki pahale nikalanI thii| ina uddharaNoM ko hemacandra kI racanA mAnakara kaTu pAloimameM hindI aura aMgrejI donoM bhASAoM ke nibandha canA kI thii| prakAzita hue hai| yaha isakI purAnI paramparA ke anu- 2 bhAratIya jaina sAhitya parivezana 1 kUla hai| kintu jahAM taka maiM samajhA hai yadi hindI ke hI pradhAna sampAdaka : paM. kailAzacandra jaina zAstrI,
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 anekAnta vArANasI, prakAzaka bhAratIya jaina sAhitya saMsad mahAjana TonI-1, dhArA, akTUbara 1965 pRSTha 175 mUlya 10 rupayA / 'bhAratIya jaina sAhitya saMsad' kA prathama adhivezana dhArA me, janavarI 1965 meM huA thaa| usa samaya jaina sAhitya kalA saMgoSThI aura darzana-prAcAra saMgoSThI kA bhI Ayojana kiyA gayA thaa| inake antargata katipaya vidvAnoM ne jaina zodha-sambandhI nibandha par3he the| yahA~ unakA saMkalana hai| sAmagrI homa aura upAdeya hai| jaina anu sandhitsu unase pratyadhika lAbhAnvita hoMge, aisA hameM vizvAsa hai| saMsada kA yaha pahalA prayAsa sarAhanIya hai| patrikA kA mukha pRSTha sampAdana, prUpha rIDiGga, kAgaja, chapAI saba kucha grAkarSaka hai| hama hRdaya se svAgata karate haiN| saMsad apane isa sAhityika anuSThAna meM rucipUrvaka agAmI rahe, aisI hArdika bhAvanA hai| premasAgara 1 prAkRta prabodha racayitA DaoN0 nemicandra zAstrI - prAkRta saMskRta vibhAgAdhyakSa jaina kAleja, dhArA, prakAzaka caukhammA vidyAbhavana, vArANasI mU0 8) rupye| yadyapi jaina sAhitya ko mUlabhASA prAkRta hai| kintu di0 jainoM meM prAkRta bhASA kA adhyayana prAyaH uTha hI gayA hai| isakA kAraNa jahA~ pAThopayogI pustakoM kA prabhAva hai vahA~ jaina vidyAlayoM meM prAkRta ke adhyayana karAne kI bhI vyavasthA nahIM hai| vidvAna loga saMskRta chAyA para se prAkRta grantho kA artha chAtroM ko par3hAte haiM / prastuta pustaka kA jaisA nAma hai, usake anurUpa hI usameM prAkRta kA bodha karAne kI kSamatA hai| racanA subodha zailI meM kI gaI hai| prAkRta bhASA ke zabdoM kI rupAvalI kA bodha hone ke sAtha-sAtha prAkRta bhASA meM anuvAda karane kA subodha bhI sugama ho jAtA hai / DaoN. nemicandrajI zAstrI ne jyotiSAcArya kA parIkSA ke bAda saMskRta, prAkRta aura hindI meM ema0 e0 pAsa kiyA aura aba prArA kAleja meM saMskRta prAkRta vibhAga ke adhyakSa haiN| magadha vizvavidyAlaya meM inake kAraNa prAkRta bhASA ke zikSaNa meM bar3I pragati huI hai| zAsvIjI ne prAkRta bhASA ke paThanopayogI kaI pustakoM kA nirmANa kiyA hai| prAkRta kA vyAkaraNa bhI likhA hai| prastuta pustaka sAmane hai hI / / isa pustaka ko kharIda kara apane pAsa rakhane se prAkRta bhASA ke adhyayana meM vizeSa suvidhA rhegii| prAkRta bhASA ke adhyetAoM ko ise avazya mAMganA cAhiye / / 'lekhaka zivanArAyaNa saksenA' ema0 e0, prakAzaka mUlacaMda 2. DA0 kAmatAprasAda jI kA vyaktitva evaM kRtitva kizanadAsa kApir3iyA, sUrata / mUlya do rupayA | 1 prastuta pustaka meM svargIya DaoN0 kAmatAprasAda jI ke vyaktitva aura kRtitva para prakAza DAlA gayA hai / DA0 kAmatAprasAda jI sAhitya sevI vyakti the| unhoMne aneka pustakoM kA nirmANa kiyA hai, ve dhuna ke pakke the| unakI kucha pustakeM pariSad parIkSA borDa ke pahanazrama meM zAmila hai ve apane antima jIvana taka sAhitya sevA me saMlagna rhe| unakI sevAoM kA mUlya samAja mAM yA nahIM, kintu unakA sAhitya unakI sevAoM kA mUlya sadA prAMkatA rahegA / ve svayaM eka sajIva saMsthA the / unakA akhila jaina vizvamizana unakI yAdagAra ko acche rUpa meM prastuta karatA rhegaa| samasenAjI ne isa pustaka meM unake vyaktitva aura kRtitva para acchA prakAza DAlA hai / isake liye ve dhanyavAda ke pAtra hai| pustaka upayogI hai maMgA kara par3hanA caahiye| 3. pratinidhi racanAeM - lekhaka, nAnakasiMha prakAzaka bhAratIya jJAnapITha kAzI, mUlya 4) rupayA / paMjAbI sAhityakAra nAnakasiMha kI svasaMkalita pratinidhi racanAoM kA yaha saMkalana sundara huA hai, lekhaka ne svayaM prapanI racanAoM ke kucha aMza prastuta kiye hai| unameM kucha racanA upanyAsika DhaMga para likhI gaI hai aura kucha kahAnI ke rUpa meM bhI nivaddha hai| racanAeM svAbhAvika hai aura unameM lekhaka ke anubhava ko puTa hai / lekhaka ke 50 ke lagabhaga upanyAsa prakAzita ho cuke hai| kaI para puraskAra bhI mila cukA hai| prastuta racanAe~ acchI aura sphUrti dAyaka hai| bhASA hai ve pAThakoM ke mana ko dhanuraMjita kreNgii| paramAnanda zAstrI
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 rUpacanda jI gArgIya kA svargavAsa pAnIpata me di. jaina mamAja ke suprasiddha laganazIla kAryakartA zrI paM0 rUpacanda gArgIya kA prAkasmika svargavAsa 11 disambara ko 11 / / baje ho gyaa| aApakI Ayu 64 varSa kI thii| samAja sevA kI pApa ko saccI lagana thii| sabhI pragatizIla saMsthAno evaM Andolano meM Apa sadaiva sakriya sahayoga dete rahe hai| Apake svargavAsa meM eka saccA kAryakartA hamase china gayA hai| anekAnta parivAra kI prApa ke isa dukha me hArdika saMvedanA hai| -anekAnta parivAra vIra-sevA-mandira aura "anekAnta" ke sahAyaka 1000) zrI mizrIlAla jI dharmacanda jI jaina, kalakattA : 150) zrI jagamohana jI sarAvagI, kalakattA 1000) zrI devendrakumAra jaina, TrasTa, / 150) , kastUracanda jI prAnandIlAla kalakattA zrI sAhu zItalaprasAda jI, kalakattA 150) , kanhaiyAlAla jI sItArAma, kalakattA 500) zrI rAmajIvana sarAvagI eNDa saMsa, kalakattA ! 150) , paM0 bAbUlAla jI jaina, kalakattA 50.) zrI gajarAja jI sarAvagI, kalakattA 150), mAlIrAma jI sarAvagI, kalakattA 500) zrI nathamala jI seThI, kalakattA 150) / pratApamala jI madanalAla pAMDyA, kalakattA 500) zrI vaijanAtha jI dharmacana jI, kalakattA 150) , bhAgacanda jI pATanI, kalakattA 500) zrI ratanalAla jI jhAMjharI, kalakattA 150) , zikharacanda jI sarAvagI, kalakattA 251) zrI rA0 bA0 rakhacanda jI jaina, rAMcI 150) , surendranAtha jo narendra nAtha jA kalakattA 251) zrI amaracanda jI jaina (pahADaghA), kalakattA / 101) , mAravAr3I vi0 jaina samAja, vyAvara 251) zrI sa. si. dhanyakumAra jI jaina, kaTanI 101) ,digambara jaina samAja, kekI 251) zrI seTha sohanalAla jI jaina, 101) . seTha candUlAla kastUracandagI, bambaI naM. 2 maisarsa munnAlAla dvArakAdAsa, kalakattA 101, , lAlA zAntilAla kAgajI, dariyAgaja villI 251) zrI lAlA jayaprakAza jI jaina 101) , seTha bhaMvarIlAla go bAkalIvAla, imphAla svastika meTala varksa, jagAdharI 101) , zAnti prasAda jI jaina jaina buka ejensI. 250) zrI motIlAla hIrAcanda gAMdhI, usmAnAbAda naI dillI 250) zrI bannazIdhara jI jugalakizora jI, kalakattA 101) , seTha jagannAthajI pANyA jhUmarItalyA 250) zrI jugamandaradAsa jI jaina, kalakattA 101) , seTha bhagavAnadAsa zobhArAma jI sAgara 25.) zrI siMghaI kundanalAla jI, kaTanI (ma0pra0) 250) zrI mahAvIraprasAda jI agravAla, kalakattA 101) , bAbU nRpendrakumAra jI jaina, kalakatA 250) zrI bI0 pAra0 sI0 jaina, kalakattA : 100) , badrIprasAda jo prAtmArAma jI, paTanA 250) zrI rAmasvarUpa jI nemicandra jI, kalakatsA 100) , rUpacandajI jana, kalakattA 15.) zrI bajaraMgalAla jI candrakumAra jo, kalakattA : 100) , jaina ratna seTha gulAbacanda jI ToMgyA 150) zrI campAlAla jI sarAvagI, kalakattA
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ R.N. 10591/82. Home . ..41 -23 ARAT A NitionM toraNa-zAMtinAtha saMgrahAlaya, prahAra ii HEAL: . sarasvatI-zAMtinAtha saMgrahAlaya, prahAra (chAyAkAra zrI nIraja jaina)
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAsika pharavarI 1966 Jiikaar *************XXXXX:*:***** XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX*** **XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX bAbU choTelAla jI jaina janma 16 phavarI 1896 mRtyu 26 janavarI 1966 XKKKKKKKAKKKKKKKKKXxxxx samantabhadrAzrama (vIra-sevA-mandira) kA mukhapatra
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI anekAnta ko sahAyatA viSaya 7) DA. kastUracanda jI zAstrI, ema.e. pI-eca DI. kI suputrI nirmalA aura ci. maheza canda jI suputra zrI 1. ahaMt-stavana-muni padmanandi rAjamala jI cAdavADa ke sAtha samanna hone vAle vivAho6. prAcArya mAnatuGga-DA0 nemicanda zAstrI ema. e. / palakSa meM nikAle hue dAna meM se sAta rupayA anekAnta ko pI-eca DI. 242 / sadhanyavAda prApta hue| 3. DA. jekobI aura vAsI-candana-kalpa vyavasthApaka anekAnta -muni zrI mahendrakumAra jI (dvitIya) 247 anekAnta ke grAhakoM se 4. gaMja-vAsaudA ke namUrti va ya yantra-lekha -zrI kundanalAla jaina ema. e. anekAnta kI 18veM varSa kI isa chaThI kiraNa ke sAtha 261 | sabhI grAhako kA mUlya samApta ho jAtA hai| 16ve varSa 5. sAhitya meM antarikSa pAzvanAtha zrIpura kA prathamAMka 'zrIchoTelAla jaina smRti aMka' hogaa| jA -nemacanda dhannusA jaina nyAyatIrtha mahatvapUrNa evaM maMgrahaNIya aura paThanIya eka bar3A aMka hogaa| 6. bhagavAna pArzvanAtha-paramAnanda jaina zAstrI 266 isameM aneka bahumUlya citra hoNge| akele aka kA mUlya 4) ru0 hogA, kintu grAhaka banane vAloM ko vaha usI cha. rupayA 7. anekAnta kA choTelAla jaina vizeSAMka- 275 | ke mUlya meM milegaa| vizeSAMka kI pratiyA bhI sImita parimANa meM chapegI, ataH anekAnta ke premI pAThakoM ko 8. vRSabhadeva tathA ziva-sambandhI prAcya mAnyatAeM 6) rupayA mUlya pahale hI bhejakara grAhaka zreNI meM apanA ---DA. rAjakumAra jaina ema. e. pI-eca. DI. 276 nAma likhA lenA caahiye| akele vizeSAMka para laganaga 6. svargIya bAbU choTelAla jI kI apUrNa yojanAe~ 35 paise kA poSTeja lgegaa| anekAnta ke purAne grAhako -nIraja jaina 281 | ko bhI apanA vArSika mUlya zIghra manIArDara se bheja denA 10. bAbU choTelAla jI-DA. premasAgara jaina 283 / caahiye| -vyavasthApaka 11. vArSika viSaya sUcI 287 anekAnta vIra sevA mandira 21 dariyAgaMja, billI / 265 sampAdaka-maNDala DA0 prA0 ne0 upAdhye DA.premasAgara jaina zrI yazapAla jaina anekAnta kA vArSika mUlya 6) rupayA eka kiraNa kA mUlya 1 rupayA 25 pai0 anekAnta meM prakAzita vicAroM ke lie sampAnaka maNDala uttaradAyI nahIM haiN|
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ mom mahana anekAnta paramAgamasya bIja niSiddha jAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM viroSamapanaM namAmyanekAntam / / varSa 18 kiraNa-6 vora-sevA-mandira, 21 dariyAgaMja, dillI-6 vIra nirvANa savat 2462, vi0 saM0 2022 5 pharI san 1966 arhata-stavana rAgo yasya na vidyate kvacidapi pradhvastasaMgagrahAt, astrAdeH parivarjanAnna ca budhaDheSo'pi sNbhaavyte| tasmAtsAmyamathAtmabodhanamato jAtaH kSayaH karmaNAmAnandAdiguraNAzrayastu niyataM so'haMnsadA pAtu vaH // 1 // -muni pacanandi artha-jisa parahaMta parameSThI ke parigraha pI rAga pizAca se rahita ho jAne ke kAraNa kisI bhI indriya viSaya meM rAga nahIM hai, trizUla prAdi prAyudhoM meM rahita hone ke kAraNa ukta prarahana parameSThI ke vidvAnoM ke dvArA dveSa kI bhI saMbhAvanA nahIM kI jA sakatI hai / isIlie rAga-dveSa se rahita ho jAne ke kAraNa unake mamatA bhAva pAvirbhUta huyA hai, aura isa samatAbhAva ke prakaTa ho jAne meM unake AtmAvabodha hA / usa prAnmAvabodha se unake karmoM kA viyoga huA hai / prataeva kamoM ke kSaya se jI arhan parameSThI ananta sukha prAdi guNoM ke prAthaya ko prApta hue haiN| ve arhat parameSThI sadA prApa logoM kI rakSA kare // 1 //
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya mAnatuGga DA0 nemicandra zAstrI ema. e. pI. eca. DI. manuSya ke mana ko sAMsArika aizvaryo, bhautika sUkhoM "mAnata ganAmaka: zitAmbaro mahAkaviH nigraMthAcAryaevaM aindriyika bhogoM se vimukhakara buddhimArga aura bhagavad- yayarapanItamahAvyAdhipratipannanirgranthamArgo bhagavan ki bhakti meM lIna karane ke hetu jaina kavi mAnataga ne mayura kriyatAmiti va vANo bhagavata: padamAtmano guNagaNastotra aura bANa ke mamAna stotra-kAvya kA praNayana kiyA hai| vidhIyatAmityAdiSTa bhaktAmara ityAdi " inakA bhaktAmara stotra zvetAmbara aura digambara donoM hI arthAt-mAnatuga zvetAmbara mahAkavi the / eka sampradAyoM meM samAna rUpa se samAdata hai| kavi kI yaha digambarAcArya ne unako mahAnyAdhi se mukta kara diyA, racanA itanI lokapriya rahI hai, jisase isake pratyeka isase unhoMne digambaramArga grahaNa kara liyA aura pUchA mantima caraNa ko lekara samasyApUtmika stotra-kAvya bhagavan ! aba maiM kyA karUM? AcArya ne AjJA dI ki likhe jAte rahe haiN| isa stotra kI kaI samasyApUrtiyAM paramAtmA ke guNoM kA stotra bnaayo| phalataH prAdezAupalabdha hai| nusAra bhaktAmara-stotra kA praNayana kiyA gyaa| . prAcArya kavi mAnatuga ke jIvana-vRtta ke sambandha me vi0 sa0 1334 ke zvetAmbarAcArya prabhAcandrasUrikRta aneka virodhI vicAra-dhArAeM pracalita haiM / bhaTTAraka sakala- prabha . prabhAvakacarita meM mAnatuMga ke sambandha meM likhA hai3 :candra ke ziSya brahmacArI rAyamalla kRta 'bhaktAmaravRtti'1 ye kAzI nivAsI dhanadeva seTha ke putra the| pahale nonita ma sAlA inhoMne eka digambara muni meM dIkSA lI aura inakA nAma hai ki dhArAdhIza bhoja kI rAjasabhA meM kAlidAsa, bhAravi, cArukIti mahAkIrti rakhA gyaa| anantara eka zvetAmbara mAgha Adi kavi rahate the| mAnata ga ne 48 sAMkaloM ko sampradAya kI anuyAyinI zrAvikA ne unake kamaNDalu ke tohakara jainadharma kI prabhAvanA kI tathA rAjA bhoja ko jala meM trasajIva batalAye, jisame unheM digambara caryA meM jainadharma kA zraddhAlu banAyA / dUsarI kathA bhaTTAraka vizva- virAkta hA gayA bhAra janAsaha nAmaka zvetAmbarAcAya ke bhUpaNa kRta "bhaktAmaracarita"2 me hai| isame bhoja,bhata hari, nikaTa dIkSina hokara zvetAmbara sAdhu ho gaye aura usI zubhacandra, kAlidAma, dhanaJjaya, vararuci aura mAnataga ko avasthA meM bhaktAmara kI unhone racanA kii| samakAlIna limbA hai| isI pAkhyAna meM dvisandhAna-mahA- vi0ma0 1361 ke mastugakRta prabandhacintAmaNi pratha kAvya ke racayitA dhanaJjaya ko mAnatuga kA zippa bhI me likhA hai ki mayUra aura bANa nAmaka sAlA-bahanoI paDita batAyA hai| the| ve apanI vidvattA se eka-dUsare ke sAtha spardhA karate AcArya prabhAcandra ne kriyAkalApa kI TIkA kI the| eka bAra bANa paDita apanI bahina se milane gayA utthAnikA me likhA hai .-- aura usake ghara jAkara rAta meM dvAra para so gyaa| usakI mAnavatI bahina rAta meM rUThI huI thI aura bahanoI rAta 1. isakA anuvAda paM0 udayalAla kAzalIvAla dvArA bhara manAtA rahA prAtaH hone para mayUra ne kahAprakAzita ho cukA hai| "he tanvagI! prAyaH sArI rAta bIta calI, candramA 2. yaha kathA jaina itihAsa-vizArada sva. paM0 nAthU- .. rAma jI premI ne san 1916 meM bambaI se prakAzita 3. mAnatugamUricaritam-~-pR0 112.117-midhI bhakatAmara stotra kI bhUmikA meM likhI hai| graMthamAlA, 1940 I.1
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcArya mAnatuGga 243 kSINa-sA ho rahA hai, yaha pradIpa mAno nidrA ke adhIna hAM unake kikara devatAno kA camatkAra dekhA jA sakatA hokara jhUma rahA hai aura mAna kI sImA to praNAma karane hai| isa prakAra kaha kara apane zarIra ko cavAlIsa hathataka hotI hai, graho! to bhI tuma krodha nahIM chor3a kar3iyoM para beDiyoM se kasavA kara usa nagara ke zrI rahI ho|" yugAdideva ke mandira ke pichale bhAga meM baiTha gaye / bhaktAkAvya ke tIna pAda bAra-bAra sunakara bANa ne cauthA mara-stotra kI racanA karane se unakI ber3iyA TUTa gayI caraNa banA kara kahA-'he caNDi ! stanoM ke nikaTavartI aura mandira ko apane sammukha parivartita kara zAsana kA hone se tumhArA hRdaya kaThina ho gayA hai' prabhAva dikhlaayaa| gataprAyA rAtriH kRzatanu zazI zoryata iva mAnatuga ke sambandhameM eka itivRtta zvetAmbarAcArya pradIpo'yaM nidrAvazamapagato pUNita iva / guNAkara kA bhI upalabdha hai| unhoMne bhaktAmara stotravRtti praNAmAnto mAnastyajasi na tathApi kuSamaho me, jisakI racanA vi0 saM0 1426 meM huI hai, prabhAvakakucapratyAsatyA havayamapi te caNDi ! ktthinm|| carita ke samAna hI mayUra aura bANa ko zvasura eva bhAI ke mugva se caturtha pAda ko sunakara vaha lajjita jAmAtA batAyA hai tathA inake dvArA racita mUryazataka aura ho gayI aura abhizApa diyA ki tuma kuSThI ho jaano| caNDIzataka kA nirdeza kiyA hai / rAjA kA nAma baddhabhoja bANa pativratA ke zApa se tatkAla kuSThI ho gyaa| prAtaH hai, jisakI sabhA meM mAnatuMga upasthita hue the| kAla zAla se zarIra DhA kara vaha rAjasabhA me paayaa| mAnatuMga sambandhI isa paraspara virodhI pAkhyAno ke mayUra ne 'varakor3hI'2 kahakara bANa kA svAgata kiyaa| adhyayana se nimnalikhita tathya upasthita hote hai :bAraNa ne devatArAdhana kA vicAra kiyA aura sUrya ke stavana (1) mayUra, bANa, kAlidAsa aura mAgha prAdi prasiddha dvArA kuSTha roga se mukti paaii| mayUra ne bhI apane hAtha- kaviyoM kA ekatra samavAya dikhalAne kI prathA 10vIM zatI para kATa liye aura caNDikA kI-"mA bhakSIvibhramam"- se 15vIM zatI taka ke sAhitya meM upalabdha hai| ballAla stati dvArA apanA zarIra svastha kara camatkAra upasthita kavi viracita bhoja prabandha meM bhI isa prakAra ke aneka kiyaa| iti vRtta haiN| ina camatkArapUrNa dazyoM ke ghaTita hone ke pranantara (2) mAnatuga ko zvetAmbara pAkhyAnoM meM pahale (2) mAnataga ko netAar Emai kimI mampradAya-vipI ne rAjA me kahA ki yadi jaina digambara aura pazcAta zvetAmbara mAnA gayA hai| isI dharmAvalambiyoM meM koI gemA camatkArI ho. tabhI jaina yahAM paramparA ke AdhAra para digambara lekhakoM ne pahale inhe raheM, anyathA unheM rAjya meM nirvAmita kara diyA jaay| zvetAmbara aura pazcAt digambara liyA hai| yaha kalpanA mAnataMga prAcArya ko bulAkara rAjA ne kahA-'apane sampradAya-moha kA hI phala hai| digambara aura zvetAmbara devatAoM ke kucha camatkAra dikhlaayo'| ve bole-hamAre mampradAya meM jaba paraspara kaTtA utpanna ho gaI aura mAnya devanA vItarAgI hai, unake camatkAra kyA ho sakate hai| prAcAryoM ko apanI ora gyIcane lage to isa prakAra ke vikRta nivanoM kA mAhitya meM praviSTa honA anivArya 1. pravandhacintAmaNi-siMdhI prathamAlA, mana 1933 ho gyaa| 1044 / prabhAvakacarita ke kathAnaka me bANa aura mayara (3) mAnataga ne bhaktAmara stotra kI racanA kii| ko masura aura dAmAda likhA hai| prabandhacintAmaNi ke donoM sampradAyoM ne apanI-apanI mAnyatA ke anusAra hame zloka ke caturtha caraNa meM "caNDi" ke sthAna para "mRbhra" apanAyA / prArambha meM isa stotra meM 48 kAvya-padya the| pATha pAyA jAnA hai| pratyeka padya me kAvyatva rahane ke kAraNa hI 48 padyoM ko 2. 'varakoDhI' prAkRta pada kA padaccheda karane para varaka proDhI-zAla or3ha kara Aye ho tathA acche kuSThI bane 3. prabandhacintAmaNi, siMdhI graMthamAlA, 1933 I0, ho; ye donoM prartha nikalate haiN| pRSTha 44.45 //
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 anekAnta 48 kAvya kahA gayA hai| ina 48 padyoM meM me zvetAmbara ke mamakAlIna haiM / prata. sarva prathama bhoja kI samakAlInatA sampradAya ne prazoka vRkSa, siMhAsana, chatra aura camara ina para vicAra kiyA jAtA hai| itihAsa meM batAyA gayA hai cAra prAtihAryo ke nirUpaka padyoM ko grahaNa kiyA tathA ki sImaka harSa ke bAda usakA yazasvI pUtra mUja upanAma dundubhi, puSpavRSTi, bhAmaNDala pAra divyadhvAna ina cAra vAkpati vi0 saM0 1031 (I. 974) meM mAlavA kI prAtihAryoM ke vivecaka padyoM ko nikAlakara isa stotra meM gaddI para grAmIna hyaa| vAkpati muJja ne lATa, karnA padya hI maane| idhara digambara sampradAya kI kucha Taka, cola aura kerala ke sAtha yuddha kiyA thaa| yaha yoddhA hastalikhita pratiyoM meM zvetAmbara sampradAya dvArA nikAle to thA hI, sAtha hI kalA aura sAhitya kA sarakSaka bhii| hae ukta cAra prAtihAryoM ke bodhaka cAra naye padya aura usane dhArA nagarI meM aneka tAlA jor3akara padyoM kI saMkhyA 52 gar3ha lI gayI1 / vastutaH isa sabhA meM padmagupta, dhanaJjaya, dhanika pora halAyudha prabhRti stotra-kAvya me 48 hI mUla padya hai| khyAtinAma sAhityika rahate the| muja ke anantara sindhu(4) stotra kAvyoM kA mahattva dikhalAne ke lie rAja yA navasAhasAMka siMhAsanAsona huaa| sindhurAja ke unake sAtha camatkArapUrNa pAkhyAnoM kI yojanA kI gaI alpakAlIna zAsana ke pazcAt usakA putra bhoja paramoga hai| mayUra, puSpadanta, bANa prabhRti kadiyoM ke stotroM ke kI gaddI para baitthaa| isa rAjakula kA yaha sarvazaktimAna pIche koI-na-koI camatkArapUrNa pAkhyAna vartamAna hai| aura yazasvI napati thA / isake rAjyAsIna hone kA samaya bhagavadabhakti cAhe vaha vItarAgI kI ho yA sa rAgI kI, I0 san 1008 hai| bhoja ne dakSiNI gajAmoM ke sAtha to prabhISTa pUtti karatI hai| pUjA-paddhatti ke prArambha hone ke yuddha kiyA hI, para turuSka evaM gujarAta ke kItirAja ke pUrva stotroM kI paramparA hI bhakti ke kSetra meM vidyamAna sAtha bhI yuddha kiyA / merutaga ke anusAra2 bhoja ne pacapana thii| yahI kAraNa hai ki bhaktAmara, ekIbhAva aura kalyANa- varSa, sAta mAma, tIna dina gajya kiyA thaa| bhoja vidyAmandira prabhati jaina stotroM ke sAtha bhI camatkArapUrNa rasika thaa| usake dvArA racita lagabhaga eka darjana gratha pAkhyAna jaIhae haiN| ina pAkhyAnoM meM aitihAsika tathya haiN| inhI bhoja ke mamaya me prAcArya prabhAcandra ne apanA ho yA na ho, para itanA satya hai ki ekAgratApUrvaka stotra- prameyakamala-mArtaNDa likhA hai - pATha karane se prAtma-zuddhi utpanna hotI hai aura yahI "zrIbhojarAjye zrImaddhArAnivAsinA pagaparapanmapiThayAMzika zuddhi prabhISTa kI siddhi meM sahAyaka hotI hai| padapraNAmAjinAmalapuNyanigakRtanikhilamalakalana zrIsamaya-vicAra : matyabhAcandrapaNDitena nikhilapramANaprameyamvarUpAdayotaparIkSA mukhapadAmada vivRtamiti"3 / mAnataga ke samaya-nirNaya para ukta virodhI paakhyaano| zrI kailAzacandra jI zAstrI ne prabhAcandra kA samaya se itanA prakAza avazya paDatA hai ki ve harSa athavA bhoja , 1 I0 san 1020 ke lagabhaga mAnA hai| ata: bhoja kA 1. abhI eka bhaktAmara di. jaina samAja, bhAgalapura rAjyakAla 11vI zatAbdI hai| (vi0 saM0 2460) meM prakAzita dRgrA hai| jisameM prAcArya kavi mAnataga ke bhaktAmara stotra kI zailI "vRSTidiva sumanasA paritaH prapAta (35): duSNAmanugya- mayara aura bAraNa ko stotra-zailI ke mamAna hai| anAva sahasAmapi koTisaMkhyAM (37); deva tvadIyamakalAmalakeva- bhoja ke rAjya me mAnata ga ne apane stotra kI racanA nahIM lAva (36) padya adhika mudrita hai| kI hai / ata bhoja ke rAjya-kAla meM bANa aura mayara ke zvetAmbara mAnyatA kA eka bhaktAmara hame milA hai| sAtha mAnataMga kA sAhacarya karAnA sambhava nahIM hai| jisameM 'gambhIratArarava (32), mandAra-mundagnamerUsupAri- - 2. paJcAzatpaJcavarSANi mAmAH sapta dinatrayam / jAta (33) zumbhatprabhAvalaya (34), svargApavarga (35) bhoktavyaM bhojagajena magauDa dakSiNApatham / / padya mudrita nahIM haiN| 31veM padya ke pazcAt 36veM padya kA prabandhacintAmariNa pR0 22, siMdhI graMthamAlA 16 / pATha 32ve padya ke rUpa meM diyA gayA hai / 3. pramayakamalamArtaNDa, graMthAnta-prazasti /
