Page #1
--------------------------------------------------------------------------
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ a ne kAnta maI-jUna, 1955 ) RECE IM 0ur ppAdaka-maNDala kizora mukhtAra viSaya - sUcI nAla jaina 1 bhagavAna AdIzvarakI dhyAna-mudrA (kavitA) jayabhagavAna jaina eDavokeTa -kavivara daulatarAma - 'nanda zAstrI 2 dharma paMcaviMzatikA-[brahma jinadAsa 3 zrI hIrAcandrajI boharAkA namra nivedana aura kucha zaMkAe~ (zaMkAoM kA samAdhAna)-[jugalakizora mukhtAra 4 candraguptamArya aura vizAkhAcArya-[paramAnanda zAstrI : 5 bha0 zrunakoti aura unakI racanAe~-paramAnanda zAstrI 276 6 dhArA aura dhArAka jaina vidvAna-[paramAnanda jaina zAstrI 7 janasamAjake sAmane eka prastAva-[zrI daulatarAma mitra' / ahisAkI yugavANI-[DA. vAsudevazaraNa agravAla 18 kyA granthasUciyoM Adi parase jaina sAhityake itihAsakA nirmANa sambhava hai ? - [paramAnanda zAstrI 15 zrI kundakunda aura samantabhadrakA tulanAtmaka adhyayana vAlabrahmacAriNI zrIvidyullatA zahA bI. e. bI. TI. 12 vIrasaMvAmandirama zrutapaMcamI mahotsava-[paramAnanda jaina kAnta varSa 13 / 13 13 cIrasevAndira mosAiTIkI mITiMga 15 vIrasevAmandirakI kAryakAriNIke do pra tAva karaNa 11-12 15 ciTTA himAba anakAnta varSa 13 kA- paramAnanda jaina 16 apanI AlAcanA aura bhAvanA (kavitA)-[yugavIra 31 17 zrIrAjakalI mukhtAra TrasTako orasa sAta chAtravRttiyoM 18 sampAdakIya-jugalakizora mukhtAra 316 16 vIrazAsanajayantImahotsava-[paramAnanda jaina TAiTila pRSTa dvitIya / 261 618
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrazAsana jayantI mahotsava Aja tA. 5 julAI budhavArake dina 'vIrazAsana karor3oM vyaki ahiMyAkA tana-mana-dhaname pracAra karate hai jayantI kA mahotsava vIrasevA-mandirako progse lAla- parantu kheda hai ki hama usake anuyAyI hokara bhI upake mandira jIke vizAla hAlameM solmAha manAyA gyaa| pAMzika rUpako bhI yadi apane jIvana meM nahIM utArate / sumeracandajIke maMgalagAnake pazcAta prAtaHkAlakA kArya mahAvIrake guNoMkA apane jIvanameM anuvartana karanA hI saccI muni zrI dezabhUSaNajIkI upasthiti meM sampanna huaa| isa bhAka hai / Adaza mAgakA anukA bhakri hai| Adarza mArgakA anukaraNa hone para hI Atmaunsavako sabase bar3I vizeSatA yaha thI ki jisa mRtlAgamakA kalyANa saMbhava hai| anantara 60 ajitakumArajI zAstrIne bhagavAna mahAvIrakI vANIse sAkSAna sambandha hai upakA vIrazAsanake dhyeyakA vivecana karate hue usakI mahattA para mana pATha paMDita hIrAlAlajI siddhAntazAstrIne sampanna prakAza DAlA aura paM0 darabArIlAlajI nyAyAcAryane apane kiyaa| zAstrIjIne mulAgamake viSayakA paricaya karAne hae bhASaNameM bIrazAsana aura bhASaNameM vIrazAsana aura apane kartavyakI ora nirdeza banalAyA ki karmavandhanakA mUla kAraNa kapAya hai aura karate hue kahA ki vIrasevAmandira jaina samAjakI mAnya kaSAya muki ho mokSa hai| bAda meM 40 jugalakizorajI aura saMsthA hai| vIrasevAmandirane jaina sAhitya aura itibAbU, choTelAlajIne usa para acchA prAza DAlA aura hAsakI mahatvapUrNa zodha (khAja) kI hai / jina prAcAryokA munijIne apane bhASaNa meM vIra zAsanakI mahanA btlaaii| hama nAma taka bhI nahIM jAnate the, upake prayatnase unheM bhI zAmako 8 bajese zAmtra sabhAkaM bAda utsavakA kArya hama jAnane lage haiM / vIra zAsana jayantIko usake maMsthApaka lA. raghuvIrasiMhajI jainAvAcakI adhyakSatAmeM sampanna mugytAra sAhabane DhaDha nikAlA aura usakA utsava sabase hudhA / sabase pahale maiMne vIrazAsana jayantIkA inihAma prathama prathama vIrasevAmandirane hI manAyA / ata: hamArA kartavya hai batalAte hue usakI mahattA para jora diyaa| anantara ki hama vArasevA mAndaraka pu mugtAra pAhabane vIra zApanakI mahAnatA aura gambhIratAkA arthakI sahAyatA dvArA use dRDha bnaayeN| anantara paM0 vivecana karate hue krimArgake AdarzakA vivecana kiyA hIrAlAlajIne vIrazAmanakI mahattAkA pratipAdana karate hue aura batalAyA ki devake bAda hameM zAmbakI bhaki karanI dhArake siddhAntoM para amala karanekI pAraNA kii| caahiye| aAja hameM zAtra hI madjJAna prApta karAte haiM / pazcAt adhyakSa mahodayane 50 jugalakizorajI mukhtAra parantu hama zAstroMko kevala dRgse hAtha jor3a dete haiM, parantu aura bAbU choTelAlajIkI prazaMsA karate hue unakA zrAbhAra paccI bhakri nahIM karate, aura na unake uddhAra evaM pracArakA vyakta kiyA / aura kahA ki bAbU choTelAlajIne hI prayatna karate haiM / isa taraha bhakvika prAdarza mArgase hama vIra sevAmandira ke liye cAlIsa hajArakI jamIna kharIda dUra haiN| ata: hamArA kartavya hai ki hama unakA adhyayana kara kara dI aura aba // mahona se ve dillI meM Thahara kara sevAsadajJAna prApta kreN| isake bAda bAbU choTelAla jI kalakattAne kArya kara rahe haiM, unakI yaha mamAja-sevA samAja liye apane bhASaNa meM zAstrajJAnakI mahattA para prakAza DAlate hae anukaraNIya hai| bhakikA Adarza mArga banalAyA aura kahA ki videzoMmeM -~-paramAnanda jaina / svAsthya kAmanA vIrasevAmandirake adhyakSa zrImAn bAbU choTelAlajI kalakattA zravaNa belgolakI mITiMgase baiMgalora hote hue vApisa madrAsa kAryavaza gae / vahA~ para parizramAdike kAraNa Apa jvArAdi rogame pIr3ita ho gae haiN| merI bhagavAna mahAvIra se prArthanA hai ki bAbU choTelAlajI zIghra hI Arogya lAbhakara dIrghAyu prApta kreN| -paramAnanda
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ * ahama tutattva-saMdha zvatatva-prakAzaka - / VI vASika manya ) eka kiraNa kA mUlya 1) ABAR 453 Singer 22 nItivirodhadhvaMsI lokavyavahAravartakaH samyak / / paramAgamasya dIja bhuvanaikagururjayatyanekAnta D varSa 13 / kiraNa 11, 12 / vIrasevAmandira, C/0 di0 jaina lAlamandira, cA~danI cauka, dehalI maI, jUna vaizAkha jyeSTha, vIranirvANa-saMvata 2481, vikrama saMvata 2012 / 1655 %3 bhagavAn AdIzvarako dhyAna-mudrA dekho jI AdIzvara svAmI, kaisA dhyAna lagAyA hai| kara Upara kara subhaga virAjai, Asana thira ThaharAyA hai // 1 // jagata-vibhUti bhUta sama tajakara, nijAnanda pada dhyAyA hai / surabhitasvAMsA, AsA-vAsA nAsA-dRSTi suhAyA hai // kaMcana varana calai mana raMca na, suragira jyoM thira thAyA hai| jAsa pAsa ahi-mora mRgI-hari, jAti-virodha nasAyA hai| zudhaupayoga hutAsanameM jina, vasuvidhi samidha jalAyA hai| zyAmali alakAvali sirasohai, mAno dhumA~ ur3AyA hai| jIvana-marana alAbha-lAma jina tana-maniko sama bhAyA hai| sura-nara-nAga namahiM pada, jAke 'daula' tAsa jasa gAyA hai // -kavivara daulatarAma
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ amajinadAsa-viracitA dharma-paMcaviMzatikA [yaha grantha, mArca san 1950 meM ayapurake zAstramaNDAroMkA avalokana karate hue, mujhe baladevajI bAkalIvAlake tyAsaya-sthita zAstramaMDArake guTakA naM. 15 se upalabdha hupA hai, jisakI mArcako pratilipi karAI gaI thii| yaha prAkRtameM dharma-viSayako 25 gAthAoMko liye hue hai, isIse isakA eka nAma dharma-paMcaviMzatikA hai| 25vIM gAthAmeM kavine apanA nAma jinadAsa diyA hai, apaneko brahmacArI batalAyA hai aura granthakA nAma 'dharmavilAsa' bhI sUcita kiyA hai| antima puSpikA-vAkyameM jimadAsako traividha nemicanda saiddhAntika prAcAryakA priyaziSya likhA hai jinakA 'cakravartI vizeSaNa kucha atirika evaM pratilipi lekhakakI kRti jAna par3atA hai| nemicandra aura jinadAsa nAmake aneka vidvAn ho gaye haiMthe jinadAsa kaunase haiM yaha abhI gaveSaNIya hai| -jugalakizora mukhtAra ] dharmapaMcaviMzatikA bhavvakamalamArya siddha jiNa tihuvnniNd-sd-pujjN| kamalAsahAva cavalA jovvaraNa-lAvaNa-rUva-jaragahiyA / nemisasi guruvIraM paNamiya tiyasuddhibhavaM mahaNaM // 11 // piya putta-sajjaNANaM saMjozroNAvajaha maNio // 15 // saMsAramajika jIvo hiMDai micchtt-visy-sNcitto| ya jANi cittamajme dhammaM Ayarahi bhAvasuddhaya / alahaMto jiNadhamma bahuvihapajjAI giraheI // 2 // jaha bhAvA taha dhammA tahaviha gai kambha bhujaMtA // 16 // . camAi-duha-saMtattocaurAsIlakkhajoNi aikhienno| je mUDha maMdabuddhI jinnpddimaa-dhmm-mnnihi-pddikuulaa| kammaphalaM bhujaMto jiNadhammavivajjio jIvo ||3|| visayAmisattha-luddhA thAvara te hohiM vayahINA // 17 // aidulahaM maNuyattaM navaM niiroy-deh-kul-lcchii| je NicaahamadA kohaaicukk-mcchrhijuttaa| bai dhammaMNa viyANaipuNaravi e ya havaiNarajammaM ||4||nniyvirtthiyaa te Narae NivaDani haya-dhammA // 18 // dhammatthakAmasAhaNaviNA maNumsAu pasujahA biylaa| AlassA maMdadhiyA muddhA laddhA pcNctttthicittaa| dhamma bhaNaMti pavaraM taM viNu atthaM Na kAmaM ca // 5 // kAmI mANI paraguNa]cchAyaNasIlA ya te tiriyaa||16|| paDhamaM kijjai dhamma vigghaharaM siddhi huMti sylaaii| je saralA dayajattA kajjAkajja viyaargunnvNtaa| lacchI tahAgihi Ave muhasaMgamu icchae tassa // 6 // mAyA-kavaDa-vihINA bhattijadA te havahiM maNusA // 20 // NiguNabhavammi bhamihisi jova jarAmaraNajammavasirosi tinhAkayA vinakayA jiNavayaNa-rasAyaNe pANaM jA jiNadhammavayArattA jiNaaccA-pattadANa sNjutaa| avirada-visaya-virattA suTThatavA hohiM varadevA // 21 // jo ko vi mUDhabuddhI jiNadhammatthaMmi visaya aNuhavai / lahiUNa cammadehaM jiNasuttaM suNiva bhoynivinnnnaa| so zramiyarasaM mucivi gibahAi halAhalaM pavaraM // 8 // gihida-mahavvaya-bhArA bhATiyA mutipuri-pattA // 22 // miccha-duragaha-gahiyA dhamma chaMDavi bisaya je lggaa| te kappavikkhakhaMDAva kaNayataruvakhaNaM kuhi // 6 // dhammeNa ya sayanasuhaM pAveNa ya pavaradukkha-vivihAI / iMdibalA avalAdaya bhaNaMti Niya iTThA AyarahiM // 23 // NarajammaM vara jANivi chaMDivi visayAI dhammu Ayarahi / jiNadhamma mokkhaTuM aNNANa havehiM hisagAyaraNaM / iMdAisahaM bhujavi te tihuvaraNa pujjiyA havahi // 10 // iya jANi bhabvajIvA jiNaakkhiyadhammu Ayarahi // 24 caMdaviharaNI rayaNI kavivajjida havei vara trunnii| sahAyaNakari daMtaha viNu dhammiNarabhavo taha // 11 // himmala-dasaNa-bhattI-vaya-aNupehA ya bhAvaNA carae / pavaradala ciMdhacAmara-mAyaMga turaMga-raha-barA suhddaa| aMte sallehaNa kari jai icchahi muttivararamaNI // 25 // NaravA-vihINa jehA NarajammaM dhammaviNu tehA // 12 // mehAkumuNicaMdaM bhavaduha-sAyaraI jANa pattamiNaM / jaha nimgaMdhaM kusumaM nIravihUNaM sarovaraM pvrN| dhammavilAsaM sahadaM NidaM jiNadAsa-bahmaNa // 26 // lacchivihaNaM gehaM tahA naro dhammaviNu kahiyo // 13 // iti traividya-saiddhAMtika-cakravAcArya (1) zrInemibArAhaMti jidaM gurucaraNaM sayalajIvadayajuttaM / caMdrasya priya-ziSya-brahmazrIjinadAsa-viracitaM dharmadhammi saNehaM dANaM kupati je te narA sahalA // 14 // paMcaviMzatikAnAma zAstraM samAna /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIhIrAcandrajI boharAkA namra nivedana aura kucha zaMkAe~ [gata kiraNa se Age zaMkA aura samAdhAna isI bAta ko zrIvIrasenAcAryane, apanI jayadhavalA bakIborAjotIkonatAko saMkhyA TokAmeM, aura bhI spaSTa karake batalAyA hai| ve sarAgasaMyamameM 11 haiN| zaMkAoMke samathanameM prastuta kiye gaye pramANoMkA muniyoMkI pravRttiko yukrayukta batalAte hue likhate haiM ki upara nirasana evaM karthana ho jAnepara jaba ve pramANa-kaTimeM usase bandhakI apekSA asaMkhyAtaguNI nirjarA (karmoMse mukki) sthira nahIM raha sake-parIkSAke dvArA pramANAbhAsa karAra de hotI hai / sAtha hI yaha bhI likhate haiM ki bhAvapUrvaka paraMhatadiye gaye-taba unake balapara pratiSThita honevAlI zaMkAoM meM namaskAra bhI-jo ki bhakribhAva rUpa sarAga cAritrakA hI yadyapi koI khAsa satva yA dama nahIM rahatA. vijJa pAThakoM- eka aMga hai-bandhakI apekSA asaMkhyAta guNA karmacayakA dvArA uparake vivecanI raMzana meM unakA mahaja hI samAdhAna kAraNa hai, usameM bhI muniyoMkI pravRtti hotI hai:ho jAtA hai, phira bhI ki zrIboharAjIkA anurodha hai ki "sarAgasajamo guNaseDhiNijjarAe kAraNaM,teNa baMdhAdo maiM unakI zaMkAoM kA samAdhAna karake use bhI anekAntameM mokkho asaMkhejjaguNo tti sarAgasaMjame muNINaM baTTaNaM prakAzita kara dU aura tadanusAra maiMne apane isa uttara lekhaka junmadi Na paccavaTTANaM kAyavyaM / arahaMtaNamokAro prArambhameM (pR. 14. para ) yaha sUcita bhI kiyA thA ki sapahiya baMdhAdo asakhejjaguNakammakkhayakAraotti tattha "unakI zakAoMkA samAdhAna Age calakara kiyA jAyagA, yahA~ vimuNINaM pttippsNgaado| uttaMcapahale unake pramANoMpara eka dRSTi DAla lenA aura yaha arahaMtaNamokAraM bhAveNa jo karedi payaDamadI / mAlUma karanA ucita jAna par3atA hai ki ve kahA~ taka unake so savvadurakhamokkhaM pAvai acireNa kAleNa / " abhimataviSayake samarthaka hokara pramANakoTi meM grahaNa kiye isake sivAya, mUlAcArake samayasArAdhikArameM yatnAcArase 'jA sakate haiN|" ataH yahA~ boharAjIkI pratyeka zaMkAko calanevAle dayApradhAna sAdhuke viSayameM yaha sApha likhA hai ki kramazaH uddhata karate hue usakA yathAvazyaka saMkSepameM hI usake naye karmakA bandha nahIM hotA aura purAne baiMdhe karma samAdhAna nIce prastuta kiyA jAtA hai : jhar3a jAte haiM arthAt yatnAcArase pAle gaye mahAvatAdika 1 zaMkA-dAna, pUjA. bhakri, zIla, saMyama, mahAvata, maMvara aura nirjarAke kAraNa hote haiMaNuvrata prAdike pariNAmoM karmokA prAsrava bandha hotA hai jadaM tu caramANassa dayApehussa bhikkhunno| yA saMvara nirjarA! evaM Na bajjhade kammaM porANaM ca vidhUyadi // 23 // samAdhAna -ina dAna, pUjA aura vratAdikake pari- yatnAcArake viSayameM mahAvatI muniyoM aura aNuvatI NAmoMkA svAmI jaba samyagdRSTi hotA hai, jo ki mere lekhameM zrAvakoMkI sthiti prAyaH samAna hai, aura isaliye yatnAcArase sarvatravivakSita rahA hai, taba ve zubha pariNAma adhikAMzameM pAle gaye aNuvratAdika bhI zrAvakoMke liye saMvara-nirjarAke saMvara-nirjarAke hetu hote haiM, prAstravapUrvaka bandhake hetu kama kAraNa haiM aisA samajhanA caahiye| par3ate haiN| kyoMki usa sthitimeM ve sarAga samyakcAritrake aMga yahAM para maiM itanA aura bhI spaSTa kara denA cAhatA hU~ ki kahalAte haiM / samyak cAritrake sAtha jitane aMzoMmeM rAgabhAva samyakcAritrake anuSThAnameM, cAhe vaha mahAvatAdikake rUpameM rahatA hai utane aMzoM meM hI karmakA bandha hotA hai, zeSa saba ho yA aNupratAdikake rUpameM, jo bhI udyama kiyA jAtA cAritroMke aMzAMse karmabandhana nahIM hotA-ve karmanirjarAdike yA upayoga lagAyA jAtA hai vaha saba 'tapa' hai, jaisA ki kAraNa banate haiN| jaisA ki zrIamRtacaMdrAcAryake nimna vAkyase bhagavatI ArAdhanAkI nimna gAthAse prakaTa haijAnA jAtA hai carayAmmi tammi jo ujjamo ya pAuMbAyo bajo ho / yenAMzena caritraM tenAMzenA'sya bandhanaM nAsti / so ceva jiNehiM tavo bhaNiyaM asalaM paraMtassa men yenAMzena tu rAgastenAMzenA'sya bandhanaM bhavati ||(pu.si.) isI taraha icchAke nirodhakA nAma bhI 'tapa' hai jaisAki
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270] anekAnta * [varSa 13 cAritrasArake 'snatrayAvirbhAvArthamicchAnirodhastapaH' isa rahita prAtmAke nija pariNAma) kI prAptikA bhI avasara hoya vAkyase jAnA jAtA hai| muniyoM tathA zrAvakoMke apane-apane hai|" (bhAvapAhuDa-TIkA) batoMke anuSThAna evaM pAlanameM kitanA hI icchAkA nirodha "zubhopayoga bhae zuddhopayogakA yatna karato (zuddhopayoga) karanA par3atA hai aura isa dRSTise bhI unakA vratAcaraNa hoya jAya / " (mokSamArgaprakAzaka pra.) tapazcaraNako liye hue hai aura 'tapasA nirjarA ca' isa yahA~para maiM itanA aura bhI prakaTa kara denA cAhatA hU~ ki sUtravAkya ke anusAra tapase saMvara aura nirjarA donoM hote haiM, muniyoM aura zrAvakoMke zuddhopayogakA kyA svarUpa hotA hai, yaha suprasiddha hai| isa viSayameM aparAjitasUrine bhagavatI-ArAdhanAkI gAthA naM. aisI sthitimeM yaha nahIM kahA jA sakatA ki samyagdRSTike 1834 ko TIkAmeM kucha purAtana padyoMko uddhRta karate hue ukta zubhabhAva ekAntataH bandhaka kAraNa haiN| balki yaha spaSTa jo prakAza DAlA hai vaha bhI isa avasara para jAna leneke jAtA hai ki ve adhikAMzameM karmoMke saMvara tathA nirjarAke yogya hai| horAlAlajI zAstrIne use gata anekAnta kAraNa haiN| kiraNa 8 meM 'muniyoM aura zrAvakoMkA zuddhopayoga' zIrSakake 2zaMkA-yadi ina zubha bhAvoMse karmokI saMvara nirjarA sAtha prakaTa kiyA hai| yahA~ usake anuvAda rUpameM prastuta hotI hai to zuddhabhAva (vItarAgabhAva) kyA kAryakArI rahe? kiye gaye kucha aMzoMko hI uddhRta kiyA jAtA hai :yadi kAryakArI nahIM to unakA mahatva zAstroM meM kase vaNita jIvoMko nahIM mArUMgA. asatya nahIM bolU gA, / corI nahIM karUMgA, bhAgoMko nahIM bhogUMgA, dhanako nahIM samAdhAna-zubha bhAvoMse karmokA saMvara tathA nirjarA grahaNa karUMgA, zarIrako atizaya kaSTa hone para bhI rAtameM honepara zuddha bhAvoMkI kAryakAritAmeM koI bAdhA nahIM par3atI, nahIM khAU~gA, maiM pavitra jinadIkSAko dhAraNa karake krodha, ve saMvara-nirjarAke kAryako savizeSarUpasaM sampanna karane meM mAna, mAyA aura lobhake vaza bahudukha dene vAle prArambhasamartha hote haiM / zubha aura zuddha donoM prakArake bhAva karmakSayaka parigrahase apaneko yukta nahIM kruuNgaa| isa prakAra prAraMbhahetu haiN| yadi aisA nahIM mAnA jAyagA to karmokA kSaya ho parigrahAdise virata hokara zubhakarmaka cintanameM apane cittako nahIM bana sakegA; jaisA ki zrIvIrasenAcAryake jayadhavalA-gata lagAnA middha ahanta, prAcArya, upAdhyAya, jinacaitya, saMgha nimna vAkyase prakaTa haisuha-suddha-pariNAmehi kammakkhayAbhAve takkhayANuva aura jinazAsanakI bhakti karanA aura inake guNoMmeM bttiido| (pRSTha 6) anurAgI honA tathA viSayAsa virata rahanA, yaha muniyoMkA zuddhopayoga hai| isake anantara prAcArya vIrasenane eka purAtana gAthAko uddhata kiyA hai jisameM "uvasama-khaya-missayA ya 'vinItabhAva rakhanA, saMyama dhAraNa karanA, apramattabhAva mokkhayarA" vAkyake dvArA yaha pratipAdana kiyA gayA hai rakhanA, mRdutA, kSamA, prArjava aura santoSa rakhanA; zrAhAra ki aupazamika, sAyika aura mizra (kSAyopazamika) bhAva bhaya maithuna parigraha ina cAra saMjJAoMko, mAyA mithyAtva karmakSayake kAraNa haiN| isase prastuta zaMkAke samAdhAna ke sAtha aura nidAna ina tIna zalyoMko tathA rasa Rddhi aura sAta pahalI zaMkAke samAdhAnapara aura bhI adhika prakAza par3atA gauravoMko jItanA, upasarga aura parISadoMpara vijaya prApta hai aura yaha dinakara prakAzakI taraha spaSTa ho jAtA hai ki karanA, samyagdarzana samyagjJAna tathA sarAgasaMyama dhAraNa karanA, zamabhAva bhI karmakSayake kAraNa haiN| zuddhabhAvoMkA to daza prakArake dharmokA cintavana karanA, jinendra-pUjana prAdurbhAva bhI zubhabhAvoMkA Azraya liye binA hotA nhiiN| karanA, pUjA karanekA upadeza denA, ni:zaMkivAdi isa bAta ko paM. jayacandajI aura paM0 ToDaramalajIne bhI pATha guNoMko dhAraNa karanA, prazastarAgase yukra tapakI bhAvanA apane nimna vAkyoMke dvArA vyakta kiyA hai, jinake anya rakhanA, pA~ca samitiyoMkA pAlanA, tIna guptiyoMkA dhAraNa vAkyoMko boharAjIne pramANameM uddhata kiyA hai aura ina karanA, ityAdi yaha saba muniyokA zuddhoyayoga hai| vAkyoMkA uddharaNa chor3a diyA hai| mUla vAkyoMke liye ukta TIkA graMtha yA anekAntakI "bhara zubha pariNAma hoya taba yA dharma (moha-zobhase uka AThavIM (pharavarI 1955 ko) kiraNa demvanI caahie|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 13] zrIhIrAcandrajI boharAkA namra nivedana [271 'grahaNa kiye hue vratoMke dhAraNa aura pAlanakI icchA samAdhAnameM pA gayA hai / samyagdaSTike zubha pariNAma jaba rakhanA, eka kSaNake lie bhI batabhaMgako aniSTakAraka sarvathA bandhake kAraNa nahIM taba zaMkAke tRtIya aMzake liye koI samajhanA, nirantara sAdhuoMkI saMgati karanA, zraddhA-bhakti sthAna hI nahIM rahatA / dharmako prakaTa ke bhItara jo prAdike sAtha vidhipUrvaka unheM prAhArAdi dAna denA, zrama yA 'munikA dene vAlA' batalAyA hai vaisA ekAnta bhI jinathakAna dUra karaneke lie bhogoMko bhoga kara bhI unake pari- zAsanameM nahIM hai| jinazAsanameM dharma use pratipAdita kiyA tyAga karanemeM apanI asAmayakI nindA karanA, madA hai jisase abhyadaya tathA niHzreyasakI siddhi hotI hai, jaisA gharavArake tyAga karanekI vAMchA rakhanA, dharmazravaNa karanepara ki somadevasarike nimna vAkyase prakaTa hai jo svAmI samaMtaapane manameM ati pAnandita honA, bhakise paMcaparameSThiyoMko bhadrake niHzreyasamabhyadayaM ityAdi kArikAke vacanako lakSyameM stuti-praNAma dvArA pUjA karanA, anya logoMko bhI svadhamameM lekara likhA gayA hai:sthita karanA, unake guNAMko bar3hAnA, aura doSoMkA upagRhana 'yato'bhyudayaniHzreyasasiddhiH sa dharmaH (nItivAkyAmRta) karanA, sAdharmiyoMpara vAtsalya rakhanA, jinedradevake bhaktoMkA 4 zaMkA-utkRSTa drAlagI muni zubhopayogarUpa upakAra karanA, jinendrazAstroMkA Adara-satkAra-pUrvaka paThana- uccatama nidoSa kriyAnoMkA paripAlana karate hue bhii| pAThana karanA, aura jinazAsanako prabhAvanA karanA, ityAdi (yahA~ taka ki anaMtavAra munivrata dhAraNa karake bhI) gRhasthoM kA zuddhopayoga hai| mithyAtva guNasthAnameM hI kyoM par3A raha jAtA hai ? Apake isa saba kathanase spaSTa jAnA jAtA hai ki jina dAna, lekhAnumAra to vaha zuddhatvake nikaTa ( mukrike nikaTa ) pUjA, bhaki, zIla, saMyama aura vratAdike bhAvoMko hamane honA cAhie / phira zAstrakAroMne use asaMyamI samyagdRSTise kevala zubha pariNAma samajha rakkhA hai unake bhItara kitane hI bhI hIna kyoM mAnA haiM ? zuddha bhAvoMkA samAveza rahatA hai, jina para hamArI dRSTi hI samAdhAna-drayaliMgI muni cAhe vaha utkRSTa nahIM hai-hamane zuddha bhAvoMkI ekAntataH kucha vicitra hI dravyaliMgI ho yA jaghanya, samyagdRSTi nahIM hotA aura isa kalpanA manameM karalI hai-yahA~ to ahiMsAdi zubhakarmoke lie usakI kriyAe~ samyakcAritrakI dRTise uccatama cittameM cintanako bhI zuddhopayogameM zAmila kiyA hai| tathA nidoSa nahIM kahI jA sktii| nirdoSa kriyAe~ vahI 3zakA-jina zubhabhAvoMse kokA zrAva hokara hotI haiM jo samyagjJAnapUrvaka hotI haiM / samyagjJAnapUrvaka na baMdha hotA hai. kyA inhIM zubhabhAvosa mukri bhI ho sakI honevAlI kriyAe~ mithyAcAritrameM parigaNana hai, cAhe ve hai ? kyA eka hA pariNAma jo baMdhaka bhI kAraNa hai, ve hI bAharase dekhanemeM kitanI hA sundara tathA maMcakara kyoM na munikA kAraNa bhI ho sakate hai| yadi ye pariNAma baMdhaka mAlUma datI ho, unheM matakriyAbhAma kahA jAyagA aura va hI kAraNa haiM to inheM dharma (jo mukrikA dene vAlA) kaisa samthakacAritrake phalako nahIM phaja sakagI, jaba taka usa mAnA jAya ? drAlagA munika prAnmAko samyagdarzanako prApti nahIM hogI samAdhAna-samyagdRSTika ve kaunase zubha bhAva hai taba taka vaha mithyAtva guNasthAnane hA calA jaa+gaa| jinasa kavala karmo kA prAva hokara bandha hI hotA hai, mujhe mere usa lekhameM kahIM bhI dravyaligI muniyoM kI kriyAe unakA patA nahIM / zaMkAkArako unheM batalAnA cAhie thaa| vivakSita nahIM hai-zubhabhAvarUpa jo bhI kriyAe~ vivakSita ha pahalI-dUsarI zaMkAoMphai samAdhAnase to yaha jAnA jAtA hai va saba samyagdRSTiko vivakSita hai cAhe vaha muni ho yA ki samyagdRSTike pUjA-dAna-vratAdi rUpa zubhabhAva adhikAMzameM zrAvaka ataH mere lekhAnupAra vaha vyaliMgI muni zuddhattake kAryakSaya athavA karmokI nirjarAke kAraNa haiM aura isalie nikaTa honA cAhie aisA likhanA mere lekha tathA usakI mukrimeM sahAyaka haiN| mizrabhAvakI avasthAmeM aisA honA dRSTi ko na samajhanekA hI pariNAma kahA jA sakatA hai| sAbhava hai ki eka pariNAmake kucha aMza bandhaka kAraNa ho 5zaMkA-yadi zubhabhAvoM meM aTaka rahanesa ignakA aura zeSa aMza bandhake kAraNa na hokara karmokI nirjarA koI bAta nahIM hai to saMmAge jIvako abhI taka muki kyoM athavA muktike kAraNa ho| sarAga samyak cAritrakI avasthA nahIM milI? anAdikAlasaM jIvakA paribhramaNa kyoM ho prAya: aisA hI hotA hai aura isakA khulAmA pahalI zaMkAke rahA hai ? kyA vaha anAdikAlasa pApabhAva hI karatA pAyA
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - 272 ] anekAnta [ varSa 13 hai? yadi nahIM to usake bhavabhramaNameM pApake hI samAna prAya ho to kRpayA zAstrIya pramANa dvArA ise aura spaSTa puNya bhI kAraNa hai yA nahIM? yadi puNyabhAva bhI bandhabhAva kA deneko kRpA kreN| honese bhavabhramaNameM kAraNa hai to usameM bhaTake rahanese hAni samAdhAna-guddhasvakI prAptikA jaya rakhate hue jaba huI yA nAma? kisIko paristhitiyoMke vaza zubhameM aTakanA par3atA hai to samAdhAna-zuddhatvakA laSaya rakhate hue mya-kSetra-kAla- usake liye zuddhatvake puruSArthakI pAvazyakatA kaise nahIM bhAvAdikI paristhitiyoMke anusAra zubhameM aTake rahanese rahatI ? AvazyakatA to upako nahIM rahatI jo zuddhatvakA samyagdRSTiko sacamuca uranekI koI bAta nahIM hai-vaha koI lakSya hI nahIM rakhatA aura ekamAtra zubhabhAvoMko hI yatheSTa sAdhana-sAmagrIkI prApti para eka dina avazya muniko sarvathA upAdaya samajha baiThA hai, aisA jIva mithyAdRSTi hotA prApta hogaa| asaMkhya saMsArI jIvoMko aba taka hai| samyagdRSTi jIvakI sthiti dUsarI hai. usakA lakSya rAkha aisA karake hI muki milI hai| anAdikAlase jinakA hote hue paristhitiyoMke vaza kucha samaya zubhameM bhaTake rahanese koI paribhramaNa ho rahA thA vehI samyagdarzanako prApta kara zuddhatvakA kA vizeSa hAni nahIM hotI / yadi vaha zubhakA Azraya na le to laSaya rakhata hue zubhabhAvoMkA prAzraya lekara-unameM use azubharAga dveSAdike vaza par3hanA par3e aura adhika hAnikucha samaya taka aTaka raha kara-bhavabhramaNase chaTe haiN| aura kA zikAra bananA pdd'e| zubhakA Azraya liye binA koI isaliye yaha kahanA ki saMpArI jIvako abhI taka mukti kyoM zuddhatvako prApta bhI nahIM hotA, yaha bAta pahale bhI prakaTa kI nahIM milI vaha korA bhrama hai| saMsArI jIvoMmase jinako jA cukI hai / ataH mere likhanekA jo tAtparya nikAlA gayA hai abhI taka muknikI prApti nahIM huI unake viSayameM samajhanA vaha lekha tathA usakI dRSTiko na samajhanekA hI pariNAma hai| cAhiye ki unheM samyagdarzanAdikI prAptike sAtha dUsarI lekhameM "zuddhatva yadi mAdhya hai to zubhabhAva usakI prApti yogya sAdhana-sAmagrIkI abhI taka upalabdhi nahIM huI hai| kA mArga hai-sAdhana hai| sAdhanake vinA sAdhyakI prApti samyagdarzanase vihIna kore zubhabhAva munike sAdhana nahIM aura nahIM hotI, phira sAdhanakI avahelanA kaisI?" ityAdi na korA puNyabandha ho munikA kAraNa hotA hai, vaha no vAkyoMke dvArA lekhakI dRSTiko bhale prakAra samajhA jA sakatA kaSAyoMkI mandatAdimeM mithyASTika bhI huA karatA hai| vaha hai| jisakA lakSya zuddhatva hai aise samyagdRSTi jIvako lakSya puNyabhAva apane lekha meM vivakSita nahIM rahA hai| aisI sthitimeM karake hI yaha kahA gayA hai ki use zubhameM aTakanese DaranekI zaMkAke zeSa azake liye koI sthAna nahIM rhtaa| samyagdRSTi bhI aisI koI bAta nahIM hai, aisA jIva hI yadi zubhameM aTakA aura mithyASTike puNyabhAva tathA unameM aTake rahanekI dRSTimeM rahegA to zuddhatvake nikaTa rhegaa| bahuta bar3A antara hai-eka use marvathA upAdeya mAnatA hai 7 zaMkA-yadi puNya aura dharma eka hI vastu haiM to to dUsarA use kathaMcina upAdeya mAnatA huA heya samajhatA zAstrakAroMne puNyako bhinna saMjJA kyoM dI? hai, aura isalie donoM kI mAnyatAnusAra unake hAni-lAbhamaM samadhAna-yaha zaMkA kucha vicitramI jAna par3atI hai ! maiMne antara paDa jAtA hai| puNyabandha sarvathA hA hAnikAraka tathA aisA kahIM likhA nahIM ki 'puNya aura dharma eka hI vastu hai|' bhavabhramaNakA kAraNa ho, aisI koI bAta bhI nahIM hai| tIrthakara jo kucha likhA hai usakA rUpa yaha hai ki "dharma do prakArakA prakRti aura parvArthasiddhi meM gamana karAne vAle puNyakarmakA baMdha hotA hai-eka vaha jo zubhabhAvoMke dvArA puNyakA prama dhaka jaldI hI mukriko nikaTa lAneva lA hotA hai| hai, aura dUsarA vaha jo zuddhabhAvake dvArA kisI bhI prakArake 6zaMkA-yadi zubhameM aTake rahane meM koI hAni nahIM (bandhakAraka) karmAvakA kAraNa nahIM hotaa| isase yaha hai to phira zuddhasvake liye puruSArtha karanekI zrAvazyakatA hI mApha phalita hotA hai ki dharmakA viSaya bar3A hai-vaha vyApaka kyA raha jAtI hai ? kyoMki Apake lekhAnusAra jaba inase hai puNyakA viSaya usake antargata pA jAtA hai| isaliye vaha hAni nahIM to jIva inheM chor3anekA udyama hI kyoM kre| vyApya / vyApya hai| isa dRSTise donoMko eka hI nahIM kahA jA kyA prApake likhanekA yaha tAtparya nahIM huA ki isameM aTake sakatA, dhamakA eka prakAra hAnasa puruSakA bhI dharma kahA rahanese kabhI na kabhI to saMsAra paribhramaNa ruka jaavegaa| jAtA nA jAtA hai / isake sivAya, eka hI vastukI dRSTivizeSase zubhAkayA karate 2 mukti mila jAvegI, aisA ApakA abhi- dekho anekAnta varSa 13 kiraNa 1, pR0,5|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 13 zrIhIrAcandrajI boharAkA namra nivedana [273 yadi aneka saMjJAe~ hoM to usameM bAdhAkI kauna sI bAta hai? bhAva samyakcAritrakA aMga honese dharmameM parigaNita haiN| . eka-eka vastukI bhaneka aneka saMjJAghoMse to anya bhare par3e jabaki mithyAiSTike ve bhAva mithyAcAritrakA aMga honese hai, phira dharmako puNya saMjJA denepara Apatti kyoM ? zrI- dharmameM parigaNita nahIM hai| yahI donoM meM moTe rUpase antara kundakundAcAryane jaba svayaM pUjA-dAna-batAdiko eka jagaha kahA jA sakatA hai| jo jainI samyagdRSTi na hokara mithyA'dharma' likhA hai aura dUsarI jagaha 'puNya' rUpameM ullekhita dRSTi haiM unako kriyAe~ bhI prAya: usI koTimeM zAmila haiN| kiyA hai taba usase yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki 10zaMkA-dharma do prakArakA hai-aisA jo Apane dharmake eka prakArakA ullekha karanekI dRSTise hI unhoMne likhA hai to usakA tAtparya to yaha huA ki yadi koI puSaprasAdhaka dharmako 'puNya' saMjJA dI hai| ataH dRSTivizeSake jIva donoMmeMse kisI ekakA bhI prAcaraNa kare to vaha vaza ekako aneka saMjJAe~ diye jAne para zaMkA prayavA prAzcarya mukrikA pAtra ho jAnA cAhie, kyoMki dharmakA lakSaNa kI koI bAta nhiiN| prAcArya samantabhadrasvAmIne yahI kiyA hai ki jo uttama zaMkA-yadi puNya bhI dharma hai to samyagdRSTi zraddhA- avinAzI sukhakA avinAzI sukhako prApta karAve vahI dharma hai| to phira dravyameM puNyako daNDavat kyoM mAnatA hai? liMgI muni muktikA pAtra kyoM nahIM huA ? use mithyAtva guNa sthAna hI kaise rahA ? aApake lekhAnusAra to use mukrikI samAdhAna-yadi samyagdRSTi zraddhA purayako daNDavat mAnatA hai to yaha usakA zuddhatvako aura bar3hA huprA raSTi prApti ho jAnI cAhiye thI? vizeSakA pariNAma ho sakatA hai-vyavahArameM vaha puNyako samAdhAna-yaha zaMkA bhI kucha bar3I hI vicitra jAna apanAtA hI hai aura puNyako sarvathA adharma to vaha kabhI bhI par3hatI hai| maiMne dharmako jisa dRSTise do prakArakA batalAyA nahIM samajhatA | yadi puNyako sarvathA adharma samajhe to yaha hai usakA ullekha zaMkA ke samAdhAna meM bhA gayA hai aura usake dRSTivikArakA sUcaka hogA kyoMki puNyakarma kisI usase vaisA koI tAtparya phalita nahIM hotaa| dayaliMgIkI uccatama bhAvanAkI raSTise heya hote hue bhI sarvathA heya koI kriyAe~ mere lekha meM vivakSita hI nahIM haiN| zaMkA ke samAdhAnAnusAra jaba dravyaliMgI muni U~ce darjekI kriyAe~ zaMkA-yadi zubhabhAva jainadharma hai to anyamatI karatA huA bhI zuddhatvake nikaTa nahIM taba vaha munikA pAtra kaise jo dAna, pUjA, bhakti Adiko dharma mAnakara usIkA upadeza ho sakatA hai ? muktikA pAtra samyagdRSTi hotA hai, mithyASTi dete haiM, kyA ve bhI jainadharma samAna haiM unameM aura jaina nhiiN| mere lekhAnusAra 'vyaliMgI muniko muktikI prApti dharmameM kyA antara rahA? ho jAnI cAhiye thI, aisA samajhanA buddhikA korA viparyAya hai| kyoMki mere lekhameM samyagdRSTike hI zubha bhAva vivakSita samAdhAna-jainadharma aura anyamata-sammata dAna, mata dAna, haiM-mithyAdRSTi yA dravyaliMgI munike nahIM / zaMkAkArane pUjA, bhaki AdikI jo kriyAe~ hai ve raSTibhedako liye hue dharmakA jo lapaNa svAmI samantabhadrakRta batalAyA hai haiM aura isalie bAhyameM prAyaH samAna hote hue bhI dRSTibheda- " hASTamada vaha bhI bhramapUrNa hai| svAmI samantabhadrane dharmakA yaha lakSaNa . ke kAraNa unheM sarvathA samAna nahIM kahA jA sakatA / TikA / nahA kahA jA sakatA / rASTakA nahIM kiyA ki 'jo uttama avinAzIsukhako prApta karAve vahI sabase bar3A bheda samyak tathA mithyA hotA hai| vastutattvako dharma hai|' unhoMne to 'sadRSTijJAnavRttAni dharma dharmezvarA yathArthaM zraddhAko liye hue jo dRSTi hai vaha samyagdRSTi hai, jisameM mama biduH, isa vAkyake dvArA samyagdarzana, samyajJAna aura samyak kAraNaviparyaya svarUpaviparyaya tathA bhedAbhedaviparyayake lie cAritrako dharmakA lakSaNa pratipAdana kiyA hai-uttama pravikoI sthAna nahIM hotA aura vaha dRSTi anekAntAtmaka honI hai, nAzI sakhako prApta karanA to usa dharmakA eka phalavizeSa pratyuta hamake jo dRSTi vastasvakI yathAtha zraddhAko lie hue nahIM hotI, vaha saba mithyAdRSTi kahalAtI hai, usake mAtha kAraNa- niHzreya pramabhyudayaM ityAdi kArikA (13.) meM sUcita viparyayAdi lage rahate haiM aura vaha ekAntadRSTi kiyA gayA hai, jo uttama hota hae bhI avinAzI nahIM kahI jAtI hai| samyagdRSTike dAna-pUjAdikake zubha hotA aura jisakA svarUpa 'pUjArthA''ravayavasa' ityAdi (r) dekho, anekAnta varSa 13 kiraNa 1 pR.5 kArikA (131) meM diyA huA hai, jise maiMne apane lekhameM
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274] anekAnta [.varNa 13 uddhata bhI kiyA thA, phira bhI aisI zaMkAkA kiyA jAnA yukta huA bala, parijana, kAma tathA bhogoMkI pracuratAke koI artha nahIM rkhtaa| sAtha lokameM atIva utkRSTa caura AzcaryakArI batalAyA hai| 11 zaMkA- dharma mokSamArga hai yA saMsAramArga? yadi aura isalie vaha dharma saMsArake utkRSTa sukhakA bhI mArga hai, zubhabhAva bhI mokSamArga hai to kyA mokSamArga do haiM? yaha samajhanA caahie| aisI sthitimeM samyagdRSTike zubha samAdhAna-dharma mokSamArga hai yA saMsAramArga, yaha bhAvoM ko mokSamArga kahanA myAya-prApta hai aura maMcamArga dharmakI jAti athavA prakRtikI sthiti para avalambita hai| avazya hI do bhAgoM meM vibhaka hai-ekako nizcayamokSamArga sAmAnyata: dharmamAtrako sarvathA mokSamArga yA saMsAramArga nahIM aura dUsareko vyavahAramokSamArga kahate haiN| nizcayamokSa. kahA jA sakatA / dharma laukika bhI hotA hai aura pAralaukika mArga sAdhyarUpameM sthita hai to vyavahAramokSamArga usake arthAt pAramArthika bhI / gRhasthoMke liye do prakArake dharmakA sAdhana rUpameM sthita hai| jaisA ki rAmasenAcArya-kRta tasvAnunirdeza milatA hai-eka laukika aura dUsarA pAralaukikazAsanake nimna vAkyase bhI prakaTa haijisameM laukika dharma lokAzrita-lokakI rIti-nItike anusAra mokSahetuH punadvaidhA nishcy-vyvhaartH| pravRtta-aura pAralaukika dharma pAgamAzrita-pAgamazAstrakI tatrAdhaH sAdhyarUpaH syAd dvitIyastasya sAdhanam // 28 // vidhi-vyavasthAke anurUpa pravRtta hotA hai, jaisA ki prAcArya mAdhyakI siddhi hone taka sAdhanako sAdhyase alaga momadevake nimna vAkyase prakaTa hai nahIM kiyA jA sakatA aura na yahI kahA jA sakatA hai ki dvo hi dharmo gRhasthAnAM laukikaH pAralaukikaH / sAdhya to jinazAsana hai kintu usakA sAdhana jinazAsanakA lAkAzrayo vedAdyaH paraH syaadaagmaashryH|| (yazastilaka) koI aMza nahIM hai| saca pUchA jAya to sAdhanarUpa mArga hI laukikadharma prAyaH saMsAramArga hai aura pAralaukika jainatIthaMkaroMkA tIrtha hai-dharma hai, aura usa mArgakA nirmANa (pAramArthika ) dharma prAyaH mokSamArga / dharma sukhakA hetu hai vyavahAranaya karatA hai| zubhabhAvoMke prabhAvameM athavA usa isameM kisIko vivAda nahIM ( dharmaH sukhasya hetuH ), cAhe mArgake kaTa jAne para koI zuddhatvako prApta hI nahIM hotaa| vaha mokSamArgake rUpameM ho yA saMpAramArgake rUpameM aura isa zubhabhAvarUpa mArgakA utthApana sacamucameM jainazAsanakA liye mokSamArgakA Azaya hai mokSasukhakI prAptikA upAya utthApana hai-bhale hI vaha kaisI bhI bhUla, g2alatI, ajAna aura saMsAramArgakA artha hai saMsArasukhakI prAptikA upaay| kArI yA nAsamajhIkA pariNAma kyoM na ho, isa bAtako jo pAramArthika dharma mokSamArgake rUpameM sthita hai vaha sAkSAt maiM apane usa lekhameM pahale prakaTa kara cukA huuN| yahA~aura paramparAke medase do bhAgoMmeM vibhAjita hai, sAkSAtmeM para maiM sirpha itanA hI kahanA cAhatA hU~ ki aNuvrata, guNauna parama vizuddha bhAvoMkA prahaNa hai jo yathAkhyAtacAritrake vrata, zikSAvata, sallegvanA athavA ekAdaza pratimAdika rUpameM rUpameM sthita hote haiM, aura paramparAmeM samyakadRSTike ve maya jo zrAvakAcAra samIcInadharmazAstra (ratnakaraNDa) AdimeM zubha tathA zuddha bhAva liye jAte haiM jo mAmAyika, chedopasthA- varNita hai aura paMcamahAvrata, camini, trigupta, paMcendriyarAMdha, panAdi dUsare mamyakcAritroMke rUpameM sthita hote haiM aura paMcAcAra, SaDAvazyaka, dazalakSaNa, parISahajaya athavA aTThAIsa jinameM saddAna-pUjA-bhakri tathA banAdike athavA mAga- mUlaguNoM Adike rUpameM jo muniyoMkA pAca.ra mUlAcAra, cAritrake zubha-zuddha bhAva zAmila haiN| jo dharma parampaga rUpameM cArittapAhuDa aura bhagavatI pArAdhanA AdimeM varNita hai, mokSasukhakA mArga hai vaha apanI madhyakI sthitimeM akpara vaha saba prAyaH vyavahAramokSamArga hai aura usa dharmezvara U~cese U~ce darjeke maMpArasugvakA bhI hetu banatA hai| isIse zrI vIrasenAcAryana jayadhavalAmeM likhA hai ki 'vyavahArasvAmI samantabhadane apane samIcIna-dharmazAstrameM aise samI- naya 'bahujIvAnugrahakArI' hai aura vahI prAzya kiye cIna dharmake do phaloMkA nirdeza kiyA hai-eka ni:zreyama- jAneke yogya hai, aimA manameM avadhAraNa karake hI gotama sukharUpa aura dUsarA abhyudayasukha-svarUpa (130) / niH- gaNadharane mahAkammapayaDIpAhuDakI AdimeM magalAcaraNa zreyasa sukhako sarva prakArake duHkhoMse rahita, madA sthira rahane- kiyA hai :vAle zuddha sukhake rUpameM ullekhita kiyA hai, aura abhyudaya- "jo bahujIvANuggAhakArI bavahAraNo so ceva samassisukhako pUjA, dhana tathA prAjJAke aizvarya (svAmitva) se dambo tti maNAvadhAriya godamathereNa maMgalaM tattha kadaM // ",
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ % 3E paMcA pacayAdi kirapa.11112] zrIhIrAcandrajI boharAkA namra nivedana to kara phevalI athavA jina dekhane 'dharma' yA saMcAritra' kahA vAkya patyapAdAcAryakaiH / nimeMse meM unhoMne yaha jaisA ki kucha nimna vAkyoMse bhI jAnA jAtA hai| sUcita kiyA hai ki muniyoMke dRzA prakAsa dharmakI aura gRhasyoM ke 1.dharmadharmezvarAvidgaabhyudaryaphalatisarmaH(ratnakaragaDa) gyAraha mAradharmakI dezanA karate hue kIvIrajiyane tIsa varSa 2. asuhAdo viNivittI suhe pavittIya jANa caaritN| buka vihAra kiyA hai, aura dUsare meM yaha pratipAdita kiyA vada-samidi-guttirUvaM vavahAraNyA ijiNabhariNayaM (duvyasaM0) hai ki tIna gudhiyoM, pA~ca maminiyoM aura paMjatroM ke rUSoM ko zaevaM sAvadhamma sanamacaraNaM, udvesiyaM syl| teraha prakArakA cAritra ..(dharma) hai nuha bIrajinendra ke dvAraka suddhasaMjamacaraNaM jaidhamma NikkalaM vocche / / (cArittapA0) nirdiSTa huA hai| . . 4. dAeM pUjAmukkhaM sAvayadhammoNa sAvago teNa viNA- upasaMhAra mANajmayaNaM mukkhaM jaidhammaM taM viNA sogiriyaNasAra) 5. eyArasadAya, ma mana bhASiyaM hamAre nikAya cala magara nAmaka prAcInatama pAThameM sAgAraNagANaM uttamasuhasapajuttahi // (bArasANupe0) 'kevali-paeNatto dhammo maMgale 'kevalipaeNatto dhammo NicchayaNaeNa jIvo sAgAraNagAradhammado bhiegii|" lauguttamo' aura 'kevalipaeNataM dhamma saraNaM pavvajjAmi' 6. dazavidhamanagArANamekAdazadhottara tathA dharma / hana akyoMke dvAsa, phevali dina-praNotAdharmako maMgalabhUta dezayamAnI vyaharaMtUtriMzadvarSAeyUtha jinendraH (nirvANabhaki) aura lokotama mAnane hue. umA zaraNa meM prApta hone kI tinaH saMttamaguptayastanamanobhASAnimittodayAH jitya bhAva kI jAtI / mAmalA paha kaidA hotA hai ki yapi / / 3 zrI kundakundasaura svAmI smntbhdaadi| mahAm pratyAki cAritropahitaM trayodazatayaM pUrva na driSdaM parai zAcIna granthoM meM, zrAvakoM tathA muniyoM ke jisa dharmakI dezanArocAraMparimeSThinojinapatavAra namAmo vayama (cAritrabhaH) prarUpaNA kI gaI hai aura jisakA svATa sAbhAla kapara uddhata 1. isase pahale,naM-keko kAma svAmI samantabhadake haiM bAlayoMse hotA hai vaha kevali-jinamnazIta havA ki nahIM jinameM yaha sUcita kiyA gayA hai ki snakasAbameM, nisarma- yadi hai to vaha dharma jinazamanakAmanA mAse jinazAsanale kA varNana hai baha-amevA (vIra-sada mAnanIkara) ke dvArA bAma se kiyA jA sakatA hai aura se kAnajIsvAmIke kahA gayA hai aura sAI, prasocIgArma abhyudaya sasAkosI se kayanako saMgata karAyA jA sakatA hai: mo. samyagdRSTike kalA hai| dUsare kAya mijammAcAryakA hai, jisameM pUjA-dAna-satpadika sabhabhAko adharma havAhI batalAtA. azamase nivRti aura sabhase, pravRttiko saccAritra batalAmA pratyuva isake jinasAmAnameM bagaheM dharmasase pratipAdanakAsI hai aura likhA hai ki vaha samiti tathA aptika rUpameM hai niSedha karatA hai| aura phalataH bana prAcIna bhAcAryoM para aura usasyabahAranAyakI rahisa linendrale pratipAdana kiyA anyathA kathanakA. doSAropaNa bhI karatA hai jo use jinopadiSTa hai| tIsare, cauthe aura pA~caveM nambarake vAkya zrIkundakundA- dharma batalA rahe haiM?.aura yadi kAnajI, svAmIko iSTimeM graha khArya-praNIta pranthoMke hai jinameM pAtratAdi tathA ekAdaza saba,dharma kavalijina-prazIta nahIM hai, saba bahana ko maMgApratimAoMke rUpameM prAcArako prAvadharma, aura mahAnavAdi bhUta hai na bokocamA hai aura hameM isakI zaraNameM hI sthA dazalakSaNAdirUpAcArako munidharmake rUpameM nirdiSTa jAnA cAhie yA ise apanAnA cAhie, aisI jAnajI svAmIkiyA hai| mAtha hI, yaha bhI nirdiSTa kiyA hai ki dAna pUjA kI yadi dhAraNA hai aura isIsa ne usakA simedha karake use zrAvakakA mukhya dharma hai-usake binA ko zrAvaka nahIM hotA, gRhasthoM tathA muniyoMse chur3AnA, hate hai to phira, aura dhyAna tathA adhyayana yatikA mukhya dharma hai.usake kviA sakhAdAyakA janma-desa cAhate haiM. aisI-yadi koI kalpanA koI yati-muni nahIM hotaa| isake mitrAya, bArasamaNupekkhAmeM kare ho usameM prAcAryakI kaulasI bAta hai jisase koirAz2I yaha bhI pratipAdana kiyA gayA hai ki nistvayanamase jIva kucha zundha hokara. virodhameM pravRtta hue.jAna par3ate hai. vAsakara sAgAra (gRhastha), anagAra, (muni)ke dharmase bhinna hai aisI hAlata meM jaba ki kAnajIsvAmI apanA vaktavya vekara sarthAt gRhastha aura munikA dharma nizcayajayakA viSaya nahIM koI spaSTIkaraNa bhI karanA nahIM cAhate.? anyoMki jainiyoM ke hai-bahu saba vyavahAranayakA ho viSaya hai / chaThe-mAtaveM naMbarake halamAna tInoM sampradAya prAcIna andhoMmeM : nirdiSTa
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 anekAnta [varSa 13 muniyoM tathA zrApakoM ke prAcArako phevalijina-praNIta dharma AzA hai mere isa samagra vivecana parase zrIboharAjIko mAnate haiM aura isIse usakI haraNa prApta karanA samucita samAdhAna prApta hogA aura ve zrIkAnajIsvAmIkI tathA use apanAnA apanA kartavya samajhate haiN| apane-apane anucita vakAlatake sambandhameM apanI bhUlako mahasUpa mahAn prAcAryoMke isa kathanakI prAmANikatA para unheM kreNge| avizvAsa nahIM hai, jabaki kAnajI svAmIko bAhara-bhItara- jaina lAlamandira, dillI / jugalakizora mukhtAra kI sthiti kucha dUsarI hI pratimAsita hotI hai| jeSTha sudi 2,saM. 2012 candragupta maurya aura vizAkhAcArya paramAnanda zAstrI bhagavAna mahAvIrake nirvANake pazcAt 162 varSa taka samrATa candraguptamaurya bhI ujjayanImeM ThaharA huA thaa| jainasaMghakI paramparA avicitra rahI, arthAt 152 varSake candragupta bhadrabAhuzrutakevalIko vahA~ AyA huA jAna kara andara inmabhUti, sudharmAcArya, jambUsvAmI ye tIna kevalI unakI bandanAke liye gayA / candraguptane bhadrabAhukI vandanA aura pAcazrutakevaliyo-viSNukumAra, nandImitra, aparA- kI aura dharmopadeza zravaNa kiyaa| candragupta bhadrabAhuke jita, govardana aura bhadrabAhu ina pA~ca zrutadharoM-taka saMgha vyaktitvase itanA prabhAvita huA ki vaha samyagdarzanase saMmpanna paramparAkA bhale prakAra nirvAha hotA rahA hai| bhadrabAhuke mahAn zrAvaka ho gayA / bhadrabAhukA vyaktitva asAdhAraNa bAda saMgha paramparAkA bahana 13 varSa taka vizAkhAcArya thaa| unakI tapazcaryA, Atma-sAdhanA aura sagha saMcAlanakI prAdi gyAraha prAcArya kramazaH karate rahe / yahA~ yaha jAnanA apUrva gurutA dekhakara aisA kauna byakri hogA, jo unase mAvazyaka hai ki bhadrabAhune apanA saMdhabhAra jina vizAkhA- prabhAvita hue binA rahA ho / bhadrabAhuke nirmala evaM prazAnta cAryako soMpA thA, jisakA prAcAryakAla prAkRta pAvalImeM jIvana aura apUrva tatvajJAnake camatkArase candraguptakA anta: dasa varSa batalAyA gayA hai| aura jinheM daza pUrvadharoM meM prathama karaNa atyanta prabhAvita hI nahIM huA thA kintu usakI ullekhita kiyA gayA hai| aura jinhoMne saMghakI bAgaDora prAntarika icchA una jaisA aparigrahI saMyamI sAdhu jIvanake aise bhISaNa samayameM samhAlI, jaba dvAdaza varSIyadarbhipake bitAnekI ho rahI thI, bhadrabAhu niHzalya aura mAnApamAnameM kAraNa samasta saMghako daSiyakI bhora jAnA par3A thaa| samadarzI the aura unakA bAhyaveSa bhI sAkSAt mokSama rgakA vizAkhAcArya kauna the aura unakA jIvana-paricaya tathA guru nidarzaka thA / candragupta svayaM rAjya-kAkA saMcAlana karanA paramparA kyA hai ? isI para prakAza DAlanA hI isa lekhakA thA aura vidhivata zrAvakavatoMka anuSThAna dvArA apane jIvana meM pramukha viSaya hai| jahA~ taka maiM samajhatA hai aba taka kisI pAtmika-zAnti lAne ke lie prayatnazIla thA / jaina-dharmase bhI vidvAnane vaha likhanekI kRpA nahIM kI, ki prastuta vizA- use vizeSa prema thA, vaha upakI mahattA evaM prabhAvase bhI khAcArya kauna the aura unake sambandhameM kyA kucha bAteM jaina- paricita thaa| granthoM meM pAI jAtI hai| prastu, vaha candraguptamaurya ucca kulakA kSatriya putra thaa| vaha vizAkhAcArya govaddhanAcAryaka prazidhya aura antima bar3A hI vIra aura parAkramI thaa| usane melyUkasa Selezrutadhara bhadrabAhazruta kevalIke ziSya the| bhadrabAhuke guru uns) jaise vijayI senApatiyoMko bhI parAjita kiyA govaddha nAcArya ke divaMgata ho jAneke bAda ve apane saMghake thA / usakI zAsana-vyavasthA bar3I hI sundara aura janahitasAtha vihAra karate hue avantidezameM sthita ujjayanI nagarImeM 8 takAletatpuri zrImAMzcandragupto narAdhipaH / maaye| aura usa nagarIke samIpameM sthita simAnAmaka nadIka samyagdarzana sampayo babhUva zrAvako mahAn / kinAre upavanameM tthhre| usa samaya usa nagarakA zAsaka -haripeNakayAkoSa
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 277 kiraNa 11-12] candragupta maurya aura vizAkhAcArya kArI thii| vaha udAra, nyAyI aura kartavya pAlanameM niha mauDadharemacarimo jiNa dikha gharadi caMdaguttoya / thA / rAjanItimeM dasa atyanta sAhaso aura apanI dhunakA tatto mauDadharA duppavajjaNaM Neva geNiMti / / 4-481 eka hI vyakti thaa| usane apane bAhubabase vizAla rAjya brahma hemacandrane bhI apane bhutAvatArameM dIpAkA ullekha kAyama kiyA thA, aura vaha usakA eka abhiSikta samrAT karate hue likhA ki mukuTa dhArI narapapi candraguptane paMca mhaathaa| usake zAsanakAlameM videziyoMne jo muMha kI khAI thI vratoMko grahaNa kiyA / jaisA ki unakI nimna gAthAse spaSTa hai:isIse kisI videzI rAjAoMkI himmata bhArata para punaH carimo mauDa dharIso garavANA caMdaguttaNAmAe / AkramaNa karanekI nahIM huI thii| usakA cANikya jaisA paMca mahavvaya gahiyA ari rikkhAya procchiNNA rAjanItikA vidvAna mantrI thaa| usake rAjyasaMcAlanakI -zrutaskandha, 70 vyavasthAkA bAja bhI lokameM samAdara hai| aura sabhI dIkSA leneke bAda candraguptane sAdhu-caryAkA vidhivata aitihAsika vyaktiyoMne candraguptakI rAjanIti aura zAsana- anuSThAna karate hue apane jIvanako Adarza aura mahAn vyavasthAko prazaMsA kI hai| sAdhuke rUpameM pariNata kara liyaa| aura abhISayA jJAnopayoga tathA AtmasAdhanA dvArA bhadrabAhuke pramAdase dazapUrvakA parieka samaya bhadrabAhusvAmI caryAke liye nagarameM gye| jJAnI ho gayA / aura taba bhadrabAhu svAmIne municandra guptaunhoMne caryA ke lie jisa gharameM praveza kiyA usameM usa mamaya ko saba tarahase yogya jAnakara unheM saMghAdhipa tathA vizAkhA koI vyakti nahIM thA, kiMtu pAlanemeM eka choTA sA zizu mUla cArya nAmaka saMjJAse vibhUSita kiyA, jaisA ki hariSeNa kathA rahA thaa| usane bhadrabAhuko dekha kara kahA ki he mune ! tuma koSake nimnapadyase prakaTa hai :yahA~ se zIghra cale jaao| bhadrabAhu antarAya samajha kara caryAse vapisa lauTa Aye, aura unhoMne apane candra gupti muniH zoghra prathamo dazapUrviNAma / nimittajJAnase vicAra kiyA, taba mAlUma huA ki yahA~ sarva saMghAdhipo jAto vizAkhAcArya saMjJakaH // 36 // dvAdazavarSIya ghora durbhikSa pdd'egaa| ataH yahAMse sAdhu-saMghako asta. vizAkhAcAryane usa mUla sAdhvAcArake yathArtha subhikSa sthAnameM arthAt dakSiNa dezakI ora le jAnA rUpako bhISaNatama durbhikSake samaya meM bhI apane mUla rUpameM caahiye| idhara samrATa candraguptako rAnimeM sote hue jo saMrakSita rakhanekA prayanna kiyA thaa| svapna dikhAI diye the vaha unakA phala pUchaneke liye bhadra- yahAM para yaha vicAraNIya hai ki candragupta mauryakA dIkSA bAhuke pAsa AyA aura usane bhadrabAhukI baMdanA kara unase nAma kucha bhI kyoM na rahA ho| parantu unheM lokameM vizAkhAapane svapnoMkA phala chA / tadanantara candraguptako jaba yaha cAryakai nAmase ullekhita kiyA jAtA thA isIse hariseNAjJAta huA ki isa dezameM 12 varSakA ghora durbhikSa pdd'egaa| cAyanebhI apane kathA kozameM unako vizAkhAcArya nAmaka saMjJA aura svayaM dekhate hue svapnoMkA phala bhI aniSTakArI jAna- se ullemvita kiyA hai| unakA vizAkhAcArya yaha nAma kisI kara candraguptakI manaH pariNati virakrikI ora agrasara hone zAkhA-vizeSake kAraNa prasiddha huA ho, yaha nahIM kahA jAsakatA lgii| use daha-bhoga aura viSaya nissAra jJAta hone lge| kyoMki dakSiNako bhora jo saMgha inakI dekha-rekha athavA saMrakSaNa rAjya bhava aura parigrahakI apAra tRSNA duHkhakara, azAnta meM gayA thA vaha jaina sAdhu sampradAyakA mUla rUpa thA / zAkhA aura vinazvara jAna pddii| phalataH usane 24 varSa rAjya vizeSake kAraNa ukta nAmakI prasiddhi to taba ho sakatI thI karaneke anantara apane putra bindusArako rAjya bhAra soMpa kara jaba ki dvAdaza varSIya.ghora durbhikSa par3aneke bAda yadi unakA bhadrabAhusvAmIse dIkSA denekI prArthanA kI / bhadrabAhune nAma karaNa kiyA jAtA, taba uka nAmakI sambhAvanA kI jA candraguptako apane saMghameM dIkSita kara liyA ! cunAMce samrATa sakatI thii| parantu unakA 'vizAkhAcArya' yaha nAma daza pUrvacandragupta maurya kI jaina dIpAkA ullekha prAcIna jainagranthoM, dhArI ho jAne ke bAda prathita huzrA jAna par3atA hai| hAM, yaha zratAvatAroM aura zilAlekhAdimeM samAdarake sAtha pAyA jAtA ho sakatA hai ki vizAkhAcAryake netRtva meM jo saMgha dakSiNa hai| vikrama kI cauthI pAMcavIM zatAbdoke prAcArya yativRSabhane dezakI mora gayA thA vaha durbhikSa samAptike bAda jaba lauTaapanI tiloyapaNyAtImeM usakA nimna prakAra ullekha kara vahAM pAyA, taba jo sAdhu saMgha yahAM sthita raha gayA thaa| kiyA hai| use durbhikSa kI viSama paristhiti vaza caryA kI sImA kA
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - vigutthI ghAdasaNA vijayA khilla gagadavA 1b2HP 1 : PREPA to ko to bhI pa.pradAnakI thii| inama sapane manaparI thA, "tathA rahana-sahana sAhagaMgArAmupAyapubAIpAM. dusavAla dhore zivitAko jIvana meM apanAnA kA thA, aura kaThora sacaklAsa-pAsAbAya-kiliyAksiAna-nosajiMdusAra vAkI choDako Da mioM ke 'saharI sukomale prAcAra ko pAlanI yA thA, madhyama mArga ke hAmI" ho cuke puNyAgogadekhAeM va pyAstra sAdApuratuddha the, mataH upasarga aura roSahIkI tIvedanAko sAinameM saMtANe pohilaNe siyo jayasaiNI NagasehI ve sarvathA samartha / ata: una sthAnIya sAdhunoMkI hadi se vaha va viziSrTa' hI thA."yoMki usane sAdhvAcAraka dhammaseNA lie ekArajA dazapubaha bahAra yathArtha rUpako bhISaNatama durbhikSake samaya meM bhI apane mUla .. ..... jayadhavalA bhaga 105 lapameM surakSita rakhane kA prayatna kiyA thaa| ho sakatA hai ki isase vizAkhAlArya ke AdI hone mauka, zekApI badake prAcAryAni vizAkhAcAryakA artha yadi viziSTa zAkhA eka dezadhAraka honA unake mahAn hiravako mUzcita karanA hai| prAcArya rUpa meM svIkRta kara liyA ho, hariSeNa kathAkoSake anusAra candragupta maurya hI vizAkhAbAta nahIM hai| .. . "'"'.. " cAya the yaha spaSTa hai, kyoMki unhoMne bhadrabAhu svAmIke halo kAraNa bharika zubhacandra ne apane pANDava purANakI pAdamUla meM dausA dhAraNakara pUrvakA adhyayana kiyA thaa| prazastimeM nimna paMca diyA hai jisameM batalAyA gayA hai ki mere itane suyogya vidvAna ho gae the ki 'bhadrabAhune vizAkhAcArya zuddha vaizobhUta haiM, unakI prasiddha zAkhA mujhe unheM svayaM saMghadhipako upAdhise alaMkRta kiyA thA aura saMrakSita kare, kyoMki saMsArake sabhI logoMne inakI bAjati unheM vizAkhAcAyalA hokara stuti kIjI: bAtoMse candraguptake mAdhu jIvanako mahAnatAkI digdarzana ho vishaakho|vishrussaa zAkhA suzAkho yasya pAsu'mA / nahIM hotA kintu vizAkhAcAryakai mAtha candraguptake, ekatvA bhUtale mijhanmauli hastabhUloka mNstutH||13 bhI samarthana hotA hai / bhadrabAhune inhIM vizAkhAcArya sahaka - isase vizAkhAcArya ke jIvanako mahattApara vizeSa prakAza muni candraguptake netRtvameM samasta saMghako dakSiNako aura jAnekA Adeza diyA thA, jaisA ki hariSeNa, kathAkoSake " / digambara pahAvaliyoM aura zrRMtavatAroM meM vizAkhAcArya nimna vAkyase prakAra hai: kI daza pUrvadhara batalAyA gayA hai| jayavanAkArA " uparake isa sabavivacanasapaTa ga ta ma vIrasenane vikhAcAryako dazapUrvadharoMmeM prathama udghoSita hA ho vizAkhAcArya hai| madravAha aura candraguptakA jo samaya karate hue likhA hai ki vizAmbAcAya vAcArAdi gyAraha aMgau ra hai vahI muni zivAcArya hai| vizAkhAJcAyane apane aura utpAda pUrva bhAdi dazapoMka dhAraka tathA pratyAkhyAna, - saMghakI 'mAra zrAcArya prAli 'prANakAya, kriyA viza aura loka bindusAra huna cAra. anena sahasaMghI'pi samasto guru vAkyataH / / pUrvoka eka deza dhAraka hue hai / aura zeSa daza prAcArya dakSiNApatha dezastha pubAda viSaya yI // 50.. avichina santAna rUpase darzapUrvake dhArI hue hai-jaisAkiM . jA dvAdaza varSa bhima samApta ho gayA, jaba bhADu anake nimnavAkyoMse saSTa hai| guruke ripyavirAkhAcArya sarva saMbA sahita dahiyApAra / vari, visAhAriyo takkAle bAyArAdINamekA- madhyadezako prApta hu%xt_rrts ... " ' nandisaMghako prAkRta pahAvalI aura , kATAsaMghakI Ex sati saMjA arthasaMta samaya gurvAvalImeM bhI vizAkhAcAryAdi ekAdaza prAcAryoko chApUrva-romarina samAprapAmar - . : savavAhapurozimo mAyAma / -dekho, jaina siddhAMta bhAskara bhA0 ki03-1,pU.1, 2 madhya saMpAma siyAdezAta 76 [. prjins har R' HIT: H it DITEES - httvAFFAARIFPU1F FE ma ha . . . nAma".. 1 .P. .. + 15 ye sati saM asama ghara prAcAryAdi ekAdaza prAcAroM ko
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ sa zrutakIrti aura unakI racanA kI / Brint , til F ( mAkA kAkI | Irism bhahAraka zrutakIti nadIsaMgha bajArakAragaNa aura sarasvatI TRIP FIRMIRE itihApase prakaTa hai ki.maka mAlavAke gacchake vidvAna the / yaha devandhakItika praziSya aura sUbedAra dilAvarakhoM ko isake vipa tribhuvanakIrtike ziSyoM the| anyakartAne bha0 devendrakIrtiko mAra DAlA thA, aura mAla go, svatantra poSita mRdubhASI aura apane guru tribhuvanakotirkI amRtavANarUpa svayaM rAjA bana baiThA thA / usakI japati ziko sadguNoMka cArika batalAyA hai| zrutakItina apanI 'ladhutA isane mAMDavargadako khuba majabUta banAne kI apanI vyAsa karate hue apanI alpabuddhi' batalAyA hai| inakI rAjadhAnI banAI thii| usIke, vaMzameM zAda iyAsahIna huA. pAyA racanAoM ke avalokana karanese jJAta hotA hai / jisane mAMDavagadase mAlavAkA rAjya EMATRIME zrApa apabhrazabhASAki vidvAna the / " ApakI upalabdha sabhI arthAt san 169 se RARE kriyA pavanAe~ apanaza bhASAke padaMDiyA chandameM hI racI gaI hai| putrakA nAma nasIrazAda thaa| madAraka vanakotina jarATanagara isa samaya taka ApI cAra kRtiyA~ upalabdha ho cukI hai| ke neminAtha caityAlayameM, jahA~ baha raha rahe the sapanA hari: jinameM dharmaparIkSA Adi aura amtake kaI patra khaNDita * purANa, vikrama saMvat 1553. mAtra mA pracamI somavAraka -phApatra mAtra malabdhA / aura parameSThiprakArAsArake dina hastanakSatrake samaya pUrNa kiyA thA sA TiF zrI sAdika hotIna panahIM haiM bhAkI cAroM kRtiyAka 'saMvata vikkamaseNa-jaresara saahinnyaasaavbhsesii| nAma...isa prakAra hai:-... Fr. .. NayarajerahaTajiNaharucaMgana, yomimaajibibuabhgu| ...harivaMzapurANa 2..apUrI pharAkAramAra gaMthasauNNu tattthaihajAyana, cavisaMghasaMmaNiaNurAyau aura 4 yogasAra, ye.cAroM hI kRtiyoM unhoMne mAMDavagar3a mAkiNDapaMcamisasivAraI, hutthnnkhtsmttugunnaalii| (mAMDa)ke rAjA gayAsuddIna aura usake putra nasIrupA ke rAjya meM " gaMthu sauNguMjAusupaviu, kammakkhuuNimitta jaMuttau / ' kAlameM samvat 1552-53 meM banA kara samAna kI thiiN| " dUsarI racanA 'dharmaparIkSA hai / isakI ekamAtra apUrNa , . ApakI sabase pahalI kRti 'harivaMzapurANa' hai. jisameM 7 saMdhiyoM dvArA jainiyoM ke 22veM tIrthakara bha. neminAthake jisakA paricaya unhoMne anekAnta varSa prati DA. hIrAlAla jo ema0 e0 nAgapUrake pAsa hai| kiraNa 2 meM jIvanaparicayako aMkita kiyA gayA hai| prasaMgavaza usameM diyA hai| jisase spaSTa haiM ki una dharmaparIkSA 11 kaDavaka zrIkRSNa Adi yaduvaMziyoMkA saMkSipta caritra bhI diyA / hai| hariSeNakI dharmaparIkSA sambandhameM DA. e. ena. upAdhye huA hai| isa pranyakI, do pratiyoM aba taka upalabdha , ema. e. kolhApurane (Harishenas Dharma pahuI haiM / eka prati ArA jaina siddhAnta bhavana meM hai aura dUsarI riksha.in.ApabhraPRA),jisakA paricaya uka Amerake mahendrakItika-bhaNDArameM maujUda hai, jo saMvan, 16. zIrSaka lembameM diyA hai jo sakA 1612.meM bhANDArakara 07 kI likhI huI hai| isakI liSiprazasti bhI apabhraMza bhASAmeM likhI gaI hai| pArAkI vaha prati sa0 1153 kI risarcainsTITyUTa pUjAke silabara jubalI ke enAlsameM likhI huI hai, jA maMDapAcaladurgake sulatAna gyAsuhAnaka varSako prathama kiraNahameM makAzita ho cukA hai| usameM isa prakAzita huA hai| rAjyakAlameM damovAdazake jorahaTa nagarake mahAkhAna aura bhojavAnake mamaya livo gaI haiN| ye ma 'dharmaparAkSA' kA koI ullekha nahIM hai| kyoMki vaha upa PREFERE. jairahaTanagarake sUbedAra jAna par3ate haiN| vartamAna meM jerahaTanAmakA ka prakAza meM nahIM pAI.sI . ntri eka magara damohake antargata hai, yaha mAha pahale jilA rahA kyoMki isake race jAnekA abahelA kavile. prAsane dUsare grantha isa granthako bhI kavine saMvata 2552 meM banAyA hai| cukA hai| sambhava hai yaha demAha usa samaya mAlava-rAjyameM zAmila ho| aura yaha bhI ho sakatA hai ki mAMDavagar3hake ke parameSThipakAzasAra meM kiyA hai.r re smIma hI koI jerahaTa nAmamA sAnimAmI bhaRIE , tIsarI racanA parameSThipakAzasAra hai| isa granthakI ra bhI abhI taka eka hI prati Amera-bhaMDArameM upalabdha huI vanA kama ho jAna par3atI hai| kyoMki usa prshstimeN| 'damovAdeza' spaSTa rUpase ullikhita hai| *Cambridge shorter History of India.P. 309 jasakA-anuvAda anekAntake 8veM nAjavAnakamamaya limvA gddhai| ye mahAkhAna bhIjamyAna
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - 200] [varSa 13 hai, jisake mAdike do patra aura antima paca nahIM haiN| isakI tehi lihAbai NANA ganthaI, panasaMkhyA 588 hai / jisako rattokasaMkhyA 3000 iya harivaMsa pamuha supasatthaI, batakhAI gaI hai| isa pranyameM pariccheda yA adhyAya haiN| viraiya paDhama lihahi vitthAriya, ima graMthakI racanA bhI, vikrama saMvat 1553 ko zrAvaNa guru dhamma parikkhapamuha mnnhaariy| paMcamIke, dina mAMDavagar3hake durga aura jerahaTa nagarake nemIzvara cauthI kRti 'yogasAra' hai| jisakI patra saMkhyA hai, jinAlayameM huI hai / usa samaya gyAsuddInakA rAjya thA aura yaha anya do paricchedoM yA sandhiyoM meM vibhA hai| jinameM usakA putra rAmpakAryameM anurAga rakhatA thA, punarAja nAmake gRhasthopayogI saiddhAntika bAtoM para prakAza DAlA gayA hai| eka vayika usa samaya napIrazAhake mantrI the / aura Isara sAyameM kucha municaryA prAvikA bhI ullekha kiyA gayA hai| dAsa nAmaka sAsana usa samaya prasiddha the, jinake pAsa yaha grantha sambat 1952 meM maMgasira mahIneke zuklapakSameM videzoMse bhI vastrAbhUSaNa pAte the (?) aura jayasiMdhu saMghavI rakhA gayA hai| pratyakI yaha prati bhI sambat 1552 kI zaMkara tathA saSapati nemidAsa uka graMbake arthaka jJAyaka the, likhI huI hai. jisameM prazastikA aMtima bhAga kucha kharAba ho anya sAdharmI bhAiyoMne bhI isa pranyakI anumodanA kI thii| jAnese par3hA nahIM jaataa| prazasti meM prAyaH vahI uklekha diye aura harivaMzapurANAdi pranthoMkI pratilipiyAM karAI gaI / jinakA ullekha parameSThipakAzasArameM kiyA jA cukA hai| thii| isase usa samaya jerahaTa nagarake sampana honekI sUcanA graMthake antima bhAgameM bhagavAna mahAvIrake bAda ke kucha milatI hai| jaisA ki prazastike nimna aMzase prakaTa hai: prAcAryoMkI guruparamparAke ulekhake sAtha, kucha anyakAroMkI dahapaNasayatevaNa gayavAsaI, racanAoMkA bhI ullekha kiyA gayA hai / aura usase yaha puraNa vikarmANava-saMvaccharaha / jAna par3atA hai ki bhahAraka zrutakIrti itihAsase prAyaH manataha sAvaNa mAsahu gurapaMcami, bhijJa the aura usake jAnanekA bho unheM koI sAdhana upalabdha pahu gaMthu puNNu taya sahana theN|| nahIM thA jitanA ki Aja upalabdha hai| isameM zvetAmbaramAlavadesa duggaDava cadu. digambara ghamedake mAtha, ApulIya (yApanIya saMgha) pilavaTTa sAhigayAsu mhaablu| aura niHpicchika maghakA bhA nAmollekha karA gayA hai| sAhi NamokaNAma naha NaMdaNu, aura ujjainImeM bhadrabAhuse candragupta kA dIkSA le kA ullegya rAya dhamma aNurAyau bhugunnu| bhoyA huyA hai / prabakArakI raSTiya anudAratA kUTa-kUTapujjarAja vAraNamAta pahANaI, kara bharI huI thii| ve jaina-dharma kI uma prauDhA pariNatisa ImaradAsa gayadaI paannii| prAya ghanAbhajJa the jisa mahAvArane jagataka sAmane rakhA thaa| vatthAha Na desu bahu pAvai, Apane apana prandhaka 65veM patrameM likhA hai ki jo bhAcArya aha-Ni sa dhammahu bhAvaNa bhAvai / zUdra,tra, dAmI aura naukara barahake liye kta detA hai vaha taha jehaTaNayara supasiddhA, nigAtama jAtA hai aura vahA ananta kAla taka dumba jiNaceIhara muraNa supbuddhii| bhogatA hai| Nemosara jiNaharANavasaMtaI, ina cAroM granthoM atirikta ApakI anya kyA racanAe~ virayahu ehu gaMthu hrisNtii| jayasindhu taha saMghavaha pasatthaI, hai yaha kucha jJAta nahIM ho skaa| ve sabhI racanAeM mAdhAraNa saMkarU nemidAsa buha ttsthii| hai| bhASA mAhinyakI dRSTisaM unheM puSpadantAdi mahAkaviyoMke pranthoM jaisA gaurava prApta nahIM hai / phira bhI unameM hindI taha gaMyatyabheda pariyANiu, bhASAke vikAsakA rUpa parilakSita hotA hI hai| eu pasatthu ganthu suhu mANi / avaramaMghavai maNi aNurAiya, maha jo sUri dei vara zistraha,NIca-sUra suya-dAsI-bhivaI gantha atya suriNa bhAvaNa bhAiya / jAha zigoya asuha maNDajaI,amiyakAla taI ghora-dui bhumjA
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhArA aura dhArA ke jaina vidvAna (paramAnanda jaina zAstrI) bhAratIya itihAsa meM 'dhArA' nAmako nagarI bahuta prasiddha prApta kI hai| aura kaI prAcAya to tatkAlIna rAjAghoMse rahI hai| use kaba aura kisane basAyA, isake prAmANika pUjita tathA unake nava ratnoMmeM prathita rahe haiN| vahAM aneka ullekha abhI anveSaNIya hai| epi prAphiyA iNDikA jilda saMghoM aura gaNa-gacchoMke prAcArya rahate the| aura unake bhAga ke nimna padyase jJAta hotA hai ki dhArA nagarI ko sAMnidhyameM aneka ziSya darzana, siddhAnta, kAvya aura vyApavAra yA paramAravaMzI rAjA vairisihane apanI talavArakI karaNAdikA paThana-pAThana karate the, aura vidyAdhyayanake dvArA dhArase zatrukulako mAra kara dhArA nagarIko basAyA thaa| apane jIvanako prAdarza banAnekA prayatna karate the / rAjAkI yathA porase bhI aneka vidyAlaya aura pAThazAlAeM calatI thIM "jAtastasmAd vairisiMho'tra nAmnA, jinameM saikar3oM chAtra zikSA prApta karate the| ina saba kAryoMse loko va te vajaTa svAminaM yam / usa samaya kI dhArA nagarIkI vizAlatA, mahAnatA aura zrI zatrovarga dhArayAse nihatya, sampanna honekA ullekha milatA hai| dhArAmeM yavanoMkA adhikAra ho jAne para unhoMne dhArmika bhImaddhArA sUcitA yena rAjJA // " viSa vaza hinduoMke aitihAsika sthAnoM aura deva mandiroMkahA jAtA hai ki vairisiMhane dhArAko basAne 1 ke sAtha jainiyoMke bhI aneka devasthAna tor3a diye gae, unake yaha kArya san hAse 11 IsvI, (vi.saM. 171 se pASANoMse unhIM sthAnoMmeM masjidoMkA nirmANa karAyA gayA, 268) takake madhyavartI samayameM kiyA thA / darzanasArake mUrtiyoMkA tor3A yA skhaNDita kiyA gayA / aura unake kartA devasenane apanA darzanasAra vi0 saM0 1. meM dhArAmeM sAhityako naSTa bhraSTa kara diyA gyaa| aneka bahumUlya hastanivAsa karate hue vahAMke pAzvanAtha caityAlayameM mAgha sudI likhita graMthoMko pAnI garma karaneke liye hammAmoMmeM jalA dazamIke dina banAkara samApta kiyA thA / isa granthameM diyA gayA / isIse Ajakala ujjaina, dhArA, kAThamAMDU aura ekAMtAdi pradhAna paMca mithyAmatoM, evaM draviDa, yApanIya, mAlava dezameM yatra-tatra khaNDaharoM aura jaMgaloMmeM aneka jaina kASThA, mAthura aura bhila-saMghoMkI utpatti bhAdikA itihAsa mUrtiyA~ khaNDita akhaNti dazAmeM upalabdha hotI haiN| jo unake kucha saiddhAntika ullekhoMke sAtha kiyA hai| jisase yaha vahAM jaina-dharmake astitva aura pratiSThAkI ghotaka hai| anya aitihAsika vidvAnoMke bar3e kAmakI cIja hai / darzanasAra Aja isa choTese lekha dvArA dhArA aura usake samIpake isa ullekha parase yaha spaSTa ho jAtA hai ki dhArA nagarI vartI sthAnomeM jo jaina sAdhu vihAra karate the aura unhoMne vi0 saM0 110 se pUrva basI huI thii| kitane pUrva vasI yA usa samaya meM jo grantha racanAeM vahAM kI unhIMke kucha samubasAI gaI thI yaha abhI vicAraNIya hai| yaha ho sakatA hai llekha isa lekha meM denekA vicAra hai jisase 10vIM zatAbdIse ki devasenane jaba dhArA nagarIke pArzvanAtha mandirameM dazana 13vIM zatAbdIka samayameM jainiyoM ke itivRttakA kucha sahI sAra banAyA taba vahAM rAjA vairisiMhakA rAjya rahA ho| patA cala ske| dhArA nagarI aura usake Asa-pAsa ilAkoM meM jainiyoMkI vastI, mandira-maTha aura sAdhu-santa yatra tatra vicaraNa dhArAke katipaya granthakato vidvAn aura unake grantha karate the| 10vIM zatAbdIse lekara vikramako 13vIM zatAbdI (1) saMvat 11.kI devasanakI 'darzanasAra' nAmaka racanAtaka vahAM jainAcAryoM aura vidvAnoMne nivAsa kiyA hai aura kA upara ullekha kiyA jA cukA hai| isake sivAya inhIM unake dvArA vahAM grantha racanA karane karAne Adi ke aneka devasenakI 'mAlApa paddhati, nayacakra, tatvasAra, ArAdhamAsAra samullekha pAye jAte haiM / dhArA mAMDU aura mAlavA tathA Adi kRtiyAM kahI jAtI haiN| ye sabhI kRtiyAM dhArAmeM racI ujjaina jainadharmaka pracAra kendra rahe haiM / aneka prathita evaM gaI, yA anyatra, yaha kRtiyoM parase kucha bhI jJAta nahIM prabhAvazAlI granthakAroMne apane astitvase dhArAko alaMkRta hotaa| kiyA hai| aura rAja darabAroM meM hone vAle zAstrArthoM meM vijaya (2) prAcArya mahAsemane apanA 'praya mna carita' vikrama
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ zranakAntu . in. 282] varSa 13 + T kI 11vIM zatAbdIka madhya bhAgama banAkara samApta kiyA hai| sUrika ziSya aura namiNaka prazidhyAnAmata gati mujakI AcArya mahAsena bADa bAgaDasaMghake pUrNacandra, prAcArya svAmasena / ke ziSya aura guNAkara senarike ziSya the|.sNbhv hai amitagatinaM apanA paMcasaMgraha..vi0 saM0 2073 meM Pris F 5 .15 MER # 1 FRIR FER F95, THIEF TO HIF I CITE mahAsenAcArya gurujanoMka vihArase bhI dhArA-nagarI pUta huI masUtikApura (vartamAna masUda vilIdA) meM jo dhArAka samIpa TERTAITRIFLEEEEEE TENSIBI.pA hamahAsana siddhAntAvAdI, vAramI kavi aura.zabda hai, banAyA thaa| ina saba ullekhasidharmitagati dhArA nagarIka TRAFFIT- THI jAREpiatimATorrey iPHERE brahmakecitra dhaamthe| yazasviyoM dvArA saMmAnya, sajjanA nivAsI the| unhoMne prAyaH apanI sabhI racanAeM dhArAmeM namoFEELERatin+TAFEIndLIEr.plthy appaNI aura pApa rahitAya paramAra vaMzI rAjA muJja yA unake samIpavaMtI nagaroma banAI hai| bahuta saMbhava hai ki 1975 EFTER DETTE. 75+ F5.132_ 116FPN. ZIETEIS P EP hamA pUjita the| samyagdazana jJAna, cAritra.ri tapkA vAcAyeM amitagatika gurujana bhI dhArAryA usake samIpavatI TFIED IFFEAFRIASISATESUPSUPEThes INTRinTHRITHVANI...IFROFIpara sAmAsvarUpa prari bhavyarUpI kamalAka vikasita karane sthAnAma rhaa| amitagatinasa468se 1 A PUS IR Pornst ENTIS FI . bAravAndhava the-sUyatha-tathA mindhurAja mahAmAtyaM zrI 23 vaSoMmeM aneka graMthoMkI racanA vahAM kI hai| FFFFEMAITRIFTESHEET IF AJEFERIFIE paTakArA jinake caraNa kamala pUje jAte the aura unhIMka ) muni zrIcandrane jI lAlabAgasaMgha aura balATRIP IFFI SHIJIFIETEFFE IFERENESEART anurodha vaza una granthako racanA huI hai| skAragaNake prAcArya zrInadIka ziSya mahAsena sUrikA samaya vikramI / vo 'zatIbdIkI vi0 saM0 1080meM kI saMvasAyiharaviSeNake samAdhikiAmadAdA - vi0 panacaritakI TokAkolI mahoMnevisaMka meM dhArA mAma aura sAkSAMka prApta hue hai| nagarI meM rahA mojalelo rAjyoM jAkara sAsa kiyA AMcA pratigAma inhI nadeyaka dAvyakAlamAvi tIsarI kRti mahAkavi puSpadantake ittarapuyaNakA dipAyA APHY bhASAzulI dhamAke dina "bhumAphti ema jise unhoMne, sAgarasena nAmake saikAntrika vidvAnase mahA; sandAhakI hai| jaisA pAusa anya ke antima prazasti paya asA viSama padoM kA vivaraNa, jAnakara aura mUla dipaNA REP aip ! HATE TRE HEr. FF IFF svalokUna, kara, vi0 saM rAjAbhAjadvaka HEETTEzavamati vinA FIm pAlakAlameM cAsothI, kRti 'zivakoTiko bhAvatI sahastre vAraNa prabhavati hi dizAdhika (14) so asAdhanA kA sA-TiyA hai jisakA ullekha - In samApta paJcamyA bhavati dhariNI majjapatA, PIR siMta pApASa budha hita mida zAstramanadham 32 TIkA karate hue kiyA hai| muni zrIcaMdrakI ne bIcamA isase harAyA PF ,taka to dhAra kI racI gaI haiN| inhoMne sAgarasena aura pravacanasena sunizcita ho aura kitane samaya taka hamiha nizcita nAmake do, vidvAnoM kA ullekha kiyA hai ... runt nahAkahA~jomakatI para yahAhAtA hai kalapadeyame 18) darzanAkhAtaladRSTA., mahAvidvAna AcArya 'yA'. madhyavartI kimI samaya meM mujakA mANikyunandI brailokyanandIke ziSya the....nayanandIne, thoN| cUki mahAmane muja dvArA punita zre, zrIra apahe. samAjavidhividhAna' nAmaka kAvyameM, mahApahiDda ta: akt ho nivAsa karate the| zrataevaM yaha prantha bhI batalAna, ke..mAtha sAtha, . unheM pratyakSa-parokSarUpa pramANa unhIMka gajya kAlameM racA gayA hai| . . jalase-bhare aura nayarUpa... caMcalataraMgasamUhase gambhIra, nAkaM mAthurAmavAvAbArya samitagatimAhomAsanaH satama sAtabhaMgarUpa kallolamAlAse bhUSitA jinazAsana sariyo vidinAkhilorusamAyovAdIca kAhI kviH| rUpa nirmala sarovarale yukta maura. divoMkA, cUDAmaNi prakaTa zayAvidhiprayAsa yazo mAnyAM satA. mapaNI: 1: / kilA hai, 5. unhoMne nyAyazAstrakA, dohana karake parIkSA zrAmItzrImahoNasUhinaghAlI munArcita:, . . . . mukha' nAmakA sUtraprastha banAyA thA, jise nyAya vidyAmRta sImAdarzanayodhavRdayasambhavAbjanI bAMdhavaH .. . kahA jAtA hai| jisapara unake ziSya prAcandra jaise, tArkika zrI sindhusajasvamAlanapaTevAcita : pAdapadamaH / .. vidvAna dvArA prameyakamanAmAtaMrDa' nAmakA TIkA-aMtha likhA cakAra nenAbhi hitaH prabaMdha sa pAvanaM niPiThana maGgajasya gayA hai, tathA laghuH antavIra kI 'prameyaratnamAlA' nAmako .. - 'FTF FAIR 1.1 -HARmacarita prazasti eka TIkA mI upalabdha hai aura eka TippaNa bhI ajJAtakartRka
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 13] dhArA aura dhArAke jaina vidvAna [283 - racA gayA hai, jo vartamAna meM nahIM milatA hai| isa TippaNa par3ate haiN| ApakA 'sudaMzaNacarita' nAmakA apabhraMza bhASAkA kI utthAnikAmeM die gae nimnavAkya svAsa taurase ulle- khaNDa kAvya mahAkAvyakI zreNI meM rakhane yogya haiN| jahA~ khanIya hai:-'dhArAnagarIvAsanivAsinaH zrImANikyanandi usakA carita bhAga rocaka aura AkarSaka hai paho vaha bhaTTArakadevAH parIkSAmukhyAkhyaprakaraNamAracayAmbabhUva. sAlaMkAra-kAvya-kalAkI raSTise bhI ucca koTikA hai| kavine __ mANikyanandI darzanazAstroMke marmajJa vidvAna the| unake use sara use sarasa banAnekA pUrA prayatna kiyA hai| unhoMne svayaM aneka ziSya the, jo unake pAsa adhyayana karate the| unameM likhA hai ki rAmAyaNameM rAma aura sItAke viyoga aura prabhAcandra aura nayanandIkA nAma pramukha rUpase ullikhita zoka-janya vyAkulatAke darzana hote haiM aura mahAbhAratameM milatA hai| inakA samaya bhI vikramakI 11vIM zatAbdI hai| pAMDava aura pRtarASTrAdi kauravoMke paraspara kalaha aura mArakATake mANikyanandIke prathama vidyAziSya nayanandIne apane dRzya aGkita milate haiN| tathA lokazAstra meM bhI kaulika, cora 'sudarzanacarita' meM apanI guruparamparAkA ullekha karate hue vyAce prAdikI kahAniyAM sunanemeM AtI haiN| kintu isa sudanimna vidvAnoMkA ullekha kiyA hai| pavanandI, viSNunandI zanacaritrameM aisA eka bhI doSa nahIM hai / jaisA ki usake vizvanandI, vRSabhanandI, rAmanandI aura trailokyanandI ye saba nimna padyase prakaTa hai| ukta mANikyanandIse pUrvavartI vidvAna haiN| saMbhavataH ina "rAmo sIya-vibhoya-soya bihuraM saMpatta raamaaynne| nanyanta nAmavAle prAcAryoMkI yaha paramparA dhArA yA dhArAke jAdaM pANDava-dhAyara sadadaM gotaM klii-bhaa-rhe| samIpavartI sthAnoM para rahI ho| kyoMki mANikyanandI aura DeDA koliya cora ranju giradA AhAsidA suhaye, prabhAcandra to dhArAke hI nivAsI the| ata: mANikyanandIke No ekkaM pi sudaMsassa caride dosaM samunbhAsidaM / guru-praguru bhI dhArAke hI nivAsI rahe hoM to isameM pAzcarya- sAtha hI unhoMne kAvyakI zrAdarzatAko bAra-bAra vyakta kI koI bAta nahIM hai| karate hue likhA hai ki rasa aura alaMkArase yukta kavikI (6) nayanaMdI aura prabhAcandra cUMki samasAmayika vidvAna kavitAmeM jo rasa milatA hai vaha na taruNijanoMke vidrama haiM aura donoM hI mANikyanandIke ziSya the| cUMki nayanaMdIne samAna rakta adharoMmeM, na Amra phalameM, na IkhameM, na amRtameM, apane ko unakA prathama vidyA ziSya likhA hai isa lie prabhA- naviSameM, na candanameM, aura na candramAmeM hI milatA hai| candrase pahale unakA paricaya diyA jAtA hai| jaisA ki graMthake nimna padyase spaSTa hai :muMjake bAda jaba dhArAmeM rAjAbhojakA rAjya hayA, taba "No saMjAdaM taruNi ahare vidramA rakta sohe. usake rAjyazAsanake samaya dhArAkA utkarSa apanI carama No sAhAre bhamiya bhamareNeva puDiccha DaMDe / sImAtaka pahuMca gayA thaa| cUMki bhojavidyAjyasanI vIra aura No pIyUse, hale khihiNe candaNe Neva cande, pratApI rAjA thA / isa lie usa samaya dhArAkA sarasvatI- sAlaMkAre sukai bhaNide jaM rasaM hodi kavve / " sadana khUba prasiddha ho rahA thaa| aneka dezavidezoMke vidyArthI nayanandIkA prastuta graMtha apabhraMza bhASAmeM likhA gayA usameM zikSA prApta karate the| aneka vidvAna aura kavi vahAM hai, jo svabhAvataH madhura hai / phira bhI usameM sadarzanake rahate the| niSkalaGka caritakI garimAne use aura bhI pAvana evaM paThaprastuta nayanandI rAjA bhojake hI rAjyakAlameM hue haiM, nIya banA diyA hai / granthameM 12 sandhiyAM haiM jinameM sudarzanaaura unhoMne vahIM para vidyAdhyayana kara grantha racanA kI hai| ke jIvana-paricayako aGkita kiyA gayA hai / parantu isa mahAinhoMne sakalavidhi vidhAna kAnyameM apaneko nirmalasamyaktvI. kAvya granthameM, kaviko kathanazailI, rasa aura alaMkAroMkI paMcaparameSThIkA bhaka, dharma, artha aura kAmarUpa puruSArthase yukra, puTa, sarasakavitA, zAnti aura vairAgyarasa tathA prasavaza tathA zaMkAdika malase rahita svargApavargarUpa-sukharasakA prakA kalAkA abhivyaMjana, nAyikAke bheda RtunoMkA varNana aura zaka likhA hai| unake veSa bhUSA AdikA citraNa, vividha chandoMkI bharamAra, isase nayanando pratibhAsampana eka vidvAn kavi jAna lokopayogI subhASita aura yathAsthAna dharmopadeza AdikA mArmika vivecana isa kAmyagraMthakI apanI vizeSatAke nirdezaka dekho, anekAnta varSa 10 kiraNa :1-12 hai aura kaviko Antarika bhadratAke ghotaka haiN|
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 ] anekAnta [varSe 13 - kakine isa graMthakI racanA avaMtI dezasthita dhArA nagarIke antara nahIM paayaa| 'jinavara' bihArameM rAjA bhojadevake rAjyakAlameM kI hai isake do kAraNa jAna par3ate hai, eka to yaha ki lipiinakI dUsarI kRti 'sayala-vihi-vihANu' nAmakA jo kartA ko ukta saMdhiyoMse vihIna vATataprati milA hA bhAra mahAkAvya prantha hai vaha 58 sandhiyoMmeM samApta huA hai| usane usIke anusAra pratilipi karadI ho / dUsare yaha ki zurUkI do tIna sandhiyoMmeM granthake avataraNa, Adi para lipikartAko svayaM apane sampradAyake vyAmohakI kar3A bhAloprakAza DAlate hue zvoM se vI sandhi taka mithyAtvake canA, mAnyatAkI asaMgati aura kathana kramAdike kAkhamithyAtva aura lokamithyAtva mAdi aneka mithyAtvoM-beDhaMgepanakA pradarzana sahya na huA ho-vaha unheM rUDhIvaza kA svarUpa nirdeza karate hue kriyAvAdi aura prakriyAvAdi usI taraha se mAna rahA ho / aura isa kAraNa una sandhiya prAdi bhedoMkA vistRta vivecana kiyA hai| parantu kheda hai ki ko pratilipi na kI gaI ho| athavA anya koI kAraNa 15vIM sandhike pazcAt 32vIM sandhi taka 16 sandhiyAM isa huA ho, kucha bhI huA ho, para grantha kI apUrNatA avazya pratimeM gAyaba haiN| 15vIM saMdhike bAda 32vIM saMdhi mA gaI haiM. khaTakatI hai AzA hai vidvajjana anya pUrNapratikA anveSaNa jisase anya khaNDita ho gayA hai, parantu patra saMkhyAmeM koI karanekA prayatna kareMge, jisase vaha navazikSitoMkA dharma viSayaka gumarAhapana ___ jAMca samitikI AvazyakatAjaina samAjake sAmane eka prastAva / (zrI daulatarAma 'mitra') (2) kahA kucha bhI jAya kiMtu dekhA yahI jA rahA hai ki gumarAhake kAraNa jAMcake vakta mAmane pAveMge hI phira bhI adhikAMza nava zikSita dharmake viSayameM gumarAha hote jA rahe kucha kAraNoMpara yahAM prakAza DAlA jAtA haihaiM / jaise-jinadarzana nahIM karanA, jinavANIke paThana-pAThana (1) zikSA paddhatike doSakA prabhAva tathA khAnapAna sambandhI prArogyaprada pratibandhoMkA "aAja kalakI zikSApaddhatimeM bar3A doSa yahI hai ki vaha bhI na mAnanA, ityaadi| prAtmAkI vastu nahIM rhii|" gumarAha kyoM hote jA rahe haiM? - sarvapallI rAdhAkRSNana basa isI bAtakI to jAMca karanA hai| "jisa zikSAkA vikAza manuSyane isalie kiyA thA eka jAMca samiti kAyama kI jAya jo yA to jagaha- ki vaha manuSyako usake vicAroM-bhAvoM-ko pragaTa karane meM jagaha ghUmakara nava zikSitoMse mile yA unakA kisI eka sahAyaka ho| vahI zikSA jaba manuSyake bhAvoMko chipAneke jagaha jamAva karake jAMca kare aura jAMcameM jo kAraNa najara kAma pAne lagI to kyA vaha cAdara aura gauravakI vastu raha prA samAjako cAhiye ki unheM dUra karanekA prayatna kre| jAtI hai?" -vinobA kArya atyanta prAvazyaka hai| dina para dina mAmalA bigar3atA (2) zaMkA-samAdhAnako kamIjA rahA hai| ciMtAkA viSaya bana rahA hai| kyoMki-dharmoM "manuSya para jaba usako zraddhA (dharma zAstrakI bAtoM) dhArmikai vinaa| ke virodha prAraMpa pAte haiM taba sAmane do hI sthiti rahatI
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11-12] jaina samAjake sAmane eka prastAva [285 haiM yA to vaha una AkSepoMkA uttara de yA unakA hokara rhe|' khAlI adaba kAyadoM meM hI nahIM kiMtu ruci, veSa, vinyAsa -60 lAlabahAdura jaina aura jIvanakI choTI-choTI bAtoM meM bhI ve usake pIche cleN| vartamAnakA vaijJAnika mAnava dharmakI tarapha isa dRSTile bhAge hoM na barAbarImeM kintu eka hama pIche / phaujI anudekhanA cAhatA hai ki usakI zaMkAeM aura kaThinatAeM miTa zAzanakI taraha eka sIdhI katArameM aura sAvadhAna rahe ki jAya / yadi dharmako apanA sthAna banAe rakhanA hai to nAnA jidhara usakA paira mudde unakA bhI udhara mude aura jidhara prakArake uttama suphala dharmase prApta hote haiM yaha bAta use usakI jitanI gardana muke ve bhI udhara utanI hI gardana Arimaka-vaijJAnika DhaMgase samajhanA hogA / 'vartamAnakA mukAveM |-knhaiyaalaal mizra prabhAkarakI eka kahAnIse vaijJAnika mAnava hara eka bAtako jAMca karake mAnanA cAhatA "yuvaka gaNa khuzAmada nahIM cAhate parantu nikhAlasattA hai yadi vaha dharmako pAlanA cAhegA to vaha pUchegA ki isase cAhate haiN| apanI bhUleM chipAnekI unheM kabhI jarUrata nahIM use isa saMsArameM kyA kyA lAbha mileNge| kevala nirvANake mAlUma hotii| unakI umra hI bhUleM karake prakvamandI bharose para hI use kauna paalegaa| -lArDa lethiyana sIkhanekI hotI hai| bhUla karanese aura use sudhAranemeM unheM 'mAja hama apane dharmake vikAzako kevala paraloka ekasA aAnanda milatA hai| yuvakoMko isa bAtakA jJAna sudhAranekA sAdhana samajha rahe haiN| jahAM hamAre prAcAryoMne hotA hai ki ve skhalanazIla haiN| isIlie to ve vizvAsaine Atmonnatike sAtha sAtha ihaloka aura paraloka saphala pUrvaka bar3oMkA aMkuza svIkAra karate haiM / parantu jaba yaha banAnekA sAdhana batalAyA hai|' -40 devakInandana jaina aMkuza davAvakA rUpa grahaNa karatA hai taba ve usakA sAmanA bar3e-bUr3hoMkI dharma ThekedArI karate hai| parantu dabAva nikala jAne para ve phaurana hI apane jisa prakAra puruSa varga striyoMko sAthameM na rakhanese svabhAvake anusAra aMkuza hU~Dhate hue najara pAte haiN|' sabhAtroMmeM pApa kie gaye samAjasudhAraka prastAvoMkA amala 'bahate hue pravAhake samAna bAlaka cAlAka aura komala nahIM karA sakA, usI prakAra bar3e-bUr3hoMne dharmako ThekedArI hote haiM, yaha bAta bhUlakara hama loga, badI avasthA pAle khuda lelI, nava zikSitoMke mAthe dhArmika (maMdira vyavasthA prAdamiyoMkI kasauTIse bAlakoMke bhale bure vyavahArakI parIkSA Adi) javAbadAriyoM nahIM mdii| karate haiN| para yaha bhrama hai aura isalie bAlacaritrameM kucha (4) pitAoMkA anAdarza jIvana kamI honepara AkAza-pAtAla eka karanekI koI jarUrata nahIM maMdiroM meM lar3AI mArapITa khUna khaccara taka krnaa| hai| pravAhakA jora hI sudhArakA-doSa dUra karanekA utkRSTha paMca pAMpoMmeM lgntaa| mAdhana bana jAtA hai| jaba pravAha baMdha hokara pAnIke choTe 2 parva (syAga) ke dinoMmeM tyohAra (bhoga) sarIrakhA jIvana Dabake bana jAte haiM taba vAstavameM bahuta ar3acana pdd'tii|' bitaanaa| -ravIndranAtha ThAkura sattveSu maitrI Adi cAra bhAvanAoMkA abhAva / (5) pitAoMkA anucita dabAva-jyAdatI AjakalakA pitA apane parivArakA saMrakSaka aura pUjya isa prakAra gumarAha honeke kAraNoMpara na kucha prakAza abhibhAvaka banane mAnase saMtuSTa nahIM hai| vaha to jelara DAlA gayA hai| asala meM kAraNa aneka haiN| jo jAMca ke vakra honA cAhatA hai| usakI khuzI isase nahIM hai ki parivArake navazikSitoMke dvArA sAmane paayeNge| loga apane-apane DhaMga para phale phUle, balki isase hai ki AzA hai, jaina samAja isa nivedana para-prastAva-para ve usake uThAye uThe, baiThAye baittheN| yadi vaha dhArmika hai to ve dhyAna dekara navazikSita kiMtu dhArmika pAMca sajjanoMkI eka bhI dhArmika hoM aura vaha nAstika hai to ve bhI nAstika hoN| samiti zIghra hI kAyama kregii|
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA kI yugavANI __ (DA. vAsudeva zaraNa agravAla) . mahAvIra jayantI aisA zubhaparva hai, jo hamArI tidhikrama- mArga ahiMsAkA hI hai| hiMsAkI vyApaka jvAlAmoMne do meM Akara uccatara cintanake lie balAt hamArA udbodhana bAra saMsArako do vizva yuddhoMke rUpameM isa zatImeM bhasma kiyA karatA hai| isa samaya manuSya-jAti aisI kaThina sthitimeM pada hai| bhAgeko jvAlA pahilese kahIM adhika bhayaMkara thii| gaI hai ki yadi usase usakA zIghra nistAra na hubhA, to hiMsAkI ve vikarAta lapaTeM aba bhI mAnavako bhasma karaneke bhaviSya meM kyA dazA hogI, kahanA kaThina hai| manuSyane apanI lie pAsa AtI dikhAI par3atI haiN| vAstavika yuddha na hI mastiSkakI zakise saba kucha prApta kiyA, zAyada usane itanA hokara bhI yuddha jaisI sthiti banI huI hai| yadyapi zarIrakA adhika prApta kara liyA hai, jitanekI usameM pAtratA nahIM sthUla nAza hotA nahIM dikhAI detA, para hiMsAkI ina hai| usakI vaha upalabdhi hI usake lie bhayAnaka ho gaI jvAlAmoM meM manakA nAza to ho hI rahA hai| isa samaya jo hai| vijJAnakI naI zakti mAnavako milI hai, kintu usa vyakti apanA santulana rakha kara satya aura zAntikI bAta zakrikA saMyama vaha nahIM sIkha pAyA hai| zakti prAsurI bhI socate aura kahate haiM, mAnava jAtike sabase bar3e sevaka ho sakatI hai, devI bhii| yadi vaha bhayakA saMcAra karatI hai. aura hitaiSI haiN| to bhAsurI hai / jahA~ bhaya rahatA hai, vahA~ ucca adhyAtma isa samaya saba rASTroMke lie yahI eka kalyANakA tatva kisI prakAra panapa nahIM sktaa| bhayakI sanidhimeM mArga hai ki ve sAmUhika rItise ahiMsAkI bAta soce| zAntikA prabhAva ho jAtA hai| bhaya bhAtmavizvAsakA vinAza ahiMsA aura pravirodhake naye mArga para calanekA nibhaya kreN| karatA hai| vaha zaMkA aura sandehako janma detA hai| samasta hiMsAtmaka vicAroMko tyAga kara hiMsAke sAdhanoMkA bhI parimAnavajAti bhaya aura sandehakI tithimeM par3a jAya to isase syAga kreN| jo zaktizAlI rASTra haiM, unake Upara to isa bar3ha kara zoka aura kyA ho sakatA hai| kucha aisI hI dAyitvakA bhAra sabase adhika hai| una-una rASTroMke karNaabhavya sthitimeM bhAja hama saba apaneko pA rahe haiN| koI dhAroMko isa bAtakA bhI vizeSa jJAna hai ki isa bArake bhI rASTra bhayamukta nahIM hai| hiMsAtma yuddhakA pariNAma kitanA vinAzakArI hogaa| aisI vicArakara dekhA jAya to bhayakA mUla kAraNa hiMsA hai| sthitimeM antarrASTrIya rAjanItiko isa prakArase mor3anA hogA zaktikA hiMsAtmaka prayoga-yahI vizvameM bhayakA hetu hai| ki vaha ahiMsAko apanA dhruva -bindu bnaaye| ahiMsAke isa bhayako abhI taka koI jIta nahIM pA rahA hai, aura na dvArA pArasparika prIti aura nyAyakA mAzraya leN| koI aisI yukti hI nikAlI jA sakI hai, jisase vizvake mana bhagavAna mahAvIrakI jayantI prativarSa bhAne vAlI eka para chAI huI yaha kAlI ghaTA dUra ho / yadi hiMsAke isa nagna tithi hai| vaha pAtI hai aura calI jAtI hai| kintu usakA tANDavase vAstavika yuddha na bhI hudhA aura kucha varSoM taka mahattva mAnava jAtike lie vartamAna kSaNameM asAdhAraNa hai| aisI hI bhayadAyI sthitimeM mAnavako rahanA par3A, to bhI yaha tithi ahimAke dhruva-bindukI ora nizcita saMketa mAnavake manakA bhArI nAza ho jAyagA / svatantra vicAra, karatI hai, aura yaha batAtI hai ki mAnava kalyANakA mArga prAtma-vizvAsa, ucca prAnanda ina sabase manuSyakA mana kisa ora hai| mahAvIra Ajase lagabhaga DhAI sahasra varSa pUrva vikAsa prApta karatA hai| yahI vaha amara jyoti hai, jisase hue| apane samayakI samasyAoM para unhoMne vicAra kiyA mAnava jAtikA jJAna adhika-pradhika vikasita hotA hai| aura usane samakAlIna vyakriyoMke jIvana para prabhAva DAlA, isa samaya kI jo sthiti hai, usake samAdhAnakA yadi kintu ahiMsAkI jisa dRr3ha bhUmi para unhoMne apane darzanakA koI upAya hai to vaha eka hI hai| hisAke sthAnameM ahiMsA- nirmANa kiyA, usakA mUlya deza aura kAlameM ananta hai| ko lAnA hogA / hiMsAko bAta chor3akara ahiMsAko jIvanakA Aja bhI usakA sandeza unake lie subama hai, jo usa siddhAnta banAnA hogA / zAyada niyatine hI mAnava jAtiko vANIko sunanekA prayatna kareMge ahiMsAkI vANI Aja bhI vikAsakI usa sthitimeM lAkara khar3A kara diyA hai. jahA~ soca yugavANI hai| vicAra kara bhAgekA mArga cuna lenA hogA / yaha dhruva (zramaNa se)
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyA graMtha-sUciyoM Adi parase jainasAhityake itihAsakA nirmANa sambhava hai ? (paramAnanda zAstrI) kucha vidvAnoMkA khayAla hai ki bhAratIya jainavA mayake bhakise jinavANIkA uddhAra ho sakatA hai| prAja yadi jinasAhityakA itihAsa una sAhityika aitihAsika anekAntAdi vANI na hotI to hameM jina mUrtiyoMkI pUjA, mahattA aura patroM grantha sUciyoM aura prazastisaMgraha Adi parase saMkalita sAMsArika dukhoMse chUTanekA upAya, evaM prArama-bodhi prApta kiyA jA sakatA hai| jo samaya-samaya para unameM vidvAnoMke karaneke mArgakA saMdarzana milanA durlabha thA / jo macce guru dvArA likhe gaye anveSaNAtmaka lekhoMmeM nibaddha huzrA pAyA janoMke abhAva meM bhI jinavAyI hamAre utthAna aura patanakA jAtA hai| usa parase aitihAsika paricaya likhanemeM bahuta aura svAdhInatA prApta karanekA upadeza detI hai| aisI pavitra kucha sahAyatA mila sakatI hai| isake liye grantha bhaNDAroMko jinavANIkI Aja hama upekSA kara rahe haiN| yaha kitane kheda dekhane tathA sUcI nirmANa karane evaM zrAvazyaka noToMke tayyAra kA viSaya hai| hajAroM lAkhoM grantha graMtha bhaNDAroMmeM par3e-paDe karane meM samaya aura zakiko kharca karanekI AvazyakatA nahIM hai| vinaSTa ho rahe haiM dImaka aura cUhoMke bhaSaya bana rahe haiM aura aura na isakI vajahase kAmameM zithilatA lAnekI jarUrata hai| banate jA rahe haiM / kucha hamAro lAparvAhIse bhI vinaSTa hue yaha saba kArya una vyaktiyoM, saMsthAoM tathA netAoMkA hai jo haiN| aura kitanoMkI hama rakSA karanemeM asamartha rahe haiN| kucha isa ora apanI dilacaspI rakhate haiN| aura jo apane prayatna rAjya viplavoMmeM vinaSTa hue haiN| paratu jo zeSa kisI taraha dvArA bhaMDAroMse khojabIna karake mahatvapUrNa granthoMko upalabdha baca gae haiN| unake saMrakSaNakI ora bhI hamArA dhyAna kara unakA paricaya vidvAnoM aura janatAke liye prakaTa karate nahIM hai| rahate haiN| kyoMki zAstrabhaMDAroMkA avalokana karanA bahu yadi karor3oM araboMkI sampatti daivayogase vinaSTa ho jAya zrama sAdhya honeke sAtha sAtha Arthika asuvidhAoMke kAraNa to vaha punaH prApta kI jA sakatI hai| parantu jina prAcAryoMke aba taka sampanna nahIM ho sakA hai / samAjakA isa ora kucha bahumUlya parizrama aura adhyavasAyase jo grantha likhA gayA bhI dhyAna nahIM hai / samAjakA adhikAMza prarya mandiroMke hai usake vinaSTa ho jAne para yA khaMDita ho jAne para prAyaH pharza, pUjA, pratiSThA, melA aura sthotsavAdi jaise kAryoM meM koI bhI vidvAna use usake nirdiSTa rUpameM puna: banA kara vyaya kiyA jAtA hai| samAjakA dhyAnabhI prAyaH inhIM saba taiyAra nahIM kara sktaa| aisI sthitimeM samAjake dhanikoM kAryoMkI ora adhika rahatA hai| mUrti-maMdira nirmANako hI aura vidvAnoMkA Avazyaka karttavya ho jAtA hai ki ve jinadhanI loga dharmakA khAma ajha mAnate haiM / janatAkI kevala vANIke samuddhArakA pUrA prayatna kreN| arthAbhAvake kAraNa bhakri pASANa-mUrtiyoM meM raha gaI haiN| kiMtu jisa jineMdra usake samuddhArameM jo rukAvaTeM ho rahI haiM-vighna-bAdhAe~ vANIke dvArA jagatkA kalyANa huzrA hai bhUle hue evaM patha- pA rahI haiM-unheM dUra kara usake uddhArakA prayatna karanA, bhraSTa pathikoMka liye sanmArgakA bodha jisase milA hai| aura use hRdayameM avadhAraNa kara antaH kaSAya-zatruoM para karma baMdhanako anAdi parataMtratA nisake dvArA kATI jAtI hai| vijaya prApta karanA hI jinavANIko saccI bhakri hai, deva aura guruke abhAvameM bhI jo vastu-sthitikI nidarzaka haiM upAsanA hai| astuH usa bhagavatI vANIkI ora janatAkA koI dhyAna nahIM hai| vartamAnameM jo grantha-sUciyoM prakAzita huI haiM unameM bhagagana mahAvIra kaise jina baneM, unhoMne doSoM aura kaSAyoM aneka aimI sthUla bhUleM raha gaI haiM jinase kevala itihAsameM ko kaise jiitaa| kaThora upasarga parISaha janya vedanAoM para hI galtI nahIM hogI, kintu usa lekhakakI kRtikA bhI kisa taraha vijaya pAkara svAramopalabdhike svAmI hue haiN| yathArtha parijJAna na ho sakegA, usase aitihAsika jJAna pUrA na kheda hai ki Aja hama loga usa jinavANIkI mahattAke honeke sAtha anya dvArA nahIM racI gaI kRtiyoMkA bhI mUlyako bhUla cuke haiM, yahI kAraNa hai ki hama usake uddhAra asatya bodha hogaa| jo yathArthataH satyase bahuta dUra hai maiM takakI ciMtA nahIM krte| hama use kevala hAtha jor3anekI yahA~ aisI eka do kucha bhUloMkA digdarzana mAtra karAU~gA, vastu mAtra samajhate haiM / aura ardha car3hA dete haiM / itanI mAtra jisase pAThaka aura anveSaka vidvAna yaha sahaja hI nizcaya
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288] anekAnta [ varSa 13 kara sakeMge ki samagra jainasAhityakA itihAsa likhanese pUrva zrImate varddhamAnAya kevljnyaanckssusse| graMthabhaNDAroMkA dekhanA kitanA jarUrI aura bhAvazyaka hai| saMsArazramanaHzAya namostu guNazAline // 3 // jisakI bhora kucha vidvAnoMkA dhyAna nahIM hai| usase anve- gautamAdInmunInnattvA jJAnasAmrAjyanAyakAn / Saka vidvAna sahaja hImeM yaha jAna sakeMge ki maujUdA grantha vakSye'natavratasyoccaiH vidhAnaM siddhi labdhaye // 4 sUciyoMko binA jAMce hue yadi hama usa parase sAhityake anta bhAga:itihAsakA nirmANa kareMge, to vaha kitanA skhalita, aura paTTodayAdizirasi prakaTe prabhedroH zruTipUrNa tathA apUrNa rhegaa| yaha usake saMkalita ho jAne zrIpadmanaMditacita paramodayaM yH| para maMtha-bhaMDAroMke anveSaNa dvArA jAMca karanese svayaM phalita tena prakAzitamanaMtakathA saroja ho jaaygaa| bhavyAlayo'tra makaraMda-rasaM pibantu / jayapurase prakAzita grantha-sUcI dvitIya bhAgake pRSTha iti bhaTrAraka padmanandi viracitA anantakathA sampUrNA 240para 13080para labdhividhAna kathA dI huI hai jo 12 iti ||8shaa jhata // 8 // patrAtmaka tathA paM. abhra.va kRta saMskRtakI racanA batalAI isameM 22 kathAe~ bha. padmanandike zipya bhaTTAraka gaI hai| maiMne isa kathAke jAnane aura usake Adi aMta bhAgameM sakalakItiko haiM:-jinake nAma padyAdi saMkhyA sahita pAe jAne vAle aitihAsika bhAgako jAnanekI dRSTise noTa kiyA thaa| jaba jayapura jAkara usa prathako nikalavA kara usakA nimna prakAra haiM:- ekAvalIyata kathA, padya 58, 2 cAdi-aMta bhAga dekhA, taba usake aMta: rahasyakA patA calA aura dvikAvalI kathA 76, 3 ratnAvalIvata kathA, 15, 4 naMdi zvarapaMkti vidhAna kathA, 11,5zIlakalyANaka vidhi, 71, taba yaha mAlUma huA ki yaha graMtha akelA eka hI nahIM hai kiMtu isake sAtha kaI anya kaviyoMkI kthAe~ aura bhI 6 nakSatramAlA vidhAna, 28, 7 vimAnapaMkri vidhi, 41,8 saMgrahIta haiN| jinakA nAmollekha taka graMtha-sUcImeM kahIM nahIM merupaMkri vidhi, 36, zrutajJAnakathA, 77, 10 sugvasampattiupalabdha hotA; kintu usameM paMDita abhradevakI bhI cAra aura vata phala kathA, 43, 11 zrutaskaMdhavidhAna 56, 12 dazakathAe~ zAmila haiM / jisase graMthakI kunta kathA saMkhyA ikattIsa lAkSaNika kathA 75, 13 kanakAvalI 46, 14 vRhadamukrAho gaI hai| aura isa kathA saMgrahake lekhaka muni jJAnabhUSaNa valI 25, 15 bhAvanApaMcaviMzativratakathA 34, 16 sarvatobatalAe gae haiM / aba maiM aitihAsika dRSTise unakA saMkSipta bhadratapa kathA, 37, 17 jinapuraMdara vidhi, 86, 18 mukkAparicaya denA ucita samajhatA hU~ jisase pAThaka unake nAmAdi valI kathA, 81.16 akSayanidhi vidhAna kathA, 48, 20 se paricita ho skeN| sugandhadazamIkathA, 114, 21 jinamukhAvalokanakAthA 25, isa kathA saMgrahameM anantavratakI eka kathA bha. prabhAcaMdra ke 22 mukuTa saptamI kathA 55 ra ziSya pAnandI kI hai jo vikramakI zvI 5vIM zatAbdIka kathA saMgrahameM do kathAe~-rukmaNi vidhAna aura prArambhika vidvAna the aura jinakI anya kaI kRtiyoM prakAzameM candanaSaSThI-ye do kRtiyAM kavi chatrasenakI haiM jinakA dhAdi mA cukI haiM jisakI zloka saMkhyA 85 hai jisakA zrAdi aMta bhAga isa prakAra hai: rukmaNi vidhAna kathAaMta bhAga isa prakAra hai Adi bhAgaAdibhAgazrImate bhuvanAMbhoja bhAsvate parameSThine / jinaM praNamyanemIzaM saMsArArNavatArakam / sarvajJAya jinendrAya vRSabhasvAmine namaH // 1 // rukmaNicaritaM vakSye bhavyasaMbodhakAraNam // 1 anta bhAgadharmopadeza pIyUSairbhavyArAma mnekdhaa| yo bhavyaH kurute vidhAna mamalaM svargApavargapradaM / yaH pupoSa namastasmai bhakttyA'naMtAya tAyine // 2 // yo'nyaM kArayate karoti bhavinAM vyAkhyAya saMbodhana (r) dekho vIrasevAmaMdirase prakAzita jainamadha prazasti saMgraha bhuktvA'sau naradevayovarasukhaM sacchatrasenahataM, prastAvanA pR. AkhyAtI jinanAyakena mahatIM prApnoti jainIzriyaM / 61
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 13 kyA graMtha sUciyoM Adi parase jainasAhityake itihAsakA nirmANa sambhava hai| [2t iti chatrasenAcArya viracita rukmaNikathAnakaM samAptam dekhe aura binA kimI jAMca par3atAlake paricaya likhanA to candraSaSThI kathA itihAsakA upahAsa hogA, athavA usakI prAmANikatA Adi bhAga saMdigdha ho jaavegii| kyoMki sabhI sUciyAM prAmANika jina praNamya candrAbhaM krmossdhvaantbhaaskrm| jAMcake sAtha banAI gaI hoM, isameM mujhe saMdeha hai / vidhAnaM candanaSaSThAdyA bhavyAnAM kathAyAmyaham / / aisI sthitimeM una aitihAmika vidvAnoMko vicAra anta bhAga UparakI kathAke prAyaH samAna hai| ekAdi karanA Avazyaka hai / ata: itihAsa lekhaka vidvAnoMko padameM kucha pATha bheda haiM / meghamAlAvata kathAkI eka kathA .. prantha bhaNDAroMko dekhanA Avazyaka hai, dekhate samaya unheM zlokAtmaka isameM kavi nanudAsakI hai jo isa prakAra hai:- aura bhI kaI aitihAsika upayogI bAteM mila sakatI haiN| Adi maMgala isa dRSTise graMtha bhaMDAra dekhakara hI itihAsakA saGkalana honA shriivrddhmaanNtridsheshvrainutntvaadhunaavcmisudhrmbhuussitm| caahiye| pApApahaMdhavivarddhanaM ca muktipradaMcAMbadamAlikAvatamA uka sUcImeM aura bhI bahuta sI azuddhiyA~ haiM, jinakA yatpurA munibhiH prokta bahurbuddhacA savistaram / parimArjana karanA itihAsa lekhaka vidvAnoMkA kartavya hai| jaise tatsaMkSipya mayA maMdamedhAsAtra prakAzyate // 24 amita gatikA pravacanamAra / isa graMthakA nAma maiMne jAMca karane anta bhAga ke liye noTa kiyA thA ki yaha amitagatikA nayA grantha hai| iti bhavyajanasya vallabhA kathitA yA munibhiH prdrshitaa| parantu jaba bhaMDArameM se granthako nikalavAkara dekhA gayA taba iha sA jinavAra zAsino nanudAsena vRSAbhivAchayA / mAlUma huthA ki yaha to vikramakI 10vIM zatAbdIke prAcArya isa saMgrahameM 5 kathAe~ candrabhUSaNake ziSya paMDita ana- amRtacaMdrako pravacanapArakI 'tasva dIpikA' nAmakI TIkA hai| devakI haiM / paNDita anadevane zravaNa dvAdazI kathAka sambaMdha jise bhUlase amRtacandrakI jagaha amitagati chapa gayA hai| meM likhA hai ki maiMne use prAkRtasUtrase saMskRtameM banAyA hai| isI tarahakI anya aneka azuddhiyA~ haiM jina para anveSaka AkAza paMcamI kathAko bhI pUrvasUtrAnusAra racanekA ullekha aura itihAsa lekhaka vidvAnoMkA dhyAna jAnA cAvazyaka hai| kiyA hai| inhoMne labdhi vidhAnakathAko brahma harSake uparodhasa isI taraha prathama grantha-sUcI aura prazastisaMgrahakI banAyA hai| ina kathAoMke adhyayanase patA calatA hai ki ye aitihAsika sthala truTiyoM ke liye bhAmera kA prazasti saMgraha' maba kathAe~ abhradakkI apabhraMzakI kathAoMse anUdita hai| nAmakA merA lekha anekAMta varSa 11 ki 3 pR. 263 para para ve kinakI kathAoM parase anUdita kI gaI haiM, yaha anve- dekhanA caahiye| paNIya hai / inako kathAoM ke nAma isa prakAra haiM: ailaka pannAlAla di. jaina sarasvatI bhavana bambaI se SoDazakAraNa kathA zloka 73, 2 labdhividhAnakathA jo riporToka rUpameM grantha-sUcI aura kucha prazastiyoMkA magraha zloka 206, 3 AkAzapaJcamI kathA zloka 7 4 zravaNa- prakAzita huaA thA usameM bhI aneka zuddhiyoM thiiN| jo aitidvAdazIkathA zloka 80,5 trikAlacauvAsIkathA zloka 76 / hAsika vidvAnoMse chipI huI nahIM haiN| jaise dhakkar3a vaMzIya ___ isa taraha yaha kathA saMgraha 31 kathAyoMke samUhako liye kavivara dhanapAlakI 'bhaviSyadatta paMcamI kahA' ko binA kisI hae hai / aba yadi itihAsa lekhaka vidvAna ukra sUcI pramANaka zvetAmbarIya grantha-sUcI meM zAmila kara liyA hai parase abhradevakA itihAsa likhatA hai jisameM usake guru jaba ki vaha sunizcita digambara grantha hai / isI taraha bhaTThA AdikA bhI ullekha nahIM hai| aura na pUrI kRtiyoMkA hI raka makalakArtikA 1444 samaya bhI padrahavIM zatAbdI nahIM ullekha hai / aura jo anya vidvAnoMkI kathAoM kA hai| cUMki merI noTa buka yahI sAmane nahIM hai isaliye una ullekha kiyA gayA hai| unakA to bhalA itihAmameM nAma para phira kisI samaya avakAza milane para prakAza DAlA kaise ullikhita ho sakatA hai / yaha una vidvAnoMke liye jaaygaa| vicAraNIya hai / jo upalaka sUcI zrAdi granthoM parase jaina mArA jaina siddhAMta bhavanase prakAzita prazasti saMgrahameM sAhityake itihAsakI sRSTi karanA cAhate haiM / itihAsa lekhaka bhI aneka azuddhiyAM sAhitya itihAsa sambaMdhI raSTigata ke liye pUrvApara graMthoMko dekhanA atyaMta Avazyaka hai| vinA hotI hai| jinakA parimArjana Aja taka na to sampAdaka
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26.1 anekAnta varSa 13 mahodayane kiyA aura na anya kisI vidvAnane una para uparake isa vivecanase yaha spaSTa jAna par3atA hai ki prakAza DAlane yA parimArjana karanekA yatna kiyA hai aisI aitihAsika vidvAnako itihAsa likhaneke liye isa tarahake sthitimeM una para vicAra karanA bhI prAvazyaka hai| yahA~ upayogI saMzodhanoM, noToM aura graMtha-bhaNDAroMke sAvadhAnIse bataura udAharaNake eka do azuddhiyoMko dikhAkara hI lekha anveSaNa karanekI kitanI prAvazyakatA hai| binA aisA kie samApta kiyA jAtA hai| dUsare graMthAMtaroMke sambaMdhase honevAlI azuddhiyoMkA parimArjana ukra prazasti saMgrahameM pU. 10para 'harivaMza purANa' ko nahIM ho skegaa| anveSaNa kArya aura jAMcakA kArya sampana prazasti dI huI hai, jisake kartA bha. zrutakIrti hai| praza. ho jAne para ukra sUciyoM vagairahase jo sAhAyya mila sakatA stimeM bha. zrutakIrtikI guru paramparA dI jAne para bhI unakA hai phira usase bhI lAbha uThAyA jA sakatA hai| koI paricaya nahIM diyA gyaa| kiMtu unake sthAnameM yazaHkorti aisI sthitimeM sUciyoM Adi parase samasta jaina sAhiyake kA paricaya diyA gayA hai / jinakA isa prazastise koI itihAsakA nirmANa jaise mahAna kAryakA tayAra karanA ucita sambandha nahIM thA | prazasti-gata pAThakI azuddhiyoM para dhyAna mAlUma nahIM detaa| aura na vaha ka tapaya upalabdha graMthoMke na dete hue bhI yazaH kortike sambandhameM vahAM vicAra karanA itivRttase jinakA paricaya anekAMtAdi patroM yA graMtha prastAaura zrutakIrtikA nAmollekha taka nahIM karanA kisI bhUlake vanAdi dvArA ho cukA hai, utane mAtrase bhI usakI pUrti nahIM pariNAmako sUcita karatA hai| ho sktii| aura itihAsa jaise gambhIra aura mahatvake kAryameM bar3hI sAvadhAnI aura satarkatAkI jarUrata hai / aitihAsikake 8vIM prazasti SaD darzana pramANa-prameyAnu praveza' nAmaka liye niSpakSa aura asampradAyI honA jarUrI hai| kyoMki prathakI hai jisake kartA bha. zubhacaMdra haiM | jisameM graMtha kartAkI pakSapAta aura sAmpradAyikatAse kArya karanA usakI mahattAko aMtima prazasti patra para koI bacya na dete hue pANDavapurANa kama karanA aura prAmANikatAko kho denA hai| isake lie Adi graMthoM ke kartA bha. zubhacaMdrake sambaMdhoM ke vicAra kiyA niSpakSa dRSTise sabhI sAhityakA yathAsthAna prayoga honA gayA hai| paraMtu mUlaprazasti pathameM ullikhita kaNDUragaNake Avazyaka hai| zubhacadrakA koI ullekha nahI kiyA gyaa| yadi usa para prAzA hai itihAsa lekhaka vidvAngaNa apane dRSTikoNako kara liyA jAtA to ukta zubhacadakA sthita anya badalanekA prayatna kreNge| aura vizAla udAra dRSTikoNake zubhacaMdroMse svataH hI bhitra siddha ho jAtI / usake lie saka lie sAtha yatheSTa parizrama dvArA pahalese prantha-sUciyoM vagairahakI ra pANDavapurANAdike kartA bha0 zubhacaMdrake paricaya sasamaya jA~cake sAtha nUtana sAhitya-paricayako pratha bhaNDAroMse lekara granthollekha AdikI koI AvazyakatA nahIM thii| kyoMki itihAsakA nirmANa kreNge| aisA karane para usameM truTiyoMko unakA gaNagara chAdika bhinna honese pANDavapurANake kartAse ve kama sthAna milegaa| aura itihAsa prAmANika kahalAyagA, svataH bhinna siddha hote haiN| anyathA vaha sadA hI mAlocanAkA viSaya honeke sAtha-sAtha isI taraha anya prazastiyoMke sambaMdha meM jAnanA caahie| aneka bhUla-bhrAMtiyoMke prasArameM sahAyaka bnegaa| 'anekAnta' kI purAnI phAileM 'anekAnta' kI kucha purAnI phAileM varSa 4 se 12 veM varSataka kI avaziSTa haiM jinameM samAjake labdha pratiSTha vidvAnoM dvArA itihAsa, purAtatva, darzana aura sAhityake sambandhameM khojapUrNa lekha likhe gaye haiM aura aneka naI khojoM dvArA aitihAsika gutthiyoMko sulajhAnekA prayatna kiyA gayA hai / lekhoMkI bhASA saMyata sambaddha aura sarala hai| lekha paThanIya evaM saMgrahaNIya haiN| phAileM thor3I hI zeSa raha gaI haiN| ataH maMgAnemeM zIghratA kareM / pracArakI dRSTise phAiloMko lAgata mUlya para diyA jaayegaa| posTeja kharca alaga hogaa| mainejara-'anekAnta', vIrasevAmaMdira, dillI
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI kundakunda aura samantabhadrakA tulanAtmaka adhyayana. [bAlabrahmacAriNI zrIvidyullatA zahA bI0 e0, bI0 TI0, zolApura ] kucha samayase merA vicAra zrIkudakadAcArya aura khaNDa nAma dilAnevAlA tadbhava mocagAmI jIva thaa| svAmI samantabhadra ke graMthoMkA khAza taurase abhyAsa karanekA bAhubalI prathama kAmadeva hokara bhI syAgamUrti the| Aja cala rahA thA, jisase maiM unheM ThIka taura para samajha saka, bIsavIM sadI taka Apako zilA-mUrtiyA~ sAre kyoMki unheM samajhe binA vIrazAsana athavA jainadharmako dakSiNa meM Thaura-ThIra amara kalA-kRtiyA~ bana cukI haiN| ThIka taura para nahIM samajhA jA sakatA-donoMkA zAmana hI, Apa isa yugaka prathama muAjadvAra khAlana vAla th| zrayAsa saca pUchA jAya to, upalabdha vIrazAsana hai| apane usa to prAdi-jinako irasakA akSayadAna dekara akSayasukha vicArake anusAra maiM isa varSa usa abhyAsameM pravRtta honA hI ra pAyA / pAyA hai| aura marIcikA 37 bhavoM taka akhaNDa, cAhatI thI ki itane meM anekAnta kI kiraNa 1-1 aTUTa utsAha, pracaNDazakri sAkSAt mahAvIrakA hI svarUpa meM mukhtAra zrIjugalakizorajIko eka vijJapti par3haneko thii| bha* mahAvIrakA sArA kathAeM bahA rAcaka, anAkhA milI, jisameM unhoMne kucha viSayoM para nibandhoM ke liye aura satya hokara bho prAja pothI-purANakI banI huI hai| apanI orase 500) ru. ke pA~ca puruskAroM kI ghoSaNA parantu bha. mahAvIrakA bhAratake itihApo mvatantra sthAna hai| kI thii| unameM eka viSaya 'zrI kadIra samaMtabhadrakA itihAsakAra unheM eka svatantradazena-dharma-saMskRtike pravartakatulanAtmaka adhyayana bhI thaa| isa viSayako paDhakara prasAraka mAnate haiN| unhoMkA zAsana 'sarvodaya-tIrtha hai, aisA mujhe bahuta hI prasannatA huI tathA mere vicAroM ko bar3I hI svAmI samantabhadrane batalAyA hai| pragati milI aura isa nimittako pAkara maiM donoM mahAn vIra-zAmanako dhurAko zrIguNadhara-dharasena-bhUtabastrI-puSpadanta prAcAryoMke granthoMkA gaharA evaM Thosa abhyAsa karane meM zIghra Adi aneka prAcArya-mahodayoMne arame kandhoM para liyA thaa| hI pravRtta ho gii| maryAdita samayake bhItara jo kucha ina prAcAryoMkI paramparAkA kAla eka tarahakA saMdhikAla hI adhyayana bana sakA hai usIke phalasvarUpa yaha nibandha prastuta hai| tIrthakara sUryakA asta honeke bAda kitane hI prAcAryoMkA kiyA jA rahA hai| donoM hI coTIke mahAna prAcAryoM kA jJAna- udaya isI tapobhUmimeM humA hai| ina prAcAryone vIra-zAsanabhaMDAra atIva vizAla evaM gahana-gambhIra samadrake samAna ke jJAnakA,-zru takA-pravAha mAja taka Age bar3hAyA hai, hai aura isalie mere mI ajJa bAlikA kA yaha prayatna bhujA zruta paJcamI parvakI sthApanA isIkA eka pratIka hai| phailA kara samudrako maoNpane jaisA hI samajhA jAyagA: phira bhI kundakunda aura samantabhadra (candra aura sUrya) mujhe santoSa hai ki maiM isa bahAne apane do prAdarza vIra zAsanakI dhurAko Age calAne vAle isI bhUmimeM prAcAryoka viSayameM kucha jAnakArI prApta kara sakI huuN| zrI kundakunda aura samantabhadra nAmake do mahAna prAcArya caMdrapUrvakAlika kucha itihAsa sUryake samAna hue haiM / kundakundane bhAratakI sArI dakSiNabhUmidina-rAtake samAna utsarpiNI-avasarpiNI kAlacakra para jJAnAmRta siMcana kiyA thaa| isase inakI jar3a itanI pravartita haiM / bhogabhUmike anantara karmabhUmikA nirmANa ho gaharI paiTha gaI ki inakA eka svatantra anvaya (vaMza) sthApita gayA thaa| caudaha kujakara (manu isake nirmAtA kahe jAte ho gyaa| kitane hI uttaravartIprAcAryoMne khudako kundakundAnvayI haiN| asi-masi-kRSi-sevA-zilpa-vANijya kriyAoMkI zikSA yA 'kundakunda-munivaMza-saroja-haMsa' kahakara gauravakA sthAna inhIM kujakaroMke dvArA milI thI / bhogabhUmimeM karmabhUmi dharma samajhA hai / kasada kavi paMpa to khudako 'kundakunda-nandanavanaaura saMskRtike liye sthAna nahIM thaa| karmabhUmimeM prathama tIrthaMkara zuka' kahakara pAThakavRndase stutike mIThe mIThe phala cakhatA hai| AdinAtha arthAt vRSabha-jina hue | bha. vRSabhase zrI mahAvIra bha. RSabha devake samayameM hI anya darzanoMkA prAdurbhAva jina taka yaha bhUmi tIrthakara-bhUmi bana gii| ina tIrthakaroMkI prArambha ho gayA thA / khAsa bha. mahAvIrakA samakAlIna ma. puNyabhUmimeM bharata, bAhubalI, zreyAMsa tathA marIcikI kathAe~ (r) isa nibandha para lekhikAko mukhtAra zrI jugalakizora bar3I rocaka hai, adhikAMza jaina itihAsaunhIMse ghirA hai| bharata jIkI borase vorasevAmandirakI mArphata 100) kA 'yugarAjA bhogako yogameM parivartana karanevAlA, isa bhUmiko bharata- vIra-puraskAra diyA gayA hai|
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212) anekAnta [ varSe 10 buddha eka svatantra bauddhadarzanakA nirmAtA kahA jAtA hai| vaha saMkSepase jo kahA hai, usIkA vistAra ina sAra granthoM meM hai| vaidika-aupaniSad zAnake prabhAvakA kAla thA / sAMkhya- 3. paJcastikAya-(vatthumahAvodhammo' kI pratIti) nyAya-bauddha-cArvAka-vaizeSika darzana apane-apane samAjameM kahA jAtA hai ki isa granthakI racanA zrIkundakundake phalate,phUlate the| hara ekane dharmakA svarUpa ulaTa-palaTa kara videhakSetrase prAne ke bAda huI hai| TIkAkAra jayasenAcAryake vastuke yathArtha svarUpakI kAyA palaTa kara dI thii| anumAra zivakumAra mahArAjake prabodhake lie isa pranyakI zrI. kundakundako ina virodhI darzanoMkA manthana karake racanA huI hai, antastastra tathA bahistattvakI gauNa-mukhya jinazAsana-syAdvAdakA navanIta (makkhana) nikAlanA pratipattike lie yaha grantha likhA gayA hai| zrAnmAke thaa| unhoMne sabase pahale zraddhAko nIva janatAke hRdaya para samparkameM rahanevAle jaDa padArthoMkA vizleSaNa isameM hai| ddaalii| bhAratameM jainadarzanAnuyAyI janatAkI saMkhyA kama pA~ca dranya jIvake sAtha rahate hue bhI jIvase sarvathA bhinna haiN| hone para bhI usake darzanako maulikatA sabase adhika thii| pratyeka dravya svatantra hai, dharma-adharma-aAkAza tathA kAla ye rAjAzraya aura viziSTa paristhiti prApta hone para to samaMta- dravya nitya zuddha haiN| jIva aura pudgalakA sambandha bhadra jaise kitane hI prAcAryo dvArA yaha maulikatA savazeSa- saMyogI hai, 'pudgalanabhadharma-adharmakAla, inase nyArI hai rUpase siddha ho cukI hai / samantabhadne sthAna-sthAna para jIvacAla.' isa vAkyameM usIkA puraskAra kiyA gayA hai| apanI prakAvya yukriyoMse paramatoMkA khaNDana karake syAdvAda- jIva-pudgala eka dusareke nimittase azuddha bana rahe haiN| kA DaMkA bajAyA hai| saMyoga dUra haTanese hI jIva dravya zuddha paramAtmA ho jAtA kundakundakRta pAja jo grantha upalabdha haiM unhIMkA pahale hai| paMcAstikAya tathA kAlakA astitva isa granthameM saptavicAra karanA jarUrI hai| bhaMgIse siddha kiyA gayA hai| yaha graMtha nizcayasamyagdarzanake kundakunda-kRta graMtha tathA viSaya paricaya- svarUpako spaSTa rUpase pragaTa karatA hai| dharma vastusvabhAvake 1. mUlAcAra-yaha grantha Aja kucha vidvAnoMkI rAyameM binA aura koI cIja nahIM hai| prAnmAkI zuddhAvasthA pahavaTTakara-kRta samajhA jAtA hai parantu adhikAMza vidvAnoMkI cAnanA hI samyagdarzana hai| isa granthameM vaijJAnika dRSTikoNasaM rAyameM kundakundakRta hI hai| karnATaka sAhityama kundakundakA zuddhadravyavarNana pAyA jAtA hai| nAma mUlAcArake liye spaSTa yA jAtA hai| aura mUlAcAra 4. pravacanasAra-kundakundakA pravacanamAra grantha samyakI kitano hI gAthAe~ kundakundake anya granthoMmeM anuddhatarUpa- jJAnako pradhAnatAse mAre adhyAtmagranthoM meM bejor3a hai| isameM se pAI jAtI haiN| spaSTa kahA hai ki jJAna hI prAnmA hai| prAtmAke binA jJAna 2. rayaNasAra-isa nAmakA jo graMtha upalabdha hai vaha ho hI nahIM sakatA / jaise ki nimna gAthAsaM prakaTa haikundakundake anya granthoMse kucha alagamA dikhatA hai / yaha 'NANaM appa tti madaM vadi NANaM viNA Na appANaM / eka sAra grantha hokara adhUrA tathA bikharA huA jJAta hotA tamhA gANaM appA appA gANaM va aNNaM vA // 27 // hai| municAritra tathA zrAvakadharmakA varNana isameM hai| isa granthake jo tIna adhikAra haiM ve mAnoM tIna zrutapaJcAstikAya, pravacanasAra, samayamAra tathA niyama- skaMdha hI haiN| pahalA zrutamkaMdha jJAnatatva-prajJApana hai / anAsAra ye cAra sAra prantha haiM / inase pahale tIna grantha prAbhRta- dikAlame para sanmukha-jIvane 'maiM jJAnasvabhAvI haiM, merA sukha traya yA nATakAyake nAmase bhI prasiddha haiN| inake sivAya AtmAse alaga nahIM; isa tarahakI zraddhA hI nahIM kii| bAraha aNuvaikkhA, dazabhakti tathA aSTapAhuDa nAmake grantha isa granthameM kundakundane mAno jIvanake jJAnAnanda-svabhAvakA bhI kundakunda kRta suprasiddha haiN| amRta hI barasAyA hai| kevalIkA jJAna aura unhIMkA sugva pasAstikAya, pravacanasAra, samayasAra ina tInoM upAdeya hai / kSAyika jJAna hI upAdeya hai, kSAyopamika granthoM dvArA sAkSAt nizcayaratnatrayake rUpameM mokSamArgako jJAnadhArI kevala karmabhAra sahanekA hI adhikArI hai| pratyakSasAdhakake liye sApha sutharA karake rakhA hai| tInoM granthoMmeM jJAna hI sukha hai, parokSajJAna prAkulatArUpa hai, ityAdi mAtmAko madhyabindu-kendrasthAna banAyA hai| kamada kavi bAtoM para jinheM zraddhAna nahIM unheM mithyASTi kahA hai| isa bharatezadhaibhavakAra ratnAkarane kahA hai ki prAbhRtapAhuDoMmeM taraha isa meM kevalajJAna tathA pratIndriya sukhakI ora jIvaka
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11-12) zrI kundakunda pAra samantamadrakA tulanAtmaka adhyayana 263 bar3I r3hatA ke sAtha Age bar3hAyA hai| zramaNoMse vartana prAdi zramaNa-munike, cAritrakI choTAsa lekara dUsarA zeyatatva-prajJApana adhikAra to anekAntakI jaba bar3I bAteM kundakundane samajhAI haiN| nizcaya-myavahArako hai kundakundake pahale tIna hI mUla bhA pracalita the| dRpTise yaha adhyAtmakA nirUpaNa hai| sAre granthameM prAtmAkI kundakundane tInoMse hI sAtabhaMga karake dikhlaaye| anAdi- pradhAnatA honese sArA vANI-pravAha zAntadhArAke samAna bahatA kAlase paribhramaNa karanevAle jIvane sva-para-bhedavijJAnakA huaA adhyAtma-gIta sunA rahA hai| rasAsvAda kabhI nahIM paayaa| baMdhamArgake samAna mokSamArgameM 5. samayasAra-(jJAnI-saMtake galekA hAra) bhI jIva akelA kartA-karma-karaNa aura karmaphala bana jAtA samaya nAma prAtmAkA hai| 'AtmA jJAnamAtra hai| isa hai-inake sAtha vAstavika kucha sambandha nhiiN| isa tarahakI taraha pravacanasAgmeM samajhAne ke bAda 'sthitiratra tu cAritram' sAnubhava zraddhA kabhI bhI nahIM huii| isa kAraNa saikar3oM arthAt prAsmAmeM sthira honA hI cAritra hai aisA nirdeza hai| upAya karake bhI yaha jIva duHkhoMse mukti nahIM pA rahA hai- kundakundake zabdoM meM hI 'savvaNaya-pakkha-rahido bhaNido jo ina duHkhoMse mukrikA rAmabANa upAya bheda-vijJAna batAyA so samayasArA' yaha samayasArakA rUpa hai| nava padArthoMkA kathana zuddhanayakI pradhAnatAse kiyA hai| zrI kundakunda granthake ___ saMsArameM koI bhI sat padArtha yA dravya utpAda-vyaya- prArambhameM hI ekatva-mAdhanako durlabhatA dikha jAte haiN| ve dhrauvyake yA guNa-paryAyake vinA nahIM hotaa| mat kaho yA svayaM kaha rahe haiMdravya kaho, yA utpAda-vyaya-dhrIvya kaho, yA guNa-paryAya- 'sudaparicidANubhUdA savvassa vi kAma-bhoga-baMdhakahA / piNDa kaho, ye saba eka hI haiN| yahI vItarAga-vijJAna hai| eyattassuvalaMbhogavariNa sulaho vihattassa // 3 // dravya-nirUpaNa to svayaM adhyayana kiye binA ThAka samajhA 'kAmabhogakI kathAe~ sabane sunI haiM, paricayameM AI haiM ho nahIM jA sakatA / dravya-sAmAnya-nirUpaNake sAtha dravya- aura anubhava kI gaI hai; parantu parase jude ekatva-abhedakI vizeSakA nirUpaNa anivArya hai / isa taraha jainasiddhAntakA prApti dulabha hai| bAkIke mAre darzanakAra sarvathA bheda yA nattva isameM kUTa-kUTa kara bharA huA hai| dravyake sarvathA saryathA abhedakA ekAnta nirUpaNa karate haiN| para kundakundakI prabhAvakA niSedha, dravyakI siddhi man-aman, eka-aneka, vizeSatA yaha hai ki bhedameMse abheda paanaa| isI bAtako pRthak apRthak , tad-atad, nitya-anitya Adi rUpameM yukri Agama-paramparA tathA anubhUti dvArA samajhAneko vAra 2 anekAntasa kI gaI hai| vastu svadravya-kSetra-kAla-bhAvakI ceSTA kI gaI hai| prAnmAke binA jinazAsana kucha bhI apekSA astirUpa hai aura para-dravya-kSetra-kAla-bhAvakI nahIM haiapekSA nAstirUpa hai| isa prakAra mbamata siddhi ke samaya jo passadi appANaM abaddhapuTTa annennmvisesN| bauddhAdi anya matoMkA nirAkaraNa sahaja hI ho gayA hai| apadesasaMtamajha passadi jiNazAsaNaM savvaM / / jIva dehAdikA kartA nahIM, anyoMse jIvakI bhinnatA, jIva samaya. 15 pudgala piNDakA bhI kartA nahIM, nizcaya bandhakA svarUpa, 'jo AtmAko prabaddhaspRSTa, ananya, niyata, bhavizeSa cananA-lakSaNa Adi viSayoM para spaSTa prakAza DAlA gayA hai| tathA asaMyukra dekhate haiM ve samagra jinazAsanako dekhate haiM, vIra-zAsanakA maulikatatva siddhAnta avAdhayuktise- isa tarahakA jaba taka svayaM jIva anubhava nahIM karatA taba myAdvavAdase--siddha kiyA gayA hai / yaha adhikAra vIra-jina taka vaha mokSamArgI nahIM hai| aise jIvake bhAva ajJAnamaya zAsanakA prakAzastambha hI hai| hote haiM-usane bhale hI vrata-samiti-gupti prAdi sabakA pravacanasArakA tIsarA adhikAra caraNAnuyoga sUcaka. pAlana kiyA ho, sAre pAgama mukhAma kie hoN| zuddha prAtmAcUlikA yA cAritra-prajJApana-tattva hai / isameM zubhopayogI muni kI anubhUti jahoM hai vahIM samyagdarzana hai| rAgAdika udayase zramaNakI antaraMgadazAkA yathArtha citra khIMcA gayA hai| samyagdRSTi jIva kabhI ekAkArarUpa pariNamatA nahIM, kintu dIkSAvidhi, antaraMga sahajadazAnurUpa, bahiraMga yathAjAtarUpa, aisA samajhatA hai ki yaha pudgala-karmarUpa rAgakA vipAka 28 mUlaguNa, antarbAhya cheda, upadhiniSedha, utsarga-apa- udaya hai, yaha bhAva merA nahIM, maiM to eka zuddha zAyaka svabhAva vAda, yunAhAra-vihAra, ekAgratArUpa mokSamArga, zramaNakA anya- hN| isa taraha pratipAdana karate samaya prAcArya zrI svayaM hI
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 anekAnta [ varSa 10 buddha eka svatantra bauddhadarzanakA nirmAtA kahA jAtA hai| vaha saMkSepase jo kahA hai, usIkA vistAra ina sAra granthoM meM hai| vaidika-aupaniSad zAnake prabhAvakA kAla thA / sAMkhya- 3. pazcastikAya-(vatthumahAbodhagmo' kI pratIti) nyAya-bauddha-cArvAka-vaizeSika darzana apane-apane samAjameM kahA jAtA hai ki isa pranthakI racanA zrIkundakundake phalate,phUlate the| hara ekane dharmakA svarUpa ulaTa-palaTa kara videhakSetrase Aneke bAda huI hai| TIkAkAra jayasenAcArya ke vastuke yathArtha svarUpako kAyA palaTa kara dI thii| anusAra zivakumAra mahArAjake prabodhake lie isa granthako zrI. kundakundako ina virodhI darzanoMkA manthana karake racanA huI hai, antastatva tathA bahistatvakI gauNa-mukhya / jinazAsana-syAdvAdakA navanIta (makkhana) nikAlanA pratipattike lie yaha grantha likhA gayA hai| prArama ke thaa| unhoMne sabase pahale zraddhAkI nIva janatAke hRdaya para samparkameM rahanevAle jaDa padArthoMkA vizleSaNa isameM hai| ddaalii| bhAratameM jainadarzanAnuyAyI janatAkI saMkhyA kama pA~ca dvanya jIvake mAtha rahate hue bhI jIvase sarvathA bhinna haiN| hone para bhI usake darzanako maulikatA sabase adhika thii| pratyeka dravya svatantra hai, dharma-adharma-AkAza tathA kAla ye rAjAzraya aura viziSTa paristhiti prApta hone para to samaMta- dravya nitya zuddha haiN| jIva aura pudgalakA sambandha bhadra jaise kitane hI prAcAryoM dvArA yaha maulikatA savazeSa- saMyogI hai, 'pudgalanabhadharma-adharmakAla, inase nyArI hai rUpase siddha ho cukI hai| samantabhadrane sthAna-sthAna para jIvacAla.' isa vAkyameM usIkA puraskAra kiyA gayA hai| apanI akAvya yukriyoMse paramatoMkA khaNDana karake syAdvAda- jIva-pudgala eka dUsareke nimittase azuddha bana rahe haiN| kA DaMkA bajAyA hai| saMyoga dUra haTanese hI jIva dravya zuddha paramAtmA ho jAtA kundakundakRta pAja jo prantha upalabdha haiM unhIMkA pahale hai| paMcAstikAya tathA kAlakA astitva isa granthameM saptavicAra karanA jarUrI hai| bhaMgIse siddha kiyA gayA hai / yaha graMtha nizcayasamyagdarzanake kundakunda-kRta graMtha tathA viSaya paricaya- svarUpako spaSTa rUpase pragaTa karatA hai| dharma vastusvabhAvake 1. mUlAcAra-yaha grantha bhAja kucha vidvAnoMkI rAyameM binA aura koI cIja nahIM hai| AmAkI zuddhAvasthA pahavaTTakara-kRta samajhA jAtA hai parantu adhikAMza vidvAnoMkI cAnanA hI samyagdarzana hai| isa pranthameM vaijJAnika dRSTikoNase rAyameM kundakundakRta hI hai| karnATaka sAhityama kundakundakA zuddhadravyavarNana pAyA jAtA hai| nAma mUlAcArake liye spaSTa gayA jAtA hai| aura mUlAcAra 4. pravacanasAra-kundakundakA pravacanamAra prantha samyako kitano hI gAthAe~ kundakundaka anya pranthoM meM anutarUpa rajJAnakI pradhAnatAsa sAre adhyAtmagranthoM meM bejor3a hai| isameM se pAI jAtI haiN| spaSTa kahA hai ki jJAna hI AtmA hai| prAtmAke binA jJAna 2. rayaNasAra-isa nAmakA jo graMtha upalabdha haiM vaha ho hI nahIM sakatA / jaise ki nimna gAthAse prakaTa haikundakundake anya granthoMse kucha alagasA dikhatA hai / yaha 'NANaM appa tti madaM vadi gANaM viNA Na appANaM / eka mAra grantha hokara adhUga tathA bikharA huA jJAta hotA tamhA NANaM appA appANANaM va aNNaM vA // 27 // hai| municAritra tathA zrAvakadharmakA varNana isameM hai| isa granthaka jo tIna adhikAra haiM ye mAno tIna zrutapaJcAstikAya, pravacanasAra, samayamAra tathA niyama- skaMdha hI hai| pahalA zrutamkaMdha jJAnatatva-prajJApana hai / anAsAra ye cAra sAra grantha haiM / inase pahale tIna grantha prAbhRta- dikAlame para sanmukha-jIvane 'meM jJAnasvabhAvI hU~, merA sukha traya yA nATakatrayake nAmase bhI prasiddha haiN| inake sivAya AtmAse alaga nahIM:' hama tarahakI zraddhA hI nahIM kii| bAraha aNuvekkhA, dazakri tathA aSTapAhu nAmake anya isa granthameM kundakumdane mAno jIvanake jJAnAnanda-svabhAvakA bhI kundakunda kRta suprasiddha haiN| amRta hI barasAyA hai| kevalIkA jJAna aura unhIMkA sugva pacAstikAya, pravacanasAra, samayasAra ina tInoM upAdeya hai / kSAyika jJAna hI upAdeya hai, tAyopamika granthoM dvArA sAkSAt nizcayaratnatrayake rUpameM mokSamArgako jJAnadhArI kevala karmabhAra sahanekA hI adhikArI hai| pratyakSasAdhakake liye sApha sutharA karake rakhA hai| tInoM pranthoMmeM jJAna hI sukha hai, paropajJAna prAkulatArUpa hai, ityAdi bAsmAko madhyabindu-kendrasthAna banAyA hai| kamar3a kavi bAtoM para jinheM zradAna nahIM unheM mithyAraSTi kahA hai| isa bharatezavaibhavakAra ratnAkarane kahA hai ki prAbhRtapAhuDoMmeM taraha isa meM kevala jJAna tathA pratIndriya sukhakI aora jIvaka
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11-12] zrI kundakunda pAra samantamadrakA tulanAtmaka adhyayana 263 bar3IdatAke sAtha Age bar3hAyA hai| zramaNoMse vartana mAdi zramaNa-munike, cAritrakI choTose lekara dUsarA zeyatasva-prajJApana adhikAra to anekAntakI jaba bar3I bAteM kundakundane samajhAI hai| nizcaya-myavahArako hai kundakundake pahale tIna hI mUla bhA pracalita the| ipTise yaha adhyAtmakA nirUpaNa hai| sAre pranthameM prAtmAkI kundakundane tInoMse hI sAtabhaMga karake dikhlaaye| anAdi- pradhAnatA honese sArA vANA-pravAha zAntadhArAka samAna bahatA kAlase paribhramaNa karanevAle jIvane sva-para-bhedavijJAnakA huA adhyAtma-gIta sunA rahA hai| rasAsvAda kabhI nahIM pAyA / baMdhamArgake mamAna mokSamArgameM 5. samayasAra-( jJAnI-saMtake galekA hAra) bhI jIva akelA kartA-karma-karaNa aura karmaphala bana jAtA samaya nAma prAramAkA hai| 'prAtmA jJAnamAtra hai| isa hai-inake sAtha vAstavika kucha sambandha nahIM / isa tarahakI taraha pravacanasAgmeM samajhAne ke bAda 'sthitiratra tu cAritram' sAnubhava zraddhA kabhI bhI nahIM huii| isa kAraNa saikar3oM arthAt prAsmAmeM sthira honA hI cAritra hai aisA nirdeza hai| upAya karake bhI yaha jIva duHkhoMme mukri nahIM pA rahA hai- kundakundake zabdoM meM hI 'savvaNaya-pakkha-rahido bhaNido jo ina duHkhoMse mukrikA rAmabANa upAya bheda-vijJAna batAyA so samayasArA' yaha mamayasArakA rUpa hai| nava padArthoMkA kathana zuddhanayako pradhAnatAsa kiyA hai / zrI kundakunda granthake saMsAra meM koI bhI sat padArtha yA dravya utpAda-vyaya- prArambhameM hI ekatva-mAdhanako durlabhatA dikha jAte haiN| ve dhauvyake yA guNa-paryAyake vinA nahIM hotaa| man kaho yA svayaM kaha rahe haiMdravya kaho, yA utpAda-vyaya-dhIvya kaho, yA guNa-paryAya- 'sudaparicidANubhUdA savvassa vi kaam-bhog-bNdhkhaa| piNDa kaho, ye saba eka hI haiN| yahI vItarAga-vijJAna hai| eyattassuvalaMbhogavari Na sulaho vihattassa // 3 // dravya-nirUpaNa to svayaM adhyayana kiye vinA DAka samajhA 'kAmabhogakI kathAe~ sabane sunI haiM, paricayameM pAI hai hI nahIM jA sakatA / dravya-sAmAnva-nirUpaNake sAtha dravya- aura anubhava kI gaI hai; parantu parase jude ekanva-abhedakI vizeSakA nirUpaNa anivArya hai isa taraha jainasiddhAntakA prApti dulabha hai| bAkIke sAre darzanakAra sarvathA bheda yA tatva isameM kUTa-kUTa kara bharA huA hai| dravyake sarvathA paryathA abhedakA ekAnta nirUpaNa karate haiM / para kundakundakI abhAvakA niSedha, danyakI siddhi man-asat, eka-aneka, vizeSatA yaha hai ki bhedameMse abheda paanaa| isI bAtako pRthak apRthak , tad-atad, nitya-anitya Adi rUpameM yuki Agama-paramparA tathA anubhUti dvArA samajhAnekI bAra 2 anekAntasa kI gaI hai| vastu svadravya-kSetra-kAla-bhAvakI ceSTA kI gaI hai| prAtmAke vinA jinazAsana kucha bhI apekSA astirUpa hai aura para-dravya-kSetra-kAla-bhAvakI nahIM haiapekSA nAsnirUpa hai| isa prakAra svamata siddhike samaya 'jo passadi appANaM ayapuTTa annennmvisesN| bauddhAdi anya matoMkA nirAkaraNa sahaja hI ho gayA hai| apadesasaMtamajha passadi jiNazAsaNaM savvaM / / jIva dehAdikA kartA nahIM, anyoMse jIvakI bhinnatA, jIva samaya. 15 pudgala piNDakA bhI kartA nahIM, nizcaya bandhakA svarUpa, 'jo AtmAko prabaddhaspRSTa, ananya, niyata, avizeSa cananA-lakSaNa Adi viSayoM para spaSTa prakAza DAlA gayA hai| tathA asaMyukra dekhate haiM ve samagra jinazAsanako dekhate haiM, vIra-zAsanakA maulikatattva siddhAnta avAdhayunise- isa tarahakA jaba taka svayaM jIva anubhava nahIM karatA taba syAdvavAdame-siddha kiyA gayA hai / yaha adhikAra vIra-jina taka vaha mokSamArgI nahIM hai / aise jIvake bhAva ajJAnamaya zAsanakA prakAzastambha hI hai| hote haiM-usane bhale hI prata-samiti-gupti prAdi sabakA pravacanasArakA tIsarA adhikAra caraNAnuyoga sUcaka. pAlana kiyA ho, sAre bhAgama mukhAgra kie hoN| zuddha prAtmAcUlikA yA cAritra-prajJApana-tattva hai / isameM zubhopayogI muni kI anubhUti jahA~ hai vahIM samyagdarzana hai / rAgAdika udayase zramaNakI antaraMgadazAkA yathArtha citra khIMcA gayA hai| samyagdaSTi jIva kabhI ekAkArarUpa pariNamatA nahIM, kintu dIkSAvidhi, antaraMga sahajadazAnurUpa, bahiraMga yathAjAtarUpa, aisA samajhatA hai ki yaha pudgala-karmarUpa rAgakA vipAka 28 mUlaguNa, antarbAhya cheda, upadhiniSedha, utsarga-apa- udaya hai, yaha bhAva merA nahIM, maiM to eka zuddha zAyaka svabhAva vAda, yuktAhAra-vihAra, ekAgratArUpa mokSamArga, zramaNakA anya- huuN| isa taraha pratipAdana karate samaya AcArya zrI svayaM hI