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcArya mAnatuGga 245 saMskRta sAhitya ke prasiddha itihAsa vidvAn DA. e. dUre sahastrakiraNaH kurute prabhava vI0 koya ne bhaktAmara-kathA ke sambandha meM anumAna kiyA pAkareSu jalajAni vikaasmaaji|| hai ki koThariyoM ke tAle yA pAzabaddhatA sasArabadhana kA -bhaktAmarastotra padya (6) rUpaka hai| unakA kathana hai __ kalyANamandira meM uparyukta kalpanA ko bIja rUpa meM _ "Perhaps the origin of the legend is svIkAra kara batAyA gayA hai ki jaba nidAgha meM kamala se simply the reference in his pocm to the power yukta tAlAbakI sarama vAyu hI tIvra prAtApa se saMtapta of the fine to save those in fetters, doubtless pathikoM kI garmI se rakSA karatI hai, taba jalAzaya kI bAta meta-phorically applied to the bonds hI kyA ? usI prakAra jaba Apa kA nAma hI saMsAra-tApa holding men to Carnal life."? ko dUra kara sakatA hai, taba bhApake stotra ke sAmarthya kA arthAtsambhavata. ima kathA kA mUla kevala unakI kyA kahanA ? kavitA meM pAzoM me pAbaddhajano ke bacAne ke lie jinadeva prAstAmacintyamahimA jina saMstavaste kI zakti ke ullekha meM hai, jo nizcaya hI manuSyo ko nAmApi pAti bhavato bhavato jaganti / sAsArika jIvana me bAMdhane vAle pAzoM ke lie spaka hai| tIvAtapopahatapAya janAn nidAdhe, DA. kItha ne mAnata ga ko bANa ke samakAlIna anu. proNAti pasarasaH saraso'nilo'pi // mAna kiyA hai| supramiddha itihAsa 10 gaurIzaMkara -kalyANamandira padya (7, hIrAcanda projhA ne apane sirohI kA itihAsa' nAmaka bhaktAmara-stotra kI guNagAna-mahattva-mUcaka kalpanA kA grantha me mAnatuga kA mamaya harSa-kAlIna mAnA hai| zrIharSa prabhAva aura vistAra bhI kalyANa mandira meM pAyA jAtA hai, kA rAjyAbhiSeka I. san 607 (vi0ma0 664) meM bhaktAmara stotra ma batAyA gayA hai ki prabho ! saMgrAma meM hRyaa| mApake nAma kA smaraNa karane se balavAna rAjAmro kA bhI bhaktAmara stotra ke antaraga parIkSaNa se yaha spaSTa yuddha karate hue ghor3o aura hAthiyo kI bhayAnaka garjanA se yukta pratIta hotA hai ki yaha stotra kalyANa-madira kA sainyadala usI prakAra naSTa-bhraSTa ho jAtA hai| jisa prakAra pUrvavartI hai / kalyANa mandira meM kalpanA kI UMcI mUrya ke udaya hone meM adhakAra naSTa ho jAtA hai| yathAur3Ana hai vaisI isa stotra meM nahIM hai| ataH bhaktAmara ke balgutta raGgagajagajitabhImanAdabAda hI kalyANa-mandira kI racanA huI hogii| ata. mAjI balaM balabattAmapi bhUpatInAm / bhavanAmara kI kalpanAnAM kA pallavana evaM una kalpanAnI uddivAkaramayUkhazikhApaviDhaM meM kucha navInanAmro kA mamAveza camatkArapUrNa zalI meM tvatkIrtanAttama ivAzu bhidAmupaMti // pAyA jAnA hai| bhaktAmara ma kahA hai ki sUrya kI bAta hI -bhaktAramtotra padya (42) kyA, usakI prabhA hI tAlAbo meM kamalI ko vikagita uparyuka kalpanA kA pAdara kalyANamandira ke 32 kara denI hai| umI prakAra he prabho! ApakA stotra to padya meM ubhI prakAra pAyA jAtA hai jiga prakAra jinamena ke dUra hI raha para prApakI nAma-kathA hI samasta pApo ko pAzvAmyudaya meM meghadUna ke pAda-ganniveza ke rahane para bhI dUra kara denI hai| yathA kalpanAoM meM rUpAntara hai / yathA-- prAstAM tava stavanamastasamastadopaM yadagarjadUjitaghanaughamadabhrabhIma--- tvatsaMkathApi jagatAM duritAni hanti bhrazyattaDinmusalamAMsaladhorabAram / datyana muktamaya dustaravAri 1.2-A history of Sanskrit literature tenava tasya jina ! dustaravArikRtyam / 1941 Page-241-215 (Rehgious poetry). kalyANa mandira stotra padya (32)
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 243 anekAnta isI prakAra bhaktAmara stotra ke 'nityo'dayaM dalitamohamahAndhakAraM ' ( padya 18) kA kalyANa mandira ke 'nUnaM na mohatimirAta locanena' ( padya (37) para aura 'tvAmA mananti munayaH paramaM pumAMsam (padya 23) kA tvAM yogino jina ! sadA paramAtmarUpam' ( padya 14 ) para spaSTa prabhAva dikhalAI par3atA hai| koI bhI niSpakSa samAlocaka uparyukta vizleSaNa ke prabhAva meM isa svIkRti kA virodha nahIM kara sakatA hai ki bhaktAmara kA zabdoM, padoM dhaura kalpanAoM meM paryApta sAmya hai tathA bhaktAmara kI kalpanAoM aura padAvaliyo kA vistAra kalyANa mandira meM huA hai / bhaktAmara stotra ke prArambha karane kI zailI puSpadanta ke zivamahimna stotra se prAya milatI hai| prAtihArya evaM vaibhava varNana meM bhavatAmara para pAtrakesarI stotra kA bhI prabhAva parilakSita hotA hai / ataeva mAnatuMga kA samaya uvIM zatI hai| yaha zatI mayUra, bANabhaTTa yAdi ke ma tkArI stotroM kI racanA ke lie prasiddha bhI hai / bhArata kA sAMskRtika itihAsa isa bAta kA sAkSI hai ki I0 man kI 5vIM zatAbdI se mantra tantra kA pracAra vizeSa rUpa se huA hai| zvI zatAbdI meM mahAyAna caura / kApAlikoM ne bar3e-bar3e camatkAra kI bAte kahanA Arambha kIM / ataeva yaha kliSTa kalpanA na hogI ki usa camatkAra ke yuga me prAcArya mAnatga ne bhI bhaktAmara stotra kI racanA kI ho| isa stotra ko unhoMne dAvAgni, bhae kara sarpa rAja sevAyeM bhayAnaka samudra yAdi ke bhayo se rakSA karane vAlA kA hai jamodara evaM kuSTa jaisI vyAdhiyA~ bhI hama stotra ke prabhAva se naSTa hone kI bAta kahI gaI hai| ataH spaSTa hai ki camatkAra ke yuga meM vItarAgI Adi jinakA mahatva aura camatkAra kavi yuga ke prabhAva se hI dimmannAyA hai| evamAna kA samaya vIM zatAbdI kA utarA hai| I ne racanA aura kAvya-pratibhA : mAnataMga ne 48 padya pramANa bhaktAmara stotra kI racanA kI hai| yaha samasta stotra vasantatilakA chanda me likhA gayA hai| isame pAditIrthakara RSabhanAtha kI stuti kI gaI hai| para isa stotra kI yaha vizeSatA hai ki ise kisI bhI tIrthakara para ghaTita kiyA jA sakatA hai / pratyeka padya meM upamA, utprekSA zraura rUpaka alaMkAra kA samAveza kiyA gayA hai| isakA bhASAsauSThava aura bhAva gAmbhIrya prasiddha hai| kavi apanI namratA dikhalAtA huA kahatA hai ki he prabho ! alpajJa aura bahuzrutajJa vidvAnoM dvArA ha~sI ke pAtra hone para bhI tumhArI bhakti hI mujhe mukhara banAtI hai| basanta meM kokila svayaM nahIM bolanA cAhatI, pratyuta mAtra maMjarI hI use balAt kUjane kA nimantraNa detI hai / yathA alpabhUtaM bhUtavatAM parihAsa dhAma tvadbhaktireva mukharI kurute balAnmAm / yatkokilaH kila madho madhuraM virauti taccArucatakalikAnikaraM hetuH // atizayokti alaMkAra meM dhArAdhya ke guNoM kA varNana karatA huA kavi kahanA hai ki he bhagavan prApa eka adbhut jagat-prakAzI dIpaka haiM, jisameM na tela hai na bAtI, aura na dhuum| parvatoM ko kampita karane vAle vAyu ke jhoMke bhI isa dIpaka taka pahu~ca nahIM sakate hai / to bhI jagata meM prakAza phailatA hai / yathAnimatirapajalapUra: kRtsnaM jagatrayamidaM prakaTI karoSi / gamyo na jAtu marutAM cAlAnAM dIposparastvamasi nAtha jagatprakAzaH // bhaktAmara stotra padya (16) isa pakSa meM Adijina ko garvokRSTa vicitra dIpana kahakara kavi ne pratizayokti alaMkAra kA samaveza kiyA hai / atizayokti alaMkAra ke udAharaNa isa stotra me aura bhIkA hai| para pakI yoni nahI sundara hai| kavi kahatA hai ki he bhagavana ! ApakI mahimA sUrya me bhI bar3hakara hai kyoMki Apa kabhI bhI nahI hote, na gahugamya hai, na prApakA mahAna prabhAva megho se avaruddha hotA hai evaM grApa samasta lokoM ke svarUpa ko spaSTa rUpa se avagata karate haiN| yathAnAtaM kadAcidupayAsi na rAhugamyaH spaSTIkarovi sahasA yugapajaganti / nAmbhobarodaraniruDa mahAprabhAvaH
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ DA. jekobI aura vAso-candana-kalpa 247 sUryAtizAyimahimAsi munIndra loke // -bhaktAmarastotra padya (17) jahA bhagavAna ko adabhana gUrya ke rUpa meM variNata kara pratimayokti kA camatkAra dikhalAyA gayA hai| kavi prAdijinako buddha, zakara, dhAtA aura puruSottama giddha karatA humA kahatA hai buddhastvameva vibudhAcitabuddhibodhA svaM zaMkaro'si bhuvanatrayazaMkarasyAt ghAtAsi dhIra zivamArgavividhAnAta vyaktaM tvameva bhagavana ! puruSottamo'si // -bhaktAmarastotra padya (35) isa prakAra mAnatuga me kAvya-pratibhA bhora inake isa stotra kAvya meM mabhI kAvya-guNa mamaveta hai| DA0 jekobI aura vAsI-candana-kalpa munizrI mahendrakumAra jI 'dvitIya nepatha ke caturtha adhizAsnA zrI mujjayAcArya kRta unakI sahamati lekara gajakumAra mRgAputra prabajita ho caubImivoM1 kA sampAdana kArya karate samaya vAsIcandana- jAtA hai / samasta mAMsArika mAnandoM ko chor3akara, mRgA. mAmya kA prayoga jaba sAmane AyA2 to 'uttagadhyayana mUtra3 putra mayama kI mAdhanA prArambha karatA hai| ke unnIsave adhyayana kI smRti huii| isa saMdarbha meM DA0 ni.zrI yasa kI sAdhanA karane vAle sAdhaka ke liye yaha harmana jakobI dvArA aMgrejI meM anUdita 'uttarAdhyayana mUtra'3 anivArya hai ki vaha apanI mana. sthiti meM madhyasthatA kI kA avalokana kiyaa| unake dvArA kiyA gayA vizleSaNa uma vRtti kA vikAsa kare, jimame anukUla aura pratikUla kucha pAzcaryajanaka ngaa| paristhitiyo meM vaha samabhAva rakha sake / sAdhaka mugAputra ne utarAdhyayana sUtra: sAmya-yoga kI isa sAdhanA meM advitIya saphalatA ajita jaina Agama 'uttarAdhyayana mUtra' ke unnIsave adhyayana meM kI / usa sthiti kA varNana 'uttarAdhyayana mUtra' ina gabdoM jaina zramaNa magAputra ke jIvana-vRtta kA sundara citraNa kiyA meM karatA haigayA / sugrIva nAmaka ramaNIya nagara ke nRpati balabhadra aura lAbhAlAbhaM suhedukkheM, jIviyaM maraNaM tahA / ganI mRgA ke balazrI (mRgAputra) nAmaka yuvarAja kumAra samo nidApasaMsAsu, tahA maannaavmaanno|| ko, kimI dhamaNa ko dekhakara, pUrva janmoM kA jJAna (jAni praNissimo iha loe paraloe praNissiyo / smaraNa jJAna) hotA hai| use smRti hotI hai, maiM svaya pUrva vAsocaMdaNakappe ya usaNe praNamaNe thaa|| janma meM mAthu thA / sAsArika duHkhoM se mukta hone ke liye DA. kokI ko vyAkhyA dhamaNava ko dhAraNa karanA use aAvazyaka pratIta hotA jarmana vidvAna DA. jakobI ne 'sekaMDa buksa prApha dI hai| umakI prAtmA virakti ke pavitra bhAvo me raga jAtI IsTa' kI granthamAlA meM 'grA cArAga, sUtrakRtAga, kalpa,' aura hai aura mAtA-pitA ke sAtha eka lambe saMvAda ke pazcAt uttarAdhyayana, ina cAra prAgamI kA agrejI meM anuvAda kiyA 1. bar3I caubIsI aura choTI caubiisii| hai5 / mRgAputrIya adhyayana kI ukta gAthAmro kA bhASAntara 2. vAmIcadana samapaNe thira citta jina ghyaayaa| unhoMne nimna prakAra se kiyA hai :dama tanusAra tIkarI, prabhu kevala pAyA / / jayAcArya kRta caubIsI (choTI) 1144. unagadhyayana, mUtra adhyayana 16, gAthA 60,62 3. Sacred Book of the East Gaina Sutras, 5. Sacred Books of the East, vols. XXII, To. By Dr. H. Jacobi Vol. XIV. XIV.
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 anekAnta _ "He was indifferent to success or failure mujhe lagatA hai ki candana ke sAtha 'vAsI zabda kA prayoga (in begging), to happiness and misery, to hone se vAsI koI 'durgandhayukta padArtha' yA 'viSThA' kA life and death, to blame and praise, to dyotaka honA caahie| honour and insult." prastuta prakaraNa kA sUkSma avalokana karane se jJAta "He had no interest in this world and no hotA hai ki DA. jekobI aura pravacurikArane 'vAsI' interest in the next world. he was indifferent aura 'vAsIcandanakappo' kI jo vyAkhyAeM dI haiM, ve yathArtha to impleasant and pleasant things, to eating nahIM haiN| pravacUrikAra ne 'vAsI' zabda ko 'vAsa'-rahane and fasting."'1 ke sthAna ke sAtha jor3akara usase 'thavaI' artha nikAlA hai, vaha lAbha-lAbha, sukha-duHkha, jIvana-mRtyu, nidA-prazaMmA jabaki DA0 jekobI candana ke sAtha vAsI kA prayoga hone tathA mAna-apamAna meM udAsIna thaa| ke kAraNa 'vAsa' ko 'gandha' mAnakara 'vAsI' kA artha 'durgausako (mRgAputra ko) na to isa loka meM dilacaspI ndhayukta padArtha' yA viSThA karate hai| thI, na paraloka meM, 'aprItikara aura prItikara vastuoM ke kalpasatra ke prati tathA prAhAra karane aura upavAsa karane ke prati ina vyAkhyAyoM kI yathArthatA-ayathArthatA para cintana udAsIna thaa| karane se pUrva kalpasUtra meM prayukta isI zabdAvali ko bhI 'prItikara aura prItikara vastu', ina zabdoM kI pora dekhanA Avazyaka hai| vahAM caubIsave tIrthakara bhagavAn cintana apekSita hai| DA. jekobI ke anusAra 'vAsI' zabda mahAvIra kA jIvana-vRtta evaM sAdhanA kA krama upalabdha aprItikara vastu aura candana zabda prItikara vastu ke dyotaka hotA hai| haiM / DA. jekobI ne 'vAsIcandanakappo' para eka TippaNI - 1. yaha pravacUrikAra kauna hai, isakA ullekha DA. jekobI bhI dI hai| usameM ve likhate haiM : ne nahIM kiyA hai / bhUmikA meM pravacUri ke paricaya meM "Vasi Kandana2-Kappo. The author unhoMne itanA hI likhA hai ki isakI eka raMgIna of the Avakuri explains this phrase this he prAcIna pANDulipi mujhe sTesvarga yunivarsiTI lAyabrarI did not like more a man who anoints himself se prApta huii| yaha avacUri zAntyAcArya kI vRtti kA with sandal than Mason, Apparently he hI eka saMkSipta rUpa hai, aisA pratIta hotA hai, kyoMki gives to vasa the meaning dwelling', but | isake bahuta sAre pariccheda devendragaNI kI TIkA se think that the Juxtaposition of KANDANA zabdazaH milate haiN| (devendragaNI kI TIkA zAntyAcalls for a word denoting a bed smelling cArya kI vRtti para AdhArita hai) S. BE Vol substance perhaps ordere."3 XI.V. Introduction) harI dAmodara belanakara ne 'vAmIcandanakappo' isakI vyAkhyA karate haga avacari 'jinaratnakopa' (pR. 44, 45) me cAra pravacUriyoM kAra ne likhA hai : 'vaha (magAputra) apane para candana kA ullekha kiyA hai, jinameM eka tapAgaccha ke devavilepana karane vAle ko thavaI (rAjA) se adhika acchA nahIM smjhtaa|' spaSTatayA, pravacarikAra ne yahA 'vAsa' sundara mUrI ke ziSya jJAnasAgara sUri (ma0 1441) kA artha 'rahane kA sthAna' (yA makAna) kiyA hai, parantu kI hai, dUsarI jAnazIlagaNI (?) kI hai, tIsarI (maM0 1488) kI hai, cauthI ke racayitA prajJAta hai| 1. S.B.E.. Vol. XIV. p.p. 98, 99. ina cAroM pravacaritroM kI pANDulipi ke upalabdhi 2. DA. jekobI kI saMjJA pati meM 'K' kA prayoga 'ca' sthAnoM meM sTesvarga kA ullekha nahIM hai| ataH yaha ke liye kiyA gayA hai| jAnanA kaThina hai ki jekobI dvArA prayukta pravacUri 3. S.B.E. Vol. P.A.A. footnote. ke kartA kauna haiN|
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ sa. kobI aura pAsI-babana-kalpa 240 bhagavAn mahAvIra kI sAmya-yoga kI sAdhanA kA varNana jana bhAgamoM tathA anya mAghArabhUta granthoM, TIkAmoM, karate hue vahAM batAyA gayA hai-"se gaM bhagavaM...."vAso- manuvAdoM aura zabdakoSoM ke mAdhAra para DA. jekobI candaNasamANakappe samatiNa-maNileDhukaMcaNe samadukkhasu dvArA kI gaI vyAkhyA kI yathArthatA kI samIkSA karanA prastuta nibaMdha kA uddezya hai| DA. jekobI ne ina paMktiyoM kA anuvAda karate hue jamba-dIpa-prApti sUtra:liyA hai jaina bhAgamoM ke chaThe upAMga4 'jambU-nIpa-prazasti"The venerable one......was indifferent sUtra ke mUla pATha meM hI isa ukti kI spaSTa vyAkhyA the smellor ORDURE andolandata to upalabdha ho jAtI hai prathama tIrthaMkAra bhagavAn RSabhanAtha straw and jewels, dirt and gold, pleasure and and ke sAdhanAkrama para prakAza DAlate hue vahAM batAyA Ar pain......." gayA hai :HTET mA "jappabhiI pa NaM usame parahA komaliye maMDe bhavittA gandha ke prati, taNa aura maNiyoM ke prani, dhUla aura svarNa prAgArAmro praNagAriyaM pamvaie sappabhiI va gaM usame ke prati, sukha aura dukha ke prati udAsIna the....." parahA komaliye "Nimmame NirahaMkAre, lahabhuga pragaMthe DA. kobI ne yahAM para bhI 'vAsI' kA artha viSThA 'vAsItacchaNe pradudru, caMdaNANulevaNe parate leTuMmi kavaNaMmi (yA durgandhapUrNa padArtha) hI kiyA hai| 'vAsIcandanasamANa- asme"""vihrh|"5 kappA' kA artha ve "viSThA kI durgandha praura candana kI pUrva uddhRta 'uttarAdhyayana mUtra' va 'kalpamUtra' ke 'vAsIsugandhi meM samabhAva vAle" karate haiN| caMdaNakappo va 'vAsIcaMdaNasamANakappo kI tulanA prastuta maMkaDaoNnela kA zabdakoSa : pATha 'vAsItacchaNe adR8' 'caMdaNANulevaNe agnne' ke sAtha karane se spaSTa ho jAtA hai ki jo bAta vahAM saMkSepa meM suprasiddha pAzcAtya vidvAn Arthara aiMthanI2 maikaDaoNnala batAI gaI hai. vaha yahA~ vistArapUrvaka aura spaSTatA se bhI 'vAsI' zabda ke yathArtha artha ke viSaya meM saMdigdha hai, kahI gaI hai| ukta pATha kA anuvAda apane pApa meM spaSTa aimA pratIta hotA hai| prastuta viSaya ke anusaMdhAna ke aura sarala hai. phira bhI TIkAkAra ke zabdoM meM vaha paura mandarbha meM maiMne AksaphorDa vizvavidyAlaya dvArA prakAzita adhika gamya bana jAtA hai| pramiddha vRttikAra zAntiaura maikaDaoNnala dvArA racita saMskRta-aMgrejI zabdakopa ko candra, vAcakendra6 imakI vRtti meM likhane hai:-"vaasyaadekhaa| pAzcarya ke sAtha maiMne vahA~ pAyA, 'vAsI' zabda kA mUtradhArazastravizeSaNa yantakSaNonvaca utvananaM tatrAdviSTa: artha diyA hI nahIM gayA hai| vahA~ kevala itanA hI upa adveSavAn candanAnulepane'rakta:-parAgavAn / "7 ima labdha hotA hai-'vAsI Vasi, L. V. Vasi" isake mAmane kA rathAna binA artha ke hI rikta chor3a diyA gayA 4. kucha eka ime pAMcavA upAMga bhI mAnate haiN| hai| sahaja hI yaha anumAna lagatA hai; kopakAra yA to 5. jambU-dIpa-prajJapti mUtra, vakSamkAra 2, mUtra 31 isa zabda se anabhijJa hai athavA ve isake sahI artha ke bAre 6. vi0 saM0 1660 meM 'jambUdvIpa prApti mUtra' para meM sadigdha hai| 'prameyaratnamaJjUSA" nAmaka vRtti likhii| draSTavya, hari dAmodara velanakara, jinaratnakopa, bhAMDArakara 1. S.B.E. Vol. XXII. P. 262. proriyaMTala risarca insTITapaTa pUnA, 194, 2. pAthara aiMyanI maikaDaoNnela, ema.e., pI. eca-DI. pR0 131 / saMskRta sAhitya ke uccakoTi ke jJAtA aura vizruta 7. jambadIpa prajJapti matra saTIka, zeTha devacanda lAlabhAI koSakAra haiN| unakI kaI prasiddha pustakeM haiM / pustakoDhAra phaMDa, surata, 1920, bakSaskAra 2, sUtra 31 kI vRtti| .
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 anekAnta prakAra vRttikAra ke anusAra 'vAsI' sUtradhAra yA bar3haI kA ma zocanna prahRSyaMca tulyanindAtmasaMstutiH / eka zastra vizeSa hai, takSaNa kA tAtparya hai-camar3I kA nirAzInirmamo bhUtvA niIndro nissprigrhH|| cholnaa| vAsI ke dvArA camar3I chile jAne para ve malAme sati vA lAbhe samavazI mhaatpaaH| ((bhagavAn) 'padviSTa-deSa' nahIM karane vAle the| aura najIniviSuvakicinna mumadhuvAcaran / candana se anulepana hone para ve 'parakta-rAga' nahIM karane joSita maraNaM caiva nAbhinandanma va dviSan / vAle the| isa vyAkhyA ke AdhAra para uparokta samaya vAsyeka takSato bAhuM cndnemkmuksstH|| pATha kA anuvAda isa prakAra kiyA jA sakatA hai-jaba se nAkalyANaM na kalyANaM cintynnubhyostyoH||"2 hI kosala nivAsI parihaMta RSabha-muMDita hokara gRhastha yudhiSTira ne sAmyayogI kI kalpanA prastuta karate se sAdhu avasthA meM pravajita hue, taba se kosala nivAsI hue isa prakAza meM kahA hai-"maiM grAmyasukhoM kA parityAga parihaMta RSama....."mamatva-rahita, ahaMkAra-rahita, laghu- karake sAdhu puruSoM ke cale hue mArga para to cala sakatA bhUta, pranthI-rahita, vAsI (bar3haI ke zastravizeSa-vasUlA) hai, parantu tumhAre prAgraha ke kAraNa kadApi rAjya svIkAra ke dvArA unakI camar3I kA chedana (karane vAle) ke prati nahIM kruuNgaa| deSa nahIM rakhane vAle, candana ke dvArA lepa karane vAle ke maiM gaMvAroM ke sukha aura prAcAra para lAta mArakara prati rAga nahIM rakhane vAle, miTTI ke Dhele aura svarNa ke vana meM rahakara atyanta kaThora tapasyA kruuNgaa| phala-mUla prati mamabhAva rakhane vAle....."vicarate the| khAkara mRgoM ke sAtha vicruuNgaa| battikAra 'vAsI' ko bar3haI kA eka vAstra vizeSa "kimI ke lie na zoka karUMgA, na harSa, nindA batAte haiM, jo ki bamUlA hI hai| anyAnya pramANoM se bhI aura stuti ko samAna smjhgaa| pAzA aura mamatA ko isa tathya ko puSTi hogii| tyAga kara nirdvandra ho jAU~gA tathA kabhI kisI vastu kA mahAbhArata: saMgraha nahIM kruuNgaa| bhAratIya maMkati kI vibhinna dhArAmoM ke sAhitya "kucha mile yA na mile, dono hI avasthA meM merI meM zabda-sAmya aura ukti-sAmya adabhuta rUpa se dRSTi- sthiti samAna hogii| maiM mahAna tapa se salagna rahakara gocara hotA hai| 'mahAbhArata', jo ki vaidika saMskRti aisA koI pAcaraNa nahIM karU~gA, jise jIne aura marane kI kA pramANabhUta graMtha hai| bahuta sthAnoM meM jaina bhAgamoM meM icchA vAle loga karate haiN| prayukta ukti va zabdoM kA prayoga prastuta karatA hai / isa na to jIvana kA abhinandana karUMgA, na manyU se mahAkAvya meM eka sthala para 'vAsIcandana' kI sUkti kA haSa / yadi eka manupya merI eka bAMha ko basale se kATatA prayoga bhI hamA hai| mahAbhArata-yuddha ke pazcAt jaba ho aura dUsarA dUsarI bAha ko candanamithita jala se yudhiSThira kA mana rAjya se virakta ho jAtA hai, taba ve mIMcatA ho to na pahale kA amaMgala socagA aura na dUsare paraNya meM saMnyAsa-jIvana bitAne kI icchA prakaTa karate kI maMgalakAmanA kruuNgaa| una dono ke prati samAna hue arjuna se kahate haiM : bhAvanA rkhNgaa|"3 "sAdhu gamyamahaM mAgaM na jAtu tvatkRte punH| 1. mahAbhArata (zAntiparva, rAjadharmAnuzAsanaparva) 12, gaccheyaM tada gamiSyAmi hitvA prAmyasukhAnyuta // adhyAya 6, zlokara, 4,14,24,25,251 / hitvA grAmyasulAcAraM tapyamAno mhttpH| 2. mahAbhArata, anu0 paNDita rAmanArAyaNadatta zAstrI bharaSye phalamUlAzI cariSyAmi margaH saha // pANDeya, pra. gItA presa, gorakhapura, khaNDa 5, pRSTa 1. draSTavya mahAbhArata bhane uttarAdhyayana sUtra, le. 41; tulanA kIjiye, mahAbhArata, anu. zrIpAda upendarAya jayacaMda bhAI sAMDesarA, pra. DA. bhogI. dAmodara sAtavalekara, svAdhyAya maNDala, pauSa sAla sAMDesarA, bar3odarA, 1953 (jisasAga), 1929 / zrI sAtavalekara ne vAsI
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ ma.kobI aura bAsI-dhanvana-kalpa 'jambUdvIpa prajJapti sUtra' aura 'mahAbhArata' meM adbhUta karaNe, tavA'nazane mAhArAkaraNa sdRshH|"2 sAmya hai| ina donoM anyoM ne bAsI-candana-tulyatA kI "vaha (mRgAputra) kaise the? pAzrayarahita-kisI kI sUkti kA spaSTa prayoga kara isake gUr3ha artha ko vyakta kara bhI sahAyatA kI vAMchA nahIM karate the, isa loka meM diyA hai| aisA lagatA hai, donoM saMskRtiyoM meM yaha sUkti rAjyAdi bhoga ke tathA paraloka meM devalokAdi ke sukha bahuta prasiddha thii| sAdhaka kI ucca sthiti kA citraNa ke prAzraya kI icchA nahI rakhate the, vaha bAsIcandanakalpakarane ke lie donoM sAMskRtiyoM kA vAGmaya eka hI koI 'vAsI' arthAt parazu dvArA zarIra kA chedana karatA hai sUkti ko prayukta karatA hai| yaha samAnatA jahAM pAzcarya aura koI candana dvArA zarIra kI parcanA karatA hai, una ko utpanna karatI hai, vahAM bhAratIya sAMskRtika ekatA kI donoM ke prati samAna pAcaraNa karane vAle the tathA mAhAra pramANa bhI banatI hai| paura pranazana meM bhI unakI samAna vRtti thii|" 'jambUdvIpa aura mahAbhArata' ke mUla pATha apane pApa dIpikAkAra ne yahA~ bahuta hI spaSTa rUpa se batAyA hai meM itane spaSTa hai ki TIkA yA anuvAda kA prAdhAra lie ki mRgAputra apane zarIra ko parazu se vedane vAle aura binA hI inakI vyAkhyA saralatayA kI jA sakatI hai| candana se arcA karane vAle ke prati sama mAcAra vAle the| isa prakAra ina AdhArabhUta aura maulika granthoM ke mAdhAra donoM ke prati rAga dveSa se virata the| yahA~ vAsI kA para yaha spaSTa ho jAtA hai ki 'bAsI' kA artha durgandhayukta paryAyavAcI zabda 'parazu' diyA gayA hai| joki 'kuThAra' kA padArtha, viSThA yA rahane kA sthAna na hokara bar3haI kA eka hI paryAyavAcI hai| vAsI aura 'kuThAra' meM vAstavika zastra vizeSa (vasUlA) hai| . mantara thor3A hI hai| 'vAsI' ko 'kuThAlikA' kahA jA jana pAgamoM ke TIkAkAra sakatA hai / isa thor3e se antara ko chor3akara dIpikAkAra jaina mAgamoM meM kaI sthAnoM para 'vAsI' pora vAsI. kI vyAkhyA 'jambUdvIpa prajJapti ke sAtha pUrNa rUpa se mela candanatulyatA kI sUkti kA prayoga kiyA hai| aneka TIkA- khAtI hai| kAroM ne isakI kyA-kyA vyAkhyAeM dI hai aura una vyA- (2) uttarAdhyayana sUtra ke eka anya TIkAkAra bhAva khyAno meM kaunasI yathArtha haiM, yaha bhI prAvazyaka hai| vijayajI3 ne 'vAsI candaNakappo kI vyAkhyA karate hue 1. uttarAdhyayana sUtra ke TIkAkAra lakSmIvallabha likhA hai :-"vAsIcandana vyApArakapurupayoH kalpastulyo sUri? ne sambandhita gAthAmoM kI vyAkhyA karate hue likhA yaH sa tathA tatra vAsI sUtradhArasya daaruutkssnnopkrnn|"4 hai-"punaH kIdRzaH ? anizrito nizrArahita, kasyApi vAsI aura candana ke kArya meM pravRtta do puruSoM ke sAhAyyaM na vAMchati, tathA punariha loke rAjyAdibhoge tathA prati jo tulya hai| vAsI bar3haI kA kASTa ko chIlane kA paraloke devalokAdisukhe'nidhito nizrAM na vAMchati, punaH upakaraNa hai| sa mRgAputro vAsIcandanakalpaH ?-yadA kazcid vAsyA- TIkAkAra yahA~ bhI usI artha kI puSTi karate hai ki parza nA bArIra chinati kazciccandanena zarIramarcayati, tadA vAsI-kASThachedana ke upakaraNa dvArA chedana-kArya meM pravRtta tayorupari samAna-kalpasadazAcAraH tathA punarazana pAhAra 2. uttarAdhyayana sUtra dIpikA sahita, pra. hIrAlAla kA anuvAda kuThAra kiyA hai / kuThAra bhI bar3haI kA haMsarAja, jaina bhAskarodaya priMTiMga presa, jAmanagara, eka zastra hai, parantu basUle kI apekSA meM yaha bar3A pR0 726 / hotA hai| vizeSa carcA imI nibandha meM 'vizvakopa' 3. racanA kAla vi0 saM0 1686 / dravya, hari dAmodara aura zabdakoSa' zIrSaka ke antargata kI gaI hai| velanara, pUrva saddhRta graMtha, pR04 1. uttarAdhyayana sUtra para unhoMne 'dIpikA' nAmaka TIkA 4. uttarAdhyayana sUtra bhAvavijayagaNI viracita vRtti likhI hai| draSTavya, hari dAmodara belanakara, pUrva mahita, pra. jaina mAtmAnanda sabhA, bhAvanagara 1918, uddhRta graMtha, pR. 45 pR0 1403, abhyayana 16, gAthA 12
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 anekAnta puruSa aura candana dvArA lepana-kArya meM pravRtta puruSa ke prati viSaye smaarnnkppe-smaanklpstulyaadhyvsaayH|"4 jo samAna bhAva rakhatA hai. vaha vAsIcandanakappa hai| vinayavijayajI kI yaha vyAkhyA prAyaH prathama vyAkhyA (3) kalpasUtra ke eka TIkAkAra,1 zAntisAgara ne ke samAna hI hai| ye bAsI kA artha 'bar3haI kA eka upaprastuta rUpa meM prayukta 'vAsIcandanasamANakappa' kI vyAkhyA karaNa' karate haiM tathA samagra sUkti kA artha "vAsI aura isa prakAra kI hai-"kASThachedanopakaraNavAsIcandanatulyayoH candana ke viSaya meM tulya-adhyavasAya pAle" hI karate haiN| chedanapUjakayo viSaye samabhAvaH / "2 isa viSaya meM' kahane se yahI tAtparya nikalatA hai ki 'vAsI se chedana hone vAle prasaMga meM' aura 'candana se lepana TIkAkAra ne yahA~ vAsI kA artha to 'kASThachedana karane hone ke prasaMga meN|' isa prakAra yaha vyAkhyA jambUdvIpa kA upakaraNa kiyA hai, kintu samapra sUkti kA artha pUrva prApti kI vyAkhyA ko hI puSTa karatI hai| vyAkhyA se kucha bhinna kiyA hai| unake abhimata meM samagra (5) lakSmIvallabha sUri, jinakI 'uttarAdhyayana' kI sUkti kA artha hai-"bAsI aura candana ke tulya chedk| TIkA ko uddhata kiyA jA cukA hai, 'kalpasUtra' kI TIkA 5 paura pUjaka ke viSaya meM samabhAva rakhane vaale|" yahA~ meM prastuta prasaMga kI vyAkhyA kucha bhinna rUpa se karate haiM / vAsI praura candana zabda ko paka samajhakara-vAsI ke ve likhate haiM-"vAsI candaNasamANakappe-yathA pazunA mamAna jo vyakti hai arthAt chedaka aura candana ke samAna candanavRkSaH biMdyamAnaH pamukhaM surabhIkaroti tayA bhagavAjo vyakti hai arthAt pUjaka-ina donoM meM samabhAva rakhane, napi duHkhadAyake'pi upakAraM karoti prathavA pUjake chedake vAle 'vAsI candana samAna kalpa' kahalAte haiM / bhAvArtha kI ca ubhayospari samAnakalpaH / "6 daSTi se pUrva vyAkhyA aura isa vyAkhyA meM adhika pantara TIkAkAra yahA~ vAsI kA artha 'parazu' karate hai tathA nhiiN| phira bhI itanA antara to avazya hai ki yaha samagra pATha kA artha do vikalpoM meM prastuta karate haivyAkhyA rUpakAtmaka hai, jaba ki pUrva vyAkhyA zabdazaH hai| [1] kuThAra se candana ke vRkSa ko kATane para candana pUrva vyAkhyA meM 'vAsI' aura 'candana' ko rUpaka ke rUpa meM kuThAra ke mukha ko sugandhita karatA hai| bhagavAn bhI usI grahaNa na kara sIdhe zabdazaH grahaNa kiyA gayA hai| kyoMki prakAra duHkha dene vAle para bhI upakAra karate haiN| vahA~ vAsI kA tAtparya 'vasUlA' (se kATane vAlA) aura [2] pUjaka aura chedaka-donoM para samabhAva rakhane candana kA artha candana (se anulepana karane vAlA) kiyA vAle haiN| hai, jaba ki yahA~ 'bAsI' kA tAtparya 'vamUle ke samAna chedane TIkAkAra ne yahA~ prathama vikalpa meM pAlaMkArika artha vAlA' aura candana kA artha 'candana ke samAna pUjane vAlA' grahaNa kiyA hai| sAhitya ke kSetra meM aise aneka prayoga kiyA gayA hai| milate hai, jinameM candana kI upamA yA rUpaka se sajjana (4) 'kalpamUtra' ke anya TIkAkAra vinayavijayajI3 ko prakRti kA citraNa kiyA gayA hai| 'jambUdvIpa-prajJApti ne prastuna prasaMga kI vyAkhyA isa prakAra kI hai-"vAsI sUtra' aura 'mahAbhArata' jaise granthoM meM prastuta sUkta pAlaM. mutradhArasya kASThacchedanopakaraNaM, candanaM prasiddha, tayo dvayo 4. kalpasUtra, mubodhikA TIkA sahita, pra. prAtmAnanda jaina sabhA, bhAvanagara, 1915, sUtra 116 1. vi0 saM0 1707 meM kaumudI nAmaka TIkA ke lekhaka, '5. inhoMne kalpasUtra para kalpadrumakalikA nAmaka TIkA draSTavya, velanakara pUrva uddhRta graMtha, pR0 77 jina saubhAgya sUri (vi0 saM0 1892) ke samaya meM 2. kalpasatra, kaumudI TIkA sahita, pra. RSabhadeva likhI hai| draSTavya, belanakara, pUrva uddhRta graMtha, sarImala saMsthA ratalAma, 1936, sUtra 119 pR0 78 3. vi0 saM0 1696 meM subodhikA TIkA likhii| draSTavya, 6. kalpasUtra kalpadumakalikA sahita, pra. velajI zivajI, velanakara, pUrva uddhRta graMtha, pR077 bambaI, 1918, 10 136
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ ma. kobIcaurabAsI-bandana-pAlpa kArika artha meM prayukta na hokara sIdhe hI prayukta humA hai, humA hai| eka prasaMga meM vahA~ nAraka-jIbI kI vedanA kA isalie usakI mAlaMkArika vyAkhyA sAhitya-mAnya hone vivaraNa diyA gayA hai| vahA~ naraka meM prayoga hone vAle para bhI maulikatA ke prabhAva meM yahA~ svIkArya nahIM hai| zastrAstroM kI bhI eka lambI sUcI milatI hai| mUla pATha TIkAkAra ne dUsare vikalpa meM jo vyAkhyA dI hai, vaha isa prakAra hai :prAyaH uttarAdhyayana kI TIkA kI vyAkhyA ke samAna hI "cumbakammakaya saMcayovatatA niryggi-mhaaggisNphai| yadyapi yahA~ jo vyAkhyA dI gaI hai, vaha utanI spaSTa litA--imehi vivihehi mAyuhehiM kite? moggaranahIM hai, phira bhI isakA bhAva vaisA hI hai| 'chedaka' se musuMr3hi-karakaya -satti-hala-gaya-musala-khagga-cAva * nArAya'vAsI se chedane vAle' aura 'pUjaka' se 'candana se pUjane kaNaka kappaNi-vasi-parasu-TaMkatikkha-nimmala aNNehiya vAle' kA tAtparya hai| evamAdiehiM prasubhehi veuviehiM paharaNasahi aNubaDa [6] prathama upAMga 'ubavAI sUtra' meM bhI inhIM zabdo tibbarA paroppara veyaNaM udIreti prmihnnNtaa-3"| kA prayoga 'bhagavAn mahAvIra ke anagAroM kI sAdhanA ke pUrva kRta karma ke saMcaya se saMtApa pAe hue bhayaMkara varNana meM kiyA gayA hai| mUlasUtra meM batAyA gayA hai agni kI taraha nirayara sthAna kI agni se jale hue se NaM bhagavatI-vAsIcandaNasamANakappA samaleTakacaNA- jIva..ina vividha prAyaSoM me paraspara vedanAmoM kA vihrnti1|" udIraNa karate haiN| ve kauna se mAyuSa haiM ? mudagara, muluMDi, ___isa pATha kI vyAkhyA karate hue navAGgI TIkAkAra karavata, zakti, hala, gadA, musala,-talavAra, dhanuSa, lohe zrI abhayadeva sUri likhate haiM-"vAsIcandanayoH pratItayo kA bANa, karaNaka, (bANakA eka prakAra) kaicI, vasUlA, rathavA vAsIcandane bhapakAropakArako tayo samAnI nidva- parasa-ye sabhI zastra agra bhAga para tIkhe aura nirmala hai parAgatvAtsamaH kalpo vikalpaH mamAcArI bA yeSA te aura dUsare-dUsare aneka prazubha kAraka baiMkriya saikar3oM prakAra vAsIcandanasamAna klpaaH2|" se zastroM se, sadA utkaTa bara-bhAva rakhane vAle (nAraka "vAmI paura candana ke samAna apakArI va upakArI jIva) paraspara vedanAmoM kA udIkaraNa karate haiN| donoM ke prati rAga-dvaMSa rahita hone se mamAna prAcAra hai, yahAM para dI gaI sUcI meM vAsI zabda paraSu ke sAtha jinakA ve 'vAsI candana samAna kalpA hai|" pAyA hai| isame bhI spaSTa hotA hai ki vAsI bar3haI kA abhayadeva sUri ne yahA~ mAlakArika artha grahaNa kiyA eka hathiyAra hai, jisako 'vamUlA' (aMgrejI meM Adze) hai, kintu thor3e-se bhinna rUpa meN| yahA~ 'vAsI' se 'vAsI kahate haiN|| ke samAna apakArI' aura 'candana' se 'candana ke samAna (4) uttarAdhyayana satra meM hI eka anya sthAna para upakArI'-aisA artha grahaNa kiyA hai| yahA~ spaSTa rUpa me haNa kiyA hai| yahA spaSTa rUma ma vAsI zabda kA prayoga vasUle ke artha meM hamA hai / dvIndriya 'vAmI' zabda kA artha nahIM diyA gayA hai, phira bhI jIvoM ke nAmoM kI macI meM 'vAgImumva' nAmaka jantu apakArI ke rUpaka ke rUpa meM grahaNa hone se 'vAmI' kaa| vizeSa kA ullekha hai5 / prAyaH mabhI TIkAkAroM ne usakA tAtparya 'vasUlA' yA 'kApTha chedana kA upakaraNa' hI grahaNa grathaM 'vAsI' arthAt vamUle ko taraha muMha vAlA (eka karanA hogaa| 3 prazna vyAkaraNa sUtra, prathama pAzrava dvArA, 514 / [7] jaina AgamoM ke navam aMga prazna vyAkaraNa mUtra meM 'vAsI' zabda spaSTa rUpa se 'vasUle' ke rUpa meM prayukta 4. Bhargva's Illustrated English-Hindi Dictionary, p. 28. 1. uvavAI sUtra (mabhayadeva sUri TIkA sahita) pra. 5. kimiNI sumaMgalA caMda malambA mAyavAhayA / :: rAya dhanapatasiMha bahAdura, kalakattA, 1936, pR0 100 vAmImuhA ya sippI ya, maMkhA saMkhaNagA sahA / / 2. vahI, pR0 100 uttarAdhyayana sUtra, 36 / 126 /
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta kITa)1 kiyA hai| yaha pAzcarya kI bAta hai ki svayaM DA. kAroM ne vAsI zabda kI vyutpatti aura pra ko bahuta spaSTa jaikobI ne 'bAsI' kA artha vasulA kiyA hai| pravari ke rUpa se samajhAyA hai| pAdhAra para 'vAsImukha' kI vyAkhyA karate hue likhate (1) 'mabhidhAna-cintAmaNi nAmamAlA'-ke kartA mahAn jaina vidvAn bhAcArya hemacandra isa viSaya meM bahuta, "Vasimukha explained : Whose mouth hI vizada vyAkhyA prastuta karate haiN| unake prabhimatAnusAra is like a chisel or a dye. There are many vAsI'ke paryAyavAcI nAma isa prakAra haiM-vRkSabhit, insects, c.g. The curculionidal2 which suit this stuft, arate ." description."3 hemacandrAcArya ne 'nAmamAlA' kI svopaza TIkA meM "jisakA maha parasU yA vasUle kI taraha ho| isa tI yatpatti isa prakAra batAI hai-"vakSAna bhirnA varNana ke anurUpa aneka kITa hote haiM, udAharaNArtha-phana bakSabhita // 1 // takSyate'nayA-takSaNI // 2 // vAsI hasta mAdi meM lagane vAlA kiidd'aa|" vAsiH kRzakuTi (uNA-619) iti NidiH yA yahA~ spaSTa rUpa se 'vAsI' kA anuvAda 'Chisel' yA bAsI // 2 // 'adze' kiyA gayA hai| yaha anuvAda DA. jekobI ne prava isa prakAra 'vRkSabhit', 'takSaNi' aura 'vAsI'; tIno curI ke AdhAra para kiyA hai / yaha sandeha avazya utpanna zabda kASThachedana meM prayukta zastra yA upakaraNa vizeSa ke hotA hai ki DA. jekobI aura pravacUrikAra 'vAsI' ke isa ghotaka hai| jo vRkSoM ko bhedatA hai, vaha vRkSabhit, jisase artha se paricita hote hue bhI 'vAsIcandanakalpa' kI vakSa kI tvacA kA utkhanana hotA hai, vaha kSaNI; jo vyAkhyA meM isakA pAdhAra kyo nahIM lete haiN| sambhavataH hAtha meM rahatI hai, vaha vAsI hai| isa prakAra vyutpatti ke isakA kAraNa yaha ho sakatA hai ki 'candana' ke sAtha 'vAsI' kA prayoga hone se prastuta artha kI kalpanA sahaja kara yaha siddha karate haiM ki 'vAsi' aura 'bAsI' donoM hI rUpa se na hui ho / kucha bhI ho, yaha to nizcita ho hI rUpa banate hai| isa vyutpattyAtmaka vyAkhyA se bhI yaha jAtA hai ki vAsI 'bar3haI ke upakaraNa vasUle' kA hI nAma hai| nizcita ho jAtA hai| ki vAsI kASTha-chedana kA hI zambakoSa aura vivakoSa zastra vizeSa hai| 'nAmamAlA' ke bhASATIkAkAra isakA __vAsIcandanakarUpa kI mUkti ne jisa prakAra vyAkhyA paryAyavAcI nAma "bAMsalo iti bhApAyAm"8 diyA hai| kAroM ko ulajhana meM DAlA hai, koSakAra bhI usase baca 2. anekArya saMgraha-hemacandrAcArya ne apane eka anya nahIM pAye / pAzcAtya koSakAra prArthara aiMthanI maikaDAnela zabdakopa meM bhI 'vAsI kA ullekha kiyA hai| mabhidhAna kI 'vAsI' zarada ke viSaya meM saMdigdhatA spaSTa hai| bhAra- cintAmaNi kI pUrti meM racita anekArya saMgraha me unhoMne tIya koSakAroM meM 'amarakoSa' ke kartA amarasiMha 'vAsI' 'matsavA kA eka paryAyavAcI zabda 'vAsI' diyA hai| kA koI ullekha hI nahIM karate hai5| kintu anya koSa- matsA pAbda ke aneka artha batAte hue likhate haiM1. udAharaNArtha dekheM, lakSmIvallabhIya TIkA, 10 124 6. abhidhAna cintAmaNi, mayaMkANDa, zloka 581 2. A fruit Weevil. :taMbara : 3. S. B.E.. VOL. XLV., p. 219 footnot 4. 7. mabhidhAna cintAmaNi svopazaTIkA sahita saMpA. 4. vahI, pR0 216, TippaNI saMkhyA 1 haragovindadAma aura becaradAsa, pra. nAthAlAla lakSmI5. amarakopa kA racanAkAla IsvI 500 ke lagabhaga canda vakIla, bhAvanagara, 1914, 50 367 mAnA jAtA hai / dekheM, : abhidhAna cintAmaNi (hema) koza, ratnaprabhA vyAA History of Sanskrit Literature by rUpAvibhUSita, pramuktikamala jaina mohanamAlA, bar3audA, Arthur Anthony Mecdunell, p. 433. 1925, pR0 207
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ ma. kobI aura bAtI-pandana-kalpa 255 zatapuSpAmadhuzca matsA vAsI sumtikaa| kriyA se karate haiM aura usakA saMskRta paryAyavAcI nAma rasAsvAya bahA bIrya bhRgArAbAdo vissye|| takSaNI tathA bhASA kA paryAyavAcI nAma 'bAisa' dete haiN| hemacandrAcArya ke anusAra 'mRtsA' aura 'vAsI' aura 'zabdakalpadruma' ke kartA ne pulliga 'bAsinako 'vasa'mumRttikA'; donoM parSa meM prayukta ho sakatA hai| isa nivAse' riyA se siddha kiyA hai aura usakA bhI parva koSa ke TIkAkAra, pranthakartA ke ziSya mahendrasari ne eka prakAra kA kuThAra' tathA bhASA meM 'bAisa' kiyA hai| isakI vyAkhyA karate hue likhA hai| (mRtsA) 'takSaNI' athavA 'kuchAra kA eka prakAra' vasUle kehI bAsI tamopakaram sumRtikAya pcaa| yotaka haiN| niH zAlye saMskRte tatra mRtsAracita vika 4. abhiyAna rAjegA koSa-prAkRta ke isa jana isa prakAra 'mRtsA' aura 'vAsI'; donoM zabda takSaNa vizvakoSa (Encyclopaedia) meM aneka pramANabhUta prathavA chedana ke upakaraNa vizeSa hai| 'matsA' kA dUsarA granthoM ke utaraNa sahita nimna rUpa se granthoM ke ubaraNa sahita nimna rUpa se 'bAsI' zabda kI artha yahA~ upayogI nahIM hai, ata: usakI carcA bhI vyAkhyA dI gaI hai5apekSita nahIM hai| ____ 'vAsI vaasii-strii| 'vasUlA' iti syAne lohakA3. zambakalpama-saMskRta bhASA ke 'mahattvapUrNakoSa ropakaraNavizeSe, hA. 26 aSTa. 16 mAcA07 / gandakalpadruma' meM 'vAsI' zabda kI vyatpatti va vyAkhyA maa08|" isa prakAra kI gaI hai-"vAsI (strI) vAsayatIti vAsI yahA~ vizvakoSa ke kartA spaSTa rUpa se 'bAsI' kA anta / gorAditvAd DISa / tkssgii| vAisa iti syAtA artha 'bamalA karate haiM aura usako luhAra kA eka upastram / iti trikaannddshess| karaNa vizeSa batAte haiN| vAsiH (pu. vas nikAse+vasivapithatisarANIti) 'vAsIcandanakalpa' kI vyAkhyA karate hue unhoMne mAge uNA 41124 iti in / kuThArabhedaH bAisa iti bhaassaa| likhA hai-vAsIcandaraNakappa-vAsIcandanakalpa-pu. upaityaNAdi koSaH / "3 koSakAra trikANDazeSa4 ko uddhata / kAryanupakAriNorapi madhyastha, pAva. 5 pr0| vAsISa karate hue vAsI zabda (strIliMga) kI vyatpatti vAsapati vAmI-apakArI tAM candanamiva duSkRtaM takSaNahetulayopa kArakatvena kalpayantimanyante vAsIcandanakalpAH hA0 / 1. anekArya saMgraha, mahendrasUri dvArA racita vRtti mahita, yadAhasaMpA0 thiyoDera jhaMkarIyA, pra. AlpheDa holDara, 'yo mAmapakarotyeSa tatvenopakarotyaso / vIyenA, 1863, dvitIya kANDa, zloka 573, pR. ziromosanA pAyena kurvANa iva novajam // 43 (mirIja aoNpha saMskRta lekmIkogrAfI impIgyala atha vAsyAmapakAriNyA candanasya kalpa iva ccheda iva aikeDemI praoNpha sAyansIma, viyenA, khaNDa 1) ye upakAritvena vartante / vAsIcandanakalpA: / prAha ca2. vahI, pR0 83 'apakArapare'pi pare, kurvantyupakArameva hi mahAntaH / 3. zabdakalpadruma, syAra rAjA rAdhAkAnta deva bahAdara, surabhI karoti vAsI malayajamapi sakSamANamapi // ' pra. motIlAla banArasIdAsa, dillI 1960 kANDa vAsyA va candanamyeva kalpa AcAge yaMpA te tathA / 4, pR0 357 5. abhidhAna rAjendrakoSa (jaina vizvakoSa), prAkRta 4. amarakoSa kI pUrti meM purupottama deva dvArA racita mAgadhI se saMskRta, le. vijayarAjendrasUri ratalAma, (manumAnita racanAkAla IsvI 1300); dekhiye 1934, khaNDa 6,101100 A History of Sanskrit Literature by 6. hAribhadvIya prapTaka prakaraNa, praSTaka saMkhyA 29 Arthur A. Macdonell, Williom Herinc 7. prAcAgaMga sUtra monn, London, 1917, p. 433. 8. jJAtAdharmakathA mUtra
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 anekAnta atha vAsyAM candanakarapAracandanatulyA te tthaa| bhAvanA tu para bhii|' isa vyAkhyA kI puSTi eka anya sUkti ke dvArA pratItava / hA0 26 praSTa0 / jnyaa01| kI gaI hai, jo isa prakAra hai-jo apakArI haiM, ve apakAra yahA~ para koSakAra 'pAvazyaka' aura 'hAribhadrIya' karate rahate haiM; mahAna puruSa to unakA upakAra hI karate 'praSTaka' kI vRttiyoM ko uddhRta karate hue prastuta zabda kI haiM chIle jAne para bhI candana bAsI ko surabhita karatA vyAkhyA kara rahe haiN| 'AvazyakamUtra kI vRtti ke anusAra 'vAsIcandanakalpa' (3) tIsare vikalpa meM 'kalpa' kA artha prAcAra kA artha hai-'upakArI aura anupakArI meM madhyastha / ' kiyA gayA hai| jinakA prAcAra vAsI ke prati candana hAribhadrIya praSTaka prakaraNa' ke vattikAra ne 'bAsI' kA jaisA hai. ve 'vAsIcandanakalpAH ' haiN| artha to 'kASThachedana kA upakaraNa' kiyA hai, para 'kalpa' (4) antima vikalpa meM kalpa' kA artha tulya kiyA zabda ke aneka artha prastuta karate hue samasta zabda kI gayA hai, jo vAsI ke prati candana ke samAna hai, ve 'vAsIvyAkhyA vibhinna arthoM meM kI hai|| candanakalpA.' haiN| (1) 'kalpa' gabda kI vyAkhyA kalpanti' arthAt hAribhadrIya 'aSTaka' ke vattikAra ne isa prakAra 'kalpa' 'manyanta' ho sakatI hai| isake prAdhAra para samagra zabda kA ke vibhinna proM dvArA prastuta zabda-samudAya kI vyAkhyA artha hotA hai--jaise candana basale ko apanA upakArI kI hai| yahAM cAroM vikalpoM meM bhAvArtha to prAyaH eka hI samajhatA hai, vaige ve (vAsIcandanakanyAH) apane apakArI nikalatA hai| abhayadevasarine jisa prakAra prAlaMkArika ko bhI upakArI mAnate hai| (candana vAsI ko upakAge vyAkhyA prastuta kI hai, usI prakAra yahAM bhI vRttikAra imaliA mAnatA hai ki vaha chedana ke dvArA candana ko 'vAmI' aura candana ko rUpaka mAnakara hI sAre mRkta ko apanI sugandha phailAne kA avasara pradAna karatA hai|) isa samajhAte hai| kintu vAsI ko to sarvatra vasale ke rUpa meM byAkhyA kamAya vRttikAra eka subhASita ko bhI udRta hI grahaNa kiyA gayA hai| karate haiM, jisakA artha hai jo marA upakAra kara rahA hai, 5. 'pAiprasaddamahaNNavo' prAkRta bhASAnoM ke vizruta vaha tatvata: mega upakAra karatA hai, jaise zirAmokSa (nADI vidvAn aura prAdhunika kopakAra paM0 harigovindadAma seTha kATakara usame se azuddha khUna nikAlanA-ka prakAra kI ne apane prAkRta-hindI zabdakoSa 'pAiprasaddamahaNNavo' zalya cikitmA) grAdi upAyo ke dvAga kisI ko niroga (prAkRta zabda mahArNava) me 'vAsI' kA ullekha nimna rUpa kiyA jAtA hai| se kiyA hai.--"vAsI strI [vAsi (ma)] vamUlA, bar3haI (2) dukhara 'vikalpa' meM 'kalpa' kA artha cheda kiyA kA eka astra; na hi vAsibaDhaINa ihaM abhedo kahaMcidavi gayA hai| isake mAdhAra para vAsInandanakalpA kA artha (bhamaMmaMgrahaNI, 486) dekho, vaamii|"3 hotA hai-ve manuSya, jo apakArI ke prati bhI upakAritA 'vAsI' kI vyAkhyA isa prakAra kI hai--"vAmI svo kA mAcAra rakhate haiM, jame candana vAmI ke dvArA chede jAne (vAmI) vasUlA, baDhaI kA eka astra (pR0 1, 1 pauma 1. abhidhAna gajendrakopa, khaNDa 6, pR0 1106, 1106 14, 78, kappa, sura, 1, 28, aup)| vAsI muha, pu0 2. praSTaka prakaraNa', racayitA-haribhadramUri TIkAkAra- (vAsI mukha) vasUle ke tulya muMha vAlA eka taraha ka jinezvaragari, paM. manasukha magubhAI, ahamadAbAda, koTa, dvIndriya jantukI eka jAti (utta036, 126) / " vi0 saM0 1908 / prastuta TIkA kA parikAra abhayadeva gari ne kiyA hai, aisA mAnA jAtA hai| 3. pAiyasaddamahaNNavo (prAkRta zabda mahArNava) / isalie yahAM kI gaI vyAkhyA unakI vyAkhyA se haragovindadAsa trikamacanda seTa, kalakattA, milatI-julatI hai / draSTavya jinaratnakoSa, le0 hari 1985, pR. 646 dAmodara velanakara, pR018 4. vahI, pR. 646
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ nA. aMkolo mora vAsI-madana-kalpa koSakAra yahAM 'vAsi' aura 'bAsI' donoM zabdo ko naar|"5 strIliMga vAcI mAnate haiM aura donoM kA artha 'vasUlA-bar3haI yahA~ para vAsI kA artha 'vasUlA' diyA hamA hai taI kA eka prastra' karate hai| sI' zabda kA prayoga vasUle samagra 'vAsIcandanakalpa' kA artha isa prakAra kiyA hai-- ke artha meM 'dharmasaMgrahaNI'1 meM kasa prakAra humA hai, yaha bhI "koI vasale se kATe aura koI candana se khepa kare, to koSakAra ne ur3hata karake batAyA hai| isake atirikta bhI donoM ke prati mamabhAva rakhane vAlA hai|" 'vAmI' zabda kA prayoga jina prAkRta prantho meM prastuta pratha7. pApTe kA saMskRta-aMgrejI koSa:-suprasiddha mASume humA hai, usakA bhI unhoMne pramANa diyA hai-jaise prazna nika koSakAra priMsipala vAmana zivagama prApTe ne apane 'vyAkaraNa sUtra', 'paumacaritra', 'kalpamUtra', 'surasundarga- saMsAta-aMgrejI koSa meM vAsI zabda kI spaSTa vyAkhyA dI parima' aura 'ubvaaiisuutr'| 50 haragovindadAsa seTha ne hai| tadanumAra-"vAsi mB-An Adze, a small, a 'vAmI maha' (sa0 bAsI mukha) zabda kA ullaMba bhI kiyA hatchet. a chisel [vas ija Un. 4-136] 1"6 hai aura batAyA hai ki 'uttarAdhyayana'4 sUtra meM isakA prayoga isa koSa me 'mahAbhArata' meM prayukta vAsi zabda kA 'do indriya vAle prANI vizeSa' ke lie hupA hai, jimakA sazloka uddharaNa bhI diyA gayA hai / mukha 'vasUle' kI taraha hotA hai| prAksaphorDa se prakAzita isa koSa meM 'vAsi' (vAmi) 6. 'jainAgamazabdasagraha'-eka anya mahatvapUrNa prAkRta ma kA artha isa prakAra diyA gayA hai, "vAsi-Vasi or gujarAtI-zabdakoSa me, jisake kartA prasiddha jaina muni zatA Vasi, a carpenter's adze, L. (cf. Vasil" 15 badhAnI ratanacandra jI hai, 'vAsI' aura 'vAsIcandanakalpa' koSakAra ke anusAra 'vAmi' aura 'vAsI' strIliMga kI vyAkhyA nimna prakAra se upalabdha hotI hai-"vAsI' 5. jainAgamazabda saMgraha, pra. saSayI gulAbacanda jasarAja, (strI) (vApI) bAMsalI, phrsii| 'vAsIcandaNakalpa limbaDI (kAThiyAvAr3a) 1926, pR0 686 / (tri.) (vAmIcandanakalpaH) koI bAsalAthI chede ane 6. The Practical Sanskrit-English Dictionary koI candanathI lapakara, to paNa banne tarapha samabhAva gava- -by Prin. V.S. Apte. Ed. by P.K. Gode and C.G. Karve, Prasad Prakashan. 1. dharma saMgrahaNI haribhadra mari dvArA racita prAkRta prantha Poona 1957. paM0 devacanda lAlabhAI pustakodAra phaNDa, bambaI, 16. 7. jIvitaM maraNa va nAbhinandanna va dviSan / 1916, gAthA 486 / vAsyaka takSato bAhuM candanenaM kamulataH // 2. yaha ullekhanIya hai ki vimalasUri dvArA racita va --mahAbhArata 12-6-25, 1-116-15 rA. jekobI dvArA sampAdita, jaina dharma prasAraka sabhA, 8. A Sanskrit English Dictionary (EtymolobhAvanagara dvArA 1614 maiM prakAzita humA hai / dekheM, gically and Philologically arranged with *rga 14, 78 / special reference to cognate Indo3. mu.sundarIcaritra, jimakA dUsarA nAma kathA murasundage European languages, By Sir Monier bhI hai, dhanezvara muni (vi0 sa0 1905) dvArA Monier-Williams, New Edition, greatly likhita prema kathA hai| muni zrI gajavijayajI dvArA enlarged and improved with the collabosampAdita, pra. jaina vividha mAhitya zAstra-mAlA, ration of Prof. E. Leumann, Ph. D. and banArama, 1916, pariccheda 1, zloka 28 / Prof. C. Cappellar Ph. D. and other 4 kiNo somagalA ceba, alasA mAyabAhayA / Scholars (oxford first edition 1899) Pub. vAmImahAya sippIya, sakhA sakhaNagA tahA // in India by Motilal Banarsidass, 1963, uttarAdhyayana, sUtra 364126 / P.948.