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264] anekAnta [ varSa 13 zaMkA uThAte haiM ki rAgAdibhAva rakhate hue prAtmA zuddha kaise nirUpaNa hai / kucha nizcaya nayase tathA azuddha vyavahAra mayase hai ? uttarameM sphaTika maNikA dRSTAMta nirUttara kara rahA hai| jIva-ajIva * zuddhabhAva-pratikramaNa - pratyAkhyAna-mAlocanAprA. prajJArUpI bainIse chedate chedate jIva pudgala alaga hokara yazcitta-samAdhi-bhakti- Avazyaka - zuddhopayoga ina sabakA 'jIva judA pudgala judA' kI ghoSaNA aMtarnAdase sunI jAtI varNana svatantra adhikAroM meM kiyA hai| 'niyama' kI niruki hai / arthAt jJAnase ho yathArtha vastusvarUpa pahicAnanese anAdi- pranyArambhameM tathA phala antameM (upayuka) dete haiMkAlIna rAgadvaSoMke sAtha pariNamanevAlA zrAtmA ekAkArarUpa 'khiyameNa ya jNkjjNtrinnymNnnaann-dsnn-crit|' pariNAmatA hai| isa sthiti taka pahuMcaneke lie aneka viSaya niyamasAra yAna niyamakAsAra arthAt zuddha ratnapraya / anivArya ho gaye haiN| jIva aura pudgalakA nimitta-naimi- isa zuddha ratnatrayakI prApti paramAtmatatvake Azrayase hogii| ttika sambandha, donoMkA svatantra pariNamana, jJAnI jIva na kundakunda gAthA-gAthAmeM apanA anubhava siddha-paramAtmatA rAgadveSoMkA kartA hai na bhokrA, ajJAnI jIva rAgadveSoMkA batalAte haiN| paramAtmatattvakA prAdhAra samyagdarzana hai-usakA kartA tathA bhokA hai, sAMkhyadarzana nityavAdI ekAnta honese prAzraya pAne para jIvakI dezacAritra tathA sakalacAritrakI mithyA hai, guNasthAna-ArohaNameM bhAva aura dravyakA nimi- dazA prakaTa hotI hai / paramAtmatatvakA Azraya hI samyagdarzana tamittikapana, mithyAtvAdi jaDatva aura cetanatva, puNyapApa- hai. vahI jJAna-cAritra, pratikramaNa, Adi saba kucha hai| jo kA bandharUpa, mokSamArgameM caraNAnuyogakA sthAna prAdi kitane bhAva paramAtmatattvase sarvathA alaga haiM ve mokSakA kAraNa nahIM hI viSaya isa adhikArameM pAye jAte haiN| haiM / samyagdarzanase zUnya nirI vyavahArabhakti vyavahArapratyAzrI jayasenAcAryake zabdoMmeM isa granthakI mahattA parvatake khyAna Adi sAre upacAra bhAva dravyaliMgI munike hote haiM nh|is granthakA vizeSatA yaha hai ki 'jJAnI jAva kama aura pratyeka jIva unheM anantabAra kara cukA hai| parantu ye phala-bhogate samaya baddha nahIM hotA, jJAnIkI (samyagdRSTikI) saba bhAva jIvako bAra bAra saMsAracakrameM ghumAnevAle hI sArI kriyAeM nirjarAke lie hI hotI hai, aimA bAra bAra * sAki paramAtmatatva prAzrayavinA-usakA lakSya spaSTa kahA gayA hai| kara jIvakA svabhAva pariNamana aMzataH bhI mabhava nhiiN| samayasArakI bhUmikA nATakake samAna hI hai| zAyada isa prakAra granthakA kendrabindu paramAtmatattva hI haiusa samaya samAjameM nATakoMkA bolabAlA aura prabhAva samAja isake sahAre thAnevAle paryAya, guNa, SaDdavya, jIvaka para jyAdA hogA / kundakundane janatAkI ruciko adhyAtmakA asAdhAraNa bhAva, vyavahAra-nizcayanaya, ratnatraya, tathAsamyaktvameM tarapha khIMcaneke lie isa prathakA kathana nATakake samAna pAtra- jIvakI dazanA hI nimitta hai, isa tarahakA niyama, paMcaparayukta kiyA hai| kavivara banArasIdAsajIne samayasArako yasArakA meSThI-svarUpa Adi aneka viSayoMkA sarasa varNana isameM milatA 'nATaka' saMjJA isIlie dI hai| isameM bilkula maMdeha nahIM hai| aura isIlie kundakunda svayaM prantha ke antama kahate haiki yaha samayasAra adhyAtmagItA hai aura jJAnI manta mahA- yaha sundara mArga haismAoMke galekA hAra banA huA hai| IsAbhAveNa puNo, keI ziMdanti sudara maggaM / 6. niyamasAra ('muktidhAmakA sundara mArga') tesiM vayaNaM soccA abhatti mA kuNaha jimgge|6|| ___ zrIkundakundane isa grantha ke siMhAvalokanameM upayukta sacamuca hI yaha sundara rAjamArga hai| tInoM pranthoMke prati saketa kiyA hai 7. aSTapAhuDa (pahaludAra mANi) 'jIvANa puggalANaM gamaNa jANehi jAva dhmmtthii| / kundakundane ratnatrayako aSTapAhuDoMmeM pahaludAra banAyA radANa gacchAda // hai| isa granthake pahaluoMkA teja prAbhRtatrayoMmeM jagamagAtA miyama Niyamassa phalaM NiTTi pavayaNamma bhttoe| hai| pratyeka pAhaDakA nAma hI mahatvapUrNa tathA anvarthamaMjJaka puvvAvara-virodho jadi avaraNIya pUrayaMtu mamayabahA // 185 haiN| darzana, sUtra, cAritra, bodha, bhAva, mokSa, liMga aura prastuta graMthameM kundakundane apane pUrva-racita granthoMkA zIla ye aSTa prAbhRtake nAma haiN| mAra hI nikAlA hai-isa granthameM mokSamArgakA spaSTa satyArtha darzanakA matalaba samyagdarzana pravacanasArameM jisa prakAra
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 13 zrI kundakunda aura samantabhadrakA tulanAtmaka adhyayana [215 'cArittaM khaludhammo' kahakara dharmakA lakSaNa batalAyA hai, bhAva hI mUla hai| bhAvavinA nirA myaliMga cAroMgatiyoM meM usI prakAra isameM dharmakA mUla darzana kahA hai 'daMsamalo bhaTakAtA hai| dhammo kI garjanA isameM hai / darzana aura cAritra donoM dharma damarI vizeSatA isa pAhuDakI yaha hai ki kundakundake AtmAke nijaguNa haiN| isalie parasparA'virodhI hai / parantu samaya saiddhAMtika tathA pAribhASika zabdoMkA jJAna logoMko darzanako mukhyatA dikhAneke lie 'simati cariyabhaTTA, acchI taraha thaa| anyathA pAribhASika zabdoMkA nirdeza vyartha dasaNabhaTTA Na sijhati' aisA siMhanAda kiyA hai| hotA | usamamaya janatAmeM purAtana kathAe~ khUba pracalita sUtrapAhuDameM 'sUtra' zabdakI niruti karake bar3A hI thiiN| ataeva imameM tuSamAsa, bAhubalI, madhupiMga, vaziSTa, camaskArapUrNa artha dikhalAyA hai| jaise ki bAhuvAma, dIpAyana, zivakumAra, abhavyasena, zivabhUti, suttAmma jANamANo bhavassa bhavaNAsaNaM ca so kudi| zAlisikthamansya ityAdi vividha nAmoMkA ullekha karake sUI jahA asuttA NAdi sutta mahA No vi||3|| kathAoMkA nirdeza kiyA gayA hai / sva-prAtmA hI ko pAlaMbana sUtra-DorA se rahita naMgI saI jisaprakAra so jAtI kahA hai| bhAva zubha-azubha-zurUpa hote haiN| prAtaraudra yA kevala chidra karane meM hI samartha hotI hai usakA azubha dharma-zubha bhAva hai| zuddhabhAva vAlA jIva to uccasthAna =jinazAsanase rahita kathana vyartha hotA hai / mithyA ho jAtA ( pAvaI tihuvanasAra bohI jiNasAsaNe jIvo) pAtA hai| sUtrakA artha 'dharahaMta-bhAsiyatthaM gaNaharadevehiM gaMthiyaM hai / bhAvapAhuDa anya pAhuDoMmeM sabase bar3A hai| aura yaha suttaM' (sUtra. 1.) hai| sarvajJa-praNIta tatvako hI sUtra kahate kundakundake anubhavakI avirala rasadhArA bahAtA hai| haiM-yaha jinoka sUtra vyavahAra tathA paramArtha do rUpadhArI haiM / mokSapAhuDameM-mokSake prApta karAnevAle sAdhanoMkA zAyada isI samaya strI-mukti, sagranthamukti Adi zvetAMbara paricaya karAyA gayA hai| isake antameM kahA bhI gayA hai ki mAnyatA kA pracAra ho rahA hogaa| isalie kundakundane jiNapaNNattaM mokkhassa kAraNa isameM nirUpita hai| prAraMbhadonoMkA tIvra virodha kiyA hai meM zrAnmAkI bahiraMga, antaraMga tathA paramAtmAkI avasthAkA aura yukri tathA Agamake sahAre yathAjAtarUpa-nagnadigambarAvasthA hI mukrikA kAraNa hai, varNana hai bahirAtmA avasthA tyAjya hai, antaraMgAvasthA para mAke prati sAdhana hai| samyagdRSTi zramaNahI mokSakA adhikArI aisA spaSTa pratipAdana kiyA hai| hai, AtmAkI abhedaavasthA hI mokSake lie sAdhakatama hai cAritrapAhaDameM-dezacAritra aura sakalacAritrakA jahA~ 'jaI dhyAna dhyAtA dhyeyako na vikalpa vaca bheda nirUpaNa karake dezacAritra gRhasthoM ke lie rAjamArga tathA sakala sakala na jahA~' ke samAna kevala caitanyakA hI sAmrAjya hai| cAritra muniyoMkA Adarza mArga dikhalAyA hai| liMgapAhuDa - svatantra racanA hokara bhI bhAvapAhuDakA bodhapAhaDameM-jinabimba. jinAgama, jinadIkSAkA viSaya imameM ghalAmilA hai| svayaM granthakAra hI kahate haiM ' svarUpa citrapaTaka samAna spaSTa dikhalAyA hai| isameM guNasthAna kucha hai vaha bhAva hI hai 'jAnIhi bhAva dhammaM kiM te liMgeNa mArgaNA, paryApti, prANa prATikA vyavahAra-dRSTi saMkSipta kAdamva' || bhAvavinA vyaliMga kAryakArI nahIM hai, zramaNa kathana kiyA gayA hai| isameM kundakundane apaneko bhadrabAhukA jinaliMgakA hI dhAraka hai anyaliMga usake liye lAMchana ziSya kahA hai| sAtha hI, gamaka guru' kahakara zrutakevalI haiN| isa prakAra jinaliMga-yathAjAtarUpatA kA mahatva mukimArga bhadrabAhukA jayaghoSa bhI kiyA hai| meM hai / aSTapAhubakA antima pahalu zIla hai jo AtmAkA guNa kundakunda svaya' kahate haiM ki isa prAbhUtameM jo kucha kahA hai zoja aura jJAna virodhi rahate haiN| kundakuda kahate haiM hai vaha svamatakalpita nahIM hai| balki jina-kathita hai| ki zAstrIya jJAnasaM zIla hI zreSTa haibhAvapAiDa-ina do akSaroMmeM sAre jIvanabharake ananta vAyaraNa chaMda-vaisesiya vavahAraNAyasatyesu / parizramoMkA sAra, nicoDa bharA huA hai / ve svayaM kahate haiM- veTejaNa sadesaya teva sayaM uttama sIlaM // 16 // 'bhAvarahioNa sijhaha jaha vi tavaM caraha koDi isa prakAra zAlamahimA sabase bar3I hai| jIvadayA, koDIo'-( bhA. pA0 ) saMyama, matya, acaurya brahmacaryA, jJAna, darzana, tapa Adi yadi 'bhAva' zabdakA matalaba prAtmajJAna hI hai to yaha zolakA parivAra hai / jIva-karmakI pranthI zIlase khula jAtI
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 anekAnta | varSa 13 hai| viSaya viraka, tapodhana mAdhu zIlajanameM snAna karanese nandIzvara tathA zAMti bhaknike liye prAkRta gAthAke binA midyAlayako prApta hote haiM / mahadbhakti darzana aura zola ina kevala gatha hI hai| ye bhakripATha apanI prAcIna paramparAkI tInoMse bhinna cIja aura kucha nahIM hai| bhUmi para aTala haiM-pro0 upAdhye kahate haiM- Bhakties isa prakAra aSTapAhuDoMmeM sArA jinazAsana bhAvaanu- are something like devotional pravers bhUtise gUMthA huA hai| kahate haiM ki isataraha 84 pAhuDa with a strong dogmatic and religious background. isa prakAra eka mUrkhako bhI ye bhakripATha dazabhaktiyA-sujJake samAna mUrkhako bhI sayAnA sayAnA banA detI haiN| banAtI haiN| saMskRta bhakripATha pUjpAdakRta aura prAkRta bhaki- bAraha aNuvekkhA ('vairAgyakI cAvI') pATha kundakundakRta hai| pahalI tIrthakarabhakti hai--jisameM yaha grantha kundakunda-kRta hai / graMthake anta meM kundakundakA 25 jinoMkI vaMdanA ko gaI hai| pahalI. gAthAke sivAya nAma pAyA jAtA hai| pro. upAdhyekI rAyameM yaha grantha kundabAkIkI gAthAe~ zvetAmbara paMcapratikamaNakI gAthAoM ke samAna kundakRta nizcita nahIM hai / parampaga kundakundakRta mAnaneke milatI julatI hai / siddhabhakti-dUsarI bhAke hai| isameM liye anukUla tathA anivArya hai| isakI kitanI hI gAthAe~ siddhoMke varga, unakA mArga sukha prAdikA nirUpaNa hai| mUlAcArase Thoka milatI-julatI hai| zrutaka kI vizeSatA yaha hai ki prAcIna zrutoMko bAraha bhAvanAe~ yA anuprehA muniyoMke liye mahAvratoMmeM aMga 14 pUrvakA ullekha karake baMdana kiyA hai / cAritrabhakti- sthiratA lAneke lie Avazyaka mAnI gaI haiN| isameM kramazaH meM munike sAmAyika-chedopasthApanA parihAravizuddhi-sUkSma bAraha anuprekSAkA varNana hai| jisake prAdhAra para Age zrI sAMparAya-yathAkhyAta-isa taraha 5 prakArakaM cAritra kahe haiN| kArtikeya svAmIne eka svatantra grantha likhA hai| anagArabhakti meM sabhI mahAmuniyoMkA stuti kI gaI kuMdakuMdake uttara aura samantabhadrake pUrvakA vAtAvaraNa hai| isameM zramaNake ucca Adarza para paryApta prakAza DAlA vaidika kAla meM gauDapAdaka mAMDakyopaniSada meM jo vicAra gayA hai| AcArya bhakti meM prAcAryoMke caraNoM ke pAsa khudakI pAsa khudakA haiM ve sarvathA advaitavAdI, ekAMtavAdI, prakriyAvAdI haiM / ina nA maMgala-yAcanA nityake liye karate haiN| 'tumheM pAyapayAruha- vicAroMkA khaMDana tatvataH kundakanda karate haiN| vedako ho miha maMgalamatthu me nniccN'| isa bhakimeM cAryoM kA citraNa paravA mAnane vAle mImAMsaka, Izvarako sRSTikartRtvakA vidhAna bar3A ho rocaka evaM kAvyamaya kiyA gayA hai karane vAle nyAya-raizeSika, kaitavAdi-zaiva vaiSNava bhautikavAdI gayaNamiva NiruvalevA akvohA munnivmhaa| cArvAka, zuka-bRhaspani-cANakya kauTilya ina nIti trayoMke nirvANa bhakti-jaina tIrthakSetra tathA nirvANabhUmiyoMke khojake pravartaka-jinheM laukAyAnaka bhI kahA jAtA hai aura kSaNikavAdI liye bar3I hI mahanvapUrNa hai| isameM sabhI puNyabhUmiyoM tathA mautrAMtikavAdI bauddha-ina saba darzanoMko apane apane panthameM nirvANabhUmiyoMkA nirdeza kiyA gayA hai| dhuna savAra ho rahI thii| pratyeka darzanakAra apanI apanI pacagurubhakti-arahaMta-siddha-AcArya-upAdhyAya * sAdhu khicar3I alaga pakAne meM masta thA / nityavAdI-mAMkhyakA nAma ye paMcaparameSThI guru haiM inhIMko bhakriko yaha liye hue hai| to spaSTa kundakundake granthoMmeM-gAthAoMmeM pAyA jAtA hai| ina saba bhakriyoMke sUkSma nirIkSaNase jJAta hotA sAre darzanoMkA khaMDana aura svamatamaNDana inheM karanA pdd'aa| hai ki kundakundane kitane sarala hRdayase kitanI gaharI anya darzanoMkA saMkIrNa vAtAvaraNa tathA prabhAva honese bhakti kI hai| unhoMne jinendra ke vacana tathA unake kundakundake mabhI grantha adhyAtmapradhAna, eka svAtmAkI pAdasparzako bhUmi takako vaMdana kiyA hai| sabhI bhakkiyoMke vizuddhikI pradhAnatA lekara race gaye haiN| isIse siddhAntaantima gayabhAgameM ve apane lie vara mAMgate hue kahate haiM- virodhI nahIM hai / aupaniSadika prabhAvake anantara do tIna daravakkho kammakkhao, samAhimaraNaM ca bohi zatakoMkA kAla sUtroMkA kahA jAtA hai, isa samayakI eka lAho ya / arthAt-mere duHkhoMkA jaya ho, samAdhimaraNa lahara thI ki apanI bAta sUtra meM baaNdhnaa| jainasAhityameM ho aura bodhiko prApti ho / paMcagurukA smaraNa hI usa samaya umAsvAmI suprasiddha sUtrakAra the| inhoMne NamokAra-maMtra hai| 'ede paMcaNamoyArA bhavebhave mamasuhaM ditu, tatvArthasUtra nAmaka granthameM sArA vIra-zAsana gUMthA hai|
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11-12] zrI kundakunda aura samantabhadrakA tulanAtmaka adhyayana 267 sUtrakAlake pazcAt vAdiyoMkA yuga paayaa| vAdi- stotra sacce sAdhakoM ke liye 'nandAdIpa' hai| samantabhadrase jaba prativAdiyoM ko kevala pAgama aura paramparA mAnya nahIM thii| pUchA gayA ki arhatabhakti-pUjana-pracanAdikake liye pratipakSI apanI jaya-parAjayake liye nyAya-yuktiko kasauTI prAraMbhAdi sAvadha kriyA karanI par3atI hai taba bhaktise pApa para apane siddhAnta kasane lage, taba vIra-zAsanako nyAya-tarka- hI puNyake badale milegA ? isa zaMkAkA samAdhAna samantakI kasauTI para kasaneke liye mahAn tArkika yogiyoMkA bhadra svayaM sundara dRSTAnta dekara karate haiM- . udaya huaa| samantabhadrasvAmI isI tarka yugake pravartaka pUjyaM jinaM tvArcayato janasya sAvadhalezo bhupunnyraashau| kahe jAte haiN| kundakundase kArtikeya taka adhyAtmarahasya doSAyanAlaM kaNikAviSasya na dRSikA zItazivAma kholanA hI mukhya uddezya thaa| sUtra yugameM sUtroM-dvArA jina- yaha vAkya jaba aMta:karaNako sparza karatA hai taba zAsanako bAMdhakara prabhAvanA karanA uddezya thaa| isake anantara bhagavacaraNAviMdameM apanA mastaka sahaja hI nata ho jAtA hai| nyAya-tarka-yukti-bhAgamakI kamauTI para pUrva paramparAko bAdhA samantabhadra kahate haiM ki jinoMkI bhaktikA jinoMke liye kucha na pahuMcAte hue vIrazAsanako prabhAvanA karanekA kAla paayaa| prayojana nahIM kyoMki ve svayaM vItarAgI ho gaye haiN| aura yaha kAla svamatoMkI bherI bajAkara aura anya vAdiyoMko na nindAkA hI kucha prayojana hai, kyoMki ve 'vivAntavaira' ho AhvAna dekara vAda-vivAda meM unheM parAsta karanekA thA / isI cuke haiN| prayojana to svayaM sAdhakake liye anivArya hai| 'puNyayugake pravartaka svAmI samantabhadra honese inake liye bhI apanI guNa-smRti' hI sAdhakake cittakA durita-pApa dho sakatI hai| merI bajAnA anivArya aura Avazyaka ho gayA / isa stotrakI dUsarI eka khAsa vizeSatA yaha hai ki [aba pahale samantabhadrakRta upalabdha kRtiyoMkA viSaya paricaya stotra dvArA jaise svAdvAda-anekAntakA tattva dikhalAyA hai, saMkSepameM diyA jAtA hai| usI taraha apane caritra para kucha prakAza DAlane vAle zabdoMkA samantabhadra kRta upalabdha graMtha aura viSaya paricaya upayoga bhI kiyA gayA hai| yahAM usake kucha pramANa diye jAte haiN| 1. samantabhadra stotra yA caturvizatistutimaya svayaMbhU stotra / 1. AdinAtha-stutike tIsare zlokameM 'bhasmasArikrayAm' 1. devAgamastotra yA prAptamImAMsA kA upyog| 3. jinazataka yA stutividyA / 2. saMbhava-stutimeM-'roge: saMtapyamAnasya' aura vaidyakI 4. yuktyanuzAsana yA viirjinstotr| upamA 'jina' ko denaa| 5. ratnakaraNDazrAvakAcAra yA samIcInadharmazAstra / 3. 'vyAhUtacandraprabhaH' ke samAna candraprabha-stotrakA dUsarA svayaMbhUstotra ('sAdhakoMkA nadAdIpa') shlok| svayaMbhUstotrameM Adijinase lekara vAjina taka kramaza: 4. pArzvanAthastotrameM-tamAla-nIla ( kRSNA nadI ) stuti kI gaI hai| yaha stutidhArA kevala bhakikA rUpa lekara bhImAkA ullekha jo janmasthala hai| aura 'phaNAmaMDala' hI nahIM bahatA, balki bhakika AvaraNamaMsa syAdavAda- 'nAga' 'vanaukasa' jo unakA pitRdeza thaa| cannaprabhastutike anekAmtatvakA divya teja bhI pravAhita ho rahA hai / jIvanakI samayato prasiddha ho vyAhRtacandraprabha: vacana hai| inheM baMdhaviziSTa ghaTanAke samaya apanI dRDha zraddhA pragaTa karanA kevala racanA aura kavitA-kuzalanAkI Rddhi prApta thii| pratyeka Avazyaka hI nahIM kintu anivArya ho gayA, taba isa granthameM stutikA puTa dekara sAthameM tattvakI bunAI kI gaI hai| mahAn stotrakI nirmiti huI hai| unakI AtmA bAhyavirodhI aura khAsa dhyAna isa bAta para jAtA hai ki vyAdhimukta zatrikA prAbalya rahane para bhI jinastutirasameM itanI gaharI Anandase isa stotra ke aMtameM 'me, mama, mAza, madya, mayI anubhUti le rahI thI ki unakI vANI sarasvatIko svacchanda prAdi zabdoM dvArA vara, anugraha, kRpA mAMgI hai| vihArabhUmi bana gii| aura phira vahI bhadra-vANI svaya sphUrta pU.50 jugalakizora jIke zabdoMmeM 'yaha graMtha stotrakI hokara zabdabrahma bana gaI / vaha svayaMbhU-stotra svayaMbhU nAmake paddhatiko liye hue hai, isameM vRSabhAdi jinoMko stuti kI samAna abAdhita rahA prabhAcandrAcAryake zabdoMmeM yaha stotra gaI hai, parantu yaha korA stotra nahIM, isame stutike bahAne 'niHzeSajinoktadharma' hai, 'asama' advitIya stotra hai| yaha jainAgamakA mAra evaM tatvajJAna kUTa kUTa kara bharA huA hai|"
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28] anekAnta / varSa 13 prApramImAMsA (nyAyako nIva) jaaygii| sarvathA avAcyatatva hI vAcyake vinA asambhava graMthakA nAma anvarthasaMjJaka hai| AIt-mAptakI mImAMsA kha-puSpake samAna hai| pratyabhijJAnase nityasiddhi aura kAlasaI, yukti, pAgama, paramparAkI kasauTI para kI gaI hai| medase anityasiddhi dikhalAkara eka vastukI eka samayameM isIse samaMtabhadra 'parIkSeSaNa tathA bar3e kaThora parIkSApradhAnI honevAlI utpAda-vyaya-prauvya rUpa tIna avasthAoMkA varNana tArkika kahe jAte the| korI zraddhA jaba virodhI AMdolanameM karake 'ghaTa-mauli-suvarNArthI' tathA 'payovatI' ke sundara aura aMdhazraddhAkA rUpa lene lagI taba inhoMne zraddhAko kasaneke suyogya dRSTAntase samajhAyA hai| liye yukti-vyAyakA sahArA liyA thaa| sarvathA bhedavAdI vaizeSika jo kArya-kAraNa, guNa-guNI, ___ mahAvIra prAptakI mahAnatA-viSayaka jaba zaMkA uThAI sAmAnya-vizeSa, avayava-avayavI, prAzraya-mAthyo ye saba gaI tabhI inhoMne unakI prApta-viSayaka mahAnatAkA mUlyAMkana sarvathA bhika mAnakara samavAyase eka mAnate haiM inakA, paramANu mArmika, mahatvapUrNa, aura yukti-nyAyasaMgata vacanoMke dvArA nitya kathanakA, kArya-kAraNakA tAdAtmya mAnane vAle sAMkhyoMkA kiyA / inhoMne kahA ki doSAvaraNayohAniniHzeSA nirAkaraNa eka sundara kArikAke dvArA karake svamatakI siddhi styatizAyanAt' / yahI eka hetu sarvajJatA siddha karanemeM kI hai| yaha kArikA to mAno prAptamImAMsAkA 6 vapada hI paryApta hai| saMsArameM koI AdamI sarvajJa nahIM thA, ho sakatA 'virodhAnnobhayakAtmyaM syAdvAdanyAyavidviSAm / nahIM aura nahIM hai, aisA kahane vAle mImAMsakAdi matoM aura avAcyataikAntepyakti vAcyamiti yujyate / bhAva ekAMtavAdI sAMkhya, jo sarvathA bhAvatatvakA haTha lekara sAre granthameM kamase kama 1012 bAra isI kArikA prabhAvako chipAnA cAhate haiM, sarvathA ekAMtavAdI paryAyaniSTha dvArA ubhaya aura avAcyatA ekAMtakA nirAkaraNa kiyA hai| bauddha Adi sabakI bar3I takaThora mImAMsA karake unakA antameM anekAntakA sundara aura pariSkRta svarUpa dikhanirAkaraNa kiyA hai| prAga-pradhvaMsa-anyonya-anyaMta ina cAra prabhAvoMkA samarthana saptabhaMgI nyAya-dvArA karake zrApa vIrako dravya-paryAyorakyaM tyorvytirektaa| jatalA rahe haiM ki 'na ca kazcit virodho'sti munIndra tava zAsane / saptabhaMgI nyAyase vIrazAsana samRddha hai| pariNAvizeSAcca zaktimacchaktibhAvataH / / paddhata ekAMtavAdI vedAMtika, jo brahma prata mAnate haiM. saMjJA-saMkhyA-vizeSAcca svalakSaNa vizeSataH / aura zabdAdvaitavAdI saMvedanAdvaitavAdI bauddha, inakA nirA- prayojanAdi-bhedAcca tannAnAtvaM na sarvathA // karaNa bar3I khUbIke sAtha 'advaitaM na vinA dvaitAt ahe- dravya aura paryAya kathaMcit eka haiM, sarvathA bhinna nahIM, tariva hetunA'-advaitatake vinA rahatA hI nahIM, isameM pariNAma, maMjJA, saMkhyA, vizeSa prAdi haiN| isa prakAra ityAdi vAkyoMke dvArA kiyA hai aura sAtha hI yaha vividha matoMkA khaNDana karake antaraGga-bahiraMga tattva, devapratipAdana kiyA hai ki yadi sarvathA ata kA haTha liyA bhI puruSArtha, puNya-pApa-mAnavako middhi kathaMcit anekAntajAya to baMdha-mokSa, karma-phala, loka-paraloka vidyA-avidyA dvArA kI gayI hai| aura antameM nayoMkI sArthakatA Adi kI sArI vyavasthA jhUTha tthhregii| itanI saMkSepameM tathA yogya zabdoM dvArA batalAyI gayI hai ki yadi marvathA datavAdI, pRthaktva ekAMta vAdI-naiyAyika- ekAMtavAdiyoMkI sArI gusthiyA~ sahajahI sulajha gaI haiN| vaizeSika aura bauddhakA haTha pUrA kiyA jAya to unhIMke jaise kisammata santAna-samudAyake lopakA prasaMga bhaajaaygaa| apekSA tathA nirapekSAH nayAH mithyA,sApekSA vastu te'rthakRt / ' anapecA kathaJcit hai / pAramA sarvathA kUTasthanitya hai aimA sAMkhya, sApekSa nayoMkA, syAdvAdakA itanA sukSma sundara, parikA haTha liyA jAya to puNya-pApa, baMdha-mokSa, iha-paraloka mArjita, aura mArmika varNana kahIM bhI nahIM milegaa| kucha nahIM bana skegaa| sarvathA anitya paryAyavAdI bauddhakA isa granthako pratyeka kArikA sUtrake samAna artha-gauravase ekAnta mAnemeM hiMsya-hiMsaka aura santAnakrama bigar3a jAte haiN| Thosa bharI hai| kyoMki bhAge vidyAnanda-akalaMka vasunandI unakI vikalpoMkI catuSkoTi kalpanA bhI havAmeM ur3ha prAcAryoMke dvArA praSTasahasrI, aSTazatI, vRtti likhI jAne para
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11-12 zrI kundakunda aura samantabhadrakA tulanAtmaka adhyayana 269 - - bhI yaha anya durUha, durbodha banA huA hai| maIt prAptakI kisI khAsa viSapakI racanA karanA eka sammAna gauravakI / mImAMsA karane para antameM mahat hI prApta siddha hote haiN| bAta ho gaI thii| bhartRhari jaise mahA kaviyoMke nIti zataka arhatke sivAya aura koI sarvajJa siddha nahIM ho sktaa| Adi prasiddha hI haiN| samantabhadane bhI jinazatakake bahAne samantabhadrakI parIkSApradhAna-dRSTimeM mahat sarvajJa siddha hone ji stuti kI hai / murajAdi cakrabaMdhakI racanAse isameM para inhoMne usa prAptapaNota zAsanako ho nirdoSa tathA satya citrakAvyakA pANDitya camaka uThA hai| sAre kAnyakI aMtabatalAyA hai| aura usakA hI 'yuktyanuzAsana' granthake barbAhya-kalA isameM phUTa-phUTa karake baha rahI hai / isameM bhAvadvArA vistRta vivecana kiyA hai| sauMdarya tathA upase bhI adhika racanA-kauzala evaM citrayuktyanuzAsana (vIrakA sarvodayatIrtha ) kAvyAlaMkAra bharA humA he| svayambhU stotrake samAna caubIsamahAvIrakI stutikA puTa lekara syAdvAda-anekAntakI jinoMkI stuni isameM kI gaI hai| para yaha korI alaGkAra siddhirmita yaha stotra hai| isameM vIrazAsanakA bar3I pradhAna stuti nahIM hai, balki tatvajJAnase pariSkRta hai, kAvyayunise maNDana tathA vIra-virubU-matoMkA khaNDana kiyA gayA se suzobhita haiM aura bIca-bIca meM paramatoMkA khaNData tathA hai / granthake kevala 64 padyoMmeM sArA jinazAmana bhara kara samanta-siddhi ko bhI lie hue haiN| 'gAgarameM sAgara' kI uni caritArtha kI gaI hai| pratyeka patha isa prakAra yaha padyabaddha baMdharacanA eka viziSTa vidvattA artha-gaurava-pUrNa hai| yukti-nyAya-dvArA kiyA gayA anyamatakA pAMDitya evaM vividha-kalA-kuzalatAkI ghotaka hai| kahA jAtA nirAkaraNa mArmika tathA yathArtha huA hai| isIliye inake vacana hai ki yaMtrabaddha racanAse viziSTazakri prApta hotI hai| zAyada mukkAmaNise vIrazAsanakA mUlya hajAra gunA bar3ha jAtA hai| vaha zani pragaTAneke lie hI isa amUlya kRtiko nirmiti samantabhadra 'yuktyanuzAsana' zabdakA spaSTIkaraNa apane haI ho| hI zabdoM meM isa prakAra kara rahe haiM : ratnakaraNDazrAvakAcAra-samantabhadrakI zrAvakadharmako 'dRSTAgamAbhyAmaviruddha mathe prarUpaNaM yuktyanuzAsanaM te' eka bar3I hI mUlyavAna dena hai| isa ratnake pratyakSa aura pAgamase avirodharUpa jo arthakA arthase karaNDameM zrAvakoMkA sArA bhAcAra saMnihita hai| kundanirUpaNa hai vahI yuktyanuzAmasana hai / isa prandhameM mukhyataH kundase umAsvAmI takakI zrAvaka dharmakI paramparA inhIMke bhautikavAdI cArvAkoMkA nirAkaraNa bar3I kaThora AlocanA karake dvArA nirbAva evaM prakhaNDa rakhI gaI hai| isIse yaha prakSakiyA hai / mAthameM vaizeSika, sAMrUpa, bauddha, naiyyAyika, vaidika vyasukhAvaha' graMtha kahA gayA hai / dharmako paribhASA, satyadeva Adi darzanoMkA nirAkaraNa bar3I khUbIke mAtha karake anekAMta- guru-zAstra, ATha aMga, tIna mUDhatA, madoMkA nirAkaraNa, syAdvAdakI siddhi kI hai| ekAntavAdI, kadAgraho jaba vIra- samyagdarzana-jJAna-cAritra, anuyogoMkA svarUpa, mayukrika cArizAsanako samadRSTi se dekheMge taba turanta hI ve khaNDita mAna- kI AvazyakatA, zrAvakayatoke aticAra, 11 pratimAoM RA hokara unakI a-bhadratA zIghra hI sa-maMtabhadratAke rUpameM tathA sallekhanAkA itanA sundara aura parimArjita varNana badala jaaygii| vIra-jinakA zAmana sabhI ekAntabAdI anyatra kahIM bhI nahIM miltaa| isakI khAsa vizeSatA yaha hai antoMkA-dhokA-udaya karane vAlA sarvodaya tIrtha hai| ki zrAvakoMke aSTamUlaguNoMkA sarvaprathama varNana isImeM andhake antima zlokameM isa stotrakA uddezya kahA hai milatA hai, tathA isImeM ahatpUjanako vaiyAvRtyake antargata ki isa granthakI nirmiti na rAga se ho rahI hai, aura na dveSa kiyA gayA hai| pUjanako zrAvakavatoMmeM garbhita karanevAle se; kiMtu jo loga nyAya-anyAyako pahacAnanA cAhate haiM, ye hI pahale prAcArya hai| dUsarI khAsa vizeSatA yaha hai ki vastu svarUpakA guNa-doSa jAnanA cAhate haiM unake liye yaha paMcANuvratoM pAMcapApoM tathA cAra dAnoM evaM pUjanameM prasiddhi pAne stotra khAsa taura para hitAnveSaNake upAya svarUpa hai| vAle vyakiyoMkA nAmollekha inhoMne kiyA hai| aura tIsarI stuti-vidyA ('stotrasAhityakI caramasImA') eka vizeSatA yaha hai ki inhoMne gRhasthoMkA darjA bar3hAyA hai stutividyA yA jina zataka citrakAvya tathA baMdharacanA- mohI munise nirmohI zrAvakakI zreSThatA ghoSita kI hai| kauzalyakI eka bar3I dena hai| usa samaya citrakAvya tathA zrAvakadharma para itanA mArmika evaM sundara vizleSaNa svatantra zatakoMkA udaya ho rahA thA / stotra zataka-sauzlokameM granthameM dikhalAnevAle sabase pahale ye hI prAcArya gae haiN|
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300] anekAnta [varSa 3 yaha grantha mAnoM zrAvaka dharmako prakAzita karane vAlA tejasvI kundakundane 'prAtmA jAnanese saba jAnA jAtA hai| kahA hai| para prAtmA kA jAnA jAyagA? ve svayaM isakI tAlikA samantabhadra ke anyoMkI eka khAsa vizeSatA yaha dikhatI dete haiM, jaise kihai ki apane sabhI pranyoMke inhoMne do do nAma diye haiN| jo jANadi arahaMtaM davyatta-guNatta-pajjayattahiM / eka prAyaH pranyArambhameM ullikhita aura dUsarA granthake mukhya so jANadi appANaM mohaM khalu jAdi tassa layaM // viSayAnusAra-anvarthasaMjJaka / jaisA ki lekhake prArambhameM batAyA -pravacanasAra 80 // gayA hai| kundakundane prAtmAkI sarvajJatA siddha karake nityavAdI donoM AcAryoM ke sAmAnya viSaya aura vizeSatA sAMkhya aura kSaNikavAdI sugatoMkA khaNDana kiyA hai| saMsArameM avayava-samAnatA tathA manuSyajanma pAnese sabhI pAtmanyakI siddhi paryAya tathA dravyase kI gaI hai| isake balAvA samantabhadane jo prAnmA arhat bana cukI hai usImeM manuSyoM ke lie eka hI manuSyasaMjJA hai / parantu sAre manuSyoMmeM prAptasvakI-sarvajJatvako siddhi kI hai| arahatake sivAya aura se pratyekakA vyaktitva pahacAnanevAlI mUrata alaga alaga dUsarekI sarvajJatA middha hI nahIM ho sakatI, vahI sarvajJa haihI hotI hai / abhinnatvameM bhimasvakI vidyamAnatA tathA isa tarahako siMhagarjanA apane sAre stutipranthoM meM kI hai| ye bhivatvameM abhinnatvakA astitva hI anekAnta-syAdvAda dharma kahalAtA hai sAmAnya dRSTise hamAre donoM prAcAryone jina prakhara tArkika, pracaNDavAdI tathA prakAMDa vAgmI the| unhoMne zAsanakA hI pratipAdana kiyA hai| kintu apanI-apanI vizeSa sthAna-sthAna para bhramaNa karake prahadavinA anyako prAptakI mAnyatA denevAle saba vAdi-prativAdiyoMko-parAsta kiyA hai| tA lekara / kyoMki donoMkA samaya, paristhiti, samAjako eka bAta para galata dhAraNA hai ki deva tathA araMhatake mA~ga aura vyaktitva, ruci alaga alaga thii| itanA hone para liye 'pAsa' zabdakA vyavahAra sabase prathama samantabhadrane hI bhI donoMkA viSaya paraspara virodhI tathA eka hI sUtrameM kiyA hai| isa taraha paM0 kailAzacandra zAstrIne prAptaparIkSAbaiMdhA huA hai| samantabhadrane prAya: kundakundakA hI tatva kahIM ke prAkkathanameM pRSTa 6 para likhA hai| parantu kundakundane bhI vistArase kahIM saMkSepase batalAyA hai| arahaMta tathA devake lie 'attAgamatacANaM' jaise pada-dvArA yahA~ para aise hI cune hue kucha sAmAnya viSayoM para prApta zabdakA vyavahAra niyamasAra kI zvIM gathAmeM kiyA hai| paraspara vizeSatA dikhalAneko ceSTA kI jAyegI: anya sthala para bhI unake dvArA 'prApta' zabdakA vyA. 1.sarvajJasiddhi yA paramAtmasiddhi-yaha donoM hI hAra kiyA gayA hai| bAkI donoMko sarvajJatA aura nirdoSanA prAcAryokA viSaya aura uddezya thaa| bha0 kundakundake samaya karmose rahita hI mAnya hai| tarka tathA nyAyako AvazyakatA itanI nahIM thI / ahatzraddhA 2. ratnatraya-nirUpaNa-vyavahAra tathA nizcaya ratnaanubhUti tathA nijabhAvanAse sarvajJatA siddha ho jAtI thii| . tA thaa| ayakA nirUpaNa donoM prAcAryone kiyA hai| parantu kudakudasarvajJatA paramAtmatvako caramAvasthA hai| bahirAtma-avasthAse uThI kA viSaya AdhyAtmika tathA saiddhAMtika honesa nizcaya ratnakara antarAtmonmukha banake jIva paramAtmAkA avalokana kara praya para hI adhika jora diyA gayA hai| sabhI sAragranthoM, sakatA hai / kundakundake samaya 'jo egaM jANai so savvaM prAkRta graMthoM paMcAstikAya AdimeM isIkI gaharI chAyA hai / jANaI' arthAt jo eka pAramAko jAnatA hai vaha saba kucha kucha isake alAvA samantabhadrake sAre graMtha zrAvakadharma aura jAnanama samatha ha-ityAdi vacana savajJatA-sAdhaka th| arahatabhakrikI pradhAnatA lekara haiN| isaliye jahA~ tahA~ parantu tarka yugameM ina vacanoMkA jaisA cAhiye vaisA upayoga syAMga vyavahAra ratnatrayakA nirUpaNa hai| nahIM huaa| samantabhadrane sarvajJatA-siddhike liye sundara kudakudane nizcaya ratnatrayakA nirUpaNa karaneke liye hetuko yojanA apanI prAsamImAsAmeM kI hai| bhAramatatvako kendrabindu bnaayaa| Atmatatva para zraddhA 'darzana' sakSmAntarita-darArthA pratyakSAH kasyacidyathA hai, prAramatavako dravya-paryAyase jAnanA jJAna hai aura prAtmAmeM anameyatvato'gnyAdiriti srvjnysNsthitiH||shaa sthira honA cAritra' kahA hai| vyavahAraratnatrayakA nirUpaNa bhanumAnase sarvazasiddhi karanA isa yugakI vishesstaathii| ye eka gAthAmeM karate haiM:
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11-12] zrI kundakunda aura samantamadrakA tulanAtmaka adhyayana [301 'jIvAdI sadahaNaM sammataM, tesimadhigamo nnaannN| inhoMne khAsa taura para jainadarzanameM nyAyakA pratiSThApana kiyA rAyAdipariharaNaM caraNaM eso du mokkhpho|| hai| tathA saptabhagoko sthira banAkara darzanazAstrakI pratyeka samaya0 134 / dizAmeM usakA vyAvahArika upayoga kiyA hai| pramANakA ye lakSaNa samantabhadrake lakSaNoMse milate-julate haiN| dArzanika lakSaNa taNa phala batalAyA, zrutapramANako syAdpara eka bAta para dhyAna avazya jAtA hai ki jahA~ dadane vAda kahA tathA usake aMzako naya / samyak-sunayoM tathA niyamasArameM prApta-bhAgama-tatva ina tInoMke dAsako mithyA-durnayoM kI vyavasthA kI hai| inhoMne spaSTa kaha diyA samyagdarzana kahA hai vahAM samantabhadane tatvake liye tapobhRt- hai ki anekAnta bhI ekAntayukta hAna guruko kahA hai| [donoM gAthAe~ bhAge asamAna sUcI meM dekho] sarvathA anekAnta hokara vyabhicarita hogaa| kandakandane nizcaya natrayakA nirUpaNa vistA kundakundake samaya taka praNAlI yA nyAyazAstrakA hai, isakI prApti hI jIvakA uddezya batalAyA hai| paraMtu itanA vikAsa nahIM huA thA, to bhI samaMtabhadrakI prApta samaMtabhadne vyavahAra ratnatrayakA nirUpaNa vistArase kiyA mImAMsA prAyaH kundakundakRta zrIra pravacanasAra kI nIMva para hai| nizcayakA nirUpaNa samaMtabhadrake graMthoM meM nahIM ke barAbara hai| hI khar3I hai / unhIMkI samabhUmi para hI samaMtabhadra pratyeka kundakundake nizcayaratnatrayake svataMtra graMtha prAbhUtatraya kahe jAte tattvako nyAyakI tulAmeM tolate haiN| pramANase abAdhita prApta haiM / kiMtu donoMkA lakSya ratnatrayakI prApti hone para bhI ruci ko ThIka-ThIka siddhi karake unhoMne zeSa sAre prAptoMkI pramANabhinnatAse granthameM mukhya-gauNatA viSayakI karadI gaI hai| bAkI bAdhA dikhalAI hai| kucha meda nahIM dikhtaa| 4. saptabhaMgI. anekAnta yA syAdvAda tathA naya3. nyAyakI jhalaka tathA upayoga-kundakunda ke pahale ina sabakI dena samaMtabhadrako kundakundase mila cukI hai| tattvacarcA tathA vAda-vivAda avazyahI hote the aura unameM kundakunda dvArA pratipAdita saptabhaMgIkA vistAra hI samantabhadrayukti-bhAgama tathA paramparAkA upayoga kiyA jAtA thaa| ne apane stotra-mathoM meM kiyA hai| arhat-jinoMkI stuti bhI parantu khAsa yuki nyAya-zAstra para svatantra racanA nahIMke syAdvAdase gumphita hai| parantu saptabhaMgokA ullekha kundakundake samAna thii| zrI kundakunTake pravacanasAra jaise saiddhAntika pravacanasAra aura paMcAstikAyoMmeM saMkSepa meM hI pAyA jAtA hai| graMthoM taka yukripUrNa dArzanikatAkI jhAMkI spaSTa hai| parantu yathAusameM pratyakSa aura parokSa do pramANake bheda pAye jAte haiM atthi tti ya Natthi ttiya havadi avattavva madi puNo davvaM tathA saptabhaMgIkA nirUpaNa saMkSepase pAyA jAtA hai| para pajajAyeNa du keNa vi tadubhayamAdiThThamaNNaM vaa|| nyAyazAstrakI hetu anumAnAdikake rUpase pragati nahIM huI thii| prava02.23 umAsvAmIkI kar3Ine kundakunda tathA samantabhadrakI zRGalA siya asthi Natthi uhayaM zravattavvaM puNo ya tattidayaM / sAvI thI, umAsvAmIne nyAyopayogI sAmagrI tathA saptanayoM- davvaM khu sattabhaMgaM AdesavaseNa saMbhavadi ||pNcaa014 kI nirmiti ko hai| praznake anusAra vastumeM pramANAvirodhi vidhi-pratiSedhakI umAsvAmIke anantara samaMtabhadne sabase pahale 'nyAya' kalpanAko saptabhaMgI kahate haiN| prAgamanathoMmeM 'siya asthi, zabdakA vyavahAra kiyA tathA nyAya-atha likhA hai| prAptakI miyaNatthi, siya pravattava' rUpase tIna hI bhaMgoMkA nirdeza stutike bahAne advaitavAda, nityaekAMtavAda, bheda ekAMtavAda hai| sarvaprathama prAcArya kudakudake graMthoMmeM hameM sAta bhaMgoMke tathA abhedaekAMtavAda prAdi sabhI ekAMtavAdiyoMkI bar3I kar3I darzana hote haiM / vastutattva akhaMDa, anirvacanIya tathA anaMtabAlocanA karake yuki nyAyase anekAtivAdako sthApanA tathA dharmA hai| isa sthitike anusAra asti, nAsti tathA pravaktavya upeyatattvake sAtha-sAtha upAyatatva pAgama aura hetumeM ane- ye tIna hI mUlabhaMga ho sakate haiM, aAgeke bhaMga to vastuta: koI kAMta gUMthakara syAdavAdako sthira kiyA hai| usa samaya svataMtra bhaMga nahIM hai / kArmika bhaMgajAlakI taraha dvisaMyogI Agama hetuse sarvathA alaga hogayA hogaa| isIse samaMtabhadra- rUpase tRtIya, paMcama tathA SaSTha bhaMgakA AvirbhAva huA tathA ko hetuvAdakI kasauTI para prAptako kasanA pdd'aa| saptamabhaMgakA trisaMyogIke rUpameM / tIna mUla bhaMgoMke apunuruka jaina nyAyakI jar3a to samantabhadrase hI zurU hotI hai| bhaMga sAta hI ho sakate haiN| isIkA vistAra samantabhadrane
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302] anekAnta [varSa 13 prAptamImAMsA kiyA hai| hA~, yaha ThIka hai ki jahA~ samaMtabhadra- isa prakAra sApekSavAdakI ghoSaNA samantabhadrane kI hai| ne isakA spaSTa rUpase vida varNana kiyA hai vahA~ kudakudane para hameM yaha nahIM bhUlanA cAhiye ki yaha sArA vRkSa vistAra kevala unake nAmoMkA hI nirdeza kiyA hai| kundakundake bIjAMkurase hI huA hai| anekAntake bAremeM samantabhadane siMhake samAna garjanA 5. cAritra-ratnatrayake sivAya cAritra para bhI donoM karake kaha diyA hai ki sarvathA ekAMtI hI sva-para bairI haiM :- pAcaryoMne kAphI prakAza DAlA hai| cAritra saMpanna hI manuSya 'ekAntamaharakateSu nAtha sva-para-variSa dhIra-zAsanakA adhikArI ho sakatA hai| cAritrake do bheda pratyeka vastumeM aneka aMta-dharma hote haiM / vastukA svabhAva donoM prAcAryoM dvArA mAnya haiM eka sakalacAritra athavA tarkakA viSaya nahIM, 'svabhAvo'tarkagocaraH' aisA prAptamI municAritra dUsarA dezacAritra athavA zrAvakacAritra / kundamAMsAmeM kahA hai| utpAda-vyaya-dhrauvya tInoMkA avinAbhAva kundake sabhI granthoM meM municAritrakA vistAra hai| pravacanasArakA kundakundane kahA hai,samaMtabhadrane pRthak-pRthak eka-aneka, nitya- eka . eka khAsa adhikAra, niyamamAra, cAritrabhaki, cAritrapAhuDa anitya, bhAva-bhAvake rUpase anekAMtavAdako batalAyA hai| -sabameM pradhAnanayA municAritrakI sabhI choTI bar3I bAteM donoMkA uddezya vastusvarUpa kahanA hI hai-kevala donoMke kahI hai| kahanekA tarIkA bhinna jJAta honA hai| tattvake lie kudakuda samantabhadrake granthoMmeM municAritrakA vyavasthita nirUpaNa dravya zabdakA vyavahAra karate haiN| aura asti-nAsti rUpase nahIMke barAbara hai, yo sAMketika evaM sUcanA rUpameM unhoMne usakI sindvi karate haiM samantabhadra tattvakA vidhi-niSedha svayambhUstotrameM bahuta kucha kaha diyA hai| jaise ki usakI rUpase pratipAdana karate haiM isa taraha kevala kahanekA tarIkA prastAvanAmeM mukhtAra zrIjugalakizorajIke dvArA vizleSita misa hai / kudakuda tatvakA svarUpa kahate samaya bhUtArtha karake rakkhe hue 'karmayoga' prakaraNase jAnA jAtA hai| abhUtArtha aura dravya-paryAyakA upayoga karate haiN| para samantabhadra unhoMne zrAvakadharma para eka svataMtra grantha nirmANa kiyA / use sAmAnya-vizeSa, vivakSita avidita, mukhya-gauNa aura kyoMki yaha usa samayakI eka mAMga thii| kundakundake samaya arpita-anapita zabdoM dvArA kahate haiN| kudakudake prathameM logoMkA jhukAva munipravRttiko aura adhika hogaa| zAyada bAra bAra nizcaya tathA vyavahArakA upayoga milegaa| municAritrako sthira aura acala banAneke liye hI unheM samaMtabhadra usIke liye bheda-abheda kahate haiN| tasva syAdvAda munidharma vistArase kahanA pdd'aa| hI hai-anekAnta rUpa hI hai yaha bAta samaMtabhadne apanI samaMtabhadrake samayameM vAdiyoMkA svamatakI sthApanA stutiyoMmeM siMhanAdake sAtha kahI hai| isa prakAra donoM tathA use surar3ha banAnekA AMdolana calA thaa| munipravRtti AcAryoM meM saptabhaMgI-syAdvAda-anekAMtakI siddhi karate samaya zithilAcArI banane lagI thii| aura sabase pahale zrAvakadharmaapanI-apanI khAsa vizeSatA hai, para yaha vizeSatA eka dUsarekI kI AvazyakatA jJAta hone lago / samaMtabhadrako zrAvakadharmakA virodhI nhiiN| navonmeSa-punarujjIvana karanA pdd'aa| isake alAvA muni-zramaNa sApekSa nayoMko sArthakatA samaMtabhadrane itanI sayunika dharmakI sthiratA tathA prabhAvanA kundakundane kI hai| mArgatathA yathArtha kahI hai ki nirapekSa nayoMkA kadAgraha rakhane vAlI prabhAvanA unakA lacA thA to bhI zrAvakadharmakA nirUpaNa vRtti samUla naSTa ho jAtI hai / unhoMne kahA hai ki kundakundake cAritrapAhuDa aura bhAvapAhuDameM milatA hai| kucha naupacArika bheda donoMke nirUpaNameM hai / kundakunda bAraha 'mitho'napekSAH nayAH sva-para praNAzinaH / ' vratoMkA pAlana karane vAloMke lie 'zrAvaka saMjJA dete haiM'parasparekSA nayAH svpropkaarinnH||' paJcavaNuvvayAiM guNavayAiM havanti taha tiriNa / sva-para-nAza tathA sva-para-upakArake sivAya hAni- sikkhAvaya cattarisaMjamacaraNaMca saayaarN| cAritra pA023 unhAna spaSTa kaha diyA hai ki samantabhadra aSTamUlaguNoMkA pAlana karanevAleko 'zrAvaka' anekAMta bhI yadi ekAMta-nirapekSa ho to vaha mithyA hI hai- kahate haiM anekAnto'pyanekAntaH prmaann-ny-saadhnH| madyamAMsamadhutyAgaiH sahANuvratapaMcakam / anekAntaH pramANAtte tadekAnto'pitAnayAt / / aSTau mUlaguNAnAhugRhiNAM zramaNottamAH ||rtn0 66
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 13 zrI kundakunda aura samantabhadrakA tulanAtmaka adhyayana [303 zrAvakoMkI gyAraha pratimAoMkA nAmanirdeza kundakundane kiyA hai, samaMtabhadra dvArA vistAra huA dekhA jAtA hai| donoM prAcAryoMke upAsya arahata deva tathA siddha bhagabArahavoMke zikSAvatasambandhI bhedoMmeM sallekhanAkA nAma vAna hai| kandakundane niyamasArameM paramabhakti adhikAra tathA kundakundane batalAyA hai; parantu samantabhadrane yaha socakara daza bhakriyAM limbI haiN| vaha bhani sarala evaM vizuddha cittase ki maraNasamaya dhAraNa kI jAne vAlI sallekhanAkA banI hai| samaMtabhadakI ahavabhakti to unakI nasa-nasameMle janmabhara yama-niyama rUpase kaise pAlana kiyA jAyegA, phUTa rahI hai| zrAvakAcArake sivAya vAkIke sAre stotragraMtha zrAvakavatoMmeM pallegvanAkI upekSA karake usakI bhAva- tatvakA dArzanika tathA tAstika puTa lekara aMtarbAhya bhakise zyakatA kahaneke liye sallegvanA para svataMtra adhikAra prAptAvita hai| kuMdakaMdakI bhani nizcaya sarUpakI honese tikhA aura upakA vistArase nirUpaNa kiyA hai| eka paramArthakI ora le jAnevAlI hai, samaMtabhadrakI bhakti vyavahAra aura vizeSatA donoke zrAvakradharmameM hai aura vaha yaha ki mArgakI tathA prAge tIrthakara prakRtibaMdhake rUpame sAtizaya puNya kundakundane batoM kI sthiratA karaneke lie pAMca pAMca bhAvanAe~ prApta karane tathA paramparAse mAMsa pAne vAlI hai| kundakundane kahI haiM aura mamaMtabhadne umAsvAmIkI taraha vanoMkA nirdoSa sabase pahale ratnatrayabhaki kahI hai aura use karanevAlA jIva pAlana honeke lie pratyeka itake pAMca pAMca aticAra kahe haiN| nivRtti pAtA hai| jima taraha zrAvakAcArake sivAya, samaMtabhadrake sabhI sammattaNANa caraNe jo bhattiM kuNai sAvago smnno| graMthoMmeM anekAMta sthAdvAdanyAya samAyA huA hai usI taraha tassa duNivvudi bhattI hodi jiNehi paeNataM // kuMndakundake sabhI prathoMmeM nizcaya mokSamArga aura municAritra- unhoMne Age kahA hai ki vyavahAranayakI pradhAnatAse kI chaTA dikhAI detI hai| paraMtu donoM zrAcAryoM dvArA prati- mokSagAmI puruSoMko-tIrthakaroMkI-bhakti-karanI caahiye| ve pAdita cAritra avirodhI hai tathA vIrazApanaka sUtrameM gUMthA upasaMhAra meM kahate haiM:- . hI humA hai| usahAdijiNavariMdA evaM kAUNa jogavara bhatti / anuprekSA-isakA vicAra samaMtabhadrake prathoMmeM prAyaH / sivvudi suhamAvaNNA tamhA dharu jogavarabhattiM / / nahoM ke barAbara haiN| anuprekSA nityabhAvanA aMtaraMga vizuddhikI cIz2a hai / samantabhadra ke buddhipradhAna dArzanika, vaicArika tathA apane bhani-pAThoMmeM Apane siddha, zrata, cAritra, yogI, tArkika dRpTimeM bhAvanA anupre lAko itanA bar3A aura prakaTa nirvANa, naMdIzvara, zAnti, tIrthakara, paJcaparameSThI ina sabakI sthAna nahIM milane para bhI unake pariNAmoMkI vizuddhi evaM bhakri vistArase ko hai| mamantabhadrakI ki sirpha munibhadratA stotrake caraNa-caraNameM pratibimbita hotI hai| aura zramaNoMke liye nahIM, balki zrAvakake liye bhI hai| vRSabhAdi cauvIsa jinoMko bhakrimeM unakI prAtmA itanI tanmaya ho gaI aisA bhI nahIM ki unhoMne anuprekSAka viSayameM kucha bhI na thI ki unhIMke zabdoM meM unheM yaha eka vyasana ho gayA thaa| kahA ho-ve ratnakaraNDakI jinabhakrikA uddezya unhoMne kitane hI sthaloM para pragaTa azaraNamazubhamanityaM duHkhamanAnmAnamAvasAmi bhavam / kiyA hai| ve kahate haiM-'tathApi bhaktyA stutapAdapadmo mokSastadviparItAtmeti dhyAyaMtu saamyike| mamArya deyAH shivtaatimuccaiH'| amakI bhaknimeM mujhe isa kArikAke dvArA azaraNAdi bhAvanAoMke ciMta- kalyANaparamparAkA sAmarthya mila jApa | aura bhI jo kuchakaha nakI zrAvakoM takako spaSTa preraNA karate haiN| kundakandakA rahA hU~ vaha 'punAni puNyakIrtanastano bra yAma kishcn'| 'bArasAyupekkhA' nAmaka svataMtra graMtha hai| anuprekSAkA uddezya ApakA nAmoccAraNa hameM pavitra kare isaliye kucha kahatA paNDita daulatarAmajIke zabdoM meM 'vairAgya upAvana mAI, huuN| prAIjinake 'vItarAgI' tathA nira ho cukanese unheM cityo anuprekSA bhaaii|' isa vAkyameM saMnihita hai / aura stuti-pUjA tathA nindAse kucha matalaba nahIM hai| unakA puNyavastutaH anuprekSAkA adhikArI muni sakalavratI hI haiN| ve guNa-smaraNa hI cittakA durita-pApa naSTa karanemeM samartha hai| bar3e bhAgyavAna tathA saMsAra-bhogase virakta hote haiN| donoM prAcAryoMkI bhakriya yaha eka svAya vizeSatA hai
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrata 304] anekAnta [varSa 13 ki kundakundane arahaMtAdi subhattI''suhajuttA have cariyA samantabhadra ekahI zlokameM vyakta karake gAgarameM sAgara bharanemahat bhakizubhopayogakA puNya bAMdhane vAlI, prazasta rAga- kI kuzalatA dikhAte haiN| rUpa batalAyI hai-jo eka tarahakA baMdha hI hai / yaha bhani samaMtabhadrakI mahatbhakti karanekA aura bhI eka kAraNa puNya baMdha bahuta degI parantu karmoM kA kSaya karanemeM asamartha yaha hai ki unakI bhAvanA ahatke samAna banane kI hai / imahai isa taraha kundakunda spaSTa kahate haiM: liye ve bArabAra kahate haiM 'jinazriyaM me bhagavAn vidha'baMdhadi purANaM bahasoNa du so kammakkhayaM kuNadi / ttAma' kandakadakI bhakriya bhAvotkaTatA.vicAra-tarka parI'siddhaMsu kuNadi bhatti NivvANaM teNa pappedi' paMcA.166 kSikatAkI apekSA adhika hai / unakI bhAvabhakrinagaMgApara cittakI saralatAkA sauMdarya jhalaka rahA hai| isake alAvA isIliye kundakundakI pariNati puNya-pApase nirapekSa hokara, samaMtabhadrakI ki dhUpakI rozanIke samAna prakhara tejaHpukhta zuddha nizcaya paramAtmAko tathA siddhakrikI ora adhika jJAta hotI hai| isake atirikra samantabhadrako mahadbhaktikI hI jagana hai| usameM vicAra parIkSA, tattvaniSThA, svAbhimAna aura gAr3ha zraddhAkA pracaNDa sAmarthya eka prakArase kUTa-kUTakara bhaga hai| . lagI thii| ye zubhopayoga sAtizaya puNya baMdhake liye cAhate ekake bhaktirasameM apanI AtmA zItala,zAnta caMdrakiraNoMkA haiN| jo paramparAse mukrikA hI kAraNa kundakundane ho kahA hai| AnaMda letI hai, to dUsarekI bhaktike prakharatejase A~kheM 'sapayatthaM titthayaraM abhigadabuddhissa suttroiss| cakAcauMdhiyA jAtI hai aura mastaka nata ho jAtA hai aura darataraM NivvANaM saMjamatavasaMpao tassa // 17 // aMtaH karaNakI sArI pravRttiyAM jAgRta ho uThatI haiN| isIliye samantabhadra pUjana-arcanAdi karmameM sAvadha puNya-pApa-vyavasthAleza hone para bhI paravAha nahIM karate / yaha sAvadyaleza 'bahu- adbhaki jaba eka zubhopayoga-prazastarAga haipuNya rAzike' sAmane nahIM ke barAbara hai / isa prakAra yaha jisakA pAlaMbana kevala azubhopayogase chuTakArA pAkara kahanA anivArya ho jAtA hai ki samantabhadrakI bhakri zubhopa- zuddhopayogakI ora bar3haneke liye hai| taba zuddhopayoga hI grAhya yogayukta thI; jahA~ kudakudakI bhaki zuddhopayogakI thii| hai zubhopayoga usake sAmane heya tyAjya hai / zubhopayoga dUsarI vizeSatA yaha ki jo bhakti kudakuda dazabha kyoMmeM sAtizaya puNya baMdhakA kAraNa hokara paraMparAse muktikA kAraNa sau zlokoM-dvArA karate haiM vahI bhakti samantabhadra eka zloka kahA hai| dvArA dikhalAte haiM / yathA kundakundake samayasArameM puNya-pApakA eka svataMtra suzraddhA mama te mate smRti rapi tvayyarcanaM cApi te|| adhikAra hai / puNya-pApa zubhA zubhapariNAmoMse pariNamatA hai| lekina ye donoM puNya-pApa suvarNa hastAbajjalaye kathAzrutirataH karNokSi sNpreksste| lohazRGkhalAke samAna jIvako baMdhana meM hI DAlane vAle saMgtutyA vyasanaM zironati paraM sevehazI yena te| hai| samayasArameM kundakundane puNya-pApa baMdhakA kAraNa tathA tejasvI sujanohameva sukRtI tenaiva tejaHpate / puNya-pApAtIta vItarAga avasthAhI mokSakA kAraNa kahA hai| kitanI gAda bhakrikI yaha unkaTatA ! zarIrakA eka bhI samantabhadane yahI bAta dUsare zabdoMmeM prAptamImAMmAke puNyaavayava ve jinaki ke vinA khAlI rakhanA, dusare kAmameM pApAdhikArameM batalAyI hai| puNya-pApake bAremeM ve kahate haiM jagAnA pasanda nahIM krte| isa ekahI padyameM kundakundakI ki parameM dugvotpAdanase na sarvathA pApa hotA hai aura sukhosArI bhakkiyoMkA bhAva bharA huA hai / udAharaNake taurapara pAdanase na sarvathA puNya anyathA acetana padArthako bhI puNya'kathA tirataH' vAkya zrutibhaknikA ghotaka hai, 'hastAbajalaye:' pApakA phala milanA cAhiye ? paraMtu yaha dekhane meM nahIM aataa| zabda una yogiyoM-anagAroMkA hai jinake pAsa bhaktike liye aura yadi isase viparIta mAnA jAya to vItarAgiyoMko bhI apane aMga hastAvaMjalike sivA aura kucha nahIM hai, baMdha honA cAhiye thA para hotA nahIM / samaMtabhadne puNyayotaka hai / 'stutyAM vyasanaM' to tIrthakara bhakti hI hai-jo pApakI vyavasthA prAptamImAMsAmeM bar3I mArmika tathA rahasyapUrNa ne vistArase anya graMthoMmeM kI hai| isa prakAra kundakundakI kI hai| ve kahate haiM:vistArase bhakti-pAThoM meM jaisI bahatI hai usIke bhAva vizaddhi saMklezAMga cet straparasthaM sukhAsukham /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 13] zrI kundakunda aura samantabhadrakA tulanAtmaka adhyayana [305 puNyapApAsravo yukto na ced vyartha stavAhataH / / anyathA kartRtvajanya-ahaMkAravRtti haTanA kaThina ho jAtA hai| sukha aura duHkha yadi vizuddhikA aMga ho, yAnI kAraNa- anekAnta-praNetA samatabhadne kAryotpattike liye donoM hI kArya-svabhAvameM kisI eka rUpa ho to puNyAtrava aura sukha- kAraNa nimitta upAdAna sirpha Avazyaka hI nahIM, balki duHkha yadi saMklezakA aMga-kArya-kAraNa-svabhAva meM kisI eka anivArya kahe haiM: 'yathA-kArya bahirantaH upAdhimi:' bAbArUpa ho to pApAtrava hai| inhoMne puNya-pApake liye vizuddhi abhyaMtara donoM kAraNoMse kArya hotA hai / unhoMne aura bhI aura saMkraza zabda rakhe haiN| aSTasahasrIkAra vidyAnaMdane spaSTa kahA haivizuddhimeM dharma-zukladhyAna aMtargata kiye haiN| pArtIna yavastu bAhya guNadoSasUteH, nimittamabhyaMtara-mUlahetoH dhyAnoMko saMkrazake bhItara rakhA hai| isase vizuddhimeM zubha adhya tmavRttasya tadaMgabhUtaM, abhyaMtara kevalamapyalaM te tathA zuddha dAnoM bhAvoMko aMtargata karanekI samaMtabhadrakI mUla abhyaMtara tathA bAhya kAraNake binA akelA jIvavyavasthA vizeSa hai / kudaku dane puNya aura pApako baMdha dravya-pariNamana guNa-doSakI utpattimeM samartha nhiiN| sahakArI kAraNa honese vizuddhAvasthAko dRSTimeM syAjya kahA hai / lekina kAraNa upAdAnake samAna hI kAryakArI hai| isI bAtako donoMke liye puNya-puNyAsrava puNyabaMdhakA kAraNa aura pApa- samantabhadra aura bhI puSTa karate haiN| pApAkhava-pApabaMdhakA kAraNa hai| 'alaMghyazaktirbhavitavyate yaM, hetudvayA''viSkRta kAryaliMgA jahA~ kudakudane puNya-pApakI vyavasthA zuddha-nizcaya, hetudvaya-nimitta upAdAna yA aMtaraMga-bahiraMga kAraNoMse azuddha vyavahAraSTise kI hai vahA~ samantabhadrane puNya-pApakI prAviSkRta-pragaTa hone vAlI bhavitavyatAkI-kAryazakri calaMghya hai| kathaMcit asti-nAsti rUpa, ubhaya anubhaya rUpa, vakravya bhAge aura bhI adhika spaSTa kahate haiM ki mokSa bhI sahakArI pravaktavya rUpa, sahArpita-kArpitakI dRSTise vyavasthA kI hai| kAraNoMke binA asambhava hai / bAhya-itara upAdhi yA nimittanimitta-naimittika sambandha upAdAna dravyagata svabhAva hI hai| jaise kijIva-karmakA nimitta-maimittika sambandha samayasArake bAhyataropAdhisamaprateyaM kAryeSu te dravyagataH svbhaavH| kartAkarmake adhikArameM batalAyA gayA hai| yaha bhUla nahIM naivAnyathAmojavidhizcapuMsAMtenAbhivanyastvamRSirbudhAnAma jAnA cAhiye ki kudakudake mAra grantha adhyAtma-pradhAna haiM aura unameM nizcayakI pradhAnatA hai| jIva-pariNAmake yadi donoM prAcAryokA upayuka uddezya ThIka unake hI dRSTikoNa parase samajhanekA yatna kiyA jAtA to zrI kudakudanimittase pudgaloMko karmarUpa paryAya hotI hai| tathA ke nAma para nizcaya ekAntakA jo doSa mar3hA jAtA hai vaha pudgaloMke nimittase jIva rAgAdirUpa pariNamatA hai| jIva dhoyA jAkara vastu-svarUpakA yathArtha aura samIcIna jJAna aura pudgala donoMke hI nija-upAdAna para-nimittarUpameM hogA / hameM bhUla nahIM jAnA cAhiye ki kudakudane sUtradvArA kadApi badala nahIM sakane / aisA donoM kA nimitta-naimittika jo siddhAMta kahe haiM nizcayakI pradhAnatA lekara jo kucha sambandha hai| jIva upAdAnakI dRSTise nija bhAvoMkA kartA kahA hai- umIkA kathana-vistAra anekAntakI dRSTisa samaMtabhokA hai, na ki karmoMkA / yaha kudakuMdakI katR sva-akartRtva bhadne kiyA hai| dRSTi hai| isakA matalaba yahI hai ki pratyeka dravya apane kudakudake matale adhyAtmameM jo nimitta-naimittika pariNamanameM upAdAna hai, dUparA nimitta hai-ipIse kevala sambandha hai usIkA spaSTIkaraNa saptabhaMgI nyAyake dvArA nizcaya dRSTile paranirapekSa zuddha-aAtmasvarUpake nimittakA samantabhadrane kiyA hai| kundakundane vicAra kiyA hai| isI dravya svarUpakA nirUpaNa mAge samantabhadane donoko dRSTimeM antarakiyA hai / adhyAtmazAstrake anumAra kundakundane ina donoM prAcAryoMke yadi upalabdha graMtha dekhe jAyeM, to votarAgI-zuddha pariNatikI aorase jAneke liye, nimi- kudakudakA graMtha vistAra matabhadra se kaI gunA adhika hai| takA ahaMkAra naSTa karanekI dRSTise upAdAnakA samarthana graMthakA viSaya dekhA jAya to samaMtabhadrakA viSaya kuMdakudake joradAra kiyA hai, aura upAdAnakI jar3a dRr3ha kI hai| vistIrNa aura vizAla upavanake cune hue do tIna guladaste kiyAhA
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta varSa 13 hai-jinakI mahakase sArA upavana gUMja uThA hai| kuMdakuMda bhagavAnase samantabhada taka tathA unake pIche bhI avirodhamAtmavAdI, adhyAtmazIla, anubhUtizIla honese unakA rUpase pravidhina baha rahI hai| sArA kathana nijAtmAkI usatike liye hai| samaMtabhadra jinoka sUtrakA prAzraya lekara hI sabhI prAcAryone apane samaSTivAdI, pracaMDa tArkika, aura catura vAgmI honese inakA vacana-maNiyoMko gUMthA hai| yadi yaha sUtra-DhorA nahIM milatA sArA kathana sAmaSTika dRSTikoNase hubA hai, kudakuMda apanA to inake dvArA kevala chidra hI chidra dikhAI dete Aja jo viSaya vistArase nirUpaNa karate haiM, para samantabhadra vahI hama vIrazAsanakI sundara dRkhalA baddha ekarUpatA prAcIna viSaya samAsa-saMkSepase kahate haiN| bha. kudakudane apanA kAlase dekha rahe haiM vaha mAyaH azakya, asambhava hI ho viSaya mukhyataH pAgama jinAjJA, dRr3ha zraddhA, tathA anubhUtike jAtI / (aupacArika bheda pIche dikhAyA hai , sArA jinabala para nirUpita kiyA hai / para samaMtabhadra nire AjJAdhArI zAsana kundakundane saiddhAMtika, prAdhyAtmika dRSTikoNase kahA hai hI nahIM the badika ve to 'parIkSaNa' tArkika the| isalie vahI bAta samantabhadrane tAtvika bhUmikA lekara stutike bahAne unhoMne pratyeka tatvakI siddhi yukrinyAya tathA anekAMtakI kahI hai, unako dRSTi meM tArka-nyAyase yuka vizleSaNa hai| kasI hai| unake pAsa pAyatulA honese pratyeka jinazAsana-pratipAdanakI zailI-sAdhana evaM donoMke pAsa bAta saMtulana karake rakhI gaI hai| alaga alaga the, para sAdhya donoMkA eka hI hai| isIliye kudakudane 'AdA' AramA zabdako madhyabiMdu banA kara dRSTikoNameM cAhe jitanA hI antara kyoM na ho, vaha kadApi mAno AtmAke madhura gIta sunAe hai| kintu samantabhadragane maulika antara nahIM kahA jaataa| aura na sAdhya bhikAapanI nirdoSa vANIke ninAdase paramatake dRr3ha durgoM ko ubAyA svatantra kahA jA sakatA hai / sArA antara viSayakI gaunnhai|kudkudkii anubhUti bhAvanA aura samvedanAko lekara mukhya-dRSTise aupacArika hI rahatA hai| kyoMki donoM prAcAumar3atI hai| samantabhadrako buddhi tarkaniSTha vicAroMkA bala yoMne 'jinAgamasya iti saMkSepaH' 'jinaiHruktam' jiNavaraiH lekara yoddhAke samAna khar3I ho jAtI hai aura syAbAdakI kathitam , riNadi8, bhaNiyaM Adi vAkyoM dvArA jinazAsanagarjanAmeM mAno ekAMtako AvAja sunAI ho nahIM detii| paramparAkA anuyAyitva ho prakaTa kiyA hai| donoM prAcAryone eka mahatvakI bAta yaha hai ki isa prakAra donoMkA jina zAsanakA maNDana tathA usakI siddhi karake paramatako ipTikoNa bhinna bhinna jJAta hone para bhI donoMkI dRSTi anta parAsta kiyA hai| hA~, itanA bheda avazya hai ki kundakandake meM eka hI sthAna para keMdrita hotI hai-vaha sthAna hai cIra- graMthoM meM nyAya tarka antanihita-bhita hai-jaise bAdala zAsana / hA~ yaha bAta dUsarI hai ki, kundakunda jo bAta kahIM pAnIse bhare hue hote haiN| isake atirikta vahI nyAya samavistArase kahate haiM vahI bAta samantabhada saMkSepase kahate haiM tabhadra-dvArA prasphuTita hokara pAnIke samAna barasAyA gayA aura jo kundakunda sUtra rUpeNa kahate haiM samantabhadra usokA hai, abhivyakta huA hai / viziSTa kAlAdi paristhiti isakA vistAra karake usakA mUlya hajAra gunA bar3hA dete haiN| pTi- kAraNa hai| koNameM antara itanA hI hai ki kundakunda nizcaya para jora anyamatoMkA nirAkaraNa karate samaya donoM apanA dekara prarUpaNa karate haiM aura samantabhadra usIke pUraka vyava- apanA tasva pratipAdana karate haiN| parantu kundakunda 'jinheM hArakI sArthakatA nyAyake dRSTikoNase dikhalAte haiN| isa jinamata mAnya nahIM unheM 'micchAiTThI' 'anAhata' kahate haiN| prakAra kundakundakA adhyAtmika, nizcaya, zuddha dRSTikoNa hai samantabhadrakI tArkikavRtti kaThorazabda-cunautI hai| unhoMne aura samantabhadakA vyavahAramaya tArkika nyAya dRSTikoNa hai| cAkako-'prAramaziznodarapuSTituSTa' bauddhako 'vizrAMta parantu donoM kA antima sAdhya eka hI hai| dRSTi' tathA vaidikako vaitaMTika' Adi vizeSaNoM-dvArA galitadonoM dvArA pratipAdita jinazAsana eka hai mAna banAyA hai| gauNa mukhyakA aMtara pAne para bhI donoM donoMke sAmAnya viSaya tathA paraspara vizeSatA dekhate dvArA pratipAdita jinazAsana eka hI hai pravirodhI hai| sAdhya samaya donoMmeM kucha aupacArika bheda jJAta hotA hai| yaha eka hI honese kathana zailIko bhinnatA unheM alaga alaga aupacArika bheda kucha viziSTa paristhitiyoM tathA kAlAdike nahIM banAtI / isase jinazAsanakA mUlya bar3hatA hI hai| jaise anusAra huA hai / lekina jinazAsanakI paramparA to mahAvIra ki eka kavine kahA hai
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - kiraNa 11-12] zrI kuMdakuMda aura samantabhadrakA tulanAtmaka adhyayana [307 'ilovikAraramapRktaguNena loke piSTAvikAMmadhuratAMmupayAti kundakundakI zailI saraja aura prasAdamaya hai-upamA, donoMkI zailI-vizeSatA sSTAMtoMkA itanA sarala upayoga aura vaipulya anyatra svacit hI milegA / udAharaNa ke taura parastyle is the man 'zailI aura vyakti mitra nahIM, aisA kahA jAtA hai| parantu ina donoM prAcAryoMkA 1 dehi NimmalayarA, bhAiccehiM ahiyapahA 'sattA' vyaktitva inake graMthoM meM itanA spaSTa nahIM hotA jitanA ki sAyaramiva gaMbhIrA, siddhA siddhi mama disNtu|| aura dUsare lekhakoMkA apano kAvya prAdi kRtiyoM meM dekhA siddhoMkA varNana itanA sundara aura kAmyamaya, sarata jAnA hai| kyoMki donoMke pratha adhyAtmapradhAna tAtvika aura kahA~ hai? samantabhadrakI zailI tathA bhASA pAMDityapUrNa tathA saiddhAMtika hai| lekina yahA~ para sthUnaSTise unakI hai, para jarA durUha aura jaTiva jJAta hotI hai| bhASA, kathana-padati zailIvaiziSTayakA vicAra kiyA jAnA hai| kundakunda apane kayanameM bAra bAra 'karSa ega? karSa isase donoM ke dRSTikoNakA aMtara adhika saTa hogaa| mahA?, kaSaM hohI aise prayoga karake praznakA uttara pAThakoMka kundakandako bhASA prAkRta hI hai| thoDA mA gaya bhI muMhase hI nikAla kara apane bhAva unake dila para aMkita bhakipAloM meM prApya hai| gamivAya ma karate haiM / pamantabhadra bhI udAharaNa dekara 'murajaH kimapekSate? samaMtabhadrakI bhASA saMskRta hai-unakA gadya kahIM bhA nahIM phasevate' Adi praznAMka dvArA samasyAkA mamAdhAna milatA | ve vastunaH kavi the. unakA saMskRta bhASA para kitanA pATha kAma hA pAThakose ho kaga lete haiN| ve udAharaNa bhI bar3e mArmika pramundha thA yaha jinazatakakI baMdhAcanA tathA vividhAtoMme ta hai| jJAta hotA hai| maMkana bhahitAnya naiSadhacaritake samAna inakI kadameM mamatabhaka mamAna pauDinya, racanA kauzalya, kAvya-kacA parimArjita evaM durbodha hai| vidvattA pracuratA nahIM dikhatI to bho kundakundako gAthAmeM kundakunda kaviprakRtike the, unameM kavitva abhijJAna eka tarahako nirAlI kuzalatA pragaTa hotI hai jaise kithA-use kabhI unhoMne bAhya chaMda, vRtta, baMdha iyAdi dvArA NiNNahA NilomA NimmohA NigviyAra nniklusaa| pragaTa karane kA prayatna hI nahIM kiyA / 'sundaramArga' kA rAstA Nimbhaya NirAsamAvA pavajjA erisA bhnniyaa| mahaja trayaM uma mArga parame jAne samaya binA prAyAya dina pratyeka padakA prArambha ekahI pravarase hai| isa gAthAlAyA hai| unakA vANA-pravAI zAnta, zAtala, maMda-maMda ko madhuratA, bar3ha gaI hai pora uccAraNakI maMjuna dhvani vAyuke mamAna bahatA hai| mAnabhavako vANA vora prose bharo kAnoM meM gUMjatI hai / donoM kathanase zAlInatA, namratA aura haI hamezA vAdiyoMko lalakAraneke liye taiyAra hai / mamaMtabhadra vinaya pragaTa hotA hai| ve bAra bAra kahate rahe haiM jo kucha kI pravRttimeM rAjama prakRtikA teja prasphurita ho rahA hai, kiMtu maiM kaha rahA hai, vaha na merA hai. na nirI kalpanA mAtra hai| kundakandameM sAtvika prakRtiko jhoMkI hai| mamaMtabhadrakI vANI vaha saba vIra zAmana hai 'navava,' 'tavajinazAsana idaM ina kA siMhanAda suna kara mAre vAdI apanI nirbalatA, a-bhadratA zabdoMse mamantabhadra pukArate haiN| aura kundakunda 'mAsaNaM gbo dete haiM aura eka narahako samIcIna mamantabhadratA-hI hi voraspa 'sAmaNaM sava' Adi zabdoMse apanA abhiprAya pAte haiN| prakaTa karate haiN| donoM prAcAryoMkI jinazAsana-sevA tathA loka-sevA ina donoM mahAn prAcAryoMkI zailIkA isa prakAra sUkSma donoMko bhASA sahana sphUrta tathA adhikArI hai-usameM dRSTise adhyayana kiyA jA sakatA hai, parantu unakI zailImAtra nijabhAva prabhAvita karaneko zakti hai| donoMke sAhityameM unakI bhavya-mAtmA nahIM bana sktii| vyAvahArika dRSTAnta pAnele samaya, samAja, paristhitikA saMkSepameM kundakundakI zailImeM maranekA zAMta bahanA, cA~dapratibimba pAte haiN| jaise kaMdakuda viSa-vaidya, rAjA-sevaka, kI zItalatA tathA bhAnaphaloMko madhuratA hai-jisakA gIta zilpikAra prAdi dRSTAMta jIva-pudgala saMbaMdha samajhAne ke liye dina rAta sunA jAya, jisako candrikAmeM kitanA hI mamaya dete haiN| samaMtabhadrane mauli, kumhAra, vratI, rAjA, vaidha bitAyA jAya aura jinakA susvAda pratidina liyA jAyajA mAdike dRSTAMta diye haiN| bhI manuSya saba nahIM sktaa| isake atirika samantabhadrakA
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30] anekAnta [vaSe 13 zailImeM yoddhAkI vIratA, sUryako tejasvitA, tathA sat zubha hI anya bAja aneka zatakoMse amara hue haiN| kRtyoMkI prakharatA adhika jJAta hotI hai-jinheM pAkara kudakudakI jyotise samaMtabhadane apanI pratibhAkI jIvanameM adamya utsAha pragaTa hotA hai| anekAnta dRSTikA jyoti pradIpta kI hai| zraddhAse kAma na nibhane lgaa| vAdiyoMteja jhalakatA hai, aura eka prakArakI kRtakRtyatA pAtI hai| ne tarka nyAyakA vikAsa dikhalAkara eka AMdolana zurU donoM AcAryoMkI jinazAsana sevA tathA loka sevA kiyA thA / siddhAMtako yukti prApta tathA Agama kasauTI ho 'sevAdharmo paramagahano yoginaampygmyH| gayI thI / nyAyake binA siddhAnta aMdhA samajhA jAne lagA mahAn yogiyoMke liye bhI sevAdharma prasidhArAbata hai| thaa| isIlie samantabhadrako nyAya-tarkakA AlaMbana anivArya aisA hone para bhI donoM prAcAryoMkA jIvanavRkSa jinazAsana- ho gayA / unhoMne nyAya-tarka-yukrise prAptakI prAptatatvoMkI sevA tathA loka sevAke phaloMse labAlaba bharA hamA hai| siddhi karake vIrazAsanakI amogha sevA kI hai / zAsana sevAkA bhAgama-paramparA tathA jainadharma saMskRtikA saMrakSaNa karaneke mUlyAMkana karane meM unhIMka graMtha samartha haiMliye inhoMne pramola sevA-yoga diyA hai-jisakA khAsa loka-sevApramANa unhIMke amara graMtha haiN| donoM prAcAryokI loka-sevA amUlya hai / samayakI logoM mAjase koI DhAI hajAra varSa pahale bha0 mahAvIrane ko mA~ga demand kyA thI, dUsarI tarapha unheM virodhakA apanI sAtizaya divya dhvanike dvArA mokSakA mArga btlaayaa| kitanA sAmanA karanA thA tathA mA~gako pUrA aura virodhakA unake nirvANake bAda pAMca zrutakevalI hue| unameMse bhadrabAhu / sAmanA karane vAloMke pAsa yogyatA kisa koTikI thIantima zrutakevalI the| usa samaya taka dvAdazAMga vANIkA ina saba bAtoM para unakI sevAkA darjA tathA mUlya prAMkA pravAha nizcayavyavahAra mArgarUpa avichisa thaa| parantu Age jA sakatA hai / kundakundane adhyAtmakA prabhAva janatA para kAla tathA paristhitike doSase aMgajJAnakI byucchitti hone ddaalaa| munidharma-zramaNadharmakI ora janatAkI pravRtti jhukaaii| lagI aura apAra zruta-siMdhukA bahubhAga sUmbane lgaa| isa adhyAtma rahasya kholanekI cAbI, ratnatraya-mArgakA dIpa aura paraMparAmeM apanI bAgjyoti jagAne vAle kaI prAcArya ho gaye zraddhAkA prakAza janatAko diyA hai| samayakI mA~ga jo haiM | prA.kundakunda bhadrabAhu zrutavalIke ziSya the-inhoMne munidharma-tatva-nirUpaNakI thI vaha sauTakke pUrI kI hai / nizcayabhI apanI jyoti isI paraMparAse prajvalita kI hai| ko mukhyatA denA isIliye unheM anivArya ho gyaa| inakI bIrakA sArA zAsana to inheM nahIM milaa| paraMparAse yogyatAkA yathArtha mUlyAMkana Aja niSThura kAlake zrAghAtase bacA-khuccA jo milA usIkI sevA inhoMne jIvana bhara kI bace hue katipaya granthoMse nahIM kara skte| eka RddhidhArI hai| bhAratake dakSiNa bhAgameM karnATaka-digabara-sampradAya alaga mani hokara Apane vidaha kSetrameM sAkSAt sImaMdhara bhagavAnakI ho rahA thA / zvetAmbaroMne gujarAtameM prAgama-prabhAvanA apane apana kRpAse prApta huaA apanA jJAna bhaNDAra hameM racanAbaddha karake paMcake anusAra bar3hA dI thI deza vibhAga-saMghAta ho rahA thaa| diyA hai| aisI hAlatameM mUla-mAgama paraMparAkA rahanA Avazyaka thaa| inakI pratyeka kRti logoMke lie eka paramocca avasthAkundakundane nadisaMgha sthApana karake use aneka saMghoMke sAtha muni avasthAkA sanya Adarza hai| inakI sevAkA saccA eka sUtrameM bAMdhanekA kAma kiyA hai| ye mahAna padmanandI mUlyAMkana inake graMthoM para TIkAe~ likhane vAle mahAna AcAryoprAcArya the jinhoMne apane virodhI kAlameM paramAgama rUpa ne hI kiyA hai| prAja monagar3hakI janatA para inakA gaharA zrutaskandha samhAlanekA uttaradAyitva apane zira para liyA thaa| . prabhAva jJAta ho rahA hai / kundakundase samantabhadra taka kI rekhA kukhakaroMke samAna ve eka bar3e anvayakAra the| inakA sUtrakAroM kI hai donoMkI kar3iyA~ juTAnevAle umAsvAmI eka svatantra ambaya prAgeke prAcAryoMne claayaa| vaidika prAcArya haiN| samantabhadrane logoMkI sevA yugapravartaka banake saMpradAyameM zaMkarAcArya mAdhavAcArya, rAmAnujAcArya ye saba kI hai| inake prabhAvase gaurava pAne vAle prAcAryone kahA hai apanI bhAgama-veda paramparA sthira karanemeM lIna the| aisI ki jaba pracaNDavAdI samantabhadra vAdiyoMke bIca bhAta, taba hAlatameM kundakundane bhI bha. mahAvIrase calI AI zrata- kuvAdijana nocA mukha karake aMgUThese pRthvI kuredane laga jAte! paramparAkI rakSA vRddhi bhapanI kRtiyA~ lipibaddha karake kI hai| inake sAmane pravAdirUpI parvata cUra-cUra ho jAte the| samasta
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - kiraNa 11-12] zrI kundakunda aura samatanbhadrakA tulanatmaka adhyayana [306 bhada eka bar3e vAgmI gamaka tathA tArkika evaM tyAgI-yogI eka sUtrabaddha karanekI bar3I bhArI jimmedArI inhoMne apane honese logoMkI, samayakI mA~gako unhoMne acchI taraha pUrA kaMdhoM para lI thI, jisakA prabala pramANa bhAvakAcAra thakI kiyA hai| paramAgamakA boja, tribhuvanoMkA guru jo anekAnta nirmiti haiN| svaya nizcayamArgakA avalambana karake (manipadausako rakSA vAdiyoMke jhaMjhAvAyuse karake inhoMne vIrazAsanakI meM rahakara inhoMne mAnava-samAjakA dhyAna mahatbhakrikI mora bar3I sevA ko hai| inhoMne vIrazAsanakA sarvodaya-tIrtha sAre prAkRSTa kiyA, aura logoMko sacce zatru-pApa aura samve prativAdiyoMko dikhalAyA aura kahA hai baMdhu dharmako pahicAna karAkara jJAtA banAnekA yatna sarvAntavattadguNa-mukhyakalpaM,sarvAntazUnyacamitho'napekSama kiyA hai :sarvApadAmantakaraM niranta, sarvodayaM tIrthamidaM tavaiva // 'pApamarAtidharmo baMdhurjIvasya cetinizcinvan / ____ isI sarvodaya-tIrthakI pravRtti unakI anupama-saMvA hai| samayaM yadi jAnIte zreyo jJAtA dhravaM bhavati // isameM paraspara virodhI dharma vidhi-niSedha, dravya-paryAya, sAmA (ratna ka.) nya-vizeSa, eka-aneka sabhI dharma apanAe gaye haiM / yaha tIrtha apane zatru aura baMdhu kI pahicAna batAkara jJAtA banAnesarva prApadAoMkA anta-nAza karanevAlA, aura sabhI dharmoMkA se aura adhika loka sevA kaunasI hai? ve karmayogI jJAnaubhaya-mukhya gauNa rUpase udaya karane vAlA hai| samantabhadrakI yogI aura bhakriyogI the| kundakundakI sevA vaiyakrika pAramA yaha amUlya dena tathA sevA usa samayake logoMse bhAjake kI sevA kahalAtI hai / samaMtabhadrakI sevA samaSTikIvaijJAnika tathA prAdhi bhautika prasta yuga taka atyanta mahatva- samAjakI sevA kaho jAtI hai| inake vacanAmRtase prabhAvita kI tathA upayoga kI hai| hone vAle prAcAryoMne inakI prAptamImAMsA jaisI choTomI unakI yogyatA kyA thI isakA paricaya mvayaM inhoMne para anupama aura prauda kRtI ko apane bhavya prAsAdakI nIva rAjasabhAmeM diyA thA, jo isa prakAra hai: banAyA / akalaMkane aSTazatI likhakara stambhakA sA AdhAra AcAryoMhaM kavirahamahaM vAdirATa paNDito'haM / / diyaa| aura vasunandIne vRtti likhakara, ekAeka pardeka daivajJohaM bhiSagahamahaM mAMtrikastAMtriko'haM / / kivADa khola diye| zrI vidyAnandane aSTasahastrI likhakara rAjannasyAM jaladhivalayAmekhalAyAmilAyA to prAsAda zikhara hI pUrNa kiyA hai| yadi prAptamImAMsAko mAjJAsiddhaH kimiti bahunA siddha sArasvato'haM / / 'gaMdhahasti mahAbhApya' kI maMgala-prastAvanA samajhI jAya, to isameM ahaMkAra yA AtmAbhimAnakI ukti nahIM hai| gaMdhahastImahAbhApya' kisa koTikA hogA, imako kalpanA nahIM api tu unake upalabdha andhoMse kitane hI vizeSaNa yathArtha kI jA sktii| durbhAgyase isa anamola kRtikA lAbha hama siddha ho cuke haiN| itanI bar3hI yogyatA hone para jaba bhasmaka logoMke nasIba nhiiN| samantabhadrakA gaharA prabhAva tathA RNa vyAdhise trasta hue the taba inheM paradharmI zaiva Adi rAjAoM inaka prata inake pratyeka uttaravartI prAcAryona inakA guNagAna karake kA kucha dinake liye zrAzraya lenA par3A / zarIra svastha hone stuNa stotrase uRNa honekA prayatna kiyA hai| para hI inako siddha sarasvatIkA vahA~ke rAjA tathA logoM para isa prakAra donoM mahAbhAgoMkI sevAmeM eka vizeSatA yaha itanA gaharA prabhAva par3A ki sabake saba inake anuyAyI ho hai ki donoMkI sevAe~ bhinna-bhikSa koTikI hokara bhI donoMne gye| kahA jAtA hai ki kundakundako bhI giranArapara zvetAMbaroM sva-para-unnatikA yathArtha mArga batalAkara loka-sevA ko hai| se vivAda karake tattvasiddhi karanI par3I thI / parantu samanta- aura donoMke hI dvArA vIra-zAsanakI prabhAvanA huI hai| bhadra to svayaM apane dakSiNase-uttara deza takake (kAMcI- kyoMki 'na dharmo dhArmikairvinA' unhIMkA vacana hai| ajJAna kanhADa) vihArakA paricaya padyameM dete haiM / vAdArthI hokara aMdhakAra to 'ravi zazi na hare so tama harAya' isa uktike svayaM bherI bajAkara prativAdiyoMko bAhAna denA aura anta meM anusAra itanA dUra kiyA hai ki Aja taka bhI vaha jaina syAdvAdako garjanA karanA inakA mukhya kAma thA / inhoMne darzanake samIpa phaTakane nahIM pAtA | jinheM inakI sevAko digvijaya dvArA vIra-zAsanako pratiSThA kAyama karake anekAMta lAbha nahIM milA, ve sacce mArga-rAjamArga-se kosoM dUra bhAga aura ahiMsAkI sevA kI hai| sAre bikhare hue jaina samAjako rahe haiN| aura jinhoMne aMta:karaNa ko dhokara aura nirmala kara
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 13 ke lAbha lenekA prayatna kiyA hai ve mukri-sukha samIpa pahu~ca bhadrabAhu vRkSako kundakundaka adhyAtma-rasane palavita rahe haiN| yadi donoM prAcAryokI zAmana-sayA tathA loka sevAke kiyA / umIko umAsvAmIne apane sundara sUtroMse puSpita bAra yaha rUpaka diyA jAya to inakI saMvAphI koTi kiyA aura samantabhadne syAdvAda anekAnta rUpa sumadhura (quality) tathA paristhiti (quinuts ) ThIka-ThIka phaloMse usa phalita kiyA, jinakI sumbAdamaya sugaMdha pratyeka jJAta ho sakegI bhavya jIvako apanI ora AkRSTa kara rahI hai| donoM AcAryoMkI kucha viSayoM meM samAnatA-asamAnatA-dyotaka vAkya-sUcI samantabhadra 1. samyagdarzana attAgamataccANaM sahahaNAdo havei sammattaM / niyama0 4 zraddhAnaM paramArthAnAM prApnAgamatapobhRtAm / ranna / 2. aThAraha doSoMke nAma chahataehabhIrurosA rAgomohociMtAjarArujAmiccU / kSutpipAsAjarAtaMka janmAMtakabhayasmayAH / svedaM khedamadorai viNhiya NihA jaNubvego / niyama 6 na rAgadvepamohAzca yasyAptaH ma prakIrtyate // ratna 6 3. Apta-lakSaNa hissesadosarahio kevlnnaannaaiprvibhvjuttaa| AptannotsannadoSeNa sarvajJenAgamezinA / so paramappA uccai tazvivara oNa paramappA / / niyama07 bhavitavya niyogena nAnyathAhyAptatA bhavet // na. 4 4. AgamaccakSaNa tassa muhaggayavayaNaM puvvAvaradosavirahiyaM suddhaM / prAptIpajJamanullaMdhyamahapTeSTa-virodhakama / aAgamamidi parikahiyaM teNa du kahiyA havaMti trcthaa| tattvopadezakRtasA zAstraM kApathapahanama ME niyama 8 ratna0 5. saMyamAcaraNake bheda aura svAmI duvihaM saMjamacaraNaM sAyAraM taha have nniraayaarN| sakalaM vikalaM caraNaM tatsakalaM sarvasaMgaviratAnAm / sAyAraM sagaMthe pariggaha rahiyaM khalu NirAyAraM cAri027 anagArANAM vikalaM sAgArANAM sasaMgAnAma / ratna. 4 6.paMcAguvata nAma thUle tasakAyavahe mose adatta thUle y| prANAtipAtavitathavyAhArastaMya kAmamUrkhebhyaH / parihAro paramahilA prigghaarNbhprimaannN| cArita 24 sthUlebhyaH pApebhyo vyuparamaNamaNuvrataM bhavati / ratna. 3 7. vikalacAritra bheda paMcevaNuvvayAi guNavayAI havaMti taha tirinn| gRhiNAM tredhA tiSThatyaNuguNazikSAvatAtmakaM caraNama / sikkhAvaya cattAri ya saMjamacaraNaM ca saayaarN| paMcatricaturbhadaM trayaM yathAsaMkhyamAkhyAtam / / ratna 5 8. triguNavatanAma disividisimANapaDhamaMtraNasthadaNDassa pajjaNaM vidiyaM / digbatamanarthaNDavrataM ca bhogopabhogaparimANam / bhogogopamogaparimA iyameva guNavvayA tiriNa | cAri. anuhaNAd guNAnAmAkhyAti gunnvrtaanyaaryaaH| ratna. 367
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11-12] zrI kundakunda aura samantamadrakA tulanAtmaka adhyayana [311 samantabhadra 6. cArazikSAvrata sAmAiyaM ca paDhamaM vidiyaM ca taheva posaha bhnniy| dezAvakazikaM vA sAmayika proSadhopavAso vA naiyaM ca atihipujjaM cauttha sallekhanA ante / cAri0 caiyAvRttyaM zikSAvratAni catvAri ziSTAni / ratna. 10. samyagdarzana jaha mUlammi viNa? dumassa parivAra Nanthi parIvaDDhI na santyasati samyaktve bIjAbhAve taroriva / ratna0 32 taha jiNadamaNa bhaTTA mUlaviNadrA Na sijhaMti / / cAritra. 26 11. samyagdarzana mahimA samma ichI lAgdhedi surAsure loeN| amraasurnrptimi...."nuunpaadaambhojaa| ratna. 12. cAritralakSaNa rAyAdi pariharaNaM caraNaM / samaya. rAgadvepanivRttyai caraNaM pratipadyate mAdhu0 / (ratna0) 13. zarIra svarUpa aura usase vairAgya dagaMdhaM bIbhatthaM kalimalabhari aceyaNo mn| ajaMgamaM jaMgamaneyayanaM yathA tathA jIvadhutaM shriirm| saDaNa-paDasahAyaM dehaM idiciMtaye NicaM / azuci. bIbhatsupUtikSayitApakaMca sneho vRthA'treti hitaM tvamAkhyaH svayaM 14. sat-asat (bhAva-abhAva) bhAvamya Nasthi NAso gasthi abhAvasya cava uppaado| mataH kathaMcittadasatvazakti,khe nAsti puSpaM trusuprsiddhm| guNapajjayesu bhAvo uppAdavapahiM pakuvaMti / / paMcA 16 sarvasvabhAvacyatamapramANaM, svavAviruddhaM tava dRSTitAnyata evaM sado vigNAso asado jIvasya patthi utpaado| navAsito janma sato na nAzo // svayambhR 30 15. saptabhaMgI asthi ttiyaNasthi ttiya hadi avattavyamidi puNo davvaM kacitte sadeveSTa kathaMcittadasadeva tat / pajjAyeNa du keNa vi tadubhaya mAdiTTamaraNaM vaa| pravaca0 23 tathobhayamavAcyaM ca nayayogAnna sarvathA / / zrApta . 16. utpAdavyaya-dhrauvya uppAdo ya viNAmo vijdi madhvassa attttjaadsy| sthitijanana nirodha lakSaNaM, caramacaMra ca jagata pratikSaNam pajjAyeNa du veNa vi aTTho khalu hodi mbhuudo| prava0116 -svayaMbhU. 114 17. bhavya-abhavya nirdeza Na muyai paryADa abhavvA suThTha vi ANigaUNa jiNadhambhI zuddhayazuddhI punaH zaktI te pAkyApAkyazaktivata / guDaduddhaM pi pibaMtA Na paNNyA raNavvisA hoti // -prApta... micchattachaeNadiTTI dUddho raagghghicitthi| sAdyanAdI tayorvyaktI svbhaavo'trkgocrH|| Ana dhammaM jiNapaeNatta abhavyajIvo Na rocedi // bhAva pA0 138,36 18. dharmalakSaNa saMsArataraNahed dhammo tti | bhAva0 85 'saMsAraduHgvataH matvAn yo dharatyuttame sukhe'| rayaNattayajutto dhammo // rayaNa / 20-20 'sadRSTijJAnavRttAni dharma ratna..
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312] anekAnta [ varSa 13 %3 samantabhadra 16. dAnaphala khettavisese kAle vaviyasuvIyaM phalaM tahA viulam / kSitigatamivavaTabIjaM pAtragataM dAnamalpamapi kaale| hoinahA taM jANaipattavisesesu dANaphalaM / rayaNa 17 phalaticchAyAvibhavaM bahuphalamiSTaM zarIrabhRtAm / rtn016|| 20 ahiMsAkA Arambhase rahita honA tassAraMbha-niyattaNa pariNAmo hoi paTamapaDham / / niyama 16 na sA tatrAraMbho'styagurapi ca yatrA pAzramavidhau / / svayaMbhU. 12 21 anekAnta-dranyaparyAya pajjayavijudaM davvaM davvavijuttA ya pajjayA nntthi| anekamekaM ca tadevata ttvaM bhedAnvayajJAnamidaM hi satyam / dopaha aNaNabhUdaM bhAva samaNA paruviti / / paMcA0 12 mRSopacAro'nyatarasyajJope taccheSalopo'pi tato'nu pAkhyam svayambhU. 22. aMtaraMga vizuddhi ke lie bAhya tapaH bhAvavisuddhaNimittaM bAhiragaMthasya kIrae caao| bAhya tapaH paramaduzcaramA''dharasvam / ___bhAvapA.. AdhyAtmikasya tapasaH parivRhaNArtham // svayaMbhU kuthu / 23. mohImunise nirmohI gRhastha zreSTha te cciya bhaNAmihaM je sayalakalAkalAsIla saMjamaguNehi gRhastho mokSamArgastho nirmoho naiva mohavAn / bahudosANAvAso sumaliNacitto Na sAvayasamo so|| anagAro gRhI zreyAn nirmoho mohino muneH| bhAva pA. 153. ratna. 17 24. prAptakI parIkSA pUrvaka stuti iNamaeNaM jIvAdo dehaM puggalamayaM thuNittu munnii| devAgamanabhoyAnacAmarAdi vabhUtayaH / maraNadisaMthudo vaMdido mae kevalI bhayavaM / / 28 mAyAviSvapi dRzyate nAtastvamasi no mahAn / / taM Nicchaye Na jujjadi Na sriirgunnaahihoNtikevliyo| adhyAtma bahirapyeSa viprahAdi mhodyH| kevaliguNo thuNadi jo so taccaM kevali thuNadi // 2 divyaH satyo divaukaSvapyasti rAgAdimatsu saH // eyarammi variNade jahaNa ragaNo vaeNaNA kadA hodi / tIrthakRtsamayAnAM ca parasparavirodhataH / dehaguNe thuvvaMte Na kevali guNA thudA hAMti // 30 sarvasAmAptatA nAsti kazcideva bhavedguruH / jo iMdiye jiNattA NANasahAvAdhikaM muNadi baadN| doSAvaraNayA hiininishessaastytishaaynaat|| taM khalu jididiyaM te bhaNaMti je NicchidA sAhU // samaya0 prAptamI0 isa prakAra sUkSma adhyayanase donoM AcAryomeM zabda, vAkya, pada, bhAva, paddhati Adi kI upekSA sthAnasthAna para sAmya pAte haiN| udAharaNake taura para Upara kucha sAmya-asAmya sUcaka vAkya udhRtakiye gaye hai|
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrasevA mandirameM zratapaJcamI mahotsava jyeSTa zuklA paJcamI tA. 26 maIko zratapaJcamI parva hai, jise vIrasevAmandira aura bAbU choThelAlajI kalakatsAke sthAnIya di. jaina lAlamandirameM sAnanda aura sotsAha satprayatnase sampanna kara rahA hai| jIrNoddhAra ho jAnese ina manAyA gayA / isa utsavakI sabase bar3I vizeSatA yaha thI granthoMko kAyA palaTa ho gaI hai aura aba unako prAyu pAMcaki bhagavAna mahAvIrakI sAkSAt vANIse jinakA sambandha hai sau varSake lagabhaga aura ho gaI hai| arthAt jinameM bhagavAna mahAvIrakI vANIkA sAra bharA hudhA isake bAda lA. raghuvIrasiMhajI jainAvAcane bAbU hai una pAgama granthoMkI prAyaH eka hajAra varSa purAnI jaya choTelAlajI kalakattAkA paricaya karAte hue batalAyA ki dhavala mahAdhavalakI prAcIna tANDapatrIya pratiyA~ jo gata 12 bAbUjI vIrasevAmandirakI bilDiMgake kAraNa itanI dUra tIvra disambarako dehajIke vArSika rathotsabake samaya mUDabidrIse garmI meM tIna mahInese adhika samayase par3e hue haiN| inhoMne marammatake lie lAI gaI thIM, aura jinakA zAnadAra julUsa vIrasevAmandirako bilDiMgake lie jamIna kharIdaneke lie nikAlA gayA thA / aura jo bhAratIya grantha rakSA cAlIsa hajArase UparakI rakama pradAna kI hai| aura zArIrika gAra (nezanala pArakAInja aAfa iNDiyA ) se jIrNo- azvasthatAmeM bhI apane sevA-kAryameM juTe hue haiN| prApa dvArita hokara lAlamandirajIke vizAla hAlameM zo glAsa laghamI sampanna, itihAmajJa aura kalAke premI vidvAna hai| kezameM cA~dIkI caukiyoM para virAjamAna kI gaI thiiN| unake ApakI vajahase hI ina bhAgama-pranthoMkA aisA acchA jIrNodonoM ora lAlamandirajI aura vIrasevAmandirake hasta- ddhAra kArya ho sakA hai| maiM bAbUjIke bhadrasvabhAva aura sevA likhita graMtha aura mudrita grantha virAjamAna the| usa samaya kAryako prazaMsA karate hue nahIM thakatA / maiM bAbUjose preraNA aimA jAna par3atA thA ki sarasvatI mAtAke ima mandirameM karatA hU~ ki Apa ina zruta pranyoMke sambandhameM apanA bhASaNa mahAvIrakI vANokA dhArAkA pravAha pravAhita ho rahA hai, anantara ukra bAba sAhabane apanA bhASaNa prArambha karate bA0 choTelAlajI kalakattA, dharmasAmrAjyajI mUDabidrI, paM. hue jaina samAjake dhArmika premake zaithilyakI carcA karate hue jugajakizorajI mukhtAra aura lA* raghuvIrasiMhajI jainA vAca, bar3A bhArI kheda prakaTa kiyA aura kahA ki jina bhAgamaaura maiMne tathA dUsare sthAnIya anya sAdharmI bhAiyoMke sAtha granthoMke darzanoMke lie hama hajAroM rupayA kharca karake 30-35 zrutakI pUjA kI, donoM ora do lAuDaspIkaroM para pUjA bar3e pAkarA para pUjA bar3e vyakri zAmila hokara aura vahAM bheMTa car3hA kara unakA darzana madhura svarameM par3hI jA rahI thI, jise upasthita janatA bar3I bhAkara karate the| ye graMtha lAkhoM vyakriyoMke namaskAroM aura zAntike mAtha suna rahI thii| dhokoMse pavitra hue haiN| ve jaina saMskRtikI hI nahIM kintu zAmako zAstra pravacanake bAda 8 bajese mabhAkA kArya bhAratakI anupama nidhi haiN| jinake jIrNoddhArakA mahAn prArambha huaa| yadyapi garmIkI vajahase janatAkI upasthiti kArya vIrasevAmandira dvArA sampanna huA hai, isa kArya meM mere utanI jyAdA nahIM thI, jitanI ki dahalo jaise kendra sthala meM kendra sthalama mitra dharma sAmrAjyajIkA satprayatna sarAhanIya hai dharmasAmrAjyajIse honI cAhiye thii| phira bhI kArya prArambha kiyA gyaa| merI tIsa varSase mitratA hai| ve cauhAra rAjavaMzake haiM unhIM prathama hA paM. ajitakumArajI zAstrI sampAdaka 'jaina gajaTa' ne kI kapAse dillI vAloMko unake darzana-pUjana karanekA parama zrutapaMcamIka udgamakA itihAsa batalAte hue una aAgama saubhAgya milA hai| isake liye ve dhanyavAdaka patra hai ! granthoMkA mahAvIrakI vANIse kitanA gaharA sambandha hai| dillI jaina samAjakA kendra hai| yahA~ jainiyoMkI saMkhyA 20isakA vivecana karate hue Apane batalAyA ki yadi jina- 25 hajAra hote hue bhI unakI upasthiti usake anukUla vANI mAtA na hotI to Aja hameM sanyapatha bhI nahIM suujhtaa| na honA baDhe bhArI khedakA viSaya hai| mAlUma hotA hai ki parantu kheda hai ki hama loga inakI mahattAko bhUla gye| hamArA dhArmika prema aba zithila ho gayA hai, jaba ki hamArA saubhAgya hai ki vIrasaMvA-mandirake satprayannase hameM musalamAnoM aura sikkhoMkA dharma prema bar3ha rahA hai / jaba eka inakA sAkSAt darzana aura pUjana karanekA suavasara milA mAneke eka purAne sTampakA mUlya do lAgya rupayA milA aura hai / mUDabidrIke paMcoM TrasTiyoM aura bhaTTArakoMne zrutakI rakSAkA vaha bhI surakSAkI gAraMToke sAtha / isa taraha jaba aisI-aisI mahAn kArya kiyaa| jisake lie ve dhanyavAdake pAtra haiN| cIjoMkI surakSA kI jA rahI hai taba ina pramUla granthoMkI vIrasevAmandirakA zAstroddhArakA yaha vizAla kArya mahAn surakSAkI aura hamArA tanika bhI dhyAna na honA hamArI ajJatA
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 anekAnta varSa 13 ] aura khAparvAhIkA hA dyotaka hai| kheda hai ki hama loga kinidattaraM prAhu rAptA hi shrutdevyoH|' jo kucha anAra ina nAgama granthoMkI mahattAme paricita hote hue bhI unako hai vaha kevala pratyakSa parokSakA hai / jinavANI hamArI mAtA vAstavika bhakri aura kartavyape dUra haiN| hajAroM tADapatrake hai hameM usakI rakSA usI prakAra karanI cAhiye jisa taraha hama grantha Aja jIrNa-zIrNa dazAmeM apanA jIvana mamApta kara apanI mAtAko karate haiN| vIrasevAmandirake dvArA uThAyA rahe haiM / parantu hamArA lacA unako rakSAkA aba taka bhI humA granthoMke jIrNoddhArakA kArya mahAn hai / samAjakA kartavya nahIM humA, yaha dekha kara to aura bhI kheda hotA hai| hai ki isa punIta kAryameM apanA sahayoga pradAna kreN| dahalI giranArako 'canmaguhA' jo prAcArya dharasenakA nivApa ke kucha sajanoMse isa kAryake liye abhI sAta-pAThapI kI sthAna thA, nagarake samIpa hote hue bhI hama loga yAtrAkA sahAyatA prApta huI hai, unake nAmoMkI sUcI bhI sunAI gii| jAte haiM, parantu use dekhane taka nahIM jAte / yadyapi aba usameM anya bhAiyoMko bhI apanA lakSya idhara denekI AvazyakatA koI vizeSa sAMskRtika cinha avaziSTa nahIM hai| phira bhI hai| antameM Apane apane mitra dharma mAmrAjyajIkA paricaya dete gavarnamenTa usakI rakSAke liye vahA~ 80) rupaye mAhavArakA hue batalAyA ki yaha saba mahatvakA kArya prApakI kRpA evaM eka caparAsI rakkhe hue hai| isI taraha madrAsa prAntaH saujanyakA pratiphala hai| maiM unakA abhinandana karatA hUM / 'mittanavAmala' nAmakA eka ramaNIya evaM sundara sthAna hai jo eka mukhtAra sA0 ne apane bhASaNameM dharmamAmrAjyajI kI dharmasiddha sthAna kahalAtA hai / vahA~ bhI muniyoMke nivA-kI aneka priyatAkA ulne gva karate hue samAjakA dhyAna jIrNa zIrNa guphAeM banI huI haiM jo IsvI sanase pUrva kI haiM / vahIM ImbI san granthoMke uddhAra karane kI ora aAkRSTa kiyA aura phalasvarUpa pUrvakA eka zilAlekha bhI milA haiM / jaina zramaNa saMskRti- usI samaya zrImatI guNamAlA jayavantIdavAne jIrNoddhAra kI aneka purAtanavastue~ ajAyabagharoM, jaMgaloM, baNDaharoM, kAryameM sau rupaye pradAna kiye / mandiroM tathA bhUgarmameM dabI par3I haiM aura jisake mamuddhArakI anantara lA. raghuvIrasiMhajIne dahalI nivAsiyoMkI bhora hameM koI cintA nahIM hai| yaha hamArI upekSA hI hameM patana se dharmasAmrAjyajI aura bAbU choTelAlajIkA AbhAra kI ora le jA rahI hai| merA vicAra thA ki kamase kama do vyakta karate hue dhanyavAda diyA aura kahA ki Apa isI ghaNTemeM Apako ina Agama pranthoMke paricayake sAtha inake taraha pAra bho grantha vIrasevAmandirake mAraphata lAiye prati apane kartavyakI ora ApakA dhyAna AkRSTa karatA: unakI bhI marammata ho jAyegA / aura samAjakA sahayoga parantu aba samaya kama raha gayA hai| ata: hamArA kartavya hai bhI prApta hogA / yaha kArtha mahAn aura punIta hai| isa ki hama jinavANIke prati hone vAlI bhArI upekSAko choDeM, taraha bhagavAna mahAvIrakI jayadhvani pUrvaka sabhA samApta kyoMki jinadeva aura jinazrutameM koI pharaka nahIM hai, 'nahi huii| -paramAnanda jaina vIrasevA mandira sosAiTI kI mITiMga Aja tA.1 aprela san 1955 ko dinake 1 // bajese 1. vIrasevAmandirakI yaha kAryakAriNI samiti sthAnIya zrI digambara jaina lAlamandirameM zrI vIrasevAmaMndirake nimnalikhita mahAnubhAvoMko kAryakAriNI samitike sadasya daphtarameM kameTIkA adhivezana huA / jisameM upasthiti nimna niyukta karatI hai / sAhU zAntiprasAdajI jaina kalakattA, prakAra thI-paM0 jugalakizora jI, bA. choTelAla jI nandalAlajI sarAvagI, kalakattA, zrIrAjendrakumArajI jaina (adhyakSa), bA. jayabhagavAna jI eDavokeTa, bA. nemacandra dehalI, rAyasAhaba lA0 jyotiprasAdajI dehalI, rAya sA0 jI vakIla, DA. e. ena0 upAdhye kolhApura (vizeSA- lA ulphatarAyajI jaina dehalI, zrI tanasukharAyajI jaina dehalI, maMtrita), lA0 jugala kizora jI kAgajo, lA0 rAja kRSNa DA0 sukhabIrakizorajI, rAya bahAdura lA. dayAcandrajI jI aura jayavantI dev| dehalI, lApremacandrajI, lA0 nanhemala jI (suputra lA. prathama mITiMgakA noTisa aura ejaMDA par3hakara sunAyA gyaa| manoharalAlajI) lA0 nanhemalajI sadarabAjAra, lA. makkhana
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 21-13] vIrasevAmandira sosAiTIkI mITiMga [315 lAlajI ThekedAra, lA0 zyAmalAlajI, vaidya mhaaviirprsaadjii| pUrA kiyA jAya, aura usake pUrNa hone taka naye kAma hAthameM pra.bAbU choTelAlajI adhyakSa nahIM liye jAya / ina do pranthoM meM pahale jaina lakSaNAvalIkA ( sarvasammatisa pAsa kArya hAthameM liyA jAya aura usake liye eka vidvAnakI 2. yaha kAryakAriNI samiti prastAva karatI hai ki niyukrikA bhAra paM. jugalakizorajI mukhtArako diyA jAya / dhArA 6(kha) ke anusAra DA.pu0 ena0 upAdhye kolhApura pra., bA.choTelAla jI DA. hIrAlAla jI jaina nAgapura, paM0 ajita kumArajI zAstrI ma0, DA. e. ena0 upAdhye dahalI, tA. pannAlAlajIjaina apravAla dahalI mammAnita noTa-DA. e. ena. upAdhyene baha rAya dI ki eca. sadasya banAye jaay| TI. velaMkara dvArA sampAdita jina ranakozaka prakAzita -pa. adhyakSa (marva sammatise pAsa), pRSThoMmeM kore kAgaja lagAkara pranyoMke naye paricayako saMvardhita 3. yaha samiti prastAva karatI hai ki vAra-savAmandira- kiyA jaay| kI sthAvara jaMgama sampattikI pUrI lisTa TrasTasa laMkara usaka 7. yaha kAryakAriNI samiti prastAva karatI hai ki anusAra sampattiko samhAla kara rasIda TrasTaka adhiSThAtAko vArasaMtrA mandirake prakAzita granyoMkI eka sUcI DA. e. de dI jaay| ena0 upAdhyese prastuta karavA kara aura use chapavAkara pra. jayabhagavAna vakIla, pAnIpata bhAratake samasta vizva vidyAlaya, kAlejoM aura pustakAlayoMko sa.namacandra vakIla, sahAranapura bheja dI jAya / aura patroM meM ina pustakoMkA vijJApana diyA (marva sammatise pAsa) jAya / bar3e-bar3e mandiroM, seMThoM aura jaina pustakAlayAMkI . yaha kAryakAriNI samiti prastAva karatI hai kiAliTa bheja dI jAyA kare / aura pranyAMkA vibhinna kA eka sUcI taiyAra karake payUSacapake pUrva apane prakAzanoMkI anekAnta patrakA prakAzana anusaMdhAnakI dRSTise ho, bhale hI banA kara unheM becanekA prayanna kiyA jaay| usake aMka varSameM 12 meM kama nikala / imA lie posTala ! pra. jayabhagavAna vakIla vibhAgasa bhI pUchA jAya ki kama aMka nikalanesa posTejameM ma. jugalakizora mukhtAra kyA pharka par3egA / anekAntako bar3e pustakAlayoM (sarvasammatise pAma) aura vizvavidyAlayoM meM niHzulka bhejA jAya, tathA : jo itihAsa aura mAhityasa manbandhita patrikAe~ nikalatI haiM svIkAra karatI hai 8. yaha kAryakAriNI samiti nimnaligvita bajaTako unake mAtha vinimaya kiyA jAya / zrAra amiTa inihAsake vidvAnoM ko bhI ni:zulka bhejA jAya / lagyakoMkI sUcI banA pAyakara unameM nivedana kiyA jAya / / 10.) kirAyese maramAvAkI imaartaas| prastAvaka, DA. e. ena. upAdhye 1000) anekAntakaM grAhakoMsa / samarthaka, bA0 namIcanda jI (marva mammatisa) 750) pustaka vikrayase / 5. yaha kAryakAriNI mamini prastAva karanI hai ki ra 2000) DivIDenDa se| 60 paramAnanda jI dvArA saMkalita apabhraMzakA prazasti maMgraha 4650) anekAntameM kramazaH prakAzita kiyA jAya / pra0, i. e. ena. upAdhya paM. paramAnandajI 21..) sa., bA. jayabhagavAna vakIla paM. jayakumArajI 100) (parva sammatise pAma) harasvarUpa 600) 1. yaha kArya kAriNI samiti prastAva karatI hai ki paM. 3780) jugalakizora jI dvArA aneka varSoMye saMkalita kiyA humA anekAntakA kAgaja chapAI vagairaha jaina aitihAsika vyaktikoza aura jaina lakSaNAvalIko avilaMba vijalI
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 13 vIrasevAmandira sosAiTIkI mITiMga [316 sTezanarI 210 haiN| prastu, unhoMne yaha nizcita kiyA thA ki kAryakAriNI posTeja 21.) kameTImeM DA. e. ena. upAdhyeko parAmarzake liye lAyabrarI 250) Amantrita kiyA jAya / DA. upAdhyene aprelakI kameTImeM saphara kharca 3.0) upasthita honekI kRpA kI hai| sarasAvA caparAsI jAharU mAlI 8460) 12. tA. 7-4-55 ko DAkTara hIrAlAlajIne, jinheM 6. yaha samiti prastAva karatI karatI hai ki paM0 jagala- DAkTara e. ena. upAdhyajIke sAtha nimaMtrita kiyA kizora jIkI sevAke liye 10) ru0 mAsikakA eka sabaka gayA thA, vIrasevAmandirameM padhAranekI kRpA kii| DA. niyukta kiyA jaay| hIganAlajI aura DA. upAdhyejIne borasevAmandirako pra. bA. jayabhagavAna jI gatividhi sambandhameM yaha sujhAva diyA ki digambara jaina sa. bA. nemIcanda jI samAjakI sAhityika, prakAzaka aura anusaMdhAnavI (sarva sammatisaM svIkRta) jo saMsthAe~ haiM una sabakA kendrIkaraNa vIrasevAmandira ... yaha samiti lA* rAjakRSNa jIse nivedana karatI hai tasvAvadhAnameM kiyA jAya / aura ve maMsthAe~ apanA nAma ki sAhityoddhAra, sAhitya aura itihAsake madhye jo Arthika astitva aura koSako svatantra rakhate hue sAhityikAdi sahAyatA unake vyavasthApaka kAlameM likhI gaI thI unameM jo kAryoko kendIya sampAdakamaNDalake nirdezAnusAra sampanna rakama vasUla nahIM huI hai use unheM ve vasUla karavA deveN| kreN| isa sujhAvako kAryAnvita karane ke lie yaha naya huA samitike kAryAlayase bhI una dAtAroMko patra likhe jaay| kimI saMsthAoMke saMcAlakoM yA pratinidhiyoM ko nimaMtrita pra.bA. choTelAla jI (adhyakSa) kara eka sammelana kiyA jAya, aura usa sammelanameM isa ma0 DA* zrIcandrajI (sagala) yojanA para vicAra kiyA jAya / ina saMsthAoMko jo patra 11. paM. jugalakizora jI mukhtArane batAyA ki lakSaNA- likhA jAyagA usake DrAphTakA bhAra DA. hIrAlAlajI aura valIke prathamavaNDake prakAzanakI sahAyatAkA vaJcana sAha DA. upAdhyejIko diyA gayA / aura nimnalikhita zAntiprasAdajIse pahale prApta ho cukA hai| isa para maminina saMsthAoM ko Amantrita karanA taya dumA |maanniv canda prathamAlA prastAva kiyA ki lakSaNAvalIke-nirmANake liye 2500) bambaI, bhAratIya jJAnapITha kAzI, jIvarAjagraMthamAlA sAlApura, vArSika mahAyatA ke liye dAtAroM se apIla kI jaay| kAraMjA maurIja kAraMjA, jaina mAhinyoddhArakapaMDa melamA, noTa-20 mArca 1915 ko TrasTa kameTI meM jo TrasTI dA~granthamAlA banArama, di. jaina saMghapramAlA mathuga, upasthita the aura ve TrasTI hI prathama kAryakAriNIke sadasya vIrazAsanasaMgha kalakattA, kuthasAgaraganyamAlA molaapur| vIrasevAmandirakI kAryakAriNI sabhAke do prastAva prastAva 1 prastAva 2 zrImAn mAha zAntiprasAdajIke peTakA Aparezana sapha- vIrasevAmandirakI yaha kAryakAriNI mamA prAcArya latA pUrvaka sampanna hone aura svAsthyameM uttarottara sudhAra evaM zrI jagalakizorajI mAranAra adhiSThAtA bIrasevAmandirake kala lAbhaka samAcAroMko jJAtakara vorasevAmaMdirakI kAryakAriNIkI (21 jUnako mahamA bImAra ho jAne ke samAcAroMko jJAtakara yaha sabhA santoSa aura harSa pragaTa karatI huI zrIjinendra bhagavAnase prArthanA karatI hai ki sAhajI zIghra hI pUrNa cintita huI hai aura bhagavAna vIraprabhuse prArthanA karatI hai svastha hoM aura pUrva kI gaI apUrva deza (sAmAjika aura ki zrI mukhtArasAhaba zIghra hI prArogya-lAbha aura dIrghAyu dhArmika sevAoMmeM apanI zakti aura bhI adhika pradAna kreN| prApta kreN|
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ ciTThA hisAba anekAnta 13 varSakA (jUna sana 1954 se) Aya (jamA) vyaya (kharca) 62 ) prAika khAte jamA, jo bI0 pI0 Adi ke dvArA prApta hue| 1204) sahAyatA khAte jamA / 1143) saMrakSakoM-sahAyakoM se 81) sAdhAraNa sahAyatA khAte 11) / pichale varSa kA ghATA 871) 676) kAgaja khAte kharca 46) pichalA kAgaja, jo 12 veM varSa ke aMta meM zeSa rahakara jamA kiyA gayA / 466/-) kAgaja sapheda 2043.424 ke 26 rima, jo seTha vRddhicanda kAgajI cAvar3I bAjAra se kharIda kiye| 13 ) pArTa pepara, jo seTa vRddhicanda aura rUpacaMda eNDa sansa cAvar3I bAjArase kharIda kiyaa| 1224) 1680) phAiloM aura anekAMtakI phuTakara kiraNa vikrIse prAsa 10) vijJApana khAte jamA 66) kAgaja khAte jamA, jo kharca hokara bAkI bacA 24) mapheda kAgaja 2043. tIna rimake lagabhaga 24 15) ArTa pepara 158 sITa 1965) chapAI khAte kharca, jo rUpavANI presa ko diye gye| 1400) eka se 10 kiraNoM kI chapAI bAbata / 165) 11-12voM sayukta kiraNake madhye diye ge| 1561) 23543) ghATA o denA hai 148/-) isa varSakA ghATA 2011) pichale varSakA ghATA 2357%) 4750) 143) pApTeja khAte kharca, kiraNa / se 10 taka kA / 72)blAka banavAI meM diye gae 20) saphara kharca khAta 32) sTezanarI khAtaM kharca 1137 // ) vatana khamata kharca jo 13 mahIne kA bAvata addha vetanake rUpama 50 paramAnandako die ge| 41) mutarika khAte kharca 125) prastuta saMyukta ki0 ko bAbata zeSa kharca, jisameM lagabhaga 100) presako denA aura 25, popTejameM kharca karanA hai| 3777 // 3 // . 87112) ghATA pichalA 4646) 1.1) bAbU choTelAlajIke nAma, seTha baijanAthajI sarAvagIkI sahAyatA vAlA, jisameM citrAdikoMkA himAva pAnA zeSa hai| 405000 paramAnanda jaina
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31%] anekAnta apanI AlocanA aura bhAvanA [varSa 3 sahe dukha bhArI au' uttApa, japA nahiM bhAva-pUrNa tava jApa // prabho! rAgAdika doSa nivAra, dharU~ maiM samanA-bhAva udAra / yahI tava pUjA unnatikAra, ___yahI tava guNa kIrtanakA sAra // bhUla-yaza bhaTakA saba saMsAra, na pAI zAnti-sudhAkI dhAra / lakhI nahiM antajyoti apAra, sudhA barasAtI jo anivAra / ApasA netA pA avikAra, mArga para lagA na saMyama dhaar| rulA jagameM yoM hokara khvAra; mujhe dhikkAra ! mujhe dhikkAra! 1 muzka rahatA nija-nAbhi-maeNjhAra, vipinameM khoje hirana ga~vAra / tyoM hi mujhameM nija-sukha-bhaMDAra khoja para-dravyoM meM bekAra // tuccha sampata pA, yaha hu~kAra ! zraNika bala pA, yaha atyAcAra ! jJAnako pAkara, dharA vikAra; mujhe dhikkAra ! mujhe dhikkAra ! (4) ajJatA-vaza kIne bahu pApa, moha-vaza kiye aneka vilApa / vIra ! ho uma rucikA vistAra, lakhU nija gupta-zakti-bhaMDAra ! lahU~ nijameM santoSa apAra, miTai bhava-bhramaNa mahA-dukhakAra // -yugavIra dillI 20-6-55 'zrIrAjakalI-mukhtAra-TrasTa' kI aorase sAta chAtra-vRttiyA~ 'zrIrAjakalI mukhtAra isTa' ko mukhtAra zrIjugalakizora chAtravRtti prApta karaneko icchukA chAtrAoM ko apanI jIne, apanI svargIyA dharmapatnI zrImatI rAjakalIdevIkI vartamAna zikSA-yogyatAdikA ullekha karate hue nIce likhe smRtimeM 5001) kI rakama nikAla kara, sthApita kiyA hai| pate para patravyavahAra karanA gahie / sAtha hI apanA pUrA isa TrasTakI zArasaM isa varSa mAta chAtra vRttiyA~ denekA nizcaya patA tathA paricaya bhI muvAcya akSaroM meM likhanA cAhie, kiyA gayA hai| ye chAtravRttiyA~ una suyogya chAtrAoMko, jisase unake lie ukra granthameM parIkSAkI yojanA aAgAmI cAhe ve jaina hoM yA jainenara, dI jAegI jo vIrasaMvA- disambara-janavarIke lagabhaga kI jA sake aura isa bIcameM ve mandirase hAlameM prakAzita svAmI mamantabhadraka 'mamI jIna- granthakA acchA abhyAma bhI kara skeN| dharmazAstra' aura usake 'hindI bhASya' meM dakSatA prApta kara U~ce nambaroMsaM uttIrNa hoNgii| chAtravRtti pratiyogitAkI isa jayavantI jaina parIkSA meM vizArada pAsa adhyApikAeM bhI baiTha sakeMgoM, jinheM maMtriNI 'zrIrAjakalI-mukhtAra-TrasTa' usa prakArase uttIrNa hone para 50) kI eka muzta aura zeSa chAtrAmoM meM pratyeka ko 5) mAmikakI eka varSa taka Thi.vIrasavAmandira, sarasAvA, chAtravRtti dI jaaygii| ji. sahAranapura
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya 1. dUsarI bhayaMkara durghaTanAse trANa jalavAyu bhI mujhe anukUla nahIM par3a rahA hai| astu / pichalI toMgA-durghaTanAko abhI do varSa do mahIne bhI isa durghaTanAke avasara para donoM DAkTaroMne, putrIsama pUre nahIM ho pAe the ki eka dUsarI bhArI durghaTanAkA mujhe bahana jayavantIne ghaaura bAba choTelAlajI, paM0 paramAnandajI zikAra honA pdd'aa| gata 11 janako kAma karate-karate tathA paM0 horAlAlajI zAstrI zrAdine merI jo sevA kI hai acAnaka eka bhayaMkara rogakA mere upara AkramaNa ho gayA, upa sabake liye meM unakA bahuta zrAbhArI hai| jisase ekadama mana-pittAdikA kSaya hokara zarIra ThaNDA paDa 2. puraskAroMkI ghoSaNAkA natIjAgayA, mvuzkI baDha gaI aura hamta pAdAdika jaldI-jaldI anekAntakI gata dUsarI kiraNa (agasta 1954) meM muDakara bhArI vedanA utpanna karane lage / khUnakA daurA nimna chaha granthoM ko khojaka liye, jinake ullekha to milate (Circulation of blood) banda hokara saba kucha haiM parantu ve upalabdha nahIM ho rahe haiM, maiMne apanI taraphase samApta honeke hI karIba thA ki itanameM mere pote DA. nema- 600) rupayaka chaha puraskAroMkI ghoSaNA kI thI aura sAthameM candakA eka iMjekzana bAeM hAthako eka nasa (raMga) meM una ullekha-vAkyoM zrAvikA paricaya bhI de diyA thA saphala ho gayA aura usase zarIgmeM garmIkA spaSTa saMcAra jinase unake nirmANa tathA paThana-pAThanAdikA patA calatA haihotA huA naz2ara pdd'aa| tabiyatake kucha sa~bhalane hI mujhe -jIvamiddhi (svAmI samaMtabhadra), 2-tattvAnumAsana jaise taise bandhubara DA. ramuvIrakizorajI jenake hampatAlameM (mvAmI samaMtabhadra), 3-4-sanmatisUtrakI do TIkAe~-eka le jAyA gayA jo nikaTa thA aura jahA~ maiM tAMgA-durghaTanAke digambagakArya manmati yA sumatideva-kRta aura dUsarI zvetAmamaya bhI 20 dina raha cukA thaa| donoM DAkTaroMke parAmarza- mbarAcArya mallavAdi kRta, 5-tattvArthasUtrakI TIkA (zivame kucha iMjekzana aura diye gaye tathA 15-15 miniTake koTi), 6-vilakSaNakadarthana (pAtra kesarI svAmI) bAda pAnI kA diyA jAnA nirdhArita huaa| rAta bhara pairoM- sojakI sUcagAvadhi phAlguna zukla pUrNimA saM0 2011 TAMgA AdikA muinA aura nama para nama car3ha kara vedanA taka ragvI gaI thI aura sAtha hI yaha 'zrAvazyaka nivedana' utpanna karanA jArI rahA, jise bahuta kucha dhairya ke sAtha sahana bhI kiyA gayA thA kikiyA gyaa| subaha honepara baDa iMjakzana dvArA, jo DhAI ghaTeke ina anyAMka upalabdha hone para sAhitya, itihAsa karaba janI hA zarIrameM namIna pAnI bahAnA gayA aura tatvajJAnavipayaka kSetra para bhArI prakAza paDegA aura kyoMki hamna-pAdAdikake mAnakA kAraNa zarIra meM namakamA aneka ulajhI huI gutthiyA~ mvataH sulajha jAe~gI / imIse kama ho jAnA thA / isa jezanakA tvarita aura sAkSAta vartamAnameM inako khoja honI vahuna hI Avazyaka hai / ataH phala yaha huA ki hastapAdAdikA mundranA usI samaya ruka sabhI vidvAnoMko-svAsakara jaina vidvAnoMko-inakI khoja gyaa| mAmI, pAyA huA pAnI kharTa-kar3ae pittIko sAtha liye pUrA prayanna karanA cAhiye, sAre zAstrabhaNDAroMkI lekara jo ubakAI-bamana dvArA nikala jAtA thA usakA acchI chAna-bIna honI caahiye| unheM puraskArakI rakamako nikalanA bhI banda ho gyaa| aura koI chaha dinake bAda na dekhakara yaha dagvanA cAhiye ki ina granthoMko khoja-dvAga meM dampanAnase vApisa vIrasevAmandirako bhaagyaa| hama deza aura samAjako bahuta bar3I sevA kara rahe haiM / aisI isa taraha dUgarI bhAge durghaTanAsa, jimakI bhayaMkaratA saMvAoMkA vAstavameM koI mUlya nahIM honA-puraskAra no pahanI durghaTanAse kucha bhI kama nahIM thI, yadyapi dharmare Adara satkAra evaM sammAna vyakta karanekA eka cinha mAtra prasAdase merA trANa (saMrakSaNa) ho gayA hai parantu zarIra hai| ve to jina granthakI bhI khoja lagAe~ge usake 'uddhArakara bahuta kucha nippANa bana gayA hai| zarIra meM zaniyA~ke kSayasa samajha jaayeNge|" jo kamajorI A gaI hai usakA dUra honA aba adhika itanA saba kucha hote hue bhI kheda hai ki kisIne bhI vizrAma evaM nizcintatAdiko apekSA rakhatA hai, jinakA usa para kucha dhyAna nahIM diyA ! kahIMse khojakA prayatnamananA dillI voramevAmandirameM rahane aura usa kAryokA sUcaka koI patra bha prApta nahIM huA jimase yaha mAlUma z2immedAriyoMkA bhAra vahana karata nahIM bana sakatA / dillIkA honA ki amuka sajjanane amuka bar3e, aprasiddha yA apari.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 anekAnta (varSa 13 cita zAstra bhaMDArake pranyoMkI chAnabIna kI hai aura usameM dhanikoMne apane dhanase anekAntakI sahAyatA kI hai ve ukra grantha nahIM mile ! kyA isase yaha samajha liyA jAya avazya hI mere tathA saMsthAke dvArA bhanyavAdake pAtra haiM-unake ki vidvAnoM athavA samAjako ina granthoMkI z2arUrata nahIM hai ? sahayogake binA kucha bhI nahIM bana sakatA thaa| dhanase nahIM aisA nahIM samajhA jA sakatA / samAjako hI nahIM kiMtu sahAyatA karanevAloMmeM z2yAdAtara anekAntake saMrakSaka aura deza aura sAhityake itihAsako inakI aura ina jaise dUsare sahAyaka sadasya hai| saca pUchA jAya to.inake bharosepara hA bhI kitane hI anupalabdha pranthoMkI bar3I jarUrata hai- baMda par3e anekAMtako phirasa cAlU kiyA gayA thA aura inhIMke sAhitya tathA itihAsa-viSayake vidvAna to ina grathoMke darzana- Arthika sahayogako pAkara usake cAra varSa nikala gaye haiN| ke liye bahuta hI lAlAyita haiM / jaba ina graMthoMkI bar3I anyathA, samAjameM mAhityika rucike prabhAva aura satsAhityake jarUrata hai taba inakI khojakA prayatna bhI samAja-dvArA kucha prati upekSAbhAvako lekara, grAhaka saMkhyAkI kamoke kAraNa bar3e paimAne para aura vyavasthita rUpase honA cAhie- use kabhokA banda kara denA pdd'taa| videzoMkI lAyaberiyoM meM bhI inakI khoja karAI jAnI mujhe kheda hai ki isa varSa mere sahayogI bAbU jayacAhiye, jahA~ bhAratake bahutase aise grantha pahuMce hue haiM bhagavAnajI, eDavokeTa apanI kucha paristhitiyoMke vaza, apanA jinakI abhI taka sUcI bhI nahIM bana pAI hai / maiM to koI bhI lekha pAThakoMkI bheMTa nahIM kara sake, jisase pAThaka avadhiko samApti para yaha soca rahA thA ki yadi avadhike unake bahumUlya vicAroMse vaMcita hI rahe ! dUsarA kheda yaha bAhara bhI kisI parizramazIla sajanane ina granthoMmeMse kisI- hai ki kalakattAke seTha tolArAmajI gaMgavAla (lADanUM vAle) kI bhI khoja lagAkara mujhe usakI sUcanA kI to maiM taba bhI gata sitambara mAsameM 251) ru. dekara anekAntake saMrakSaka base puraskAra duuNgaa| aba maiM itanA aura kara rahA hU~ ki bane the, jinakI sahAyatAkI rakama hisAbameM darja hogaI, dvitIya bhAdoM ke aMta taka khoja-viSayaka pariNAmakI aura rasIda bhejI jA cukI parantu Aphisa-klarkakI g2alatIsepratIkSA karU~, usake bAda apanI nirdhArita rakamake viSayameM pichalI kiraNoM meM unakA nAma saMrakSakoMkI sUcI meM dUsaga vicAra kiyA jaaygaa| bhAdoMkA mahInA dharma sAdhana- prakAzita nahIM kiyA gayA aura na anekAntakI kiraNeM hI kA mahInA hai aura aise sadajJAna prasAdhaka graMtharatnoMkI khoja seTha sAhabake nirdezita pate para lADanUM bhejI gii| isake dharmakA eka bahuta bar3A kArya hai ataH vidvAnoM tathA dUsare lie meM bhArI duHkha vyakta karatA huA seTha sAhabase kSamA sajjanoMse nivedana hai ki ve isa mahInemeM ina granthoMkI cAhatA hai| prAzA hai vaha klarka kI isa bhUlake liye mujhe khojakA pUrA prayatna kareM aura apane prayatnake phalase mujhe avazya hI kSamA kreNge| zoghra sUcita karanekI kRpA kreN| tIsarA kheda yaha hai ki yaha saMyukra kiraNa, jo 22 jUna ko prakAzita ho jAnI cAhiye thI, Aja do mahIneke bAda 3. anekAntakI varSasamApti aura kucha nivedana- agastameM prakAzita ho rahI hai ! isake vilamba-kAraNako isa saMyukta kiraNake sAtha anekAntakA 13vA~ varSa samApta yadyapi kucha na kahanA hI behatara hai, phira bhI maiM itanA z2arUra ho rahA hai| isa varSa bhanekAmtane, samAjake rAga-dveSa aura kaha denA cAhatA hU~ ki maiMne bImArIkI avasthAmeM roga-zayyA kagar3e-TaMToMse alaga raha kara, apane pAThakoMko kyA kucha sevA para par3e-par3e paM0 paramAnandajIko yaha sUcanA kara dI thI ki kI, kitane mahatvake lekha unake sAmane rakkhe. kitane nUtana isa riNa meM anekAntakA vArSika hisAba jarUra jAyagA aura mAhityake sRjanameM vaha sahAyaka banA, sAhitya aura itihAsa- kucha saMpAdakIya bhI likhA jAyagA paraMtu hisAba tayyAra nahIM viSayakI kitanI bhUla-bhrAntiyoMko usane dUra kiyA, una- ho sakA aura na sampAdakIya hI kisIke dvArA likhA jA jhanoMko sulajhAyA aura kitane aparicita purAtana sAhitya sakA! hisAbako paM. paramAnandajIke dekha-rekha meM paM0 jaya aura vidvAnoMkA unheM paricaya karAyA, ina saba bAtoMko kumArajI likhate aura rakhate the, gata apraila mAsase unakI yahA~ batalAnekI jarUrata nahIM hai-sahRdaya pAThaka unase niyukri bilDiMgake kAryameM karadI gaI thI, bilDigake kAryoMse bhale prakAra paricita haiN| yahA~para maiM sirpha itanA hI kahanA avakAza na milane Adike kAraNa unhoMne kaha diyA ki cAhatA hU~ ki jina vidvAnoMne apane lekhoMse aura jina mujhe hisAbake kAmameM yoga deneke liye avasara nahIM mila
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ % 3D kiraNa 11-12] sampAdakIya [321 rahA hai / idhara bA. choTelAlajIko kalakattAse pAe aura lekhoMkA prapha jarUra dekhatA hU~-dUsare kisI khAsa lekhakA bilDiMgake kAryame pUrA yoga dete tathA svayaM khar3e hokara prapha dekhane meM mujhe kadAcit hA pravRtta honA par3atA hai| parizramake sAtha kAma karAte hue kaI mahIne ho gaye aura ve prapha rIDiMga aura sampAdanakA kArya prAya: 50 paramAnandajI aba jaldI hI vApisa kalakattA jAnA cAhate the aura sAtha hI kara rahe haiM / merI vRddhAvasthA aura rucike bhI kucha badala hI yaha bhI cAhate the ki bilDigakI nIkI maMjilako jAneke kAraNa ye donoM parizrama-sAdhya kArya aba mujhase prAyaH saba tarahase pUrI karAkara, use kirAye para car3hAkara aura nahIM bnte| aura isa se maiM sampAdaka-padase eka do bAra dUsarI maMz2ilake haoNla AdikI chateM DalavAkara hI kalakattA tyAgapatra bhI de cukA hai, jise yaha kaha kara asvIkAra kara jAveM / imase mAmAna gvarIdane, bijalI tathA naloMkA fiTiMga diyA gayA ki Apa kArya bhale hI na kareM, ApakA nAma karAne, unake kriTiMgakI zIghratAke liye bAra 2 aneka aphasaroMke sampAdaka-maNDalameM jarUra rahegA, parantu mere dvArA honevAle pAsa jAne, sarakArI daphtaroM meM cakkara lagAne bhAdike kitane hI kAryokI koI dUsarI vyavasthA nahIM kI gaI ! astu / kAma aise naye khar3e hogaye jinakI mArA-mArImeM 60 paramAnaMda aba to isa naye bhayaMkara rogake dhakkase merI zaktiyAM nIko bhI laganA par3A aura anekAntakA sArA kAma gauNa aura bhI jIrNa-zIrNa ho gaI haiN| isIse zarIrameM zakrake kara diyA gayA / udhara dillI meM lagAtAra azAnti bhogate punaH saMcAra evaM svAsthya-lAbhako dRSTise maiM kamase kama eka hue merA prANa ghuTane tathA svAsthya aura bhI girane lagA, varSake liye sampAdaka-padasa avakAza grahaNa kara rahA huuN| isame svAsthya gAthA zAnti-lAbha liye maiM julAI ke madhyameM ata: isa kiraNake mAtha apane pAThakoMse vidAI le rahA huuN| saramAvA calA gayA, jahA~ mujhe zAnti milI aura mere yadi jIvana zeSa rahA to phira kisI-na-kisI rUpase unakI mvAsthyameM apekSAkRta kitanA hI sudhAra huzrA hai. aura usIkA sevAmeM upasthita homagA / apane isa lambe saMvA-kAlameM yaha phala hai ki Aja maiM yaha 'sampAdakIya' likhane meM pravRtta yadi koI anucita yA apriya AcaraNa pAThakoMke prati merA ho rahA hai| anekAntakA hisAba bhI jaise taise tayyAra hI bana gayA ho to usake liye maiM unase hadayase kSamA cAhatA gayA hai aura vaha isa kiraNameM prakAzita kiyA jA rahA hai| hU~, zrAzA hai ve apane udArabhAvase mujhe z2arUra pamA kreNge| yahA~ eka bAta aura bhI prakaTa kara dene kI hai aura vaha 4. anekAntakA hisAba aura ghATAyaha ki kucha vidvAnoMkA aisA qhayAla hai ki anekAntakA anekAntaka isa 13 varSakA hisAba, jise paM0 paramAsTaiMDa kucha gira rahA hai, jisakA jikra unhoMne adhyakSa bAbU nandajI zAstrIne tayyAra kiyA hai, prastuta kiraNameM anyatra choTalAlajosa kiyA hai| isa viSayoM meM isa samaya itanA hI prakAzita ho rahA hai| himAbako dekhanese mAlUma hotA hai ki nivedana kara denA cAhatA hai ki jahoM naka lekhoMke prakAra, isa varSakI kula AmadanI 2363-) hai, jisameM niyata grAhakoMsa cayana-yunAva yA maMjhalanase sambandha hai patrakA maDarDa prAyaH prApta huI rakama kevala 12 ) hai, zeSa saMrakSaka-mahAyakoM kucha bhI nahIM giga-vaha jaiyA pichale kucha varSoMmeM thA vaimA tathA phAiloMkI vikrI prAdisa prApta rakameM haiN| aura kharcakA aba bhI hai| dUsare aneka vidvAnoMka aise patra pA rahe haiM jo kala joDa 376 ) hai| ata: isa nakA ghATA aba bhI levoMkI dRSTiya isa jaina samAjakA eka Adarza evaM 1462 // -) // huyA, jisameM pichale ghATeko rakama mahatvapUrNa patra batalA rahe haiN| hA~, do dRSTiyoMse patrakA 87110) milA denese ghATakI kula rakama 2364) ho sTaiMDarDa kucha girA huyA jarUra kahA jA sakatA hai-eka to jAtI hai / yaha rakama vAstavameM cAra varSake ghATakI hai| yadi yaha ki dUsaroMke lemboMkA sampAdana aba mere dvArA prAyaH 1.veM varSake ghATekI rakama 2333) ko, jisake kAraNa nahIM hotA, jaba mere dvArA lekhAMkA sampAdana hotA thA taba patra varSabharase Upara banda rahA thA, alaga rakkhA jAya to bhASA-sAhityAdike sudhAra-dvArA adhikAMza legvoMmeM kucha yaha kaha sakate haiM ki zeSa tInoM varSa, apane saMrakSakoM nathA nayA jIvana pA jAtA thA aura isaliye pAThakoMko ve adhika sahAyakoM ke bala para, binA kisI ghATeke hI pUre ho gaye hai| rucikara mAlUma hote the| dUsarI dRSTi patrake kucha azuddha parantu pATekI usa rakama kA to pahale pUrA honA anivArya chapanekI hai aura usakA pradhAna kAraNa yahI hai ki patrakA thA, isaliye cAra varSake ghATekI jo rakama sthira kI gaI vaha prapha rIDiMga aba mere dvArA prAya: nahIM hotA, maiM svayaM apane prAyaH ThIka ho hai| maiMne eka do bAra yaha prakTa kiyA thA ki
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3221 anekAnta [ varSe 13 5. agale varSakI samasyA ghATekI u sthitimeM anekAntako agale varSa kaise nikAlA jAya-kahAMse aura kaise itanI bar3I rakamako pUrA kiyA jAya? yaha eka samasyA hai jo isa samaya saMcAlakoMke sAmane khar3I hai| dUsare zabdoMmeM yoM kahanA cAhie ki jo samasyA 10 varSaka antameM utpanna huI thI yahI bhAja phirase upasthita ho gaI hai| isa samasyAko hala kiye binA bhAge aura ghATekI jogkhoMko kauna uThAve ? ata: anekAlake premI pAThakoM aura usase pUrI mahAnabhUti rakhane vAle sajjanoMse nivedana hai ki ve isa samasyAko hala karaneke lie apaneapane sujhAva zIghra hI upasthita karanekI kRpA kareM, jisame unapara gaMbhIratA ke sAtha vicAra hokara zIghra hI koI samucita mArga sthira kiyA jA sakA kyoMki sAhitya tathA itihAsakI Thoma sevA karanevAle se patroMkA mamAja-hitako pTise adhika dina taka banda rahanA acchA nahIM hai / zAzA hai yaha samasyA jaldI hI hala hogI aura isake hala hone taka premI pAThaka, samasyA halaga yathAzakti apanA sahayoga dete hue, dhairya dhAraNa kreNge| 'anekAntake yadi 10. saMrakSaka aura 500 sahAyaka ho jAveM to vaha ghATeko cintAse bahuta kucha mukra ho sakatA hai, parantu isapara koI vizeSa dhyAna nahIM diyA gyaa| yadi anekAntake premI pAThaka koziza karate to itane saMrakSakoM tathA sahAyakoMkA ho jAnA koI bar3I bAta nahIM thI / paraMtu kheda hai ki unhoMne saMrakSakoM tathA sahAyakoMko banAnekI to bAta dUra, grAhakoMko banAnekI bhI prAyaH koI koziza ko mAlUma nahIM hotii| ghATekA pradhAna kAraNa grAhaka-saMkhyAkI kamI hai aura usIkI vajahase saMrakSakoM tathA sahAyakoMkI z2arUrata par3atI hai| yadi grAhaka-saMkhyA eka hajAra bhI ho to vartamAna sthitimeM ghATeko cintAke liye koI sthAna nahIM raha sktaa| isa varSa grAhaka-saMkhyAkI vRddhi ke liye tIna upayogI yojanAe~ kI gaI-eka 12) kI jagaha 10) ru. pezagI bhejane vAloMko anekAntakI do kApI dI jAneko, eka unA liye aura dUsarI unake kisI iSTa-mitrAdike liye jisa ve bhijavAnA cAheM / dUsarI, sthAnIya kisA sasthA tathA mandirAdiko prAhaka banAkara 12) ru. pezagI bheja denevAle vidAnoMko eka varSa taka phrI patra diye jAnekI aura tIsarI 6) ru.pezagI meja denevAloMko 1. ru. kI pustake 1) meM diye jAnekI, jisase patra ) meM hI sAlabhara par3haneko mila jAtA hai| itanI suvidhAe~ diye jAnepara bhI premI pAThakaoNna grAhaka-saMkhyAko vRddhikA koI khAsa prayatna nahIM kiyA, yaha baDe hI khedakA viSaya hai !! yadi ve do-do grAhaka bhI banAkara bheja dene athavA apane prayatna-dvArA kisIko 251)dana vAlA marakSaka yA 1.1) dene vAlA sahAyaka banA dene to Aja patrake ghATekA prazna hI paidA na hotA / isa samaya saMrakSakoMko saMkhyA kula 24 aura sahAyakoMkI saMkhyA 33 hai / maMrakSakoMke pAyase sahAyatAkI kula rakama pA cukI hai| sahAyakaoNmase ekake pAma pUrI, dusareke pAsa zrAdhI aura tIsareke pAsa mAdhIse bhI kama rakama bAkI hai. jinake nAma kramaza: isa prakAra haiM-1. bA. jinendrakumArajI jaina bajAja sahAranapura, 2. lA. paramAdolAlajI pATanI dehalI, 3. lA. ratanalAlajI kAlakAvAle dhlii| AzA hai ye tInoM sajjana apanI svIkRta mahAyatAke vacanako aba zIghra hI pUrA karanekI kRpA kreNge| zeSa saba mahAyakoMse bhI sahAyatAkI pUrI rakama thA cukI hai| isa sahAyatAke liye saMrakSaka aura sahAyaka donoM hI dhanyavAdake pAtra haiN| isa sambanA eka vicAra yaha cala rahA hai ki patrako traimAmpika karake ekamAtra sAhitya aura itihAsake kAmoMka lie hI sImita kara diyA jAya, isase grAhakasaMkhyA girakara Arthika samasyAke aura bhI jaTila ho jAnekI sambhAvanA hai| dRpsarA vicAra hai ki patrako badastUra mAsika rakhakara usake lie eka to upahAra granthoMkI yAjanA kI jAya aura dUsarA kArya saMrakSakoM tathA sahAyakoM kI vRddhikA kiyA jAya aura ina donoM kAryoko sAna banAne kI z2immedArI kucha prabhAvazAlI premI prAhaka evaM pAThaka majjana apane-apane Upara lanekI kRpA kreN| tIsarA vicAra hai yogya pracAraka dvArA grAhakavRddhikI yojanA, jisake liye yogya pracArakakI AvazyakatA hai| aura cauthA vicAra hai mUlya tathA pRSThasaMkhyAko kama karake patrako jaisa taise cAlU ragvA jAya / ina saba vicAroMkI upayukranA-anupayuktApara bhI samasyAko hala karate samaya unheM vicAra kara lenA cAhie / jugalakizora mukhtAra
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ oM aham anekAnta satya, zAnti aura lokahitake sandezakA patra nIti-vijJAna darzana-itihAsa-sAhitya-kalA aura samAja-zAstrake praur3ha vicAroMse paripUrNa sacitra mAsika sampAdaka-maMDala jugalakizora mukhtAra choTelAla jaina jayabhagavAna jaina eDavokeTa paramAnanda zAstrI terahavA~ varSa (zrAvaNa kRSNA pratipadA vIra ni0 saM0 2480 se apAda zuklA vIra ni0 saM0 2481 vi0 saM0 2011, 12, julAI san 1954 se jUna san 1955 taka) | maahaak paramAnanda jaina zAstrI vIrasevAmandira, di. jaina lAla mandira cAMdanI cauka, dehalI vArSika murUpa / baha rupaye / bhAsta agasta (eka kiraNa kA mUlya / AThAne 1655
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAntake terahaveM varSakI viSaya-sUcI viSaya aura lekhaka pRSTha viSaya aura lekhaka atizaya kSetra khajurAhA-paramAnanda zAstrI . tIrtha aura tIrthakara-[paM0 hIrAlAla siddhAnta zAstrI 18 apanI mAlocanA aura bhAvanA (kavitA)-[yugadhIra TAyaTija dillI aura usake pA~ca nAma-[60 paramAnanda zAstrI " apabhraza bhASAkA jaMbUsvAmIcariu aura mahAkaSi dillI aura yoginIpura nAmoMkI prAcInatAbIra-[paramAnanda jaina zAstrI 146 [bhagaracanda nAhaTA 1 apabhranzabhASAkA pArzvanAtha carita-paramAnaMda jaina 252 dIvAna amaracanda-paramAnanda jaina abhinandana patra 134 dIvAna rAmacadra chAvar3A-[ paramAnanda zAstrI 256 asaMjJI jIvoMkI paramparA dharma paMcaviMzatikA (brahmajinadAsa) viracita[ DA. hIrAlAla jaina ema. e. 175 [jugalakizora mukhtAra 256 azpRzyatA vidheyaka aura jaina samAja dhArA aura dhArAke jaina vidvAna-[ paramAnanda zAstrI [zrI komalacandrajI jaina eDavokeTa 212 nAgakumAracarita aura kavi dharmadhara-paramAnanda 2. ahiMsA tatva-[paramAnanda zAstrI nAtha aba to zaraNa gahU~ (kavitA)bhahiMsA kI yugavANI-[DA. vAsudevazaraNa agravAla 286 [manu jJAnArthI 'sAhityaratna' / mahorAtrikAcAra-[ zullaka middhi mAgara nirativAdI samatA--[ satya bhakka mAtmahitakI bAteM-[ dullakasinDisAgara nimIDiyA aura naziyAM--[hIrAlAla sindAnta zAstrI 53 kAka pika-parIkSA-[paM0 hIrAlAla siddhAnta zAstrI 78 nizcayanaya aura vyavahAranayakA yathArthanirdeza kumudacandra bhaTTAraka-[paM0 ke0 bhujabalI zAstrI 178 [sulaka gaNezapramAdajI varNI kisakI jIta (kavitA)- nemicandra jaina "vinamra' 106 paM0 jayacanda aura unakI sAhitya-sevAkyA pranya-sUciyoM zrAdi parase jaina sAhityake itihAsa [paramAnanda zAstrI kA nirmANa sambhava hai|-[prmaannd zAstrI 28. paM.dIpacandajI zAha aura unakI racanAe~kyA vyavahAra dharma nizcayakA sAdhaka hai? [paramAnanda zAstrI -[jinendra kumAra jaina 22 // , 'pariziSTa kyA asaMhI jIvoMke manakA sadbhAva mAnanA Avazyaka hai ? paMDita aura paMDita putroMkA kartavya-[paM. vaMzIdhara gyAkaraNAcArya [tullaka middhisAgara 108 kyA sukha-duHkhakA anubhava zArora karatA hai? pArzva jina jayamAla-nindAstuti (kavitA)-pullaka siddhisAgara stra. 50 RSabhadAma cilakAnA nivAsI 182 kolhApurake pArzvanAtha maMdirakA zilAlekha purAtana jaina mAdhuoM kA Adarza-[50 hIrAlAla zAstrI 1. -[paramAnanda jaina 240 pUjA rAga-samAja tAteM jainina yoga kima? (kavitApulaka zrI bhadrabAhujIkA abhimata 246 / sva. paM. RSabhadAsa 165 anyoMkI khojake liye 600) rupayaka chaha puraskAra pAsaharAma aura bhaTTAraka jJAnabhUSaNa - [paramAnaMda jaina 16 -[jugalakizora mukhtAra pRthvI gola nahIM capaTI hai-eka amerikana vidvAn 176 candragupta maurya aura vizAstrAcArya-paramAnanda 276 prAkkathana ( samIcIna dharmazAstra)candala yugakA eka navIna jaina pratimAlekha [DA. vAsudevazaraNa agravAla 250 [pro. jyotIprasAda jaina ema0 e0 18 baragaDa prA-take do digambara jaina mandira-paramAnaMda 112 ciTThA hisAba anekAntake 13 varSakA- 317 bhagavAna RSabha devake zramara smArakajaina samAjake sAmane eka prastAva [paM0 hIrAlAla siddhAnta zAstrI [daulatarAma jI 'mitra' 284 bhagavAna bhAdIzvarakI dhyAna mudrA (kavitA)DA. bhAyANI ema.e. kI bhArI bhUla-jugAja kizora 4 [kavivara daulatarAma 267 153 " 217
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ r viSaya aura lekhaka para viSaya aura lekhaka pRSTha bhagavAna mahAvIra-[paramAnanda zAstrI 24 ropar3akI khudAI meM mahatvapUrNa aitihAsika vastuoM kI bhagavAna mahAvIra aura unakA loka kalyANakArI upalabdhisandeza-[DA.hIrAlAla ema0 e0 254 vAdIcandra racita ambikA kathAsArabhaTTAraka zrutakIrti aura unakI racanAe~ [zrI agaracanda nAhaTA 1.. paramAnanda zAstrI 279 vizvako prazAntiko dUra karaneke upAya - bhAratakI rAjadhAnImeM jayadhavala mahAdhavala graMtharAjoM [paramAnanda jaina .1 kA apUrva svAgata paramAnanda jaina 158 vIrasevAmandirako prApta mahAyatA bhanyamArgopadeza upAsakAdhyayana-tumiddhisAgara 176 vIrasavAmandirako svIkRta mahAyatA bhAratIya itihAsakA eka vismRta pRSTha (jaina samrATa vIglevAmandira TrasTakA do mITiMga 254 rANA suhiladeva)- [zrI lallanaprasAda vyAsa 246 vIrasevAmandira sosAiTIkI mITiMga bhASA sAhityakA bhASA-vijJAnako dRSTise adhyayana- zramaNa saMskRtimeM nArI-paramAnanda zAstrI 84 zrI mAIdayAla jaina bI.e., bI.TI. 21. zrAvakoMkA prAcAra vicAra- [0 mindvimAgara 186 madrAsa aura mayilApurakA jaina purAtattva zrIkundakunda aura samanabhadrakA tulanAtmaka adhyayana[choTelAla jaina 35 [bAnna brahmacAriNI vidyullanA bI. e. 261 mahApurANakalikA aura kavi ThAkura zrIdhavanagrantharAjoMke darzanoMkA apUrva zrAyojana-. [paramAnanda zAstrI 181 paramAnanda jaina 135 zrIneminAthASTaka stotra 41 mahApugaNakalikAkI anti prazasti-[paramAnanda 202 zrI0 paM0 mukhtAra sA0 se namra nivedanamahAvikala saMmAmarI (kavitA)- [banArasIdAsa 236 [zrI hIrAcanda boharA bI.e.142 mukrijJAna (kavitA)-[zrI manujJAnArthI sAhityaratna 120 zrIvIrajinapUjASTaka (kavitA)-[jugalakizora mugatAra 122 muniyoM aura zrAvakoMkA zuddhoSayoga vIrazAsanajayantI mahotsava-paramAnanda jaina [paM0 hIrAlAla jaina siddhAntazAstrI 201 zrI hIrAcandraboharAkA namra nivedana aura kucha zaMkAeMmUlAcArake kartRtvapara nayA prakAza [jugalakizora mukhtAra 137, 162, 187, 193, 211 hIrAlAla siddhAnta zAstrI 18 makAmadharma sAdhana- [jugalakizora mukhtAra . maujamAbAdake jaina zAstrabhaMDArameM ullekhanIya graMtha- makhi parvarAja paryuSaNa pAye (kavitA)-[manu jJAnArthI // paramAnanda zAstrI 80 sanyavacana mAhAtmya (kavitA)-[munAlAla 'maNi' 52 maujamAvAdake jaina samAjake dhyAna dene yogya samantabhadra bhAratI davAgama [yugavIra 133, 65, 18, 147, 165,111, 215 samayasArakI 12vIM gAthA aura zrIkAnajIsvAmIrAjadhAnImeM vIrazAsana-jayantI aura vIrasevAmandira [jugalakizora mukhtAra 1 nUtana bhavanake zilAnyAsakA mahotsava-[paramAnandajaina 27 sampAdakIyarAjasthAnake jaina mAhitya bhaMDAroM meM upalabdha mahatvapUrNa- sampAdakIya noTa-paramAnanda jaina 226 sAhitya-[kastUracandrajI ema. e. sampAdakIya-[jugalakizora mukhtAra rAjasthAnameM dAsI prathA-[paramAnanda jaina samyagdRSTi aura usakA vyavahAra-[0 siddhisAgara 11. rAjasthAna vidhAnasabhAma di0 jana dhamAvarAdhAvidhayaka- sAdhutvameM nagnatAkA sthAna[bA0 choTelAla jaina 64 [paM. vaMzIdharajI vyAkaraNAcArya 25 // rASTrapati aura pradhAnamaMtrIkA mahAvIra jayantIke sAhitya paricaya aura samAlocanaavasarapara bhASaNa 263 [paramAnanda jaina, 65, 16, 132, 266
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ siMha-zvAna-samIkSA-paM. hIrAlAla siddhAnta zAstrI hiMmaka aura ahiMsaka (kavitA)-[mumAlAla maNi 52 svAgatagAna (kavitA)- tArAcandra 'premI' 32 hisAbakA saMzodhana (TAiTila)hastinAgapurakA bar3A jaina mandira-[paramAnanda jaina 14 hu~bara yA humaDavaMza aura usake mahatvapUrNa kAryahindI bhASAke kucha graMthoMkI naI khoja-paramAnanda jaina 1.1 paramAnanda jaina zAstrI 123 samIcIna-dharmazAstra (ratnakaraNDa) mukhtAra zrIjugalakizorake hindI-bhASya-sahita chapakara tayyAra sarva sAdhAraNako yaha jAna kara prasannatA hogI ki zrAvaka evaM gRhasthAcAra-viSayaka jisa ati prAcIna tathA samIcIna dharmagranthake hindI bhASya-sahita kucha namUnoMko 'samantabhadra-vacanAmRta' jaise zIrSakoMke nIce anekAntameM prakAzita dekha kara loka-hRdayameM usa samUce bhASya-granthako pustakAkAra rUpameM dekhane tathA par3haneko utkaNThA utpanna huI thI aura jisakI bar3I utsukatAke sAtha pratIkSAkI jA rahI thI vaha aba chapakara taiyAra ho gayA hai, aneka TAipoke sundara akSaroMmeM 35 pAMDake aise uttama kAgaja para chapA hai jisameM 25 pratizata rUI par3I huI hai| mUlagrantha apana viSayakA eka vejor3a grantha hai, jo samantabhadra-bhAratImeM hI nahIM kintu samUce jainasAhitya meM apanA khAsa sthAna aura mahatva rakhatA hai / bhASya, mUlakI sImAke bhItara raha kara, granthake marma tathA pada-vAkyoMkI dRSTiko bhale prakAra spaSTa kiyA gayA hai, jisase yathArtha jJAnake sAtha pada-pada para navInatAkA darzana hokara eka nae hI rasakA zrAgvAdana hotA calA jAtA hai aura bhAjyako par3hanekI icchA barAbara banI rahatI hai--mana kahIM bhI UbatA nhiiN| 200 pRSThake isa bhApyake sAtha mukhtArazrIkI 128 pRSThakI prastAvanA, viSaya-sUcIke sAtha, apanI alaga hI chaTAko lie huye hai aura pAThakoMke sAmane khoja tathA vicArakI vipula sAmagrI prastuta karatI huI granthake mahatvako khyApita karatI hai / yaha graMtha vidyArthiyoM tathA vidvAnoM donoMke lie samAna rUpase upayogI hai, samyagjJAna evaM vivekakI vRddhi ke sAtha AcAra-vicArako U~cA uThAnevAlA aura lokameM sukha-zAntikI saccI pratiSThA karane vAlA hai isa granthakA prAkkathana DA. vAsudevajI zaraNa agravAla pro0 hiMdU-vizvavidyAlaya banArasane likhA hai aura bhUmikA DA0 e0 ena0 upAdhye kolhApurane likhI hai / sAthameM pUjya kSullaka zrI gaNezaprapAda jI vaNI kI zubha sammati bhI hai / isa taraha yaha graMtha bar3A hI mahatvapUrNa hai| yadi Apane ArDara nahIM diyA hai to zIghra dIjie,anyathA pIche pachatAnA pdd'egaa| lagabhaga 350 pRSThake isa daladAra sundara gajinda granyakI nyochAvara 3) rupae rakhI gaI hai / sundara jimda baMdhI huI hai / gaiTapa cittAkarSaka hai / paThanecchuko bathA pustaka vikretAmoM (bukaselaroM) ko zIghra hI ArDara dekara maMgavA lenA caahie| mainejara 'vIrasevAmandira-graMthamAlA' di. jaina lAlamandira, cA~danI cauka, dehalI
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrasevAmandirake surucipUrNa prakAzana (1) purAnana-jainavAkya-sUcI-prAkRtake prAcIna 64 mUla-granthAkI padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdigranthAmeM uddhRta dusare padyAkI bhI anukramaNI lagI huI hai / saba milAkara 25353 padya-vAkyAko sUcI / saMyojaka aura sampAdaka mukhtAra zrIjugalakizorajI kI gaveSaNApUrNa mahatvako 70 pRSThakI prastAvanAse alaMkRta, DA. kAlIdAsa nAga ema. e.. DI. liT ke prAkkathana (Fore word) aura DA. e. ena. upAdhyAya ema. e. DI. liTa kI bhUmikA (Introduction) me bhRSita hai, zodha-yojaka vidvAnoM ke liye atIva upayogI, bar3A sAija, jilda ( jisakI prastAvanAdikA mUlya alaga pAca rupaye hai ) (0) Apta-parIkSA-zrIvidyAnandAcAyakI svopaja maTIka apUrvakRti,prAptAMkI parIkSA dvArA Izvara-viSayake sundara parama aura majIva vivacanako lie huNa, nyAyAcArya paM. darabArIlAlajI ke hindI anuvAda tathA prastAvanAdise yukta, sajilda / (3) nyAyadIpikA-nyAya-vidyAkI sundara pAthI, nyAyAcArya paM. darabArIlAlajIke saMskRtaTippaNa, hindI anuvAda, vistRta prastAvanA aura aneka upayogI pariziSToMse alaMkRta, majilda / .. (4) svayambhUmtAtra--samantabhadrabhAratIkA apUrva grantha, mukhtAra zrIjugalakizorajIke viziSTa hindI anuvAda, chandapAra caya, mamantabhadra-paricaya aura bhaktiyoga, jJAnayoga tathA karmayogakA vizleSaNa karanI huI mahatvakI gaveSaNApUrNa 106 pRSThako prastAvanAsa mushobhit| ... (1) stutivinA-svAmI samantabhadrakI anAgvI kRni, pApAMka jInanekI kalA, maTIka, mAnuvAda aura zrIjugalakizora mukhnArakI mahatvakI prastAvanAdima alaMkRta sundara jilda-sahita / (1) adhyAtmakamalamAnaNDa-paMcAdhyAyIkAra kavi rAjamallakI sundara zrAdhyAtmika racanA, hindIanuvAda-hita aura mukhtAra zrIjugalakizorakI khojapUrNa 78 pRSThakI vistRta prastAvanAme bhUSita / (7) yuktyanuzAsana-tatvajJAnase paripUrNa mamantabhadrakI asAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka hindI anuvAda nahIM huzrA thA / mukhnArazrIke viziSTa hindI anuvAda aura prastAvanAdine alaMkRta, majilda / ) (8) zrIpurapAzvanAthastotra-prAcArya vidyAnandacita, mahanvakI stuti, hindI anuvAdAdi mhit| " // ) (1) zAsanacatumnizikA-(tIrthaparicaya)-muni madanakIrtikI 13 vIM zatAbdIko sundara racanA, hindI anuvAdAdi-hita / (10) satsAca-smaraNa maMgalapATha-zrIvIra ImAna aura unake bAda ke 21 maha prAcAryoM ke 137 puNya-smaraNokA mahatvapUrNa saMgraha, mukhtArazrIka hindI anuvAdAdi-pahita / (11) vivAha-mamuhaMzya-mukhtArazrIkA limbA huA vivAhakA sapramANa mArmika aura tAtvika vivecana // ) (50) anekAnta-rasa-laharI-anakAnta jama gar3ha gambhIra viSayakA bar3I saralatAse samajhane-samajhAnekI kujI, mukhtAra zrIjugalakizAra-ligvita / (13) anityabhAvanA-zrA0 padmanandI kI mahatvako racanA, mukhtArazrIke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita / ) (54) nattvArthamRtra-(prabhAcandrIya )-mukhtArazrIka hindI anuvAda tathA vyAkhyAna yukta / (15) zravaNabelagola aura dakSiNakaM anya jainatIrtha kSetra-lA. rAjakRSNa jaina samAdhitantra aura iSTopadeza paToka sAjida 3), jaina anya prasti bhaMgraha.), samIcIna dharmazAstra 3) mahAvIra kA sarvodaya tIrtha ), samantabhadra vicAra-dIpikA ) / ___ vyavasthApaka 'vIrasevAmandira-granthamAlA' vIrasevAmandira, jaina lAla mandira, cA~danI cauka dehlii| ...
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. No D. 211 anekAntake saMrakSaka aura sahAyaka saMrakSaka 101)bA0 lAlacandajI jaina sarAbagI 1500) bA0 nandalAlajI sarAvagI, kalakattA 1.1) bA. zAntinAthajI kalakattA 251) bA.choTelAlajI jaina sarAvagI,, 101) bA. nirmalakumArajI kalakattA 251) bA0 sohanalAlajI jana lamaMca 101) bA. mAtAlAla makkhanalAlajI, kalakattA 251) lA0 gulajArImala RpabhadAsajI 101 bA. badrIprasAdajI sarAvagI, 250) bA0 RSabhacanda (B.R.C. jaina 101) bA. kAzInAthajI, .. mA0 kAzInAthajI, 251) bA. dInAnAthajI sarAvagI 101, bA0 gopIcanda rUpacandajI 251) bA0 ratanalAlajI jhAMjharI 1.1) bA. dhanaMjayakumArajI 251) bA0 baldevadAmajI jaina magadhagI , 101) bA. jItamala jA jaina 251) seTha gajarAjajI gaMgavAla 101) bA. ciraMjIlAlajI sarAvagI , 251) seTha suAlAlajI jaina 101) bA. ratanalAla cAMdamalajI jaina, rocI 251) bA0 mizrIlAla dharmacandajI 101) lA. mahAvIraprasAdajI ThekedAra, dehalI 251) seTha mAMgIlAlajI 101) lA* ratanalAlajI mAdIpuriyA, dehalI 251) seTha zAntiprasAdajI jaina 101) zrI phatahapura jaina samAja, klktt| 251) bA0 vizanadayAla rAmajIvanajI, puliyA 10) guptasahAyaka, madara bAjAra, meraTha 5251) lA0 kapura canda dhUpacandajI jaina, kAnapura 101) zrI zIlamAlAdevI dharmapatnI DA0zrIcandrajI, NTA ma 251) bA0 jinendrakizorajI jaina jauharI, dehalI 101) lA* makkhanalAla mAtIlAlajI ThekedAra, dehalI 251) lA0 rAjakRSNa premacandajI jaina, dehalI 101) bA0 phUlacanda ratanalAlajI jaina, kalakattA 251) bA0 manoharalAla nanhemala jI, dehalI 101) bA. surendranAtha nagendranAthajI jaina, kalakattA 251) lA0 trilokacandajI, mahAranapura 101) bA0vaMzIdhara jugalakizArajI jaina, kalakattA *251) meTha chadAmIlAlajI jaina, phIrojAbAda 501) bA. badrIdAsa AtmArAmajI sarAvagA, paTanA 251) lA0 raghuvIrasiMhajI, janAvAca kampanI dehalI 101) lA0 udayarAma jinezvaradAsajI sahAranapura 251) rAyabahAdura meTha harakhacandajI jaina, rAcI 101) bA. mahAvIrapramAdajI eDavokaTa, himAra 51) maTha vIcandajI gaMgavAla, jayapura 101) lA* balavantasihajI, hAMsI ji. hisAra / saTha tulA-majI nathamalajI lADanUvAla 101) seTha jAva rAmajanAtha jI sarAvagI, kalakattA 101) bAbU jinandrakumAra jaina, sahAranapura kalakattA 101) vaidyarAja kanhaiyAlAlajo cA~da auSadhAlaya,kAnapura sahAyaka 101) bA. rAjendrakumArajI jana, nyu dehalI 101) lA prakArAcanda va zIlacandajI jauharI, dehalo. 101) lA0 parasAdIlAla bhagavAnadAsajI pATanI. dehalI 101) lA0 ratanalAla jI kAlakA vAla, dehalI 101) bA lAlacandajI bI0 seThI, ujjaina adhiSThAtA 'vIra-sevAmandira 101) bA- vanazyAmadAma banArasIdAsajI, kalakattA saramAvA, ji. sahAranapura . prakAzaka-paramAnambajI jaina zAstrI di. jaina jAlamaMdira dehalI / mudraka-kapa-vANI priTiMga hAUsa 25, dariyAgaMja, desI
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAnta ALLIAMOVi/AM - apraila 1955 - - . - mampAdaka-maNDala jugalakizora mukhtAra viSaya-sUcI koTelAla jaina jayabhagavAna jaina eDavokeTa paramAnanda zAstrI 1 mahA vikala saMmArI (kavitA)-[banArasIdAsa 236 2 kolhApurake pArzvanAtha mandirakA zilA lekha-[ 240 | 3 mAdhutvameM nagnatAkA sthAna-[paM0vaMzIdhara vyAkarNAcArya 241 4 bhAratIya inihAmakA eka vismRta pRSTa (jaina samrATa gaNA / muheladeva-[zrI lallanapramAda vyAsa 246 15 jullaka zrI bhadrabAhujIkA abhimana-[ 246 / 6 prAkkathana (samIcIna dharmazAstra para)-[DA0vAsudeva zaraNa agravAla 250 / 7 apabhraMza bhASAkA pArzvanAtha caritra - [paramAnanda jaina 252 vIrasevAmandira TrasTa kI do mITiMga--[ 254 26 dIvAna gamacandra chAbar3A--[ paramAnanda zAstrI 256 :10 bhagavAna mahAvIra aura unakA loka kalyANa kArI anekAnta varSa 13 / mandeza- [ DA. hIgalAlajI ema0e0 256 kiraNa 10 11 gaSTrapati aura pradhAna mantrIkA mahAvIra jayantI ke avasara para bhApaNa 263 12 rAjasthAna vidhAna mabhA di. jaina dharma-virodhI vidheyaka vA0 choTelAla jaina 264 13 mAhitya paricaya aura samAlocana--[ paramAnanda jaina 266 Reema eera--Jaum. - - -.. .
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadrakA samIcIna-dharmazAstra ( ratnakaraNDa ) mukhtAra zrI jugalakizorake hindI-bhASya-sahita chapakara tayyAra sarva sAdhAraNako yaha jAna kara prasannatA hogI ki zrAvaka evaM gRhasthAcAra-viSayaka jisa ati prAcIna tathA samIcIna dharmagranthake hindI bhApya-sahita kucha namUnoMko 'samantabhadra-vacanAmRta' jaise zIrSakoMke moce anekAntameM prakAzita dekha kara loka-hRdaya meM usa samUce bhASya-granthako pustakAkAra rUpameM dekhane tathA paDhnako utkaNThA utpanna huI thI aura jisakI bar3I utsukatAke sAtha pratIkSA kI jA rahI thI vaha aba chapakara taiyAra ho gayA hai, aneka TAipoke sundara akSaroMmeM 35 pauDake aise uttama kAgaja para chapA hai jisameM 25 pratizata rUI par3I huI hai / mUlagrantha apana viSayakA eka bejor3a grantha hai, jo samantabhadra-bhAratImeM hI nahIM kintu mamace jainamAhitya meM apanA khAsa sthAna aura mahatva rakhatA hai / bhASyameM, mUlakI mImAke bhItara raha kara, granthake marma tathA pada-vAkyoMkI dRSTiko bhale prakAra spaSTa kiyA gayA hai, jisase yathArtha jJAnake sAtha pada-pada para navInanAkA darzana hokara eka nae hI gmakA AmvAdana hotA calA jAtA hai aura bhASyako par3hanakI icchA barAbara banI rahatI hai-mana kahIM bhI UbatA nhiiN| 200 pRThake isa bhASyake sAtha mukhtArazrIkI 128 pRSThakI prastAvanA, viSaya-sUcIke mAtha, apanI alaga hI chaTAko lie huye hai aura pAThakoMke sAmane khoja nathA vicArakI vipula mAmagrI prastuta karatI huI granthake mahatvako khyApita karatI hai / yaha graMtha vidyArthiyoM tathA vidvAnoM donoMke lie namAna rUpase upayogI hai, samyagjJAna evaM vivekakI vRddhike sAtha AcAra-vicArako U~cA uThAnavAlA aura lokameM mukha-zAntikI saccI pratiSThA karane vAlA hai isa granthakA prAkkathana DA. vAsudevajI zaraNa agravAla pro0 hiMdU-vizvavidyAlaya banArasane likhA hai aura bhUmikA DA0 e0 ena0 upAdhdhaM kolhApurane likhI hai / isa taraha yaha graMtha bar3A hI mahatvapUrNa hai / yadi Apane ArDara nahIM diyA hai to zIghra dIjie, anyathA pIche pachatAnA par3egA / lagabhaga 350 pRSThake isa daladAra mundara sajilda granthakI nyochAvara 3) rupae rakkhI gaI hai| jilda baMdhAIkA kAma zurU ho rahA hai / paThanecchukoM tathA pustaka vikretAoM ( bukaselaroM ) ko zIghra hI ArDara buka karA lene caahie| mainejara 'vIrasevAmandira-graMthamAlA' di0 jaina lAlamandira, cA~danI cauka, dehalI
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta -> zrImAn dAnavIra sAhU zAntiprasAdajI jaina kalakattA Marat EMS ke abhI vaizAlIke mahAvIra jayantIke utsavameM, vaizAlI kameTIke saMrakSaka, bhAratakaM pramukha udyogapati aura jaina mamAnaka nararatna, vorasevA mandira (dillI ) ke TrasTI aura maMrakSaka dAnavIra mAi zAntipramAdajI jaina kalakatAne prAkRta jaina vidyApITha vaizAlIke bhavana nirmANaka liye eka muzta pAMca lAkha rupayA aura pAMca varSa taka paccIsa hajAra rupayA prativarSa dete rahane kI mahatvapUrNa udAra ghoSaNA kI hai| Apa jaina saMskRtike liye lAkhoM rupayA prativarSa muktahastase pradAna karate rahate haiN| ApakA yaha yugAnukala dAna prAcIna bhAratIya jainasaMskRti ke lie varadAna siddha hogaa| jainasamAjakI pratiSThAko mamunnata karane vAle dAnavIra yuvaka ratna sAhU zAntiprasAdajI cirajIvI hoM aura cirakAla taka jaina vAGmayakA maMrakSaNa karate raheM, yahI anekAnta parivArako hArdika zubhakAmanA hai|
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM ahama bhAma bastatattva-maghAtaka in vazva tattva-prakAzaka vArSika mUlya 6) eka kiraNa kA mUlya 1) DU % 3D nItivirodhadhvaMsIlokavyavahAravartakaHsamyak / pagAmasya bIja bhuvanekagururjayatyanekAnta // - varSa 13 kirnn10| cArasevAmandira, C/di0 jaina lAlamandira, cA~danI cauka, dehalI kSetra, vIranirvANa-saMvat 2481, vikrama saMvata 2012 apraila 1655 0 mahA vikala saMsArI (kavivara banArasIdAsa) dekho bhAI ! mahAnikala saMsArI, dagvina anAdi mohake kArana, rAga-dveSa bhrama bhArI // 1 // hisArambha karata sukha samujhai, mRpA boli caturAI / paradhana harata samartha kahA, parigraha bar3hata bar3AI / vacana ra kha kAyA dRr3ha rAve, miTa na mana cplaaii| yAta hota aura ko aurai, zubha karanI dukhadAI // 3 // jogAsana kari karma nirAdhe, AtamaSTi na jaagai| kathanI kathata mahaMta kahAce, mamatA mUla na tyAgai // 4 // Agama veda siddhAnta pATha muni. hiye ATha mada Ane / jAti lAbha kula bala tapa vidyA, prabhutA rUpa bastrAne // 5 // jar3amoM rAci paramapada sAdhe, Atama-zakti na suujhe| binA viveka vicAra daraba ke, guNa parajAya na bUjha // 6 // jasa vAle jasa suni santAMpaiM, tapa bAle tana sAIM / guna vAle paragunako doNe, matavAle mata porSe // 7 // guru upadeza sahaja udayAgati, moha-vikalatA chUTai / / kahata 'banArasi' he karunArasi, alakha akhaya-nidhi luuttai||8|| EACHOOK-HEoHE0T0
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ kolhApurake pArzvanAtha mandirakA zilAlekha [kolhApura dakSiNa mahArASTrakA eka aitihAsika sthAna hai, jisakA nAma zilAlekhameM cullakapura ullekhita milatA hai / kolhApurakA pratIta gaurava jaina saMskRtikI samRddhise zrota-prota rahA hai| yaha nagara paMcAgaMgA' nadIke kinAre vasA huA hai| kolhApura aura usake pAsa-pAsake pradezoM meM sthita jaina purAtattvakI sAmagrI, maMdira. mUrtiyoM aura zilAlekhAdi jaina saMskRtikI mahattAkI nidarzaka haiM usakA eka zilAlekha yahA~ diyA jA rahA hai| hamArI tArthayAtrA saMsmaraNa' nAmaka lekhameM isa nagarakA kucha paricaya karAyA gayA hai| dekho, anekAnta varSa 12, kiraNa / -~-sampAdaka] 1-zrImatparamagambhIra syaadvaadaamoghlaaNchnm| jIyAtrailokya nAthasya zAsanaM jinazAsanam / / 2-svasti zrIrjayAzca amyudayAzca jayatyamalanAnArthapratipattipradarzakam / 3-ahataH purudevasya zAsanaM mogha zAsanaM / svasti zrIzilAhAra mahAkSatriyAnvaye / Y-vitrasta zeSaripuH pratAtirjAti go nAma narendro'bhUta tasya sunUvo dAntalo godalaH / 5-kIrtirAjazcandrAdityazca iti catvAraH / tatra godalapati murasiMho nAma naMdanaH tasya tanujaH guvAlo / 6-gaMgadevaH, ballAladevaH, bhojadevaH, gAndhArAdityadevAceti paMca teSu dhArmika dharmajasya verI 7-kAntA vaidhavya dIkSAguroH sakaladarzana cakSuSaH zrImadgAndhArAditya devasya priyAtanayaH / 8-svasti samadhigata paMca mahAzabda mahAmaDaelezvaraH tgrpurvrvaa(shcr| ha-zrI zilAhAra narendraH nijavilAsa vijitadevendraH jImUtavAhanAnvaya prasUtaH / zaurya vikhyAtaH / 10-suvarNagaruDa devajaH yuvatijanamakaradhvajaH nidaulata ripu maNDAlaka kaMdappaH marUvaMza suuyyH| 11-ayyanAsiMhaH sakalaguNa tugaH ripumaNDalika bhairavaH vidvaSagajakaeThIriva / 12-uDuvarAdityaH kaliyugavikramAdityaH rUpanArAyaNaH nItivijitA cArAyaNaH / 13-giridurga laMghanaH vihitAvirodhivaMcanaH zanivArasiddhiH dharmaikabuddhiH / 14-mahAlakSmIdevI labdhavaraprasAdaH mahajakastUrikAmodaH evamAdinAmA15-vAlavirAjamAna zrIjamAdityadevaH balAvadastarazivire, sumba-saMkathA vinodena rAjyaM / 16-kurvana, zakavarSeSu paMcapThiyuttarasahastrapramiteSvatItepu pravartamAnA 17-dudubhi samvatsara mAghamAsa paurNamAsye somavAre sAmagrahaNa pUrvA-nimittama / 18-ajarAgekahollabhanugatahavinA 'horileT' prAme kAmadevasya har3apA16--vAlena zrImUlasaMgha dezIgaNa pustakagaccha adhipataH zullakapura zrI rUpanArAyaNa ji20-nAlayAcAyesya zrImAn mAghanandisiddhAntadevasya prayaccha chatriNaH sakalaguNaratnapAtreNa 25-jina pAdapadmabhRGgaNa viprAkulasamuttugadhurINana svakRti sadbhAvena vAsudevena / 22 --kArityaH vasateH zrIpAzvanAtha devasya aSTavidhArcanamahantam taccaityAlaya baNDa23-sphuTitA jIrNoddhAgartha tatretya yatinAM prAhAradAna ahaMkulam tatraiva grAme / 24-kuNDidaNDena nivartanA cAturthabhAgapramitaM kSetraM dvAdaza hasta sammetama gRhanivezanaM 25-ca taM mAghandisiddhAntadevaH ziSyANAM mANikyanandi paNDitadevena, pAdau prakSAlya dhArA26- pUrvaka sarpanArmAsyaM savabAdhA parihAraM candrArkatAraM zAsanaM dattavAn / 27-tada bhAgAmibhi asmad iti bamvasyai rAbhi Atma-sukha-puNyayazaszAnti vRddhi abhilipisyamiH28-datti niravazeSa pratipAdanIyaM iti mAntarasAketena nale bADha / 26-jinaprabhu tatra devaM azarAntaguNakke tena neleaaddhaatyo| 30-joyI tatra guru tatra adhiyaM vibhukAmadeva sAmyatana yadutvaM yadu / 31-puNya yadu unnati vAsudevena / (epiprAphikA iNDikA bhA0 3 pR0208)
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA kAraNa nagnatAkA sthAna (paM0 vaMzIdhara vyAkaraNAcArya bInA ) uddezyase hI sAdhumArgakA avalaMbana liyA karate haiM / jaina eka lekha "digambara jaina sAdhunoMkA nagnatva" zIrSaka - saMskRtimeM mukhyataH mukri prApta karaneke uddezyase hI sAdhuse jaina jagata ( vardhA ke pharavarI 1955ke aMkameM prakAzita mArga avalaMbana kI bAta kahI gayI hai| huyA hai| lekha mUlataH gujarAtI bhASAkA thA aura "prabuddha "jIvakA zarIrase sarvathA saMbaMdha viccheda ho jAnA" jIvana" zve. gujarAtI patrameM prakAzita huA thaa| lekhake kha muki kahalAnI hai parantu yaha di. jaina saMskRtika abhiprAyAlekhaka "prabuddha jIvana' ke sampAdaka zrI paramAnanda kuMvarajI nusAra usI manuSyako prApta hotI hai jisa manuSyameM apane kApar3iyA hai nathA jaina jagata bAlA lekha usI lekhakA zrI vartamAna jIvanakI surakSAkA AdhArabhUta zarIrakI sthiratAbhaMvaralAla siMgho dvArA kiyA gayA hindI anuvAda hai| ke liye bhojana, vastra, auSadhi zrAdi sAdhanoMkI AvajaMga jagataka papAdaka bhAI jamanAlAla jainane lekhakakA zyakatA zeSa nahIM raha jAtI hai aura aise manuSyako sAdhunoMjo paricaya saMpAdakIya nATameM diyA hai use ThIka mAnate hue kA caramabheda snAtaka (niSNAt ) yA jIvanmukta nAmase pukArA jAtA hai| bhI hama itanA kahanA cAheMge ki lekhakane digambara jaina mAdhunoM ke nagnatva para vicAra karaneka prasaMgase mAdhuncameM se sAdhutvameM nagnatAko prazraya kyoM ? nagnatA kI praniSThAko samApta karanekA jo prayanna kiyA hai mAmAnya rUpase jaina saskRtikI mAnyatA yaha hai ki use ucita nahIM kahA jA sakatA hai| pratyeka zarIrameM usa zarIrase atirika jIvakA astitva isa viSayameM pahalI bAta to yaha hai ki legyakane apane rahatA hai| parantu vaha zarIrake sAtha itanA dhulA-milA hai ki lekhameM mAnavIya vikAsakramakA jo gvAmbA khIMcA hai use buddhi zarIrake rUpameM hI usakA astitva samajhameM AtA hai aura kA niSkarSa tA mAnA jA sakatA hai paraMtu usakI vAstavikatA jIvake andara jo jAna karanekI zaki mAnI bhI nirvivAda nahIM kahI jA sakatI hai| zarIrakA aMgabhUna indiyoMke sahayogake binA paMgu banI rahatI dUsarI bAta yaha hai ki mabhyatAka viSayameM jo kucha lekha hai, itanA hI nahIM, jIva zarIrake itanA adhIna ho rahA hai meM likhA gayA hai usameM lekhana kavala bhautikavAdakA hI ki usake jIvanakI sthiratA zarIrakI svAsthyamaya sthiratA mahAga liyA hai jabaki mAputvakI zrAdhArazilA vizuddha para hI avalaMbita rahatI hai / jIvakI zarIrAvalaMbanatAkA yaha adhyAtmavAda hai ataH bhaunika padakI sabhyatAke sAtha adhyAtma- bhI eka vicitra phira bhI tathyapUrNa anubhava hai ki jaba zarIravAdameM mamapita nagnatAkA yadi bhela na ho, to isame Azcarya meM zithilatA Adi kimI kimmaka vikAra paidA ho jAte haiM nahIM karanA cAhiye ! to jIvako klezakA anubhava hone lagatA hai aura jaba una nAmarI bAta yaha hai ki badalatI huI zArIrika pari- vikAroMko naSTa karaneke liye anukUla bhojana prAdikA mahArA sthitiyAM hameM nagnatAma vimumba nA kara sakatI haiM parantu sirpha le liyA jAnA hai to unakA nAza ho jAne para jIvako isI AdhAra para hamArA nAdhunvameM se nagnatAke sthAnako sukhAnubhava hone lagatA hai| tAtparya yaha hai ki yadyapi bhojasamApta karanakA prayanna mahI nahIM ho sakatA hai| nAdi padArtha zarIra para hI apanA prabhAva DAlate haiM parantu sAdhutvakA uddezya zarIrake mAtha ananyamayI parAdhInatAke kAraNa sugvakA anuprAyaH sabhI saMskRtiyoM meM mAnavavargako do bhAgoM meM bholA jIva hotA hai| bAMTA gayA hai-eka to janamAdhAraNa kA varga gRhasthavarga aura digambara jaina saMskRtikI yaha mAnyatA hai ki jIva jisa dUsarA mAdhuvarga / jahAM janamAdhAraNakA uddezya kevala sukha- zarIrake sAtha ananya maya ho rahA hai usakI svAsthyamaya pUrvaka jIvana yApana karanekA hotA hai vahAM sAdhu kA uddezya sthiratAke liye jaba taka bhojana, vastra, auSadhi praadikii| yA to janasAdhAraNako jIvanake kartavya mArgakA upadeza dene AvazyakatA banI rahatI hai taba taka usa jIvakA maka hona kA hotA hai athavA bahutame manuSya mukti prApta karaneke asabhava hai aura yahI eka mababa hai ki di. jaina saMskRti
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242] anekAnta varSe 13 - = dvArA sAdhutvameM nagnatAko prazraya diyA gayA hai| dUsarI bAta sika parAdhInatAko naSTa karanA cAhie aura taba isake bAda yaha hai ki yadi hama isa bAtako ThIka tarahase samajha leM ki use sAdhutva grahaNa karanA cAhie / yadyapi Ajakala prAya: sAdhutvakI bhUmikA mAnava jIvana meM kisa prakAra taiyAra hotI sabhI sampradAyoMmeM ukra mAnasika parAdhInatAke rahate hue hI hai? to sambhavataH sAdhutvameM nagnatAke prati hamArA bhAkarSaNa prAyaH sAdhutva grahaNa karane kI hor3a lagI huI hai, parantu niyama bar3ha jaaygaa| yaha hai ki jo sAdhutva mAnasika parAdhInatAse chuTakArA pAnesAdhutvakI bhUmikA ke bAda grahaNa kiyA jAtA hai vahI sArthaka ho sakatA hai aura jIva kevala zarIrake hI adhIna hai, so bAta nahIM hai, usa usIse hI mukri prApta honekI AzA kI jA sakatI hai| pratyuta vaha manake bhI adhIna ho rahA hai aura isa manakI tAtparya yaha hai ki uka mAnasika parAdhInAtAkI samApti adhInatAne jIvako isa taraha dabAyA hai ki na to vaha hI mAdhutva grahaNa karaneke lie manupyako bhUmikA kAma apane hinakI bAta soca sakatA hai aura na zArIrika svAsthya detI hai| isako ( mAnasika parAdhInatAkI samAptiko)jaina kI bAta socane ko hI usameM kSamatA raha jAtI hai| vaha to saMskRti meM samyagdarzana nAmase pukArA gayA hai aura kSamA, kevala abhilASAyoMkI pUrtike liye apane hita aura zArI- mAnava zrAjava, satya zoca, Ara sayama ya chaha mArdava prArjava, satya zauca, aura saMyama ye chaha dharma usa rika svAsthyake pratikUla hI pAcaraNa kiyA karatA hai| samyagdazanaka aMga mAna gae ha yadi hama apanI sthitikA thor3AsA bhI adhyayana karane mAnava-jIvanameM samyagdazenakA udbhava kA prayatna kareM to mAlUma hogA ki yadyapi bhojana prAdi pratyeka jovake jIvanakI surakSA parasparopagraho jiivaanaam| padArthoM kI manake liye kucha bhI upayogitA nahIM hai, ve kevala sUtra meM pratipAdita dUsare jIvoMke mahayoga para nirbhara hai| zarIrake liye hI upayogI siddha hote haiN| phira bhI manake parantu mAnava jIvanameM to isakI vAstavikatA spaSTa rUpase vazIbhUta hokara hama aisA bhojana karanese nahIM cUkate haiM jo dikhAI detI hai| isI lie hI manuSyako sAmAjika prANI imAro zArIrika prakRtike bilkula pratikUla par3atA hai aura svIkAra kiyA gayA hai, jisakA artha yaha hotA hai ki mAmAjaba isake pariNAma svarUpa hameM kapTa hone lagatA hai to nyatA manuSya kauTumbika sahavAsa Adi mAnava samAjaka usakA samasta doSa hama bhagavAna yA bhAgyaka Upara thopanekI vividha saMgaThanoM ke dAyaremeM rahakara ho apanA jIvana sukhapUrvaka ceSTA karate haiN| isI prakAra vastra yA dUsarI upabhogakI bitA sakatA hai / imalie kuTumba, grAma, prAnta, deza aura vastuoMke viSaya meM hama jitanI mAnasika anukUlatAko bAta vizvaka rUpameM mAnava saMgaThanake choTe-bar3e jitane rupa ho sakate mocate haiM utanI zArIrika svAsthyako anukUlatAkI bAta haiM una sabako saMgaThita rakhanekA prayatna pratyeka manuSyako matata nahIM socate / yahAM taka ki eka tarapha to zArIrika svAsthya karate rahanA caahie| isake liye pratyeka manuSyako apane bigar3atA calA jAtA hai aura dUsarI tarapha manakI preraNAse jIvanameM "prAtmanaH pratikUlAni pareSAM na samAcaret" kA hama unhIM sAdhanoMko juTAte cale jAte haiM jo sAdhana hamAre siddhAnta apanAneko anivArya AvazyakatA hai, jisakA artha zArIrika svAsthyako bigAr3ane vAle hote haiN| itanA hI yaha hai ki "jaisA vyavahAra dUsaroMse hama apane prati nahIM nahIM, una mAdhanoMka juTAne meM vividha prakArakI parezAnIkA cAhate haiM vaisA vyavahAra hama dUsaroMke mAtha bhI na kareM aura anubhava karate hue bhI hama parezAna nahIM hote balki una jaisA vyavahAra dUsaroMse hama apane prati cAhate hai vaisA vyavasAdhanoMke juTa jAne para hama AnandakA hI anubhava karate haiN| hAra hama dUsaroMke sAtha bhI kreN|' manakI AdhInatAmeM hama kevala apanA yA zarIrakA abhI to pratyeka manuSyako yaha hAlata hai ki vaha prAyaH hI ahita nahIM karate haiM, balki isa manakI adhInatAke dasaroMko nirapekSa sahayoga dene ke lie to taiyAra hI nahIM kAraNa hamArA inanA patana ho rahA hai ki vinA prayojana hama hotA hai| parantu apanI prayojana siddhi ke lie pratyeka manuSya dUsaroMkA bhI ahita karanese nahIM cUkate haiM aura isameM bhI na kevala dasaroMse sahayoga leneke lie sadA taiyAra rahatA hai| prAnandakA rasa lete haiN| balki dUsaroMko kaSTa pahuMcAne, unake sAtha viSamatAkA vyavadi. jaina saMskRtikA mukti prAptike viSayameM yaha upadeza hAra karane aura unheM dhokhemeM DAlanese bhI vaha nahIM cUkatA hai ki manuSyako isake lie sabase pahale apanI ukta mAna- hai| itanA hI nahIM, pratyeka manuSyakA yaha svabhAva banA huA
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1. 1 sAdhutvameM nagnatAkA sthAna hai ki apanA koI prayojana na rahate hue bhI dUsaroMke prati inake upabhogameM kaMjUsI nahIM karanA cAhie aura inakA upaukra prakArakA anucita vyavahAra karanemeM use prAnanda prAtA bhoga prAvazyakatAse adhika bhI nahIM karanA caahie| / AvazyakatA rahate hue bhojanAdi sAmagroke upabhogameM jaina saMskRtikA upadeza yaha hai ki 'apanA prayojana kaMjUsI nahIM karanA, ise hI zaucadharma aura anargala narIkrame rahane na rahate kabhI kisIke sAtha ukta prakArakA anucita vyava- usakA upabhoga nahIM karanA ise hA maMyamadharma samajhanA hAra mata kro| itanA hI nahIM, dUsaroMko yathA-avasara nira- caahie| pekSa sahAyatA pahu~cAnako sadA taiyAra raho' emA karanese eka isa prakAra mAnava jIvanameM ukra umA, mArdava, prArjaba to mAnava saMgaThana sthAyI hogA, dUsare pratyeka manuSyako usa aura satyadharmoke mAtha zauca aura saMyama-dharmoMkA bhI samAmAnasika parAdhInatAse chuTakArA mila jAyegA, jisake rahate veza ho jAne para mampUrNa mAnapika parAdhInatAse manuSyako hue vaha apaneko sabhya nAgarika to dUra manuSya kahalAne taka chuTakArA mila jAtA hai aura taba usa manuSyako vivekI yA kA adhikArI nahIM ho sakatA hai| samyagdRSTi nAmame pukArA jAne lagatA hai kyoMki taba uma apanA prayojana rahate na rahata dUsaroMko kaSTa nahIM pahuM manuSya ke jIvana meM na kevala "prAtmana. pratikRlAni pareSAM na cAnA, ise hI kSamAdharma, kabhI bhI dUsaroMke mAtha viSamatAkA mamAcarata' kA siddhAnta samAjAtA hai, balki vaha manuSya vyavahAra nahIM karanA va ise hI mAdava dharmaH kabhIbhA dUsaroMko isa tathyako bhI hRdayaMgama kara letA hai ki bhojanAdikakA dhokhe meM nahIM DAlanA, isehI Ajava dharma aura yathA avasara upayoga kyoM karanA cAhiye aura kisa DhaMgase karanA cAhiye? dUsaroMko nirapekSa sahAyatA pahuMcAnA, isa hI satyadharma sama- samyagdRSTi manuSyakI sAdhutvakI ora pragati manA cAhie / ina cAroM dharmoko jIvanameM utAra lene para isa prakAra mAnasika parAdhInatAke samApta ho jAne para manuSyako manuSya, nAgarika yA sabhya kahanA upayukra ho manuSyaka antaHkaraNameM jo viveka yA samyagdarzanakA jAgaraNa sakatA hai| hotA hai usakI vajahame, vaha pahale jo bhojanAdikakA upayaha bhI dakhata hai ki bahara manuSya ukra prakArasa mabhya ga yA n n pAge unakA hue bhI lAbhaka hanane vazIbhUta rahA karata hai ki unheM vaha upabhoga vaha zarIrakI AvazyakatAoM ko dhyAna meM rakhate sampattika saMgraha meM jitanA aAnanda prAtA hai utanA aAnanda hue hI karane lagatA hai| upaka bhogane meM nahIM pAtA / isa lie apanI zArIrika zrAva isa taraha mAdhuvako bhUmikA taiyAra ho jAne para vaha zyakatAoMkI pUtimeM ve bar3A kaMjUmIsaM kAma liyA karate hai manuSya apanA bhAza kanavya-mArga isa prakAra nizcita karatA sakA pariNAma yaha hAtA hai ki unakA svAsthya bagaha hai ki jimama vaha zArIrika parAdhInatAsa bhI chuTakArA pA jAtA hai| isI taraha dUsare bahutase manuSyoMkI prakRti itanI / lolupa rahA karanI hai ki ve maMpattakA upabhoga aAvazyakatA- vaha mAMcanA hai ki merA jIvana to zarIrAzrita hai hI, se adhika karate hue bhI kabhI tRpta nahIM hone / isalie aise - hI, lekina zarIrakA sthiratAka liye bhI mujhe bhojana, vastra, manuSya bhI apanA svAsthya bigADa kara beTha jAte haiN| AvAsa aura kauTumbika mahavAmpakA mahAga lenA par3atA hai.isa jaina saMskRti batalAtI hai ki bhojana Adi mAmagrI namha meM mAnava saMgaTha ke vizAla cakarama phaMsA hunaaii| zArIrika sgamthyakI rakSAka lie bar3I upayogI hai isalie isa DArIko samApta karanekA ekahI yuni. maMgata upAya isameM kaMjamIse kAma nahIM lenA caahie| lekina acchI bAtoM- jaina saMskRtimeM pratipAdita kiyA gayA hai ki zarIrako kA atikramaNa bhI bahuta burA honA hai, ata: bhojanAdi adhikase adhika prAtma nirbhara banAyA jAve / isake lie mAmagrIka upabhogameM lolupatA bhI nahIM dikhalAnA cAhiye, (jaina saMskRti) hameM do prakAraka nirdeza detI hai-eka to kyoMki zArIrika svAsthyaratAke lie bhojanAdi jitane bhAtmaciMtana dvArA apanI (mAtmAko) usa svAvalambana jarUrI hai utanA hI jarUrI unakA zArIrika prakRtike anu- zakriko jAgrata karanekI, jise antarAyakamane dabocakara kUla honA aura nizcita sImAtaka bhoganA bhI hai| isalie hamAre jIvanako bhojanAdikake adhIna banA rakkhA hai aura zarIrake lie jahA~ taka inakI AvazyakatA ho, vahAM taka dUsarA bratAdika dvArA zarIrako sabala banAte hue bhojanA.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - 244] anakAnta [varNa 13 dikakI pAvazyakatAoMko kama karanekA / isa prayatnasa jaise- jIvakA usa zarIrasa sambandhaviccheda nahIM ho jAtA hai| jaise zarIrake liye bhojanAdikakI AvazyakatAyeM kama hotI zarIrakA pUrNa rUpase Atma nirbhara ho jAnese manuSyakA bhojananAgI (yAne zarIra jitanA-jitanA prAtma-nirbhara honA se bhI sambandha viccheda ho jAneko prAcinya dharmakI nAyagA) vaise-vaise hI hama apane bhojanameM sudhAra aura vastra, pUrNatA kahate hai aura isa taraha prAcinyadharmakI pUrNatA ho bhASAsa tathA kauTumbika mahavAmameM kamI karate jAge jisase ___ jAne para use mAdhu vargakA caramabheda snAtaka bhAmase pukArane hameM mAnava saMgaThanake cakkarase nikalakara (yAne samaSTi gata lagate haiM / jaina saskRtimeM yahI jopanmukra paramAtmA kahalAtA jIvanako samAsakara) vaiyakrika jIvana bitAnekI kSamatA prApta hai| yaha jIvanmukta paramAtmA prAyukI samApti ho jAne para ho jaaygii| zarIrase sarvathA sambandha viccheda hojAneke kAraNa jo apane prAtmAkI svAvalaMbana zakriko jAgrata karane aura zarIra ApameM sthira ho jAtA hai yahI brahmacarya dharma hai aura yahI sambandhI bhojanAdikakI AvazyakatAoMko kama karanake mukti hai / isa brahmacarya dharma athavA munikI prAptimeM hI manuSya prayatnoMko jaina saMskRtimeM kramazaH antaraMga aura bAhya do kA mAdhumArgaka avalambanakA prayAsa saphala ho jAtA hai| prakArakA tapadharma tathA bhojanAdikameM sudhAra aura kamI karane yahAM para hama yaha bhI spaSTa kara denA cAhate hai ki di. ko tyAgadharma kahA gayA hai| jaina saMskRtimeM mAdhunoMko jana-mAdhAraNa vargase alaga paraspara sAdhu mArgameM praveza samUha banAkara athavA ekAkI vAya kagnakA nirdeza kiyA jIvanameM tapa aura tyAga ina donoM dharmokI pragati karate gayA hai| ana. jaba unheM bhojana grahaNa karanekI AvazyakatA hue viveka yA samyagdarzana sampana manuSya jaba jana sAdhAraNa- mahasUma ho, tabhI aura sirpha bhojanake liye hI jana ke vargase bAhara raha kara jIvana vitAne meM pUrNa sakSamanA prApta mAdhAraNake samparkameM AnA caahiye| vaise janamAdhAraNa cAheM, kara letA hai aura zArIrika svAsthyakI rakSAke liye usakI to unake pAsa pahuMca kara unase upadeza grahaNa kara sakate haiN| vastra grahaNakI AvazyakatA samApta ho jAtI hai taba vaha . nagna digambara hokara digambara jaina saMskRtike anusAra sAdhumArgameM praveza karatA hai / nagna digambara bana kara jIvana isa lekhameM sAdhutvaka viSayameM likhA gayA hai vaha yadyapi bitAneko digambara jaina saMskRtimeM AkiMcanya dharma kahA gayA di. jaina saMskRtika dRSTikoNake AdhAra para hI likhA gayA hai| pAkiccanya zabdakA artha hai, pAmameM kucha nahIM raha jAnA, hai parantu yaha samajhanA bhUla hogI ki sAdhutvaka viSayameM isase arthAt aba taka manuSyane jo zarIra rakSAke liye vastra, bhinna dRSTikoNa bhI apanAyA jA sakatA hai kAraNa ki sAdhuttva AvAsa, kuTumba aura jana sAdhAraNase sambandha joDa rakyA grahaNa karate samaya manuSyaka sAmane nirvivAda rUpase prAtmAkI thA, vaha saba usane samApta kara diyA hai kevala zarIrakI svAvalambana zakniko uttarottara bar3hAnA aura zarIrameM adhika sthiratAke liye bhojaname hI usakA manbandha raha gayA hai se adhika AtmanirbharatA lAnA eka mAtra lakSya rahanA aura bhojana grahaNa karanekI prakriyAmeM bhI usane isa kimmase ucita hai| ata: kisI bhI sampradAyakA mAdhu kyoM na ho. sudhAra kara liyA hai ki use parAzrayatAkA lezamAtrabhI anu use apane jIvana meM digambarajainasaMskRti dvArA samarthita bhava nahIM hotA hai / itane para bhI kadAcit parAzrayatAkA raSTikoNa hI apanAnA hogA anyathA sAdhuttva grahaNa karanekA anubhaba honekI sambhAvanA ho jAya to parAzrayatA svIkAra usakA uddezya siddha nahIM hogaa| karanekI apekSA sanyasta hokara (mamAdhimaraNa dhAraNa karake) vartamAnameM sabhI sampradAyoMke sAdhu-jinameM di. jaina jIvana samApta karaneke liye sadA taiyAra rahatA hai| bhojanase sampradAyake sAdhu bhI mammilita haiM, sAdhutvake svarUpa, uddezya usakA sambandha bhI naba taka rahatA hai jaba taka ki zarIra aura utpattikramakI nAsamajhIke kAraNa bilkula pathabhRSTha rakSAke liye usakI AvazyakatA banI rahatI hai, isaliye ho rahe haiN| isalie kaMvala sampradAya vizeSake sAdhunoMkI jaba zarIra pUrNarUpase Atma nirbhara ho jAtA hai taba usakA pAlocanA karanA yadyapi anucita hI mAnA jAyagA phira bhI bhojanase bhI sambandha viccheda ho jAtA hai aura phira zarIra jisa sampradAya ke sAdhuoMkI AlocanA kI jAtI hai usa kI yaha AtmanirbharatA taba taka banI rahatI hai jaba taka ki sampradAyake logoMko isase ruSTa bhI nahIM honA cAhiye kAraNa
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - kiraNa 1.] sAdhutvameM nagnatAkA sthAna 245 ki Akhira ve sAdhu kisI na kisI rUpameM pathabhRSTa to rahate sAdhutva grahaNa karanekI yogyatA rakhane vAle, tIsare, cauthe hI haiM ataH ruSTa honekI apekSA dopoMko nikAlanekAhI aura pAMcaveM guNasthAna vartI manuSyoM meM jaba sAdhutvakA udaya unheM prayatna karanA cAhie / acchA hogA, yadi bhAI paramA- hotA hai to usa hAla nameM unake pahale sAtavAM guNasthAna hI nanda kavarajI kApaDiyA sAdhutvameMse nagnatAkI pratiSThAko hotA hai chaThA guNasthAna ho isake bAdameM hI humA karatA hai samApta karanekA prayatna na karake kevala di. jaina mAdhuoMke isakA Azaya yahI hai ki jaba manuSyakI mAnasika pariNati avaguNoMkI isa taraha AlocanA karate, jisase unakA mArga- meM sAdhundha samAviSTa ho jAtA hai tabhI bAhyarUpameM bhI sAdhutvadarzana hotaa| ko apanAte hue vaha nagnatAkI ora unmukha hotA hai| prazna-jisa prakAra pIchI, kamaNDalu aura pustaka pAsa tAparya yaha hai ki saptama guNasthAnakA AdhAra sAdhutvameM rakhane para bhI di. jaina mAdhu akiMcana (nirgantha) banA kA antamukha pravRtti hai aura SaSTha guNasthAnakA prAdhAra sAdhu, rahatA hai usI prakAra bamdha rakhane para bhI usake akiMcana bane svakI bahirmukha pravRtti hai| mAdhutvakI ora abhimukha hone rahane meM zrApani kyoM honA cAhiye ? vAle manuSyakI sAdhutvakI antamukha pravRtti pahale ho jAyA uttara-di. jaina mAdhu kamaNDalu to jIvanakA ani- kAnI hai, isake bAda ho jaba vaha manuSya bahiHpravRttiko ora vArya kArya malazuddhi ke lie rambanA hai, pochI sthAna zodhanake jhukanA hai taba vastroMkA tyAga karatA hai ata: yaha bAta spaSTa kAmameM pAnI hai aura pustaka jJAnavRddhikA kAraNa hai ataH ho jAtI hai ki sAdhuncakA kArya nagnatA hai nagnatAkA kArya sAdhuakiMcana sAdhuko inake pAmameM rambanekI chUTa di. jaina saMskRti tva nahIM , yadyapi napatA aMtaraMga mAdhusvake vinA bhI dekhane meM meM dI gayI hai parantu ina vastuoM ko pAsameM rakhate hue vaha pAtI hai parantu jahA~ antaraMga sAdhutvako preraNAse bAhya vezameM inake sambandhameM parigrahI hI hai, aparigrahI nhiiN| isI nagnanAko apanAyA jAtA hai vahI saccA sAdhutva hai| prakAra jo mAdhu zarIra rakSAke lie athavA sabhya kahalAneke prazna-jaba Uparake kathanase yaha spaSTa hotA hai ki lie vastra dhAraNa karatA hai to use kamase kama usa vastrakA manupyakaM sAtavAM guNasthAna prArambhameM savastra hAlatameM hI parigrahI mAnanA anivArya hogaa| ho jAyA karatA hai aura isake bAda chaThe guNasthAnameM Ane para tAtparya yaha hai ki jo sAdhu vastra rakhate hue bhI apane- vaha vastrako alaga karatA hai / to isase yaha niSkarSa bhI ko mAdhumArgI mAnate hai yA loka unheM mAdhumArgI kahanA hai nikalatA hai ki mAnave guNasthAnakI taraha aAThavAM prAdi to yaha viSaya di. jaina saMskRtika dRSTikoNake anusAra guNamthAnoMkA sambandha bhI manuSyako antaraMga pravRttisa honeke vivAdakA nahIM hai kyoMki di.jaina saMskRtima mAdhutvake viSaya kAraNa mavamba mukrika samarthana meM koI bAdhA nahI raha jAtI meM jo nagnatA para jora diyA gayA hai usakA abhiprAya to hai aura isa taraha di. jaina saMskRnikA mImuni niSedha bhI sirpha itanA hI hai ki mavastra sAdhume nana mAdhukI apekSA asaMgata ho jAnA hai| zrAtmAkI mvAvalambana zakike vikAsa aura zarIrakI prAnma- uttara-yadyapi sabhI guNasthAnIkA sambandha jovakI nirbharanAkI utanI kamI rahanA mvAbhAvika hai jisa kamIka antaraMga pravRttise hI hai, parantu kucha gunnsthaa| aise haiM jo kAraNa use vastra grahaNa karanA paTa rahA hai / isa prakAra namtra antaraMga pravRttiA mAtha bAhyavezaka AdhAra para vyavahArameM bhyAgakI asAmarthya rahane hue vastrakA dhAraNa karanA niMdanIya aAne yogya hai / aima gupandhAna pahalA, tIsarA, cauthA, nahIM mAnA jA sakatA hai pranyuna vastra--pAgakI pramAmarthya rahane pAMcavoM; chaThA aura tarahavAM ye saba haiM zeSa guNamthAna dUsarA, hue bhI nagnatAkA dhAraNa karanA nindanIya hI mAnA jAyegA mAnavAM, aAThavAM, navavA, dazavAM, gyArahavA~, bArahavAM aura kyoMki isa taraha prayannasa mAdhurameM utkarSa honeko apekSA caudahavAM ye saba kevala antaraMga pravRtti para hI AdhArita apakarSa hI ho sakatA hai yahI mababa hai ki digambara jaina haiN| isalie jo manupya mavastra hote hue bhI kevala apanI saMskRtimeM nagratAko misI eka hada taka mAdhutvakA pariNAma antaH pravRttikI aora jima samaya unmumba ho jAyA karate haiM hI mAnA gayA hai mAdhunvameM nagnatAko kAraNa nahIM mAnA gayA una manuSyoMka usa samayame vastrakA vikalpa mamApta ho jAna ke kAraNa mAtaveMse bArahava nakaka guNamyAna mAna lene meM koI isakA spaSTIkaraNa isa prakAra samajhanA cAhiye ki Apatti nahIM hai| di0 jaina saMskRnimeM bhI celopasRSTa sAdhu
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246] . anekAnta [ varSe 13 bhoMkA kathana to bhAtA hI hai / parantu di. jaina saMskRtikI mbita hai, dUsare vahA~ para prAtmAkI svAlambana zakti aura mAnyatAnusAra manuSyake paThA guNasthAna iliye sambhava nahIM zarIrakI prAtmanirbharatAkI pUrNatA ho jAtI hai, isalie vahA~ hai ki vaha guNasthAna Upara kahe anusAra sAdhutvakI antaraMga vastrasvIkRtiko AvazyakatA hI nahIM raha jAtI hai| di. pravRttike sAtha usake bAjha veza para AdhArita hai, ataH jaba jaina saMskRtimeM draSyastrIko mukti na mAnanekA yaha bhI eka taka vastrakA tyAga bAhyarUpameM nahIM ho jAtA hai taba taka di. kAraNa hai| jaMna saMskRtika anusAra vaha sAdhu nahIM kahA jA sakatA hai| jina logoMkA yaha khyAla hai ki sAdhuke bhojana grahaNa isI AdhAra para mavastra honeke kAraNa inya strIke chaThe guNa aura vastra grahaNa donoM meM koI antara nahIM hai unase hamArA sthAnakI sambhAvanA to samApta ho jAtI hai / parantu puruSakI itanA kahanA hI paryApta hai ki jIvanake lie yA zarIra rakSA taraha usake bhI sAtavAM Adi guNasthAna ho sakate haiM yA ke lie jitanA anivArya bhojana hai utanA anivArya vastra mukri ho sakatI hai isakA nirNaya isa AdhAra para hI kiyA nahIM hai, jitanA anivArya vastra hai utanA anivArya AvAma jA sakatA hai ki usake saMhanana kauna sA pAyA jAtA hai| nahIM hai aura jitanA anivArya prAvAsa hai utanA anivAya mukrike viSaya meM jaina saMskRtikI yahI mAnyatA hai ki vaha paba- kauTumbaka mahavAla nahIM hai| vRSabhanAracapahanana vAle manuSyako hI prApta hotI hai aura antameM mthUla rUpase sAdhukA lakSagA yahI ho sakatA hai yaha maMhanana dravyastrIka sambhava nahIM hai| ataH usake muni- ki jo manuSya mana para pUrNa vijaya pA leneke antara yathAzakti kA niSedha ni. jaina saMskRtimeM kiyA gayA hai| manuSyake tara- zArIrika AvazyaktAoMko kama karate hue bhojana Adiko haveM guNasthAnameM bastrakI sattAko svIkAra karanA to sarvathA parAdhInatAko ghaTAtA huA calA jAtA hai vahI sAdhu kahalAtA prayukta hai kyoMki eka to terahavAM guNasthAna SaSThaguNasthAnaka hai| samAna antaraMga pravRttike sAtha-sAtha bAhya pravRtti para avala (bInA-tA. 2013 / 15) bhAratIya itihAsakA eka vismRta pRSTha (jaina samrAT rANA suheladeva ) [zrIlallana pramAda vyAma] sahasro varSakI dAsanAne hamAre rASTrako nirjIva-mA banA denA caahie| isalie yadyapi aAja hamane gajanaitika diyA hai| isa dIrghakAlIna paratantratA rUpI jhaMjhAke thapeTona rUpase svatantratA prApta karalI parantu mAnasika svatantratA - zakI saMskRti, dharma, sAhitya aura itihAsako asta vyasta prApta karane meM aba bhI kucha samaya hai| kara diyA hai| videzI zAsaka, jisameM vizeSataH aMgrejoMne to, Aja hama svatantra haiN| parantu abhI hameM apanA isa dazameM rAjanaitika pAratantraka apekSA mAnapika pAranantra (sva) tantra nirmANa karanA zeSa hai| jisake binA hama para adhika jora diyaa| kAraNa ki mAnasika pAranantrase svatantra' nahIM kahe jA sakate / ataH hameM apane vAstavika sampUrNa rASTrameM prAtma-vismRti ho jAtI hai aura phira vaha itihAsakA nirmANa karanA bahuta mAvazyaka hai jo hamAre gaSTra paratantratAkI beDiyose aura bhI joroMse jakaDA jAtA rASTra jIvanameM madaiva navasphUrti aura preraNAkA saMcAra kara hai isI nItiko dhyAnameM rakhate hue, vidaziyoMne hamAre sake / chatrasAla jayantIke avasara para bhASaNa karate hue atItake gauravamaya itihAmako vinaSTa karane tathA zepako rASTrapati DA. rAjendraprasAdane kahA ki mujhe atyanta kheda hai asatvameM parivartita kara deneke saphala prayAsa kie| kyoMki ki bhAratIya itihAsameM chatrasAla aise mahApuruSakA ullekha the bhalI bhAMti jAnate the ki yadi kisI jAtiko naSTa taka nahIM hai tathA unhoMne prAzvAsana diyA ki bhaviSya meM karanA hai to sarvaprathama usake aitihAsika mahatvako naSTa kara dezakA vAstavika itihAsa likhA jAne vAlA hai|
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10] bhAratIya itihAsakA eka vismRta pRSTha [247 usI prakAra durbhAgyakA viSaya hai ki hamAre itihAsakAra mamaUdImeM bhI kI gii| parantu kucha hindU aura jaina graMthoMkA zrAvastI nareza, vIra rANA suheladevako bhI bhUla gae adhyayana karanese yaha bAta sarvathA asatya jAna par3atI hai| jinhoMne apanI zani aura parAkramase bhArata dezako videzI zrIkaMThacaritrameM samrAT suheladeva rAjavaMzI kSatriya kahe gaye aAkramaNakAriyoMse rahita kara diyA thA aura phira saikar3oM hai| goDA gajeTiyarameM inako rAjapUta samrAT batalAyA hai| varSoM taka kimI bhI videzIne bhAratavarSameM AnekA nAma naka paraganA buka baharAicameM bhI inakA kSatriya vaMza ullikhita hai| na liyA / kyA isa rASTra-puruSako hamArA deza kabhI bhulA ataeva samrAT suheladevake sambandhameM upalabdha, aba sakatA hai? kadApi nahIM / Aja masyako chipAnekA cAhe takake samasta granyoMkA manyana karanese hama isa niSkarSa para koI dussAhama kare parantu kala to vaha prakaTa hokara hI rahegA pahuMcate haiM ki vIra suheladeva, gajanavIke samakAlIna, kozala aura bhaviSyameM likhe jAne vAle dezake sacce vIra muheladevakA ke mamrATa the, jinakI rAjadhAnI zrAvastIpurI thI / ye khatrI nAma svarNa avaroM meM aMkita hogaa| prAja-bhI mAno zrAvastI- the tathA jainadharmako mAnane the| unhoMne yavanAdhipati maiyada ke khaMDahara apane gata vaibhavakI kahAnI sunA rahe haiM tathA malAra mamaUda gAjIko yuddha meM mAra DAlA aura eka bAra usake kaNa-kaNase 'rANA suheladevakI jaya' kI svara laharI isa bhArata bhUmiko parakIyoMse rahita kara diyaa| prasphuTita ho rahI hai| yuddhase pUrva dezakI dazA aura yuddha rANA suheladevase sambandhita aitihAsika khoja vIra samrAT suheladevake jIvanakAlameM yuddha hI eka yaha to sarvavidita hai ki hamArA bhAratIya itihAsa aitihAsika mahatvakI ghaTanA thii| isa yuddhakI vijayazrIne vIra suheladevaka sambandhama pUNataH mAna hai| isa sambandhama hI unheM sadaivake lie amara banA diyaa| isalie yuddhake abhI taka jo kucha bhI aitihAmika sAmagrI upalabba ho bAremeM thoDA bahata jJAna honA ati Avazyaka hai| sakI hai usI para hamako santoSa karanA par3atA hai| yuddhake pUrva deza dhana dhAnyase sampanna kintu choTe-choTe prathama, ArkiyAlAjikala sarve riporTa meM samrAT suheladeva- rAjyoM meM vibhAjita thaa| dezameM eka susaMgaThita zakikA ko pratApI samrATa moradhvaja, haMmadhvaja aura sudhanadhvajakA abhAva thaa| lagabhaga mamasta rAjAgaNoMmeM saMkucita manovRtti vaMzaja tathA zrAvastIkA antima jaina samrAT mAnA gayA hai| honeke kAraNa ve ApasameM hI yuddha kiyA karate the| hamAre yuddha meM samrAT suheladevake hAthoM salAra masaUda gAjIke vadhakA dezake itihAsakI asaphalatA aura parAjayase paripUrNa mahasroM bhI ullekha hai| dvitIya, gajeTiyara jilA baharAicase bhI varSakI lambI karuNa kahAnIkA sArAMza yahI hai ki zera zera samrAT suheladeva jainI samrAT jJAta hote haiM tathA inakI Apasa meM hI lar3akara samApta ho gaye tathA gIdar3oMne rAjya rAjadhAnI zrAvastIpurI thI / tRtIya, zrIkaMThacaritrameM bhI kiyA / usI prakArase hamArI vighaTita tathA bIyA zakrise samrATa suheladevakA ullekha hai aura unakA kAzmIrakI eka lAbha uThAkara mahamUda gajanavIne eka do nahIM satraha bAra isa vidvAnoMko sabhAmeM jAnA varNita hai| isake atirikta kucha deza para AkramaNa kiyA aura apAra dhana yahAMse gajanI le itihAsakAroMkA mata hai ki samrAT suheladeva koI svatantra gyaa| kanauja usa samaya dezakA kendra thA,yathA yahAMke rAjAne rAjA na the balki apane samakAlIna kanauja samrATke prAdhIna pahale hI rASTrIya Atma-sammAnako tilAMjali dete huye the| parantu yaha to sarvamAnya satya hai ki kaujake samrATa anya rAjAoMkI sammatike binA hI yavanoMse sandhi kara lI isake pUrvase hI musalamAnoMke mitra ho cuke the aura vizeSa thii| isake atirikra eka dUsarA saMkaTa deza para pAne vAlA rUpase unakA saiyada salAra masaUdake bIca bhISaNa yuddhakA thaa| mahamUda gajanavIkA bhAnajA seyada salAra masUda islAmaprazna hI nahIM utthtaa| dharma pracArakI AdameM bhAratavarSa para bhISaNa AkramaNake hetu katipaya videziyoMne IrSyA aura dveSa vaza samrAT eka bahuta bar3I senAkA nirmANa kara rahA thaa| satraha vArake suheladevako 'bhara' athavA 'Doma' jAtikA kaha galA hai| AkramaNoMse anubhava prApta mahamUda gajanavIkI senAke bhUtapUrva udAharaNArtha smitha aura nevAyalane inako 'bhara' athavA senApati aura sipAhI hI adhikatara, saiyada salAra masUdakI 'ma' jAtikA samrAT kahA hai aura yahI bhUla mIrAta senAmeM bhartI kiye gaye the| isake uparAnta vaha apanI senAke
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSa 13 usake mu~ha se ye zabda nikale 'mautakA sAmanA hai / va gvIra hai / yaha iltijA hai ki maiMne jise satAyA ho yA kisIne mujhase AjAra pAyA ho mApha kre| dilako sApha kare / phirAka surI naz2adIka haiN| aba vasle bahedata lA zarIka hai|" parantu saiyada malAra mamane isa bAra eka bahuta bar3I cAla calI hai| 248 ] myAtha gajanIse bhAratameM ghusa aayaa| yahA~ Akara usane bhISaNa lUTamAra prAraMbha karadI tathA talavAra jorase islAmadharmakA prasAra karane lgaa| cAroM ora janatA grAhi-trAhi kara uThI / kisI meM itanA sAhasa na thA jo usakA sAmanA kara ske| lAhaura, dillI, mathurA, kAnapura, lakhanaU cIra matAriya Adiko jItatA huA vaha san 1030 meM bAlArka purI (baharAica) A pahuMcA aura isIko apanA kendra banA kara rahane lagA / / idhara saiyada malAra masUdakA yaha utpAta dekhakara dezabhatikI bhAvanA ota-prota vIra samrAT suheladevakI talavAra apane niraparAdha dezavAsiyoM khUnakA badalA lene lie macala rahI thI / parantu ve zAnti aura ahisAke pujArI the / unhoMne eka patrake dvArA maiyada salArako yaha deza chor3a deneke lie khaa| parantu vaha to dezakA sarvocca zAmaka vananekA svapna dekha rahA thA aura yuddhakA icchuka thA vIra suheladeva kaba pIche haTane vAle the| zaThe zATyaM samAcaret' ve khUba jAnate the / ataH donoM orase yuddha kI taiyAriyA~ hone lgiiN| idhara suheladeva ke senApati trilokacanda boharAke senApatitvameM prAntake 21 tathA anya rAjAoMkI bhI sainya zakriyA~ zrAvastIke nikaTa rAptI nadI kinAre ekatrita huii| saiyada savAra masaUda kI sahAyatA ke lie bhI baharAica, mahobA, gopAmaU, lakhanaU, mAnikapura aura banArasa yoddhAgaNa aaye| zrAvastIse lagabhaga cAra mIla dUra ikaunAke sthAna para donoM senA meM ghamAsAna yuddha huA / saiyada salArakI parAjaya huI aura unakA senApati buddhameM mArA gayA tathA zeSa sabhI baharAica bhAga aaye| zatru abhI deza meM hI the, aisI dazA abhI dezameM hI the, aisI dazA meM vIra suheladevako kaise caina paDa sakatA thaa| unakI khenAne Age bar3ha kara baharAicase kosa dUra pyAgapurake sthAna para par3Ava DAlA aura saiyada salArako punaH llkaaraa| usane mI eka dina avasara pAkara ekadama suheladevakI senA para dhAvA bola diyaa| seyara malArakI senA dhAyanta vIravAse ast parantu maphalatA prApta na kara sakI aura punaH baharAica bhAga gii| bIra suheladevakI senAne usakA pIchA kiyA aura baharAicase do kosa dUra kuTilA nadI kinAre jitaurA ara cittaurAke sthAna para apanA par3Ava DAlA / saiyada majArako jaba isakI sUcanA milI to vaha atyanta bhayabhIta huA 'aura aba usako apanI parAjayakA spaSTa citra dRSTigocara hone lgaa| mIrAta masUdIke anusAra usa samaya usako nizcaya patA thA, ki hindU gaDako pUjya mAnate haiM auroM para kabhI astra nahIM uThA sakate / isalie usane apanI senAke dhAge bahumI gAyako kara diyaa| jinake kAraNa virodhI menA ina para tIrakA vAra na kara sakeparantu ye apanI virodhI senA para AsAnI se nIravarSA kara ma aise Apatti aura saMzaya meM vIra muheladeva apanA karttavya khUba pahacAnate the / buddhimAnI aura cAtukhameM bhI ve kimIse kama na the isalie unhoMne AtizabAjI aura isakI tIra varSAle gAyako titara-bitara kara diyaa| aba kyA thA, suhaladevakI senA saiyada salArakI senApara zeroMkI bhAMti TUTa pdd'o| unakI talavAreM ari zoNitase apanI pyAsa bujhAne lagIM / isI yuddha para dezaka bhAgya-sUryakA udaya thA asta honA nirbhara thaa| donoM senAyeM baDI vIratA se lar3a rahI thIM / kintu isa samaya samrAT suhaladevakI zra kisI aura ke lier3I syAkula thIM aura vaha thA saiyada salAra / tabhI mamrATne use eka mahue ke per3ake nIce yuddha karatA huA dekhaa| inhIM kI to pratIkSA deza tayA dharmake apamAnakA badalA leneke lie kSaNa bharako unakA hRdaya macala uThA / dehase krodhAgni nikalane lagI / zraba apaneko aura samhAlanA unake lie asambhava ho gayA / samrAT suhaladeva aura yavanAdhipati saiyada salAra ke bIca yuddha prArambha huaa| itane meM hI mamrAT suhaladeva eka bA saiyada salArako mRtyuloka pahu~cA diyaa| mIrAte masaUdI (bhArasI) meM isakA varNana isa prakAra hai : 1 ""nijda dariyAya kuTilA ra darakhta gulacakAM jaba nAvika hama mIja zahIda zuda" arthAt kuTilA nadI ke kinAre, mahuveke vRttake nIce, tIrake dvArA galA viMdhanese masakara gAjI zahIda hue| isake uparAnta saiyada salArake lagabhaga sabhI sipAhI mAre gye| bhArata bhUmi vacanoMse rahita huii| dezake bhAgyakA punaH sUryodaya huaa| vijayakI sUcanAse sampUrNa dezavAsiyoM meM prAkI eka zahara daur3a gii| prajAke lie to rAjA
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 13 tujaka zrI bhadrabAhujIkA abhimata [244 suhaladeva bhagavAna bana gaye aura vaha pUrvavata sukhase rahane (sUryakuNDa dhAdi) baharAicase 1 mIla uttarameM hai| lekina lgii| bAdazAha phIroja tugalakane ina saba bAtoM para koI dhyAna na sUryakuNDa aura saiyada salArakA makabarA diyA aura phakIrake kahane para sUryakuNDa mihIse paTavA diyA mayada malArakI mRtyukaM 310 varSa bAda arthAta 131 // nayA sUrya bhagavAnake mandirako dhvasta karake usa para saivata I. meM bAdazAha phIroja tugalakane baMgAla para car3hAI kI aura malAra mamaUdako gAjIkA eka zAndAra makabarA banavA / usI samaya vaha maiyada mAlAra mamaUdakA makabarA banavAna diyA / vaha aba bhI vartamAna hai / isake atirikra zukra, baharAica bhAyA / inane varSoM ke bAda maiyada malAra masaUdakI buddha bRhaspati, maMgala aura candra Adi grahoMke sthAna para kavakA koI cinha naka zeSa na raha gayA thaa| bAdazahana yahA kramazaH sukA malAra buDaDhana malAra, pIrU malAra, haThIle ke sabase vRta musalamAna ko meM jo apaneko eka pahuMcA huA tathA mAra mAhakI kareM banavA diiN| phakIra batalAtA thA maiyada salArakI kanake sambandhameM puuchaa| yaha hamAre gaSTraka lie baDe kalaMka kI bAta hai ki bAlApurI (baharAica) meM eka sUrya bhagavAnakA mandira thA rASTrIya aura dezaghAtaka manovRtti para vijaya prApta karane jo usa samaya deza bhagmeM prasiddha thA tathA isake samIpahI vAle eka rASTrIya mahApurupakI hamane sadaiva upekSA kI hai tathA eka sUrya kara da thA jisake udhyA jalasaM kaSTarogI acche ho eka parakIya evaM AkramaNakArIkA pUjana kiyA / ho sakatA jAyA karate the| upa musalamAna phakIrane bAdazAhako vizvAsa hai ki samaya aura paristhitiyAna hamako aisA karaneke lie dilAyA ki yahIM para meyara salAra mapaUda gAjIkI kaba thI, bAdhya kara diyA hA, kintu aba tA hamArA deza svatantra hai| jaba ki vAstavika sthAna kaTilA nadIke kinAre jittIrA yA anaeva rASTrIya jIvanameM navacetanAkA saMcAra karane vAle vIra cittaurA jahA~ para mahaveke vRkSaka nIca maiyada sAlAra mAre gaye mamrAT muheladevakI smRtiko punarjIvita karanA Aja hamArA the baharAicasa 4 mAla pU.va meM sthita hai aura yaha sthAna rASTrIya kartavya hai| -(vIra arjunase) samIcIna dharmazAstrake bhASyapara kSullaka zrI bhadrabAhujIkA abhimata makrimopanapara mahandhakA prakAza DAlane vAle isa samo- paM. mukhtArajIne apane sampUrNa jIvanameM itanI jamina cIna dharmazAstra (gnakaraNDa) para aneka TIkA TippaNAni nallInatAse gaharA adhyayana kiyA hai ki mamantabhadabhAratIya upalabdha haiM. kintu anyake marmako, granthakArake hArdika bhAvoMko Upara adhikAra vANIse kahane vAle jagatameM Aja hI eka pratyeka padake yathArtha sunizcita arthako spaSTa karake yathArtha- meva-advitIya vidvAna haiN| unakI sAhitya sevAeM vidvajjanoMka grantha-vyutpatti karAne vAle bhASyakI AvazyakatA sudIrghakAlase hRdayameM unakA nAma amara banA rakambeMgI / unakI isa lokomAsasa ho rahI thii| zrI. vidvadara paM. jugalakizorajI payogI anupama kRtikA vidvajanoMmeM samucita samAdara hokara mukhtArane isa bhASyako likhakara usa mahatI AvazyakatAkI isake anya prAMtIya bhASAyoM meM bhI bhASAMtara hoM aura sAmAnya pati kI hai| ataH ve anekazaH hArdika dhanyavAdake pAtra haiN| janatAke hRdayataka isakA khUba pracAra hokara samIcIna dharmakI jaina tattvajJAna aura itihAsakA, vizeSataH samantabhadra- prabhAvanA ho, yahI zubha kAmanA hai| pu. bhavavAha bhAratIkA aura svAmI samantabhadrAcAryake jIvanakA, zrI. 11-4-15 - -
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIra sevAmandirase hAla meM prakAzita samIcIna dharmazAstra ( ratnakaraNDa) kA prAkkathana ( DA0 vAsudevazaraNajo svAmI samantabhadra bhAratavarNake mahAn nItizAstrI aura tatvacitaka hue haiN| jaina dArzanikoM meM to unakA pada ati ucca mAnA gayA hai| unakI zailI sarala, saMkSipta aura AtmAnubhavI manISI jaisI hai| devAgama yA AptamImAMsA aura yuktyanuzAsana unake dArzanika grantha haiM / kintu jIvana aura AcArake sambandha meM bhI unhoMne apane ratnakAMDa zrAvakAcArake rUpameM ad bhuta dena do hai| isa prantha meM kevala 150 zloka haiM / mUlarUpameM inakI saMkhyA yadi kama thI to kitanI kama thI isa viSaya para grantha ke vartamAna sampAdaka zrIjugalakizorajI ne vistRta vicAra kiyA hai| unake matase kevala sAta kArikAe~ saMdigdha haiN| sambhava hai mAtRcetake adhyardha zatakakI zailI para isa granthako bhI zlokasaMkhyA rahI ho / kintu isa prazna kA antima samAdhAna to prAcIna hastalikhita pratiyoMkA anusaMdhAna karake unake AdhAra para sampAdita prAmANika saMskaraNa se samyaktayA ho sakegA jisakI ora vidvAn sampAdakane bhI saMketa kiyA hai ( pR0 87) / pravAla pro0 kAzI vizvavidyAlaya ) jJAna huA to unhoMna kAMcIpurameM jAkara digambara nagnATaka yati kI dIkSA le lI aura apane siddhAntoMke pracArake lie dezake kitane hI bhAgoMkI yAtrA kI / AcArya jinasenane samantabhadrakI prazaMsA karate hue unheM kavi, gamaka, vAdI aura vAgmI kahA hai / laMkane samantabhadrake devAgama pranthakI apanI aSTazatI vivRtimeM unheM bhavya advitIya lokacatu kahA hai| sacamuca samantabhadrakA anubhava bar3hA car3hA thA / unhoMne loka-jIvanake rAjA-raMka, U~ca-nIca, sabhI staroMko A~kha kholakara dekhA thA aura apanI parIkSaNAtmakabuddhi aura vivecanA-zakti se una sabako samyaka AcAra aura samyak jJAnakI kasauTI para kasakara parakhA thA / isIliye vidyAnandasvAmIne yuktyanuzAsanakI apanI TIkAmeM unheM 'parIkSekSaNa' ( parIkSA yA kasauTI para kasanA hI hai A~kha jisakI ) kI sArthaka upAdhi pradAna kI / samantabhadra ke jIvana ke viSaya meM vizvasanIya tathya bahuta kama jJAta haiM / prAcIna prazastiyoMse jJAta hotA hai ki ve uragapurake rAjAke rAjakumAra the jinhoMne gRhasthAzramIkA jIvana bhI bitAyA thA / yaha uragapura pAMDya dezakI prAcIna rAjadhAnI jAna par3atI hai, jisakA ullekha kAlidAsane bhI kiyA hai ( raghuvaMza, 6 / 56, athoragAkhyasya purasya nAthaM ) / 474 I0 ke gaDbala tAmra zAsana ke anusAra uragapura kAberIke dakSiNa taTa para sthita thA (epi0 iM0, 10 / 102 ) / zrI gopAlanane isakI pahacAna trizirApallI ke samIpa uraiyyUra se kI hai jo prAcIna colavaMzakI rAjadhAnI thI / kahA jAtA hai ki uragapura meM janma lekara bar3e hone para jaba zAntivarmA ( samantabhadrakA gRhasthAzramakA nAma ) ko svAmI samantabhadrane apanI vizvalokopakAriNI vANI se na kevala jaina mArgako saba orase kalyANakArI banAnekA prayatna kiyA ( jainaM vartma samantabhadrumabhavadbhadra N samantAnmuhuH ), kintu vizuddha mAnavI dRSTi se bhI unhoMne manuSyako naitika dharAtala para pratiSThita karane ke liye buddhivAdI dRSTikoNa apanAyA / unake isa dRSTikoNa meM mAnavamAtrakoM ruci ho sakatI hai / samantabhadrakI dRSTi meM manakI sAdhanA, hRdayakA parivartana saccI sAdhanA hai, bAhya AcAra to ADambaroMse bhare hue bhI ho sakate haiN| unakI garjanA hai ki mohI munise nirmohI gRhastha zreSTha hai / kArikA 33 ) / kisIne cAhe caNDAla-yoni meM bhI zarIra dhAraNa kiyA ho, kintu yadi usameM samyagdarzanakA udaya ho gayA hai, to devatA aise vyaktiko deva-samAna hI mAnate haiN| aisA vyakti bhasmase Dhake hue kintu antara meM dahakate
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10] samIcIna-dharmazAstra (ratnakANDa) kA prAkathana [251 hue aMgArekI taraha hotA hai sadRSTi-jJAna-vRttAnidharma dharmezvarA viduH / zlo. 3 samyagdarzana sampannamapi mAtaMgadehajam / dharma kalpita DhakosaloMkA nAma nahIM hai| dharma to jIvanake sunizcita niyamoMkI maMjJA hai jinheM jaina paribhASAmeM sAmAyika kahate haiN| yadi gRhasthAzramameM 'dharmase zvAnake sadRza nIce par3hA manuSya bhI deva rahanevAlA gRhI vyakti bhI sAmAyika-niyamoMkA saJcAIse ho jAtA hai aura pApase deva bhI zvAna bana jAtA hai|' pAlana karatA hai to vaha bhI vastrakhaNDa utAra pheMkane (zloka 26) vAle munike samAna hI yatibhAvako prApta ho jAtA hai __ ye kitane udAtta, nirbhaya aura AzAmaya zabda haiM (zloka 102) / bAta phira vahIM A jAtI hai jahA~ jo dharmake mahAna Andolana aura parivartanake mamaya saMsArake sabhI jJAnI aura tapasthita mahAtmAoMne use hI vizva-lokopakArI mahAtmAoMke kaNThoMsa nirgata TikAyA hai-hiMsA, anRta, corI, maithuna aura parigraha hote haiM ? dharma hI vaha merudaNDa hai jimake prabhAvase ye pAMca pApakI panAliyA~ haiM / inase chuTakArA pAnA mAmUlI zarIra rakhanevAle prANIkI zakti bhI kucha hI cAritra hai' (zloka 46) / bilakSaNa ho jAtI hai| (kApi nAma bhavedanyA sampada svAmI samantabhadrake ye anubhava mAnavamAtrake liye dharmAccharIriNAm / zloka 26) / yadi lokameM oNkha upakArI haiN| unakA nijI cAritra hI unake anubhavamkholakara dekhA jAya to loga bhinna-bhinna taraha ke moha kI vANI thii| unhoMne jIvanako jaisA samajhA vaisA jAla aura ajJAnakI bAtoM meM phaMse hue mileNge| koI khaa| apane antarake mailako kATanA hI yahA~ sabase nadI aura samudra ke snAnako saba kucha mAne baiThA hai, bar3I siddhi hai| jaba manuSya isa bhavake mailako kATa koI miTTI aura pattharake stUpAkAra Dhera banavAkara dharma DAlatA hai to vaha aise nikhara jAtA hai jaise kiTTa aura kI iti zrI samajhatA hai, koI pahAr3ase kUdakara prANAMta kalauMsake kaTa jAnese ghariyA meM par3A huA sonA nikhara kara lene yA agnimeM zarIrako jalA denese hI kalyANa jAtA hai (zloka 134) / antameM ve gosAI tulasImAna baiThe haiM-ye saba mUrkhatAse bharI bAteM haiM jinheM dAsajIko taraha pukAra uThate haiM-strI jaise patikI loka-mUr3hatA kahA jA sakatA hai (zloka 22) / kucha icchAse usake pAsa jAtI hai, aise hI jIvanake ina loga rAga dveSakI kIcar3a meM lipaTe hue haiM para varadAna arthokI siddhi mujhe mile; kAminI jaise kAmIke pAma pAnekI icchAse devatAoM ke Age nAka ragar3ate rahate jAtI hai aise hI adhyAtma-sukhakI sthiti ( sukhabhUmi) haiM-ve devamUda haiM (zloka 23) / kucha taraha-tarahake mujhe sukha denevAlI ho / ' (zloka 146-50) / mano. mAdhu-sanyAsI pAkhaNDiyoMke hI phandoM meM phaMse haiM vijJAnakI dRSTise bhI yaha satya hai ki jaba taka (zloka 4) / inake uddhArakA eka hI mArga hai- adhyAtmakI ora manuSyakI usI prakAra sahaja pravRtti saccI dRSTi, saccA jJAna aura saccA AcAra / yahI nahIM hotI jaimI kAmasukhakI ora, taba taka dharmapakkA dharma hai jisakA upadeza dharmezvara loga kara sAdhanAmeM usakI nizcala sthiti nahIM ho paatii| gae haiM kAzI, tA.28-2-155 jainagrantha prazastisaMgraha yaha grantha 171 aprakAzita pranyoMkI prazastiyoMko lie huye hai| ye prazastiyA~ hastalikhita granthoM parase noTa kara saMzodhana ke sAtha prakAzita kI gaI haiN| paM0 paramAnandajI zAstrIko 113 pRSThakI khojapUrNa mahatvakI prastAvanAse alaMkRta hai, jisameM 104 vidvAnoM, prAcAryoM aura madvArakoM tathA unakI prakAzita racanAoMkA paricaya diyA gayA hai jo risarcaskAlaroM aura itihAsa saMzodhakoMke liye bahuta upayogI hai| mRnya 4) rupayA hai| mainejara vIrasevA-mandira jaina lAla mandira, cA~danI cauka, dehalI.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhASAkA pArzvanAtha carita ( paramAnanda zAstrI) kucha varSa hue DA. hIrAlAlajI ema. e. nAgapurane nAma 'kamalazrI' thA, usase tIna putra utpanna hue the yaMdaNa, nAgarI pracAriNI patrikAmeM apane legyameM kavi amavAlake moNiga aura lonnaamaah| inameM pAhU loNA jinayAtrA 'pAsaNAhacariu' kI eka apUrNa pratikA ullekha kiyA thaa| zrAdi prazamtakAryoM meM bavyakA vinimaya karane the| bhaneka usI samayase maiM usakI dUsarI pUrNa pratiko talAzameM thaa| vidhAna aura udyApanAdi karAte the| bhAgyase upakI eka prati jayapurake negapaMthI mandirake zAmna- unhoMne kavi 'halla' kI prazaMsAkI thI, jisane 'mallibhaMDArameM mila gii| prani yadyapi kucha azuddha hai parantu pUrNa nAtha carita kI racanAkI thI / sloNAmAne aneka yAtrA hai| upakA.maMkSipta paricaya maya zrAdi anta prazastike yahAM aura pratiSThAe karAI thIM aura unhIMkI preraNAse kavi de denA hI isa lekhakA pramukha viSaya hai| asavAlane isa granthakI racanA kA jise unhoMne apane jyeSTha isa graMthameM jainiyoMke nevIparva nIrthakara zrIpArzvanAthakA jIvana bhrAtA soNigaka liye banavAyA thaa| paricaya diyA huA hai / granthameM kula 13 maMdhiyAM dI huI haiM pranthakI prAya prazastimeM likhA hai ki ukra cauhAnavaMzI jinameM pArzvanAthakI jIvana-ghaTanAoMkA ullekha kiyA gayA hai| rAjA bhojarAjake rAjyakAlameM saM01471 meM vahAM baDA bhArI ima granthaka kA kavi amavAla haiM jo paM0 lacamaNake muputra pratiSThotsava huA thA jisameM ratnamayo bimbakI pratiSThAkI gaI aura 'gunnarADavaMza' meM umpanna hue the| yaha 'galagaDa' vaMza thI / isase spaSTa hai ki usa samaya karahala jana dhanase sambhavataH 'golArADa' vaMza hI jAna par3atA hai| kavine yaha mampana thaa| graMtha kuzAtI dezameM sthita karahala nAmaka grAmameM vikrama saMvat pArzvanAtha carita prazasti 1476meM bhAdrapada kRSNA ekAdazIko banAkara samApta kiyA prAvibhAga thA aura jise kavine eka varSa meM banAyA thaa| jaisA ki graMthakI sivamuhasara sAraMgaho suyasAraMgaho sAraMga kaho guNabharitro / antima prazastike nimna padyase prakaTa hai : bhaNamibhuzraNamAgahokhamamAraMgaho pnnvivipaajnnhocritro| dugavIra hoNivuI vuccharAI sttrishuNcusyvtthraaii| bhAviyamirimalasaMghacaraNu, sirivalayArayagaNa vitthrnnu| pacchaDAsArANavAvakkamagayAi,pauNasAdAsahuca udahamayAI para hariya kumaya pomAyariu, prAyagyimAmi gunngnnbhrit| bhAnavanama eyArami muNeha, parisikkepUriu gaMthu ehu|| dharamacaMduva pahacaMdAyariyo. pAyariyarayaNajama paha dhriyo| kavine mUlasaMgha sthita disaMghabalAtkAragaNake prAcArya dharipaMcamahabvayakAmaraNa, raNukayapaMcidiya saMharaNu / prabhAcandra padmanandi aura unaka padhara zubhacaMdra aura dharmacaMda ghara ghamma payAmau sAvayaha, vaya vAri muNImara bhAvayahaM / kA samallekha kiyA hai jisase granthakartA unhIMkI AmnAyakA bhatriyaNa maNa pomANaMdayaru, muNipomaNaMdi taho paTTavaru / jJAta hotA hai| harisamauNabhaviyagu tubchamaNu, mnnhripttttjiyvrbhvnnu| kavine isa granthako jaba racanA kI, usa samaya karahala varabhavaNa bhavaNi jasa pAyaDiu, pAyaDu Na aNaMga mohaNaDiu / meM cauhAna vaMsI rAjA bhojadevakA rAjya thA / usa samaya gaDiyAvayarayaNattaya dharagu, dhara rayaNatyaguNavittharaNu / yaduvaMzI amarasiMha bhojarAjaka maMtrI the, jo janadharmake saMpA ghattAlaka ye / inake cAra bhAI aura bhI the jinake nAma karamasiMha, karamAsaha, tatopavarasasi NAmesahasasi muNipayapaMkayacanda ho| na mamarasiha aura nakSatramiha lakSmaNasiMha / amarasiMhakI patnIkA kulukhittipAsami pahu bAhAsami, saMghAhivaho vhoarnnidho| kuzAta deza mUrasena dezake uttarameM vazA huA thA aura iyaM jaMbUdIvahaM pahANu, bharahakiu NaM pura eva NaNu / usakI rAjadhAnI zaurIpura thI jisa yAdavoMne basAyA kheta taridamukupaTTa rammu, do vIsamu jiNa kallAgu jammu / thaa| bhagavAna neminAthakA janma bhI zauripurameM batalAyA kAlidiya surasarimamagAI. dassAchaNayaMtari pkkhunnaaii| jAtA hai| jarAsaMdhaka virodhake kAraNa yAdavoMko isa pradezako karahalu varaNayarU karahalusurammu maNivaparipAlaNi payalahaisambhu chor3akara dvArikAko apanI rAjadhAnI banAnI par3I thii| varta- cahuvANavaMsearikuruhaNAu, bhoivabhoyaMkiu bhoyarAu / mAnameM yaha grAma isI nAmase aAjabhI prasiddha hai| NAikkadevi suu arimayaMdu, caMduva kuvalaya saMsAracaMdu /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1.1 apabhraMza bhASAkA pArzvanAtha carita jasurajjipujvapurisAhimANu, maMdhAhiveNa vijjaha pmaannu| gyagAheM kikarajaMpieNa, ki buddhim nacca ajaMpieNa / sayacaunahagahatari mameya mAhavaghaNapaNivApara pmey| iusuNini majbhu posehi citta kari kanvu pAsaNAhocarittu / rayaNamayabiMbajiNatilaka siddha., tithayaraNAmukulAubada / neNimugivi kanvahaM taNauNAmu.buhuAsuvA ne Nimugivi kanvahaM taNauNAmu.buhuaAsuvAlu huu jo madhAmu / tahojuparajjiukayapuhairajju, arikula kayaMtu pahapurai rjj| gvagu ikavitAMvivi bhaNaI tAmu, kiM kuNami kabbu saMghAhivAsu taho samaI euguNagaNapamanthu, lehAviu saMghAhiyA gNthu| ghattAjadusaravara vipilumbugisakeu? baMbhuva paya pAlau bmhe| harSa mukvaNirakvaka amuNiya mamvaruciru mahakaikaha pAhaNu dyanA pAmi kigNAheM ravimasivAhaM bajAvaya ki bohaNu // 5 // pahurajjidhuraMdharu ueNayakaMdharu zivakubera pahacaMda guru| viyANa vilakvagu rAmahA bhAi, samAsunipaTTi digNAhi jujAi / yaNAyaka majjiNAlau caubImAlau maMtataNi phniyyu| machaMdu NicaMda sugro vaNiNAu, mugorama maMthagi takku mahAu nahI bhAnjA nigiNa kumuvA pahilla,muakarama mamamasahagaNAgaglli laha guru baMdiNa bhAma muNemi, varUhiNi pAhi maMdhi muNomi mUhava bAI Nakvanakumara, mAyagpilamAlakAvagAhe gavara / vihani viyANami dujApanthi, vaggIhariNIla muNami paryAya huva paMcapunaguNagaNamahaMta, dhIratnaNeNa gAM meru mn| aho kimi raMjami majaNAMcatta jidujjaNu nAhaMgA bujjhami vitta karamamiha samara NakAvattasIha turiyaumunakumaru amaramIha nilubbasu caMpiya mucyAna Nehu. guNehi skhalibya viyaMbhahi deh| NivabhoyamaMti maMtaNa viyaDDha, lavaNaho jeTa bhAyaka guNahara / dujIhu va japahi bhApadumaggi, NyAma nAhaM mupasantha Na laggi kamalAmarijAyatahotaNiyabhajja,paivaya-vayadhAriNipiyamalajjA carina payAmamiNamahu keva, muNe vi paryApiyu majjaNa ema / nahiuariputta u(a)tiriNakeya, jinnvaamihirynniNtiginnjem| ahI / aho buha jaha viravI mahaneu, khajovadyato viNaNAmahaMbheu / paDhamauMmaNaNaMdaguNaMdaNakkhu, moNiggu bIu saMghavaidakSu / payAsahi himmala zrAyamavANi, kuNeviNa sajjaNa paMjalapANi lahubhAiga lUNivakajjidanthu, jiNajatta pavitta Na vitta manthu / jigamvuNa ghesu kuNaMti gahani guNI guNamottimadAma lahaMti / bahuviha vihANa ujjAvaNAsu, kaihalla kavitta psNsnnaas| gahu dujjaNu mappuva sukha mahAvu, sarammi daeppigu duhaM pAu / jiNa mallicarittaNAmaMkiyAmu, subatila yatAyajasapUriyAsu / ghattAaTTaviha pujjamuhadANayAsu jo bhAijeTTa, uvamamadhagasu / pagraDakvaru jaMpahi thouviyahi suiuDavahu rasadAvaNauM / bhASaNi chuhabhaMjaNu payaDumabaMjaNu gAmavasAya suhAvaNauM // 6 // pattA jasuNAma gahaNi uvamagambuddha. NAmati jaMti bahu viharaudda / guNiyaNahaM guNAyaru maMtaNikulaguru jinngihtugvimaalu| mo kirANAthamAhi sammattamati mo kiraNathugahi sammattasuddhi pAvaI Naru hoi aNaMtatruddhi / kArAvaNatapparU saghAhiu gurudANeNaM mayapAla ra / 4 jaMpiu muNe vi saMghAhivAsu, paMDieNa payaMpuNa kuNi vi haasu| taho rAmANAmeM rAmacchi , suravaha maIvakula kmllcchi| Nicchauhau jiNagura NavivipAya, nau chiupUramimANurAya / suuguNasaMghavaghATamuzvu, Niva yarupiyakAvaramayalacakchu / kharaviDava bhaMjimaggeNaNAu, jeNei ki Na sAraMgu jAu / ikahiM diNi jiNahariThanaeNa, jiNapatthanacca pyiNtenn|| kaha pusUri suttu ji muNehu, gaMyuji aubu bhAsAma muNehu ghATemmatAe~ paha satagaNa ? dhlvnndhmmaamttenn| antabhAgajizajattapaiTTa kayAyareNa, sayattarayaNa rayaNAyareNa / igavIraho NinvuiMkuccharAI, mttrishuNcusvtthraaii| loNAsiMha bhAiNiva dullaheNa, bolijjai rAmAvallaheNa / pacchaiMsiriNivavikkamagayAI, euNasIdopahu~caudahasayAI / aho paMkhiya lakkhaNa suyaguNaMga, gularADavaMsi dhyvhNg| bhAdavatamaNyArasimuNehu, vrimikkpuuriugNthuehu| kiM dhammeM ahadhaNu NigguNeNa, rayaNA buhaNiva phggunnnn| paMcAhiyavIsasayAI sutu sahamaI cayAri maMDaNihiMjutt / kIraha jANeviSu maNuyajammu, sahalau payaDevi ahimadhammu / bahalavaNamUgAmuuvariTTha, pANaMdamahesara bhAijeTa / saMsAra amArau muNahi paDa, sArattagu buddhihi taccaheu / jasupaMcaguttasIhaMtiyAI, huA karama-gyaNa mhmynnraaii| uknaca so karama ulevigu majjaNAMha, AhAsaha guNiyaNa guNamaNAhaM 'buddha phalaM tasvavicAraNaM ca, dehasya sAraM vratadhAraNaM c| jo duvihAlaMkAraha muNei. jo jiNamAmaNi daMsagu jaNeha / arthasya mAra kila pAtradAnaM. vAcAphalaM prItikaraM narANAM" jo sammattAyaguNa agamyu, jo prAyama-sasthAI muNaI bhancha /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254] anekAnta [varNa 13 jo jIva damba taccasthabhAsi, jo sadAsahahaM kuNaI raasi| NaMdau NaMdaNu sahuM bhAyarehi, pArammatA upahasiya maNehiM / guNyAsa bhAu saMvaggu bhei, jo vaggu vAga mUla ji munne|| NaMdau lahubhAyasa sahuM sueNa, paramatthu jeNa bujmiDa maNeNa / jo sakha asaMkha aNaMta jANi, jo bhabvAbhamvahaM kaya pmaanni| [dau avaruvi jiNasamayalINu,khaujAu duThu micchatsu hoNu jo ghaNa ghaNa mUlahaM muNa bheu,so sohivi payaDau gNthueu| NaMdau jo payaDaha pAsacittu prAtama mAraMkiu guNa vicitu| brahaNa muNaiMtI majmuttha hou pramuNaMtaha dosu ma majjha deu| jA suragiri ravisasi mahipohi, tAcaDaviha saMghahaMjaNaMhiM bohi prasuvAlu bhAi maI kayau rAu, jiNu kevalaloNuNu majmudeu jiNasamaya pahuttaNu gunngnnkittnnuprvmvimhivinthaari| kiMcoja jAsugharija havai / bhoki senya raho taMNa deha / hauM tasu payavaMdAma appara jiMdami jo sammattuddhAraha // 6 // dhattAso NaMdaujiyu siripAsaNAhu. ubasaggaviNAsaNu paramasAhu~ jA jiNamuhaNiggaya saggA sumaMgama giratai loza ho saaro| NaMdau paramAgamu NadisaMdhu, yaMdaupuhavImaru aridulaMdhu / jaMkita hoNAhiu kAimi mAhiu tamahu khamau bhaMDAro // 6 // NaMdau pauramaNu ahiMmabhAu, buhayagNu sajjaNu amuNiyakubhAu iya pAsaNAha carie prAyamasAre mubagga cahubharie buha NaMdaDAmari vAmha ho taNauvasu,kIla uNiyakulijimaserahi haMsu amavAla viraie saMghAhipa soriNagassa karaNAharaNa siripAsa NaMdau jiNa dhamma NibaddharAu, loNAyaka sudha hribmhtaau| NAha zivANa gamaNoNAma terahamo pariccheo sammato // 13 // vIrasevAmandira TrasTakI do mITiMga 823 zeyara, kyUmyUleTiva zeyara aura sAutha vihAra sugara sA. 20 mAca man 1955 ko prAtaHkAla // baje milake ArDanarI 10 zeyara aura DipharDa 10 zeyaroMkI TrAnsasthAnIya di. jaina lAlamandira meM zrI vIrasaMvAmandira dRsTakI pharaDIDsa para hastAkSara karake mujhe de diye haiN| mITiMga zrI bAbU choTelAlajI kalakattAkI adhyakSatAmeM huI, gata mITiMgameM jo sarasAvAkI dukAneM banAne bAvata do jisameM nimnalikhita TrasTI upasthita the-bAbU choTelAla jI hajAra rupaye svIkRta hue the ghe dukAneM abhItaka nahIM banAI kalakattA (adhyakSa) paMDita jugalakizorajI mukhtAra. vA. jA sakI haiN| jayabhagavAnajI eDavokeTa (pAnIpata), bA0 nemacandajI vakIla Aja kI mITiMgameM zrI jayabhagavAnajI vakIlake sujhAva (mahAranapura), lA. rAjakRSNajI, lA. jugalakizora jI, para ki vIrasevAmandira TrasTako samAptakara usakI sArI saMpatti bApU jinendrakizora jI aura zrImatI jyvntiidevii| vIrasevAmandira sosAiTIke supurda kara dI jAya, isa para bhAjakI mITiMgako bulAne vAlA noTisa va ejahA par3hakara kAphI vAda-vivAda huA aura samaya ho jAnese mITiMga dupahara sunAyA gayA / ejaMDA- TrasTAdikA hisAba, 2 padA- ke liye sthagita ho gaI, tathA 2 // baje punaH prArambha huI, dhikAriyoMkA cunAva, 3 TrasTako vIrasevAmandira sosAiTIke usameM paryApta vicArake bAda TrasTako rakhanA sthira hunaa| supurda karanekA vidyAra, 4 sosAiToke membaroMkI abhivRddhi, mITiMgameM nimnalikhita prastAva sarvasammatise pAsa hue| 1 vIrasevAmandira bilDiMgake nirmANa tathA udghATanakA 1-yaha TrasTa kameTI prastAva karatI hai ki TrasTake uddezyoMkI vicAra, 6. anya kArya jise samaya para peza karanA jarUrI pUrti vIrasevAmandira sosAiTIke dvArA karAI jAya aura samajhA jaay| isake liye ukka sosAiTIko pUrNa sahayoga diyA jAya / prathama hI gata tA0 21-2-57 kI kArravAI paDhakara 2-yaha TrasTa kameTI prastAva karatI hai ki zrI jugalasunAI gaI jo sarva sammatisaM pAsa huii| !kizorajI mukhtArake dvArA TrasTako dI gaI sampattikI adhyakSane sUcita kiyA ki zrIvIrasevAmandira sosA- Aya vIrasevAmandira sosAiTIko prApta hote hI dI iTI tA0 21-7.15 ko rajisTarDa ho cukI hai aura zrI. jAyA kare aura isa sampattikI rakSA tathA sthitike liye jugalakizorakhI mukhtArane dehalI kvAtha milake cAranarI "jitanA kharca Avazyaka ho vaha vIrasevAmandira sosA
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10] vIrasevAndira TrasTakI do mITiMga 255 --- iTIse liyA jAya aura pArA pAya-vyayakA himAba bhI 5-yaha kameTo zrI natthUmanajIke stIpheko svIkAra karatI hai vArasevAmandira sosAiTI hI rkkhe| aura aba taka unake dvArA diye gae sahayoga liye 3 yaha TrasTa kameTI prastAva karatI hai ki 'anekAnta' patrakA dhanyavAda detI hai| prakAzana vIramavAmandira somAiTIkI prorase hotA rhe| mamaya na rahaneke kAraNa ejaMDAkI anya bAtopara vicAra hama TrasTa kameTIke prAdhIna jo pustakAdi pharnIcara vagairaha nahIM kiyA gayA aura bhAge mITiMga 1 apraila caitra zuklA cala sampatti hai vaha maba vIrasevAmandira mosAiTIke ke liye rakkhI gii| -choTelAla jaina adhyakSa,dehalI upayogake liye dI jAtI hai| (2) tA. 1 aprela pan 1955 caitra zuklA smI ko subaha pThAtA vIra sevAmandira, TrasTa ke stIpheko asvIkAra karatI hA~ 81 baje vIrasevAmandira TrasTa kameTIko baiThaka dina lAla- uname nivedana karatI hai ki abhI isa padako cApa hI mandirameM huI, jisameM nimnalilita dRsTI upasthita the| suzobhita kreN| Apakavata niyamoMke pAlanake liye samaya 1-bA. choTelAla jI (adhyakSa)2-60 jugalakizorajI aura zAna prApta ho isake liye kameTI prabandha kregii| mukhtAra, 3-DA. zrIcandajI saMgala 4-bA. jaya bhagavAna prastAvaka-chATalAla jana, samayaka-namAcanda jana eDavokeTa 5-bA. nemacanda vakIla, 6-jugalakizorajI yaha TrasTa kameTI prastAva karatI hai ki TrasTako aJcala kAgajI -jayavantI devI 8-rAjakRSNa jain| saMpattiko dekhabhAla, kirAyA vasUlI, mukaddamA vagairahake liye -pratyakSane mAhU zrI zAntipramAdajI jaina (muputra janarala pAvara zrApha eTarnI (mukhtAra prAmake adhikAra) zrI svargIya sAhU dIvAnacandajI) kalakattA aura zrInandalAlajI mahArAjaprasAda jaina suputra svargIya lA* camanalAlajI saramarAvagI (suputra svargIya seTha rAmajIvana marAvagI) kalakattA sAvA nivAsI aura paM0 paramAnandajI jaina zAstrI suputra ke nAma TrasTa kabheTIke liye rakkhe, jo marva sammatise svIkRta svargIya siMghaI darayAvasiMhajI dehalI nivAsIko diyA jAya / hue| paM0 zrIjugalakizorajI mukhtArane Aya-vyayakA hisAba myanigatarUpase aura sammilita rUpase-Separately jo unake svayaM ke pAsa thA, 1 maI man 1951se 30 jUna and Jointly. san 1954 takakA peza kiyA, jisameM anekAntakA hisAba prastAvaka-jugalakizora mukhtAra / ma.-DA.zrIcanda saMgala bhI 1 maI man 1956 ke (pichalI rokar3a bAkI ) propaniga 6 yaha TrasTa kameTI prastAva karatI hai ki sarasAvAke velenparma prArambha karake 30 san 1954 takakA zAmila thA, nimnalikhita kirAyedAroMke viruddha kirAyA vasUlI aura isa para yaha taya huA ki Avazyaka ho to bedakhalIke liye turanta dAvA kara diyA 2-yaha TrasTa kameTI prastAva karatI hai ki paM0 jugala jAya aura isake liye Avazyaka kAnUnI kArravAI karane ke kizorajI mukhtArane jo hisAba diyA hai aura jo prAya-vyaya liye zrI 60 jugalakizorajI mukhtArako usa vakra taka vIrasAvAmandira dahaloka prAphimameM huA hai una donoMko adhikAra diyA jAve jaba taka ki mukhtArAmanAmA raji. sTarDa nahIM ho jaataa| sammilitakara eka himAba banAyA jAya aura use phira 1. surajA kahAra, 2. banArasIdAma, 3. maMgatarAma kirAyedAra hisAba parIkSaka jaMcavAkara prakaTa kara diyA jAya / himAba prastAvaka-choTelAla jaina samarthaka-jayavantI devI niyamAnusAra ligvavAne ke liye akAunTenTakI niyukti lA. 7 yaha TrasTa kameTI nimnalimvita padAdhikAriyoM kA jugalakizora jI kAgajoke parAmarzame eka mAsake andara cunAva karatI hai| karalI jaay| adhiSThAnA-paM. jugalakizora jI mukhtAra, paramAvA prastAvaka-namIcanda jaina, samarthaka-jayabhagavAna jaina adhyakSa-bA0 choTelAla jI marAvagI kalakattA / 3-yaha TrasTa kameTI zrIvIrendrakumArajI jaina cATarDa koSAdhyakSa-zrI jugalakizora jI kAgajI, dehalI ekAunTenTa kAnapurako hisAba parIkSaka niyukra karatI hai| maMtrI-zrI jayabhagavAnajI vakIla, pAnIpata prastAvaka-DA0zrIcanda saMgala / mamarthaka-rAjakRSNa jaina / prastAvaka-nemIcanda jaina samarthaka-rAjakRSNa jaina / yaha dUsTa kameTI 60 jugalakizora jI mukhtAra adhi- noTa-uparoka sabhI prastAva sarva sammatise pAma hue|
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIvAna rAmacandra chAvar3A (paramAnanda zAstrI) kauTumbika-paricaya honeke liye bhAdeza de diyaa| barAtameM barAtiyoM kI saMkhyA rAjapUtAnA apanI vIratAke liye prasiddha hai| rAjapUta dakhakara rAmacandrajAka sasura sAhaba ghabar3A gae / parantu usa vIroM aura vIrAGganAmoMkI vIratA aura svadeza rakSAke liye samaya unakI sAsune zAhapurAke narezako kahalavAyA ki dhanakI apanI prAnapara prANoMkA utsarga karane vAlI gaurava-gAthAse kamI to nahIM hai parantu yadi vyavasthAmeM kamI kisI tarahakI bhArata gauravAnvita hai| ve apanI bAtake dhanI the. Anake raha gaI to ApakI badanAmI hogii| ataH bhApa isa kArya meM pakke ye jo kisIse kaha dete the use pUrNa karanA apanA sahayoga pradAna kiijiye| lekina zAhapurA narezakI sahAyatAse kara pya samajhate the| vaise to rAjapUtAnemeM aneka jaina vIra prabandha pUrA ho gyaa| jaba barAta vidA hone lagI taba hue haiM, jinakI kartavya-niSThA, vIratA, tyAga aura sahRdayatA vimaladAsajIne apane sambandhIse kahA-"yaha adhika acchA spRhAkI vastu haiN| para rAjasthAnakA jayapura to jainavIroMkI hotA ki hama logoMne isa vivAhameM jitanA adhika dhana vyaya khAna rahA hai-vahA~ aneka jaina vIra apanI vIratA, kalA kiyA hai yadi vaha dharma-kAryameM kharca kiyA jAtA " prastu, kauzalya, ImAnadArI, kartavya parAyaNatA, svAmibhakti aura rAjyake saMrakSaNa tathA saMvarddhanameM hI sahAyaka nahIM hue haiM dIvAna rAmacandrajI eka vIra sainAnI hote hue bhI parama kintu unhoMne zAhI adhikArase bhAmera aura jodhapurako dhArmika sadgRstha the| ve zrAvakocita SaTkarmakA pAlana bhalIchur3Akara saMrakSita bhI kiyA hai| unakA nAma hai dIvAna rAma- bhAMti karate the / rAmagar3ha Amerase jagabhaga 15 mIla dUra thA / candra chaabdd'aa| usa samaya yAtAyAtakI vyavasthA Ajakala jaisI na thI, inakI jAti khaMDelavAla, gotra chAvar3A aura dharma UMTa aura ghor3ekI savArI para ho idhara-udhara bhAnA-jAnA digambara jaina thaa| yaha rAmagar3hake nivAsI the, inake pitAkA hotA thaa| dIvAnajIkA bhAmerase rAmagar3ha barAbara pAnAnAma vimaladAsajI aura dAdA vallUzAhajI the, jo jayapurake jAnA rahatA thaa| bhAmera aura rAmagar3hake madhyameM unheM jainamirjA rAjA jayasiMhajI ke samaya hue haiM jinakA rAjyakAla mandirakA abhAva khaTakatA thA, ataH Apane saM0 1747 meM saMvat 1678 se 1724 taka pAyA jAtA hai| eka jina maMdira sAhAvADa nAmaka grAmameM banavA diyaa| vimaladAsajI svayaM eka vIra yoddhA, rAjanItimeM vicakSaNa, vahAMke mandirapara ukta saMvatkA eka lekha bhI utkIrNita hai karmaTha kAryakartA evaM rAjabhakta the| inhoMne rAjA rAmasiMhajI parantu vaha itanA kharAba ho gayA hai ki ThIka rUpase par3hane meM aura vizanasiMhajIke samayameM, jinakA rAjyakAla saM0 1724 nahIM aataa| se 1746 aura 1746 se 1756 taka batalAyA jAtA hai| savAI jayasiMhajIne saiyadoMse jaba vijaya prApta kara lI, dIvAna jaise ucca evaM pratiSThitapada para AsIna hokara rAjya- taba mugala bAdazAhakI orase unheM ujjanakA sUvA pradAna kAryakA saMcAlana kiyA hai| kahA jAtA hai ki lAlasoTa kiyA gyaa| usa samaya dIvAna rAmacandra jI bhI jayapurAnAmaka sthAnameM yuddha meM golA laga jAnese bhApakI mRtyu dhipake sAtha ujjainameM maujUda the| taba dIvAnajIne ujjainameM huI thii| bhI eka nizi yA niSadhA banavAI thI aura jaba dIvAnajI rAmacandrajI chAvar3AkA vivAha zAhapurA (mevAr3a) ke seTha kA jayasiMhajIke sAtha dillIke jayasiMha purA nAmaka sthAnameM sarUpacandajIkI kanyAse huA thA, svarUpacandrajIne jaba rahanA huA, taba Apane vahAM bhI eka jaina mandira aura rahaneke TIkA bhejA usake sAtha hI eka rAI kI thailI bhI bhejI aura liye eka makAna bnvaayaa| rAjyakAryase avakAza milanepara yaha kahalAyA ki agara tuma dIvAna ho to thailImeM jitane Apa apanA samaya dhArmika kAryoM meM vyatIta karate the aura rAIke dAne maujUda hoM utane barAtI lAnA / jaba dIvAna saMvat 1770 meM hone vAle bhaTTAraka devendrakIrtike pahAbhiSekavimaladAsajIko baha hAla mAlUma huA taba unhoMne savAI meM bhI Apane apane putra ke sAtha bhAga liyA thaa| ina saba jayasiMhajIse saba hAla kaha sunAyA, taba bhAmerapatine apane kAryoMse Apake dharma-premakA kitanA hI paricaya prAsa ho saba saradAroM, sAmantoM aura raIsoMko isa vivAhameM sammilita jAtA hai| svarUpacandrajIta yaha kahanAsAtha hI eka
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1.] dIvAna rAmacandra chAvar3A [257 rAjya-sevA ke kuzala samAcAra pUche / dIvAnajIne jayapurAdhipake samAcAra samrAT auraMgajebakI mRtyuke pazgat unake lar3akoMmeM batalAye aura kahA-'mAtAjA ma tumasa kucha madada cA rAjyasiMhAsanake liye yuddha chir3a gyaa| savAI jayasiMhajIne banajArane kahA-'dIvAnanI! maiM kisa yogya hai jo bahAdurazAhakA pakSa na lekara zAha AjamakA sAtha diyaa| bApakI madada kara sakU', phira bhI Apa jo pharmAyeM aura maiM kintu yuddhameM bahAdurazAha vijayI huaa| bahAdurazAhane saM0 apanI sAmarthyAnusAra jise pUrA karane meM samartha ho saka' vaha 1764 meM bhAmera para AkramaNa kara kabjA kara liyaa| saba karaneko taiyAra huuN|' ataH jayasiMhajIko apanA rAjya chor3anA par3A aura saMyada dIvAnajI ne kahA-'hameM bhAmerakA rAjya vApisa lenA hazainakhAMko bhAmerakA prabandha sauMpA gayA / hai, isaliye tuma hameM pacAsa hajAra rupaye, eka hajAra baila, ThIka isI tarahakI ghaTanA jodhapura para bhI ghttii| jodhapura aura eka hajAra prAdamiyoMkI madada do| hama rAjya prApta para bAdazAhane khAlasA biThalA diyA-apanA kabjA kara karaneke bAda tumhAre rupaye aura yuddhase bace hue baila aura liyA / jayapura-jodhapurake donoM rAjA bAdazAha ke sAtha prAdamI sabhI vApisa kara deMge tathA rAjyameM tumhArA kara bhI dakSiNakI revA (narmadA) nadI taka gae aura tahAMse bAdazAhakA mApha kara dege|' pIchA chor3akara saMvat 1765 meM jeThavadI ke dina donoM udayapura banajArene dIvAnajIke nirdezAnusAra tInoM cIjeM madada phuNce| yadyapi usa samaya Amera aura udayapurameM vaimanasya svarUpa pradAna krdii| phira dIvAnajI pAsa-pAsake jAgIracala rahA thA, para jaba bhAmerapati svayaM ho rANAjIke ghara dAroMse mile aura unheM bhAmera prApta karanekA saba hAla kahA pahuMca gae, taba rANAjIne prAcIna bairakI ora dhyAna na dekara evaM unase sahayoga karanekA saMketa bhI kiyA, pariNAmasvarUpa jayasiMhajIkA ucita sammAna kiyA aura unheM 'sarvaRtu- unase bhI tInasau ke lagabhaga rAjapUta vIroMkI sahAyatA vilAsa' nAmaka bhavanameM ThaharAyA gyaa| dIvAna rAmacandrajI prApta huI / yaha saba pA cukaneke bAda ve usakI taiyArIne bhI unake sAtha the| saMlagna the aura bhAmerapara kabjA karaneke liye ve kisI khAma eka dina udayapurake darabArameM kisI saradArane kucha aisI upayuka avasarako bATa joha rahe the| bAteM kahIM jo jayapura aura jodhapurake liye apamAnajanaka eka samaya jaba kRSNArAni apane timira-vitAnase thiiN| unheM sunakara rAmacandrajIse na rahA gyaa| ve saba bAteM bhUmaNDalako vyApta kara rahI thI / dIvAnajIne dhUmadhAmase bhAmera unake hRdaya-paTa para aMkita ho gaI aura ve unheM bANakI para car3hAI kara dii| balAka mAgA para mazAla bAMdhakara jalA taraha cubhane lgii| ve viSakA-sA ghUTa cupacApa pI kara apane dI gaI aura pratyeka bailakI pATha para manuSyAkAra putale baiThA Dherepara pAe, taba unhoMne bhAmerapatise prArthanAkI ki-'mujhe diye gaye, ve dekhane meM dUrase manuSya hI mAlUma hote the, do-do prAdaza dIjiye, maiM bhAmera jaauuNgaa| mahArAja jayasihajI baila eka hI sAtha jor3a diye gae, jisase ve saba eka sAtha ne jaba kAraNa pUchA, taba unhoMne darabArameM usa saradAra dvArA katArameM cala sakeM aura pratyeka do bailoMke sAtha eka-eka kahI huI de saba bAteM khiiN| taba jayapurAdhipa bole-'abhI bhAdamI thA, jisake eka hAthameM telase bharI huI sIdavI aura hama vipadagrasta haiM ataH hameM cupa hokara saba kucha sahanA hI rassI tathA dUsare hAthameM camakatI huI talavAra thii| sau ke pdd'egaa| rAmacandrajIne kahA-'maiM jAtA hU~ aura Amerake lagabhaga sipAhI yuddhakA bAjA bajAte hue bhAge-bhAge jA rahe uddhArakA yatna kruuNgaa|' jayasiMhajIne kahA-'jaisI tumhArI the aura unake pIche cArasau sarAstra sainika paidala cala rahe the| bailoMke sIMgoM para baMdhI huI do sahana mazAleM bhAmereke mrjii|' bhUbhAga para apanI prakAza-kiraNe bakhera rahI thiiN| aura AmerakA uddhAra-kArya sainikagaNa mahArAjA jayasiMhako jayake nAre lagAte hue dIvAna rAmacandrajI udayapurase ravAnA hue| Amerake bhAge bar3he jA rahe the| jaba senA bhAmerake kile ke kucha najapAsase mAte hue rAstemeM unakI motI nAmaka eka lakkhI dIka dhAneko huii| taba mAmerake kile meM jo muslima sainA banajArese bheMTa ho gaI / banajArA dIvanajIse paricita thA, vidyamAna thI, usake sainika logoMne jaba dUrase mazAloMse usane dIvAnIkA khUba pAvara saskAra kiyA aura pAmerapati bhAlokita sainya-samUha dekhA aura mazAloMke madhya meM aura
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25-1 anekAnta virSa 13 bhAge nara-muNDoM para nigAha par3I, taba unheM yaha bhAna huA sAMbharapara adhikAra aura usakA baTavArA ki mahArAja jayasiMha bahuta bar3I phaujake mAtha pA rahe haiN| dIvAna rAmacandajIne nAtI mahArAjA jayasiMhajIko unhoMne yaha paba mAjaga dekhakara yaha nizcaya kiyA ki itanI " jodhapurake kile para bhI adhikAra prApta karanekA samAcAra bhejA, vizAla phaujake sAtha thoDese sainikoMkA yud karanA mUrkhatA hai / to unheM bar3I khuzI huii| donoM gajA apane sipAhiyoMke sAtha ataH kileke sainika jAna bacA dUsare rAstese bhAgane lge| dala-bala mahita udayapurase ravAnA hue| calate-calate jaba ve usI samaya dIvAna rAmacandrajI DhAIsau rAjapUtoMke sAMbharake pAsa pahuMce, taba sAMbharake rakSaka musalamAnoM para unhoMne sAtha Ameraka kile meM praviSTa hogae / aura unhoMne avaziSTa hamalA kara diyA / Akhira musalamAna sipAhI vIra rAjabace hue musalamAna sipAhiyoMkA kAma tamAmakara kile para pUtoMse kaba taka lohA lete, kucha mara gae aura kucha hArakara apanA adhikAra kara liyA, aura AmerameM punaH rAjA bhAga gye| jaryAsahakI dhvajA phaharAne lgii| itanemeM dIvAna rAmacandrajI bhI mahArAjA jayasiMhajIka dIvAna rAmacandrajIne rAjA jayasiMhajIke pAsa udayapura udayapura AgamanakA samAcAra sunakara agavAnI ke liye prANa the, ve bhI patra bhejA ki bhAmera para apanA adhikAra ho gayA hai / aba sAMbharakI usa yuddhasthalImeM zarIka ho gae / sAMbhara para donoM Apa yahAM pA jAveM / patra pAkara mahArAja jayasiMhajI bahuta rAjAoMne adhikAra to kara liyA kintu dAnoM meM isa bAnakI prasanna hue| unhoMne uttara diyA-"maiM taba taka Amera nahIM carcA uTha khar3I huI ki sAMbhara kisaka rAjyameM rahe? isa pAU~gA, jaba taka hamAre bahanoIjIkA jodhapurakA rAjya choTI sI bAtapara vivAda bar3hane lagA aura vaha vipaMvAdakA musalamAnoMke adhikArasa punaH adhikRta nahIM ho jaataa|" rUpa dhAraNa karanA hI cAhatA thA ki sahasA unakA dhyAna jodhapurakA uddhAra-kArya dIvAna rAmacandrajI para gayA / donoM rAjAoMne sAMbharake phaisalekA bhAra dIvAnajI para DAlA, dIvAnajIne kucha-zocadIvAnajIne jaba apane svAmIkA patra par3hA, taba unheM vicAra kara sAMbharakA prAdhA-AdhA baTavAga karanekA phaisalA jodhapurakA rAjya punaH vApisa lenekI ciMtA huI aura unheM eka diyA arthAt prAdhA sAMbhara jayapura rAjyameM aura prAdhA jodhayuki sUjha pdd'ii| unhoMne do sau myAne taiyAra krvaae| pura rAjyameM rhegaa| ukta phaisalA donoM rAjAoMne svIkRta hara eka myAnemeM zastra majjita cAra-cAra vIra mainika biThAe, kiyA aura Agata virSavAda Tala gyaa| sAMbharakA ukra baTaaura cAra-cAra sipAhI unako uThAne vAle hue, jinake saba vArA donoM rAjyoM meM aba taka barAbara kAyama rahA hai| hathiyAra myAneke andara rakha diye ge| aura tIna sau savAra dIvAna rAmacandrajIke ina kAryoM unako svAmibhakti muslima sainika veSameM una myAnoMke Age pIche cale / myAne aura rAjya maMcAlanakI yogyatA aura nirbhayatA parakhI jA jima dina jodhapura pahuMce, usa dina tAjiyoMkA tyauhAra thaa| sakatI hai| isa prakArake kAryAsa unheM rAjyamaM aneka upahAra kilekI phaujake aneka sipAhI tAjiyoMmeM cale gae the, kucha aura jAgIreM, sanadeM samaya damaya para prApta hotI rahI haiN| thoDese sainika kilemeM rakSArtha raha gae the| jaba myAne kileke daravAje para pahuMce, taba daravAjeke paharedAroMne rokA aura anantara dIvAnajIne rAjA jayasiMhajose bAdazAhako pUchA, taba uttara diyA ki 'zAhaMzAhakA janAnA hai|' musala khuza karanekI tadavIra bhI battalAI. aura usase bAdazAhakA sainikoMko dekhakara paharedAra sipAhiyoMne rAstA de diyaa| roSabhI ThaMDA par3a gayA aura usane rAjya prApti-sambandhI myAne kileke andara pahu~cate hI hathiyArabanda mainika myAnI- aparAdhakA kSamA kara diyaa| se bAhara nikala pdd'e| unhoMne kileke rakSaka musalamAna sipA TokilelA isase rAmacandrajI dIvAnake sambandhameM bhAI bhaMvaralAlahiyoMko mAra DAlA aura kile para adhikAra kara jodhapura jIne jo tIna dohe sunAe the. maiM una noTa kara lAyA thA. rAjyakA jhaMDA khar3A kara diyaa| jaba kileke sainikoMko, jo unase dIvAnajIke vyakritva aura rAjya premakI mahattAkA tAjiyoMmeM gae hue the yaha patA calA ki kine para jodhapura kitanA hI bodha ho jAnA hai| narezakA kamjA ho gayA hai becAre apane prANoMkI rakSArtha "rAmacandra vimalezakA DhUDhAhaDakI DhAla / idhara-udhara bhAga gye| bAMkAne sUdhA kiyA sUdhA kiyA nihAla ||
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 13 bhagavAna mahAvIra aura unakA lokakalyANakArI sandeza [256 mana koI phalasA juDo mana koI juDo kivaadd| vIra senAnI dIvAna rAmacandrakI mRtyu saM0 1784 meM yaha rAmacandra vimalezakA DUDhAhaDakI DhAla | huI thii| inakA eka makAna pAmerameM bhI banalAyA jAtA hai| ghara rAkhaNa gharA rAvaNa prajA rAkhaNa prANa / vaha aba maujUda hai yA nhiiN| yaha kucha jJAta nahIM hotA / jaisiMha kahai chai rAmacandra tu sAMco chai dIvANa" bahuta mambhava hai vaha bhI khagarAtameM pariNata ho gayA ho| bhagavAna mahAvIra aura unakA loka-kalyANakArI sandeza (DA0 hIrAlAla jaina ema0 e0 DI. liTa0) [vaizAlI saMghakI orase bha0 mahAvIrakI janmabhUmi vaizAlImeM, jo bhagavAna mahAvIrake nAnA aura licchavigaNarAjake adhinAmaka rAjA ceTakakI rAjadhAnI thI aura jimakA kuNDapura eka upanagara thA gata 5 aprela 1655 ko Ayojita 11 veM mahAvIra jayantI-mahotmayake adhyakSapadame DA0hIrAlAlajIne jo mahatva pUrNa abhibhASaNa diyA thA, vaha anekAntake pAThakoMko hitArtha yahA~ diyA jAtA hai DAkTara sAhaba jana sAhitya aura itihAsake adhikArI vidvAna haiM aura nAgapura vizva vidyAlayameM saMskRta pAlA tathA prAkRta vibhAgake pramugva evaM vidyA paripadke adhyana haiM / -sampAdaka] priya bandhuo, mahAvIra kauna the, yaha bAta vistArase batalAnekI maiM vaMzAlI saMgha aura usake suyogya pradhAna zrI mAthura mAvazyakatA nahIM hai, kyoMki use Apa sambhavataH isasa jIkA bahuta kRtajJa haiM, jo unhoMne mujhe vaizAlIko isa pavitra pUrva aneka bAra suna aura par3ha cuka hoNge| kintu unakI bhUmike darzana karane aura yahAM ekatrita janatAka samparkameM janmajayantIka isa avasara para unake jIvanakA smaraNa kara zrAnakA Aja yaha sucavasara pradAna kiyaa| vaMzAlI eka lenA eka puNya-kArya hai| isalie saMkSapama bhagavAna mahAvIraka mahAna tIrthakSetra hai, aura tIrthadanAkA avasara manuSyako jIvana-vRtAntakI cacA kara letA hai| bar3e puNyake prabhAvase hI milA karatA hai| ataeva isa Ajasa aDhAI hajAra varSa pUrvakI bAta socie / saMsAra avasarako pAkara meM apanekA bar3A puNyazAlI anubhava kara kitanA parivartanazIla hai? jahA~ hama aura bhApa isa samaya khar3e yA baiThe haiM, vahIM usa samaya eka vaibhavazAlI rAjadhAnI isa zAnA-kSetrako nArthakI pavitratA kisa prakAra prApta thI aura usakA nAma uzAlI thaa| vaizAlIkA eka bhAga huI, yaha bAta Apa maya bhalI bhAMti jAnate haiN| yaha vahI kuNDapura yA kSatrikuNDa kahalAtA thA jahA~ eka rAjabhavana meM nUmi hai, jirmana bhagavAna mahAvIra jaise mahApuruSako janma rAjA siddhArtha apanI rAnI trizalAka sAtha dharma aura nyaaydiyaa| yahAM bhagavAna mahAvIrakA janma Ajasa koI adAI pUrvaka zAsana karate hue sugbama rahana th| rAnI zalAkA hajAra varSa pUrva huaA thaa| bhagavAna mahAvIra kitane mahAn kukSise eka bAlakakA janma huA aura rAjakumArake anurUpa the, yaha isI bAtasa jAnA jA sakatA hai ki pradAI hajAra usakA pAlana-poSaNa aura zikSaNa huaa| imI rAjakumArakA varSoka dArghakAja pazcAn bhI hama aura Apa saba Aja uttarottara bar3hatA huI buddhi aura pratibhA tathA unnati-zAlA aneka kaSTa makara bhI unakA janma-bhUmike darzana kara / zarIrako upakara usakA nAma varddhamAna mahAvIra rakhA gayA / apanako dhanya pAra puNyavAn banAneke lie yahA~ prAya haiN| svabhAvanaH yaha zrAzA kI jAtI thI ki gajakumAra mahAvIra isa suavasara para svabhAvataH hameM yaha jAnanekI kucha vizeSa bhI yathA samaya rAjyakI vibhUtikA mugva-bhAga kreNge| kintu icchA aura abhilASA hotI hai ki bhagavAna mahAvIrameM aimA esA nahIM huaaa| lagabhaga tIsa vaSoMkI yuvAvasthAmeM unheM kauna-sA guNa thA aura unhoMne aisA kauna-sA mahAna kArya rAjabhavanaka jIvanasa vikri ho gayA, Atma-kalyANa tathA kiyA, jipaMka kAraNa unheM Aja bhI yaha loka-pUjA prApta lokopakArako bhAvanAsaM prerita hokara rAjadhAnIko chor3a ho rahI hai| vanako cale gye| unhoMne bhAMgarepabhoga aura sAja-sajAvaTakI
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - - 260 ] anekAnta [ varSa 13 samasta mAmagrIkA parityAga to kiyA hI, kintu lezamAtra vanaspati Adi saba sacetana padArthomeM jIva rahatA hai / jIvakI parigraha rakhanA unhoMne apanI zAnti aura AtmazudikA ye gatiyA~ usake puNya aura pApake phalase hI utpana hotI bAdhaka samajhA / isalie unhoMne vastrakA bhI parityAga kara haiN| jaba manuSya zraddhA, jJAna aura saMyamake dvArA pApa-puNyadiyA aura ve 'nigraMtha' yA 'macela ho gaye / isa prakAra rUpI karma-baMdhakA nAza kara detA hai, taba vaha isa saMsArase bAraha varSoM taka kaThora tapasyA karaneke pazcAt unheM saccA, muka ho jAtA hai| yahI usakA nirvANa hai, jisake hone para zuddha aura sampUrNa jJAna prApta huA. jisake kAraNa ve prAramAmeM sacce jJAna aura nirbAdha sukhako utpatti ho jAtI 'marvajJa' aura 'kavalI' kahalAne lge| usa samaya magadha deza- hai| isa prakAra yahI jIva paramAtmA ho jAtA hai / kI rAjadhAnI rAjagRha (mAdhunika rAjagira) thI aura vahA~ apane isa tatvajJAnake AdhAra para bhagavAn mahAvIrane samrATa zreNika biMbasAra rAjya karate the| bhagavAn mahAvIra jIvanako sakhamaya, sazAMtipUrNa aura kalyANakArI banAnaka vihAra karate hue rAjagRha pahu~ce aura vipulAcala nAmaka lie kacha upayogI niyama sthira kiye| cUMki sabhI jIvapahAr3I para unakA sarvaprathama pravacana huthaa| unake upadezoMko dhAriyoM meM paramAtmA bananekI yogyatA rakhane vAlA jIva hajAroMkI saMkhyAmeM janatAne bar3e cAvase sunA aura grahaNa vidyamAna hai. ataeva sattAkI dRSTise ve saba samAna haiM aura kiyaa| phira koI tIsa varSoM taka bhagavAna mahAvIra dezake apanA-apanA vikAsa karanemeM svatantra haiN| ve saba apanebhinna-bhinna bhAgoMmeM vihAra karate rahe aura isIlie isa apane karmAnamAra nAnA gatiyoM aura bhinna avasthAoM meM pradezakA nAma 'vihAra' prasiddha huaa| unhoMne muni, arjikA, huaa| unhAna muni, aAjakA, vividha prakArake sukha-duHkhoMkA anubhava karate haiN| isameM na zrAvaka aura zrAvikA isa prakAra catuvidha saMghakI racanA koI devI-devatA unheM kSamA kara sakatA aura na de de kI, jisakI paramparA jainadharmake nAmase aAja taka bhI sakatA hai| ataeva pratyeka manuSyako apanI pUrI jimmedArIvidyamAna hai| kintu maiM yaha bAta nahIM mAnatA ki mahAvIra kA dhyAna rakhate hue apanA caritra zuddha aura unnatizIla bhagavAnake upadezoMkI paramparA kevala apaneko jainI kahane banAnA / banAnA cAhie / apanI isa jimmedArIko kabhI bhUlanA nahIM vAle logoMmeM hI vidyamAna ho| bhagavAna mahAvIrane jo cAhie aura na madAcArameM koI pramAda karanA caahie| amRtavANI varSAyI, usakA bhAratakI koTi-koTi jamatAne pramAda, bhUla aura aparAdha karanese kevala apanA hI burA pAna kiyA, jisakA prabhAva Aja taka bhAratIya janatA bhagmeM hotA ho, so bAta nahIM hai | apanI prAtmAkA adhaHpatana to kucha-na-kucha sarvatra pAyA jAtA hai| bihAra karate hue bhagavAna honA hI hai. kintu sAtha hI usake dvArA dUsare prANiyoMki pAvApurImeM pahuMce aura vahA~ karIba bahattara varSAko avasthAmeM ra vahA karAba bahattara varSAko avasthAma vikAsameM bhI bAdhA paDatI hai| aura yahI yathArthataH hisA hai| unakA nirvANa ho gyaa| prAcIna granthoM meM ullekha milatA hai jo vazIbhata hokara. yA prakAra-vaza athavA ki bhagavAna mahAvIrakA nirvANotsava dIpamAlikAoM dvArA chala-kapaTa bundirI, yA lobhavaza kucha anAcAra yA durAcAra manAyA gayA aura Ajakala jo dIvAlI manAyI jAnI hai, karate haiM, taba hama svayaM pApake bhAgI hote haiM aura dUsare vaha usI paramparAkI yotaka hai| prANiyoMko hAni yA coTa pahuMcatI hai, jo hiMsA hai| dUsare bhagavAn mahAvIrakA upadeza saMkSepameM yaha thA ki cetana jIvoMkA prANa-haraNa karanA to hiMsA hai hI, unako kisI aura jaba ye donoM alaga-alaga padArtha haiM, jinheM hama jIva prakAra hAni yA coTa pahuMcAnA bhI hisA hai, jisase sadAcArI aura ajIva tasva bhI kaha sakate haiN| ye donoM prakArake tatva manupyako sAvadhAna rahanA caahie| kimIkA prANa haraNa anAdi aura ananta hai / jIvakA jar3a bhautika tasvake sAtha karanA yA coTa pahuMcAnA jaimA pApa hai, usI prakAra corI anAdi kAlase sambandha calA pAtA hai| yahI usakA saMsAra karanA, mUTha bolanA, vyabhicAra karanA bhI pApa hai / yahA~ yA karma-bandhana hai| jIva zubha karma karatA hai, to use puNya- taka ki apanI aura apane kuTumbakI AvazyakatAoMse kA baMdha hotA hai aura vaha sukha bhogatA hai tathA svargako adhika dhana-saMcayakA lobha karanA bhI pApa hai| inhIM pAMca jAtA hai| aura jIva yadi azubha yA bure karma karatA hai, to pApoMse samAjameM nAnA prakAra kA vidvaSa, kalaha aura use pApakA bandha hotA hai, vaha duHkha bhogatA hai aura narakako saMgharSa utpanna hotA hai| yadi loga ina pA~ca pApoMkA parityAga jAtA hai| manuSyase lekara pazu pakSI, koTa, pataMga evaM vRSa, kara deM, to ve samAjake vizvAsapAtra aura prema-bhAjana bana
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa 13 bhagavAna mahAvIra aura unakA lokakalyANakArI sandeza [261 - jAte haiM aura kabhI bhI kisI deza yA kAlameM kisI kI suvidhAe~ utpana karaneke prayatnoM dvArA mAMsa-bhojanako aparAdha meM nahIM phaMsa skte| orase manuSyako ruciko haTAnekA prAyojana kreN| aba cUMki sabhI prANI paramAtmasva kI mora vikAsa kara rahe aura phaloMkA utpAdana bar3hAnA tathA zAka-bhojanAlayoMkI haiM, ataeva ve saba eka hI patha ke pathika haiN| ataH unameM jagaha-jagaha sthApanA aura unameM rucikAraka aura saste paraspara samajhadArI aura sahayoga evaM sahAyatA kI bhAvanA zAkamaya khAdya-padArthoko prastuta karanA isa dizAmeM ucita honI cAhie, na ki paraspara vidveSa aura kalaha kii| prayatna hoNge| vidveSakA mUla kAraNa prAyaH yaha huzrA karanA hai ki yA to Upara jo bhagavAna mahAvIra dvArA batalAye gaye hiMsA hama bhUla jAte haiM ki hama manuSya haiM, yA hamArI lolupatA Adi pA~ca pApa kaha pAye haiM, unameM antima pApakA kucha hameM manuSyatAme bhraSTa kara detI hai| inhIM do pravRttiyoMse vistArase varNana karanA Avazyaka hai| bhagavAnne svayaM bacaneke lie bhagavAn mahAvIrane madya aura mAMsake niSedha- rAjakumArakA vaibhava chor3akara akiMcana vrata dhAraNa kiyA kA upadeza diyA hai / zarAba pIkara manuSya bhUla jAtA hai thA / unhoMne gRhasthoM ko yaha upadeza to nahIM diyA ki ve ki vaha kauna hai aura anya jana kauna kaise haiN| isIse apanI samasta dhana-sampattikA parityAga kara deM, kintu apane zarAbIkA AcaraNa aviveka aura nirlajjatApUrNa ho jAtA lobha aura saMcaya para kucha maryAdA lagAnA unhoMne Avazyaka hai, jisase vaha nAnA prakArake bhayaMkara aparAdha kara baiThatA hai| batalAyA / saMsArameM jitane jIvadhArI haiM, unake khAne-pIne dharmAcAryoMne sadaiva madya-pAnako pApa batalAyA hai| Aja aura sukhase rahanekI sAmagrI bhI vartamAna hai / kintu manuSyasaubhAgyase hamArI rASTrIya kAMgresa tathA sarakAra bhI madyapAna meM jo aparimita lobha bar3ha gayA hai, usake kAraNa aisI ke niSedhakA prayatna kara rahI hai| unake isa pavitra kAryameM paristhiti utpanna ho gayI hai ki pratyeka manuSya yA sabhI vivekI aura dhArmika vyakyioMko sahayoga pradAna jana-samudAya saMsArakI samasta sukha-sampatti para apanA karanA caahie| adhikAra jamAnA cAhatA hai| isameM saMgharSa aura vidvaSa ___ mAMsa-bhojanakA niSedha madya-niSedhase bahuta bar3I avazyambhAvI hai| mahAvIra bhagavAn ne isa Arthika saMgharSasamasyA hai, kyoMki usakA sambandha prAdatake atirikta se manuSyako bacAneke lie hI parigraha-parimANa para bar3A bhojana-sAmagrIkI kamIse bhI hai / tathApi isa sambandhameM jora diyA hai| aura gRhasthoMko isa bAtakA upadeza diyA hameM prakRtike svabhAva aura mAnavIya saMskRtika vikAsakI hai ki ve apanI prAvazyakatAse vizeSa adhika dhana-saMcaya ora dhyAna denA cAhie / prakRti meM jo prANI mAMsa-bhakSI na kreN| yadi apanA karttavya karate hue nyAya aura nIti ke haiM, jaise zera, vyAghra ityAdi, ve krUra-svabhAvI aura nirupayogI anusAra dhanakI vRddhi ho ho, to usa atirika pAye jAte haiN| zikSAke yogya, upayogI aura mRdu-svabhAvI unheM auSadhi, zAstra, abhaya aura pAhAra ina cAra prakArave hI prANI siddha hue haiM, jo mAMsa-bhAjI nahIM haiM-zuddha ke loka-hitakArI dAnoMmeM lagA denA cAhie / arthAt zAka-bhojI haiM-jaMse hAthI, ghor3A, U~Ta, gAya, baila, bhaisa sampasa gRhasthakA unhoMne yaha kamya batalAyA ki vaha ityAdi / eka vaijJAnika zodhaka anusAra manuSya-jAtikA apanI sampattikA sadupayoga logoMko prANa-rakSAke upAyoMvikAma bAnaroMse huA hai, aura jaisA ki hama bhalI bhAMti meM, zikSA aura vidyAka pracAra meM, roga-vyAdhiyoMke nivAraNajAnate haiM, bAnara zuddha zAka aura phala-bhahI hotA hai| meM tathA dIna-duHkhiyoMko bhojana-vastrAdi pradAna karanemeM prANIzAstra ke vijJAtA batalAte haiM ki manuSyoMke dA~toMkI kara DAle / maja prAcArya vinobA bhAve apane bhUdAna-yajJaathavA usake hAtha-pAMvoM kI racanA mAMsa-bhakSI prANiyoM jaisI ke Andolana dvArA jisa manovRttikA nirmANa karanekA nahIM hai| isIse mAMsa-bhojI manuSyoMke dauta jalda kharAba ho prayatna kara rahe haiM, usI vRttika nirmANakA upadeza bhagavAn jAte haiM aura usase kaI bImAriyoM bhI utpana ho jAtI haiM, mahAvIrane Ajase aDhAI hajAra varSa pUrva diyA thaa| yahI jinase zAka-bhojI manuSya bahudhA bacA rahatA hai| ataeSa nahIM, bhagavAnke usa zAsanako unake abuvApiyoMne bhagavAn mahAvIrake anuyAyiyoMkA kartavya hai ki ve ina bhAjase koI reda hajAra varSa pUrva hI 'soMdava-tIrtha' kA vaijJAnika zodhoMke pracAra dvArA tathA zAka-bhojana nAma bhI diyA hai| prAcArya samantabhadrane bhagavAra mahAvIra
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 ] anekAnta [ varSa 13 ke 'sarvodaya-tIrtha' ke jo lakSaNa batalAye haiM, ve sarvodaya- dvArA batalAye gaye ahisA-pradhAna mArgakA pUrNata: anubhAvanAkI vRddhi aura puSTimeM Aja bhI bahuta sahAyaka ho karaNa hai| - sakate haiN| jaba sabhI vicAra-dhArAokA samanvaya kiyA jAe, svammAmi sabba-jIvAnaM mamve jIvA khamantu me| kisI eka mata yA dalakI puSTi aura pakSapAta na kiyA jAe, mettI me sanva-bhUdasu varaM mama na kavi // kintu samaya aura AvazyakatAnu gara gauNa aura mukhyake saba jIvoMsa dezAMse aura rASTroMse hamArA koI vidveSa bhedase eka yA dUsarI bAtako pradhAnatA yA apradhAnatA de dI nahIM, aura hama cAhate haiM ki ve saba jIva, deza aura rASTra jAe, aura dRSTi rakhA jAe saba prakArakI jana-bAdhAoMko hamase bhI koI vidveSa na rkheN| sabase hamArI mitratA hai, dUra karanekI, nathA jora diyA jAya nyAya aura nItike zAzvat vaira kisIse bhI nhiiN| paraspara AkramaNa nahIM karanA, dUsare kI gati-vidhimeM vyartha hastakSepa nahIM karanA, milakara rahanA, siddhAntoM para, tabhI parvodaya-tIrthakI saccI sthApanA ho sahayoga rakhanA, jInA aura jIne denA ityAdi samasta sakatI hai| isa sarvatomumbI. sarvahitakArI kalyANa-bhAvanA bhAvanAe~ ahiMsAvRttika vyAvahArika rUpa hI to haiM, jisa kA vistAra bhagavAna mahAvIra dvArA pratipAdita anekAnta puSTi dekara saMsAra bharameM phailAnA tathA vyakkiyoM, samAjoM aura middhAMta meM pAyA jAtA hai, jisake dvArA saba prakArake matabhedoM aura virodhoMko miTAkara ekanva aura sahayogako sthApanA rASTroMke jIvanameM utAranA hama sabakA mahAn punIta kartavya honA caahie| yahI bhagavAn mahAvIrako janma-jayantI kI jA sakatI hai| kyA hI acchA ho, yadi AjakA virodhI manAnekA maccA phala hogaa| vicAroMke kAraNa marvanAzakI ora bar3hatA huzrA mAnava-samAja mujhe yaha jAna kara baDA harSa hai ki bhagavAna mahAvIrake bhagavAna mahAvIrakI anekAntAtmaka samanvayakArI vAgIko inhIM saba vizva kalyANakArI upadezoMkA adhyayana karane tathA samajha kara usase lAbha utthaae| unake zAsana para AdhArita sAhityakA zodha aura paThanaAja saMsArameM cAroM ora nara-saMhArakI AzaMkA phaila rahI pAThanako vizeSa suvidhAyeM utpanna karaneke lie unakI isI hai| yuddhake bAdala bAraMbAra uTha-uThakara garjana-tarjana kara rahe janma-bhUmi para eka vidyApIThake nirmANakA prayatna kiyA jA haiM aura jina mahAbhayaMkara pralayakArI astra-zastroMkA aAjake rahA hai / jo sajjana isa puNya-kAryameM vizeSa rUpase prayatnavijJAna dvArA AviSkAra huA hai, unake nAma aura guNa zIla haiM, unameM mujhe vaizAlI-saMghake pradhAna mantrI zrI suna-sunakara hI niraparAdha nara-samAja kaoNpa-kauMpa uThatA hai| jagadIzacandra mAthura jIkA nAma pramukhatAsa dhyAnameM AtA aise mamanameM hamAre dezakI rAjanItiko nirdhArita karane vAle haiN| maiM mAthura jI aura unake samasta mahayogiyoMkA unakI paMDita javAharalAla neharune jo paMcazIla' kI ghoSaNA kI hai, isa uttama yojanAke lie abhinandana karatA hU~ aura prArthanA vaha bhAratIya saMskRtika parvathA anukUla evaM bhagavAna mahAvIra karatA haiM ki unakA yaha mahAn saMkalpa pUrNataH saphala ho| 'anekAnta' kI purAnI phAileM 'anekAnta' kI kucha purAnI phAileM varSa 4 se 12 veM varSataka kI avaziSTa haiM jinameM samAjake labdha pratiSTha vidvAnoM dvArA itihAsa, parAtatva, darzana aura sAhityake sambandhameM khojapUrNa lekha likhe gaye haiM aura aneka naI khojoM dvArA aitihAsika gutthiyoMko sulajhAnekA prayatna kiyA gayA hai / lekhoMkI bhASA saMyata sambaddha aura sarala hai / lekha paThanIya evaM saMgrahaNIya haiM / phAileM thor3I hI zeSa raha gaI haiN| ataH maMgAnemeM zIghratA kareM / pracArakI dRSTise phAiloMko lAgata mUlya para diyA jaayegaa| posTeja kharca alaga hogaa| mainejara-'anekAnta', vIrasevAmaMdira, dillI
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra jayantI ke avasara para rASTrapati aura pradhAnamaMtrI kA bhASaNa ahiMsAke binA saMsArameM vAstavika zAMti asaMbhava jaina sAhitya ke pracAra para jora rASTrapati kA mahatvapUrNa bhASaNa bhArata ke rASTrapati DA. rAjendraprasAda ne dinAMka ina granthoMko prakAzameM lAyeM aura jinake pAsa jJAna 7 aprela 5 ko ukta mahAvIra jayantI-samAroha meM ve inakA yogya sampAdana kare tathA jinake pAsa kucha bhASaNa karate hue kahA ki 'saMsAra meM ahiMsA ke nahIM hai ve isase phAyadA uThAyeM aura jo jainetara haiM ye siddhAnta ko svIkAra kie binA vAstavika zAnti jaina vicAroMse paricita hoN|' asambhava hai / 2500 varSoM se jaina dharma ke pracArakoM Aja hI mujhe bihAra ke rAjyapAla ne likhA hai kI aTUTa paramparA Aja taka calI A rahI hai aura ki vahA~ vaizAlI meM jaina-jhAna pratiSThAna ke lie pA~ca unake vidvAn tathA munigaNa aneka grantha likhate A rahe haiM, magara to bhI yaha duHkha ke sAtha kahanA par3egA lAkha ikamuzta aura 5 hajAra prati varSa 5 varSa taka ki unake sAhitya se mAma logoM ko paricaya bahuta dene kA eka jaina bhAIne unheM vacana diyA hai| hameM jyAdA nahIM huaa| unake sahastroM hastalikhita grantha harSa hai ki bhagavAna mahAvIra kA janma bihAra meM vaizAlI pustakAlayoM aura saMgrahAlayoM meM chiSe rahate haiM, yahA~ meM huA aura vahIM pAvApura meM unakA nirvANa huaa| taka ki unako tahakhAnoM meM surakSita rakhA huA hai| unhoMne 12 varSa taka tapa bhI vihAra meM hI Asa-pAsa hAla meM maiM jaisalamera gayA thA vahA~ maiMne tahakhAne meM bhI kiyA hogA / jahA~ jahA~ unhoMne tapa kiyA una sthAnoM tahakhAnA aura usa nahakhAne meM bhI tahakhAnA dekhA, jahAM kI zrAja khoja honI caahie| ve mahApuruSa the, unake jaina grantha mujhe dikhAye gye| jinake pAsa dhana hai siddhAntoM se hI duniyAme zAnti ho sakatI hai|' hathiyArakA jabAba hathiyAra nahIM ahiMsA hai| caitra zuklA 13 vI niH 10 2481 dinAMka 5 kyA acchAI hai, kyA burAI hai ? hama logoM meM raTe bhaprela 1645 ko 'kaoNsTITayUzana klaba' naI dillI meM hue sabaka ko doharAne kI Adata hai| savAla hai ki bhAyojita mahAvIra-jayantI ke samAroha meM bhASaNa hameM kyA karanA hai ? hameM mahApuruSoM ke siddhAnboko karate hue bhArata ke pradhAnamantrI paM. javAharalAla neharU jIvana meM utAranA hai, apane hI nahIM, balki rASTra ke ne kahA ki hathiyAra kA javAba hathiyAra se nahIM balki aura vizeSakara antarrASTrIya jovnmeN|' zAntimaya DhaMga se mahisA se denA caahie| hamAre aNubama kI carcA karate hue unhoMne kahA-bhAja mahApuruSoM-gA~dhI jI tathA mahAvIra svAmI ne zAnti saMsAra meM eTamabama aura hAIDrojana bama kI carcA hai, va ahiMsA ke mArga para calane ke lie upadeza diye| lekina isakA jabAba ahiMsA se diyA jA sakatA hai, bAja eka mahApuruSa ko jayantI hai| munAsiva hai ki hathiyAra se nhiiN| hathiyAra se hathiyAra kA koI javAba hama unake siddhAntoM ko yAda kare aura nanakA tarjumA nahIM, kyoMki apane hathiyAra se apane ko hI khatarA apane jIvana meM kreN|' bhAge neharU jI ne kahA-jahA~ hai| hameM isa zakti kA upayoga zAnti kAyama karane taka jaina siddhAntoM kA matalaba hai, ve ahiMsaka hI haiN| meM karanA cAhiye hameM khuzI hai ki hama mahaphUja hai, hama mahApuruSoM ke siddhAntoM kI ora dhyAna kama dete hama utane khatare meM nahIM jitane aura deza haiM / kAraNa haiM aura tamAzA karate haiM. dUsaroM ko dikhAne ke lie| hama lar3anA nahIM cAhate / para Aja koI mahaphUja naho, Apa hI nahIM hama maba karate haiN| munAsiba to yaha hai jaba ki Aga saba jagaha laga gaI hai / javAba gAliki hama bhagavAna mahAvIra ke siddhAntoM kA pAlana kreN| vana eka hI hai aura vaha hai gAMdhI jI tathA bhagavAna Ajakala duniyA TeDI hai, khataranAka hai / hama eka mahAvara ke zAntimaya siddhAntoM para calane kaa| bhagadUsare ko bhalA burA kahate haiM / eka deza dUsare deza ko vAna mahAvIrane unheM dharma va samAja taka sImita dhokhA detA hai / netA loga eka dUsare deza para iljAma rakhA, gA~dhI jI unheM rAjanIti meM lAye / hama mahAzakti jagAtehameM apane dilI ko TaTolanA cAhiye, kA mukAbalA mahAzaki sena kreN|'
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAna vidhAna sabhAmeM nagnatA pratiSedha vidheyaka (zrI choTelAla jaina) rAjasthAna vidhAnasabhAmeM jo pazuli virodha bila sudhAra kara cukI hotI kyoMki samAjameM bahuta bar3I saMkhyA peza hai usIkI pratikriyA svarUpa yaha lagna upasthiti tathA vidvAnoM, vicArakoM aura sudhArakoM kI hai| pradarzana (pratiSedha) vidheyakake 1955 zrI bhImasiMha jI digambara jaina muniyoMkI caryA itanI kaThora hotI hai bhUtapUrva jAgIradAra maDAvAne upasthita kiyA hai| bhAratamaM ki inakA rAstoMmeM nikalanA bahuta hI kama hotA hai / kevala kahIM bhI digambara sAdhuoMke vihAra para pratibandha na thA aura eka bAra bhojana aura zaucake lie bAhara jAte haiN| sUryAstana aba taka hai to bhI rAjasthAnameM ukta arAjakIya bila se sUryodaya taka inakA gamana bilkula banda rahatA hai| bhojana aura jala bhI kevala jainIke yahA~ lete haiM, so bhI yaha vidheyaka digambara jaina samAjaka mUlabhUta siddhAMtakA khar3e khar3e, pANi pAtra (hAthoM para) se hI lete haiM, rAtrighAtaka hai| pAzcAtya saMskRtisa prabhAvita Ajake kAlameM ve mauna pUrvaka rahate haiM / inakA rAta dina dharmadhyAnameM sattAdhArI dharmakI paribhASAmeM hI parivartana lAnA cAhate haiN| ma hA pAravatana lAnA cAhate haiN| ho vyatIta hotA hai| unakA mana pavitra aura zarIra tathA prAcInakAlameM nIti aura caritrakI zikSA prApta karaneka liye iMdriya-viSayoM para vijaya hotI hai| astu / vidoMsa loga bhArata prAta the, para Aja bhAratavAsI apanA mArga-darzana videzoMsa prApta karate haiN| dhArmika hastakSepa vidheyakakA duSprabhAva karane vAle vidheyaka kadApi ucita nahIM kahe jA sakate haiM yadyapi isa vidheyaka dvArA di0 jainoMke atIva prAcIna aura ve sahanIya bhI nahIM ho sakate haiM jo anyAya aura paramparAgata dRr3ha siddhAntako prAghAta pahuMcAnakA pradhAna aura paramparAgata dRr3ha siddhAntakA AdhA musalima aura krizciyana jaise videzA aura mUrti-pUjAke prAzaya hai, to bhI isakA prabhAva anya sampradAyoMmeM bhI mahA virodhI zAsana kAla meM nahIM huA vaha aba svatantrakAla- pdd'egaa| digambara mUrtiyoMke nidarzana prAgaitihAsika kAlase meM ho rahA hai| jisa zAsanameM janatAko yaha vizvAsa Aja taka jo upalabdha haiM unameM jainoMke aura zaivoMse dilAyA gayA thA ki zAsana sadA dharmanirapekSa notiko vizeSatAse alabdha haiM mohana jodaDokI cAra hajAra varSa apnaavegaa| usI zAsanake katipaya sadasya jinakA sAMskRtika prAcIna zivajIkI tathA dhyAnamagna di. sAdhuke citra aura prAgaitihAsika jJAna nyUna hai aura jo apane dharmasa prakAzita ho cuke haiN| donoMke digambaratvameM antara itanA viparIta dharma vAloMkA anta karane para hI tula gaye haiN| hI hai ki jainoMke digambara bilkula nagna vastrAbhUSaNase rahita digambara muniyoM aura mUrtiyAMkA astitva kama sa-kama 4000 hote haiM aura zizna par3A huA hotA hai, jabaki zivajIkI hajAra varSosa Ajataka avicchinna rUpase bhAratameM prApta ho mUrti vastrAbhUSaNa sahita hotI hai aura liMgako urdhva rUpase rahA hai| prAcInakAlameM mahArAja candragupta maurya aura itanA uThA hA dikhAyA jAtA hai ki vaha mAno nAbhikI mahArAja khAravala sarokhe prasiddha samrAToMne bhI digambara hI sparza kara rahA ho| isa prakArase Urdhva liMga zivakI dIkSA grahaNa karake prAtma-kalyANa kiyA thA aura unakI mUrtiyoM aneka jagaha pAI jAtI haiN| guDimallamake parazumahArAniyoM digambara sAdhuoMko navama bhakisa AhAra dAna rAmezvara mandirameM I0 pUrva dUsarI zatAbdIkI mUrti hai jisakI dekara apaneko kRtArya mAnatI thiiN| isa prakArake aneka rAjA pUjAke liye lAkhoM hindU pAte jAte haiN| Urdhvaliga zivakI mantrI aura senAnAyakoMke raSTAnta itihAsa meM upalabdha haiN| mUrtiyA~ bhAratameM sarvatra upalabdha haiN| kalakattAke myujiyamameM parigraha tyAgako carama sImA para pahuMcane vAle ina parama caturtha zatAbdIkI kozamase upalabdha ziva-pArvatIko eka tyAgiyoMne jitanA loka kalyANa kiyA hai utanA kisI mUrvi hai jisameM Urdhva liMga spaSTa rUpase aMkita hai| anyane nahIM kiyaa| inake samparkameM Akara ghora vyabhicArI amarAvatI, sAMcI AdikI do hajAra varSa prAcIna aisI bhI sadAcArI bana gae aura aba bhI banate haiN| naMge baccoM- mUrtiyA~ upalabdha haiM jinako zilpIne strAbhUSaNoMse AcchAdita ko dekha kara jaise kisIke manameM kleza utpanna nahIM hotA, kara diyA hai para unakA ligabhAga spaSTa pradarzita hotA hai| vaise hI parama tapasviyoMke darzanase kleza kaise ho sakatA hai? bauddhoMke kumbhaMDa yakSakI mUrtimeM usake bar3e aMDakozako yadi aisA hotA to bhAratakI digambara samAja kabhIkA yaha pradarzita karate hue usakA nAma nirdeza huA hai| aisI
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 10 rAjasthAna vidhAna sabhAmeM nagnatA pratiSedha vidheyaka 265 mUrtiyA~ mathurAmeM upalabdha hai| bhairavakI mUrti vastrAbhU.Na tAkA samarthana bhI kiyA hai / bhale hI isa ghora tapasyAke hote hue bhI liMgako darzanIya rakhA jAtA hai aura yahI hAla pratIka unameM Aja upalabdha na hoN| bhikSATana ziva aura sadAziva brahamendrakA hai| dArAzvaram bhAratameM Ane vAle videzI yAtriyoMne jaise grIka, cIna meM to bhikSATana mUrti di.zivakI isa prakAra kI hai, jisameM prarayA Adi ne di0 sAdhuoMke prabhAva aura tapasyA para striyA~ zivajIke sundara rUpase lupta hogaI haiM aura unake vastra prakAza DAlA hai jinase unake nirvAdha vihAra para spaSTa prakAza khula kara par3hate hue pradarzita kiye gae haiN| par3atA hai / musalamAna rAjyakAlameM musalima zAsakoMne tatpa___ grIka (yUnAna) logoMke zaktike devatA harakyUlizako zcAt aMgrejoMne bhI digambara sAdhunoMke prati apanA bhAdara bar3I bar3I kalApUrNa mUrtiyA~ jo prasiddha saMgrahAlayoMmeM gauravake prakaTa kiyA thA, isake bhI pramANa upalabdha haiN| sAtha pradarzita hotI haiM / ve nagna hotI haiM aMgopAga sahita zravaNabelagolA (maisUra) kI jagata prasiddha gomaTezvarakI mUrtiyoMke atirika kevala liMgakI pUjA to bhAratake konekone- vizAla digambara martike darzana karaneke liye bhAratIya hI nahIM meM pracalita hai| kyA inakA bhI anta rAjasthAnameM kiyA kinta vidazoMse bhI loga darzana karaneke liye pAte haiM, aura jAyegA ? pUre nagna liMga devatAko pUjA jaba varjitakI jA usa vItarAga tapasvIkI mudrAko dekhakara natamastaka ho jAte hai, rahI hai naba kaTe hue aMga bhAgakI pUjAkA astitva kisa bhArata sarakArane bhI usa divya mUrtiko bhAratake gauravakI prakAra raha sakegA? yaha vicAraNIya hai| isake liye kyA vasta mAna kara use surakSita rakhanekI ghoSaNA kI hai| isI lAkhoM jainoMke virodha-sUcaka abhimatakA Adara isa vidheyaka prakAra bhAratakaM myUjiyamoM (saMgrahAlayoM) meM digambara jana dvArA mAnya hogA? muniyoM gauravake sAtha pradarzita hai| jina pAzcAtya dezoMke digambaratvakA prabhAva logoMko nagnatAke virodhI mAnate haiM unake saMgrahAlayoM meM bhI digambara jaina sAdhuoMkA rAjaprasadoMmeM padaNa honA digambara jaina mUrtiyoM Adarake sAtha rakkhI jAtI haiM aura samrA zrIra samrAjJI apanA ahobhAgya samajhate the aura unheM kalAke pArakhI loga unake darzanoMse prabhAvita hote haiN| navadhA bhakripUrvaka AhAra dAna dekara apaneko dhanya mAnate gata disambarameM rAjya sabhAmeM apane eka bhASaNameM prasiddha the| aura unake sAdupadezako ve kevala grahaNa hI nahIM karate the kalAkAra pRthvIrAjakapUrane kahA thA ki-'jenevAmeM maiMne bilkukintu jIvanameM utAra kara svayaM sAdhudIkSA taka le lete the| la naMge nAcako pAsase dekhA, isase zraddhA hotI hai ki itanA una parama tyAgItapasviyoMkA Aja alpa samayake liye mArga- sundara zarIra ho sakatA hai|' taba bhalA nirvikAra aura meM calanA hI khaTakamakatA hai isakI svapnameM bhI pAzA nahIM nirmita di. muniyoMke darzanoMse vItarAgatA aura bhakti hI thii| jAgRta ho to isameM kyA Azcarya hai? unake darzanoMse jisa sampradAyakA atIva uccakoTikA sAhitya gata tIna manuSya ke hRdayameM vikAra utpanna ho hI nahIM sakate, yaha to hajAra varSoMse nirantara samRddhiko prApta hotA huzrA, saMskRta, bhAvanAkI bAta hai / ho, yadi dama bosa kaluSa hRdaya vyaktiprAkRta tAmila kannaDa, apabhraMza, rAjasthAnI aura gujarAtI yoMkI bhAvanA vigar3hatI ho to isake liye eka prAcIna Adi sabhI bhASAoM meM upalabdha hai aura vibhinna viSayoMka akAmya siddhAntakA galA nahIM ghoMTA jA sktaa| atirikra tarkazAstra aura apane mindvAntako (digambaravake) yaha koI nayA dharma to hai nahIM ki use banda karanekI itanI sabalatAse pratipAdana karane vAlA hai ki usake sAmane AvazyakatA ho / yaha to itihAsakAlase aba taka nirvAdhita virodhiyoMko bhI lohA mAnanA par3A hai| rUpase calA A rahA hai, phira dharmanirapekSa sarakArakA yaha saMsArake kisI bhI sampradAyane digambaratva (aparigrahavAda) kartavya nahIM hai ki vaha sabhI dharmavAloMke vizvAsoMmeM bAdhA kA virodha nahIM kiyA hai aura usakI prazaMsA aura upAdeya- na phuNcaaye|
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya paricaya aura samAlocana -varAMgacarita, mUnakartA jaTAmihanandI anuvAdaka dezameM 'tAmila-veda' ke nAmase prakhyAta hai| yaha usI mahApro. khuzAlacandajI ema. e. sAhityAcArya gorAvAlA, prakA- kAbyake kAmapuruSArthako chor3akara zeSa sampUrNa granthakA saMskRta zaka, maMtrI sAhitya vibhAga bhArata di. jaina saMgha caugasI hindI gadya-padyAnuvAda hai / jisake kartA prajJAcA paM. mthuraa| sAija 22x26 pRSTha saMkhyA saba milA kara 10. goviMdarAyajI zAstrI haiM jinhoMne isa pranthakA adhyayana manana sajilda pratikA mUlya pAta rupyaa| parizIlanakara saMskRta aura hindIkI sarasa kavitAmeM isa mula kAmya-granthakA anveSaNa 1. pa. ena. rakhanekA upakrama kiyA hai / granthameM 108 pariccheda yA upAdhye ema. e. ne kiyA aura svayaM mampAditakara mANika- adhyAya haiM jinameM sadAcAra, dharma, Izvara stuti, sayama, candra granthamAlA dvArA prakAzameM lAyA gyaa| jaTAsiMha nandI- bheda, paropakAra, satya, dAna, kIrti, mAdi 108 viSayoM para ne isa mahAkAvyameM 3, sagoM aura tIna hajAra ATha sau prakAza DAlA gayA hai / yaha nItikA mahAkAnya hai, granthake sosa rakhokoMmeM rAjA parAMgakI jIvana-kathAkA paricaya sabhI prakaraNa rocaka aura paThanIya haiM aura lokopayogI haiN| karAyA hai, jisameM varAMgakI dharma-niSThA, sadAcAra, kartavya pAI saphAI acchI hai, aise sundara saMskaraNake liye paMDitaparAyaNatA, aura zArIrika tathA mAnasika vipattiyoM meM mahi- jI badhAIke pAtra haiN| majilda pratikA mukhya 10) kuSa mAtA, viveka aura sAhasake sAtha bAhya aura antarakaSAya adhika jAna par3atA hai| zatruoMko dabAne, umakI zakti kSINa karane unheM azaka evaM 3-pANDava purANa bhaSTAraka, zubhacandra, anuvAdaka paM. amamartha banAne athavA una para vijaya prAptikA ullekha jinadAsa zAstrI prakAzaka, jIvarAja graMthamAlA zolApura / kiyA gayA hai| rAjA vagaMga jainiyoMke 12veM tIrthakara bhagavAna pRSTha saMkhyA 568 bar3A mAija, mUlya sajilda pratikA 12) meminAtha aura zrIkRSNake samakAlIna the| pranthakArane pranyameM rupyaa| upajAti, mAlabhAriNI, bhujaMgaprayAta aura dra navilambita prastuta pranyameM mahAbhArata kAlameM hone vAle yaduvaMzI mAdi vividha chandoMkA upayoga kiyA hai / graMthakA kathA bhAga kaurava aura pAMDavoMkA caritra kaH hajAra zlokoMmeM diyA huA marama aura sundara hai / prastuta graMthakA yaha hindI anuvAda hai| mahAbhAratako kathA hindU jaina bauDa pranthoM meM aMkita bahuta sundara aura mUlAnugAmI hunA hai| aura prophemara pAI jAtI hai| yadyapi unameM paraspara kucha bhedoMke sAtha mAhabane use lalita bhASAmeM rakhanekA upakrama kiyA hai, bhASA kathanopakathanoM meM vaiziSTa mila jAtA hai| phirabhI pranthakAroM meM muhAvarevAra aura sarala hai| anuvAdakane pranyameM mUla pacoMke eka dUsareke anukaraNakI spaSTa chApa dikhAI par3atI hai| nambara bhI yathAsthAna de diye haiM jinase padyoMke artha ke sAtha anuvAda bhI acchA hai| mUla zlokoMkA milAna karane meM subhItA ho jAtA hai / nya paM. bAlacandrajI siddhAnta zAstrI dvArA likhI gaI isa antameM pAribhASika koSabhI de diyA hai jisase mvAdhyAya granthakI prastAvanA gboja pUrNa hai| usake par3hanese granthakA premiyoMko zabdoMke artha jAnane meM vizeSa suvidhA ho gaI hai, nicoda mahaja hI mAlUma ho jAtA hai / aura kathAvastuke marmagraMthakI prastAvanA sundara aitihAsika dRSTiko pyakra karate hue kA bhI patA cala jAtA hai| sAthahI grandhakI racanA zelI likhI gaI hai| isa taraha anuvAdakajIne hindI bhASA Adike sambandhameM vicAra ho jAtA hai| graMthake anta meM poM. bhASiyoMke lie ukta pranthako paThanIya banA diyA hai| isake kA anukrama na honA khaTakatA hai / mAthameM grantha nirdiSTa liye anuvAdaka aura prakAzaka donoM hI dhanyavAdake rAjA, rAja maMtrI, zreSThI aura vividha dezoM AdikA paripAtra haiN| cAyaka pariziSTa bhI rakhanA Avazyaka thaa| phira bhI jIva2-kurakha-kAmya, mUlakartA vivallUvara-elAcArya, anu- rAja granthamAlAkA prakAzana sundara hupA hai| isake liye graMtha pAvaka, saMskRta-hindI gadya-padya paM. govindarAyajI zAstrI, mAlAke saMcAlaka mahodaya dhanyavAdake pAtra haiN| bAzA hai yaha maharaunI |bkaashk svayaM, pRSTha saMkhyA 350, majida prati- pranthamAlA bhaviSyameM aura bhI sundaratama prakAzanoM dvArA jaina kA mUlya ..) / saMskRtike saMrakSaNake sAtha usake pracArameM vizeSa yoga degii| mUla grantha tAmila bhASAkA mahAkAvya hai jo tAmila -paramAnanda jaina
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrasevAmandirake surucipUrNa prakAzana (1) purAtana - jainavAkya sUcI - prAkRtake prAcIna 64 mUla pranthAkI padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdigranthoMmeM uddhRta dusare padyAMkI bhI anukramaNI lagI huI hai / saba milAkara 25353 padya vAkyoMkI sUcI | saMyojaka aura sampAdaka mukhtAra zrIjugalakizorajI koSApUrya mahatvako 70 pRSThakI prastAvanA alaMkRta, DA0 kAlIdAsa nAga ema.e DI. liT ke prAkkathana ( Foreword) aura DA0 e. ena. upAdhyAya ema. e. DI. liTa kI bhUmikA (Introduction) bhUSita hai, zodha ke vidvAnoM ke liye atIva upayogI bar3A sAija, sajilda jisakI prastAvanAdikA mulya alagame pAMca rupaye hai) " (2) Apna parIkSA-zrIvidyAnandAcAryako svopajJa saTIka apakRti, AzokI parIkSA dvArA Izvara-viSayaka sundara marasa aura sajIva vivecanakI lie hue, nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajI ke hindI anuvAda tathA prastAvanAdisaM yukta, sajilda / ... 8) (3) nyAyadIpikA yAya-vidyAkI sundara pAMdhI, nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajIka saMskRrnATippaNa, hindI anuvAda, vinnana prastAvanA aura aneka upayogI pariziSTase alaMkRta majinda -- , - ... 9 4) svayambhUnAM samannabhAvanA apUrva grantha munnAra zrI jugalakizora jIke viziSTa hindI anuvAda, vandara caya samanma-paricaya aura bhaktiyoga, jJAnayoga tathA karmayogakA vizleSaNa karatI huI mahatvakA 106 pRSThako prastAvanA suzobhita (4) stutividyA - svAmI samantabhar3akI anAMtho kRti, pApAMke jItanekI kallA, saTIka, sAnuvAda aura zrIjugalakizora sunArako mahatvakI prastAvanAdi alaMkRta sundara jinda-mahina 2) 111) (5) adhyAtmakamalamAnagaDa paMcAdhyApIkAra kavi rAjamalakI sundara AdhyAtmika racanA, hindI anuvAda- mahila aura jugalakizorako pUrNa pRSThakI vistRta prstaavnaabhuussit| 911) ... ... ... (7) yuktyanuzAsana-nasvajJAna paripUrNa samantabhadrakI asAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka hindI anuvAda nahIM 21) huA thA | mukhtArazrIke viziSTa hindI anuvAda aura prastAvanAdise alaMkRta, sajilda / 15) zrIpurapAzvanAthastotra yAcA vidyAnandaracita mahatvako stuti, hindU anuvAda sahita (6) zAmanacatustrizikA - ( nIrthaparicaya ) muni madanakIko 13 vI zatAbdIko sundara racanA, hindI 1) anuvAdAditi / ... ... 5) ... (10) satsAdhu-smaraNa- magalapATha - zrIvIra varddhamAna aura unake bAda ke 21 mA AcArya ke 137 puNya smaraNAMkA mahatvapUrNa saMgraha mukhtArakSaka hindI anuvAdAdi- mahina 11) // ) (11) vivAha-mamuddezya gumnArathIkA jimmA huA vivAhakA sapramANa mAmika aura tAtvika vivecana huzrA (12) anekAnna rakha laharI-anekAnta jase gura gambhIra viSayako yaha saralatAse samajhane-samajhAnekI kuMjI, mukhtAra zrI jugalakizora- likhita / 1) (13) anityabhAvanA - AA. padmanandI kI mahAyakI racanA, guruvAraoke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita ) (14) tasvArthasUtra - (prabhAcandrIya) mukhtArIke hindI anuvAda tathA vyAkhyAsaM yuta / (14) zravaNabaMgAla aura dakSiNake anya jainatItha kSetra nA0 rAjakRSNa jainakI sundara sacitra racanA bhAratIya purAtatva vibhAgakaM DipTI DAyarekTara janarala DA0TI0 ena0 rAmacandranakI mahatva pUrNa prastAvanAme alaMkRta 1 ) nATaye saba grantha ekasAtha lenevAloMkA 38 // ) kI jagaha 30 ) meM mileMge / 1) 5) ... vyavasthApaka 'vIrasevAmandira-granthamAlA' vIra sevAmandira, jaina lAla mandira, cA~danI cauka dehlii| (m)
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ ***44,4241.141.4H4444444 kAntake saMrakSaka aura sahAyaka 101) bATa zAntinAthajI kalakattA 101) bA0 nirmalakumArajI kalakattA 101) bATa motIlAla makmvanalAlajI, kalakattA 102) bATa badrIprasAdajI marAvagI, 101) bATa kAzInAtha jI. 101) bA0 gopIcanda rUpacandrajI 101) bATa dhanaMjayakumArajI 101) bA0 jItamalajI jaina 101) bA0 cirajIlAlajI sarAvagI saMrakSaka 1500 ) bA0 nandalAlajI sarAvagI, kalakattA 251) bA0 choTelAlajI jaina sarAvagI 251) bAda mohanalAlajI jaina lagecU 251) lA gulajArImala RSabhadAsajI 051) bA0 RSabhacandra (B.B.C. jaina 251) bA0 dInAnAthajI sarAvagI 254) bATa ratanalAlajI jhAMjharI 251) bA0 baldevadAsajI jaina sarAvagI 251) seTha gajarAjajI gaMgavAla 251) meTha sutralAlajI jaina 251) bA0 mizrIlAla dharmacandrajI 251) seTha mAMgIlAlajI 051) seTha zAntiprasAdajI jaina 35 19 251) bA0 vizanadayAla rAmajIvanajI, puraliyA 251) lA0 kapUracanda dhUpacandajI jaina, kAnapura 251) bA0 jinendrakizorajI jaina jauharI, dehalI 251) lA0 rAjakRSNa premacandajI jaina, dehalI 251) bA0 manoharalAla nanhemalajI, dehalI 251) lA0 trilokacandajI, sahAranapura 251) seTha chadAmIlAlajI jaina, phIrojAbAda 251) lA0 raghuvIra siMhajI, jainAvAca kampanI, dehalI 251) rAyabahAdura seTha harakhacandajI jaina, rAMcI 251) seTha vIcandajI gaMgavAla, jayapura 101) bATa ratanalAla cAMdamalajI jaina. rA~cI 101) lATa mahAvIraprasAdajI ThekedAra, dehalI 101) lA0 ratanalAlajI mAdIpuriyA, dahalI 101) zrI phatahapura jaina samAja, kalakattA 102) gupra sahAyaka, sadara bAjAra, meraTha 101) zrI zIlamAlAdevI dharmapatnI DA0zrIcandrajI, eTA, 101) lA0 makkhanalAla motIlAlajI ThekedAra, dehalI 101) bA0 phUlacanda ratanalAlajI jaina, kalakattA 101) bA0 surendranAtha narendranAthajI jaina, kalakattA 101) bA0 vaMzIdhara jugalakizorajI jaina, kalakattA 101) bA0 badrIdAsa AtmArAmajI sarAvagI, paTanA 101) lA0 udayarAma jinezvaradAsajI sahAranapura 101) bA0 mahAvIraprasAdajI eDavokeTa, hisAra 109) lA0 balavantasiMhajA, hAMsI ji0 hisAra 101) seTha jagvIrAma baijanAtha sarAvagI, kalakattA 101) bAbu jinendrakumAra jaina, sahAranapura 109) vaidyarAja kanhaiyAlAlajI cada auSadhAlaya, kAnapura : sahAyaka 101) bA0 rAjendrakumArajI jaina, nyU dehalI 101) lA8 parasAdIlAla bhagavAnadAsajI pATanI, dehalI 101) lA0 prakAzacandra va zIlacandrajI jauharI, dehalI 101) bA0 lAlacandajI bI0 seThI, ujjaina 101) lA ratanalAla jI kAlakA vAle, dehalI adhiSThAtA 'vIra - sevAmandira' maramAvA, ji0 sahAranapura 11 101) bATa ghanazyAmadAsa banArasIdAsajI, kalakattA 101) bA0 lAlacandrajI jaina sarAvagI SKK Regd. No D. 211 " 144444444444444443,42414 XXX prakAzaka - paramAnandajI jaina zAstrI di0 jaina lAlamaMdira dehlii| mudraka-rUpa-vAsI priTiMga hAUsa 23. dariyAgaMja, devI
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanakA mArca 1955 A sampAdaka-maNDala jugalakizora mukhtAra choTelAla jaina jayabhagavAna jaina eDavokeTa paramAnanda zAstrI viSaya-sUcI 215 1 samantabhadra-bhAratI devAgama-[ yugavIra 2 kyA amaMjI jIvoM ke manakA sadbhAva mAnanA Avazyaka hai ? - [paM0 vaMzIdhara vyAkarNAcArya 3 kyA vyavahAra dharma nizcayakA mAdhaka hai ? -[ jinendrakumAra jaina 4 sampAdakIya noTa-[ paramAnanda jaina 5 nAgakumAra carita aura kavi dharmadhara -[paramAnanda zAstrI anekAnta varSa 13 16 bhagavAna mahAvIra-[ paramAnanda zAstrI kiraNa Rames and
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadrakA samIcIna-dharmazAstra ( ratnakaraNDa ) mukhtAra zrI jugalakizorake hindI-bhASya-sahita chapakara tayyAra sarva sAdhAraNako yaha jAna kara prasannatA hogI ki zrAvaka evaM gRhasthAcAra-viSayaka jisa ati prAcIna tathA samIcIna dharmagranthaka hindI bhASya-sahita kucha namUnoMko 'samantabhadra-vacanAmRta' jaise zIrSakoMke mIce anekAntameM prakAzita dekha kara loka-hRdayameM usa samRce bhASya-granthako pustakAkAra rUpameM dekhane tathA par3haneko utkaNThA utpanna huI thI aura jisakI bar3I utsukatAke sAtha pratIkSA kI jA rahI thI vaha aba chapakara taiyAra ho gayA hai, aneka TAipoke sundara akSaroMmeM 35 pauDake aise uttama kAgaja para chapA hai jisameM 25 pratizata rUI par3I huI hai / mUlagrantha apane viSayakA eka bejor3a grantha hai, jo samantabhadra-bhAratImeM hI nahIM kintu samUce jainamAhityameM apanA khAsa sthAna aura mahatva rakhatA hai / bhASya meM, mUlakI mImAke bhItara raha kara, granthake marma tathA pada-vAkyoMkI dRSTiko bhale prakAra mpaSTa kiyA gayA hai, jisase yathArtha jJAnake sAtha pada-pada para navInatAkA darzana hokara eka nae hI gmakA AsvAdana hotA calA jAtA hai aura bhASyako par3hanekI icchA barAbara banI rahanI haimana kahIM bhI UbanA nahIM / 200 pRSThakaM isa bhASyake sAtha mukhtArazrIkI 128 pRSThakI prastAvanA, viSaya-sUcIke mAtha, apanI alaga hI chaTAko lie huye hai aura pAThakoMka sAmane khoja tathA vicArakI vipula sAmagrI prastuta karatI huI granthake mahatvako gvyApita karatI hai / yaha graMtha vidyArthiyoM tathA vidvAnoM donoMke lie samAna rUpase upayogI hai, samyagjJAna evaM vivekakI vRddhike sAtha AcAra-vicArako U~cA uThAnavAlA aura loka mukha-zAntikI saccI pratiSThA karane vAlA hai isa granthakA prAkkathana DA. vAsudevajI zaraNa agravAla pro0 hiMda-vizvavidyAlaya banArasane likhA hai aura bhRmikA DA0 e0 ena0 upAdhdhe kolhApurane likhI hai| isa taraha yaha graMtha bar3A hI mahatvapUrNa hai| yadi Apane ArDara nahIM diyA hai to zIghra dIjie, anyathA pIche pachatAnA par3egA / lagabhaga 350 pRSThake isa daladAra mundara sajilda granthakI nyochAvara 3) rUpae rakkhI gaI hai| jilda baMdhAIkA kAma zurU ho rahA hai / paThanecchukoM tathA pustaka vikretAoM ( bukaselaroM ) ko zIghra hI ArDara buka karA lene caahie| mainejara 'vIrasevAmandira-graMthamAlA' di. jaina lAlamandira, cA~danI cauka, dehalI bhUla sudhAra prathama phArmameM pejoMke nambara 215 se 222 ke sthAnameM 224 se 232 taka galata chapa gae hai / ataH pAThaka unheM sudhAra kara 222 se 232 ke sthAna para 215 se 222 takake nambara apanIapanI kApImeM banAnekI kRpA kareM / -presa mainejara
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ . OM ahama statatvasadhAtara vizvatattva-prakAzaka BHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHE vASika mulya 6) eka kiraNa kA mUlya // ) IFES nItiviroSadhvaMsIlokavyavahAravartakaHsamyak / paramAgamasyabIja bhuvanaikagururjayatyanekAnta / varSa 13 / kiraNa cAramevAmandira, C di0 jaina lAlamandira, cA~danI cauka, dehalI phAlguna, vIranirvANa-saMvata 2451, vikrama saMvata 2011 mArca 1655 samantabhadra-bhAratI devAgama yadyasatsarvathA kArya tanmA jani kha-puSpavat / mopAdAna-niyAmo'bhUnmA''zvAsaH kArya-janmani // 42 // (kSaNikaikAntameM kAryakA mat rUpase utpAda to bananA hI nahIM, kyoMki upase siddhAnta-virodha ghaTita hotA haikSaNika ekAntameM kisI bhI vastuko sarvathA sat-rUpa nahIM mAnA gayA hai / taba kAryako pramat hI kahanA hogaa|) yadi kAryako sarvathA asata kahA jAya to va AkAzake puSpa-samAna na hone rUpa hI hai| yadi asatakA bhI utpAda mAnA jAya to phira upAdAna kAraNakA koI niyama nahIM rahatA aura na kAryakI utpattikA koI vizvAsa hI banA rahatA hai-gehU~ bokara upAdAna kAraNake niyamAnusAra hama yaha prAzA nahIM rakha sakate ki usase gehU~ ho paidA hoMge, asadutpAdaka kAraNa usase cane jau yA maTarAdika bhI paidA ho sakate haiM aura isaliye hama kisI bhI utpAdana kAryake viSayameM nizcita nahIM raha sakate; sArA hI loka-vyavahAra bigaDa jAtA hai aura yaha saba pratyakSAdikake viruddha hai| na hetu-phala-bhAvAdiranyabhAvAdananvayAt / santAnAntaravannakaH santAnastadvataH pRthak // 43 // . (isake sivAya kSaNikaikAntameM pUrvottarakSaNoM ke ) hetubhAva aura phalabhAva Adi kabhI nahIM banate; kyoMki sarvathA anvayake na hone ke kAraNa una pUrvottara kSaNoM meM santAnAntarakI taraha sarvathA anyabhAva hotA hai| (yadi yaha kahA jAya ki pUrvottara kSaNoMkA santAna eka hai to yaha ThIka nahIM hai| (kyoMki) jo eka santAna hotA hai vaha santAnIse pRthaka nahIM hotA-sarvathA pRthakpameM usakA astitva banatA hI nhiiN|' anyeSvananyazabdo'yaM saMvRtirna mRSA katham / mukhyAryaH saMvRttirna syAd (nAsti) vinA mukhyAna sNvRtiH|| 'yadi (bauddhoMkI orase ) yaha kahA jAya ki anyoM meM ananya zabdakA yaha jo byavahAra hai-sarvathA bhinna citta-kSaNoMko jo santAnake rUpameM ananya, abhinna athavA eka zrAnmA kahA jAtA hai-vaha saMvRti hai-kAlpanika athavA