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke zabda hai aura isakA artha 'bar3haI kA zastra - vasUlA' hotA hai| zabda ke anta meM kopakAra ne jo 'L' saMjJA kA prayoga kiyA hai, usakA dhayaM hotA hai yaha zabda kevala zabda koSoM meM upalabdha hotA hai, kisI bhI mudrita granthoM meM nahIM miltaa| koSakAra ne 'vAsI' kA artha to sahI rUpa meM kiyA hai, parantu 'L' kA prayoga sahI nahIM hai| jaise hama dekha cuke haiM, prastuta zabda kA prayoga mahAbhArata jaise prasiddha aura prAcIna granthoM meM bhI milatA hai| isa prakAra 'L' saMjJA ke prayoga se spaSTa hotA hai ki koSakAra 'vAsI' ke sAhityika prayoga se aparicita rahe haiN| arvAcIna bhASA TIkAkAra--- pracIna bhASA TIkAkAroM ne hindI, rAjasthAnI, gujarAtI mAdi bhASAoM meM zrAgama- sAhitya para jo vyAkhyAe~ likhI haiM, unameM bhI 'vAsIcandanakalpa' kI surenr sfusizatayA 'jambUdvIpaprajJaptisUtra' ke samAna hI milatI hai| kucha eka mahatvapUrNa bhASA TIkAkAroM kA yahA~ hama ullekha karate haiM: zvetAmbara terApaMtha ke caturtha zrAcArya zrI majjayAcArya 2 jI jaina bhAgama sAhitya ke prakANDa vidvAna the, 'uttarAdhyayana sUtra ke rAjasthAnI padyAnuvAda meM prastuta zabda-samUha kI vyAkhyA isa prakAra karate haiM :"koDaka ba karane de koi candane siipe| e bIhU Upara bhAga sarovA, rAga jI // vAtikA-yahA~ pATha vAsI candanarUppo yo kalpazabda te 1. L-Lexicographers (i.e. a word or meaning which although given in native lexicons, has not yet been met with in any published text. sadRza prathaMpaNIthakI tulya / bAMsIle cheda 1 : candane lepe 2 : tulya bhAva / " 3 jayAcArya ne yahA~ 'vAsI' kA prathaM vasUkA hI kiyA hai aura 'vAsI candanarUppo kA artha "koI vasUle se chede aura koI candana se lepa kare, taba una donoM para samAna bhAva rakhanA - rAga-dveSa rahita hokara" kiyA hai / isI prakAra 'ubabAI sUtra' ke gujarAtI manuvAdakAra mamRtacandrasUri 4 tathA 'uttarAdhyayana sUtra' ke hindI vyAkhyAkAra upAdhyAya mAdhmArAmajI ne vAsI kA dharma vasUlA tathA vAsI jandanakalpa kA parva uparyukta hI kiyA hai| bavAI sUtra ke eka mAdhunika hindI anuvAda meM vibhinna vyAkhyAoM ke AdhAra para vibhinna partha isa prakAra diye gaye haiM- "candana apane kATane vAle vasUle kI dhAra ko bhI sugaMdhita banA detA hai| kyoMki candana kA svabhAva hI sugaMdha denA hai| isI prakAra apakArI ke prati bhI upakAra buddhi rakhanA / "athavA apane prati 'vAso' ke samAna baratAva karane vAle prapakArI aura candana ke samAna zItalatA pradAtA upakArI ke prati samAna bhAva rakhanA - rAgadveSa nahIM karanA / " "prazastra se duHkha dene vAle aura candana se pUjane vAle ke prati samabhAva rakhanA 'vAsIcandane- samANakappA' kahA jAtA hai|" yahA~ sarvatra 'vAmI' kA parva 'balA' hI kiyA gayA hai pahale do vikalpoM meM prAlaMkArika vyAkhyA kA prAdhAra liyA gayA hai, jaba ki antima vikalpa zAbdika vyAkhyA para AdhArita hai / 3. uttarAdhyayana kI jor3a 16162 / 4. uvabAI mUtra, pra0 rAya ghanapatasiMha bahAdura, kalakattA, 136, pR0 100 // 5. uttarAdhyayana sUtra, pra0 jaina zAstroddhAra kAryAlaya, lAhora, 1636, khaNDa 2, 11662 / -Abbveviations P XXXV 2. jayAcA (vi0 saM0 1860-1930) ne rAjasthAnI bhASA meM jaina dharma aura darzana sambandhI mahattvapUrNa racanAe~ kI hai| inameM bhagavatI sUtra, prajJApanA sUtra, uttarAdhyayana sUtra aura jJAtAdharmakathAMga sUtra kA padyAnuvAda ullekhanIya hai / 6. ubadhAI sUtra, anu0 pa0 muni umezacandrajI 'maraNa' pra0 pra0 bhA0 sAdhumArgI jaina saMskRti rakSaka saMgha, saMsAnA (madhyapradeza) 1663, pR0 101 /
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ DA.kobI paurabAsI-babana-kalpa 256 : itara granthoM meM:-'vAsI candana' kA prayoga pAgametara ke paripAka se bAsIcandanatulyatA kI sthiti vizavayoga sAhitya meM bhI vipula rUpa se upalabdha hotA hai| bAloM ko batAI hai|5 usakI vRtti meM gaMbhIra vijayagaNI 1. hemacanAcArya kA yogazAstra ne nimna vyAkhyA dI haimahAyazaska sAhityakAra prAcArya hemacandra ne 'samatva- 'vAsIcandanatulyatA:-vAsI-kuThArikA, tathA zarIrasAdhanA' kI ucca sthiti kI vyAkhyA karate hue likhA hai- sya cchedanaM tathA candane-nArcanaM, tayo viSaye tulyatA "gozIrSacantAle bAsocchave . baahyoH| zokaharSAbhAvAtsAdRzyaM syAt-rAgadveSayoravakAzabhAvAabhinnA cittavRttizcet tadA sAmyamanuttaram // " dityarthaH / '6 / hAthoM para gozIrSa candana ke lepa kiye jAne para aura 'vAsI-kuThArikA se zarIra kA chedana tathA candana se vasUle se kATe jAne para yadi cittavRtti samAna rahe, to arcana; donoM viSayoM meM tulyatA-zoka maura harSa ke prabhAva vaha utkRSTa samatA hai|" se yaha sAdRzya hotA hai yA rAga aura dveSa ke avakAza ke hemacadrAcArya ke isa prayoga se prastuta sUkta ke prabhAva se|' vAstavika artha ko prasaMdigdha rUpa se jAnA jA sakatA hai| TIkAkAra vAsI ko yahA~ kuThArikA kahate haiM, jisakA (2) 'pAvazyaka niyukti hAribhadrIya vRtti' bhadrabAhu artha 'choTI kulhAr3I' hotaa| vaha 'basUle' ke samAna hI svAmI dvArA racita 'pAvazyaka niyukti3 kI hAribhadrIya hotI hai| yahA~ prastuta sUkta kA bhAvArtha spaSTa rUpa se bRtti meM 'vAsIcandana tulyatA' kI vyAkhyA isa prakAra kI samajhAyA gayA hai|| gaI hai-"vAsIcandanakalpa upakAryapakAriNo madhyasthaH 4. subhASita patha:-saMskRta vAGmaya ke subhASitoM uktaM ca-'jo caMdaNeraNa bAhuM prAlipai vAsiNA va tccheii| ke saMgraha-va 'subhApita-ratna-bhAMDAgAra' meM kucha eka aise saMthuNai jo va nidai maharibhiNo tatya samabhAvo / / "4 zloka upalabdha hote haiM, jo vAsIcandana ko sUkti para "upakArI aura apakArI meM madhyastha jo candana se kucha prakAza DAlate hai| ravigupta dvArA racita eka subhAbAhu kA liMpana karatA hai yA vasUle se bAhu ko kATatA hai, Sita isa prakAra haijo stuti karatA hai athavA niMdA karatA hai, vahAM mahapikA 'sujano na yAti vikRti, parahitanirato vinAzakAle'pi / samabhAva hotA hai|" cheve'pi candanataH suramayati mukhaM kuThArasya // 7 isa prakAra haribhadramUri ne bhI isI artha ko mAnyatA parahita meM nirata sajjana vinAzakAla meM bhI vikRti (nijasvabhAva meM parivartana) ko prApta nahIM hote, chaMde pazopavijayajI kA adhyAtmasAra 'adhyAtmasAra' ke racayitA yazovijayagaNI ne samatA 5. samatAparipAke syAd viSayagrahatUnyatA / 1. yogazAstraprakAza, prAcArya hemacandra, pra. jainadharma yayA vizadayoganAM vAsIcandanatulyatA / / prazAraka sabhA, bhAvanagara, 1615, 4154-2 -pradhyAtmasAra, pra. jainadharmaprasAraka sabhA, 2. tulanA kIjiye-Yogasastra of Hemchandra bhAvanagara, 1615, 3 // 37 Ed. S. Tr. into German by E. Windish . prAdhyAtmasAra para gambhIravijayagaNI kRta TIkA, in z. D. M. G., Vol. XXVIII. P. 185. (racanAkAla saM0 1953), pra. jainadharma prasAraka bf. Ch. IV-V.54-2. 3. vAsIcaniNakappo jo maraNe jIvie ya smsnno| sabhA, bhAvanagara, IsvI 1915, pR070| dehe ya prayaDibaDo kAusaggo havA tassa // 7. subhASitaratnabhAMDAgAra, saMpa0 kAzInAtha pAhuraMga -mAvazyaka niyukti, gA0 1548 paraba, nirNayasAgara presa, bambaI, 1831, tRtIya 4. mAvazyaka niyukti hAribhadrIya vRtti, pR0766 saMskaraNa, pR071 zloka 63
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta jAne para bhI candana kA vRkSa kuThAra ke mukha ko suvAmita kI dyotaka hai| ukta vivecana ke prAcAra para prastuta sUkta karatA hai| eka anya subhASita meM kahA gayA hai kI vyAkhyAnoM ko hama pramukha cAra bhAgoM meM vibhAjita kara 'vikaceSTitAni parako parizocanIya makate haiM :bAlapravAla malayAdrisaha hste| (1) vaha vyakti, jo viSThA (yA kisI bhI durgandhanibhidhamAnaharayo'pi mahAnubhAvaH pUrNa padArtha) kI durgandha aura candana kI sugandha meM udAsIna sa sammukhaM punaramIH surabhI karoti // 1 ho| (DA. jekAbI kI vyaakhyaa)| hai paraso 'terI ceSTAnoM ko dhikkAra hai| sugandha ke (2) rUpAnmaka vyAkhyA-vamale dvArA kATe jAne para samUha-rUpa candana ke vRkSa ke prati terA droha zocanIya bhI candana usako mugandhita karatA hai| umI prakAra sAdhaka hai| kyoMki tere dvArA hRdaya bhede jAne para bhI vaha nirbhaya apane apakArI kA bhI upakAra karatA hai| (loka prasiddha mahAnubhAva (candana) tere mukha ko surabhita karatA hai| subhASitoM aura abhaya devamUri prAdi TIkAkAroM dvArA donoM subhASitoM meM candana prAlaMkArika rUpa se sajjana ravIkRta vyaakhyaa)| kA pratIka hai| prati sajjana manuSya ke liye pracalita (3) anya prAlaMkArika vyAkhyA vaha vyakti, jo aise subhASita padyoM kA bAhulya prAntIya bhASAoM meM bhI vamUle ke mamAna apakArI aura candana ke samAna upakArI upalabdha hotA hai| 'mundaravilAsa' ke kartA sundaradAsajI ke prati mamAna bhAva rakhanA hai| (abhayadeva mari vAga ne sAdhu ke lakSaNoM ko batAte hue likhA hai dI gaI vaikalpika vyaakhyaa)| 'kouka nivata kouka baMdata, (4) gAbdika vyAkhyA-vaha vyakti jo kisI puruSa kojaka detahi pAiju bhanchana / ke dvaar| vamUle se kATe jAne para aura dUsare puruSa ke kouka mAya lagAvata candana / dvArA candana meM lepa kiye jAne para, donoM para rAga-dveSa na koukaDArata hai tana tacchana / karatA humA mamavatti rakhatA hai| (jambU dvIpa prajJapti sUtra kou kahai yaha bhUkta visata, aura 'mahAbhArata' ke mUla pATha meM dI huI vyAkhyA tathA kojaka kahe yaha mAhi viyacchana / haribhadra mUri, hemacaMdrAcArya prAdi TIkAkAroM va vidavAno sundara kAhu se rAga dveSa na, dvArA sviikRt)| ye saba jAnA sAdhu ke lacchana / 2 ina cArga vyAkhyAno kI tulanA karane ke pazcAt hama yahA~ candana lagAne vAle aura tana kA lakSaNa karane / asaMdigdha rUpa meM isa niSkarSa para pahacate hai ki 'vAsIvAla para rAgadveSa-virahita sAdhu mAnA hai / cadanakA' kI mahI vyAkhyA upayukta caturtha vyAkhyA hai aura 'jambUdvIpa-prajJaptimUtra', 'mahAbhArata' prAdi maulika upasaMhAra : granthoM para prAdhArita hone se isakI yathArthatA nirvivAda hai| adhyAtma-pradhAna bhAratIya saMskRta meM vItarAga sthiti ara kA pAdarza aura umako sAdhanA sarvatra pratibimbata hotI upayukta gabhI vyAkhyAoM kA bhAvArtha eka hone para hai| jaina aura vaidika vAGmaya ke AdhAra para hamane degyA bhAvAtkiJcin-annara uname dRSTigocara hotA hai| hai ki mamatva kI ucca sAdhanA meM mAdhaka jaba lIna ho usakA mUla kAraNa sambhavataH yaha ho sakatA hai ki 'uttarA. jAtA hai, bAhya kATa aura suvidhA ko apekSita kara detA dhyayana' 'kalpa' uvavAI' Adi sUtroM meM tathA hAribhadrIya hai / vAsacandananulyatA kI mAhityika ukti isI sthiti aSTaka' granthoM meM1 prastuta sUkta kA makSipta rUpa 'vAmI1. vahI, pR. 378, zloka 48 1. haribhadramari mUla artha me suparicita lagate hai, isIlie 2. sundaravilAsa, kartA sundaradAsa (vi0 saM0 1553. 'pAvazyaka niyukti' kI vyAkhyA meM unhone isI 1746) prA. belaveDiyara TIma priMTiMga varma, vArtha ko mAnyatA dI hai; kintu abhayadeva mUri ima ilAhAbAda, 1914, 26 / 12 0 136 mUla prartha se aparicina lagate hai| isIlie 'upavAI
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ gava-bAsaudA ke jana mUrti yA yaMtra lekha candanakalpa' athavA vAsIcandanasamAnakalpA zurU huA hai| humA hai| ina vyAkhyAkAroM ne sambhavataH noka prasiddha sambhava hai, abhayadevamUri prAdi vyAkhyAkAra jinhoMne subhASitoM pora sUktiyoM ke mAdhAra para apanI vyAkhyAeM upayukna dUsarI tathA tIsarI vyAkhyA ko svIkAra kiyA kI haiN| yadyapi dUsarI aura tIsarI vyAkhyA prayathArtha nahIM hai| isI sUkta ke vistRta rUpa se avagata na ho, jisakA haiM, phira bhI unameM mUla marya kA pratinidhitva nahIM harA hai| prayoga 'jambUdvIpa prajJapti sUtra' meM "vAsItacchaNe aTTha jahAM taka DA. jaikobI kI vyAkhyA kA sambandha hai, caMdaNANalivaNe maste" athavA mahAbhArata meM vAsyeka takSato yaha spaSTa hai ki vaha pUrNatayA prayathArtha aura nirAdhAra hai| bAI candamenakabhukSanaH" ke mavimnAra zabda-vinyAsa ke sAtha isameM koI sandeha nahIM ki DA. jaikobI jainadharma aura satra' kI vRtti meM tathA 'hAribhadrIya aSTaka' kI vRtti prAkRta bhASAoM ke prakANDa vidvAna the. phira bhI prastuta (jisakA pariSkAra abhayadevasari ne kiyA hai) mukta kI vyAkhyA ke maulika anyoM meM hue prayoga se unhoMne jo vyAkhyA kI hai, vaha svayaM haribhadramari kI paricita hone ke kAraNa yahAM to avazya hI ve bhrAnta vyAkhyA se bhinna hai| dhAraNA ke zikAra hue hai| gaMja-vAsaudA ke jaina mUrti va yaMtra lekha zrI kundanalAla jaina ema. e. ela. TI. sA. zA. gajabAsaudA madhya pradeza ke vidizA (bhelamA) jile vidvAna bhadrArakoM evaM vidvAnoM prAdi kA paricaya milatA kI eka tahasIla hai, jo madhya relaveke bInA-bhopAla seksana hai| para sthita hai| yahAM vyApAra kI acchI maMDI hai| pahale bhI mati-lekha---- yaha sthAna acchA sampanna rahA hai| yahAM jainiyoM kA purA- caubImI pInala kI-maM. 1674 jaTa mudi navamI tana kAla meM acchA prabhAva thaa| aisA yahA ke prAcIna candre mUla-saMdhe saramvanI gacche balAtkAragaNe kuNDakundAmandigeM, mUrti-lekhoM yatroM tathA zAstra-bhaMDAra ke acche cAryAnvaye bha0 yA.kIni. naspaTTa bha0 lalitakoti sakalana se jAna par3atA hai| 15vIM 16vIM zatAbdI meM ima upadezAn jaimavAlAnvaye koTiyA gotra cau0 pUraNamala nagara kI mampannatA kA digdarzana, mUrtiyo kI pratiSThA nathA bhAryA mAnamatI tayo patrAH cau0 pagmagama bhAryA kamalAmandira nirmANa Adi se jJAna honA hai| yahA para aba bhI banI putra mudarzana bhrA0 gajamala bhAryA parabhA (prabhAvatI) 5-7 prAcIna mandira di0 jaina mandira hai jinameM aneko cau0 paramarAma praNamati / mUni lekha va yaMtra lekha tathA prAcIna hastalikhita grathoM kA (2) caubImI pInala ko-ma0 1534 varSe prASAr3ha acchA saMgraha vidyamAna hai| maiMne yahA ke mandiroM ke mUrtilekha mudI 2 guro zrI kASThAsaMghe mAthurAnvaye puSkaragaNe ma. liye the, jinameM se kucha kA vivaraNa "sanmati maMdeza" ke kamalakIti devAstatparTa bha0 zubhacandra devAstadAmnAe pichale aMkoM meM prakAzita ho cukA hai| anekAnta ke pAThakoM agravAla jAtIya maMgahI bhoja bhAryA nakhamI devI tatputrAH ko bAsaudA ke dhUsarapurA ke mandira meM sthita mUrti va yaMtra- yA. maM0 mahaNamIha bhAryA ratanapAlahI putra sAdhAraNaH / leva prastuta kara rahA hU~, jinakA itihAsa kI dRSTi se ma0 bhojU dvitIya putra: ma0 jiNadAsa bhAryA dogohalAhI bar3A mahatva hai| ina mUrti lekhoM me vividha jAniyoM ke tayoH putrAH catvAraH saM0 dinU bhAryA jJAnacada hI putra pratiSThAkAraka zrAvaka dhAvakAoM aura mUla saMghAdi ke lavaNamIMha di. bhAryA amarAde putra hAranu, maMjiNadAsa
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 anekAnta di. putra prAlhA bhAryA sAdhuhI putra karamasiMha, tRtIya putra [tatpadrebha. zrItribhuvanakoti devena pratiSThitA saM. bhirabharja semalu bhAryA rUpacaMda hI putra dhanesaha / caturtha putra haru bhAryA tasya patra saM. rIsabharjanayo tasya putra vaidya bharja jamanI meM mevaahii| saM0 jiNadAsa bhAryA holAhI putra vimaladAsa paravAbhyatI (?) | bhAryA vyaurAjahI / saM. bhoja tRtIya putra saM0 nAnigu bhAryA [10] pArzvanAtha kI padmAsana pItala mUrti-saM0 padmasiri eteSAM madhye saM0 jiNadAsaH tasya putraH saM0 dinU 1577 varSe mAgha sudI 9 budhe zrImUlasaMdhe bha. zrItribhuvanaetau dvAvapi zrI jina caturvizaMtikA pratiSThArtha[pya] nityaM kIti tadAmnAe NolA putra sAha ugaNA bhAryA jaisiri prnnmNti| putra sakamA padamadiuparaka? sakamA bhAryA vijaisiri putra vaidU (3) caubIsI pItala kI-saM0 1521 barSe mAgha saMpadam bhAryA mahAsiri putra narasiMha ...... bhAryA sA... sudI 2 zanI zrI mUlasaMdhe balAtkAragaNe sarasvatI gacche [11] pArzvanAtha kI padmAsana mUrti-saM0 1511 bha. sakalakIti tatpa? bha. zrI bhAnu (bhuvana) kIti ko ta varSe caitrasudI zanI mUlasaMghe bha0 jinacaMda saM0 masI kI upadezAt baDanAtra uttare stara [zvara] gotra[3] zreSThi kehi / kAha saM0 khAkasI vAraselAsya narasiMdhu bhAryA vijo puSa..." bhAryA dhAU suta dheSThi dhanA bhAryA pANI suta gAmI ete zrI ratana jI caturvizati vivAna prnnmNti| [12] sapheda pASANa kI padmAsana mahAvIra pratimA-saM0 1666 varSe zrImUlasaMdhe kudakuMdAmnAe (4) khaDgAsana pArzvanAtha mUrti-saM0 1687 bha0 jasakIti bha0 lalitakIti bha0 dharmakIrti upadezAt varSe vaisAkha sudI 5 zrI mUlasaMghe balAtkAragaNe bha0 zrI agrotakAnvaye sAha tArAcanda bhAryA tAraNade tatputrAstra lalitakIrti tatpa? bha0 dharmakIti tatpa? bha0 jagatkIrti yAH jyeSTha sA. rUpacaMda bhAryA mahezade putra padArAvA, 1dvi0 idaM pratimA ba. khetAsUrapitaM nimnaM saM. rAmadAsa pratipThataM / putra DogarasI bhAryA kamanI tatputra kharagasena, kisunadAsa (5) pItala kI khar3agAsana mUrti-saM. 166 mAgha saM..."tilokacaMda bhAryA saddhammI nityaM praNamati / zrIrastu sudI 6 zukra zrI mUla saMghe sarasvatI gacche balAtkAragaNe parazvapAla / kundakundAnnaye bha. lalitakIrti bha. padmakIrti upadezAt mUrtiyAM pASANa kI hai jinameM saM0 1546, 1664, pAMDe guNadAsopadezAt golApUraba jJAtIya bAI rAyamatI 1543 prAdi likhe hai parantu lekhoM ke zeSa bhAga par3ha nahIM eteSAM nityaM praNamati / (6) pArzvanAtha khaDgAsana mUrti-saM. 1687 vaisAkha [13] saM0 1725 zrI sakalakIti upadezAt / sudI 5 zrI mUlasaMghe bha. dharmakIti tatpaTTa bha. jagatkIti [14] saM0 1466 varSe vaisAkha sudI 11 budhe zrI upadezAt sA0 damanu bhAryA sahodarA tayoH putrA: tejapAla mUlasaMgha bha0 zrI sakalakIti sAo haralA bhAryA gAvina saM. gamadAsa pratiSTata madhye imAM pratimA pratiSThitaM / suta dharmA bhAryA zrIpati putra tolA ete zrI AdinAthaM (7) zAMti kutha va praraH nAtha kI potala ko mati - prtisstthaapitaa| saM. 1661 varSe vaisAkha sudI 7 bha, jagatkIti upadezAt [15] saM0 1526 phAguna sudI 6 mUlasaMdhe prA0 gulagae (gaMja?) grAma paMcAyatI pratimA karAyitaM / tribhuvanakIti.......... (5) kalApUrNa pArzvanAtha kI pItala kI pratimA- [16] saM0 1544 varSe vaisAkha sudI 15 some zrI saM. 1746 sAvana sudI 6 mUlasaghe bha. jagatkIrti mUlasaMve balAtkAragaNe sarasvatI gacche naMdisaMdhe zrI kuMdatadAmnAe vagheravAlAnvaye madyA gotre sA. dhI nepUsI bhAryA kadAcAryAnvaye bha0 padmanaMdI tatpaTTa bha0 devendrakIti tatpaTTe naulAde tayoH putrAH saM. zrI kizanadAsa pratiSThA karApitA tribhuvanakIrti devaH pratiSThitA paura paTTAnvaya........"saM0 DUMgAsI chola nityaM praNamati / jirnndaas| (8) saM. 154 jeTha 1 bhramavratakala gaNe sarasvatIgacche [17] saM0 1507 varSe phAguna sudI 6 bhaume rAyazrIkundakundAnvaye zrIpamanaMdI devAstatpaTTa [bha. devendrakItti seNi durge dhImUlasaMdhe paurapaTTa sA0 parasarAma bhAryA jaate| t|
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ - gaMja-bAsaudA ke jaina mUrti va yaMtra lekha 215 padamasiri putra rAnu bhAryA sAsanaU putra balhA praNamati kI choTI mUrti-+1746 meM bha0 surendrakIti ne pratiSThA saM0 jaalhaathii| pratiSThA kraaii| [18] cauvIsI pItala kI-0 1565 varSe jeTha [28] 0 1535 mUlasaMdhe zrI ma. bhuvanakIrti paTTe vadI 5 buSe zrImUlasaMdhe bha. zrI jJAnabhUSaNa zrI vijayakIrti bha0 jJAnabhUSaNa upadezAt / tadgurubhrAtA bAMtidAsopadezAt turahAnapura vAstavyaH [26] zAMti kaMtha para nAya kI pItala kI mUrtisAha guNarAja sA0 rAgadeU sA0 nAgade paM0 pAsu putra 33 saM0 1404 prASAr3ha vadI bhaume zrI mUlasaMdhe zrI devendranemidAsa bhaginI bAI cAMdU sA0 dhanarAja sA0 pAsU kIti zrI paurapAdAnvaye sA0 siNa bhAryA udA putra nainasiMha nAgaseThiyA ... ete zrI bhAdinAthaM praNamati / bhAryA seNU putra pIDaH nityaM praNamati / [19] saM0 1515 phAguna sudI haravI zrI mUlasaMghe [30] saM0 1537 vaisAkha mudI 10 mUlasadhe bAraha bha0 jinacaMdradevAstadAmnAe golApUrva noraa......| seNI saM. vappaU bhAryA hIrA putra saM0 pramara cha bhAryA bolhA [20] saM0 1316 jeTha badI 5 some golApUrva gotra putra saM0 rAma bhAryA jaso vaidiharA putra manasukha / paM0 kAlhAmAha bhAryA gIDalanI putra cauo cAkaliyA saM0 loTA bhAryA bAlade putra gaMgA putrI bhAntI nityaM praNamati / yaMtra lekha [21] saM0 1500 varSe phAguna sudI 8 zrI mUlasaMdhe (1) saM0 1710 mASasudI 5 zrI mUlasaMdhe ma. zrI balAtkAra gaNe sarasvatI gacche...' / narendrakIrtistadAmnAe bhAlapurana khaMDelAnvaye pATaNIgotra [ saM0 1711 agahana vadI 11 zukra zrImUlarAMdhe saM0 zrI nAMdAkAragotre thI sAha zaMbhU dAmyAM pratiSThApita balAtkAra gaNe sarasvatI gacche ma0 dharmakIrti, pamakIti, sA0 godhAmuchapraNamati / makalakIrti upadezAt ThA0 sAhi praNamati / (2) saM01596 jeTha sudI 6 gurau mUlasaMghe bha. zrI [23] sa0 1522 vaisAkhasudI 6 ravI mUlasaMdhe jJAnabhUSaNa pA0 nemicaMda prA. zrI abhayacaMda bha. ratnakIrti bha0 devendrakIti tatchiSya devanaMdi sA0 bhauriNagu bhAryA khemA upadesAta ayodhyApUrva sA0 delhA bhAryA hIrA putra paM0 deva. putradAsu putra semadharA putra bhuvanapati / dAe zivadAe sAmahaNU mutA ratnasirI mA. thImabhayakIti [24] saM0 1524 caitra vadI 1 zukra bha0 zrI siMha- ziSya bra. mANika caMda ene nityaM praNamaMti / kIti tadAmnAe golApUrvAnvaye sAha lajer3A bhAryA- (3) saM0 1658 mUlasa ghe bha0 lalitakIrti upade. dausiri putra paTavArI cadinabhrAtA sAkhamA paTavArI bhAde sAta golAlAre mA0 rupana bhA0 rukmanI putra sA. caturbhuja tasya bhAryA sAdhvI diulA putra sA0 nenasI putra kaugsI bhA0 hIrA putra bhAune hagviMma manohara nityaM prnnmNti| sA. lAhA bhAryA sAdhvI dhanasiri prnnmti| (4) saM0 1674 phA0 mu0 10 mUlasaMghe balAtkAra[25] saM0 1687 vaisAkha sudI 6 mUlasaMdha bha0 gaNe sarasvatI gacche kudakudAnvaye bha0 lalitakIti bha. dharmajagatkIti sA0 lakhamI bhAryA karamI putra bhImaseni bhAryA koti upadezAt paurapaTTa apTasAkhA evaM sA0 candrapAla bhA0 prAnamatI siMghaI rAmadAsa pratiSThA madhye pratipTitaM nityaM matI putra 4, jyeSTha putra yama bhA0 prAgarA putra dustara dvipraNamati / uradu bhA0 jamunI pAThasakhA / [26] maM0 1401 vaisAkha sudI 15 thI kASThAsaMghe (5) saM0 1714 varSe jagatkIrti upadesAt paurapaTTe bha0 kSemakIti, hemakIti tacchiSya muni padmakIrti devA- rAjAnvaye pechorAmUra goyalagotre siM0 kalerA nityaM dezena sA0 dhAmA putra sA0 duha bhAryA kalho prAtmakarma praNamati / vinAzArtha praNamati / (0) saM0 1694 baisAkha sudI 6 gurI bha0 lalita[27] zAMti-kathu-bhara nAtha kI khaDgAsana pItala kIti bha0 dharmakIrti upadesAt tasya ziSya paM0 gunadAsa
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 anekAnta pitaM / golApurvAnvaye koThiyA gotre saM0 nemidAsa bhAryA kuThari [15] ma01479 jeTha sudI 11 mUlasa'dhe padmanaMdI putra, jeThA putra khaDgasena bhA0 mAunade, di0 pu0 saM0 deva ziSyANI majikA kamalazrI solahakAraNa yaMtra kAsoradAsa bhA0 lAlamati putra pratApa bhA0 khemAvati, tR0 kArApya praNamaMti agrotakAnvaye sAradadeva putrI bAI kAlhI putra saM.harakhaula bhA0 mAyAde putra mAnasiMha, 10 putra sa0 prajikA jaataa| jagapati nityaM praNamati / [16] saM0 1566 mAgha sudI 5 maMgala kASThAsa (7) sa. 1777 magasira sudI 2 prA. zrI rAja- vAgaDa gacche paskara gaNa bha0 zrI pratApakIrti muni sAtikRtena prpvti| nAtha upadesAt agravAla jAtiya vaMzalagotre mADu sAo (4) sa. 1768 mAghavadI 12vI zrI surendrakIti aMbAI putra hAsU bhA0 vigaI putra kAlhA kArApitA / ziSya paM. bhImasena praNamati / [17] saM0 1571 jeTha sudI 2 mUlasaMdhe kaMdakudA(9) sa. 1726 mAgha sudI 13 ravI pAnaMdI ' cAryAnvaye prabhAcandrAmnAe vardharavAla vaMze rtn'| sakalakIti upadesAta golAlAre seThi gotra si. lache bhA0 kapUga putra khADerAya bhA. vasaMtI putra 3 jeThA visunadAsa,,. . [18] saM01474 mAgha sudI 13 gurI mUlasake bhA. lAlamatI, di10 zrIrAma bhA0 savaMsI. topatra golArADAnvaye sA0 lampU putra narasiMha idaM yatra pratiSThAbhagavAna dAsena yaMtra pratiSThitaM brhnaayaame| . (10) sa. 1712 varSe bha0 paprakIti bha0 sakala- [19] saM. 1966 mAgha sudI 13 ravI kASThAsaMghe mAthura kItitacchiSya paM0 ghanazyAma nityaM praNamati / gacche bha0 kvArasena tadAmnAe jaisavAlavaMse sA. manorathu bhA. [11] saM0, kASThAsaMghe mAthuragaccha bha0 kvArasena / mADanade putra 3, sA0 kIti bhA. rAyamatI sA. bhAveta bha. lAlamatI, sA. vIrasAha, sA. kIti ke putra 5 budhasena bhA. caMpA [12] saM0 1576 kArtika sudI 8 some mUlasa ghe sA0 dhanarAja bhA0 mADanade, sA0 mato, sA0 prAsakarana, kudakudAnvaye zrI bha0 prabhAcandrAmnAe khaMDelAnvaye vAkalI sA0 bhImasena zrI mUlasaMghe bha0 vizvabhUSaNa pratiSThita / vAla gotre sA0 bAlA bhA0 bAlamiri putra nAthasAhAreja nAthU bhA0 dhamili putra pIyA prnnmti| (20) saM0 1503 varSe mUlamaMdhe sarasvatI gacche prA0 [13] ma 1536 kAtika sudI ra zanI malasa pInadI tacchiSya zrI zubhacaMda, jinacaMda tadAmnAe mA0 bha0 jinacanda naMbakaMcukAnvaye sa... baccharAja bhA. hIrA tayoH putra sA0 kAkuli bhA0 lakhA putra bIdhuhi-saMghapati tanmadhye mA0 kAkuli praNamati / [14] saM0 1506 jeTha sudI-zuke mahArAjAdhirAja rAmacandra deva suta rAjya padAdhiSThita tatputra pratApa- (21) 1537 phAguna sudI 13 mUlasaMghe bha0 padyadeva rAja pravartamAne-zrI kASThAsa mAthuganvaye puSkara naMdI bha0 zubhacaMda bha0 jinacada tadAmnAe maMDalAcArya zrI gaNe bha0 hemakIti bha0 kamalakIti pAMDe-pa0 raMdhU tadA- siMha naMbI tadAmnAga golAprAnvaye sA0 pasA bhA0 rajA mnAe agrotavaMze vaMsila gotra sA0 kSemadhara putrI mAthis tasyA' kukSau samutpanne patra. aruhadAsaH bhA0 gholA, kaniSTha mahAgaja nAmAnI putrA 4 ma0 gaje sA bholhi lharat bhadracaMda bhA0 dhomA, amahadAsa putra 5..' / aAhadAsa' mahAgaja putra gopA praNamati ? praNamati /