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ aupacArika hai, vAstavika nahIM to savathA saMvRttirUpa honese vaha mithyA kyoM nahIM hai?-avazya hI mithyA hai, aura isaliye usake AdhAra para santAna prAtmA jaisI koI vastu vyavasthita nahIM bntii| yadi saMtAnakA mukhya arthake rUpameM mAnA jAya to jo mukhyArtha hotA hai vaha sarvatharsaMvRti rUpa nahIM hotA aura yadi mavRti rUpa meM use mAnA jAya to saMvRti binA mukhyArtha ke banatI nahIM-mukhyaka vinA upacArakI pravRtti hotI hI nhiiN| jaise siMhake sadbhAva-binA siMhakA citra nahIM bntaa|' catuSkoTervikalpasya sarvanteSUktyayogataH / tattvA'nyanyatvamavAcyaM cettayoH santAnatadvatoH // 4 // _ 'yadi (bauddhoMkI ora se) yaha kahA jAya ki cUMki saba dharmoM meM catuSkoTivikalpake kathanakA ayoga hai-satva-ekatvAdi kisI bhI dharmake viSayameM yaha kahanA nahIM bana sakatA ki vaha sat rUpa hai yA asat rUpa hai athavA sat asat donoM (ubhaya ) rUpa hai yA donoM rUpa nahIM ( anubhaya rUpa ) hai; kyoMki sarvathA sat kahane para usakI utpattike mAtha virodha prAtA hai, sarvathA asat kahane para zUnya-pakSameM jo doSa diyA jAtA hai vaha ghaTita hotA hai, sarvathA ubhayarUpa kahane para donoM doSoMkA prasaMga pAtA hai aura sarvathA anubhaya pakSake lenepara vastu nirviSaya, nIrUpa, niHsvabhAva athavA nirupAkhya ThaharatI hai aura taba usameM kisI bhI vikalpakA utpatti nahIM banatI-anaH una santAna santAnIkA bhI tattva (ekatva-abheda) dharma tathA anyatva (nAnAtva-bheda ) dharma (dharma honese) avAcya ThaharatA hai| tadanusAra ubhayatva-anubhaSanva dharma bhI (avAcya Thaharate haiM ); kyoMki vastuke dharmako vastuse sarvathA ananya (abhinna) kahanepara, vastumAtrakA prasaMga AtA hai, vastuse sarvathA anya (mina ) kahane para vyapadezakI siddhi nahIM hotI arthAt yaha kahanA nahIM banatA ki amuka vastukA yaha dharma hai, sarvathA ubhaya ( bhinnAbhinna ) kahane para donoM doSa pAta haiM aura sarvathA anubhaya (na bhinna aura na abhinna ) kahane para vastu nirupAkhya evaM niHsvabhAva ThaharatI hai- isase santAna-pantatIke dharma-viSayameM kucha bhI kahanA nahIM banatA, ( to yaha kathana ThIka nahIM hai| kyoMki) avaktavyacatuSkoTivikalpo'pi na kathyatAm / asarvAntamavastu syAdavizeSasya-vizeSaNam // 46 // 'taba to (bauddhoMko ) 'catuSkoTivikalpa avaktavya haiN| yaha bhI nahIM kahanA cAhiye;-kyoMki saba dharmomeM ukikA prayoga batalAne arthAt sarvathA avakravya (anabhilApya ) kA pakSa lenepara 'catuSkoTivikalpa avaktavya hai' yaha kahanA bhI nahIM vanatA, kahanesa kathaMcit vaktavyatvakA prasaMga upasthita hotA hai| aura na kahanasa dUsaroMko usakA bAMdha nahIM karAyA jA sktaa| aisI sthitimeM usake sarvavikalpAtItva phalita hotA hai, jo sarva vikalpAtIta hai vaha asanti (saba dharmAse rahita ) hai aura jo asarvanti hai vaha (AkAza kusumake samAna ) avastu hai; kyoMki usake vizayavizaSaNabhAva nahIM bntaa| aisI koI bhI vastu pratyakSa pratibhAsita nahIM hotA jo vizaMpya na ho yA vizeSaNa na ho|' (yadi yaha kahA jAya ki svasaMvedana vizeSaNa-vizaMpya-rahita hA pratibhAsita hotA hai to vaha Thoka nahIM; kyoMki svasaMvedanake bhI matva (astitva ) vizeSaNako viziSTatAsa vizeSyakA hA avabhAmana hotA hai / svasaMvedanaka uttarakAla meM vikalpabuddhika hone para 'svakA saMvedana' isa prakAra vizeSaNa-vizaSya bhAva avabhAsita hotA hai| yadi yaha kahA jAya ki svasaMvedana avizaSya-vizeSaNa rUpa hai aura yaha svataH pratibhAsita hotA hai to isasa (bhI) saMvedanameM vizeSaNa-vizeSya-bhAva siddha hotA hai| kyoMki vaisA kahane para vizeSaNavizaSyatva hI vizeSaNa ho jAtA hai|) dravyAdyantarabhAvena niSedhaH saMjJinaH sataH / asadbha do na bhAvastu sthAnaM vidhi-niSedhayoH // 47 // ' (yadi viSeSaNa-vizaSya-bhAvako sarvathA amat mAnA jAya to usakA niSedha nahIM bntaa| kyoMki ) jo saMjJI (svadravya-kSetra-kAla-bhAvakI upekSA ) sat hotA hai usIkA para dravya kSetrakAla-bhAvakA upekSA niSedha kiyA jAtA hai, na ki asankA / savayA asat padArtha nA vidhi nipedhakA viSayahA nahIM hotA-jo padArtha paradravya-kSetra-kAla-bhAvakI apekSAke samAna svadravya-kSetra-kAla-bhAvako apekSAse bhI asat hai vaha srvth| asat hai. usakI vidhi kaisI? jisakI vidhi nahIM usakA niSedha nahIM banatA kyoMki niSedha vidhipUrvaka hotA hai / aura isaliye jo sat hokara apane dravyAdikI apekSA kathaMcit vaktavya hai ) usIka (paradravyAdikI apekSA niSedha hAnesa avadhyapanA yukta TaharatA hai| aura jo sat padArtha svadravyAdikI apekSA kathaMcit vizeSaNa-vizepya rUpa hai usIka ( paradanyAdikI apekSA) avizaSya-vizeSaNapanA ThIka ghaTita hotA hai| ata: ekAntase koI vastu avakravya yA avizeSya-vizeSaNa rUpa nahIM hai aisA bauddhoMko jAnanA caahiye|
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ kyA asaMjJI jIvoMke manakA sadbhAva mAnanA Avazyaka hai ? (paM0 vaMzIdhara vyAkaraNAcArya) zrI DA. hIrAlAla jaina ema. e. nAgapurane ambila mAlUma honA hai| ataH mere sAmane aAja bhI yaha prazna khar3A bhAratIya prAcya sammelanake 16veM adhivezanake samaya prAkRta huA hai ki manake abhAva meM asaMjhI jIvoMke zrutajJAnakI aura jainadharma vibhAgameM jo nibandha paDhA thA usamma hindI magati kima taraha biThalAI jAve ? anuvAda 'saMjI jIvoMkI paraMpaga' zIrSakase anekAnta patrake zve. pAgama graMtha vizeSa prAvazyaka bhApyakA vaha prakaraNa, varSa 13 kI saMyukta kiraNa 4.5 aura 7 meM prakAzita huA hai| jisakA raDagNa mAnanIya DA. mAhabane apane nibandhameM DA. sAhabake nibandhakA mArAMza yaha hai ki amajJI liyA hai aura jisameM kendriya Adi samasta pramaMzI jIvoMke mAne jAne vAle ekendriya, dvIndriya, vIndriya, caturindraya bhI taratama bhAvase manakI sattAko svIkAra kiyA gayA hai, aura paMcendriya tithaMcoMke jaba mati aura zruta donoM jJAnoMkA __ karIba 20 varSa pahale mere bhI dekhane meM pAyA thA lekina usase madbhAva jaina zrAgamameM svIkAra kiyA gayA hai to nizcita hI bhI mere ukta praznakA ucita samAdhAna nahIM hotA hai| kyoMki una sabhI jIvoMke manakA sadbhAva siddha hotA hai kAraNa ki amajI jIvoMke manake prabhAvameM labdhirUpa zrutajJAnakI sattAmati aura zrata ye donoM hI jJAna manakI sahAyatAke binA ko svIkAra karane aura unake ISat-manakA sadbhAva svIkAra ki.ge bhI jIvake sambhava nahIM haiN| karake upayogarUpa zrunajAnakI sattA svIkAra karane meM asaMbhI nakakI pracalina di0 pAgama paraMparA yaha hai ki toSaprada sthitikA vizeSa antara nahIM hai| nina jIdoMke manakA sadbhAva pAyA jAtA hai ve jIva maMjJI cUMki DA. mAhabane ukra viSayameM apane vicAra lipi aura jina jIvoMke manakA sadbhAva nahIM pAyA jAtA hai ve baddha kiye haiM ataH isa viSaya para mere aba takake ciMtanakA jIva amaMjhI kaha jAte haiM parantu mAnanIya DA. sAhabane jo niSkarSa hai use maiM bhI vidvAnoMke samakSa upasthita kara denA maMzI jIvoMke sAtha asaMjJo jIvoMkA antara digvalAneke liye ucita samajhatA huuN| amanamka zabdakA manarahita artha na karake 'ISat mana vAlA' jAnakI utpatti do prakArase sambhava hai-svApekSa aura artha kiyA hai| parApekSa / avadhi, manaHparyaya aura kevala ina tInoMkI mAnanIya DA. sAhabane apane ukta vicAroMkI puSTi utpatti svApekSa mAnI gaI hai tathA mati aura zruta ina donoM Agamake katipaya uddharaNoM aura yukriyoM dvArA kI hai| jJAnoMkI utpatti parApekSa mAnI gaI hai| yahA~ para zabdase indriyajanya sabhI prakArake matijJAnameM manakI sahAyatA mukhyatayA sparzana, gsanA, nAsikA, netra aura kaNaM ye pAMca anivArya hai-yaha vicAra na to Aja taka mere manameM uThA dravya-indriyAM aura dravyamana grahIta hote haiN| aura na aba bhI maiM isa bAtako mAnaneke liye taiyAra haiM paraMtu manijJAnakA prArambhika rUpa avagraha zAna hai aura anumamace jainAgamameM amajJI jIvoMke zrutajJAnakI pattA mAna usa matijJAnakA antima rUpa hai| matijJAnakA aMtima mvIkAra karaneme mere manameM yaha vicAra satata utpanna hotA rUpa yaha anumAna jJAna zrutajJAnakI utpattimeM kAraNa hotA hai| rahA ki zrutajJAna, jo ki manake avalambanase hI utpanna honA aAgamake 'matipUrva zrutam' isa vAkyase bhI una bAtakA samarthana , hai, mana rahita asaMjJI jIvoMke kaise sambhava ho sakatA hai? hotA hai| prAyaH vartamAna samayake sabhI di0 vidvAn amaMjI jIvoMke kimI eka ghaTa zabdameM guru dvArA ghaTa rUpa arthakA saketa manakA prabhAva nizcita mAnate haiM isaliye unaka (zramajJI grahaNa karA danake anantara ziSyako satata ghaTa zabda zravaNake jIvoMke) bhAgamameM svIkRta zrutajJa'nakI sattA svIkAra karake anantara jo ghaTerUpa arthakA bodha ho jAyA karatA hai vaha bodha bhI ve virodhakA parihAra isa taraha kara lete haiM ki zramajJI uma ziSyako anumAna dvArA usa ghaTa zabdameM ghaTa rUpa arthakA jIvoMke manakA abhAva honeke kAraNa labdhirUpa hI zrutajJAna saMketa grahaNa karanepara hI hotA hai ataH anumAnakI zrutajJAnapAyA jAtA hai kyoMki upayogarUpa zrutajJAna manaka madAbake kI utpattimeM kAraNatA spaSTa hai aura cUMki anumAna manivinA unake (amajhI jIvoMke) saMbhava nahIM hai| jJAnakA hI aMtima rUpa hai ata: 'matipUrva zrutam' aisA nirdeza di.vidvAnoMkA ukta niSkarSa mujhe saMtoSaprada nahIM AgamameM kiyA gayA hai|
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228] anekAnta [varSa 13 - kaI logoMkA khyAla hai ki 'jaba arthase arthAntarake hotA hai parantu itanA vizeSa hai ki kisI-kisI jJAnameM to bodhako zrutajJAna kahate haiM to zrutajJAnako anumAna jJAnase padArthakA darzana kAraNa hotA hai aura kisI-kisI jJAnameM pRthak nahIM mAnanA cAhiye' parantu una logoMkA ukta khyAla padArthakA darzana kAraNa na hokara padArtha jJAnakA darzanakAraNa g2alata hai| kyoMki maiM Upara batalA cukA hU~ ki zrutajJAnameM hotA hai, jina jJAnoM meM padArthakA darzana kAraNa hotA hai una anumAna kAraNa hai ataH anumAna jJAna aura zrutajJAna donoM jJAnoMmeM padArtha spaSTatAke sAtha jhalakatA hai| ataH ve jJAna eka kaise ho sakate haiM? vizada kahalAte haiM aura isa prakArako vizadatAke kAraNa ho jisa prakAra zrutajJAnameM kAraNa anumAnajJAna hai aura ve jJAna pratyakSa jJAnakI koTimeM pahuMca jAte haiN| jaise-avadhi, anumAnajJAnake anantara hI zrutajJAna utpanna hotA hai usI manaHparyaya aura kevala ye tInoM svApekSajJAna tathA sparzana, rasanA, prakAra anumAnajJAnameM kAraNa tarkajJAna hotA hai aura tarkajJAna- nApikA, netra aura karNa ina pAMca indriyoMse hone vAlA ke anantara hI anumAnajJAnako utpatti hunA karatI hai isI pada rthajJAna tathA mAnasa pratyakSa jJAna / evaM kina jJAnoMmeM taraha tarkajJAnameM kAraNa pratyabhijJAna, pratyabhijJAnameM kAraNa padArthakA darzana kAraNa nahIM hotA hai arthAt jo jJAna padArthasmRtijJAna aura smRtijJAnameM kAraNa dhAramA jJAna huA karatA darzanake prabhAva meM hI padArthajJAnapUrvaka yA yoM kahiye ki padartha hai tathA tarkajJAnake anatara jJAnakI utpattike samAna hI pratya- jJAnadarzanake sadabhAvameM utpanna huzrA karate haiM una jJAnoM meM bhijJAnake anantara hI tarkajJAnakI, smRtijJAnake anantara hI padArtha spaSThatAke sAtha nahIM jhalaka pAtA hai ata: ve jJAna pratyabhijJAnakI aura dhAraNAjJAnake anantara hI smRtijJAnako pravizada kahalAte haiM aura isa prakArakI avizadatAke kAraNa utpatti huA karatI hai| hI ve jJAna parokSajJAnako koTimeM cale jAte haiM jaisa-smRti, isa prakAra zrutajJAnakI taraha uka prakArake matijJAnoM meM pratyabhijJAna, tarka va anumAna ye cAroM matijJAna tathA shrutjnyaan| bhI matijJAnakI kAraNatA spaSTa ho jAtI hai kyoMki anumAna yahA~ para yaha bAta bhI dhyAna dene yogya hai ki darzana tarka, pratyabhijJAna, smRti aura dhAraNA ye sabhI jJAna mati aura jJAnameM jo kAryakAraNa bhAva pAyA jAtA hai, vaha sahajJAnaka hI prakAra mAna liye gaye haiM 'matiH smRtiH saMjJA bhAvI hai isalie jaba taka jisa prakArakA darzanopayAMga vidyacintAbhiAnabodha ityanantaram' isa agamavAkyameM matika mAna rahatA hai taba taka usI prakArakA jJAnopayoga hotA rahatA arthameM 'avagrahahAvAyadhAraNAH' isa sUtra vAkyanusAra dhAraNA hai aura jima kSaNameM darzanopayoga parivartita ho jAtA hai usI kA antarbhAva hA jAtA hai tathA pratyabhijJAnakA hI apara nAma / kSaNameM jJAnopayoga bhI badala jAtA hai 'daMsaNapucvaM gANam' saMjJAko, tarkakA hI apara nAma cintAko aura anumAnakA isa Agama vAkyakA yaha artha nahIM hai ki darzanopayogake hI apara nAma abhinibodhako mAnA gayA hai| anantarakAlameM jJAnopayoga hotA hai kyoMki yahA~ para pUrva yahA~ para itanA aura dhyAna rakhanA cAhiye ki jaba zabda jJAnameM darzanakI sirpha kAraNatAkA bodha karAneke liye smRti, pratyabhijJAna, tarka aura anumAna ina saba prakArake hI prayukra kiyA gayA hai jisakA bhAva yaha hai ki darzanaka matijJAnoMmeM tathA zrutajJAnameM padArthakA darzana kAraNa na hokara binA kisI jJAnakI utpatti sambhava nahIM hai| yathAyogya Upara batalAye gaye prakArAnusAra padArthajJAna athavA yoM kahiye ki padArthajJAnakA darzana hI kAraNa huaA karatA hai isa kathanase chamasthajIvoM meM darzanopayoga aura zAnopaataH ye saba jJAna- parokSajJAnako koTimeM pahuMca jAte haiM kyoM yogake kramavIpanekI mAnyatAkA khaNDana tathA kevalIke ki padArthadarzanake prabhAvameM utpanna honeke kAraNa ina saba samAna hI unake (vayasthoMka) una donoM upayogoMke yaugapadya kA samarthana hotA hai| jJAnoMmeM vizadatAkA prabhAva pAyA jAtA hai jabaki 'vizadaM pratyakSam' zrAdi vAkyoM dvArA AgamameM vizada jJAnako hI isa viSayake mere vistRta vicAra pAThakoMko bhAratIya jJAnapratyakSajJAna batalAyA gayA hai yahA~ para jJAnakI vizadatAkA pIThase prakAzita hone vAle jJAnodaya patrake aprela san 1950 tAtparya usakI spaSTatAse hai aura zAnameM spaSTatA tabhI A ke aMkoM prakAzita 'jaina darzanameM darzanopayogakA sthAna' zIrSaka sakatI hai jabaki vaha jJAna padArthadarzanake sajAvameM uttama ho| lekharoM tathA jUna 17 ke aMkameM prakAzita 'jJAnakaM pratyakSa aura tAtparya yaha hai ki yadyapi pratyeka jJAnameM darzana kAraNa parokSa bhedoMkA AdhAra' zIrSaka lekhamaM dakhaneko mila sakate haiN|
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa ] kyA asaMjJI jIvoMke manakA sadbhAva mAnanA Avazyaka hai ? [226 astu ! Upara jo smRtimeM kAraNabhUta dhAraNAjJAnakA saMketa hotA hai| kiyA gayA hai vaha dhAraNAjJAna cU ki padArtha darzanake sadbhAva 2-indriyoM athavA mana dvArA hone vAlA padArtha pratyakSa yA meM hI utpanna hotA hai ataH vaha jJAna pratyakSajJAnakI koTimeM to sodhA dhAraNArUpa hotA hai| athavApahu~ca jAtA hai| tathA isa dhAraNAjJAnake atirikta imake 3-avagraha pUrvaka dhAraNArUpa hotA hai / athavApUrvavartI zravAya, ihA aura avagrahajJAna bhI cU~ ki padArtha 4-paMzayAtmaka avagrahaNa honeke anantara yathAyogya sAdhana darzanake sadbhAvameM hI utpanna huA karate haiM ata: ye tInoM milane para dhAraNArUpa hotA hai / athavAjJAna bhI pratyakSajJAnakI koTi meM pahu~ca jAte haiN| 5-saMzayAtmaka avagrahaNake anantara yathAyogya sAdhanoMke yahA~ para itanA vizeSa samajhanA cAhie ki vAya, IhA milane para usakI avAyAmaka sthiti hotI hai aura aura pravAha ye tInoM jJAna yadyapi dhAraNAjJAnake pUrvavartI hote tadanantara vaha dhAraNArUpa hotA hai / athavAhaiM parantu inakA dhAraNAjJAnake mAtha kAryakAraNa sambandha nahIM 6-saMzayAtmaka avagrahaNake anantara yathAyogya sAdhanoMke hai arthAt jisa prakAra pUrvokna prakArase dhAraNA Adi jJAna milane para usakI IhAtmaka sthini hotI hai aura taba smRti zrAdi jJAnoM meM kAraNa hote haiM usa prakAra dhAraNAjJAnameM vaha dhAraNArUpa hotA hai / athavAavAya aAdi jJAnoMko kAraNa mAnaneko aAvazyakatA nahIM hai -IhAke bAda AvAyAtmaka sthiti hokara vaha dhAraNArUpa kyoMki aimA koI niyama nahIM hai ki dhAraNAjJAnake pahale honA hai| isa prakAra aindriyika padArtha pratyakSake dhAraNA avAya Adi jJAna honA hI caahiye| rUpa honameM Upara likhe vikalpa bana jAte haiM aura ina tAtparya yaha hai ki kabhI kabhI hamArA aindriyikajJAna saba vikalpoMke sAtha padArthadarzanakA sambandha jaisAkA taisA apanI utpatti ke prathamakAlameM hI dhAraNArUpa ho jAyA karatA banA rahatA hai lekina jisa samaya aura jisa hAlatameM hai ata: vahA~ para yaha meda karanA asambhava hotA hai ki jJAna padArthakA darzana honA banda ho jAtA hai usI samaya ko yaha hAlata to avagrahajJAnarUpa hai aura usakI yaha hAlata aura usI hAlana hai padArtha pratyakSakI dhArA bhI banda ho dhAraNArUpa hai / kabhI 2 hamArA aindrika jJAna apanI utpatti jAtI hai isa taraha kabhI to aindriyika padArtha pratyakSake prathamakAlameM dhAraNArUpa nahIM ho pAtA, dhIre-dhIre kAlA dhAraNarUpa ho kara hI samApta hotA hai aura kabhI-kabhI ntarameM hI vaha dhAraNAkA rUpa grahaNa karatA hai isalie jaba yathAyogya avagraha, saMzaya, IhA yA avAyakI dazAmeM hI taka hamArA aindriyika jJAna dhAraNA rUpa nahIM hotA, taba taka vaha samApta ho jAnA hai| vaha jJAna avagrahajJAnakI koTi meM banA rahatA hai| yadi kadA- isa vivecanasa yaha bAta bhI spaSTa ho jAtI hai ki jisa cit hamArA aindriyika jJAna kinhIM kAraNoMkI vajahase saMzayA- prakAra dhAraNA pratyakSase lekara parokSa kahe jAne vAle smRti, smaka ho jAtA hai to nirAkaraNake sAdhana upalabdha ho jAnepara pratyabhijJAna, tarka, anumAna aura zrutarUpa jJAnoMmeM niyata, saMzayake nirAkaraNa kAlameM hI vaha jJAna dhAraNA rUpa nahIM ho prAnantayaM pAyA jAtA hai usa prakAra pratyakSa kahe jAne vAle jAyA karatA hai / kadAcit saMzayake nirAkaraNa kAlameM vaha jJAna avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA rUpa jJAnoMmeM pAnantarya dhAraNA rUpa nahIM ho sakA to jaba taka vaha jJAna dhAraNArUpa niyata nahIM hai tathA yaha bAta to hama pahale hI kaha Aye haiM nahIM hotA taba taka usakI avAyarUpa sthiti rahA karatI hai| ki avagraha, IhA, avAya ora dhAraNA ina cAroM prakArake kabhI kabhI saMzaya nirAkaraNake sAdhana upalabdha hone para bhI pratyakSajJAnoM meM uttarottara kAryakAraNa bhAvakA sarvathA abhAva yadi saMzayakA pUrNataH nirAkaraNa nahIM ho sakA to usa hAla- hI rahatA hai| tameM hamArA vaha jJAna IhAtmaka rUpadhAraNa kara letA hai aura ina pUrvotra pratyakSa aura parokSa sabhI aindriyika jJAnoMmeM kAlAMtarameM yaha jJAna yA to sodhA dhAraNArUpa ho jAyA karatA se ekandriyasa lekara paMcendriya takaka samasta aruMjI jIvoMke hai athavA pahale avAyAtmaka hokara kAlAMtarameM dhAraNarUpa hotA padArthakA kevala avagraharUpa pratyakSa jJAna svIkAra kiyA jAve hai isa taraha jJAnake dhAraNArUpa hone meM nimna prakAra bikalpa aura zeSa pratyakSa kahe jAne vAle IhA, avAya aura dhAraNAkhar3e kie jA sakate haiM jJAna tathA parokSa kahe jAne vAle smRti, pratyabhijJAna, taka, 1-padArtha darzanakI maujUdagImeM hI usa padArthakA pratyakSa anumAna aura zratajJAna una amaMzI jovoMke na svIkAra kiye
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230] anekAnta (varSa 13 jAyeM jaisA ki buddhigamya pratIta hotA hai to inake (asaMhI svasaMvedI hotA hai / jJAnakI yaha svasaMvedanA prakAzameM rahane jIvoMke ) ISat manako kalpanA karaneko AvazyakatA hI vAlI svaprakAzakatAke samAna hai| arthAt jisa prakAra prakAza nahIM raha jAtI hai aura taba saMjJI tathA asaMjJI jIvoMkI ko apanA prakAza karane ke liye dUsare prakAzakI AvazyakatA 'jinake manakA sadbhAva pAyA jAtA hai ve jIva maMjJI, tathA nahIM hotI hai usI prakAra jJAnako apanA prakAza karane (jJAna jinake manakA sadbhAva nahIM pAyA jAtA hai ye jIva asaMjJI karAne) ke liye dUsare jJAnakI AvazyakatA nahIM rahatI hai| kahalAte haiN| ye paribhASAyeM bhI susaMgata ho jAtI hai| jJAnakA yaha svasaMvedana hI ekendriya Adi sabhI asaMjJI itanA svIkAra kara lene para aba hamAre sAmane yaha jIvoMko pravRtti aura nivRtti rUpa samasta kriyAoM meM preraka mukhya prazna vicAra ke lie raha jAtA hai ki jaba amaMjJo hA karatA hai ataH inakI (amaMjJI jIvoMkI) uka pravRttijIvoMke manakA sadbhAva nahIM hai nA kevaliyoMke atirikra. nivRtti rUpa kriyAoM ke liye kAraNa rUpase una jIvoMke atipaMcendriyase lekara ekendriya taka mamamta saMpArI jIvoMke rika zra tajJAnakA sadabhAva mAnanekI AvazyakatA hI nahIM raha mati aura zruta donoM jJAnoMkI mattA batalAnekA kAraNa jAtI hai jisake liye hameM unake ISat manakI kalpanA karaneke kyA hai? liye bAdhya honA pdd'e| isakA uttara yaha hai ki jaina saMskRti meM vastu vivecanake merA aisA mata hai ki karaNAnuyogakI zrAgamika paddhatimeM viSayameM do prakArakI paddhatiyoM apanAyI gayI haiM-eka to ukta svasaMvedana jJAnako hI saMbhavataH zra tajJAna zabdase pukArA karaNAnuyogakI Agamika paddhati aura dUsarI dravyAnuyogakI gayA hai| kyoMki arthase arthAntarakA jJAna rUpa zrutajJAnakA dArzanika paddhati / inameMse jo dravyAnuyogakI dArzanika lakSaNa usameM ghaTita ho jAtA hai| ghaTa padArthakA jJAna honeke paddhatikA zrutajJAna hai jimmakA apara nAma agamajJAna hai aura mAtha jo ghaTa jJAnakA mnamavedana rUpa jJAna hameM hotA hai yaha jimakA kathana dravyayazunake rUpameM 'dvayanakadvAdazabhedam ' isa arthAntara jJAna rUpa hI to hai| yaha sva saMvedanarUpa zrutajJAna sana vAkya dvArA kiyA gayA hai athavA jo vacanAdi nibandhana caki indriyoM dvArA na hokara jJAnadvArA hI huA karatA hai arthajJAnake rUpameM pratyeka saMjJI jIvake huA karatA hai-vaha ataH zrutako anindriyakA viSaya mAnanemeM koI virodha bhI zratajJAna asaMjJI jIvoMke nahIM hotA, yaha bAta to nirvivAda nItA rAke hai naba phira isake atirikra kaunamA aisA zrutajJAna zeSa raha granindriya zabdakA "jJAna" artha karane meM bhI koI bAdhA jAnA hai jisakI sattA amajJI jIvoMke svIkAra kI jaave| upasthita nahIM hotI hai| zaMkA-ekendriyAdika mabhI asazI jIvoMkI bhI tAtparya yaha hai ki dravyAnuyogakI dArzanika paddhanimeM jimma majJI jIvoMkI taraha sukhAnubhavanaka mAdhanabhUta padArthokA zru nakA vivecana kiyA jAtA hai vaha to manakA viSaya hotA grahaNa aura dukhAnubhavanake mAdhanabhUna padArthokA varjana rUpa hai ata: isa prakaraNa meM anindriyako "a" kA ISat artha jo yathA sambhava pravRttiyAM dekhanama pAtI he ve unakI pravRttiyAM karake mamakA bAcI mAna lenA cAhiye aura karaNAnuyogakI binA zrutajJAna sambhava nahIM jAna par3atI haiN|| prAgamika paddhatimeM jima svasaMvedana rUpa jAnako zrata nAmase prAyaH dekhane meM AtA hai ki cIMTI miThAmajanya sugvAnu- Upara banalA pAye haiM vaha jJAnakA viSaya hotA hai ataH usa bhavana hone para mIThe padArthako prAra dauDakara jAtI hai aura prakaraNameM anindriya zabdako '" kA artha niSedha upNatAjanya duHkhAnubhavana hone para agni Adi padArthosa karake jJAnavAcI mAna lenA caahiye| dUra bhAgatI hai isa prakAra cIMTIkI isa pravRtti athavA nivRtti amanaska zabdakA "ISat mana vAlA" artha bhI kucha rUpa kriyAkA kAraNa zru tajJAnako chor3akara dUsarA kyA ho amaMgata mA pratIta hotA hai| arthAt indriya zabdake sAtha sakatA hai / ataH asaMjJI jIvoMke a tajJAnakI pattA-bhalehI anindriya zabdakA "ISat indriya' artha jitanA ucita vaha kisI rUpameM ho-mAnanA anivArya hai aura isIlie pratIta hotA hai utanA samanaska zabda ke sAtha amanaska zabdaunake ISat manakA sadbhAva mbIkAra karanA asaMgata nahIM mAnA kA "ISat mana bAlA" artha ucita pratIta nahIM hotA, jA sakatA hai| kyoMki mamanaska zabdameM saha zabdakA prayoga manakI maujUdagIsamAdhAna-ekandriyAdika mabhI jIvoMkA pratyeka jJAna ke artha meM hI kiyA gayA hai ataH svabhAvataH amanaska zabdameM
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa ] kyA vyavahAra dharma nizcayakA sAdhaka hai ? [231 "" kA artha manakI gaira maujUdagI hI karanA caahiye| hai kyoMki amanaska zabdakA jaba hama "ISit mana vAlA" dUsarI bAta yaha hai ki anidriya zabdake vizeSaNArthaka artha kareMge to svabhAvataH samanaskazabdakA hameM "pUrNa manasaMjJA hone kI vajahase usakA vAcyArtha mana hotA hai isaliye vAlA" artha karanA hogA lekina samanaska zabdakA "pUrNa jisa prakAra indriya zabdake mAtha anindriya zabdake prayogameM mana vAlA" artha karanA kliSTa kalpanA hI kahI jA sAmaMjasya pAyA jAtA hai usa prakAra amanaska zabdakA sakatI hai| "ISit mama vAlA" artha karake samanaska zabdake sAtha bonA, tA. 26 / 2 / 55 usakA (amanaska zabdakA) prayoga karanemeM sAmajasya nahIM kyA vyavahAra-dharma nizcayakA sAdhaka hai ? ( jinendrakumAra jaina ) vyavahAra tathA nizcaya-dharma nAma nirdeza :- pra0 mA05, paMcAstikAya6, tathA mokSamArgaprakAza zrAdi sarva dayA, dAna, saddeva guru zAstrakI pUjA, bhaki, zIla, pranthoM meM ina kriyAoMko jo-jo upAdhiye pradAna kI gaI haiM yayama, tapa, aNuvrata, mahAvata, samiti, gati prAdi sarva vaha vidvadjanoMkI dRSTisa zrojhala nahIM hai| yadi kahA jAya bAhya kriyAyeM, vyavahAra dharma hai, nizcayake sAdhana haiM, hetu ki yaha saba majJAyeM no ajJAnIkI kriyAoMke lie haiM to hai, sahAyaka hai, mitravat hai ityAdi abhiprAya sacaka vAkyoMkI ThIka hai| parantu yaha to bhUla nahIM jAnA cAhiye ki jJAnokI jainAgamameM kamI nahIM hai| yaha bAta kauna nahIM jaantaa| kriyAya no nimna prakAra heyopAdeya buddhi sahita hI hotI isaliye mapramANa inako siddha karanekA prayatna vyartha hI hai| haiN| nirapekSa nhiiN| ataH una kriyAoMkA artha grahaNa jise dUsarI ora isa prakArake pramANoMkI bhI kamI nahIM ki jinameM usa rUpameM huaA ho usIkI una kriyAoM ko vyavahAra dharma ina bAhya kriyAoMko nirarthaka, vyavahArAbhAma, cAritrAmAma kaha sakate haiM, maba ho ko kriyAzrAMko nhiiN| Adi majJAyAMsa alakRta karake myavaM zrAzraya rUpa svAtmAnu- kyA pUrvApara virAdha hai ? bhUtimeM hI dRr3ha rahanekA upadeza hai| jaise mUlAcAra gA0 10. eka hI prAcArya praNIta eka hI granthameM bhinna-bhinna meM samyaktva rahita uparokra kriyAoMko nirarthaka kahA hai|| sthaloMpara isa prakArakI do virodhI bAtoMse kyA pUrvApara ma. sA. gA0 411 kI TIkAmeM ina kriyAoMkA chor3a dene virodhakA grahaNa honA svapnameM bhI sambhava hai? aisA kadApi nakakA bhI bhagavAna amRtacandrAcAryakA Adeza hai| / ho hI nahIM sakatA ki sarvajJa bhASita jinAgamameM isa prakArakA aAtmAnuzAsana gA. 14 meM inheM bhAra batAyA hai3 / lATI- vigaMdha Aye / zabdoMma vigaMdha dekhate hue bhI ina donoM hI saMhitAmeM vinA svA mAnubhRti zruta mAtra tatvArtha zraddhAna tathA mantavyoM meM kiJcita bhI bheda nahIM hai| kaMvala kathana zailI meM vratAdi kriyAoMko mithyAtvakI koTimeM ginAyA hai| / antara hai| eka caraNAnuyogakI mugvyanAse kahA gayA hai aura / jJAnaM karaNavihAna, ligagrahaNaMca saMyamavihInaM / dRmarA dravyAnuyogakI mugvyatAse / parantu inameM paraspara kyA darzanahinaM ca tapaH yaH karoti nirarthakaM kroti|muu.gaa... sambandha hai yaha kevala jJAnI jana hI jAna sakate haiM ajJAnI 2 tataH samastamapi daliga tyaktyA darzanajJAnacAArane caitra tatvAnugatappAcchuddhA nAnupalabdhitaH // 66 // mAkSama rgatvAt AtmA yokavya iti sUtrAnumatiH / bhavAzaniko nUnaM samyaktvena yuto naraH / prAnmakhyAti TIkA gA0 413 darzanapranimAbhAmaH kriyAvAna'pi tadvinA // 12 // 3 zamabAMdhavRttApamA pASANasyava gauravaM pusaH / lATosaMhitA 103 pUjyaM mahAmaNeriva tadeva samyaktva saMyukta prAtmAnuzAsana 15 5 atha AtmajJAnazUnyaM prAgamajJAnatatvArthazraddhAnasaMyatatvayoga4 svAnubhUti vinAbhApAH nArthAdacchuddhAdayo guNAH / padyamapi akicitkarameva / prasA. TokA gA0236 binA svAnubhUti tu yA zru mAtrataH / 6 tataH khalvahaMdAdigatApa rAgaM candananagasaGgatamAgnimiva
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 anekAnta [varSa 13 nhiiN| inameMse kimI eka aMgako grahaNa karate huye jJAnI jana apanI sarva zaktiko durupayoga kara rahe haiN| Ajase lagabhaga tatsApekSa anya aMgako eka kSaNake liye bhI bhUla nahIM paate| 300 varSa pUrva zvetAmbarAcArya zrIyazovijayajI, usa samaya para jo inameMse apano icchAsa kisI eka aMgako pakaDa kara digambara samAjameM dRDha syAdavAda rUpa sApekSatAke prAkArako kvala usake mAtraparase lekhaka yA vakrAke abhiprAyakA mithyA digambara samAjakI bhRla sUcita karate hue, "nizcaya naya - anumAna lagAkara ekAntarupa agnimeM puNyarUpa rAkhakA grahaNa pahile kaheM pIche le vyavahAra / bhASAkrama jAne nahIM, jaina karaneke liye yathArtha zrAnma svabhAvarUpa rannako bhasma karanemeM, mamakA sAra" ityAdi rUpa jo kucha likha gaye haiM, bar3e khedakI nirapekSa arthako grahaNa kara mithyA mArgako pakar3anemeM aura usa bAta hai ki usa hI ko apanI bhUla svIkAra karake yathArtha apanI kalpanAko jina praNIta mArga mAnakara apanI gaNanA mArgakA varjana karanemeM arthAt nizcayase pahile vyavahArako vyavahAra samyagdRSTiko zreNI meM karanameM, nathA bhagavAna prAtmAkI mugvya rupa sthApita karaka yazovijayajIke matAnuyAyI banakara rucisa unmukha svayaM hI nijAma hananake kAraNa bananemeM saMtuSTa aAja sAdhAraNa digambara samAja mithyAtvameM samyaktvakI ho rahe haiM, aise prAtmA prati nakAra karanevAloMmeM vartamAnameM rUparekhAke darzana karane lagI hai| vyavahArAbhASiyoM kI saMkhyA hI vizeSa dhyAna dene yogya hai| hamAre 'vyavahAra karate-karate nizcaya ho jAyegA' isako hI donoM uparokta donoM mantavyoMmeM prathamako vyavahAra aura dRmareko aMgoMkI sApekSatA kahakara mAtra ekAntakI puSTi karane vAle nizcaya maMjJAyeM arpita kI gaI haiN| jo kevala zAbdika aise ubhayAvalambI aMdhakAgmeM bhaTake huye bhavya jIvoMko nahIM balki mArmika hai / yaha ThIka hai ki paraspara mAkSepa do prakAza darzAnekI AvazyakatA hai| virodhI dharmoko bArI-bArIse apanI-apanI apekSA mukhya aisI bhramapUrNa dhAraNAse sAvadhAna karate hue parama kRpAlu gauNa karake kathana karanekI paddhatikA nAma syAdvAda yA prAcArya bhagavantoMne pra0mA0 gA 2664 tathA bhAvapAhuDa anekAntavAda hai / jisa prakArase nizcayako dharma kahA hai gA0 83 TIkAmeM aise sAdhvAbhapiyoM tathA jenAbhAmiyoMko bilkala usI prakArasaM yadi vyavahArako bhI dharma mAnA laukika janoM tathA anya matiyoMkI koTi meM biThAkara, isa jAyagA to nizcaya aura vyavahArameM kucha bheda rahegA nhiiN| prakArakI korI bAhya kriyAoMmeM apane puruSArthako vyartha na siliye yaha mAvyatA gaumAtA kathana karanameM hI bhinna-bhinna khonekA Adeza kiyA hai| vatrAkI vivakSAoMke kAraNa pA sakatI hai parantu artha ___ phira ina donoM parampara virodhI bhAmane vAle vAkyoMkA grahaNa karanemeM nahIM / artha grahaNa karanemeM to jo aMga niyata artha kaise kiyA jaaye| isa makaTameM, Aja naka aneka prakAra- rUpa se heya haiM vaha haya hI rahatA hai aura jo upAdeya hai kI kSatiyoM tathA vipattiyoMse jaina zAmanakI rakSA karake usakA upAdaya rUpameM hI grahaNa honA hai| apanI icchAse use acala rUpameM sthAyI rakhane vAlA vaha anupama syAdvAda- anyathA grahaNa nahIM kiyA jA sakatA / yadi aisA na hotA cakra hI mahAyaka ho sakatA hai| para Azcarya hai ki Aja to paMcAdhyAyIkArako 'nizcaya hI upAdeya hai anya saba usa amUlya ratnakI parakha kho baiThaneka kAraNa jaina bhI uparoka heya hai| aimA niyama karanekI AvazyakatA na pdd'tii| mithyA sApekSatA rUpI banAvaTI pApAnako apanAnemeM apanA --- gaurava mAnane tathA usa atula nidhAnakA tiraskAra karanema yukri aura zrAgama donoMse aviruddha astitva nAstintra Adi eka dusareke pratipakSI aneka dharmoke svarUpako ..."samastaviSayamapi gagamunsRjya / paMcAstikAya '72. nirUpaNa karane vAlA samyaganekAnta hai| xsaMyamatapobhAro'pi mohabahulanayA zlathIkRta zuddhacetanavyava rAja. vA. 116 hAro muharmanupyanyavahAraNa vyAghUrNamananvAdehikakarmAnivRtI vivakSito mukhya itIpyate'nyo, guNo vivakSo na laukika inyucyane / pra0mA0 sanvadIpikA TIkA gA. 266 niraanmkste|| svayaMbhRstotra // 53 // laukika jana tathA anya mani kaI kahai hai jo pUjA aAdi x svayamapi bhUtArthatvAdabhavati sa nizcayanayo hi samyaktvam / zubha kriyA tini virSa zrara vrata kriyA mahita hai so dharma hai avikalpavadativAgiva syAt anubhavaikagamyavAcyArthaH / so aise nAhIM hai| bhA.pA. gA. 83 TIkA yadi vA samyagdRSTistadRSTiH kAryakArI syAt tasmAn / - - - - - -
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa kyA vyavahAra nizcayakA sAdhaka hai ? [223 * pramANa jJAna parva aMzoMkI una unake rUpameM yugapata nizcaya aMzaka', kAraNameM kAryakA upacAra karake, sAdhana grahaNa karatA hai| para ina aMzoMmeM sarva hI upAdeya yA sarva kahA jAtA hai / para isakA yaha artha nahIM ki jise samyaktva ho heya nahIM huaA krte| ina maba aMzoMmeM svAbhAvika pragaTA nahIM, usake prati ruci utpanna huI nahIM, usako aMzoM rUpa upAdaya aise sadbhuta nayake viSaya tathA vibhAvika samajhanekA bhI prayAsa jo vartamAnameM karatA nahIM, 'nizcayakI aMza rUpa heya aise zramadabhUta nayake viSaya.donoM hI mammilita kathanI' itanA kaha kara use chor3a detA hai aise ajJAnIko hote haiN| jJAna mabako yugapata jAnatA hai| parantu sabako bhI una kriyAoMko mAdhana yA vyavahAra kahA jaaye| kyoMki hI upAdaya nahIM mAna letA / jJAna arthAt jAnanA eka bhUta naigamanaya kArya pragaTa ho jAne para aura bhAvI naigamanaya bAta hai aura mamyaktva arthAta yathArtha heyopAdaya buddhi, imarI AMzika kArya deva kara bhaviSyameM pUrNa ho jAnekA nizcaya ho bAta / samyakca sadbhUta arthAta nizcaya hI viSayako grAhya jAne para hI lAga hotI hai| jina zubha kriyAoMke pIche mAnatA hai, amadbhUta arthAt vyavahAra yA upacAraka viSayako mithyAtva honA par3A ho unheM samyaktva yA dharmakA upacArase heya rUpame aMgIkAra karatA hai| yadi ina donoMmeM isa prakAra bhI sAdhana nahIM kahA jA sktaa| isa viSama vyAptike kA heyopadiya rUpa bheda na ho aura donoM hI samAna rUpase kAraNa yaha donoM kramavartI aMza grahaNa nahIM kiye jA skte| dharma hoM to inako bhinna-bhinna nayoMkA viSaya na banAyA yadi aisA kiyA jAye to dravya liMgIko mokSa honekA prasaMga jAye / jJAnameM grahaNa karanekI apekSA yadyapi donoM samAna haiM bhaajaaye| isa hAnike kAraNa isa prakArakI mAnyatAko upacAra para cAritrameM prAcaraMjekI apekSA nizcayako madA mukhya tathA yA vyavahAra bhI nahIM kahA jA sktaa| kyoMki upacAra vyavahArako madA gogA hI samajhanA caahie| kyoki vyava- kimI lAbhadAyaka prayojanakI siddhi ke liye hI kiyA jAtA hai hAranaya myAga karane yogya hai para anumarane yogya nahIM hai| hAnikAraka prayojanake liye nhiiN| jaise ki jIvako dahake naya samyagjJAnakA aMza hai caritrakA nahIM / isalie pravRttimeM kAraNa varNAdimAna kahanA koI upacAra nahIM ho sakatA / nayakA prayojana hI nahIM hai / yahI samIcIna sApekSatA hai| vAstavameM samyaktva utpanna ho jAte hI, tatkSaNa cAritrameM vyavahArako dharma kahanekA prayojana bhI AMzika vItarAgatA (svarUpAcaraNa) pragaTa ho jAtI hai| yaha vyavahAra tathA nizcaya eka dharmIka do aMza do yahI ratnatrayakI ekatA hai| para alpazaktike kAraNa usa vItaprakArase ho sakate hai / eka kramavartI tathA dUsarA yhvrtii| gagatAke sAtha varta rahe rAga aMzake phalasvarUpa usake dvArA yaha ThIka hai ki samyaktva sanmukha jIvako samyaktva pragaTanemai haTa pUrvaka bhI grahaNa kI jA rahI vaha bAhya kriyAyeM, unake pUrva zubha rAgarUpa vyavahAra hotA hai aura isI kAraNa usake prati antarameM niSedha hote hue bhI, usameM hotI haiN| isameM zakobhata nagamanayakI apekSA usara mamayameM pragaTane vAle koI doSa nhiiN| kyoMki svAbhAvika vItarAga aMzake sAthanammAna ma upAdayo nApAdayastadanyanayavAdaH / mAtha jo yaha rAga ruSa vibhAvika aMza yA vyavahAra dharma cAdhyAyI pUrvAddha 62-630 // rahatA hai usakI haTako barAbara apane ananta puruSArtha dvArA satyaM zuddhanayaH zreyAn na zreyAnitaro nayaH / mAdhaka jIva pIche chor3anA tathA nizcaya dharmameM vRddhi karatA api nyAyabalAdAsta nayaH shreyaanivtrH| . calA jAtA hai / aura eka dina usa vyavahArakA mUloccheda paMcAdhyAyI uttarArddha 137 // karake pUrNa nizcaya dharma tatva pragaTa karatA hai| ataH ina - vyavahAranayopi mlekchabhASAsthAnIyatvena paramArtha prati- donoMko mahavartI aMzoMke rUpameM hI niyamase grahaNa kiyA jA pAdakatvAdapajyamanIyo, atha ca brAhmaNoM na mlecchitavya makatA hai| isameM prati vyApti prAdi koI bhI daSaNa nahIM itivacanAdvyavahAranayo nAnumartavyaH / laga sktaa| ___sasA. zrAtmakhyAni gA.8 vItarAgatA rUpa nirvikalpa, sUkSma, arupI, vacanAtIta, / ' pravRttimeM nayakA prayojana hI nahIM hai| mo0 mA.pra.pra. nizcaya vyavahArAbalambI pra.2 tadvAdo'ya yathA syAjjIvo varNAdimAna ihAstIti, yahI bheda vijJAna hai, yahI jinazAsanakA sAra hai| isaliye ityukta na guNaH sthApatyuta doSastadekabuddhitvAt / yahI jainadharma hai| (paMcAdhyAyI pUrvArdha 555)
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 anekAnta [varSa 13 kevala anubhava gamya tathA dRSTAnta rahina usa nizcaya aMza- hai| parantu isakA yaha artha kadApi sambhava nahIM ki kisI kA kisI manda vuddhi yA prAthamika ziSyako parijJAna karAne jIvako vyavahAra kriyAoM rUpa dharmakA upAdeya rUpa aMgIkAra ke liye x usa aMzake sahavartI yaha rUpI bAhya kriyAyeM tathA kisI anyako nizcayakA upAdeya rUpa aMgIkAra yA kisI sAdhana par3atI haiN| aura sAdhanakA nAma hI upacAra hai+| tIsarako donoM hI kA upAdeya rUpa aMgIkAra samAna rUpase mora jahAM jo prayojana nimitta hotA hai vahAM upacAra hotA hai aura phalameM kAraNa yA mAdhana ho sakatA hai| vaha upacAra vyavahArameM garmita hai| mukhyake abhAva meM prayo- nizcaya mukhya tathA vyavahAra sadA goNa hotA hai jana yA nimitta dazanika live upacAra pravatatA hai| antaraMga paMcAdhyAyI uttarArdha gA0806, kArtikeyAnuprekSA gA. vItarAgatAmeM pravRtti bAhya tyAgAdi kAryoMmeM sAdhana hai / isa 277+ tathA TIkA 3114 svayaMbhUstotra 50 Adi rUpase to nizcaya vyavahArakA mAdhana hai tathA uparoka prakAra niyAleneke pazcAta ( artha grahayA nizcayakA jJAna karAnemeM bAhya vyavahAra sAdhana hai| karate samaya ) nizcaya sadA mukhya tathA vyavahAra sadA gauNa isa prakAra eka dUsaremeM bhinna-bhinna apekSAoMse mAdhya sAdhana hI hotA hai. bAhya kriyAnoMko vyavahAra dharma kahanA satya hai| bhAva hai| yahI ina donoMkA parasparopakArIpanA yA maitritva isake atirikta naya samIcIna tabhI kahalA sakatI hai jaba ki ityAdi hai| yahI zrIsvayaMbhUstotra gA. 61kA ' abhiprAya vaha lakSaNa kAraNa tathA prayojana sahita hI grahaNa kI jaay| tasmAdavaseyamidaM yAvadudAharaNapUrvako ruupH| prakRna viSayameM prathama aza asadabhUta nayakA viSaya hai / jisatAvAn vyavahAranayastasya niSedhAtmakastu prmaarthH|| kA kAraNa usa jIvakI vibhAva paraNati arthAt vratAdikA (paMcAdhyAyo pUrvArdha 625) haTa pUrvaka aMgIkAra hai aura isa prakArakA parAzraya rUpa saMkara xparamArthatastveka...svabhAva-anubhavato na darzanaM na jJAnaM na doSoMkA saya karanA hI isa nayake viSaya rUpa vyavahAra dharmako cAritraM, zAyakaiva ekaH shuddhH| prAramakhyAtiTIkA gA07 jAnanekA phala hai (), 17laghunayacakra gA0 77 0 meM bhI tahi paramArtha evaiko vaktavya iti cet / (isa zaMkAkA bAjha vyavahArako bandhakA kAraNa jAna arAdhanA kAlameM arthAta uttara gA.8 meM diyA hai) nizcaya dharmarUpa yathArtha svabhAva pragaTAneke lie gauNa karaneko yathA nApi zakyo'nAryo'nAryabhASAM vinA tu grAhyayitum / hI kahA hai| arthAta vidyamAna rahate bhI usa rAga rUpa vyavatathA vyavahAreNa vinA paramArthopadezanamazakyam // hAra dharma prati madA heyabuddhirUpa aruci antaraGgameM rakhanakA sa0 sA0 gA08 - + artho jJeyajJAyakasaMkaradoSabhramakSayo ydivaa| ra tadvidhA'tha ca vAtsalyaM bhedAtsvaparagocarAta / avinAbhAvAt sAdhya sAmAnya mAdhako vizeSaH syAta / pradhAnaM svAnmasambandhiguNe yAvatparAtmani // paMcAdhyAyI pUrvArdha 545 (paMcAdhyAyI uttarArdha 806) no vyavahAreNa vinA nizcayasiddhiH kRtA vinirdissttaa| + jaNa sahAveNa jadA pariNada rukhammi tmmyttaado| sAdhanaheturyasmAttasya ca so bhaNito vyvhaarH|| tapyariNAma sAhadi jo visayo so vi paramatyo / (vR0 nayacakra 265) (kA0 anu0 gA0 277) anya vastukA anya vastumeM prAropaNa karake prayojana x adhyAtmaprakaraNameM mukhyakA to nizcaya kahA hai aura siddha kiyA jAtA hai| vahAM upacAra naya kahalAtA hai| gauNako vyavahAra kahA hai| kA. anu0 TIkA 3 / yaha bhI vyavahArameM hI garbhita hai aisA kahA hai| jahA~ jo : yastu bAhya guNadoSasUtenimittabhyantaramUlahetoH / prayojana nimitta hotA hai prahAM upacAra pravartatA hai| adhyAtmavattasya tadaMgabhUtamabhyantara kevalamapyate // kArtikeyAnupra hA TIkA gA. 311-312) svayaMbhU stiitr|| vyavahAranaya bhI upacAra hai| jaise kuNDI bahatI hai, mArga . phalamAgantukabhAvAdupadhimAtra vihAya yAvadiha / calatA hai| syAdvAda mArI 2811 pR0 16 // zeSastacchuddhaguNaHsyAditi matvA sudRSTiriha kazcit // 0 ya eva nityattaNikAdayo nayA mitho'napekSAH svaparapraNAzinaH / . paMcAdhyAyI pUrvArdha 532 ta eva tatvaM vimalasya te mune parasparetA svpropkaarinnH|| // vyavahArAdo bandho mAkkho jamhA shaavsNjutto| svayambhUstotra 6 // tamhAku rutaM gauNaM sahAvamArAhaNAkAle lghunyckr07||
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ [varSa 13 kyA vyavahAra dharma nizcayakA sAdhaka hai? [225 ho upadeza mukhyatAse sarvatra yojanIya hai| nizcayake liye kI bhAvanAko tIvra aura tIvratara banAnemeM udyamazIla rahanA ho to vyavahAra bhI satyArtha hai| aura binA nizcayaka vyava- caahie| aimA upadeza hai| hAra bhI sArahIna hai|+ parantu yaha bAta tabhI sambhava hai jabaki donoM aMzoMmeMse phira vyavahAra kriyAyeM kyoM ? eka arthAt vyavahArako prasadbhuta tathA dUsare arthAt nizcayasAdhaka dazAmeM vyavahAra tathA nizcaya donoM hI aMza kA sadbhUta, ekakA vibhAva dUsarakA svabhAva, eka ko sadbhUta, ekako vibhAva dUsareko svabhAva, ekako doSa hote avazya hai| isakA nivedha nhiiN| jJAna ina donoMko dusareko guNa, ekako azuddha dUsareko zuddha, ekako Azraya apane 2 rUpase (ekako heya tathA dUsareko upAdeya) jAnatA bhI bandha rUpa adharma aura dusareko saMvara nirjarA rupa dharma hai| isakA bhI niSedha nhiiN| alpa zakrika kAraNa vaha aMza samajhA jaaye| isa prakArakA bheda vijJAna kiye binA prayojanahotA hai| use chor3a denekA bhI upadeza nahIM hai| kyoMki kI sinddhi nahIM aura isIliye isa vyavahArako kathamcin jaba taka rAga aMza vidyamAna hai usakA kArya avazya hogaa| adharma kahanA bAdhya nahIM samajhA jA sakatA / kathaJcit yadi zubhako chor3A to vahI azubha rUpa hogaa| rAga rUpa kahanekA yaha abhiprAya nahIM ki kisI apekSA isameM svabhAva bAhya kriyAoMko chor3anese rAgakA prabhAva nahIM hogA parantu rupa dharmapanA bhI hai, parantu yaha hai ki vAstavameM adharma antaraMgameMse usa rAgake prati kAraNa arthAt ruci yA upAdeya (vikAra) hote hue bhI vipratipattike samaya, saMzaya umpana (vikAra) ha buddhiko chor3anese hI usakA lopa ho sakatA hai| isalie ho jAne para yA mandabuddhi kisI ziSyako nizcaya dharmakA niSedha hai vyavahArameM upAdeya buddhi rupa pakar3a rakhanekA / kyoMki svarUpa samajhAte samaya isakA prAzrayajJAnameM liye binA nahIM jaba taka usake prati upAdeya buddhi hai taba taka usakA jyAga bntaa| isaliye nicalI dazA meM kisIke liye vastu svarUpa nahIM ho sktaa| jaba taka usakA tyAga nahIM hotA (arthAta yA nizcayadharmakA jJAna karate samaya uparakI siddhike liye usakA lopa nahIM ho jAtA) taba taka mokSa nahIM hotaa| yaha sAdhana rupameM kAryakArI hotA hai| isaliye upacArase isaliye sadaiva sAtha-sAtha vartate hue usa vyavahAra aMzake prati ise dharma kahA jAtA hai nizcayase nahIM / para yaha kevala 'merA aparAdha hai| aisI buddhi banI rahanI cAhiye / usakA sthApanA karane yogya hai (jAnane yogya hai) para anusarane yogya bhAra karmoMpara DAlakara svayaM nidoSa nahIM bananA caahiye| nahIM (prAcarane yogya nahIM + / usako zrIdayika bhAva na samajhakara apanA vibhAvika pAri- vyavahAra NAmika bhAva hI grahaNa karanA cAhie (jayadhavalA bhA01 vyavahAra nathA nizcayake uparoka nAmAntara yugaloMmeMse pR. 311) isa prakAra samajhate huye sadA hI usake varjana- mabako no jisa kisI prakAra bhI svIkAra kara liyA jAtA hai + yaha vyavahAra nizcayake liye ho to vaha vyavahAra bhI para vyavahArakA adhama mAjJata svIkAra karane Apatti zrAtI satyArtha hai aura vinA nizcayaka vyavahAra sArahIna hai| hai| aura umakA kAraNa kevala vaha mithyA mAnyatA hai jisake hai kArtikyAnuprekSA TIkA 464) AdhAra para ki jIva ise nizcayameM mahAyaka rUpa jAna kara * kuzIla zubhAzubha karmabhyAM saharAga saMsargoM pranividdhau baMdha yaha kahA karatA hai ki 'vyavahAra karate karate nizcaya ho hetutvAn / sa0 sA. zrAtmakhyAti TIkA 147 / __jaayegaa|' usI mithyAmAnyatAko antarase pUrNatayA dho deneke x vaicitryAvastuninAM svataH svasyApagadhataH // paMcAdhyAyI liye hI parama kRpAlu zrIkAnajI svAmIke pravacanoMkA bhAra uttarArdha 6 // paradravya grahaM kurvan badhyetaivAparAdhavAn / + naiva yato balAdiha vipratipattau ca saMzayApattau / vastu badhyetAnaparAdho na mvadravye saMvRtotpattiH |s.maa. klsh186| vicAre yadi vA pramANamubhayAvalambi tajjJAnam // 13 // kaSAyoMko aparAdha rupa jAne inase apanA pAna jAne taba tasmAdAzrayaNIyaH keSAMcit sa nayaH prasaMgasvAt / api apanI dayA kaSAyabhAvake prabhAvako mAnatA hai isa taraha savikalpAnAmiva na zreyo nirvikalpabodhavatAm // 13 // ahiMsAko dharma jAnatA hai| kA0 anu0 TIkA 412 paMcAdhyAyI puurvaardh| ye paramaM bhAvamanubhavanti teSAM.... ahavA modaieNa bhAveNa ksaano| padaM NegamAdicauNha zuddha nayaeva"parijJAyamAnaH prayojanavAn / ye aparama bayANaM / tiNhaM sAmAyANaM pAriNAmakuNa bhASaNa kasAnA; bhAvamanubhavanti teSAM "myavahAra nayo"parijJAyamAnastakAraNeNa viNA kajjuppattIdo / jaya dha0 bhAga 1 pR.15. dAve prayojanavAn / sa.sA. prAtmakhyAti TI0 gA.12.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 ] anekAnta / varSe 13 mukhyatayA vyavahArako adharma saMzita siddha karane para arthAt pApakA agavAI batAyA gayA hai / kArtikeyAnuadhika rahatA hai| mokSamArga prakAzaka adhikAra - prakaraNa prekSAmeM samyagdRSTike bhI ni.danargahana Adiko puNya 16 meM bhI aisA hI kahA hai ki 'apaneko jo vikAra ho (prazaddhopayoga rUpa adharma ) kahA hai x dharma nahIM, phira usake niSedha karane vAle upadezako grahaNa kare para usake poSaNa mAgako to bAta hI kyA hai| vAle upadezako na grahaNa kre| isalie usakA artha yaha kArtikeyAnuprekSA 4.1 ke anusAra jo puruSa puNyako nahIM lagAyA jAnA cAhie ki vaha ekAntI hai yA unakA cAhatA hai vaha saMsArako cAhatA hai| abhiprAya ina bAhya kriyAnoMko chur3A kara janamAdhAraNako jaba taka use dharma jAnatA rahegA taba taka usake prati svacchandI banAne yA AgamameM dharma maMjJina una kriyAoMkA upadiya buddhi banI rahanA svAbhAvika hai| mAnA ki laukikameM sarvathA niSedha karake kimI rUpameM bhI una mahAna pAda pUjya adharma pApako aura dharma puNyako bhI kahate haiM parantu yaha prAcArya bhagavantoMkI jinake lie ki unakI dRSTimeM agAdha mokSamArga hai| laukika yA saMsAramArga nahIM / yahI puNya prAdara bharA huA hai, jinake liye ki unake hRdayameM bhatri tathA pApa yaha dvaita hI banatA nahIM cha / yahA~ to eka zuddhorasakA sAgara kallolita ho rahA hai, abahalanA karane yA payoga ( dharma ) hai aura dUsarA azuddhopayoga (ama) hai karAnekA hai| na hI ve koI sampradAya banAne jA rahe hai| isIlie yahA~ puNyakA koI mUlya nhiiN| samyagdRSTi ise kyoMki jitanI bAteM bhI vaha kahate haiM sapramANa digambara prAdhava arthAn bAdhaka hI samajhatA hai mahAyaka nhiiN| yaha granthoMke AdhAra para ho kahate haiM, koI apanI taraphase nhiiN| vibhAva hai aura vibhAva tIna kAlameM bhI svabhAvakA kAraNa khte| jaba taka vyavahArako bhI usI rUpase upAdeya rUpa dharma nahIM ho sktaa| laukikameM yA upacArasaM dharma kahA jAne samajhA jAtA rahaMgA, jisa prakArase ki nizcayako taba taka vAlA yaha aMza usake lie adharma hI hai| yadi ina donoM donoM meM bheda karanA asambhava hai| bhedake abhAvameM saptabhaMgoM aMzoMmeMsa vyavahArako adharma na samajhA jAye to mokSamArga abhAva tathA ekAntakA prasaMga prAtA rhegaa| tathA donoM hI hI na bane / balki samyagdarzana hote hI pUrNa dharma arthAta aMza dharma ho jAne para adharma rUpa aMzakA sarvathA abhAva mokSa ho jAyA kre| mAnanA hogaa| aura isa prakAra adharmakai abhAvameM pUrNa dharma isa prakAra vAstavikatAko layameM rakha kara vyavahArakA rUpa kevalajJAna pragaTa ho jAnekA prasaMga upasthita ho kathaJcita niSedha karane vAle vakrA para zrAgamaviruddha honekA Aropa lagAnA yukti saMgata pratIta nahIM hotaa| jaayegaa| kevalajJAna dharmase nahIM balki adharmase rukA huA hai| ata, vyavahAradharmako adharma svIkAra kiye binA mAdhaka + viralo ajjadi puNNaM sammAdiTThI carAhi sNjuno| kabhI Age nahIM bar3ha sakatA / vastu arthAt prAtmAkA nija uvasamabhAve sahiyo NidaNagohi sNjutto|| kA0 dhanu. 48 svabhAva na honeke kAraNa mithyAdRSTikI yaha ekAntika kriyAyeM paMcAdhyAyAM meM adharma batAI gaI hai| inheM azubha + purANaM pijI samicchadi, samAro teNa Ihido hodi / pugaNaM maggaI heU.puNNagvayeNeva NivANaM // * nApi dharmaH kriyAmAnaM mithyAdRSTerihArthataH / kA anu0406 nityaM rAgAdi sadbhAvAt pratyutA'dharma eva sH| OM paramArthataH zubhAzubhogyogayoHpRthakva vyavasthA nAvatiSThate / (paMcAdhyAyI uttarAddha 444) . pra. sA. tatvadIpikA TIkA gA. 72 // sampAdakIya noTa lekhakane lekhameM vyavahArako adhama batalA kara use kevala sthApana (jAnane) yogya batalAyA hai / yadi aisA hai to samyagdRSTikA vyavahAra bhI kyA adharma hai ? taba use vyavahAra dharmakA AcaraNa nahIM karanA caahiye| lekhameM samyagdRSTi aura midhyAdRSTi donoMke vyavahArakI khicar3I karadI gaI hai / yadi vyavahAra kevala sthApanakI hI cIja hai to usakA jIvanameM upayoga kyoM kiyA jAtA hai ? vaha to adharma hai, phira mUrti aura mandira nirmANa tathA pratiSThAdi kAryameM pravRtti kyoM kI jAtI hai vaha bhI vyavahAra hai / Ina vyavahAra kAryoM meM pravRtti karate hue
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa kyA vyavahAra dharma nizcayakA sAdhaka hai? 227 unheM adharma (pApa) kI ghoSaNA karate hue kevala upAdAnakA upadeza dene aura vyavahAra pravRta rahanese to mokSamArga nahIM bana jaataa| vyavahAra ke binA kevala nizcayakI pravRtti nahIM ho sktii| AcArya amRtacandane jaba taka zuddhasvarUpakI prApti nahIM hotI taba taka vyavahAranayako hastAvalambake samAna batalAyA hai aura ukta ca rUpase uddhRta nimna prAcIna padya ke dvArA usakA samarthana bhI kiyA hai| jar3a jiNamayaM pavajjaha tA mA vavahAra Nicchae muNaha / ekeNa viNA chijjai titthaM aNNaNa uNa taccaM // imameM batalAyA gayA hai ki yadi tuma jinamatako pravatonA cAhate ho to vyavahAra aura nizcaya ina donoM nayoMko mata chor3o, kyoMki vyavahAranayake binA to tIrtha kA nAza ho jAyagA aura nizcayake binA tattva (vastu) kA binAza ho jAyagA / ataH yathAyogya donoM nayoMkA vyavahAra karanA ucita hai| ekako hI upAdeya aura dUsareko mAtra sthApanakI cIja samajhanA ucita nahIM jAna pdd'taa| nizcayanaya sadA mukhya kaise ho sakatA hai ? umake sadA mukhya rahane para vyavahAra bana nahIM makatA / isalie nizcayanaya sadA mukhya nahIM raha sakatA / yadi kevala nizcayanayako sadA mukhya mAna liyA jAya to kyA binA kimI nimitta ke kevala upAdanase kArya niSpanna ho sakatA hai| kArya niSpattike lie to aneka kAraNoMkI AvazyakatA hotI hai kyA unake binA bhI upAdAna apanA kArya kara sakatA hai ? lekhikA antima bhAga par3hanesa jJAna hotA hai ki lekhakane zrI kAnajI svAmIke sambandhameM uThanevAle AkSepoMkA parimArjana karane ke lie hI prastuta lekha likhane kA prayAsa kiyA hai parantu una ApattiyoMkA lekhakase koI nirasana nahIM bana par3A hai| aura na kAnajI svAmIne hI unake sambandha meM apanA koI vaktavya deneko kRpA kI hai| jaba zubhakriyAoM ko AgamameM dharmasaMjita svIkAra kara liyA gayA taba phira unake niSedhakI AvazyakatA hI kyA rahI ? -paramAnanda jaina nAgakumAra carita aura kavi dharmadhara ( paramAnanda zAstrI) nAgakumArakI kathA kitanI loka priya rahI hai, indriya viSayoM meM prAmaki utpanna karanemeM asamartha rahI hai| ise batalAnekI AvazyakatA nahIM hai| usa para aneka graMtha raca vaha Atma-jayI vIra thA jo apanI sAdhanAmeM mbarA utarA gae haiN| yakRta aura apabhra za bhASAmeM aneka kaviyoM dvArA hai| aura apane hI prayatna dvArA karmabandhanakI anAdi paragraMthoMkI racanA kI gaI hai| isa para gvaNDakAvya bhI raca gaNa tantratAsa sadAka lie unmukti prApta kI hai| haiM / prastuta grantha bhI kaviko eka choTIsI saMskRta kRti hai kavi paricaya jisameM nAgakumArakA saMkSipta jIvana-paricaya aMkita kiyA isa granthake kartA kavi dharmadhara haiM jo icvAkuvaMzameM gayA hai| nAgakumAgne apane jIvana meM jo-jo kArya kiye, vratA samanpanna golArADAnvayI mAhU mahAdevake praputra aura prAzadikA anuSThAna kara puNya saMcaya kiyA aura pariNAmata: vidyA- pAlaka putra the / inakI mAtAkA nAma hIrAdevI thA dharmadharake dikA lAbha tathA bhogopabhogakI jo mahanI mAmagrI milI, do bhAI aura bhI the jinakA nAma vidyAdhara aura devadhara thaa| usakA upabhoga karate hue bhI nAgakumArane unase virakra hokara paMDita dharmadharakI pannIkA nAma nandikA thA jo zIlAdi zrAtma-sAdhanA-pathameM vicaraNa kiyA hai| nAgakumArakA jIvana madguNoMse alaMkRta thI, usase do putra evaM tIna putrI utpanna bar3A hI pAvana rahA hai use kSaNasthAI bhogoMkI cakAcauMdha huI thiiN| putroMkA nAma parAzara aura manamumba thA / imI saba
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2281 anekAnta [varSe 13 parivArase yukta kavi dharmadharane sambat 1111meM zrAvaNa zuklA jo anekAntake varSa 8 kiraNa 8-8 meM prakAzita ho cukA pUrNimA somavArake dina isa anyako banAkara samApta kiyA hai| usa samaya taka yaha anya upalabdha nahIM huA thaa| aba thA / kavine isa graMthakI racanA kavivara puSpadantake 'nAga yaha grantha jayapurake terApaMthI mandigke zAstra bhaMDArameM upasabdha kumAra cariu' ko dekhakara kI hai| huA hai, usa para se jo maine prazasti noTa kI thI use kavine granthake gurUmeM mUlasaMgha marasvatI gacchake bhaTTAraka pAThakoMkI jAnakArIke lie nIce diyA jA rahA hai| padmanandI zubhacandra aura jinacandrakA ullekha kiyA hai isa granthakI prazastimeM bhI cauhAnavaMzake kucha rAjAoM jisase spaSTa hai ki kavi unhIMkI pAmnAyakA thA aura unheM kA paricaya prAdikA ullekha diyA huA hai vaha isa prakAra gururUpase mAnatA thA / kavine isa granthameM apanI dUsarI hai:-sAraMgadeva, inakA putra abhayapAna yA abhayacandra racanA 'zrIpAlacarita' kA bhI ullekha kiyA hai, jise usane huA / abhayapAlakA putra rAmacandra thA jisakA rAjya saM0 isase pUrva banAyA thaa| aura jo isa samaya anupalabdha 1448 meM maujUda thA / rAmacaMdrakA putra pratApacaMdra thA jisake hai| kavine anya kina graMthoMkI racanA kI, yaha kucha jJAna rAjyameM rahadhUne graMtha racanA kI thii| pratApacandrakA dUsarA bhAI nahIM ho skaa| raNavIra (siMha) thaa| inakA putra bhojarAja thA bhojarAjakI patnIkA nAma zIlAdevI thA aura usase mAdhavacandra nAmakA grantha racanA meM preraka eka putra utpanna huA thaa| mAdhava candra ke do bhAI aura bhI isa pranthako kavine yaduvaMzI laMbakaMcuka (lamece) the kanakasiMha aura nRsiMha / graMtha- kartA kavi dharmadharake samaya gotrI sAhU nalhUkI preraNAse banayA hai| mAhU nalhu mAdhavacandra rAjya kara rahe the| candrapATa yA candravADha nagarake dattapallI nAmaka nagarake nivAsI the| usa samaya usa nagarameM brAhmaNa, datrI, vaizya aura zUdra nAgakumAra carita prazasti zrAdibhAganAmaka cAturavarNake loga nivAsa karate the| nalhU sAhUke zrImaMtaM trijaga saMsArAMbudhitArakaM / pitAkA nAma dhanezvara yA dhanapAla thA jo jinadAsake putra praNamAmi jinezAnaM, vRSabha vRSabhadhvajam // 1 // the| jinadAsake cAra putra the zivapAla- ca cali, jayapAla namo'stu vaddha mAnAya kevalajJAnacakSuSe / aura dhanapAla | aura jinadAsa zrIdharake putra the| nalha- saMsArazramanAzAya kaughadhvAMtabhAnave // 2 // sAhakI mAtAkA nAma lakSaNazrI thA / usa samaya cauhAna jinraajmukhaaNbhoj-raajhNsmrsvtii| vaMzI rAjA bhojarAjake putra mAdhavacandra rAjya kara rahe the| mAnase ramatAM nityaM madIye paramezvarI // 3 // dhanapAla unake samaya meM mantrIpada para pratiSThita the| sAhUnalha- gautamAdInmunInanvA zrutasAgarapAragAna / ke bhAIkA nAma udayasiMha thA / sAhUnalDa rAjyamAna the| vakSye'haM zuklapaMcamyAH phalaM bhavyasukhapradam // 4 // aura zrAvakocita vratoMkA anuSThAna karanemeM dakSa the| jina bhadraM sarasvatIgacche kuMdakuMdAbhidho guruH / devake bhakra the| inakI do patniyAM thI / jinameM pahalIkA nAma tadAmnAye gaNI jAtaH padmanaMdI yatIzvaraH // // dUmA aura dUsarIkA nAma yazomati thA, usase cAra putra tatpa? zubhacaMdro'bhUjjinacandrastato'jani / utpanna hue the| tejapAla vinayapAla, candanasiMha aura nara nanvA tAn sadgurUn bhaktyA karipye paMcamIkathAM // 6 // siMha / isa taraha sAhU nalhUkA parivAra bar3A hI sampanna aura zubhAM nAgakumArasya kAmadevasya pAvanIM / dharmAtmA thaa| unhIM sAhU nalhako preraNAkA pariNAma kavi kariSyAmi samAsena kathAM pUrvAnumArataH // 7 // dharmadharakI prastuta racanA hai| . samastavasudhAyoSida'laMkAramivA'bhavat / candrapATa yA candravATa aitihAsika nagara hai jo Aja caMdrapATAbhidhaM ramyaM nagara svaHpuropamam // 8 // khaMDaharake rUpameM vidyamAna hai / yahA~ para cauhAna vaMzI rAjAoM- taddezasti purI ramyA dattapallIti vishrutaa| kA rAjya 12vIM zatAbdI se 16vIM zatAbdI taka rahA hai| cAturvarNajanaiH pUrNA kalpavallIva rAjate // 6 // maine isa nagarake itihAsa ko prakaTa karate hue eka lekha likhA cAhumAnAnvaye zreSThaH kalpavRSa ivAparaH / thA, jisakA zIrSaka 'atizayakSetra candravATa' hai, aura dAnanirjitakaryo'bhUdabhojarAjo mahIpatiH // 10 //
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa [] nAgakumAra carita aura kavidharmadhara 224 tatputro'sti mahAtejA jitArAtivivekavAn / mvasti prazastajanajIvanahetubhUtaM zrIcandrapATanagaraM prathitaM jagatyAM rAjanItividAMzreSTho mAdhaveMdro guNAzrayaH // 11 // Alokya yasya nayatipauravittaM citte sukautakavatA malakApinaiva tasya maMtripade zrImayaduvaMzamamudbhavaH / zrI cAhumAnAnvaya dugdhasiMdhusudhAkarastatra cakAra rAjyaM / laMbakaMcukasadgotre dhanezo jinadAsajaH // 12 // sAraMgadevaprabhurAji kRpANatApAnatavairirAja // 4 // tatpatnI zIlasaMpUrNA pAtivRtyaguNAnvitA / tamyAtmajo bhUmapatIddhitAdhivikhyAtanAmA'bhayacaMdradevaH / savalakSaNamaMpUrNA lakSaNazrIti nAmikA // 13 // yaH kSAtradAnaramamaH pRthivyAM babhUva sanItimAdhurINaH // 5 tadAtmajo guNazreSTho bhAgyavAn saMpadAzrayaH / zrIrAmacandro jitavakracandraH svagotrapAyonidhivRddhicaMdraH agraNIbhavyalokAnAM nalhU saadhugunnaalyH||1|| vipakSapaMkeruhavandacandro,jAto guNajJo'bhayacaMdra-putraH // 6 // dharmecchayA tu tenoka sAdaraM zraddhayA yutaM / zrImatpratApanRpatistanayAstadIyo,jyeSThonarAdhipaguNairatulovinItaH susaMskRtamayIM ramyAM dharmazrAvaya paMcamIm // 1 // nAta surAsakAmAMkhyayutaM svaloka,jJAtvAguNAdhikAmayaMkamanIyakAMti: kathA nAgakumArasya zrotumicchAmyahaM mudA / tamyAnujaH zrIraNavIra nAmA bhukra mahArAjapadaM hatAriH / zrunvA dharmadharazcitte kathAM cititavAn paro // 16 // zrImatsumaMtrIzvararAyatAle bhrAtrAsamaM naMdatu sarvakAlam // 8 // mandabuddhirahaM yasmAtkathaM kAvyaM prakAzayet / caMdrapATa samIpe'sti dattapallo purI praa| binA lakSaNachandobhistakeMNAlaMkRto ca bho // 17 // rAjate kalpavallIva vAMchitArthapradAyakA // 3 // na kAvyAni mayAdhItAnyanidhAnaM ca na zrutaM / sphATikA yatra hAlIlAnAcaMdrakairanizi / kattu na pAryate bhadra ! saMskRtaM kAvyamuttamam // 18 // koTiH suvarNakubhAnAM namaH padmAyate'bhitaH // 10 // iti zrutvA vabrIsAdhuryathAzakrividhIyatAM / yatra puIvo ramyAH sarasA vaayunoditaaH| atranAstya paraH kazcitsaMskRtasya vidhAyakaH // 16 // nRtyumAnA ivAbhAMti godhanairlakSitA api // 11 // zrIpAlacaritapUrva kRtvA saMskRtamuttamam / kalpavRkSapamA vRkSAH phalAni madhurANi ye| yathAsambodhito bhavyaH kSamalo bhavatA tathA // 20 // prayacchati hi lokabhyaH puNyasyeva manoramAH // 2 // sAvadhAnaM manaHkRtvA'thAlasyaM pravihAya ca / natrAbhayeMdrAranujaH pratApI pratApasiMhA nRpazaGga suunuH| prabodhaya bhad tvaM kUvA dharmakathAnakA // 2 // cakra. svarAjyaM kila dattapalyAM yaH zakavadvajradharo'rizaile // 13 // vibhami durjanAtmAdho doSa haNatatparAt / pratApasihadevasya patnI lADamadevikA / gRhoteSu tu doSeSu granyo nirdoSavAn bhaveta // 2 // vyAtA satI vratopetA parivAradhuraMdharA // tasya sAdhorvacaH zrutvA kaviddharmadharo'bravIna / tatkukSisukrimIki mahimAnaM bhojarAjunAmAnaM / mamAkarNaya bhavyAtmana !gmyaM tatpaMcamIphalam // 3 // putrapratApasiMho dharmAdutpAdayAmasa // 15 // pannI zrIbhojarAjasya zIlAdevIti vizrutA / iti zrInAgakumArakAmadevakathAvatAre zuklapaMcamovata- zolAbharaNa zobhADhyA kAmadhenurivA'bhavat // 16 // mAhAtmye sAdhu lhukArApita paNDinAzapAlAmajadharmadhara bhojaH prAsUna sutaM vikhyAtaM mAdhavendranAmAnaM / viracina zreNikamahAgajasamavasaraNaprevazavarNanI nAma prathamaH- dhvajapaTaiva nijavaMzaM vybhuussnndyogunnaiyukH||17|| paricchedaH samAptaH // 1 // svabhrAtRbhiHkanakamihanasiMhabAleragresara.samiti naMdatudhAramAya: annabhAga: saMpattipAlitamanISimahIsuro'thadAzI:samedhinasamastamanISitArthaH sva-saMvedanasuvyakamahimAnamanazvaraM / bhAsvanpratApaviSamA'gnimupahutArivagraeNndhanodhanakRtArthitayAcakaughaH paramAtmAnamAdyatavimuktaM cinmayaM numaH // 1 // zrIbhojarAjatanayAbhuvimAdhaveMdradevaH kSamApatirabhUddhavanaikamAnyaH yatrAnamrasurAsurezvarazira:koTIrakoTisphura nyAye yasya matiH sadA bhagavati zrIvAsudeve stutidvotkararazmiratanayA lIlAvidhattaM tarAM / rvedArthazravaNo zrutiH sukRddhadeva varSe rtiH|| zrIcandraprabhakAyakAntivilasadgaMgAMtaraM, mizeSUpakRtivirodhiSu hatiH pAtreSu dAnonnatiH, golvalA bhUyAdvaH paritApapApahRdaye sA sarvadA zarmadA / / maskotirvaramAdhaveMdranRpati yAtsazakrAkRtiH // 20 //
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 13 tasmAnmAdhavato labdhapratiSTho nalhanAmakaH / mAdhonalhasya bhArye dve saMjAta suprshstike| yaduvaMzanabhobhAnustatpazasti nigadyate // 21 // dUmAkhyAprathamA prokkA dvitIyA tu yazomatI // 38 // sadvRttAH khalu yatra lokamahitA yuktA bhavaMti thiyo, tatpunastejapAlo'bhUdvinayAkhyo dvitIyakaH / nAnAmapilabdhaye sukRtinoyaM srvdopaaste| caMdano narasiMhazca tatastribhuvanAbhidhaH // 36 // saddharmAmRtapUrapuSTasumanAH syaadvaadcNdrodyH| jayatu jinavipakSaHzrAvakAcAradattaH kusumazarasadRkSaHprAptasanmaMtrazikSaH kAMkSI so'tra sanAtano vijayate zrImUlamaMghodadhiH // 22 // duritataruhutAzaHkIrtividyotitAzo dhanapativaraputro nalhasAdhusuvakra sadyazaH pUraka'rasugaMdhIkRtadiggaNaM / vudhajanakRtamAnakAMtipIyUSadhAmAvinayaguNanivAsasatyavANIvilAma laMbakaMcUkapadagotramamti svastipadaM bhuvi // 23 // kalikaluSavihInaHpoSitAzeSadInaHkRtajinapatisevodatAnalhadeva jinabimbatilakadAnagarjitapuNyau vizuddhasamyakatau / parivAradhurINena nalhAkhyena guNAtmanA / kokilabharatau bhanyau babhUvatuH zuciguNopetau // 24 paMcamIvratamAhAtmyaM tena kArApitaM mahat // 42 // tatobahuvatIteSu puruSeSu vrtkbhuuH| puSdantakavIMdreNa yatsUtra bhASitaM purA / gajasiMhastu jainAMghri sevAhebAkimAnamaH // 25 // tannirIcyakRtaM nAnyatsaMskRtaM tannidezataH // 43 // laMbakaMcukasadgotrapadmAkaradivAkaraH / icvAka zasaMbhUto golArADAnvayaH sudhIH / ajaniSTa mahIpRSTe zrIdharaH sAdhuradbhutaH // 26 // mahAdevasya putro'bhUdAzapAlobudhaH kSitau // 44 // jinArcane sadguruparyupAstI zrutaHzrutI-nirmalapAtradAne / tadbhAryAzIlamapUrNA hIrAnAmnoti vishrutaa| hadAnurAgo jinadAsanAmA kRtI kRtajJastanayastadIyaH / 27 natputratritayaM jAtaM darzanajJAnavRttavat // 4 // jinadAso jinAdhIzapadabhakirase vazI / jyeSTho vidyAdharaH cyAtaH srvvidyaavishaardH| zacyA zakraivAbhAmbapalyAdevazriyAzritaH // 28 // tato devadharo jAtastRtiyo dhamanAmakaH / padArthA iva catvAraH tatputrAH sunyaanvitaaH| tatpannI naMdikA nAmnaH zIlasaubhAgyazAlinI / ciMtAmaNisamAnAmne pAtradAnasamudyatA. // 26 // naputradvitayaM jAnA kanyakA tritayaM tathA // 47 // prAdhaH zrIzivapAlAkhyo dvitIyo yuddhliH| zrAdya. parazurAmAgyo dvitIyamtu manaHsumvaH / kRtI tRtIyo jayapAlazca dhanapAlazcaturthakaH // 30 // patana parivAraNa yuno dharmadharaH kavi // 48 // pannI zrIzivapAlasya pAtivratyaguNojvalA / akApAranaM bhadra paMcamItyabhidhAnakaM / nArI nAmnA'kUnevAbhUtparivAradhuraMdharA // 31 // kathA nAgakumArasya kAmadevamya pAvanIM // 4 // tanayAstasya catvAraH prayAgaprathamo'bhavan / caritaM naMdanAdanatyaryakAlaM narAdhipaH / zivabrahmAparo jAto mahAdevadivAkarI // 32 // lokazca mA nirvighno bhavatu prApyatAM mumbaM // 50 // ghudyAli pramadAkhyAtA vijayazrIrbabhUva hi / samastavAhisampUrNA mahA bhavatu srvdaa| zubhalakSaNasaMyuktA jinazAmanabhAkrikA // 33 // lokAH sarve'bhinaMdaMtu yAvaracandradivAkarI // 5 // tatobhUdajayAkhyasya hIrA nAmnA supatnikA / dubhikSa mAricaya DAkinI mAkinI tathA / citI sarvasukhI putrI saMjAtau zubhalakSaNI // 3 // tataH zrIdhanapAlasya bhAminI lakSaNAnvitA / pralayaM yAMtu meghAzca padA varSatu bhUnale // 12 // lakSaNazrIriti khyAtA sAdhvIguNa virAjitA // 35 // vyatIta vikramAdityaM rudraM puzinAmani / nAputrI jagati khyAtI sUryAcaMdramamAviva / zrAvaNa zuklapakSa ca pUrNimAcandravAmara // 13 // mAdhavedanRpAllabdhapratiSThau janabhaktikI // 36 // abhUmamAptigraMthamya jayaMdharasutasya hi / jyeSTho nalhaH suvikhyAto rAjamAnyo guNAlayaH / nUnaM nAgakumAramya kAmarUpamya bhUpateH // 14 // dvitIyodayasiMhAkhyo dvitIyaH samabhUkSitau // 37 // iti zrInAgakumAramya caritra samAptaM zubhaM bhavatu //
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra ( paramAnanda zAstrI) bhagavAna mahAvIrakI janmabhUmi videha deza kI rAja- dhIratA, dRDhatA panyatA aura parAkramAdike lie prasiddha thii| dhAnI vaizAlI thI jisa vasAda bhI kahA jAtA thaa| prAcIna inakA paraspara maMgaTana aura rIti-rivAja, dharma aura zAsanakAlameM vaizAlIkI mahattA aura pratiSThA gaNataMtrakI rAjadhAnI praNAlI mabhI unama the / inakA zarIra atyanta kamanIya aura hone ke kAraNa adhika bar3ha gaI thii| mujaphpharapura jilekI gaMDi- oja evaM nejasa sampanna thaa| yaha apane lie vibhinna raMgoMke kAnadIke samIpa sthita basADha hI prAcIna vaizAlI hai| use bamtroMkA upayoga karane the / paramparameM eka dUsare ke sukha-dukha meM rAjA vizAlakI gajadhAnI bananekA bhI saubhAgya prApta huA kAma pAne the / yadi kimIka ghara koI utsava vagairaha yA thaa| pAlI graMthoM meM vaizAlIke saMbaMdha limbA hai ki-'dIvA- iSTaviyogAdi jammA kAraNa bana jAtA thA to saba loga usake roMko tIna bAra haTAkara vizAla karanA par3A thA' isIliye ghara para pahu~cate the aura use taraha-tarahase mAnyatA dene the isakA nAma vaizAlI huaA jAna par3atA hai| vaizAlI meM uma aura pratyekakAryako nyAya-nItisaM sampanna karate the| ve nyAyamamaya - neka upazAgvA nagara the jinase usakI zobhA aura priya aura nirbhayavRtti the aura svArthatatparatAse dUra rahate the| bhI dargANata ho gaI thii| prAcIna vaizAlIkA vaibhava apUrva ve paramparameM prema-sUtra meM baMdhe hue the, ekatA aura nyAyapriyatAke thA aura usameM cAturvarNake loga nivAsa karate the| kAraNa ajeya bane hue the| inameM paraspara bar3A hI sauhArda vijjIdazax kI zAmaka jAtikA nAma 'licchavi' thaa| vAlmalya thaa| ve prAyaH apane sabhI kAryoMkA paraspara meM licchavi ucca vaMzIya kSatrI the| unakA vaMza usa samaya vicAra vinimayasa nirNaya karate the| vaizAlI gaNataMtrakI atyanta pratiSTita samajhA jAtA thaa| yaha jAti apanI vIratA, pramukha rAjadhAnI thI aura usake zAsaka rAjA ceTaka gaNataMtraka / gaNDakI nadIsa lekara campArana takakA pradeza videha athavA pradhAna the / rAjA ceTakakI rAnIkA nAma bhadrA thA, jo barI hI vidupA aura zAlAdi madaguNoMsa vibhUSita thii| nIrabhukra (tirahuna) nAmasa bhI dhyAna thaa| zani-saMgama natraka nimna padyasa usakI spaSTa sUcanA milanI hai caTakakA 7 putrI aura dhana, mubhadra, mudatta, siMhabhadra, suka gaNDakI nIramArabhya campAraNyAntakaM zive / bhoja akampana, mupataMga, prabhaMjana aura prabhAya nAmaka daza siMha bhR. samAsyAtA tIrabhukrAbhidho manuH // punathe / bihabhadrakI mAtoM bahanoM nAma-priyakAriNI (gha) vajrAbhida deza vizAlI nagarI nRpaH / (trizalA ) suprabhA, prabhAvatI, mRgAvatI, jeSThA, calanA aura candanA thaa| unameM trizalA kSatriya kuNDapuraka rAjA siddhA___ hariSeNa kathAkopa, 55, zlo. 165 rthako vivAhI thii| muprabhA dazANaM dazaka rAjA dazarathako zrIra (A) vidahoM aura licchaviyAMka pRthaka-pRthaka maMghoMko prabhAvatI kaccha dazaka rAjA udayanakI rAnI thii| mRgAvatI milAkara eka hI saMgha yA gaNa bana gayA thA jisakA nAma kauzAmbIka rAjA zatAnIkakI pannI thii| celanA magadhake rAjA ji yA bajjigaNa thA / samUca vRjimaMghakI rAjadhAnI vaizAlI vimbamArakI paTarAnI thii| jyeSThA aura candanA zrAjanma hI thii| usake cAroM aura tiharA parakoTA thA jisameM sthAna 2 baMDa baDe daravAje aura gApura (paharA danaka mInAra) bane hue 6 caTakAyoni vigyAto vinItA paramAItaH // 3 // the| -bhAratIya itihAsako rUpa-rekhA pR0 3.0se 313 tasya devI ca bhadrAkhyA tayoH putrA dazAbhavat / (i) vajjAdezameM aAjakala ke campArana aura mujaphpharapura dhanAkhyo itta bhadrAMtAbupendro'nyaH sudattavAk // jilA, darabhaMgAkA adhikAMza bhAga tathA chaparA jilaMkA sihabhadraH sukubhAMjokaMpanaH supataMgakaH / mirjApura, paramA, sonapuraka thAne tathA anya kucha aura bhUbhAga prabhaMjana prabhAsazca dharmAiva sunirmalAH // 5 // sammilita the| -purAtattva nibandhAvalI pR0 12 -uttarapurANe guNabhadraH
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232] anekAnta [ varSa 13 brahmacAriNI thI, ye donoM hI mahAvAraka saMgha dIkSita huIthoM, ko bhagavAna mahAvIrakA jIva acyuta kalpake puSpottara nAmaka unameM candranA AryikAoM meM pramukha thI / siMhabhadra vijji- vimAnase cyuta hokara prASADha zuklA SaSThIke dina jabaki hasta saMghakI senAka senApati the| isa taraha rAjA ceTakakA parivAra aura uttarA nakSatroM ke madhyameM candramA avasthita thA / trizalA khUba sampanna thaa| devIke garbha meM AyA x / usI rAtako trizalA devAne 16svapna vajjIdezaka haiM gaNataMtra the jinameM vRji, licchavi, dekhe / jinakA phala aSTAMga mahAnimittake jAnakAroMne batajJAtrika, vidahI, ugra, bhoga aura kauravAdi saMbhavata: ATha lAyA ki siddhArtha rAjAke eka zUravIra punakA janma hogA jAtiyoM zAmila thiiN| ye jAtiyA~ molaha janapadoM meM vibhAjita jo apanI mamujvala kIrtise janatAkA kalyANa kregaa| thiiN| usa samaya bhinna-bhinna dezoMko janapada aura unake mahAvIrakA janma ora bAlyajIvana sAmahika pradeza yA bhUbhAgako mahAjanapada kahA jAtA thaa| nau mahInA ATha dina adhika vyatIta hAna para catra aMga, magadha, kAzI-kauzala,ji-malla, cedi-vatpa, kuru-pAMcAla, ru-pAcAla, zuklA prayodazIkI rAtrimeM maumyagrahoM aura zubhalagnameM jaba vatsa-zUrasena, azmaka-avanti aura gAndhAra-kamboja / yI : gAndhAra-kambAjA ya candramA avasthita thA, uttarAphAlgunI nakSatraka samaya bhagavAna solaha janapada mahAjanapadakI vizAla zaktima sampanna the aura mahAvIrakA janma huaa| punotpattikA zubhasamAcAra denevAloM apanA samRddhi eva zaklika kAraNa baDa rASTra kahalAna th| ko khUba pAritoSika diyA gyaa| nagara putrotpanikI khuzI meM usa samaya anya bhI kaI choTe-choTe rASTra thA parantu una khUba susajjita kiyA gayA, toraNa dhvaja-paMkriyoMsa alaMkRta sabameM kozala, magadha, avanti aura vatsagaja ye cAroM hI kiyA gyaa| sundaravAditroM kI madhuranise ambara guMja rAjya IsAkI chaThI zatAbdI se pUrva atyanta prabala the| aMga utthaa| yAcaka janAko manavAMchita dAna diyA gyaa| mAdhu aura magadha to eka dUsare para jaba kabhI adhikAra kara mantoM, zramaNoM aura brAhmaNAdikA sanmAna kiyA gayA / uma lete the| samaya nagarameM dIna dukhiyoMkA prAyaH abhAva-sA thA / nagaraka vRji logoM meM pratyeka gAMvakA eka saradAra gajA kaha- mabhI naranArI hAtirakasa Anandita the / dhUpa-ghaToMsa lAtA thaa| licchaviyA~ka aneka rAjA the aura unameM prayakA udagata sugandhita vAyusa nagara surabhita ho rahA thaa| jidhara uparAja, senApati aura koSAdhyakSa Adi alaga, alaga hone jAiye udhara ho bAlaka mahAvIraka janmonmayakA kalagya the| ye saba rAjA apane-apane gAMvaka svatantra zAsaka the kintu sanAI paDa rahA thaa| rAjya kArya kA saMcAlana eka sabhA yA pariSada dvArA hotA thaa| bAlaka kA janma janatAke lie bar3A hI mugva-prada huzrA yaha pariSada hI licchaviyoMkI pradhAna zAyana-zati thii| thaa| unake janma samaya mArake sabhI jIvoMne kSaNika-zAMti zAsana-prabandha ke lie sambhavataH unameMsa 4 yA 6 zrAdamI kA anubhava kiyA / indrane zrIvRddhike kAraNa bAlakakA nAma gaNa rAjA cune jAte the| inakA rAjyAbhiSeka vahA~ kI eka vaddha mAna rakkhA / bAlakake jAtakarmAdi saMskAra kie ge| pokharanIke jala se hotA thA / rAjA siddhArthane mbajana-sambandhiyoM parijanoM, mitroM nagarake ___ mallAMkA gaNatantra aura licchavi rAjavaMza ye donoM hI pratiSThita vyakriyoM, maradAroM aura jAtIyajanoM tathA nagaragaNatantra bhAratake prAcIna bAnya kahalAte the| aura yaha donoM vAmiyoMkA bhojana, pAna vastra, alaMkAra aura tAmbUlAdise hI arhantoMke upAsaka the / unameM jainiyoMke neIsaveM tathaMkara ucita sammAna kiyA / isa taraha aura rAjyako zrIsamRddhike bhagavAna pArzvanAtha kA zAsana yA dharma pracalita thaa| kAraNa bAlakakaM vaddhamAna honekI anumodanA kii| vaizAlImeM gaMDakI nadI bahatI thI usake taTapara kSatriya bAlaka va mAna bAlyakAlIna do gvAma ghaTanAoMke kuDapura aura brAhmaNa kuNDapura nAmaka upanagara avasthita ____x yahAM yaha prakaTa karadanA anucita na hogA ki zvetA the / kSatriya kuNDapurameM jJAtrika kSatriyoMka 100 ghara the 4 / mbIya kalpasUtra aura AvAzyaka bhASyameM 82 dinabAda rAjA siddhArtha kSatriyakuDapurake adhinAyaka the| siddhArthakI mahAvIrake garbhApahArakI azakya ghaTanAkA ullekha rAnI trizalA vaizAlIka rAjA ceTakakI putrI thIM / jima rAtri- milatA hai isa ghaTanAko zvetAmbArIya mAnya vidvAna : bhAratIya itihAsa kI rUparekhA bhAga pR. 134 bhI anucita batalA rahe haiN| * zramaNa bhagavAna mahAvIra pR0 / -dekho. cAra tIrthakara pR. 106
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - kiraNa bhagavAna mahAvIra [233 kAraNa 'mahAvIra' aura 'sanmati' nAmase lokameM khyApita kalyANa karanA cAhate the| isI kAraNa unheM sAMsArika hue| bAlaka vaddha mAna bAlyakAlasahI pratibhA sampanna parA- bhoga aura upabhoga arucikara pratIta hote the| ve rAjya. kramI, vIra, nirbhaya tathA mati-zruta-avadhirUpa tIna jJAna-noM kara dIkSita honA batalAyA gayA hai / isase spaSTa hai ki zeSa ke dhAraka the| unakA zarIra atyanta mundara aura manamohaka pA~ca tIrthakara kumAraavasthAmeM hI dIkSita hue haiN| isIse thaa| unakI maumya prAkRti dekhate hI banatI thI aura unakA TIkAkAra abhayadava mUrine apanI vRttimeM 'zeSAstu paMcakumAramadhura saMbhASaNa prakRtiH bhadra aura lokahitakArI thaa| unake bhAva evetyAhaca' vAkyake mAtha 'vIraM ariSTanemi' nAmakI teja pujase vaizAlIkA rAjyazAsana camaka uThA thA / usa samaya vaizAlI aura kuNDapurakI zobhA dugaNita ho gaI thI vIraM ariTTanemi pAsa malliM ca vAsubhuja ca / aura vaha indrapurIse kama nahIM thii| pA mAnagA jiNe avasesA Asi rAyaNA // 221 // vairAgya aura dIkSA rAyakulesu'vi jAyA visuddha baMmeyavittia kulesu / bhagavAna mahAvIrakA bAlyajIvana uttarottara yuvAvasthA na ya itthiyAbhi se A kumAravAmi paJcaiyA // 222 // meM pariNata ho gayA / rAjAsiddhArtha aura trizalAne mahAvIra - Avazyaka niyukri patra 136 kA vAhika sambandha karane ke lie prerita kiyA kyoMki ina gAthAoMmeM batalAyA gayA hai ki vIra, ariSTanemi, kaliMgadezaka rAjA jitazatru, jimake mAtha rAjA siddhArthakI choTI pArzvanAtha, malli aura vAsupUjya ina pAMcoMko chor3akara zeSa bahina yazodAkA vivAha huA thA, apanI putrI yazodAka 16 tIrthakara rAjA hue haiN| ye pAMcoM tIrthakara vizuddha baMzoM, pAtha kumAra va mAnakA vivAha sambandha karanA cAhatA thA, // cAhatA thA, kSatriya kuloM aura rAjakuloMmeM utpanna hone para bhI strI parantu kumAravarddhamAnane vivAha sambandha karAneke lie mathA pANigrahaNa aura rAjyAbhiSekase rahita the tathA kumArAvasthAmeM ikAra kara diyA-ve virakra hokara tapameM sthita ho ge| hI dIkSita hue the / gAthAmeM prayukta 'na ya itthiAbhisezrA hI ipasa rAjA jitazatru kA manoratha pUrNa na ho sakA hai| kyoMki kumAravAmIma pavvaiyA' ye donoM vAkya khAsa taurase dhyAna kamAravamAna apanA zrAnma-vikAsa karate hue jagatakA dana yogya haiN| inamasaM prathama vAkyakA artha TippaNameM nimna (a) bhavAnakizreNika vattibhUpati nRpendrasiddhArthakanIyasIti prakArasa vizada kiyA gayA haiimaM prasiddha jinazatru mAgvyayApratApabantaM jitazatrumaMDalam // // strI pANigrahaNa-rAjyAbhiSekobhayarahitA ityrthH|' jinendravIramya mamudbhavotsave tadAgataH kundapuraM suhRtprH| -dekho, Avazyaka sUtra bhAgamodaya samiti dvArA prakAzita / mupUjitaH kudapurasya bhUbhRtA nRpoyamAmbaNDalatulyavikramaH // 7 // aAvazyaka niyukti kI 'gAmAyArA visayA je bhuktA yazodayAyAM sutayA yazodayA pavitrayA vIra vivAha maMgalam / kumArarahiha' nAmakI gAthAse ukta viSayakI aura bhI puSTi anekakanyA parivArayAmhansamIkSatu nugamanorathaM tadA // 8 // ho jAtI hai / parantu kalpa-sUtrakI gata samaravIra rAjAko sthita'dhanAyatapami svarabhavi prajAtakavalya vizAlalocana / putrI yazodAse vivAha-sambandha hone aura usase priyadarzanA jagadvibhRtya viharatyapi kSiti kSitiM vihAya sthitvaaNstpsy|||| nAmakI laDakIke utpanna hone aura usakA vigaha jAmAlike -harivaMzapurANe jinasanAcAryaH mAtha karanekI mAnyatAkA mUlAdhAra kyA hai ? yaha kucha mAlUma (zrA) zvetAmbara mAmpradAyameM mahAvIra ke vivAha-sambandhameM nahIM hotA aura na mahAvIrake dIkSita honese pUrva evaM pazcAt do mAnyatAe~ pAI jAtI haiN| vivAhita aura avivAhita / yazodAka zeSa jIvanakA athavA usakI mRtyu zrAdike saMbaMdhoM kalpasUtra aura Avazyaka-bhApyakI vivAhita mAnyatA hai aura hI koI ullekha zvetAmbarIya sAhityameM upalabdha hotA hai samavAyAMgasUtra tathA zrAvazyakaniyuknikAra bhadrabAhukI avi- jisase yaha kalpanA bhI niSyANa evaM nirAdhAra jAna par3atI vAhita mAnyatA hai| hai ki yazodA alpajIvI thI aura vaha bhagavAna mahAvIrake "egUNavIsaM tithayarA agAravAsamajme vasittA muMDe dIkSita honese pUrva hI divaMgata ho cukI thii| ata: usakI vittANaM agArAo aNagArizra pavaiyA" mRtyuke bAda bhagavAna mahAvArake brahmacArI rahanese ve brahmacArIke -samavAyAMgasUtra 16 pR. 35 rUpameM prasiddha ho gae the| ima sUtra meM 16 tIrthakaroMkA gharameM rahakara aura bhoga bhoga -dekho, anekAnta varSa 4 ki0 11, 12
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234] anekAnta vaibhava meM pale aura raha rahe the kintu vaha jalameM kamalavata ki amuka puruSane ajJAnatA yA vidvaSavaza asahanIya upamarga rahate hue use eka kArAgRha hI samajha rahe the, unakA antaH kiyA hai| yaha mahAvIrakI mahAnatA aura sahana-zAlatAkA karaNa sAMsArika bhogAkAMkSAoMse viraka aura lAka-kalyANa- uccA Adarza hai| unhoMne 12 varSa taka mauna pUrvaka jo kaThora kI bhAvanAse zrota-prota thaa| ata: vivAha-sambandhako cacA tapazA kA aura mAnava tathA tiyacoM dvArA kiye jAne vAle hone para use asvIkAra karanA samucita hI thA / kumAra prasahAya upayoMko nirmamabhAvasa sahana kiyA / upaparga barddhamAna svabhAvataH hI vairAgyazIla the| unakA antaHkaraNa aura pariSaha sahipNU honA mahAvIrake sAdhu-jIvanakI zrAdarzatA prazAnta aura dayAse bharapUra thA, vaM dIna-dukhiyoMka du.gvoMkA aura mahAnatA hai| zramaNa mahAvIra zatru-mitra, sugva-dugva, anta karanA cAhate the| isa samaya unakI avasthA bho 26 prazaMsA-nindA, loha-kacana aura jIvana-maraNAdima samAnavarSa 7 mahIne aura 12 dina kI ho cukI thaa| ataH Atmo- bhAvako-mAha dobhasa rahita vItarAgabhAvakI-avalambana (karSakI bhAvanA nirantara udita ho rahI thA jo antima kiye hue the| ve sva-para-kalpanA rUpa mamakAra ahakArAtmaka dhyeyakI sAdhaka hI nahIM, kintu usake mUrtarUpa hAnekA saccA vikalpAkA jAta cuke the aura nirbhaya hokara sihaka samAna pratIka thii| ataH bhagavAna mahAvArane dvAdaza bhAvanAoMkA grAma nagArAdimeM svacchanda vicarate the| mahAvIra apane yAtru cintana karate hue saMsArakA anitya eva azaraNAdi anubhava jIvanameM tIna dinase adhika eka sthAna para nahIM Thaharate the| kiyA aura rAjya-vibhUtiko choDakara jina dAtA lenakA dRr3ha kintu varSA Rtume va cAra mahAnA jarUra kimI eka sthAna para saMkalpa kiyaa| unakI lokopakArI isa bhAvanAkA lokAntika rahakara yoga-sAdhanAmeM nirata rahate the| unaka mAnI sAdhudaboMna abhinandana kiyA aura bhagavAna mahAvIrana 'jJAtambara' jIvanasa bhA janatAko vizeSa lAbha pahuMcA thaa| anaMkoMkA nAmaka vanameM maMgazira kRSNA dazamIka dina jinadIkSA abhayadAna milA, aura anakoM kA uddhAra huA aura anakAkA grahaNa kI / unhoMne bahumUlya vastrAbhUSaNAMko utArakara patha-pradarzana milaa| yadyAMpa zramaNa mahAvIraka muni jAvanameM pheMka diyA aura paMcamuTThiyAMse apane kaMzokA loca kara ddaalaa| hone vAle upanagoM kA vistRta ullekha zvetAmbara paramparAka isa taraha bhagavAna mahAvIrane sarva porasa nirbhaya evaM nispRha samAna digambara sAhityama upalabdha nahIM honA parantu pAMcavI aura grantha rahina hokara digambara mudrA dhAraNa kIx, jo zatAbdI prAcArya nivRSabhakA nilIyapaNNatAkA caturthAyathA-jAta bAlakake samAna nirvikAra, vItarAga aura grAma- dhikAragata 1620 na0 kI gAthAMka- mattamatayAmaMtimatinthasiddhikI pramAdhaka thii| yagaNaM ca uvamamgA' vAkthasa, jisameM mAtaveM, teIsave zrIra tapazcaryA yora kevalajJAna aMtima tIrthakara mahAvIraka sopasarga honasA spaSTa ullekha kiyA gayA hai / isameM mahAvIraka mApamarga mAdhu jIvanakA spaSTa pAbhAsa * bhagavAna mahAvIrane apane sAdhu jIvanameM anazanAdi mila jAtA hai| bhale hI unameM kucha atizayokrise kAma dvAdaza durdhara evaM duSkara tapoMkA anuSThAna kiyaa| bhayAnaka / anuSThAna kiyaa| bhayAnaka liyA gayA ho / parantu maNa mahAvIra ke sopasarga sAdhu histrajAvAMsa bharI huI aTavImeM vihAra kiyA, DAya macchara, jIvanasa iMkAra nahIM kiyA jA sktaa| zIta, upNa aura varSAdijanya ghora kaSTIko mahA sAtha hI mahAvIrana apana sAdhujIvanama paMcamitiyoMka sAtha manaupasarga parIghahoMko, jo dUsaroMka dvArA ajJAnabhAvasa athavA vacana-kAyarUpa tIna guptiyAMko jInanaM zrIra paMcandriyoMko vidzavaza utpanna kiye gae the, unheM samyak bhAvase sahana unaka viparyAsa nirAdha karane tathA kapAya cakrako kuzala kiyA parantu imaroMke prati apane cittama jarA bhI vikRtikA malnake mamAna malamalakara niSprANa evaM rasa rahita banAnekA sthAna nahIM diyA, aura na kabhA yaha vicAra hI utpanna huzrA upakrama karate hue darzanajJAna cAritrakI sthiratAse mamatAmaya * dekho, pUjyapAdakRta nirvANa bhaki saMyatIvana vyatIta karate hue samasta paradravyAMka vikalposa x zvetAmbara sampradAyakI mAnyatA hai ki mahAvIraka digambara zUnya vizuddha pAtmasvarUpameM nizcala vRttisa avagAhana karane dIkSA lene para indrane eka 'devapUSya' vastra una kaMdhe para the| zramaNa mahAvIra ko isa taraha grAma, kheTa, kavaMTa aura DAla diyA thA, kucha samaya bAda jisameMse prAdhA phAdakara samamattubaMdhuvaggo samamuha-dukkhA pasaMmaNiMdamamA / unhoMne garIba brAhmaNa ko de diyA thaa| samaloTTakaMcaNo puNa jIvida maraNe samo samaNoM /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa } bhagavAna mahAvIra [235 - vana maTambAdi aneka sthAnoM meM mauna pUrvaka x uprogra tapazca- prApta hue / unake samakSa jAti-virodhIjIva bhI apanA ra. raNoMkA anuSThAna evaM prAcaraNa karate hue bAraha varSa, pAMca mahInaM virodha choDa dete the| unakI ahiMmA vizvazAMti aura aura 15 dinakA samaya vyatIta ho gayA / aura ve ghora vAstavika svatantratAkI pratIka hai aura isIlie prAcArya napaka sAdhana dvArA apanI citta zuddhi karate hae jambhikA samantabhadrane usa parabrahma batalAyA hai| grAmaka samIpa Aye aura RjUkUlA nadIka kinAre zAlavRkSaka bhagavAna mahAvIrakA upadeza aura vihAra nAce vazAgva zuklA dazamAko tIsare paharake samaya jaba va eka kevalajJAna honeke pazcAn mahAvIrako divya vANIko zilA para SaSThopabAmase yukra hokara kSapakazreNI para zrArUDha the, jhelane yA avadhAraNa karane yogya koI gaNadhara nahIM thA, isa usa samaya candramA hastottara nakSatraka madhyameM sthina thA, bhaga- kAraNa bhagavAna chayAmaTha dina taka mauna pUrvaka rhe| vAna mahAvIrana dhyAnarUpI agnika dvArA jJAnAvaraNAdi ghAti- pazcAta rAjagRhake vipulagiripara zrAvaNa kRSNA pratipadAko karmamalako dagdha kiyA+ aura svAbhAvika Atma-guNoM kA pUrNa abhijita nakSatrameM bhagavAna mahAvIraka marvodaya tIrthakI dhAga vikAma kiyA kaMbala jJAna yA pUrNajJAna prApta kiyaa| 1 / karma pravAhita huI / arthAta bhagavAnakA mabasa prathama upadeza kalaMka binAzase saMsAraka sabhI padArtha una jJAnameM yugapata hayA / usI dinase vIraka zAsanakI loko pravRtti pratibhApita hone lage aura isa taraha bhagavAna mahAvIra vIta- huii-tiirthclaa| vaha varSakA prathama mApa aura prathama pakSa gaga. parvaja aura sarvadarzI hokara ahiyAkI pUrNapratiSThAko thA, vahIyugakA bhI prAti thA / ipIsa aba yaha parva vIra xzvanAmbara sampradAyameM grAma nIra para nIrthakageMka mauna- saMtrAmadira dvArA pracarita samAjameM vIrazAmana jayantIka pUrvaka tapazcaraNakA vidhAna nahI hai| kintu unake yahAM jahAM rUpameM manAyA jAne lagA hai| kyoMki isakA mAnava nahAM varSAvAmameM caumAmA vinAne aura chadmatha avasthAmeM upa- jIvanaka vikAmase svAmma sambandha hai| unakI isa sbhaa| dezAdi mvayaM dene athavA yakSAdika dvArA dilAnakA ullaMgva pAyA nAma samavasaraNa sabhA thA aura usameM deva, manuSya, pazu,pakSI jAtA hai / parantu zrAcAgaMgamUtra : TIkAkAra zIlAMkana mAdhika vargaraha sabhI jIvoMko samucita sthAna milA, sabhI manuSya bAraha varSataka maunapUrvaka tapazcaraNakA digambara paramparAke nithaMca binA kisI bhedabhAvaka eka sthAna para baiThakara dharmopadeza samAna hI vidhAna kiyA hai, ve vAkya isa prakAra haiM :- rahe the / vanuSyoMkI to bAta kyA usa samaya miha, hiraNa, ___'nAnAbhidhAbhinapatA ghogana parISahopapargAnapi mahamAno sarpa, nakula aura cUhA billI zrAdi nithacoM meM bhI koI vairamahApacayA mlecchAnapyupazamaM nayana dvAdazavarSANi mAdhi- virodha dRSTigocara na hotA thA, pratyuna ve saba bar3I hA zAMnikAni chadmasthI maunavratI napazcacAra / " ke sAtha divya dazanAkA pAnakara rahe the| isameM pAThaka bhaga-pAcAgaMgavRni pR. 273 vAna mahAvIraka zAmanakI mahattAkA anumAna kara sakate hai| prAcArya zAlAMkaka ima ullekha parase zyatAmbara ___x AMhalA pratiSThAyAM tanmannidhI vaira tyAga., 35, sampradAyameM bhI nIrthakara mahAvIke maunapUrvaka tapazcaraNakA -pAtaMjalikRta yogsuutr| vidhAna honasa chanamya avasthAmeM upadezAdikI kalpanA nirarthaka OM ahimA bhUtAnAM jagati viditaM brahmaparama, jAna par3atI hai| na sA tatrArambho'styaNurapi ca ytraashrmvidhau| * dhavanAmeM bhI bhagavAna mahAvIra napazcaraNakA kAla bAraha varSamA pAMca mahIne batalAyA hai jaisA ki upameM tatastansiAya paramakamaNI granthamubhayaM, bhavAnevA'tyAkSIna ca vikRta-Sopadhi-rataH // svayaM samuddhata nimna prAcIna gAthAsaM spaSTa hai + SaTSaSThi divamAnabhRyo manina biharana vibhuH / gamaiya chadumatthataM bArasa vAsANi paMcamAsaya / Ajagama jagatakhyAtaM jino rAjagRhaM puraM // paNNAgma dinANiya ti-rayagAmuddhA mhaaviiro|| -hariyaza purANa 2-61 + davA, nirvANabhakti pUjyapAda kRta 10,1112 / x vAmasma paDhamamAsa paDhame pakkhanhi mAvaNe bahule / 5 vaimAha-jogahAmvadamamIe ujukUlaNadItIre jaMbhiya- pAdivada-putra-divase tisthuppattI du abhijinhi // gAmampa vAhichaTobavAseNa milAvaTaTe pADhAvataNa avararahe sAvaNa-bahula-paDivada ruha-muhatte suhodae raviNo / pAda chAyAe kaMvalaNANa muppaaidN| abhijisma paDhama joe janya jugAdI muNeyabyo / -jayadhavalA bhA0 1,5046 -dhavalA,,pR063
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - anekAnta virSa 13 bhagavAna mahAvIrane apane 30 varSake lagabhaga arthAt isa padyameM jima zAsanako 'sarvodayatIrtha' kahA gayA hai 26 varSa 5 mahIne aura 20 dinake kevalI jIvanameM kAzI, vaha maMsArake samasta prANiyoMko maMsAra, mamadrasa tAraneke liye kauzala, pAMcAla, magadha, bihAra, rAjagRha, mathurA aura aMga, ghATa athavA mArgasvarUpa hai, usakA zrAzraya lekara sabhI jIva baMga kaliMgAdi vividha dezoM aura nagaroM meM vihArakara jIvoMko zrAma vikAma kara sakate haiN| vaha saba sabake udaya, abhyudaya kalyANakArI upadeza diyaa| unako andhazraddhAko haTAkara utkarSa evaM unnatimeM athavA apanI AtmAke pUrNavikAsameM samIcIna bnaayaa| dayA, dama, tyAga aura mamAdhikA svarUpa mahAyaka hai / parvodaya nIrtha meM tIna zabda hai marva udaya aura batAte hue yajJAdi kAMDoMmeM hone vAlI bhArI himAko vinaSTa tIrtha / pazabda sarvanAma hai vaha sabhI prANiyoMkA vAcaka hai, kiyA aura isa taraha bila bilATa karate hue pazukulako udayakA artha kalyANa, abhyudaya, utkarSa evaM unnati aura abhaya dAna milaa| janasamUhako apanI bhUleM mAlUma huI tIrtha zabda saMpAra samudrasa taranaka upAya svarUpa jahAja, ghATa aura ve matpathake anugAmo hue| ghRNA pApase karanA cAhiye athavA mArga zrAdi arthoM meM vyavahRta honA hai| isase isakA pApIse nahIM, usapara to dayA bhAva ragvakara usakI bhUla sujhA mAmAnya artha yaha hai ki jo zAsana saMsArake sabhI prANiyoMka kara premabhAvase usake utthAna karanekA yatna karanA caahiye| unkarSameM sahAyaka hai, usake vikAsa athavA unnatikA kAraNa zUdoM aura striyoM ko apanI ye gyatAnusAra Anma-mAdhanakA hai vaha zAmana parvodaya 'tIrtha' kahalAtA hai| yaha tIrtha sAmAadhikAra milA / mahAvIgne apane saMghameM striyoM ko mabama nya-vizeSa, vidhi-niSedha aura eka aneka zrAdi vividha dharmApahale dIkSita kiyA aura candanA una saba prAyikAoMkI ko lie hue hai, mukhya-gauNakI vyavasthAse vyavasthita hai, gaNinI (mukhya) thii| bhagavAna mahAvIrake zAsanako mahattAkA parvaduHkhoMkA vinAzaka hai aura mvayaM avinAzI hai| ipase anumAna lagAyA jA sakatA hai ki usa samayake baDe 2 isake mivAya, jo zAmana vasnuka vividha dharmomeM pArasparika pradhAna rAjA aura yuvarAja apane 2 rAjya vaibhavako jIrNa tRNake apekSAko nahI mAnatA, usameM dUsare dharmokA astitva nahIM samAna chor3akara mahAvIrake maMghameM dIkSita hokara RSigiri banatA, ataH vaha saba dharmosa zUnya hotA hai| usake dvArA para kaThora tapazcaryA dvArA prAma-pAdhanA kara nirvANako padArtha vyavasthA kabhI ThIka nahIM ho sakatI | vastutanvakI pdhaare| jinameM rAjA ceTaka, jIvaMdhara, vAriSeNa aura abhaya. kAnta kalpanA mba-parake vairakA kAraNa hai, usase na apanA hI kumArAdikA nAma ullekhanIya hai| hita hotA hai aura na dRsarakA hI ho sakatA hai, vahato sarvathA isa taraha bhagavAna mahAvIrane apane vihAra evaM upadeza ekAnnake AgrahameM anurakra huzrA vastutatvase dUra rahatA hai / dvArA jagatakA kalyANa karate hue kArtika kRSNA caturdazIkI imIse parvathA ekAnta zAmana 'marvodayatI nahIM kahalA rAtrike antima praharameM pAtrAse parinirvANa prApta kiyaa| pkt| athavA jisa zAsanameM parvathA ekAntoMke viSayavIrazAsana aura hamArA kartavya pravAdAko pacAnakI zakri-kSamatA nahIM hai aura na jo vikramakI dUsarI zatAbdIka prAcArya samantabhadane bhaga unakA parasparameM samanvaya hI kara sakatA hai vaha zAmana kadAcita bhI 'parvodaya' zabdakA vAcya nahI ho sakatA hai| vAna mahAvIrake zAsanako unake dvArA pracArita yA prasArita jo dharma yA zAmana myAdvAda ke mamunnata siddhAntase alaMkRta dharmako nimna padyameM sarvodaya tIrtha batalAyA hai hai, jisameM mamatA aura udAranAkA sudhArama bharA huA hai, sarvAntavattadaguNamukhya kalpaM sarvAntazUnyaMca mitho'napekSama ma jo svapnameM bhI kimI prANIkA akalyANa nahIM cAhatAsarvApadAmaMtakaraM nirannaM sarvodayaM tIrthamidaM tavaiva / / cAhe vaha kimI nIcI se nIcI paryAyameM hI kyoM na ho, jo xpacchA pAvANayare kattiyamAsasya kiraha comie / ahimA athavA dayAse prota-prota hai jisake prAcAra-vyavahArameM mAdIpa rattIe saMsaraya chattu NitvAzro // 31 // dUsaroMko duHkhonpAdanakI abhilASArUpa amaMtrI-bhAvanAkA -jayadhavalA bhA0 1 pR.81 praveza bhI na ho, paMca iMdriyoMka damana athavA jItanake liye tIna pAvAoMkA ullekha dekhane meM AnA hai unameMse yaha jisameM saMyamakA vidhAna kiyA gayA ho, jisameM prema aura pAvAmagadhameM thI / yaha vihAra nagarase tIna kosa dakSiNa meM hai, vAtsalyakI zikSA dI jAtI ho, jo mAnavatAkA saccA hAmI aura vartamAnameM jainiyoMkI tIrtha bhUmi kahalAtI hai| ho, apane vipaciyoMke prati bhI jisameM rAga aura dveSakI
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa ] bhagavAna mahAvIra cacala taraMgeM na uThatI hoM jo sahiSNu evaM kSamAzIla hai, pATha par3hAyA hai| parantu jainI ahiMsAkA pAlana vahI zAsana sarvodayatIrtha kahalA sakatA hai aura usImeM kAyara puruSase nahIM ho sakatA / aAtmanirbhayI, indriyavijayI vizvavandhuncakI kalyANakArI bhAvanA bhI antanihita hotI sadRSTi manuSya hI usakA yatheSTa rItyA pAlaka ho sakatA hai| hai| vahIM zAmana vizva samasta prANiyoMkA hitakArI dharma ahiMmA jIvakA nija mvabhAva hai, yadi vaha jIvakA nija svaho sakatA hai / tathA jimakI upamanA evaM bhakrima abhadratA bhAva na hotA to mAnava samRharUpameM hama eka sthAna para baiTha bhI bhI bhagatAmeM pariNata ho jAtI ho vahI zAsana vizvameM nahIM sakate the| kamAI himaka hote hue bhI apane baccoM zreyaskara ho sakatA hai| aura strI prAdisa prema karatA hI hai| isase spaSTa hai ki bhagavAnake zAsana-siddhAnta bar3e hI gambhIra aura samudAra ahisA jIvanakA nija mvabhAva hai| aura krodhAdi pariNAma hai ve maitrI pramoda kAruNya aura madhyasthatAko bhAvanAoMsa jIva vibhAva haiM himA janaka haiN| zrota-prota hai, unase mAnava-jIvanake vikAsakA khAma-sambandha anakAnta-dusarA siddhAnta anekAnta hai, jisakA hai unake nAma haiM ahiMsA, anekAnta yA syAdvAda, svataMtratA artha hai| aneka dharmavAlA padArtha / anta zabdakA artha aura aprigrh| ye sabhI siddhAnta bar3e hI mUlyavAna haiN| dharma yA guNa hai| pratyeka padArthameM aneka dharma rahate haiN| kyoki inakA mUlarUpa ahiMsA hai| una sabhI dharmokA yogya samanvayaka sAtha astitva ahiMsA-vAra zAmanameM ahisAkI jo paribhASA bata- pratipAdana karanA hI anakAnta kahalAtA hai| anekAntakI lAI gaI hai vaha anyatra nahIM miltii| usameM kevala prANI- yaha gvAma vizeSatA hai ki vaha duniyAvI virodhoM vadhakA na honA ahiMsA nahIM hai kintu apane abhiprAyameM bhI ko pacA sakatA hai-unakA samanvaya kara sakatA hai tathA kisIko mArane, matAne, duHkhI karane jamA koI bhI duSkRta unakI viSamatA ko dUra karatA hazrA unameM abhinava maitrIkA vicAra kA na honA ahisA hai| zrAnmAmeM rAga, dopoMkI saMcAra bhI kara sakatA hai anekAnta jIvanake pratyeka kSaNameM utpattikA na honA ahimA hai aura unakI utpattikA nAma kAma pAne vAlA siddhAnta hai| isa vinA jIvana meM eka f:mA hai / vIra zApanameM ahimAke darje va darje kramika vikAsa samaya bhI kAma nahIM cala sakatA / yadi ise vAstarika rIti kA maulika rUpa vidyamAna hai jinameM ahimAko jIvanameM se jIvanameM ghaTita kara liyA jAya, to phira hamAre dainika utAranekA baDA hI sarala tarIkA batalAyA gayA hai| mAthahI jIvanameM AnevAlI kaThinAiyoM yA viSamatAkA kabhI anubhava umakI vyavahArikatA upayogitA aura mahattAkA bhI ullekha gitA bhAra mahattAkA bhI ullekha nahIM ho sktaa| hamArA vyavahAra jabase ekAnnika ho jAtA kiyA gayA hai / jisapara calanesa jIvAtmA paramAtmA bana naba vaha viSamatA kAraNa bana jAtA hai. ata: hameM apane sakatA hai| bhagavAna mahAvIrane batalAyA ki saMmAraka mabhI vyavahArako anekAntakI sImAkaM andara ragbane hue pravRtti jIvoM ko apane prANa pyAra haiM koI bhI jIva maranA nahIM karanI caahiye| cAhatA / saba sukha cAhate hai aura dugkhase Darate haiN| ataH hameM svatantratA-vIra zAsanakA nIsaMga siddhAnta svatantratA apane jIvana meM aisA vyavahAra nahIM karanA cAhiye jisasa hai| bhAratake dUsare dharmomeM jahA~ jIvako paratantra mAnA jAtA dRyaroMko dukha yA kaSTa phuNce| kyoMki durbhAvakA nAma hiMmA hai-usake sukhaduHkhAdi sabhI kArya Izvarake prayanna evaM icchA hai, RratA hai, pApa hai| kAyaratA yA bujadilI hiMsAkI jananI se sampanna hote batalAe jAte haiM, vahA~ vIra zAsanameM jIvako hai| ahiMsA jIvana pradAyinI zakri hai usase prAtmabalakI svatantra mAnA hai-vaha sukhaduHva acche yA bure kAryoko vRddhi hotI hai| mAnavatAke sAtha naitika caritrameM bhI pratiSThA apanI icchAse karatA aura unakA phala bhI svayaM bhogatA aura balakA saMcAra hotA hai tathA mAnava satyatAkI aura hai| vIra zAsanameM dravyadRSTisa (jIvatva kI apekSAsa) sabhI agrasara hone lagatA hai, upaka manameM svArtha-vAsanA aura viSaya jIva samAna hai| parantu paryAya dRSTisa unameM rAjA raMka zrAdi lAlupanA jaisI durbhAvanAeM bAdhaka nahIM ho sktiiN| gAMdhIjI bheda ho jAte haiM / isa bhedakA kAraNa jIvoMke dvArA samupArjita mahAvIrakI ahimA aura sanyakI eka deza niSThAsa hI svakIya puNya-pApa karma hai / usake anusAra hI jIva acchImahAtmA bane haiN| mahAvIraka bAda unhoMne rAjanItimeM burI paryAya prApta karatA haiM aura uname apane karmAnusAra bhI ahiMsAkA prayoga karake jagatako usakI mahattAkA sukha-dukhakA anubhava karatA hai| jIvAtmA svayaM hI apaneko
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238] anekAnta [ varSe 13 - - umata aura avanata banAtA hai| tatvadRSTise AtmAkA guru jaise bAMkA aura damare astra-zastroMkA nirmANa ho rahA hai, AtmA hI hai| aparigraha-parigraha parimANa athavA aparigrahavata jinaka bhayase duniyA maMtrasta hai, bhayabhIta hai| yadi duniyAke loga apanI AzAoMko mImita banA leM aura gamrAjyavAdavizvazAMtikA amogha upAya hai| mamatva pariNAmakA nAma hI parigraha hai| parigraha rAgadveSakI utpattimeM kAraNa hai, aura kI anucita abhivRddhiko lolupatAko kama kara , jimmakI. gagaDheSakA utpanna honA hiMmA hai parigrahase hiMsA hotI hai| cAha-dAhakI bhISaNa jvAlAse mAraka mAnava mulama rahe ataH ahiMsaka jIvake lie parigrahakA parimANa kara lenA hai-pariprahakI apAra nRNAmeM jala rahe haiM aura usakI zreyaskara hai, parantu jo manuSya pariprahakA pUrNa vyAga nahIM kara pUnike liye aneka prayatna kiye jAte haiM aura jimmakI aparNatA sakatA vaha gRhastha avasthAmeM rahakara nyAyase dhanAdi sampatti- jIvanameM 'da macA rahI hai. amanuSTa aura azAMna banA rahI kA arjana eva' saMgraha kare / parantu usake lie use utane hI hai, vaha saba azAnti parigrahakA parimANa karane athavA apanI prayatnakI jarUrata hai jitanase umakI AvazyakatAoMkI pati icchAoM para niyaMtraNa karaneme jIvanameM hone vAlI bhArI prAsAnIsa ho sakatI ho| ataH gRhasthake lie parigrahakA azAntise mahaja hI baca sakate haiM aura parasparakI viSamatA pramANa karanA Avazyaka hai, umasa vaha aneka saMgharSose apanI bhI dUra ho sakatI hai| bhagavAna mahAvIrakA yaha sundara rakSA kara sakatA hai| muni cUMki parigraha rahita hone haiM ataH siddhAnta mAnava jIvanaka liya kitanA upayogI hai aura unheM aparigraho evaM aticina kahA jAtA hai| vAstavameM usame jIvana kitanA sumbI bana sakatA hai yaha anubhava aura yadi vicAra kara dekhA jAya to saMsAraka sabhI anarthokA mRla manana karaneko vastu hai / yadi sabhI daza mahAvIrake kAraNa parigraha athavA sAmrAjyavAdakI lipmA hai / isake lie isa aparigraha mindvAntakA ucita rItise pAlana karanekA eka rASTra mare rASTrako nigalana evaM haDapanekI koziza vrata kareM to phira vizvameM kabhI azAnti ho nahIM karatA hai anyathA vibhUtike maMgrahakI anucita abhilASAke makatI aura na phira una astra-zastroMka nirmANako ho binA raktapAta honekI koI sambhAvanA hI nahIM hai| kyoMki jarUrata raha jAtI hai| ataH samAjako bhagavAna mahAvIraka anarthoMkA mUlakAraNa lobha athavA strI, rAjya aura vaibhavakI ina sunahale siddhAntoM para svayaM amala karanA caahiye| samprApti hai| inake lAbha hI mahAbhArata jaise kANDa huye hai, sAtha hI maMgaThana mahana-zIlatA tathA vAtsalyakA anusaraNa Aja bhI vizvakI azAMtikA kAraNa sAmrAjyavAdako lijmA, karate hue una siddhAntoMkA pracAra va prasAra karanekA prayatna vaza pratiSThAdi haiM usIke lie paramANubama aura udajana bama karanA cAhie / jainagrantha prazastisaMgraha yaha grantha 171 aprakAzita granthoMkI prazastiyoMko lie huye hai| ye prazastiyA~ hastalikhita granthoM parase noTa kara saMzodhanake sAtha prakAzita kI gaI haiN| paM0 paramAnandajI zAstrIkI 113 pRSThakI khojapUrNa mahatvakI prastAvanAse alaMkRta hai, jisameM 104 vidvAnoM, prAcAryoM aura bhaTTArakoM tathA unakI prakAzita racanAoMkA paricaya diyA gayA hai jo risarcaskAlaroM aura itihAsa saMzodhakoMke liye bahuta upayogI hai| mRnya 4) rupayA hai| ___. mainejara vIrasevA-mandira jaina lAla mandira, cA~danI cauka, dehalI.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrasevAmandirake surucipUrNa prakAzana (1) purAtana-jainavAkya-sUcI-prAkRtake prAcIna 64 mUla-granyAMkI payAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdigranthoM meM uddhRta dRmare padyoMkI bhI anukramaNI lagI huI hai / saba milAkara 25353 padya-cAkyAko sUcI / saMyojaka aura sampAdaka mukhtAra zrIjugalakizorajI kI gaveSaNApUrNa mahatvako 70 pRSThako prastAvanAse alaMkRta, DA0 kAlIdAsa nAga ema. e., DI. liT ke prAkkathana (Foreword) aura DA. e. ena. upAdhyAya ema. e DI. liTa kI bhUmikA (Introduction) se bhUSita hai, zodha-bojake vidvAnoM ke liye atIva upayogI, bar3A mAija, sajilda ( jisakI prastAvanAdikA mUlya alagase pAMca rupaye hai) (2) Apta-parIkSA-zrIvidyAnandAcAryakI svopajJa maTIka apUrvakRti,prAptAMkI parIkSA dvArA Izvara-viSayake su dara sarasa aura majIva vivecanako lie hue, nyAyAcArya paM. darabArIlAlajI ke hindI anuvAda tathA prastAvanAdise yukta, sajilda / (3) nyAyadIpikA-nyAya-vidyAkI sundara pothI, nyAyAcArya paM. darabArIlAlajIka saMskRtaTippaNa, hindI anuvAda, vistRta prastAvanA aura aneka upayogI pariziSToMse alaMkRta, mjild| ... (4) svayambhUstAtra-mamantabhadrabhAratIkA apUrva grantha, mukhtAra zrIjugalakizArajIka viziSTa hindI anuvAda, chandapari caya, samantabhadra-paricaya aura bhaktiyAMga, jJAnayoga tathA karmayogakA vizleSaNa karatI huI mahatvakI gaveSaNApUrNa 106 pRSThakI prastAvanAme sushobhit| ... (5) stutividhA-svAmI samantabhadrakI anogbI kRti, pApAMke jItanekI kalA, maTIka, mAnuvAda aura zrIjugalakizora mukhtArakI mahatvakI pramtAvanAdima alaMkRta sundara jilda-pahina / (6) adhyAtmakamalamAnaNDa-paMcAdhyAyIkAra kavi rAjamalakI sundara prAdhyAsmika racanA, hindIanuvAda-mahita aura mugtAra zrIjugalakizorakI khojapUrNa 78 pRSThakI vistRta prastAvanAme bhuussit| ... 1 // ) (5) yuktyanuzAsana-tattvajJAnasa paripUrNa mamantabhadkI asAdhAraNa kRti, jisakA abhI naka hindI anuvAda nahIM huaA thA / mukhtArazrIke viziSTa hindI anuvAda aura prastAvanAdine alaMkRta, jilda / ... ) (8) zrIpurapAzvanAthastotra-zrAcArya vidyAnandacita, mahatvakI stuti, hindI anuvAdAdi hina / ... // ) (6) zAmanacatugtrizikA-(nIrthaparicaya )-muni madanakI nikI 13 vIM zatAbdokI sundara racanA, hindI anuvAdAdi-hita / (10) satsAdha-smaragA-maMgalapATha-zrIvIra barddhamAna aura unake bAda ke 21 mahAna prAcAryoM ke 130 puNya-smaraNAMkA ___ mahatvapUrNa saMgraha. mukhtArazrIka hindI anuvAdAdi-hina / (11) vivAha-mamuddezya - mukhtAradhIkA limvA hA vivAhakA mapramANa mArmika aura tAstika vivecana " // ) (12) anekAnta-rasa laharI-anakAnta jaise gUDha gambhIra viSayakA bar3I saralatAsaM samajhane-samajhAnekI kujI, mukhtAra zrIjugalakizora-likhita / (13) anityabhAvanA-prA. padmanandI kI mahatvakI racanA, mukhtArazrIka hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita / ) (14) tattvAthasUtra-(prabhAcandrIya)-mukhnArazrIka hindI anuvAda tathA vyAkhyAsa yukta / (15) zravaNabelgola aura dakSiNaka anya jainatIrtha kSetralA . rAjakRSNa jainakI sundara sacitra racanA bhAratIya purAtatva vibhAgake DipTI DAyarekTara janarala DAlTI0ena0 rAmacandranakI mahatva pUrNa prastAvanAse alaMkRta ) noTa-ye maba grantha ekasAtha lenevAloMko 38 // ) kI jagaha 30) meM mileNge| vyavasthApaka 'vIrasevAmandira-granthamAlA' vIrasevAmandira, jaina lAla mandira, cA~danI cauka dehlii|
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. No D. 211 anekAntake saMrakSaka aura sahAyaka saMrakSaka 101) bAla zAntinAthajI kalakattA ma.1500)bA nandalAlajI sarAvagI, kalakattA 101) bA0 nirmalakumArajI kalakattA 5 251) bA0 choTelAlajI jaina sarAvagI , 101) bA0 motIlAla makkhanalAlajI, kalakattA 251) bA0 sohanalAlajI jaina lamecU , 101) bA0 badrIprasAdajI sarAvagI, #251) lA0 gulajArImala RSabhadAmajI , 101) bA0 kAzInAthajI. .." 251) bA0 RSabhacanda (B.R.C. jaina , 101) bA0 gopIcanda rUpacandajI 51) bA0 dInAnAthajI marAvagI 1.1) bA0 dhanaMjayakumArajI 251) vA0 ratanalAlajI jhAMjharI 101) bAjItamala jI jaina 251) bA0 baldevadAsajI jaina sarAvagI , 101) bAciraMjIlAlajI sarAvagI ma 251) seTha gajarAjajI gaMgavAla 101) bA0 ratanalAla cAMdamalajI jaina, raoNcI 1. 251) seTha muAlAlajI jaina 101) lA0 mahAvIraprasAdajI ThekedAra, dehalI 251) bA0 mizrIlAla dharmacandajI , 101) lA0 ratanalAlajI mAdIpuriyA, dehalI 251) seTha mAMgIlAlajI 101) zrI phatahapura jaina samAja, kalakattA 251) seTha zAntiprasAdajI jaina 101) gumasahAyaka, sadara bAjAra, maMgTha 5251) bA0 vizanadayAla rAmajIvanajI, puliyA 101) zrI zIlamAlAdevI dharmapatnI DA0zrIcandrajI, eTA 251) lA0 kapUracanda dhUpacandajI jaina, kAnapura 101) lA makkhanalAla mAtIlAlajI ThekedAra, dehalI 251) bA0 jinendrakizorajI jaina jauharI, dehalI 101) bA0 phUlacanda ratanalAlajI jaina kalakattA 251) lA0 rAjakRSNa premacandajI jaina, dehanI 101) bA0 surendranAtha nagendranAthajI jaina, kalakattA * 251) bA0 manoharalAla nanheMmalajI, dehalI 101) bA0 vaMzIdhara jugalakizorajI jena, kalakattA 251) lA0trilokacandajI, sahAranapura 101) bA. badrIdAma AtmArAmajI marAvagI, paTanA 251) seTha chadAmIlAlajI jaina, phIrojAbAda 101) lA0 udayarAma jinazvaradAsajI sahAranapura 251) lA0 raghuvIrasiMhajI, jainAvAca kampanI. dehalI 101) bA0 mahAvIrapramAdajI eDavokeTa, hisAra 251) rAyabahAdura seTha harakhacandajI jaina, rAMno 201) lA0 balavantasiMhajI, hAMsI ji0 hisAra 251) seTha vadhIcandajI gaMgavAla, jayapura 1.1) meTha jAgvIrAmabaijanAtha sarAvagI, kalakattA sahAyaka 101, bAbU jinendrakumAra jaina, sahAranapura 101) vaidyarAja kanhaiyAlAlajI cada auSadhAlaya,kAnapura 101) bA0 rAjendrakumArajI jaina, nyU dehalI 101)lA. prakAzacanda va zIlacandI jauharI, dehalo ra 101) lA0 parasAdIlAla bhagavAnadAsajI pATanI, dehalI 101) lA* ratanalAla jI kAlakA vAle, dehalI 101) bA0 lAlacandajI bI0 seThI, ujjaina 101) bA0 ghanazyAmadAsa banArasIdAsajI, kalakattA adhiSThAtA 'vIra-sevAmandira' 101) bA0 lAlacandajI jaina sarAvagI sarasAvA, ji. sahAranapura pAka-paramAnandajI jaina yAntrI vi. jaina bAlamaMdira rehtii| mudraka-pa-cAvI priTiMga hAusa 26, dariyAgaMja, rellI
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ nakAta pharavarI 1955 sampAdaka-maNDala jugalakizora mukhtAra viSaya-sUcI choTelAla jaina jayabhagavAna jaina eDavokeTa / 1 mamantabhadra bhAratI ( devAgama) [yugavIra 161 2 zrI hIgacandajI bohagakA namra nivedana aura paramAnanda zAstrI ___kucha zaMkAe~-[ jugalakizora mukhtAra 163 3 ahogatrikAcAra [tu0 middhimAgara 165 4 kyA mukha-duHkhakA anubhava zarIra karanA hai ? - [tu0 midimAgara 167 5 dIvAna amaracanda- [paramAnanda jaina 168 / 6 mahApugaNa-kalikAkI antima prazamni- [202 7 mRniyoM aura zrAvakoMkA zuddhopayoga [paM0 hogalAlajI jaina mi0 zAmtrI 204 . hamninAgapurakA bar3A jaina mandira [paramAnanda jaina zAstrI 205 ha jana mAhityakA bhASA-vijJAna-dRSTise adhyayanaanekAnta varSa 13 // [zrI mAIdayAla jaina bI0 e0 ( Anarsa ) bI. TI. 210 10 aspRzyatA vidhayaka aura jaina-samAjakiraNa - [zrI komalacandajI jaina eDavokeTa 212 / 11 mojamAvAdaka jaina-samAjako dhyAna dene yogya [ paramAnanda jaina zAmtrI 214 /
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAmI samantabhadrakA samIcIna dharmazAstra ( ratnakaraNDa ) mukhtAra zrI jugalakizora ke hindI bhASya sahita chapakara tayyAra sarva sAdhAraNako yaha jAna kara prasannatA hogI ki zrAvaka evaM gRhasthAcAra - viSayaka jisa rthAta prAcIna tathA samIcIna dharmagrantha ke hindI bhAgya -sahita kucha namUnoM ko 'samantabhadra - vacanAmRta' jaise zIrSakAMke nIce anekAnta meM prakAzita dekha kara loka- hRdayameM usa samRce bhASya granthako pustakAkAra rUpameM dekhane tathA par3hane kI utkaNThA utpanna huI thI aura jisakI bar3I unmukanAke sAtha pratIkSA kI jA rahI thI vaha aba chapakara taiyAra ho gayA hai, aneka TAipoMke sundara akSaroMmeM 35 pauMDake aise uttama kAgaja para chapA hai jisameM 25 pratizata rUI par3I huI hai / mUlagrantha apane viSayakA eka bejor3a grantha hai, jo mamantabhadra-bhAratI meM hI nahIM kintu samRce jainasAhitya meM apanA khAsa sthAna aura mahatva rakhatA hai / bhASya meM, mUlakI mImAke bhItara raha kara, granthake marma tathA pada-vAkyoMkI dRTiko bhale prakAra spaSTa kiyA gayA hai, jisase yathArtha jJAnake sAtha pada-pada para navInatAkA darzana hokara eka naye hI rasakA AsvAdana hotA calA jAtA hai aura bhASyako par3hanekI icchA barAbara banI rahatI hai - mana kahIM bhI UbatA nahIM / 200 pRSThake isa bhApyake sAtha mukhtArazrIkI 128 pRSThakI prastAvanA, viSaya sUcI ke sAtha, apanI alaga hI chaTAko liye hue hai aura pAThakoMke sAmane khAja tathA vicAraka vipula sAmagrI prastuta karatI huI granthake mahatvako khyApita karatI hai / yaha graMtha vidyArthiyoM tathA vidvAnoM donoMke liye samAna rUpase upayogI hai, samyagjJAna evaM vivekako vRddhike sAtha AcAra-vicArako U~cA uThAnevAlA aura loka meM sukha-zAntikI saccI pratiSThA karanevAlA hai / lagabhaga 350 pRSThake isa daladAra sundara majinda granthakI nyochAvara 3) ru0 rakAvI gaI hai / jildaSafar kAma hokara eka mahIne ke bhItara grantha bhejA jA skegaa| paTanecchuka tathA pustakavikretAoM ( bukasela) ko zIghra hI apane yArDara buka karA lene cAhiyeM / mainejara 'vIra sevAmandira - granthamAlA' di0 jaina lAlamandira, cA~danI cauka, dehalI ahiMsA-sammelana zrI jainamizana kI bihAra prAntIya zAkhA kI ora se pArasanAtha ( madhuvana) meM phAguna muDI 4 tA0 7 mArcako eka virATa ahisA sammelana hogA | acche-acche vidvAna bhI pahu~ceMge | hiMsA premiyoM ko isa avasara para avazya pahu~canA cAhie / saMcAlaka tArAcanda jaina gaMgavAla 'bihAraprAntIya jainamizana' mADama (hajArI bAga )
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ vArSika mUlya 6) varSa 13 kiraNa ma vizva tattva-prakAzaka OM arhama na kA nItivirodhadhvaMsI lokavyavahAravartakaH samyak / paramAgamasya bIjaM bhuvanaikagururjayatyanekAntaH // vastu tattva-saMghotaka vIra sevAmandira, C/o di0 jaina lAlamandira, cA~danI cauka, dehalI mAgha, vInirvANa - saMvat 2481, vikrama saMvata 2011 samantabhadra-bhAratI devAgama pharvarI eka kiraNa kA mUlya 11) 1655 nityatvaikAnta-pakSepa vikriyA nopapadyate / prAgeva kArakA'bhAvaH kva pramANaM kva tatphalam ||37|| 'yadi nityatva ekAntakA pakSa liyA jAya - yaha mAnA jAya ki padArtha sarvathA nitya hai, sadA apane eka hI rUpameM sthira rahatA hai - to vikriyAkI upapatti nahIM ho sakatI - zravasthAse zravasthAntara rUpa pariNAma, halana calanarUpa parispanda athavA vikArAtmaka koI bhI kriyA padArtha meM nahIM bana sakatI; kArakoM kA - kartA, karma karaNAdikA - abhAva pahale hI (kAryAttike pUrva hI ) hotA hai - jahA~ koI avasthA na badale vahA~ unakA sadbhAva banatA hI nahIM-- aura jaba kArakoMkA abhAva hai taba ( pramAnAkA bhI abhAva honese ) pramANa aura pramANakA phala jo pramiti ( mabhyag-iyathArtha jAnakArI ) ye donoM kahA~ bana sakate haiM ? nahIM bana skte| inake tathA pramAtAke zrabhAvameM 'nityatva ekAntakA pakSa lenevAle pAMkhyoMke yahA~ jIvatatvakI siddhi nahIM banatI aura na dUsare hI kisI tatvakI vyavasthA ThIka baiThatI hai / ' pramANa-kArakairvyakta N vyakta N cendriyA'rthavat / te ca nitye vikAryaM kiM sAdhoste zAsanAdvahiH // 38 // *( yadi sAMkhyamata-vAdiyoMkI orase yaha kahA jAya ki kAraNarUpa jo avyakta padArtha hai vaha sarvathA nitya hai, kAryarUpa jo vyakta padArtha hai vaha nitya nahIM, use to hama anitya mAnate hai aura isalie hamAre yahA~ vikriyA banatI hai, to aisA kahanA ThIka nahIM hai; kyoMki ) indriyAMka dvArA unake vipayakI abhivyakti ke samAna jina pramANoM tathA kArakoM ke dvArA avyaktako vyakta huA batalAyA jAtA hai ve pramANa aura kAraka donoM hI jaba sarvathA nitya mAne gaye haiM taba unake dvArA vikriyA banatI kauna sI hai ? - sarvathA nityake dvArA koI bhI vikArarUpa kriyA nahIM bana sakatI aura na koI anitya kArya hI ghaTita ho sakatA hai| he sAdho ! - vIra bhagavan ! - Apake zAsana ke bAhya - Apake dvArA abhimata
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 anekAnta [ varSa 13 anekAntavAdako sImAke bAhara - jo nityatvakA sarvathA ekAntavAda hai usameM vikriyAke liye koI sthAna nahIM haisarvathA nitya kAraNoMse anitya kAryoko utpatti yA abhivyakti bana hI nahIM sakatI aura isaliye ukta kalpanA bhramasUlaka hai|" yadi satsarvathA kAryaM vanotpattumarhati / pariNAma- praklRptizca nityatvaikAnta - bAghinI // 36 // ' ( yadi sAMkhyoMkI orase yaha kahA jAya ki hama to kArya-kAraNa- bhAvako mAnate haiM- mahadAdi kArya haiM aura pradhAna unakA kAraNa hai-- isalie hamAre yahA~ vikriyAke bananemeM koI bAdhA nahIM zrAtI, to yaha kahanA anAlocita siddhAntake rUpameM vicArita hai; kyoMki kAryakI sat aura asat ina do vikalpoMke atirikta tIsarI koI gati nahIM / ) kAryako ryAda sarvathA sat mAnA jAya to vaha caitanya puruSakI taraha utpati ke yogya nahIM ThaharatA - kUTastha honese usameM utpattijaisI koI bAta nahIM banatI, jisa prakAra ki puruSameM nahIM bntii| dUsare zabdoMmeM yoM kahiye ki jo sarvathA sat hai usake caitanyakI taraha kArya nahIM banatA, caitanya kArya nahIM hai zranyathA caitanyarUpa jo puruSa mAnA gayA hai usake bhI kAryakA prasaMga AegA | ataH jisa prakAra sarvathA satrUpa honese caitanya kArya nahIM hai usI prakAra mahadAdikake bhI kAryazva nahIM banatA / jaba naI kAryotpatti hI nahIM taba vikriyA kaisI ? aura kAryako yadi sarvathA asat mAnA jAya to usase siddhAntavirodha ghaTita hotA hai, kyoMki kArya- kAra - bhAvako kalpanA karanevAle sAMkhyoMke yahA~ kAryako sat rUpameM hI mAnA hai - gaganakusumake samAna asat rUpameM nahIM / ) ' (yadi yaha kahA jAya ki vastu avasthA avasthAstara hone rUpa jo vivarta hai pariNAma hai-vahI kArya hai to isase vastu pariNAmI ThaharI ) aura vastu meM pariNAmakI kalpanA hI nityatvake ekAntako bAdhA pahu~cAnevAlI haisarvadhA nityatvaka ekAntameM koI prakArakA pariNAma parivartana athavA avasthAntara banatA hI nahIM / ' puNya-pApa-kriyA na syAtpretyabhAvaH phalaM kutaH / bandha-mokSau ca teSAM na yeSAM tvaM nA'si nAyakaH ||40|| *( aisI sthitimeM he vIrajina !) jinake zrApa ( zranekAntavAdI ) nAyaka (svAmI) nahIM haiM una sarvathA nityatvaikAntavAdiyoM ke yahA~ ( manameM ) puNya-pApakI kriyA - mana-vacana-kAyakI zubha yA azubha pravRttirUpa zrathavA utpAdavyayarUpa koI kriyA nahIM banatI, ( kriyAke abhAva meM ) paraloka-gamana bhI nahIM banatA, ( sugva-dumbarUpa ) phalaprApti kI to bAta hI kahAMse ho sakatI hai ? -- vaha bhI nahIM bana sakatI aura na andha tathA mokSa hI bana sakate haiM |tb sarvathA nityatrake ekAntapakSameM kauna parIkSAvAna kisa lie zrAdaravAna ho sakatA hai ? usameM sAdara pravRttike liye kisI bhI parIkSakake vAste eka bhI AkarSaNa athavA kAraNa nahIM hai / " kSaNikaikAnta- pakSe'pi pretyabhAvAdyasambhavaH / pratyabhijJAdyabhAvAnna kAryArambhaH kutaH phalam // 41 // ' ( nityatvaikAntameM doSa dekha kara ) yadi kSaNika ekAntakA pakSa liyA jAya - bauddhoMka sarvathA dhanityatvarUpa ekAntavAdakA Azraya lekara yaha kahA jAya ki sarva padArtha kSaNAkSaNAmeM niranvaya- vinAzako prApta hote rahate haiM, koI bhI unameM eka kSaNa ke liye sthira nahIM hai - to bhI pretyabhAvAdika asaMbhava Thaharate haiM- paralokagamana aura bandha tathA mokSAdika nahIM bana sakate / ( isake sitrAya pratyabhijJAna, smaraNa aura anumAnAdi jaise jJAna bhI nahIM bana sakate ) pratyabhijJAnAdi - jaise jJAnoMkA abhAva honese kAryakA Arambha nahIM banatA aura jaba kAryakA Arambha hI nahIM taba usakA ( sukhaduHkhAdirUpa athavA puNya-pApAdirUpa ) phala to kahAMse ho sakatA hai ? nahIM ho sakatA / ataH sarvathA kSaNikAnta bhI tarantia liye zrAdaraNIya nahIM hai / * 'asadakaraNAdupAdAnagrahaNAtsarvasaMbhavAbhAvAt / zakrasya (kAryasya ) zakya karaNAt kAraNabhAvAccasatkAryam" iti hi sAkhyAnAM siddhAntaH / - (aSTasahasrI pR0 11)
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIhIrAcandajI boharAkA namra nivedana aura kucha zaMkAe~ (jugalakizora mustAra ) [gata kiraNase Age] kAnIsvAmI vAkyoMko uddhata karaneke anantara zrI boharAjIne mujhase pUchA hai ki "AtmA ekAntataH abaddhaspRSTa hai" yaha vAkya kAnajIsvAmI ke kaunase pravacana yA sAhitya meM maiMne dekhA hai| parantu yaha batalAneko kRpA nahIM kI ki maiMne apane lekhameM kisa sthAna para yaha likhA hai ki kAnajI svAmIne ukta vAkya kahA hai, jisase mere sAtha ukta praznakA sambandha ThIka ghaTita hotA / maiMne vaisA kucha bhI nahIM likhA, jo kucha likhA hai yaha logoMkI AzaMkAkA ulekha karate hue unakI samajhate rUpameM jilA hai jaisA ki lekhake nimna zabdoMse prakaTa hai-- zuddhamA taka pahu~canekA mArga pAsameM na honese loga 'ito bhraSTAstato bhraSTAH' kI dazAko prApta hoMge, unheM anAcArakA Dara nahIM rahegA, ve samajheMge ki jaba Ama ekAntataH sarva prakArake karmabandhanoMse rahita zuddha-buddha hai aura usa para vastutaH kisI bhI karmakA koI asara nahIM hotA, taba bandhana se chUTane tathA mukti prApta karanekA yatna bhI kaisA ?" ityAdi / ye zabda kAnajIsvAmIke kisI vAkyake uddharaNako liye hue nahIM hai, itanA spaSTa hai aura inameM AdhyAtmika ekAnnAke zikAra midhyAdRSTi logoM kI jisa samajhakA ullekha hai vaha kAnajIsvAmI tathA unake anuyAyiyoMkI pravRttiyoMko dekhakara phalita honevAlI hai aimA ukra zabdapAkyoMki pUrva sambandhase jAnA jAtA hai ki ekamAtra kAnajI svAmIke kimI vAkyavizeSase apanI utpattiko liye hue hai| aisI sthiti meM umra zabdAvalI meM prayukra " zrAtmA ekAntata: pravadvaspRSTa hai' isa vAkyako mere dvArA kAnajIsvAmIkA kahA huzrA batalAnA kisI taraha bhI yuktiyukta evaM saMgata nahIM kahA jA sakatA - vaha una zabdavinyAsako ThIka na sakajhaneke kAraNa kiyA gayA mithyA Aropa hai| isake sivAya, yadi koI dUsarA jana kAnajIsvAmIke sambandhameM apanI samajhako ukra vAkyake rUpameM paritArtha kare to vaha koI adbhuta yA anahonI bAta bhI nahIM hogI, jisake liye kisIko Azcaryacakita hokara yaha kahanA par3e ki hamAre dekhane-sunanemeM to vaisI bAta AI nahIM kyoMki kAnajI mahArAja jaba samyaghaNTike zubhabhAvoM tathA tajjanya puNyakamako mokSopAya ke rUpameM nahIM mAnate - mokSamArgameM unakA niSedha karate haiM taba se AdhyAtmika ekAntakI ora pUrI taurase Dhale hue haiM aisI kalpanA karane aura kU kahane meM kisIko kyA saMkoca ho sakatA hai ? zuddha yA nizcayanaya ke ekAntale AtmA zrabadvaspRSTa hai hI / parantu vaha sarvathA avaddhaspRSTa nahIM hai, aura yaha vahI kaha sakatA hai jo dUsare vyavahAranayako bhI sAtha meM lekara haiusake vaktavyako mitrake pakranyakI dRSTise dekhatA hai zatruke cakramyakI rahise nahIM, aura isaliye usakA virodha nahIM krtaa| jahA~ koI eka nayake vakravyako hI lekara dUsare nayake vakravyakA virodha karane lagatA hai vahIM vaha ekAntakI dho calA jAtA aura usameM Dhala jAtA hai / kAnajIsvAmI ke aise dUsare bhI anekAneka vAkya haiM jo vyavahAranayake vakrayakA virodha karanemeM tule hue haiM, unameM se kucha vAkya unake usI 'jinazAsana' zIrSaka pravacana- lekhase yahA~ uddhRta kiye jAte haiM, jisake viSayameM merI lekhamAlA prArambha huI thI: 1. "grAmako karmake sambandhayukta dekhanA vaha vAstava jainazAsana nahIM parantu karmake sambandha rahita zuddha dekhanA yaha zAmana hai|" 2. " zrAtmAko karmake sambandha vAlA aura vikArI dekhanA vaha jainazAsana nahIM hai / " "jainazAsana meM kathita sAmA jaba vikArahita aura karmasambandharahita hai taba phira isa sthUla zarIrake AkAra vAlA to vaha kahAMse ho sakatA hai ?" 4. "vAstava bhagavAnakI bAkI kaisA bharamA batalAne meM nimitta hai ? - abaddhaspRSTa eka zuddha AtmAko bhagavAnakI vAdI batalAnI hai; aura jo aise AmAko samajhatA hai vahI jinavANIko yathArthatayA samajhA / " 5. "bAhyameM jaDa zarIrakI kriyAko AtmA karatA hai aura unakI kivAse AmAko dharma hotA hai--aisA jo dekhatA hai ( mAnatA hai use to jainazAsanakI gaMdha bhI nahIM > tathA kamake kAraNa AmAko vikAra hotA hai yA vikAra hai
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164] anekAnta [ varSa 13 bhAvasaM AtmAko dharma hotA hai-yaha bAta bhI jainazAsanameM payaDI vi ya ceyaha upajjai viNassai / / 312 // nahIM hai|" evaM baMdho u duNhaM vi aNNoeNapaJcayA hve| 6. "zrAtmA zuddha vijJAnaghana hai, vaha bAhyameM zarIra appaNI payaDIe ya saMsAro ne Na jAyae // 13 // ' Adiko kriyA nahIM karatA, zarIrakI kriyAsaM use dharma nahIM pAntu kAnajI mahArAja apane una vAkyoM dvArA karmakA hotA; karma use vikAra nahIM karAtA aura na zubha azubha prAnmA para koI asara hI nahIM mAnate, aAmAko vikAra vikArI bhAvoMse use dharma hotA hai| apane zuddha vijJAnadhana aura sambandhame rahita pratipAdana karate haiM aura yaha bhI pratisvabhAvake zrAzrayase hI use vItarAgabhAvarUpa dharma hotA hai|" pAdana karate haiM ki bhagavAnako vANI abandvaspRSTa eka isa prakArake spaSTa vAkyoMkI maujUdagI meM yadi koI yaha zuddhAnmAko yatalAtI hai ( phalataH karmabandhanase yukra azuddha samajhane lage ki 'kAnajIsvAmI AtmAko 'ekAntataH bhI koI AtmA hai isakA vaha nirdeza hI nahIM krnii)| abaddhaspRSTa batalAte haiM to isameM usakI samajhako kyA doSa mAtha hI unakA yaha bhI vidhAna hai ki prAmA zuddha vijJAnadiyA jA sakatA hai? aura kaise usa samajhakA ullekha ghana hai. vaha zarIrAdikI ( mana-vacana-kAyakI) koI kriyA karanevAle mere una zabdoMko zrApattike yogya ThaharAyA jA nahIM karatA-arthAt unaka pariNamanameM koI nimitta nahIM makatA hai? jinameM AtmAke 'ekAntataH abaDhaspRSTa' kA hotA aura na mana-vacana-kAyako kiyAse use kisI prakAra spaSTIkaraNa karate hue Daiza (-) ke anantara yaha bhI likhA dhamkI prApti hI hotI hai| yaha saba jaina AgamoM athavA hai ki vaha "sarva prakArake karmabandhanoMse rahita zuddhabuddha hai maharSiyoMkI dezanAke viruddha AtmAko ekAntataH abaddhaspRSTa aura usa para vastutaH kisI bhI kamakA kAI zrapara nahIM pratipAdana karanA nahIM to aura kyA hai, zrAmA yadi sadA hotaa|" kAnajIsvAmI apane upayuka vAkyomeM thAramAre zaddha vijJAnaghana hai to phira saMsAra-paryAya kaise bnegii| sAtha karmasambandhakA aura karmake sambandhasa AnmAke vikArI mAra-paryAyake abhAva meM jIvoMke saMmArI tathA muka ye do hAne athavA usa para koI asara par3anekA sAta niSedha kara meda nahIM bana sakeMge. maMmArI jIvoMke abhAvameM mokSamArgakA rahe haiM aura isa taraha pAtmAmeM prAtmAkI vibhAvapariNAmana- upadeza kisa ataH vaha bhI na bana sakegA aura isa taraha rUpa vaibhAviko zakrikA hI prabhAva nahIM batalA rahe balki sAre dharmatIrthaka lopakA hI prasaMga upasthita hogaa| aura jinazAsanake usa sAra kathanakA bhI utthApana kara rahe aura prAramA yadi sadA zuddha vijJAnaghanaka rUpameM nahIM haiM to phira usa mithyA ThaharA rahe haiM jo jIvAtmAke vibhAva-pariNamanako vijJApanamA kisI samaya yA antalamayakI 'pradarzita karaneke lie guNasthAnoM jIvasamAsoM aura mAga- pAna ThaharegA usake pUrva usa azuddha tathA ajJAnI mAnanA NAmoM AdikI prarUpaNAma zrota-prAna hai aura jisase hogA. vaisA mAnane para usakI azuddhi tathA ajJAnatAkI haz2AroM janaprantha bhare hue haiN| zrIkundakundAcArya 'samayamAra' avasthAnoM aura unake kAraNoMko batalAnA hogaa| sAtha hI, takameM pAramAke sAtha karmake bandhanakI carcA karate hai aura una upAyoM-mArgokA bhI nirdeza karanA hogA jinase eka jagaha likhate haiM ki 'jisa prakAra jIvake pariNAmakA azuddhi prAdi dUra hokara use zuddha vijJAnaghanatvakI prApti nimitta pAkara pudgala karmarUpa pariNamate haiM usI prakAra ho sakegI tabhI Atmadravyako yathArtharUpameM jAnA jA skegaa| pudgalakokA nimitta pAkara jIva bhI pariNamana karatA hai, prAnmAkA saracA tathA pUga bodha karAneke liye jinazAsanameM aura eka dUsare sthAna para aisA bhAva vyakra karate haiM yadi ina saba bAtoMkA varNana hai to phira ekamAtra zuddha ki 'prakRtike artha catanAgmA upajatA vinazatA hai, prakRti bhI prAtmAko 'jinazAsana' nAma denA nahIM bana sakegA aura cetanake artha upajatI vinazatI hai, isa taraha eka dUsareke na yaha kahanA hI bana saMkaMgA ki pUjAdAna-pratAdike zubha kAraNa donoMkA bandha hotA hai| aura ina donoMke saMyogase bhAvoM tathA vrata-samini-gupti zrAdi rUpa sarAgacaritrako hI saMsAra utpanna hotA hai / ' yathA jinazAsanameM koI sthAna nahIM- mokSopAyaka rUpameM dharmakA "jIvapariNAmahedu kammattaM puggalA prinnmNte| koI aMga hI nahIM hai| aisI hAlata meM kAnajI mahArAja para puggalakammaNimittaM taheva jovo vi pariNama // " ghaTita hone vAle AropoMke parimArjanakA jo prayatna zrIvoharA"ceyA u payaDI aTTa uppajjai vinnssdd| jIne kiyA hai vaha samucita pratIta nahIM hotaa| (kramaza:)
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahorAtrikAcAra (kSullaka siddhisAgara) maujamAyAva (jayapura) ke zAstra bhaNDArameM paMDitapravara yathAyogya jina-bhaktoM ko saMtuSTa kare aura ahaMtake vacanake bhAzAdharajIke dvArA viracita 'ahorAtrikAcAra' nAmakA eka vyAkhyAna-evaM paThanasa apanemeM bArabAra utsAhako utpanna kare / saMskRta grantha 11 zloka pramANa anuSTup vRttameM racita pAyA (6) arhad rUpako dhAraNa karane vAle mahAvatIke prati jAtA hai isa granthameM vAM ravAM aura 26vAM zloka soma- 'namo'stu' ima vinaya kriyAko kre| mullaka parasparameM devAcAryake yazastilakacampUse lekara 'utaca' rUpase uddhRta icchAkAra kareM / svAdhyAyako vidhivata, karanA caahie| kiye gaye haiM / zrAvakoMke dvArA dina aura rAtrimeM karane yogya vipadA par3e hue dhArmikoMkA uddhAra karanA cAhie! mokSa, sadvicAra aura sadAcArakA saMkSipta vivecana isa granthameM pAyA jJAna aura dayAke sAmIbhUta hone para saba guNa middhi kAraka jAtA hai / vaha nimna prakAra se hai hote haiM jamA ki nimna padyasa spaSTa haiM(1) brAhmamuhUtameM uThakara paMca namaskAra karake maiM kauna svAdhyAyaM vidhivatkuryAduddharecca vipaddhatAn / hU~-merA kartavya yA dharma kyA hai ? maiMne kaunasA bata grahaNa pakvajJAnAdayasyaivaguNAH sarve'pi siddhidaa.||15|| kiyA hai ? mujhe kyA karanA hai ? ityAdika citavana kare / (1 jina-gRhameM hAsya, vilAsa, kukathA, pApavArtA, (2) maiM anAdikAlasa saMsArameM bhaTaka rahA haiM-maiMne pApa, nindrA, thUkanA aura cAra prakArakA prahAra tyAjya haiMbar3I kaThinAIme isa zrAvakAya pAI dharmako prApta kara liyA yaha nimnapadase pakaTa haihai to mujhe isa dharmameM utsAha honA cAhie? madhya jinagRhaM hA vilAsaM-duHkathAM kalima / (3) talpase uThakara zrAvaka pavitra-manase ekApa hokara nindrAniSThyUtamAhAraM caturvidhamapi tyajet / / 16 / / arihana bhagavAnakI bhAvase aSTaprakAra pUjA rUpa kRtikarmako (5) gRhasthako nyAyapUrNa vyavasAya karanA caahie| karake~samAdhi lagAkara zAntikA yathAzakti anubhava karaka puruSArthaka dvArA alpa phala hone para yA asaphala hone para pratyAkhyAna grahaNa kare aura jinadevako namarakAra kr| bhI dhairya rakhanA cAhie / hiMsakavRtti dhAraNa nahIM karanA (4) mamatAmRtase apane antarAtmAko prakSAlana kara vaha cAhie-use yaha vicAranA cAhie ki meM prArambhAdikako jinaka gamAna zAnamudrAko dhAraNa kare ! devase aizvarya aura chor3akara kaba mAdhukarI anagAra vRttiko dhAraNa kruuNgaa| durgati hotI hai aimA vicAra karate hue vaha jinAlayako (1) yathAlAbha usako saMtuSTa rahanA cAhie aura pAjIjAve ! yathA vibhava pajAkI sAmagrIko lekara AtmotpAhasaM vikA calAnA caahie| usa yogya nIra, gorama, dhAnya, yukra calate hue vaha dezavatI saMyatake samAna bhAvanAko zAkAdika zuddha vanaspatiko kraya kara aviruddha vRttiko karane vAlA hotA hai| lAdhavarUpase karanA caahie| (5) jagatko bodha karAne vAle jyonimaya arihanta (20) udyAnabhojana, jantukA yodhana, kusumAMccayana, bhAskarake darzana karake aura jina-maMdirakI dhvajAoMkA smaraNa jalakrIr3A, DolanAdikakA tyAga karanA cAhie / yaha abhikarate hue vaha prasannacitta ho-vAyake zabdase aura pUjAdika prAya nimna pAse abhivyaka hotA haianuSThAnoMse utsAhita hokara 'nismahI' zabdakA uccAraNa udyAnabhojanaM jaMtuyodhanaM kusumoccayam / kare / maMdirameM praviSTa hokara prAnandase paripUrNa ho tIna prada- jalakrIr3A dolanAdizca tyajedanyacca tAdRzam / / 2 / / kSiNA dekara jinadevako namaskAra karake pavitra jina-bhagavAnakI (11) apavitratAke anusAra snAna karake madhyAhnaka puNyastuni paDhe / samaya dravyako dhokara nida hokara pApanAzaka devAdhidevakI (6) samavasaraNa sabhAmeM sthita ye vahI jina haiM aura bhakti kare / pIThakA snAnakara pIThika ko zuddhakara cAra kubhoMye sabhAsada haiN| isa prakAra citavana karate hue yaha dhArmika ko cAroM kogoM meM sthApana kare / zrIkAra lambana kara ityAdika puruSoMko bhI prasanna kre| iryApatha zuddhi pUrvaka jinezvarako rUpase snapanako kare / jala caMdanAdikasa pUjA karakaM namaskAra pUjanakara, guNI bhAcAryake sAmane pratyAcyAnako prakAzita kre| aura jinadevakA smaraNa kare /
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta varSa 13 (12) athavA (18) jo asAdhya smara ripu jJAniyoMkI saMgati aura samyaggurUpadezena, siddhacakrAdirciyet / dhyAnake dvArA bhI nahIM jItA jA sakatA hai-vaha deha aura zrutaMca gurupAdAMzca kohi zreyasa tRpyAta // 26 // prAtmAke bhedavijJAnase utpA hue vairAgyake dvArA avazya (13) zrutakI aura guruke caraNoMkI pUjA karanI caahie| mAdhya ho sakatA hai| ve dhanya haiM jo bhedajJAnarUpI pAyata phira pAtroMko navadhA-bhakkise zani ke anusAra tRpta karake saba netroMse yukta hai aura rAjyakA parityAga kara cuke haiM tathA mujhe pAzritoMko yogya kAla meM sAmya bhojana karAve aura kre| dhikkAra hai ki maiM kalatrakI icchA lie gRhastha jAloMmeM sAtmyakA lakSaNa nimna padase prakaTa hai phaMsA huuN|' isa prakAra vaha citavana kre| pAnAhArAdayo yasya vizuddhA prakRterapi (19) eka ora zramazrIse yukta cittakarSaka hai kyA vaha sakhitvAyAvakalpate tatsAtmyamiti kathyate // 28 // mujhako jIta sakatA hai ? isake uttarase ajJAta hI vaha moha(14) kahA bhI hai gajAkI camU (senA) isa lokameM mere dvArA jItane yogya haiguruNAmarddhasAhitya, laghUnAM naatitRpttaa| ___ (20) jimmane prAramAse zarIrako bhitra jAnA thA vaha bhI mAtrApramANanidiSTaM, sukha tAva tajIyate // 26 // strIke jAlameM pha~ma kara punaH deha aura prAmAko eka mAnane (11) donoM lokoMke aviruddha damya vagairahako prApta (21) yadi strIse citta nivRtta ho cukA hai, to vittakI karanA cAhie / roga utpA na ho isake lie aura isa icchA kyoM karatA hai? cUMki strIkI icchA nahIM rakhane gyAdhise acche honeke lie yatna kare / 'ki vaha roga vRttako vAlA hokara dhanakA saMcaya karatA hai to vaha mRtakake maMDanake bhI naSTa kara detA hai / ukta prAzaya nimna padase prakaTa hai samAna hai. yaha mantavya nimna padyase prakaTa hotA hailokadvayAvirodhIni dravyAdIni sadA lbhet| strItazcittanivRttaM cenanu vittaM kimIhase yateta vyAdhyanutpatticchedayoH sa hi vRttahA // 30 // (16) saMdhyAke samaya Avazyakako karake gurukA smaraNa mRtamaMDanakalpohi strInirIhe dhanagrahaH-45 kare, yogyakAlameM gatrike samaya alpazaH zayana kare aura (22) isa prakAra use mukrimAgameM udyoga karanA zakrike anusAra abrahmakA varNana kare! nidrAka pAne para cAhiye / manoratha rUpa bhI zreyaratha zreya karane vAle haare| punaH cittako nirveda rUpama hI stivana kre| ca ki nirvedako kSaNa-kSaNa meM prAyu gala rahI hai| zarIrake sauSTavakA dAma ho samyag prakArase bhAne para vaha cetana zIghra sacce mumbako rahA hai aura vuDhApA manyurUpI sakhIkI khoja meM hai ki vaha prApta karatA hai-duHva cakravAlase yukra isa saMsAra mamudra meM kArya siddha karane vAlI hai| kriyAke mamabhihArase mahita bhI anyako prAramabuddhima mAnaneka kAraNa mere dvAga kaSAyavaza jinadharmakA sevana karanA zreSTha hai| vipadA ho yA sampadA punaH punaH baddha avasthA prApta kI gaI-isasa parAdhIna jinadevakA kahA huA yaha vacana mere lie hinakAraka hai| duHkhI banA rahA-aba maiM uma mohakA uccheda karane ke lie (23) prApta karane yogya prApta kara liyA hai to vaha nitya utsAhita hotA hai-jaba mohakSaya ho jAegA taba zrAmaNya mahAsAgara hai| use matha kara samatA rUpI pIyUSako rAga dveSa bhI zIghra nau do gyAraha ho jaayeNge| povU jo ki parama durlabha hai-pura ho yA araNya, maNi ho (17) baMdhasa daha hotI hai- usameM indriyoM honI haiM yA reNu mitra ho yA zatru, sukha ho yA duHkha, jIvita ho yA aura indriyoMsa viSayAMkA grahaNa hotA hai-usa rAga dveSa, maraNa, mokSa ho yA saMsAra inameM meM samAdhIko-rAga doSa mahita viSaya grahaNake dvArA baMdha hotA hai| usase punaH deha rahita pariNAmako-kaba dhAraNa karUMgA? mAzonmukha kriyAityAdikA sambandha hotA hai-ataH maiM isa baMdha aura usake kANDasaM bAhyajanoMko vismita karate hue maiM samarasa svAdiyoMkAraNakA hI saMhAra karatA huuN| ukra kathana nimna padase kI paMkrimeM prArama raTA ho ra kaba bailUMgA--jaba maiM dhyAna meM vyaka hai eka na ho jAU~gA ruba zarIrako sthANu samajha kara ve mRga baMdhA ho'tra karaNAnyetezca viSayamahaH / upase khAja khujAe~ge una dinoMkI meM bATa joha rahA haibaMdhazca punarevAtastadenaM saMharAmyaham // 36|| jinadatta vagairaha gRhastha bhI dhanya hai jo ki upasargoke hone
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ - kiraNa] kyA sukha-duHkha kA anubhava zarIra karatA hai? para bhI dharmale vicalita nahIM hue ityAzA dhara viracitamahorAtrikAcAraH(25) isa prandhakA antima padya isa taraha yaha grantha zrAvakAcArakI upayogI bAtoMko ityahorAtrikAcAracAriNi vratadhAriNi / lie hue hai / kRti saMkSipta aura sarala hai| aura prakAzameM svargazrInipate mokSazIrSayeva varakhajam // 50 // lAneke yogya hai| noTa-yaha grantha koI nayA nahIM hai kintu mAgAra dharmAmRtake chaThe adhyAyakA eka prakaraNamAtra hai| isI taraha svayaMbhUke 'harivaMzapurANa se neminAthake kevalajJAnakA eka prakaraNa maujamAvAdake bhaMDArameM avalokanameM pAyA hai khogoMne ina prakaraNoMko apanI jJAnavRddhi ke liye alaga-alaga likhavAye hai, ve svatantra grantha nahIM haiN| -paramAnanda kyA sukhaduHkhakA anubhava zarIra karatA hai ? (tujhaka siddhisAgara ) kucha logoMkA yaha kahanA hai ki sukha-duHsva zarIrako liTA diyA jAya to bhI zayyA nimisase use sumba nahIM hotA hai-jIvako nahIM hotA hai-yaha mana bhI vicitra hotA hai.--upayoga uma ora jAne para aura iSTa yA aniSTa cArvAkoM jaisA hai-cUki va pudgalaka yA bhUna catuSTayaka buddhika hone para hI duHkha yA mukhakA anubhava ho sakatA haivikasita mizrita rUpako cetanA mAnate haiM / cArvAka matameM kisI bhI vastuko jAnane mAtra sumba yA duHkha nahIM sa catanakA hI sugvaduHkha hotA hai usase kalpanA kI jAtI hotA hai kiMtu mohake udayase yukta pAya sahita prAramA ie hai| mitrajIvakI sattAko vaha svIkAra nahIM karatA, kintu ye yA aniSTa buddhike hone para hI sumba yA duHkhakA anubhava vicitra adhyAgmika zarIrako sukhaduHmba honA hai aisA kahate karatA hai-usameM sAtA yA mamAtAkA udaya bhI nimitta hue-jIvakI sanAko alaga mAnate haiN| hai| ukta sugkha bhI susvAbhAsa hai aura asthira haijaba ki pudgalameM mUlarUpasaM hI catanAkri nahIM taba use sukhadu kha kaise ho sakatA hai ? mugvaduHkha no cananA zaki jo upayoga iSTAniSTa pariNatima rahita hai vaha sarca se yukta upayogI jIvako ho hotA hai-jAtalameM zarAba hai mumbakA anubhava karatA hai jo bandha guNasthAna aura mArgagyAkintu usake hone para bhI pracaMtana bonala unmatta nahIM hotI myAna, aAdika varNanako aniSTa aura mokSaka varNanako hai-usI prakAra zarIrameM roga utpanna hone para zarIra acaMtana iSTa-yA zuddha prAtmAkaM kacanako hI isa mAnane hai- sacce honese duHkhakA anubhava nahIM kara sakatA hai jaise ki kAMToMkI sugSakA anubhava nahIM karate hai-vintu jo jIva zuddha aura zayyA para par3A humA pracetana zarIra duHkhakA anubhava nahIM azuddhako jAnakara naTamtha hotA hai-vahI naya-pakSa kakSa karatA hai atIta madhyastha-yA samatva yukna zrAmA jAna cetanAka dvArA zarIrameM rAga hone para bhI eka jIva umasa upayukta vAstavika mukhakA anubhava karatA hai yA nahI hotA hai| nahIM hotA hai taba taka kisI kArya meM vyasta hone para daHkhakA karma nimitta janya muHgvako jIva hI anubhava karatA hai ajISa yA vedanAkA anubhava nahIM karatA hai-duHkha kA anubhava jIva nahIMko to ho sakatA hai para acetana zarIrako kabhI nahIM ho hamameM mandaha nahIM ki subahumvakA bedanI kavala jaba sktaa| zarIrako nahIM hotA kintu zarIrasthita jIvAmA upayukra murdeko komala zayyA para biThAne para bhI sukhakA anu- hone para hI karatA hai| anupayukta dazAmeM umakA anubhava bhava nahIM hotA hai-dhyAnameM nimagna zarIrameM anupayukta nahIM hotaa| kyoMki veTana yA anubhavana jIvakA nijasvabhAva viziSTa dhyAna aura maMhanana vAlA zarIradhArI komalazayyA para hai pudgalakA nhiiN|
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIvAna amaracanda (paM. paramAnanda jaina) rAjapUtAne meM jainamamAjameM aise aneka gauravazAlI mahA- khaMjAcI bhI the, aura rAmacandra chAbar3A, jinhoMne bhAmera aura puruSa hue haiM jinhoMne deza-jAti aura dharma kI sevA hI nahIM jodhapurako musalamAnoMke adhikArase saMrakSina kiyA thaa| imI kI hai ki unhoMne nagara yA dezako rakSArtha apanA sarvasva homa taraha aura bhI aneka dIvAna hue haiM jinhoMne apanI apanI diyA hai| unameMse Aja hama apane pAThakoMko eka aise hI yogyatAnusAra rAjyake saMrakSaNa aura zrI vRddhi meM sahayoga diyA mahApuruSakA saMkSipta jIvana-paricaya denA cAhate haiM jo kevala hai| unameM amaracandajI dIvAnakA nAga bhI khAsa taurase dharmaniSTha aura dayAlu hI nahIM thA, kintu jisane apane nagara ullekhanIya hai| inakA janma samvat 1840 meM huA thaa| kI rakSArtha binA kisI aparAdhake dayAlutAme dravita hokara inake pitA zivajIlAlajI the, jo gajyake dIvAnapada para khuzIse apane amUlya jIvanako balivedI para utsagaM kiyA bAsIna the| unakI jAti khaMDelavAla aura gotra pATanI thaa| hai| unakA nAma hai amaracanda dIvAna / ye samvat 1840 meM rAjA pratApasiMhake rAjyakAla meM dIvAna jayapura rAjyakI surakSA aura zrI-vRddhi meM vahAMke jAnayoMjaise uccapada para pratiSThita the| zivajIlAla jI bar3e hI kA pramukha hAtha rahA hai, aneka jaina dIvAnAMne apane rAjyakI milanasAra, paglasvabhAvI aura dharmAnmA the| inhoMne eka rakSArtha aneka prayatna kiye aura use musalamAnoMke kabjeMsa vizAla jainamandira manihAroMke rAste meM banavAyA thaa| vahA sadAyA / sAtha hI sTeTa para aMgrejoM kA bhI adhikAra nahIM jAnA hai ki usakI nIMva jayapura nareza pratApasiMhajIne svayaM hone diyA / yadyapi ina kAryomeM unheM apanI aura sAmarthya apane hAthoMse rakhI thii| isa mandirameM kisI sAmpradAyika ke anusAra agni-parIkSAmeM saphalatA milI, unhoMne jayapura vyaktiyoMne jaina mRtiko haTAkara zivakI mUrti rakhakara apanA aura jodhapura rAjyameM hone vAle mata-bhedoMko miTAyA, unameM adhikAra kara liyA thA jisakA namUnA Aja bhI maujUda hai| prema aura abhinaya maitrIkA saMcAra kiyaa| isameM sandai nahIM aAjakala usa mandirako vilDiMgameM jainasaMskRta kAleja cala ki unhoMne apane kartabyakA dRDhatAke sAtha pAlana kiyaa| rahA hai. aura rAjya sarakArakI orase kAleja saMcAlanake aura aneka prApadAoMkA svAgata karate hue bhI antameM jIva lie dI huI hai / bAdameM sarakArase anurodha karane para saranako bhI arpaNa kara diyA / anyathA ukta rAjyane apanI svatantrAtAko sadAke lie kho diyA hotaa| kArane umI mandirakI bagala meM eka mandira banavA diyA thA jayapurake jaina dIvAnoMmeM rAvakRpArAma, jo bAdazAha dillI ke jo Aja bhI dIvAnajI ke nAmase khyAta hai| jayapurake eka ------ daravAje para bhI zivajIlAlajI dIvAnakA rAstA / yaha vAkya dIvAna rAmacandrajI chAvaDAne aAmerase yadoM ko likhA huA milatA hai| amaracanda jo dIvAnake pitA zivabhagAyA, aura jayasihajI kA kabjA pUrvavat kraayaa| pazcAt jIlAlajI kI mRtyu samvat 1867meM huI thI, usa samaya jodhapurasa bhI musalamAnoM ko bhgaayaa| tathA jayapura jodhapura jayapurameM jagatasiMhajIkA rAjya thA aura paMDita jayacandajI rAjAoM ne sAMbharako yavanoMse punaH vApisa lene para aApasameM usa samaya taka anaka graMthoMkI TIkAe banA cuke the| adhikAra sambandhI jo vivAda upasthita ho gayA thA usameM sAdhI vAtsalya madhyasthatA kara donoM rAjyoM meM bAMTakara paraspara premakA maMcA dIvAna amaracanda jI bhI apane pitAke samAna saralalana kiyaa| rAjA pratApasiMhakA rAjyakAla saM0 1840 1858 svabhAvI aura vinayI the / eka citrameM ve apane pitAjIka taka to nizcita hI hai, kyoMki vi0 saM0 1858 meM puskara sAmane hAtha jode khar3e hue haiN| amaracanda jI zikSAsampanna jodhapura nareza vijayasiMhajI ke bar3e putra phatahasiMhajI kI vidvAna the aura rAjA jagatasiMhajI ke rAjyakAlameM dIvAnapada kanyAsa pratApasiMhajI kA aura pratApasiMha kI bahinase bhIma- para pratiSThita hue the| usa samaya bhUdhArAmajI bhI dIvAna the. siha jI kA vivAha huA thA-isake bAda varSa aura rAjya tathA sa. 185meM rAjA jagatasiMhajI rAjyAsIna ho gae the| kara pAye the ki saMvat 1856 meM unakA svargavAsa hogyaa| dekho, bhArataka prAcInarAja vaMza bhA0 3 pR0 255
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ % D dIvAma-mamaracanda [1L jo me hI prabhAvaka, nirbhaya aura rAjanItijJa the | amaracanda- nAyakakI eka vizAla mUrti candraprabha bhagavAnakI bar3I hI jIne dharmanihatA ke sAtha 2 dharmavatsalatA aura karUNAkI apUrva- cittAkarSaka aura kalApUrNa hai| isa maMdirameM praviSTa hokara dhArA pravAhita thI, ve namarameM svayaM ghUmate aura apane naukaroM- mAlI garbhAlayameM sthita vedIkI saphAI AdikA kArya nahIM se apane sAdharmI bhAiyoMkI dayanIya evaM nirdhana sthitikA kara sakatA aura na pUjanake vartana bhAdi hI mAMjakara ThIka patya jagavA kara unake yahA~ laDDuoMmeM muhare yA rupayA rakha kara sakatA hai| kahA jAtA hai ki jaba taka dIvana amaracaMda kara bhijavA dete the| aura jaba ye lar3a phor3ate taba usameMse jI rahe, maMdira ke andara garbhAlayameM svayaM buhArI dene prAdikA mohareM vA rupayA nikAlate, taba ve unheM vApisa le jAkara kArya karate the aura unakI dharmapatnI pUjanake bartana pratidina dIvAnajI ko dene jAte saba dIvAnajI unake svAbhimAna- sApha kiyA karatI thii| eka bAra koI sajjana unase milane meM kisI kismakI Thesa na pahu~cAte hue samajhA bujhA kara yaha ke liye Ae, taba dIvAnajI ghedImeM buhArI de rahe the| kahate ki vaha saba ApakA hI hai, vaha merA nahIM hai |is taraha unakI isa kriyAko dekhakara unheM bar3A Azcarya huA ki unake prati prema aura pAvaramAvako prakaTa karate the| aura itanA bar3A saMbhrAta kulakA dIvAna bhI maMdirajImeM svayaM dUsaroM ke svAbhimAnako bhI saMrakSita rakhate the| isI taraha buhArI denekA kArya karatA hai / dIvAnajIko kabhI ukta kAryase jina gharoMmeM anAja kI kamo mAlUma hotI thI, taba unakA saMkoca athavA lajjAkA anubhava nahIM hotA thA, kintu / nAmAdi mAlUma kara apane naukaroMke hAtha unake ghara anAja use apanA kartavya samajhakara usa kAryako karate the| unake gharavAloMkA nAma lekara bhigavA dete aura kahanA dIvAnajIke jIvana-sambandhameM bhAjabhI aneka kiMvada. dete ki unhoMne bAjArase mejA hai| isa taraha dovAnajI tiyA~ prasiddha hai| ve yoM hI prasiba ho gaI hoM so bhI nahIM apane sAdharmI bhAiyoMke duHkhako dUra karamekA prayatna karate the| hai kintu unameM kucha na kucha rahasya jakara antarnihita hai, isI prakAra ve samAjameM zikSAke pracArameM apanA varada isIse ve lokameM unakA samAdarake sAtha yatra-tatra kahI jAtI hAtha khole hue the| unakI mArthika sahAyatAse kaI vidyA- haiN| unameM se kuchakA yahA~ nirdeza kiyA jAtA hai| thiyoMne ucca zikSA prAptakara apanI 2 racanAoMmeM dIvAnajI unakA prema kevala sAdharmI janoMse hI nahIM thA kintu kA prabhAra mAnate hue sAtA byAka kI hai| anya logoMke prati mI unakA vaisA hI prema pAyA jAtA hai| jIvana-caryA kahA jAtA hai ki eka raMgareja (musalamAna), jo kapar3e raMgakara mApakI jIvanacaryA gRhasthocita to thI hii| unakA apanI AjIvikA calAtA thA, use dIvAnajIne paMcanamaskAra rahana-sahana aura vyavahAra sAdA dharma bhAvanAko liye hue maMtra diyA thA, usakI usa maMtrapara bar3I bhandA thI, vaha pahale thA / unakA vidvAnoM ke prati bar3A hI bhadra vyavahAra thaa| ve usakA jApa karake hI anya kArya karatA thA aura yaha bhI svayaM prAtaHkAla sAmAyikAdi kriyAoMse nivRtta hokara aura sunane meM prAtA hai ki vaha unake zAstrako bhI jInemeM baiThakara nikara rAkha vastra pahanakara jinamAdarajAma jAte the| pUjana sunA karatA thaa| eka dina use kisI dUsare grAmako kAryavaza svAdhyAyAdi kara apane kartavyakA pAlana karate the| unhoMne jAnA thaa| rAstemeM use eka seThajI mile unheM bhI kisI apane jIvanako sadA kartavyaniSTha banAyA, pramAda yA bAlasya kAmavaza usI grAma jAnA thaa| calate-calate jaba jayapurase to unheM kabhI nahIM gayA thaa| ve sadA jAgaruka aura kartavya- bahuta dUra nikala gae, taba una sajjanako pyAsakI bAdhA zIkha bane rhe| satAI aura taba unheM yAda pAyA ki maiM boTA DorI bhUna dIvAna amaracandajIne bhI eka vizAla maMdira banavAyA hai, mAyA hU~, unheM apanI bhUla para bar3A bhArI pachatAvA huaa| jo choTe dIvAnajIke maMdirake nAmase prasiddha hai| isa maMdirake para jaba calate-calate dhyAsane apanA adhika jora janAyA, upara eka vizAla kamarA hai jisameM do-tIna hajAra vyaki aura udhara sUryakI prakhara kiraNeM bhI apanA tApa bakhera rahI baiThakara zAstra-zravaNAdi kArya karate the| isa hAthameM yadi thI, ataH vaha tRSAjanya bhAkulatAse utpIdita ho SaTapaTAne sarasvati bhaNDArako sthApita kiyA jAya to usa sthAnakA bagA, zarIra pasIne se tara hogayA aura calanemeM asamarthatAkA upayoga bhI kiyA jA sakatA hai| dIvAnajIkA yaha maMdira anubhava karane lagA aura taba usane DA raMgarejase kahA ki gumAnapaMca mAmbAyakA kahA jAtA hai| isa maMdirameM mUba- bhAI aba mujhase eka paga bhI nahIM calA jAtA, kaMTha sUkha
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20.1 anekAnta [ .13 gayA hai aura pyAsakI pIr3A apane ugrarUpameM mujhe satA rahI jaina samAjake kucha bogoMkA apane maMtrAdipara koI vizvAsa hai| raMgarejane kahA ki seThajI ghabahAo mata, aba thor3I hI nahIM, isIjiye baha pAvazyakatA par3ane para dUsaroM ke maMtra-saMntra dUra para eka gAMva hai usake pAsa hI eka acchA huvA hai, gaMDA-tAvIja prAdi para apane ImAnako DigAtA hai| isI. usakA mIThA aura ThaMDA pAnI pIkara apanI pyAsa bujhaaiye| lie vaha dara-darako ThokareM khAtA hai| para seThajI adhIra hokara bole-'maiM jaldI-jaldImeM apanA kahA jAtA hai ki eka bAra vahI raMgareja zAstrasabhAke loTA DorI bhUla pAyA hU~, isIse prANa saMkaTameM A ge| bAda jaba ghara jA rahA thA taba use kucha cintita sA dekhakara aba kyA karUM / taba vaha raMgareja una seThajIko jaise-taise dIvAnajIne usase cintAkA kAraNa pUchA, taba usane kahA ki dhIre-dhIre usa gA~vake samIpa taka le gayA aura unheM eka mujhe loga kAphira kahate haiM, ImAna badalA huA batalAte haiM, vRSakI chAyAmeM baiThA diyA aura kahA seThajI sAmane kucA hai isakI maiMne kabhI paravAha nahIM kI; kintu mero eka lar3akI hai isake pAnIse apanI pyAsa bujhaaiye| saMThajAne jaba kumAM usakA riztA jisa khar3akeke sAtha taya humA thA, aba usane dekhA to aura bhI ghabarAye, kubhA mila gayA to kyA merA iMkAra kara diyA hai, usake ghara vAle kahate haiM ki hama usa to pyAsake mAre dama nikalA jA rahA hai / taba usa raMgarejane / kAphirakI lar3akI nahIM leNge| isIse maiM parezAna huuN| dIvAnakahA seThajI dhIraja rakhiye abhI upAya karatA hUM aura ! jone usase kahA cintA chor3o saba ThIka ho jaayegaa| agale ApakI pyAsa miTAtA huuN| usane guna-gunAte hue kucha hI dina dIvAnajI ne usa lar3akeko bulavA kara samajhAyA taba kaMkada usa kueM meM DAle jisase usa kueMkA pAnA jamInakI usane usa lar3akIse zAdI karanA maMjUra kara liyA aura use sataha taka chA gayA aura seThajIse kahA ki saMThajo aba / eka sonekA jevarabhI bheMTa kara diyA, dIvAnajIke kahanese usa pApa pyAsa bujhaaiye| seThajIne pAnI chAnakara apanI pyAsa raMgarejakI parezAnI dUra ho gaI aura yaha lar3akIkI zAdIkI bujhAI aura kucha dera ArAma karaneke bAda jaba calana lage cintAse mukta ho gyaa| isa taraha dUsaroMke kAryameM hAtha taba rAstemeM seThajIne usa raMgarejase pUchA ki bhAI tuma yaha 'baTAnA yA use sahayoga pradAna karanA dIvAnajI apanA to batAo ki tumane usa samaya kyA jAdU kiyA thA jisase kartavya samajhate the| pAnI jamInako sataha taka A gayA thA / Apane merA bar3A eka bAra kisIke sujhAne para rAjAne dIganajIse kahA ki upakAra kiyA, mere para tumane bar3I miharavAnI karI aura mere Aja bhApazeroMko bhojana karAiye, dIvAnajIne svIkAra kara liyA prANa bacAe / maiM tumhArA ahasAna kabhI nahIM bhUlUgA, para aura eka halavAIse eka Tokarebhara jalebI banAkara deneko tuma mujhe vaha maMtra avazya batalA do, jisase yaha karizmA kahA / jalebIkA TokarA vahAM lAyA gayA jahA~ zera beThA thA, huA hai| usane kahAki seThajI mere gurune jaba matra diyA thA dIvAnajIne piMjarA khola deneko kahA, jaba piMjarA khola diyA taba yaha kahA thA ki ise kisIko nahIM batalAnA / ataH : taba dIvAnajI svayaM siMhakaM sAmane gae aura vahA~ baiThe hue maiM use kisIko nahIM batajA sakatA / parantu seThajIne usasaM zerase kahA ki he mRgarAja ! yadi pApakA svabhAva mAMsa khAnebhArI Agraha kiyA taba usane 'Namo arihaMtANaM' kahA, usakA : kA hai to maiM sAmane maujUda hU~ aura yadi Apako apanI itanA uccAraNa karanA thA ki seThajI jhaThasa bola uThe ki bhUkha miTAnI hai to jalebIkA TokarA maujUda hai, taba zerane yaha maMtra to mere baccoMko bhI yAda hai| para usane aisA jalaMbI khAnA zuru kara diyA, yaha saba dekha loga cakita raha karizmA to kabhI nahIM dikhaayaa| taba usa raMgarejane kahA gae / imasa dIvAnajIkI dhArmika rahatA aura AtmavizvAsaseThajI vinA apane etakAdake maMtra kyA kara sakatA hai| kA patA calatA hai| mApako usapara yakIna hI nahIM hai phira bhalA vaha karizmA eka bAra rAjA zikAra ke liye jaMgala meM gyaa| sAthameM kyA dikhalAnA ? mujhe to usa para pUrA etakAda hai, mujhapara dIvAnajIse bhI casaneko khaa| rAstameM hiraNoMkA samUha jaba kabhI koI vipatti mAtI hai taba vaha usa maMtrake prabhAvase sAmanese gujaratA huaA jA rahA thA, rAjAne apanA chor3A haTa AtI hai| vaha merA bar3A upakArI hai maiM usakA roja unake pIche daur3AyA taba dIvAnajIne una hiraNoMko sambodhana jApa karatA hai| prastu, vAstava meM prAtma-vizvAsake binA karate hue kahA ki maya jaMgalake hiraNo ! jaba rakSaka hI koI bhI vastu apanA prabhAva nahIM dikhlaatii| kheda hai ki tumhArA bhanaka hai taba tuma kisakI zaraNameM bhAge jArahe ho
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa] dIvAna amaracanda mara jAyo / hirayoMkA samUha khar3A ho gyaa| tabadIvAnI ejeMTa bhI rahatA thaa| kisI samaya kAraNavaza eka aMgrejako ne rAjAse kahA ki ve hiraNoMkA samUha khar3A hai, aba pApa kisI muhallekI janasAne mAra diyA thA, jisakI vajahase inako rakSA kareM yA vinAza / rAjAne socA jarA-sI bAhara jayapurako udAne yA khatma karanekI bAta sAmane aaii| pAkara caukar3I bhara kara bhAgane vAlA yaha Darapoka jAnavara dIvAnajIke patA lagAne para bhI mAranevAloMkA koI patA apane samUha sahita nirbhaya bar3A hai yaha kama bhAracaryako pAta nacalA / phalataH dIvAnajIke sAmane eka hI prazna thA aura nahIM hai| ataH zaraNameM pAe huoM para prastra calAnA ThIka vaha yaha ki jayapurako rakSA kaise ho / jaba rakSAkA anya nahIM hai| maiM mAjase zikAra nahIM kheluugaa| dIvAnajIne bhI koI sAdhana hI nahIM bana par3A, taba nagarakI rakSArtha dIvAnarAjAse usI bAtako pura kiyaa| dIvAnajI jaigothe, unameM jIne svayaM apaneko peza kara diyA, aura kahA ki yaha kArya jainadharmakI pAramAkA mUrtarUpa vidyamAna thA, unakA bhAtmabala merI vajahase huA hai atA jo cAheM so daNDa diijiye| para bar3hA hucA thA ata: vaha pazuoM para bhI apanA prabhAva magarako nukasAna na phuNcaaiye| unhoMne dIvAnajIko bahuta aMkita karane meM samartha hue| dIvAnajIke jIvanakI yaha samajhAyA ki pApa jaina zrAvaka haiM, jainI loga aisA kabhI nahIM ghaTanAe~ apanA mahatvapUrNa sthAna rakhatI haiN| kara sakate / parantu phira bhI dIvAnajIne apane aparAdhakI dIvAna amaracandajI kevala jinapUjana, sAmAyika, svIkRtise iMkAra nahIM kiyaa| taba unase kahA gayA ki svAdhyAya hI nahIM karate the kintu ve indriyajaya aura prANi jAnate ho isa bhArI aparAdhakA daNDa mRtyu hogaa| cunAMce saMrakSaNakI ora adhika dhyAna dete the| unheM jaina siddhAntakA usakA adAlatameM vAkAyadA mukadamA calA aura dIvAnajIko bhI acchA parijJAna thaa| aneka pranthoMko bhI unhoMne likha- kada kara liyA gayA, aura adAlanase unheM phA~sIkA hakma vAyA hai| aura aneka pranyoMkI TIkAe~ bhI vidvAnoMko diyA gayA aura unako bahumUlya sampattikA bhI apaharaNa prerita kara banavAI haiN| ina saba kAryoMse unakI dharmapriyatAkA kara liyA gyaa| patA cala jAtA hai| ve jo kucha bhI karate the usa para ___sampattikA apaharaNa karanese pUrva unake ghara vAloMko pahale vicAra kara lene ke bAdameM usa kAryameM pariNata karate isa bAtakA koI patA nahIM thA ki dIvAnajIne jayapurakI the| ve rAjanItimeM bhI dakSa the| parantu unakA vyavahAra chala rakSArtha koI aisA gurunara aparAdha svIkAra kara liyA hai aura kapaTase rahita thaa| jaina samAjameM zikSA pracAraka liye bhI usase unheM phaoNmpIkI sajA dI jaavegii| jaba unheM phA~sI dI u jAnekA bhamaya pAyA, taba unase kahA gayA ki Apako jisa prayatna karate rahate the, aura apane Arthika sahayoga dvAga garIba kisase milanA ho mila lIjiye / parantu unhoMne uttara divA vidyArthiyoMko unake paThana-pAThanameM sahAyatA dete / yahI kAraNa ki maiM kisIse bhI nahIM milanA cAhatA, mujhe eka ghaNTA hai ki vidvAna lekhakoMne dIvAnajIke Arthika sahayogako dhyAna rakhaneko anumati dI jAya / cunAMce zrArama-dhyAna karate svIkAra kiyA hai, aura unakA AbhAra vyakta kiyA hai| ___ dIvAmajIne saMvat 1871 meM paM. manAlAlajI mAMgAko hue eka ghaNTeke andara unake prANa pakherU binA kisI mAdhAke ur3a ge| aura unake nirjIva dhyAnastha zavako mAthameM le jAkara hastinApurako yAtrA kI thii| yAtrAsa lauTane phA~sIke tagrate para rakha diyA gyaa| jayapura nagarakI rakSA to para dIvAnajIko rAjA jagatasahiMjIke kAryase 8-10 dina taka dillI meM ThaharanA par3A / una dinoM paM0 mannAlAlajIne ho gaI parantu eka mahApuruSako apanI bali car3hAnI pdd'ii| zAstrasabhAmeM apanA zAstra par3hA aura apanI rocaka kathana dhanya he usa vIra sAhasI zrAtmAko, jisane nirbhaya zailI dvArA zrotAoMkA citta AkarSita kiyA thaa| taba hAkara nagarakI rakSArtha apane prANoMkA utsarga kara diyaa| lA. suganacandajIne paMDitajIse 'caritrasAra' nAmaka granthakI yahI kAraNa hai ki dehalIke dharmapurAke naye mandirake paramAtmahindI TIkA banAnekI preraNA kI aura paMDitajIne ukra anya prakAza nAmaka granthakI pratike saMskRta TippaNake antameM nimna do dohe milate haiM, jo bahuta hI azuddha rUpameM bikhe gaye hai, kI TIkA cAra mahInemeM hI banA kara de dI thii| para unase uka bAtakA samarthana pracchI tarahase hotA hai| usa samaya aMgreja sarakAra jayapura para kabjA karanA cAhatI thI, usake liye aneka padayantra race jArahe the| zrIdivANa amarezajU kiyo svarga (svayaM) yaha kaam| sAMgAnerameM aMgrejI chAvanI rahatI thI, aura vahA~ poliTikala paMcasarAvaga(paramapada)dhyAna pari,pAyo sukha mahAdhAma // 1 //
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ Pok yaha pustaka paramAtmA karma aSTa pari tyAga / bheMTa bhaye amareza jU subhaga cAhiyata bhAga 1727 yaha ghaTanA saMbhavataH saMvat 1832 kI hai usa samaya dIvAnajIkI umra 22 varSake lagabhaga thii| dIvAnajIke putra jJAnacandajI the / aura jJAnacandrajIke putra udayavAlajI anekAnta [ varSa 23 hue| jinhoMne jayapurameM ajamerI daravAjeke bAhara eka bahuta sundara naziyAMjIkA nirmANa karAyA thA / unake putra phatelAlajIkA karIba 25 varSa hue taba svargavAsa ho gayA thA / sambhavataH isa samaya dIvAnajIke parivAra meM phatehajAnajIke putra IzvaralAlajI vidyamAna haiN| mahApurANa kalikAkI antima prazasti (gata kirayA 7 se dhAge) saMvat citi Adi jo jana molAsaha paMca chaThamI sudi mAha aru guru lAha revatI nakhata pavaNabhale // dubaI kavi mahApurima guru kalikA sura saMbodha-sAra bhavi pavohaNAi bii-buddhi payadahu bhuvaNi kaivaNe // sAhi akabara dillI maMDale, humAUM naMdana cakattA khaMDale / pubvA pacchima kUTa duhAi, uttara dakSiNa saba apaNAi / para khaMDahu rasAla pahu~cAvara, mAlusama pai sevA zrAvai / mahArAja sira mAna maha pati, bhagavaMta sukhavaMta ani ati / gaDha ra sahita rohitagar3ha, samadamIma supratApakarI diDha / luvANi puro subhaga ruci sundaru, sohA Nayari samAna puraMdaru / mahara-Tu-bahu vADI vaggaha, kUvA vAI varhati taDAgai / krUramayaM upa sukharAja sirija seva maMDalIi mahi maMDali, jasu jaMpai jAcaka khiti khaMDali / mRlasaMdha mahimA maMDala, sarasaigaccha mukhiti khaMDali / naMdi manAi gai jimi caMde, kuMdakuMda muni rAjapavaMde / padmanaMdi sahupaTTa bhaTTAraka huna subhacaMda sohaMtasAraka rAhu jipaTTi jinacandra mahAraka, pahAcaMdu parivAdi vidAraka tApaTTi bhUmaM lakIrati, jAviti sucAi caMdukIrati / tAsu manAI sudikkhA sAsani, maMtra mahocchavavidhi jina zAsana khaMDelavAlakhiti maMDalika, deva-sattha-gurumati bhAvaka / lohAdiyA suvaMsa ziromaNi, sAha jagata jinadeva sulakkha basA - tadduvaMsiju sAro, guNa-gaNayAro sAdhUmAha vikhyAtajaNe / maMda do bhAga subhaga sAlhA pAldA subhagamaye / pAldA putra tIna suvilemo subuddhi mAsa / bohitha kesarAja sundara chavi sajjanamana ulhAsaye // dUhaDI khemA purA paMca-paMca jaga jodhA ratano padama jaaniye| rAjau khiti khaipAla TIla "bolahu pramANiye / bohitha tathA puta do maMDala nemita negau vidU khale 1. ........ bU dU bIyo muhu mahimaDali huva so subhaga lakhe | basAldA sAhu sucari sohonidhi, navajU nAma saMba putA paMca kukkhi uvaNyA kuMtI jema khaMDale // 4 // padama putra parasiddha loha, bijjhai nAmAjagi pragaTu bhoi / jagi jAlapujAkahi gatimAthi cAcauciticAya va suvANi / kheta khiti maMda gatimAthi sItaDa paMcama puI pamANi / paThamoju sAha bImAsu sugehi, bAlI malA bahugu smehi| chaha putra uvA kukkhitAsu, dodA maru paDhamaju citi ulhAsu / phalahU jINo samarattha jutti niraputra subhaga sa~gyA sucinti / raNamala gharaNi pomAtrasiddha saMghanAyaka paMcaju puttaladdha / bhIvI goida sAyA suraNa, Isara cAMpo sundara sumana / suiNNA, samarattha putta upapanna tIni saravaraNa phAlhau nalhe sucIni / bAlA gharitoya vikhyAtasAra, rAimala UMdhAle gaNati cAra / kesA ghari pusa uvazca doya, Udau dhAno jagi jugata joya / salhA ghara mArai eka puta, upapakSa sutAsuta prati bahuta / jAlapuke cAra nAma sahase nAthu bIle bhavAna / cAcau ghari rANI putra tIna, mUlo kAnho bohitha sumIta / sIhA dhari pusa uvanna doi, khetau gUjara jagi jugati joi / sAhu kheta muni rAkha dekhi adhika maani| rAhu pari subha sIhA susIma, paritA subara pAlaya sunIma / pokhaNa suhi sajjA jagAgAdAni; purajana parivArahu adhikamAni / pattA-ghari nAri anUpa salahi bhUpa zIla dAnavidhi lakharAvara tapasyAga acAra vaDavidhi sAra sAju nAma japoNubhara duvaI - sAkukkhi putra tauvanA sundara pravaha subhatayo / bhAbhU sAhu bIyo jokho jagi ThAkura triti subhamaNo tahu kuvikha upabhA tIni putta, tinneva sakala sakhayA saMjurA / padama purA mA visAja, so rAjamAni bahu bhAgibhAva /
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ kirA].. . antima prazasti / 203 balavaMta subhaTa para bhUmisoha, rAvala devala jasu lihiliih| tihi kiyo susAra carita apAra kathA purANika purasataNe tahu ghara maMDana sohA sunAri, nAmeNa subhaga pUrA vicaari| duvaI-kiDabahuvo juthantha jamakAmA juttigata subhaga saasnne| sA satI sulakSaNa pathaDaloha, tahu uvavaraNa yaMdaNa judoi / kalikA puruSa sabaju guNahattari manbA guNa pcaasnne| pemarAja paDhamaguNa gaNa visAla, sohuvo vicakSaNa dhavalacAla maMda jina sAsaNi dhammasAra, NaMdau siri guha padAdhikAra tahumajjA bhAgA bhAgavati, tahu NaMdaNa tIni huvA sumNti| NadaDa bhahAraka caMdakitti, NaMdau........... ......... rupasIsAha sundara anUpa, vanarAja picikSaNa sumgruup| Airiya pavara jativagga sAra, saMdau ajjikA bhmcaar| pUraNamala pUraNacandrabhAla, upapakSa vicakSaNa titiybaal| bAi pAMDe saMghATa mitti, NaMdaDa muni avara prAcAramiti / girirAja dutiya nandana susAha, tasu bhajjA tejI guNa agAha maMDali naMdau jati nemacanda, NaMda paMDita jaga para priNd| sahu naMdana hoi viyANi citta, jUgara paramAnanda ve sumatta / NaMdara sAvaya parameTThibhatta, daDasiMghAsaNa rAjathata khetau sutani vIvo ju putta, jokharAja muNo gunnkl-sNjutt| NaMdau tajA parajAmucita .. .. | do bhajjA tahu dhari dhammadhIri, molI momA nAmA baru sarIri NaMdau dillI maMDalu sayala desa, pAtimAha akavara nres| titiyo naMdanu jagi ThakurasAha, vijjA viNoi suivahaivAhu Agaro phatepura gar3hagulera, NaMdo lahora ruhitAsa gaura / so-deva-mantha gurubhatti santu, sajjana-manakamala-vikAsuvaMtu / paTaNA hAjIpura samada sIma, daMDhADa DhADhau adhika siim| paMDitajana pemavahaI sucita, rucirAga gAnaguNa vahaNa vitti / avaiirI sa-NAgara cAla Naira, budI noDo gaDha ajjamahara / saMgIya mantha laMkAra chanda, kavi kavita kAla Ananda knd| dosAlvaNi mevAr3a sahara, vairATa alavara nAranaura / dhari bhajjA tA subhasIla pAli, jati-pAvaya poSaNa puNNapAli mAnasiMgha mahIpati sakala mAja, praviripurI rAjAdhirAja / sakuTuba mAni tAmahatacitti, jAcaka jasa jaMpai jagati kitti| lUini cauvArai sakala sAja, gaMdahu kUrama kali akhairAja / jasu nAma ramAI subhaga sAra, gharamaMDaNa sA prAcAra saar| NaMdhu kuTumba sakhi putta pautta, NaMdahu sAmaMta purohi matta / do putra uvanA kukmvitAsa, maMgaNa jaNa jiha vahaI praas| mantrI pahAna pohita subhAi, NaMdauNegIjana cita sucAi / govindadAsa garau samuha, sajjanajana pIha vahati bhadda / sAmaMta saMta gaMdaha sudhIra, NaMdaDa kaSi vyAsa vikhyAta viir| yo mAmibhatta sundara bhirAma, sohaMti avaitana kalita kAma NaMdau aMtevara suiNa viMdu, NaMdau kumAra jasa payahucaMdu / pari nAri nAmu jagi jaNa bhaNaMti, mA jAti vilAlI uccarati / NaMdau budheu causaMgha sAra NaMdau sAhemi sudhamma (kAra) tahu kukkhi uvagagA putta tiSiNa, jasavaMtu sujasujagi mailaciriNa NaMdau luiNi puri mayala loi,NaMdau jiNamAsaNa jaNa pamor3a kali kesavadAma vicitta loha, tIsara juta kiDa blimoh| rAyAhirAva siri prakhairAja, NaMdau kuTumba makhi suiNa sAja | dhammahu ruci bIyo dhammadAsa maMgaNajaNa jo puravaMta praas| gaMdau himmala kitti sudhAra, mirivisAla guru jasa apAra / mo rAjamAni zrutavaMta mAra, jo pahai kuTuMbai sayala bhaar| NaMdau kalikA jaga sAsulIha. NaMdau junAma kali ThakurasIha mahimA mahaMtu guru devabhatta, pabasatyasAru sumaraNa sucitt| varasahiM sumedha nipajo sudhAna, sabanaya nipajjahiM prati pramAna dhammadAsa hughari sundara subhajja, sohAimANi sundari sukajja durabhikkha paNAso roya-hAri, mahu jahu.loihu cora mAri / paDhamA jhAbU jANoM vivei, dUjI bAldA sundari sumeha / cattA-jiNasAsaNi dhammu joNichammusasarahu puNa pavita phale jhAbU juputra jAyo suaMgi, NAmeNa sAhaDagaDU gunngi| kalikAsupayAmaha bhaviyaNa bhAvai baDhahu aMtarasubhagaine so sayala kalA sohAyamANa, ati budhiviveka bahukala baMdhANa duvaI-mo adhyANi dharau aMNa lagatta athahu chaMda honnyN| boyoju putta ukvannasAra, sundara sudAsa guNa subhgsaar| saMvArahu suvidhi paMDitajana tumato jagi pamANayaM // 7 // dhattA-jagijANi sumA avani pragAhu ThAkuranAma prasiddhajaNe ||iti mahApurANa kalikA samApta // Cirta
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ muniyoM aura zrAvakakA zuddhopayoga ( paM0 hIrAlAla jaina zAstrI ) bhagavatI ArAdhanAkI 'vijayodayA' TIkAmeM TIkAkAra zrIcaparAjitasUrine zuddhopayogake muni aura gRhasthakI apekSA do bheda kiye haiN| Ajakala sarvasAdhAraNameM zuddhopayogakI adhika hai, para vaha muni aura zrAvakoMke kriya rUpameM hotA hai. isake viSaya meM logoMko jAnakArI kama hai| ataeva yahA~ para ukta TIkAkA kucha vivaraNa denA asaMgata na hogA / vijayodayA TIkAkArane gAthA naM0 1834 kI TIkA karate hue 'yateH zuddhopayogaH itthambhUtaH jina chaha payoMko uddhRta kiyA hai, ye hindI anuvAdake sAtha isa prakAra haiM:jIvAnnahanyAM na mRSA badeyaM, cauryana kuryAnna bhajeya bhogAn / dhanaM na seveya na ca kSapAmu bhujIya kRcchre 'pi zarIratApe roSeNa mAnena ca mAyayAM ca, lobhena cAhaM bahuduHkhakena / yujeya nAraMbha - parima haizca, dIkSAM zubhAmabhyupagamya bhUyaH / yathAnabhAyAccala maulimAlo bhikSAMcarankArmukabANapANi: tathA na bhAyAM yadi dIkSitaH san vaheya dossaanvhaayljjaaN| liMgaM gRhItvA mahatAmRSINAM, aMgaMca bibhratparikarmahInaM / bhaMgaM vratAnAmavicityakaSTaM, saMgaM kathaM kAma guNeSu kuryAm / caryAmanAryA caritAmadhairyA dhairye rAhInAH kRpaNatvametya / kathaM vRthAmuNDazirazcireNa liMgI bhavannaMgavikArayuktaH / ityevamAdiH zubhakamecitA siddhAdAcAryabahuzruteSu / caityeSu saMghejinazAsane va bhaktiviraktagurAgitA ca / arthAt maiM jIvoM ko nahIM mArUMgA, asatya nahIM bolU ~gA, corI nahIM karUM'ga', bhogoM kA nahIM bhogUMgA, dhanako nahIM grahaNa karUMgA, zarIrako atizaya kaSTa hone para bhI rAta maiM nahIM khaauuNgaa| maiM pavitra jina dIkSAko dhAraNa karake krodha, mAna, mAyA aura lobhake vaza bahu dukha dene vAle prArambha aura parigrahase apaneko yukra nahIM karUMgA / jaise apane mukuTapara mAjA dhAraNa karane vAle tathA hAthameM dhanuSavANako lekara ghUmane vAle kisI tejasvI rAja puruSakA bhISa mAMganA yogya nahIM hai usI prakAra siMhavRtti vAlI jina dIkSAko dhAraNa karake merA Arambha - parigrahAdikako prahaNa karanA bhI yogya nahIM hai / maiMne pUjya maharSiyoMkA liMga (veSa) dhAraNa kiyA hai, aba yadi maiM use dhAraNa karate hue vratoMkA bhaMga karU~gA aura lajjAko chor3akara doSoMkA dhAraNa karane vAlA banUMgA to yaha mahAn kaTakI bAta hogI, dIkSAko dhAraNakara maiM kAma-vikAra meM apanI Asakti kaise karU~ ? dhairyako chor3akara cAhe jaisI pravRtti karanA yaha zranAryapanekA sUcaka hai| dhai chor3akara aura hIna hokara nIca pravRtti karanA yogya nahIM hai / yadi mere aMgameM bikAra rahegA to vyartha mastaka mUMDara yAtakA veSa dhAraNa karanA nirarthaka hai| isa prakAra ArambhaparimahAdikale virakta hokara zubhakarmake cintanameM apane cittako lagAnA siddha, arhanta, zrAcArya, upAdhyAya, jina caitya, saMgha aura jinazAsanakI bhakti karanA aura inake guNoMmeM anurAgI honA tathA viSayoMse virakta rahanA yaha muniyoMkA zuddhopayoga hai|" ukta padyoMke anantara TIkAkArane likhA hai:'vinItatA, saMyamo'pramattattA, mRdutA, kSamA, zrArjava: santoSaH saMjJAzalya gaurava vijayaH, upasarga parISahAjayaH, samyagdarzanaM, tAdvijJAnaM, sarAgasaMyamaH, dazavidhaM dharmadhyAnaM, jinendrapUjA, pUjopadezaH, niHzaMkitvAdiguNASTakaM, prazasta rAgamamenA tapobhAvanA, paMcasamitayaH, tisro guptayaH ityevamAyAH zuddha prayogAH / - arthAt vinIta bhAva rakhanA, saMyama dhAraNa karanA, apramattabhAva rakhanA, mRdutA, kSamA, zrArjava aura santoSa rakhanA, zrahAra bhaya maithuna parigraha ina cAra saMjJAoMko mAyA mithyAtva aura nidAna ina tIna zakyoMko, tathA rasa, Rddhi aura sAta gauravoM ko jItanA, upasarga aura parISaddoM para vijaya prApta karanA, samyagdarzana, samyagjJAna tathA sarAgasaMyama dhAraNa karanA daza prakArake dharmokA cintavana karanA, jinendra pUjana karanA, pUjA karanekA upadeza denA, niHzaMka - tAdi ATha guNako dhAraNa karanA, prazastarAgale yukta tapakI bhAvanA rakhanA, pA~casamitiyoMkA pAlanA, aura tIna guptiyoM kA dhAraNa karanA, ityAdi ye saba muniyoMkA zuddha prayoga hai| isake Age gRhasthoMkA zuddhopayoga varNana karate hue TIkAkAra likhate haiM: " gRhiNAM zuddhopayogaH ucyate- gRhItavratAnAM dhAraNa- pAlanayoricchA, kSaNamapi vratabhaMgo'niSTaH, abhIkSNaM yatisaMprayogaH annAdidAnaM zraddhAdividhi purassaraM, zramanodanAya bhogAn bhuktvApi sthagitazaktivigaheNaM, sadA gRhapramokSa prArthanA, dharmazravaNopalaM bhAtmamanajo'ti tuSTiH / bhaktyA paMcagurustavanapraNAmena
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhASAkA akhAmicarita aura mahAkavi vIra - tatpUjA, pareSAM ca sthirIkaraNamupahaNaM, vAtsalya, para apane mana meM pratibhAnandita honA, mAlise paMca parameSThiyoMjinendrabhaktAnAmupakArakaraNaM, jinendrazAstrAbhigamaH, kI stuti praNAma dvArA pUjA karanA, anya khogoMko bhI jinazAsanaprabhAvanA ityaadikH|| svadharmameM sthira karanA, unake guNoMko bar3hAnA aura doSoMkA arthAt -prahaNa kiye hue batoM dhAraNa aura pAlana upagRhana karanA, sAdharmiyoM para vAtsalya rakhanA, jinendradevake karanekI icchA rakhanA, eka zakhake lie bhI prata-bhaMgako bhakoMkA upakAra karanA, jinendra zAstroMkA cAdara-sarakAraaniSTa-kAraka samajhanA, nirantara sAdhujanoMkI saMgati karanA, pUrvaka paThana-pAThana karanA, aura jinazAsanako prabhAvanA karanA, zraddhA-bhakti prAdike sAtha vidhipUrvaka unheM AhArAdi dAna ityAdika-gRhasthoMkA zuddhopayoga hai| denA, zrama pA thakAna dUra karaneke lie bhogoMko bhoga kara bhI upayuka vivecanase zuddhopayogake kAryoMkA aura muniyoM unake parityAga karane meM apano asAmathryako nindA karanA, tathA zrAvakoMka zuddhopayogako maryAdAkA kitanA hI spaSTIsavA ghara-bArake tyAga karanekI vAMchA rakhanA, dharmabhASaNa karane karaNa ho jAtA hai| hastinAgapurakA bar3A jaina mandira (paramAnanda jaina zAstrI) hastinAgapura nAmakA eka nagara prAcInakAla meM apanI pahalI pAraNAmeM irasakA pAhAradAna vaizAkha sudi tIjake samRddhi, vizAlatA aura vaibhavake liye prasiddha thaa| isa nagarameM dina diyA thaa| usI samayase vaizAkha zuklA tRtiyAkA aneka vIra parakramI rAjA hA gae haiM jinakI bhauhoMka vikArase dina akhtI yA akSayatRtiyAka nAmase lokameM vizruta hai zatrudala kAMpate the| akaMpanAdi muniyoMpara balinAmaka brAhmaNa aura rAjA zreyAMsake mahAdAnI hAneko prasiddhi bhI usI dvArA kiye gaye ghora upasagokA nivAraNa hastinAgapurake samayase huI hai| isase yaha nagara prAcIna kAlase hI aneka rAjA mahApanake suputra mahAmuni viSNukumAraka dvArA huA aitihAsika ghaTanAoM kA pradhAna kendra rahA hai| thaa| usI samayase rakSAbaMdhana nAmakA parva lokameM prathita jainiyoMke zAMtinAtha, kunyanAtha aura arahanAtha nAmaka huzrA hai| kahA jAtA hai ki isa nagarako somavaMzI rAjA tIna tIrthakaroka game, janma aura tapa ye tIna 2 kalyANakara hastinane basAyA thA / isa kAraNa bAdameM isa nagarakA nAma isI nagarameM hue haiN| ye tInoM hI tIrthakara cakravartI rAjA unhIMka nAmapara prasiddhiko prApta huzrA jAna par3atA hai| yaha ___ bhI rahe haiN| rAjA bhagavAna RSabhadevA pautra kurukA vaMzaja thaa| somavazI ___ yaha nagara kurujAGgala dezake antargata thaa| kaurava-pAMva bhI isa nagara meM rahe hai| purAtana sarakArI kAgajAtoMmeM bhI rAjA zreyAMsane bhagavAna RSabhadevako eka varSake bAda sabase isakA ullekha kaurava pANDava paTTIkaM nAmasa ullikhita xhastinAgapura nagarakA nAmollekha hariSeNa kathAkAzameM milatA hai| mahAbhAratase pUrva isa nagarakI khUba praminddhi rahI aneka kathA-sthaloMpara huA hai aura use kurujAGgaladezameM hai| isa nagara para zAsana karane vAle nAga rAjA bhI hue haiN| sthita honA batalAyA hai| 'kurujAGgala dezo'stihastinAga- isa nagarako kevala rAjadhAnI bananekA saubhAgya hI prApta puraM param |-dekho, hariSeNa kathAkoSa, 12,57, 65, 83 nahIM humA kintu yaha mahAmuniyoMkI tapobhUmi bhI rahA hai| nambarakI kthaaeN| una nara puMgava yogIndroMkI tapazcaryA se isa nagarakI bhUmimahAbhArata tathA hindU purANoM ke anumAra jisa rAjA pavitra ho gaI thii| isIse ise tIrthabhUmike nAmase bhI hastimane isa nagarakA nAma hastinAgapura aMkita kiyA thA, ullekhita kiyA jAtA hai| vaha zakuntalA putra sarvadamana bharatakI pAMcavIM pIDhI meM huA thA, x zAntikunthvastIrthezAna jnmnisskrmnnaanidh| upake bahuta pUrva puruvaMzI duSyanta evaM bharatakI rAjadhAnIkA vandanArtha mihAyasa stvadbhaktica vilokitum // 2 // . yahI nagara batalAyA jAtA hai| -hariSeNakathAkoSa pR0 14.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 . istimAgapurake dokhekI khudAI meM aneka prAcIna mihIke kaurakhAna aura paTTI pANDavAnake nAmAle vahA~kI bhUmi mazahUra barmana bhAdi purAtatvakI sAmagrI upalabdha huI hai| para usameM thii| vartamAna di. jaina mandira paTTI kauravAnameM hai| camI jaina saMskRtike purAtana avazeSa mile yaha kucha hAta hastigAgapurakI yAtrAoMmeM usa TIle para jina mandira nahIM hotA / ho sakatA hai ki usa TIlemeM aura usake prAsa: banavAne kI aneka bAra carcA calI; parantu abhI taka koI pAsako bhUmimeM nIce dabe hue jaina saMskRtike purAne avazeSa aisA suavasara prApta nahIM ducA thA jisase vahA~ mandirakA upalabdha ho jAMya / kyoMki zvetAmbaroMne , apanI nisi nirmANa kArya hone lagatA / cUMki pAsa-pAsake gUjara loga (niSacA) jisa TIle para banAI thI usakI nIva khodate isa bAtake liye rAjI nahIM the ki yahA~ jaina mandira bne| samaya usameM saMvat 1223 kI eka akhaNDita khar3agAsana yadyapi jainiyoMkA unase koI virodha bhI nahIM thA, phira bhI digambara pratimA zAntinAthakI prApta huI thii| jo bhAja ve mandira bananeke virodhI the, isIse mandira bananekI carcA bhI mukhya mandirake pIche barAmadeke kamaremeM virAjamAna hai| uThakara raha jAtI thii| para koI aisA.sAhasI vyakti sAmane isase spaSTa jAnA jAtA hai ki yahA~ diumbara jaina mandira rahe nahIM pAtA thA jo usa punIta kArya ko sampanna kraade| hai| para kaba aura kaise vinaSTa hue yaha isa samaya batalAnA saMvat 1818 (san 1801)meM jeTha vadI caturdazIke saMbhava nahIM hai| para itamA avazya kahA jA sakatA hai ki dina jainI loga pichale varSoMkI taraha yAtrAko bAe the| vahajaina loga prAcInakAlase isa nagarako apanA tIrtha mAnane | tAtha majana sUmAse eka sAmayAnA lejAkara usI TIle para lagAyA gayA pAe haiM aura usako pUjA baMdanA karaneke lie samaya samaya aura nisi yAtrAke bAda paMcAyata zurU huii| paMcAyata meM para pAte rahe haiM aura aba bhI pAte haiN| mandira banavAnekI bAta bhI uThAI gaI, aura kahA gayA ki mAlUma hotA hai gaMgAnadIke pUrake kAraNa isa nagarakA prati varSa paMcAyatameM yaha masalA sAmane jaba yahA~ pAte haiM vinAza humA hai| isIse yaha vizAla nagara aba khaNDaharake dhyAnameM pAtA hai parantu kheda hai ki hama aba taka use kAryameM rUpameM vidyamAna hai| parantu jaina yAtriyoMko yahA~ Thaharane pariNata nahIM kara ske| bahuta vicAra-vinimayake bAda dillI mAdikI asuvidhA honese yAtrigaNa suvaha bahasUmAse Ate nivAsI rAjA harasukharAyajIne saba paMcoMke samakSa yaha the aura zAmako vApisa cale jAte the| usa samaya koI prastAva rakkhA ki yahA~ mandira jarUra bananA cAhie aura jaina mandira nahIM thA aura na Thaharaneke lie jaina dharmazAlA usa mandirake nirmANameM jisa kadara bhI rupayA kharca par3e vaha hI thI, isIse hastinAgapurameM jenamandirake banavAnakI saba meM mejatA rhegaa| paMcAyatameM usa samaya zAhapura jilA pAvazyakatA mahasUsa kI jA rahI thii| jahA~ prAja mandira banA humA hai vahA~ eka U~cA TolA thA, aura yAtrI jana(r) lA0harasukharAyajI hiMsArake nivAsI the, inake cAra bhAI vahasamAse pAkara nisikI yAtrA kara isI TIle para eka aura the jinakA nAma tanasukharAya mohanalAla Adi thaa| aura sAmiyAnA lagavA dete the, aura usake nIce paMcAyata huA ve hisArase bAdazAhakI preraNA para dehalI pAe the| bar3e hI karatI thii| isa TIje para yAtrI jana jeTha badI ke dina dharmAtmA aura milanasAra sajjana the| apravAla vaMzameM yahA~ ekatrita hote the| aura paMcAyatameM vividha prakArake samutpanna hue the| zAhI khajAMcI the, aura rAjAke khitAba vicAroMkA AdAna-pradAna hotA thaa| aura yahA~ mandira athavA upAdhise vibhUSita the| sarala svabhAvI aura kartavya banAnekI carcA bhI calatI thI para kArya rUpameM pariNata nahIM niSTha the / inake putrakA nAma suganacanda thA jo guNI aura ho pAtI thii| paMcAyatameM dehalI, meraTha, bijanaura, mujaphphara- tejasvI tathA kAma kAjameM catura vyakti the| ina para laSamIkI nagara khataulI, zAhapura aura sahAranapura tathA pAsa-pAsake bar3I kRpA thI, vaise hI vaha saccaritra aura pratibhA sampanna grAmoMkI janatA sammilita hotI thii| aura zAmakA bhojana the| unakI aneka koThiyA~ thiiN| jayapura, alavara, bharatapura vahIM para kara saba loga vahasUmeM cale jAte the| mandirake aura AgarA / bA0 harasukharAyajIne dehalI, hiMsAra, pAnIpata, daravAjeke bAhara jo kuvA banA huA hai vaha kuyoM purAnA hI karanAla, sunapata, zAhadarA, sAMgAnera aura hastinAgapura mAdimeM hai usIkA pAnI piyA jAtA thaa| hastinAgapurakA yaha saba aneka jaina mandiroMkA nirmANa karAyA thA, unameM lAkhoM ilAkA vatkAlIna gUjara rAjA nainasiMhake prAdhIna thaa| paTTI rupayA kharca karane para bhI unhoMne kahIM para bhI apanA nAma
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa hastinAgapurakA bar3A jaina mandira [200 mujaphpharanagaraka nivAsI lA* jayakumAramabajI bhI upasthita nainasiMhajIke yahA~ pahu~ce / yadyapi rAjA mainasiMha lA hrsukhthe| aura jinakA svAsa sambandha bahasUmeke rAjA nainasiMhase rAyajIse paricita hI the aura zAhI khajAMcI honeke kAraNa thAve jaya yAtrAko Ate the taba rAjA nainasiMhake yahI ho ve unakA bhAdara bhI karate the| rAjA nainasiMhake zAhI rUpayekI uharate the| usa samaya bhI ve unhIMke yahA~ Thahare hue the aura bhadAyagI rAjA harasukharAyajInaM apane pAsase eka lAkha paMcAyatameM maujUda the| unase bhI rAjA harasukharAyajIne rupayA dekara karAI thii| isIse san 1871 meM likhe jAne preraNA kI, aura kahA ki yaha saba kArya prApako sampana vAle meraThake itihAsakI eka pustakameM hastinAgapurake mandira karAnA hai| una rAjA sAhabane apanI pagar3I paMcAyatameM rakha banavAne ke sambandha meM nimna paMktiyAM likhI huI haiM aura ve isa dI aura kahA ki mandira nirmANameM jitanA bhI rupayA lage meM prakAra haiN:duu'gaa| Apa mandira banavAnekI vyavasthA kraahye| isa taraha 'takhamInana sATha paisaTha varasa hue ki yaha DerA pahana vicAra-vinimayake bAda saba loga khAnA khAkara bahasUme cle| ko nainasiMhake isa taura para banA thA ki rAjA mausUphako kucha gye| bahasame pahu~ca kara lA. jayakamAramalajIx rAnA rupayA mAha dehalIkA denA thA aura usameM rAjA sAhaba -. .. yamukAma dehalI the| jaba sabIla pradAI rupayekI na bana aMkita nahIM kiyaa| unhoMne nAmaka lie mandira nahIM bana pAI to lAlA harasukharAya nAmI khajAMcI bAdazAha dehalIne, vAe the kintu dhArmika bhAvanAse prerita hokara hI saba kArya jo vaha jaina dharmI thA, bila evaja rAjA sAhaba mausUphakA kiyA thA, aAjakala jaisI yazolipsA aura nAma karanekA rupayA isa zarta para adA kiyA ki rAjA sAhaba DerA pArasacAha unameM nahIM thii| ve jaise zrImAna the vaise hI udAra nAtha bamukAma hastinApura banavA deM, kisa dhAste ki yaha aura caritraniSTa bhI the| unakI prakRti meM udAratA aura jagaha bahuta pavittara samajhI jAtI hai aura jamIdArAn bhadatA donoM hI bAteM sammilita thIM / ve nyAya priya vyaki ganezapura danako mAna tAmIra the| cunAMce rAjA sAibakI the| usa samayameM unakI dhArmikavRtti spRhAkI vastu thii| davAgatase marAvagI apane makasadako phuNce| aisA koI bhI kArya sampanna nahIM thA jisameM ve bhAga nahIM -devo, jainasiddhAMtabhA kara bhA0 11-1 lete hoM / pratidina zAstra mabhAmeM jAte the| ve zuddhAmnAyake isase spaSTa hai ki rAjA harasuggharAyajI hastinApurameM premI the teraha pandhaka abhyudayameM unhoMne apanA parNa saha- mandira nirmANa karAneke lie kitane utsuka the aura barAbara yoga diyA thA aura vidvAnAMse unakA bhArI prema thA, ve prayannameM lage hue the, parantu ganezapurake jamIMdAroMke bhArI guNIjanoMko zraddhA aura pAdarakI raSTise dabate the| aura virodhake bAvajUda mandira nirmANakA kArya zurU karAnemeM ve guNIjanoMmeM bhI unakA zrAdara pAyA jAtA thaa| inake jodhana- maMkoca kara rahe the. ki nyarthameM jhagar3A kyoM mola liyA jAya paricaya para phira kabhI yathocita prakAza DAlA jaavegaa| punIta kAryako sarala tarIkasa hI sampanna karanA ucita hai| x lAjA jayakumAramanajI bhI agravAla kulameM utpanna hue isIse lA0 harasugvarAyajIne rAjA nainasiMhakI svIkRti prApta the| aura bAla brahmacArI the| zrApakI eka dukAna meraThameM karAnaka lie lA. jayakumAramalajIko prerita diyA thaa| thii| eka bAra rAjA nainasiMhajIko kucha rupayoMkI AvazyakatA kyoMki ye rAjA nanamihaka dhaniSTha mitra the| paTI jaba jA jayakamAramalajIne meraTha dakAnasaM hajAra usa samaya jayakumAramanajIke cahare para kara udAsI rupayA de diyA thA, bAdameM vaha rupayA rAjA sAhabane vApasa chAI huI thI rAjA nanarmihIne unheM dekha kara pUchA ki bheja diyA thaa| rAjA sAhabase unakI ghaniSTa mitratA thii| abhayakumArajI the| abhayakumArake putra zIdayAlamala the| isIse ve unake yahA~ Thaharate the| ve rAjAko samaya-samaya para jinhoMne hastinAgapura mandirake bar3e daravAje banAnemeM sahayoga samucita salAha bhI diyA karate the| ataH rAjAkA una para pradAna kiyA thA unasa do pIr3hiyoM prArambha huI, maMgamalAla prema honA svAbhAvika hai| mApane mandira nirmANameM yatheSTa jayakumAramalake pote the aura saMgamalAlaka prapauna bA. kartavyakA pAlana kiyA hai| kahA jAtA hai ki unhIM dinoM vimalaprasAda jI, jo tRtIya pIr3hIke haiM isa samaya zAhapurameM zAhapurameM bhI mandirakA nirmANa kArya bhI zurU humA bhA, maujUda haiM aura vahIMke mandirakA prabandha karate haiN| unakI usakA kArya bhAra bhI Apa para thA / jayakumAramanake bhAI dukAna (kasareTa) bartanoM kI hai|
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta 20] mitra ! Aja Apa cintita kyoM haiM ? kyA paMcAyata meM koI gar3A huA yA anya koI cintAjanaka bAta huI, jisase Apa sacinta dIkha rahe haiN| taba jayakumAramalajIne kahA rAjA sAhaba aisI to koI bAta nahIM huI, kintu saba logoMne aura khAsa kara rAjA harasukharAyajIne yaha khAsa taurase Agraha kiyA hai ki usa TIle para jainamandirakA nirmANa karanA hai| aura use zrApa karA sakate haiN| unhoMna paMcoMmeM mere sAmane pagar3I bhI utAra kara rakha dI thii| isIse cintita hU~ ki yaha vizAla kArya kaise sampanna ho / taba rAjA nainasiMhajIne kA harasukharAyajI aura jayakumAramala jIkI bAta rakhate hue kahA ki mitra ! isameM cintAkI koI bAta nahIM he zrApa khuzIse jahA~ cAheM vahIM mandira banavAiye / jayakumAramalajIne kahA ki Apa kala savere nIMva meM pA~ca IMTeM apane hAthase rakha dIjiye / rAjAne svIkRti de dI aura jayakumAramalajIne rAjA harasukharAya tathA bahasUme bAlasiM kahA ki kala sabere hI hastinAgapura meM mandirakI nIva rakhI jaayegii| ataH rAja majadUra aura sAmAna lekara hastinAgapura calanA hai| cunAMce saba loga prAtaHkAla usa TIle para gaye aura rAjA nainasiMhajI 5 iMTeM uThAkara apane hAthase nIMva meM rakha dIM / ima tarahase jina mandira ke nirmANakA kArya zurU ho gyaa| jayapurale kArIgara bhI A gaye aura lagabhaga pA~ca varSake parizramake pariNAmasvarUpa mandirakA vizAla zikhara bana kara tayyAra ho gyaa| isa mandirake nirmANa kAryakI dekha-dekha lA jayakumAramalajI zAhapura karate the baca rAjA harasukharAja kI zrorale bhI vahA~ AdamI niyukta thA jA kAryakI dekha-bhAla karatA thA, sAmAna lAkara muhayyA karatA thA aura rupaye pesakA hisAba bhI rakhatA thaa| parantu kAryakA nirdeza jayakumAmala karate the, rupayA bhI saMbhavataH unhIMkI mArphata zrAtA thA aura ye pratyeka mahIne zAhapura hastinApurake lie thA aura rAjA ne yahA~ the aura mandira nirmANakA nirIkSaNa kara zrAvazyaka kAryakI sUcanAe~ karake vApisa cale jAte the| yadyapi bIjAlA haramudagI bhI mandira nirmANakA kArya dekhaneke lie jAte the| aura apane gumAsteke jariye saba bAteM mAlUma karate rahate the / isa taraha hastinApura mandirake vizAla zikharakA nirmANa 5 varSameM bana kara tayyAra ho gayA / mandirakA yaha zikhara bar3A majabUna banAyA gayA hai aura zrApatkAla Ane para usameM surakSAkA bhI dhyAna rakhA gayA hai / mandirake cAroM ora jo sidarI banI huI haiM ve 1 [ varSa 13 saba jA0 harasukharAyajIkI banavAI huI hai| hA~ bAharako kucha sidarI lA0 jayakumAramalane svayaM apanI lAgata se apane bhAIke lar3akeke liye banavAI thIM / isa samaya zikharake daravAje meM jo kivAr3oM kI jor3I lagI huI hai vaha zAhapura jilA mujaphra nagarase bana kara AI thI aura jisakI lAgata do hajAra rupayA thI / 1 isa taraha mandirake tayyAra ho jAne para saMvata 1863 ke phAlguna mahIne meM jaba saba loga tabalA harasukharAyajI ne kahA ki mandira bana kara tayyAra ho gayA hai vedI pratiSThA aura kalazArohaNakA kArya sampanna karAnA hai merI jitanI sAmarthya thI utanA kiyA, mandira dhApa sabakA hai ataH isa kAmeM apanA apanA sahayoga pradAna kareM / usa samaya vahA~ jo loga upasthita the unake sAmane eka ghar3ha rakkhA gayA aura usameM saba logoMne apanI-apanI muTThImeM jo jinike pAsa thA lekara usameM DAlA aMtameM usa ghar3eko bolakara dekhA gayA to vaha dravya itanA alpa thA ki usame donoMmeMse koI bhI kArya sampanna nahIM ho sakatA thaa| kyoMki janatA mandirameM rupayA paisA le jAkara nahIM baiThI thI / jo kucha thor3A sA rupayA nikalA, usase rAjA sAhabako kyA karanA thA unakA to eka mAtra Ayojana mandirako sArvajanika banAne aura apane ahaMbha vako dUra karaneke lie thaa| cunAMce pratiSThA aura kalAmA vizAla kArya rAjA hamsumpane bar3e mahotsavake sAtha sampanna kraayaa| usa samaya isa mandira meM bhagavAna pArzvanAthakI binAphA vAlI mUrti virAjamAna kI gaI, jo lA0 harasukharAyajI dehalIsa lAye the / hastinApura meM bimba pratiSThAkA koI kArya sampanna nahIM huA / mandira kI pratiSThA ho jAna 30-35 varSa bAda jahA~ mandirajIka sAmane vizAla daravAjA banA huA hai vahIM bar3a kA eka vizAla peDa thaa| gRz2ara loga usa bar3haka per3ako kaTa vAne nahIM dete the / ataH vizAla daravAjekA nirmANa kaise ho ? yaha cintA bhI barAbara apanA ghara kie hue thii| eka cAra lA0 harasukharAyajIka suputra lA0 suganacandajIne jayapurake kisI kArIgarase kahA ki yahA~ vizAla daravAjA banAnA he aura bar3hake darakhta kATe binA daravAjA bana nahIM sakatA / taba usane kahA ki mujhe 100 majadUra dIjie ApakA daravAjA bana jAyagA aura Apa saba bahasUme Thahariye / zrataH jayakumAramalajI zAha vAlaka pote svIdIne 1.. majadUra diye / taba unhoMne rAtri meM usa bar3a ko kATakara gaMgAma 1
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa hastinAgapurakA bar3A jaina mandira [206 bahA diyA aura gaharI vizAla nIva khoda kara rAtrimeM tayyAra vahIkhAtA nahIM hai jisameM mandira nirmANake kharcakA pUrA byorA kI gii| prAtaHkAla gUjara loga zrA pahuMce, jaba kucha kahA diyA gayA ho| unhoMne usakAlameM aneka mandiroMkA nirmANa sunI hone lagI taba jayapurakA vaha rAja nIvameM kUda gayA, karAyA thaa| isa kAryameM unhoMne bahuta rupayA kharca kiyA thA / usake kUdate hI gUjara loga bhAga gae aura mandirakA vizAla jisakI saMkhyA eka karor3ase kama nahIM thI | kintu unakI yaha daravAjA banakara tayyAra ho gayA, jo mandirako zobhAko sabase bar3I vizeSatA thI ki mandira banavAneke bAda unhoMna duguNita kie hue hai| kahIM apane nAmakA koI patthara nahIM lagavAyA | Ajakala jaina usa samaya hastinAgapuramaiM kula tIna hI nisi yA niSacA samAjakI pravRtti nAma likhavAnekI ara adhika bar3ha thiiN| parantu tIsarI nisi bha0 arahanAthako bahuta dUra thI, gaI hai| jina logoMne unake banavAe hue mandiroM meM cAra sau vahAM dhanA jaMgala hone aura hiMsaka jAnavaroMko bAmada raphna pAMca sau rupayA kharca karake thor3A sA saMgamarmarakA pharza lagavA ke kAraNa utanI dUra yAtriyoMkA AnA jAnA sarala nahIM thA, diyA, vahIM apanA nAma bhI aMkita karavA diyA hai| yaha yAtriyoMkA jIvana vahA~ arakSita thA / isIse bhagavAna araha- pravRtti kucha acchI nahIM jAna pdd'tii| zrAzA he samAja isa nAthakI usa nisi (niSadyA) ko bha. kunthunAthakI nisike aura apanA dhyAna dgii| aura apaneko ahaMkAra mamakArake bagala meM banavA diyA gayA hai| phira bhI yAtrIloga purAnI nisikI bandhanameM bandhanese bacAnekA yatna kreNgii| yAtrAke lie jAte rahate haiN| bhagavAna zAntinAthakI nisika digambara mandira bana jAneke bahuta varSovAda zvetAmbaroM bagalameM jo kuA banA huA hai use lAlA saMgamalAlajI ne bhI apanA mandira banavA diyaa| aura digambara samAjake zAhapurane banavAyA thaa| umaTIle para jahAM zAntinAthakI mUrtike nikalanekA ullekha mana 1857 (vi0 saM0 1614 ) meM jaba gadara par3A, kiyA gayA hai| apanI nisI bhI banavAlI hai| kucha dinoMse taba gUjara logoMne avasara pAkara hastinApurake usa mandirako donoM meM sAdhAraNa kAraNoMko lekara kazamakaza cala rahI hai| lUTakara le gae, vahAM kA ve saba sAmAna hI nahIM le gae the Aja ke asAmpradAyikyugameM donoMko cAhie ki ve premase kintu bhagavAna pArzvanAthakI usa mUrtiko bhI uThAkara le rahanA siikheN| apanI dhArmika pariNatiko kahara sAmpradAyigae the| bAdameM zAnti sthApita ho jAne para dillIka dharma- katAkI pora na jAne deN| sAmpradAyikatA eka viSa hai jo purAke nae mandirajIse bhagavAna zAntinAthakI saM0 1548kI kaSAyaka saMskAravaza apane va dUsarekA bigAr3a karanepara utArU bha0 jinacandradvArA pratiSThina mRti mUlanAyakake rUpameM virAja- ho jAtA hai / usase hAnike sivAya koI lAbha bhI nahIM hai| mAna kI gaI thii| tabasa yaha mandira zAninAthaka nAmase AzA hai ubhaya samAjake vyakti apanI pariNati asAmpradApukArA jAne lagA hai| yika banAnekI ora agrasara hoNge| __ prayatna karane para bhI yaha mAlUma nahIM ho sakA, ki yaha lekha paM0 zAtalaprasAdajI zAhapuravAloMkI gajA harasuvarAmajone isa mandiraka banavAne meM kitanA rupayA preraNAse likhA gayA hai| isake liye maiM unakA kharca kiyA hai| kyoMki unake vaMzameM aba usa samayakA koI AbhArI hu| jainagrantha prazastisaMgraha yaha grantha 171 aprakAzita granthoMkI prazastiyoMko lie huye hai| ye prazastiyA~ hastalikhita granthoM parase noTa kara saMzodhanake sAtha prakAzita kI gaI haiN| paM0 paramAnandajI zAstrIkI 113 pRSThakI khojapUrNa mahattvakI prastAvanAse alaMkRta hai, jisameM 104 vidvAnoM, prAcAryoM aura bhahArakoM tathA unakI prakAzita racanAoMkA paricaya diyA gayA hai jo risarcaskAlaroM aura itihAsa saMzodhakoM ke liye bahuta upayogI hai / mUlya 4) rupayA hai| mainejara vIrasevA-mandira, di. jaina lAlamandira, cA~danI cauka, dillii|
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhityakA bhASA-vijJAna-dRSTimaM adhyayana (bAbU mAIdayAla jaina bI. e. (Anarsa), bI. TI.) prAcIna sAhityakA adhyayana bhinna-bhinna dRSTiyoMse yA prAcAryoM aura lekhakoMne gAta na kI ho ina bhASAoM meM bhinna-bhinna bAtoMkI jAnakArIke liye kiyA jAnA hai| bhitra-bhinna saMvatoM meM likhita jaina zAstrAMkI sakhyA sahanA hai dhArmika sAhitya bahuta karake dharmanAbha yA pugaya prApti yA aura ve bhASA vijJAniyoMkI rAha dekha rahe hai / yaha durbhAgyakI dharmazAna prAptike lie par3hA jAtA hai| para bhiva-niya viSayokaM. bAta hai, ki bhASA vijJAniyoMkA dhyAna isa vipula janajAnakAra yA vizeSajJa use apane-apane upayoga yA mbojoke mAhinyakI ora abhI nahIM gyaa| para jaba jainoMkA hI dhyAna lie par3hate haiN| prAcIna sAhityake adhyayanakI eka aura isa ora na ho, taba aura kipIsa zikAyata yA gilA kyA ? dRSTi yA upayoga bhASA-vijJAnako dRSTi hai| DA. e. ena. upAdhyAyane eka sthAnapara ThIka ho yo no prAcIna yA madhyakAlIna jainamAhitya abhI ThIka taura likhA hai-'jaina granthoMmeM bhASA-vijJAna sambandhI upalabdha para tathA pUrA prakAzita bhI nahIM huA hai, taba usake bhinna sAmagrIkI upekSA karake rAjasthAnI gujarAtI aura hindI ke dRSTiyoMse adhyayanakA prazna paidA hI nahIM hotA, para maujUdA vikAsako racanA karanA asambhava hai + / ' sAhityakA abhI upayoga nahIM ho rahA hai| prAcIna inihAya- bhAratakI prAcIna bhASAoM, Adhunika Arya-bhASAoM kI jAnakArIke lie jaina sAhityakA kucha upayoga jaina-jena tathA dakSiNI bhASAoMmeM jaina pAribhASika zabda tathA ardha vidvAnoM dvArA kiyA jAne lagA hai, para dUsarI dRSTiyoMse pAribhASika zabda sahasroMkI saMkhyAme haiM, sAmAnya zabdoMkA usakA upayoga hotA digvAI nahIM de rahA hai| bhASA-vijJAna- prayogabhI ina granthoM meM hai hii| yahA~ eka bAta aura ullebakI dRSTise to jainasAhityakA adhyayana abhI jaina yA ajaina nIya hai / vaha yaha ki jabaki saba jaina tIrthakara uttara bhAratameM vidvAnoMke dvArA prArambha bhI nahIM huA hai| yaha bahuta hI hue, taba jaina samAjake vizeSakara prasiddha digambara jaina khedakI bAta hai| prAcArya dakSiNameM hue hai| isa ullegyase yaha bAta isa lekhameM jaina sAhityake bhASA-vijJAnakI dRSTise batAnI hai ki jabaki prAkRta yA jaina saMskRta pAribhASika zabda adhyayanakI AvazyakatA, mahatva, kArya vidhi aura DhaMga grAdi- jaina zrAcAryoMke dvArA dakSiNakI ora gaye hoMge, taba dakSiNI ke bAre meM saMkSepase kucha batAyA jaaygaa| bhASAoMke zabda bhI unake dvArA unakI ora avazya pAye bhASA vijJAnakA abhiprAya bhASAkA vizleSaNa karake hoNge| para zabdoMke isa vinimayakI ora Ajataka kisane upakA digdarzana karAnA hai| usake mukhya aga nirukti thAzanna dhyAna diyA hai ? udAharaNa ke taurapara yahA~ yaha batAnA anucita vyutpati, vAkya vijJAna, pada-vijJAna, dhvani vijJAna aura na hogA ki phArasI bhASAmeM eka tihAI arabI bhASAka zabda artha-vijJAna haiN| yoM to prAcInakAla meM bhI bhASAkA adhyayana tukAma mA unakA bAlabAnA hai| esa hA pichala cha: hotA thA, para usakA vaijJAnika DhaMgase adhyayana aThAravIM mAta sau varSomeM arabI fArasI aura hindIke sahasroM zabda zatAbdimeM huA aura tabase baDhate-bar3hate yaha viSaya itanA dakSiNakI bhASAyoM tAmila, nelaga, kannar3a aura malayAlamameM bar3ha gayA hai, ki aba isane bhASAoMke tulanAtmaka adhyayanakA pahu~ca gaye haiM aura dakSiNakI gaha marAThI Adike mAdhyamase vizAla kSetra apanA liyA hai| pichale cAra sau varSomeM sau savA sau putagAlI zabda hindImeM yahAM yaha batAnekI AvazyakatA nahIM hai ki jainoMkA pahu~ca gaye aura hindI meM raca paca gye| taba yaha kaise ho prAcInatama yA mAdi-sAhitya prAkRtabhASA meM hai| para unhoMne sakatA hai, ki jainoMke dvArA zabdoMka lAne lejAnekA kAma kisI bhI bhASAvizeSakA gulAma na banakara sabhI bhAratIya saba dizAoM meM na humA ho| itanA hI nahIM, unake rUpoM, bhASAoMko apanAyA / apabhraza, tAmila aura kabada dhvaniyoM, hijje (SPellings) aura arthomeM bhI kucha na bhASAbhoMkI mIMva DAlane vAle bhI jaina hI haiN| ina bhASAoM ke kucha parivartana avazya hubhA hogaa| kyA kimIne isa ora atirika saMskRta, hindI, marAThI, gujarAtI, rAjasthAnI Adi dhyAna diyA thaa| ina bAtoMkA patA lagAneke lie jaina meM bhI jaina sAhityakI khUba racanA huI hai aura jJAna sAhityakA adhyayana kiyA ? vijJAnakA koI aisA kSetra nahIM, jisameM jaina vidvAnoM, + purAtana jaina-vAkya-sUcIkI bhUmikA pR02|
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ [varSa 13 jaina sAhityakA bhASA-vijJAna-dRSTi se adhyayana [211 ___ yahA~ maiM eka do udAhasa dekara isa adhyayamakA mahatva bhASA vijJAnako dRSTise adhyayana jarUrI hai| bhASA vijJAnake batAnA cAhatA hai| zrI kunaku'dAcArya vikramakI pahalI vinA usakA ThIka artha karanA asambhava nahIM to kaThina sadIke prasiddha bhAcArya mAne jAte hai| unhoMna bahutase jana avazya hai| graMthoMkI racanA kI hai| unake eka granthakA nAma 'bArama imase mApha ki jaina sAhityakA bhASA vijJAnakI dRSTipraNavekyA hai| isa bArasase hI 'sa' kA 'ha' hokara bAraha se adhyayana na kvala jaina samAjake lie Avazyaka hai tathA banA hai| isa prakAra isa bAraha zabdakI jar3eM do hajAra varSase mahatvapUrNa hai, yarana mamasta bhArata aura vizeSakara hindI bhI adhika purAnI haiM / bAramakA bAraha kA huzrA kyA hiMdIke agataka lie atyanta Avazyaka hai| jaina samAjane apane jAnakAroM ke lie yaha jAnanA bhAvazyaka nahIM hai ? isI prakAra sAhityakI upekSA karake baI vAra galatI kI hai| para isa 'bArasa' meM jo hai aura jisakA artha do hai, usase hI samaya sabase baDA AvazyakatA yaha hai ki janasAhityakA bhASA belA zabda banA hai, jisakA artha do dinakA upavAsa hai| vijJAnako dRSTima adhyayana kiyA jAya aura usake phalasvarUpa yaha zabda Aja bhI jaina samAjama-striyoM takameM-bolanemeM prApta hone vAlI bAna aura niSkarSa vidvAnoM aura bhASAbhAtA hai| para hamameM kitane jAnate haiM, ki belA zabda pahale zAniyoM ke sAmane rakhe jAye, jisame mamama para usakA Dhoka pahana kaba kiyane sAhitya meM prayukra kiyA ? isI prakAra dUsara upayoga ho ske| gaura pUMki upayogakA samaya dUra nahIM hai, sahasroM zabdoM kI bAta hai / hara eka pAribhASika zabdakA hI isalie isa kAmako zIghra meM zIghra hAtha khene kI AvazyanahIM balki dUsare zabdoMkA bhI itihAsa hotA hai, jisakA katA hai| yadi yaha kahA jAya ki ise AvazyakatA nambara eka jAnanA bhASAvijJAnakI dRSTima jarUrI hai| mAnA jAya to koI atizayokti na hogI / jaba zabdAkA vyutpatti, rUpa parivartana aura artha vikAsa- aba yaha kAma kaisa honA caa| usakI kArya vidhi kI bAteM A hI gaI aura ve pAnI anivArya dhIM, taba yahA~ aura DhaMga yahA~ banAye jAte hai:maMsArako jIvita bhASA aMgrejI ke bAremeM eka-do bAteM udA- (1) bhAge prakAzita hone vAle eka mahatvapUrNa granthaharaNarUpame likhanakI icchAko rokanA kaThina hai| aMgrejIkA ke antameM pAribhASika ardhapAribhASika zabdoMkI anukramaNikA prasiddha koza 'AksaphorDa iMgliza DikzanarI hai| aMgrejI honI caahiye| DA. hIrAlAlajIne sAvayadhamma dohA, dohapAhuDa zabdoMkI saMkhyA chaH lAkha mAnI jAtI hai| isa kozameM hara aura dhavalagranthaka saba kharaDokeannameM gyAsa zabdoMko anukramaeka zabdako vyutpatti, rUpa parivartanakA kAla aura udAharaNa NikAe~ dI haiN| aise hI paM0 mAvalAna jAne bhI navArthasUtrakI tathA samaya mahina zabdake arthameM parivartana diyA huA hai| apanI TokAmeM zabda sUcI dI hai| yazodharacaritra aura Aja gaSTrabhASA hindI apane abhyudayake naye moDa aura varAMgacaritra hindI meM bhI zaTa anukramaNikAe~ hai| Age bhI naI dizApara cala rahI hai| vaha apane mamutthAnake lie yaha kAma honA caahiye| mabArase prakAzazAlI tathA rAha pAnekA prayatna kara rahI (2) dravyAnuyoga, karamAnuyoga, caraNAnuyoga aura prthmaahai| usakI rUpa-rekhA badalaneke lie gvIMcatAna ho rahI nayoga aura pramANa-nayakaM graMthoMke lekhaka prasiddha-prasiddha praacaahai| hindIkA zanna bhaMDAra agale pAMca-sAta varSo meM lAkhoMkI yoka granthoM parame una prAcAryokI zabdAvalI tayyArakI jAnI saMkhyAmeM pahu~ca jaaygaa| isake naye-naye koSa taiyAra ho rahe cAhiye / udAharaNa ke taurapara abhI nulasI-zabdAvalI, hindu. haiM, naye-naye zabda bana rahe haiN| Age aura bhI koSa aura stAnI ekDemI, ilAhAbAdase prakAzita huI hai / imI DhaMga zabda bneNge| taba usake bahunase zabdoMke rUpoM, vyutpattiyoM para mamaMtabhad-zanAvalI, kundakunda-zabdAvalI, akalaMkaaura artha-parivartanoMko jAnaneke lie jaina sA hatyameM milane zabdAvalI, siddhasena-zabdAvalI, banArasI-zabdAvalI Adi vAlI mAmagrIkI sahAyatAkI AvazyakatA pdd'egii| naye taiyAra honI cAhiye / isase hara eka prAcAya ke kAlameM zabdoM zabdoMkI racanAmeM bhI jaina mAhityase sahAyatA mila sakatI ke jo rUpa aura artha zrAdi tulanAtmaka taMgama vidvAnoMka sAmane hai| para vaha sAmagrI hindI jagatako kauna degA? avazya hI AjAyeMge / aMgarejImeM anumAna lagAyA gayA hai ki yaha kAma jainoMkA hai, ajainoMko to usakA patA bhI nhiiN| zeksapIyarake sabhI pranyoM meM kula 15... zabda haiM, milaTanake svayaM jainagranthoMke artha samajhaneke lie jaina sAhityakA sATha hajArakaM lagabhaga aura prasiddha yUnAnI mahAkavi hoyarake
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212] anekAnta [varSa 13 kAvyoM meM kula nau hajAra zabda haiN| isa kAma ko karanekA yaha jAyegA aura ve bhAvI bhASAke mUla zamna mAna liye jaaeNge| tarIkA hai ki bArabAra pAne vAle eka zabdako eka ginA jAya (7) yadi hara eka granthake antameM bhASA vijJAnakI dRSTise aura yadi eka granthakAra bahu bhASA jAnakAra hai, to eka hI adhyayana sambandhI koI pariziSTa ho, to usase bhASAke vikAsa vicArako jatAne vAle kaI zabdoMko eka mAnA jAya, bAkIko para bar3A prakAza paDegA / aimI eka upayogI bheMTa DAkTara chor3a denA cAhie / hA~, yadi koI videzI zabda naye vicAra horAlAlajI dvArA sampAdita sAyayadhammadohA antameM mere yA arthako prakaTa karatA ho to use dUsarA zabda ginA jaay| dekhanemeM zrAI hai| (3) jaina-dravyAnuyoga zabdakoza, karaNAnuyoga zabdakoza, yaha kAma sabhI sampradAyoMke vidvAnoM dvArA zuddha vaijJAjaina pramANanaya zabdakoza, Adi bhI taiyAra hone caahiyeN| nika dRSTime karane yogya hai / jaina samAjameM kaI-kaI bhASAoM ke (e) jaina sAhityameM AnevAle vyaktiyoM nAmoM nathA jAnakAra vidvAna bahutase haiM / DA. hIrAlAla aura muni zrI sthAnoMka koza alaga alaga taiyAra hone caahiye| jinavijayajI aura DA. e. ena. upAdhyAya, to akhila (1) prAMtIya bhASAoMke jaina sAhityake zabdakoza alaga bhAratIya khyAtike bhASA zAstrI mAne jAte haiM / paM0 sukhalAla taiyAra hone caahiye| jI, paM0 becaradAsa jI, paM0 jugalakizora muqhtAra, paM0 nAthU(6) prAkRta aura apabhraza bhASAke una sabhI zabdoMkI rAmajI premI aura dUsare kaI vidvAna isa kAmako apane sUciyA~ artha sahita taiyAra honI cAhiye jo uttara bhArata aura hAthoMmeM lekara isa kAmako pragati de sakate haiN| isa dizAmeM dakSiNa bhAratakI bhASAoM meM jyoM ke tyoM yA kucha rUpa badala kiyA huA prayatna aura lagA huzrA dhana bhaviSyameM bahuta kara cAlU haiN| isase una zabdoMkI sarvavyApakatAkA patA laga lAbha daMgA / aspRzyatA vidheyaka aura jaina-samAja (bAbU komalacandajI jaina eDavokeTa ) yaha vidheyaka jainoMkI dhArmika svatantratAko pratyakSa rUpaye jainiyoMko kitanI hAni pahu~cegI. isakI kalpanA nahIM kI cunautI hai| jaina vaidika-dharmake kisI rUpa yA isakI zAgyAkaM jA sktii| yaha nizcita hai ki jainamandigeM aura jaina mAnane vAle nahIM hai / jaina-dharma prAcIna aura svatantra dharma hai, saMsthAzrAmeM harijanoMko bhejanese, jaba ki ve jainadharma kA anuyaha saba svIkAra karate haiM / rASTrIya kAryoMke lie jainiyoMne maraNa nahIM karate unakI hAlata nahIM sudharegI yA unakA sadA apanA aMza dAna diyA hai aura ve bhAratIya maGghake sadA sAmAjika darjA U~cA na hogA . rAjaniSTha prajA rahe haiN| isa vidheyaka dvArA jaina mandiroM aura jaima dhArmika vidheyaka 2014 kA uddezya harijanoMkA sAmAjika darjA saMsthAnoM meM praveza karane aura unakA vyavahAra karanekA zradhiU~cA karanA hai / jainiyoMko isase koI Apatti nahIM hai, yadi kAra pratirodhaka daNDakA pratyeka jainake mana meM Anata utpanna kara isa pichar3e samAjakI unnatike lie koI kadama uThAyA jAtA diyA gayA hai / isa kAraNasaM vaha apane dhArmika sthAnoMkA hai / jaina kevala itanA hI cAhate haiM ki aimA anizcina aura durupayoga hone para bhI kisI prakArakI Apatti uThAnekA mvapna daNDakArI kAnUna na banAyA jAya, jo alpa maMgkhyaka jena meM bhI vicAra nahIM kara sktaa| daNDakI dhArAoMkI zabdAsamAjako sadA parezAna karane vAlA siddha ho| valI itanI anizcita aura lacakIlI evaM vyApaka hai ki __bhAratakI vartamAna aura pichalI mardumazumArIse yaha minha hareka jaina isako jaisAkA taimA mAnanako vivaza kara diyA ho gayA hai ki 'jaina dharmAvalambiyoM meM eka bhI harijana nahIM gayA hai| yadi koI harijana kimI majisTreTa ke sAmane kimI hai| ina avasthAoM meM yadi saba kismakI jaina saMsthAnoMmeM jainake viruddha koI zikAyata karanA hai to usa janako apanI unako praveza karane aura usakA istemAla karanekA adhikAra nirdoSatA sAbita karanI hogI / daNDa-vidhAnakA pahalA siddhAdeneke lie daNDAtmaka upabandha banAye jAte haiM, to isase nta yaha hai ki adAlata dvArA abhiyukta usa samaya taka
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa] aspRzyatA viSeyaka aura jaina-samAja [213 nirdoSa aura niraparAdha mAnA jAtA hai jaba taka isake viparIta hai aura yaha anuccheda kevala sArvajanika mandiroMke liye kAnUna aura ulTA pramANita na ho jAya / yaha vidheyaka isa siddhAnta banAnekA adhikAra detA hai| 'sArbajanika pUjAkA sthAna' ke viruddha hai aura yaha adAlatako mAnaneke live avasara detA isakI paribhASA hama vidheyakameM jisa rUpameM kI gaI hai, usameM hai ki abhiyukra usa samaya taka aparAdho hai, jaba taka ki ve saba mandira A gaye haiM, jo ki kimo eka dharmake atyanta vaha apanI nirdoSatA pramANita nahIM kara detaa| choTe samudAyake haiM, yA jinakA vyavahAra eka atyanta choTA daNDAtmaka kAnUna eka kaThora upAya hai| isako bar3o varga karatA hai, parantu kisI bhI dRSTise isa prakArake mandira sAvadhAnIke sAtha aura nizcita rUpameM banAnA cAhiye / yaha sArvajanika mandira nahIM kaha jA sakate / jaina mandira kucha itanA adhika kaThora yA pratirodhaka na honA cApie ki isa- zvetAmbaroMka haiM aura kucha digambara jainoMke haiM, para digambara kA una logoMke viruddha durapayoga kiyA jA sake, jo isake jainoMke mandige zvetAmbara bhora zvetAmbara jainiyoMke mandirameM kAraNa bhayatrasta ho gaye haiN| durbhAgyase isa vidheyakameM ye saba digambara jaina nahIM jA sakate / jina jana mandiroMke sambandhameM kharAviyA~ haiM / harijana jaina dharma ko mAnane vAle nahIM haiM, isa pravega karane aura unakA vyavahAra karaneke zvetAmbaroM aura kAraNa yaha bahuna sambhava hai ki jaina mandiroM aura jaina saMsthA- digambara jainiyoM meM vivAda thA, unakA phaisalA adAlata dvArA oMmeM ve isa daMgasa praveza kareM, jisase jainiyoMke hRdayako kiyA gayA aura pratyeka sampradAya dvArA unakI satarkanAle coTa pahu~ce / durbhAgyase vidheyaka andara aisI sthitisaM bacAva rakSA kI jAtI hai| kyA isa prakArake mandira sArvajanika maMdikaraneke liye koI vyavasthA nahIM kI gaI hai| jainiyoMka romeM zumAra kiye jA sakate hai ? kAnU kI paribhASAkA zabdaduzmana aura dosta donoM hai, yaha vidheyaka badalA leneke liye koSa isa prakAra kI ijAjata nahIM detaa| unaka hAthameM eka acchA hathiyAra detA hai| isa vidheyake daNDAtmaka upabandhoMmeM kahA gayA hai ki jaina atyanta alpasaMkhyAmeM haiM / bahu vyaka samAja dvArA kimI mandira yA dhArmika masthAmeM harijanake praveza karane yA jo bhinna-dharmAvalambI hai, usako pUrNa saMrakSaNa milanA cAhie, usakA vyavahAra karane meM yadi koI bAdhA degA to usako kintu na mandiroM aura anya jaina dhArmika saMsthAoM meM hari daNDa milegaa| para harijana kauna haiM, yaha jAnanekA koI janoMko una saMsthAoM meM pracalita prathAoM aura vidhiyoM evaM upAya nahIM hai / yaha kaima mAlUma hogA. ki pravezakI icchA syavahAgaMko mAnanakI pAbandI lagAya-vagairaha praveza karanekA rakhane vAlA harijana hai? daNDAtmaka upabandha kabhI bhI anumati denekA natIjA yaha hogA ki hara kismaka apratiSThA anizcita na hone caahiye| janaka aura anucita kAmoMkI khulI chuTa mila jAyagI jo jainiyoMkI aisI dhArmika saMsthAyeM haiM jinameM uccatara ki saMsthAyIka pujAriyoM, upadazakoM, dhyAnasthoM, prabandhakoM dhArmika vyavasthA vibhinna darjAka loga janadharmakA pAlana anyAko vikSubdha, udvigna aura parezAna karanekA kAraNa ThIka zAstrokra vidhiyAMka anusAra karate haiN| vidheyaka harijanoM hogaa| sameta saba gara jaunayA~ko sasthAoMmeM praveza karane aura inakA isa vidheyakako bhAratAya savinakA avigedhI banAne vyavahAra karanekA adhikAra detA hai. yadyApa va jainadharmakA viphala prayatnameM pUjA sthAnakA paribhASA bar3I kalpanA aura anusaraNa karanese inkAra karate hai aura jo koI unako rokatA caturaIsa kI gaI hai| isa paribhASAkaM sarasarI najarama dekha- hai, unako bhArI daNDa denako vyavasthA karatA hai / yaha huta hai, una name bhI yaha mAlUma ho jAyegA ki yaha na kevala sAvajanika 6 hI anarthakArI upabandha hai / isakA prabhAva yaha hogA ki mandiroM para hI, varana nijI pAra vayanika mandiroM para bhI zAntipUrvaka apane kanavya pAlana karane vAle alpasaMkhyaka lAgU hotA hai| kAI bhA sAmpradAyika mandira, jisameM uma samAjako nirudda zyarUpasa vyathama parazAna honA pdd'egaa| sAmpradAyaka anuyAyiyoMke sivAya aura koI dUsarA vyaki maMyukta pravara samitina jisako yaha vidheyaka bhalI prakAra nahIM jA sakatA, kaipe sArvajanika mandira kahA jA sakatA hai? jAMca karane aura ucita saMzodhana karaneka liye diyA gayA thA, bhAratIya mambidhAnakA anuccheda 26 eka aimA upabandha hai, isa vidheyakake zarArata-bhare prabhAvoMpara dhyAna nahIM diyaa| jo vizeSa rUpasa isa viSayake sAtha sambandhita hai, aura hama isake durupayogake viruddha mAvazyaka bacAvakI vyavasthA karaneka viSayoM meM vidhAna ke anya saba sAmAnya anucchedoMse sarvopari bajAya unhoMne isako aura bhI adhika umra banA diyA hai /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 13 DAvara jo ki pratyeka darzakako apaneko chUnese rokatA hai, kiyA jAyagA aura jela bhejA jAyagA? yadi jaina daNDita dharmAcArya apanI mahilA ziSyAoMkA jaba ve mAsikadharma kI avasthAmeM hoM mandira meM jAnese rokegA to yaha prastAvita kAnUna usako daha degA? harijana mahilAyeM bhI jaina mandirameM jAne denese na rokI jA sakeMgI, jabaki ve mAsikadharmakI apasthAyeM hoNgii| parivAra meM jaba koI eka vyakti mara jAtA hai taba usa parivArake kucha loga aspRzyatAkA pAlana karate haiM jisako ki sUtaka kahate haiN| sUtakakA pAlana eka nizcita avadhi taka kiyA jAtA hai| ye loga aura jo loga inako aisA karane kI sakhAha deMge ve isa vidheyaka adhIna isake pAtra hoMge / vidheyaka naM0 14 ke viruddha jainAMkI zikAyata nyAya saMgata aura ucita hai / prastAvita kAnUnase unako bAhara rakhA jApa isake ve saba tarahale pAtra haiN| 214 ] yadi yaha vidheyaka imI rUpameM jaisA ki isa samaya hai, kAnUna bana gayA to yaha vibhinna samAjoM aura samudAyaki madhya metrI aura sauhArda bahAne bAle lar3AI mAyokA kAraNa hogA aura kamajora dhArmika alpasaMkhyakoMke viruddha andarUnI gar3oM aura mukaddame karaneke liye Ama janatA utejita aura bhar3akAnekA kAraNa hogaa| isa vidheyaka ne 'aspRzyatA' kyA hai, isakI paribhASA vahIM kI aura yaha sarvathA mauna hai, jabaki aspRzyatAkA pracAra karanA yA vyavahAra daNDanIya ThaharAyA gayA hai jabaki dIvAnI adAlatoMco kisI aisI rIti-rivAja yA prathA yA vidhiko svIkAra karanese rokA gayA hai, jo ki aspRzyatAko svIkAra karatI hai, taba isa vidheyaka banAne vAloMke liye yaha Avazyaka ho jAtA hai ki ve isakI paribhASA karate, vizeSa sthitiyoM meM spRzya bhI aspRzya ho jAte haiM / kyA maujamAbAdake jaina samAjako dhyAna dene yogya rahA maujamAbAda jayapura se karIba 42 mIla dUra hai| yaha jayapura rAjyakA eka purAnA kasabA hai jo Aja bhI tahasIlakA eka mukAma hai| yaha kapabA kisI samaya khUba sampana hai | para Aja yahAM aneka vizAla makAna khaNDaharake rUpameM vidyamAna hai / kahA jAtA hai ki vahIM do sau ghara jainiyoMke the| parantu Aja 40-45 para batalAe jAte haiN| yahA~ kA eka vizAla jaina mandira samvata 1664 se pahale banA hai jo bar3A hI majabUta hai, usameM nIce do bilAla ta ghara bane bar3A hue haiM jinameM baDI baDI vizAla mUrtiyA~ virAjamAna hai| ve mUrtiyA~ choTe jI kara yahAM virAjamAna kI gaI, jInese taraha yaha eka AzcaryakA viSaya hai| ye aMdhera sthAnameM virAjamAna hai, jinakA darzana pUjana bhI Thoka tarahase nahIM hotA hai / isa vizAla mandira meM saMvat 1664 kI pratiSThita 232 sundara mUrtiyA~ virAjamAna haiM, parantu unakA prakSAlana ThIka DhaMgale na honeke kAraNa pakedra pASANameM jagaha jagaha dAga laga -haiM ve malina ho gaI haiM, mAlUma hotA hai ki unakA mAla karate samaya sAvadhAnI na vartaneke kAraNa unapara pAnIkA aMza raha jAtA hai bAdameM unameM dhUlika kA cipaka gae hai jisase unakA aMga malina dikhAI detA hai| itanI adhika saghana rUpameM rakhI huI muniyoMkA prAlI DhaMgale nahIM ho gae pAtA / aura logoMmeM pUjana pracAlakI koI ruci bhI nahIM jJAna hotI / ina isI taraha dUsare prAcIna mandirameM bhI mUrtiyoM virA mAna haiN| isameM zAstrabhavahArakI jo duIzA huI hai usakA bayAna karate hue lekhanI dharAMtI hai vahAM saMskRta- AkRtabhASAke aneka pratyaye puSpadamAke yazodhara caritrakI sacitra pratiyoM thI, kintu ve Aja cAroM hI skhaNDita haiM, aura unake citrAdi bhI miTa gaye haiN| unameM eka bhI prati pUrI nahIM ho sktii| isI taraha anya dUsare mAla hai| kahA / granthoMkA to uttara milA hama saMskRtaprAkRtako nahIM jAnate isase granthoMkA yaha hAla huA hai| parantu chalaka siddhisAgara jIne va bhaktiza rAtadina parizrama karake una apUrNa e zruta khaMDita granthoM kI sUcI banAI aura unheM beThanoM meM bAMdhA, una para pradhoMkA nAmAdi bhI aMkita karadiyA hai| itanA kara dene se ukta bhagaDArake kucha pratha jAnakArImeM avazya zrAgae haiN| parantu ve adhUre grantha aisI sthiti meM surakSita bhI nahIM raha skte| hA~, hindI-bhASA sahita grantha prAyaH surakSitarUpameM vidyamAna hai| yahA~ logoM meM koI dhArmika prema nahIM hai| kyoMki vahA~ tullaka siddhisAgarajI maujUda haiM, jo utkRSThazrAvaka honeke sAtha sAtha nispRha aura udAsIna vRttiko eva
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ liye hue haiM, bAla-brahmacArI haiN| ve rAta dina jJAnAbhyAma aura 3000 ke grantha the| kucAmana zAstra-bhaNDArakI sUcIkA prAtmadhyAnameM lIna rahate haiN| aise vidvAna tulalakake vahA~ rahane kArya bhI Apasake mana-bhedake kAraNa sthagita ho gayA hai| para bhI vahAMkI janatA unasa jJAnArjanakA lAbha nahIM utthaatii| jaina samAjakI yaha lAparvAhI jaina saMskRtika lie atyanta astu samAjakI lAparvAhIse jo grantha gvagiddhana ho gae hai ghAtaka hai | prAzA hai samAja aura samAjake netAgaNa isa taraha unakA pUrNa honA kaThina hai, ataH vahAMko samAjako cAhie ki / zrata sampattiko vinaSTa hAra se bacAnakA yatna kreN| para vahAMke vaha ukra kSullakajIka nirdezAnusAra una apUrNa granyoM ko jayapura jainiyoMkA isa zruta sampaniko vinaSTa ho jAne para bhI koI yA vIramavA mandira dahalIma bhijavA deM. jima unakA baMda nahIM hai| unheM samAjakI ima zUnasampattika naSTa karanekA saMrakSaNa ho sk| hama taraha mamAja kA lApavAhAsa grantha kyA haka thA ? isa saMbandhameM mamAjaka mAnya netAoMna bhI bhaNDAgameM mahaloM graMtha naSTa ho gae haiM / narA-vIsa paMthaka jhagaDoM. kucha vicAra nahIM kiyA / meM bhI mAroThakA granthabhahAra vinaSTa ho gayA hai. jisameM lagabhaga -paramAnanda jaina vIra mevAndirake murucipUrNa prakAzana (1) purAnana-janavAkya-sUcI-prAkRnaka prAcIna 64 mRla-granthAko padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdigranyAmeM uddhana dRmara padyoMkI bhI anukramaNI lagI huI hai / saba milAkara 21353 padya-vAkyokI suucii| saMyojaka aura sampAdaka mukhtAra zrIjugalakizorajI kI gabaMpaNApRA mahatvakI 70 pRSTha kI pratAvanAma alaMkRta, DA. kAlIdAsa nAgara ema. e. DI. liT ke prAkkathana ( nod) aura DA. e. ena. * upAdhyAya ema. e. DI. liTa kI bhUmikA (Introduction) meM bhUpina hai. zodha-gvAjakaM vidvAnoM ke liye atIva upayogI, baDA sAija, jilda / jisakI prastAvanAdikA mUlya alagama pAMca rupaye hai) (2 Apna-parIkSA-zrIvidyAnandAcAyakI mbApaja maTIka apUrvakRti,zrAptAMkI pagenA dvArA Izvara-viSayake sundara parama aura majIva vivecanako lie hA nyAyAcArya paM. darabArIlAlajI ke hindI anuvAda nathA prastAvanAdise yukta, jild| (3) nyAyadIpikA-nyAya-vidyAkI mundara pAthI, nyAyAcArya paM. darabArIlAla jIka samvRnaTippaNa, hindI anuvAda, vistRta prastAvanA aura aneka upayogI pariziSTAma alaMkRta, jilda / ... (4) mvayambhUnnAtra-- samantabhadrabhAratIkA apUrva grantha, mukhtAra zrIjugalakizArajIka viziSTa hindI anuvAda chandapAra caya. samantabhadra-paricaya aura bhaktiyoga. jAnayoga tathA karmayogakA vizleSaNa karatI huI mahatvakI gaveSaNApUrNa 106 pRSTako pramnApanAma muzAbhina / (5) tRtividyA-mbAmI samantabhadrakI anogbI kRti, pApAMka jInanakI kalA, maTIka, mAnuvAda aura zrIjugalakizAra mugnArakI mahanvakI prastAvanAdima alaMkRta sundara jilda-hita / " // ) (6) anyAnmakamalamAnagaDa-paMcAdhyAyIkAra kavi gajamalakI sundara zrAdhyAtmika racanA, hindIanuvAda-sahita aura mukhtAra zrIjugalakizorakI gvAMjapUrNa 78 pRSThako vistRta prastAvanAma bhRSina / (7) yuktyanuzAsana-tatvajJAna paripUrgA samantabhadkI asAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka himdI anuvAda nahIM huaA thaa| mukhtArazrIka viziSTa hindI anuvAda aura prastAvanAdila alaMkRta, jilda / 1) (8) zrIpurapAzvanAthamnAtra-prAcArya vidyAnandaracita. mahatvakI stuni, hindI anuvAdAdi mhin| ... // ) (E) zAsanacatumnizikA-(tIrthaparicaya)-muni madanakInikI 13 vI zatAbdA kI mundara racanA, hindI anuvAdAdi-hita / jyavasthApaka 'vIrasaMvAmandira-granthamAlA' vIrasevAmandira, jaina lAla mandira, cA~danI cauka dehlii|
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. No. D. 211 anekAntake saMrakSaka aura sahAyaka saMrakSaka 101) bAla zAntinAthajI kalakattA 1500) vA0 nandalAlajI sarAvagI. kalakattA 1.1) bA. nirmalakumArajI kalakattA 251) bAchoTelAlajI jaina sarAvagI 01) bA0motIlAla makkhanalAlajI, kalakattA 251) bA. sohanalAlajI jaina lamaMcU , 101) bA. badrIprasAdajI sarAvagI, 251) lA0 gulajArImala RSabhadAmajI , 101) bA0 kAzInAtha jI, ... , 51) bA0 RSabhacanda (B.R.C. jena , 101) bA0 gopIcanda rUpacandajI 251) bA0dInAnAthajI marAvagI 1.1) bAla dhanaMjayakumArajI 251) bA0 ratanalAlajI jhAMmarI 101)bAjItamala jo jaina 251) bA0 baldevadAsajI jaina sarAvagI 101) bA0ciraMjIlAlajI sarAvagI , 251) seTha gajarAjajI gaMgavAla 101) bA0 ratanalAla cAMdamalajI jaina, rAMcA 251) seTha suAlAlajI jaina 101) lA0 mahAvIraprasAdajI ThekedAra, dehalI 251) vA0 mizrIlAla dharmacandajI 101) lA0 ratanalAlajI mAdIpuriyA, dehalI 251) seTha mAMgIlAlajI 101) zrI phatehapura jaina samAja, kalakattA 251) seTha zAntiprasAdajI jaina , 101) gumasahAyaka, madara bAjAra, meraTha 251) bA0 vizanadayAla rAmajIvanajI, puraliyA 101) zrI zIlamAlAdevI dharmapatnI DA0zrIcandrajI, eTA: 251) lA0 kapUracanda dhUpacandajI jaina, kAnapura 101) lA0 makkhanalAla motIlAlajI ThekedAra, dehalI 251) bA0 jinendrakizorajI jaina jauharI, dehalI 101) bA0 phUlacanda ratanalAlajI jaina, kalakattA 251) lA0 rAjakRSNa premacandajI jaina, dehalI 101) bA0 surendranAtha narendranAthajI jaina, kalakattA 251) bA0 manoharalAla nanheMmalajI, dehalI 101) bA0 vaMzIdhara jugalakizorajI jaina, kalakattA 251) lA0 trilokacandajI, sahAranapura 101) bA. badrIdAsa AtmArAmajI sarAvagI, paTanA 251) seTha chadAmIlAlajI jaina, phIrojAbAda 101) lA0 udayarAma jinezvaradAsajI sahAranapura 5 251) lA0 raghuvIrasiMhajI, jainAvAca kampanI. dehalI 101) bA0 mahAvIraprasAdajI eDavokeTa, hisAra 251) rAyabahAdura seTha harakhacandajI jaina, rAMcI 101) lA0 balavantasiMhajI, hAMsI ji0 hisAra 251) seTha vadhIcandajI gaMgavAla, jayapura 181) seTha jokhIrAmabaijanAtha sarAvagI, kalakattA 101) bAbU jinendrakumAra jaina, sahAranapura sahAyaka 105) vaidyarAja kanhaiyAlAlajo cada auSadhAlaya,kAnapura * 1.1) bA. rAjendrakumArajI jaina, nyU dehalI / 101) lA. prakAzacanda va zIlacandajI jauharI, dehalo 101) lA0 parasAdIlAla bhagavAnadAsajI pATanI, dehlii| / , 16lA 101) lA* ratanalAla jI kAlakA vAle, dehalo 101) bA0 lAlacandajI bo0 meThI, ujjaina 101) bA0 ghanazyAmadAsa banArasIdAsajI, kalakattA adhiSThAtA 'vIra sevAmandira' 101) vA0 lAlacandajI jaina sarAvagI , __sarasAvA, ji. sahAranapura -kA-paramAnanajI zAntrI da. jaina bAlamaMdisatI mAka-savANI priTiga hADasa 25, dariyAgaMja, rekI
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA ta janavarI 1955 - - - viSaya-sUcI sampAdaka-maNDala jugalakizora mukhtAra choTelAla jaina jayabhagavAna jaina eDavokeTa paramAnanda zAstrI m arimmam SweepewBANNERemes Papaka samantabhadra bhAratI (devAgama)- [yugavAra 16. paM. jayacanda aura unakI mAhinya-saMvA paramAnandra zAstrI 12 3 amaMjI jIvoMkI parampaga [DA0 hIrAlAla jaina ema0 e0:55 4 bhavya mAgApadaMza upAsakAdhyayana [ca0 middhimAgara 176 - kumudacandra bhaTTAraka- [va. bhujabalI zAmbI 178 6 pRthvI gola nahIM capaTI hai eka amerikana vidvAna 176 pArzva-jina-jayamAla (nindA stuni) (kavitA) mva. paM. RSabhadAya cilakAnavA 18. paM. dIpacandrajI zAha aura unakI racanAe~ (pariziSTa)-[paramAnanda jaina 183 * mugala kAlIna sarakArI kAgaja [maMgrahAlayameM surakSina 84 1.nizcayanaya byavahAranayakA yathArtha nirdeza -[kSullaka gaNezapramAdajI varNI 185 " zrAvakoMkA prAcAra-vicAra-[kSullaka middhi mAgara 186 10 zrI hIrAcandrajI boharAkA namra nivedana aura kucha zaMkA-[jugala kizora mukhtAra 180 '13 mahApurANa-kalikA aura kavi ThAkura .. [paM0 paramAnanda zAstrI 19 --- anekAnta varSa 13 kiraNa 7 -- - -- - - -
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ [zrI rAmacandrajI DAlTanagaMja vAloMkA eka patra mukhtAra sAhabake pAsa bhAyA hai jise nIce jyoM kA tyoM diyA jA rahA hai| isa patrake sAtha eka zilAlekhakI nakala bhI bhejI hai jisameM utArate samaya kucha akSarokI gar3abar3I ho gaI hai. isase vaha ThIka nahIM par3hA jA sakA, usakA phoTo bhAne para vaha ThIka DhaMgase par3hA jA sakegA / usa lekha meM mUrtiko pratiSThita karAne vAlekA ullekha hai| aura lekha eka hajAra varSase bhI adhika prAcIna hai / patra se jJAta hotA hai ki vahAM pArzvanAthakA prAcIna mandira rahA hai| usa mandirake purAtana bhavazeSoMkI khoja karanI cAhiye, sambhava hai vahAM jaina saMskRtikA koI purAtana avazeSa aura upalabdha ho jaay|| -paramAnanda jaina zraddheya zrI paM0 jugalakizora jI sAhaba, karIba 1. roja hue maiM apane bhatIje ciraMjIva jJAnacandakI zAdImeM raphIgaMja gayA thaa| raphIgaMjase karIba 3 mIla dUra para eka pahAr3a hai| usa pahAr3a meM eka guphA hai jisameM zrI pArzvanAtha bhagavAnakI eka pratimA virAjamAna hai| hama logoMne usa pratimAke darzana karanekI icchA prakaTa ko tathA hamAre sambandhI zrImAn cAMdamala jI sAhabane ikkekA turanta prabandha kara diyaa| hama loga ikkese pahAr3akI talahaTImeM base 'paMcAra' nAmaka prAma taka gye| tathA vahAMse eka lar3akeko lekara mandirakI ora ravAnA hue| pahAr3akI car3hAI koI vizeSa nahIM hai| tathA prAcInakAlameM vaha mandira eka bahuta vizAla mandira rahA hogaa| kyoMki jitanI dUrakI car3hAI hai, utane dUrameM pattharoM ke alAvA purAne jamAne kI ITokA Dhera par3A hai| tathA kahIM kahIM to aisA mAlUma par3atA hai ki bhotara koI polo jagaha ho / guphAkA praveza dvAra abhI taka jyoM kA tyoM khar3A hai| usake khambhoM para nakkAzI ityAdi banI huI hai| andara zrI pArzva prabhuko pratimA virAjamAna hai / jo Asana taka jamInameM dhaMsa gaI hai| pratimA padmAsana avasthAmeM hai| phana kisI vidharmIne tor3a diye haiN| vahAMke dehAta vAle isa pratimAko 'lakA bora' kaha kara pUjate haiN| tathA pratimA para sindUra vagairaha lagA diyA hai| isI guphAse eka pratimA raphIgaMja ke zrAvaka le gaye the jo vahAMke mandirajImeM virAjamAna hai| usa guphAmeM eka aura pratimA hama logoMke dekhane meM aaii| isameM eka pattharake Upara pAMca arahata pratimA ukerI huI hai| tathA pratimAoMke noce eka yakSaNIko mUrti hai| tathA usake nAce pAlI bhASAkA eka zijAlekha hai| eka hI patthara para tonoM cIjeM banI huI haiN| usa zilAlekhako nakala Apake pAsa bheja rahe haiN| kRpayA ise Apa 'anekAnta' meM prakAzita karane kI koziza kreNge| isa zilAlekha vAle patthara ke liye hamAre bhatIje ci0 kamalakumArane jida kI ki ise hama loga DAlaTanagaMja le cleNge| isaliye hama tathA bhAI gulAbacanda jI tathA dharmacanda aura kamalakumAra bar3I kozizake sAtha pahADase ise utArakara raphIgaMja taka lete aaye| lekina yahAMke paMcoMko jaba isake bAre meM patA lagA to ve jhagar3A karaneke liye taiyAra ho gaye tathA lAcAra hokara usa pratimAko raphIgaMjake paMcoMke hI havAle kara diyA hai| sunane meM AyA hai ki eka pAlI bhASAkA zilAlekha raphIgaMjameM paMDita gopAladAsajI jaina zAstrIke pAsa bhI hai jisameM samrAT zreNika ullekha hai| agara aisI bAta hogI to hamAre samajhase yaha zilAlekha bhI 2500 varSe pahalekA honA cAhiye / Apa isa viSaya para pUrA ullekha apane patra 'anekAnta' meM prakAzita kareM aisI hamArI icchA hai| ____ isa guphAmeM ghusate vakta dAhine hAthakI ora devanAgarI bhASAkA eka lekha patthara para ukerA huA hai| jisameM nIce likhe vAkya haiM: mANikabhadra namaH...... .........."zrI pArzvanAtha..... DAlaTanagaMja mApakA tA016-12-54 rAmacandra jaina
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ * ahama . dhastatattva-saMyota : vizvatatva-prakAzaka ARTHRIT vArSika mUlya 6) eka kiraNa kA mUlya // ) Hatta - nItivigedhadhvaMsI lokagavahAravartakaHsamyak / paramAgamasya cIja bhuvanekagurjayatyanekAnta varSa 13 kiraNa vArasevAmandira, Cohijena lAlamandira, cAMdanI cauka, dehalI mAgha, vAra ni0 saMvata 2481, vi0 saMvata 2011 janavaro samantabhadra-bhAratI devAgama anapekSye pRthaktvaikye hyavastu dvaya hetutaH / tadevaikyaM pRthaktva ca svabhedaiH sAdhanaM yathA / / 33 / / 'eka dUsare kI apekSA na rambane pAle pRthaktva aura ekatva cUki hanudvayame avastu haiM-ekatva nirapekSa honese pRthakvakA aura pRthakva-nirapekSa honese ekatvakA kahIM koI amnica nahIM bananA-anaH ekatva aura pRthaktva sApekSarUpamaM virodhako prApta na honese usI prakAra vastutvako prApta hai jisa prakAra ki sAdhana (hetu)-mAdhana apane pakSadharmatva, sapasameM saca aura vipakSase vyAvRttirUpa bhedoM tathA anyaya-vyatirakarUpa bhedoMke sAtha sApekSatAka kAraNa virodhako na rakhate hue vastutvako prApta hai|' satsAmAnyAtta sarvekyaM pRthgdrvyaadi-bhedtH| medAmmeda-vivakSAyAmasAdhAraNa-hetuvat // 34 // ___(yadi yaha kahA jAya ki pukancake pratyakSa-vAzita honeka kAraNa aura pRthaktvaka sahAthAtmakatAse bAdhita hone ke kAraNa pratItikA niviSayapanA hai saba mana padArthoMmeM pAva aura pRthakvako kai anubhUta kiyA jA sakatA hai? to yaha kahanA ThIka nahIM hai; kyoMki ) sattA-astitvameM samAnatA honekI dRSTisa to saba (jIvAdi padArtha) eka hai-isaliye ekatvakI pratItikA ripaya matsAmAnya honama vaha niviSaya nahIM hai-aura dravyAdika bhedakI dRSTisa-inya, guNa aura karmako athavA dravya, kSetra, kAla aura bhAvakI jur3I judI apekSAko lekara-sava ( jIvAdi padArtha ) pRthak haiM-isaliye pRthaktvakI pratItikA viSaya myAdi bheda honese vaha niviSaya nahIM hai / jisa prakAra asAdhAraNa hetu abhedakI dRSTise eka rUma aura bhedakI dRSTi se anekarUpa hai usI prakAra saba padArtho meM bhedakI vivakSAsa pRthaktva aura abhedakI vivakSAse ekatva suTita hai|'
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / varSa 13 vivakSA cA'vivakSA ca vizeSye'nanta-dharmiNi / sato vizeSaNasyA'tra nA'matastaistadabhiH // 35 // (yadi yaha kahA jAya ki vivakSA aura avivakSAkA viSaya to amanarUpa hai taba unake AdhAra para tatvakI vyavasthA kaise yukta ho sakatI hai to aisA kahanA ThIka nahIM hai; kyoMki ) anantadharmA vizeSyameM vivakSA tathA avivakSA jo kI jAtI hai vaha sat vizeSaNakI hI kI jAtI hai asanko nahIM aura yaha unake dvArA kI jAtI hai jo usa vizeSaNake arthI yA anarthI haiM-arthI vivakSA karatA hai aura anarthI avivakSA | jo sarvathA asat hai usake viSaya meM kisIkA arthIpanA yA anarthIpanA banatA hI nahIM-vaha to sakala arthakriyAse zUnya honeke kAraNa gadheke sIMgake samAna hotA hai| pramANa-gocarau santau medAbhedau na savRtI / tAvekatrA'viruddhau te guNa-mukhya-vivakSayA // 36 // ___(he vIra jina ! ) bheda (pRthaktva ) aura abheda ( ekatva-advaita ) donoM ( dharma ) satarUpa haiM-paramArthabhUta hai-saMvRtike viSaya nahIM-kalpanAropita athavA upacAramAtra nahIM haiN| kyoMki donoM pramANa ke viSaya haiN| (isIse) Apake manameM ve donoM eka vastumeM gauNa aura mukhyakI vivakSAko liye hue ekamAtra avirodha rUpase rahate haiMphalataH jinake matameM bheda aura abhedako paraspara nirapekSa mAnA hai unake yahAM ve virodhako prApta hote haiM aura banate hI nahIM / ' (aisI sthitimeM (1) sarvathA bhedavAdI bauddha, jo padArthoke bhedako ho paramArtha satke rUpameM svIkAra karate haiMbhamedako nahIM, abhedako saMvRti ( kalpanAropita) sat batalAte hai aura anyathA virodhakI kalpanA karate haiN| (2) sarvathA bhamedavAdI brahmAtI Adi, jo padAthoke abhedako hI tAtvika mAnate haiM-bhadako nahIM, avako kalpanAropita batalAta hai aura anyathA donoMmeM paraspara virodhakI kalpanA karate haiM: (3) sarvathA zUnyavAdI bauddha, jo bheda aura abheda donAMmase kisIko bhI paramArtha sanna rUpameM svIkAra nahIM karate kintu unheM saMvRti-kalpanAkA viSaya batalAte haiN| aura (4) ubhayavAdI naiyAyika, jo bheda aura pabheda donoMko sat rUpameM mAnate to haiM parantu donoMko paraspara nirapekSa batalAta haiM, ye cAroM hI yathArtha vastu-tatvakA pratipAdana karanevAle satyavAdI nahIM hai| ina sabakI dRSTise isa kArikAMka arthakA spaSTIkaraNa nimna prakAra hai:-) 'bhameva sat svarUpa hI hai-saMvRti ( kalpanA ) ke viSayarUpa nahIM kyoMka vaha bhedakI taraha pramANagocara hai / bheda sat rUpahI hai-saMvRtirUpa nahIM, pramANa gocara honese abhedakI taraha / bheda aura abheda donoM sat rUpa haiM-saMvRtike viSaya rUpa nahIM, pramANagocara honese, apane iSTa tattvakI taraha kyoMki una donoMko saMvRtarUpa batalAne vAloM (zUnyavAdiyoM) ke yahA~ bhI sakaladharma-vidhuratvarUpa anumanyabhAvakA sadbhAva pAyA jAtA hai| (yahA~ ina donoM pakSoMke anumAnoMmeM jo bo udAharaNa haiM vaha sAdhya-sAdhana dharmase vikala ( rahita ) nahIM haiN| kyoMki bheda abheda aura anubhaya ekAntoMke mAnane vAloMmeM usakI prasiddhi syAdvAdiyoMkI taraha pAI jAtI hai / ) isa taraha he vIra bhagavan ! Apake yahA~ eka vastumeM bheda aura abheda donoM dharma paramArya satke rUpameM viruddha nahIM haiM, mukhya-gauNako vivakSAke kAraNa pramANagocara honese apane iSTatatvakI taraha / aura isaliye sAmarthyase yaha anumAna bhI phalita hotA hai ki jo bheda aura ameda paraspara nirapekSa haiM ve viruda hI hai, pramANagocara honese bhedaikAntAdikI trh| iti dvitIyaH pricchedH| * yaha spaSTIkaraNa zrI vidyAnandAcAryane apanI aSTasahashI-TIkAmeM "iti kArikAyAmarthasaMgrahaH" isa vAkyake sAtha diyA hai|
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 jayacanda aura unakI sAhitya-sevA (paramAnanda zAstrI) hindI jaina-sAhityake gadya-padya lekhaka vidvAnoM aura ina paricaya-padyoMse mAlUma hotA hai ki prApa 'phAgI' TIkAkAroM meM paM0 jayacandajIkA nAma bhI ullekhanIya hai| nAmaka grAmake nivAsI the| yaha grAma jayapurase DiggImAjapurA Apa usa samayake hindI TIkAkAroM meM sarvazreSTha vidvAna the| rora para 30 molakI dUrI para basA huA hai| vahAM Apake zrApakA prAkRta aura saMskRta bhASA para acchA adhikAra thA, pitA motIrAmajI 'paTavArI' kA kArya karate the| isIkhe yahI kAraNa hai ki Apa unako TIkA karate hue una granthoMke pApakA vaMza 'paTavArI nAmase prasiddha rahA hai| dUsare ApakA pratipAca-viSaya para acchA prakAza DAlanemeM samartha hosake gharAnA vahAM prasiddha aura pratiSThita samajhA jAnA thaa| ukta haiM / jainasiddhAntake mAtha-sAtha ApakA abhyAsa darzana, kAvya, prAmameM Apane 11 varSakI apanI avasthA vyatIta ho jAne vyAkaraNa aura candAdi viSayakA bhI acchA jAna par3atA hai| para jainadharmakI ora dhyAna diyA aura usImeM apane hitako prApakA adhyayana, adhyApanase vizeSa prema rahA hai| Apake nihita samajhakara Apane apanI zraddhAko sudRr3ha banAnekA TIkA-granthoM meM viSayakA spaSTIkaraNa aura bhASAkI prAMjalitA yatna kiyaa| ataeva jainadharmake mahatvapaNaM saiddhAntika graMthoMkA dekhate hI banatI hai| Apane tatvArthasUtrapara likhI jAnevAlI abhyAsa karanekA nizcaya kiyA; kyoMki binA kisI adhyadevanandI apara nAma pUjyapAdakI tattvArthavRtti (sarvArthasiddhi) yana, manana athavA parizIlanake vastutattvake annaHrahasyakA kI hindI TIkA samApta karate hue antima prazastimeM apanA parijJAna honA atyanta kaThina hai| sAtha hI, jainadharma-viSayaka paricaya nimna padyoM meM vyakta kiyA hai : bhaddhAke zaivalya athavA kamajorIko, jo AtmahitameM bAdhaka thI, aura jimase saMsAra paribhramaNakA anta honA saMbhava nahIM 'kAla anAdi bhramana saMsAra, pAyo narabhava maiM sugvakAra / thA, usakA parityAga karadiyA / unhIM dinoMke lagabhaga janma phAgaI layau suthAni, motIrAma pitAkai Ani / saM0 1821 meM jayapura nagarameM 'indradhvajapUjAmahotsava' kA pAyo nAma tahAM jayacanda, yaha parajAya taNU mkrNd| vizAla prAyojana kiyA gayA thaa| usa samaya yaha utsava dravyadRSTi meM dekha javai, merA nAma zrAtamA kayai // 12 gajapUtAnemeM sabase mahatvapUrNa aura cittAkarSaka thaa| utsavameM gota lAvaDA zrAvaka dharma, jAmeM bhalI kriyA zubha km| darzanIya racanA prAcArya nemicandrasidvAntacakravartIke gyAraha varSa avasthA bhaI, taba jina mAragakI sudhi lahI // 13 : trilokapArake anusAra banAI gaI thI aura maNDapako vividha prAna iSTako dhyAna ayogi apane iSTa calana zubha jogi| upakaraNoMse sajAyA gayA thaa| ukta vizAla maNDapameM paM. tahAM dUjo maMdira jinarAja, terApaMtha paMtha tahAM sAja // 54 ToDaramala jI jaise prakhara vidvAna vaktAke pravacana sunanekA deva-dharma-guru saradhA kathA, hoya jahAM jana bhAI yathA / khAma bhASaNa jo thaa| isIse ukta utsavameM dUra-dUrase taba mo mana umagyA tahA calA,jo apanA karanAha bhalA5 jana-samRha umaDa par3A thaa| ata: ukta utsava meM paM0 jayacaMda jAya tahAM zraddhA dRr3ha karI, mithyAbuddhi sabai paarhrii| jI bhI avazya hI padhAre hoMge aura usa samaya vahAM jainanimitta pAya jayapura meM aAya, bar3I ju zailI dekhI bhAya // 16 kA jo uyota yA usakA mahatvapUrNa prabhAva gaNI loka sAdharmI bhale. jJAnI paMDita bahute mil| hRdaya-paTalameM avazya aMkita huA hogA aura usase unheM pahale the baMzodhara nAma, dharai prabhAva bhAva zubha ThAma / / 17 jayapura jaisI sundara jagahameM rahakara apane abhimatako pUrNa ToDaramala paMDita mati kharI, gomaTasAra va nakA krii| neko preraNA bhI jala pIne tAkI mahimA saba jana kareM, vAce par3he buddhi vistarai / / 18 upake tIna-cAra varSa bAda jayapura avazya hI rahane lage hoNge| daulatarAma gaNI adhikAya, paMDitarAya rAjamaiM jaay| kyoMki usa samaya jayapurameM guNIjanoMkA suyoga milanA tAkI buddhi lasai saba kharI, tIna purANa varSAnakA karI / / 16 svAbhAvika thaa| vahA~ usa samayase pUrva vidvagoSThIkA acchA rAyamalla tyAgI gRha vAsa, mahArAma vrata zIla nivaas| amAva thA aura jainagranthoMke paThana-pAThana tathA tatvacarcAdi maiM ha inakosaMgati ThAni, budhasArU jinavANI jAni // 20 rA dharmakegAsyako samajhane tathA are -sarvArthasiddhi, nayAmaMdiraprati honekA avasara bhI thA, sAdharmIjanoMmeM dharmavatsalatA vidya
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 ] anekAnta varSa 13 mAna thii| yadyapi usa samaya unheM 60 ToDaramala jI nahIM banAnekI preraNA kI imasa pagiddhata jJAnacandajIkI vidvattAmile hoMge kyoMki unakA dugbada-viyoga saM. 1804 meM kA mahaja ho anumAna lagAyA jA sakatA hai| vAstavameM kimI samaya ho gayA thA, jo jayapugvAmiyoM ke lie hI nahIM paNDitajIkA putra bhI unhIM jaisA Thosa vidvAna thaa| aura kintu samasta jainasamAjake liye durbhAgyapUrNa thA: astu, vaha go-vatsake samAna prema rakhakara bAlakoMko vidyAdhyayana phira bhI jayapurameM 50 daulatarAmajI kAzalIvAla, brahma rAya- karAtA thA / malajI aura zIlavatI mahArAmajI, Adi vidvajjana the hI manAlAla, udayacanda aura mANikacanda unake pramukha jinakA satsaGga bar3A hI lAbhadAyaka thA, unase tanvacarcAdi zipya the| jinakA paricaya phira kabhI karAyA jaayegaa| dvArA vastutatvaka annaH rahasyako samajhane yA parizIlanAdi paM. nandalAlajIkI zAstrAthameM vijaya dvArA usake gupta mArake mahatvako pragaTarUpama jAnanekA suavasara prApta thaa| ataH 50 jayacandrajIne jayapugma raha paNDita nandalAlajIka sambandhameM kahA jAtA hai ki eka kara saddhAntika granthoMke adhyayana evaM manana dvArA apane bAra eka bar3A vidvAna jayapurake vidvAnoMko parAjita karanekI jJAnako vRddhi karanekA prayatna kiyA aura ukta vidvAnAMkI icchAsa jayapurameM aayaa|, parantu nagarakA koI bhI vidvAn goSThIsa jo lAbha mila sakatA thA usakA bhI pUrA lAbha usase zAmbArtha karaneke liye prastuta nahIM huaa| anAva utthaayaa| aura isa taraha apanI jJAna-pipAsAko zAnta karane jayapurake vidvAnoMkI arkIrti na ho aura rAjya-kIrtike sAtha kA upakrama kiyaa| aura kucha varSoka patana parizrama tathA vidvAnoMkI vidvattAkI chApa bhI banI rahe, isake liye kucha madhyavayAya dvArA prApana jaina-siddhAntake rahasyakA yatheSTa rAjya karmacAriyoM aura vidvAn paMcoMne 40 jayacandajIsa parijJAna kara liyaa| aura ve aba samAjaka zAstra-pabhAdi ukra vidvAnasa zAstrArtha karanekI preraNA kI, aura kahA ki kAryoM meM bhI yatheSTa bhAga lene lage the| 60 jI ka mvabhAvameM Apa hI vijaya pA sakate haiM, aura nagarakI pratiSThAko jahAM sarakhanA aura udAratA thI, vahAM unakA cAritra bhI anu kAyama rakha sakate hai| ataH zAstrArthaka liye zrApa caleM karaNIya thA, unakA rahana-sahana veSa-bhUpA sIdhA-mAdA aura anyathA nagarakI hI tAhIna (badanAmI) hogii| kyoMki khAna-pAnAdi vyavahAra zrAvakAcina thaa| ve vidyA-vyasanI the, isa nanarako eka videzI vidvAna pagita kara calA jAyagA, umase isa nagarake vidvAnAMkI pratiSThAko bhI dhakkA lgegaa| taba ataH unake makAna para vicAre icchuka vidyArthiyoMkA tAMtA palinajIne uttara diyA ki meM jayapagajayako dRSTisa lagA rahatA thaa| unake kaI pramugva ziSya the, jinhoMne paMDita kimAna zAstrArtha karane nahIM jA sakatA, kintu zrApa logoMjIse acchA jJAna prApta kiyA thaa| pa0 jI madgRhastha the aura apane pada evaM kartavyakA madA dhyAna rakhate the| vA yadi aisA hI aAgraha hai to zrApa mere putra nandalAlako le jAiye, yaha usase zAstrArtha kregaa| isa para upasthita putra jJAnacandra loga paM0 nandalAlajIko le gye| zAstrArtha huyA aura Apane apane putra jJAnacandako bhI acchI taraha par3hA taba nandalAlajIna usa videzI vidvAnako yukri balase pagaligvA kara muyogya vidvAna banA diyA thaa| aura vaha svayaM jita kara diyaa| usake pariNAma mparUpa rAjya tathA nagara paNDita jI ke sAtha paThana-pAThanAdi kAryoMmeM mahayoga dene paMcoMkI aorape paM0 nandalAlajIko kucha upAdhi milI thii| lagA thA, aura samAjameM dhIre-dhIre usakI vidvattAkI chApa jamane lagI thii| usake jJAnakA vikAsa itanA acchA jaisA ki prameyaratnamAlA prazastike nimna dohe se prakaTa haiho gayA thA ki vaha apane prativAdIsaM kabhI parAjita nahIM likhI yahai jayacandanai sodhI sutanandalAla / ho sakatA thaa| vaha una dhArmika kAryomeM kevala pahayoga hA budhalakhi bhUli juzuddhakari bAMcI sikhaivo bAla // 16 // nahIM detA thA kintu unake dvArA racita TIkA-pranthoMke saMzo- nandalAla merA suta gunI bAlapanete vidyaasunii| dhana kAryoM meM bhI apanA pUrA sahayoga pradAna karatA thaa| paNDita bhayo bar3I paravIna, tAha ne yaha praraNakIna // cunAMce paNDitajIne svayaM hI apane putra dvArA TokAoMke -sarvArthasiddhi prazasti saMzodhanakI bAta svIkAra kI hai / aura usa guNI evaM bar3A x tinasama tinake suta bhaye bahujJAnI mandalAla / pravINa paNDita bhI batalAyA hai| usane bhI Toka-granthoMke gAyavalsa jima premako bahuta par3hAye bAla ||-muulaa. pra.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa] pa0 jayacanda aura unakI sAhitya-sevA [171 usake sambandhameM paM0 jayacandajIne Avazyaka kartavyameM prati paNDitajIne jina granthoMkA adhyayana apanI jJAna vRddhi ke phalasvarUpa upAdhi vagairaha kA lenA usa kartavya kI mahanvA liye kiyA thA unake nAmAdikoMkA ullekha unhoMne sarvArthako kama karanA hai| inyAdi vAkya kahakara usa padavIko siddhikI TIkA-prazastimeM kara diyA hai| ApakA zAstra jJAna vAdhima karA diyaa| isase pATaka paM. nandalAlajIkI yogya- aba vizeSarUpameM paripakva hogayA-tabhI Apane TIkAgranthoMka tAko samajha sakate hai ki ve kitane Thosa vidvAna the| racanekA upakrama kiyA, upase pUrva ve ukra granthoMke adhyetA hI niSkAma kArya karanA hI mAnava jIvanako mahattA evaM bane rhe| zrAdarza hai / kimo dina muavamara dekhakara dobAna namaracandajI- granyoMkI bhASA ne 60 nandalAlajImaM kahA ki kAnadoSama jIvoMkI buddhi, sApa TokA-granthoMkI bhASA parimArjita hai aura yaha zrAdhunitya kSINa hotI jA rahI hai| ataH mAdhu-prAcArako vyatra nika hindI bhASAke adhika nibaTa hai, yadyapi umameM DhUMDhAhaDa karane vAle anyakI aba naka koI bhASA TIkA nahIM dezavo bhASAkA bhI kucha prabhAva lakSita hotA hai phira bhI hai| isaliye yadi mUlAcAra (AnArAMga) kI hindI usakA vi .satampa hindIkA hI yamujvala rUpa hai| yadi TokA banAI jAya to logoMkA bahuta upakAra hogaa| cunAMce usamasa kriyApadako badala diyA jAtA hai to usakA rUpa mva-para-hitakI bhAvanA rakhakara yApana mUlAcArakI hindI aAdhunika hindI bhASAma bhI mamAviSTa ho jAtA hai| paM. TIkA banAnekA udyama kiyA / TIkAka likhanekA kAma unhoMne jayacandajIka TIkA granthoMka do uddharaNa nIce diye jArahe haiM apane priya ziSyoM para (munnAlAla udayacanda mANikacanda para) jina pa Thaka unako bhASAma paricita ho skeNge| mAMga, zrApa bolate jAna the aura ve likhata jAna th| isa "bahura vacana doya prakAra haiM, dravya cena, bhAvavacana / taraha 516 gAthAyAM takako TIkA ho pAI thI ki paM0 mahA vIryAntarAya mAta zrunijJAnAvaraNa karmaka kSayopazama hota nandalAlajIkA asamayameM hI devaloka hogyaa| unake asa- aMgopAMganAmA nAmakarmake udayateM prAnmA bolanakI sAmarthya mayameM viyAMga honasa paNDitajI aura sabhI sAdhI bhAhayAMko hoya, mo nI bhAvavacana hai / mo pudralakarmaka nimitta se bhayA bar3A dukha huaa| bAda meM usa TIkAko unaka sahapAThI zipya sAteM padgalakA kahiye / bahuri tima bolanakI sAmarthya sahita RpabhadAmajI nigAtyAne use pUrA kiyaa| paNDitajIka putrakA prA-mAra kaMTha tAlu vA jIbha thAdi sthAnanikari pare je nAma ghAsArAma thA, saMbhavataH vaha bhI anche vidvAna rahe hoNge| pudagala, te vacana rUpa pariNa ye ne pudgala hI hai / te zrotra para unake sambandhameM mujhe kucha vizapa jJAta nahIM ho skaa| indriyaka viSaya hai, zrI indriyaka grahaNa yogya nAhI haiN| * tinamA nija parahana lambi kahI dIvAna pravIna / jamaiM ghamAindriyakA viSaya gaMdha dravya hai, tima ghrANaka rasAdika yANa yogya nAhI he ts|"-prvaarthsiddhiiikaa 5-16 kAna-dIpanai nagnako. hota buddhi nita bIna // mAdhutaNoM zrAcArako, bhASA grantha na koya / "jaise isa lokAMvara suvarNa ara rUpA gAli eka tAne mRlAcArakI, bhASA jo jaba hoya // kiya eka piDayA vyavahAra hoya hai. na zrAmAka para zarIra. taba udyama bhApAtaNoM, karana lage nandalAla / ke parampara eka gAvagArako avasthA ho.. eka pnnaak| mannAlAla zraru, udayacanda, mANikacanda jubAna // pyAhAra hai, aima nyAhAramAtra hI kari aAmA para zarIrakA nandalAla tinamI kahI, bhASA likho banAya / mukapaNA hai| bahuri nizcayateM ekapaNA nAhIM hai, jAneM kahA~ aratha TIkA sahita, bhinna bhinna samajhAya // pAlA gara pAMDura hai svabhAva jini kA prayA suvarNa bhara rUpA hai, pUrana SaT adhikAra karAya, pandraha gAthA astha ligvAya / tinaka jama nizcaya vicAriye naya abhyamna bhinnapaNA kari solaha adhika pAMca sahI, saba gAthA yaha saMkhyA lhii| eka eka padArthapaNAkI anupapani hai, nAta nAnApanA hI hai| aAyupa pUrana kari gaye, te paraloka sujAna / se hI prAtmA para zarAra upayoga anupayoga svabhAva haiN| viraha bacanikAmeM bhayA, yaha kalikAla mahAn // tinikai anyanta bhinapaNAne eka padArthapaNAkI prApti nAhIM saba sAdharamI lokakai, bhayo du.kha bharapUra / vAte nAnANA hI hai| aisA pragaTa naya vibhAga hai|" athira lagthyo saMsAra jaba, bhayo zoka taba dUra // -samayasAra 28 -mUlAcAra praza. ina do uddharaNAMsa paNDitajIkI hindI gayabhASAkA
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172] anekAnta [varSe 13 paricaya mila jAtA hai| ApakI racanAoM meM prAdi anta tAta jusAra vina karmamala zuddhajIva zudhanaya kheN| mAlake sAtha granthameM pratyeka adhyAyake antameM varNita isa pranthamAhikathanIsabai, samayasAra budhjnghai| viSayakA sAra khIMcate hue jo sabaiyA yA dohA kavitsa Adi isI taraha jJAnArNava granthakI TIkA karate hue usake patha diye hue haiM unake bhI do tIna namUne nIce diye jArahe antameM nimna padya diyA hai jisameM jJAnAvarNavagranthakI mahattAhai jinase unakI padya-racanAkA bhI AbhAsa mila jAtA hai| kA ullekha karate hue likhA hai ki jo vyakti jJAna samudrakA paNDitajIne apanI sarvArthAsaddhi TIkAke veM adhyAyake vicAra karatA hai vaha saMsAra-samudrase pAra ho jAtA hai| jaisA zurUmeM nimna maGgala-dohA diyA hai| ki unake nimna savaiyAle spaSTa hai:Asrava roki vidhAnate. gahi saMvara sukharUpa / 'jJAnasamudra nahAM sukhanaura padAratha paMkatiratna vicAro. pUrvabandhakI nirjarA, karI namU jinabhUpa // 1 // rAga-virodha-vimoha kujaMtu malIna karo tinadUra vidaaro| adhyAyako samAptike bAdakA nimna ikatIsA savaiyA bhI zakti sabhAra karo avagAhana nirmalahoya sutattva udhAro, par3hiye jisameM ukta adhyAyameM carcita honevAle, saMvara-ni, ThAnakriyA nijanema sabai guna bhojanabhogana moksspdhaaro|' gupti, samiti, dharma, anuprekSA, parISahajaya aura cAritrakA mya- jJAnAvarNake chaThaveM adhikArake antameM eka chApaya chandameM rUpa nirdiSTa kiyA gayA hai| aura unake svarUpa nirdezake mAtha una adhikArameM cacita viSayakA sAra kitane sundara zabdoM meM unake svAmitvAdi viSayakA saMkSipta sAra diyA hazrA hai- vyakta kiyA hai: Asrava nirodharIti saMvara subAdhanIti kAraNa saptatattva paDhdravya, padAratha nava muni bhAkhe / vibodhagIta jAniye sujJAnateM / gupati samiti dharma jAnU astikAya samyaktva, viSaya nIka mana rAkhe / anuprekSA marma, sahana parISaha parIsyA zrama ThAniye uThA tinako sAMce jAna. Apa-para bheda pichAnahu / nateM / saMyama saMbhAri karau tapa avikAra dharo udyama upAdeya hai Apa, Ana saba heya bakhAnahu / / vicAri dhyAna dhAriye vidhAnata / navamAM adhyAya yaha saradhA saoNcI dhArakai mithyAbhAva nivaariye| mAMhi bhASe vidhirUpa tAhi jAni dhAri karmaTAri pAcI taba samyagdarzana pAya thira hai mokSa padhAriye // 1 zivamAnate // 1 // isa taraha prAyaH sabhI granthoM adhikArAntameM diye hue ko kAlopa tadgata granthake vivecya viSayakA sAra choTese padyameM bar3I khUbImeM sAra khIMcakara rakhanekA upakrama pAyA jAtA hai jisase una- ke sAtha aMkita karanekA prayatna kiyA gayA hai| ina saba kI kavitA karanekI pravRttikA bhI sahaja hI bodha ho jAtA hai| uddharaNoMse pAThaka paMDitajIkI kAvya-pratibhAkA sahaja hI yadyapi padamaMgrahako chor3akara unakA koI svataMtra padyAtmaka grantha anumAna kara sakate hai / ve hindIkI taraha saMskRta bhASAmeM bhI acche padyoMkI racanA kara sakate the| jo kisI pranthake anuvAda rUpameM prastuta na kiyA gayA ho racA paMDita jayacandajAke ina TIkA-granthoMkA adhyayana karake humA mAlUma nahIM par3atA | aura racA bhI gayA ho to vaha mere sAmane nahIM haiN| phira bhI samayasAra TIkAke maGgala padyakA saikar3oM vyaktiyoMne lAbha uThAyA hai aura uThA rahe haiN| isase caturtha 'chappaya' chanda dhyAna dene yogya haiM jisameM 'samaya' paMDitajI dvArA mahA upakArakI bAta aura kauna sI ho zabdake artha aura nAmoMkA bodha karAte hue samayameM mAra bhUta sakatA ha?. jIva padArthako sunaneko preraNA kI gaI hai aura jima karma jIvanacayo aura pariNati malase rahita zuddha jIva rUpa sArako zuddhanaya kahatA hai usI paMDitajI gRhI jIvanase sadA udAsa aura jinavANIkI kA kathana ukta samayasAra nAmaka granthameM kiyA gayA hai sevAmeM anuraka rahe haiN| paMDitajIkI jIvana-caryAkA ullekha jise budhajana grahaNa karate haiM / vaha chappaya isa prakAra hai:- karate hue unake ziSya zrI RSabhadAsajo nigotyAne mUlA 'zanda artha arujJAna samayatraya Agama gaaye| cAra prazastimeM nimna padya diye haiM jinase paMDitajIkI parimata siddhAnta aru kAla-bhedatraya nAma btaaye|| yatikA saccA AbhAsa mila jAtA hai:inahiM Adi zubhaartha samaya vacake suniye bahu / 'tinakI mati nirapakSa vizAla, artha samayameM jIva nAma hai sAra sunahu sahu / / jinamata grantha lakhe guNamAla /
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa.] paM0 jayacanda aura unakI sAhitya-sevA [173 viSaya-bhogasauM raheM udAsa, jayacandra iti khyAto jayapuryAmabhUsudhIH / , jina Agama ko kareM abhyAsa // dRSTvA yasyAkSaranyAsaM mAdRzo'pIDazI matiH // 1 nyAya chaMda vyAkaraNa aru, alaMkAra mAhitya / yayA pramANa-zAstrasya saMsvAdya rasamulvaNaM / matakanIkai jAnika, kaheM vaina je satya / / naiyAyikAdisamayA bhAsante suSThu niirsaaH||2 nyAya adhyAtama granthakI, kathanI karI rsaal| -pramANaparIkSA TIkA TIkA bhASAmaya karI, jAmai samamaiM bAla // yahA~ yaha bAta vicArane yogya hai ki jaba paM. jayacandra bhava-bhogoMke prati ve kevala udAsIna hI nahIM rahe; jI apanA udAsIna jIvana vitAne hue samAja-sevAke sAtha kintu unakI dRSTi indriya-jayake sAtha Antarika rAgAdika jinavANoke uddhAra evaM pracArakAryameM saMlagna the, taba unake zatruoMke jayakI ora rahI hai / ve sAMsArika kAryoMse parAnmukha gRhastha-sambandhi kharcakI pUrti kaise hotI hogI ? isa praznakA rahakara gharameM jala-pakavat alipta evaM nispRha rahe haiN| uThanA svAbhAvika hI hai; parantu isa praznakA mamAdhAna kAraka unakI prAtma-pariNati atyanta nirmala thI aura vaha vibhAva- vAkya bhI upalabdha hai jisase isa praznako koI mahatva nahIM bhAvoMkI maritAko zoSaNa karanekI ora rahI hai| prAdhyA- diyA jA sakatA / yadyapi paM0 jI atyanta mitamyayI aura bar3e tmikatA to unake jIvanakA aMga hI bana gaI thI ve vastutattvakA hI nispRha vidvAna the| unameM yAcakajanoM jaimI dInavRttikA kathana karate hae anma-vibhora ho jAte the| aura samayasAra sarvathA abhAva thA, unakA vyakritva mahAna aura carita udAra kI sarasa vANImeM sarAbora ho uThate the| ve isa bAtakA madeva thaa| mAlUma hotA hai ki jayapurameM usa samaya aneka samRddha dhyAna rakhate the ki merI kimI pariNati athavA vyavahArase jainI the| jo bar3e hI dharmaniSTha udAra aura rAjakAryameM dara kisI dUsare sAdharmI yA mAnavako vAdhA na phuNce| yahI the| yaha bAta khAsa taurase dhyAna dene lAyaka hai ki usa samaya kAraNa hai ki usa samaya terA-bIma gaMthakI cala rahI kazama- jayapurameM rAjA jagatasiMhajIkA rAjya thA, aura kaI jainI kaza rUpa kardamake asahiSNu tIvra pravAhameM ve nahIM vahe, ghe rAjyakIya dIvAna (AmAtya) jaise ucca padoMpara AsIna the| sadA vastusthitikA vivecana karate hue vivAdase kosoM dUra unhIM dinoM dIvAna bAlacandajI chAvar3Ake suputra rAyacandrajI rahe / usake prati unakI bhArI upekSA hI terA vIsa-paMtha-bheda- cAvar3A dIvAna pada para pratihita the| aura amaracandajI sambandhI kaTutAko kama karanemeM sahAyaka huI hai| yadyapi dIvAna bhI apane pitA zivajIlAlajI dIvAnake pada para dUsare logoMne apane paMthake vyAmohavaza akalpita eva prakara- pratiSThita the, jo bar3e hI dharmAtmA, vidvAna, udAra aura NIya anoMke karAnemeM jarA bhI hicakicAhaTa nahIM lii| parantu dayAlu the| unake aArthika sahayogase kaI bAlaka vidyA usa viSama paristhitimeM bhI terA-paMthake anuyAyiyoMne bar3I adhyayana karate the| itanA hI nahIM; kintu ve dIna dukhiyoMzAnti aura sahiSNutAkA paricaya diyA / yahI kAraNa hai ki kI hamezA mahAyatA kiyA karate the| isI taraha rAyacandajI ve uttarottara vRddhi pAte gae / aura unakI racanAe~ bhI ubhaya chAvar3A bhI dharmavatsalatAmeM kama na the| inhoMne . 1 paMthameM lokapriya hotI gii| isase virodhAgnikI dhadhakato meM eka jinamandira banavAyA thA aura usameM candraprabhu bhagahuI vaha bhISaNa jvAlA binA kmiI prayAsake zAnta ho gii| vAnakI mUrti pratiSThita kI thii| kahA jAtA hai ki una dIvAnayadyapi usake liye kitanoMko apane jIvanakI holI meM jIke sAtha paMDitajIkI ghaniSTha mitratA thii| bahuta sambhava hai ki mulasanA par3A / parantu uttarakAlameM zAntike sarasa evaM sukhada paMDita jIko unase kucha Arthika sahayoga milatA ho. kyoMki vAtAvaraNane use sadAke liye bhulA diyaa| ___paMDita jayacandajIne svayaM hI sarvArthasiddhikI TIkAprazastimeM Apake dvArA vinirmita 'prameyaratnamAlA' Adi dArzanika likhA hai ki una rAyacandrajI chAvar3Ake dvArA sthiratA prApta TIkA-granthoMko dekhakara paM0 bhAgacandajI jaise vidvAnoMko bhI kara hamane yaha vacanikA likhI hai| yathA .. sAhityika kArya karanekI preraNA milI hai aura dUsare vidvAnoM "nRpake maMtrI sabamatimAn . rAjanItimeM nipuNa puraann| ko bhI gati-dAna milA hai| paM. bhAgacandrajIne to unake sabahI nRpake hitakoM caheM, Iti-bhIti TAre sukha l||4 prati kRtajJatA vyakta karate hue jo padya diye haiM isa prakAra tinameM rAyacanda guNa dharai, tApari kRpA bhUpa ati kreN| tAkai jaina dharmakI lAga, saba jainanisUati anurAga /
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / varSa 13 karo pratiSThA maMdira nayo, candraprabhajina pApana thyau| meM samApta kI hai / isa granthakA dohAmaya, padyAnuvAda tAkari puNya paDhau yaza bhayo saba jaininako mana hrkhyo||| bhI upalabdha hai jo abhI taka aprakAzita hai| tAke DhiMga hama thiratA pAya, karI vanikA yaha mana laay| cauthI TIkA 'svAmIkArtikeyAnuprekSA kI hai, isake kartA svAmikumAra hai| yaha grantha bhI prAkkata bhASAkA hai, isa rekhAMkita paMkrise spaSTa dhvanita hotA hai ki paMDitajI isa granthameM bAraha bhAvanAoMkA savistAra varNana hai| yaha kI Arthika sthiratA kAragA dIvana rAyacandrajI the| isIse Te'kA bhI saM0 1863 meM banI hai / . nizcinta hokara ve TIkAkA kArya karanema pravRtta ho sake haiN| pAMcavIM TIkA 'samayamAra mUla aura prAcArya amRtacanda astu / kRta zrAmaNyAni nAmaka saMskRta ThIkAkI vanikA hai| yaha TIkA kArya TIkA kitanI mundara aura viSayakA spaSTa vivecana karatI hai| paMDita jayacandajIne aneka granthoMkI TIkAe~ banAI hai| TIkAkAgne mUla aura TIkAke abhiprAyako bhAvArtha Adi jinakA racanAkAla maM0 1961 meM maM. 1870 naka pAyA dAga bolane kA prayatna kiyA hai| granthAntameM TIkA samAptikA jAtA hai| ina daza varkI bhItara paMDitajIne apanI saMcita kAla saM0 1864 diyA huyA hai| jJAnarAzike anubhavako ina TIkAgranthoM meM baDe bhArI parizrama- saMvatsara vikramataraNU aSTAdaza zata aura / ke mAtha ragbanekA upakrama kiyA hai| ina saba TIkAgranthoM meM cIsaThi kAtika badi dazai, pUragma grantha guThaura // 3 sabase pahalI TIkA maryArthamiddhi kI hai jo davanandI aparanAma chaThavIM TIkA 'devAgama' stotra yA pAnAmAMmA kI hai| pUjyapAdakI 'tattvArthavRtti' kI hai| isa saMskRta bhASa kI jisa paMDitajIne bar3e hI parizramase aSTasahasrI Adi saMkSipta, gUr3ha evaM gambhIra vRttikA kaMvala anuvAda hI nahIM mahAna narka granthoMkA mAra lekara maM0 1866 meM banA hai| kiyA kintu usameM carcita viSayoMke spaSTIkaraNArtha tatvArtha- mAtavIM TIkA zrAcArya kundakundake aSTapAhuDa nAmaka zlokavArtika Adi mahAna granthoM para Avazyaka sAmagrIko prantha kI hai jisake kartA prAcArya kundakunda hai| inameM SaTa de diyA hai jisase jijJAsuoMko vastu tattvakA yathArtha bodha pAhuDakI saMskRta TIkA zrutasAgara mUrikI thI usake anusAra ho sake / ima TIkAko unhoMne vi0 saM0 1861 meM caitrasudi aura zepa do pAhuDa granthoMkI-liMgapAhADa aura zAnapaMcamIke dina samApta kiyA hai| jaisA ki unake nimna pAhaDokI-binA kisI TippaNake svayaM hI kii| aura dohese spaSTa hai: antameM apanI laghutA vyakta karane hae vidvAnoMmeMzAdhanakI saMvatmara vikramataNU, zikhi rama-gaja zazi aMka preraNA kI hai| Apane yaha TIkA vi. ma. 1867 bhAdoM caita zukla tithi paMcamI, pUragA pATha nizaMka // 37 // mudi 13 ko banA kara samApta kI hai yathAdUsarI TIkA prameyaratnamAlAkI hai jo prAcArya mANiyaya saMvatsara daza ATha sata sataThi vikrama rAya / nandika 'parIkSAmukha' nAmaka granthakI TIkA hai aura jisake mAsa bhAdrapada zukla tithi terasi pUrana thAya / / 15 / / kartA laghu anantarya hai, jise unhoMne badarIpAla vaMzake sUrya AThavIM TIkA 'jJAnArNava' granthakI hai jimmaka kartA baiMjeya aura nANAmbA putra hIrapake anurodhase banAI thii| prAcArya zubhacandra haiN| yaha yogakA bar3A hI sundara evaM yaha TIkA bhI nyAyazAstrake prathama abhyAsiyoMke liye sarasa grantha hai| isa granthakI ghacanikA saM01866 meM upayogI hai| isa TIkAko unhoMne vi0 saM0 1963 meM banAI gaI hai| naumI TIkA bhaktAmarastotrakI hai jise unhoMne saM0 ASADha sudi caturthI vudhavArako banA kara samApta kiyA hai / / 1870 meM pUrNa kiyA hai| ___ tIsarI TIkA 'dravyasaMgrahakI hai, jisake kartA nemicandrA- -- cArya haiM isa granthameM chaha dravyoMkA sundara kathana diyA huzrA 1-saMvatsara vikramataNU, aThadaza zatapaya mATha / hai| isa grantha ko TokA bhI unhoMne vi0 saM0 1863 zrAvaNavadi caudasi divasa, pUraNa bhayo supATha // 5 // 2-saMvatsara vikamataNU, aSTAdaza zata jaani| * aSTAdazazata sAThi traya, vikrama saMvata maahiN| bresaThi sAvaNa tIjavadi, pUraNa bhayo sumAni // 12 // sukala asADha sucauthi budha, pUraNa karI sucAhi / -svAmi kArtikeyAnuprekSA
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa ] asaMjJo jIvoMkI paramparA 175 inake sivAya, sAmAyika pATha (saMskRta prAkRta) yaha graMtha use sUcImeM apUrNa batalAyA hai| bhI anatakIrti graMthamAlA bambaIse mudrita ho cukA hai| zeSa ina saba TIkA granthoMse paMDita jayacandajIko sAhityanimna grantha abhI aprakAzita hI haiN| patra-parIkSA, candraprabha- saMvAkA anumAna lagAyA jA sakatA hai| aura usase samAjacaritrake dvitIya nyAyaviSayakasargakI TIkA banAI haiN| ko kyA kucha lAbha milA yA mila rahA hai yaha bAta una paM0 jayacandra jIke padoMkI pustakakA bhI ullekha milatA hai| granthoMkI svAdhyAya karane vAle sajjanoMse chipI huI tathA usakA racanAkAla sUcImeM 1874 diyA huA hai| para nahIM hai| noTa:-isa lekhameM pRSTha 170 ke prathama kAlamameM putra nandalAlakI jagaha jJAnacanda chapa gayA hai kRpayA use sudhAra kara par3heM asaMjJI jIvoMkI paramparA (DA0 hogalAla jaina ema0 e0) (gata kiraNa 4-5-se Age) vizeSAvazyaka bhApya (jinabhadragaNi kRta 7vIM zatAbdi) parigraha, krodha, mAna, mAyA, lobha, zrodha aura loka ) kahI meM ekendriyAdi jIvoMke alpa manakA sadbhAva suspaSTa hI gaI hai| kintu saMjJI jIvoMmeM isa thor3I sI vizeSatA rahita svIkAra kiyA gayA hai va dvIndriyAdi jIvoMge usakA tara- saMjJAkI pradhAnatA nahIM dI gaI, kyoMki jisake pAsa eka tamabhAva kahA gayA hai| isake liye nimna gAthAe~ dhyAna dene paisA rUpa dhana ho ule dhanavAna nahIM kahate aura na mUtaM zarIra yogya haiM hone mAnasa kisIko rUpagan khte| jisake pAsa khUba jai saraNAsaMbaMdheNa sariNaNo teNa sariNaNo savve dravya ho use hI dhanavAna kahA jAtA hai aura rUpavAn bhI egidiyAiyANavi je saegA dasabihA bhaNiyA // 588 / / vahI kahalAtA hai jisakA rUpa prazaMsanIya hotA hai| isI thovA na sohaNA'viya je sA to nAhikIrae ihhN| prakAra jima jIvaka mahatI aura 'zobhanA' arthAt suvikasita karisAvaNe dhaNavaM na rUvayaM muttimetteNaM / / 506 / / aura vizaMpanAyukra saMjJA hotI hai vahI jIva jJAna saMjJAkI jai bahudabbo dhaNavaM pasaMtharUbo ya rUbavaM hodd| apekSA saMzI mAnA gayA hai| jaise-jimakI prAMkheM khUba mahaIe sohaNAe ya taha saraNI nANasaraNAe // 51 // sApha na hoM aura prakAza bhI kucha manda ho to use avisaddhacakkhuNo jaha NAipayAsammi rUvabiNNANaM rUpakA arthAt vastukaM raMga AdikA sApha-sApa. zAna nahIM ho asaNiNo taha'tthe thovabhaNodavvaladdhimao // 14 // sakatA, usI prakAra jisako thor3IsI hI manAdravyalabdhi jaha mucchiyAiyANaM avvataM savisayaviegANaM prApta hai aise asaMjJI jIvako vastukA aspaSTa bodha hotA hai| egidiyANa evaM suddhayaraM be iMdiyAINaM // 515 // tathA jima prakAra mukti arthAt behoza hue saMjJI jIvoke tulle cheyagabhAve jaM sAmatthaM tu cakkarayaNassa / saba viSayoMkA vizeSa jJAna avyakta hotA hai, usI prakAra tu jahakkamahINaM na hoi sarapattamAINaM // 516 // ekandriya jIvoMke jAnanA caahiye| unase kucha zuddhavara jJAna iya maNovisaINaM jA paDuyA hoI umghaaiisu| dvIndriya jIvoMke pAyA jAtA hai aura isI kramasa vaha Uparake talle ceyaNabhAve assaegINaM na sA hoi // 517 // jIvoMke bar3hatA huA pAyA jAtA hai|' je pUNa saMciteuM iTThANiTThasu visyvtthuusu| ina gAthAoMmeM Agama, yukti aura dRSTAntoM dvArA na vahati NiyaTrati ya sadehaparipAlaNAheuM / / 518 // vala ekendriya jIvoMmeM bhI alpasajJAkA sadbhAva svIkAra 'arthAt yadi saMjJAkA sambandha honese hI jIva saMjJI kiyA gayA hai, kintu spaSTa rUpase unake "thokmaNokahe jAveM to samasta jIva saMjJo hoMge, kyoMki, ekendriyAdika davyaladdhI" arthAt thor3e dvanya manakA astitva bhI mAnA jIvoMke bhI daza prakArakI saMjJA (pAhAra, bhaya, maithuna, gayA hai|
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhavya mArgopadeza upAsakAdhyayana (tullaka siddhisAgara) maujamAbAda (jayapura) ke zAstra bhaNDArameM kavi jinadeva prantha kartAne una yazodhara kavike sAnnidhyase sidvAmba, dvArA racita 'mArgopadeza upAsakAdhyayana' nAmakA eka saMskRta Agama, purANa carita prAdi anyoMkA adhyayana kiyA / prantha apUrNarUpase upalabdha hai, kyoMki usakA 11vAM aura apane jJAnakI vRddhi kI thI isase spaSTa hai ki jinadevake vidyA 15vAM patra upalabdha nahIM hai aura prati atyanna jIrNadazAmeM guru yazodhara kavi the / aura kavi apane banAye hue graMthako hai| 14 patra taka hI prApta haiM / isa granthameM 7 pariccheda yA muniyoM aura bhavyoMke dvArA zodhanIya batalAyA hai| jaisA ki adhyAya upalabdha haiM jinake nAma isa prakAra haiM:- usake nimna padyase prakaTa hai:____ vyasana parityAga, saptatattvanirUpaNa, darzanAcAra, vrata- etAni anyAni mayA zrutAni yazodharazre-iThamudAhRtAni / nirdeza, sAmAyika va dhyAnapadvati vicAra, ekAdazapatimA tadbodhabuddhanakRtamAyaM taM zodhanIyaM munibhizcabhavyaiH / / varNana aura graMthakAra va guru vaMzaparicayAdi / ina paricchedoMmeM kavike garu yazodharakA vaMza paricaya adhikArakramasa viSayakA kathana saMkSipnarUpameM diyA huA hai| pAkSAnarUpama diyA huA hai| yazodharaka vazakA zAMta-kuntha aura arahanAtha tIrthakara cakragranthakA Adi maMgala padya isa prakAra hai vartI rAjAcoMke vaMzake sAtha kucha sambandha rahA hai / usa vaMzameM 'natvA vIraM tribhuvanaguru devarAjAdhivaMdyaM, vaddhamAna nAmakA eka rAjA huyA jisane apanAnita evaM dukhI kArAti jagati sakalAM mUlasaMgha dayAlu / hokara apane deza grAma aura rAjyAdikA parityAgakara aura jJAnaH kRtvA nikhilajagatAM tattvamAdIpu vettA, kuTumbiyoM, mitroM, senApatiyoM aura maMtrigaNoMse kSamA mAMgI, dharmAdharma kathayati iha bhArate tIrtharAjaH // aura una sabako usane bhI kSamA kiyaa| aura kahA ki maiM granthake chaTaveM adhyAya yA paricchedakA antima puppikA- jaMgala meM jina dIkSA lene jA rahA huuN| vAkya nimna prakAra hai : yaha saba mamAcAra jAnakara kucha logoMne kahA ki zrApane hAraka zrA jina- yogya bicAra nahIM kiyA hai| kyoMki bhikSA vRttise mAna candranAmAdine jinadeva viracite dharmazAstra ekAdaza pratimA aura pAkhAmI vratoMkA anuSTAna / vidhAnakathanaM nAma SaSThamaH paricchedaH // sakatA aura usake phalase mpharmA ikakI prApti bhI kI kA isa granthake karnA kavi jinadeva haiM, jo nAgadevake sakatI hai| putra the / aura jo dakSiNApathake 'palla' nAmaka dezameM ananta baddhamAna apane vaMzakI vRddhike liye, saurASTra sthita bhAmardakapuraka nivAsI the / vaha gara bahuna dezakabhI nagarImeM pahuMce, aura vahAM vaNik vRttisaM tathA U~ce-UMce dhvaja prAsAdoM aura uGga ji mandirose cakrezvarI devIMka vara prasAda vipuladhana upArjana kiyA aura muzobhita thA, aura gambhIra caMcala laharoM vAle vizAla jina maMdira banavAyA. aura usameM zAMtinAthakI mUrti sthApita tAlAboMse alaMkRta thA / usa nagarakA rAjA ballAla kii| paraMta vahA~ka rAjA pRthvIrAjane kahA ki maMdirAdike nirmANanAmakA thaa| kavi jinadevane usArake dehabhAgIle virakta kA tamhArA yaha yaza dhrava nahIM ho sakatA-vaha pugara ko nahIM hokara sajanoMke liye isa graMthakI racanA kI hai| kavine yaha * lIlayA yazAdhena vyAkhyAnaM kathitaM jana / praya yazodhara zrepTIke prasAdase banAyA hai| tena bodhena buddhavAnAM kavitvaM ca prajAyate // 274 // x bharatakSetra madhyasthaM, dezaM tu dakSiNApathaM / tasya prasAdana mahApurANaM rAmAyaNaM bhArata-vIra kAvyaM / viSayaM vidhaM pallAkhyaM zrAmardakapura tataH // 12 // sudarzanaM sundara kAvya yukta, yazodharaM nAgakumAra kAvyaM / caritraM vasupAlasya candraprabhu jinasya ca / uttu'gairbahubhizcaiva prAsAdairdhavalagRhaH / cakriNaH zAntinAthasya vaddha mAnaprabhasya ca // 26 // zobhitaM hamArgepu ballAlanRparacyatAM // 1 // caritraM ca parAMgasya zrAgamaM jJAnamarNavam / tatra vAmmadake ramye jinadevo vaNigvaraH / zrAtmAnuzAmanaM nAma samAdhizatakaM tathA // 277 // barddhamAnavare gotra nAgadevAMgasaMbhavaH // 12 // pAhuDatraya vikhyAtaM saMgraha dravya-bhAvayoH /
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa] bhavya mArgopadeza upAsakAdhyayana [177 de sakatA, aura tuma use chor3akara banameM cale jAoge / isake dhArA nagaryA vara rAjavaMze vIrAlayAlaMkRta viirbhdr| pazcAt varddhamAnane kruddha hokara kahA ki rAjA loga dhanazrI jJAtvA-gajendrAravyapurAdhipo'yaM sapRjito maandhnaishcrtn|| ke madameM cUra rahate haiN| parantu meM isa tarahakA ahaMkArI nahIM nijanAmAMkitaM tatra purAgotrajJayAnvitama / huuN| aura usa zaharameM apanA rahanA ayogya samajhakara apane kRtaM taM vartate'dyApi barddhamAna puraM mahat / / 212 // bandhuoMke liye svatantra nagara basAnekA nizcaya kiyA / aura tasmin vaMze mahAzuddhe durgasiMhanarottamaH vaha kuddha hokara vahAM se apane pUrvajoMke sAtha nikala pdd'aa| ugrAdityohitajjAtastata suno devapAlakaH // 26 // aura mAlava dazameM sthita dhArAnagarImeM phuNcaa| vahAMke rAjA devapAlasuto jAtaH sthAnapeH zreSThirucyate / gajendrasiMhane unakA sanmAna kiyA aura vahAM usane apane tat prasUtA trayo putrA dhanazo pomaNastathA // 264 / / nAmase 'barddhamAna' nAmakA eka nagara bamAyA / usI vaMzameM durga- lAkhaNa zreSThi vikhyAto indro zIlaMyutAnvita / siMha, ugrAditya, devapAla, jo vahAMka prasiddha dheThI kahalAte nana sunohi mahAprAjJaH yshodhr'........||5|| the| devapAlaka tAna putra the, dhanaza pomaNa aura lAgvaNa / uta yazodhara zreSThI bar3A bhArI vidvAna , rAjamAnya vakrA inameM lAkhaNa zreSThI indraka samAna vaibhavazAlI thA / aura kavi aura vaidyanAtha thA-vadda jainAgamakA tatvavettA aura usakA putra yazodhara ukta kavi huyA hai ! jaisA ki grantha gata zAstradAna abhayadAnakA danevAlA thaa| usane saptatattva nirUunake nimna padyoMse prakaTa hai : paNa' nAmakA eka grantha bhI banAyA thA, jo abhI taka anupatadvaMzajAto varavarddhamAna, sanijito bandhujanairudAraH labdha hai / aura jisakI khoja honekI jarUrata hai / jaisAki tena svayaM lajjitamAnasena, tyakta svarAjyaM puradezayukta granthake nimna padyoMse prakaTa hai :mvagotra-matravabhiH zanaizca.dviguNazvasenApati,maMtrivargaH bhavyaH pitRvyo varabhavyabandhubhavyezvaro bhavyagaNApaNIyaH sarve kSamaMta kSamayAmi sarva, ahaM vane prabajino bhavAmi iMdratvaye iMdrataro vidhijJaH pAmardaka zreSTha yshodhraakhyH|| tatmarvamAkarNya tapAbhava ye,svalajayA snehavazAccakacit sa eva vallA saca rAjapUjyaH sa eva vaidyaH saca vaidyanAthaH sarva militvA bhaNitaM ayogya,natyaMcabhikSATanamAnabhaMgAt sa eva nAganatattvavettA, sa eva zAstrAbhaya dAnadAtA / / tvayA saha prabajitA bhavaMti,mvagotra mitrA guru bandhuvargA: yazodharakaveH sata (zuddha) saptatatvanirUpaNam / tadA ca deze prasaretibArtA,azaktabhAvAJca tapo vanasthAH vasaMtatilakA prokta dRSTa vA taM pi kRtaM mayA // grahasthinailaMbitamAtmatatvaiH, mamyaktvazIlavatasaMyutaizca granthakA cUki antima 15vA patra upalabdha nahIM hai| svo'pi mAzI bhavati krameNa,niHsaMzaya pUrvejinotametat saMbhava hai usameM usakA racanAkAla bhI diyA huzrA ho, parantu nija vaMzoddharaNArtha ca vaNigvRttizca tairvanA usake abhAvameM yaha nizcita rUpase nahIM kahA jAmakatA ki zarAvayaM iti jJAtvA prAptA saurASTra maMDalama yaha grantha ramuka samayameM racA gayA hai| saurASTra balabhInagaryA vANijyarUpa kRtamAdareNa prastuta grantha kavi jinadavane bhaTTAraka jinacandraka nAmAMcakrezvarI devivara-prasAdAt mumAdhako middharasA'pi siddha kina kiyA hai / jisase jJAta hotA hai ki bhaTTAraka jinacandra dravyeNeva jinendra-mandiravaraM sthApitaM sundaram / Rvika dIkSAguru rahe ho| aura unake urakArasaM upakRta honaka taM dRSTa vA kharavairi darpamathanA pRthvAzvarI jlpte| liye yaha pratha unake nAmAMkita kiyA gayA ho / saM0 1226 yatpuNyaM vara zAMti deva nilakAjjAtaM tadevAdhra vama / ke vijoliyAke zilAlekhameM bhahAraka jinacandrakA ullekha puNyaM naiva dadAti yAsyasi vanaM tyaktvA ca deza puram / / kiyA gayA hai| taM jJAtvA varavarddhamAnavaNiko, kruddhopyaM jalpate / hAM, granthameM bhAmardakapurake rAjA ballAlakA nAmollagya rAjana-rAjakule dhanazriyamade tiSThAmi nohaM sdaa| jarUra kiyA gayA hai| yadi prastuta rAjA ballAla mAlavAnA kartavyaM nijanAmasundara puramAjJAzvagotrAnvitam / rAjA hai, jisakI mRtyu san 1111 vi0 saM0 1208 se uvAsaM sama mizritena bhavane dezaM madIyaM purama ||281 pUrva huI thii| taba yaha grantha 12vIM zatAbdIke antima samaya iti kru ddho tadAkAle ni sRto pUrvajeH saha / meM aura 13vIM zatAbdIke prArambhameM racA huA ho sakatA hai prApto mAlavaM dezaM rasadhAmapurAnvitam / / 260 // aura yadi bhAmardakapurake rAjA ballAla koI dUsare hI haiM
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSe 13 taba isa prathakA racanAkAla vicAraNIya hai| isI tarahaka aneka grantha abhI grantha bhaNDArameM par3e hue haiM, jinake uddhArArtha samAjakA koI lakSya nahIM hai| use iMTa cUnA aura patthara Adi anya kAmoMmeM rupayA lagAnese avakAza bhI nahIM hai, phira vaha granthoddhAra jaise mahAna kAryameM kaise kharca kre| samAjakI lAparavAhIse bahutasA bahumUlya sAhitya vinaSTa ho cukA hai| ataH samAjako cAhie ki vaha apanI gAdanidrAkA parityAga kare aura jinavANIke saMrakSaNa eva jaina-graMthoMke uddhArArtha apanI zaknusAra dhanakA sadupayoga kre| kumudacandra bhaTTAraka (ke. bhujabalI zAstrI) 'pra.kAnna' varSa 13, kiraNa 4 (4-5 saMyukta kiraNa) rakadeva kArakalake bhaTTAraka nahIM the| kyoMki kArakalameM usa se 'candela yugakA eka navIna jaina pratimAlegva' zIrSakase samaya bhaTTArakakI gaddI hI sthApita nahIM huI thii| vahA~ para pro0 jyotiprasAda jaina. ema pu0, ela0 ela0 bI0, lakhanaU gaddI man 1762 meM (higya bhairavadevake zAsana kAlameM) kA eka lekha prakAzita huzrA hai| isa lekha meM Apane vindhya sthApita huii| sAtha hI sAtha kArakala gaddIkA sthAyI nAma pradezAntargata ajayagar3hake ajayapAla sarovaraka pazcimI taTa para lalitakIni hai| dUsarI bAta hai ki ukta zAntinAtha jinAlaya bane hue iMToMke eka dhvama ghereke bhItara lakhanaU vizvavidyA- prAcArya kumudacandra ke dvArA nirmita nahIM huA thaa| kintu layaka itihAsa prAdhyA ka DA. Ara0 ke0 dIkSitako laga- sthAnIya zrAvakoMke dvArA / yaha zAntinAtha devAlaya jimaka bhaga tIna varSa pUrva prApta eka khaNDita tIrthakarakI pratimA zAsanakAlameM nirmita huA thA, vaha lokanAyarasa nahIM; bhAsana para vi0 saM0 1339 I. 1274 ke eka lekha para parantu lokanAtha arama aura isakA vaMza sAbAra nahIM; kintu vicAra kiyA hai| prastuta lekhameM pro. sAhabane lekhAntargata sAMtara thA / yaha sAMtara vaMza lagabhaga 7vIM zatAbdIsaM hI pratiSThA kArya se sambandhita prAcArya dhanakIrti aura zrAcArya haMbujameM zAsana karane lagA thaa| kumudacandra ina domeMse prAcArya kumudacandrako DhUMda nikAlana- eka niziSTa bAta yaha hai ki kArakala meM hiriyagaDika kA prayagna karate hue pA~ca kumuda candroMkA saMkSipta paricaya hAneke bhItara bAyIM ora dakSiNa dizAmeM AdinAtha ananta. 'anekAnta' ke pAThakoMka samakSa jo rakhA hai una pAMcomase nAtha aura dharma-zAnti-kuthu tIrthakaroMke tIna mandira haiN| pAMcaveM kumudacandraka sambandhameM ApakA yaha mata hai| antima mandirake bagala meM bahuta choTA eka aura mandira hai| isameM kramazaH nimnalimvita vyakiyoMkI mUrtiyAM aura una ___'pAMcaveM kumudacandra bhaTTArakadeva sambhavatayA kArakalake mUrtiyoM ke nIca nAma diye gaye hai| mUrtiyoM isa prakAra haibhaTTAraka the| ve mUlasaMgha kAnUggaNake prAcArya the aura bhAnu (1) kumudacandra bhaTTAraka (2 hemacandra bhaTTAraka (3) cArukIrti maladhArIdeva ke pradhAna ziSya the| inake dvArA nirmita kIrti paNDitadeva (4) zrutamuni (5) dharmabhUSaNa bhaTTAraka zAntinAtha bamadi nAmaka jinAlayako kArakalake sAnna ra (6) pUjyapAda svAmI / nIcekI panimeM kramazaH (1) vimalanareza lokanAyarasake rAjyakAlameM san 1334 I0 meM rAjA sUri bhaTTAraka (2) zrIkIti bhaTTAraka (3) mihAntadeva (4) kI do bahinoM dvarA dAna kiye jAnekA ullekha eka zilA cArukIrtideva (1) mahAkIti (6) mahendrakIrti / lekhameM milatA hai| isa prakAra upayuka ina vyakiyoMkI mUrtiyA~ chaha-chaha pro0 sAhabakI upayuka paMkriyoM meM jo truTiyAM raha gaI ke hisAbase tIna-tIna yugalake rUpameM bAraha mUrtiyA~ khudI haiM una truTiyoMko sahRdayabhAvase batAnA ho merI nimnalikhita milatI hai| ina bAraha mUrtiyoMmeM prathama mUrti hI pro0 sAhabapaMktiyAMkA ekamAtra uddeza hai / AzA hai ki mAnya pro0 sAhaba ke dvArA 'anekAnta' meM pratipAdita kumudacandra bhaTTArakakI isase asantuSTa nahIM hoNge| merA abhiprAya, kumudacandra bhaTTA- mAlUma hotI hai| - :
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka amerikana vidvAnkI khoja pRthvI gola nahIM capaTI hai SH kAraNa kandukA kaTibaMdhake nikalavAra hotI haiN| hama pRthvIkI golAIme itane adhika paricita ho gaye haiM dakSiNI dhra vameM bhI hotii| "vAstavameM uttarI dhravake irdagirda ki itake viruddha kahI jAne vAlI kisI bhI bAta para hama 200 mIlake bhItara kaI prakArakI vanaspatiyAM pAI gaI haiN| sahasA vizvAsa nahIM kara sakate / isa kAraNa kandukAkAra grInalaiMDa, AisalaiMDa, sAiberiyA Adi uttarI zItapRthvIko capaTI kahakara eka arvAcIna siddhAMtane sacamuca hameM kaTibaMdha ke nikaTastha pradezameM bhAlU , jaI, maTara, jau, tathA Azcarya meM DAla diyA hai| ho sakatA hai, bhaviSyameM kisI canekI phasala taiyAra hotI hai| isake viparIta dakSiNameM 70 dina pRthvI 'rakAbI' zrAkArakI batAI jAne lge| "zrI je. akSAMza para porakenI, zeTalaiMNDa mAvi TAputroMpara eka bhI mekaDonAlDa nAmaka amerikana vaijJAnika" ne apane eka lekha- jIva nahIM pAyA jaataa| meM aneka dRDha pramANa dekara yaha siddha karanekA prayatna kiyA hai yadi pRthvI gola hoto to uttama jisa akSAMza para ki pRthvI nAraMgIke samAna gola nahIM hai| jitane samaya taka uSaHkAla rahatA hai| utane hI akSAMza para ___usane kahA hai ki yadi pRthvIko anya grahoMkI bhAMti eka dakSiNa meM bhI utanI hI dera uSaHkAla rahatA / kintu vAstavagraha mAnA jAya, to nizcaya hI jo siddhAnta dUsare nakSatroM meM aisA nahIM hai| uttarameM 40 akSAMsa para 60 minaTa taka evaM grahoMke adhyayana svIkRta kiye gaye hai; ve hamArI uSaHkAla rahatA hai aura sAlake usI samaya bhUmadhya rekhA para pRthvI para bhI lAgU hoNge| aisI dazAmeM jina AdhAroM para kevala 15 minaTa aura dakSiNameM 40 akSAMza para to kevala isa mindvAntako sthApanA kI gaI hai, ve saba akATya aura hI minaTa / melaborna, oNsTreliyA Adi pradeza dakSiNameM apratyakSa haiM / isameM sandeha nahIM ki yaha khoja nikaTa bhaviSya usI akSAMzapara haiM, jinapara uttarameM philADelphiyA hai| meM samasta vaijJAnika jagatameM uthala-puthala macA degii| pAThakoM- yahAMke eka pAdarI phAdara jonsaTanane ina dakSiNa ke manoraMjanArtha kucha cune hue pramANa nIce diye jAte haiM- akSAMzoMkI yAtrAka silasile meM likhA hai ki-"yahA~ uSaH pratyeka Adhunika vaijJAnika isa bAnako svIkAra karatA kAla aura sandhyAkAla kevala 5 yA 6 minaTa ke liye hote hai ki candramA aura anya grahoMkA eka hI mukha sadaiva pRthvI- haiN| jaba sUrya kSinijake upara hI rahatA hai, tabhI hama rAtakA kI ora rahatA hai / yadi ye graha kaMdukAkAra hote aura apanI sArA prabandha kara lete haiN| kyoMki jaiseho sUrya DUbatA hai, dhurIpara ghUmane to nizcaya hI pratyeka divasa athavA pratyeka turanta rAta ho jAtI hai| isa kathanase siddha hai ki yadi mAma yA pratyeka sAla meM unake bhinna-bhinna dharAtala pRthvIkI pRthvI gola hotI to bhUmadhya rekhAke uttarI-dakSiNI bhAgoMmeM ora hote / imasa siddha hai ki candramA aura anya graha upaHkAla avazya samAna hotaa| rakAbIkI bhAMti hai, jinake kinAre kendrakI apekSA kucha UMca kepTana je0 rApa san 1938 I. meM kaipTana kroziyarake uThe haiN| yadi sacamuca pRthvo bhI eka graha hai no avazya hI sAtha yAtrA karate hue jitanI adhika dakSiNakI ora aTalAMusakA zrAkAra isa rakAbIka samAna hai| Tika (gaTArzarTika) sarakila taka jA sake, ye / unake varNanase yadi pRthvI gola hotI to sanAtana himazreNiyoMkI jJAta hotA hai ki unhoMne vahAM pahAr3oMkI U~cAI 10,... U~cAI bhUmadhya rekhAsaM dakSiNa meM utanI hI hotI jitanI ki se lekara 13,000 taka nApI aura 450 phuTase lekara uttara meM / dakSiNI amerIkAmeM sanAtana himazreNiyoMkI U~cAI 1000 phuTa ka U~cI eka pakkI barphIlI dIvAra khaMja 16000 phuTa hai aura jaise hama uttarako ora bar3hate jAte haiM, nikaalo| yaha UMcAI kramazaH kama hotI jAtI hai| yahAM taka ki thalA- isa dIvArakA UparI bhAga corama thA aura usa para skA pahuMcane para yaha kevala 2000 phuTa hI raha jAtI hai| kisI prakArako darAra yA gaDDhA na thA / yahA~sa pRthvIke cAroM adhika uttarakI ora jAne para yaha U~cAI samudra talase ora cakkara lagAnemeM cAra varSakA samaya lgaa| aura 40,... kevala 400 phuTa nApI gaI hai| pRthvI gola hotI to uttarI molakI yAtrA huI / kintu dIvArakA kahIM anta na huA / yadi dhra ke samIpa jaisI banaspatiyAM utpanna hotI hai, vaise hI pRthvI gola hotI, to isI sAMza para pRthvIkI paridhi kevala