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya meM aMtarikSa pArzvanAtha zrIpura nemacanda dhannUsA jaina, nyAyatIrtha (21) muni zrI sumatisAgara (saM01575 se 1652) the| inhoMne 47 chaMda kI gujarAtI meM antarikSa pArzvanAtha yaha sUratazAkhAke balAtkAragaNake bha0 abhayacaMdra zigya vinaMti kI racanA saM0 1674 caitra sudI paMcamI, ravivAra prabhayanaMdIke ziSya the| inhoMne SoDazakAraNapUjA, dazalakSaNa- ko vyArA nagara meM kI thii| jAna par3atA hai yaha racanA pUjA, jambUdvIpa jayamAlA, vratajayamAlA, tIrthajayamAlA prAdi samaya unake pAsa zve. muni lavaNya samaya kI kRti hogii| pUjana mAhitya nirmANa kiyA hai| tIrtha jayamAlA-- isakA savistara varNana hama mAge karane vAle haiN| 'antarikSa vaMde sukha thAya, saMkhajinezvara chAyArAya / isa kAvya meM batAyA hai kI, kharadUSaNa rAjAne igara pUravara sAMbhalodeva, jaTAmahitagrAdi deva sumeva / 16 / bhojanottara vaha pratimA jalakapa meM DAlI aura bahuta jambUdvIpa jayamAlA kAla bAda elicapura ke elaca gajA ko vaha kaise prApta 'mANikasvAmI gommaTa e, antarikSa sakhesa / hii| tathA jahA~ pratimA antarikSa rahI vahA~ zrIpura nAma mahAmani jina kahiyA, kevala jJAna-sucandraprakAza jeha khiyaa| kA vikhyAta nagara bsaayaa| pahale vaha pratimA itane (22) bhaTTAraka dharmacaMdra (saM0 1607 se 22) ye UMcAI para thI kI, usake nIce se eka ghur3a savAra nikala balAtkAra gaNa kAraMjA-zAkhA ke bha. deveMdrakIti ke zipya jAtA thaa| magara kaliga prabhAva se paba dora pramANa hi the| inake dvArA nirmita pArati me zirapura-jinakA adhara hai| dekhoullekha huA hai| 'antarikSa pratimA rahi jAma, nagara basAyo teno nAma / 'karuNAnidhi, paramAvadhi, rasavAridhibhepA, zrIpura nAme che vikhyAta, jehanI grathI kahiye bAna // 3 // taridhara narakari, 'varajina zirapUra kezA / jaba elacapura rAjakumAra,tahi yoM jAno divo amavAra / jita varmaka, dhRtazamaMka, zatazarma karezA, e kaliyuga mahA dora pramANa, 'antarikSajina kA bakhAna / guNabhadraka, dhRtacadraka, 'vaSacaMdraka bhessaa|| [25] bha0 ratnabhUSaNa [sa. 1674] ye kASThAjayadeva jayadeva, jaya vAmA tanayA, prArati karUM, saMgha naMdItaTagacchake bha0 tribhuvanakItike ziSya the / inhoMne tAraka guru, zivarAyA tanayA // 1 // prAdi / paMcameru kI jayamAlA meM zrIpUra-jinakA ullekha kiyA hai (23) paM. megharAja [saM01575 se 1670] ye vidyanmAlI jayamAlahUMbaDa jAtike the / inake jasodhara rAma, tIrthavaMdanA, pArzva- antarikSa pUjo zaMmvajinendra, tAraMga pUjo mahAmunIdra // 12 // nAtha bhavAMtara ye graMtha upalabdha hai| tIryavaMdanA [26J jayasAgara--ye bha0 ratnabhUpaNa ke ziSya the / 'zrIpura pAramanAtha, gommaTa svAmI velagule e| inhone 'marvatIrtha jayamAlA meM zrIpura pAzvanAtha kA ullekha tere pure vardhamAna, podhanApure baMdu bAhubalie // 16 // kiyA hai| dekhopAzrvanAtha-bhavAntara 'aneka atisayo subha guNasAgaru / 'su antarikSa vandU jinapAsa, antarikSa zrIpurI paramezru / vAMchitadAyaka pAsa / sirapura nagara puravi mana paas| jineshvru| brahma zAMtiprasAde medhAmhaNe / holapuri bandai zaMkha jinaMda, kara joDuni vaMdanA karu // 4 // su tAraMgo pUjA munivRd||14|| [24] ma. mahIcandra [sa. 1674 se 65] ye [27] brahma jJAnasAgara siM01676 se 1] yaha balAtkAra gaNa surata zAkhA ke bha0 vAdicaMdra ke ziSya kASThAsaMgha caMdrakIti ke zipya the| inhoMne bhArata bhara meM
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ pranekAnta pravAsa karake 'tIrthAvalI' meM 75 digambara jaina kSetroM kA thii| isa samaya bha0 gamakIrti bhI the| ve jayamAla meM varNana kiyA hai| usameM isa kSetra kA ullekha hai kahate haiM'zrIpura nagara prasiddha deza dakSiNa susiddha saha / 'zrIpura nagara suhAmaNo, pArzvanAtha bhagavaMta / mahimAvaMta vamata antarikSa jina pAsaha / prabhupada vaMdana kIjie, dhana dhana svAmI zrIsaMta // deza dezamA saMgha nita nita bahutara paave| Adi / pUjA stavana karevi, mana vAchita bahu pAvai // jeSThe sumAse naranArI pUjA karitI, ciMtAmaNI ugrvNshii| sakala loka mana mAnatA, paratA pUje jinapati / garIra nIlaM dhanadhAnyapUrti, putraM kalatraM brahmaharSa cittii|| antarikSa jina vaMdiye, kahata jJAna sAgarayati / / (31) bha0 guNakIrti (15vI sadI)-ye mUlasaMgha [sanmati se maMgRhIta] balAtkAragaNa ke bhaTTAraka the| inhoMne 'dharmAmana' isa marAThI [28] arjuna suta yamAsA [saM0 1760 se 1820] gadya graMtha meM caturthakAla se prasiddha aise aneka kSetra ko vaMdana kAraMjA senagaNake bha. zAMtisena [saM0 1808 se 1716] kiyA hai| usameM zrIpura pAzrva ko bhI vadana haikA samAdhimaraNa aM0 pA0 zrIpurameM hamA taba yamAsA ne 'zrIpura nagarI atizayavaMtu, zrIpArzvanAthu antarikSu / yaha bhArati gAI thI nyA devAsi namaskAra mAjhA / (pRSTha 74) 'bAra bAra balihAra prArati, karUM tumhArI raajaajii| (32) brahma jinadAsa (maM01454 se 1530) ye bha. pragaDa pragaDadhUM, dhuDadhaDAdhaDa, tIDabhIDa jhaDA gabAjAjI // sakalakoti ke ziSya the| inakA sAhitya hindI, gujarAtI sarasara sarnATa parantu, kaDakaDa phaDa kaDa kaajii| aura marAThI meM bhI pAyA jAtA hai| ve girapura jaba padhAre rigariga rigariga tAla garjalo, praNahatabINa bjaavejii|| the, taba yahA~ kI pracalita bhASA meM eka bhArati gAyI thii| kAraMjA zrIpura bicaye chAyA ajaba chbilaajii| jisakA mAna prAcIna marAThI sAhitya meM zuddhatA kI dRSTi nirAkAra nirdhUta niraMjana pAI saba ghaTa nolejI // me U~cA hI hai| pIra bAdazA ballIlalA, bArabAra rNgiilaajii| dekho-'jAIna mI zirapUrA, maja lagala chan / bArabAra blihaar...||1|| gharaNi vegalA ho, mAhe pAzvajinaMda ||dhR0|| ajara amarapada, pradharaprasanadhara, nirAdhAra prabhu baitthejii| matyaphaNi maMDapa, nayA laMchanI nAga / bar3e bar3e brahmAMDa kAla para, mAre cakra capeTAjI // 2 // zirapurI antarikSa Ahe pAsu jinaMda ||1||paadi| candramaraja bina jyoti jagAUM, koTi suraja ujiyaalaajii| (33) kavIndrasevaka (maM0 1625)-inhoMne vidarbha bina dharatI tuja prArati, gAUM japU jApa jymaalaajii|| meM rahakara eka abhaMga-saMgraha racA hai / vaha hirAcanda nemacaMda solapura vAloM ne prakAzita kiyA hai| usameM 11veM [26] bha. sakalakoti ziSya dAsa 'vihArI' isa maM0 pArasanAtha ko vaMdanA karate hue pariccheda meM kramAMka 207, tathA 211ve abhaMga meM anta rikSa prabhu ko vaMdana hai| dekhovaMdanA jakar3I (207)-'padamAsanI antarikSa, tethe jaDale he lakSa / 'antarikSa pArasa mana dhyAuM, rAma giri zAMti nAthojI / / lakSa alakSI milale, dhyAnapura citA mAle 2 tathA tIrtha vaMdanA prabhArUpa pAhoniyA, vATe kavalave pAyA / 3 Adi 'mantarikSa pArasa mana baMdu, rAma-Teka shaaNtinaathjii| (211)-aMtarikSa dAtA detAM, mala kAya uNe prAtAM / / [30] brahma zrIharSajI [saM0 1850 se 1950] deva jinendra toSavI, kRpA hAtAne pAlavI / 2 yaha IDara zAkhA ke bha0 rAmakIti tathA kAraMjA ke mAjhe hAlI gheto sevA, mukhya balokicA bApA / 3 senagaNa bha0 lakSmIsena ke ziSya the| inakA vAsa bahuta maadi| samaya taka sirapura meM thaa| sa. 1551 jeSTha vadI 10 ko isake alAvA inhoMne eka 'sumati prakAza' graMtha likhA inhoMne bhaMDAra ginA aura saMsthAna ke paulakaroM kI jhar3atI hai| usakI eka hastalikhita prati zrIlAlacaMda jinadAsa
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya meM aMtarikSa pAnApa bopura 27 jogI, eDavokeTa vAzIma ke pAsa hai| usameM unhoMne mahArAja tethe zrIpurI antarima, 'samyaktva mahAtmya' varNana meM isa prakAra likhA hai ki sadA jo dekhilA ase mI pratyakSa / 'pahA tyA kharadUSaNa rAjAnaM, devAkAra kelA uttama paNa / ase pAvale svAmI rAyA zrIpAla, maga ghetale AhAra bhojana, samyaktva varma tyA nAva / ase pAvajI dekhile mAji Dola // 2 // isakA sIdhA artha yaha bhI hotA hai ki, usa kharadUSaNa tathA unhoMne pratyakSa prabhu ke sAmane jo gIta gAyA rAjA ne-pAzrvaprabhu kI-mUrti karane kA uttama paNa thA, usameM batAyA hai kI rAjA ne zrIpura meM svAmI kI (niyama yA pratijJA) kiyA thaa| usakI pUrti hone para acchI racanA kI hai| svAmI zrIpAla ko prasanna yAne hI usane bhojana kiyaa| sArAMza pratijJA pUrI karanA hi prApta hone para prabhu pUjana se usakA koDa gyaa| taba samyaktva kI mahimA bar3hAnA hai| rAjA ne kaccA sUta se guphA havA eka ratha banAyA, usa (34) bApu (prajJAta kAla)-inakI eka tIrtha para prabhu virAjamAna hae / ratha para baiThakara rAjA bhI ratha badanA milatI hai, jisameM alaga alaga tIrthoM kI vaMdanA, hAMkane lagA, lekina rAjA ne khar3e hokara pIchaM dekhA to vahA~ jAkara karane kI preraNA hai| dekho prabhujI kI jagaha para hI ratha raha gayA / yaha dekhakara rAjA 'cala sIrapurAla jAU, deva aMtarikSa pAhU citita humA aura dhAvA karane bagA ki, he prabho, aMtarikSa, mAmhI devAcyA mAlaNI, zabda hArAsI guphuunii|2 mApane yaha kyA kiyA? he pratarikSa mujhe sAro aura pAle vikAyA deulI, phukA ghyA ho sabhAmolI / 3 bhava-bhava meM ApakI sevA karane kI saMdhi do| prAdi dekhonakA deu kapardikA, parihaMta bola mukhA / 4 'pAsobA tujhe rUpa mI nitya pAhU~, ...pahA tyA zrIpAla rAjAcA, tIye koDa gelA tyAcA / 1. tujhe sthAna ki nitya nAthAcI rAhu / .."bApu mhaNe zrAvakAsI, cala sirapura yAtresI / 12 sirapura he sthAna kastUri pAhe, isameM batAyA hai ki dekho-usa zrIpAla rAjA kA koDa tIrtha se yAne gaMdhodaka jala se gayA, (10) ataH barI mUrti aMtarikSAcI pAhe // 1 // manIM mAnasIM disate zirapUra, 'bApu' kahate haiM zirapura yAtrA ko clo| barI racanA kelI svAmIcI thora / (34) tIrtha vaMdanA-(ajJAta kartRtva-kAla) zrIpAlasI svAmI prasannaci jhAlA, 'dharma vAsanA hRdayI rAhavija, svamI pUjatA koDa nighUna gelA // 2 // aMtarikSasvAmI manAMta dhyAi je| tyA kAlasI to rahi karavito, prasanna pratyakSa janAmadhye hoya, kacyA sUtAne rathahi guNphvito| sirapurAMta nagrAMta prAnaMda hoya ||2||maadi rathAvara to svAmI baisoni bojhe, [36] paMDita cimaNa-(19vIM sadI) ye eka sUryAhUni te rUpa adhika sAje // 3 // utkRSTa kavi aura kIrtanakAra the / tathA mAMtrika bhI the| vare baisale svAmI zrIpAla rAje, kahate haiM unhoMne kAraMjA ke balatkAragaraNa madira ke mUla bare cAlavI ratha to paavsaaj| nAyaka zrI 1008 cadraprabhu ko eka kIrtana meM hamAyA thA, aura paMco kI anumati pAkara usa mUrti ko paiThaNa [paTTaNa] ubhA rAhuni pAhato rAya mAge, ratha gahile svAmI gayAcI jAge // 4 // meM munisuvata svAmI ke pAsa rakhA thaa| inake muprabhAlI meM ase pAhuni svAmI cinIta bhAle, 'sirapura nagara ati thora grAma, ____svAmI aMtarikSA ase kAya kele / maadi| tethe bAga bagice phulavAr3I vithAma / [37] guru dayAnakIrti [saM0 1930-32] ye tethe antarikSa ase pArzvanAtha, balAtkAragaNa lAtUra zAkhA ke bha0 candrakIrti ke ziSya the| sadA vaMdito kara joDoni hAtha // 1 // inakA eka pada nIce de rahA huuN|
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 anekAnta 'darzana de dhIpurI rAyA, darzana de||dhR|| hai| usameM batAyA hai ki 'yaha pratimA rAvaNa kAla se hI sthala maMdirI rahivAsa tumacA, zeSa dharito chAyA // 1 // eka jalazaya meM par3I thI, ejalapura (elicapura) ke Ila aMtarikSa svAmI mAghara zobhato, pUjo mASTa dravyA / 2 / rAjA ne vahA~ snAna karane se usakA kuSTa roga dUra humaa| sabhemadhye dAsa 'dayAla' ubhA, pAThavito tava pAyA // 3 // phira usane isa mUrti kA bodha karake prati sthApanA kii| [36] zrI jJAnayati [1650-75] ye balAtkAragaNa prAdi / aisA vivaraNa 'sanmati' ke 1960 ke agasta kAraMjA zAkhA ke bha0 padmanaMdI ke ziSya the aMka meM DA0 vidyAdharajI joharApura karajI ne diyA hai| pada-'suMdara sAvala svarUpAcA, sundara svAmI praamucaa| aura vahA~ unhoMne yaha bhI likhA ki, Ila rAjA 10vIM pAzvaprabhu svAmI zirapurIcA, adhAMtarI mahAtmyAcA // madI ke uttarArdha meM huA hai| mohanamudrA zrIdhyAnastha, padmAsanI vdayI hastaka / yaMtra maMtra sAdhanA karI 'jJAnayati' devI deva praso sphUrti / (42) dvija vizvanAtha [jJAta-kAla-bambaI ke ailaka pannAlAla sarasvatI bhavana meM, eka guTakA hai usameM [36] zrI nAgendra kIrti [sa. 1925-50] ye dvija vizvanAtha kI eka racanA hai usameM 13 chappaya chanda lAtUra gAdI ke prAja ke bha0 vizAlakIrti ke guru bhAga hai, para usakA nAma kucha nahI hai / usameM giranAra, zatrujaya, mika vizAlakIrti ke ziSya the| bha0 vizAlakIrti ne magasImaNDana pAzvanAtha, antarikSa, campApurI, pAvApurI, zirapura meM pratiSThAdi mahotsava kiye haiM, taba nAgendrakIrti hastinApura, paiThana-munisuvrata, kuNDalagiri, pAlI-zAntine isa pada kI racanA kI thii| dekho jina, gopAcala [gvAliyara aura tuMgIgiri ke chappaya 'pAvaDato mani deva jinapati, hai| (jaina sAhitya aura itihAsa pR0 435) zrIpurAMta, svAmInAtha, mAta tAta, to manAMta, karI sanAtha, pAla jinapati // 1 // AvaDato aise aneka sAhityika prAcIna ullekha haiM jo aprakA..'padmAsanI zobhe manohara, aMtarikSa, to pratyakSa, dhyAnadakSa, zita hai, yA hamAre najara meM nahIM pAye hoN| prAzA hai sarvasAkSI, mArga mokSa, dAvi majaprati // 3 / paavddto| pAThakagaNa unheM mere pAma bhejeM, yA sUcita kreN| isa 50 [40] 'deva indra' ye agara zrIpara ke paulI maMdira mAla meM bhI bhagavAnadAsa kanhaiyAlAla Adi jaise kI aneka meM papAvatI kI sthApanA karane vAle bha0 devendrakIti ho kRtiyA~ prasiddha hai| anta meM eka ajJAta kAkI prabhAtI to inakA sa. 1876 se 1941 hai aura ye balAtkAragaNa limbakara ise pUrA karatA huuN| kAraMjA zAkhA ke bha0 padmanaMdI ke paTTaziSya hai| 'uThA uTA gakAla jhAlI, arihatAcI vela jhaalii| abhaMga-'antarikSa ho rAyA, tujhe pAya cittatI ||dhR|| mUrya biMba ugavala, yAtrA jAU zirapurAlA / / .."mAjhI yA jIvAsI, heci pai bhUSaNa, aMgola karU pavalIta, gadha ugAlU kezarAMta / tujhe pAyauM peNa, antarikSa / / 2 / / TikI pArzvanAtha deU, sadA antarikSAM dhyaauuN| ..'padmAvatI devI, jhalI se prasanna, sthAnIya jana-pATha se] tujhe vrata karUna, antarikSa // 4 // ... deva indra mhaNe, tujhe padI lakSa, 1. jaba kI ve disambara 1963 ke anekAnta me likhate pAvalA pratyakSa, antarikSa // 7 // haiM ki, ela [Ila] rAjA kA samaya i0 saM0614. (41) lakSmaNa (saM. 1676)-ye kASThA saMgha ke 22 ke indrarAja [ta0] ke samakAlIna ThaharatA hai| bha.cadrakIti ke ziSya the| inhone bhI zrI antarikSa Adi / lekina vaha samaya indrarAja [caturtha] i0 sa0 pAvanASa isa kSetra kI sthApanA viSaya meM eka gIta racA 174.82 ke samakAlIna hI nizcita hotA hai /
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna pArzvanAtha paramAnanda jaina zAstrI bhagavAna pArzvanAtha aitihAsika mahApuruSa haiN| ve maMvara ko apane prArya aSTAMgikamArga meM samAviSTa kiyA jainiyoM ke tevIsaveM tIrthakUra haiN| unakI aitihAsikatA ke thaa| 'aMguttara nikAya meM 'vappa' ko nirgranyavAvaka batalAyA pramANa vidvAnoM dvArA mAnya kie jA cuke haiN| bhArata meM hai3 / bhaura usakI 'paTukathA' meM vappa ko buddha kA cAcA unake sarvAdhika jaina mandira aura prAcIna mUrtiyA~ upalabdha prakaTa kiyA hai / isase spaSTa hai ki usa mamaya kapilavatthu hotI haiN| unakI aitihAsikatA jaina sAhitya se hI meM bhI pArzvanAtha ke anuyAyI rahate the| aura unakA nahIM; kintu prAcIna bauddha sAhitya se bhI pramANita hotI dharma zAkya kSetra meM bhI thaa| bhagavAna mahAvIra ke mAtA hai| buddha ne svayaM pArzvanAtha ke ziSya pihatAmraya muni se pitA aura vaizAlI gaNatantra ke adhyakSa gajA ceTaka mAdi dIkSA grahaNa kI thI aura kaThora tapazcaraNa bhI kiyA maba pApittika the| kaliMga ke rAjA jitazatru bhI thA, apanI usa tapazcaryA ke sambandha meM buddha ne jo kucha pArzvanAtha kI paramparA ke the, kintu usa samaya pAvAkahA hai usakI jana tapazcaryA se tulanA karane para dono meM pattikoMkI sakhyA bahuta kucha virala ho gaI thii| isa sambandha samAnatA dRSTigocara hotI hai| buddha ne kucha samaya ke meM vizeSa anumandhAna kI prAvazyakatA hai| aura pAzvanAtha bAda usa kaThora tapazcaraNa kA, jo zarIra ko kaSTakara thA ke zAsana meM bahuta zaithilya pA gayA thaa| parityAga kara diyA thaa| buddha ne pArzvanAtha ke cAturyAma * pAzrvanAtha kA janma aura unake pitA vizvasena 1. miri pAsaNAhatitthe sagyatIre plaasnnyrttho| mahAjanapada yuga meM banArasa meM lagabhaga tIna hajAra pihiyAsavasma sisso mahAsuddho buDDhakittI muNI // 6 varSa pUrva prarthAta ImA se 800 varSa pahale jainiyoM ke aMtima timi pUgNAmaNehiM ahiMgama pavvajjAmro pribhttttii| tIrthakara bhagavAna mahAvIra se:50 varSa pahale jaina tIrthakara rattabaraM gharitA pavaTTiyaM taNa evaM taM // 7 // drshnmaar| pAzvanAtha kA janma kSatrI kula meM huA thaa| inakA vaMza 2. "majjhimanikAya ke mahAsiMhanAda sutta (pR0 45-46) ugga-ugra yA ugga (nAga) thaa| nAgavaMza bhArata kA meM buddha ne apane prArambhika kaThora tapasvI jIvana kA prAcIna kSatriya rAjavaMza hai, jisameM aneka rAjAoM ne ullekha karate hae tapa ke cAra prakAra batalAya hai, bhUmaNDala para zAsana kiyA hai| yaha nAgavaMza ikSvAku vaMza jinakA unhoMne svayaM pAlana kiyA thA-tapasvitA, kSanA, jugupsA aura praviviktatA / tapasvitA athAt ke samaya to the hI; kintu usake bAda buddha aura mahAvIra acelaka-nagna rahanA, hAtha se hI bhikSA bhojana ke yuga meM bhI vahA~ nAgavaMgI the / pArzvanAtha ke pitA kA karanA, kega aura dAr3hI ke bAloM ko kocanA- nAma vissasena yA vizvasena thA aura mAtA kA nAma vamhI, ukhAr3anA aura kaTakAkIrNa sthala para zayana karanA / vAmA yA brAhmIdevI thA, jo mahIpAlapura ke rAjA mahIpAla rUkSatA-zarIra para maila dhAraNa karanA, snAna na kI putrI thii| bhagavAna pArzvanAtha ke pitA ke sambandha meM karanA, apane maila ko na apane hAthoM se parimArjita jaina mAhitya meM vizvasena, assaseNa yA azvasena paura karanA, aura na dUsare se parimArjita karAnA, jugupsA- - jala kI bindu para bhI dayA krnaa| praviviktatA- 3. eka samayaM bhagavA makkemu viharati kapilavasthummi / vanoM meM ekAkI rhnaa| ina cAroM tapoM kA anuSThAna atha vo vappo sakko nigaSTa maavgii|'-aNguttr nirgrantha zramaNoM meM hotA thaa| nikAya, catupkanipAta, vagga 5 /
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 anekAnta hayaseNa nAma milate haiM / jaba ki banArasa ke rAjAmoM ke 3. vizvasena nRpatermanaH priyAma-pArzvanAtha carita 6-65 nAmoM meM prassaseNa yA azvasena hayaseNa nAma nahIM miltaa| 4. tato'natya sakAzIza vizvasena tujo bhavat / hindU purANa granthoM meM bhI azvasena nAma nahIM upalabdha boDazAnyavayA. prApto vanaM zvabhAvupetyatam // nahIM hotaa| yahA~ usa para kucha vicAra kiyA jAtA hai: -triSaSThi smRtizAstra 23 pR0 143 __ "zrI paMDita kailAzacandra jI siddhAntazAstrI ne jaina 5. "kAzI viSaye vArANasI pumyo vizvasena mahArAjasya sAhitya itihAsa kI pUrvapIThikAke pRSTha 165 meM likhA hai- brAhmIdevyAzca sanaH paJcakalyANAdhipatiH pArzvanAtha ki jaina sAhitya meM pArzvanAtha ke pitA kA nAma azvasena naam"| yA parasaseNa batalAyA hai| yaha nAma na to hindU purANoM yogi. paMDitAcArya-pArvAbhyudaya kAvya TIkA kathA vaataarH| meM milatA hai aura na jAtakoM meM kintu gata zatAbdI meM 6. tapati vizvasenAsyopyabhavizva gunnkbhH| racI gaI pArzvanAtha pUjA meM pArzvanAtha ke pitA kA nAma kAzyapAlya sugotrasya ikSvAku vaMzaravAMzumAn / / vizvasena diyA hai, yathA-tahAM vizvasena narendra udaar|' -sakalakIti pArzvapurANa 10-36 / hama nahI kaha sakate ki kavi ke isa ullekha kA kyA 7. bamoSTo vizvasenaH zatamakhacitaH kaashivaaraannsiishH| mAdhAra hai|" prAptejyo meru zRMge marakatamaNirupavanAyo jinendrH|| mAlUma hotA hai ki paMDita jI ne apane grantho kA -pArzvanAtha stavana zrutasAgara sUri bhane0 varSa 12 ki. 8 avalokana nahIM kara pAyA, yA uttarapurANa prAdi ke 1.yaseNa vammilAhi jAbohi bANArasIe pAsa milo| ullekhoM para unakI dRSTi nahIM gii| anyathA unheM usake -tilo0 pa0 4-508 gaa0| prAdhAra kA ThIka patA cala jaataa| yadi ukta vAkya kavi 2. tahAM basaha hema mandira suSAma, bakhatAvaramala ne svayaM diyA hai, to usakA prAdhAra paurA bANArasi gari manohirAma / Nika sAhitya hai| para unakA vAkya azvasena hai jisakA dhavala hara dhavala avaliya vihAi, ukta pUjA meM do bAra ullekha hai| digambara sAhitya meM surasari seviya hara muttinnaai| vizvasena aura azvasena yA assasena donoM hI nAma hayaseNu tattva rANau sumaMti, milate haiM ! yati vRSabha kI tiloyapaNNattI meM aura apabhraMza jasu jeNa nihiu digbayaha baMti / / bhASA ke granthoM meM 'hayaseraNa' nAma milatA hai, jo azvasena devacandra, (pAsaNAhacariu 1-11 patra 5) kA hI paryAyavAcI hai| hAM, zvetAmbarIya granthoM meM prassaseNa 3. vArANasI vizAkhA ca pAyo varmASavo priyaH / yA pAsasena aura azvasena nAma upalabdha hotA hai| azvasenazca te rAjana vizaMtu manasopatiH // digambarIya vidvAn guNabhadrAcArya, vAdirAja, puSpadanta raviSeNa padmacarita 20-56 / paMDita pAzAdhara, pAzrvAbhyudaya ke TIkAkAra, yogirATa paMDitAcArya bha0 saklakauti aura zrutasAgara sUri ne pArzvanAtha 4. azvasena nRpaH paashvH| (harivaMza pu0 60-204) ke pitA kA nAma vizvamena hI prakaTa kiyA hai 5. assaseNu NAmeM thinnrvruu| (raidhU pA0 pu01-10 1. vArANasyAmabhUdvizvasenaH kAzyapagotrajaH / 6. azvasena bhapani baDabhAga, rAja kara tahAM pratula suhaag| brAhAsya devI samprAptaM vasudhArAdi pUjanam // __ kAzipagotra jagata parazaMsa, vaMza ikSvAku vimala sarahaMsa // -uttara pugaNa 75 pR0 434 / bhUdharadAsa pAvapurANa / 2. kAsI desi yarivANArasi, zvetAmbarIya grandhakAroM me AsaseNa, assaseNa yA hi dhavala harahiM pahamellai sasi / azvasena nAma milatA hai| yathApattA-tahi asthi gariMdu vissaseNu guNa maMDiu / 1. vANArasI visAhA pAso dhammIya prAsaseNo ya / baMbhA devIe bhayalayAhi avaDiu / ahichatsA vAhiramo tuhamaMgala kArayANi sayA // -mahApurANa 64 saM0 12 / --paumacariu 20-46 /