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 anekAnta [ varSa 13 10,800 mIla hotI, arthAt 40,000 mIlake bajAya kevala kaha sakate haiM ki unhoMne vahAM 300 pauMDase 400 pauDa taka10,800 mIlakI yAtrA paryApta hotii| kA bhAra saralatAse uThAyA hai| yadi pRthvI gola hotI to yadi upayukta siddhAMta ThIka hai to bhUmadhyarekhA nizcaya dakSiNI dhruva bhI uttarI dhravake samAna hI prabala hotaa| hI bhU kI madhyarekhA hI hai| kyoMki bhUmadhyarekhA dakSiNameM samudrAdimeM lohacumbaka pahAda aise haiM ki hokAyaMtrakI samasta dezAMtara rekhAyeM uttarI bhAgake samAna sa~karI na hokara cumbaka sUIke bharosameM hama bhramameM rahakara pRthvI gola honekA caur3AI meM bar3hatI hI jAtI haiN| yahAM koI kAlpanika AdhAra bhrama aura itanI karIba 80.. mIla honekA mAna liyA nahIM, kintu avalokanIya satya hai / karkarakhA ( 23 // aMza hai| hamArI pRthvIko bahuta bar3A cumbaka mAnA gayA hai aura uttara, kA eka aMza 40 molake lagabhaga hai, kintu isake isIko cumbaka zakise prabhAvita hokara cumbaka sUI uttara viparIta makara rekhA 23 // aMza dakSiNa) para vahI aMza 75 dhruvake AkRSTa hotI hai| molake lagabhaga hotA hai| yahI nahIM, dakSigakI eTalAMTika aisI dazAmeM yadi pRthvI gola ho to bhUmadhya rekhAke sarakila para to yaha Apa bar3hakara 103 mIla ho jAtA hai| dakSiNameM jAne para cumbakakI sUIko dakSiNI dhruvakI ora uttarI dhruvakA samudra 10,000 se lekara 13000 phuTa ghUma jAnA cAhiye, para aisA nahIM hotaa| isase siddha hotA taka gaharA hai, kintu pRthvI tala kahIM bhI 500 phuTase u~cA hai ki pRthvI avazya capaTI hai, kyoMki cumbakakI sUI kahIM nahIM hai| yadi kepTana rAmake varNanase isakI tulanA kI jAya bhI rahe, madhya mArgakA nirdeza karatI rahatI hai| sAtha hI sAtha to jJAta hogA ki daciNI dhruvake pahAr3a 10,000 se yaha bhI kaha denA ucita hogA ki pRthvIke golekI sabase 16,.00 phuTa taka u~ce haiM aura samudrakI gaharAI 423 bar3I paridhi bhUmadhyarekhAke nIce hai aura sabase choTI uttarI phuTa hai| isa pramANase siddha hotA hai ki pRthvI madhyakI dhrava pr| apekSA usakA kinArA adhika unnata hai, pRthvIkI tulanA yadi pRthvIko gola mAne aura usakI paridhi 24,000 rakAbIse kI jAtI hai| mIla mAne to 24 ghaMTeka himAbase use apanI dhUrI para eka inhIM saba bAtoM para vicAra karanese bhUgarbhazAstriyoMne ghaMTemeM 1000 mola ghUma jAnA cAhiye, kiMtu yaha tIvra gati nAzapAtI (pIyara) se pRthvIkI upamA dI hai| kyoMki unhoMne itanI prabala hai ki dharAtalakI pratyeka vastu cithar3e hokara jAna liyA hai ki yaha uttarI dhruva para cipaTI hai aura dakSiNa chitarA jaaygii|| dhra vakI ora khiMcI huI hai / ve loga spaSTataH kyoM nahIM yadi yaha kahA jAya ki pRthvIko AkarSaNa zakri aisA kahate ki pRthvIkA prAkAra rakAbIke samAna hai| nahIM karane detI to nyUyArkase zikAgo taka (lagabhaga 1000 pRthvIke capaTepanakA eka aura pramANa sUryagrahaNa hai| mIla) koI bhI manuSya balUnameM ghaNTebhara bhI yAtrA kara udAharaNArtha 30 agasta san 1905 I. kA hI grahaNa sakatA hai| isI prakAra do-tIna ghaMTemeM zikAgAMse lIjiye / yaha pazcimI aura uttarI aphrIkA, uttarI andha- sAnphrAMsisako taka yAtrA kara sakatA hai jo nitAMta asamahAsAgara, grInaleNDa, prAimalegaDa, uttarI eziyA (sAi- mbhava hai| beriyA) aura briTiza amerikAke pUrNa bhAgoMmeM spaSTa dikhAI pRthvI ghUmatI ho to pRthvImeMse amuka sthAnase sIdhI par3A thaa| yadi pRthvI gola hotI to amerikA aura eziyA- Urya eka mIla taka banduka dvArA golI chodd'ii| golI eka meM kabhI eka sAtha yaha grahaNa dimbAI na pdd'taa| pRthvIkA minaTa bAda nIce par3e, to pRthvIko gati 8 mIla calI gaI golA lekara isa sarala samasyA para svayaM hI vicAra kiyA mAnA hai| to golI usI sthAna para kyoM giratI hai ? jAtA hai yA jAnA jA sakatA hai / aura dekhiye- aba udAharaNake liye 'airika' nAmaka naharako hI liijithe| prayogoMse siddha hai ki jyoM-jyoM hama uttarI dhrubakI yaha nahara laukapopTase roceTara taka 60 mIla lambI hai| ora bar3hate tyoM-tyoM pRthvIko AkarSaNa zakri bhI uttarottara 'pRthvI gola hai| isa siddhAntake anusAra isa naharake ubhArakI bar3hatI pratIta hotI hai / uttarI dhruvake anveSakoMkA yaha golAI, 610 phuTa honI cAhiye / siroMkI apekSA madhyakA kahanA hai ki ye vahA~ kaThinatAse 100 pauDakA bhAra uThA uThAva 256 phuTa honA caahiye| kintu sTeTa iMjIniyarakI sakate the, kintu dakSiNI dhra vake anveSaka isake viparIta yaha riporTa anukUla yA anusAra yaha U~cAI 3 phuTase bhI kama hai|
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa ] pRthvI gola nahIM capaTI hai [151 svejakI nahara lIjiye donoM ora samudra hai, levala samAna hotI hai| isake viparIta uttarake mArkaTika pradeza meM aisA kyoM ? yadi pRthvI gola hai to usakI svAbhAvika golAImeM nahIM hai| kinAroMkI apekSA bIcakA bhAga 1666 phuTa U~cA honA kepTana hAla nAmaka anveSakakA kahanA hai ki vahAM baMdUkacAhiye / ise dRpTimeM rakhakara yadi 'lAla sAgara' se bhUmadhya- kI AvAja 20 phuTakI dUrI para muzkilase sunI jA sakatI sAgarakI tulanA kareM to bhUmadhyasAgara lAlasAgarase kevala hai| kepTana mila eka sthAna para apanI yAtrAke prasaMgameM 6 iMca U~cA hogaa| likhate haiM ki aTArkaTika pradezameM 40 mIla adhikase sAdhAraNa pAThazAlAoMmeM pRthvIke gola honekA sabase lokapriya manupyakI dRSTi nahIM pahu~ca sktii| uttarI dhruvake anveSaka udAharaNa samudramaM dUra jAte hue jahAjase diyA jAtA hai| isake viparIta kahate haiM ki ve 150 se 200 mIla taka isa udAharaNameM jahAja kSitijake pAra chipane jAnese aura mArkaTika pradezoMmeM saralatAse dekha sakate the| kavala mastUlake UparakA bhAga dikhAI denese pRthvIko golAI eka amerikana sAptAhika patra 'hAraparsa vIkalI' ke pramANita kI jAtI hai, kinta yaha sacamaca mizrAma 2. vIM akTUbara san 1864 I. ke aGkameM sarakArI viSayake apanI akhi gola honese dUrako vastu nucha viparIta ho anveSaNoMke viSayameM likhA hai ki uttarameM 'koloreTo iledikhatI haiN| kzena' se mAU~Ta unakagI (14418 phuTa) se 'mAunTa dRSTabhramake kaI udAharaNa haiM jise 'papekTiva' kahate haiN| elena' (14410 phuTa) taka arthAt 183, mIlakI dUrI relakI paTariyoM zrAge bhAge milI huI dekhakara kyA koI para ve loga helayogrApha (pAliza car3hAye zIze) kI sahAyatAanumAna kara sakatA hai ki ve kSitijA pAra jAkara muDa gaI se samAcAra bhejanemeM saphala hue| haiM / vAstava meM yaha bindu jo donoM pariyoMko joDatA hai, yadi pRthvI gola hotI to upayukta prayoga mithyA hotaa| itanA sRcama hotA hai ki hamArI sAdhAraNa dRSTi usake pAra kyoMki 183 mIlakI durImeM madhya bhAgase pRthvIkI U~cAI nahIM pahu~ca sktii| (golAIke kAraNa ) 22306 phuTa ho jAtI, jo sarvathA asambhava hai / yadi pRthvI gola hotI to iMgaliza cainalake isa kAraNa yadi zaktizAlI dUravIraNa yantrase dabA bIcameM khaDe hae jahAjakI chata parase phrAMsIsI taTake aura jAya to nizcaya hI pUrA jahAja digbAI degA | kyA pAnIkI briTiza taTake prakAzastambha ( lAiTa hAusa) donA ho spaSTa sataha gola hone para aimA dRSTigata honA ? yadi thI gola dikhAI na dete / isI prakAra bailUnameM baiThe hue manuSyako hotI to bhUmadhyaregyAke nIcaka bhAgoMma 5 banAga kadApi pRthvI unnatodara dikhAI par3atI, kintu isake viparIta vaha dimbAI na detA parantu dakSiNameM 30 akSAMzataka dhanAga pRthvIko rakAbIkI bhAMti samAna dekhatA hai| maralatApUrvaka degyA gayA hai| yadi pRthvI gola honI to saca pUchiye to aba taka jitane mAnacitra banAye gaye haiM zrArkaTika aura eTalAMTika sarkalameM sAmAna parI nIna kI koI doSa avazya hai aura unakI praNAliyAM mahIneko rAna aura tIna mahInekA dina hotA / kintu bhI apUrNa haiN| vaoNzigaTanaka 'yUro pAva navigezana' dvArA prakAzina 'noTikala- markeTara projekzana-yaha kAphamena nAmaka jarmana elamainaka' nAmaka cAMgake anusAra dakSiNa 70 akSAMza para dvArA prAvikRta praNAlI hai| isameM uttarI bhAga apane sthita 'zeTalaiMDa' TApU para sabase bar3A dina 16 ghagaTe 53 vAstavika prAkArase bahuta bar3e ho jAte haiN| minaTa kA hotA hai| uttarakI aura nA meM 70 akSAMza para (2) polabIDa praNAlI-yaha praNAlI mArkeTarase 'hemaraphAsTa' nAmaka sthAnameM pUre tIna mahInekA sabase bar3A bilakala ulaTI hai| isameM bhinna-bhinna bhAgoMkA kSetraphala to dina hotA hai| dikhAI par3atA hai kintu AkAra badala jAte haiN| yadi pRthvI gola hotI to uttarI tathA dakSiNI dhra voMmeM (3) konIkala projekzana-isase dhrubake nikaTavartI vyaktiviSayaka bhinnatA na hotii| 'eTArkaTika' pradezameM U~ce prAkSAMzoMkA ThIka nakazA nahIM bana pAtA aura dhruvako pistaulakI sAdhAraNa aAvAja topakI AvAjakaM mamAna gUjatI bindu rUpameM nahIM dikhalAyA jA sktaa| lonapraNAlomeM bhI hai aura caTTAna TUTanekI AvAja to pralayanAdase bhI bhayaMkara yaha doSa hai ki dhra ke samIpa pRthvIke bhAga paraspara nikaTa
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 anekAnta vi557 ho jAte haiM aura bhUmadhya rekhA para bahuta duur| bhI projekzana prasiddha hai kintu ve saba bhI doSapUrNa hai| (4) prArthogrAphika projekzana-isameM kakzeke bIcakA kimI kSetraphala, kisI meM AkAra aura kisImeM sthiti hI bhAga to ThIka banatA hai, kintu kinArake bhAga ghane ho jAte galata hai| aisI dazAmeM pRthvI nAraMgIke samAna gola hai yaha haiN| Upara nIceke bhAgoM meM bhI truTi rahatI hai| kahanA kahA~ taka yukramaMgata hai ? jo kucha bhI ho 'zrI je. (5) sToriyogrAphika projekzana-isameM kinAroMkA mekaDa nAlDakI vaha nayI khoja ( jo jainadharmAnusAra hai kSetraphala asalI kSetraphalase bahuta bar3ha jAtA hai| zIghra hI vaijJAnika jagatameM uthala puthala paidA kregii| inake atirikra polIkonika aura sensana plemanTIDake -'jIvana' se| pArzva jina-jayamAla (nindA-stuti) (sva060 RSabhadAma cilakAnabI) yaha jayamAla usI 'paMcavAlayati pUjA pATha' ke antargata pArzvanAtha pUjAkI jayamAla hai jisakA eka 'pUjA vipayaka zaMkA samAdhAna aMza pichalA kiraNameM prakAzita kiyA jA cukA hai| yaha aMza prAya. nindAmeM stutike alaMkArakI chaTAko liye hue hai aura sva0paM. RSabhadAma jIka racanA kauzalakA hai| -jugalakizora mukhtAra . dohA maha-pApina hU~ ko maMgaladA, yA anyAyI bhI haiM mhaa| maNi-dIpana hari-sura jaja, pArasa-nakha jhlkaaNhi| phuna anaupampa prabhu hiMsaka hai, ripukarma ananta vidhvaMsaka haiM nakha prati jar3e maNi pracura, ima nibhUSaNa prabhu nAhi // 1 nirbAdha vacana jo hai jinako, tAne ati duHkha ha vAdinako / troTaka chanda dukhadAvaca asata kahAvata hai. prabhumeM ima satahuna mAvana hai // jaya prabhu guNagaNapati kaha na sakeM,hama alpavundri basa bhakti bkeN| sura-nara-pazu-cita hara ho corA, hai nAma manohara hI tArA / jaya prabhu asamAna sarAgI haiM, sahu jantu dayA cita jAgI haiN| saba jJeya trikAla-triloka lakho, brahmacarya hUM nAta nAhi ragvA phuna advitIya jina dveSa dharai, nija aghanAse bhavipApa hreN| kachu kahana-gamya jinagaja nahIM, samavamRta zrAdi samAja sahI ajJAnI haiM ima jAnaparI, taja chatA agama-sukha zrAsa krii|| basa yehI kahI bhagavAna bane, jina parigraha haiM atyanta pane // indrIya darasase hone haiM, sukha kahA~ parizrama kIne haiN| aise paNa pApa muhAvana hai, cAritrako haha kahAvata hai| nahiM bhogasake koI vastu chatI,kRtakRtako misa nahiMsakti ratI sura-asura-khagAdhipa Adi jaja, cakrI hari-pratihari kAma bhajeM phuna prabhu apUrva hI krodha dharA, vaya bAlahi manmatha dUra kraa| prabhu mAnI ati chadamasthapane, nija anubhavasiddha-samAna bane / mahA puruSanake ima doSa sabai, guNagaNatai divya vizeSa phabai / jyoM kAlima nindha hai svacchanameM, para ani sohai vaha akSanameM mAyAvI hu prabhu mukhiyA haiM, bane bAha dukhI hiya sukhiyA haiN| gaja-vyAghra kapI tohe vanda tire, aba bAra merI hama bhakta nire lobhI tRSNA atyanta dharI, hU~ tribhuvanapati yaha cAha karI // saMvarase madamata tAre haiM, hama hU~ bahu bhramate hAre haiM / ati tuSTa kudevana ninda rahe. saba hAsya-kaSAya-vizeSa ghe| rati sahajAnandameM ThAnI hai, kara bharati heca tiya mAnI hai| to virada nikRSTa udhArana hai, aba DhIla karI ko kArana hai| ati bhUka bhramaNakA zokakiyA,vidhi-bandhanasoM bhayo bhItahiyA nija pAsa mujhe aba le lIjai, avicala thala jhaTapaTa de dI jina mAnava roke saMvarase, aru anupajugupsA ambarase // maiM bhakta namUM tuma caraNanako, nahIM pAra milai guNa-varNana ko kAmI vallabha zivanAri pratI, yaha acaraja hai tou bAla-yatI aba pAra karo ko khaTakA hai, prabhu dAsa RSabha bahu bhaTakA hai / / aise kapAya prati dhAraka haiM, tau indra jajai dukha-hAraka haiN| dohAprabhu viSayI tribhuvana-viSayanake, tou,svAmi kahAveM RSiyanake suniyata hai prabhu tuma kiyo, rAga dveSako nAsa / tyAgesa bahu aizvarya gayo, vrata-bhaMgako doSa jinendra baho tAte tAro dAva mohi, tohi sama durjana dAsa // 20 //
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM0 dIpacanda jI zAha aura unakI racanAe pariziSTa anekAntakI gata kirayA 4-5 meM Dita dIpadavI zAha nAmakA eka paricaya lekha prakAzita kiyA gayA thA / usameM unake jIvana-paricayake sAtha unakI upalabdha racanAoMkA paricaya bhI diyA gayA thaa| usa samaya taka mujhe unakA 'bhAvadIpikA' nAmakA koI grantha dekhanemeM nahIM AyA thA, anyathA usakA paricaya bhI de diyA jAtA; kintu 0 milApacandajI milacI baTAriyA kekar3I patra gata saMketAnusAra dharmapurA ke naye mandirajIse bhAvadIpikA lAyA aura usakA paricaya pariziSTake rUpameM yahA~ diyA jA rahA hai| yaha pranya udAmInAzrama indaura se prakAzita bhI ho cukA hai| isa granthakA nAma 'bhAvadIpikA' hai| isameM svabhAvabhAva, vibhAva bhAva, cIra subhASakA vivecana kiyA gayA hai| isIse isakA 'bhAvazeSikA' nAma sArthaka jAna par3atA he manyAne imI abhiprAyako svayaM nimna dohe meM vyakra / kiyA hai| sva-parabhAva-vibhAvakoM zuddhabhAva juta soya / kari prakAza paragaTa kiyA bhAvadopa yaha soya / / itanA hI nahIM; kintu unhoMne svayaM isa pranthakI mahalAko nimna pathameM vyakra kiyA hai jisase granthakI mahattA para acchA prakAza paDatA hai / bhAvadIpako zaraNa ne jJAna khaDaga gahi dhIra karma-zatrukSaya kareM je jodhA vara bIra // isase prakaTa hai ki yaha grantha mithyAtvarUpa ajJAna andhakArakA vinAza kara zuddha AtmIya bhAvake prakaTa karAnemeM samartha hai| grantha jIva bhAvoMkI saMkhyA, praza kArya phala aura unakI heyopAdeyatAkA sundara vivecana kiyA gayA he jIvake prepana bhAvamiMga kIna bhAva hema hai aura kauna I 15 bhAva, do upazamabhAva, kSAyika samyaktva, ' aura zAyikacAritraye unIsa bhAva upAdeya hai-- grahaNa karane yogya hai| kyoMki AtmA anAdi kAlase kajanya rUpa vibhAva bhAvoMkI pravRtti dvArA apaneko sasArakA pAtra banAtA huA caturgatike duHkhabhArase atyanta santapta rahA hai / yaha jIva karmaphalacetanA, aura karmacetanAke saMskAroM dvArA svakIya upArjita zubhAzubhakarmaka paripAkakA bhokA rahA hai. karma karmaphalakA upabhoga karatA huA ekendriyAdiko hIna paryAya meM anantakAjakriya rahane hue heyopAdeyake vijJAnase zUnya rahA hai kyoMki unameM apanI zakriko vikasita karane aura duHkhoMko dUra karane kI sAmarthyakA abhAva hai, isIse ve upadeza bhI pAtra haiN| kintu karmacetanA dhAraka do indriyoMko Adi lekara paMcendriya saMjJI paryanta jo jIva haiM ve sAMsArika sumbaki kAraNa gaTAne aura duHkhoMke dUra karaneke prayatnakI kSamatAko prApta hai| parantu ve bhI cATa- dAikI bhISayA jyAThAmeM apaneko bhasmasAta kiye hue haiM, unameM heyopAdeyakA viveka karanekI mAtra hai, yadi ve kadAcit apanI ra dhyAna deM to bhava-duHkhakA kAraNa parAtmabuddhiko chor3akarabahirAmAdasthAkA parityAga kara apane andara jJAnatanAko jAgRta kara sakate haiM aura antarAtmA banakara bhava-duHkhake meTane meM samartha ho sakate haiN| jJAnacetanAkA jAgaraNa hone para AtmA apane svarUpako pichAna karanekA prayatna karatA hai / aura vaha apane jJAnacetanAkA pUrNa vikAsa karanemeM samartha ho sakatA hai / para vibhAva-bhAvoMkI holI jalAye binA svarUpameM sthiratA pAnA kaThina hai| zAnacetanAkA pUrva vikAsa yogayoga hotA hai, aura usakA pUrva vikAsa karanA hI isa jIvAtmAkA pradhAna lakSya hai| inhIM saba bhAva upAdeya hai, kina-kina bhAveki avalambanase yaha jIvabhAvakA isameM kathana kiyA gayA hai| . apanA vikAsa karane meM samartha ho sakatA hai / svabhAva bhAva aura vibhAva bhAva kauna haiM aura zuddha bhAvoMkI prApti kaba aura kaise ho sakatI hai ? yahI isa granthakA viSaya hai jisakA isameM ATha adhyAyoM dvArA sundara vivecana kiyA gayA hai / bhAkA svarUpa nirdeza karate hue prandhakArane yaha batAyA hai ki ikkIsa audAyika bhAva, aura kumati, kuzruta tathA kuavadhi ina tIna kSayopazamabhAvoM ko milAkara kula 24 bhAva ho jAte haiN| ye sabhI karmaja bhAva va hai--sthAne heya yogya haiN| ukta tIna kSayopazamabhAvoMko chor3a kara avaziSTa prathama kartAne apanI laghutAko vyakta karate hue jilA hai ki yadi merese pramAda yaza koI azuddhi raha gaI ho| yA anyathA ( alApa viruddha ) likhA gayA ho to vidvajjana use zuddha karaleM / mudritasaMskaraNa azuddhiyoMse bhArA huA hai / granthakartAne granthameM kahIM bhI apane nAma aura racanAkAlAdikA koI ullekha nahIM kiyA, bhale hI zleSarUpale dIpacandajIko ukta granthakA kartA samajha liyA jAya, para granthasaMdarbhakI dRSTise bhI yaha prandha unhIMkI racanA jAna par3atI hai| paramAnanda jaina
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ mugalakAlIna sarakArI kAgaja saMgrahAlayameM surakSita DA0 jI0 ena0 sAletorane hAla meM 'iMDiyana sUcanA praNAlI bhArakAIbja' patrameM mugaloMke jamAneke kAgajAtake sUbekI sabhI khabareM vakiyA-navIsa, khuphiyA navIsa bAre meM eka lekha prakAzita kiyA hai mugaloMke jamAne meM aura harakAroMke jariye bAdazAhake pAsa pahu~catI thii| sabhI sarakArI kArravAI kAgajoM para likhI jAtI thI bAdazAha svayaM akhabAra navIsoMkI niyukti karatA thaa| aura unakI jilda baMdhavAkara kendra tathA suboMke saMgrahA- ye akhabAra navIsa kisI vajIrake mAtahata nahIM hote layoM meM rakhavA dI jAtI thii| sabhI kAgaja vidhivata the| sUboMke zAsanakI sArI khabara bAdazAhake pAsa ginakara bamase lagAkara, baMDaloMmeM rakhe jAte the| pahu~cAI jAtI thiiN| haphte meM do bAra savAnA nigAra, kAgajoMko natthI karake, baMDaloMke donoM tarapha lakar3IkI aura haphtevArI khabara vAkyA navIsa likhakara bhejate takhtI lagA dI jAtI thii| phira unheM kapar3oMke bastoMmeM the| mahInevArI riporTako "akhabAra' kahA jAtA lapeTakara rakha diyA jAtA thaa| ina saba kAgajoMse thA aura unheM "harakAre' taiyAra karate the| bAdazAhI vyavasthA para acchA prakAza par3atA hai| vakiyA-navIsa yA vakiyA-nigAra zAsanake saramugala abhilekha kArI samvAdadAtA hote the| ye hara phauja hara bar3e mugala bAdazAhoMke abhilekha saMgrahameM sarakArI nagara aura hara sUbe meM tainAta kiye jAte the / inake kArravAIke abhilekha, sarakArI ciTThI-patrI, mAla, phAja AdamI paragane aura aphasaroMkI khabareM inheM roja dete aura adAlatoMke kAgajAta tathA hukma, darabArake pharamAna the| videza-sthita dUtAvAsoMmeM vakiyA-navIsa aura aura sUcanAeM, sarakArI vakiyA navIsoMkI bhejI khabareM khuphiyA-navIsa bheje jAte the| kabhI-kabhI eka hI vyakti tathA hisAba-kitAba sambandhI anya phuTakara Alekha, bakzI aura vakiyA-navIsa hotA thaa| vasIyatanAme Adi kAgajAta surakSita haiN| ina abhi- savAne-nigAra yA khuphiyA-navIsa gupta bheSameM rahate lekhoMmeM khAsa tarahakI syAhI aura kAgajAta istemAla the / mahatvapUrNa mAmaloM meM ye vizeSa aphasarakA kAma kiye gaye haiN| inakA AkAra prakAra, likhAvaTa muhara karate the aura ye vakiyA-navIsake gupta varakA kAma bhI aura liphAphe bhI khAsa kismake haiN| mugala bAdazAha karate the| ina abhilekhoMko apane pAsa hI rakhate the| akabara- vakiyA navIsake nAce, kucha usI tarahakA padAdhine jaba kAbula para car3hAI kI to apane sAtha kAgajAta kArI harakArA hotA thaa| harakAreke akhabAra meM kahAbhI le gayA thaa| san 1662 meM kAzmIra para car3hAI sunI yA huI sabhI bAteM jhUThI yA saccI, kAmakI cAhe karate samaya auraMgajeba ne bhI aisA hI kiyaa| bakAra, saba darja kI jAtI thiiN| vaha khabaroMko mulAyama abhilekhoMke daphtara kalamase likhatA thaa| harakAresa U~cA aphasara darogA e-harakArA hotA thaa| daphtarakhAnekI vyavasthA eka darogAke adhIna rahatI thI, jo dIvAna e-AlA (vajIra) ko khAsa mAta DAkakhAne hatomeM rahatA thaa| kabhI-kabhI daphtara khAnA vajIrake darabArako saba khabara DAkakhAneke adhyakSa, rogA mahalameM hI rakhA jAtA thaa| sUboMke kAgajAta isI e-DAka-caukIke mArphata bhejI jAtI thI / bAbarane 15prakAra suboMke dIvAnoMke adhIna rahate the| 28meM yAmoM (DAkagharoM) kI vyavasthA kI thI, jahA~ ghor3e kabhI kabhI dUsare dezoMke kAgajoMkI pratiyAM bhI aura harakAre rakhe jAte the| akabarake 10.. DAka mugala daphtarakhAnoM meM rakhI jAtI thii| aise hI kAgajAtoM- mevarA the| khaphI khAM ke anusAra aise DAkiye saba meM akabarake zrAgarA sthita saMgrahAlayameM IrAnake zAha jagaha niyukta the| tAhamaspake smArca 1544 ke eka pharamAnakI prati videzI yAtrI pelasarTaka kathanAnusAra 1627 meM bhI hai| hara 4-5 kosake bAda aise DAkiye the jo hAthoM hAtha
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ nizcayanaya vyavahAra nayakA yathArtha nirdeza (zrI kSullaka gaNezaprasAdajI varNI) nizcayanaya aura vyavahAranaya kyA hai, inakA kyA hai| aura yaha vyavahArakA avalambana lekara hI hogA / jaise svarUpa hai, aura unakI kyA dRSTi hai tathA padArthake manana yA koI tumhAre pAsa yadi dehAtI puruSa bhAve aura vaha saudA anubhava karane meM unase kyA kucha sahAyatA milatI hai| ve karane laga jAya to jaba taka tuma usase dehAtI na bologe hamAre jIvanake liye kitane upayogI hai, sAthahI, unakA taba taka tumase paTa nahIM sakatA / aMgrejI bhASA bhASIle hamArI jIvana pravRttise kyA kucha khAsa sambandha hai yA nahIM, aMgrejImeM hI bolanA par3egA anyathA usakA paTanA dustara Adi saba bAteM vicAraNIya haiM / vAstabameM nizcaya naya hai| usI prakAra jaba taka ina vyavahArika janoMko vyavahAra vastuke yathArya svarUpakA grAhaka hai, vastukA vAstavika svarUpa naya dvArA nahIM samajhAyA jAyagA taba taka ve usa zuddha usase hI jJAta hotA hai / nizcayanaya vastuke svarUpako prAtma tattvako nahIM samajha sakane / yahI kAraNa hai ki vyavaabheda, zunddha nirlipta tathA nirapekSadRSTise kahatA hai| kintu hAra nayase usa abhedAmaka tatvameM bheda-kalpanA kI gaI hai| vyavahAranaya umameM bheda kalpanA kara upacArase kathana karatA ataH nizcanayakA jJAna anivArya hai / vinA nizcayakA bhvhai| isa taraha aAtma-jJAna-prAptike liye donoM nayoMkA yathArtha lambana liye kevala vyavahAra kAryakArI nahIM hai| jisa prakAra parijJAna honA atyanta jarUrI hai / anAdi kAlase yaha kisI manuSyako mArgameM luTA huA dekhakara loga kahate haiM ki maMmArI prANI vyavahArameM magna hai| ataH inako apane svarUpa- yaha mArga luTatA hai| parantu vicAro, kahIM mArgabhI luTA kA kucha bhI bodha nahIM hai| prAcArya kahate haiM ki jaba taka karatA hai| usa mArga parase calane vAle yAtrI loga luTA yaha prANI nizcayanayakA Azraya nahIM letA, taba taka vaha karate haiM kintu vyavahArase prema kahA jAtA hai ki yaha mArga mokSakA adhikArI nahIM hotA / samayamArameM kahA hai:- luTatA hai / usI taraha jIva varNAdivAn hai aisA vyavahAra vavahAro'bhUyattho bhUyattho desido du suddhaNo / hone para bhI jIvanameM varNAdi nahIM haiM / vaha to kevala jJAna bhUyastha massido khalu mammAiTThI havaI jIvo / / dhana hI hai| isa prakAra donoM nayoMko yathArtha samajha lenA - vyavahAra naya abhUtArtha hai - asatyArtha haiM aura zuddha naya samyaktva hai / aura sarvathA eka nayAvalambI ho jAnA bhUtArtha hai-satyArtha hai| ataH jo zuddha nayAzrita hai vaha mithyAtva hai| nizcaya samyagdRSTi hai| aba prazna yaha upasthita hotA hai ki 'zuddha naya' kyA yadi hama ina donoM nayoMkI yathArtha dRSTikA upayogakara hai? isI bAtakA spaSTIkaraNa agrima gAthA dvArA prAcArya apanI zraddhAko tadanukUla banAleM to bhaiyA apanA kalyANa karate haiM : honA koI bar3I bAta nahIM hai| kintu hama ekakA avalambana jo passadi appANaM abaddhapuTTa agaeNayaM nniydN| kara dUsare ko bilkula hI chor3a baiThate haiM, isase hamArI dRSTi avisesamasaMjuttaM taM suddhaNayaM viyANIhi / / dUSita ho jAtI hai vaha ekAntakI tarapha calI jAtI hai| jo naya isa AtmAko prabaddha, aspRSTa, ananyanizcala, aura hama prAramahinase vaMcita raha jAte haiN| prata. hameM kevala pravizeSa tathA dasareke saMyogase rahita dekhatA hai use hI zuddha eka nayakA hI pAzraya lenA ucita nhii| kiMtu ubhayanayoMkA naya kahate hai| yathArtha parijJAna kara vartanA aAtmahitakA sAdhaka hai| yahI ___ yahAM para prAcAryako zuddha nizcaya nayakA jJAna karAnA zraddhA jIvana meM upayoganIya hai| -(dira lI pravacanase) 80 kosa taka caubIsa ghaNTemeM pharamAna pahuMcA dete kiyA jAtA thA, inheM 'kabUtara nAma bAra' kahate the the| proviMgaTanake kathAnusAra ye paidala yA paTTAmAra aura maNDase barahAnapura taka varSA meM ye kabUtara Der3hase DAkiye' rAjyake kone-kone taka DAka pahu~cAte the| DhAI paharameM pahu~ca jAte the| vaise sApha mausama meM eka aisA ullekha hai ki jahAMgIrake samayameM eka sthAnase pahara yA cAra ghar3ImeM hI pahu~ca jAte the| dUsare sthAnako DAka bhejanemeM kabUtaroMkA prayoga -(navabhAratase)
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrApako AcAra-vicAra (pujaka siddhisAgara) jo darzana mohAdikako galAtA hai, aura sadRSTiko prAta yA sagranthako dharma guru mAnatA hai-vaha vAstavameM zrAvaka nahIM kara pAramasvarUpakI pratIti karatA hai, vizvAsa karatA hai vaha hai-cUki darzanamohAdikako nahIM jalAne vAlA yA nahIM zrAvaka kahalAtA hai-athavA jo zraddhApUrvaka guruoMse dharmo- bahAne vAlA bhAvaka nahIM hai-samyagdarzanAdikase yukta hI sunatA hai vaha zrAvaka kahalAtA hai| aura vaha alpa sAvadya- vAstavameM zrAvaka haiM zeSa to nAma mAtrase yA zrAvaka dharmonmukha Arya aura sAvadha Aryake bhesa do prakArakA hai-jaba taka upacarita zrAvaka haiM-yadi ve sacAIkI ora yA mahimAkI vaha deza saMyama yA deza vrata prahaNa nahIM karatA hai, taba taka mora mukanA cAhate haiM to unheM hiMsAdi jaise pApa karmoMkA vaha samyagdRSTi hiMsAko heya samajhate hue bhI sAvadha Arya chor3anA Avazyaka hai / aura apanI "dA yA vizvAsako nAmakA zrAvaka kahalAtA hai kintu jaba vaha sAgaradharmako AgamAnukUla banAnA bhI jarUrI hai| binA isake ve zrAvaka darzana pratimA dakake rUpameM dhAraNa karatA hai / taba vaha alpa nahIM kahalA sakate / sAvadha Arya nAmake zrAvakoMmeM parilakSita hotA hai ki vaha zrAvaka dharmakA vivecana sabase pahale hameM gautama svAmI saMkalpI hiMsAkA janma bharake lie nava koTAse parityAgakara detA ke pratikramaNasUtrameM milatA hai-isase yaha patA calatA hai-vaha irAdatana asa jIvoMkI hiMmA nahIM karatA aura dhyartha hai ki pracalita zrAvakadharma kucha hera-pherake sAthama akSuNNa sthAvara jIvoMkA bhI vadha nahIM karatA hai-jaba taka vastrAdika rUpase calA A rahA hai-vaha saMhananake anukUla bhI haiMkA tyAga nahIM hotA hai taba taka vaha zrAvaka-dharma yA sasaMga digambara darzanake anusAra zrAvakake AcAra-vicAra 12 prata sAgAra yA vikala prAcAravAna yA dazavatI hotA hai yA 11 pratimA ityAdika rUpase kucha nAmoMke hera-pherase jyoM kA asaMyamI kisI bhI jIvakI hiMsA nahIM karanekA pakSa pratyeka tyoM batalAyA gayA hai-zrApakake mUladharmameM ahiMsAkA prAzaya zrAvakako hotA hai kintu saMkalpI yA irAdatana hiMsA aura jyoM tyoM ke rUpameM akSuNNa banA huA hai svAmI samantabhadrakA vyartha sthAvara hiMsAko chor3akara zeSa himAse baha caryAya baca zrAvakAcAra jo vi.kIlagabhaga dUsarI tIsarI zatAbdIke prAraMbha nahIM pAtA / yadyapi usase vaha baca / / bhI cAhatA hai aura kI racanA hai bejor3a graMtha haiM-vaha apanI zAnI nahIM rakhatA haibacaneke lie yathA zakya prayatna bhI karatA hai kisI bhI yadyapatrAzayameM zaMSa zrAvakAcArabhI usI prAzayake anukUla haiMprANIko duHkha dene yA saMtAne jaisA pariNAma vaha nahIM karatA: koI bhI zrAvakAcAra ahisAcAra aura samyagjJAnake viruddha kintu prArambha sabhArambhameM hone vAlI anivArya hiMsAse vaha nahIM hai| phira bhI kathanakI dRSTise jo maulikatA, prauDhatA baca bhI nahIM pAtA / usake to jainadharmakI hI pakSa hotI hai gambhIratA ratnakaNDameM jhalakatI hai| vaha anya zrAvakAcAroMmeM isIse vaha pAkSika zrAvaka kahalAtA hai / parantu naiSThika lakSita nahIM hotI, phira bhI unameM carcita viSaya apanI-apanI zrAvaka apanI niSThAmeM surada rahatA hai aura vratoMkA niSThA vizeSatAoM ke kAraNa maulika rUpameM mAnanA anucita nahIM hai| pUrvaka anuSThAna karatA hai-unakA nirdoSa pAlana karatA huA ve apana daza kAlakI apekSAsa va apane deza kAlakI apekSAse zrAvakAcAra para vizada prakAza apanA jIvana yApana karatA hai vaha naiSThika zrAvaka yA alpa DAlataM hI haiN| isase spaSTa hai ki AcAra-vicArase zuddha sAvadha mArya bhI vahA jAtA hai| Aryako zrAvaka kahA jAtA ha-yaha AcAra-vicAra kisI na kisI kSetrameM avazya anAdikAlase akSuNNa banA huA hai Arya zrAvaka dhArmika vicArake adhIna yA anusAra gRhastha seki sarya-cAMda anAdise pAye jAte haiM bhale hI ve kahIM bhAcaraNako ahiMsAmaya banAnekA prayatna karatA hai-vicAra aprakaTa bhI rheN| kA sudhAra g2alata vizvAsake haTAnese hotA hai-jo padArtha DhAI hajAra varSake vIcameM bhI zrAvaka dharmakA prabhAva kara jaise avasthita hai usa se mAna lene para vaha nirastAgraha vicAroM aura darAcArako coTa pahu~cAtA rhaa| aba bhI vaha samyagdRSTise yukta honeke kAraNa apane vicArako sudhAra letA / sudhAra latA jItA jAgatA kisI na kisI uttama rUpameM hama logoMke Ti hai taba samyajJAnI yA sudhAraka kahA jAtA hai| gata ho rahA hai-yadi zvAvaka dharma na hotA to bhAratakI sabhyajo hiMsAmeM dharma mAnatA hai-usameM hitakI kalpanA karatA takI rakSA vAstavameM na hotI yaha zramaNoMke nigranthadharmakA hai aura sadoSa rAgIdveSI ajJAnIko bhAta (deva) mAnatA hai upAsaka dharma hai-ise zrAvaka dharma bhI kahate haiM
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI hIrAcandajI boharAkA namranivedana aura kucha zaMkAe~ (jugalakizora musvAra) [gata kirayAse Age] zrI boharAjIne kAnajIsvAmIke kucha bAkyoMkA bhI (AtmadhamaM varSa ke 4 the aMkase ) pramANarUpameM upasthita kiyA hai aura apane isa upasthitIkaraNakA yaha hetu diyA hai ki isase merI tathA mere samAna anya vidvAnoMkI dhAraNA kAnajIsvAmI ke sambandhameM ThIka sIra para ho skegii| maiMne ApakI preraNAko pAkara Apake dvArA uddhRta kAnajIsvAmIke vAkyoMko kaI bAra dhyAnase par3hA parantu kheda hai ki ve merI dhAraNAko badalane meM kucha bhI sahAyaka nahIM ho sake; pratyuta isake ve bhI prAyaH asaMgata aura prakRta-viSaya ke sAtha asambaddha jAna pdd'e| ina vAkyoM ko bhI zrImoharAjIle Dabala invarTeDa kAmAz2a -" ke bhItara rakkhA hai| aura vaisA karake yaha sUcita kiyA tathA vizvAsa dilAyA hai ki vaha kAnajIsvAmI una vAkyoMkA pUrA rUpa hai jo zrAtmapRSTha 141-142 para mudrita hue haiMusameM koI ghaTA-bar3hI nahIM kI gaI hai| parantu jA~canese yaha bhI vastusthiti anyathA pAI gaI, arthAt yaha mAlUma huA ki kAnajIsvAmI vAkyoMko bhI kucha kATa-chA~Ta kara rakkhA gayA hai-- kahIM 'to' zabdako nikAlA to kahIM 'bhI', 'DI' tathA 'aura' zabdoM kiyA, kahIM zabdoMko Age-pIche kiyA to kahIM kucha zabdoMko badala diyA, kahIM deza (-) ko haTAyA to kahIM use bar3hAyAH isa taraha eka peake uddharaNa meM 15-16 jagaha kATa-chA~Tako kama lagAI gaI ho sakatA hai ki kAra kA yaha kArya kAna svAmIkaM sAhityako kucha sudhAra kara rakhanekI dRSTise kiyA gayA ho; jaba ki vaisA karanekA lekhakako koI adhikAra nahIM thA kyoMki usase uddharaNakI prAmANikatAko bAdhA pahu~catI hai| kucha bhI ho, isa kATa-choTake cakkara meM par3a kara uddharaNakA antima vAkya sudhArakI jagaha ulaTA vikAragrasta ho gayA hai, jisakA uSTata rUpa isa prakAra hai "jIvako pApase khurAkara mAtra puNyameM nahIM lagA denA hai, kintu pApa aura puruSa donoMse rahita hAyakasvabhAva bata jAnA hai| isaliye puNya-pApa aura una donoMse rahita ,-- una sabakA svarUpa jAnanA cAhie / " hama vAkyase rekhAdi jAneke kAraNa boharAjIke dvArA uddhRta vAkya kitanA beDhaMgA bana gayA hai, ise batalAnekI z2arUrata nahIM rahatI / astuH aba meM kAnajI - svAmIke vAkyoM para eka naz2ara DAlatA huA yaha batalAnA cAhatA hU~ ki viSayake sAtha ve kahA~ taka saMgata hai aura kAma josvAmI kI aisI kaunasI naI evaM samIcIna-vicAradhArAko unake dvArA sAmane lAyA gayA hai jo ki vidvAnoMkI cArathAko unake sambandhameM badalaneke liye samartha ho ske| dharma; apanA prakRta viSaya jinazAsana athavA jainadharmake svarUpakA aura usameM yaha dekhanekA hai ki pUjA-dAna vatAdike zubha bhAvoMko athavA samyagdRSTike sarAgacAritrako vahAM dharmarUpase koI sthAna prApta hai yA ki nhiiN| zrI kundakunda aura svAmI samantabhada-jaise mahAna dhAcAyoM ke aise kyoM ko pramANa meM upasthita kiyA gayA thA jo sApha taura para pUjAdAna vratAdike bhAvoM evaM samyagdRSTike sarAgacAritrako 'dharma' pratipAdana kara rahe haiM, una para to zrI boharAjIne 1 nahIM DAlI athavA unheM yoM hI naz2arase ojhala kara diyA-aura kAmajIsvAmI aise vAkyoMkI uta karane baiThe haiM jinase unakI koI saphAI bhI nahIM hotI aura isase aisA mAlUma hotA hai ki Apa una mahAna AcAryoMka vAkyoM para kAnajI svAmIkaM vAkyoM ko binA kisI hetu hI mahatva denA cAhane haM / yaha zraddhA-bhaktikI ati hai aura aisI hI manike vaza kucha bhaktajana yahA~ taka kahane lage hai ki 'bhagavAn mahAbAraka bAda eka kAnIsvAmI hI dharmakI saccI dazanA karanevAle paidA hue hai, aisA sunA jAtA hai, mAluma nahIM yaha kahA~ taka ThIka hai / yadi ThIka hai to aise bhaktajana, uttaravartI kevaliyoM taliyoM tathA dUsare dhArI evaM bhASaliMgI mahAn AcAryoM kI avahelanA aparAdhI haiN| astu "jIvako pApase chur3A kara mAtra puNyameM nahIM lagA denA hai kiMtu pApa aura puNya ina donoMse rahita dharma una saba kA svarUpa jAnanA caahie|" jaba ki kAnajIsvAmI ukta lekhameM vaha nimna prakArale kAnajIsvAmIke jina vAkyoMko uddhRta kiyA gayA hai ve pAyA jAtA hai puNya pApa aura dharmake viveka sambandha rakhate haiN| unameM
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188] zranekAnta [ varSa 13 vahI eka rAga alApA gayA hai ki puNyakarma kisI prakAra dharma nahIM hotA, dharmakA sAdhana bhI nahIM, bandhana honese mola mArga meM usakA niSedha hai, puruSa aura pApa donoMse rahita hai vaha dharma hai / kAnajIsvAmIne eka vAkyameM vyavahArase puNyakA niSedha na karanekI bAta to kahadI; parantu use 'dharma' kahakara yA mAnakara nahIM diyA, aisI ekAMta dhAraNA samAI hai! jaba ki zrI kundakundAcArya, jinheM ve apanA zrArAdhya gurudeva batAte haiM, use dharma bhI pratipAdana karate haiM arthAt pUjAdAna-yatAdike vaise zubha bhAvoMko puNya aura dharma donoM nAmoMse ullekhita karate haiM, jisakA spaSTIkarayA pahale usameM kiyA jA cukA hai jisake virodha meM hI boharAjIke vicAraprastuta lekhakA avatAra huA hai aura jise unakI icchAnusAra anekAntakI gata kiraNa zmeM prakAzita kiyA jA cukA hai| vaha vAkya isa prakAra hai kahA jAya ki vaha jinazAsanakI hI pratipAdya vastu hai to phira kAnajIsvAmIke dvArA yaha kahanA kaise saMgata ho sakatA hai ki pUjA-dAna-yatAdike rUpameM zubhabhAva jainadharma nahIM hai jo ?donoM bAteM paraspara viruddha par3atI haiN| isake sivAya, kAnajI svAmIkA mokSamArgameM puNyakA niSedha batalAnA aura use dharmakA sAdhana bhI na mAnanA jainAgamoMke viruddha jAtA hai; kyoMki jainAgamoMmeM mokSake upAya zrathavA sAdhana rUpameM usakA vidhAna pAyA jAtA hai, jisake do namUne yahAM diye jAte haiM(1) asamatraM bhAvayato ratnatrayamasti karmabandho yaH / vipakSakRto'vazyaM mokSopAyo na bandhanopAyaH / / 211 - puruSArthasiddhaya pAya isameM zrI amRtacandrAcAryane batalAyA hai ki 'ratnatraya kI vikala rUpase (eka deza yA AMzika) zrArAdhanA karanevAle ke jo zubhabhAvajanya purAyakarmakA bandha hotA hai vaha mokI sAdhanAyeM sahAyaka honese mohopAya (momArga) ke rUpameM hI parigahina hai, bandhanopAyake rUpameM nahIM / ' "puzya baMdhana hai isaliye moSamArgameM usakA niSedha hai--yaha bAta ThIka hai; kintu vyavahArase bhI usakA niSedha karake pApamArga meM pravRtti kare to vaha pApa to kAlakUTa viSake samAna hai; akele pApa to naraka-nigodA yahA~ yaha prazna paidA hotA hai ki isa vAkya jaya viSayakA pratipAdana kiyA gayA hai vaha pratipAdya vastu kAnajI svAmIkI apanI nijI hai yA kisI anya matase lI gaI hai athavA jinazAsanakA bhaMga honese jaina camake antargata hai? yadi yaha kahA jAya ki vaha kAnajIsvAmI kI apanI nijI vastu hai to eka to usakA yahA~ vicArameM prastuta karanA asaMgata hai; kyoMki prastuta vicAra jinazAsanake viSaya sambandha rakhatA hai, na ki kAnajIsvAmIko kisI nijI mAnyatAse / dUsare, kAnajIsvAmIke savajJAdirUpa koI viziSTa jJAnI na honeme unake dvArA naraka-nigoda meM jAneke kI bAta bhI mAthameM kucha banatI nahIM-- nirAdhAra ThaharatI hai| tIsare, puNyarUpa vikArakArya isa taraha karane yogya hojAtA hai aura kAnajIsvAmIkA yaha kahanA hai ki 'vikArakA kArya karane yogya -aisA mAnane vAlA jIva vikArako nahIM haTA sakatA / " taba phira aise vikAra - kAryakA vidhAna kyoM jimmase kabhI chuTakArA na ho sake ? yaha unake viruddha eka naI zrApati khar3I hotI hai| yadi use zranyamako vastu batalAyA jAya to bhI yaha usakA prastutIkaraNa asaMgata hai; sAthahI jainadharma evaM jinazAsana se bAhya aisI vastuke pratipAdanakA una para Aropa AtA hai jise ve mithyA aura abhUtArthaM samajhate haiN'| aura yadi yaha zrI amRtacandrAcArya jaise parama AdhyAtmika vidvAn bhI jaya sampaSTike puNya-bandhaka zubhabhAvoMko moopAyake rUpameM mAnate tathA tipAdana karate haiM taba kAnajIsvAmIkA vaisA mAnane se inakAra karanA aura yaha pratipAdana karanA ki 'jo koI zubhabhAvamaya puNya karmako dharmakA sAdhana mAne usake bhI bhavana kama nahIM hoMge unakI AdhyAtmika ekAtatAkA yadi sUcaka samajhA jAya to zAyada kucha bhI anucita nahIM hogaa| (2) mokSa hetuH punardvaidhA nizcaya vyavahArataH / tatrAdyaH sAdhyarUpaH syAdvitIyastasya sAdhanam // 8 -tattvAnuzAsana hameM zrIrAmasenAcAryane yaha nirdiSTa kiyA hai ki molamArga do bhedoMmeM vibhakta haimArga do mero bhinna hai-eka niyamopamArga aura dUsarA vyavahAra-mAMsamArga nizcaya yoSamArga mAdhyarUpameM sthita hai aura 1 vyavahAra-mokSamArga usakA sAdhana hai| sAdhana sAdhyakA virodhI nahIM hotA, donoM meM parampara avinAbhAva-saMbaMdha rahatA hai aura isaliye ekako dUsarese alaga nahIM kiyA jA sakatA | aisI sthitameM nizcaya mokSamArga yadi jinazAsanakA caMga hai to vyavahAra-moSamArga bhI umIkA aMga hai, aura isalie jina zAsanakA yaha lakSaNa nahIM kiyA jA sakatA ki 'jo zuddhazrAtmA vaha jinazAsana hai' aura na yahI kahA jA sakatA ki 'pUjA-dAnavatAdi zubhabhAva jainadharma nahIM hai| aisA vibhAga
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa ] mahApurANa kAlakA aura kavi ThAkura (189 bhIra pratipAdana dRSTivikArako lie hue ekAntakA dyotaka hai| nimna gAthAse jAnA jAtA haikyoMki pavahAra-mokSamArgameM jisa samyakacAritrakA prahaNa hai asuhAdo vinivittI sahe pavittIya jANa caaritt| vaha azubhase nivRtti aura zubhameM pravRttiko lie hue prAyaH vada-samidi-guttirUvaM vyavahAraNayA dujiyamaNiyaM 45 ahiMsAdibratoM, IryAdi-samatiyoM aura samyagyoga-nigraha isa gAthAmeM spaSTa rUpase yaha bhI batalAyA gayA hai ki lacyA-guptiyoMke rUpameM hotA hai / jaisA ki dravyasaMgrahakI cAritrakA yaha svarUpa vyavahAranayakI dRSTile jinaMda bhagavAnana * isa samyaktvAritrako 'sarAgacAritra' bhI kahate haiM aura kahA hai| jaba jinendrakA kahA huA hai taba jinazAsanase use nizcayamokSamArgameM paragrahIta 'vItarAgacArikhakA umo alaga kaise kiyA jA sakatA hai ? ataH kAnajI svAmIke aise prakAra sAdhana hai jisa prakAra kAMTako kAMTese nikAlA jaataa| vacanoMko pramANameM uddhRta karanese kyA natIjA, jo jinaathavA viSako viSase mArA jAtA hai| parAgacAritrakA bhUmi zAsanako dRSTisa bAhya ekAntake poSaka haiM athavA anekAntAkAmeM pahuMce binA vItarAgacAritra taka koI pahu~ca bhI nahIM bhAsake rUpameM sthita haiM aura sAthahI kAnajIsvAmI para ghaTita sakatA / vItarAgacAritra yadi mokSakA mAsAta sAla hone vAle AropoMkI koI saphAI nahIM krte| (kramazaH) sarAgacAritra parampaga sAdhaka hai| jaisA ki dravyasaMgrahake TIkA- "strazuddhAtmAnubhUtirUpa-zuddhopayogalakSaNa-vItarAgacAritrakAra brahmadevake nimna vAkyase bhI prakaTa hai sya pAramparyeNa sAdhakaM sarAgacAritram / " mahApurANa-kalikA aura kavi ThAkura (paramAnanda jaina zAstrI) hindI jaina sAhityameM aneka kavi hue haiM / parantu abhI aneka kaviyoMke vijetA the| aura jinakA paTTAbhiSeka sammeda taka unakA eka mukammina paricayAtmaka koI itihAsa nahIM zikhara para suvarNa kalazoMse kiyA gayA thaa| inhIM prabhAcandra likhA jA sakA, jo kucha likhA gayA hai vaha bahuta kucha ke paTTadhara bha0 candrakIrti the inakA paTTAbhiSeka bhI sammeda apUrNa aura aneka sthUla bhUloMko liye hue hai| usameM kisane zikhara para hayA thA | aura unhIMke samasAmayika bha. hI hindI ke gadya-padya lekhaka vidvAnoM aura kaviyoM ke nAma vizAlakIrti the, jinakA kavine guru rUpase ullekhita kiyA chUTe hue haiN| jinake sambandhameM vidvAnoMko abhI koI jAna- -- kArI nahIM hai / Aja aise hI eka anya aura granthakArakA OM tatpahodayabhUdharejani muniH zrImatprabhenduvaMzI, paricaya nIce diyA jA rahA hai| AzA hai anveSaka vidvAna heyAdayavicAraNakacaturo devaagmaalNkRtau| anya vidvAna kaviyoMkA paricaya khoja kara prakAzameM lAnekA meyAmbhoja-divAkarAdivividha takkai ca cacuzcayo, prayatna kreNge| jainendrAdikalakSayApraNayane vakSo'nuyogeSu ca // 12 prastuta pranthakA nAma 'mahApurANa kalikA' vA 'upadeza- tyaktvA sAMsArikI bhUtiM kiMpAkaphalasalibhAm / ratna mAlA' hai jisake kartA kavi zAha ThAkura haiM jo mUlasaMgha cintAratnanibhA jainI dIvAM saMprApya tattvavit // 33 sarasvatigacchake bhaTTAraka prabhAcandra padmanandI, zubhacandra jina- zabdabrahmasaritpati smRtibAladuttIrya yo lIlayA, candra, prabhAcandra, candrakIrti aura vizAlakIrtike ziSya the| paTatarkAvagamArkakarkazagirA jisvAkhilAna-vAdinaH / inameMse bha0 jinacandrakA paTTAbhiSeka saM0 1907 meM dillImeM prAcyAM divijayI bhava va vibhujainapratiSThAM kRte, hunA thaa| ye bar3e prabhAvazAlI aura vidvAna the| inake dvArA zrIsammedagirI suvarNakalazaiH pahAbhiSekaH kRtaH 35 pratiSThita bhaneka mUrtiyAM saM0 1941, 1145 aura saMvat- zrImAbhAcandragaNIndrapaTTe bhhaarkshriimunicNdrkiirtiH| 1548 kI maujUda milatI haiN| unake paTTapara prabhAcandra prati- saMsnApito yo'vaninAthavRndaiH sammevanAmnIha girIda mUni // SThita hue the| jo SaTtarkameM nipuNa tathA karkaza vAggirAke dvArA -mUlasaMgha dvitIya pahAvalI bhAskara bhAga 1,ki. 3-4,
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 anekAnta / varSa 13 hai| vizAvakIrti nAmake kaI bhahAraka ho gaye haiN| unameMse ye pAlai paMca mahAvrataM samitiyoM paMcaiva guptitrayo, " kaunase vizAlakIrti haiM yaha jAnanA Avazyaka hai| andhakArane mUlaM mUlaguNA susAdhanaparo zrInemicandro jyo||" apanI prazastimeM vizAlakItike sAtha eka memacandra yatikA isa granthameM 27 saMghiyAM haiM, unameMse antima saMdhimeM bhI mAmollekha kiyA hai jo vizAlakIrtike ziSya jAna par3ate kavine apanI vaMza paricayAsmikA vistRta prazasti dI hai haiM unameM prathama ma0 vizAlakIrti ke haiM jinakA ullekha bhaTTA- jisameM varA paricayake sAtha-sAtha usa samayako paristhiti ska-zumacandrakI gurvAvalImeM .veM nambara para pAyA jAtA hai aura rAjyAdike samayakA ullekha karate hue tatkAlIna kucha aura jo asantakIrtike ziSya prakhyAtakI ke pada para pratiSThita nagaroMke nAmoMkA-AgarA, phatepura-gadagulera, ruhitAsagar3ha, hue the. vividyAdhIzvara aura bAdI the aura zubhakIrtike paTanA-hAjIpura, duDhAhara, avera,dI, ToDA, ajamera, dausA, guru the / mevati, vairATa, alavara, aura nAranaura AdikA-ullekha manobhAka pasanadI kiyA hai / ina nagaroMmeM adhikAMza nagara rAjapUtAnA (rAjake padRzvara the, aura jinake dvArA saM 0 meM pratidhita sthAna) meM pAye jAte haiN| ukta kalikA granthakA mahatva batalAte hue kavine 5vIM 26 mUrtiyoM jyeSTha sudi ekAdazIko ToMkameM prApta huI thI aura jinameMse adhikAMza mUrtiyoM para lekha bhI utkIrNita the| saMdhike zurUmeM nimna saMskRta padya diyA hai jisase pranthameM carcina kathAko-saTha zalAkA puruSoMkI purANa kathAnotIsare vizAlakIrti ve haiM jinakA ullekha nAgaurake ajJAnakA nAzaka, zubhArI aura pavitra udaghoSita kiyA hai| bhaTTArakoMko nAmAvalImeM diyA hayA hai aura jo dharmakIrtike paTTadhara the| jinakA pahAbhiSeka saM0 1601 meM huA thA x yA janmAbhavachedanirNayakarI, yA brahmabrahmazvarI, inameMse prathama do vizAlakIrti zAha ThAkurake guru rahe hoN| yA saMsAravibhAvabhAvanaparA, yA dharmakAmA prii| yA ye koI jude hI vizAlakIrti hoN| ajJAnADhatha dhvaMsinI zubhakarI, jheyAsadA pAvano. .: zAha ThAkurane mahApurANa kalikA nAmaka granthakI saMdhiyoM yA tesaTThipurANauttamakathA bhavyA sadA pAtu naH / / " granthameM jainiyoM ke prathama tIrthaMkara RSabha devakA to mAMgoMmeM jo saMskRta padya diye hue hai, unase kaI pathoM meM vizAla pAMga paricaya diyA huA hai, usameM unake jyeSTha putra bharata, kIrti, aura eka pacameM nemicandrakA Adara pUrvaka smaraNa kiyA hai| jaisA ki 23vIM saidhike 2 prArambhika padyoMse spaSTa hai : jinake nAmase isa dezakA nAma bhAratavarSa par3A hai, unakA aura unake senApati jayakumAra aura unakI dharmapatnI sulokalyANaM kortiloke jasubhavatijage maMDalAcAryapaTTe, canA tathA bharatake laghubhrAtA bAhubalIke sAtha hone vAlI naMdyAmnAye sugacche subhagazrutamate bhaartiikaarmuurt| yuddha-ghaTanA aura umameM vijaya lAbhake anantara dIkSA lekara mAnyo zrImalasaMghe prabhavatu bhuvano sAra sauravyAdhikArI, kaThora tapazcaryA karanekA sundara kathAnaka diyA huA hai| so'yaM me vaizyavaMze Thakuraguruyate kIrtinAmA vishaalo||" kintu avaziSTa teIsa tIrthakaroM, cakravartivoM, nArAyaNoM, "paTTa zrI bhuvinAdhikAri bhuvano kIrtivizAlAyate, balabhadroM aura pratinArAyaNoM unake nagara grAma, mAtA pitA, rAjya kAla aura tapazcaraNAdikA bhI saMkSipta paricaya aMkita tasyAmnAyamahItale sudinI cAritraDAmaNe / kiyA gayA hai| sambhava hai isa pranthameM puSpadanta kavike mahAtasya zrIvanabhasinastribhuvana prakhyAtakIrterabhUt / purANase kucha kathAnaka liyA gayA ho, donoM granthoMke milAna / ziSyo'nekaguNAlayaH samayamadhyAnA pragAsAgara / karane para yaha jAnA jA skegaa| / vAdIndraH paravAdi-vAraNagaNa-prAgalbha-vidrAviNaH kavi ThAkura zAhane pranthake antameM apane vaMzakA paricaya siMhaH zrImati maveti viditastravicavicAspadam // dete hue likhA hai ki unakI jAti khaMDelavAla aura gotra vizAlakIrtiH ................ ................... // luhAdiyA thA, yaha paMza rAjyamAnya rahA hai zAha ThAkara sIhA -zubhacandra gurvAvalI ke praputra aura sAhU khetAke putra the jo deva-zAstra-guruke bhakta 4.viDayana aiTikvarI meM prakAzita nandisaMghake prAcAryoM aura vidyA vinodI the| unakA vidvAnoMse vizeSa prema thA, ko nAmAvalI (zeSa TAiTiva pRSTha 3 para)
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ (1 .kA zeSAMza) saMgIta, zAstra, chanda, alaMkAra mAdimeM nipuNa the aura kiyA hai jo paramavaMzake the| pratyarAja nAmake eka vidvAna kavitA karane meM unheM.mAnanda mAtA thaa| unakI patnI pati kaI pranthoMke kartA bhI hue hai kyA yahI hai yA inase mila aura zrAvakoMkA poSaNa karane meM sAvadhAna thii| pAcaka jama yaha anveSaNIya hai| usakI kItikA guNa gAna kiyA karate the / usale do putra zAha ThAkurane apane isa granthako saMvat 1910 meM rAjA utpabAe the, govindadAsa aura dharmadAsa / unake bhI putrA mAnasiMha, jo usa samaya bhAmera (jayapura) ke shaaskye| aura dika the, isa taraha zAha ThAkurakA parivAra eka sampasa pari. cakattAzake humAyUM ke putra akabara bAdazAha ke zAsana kAla meM vAra thaa| inameM dharmadAsa vizeSa dharmaza aura sampUrNa kuTumba banAkara samApta kiyA thaa| kavikI banAI huI anya kyA ke bhArakA vahana karane vAlA vinayI aura guru bhakta thaa| racanAeM haiM, yaha kucha jJAta nahIM huA / pranthakI antima karine prazastimeM khairAja nAmake eka vyaktikA bhI ullekha prazasti agale aMkoM dI jaavegii| vIrasevAmandirake surucipUrNa prakAzana (1) purAtana-jainavAkya-sUcI-pratake prAcIna 64 mUbanAnyoMkI padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAvipranyoMmeM uddhRta dUsare paDokI bhI anukramaNI lagI huI hai / saba milAkara 25356 padya-vAkyoMkI sUcI / saMyojaka aura sampAdaka mukhtAra zrIjugalakizorajI kI gaveSaNApUrNa mahatvakI 70 pRSThako prastAvanAse prasaMkRta, DA. kAlIdAsa nAgara ema. e,DI. liT ke prAthana (Foreword) aura DA. e. ena. / upAdhyAya ema. e.DI.liTa kI bhUmikA (Introduction) se bhUSita hai, zodha-khojake vidvAnoM ke liye pratISa upayogI, bar3A sAija, sajilda (jisakI prastAvanAdikA mUlya alagase pAMca rupaye hai) (2) prApta-parIkSA-zrIvidyAnandAcAryako svopajJa saTIka apUrvakRti,prAmoMkI parIkSA dvArA Izvara-viSayake sudara sarasa aura sajIva vivecanako lie hue, nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajI ke hindI anuvAda tathA prastAvanAdise bukka, sajilda / (3) nyAyadIpikA-nyAya-vidyAkI sundara pothI, bhyApAcArya paM.darabArIlAlajIke saMskRtaTippaNa, hindI anuvAda, vistRta prastAvanA aura aneka upayogI pariziSToMse alaMkRta, sajilda / .. (4) svayambhUstAtra-samantabhadrabhAratIkA apUrva grantha, mukhtAra zrIjugalakizorajIke viziSTa hindI anuvAda pandapari caya, samantabhadra-paricaya aura bhaktiyoga, jJAnayoga tathA karmayogakA vizleSaNa karatI huI mahatvakI gaveSaNApUrNa 106 pRSThakI prastAvanAse sushobhit| ... (4) stutividyA-svAmI samantabhadrakI anokhI kRti, pApoMke jItanekI kalA, saTIka, sAnuvAda aura zrIjugalakizora mukhtArakI mahatvakI prastAvanAdise alaMkRta sundara jild-shit| .. (6) adhyAtmakamalamArtaNDa-paMcAdhyAyIkAra kavi rAjamallakI sundara prAdhyAtmika racanA, hindIanuvAda-sahita aura mukhtAra zrIjugalakizorakI khojapUrNa 78 pRSThakI vistRta prastAvanAse bhUSita / (7) yuktyanuzAsana-tattvajJAnase paripUrNa samantabhadrakI asAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka hindI anuvAda nahIM humA thA / mukhtArazrIke viziSTa hindI anuvAda aura prastAvanAdise alaMkRta, sajilda / " ) () zrIpurapArzvanAthastotra-AcArya vidyAnandaracita, mahatvakI stuti, hindI anuvAdAdi shit| .. ) (8) zAsanacastrizikA-(tIrthaparicaya)-muni madanakIrtikI 13 vIM zatAbdIkI sundara racanA, hindI anuvAdAdi-sahita / vyavasthApaka 'vIrasevAmandira-granthamAlA' vIrasevAmandira,1 dariyAgaMja, dehalI
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 anekAntake saMrakSaka aura sahAyaka 101) bA0 zAntinAthajI kalakattA 101) bAH nirmalakumArajI kalakattA 101) bA0 motIlAla makkhanalAlajI, kalakattA 101) bA0 badrIprasAdajI sarAvagI, 101) bA0 kAzInAtha gaM. 101) bA0 gopIcanda rUpacandajI 101) bA0. dhanaMjayakumArajI 101) bA0 jItamalajI jaina 101) bA0 ciraMjIlAlajI sarAvagI " 101) bA0 ratanalAla cAMdamalajI jaina, rA~cI 101) lA0] mahAvIraprasAdajI ThekedAra, dehalI 101) lA0] ratanalAlajI mAdIpuriyA, dehalI 101) zrI phatahapura jaina samAja, kalakattA 102) guptasahAyaka, sadara bAjAra, meraTha 101) zrI zIlamAlAdevI dharmapatnI DhA0zrIcandrajI, eTA 101) lA0 makkhanalAla motIlAlajI ThekedAra, dehalI 101) bA0 phUlacanda ratanalAlajI jaina, kalakattA 101) bA0 surendranAtha narendranAthajI jaina, kalakattA 101) bA0 vaMzIdhara jugalakizorajI jaina, kalakattA 101) bA0 badrIdAsa AtmArAmajI sarAvagI, paTanA 101) lA0 udayarAma jinezvaradAsajI sahAranapura 101) bA0 mahAvIraprasAdajI eDavokTa, hisAra 101) lA0 balavantasiMhajI, hAMsI ji0 hisAra 151) saMTha jokhImabaijanAtha sarAvagI, kalakattA 101 bAbU jinendrakumAra jaina, sahAranapura 109) vaidyarAja kanhaiyAlAlajI cada auSadhAlaya, kAnapura, saMrakSaka 1500 ) bA0 nandalAlajI sarAvagI, kalakattA 251) bA0 choTelAlajI jaina sarAvagI 251) bA0 sohanalAlajI jaina lamecU 251) lA0 gulajArImala RSabhadAsajI 51) zra0 RSabhacanda (B. R. C. jaina 251) bA0 dInAnAthajI sarAvagI 251) bA0 ratanalAlajI jhAMjharI 251) bA0 baldevadAsajI jaina sarAvagI 251) seTha grajarAjajI gaMgavAla 251) seTha suAlAlajI jaina 251) bA0 : mizrIlAla dharmacandajI. 39 251) seTha, mAMgIlAlajI. 251) seTha zAntiprasAdajI jaina 251) bA0 vizanadayAla rAmajIvanajI, puraliyA 251) lA0 kapUracanda dhUpacandajI jaina, kAnapura 251) bA0 jinendrakizorajI jaina jauharI, dehalI 251) lA rAjakRSNa premacandajI jaina, dehalI 251) bA0 manoharalAla nanheMmalajI, dehalI 251) lA0 trilokacandajI, sahAranapura 251) seTha chadAmIlAlajI jaina, phIrojAbAda 251) lA0 raghuvIra siMhajI, jainAvAca kampanI, dehalI 251) rAmabahAdura seTha harakhacandajI jaina, rAMcI 251) meTha vavIcandajI gaMgavAla, jayapura sahAyaka * 101) bA0 rAjendrakumArajI jaina, nyU dehalI 101) lA0 parasAdIlAla bhagavAnadAsajI pATacI, dehalI 101) bA0 lAlacandajI bo0 seThI, ujjaina 101) bA0 ghanazyAmadAsa banArasIdAsajI, kalakattA 101) mA0 lAlacandajI jaina sarAvagI 19 11 .?" "" H 19 " Regd. No. D. 211 99 " "1 " ". 101) lA0 prakAzacanda va zIlacandajI jauharI, dekhlI 101 ) lA0 ratanalAla jI kAlakA vAle, dehalI adhiSThAtA 'vIra sevAmandira' sarasAvA, ji0 sahAranapura prakAzaka- paramAnandajI bAstrI di0 jaina jJAnamaMdira rehalI / mudraka-rUpa-thAyI priMTiMga hAUsa 21, dariyAgaMja, dehalI
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAnta disambara 1954 sampAdaka-maNDala jugalakizora mukhtAra choTelAla jaina jayabhagavAna jaina eDavokeTa paramAnanda zAstrI viSaya-sUcI 1 samanbhadrabhAratI ( devAgama )... .. [yugavAra 147 2 apabhraMzabhASAkA jambUsvAmI cariu aura mahAkavi vIra [ paramAnanda jaina zAstrI 146 3 bharatakI rAjadhAnImeM jayadhavala mahAdhavala grantharAjoMkA ApUrva svAgata- ... ... [paramAnanda jaina 158 / 4 ropar3akI khudAI meM mahatvapUrNa aitihAsika vastuoMkI upalabdhi ... ... 5 atizaya kSetra bajurAhA- ... [paramAnanda jaina 160 6 zrI hIrAcandajI boharAkA namranivedana aura - kucha zaMkA- ... ... [jugalakizora mukhtAra 162 7 pUjArAga samAja nA. jaininayoga kina ? (kavitA)-[ ... ... [sva. paM0 RSabhadAsajI 15 // anemameemeone anekAnta varSa 13 kiraNa 6
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ mukhtAra zrI jugalakizorajIkI 78vIM varSagA~Tha prIti-bhojake sAtha sampanna jaina samAjake suprasiddha aitihAmika vidvAna aura sabase purAne sAhitya-tapasvI prAcArya zrI jugalakizora jI mukhtAra kI Ayuke 77 varSa pUre hojAne para gata maMgazira sudI ekAdazI saMvat 2011, tA. 6 disambara san 1954 ko unakI 78vIM varSagAMTha di. jaina lAlamandira-sthita vIrasavAmandirameM sAnanda manAI gaI, jisameM prItibhojako bhI sundara prAyojana kiyA gayA thaa| prItibhojake liye dehalIke prAyaH sabhI gaNyamAna jaina bandhuoMko Amantrita kiyA gayA thA, jinameMse adhikAMza bandhuSoMne make sAtha bhojameM bhAga liyaa| aneka sajjana phUloMko sundara mAlAeM lekara pAe the aura unheM mukhtArazrI ke gale meM DAlakara unhoMne unake zatAyu honekI kAmanA kI thii| isa avasarapara mukhtAradhI ne apane liye surakSita rakhe hue dehalI klaoNtha milakaM zeyarsameM se 30 zeyara apane tIno bhatIjoM-DA0 zrIcanda bA. rikhabacanda aura bA. pradyumnakumArako aura 50 zayarsa bahana jayavantIko diye / aura isa taraha apane vartamAna parigraha se tIna hajArase uparake parigrahako kama kiyA / sAtha hI, 40) rupaye nimna prakArasa patrAdikAMko pradAna kiye 5) zrI digambara jaina lAlamandira, 11) aMgrejI jainagajaTa, 11) anakAnta, 5) ahiMsAvANI aura vaoNisa aAfa ahiMsA, 2) ahisA (jayapura), 2) jainamitra, 2) jainasandeza, 2) pahiyoMki aspatAla ko / -paramAnanda jaina AcAryazrI kA dIkSAdivasa zrAcArya zrI namisAgarajIkA 30vAM dIkSA samAroha jaina kAleja bar3auta ( menTha ) kI pArasa sAnanda sampanna hogyaa| prAcArya namisAgara jI cirajIvI hoM yahI hamArI hArdika kAmanA hai / samAdhitantra aura iSTopadeza / vIra sevAmandirase prakAzita jisa 'samAdhitantra' granthake liye janatA aseMsa lAlAyita thI vaha grantha iSTopadezake sAtha isI sitambara mahInemeM prakAzita ho cukA hai / AcArya pUjyapAdakI ye donoM hI AdhyAtmika kRtiyA~ atyanta mahatvapUrNa haiM / donoM grantha saskRta TIkAoM aura paM0 paramAnandajI zAstrIke hindI anuvAda tathA mukhtAra jugalakizorajIko khojapUrNa prastAvanAke sAtha prakAzita ho cukA hai / adhyAtma premiyoM aura svAdhyAya premiyoM ke liye yaha grantha paThanIya hai| 350 pejakI sajinda pratikA mUlya 3) rupayA hai| duHkhada viyoga !! yaha likhate hue anyanta dugva hotA hai ki lAlA jugalakizora jI pharma dhUmImaladharmadAsa jI kAgajI cAvar3I bAjAra ke jyeSThabhrAtA darogAmala jI kA nA0 18 disambara ko savere binA kisI khAsa bImArI ke svargavAsa hogyaa| yadyapi unake dimAgameM kucha arsese kharAbI thI parantu ve bahuta hI milanamAra the| aura sabase prati unakA premabhAva thaa| ve apane pIche acchA parivAra chor3a gae haiN| anekAnta parivArakI hArdika bhAvanA hai ki divaMgata AtmA paralokameM sukha-zAnti prApta kare aura kuTumbIjanoMko iSTaviyoga janya duHkha sahanekI zakri evaM sAmarthya prApta ho| -paramAnanda jaina
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahama vizva tatva-prakAza vArSika mUlya 6) eka kiraNa kA mUlya ) patta nItivirodhasIlokavyavahAravartakasamyak / paramAgamasyabIja bhuvanekagurjayatyanekAnta // varSa 13 / vArasevAmandira,C/di. jaina lAlamandira, cA~danI cauka, dehalI disambara kiraNa6 / pauSa, bIra ni0 saMvat 2481, vi0 saMvata 2011 1654 samantabhadra-bhAratI devAgama hetoradvaita-siddhizcedvaitaM syAtu-sAdhyayo / hetunA cedvinA siddhidvaitaM vAGmAvato na kim // 26 // (isake sivAya yaha prazna paidA hotA hai ki avatakI siddhi kimI hetuse kI jAtI hai yA vinA kisI hetuke 'vacanamAnase ho ? uttarameM) yadi yaha kahA jAya ki advaitako siddhi hetuse kI jAto hai to hetu (sAdhana) aura mAdhya doko mAnyatA honese dvaitApatti bar3I hotI hai-parvathA advatakA ekAMta nahIM rahatA-aura yadi binA kisI dekhake hI siddhi kahI jAtI hai to kyA vacanamAtrase dvaitApatti nahIM hotI?-sAdhya paddhata aura vacana, jisake dvArA sAdhyakI middhiko ghoSita kiyA jAtA hai, donoMke astibase advatatA sthira nahIM rahatI / aura yaha bAta to banatI hI nahIM ki jisakA svayaM astitva na ho usake dvArA kisI dUsareke astitvako siddha kiyA jAya athavA usakI siddhikI ghoSaNA kI jAya / ataH ata ekAMtakI kisI taraha bhI siddhi nahIM banatI, vaha kalpanAmAtra hI raha jAtA hai| advaitaM na vinA dvaitAdaheturiva hetunA / saMjJinaH pratiSedho na pratiSecyAhate kvacit // 27 // (eka bAta aura bhI batalA denekI hai aura vaha yaha ki) dvaitake vinA-advaita usI prakAra nahIM hotA jisa prakAra ki hetuke vinA ahetu nahIM hotA; kyoMki kahIM bhI saMjJokA-jAmavAlekA-pratiSedha pratiSedhyake vinAjisakA niSedha kiyA jAya usake astitva-vinA nahIM bntaa| na zabda eka saMjJI hai aura isaliye usake niSedharUpa jo pravata zabda hai vaha itake astitvakI mAnyatA-vinA nahIM bntaa|'prkaar prata ekAMtakA pakSa lenevAle brahmAdvaita, saMvedanAdvaita aura zabdAta jaise mata sadoSa evaM bAdhita Thaharate haiN| pRthaktvaikAnta-pakSe'pi pRthaktvAdapRktu tau| pRthaktve na pRthaktvaM syAdanekasyo yasau guNaH // 28 // "pata ekAMtameM doSa dekhakara) yadi pRthakapanakA ekAMta pakSa liyA jAya-yaha mAnA jAya ki vastutatva para sarese sarvathA bhita hai to isameM bhI doSa mAtA he aura prazna paidA hotA hai ki pRthakva guNase dravya aura
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ mukhtAra zrI jugalakizorajIkI 78vIM varSagA~Tha prIti-bhojake sAtha sampanna jaina samAjake suprasiddha aitihAmika vidvAna aura sabase purAne sAhitya-tapasvI prAcArya zrI jugalakizora jI mukhtAra kI zrAyuke 77 varSa pUre hojAne para gata maMgazira sudI ekAdazI saMvata 2011, tA0 6 disambara san 1954 ko unakI 78vIM varSagAMTha di jaina lAlamandira-sthita vIrasaMvAmandirameM sAnanda manAI gaI, jisameM prItibhojako bhI sundara prAyojana kiyA gayA thaa| prItibhojake liye dehalIke prAyaH sabhI gaNyamAna jaina bandhuoMko zrAmantrita kiyA gayA thA, jinameMse adhikAMza bandhuoMne make mAtha bhojameM bhAga liyaa| anaka sajjana phUloMko sundara mAlAeM lekara Ae the aura unheM mukhtArazrI ke gale meM DAlakara unhoMne unake zatAyu honekI kAmanA kI thii| isa avasarapara mukhtArazrI ne apane liye surakSita rakhe hue dehalI klaoNtha milaka zeyarsameM se 30 zeyara apane tIno bhatAjAM-DA0 zrIcanda bA0 rikhabacanda aura bA0 pradyumnakumArako aura 10 zayarsa bahana jayavantIko diye| aura isa taraha apane vartamAna parigrahAM se tIna hajArase Uparake parigrahako kama kiyaa| sAtha hI, 40) rupaye nimna prakArasa patrAdikAko pradAna kiye - 5) zrI digambara jaina lAlamandira, 11) aMgrejI jainagajaTa, 11) anakAnta, 5) ahisAvANI aura vaoNisa Afa himA. 2) ahimA (jayapura), 2) jainamitra, 2) jainasandeza, 2) pakSiyoMka aspatAla ko / -paramAnanda jaina AcAryazrI kA dIkSAdivasa prAcArya zrI namimAgarajIkA 30vAM dIkSA samAroha jaina kAleja baDauta (meraTha) kI orasa sAnanda sampanna hogyaa| prAcArya namisAgara jI cirajIvI hoM yahI hamArI hArdika kAmanA hai / samAdhitantra aura iSTopadeza vIrasevAmandirase prakAzita jisa 'samAdhitantra' granthake liye janatA aseMse lAlAyita thI vaha grantha iSTopadezake sAtha isI sitambara mahInemeM prakAzita ho cukA hai / AcArya pUjyapAdakI ye donoM hI AdhyAtmika kRtiyA~ atyanta mahattvapUrNa haiN| donoM grantha saskRta TIkAoM aura paM0 paramAnandajI zAstrIke hindI anuvAda tathA mukhtAra jugalakizorajIko khojapUrNa prastAvanAke sAtha prakAzita ho cukA hai| adhyAtma premiyoM aura svAdhyAya premiyoMke liye yaha grantha paThanIya hai| 350 pejakI sajinda pratikA mUlya 3) rupayA hai| duHkhada viyoga !! yaha limbane hue anyanta duHstra honA hai ki lAlA jugalakizora jI pharma dhUmImaladharmadAsa jI kAgajI cAvaDI bAjAra ke jyeSThabhrAtA dagegAmala jI kA nA0 18 disambara ko mavara binA kimI gvAma bImArI ke svargavAsa hogayA / yadyapi unaka dimAgameM kucha arsesa gbarAbI thI parantu va bahuta hI milanasAra the| aura sabase prati unakA premabhAva thaa| ve apane pIche acchA parivAra chor3a gae haiN| anekAnta parivArakI hArdika bhAvanA hai ki divaMgata AtmA paralokameM sukha-zAnti prApta kare aura kuTumbIjanoMko ipTaviyoga janya duHkha sahanekI ki evaM sAmarthya prApta ho| -paramAnanda jaina
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ vArSika mUlya 6) varSa 13 kiraNa 6 OM arhama na ka vizva tatva-prakAzaka | nItivirodhadhvaMsI lokavyavahAravartakaH samyak / paramAgamasya bIjaM bhuvanaikagururjayatyanekAnta ! vAramevAmandira, C/o di0 jaina lAlamandira, cA~danI cauka, dehalI paupa, bIra ni0 saMvat 2451 vi0 saMvat 2011 eka kiraNa kA mUlya II) disambara 1654 samantabhadra-bhAratI devAgama hetoradvaita-siddhizceddvaitaM syAddha etu-sAdhyayoH / hetunA cedvinA siddhidvaitaM vAGmAtrato na kim ||26|| ' (isake fare yaha prazna paidA honA hai ki itakI siddhi kisI hetuse kI jAtI hai yA vinA kisI hetuke 'vacanamAtrase hI ? uttarameM) yadi yaha kahA jAya ki advaitakI siddhi hetuse kI jAnI hai to hetu (sAdhana ) aura mAdhyadoko mAnyatA honese dvainApati khar3I hotI hai-parvathA zratakA ekAMta nahIM rahatA aura yadi binA kisI hetu hI siddhi kahI jAtI hai to kyA vavanamAtra se dvaitApatti nahIM hotI ?-- sAdhya zraddhata aura vacana, jisake dvArA rathata kiyA jAtA hai, donoMke astimbase zraddhatatA sthira nahIM rhtii| aura yaha bAta to banatI hI nahIM ki jisakA svayaM astitva na ho usake dvArA kimo dUsareke anivako siddha kiyA jAya athavA usakI siddhikI ghoSaNA kI jAya / zrataH zrata ekAMtakI kisI taraha bhI minddhi nahIM banato, vaha kalpanAmAtra hI raha jAtA hai / " zradvaitaM na vinA dvaitAdaheturiva hetunA / saMjJinaH pratiSedho na pratiSedhyAhate kvacit ||27|| ' (eka bAta aura bhI batalA denekI hai aura vaha yaha ki dvaita ke vinA advaita usI prakAra nahIM hotA jisa prakAra ki hetuke vinA hetu nahIM hotA; kyoMki kahIM bhI saMjJIkA - nAmavAlekA-pratiSedha pratiSedhya ke vinAjisakA niSedha kiyA jAya usake astitva-vinA nahIM banatA / dvata zabda eka saMjJI hai aura isaliye usake niSedharUpa jo zabda hai vaha itake astitvako mAnyatA- vinA nahIM banatA / '-- [isa prakAra adbhuta ekAMtakA pakSa lenevAle brahmAda eta, saMvedanAdva eta aura zabdAta jaise mata sadoSa evaM bAdhita Thaharate haiM / ] pRthaktva kAnta-pakSe'pi pRthaktvAdapRktu tau / pRthaktve na pRthaktvaM syAdanekasyo hAsau guNaH // 28 // ' (ata ekAMta meM doSa dekhakara) yadi pRthakapanakA ekala pakSa liyA jAya-- yaha mAnA jAya ki vastutasva eka dUsarese sarvathA bhinna hai to isameM bhI doSa bhAtA hai aura prazna paidA hotA hai ki pRthaktva guNase dravya aura
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNa pRthaka haiM, yA apRthaka ? yadi aprathaka haiM taba to pRthaktvakA ekAMta hI na rahA- vaha bAdhita ho gayA / aura yadi prathaka hai to pRthaktva nAmakA koI guNa ho nahIM banatA (jise vaizeSikoMne guNoMkI 24 saMkhyAmeM alaga ginAyA hai ) kyoMki vaha eka hote hue bhI anekoM meM sthita mAnA gayA hai aura isase usakI koI pRthaggati nahIM haipRthak rUpameM usakI sthiti na to dRSTa hai aura na svIkRta hai ataH pRthak kahane para usakA prabhAva hI kahanA hogA / ' [ yaha kArikA vaizeSikoM tathA naiyAyikoM ke pRthaktvaikAMta pakSako lakSya karake kahI gaI hai, jo kramazaH 6 tathA 16 padArtha mAnate haiM aura unheM sarvathA eka dUsarese pRthak batalAte haiN| agalI kArikAmeM kSaNikAntavAdI bauddhoMke pRthaktvakAMta / saMtAnaH samudAyazca sAdharmyazca niraMkuzaH / pretya bhAvazca tatsarvaM na syAdekatva - nindave // 26 // 'yadi ekatvakA sarvathA lopa kiyA jAya - pAmAmya, mAdRzya, tAdAtmya athavA sabhI paryAyoMmeM rahane vAle dravyatvako na mAnA jAya to jo saMtAna, samudAya aura sAdharmma tathA pretyabhAva ( mara kara paralokagamana ) niraMkuza hai - nibaMdha rUpase mAnA jAtA hai-vaha sa nahIM banatA - prarthAt kramabhAvI paryAyoM meM jo uttarottara pariNAma pravAharUpa anvaya hai vaha ghaTita nahIM hotA, rUpa-rasAdi jaise sahabhAvI dharmoMmeM jo yugapat utpAda-vyayako liye hue ekatra avasthAnarUpa samudAya hai vaha bhI nahIM banatA, sahadharmiyoM meM samAna pariNAmako jo ekatA hai vaha bhI nahIM banatI aura na marakara paralokameM jAnA athavA eka ho jIvakA dUsarAbhava yA zarIra dhAraNa karanA hI banatA hai| isI taraha bAla-yuvA-vRddhAdi avasthAoM meM eka ho jIvakA rahanA nahIM banatA aura (cakAra se) pratyAbhijJAna jaise sAdRzya tathA ekatvake joDharUpa jJAna bhI nahIM banate / ' sadAtmanA ca bhinnaM cejjJAna jJeyAd dvidhA'pyasat / jJAnA'bhAve kathaM jJeyaM vahirantazca te dviSAm ||30|| ' (isI taraha) jJAnako (jo ki apane caitanyarUpase zeya- prameyase pRthaka hai) yadi satsvarUpase bhI jJeyase pRthak mAnA jAya - astitvahIna svIkAra kiyA jAya - to jJAna aura jJeya donoMkA ho abhAva ThaharatA hai - jJAnakA abhAva to usake astitva-vihIna honese ho gayA aura zeyakA abhAva - jJAnAbhAvake kAraNa bana gayA; kyoMki jJAnakA jo viSaya ho use hI jJeya kahate haiM - jJAnake abhAva meM bAhya tathA aMtaraMga kisI bhI jJeyakA astitva ( he vIra jina !) Apase dveSa rakhanevAloMke yahA~ -- sarvathA pRthaktvaikAMtavAdI vaizeSakAdikoM ke manameM-- kaise bana sakatA hai ? --unake matameM usakI koI bhI samIcIna vyavasthA nahIM bana sakatI / sAmAnyA'rthA giro'nyeSAM vizeSo nA'bhilapyate / sAmAnyA'pAvatasteSAM mRSaiva sakalA giraH // 31 // 'dUsaroM ke yahA~ - bauddhoM matameM - vacana sAmAnyArthaka haiM; kyoMki unake dvArA (unakI mAnyatAnusAra) vizeSakA - yAthAtmyarUpa svalakSaNakA - kathana nahIM banatA hai / ( vacanoM ke mAtra sAmAnyArthaka hone se ve koI vastu - nahIM rahate - bauddhoM ke yahA~ unheM vastu mAnA bhI nahIM gayA aura vizeSake abhAva meM sAmAnyakA bhI kahIM koI aer nahIM banatA aisI hAlata meM sAmAnyake bhI prabhAvakA prasaMga upasthita hotA hai ) sAmAnyakA avasturUpa abhAva hone se una (bauddhoM) ke sampUrNa vacana midhyA hI Thaharate haiM - ye vacana bhI satya nahIM rahate jinheM ve satyarUpase pratipAdana karate haiM / " virodhAnobhayaikAtmyaM syAdvAdanyAya-vidviSAm / zravAcyataikAM te'pyuktirnA'vAcyamiti yujyate // 32 // ' (advaita aura pRthaktva donoM ekAMtoMkI alaga-alaga mAnyatAmeM doSa dekhakara) yadi advaita (eka) aura pRthaktva donoMkA ekAtmya (ekAMta) mAnA jAya to syAdvAda nyAya ke vidveSiyoM ke yahA~ una logoMke matameM jo pRthaktvAdi sapratipakSa dharmomeM pArasparika apekSAko na mAnakara unheM svataMtra dharmoMke rUpameM svIkAra karate haiM aura isa taraha syAdvAda nyAyake zatru bane hue haiM vaha ekAtma nahIM banatA ( usI prakAra jisa prakAra ki astitva- nAstitvakA ekAtma nahIM banatA ); kyoMki usase (vandhyA putrakI taraha ) virodha doSa AtA hai - zradva tekAMta pRthaktvaikAMtakA aura pRthaktvakAMta kAMtA sarvathA virodhI honese donoM meM ekAtmatA ghaTita nahIM ho sakatI / " '(advaita, pRthaktva aura ubhaya tInoM ekAMtoMkI mAnyatAmeM doSa dekhakara ) yadi avAcyatA (avakranyatA ) ekAMta ko mAnA jAya -- yaha kahA jAya ki vastutattva ekatva yA pRthaktvake rUpameM sarvathA avAcya (anirvacanIya yA zravakravya hai - to 'vastutattva 'avAcya hai' aisA kahanA bhI nahIM banatA - isa kahanese hI vaha 'vAcya' ho jAtA hai, avAcya nahI rahatAH kyoMki sarvathA 'avAcya' kI mAnyatAmeM koI vacana vyavahAra ghaTita hI nahIM ho sakatA / " -- 'yugavIra'
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza bhASAkA jaMbUsAmicariu aura mahAkavi vIra ( paramAnanda jaina zAstrI ) bhAratIya sAhitya meM jaina-vAGmaya apanI khAsa vizeSatA rakhatA hai| jainiyoMkA sAhitya bhAratako vibhi bhASAoM meM dekhA jAtA hai / saMskRta, prAkRta, ardhamAgadhI zaurasenI, mahArASTrI, apabhraMza, tAmila, telagU, kanAr3I, hindI, marAThI, gujarAtI, rAjasthAnI aura baMgalA Adi vividha bhASAoM meM aisI koI prAcIna bhASA avaziSTa nahIM hai jisameM jainasAhityakI sRSTi na kI gaI ho| itanA hI nahIM apitu darzana, siddhAnta, vyAkaraNa, kAvya, kopa, vaidyaka, jyotiSa, chanda, alaMkAra, purANa, carita tathA maMtra taMtrAdi sabhI viSayoM para vipula jaina sAhitya upalabdha hotA hai / yadyapi rAjaviplavAdikaM kAraNa bahutamA prAcIna sAhitya vinaSTa ho gayA hai phira bhI jo kucha prathamaM dImakA raha gayA hai usakI mahAnatA aura vizAlatA spaSTa hai / jainiyoMki purA carita evaM kabAnthoMkA nirmANa adhikatara apabhraMza bhASAmeM huA hai| vahA~ apabhraMza bhASA 11vIM zAdI eka carita pranthakA usake kartAdike sAtha paricaya denA hI isa lekhakA pramukha viSaya hai| isa bhASAkA abhI taka koI itihAsa nahIM likhA gayA, jisase isa viSaya meM nizcitarUpase kucha nahIM kahA jA sakatA / para yaha kahaneseM saMkoca bhI nahIM hotA ki isa bhASAkA sAhitya vikramakI chaDI zabda 17vIM zatAbdI taka nirmita hotA rahA hai| parantu jisa samaya isa granthakI racanA huI hai vaha ima bhASAkA madhyAnhakAla thaa| mujhe isa bhASA aneka pratyoki dekhanekA suavasara milA hai| usase spaSTa phalita hotA hai ki usa kAlameM aura usake pazcAdvartI samaya meM vividha pranya race gae haiM jinakA sAhitya-saMsAra meM viziSTa sthAna hai aura sAhityika jagatameM unake sammAnita honekA spaSTa saMketa bhI milatA hai| bhASAmeM madhuratA sauSThavatA, sarasatA, arthagauravaThA aura palAhityakI kamI nahIM hai| yahI isakI lokapriyatA nirdezaka haiN| prastuta granthakA nAma 'jaMbUsAmIcariDa' jambUsvAmI cArita hai| isameM jainiyoMki aMtima tIrthaMkara bhagavAna mahAvIrake bAda hone vAle antima kevala svAmIce jIvanacarita tear citraNa kiyA gayA hai| yaha grantha upalabdha sAhitya meM apabhraMza bhASAkA sabase prAcIna caritagrantha hai| aba taka isase purAtana koI carita grantha, jisakA svatantrarUpameM nirmANa huA ho, dekhanemeM nahIM aayaa| hAM, AcArya 'buNabhadra aura mahAkavi puSpadantake uttarapurAyAmeM jaMbusvAmI ke caritrapara saMkSipta prakAza DAlA gayA hai| zvetAmbarIya sampradAya meM bhI jaMtUsvAmIke jIvanaparicAyaka grantha likhe gae haiN| jaina 'prathApalI' se mAlUma hotA hai ki una sampradAya meM 'jampayacA' mAmakA eka grantha hai jo Dekkana kAleja pUnAke bhaNDArameM vidyamAna hai / AcArya hemacandrane apane pariziSTa parya jaMbUsvAmIke caritakA saMcita citraNa kiyA hai aura 12vIM zatAbdI ke vidvAn jayazekhasUrine 726 pathoMmeM aMdhUsvAmIke caritrakA nirmANa kiyA hai, isake sivAya padmasundara Adi vidvAnoMne bhI usapara prakAza DAlA hai inameM 'jaMbUpayakSA' kA kAla anizcita hai aura vaha grantha abhI taka bhI prakAzameM nahIM AyA hai| isake sivAya, zeSa saba grantha prastuta - svAmI carita arvAcIna hai-bAdakI racanAeM haiN| ubhaya sampradAyake ina caritagranthoMmeM varNita kathAmeM paraspara kucha meda jarUra pAyA jAtA hai jisapara yahAM prakAza DAlanA ucita nahIM hai| granthakA vizeSa paricaya isa granthakA dUsarA nAma 'zragAravIra mahAkAvya' bhI hai| kavine svayaM granthakI pratyeka sandhi-puSpikAoMmeM utanAma vyakta kiyA hai / aura sAtha hI isa kAvyako 'mahAkAvya' bhI sUcita kiyA hai jo usake adhyayanase sahaja hI parikSita hotA hai / granthameM 11 saMdhiyoM athavA adhyAya haiM jinameM ukta caritakA nirdeza kiyA gayA hai| isa caritanyake citrAmeM kavine mahAkAvyoM meM vihita rasa, chalkAroMkA vaha sarasa varNana karake granthako atyanta AkarSaka aura paThanIya banA diyA hai| kathAke pAtra bhI uttama haiM jinake jIvanaparicayase granthakI upayogitAko abhivRddhi huI hai| zrRMgAra, vIrarama aura zAntarasakA yatra-tatra vivecana diyA huA hai, prayoga bhI do prakArakA pAyA jAtA hai eka camatkArika dUsarA kahIM-kahIM 'gAramUlaka vIra rasa hai| prathameM svAbhAvika prathamakA uddharaNa nimna prakAra hai : Dya jaMbU sAmicarie siMgAravIre mahAkave mahAkaha devayattasya 'vIra' viraie sAmi utpattI kumAra- vijaya nAma caDatyo saMdhI samato 1
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15.1 anekAnta, varSe 13 "bhAraha-raNa-bhUmiva sa-rahabhIma,hariprajjuNa raNaulasihaMDidIsa 'akka miyaMka sakkakaMpAvaNu, guru3 bAsasthAma kaliMgacAra, gayagajjira4 sasara mahIsasAra / hA muya sIyaha kAraNe rAvaNu / khaMkAyAparI vasa-rAvaNIyara, caMdaNapahiH cAra klhaavrnniiy|' daliyadappa dappiya maimohaNu, sapalAsa sakaMcaNa akkhaghaTTa,sa vihIsaNamkaikula phala ramaha / kavaNu aNatthu pattu dojjaahnnu| ina padyoMmeM viMdhyATavIkA varNana karate hue zleSa prayo tujjha Na dosu daiva kiu ghAvai. game do artha dhvanita hote haiM-sa-raha-ratha sahita aura eka aNau karaMtu mahAvai pAvai / bhayAnaka-jIva hari-kRSNa aura siMha, arjuna aura vRkSa, jiha jiha daMDa karaMviu jaMpai, nahula aura nakula jIva, zikhaMDi aura mayUra Adi / tiha tiha kheyarU rosahiM kaMpai / ghaTTa kaMThasirajAlu palittau, pra-thakI isa pAMcavIM saMdhise zrRMgAra mUlaka vIrarasakA caMDagaMDa pAsaya psittu| prArambha hotA hai / keralanareza mRgAMkakI putrI vilAsavatIko daTThAharu guMjajaluloyaNu, ratnazekhara vidyAdharase saMrakSita karaneke lie jaMbUkumAra akele puru durataNAsauDa bhayAvaNu / hI yuddha karane jAte haiN| yuddha varNanameM kavine vIrake sthAyIbhAva pekkhevi pahu sarosu saraNAmahi, 'utmAha' kA acchA citraNa kiyA hai / pIche magadhake zAsaka vuttu voharU maMtihiM tAmahi / zreNika yA bimbasArakI senA bhI sajadhajake mAtha yuddhasthala meM ahoahA hRyahUya sAsasa gira, pahu~ca jAtI hai, kintu jambUkumAra apanI nirbhaya prakRti aura jaMpai cAvi uddaNDa gambhiu kira / asAdhAraNa dhairya ke sAtha ratnazekharake sAtha yuddha karaneko protte aNNaho jIhaeha kaho vaggae, jana denevAlI vIrokriyA~ bhI kahate haiM tathA aneka udAtta bhAva khayara vi sarisa Naresa ho agge| nAmoMke sAtha sainikoMkI patniyAM bhI yuddha meM jAneke liye unheM bhaNai kumArU, ehu rai-luddhau, prerita karatI haiM / yuddhakA varNana kavike zabdoMmeM yoM par3hie / vasaNa mahaeNavi tumhahi chuddhau / rathasamanvitA bhIsA bhayAnakA , vidhyATavIpakSe rosaMte riuhi yacchu vi Na suraNai, srbhairpttaapdairbhyaankaa| 2 vAsudevAdayaH dRzyAH, viMdhyATavyAM kajjAkajja balAbalu Na muNai / ' hariH siMhaH, arjuno vRkSavizeSaH vakulaH prasiddhaH sikhaMDI yuddha meM roSAviSTa honeke kAraNa yoddhA kabhI kArya-akAryamayUraH / 3 bhArataraNa-bhUmau guru droNAcAryaH tatputraH azva- kA vika nahIM karatA, roSakI tIva garimAsa viveka jolupta ho tthAmA, kaliMgA kaliMgadezAdhipatiH rAjA eteSAM cArA zreSTAH jAtA hai| isa taraha yuddha bhayaMkara hotA hai aura vidyAdhara viMdhyATamyAM guruH mahAn, zrAvanyaH pippalaH bAmaH pAdaH vidyAbalase mAyA yuddha karatA hai, kabhI jhaMjhAvAyu calatI hai kaliMgavalyacAraH vRkSavizeSAH / 4 bhArataraNabhUmau gajarjita- kabhI pralaya jala varasatA hai, aura ratnazekhara vidyAdhara rAjA sasarabANasamanvitAH mahIsAH rAjAnaH taiH sArAH bhavaMti, mRgAMkako apanA bandI banA letA hai, parantu jambUkumAra yuddha viMdhyATavyAM tu gajagajirAH sasarA sarovarasamanyitAH mahIsasA- karata karate hue mRgAMkako bandhanase mukta kara letA hai, vidyAdharoMko sa mahiSA sArA yasyAM / 5 rAvaNasahitA pakSe rayaNavRtta parAjita kara bhagA detA hai / isa taraha jambUkumArakI vIratA sahitA 6 laMkAnagarI candranakhA cAreNa ceSTAvizeSaNa kalaha . aura parAkramako dekhakara aAnadAtirekasa nArada nAcane lagatAhai / kAriNIpakSe candanavRkSavizeSaH mnojnylghuhstibhiyukaa| itanemeM vidyAdhara gaganagati prakaTa hotA hai aura vaha 7 palAsaiH rAkSasai. yukA sakAMcana akSayakumAro rAvaNaputra rAjA mRgAMkase kumArakA paricaya karAtA hai / isa taraha isa tena yukrA, pakSe palApavRkSa sakAMcana madanavRkSa akSa vibhItakavRkSA sandhimeM vIrarasake nirdezAnantara hI zRMgAra rasakA avataraNa te takA yatra / 8 laMkAnagarI vibhISaNena kapInA bAnarANAM ho jAtA hai| arthAt rAjA mRgAMka kumArako kerala nagarI kulaiH samanvitA, phalAni rasAkhyAni yatra-nAnAbhayAnakAnAM dikhAtA hai, nagarakI nAriyA~ kumArako dekhakara vilAsavatIke bAnarANAM saMghAtaiH phalarasAcyA c| jIvanako dhanya mAnatI hai, aura kumArakA vilAsavatIke sAtha
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa apabhraMza bhASAkA jaMbUsAmicariu aura sahAkavi vIra [151 - vivAha bhI ho jAtA hai| isa taraha zvIzvoM saMdhiyoMmeM yuddhA- karanA sAdhunoMkA kartavya hai| aura saba sAdhugaNa nizcala dikA varNana kiyA gayA hai, jo kAnyakI dRSTise pratyuttama hai| vRtti ho vahAM sthira hokara tapazcaryA meM ugrata ho gae / rAtri kavine granthameM kevala jambUsvAmIkA hI jIvana paricaya meM vahA~ bhayaMkara upasarga hue-bhayAnaka rUpadhArI bhUtapizAcoMne nahIM diyA hai kintu vidya cara corakA bhI saMkSipta jIvana ghora upasarga:kiye, vedanAeM pahuMcAI, una sAdhugoMne daMzamasaparicaya dete hue usakA jambUsvAmIke sAtha apane pAMcasau kAdikI una asahanIya vedanAoMko sahate hue cAra prakArake sAthiyoM sahita dIkSA lene dvAdaza bhAvanAoM ko bhAne aura sanyAsa dvArA nimpRha rattise zarIra chodd'e| vidyu racara sarvAyatheSTa munidharmakA prAcaraNa karate hue tapazcaryA karanekA thasiddhi gaye aura anya sAdhuoMne bhI apane apane pariNAmAullekha bhI kiyA hai aura usake phalase use sarvArthasiddhiko nusAra gati prApta kii| usa samaya vidyu ccarane anityAdi prApta karanA batalAyA hai / aura tapazcaryAka samayako eka bAraha bhAvanAoMkA cintana kiyA, kavine unakA bahuta hIx khAsa ghaTanAkA ullekha bhI kriyA hai jo isa prakAra hai :- saMkSipta svarUpa diyA hai aura batAyA hai ki giranadIke pUra aura sudharmasvAmI nirvANa aura jambUsvAmIko kevalajJAna pake hue phalake samAna yaha mAnava jIvana zIghra hI TUTane vAlA tathA parinirvANake anantara gyAraha aMgadhAge vidya racara sasaMgha hai| ma julijalake samAna jIvana anitya hai almA ajara vihAra karatA huA tAmralipti meM pahu~cA aura nagarake samIpa amara hai, darzana-jJAna-cAritra apanI nidhi haiM, unhIMkI pragatiudyAnameM ThaharA, sUryAsta ho cukA thA, itanemeM vahAM kaMkAladhArI kA udyama karanA cAhie | jisa taraha hariNako siMha mAra kaMcAyaNa bhadrabhArI nAmaka eka pizAca pAyA aura usane detA hai usI taraha jIvana kAlake dvArA kavalita ho jAtA hai / vidyu carase kahA ki Ajase pAMca dina taka yahAM merI yAtrAkA jitanA jisakA zrAyukarma hai vaha utane samayataka bhoga bhogatA mahosava hogA, usameM bhUta samUha AveMge aura upadrava kareMge aura dukha uThAtA rahatA hai, parantu saMsArase taranekA upAya ataH zrApa kahIM nagarameM anyatra cale jAya, yahAM yaha kahanA mahIM karatA, jinazAsana ho zaraNa hai aura vahI jIvako usase ucita nahIM hai. vidhu carane anya sAdhuoMse pUchA, sAdhuoMne pAra kara sakatA hai| ataH hameM jinazAsanakI zaraNa lekara kahA ki sUryAstake mamaya hama kahIM nahIM jAsakate, upasarga mahana AtmakalyANa karanA caahie| isa taraha unakA vivecana kiyA hai vaha saba lekha vRddhike bhayasa nahIM diyA jA rahA hai| upa.isa ghaTanAkA ullekha pAMDe rAjamallajIne mathurAma sargAdikA varNana kavike nimna ullekhase spaSTa hai:honA sUcita kiyA hai| unheM isakA kyA zrAdhAra milA thaa| ghattAyaha kucha jJAta nahIM hotA, budha hariSeNane apane kathA kopameM aha savaNasaMgha sajau pavaru eyArasaMgadhara vijjucaru / vIrakavike samAna isa ghaTanAke tAmraliptimeM ghaTita honekA viharaMtu taveNa virAiu pure tAmalitti saMparAiyau / / 24 ullekha kiyA hai| (dekho0 zloka 66 se 72) / nayarAuniyaDe risisaMghe thakke, brahma nemidantake kahe anusAra tAmralipti nAmakA athavaNaho Tukkae sUre cakke eka prAcIna nagara gauDadazameM thaa| yaha nagara baMgadezake aha Aya tAma kaMkAladhAri, vyApArakA mukhya kendra banA huA thaa| yaha prasiddha bandaragAha kaMcAyaNanAmeM bhaddamAri / thA / yaha jainasaMskRtikA mahatvapUrNakendra rahA hai| prAcArya AhAsaya siviNaya divasa pazca, hariSeNane apane kathAkoSameM isakA kaI sthaloM para ullekha mahu jatta havesaI sppvNc| kiyA hai| usase bhI yaha jainasaskRtikA kendrasthala AvaMtiya bhUyAvali raudda, - jAna par3atA hai vidhu vara mahAmunine apane pAMcasau sAthiyoMke uksaggakaresai tumha khudda / sAtha isI nagarake udyAnameM bhUta-pizAcoMke bhayAnaka daMzamaza x athavidyu caro nAmnA paryaTakaha snmuniH| kAdi upadravoMko sahakara uttamasthAnakI prApti kI thii| yaha ekAdazAMga vidyAyAmadhItI vidadhattapaH // 125 nagara kaba aura kaise vinaSTa huA, isakA itivRtta prakAzameM athAnyedyaH sa niHsaMgo munipNcshtvRtH| lAnA cAhie / vartamAnameM medinIpura jilekA hotamulaka mathurAyAM mahocAnapradezevagamanmudA // 12 // nAmaka sthAna tAmralipti kahA jAtA hai| ambasvAmIvita
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 13 iya kajjeM aeNahi kahimi tAma, parantu hariSeNa kathAkozake nimna pathameM unakA nirvANa purimellivi gacchaha janta jAma / honA batalAyA hai| jo vicAraNIya hai| gaya ema kahe vi to jayavareNa, nAnA daMzopasarga taM sahitvA merunishclH| muNi bhaNiya ema vi jjuccarela / vidyuccaraH samAdhAnAnirvANamagamadra tama / / 7 / / lai jAhu pamellahu eha yatti, parantu apane jambUsvAmicaritameM kavi rAjamalajIne to tehi caviu parigaliu rtti| sarvArthasinhimeM jAne kA hI ullekha kiyA hai| vIhataha kokira dhammalAhu, isa caritragranthakI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki uvasagga saNu sAhUNa saahu| jamyU svAmIkI navapariNItA cAroM patniyAM-kamalazrI, iya vayaNu diDhava savve vi thakka, nikkaMpira nivamu karivi thakku / kanakazrI, vinayazrI, aura rUpazrI, kathA prasaMgase bhI jambU. svAmIko rAga utpanna karanemeM samartha nahIM ho sakI, aura saMjAya rabaNi masikasaNa paha, aMdhAriya dasadisi kUragaha isameM AdhI rAtakA samaya vyatIta ho gyaa| nagarameM ghUmatA gayaNaMgaguyahiekkAhamilai, khayakAlasarimu jagurumugilai 3 huA vidyu scara cora jambUsvAmIke ghara pahuMcatA hai, jambU samuddhAiyA tAma bhiuDI karAlA, kumArakI mAtA zivadevI usa samaya taka soI nahIM thiiN| kapAlesu pasaraMta kiilaalliilaa| usane vidyu carase jambUke vairAgyakI bAta kahI, taba vidyu zvarasamullA lavaMtA mahA mAsakhaMDA ne usake sAmane yaha pratijJA kI ki vaha yA to jambUkumArake sa-dhUmaggi pasukka phekkAra cNddaa| hRdayameM viSaya-rati utpanna kara degA, aura nahIM to svayaM usake sAtha dIkSA le legA / jaisA ki usake nimna vAkyase galAbaddha kaMkAlaveyAla-bhUyA / kayANeya duppiccha vIhattharUpA / prakaTa hai:thiyA kevi masiyA lahuM vaDayamAraNA, bahu vayaNa-kamala-rasalaMpuDa bhamaru kumAru Na jadda krmi| tahA maMkuNA kevi kukkaDa pmaannaa| AeNa samANu vihANae to taba caraNu hvisrmi||16 risoNaM sarIrANa bAuM pauttA, arthAt vanoM vadana kamalameM kumArako rasa laMpaTa-bhramara sahaMtANa te veyaNaM joycttaa| yadi nahIM karUM to maiM bhI isIke samAna prAtaH kAla parya paMti dukkhaM saheGa gariha tapazcaraNa grahaNa kruuNgaa| aho tappalaM ke kattheva div| granthakI dazavI sandhImeM jambU aura vidyu ccarake kaI adhIrAto kevi muNiNo ayANA, manohara pAkhyAna hue hai, parantu unase bhI jambU kumArake taNukuMDayaM tAva rAyA palANA / vairAgyapUrNa hRdayameM rAgakA prabhAva aMkita nahIM ho sakA hai| sare kevi kUvammi bIyA hu vAsi, umameM jambUne viSaya-bhAgoMko niHsAra batalAyA aura vidyavivaraNA paDeUNa taruvelliyAsi / racarane vairAgyako nirarthaka batalAnekA bhArI mAhasa kiyA hai Thio navara vijuccaro jo balINo, para vaha jambUko apane kathanase AkarSita karane meM kisI taraha mahAghora uvasagga sagge shrdiinno| bhI samartha nahIM ho sakA, aura usake sAtha hI dIkSA leneke pattA liye vivaza huA / isa taraha granthakA carcita kathana badAhI saraNAsu cauvvihu saMgahe vivayakhagge mohvirivddevi| mArmika aura atyanta rocaka bana par3A hai, yaha kavikI saMThiu rAhaNa suddhamaNu ekkala vIru iMdiyadavaraNa / / 26 Antarika vizuddhatAkA hI prabhAva hai| (saMdhi 10) grantha racanAko mahattAisa ghora upasargako sahakara vidya ccara mahAmuni samAdhi granthakI racanA kisI bhI bhASAmeM kyoM na kI gaI ho, maraNa dvArA sarvArtha siddhiko prApta karate haiN| parantu usa bhASAkA prauda vidvAna kavi apanI Antarika
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6] apabhraMza bhASAkA jaMbUsAmicariva aura mahAkavi vIra rAjadhAnI rAyagiha' (rAjagRha ) kahalAtI sarasvatyapyAgnigadanavidhau vizuddhatA, cayopazamakI vizeSatA aura kavitva zalise usa usake bAda donoMmeM matabheda pAyA jAtA hai / jambUsvAmI pranthako itanA prAkarSika banA detA hai ki par3hane vAle vyakkei apane samayake aitihAsika mahApuruSa hue haiN| ye kAmake hRdayameM usa grantha aura usake nirmAtA kavike prati Adara asAdhAraNa vijetA the| unake lokottara jIvanakI pAvana bhAva utpanna hupa binA nahIM rhtaa| granthako sarasa aura jhoMkI hI caritra-niSThAkA eka mahAna bhAdarza rUpa jagatako sAzakAra banAne meM kavikI pratibhA aura pAntarika citta- pradAna karatI hai| inake pavitratama upadezako pAkara hI zuddhi hI pradhAna kAraNa hai| vidyuccara jaisA mahAn cora bhI apane caurakarmAdi 'jina kaviyoMkA sampUrNa zabdasandoharUpa candramA 'duSkarmoMkA parityAgakara apane pAMcasau yodAmoMke sAtha matirUpa sphaTikameM prativimbata hotA hai una kaviyoMse bhI mahAn tapasviyoMmeM agraNIya tapasvI ho jAtA hai aura vyaMtaUpara kisI hI kavikI buddhi kyA adRSTa apUrva arthameM spharita rAdi kRta mahAn upasauko sasaMgha sAmyabhAvase sahakara nahIM hotI hai ? jarUra hotI hai| sahiptAkA eka mahAna prAdarza upasthita karatA hai| sa kopyaMtarvedyo vacanaparipATI gamayataH usa samaya magadha dezakA zAsaka rAjA bhezika thA, - jise vimbasAra bhI kahate haiN| usakI rAjadhAnI 'rAyagiha' kaveH kasyApyarthaH sphurati hRdi vaacaamvissyH| (rAjagRha) kahalAtI thI, jise vartamAnameM loga rAjagirake sarasvatyapyarthAnigadanavidhau yasya viSamA- nAmase pukArate haiN| pranyakartAne magadhadeza aura rAjagRhakA manAtmIyAM ceSTAmanubhavati kaSTaM ca mnute|| varNana karate hue, aura vahA~ke rAjA zreNikakA paricaya dete arthAt kAvyake viSama arthako kahanemeM sarasvati bhI hue, usake pratApAdikA jA saoNrapta vaNana kiyA hai, usa anAramIya cepTAkA anubhava karatI hai aura kaSTa mAnatI hai| tIna patha yahA~ diye jAte haiMkiMtu vacanakI paripATIko janAne vAle antarvedI kisI kavike 'caMDa bhujadaMDa svasiya payaMDamaMDaliyamaMDalI vi sddddh'eN| hRdaya meM hI kisI-kisI padya yA vAkyakA artha sphurAyamAna dhArA gvaMDaNa bhIyatva jayasirI vasai jassa kharagaMke // 1 // dotA hai, jo vacanakA viSaya nahIM hai| lekina jinakI re re palAha kAyara muhaI pekkhaina saMgare saamii| bhAratI (vANI) lokameM spaSTa rasabhAvakA udbhAvana to iya jassa payAvadhomaNApa vihaDaMti vairiNo dUre // 2 // karatI hai parantu mahAna prabandhaka nirmANameM spaSTa rUpase jassa rakkhiya gomaDalasma purasuttamassa pddhaae| vistRta nahIM hotI, granthakArako dRSTimeM, ve kavIndra hI ke ke mavA na jAyA samare gaya paharaNA riuNo / / 3 / / nahIM hai + / arthAt jinake pracaMDa bhujadaMDake dvArA pracaMDa mAMrakhika prastuta granthakI bhASA bahuta prAJjala, subodha, marama rAjAzrAMkA samUha baMDita ho gayA hai, ( jisane apanI aura gambhIra arthakI pratipAdaka hai aura isameM puSpadannAdi bhajAAMka balage mAMDalika rAjAoMko jIta liyA hai) mahAkaviyoMka kAvya-granthoMkI bhASAke samAna hI pIDhatA aura aura dhAga-baMDanake bhayase hI mAno jayazrI jisake khAkameM arthagauravakI chaTA yatra-tatra dRSTigocara hotI hai| bamatI hai| jambUsvAmI antima kevalI haiM / ise digambara- rAjA zreNika saMgrAmameM yuddhame maMtrasta kAyara puruSoMkA zvetAmbara donoM hI sampradAya nirvivAda rUpase mAnate haiM aura mugya nahIM dekhate, re, re kAyara puruSo! bhAga jAzro'-isa bhagavAna mahAvIrake nirvANase jambUsvAmIke nirvANatakakI - paramparA bhI ubhaya sampradAyoM meM prAyaH eka-sI hai, kintu x digambara paramparAmeM jambUsvAmIke pazcAt viSNu, nandI mitra, aparAjita, govarddhana aura bhadrabAhu ye pA~ca * 'jANaM samaggasaMdoha bmeMdu uramai mai phaDakkami | zrutakevalI mAne jAte haiM kintu zvetAmbarIya paramparAmeM __ tANaM pihu uvarillA kassa va buddhI na paripphuraI // ' prabhava, zazyaMbhava, yazobhadra, bhAryasaMbhUtivijaya, aura + 'mA hotute kaIdA garuyapabaMdhe vijANa nimbuuddhaa| bhadrabAhu ina pAMca zrutakevaliyoMkA nAmollekha pAyA rasabhAvamuniraMtI vittharahana bhAI bhuvnne|| jAtA hai| inameM bhadrabAhuko chor3akara cAra nAma eka -jambUsvAmI-carita saMdhi dUsarese bilkula bhitra haiN|
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta - prakAra jisake pratApa varNanase hI zatru dUra bhAga jAte haiN| svarUpa kuSTa rogase pIr3ita ho gayA aura jIvanase nirAza gomaMDala (gAyoMkA samUha) jisa taraha puruSottama viSNuke hokara citA banAkara agnimeM jala mraa| somazarmA bhI apane dvArA rakSita rahatA hai, usI taraha yaha pRthvImaMDala bhI priya virahase duHkhita hokara citAmeM praveza kara paralokavAsinI puruSoMmeM uttama rAjA zreNikake dvArA rakSita rahatA hai| rAjA ho gii| kucha dina bInaneke pazcAt usa nagarameM 'sudharma' zreNikake samakSa yuddha meM aise kauna zatru-subhaTa haiM, jo mRtyuko munikA Agamana huthaa| munine dharmakA upadeza diyA, prApta nahIM hue, athavA jinhoMne kezava (viSNu) ke bhAge bhavadattane dharmakA svarUpa zAntabhAvase sunA bhavadattakA mana bhAyudha rahita hokara prAtma-samarpaNa nahIM kiyA. saMsArameM anurakra nahIM hotA thA, ataH usane prArambha parigraha se granthakA kathA bhoga bahuta hI sundara, sarasa aura ra rahita digambara muni bananekI apanI abhilASA vyaka kii| manoraMjaka hai aura kavine use kAvyocita sabhI guNoMkA aura vaha digambara muni ho gyaa| aura dvAdazavarSa paryanta dhyAna rakhate hue use paThanIya banAnekA yatna kiyA hai. usakA tapazcaraNa karaneke pazcAt bhavadatta [ka bAra maMdhake sAtha saMkSipta sAra isa prakAra hai apane grAmake samIpa phuNcaa| aura apane kaniSTha bhrAnA bhavadevako saMghameM dIkSita karaneke lie uka vardhamAnaprAmameM kathAsAra prAyA / usa samaya bhavadevakA durmarSaNa aura nAgadevIkI putrI jambUdvIpake bharata-kSetrameM magadha nAmakA deza hai| upameM nAgavasuse vivAha ho rahA thaa| bhAIke zrAgamanakA samAcAra zreNika nAmakA rAjA rAjya karatA thA / eka dina rAjA pAkara bhavadeva umase milane pAyA, aura snehapUrNa milanake zreNika apanI sabhAmeM baiThe hue the ki vanamAlIne Akara pazcAt use bhojanake liye gharameM le jAnA cAhatA thA parantu vipulAcala parvata para mahAvIra svAmIke samavasaraNa Aneko bhavadatta bhavadevako apane saMghameM legayA aura vahA~ munivarase sUcanA dI / zreNika suna kara harSita huA aura usane senA mAdhu dIkSA leneko kahA / bhavadeva asamaMjasameM par3a gyaa| prAdi vaibhava ke sAtha bhagavAnakA darzana karaneke liye prayANa kyoMki use vivAha kArya sampanna karake viSaya-sukhoMkA paakkiyaa| zreNikane samavasaraNameM pahuMcanese pUrva hI apane paNa jo thA, kintu bhAIko usa sadicchAkA apamAna karanekA samasta vaibhavako chor3a kara paidala samavasaraNameM praveza kiyA use sAhasa na husaa| aura upAyAntara na dekha pravajyA aura varddhamAna bhagavAnako praNAma kara dharmopadeza sunakI (dIkSA) lekara bhAIke manorathako pUrNa kiyA, aura muni jijJAsA prakaTa kI, aura dharmopadeza sunaa| isI samaya eka honeke pazcAt 12 varSa taka saMghake sAtha deza-videzoM meM bhramaNa tejasvI deva aAkAzamArgase prAtA huA dikhAI diyA / gajA karatA rhaa| eka dina apane grAmake pAsase nikalA / use zreNika dvArA isa devake viSayameM pUche jAne para gautama svAmIne viSaya cAhane AkarSita kiyA, aura vaha apanI strIkA batalAyA ki isakA nAma vidyunmAlI hai aura yaha apanI smaraNa karatA huA eka jinAlayameM pahuMcA, vahA~ usane eka cAra devAMganAoMke sAtha yahA~ bandanA karaneke liye bAyA hai| arjikAko dekhA, usase unhoMne apanI strIke viSayameM kuzala yaha pAjase veM dina svargase cayakara madhyalokameM utpanna vArtA pUcho / arjikAne munike cittako calAyamAna dekhakara hokara usI manuSya bhavase mokSa prApta karegA / rAjA zreNikane unheM dharma meM sthira kiyA aura kahA ki vaha ApakI patnI isa devake viSayameM vizeSa jAnanekI abhilASA vyakta kI, meM hI huuN| Apake dIkSA samAcAra milane para maiM bhI dIkSita taba gautama svAmIne kahA ki-'ima dezameM varlDa mAma nAmakA ho gaI thii| bhavadeva punaH chedopasthApanA pUrvaka saMyamakA eka nagara hai| usameM vedaghoSa karane vAle, yajJameM pazu bali anuSThAna karane lgaa| antameM donoM bhAI marakara sanatkumAra dene vAle, somapAna karane vAle, paraspara kaTu vacanoMkA nAmaka svargameM deva hue| aura sAta sAgarako Ayu taka vahA~ vyavahAra karane vAle aneka prAhmaNa rahate the| usameM atyanta vAsa kiyaa| guNajJa eka brAhmaNa-dampati zrutakaNTha Aryavasu rahatA thaa| bhavadatta svargase caya kara puNDarIkinI magarImeM vajradanta usakI pannIkA nAma-somazarmA thaa| unase do putra hue the rAjAke ghara sAgaracandra nAmakA aura bhavadeva bItazokA bhavadatta aura bhavadeva / jaba donoMkI prAyu kramazaH 18aura nagarIke rAjA mahApana cakravartIkI vanamAlA rAnIke ziva19 varSakI huI, taba Aryavasu pUrvopArjita pApakarmake phala- kumAra nAmakA putra hubhaa| zivakumArakA 105 kanyAoMse
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ karaNa 6 ] I vivAha huA, aura karor3oM unake aMgAraka the, jo unheM bAhara nahIM jAne dene nagarI cArava suniyoMse apane pUrva janmakA vRtAnta sunakara deza-bhogoM ciraka ho muni dIkSA le lI aura prayodaza prakAra pariyakA anuSThAna karate hue ye bhAIko sambodhita karane bhItazokA nagarImeM pdhaare| zivakumArane apane mahaloMke Uparase muniyoMko dekhA, use pUrvajanmakA smaraNa ho thAyA, usake manameM deha-se nibhAva utpanna huA usase rAjamAlAi kolaha maca gayA aura usane apane mAtAI padane anumati mA~gI pitAne bahuta samajhAyA aura kahA ki gharameM hI tapa aura vratoMkA anuSThAna ho sakatA hai, dIkSA lenekI zrAvazyakatA nahIM, pitA ke anurodhavaza kumArane taruNIjana madhyame rahate hue bhI vira mAnava kA mahAna kiyA aura dUsaroMse bhi lekara tapakA AcaraNa kiyA aura Ayuke meM vinmAlI nAmakA deva huaa| vahA~ dasa sAgarakI dhatyu taka cAra devAMgana aura sAtha sukha bhogatA rhaa| aba yahI vimmAlI yahA~ pAyA thA jo mAtaveM dina manuSya rUpa avatarita hogaa| rAjA vidyamAlIkI una cAra devAMganAoMke viSayameM bhI puuchaa| taba gautama svAmIne batAyA ki caMpAnagarI meM sUrasena nAmaka seThakI cAra striyA~ thIM jinake nAma the jayabhadrA, subhadrA dhAriNI aura yazomatI / vaha seTha pUrvasaMcita pApaka "ke udaya kuSTarogale pIr3ita hokara mara gayA, usakI cAroM striyoM arjikAe~ ho gaIM aura tapake prabhAvase ve svargamaM viyanmAlIkI cAra deviyoM huI / 1 / pazcAt rAjA zreNika vidyuccarake viSaya meM jAnane kI icchAkI saba ma svAmIne kahA ki magadha deza meM dastimapura nanaka nagara rAja sinvara aura nArAnIkA putra vidyuccara nAmakA thaa| vaha satra vidyAoM aura kavAyAMmeM pAraMgata thA eka aura vidyA ho aisI raha gaI thI jise usane nakhA thA rAjAne vizudhvarako bahuta samajhAyA, para usane corI karanA nahIM chodd'aa| vaha apane pitAke gharameM hI pahu~ca kara corI karatA thA aura rAjAko karake suSupta usake kaTihAra Adi AbhUSaNa utAra letA thA aura vidyA balase corI kiyA karatA thA / zraba vaha apane rAjyako chor3akara rAjagRha nagara thA gArA, dhIra vahA~ kAmalatA nAmaka vezyA ke sAtha ramaNa karatA huA samaya vyatIta karane lagA / gautama gaNadharane batalAyA ki ukta vidyunmAlI deva rAjagRha apabhraMza bhASAkA jaMbUmAmicariu aura mahAkavi vIra [ 155 nagara meM ghAsa nAma aTikA putra hogA jo umI bhavase moca zreSThikA prApta kregaa| yaha kathana ho hI rahA thA ki itane meM eka yakSa vahA~ Akara nRtya karane lagA / rAjA zreNikane usa pakSake nRtya karanekA kAraNa puuchaa| taba gautama svAmIne batalAyA ki yaha yaha DAsa seThakA laghu bhrAtA thaa| vaha saptamyasanameM rata thaa| eka dina jue meM saba dravya hAra gayA aura usa dravyako na de sakaneke kAraNa dUsare dhAriyoMne use mAra mAra kara adhamarA kara diyaa| seTha dAsane ise anya samaya namaskAra mantra sunAyA, jisake prabhAvase vaha mara kara pa huA / yakSa yaha suna kara ise nRtya kara rahA hai ki usake bhAI seTha dhaIdAsake antima kevalIkA janma hogA / anya mera isa granthakI racanAe~ jinakI meM raNAkI pAkara kavi pravRtta huA hai, usakA paricaya graMthakArane nimna rUpase diyA hai : mAlavadezameM dharUDa yA dharkaTa vaMzake tilaka mahAsUdanakai putra tAkhahu zreSThI rahate the / yaha andhakArake pitA mahAkavi devadattake parama mitra the / inhoMne hI vIra kavise jaMbUsvAmItavaDa zreSThIke zvaritake nirmANa karane preraNA kI thI aura kaniSTha bhrAtA bharatane use adhika saMkSipta aura adhika rUpase na kahakara sAmAnya kathA vastuko hI kahane kA Agraha athavA anurodha kiyA thA aura naksale TIne bhara kathanakA samarthana kiyA aura isa taraha granthakartAne grantha banAnekA udyama kiyA / granthakAra isa anya kartA mahAkavi cora haiM, jo cinapazIkha yaha vaMza 10vIM 11vIM aura 12vIM 13vIM zatAbdiyoMmeM khUba prasiddha rhaa| isa vaMza meM digambara zvetAmbara donoM ho saMpradAyoMkI mAnyatA vAle loga the| digambara sampradAyake kaI digambara vidvAn graMthakAra isa vaMzameM hue haiM jaise bhaviSyadUdha pacamIkA kartA kavi dhanapAla, aura dharmaparIcA kartA harivene apanI dharmaparIcA vi0 saM0 1054meM banAkara samApta kI thii| ataH yaha dharkaTa yA dhakkar3a vaMza isase bhI prAcIna jAna par3atA hai| delavADA vi0 saM0 1280 ke tejapAla vAle zilAlekhameM bhI dharkaTa yA dhaDa jAtikA ullekha hai /
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 ] vidvAna aura kavi the / inakI cAra striyA~ thIM / jinavatI, pomAvatI, lIlAvatI aura jayAdevI tathA nemacandra nAmakA eka putra bhI thAra / mahAkavi vAra vidvAna aura kavi honeke sAtha-sAtha guNagrAhI nyAya-priya aura samudAra vyakti the / unakI guNagrAhakatAkA spaSTa ullekha granthakI caturtha sandhi ke prArambhameM pAye jAne vAle nimna padyase milatA hai :aguNA Na muNaMti guNaM guNaNo na sarhati paraguNe daTTha' / lahaguNA va guNaNo viralAkai vIra - sAricchA | anekAnta arthAt - " guNa athavA nirguNa puruSa guNoMko nahIM jAnatA aura guNIjana dUsareke guNoM ko bhI nahIM dekhateunheM sahana bhI nahIM kara sakate, parantu vIrakavike sadRza kavi virale haiM, jo dUsare guNoM ko samAdarako dRSTise dekhate haiM / ' kavine apanI laghutA vyakta karate hue likhA hai ki" sukavitta karaNamaNaghAvaDe - 1 - 3 / isameM kavine apaneko kAvya banAneke ayogya batalAyA hai| phira bhI kavine apanI sAmarthyAnusAra kAvyako sarasa aura sAlaMkAra banAnekA yatna kiyA hai| aura kaSi usameM saphala huA hai kavikA vaMza aura mAtA-pitA 1 [ varSa 13 jA sakatA hai| inake pitAkA nAma devadatta thA / yaha 'mahAkavi' vizeSaNale bhUSita the aura samyaktvAdi guNoMse alaMkRta the| aura unheM sarasvati devIkA vara prApta thA / unhoMne paddhadiyA chandameM 'varAMga- carita' kA uddhAra kiyA thA / aura kaviguNoMko anuraMjita karanevAlI vIrakathA, tathA 'ambAdevIrAsa' nAma kI racanA banAI thI, jo tAla aura layake sAtha gAI jAtI thI, aura jinacaraNoMke samIpa nRtya kiyA jAtA thaa| jaisA ki kavike nimna vAkyoMse prakaTa hai| -- "sirilADavaggutahivimala jasu, kaidevayattu nivvuDDhakasu bahubhAvahiM jeM vargacariu, paddhaDiyA baMdhe uddhariu / vigu-rasa-raMjiya viusasaha, vittyAriya suddayavIrakaha taccariya baMdhi viraiu sarasu, gAijjai saMtiu tArUjasu nacijja jipayasevayahiM kiu rAsau aMbA devayahiM / sammatta mahAbharaghuradharaho, to sarasaidevi-ladbhavaraho // " kavivara devadattakI ye saba kRtiyAM isa samaya anupalabdha haiM, yadi kisI zAstrabhaMDArameM inake astitvakA patA cala jAya, to usase kaI aitihAsika gutthiyoMke sulajhanekI zrAzA hai kavivara devadattakI ye saba kRtiyoM saMbhavataH 1050 yA isake Asa-pAsa racI gaI hoMgIM, kyoMki unake putra vIra kavi saM0 1076 ke grantha meM unakA ullekha kara rahe haiM / ataH inakI khojakA prayatna honA cAhie, sambhava hai prayatna karane para kisI zAstra bhaNDAra meM upalabdha ho jAMya / vIrakavikI mAtAkA nAma 'santu' athavA 'santuva' thA, jo zIlaguNase alaMkRta thii| inake tIna laghumahodara aura the jo bar3e hI buddhimAn the aura jinake nAma 'sIhalla' lakkhaNaMka, aura jasaI the, jaisA ki prazastike nimnapadyoMse prakaTa hai : kavivara vIrake pitA guDakheDadezake nivAsI the aura inakA vaMza athavA gotra 'lAlabAgaDa' thA / yaha vaMza kASThAsaMghakI eka zAkhA hai / isa vaMza meM aneka digambarAcArya aura bhaTTAraka hue haiM, jaise jayasena, guNAkarasena, aura mahAsenax tathA saM0 1145ke dUbakuNDa vAle zilAlekhameM ullikhina devasena Adi / isase isa vaMzakI pratiSThAkA anumAna kiyA 2 jAyA jassa maNiTTA jiNavadda pomAvai pugo bIyA / lIlAvaiti taIyA pacchima bhajjA jayAdevI // 8 // paDhamakalataM garuhA saMtANa kayatta viDavi pA roho / viNyaguNamaNihANAM tarAzra taha aimicando ti // 6 // -- jaMbUsvAmIzcarita prazasti kASThAsaMgho bhuvi khyAto jAnanti nRsurAsurAH / atra gacchAzca catvAro rAjantaM vizrutA kSitau || zrInanditaTasaMjJazca mAthurAbAgaDAbhidhaH / lADa vAgaDa ityete vikhyAtA kSitimaNDale / -- paTTAvalI bha0 surendra kIrti / x dekho, mahAsena pradyumnacarita prazasti jainagrantha prazasti saMgraha prathama bhAga vIrasevA mandirase prakAzita | jarasa kai devayatto jayo saccariyaladdhamAiyo / suhasIlasuddhavaMso jaraNI siri saMtuyA bhariyA || 6 || jamsa ya pasaraNavayaraNA lahuraMgI sumai sasahoyarA tiri / sIhalla lakkhaNaMkA jasai NAmetti vikkhAmA ||7| cUMki kavivara vIrakA bahutasA samaya rAjyakArya, dharma. the aura kAmakI goSTImeM vyatIta hotA thA, isa lie inheM isa jambUsvAmI carita nAmaka graMthake nirmANa karanemeM pUrA eka varSakA samaya laga gayA thA 1 / kavi 'vIra' kevala kavi ho 1 bahurAyakajjadhammatthakAma goTThI viddattasamayassa / vIrassa cariyakaraNe ikko saMghaccharo laggo // 5 // jaMbU0 ca0 pra0
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 5] apabhraMza bhASAkA jaMbUsAmicariu aura mahAkavi vIra nahIM the, balki bhaktirasake bhI premI the inhoMne meSavanA meM kAlako utpatti hotI hai aura vikramakAlake 1076 varSa pattharakA eka vizAla jinamandira banavAyA thA aura usI vyatIta hone para mAgha zuklA dazamIke dina isa jambusvAmI meghavana paTTaNameM baImAna jinakI vizAla pranimAkI pratiSThA caritrakA prAcArya paramparAse sune hue bahulArthaka prazasta bhI kI thI2 / kavine prazastimeM mandira-nirmANa aura pratimA- padoM meM saMkalita kara uddhAra kiyA gayA hai| jaisA ki granthapratiSThAke saMvatAdikA koI ullekha nahIM kiyA / phirabhI prazastike nimna padyase prakaTa hai:itanAto nizcita hI hai ki jambU-svAmi-carita graMthako racana' risANa sayacaukke sattarijutte jinneNdviirss| se pUrvahI una donoM kArya sampanna ho cuke the| NiyANA uvavaraNA vikkamakAlassa uppttii||1|| pUrvavartI vidvAnoMkA ullekha vikkamaNivakAlAo chAhattara dasasaesu vrisaannN| granthameM kavine apanese pUrvavartI nimna vidvAna kaviyoMkA mAhammi suddhapakkha dasamI divasammi saMtammi // 2 // ullekha kiyA hai, zAntikavi3 hote hue bhI vAdIndra the aura suNiyaM Ayariya paraMparAe vIreNa viirnniddh'i| jayakaviH jinakA pUrA nAma jayadeva mAlUma hotA hai, jinakI bahulattha pasatthapayaM pacaramiNaM cariyamuddhariyaM // 3 // vANI adRSTa aparva arthameM sphurita hotI hai| isa prakAra yaha grantha jIvana-paricayake sAtha-sAtha aneka yaha jayakavi vahI mAlUma hote haiM, jinakA ullekha jaya- mahatvapUrNa etihAmika vyakriyoMke ullekhoM aura unake kaunine apane chandAnuzAsanameM kiyA hai| inake sivAya, sAmAnya paricayoMse paripUrNa hai| isase bhagavAna mahAvIra svayaMbhUdeva, puSpadanta aura devadattakA bhI ullekha kiyA hai| aura unake samakAlIna vyaniyoMkA paricaya upalabdha hotA granthakA racanAkAla hai, jo itihAsajJoM aura anveSaNa-kartAoMke liye bar3A ho bhagavAna mahAvIra ke nirvANake 470 varSa pazcAta vikrama- upayogI hogaa| prayatna karane parabhI 'meghavana' kA koI vizeSa paricaya granthakA lipi samaya upalabdha nahIM ho skaa| yaha grantha-prati bhahAraka mahendrakIrti ambera yA bhAmera 2 so jayau kaI vIro vIrajiNaMdamma kAriyaM jeNa / (jayapura ) ke zAstrabhaMDAra kI hai, jo pahale kisI samaya pAhANamayaM bhavaNaM viirUheseNa mehavaNe // 10 // jayapura rAjyakI rAjadhAnI thI / isa pratiko lekhaka-prazastike inthevadiNe mehavaNapaNe vADhamANa jinnpddimaa| tIna hI padya upalabdha hai; kyoMki 76, patrase bhAgekA taNA vi mahAkaiNA vIreNa paTTiyA pavarA // 5 // 77vAM patra upalabdha nahIM hai| una padyoMmeMse prathama va dvitIya jabUmvAmi carita praa| padyameM pratilipika sthAnakA nAma-nirdeza karate hue 'mumunA' 3 maMti kaI vAI bihu vaeNurisepu phusthiviNNANo / ke uttuMga jina-mandiroMkA bhI ullekha kiyA hai aura tRtIya rasa-siddhi maMciyasthA viralo vAI kaI ekko // 3 // padyameM usakA lipi mamaya vikrama saMvat 1516 magasira 4 vijayantu jae kaiNo jANaMvANaM ai pubbasthe / zuklA trayodazI batalAyA hai, jisase yaha prani pAMca sau ujjoiya dharaNiyalo sAhai vahivva mivvavaDaI // 4 // varSake lagabhaga purAnI jAna par3atI hai / isa grantha prati para jambUmvAmI-carita prazasti eka choTA sA TippaNa bhI upalabdha hai jisameM usakA madhya5 mANDavya-piMgala-janAzraya-setavAkhya, bhAga kucha chUTA huA hai| zrIpUjyapAda-jayadeva budhAdikAnAm / chandAmi vIkSya vividhAnapi satprayogAn OM manye vayaM puNyapurI babhAti, sA jhujhaNeti prakaTI babhUva / chaMdonuzAsanamidaM jayakItinotram // prottugatanmaMDana-caityagehAH sopAnavadRzyati nAkaloke // 1 // -jaisalamera-bhaNDAra pranthamUcI purasmarArAma jalaprakRpA hANi tatrAsti ratIva rmyaaH| saMte sayaMbhU pae ve ekko kaitti vidhi puNu bhnniyaa| zyanti lokA ghanapuNyabhAjo dadAtidAnasya vizAlazAjAra jAyammi pupphayaMte tiriNa nahA devyttmmi|| zrI vikramArkena gate zatAbde SaDeka paMcaka sumaargshiirsse| -dekho, jaMbUsvAmi carita, saMdhi kA praadibhaag| trayodazIyA tithisarvazuddhAH zrIjaMbUsvAmIti ca pustako'yaM // 3
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratakI rAjadhAnImeM jayadhavala mahAdhavala grantharAjoMkA apUrva svAgata zrI jayadhavala mahAdhavala grantharAjoMkI mUla tAba- glAsa kezake donoM ora sAmane cA~dIke sundara aSTa patrIya pratiyAM jo tulu yA taulaba deza meM sthita mUDabidrIke maMgala dravya rakkhe gaye the aura cA~dIke bar3e guladaste maThase kahIM bAhara nahIM jAtI thI aura jinheM zrIaNNA jinameM vividha prakArake phUla khila rahe the| mandirake zreSThI tathA zrImatI mallikAdevI dvArA apane paMcamI cAroM ora sundara puSpa mAlAeM laTaka rahI thI aura vratake udyApanArtha likhavAkara zrI meSacandravratIke ziSya cAra ghaMTe bhI baMdhe hue the jo apanI AvAjase darzakoMzrI mAdhanandI AcAryako samarpita kiye gaye the aura ko apanI ora kevala AkarSita ho nahIM karate the jo hajAra varSake lagabhaga samayase vahAM surakSita thIM apitu unakA AhvAnana bhI kara rahe the| sarasvatI unheM bIrasevAmandirake adhyakSa zrIbAbU choTelAla jI mandirako yaha zobhA dekhate hI banatI thii| yaha saba una kalakattAkI satpreraNA evaM anurodhase unakA jIrNoddhAra prantharAjoMkA hI mahAtmya evaM prabhAva thA isa rathotsavameM karAneke lie dehalI lAyA gayA, jo tA08 disambara sabakI dRSTi isa nUtana bane hue sarasvatI mandirakI kI rAtako janatA eksapresase dillI phuNcii| usa ora jAtI thI, jo darzakoMke liye abhinava yA apUrva samaya dehalIke relve sTezanapara sthAnIya pratiSThita vastu thii| jayadhavala aura mahAdhavala grantharAjoMkI jayasajanoM ne unakA svAgata kiyA, mAlAeM phinaaii| dhvanise ambara gUMja rahA thaa| ukta mandirake donoM ukta janatA eksapresake / ghaNTe leTa ho jAneke kAraNa ora agala bagala meM eka tarapha zrI dharmasAmrAjya jI julsa Adi kI saba yojanA roka denI par3I aura aura paM0 makkhanalAlajI pracAraka tathA dUsarI ora una grantharAjoMko zrI dharmasAmrAjyajIke sAtha kArameM prasiddha aitihAsika vidvAna paM0 jugalakizora jI paM0 lAkara zrI di0 jaina lAla maMdira sthita vIrasavAmandirameM paramAnanda zAstrI aura unakA laghu putra gulAbacand virAjamAna kiyaa| bhI baThA huA thaa| paM0 makkhanalAla jI, mukhtAra sA. bhAratakI rAjadhAnI dillI meM pauSavadI doyaja aura maiM, bArI 2 se ukta jayadhavalAdi ina granthoMkA ravivAra tA0 12 disambara ko jainiyoMke vArSika ratho- paricaya bhI karAte jAte the| sakke punota avasarapara eka vizAla Thelepara jisakA grantha paricaya meM ina grantharAjoMkI utpatti kA aura saMcAlana TekTarake dvArA hotA hai, usapara prAcIna kArI- kaise huI ? inake racayitA kauna the, inakI bhASA aura girI ko lapameM rakhate hue eka navIna sarasvatI mandira- lipi kyA hai, inakA racanAkAla kyA hai aura inameM kA nirmANa kiyA gayA thA aura use vividha prakArase kina-kina viSayoMkA kathana diyA huA hai aura ina susajjita kiyA gayA thaa| sarasvatI mandirake mukhya pranthoMke adhyayanase hama kyA lAbha hai ? Adi praznoMkA dvArapara eka sundara borDa lagA huA thA, jisapara bhagavAna saMkSipta evaM sarala rUpase vivecana lAuDa spIkara dvArA mahAvIrakA divya sandeza 'jiyo aura jIne do' aMkita kiyA jA rahA thaa| thA / isa mandirameM donoM ora sone-cA~dIkI sundara jinendra bhagavAnakA azvArohI ratha bhI apanI do vediyA~ virAjamAna kI gaI thii| Uparake sapheda anupama chaThA dikhA rahA thA aura darzakajana namaskAra caMdoye ke nIce manohara jarIdoja caMdoyake madhyameM kara apane kartavyako jAnaneka mArgameM laga rahe the| suvarNake bar3e tIna chatra phira rahe the aura bagaloMmeM rathotsavameM ajamerakI prasiddha bhajana maNDalI bhI indracamara Dola rahe the| caMdoyeke ThIka madhyameM nIce bulAI gaI thI jo nRtya vAditrAdike sAtha jinendrake sundara glAsa kezameM virAjamAna ukta graMtharAja dUrase hI guNagAna kara rahI thii| zrI jainayuvakamaNDala seThake dRSTigocara hote the / ukta glAsakezake aMdara aura bAhara kRcAkI nATaka maMDalIne bhI apanI abhinaya rucike cAroM ora nayA maMdira dharmapurA aura paMcAyatI maMdirake sAtha Theleko sajAyA thA aura usake andara DrAmAkA zAstra bhaMDAroMke anya sacitra, suvarNAhita granthoMko abhinaya darzanIya rUpa meM kiyA jA rahA thaa| kahA jAtA bhI virAjamAna kiyA gayA thA jo darzakoMke hRdayameM hai ki rathotsavameM itanI adhika bhIr3a pahale kabhI Ananda aura utsAhakI lahara udbhAvita kara rahe the| nahIM huii|
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ dillI sthAtmavameM navanirmita marasvatI-mandirakA bhavya dRzya / pachikA dRzya ) 2 44 RAAT alya TH 4 hen HOMEOPA ENRIAHARA WINSrint MARAN .. AMRAPoint MAA Himan-TION . . REER - - bIcame glAsakza zrI jayadhavana-mahAdhavanagrantha nayA anya muvaNAMDDina citra grantha virAjamAna hai| nIna indra camara hona rahe hai| zrI dharmapAmrAjyA, paM. manalAnajI. yAcAyaM jagata kezArajI mugnAra aura paM0 pammAnanda zAstrI apane lavapatrako godI meM niyaM ke haiM /
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAla dillI rathotsava meM navanirmita sarasvatI mandirakA bhavya dRzya ( AgekA dRzya ) 2 isa citra sarasvatAmandira ke sAtha gyotsavakA tarIkA suhAvanA dRzya aMkita
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6] ropar3akI khudAImeM mahatvapUrva aitihAsika vastuoMkI upalabdhi [154 - - - jaina anAthAzramakI orase bhI kaI darzanIya vastu- janatAne kiyA hogaa| isI taraha rathotsava pahAr3ose oMkA Ayojana kiyA gayA thA, saba chAtra bhI zAmila vApisa pAne meM bhI janatAkA pUrvavata utsAha banA rahA the| utsava meM kaI baiNDavAje bhI apanI svara-laharI aura mArA kArya vyavasthita aura sundara rhaa| bakhera rahe the| ukta rathotsava ThIka 8 bajese prArambha sarasvatI mandirakA sArA prAyojana, usakA nirmANa hA gayA thA aura eka bajeke lagabhaga pahAr3I phuNcaa| aura sajAnA Adi saba kArya lAlA raghuvIrasiMha jI darIbAse lekara pahAr3I dhIraja taka janatAkA apUrva jainAvAcakI svAbhAvika kalpanAkA pariNAma hai, unakA samAroha thA, ravivArakI chuTTI par3a jAnese janatA aura utsAha aura lagana prazaMsanIya hai| rathotsava kameTIkI bhI adhikAdhika rUpameM upasthita thii| anumAnataH vyavasthA bhI sarAhanIya thii| sarasvatI mandira meM virAja mantharAjoMkA darzana do lAkha -paramAnanda jaina, zAstrI ropar3akI khudAI meM mahatvapUrNa aitihAsikavastuoMkI upalabdhi paMjAbameM satalajake uparakI ora ropar3ameM bhArata sarakArake vizeSa prakArake vartana purAnava vibhAga dvArA huI khudAIse har3apA sabhyatA tathA ye vartana paMjAba aura uttarapradezake prAcIna aitihAsika bauddhakAlake bIcake aMdha yugapara nizcita rUpase prakAza par3A hai| sthAnoMmeM prApta hue hai aura kucha agAmeM pUrvameM baMgAla meM sthita ima khudAIse ImAse 2 sahasrabdI pUrvase lagabhaga zrAja gaur3a naka tathA dakSiNameM amarAvatI taka pAye gaye haiN| isa takake mAre rAjyAdhikAroMmeM tAratamya sthApita ho gayA hai tathA stara para cheda vAle sikke bahutAyatase milate haiN| zuga, uttarI bhAgnameM sabhyatAko vikAsa zrRMkhalAkI moTI rUpa rekhA kuzana tathA gupta kAlIna kalAkA prabhAva yahAM. sikkoM taiyAra ho gaI hai| aba purAtatva vibhAga una vyauroMpara vicAra tathA vartanoM para ho nahIM 200 IsA pUrvase 600 IsvI taka kara rahA hai| ke mundara deza koTA para bhI avalokita hotA hai| ___ kahate haiM sindhu lipimeM likhI huI eka choTIsI muharake khudAI karane vAloMko yahAM bahutase bhArata-yUnAnI tathA milanesa ina viSayameM koI sandeha nahIM rahA hai ki sAMskR- kavAyalI pikaM 600 kuzana kAnake tAMbe ke sikke tathA eka nika rUpame balU camnAna UparI matalaja * takakA pradeza eka candraguptakI svarNa mudrA bhI milI hai| thaa| haDappA nivAsiyoM ke prArambhika makAna kaMkar3I tathA aisA jAna par3anA ki madhyakAla ke prAraMbhameM bastI isa kaccI IToMse banate ye, para usake kucha samaya bAda hI pakAI sthAna para eka jagahase dUsarI jagaha haTatI rahI haiN| kyoMki huI iMTe kAmameM lAI jAne lgii| bartamAna nagarake sthAna para aise miTTIke vartana tathA iMToMka makAna ImAse pUrva dusarI sahasrAbdIka antameM har3appA nivA- nikale haiM jo pAThavIM tathA dasavIM IstrIke haiN| yahAM mugalasiyoM vinAzaka bAda ImAse pUrva pahalI sahasrAbdI ke prAraMbha kAlako mudrAeM bhI prApta huI haiN| meM eka nayI sabhyatAke loga yahAM Akara base / kAlI revAoM kahA jAtA hai ki purAtatva vibhAga kucha samayase matalaja tathA binduoMse citrita bhUre raMgake miTIke vartana isa sabhyanAke ke UparI bhAga para adhika dhyAna de rahA hai / ina vojose avazeSa haiN| sambhavataH ye loga prAya the / tathA 300-400varSa rUpaDake atirikra aura bhI har3appA yugake sthAnoMkA patA lagA taka ye ropar3ameM rahe bhI haiM parantu pAzcarya yaha hai ki abhI hai| zivAlika meM kucha sthAnoM para bhI patharake aujAra zrAdi taka inake dvArA banAyA huzrA koI bhavana nahIM milA hai| bhI mile haiM ye aitihAsika yugase pUrvake jAna par3ate haiM parantu ___ kucha samaya bAda buddhakAlameM ropar3ameM eka nayI sabhyatA inakA gambhIra adhyayana evaM mananake pazcAt hI kisI hadita huI jo IsAke bAda dUsarI sadI taka vartamAna rhii| nizcita pariNAma para pahuMcA jA skegaa| isa samaya taka lohA kAmameM Ane lagA thA paraMtu isa saba mAranameM aneka sthAnoM para U~ce TIle vidyamAna haiM jinake kA mukhya udyoga eka prakArake camakadAra vartana hote the tathA nIce bahuta hI mUlya tihAsika avazeSa dopo hai| parAtatvavettA jinheM uttarI kAle pAlizake vartana kahate haiN| AzA hai bhArata koI bAlaka bogA degii| -(nava bhAratase)
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ atizaya kSetra khajurAhA bhAratIya purAtattvameM 'khajurAhA'kA nAma vizeSa ullekha- meM vartamAnameM pAI jAtI hai jinase patA calatA hai ki isamIya hai| vahAM jAneke jhAMsIse do mArga haiM eka mArga jhAMsI kAlameM khajurAhA aura usake pAsa-pAsavatIM pradezoM meM jainadharma mAnikapura relave lAina para harapAlapura yA mahovAse chatarapura apanI jyoticamakA rahA thaa| jAnA par3atA hai, aura dUsarA mArga jhAMsIse bInA-sAgara hote khajurAhA aura mahovAmeM candelavaMzI rAjyakAlIna utkRSTa hue moTara dvArA chatapura jAyA jAtA hai| aura chatarapurasaM sata- zilpa kalAse paripUrNa mandira milate haiN| khajurAhA kisI mA vAlI sar3akaparase bIsa mIla dUra bamIThAmeM eka pulisa samaya jejAhUti kI rAjadhAnI thA / yaha nAma rAjA gaMDake thAnA hai vahA~se rAjanagarako jo dazamIla mArga jAtAhai usake saM0 1056 ke lekhameM upalabdha hotA hai| 7 mIla para khajurAhA avasthita hai| moTara harapAlapurase isa kSetrakA 'khajUra pura' nAma honekA kAraNa vahAM khajUrake tIsa mIla chatarapura aura vahAMse khajurAhA hotI huI rAjanagara vRkSoMkA pAyA jAnA hai / bhAratako utkarSa saMskRti sthApatya aura jAtI hai| isa sthAnakA prAcIna nAma 'svara' pura thA / mahovA vastukalAke kSetrameM candelasamayakI daidIppamAna kalAapanA sthira chatarapura rAjyakI rAjadhAnI thI, mahovAkA prAcIna nAma 'jejA- prabhAva aMkita kiye huye hai| candala rAjAoMkI bhAratako hani' jejAbhukti' jujhauti yA jujhAutI kahA jAtA hai / yaha yaha asAdhAraNa dena hai / inarAjAoMke samayameM hindU saMskRtike nAma kyoM aura kaba par3A? yaha vicAraNIya hai| cInIyAtrI sAtha jainasaMskRtiko bhI phalane phUlanekA paryApta avasara milA / huenasAMgane bhI apanI yAtrA vivaraNameM isakA ullekha hai| usakAla meM saMskRti, kalA aura sAhityake vikAsako kiyA hai| prazraya milA jAna par3atA hai| yahI kAraNa hai ki usakAlake mahovA bhI kisI samaya jaina saMskRtikA kendra rahA hai| kalA-pratIkoMkA yadi saMkalana kiyA jAya, jo yatra tatra vikharA phalasvarUpa vahA~ aneka prAcIna jaina mUrtiyA~ upalabdha hotI huzrA par3A hai, usase na kevala prAcIna kalAkI hI rakSA hogI haiM dhaMga, gaMDa, jayavarmA, madanavarmA aura paramAla yA para- balki usa kAlakI kalAkaM mahatva para bhI prakAza pdd'egaa| mAdideva ina pAMca candalavaMzI rAjAoMke rAjyakAlameM nirmita nokarAjyakAla meM nirmita aura prAcIna kalAke prati janatAkA abhinava aAkarSaNa bho mandira aura aneka pratiSThita mUrtiyAM khaNDita-akhaNDita dazA- hogA / kyoMki kalA kalakAraka jIvanakA sajIva citraNa hai --- usakI anma-madhanA aura kaThora chenI tatsvarUpake nikhAranekA mahovA yA mahotsavapurameM 20 phuTa uMcA eka TolA hai dAyitva ho unakI kartavya niSThA evaM ekAgratAkA pratIka hai| vahAM se aneka khaNDita jana mUrtiyoM milI haiN| mahovAke usake bhAvAMkI abhivyaMjanA hI kalAkAraka jIvanakA maulika prAsa-pAsa grAmoM va nagarami aneka thsa janamandira aura rUpa hai, usase hI jIvana meM sphUrti aura AkarSaka zaktikI mUrtiyoM pAI jAtI haiM / mahovAmeM upalabdha khaNDita unamRni- jAgRti hotI hai| uccatama kalAkA vikAsa prAtma-sAdhana.kA yoMka- AmanoMpara choTechoTe bahutase unkIrNa huyaM lekha milate viziSTa rUpa hai| usake vikAsase tatkAlIna itihAsake haiN| unameM se kuchakA sAra nimnaprakAra hai: nirmANameM paryApta mahAyatA mila sakatI hai| 1-saMvat 1166 gajA jayavarmA, 2-pavana 12.3, bundelakhaNumeM candala kalacUri prAdi rAjavaMzoMke zAsana 3-zrImana madanavadivarAjye, sambat 121 // aSADha sudi kAlameM jainadharmakA prabhAva sarvatra vyApta rahA hai aura usa samaya 3 gurau / 5-sambat 1220 jeThasudI 8 ravI mAdhu devagaNa aneka kalApUrNa mUniyAM tathA saM kar3oM mandiroMkA nirmANabhI tasya putraratnapAla praNamati ninyam / 6-putrAH sAdhu zrI huA hai / khajurAhekI kalA to itihAsameM apanA viziSTa ratnapAla tathA vastupAla tathA tribhuvanapAla jinanAthAya praNa- . sthAna rakhatI hI hai / yadyapi khajurAhAmeM kitanI hI khaNDita mati nityam / -saM0 1224 prASADha sudI 2 rakhau, kAla mUrtiyoM pAI jAtI haiM, jo sAmpradAyika vidvaM SakA pariNAma pArAdhiyoti zrImat paramAddhidevapAda nAma prabarddhamAna kalyA- jAna par3atI haiN| Na vijaya gajye ... isa lekhameM candelavaMzI rAjAoMke yahA~ mandiroMke tIna vibhAga haiM, pazcimIya samUha zivanAma mayasamayAdike aMkita haiM, jinheM vRddhika bhayase yahAM viSNu mandiroMkA hai| inameM mahAdeva kA mandirahI sabase pradhAna nahIM diyA hai| hai| aura uttarIya samUha meM bhI viSNuke choTe bar3e mandira haiN|
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa6] atizaya kSetra khajurAhA [161 dakSiNa pUrvIyabhAga jainamandiroMkesamUhase alaMkRta hai| yahA~ DAla deto hai, ina alaMkaraNa aura sthApatya-kalAke namUnoMmeM mahAdevajIkI eka vizAla mUrti 8 phuTa U~cI aura 3 phuTase mandiroMkA bahya aura antarbhAgavibhUSita hai / jahAM kalpanAmeM adhika moTI hogii| varAha avatAra bho sundara hai usako sajIvatA, bhAvanAmeM vicitratA tathA sUcama-vicAroMkA citraNa U~cAI sambhavataH 3 hAtha hogii| vaMgezvarakA mandira bhI sundara ina tAnoMkA ekatra saMcita samUha hI mUrtikalAke prAdarzakA aura unnata hai kAlIkA mandira bhI ramaNIya hai, para mUrtimeM namUnA hai / jinanAtha mandirake bAeM dvAra para sambat 10 // mA~kI mamatAkAH abhAva dRSTigata hotA hai| usa bhayaMkaratAse kA eka zilAlekha aMkita hai jisase jJAta hotA hai ki yaha AcchAdita jo kara diyA hai jisase usameM jagadambAko mandira rAjA dhaMgake rAjyakAlase pUrva banA hai| usa samaya kalpanAkA vaha mAtRtva rUpa nahIM rahA / aura na dayA kSamatA hI muni vAsavacandake samayameM pAhilavaMzake eka vyakti pahilene ko koI sthAna prAta hai, jo mAnavajIvanake khAsa aMga haiN| yahA~ke jo ghaMga rAjAka dvArA mAnya thA usane mandirako eka bAga hindU mandira para jo nirAvaraNa deviyoM ke citra utkIrNita dakhe bheMTa kiyA thA, jisameM aneka vATikAeM banI huI thii| vaha jAte haiM unase jJAta hotA hai ki usa samaya vilAsa priyatAkA lekha nimna prakAra hai:atyadhika pravAha vaha rahA thA, isIse zilpiyoMkI kalAmeM bhI bhI 1oM' [ux] saMvat 1011-smy||nijkul dhavaloyaMdi me o. yayepTa prazraya milA hai| bajurAhaka nandokI mUrti , 2 vyamUrtisvasI (zI) la ma za) madamaguNayuktasarvadakSiNa ke mandiroM meM aMkita nandI mUrtiyoMsa bahuta kucha sAmya 3 satvA (ttvA) nukaMpo [ix] svajanitatoSo dhAMgarAjena rakhatI hai / yadyapi dakSiNa ko mUrtiyA~ zrAkAra-prakArameM usase 4 mAnyaH praNamati jinanAthA yaM bhavya pAhila (lja) kahIM bar3I haiN| 5 nAmA / (11) 1 / / pAhela vATikA 1 candravATikara ___vartamAnameM yahAM tIna hindU mandira aura tIna hI jaina- 6 laghucandravATikA 3 sa (zaM) karavATikA 4 paMcAimandioMmeM sabase prathama maMdira ghaNTAI kA hai| yaha mandira khaju- 7 taluvATikA 5 AmravATikA 6 gha(dhaM)gavADI [ux] rAhA grAmakI ora dakSiNa-pUrva kI aura avasthita hai isake pAhilavaMse(ze)tu kSaye kSoNe aparavesI (zA) yaHkopi stambhoMmeM ghaNTiyoMkI bela banI huI hai| isAma yaha ghaMTAIkA tiSThiti[rx]tasya dAsasya dAsAyaM mamadattistu pAlamandira kahA jAtA hai| isa mandirako zobhA apUrva hai| 10yet // mahArAja guru strI (zrI) vAsacandra [ax] dUsarA mandira AdinAtha kA hai yaha mandira ghaTAI mandirake caipa (zA) pa (kha) sudi 7 somadine // hAte meM dakSiNa uttara pUrva kI ora sthita hai| yaha mandira bhI sthita hai| yaha mAndara bhA zAntinAthakA mandira-ima mandirameM eka vizAla darzanIya aura ramaNIya hai / isa mandirameM mUla nAyakako jo mati janiyAka 16 tAthakara bhagavAna zAntinAtha kI hai, jo mUrti sthApita thI vaha kahAM gaI, yaha kucha jJAna nahIM hotaa| 14 phuTa UMcI hai / yaha mati zAntikA pratIka hai, isakI nIsarA mandira pAzvanAyakA hai| yaha mandira patra mandiroMse kalA dekhate hI banatA hai| mUni mAMgopAMga apane divya vizAla hai, isa mandirameM pahale AdinAthakI mUrti sthApita thA, rUpameM sthita hai| aura emI jJAta hotI hai ki zilpIne use usake gAyaba ho jAnapara isameM pArzvanAtha kI mUrti sthApita kI abhI banAkara taiyAra kiyA ho / mRti kitanI cittAkarSaka hai gaI hai| isa mandirakI dIvAloMka alaMkaraNAma vaidika devI- yaha lekhanIsa parakI bAta hai| darzaka use dekha kara cakita devatAko mUrtiyAM bhA ukANita kI gaI haiM / yaha mandira hA apanI ora dakhanakA iMgita prApta karatA hai| agalaatyanta darzanIya hai| aura mambhavataH dazavIM zatAbdIkA panA bagala meM aneka sundara mUtiyA~ virAjita haiM jinakI saMkhyA humA he| isake pAsa hI zAntina thakA mandira hai| ina sabhI anumAnataH 25 se kama gahIM jAna pdd'tii| yahAM sahastroM mandiroMke zikhara nAgara zaloke bane hue haiN| aura bhI jahA~ mUrtiyA~ khAraData hai / mahastrakUTa caityAlayakA nirmANa bahuta tahA~ bundelakhaeika mandiroMke zikharamA nAgara zailoke bane hI bArIkoMke sAtha kiyA gayA hai| isa mandirake daravAje hue milate haiM / ye mandira apanI sthApanya kajA nUtanatA aura para eka cauMtIsA yantra hai jisameM saba taraphase aMkoMko vicitratAke kAraNa prASika bane hue haiN| yahAMko mUrti-kalA jor3ane para unakA yoga cauMtosa hotA hai| yaha yantra bar3A alaMkaraNa aura atularUpa-rAzi mAnavakalpanAko AzcaryameM hI upayogI hai| jaba koI bAlaka bImAra hotA hai taba uma
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16.1 anekAnta viSe 13 yantrako usake gale meM bAMdha diyA jAtA hai aisI prasiddhi hai| 'saMH 1215 mAghasudi 5ravo dezIyagaNe paMDitaH bhagavAna zAntinAthakI isa mUnike nIce nimna lekha aMkita nAi (ga) nandI tacchiSyaH paMDita zrIbhAnukIrti hai jisase spaSTa hai ki yaha mUrti vikramako 11vIM zatAbdI ANikA meruzrI pratinandatu / ke antima caraNa kI hai: ___ isa taraha bajurAhA atizaya kSetra sthApanyakalAkI dRSTise 'saM0 1085 zrImAn zrAcArya putra zrI ThAkura devadhara atyanta darzanIya hai| parantu janatAkA dhyAna isa kSetrakI suta suta zrI zivi zrIcandeya devAH zrI zAntinAthasya vyavasthAko aora bahuta kama hai / javaki bhAratake dUsare kSetroMmeM pratimAkAriteti / tIrthakSetroMkI tarakkI huI hai, unameM suvidhAnusAra vikAsa aura khakhurAhe ko khariData muniyoM meM se kucha ke lekha huyA hai / taba bundelakhaNDakA yaha kSetra atyanta dayanIya nimna prakAra hai-1 saM0 1142 zrI AdinAtha sthitimeM par3A huA hai| yahAMke mandira kalApUrNa aura lAkhoMpratiSThAkAraka zreSTI bIvanazAha mAyoM seThAnI padmAvatI! kI lAgatake hote hue bhI vartamAnameM unakA bana sakanA sambhava cauthe naM0 kI ghedImeM kRSNa pASANako hathelI aura nahIM hai| ataH samAjakA kartavya hai ki isa kSetra kI vyavasthA nAsikAse khaMDita jainiyoMke bIsaveM nIrthakara muni muvratanAva sucAru rUpase honI caahie| aura aisA prayatna honA cAhiye kI eka mUrti hai usake lekhase mAlUma hotA hai ki yaha jisase janatAkA udhara AkarSaNa rahe / yadi hama apane mUrti vikramakI 13 vI zatAbdIke zurUmeM pratiSThita huI hai| pUrvajoMkI kIrtikA marakSA nahIM kara sake vo janatA emAle lekha meM mUlasaMgha dezIya gaNake paNDitta nAganandIke ziSya yogyatAkA upahAsa kregii| pAzA hai dharmatra mI sajjana paM0 bhAnukIti aura mAryikA meruzrI dvArA pratiSThita karAye isa pora vizeSa dhyAna denekI kRpA kreNge| ane kA ullekha kiyA gayA hai / vaha lekha isa prakAra hai -paramAnanda jaina zrIhIrAcandajI boharAkA namra nivedana aura kucha zaMkAe~ (jugalakizora mugtAra) gata kiraNase Age paM0 ToDaramalajI-kRta mokSamArgaprakAzakake jo vAkya isameM batalAyA hai ki mohAndhakArarUpa ajJAnamaya mithyApramANarUpameM upasthita kie gae haiM ve prAyaH saba aprAsaMgika vakA apaharaNa hone para-upazama. kSaya yA kSayopazakI dazAko asaMgata athavA prakRta-viSayake sAtha sambandha na rakhanevAle haiN| prApta hone para-pamyagdarzanakI-nirvikAra dRSTikI-prApti hotI hai, kyoMki ve dravyaliMgI muniyoM tathA mithyASTi-jainiyoMko aura uma dRSTikI prAptise samyagjJAnako prApta huA jo mAdhulakSya karake kahe gaye haiM, jabaki prastuta pUjA-dAna-vanAdirUpa puruSa hai vaha gaga-dveSakI nivRttike lie samyakcAritrakA sarAga-caritra evaM zubha-bhAvoMkA viSaya samyacaritrakA aMga anupThAna karatA hai| isase spaSTa hai ki jisa cAritrakA ukahonese vaise muniyoM tathA jainiyoMse sambandha nahIM rakhatA, anthameM zrAge nidhAna kiyA jA rahA hai vaha samyagdarzana tathA balki una muniyoM tathA jainazrAvakoMse sambandha rakhatA hai jo samyakjJAna-pUrvaka hotA hai-unake vinA athavA unase zUnya samyagdRSTi hote haiN| isIse paMcamAdi-guNasthAnavarti-jIvoMke nahIM hotA-aura usakA lakSya hai rAga-dUSakI nivRtti / liye una pUjA-dAna vratAdikA pavizeSa rUpase vidhAna hai| arthAt rAga-dveSakI nivRtti sAdhya hai aura vratAdikA pAcaraNa, svAmI samantabhadrane,samyakcAritraka varNanameM unheM yogya sthAna jisameM pUjA-dAna bhI zAmila haiM, usakA sAdhana hai| jabataka dete hue, unakI dRSTiko nimna vAkyake dvArA pahale hI spaSTa sAdhyakI siddhi nahIM hotI tabataka sAdhanako alaga nahIM kiyA karadiyA hai jAsakatA-usakI upAdeyatA barAbara banI rahatI hai / siddhatvamohatimirApaharaNe darzanalAbhAdavAptasaMjJAnaH / kI prApti hone para ragadhanakI koI AvazyakatA nahIM rahatI aura rAga-dvepanivRtyai caraNaM pratipadyate saadhuH|| isa dRSTise vaha heya ThaharatA hai| jaise koThekI chata para pahuMcane
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 6] zrIhIrAcandajI boharAkA namra nivedana aura kucha zaMkAe~ - - para yadi phira utaranA na ho to saudI (nisenI) bekAra ho eka zatruko upakArAdike dvArA apanAkara usake sahArese jAtI hai athavA abhimata sthAnapara pahu~ca jAnepara yadi phira dUsare mahAhAnikAraka prabala zatrukA unmUlana (vinAza) kiyA lauTanA na ho to mArga bekAra hojAtA hai| parantu usase pUrva jAtA hai| rAga-dU'Sa aura moha ye tInoM hI prAtmAke zatru haiM, athavA anyathA nhiiN| kucha loga ekamAtra sAdhanoMko hI sAdhya jinameM rAga zubha aura azubhake bhedase do prakAra hai aura samajha lete haiM-asalI sAdhyakI aura unakI dRSTi hI nahIM apane svAmiyoM samyagdRSTi tathA mithyArmika bhedase aura bhI hotI-aise sAdhakoMko lakSya karake bhI paM0 ToDaramala jIne bhedarUpa ho jAtA hai| samyagdRSTikA rAga .pUjA-dAna-pratAdikucha vAkya kahe haiN| parantu ve loga dRSTivikArake kAraNa cUMki rUpa zubha bhAvoMke jAlameM ba~dhA huA hai aura isase vaha mithyAdRSTi hote haiM ataH unheM lakSya karake kahe gaye vAkya alpahAnikAraka zatruke rUpameM sthita hai, use premapUrvaka bhI apane viSayase sambandha nahIM rakhate aura isaliye ve pramANa apanAnese azubhagaga tathA *Sa aura mohakA samparka chUTa koTimeM nahIM liye jAsate-unheM bhI pramANabAhya athavA jAtA hai, unakA samparka chUTanese AtmAkA bala bar3hatA hai pramANAbhAsa samajhanA cAhiye / aura unase bhI kucha bhole aura taba samyagdRSTi usa zubharAgakA bhI tyAga karanemeM bhAI se ThagAye jA sakate haiM-dRSTivikArase rahita Agamake samartha ho jAtA hai aura use vaha usI prakAra tyAga detA hai jJAtA vyutpaDa puruSa nhiiN| jisa prakAra ki pairakA kAMTA nikala jAne para hAthake kAMTeko ToDaramallajIke vAkya jina rAgAdike sarvathA niSedhako tyAga diyA jAtA athavA isa prAzaMkAse dUra pheMka diyA jAtA liye hue haiM ve prAyaH ve rAgAdika haiM jo dRSTivikArake zikAra hai ki kahIM kAlAntarameM vaha bhI pairameM na cubha jAyA kyoMki haiM tathA jo samayasArako uparyullikhita gAthA naM0 201, upa zubharAgase usakA prema kAryArthI hotA hai, vaha vastutaH 202 meM vivakSita haiM aura jinakA spaSTIkaraNa svAmI use apanA sagA athavA mitra nahIM mAnatA aura isalie samantabhadrake yuktyanuzAsanakI 'ekAntadharmAbhinivezamalA kArya hojAne para use apanese dUra kara denA hI zreyakara rAgadayo'haMkRtijA janAnAm' ityAdi kArikAke zrAdhAra samajhatA hai / pranyuta isake, mithyAdRSTike rAgakI dazA dUsarI para pichale lekhameM, kAnajIsvAmI para AnevAle eka honI hai, vaha use zatruke rUpameM na dekha kara mitrake rUpameM AropakA parimArjana karate hue, prastuta kiyA gayA thA-ve dekhatA hai, usase kAryArthI prema na karake saccA prema karane rAgAdika nahIM haiM jo ki ekAntadharmAbhinivezarUpa mithyA- lagatA hai aura hamI bhramake kAraNa use dUra karanemeM samartha darzanake abhAvameM cAritramohake udayavaza hote haiM aura jo nahIM honA / yahI samyagdRSTi aura mithyAdRSTike zubharAgameM jJAnamaya honese na to jIvAdikake parijJAnameM bAdhaka hai aura parampara antara hai-eka gagar3hapakA nivRtti athavA bandhanana samatA-vItarAgakI sAdhanAmeM hI bAdhaka hote| imose se mukrimeM sahAyaka hai to dUsarA umameM bAdhaka hai| isI jinazAsanameM parAgacAritrakI upAdeyatAko aMgIkAra kiyA dRSTiko lekara samyagdRSTike sarAgacAritrako mokSamArga meM gayA hai| parigaNita kiyA gayA hai aura use vItarAgacAritrakA sAdhana yahA~ para eka prazna uTha makatA hai aura vaha yaha ki mAnA gayA hai / jo loga ekamAtra vItarAga athavA yathAkhyAtajaba samyakcAritrakA lakSya 'rAgadveSako nivRtti' hai, jaisA cAritrako ho mamyakracAritra mAnate haiM unakI dazA usa ki upara batalAyA gayA hai, taba sarAgacAritra usameM sahAyaka manuSya jaisI hai jo ekamAtra uparake DaMDeko hI sIr3hI athavA kaise ho sakatA hai ? vaha to rAgasahita honeke kAraNa lakSya- bhUmike usa nikaTatama bhAgako hI mArga samajhatA hai jisase kI siddhi meM ulTA bAdhaka pdd'egaa| parantu bAta aisI nahIM hai, agalA kadama koThekI chata para athavA abhimata sthAna para isake liye 'kaMTakonmUla' siddhAntako lakSyameM lenA caahiye| par3atA hai, aura isa taraha bIcakA mArga kaTa jAnese jisa jisa prakAra pairameM cubhe hue aura bhArI vedanA utpasa karane prakAra vaha manuSya aparake DaMDe yA koThekI chata para nahIM pahu~ca vAle kAMTeko hAthameM dUsarA alpavedanAkAraka evaM apane sakatA aura na nikaTatama abhimata sthAnako hI prApta kanTrolameM rahanevAlA kAMTA lekara aura use pairameM cubhAkara, kara sakatA hai usI prakAra ve loga bhI na to yathAkhyAtausake sahArese, nikAlA jAtA hai usI prakAra alpahAnikAraka cAritrako hI prApta hote haiM aura na muniko hI prApta kara
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 564] anekAnta [varSa 13 sakate haiN| aise loga vAstavameM jimazAsanako jAnane-samajhane puNyAtrava bhI mAnanA aura saMghara nirjarA bhI mAnanA so bhrama aura usake anukUla AcaraNa karanevAle nahIM kahe jA hai| samyagdRSTi avazeSa sarAgatAko heya adaha hai, mithyATi sakate, balki usake dUSaka vidhAtaka evaM khopaka Thaharate haiN| sarAgabhAvaviSa saMvarakA bhrama kari prazastarAga rUpa karmaniko kyoMki jinazAsana nizcaya aura vyavahAra donoM mUlamayoMke upAdeya aba hai|" kathanako sAtha lekara calatA hai aura kisI eka hI nayake isa uddharaNakA rUpa paM0 ToDaramalajI kI svahastalikhita bakravyakA ekAnta pakSapAtI nahIM hotaa| paM. ToDaramalajIne , prati parase saMzodhitakara chapAye gaye sastI granthamAlAke saMskadonoM nayoMkI dRSTiko sAthameM rakkhA hai aura isaliye ___ raNameM ninna prakAra diyA haikisI zabdacalake dvArA use anyathA nahIM kiyA jA sktaa| hA~, jahA~ kahIM ve cUke hoM vahAM zrI kundakucha aura "je aMza vItarAga bhae tinakari saMvara hai para je aMza svAmI samantabhanna-jaise mahAn prAcAryoke vacanoMse ho usakA sarAga rahe tinakari baMdha hai| so eka bhAvateM to doyakArya samAdhAna ho sakatA hai| . ToDaramalajIne mokSamArgaprakA- banai parantu eka prazasta rAgahote puNyAbhava bhI mAnanA aura zakake meM ApakArameM hI yaha sApha likhA hai ki- saMvara nirjarA bhI mAnanA so bhrama hai| mizrabhAva viSai bhI "so mahAnatAdi bhae hI vItarAgacAritra ho hai aisA yaha sarAgatA hai, yaha vItagagatA hai aisI pahacAni samyasambandha jAni mahAvatAdiviSa cAritrakA upacAra (vyavahAra) dRSTi hoke hoya tAtai pravazeSa sarAgatAko heya zraddhahe hai kiyA hai| mithyAraSTIke aisI pahacAni nAhIM tAta sarAgabhAva viSa "zubhopayoga bhae zuddhopayogakA yatna kare to (zuddhopayoga) hoya jAya bahuri jo zubhAyogahI ko bhalA jAni tAkA saMvarakA bhrama kari prazastarAgarUpa kAryaniko upAdeya zraddhahai hai|" sAdhama kiyA kare to zuddhopayoga kaise hoy|" zrIboharAjIke uddharaNako jaba isa uddharaNase tulanA ina vAkyoM meM vItarAgacAritra ke lie mahAvatAdike pUrva kAna na kI jAtI hai to mAlUma hotA hai ki unhoMne apane uddharaNa anuSThAmakA aura zuddhopamogake lie zubhopayoga rUpa pUrva meM una pada-vAkyoM ko chor3adiyA hai jinheM yahA~ rekhAGkita kiyA pariNatike mahatvako khyApita kiyA gayA hai| gayA hai aura jo samyagdRSTi tathA mithyAdRSTikI vaisI zraddhAke aisI sthitimeM jisa prayojanako lekara 50 ToDaramalajI sambandhameM hetu ullekhako liye hue haiN| unameMse dvitIya tathA ke jina vAkyoMko uddhata kiyA gayA hai unase usakI siji tRtIya rakhAGkata vAkyoMke sthAna para kramazaH samyagdRSTi' tathA nahIM hotii| 'mithyASTi' padoMkA prayoga kiyA gayA hai aura uddhAraNakI pahalI grahA~ para meM itanA aura prakaTa kara danA cAhatA panimeM 'saMvara he' ke prAge 'hI' aura dUsarI paMktimeM 'bandha' ke hai ki zrIboharAjIne pa0 ToDaramalnajAka vAkyoMko bhI Dabala pUrva 'puNya' zabdako bar3hAyA gayA hai / aura isa taraha damareinvarTaDa kAmAja " ke bhItara rakyA hai aura vaisA karaka ke vAkyoM meM manamAnI kATa-chA~Ta kara unheM asalI vAkyoMke yaha sUcita kiyA tathA vizvAsa dilAyA hai ki vaha unake rUpame prastuta kiyA gayA hai, jo ki eka bar3e hI khedakA viSaya vAsyoM kA pUrA rUpa ha-usameM kAI pada-vAkya chor3A yA hai ! jo loga jijJAsukI dRSTise idhara to apanI zaMkAoMkA ghaTAyA-bar3hAyA gayA nahIM hai / parantu vastusthiti aisI mAlUma samAdhAna cAhe athavA vastutattvakA ThIka nirNaya karaneke nahIM hotI-vAkyoMke uddhta karanemeM ghaTA-bar3hI kI gaI hai. icchuka baneM aura udhara jAna-bUjhakara pramANoMko galata rUpameM jisakA eka udAharaNa yahA~ prastuta kiyA jAtA hai| boharAjI prastuta kareM, yaha unake liye zobhAspada nahIM hai| isase kA vaha uddharaNa, jo mizra-bhAvaka varNanase sabaMdha rakhatA hai, to yaha jijJAsA tathA nirNayabuddhikI koI bAta nahIM rahatI, nimna prakAra hai - balki eka viSayakI anucita vakAlata ThaharatI hai, jisameM "je aMza vItarAga bhae tinakari saMbara hai dhI-para je jhUThe-sacce jAlI aura banAvaTI saba sAdhanoMse kAma liyA aMza sarAga rahe tinakari purayabandha hai-ekaprazasta rAgahIte jAtA hai| (kramaza.)