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna pAnAca 271 2. bhArahevAse bANArasIe nayarIe prAsaseNassa raNo to nahIM hotI ki ve una pAThoM kA mazodhana kara skeN| vAmAe deviie| -kalpasUtra 6-150 anya eka saMgraha meM ukta tInoM sthaloM para 'mazvasena' nAma 3. prAcArya hemacandra ne apane triSaSThi zalAkA kA hI ullekha milatA hai| puruSa caritra meM pArzvanAtha ke mAtA-pitA kA nAma dAmA jaba banArasameM bhagavAna pArzvanAtha kA janma humA, unakA devI aura azvasena diyA hai| ukta nAmoM meM se hayasena yA azvasena nAma kA samarthana gotra kAzyapa thaa| usa samaya deza kI sthiti bar3I hI hindU purANoM aura bauddha jAtakoM se bhI nahIM hotaa| prataH viSama aura DAmADola ho rahI thii| zramaNa maskRti ke sAtha vaidika saMskRti kA pracAra baMgAla maura vihAra meM yaha nAma itihAsa sammata nahIM hai bauddha jAtakoM meM banArasa hone lagA thaa| lagabhaga usI samaya meM 'zanapaya brAhmaNa' ke gajAmoM ke nAma milate hai| jiname brahmadatta ke sivAya chaha rAjAmoM ke nAma nimna prakAra haiM-umgasena, dhanaMjaya, kI racanA pUrNa ho rahI thii| aise viSama mamaya meM bhagavAna mahAsIlava, maMyama, vissasena aura udayabhadda / viSNu pAzrvanAtha ne banArama meM avatAra liyaa| ve janma se hI purANa aura vAyuparAga meM brahmadatta ke uttarAdhikArI mani-zruta aura avadhi tIna jJAna maMyukta the| unake zarIra kA nIla varNa atyanta zobhanIka thaa| dhIre-dhIre bhagavAna yogasena, vizvakasena aura jhallATa nAma kA ullekha milatA hai| jAtakoM kA vissasena aura purANoM ke vizvaka kA zarIra vRddhi ko prApta hotA gyaa| mAtA-pitA ne aneka vAra unase vivAha kA prasnAtra kiyA, ki tu unhoMne sena saMbhavataH eka hI hai| kAzI ke itihAsa meM DA. use hama kara TAla diyaa| prAcArya hemacandra ne apane motIcanda jI ne ukta nAmoM kA ullekha kiyA hai| 'triSaSThi zanA kA puruSacaritra' ke ve parva ke tIsare sarga rahI pArzvanAtha pUjA meM prayukta vizvasena nAma ke ke 210veM padya ke nimna caraNa meM-'bhogya karma kSapayiAdhAra kI bAta, so usakA prAdhAra Upara batalAyA jA tumudrAha prabhAvatIm" ullikhita vAkya dvArA pArzvanAtha ko cukA hai kintu vaha pUjA jina saMgrahoM meM chapI hai usake vivAhita mUcita kiyA hai| jaba ki usI carita ke vAmapAThoM meM eka rUpatA nahIM hai| kalakattA amaratallA sTrITa pUjya carita meM mahAvIra ko chor3a kara zeSa cAra tIrthakaroM se prakAzita 'zrI jina stotra pUjAdi saMgraha meM pR0 567 ko-malli, nemi, pArzva aura vAsupUjya ko avivAhita para pa0 kamalakumAra jI zAstrI kalakattA ke sampAdakatva sUcita kiyA hai1| hemacandrAcAyaMkA pAzvanAthako eka jagaha meM prakAzita bakhatAvara mala kI pArzvanAtha pUjA meM pAva. vivAhita aura dUsarI jagaha avivAhita likhanA kisI nAtha ke pitA kA nAma eka sthAna para azvasena aura do bhUla kA pariNAma jAna par3atA hai| anyathA eka hI anya sthAnoM para vizvasena chapA hai / jo vicAraNIya hai| meM aimA viruddha kathana nahIM honA caahie| pAzvanAtha ko 'vara svarga prANata ko vihAya sumAta vAmA suta gye| vivAhita batalAnA sthAnAnAga nathA gamavAyAMga ke mUtra azvasena ke pArasa jinezvara caraNa jinake sura naaye|' 16 kI mAnyatA ke viruddha hai, Avazyaka niyukti kI xxxx mAnyatA ke bhI viruddha hai / digambara paramparA me pAzrvanAtha haiM vizvasena ke naMda bhale guNa gAvata hai tumare hrssaae|' ko avivivAhita hI mAnA gayA hai| paMca tIrthaMkaroM ko bAla brahmacArI mAnA hai jaimA ki prAvazyaka niyaMkti meM 'tahAM vizvasena narendra bAra, kareM sukha vAma sude pttnaar|' .. bhAratIya jJAna pITha kAzI prakAzita se 'jJAnapITha pUjA- 1. (ka) mallinemiH pAvaM iti bhAvino'pi trayo jina. / jali ke pRSTha 371 para bhI Upara likhe anusAra pATha prakRtoDAha sAmrAjyAH prajiSyati muktaye // 103 maMdrita hai / jabaki tInoM sthaloM para eka jaisA pATha cAhie zrIvIrazcaramazcAhanISad bhogyena karmaNA / thaa| aisI sthiti meM pAThaka jana kisa pATha ko ThIka kRtodvAho'kRta rAjya prajiSyati setsyati / / 104, samajhe, yaha vicAraNIya hai| sarva sAdhAraNa meM itanI buddhi tri0 50 50 50 /
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 anekAnta mAnA gayA hai| isameM nAga yugala haiM; kintu tApasI nahIM mAnA aura usane pravajyA aura upasarga lakar3I phAr3a hI DAlI, taba usameM se adhajalA humA nAgaeka samaya kumAra gaMgA nadI ke taTa para ghUma rahe the / vahAM nAginI kA jor3A niklaa| kumAra ne unheM maraNonmukha kucha tapasvI agni jalA kara tapa kara rahe the| unakA yaha jAna kara unake kAna meM namaskAra maMtra diyaa| aura tapa 'paMcAgni tapa' kahalAtA thaa| yaha zarIra zoSaka hone dukhI hokara ve vahAM se vApisa cale gye| isa ghaTanA se ke sAtha-sAtha jIva hiMsA kA bhI kAraNa hai| isI se ise kumAra ke dayAlu sukumAra hRdaya para bar3I coTa lagI aura mithyA tapa kahA jAtA hai, vAstava meM paMcAgnitapa kAma, jIvana kI pranityatA ke sAtha deha-bhogoM kI anityatA se krodha, mada, mAyA aura lobha rUpa paJca agniyoM kA sahana unakA citta atyanta udAsa ho gayA aura ve vicArane karane vAlA, athavA ina para vijaya prApta karane vAlA lage kisAdhaka ho paJcAAgnatapa sAdhaka kahalA sakatA hara / parantu sAmAna parupa jana jaise, hama khoe ye dina aisa / vahAM prAtma-sAdhanAkA lezabhI nahI hai kevala hiMsA aura zarIra saMyama vina kAla gamAyo. kaLa lekhe meM nahiM graayo| zoSaNa kriyA kA hI avalambana hai / prastu, kumAra unake mamatAvaza tapa nahi lInoM, yaha kAraja joga na kiino| pAsa pahuMca kara bole-ina lakkar3oM ko jalA kara kyo aba khAlI DhIla na kIja, cArita cintAmaNi lIjai / / jIva hiMsA kara rahe ho| kumAra kI yaha bAta suna kara yaha soca kara tIsa varSa kI bharI javAnI meM rAjasukha tApasI bahuta krodhita hue aura jhallAe tathA kahane lage kA parityAga kara ve dIkSita ho ge| tapazcaraNa meM anu'yadi tumhe itanA jJAna hai to tuma hI hAra hara brahmA hue| rakta ho prAtma-sAdhanA meM tatpara ho gye| unakA tapasvI inameM jIva kahAM hai ? taba kumAra ne una lakkar3o kI mora jIvana bar3A hI kaThora aura ugra thA, ve kaSTa sahiSNu, , izArA kiyA aura tApasI kulhAr3I uThA kara usa lakar3I paura kSamAzIla tathA pariSaha vijayI thii| unakI Atmako phAr3ane lgaa| taba kumAra ne kahA ise mata phAr3o sAdhanA kaThora thI ve varSA, gIta aura grISma kI tapana kI paravAha nahIM karate the| ve samyabhAvI, varya aura guNoM (1) vIraM agDhinemi, pAsa malli ca vAsupujjaM ca / ee mottaNa jiNe avasesA Asi rAyANo // 243 2. bho tapasI yaha kATha na cIra, yAmeM yugala nAga haiM vIra / rAyakulemu vi jAyA visuddhavaMsesu khattiya kulesu / suna kaThora bolo risa pAna, bho bAlaka tuma aiso jAna / na ca icchiyAbhiseyA kumAravAmami pabvaiyA / / hari hara brahmA tumahI bhae, sakala carAcara jJAtA tthe| prA0 ni0 244 / / mana karata uddhata avicAra, cIro kATha na lAI vAra 155 xxxx tatatriNa khaNDa bhae jugajIva, jainI bina saba pradaya atIva / gAmAyAga visayA niseviyA te kumAra vajjehiM / yahI bhAva mahAkavi puSpadanta kI nimna paMktiyoM meM gAmAgarAiyAemu ya kesi (ma) vihAge bhave kassa / / aMkita hai :255 bho bho tApama taru ma-haNa ma-haNu, TAkA-grAmAcAga nAma viSayA ucyante te vipayA nise- etthacchada koDari NAya-mihuNu / bitA-prAsevitA: kumAravarga.-kumAra bhAva eva tA bhaNai tavasi ki tujhaNANu, ye pravajyA gahItavantaH tAn muktvA zepa. sarvastIrtha ki tuha harihara cauvayaNu bhANu / kRdbhiH| kimukta bhavati ? vAsupUjya-mallisvAmi iya bhaNi vi teNa tahiM digaNa ghAu, pArzvanAtha-bhagavadariSTanemi vyatiriktaH sarvestIrtha saMkSiNNau saha gAiNii jaau| kRdbhigasevitA viSayAH na tu vAsupUjya prabhRtibhi , jiraNa vayaNe vihi mi sahi jAya, teSAM kumAra bhAva eva pratagrahaNAbhyupagamAt / ko pAvai dhammahu taNiya chAya / -TIkAkAra malayagiri / -mahApurANa 61-21
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna pArzvanAtha 273 ke ananta bhaNDAra the| tapazcaraNa se unamA mAMsa aura sarovara meM kIr3A karane vAle hama hai| indriya rUpI viSadhara khuna guSka ho gayA thaa| zarIra atyanta kRza ho gayA thA, soM ko rokane ke lie matra hai, mAtma-samAdhi meM calane kintu prAtma-teja baDha gayA thaa| unake tapamvI vAle haiM, kevalajJAna ko prakAzitakarane vAle sUrya haiM, jinezvara jIvana kI yAda mAne hI geMgaTe khaDe ho jAte haiN| ve sva- haiM nAsAgradRSTi hai, zvAsa ko jItane vAle haiM, jinake bAhu para-tattvajJAnI samatA-sAdhako meM agraNIya the| lambAyamAna hai aura jinakA zarIra vyAdhiyoM se rahita hai, eka samaya ve vana ma ka gilA para dhyAnastha the| jo sumeru parvata ke samAna sthira citta haiN|" uma mamaya unakI prAtma-cintana meM nimagna saumya mudrA bhagavAna pArzvanAtha kI yaha dhyAna-sthiti svAtma-sthiti dekhate hI banatI thii| ve sAmyabhAva meM avasthita the aura ko prApta karane kI eka kasoTI hai| jo kSapaka-zreriNa para dhyAnAgni dvArA karma paja ko jalAne kI zakti-paMcaya me prArur3ha ho rahe hai| unakI isa sAmyAvasthA ke samaya maMlagna ho rahe the| unakI susthira mahA se koI roma bhI unake pUrva janma kA barI koI sambara nAma kA deva idhara-udhara nahI maTakatA thA, unakI uma nizcala dhyAna-mudrA bhAta prAkAza mArga se kahI jA rahA thA, sahasA usakA vimAna kA kavi devacandra ne pAzvanAthacarita meM nimna rUpa se aTaka gayA bAra unha aTaka gayA aura unheM dhyAnastha dekhate hI usakA pUrva aMkana kiyA hai : saMcita vara-bhAva bhar3aka uThA, usane pAzvanAtha para ghora upasarga kiyA, ITa patthara, dhUli mAdi ko varSA kI, "tattha silAyale cakku jiNido, saMtu mahaMtu tiloyaho vNdo| bhayAnaka kRSNa meghoM meM sarvatra andhakAra chA gayA, apAra paMca mahavvaya udaya kaMdho, jimmama catta caumviha bNdho| jalavaSTi haI, magho kI bhISaNa garjanA aura vidyuta ko jIva dayAvaha saMga vimukko, gaM bahalakkhaNu dhammu gurukko / damakana se dila dahalane lagA, pRthvI para cAge mora pAnI jamma-jarA-maraNujjhiya bappo, bArasa bheya tavassa mhppo| hI pAnI dikhAI dene lgaa| aisA dhAra upasarga karake bhI moha-tamaMdha-payAva-payaMgo, khaMtilayAvaraNa girituNgo| vaha pArzvanAtha ko dhyAna se ra mAtra bhI vicalita na kara saMjama-mIla-vihUsiya-veho, kamma-kasAya-huyAsaNa meho| sakA / usI samaya ve donoM nAga nAginI jo dharaNendra aura puSphaMdhaNu vara tomaraso, mokkha mahAsari kIlaNa hNso| padmAvatI hae the apane upakArI para bhayAnaka upasarga jAna iMdiya-sappaha-visahara mato, appasarUva-samAhi srNto| kara turanta pAtAla loka se praaye| padmAvatI ne apane kevalaNApa-payAsaNa-kaMkha, ghANa purammi nivesiya cakkhU / mukuTa ke Upara bhagavAna ko uThA liyA aura dharaNendra ne Nijikaya sAsu palaviya vAho, niccala-deha-visajjiya vAho sahana phaNa vAle sarpa kA rUpa dhAraNa kara, aura apanA kaMcaNa selu jahAM ghira citto, doSakachaMda imo buha butto||" phaNa phailAkara unakI rakSA kI / umI samaya pAzvanAtha ne bhagavAna pArzvanAtha eka zilA para dhyAnastha baiThe hue pUrNajJAna (kevalajJAna) prApta kiyaa| hai / ve manta-mahanta aura trilokavartI jIvo ke dvArA banda- mahatvapUrNa aitihAsika ghaTanAnIya haiN| paJca mahAvratoM ke dhAraka hai, nirmamatva hai aura bhagavAna ke kavalajJAna kI pUjA karane ke liye indrAprakRti, pradeza sthiti aura anubhAga rUpa cAra prakAra ke dideva pAne lge| unakI divya dezanA ko sunakara usa bandha me rahita hai| dayAlu aura maga (paripraha) vimukta jotipI mambaradeva ne unake caraNoM meM apane aparAdha kI hai, daza lakSaNa dharma ke dhAraka hai, janma-jaga aura maraNa ke kSamA-yAcanA kI aura mithyAtva kA vamana kara samyaktva darpa me rahita hai| tapa ke dvAdaza bhedoM ke anuSThAtA hai, prApta kiyA / itanA hI nahI kintu uma vana meM rahane vAle moha rUpI aMdhakAra ko dUra karane ke lie mUrya samAna hai| anya tapodhana sAdhunoM ne bhI, jo ajAna mUlaka tapazcaraNa kSamArUpI latA ke prArohaNArtha ve giri ke samAna unnata dvArA apane zarIra ko pratyanta kRza kara rahe the| pArzvanAtha haiN| jinakA zarIra saMyama aura zIla se vibhUSita hai, jo kI zaraNa meM prAkara vAstavika tapasvitA aMgIkAra kI karmarUpI kaSAya hunAsana ke lie meSa hai, kAmadeva ke ye tapasvI usa samaya ke acche vidvAna the| pAzrvanAtha ke utkRSTa bANa ko naSTa karane vAle tathA mokSarUpa mahA jIvana kI isa mahatvapUrNa aitihAsika ghaTanA kA ullekha
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 anekAnta vikrama kI tIsarI zatAbdI ke vidvAn prAcArya samantabhadrane the, unakA hRdaya anukampA se dravita ho gayA thaa| itanA hI apane svayambhUstotra ke pArzvanAtha stavana meM nimna rUpa se nahIM kintu unake aneka anuyAyI bhI ahiMsA ke pathika vyakta kiyA hai : bane the| usa samaya ke itihAsa lekhakoM ne usa para prakAza "yamIzvaraM vIkSya vidhUta-kalmaSaM, DAlA hogaa| baMgIya sAhitya ke itihAsa meM bhI kucha tapoSanAstapi tathA bhuussvH| likhA gayA hai| usa samaya aMga-baMga aura kaliMgAdi banaukasaH sva-bama-bandhya-yudayaH, pradezoM meM vaidika saMskRtikA pracAra nagaNya-sA raha gayA thaa| zamopadezaM zaraNaM prepvire||" isase ruSTa hokara kucha vidvAnoM ne aMga-baga-kaliMgAdi kI isa padya meM batalAyA gayA hai ki-vidhUta-kalmaSa- yAtrA para pratibandha bhI lagA diyA thA aura maurASTra se ghAtikarma rUpa pApa-karma se rahita-zamopadeza-mokSa- lekara vRhat janapada ko prArya maMDala se bahirbhUta kara diyA mArga ke upadezaka aura Izvara-sarvaloka ke prabhu ke rUpa thA aura yAtrA karane para prAyazcitta karanA par3atA thA meM una pArzvanAtha prabhu ko dekhakara vanavAsI tapasvI bhI jaisAki nimna padya se spaSTa hai .zaraNa meM prApta hue-mokSamArga meM lage jo apane zramako aMga-baMga-kaligeSa saurASTra magadheSu ca / paMcAgni taparUpa anuSThAna ko-pravandhya (viphala) samajha tIrthayAtrA vinAgacchan punaH saMskAramahati // gae the aura bhagavAna pArzvanAtha jaise hone kI icchA rakhate the| isase pAThaka sahaja hI jAna sakate hai ki usa samaya isa mahatvapUrNa ghaTanA kA ullekha prAcArya guNabhadra ke bhagavAna pArzvanAtha kA una dezoM meM kitanA prabhAva aMkita uttara purANa meM mora mahAkavi puSpadanta ke mahApurANa meM thaa| unhoMne lokakalyANa ke lie jo upadeza diyA thA pAyA jAtA hai / aura unameM ina sAdhunoM kI saMkhyA sAta vaha sampradAyAtIta thaa| aura vaha vahI thA jise pahale so batalAI gaI hai| ajitAdi tIrthakaroM ne diyA thaa| bhagavAna pAzvanAtha na kAra vAdaka kriyAkANDAkA bhArI isa taraha pArzvanAtha ne loka-kalyANa kA bhArI kArya virodha kiyA thA, aura tatkAlIna kriyA kANDI vidvAnoM para kiyA, usase zramaNa saMskRti ko bala milA / aura usakA unake usa ahiMsaka upadezakA bahuta prabhAva paDA thA aura ve pracAra aura prasAra bhI hmaa| pArzvanAtha ne jisa ahiMsA hiMsaka kriyA kANDoM ko chor3akara ahiMsA dharmake dhAraka bane / kA pracAra kiyA aura vaidika zuSka kriyA kANDoM kA pratiSedha kiyA usase ahiMsA ko pUrNa prazraya milaa| 1. prApatsamyaktva zuddhiM ca dRSTvA tadvanavAsinaH / (ka)tApasAstyaktvamithyAtvAH zatAnAM saptasaMyamam / / bhagavAna pArzvanAtha ke dharma ko cAturyAma kahA jAtA -uttarapurANa hai| jisakA artha hai chedopasthApanA ko chor3akara zeSa (kha) sammattalayaukhala saMvareNa, uvasaMte vvgymcchrenn| sAmAyika prAdi cAra cAritroM kA vidhAna, usameM mAvazyasamvaNavAsihi saMpattavatta, isijAyaiM tavasihi samai stt| katA hone para pratikramaNa kI vyavasthA thii| isake sambandha -mahApurANa puSpadanta saM064 pR0 212 meM phira kabhI svatantra lekha dvArA vicAra kiyA jaaygaa|
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta kA choTelAla jaina vizeSAMka asA saMsmaraNa 1. zraddhAJjaliyA~ 2. saMsmaraNa jIvana-vRtta 1. janma aura bacapana 2. zikSA 3. vaivAhika jIvana 4. vyApAra 5. dharma-ruci 6. mAtA-pitA kA prabhAva kRtitva ka. sAhityika 1. jaina sandarbha grantha 2. jaina mUrtilekha saMgraha 3. vividha patra-patrikAmoM meM prakAzita lekha 4. khaNDagiri-udayagiri para khoja 5. dakSiNa bhAratIya zilA-lekha saMgraha (sampAdana) 6. bAbU jI ke dvArA protsAhita grantha aura granthakAra sa. sAmAjika 7. vIra sevA mandira, dillI 8. syAdvAda mahAvidyAlaya, vArANasI 6. bhAratIya jJAnapITha, kAzI 10. vIra zAsanasaMgha, kalakattA 11. bAlA vizrAma pArA darzana sAhitya aura purAtattva ka. darzana 1. anekAnta kA saiddhAntika vizleSaNa 2. Adhunika vizva meM anekAnta kA sthAna 3. jaina ahiMsA kA sArvabhaumika mahatva 4. ahiMsA ke pariprekSya meM mahAvIra aura gAndhI 5. prAdhunika vijJAna aura jainadarzana 6. janadarzana kA aitihAsika mUlyAGkana 7. jaina aura bauddha darzana 8. jaina tatvavAda kI pRSThabhUmi 6. mAnava jIvana maura jaina madhyAtmavAda 10. aNuvrata aura naitikatA 11. jainadarzana meM jJAna aura bhakti 12. jaina nyAya 13. jaina tattvajJAna meM sarvodayI vicAradhArA sa. sAhitya 1. prAkRta bhASA aura sAhitya 2. prAkRta bhASA kA vaijJAnika adhyayana 3. prAkRta bhASA meM rAma-kAvya 4. prAkRta kA hindI para prabhAva 5. jaina saMskRta ke mahAkAvya 6. prAkRta zabdakoSa 7. apabhraMza aura hindI kA sambandha 8. apamraza ke mahAkAvya 9. rAsA kAvya 10. jaina apabhraMza kA hindI ke santa kAvya para prabhAva 11. yogIndu aura kabIra 12. bhavisayattakahA aura padamAvata kA tulanAtmaka adhyayana 13. apabhraMza kA gIti-kAvya 14. jaina hindI kAvya kA sAhityika mUlyAGkana 15. madhyakAlIna jaina hindI mahAkAvya 16. madhyakAlIna nirguNa sampradAya aura jaina pada kAvya kI niSkala-bhakti 17. jaina pariprekSya meM nAtha sampradAya 1. bhAratIya saMskRti meM jaina purAnasva kA mahatva 2. rAjasthAna kA jaina purAtattva 3. ajantA kI guphAoM kA jaina pugatAttvika mUlyAGkana 4. udayagiri-khaNDagiri kI guphAeM 5. dakSiNa bhArata kA jaina purAtattva 6. zravaNabelgola 7. naina mandira aura caitya 8. jaina mUrtikalA 9. jaina mUrti lekha 10. purAtAttvika dRSTi se jaina devavAda 11. jaina pugatattva-sAhitya vizeSa-uparyukta stambhoM ke antargata kisI bhI viSaya para likhA jA sakatA hai|
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRSabhadeva tathA ziva-sambandhI prAcya mAnyatAe~ ___ DA. rAjakumAvAra jaina ema0 e0 pI-eca0 Do. vaidika hara ke vikasita rUpa zatapatha brAhmaNa 1 me kadra ke jo-rudra, zarva, pazupati, mAnina kiyA hai ki rudra jhajhAvAta ke 'kha' kA pratIka hai| ugra, prazani, bhava, mahAdeva, IzAna, kumAra-ye nau nAma DA0 meka Daunala ne rudra aura agni ke mAmya para dRSTi haiM, ve agnideva ke hI vizeSaNa ullikhita kiye gaye haiM aura rakhate hae kahA ki rudra vizuddha jhaMjhAvAta kA nahIM; apitu 'RSabhadeva tathA vaidika agnideva' meM upasthita kiye gaye vinAzakArI vidyata ke rUpa meM jhajhAvAta ke vidhvasaka vivaraNa me spaSTa hai ki bhagavAna RSabhadeva ko hI vaidika svarUpa kA pratIka hai6 / zrI bhANDArakara ne bhI kadra ko prakRti kAla me agnideva ke nAma se abhihita kiyA jAtA thA, kI vinAzakArI zaktiyo kA hI pratIka mAnA hai6 / agreja phalataH rudra, mahAdeva, agnideva, pazupati prAdi Rpabhadeva vidvAna myara kI bhI yahI mAnyatA hai / vilmana ne Rgveda ke hI nAmAntara hai| kI bhUmikA meM bhadra ko agni athavA indra kA hI pratIka vaidika parampaga meM vaidika rudra ko hI paurANika tathA mAnA hai| pro. kItha ne rudra ko jhajhAvAta ke vinAzakArI prAdhunika ziva kA vikasita rUpa mAnA jAtA hai| jaba ki rUpa kA hI pratIka mAnA hai. usake hitakara rUpa kA nhii| jaina paramparA meM bhagavAna RSabhadeva ko hI ziva, unake mokSa isake atirikta rudra ke gha taka bANoM kA smaraNa karane hae mArga ko zivamArga tathA mokSa ko zivagati kahA gayA hai| kucha vidvAno ne unhe mRtyu kA devatA bhI mAnA hai aura yahAM rudra ke una samastakrama-vikasita rUpoM kA eka sakSiAta isake samarthana meM unhone Rgveda kA yaha mUna prastuta kiyA vivaraNa prastuta kiyA jA rahA hai| Rgveda meM rudra madhyama hai, jimame rudra kA keziyo ke sAtha ullekha kiyA gayA hai| zraNI ke devatA haiM unakI stuti meM tIna pUrNa sUkta ko ndra kI eka upAdhi 'kapadina' hai10 / jisakA matha gaye haiN| isake atirikta eka anya sUkta meM pahale chaha matra hai jaTAjUTadhArI aura eka anya upAdhi hai 'kalpalI kin'11 rudra kI stuti meM haiM aura antima tIna soma kI smRti jisakA artha hai, dahakane vAlA, donoM kI mArthakatA rudra ke meM eka anya sUkta meM rudra aura somakA sAtha stavana kiyA nezI tathA agnideva rUpa meM ho jAtI hai| gayA hai 3 anya devatAmoM kI stuti meM bhI jo sUkta ko apane maumyarUpo meM rudra ko 'mahAbhiSaka' batalAyA gayA hai gaye haiM unameM bhI prAyaH rudra kA ullekha milatA hai, ina jimakI aupadhiyA~ ThaNDI aura vyAdhinAzaka hotI hai| rudra sUktoM meM rudra ke jisa svarUpa kI varNanA huI hai, usake aneka mUkta meM rudra kA sarvajJa vRSabha rUpa se ullekha kiyA gayA hai citra haiM aura unake vibhinna pratIkoM ke sambandha meM vidvAnoM aura kahA gayA hai12 'he vizuddha dIptimAna marvaja vRSabha, kI vibhinna mAnyatAe haiM / rudra kA zAbdika artha, maruto 5. mekaDaunala * vaidika mAItholojI, pRSTha sa078 ke mAtha unakA saMgamana, unakA babhra varNa aura sAmAnyataH 6. bhANDArakara : vaiSNavijma zaivijma unakA krUra svarUpa ina sabako dRSTi meM rakhate hue kucha 7. myara : morijinala saMskRta TeksTama, vidvAnoM kI dhAraNA hai ki rudra jhajhAvAna ke 'kha' kA pratIka 8. vilsana : Rgveda bhUmikA haiM.4 jarmana vidvAna vebara ne rudra ke nAma para bala dete hue manu- 9. kItha : rilijana eNDa mAitholojI zrApha dI Rgveda, pRSTha saM0 147 1. Rgveda : 1. 114, 2, 33.7, 46 10. Rgveda : 1. 114, 1 aura 5 2. Rgveda 1, 43 11. vahI : 1, 114; 5 3. vahI : 6,74 12. eva babhro vRSabha cekitAna yathA deva na hayASaM na hasi 4. vebara iNdoza sTUDIna, 2, 16.22 Rgveda : 2, 33, 15
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRSabhadeva tathA ziva-sambandhI prAcya mAnyatAeM 277 hamAre Upara aisI kRpA karo ki hama kabhI naSTa na hoN|" pRthvI paura prAkAza ko yadyapi mAyaNa ne kezI kA artha isI mUkta ke anya mantra meM kahA hai1- "he maruto, tumhArI mUrya kiyA hai, parantu kezI kA zAbdika artha jaTAdhArI jo nirmala mauSadhi hai, usa praupadhi ko hamAre pitA manu hotA hai aura isa mUkta ke tIsare tathA vAda ke maMtroM meM (svayaM RSabhanAtha) ne cunA thA, vahI sukhakara aura bhaya kezI kI tulanA una muniyoM se kI gaI hai jo apanI vinAzaka auSadhi hama cAhate hai|' vizuddha prAtmatattva jJAna prAgopAsanA dvArA vAyu kI gati ko roka lete hai aura hI yaha pauSadhi hai, jise prApta kara rudra bhakta maMmAra jayI maunavRtti se unmattavat (paramAnanda mAhitya) vAyubhAva aura sukhI hone kI kAmanA karatA hai| prastuta mUkta ke (azarIrI vRtti) ko prApta hote haiM aura mAMsArika tRtIya mantra meM usakI jIvana-mAdhanA degvie / vaha prArthanA martyajanoM ko jinakA kevala pArthiva zarIra hI digvalAI karatA hai| detA hai| 'he baja sahanana rudra tuma utpanna hue samasta padArthoM meM atharvaveda meM bhI madra kA vyAdhi-vinAza ke lie marvAdhika muzobhita ho, sarvadheSTha ho aura mamasta balazA- AhvAna kiyA gayA hai / 10 nucha mantroM meM rudra 'mahayAkSa' liyo meM sarvottama balazAlI ho| tuma mujhe pApo se mukta bhI kahA gayA hai / 11 imI veda ke pandrahave maNDala meM rudra karo aura aisI kRpA karo, jisame maiM klezoM tathA aAkramaNoM kA mAnya ke gaa| ullekha kiyA gayA hai aura mUkta ke se yuddha karatA humA vijayI rhe|' prArambha meM hI kahA gayA hai ki 'mAtya mahAdeva bana gayA, eka mUkta meM rudra kA soma ke sAtha yAhvAna kiyA vAtya IzAna bana gayA hai / 12 nathA yaha bhI likhA hai ki gayA hai3 / aura anyatra soma ko vRSabha kI upAdhi dI "vrAtya ne apane paryaTana meM prajApati ko zikSA aura gaI hai4 / rudra ko aneka bAra agni kahA gayA hai5 / aura preraNA dI / 13 eka sthala para unheM "medhApati" kI upAdhi se vibhUpita sAyaNa ne brAnya kI vyAkhyA karate hae likhA haikiyA gayA hai / eka sthAna para "vahA~" ke rUpa ma bhA kaMcidvidvanamaM mahAdhikAraM puNyazIla vizvamAmAnyaM karma ullekha kiyA gayA hai, jisakA sAyaNa ne artha kiyA hai - parAhmaNavidviSTa vAtyamanulakSyavacanamiti mantavyam' arthAt "arthAt jo pRthvI tathA mAkAza meM parivRddha haiN| vahA~ usa vrAtya se mantavya hai jo vidvAnoM meM uttama, Rgveda ke uttara bhAga ke eka mUkta meM kahA gayA hai mahAdhikArI paNyazIla aura vivapUjya hai aura jisame ne kezo ke mAtha viSapAna kiyaa| isI sUkta ke karmakANDI brAhmaNa vidvaMpa karate hai| prathama maMtra meM kahA gayA hai ki kezI ima vipa (jIvana isa prakAra vratadhArI eva mayamI hone ke kAraNa hI srota-jala) ko usI prakAra dhAraNa karatA hai, jima prakAra inheM vrAtya nahIM kahA jAnA thA, apinu gatapatha brAhmaNa ke eka ullekha se pratIta hotA hai ki vRtra (arthAt jJAna, 1. yA yo bheSajaH marutaH zucIni yA zAnta mA vRSagoM yA / dvArA saba ora se ghera kara rahane vAlA marvaja) ko apanA mayomu / yAni manuvaNItA pitA naztAzaM ca yozca iSTadeva mAnane ke kAraNa bhI yaha jana prAtya ke nAma se rudrasya vazmi-vahI 2, 33, 13 2. theSTho jAtasya rudraH thiyAMsi navastamamtavamA vajravAho 8. Rgveda : 1, 172, 1; ', 64, nadhA , 5, 33, paSiNaH pAramahaMsa. svasti vizvA abhIti gpamo 5,61, 4 bhAdi yuyodhi / vahI 2, 33, 3 6. Rgveda : 10, 136, 2-3 3. Rgveda . 6, 74 10. atharvaveda : 6, 4, 3, 6, 57, 1, 16. 10,6 4. vahI : 6,7,3 11. vahI : 11, 2, 7 5. vahI : 2, 16, 3, 2, 5 12. vahI : 15, 1, 4, 5 6. vahI : 1, 43, 4 13. vrAtya prAsI dIpamAna eva ma prajApati mamaizvata, 7. vahI : 1,114,6 atharvaveda 15, 1
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 anekAnta abhihita kiye jAte the| gAndhAra se videha taka tathA pAMcAla se dakSiNa ke mayadeza jarmana vidvAna DAkTara hIera kA mata hai ki vrAtyoM taka bhaneka jAtiyoM meM vibhakta hokara vibhinna janapadoM meM ke yoga aura dhyAna kA prayAsa thA jisane AryoM ko nivAsa kara rahe the| inakI sabhyatA pUrNa vikasita evaM mAkaSita kiyA aura vaidika vicAradhArA tathA dharma para samunnata thI evaM zilpakalA inake mukhya vyavasAya the| apanA gaharA prabhAva DAlA hai / dUsarI pora zrI ena0 ena0 ye jahAjoM dvArA laghu eziyA tathA uttara pUrvIya aphrIkA ghoSa apanI navIna khoja ke mAdhAra para isa nirNaya para ke dUravartI dezoM ke sAtha vyApAra karate the| pahuMce haiM3 ki prAcIna vaidika kAla meM vrAtya jAti pUrvI bhArata meM eka mahAn rAjanItika zakti thii| usa samaya ye drAvir3a loga sarpa-cihna kA ToTakA adhika prayoga vaidika mArya eka naye deza meM apanA prabhutva sthApita karane meM lAne ke kAraNa nAga, ahi, sarpa, prAdi nAmoM se ke lie lar3a rahe the unako sainyadala kI atyadhika prAvazya vikhyAta the / zyAmavarNa hone ke kAraNa 'kRSNa' kahalAte katA thii| prataH unhoMne bar3I prasannatA se vAtyoM ko apane the| apanI apratima pratibhA zIlatA tathA ucca prAcAra vicAra ke kAraNa ye apane ko dAsa va dasyu (kAntimAna) dala meM milA liyaa| vAtyoM ko bhI saMbhavataH prAyoM ke naitika aura AdhyAtmika guNoM ne prAkRSTa kiyA, aura ve nAmoM se pukArate the| vratadhArI evaM vRtta kA upAsaka hone mArya jAti ke antargata hone ke lie taiyAra ho gaye aura se vrAtya tathA samasta vidyAnoM ke jAnakAra hone se drAvir3a phira isa prakAra pAryoM se mila jAne para unakI sAmAjika nAma se prasiddha the / saMskRta kA vidyAdhara zabda 'dravir3a' tathA rAjanItika vyavasthA ko prabhAvita kiyA / vrAtya kA zabda kA hI rUpAntara hai| ye apane iSTadeva ko arhana, nirantara pUrva dizA ke sAtha sambaddha kiyA jAnA, usake parameSThI, jina, ziva, evaM Izvara ke nAmoM se abhihita anucaroM meM 'puMzcalI' aura "mAgadha" kA ullekha honA karate the / jIvana-zuddhi ke liye ye mahiMsA saMyama evaM tapo (ye donoM hI pUrva dezavAsI tathA prAyatara jAti ke haiM), mArga ke anugAmI the / inake sAdhudigambara hote the aura pAryoM se pahale bhI bhAratavarSa meM prativikasita aura samRddha bar3e-bar3e bAla rakhate the| anya loga tapasyA evaM zrama ke sabhyatAe~ hone ke pramANa svarUpa adhikAdhika sAmagrI kA sAtha sAtha sAdhanA karake mRtyu para bhI vijaya prApta kara lete the|4 milanA prAdi tathya zrI ena. ena. ghoSa ke nirmANa kI yarjuveda meM eka sthala para rudra kA 'kivi'5 (dhvaMsaka hI puSTi karate haiN| yA hAnikara ke rUpa meM ullekha kiyA gayA hai aura vaidika sAhitya ke anuzIlana se tathA laghu eziyAI anyatra 'draurvAtya' zabda6 kA prayoga kiyA gayA hai| bhASyapurAtattva evaM mohana jodaNoM tathA har3appA nagaroM kI khudAI kAra mahIdhara ne jisakA artha-'ucchRkhala mAcaraNa se prApta sAmagrI ke prAdhAra para yaha bAta sunizcita ho kiyA hai. isake atirikta unake dhanuSa tathA tarakasa ko cukI hai ki vaidika prAryagaNa laghu eziyA tathA madhya 'ziva' kahA gayA hai / 7 unase prArthanA kI gaI hai ki vaha eziyA ke dezoM se hote hae tretAyuga ke mAdi meM lagabhaga apane bhaktoM ko mitra ke patha para le caleM na ki bhayaMkara 3000I0 pUrva meM halAvarta maura utara pazcima ke dvAra se samajhe jAne vAle apane patha para / bhiSaka rUpa me unakA paMjAba meM pAye the| usa samaya pahale se ho drAvir3a loga - 4. 'ye nAta ranbhUtakRtoti mRtyu yamanvavindan tapasA 1. vRtro havA idaM sarva kRtvAzivayo yadidamaMttareNadyAvA- zrameNa"-pratharvaveda : 4, 35 pathivIya yadidaM sarva vRtvAzizye tasmAda butro nAma ___5. yajurvedaH (vAjasaneyI saMhitA) 10, 20 "zatapatha brAhmaNa" 11, 3, 4 6. vahI : (vAjasaneyI saMhitA) 36, 6, tathA mahezvara 2. hoera : dara vAtya (Vratya) kA bhASya-duSTaM skhalanocchalanAdi vratam / 3. ena. ena. ghoSa : iNDo mAryana liTarecara eNDa 7. vahI : (taitrirIya saMhitA) 4, 5, 1 kalcara (argin) 1934 I. 8. vahI : ( ,) 1,2,4
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRSabhadeva tathA ziva-sambandhI prAvya mAnyatAeM 279 smaraNa kiyA hai aura manuSya tathA pazuoM ke liye svA- taskarANAM pati, muSNatAM pati, vikRntAnAM pati [galasthyaprada bheSaja dene ke liye bhI unase prArthanA kI gaI hai| kaToM kA saradAra] kuluMcAnAM pati, mAdi / isake atiyahA~ rudra kA pazupati rUpa meM ullekha milatA hai / 2 rikta inameM 'sabhA', 'sabhApati' 'gaNa' 'gaNapati', prAdi ke yajurveda ke tryambaka homa'3 sUkta meM rudra ke sAtha eka rudra ke upAsakoM ke ullekha ke sAtha 'vAta', 'vrAtapati', strI devatA 'mambikA kA bhI ullekha kiyA gayA hai, jo takSaka, rathakAra, kulAla, karmakAra, niSAda, Adi kA bhI rudra kI bahina batalAI gaI hai| inheM 'kRttivAsA': kahA nirdeza kiyA gayA hai| gayA hai aura mRtyu se mukti tathA amRtatattva kI prApti brAhmaNa granthoM ke samaya taka rudra kA pada nizcita rUpa ke liye prArthanA kI gaI hai| unake vizeSa vAhana mUSaka se anya devatAmoM se UMcA ho gayA thA aura 'mahAdeva' kA bhI ullekha kiyA gayA hai tathA unheM yajJa bhAga dene ke kahA jAne lagA thA / 5 jaimanIya brAhmaNa meM kahA gayA hai| pazcAt 'bhUjavata' parvata se pAra cale jAne kA bhI anurodha ki devatAoM ne prANimAtra ke karmoM kA avalokana karane kiyA gayA upalabdha hotA hai / mUSaka jaise dharatI ke nIce aura dharma ke viruddha mAcaraNa karane vAle kA vinAza rahane vAle jantu se unakA sambandha isa bAta kA dyotaka ho karane ke uddezya se rudra kI sRSTi kI rudra kA yaha naitika sakatA hai ki isa devatA ko parvata-kandarAmoM meM rahane utkarSa hI thA, jisake kAraNa unakA pada U~cA humA aura vAlA mAnA jAtA thA tathA "majavata" parvata se pare cale jinake kAraNa anta meM rudra ko parama paramezvara mAnA jAne kA anurodha isa bAta kA vyaMjaka ho sakatA hai ki gyaa| isa devatA kA vAsa bhAratIya parvatoM meM mAnA jAtA thA / zvetAzvatara upaniSad se spaSTa hai ki brAhmaNa graMthoM kRttivAsAH" upAdhi se pratIta hotA hai ki usakA apanA ke samaya se rudra ke pada meM kitanA utkarSa ho cukA thaa| carma hI usakA vastra thA-arthAt vaha digambara thaa| isameM unheM sAmAnyataH Iza, mahezvara, ziva aura IzAna "zata rudriya stotra"4 meM rudra kI stuti meM 66 maMtra kahA gayA hai 17 vaha mokSAbhilASI yogiyoM ke dhyAna ke haiM, jo rudra ke yajurveda kAlona rUpa ke saSTa paricAyaka viSaya haiM aura unako eka sraSTA, brahma aura paramAtmA hai| rudra ko yahA~ pahalI bAra 'ziva' 'zivatara' tathA 'zakara' mAnA gayA hai| isa kAla meM vaha kevala jana sAmAnya mAdi rUpoM meM ullikhita kiyA gayA hai| 'girizata' ke hI devatA nahIM the, apitu bhAryoM ke sabase pragati zIla 'giritra' 'girizA' 'giricara' 'girizaya'-ina navIna . vargoM ke pArAdhyadeva bhI bana cuke the / isa rUpa meM unakA upAdhiyoM se bhI unheM vibhUSita kiyA gayA hai| kSetrapati' sambandha, dArzanika vicAradhArA aura yogAbhyAsa ke sAtha tathA 'vaNika' bhI nidiSTa kiye haiN| prastuta stotra ke ho gayA thA, jisako upaniSad ke RSiyoM ne prAdhyAtmika bIsa se vAIsa saMkhyA taka ke mantroM meM rudra ke lie kati unnati kA ekamAtra sAdhana mAnA thaa| aparavadika kAla paya vicitra upAdhiyoM kA prayoga kiyA gayA hai| aba taka meM yogI, cintaka aura zikSaka ke rapa meM jo ziva kI rudra ke mAhAtmya kA gAMna karane vAlA stotA unheM ina kalpanA kI gaI hai, vaha bhI isI sambandha ke kAraNa thii| upAdhiyoM se vibhUSita karatA hai-stenAnAM pati (coroM zvetAzvatara upaniSadda meM rudra ko Iza, ziva aura puNya kA adhirAja), vaMcaka, stAyUnAM pati (ThagoM kA saradAra), kahA gayA hai| likhA hai ki prakRti, puruSa athavA parabrahma 1. vahI : (taittirIya saMhitA) 1, 8, 6 kI zakti hai, jisake dvArA baha vividha mpa vizva kI 2. vahI : (vAjasaneyI saMhitA), 6, 3, 6, 3, 6, 8 (taitrirIya) 1,8,6 5. kauzItikI : 21, 3 3. yajurveda : (taittirIya saMhitA) 1,8,6 (bAja- 6. jaiminIya : 3, 261,63 saneyI) 3, 57, 63 .. zvetAzvatara upanipad 30.11.4.10,4, 11, 5,16 4. vahI : (taittirIya saMhitA) 4,5,1 8. vahI : 3, 2-4, 3, 7, 4, 10-24
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 anekAnta sRSTi karatA hai| purupa svayaM srapTA nahIM, apitu eka ko prAtmasAt kara liyaa| isake phalasvarUpa sindhu ghATI bAra prakRti ko kriyAzIla banAkara vaha alaga ho jAtA kI strI devatA kA rudra kI pUrvasahacarI ambikA ke sAtha hai aura kevala prekSaka ke rUpa meM kAma karatA hai| isase tAdAtmya ho gayA aura use rudra patnI mAnA jAne lgaa| jJAta hotA hai ki isa samaya taka rudra una logoM ke pArA- isa prakAra bhAratavarSa meM devI kI upAsanA pAI aura zakti dhyadeva bana gaye the jo sAMkhya vicAra-dhAga kA vikAsa kara mata kA sUtrapAta haa| isake atirikta jananendriya rahe the| praznopaniSad meM rudra ko parikSitA kahA gayA hai sambandhI pratIkoM kI upAsanA, jo sindhu ghATI ke devatAo paura prajApati se usakA tAdAtmya prakaTa kiyA gayA hai / 3 kI upAsanA kA eka aMga thI, kA bhI rudra kI upAsanA maitrAyaNI upaniSada meM kadra kI 'zambhu' (arthAt zAntidAtA) meM samAveza ho gyaa| isake atirikta "liMga' rudra kA upAdhi kA pahalI bAra ullekha huprA / 4 / / eka viziSTa pratIka mAnA jAne lagA aura isI kAraNa zrauta-sUtroM meM rudra kI upAsanA kA vahI svarUpa upa- usakI upAsanA bhI prArambha ho gii| parantu dhIre-dhIre labdha hotA hai jaisA brAhmaNa granthoM meM yahA~ rudra kA rUpa loga yaha bhUla gaye ki prArambha meM yaha eka jananendriya kevala eka devatA kA hai aura unake rudra, bhava, zanaM prAdi sambandhI pratIka thA / isa prakAra bhArata meM liMgopAsanA aneka nAmoM kA ullekha hai / 5 mahAdeva, pazupati, bhUpati kA prAdurbhAva hamA, jo zeva dharma kA eka aMga bana gii| prAdi upAdhiyoM se bhI vibhUSita kiyA gayA hai / 6 rudra se dUsarI ora aniSado se pratIta hotA hai ki rudra kI manupyo aura pazanoM kI rakSA ke lie prArthanA kI gaI AsanA kA pracAra navIna dhArmika tathA dArzanika vicAra mata hA7 gaharAganAyaka prApAdhayA kA dAtA mAra vyAdhi dhArA ke pravartakoM meM ho rahA thA, aura ye loga rudra ko nivArakaha kahA gayA hai| gRhya sUtroM meM rudra kI samasta parabrahma mAnate the| mutra yuga meM rudra ko "vinAyaka kI vaidika upAdhiyo kA ullekha milatA hai / 10 yadyapi inake upAdhi dI gaI aura yahI apara vaidikakAla meM gaNeza nAma 'ziva' aura zakara ye navIna nAma adhika pracalita hote hI se prasiddha hmaa| rudra tathA vinAyaka prArambha meM eka hI jA rahe hai|11 yahA~ unheM zmazAnoM, puNyatIrthA eva caurAhA devatA ke do rUpa the parantu kAla krama se yaha smRti lupta jaise sthaloM meM ekAnta vihArI ke rUpa meM citrita kiyA . " ho gayI aura gaNeza ko rudra kA putra mAnA jAne lgaa| gayA hai / 12 upanipatkAlIna bhaktivAda ne deza ke dhArmika mAcAramisa ghATI ke nivAsiyo kA vaidika prAryoM ke sAtha mAgalA sthita kara diyA / karmakANDa kA saMmizraNa ho jAne para rudra ne mindhu ghATI ke puruSa devatA sthAna stuni, prArthanA tathA pUjA ne le liyA aura mandirA 1. zvetAzvatara upaniSad 4,1 ke nirmANa ke sAtha mAnavAkAra tatha liMgAkAra meM rudra2. vahI . 4.5 mUrtiyoM kI pratiSThA tathA pUjA prArambha ho gaI tathA rudra 3. praznopaniSad 2, 6 kA nAma bhI aba ziva ke rUpa meM loka pracalita ho gyaa| 4 maitrAyaNI upaniSad 15. 8 pANinI ke samaya meM ziva ke vikasita ravarUpa ke 5. zAMkhAyana dhaunamUtra - 4.16, 1 pramANa ve sUtra hai, jinhe 'mAhezvara'1 batalAyA gayA hai| 6. vahI : 4.20, 14 vaise pANini kI rASTAdhyAyI me radra, bhava aura za zabdo 7. vahI : 4, 20, 1 pAzvalAyanaH 3, 11, 1 kA bhI ullekha milatA hai|2 (kramaza.) 8. lAyana zrautamUtra - 5, 3, 2 1. mahezvara mUtra isa prakAra hai-a i u , R la ka e 9. zAMkhAnana zrautamUtra : 3, 4, 8 proiai prau c, ha pa vara , la N ja ma huNa ga 10. prAzvalAyana gRhyasUtra : 4,10 m, jha bhaba, ghaDhadha, ja va ga Da da za kha phacha 11. vahI : 2,1,2 Thatha ca Ta ta , ka pa ya za pa sa ra ha la / 12. mAnava gRhyasUtra 2, 13, 6, 14 2. aSTAdhyAyI : 1, 46, 3, 53, 4 100
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ svargIya bAbU choTelAla jI kI apUrNa yojanAe~ zrI nIraja jaina sattara varSa kI Ayu me eka dIrgha aura kaSTadAyaka athaka parizrama karake aura bahuta vyaya karake taiyAra karAye bImArI ke bAda gata chabbIsa janavarI ko kalakattA ke the / ina citroM tathA nigeTiva kA saMgraha bhI isI kakSa meM mAravAr3I rilIpha sosAiTI aspatAla me bAbU jI ne isa pradarzanArtha rakhA gayA hai| nazvara zarIra kA tyAga kiyaa| pUjya varNI jI mahArAja ke TeparikArDa kiye hue bAbU choTelAla jI ne apanI isa paryAya kA adhikAza / bhASaNoM kA saMgraha tathA Tepa mazIna do varSa pUrva hI unhone bhAga jaina purAtattva, itihAsa tathA sAhitya kA zodha aura mujhe sauMpa dI thii| ina bhASaNoM kI surakSA, prasAra mora prakAzana meM vyatIta kiyA thaa| una viSayo kI vipula atirikta pratiyAM taiyAra karA kara ravAne kI vyavasthA meM zodha-sAmagrI aura eka acchA pustakAlaya ve choDa gaye hai| kara rahA hai| khaNDagiri udayagiri kI savA do hajAra varSa prAcIna zeSa sAmagrI kI vyavasthA aura yojanAoM ke saMcAlana jaina guphApo kI khoja tathA prakAzana sabhavataH unake jIvana ke sambandha meM vicAra karane maiM aura prophesara khuzAlacandra kI vizAlatama saphalatA thI / isake atirikta jana gorAvAlA kalakattA gaye the| zrImAn sAhu zAMtiprasAda jI bibaliyo grAphI kA prakAzana, saikaDoM bhUle-bisare jaina se vicAra vimarza karane kA bhI avasara anAyAsa mila maMdiroM mUrtiyoM kI zodha evaM vyavasthA, vIra-zAsana saMgha gyaa| ravivAra 6-3-66 ko zrImAn sAhu jI eva zrI kI sthApanA aura unnati, vIra-sevA-maMdira kI unnati lakSmIcanda jI ne belagachiyA padhAra kara samasta sAmagrI prAdi darjanoM aise kArya hai jo unakI jIvana vyApinI mUka / kA nirIkSaNa kiyaa| pUjya bhagata jI, sarva zrI bAbU sAdhanA ke phala ke rUpa meM hamAre samakSa hai| nandalAla jI, jugamadara dAsa jI, bazIdhara jI zAstrI, unakI ina yojanAoM kI unake bAda kyA vyavasthA nandalAla jI (javAhira presa), namicanda paTauriyA paura ho tathA unakI sAmagrI kA kyA upayoga ho isakI eka bhAI amaracanda jI, bhAI zAMtinAtha jI kA bhI sahayoga rUpa-rekhA unhoMne banA rakhI thii| samaya-samaya para milane paura mArga darzana prApta hunaa| isa prakAra jo sAmayika vAloM se isa bAre meM carcA bhI ve kiyA karate the| itanA vyavasthA karanA nizcita hamA hai vaha isa prakAra haihI nahIM, usa rUpa rekhA para kArya karanA bhI unake jIvana kAla meM hI prArambha ho gayA thaa| 1. sAhitya ke kSetra meM jana bibaliyo grAphI kA prakAbelagachiyA maMdira ke eka vizAla kakSa me jaina zana svargIya bAbU jI kA mahI smAraka hogA / lagabhaga eka purAtatva kA saMkSipta parantu samagra paricaya dene vAlI eka hajAra pRSTha ke ima anya kI pANDu lipi lagabhaga taiyAra citra pradarzanI lagAne tathA unake grantha bhaNDAra ko eka hai| DA0 zrI e0ena0 upAdhye pora DA0 satyaraMjana banarjI niyamita pustakAlaya kA rUpa dene kA kArya unake sAmane jI ise antima rUpa de rahe haiN| isake prakAzana kA kArya hI prArambha ho gayA thA jo yathA zIghra pUrNa ho jAne kI yathA zIghra prArambha kiyA jAya / jainAcAryoM para jo zoSa mAzA hai| apanI zeSa sampatti ke sadupayoga ke lie bhI kArya bAbU jI ne prArambha kiyA thA usako sambhAvanAmoM "jaina TrasTa" kI sthApanA ve apane sAmane hI kara gaye hai| para zrI gogavAlA prArambhika khoja aura vicAra kreNge| dhavala jayadhavala prAdi siddhAnta granthoM ko mUla tAr3a- 2. bela gachiyA kI citra pradarzanI ko samRddha mora patrIya pratiyoM ke vRhadAkAra citra bhI svargIya bAbU jI ne pUrNa banAyA jaay| aisI hI eka pradarzanI vIra sevAmandira
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 anekAnta dillI meM taiyAra kI jAya; tathA purAtattva sambandhI citra zramaNa belagolA, sittanna vAsala, jina kAMcI, mUDa bidrI, saMgraha (elabama) tayAra karAye jaave| ailaurA mAdi sthAnoM ko lagabhaga tIna sau slAiDa hai| jo 3. purAtatva sambandhI unakI yojanA ko gatizIla sthAna yA jo vizeSa purAtatva isameM zAmila nahIM hai unake rakhane, kAryAnvita karane tathA samUce deza ke jaina purAtatva slAiDa banAne kA prayAsa bhI unhIM ke AdezAnusAra meM kA eka citramaya paricaya prakAzita karane ke prayAsa kiye gata do varSoM se kara rahA hU~ aura lagabhaga assI slAiDa jaayeN| isa dizA meM kArya karane ke lie bAbU jI ke taiyAra bhI ho gaye haiN| kucha aura bhI zIghra bana jaaeNge| saMgraha ke citra, nigeTiva, noTsa mAdi maiM apane sAtha satanA le AyA hU~ aura zakti bhara prayatna karake zraddheya inake sArvajanika pradarzana kI vyavasthA bhI bAbU jI bAbU jI ke isa svapna ko sAkAra karane kA saMkalpa maiMne kI yojanAnusAra pravartamAna rhegii| jahAM kA bhI samAja kiyA hai| kisI utsava, melA, parva yA anya vizeSa avasaroM para isa pradarzana se lAbha uThAnA cAhegI, maiM vahA~ vyavasthA karane kA 4. unhone katipaya tIrtha kSetroM ke slAiDa bhI taiyAra prayAsa kruuNgaa| karAye the jinheM mejika lenTana para dikhAkara ve samAja ko usake gauravazAlI pratIta kA aura purAtatva ke vipula eka karmaTha vyakti ke kAryoM ko prAge bar3hAnA hI usake bhaNDAra kA paricaya karAyA karate the| bAbU jI ke isa prati saccI zraddhAMjali hotI hai aura bahI hameM sva. saMkalana meM khajurAho, devagar3ha, mathurA, jayapura, cittaur3a, bAbU jI ko arpita karanI hai| 'anekAnta' ke svAmitva tathA anya byore ke viSaya meM prakAzana kA sthAna vIra sevA mandira bhavana, 21 dariyAgaMja, dillI prakAzana kI avadhi dvimAsika mudaka kA nAma premacanda rASTrIyatA bhAratIya patA 21, dariyAgaMja, dillI prakAzaka kA nAma premacanda, mantrI vIra sevA mandira rASTrIyatA bhAratIya patA 21, dariyAgaMja, dillI sampAdaka kA nAma DA. prA. ne. upAdhyAye ema. e. DI. liT, kolhApura DA. premasAgara, bar3hota yazapAla jaina, dillI rASTrIyatA bhAratIya patA mArphata vIra sevA mandira 21, dariyAgaMja, dillI svAminI saMsthA vIra sevA mandira 21, dariyAgaMja, dillI maiM, premacanda ghoSita karatA hai ki uparokta vivaraNa merI jAnakArI aura vizvAsa ke anusAra sahI hai| 17-2-64 ha.premacana (premacanda) -
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbU choTelAla jI DA0 premasAgara jaina loga dhana kamA sakate hai aura usake prAdhAra para yaza thaa| yadi ve kalakattA yA dillI prAye aura vahA~ bAbu bhI, kintu sAtha-hI vidvattA nirahaMkAra aura nyAga gaMjonA choTelAla jI hae to unake darzana kiye binA nahIM lauTate aAmAna nhiiN| vaha binA sAdhanA ke nahIM paataa| bAbU the| unameM ghaNToM purAtattva para mAmika carcA hote maiMne choTelAla jI eka sAdhaka the| vyApArI kula meM janma dekhA hai| jaina mUti, mandira, caitya, mAnastambha, zilAlekha, kara bhI unake hRdaya kA mUla svara sarasvatI kI arAdhanA guphAe~ prAdi kI TeknIkala jAnakArI ke ve eka sandarbha meM hI rama sakA / bahata pahale kalakattA ke logoM ne eka grantha the / kAza ! be use kisI grantha rUpa meM pariNata kara yuvA vyApArI ko pablika lAyabrarI meM dina-rAta paDaM paate| jaina purAtattva kA aisA pArakhI aba DhUr3he bhI na dekhA hogaa| unhoMne vahA~ sahasrazaH patra-patrikAyo aura milegaa| pustakoM kA adhyayana kiyA / usa prAdhAra para san 1945 mohana jodaDoM kI khudAiyoM meM kucha khaDgAmana mUttiyA~ I0 meM bhAratI pariSad, kalakattA se 'jaina bigliyogrAphI' prApta huI / banArasa vizvavidyAlaya ke DA0 prANanAtha ne ke prathama bhAga kA prakAzana humA / 'rAyala eziyATika una para utkIrNa akSaroM ko jaise-taise par3hA, likhA thA TI' ke vidvAnoM ne usako bhari-bhUri prazaMsA kii| zrI jinAya namaH / unakI daSTi me ye mattiyAM jinendra kI jaina vidvAno ke lie to vaha eka koza graMtha hai| aneka thii| bAbU choTelAla jI ne isakA saprAmANika khaNDana anusandhitsu usase lAbhAnvita hue hai / isa grantha kA dUsarA kiyaa| prAja taka usa kathana ko kisI ne kATA ho, mujhe khaNDa bhI rapha-peparsa para bikharA par3A hai| bAbU jI ne use smaraNa nahI hai| isI bhAMti dakSiNa ke eka pravakAza prApta bhI atyadhika parizrama se taiyAra kiyA thaa| unakI icchA vidvAna eka prAcIna jinendramUrti (tIrthakara) kA phoTo thI ki vaha vigata 'iNTara nezanala moriyaNTala kAnphesa' lAye / unake cehare para eka lalaka thii| ve apanI upake avasara para prakAzita ho jaataa| kintu jarjara hote labdhi ke prati sagarva the / lambI khAsI se ubhara kara bAbU svAsthya ne sAtha na diyaa| unakI eka balavatI abhilASA jI ne prAgantuka kA sneha-bhInA bhAtithya kiyaa| yaha dila meM hI raha gaI / bAbU jI ke uttarAdhikArI yA vIra. bAbUjI kA svabhAva thA / ve sneha ke bhaNDAra the| citra sevA-mandira isa kArya ko zIghra sampanna karane kA prabandha dekhA to do minaTa taka dekhate hI rhe| phira takiye ke kareM, aisA maiM cAhatA huuN| bAbUjI ne mujhe aneka dezI aura sahAre baiThata hue kahA, "vaise to acchA, bahuta acchA hai, videzI vidvAnoM ke patra dikhAthe, jiname unakA sneha-bharA kinta eka kamI bhI hai| Apako apanA phoTo tIrthakara kI Agraha thA-ise zIghra prakAzita karane kA aisA hone se pratimA ke sAtha nahIM khicavAnA cAhie thaa| jaina mUttijaina anusandhAna kA eka adhyAya pUrA ho jaayegaa| kalA kA yaha eka prArambhika niyama hai|" prAgantuka ke na hI nahIM samUce bhAratIya purAtattva ke sambandha meM sadhe, tape, maMje purAtAttvika jJAna para eka vinamra coTa bAbU jI kA jJAna apratima thA / unheM isakI sUkSma-se-sUkSma lagI, to kucha samaya taka to ve bola hI na ske| phira jAnakArI thii| bhAratIya purAtattva ke prasiddha stambha zrI phIkI muskAna ke sAtha kahA, "acchA, jaMna dAyare kI zivarAma mUrti aura zrI TI. ena. rAmacandrana bAbUjI ko yaha bAta mujhe mAlUma na pii| vaise maiMne kahIM sunA to apanA guru mAnate the| maiMne unheM bAbUjI ke caraNa sparza karate nhii|" bAbajI ne kucha havAloM ke sAtha unheM prAzvasta dekhA hai / DA. motIcandra jaina kA bAbUjI se parama sneha kiyaa|