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUjA rAga-samAja, tAteM jainina yoga kima ! (pUjA-viSayaka rocaka zaMkA-samAdhAna ) [sva0 50 RSabhAdasajI cilakAnavI] [ yaha kavitA usa 'paMcavAlayalipUjApATha' kA eka aMza hai jise cilakAnA jilA sahAranapura nivAsI paM0 RSabhadAsajI agravAla jainane, apane pitA kavi maMgalasenajI aura bAbA sukhadeva tathA vivudha santalAlajI kI AjJAnusAra likhA thA aura jo unake prAthamika jIvanakI kRti hai tathA madhuzuklA aSTamI vikrama saM0 1643ko banakara samApta huI thii| Apa urdU-phArsI bhASAke bahuta bar3e vidvAna the aura bAdako Apane urdU meM mithyAtvanAzaka nATaka' nAmakA eka bar3A hI sundara manoraMjaka evaM jJAnavardhaka grantha likhA hai, jisake kucha bhAga prakaTa hue the parantu yaha pUrA pranya abhItaka prakaTa nahIM ho paayaa| usa granthase ApakI sUjhabUjha aura pratimAkA bahuta kucha patA calatA hai| kheda hai ki bhApakA 34-15 varSakI yuvAvasthAmeM hI svargavAsa ho gayA thaa| anyathA Apake dvArA samAjakA bahuta bar3A kAma hotaa| -jugalakizora mukhtAra] soraThA-jo yaha saMkaikoya, jiMha siMha jina-sUtrana-virSe / rAga-dveSa ye doya, bandha-mUla tajane kahe // 1 // ima socata Tuka dRSTi caturdisa dhaarto| lanyo aherI-jAla-badhyo maMjAra to|| caturAIsoM dhairya dhAra tA viMga gyo| pUcho tinakari harSa kema prAvana bhayo // 7 // pUjA rAga-pamAz2a, hai bAhulyapane shii| so kari hoya kAja, tAtai jainina yoga kima // 2 // tinako uttara-rUpa, kahU~ prathama dRSTAnta yh| jinamata parama anUpa, anekAnta satyArtha hai||3|| bolyo suna maMjAra ! baMdhyA tohi jaankai| yadyapi naTato sarasa irasa cita tthaankai|| tadyapi kADhU badha mAja sarva maiM tere| para jale ho svIkAra vacana tokoM mere||8|| (mamAdhAnAtmaka kathA)aDilla-ika dumatala vanamAhi, eka mUpaka rahai / dIraghadaramI vija. vicakSaNa, guNa gahai // bilane nisaro naivayoga mo ektaa| bhojana-herana-kAja phirata tho jima sadA // 4 // mama bhari vAyama nakula take mama mora ho| timase lehu bacAya bhApahU~ chora hii| mArjAra kahi mIta catura ! so vidha kaho / hai mohi saba svIkAra baccana saca sarda ho // 6 // Age lakha maMjAra cakita-cita ho phiro| poche dakho nakula nijAsAmeM niro|| Upara vAyasa dala maraNa nizcaya kiyaa| lAgyo karana vicAra barca aba kima jiyA // 5 // mUsaka bolyo yAra ! AU~ jaba to kne| tU kIjo sammAna vacana hinake ghane // taba ve taja mama pAsa bha6 vAyasa-nakula / jo prAge paga dharUM bilAI bhakhata hai, haTata nakula uta Tale na mama disa lakhata hai| para jo ThairUM yahIM kAka borDa nhiiN| hAya ! saraNa-thala dRSTi parata kou nA kahIM // 6 // mama hiya pulakita hoya jema ambuja-bakula // 1 // taba kAhU~ saba bandha nare vizvAsa gh| hai dounake prANa-vacanakA yatana yaha // (r) isa granthako hindI meM anuvAdita kara 'anekAnta' meM nikAlane kA vicAra ho rahA hai|
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta varSa 13 suna bilAva svIkAra kiyo ima cintiyo| mUsaka bina jItavya dRSTi bhAvai gyo||11|| liMga bulAya sanmAna kiyo bahu premsoN| kAka-nakula bhaja gaye mUsa rahyau maloM // puna nijavaca-anusAra ba~dha kATana lagyo / para nija rakSaNa saMka phera ima hiya jagyo // 12 // mama dAruNa pari jAti-virodhI yaha shii| kima chor3ego chuTata ema cintA lhii|| mArjAra kahi mIta / sithala kaise bhye| kahA drohakI ThaI visara nijavaca gaye // 13 // mUsa kahI maMjAra ! anala vArija jnai| tathapi ThAna droha kadeM yaha nA bane / tote upajai saMka sithala tAteM rhuuN| para kArTU saba bandha dhIra rakha saca kahU~ // 14 // kahi bilAva sauM khAya gahI maiM mitratA / to citate toU nAhiM gaI yaha citrnaa| kima kATego bandha citta saMkita rhe| avizvAsa taja mAna vacana nIka kahe // 16 // muma kahI kAryArthi ma hamane kiyaa| nizcaya tU mama jAti-virodhI nirdayA / so kAryArthI prIti kArya-parimita hnii| tAta mohe kartavya hai rakSA nija tnii||15|| phuna nijavacana-nirvAha hu mohe karanA shii| dou viSamatA banI ciMti yaha vidhi lhii|| eka kaThina baiMdha chAra aura kADhU~ sbhii| jaba tAhe pakaDana vadhika yahA~ zrAvai abhii||17|| tU mohe visarai vyAkunja mohe ati kaSTa hai| taba vaha bandhahu kATU bhaje dukha naSTa hai| puna aisA hI kiyo mUla dhIdhArane / haM prasanna svIkAra, kiyo maMjArane // 18 // dohA-ete pAyo badhika tiha, zrotu dekhi hrssaay| kArya-siddhiko dakhika, sabako cita umagAya // 16 // pakar3ana pAyo nipaTa DhiMga, vyAkula bhayo bilAva / mUsaka uta ba~dha kATiyo, bhAge lakha nija dAva // 20 // bho bhavya! vicArahU jyoM saba nivarai bhrAnta / tisa hI praznako samajhiye uttara yaha dRSTAnta // 21 // bhAva-artha yaha yadyapi ripu saba tajane yoga / tadyapi bahu maiM ekakI pakSa gahai sumnog|| 22 // kArya bhaye sohU tajai, para kara prati-upakAra / nija-rakSA rakha mukhya jima mUsa tajyo maMjAra // 23 // phuna vizeSa kachu kahata hU~, sunana-yogya matimAna / vAda-buddhi taja bhrama miTai, khoja-buddhi cita pAna // 24 aDilla-mUsa mamama jiya, jagata mahAbila jaaniye| nakula dveSa aru kAga, mohako mAniye // rAga mahA maMjAra, ba~dhyo vRSa-jAlameM ! pUjA aru dAnAdi, bandha-vikarAlameM // 24 // jiya sukha-bhojana-kAja manuSa-gati niisro| do ripute Dara milyo ba~dhyo lakha tiisro|| pUjana-rAga-prabhAva dveSa-moha Aya bhaye / ityAdika dukha doSa zeSa ari saba gaye // 26 // phuna jiya moco yAkA hU vizvAsa jo| gahU~ na chADe adhika karai bhava-vAma ko / para mohe nizcaya karanA prati-upakAra bhii| para na sake jaba mohi ye bhavameM DAra bhii||27|| ima vidhi cintata dAva takata nisa-dina rahyo / bala mugva dRga para jJAna akhila jaba yi layo / taba saba zrAraja dama vihara updemiyo| ' jina-pUjana-prastAva sAtizaya jaga kiyo // 28 // jo hai vyutpanna mokSapada te lhaiN| saThamati rAga-dveSa moha-mukhameM rheN| jo jina-bharacana-rAga-saraNa nAhIM ghaiN| mamajha na kima bhava-mAMhi zatru-kRta dukha sahaiM // 2 // dohA-tAteM jinapUjA jiyA, nita karanI juta cAva / naragati zrAvaka-kula milyA, nahIM cUkanA dAva // 30 // laghu-dhI-sama uttara kahA, saMsaya rahai ju zeSa / RSabhadAsa jinazAstra bahu, dekhahu bhavya vizeSa // 31
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrasevAmandirake surucipUrNa prakAzana (1) purAtana-jainavAvaya-mRcI-prAkRtake prAcIna 64 mUla-granthAko padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdigranthomeM uddhata dUsare poMkI bhI anukramaNI lagI huI hai / saba milAkara 25353 paca-cAkyoMko sUcI / saMyojaka aura sampAdaka mukhtAra zrIjugalakizorajI kI gaveSaNApUrNa mahatvako 70 pRSThako prastAvanAse alaMkRta, DA0 kAlIdAsa nAgara ema. e., DI. liT ke prAkathana (Foremond) aura DA. e. ena. * upAdhyAya ema. e. DI.liTa kI bhUmikA (IDuoduction) se bhRSita hai, zodhakhojake vidvAnoM ke liye atIva upayogI, bar3A mAija, jilda ( jisakI prastAvanAdikA mUlya alagame pAMca rupaye hai) (2) Apta-parIkSA-zrIvidyAnandAcAryakI svopajJa saTIka apUrvakRti,prAptoMkI parIkSA dvArA Izvara-viSayake su dara marasa aura majIva vivecanako lie hue, nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajI ke hindI anuvAda tathA prastAvanAdisaM yukta, majilda / (3) nyAyadIpikA-nyAya-vidyAkI sundara pAthI, nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajIke saMskRtaTippaNa, hindI anuvAda, vistRta prastAvanA aura aneka upayogI pariziSTAMsa alaMkRta, sjild| ... (4) svayambhUsnAtra--samantabhadabhAratIkA apUrva prantha, mugtAra zrIjugalakizArajIke viziSTa hindI anuvAda chantrapari caya, samantabhadra-paricaya aura bhaktiyoga, jJAnayoga tathA karmayogakA vizleSaNa karatI huI mahatvakI gaveSaNApUrNa 106 pRSThakI prastAvanAse suzobhita / (5) stutividyA-gvAmI samantabhadrakI anokhI kRti, pApoMke jInanekI kalA, saTIka, sAnuvAda aura zrIjugalakizora mukhtArakI mahatvakI prastAvanAdise alaMkRta sundara jilda-sahita / (6) adhyAtmakamalamArtaNDa-paMcAdhyAyIkAra kavi rAjamalakI sundara AdhyAtmika racanA, hindIanuvAda-hita aura mukhtAra zrIjugalakizorakI khojapUrNa 7 pRSThakI vistRta prastAvanAsa bhUSita / (7) yuktyanuzAsana-tattvajJAname paripUrNa samantabhadrakI asAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka hindI anuvAda nahIM huA thA / mukhtArazrIke viziSTa hindI anuvAda aura prastAvanAdisa alaMkRta, sjild| ) (8) zrIpurapAzvanAthastotra-prAcArya vidyAnandaracita, mahasvakI stuti, hindI anuvAdAdi shit| ... m) (6) zAmanacatustrizikA-(tIrthaparicaya)-muni madanakInikI 13 vIM zatAbdIko sundara racanA, hindI anuvaadaadi-shit| (10 satsAdhu-mmaraNa-maMgalapATha-zrIvIra varddhamAna aura unake bAda ke 21 mahAn prAcAryA ke 137 puNya-mmaraNAMkA mahatvapUrNa saMgraha, mukhtArazrIka hindI anuvAdAdi-sahita / (11) vivAha-samuhazya - mukhtArazrIkA likhA huA vivAhakA sapramANa mArmika aura tAtvika vivecana ... .) / 12) anekAnta-rasa-laharI-anekAnta jaise gUDha gambhIra viSayako avatI saralatAse samajhane-samajhAnekI kujI, mukhtAra zrIjugalakizora-likhita / (13) anityabhAvanA-pA0 padmanandI kI mahatvakI racanA, mukhtArazrIka hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita ) (14) tattvArthasUtra-(prabhAbandrIya)-mukhtArazrIke hindI anuvAda tathA vyAkhyAne yukt| " / ) (15) zravaNabelgola aura dakSiNake anya jainatotha kSetralA . rAjakRSNa jainako sundara macitra racanA bhAratIya purAtatva vibhAgake DipTI DAyarekTara janarala DAlTI0ena0 rAmacandranakI mahatva pUrNa prastAvanAma alaMkRta 1) nATa-ye saba grantha ekasAtha lenavAloMkA 38 // ) kI jagaha 30) meM mileNge| jyavasthApaka 'vIrasevAmandira-granthamAlA' varasevAmandira, 1 dariyAgaMja, dahalI
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. No. D. 211 anekAntake saMrakSaka aura sahAyaka ... thijA, saMrakSaka 101) bAla zAntinAthajI kalakattA 1500) bA0 nandalAlajI sarAvagI, kalakattA 101) bA0 nirmalakumArajI kalakattA 251) bA0 choTelAlajI jaina sarAvagI 101) bA0 motIlAla makkhanalAlajI, kalakattA 2 251) bA0 sohanalAlajI jana lamecu , 101) bA0 badrIprasAdajI sarAvagI, 251) lA0 gulajArImala RSabhadAsajI 101) bA0 kAzInAthajI, *251) bA0 RSabhacanda (B.R.C:. jaina , 101) bA0 gopIcanda rUpacandajI 251) bA0 dInAnAthajI sarAvagI 101) bA0 dhanaMjayakumArajI 251) bA0 ratanalAlajI jhAMjharI 101) bA jItamalajI jaina 251) bA0 baldevadAsajI jaina sarAvagI 101) bA0 ciraMjIlAlajI sarAvagI 251) seTha gajarAjajI gaMgavAla 101) bA0 ratanalAla cAMdamalajI jaina, rA~cI 251) seTha muAlAlajI jaina 101) lA0 mahAvIraprasAdajI ThekedAra, dehalI 251) bA. mizrIlAla dharmacandajI , 101) lA0 ratanalAlajI mAdIpuriyA, dehalI 251) seTha mAMgIlAlajI 101) zrI phatehapura jaina samAja, kalakattA 251) meTha zAntiprasAdajI jaina , 10) gumasahAyaka, sadara bAjAra, meraTha 251) bA0 vizanadayAla rAmajovanajI, puliyA 101) zrI zIlamAlAdevI dharmapatnI DA0zrIcandrajI, eTA *251) lA0 kapUracanda dhUpacandajI jaina, kAnapura 101) lA0makkhanalAla motIlAlajI ThekedAra, dehalI 251) bA0 jinendrakizorajI jaina jauharI, dehalo 101) bA0 phUlacanda ratanalAlajI jaina, kalakattA 251) lA0 rAjakRSNa premacandajI jaina, dehalI 101) bA0 surendranAtha narendranAthajI jaina, kalakattA 251) bA0 manoharalAla nanheMmalajI, dehalI 101) bA0 vaMzIdhara jugalakizorajI jaina, kalakattA 4 251) lA trilokacandajI, sahAranapura 101) bA. badrIdAsa AtmArAmajI sarAvago, paTanA 251) meTha chadAmIlAlajI jaina, phIrojAbAda 101) lA0 udayarAma jinezvaradAsI sahAranapura * 251) lA0 raghuvIrasiMhajI, jainAvAca kampanI, dehalI 101) bA0 mahAvIraprasAdajI eDavokeTa, hisAra 251) rAyabahAdura seTha harakhacandajI jaina, rAMcI 101) lA0 balavantasiMhajI, hAMsI ji0 hisAra 251) seTha vadhIcandajI gaMgavAla, jayapura 181) seTha jAkhIrAmabaijanAtha sarAvagI, kalakattA 101) bAbU jinendrakumAra jaina, sahAranapura sahAyaka 101) vaidyarAja kanhaiyAlAlajI cada auSadhAlaya,kAnapura *101) bA0 rAjendrakumArajI jaina, nyU dehalI 101) lA0 prakAzacanda va zIlacandajI joharI, dehalo 101) lA0 parasAdIlAla bhagavAnadAsajI pATanI, dehalI ilA 101) lA0 ratanalAla jI kAlakA vAle, dehalI 101) bA0 lAlacandajI bo0 seThI, ujjaina 101) bA0 ghanazyAmadAsa banArasIdAsajI, kalakattA adhiSThAtA 'vIra-sevAmandira' 101) bA0 lAlacandajI jaina sarAvagI , sarasAvA, ji. sahAranapura prakAzaka-paramAnandajI jaina zAstrI di. jaina lAlamaMdira dehlii| baka-pa-vANI priTiga hAUsa 23. dariyAgaMja, rAkhI
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- - anekAne akTUbara-navambara 1954 sampAdaka-maNDala jugalakizora mukhtAra choTelAla jaina jayabhagavAna jaina eDavokeTa paramAnanda zAstrI marwasaamaan - RatanARAK . mamme MORamesnepmom meme viSaya-sUcI 1 mamantabhAratI ( devAgama)... ... [yugavAra 18 2 candala yugakA eka navIna jaina pratimA lekha [pro0 jyotiprasAdajI jaina ema. e. 3 hindI bhASA kucha granthoMkI naI khoja- [paramAnanda jaina 11 4 kimakI jIta (kavitA)- ... nemicandra jaina 'vinamra 106 5 vAdIcandra racita ambikA kathAmAra-zrI agaracanda nAhaTA 10 6 malayIti aura mUlAcAra- ... ... paramAnanda jaina 106 7 bAgar3a prAntaka do digambarajaina mandira- [paramAnanda jaina 112 8 50 dIpacandajI zAha aura unakI racanAe~ - [paramAnanda zAmbI 113 6 mamyagdRSTi aura upakA vyavahAra - [cullaka middhimAgara 117 10 pomaharAma aura bha* jAnabhUSaNa- ... [paramAnanda jaina 166 11 mutrigAna ( kavitA )- ... [zrI 'manu jJAnArthI 120 kiraNa - 12 mamantabhadra-bhAratI devAgama) ... [yugavIra 121 13 zrIvIra jinapUjApTaka ( kavitA )-[ jugalakizora mugtAra 14 hubaMDa yA hamaDaza aura usaka mahatvapUrNa kArya [paramAnanda jaina zAstrI 15 paMDita aura paMDita-putroMkA kartavya-[pullaka middhisAgara 16 asaMgI jIvoMkI paramamparA -[DA. horAlAlajI ema.. 1. mAhitya-paricaya aura samAlocana-- [paramAnanda jaina 18 abhinandana patra11 zrI dhavala graMtharAjake darzanoMkA apUrva prAyojana--paramAnanda jaina 2. zrI hogacanda boharAkA namra nivedana aura kucha zaMkAe~ [jugalakizora mukhtAra 21 zrI. 80 mukhtAra mA. se namra nivedana [zrI. horAvanda boharA bI.e. 4mrat. mramma anekAnta varSa 13 kiraNa 4-5 mkCWMMM r ANIMAL Horse
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ janma-jayantI jaina samAjake suprasiddha aitihAsika vidvAna prAcArya jugalakizora jI mukhtAra, apane jIvana ke 77 varSako pUrA kara, maMgazira zuklA ekAdazI dina somavAra tA0 6 disambara ko 78ve varSa meM praveza kara rahe haiN| hamArI hArdika kAmanA hai ki mukhtAra sAhaca zatavarSa jIvI ho / paramAnanda jaina samAdhitantra aura iSTopadeza vIrasevAmandirase prakAzita jisa 'samAdhitantra' granthake liye janatA aseMse lAlAyita thI vaha prantha iSTopadezake sAtha isI sitambara mahInemeM prakAzita ho cukA hai / AcArya pUjyapAdakI ye donoM hI AdhyAtmika kRtiyA~ atyanta mahatvapUrNa haiM / donoM grantha saMskRta TIkAoM aura paM0 paramAnandajI zAstrIke hindI anuvAda tathA mukhtAra jugalakizorajIkI khojapUrNa prastAvanAke sAtha prakAzita ho cukA hai| adhyAtma premiyoM aura svAdhyAma premiyoM ke liye yaha grantha paThanIya hai| 350 pejakI sajinda pratikA anya 3) rupayA hai| anekAntako sahAyatAke sAta mAga (1) anekAntake 'saMrakSaka'-tathA 'sahAyaka' bananA aura banAnA / (2) svayaM anekAntake grAhaka bananA tathA dUsaroM ko bnaanaa| (3)vivAha-zAdI bhAdi dAnake avasaroM para anekAntako acchI sahAyatA bhejanA tathA bhijvaanaa| (4) apanI ora se dUsaroMko anekAnta bhaMTa-svarUkara athavA phrI bhijavAnA; jaise vidyA-saMsthAoM lAyaba riyA, sabhA-sAMsAiTiyoM aura jaina-bajaina vidvaanii|| (5) vidyArthiyoM Adiko anekAnta ardha mUlyameM neke liye 25), 20) zrAdikI mahAyatA bhaMjanA / 25 kI sahAyatAmeM 10 ko anekAnta ardhamUlyameM bhejA jA skegaa| (6) anekAntake grAhakAko acche grantha upahArameMdanA tathA dilAnA / (7) lokahitakI sAdhanAme sahAyaka acche sundara lekha likhakara bhejanA tathA citrAdi sAmagrIko prakAzanArtha juTAnA / sahAyatAdi bhejane tathA patravyavahArakA patA:noTa-dasa grAhaka banAnevAle sahAyakoMko mainejara 'anekAnta' / 'anekAnta' eka varSa taka bheMTasvarUpa bhejA jaaygaa| vIrasevAmandira, 1, dariyAgaMja, dehlii| samantabhadra vicAra-dIpikA, sevAdharma aura parigrahakA prAyazcita ina tInoM pustakoMmeM se prathama pustaka bA~Taneke liye 14) saikar3A aura dUsarI donoM pustakeM 7) saikar3A para dI jAtI haiN| mainejara-vIrasevAmandira
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaImaH SHREE tatva-saghAta vizva tatva-prakAzaka vArSika mUlya 6) eka kiraNa kA mUlya 1) POS nItivirodhacasIlokavyavahAravartakaH samyak / paramAgamasyabIja bhuvnekgururjytynekaantH| % 3D varSa 13 vIrasevAmandira, dariyAgaMja, dehalI aktUbara kiraNa kArtika vIra ni0 saMvata 2480, vi. saMvata 2011 * samantabhadra-bhAratI devAgama nAstviM pratiSedhyenA'vinAmAvyeka dhrminni| aura niSedharUpa nAstitvadharma donoMko apanA viSaya kie vizeSaNatvAdvaidhamya yathA'meda-vivacyA // 1 // rahatA hai| kyoMki vaha zabdakA viSaya hotA hai-jo jo zabdakA viSaya hotA hai vaha saba vizeSaNa vidheya-pratiSedhyA(isI taraha) eka dharmameM nAstitva dharma apane prati tmaka huA karatA hai / jaiseki sAdhyakA jo dharma (eka) ghedhya (astitva) dharma ke sAtha avinAbhAvI hai-astitva vivakSA se hetu (mAdhana) rUpa hotA hai vaha (dusarI vivadharmake binA vaha nahIM banatA-kyoMki vaha vizeSaNa hai- kSAse ahaMtu (asAdhana) rUpa bhI hotA hai| udAharaNake jo vizeSaNa hotA hai vaha apane pratiSedhya (pratipakSa) dhamake liye mAdhya jaba agnimAna hai to dhUma usakA sAdhana-anusAtha avinAbhAvI hotA hai-jaise ki (hetu prayogameM) mAna-dvArA use siddha karane meM samartha hotA hai aura sAdhya vaidharmya (vyatireka hetu) abheda-vivakSA (mAdharmya yA anvaya jaba jalavAn hai to dhUma usakA amAdhana-anumAna-dvArA hetu) ke sAtha avinAbhAva sambandhako lie rahatA hai use siddha karanemeM zramamartha-hotA hai| isa taraha dhUmameM jisa anbaya (sAdharmya) ke vinA vyatireka (vaidhayaM) aura vyatireka prakAra hetutva aura ahetunva donoM dharma hai usI prakAra jo koI ke binA anvaya ghaTita hI nahIM hotaa| bhI zabdagocara vizeSya haiM vaha saba astitva aura nAstitva vidheyapratiSedhyAtmA vizeSyaH shbdgocrH| donoM dharmoko sAthameM lie hue hotA hai|' sAdhyadharmo yathA heturahetuzcApyapecayA // 16 // zeSa bhaMgAzca netavyA ythokt-ny-yogtH| 'no vizeSa ( dharmI yA pakSa) hotA hai vaha vidheya na ca kazcidvirodho'sti munIndra ! tava shaasne|20| . tathA pratiSedhya-svarUpa hotA hai-vidhirUpa mastitva dharma- 'zeSa bhaMga jo pravaktavya, astyavaktavya, nAstyavaktavya
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8] anekAnta [ varSe 13 aura asti-nAstyavaktavya haiM ve bhI yathoktanayake yogase lie hue hai| una dharmoM meM se kisI eka dharmake aGgI netavya hai-hale tIna bhaMgoMko jisa prakAra vizeSaNatvAt (pradhAna) hone para zeSa dharmoMkI usake athavA usa hetuse apane pratipakSIke sAtha avinAbhAva sambandhako lie samaya aMgatA (apradhAnatA) ho jAtI hai-parizeSa saba hue udAharaNa-sahita batalAyA gayA hai usI prakAra ye zeSa dharma usake aGga athavA usa samaya apradhAna rUpase vivakSita bhaMga bhI jAnane athavA yojanA kiye jAne ke yogya haiN| (ina hote haiN| bhaMgoMko vyavasthA) he munIndraH-jIvAdi tatvoMka yAthAtmyakA ekA'neka-vikalpAdAvRttaratrA'pi yojyet| manana karanevAle muniyoMka svAmI vIrajinendra ! -Apake zAsana (mata) meM koI bhI virodha ghaTita nahIM hotA hai- prakriyA maGginImeno nayanaya-vizAradaH // 23 // kyoMki vastu anekAntAramaka hai| 'jo naya-nipuNa hai vaha (vidhi-niSedhameM prayuka) evaM vidhi-niSedhAbhyAmanavasthitamarthakRt / isa bhaMgavatI ( sapta bhagavatI) prakriyAko Age bhI eka neti ceva yazAkAritirikA aneka jaise vikalpAdikama noMke sAtha yojita kara jaise sampUrNa vastutatva kathacit ekarUpa hai, kathaMcit aneka * 'isa prakAra vidhi-niSedhameM jo vastu avasthita rUpa hai, kathaMcit ekA'nekarUpa hai, kathaMcit avakravyarUpa hai, (avadhArita) nahIM hai-sarvathA AstitvarUpa yA sarvathA kathaMcit ekAvanavyarUpa hai, kathaMcidanekAvakravyarUpa hai aura nAstitvarUpase nirdhArita evaM parigRhIta nahIM hai-vaha artha kathaMcidekA'nekA'cakravyarUpa hai| ekatvakA anekatvake mAya, kiyAkI karanevAlI hotI hai| yadi aisA nahIM mAnA aura anekatvakA ekatvake sAtha adhinAbhAvamambandha hai aura jAya to bAhya aura antaraMga kAraNoMse kAryakA niSpanna niSpanna isaliye ekatvake binA anekatva aura anekatvake binA ekasva honA jo mAnA gayA hai vaha nahIM banatA-sarvathA satrUpa nahIM bntaa| na vastutattva sarvathA ekarUpameM yA sarvathA anekayA sarvathA asatUrUpa vastu arthakriyA karanemeM asamartha hai, rUpameM vyavasthita hI hotA hai. donoMmeM vaha anavasthita hai aura cAhe kitane bhI kAraNa kyoM na mileM, aura artha-kriyAke taba hI arthakriyAkA kartA ekatvAdi kimI ekadharmake abhAvameM vastutaH vastutva banatA hI nhiiN|' pradhAna hone para dUsarA dharma apradhAna ho jAtA hai| dharma dharme'nya evArtho dhrminno'nnt-dhrmnnH| [isake Age advatAdi ekAntapakSoMko lekara, unameM aGgitve'nyatamAMtasya zeSAMtAnAM tdaataa||22 doSa dikhalAte hue, basnu-vyavasthAke anukUla viSayakA spaSTI 'karaNa kiyA jaaygaa|] ___ 'anantadharmA dharmI ke dharma-dharmameM anya hI artha iti prathamaH pricchedH|| saMnihita hai-dharmIkA pratyeka dharma eka juda hI prayojanako -'yugavAra' kA niSpanna banatA hotA hai. candelayugakA eka navIna jaina-pratimAlekha (saM0-pro. jyoti prasAda jaina ema. e. ela. ela. bI., lakhanaU) vindhya pradeza meM ajayagar3ha eka prAcIna nagara hai| ise rAjA iMTaoNka eka dhvaMsa reke bhItara lambanaU vizvavidyAlayake itiajayapAlane basAyA thaa| parvatake zigvara para eka sudRr3ha koTa hAsa prAdhyApaka DA0 Ara0 ke0 dIkSitako lagabhaga tIna varSa yukta durga banA huA hai / isa durga meM praveza karane ke liye eka hue, prastuta lekha eka skhaNDita tIrthakara pratimAke Asana para ke bAda eka, pAMca phATaka pAra karane par3ate haiM / nileke bhItara, avina milA thaa| pratimAkA UparI bhAga gAyaba thA, khaMDita pahAr3ako kATakara do kuNDa bane hue haiM, jinheM gaMgA aura adhobhAga evaM bhAsana hI avaziSTa thaa| zrAsana para lekhake yamunA kahate haiN| inameMse eka ajayapAla sarovarake nAmase madhya eka pakSIkA cinha banA huA thaa| caubIsa tIrthaMkaroM meM prasiddha hai| se pA~caveM tIrthakara sumatinAthakA hI lauchana eka pakSI-arthAt ajayagar3hake isa ajayapAlasarovarake pazcimItaTa para bane hue cakravAk hai / ataH yaha pratimA tIrthakara sumatinAthako ho
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 4 ] anumAnita kI jAtI hai| candelayugakA eka navIna jaina pratimA lekha nake sAtha hI tIna paMkriyoMkA jo saMkSipta lekha hai vaha nimna hai prathama paMkti - OM samvat 1321 varSe phAlguvAda 11 budhe zrI mUlamaMdhe prathita dvitIya paMkti-muni kundakundaH zrImad vIracarmadeva rAjye zrAcArya ghanakIrttiH tRtIya paMkti zrAcArya kumudacandra pratiSThAkA lekha nAgarI lipi tathA saMskRta bhASAkA hai, saMdipsa aura truTina hai| kintu isase itanA spaSTa hai ki vikrama samvat 1331 (san 1204 I0) ko phAlguNavadi 11 budhavArako uparo jinendra pratimA kI pratiSThA, saMbhavataH ajayagar3hameM ho, sUtragaMdha kumkumdAmyayake AcAryAne vIra barmadeva rAjya meM karAI thI se sambaMdhita jina do AcAryokA nAma lekhameM par3hA jAtA hai ve prAcArya dhanakIrNi aura AcArya candra hai| / ... , ajayagar3ha trinyabhUmi -- vartamAna bundelakhaNDake jisa bhAgameM avasthita hai vaha usa kAlameM jejAkabhuktike nAmase prasiddha thaa| vartamAna mIti yA jumjhauta umIkA apana hai| jejAkabhukti pradeza para usakAlameM candela vaMzakA rAjya thA / candeloMkI rAjadhAnI khajurAho (bajUrapura ) apanI sundaratA, samRddhi tathA apane abhUtapUrva vizAla khUba utkRSTa manorama kalApUrNa jaina zaiva aura vaiSNava devAlayoMke liye sarva prasiddha thii| isa vaMzakI nIMva svIM zatAbdI IsvI pUrvArdha ( anumAnataH 83 I0 meM) nannuka nAmaka candela bIrane DAlI thii| candela anike anusAra caMda rAjapUta candrAtreya RSiko santAna the aura candrabrahma unakA pUrva puruSa thA / kannauja gurjara pratihAroMkI zravanatise lAbha DaThAkara candeloMne vindhya pradeza para apanA rAjya sthApita kiyA thaa| isa vazameM aneka pratApI nareza hue aura dazavIM zatAbdI strIke uttarAdha meM jejAkabhuktikI candelazakti uttarIbhArata kI sarvAdhika zaktizAlI evaM sampanna rAjya sattA thii| caMdala nareza jahA~ vijayI vIra aura kuzalazAsaka the vahAM ve kalAkauzala ke bhI bhArI zrAzrayadAtA the| khajurAhA dhAdikaM tatkAlIna yaMta anya vizAla evaM kalApUrNa jaina ajaina maMdiroMka bhagnAvazeSoM ko dekhakara cAjabhI kalAvizeSajJa caMdana zilpiyoMke pUrva kalAkauzalakI bhUri-bhUri prazaMsA karate haiM, aura yaha kahA jAtA hai ki dalakA ye namUne usa yugakI [ bhAratIya kA sarvotkRSTa pratinidhi hai jabaki vaha hindU jaina kalA apane caramotkarSa para tho / sAtha hI yadyapi adhikAMza caMdela nareza zeSa yA vaiSNava the tathApi khajurAho, ahAra, devagar3ha, papaurA aura aja zrAdike tatkAlIna jaina avazeSoMko bahulatA, utkRSTa kalApUrNatA evaM vizAlatA yaha sUcita karatI hai ki jainadharmake prati ve anyanta sahiSNu the, rAjya aneka vyakti jainadharmAnuyAyI bhI rahe hoM to kucha Azcarya nahIM, kamasekama dilarAjyameM unakI saMkhyA samRddhi evaM prabhAva to avazya anyadhika rahe pratIta hote haiN| majurAho se prApta vikrama sambata 1012 (san 1220 ke eka zikhAle dekhiye - di. 1 132-6)la nareza jaMga dvArA sammAnita pAhila nAmaka eka dAnazIla dharmAtmA na mamjana dvArA sthAnIya jinamaMdirake liye anekoM dAna diye jAne ullekha hai| khoja karane para aise aura bhI aneka zilAlekha prApta ho sakate haiN| 1 isa vaMza meM lagabhaga 22 yA 23 narezoMke honekA a taka patA calA hai| uparokta dhaMga isa vaMzakA sAtavA~ rAjA thA dhaura pRthvIrAja cauhAnakA samakAlIna prasiddha (caMdela nareza paramAdideva ) jisake rAjyakAlameM ahArakI prasiddha vizAla kAya zAntinAtha pratimAkI saMvat 1230 (san 180 I0) meM pratiSThA huI thI, yaha isa vaMzakA solahavA~ rAjA thaa| / usake pazcAt lokyavarmadeva siMhAsana para baitthaa| vIravadeva caMdana hama vaMzakA vIsa rAjA thaa| isake zilAlekha maMtrat 1311 se 1342 (san 1254 se 1285 nakake milate haiN| prastuta pratimA lekhameM ullekhita zrImad dhIravadeva thA isameM sandeha nahIM / hAra Adi sthAnAM se prApta candela kAlakaM anaginita jaina pratimAlekhoMmaM (dekhiye anekAnta varSa 10. kiraNa 14 ) sambhavatayA yahI taka ke upalabdha lekhoMmeM eka aisA lekha hai jisameM mUlamaMgha kundakundAnvaya ke ullekha sahita aura AcArya vizeSaNale yukra jaina guruyoMkA ullekha hai / adhikAMzale to mAtra pratiSThA karAnevAle gRhastha strI puruSoM ke nAma, jAti, vaMza AdikA paricaya he / kucha lekhoMmeM katipaya Arthika tathA kuRSika guhAMka nAma haiM, jinakI prerayAse una mUrtiyA~ pratiSThita karAI gaI thiiN| ina guru maMgha, gadya cAdikA kucha patA nahIM calanA, na yahI mAlUma hotA hai ki ve nirgrantha
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100] anekAnta [varSa 13 sAdhu the athavA bhaTTAraka the athavA tyAgI zrAvaka-aillaka zAntinAtha vasadi nAmaka jinAlayako kArakalake sAdhAra khullaka Adi the| kintu isa zilAlekhameM dakSiNAtya zailI- nareza lokanAyarasake rAjyakAlameM, san 1334 I. meM, ke anurUpa hI saMgha, anvayakI sUcanA sahita pratiSThAkAraka rAjAko do bahinoM dvArA dAna diye jAnekA ullekha eka prAcAryokA nAmollekha huA hai| zilAlekhameM milatA hai| ( M. J.. p.361, S. I. 1. jina dhanakIrti aura kumudacandra nAmaka do prAcAryokA vii, 247, pp. 124-1253; 71 of 1901) lekhase ullekha huA hai unameM bhI paraspara kyA sambandha thA, yaha . yaha patA nahIM calatA ki ye kumudacandra tatkAlIna bhaTTAraka the aura una dAnake samaya vidyamAna the athavA usake kucha lekhake truTita honeke kAraNa jAna nahIM par3atA / prAcArya dhanakIrtikA nAma to aparicita sA lagatA hai, kintu kumuda samaya pUrva hI ho cuke the| candra nAma paricita hai| isa nAmake kaI prAcAryoMke honeke ye pAMcoM hI kumudacandra mUlasaMgha kundakundAntrayake ullekha milate haiN| prAcArya the inameMse prathama cArameM koI bhI do yA tIna taka abhinna bhI ho sakate haiM kintu man 1274 I0 meM bIravarmaeka kumudacaMdra to prasiddha kalyANamandira stotrake kartA deva candeleke rAjAntargata uttara bhAratameM sthita ajayagar3hameM ke rUpameM vikhyAta haiM / ye dasavIM aura terahavIM zatAbdIke sumatinAtha tIrthakarakI pratimAkI pratiSThA karAnevAle inameMse madhya hI kisI samaya hue pratIta hote haiN| cauthe athavA pA~caveM kumudacandra hI ho sakate haiN| kArakalake dUsare digambarAcArya kumudacandra ve haiM jo zvetAmbarAcArya bhaTTa rakake guru bhAnukIrti bhI kIrtinAmAMta the ataH sambhava hemacandra ke samakAlIna the aura jinhoMne anhilapura pahanake hai dhanakIrti ina kumudacandra bhaTTArakadevake koI gurubhAI rahe solaMkI nareza siddharAja jayasihakA rAja-sabhAma jAkara hoN| nirgrantha muniyoMkI apekSA mavastra bhaTTArakoMkA jo gRhazvetAmbarAcAryoka sAtha zAstrArtha kiyA thA kahA jAtA hai| sthAcArya jaise hote the aura pratiSThA Adi kAryomeM adhika kintu yaha ghaTanA 12vIM zatAbdIke madhyake lagabhaga kI hai| bhAga lete the sudUra pradezoMmeM gamanAgamana bhI adhika sahaja sambhava hai una donoM kumudacandra abhinna hoN| thaa| kintu yadi ve man 1334 meM jIvita the to prastuna tIsare kumudacandra AcArya mAghanandi siddhAntadevake pratiSThAkAryameM unakA yoga denA asambhava sA lagatA hai / guru the| dvAra samudra ke hoyasala nareza narasiMha tRtIyake hala- isake atirikta, mAghanandi siddhAntadevake ziSya kumudacandra bIDa nAmaka sthAnase prApta san 1265 I. ke benneguDDe paMDitakA bhArI vidvAna evaM vApriya honeke kAraNa sudUra zilAlekha ( M.A.R. for 1911, p. 49, Mad. uttarameM vihAra karanA aura pratiSThAkArya sampAdana karanA bhI J.np.84-85) ke anusAra ukra hoyasala narezane apane nitAnta sambhava pratIta hotA hai, vizeSakara svasamayakI dRSTiguru mAghanandI siddhAntadevako dAna diyA thaa| ye prAcArya se vahI eka aise kumudacandra hai jo man 12.4 I. meM malamaMgha balAtkAragaNake the aura inake gurukA nAma kumu- avazya hI vidyamAna rahe hoNge| denda yogI thaa| kumudendu aura kumudacandra paryAyavAcI haiM, malasaMgha kandakandAnvayaka antargata nanTisaMgha. balAtkAra aura isa prakAra paryAyavAcI nAmoMkA eka hI guruke liye gaNa, sarasvatIgacchake bhaTTArakoMkI gahiyoMkA ujjayani, bahudhA upayoga huA hai| melasA, gvAliyara, bArA, kuNDalapura aura svayaM bundelakhaNDainhIM mAdhanamdI siddhAntadevake pradhAna ziSya bhI eka ke canderI nAmaka sthAnameM bhI isa kAlameM sthApita ho jAnA kamadacandra paMDita the jo caturvidha jJAnake svAmI aura bhArI pAyA jAtA hai, kintu samasta sthAnoMkI paTTAvaliyoMmeM 13vIM hAmI evaM vAda-vijetA batAye gaye haiN| (dekhiye vahI zi0 zatAbdI I0 meM aura usake Age pIche bhI paryApta samaya lekha) ye cauthe kumudacandra haiN| taka kumudacandra yA ghanakIrti nAmake kisI gurUkA honA nahIM pAMcaveM kumudacandra bhaTTArakadeva sambhavatayA kArakalake pAyA jaataa| bhadhAraka the| ve mUlasaMgha kAnUragaNake prAcArya the aura bhAnu- yadi kisI vidvAnako isa sambandhameM kucha vizeSa jAnakIrti manadhArIdevake pradhAna ziSya the| inake dvArA nirmita kArI ho to prakAza DAlanekI kRpA kreNge|
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ hindI-bhASAke kucha granthoMkI naI khoja bhAratIya vAGmayameM jainasAhityakI pracuratA aura vizA- jisane zAstroMkA acchA abhyAsa kiyA thA aura jinapUjAdimeM latA usakI mahattAkI dyotaka hai / saMskRta prAkRta apanaza, rata rahatI thii| cintAmanakI jAti kharelavAla thI aura gotra marAThI, gujarAtI, rAjasthAnI kanADI, baMgAlI tAmila Adi thA 'saavdaa'| inhoMne isa graMthakI racanA vikrama saMvat 1501 vividha bhASAoMmeM jainasAhityakI racanA kI gaI hai| meM kUramavaMzake rAjA gajasiMhake putra chatramiMdhake rAjyameM kI hai| vyAkaraNa, chanda kAvya koSa, alaMkAra, zrAyurveda jyotiSa, padyAnuvAdake kucha dohe mUla gAthAoMke sAtha diye jA rahe haiN| siddhAnta, sAhitya, darzana, kathA, purANa caritra itihAsa aura dasaNamalo dhammo uvaiho jiNaverahiM mismANaM / dhAnu-ratna-mudrAdi viSayoM para jainasAhitya pracura mAtrAmeM likhA taM soUNasakaraNa desaNahINo Na baMdivvo // 1 // gayA hai| kitanA ho sAhitya rAjya viplava aura sAmpradAyika mUla dhamma daMsana amala, suno bhavya nija kAna / vidveSa Adike kAraNa vinaSTa ho gayA hai| phira bhI jo kucha daMsana hIna na die, bhASyo zrIbhagavAna ||2|| kisI taraha avaziSTa raha gayA hai vaha vividha zAstrabhaMDAroM damaNa bhadrA bhadrA daMsagAbhaTTarasa patthi riNavvANaM / meM chitarA par3A huyA apane jIvanakI sisakiyA~ le rahA hai| mijjhati cariya bhaTTA dasaNabhaTTA Na mijhati // 3 // yadi unase usakA samundvAra nahIM kiyA gayA, to phira hameM daMsana bhrapTa subhraSTa hai, tAkoM mukati na hoi| usake astitvase sadA ke lie vaMcita rahanA pdd'egaa| saMskRta tire bhraSTacAritra phira daMsaNa bhraSTa na koi / / 3 / / prAkRtAdike sAhityako chor3akara hindI bhASAkA bahutasA sA- sammattarayaNa bhaTTA jANatA bahuvihAI stthaaii| hitya abhItaka vidvAnoMkI dRSTise aomala par3A huA hai, ArAhaNA virahiyA bhamaMti tatttheva tatttheva / / 4 // jisake prakAzameM lAnekA koI Thosa prayanna nahIM ho rahA hai| satya-ratana ArAdhanA inasauM je nara bhrsstt|| khAsakara gucchaka granthoM meM prAkRta, saMskRta, apabhraMza aura hiMdI jabapi baha vidhi- pardai tinako bhavabhava naSTa kI anekoM abhutapUrva racanAe~ upalabdha hotI hai| hindI x x x bhASAdiko aisI kucha ajJAta racanAoMkA paricaya denA hI isa rihara tallo vi gAro mamA gaccheha ei bhvkodd'ii| lekhakA pramukha viSaya hai| AzA hai vidvAna isa prakArake nRtana tahaviNa vAvada siddhi saMsArattho puNo bhaNido // 8 // prAjJAta evaM aprakAzita sAhityako prakAzameM lAnekA yanna iridvarasama nara svarga prati phiriphiri Ave jaai| kreNge| laheM na ziva bhavakoTilauM maMsArI adhikAya // SaTa prAbhRta padya Nicela pANipanaM ubaTTa parama jiNavariMdehi / prAcArya kundakunda bahuzruta vidvAna the| unakI upalabdha ___eko vimovagvamaggo sesA ya zramaggayA mace // 10 // racanAoMmeM SaTpAhuDa grantha apanI khAsa vizeSatA rakhatA hai| SaT pAhuDapara brahmazru tasAgarakI saMskRta TIkA bhI mudita ho jinasevaka jinadAma muta, devIsIMdha mujaan| cukI hai aura paM0 jayacaMdajI kRta hindI TIkA bhI prakAzita gota sAvaDA prakaTa hai, khaMDela bAla sukha dhAma // hai / dehalIke paMcAyatI mandirameM usakA hindI dohA padyAnu- kavittachanda-jinapadanamoM ciMtAmani mamanAma / vAda upalabdha huA hai jisakI patrasaMkhyA 35 hai / aura prati- bhASa devI sIMdha saba rUdamAma jagakAma // lipi mamvat 1816 kArtika zuklA dvitiyAkI ligbI huI navalasiMgha bhAI bhanau jinacaraNaniko dAma / hai| jisakA paricaya nIce diyA jAtA hai jisase pAThaka vAI tulamA bahinane kInoM zruta abhyAma // padyAnuvAdake rahasyase sahaja hI paricita ho skeNge| jina pUjAzruta dayAmaya ubhaya par3hata dina raina / isa padyAnuvAdake racayitA jinadAsake putra devIsiMha the bhASA SaTpAhuDa sunai dharai suurameM caina / jinakA dUsarA nAma cintAmani thA / inake bhAIkA nAma chatramiMdha naravara patI rAjata kaamvNsh| navalasiMba thaa| aura tulasAbAI nAmakI eka bahina bhI thI buddhivAna gajasiMgha muna, nijakula ko pravataMza /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102] anekAnta [varSa 13 - pANipAtra tAko kaho jo nAgo saravaMga / / aprakAzita grantha mila sakate haiN| jinameM bahumUlya sAmagrI yahI eka mAraga mukata aura amAraga sNg| pAI jAtI hai| dehalIke isI gucchakameM vikramakI 15vIM zatAbdIke bAlamgi koDimattaM parigaha gahaNaM Na hoDa sAhUrNA / , uttarArdha aura 16vIM zatAbdIka pUrvArdhake kavi raidhUkI 'sAha' jeha pANipatte dieNaNaM ikkaThANammi // 17 // nAmakI eka sundara nimna racanA prApta huI hai jise jyoM kI bAlazrama sama vastuko, sAdhu nA rAkhata pAsa / tyoM nIce dI jAtI hai :dinameM bhojana bAra ika, pAni-pAtra vidhi tAsa / / mo'haM so'haM so'haM araNa na bIyara koii| x . xxx pApu na puraNa na mANu na mAyA alakha niraMjaNu soii| saMjamasaMjuttassa ya sujmANajoyassa mokvmggss| siddho'haM sa-visaddhoha ho paramAnanda sahAu / khANeNa lahadi lakkhaM tamhANANaM ca NAyavvaM / / 20 // dehA bhieNauNANamohaM gimmala sAsaya bhAu / bAMdha pA. saNa-NANu-carittaNivAso pheDiya bhava-bhava-pAso / saMjama samyaka dhyAnake sAdhe mukatiko paMtha / kevalaNANu guNehiM akhaMDo, lorAloyapayAsI / inako kAraNa jJAna hai sAdhata guru nintha / / rUpaNa phANa gaMdhu Na saho ceyaNa lakkhaNu nnicco| purisaNaNAriNabAluNabUDhau jammA jAsuNa miccii| dehAdicattasagA mANakasAraNa kalusio dhaar| kAya vasaMtu vi kAya vihINau, bhujaMtA viNabhajai / annAvaNeNa jAdo vAhubalI kittiyaM kAle // 44 sAmi Na kiMkara Isu na rako ke bhuvi ehu nivajjai / bhAva pA0 jaNaNo jaNaNa ji puttu ji mitta bhAmiNi sayalakuDaMbA deha Adi saba saMgraha tajyau chuTyo mAna kaSAya / koi na dIsai tujha sahAI ehu ji mohviddNbo| bAhubali kachu kAla taka liyo na jJAna aghaay|| hauM saMkappa-viyappa-vivajjiu sahajasarUpasalINau / mahupiMgo NAma muNI dehAhArAdi catta vaavaaro| parama atIMdiya sama-sukha-maMdirusayala vibhaau-vihiinn| savaNataNaM Na patto NiyANamittaNa bhaviyaguva / / 45 siddhahaM majjhiji koi ma aMtara NicchayaNaya jiyajANI bhAkapAla vavahAreM bahubhAva muNijjai ima maNi jhaavhunnaannii| madhapiMga munine taji diye tanu AhAra vyApAra / ciNirAhati iMdiya jaMtau jhAbahi aMtari appA / zramaNa bhAvanA vina sato bhaTakyau bhava saMsAra / / 'raidhU' akkhai kammadaleriNu jimi tujhu hohi paramappA ___ Upara jina padyoMkA dohAnuvAda bataura namUneka diyA gayA mohaM nAmako eka dUsarI jayamAlA bhI guTakmeM avita hai hai usase pAThaka dohAnuvAdake padyoMkI bhASAdikA parijJAna jisake kartAkA nAmAdika upalabdha nahIM hai / racanA sahaja kara sakate haiM / isa tarahake gadya padya rUpa aneka graMtha mAdhAraNa hai| abhI anya bhaMDAroMmeM upalabdha hote haiN| svapnAvalI (rAmA)-ima granthakA viSaya usake dillIke paMcAyatI mandirake zAstra bhaMDArakA avalokana AyA athavA rAsa paramparA bahuta purAnI hai| jaina karate hue eka gucchameM jisakI patra saMkhyA 166 hai, guTakkI samAjameM gamA sAhitya adhika tAdAda meM pAyA jAtA hai| marammata karake jilda baMdhAI gaI hai| guTakemeM 196 patrake nRtya vAditra, tAla aura ucca layakaM mAtha jo gAyA jAtA thA dUsarI lipise apanaza bhASAkI eka racanA khaNDita pAI use rAma athavA rAsaka kahA jAtA hai vikramakI 10vIM sadImeM jAtI hai| isa guTakemeM 58 granthoMkA saMgraha pAyA jAtA hai digambara kavi devadatta ne jo vIra kavika pitA the 'ambA jinameM se prAyaH prAdhI racanAeM naI haiN| inameMse yahA~ kucha devIrAsa' nAmakI racanA racI thI jisakA ullekha saM0 1076 racanAoMkA saMkSipta paricaya nIce diyA jA rahA hai aura zeSa meM nirmANa hone vAle 'jambUsAmIcariu' meM vIra kavine kiyA racanAoMkA kevala nAmollekha kiyA gayA hai |isii taraha anya hai| vikramakI 12vIM tathA 13vIM se 16vIM taka rAsAkA aneka jJAnabhaMDAroMmeM upalabdha gucchakoMmeM saikar3oM ajJAta evaM bahuta pracAra rahA hai| zvetAmbara sampradAyameM 12vIM zatAbdIse
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 4 nAmase spaSTa hai| isameM bhagavAna AdinAtha kI mAtA marudevI ko dikhAI dene vAle solaha svapnoMkA nAma aura unake phalakA kathana kiyA gayA hai| isake racayitA muni pratApacandra haiN| pratApacandana isa granthakI racanA kaba kI, yaha grantha parase kucha bhI jJAta nahIM hotaa| cUMki yaha gucchaka saM0 1500 ke bAda likhA gayA hai| ataH usakA racanAkAla usase pUrva kA honA hI cAhiye | kI racanA sAmAnya hai / usakA Adi granta bhAga nimna prakAra hai Adi bhAga :nAbhirAyahaM gharemarudevI rANI turaMga tAlAMga sotAlimatale nIdamare soyaMta supinaDe dekhAi pacchimara vaNihi vigaya-ma 1 anta bhAga : so yaha jo gAvai so maNi bhAva, ekucita ikamaNi jo sukhai avi-pAva uma pratApacaMda muni bhae dUsarI racanA 'neminAtha rAsA hai- yaha nau padyoMkI eka choTI-sI rAmA racanA hai| jisake kartA kASThAmaMtrI muni mundra haiM, jo munike ziSya the ukRtimeM bhI trimala / guru paramparA aura racanAkAlakA koI ullekha nahIM hai| racanA kA Adi anta bhAga nimna prakAra hai : - hindI bhASA ke kucha pranthoMkI naI khoja / tapa japu saMja lAMca mosagu laMpaNa Ai Nirute hoi na mokyahaM kAraNa vAtU jAmakha pekhai appeM // inakI nImarI kRti 'AdinAtha bInatI hai jisameM Adi brahmA Adi jinakI stuti kI gaI hai| usaka eka pathameM kavine apanA nAma nimna zabdoM vyakra kiyA hai| usakA zrAdi aura nAma vAlA vaha padya nimna prakAra paravivi Adi jindu tribhuvaNa tAraNa jagataguru / pUrvakA koI rAmA dekhane meM nahIM zrAyA / kavivara devadattakA ukta ambAdevI rAma abhI anupalabdha haiM / khoja karane para sambhava hai yaha mila jaaye| unake anya kaI prathama abhI prAya haiM jo apabhraMza bhASA meM likhe gae haiM, jaise varAMga Adi [0103 indra narendra narmati pAva paNAsaNa sukha karaNa | tu kailAsaha rAja karma kalaMka avahari | mukti varaMgaNa sAha, magraraNa mahAbhaTa mAriyau / X X X X kANTha saMgha muNisAra kumudacaMdu jati ima bhai mAma bhAva ghare vi Agara jinavara vInatiya // manamorA nAmakI eka cAra indoM vAlI choTIsI racanA hai jisameM cAgmA ko parAdhIna evaM palita karane vAle pAya viSaya, hiMsA aura niSThuratA Adi dopasa bacA kara bhramavanarUpI sarovarameM mote hue zrAtmA ko jagAnekA upakrama kiyA gayA hai| isake racayitA kavi paMDijinadAsa haiN| isa nAmake aneka vidvAna vyakti ho gae haiM unameM se yaha kauna hai aura inakI guru paramparA kyA hai yaha racanA parale kucha zAta nahIM hotaa| inakI dUsarI kRti 'indra nAma kI hai jisameM bhagavAna AdinAthake janmotsavakA kathana diyA hunA hai | racanAkA antima bhAga isa prakAra hai :jina kumai pAya na pAmu panahi citta purisa kre| ghallahi sAhu visana cUri khitakAra rayAtiriNa samudhare / saMtoSa karidaya dhammu saMjama, dugai zivAragu tuhu varu hari-kantu vaMbhu-jigiMda sAhu moru asthi kalAvaru // binavararAsa- hama rAmakaM kartA mahAcArI 'u' haiN| prastuta rAsameM 40 padya ahita hai unameM 32 padya kavine kiyA hai ki hamA use zuddha karanekIrAracanA sAdhAraNa he brahmacAri UdU' kisake bhI ajJAta hai : 1076 zrI nATA 12vIM 13vIM zatAbdI apane upalabdha rAsA sAhityako prAcIna batAte haiM paraMtu jaba saM 100 ke grantha meM 'ambAdevIrAma' kA ullekha milatA hai taba diga svarasampadAya usase pUrva rAmaparamparA hone kI sUcanA milatI hai| DA0 vAsuMdavarajI azalane 'ma' ke dvArA 'rAsA' kA ullekha karanA batalAyA hai / ata rAma paramparA prAcIna jAna par3atI hai| hone para bhI kI hai| ziSya the, yaha racanAkA yAdi anta bhAga isa prakAra hai grAdi bhAga-jigunabahu jiguva jigu mora hiyai samADha dosa aThAraha rahiyau tAkai lAga upAi // 1 suranara jA kahu servAha, munigaNa seva karAhiM / dAnava mevahi paga navahi, pAnagaDi kari jAhi // :-- bhacAri kaba UdU jinaguNa nAhIM atu / siddha vadhU jiNa rAnaDa vilamadda magsu vasatu // 33 X X X X yaha rAsaujar3a gAya hama jina dIjahu khoDi / adhika ho jai koyaDa kaiyaNa lojahu joDi // 36
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104] anekAnta [varSa 13 anta bhAga soraTha desu suhAvaNau bahu maMgala sAdo, jai dujjaNa muMha vaMkA, to hama ehu shaau| ghari ghari gAvai kAmiNI NaM komala naado| je jiNa sAsaNa lINA, te hama karahu psaau||40 anta bhAga: inakI dUsarI kRti 'bAraha mAmA' hai jisakA prAdi aMta kAThasaMgha muNi kumadacaMdu ihu rAsu payAsai, bhAga nimna prakAra hai: bhaNatahaM guNatahaM bhaviyaNaha dhari saMpai hosai / Adi bhAga-- NemiNAtha kau rAsu ehu jo parikari gAvai, paliMgivaI jeTha duijaNa karahiM mohara baataa| jANa taNau phalu hoi tAsu jo jiNavara bhAvai / caitihiM cittu umAhiTa piya cAlahu jiNa jAtA // inakI dUsarI kRti 'jogI AryA' nAma kI hai jisakA Adi anta bhAga isaprakAra hai :anta bhAga Adi bhAga :dhani jananI dhani bApu jeNa suha lakkhaNa jaai| dhaNi kaNi puttahaM pAgalI dhani jinalAi // 12 hau jogI jinamAraga jogI mubhaguru 'vimala maNiMda, mAthura saMghaha timiru vihaMDai bhaviya kumudasiricaMdU // 1 bonhaNade guNa AgalI phAguNa pUnI aasaa| jJAna-khaDaga kari raivaru jItA paMca mahAvata lItA, baMbhayAri kavi UdU gAe bAraha mAsA // 13 / / paMca mAri diduAsaNu kInA, sIla-kachoTA kItA / / saraNAvalI-yaha eka choTI sI racanA hai jisameM catu anta bhAga:viMzatitIrthakaroMko stuti kI gaI haiN| isake kartA kavi mAhaNa- . samyagdarzana pAthaDI-isakA pAdita bhAga nimna hai:pAla hai| ukra kRti parasa inakA koI paricaya upalabdha nahIM 3 zrAdi bhAga ghttaahotaa| isakA prAdi anta bhAga nimna prakAra hai bhava-bhaya niraNAsaNo sivapaya sAsaNo kuNaya 'saraNusaraNusiririsahajiNiMdA, marudevI nAbhinaresaranaMdA ' viNAsaNu suhakaraNe / dasaNa supavittau, malasu cayattau ajitasaraNa mahu tere pAya paipahu jIte viSama kaSAya / taji eku dIsai saraNe / / saMbhavasAmi sadA tava saraNu, hauMpAyau taha mAriu maraNu sammAdasaNu saha sama nihANu, sammAdasaNu aha abhinaMdana saraNAgata rAkhe mujhahi mukatitiyako timiramANu / sammA daMsaNu tava-vaya-pahANu, sammAdasaNu muhu daavhi|| bhava-uhi jANu // antabhAgaaNudiNu bhaNahu bhaviyadhari Au yaha haha bhayabhaMjaNa:- anta bhAga: utpaau| Na eyahiM tittikayAI vi jAya, jiNesara evahi sAhaNapAlabhaNaikarajADi, viyahaM saraNu bahor3i vahor3i tumhaha pAya / Niyasthi vimaeigau appau dhaeNu, ghauaha-nisu saraNu rahahu ho pAi, yaha kIrati guNakIrati- gai dukkhaha pANiu diennu| jagattaya sAmiya dullaha paaii| bohi, duhakkhau uttama dehi samAhi // ghattA-paivaMdahi yazodhara pAthar3I-ima pAthadI kA racayitA kauna hai appara gidahi, jeNaraviyaliya bhava-duhae / duriya yaha racanA para se jJAta nahIM hotaa| isameM sirpha do kaDavaka Dajhato haMsu samanbhaI, kaNakitti sAsuya suhii||2 haiM, yaha racanA apabhraMza bhASA kI hai| ANaMdA vidhi-isake kartA kavi mahAnandideva jAna neminAtharAsA-isa racanAke kartA mudacandra kASThA par3ate haiN| isa racanAmeM 43 padya diye haiM jo dhAramasambodhanakI saMdhI hai| isameM bhagavAna neminAthakA guna gAna rAsemeM kiyaa| spriTa ko liye hue haiM / usakA Adi anta bhAga isa gayA hai| usakA bhAdi panta bhAga nimna prakAra hai:- / prakAra hai :mAdi bhAga: Adi bhAgapahale paNamau neminAhu sarasa ghaNihi vAso, cidANaMdu sANaMdu jiNu sayala sarIraha soi / sAmala baraNa sarIru tAsu bahu guNaha shaaso| mahANaMdi so pUjiyai ANaMdA gagana maMDalu thiru hoi
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 4] riMja mUDha kudeva na pUjiyai ANaMdA guru viNu bhUSaNa aMdhu way jiu, appA paramAdu / anta bhAga:-- sadaguru vAraNi jAu hau~ bhai mahANaMdI deu | ANaMdA jANi pANiyAM karami cidAnaMda seu // me me dohA hindI bhASAke kucha granthoMkI naI khoja [ 105 Adi bhAga : // phirata-phirata saMsAramA hi jiyA duhukau ho, duhukauM bhedu na jANiyore / isa kRtikA kartA kauna hai, yaha racanA parase kucha zAta nahIM hotA / isameM cAlIsa doheM diye hue haiM jo zrAtmasambodhI bhAvanAko liye hue haiM aura jinameM pApoMse chUTanekI preraNA kI gaI hai| racanA sAmAnya hone parabhI koI 2 dohA zikSAprada aura sumatA huA sA hai jo hRdayameM Atma kalyANakI eka TIsa jAgRta karatA hai| pAThakoMkI jAnakArIke liye Adi antake kucha dohe nIce diye jAte haiM :Adi bhAga : me me karate jagu bhamiu, terau kichU na asthi / pApu kiyas dhanu saMciyata, kichU na cAliu sattha // 1 ika kara jagu phiriDa, lakhi caurAsI joNi / samati kimu pAiyau, uttama mANusa jo i // 2 // dayA bihAra jIu tuhu, bolahi jhUTha apAru / ihu saMsAru agaMdhu jiyA, kimi laMghahi bhava pAru ||3|| anta bhAga : gaya te jIva nigoda tuhu, sahiyo dukkha mahaMtu / jAmaNa mara karaMta yaha, kali mahi Adi na aMtu // 4 saptatattvabhAvanA gIta - isa racanAmeM 20 padma diye hue haiN| isakA kartA kauna hai yaha racanA parase mAlUma nahIM hotaa| yahAM bataura namUneke Adi aMtakA eka-eka patha diyA jAtA hai jIva tattva ajIu na jANiyaDa, ceyaNaho, choDira jaDu tai mANiyore // 1 // janta bhAga :--- jo nara isa kahu paDha paDhAvara tisu kahu ho, duri na Avai eka khie / jo naru sapta tattva mana bhAvai so naru zivapura pAvai chor3i ta // 20 // paMcapApa saMbhAla gIta - isa choTIsI kRtikA kartA bhI prajJAta hai / Adi bhAga :-- pAMca pApa saMbhAla rejiyA, inasama avaru na huA koI / jai suhu loDahi jIva tuhu~, ina tarhi virahi hoI // 1 hiMsA, pApa, jhUTha, dukhu, dAtA, corI, baMdha dAba | joru kuzIla kalaMka saMjJAtaDa parigaha naraka paThAvara // 2 // anta bhAga : parigaha mohiu zrapu na jANai hita kisakahu kArIjai jo paru so appADa jANai naraka jaMtu kina bArIbai // 6 inake atirikra, yazodhara pAthadI, ArjavapAthadI, gayAdhara AratI, ratnatrayapAthadI, mAyaMgaturaGgajayamAla, baDatIsiyA pAthar3I, phUlayA gIna, jivadA ho jagatake rAtha gIta, nemIzvara rAsA Adi racanAeM haiN| jinakA koI bhI kartA jJAta nahIM hotA, racanAeM bhI atyanta sAdhAraNa haiN| AzA hai vidvad gayA dUsare bhaMDAroMse bhI hindI bhASAkI anya racanAoMko prakAzameM lAnekA yatna kareMge / paramAnanda jaina zAstrI saMzodhana - peja naM0 103 kI 16 vIM paMktike bAdakA maiTara peja naM0 104 ke pahale kAlamake nIce bhUlase diyA gayA hai| 'anekAnta' kI purAnI phAileM 'anekAnta' kI kucha purAnI phAileM varSa 4 se 12 ve varSataka kI avaziSTa haiM jinameM samAjake labdhapratiSTha vidvAnoM dvArA itihAsa, purAtatva, darzana aura sAhityake sambandhameM khojapUrNa lekha likhe gaye haiM aura aneka naI khojoM dvArA aitihAsika gutthiyoMko sulajhAnekA prayatna kiyA gayA hai / lekhoMkI bhASA saMyata sambaddha aura sarala hai / lekha paThanIya evaM saMgrahaNIya haiN| phAila thor3I hI zeSa raha gaI haiM / ataH maMgAne meM zIghratA kreN| pracArakIdRSTise phAiloMko lAgata mUlya para diyA jAyegA / posTeja kharca alaga hogA / -- mainejara - 'anekAnta', vIrasevAmandira, dillI I
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ kisakI jIta hiMsA aura hiMsA inda] (jemicandra jaina 'vinamra') eka dina dhImana bIca, jagA nija baDhakA pravakSa prmaad| dikhAU~ pratidvindanako Aja, asImita vikramakA prAsAda // 1 // soca maha, bhaTTahAsa kara bora, calI yaha zaharoM para prAlIna / milI vAsaMtika pavana suzIghra, dikho jo madhura dhunoMmeM lIna // 2 mRdulatA, maMjulatA zrau saumya, kiye the mukha-sarojako bhavya / mAha ho Atma-saMtoSa, use kama DigA sake mada haya? // 3 jise pragaTekara apanA cira abhimAna, madAMdhA bolI kara tiraskAra / 'nacAI kyA tU basa mujha tulya, rahI kyoM namanazIlatA dhAra // 4 maunahI rahI basaMtI vAyu, na mukhase bolI koI bAta / dekha pura, phirase kahA sakrodha, 'suno tuma merA mala puna // phaila jAtA bhayakA sAmrAjya, uThA karatI hU~ maiM jisa kAla / pakSaka racaka kara saMta caturdika meM kaha dete hAla // 6 // gRhata jalayAnaki mastUla, girA detI tinakoM sA tor3a / mahA mere pauruSa samakapa, lagA sakate kyA palabhara hor3a? // 7 siMdhukI bhI agAdha akSarAzi, pUjatI mere caraNa ktthor| lagAte hI Dokara basa eka cIkhatIM giratI karatIM zora // 2 sAMsase karatI badra vinaSTa, asImita merI gaurava-zAna / rahIhU~ 'vizva-vijayani' mAnya, kauna hai sumasA zaurya-pradhAna // 13 ki gU~je tere bhI jaya-gIta, nahIM kyA aba bhI icchAvAna 1 dhAra le mujhasA hiMsaka rUpa, tAna de nija AtaGka vitAna" // 14 jahAjoM ko kara detI dhvasta, ekahI karake tIcyA prahAra aura phira se Tukar3e jaya-cinha banA bikharA detI hara bAra ||10 Agamana merA basa jI chor3a meM chipate mAnava zUra !! bacA lene ko apane prAya, bhAgate pazupakSI bhaya-pUra // 33 // makAnoMke chappara bhI, suno, ur3A le jAtI mIloM dUra / rAma mahaloMke bhI mukuTa, girA devI bhUpara bn||12 na mukhase bolI koI bAta huI cupa calaneko taiyAra / 'sAtha calane kA kara saMketa, basaMtI vAyu calI sukumAra // 11 // dekhakara usakA zAMta svarUpa, gaye upavana mastI meM dUSa jhUmane lage kheta jI khola, bhalA kyA isase sakane aba 1 // 16 // , praphulita ho jahareM avirAma uchalane lagIM gaganI or| nRtya karatI thIM ve muda magna, harSase thI nissIma vibhora // 1 // kAnanoM meM bahArakA sAja, pakSakameM dikhane lagA vizAla / mahakane lage puSpa mada masta, bicha gayA mauramakA madhu jAlA // 18 bhramara-dala kali-preyasigaNa saMga, kiloleM karane lage abAdha / cher3akara madhugItoM kI tAna, miTAtI koyana nija ura sAtha // 13 kiyA zikhiyoMne manahara nRtya, huA adharoM para zobhita hAla / jahAM chAyA thA bhayakA rAjya, yahAM para chAyA darpa-vilAsa // 20 khagoMne kalarava dhvani kara zIghra kiyA thA madhusamIra jaya gAna / uThA U~ce detI jaba paTaka, pralaya sA karatIM hAhAkAra / abAdhita merA tAMDava nRtya, sadA chAI hai vijaya bahAra // 1 // prakRti bhI ho suSumA sampanna, bheMTatI thI zrAzIza mahAna // 21 indu karatA usakA abhiSeka, puSpase pUjana karate kuja sUrya sI kaba barasAThI sApa ? aho! thI vaha zItalatA- // 22 'tumhArA abhinaMdana he devi hamAre karate vyAkukha prAtha dAnavI aAMdhI ke prAghAta, tumhIMse pasa pAne haiM AyA // 23 huI dhAMdhI lajjAnata ghora, huA khaNDita usakA abhimAna / premase gala jAte pASANa, zAhise tanatA kuyaza vitAna ||24 'hamezA zAsakale balavAna, ginA jAtA mAtA jaga bIca eka hai nirmala saritA-dhAra, dUsarA utpIDakakI // 22
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAdIcandra racita ambikA kathAsAra (zrI agaracandrajI nAhaTA) jaina tIrthakaroM ke sAtha zAsanadeva deviyoMkA adhiSThApakake patroMkI prati jo racanA samayakI hI pratIta hotI hai| rUpameM kabase sambandha sthApita humA, nizcitatayA nahIM kahA bhaTTAraka merUpandra ziSya mahakIrtisAgarake dvArA prati jA sakatA, kyoMki isa sambandhameM jaisI cAhie zodha nahIM likhita hai| huI hai| prAcIna jainAgamoMmeM to isakA kahIM ullekha eka paMca SakAMka, varSe namasi maaske| dekhanemeM nahIM pAyA / ataeva yaha devI deviyoMkA sambandha mudAsphAcI kathA melA, vAdIcandro vidaavr| avazyahI pIchese jor3A gayA hai| adhiSThAyaka zAsanadevIke se iti zrI ambikA kyA samAsa rUpameM jina deviyoMkA sambandha hai unameM sabase prAcIna zAyada upayukta ambikA kathAkA sAra isa prakAra hai:ambikA devI hai| pIchese to ise nemInAthakI adhiSThAyaka ____ bhAratake saurASTra prAntake jUnAgar3hake rAjA bhUpAla the| devI mAnalI gaI hai para prAcIna mUrtiyoMke adhyayanase vaha unakI rAnIkA nAma kanakAvatI thA / isa nagarI meM rAjya sabhI tIrthaMkaroMkI manadevI pratIta hotI hai| isa devIkI purohita somazarmA rahatA thA / jo kulIna hone para mithyAsvatantra pratimAeM bhI kAphI milatI hai aura stuti stotra dRSTi thA isakI agnilA nAmakI buddhi mati patniI thI, vaha bhI ambikA devIke bahutase pAye jAte hai| jainadharmAnuyAyI thii| pati zaiva aura strI jaina / isa zvetAmbara jaina jAtiyoMmeM se prAgvATa-poravAda jAtikI dhArmika bhedake kAraNa kucha baimanasya rahanA svAbhAvika yA kula devI hI ambikA hai| vimanavasaI meM isa devIkI deva eka vAra pitR zrAdhyake dina somane brAhmaNoMko nimantrita kulikA hai hI, para ammAjIke nAmase jo prasiddha sarva sAdhA kiyA saMyogavaza prAkSaNoM ke mAnese pUrvahI jaina muni zAna sAgara raNa tIrtha hai vaha bhI zrAbUse dUra nahIM hai| poravAI jAtikI jI usake ghara bhikSArtha padhAre, agnijAne harSa pUrvaka una dhanI vastI bhI isI pradezake pAsa-pAsa rahI hai| ataH usa prAsuka bahAra diyA / muni mahArakara raivatAcabakI guphAmeM jAtikI kuladevI ambikAkA honA sakAraNa hai| dharma sAdhana karane lge| idhara kisI iAlu mAmAyane zvetAmbara sAhityameM to ambikAkA jIvanacaritra kaI anilAko maniko prahAra dete dekhA thA usane nimaMtrita granthoM meM pAyA jAtA hai| suprasiddha prabhAvaka caritrake vijayasiMha AtA hai| suprasiddha prabhAvaka caritraka vijayasiMha brAhmaNoM ke samakSa dveSa khukhise use anaucityapUrNa btlaayaa| sari caritrameM ambikAkI kathA prasaMgavaza dI gaI hai| isa brAhamaNoMka bhojanase pUrva muniko prahAra diyA gyaa| isalie andhakI racanA sambat 1134 meM huI hai| purAtana prabandha brAhmaNa binA bhojana kiye hI gAlI dete due le gye| saMgraha meM bhI dekhyA prabandha milatA hai| somazarmA nimantrita brAhmaNoMko isa taraha bhUkhe jAte dekha loka bhASA-prAcIna rAjasthAnImeM racita vIM zatA- agnilA para kupita hubhA / vaha use mArane ko dobA isase bdIkI eka ambikA devI caupaI bhI mujhe 15vIM zatAbdI- bhayabhIta hokara agnitA apane zubhaMkara vibhaMkara donoM putroM kI pUrvAI kI likhita pratimeM prApta huI hai| ataH usakA ko eka kamara meM aura eka ko hRdaya meM lekara raivatAcanako madhyakA eka patra nahIM milanese racanA zruTita ho gaI hai| clii| vahAM jJAnasAgara muni virAja rahe the| unheM namaskAra digambara samAjameM abhI taka ambikAkI kathA saMbaMdhI kara baiTha gaI / munine usase bhaya-bhIta hone kA kAraNa pUjA koI svatantra racanA jJAta mii| do varSa hue merA bhatIjA para batalAne para kukhada patikI nindA hogI jAnakara mavarakhAla dehalIse bIkAnera pA rahA thA, taba lakhanaUke bhI na khaa| zrIpUjyajI vijayasenasUri aura yati rAmapAlajIke pAsa idhara usake putra pudhAvaza rone lage / vahA~ vaha unheM ambikA kathAko prati usake dekhane meM aaii| kathA saMskRta kyA devadI cintA huii| para isI samaya muni dAnake puruSa bhASAmeM 1 se 3 zlokoMmeM dI huI hai| saMvat 165ke prasAdase nikaTavartI bhAna hara prakAsameM hI phoMse paripUrva bhAvana mAsameM vAdIcandane isa kathAkI racanA kI hai| isake ho gyaa| usakI jumbikAe~ nIce baTako bhaagii| jinameM pake
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108] anekAnta [varSe 13 hue kala the| agnilAne una pAtroMse putroMkI bhUkha zAMta gye| subhaMkarane dvArikAmeM bauddha paNDitako jotaa| zAnaprabhAva kii| zloka 32. / idhara kupita bhUkhe brAhmaNoMne apane ghara dekha kAmadeva (pradyumna) ne kanyAoM dvArA unakI pUjA ko| jAkara patniyoMse bhojana mAMgA / para unhoMne nimantraNakaM kucha kAla bAda neminAtha vahAM padhAre unase yaha jAnakara kAraNa bhojana nahIM banAyA thA manaH kahA Thahariye-bhojana kI dvArikAkA vinAza hone vAlA hai| pradyumna Adine dIkSA abhI banA detI haiN| saMyogavaza isI samaya bhAga lagI lii| zubhaMkara aura vibhakarane bhI dIza lekara parama pada prApta aura paNa bharameM agnilAke gharako choda nagarake saba ghara jala kiyaa| gye| taba ve brAhmaNa dhanadhAnya va gharase hIna hokara vAdIcandrakI ambikA kathAkA sAra yahA~ samApta hotA hai| bhUkhe aura thake hue somake vApisa phuNce| unhoMne somame aba tulanAtmaka adhyayanake lie prabhAvaka caritra ko kathAkA kahA ki tumhArI bhAryA dhanya hai aura usakI prAptise tuma bhI sAra diyA jA rahA hai| dhanya ho / munidAnake prabhAvase tumhArA ghara baca gyaa| yadi kaNAda munika sthApita kAzahida nagarake sarvadeva brAhmaNa bhojana taiyAra ho to hameM do / somane prAgata saba brAhmaNoMko kI devI satyadevI thii| usakI putrI ambAkoTinagarake somabhara peTa bhojana kraayaa| phira bhI vaha akSaya bhaNDAra ho bhaTTako vivAhI gii| vibhAkara aura zubhaMkara do putra hue| gayA (zloka 43) eka samaya neminAthake ziSya sudharmasUrika AhAvartI do soma zarmA apanI guNavatI patnIka satkAryako yAda kara muni ambikAke ghara padhAre, ambikAne unheM prAhAra kraayaa| aba use manAne ko raivatAcalakI ora calA | agnilAne ina inane meM hI somabhaTa yA pahuMcA aura usane binA mahAdevake use raivatAcalakI ora Ate damba ki vaha mAraneko ArahA bhAga lagAye bhAjanakA sparza kyA kiyA gayA kahA / aura hai-aba kyA kruuN| usake hAthasaM mAre jAneko apekSA zrAkrozavaza uyaM mArA va donoM putroM kA eka godameM aura svayaM mara jAnA acchA hai| vaha jhaTasa U~ca zikhara para caDha- eka aMgulI pakar3a kara raivatAcala pahu~cI / neminAthako vandana kara neminAthakA dhyAna karate hue kUda pdd'ii| jinezvaraka zubha kara AmravRkSake nIce vizrAma kiyaa| bhUkhe baccoMko aAmraphala dhyAnase marakara vaha ambikA nAmaka naminAthako yakSiNI dakara putroM sahina zikhara para jhampApAna kiyaa| neminAthake huii| jisake smaraNase Aja bhI vighna dUra hote haiN| mmaraNase devI huii| (ranoka 48) idhara viprakA krodha zAnta huaa| vaha bhI raivatAcalako usakA pati hU~DhatA huzrA vahAM pahuMcA aura use marA huA aayaa| aura unheM maga dekha pazcAtApa karatA huA svayaM bhI dekha viSAda karane lgaa| itane meM agnilA devIka rUpameM putro kuNDameM par3ha kara mara gayA ' vyaMtara hokara devIkA vAhana siMha ko lie hue dikhAI dii| sAmane kahA-ghara calo agnilA bnaa| ambAdavI aba bhI girI para neminAthake bhanoMko ne kahA ki maiM tumhArI pani nahIM devI hUM soma patnika sahAya karatI hai| pugatanaprabandhasaMgrahakA prabandha saMkSiptameM yahI kathA virahase duHkhI hokara jhampApAta karake mara gayA aura mara kara batalAtA hai| upayuka digambara aura zvetAmbara kathAe~ eka siMha rUpa devIkA vAhana ho gayA / ambikA usa para baiTha kara so hI haiM prAcIna prAdhAra anveSaNIya hai| ghUmatI hai| ' ambikAkI prApta mRtiyoM meM do bacce aura siMha hai hii| somazarmAkA bhAI zivazarmA vahAM AyA to davIna isaliye aba kathAkA milAna khUba baiTha jAtA hai| apane donoM putroMko dhanake sAtha sauMpa diyaa| para putra manda- tara samAjameM bhI aMbikAkI mAnyatA kAphI hai isabuddhi vAle the| isaliye par3hanekA prayatna karane para vidvAn liye unake pranyoMmeM bhI avazya hI kucha jIvanacaritra hogA nahIM bana ske| va dukhita hokara pahAr3a para pahuMce aura ambi- usakI khoja kara tulanAtmaka adhyayana kiyA jAnA caahiye| kAko yAda kiyA to ambikAne unheM zAradA mantra diyA aura ambikAko prApta mUtiyoM meM sabase prAcIna kauna sI bhAdavA sudI se 11 taka upavAsa sahita jApa karanese aura yahA~ prApta hai aura vaha kitanI purAnI hai| ina saba buddhimAna banoge kahA unhoMne vaisA hI kiyA aura vidvAna ho bAtoMkI jAnakArI bhI jJAnabarddhaka hogii|
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ malayakIrti aura mUlAcAra prazasti malayakIrti nAmaka aneka vidvAna hogae haiN| unameM se 1493 kI hai, jo madhavakIrtike paTTadhara guru dharmakIrtike prastuta malayakorti bhima hI jAna par3ate haiN| inakA samaya svargavAsake bAdameM likhI gaI hai| isa prazastimeM aMgavikramako 15vIM zatAbdIkA antima caraNa hai| inake guru pUrvAdike pAThI vidvAnoMkA ullekha karaneke anaMtara apanese dharmakIrti the. jo tribhuvanakIrtike ziSya aura dharma, darzana pUrvavartI kucha vidvAnoMke nAmoMkA samullekha kiyA gayA hai sAhitya, vyAkaraNa aura kAvya-kalA AdimeM dakSa the| ye jimakA sambandha vAgaDa saMghako paTTAvalose hai, isI vAgaDAvidvAna hone ke sAtha-sAtha ugra tapambI bhI the / inhoMne vikrama nvayameM ahaMdalI prAdi bhutapAraga vidvAnoMkA ullekha kiyA saMvata 143 meM kezariyAjIke mandirakA jIrNoddhAra gayA hai| kintu usameM kitane hI mahatvake vidvAnoMko chor3a karAyA thA, jo khelAmaNDapameM lage hue zilAlekhase spaSTa hai| diyA gayA hai jinheM vAgaDa saMghakA vidvAna nahIM samajhA gyaa| saM. 1433 meM yoginIpura (dahalI) ke pAsa dillI hAM, isameM dharasena, bhUtavalI puSpadanta jinapAlata aura samantabAdazAha phirojazAha tug2alaka dvArA vasAye gae, kerojAbAda bhadrAdi dUsare khAma vidvAnoMkA nAma vAMgada saMghakI paTTAvasImeM nagarameM, jo usa samaya jana dhana, vApI, kRpa, taDAga, udyAna ginA diyA gayA hai. jo vicAraNIya hai| ukta vidvAnoMke nAma Adise vibhUSita thA, usameM amvAla vaMzI gargagotrI sAha isa prakAra hai-dharasena, bhUtabalI, puSpadanta, yogIrAja jinalAmya nivAsa karate the| unakI premavatI nAmakI eka dharma pAlita, samantabhadra, siddhasena, devasUri, vajrasUri, mahAsena, patnI thI, jo pAtivratyAdi guNose alaMkRta thii| inake do raviSeNa, kumArasena, prabhAcaMdra, akalaMka, vIrasena, amitasena, putra the sAhu khetala aura madana / khetalakI dharmapatnIkA nAma jinasena, vAsavasena, rAmasena, mAdhavasena, dharmasena, vijayaparI thA jo sampatti saMyukta tathA dAnazIlA shrii| khetana sana, saMbhavasana, dAyasena, kazavasena, caritrasena, mahendrasena aura sagese pherU palha aura bIdhA nAmaka putra the aura ina anantakIrti, vijayasena, jayasena, kezavasena hue / unake paTTatInoMkI kAkalehI mAlhAhI aura harIcandahI nAmakI kramazaH dhara padmasana hue / padmasenake paTTadhara tribhuvana kIrti hue, nIna dharma patniyoM thI / khetalaka dvitIya putra madanakI dharma- aura unake paTTadhara aneka virudAvalI vibhUSita dharmakIrti he| patnIkA nAma ratA thA, usase haradhU nAmakA putra huA thA inake ziSya prastuta malayakIrti hai, hemakIrti aura unase choTe aura usakI strI kA nAma mandodarI thaa| khetala ke dvitIya sahastrakIrti haiM, ye tInoM ho yati gurjara dezakA zAsana usa putra palhuka maDana, jAlhA, ghirIyA aura harizcandra nAmaka samaya kara rahe the arthAt bhaTTArakIya gahI para AsIna the| cAra putra the / isa pAra hI parivAra loga vidhivata jainadharma uja prazasti nimna prakAra hai:kA pAlana karane the. aura AhAra, auSadha, abhaya aura jJAna prazasti dAnAdi cAroM dAnoMkA upayoga karate the / mAha khenalane gira praNamya vIraM sarvajJa vAgIzaM sarvadarzinAM / nArakA yAtrotsava kiyA thaa| vaha apanI dharmapatnI kAkalehI. mayAbhidhAsyate ramyAM suprazastAM prazastikAma // 1 // ke sAtha yoginIpura (dillI) meM pAyA thA / kucha samaya svamti ravIMdu dhAtrIsunabudhasuragurubhArgavacchAyAtanaya susva pUrvaka vyatIta hone para sAhU pherUkI dharmapatnIne kahA vidhaMtudakvAdi navagrahohada prauDha paMcAsyAsanaM aSTamahApatprAniki svAmina ! zruna paJcamIkA udyApana kraaiye| ise sunakara hApitadvAdazakoSTakaramyaM ramaNIyatAvirAjamAna samavamapherU anyanta harSita hue, taba sAhU kerUne mUlAcAra nAmakA raNApaviSTa nigrantha kalyAMganAbhi bhaumorugavanitAbhavanabhauma pratha zruta pabamIke nimitta limbAkara muni dharmakIrti ke liye makalpanilipamanujatIrthakakutastasvaparaMparAnaMdita zubhajagaarpita kiyaa| una dharmakIrtike svarga cale jAne para una graMtha yAnivAsijanaM aSTAdazadoSa vanimuka bhanyajanaprabodhana yama-niyamameM nigna tapasvI malayakItiko sammAna pUrvaka vitIrNAnantamA tandumudaM zrIvIrajinendraM praNulyA vyAsana apita kiyA gyaa| pAThakokI jAnakArIke liye malayakIrti bhanyajana likhApitaM zrImUlAcAra pustakasya prazastiM cakAra dvArA likhI gaI ukta grantha prazasti aitihAsika anusandhAtA malayakotiH / / vidvAnoMke liye bar3I hI upayogI hai, yahI jAnakara use yahAM ekAMgadhArI yogIzo lohAcArya zriyaM kriyAt / jyoM kI nyoM rUpa meM nIce dI jAtI hai| yaha prazasti saMvata yuSmAka dAninA mRdayAridamAdAnusArayA // 2 //
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta 110 ] pUrva zrIsiddhArtha kSoNIzatanUjasya duSTadviSTanikRSTASTAbhiH karmabhirnirastazarmabhiratasya siddhasvarUpaprApterajasthAnaghavato bhagavataH zrImahAvIrasya dhIrasya vAmacaraNakaniSTakApIDanAt namaskAraM pratipAdya dAtRNAM zrotRRNAM pAtrANAM ca magalAsayesbhimatakAryasiddhaye svasvagotravRddhaye ca triSu kevaliSu paMcasu caturdazapUrviSu ekAdazasu dazapUtriSu paMcasu dazAMgadhArakeSu triSyegadhArakeSu indrabhUti-sudharma janbU - viSNunaMdi-mitrAparAjitagovaddha nabhadrabAhu vizAkhaproSThihmacatriyajayanAgasiddhArthaSTati - -vijaya buddhilagaMgadeva-dharmasena - - nakSatra- yaza: pAla pANDudhruvasenakaMsAcArya subhadrayazobhadra bhadrabAhuSvAtIteSu muniM gata zrIvaddha mAnajinezvare vaikAMgadhArakeSu caturthena bhagavatA lohAcAryeNa samudbhUta N bhagavatzAsanaM yatastatosyAzIrvAda prakASaM // zAsana zabdena gRhItA vakraprIvagRdapicchAcAryyaM lohAcAryAdayo vinabaMvaraH zrIdatta alhadattAzcatvAraH / pUrvAMgadezadharAH RSayaH tena paramabhaTTArakezvareNa yatkRtaM tadityAha catuSpayodhiparyantAM dhAtrIM viharatA satA / bhUmIzAnapi bhavyAMzca jagme saMbodhyamuttaram // 3 // yatinA yena tenAsmizcakra e ca vaTapadrakaM / vAgaDAkhyAM dadhAne svaM saMdhaM vAgaDasaMjJakam // 4 // tasyAnvaye yatIzAnAstapatarjitacittajAH / zradvallAdayo'bhUvana zrutasAgarapAragAH // 5 // teSAM nAmAni vacmItaH zruNu bhadra mahAnvaya / bhadro bhadrasvabhAvazca dharaseno yatIzvaraH // 6 bhUtabalI puSpadantA jinapAlitayogirATa / samantabhadro dhIdharmA siddhaseno gaNAmaNI // 7 devasUriH vajrasUrirmahAseno munIzvaraH / raviSeNo guNAdhAraH SaDaMgAMgopadezakaH // 8 kumArezaH prabhAcandro'kalako yaminAM vibhuH / siMhaniSkrIDitaM tepe tapaH kalmaSasUdanam // vIrasenAmitasenI jinaseno dayArdradhIH / munIMdra vAsavasenazca rAmaseno yazodhanaH // 10 munirmAdhavasenazca dharmaseno jitendriyaH / yatIndrorvijayasenastu jayaseno'tra tattvavit // 11 siddhAntanIragheH pAraM prApno digvAsasAM patiH / siddhaseno gaNIMdrezo dhRtasadvratakauzalaH ||12 tato vijayaseno'pi lADavAgaDasaMghapaH / khyAtaH saMbhavaseno'bhUddAmaseno dayAparaH ||13 kezavacaritrasenau trailokyasthitidezakau / [ varSa 13 tato mahendrasenopi vikhyAtastapasAM nidhiH // 14 munIndro'naMta kIrtistu dhuryo vijayasenakaH / jayaseno gaNAdhyao vAdizunDAlakezarI / / 15 pramANa -naya-nikSepa rhetvAbhAsAdibhiH paraiH / bijetA vAdivRndasya senaH kezavapUrvakaH ||16 caritrasenaH kuzalo mImAMsAvanitApatiH / veda-vedAMgatattvajJo yogI yogavidAMvaraH // 17 tasya paTTe babhUva zrIpadmaseno jitAMgabhUH / smayukta sarasvatyA virudaM yasya bhAsate ||18 tatpaTTe vyomatArezaH saMsRterdharmanAzakRt / tapasA sUryavarcasko yaminAM padamuttamam // 16 prAptaH karotvete tribhuvanottara kIrtibhAk / kalyANaM sampadaH sarvvAH sarvvAmaranamaskRtAH // 20 zrIdharma kIrtibhuvane prasiddhistatparatnAkara caMdrarociH / ghaTa tarkavettA gatamAnamAyakrodhArilo bho'bhvdntrpunnyH||21 tasya pAdasaroja guNamUrtirvicakSaNaH / malayottarakortirvA mudaM kuryAdigambaraH // 22 kIrtiguNajyeSTho jyeSTho mattaH kuzApradhIH / dharmadhyAnarataH zAnto dAntaH sUnRtavAgyamI // 23 tato'nujo munIMdrastu sahasrottara kIrtiyuk / gurjarIM jagatIM za sto dvau yatI mahimodayau // 24 vayaM trayo'pi dhImantaH sAdhIyAMso nirenasaH / dharmakartarbhagavataH ziSyA iva raveH karaH // 25 ete dhyAnAgnipradagdhakarmakAMtArA: saMbodhitAneka camApAlanikuraMbakRta sevAvatArAH tarkanyA karaNetihAsacchaMdolaM kArAgamavAgnadIpraudapravAhocchalitamilitasUkSmamIkara sekasukhitagAtrAH - anavaratasaptatatvavicArAmRtAsvAdAlA kanAllabdhasvargarmokSalakSmIdakSavanitAkarAvalaMbanAzleSa sammAnitasaukhyA tizAyatapuNyapavitrAH zrabyAjadharmopadezadAtAro vIravat saMsRtestrAtAraH saMgrAmAzuzuNinadI dAyatASTa mahAmayamRgatirikSacitrakAyavyA ghoriMgA - jarAnekepasa ( pa ) tnaM pazyato harArimAriviSAbhicAra karaTituraMgamagomahiSanirastAzastabhayA bhavyajanopari vihitakRpA samudayAH maMgala yazaH zra eyaH saubhAgyamUrtayo'rhadvallAdayaH zrIdharmakItyaMtA munipAH sakRpA // pranthadAtRprazasti atha dAtRtRRNAmanvayaH saha nagaravarNanena vyAkhyAyate / zranekaits- gurjara -mAlava- mahArASTra-dvArasamudra-tilagAMgavagakAliMga- paMcAla -magadhAMdha varuNa-lATa karNATaka- janapadAyAtabhU-bhRnda
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 4] malayakIrti aura mUlAdhAra prazasti [111 bhRtyAnItapUrvottara - dakSiNapazcidignAgaturaMgamavAhanAthananta- dAnazIlaguNAvyA rohiNI // 30 duktamujAgarUnmaNihemaraupyaprabhRtisamastaprAbhRtAvalokanaraMjita paNyai gaigarUNAM ca paadpuujaabhirnvhN| pauravanitAmIyamAnasauMdaryaguNeSuyunivahareSAravadviguNitahariNa - kAlaM gamayatorekmanayoH kulamaMDanam / 31 locanakulAMganAgAnagarjadgamanamahArAjAdhirAja-zrIsuratrANazrI babhUvuH kramata phela-pAlhU-bIdhAkhyamAMgajAH / perojazAhizakarAprayANadundubhisvanazravaNabhItakRtAMtasevakagaNe zaucAcAravidAM mAnyA mArtaDakiraNA iva // 32 karaTikapolahimavAlistamadajalasuravAhinIpravAhaplAvitarathyAmaravanitAnivahemyomakaSAnekaniSkadurvarNamaNimayajinaprAsAda - kAkalehI ca mAlhAhI kramato hricndhii| paMkritodya tivaijayaMtIpraguNagaNatarjitAnyadezajayagominIni - teSAM tA jAnayo nRNAM vibhAMti gRhamedhinAma // 33 kAyollasadvAhevApIkUpataDAgodyAnAvamitAnimiSavallabhA- madanena rato kAMtopanItA srvsundrii| sahasammilitavicitrAbharaNabhUSitapaurayuvanIpujakRtagItanRtyavA- vibhAti puNyamAn dhImAna haradhUtanayo'nayoH // 34 dharavazravaNAyAtatapitavihitaparamparasaMbhASaNAlAparaMjitasarvadi- maMdodarI vadhUTI ca rAvaNasyAsya bhUbhujaH / gA-tapAMthasAthaichandAlaMkArAtihAsatarkavyAkaraNAgamajyotiparva - jAtA maMdodarI jAnirdekuMdeveDivAMgajaH // 35 cakavidvibudhajanavivaryamAnasamyagarthasAthai yatra ca doSAkaravaM cadramasi nAnyeSu caturvidhadAnanirateSu jinapUjA puruhUteSu prANa suto maMDananAmadheyo, jAlhA dvitIyo ghirIyA tRtIya bhRtsu, doSAbhilASo keSu nAnyeSu ya tAdi saptavyasanarahiteSu turyo haricaMdra ime prasiddhA dharmArthakAmA iva bhAMti bhaasH|36 mansu, akulInatA tArAgaNeSu nAnyeSu gurupitRcaraNArAdhana- samAcaritAni puNyakAryANi tathA ca-svargApavargaprApatatpareSu manujepu, vRttabhaMgaH kAvyeSu na dvAdazavatabhUSitaMSu kAni lakSmItanayatanRjApariNayanAmyudaya-citArakANisarvasujazrAvakaSu, rodhI vyasanAbhibhUtAnAM zatrUNAM ca dvAre na kIti- namanaHpoSakAni ghRtadugdhadadhizarkarAkSasoDavArudrAkSAmbarAjAtanapAtreSu yAcakajaneSu, daMDo jina prasAda vaijayaMtISu nAnyetarapu- kAdalatraputratrayuSavAyana-nAraMga-jaMbIralakucabIjapUrakakavaTakamaMDanRpAjJApratipAlakeSu sAdhuSu, paTaheSu mRdaMgeSu ca baMdhaH, na kamodakodanasUpapUpapakvAbhagvajjakamAMDImarUkIghevara * mAThI ziSTAcArapravRttepu malAmAtyeSu, hAva-bhAva-vilAma-yukAnAM rabho- muhAlI ighidadIdhigarbhitAnyAhAradAnAni zuThImAgadhikArUNAM, kezakalApeSu bhaMga na samastakaravitAriSu grAmadezeSu, bhayAjamoda-haridvAjIraka-maricavibhItakadhAtrIphalartitaNIka . virodhaH paMjareMpu na kulajAneSu mAnaveSu, kuTilatvayogazcAhiSu bhUnivaniMba-viDaMga-puSkarajaTAprabhRtonyauSadhadAnAnitarkavyAkaraNana maptatatvavicAratatpareSu bhavyeSu, bhIrUzabdaH karabhorUNAM mamA- chaMdolaMkAretihAsAgamAcAra - bharata-vaidyakajyotiSAdIni . jeSu na nAnyapravRtteSu sauMDIrakSatriyapujeSu / pustakadAnAni ekeMdviyAdipaMceMndriyaprabhRti-svaja nadurjanoparyaanyacca-yavarNanAsu vRhaspatirapi navacchAtrAyane tasmi- bhayadAnAni dukUlacaumakozeyakAsikacInamahAcInAthAni samarapuraprakhye zrIyoginIpuranikaTanivAsi zrIperojAvAdAvye vastradAnAni camaracandropaka-kamaMDulu-kuDikAdIni yatyupakaravare nagare nivmdbhiretaiH| NAni sayapUgAni malavaNAni mopaskArANi sakRpAni sabahugargagotranabhazcandro vyaMke ydvaarimaannike| mAnAniyacchanyathAyogyamevamAdInidAnAnibaMdidajamayAcakajanebhyo mudrikAdAnAni kaMkaNA-keyUra-suvarNarUpyaprabhRtikaM yacchan kRtazrIdAnaiya'kkRtanAgezo dhIzo lakSmyAstu viSNuvana / / zatrujayaraivatakayAtrotsavaH sAdhvAcArapravRttayA suzIlayA niraagrotkAnvaye sAdhuH saadhuunaamaannigunnii| stapApAcArayA devazAstragurUbhaktitparayA rasyA kAma iva parNo yazobhiravyapregvi dhImAnabhUdU bhuvi / / 7 rukmiNyA viSNuriva bhavAnyA zaMbhuriva zacyA puruhUta iva nasya premavatI sAdhvI patnI 'vIro' griiysii| prabhayA tapana iva rohiNyA vidhuriva saMpadA naya ina ca nayA straiNaguNairabhUtkhyAtA paulomIva ? zatakratoH // 28 puNyavasyA kAkalehIti svaM nAma dapatyA saMprAtaH zrIyoginIanayoranaMtabhogAM kurvanto kramazaH sutau|| paraM nAma nagara, sukhena yAteSu kaSucihivasaMpu saMjAtazreyodhi khetalo madano jAtau bhAratItanayAviva / / 26 SaNayAsatkarmanipuNayA vijJaptoMdayata: mAdhupherU svavacobhiriti khetalo dayitA nAmnA saro sNptsmnvitaa| mvAmin vidhIyate zrIzrutapaMcamyA udyApanaminIrita zranyA
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ % 112 ] anekAnta sapramodaH zrIdharmakIrtimunipAya' tasimitaM zrImUlAcArapustakaM lekhayAMcakAra, pazcAt tasminmunipatI nAkalokaM prApte sati tacchiSyAya yama-niyama-svAdhyAyadhyAnAdhyayananiratAya-tapodhana bhImalayakIrtiye tatsabamAnaM sotsava savinayamarpayat / [ varSa 13 AcaMdrArka sthiraM sthayAtpustakaM bhuvane prN| yazaH puNyavatAM zubhra guNinAmiva durlabham / idaM mUlAcAra pustakaM / saM0 1413 / paramAnanda jaina vAgaDa prAntake do digambara jaina-mandira (paramAnanda jaina) rAjapUtAnekA vAgaDaprAnta bhI kisI samaya mamRddha aura vikrama sambat 1571 kArtika zuklA doyajaka dina pratiSThA zakriyAlI prAnta rahA hai| bAgarako vAgvara bhI kahA jAtA karAI thii| hai, daMgarapura aura bAMsavADAke pAsa-pAsakA kSetra prAyaH bAgaDa kAlijara-yaha nagara vAMsavADe se 16 mIla dakSiNa nAmase prtyaavhai| vAgaDa prAntameM digambara sampradAyakI pazcima meM hArana nadIke kinAre basA huA hai yahAM vizAla paccIsvAti rahI hai, una sthAnoMke mandira aura graMnya zikhara baMdha pUrvAbhimukha eka jaina maMdira hai isa mandirake donoM racanAcorAva hotA hai ki vikramakI 15vIM 16vIM pAzvameM aura pIche eka eka mandira aura bhI banA huA hai pAtAmdImeM bahA jainiyokA khAsa mahanva rahA hai| yahAM taka aura usake cAroM ora devakRlikAe banI huI haiM, yaha maMdira ki mahAke rAjA mahArAjA mI bhaTTArakIya prabhAvase achUte nahIM bhI digambara jainoMkA hai / aura RSabhadevaka nAmase prasiddha rahe haiN| yahI kAraNa hai ki rAjyoMse bhaTTArakoMkI gaddIke liye hai| isa mandirameM choTI bar3I aneka tIrthakara mUrtiyoM pratibhI sarakArase kucha Arthika sahayoga milatA rahA hai| hama hama pThita haiN| eka mandirameM khar3agAsana bhagavAna pArzvanAthakI lekhameM do jaina maMdiroMkA saMkSipta paricaya diyA jA rahA hai| sundaramUrti pratiSThita hai jisaka zrAsana para sambat 1558 AzA hai vidvAna udharake mandiroM aura bhaMDAroMkA paricaya phAlguNasudI 5 kA eka lekha utkIrNita hai| pArzvanAthakI bhijavA kara apanI kartavya niSThAkA paricaya deNge| eka dusarI mUrti padmAsana virAjamAna hai jisa para saM0 1660 nogAmA-yaha eka purAnA gAMva hai jo vAMsavAr3esa 13 zramanta zrAvaNavadi mokA eka lekha aMkita hai| nija . mIla dakSiNa pazcimameM basA huyA hai| zilAlekhoMmeM isa maMdirameM mukhyamUrti zrAdinAtha kI hai jo pIchese arthAt vi. kA nAma 'nUtanapura' ullikhita milatA hai| yahAM zAntinAtha saM0 1861 vaizAgvamudrI 3 kI pratiSThita hai| isakA parikara kA eka bar3A digambara jainamandira hai jise vAgaDa (haMgarapurake purAnA hai jisa para sambat 1617 amAMta mAdhavadi 2 kA rAjA mahArAvala udayasiMhake rAjyakAla) meM mUlasaMgha sarasvati eka lekha utkINita hai nIcekA zrAsana bhI purAnA hai jisapara gaccha balAtkAragaNake bhaTTAraka prAcAryavijayakIrti ke upadeza pamvana 1558 phAlgana sudI 5 aMkita hai| se baDajAtike khairaja gotrI dozI cAMpAke vaMzajoMne banavAkara nija mandirake sAmaneka maMDapameM pASANa aura pItalakI (r) prastuta vijayakIrti bhaTTAraka makalakItikI paramparAma choTI choTI mUrtiyA~ haiM jinameM sabase purAnI mUrti saM0 1235 hone vAle bhaTTAraka bhuvanakIrtike praziSya aura zAnabhUSaNake vaizAkha sudI kI pratiSThata hai| aura dUsarI mUrti vi0 saM0 ziSya the| yaha bhaTTAraka zubhacandra ke gurU the| inakA samaya 1445 vaizAmbasudI 5 kI hai| jAna par3atA hai ki isa maMdira vikramakI solahavIM zatAbdI hai inhoMne aneka jaina mandiroM kA samaya samaya para jIrNoddhAra bhI kiyA jAtA rahA hai| kA nirmANa karAyA aura saikar3oM mUrtiyoMkI pratiSThA bhI karAI --- --- thii| inakA koI anya abhI taka mere dekhanemeM nahIM paayaa| xdekho rAjapUtAnekA itihAsa bAMsavADA pR. 22
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ paM. dIpacandajI zAha aura unakI racanAe~ (paramAnanda zAstrI) dIpacandajI zAha vikramakI 18 vIM zatAbdIke pratibhA siddhAnta aura tatvacarcAse janasamUha bAjabhI zUnya hotaa| use mampasa vidvAna aura kavi the| unakI pariNatimeM saralatA apane dharmakA yathArtha parijJAna bhI nahIM ho paataa| isase sabase aura vyavahArameM bhadratA thI, unakA svabhAva bholA thA, parantu adhika lAbha to yaha huA, ki janazAstroM kA adhyayana evaM adhyAtma-carcAmeM ve anyanta kuzala the| unakI prAmA paThana-pAThana jo eka arsese rukayA gayA thA, punaH cAlU ho adhyAtmarUpa sudhAmRtase sarAbora rahatI thI, ve zrAtmAnu- ___ gyaa| aura Aja janazAstroMke marmaja jo vidvAna dekhane meM bhUtike pujArI the| usI rasika the, aura ekAntameM usIke Arahe hai yaha saba umIkA pratiphala hai| isa panthA zreya rasameM nimagna hone kI ceSTA karate the| ve adhyAtmakI carcA jayapurake una vidvAnoMko prApta hai jinhoMne apanI nimbArtha. karate hue usI meM grAna-prona hokara apanI sudha-budha bhUla jAte sevA evaM kartavyaniSThA dvArA isa pallavina kiyA hai| the ve janasamparkameM kama pAte the. paraMtu unakA adhikAMza samaya zAhajI kI racanAokA adhyayana karanese spaSTa mAlUma prArama-cintana, Atma-nirIkSaNA, aAnma-nindA, gahAM tathA hotA hai ki prAparka pAvana hRdaya meM maMsArI jIvoMkI viparInAapane anubhavako kavitA rUpa pariNata karanemeM vyatAta hotA bhiniveza maya pariNaniko dekhakara atyanta duzva hotA thaa| ApakI jAti khaMDelavAla, aura gotra thA kAmalI- thA, aura ve cAhane the ki saMsAra sabhI prANI-strI-putra-mitra vaal| Apa pahale sAMgAneraka nivAsI the kintu pIchasa dhana-dhAnyAdi vAdyapadArthoMmeM Atma buddhi, na kareM, unheM bhramajayapurakI rAjadhAnI aAmerameM pA basa the| Apane apanI vaza apane na mAneM, unheM karmodaya prApta samajha tathA unameM kRtiyoM meM isase adhika paricaya dene kI kRpA nahIM kii| ataH kanvabuddhisa mamunpanna ahaMkAra-mamakAra rUpa pariNati na hone unake jIvana-paricaya, mAtA-pitA nayA guru paramparIka sambandhameM haiN| aisA karane se hI ve jIva apane jIvanako Adarza, prakAza DAlagA saMbhava nahIM hai| khoja karane para bhI usa mantoSI evaM mukhI banA sakate haiN| mumbakA mArga parake sambandhameM kAI vizeSa jAnakArI nahIM milI / para itanA grahaNameM nahIM hai kintu unake tyAgameM athavA unase upekSA avazya jJAta honA hai ki ApakA veSa-bhUSA aura rahana-mahana dhAraNa karane meM hai / yahI kAraNa hai ki Apane apanI prAdhyAatyanta mAdA thaa| zrApa taraha paMthaka anuyAyI the / yadyapi mika gadya-padya-racanAoM meM bhavyajIvoko para-padArthoma prAnmausa samaya taraha aura bImapaMthakA udaya ho cukA thA, parantu buddhi na karanekI preraNA kI hai aura usase hone vAle durvipAkaabhI usameM klupanAkI vizeSa abhivRddhi nahIM huI thI kintu ko bhI digbalAnekA prayatna kiyA hai| unakI pI bhAvanA mAdhAraNamI bAtoM para kabhI kabhI bIMcatAna ho jAyA karatI hI grantha-canAkA kAraNa jAna par3atA hai, isIse unhoMne thii| parantu eka dRmake madhyameM utabheda mUlaka dIvAra jarUra apane granthoMmeM jIvI usa bhRlako mudhAranekI vAra vAra bar3I hogaI thii| preraNA kI hai| paM. dIpacandajI zAhakA usa apara koI gvAma lakSya racanAe~ aura unakA paricaya nahIM thA, unakA eka mAtra lakSya sadaSTi bananA, sva-svarUpa- hama mamaya ApakI gadya-padya rUpa nimna racanA upalabdha ko pichAna kara anAdikAlIna apanI bhUlako meMTanA thA, hai| anubhavaprakAza, cidilAma, prAbhAvalokana, paramAtmaisIse ve usase prAyaH udAsIna rahakara mvAnubhavako ora pagaNa, upadaMzarannamAlA, jJAnadarpaNa, barUpAnanda aura vizeSa lakSya dete the| parantu usa samaya paramparameM kalapanA- mayA TIkA / aApakI ye mabhI kRtiyA~ AdhyAtmika ramase kI gaharI puTa jama nahIM pAI thii| jaisI ki bhaviSyameM zrota-prota haiM aura unameM jIvAtmAko vastunattvakA prAdhyAmika tIna tanAtanI bar3hI, una paMthoMka vyAmoha vaza aneka kAgA aura dRSTima bodha karAnakA gvAmA prayatna kiyA gayA hai / ina racanAsamasyAe~ vahAM ghaTita huI, jinake kAraNa donoMko hAnika oMmeM jJAnadarpaNa. mvarUpAnanta, upadazamiddhAnta ratnamAlA ina sivAya koI lAbha nahIM huaa| parantu itanA jarUra huzrA tInoMko chor3akara zepa sabhI racanAe hiMdI gayameM haiM jo 'DhArI ki bhAhArakIya tAnAzAhIke bAvajUda bhI terahapaMtha vizeSarUpase bhApAko liye hae haiM jaisA ki anubhavaprakAzaka nimna pAti pAtA gayA, aura anuyAyiyoMkI saMkhyA abhivRddhi graMzase prakaTa hai:hotI gii| yadi usa samaya isa paMthakA janma na hotA to "mahAmunijana nirantara svarUpa sevana kareM haiM tAteM apanA
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114] trailokyajya sava uccapada loka kArya karanA hai| karma - ghaTAmeM merA svarUpa- sUrya chipA hai| kachu merA svarUpa sUryakA prakAza karma-ghaTA kari haNyA na jAya, zrAvasyA heDakA huA haiparAkA jora hai (so) mere svarUpa ha na ske| heat rear na karimake merI hI bhUla bhaI, svapadabhUlA, bhUli mer3I jaba hI merA svapada jyoMkA nyoM banA hai|" pRSTha 12 x X x 'jaghanyajJAnI maiM pratiti kareM ? to kahie hai- merA darzana jJAgakA prakAza mera pradeza uThe hai / jAnapanA merA maiM hI aisI pratIti karanA Ananda ho so nirvikalpa hai| jJAna upayoga yAvaraNa meM gupta hai| jJAnameM zrAvaraNa nhiiN| vahA~ jetA zraMza zrAvaraNa gayA, tetA jJAna bhayA tAjJAnAvaraNa nyArA hai, so apanA svabhAva hai| jenA jJAna pragavyA tenA apanA svabhAva khulyA, so thApA hai / " anekAnta [ varSa 13 kAlase parakI maMgatise hone vAlI vikAra parikSati aura sajjanya duHgyoMkA aneka dRSTAntoMke dvArA svarUpa batalAyA gayA aura pada-pada para jIvakI bhUlase hone vAlI bandha pariNiti, tathA usase chUTanekA aura sva-para svarUpake pichAnaneke upAyakA nirUpaNa kiyA gayA hai| pRSTha 17 yaha bhASA aThArahavIM sadIke antima caraNa kI hai, kyoMki paM0 dIpacandrajIne apanA 'cidvilAma' nAmakA graMtha vi0 saM0 1776 meM banAkara samApta kiyA hai / isase yaha bhASA usa samayakI hindI gaya hai, bAdako isameM kAphI parivartana aura vikAsa huA hai aura usakA vikamitarUpa AcAryakalpa pani ToDaramalajI 'mAMcamArga prakAza' yadi prayokA bhASAse spaSTa hai| yaha bhASA 'DArI aura brajabhASA mizrita hai; parantu yaha bhASA usa samaya bar3I hI lokapriya samajhI jAtI thI / zrAja bhI jaba hama usakA adhyayana karate hai taba hameM usakI sarasatA aura maralatAkA padapada para anubhava hotA hai / yadyapi prastuta granthakartAkI bhASA jananI parimArjita nahIM hai jitanA ki parimArjita rUpa paM0 ToDaramalajI kI aura paM0 jayajandajI Adi vidvAnoMke TIkAthokI bhASA meM pAyA jAtA hai| phira bhI, usakI lokapriyatA aura mAdhuryameM koI kamI nahIM huI isa bhASA kA sAhitya bhI prAyaH digambara jainiyoMkA adhika jAna hai 1 par3atA aarat racanAoMkA yathAkrama se paricaya diyA jA rahA hai jisase pAThaka unake viSayase paricita ho sake / 5 anubhava prakAza isakA viSaya usake nAmase hI pragaTa hai| pranthakI bhASAkA uddharaNa pahale diyA jA cukA hai, usase andhakI bhASA aura usameM pathita AdhyAtmika viSayakA digdarzana ho jAtA hai| prantha jIvAtmAkI dhanAdi bahitmAkI dazAkA citraNa karate hue usakI pariNatikA bhI ullekha kiyA hai aura batalAyA hai ki jaba yaha zrAtmA parameM zrAtmakalpanA karatA hai- jar3a zarIrAdiko AtmA mAnatA hai, usa samaya yadi zarIrakA koI aMga sar3a jAtA, gala jAnA yA vinaSTa ho jAtA hai| taba yaha kitanA vilApa karatA hai, ronA hai jisa taraha bandarako koI kaMkara patthara mAre to vaha bhI rotA hai, ThIka usI prakAra yaha bhI rotAcillAnA hai, hAya hAya, maiM marA, merA yaha aMga bhaMga huA hai / isa dubakA kAraNa jaDa zarIrameM grAtmAkI kalpanA karanA he parako ho apanA mAnakara dugbI ho rahA hai| phira bhI jar3akI saMgatimeM sutrakI kalpanA karatA hai| apanI ziva nagarIkA rAjya bhUlA huA hai jo guru upadezAnusAra apane svarUpakI saMbhAla kare to zivanagarIkA svayaM rAjA hokara vinAza rAya kare jaisAki kI nimna paMkriyoMse prakaTa hai : 1 vAnara eka kokarAke paroyA dehakA eka to bahuzaro mere aura meM inakA chojeM / ye janapa sugva mAna 1 apanI zivanagarIkA rajya bhUlyA, jo zrI guruke kahe zivapurIkoM saMbhAle, tau vahAMkA zrApa cetana rAjA avinAzI rAjya kareM / ' isa taraha yaha grantha mumukSutroMke lie bar3A hI upayogI hai aMga bhI TahI 2 cidvilAsa isa graMtha meM bhI adhyAtmadRSTise cama nyake vilAsakA varNana kiyA gayA hai, usameM dravyaguNa paryAyakA svarUpa dikhalAte hue, sattAka svarUpakA nirUpaNa kiyA hai| aura prabhu vibhum AdizakriyoM kA vivecana karate hue samAdhike 13 bhedoM dvArA paramAtmapadake sAdhanakA upAya batalAyA hai| jinheM paramAramapadake anubhavakI icchA ho ve isa granthakA manana evaM zravadhAraNakara paramAtma pada prApta karanekA prayatna kreN| isa thako zAhajIne saM0 1773 meM phAlguna badi paMcamIko Amera meM banAkara samApta kiyA hai| 3 AtmAvalokana- isakA viSayI usake nAmase spaSTa hai isameM pahale deva-guru- dharmakA nirUpaNa karate hue heyaupAdeyarUpa yacakA vivecana kiyA hai aura sAta tatvoMkA
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 4 ] nirdeza karate hue samyakdarzana, jJAna aura cAritrakA svarUpa diyA hai aura bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmarUpa dhruvasthAoMkA vivecana karate hue dhamakI avasthA jJAna darzana mamyazvAcaraNa aura cAritrAcaraNa kI rIti nirdiSTa kI hai usakA apane pariNAmoMsa maMtulana karate hue apane svarUpakI ora dRSTi karanekA spaSTa saMketa kiyA hai arthAta jJAnII at zrAtmAvalokana kI ora prerita kiyA hai| kyoMki sadRSTimeM ho ahammAlokana hotA hai, svAnubhava pratyakSa dvArA hI usa acintya mahimAvAle TaMkotkIrNa jJAyakabhAvarUpa zrAtmAka darzana hote hai| usIko karAnekA vizuddha laya pakartAkA hai| 4 paramAtmapurANa- isa graMtha meM zAhajIne cAdhyAmika dRSTise anantamahimAyuka ziva (mokSa) ko eka dvIpasaMjJA pradAna kara usameM zrAtmapradezarUpa zrasaMkhya dezoMkI kalpanA kI hai jisameM eka eka dezako ananta guNa-puruSoMka dvArA vyApta batalAte hue una guNa-puruSoMkI guNapariNati nAmaka nArIkA nAmollekha kiyA hai| usa zivadvIpakA rAjA paramAtmA cetanA pariNati rAnI darzana-jJAna- cArarUpIna maMtrI samyaktva phaujadAra (senApati) aura svadezAMka pariNAmako koTavAla saMjJA dI gaI hai| paramAtmarAjAMka ananta umarAva (saradAra) haiM unake prabhutva, vibhutva, tattvanAma yadi katipaya nAmoMkA bhI ullekha kiyA hai aura una sabake kAryokA judA qhudA kathana diyA huA hai| AtmapradezarUpa dezameM avasthita guNa-puruSoMko brAhmaNa, kSatrI, vaizya, zUdra, brahmacArI, vAnaprastha gRhastha, sAdhu, RSi muni aura yati kahanekA sakAraNa ullekha kiyA hai| aura isa taraha zivadvIpaka zAsaka paramAtmA, citapariNati rAnI, zrAtmapradezavAsI guNa- puruSoM, guNa pariNatirUpa patniyoM, unake saMyogase 'grAnanda' nAmaka putrakI utti darzanAdi maMtriyoM samyakvarUpa saMnApati aura pariNAma koTapAla dvArA dezakI racAkA alaMkArika rUpameM sundara citraNa kiyA hai aura unake kayoM kA digdarzana karAne hue paramAtma rAjA rAjyako zAsvata banalAyA gayA hai| dUsare zabdoMmeM ise isa rUpameM kahA jA sakatA hai ki zAhajIne bar3I caturAIsa paramAtmA aura cetanA pariNatirUpa zanIka kAryoMkA digdarzana karAte hue unakI 'svaramapravRtti' rUpa kriyAkA bhI ullekha kiyA hai| unakI isa apUrva kalpanAkA guNIjana sadA cAdara koMge aura usake arthakA vicAra karate hue usa zrAtmasArako hRdayaMgama kareMge, bahI apane cidAnanda bhUSako pahicAnane meM samartha ho skeNge| antameM nimna 33 yAM sanaiyA aura eka dohA dekara 115 isa granthakA paricaya samapta kiyA jAtA hai jisameM bhagavAna paramAtmA ke prati ruci utpanna karanekI preraNA kI hai| paM0 dIpacandajI zAha aura unakI racanAe~ parama purANa lakhe puruSa purANa pAle sahI hai, svajJAna jAkI mahimA apAra hai| tAke kiyeM dhAraNa udhAraraNAsvarUpa kA hai sitAraNAsI lahai bhavapAra hai / rAjA paramAtmAko karata bakhANa mahA dIpako sujasa baDhai sadA adhikAra hai| amala anUpa cidarUpa cidAnandabhUpa, turata hI jAne kare aratha vicAra hai // 1 // / parama puruSa paramAtmA, parama guNanakI thAna / tAkI ruci nita kIjiye pAye pada bhagavAna // inake atiri ApakI tIna padya racanAe~ jJAnadarpaNa, upadezamnamAlA aura svarUpAnanda- upalabdha haiM jo sAdhyAtmika honeke sAtha mAtra bar3I hI sundara aura bhAvapUrNa jAna par3atI hai| unake avalokanase yApakI kavitvazatrikA sahaja hI anumAna ho jAtA hai, kavitA sarala aura manamohaka haiN| yadyapi jaina samAja meM kavivara banArasIdAma bhagavatIdAma, bhUdharAma, cAnatarAya, DIlatarAma Adi aneka prasiddha kavi hue hai, jinakI kAvya-kalA anupama hai, unakI racanAe~ hindI-sAhityakI pUrva dena hai, unakI kavitAoM meM jo mAhajika marasatA aura madhuratA hai vaha inameM prasphurita nahIM hai| phira bhI zAhajI kI kavitA bhI madhyama darjekI hai; aura vaha kavitA bhI AntaritinAkA pratIka hai| | jJAnadarpaNa - zaTakoMkI jAnakArI lie una zAnada nAmaka racanAke do cAra padya uddhRta kie jAte haiMalavarUpI aja Atama amita teja, eka avikArasAra pada tribhuvana meM cirauM subhASa jAko samai hu samhAro nAMdi, parapada Apo mAni bhagyo bhava vanameM pharama phalolanimeM milyo hai nizaGka mahA, pada-pada pratirAgI bhayo tana tana meM aisI cirakAlako bahu vipati pilAya jAya neka hU nihAra dekho Apa nijadhanameM ||46 || niceM nihArata hI AtmA anAdisiddha, Apa nijabhUla hI hai bhayo bivahArI hai, zAyaka sarkAta yathAvidhi so vA gopya duI pragaTa ajJAnabhAva dazA bisanArI hai| apanoM na rUpajAne aura hI sI aura mAne, ThAne bhaya-khed nija rIti na sa~bhArI hai| aise hI anAdi
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 anekAnta varSa 13 kaho kahA siddhabhaI, aba naikahU nihArI nidhicetanA guNa anaMtake rasa sabai anubhaurasake mAMhi / tumhArI hai // 47 // yArne anubhavasArikho aura dUsaro nAMhi // 12 // ina padyoMmeM banalAyA gayA hai ki-'eka prAnmA hI kavivarane ina padyoMmeM kitanA mArmika upadeza diyA hai, maMmArake padArthoM meM mArabhUta hai, vaha alakha hai, arUpI, aja, ise batalAnakI AvazyakatA nahIM, adhyAmarasake rasika mumukSuaura amita tejavAlA hai| parantu isa jIvane kabhI bhI jana umasa bhalIbhAMti paricita hai / isa taraha yaha sArA hI usakI saMbhAla nahIM kI, ataeva parameM apanI kalpanA kara graMtha upadezAtmaka anekabhAvapUrNa sarama padyoMse zrota-prota hai| bhava-vana bhaTakatA rahA hai| karmarUpI kallolAmeM nizzaka ima granthakA ramAmpAdana karate hue yaha pada pada para anubhava DAlanA hA padapadameM rAgI huyA hai-karmodayase prApta hotA hai ki kavikI zrAntarikabhAvanA kitanI vizuddha hai zarIroM meM prAmaka rahA hai| yadi yaha jIva apane mvarUpakA aura vaha aAtmatatvaka anubhavasaM vihIna jIvoMko usakA bhAna karane laga jAya to kSaNamAtrameM cirakAlako bar3I bhArI mahaja hI pathika banAne kA prayatna karatI hai| vipatti bhI dUra ho sakatI hai| mba kA avalokana karate hI upadezaratnamAlA-ima granthameM bhI kavine saiddhAntika anAdi siddha prAnmAkA mAkSAta anubhava hone lagatA hai| upadazAMko padyoMmeM aMkita kara jIvAtmAko bhavavAmakI parantu yaha jIva apanI bhUlase hI vyavahArI huA hai| hamane kIcaDasa nikAlanakA prayatna kiyA hai, sAtha hI, zrAnmatatvaapanI jJAyaka (jAnanakI) zakriko gupta kara ajJAnAvasthAko ko parampanaM usakI pratIti karanekI preraNA kI hai| jAna vistRta kiyA hai| yaha apane caitanyamvarUpako nahIM jAnatA paDatA hai kaviko jIvoMkI parapariNatama hone vAlI dugvadA kintu anyameM anyakI kalpanA karatA rahatA hai| anAva avasthAkA bhAna hai, unheM paraparaNanimeM nimagna jIvoMkI kheda khinna hotA huA bhI apanI rItiko nahIM saMbhAlatA hai| dukhaparamparA amajha ho rahI hai isI kAraNa usaka dara karane isa taraha karate hue isa jIvako anAdikAla vyatIta ho kI bArambAra catAvanI dI hai-jIvAtmAkI bhUla sujhAnekA gayA parantu svAmilabdhikI prApti nahIM huii| kavivara kahate ugama kiyA hai jaisA ki granthaka nimnapadyoM se prakaTa haihaiM ki hai aAnmana ! tU aba bhI parapadArthomaM zrAnmanvabuddhikA parityAga kara, apane svarUpakI ora dava, avalokana karata atula avidyA vami pare, dharaina shraatmjnyaan| hI mAkSAta canAkA piDa eka akhaNDa jJAna-darzana-svarUpa para pariNati meM pagi rahe, kaisa hai niravAna // 5 // pAramAkA anubhava hogA vahI tarI prAtma-nidhi hai| mAni para ApI prema karata zarIrasatI, kAminI kanaka kavina anubhavakI mahattAkA guNagAna karate hue batalAyA mAMhikara moha bhAvanA / lokalAja lAgi mUDha ApanI hai ki-anubhavaraya rUpI chambaraDa dhArAdhara (megha) jahAM jaanaa| akAja kare. jAnaiM nahIM je je dukha paragati pAvanA / ho jAtA hai vahIM duHvarUpI dAvAnala gcamAtra bhI nahIM parivAra pyAra kari bAMdhaiM bhava-bhAra mahA, binu hI viveka rahatA / vaha karmanivAsarUpI bhava-vAma-ghaTAko dUra karaneke lie kareM kAla kA gmaavnaa| kahai gurujJAna nAvabaiTha bhavapracaNDa pavana hai aisA munijana kahate haiN| isa anubhavarasake sindhatari, zivathAna pAya sadA acala rahAvanA // 6 // pIneke bAda anya rasake pInekI kabhI icchA bhI nahIM hotii| yahIrama jagameM mugyadAtA hai| yahI zrAnandakA sthAna hai aura mvarUpAnanda-isame acala, anupama, aja, jJAnAnanda, manta puruSoM ke lie abhirAma hai, isake dhAraka zAzvatapada prApta zrAnmAke citasvarupakA anubhava karanameM jo nirvikalpa karate haiM, jaisA ki unake nimna padmasa prakaTa hai zrAnanda pAtA hai, umImeM rata rahane, vikArI bhAvoMko choDa kara nija svarUpameM sthira honekI preraNA karate hue usakA anubhau akhaNDarasa dhAgadhara jagyau jahAM tahAM,duHkhadAvA phala zivapada batalAyA gayA hai| jaisA ki granthaka nimna dohe nala raMca na rahatu hai| karamanivAsa bhavavAsa-ghaTA bhAnavakoM. parama pracaNDa pauna munijana kahatu haiM / yAko se prakaTa hairasapiyeM phiri kAhUkI na icchA hoya, yaha mugvadAnI acala akhaNDita jJAnamaya, Anandaghana guNadhAma / sadA jagama mahata haiN| yAnaMdako dhAma abhirAma yaha anubhI tAko kIjiye, zivapada ha abhirAma ||76 / saMtanako yAhIke dharaiyA pada sAsatau lahatu haiM // 12 // antima grantha eka savaiyA' kI vistRta TIkA hai| jisameM
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 4 / samyagdRSTi aura usakA vyavahAra [117 vastuke svarUpakA vistRta vivecana kiyA gayA hai aura naTa tathA usakI kalAke dRSTAnta dvArA viSayakA spaSTI karaNa kiyA gayA hai| grantha kartAkI anya kyA kRtiyAM haiN| yaha kucha jJAta nahIM hotA / prApta hone para unakA bhI paricaya bAdako diyA jaavegaa| samyagdRSTi aura usakA vyavahAra (kSullaka siddhisAgara jI) netra meM pIDA vagairahake rahane para jaise daSTi ThIka nahIM hotI karaneke lie bhI diyA hai . ye kahate haiM ki :-vyavahAra hai vaise hI jIvakI zraddhA jaba taka nirapekSAvAdaka rogale abhUtArtha hai aura nizcaya bhRtArtha hai isa prakArakA durabhiniveza yukta hotI taba taka vara zraddhA vAstavika zradA nahIM hotI hai nahIM rakhanA cAhie ki yathArtha bodha yA syAdvAdakA Azraya kintu jaba vaha usase rahita myAdvAdase yukta honI hai naba vahI karanevAlA jIva hI mithyAnTise samyagdRSTi ho sakatA dRSTi samyagdRSTi ho jAtI hai| usa sApekSavAda yukta zraddhA hai-athavA abhUtArthako abhRtArtha aura bhUtArthako bhUtArtha AtmA kaJcana abhinna hai ataH vaha pAlmA bhI samyagdRSTi mAnane vAlA mamyagdRSTi hai aisA artha lene para vaha 'du' zabda kahalAtI hai| durabhinivezake kAraNa jIya nIvratama anaMtAnu- saMyojaka bhI hai3| abhinivezasaM yuddha vyavahAra prabhUtArtha hai bandhI kapAyasa mahina honA hai usame usake manameM amamatva tathA zuddhanaya - samyagnaya - durrAbhAnavezarahitanaya-mApekSanaya rUpa pIr3A rahanI hai - vaha pIDA usakI zradvArUpa dRSTi jJAna mApe sayukri yA sApekSanyAya bhUtArtha hai. isa prakArase aura AcaraNako mithyA banA detA hai - kintu usa durabhi- pramANa-nayAmaka yukrikA yA bhUtArthakA prAzraya karanevAlA nivezake dUra hone para manako samatva hotA hai, pIDA dUra ho jIva samyagdRSTi honA hai| jAnI, dRSTimeM samAcInatA pA jAtA hai| jJAna saccA jJAna ho samyagdRSTiko durgatikA bhaya nahIM honA cUki vaha jAnA hai, aura yAcaraNa apane yogya madAcArameM pariNata ho samyaktvakI avasthAmeM durgAnakA bandha nahIM karatA hai kintu jAtA hai| samyaktvarUpI mula dhanakA saMrakSaNa ho vaisa prayatna karatA hai. ___ koI jIva nizcayako bhRnArtha aura vyavahArako abhU- vi usake chaTane para durgatikA bandha bhI ho sakatA hai. nArtha mAnanA hai kintu dubhinivezake honese vaha bhRnArthakA- vaha indriya noindriyake viSayoM aura zrama-sthAvarakI hiMmAsa yathArtha vastusthitiko-nahIM mAnatA hai ataH prAyaH vaha saMsAra virakra nahIM hai aura na umameM pravRtta hI hotA hai| vaha yukra he - mithyAdRSTi hai / viSayAmA bhI hotA hai mahA prAraMbhameM bhI lagA rahatA hai vyavahAra aura nizcaya donoM prakArake samIcIna nayoMko no bhI vaha unako heya mAnatA hai . ataH nyAyocita viSayAakalaGka nizcaya-prAtmaka batalAte haiM - isa viSayameM nyAya- sakri aura prAraMbhameM heya buddhi honese anyAya aura abhacya kumudacandrakA naya-sambandhI vivecana manana karane yogya hai| ko bhI sevana nahIM karatA hai aura unheM heya mAnatA hai"| bhagavAn kundakundanaM mamayamArakI gyArahavIM gAthAmeM yaha artha jIvakANDa5 kI 29vIM gAthAke api zabdase jo 'du' zabdakA prayoga kiyA hai vaha durabhinivezake niSedha- (3) vyavahAro'bhUyattho bhUyAyo desido du suddhaNo / (1) ekAntadhamAbhinivezamUlA rAgAdayo'haMkRtijA janAnAm bhUdayamammido khalu sammAiTI havaha jIvo // 11 // ekAntahAnAcca ma yattadeva, svAbhAvikatvAcca samamanaste / pramANanayAmikA yukriyA' yaH zuddhanayaH / -yuktyanuzAmane, svAmisamantabhadraH (4) No iMdiyesu vigdo No jIve thAvara tase vApi / (2) nizcayamihabhUtArtha vyavahAraM varNayantyabhUtArtha / jo mahahadi jiNutaM mammAiTThI avirado so // 26 // . go. jIvakANDa bhUtArtha bodhavimukhaH prAya: sarvo'pi sNmaarH| (1) vimayAmattovi. sayA mambAraMbhesu baTTamAyo vi, -puruSArthasindva yupAye amRtacandraH (idi) manvaM heyaM maNyAde, emo mohavilAmo idi / mRdayamA
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118] anekAnta [varSa 13 vyakta hotI hai-samyagdRSTi pApake kAraNoM aura dhUrtatAse bhI udaya rahita hotA hai isalie tyAga na hote hue bhI madya, mAMsa, apakAra karatA haimadhu aura udubara phaloMkA bhakSaNa nahIM karatA hai duritAyatanakera samyagdRSTi uttamaguNAnurakta, uttamamAdhuoMkA bhakta aura barjana karanese vaha jainadharmakI dezanAkA pAtra hotA hai| sAdharmIkA anugagI hai vaha uttama samyagdRSTi hai-(kA. anu.) samyagdRSTi yadi vrata rahita hai to bhI vaha deva indra aura nareMdroMke dvArA vandanI hotA hai aura svargake sakhako pAtA hai| samyagdRSTi yaha vizvAsa karatA hai ki upazama aura .-(kAtikeya dvAdaza-anuprakSa gA. 326) / kSayopazama samyaktva asaMkhyAtavAra bhI ho sakatA hai-paM0 banAvaha ratnoMmeM samyaktyako mahAratna, yogoMmeM uttamayoga, rasIdAsaka dRSTAntAnumAra vaha luhArakI saMDAsoka samAna hairiddhiyoMmeM mahArindvi aura sampUrNa siddhiyoMko karanevAlA cUki luhArako manDAmI kSaNameM zrAgameM giratI hai to kSaNa mAnatA hai| -kA. anu. gA. 325 meM pAnImeM vaise hI upazama yA kSayopazama samyaktva bhI kabhI dravya the, haiM aura raheMge isa mAnyatAse vaha sAta prakArake mithyAtvarUpa aura kabhI samyakvarUpa ho sakate haiM- usake bhayoMse rahita hotA hai ki kisI bhI dravyako nibadhvaMsa antaHkaraNameM yaha tIvra ahaMkAra nahIM hai ki zarIrase prema karanekI yogyatA kisIbhI dravya yA paryAyameM nahIM hai| hI nahIM hotA hai yA koI bhaya hotA hI nahIM hai bhale hI sarvajJa sarvavyoM aura unakI paryAyoMko marva prakArase samyagdRSTike zarIra Adika paravastu para anaMtAnubandhIse vidhivata jAnate haiM isa prakAra vaha pAgamaka dvArA saba dravya sambandhina bhaya mamatvAdika na raheM-kintu zeSa 21 kaSAyoMaura paryAyoMko saMkSihameM mAna letA hai-avizvAsa nahIM kA kipIrUpameM sadbhAva ho bhI sakatA hai pora nahIM bhii| karatA hai vaha madRSTi hai. gale hI pratyakSa rUpase sarva dravyoMkI jo jIva samyaktvasa rita hotA hai vyartha atyanta zrAgrahI paryAyoMko usane na jAnA hA3 / hotA hai kintu samyagdRSTike yuktAhAra vihAra Adika hAneyadi vyaMtara deva hI lakSmI detA hai to dharma kyoM kiyA se bAhma prakRtimeM bar3A bhArI antara par3a jAtA hai-apUrva jAve 1 vaha to vicAra karatA hai ki apane zubha yA azubha pariNAma Atmika prasannatA aura anAkulatA para prema bhI usakA rUpa aparAdhase jo isane puNya yA pApa saMcita kiyA hai usake anUThA hI hotA hai vana upavana sundara dRzya aura zaharoM meM - sukha yA zAnti nahIM hai kintu jo zrAtmAke pradezoMmeM apane (1) apTAvaniSTadustaraduritAyatanAni amUni parivartya / jJAnAdika guNoMko anubhava karate hue yathAzakya sampUrNa jinadharmadezanAyAH bhavanti pAtrANi zuddhadhiyA / icchAoMse rahita rahanemeM sukha mAnatA hai-pahale azubha -puruSArthasiddhyupAye amRtacandraH pariNAmakA tyAga kara punaH zubha pariNAmakA yadyapi ve (2) surA-matsyAn pazomAMsam , dvijAtInAM balistathA donoM yugapada heya hai-azubhasa nivRtta honA aura zubhameM dhUtaH pravartitaM hyetat , naitad vedapu vidyte| mahAbhArata zAMtiparvameM pitAmaha bhISma dharmarAja pravRtta honA kramako rakhatA hai-ata: vrata samiti aura yudhipTirasa kahate hai guptikI pravRttiko prApta honevAlA pApase nivRtta hotA hai (3) evaM jo Nizcayado, jANadi davANi svvpjjaae| punaH zubhase bhI saMyamI dhyAnI AtmasAta hAte hue zuddha sosaTTioddho, jo saMkadi sohu kuTiTo // 323 // niraparAdha-ratnatrayarUpa pariNata hote hue-sahakArI kAraNa ke pUrNa hone para mukta hotA hai-(10) kramake binA zuddhopasuhajogesu pavittI saMvaraNaM kuNadi asuhajogasya suhajogassa giroho suddhavajogeNa saMbhavadi // 3 // yoga aura muka avasthAko AtmA nahIM pA sakatA hai| -kundakunda dvAdazanuprekSA nyAyopAttadhano yajan guNagurUna sadgI:ityAdi sAgAradharmAmRta
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ posaharAsa aura bha0 jJAnabhUSaNa (paramAnanda jaina) isa grantha kA Adi ana bhAga zrI kSullaka middhimAgara- aura mUlasaMghakA vidvAna sUcita kiyA hai| jIne mojamAbAda (jayapura) ke zAstrabhaMDArase bhejA hai jisake mUlasaMghe mahAmAdhurlacamIcandro ytiishvrH| liye maiM unakA AbhArI huuN| pranthameM pratyeka aSTamI aura tasya paTTaca vIrendu vibudho vizvavaMditaH // 1 // caturdazIko upavAsa karanekA ullekha kiyA gayA hai| tadanvaye dayAmyodhinibhUSo gunnaakrH|| grandhakA zrAdi anta bhAga nimna prakAra haiN| cUMki bhuvanakIrtike ziSya jJAnabhUSaNane vi0 saM0 1560 Adi bhAga meM tattvajJAnataraMgiNI banAkara samApta kI hai| inake dvArA saramati caraNa yugala praNamI sahita gurUmani zrANu / pratiSThita mUrtilekhoMmeM inakA samaya vi0 saM0 1534 se bAraha varata mahi sAravarata, posaha varata bakhANu // 3 // 1560 taka pAyA jAtA hai| jisase ve vikramakI 16 vIM aTTamI cauTasanIsahita, nita posaha lIjai / zatAbdIke madhyavartI vidvAna jAna par3ate haiN| kintu dvitIya uttama madhyama adhama meda, tihuvidhi jANijai // 2 // jJAnabhUSaNakA samaya isameM kucha bAdakA hai| kyoMki bhaTTAraka anta bhAga lakSmIcandrake guru mallibhUSaNakA samaya saM0 1530 se varai ramaNI mukatIjasa nAma, 1550 ke lagabhaga hai usase kamase kama 30 varSake bAdakA anupama sukha anubhava iha ThAma | samaya bha0 jJAnabhUSaNakA honA caahiye| yadyapi 30 varSakA puna rapi na prAvaha neha vau-phalu, yaha samaya donoM vidvAnoMkA adhika nahIM hai| arthAt dvitIya jama gamai te nara posaha kArana bhAvai / jJAnabhUSaNa saM0 1580ke bAda ke vidvAna jAnanA cAhiye / sAtha dohA-rANI paripomahu dharahu, je nara nAri sujANa / hI jina granthoMmeM unheM lacamIcandra vIracandrakA zipya sUcita zrIjJAnabhUSaNa guru ima bhaNai, te nara karau bamvANa // kiyA gayA hai ve paba racanAe~ dvitIya jJAnabhUpaNakI mAnanI isa propadhagama karnA bha. jJAnabhUpaNa haiN| granthoM meM jJAna caahie| inhoMne kucha granthoMkI TIkAe~ apane praziSya aura bhUpaNa nAmake do vidvAna bhaTTArakoMkA ullegya milatA hai| bha0 prabhAcandraka ziSya bha0 mumatikIrtike mAtha bhI banAI jinakA samaya, guru ziSya paramparA bhI bhinna-bhinna hai, jisa haiN| udAharaNake liye kammapayaDI (karmakAyaDa) TIkA jise para kisI vidvAnane aba taka koI prakAza DAlA jJAna nahIM jAnabhapaNa nAmAMkita bhI kiyA gayA hai| sumatikIrtike hotaa| abhI taka jJAnabhUpaNaka nAmasaM eka vidvAnakA hI vidvAnakA hA mAtha banAI gaI hai| ullaMgya barAbara dekhanemeM pAtA hai| jaina granthaprazasti- isa saba vivecanase yaha spaSTa ho jAtA hai ki jJAnabhUSaNa saMgrahakI prastAvanA likhate samaya merA dhyAna bhI usa ora nAmake donoM vidvAna una donoM paramparAoMmeM hue haiM, jinakA nahIM gayA. kintu aba usa para dRSTi jAte hI una donoMkI samayAdika maba bhinna hai| inameMse prathama jJAnabhUSaNakI nimna pRthakatAkA zrAbhAsa sahaja hI ho gyaa| ina donoM jJAna- kRtiyoMkA patA calA hai jinake nAma isa prakAra haiMbhUSaNoMmasa prathama jJAnAbhUpaNa ve haiM jo bha0 makalakIrtike tattvajJAna taraMgiNI svo0 TIkA yuka, 2 AdinAtha kAga, paTTadhara zipya bhuvanakIrtika ziSya the / aura dUsare jJAnabhUSaNa 3 neminirvANakAvya paMjikA, 4 paramArthopadeza, 5 sarasvatI ve haiM jo bha. devendrakIrtikI paramparAoM meM hone vAle bhaTTAraka stavana, 6 shraarm-smbodhn| lakSmIcandra ke praziSya aura vIracandra paTTadhara zipya the| dUsare jJAnabhUpaNakI nimna racanAe~ haiMyahI kAraNa hai ki prastuta jJAnabhUSaNane bha0 lakSmIcandra aura 1 jIbaMdhararAma 2 siddhAntamArabhApya 3 kammapayaDI vIracandrakA apane TIkA-granthoMmeM smaraNa kiyA hai jaisA ki TIkA ( karmakANDa TIkA) jinacandra ke siddhAntasArabhApyake maMgala padyase spaSTa hai:- ina tIna kRtiyoMke atirikra prastuta 'posaha rAsa' zrI sarvajJaM praNamyAdI bakSmI-vIrendusavitam / (propadharAma) bhI inhIMko kUti jAna par3atI hai| anya kyA bhApyaM siddhAntasArasya vacye jJAnasubhUpaNam // 11 // kyA racanAe~ ina donoM vidvAnoM dvArA yathA samaya racI gaI haiM vIracandra ke ziSya jJAnabhUSaNako karmakANDa (karma prakRti) unakI khoja anya-bhaNDAroMse karanekI jarUrata hai| AzA hai TIkAkA antima prazastimeM sumatikIrtine bIracandrakA anvayI vidvadgaNa isa ora bhI dhyAna denekI kRpA kreNge|
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ mukti-gAna manu 'jJAnArthI' 'sAhitya - ratna' rAhI ! tU abhizApoM ko varadAna banAtA cala / jIvana hai; utthAna-patana to hote haiM pala-pala meM ; sAgara hai; isameM jvAra-bhATa to uThate haiM kSaNa-kSaNa meM ; yahAM praNaya meM sadA viraha kI pIra chupI rahatI hai ; aura sukhoM ke nirbhara se bhI vyathA-sarit vahatI hai : yaha sukha-dukha kA ghaTI yantra calatA hai; tU bhI cala ; rAho ! tU abhizApoM ko varadAna banAtA cala / mAna aura apamAna yahA~ kI rIti yahI nizcala ; durbala ko pada-ghAtaH sabala ko hotA hai pada-dAna yahAM para yahAM vyakti ko pragatiH vyakti meM dveSa-bhAva janatI hai ; yahAM vyakti kI zakti kucalatI zrAnta pathika ke para hai ; jaga ke chala ko namaskAra kara; nizchala banatA cala rAhI ! tU abhizApoM ko varadAna banAtA cala / jaga kI ulajhana yuga-yuga se calatI AyI hai yoM hI ; svArtha vyakti meM jagA rahA hai 'ahaM' sadA se yoM hI ; tU apanA patha dekha; janma ke bAda bAlapana AtA ; cala-yauvana; phira zubhra - kezaH phira mRtyu bulAvA AtA ; zro naujavAna ! anamila yauvana kA mola cukAtA cala ; rAhI! tU abhizApoM ko varadAna banAtA cala / Aja tujhe haga-jJAna-caraNa kI nAva milI sAgara meM; manana aura cintana ke dRr3ha patavAra mile jvAroM meM: karma-bandha ko khola; tor3a jhakakora, are ! tU zaktimAna hai; cala de Atma-vibhora pantha kA pAsa are! avasAna hai ; agama pantha ko sugama banAH ziva-nagarI meM pada dhara ; rAhI! tU abhizApoM ko varadAna banAtA cala /
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ vArSika mUlya 6) vizva tattva-prakAzaka varSa 13 kiraNa 5 OM arham kA nItivirodhasI lokavyavahAravartakaH samyak / | paramAgamasya bIjaM bhuvanaikagururjayatyanekAnta // vastutattva-saMghotaka eka kiraNa kA mUlya | ) vIra sevAmandira, C/o di0 jaina lAlamandira, cA~danI cauka, dehalI mArgazIrSa, vIra ni0 saMvata 2481 vi0 saMvata 2011 samantabhadra- bhAratI devAgama dvaikAnta-pakSe'pi dRSTo medo virudhyate / kArakANAM kriyAyAzca naikaM svasmAtprajAyate // 24 // 'yadi advaita ekAntakA pakSa liyA jAya-yaha mAnA jAya ki vastutattva sarvathA duI ( dvitIyatA ) se rahita eka hI rUpa hai - to kArakoM aura kriyAoMkA jo bheda ( nAnApana ) pratyakSa pramANase jAnA jAtA athavA spaSTa dikhAI denevAlA lokaprasiddha ( satya ) hai vaha virodhako prApta hotA ( mithyA ThaharatA ) he -kartA, karma, karaNAdi rUpameM jo sAna kAraka apane asaMkhya tathA ananta bhedoM ko liye hue haiM unakA vaha bheda-prabheda nahIM banatA aura na kriyAoM kA calanA-ThaharanA, upajanA-vinazanA, pacAnA-jalAnA, sakoDanA pampAranA, khAnA-pInA aura dekhanA- jAnanA Adi rUpa koI vikalpa hI banatA hai: phalataH sArA loka-vyavahAra bigar3a jAtA hai / ( yadi yaha kahA jAya ki jo eka hai vahI vibhinna kArakoM tathA kriyAoMkaM rUpameM pariNana hotA hai to yaha kahanA ThIka nahIM hai; kyoMki) jo koI eka hai- sarvathA akelA evaM mahA haiM - vaha apane se hI utpanna nahIM hotA / - upakA uma rUpameM janaka aura janmakA kAraNAdika dUsarA hI hotA hai, dUsareke astitva evaM nimittake binA vaha svayaM vibhinna kArakoM tathA kriyAoMke rUpameM pariNata nahIM ho sakatA / karma- dvaitaM phala- dvaita loka- dvaitaM ca no bhavet / vidyA'vidyA-dvayaM na syAdbAndha moca dvayaM tathA // 25 // '( sarvathA zraddha ena siddhAntake mAnanepara) karma- dvaita-zubha-azubha karmakA jor3A, phala- dvaita puNya-pAparUpa acche-bure kA jor3A aura loka dvaina- phala bhoganeke sthAnarUpa ihaloka - paralokakA jor3A nahIM banatA / isI taraha ) vidyAvidyAkA dvaita (jor3A ) tathA bandha-mokSakA dvaita ( jor3A ) bhI nahIM banatA / ina dvaunoM (jor3oM) meMse kisI bhI itake mAnane para sarvathA advetakA ekAnta bAdhita hotA hai| aura yadi pratyeka jor3ekI kisI eka vastukA lopa kara dUsarI vastukA ho grahaNa kiyA jAya to usa dUsarI vastuke bhI lopakA prasaMga AtA hai; kyoMki ekake binA dUsarIkA astitva nahIM banatA, aura isa taraha bhI sAre vyavahArakA lopa ThaharatA hai / " navambara 1654