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 // anekAnta jana pratimAnoM para vade lekhoM ko par3hane kI eka vidvattA prApta karanA aura usa prAdhAra para baDe-baDe pRthaka vidyA hotI hai| bAbUjI usameM pAraMgata the| apane graMthoM kA nirmANa karanA prasAdhAraNa bAta nahIM hai| prasAyuvAkAla meM, vyApAra karate hue bhI unhoMne, kalakattA ke dhAraNa hai vidvAnoM kA bnaanaa| aise vidvAna jo lakSya taka mandiroM meM sthita jana pratimAnoM ke lekhoM ko par3hA thaa| pahu~cane ke mArga meM bhaTaka rahe hai| jinheM thor3e sahAre kI usI samaya unakI eka pustaka 'jaina-pratimA lekha magraha' jarUrata hai / aisA sahAga jo sAhama baMdhAde-DagamagAte prakAzita huI thii| Aja bhI anusandhAna ke kSetra meM vaha kadamoM ko majabUtI de| isameM svArtha se adhika parArtha eka maulika grantha hai| zodha-khoja meM lage loga usakA mukhya hotA hai| jo pagartha-pradhAna hote haiM, ve hI aisA mUlya prauka pAte haiN| bAbUjI ne vIra-sevA-mandira ke paM0 kArya kara sakate haiN| bAbUjI ke pAma aneka yuvA vidvAna paramAnanda zAstrI ko prAdeza diyA thA ki ve dillI ke pAte hI rahate the pratyeka kisI-na-kisI samasyA se jaina mandiroM ke mUtti-lekha saMkalita kare aura unakA prIDita / yahA~ unheM samAdhAna milatA thA aura protsAhana / niyamita prakAzana anekAMta ke aMkoM meM ho / yaha kArya eka bAbUjI kalpavRkSa the| usa para lakSmI aura sarasvatI donoM varSa taka calA bhii| bAbUjI jisa kisI bhI jAnakAra rahatI thiiN| vahA~ lakSmI to milatI hI thI, sarasvatIvyakti ko dekhate, usase mUtti-lekha saMkalana kI bAta sAdhanA kA mArga bhI prazasta hotA thaa| vigata 'porikahate the / banArasa hindU vizvavidyAlaya ke prAcIna iti- yaNTala iNTaranezala-kAnsa' ke avasara para kalakattA hAsa aura saMskRti vibhAga ke adhyakSa DA. mAlTekara vizvavidyAlaya ke eka baMgAlI vidvAna vIra-sevA-mandira me matti-lekhoM ko bhAratIya itihAsa aura saskRti kA prAmA- Thahare the| unhoMne kahA ki bAbu choTelAla jI ke diye Nika adhyAya mAnate the| yadi Aja bhArata ke jaina purA- dhana aura graMtha-prabandha se hI maiM apane mArga para bar3ha sakA tArivaka sthAnoM ke mUtti-lekha-saMkalana kA kAya sampanna haiN| vaha eka pratibhAzAlI yUvaka the| unhoMne kAnphreMsa meM, ho sake to jana saMskRti kA eka anUThA grantha racA jA 'nAghayogI sampradAya' para eka zodha-patra aMgrejI bhASA meM sakatA hai| usase bhAratIya saMskRti ke naye pariccheda pariccheda par3hA thaa| vaha zodha-patra khyAti-prApta bnaa| videzI kA prakAza meM paayeNge| kyA koI jana saMsthA isa uttaradAyitva vidvAnoM ne bhI bhUri-bhUri prazaMsA kii| bAbUjI kI dRSTi ko sahana karegI / yadi aisA ho sake to vaha divagata antabhai dinI thI / ve eka najara meM hI pratyeka vyakti ko bAbUjI ke prati sahI zraddhAMjali hogii| ThIka-ThIka jAna lete the| unhone jitane yuvakoM ko prazraya diyA ve saba maMyamI, pratibhAvAn paura mahattvAkAMkSI the| bAbU choTelAla jI kI bibliyogrAphI kI vaijJAnika jAnakArI thii| unake pAsa guphAoM, mandiroM, caityoM, bAbUjI eka saMsthA the| unhoMne na-jAne kitanI mattiyo, zilAlekhoM aura bhitticitroM ke zataza phoTo sasthAnoM ko janma diyA, kitanoM ko banAyA, kitanoM ko the| udayagiri-khaNDagiri kI guphAgoM meM to ve ekAdhika sahAyatA dii| unakI buddhi racanAtmaka thii| jisa kArya bAra gaye aura vahA~ ke pratyeka bhAga kA phoTo liyA, cappe- ko hAtha meM lene, yojanA-pUrvaka pUrA karate / vIra-sevAcappe ko dekhA aura apanI kasauTI para kasakara vizleSaNa mandira ko sarasAvA se dillI lAnA aura usakI eka kiyaa| eka bAra ina citroM ko mujhe dikhAte hue unhoMne mAlIzAna bilDiga khar3I karanA bAbUjI ke hI balabUte jaisI mArmika, sadhI huI vyAkhyA kI thI, vaha tadviSayaka kI bAta thI / usameM eka zAnadAra pustakAlaya kA prAyovidvattA ke binA koI nahIM kara sktaa| ina guphAoM para, jana, mahattvapUrNa prakAzana aura zodha-patra kA saMcAlana prAdi ve katipaya sakalanoM kA sampAdana kara rahe the| aba bhI kArya bhI bAbUjI kI hI dena haiN| jisake kAraNa vIra-sevAunake ghara para saba sAmagrI hogii| koI manasvI juTakara mandira samUce bhArata meM khyAti prApta kara uThA thaa| isa kAma ko sampanna kara DAle, to purAtattva jagata kA prakaramAt eka dukhada ghaTanA ghaTI, jisase bAbUjI ke marma upakAra hogaa| para prAdhAta pahuMcA aura unakA komala hRdaya TUTa gayA /
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAbU choTelAla jI 285 isako lekara unheM aisI becainI thI, itanI hamaza thI ki ko apane paise se nahIM kharIdanA caahte| vidvAna cAhatA unake jIvana kA ullAsa hI cuka gayA thaa| unake nikaTa- hai bheMTa meM mile, vidyArthI cAhatA hai pustakAlaya se mile, vartI yaha jAnate haiN| ghaTanA ne vIra-mevA-mandira kI gati dhanavAna cAhatA hai mandira meM svAdhyAya ke samaya mile| ko bhI avaruddha kara diyaa| anyathA Aja vIra-sevA-mandira phira zatazaH granthoM kA prakAzana ho aura muphta bA~TA jAya, ke mukAbale kI dUsarI masthAna hotii| yadyapi antima kaba taka cala sakatA hai / ata. bhAratIya jJAnapITha jaba samaya meM usa ghaTanA kI kasaka se chaTakArA dene ke prayatna ghATe se bharane lagA, taba hindI ke sRjanAtmaka sAhitya kI kiye gae, kintu ghAva itane gahare the ki zAyada na pUre ho| bAta clii| isI samaya lakSmIcandra jaina mantrI bane aura yadi pura gaye hoM to yaha bAbUjI kI mahAnatA thii| kAza lokodaya prathamAlA kI pratiSThA huii| hindI kA vipula aisA hayA ho| unakI sada prAtmA ko zAnti milI ho| mAhitya jJAnapITha me nikalA, nikala rahA hai| usase dhana kalpanA hI sukhadAyaka hai| milA, khyAti bhI bddhii| masthA mUrdhanya ho gii| kintu bAbUjI vArANasI ke syAvAda mahAvidyAlaya ko prAdara jana prathA ke prakAzana kA svara dUra-dUra tara hotA gyaa| aura prema kI daSTi se dekhate the| usake chAtra jaba-jaba isase bAbU choTelAla jI pratIva prapIr3ita the| ve cAhate kalakattA parIkSA dene gaye, bAbU jI kA asIma sneha prApta the ki bhAratIya jJAnapITha me jaina atho kA prakAzana usI kiyaa| prAcArya paM. kailAzacandra jI ke prati bAbU jI ke prakAra ho jaise hindI ke granthoM kA hotA hai| unhoMne hRdaya meM kitanA sammAna thA, ise maiM bhalI bhA~ti jAnatA lakSmIcandra jI ko do-cAra bAra kaDe zabdoM meM kahA / bAbU huuN| unake prati paM0 jI kA bhI zraddhAbhAva kama nahIM hai| jI aba nahIM haiM; kintu lakSmIcandra jI unake dila kI unakA putra kalakatA meM ucca padastha hai; kintu paNDitajI bAta jAnate haiN| kyA dhyAna deMge? madaiva hI bAbUjI ke pAsa hI tthhre| do bar3oM kA prema bAbU jI bhAga ke bAlA-vithAma ko bahuta cAhate the| jitanA gauravapUrNa thA utanA hI anukaraNIya bhii| bAbU bAbUjI ne usakI gatividhi kA sadaiva dhyAna rakvA / mAnajI ne samaya samaya para syAvAda mahAvidyAlaya kI prAthika nIyA candAbAI jI se unakA patra-vyavahAra hotA hI sahAyatA svayaM kI yA apane prabhAva se karavAI, ime vahA~ rahatA thaa| vaime umakI pragati me ve pUrNa santuSTa the| ke adhikArI jAnate hai| bAbU jI kA nidhana sthAdvAda unakI tIvra prAkAMkSA thI ki jaina kanyAmoM kI zikSAmahAvidyAlaya ke lie bhI eka bRhad kSani hai, aimA maiM dIkSA uttama ho; kintu mahazikSA aura pAzcAtya zailI anumAna lagA pAtA huuN| kA unhone sadaiva virodha kiyaa| bhAratIya nArI kI bAbU jI bhAratIya jJAnapITha ke DAyarekTarsa meM se eka vizuddha bhAratIya rUparekhA hI unhe rucatI thii| kintu isa the| isa sambandha maiM merI unase bahuta bAte huI haiN| uname mAmale meM unheM kaTTara nahIM kahA jA sktaa| isI kAraNa hI mujhe vidita ho sakA ki jJAnapITha kA mUla uddezya jIvana ke antima varSoM meM unakI isa mAnyatA me zithilatA jaina vAGmaya kI zodha-khoja aura usakA prakAzana-bhara AI thii| maiMne unheM aneka garIba kintu pratibhAzAlinI thaa| usake prathama saMcAlaka pa. mahendrakumAra jI nyAyA- chAtrAoM kI madada karate dekhA hai| eka bAra mahAsa, prAMdhra cArya kI niyukti bAbU jI kI sammati se hI huI thii| aura gujarAta kI tIna chAtrAoM ke tIna patra praaye| tInoM paNDita jI kI gambhIra vidvattA aura sampAdana-kalA marva- ema0 e0 ke prathama bhAga meM uttIrNa ho cukI thiiN| tInoM vidita thii| usa samaya bhAratIya jJAnapITha ke dvAga aneka prAdhika maMkaTa meM thiiN| bAbU jI bahuta dera taka tInoM patra prasiddha jaina graMthoM kA uddhAra aura sampAdana humA / kintu par3hate rahe, phira mAMdhra kI chAtrA ko sahAyatA dene kA Arthika santulana ThIka rakhane ke lie kevala jaina granthoM ke nizcaya kiyA / Age calakara isa lar3akI ne vizvavidyA. vikraya para nirbhara nahI kiyA jA sktaa| hamArI dazA laya meM Topa kiyaa| mujhe pApacayaM thA ki patroM ke mAdhyama aisI hai ki vidyAbhilASI hote hue bhI, na-jAne kyoM graMthoM se hI ve pratibhA kA prAkalana kase kara ske| eka bAra
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 anekAnta phira kahatA hU~ ki unakI parakha painI thI, suukssmaanvessinnii| prabandha-kuzalatA meM unakA sAnI nahIM thaa| unheM choTI se lekara bar3I bAta taka kA bahuta dhyAna rahatA thaa| bAbU jo svayaM kartavya-niSTha the aura aisA hI dUsaroM ve apane dhyAna ko tanmaya kara lete the, tabhI aisA kara pAte ko cAhate the| kabhI-kabhI aisA hotA hai ki bar3e pada para the| nijI lAbha ke binA sevA-kArya meM tanmaya hone kI pahu~cate hI vyakti kartavya-pAlana meM Dhola DAla uThatA hai| unakI pravatti thI, svabhAva ho gayA thaa| kalakattA kI unheM yaha pasanda na thaa| eka bAra aise hI eka sajjana ne kI na jAne kitano sabhAtroM aura saMsthAnoM kA ve prabandha patroM ke uttara na dene kA ravaiyA DAla liyaa| bAbU jI ke karate the| jaina samAja kI bar3I-baDI sabhAmoM ke Ayojana pAsa zikAyateM mAne lgiiN| unhoMne mujhase jikra kiyaa| kA uttaradAyitva unhoMne saharSa svIkAra kiyaa| samayaeka dina ve sAhaba svaya bAbU jI ke pAsa pahu~ca gye| samaya para unake svAgatAdhyakSa hone kI bAta to aneka bAbU jI ne jisa dabaMgatA se unheM phaTakArA, dekhane kA loga jAnate hai / sabhApati ke pada se sabhAoM kA saMcAlana dRzya thaa| usa durbala zarIra meM tejasvitA bharI par3I thii| bhI ve khaba nibhA pAte the / kalakattA se pUrvI uttarapradeza yaha usI ko milatI hai, jisakI prAtmA nirmala hotI hai| taka aura dillI unakA mukhya kAryakSetra thaa| isa prakAra unakI mAnyatA thI ki mere jIvanakAla meM mere dekhate-dekhate unakI samAja-sevA sarvavidita thii| una jaisA nirIha, loga adhikAdhika kartavya-zithila hote jA rahe hai| isakA una jaisA vidvAn, una jaisA samAja-sevI aura una jaisA kAraNa khoja-khoja kara ve sacinta ho uThate the| madadagAra paidA hone meM samaya lgegaa| jaina samAjake netA purAtatva vizeSajJa bAbU choTelAla jI ke nidhana para vIra-sevAmaMdira meM zoka sabhA jaina dharma aura jaina saMskRti ke ananya premI paura pramukha samAja sudhAraka bAbU choTelAla jI jaina kalakattA kA 26 janavarI ko zataHkAla sAr3he chaha baje dehAvasAna ho gayA hai| prApa sAhityika itihAsa tathA purAtatva ke vizeSajJa the| vIrasevAmandira kA vizAla bhavana unakI sevAoM kA sajIva smAraka rhegaa| ravivAra 30 janavarI ko zAma ko sAr3he sAta baje dehalI (vIra sevA mandiroM ke hAla) maiM bAbU choTelAla jI ke nidhana para jaina samAja ke gaNya mAnya vyaktiyoM kI zoka sabhA huii| jisameM bAba jI kI sevAmoM, jaina dharma aura jaina sAhityohAra kI bhAvanA evaM vIra sevA kI lokopayogI pravRttiyoM para prakAza DAlate zraddhAjali arpita kI gaI aura nimnalikhita prastAva pAsa kara unake parivAra ke prati bhejA gyaa| zoka prastAva vIra-sevA-mandira ko yaha Ama sabhA jaina-dharma aura jaina samAja ke ananya saMtrI tathA purAtatva ke vidvAn bAbU choTelAlajI jaina ke nidhana para gaharA zoka pragaTa karatI hai bAbu choTelAla jI una ine-gine vyaktiyoM me se the| jinhoMne apane jIvana ke bahuta se varSa sevA meM vyatIta kiye the / vIra sevA mandira ko vartamAna rUpa dene kA zreya mukhyataH unhI ko hai| isa saMsthAna ke dvArA unhone aneka lokopayogI pravRttiyoM kA saMcAlana kiyaa| bAbU choTelAla jI ke nidhana se jaina samAja kI vizeSakara vIrasevAmandira kI jo kSati huI hai usakI pUrti kadApi nahIM ho sktii| yaha sabhA divaMgata prAtmA ke prati hArdika zraddhAMjali arpita karatI hai aura prabhu se prArthanA karatI hai ki unakI prAtmA zAMta ucca pada prApta kre| unake parivAra ke sAtha yaha sabhA sahAnubhUti prakaTa karatI hai| premacanda mantrI, vIra sevA mandira
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta ke 18veM varSa kI viSaya-sUcI kra0 261 132 vizya viSaya 1. aDatIsave (38ve) ImAI tathA 7 bauddha vizva 16. kSapaNAsAra ke kartA mAdhavacanda mammelana kI zrI jaina sagha ko preraNA -zrI paM0 milApacanda kaTAriyA 67 kanakavijaya 140 20. khajurAho kA jaina sabrahAlaya-zrI nIraja jaina 18 2. atizaya kSetra prahAra-zrI nIraja jaina 177 21. gaMja-vAmaudA ke jaina mUrti va yantra lekha 3. antarikSa pArzvanAtha zrIpura tathA zrIpura pAzvanAthaM . 22. jayapura kI saMskRta-sAhitya ko dena zrI puNDarIka stotra-0 nemacanda dhannusA jaina viTThala brAhmaNa-DA0 zrI prabhAkara zAstrI 4. anekAnta kA choTelAla jaina vizeSAMka- 275 / - 23. jIva kA astitva jijJAsA aura samAdhAna 5. apabhraMza bhASA kI do laghurAso racanAe~ --muni zrI nathamala DA. devendrakumAra zAstrI 184 24. jaina taMtra sAhitya-DA. kastUracanda kAsalIvAla 33 6. apagadha gaura buddhi kA pArasparika sambandha 25. jaina darzana meM prarthAdhigama cintana -sAdhvI zrI maMjulA -0 darabArIlAla koThiyA 7. aprAvRta aura prati saMlInatA 26. jaina darzana meM sarvajJatA kI sabhAvanAeM -muni zrI nathamala -paM0 darabArIlAla koThiyA 8. arahaMta-stavanam (dhavalA se) 65 27. jaina darzana meM saptabhaMgIvAda 1. artha prakAzikA : premayaratnamAlA kI dvitIya -upAdhyAya muni zrI amaracanda TIkA-paM. gopIlAla amara ema. e. 18 28. jaina dharma aura jAtivAda-zrI kamaleza saksenA 10. mahat-stavana-muni pAnandi ema. e. meraTha 11. mahAra kA zAntinAtha saMgrahAlaya 26. jaunapura meM likhita bhagavatI mUtra prazasti -zrI nIraja jaina 221 -zrI agaracanda bhaMvaralAla nAhaTA 12. mahisA kA vaijJAnika prasthAna 30. DA. jekobI aura vAsIcandana kalpa zrI kAkA kAlelakara 36 -muni zrI mahendrakumAra (dvitIya) 13. mAcAra aura vicAra--DA. pradyumna kumAra jaina 31. tIrthakara supAzvanAtha kI prastara pratibhA jJAnapura 103 -vrajendranAtha zarmA ema. e. 14. prAcArya parameSThI (dhavalA se) 193 32. digambara-zvetAmbara paramparA meM mahAvrata aNuvrata rya mAnatuGga-DA. nemicandra zAstrI . samiti aura bhAvanA-muni zrI rUpacandra 111 ema. e. pI-eca. DI. 242 33. do tADapatrIya pratiyoM kI aitihAsika prazastiyA~ 16. mAtma damana-muni zrI nathamala 43 -zrI bhaMvaralAla nAhaTA 17. kalpasiddhAnta kI sacitra svarNAkSarI prazasti 34. nizcaya pora vyavahAra ke kaSopala para SaT / -kundanalAla jaina ema. e. prAbhRtaH eka adhyayana-muni zrI rUpacandra 188 18. kAraMjA ke bhaTTAraka lakSmIsena ____35. parIkSAmukha ke sUtroM aura paricchedoM kA vibhAjana: -DA. vidyAdhara joharApurakara eka samasyA-paM. gopIlAla amara 241 238 223
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 anekAnta 36. pratihAra sAmrAjya meM jainadharma 54. zodha-kaNa-paramAnanda zAstrI -DA. dazaratha zarmA ema. e. DI. liT 17 55. zodha-kaNa-(mahatvapUrNa do mUrti lekha) 37. bodha prAbhUta ke saMdarbha meM prAcArya kundakunda -nemacanda dhannUsA jaina sAdhvI zrI maMjulA 128 56. zrAvaka prajJapti kA racayitA kauna ? 38. brahma nemidatta aura unakI racanAe~ -zrI bAlacandra si0 zAstrI -paramAnanda zAstrI 57. zrI choTelAla jaina abhinandana graMtha / 39. bhagavAna pArzvanAtha-paramAnanda zAstrI -DA0 kastUracanda kAsalIvAla 37, 78 40. bha. vizvabhUSaNa kI katipaya ajJAta racanAe~ -zrI agaracanda nAhaTA - 58. zrI bAbU choTelAla jaina kA saMkSipta paricaya 158 41. bhUdharadAma kA pArzva purANa-eka mahAkAvya -DA0 kastUracandra kAsalIvAla - 77 zrI salekacanda jaina ema. e. 116 56. zrIpura pArzvanAtha mandira ke mUrti-yantra lekha 42. bhUpAla bautrIsI kI eka mahatvapUrNa sacitra prati - saMgraha-pa0 nemacanda dhannUsA jaina 25,80 --agaracandra nAhaTA 56 60. zrIpura nirvANabhakti aura kundakunda 43. moha viveka yuddhaH eka parIkSaNa -DA0 vidyAdhara joharA purakara --DA. ravIndra kumAra jaina tirUpati 107 61. zrI lAla bahAdura zAstrI-yazapAla jaina 237 44. madhyakAlIna jaina hindI-kAvya meM zAntAbhakti 62. zrI mohanalAla jI jJAnabhaMDAra sUrata kI tAr3a-DA. premasAgara jaina 164 patrIya pratiyA~-dhIbhaMvaralAla nAhaTA 17.6 45. mahapi bAlmIki aura zramaNa maskRti 63. zrI sammedazikhara tIrtharakSA-premacanda jaina 48 -muni vidyAnanda 43 64. zrI siddhastavanam (dhavalA se) 145 46. yazastilaka kAlIna prAthika jIvana 65, samyadarzana-sAdhvI zrI saMgha mitrA 166 -DA.gokulacanda jaina 66. sAhitya me antarikSa pAzvanAtha zrIpura 47. yazastilaka meM cacita-pAzrama vyavasthA aura --40 nemacanda dhannUsA jaina .224, 265 saMnyasta vyakti-DA. gokulacandarjana 146 67. sAhitya-mamIkSA-paramAnanda zAstrI 45, 15, 162 48. yazastilaka me vaNita varNa vyavasthA aura samAja 240 gaThana-DA0 gokulacanda jaina 213 68. sAhitya-samIkSA-DA0premasAgara 46. vajaraMga gar3ha kA dizaMda jinAlaya zrI nIraja jaina 65 . 55 66. senagaNa kI bhaTTAraka paramparA 50. varNIjI kA prAtmapAlocana aura samAdhi saMkalpa -zrI paM0 nemacanda dhannUsA -zrI nIraja jaina 70. supArzvanAtha jinastuti-samantabhadrAcArya 51. vidharbha meM jainadharma kI paramparA -DA. vidyAdhara joharA purakara 14 71. sumati jinastavana-samantabhadra 52. vRSabhadeva tathA ziva-sambandhI prAcya mAnyatAe~ 72. solahavIM zatAbdI kI do prazastiyAM DA0 rAjakumArajana 230, 276 -paramAnanda zAstrI 53. zanda cintanaH zodha dizAe~ 73. hemarAja nAma ke do vidvAna -muni zrI nathamala -paramAnanda zAstrI 22
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka mahatvapUrNa patra anekAnta patra ke 18ve varSa ke maiMne do-tIna graMka par3e haiN| pratyeka aMka meM viSaya cune hue hai| lekha mAmika aura pidvAnoM ke dvArA paThanIya hai| chapAI sundara hai| jaina sAhitya aura itihAsa ke sambandha meM isase paryApta jAnakArI milatI hai| zodha-khoja kA kArya karane vAle vidvAnoM ko anekAnta maMgA kara avazya paDhanA caahie| anekAnta kA bhASA sAhitya ucca koTi kA hai| hAM, eka bAta jarUra khaTakatI hai aura vaha yaha ki isa patra meM sarva mAdhAraNa ke lie kucha nahIM rhtaa| saMcAlakoM ko cAhie ki ve isameM koI sundara kahAnI aura jana-sAdhAraNa ke lie sarala bhASA kA lekha bhI diyA kare / aisA hone para jana-sAdhAraNa bhI isa patra ko apnaayegaa| jana-samAja ko cAhie ki aise pratiSTita patra ko mahayoga de aura adhika se adhika grAhaka bana kara jaina sAhitya ke vikAsa meM yoga-dAna kre| ' -DA. prAra. sI. jindala vIra-sevA-mandira aura "anekAnta" ke sahAyaka 1000) zrI mizrIlAla jI dharmacanda jI jaina, kalakattA | 157) zrI jagamohana jI sarAvagI, kalakattA 1000) zrI devendrakumAra jaina, TrasTa, 150) , kastUracanda jI mAnandIlAla kalakattA zrI sAhu zItalaprasAda jI, kalakattA 150) , kanhaiyAlAla jI sItArAma, kalakattA 500) zrI rAmajIvana sarAvagI eNDa saMsa, kalakattA 150) , paM0 bAbUlAla jI jaina, kalakattA 50 ) zrI gajarAja jI sarAvagI, kalakattA 150) , mAlIrAma jI sarAvagI, kalakattA 500) zrI nathamala jI seThI, kalakattA 150) , pratApamala jI madanalAla pAMDyA, kalakattA 500) zrI vaijanAtha jI dharmacanda jI, kalakattA 150) , bhAgacanda jI pATanI, kalakattA 500) zrI ratanalAla jI jhAMjharI, kalakattA 150) , zikharacanda jI sarAvagI, kalakattA 251) zrI rA. bA. harakhacanda jI jaina, rAMcI 150) , surendranAtha jI narendranAtha jI kalakattA 251) zrI amaracanda jI jaina (pahADapA), kalakattA 10) , mAravAr3I vi. jaina samAja, vyAvara 251) zrI sa0 si. dhanyakumAra jI jaina, kaTanI 101) , digambara jaina samAja, kekar3I 251) zrI seTha sohanalAla jI jaina, 101) , seTha candUlAla kastUracandajI, bambaI naM. 2 maMsasa munnAlAla dvArakAdAsa, kalakattA 101) , lAlA zAntilAla kAgajI, dariyAgaMja villI 251) zrI lAlA jayaprakAza jI jaina 101) , seTha bhaMvarIlAla jI bAkalIvAla, imphAla svastika meTala varsa, jagAdharI 101) , zAnti prasAda jI jaina jaina buka ejensI, 250) zrI motIlAla horAcanda gAMdhI, usmAnAbAda naI dillI 250) zrI banzIvara jI jugalakizora jI, kalakattA 101) , seTha jagannAthajI pANDayA amarItalayA 250) zrI jagamandaradAsa jI jaina, kalakattA 101) , seTha bhagavAnadAsa zobhArAma jI sAgara 25.) zrI siMghaI kundanalAla jI, kaTanI (ma0pra0) 250) zrI mahAvIraprasAda jI agravAla, kalakattA 101) , bAbU nRpendrakumAra jo gaina, kalakattA 250) zrI bI. pAra0 sI0 jana, kalakattA 100) , badrIprasAda jo prAtmArAma jI, paTanA 250) zrI rAmasvarUpa jI nemicandra jI, kalakattA 100) , rUpacandajI aMna, kalakattA 15.) zrI bajaraMgalAla jI candrakumAra jo, kalakattA 100) , jaina ratna seTha gulAbacanda go ToMgyA 150) zrI campAlAla jI sarAvagI, kalakattA
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra-sevA-mandira ke upayogI prakAzana R. N. 10591/82. * sabhI grantha paune mUlya meM (1) purAtana-jainavAkya-sUcI-prAkRta ke prAcIna 46 mUla-pranthoM kI padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdigranyoM meM uddhRta dUsare padyoM kI bhI anukramaNI lagI huI hai| saba milAkara 25353 padya-vAkyoM kI sUcI / saMpAdaka mukhtAra zrI jugalakizora jI kI gaveSaNApUrNa mahatva kI 70 pRSTha kI prastAvanA se alaMkRta, DA0 kAlIdAsa nAga, ema. e. DI. liT ke prAkkathana (Foreword) aura DA. e. ena. upAdhye ema. e. DI.liT kI bhUmikA . (Introduction) se bhUSita hai, zodha-khoja ke vidvAnoM ke lie anIva upayogI, bar3A sAija, sajilda 15) (2) prApta parIkSA--zrI vidyAnandAcArya kI svopajJa saTIka apUrva kRti,prAptoM kI parIkSA dvArA Izvara-viSayaka ke sundara, vivecana ko lie hue, nyAyAcArya paM darabArIlAlajI ke hindI anuvAda se yukta, sajilda / 8) (3) svayambhUstotra-samantabhadrabhAratI kA apUrva grantha, mukhtAra zrI jugalakizorajI ke hindI anuvAda, tathA mahatva kI gaveSaNApUrNa prastAvanA se suzobhita / (4) stutividyA-svAmI samantabhadra kI anokhI kRti, pApoM ke jItane kI kalA, saTIka, sAnuvAda aura zrI jugalakizora mukhtAra kI mahatva kI prastAvanAdi se alaMkRta sundara jilda-sahita / 1 // ) (5) adhyAtmakamalamArtaNDa-paMcAdhyAyIkAra kavi rAjamala kI sundara AdhyAtmikaracanA, hindI-anuvAda-sahita 1 // ) (6) yukyanuzAsana-tatvajJAna se paripUrNa samantabhadra kI asAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka hindI anuvAda nahI humA thaa| mukhtAra zrI ke hindI anuvAda aura prastAvanAdi se alakRta, sajilda / (7) zrIpurapArzvanAthastotra-prAcArya vidyAnanda racita, mahatva kI stuti, hindI anuvAdAdi sahita / ) (8) zAsanacatustrizikA-(tIrthaparicaya) muni madanakIrti kI 13vIM zatAbdI kI racanA, hindI-anuvAda sahita ) (9) samIcIna dharmazAstra-svAmI samantabhadra kA gRhasthAcAra-vipayaka atyuttama prAcIna grantha, mukhtAra zrIjugalakizora jI ke vivecanAtmaka hindI bhASya aura gaveSaNAtmaka prastAvanA se yuka, sajilda / ... 3) (10) jainagrantha-prazasti saMgraha-saMskRta aura prAkRta ke 171 aprakAzita granthoM kI prazastiyoM kA maMgalAcaraNa sahita apUrva saMgraha upayogI 11 pariziSToM kI aura pa0 paramAnanda zAstrI kI itihAsa-viSayaka sAhitya paricayAtmaka prastAvanA se alaMkRta, sajilda / (11) mamAdhitantra aura iSTopadeza-pradhyAtmakRti paramAnanda zA0 ko hindI TIkA sahita mUlya 4) (12) pranityabhAvanA-pA0 padmanandI kI mahatva kI racanA, mukhtAra zrI ke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita / ) (13) tatvArthamUtra-(prabhAvandrIya)-mukhtAra zrI ke hindI anuvAda tathA vyAkhyA se yukt| (14) zravaNabelagola aura dakSiNa ke anya jainatIrtha / (15) mahAvIra kA sarvodaya tIrtha ), (15) samantabhadra vicAra-dIpikA // ), (16) mahAvIra pUjA / ) (16) bAhubalI pUjA-jugalakizora mukhtAra kRta (17) adhyAtma rahasya-paM0 prAzAdhara ko sundara kRti mukhtAra jI ke hindI anuvAda sahita / / (18) jainagrantha-prazasti saMgraha bhA0 2 apabhraza ke 122 aprakAzita granthoMko prazastiyo kA mahatvapUrNa sNgrh| 55 anyakAroM ke aitihAsika graMtha-paricaya aura pariziSToM sahita / saM050 paramAnda zAstrI / sajilda 12) (16) jaina sAhitya aura itihAsa para vizada prakAza, pRSTha sakhyA 740 jilda (vIra-zAsana-saMgha prakAzana 5) (20) kasAyapAhuDa sutta---mUlagrantha kI racanA prAja se do hajAra varSa pUrva dhI guNadharAcArya ne kI, jisa para zrI yativRSabhAcArya ne pandraha sau varSa pUrva chaha hajAra zloka pramANa cUNisUma liye sampAdaka pa0 hIrAlAlajI siddhAnta zAstrI, upayogI pariziSTo aura hindI anuvAda ke sAtha bar3o sAija ke 1000 se bhI adhika pRSThoM meN| puSTa kAgaja aura kapar3a ko pakkI jilda / (21) Reailty mA0 pUjyapAda kI sarvArtha siddhi kA aMgrejI meM anuvAda bar3ha pAkAra ke 300 pRSTha pakko jilda mU06) pragaNaka-premacanda jaina, vIrasevA manira ke lie, rUpANI priMTiMga hAusa, pariyAgaMja, dillI se mudrit| ... 20)
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
_