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvIra - jina-pUjASTaka ( jugala kizora yugavIra ) vIra-vandanA zuddhi-zaktikI parAkASThA, ko atulita-prazAMti ke sAtha | pA, satIrtha pravRtta kiyA jina, nam vIraprabhu sA'Jjali -mAtha // 1 // pUjana-pratijJA Aja vIraprabhu pUjA karane, zrAyA hU~ taja kara saba kAma; mRti sAtizaya anupama terI, rAjata hai sammukha abhirAma / usake dvArA dhyAna lagAkara, ArAdhU meM apanA rAma Ao tiSTha hRd mandira meM, khulA dvAra hai he guNa dhAma // 2 // pUjA'praka kevala - jyoti - svarUpa, tribhuvana nAyaka haiM // 2 // guNa vikAsa balavAna, akSaya-pada pragaTe / kevala- jyoti svarUpa, tribhuvana- nAyaka haiM ||3|| jala malahArI vikhyAta, antarmala na hare; ho vaha samatA-rasa prApta, karma-kalaMka dhule / samatA-rasa-ghara zrIvIra, maMgala-dAyaka haiM; jaya kevala - jyoti svarUpa, tribhuvana-nAyaka haiM ||1|| candana zItala para nAhiM antardA hare; pragaTe akaSAya-svabhAva, bhava- AtApa Tare / bhava-dukha-hArI zrIvIra, maMgala-dAyaka haiM; jaya kSata sevata dina-rAta, akSaya guNa na kareM; ho akSaya-guNa prApta suvIra, maMgala-dAyaka haiM; jaya prabhu, kumuma-zaroM kI mAra, manako vyathita kare; ho anubhava-zakti pradIpta, manmatha dUra bhage / manmatha - vijayI jina vIra, magala dAyaka haiM: jaya kevala jyoti svarUpa, tribhuvana-nAyaka haiM ||4|| nAnAvidha khAdya padArtha, khAte hama hAre; nahiM kSudhA huI nirmUla Ae tuma dvAre | lutta-nAzaka zrovIra, maMgala dAyaka haiM; jaya kevala- jyoti svarUpa, tribhuvana- nAyaka haiM ||5|| dIpaka tama hara suprasiddha, antartama na hare meM khAjU Atma-svarUpa, jJAna- zikhA pragaTe / ajJAna timira hara vIra, maMgala-dAyaka haiM; jaya kevala jyoti-svarUpa, tribhuvana-nAyaka haiM ||6|| dhUpa, hi nija kAja sare; karmendhana - dAhana-heta, yogA'nala prajare / yogezvara vIra sudhIra, maMgala-dAyaka haiM; jaya kevala- jyoti svarUpa, tribhuvana-nAyaka haiM | 7|| phala pAe bhoge khUba, para paratantra rahe; ho zighra phala prApti anUpa, nija svAtantrya laheM / ziva-maya svatantra zrIvIra, maMgala-dAyaka haiM; jaya kevala-jyoti svarUpa, tribhuvana-nAyaka haiM / ina jala-phalA dise nAtha, pUjata yuga bIte; nahiM hue vimala 'yugavIra', aba tuma DhiMga Ae / mala-doSa-rahita zrIvIra, maMgala-dAyaka haiM; jaya kevala - jyoti - svarUpa, tribhuvana nAyaka haiM // 6 // AzIrvAda maMgalamaya jina vIrako, jo dhyAveM yuga-vIra / saba dukha -saMkaTa pAra kara, laheM bhavodadhi tIra // 1 // - 3-100-KHES
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ huMbaDa yA hUmaDavaMza aura usake mahatvapUrNa kArya ( paramAnanda jaina zAstrI ) jainasamAjameM khaMDelavAla, agravAla jaisavAla, padmAvatIpuravAla, vagheravAla paravAra aura golApUrva zrAdi 84 upa jAtiyoMkA ullekha milatA hai| ina jAtiyoMmeM kucha jAtiyA~ aisI bhI haiM jinameM jainadharma aura vaiSNavadharmakI mAnyatA hai, ye jAtiyAM kisI samaya jainadharmase hI vibhUSita thI; kintu paristhitivaza ve Aja hamase dUra par3I huI haiN| bundelakhaNDa meM phUlamAlAkI bolI bolate samaya eka jayamAlA par3hI jAtI hai jise 'phUlamAla paccIsI' kahA jAtA hai, usameM jainiyoMkI una caurAsI upajAtiyoM ke nAmoMkA ullekha kiyA gayA hai| ina jAtiyoMkA kyA itivRtta hai aura ve tha aura kaise udaya ko prApta huI ? isakA koI itihAsa nahIM miltaa| inhI ja. tiyoMmeM eka jAti 'humbaDa' yA 'hUmaDa' kahalAtI hai| isa jAtikA udaya kaba aura kaise huA aura usakA 'huDa' yA 'hamaDa' nAma lokameM kaise prathita 'hudhA isakA prAcInatama koI prAmANika ullekha mere dekhane meM nahIM aayaa| ho sakatA hai ki jisa taraha khaNDelavAla, jaisavAla, zrAdi jAtiyoMkA nAmakaraNa grAma aura nagaroMke AdhAra para huA hai / usI taraha humbaDa jAtikA nAmakaraNa bhI kisI grAma yA nagaraka kAraNa huA ho / ataH sAmagrI prabhAvase usake sambandhameM vizeSa vicAra karanA isa samaya saMbhava nahIM hai / isa jAtikA nivAsasthAna gujarAta aura bambaI prAnta rahA hai kintu IDarameM musalamAnoM ke zrA jAne aura rAjyamattA rASTrakUToM (rAThoM ke pAsa calI jAne para hama pratiSThita jana vahAMse vAgar3a prAnta aura rAja thAnameM bhI basa gae the| pratApagaDameM inakI saMkhyA adhika hai| yaha jati do vibhAgo meM baTI huI hai dasmA aura bImA / yaha dasmA bIsA bheda kevala humbaDa jAtimeM nahIM hai kintu zragravAloMmeM bhI usakA pracAra hai / ima jAti ina donoM nAma vAle vibhAgokA kaba pracalana huA. yaha vicAraNIya hai| isa jAtimeM aneka pratiSThita aura dharmaniSTha vyakti hue haiM aura unhoMne rAjanItimeM bhAga lekara aneka rAjyAzrayoM ko prApta kara mahAmAtya aura kopAdhyakSa zAdikaM uccatama par3oMko pAkara janatAkI sevA kI haix | yaha dhana-janase jaise sampanna x IDarake rAThaura rAjA bhAnubhUpAMta ( rAvabhANa jI) jo rAvapu'jojIke prathamaputra aura rAva nArAyaNadAsake bhAI the / rahe haiM vaise hI ve udAra bhI rahe haiN| inake dvArA pratiSThita evaM sampanna dhArmika kAryo ko dekhakara inakI mahattAke aura unake bAda rAjya gaddI para zrAsIna hue the| inake do putra hue the sUrajamala aura bhImasiMha / inhoMne samvat 1502 se 1552 taka rAjya kiyA hai| inake rAjyasamaya meM hubaMDavaMzI bhojarAja unake mahAmAtya the, unakI patnIkA nAma vinayadevI thA, usase cAra putra utpanna hue the, karmasiMha, kulabhUpaNa, zrIghopara aura gaGga / inakI eka bahina bhI thI, jo sItA ke samAna zIlavatI thii| usane brahma zrutasAgarake sAtha gajapaMtha aura turaMgIgirakI yAtrA kI thI / jaisA ki palla 'vidhAna kathAke nimna padyoMse spasTa hai:--- zrI bhAnubhUpatibhujA'si jalapravAha nirmagnazatru-kulajAta tataH prabhAvaH / sadvRddhahumbaDakule vRhatIla durge zrI bhojarAja iti maMtrivaro vabhUva // 44 // bhAryA'sya sA vinayadevyabhivA sudhopasodgAra vAkakamalakAMtamukhI sakhIva / lakSmyAH prabhojinavarasya padAbjabhRMgI, sAdhvIpatitrataguNA maNivanmahArghyA ||45|| sAsUta bhUriguNaratnavibhUSitAMgaM zrI karmasiMhamita putramanU karatnam / kAlaM ca zatru-kula- kAlamanUnapuNyaM zrI ghoSaraM ghanatarArghAgarIMdravajram // 46 // gaMgAjala pravimalocacamanoniketaM tuya ca varyaMtara maMgajamatra gaMgam / jAtApurastadanu putalikAsvamaiSAM vaktra sajjanavarasya sarasvatIva / / 47 / / samyaktvavadAkalitA kila revatIva sIteva zIlasalilAMkSitabhUribhUmiH / rAjImatIva subhagA guNa ratnarAzilAsarasvati ivAMcati pacalI // 48 // yAtrAM cakAra gajapantha girau sasaMghAho tattapo vidadhatI suhAnA sA / sacchAntikaM gaNasamacaM namarhadIza nityArcanaM sakala saMgha manu ttadAnam // 46 // ( dekho jainamaMthaprazasti saMgraha pR0 216 )
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124] anekAnta [varSa 13 - sambandhameM koI sandeha nahIM rhtaa| inake dvArA nirmita bhaTTAraka sakalacandrakaM dvArA dIkSita thI, usane saMvat 1668 vizAla mandira-mUrtiyA~ aura zAstrabhaNDAra inakI dharma- meM sAgapattana (sAgavADA) meM una sakalacandraka upadezase priyatAke jvalanta udAharaNa haiN| bAgar3a prAntameM tIna ma. sakalakonika vardhamAnapurANakI prati likhavA kara unhIM jAtiyoMke astitvakA patA calatA hai, narasiMhapurA, nAgadA sakalacandrako bheMTa kI thii| aura humbdd| humbar3oMmeM kApThAsaMghI aura mulasaghI pAye jAte hama vaMza dvArA nirmita mandiroM meM sabase prAcIna mandira haiM / parantu mUlasaMghiyoM kI saMkhyA kama pAI jAtI hai / nAgadA jhAlAvADasTeTameM nirmita jhAlarApATanakA prasiddha vaha zAnti jisa nAgadaha bhI kahA jAtA hai aura jo 'nandiyaDa' kA nAthakA mandira hai jise humaDavaMzI zAhapIpAna banavAyA thA apabhraMza hai| hamaDoM meM zAgvA aura gaccha bhI pAye jAte haiN| aura jisakI pratiSThA vikrama sambat 1103meM bhAvadevasUrike inameM laghuzAkhA, bRhanzAkhA aura varSAvatazAkhA Adika dvArA sampanna huI thii| yaha mandira bahuta vizAla hai aura nau ullekha bhI milate haiM / parantu gaccha mabakA prAyaH 'parasvati' mI varSakA samaya vyatIta ho jAne para bhI darzakoMka hRdayameM kahA jAtA hai| inameM 18 gotra prarcAlana hai| parantu unameM dharma saMvanakI bhAvanAko ullAsita kara rahA hai / isa mandiramaMtrezvara, kamalezvara, buddha zvara aura kAkaDezvara Adi gotra meM jo mUlanAyakakI mUrti hai vaha bar3I hI cittAkarSaka hai| vAle adhika saMkhyAmeM pAe jAne haiN| kArobAraka anusAra kahA jAtA hai ki sAha pIpAne isa mandirake nirmANa karanameM inheM koTar3iyA, zAha aura gAMdhI Adi nAmoMse bhI pukArA vipula dravya mvarca kiyA thaa| aura usakI pratiSThAma to umasa jAtA hai| dassA hamar3oMkA bIsA humar3oMse koI sambandha bhI adhika vyaya huA thA | zAhapIpA jitane vaibhavazAlI nahIM hai| inake 18 gotroMka nAma isa prakAra hai the utane hI ve dharmaniSTha aura udAramanA bhI the| inakI 1. kherajU, 2. kamalezvara, 3. kAkaDezvara. 4. uttara- samAdhi usI mandirake pApake ahAtemeM banI huI hai| zvara, 5. maMtrezvara, 6. bhImezvara, 7. bhadrezvara, 5. gaMgezvara, isa maMdirameM ekapurAnA zAstrabhaNDAra hai jisameM / ka 1. vizvezvara, 10. saMkhezvara, 11. prAmbezvara, 12. cAcana hajAra hastalimvita granthoMkA acchA saMgraha pAyA jAtA hai| zvara, 13. somezvara, 14. rAjiyAno, 15. lalitazvara, cUki yaha mandira nau sau varSa jitanA prAcIna hai ataH humbaddha 16. kAzavezvara, 17. buddha zvara aura 18. saMghezvara / jAtikA astitva bhI nI mau varSa se pUrvakA hai kitana pUrvakA ina gAyoMka anAvA eka 'vajIyAna' gotrakA ullekha yaha abhI vicAraNIya hai| para sambhavataH usakI mImA 150 aura bhI pAyA jAtA hai| isa gotradhArI bAI hIrone, jo varSa to aura hai hii| emaDavaMza dvArA pratiSThita mandira aura mUrtiyA~ bAgaDa prAnta aura gujarAtameM pAI jAtI haiM / suprasiddha * humar3oMkI varSAvana zAkhAkA udgama varSAzAhake nAmase huA jAna par3atA hai| varSAzAha mahArAvala harisiMhaka samaya unakA savata 1668 varSe bhAdrapadamAsa zuklapakSa dvAdasyAM ravivAsare mantrI thaa| usane mahArAvatakI AjJAnusAra eka hajAra emaDa zrImadbAgaDamahAdeza zrIsAgapattanaM zrImUlasaMdhe prAcArya zrI kuTumboMko mAgabADAsa jAkara kAMThala meM zrAbAda kiyA thA yaha kundakundAcAryAnvaye bhahAraka zrIpadmanandidevAstatpa bhaTTAraka bAta zilAlekhoM, dAna-patroM aura pustakoMse jJAta hotI hai| zrIpakalakIrtidevAstatpa? bhaTTArakazrIbhuvanakItidevAstatpaTTe varSAzAhane dharmabhAvanAma prerita hokara devaliyAmeM eka bhaTTAraka zrIjJAnabhUSaNadevAstatpaparTa maNDalAcArya zrIjJAnadigambaramandira banavAnA prArambha kiyA thA jo usakI kIrtidevAmtatpa? maNDalAcArya zrIratnAtidavAstatpaTTe mRtyuka bAda pUrNa huA aura usakI pratiSThAkA kArya usake maNDalAcArya zrIyaza:kIrtidevAstatparTa maNDalAcArya zrIputra vaddhamAna aura pautra dayAlana saM0 1774 mAgha sudI zrIguNacandradevAstaspa? maNDalAcAryajinacandrardavAstatpa? 13 ko sampanna kiyA thA / vaddha mAna aura usakA choTA bhAI maNDalAcArya zrIsakalacandradevopadezAta humbaDajAtIya vajIyANa. udayabhAna pratApasiMhaka samaya mantrI the| bAda meM udayabhAna- gotre pAsaDotamAha jIvA bhAryA jIvAde muta zAha nAkA bhAryA ne mantrI pada choDa diyA thA kintu varddhamAna mahArAvata vAI zrItainAyake tayA idaM zAstraM (baddha mAnapurANaM) pRthvIsiMhake samaya taka pradhAna mantrI pada para rahA thaa| svajJAnAvaraNI karmakSayAya satpAtrAya zrIsakalacandrAya taddI (dekho pratApagaDhakA itihAsa pR0 383) kSitA bAI hIga ligvApya dattaM /
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 5 ] kezariyAjI AdinAtha mandirakA jIrNodvAra bhI ugravaMza pratiSThita janoM dvArA huA hai| yaha yahAMke lekhoM parase prakaTa hai / ho sakatA hai ki samvat 1103sa bhI purAtana mandira hama vaMzake dvArA nirmita rahe hoM, para isa samaya isase purAtanamadirA ullekha merI jAnakArImeM nahIM hai| kyoMki una mandira nirmAtA pIpA sAhUkA kuTumba 11vIM zatAbdIkA thA / huvaDa yA hUmaDavaMza aura usake mahatvapUrNa kArya hamake dvArA pratiSThita aneka mandira aura mUti] mUrtiyoM bAgar3ha aura gujarAtameM pAI jAtI hai| isa vaMza ne vaibhava ! vaMzameM aneka sampanna puruSa hue haiM jinhA upanetA dhArmika kAryo meM lagAyA hai| maTazana kavala mandira dhAra mUrtiyAM hA nirmANa nahA karAyA kintu aneka granthAkA nirmANa aura unakI pratiyA likhA-likhAkara muniyoM mahArako aura vidvAno ko bheMTa dI haiN| jina aneka prazasti-ullamba zrAja bhI pAye jAte hai / inake dvArA likhAye gaye graMtho meM sabase purAtana prati 'dharmazarmAbhyudaya' kI saMkAka dvArA likhita prati saMghavIpADAve zvetAmbarIya bhaMDArameM pAI jAtI hai| yadyapi usameM usakA lipikAla diyA huA nahIM hai kintu unameM kundakunda ke vaMza meM hone vAle munirAmacandra unake rAjya zubhakIrti cora zubhakIrtike ziSya vizAlakIrtikA aura unake ziSya vijaya siMhakA ullekha kiyA gayA hai| ye munirAmacandra ve hA pratIna hote hai jinakA ullekha 'vRkSagirI' ke samvat 1222 kha kiyA gayA hai| isase kIrti aura vizAla kIrtikA samaya yadi 50 varSa mAnaliyA jAya to bhI vizAlakIrtikA astitva maM0 1272 yA 1284 meM pAyA jAnA asambhava nahIM hai| isase ukta prati saM0 1264ke lagabhagakI likhI huI honA cAhie | dUsarI prati saM0 128 kI likhI huI umra bhaNDArameM maujUda hI hai| isa jAnimeM aneka vidvAna aura mahAraka bhI ho gae haiN| yaha jAti kASThAsaMgha mUla saMgha donoMkI anugAmI rahI hai / sarasvati gaccha donoMmeM pAyA jAtA hai| vikrama kI 17vIM zatAbdI pUrvakA koI granthakAra inameM huA ho aisA mujhe zAta nahIM huA ho, zAdI do tIna kAM kA saMkSipta paricaya yahA diyA jAtA hai| 1 brahma rAyamala hamaDavaMza bhUSaNa the| inake pitAkA X dekho, anekAnta varSa 12 kiraNa meM prakAzita 'hamArI tIrthayAtrA saMsmaraNa' nAmakA lekha pR0 162 [125 nAma 'mA' aura mAtAkA nAma campA thA / yaha jina caraNoMke upAsaka the| inhoMne mahAsAgara ke taTabhAgameM samAzrita 'grIvApura ke candraprabhajinAlaya varSI karmasIke vacanoMse bhaktAmarastrotra vRttikI racanA vi0 saM0 1667 meM ASADha zuklA paMcamI dina kI thI / brahma rAyamala muni anantakIrtike ziSya the jo ratna kIrti paTTadhara the / bhakrAmarastotravRttike atirika inakI nimna racAnAe~ aura upalabdha haiN| nemizvarAma ( sambata 1622) hanuvantakA (1616) prarita (1628) ), sudarzanarAya (1620), zrIpAlarAma (1630) aura bhaviS dattakathA ( 1633 meM banAkara samApta kiye hai| ye saba racanA hindI gujarAtI bhASAko lie hue hai 2 - bhaTTArakaratana candra huMbaDajAtikaM mahIpAla vaizya aura campAdevI putra the| yaha mUla nigamahAraka padmanandIka anyameM honevAle sakalacandra bhaTTArakake zivya I inhoMne sambata 1683 meM 'subhImapacarita' kI racanA budha tejapAlakI sahAyatA se kI thI / 3- bhaTTAraka guNacandra mUlama'gha sarasvatI gaccha balAkAragayAce mahAraka ranakItika praziSya aura unhoMka dvArA dIkSita yazaH kIrtikaM ziSya the| inhoMne sAgavADA nivAsI hamavaMzI seTha harakhacanda durgAdAsakI preraNA zranantava udyApanArtha saM0 1633 meM anantajina pUjA' kI racanA kI thii| ina saba jAtikI mamRdikA mi digdarzana ho jAtA hai / hUmaDoMmeM kucha zvetAmbara sampradAya ke bhI anuyAyI rahe haiN| yahAM unake dvArA pratiSThita kucha mUrtilagyoMkA ullekha kiyA jAnA hai / yadyapi unake dvArA pratiSTita mUrtiyoMkI saMkhyA sahasroM hai, phira bhI yahAM pAThakoMkI jAnakArIke lie kucha mUrti-legboM tathA pustaka prazasti lekhoMkI diyA jAtA hai mUrtilekha 'saMvat 1304 varSa caitra sudI strI sUratatIthavAstavya prasAdI humbaDavyAnAM zrAlhAzAhakA jUrA segala" kartavyA yaha lekha dhAtuko padmAvatIkI mUrti sUratakA hai / 'samvata 1330 varSe mAva sudI 13 some zrI kASThAmadhe zrI lADavAgaDa gaNe zrImat zrAcAryatihu (ca) kIrti gurUpadeze humbajJAtIya vyA0 bAiDa bhAryA lacchI, suta vyaa| vomA bhAryA rAjUdevI zreyodhaM suta divA bhAryA sambhavadevI nityaM praNamati // ' - jainalekhamaMgraha // 135 //
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 7 'saM0 1472 varSe phAlgunavAdI 2 zuke zrImulagaMdhe badajJAtIya uttarezvara gotre 40 asapAla bhA0 sthAyI suta Aja vijada, dhajada bhAryA mepUkI jA bhA0 yAnU zrI pAravanAtha vigyaM kAritaM mayase zrIpadmamaMdi upadezena / zrAjada anekAnta manAvara saM0 1472 varSe phAlguna vadi 1 zukravAsare huMbaDa jJAtIya zreSThI malakhamA bhAryA salakhamAde suta zre0 udayasI bhAryA sAgarAde putra thApA bhAryA sAthI pUrvaja zreSo'zrI zAntinAthatriyaM kAritaM zrImUlasaMdhe munipadmanandi ziSya nemacanda / 'samvat 1480 varSe mAghavadi 5 gurau zrImUlama ghe nandi sarasvati kundakundAcArya santAne bhaTTAraka zrI padmanandI utpaI zrI. upadezAt zAti 0 nAnA bhA0 hArila su0 taramA bhA0 sudava su0 purAbhAt arjuna bhA0 mahI padmaprabha pratimA kArApitA / ghe muni kAntimAgara DAyarIse 'samvat 1460 vaizAkha sudizanI zrIlaya naMdi sabaskArago sarasvatImadhye zrI kundakundAcAryAnyaye bhaTTAraka zrI padmanandidevAstatpaTTe bha0 zubhacandrastasya bhrAtA jagatraya vikhyAta muni zrI sakalakIrti upadezAta jAtIya DA0 narabada bhAryA bAlayoH duprAH DA0 devapAla arjuna bhImA kRpA tathA capAkA zrI AdinAtha pratimeyaM kAritA' 'ma 1720 mRsa zrIsItA zAha karNA bhAryA bhojI sutA somA AzrI modI bhAryA pAyI AdinAthaM praNamati 0 1 [saM0] 1465 varSe dezAsavadI mome sUrata zrI sUjasace ma0 zrIpadmanandita bhalI ma jAtIya .....| sa N0 1460 varSe mAgha vadi 12 gurau bha0 zrIsakalakIrtideva hama doSI zeSazreSThI ati 1 [ varSa 13 saM0 1525 varSe phAlguNa sudi 7 zanau zrImUlasaMghe sarasvatI gacche balAkAragaye zrI kundakundAcAryAnvaye 40 zrIpadmanaMdidevAstatya bha0 zrIpadmanaMdidevAstatpaTTe bha0 zrI sakalakIrtidevAstatpaha ma0 zrI vimalendrakIrtigurupadezAta zrI zAntinAtha, huMbaDha jJAtIya sAha vATU bhAryA Umala suta sA0kAnhA bhA0 sumati suta lambarAja bhA0 bhajI, bhrA0 jaisaGga, bhA0 jasamAde bhrA0 gAMgeja bhA0 padmA muta zrIrAja ... nityaM praNamati / - jaina lekha saMgraha, bhA0 1. pR0 163 jhAlarA pATana saM0 1487 zrASAda vadi 6 zrI mRlasadhe bhaTTAraka rukalakIrtitI gAMdhI govindakI mAtA zrImAlA pratiSThita / yaha lekha giranArakI vATate hue yUke digambara maMdirakI mUrtiparase nITa kiyA thA / [saM0] 1466 varSe vaizAkha vadI 1 guruvAre kASTA gaye huMDa zAkhyaM saM0 jagapAla bhA0 saMti suna narapAlena zrIpArzvanAtha vimbaM karApitaM / maM0 1432 varSe caitra vadI 1 zrImUlasa ghe bha0 zrIpadmanandi bha0 zrIsakalakInyupadezAt huMbaDajJAtIya zre0 cAMpA bhAryA sArU suna lagbamasI bhI0 lagu zrIzAntinAthaM nityaM praNamati / saMvat 1227 vaizAla gudI 12 ma0 devendrakIrti svapaTTe bha0 vidyAnanda hama jJAtIya zreSThIcAMpA......" | 201213 varSe dezAkha sudI 10 budhe zrImUlasa pe prAcArya zrIvidyAnandI gurupadezAt badajJAtIya dozI dugara bhA0 monI devalade suta dozI zaMkhA bhAryA vAsudavI fao 0 bhA0 bhaTakkA tena zrI jinabimbaM kAritA / (yaha lekha paMca parameSTIkI dhAtupratimAkA hai ) samvata 1544 varSe vaizAkha sudI 3 some zrI mUlasa ghe bha0 zrI bhuvanakIrtistatpaTTe bha0 zrI jJAnabhUSaNa gurupadezAt hubaha zAha rAmA bhAryA kamIta karNA bhAryA sAthImuna manA etaM nityaM praNamaMti zrI mahAvIra jinam / san 1918 varSe zrImUlasa AcArya zrI vidyAnaMdI guropadezAn huMbaDa vaMze dozI sAiyA bhAryA zrahIvade tayoH putrAH huyA vimbaM ratnatrayaM sadA prathamaMti - sUrata (yaha ratnatrayakA mantra hai ) saMvata 1433 varSe vaizAmya vado 2 some zrI sula sarasvatigacche muni devendrakIrtitatziSya zrI vidyAnandI devagurUpadezAt zrI huMbaDavaMza zAha khetA bhAryA rUr3hI to putra zAha rAjA bhASAM gaurI dvitIya gayo tyoH suta aAmada zradAvadAM rAjA bhAnI rANI zreyA caturvizaMtikA karApitA / ' ( yaha caubosI mUrti dhAtu kI hai| ) saMvat 1621 varSe mAdhayadi 2 some zrI mUlace zrI bhaTTAraka kIrtistatpadde bhaTTAraka zrI vAdibhUSaNa gurUpadezAt IDara vAstamya mada dozI sA bhAryA lakSmI sunA bAI milA zrI neminAthaM pratiSThitaM niyaM praNamati /
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ huMbaDa yA hUmaDavaMza aura usake mahatvapUrNa kArya [ 127 saM01661 varSe vaizAvayadi 5 budhe zAke 1571 bha. zrI 2 sakalakIrtislapa bha0 pabhanandI tapa? bha. pravartamAne mUlasaMghe sarasvatigacche balAtkAragaNe zrI kundakundA- surendrakIrti natpa? bha. zrI kSemakIrti gurupadezAt sarathavAsa cAryAnvaye bha0 sakalakIrtitanpaTTa zrI bhuvanakIrti tatpabha0zrI huMbaDajJAtI ma digaladAsa ma. mANaka jI ma. nemidAsa jJAnabhUSaNa tatparTa bha. vijayakIrti napa bha. zrI zubhacaMdradeva sa anantadAma sa mAmRdAma saM. ratana jI ete zrI tatpa? sumatikoti bha7 zrI guNakArti tatpa bha. zrIbhUSaNa zAntinAthaM ninyaM praNamati / tatpa? bha0 rAmakIrti tatpaTTa bha. padmanaMdi guruupadezAt zAha (da.noM lekha tIrtha yAtrAmeM ksariyAjIke mandirase noTa zrI zAhajahA~ vijayarAjye zrI gurjaradeza ahamadAbAda nagare kie gae the| isa jAtika aura bhI kitane hI lekha mere zrI huMbaDa jJAtIya vRhacchAkhIya vAgvaradezAntarIya nagara nautana pAma haiM. para unheM lagba vRddhika bhayase chor3A jAnA hai| susAToddharaNanAjJA maM0 sojA bhA0 saM0 laka suta brahmaca bata pustaka-prazasti pAlanena pavitrIkRta nijAMgamaptakSetrAropi svakIyavina maM0 athAsni gujaro dezo vikhyAto bhuvntrye| lakkhaNa saM0 bhA0 lalitAda tayoH muta nijakula kamala dharmacakrabhRtAM nIrdhanADhaya mAnavairapi // 1 // divAzaranakamUryAvatAra bAnaguNena nRpati zreyAMmasamaH zrI vidyApuraM pura tatra vidyAvibhavasaMbhavam / jinabiMba pratiSThAtA yAtrAdikaraNotsuka cittamaghapani zrI padmaHzarkarayAkhyAnaH kula huMbaDamaMjJaka // 2 // rannagaye zrI bhA0 saM0 ghabIrUpAde dvitIyA bhA0 saM0 mohaNade tammina vaMza dAdanAmA prasiddhI tRtIya bhAryA navaraGgada dvinIya suta sI gamajI bhA. ma. bhrAtA jAto nirmalAkhyastadIyaH / mmtaad.............| sambat 1863 varSe mAgha sudi 2 vAra candravAsare zrI sarvajJebhyo yo dadau supratiSThAM mRlama'ce balAtkAragaNe sarasvati gan kundakandAcAryAnvaye taMdAtAraM ko bhavetstotumIzaH // 3 // bha. zrI padmananadidavAstapade bha0 zrIbendrakIrtistanpa bha. dAdasya patnI bhuvi mApalAcyA vidyAnandi tatpaTTa bha0 mallibhUpaNa tatpaTTa bha. lakSmIcandra zIlAmburAzeH zucicandra regbaa| tApa? bha. zrI vIracandra tApaTTa bha. zrI jJAnabhUSaNa tatpa? tannaMdanazcAhani devi bhatA bha. prabhAcandra nanparTa bha0 vAdicandra tatparTa bha0 mahIcandra depAla nAmA mahimeka dhAmA // 4 // tatparTa bha* merucandra nanpaha bha0 jinacandra nanpa? bha. vidyA tAbhyAM pramUto nayanAbhirAmo nandi tatparTa bha. zrI vidyAnandi tatparTa bha0 zrI devendra kArti jhaMjhAkanAmA tanayo vinItaH / tatpa bha. zrI vidyAbhUSaNa upadezana saMghavI dhanajI tantra zrI jainadharmeNa pavitradeho nandadAma ta-putra gulAbacandra nanbhAryA stuzalavau pratiSTataM jJAti dAnena lakSmI saphlAM karoti / / 5 hubaDa virayajuvarrAja bha. zrI dharmacandra praNamani / hAmU-jAmanamajaka'sya subhage bhArye bhavenA dvaye, ye donoM lekha tIrtha yAtrA ke samaya zatrujayake digambara mithyavadramadAhapAvakazikhe saddharmamArge rate / mandirakI mUrtiyoM parase noTa kie gaye haiN| mAgAvatarakSaNeka nipuNe ratnatrayodbhAsaka, 1-sambat 1764 caitrayadi 5 vAra caMdra zrImata rudrasyeva nabhInadI-girimute lAvaNya lIlAmute / / 6 kApTAsaMghe nandi taTagacche vidyAgaNe bhttttaarkshrii| zrI kuMdakuMdasya babhUga vaMze zrIrAmacandraH prathinaHprabhAvaH / ___ 2-rAmasenAnvaye tadanukrameNa bhaTTAraka zrIrajayakArni giSyamnadIya zubhakIrtinAmA tapo'GganAvakSasihArabhUtaH tadanukrameNa bhaTTAraka sumatikIrti tat / pradhAnata saMprati tasya paTTavidyAprabhAveNa vizAlakIrti : 3-anukramaNa hu~baDa jJAtiya budha (buddhazvara) gotra zipyairanakai rupasevyamAnaHekAMtavAdAdri vinAzavanam / saMghavI zrI 5 sAyajI bhAryA siMdUrada dharmApTe zrI zAntinAtha jayati vijayamihaH zrI vizAlasya ziSyo, vimbaM / 4-prAcArya zrI pratApakIrti svahastena prtisstthitm| jinaguNamaNimAlA yamya kaMTe sadaiva / -saMvat 1746 varSe phAguNasudi 5 some zrI mUla- amita mahimagaze dharmanAthasya kaNThe, saghe sarasvatigacche balAkAragaNe zrI kundakundAca yanvaye nijamakRta nimittaM tena tasmai vitIrNama //
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 anekAnta [ varSa 13 tailAdrakSa jalAdrakSa rakSa zithila baMdhanAt / 3 sambata 1661 varSe bhAdavA vadi 3 zukre zrImUlayA paraha tagatAM rakSa evaM vadati pustikA / / 10 sarasvatIgacche balAtkAragaNe zrIkundakundAcAryAnvaye bha. bhagna pRSTi kaTigrIvA eka dRSTi radhomukham / zrI makalakIrtidevAstadanvaye bha0 vAdibhUSaNadevAstApa bha. kapTena likhitaM zAstraM yatnena paripAlayeta // 11 gamakIrtidevAstanpaTTa bha. panananditadAmnAye zrI gurjaradeza yAdRzaM pustake dRSTaM tAdRzaM likhita mayA / zrIsUrata bandare zrI vAsupUjyacaityAlaye huMbaDajJAtIya mAha yadi zuddhamazuddha vA mamadoSo na dIyate // 12 // zrI santoSI bhrAtaH mAha jIvarAja tayoH jananI AryikA vAI -paTana bhaNDArasthita dharmazarmAbhyudayalikhita prazasti karamA nayA sthavirAcArya zrI narendrakIrtistarichapya brahma zrI 2 mambat 1560 svasti zrI mansvasamayaparamamayamakala lADyakA tacchipya amIkAmarAja jayapuraNaM likhApya dattaM / vidyAkAvinavAdivRndArikaveditaH padadvandva zrImat kundakundA ina prazastiyoM ke atirikra anya aneka prazastiyAM haMbaDa cAryavaryAnvayaM zrI marasvanigaccha balAtkAragaNe bhaTTAraka zrI jJAti dvArA pratilipi kagae gae graMthoMkI maujUda haiM jinheM jJAnabhUSaNadevAH tacchiSyAcAryavayaM zrInirganthavizAlakIrtidavAH yahA~ lekha vRddhika bhayasa choDA jAnA hai unheM phira kisI tacchipyA laghuvizAlakIrtayaH zrI majjinadharmadhyAna dhanadhAnyA- avasara para prakaTa kiyA jaaegaa| dibhiranisundare gandhAramandire huMbaDavaMze zrAvaka parabhAiyA zvatAmbara sampradAyameM bhI huMbaDa vaMzakI avasthiti raho kIkA tasya bhAryA vAU tayoH putrI mANikavAI tasyA putrI haiN| yadyapi unakI saMkhyA alpa bhale hI ho / para unake yahA~ cagAI tatra prazasta samyaktvadhArI dayAkarI mamastajIveSu mandiramUrtiyoMke nirmANa kartA aura graMtha ligvAneka rUpameM sukulajAti mundarI dAnAdika mba manAnukAriNI mANikya- pramindvi rahI hai| sambana 1962 meM humbaDa vaMzI Ilaka bAI varavRttidhAriNI tayA sadbhAvanApUrva lekhayinvedamuttamaM zrAvakane savRttikAvazyakasUtrako likhavAyA thaa| aura jise gomaTasAra paMjikA pustakaM mudAdattaM laghuvizAlakItibhyaH maharAjane likhA thaa| yaha grantha pATanake saGghacI pADhA jJAnakarmachittae, prAptaye mukri sampateH sukhambAnaH punaH sphuTamiti // bhaMDArameM surakSita hai| paNDita aura paNDita-putroMkA kartavya (zrI kSullaka siddhisAgara) jaina paNDitoMke pAma jaina bhaNDAra yA anyatrase zina koI grantha unake pAsa ho to ve usakI sUcanA prApta jaina zAstra (hasta likhita) bhI rahate haiM / pitA maramvanI bhavana yA anya kimI saMsthAko bhejadeM ki paNDita hote haiM to putra paNDita nahIM bhI hote haiM / jo amuka-amuka grantha hamAre pAsa haiM / aprakAzita mAhitya aprakAzita amUlya prantha gharameM rahate haiM prAyaH asAva- naSTa na ho isake liye suvyavasthA zIghra kareM / bahuta , dhAnI hone para naSTa ho jAte haiM / acchA to yaha hai sA sAhitya aprakAzita aura jIrNa hotA jA rahA hai| ki ve una aprakAzita granthoMko jaina sarasvatI bhaNDAra- mUla granthoMke gucchaka yadi prakAzita ho jAveM to meM yA jaina mandira meM virAjamAna krdeN| jisase ki ve thAr3e kharca meM aneka granthoMkA saMrakSaNa ho sakegA aura surakSita raha sakeM / pitA jimakI amUlya samajha apUrva sAmagrI bhI adhyayanako prApta hogii| isa sagraha karatA hai putra usake mahatvako na samajha kara moha- yojanAko saphala banAne ke liye paNDita gaNa aura ke kAraNa use naSTa hone detA hai yA prakAzame nahIM dhanika varga samartha hai / vilamba karane para aneka grantha Ane detA hai yA usakA sad upayoga nahIM karatA hai naSTa ho jAveMge phira una paMktiyoMko nirmANa na kara yA ume rahImeM yA anyakA beMca detA hai to yaha zrutake sakeMge / maMdira yA mUrtike naSTa ho jAne para usakA prati anyAya hai| alpa-lAbhake lobhameM par3a kara grantha- nirmANa ho sakatA hai kintu jo ArSa vAkya naSTa ho ko naSTa hone denA ucita nahIM hai| paNDitoMko cAhiye jAte haiM unakA banAnA Apa ke binA saMbhava kaise ho ki ve apane divaMgata honese pahile unakI vyavasthA sakatA hai| durlabha bAhya vastu ArSa hai usakI pAhale karadeM yA mandira meM virAjamAna kara deN| yadi aprakA- rakSA kareM punaH zeSa kii|
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ asaMjJI jIvoMkI paramparA (DA. hIrAlAla jaina ema0 e0, nAgapura) jainasidAntAnusAra jIvokA vibhAjana saMjhI aura isa prakAra hama dekhate haiM ki mati aura zruta ye donoM asaMhI ina do vibhAgoMmeM bhI kiyA gayA hai jaisA ki nimna jJAna samyaktvake abhAva mahita, asaMjJI jIvoMmeM va unakI prAmAjika ullekhoMse spaSTa hai nimnatama zreNike nigodiyA jIvoMmeM bhI svIkAra kiye gaye 1 sariNayANuvAdeNa asthi saraNI asegii| haiN| yaha bAta gAmmaThasAra jIvakANDameM isa prakAra spaSTa kara (SaTkhaDAgama 1, 1, 172) dI gaI hai1 samanaskA'manaskAH / (tattvArtha sUtra 1,11) aba hameM isa bAtakI khoja karanA hai ki ina jIva suhumaNigodaapajjattayastha jAdassa paDhamamayamhi jAtiyoMmeM kisa prakArake jJAnakA honA saMbhava hai| isa saMbadhameM phAsadiyamadipuvvaM sudaNANaM lAddhaakkharayaM SaTkhaNDAgama satprarUpaNAke nimnalikhita sUtra dhyAna dene ||go. jI0321 // yogya hai yahAM hamAre manmukha yaha eka prazna upasthita hotA hai ki madi aNNANI suda-aegANI eIdiyappadi jAva asaMjJI jIvoM meM manake vinA mati aura zrutajJAna kaise sambhava sAsaNasammAiTTi ti // 116 // haiM ? ina donoM jJAnoMkA jo svarUpa batalAyA gayA hai aura vibhaMgaNANaM saNNimicchAiTThINaM vA sAsaNasa tatsambandhI jo ullekha zAstroMmeM pAye jAte haiM unase niHsaMdeha mmAiTThINa vA // 117 // una jJAnAMkI prAptimeM manakI sahAyatA anivArya siddha hotI hai| AbhiNivAhiyaNANaM sudaNANaM aohiNANamasaM jaise-matijJAnake cAra aMga haiN| prathamataH kisI eka iMdriyake apane jadasamsAidvippahaDi jAva khINakasAya - vIdarAga viSayabhUta padArthaka samparkameM pAne para vastukI sAmAnya sattAkA chadumatthA ti // 120 // grahaNa hotA hai| yaha matijJAnakA prathama aMga hai jise avagraha maNapajjavaNANI pamattasaMjadappahaDi jAva khINa- kahata hai / tatpazcAt prastuta padArthaka viSaya meM jAnanekIlA kasAya-vIdarAga-dumasthA tti / / 121 // hotI hai jise IhA kahate haiN| yaha IhA mAnasika kriyA hI kevalaNANI tisa hANesu sajogikevalI ajogi- hA sakatI hai| isake pazcAt padArthakA nizcaya hotA hai jo kevalI siddhA cedi / 122 // avAya kahalAtA hai aura jo punaH mana dvArA hI ho sakatA ___saMkSepataH ina sUtroMmeM vyavasthita rUpase yaha batalAyA hai, kyoMki, isameM padArthake guNa-dharmokA grahaNa va niSedha kiyA gayA hai ki jainamiddhAntameM jo pATha prakArake jJAna mAne gaye jAtA hai| antataH padArthako kAlAntarameM smRtikI avasthA haiM unameMse prathama do arthAt mati ajJAna aura zruta ajJAna pAtI hai jise dhAraNA kahate haiN| isIke dvArA jIvameM anukUla ekendriya jIvoMse lekara paMcandriya takake asaMhI jIvoMmeM hote . yA pratikUla pratikriyA hotI hai jise usakI hitAhita pravRtti haiM, aura zeSa saba jJAna kevala saMjI jIvoM meM hI sambhava haiN| kahata / yahAM yaha bAta dhyAnameM rakhane yogya hai ki mati ajJAna aura matiH smRtiH saMjJA cintAbhinibodha itynrthaantrm| zruta ajJAnase tAtparya mati aura zruta jJAnake prabhAvase nahIM, tadindriyAnindiyanimittam / avaahehaavaaydhaarnnaaH| kintu unake sadbhAvase hI hai, kaMvala unameM samyaktvakA (tattvArthasUtra 1-13-15) prabhAva pAyA jAtA hai| isakA spaSTIkaraNa SaTkhaMDAgamake viSaya-viSayisannipAte sati darzanaM bhavati / tadanaTIkAkArake zabdoMmeM isa prakAra hai ntaramathasya grahaNamavagrahaH / yathA cakSuSA zuklaM rUpamiti "bhUtArthaprakAzakaM jJAnam / mithyAdRSTInAM kathaM / grahaNamavagrahaH / avagrahagRhIte'rthe tadvizeSAkAMkSaNamIhA bhUtArthaprakAzakamiti cenna, samyaG-mithyAdRSTInAM prakAzamya samAnatopalambhAt / kathaM punaste'jJAnina (r) akhila bhAratIya prAcya sammelanake 16veM adhivezanake iti cenna, mithyAtvodayAtpatibhAsite'pi vastuni samaya lakhanaumeM prAkRta aura jainadharma vibhAgameM par3hA saMzaya-viparyayAnadhyavasAtyAnivRttitasteSAmajJAnitoktaH gayA nibandha | mUla nibandha aMgrejImeM hai aura abhI (bhA01pR0142) mUla nivandha janadharma vibhAjanake prakAzita
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 anekAnta / varSa 13 yathA zuklaM rUpaM kiM balAkA patAka veti / vizepani- kathamekendriyANAM zrutajJAnamiti cet kathaM cana bhavati ? AnAdyAthAtmyAvagamanamavAyaH / utpatana-nipatana-pakSa zrotrAbhAvAna zabdAvagatistadubhAvAnazabdArthAvagaya vikSepadi.bharvalAkaiveyaM na pataketi / avetasya kAlA- iti ? naSa dopaH, yatInAyamekAnto'sti zabdArthAvabodha ntare avismaraNaM dhAraNA / yathA saiveyaM balAkA pUrvAha evaM zrutamiti / api tu azabdarUpAdapi liMgAlligiyAmahamadrAkSamiti / eSAmavagrahAdInAmupanyAsakrama-utpa- jJAnamapi zrutamiti / amanamAM tadapi kathamiti cena, ttikmkRtH| (sarvArthasiddhi TIkA) mano'ntareNa vanaspatiSu hitAhitapravRtti-nivRttyupalambha to'nekAntAta // jaba hama zrutajJAna para Ate haiM taba vaha to pUrNataH manaH (SaTvaMDAgama TIkA 1,1,116 pR0 1, 361) sAdhya ho mAnA gayA hai, kyoMki vaha, dvArA grahaNa kiye gaye yahAM svAmI vIrasenane do prazna uThAkara unakA uttara padArthase prArambha hokara liga-liMgivyavahArase anumAna dvArA denekA prayatna kiyA hai| eka to unhoMne yaha pUchA hai ki eka anya hI padArthakA bodha karAtA hai| isa sambandhameM nimna jaba ekandriya jIvAMke zrotrendriya hI nahIM hotI taba unake ullekha dhyAna dene yogya hai zrutajJAna kaise ho sakatA hai| isakA unhoMne yaha samucita zrutaM matipUrva dvadhaneka-dvAdazabhedama / uttara diyA ki zrutajJAna zrognendriyase grahaNa kie gae padArtha shrutmnindriygy| (tatvArthasatra 1-20,2.21) dvArA hI utpanna ho, aisA koI niyama nahIM hai| kiMtu kisI zratajJAnaviSayArthaH zratam / sa vissyonindriysy| bhI indriya dvAga grahaNa kie gae padAthake zrAdhayase padArthApariprApta-zru tajJAnAvaraNakSayopazamasyAtmanaH zrutasyArthe- ntarake bodharUpa zrutajJAna utpanna ho sakatA hai| dUsarA prazna nindryaavlmbnjnyaanprvRtteH| athavA zrutajJAnaM zrutaM prakRta viSayake lie bahuta mahattva pUrNa hai| vaha prazna haitadanindriyasyArthaHprayojanamiti yAvata ! svAtantryasAdhyamidaM "liGgase liGgIke bodharUpa zrutajJAna manarahita jIvoMke kisa prayAjanamanindriyasya / prakAra hogA?" isa praznakA uttara svAmI vIratanane kevala (sarvArthasiddhi TIkA) yaha diyA haizrutaM zrotrendriyasya viSaya iti cenna, zrotrendriyagrahaNe "nahIM, kyoMki vanaspatiyoM meM bhI manake binA hitakI zrutasya matijJAnavyapadezAt ........ 'yadA hi zrotreNa ora pravRtti aura zrahitakI orasa nivRtti dekhI jAtI hai, grahyate tadA tanmatijJAnamavagrahAdi vyAkhyAtama , tata ataeva yaha ekAntaniyama nahIM hai ki manase hI zrutajJAnakI uttarakAlaM yattatpUrvakaM jIvAdipadArthasvarUpaM taka tamani- utpatti ho / ' yahI prazna dhanalAkArake manameM saMjJI aura ndriyasyetyavaseyam / (tattvArtharAjavArtika) asaMjJo jIvAda svarUpakA vicAra karate samaya utpakSa humA sudaNANaM NAma madipuvvaM madiNANapaDigahiyamatthaM thaa| sUtra 1,1,35kI TIkA karate hue ve kahate haiMmAttaNaNNAmha vAvadaM sudaNANAvaraNIyaviyovasama- atha syAdarthAloka-manaskAra-caturvyaH sampravatamAne jnnid| (dhavalA bhA01pR. 13) rUpajJAnaM samanaskepUpalabhyate, tasya kathamamanaskeSvAci rUpajJAna samanarata isa prakAra vastusthitiparase eka asamaMjasatA utpana rbhAva hAta ? nepa doSaH, bhinnjaatitvaat|| hotI hai| jainAgamameM mati aura zruta-jJAnake jo lakSaNa bata (pad khaM0 1pR0 261) lAye gae haiM unase unake utpanna hone meM manako sahAyatA arthAt 'padArtha, prakAza mana aura catu isa sabake anivArya pAI jAtI hai| ataH jinake mana nahIM mAnA gayA saMyogase utpanna rUpakA jJAna mana sahita prANiyoMmeM to pAyA aise asaMjJI jIvoMmeM unakA sadbhAva nahIM mAnA jAnA caahie| hI jAtA hai, kiMtu mana rahita jovoMmeM vaha kisa prakAra sambhava kintu yadi asazI jIvoMmeM mati aura zruta jJAnakA sadabhAva ho sakatA hai ? isakA ve uttara dete haiM ki 'isameM koI doSa svIkAra kiyA jAtA hai to phira yaha kahanA ayuktasaMgata hogA nahIM hai| kyoMki asaMjJI jIvoM dvArA grahaNa kiyA gayA ki unake mana nahIM hai| SaTkhaMDAgamakI dhavalA TokAke vidvAn rUpakA jJAna eka bhitra jAtikA hotA hai| lekhakako isa:asAmanjasyakA pratibhAsa thA tabhI to unhoMne yahA~ dhavalAkArane asaMjJI jIvoMke mati aura zrutajJAnakA zrutajJAnake svarUpako samajhAte hue yaha praznottara kiyA hai ki- sadabhAva svIkAra karanemeM utpanna honevAlI kaThinAIkA anubhava
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 5] asaMjhI jIvoMkI paramparA [131 karake usakA jo samAdhAna kiyA vaha vicAra karane yogya hai| kiyA hai| jaisebhUtajJAnake lie unhoMne manake sadbhAvako anivArya svIkAra tadindriyAnindriyanimittama / (tasU.1-14) nahIM kiyA / kintu yaha bAta siddha nahIM hotI, kyoMki, zruta- na caturanindriyAbhyAm / (ta0 sU. 1-14) jJAna to mAnasika vyApAra mAnA jAtA hai, jaisA ki Upara zrutamanindrayasya / (ta0 sU02-21) batalAyA jA jukA hai / zAstrameM zrutajJAnako manakA hI viSaya tattvArthasUtra 1, 24meM prayukta hue anidriya zabdakA artha kahA hai-'zrutamanindriyasya' (tatvArthasUtra 2-11) / hama samajhAte hue sarvArthasiddhi TIkAke kartA pUjyapAda devanaMdi upara yaha bhI dekha cuke haiM ki matijJAnakI vividha dazAyeM prAcArya likhate haiMmanovyApArake binA miTTa nahIM ho sktiiN| dhavalAkArakA yaha anindriyaM manaH antHkrnnmitynrthaantrm| samAdhAna ki asaMjJI jIvoMkA matijJAna eka bhinna jAtikA kathaM punarindriyapratiSedhena indra liGga evaM manasi hotA hai, una kaThinAIko hala nahIM karatA kyoMki yadi yaha anindriyazabdasya pravRttiH? ISadarthasya natraH prayobhinna jAti matijJAnake zAstroka prakAroM meM hI samAviSTa hotI gAda ISadindrayamanidriyamiti / yathAanudarA kanyAiti / haiM, taba to usake liye manakI sahAyatA bhI Avazyaka kathamIpadarthaH? imAnIndriyANi pratiniyata-dezaviSasiddha hai| aura yadi vaha una bhedoMmeM samAviSTa nahIM hotI yANi kAlAntarAvasthAyIni ca, na tathA mnH|| to yA to usake antarbhAva yogya matijJAnakA kSatra vistRta arthAt anidriya, mana aura antaHkaraNa ye paryAyavAcI kiyA jAnA caahiye| athavA eka aura pRthaka jJAnakA sadbhAva zaTa / yadi hA jAya kiTake cita - svIkAra karake usakA svarUpa bhI nirdhArita honA caahie| pratiSedhavAcI anidriya zabdakA prayoga kyoM kiyA gayA hai? jaba taka aisA nahIM kiyA jAtA taba taka una kaThinAIkA to isakA uttara samAdhAna karaneke lie kie gae pUrvokna prayatna asaphala siddha arthAt alpake artha meM kiyA gayA hai-'ISadidriyamAnidriyahote haiN| miti / jaise kanyA 'anudarA' kahanekA tAtparya yaha nahIM hai ki aba hamAre sanmukha prazna yaha hai ki una zAstrIya usake udara hI na ho, kiMtu usakA artha alpodarA samajhanA . amAmAjamyako kisa prakAra sulajhAyA jAya ? jo bhI samA cAhiye manako bhI Ipadindriya kahanekA abhiprAya yaha hai ki dhAna kiyA jAya usameM do bAtoMkA sAmaJjasya honA zrAva vaha iMdriya hote hue bhI jisa prakAra anya iMdriyAM pratiniyata zyaka hai| eka no amaMjJI jIvoMkI sattA aura dUsarI dezaviSayAtmaka haiM tathA kAlA rama sthita rahatI haiM vaisA mana unameM mati aura dhrutajJAnakI yogyatA / merI dRSTimeM nahIM hai| isakA kevala eka hI hala dikhAI detA hai| vaha (2) tatvArtha sUtra 8, 6 meM akapAya zabdakA prayoga yaha ki zrApaMjI va zramanaskakA artha * manarahita' na 'karake alpa manasahita' kiyA jAya / isa arthaka lie hama 'a' upasargako niSedhavAcI na mAnakara alpatAvAcI grahaNa 'darzana-cAritramohanIyAkapAya - kaSAya-vedanIya kara sakate haiM / 'a' upasarga 'na' kA avaziSTa rUpa hai, aura ........."aadi| 'na' kA alpatAvAcI artha saMskRta koSakAroM dvArA spaSTataH isa sUtrameM 'pAya'kA artha samajhAte hue pUjyapAdacArya kahate haiM--cAritramohanIyaM dvidhA akaSAya-kapAya bhedAt / svIkAra kiyA gayA hai, jaisA ki nimna zlokasaM siddha hai ISadarthe namaH prayogAd ISatkaSAyo'kaSAya: / tatsAdRzyamabhAvazca tadanyatvaM tdlptaa| aprAzasyaM virodhazca nabarthAH padaprakIrtitAH // arthAt cAritramohanIya karmaka do bheda haiM-- apAya nAva 'a' upasargakA yaha artha jaina zAstrakAroMko apa- aura kssaay| yahAM prakapAyameM nA kA prayoga 'pada' alpake ricita nahIM, kyoMki, unhoMne usakA isI arthameM apane aneka arthameM honese usakA abhiprAya hai 'ipakapAya' yA alpa pAribhASika zabdoM meM prayoga kiyA hai| aise prayogake yahAM kapAya / kucha udAraNa upasthita kara denA ucita hogaa| (3) yahI bAta 'apranyAnyAna' zabdake sambandha meM hai| (7) manake lie aneka vAra anindriya zabdakA upayoga apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakA vayopazama pAMcaveM guNasthAnameM
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132] anekAnta [varSa 13 hokara jIvameM jo apratyAkhyAna rUpa pariNAma utpanna hote haiM zako grahaNa kara sake vaha shii| tathA isake samarthanameM unhoMne unameM pratyAkhAnakA prabhAva nahIM, kiMtu usakI saMyamAsaMyama eka purAnI gAthA bhI upasthita kara dii| rUpa alpatA pAyI jAtI hai, jisake kAraNa pA~cavA~ guNasthAna isa vyAkhyAnase suspaSTa hai ki ukta cAra prakArako mAnapratyAkhyAnAbhAvarUpa cauthe guNasthAna tathA pUrNa pratyAkhyAnarUpa sika kriyAke atirika anya hIna prakArakA mAnasika vyApAra chaThe guNasthAnase pRthaka mAnA gayA hai| asaMjJI jIvoMmeM bhI hotA hai| * isa prakAra eka bhora matijJAna aura zra tajJAnake svarUpa isI prakAra tattvArthasUtra 2, 25 (saMjJinaH samanaskAra) tathA dUsarI ora asaMjJo jIvoMke svabhAvapara vicAra karanese para zrutasAgarakRta TIkA dhyAna dene yogya hai| vahAM kahA 'amanaska' va 'asaMjJI' zabdoM meM 'gha' kA artha 'ISada' va gayA hai'malpya' karanA hI ucita dikhAI detA hai jisase ina saMjJA- sajJinAM zikSAlApagrahaNAdi lakSaNA kriyA bhavati / ghoMkA tAtparya una jIvoMse ho sakatA hai jinakA mana alpa asajJinAM zikSAlApagrahaNAdikaM na bhavati / asaMva apUrNa vikasita hai, tathApi jisake dvArA unheM prathama do jhinAmapi anAdikAlaviSayAnubhavanAmyAsa dAAdAprakArakA jJAna honA sambhava hai ? kintu ina jIvoMmeM manakA hAra-bhaya-maithuna-parigrahalakSaNopalakSitAzcatasraH saMjJAH saMjhI jIvoMke samAna itanA vikAsa nahIM hotA ki jipake abhilASapravRtyAdikazca saMgacchata eva, kintu zikSAlApadvArA unheM zikSA, kriyA, pAlApa va upadezakA grahaNa ho grahaNAdikaM na ghttte| ske| isa viSayapara dhavalAkArakA nimna-nimna spaSTIkaraNa arthAta saMjhI jIvoM meM zikSA, pAlApa Adike grahaNa dhyAna dene yogya hai : rUpa kriyA hotI hai, asaMjJI jIvoMmeM vaha kriyA nahIM hotii| samyagajAnAtIti sajhaM manaH, tadasyAstIti sNjnyii| tathApi anAdikAlase jo unheM viSayoMkA anubhavana hotA naikendriyAdinAtiprasaMgaH, tasya manaso'bhAvAt / athavA calA pAyA hai usake abhyAsakI dRr3hatAke kAraNa unake bhI zrAhAra, bhaya, maithuna va parigraha rUpa cAra saMjJAe tathA abhizikSAkriyopadezAlApagrAhI saMjJo / ukta ca lASa aura pravRtti prAdi hotI haiM / kintu unake zikSA va sikkhA-kiriyubadesAlAvagAhI maNovalaMveNa / alApakA grahaNa zrAdi kriyA ghaTita nahIM hotii| jo jIvo so saraNI tabvivarIdo asaraNI du|| TIkAkAroMke isa prakAra vyAkhyAnoMse siddha hotA hai ki (SaTkhaM0 1 pR. 152) nimnatama zreNike jIvoMmeM bhI mati va zrata jJAnake lie anivArya yahA~ svAmI vIrasenane 'saMjJA' kA artha kiyA hai vaha kucha mAnasika vyApAra avazya hotA hai| to bhI unheM indriya, jisake dvArA bhalaM prakAra jAnakArI ho sake, arthAta asaMhI kahanekA abhiprAya yahI hai ki unakA mAnasika mana aura vaha saMjJA indriya jisake ho vaha sNjnyii| kintu vikAsa itanA nahIM hotA jitanA zikSA, kriyA, pAlApa va isa vyatpattise ekendriya Adi jIvoMmeM bhI sajitvakA prasa ga upadezake grahaNa karaneke liye Avazyaka hai| isa prakAra upasthita hotA huA dekhakara unhoMne kaha diyA 'nahIM' e- asaMjJI jIvoMmeM manake sarvathA abhAvakI mAnyatA ghaTita nahIM ndriya jIva saMjJI nahIM ho sakate, kyoMki unake manakA hotI, aura yaha svIkAra kiye binA gati nahIM hai ki asaMhI prabhAva hotA hai / isa paraspara virodhI vyAkhyAnakI ayukti- jIvoM meM bhI mati aura zruta-jJAnake yogya vyApAra karane vAle saMgatatAko miTAneke lie unhoMne saMjJokI dUsarI paribhASA manakA sadabhAva hotA hI hai| dii| vaha yaha ki jo jIva zikSA, kriyA, pAlApa aura upade [zeSa pragale paka meM ] sAhitya paricaya aura samAlocana 1. samAyika pAThAdisaMgraha (vidhisahita)-saMkala- riyA, zrI di. jaina yuvakasaMgha, kekadI (ajmer)| pRDa saMkhyA yatA aura anuvAdaka paM. dIpacanda jI jaina pAyakhyA, saba milA kara 138 mUlya dasa aanaa| sAhitya-zAstrI, kekdd'ii| prakAzaka kuvara mizrIlAla kaTA- prastuta pustakakA viSaya usake nAmase hI spaSTa hai
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 4] sAhitya paricaya aura samAlocanA [133 isameM jaina paramparA sammata sAmAyikakA svarUpa, vaha kaba jJAna tathA AdinAthake antima do kalyANakoMkA sundara aura kaise kI jAtI hai, sAmAyikake kitane doSa hai unheM vivecana diyA hai| anyakI bhASA sarala aura muhAvaredAra hai| kisa taraha TAlanA cAhie AdikA saMkSipta vivecana diyA antameM bhAgavatameM upalabdha aSabha caritako bhI de diyA gayA huA hai| alocanA, vandanA pratikramaNa, pratyAkhyAna, kRti- hai| jisase pustaka upayogI ho gaI hai| yadi isa graMthakI karma bhAdi kriyAoMkA svarUpa nirdiSTa karate hue unake karane prastAvanA bhI aitihAsika dRSTise likhI jAtI, to pustakameM kA yathAsthAna nirdeza kiyA gayA hai| kucha stotra aura bhaki cAra cAMda laga jAte / astu, isa uttama prayAsake liye lekhaka pATha AdikA hindImeM anuvAda bhI de diyA gayA hai| jisase mahAnubhAva dhanyavAdake pAtra haiN| ' pustaka upayogI bana par3I hai| isake saMkalana aura prakAzana- 3-banArasI vilAsa-lekhaka, kavivara banArasIdAsa, kA eka hI abhiprAya jJAta hotA hai aura vaha yaha ki gRhastha sampAdaka paM. bhaMvaralAla nyAyatIrtha, aura paM0 kastUracandrajI jainoMmeM vismRta huI sAmAyikakI vAstavika vidhikA pracAra kAsalI vAdha ema. e. / prakAzaka kezaravAla bakhzI maMtrI ho, ve usakI mahattA aura AvazyakatAkA anubhava kre| nAna smAraka granthamAlA nyU kAlonI, jayapura / pRSTha saMkhyA kyoMki sAmAyika hI aisI vastu hai jisakA samucita AcaraNa saba milAkara 317, mUlya savA rupmaa| . karane para prAnmA apane svarUpako pichAnanekA upakrama karatA isa granthameM kavivara banArasIdAsa dvArA samaya-samaya para huA apaneko karma-kalaMkase bacAnekA upAya karatA hai, vaira, racI gaI phuTakara kavitAoMkA ekatra.sagraha hai| jise 'banAvirodha dUra karane vAlA tathA maitrI aura nirbhayatAkA masUJcaka rasI vilAsa' nAmase ullekhita kiyA jAtA hai| kavivara hai, zama-sukhameM magna karane vAlA isake binA anya sAdhana banArasIdAsa uccakoTike AdhyAtmika kavi the| unameM nahIM haiN| kavitAkA pravAha svAbhAvika thaa| yahI kAraNa hai ki unakI jApa japanA, yA mAlA pheranA sAmAyika nahIM hai| sAmA-kavitA uccakoTi kI hote hue bhI sarva sAdhAraNa liye yika karane vAloMko pArta-raudrarUpa kudhyAnoMke parityAgapUrvaka priya banI huI hai| ve tulasIdAsake samakaha kavi the| inakI mAtmAmeM samatAbhAvoMke lAne aura bAhyaabhyamtara jalpoM dvArA kavitAoM meM adhyAtmavAdakI puTake sAtha rahamyavAdakA vicalita hone vAlI manaH pariNatiko susthita karanekA upakrama maulika rUpa bhI antanihita hai| jisa para prastAvanAmeM karanA hai| isIlie sAmAyika karanevAle sadgRhasthako sAmya- vizeSa prakAza DAlane kI AvazyakatA thii| bhAvameM niSTha rahanekI ora vizeSa dhyAna diyA gayA hai| isa prArambhameM 46 pRSThoMkI prastAvanAmeM kastUracandrajI ne upayogI pustakakA gharagharameM pracAra honA caahie| isake kavivara kI kRtiyoMkA sAmAnya paricaya karAte hue unakA lie saMgrAhaka mahAnubhAva dhanyavAdAI hai| saMkSipta jIvana-paricaya bhI de diyA hai| isa saMskaraNa ko 2. bhagavAnaRSabhadeva-lekhaka paM. kailAzacandrajI yadi koI vizeSatA hai to vaha yaha hai ki antameM kaThina siddhAntazAstrI, prAcArya syAdvAdamahAvidyAlaya, banArasa, prakA- zabdoMkA saMkSipta artha bhI pariziSTake rUpameM de diyA hai| zaka bhAratavarSIya di. jaina saGgha / pRSTha saMkhyA 142 mUlya kintu chapAI sAdhAraNa hai| aisI mahatvapUrNa kRtimeM nyUjasajilda pratikA savA rupyaa| pranTa jaisA ghaTiyA kAgaja lagAyA gayA hai, jo usa pranthake isa pustaka ke vidvAnalekhakase jaina samAja bhalI bhAMti paricita yogya nahIM hai / prastAvanAmeM anya lekhakoM kI bhAMti svayaMbhUko hai| prastuta pustakakA viSaya usake nAmase prakaTa hai| isameM prathama kavi likhA gayA hai jabaki unase pUrvavartI kavi 'caujainiyoMke prathama tIrthakara zrI zrAdi brahmA RSabhadevakA jIvana- muha' hue haiN| jinakI kRtiyoMkA ullekha svayaMbhUne svayaM paricaya diyA huA hai| jisameM unakI jIvana ghaTanAgoMke kiyA hai| prastu, grantha uttama hai, aura isake liye sampAdakasAtha unake putra bharatakI digvijaya, jIvana-ghaTanAoM, bharata prakAzaka mahAnubhAva dhanyavAdake pAtra hai| bAhubalI yuddha, bAhubalIkA bairAgya, tapazcaryA aura kevala -paramAnanda jaina
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImAna rAjakuladIpaka jinavANIbhakta dharmaniSTha zrIdharmasAmrAjyajI mUDabidrI / ke karakamaloM meM abhinandana-patra . zrImanmahodaya antima tIthaGkara bhagavAna mahAvIrake vizvahitaGkara vAGmayako sudIrgha kAlataka surakSita rakhane ke liye lokahitakArI sadbhAvanAse zrIdharasenAcAryane paramamedhAvI zrIpuSpadanta / tathA bhUtavalI prAcAryako siddhAntagrantha par3hAyA aura una donoM prAcAryAne usa siddhAntako / paTkhaeDagamake rUpameM prathita kiyA tathA zrIguNadhara AcAryane zrI kaSAyapAhur3akI racanA kI, unhIM! Agama graMthoM para bIvIrasenAcArya ne kramaza: dhavalA, jayadhavalA nAmaka vizAla TIkAeM likhIM, aura mahAbandhakA, jise mahAyavala bhI kahA jAtA hai, satkarmanAmaka paMjikAke sAtha surakSita rkhaa| tInoM Agamagrantha mahavidrI-sthita gurugala siddhAntavasadimeM lagabhaga eka hajAra varSase surakSita rahe haiM usa siddhAntabhaNDArake bhApa pramukha TraSTI haiM. ataH ina siddhAnta granthoMkI surakSAmeM ApakA pramukha hAtha rahA hai isake liye Apako koTizaH dhanyavAda hai / jinadharmaprabhAvaka ! zrI vIrasevAmandirakI orase usake adhyakSa zrI bA0 choTelAlajI kalakacAnivAsokI pramukhatAmeM jaba ApakI sevAmeM dillI se eka ziSTamaNDala pahu~cA taba Apane bAbU choTelAlajI kI vizeSa preraNAko pAkara ukta tInoM siddhAntagraMthoMkA phoTo lenekI anumati pradAna kara ukta graMthoMkA mUlarUpa dIrghakAlake lie surakSita banA diyA / aura dhavalagraMthakA Adhunika / DhaMgase jIrNoddhAra karAnekI kRpA kI, yaha ApakI jinavANI bhaktikA ucca Adarza hai| rAjakula dIpaka ! Apa macidrIka zAsaka rAjakulake vartamAna uttarAdhikArI hai| jisa prakAra Apake pUrva vaMzadhara zAsakoMne mUDabidrIke ratnamaya jinavimboM tathA siddhAntagranthoM kI surakSA / / meM utkaTa dharmabhAvanAse prerita ho yoga diyA tadanusAra hI Apa bhI apane jIvana meM karate rheN| dharmapriya ghoSThina! ApakA vaMza paramparAse parama dhArmika rahA hai| ApakA maateshvrii|| zrImatI cauTTa ( padmAvatA devI) pratidina siddhAntagraMthoMkI niyamase pUjA karatI haiN| ApakI / svargIyA dharmapatnI zrImatI lakSmImatI bhI aisI hI dharmaparAyaNA thIM, unakI sadicchAnusAra mApane dhavalagraMthakA jIrNoddhAra karAyA hai, jo unakI atamaktikA paricAyaka hai| isa prakAra bhApakA samasta parivAra dharmapremI evaM jinavANI bhakta hai| Aja ApakA abhinandana karate hue hameM apAra Ananda ho rahA hai| zrApa dIrgha samaya taka | prasanna jIvanake sAtha dharma-sevA karate raheM, aisI hamArI bhAvanA hai| / maMgasira vadi , ) ApakA guNAnurAgI vIrasevA-mandira vIra ni:saM0 2480 di.jaina lAlamandira, dillI 21-1-14
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta 1 prathama citrameM-lAlamandirajI ke hAlameM cA~dIkI sundara baMdImeM siMhAsana para jIrNodhArita dhavalagrantharAja kI pratika kucha patra rakhe hue haiN| aura vadI mAmane zA-kazameM zeSa grantha cA~dIkI caukiyoM para vijana haiN| aura unakA monmAha pUjana ho rahA hai 10 SEdi: baiTe hue bAeM se dAyeM paM0 darabArIlAla, paM0 jugalakizora mukhtAra, dharmasAmrAjya (avanagranthako lie hue) vaidya mahAvIra prasAda, lA0 jugalakizora kAgajI / mkhaDe hae-60 jayakumAra, dalIpasiMha, bAMkelAla, premacanda, 10 paramAnanda, pakSAlAla aura premacanda
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta -) - - ANNE Eminentatio - SHETORITRA - citrameM-zrI dhavalagranthagajako samudghArina ( Revising ) pratika patra haiN| una tADapatroka bAge aura pAradarzI spheTa kaparA camaka rahA hai jo usa nAipoMka donoM ora lagAyA gayA hai| - - -
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI dhavalagrantharAjake darzanoMkA saphala Ayojana zrI di. jena bAla mandirameM tA021 ravivArake dina zrImatI lacamImatI rANIke surata saMkalpAnusAra uThAyA hai jIrNoddhArako prApta hue zrI dhavala granthake darzanoMkA vIra mevA- jisake liye ve dhanyavAdake pAtra haiN| mandirakI porase prAyojana kiyA gayA thaa| grantharAjako rAtriko 8 baje vIra sevAmandirakI porase bAla mandira lAlamandirake vizAla hAlameM zokezake andara cAMdIkI joke vizAla hAlameM eka sabhAkA prAyojana kiyA gayA, jo caukiyoM para virAjamAna kiyA gayA thaa| aura pranthakA kacha lA0 jugalakizArajI kAgajI pharma lAmImala dharmadAsa bhAga cAMdIkI sundara vedAmeM khacita kamala para rakkhe hae cAvar3I bAjAra dillIkI adhyakSatAmeM sAnaMda sampanna huzrA / prathama rajatamaya siMhAsana para virAjamAna kiyA thaa| isa grantharAjake hI vayovRddha sAhitya tapasvI paM0 jugalakizorajIne SaTkhaNDAdarzanoM ke lie janatA umar3a paDI,-prAtaHkAlase lekara gamakI utpatti aura dhavalATIkAke nirmANakA itivRtta rAtriko 8 baje taka janatAne baDI bhakti aura zraddhAke sAtha batalAte huye grantharAjakI mahattA para prakAza DAlA aura dUsare darzana kiye aura samArohake sAtha pUjA bhI kii| mahAsandhAdi siddhAnta granthoMke samuddhArakI bhAvanA vyakta kii| dhavala grantharAjakI yaha prAcIna tADapatrIya prani nulu yA pazcAta paM. ajitakumArajI zAstrIne bhI ukta siddhAnta taulaba dezameM sthita mUDabidrI nagarake guru gala siddhAnta- granthako mahattAkA ullekha karate hue unake samudAra kAryako vasti nAmaka jina mandirameM hajAra varSaka, karIba samaya- zrAvazyaka aura prazaMsanIya btlaayaa| anaMtara vayovRddha se surakSita rahI hai| isake sAtha hI ukta vastimeM kapAya paM0 makkhanalAla jI pracArakane bhI pranyoMke jIrNoddhAke jarUrI prAbhRtako TokA 'jayadhavalA' aura mahAbandha bhI satkarma prakaTa karate hue dhavalagranthake jIrNoddhAra kAryako prazaMsA kii| paMjikAke sAtha surakSita rahe haiN| ina grantharAjoMkI ye baha pazcAt paM0 darabArIlAla jo koThiyA nyAyAcAryane batalAyA mUlya pratiyA~ atyanta jIrNa-zIrNa ho gaI thIM, aneka patra ki jinavANI aura jinadevoM koI antara nahIM hai ataeva truTita ho gaye the aura mahAbandhaka to kitaneka patra bhI amta- jinadevake samAna hI hameM usakI pUjA upAsanAke sAtha vyasta hokara aprApta ho gae haiN| aisI sthitimeM ina granthoMke unakI surakSAkA samucita prayatna karanA caahiye| isa taraha jIrNodvAra honekI bar3I jarUrata thii| unameM dhavalake sivAya sabahI bhASaNa mahatvapUrNa hue| bhASaNoMke anantara nimna tIna zeSa granthoMkA jIrNodvAra honA abhI bAkI haiM jo jaldI hI ___ prastAva sarvasammatise pAsa hue, usake bAda paM0 paramAnanda sampanna hogaa| ataH kalakattA niyAmA bA. choTelAlajI zAstrIne vIra-sevA-mandirakI porase eka abhinandana patra adhyakSa vIrasaMvA mandirako pramugvatAmeM eka ziSTamaNDala ina par3hakara sunAyA aura use zrI dharmasAmrAjyajIko sAdara grantharAjA phogekAryake liye mUDabidrI gayA thA aura unakI kAyAlaya mUDAbadrago gayA thA aura unakI samarpita kiyaa| anantara paM. makkhanalAla jI pracArakane preraNAke phala-rU vahAMka pacoM aura bhaTTAraka jIkI svIkRti apanI yaha bhAvanA vyakta kI, ki dillIko vArSika rathayAtrA se phoTokA kAya yAnanda sampanna huA thaa| usI samaya ina popa vadi doyaja tA. 15 disambarako hone vAlI hai merI grantharAjoMke jIrNodvAra karAneke liye bhI preraNA kI gaI thI icchA hai ki yadi isa grantharAjako rathameM virAjamAna kiyA pariNAma svarUpa vahA~ke TrasTogaNa aura bhadhAraka jIke zrAdezA- jAya taba taka zrI dharmasAmrAjyajI yahA~ hI ThahareM, paMDita jIkI numAra dhavalagranthakI ukra prAcIna prati dillI lAI gaI aura isa bhAvanAkA samarthana lA. premacandra jI jainAvAca kampanIne bhArata sarakAra ke National Archives of India, kiyaa| uttarameM zrI dharmasAmrAjyajIne kahA ki mujhe gharase mantharakSAgAra nAmaka vibhAgake DAyarekTara janarala DA. bhAskarA cale hue karIba 15 dinakA samaya ho gayA hai aba aura nanda sAletUra pI0eca0DI0 kI surakSAmeM usakA jIrNoddhArakA adhika ThaharanA yahA~ sambhava nahI hai| hA~ usa samaya taka maiM kArya bahuta hI sundara tarIke para sampanna huA hai| 'jayadhayala' yahAM lAnekA prayatna kruuNgaa| usa samaya dillI ____ isa grantharAjake jIrNoddhAkA kula kharca mUDabiDIke ukra samAjakI aorase usakA jIrNoddhAra karAnekI ghoSaNA kI gurugala siddhAntavastike TrasTI aura bAbU choTelAla jIke gii| arthAt usake jIrNoddhArakA kula kharca dillI samAjakI ananya mitra zrI dharmasAmrAjyajIne apanI svargIyA dharmapatnI orase kiyA jAyagA / isake bAda adhyakSa zrI jugalakizora
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ - anekAnta [varSa 13 jIkA prAdhyArispArmika bhASaNa huaa| aura bhagavAna jainiyoMko yaha sabhA zrI dharmasAmrAjyajI aura unakI dharmamahAvIra aura jinavANIkI jayadhvani pUrvaka sabhA samApta pasnIke isa zubha saMkalpake liye unheM hArdika dhanyavAda bheMTa -paramAnanda jaina karatI hai aura zrIdharmasAmrAjyajone vRddhAvasthA meM dobAra ukta tInoM prastAva nimna prakAra hai itanI lambI yAtrA karake jo kaSTa uThAyA hai tathA vIrasevAprastAva naM.1 mandirako isa graMtharAjako Negative and Positive dehalI jaina samAjako yaha sabhA mUDabidrIke paMcoM aura donoM philma pradAna kI hai usake liye unake sevAmaya satlAzrI bhaTTAraka cArukIrtijIko hArdika dhanyavAda detI hai, isakI prazaMsA karatI huI unheM vizeSa dhanyavAda arpaNa karatI jinaka samayAnukUla udAra vicArake phalasvarUpa zrI dhavala vAlI hai aura sAtha hI AzA karatI hai ki ve bhaviSyameM dUsare grantharAjajI dehalI pA sake, unakA jIrNoddhAra ho skaa| jayadhavalAdi siddhAnta graMthoMko bhI zIghra dehalI bhijavAkara aura dehalI vAsiyoMko unake pAvana darzanoMkI prApti ho unake jIrNoddhAra jaise puNyakAryameM vIrasevAmandira evaM dillI skii| sAtha hI, yaha nivedana bhI karatI hai ki ve dUsare jaina samAjako hAtha baTAnekA avasara pradAna kreNge| prAcIna jayadhavalAdi siddhAMta graMthoMkI jIrNa-zIrNa pratiyoMko prastAvaka-jugalakizora mukhtAra bhI zIghra dillI bhijavAkara unakA jIrNoddhA karAnekI kRpA samarthaka-lA. mahAvIraprasAda vaidya kreN| zrIdhavalakI jIrNoddhArita pratiko dekha kara bar3A harSa anumodaka-zrI vanavArIlAla hotA hai ki isa jIrNoddhAra kAryase grantharAjakI Ayu baDha prastAva naM. 3 gaI hai aura ve aba saikar3oM varSa naka hameM apane darzanoMse zrImAn DAkTara bhAskara Ananda sAletUra DAyarekTara anuprANita karate rheNge| Natial Archives of India dehalIne bhI zrIdhavala prastAvaka-lA. premacandra jI aMdharAjakI isa ati prAcIna bahumUlya pratikA jIrNoddhAra samarthaka-lA0 jugalakizorakAgajI adhyakSa bahuta hI sAvadhAnIse nijI tattvAvadhAnameM sampanna karAyA hai| anumodaka-paM. ajitakumAra, paM0 makkhanalAlajI pracAraka ataH dahalIka jainiyoMkI yaha sabhA DA. sAhabako isa pavitra prastAva naM. 2 sevA kAryake liye hArdika dhanyavAda detI hai aura unase nivedana ___dillI jaina samAjake aneka mahAnubhAvoM kI yaha icchA karatI hai ki ve siddhAMta granthoMkI anya prAcIna pratiyoMkA bhI thI ki zrI dhavalagraMtharAjake jIrNoddhArameM jo barca hA hai jIrNoddhAra isI uttamatAke sAtha sampasa kraayeN| sAtha hI, usako ve svayaM utthaa| parantu mUDabidrI gurugalavastika TrasTI bhArata sarakArakA bhI aise upayogI vibhAgake liye dhanyavAda zrIdharmasAmrAjyajIkA yaha dRr3ha saMkalpa mAlUma karake ki karatI hai| isa khacako ve apanI svargIyA dharmapatnI zrI lakSmImatI prastAvaka-lA0 raghuvIrasiha jainA vAca ka. gaTTe mArakI prabala icchAke anusAra svayaM uThA rahe haiM, unheM samarthaka-paM0 darabArIlAla koThiyA apanI icchAnoMkA saMvaraNa karanA par3A / ata: dillIke anumodaka-paM0 mannUlAla, paM0 sumeracaMda, paM0makkhanalAla jenagrantha prazastisaMgraha __ yaha grantha 171 aprakAzita granthoMkI prazastiyoMko lie huye hai| ye prazastiyA~ hastalikhita granthoM para noTa kara saMzodhanake sAtha prakAzita kI gaI hai| paM0 paramAnandajI zAstrIkI 113 pRSThakI khojapUrNa mahattvakI prastAvanAse alaMkRta hai, jisameM 1.4 vidvAnoM, prAcAryoM aura bhaTTArakoM tathA unakI prakAzita racanAoM kA paricaya diyA gayA hai jo risarcaskAlaroM aura itisaMzodhakoMke liye bahuta upayogI hai| mUnya 5) rupayA hai| mainejara vIrasevA-mandira, di. jaina lAlamandira, cA~danI cauka, dillI /
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIhIrAcandajI boharAkA namra nivedana aura kucha zaMkAe~ na hai" ina zabdoM-hArAnI ekatva pratipAdana merane 'zrI paM0 munA (jugalakizora mukhtAra) 'samayasArakI 15 vI gAthA aura zrIkAnajI svAmI' zuddha AtmA vaha jinazAsana hai|' ina zabdoM-dvArA donoMkA nAmaka mere lekhake tRtIya bhAgako lekara bA0 hIrAcandajI ekatva pratipAdana kara rahe haiN| zuddhAtmA jinazAsanakA eka boharA bI. e. vizArada ajamerane 'zrI paM0 mukhtAra sA. viSaya prasiddha hai vaha svayaM jinazAsana athavA samapra jinase namra nivedana' nAmakA eka lekha anekAntameM prakAzanArtha zAsana nahIM hai| jinazAsanake aura bhI anekAneka viSaya haiN| bhejA hai, jo unako icchAnusAra 'avikala rUpase isI azuddhAsmA bhI umakA viSaya hai, pudgala dharma adharma prAkAza kiraNameM anyatra prakAzita kiyA jA rahA hai| lekhaparase aura kAla nAmake zepa pA~ca dravya bhI usake antargata hai| aisA mAlUma hotA hai ki boharAjIne mera pichale do lekhoM- vaha saptatatvoM, navapadArthoM, caudaha guNasthAnoM caturdazAdi lekhake pUrvavartI do bhAgoM ko nahIM dekhA yA pUrA nahIM jIvamamAmoM. SaTparyAptiyoM, dasa prANoM, cAra saMjJAoM caudaha dekhA, dekhA hotA to ve mere mamUce lekhakI dRSTiko anubhava mArgaNAoM, vividha caturvidhyAdi upayogoM aura nayoM tathA karate aura taba unheM isa lekhaka likhanekI z2arUrata hI paidA pramANoMkI bhAge carcAoM eva prarUpaNAoMko AtmasAt kiye na hotI / merA samagra lekha prAyaH jinazAsanake svarUpa-viSayaka athavA apane aMka (goda) meM lie hue sthita hai| sAtha hI vicArase sambandha rakhatA hai aura kAnajI svAmIke 'jina- mokSamAgakI dezanA karatA huA ratnatrayAdi dharmavidhAnoM, zAmana' zIrSaka pravacana-lekhako lekara liyA gayA hai, jo kumArgamathanoM aura karmaprakRtiyoMke kathanopakathanase bharapUra hai| 'zAtmadharma ke atirikra anekAnta' ke gata varSakI kiraNa saMkSepameM jinazAsana jinavANIkA rUpa hai, jisake dvAdaza aMga 6 meM bhI prakAzita huA hai| jinazAsana' ko jinavANIkI aura caudaha pUrva apAra vistArako lie hue prasiddha hai|" taraha jinapravacana, jinAgama-zAstra, jinamata, jinadarzana, isa kathanakI puSTimeM mamayasArakI jo gAthAe~ uddhata ko jinatIrtha, jinadharma aura jinopadeza bhI kahA jAtA hai- jA cukI haiM unake nambara haiM-46, 48, 16, 16, 10, jainazA-nana, jainadarzana aura jainadharma bhI usIke nAmAntara haiM. 67 70, 107, 141, 161 162, 163, 161, jinakA prayoga svAmIjIne apane pravacana-lekhameM jinazAsanAM 118, 251. 262, 273. 353, 414 / ina gAthAzroMko sthAna para umpI taraha kiyA hai jisa taraha ki 'jinavANI' uddhRta karaneke bAda prathama lekhameM likhA thAaura 'bhagavAnakI bAgI' jaise zabdoMkA kiyA hai| isase jina "ina paba uddharaNoMse tathA zrIkundakundAcAryane apanepravabhagavAnane apanI divya vANI meM jo kucha kahA hai aura jo canamAgmeM jinazAmanake sArarUpameM jina jina bAtoMkA ullekha tadanukUla bane hue sUtroM-zAstroMmeM nibaddha hai vaha saba jina athavA saMsUcana kiyA hai una sabako dekhanese yaha bAta zAsanakA- aMga hai, ise khUba dhyAnameM rakhanA caahiye|" aisI bilkula spaSTa ho jAtI hai ki "ekamAtra zuddhAmA jinazAsana spaSTa sUcanA bhI merI progse prathama lekhameM kI jA cukI hai, nahIM hai| jinazAsana nizcaya aura vyavahAra donoM nayoM tathA jo anekAnta ke gata varSako usI chaTI kiraNameM prakAzita huzrA upanayoMke kathanako sAtha-sAtha lie hue jJAna, jJeya aura hai| aura isa sUcanAke anantara zrI kundakundAcArya-praNIta cAritrarUpa sAre arthamamUhako usakI saba avasthAoM sahita samayasArake zabdoM meM yaha bhI batalAyA jA cukA hai ki 'ekamAtra apanA viSaya kiye hue hai|" zavAtmA jinazAsana nahIM hai, jaisA ki kAnajI svAmI "jo mAtha hI yaha bhI batalAyA thA ki "yadi zuddha AtmAko avikala rUpase prakAzita karanemeM boharAjIke lekhameM kitanI hI jinazAsana kahA jAya to zuddhAtmAke jo pAMca vizeSaNa hI galata ullevAdike rUpameM aisI moTI bhUleM sthAna pA gaI prabaddhaspRSTa, amanya, niyata, avizeSa kaura asaMyukta kahe jAte haiM jinheM anyathA (sampAdita hokara prakAzanakI dazAmeM) haiM ve jinazAsanako bhI prApta hoMge, aura phira yaha spaSTa sthAna na milatA; jaise 'kyA zubha bhAva jainadharma nahIM kiyA gayA thA ki jinazAsana ukra vizeSayoMke rUpameM pariisake sthAna para 'kyA zubhabhAva dharma nahIM? ise mere lekhakA lakSita nahIM hotA ve usake sAtha ghaTita nahIM hote athavA zIrSaka btlaanaa| saMgata nahIM baiThate aura isalie donoMkI ekatA bana nahIM
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 anekAnta [ varSa 13 sktii| isa spapTIkaraNameM svAmI samantabhadra, siddhasena aura vyaktibake prati merA bahumAna hai-Adara hai aura maiM Apake akalaMkadeva jaise mahAn prAcAryoMke kucha vAkyoMko bhI uddhata salmaMgako acchA mamajhatA hUM, parantu phira bhI satyake anurodha kiyA gayA thA, jinase jinazAsanakA bahuta kucha mUla svarUpa se mujhe yaha mAnane tathA kahane ke liye bAdhya honA par3atA hai sAmane prAjAtA hai, aura phira phalitArtharUpameM vijJapAThakoMse ki Apake pravacana bahudhA ekAntakI ora Dhale hote haiM--unameM yaha nivedana kiyA gayA thA ki jAne-anajAne vacanAnayakA doSa banA rahatA hai| jo bacana"svAmI samantabhadra, siddhasena aura akalaMkadeva jaise vyavahAra samIcInanaya-vivakSAko sAthameM lekara nahIM hotA mahAn jainAcAryoMke upayukta vAkyoMsa jinazAsanakI vizeSa- athavA nirapekSanaya yA nayoMkA avalamvana lekara pravRtta kiyA tAoM yA usake savizeSarUpakA hI patA nahIM calatA balki jAtA hai vaha vacanAnayake doSame dRkSita kahalAtA hai|" usa zAsanakA bahuta kucha mUla svarUpa mUrtimAna hokara sAmane sAtha hI yaha bhI prakaTa kiyA thA ki-"zrI kAnajIpAjAtA hai| parantu isa svarUpa-kathanameM kahIM bhI zuddhAmAko svAmI apane vacanoM para yadi kahA aMkuza rakkheM, unheM nirajinazAsana nahIM batalAyA gayA, yaha dekhakara yadi koI peca nizcaya nayake ekAntakI ora Dhalane na deM, unameM nizcayasajjana ukta mahAn prAcAryoko, jo ki jinazAmanake stambha- vyavahAra donoM nayoMkA samanvaya karate hae unake vaktavyoMkA svarUpa mAne jAte haiM, 'laukijana' yA 'anyamatI' kahane lage sAmaMjasya sthApita kareM, eka dUsareke vakravyako paraspara upakArI aura yaha bhI kahane lage ki unhoMne jinazAsanako jAnA mitroM ke vaktavyako taraha citrita kareM-na ki sva-parapraNAzIyA samamA taka nahIM to vijJa pAThaka use kyA kaheMge, kina zatruoMke vakravyakI taraha-aura sAtha hI kundakundAcArya ke zabdoMse pukAreMge aura usake jJAnakI kitanI sarAhanA 'vavahAradesidA puNa je du aparameohadA bhAve' isa vAkya kareMge (ityAdi)" ko khAsa taurase dhyAnameM rakhate hue una logoMko jo ki apakanajI svAmIkA ukta pravacana-lekha jAne-anajAne se ramabhAvameM sthita haiM-vItarAga cAritrakI sImAtaka na pahu~ca mahAn prAcAryoMke prati baise zabdoMka saMkatako lie hue hai, jo kara sAdhaka-avasthAmeM sthita hue munidharma yA zrAvakadharmakA mujhe bahuta hI asahya jAna par3e aura isalie apane pAma pAlana kara rahe haiM-vyavahAranayaka dvArA usa vyavahAradharmakA samaya na hote hue bhI mujhe ukta lekha likhaneke lie vivaza upadeza diyA kareM jisa taraNoMpAyake rUpameM 'tIrtha' kahA honA par3A, jisakI sUcanA bhI prathama lekha meM nimna zabdo jAtA hai, to unake dvArA jinazAsanakI acchI saMvA ho dvArA kI jAcukI hai makanI hai aura jinadharmakA pracAra bhI kAphI ho sakatA hai| " jinazAsanake rUpaviSayamaM jo kucha kahA gayA hai anyathA, ekAntakI ora DhalajAnese to jinazAsanakA virodha vaha bahuta hI vicitra tathA avicAritaramya jAna par3atA aura tIrthakA lopa ho ghaTita hogaa|" hai| sArA pravacana AdhyAtmika ekAntakI aura DhalA isake sivA samayasArakI do gAthAoM naM0 201, 202 huA hai, prAyaH ekAntamithyAtvako puSTa karatA hai aura jina- ko lekara jaba yaha samasyA khar3I huI thI ki ina gAthAoMke zAsanake svarUpa-viSayameM logoMko gumarAha karanevAlA hai| anusAra jisake paramANumAtra bhI rAgAdika vidyamAna haiM vaha isake sivA jinazAsanake kucha mahAn stambhoMko bhI isameM prAtmA anAtmA (jIva-jIva) ko nahIM jAnatA aura jo "laukikajana" tathA "anyamatI" jaise zabdoM se yAda kiyA pAlmA anAtmAko nahIM jAnatA vaha samyagdRSTi nahIM ho hai aura prakArAntarase yahAM taka kaha DAlA hai ki unhoMne sakatA / kAnajI svAmI cUki rAga-rahita vItarAga nahIM aura jinazAsanako ThIka samajhA nahIM, yaha saba asahya jAna par3atA unake upadezAdi kArya bhI rAgasahita pAye jAte haiM, taba kyA hai| aisI sthitimeM samayAbhAvake hote hue bhI mere liye yaha rAgAdikake sadbhAvake kAraNa yaha kahanA hogA ki ve prAtmA Avazyaka ho gayA hai ki meM isa pravacanalekha para apane anAtmAko nahIM jAnate aura isa lie samyagdRSTi nahIM haiM vicAra vyakta karUM (ityAdi)" isa samasyAko hala karate hue maiMne likhA thA ki 'nahIM kAnajI svAmIke vyakrisvake prati merA koI virodha nahIM kahanA cAhie' aura phira svAmI samantabhadrake eka bAkyakI hai, maiM unheM AdarakI ipTise dekhatA hUM: cunAMce apane lekhake sahAyatAse una rAgAdikako spaSTa karake batalAyA thA jo kundavasare bhAgameM maiMne yaha vyakta bhI kiyA thA ki-"Apake kundAcAryako ukta gAthAoM meM vivakSita haiM-arthAt yaha prakara
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 5 ] kiyA thA ki midhyAdRSTizIyoMke midhyAtyake udayameM jo kaI kAra-mamakArake pariNAma hote haiM una pariNAmoMse utpanna rAgAdika yahA~ vivadhita hai-- jo ki midhyApake kAraNa 'ajJAnamaya' hote evaM samatAmeM bAdhaka paDate haiN| ve rAgAdika yahAM vivacita nahIM haiM joki ekAntadharmAbhinivezarUpa mithyAdarzanake abhAva meM cAritramohake udaya-vaza hote haiM aura jo jJAnamaya tathA svAbhAvika hone se na to jIvAdikake parijJAnamaiM bAdhaka hai aura na samatA - jItarAgavAkI sAdhanA hI bAdhaka hote haiN| aura isa taraha kAnajI svAmIpara ghaTita honevAle AropakA parimArjana kiyA thaa| zrIhIrAcanda boharAkA namra nivedana A ina saba bAtoM tathA isa bAta se bhI ki kAnajIsvAmIke citroMko anekAnta gaurava ke sAtha prakAzita kiyA gayA hai yaha bilkula spaSTa hai ki kAnajI svAmIke vyaktitvaka prati apanI koI burI bhAvanA nahIM, unakI vAkpariNati evaM vacanandati sadoSa jAna par3atI hai, umIko sudhArane tathA g2alataphahamI ko na phailane dene liye hI sadbhAvanApUrvaka uka lekha likhanekA prayatna kiyA gayA thA / usI sadbhAvanAko lekara lekhake pichale tRtIya bhAga) meM isa bAtako spaSTa karake batalAte hue ki zrI kundakunda dhIra svAmI mamantabhadra jaise mahAna AcAryAne pUjA-DAna pranAdirUpamAcAra (samyakcAritra) padviSayaka zubhabhAyoko dharma batalAyA haijainadharma athavA jinazAsanake aMgarUpameM pratipAdana kiyA hai| ataH unakA virodha ( unheM nizAna bAhyakI vastu evaM jinazAsaname adharma pratipAdana karanA) jinazAsanakA virodha hai, una mahAna AcAryakA bhI virodha hai aura sAtha hI apanI una dharmapravRtiyoM bhI vaha viruddha par3atA hai, jinameM zubhabhAvoMkA prAcurya pAyA jAtA hai, kAnajI svAmI sAmane eka samasyA hala karaneke liye rassI thI aura usake zIghra hala hone kI jarUrata vyakta kI gaI thI, jisase unakI kathanI aura karaNI meM jo spaSTa antara pAyA jAtA hai usakA sAmaMjasya kisI taraha biThalAyA jA ske| sAtha hI, una para yaha prakaTa kiyA thA ki unhoMne jo ye zabda kahe haiM ki "jo jIva pUjAdikaM zubharAgako dharma mAnate haiM unheM 'laukika' aura 'anyamatI' kahA hai" unakI lapeTa meM jAne-anajAne zrI kundakuda, mamantabhadra, umAsvAti, siddhasena pUjyapAda akalaMka aura vidyAnandAdi sabhI mahAn AcArya kA jAte hai| kyoMki unameM se kisI bhI zubhabhAvoMkA jainadharma (jina (136 zAsana) meM niSedha nahIM kiyA hai, pratyuta isake aneka prakArase unakA vidhAna kiyA hai aura isase unapara (kAnajI svAmIpara) yaha zrAropa AtA hai ki unhoMne aise coTIke mahAn jainAcAryoMko 'lokikajana' tathA 'anyamatI' kaha kara aparAdha kiyA hai, jisakA unheM svayaM prAyazcitta karanA cAhiye / isake sivA, unapara yaha bhI prakaTa kiyA gayA thA "ki aneka vidvAnoMkA Apake viSaya meM aba yaha mata ho calA hai ki Apa vAstavameM kundakundAcAryako nahIM mAnate aura na zamI samantabhadrajaise dUsare mahAn jaina AcAryoko hI vastutaH mAnya karate haiM-yoM hI unake nAmakA upayoga apanI kisI kAryasiddhike lie usI prakAra kara rahe haiM jisa prakAra ki sarakAra aksara gAMdhIjIke nAmakA karatI hai aura unake siddhAntoM ko mAnakara nahIM detI; aura isa taraha dUsare bar3e Aropa kI sUcanA kI gaI thii| sAtha hI apane paricayameM Apa kucha logoMkI usa zrAzaMkAko bhI vyakta kiyA gayA thA kAnajI svAmI aura unake anuyAiyoMkI pravRttiyoM ko dekhakara hameM uThane lagI haiM aura unake mukhase aise zabda nikalane lage haiM ki 'kahIM jaina samAjameM yaha cauthA sampradAyanI kAyama hone nahIM jA rahA hai, jo digambara zvetAsvara aura sthAnaka vAmI sampradAyoM kI kucha-kucha UparI bAtoM ko lekara tInoMka mUlameM hI kuThArAghAta karegA' ( ityAdi) / aura usake bAda yaha nivedana kiyA gayA thA : "yadi yaha AzakA ThIka huI to nisandeha bhArI cintAkA viSaya hai aura isa lie kAnajI svAmIko apanI pojIzana aura bhI spaSTa kara denekI z2arUrata hai| jahAM taka meM samajhatA hUM kAnajI mahArAjakA aisA koI AmAzaya nahIM hogA jo ukta cauthA jaina sAmpradAyake janmakA kAraNa ho| parantu unako prapacana-zailIkA jo ruta calarahA hai aura unake anuyAyiyoM kI jo mizanarI pravRttiyAM prArambha ho gaI haiM unase baisI AzaMkAkA honA svAbhAvika nahIM hai aura na bhaviSya meM jaise samadAyako sRSTiko hI asvAbhAvika kahA jA sakatA hai / zrataH kAnajI mahArAjakI icchA yadi sacamuca cauthe sampradAyako janma dene kI nahIM hai, to unheM apane pravacanoM ke viSayameM bahuta hI satarka evaM sAvadhAna hone kI jarUrata haiunheM kevala vacanoM dvArA hI apanI pojIzanako spaSTa karanekI jarUrata nahIM hai, balki vyavahArAdika dvArA bhI aisA sukha prayatna karane kI jarUrata hai jisase unake nimittakA pAkara besA caturtha sampradAya bhaviSya meM na hone pAye, sAtha hI boka khar3A
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 13 dayameM jo AzaMkA utpannaIhai vaha dUra ho jAya aura jina aura dUsarI bhI kucha kalpanAyoMko avasara milatA hai| vidvAnoMkA vicAra unake viSameM kucha dUsarA ho calA hai vaha astu unakA isa viSayameM yaha mauna kucha acchA bhI badalA jAya / AzA hai apane ekapravacanake kucha aMzoM para mAlUma nahIM detA-umase bhaviSyameM hAni honekI bhArI sadbhAvanAko lekara bikhe gaye isa AlocanAtmaka lekhapara saMbhAvanA hai| bhaviSyameM yadi vaisA koI cauthA sampradAya kAnajI mahArAja savizeSa rUpase dhyAna denekI kRpA kareMge aura sthApita hone ko ho to svAmIjIke ziSya-praziSya kaha usakA satphala unake spaSTIkaraNAtmaka vakravya evaM pravacana- sakate haiM ki yadi svAmIjI ko yaha sampradAya iSTa na hotA zailI kI samucita tabdIjoke rUpameM zIghra hI dRSTigocara to ve pahale hI isakA virodha karate jaba unheM isakI kucha hogaa|" sUcanA milI thii| parantu ve usa samaya mauna rahe haiM ataH mere isa nivedana ko pA~ca mahInekA samaya bIta gayA; 'monaM sammati-lakSaNaM' kI nItike anusAra ve isa cauthe parantu kheda hai ki abhItaka kAnajIstAmIkI aorama unakA sampradAyakI sthApanAse sahamata the, aisA samajhanA caahie| koI vakravya mujhe dekhaneko nahIM milA, jisase anya bAtoMko sAtha hI kisI viSayameM paraspara mata-bheda hone para unheM yaha chor3akara kamase kama itanA to mAlUma par3atA ki unhoMne apanI bhI kahane kA avasara mila sakegA ki svAmIjI kundakundApojIzana kA kyA kucha spaSTIkaraNa kiyA hai, usa mamasyAkA diprAcAryokA guNagAna karate hue bhI unheM vastuta: jainadharmI kyA hala nikAlA hai jo unake sAsane rakhI gaI hai, una prAro- nahIM mAnate the-'laukika jana' nathA, 'anyamatI' samajhate poMkA kisarUpameM parimArjana kiyA hai jo una para lagAye gaye haiM, the, isIsa jaba unapara una mahAn prAcAryoM ko vaisA kahanekA aura lokahRdayameM uThI evaM muha para pAI huI AzaMkA ko aAropa lagAyA gayA thA to ve mAna ho rahe the-unhoMne nimala karaneke lie kyA kucha prayatna kiyA hai| maiM unakA koI virodha nahIM kiyA thaa| barAbara zrIkAnajI mahArAjake uttara tathA vakravyakI pratIkSA aisI vartamAna aura sambhAvya vastu-sthiti meM mere samUce karatA rahA hU~ aura eka do vAra zrI hIrAcanda jI boharAko lekhakI dRSTiko dhyAnameM rakhate hue yadyapi zrIboharAjIka liye bhI likhA cukA hUM ki ve unheM preraNA karake unakA bakavAdi prastuta lekha likhane athavA usako chApane kA Agraha karaneke zIghra bhijavAeM, jisase lage hAthoM usapara bhI vicAra kiyA lie koI mAkala vajaha nahIM thI phira bhI unnana usako jAya aura apanese yadi koI galatI huI ho to use sudhAra likhakara jaldI AnakAnta chApalekA so gAgrA kiyA hai yaha diyA jAyaH parantu antameM boharAjIka eka patrako paDhakara eka prakArane 'muddaI susta aura gavAha custa' kI nItiko mujhe nirAza ho jAnA pdd'aa| jAna par3atA hai kAnajIsvAmI __ caritArtha karatA hai| saba kucha pI gaye hai-itane gurutara dhArApoM kI bhI sa kaLa zaMkAnokA uThAkara mujhase unakA avAMchanIya upekSA kara gaye haiM - aura koI pratyuttara, samAdhAna cAhA gayA hai aura phira sabUtaka rUpameM katipaya spaSTIkaraNa yA vakravya denA nahIM cAhataM / ve jisa pramANoMko-aSTapADake TIkAkAra paM0 jayacandajI aura padameM sthita hai usakI dRSTise unakI yaha nIti bar3I hI mokSamArgaka racayitA paM. ToDaramalajIka vAkyoMko sAtha hI ghAtaka jAna par3atI hai| jaba ve upadeza dete haiM aura usameM kucha kAnajI svAmIka vAkyoMko bhI upasthita kiyA gayA hai, dUsaroMkA khaNDana-maNDana bhI karate haiM taba mere ukta lekhake jisase maiM zaMkAoMkA samAdhAna karate hue kahIM kucha vicalita viSayameM kucha kahane athavA apanA spaSTIkaraNa prastuta karane na ho jAU~ isa kRpAka lie meM zrI boharA jI kA ke liye unheM kauna roka sakatA thA ? vaktavya to galatiyoM- prAbhArI haiN| unakI zaMkAoMkA samAdhAna dhAge cala kara galataphahamiyoMko dUra karane ke liye athavA dUsaroMke samAdhAna kiyA jAyagA, yahA~ pahale unake pramANoM para eka dRSTi DAla kI dRSTise bar3abar3e mantriyoM, senAnAyakoM, rAjemahArAjoM, rASTra- lenA aura yaha mAlUma karanA ucita jAna par3atA hai ki ve patiyoM aura dharma-dhvajiyoM taka ko dene par3hate haiM taba eka kahAM taka unake abhimata viSayakaM samarthaka hokara pramANa brahmacArI zrAvakake padameM sthita kAnajI svAmIke liye aisI koTimeM grahaNa kiye jAsakate haiN| kauna bAta usameM bAdhaka hai yaha kucha samajhameM nahIM AtA ! zrIkundakundake bhAvapAhuDakI 83vIM gAthAke 50 jayabAmba na denese ulTA unake sahaMkArakA dyotana hotA hai candajIkRta 'bhAvArtha ko Dabala icarTeDakAmAz2a " -"
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 5] zrIhIrAcanda boharAkA namra nivedana [141 ke bhItara isa DhaMgasa uddhata kiyA gayA hai jisase yaha hai ki zubhabhAra jainadharma yA jinazAsanakA koI aMga nahIM, mAlUma hotA hai ki vaha una gAthAkA pUrA bhAvArtha hai - usameM isa mAdhAraNa pAThaka bhI sahaja hI samajha sakate haiN| kucha ghaTA-bar3I nahIM huI athavA nahIM kI gaI hai| parantu isake mivA paM0 jayacandajI ne ukta bhAvArthameM yaha kahIM jA~case vastu-sthiti kucha dUsarI hI jAna pdd'ii| udRta bhI nahIM limbA aura na unake kisI vAkyase yaha phalita bhAvArthakA prArambha nimna zabdoMmeM hotA hai hotA hai ki "jo jIva pU gadike zubharAgako dharma mAnate haiM "laukikajana tathA anyamatI kaI kaheM hai jo pUjA Adika unheM "laukikajana" aura "anyamatI" kahA hai|" laukikazubha kriyA tinivirSa ara vratakriyAsahita hai so jinadharma hai jana Ara anyamatAka isa lakSaNakA yAda kAi bhAvAthaka so aisA nAhI hai / jinamatameM jinabhagavAna aisA kahA hai jo ukra prArambhika zabdAM parase phalita karane lage to vaha usakI pUjAdika vi aravrata sahita hoya so to puNya hai|" kArI nAsamajhIkA hI dyotaka hogA kyoMki yahA~ 'laukika jana' tathA "anyamatI" ye donoM pada prathama to lacyarUpameM __isa aMza para dRSTi DAlate hI mujhe yahA~ dharmakA 'jina' prayukra nahIM hue haiM dUsare inake sAtha 'keI' vizeSaNa lagA vizeSaNa anyamatIkA kathana honase kucha khaTakA tathA asaMgata hA hai jisake sthAna para kAnajI svAmIke vAkyameM 'koI koI' jAna par3A, aura isaliye maiMne isa TIkAgranthako prAcIna prati vizeSaNakA prayoga pAyA jAtA hai, jisakA artha hai ki kucha ko dekhanA cAhA / khoja karate samaya daivayogase dahalIke naye mandirameM eka ati sundara prAcIna prati mila gaI jA thor3e lokikajana tathA anyamatI aisA kahate haiM-saba nahIM TIkA nirmANase savA do varSavAda (saM0 1966 pauSa vadI kahanA taba jo nahIM kahane unapara vaha lakSaNa unake laukika 2 ko) likhakara samApta huI hai| isa TIkA-pratise baharA jana tathA anyamatI hote hue bhI kaime ghaTita ho sakatA hai ? jIka uddharaNakA milAna karate samaya spapTa mAlUma ho gayA ki nahIM ho sakanA, aura isa lie kAnajIsvAmIkA uka vahAM dharmake sAtha 'jina' yA koI dUsarA vizeSaNa lagA huA lakSaNa avyApti doSa dUSita ThaharatA hai aura cUMki usako nahIM hai| sAtha hI yaha bhI patA calA ki moha-kSobhase gati una mahAna puruSoM taka bhI pAI jAtI hai jinhoMne sarAgarahita AtmAke nija pariNAmako dharma batalAte hue bhAvArthakA cAritra tathA zubhabhAvoMko bhI jainadharma tathA jinazAsanakA jo antima bhAga "tathA ekadeza mohaka kSobhakI hAni hoya aMga batalAyA hai aura jo na to laukikajana hai aura na hai tAteM zubha pariNAmahU~ bhI upacArase dharma kahiye hai" isa anyamatI, isalie una lakSaNa prativyAptike kalaMkase bhI vAkyame prArambha honA hai usake pUrva meM nimna do vAkya chaTa gaye kalaMkita hai? mAtha hI usameM 'dharma sthAna para 'janadharma' kA galana prayoga kiyA gayA hai / ataH uka 'bhAvartha' meM 'laukiathavA choDa die gaye haiM jana' tathA anyamatI' zabdoMke prayogamAtrase yaha nahIM kahA ___"aise dharmakA svarUpa kA hai / ara zubha pariNAma hoya jA sakatA ki "jo vAkya zrIkAnajI svAmAne lakhe haiM ve taba yA dharmakI prAptikA bhI avasara hoya hai|" inake nahIM apitu zrI paM0 jayacaMdajIke haiN|" zrIvoharAjIne isa bhAvArthameM paM0 jayacandajIne do dRSTiyoMse dharmakI yaha anyathA vAkya vigvakara jo kAnajI svAmIkI vakAlata bAtako rakkhA hai-eka kucha lIkikajanoM tathA anyamatiyoM karanI cAhI hai aura unheM gurutara Aropase mukta karanekI ceSTA ke kathanako dRSTisa aura dUsarI jinamata (jainazAmana ) kI kA hai vaha vakAlata kI ati hai aura unase vicArakoMko anekaaNtdRssttise| anekAntadRSTise dharma nizcaya aura vyavahAra zonA nahIM detii| aisI sthitimeM uka vAkpake anantara mere donoM rUpameM sthita hai| vyavahArake binA nizcayadharma bana nahIM Upara jo nimna zabdoMkI kRpAvRSTi kI gaI hai unakA prAbhAra sakatA, isI bAtako paM0 jayacandajI ne "ara zubha pariNAma kina zabdoM meM vyakra karUM yaha mujhe kucha sUjha nahIM par3atA(bhAva) hoya to yA dharmakI prAptikA bhI avasara hoya hai" ina vijJa pAThaka tathA svayaM boharAjI isa viSaya meM merI asamarthatA zabdoMke dvArA vyakta kiyA hai| jaba zubha bhAvake binA zuddha- ko anubhavakara pakeMge, aimI zrAzA hai| ve zabda isa prakAra haiMbhAvarUpa nizcayadharmakI prAptikA avasara hI prApta nahIM ho . "to kyA mukhtAra sA. kI dRSTimeM zrI paM0 jayacandrajI sakatA taba dharmakI dezanAmeM zubhabhAvoMko jinazAsanase bhI unhIM vizeSaNoMke pAtra haiM jo paNDitajIne inhIM zabdoMke alaga kaise kiyA jA sakatA hai aura kaise yaha kahA jA sakatA kAraNa zrIkAnajI svAmIke liye khule divase prayoga kiye
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 542] anekAnta [varSa 13 haiN| yadi nahIM to aisI bhUlake lie kheda prakaTa zIghra kiyA mahAn prAcAryoko "laukikajana" aura "anyamatI" batalA jAnA caahie|" kara bhArI aparAdha kiyA hai, jisakA unheM svayaM prAyazcitta karanA cAhie, usakA zrIboharAjIke ukta pramANase koI "hA~ yahA~ para maiM itanA jarUra kahUMgA ki zrIkAnajI parimArjana nahIM hotA-vaha jyoMkA tyoM khar3A rahatA hai| aura svAmI para jo yaha Aropa lagAyA gayA thA ki unhoMne apane isalie unakA yaha pramANa koI pramANa nahIM, kintu pramANAuka vAkya-dvArA jAne-anajAne zrIkundakundAcArya, svAmI bhAsakI koTimeM sthita hai, jisase kucha bhole bhAI hI ugAye samantabhadra, siddhasena, akalaMkadeva aura vidyAnandAdi-jaise jA sakate haiN| (kramazaH) zrI paM0 mukhtAra sA0 se namra nivedana (zrI hIrAcanda boharA bI0 e0 vizArada ajamera) anekAnta varSa 13 kiraNa 1 (julAI 54) meM 'samaya- -jainadharma yA jinazAmanase zubhabhAvoMko alaga nahIM sAra kI 15vIM gAthA aura zrIkAnajI svAmI' zIrSaka lekha kiyA jA sakatA aura na muniyoM tathA zrAvakoMke sarAgacArijo samAjake prasiddha sAhitya saMvI evaM vayovRddha vidvAn zrI ko hI usase pRthaka kiyA jA sakatA hai| ye saba usake pa0 jugalakizora jI sA. mukhtAra dvArA likhA gayA hai, usake aMga haiM aMgoMse hIna aMgI adhUrA yA laMDurA kahalAtA hai|' sambandha meM maiM unakI sevAmeM unake namra vicArArtha apane "zubhameM aTakanese DaranekI bhI koI bAta nahIM hai| Adi dvArA hRdayodgAra upasthita karanekA sAhasa kara rahA huuN| isameM koI yaha siddha karanekA prayatna kiyA hai ki zubhabhAva jainadharma hai| sandeha nahIM ki zraddhaya zrI mukhtAra sA0 ne jaina sAhityakI uparoka lekha zrIkAnajI mvAmIke nimna zabdoMko lekara abhUtapUrva sevA kI hai aura isIliye unake prati mere hRdayameM likhA gayA hai-"koI koI laukika jana tathA anyamatI bhI pUrNa Adara bhAva hai, lekina prastuta lekhameM jisa tarkako kahate haiM ki pUjAdika tathA vana kriyA sahita ho vaha jainadharma lekara zrI kAnajI svAmIke sambandhameM jo kucha likhA gayA hai parantu aisA nahIM hai / dekho, jo jova pUjAdika zubharAgako hai vaha hRdayako khaTaka gayA hai| isIlie yahA~ maiM apane dharma mAnate haiM unheM 'laukika jana' tathA anyamatI' kahA hai|' alpa zAstrIya jJAnakA AdhAra banAte hue apanI bhAvanAoM- isI prakaraNako lekara zrIkAnajI svAmIke zabdoMko ko vyakta kara rahA huuN| zrAzA hai, vidvAn bandhu evaM pAThaka asaMgata vastu sthitika viruddha, avicArita, vetukI vacanAgaNa isa para gaMbhIratA pUrvaka vicAra karane ko kRpA kareMge aura valo batalAte hue unake kRtyako pRSTatApUrNa tathA dussAhasa yadi mere abhiprAyameM bhAgamaSTise virodha pAtA ho to mujhe parNa ThaharAyA gayA hai tathA unake dvArA digambara jainamandiroM samyak mArga pradarzita karanekI kRpA kreNge| tAki maiM bhI mUrtiyoM ke nirmANa, pUjA pratiSThAdi vidhAnoM meM yoga deneke apano mAnyatAkI bhUla (yadi vAstavameM bhUla ho to ) ThIka kRtya meM zrI mukhtAra sA.ko mata vizeSake pracArakI bhAvanA kara skuu| athavA tamAzA dikhalAneko bhAvanAkI gaMdha pAI hai, isIlie zrI mukhtAra sA0 ne 'kyA zubhabhAva dharma nahIM ?' zIrSaka "upasaMhAra aura cetAvanI" zIrSakameM apanI uparoka bhAvanAke aMtargata yaha likhA hai ki "dharma do prakArakA hotA hai, eka oMko aura bhI spaSTa kara DAlA hai| samAcArapatroMmeM isa vaha jo zubhabhAvoMke dvArA puNyakA prasAdhaka hai, aura dUsarA prakArakI AzaMkAoMke prakaTa kie jAnekA manovaijJAnika rUpase vaha jo zuddhabhAvoMke dvArA acche yA bure kisI bhI prakArake kitanA viparIta prabhAva par3a sakatA hai yadi hama para gaMbhIrakarmAsravakA kAraNa nahIM hotA / " Age yaha bhI likhA hai ki tApUrvaka thor3A bahuta bhI vicAra kiye jAnekA kaSTa kiyA "pUjA tathA dAnAdika dharmake aMga hai, ve mAtra abhyudaya athavA jAtA to sambhavataH mukhtAra sA. sahaza ucca koTike vidvAnpuNyaphalako phalanekI vajahase dharmakI koTise nahIM nikala ko apane patrameM aisI bAteM likhanekI AvazyakatA nahIM hotI, jaate| 'zubhabhAvoMkA jainadharmameM niSedha nahIM kiyA gayA hai| inakI parimArjita evaM anubhavazIla lekhanIse isa prakAra ke
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 5] zrI mukhtAra sA.se namra nivedana [ 143 - - . lekhako par3ha kara kamase kama mere hRdayako to kAphI coTa pahuMcI 6-yadi zubhameM aTake rahanemeM koI hAni nahIM hai to hai kyoMki ina bAtoMkA asara vyApaka evaM gambhIra ho sakatA phira zuddhatvake lie puruSArtha karanekI AvazyakatA hI hai| kAza niSpakSa, madhyastha, zAnta hRdayase tathA dUradarzitA- kyA raha jAtI hai ? kyoMki Apake lekhAnusAra aba kI dRSTise isa pahalU para vicAra karanekA prayatna kiyA jAtA inase hAni nahIM to jIva inheM chor3anekA udyama hI to kitanA sundara rahatA ! astu kyoM kare ? kyA Apake likhanekA yaha tAtparya nahIM huvA __uparoka lekhako par3hakara mere hRdayameM jo zaMkAe uTha khar3I ki isameM aTake rahanese kabhI na kabhI to saMsAra parihuI hai, jijJAsukI dRSTise unakA samAdhAna karanekA zrI. bhramaNa ruka jAvegA? zubha kriyA karate 2 muki mila mukhtAra sAhabase merA namra nivedana hai| AzA hai zrI mukhtAra jAyegI, aimA zrApakA abhiprAya ho to kRpayA zAstrIya sAhaba apane iso patrameM inakA uttara prakAzita karanekI kRpA pramANa dvArA ise aura spaSTa kara denekI kRpA kreN| kreNge| -yadi puNya aura dharma eka hI vastu haiM to zAstrakAroMne 1-dAna, pUjA, bhakri zIla, saMyama, mahAvrata, aNuvrata puNyako bhinna saMjJA kyoM dI? . Adike pariNAmoMse karmoMkA prAsrava baMdha hotA hai yA 8-yadi puNya bhI dharma hai to samyakdRSTi zraddhAmeM puNyako saMvara nirjarA? daMDavata kyoM mAnatA hai ? -mokSamArga-adhyAya . 2-yadi ina zubhabhAvoMse karmoMkI maMvara nirjarA hotI hai to -yadi zubhabhAva jainadharma hai to anyamatI jo dAna, pUjA, zuddhabhAva (vItarAga bhAva) kyA kAryakArI rahe ? yadi bhaki Adiko dharma mAnakara umIkA upadeza dete haiM, kAryakArI nahIM to unakA mahatva zAstroM meM kaise varNita haiM kyA ve bhI jainadharmake samAna haiM ? unameM aura jainahuvA ? dharma meM kyA antara rahA? -jina zubhabhAvoMse karmokA pAstrava hokara baMdha hotA hai 10-dharma do prakArakA hai-aisA jo Apane likhA hai to kyA unhIM zubhabhAvoMse mukti bhI ho sakatI hai ? kyA usakA tAtparya to yaha huA ki yadi koI jIva donoM meM eka hI pariNAma jo baMdhake bhI kAraNa haiM, ve hI munikA se kisI ekakA bhI AcaraNa kare to vaha muktikA pAtra kAraNa bhI ho sakate haiN| yadi ye pariNAma baMdhake hI ho jAnA cAhie kyoMki dharmakA lakSaNa prAcArya samaMtakAraNa hai to inheM dharma (jo mukrikA dene vAlA hai) kaise bhadambAmIne yahI kiyA hai ki jA uttama avinAzI mAnA jAya ? sukhako prApta karAve, vahI dharma hai to phira dravyaliMgI 4-utkRSTa vyaliMgI muni zubhopayogarUpa uccatama nirdopa muni munikA pAtra kyoM nahIM huA ? use mithAtva kriyAoMkA paripAlana karate hue bhI (yahAM takaki guNa sthAna hI kaisa rahA ? Apake lekhAnusAra to use anaMtavAra munivana dhAraNa karake bhI) mithAnva guNA- muknikI prApti ho jAnI cAhie thii| sthAnameM hI kyoM par3A raha jAtA hai ? zrApake lekhAnusAra 1-dharma mokSamArga hai yA saMsAramArga ? yadi zubhabhAva bhI to vaha zuddhatvaka nikaTa (mukrike nikaTa) honA caahiye| mokSamArga hai to kyA monamArga do haiN| phira zAstrakAroMne use asaMyamI samyakdRSTise bhI hIna AzA hai zrI mukhtAra sAhaba zAstrIya pramANa dekara kyoM mAnA hai ? uparokta zaMkAoMkA samAdhAna karanekI kRpA kareMge tAki mere 5-yadi zubhabhAvoMmeM aTake rahanemeM DaranekI koI bAta nahIM ho mamAna yadi anyakI bhI aisI mAnyatA ho to galata hai to saMsArI jIvako abhItaka mukti kyoM nahIM milI? middha hone para vaha sudhArI jA ske| anAdikAlase jIvakA paribhramaNa kyoM ho rahA hai? aSTapAhuDajIkA uddharaNa (zrI kuMdakaMdAcArya racita) kyA vaha anAdikAlase kevala pApabhAva hA karatA pAyA merI aba taka kI thor3I bahuta svAdhyAyameM nimna prakaraNa hai? yadi nahIM to usake bhava bhramaNameM pApake hI samAna mere dekhanemeM Ae haiM aura inameM tathA zrI mukhtAra sAhabane puNya bhI kAraNa hai yA nahIM? yadi puNyabhAva bhI jo bAteM likhI haiM unameM spaSTa virodha hai| baMdha bhAva honese bhava-bhramaNameM kAraNa hai to usameM bhaTake bhAvapAhuDa-gAthA 83-40 jayacaMdajI bhASA vacanikA rahanemeM hAni huI yA khAma ? pUyAdisu..... zAhisa.......................... appayo dhammo sakA
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 ] -anekAnta [ varSe 13 artha :-jina zAsanavirSe jinendradeva aisA kahA hai yA prAcArya zrI kundakundasvAmIne puNya aura dharmake bhedako ina gAthAoMmeM atyanta spaSTarUpase vyakta kiyA hai| zrI paM. jo pUjA bhAdike virSe para vratasahita hoya so to puNya hai| jayacandajIne svayaM 'laukikajana tathA anyamatI' zabdoMkA bahari mohake zobhakarirahita jo AtmAkA pariNAma hai so prayoga kiyA hai aura jo vAkya zrIkAnajI svAmIne likhe haiM, ve unake nahIM apitu zrI paM0 jayacandajIke haiN| to kyA mAvArtha :-(pa. jayacaMdajI dvArA) mukhtAra mA0 kI dRpTise zrI paM0 jayacandajI bhI unhIM vize"laukikajana tathA anyamatI keI kaheM haiM jo pUjA SaNoM pAtra haiM jI zrI paNDitajIne inhI zabrdoke kAraNa zrI zrAdika zubhakriyA tiniviSai ara vrata kriyA sahita hai kAnajI svAmIke lie khule dilase prayoga kiye haiN| yadi so jinadharma he so aisA nAMhI hai| jinamatameM jina nahI to jina nahIM to aisI bhUlake lie kheda prakaTa zIghra kiyA jAnA bhagavAna aisA kahA hai jo pUjAdika vi ara vrata- bArA caahie| sahita hoya so to puNya hai-taha pUjA ara Adi zabda zrI prAcAryakalpa 60 ToDaramalajIne mokSamArga prakAzaka kari bhati vaMdanA vaiyAvRtya Adika lenA yaha to devaguru zAstra granthameM isI viSayako adhyAya 7meM sthAna-sthAna para itanA ke artha hoya hai|bhri upavAsa zrAdika vrata hai so zubhakriyA paliyA hai ki prAMtAtI spaSTa kiyA hai ki zaMkAko guMjAiza hI nahIM raha jaatii| hai / ini maiM AtmAkA rAga sahita zubha pariNAma hai nizcayAbhAsI vyavahArAbhAsI jainoMke prakaraNameM dravyatAkari puNya-karma nipajai hai tAte inipuNya kahai haiM, hiMgolI prAnava baMdha. saMvA. eya kaha ha, liMgIkI prAstrava, baMdha, saMvara, nirjarA tathA mokSa tatvakI yAkA phala svargAdika bhogakI prApti hai| bahuri mohakA bhUla batalAte hue inhoMne spaSTa likhA hai ki 'bhani to rAgakSobha rahita AtmAke pariNAma lene tahA~ mithyAtva to rUpa hai-rAgate bandha hai, tAta mAtakA kAraNa nAhI' 'himApratatvArtha zraddhAna hai bahuri krodha-mAna, arati zoka bhaya, jugupsA ye chaha to dveSa prakRti hai bahuri mAyA, lobha, hAsya, mAnanA' 'prazastarAga baMdhakA kAraNa hai-heya hai-zraddhAnavirSe rati puruSa strI napusaka ye tIna vikAra aise 7prakRti rAgarUpa haiM. jomasomonA jo yAko mokSamArga mAne so mithyAdRSTi hI hai|' 'saMvaratatva tinikai nimittateM AtmAkA jJAna darzana svabhAva vikAra mahita vipa ahiMsAdi virSe puNyAzrava bhAva tinako saMghara jAne hai so zobharUpa calAcala vyAkula hoya hai yAta inikA vikAranita eka kAraNate puNya baMdha bhI mAne aura saMvara bhI mAna so rahita hoya taba zuddha darzana jJAna rUpa nizcala hoya, so bana nAhI / AtmAkA dharma hai / isa dharmata AtmAkai aAgAmI karmakA munIzvaka mizrabhArvokA varNana karate hue likhA haito zrAsravarUki savara hoya ha aura pUrva baMdhe karma tinikI "je aMza vItarAga bhae, tinakari saMvara hai ho-ara je aza nirjarA hoya hai-sampUrNa nirjarA hoya tava mokSa hoya hai| sarAma rahe tinakari puNyabandha hai eka prazastarAga hI te puNyAtathA eka deza mohake hobhakI hAni hoya hai| tAte zubha srava bhI mAnanA aura saMvara nirjarA bhI mAnanA so bhrama hai| pariNAma kU bhI upacAra kari dharma kahie hai para je zubha pari samyakadRSTi avazeSa sarAgatAko heya zraddha hai, mithyASTi NAma hI kU dharma mAni santuSTa haiM tinikai dharmakI prApti nAhI sarAgabhAva viSai saMvarakA bhramakari prazastarAgarUpa karmaniko hai, yaha jinamata kA upadeza / upAdaya zraddha hai|" gAthA 84 meM kahA hai ki 'zubha kriyArUpa puNya - isI prakaraNameM dranya liMgIkI tatvoMko bhUla bAvat dharmajANi yAkA zraddhAna jJAna AcaraNa karai hai tAkai puNyakarma- likhate haiM-'bahuri vaha hiMsAdi sAvadyatyAga ko cAritra mAne kA baMdha hoya hai-tAkari karmakA bhaya rUpa saMvara nirjarA mokSa haiM tahAM mahAvatAdi rUpa zubhayogako upAdeyapanakari grahaNa na hoya / mAne hai so tattvArthasUtravirSe prAstrava padArthakA nirUpaNa karate gathA 85-86 meM kahA gayA hai ki 'prAtmAkA svabhAva- mahAbata aNuvrata bhI prAsrava rUpa kahe haiM, e upAdeya kaise rUpa dharma hai so hI mokSakA kAraNa hai / Atmika dharma dhAraNA hoya-ara prAmavato bandhakA sAdhaka hai-cAritra mokSakA binA sarva prakArakA puNya AcaraNa karai to bhI saMsAra hI meM sAdhaka hai-tAte mahAvatAdi rUpa mAnava bhAvanike cAritra panI saMbhavai nAhI / sakala kaSAya rahita jo udAsIna bhAva
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 5 ] sAhIkA nAma cAritra hai jo cAritramohane dezavAsI sada kanake udaya mahAmanda prazasta hI hai, so cAritrakA maka hai|' Age likhA hai 'azubhazubha pariNAma baMdhake kAraNa hai-bIra zuddha pariNAma nirjarAke kAraNa hai|' Hom nirjarA tattvakI bhUla meM likhA hai ki 'bahuta kahA itanA samajha lenA nizcaya dharma to vItarAga bhAva hai-sampa nAnA vizeSa bAhya sAdhana apekSA upacArale kie haiM- tinakoM vyavahAramAtra dharma saMjJA mAnanI- isa rahasyako na jAne vAle vAnikA bhI sAMcA ajJAna nahIM hai| usI prakaNameM Age hai ki 'cAritra hai so bItarAga bhAva rUpa hai tA sagabhAvarUpasAdhanako mokSamArga mAnanA mithyA buddhi hai|' 'rAma hai so cAritrakA svarUpa nAhIM cAritra viSai doSa hai aura bhI kaI sthAnoM para ulekha hai adhyAya 7 se 'mokSamArga do prakAra hai' aisI mAnyatAko mithyA TaharAte hue likhA hai ki 'moSamArga do nahI hai mokSamArgakA nirUpaNa do prakAra hai, sAMcA nirUpaNa so nizcaya aura upacAra nirUpaNa mo vyavahAra -- tAtaiM nirUpaNa apekSA do prakAra mokSamArga jAnanA / yn zrI paM0 mukhtAra sA0 se namra nivedana [ 145 yatna kare to (yoga) hoya jAya bahuri ko dopayoga hI ko bhalA jAni tAkA sAdhana kiyA kare to zuddhopayoga kaise hoya / " zradhyAya 7 meM unhoMne spaSTa kiyA hai--bahuri vrata napa zrAdi mokSamArga haiM nAMhI -- nimittAdika kI apekSA upacArane inako mokSamArga kahie hai tAneM inako vyavahAra kahyA / ' 'bahuri paradravyakA nimitta meTane kI apekSA batazIla saMgamAdiruko momArga kalA, so inahIkI modamArga na mAni senA' 'nizcayakari vIrAgabhAva hI goSamArga hai| vItarAgabhAvanike ghara vratAdikake kadAcit kAryakAraNa pano hai zrI mukhtAra mA0 kA dhyAna meM Atmadharma varSa 7 aMka 4 zrAvaNa 2477 pRSTha 141 meM prakAzita zrIkAnajI svAmI "puNya-pApa aura dharmake sambandha meM zrAtmArthI jIvakA viveka kaimA hotA hai" zIrSaka lekhakI ora dikhAnA cAhatA hUM jisase unakI tathA unhIMke samAna anya vidvAnoM kI dhAraNA unake sambandhameM ThIka-ThIka taura para ho sake / uddharaNa vikArakA kArya karane yogya hai aisA mAnane yAlA jIva vikArako nahIM haTA sakatA koI jIva AtmAko ekAnta zuddha hI mAne ajJAnabhAvale vikAra kare tathApi na mAne to vikArako nahIM haTA sakatA / puNya bandhana hai isalie mokSamArga meM usakA niSedha hai- yaha bAta ThIka hai; kiMtu vyavahArase bhI usakA niSedha karake pApamArgameM pravRti kare to vaha pApa to kAlakUTa viSake samAna hai; akele pApale to naraka nigoDameM aayegaa| zraddhAmeM puNya-pApa donoM heya haiM. kintu vartamAna meM zuddhabhAva meM na raha sake to zubhameM yukta honA cAhiye kintu azubha meM to jAnA hI nahIM cAhie puNyabhAva joDa kara pApabhAva karanA to kisI bhI prakAra ThIka nahIM hai| aura yadi koI puravabhAvako hI dharma mAna le to use bhI dharma nahIM hotA / " isI lekhameM zrAge likhA hai ki "he bhAI! tU bhI nirvikalpa zuddhabhAvako to prApta nahIM huA hai aura puNya bhAva tujhe nahIM karanA hai to tU kyA pApameM jAnA cAhatA hai ?' 'isaliye puNya pApa rahita AtmA mAna sahita vartamAna yogyatA anusAra sArA viveka prathama samajhanA cAhie / koI zubhabhAvameM hI santoSa mAnakara ruka jAye athavA usase dhIre-dhIre dharma hogA--isa prakAra puNyako dharmakA sAdhana mAne to usake bhI bhava-cakra kama na hoNge| dharmakA prArambha karanekI icchA vAleko tIvra Asakti to kama karanA ho cAhi kintu isase tira jaaegaa| aisA mAne vaha bhrama hai| jIvako pApase jur3A kara mAtra puNyameM nahIM lagA denA hai kintu pApa aura puNya ina donoMse rahita dharma- una sabakA svarUpa jAnanA cAhiye / " bAdiko mocamArga kahe, mo kahane mAtra hI haiN|' ki vratazIla saMyamAdikA nAma vyavahAra nahIM inako mokSamArga mAnanA vyavahAra hai so chor3ade / ' zrAge isI prakaraNameM likhA hai ki "bahuri zubhaupayogako bandhakA hI kAraNa jAnanA - mokSakA kAraNa na jAnanAjAtaiM bandha aura mokSake to pratipakSIpanA hai-- tAteM eka hI bhAva puNyabandhako bhI kAraNa hoya aura mokSako bhI kAraNa hoya aisA mAnanA bhrama hai / " "vastu vicArateM zubhopayoga mokSakA ghAtaka hI hai""yopayogako hI upAdeya mAni tAkA upAya karanA - jahAM zubhApayoga na ho sake yahA~ zumopayogako hoDa zubha vipravartanA / " zrI kAnajI svAmI kisI bhI pravacanameM "AtmA ekAntataH abaddhaspRSTa hai" hamAre to sunane athavA unake kisI Age bhI likhA hai ki "zubhopayoga bhaye. zuddhopayogakA sAhityameM kahIM bhI dekhanemeM nahIM aayaa| yadi zrI mukhtAra
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 / bhanekAnta varSa 13 D sAke dekhane meM pAyA ho to krapayA hameM bhI batalAne kI saiddhAntika matabheda nahIM hai? kRpA kreN| zrI kAnajI svAmIkA pravacana dravyadRSTi pradhAna evam zrI mukhtAra sA0 ne upasaMhArameM eka aisA vAkya likhA adhikArataH zuddha nizcayanayako liye hue honeke kAraNa usameM hai ki jise par3ha kara maiM ekadama stabdha raha gyaa| likhA hai- kabhI-kabhI ekAntakI sI gandha bhale hI jhalakane lagatI "yaha cauthA sampradAya kisI samaya pichale tInoM sampradAyoM ho, kyoMki lagabhaga sabhI pravacanoMmeM nizcayanayakI mukhyatA(zve0 di0 tathA sthAnakavAsI) kA hita zatru banakara bhArI ko jiye hue vivecana hotA hai| lekina vahA~se aba taka saMgharSa utpanna karegA aura jainasamAjako vaha hAni pahuMcAegA jo siddhAnta prantha prakAzita hue hai (samayasAra-pravacanasArajo aba taka tInoM sampradAyake saMgharSoM dvArA nahIM pahuMca sakI niyamasAra-apTapAhuDa jo Adi 2) usameM kahIM bhI ekAMta hai kyoMki tInoM sampradAyoMkI prAyaH kucha UparI bAtoM meM nirapekSa vivecana hamAre dekhane meM to nahIM paayaa| anyadharmameM hI saMgharSa hai bhItarI siddhAntakI bAtoM meM nhiiN|" bhI kaI bAra pApa puNya va dharmake antarako spaSTa karate hue kitane pAzcaryakI bAta hai ki jina zve. tathA sthAnaka- unhoMne puNyako pApase acchA batalAte hue yahI likhA hai ki vAsI sampradAyake bhAgamameM devaguru dharma (ratnamaya) kA svarUpa bandha tatvakI apekSA donoM samAna hote hue bhI pApa bhAvase hI anyathA varNita hai aura jisakA zrI ToDaramalajI sahaza to puNya bhAva acchA hI hai| isa para bhI yadi hamArI mahAna vidvAnane joradAra zabdoM meM lagabhaga 32 pRSThoMmeM khaMDana samAjake vidvAnoMko unake kisI bhI pravacana tathA lekhameM kiyA hai usIke liye yaha likhanA ki tInoM sampradAyoMmeM ekAntakI gandha pAtI ho to unheM isa viSayameM avazya prAyaH kucha UparI bAtoMmeM hI saMgharSa hai-vastusthitise kitanA likhA jAya-lekina isa DhaMgase kadApi nahIM jaisA ki viparIta hai| yaha pAThakagaNa vicAra kareM / jahA~ devaguru dharma uparokta lekhameM apanAyA gayA hai| va ratnatrayakA svarUpa hI anyathA ho vahA~ mUlameM hI bhedarahA isa lekhameM mujhase yadi koI truTi raha gaI ho to meM yA uparI bAtoMmeM ? kyA yaha bheda nagaNya hai kyA yaha bhArI kSamA cAhatA huuN| hakIma zrIkanhaiyAlAlajIkA viyoga! ApakA pramukha hAtha rahA ApakA pramukha hAtha rahA hai aura usake lie unhoMne kabhI kaSToMkI paravAha nahIM kii| aneka bAra jela yAtrA svayaM kI, hakIma zrI kanhaiyAlAlajI vaidyarAja kAnapurase jainasamAja aura ApakI dharma-patnI bhI usase achUtI nahIM rhiiN| isa bhalIbhAMti paricita hai| kAnapuraka lokapriya dhAAmaka vyAkta taraha samAja aura deza-sevAmeM zrApakA pramukha hAtha rahA hai| the| unhoMne sabase prathama digambara jaina samAjameM chAtroMko kucha varSa hue jaba Apa kAryavaza sarasAvA padhAre the, taba AyurvedakI parIkSAoM meM uttIrNa karAkara anekoM vaidya banAe Apane apanI yaha icchA vyakta kI thI ki paMDita harapAla kRta haiN| bhAI sundaralAla jo zrAdi unake putroMke patrase yaha jAna prAkRta vaidyaka graMthakA hindI anuvAdake sAtha sampAdana karanekA kara atyanta kheda va duHkha huA ki unakA gata 5 navambarako merA vicAra hai, aura usakI do tIna gAthAoMkA artha bhI svargavAsa ho gayA hai| unhoMne mujhe sunAyA thA, para ve prAkRta bhASAse vijJa vaidyajI khyAtiprApta aura apane kArya meM niSNAta vedha nahIM the| maiMne unheM una gAthAoMkA jaba zuddha rUpa batalAyA the| unhoMne svayaM hI apanI yogyatA aura adhyavasAyase taba unheM babI prasakhatA huI huI, aura 10-15 dina sarasAvA arthopArjana kiyaa| ApakA 'cA~da auSadhAlaya' kAnapurameM Thaharakara usa graMthako sAMgopAMga banAne kI icchA prakaTa kii| prasiddha auSadhAlaya hai jisameM ucca koTikA Ayurvedika para anya kAryoM meM phaMse rahaneke kAraNa ve apanI usa icchAko auSadhiyoMkA nirmANa hotA hai / vaidyajI bane hI sahRdaya aura pUrA nahIM kara ske| paropakArI the|, unameM dharmavatsalatA aura sneha paryApta mAtrAmeM vidyamAna thA / AyurvedameM unakI acchI gati thii| bhApake Apake nidhanase eka anubhavI samAja-sevI byaktikI dvArA ziSita aneka vaidya Aja bhI saphalatA ke sAtha ciki- kamI ho gaI hai hamArI bhAvanA hai ki divaMgata prAtmA paraloka sAkA kArya saMcAlana kara rahe haiN| pApako zikSAle vizeSa meM zukha-zAnti prApta kare, aura pArivArika sajjanoMko hAra prema thA, yahI kAraNa hai ki mApane putra-putriyoMko ucca viyoga janma duHkhako sahane kI samatA prApta ho / zikSAle sampana kiyA hai| dezake svatantratA AndolanameM bhI -paramAnanda jaina
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrasevAmandirake surucipUrNa prakAzana NApUrNa kalA, maTIka, sAmana (1) purAtana-jainavAkya-mRcI-prAkRtake prAcIna 64 mUla-granthAko padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdigranthoMme uddhana dRmare padyoMkI bhI anukramaNI lagI huI hai / saba milAkara 25353 padya-cAkyokI sUcI / saMyojaka aura sampAdaka mukhtAra zrIjugalakizorajI kI gaveSaNApUrNa mahatvakI 70 pRSThako prastAvanAme alaMkRta, dA0 kAlIdAmpa nAgara ema. e, DA. liT ke prAkkathana (Foreword) aura DA. e. ena. upAdhyAya ema. e. DI. liTa kI bhUmikA (Inuoruction) me bhUSita hai, zodha-vAMjake vidvAnoM ke liye atIva upayogI, bar3A mAija, majalda ( jisakI prastAvanAdikA mUlya alaga pAca sparya hai) (2) Apta-parIkSA-zrIvidyAnandAcAryakI svAMpajJa maTIka apUrvakRti prAptAko parIkSA dvArA Izvara-viSayake mundara marasa aura majIva vivecanakA lie hue, nyAyAcArya paM0 darabArolAla jI ke hindI anuvAda tathA prastAvanAdise yukta, sjild| ... (3) nyAyadIpikA-nyAya-vidyAkI sundara pothI, nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajIke saMskRtaTippaNa, hindI anuvAda, vistRta prastAvanA aura aneka upayogI pariziSTAMse alaMkRta, sajilda / ... 14) svayambhUmtAtra-mamantabhadrabhAratIkA apUrva grantha, mugytAra zrIjugalakizorajIke viziSTa hindI anuvAda chandapAra caya, samantabhadra-paricaya aura bhaktiyAMga, jJAnayoga tathA karmayAMgakA vizleSaNa karatI huI mahatvakI gaveSaNApUrNa 106 pRSThakI prastAvanAma sushobhiaa| .. (5) stutividyA-svAmI samantabhadrakI anogbI kRti, pApAMke jItanekI kalA, saTIka, mAnuvAda aura zrIjugalakizAra __mukhtArakI mahatvakI prastAvanAdisa alaMkRta sundara jild-mhit| (6) adhyAtmakamalamArtaNDa-paMcAdhyAyIkAra kavi rAjamallakI sundara AdhyAtmika racanA, hindIanuvAda-sahita aura mukhtAra zrIjugalakizorakI khojapUrNa 78 pRSThako vistRta prastAvanAse bhuussit| (7) yuktyanuzAsana-tattvajJAnasa paripUrNa mamantabhadrakI asAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka himdI anuvAda nahIM huA thA / mukhtArazrIke viziSTa hindI anuvAda aura prastAvanAdise alaMkRta, sjild| ... 1) (8) zrIpurapAzvanAthastotra-prAcArya vidyAnandaracita, mahattvakI stuti, hindI anuvAdAdi shit| ... // ) (E) zAsanacastrizikA-(tIrthaparicaya)-muni madanakItikI 13 vIM zatAbdIko sundara racanA, hindI ___ anuvAdAdi sahita / (10) satsAdha-smaraNa-maMgalapATha-zrIvIra barddhamAna aura unake bAda ke 21 mahAna zrAcAryoM ke 137 puNya -mmaraNAMkA mahatvapUrNa saMgraha, mukhtArazrIka hindI anuvAdAdi-sahita / (11) vivAha-mamuhazya - mukhtArazrIkA limbA huA vivAhakA mapramANa mArmika aura nAvika vivecana ... ) (12) anekAnta-rasa-laharI-anekAnta jesa gUDha gambhIra viSayako avanI maralatAsa samajhane-samajhAnekI kujI, mukhtAra zrIjugalakizora-ligvita / (13) anityabhAvanA-prA. padmanando kI mahatvakI racanA, mukhtAra zrIka hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita ) (14) tattvArthasUtra-(prabhAcandrIya )-mukhtArazrIke hindI anuvAda tathA vyAkhyAma yukta / (15) zravaNabelgAla aura dakSiNaka anya jainatotha kSetra-lA. rAjakRSNa jainako mundara macitra racanA bhAratIya purAtatva vibhAga DipTI DAyarekTara janarala DAlTI0ena0 rAmacandranakI mahatva pUrNa prastAvanAse alaMkRta 1) noTa-ye saba grantha ekasAtha lenevAloko 38 // ) kI jagaha 30) meM mileNge| vyavasthApaka 'vIrasevAmandira-granthamAlA' vIrasevAmandira, 1 dariyAgaMja, dehalI
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. No. D. 211 ___ anekAntake saMrakSaka aura sahAyaka saMrakSaka 101) bA0 zAntinAthajI kalakattA 1500) vA0 nandalAlajI sarAvagI, kalakattA 101) bA. nirmalakumArajI kalakattA 251) bA0 choTenAlajI jaina sarAvagI , 101) bA0 motIlAla makkhanalAlajI, kalakattA 251) bA. sohanalAlajI jaina lamecU , 101) bA0 badrIprasAdajI sarAvagI, 251) lA0 gulajArImala RSabhadAsajI , 101) bA0 kAzInAtha jI, 51) bA0 RSabhacanda (B.R.C. jaina , 101) bA0 gopIcanda rUpacandajI 251) bA0 dInAnAthajI sraavgii| 1.1) bA0 dhanaMjayakumArajI 251) bA. ratanalAlajI jhAMjharI 101) bAjItamala jI jaina 251) bA0 baldevadAsajI jaina sarAvagI , 101) bA0 ciraMjIlAlajI sarAvagI 51) seTha gajarAjajI gaMgavAla 101) bA0 ratanalAla cAMdamalajI jaina, rA~cI ) seTha suAlAlajI jaina 101)lA. mahAvIraprasAdajI ThekedAra, dehalI ) bA. mizrIlAla dharmacandajI 101) lA0 ratanalAlajI mAdIpuriyA, dehalI ) seTha mAMgIlAlajI 101) zrI phatehapura jaina mamAja, kalakattA 51) seTha zAntiprasAdajI jaina 101) guptasahAyaka, sadara bAjAra, meraTha 251) bA0 vizanadayAla rAmajIvanajI, puraliyA 101) zrI zIlamAlAdevI dharmapatnI DA0zrIcandrajI, paTA * 251) lA0 kapUracanda dhUpacandajI jaina, kAnapura 101) lA0 makkhanalAla motIlAlajI ThekedAra, dehalI ! 251) bA0 jinendrakizorajI jaina jauharI, dehalI 101) bA0 phUlacanda ratanalAlajI jaina, kalakattA 251) lA0 rAjakRSNa premacandajI jaina, dehalI 101) bA0 surendranAtha narendranAthajI jaina, kalakattA 251) bA0 manoharalAla nanheMmalajI, dehalI 101) bA0 vaMzIdhara jugalakizorajI jaina, kalakattA 251) lA0 trilokacandajI, sahAranapura 101) bA0 badrIdAsa AtmArAmajI marAvago, paTanA 251) seTha chadAmIlAlajI jaina, phIrojAbAda 101) lA0 udayarAma jinezvaradAsajI sahAranapura 251) lA0 raghuvIrasiMhajI, jainAvAca kampanI, dehalI 101) bA0 mahAvIraprasAdajI eDavokaTa, hisAra 051) rAyabahAdura seTha harakhacandajI jaina, rAMcI 101) lA0 balavantasiMhajI, hAMsI ji. hisAra 51) seTha vadhIcandajI gaMgavAla, jayapura 181) seTha jokhIrAmabaijanAtha sarAvagI, kalakattA 101. bAbU jinendrakumAra jaina, sahAranapura sahAyaka 101) vaidyarAja kanhaiyAlAlajI cA~da auSadhAlaya,kAnapura 101) bA. rAjendrakumArajI jaina, nyU dehalI 101) lA0 prakAzacanda va zIlacandajI jauharI, dehalI 101) lA0 parasAdIlAla bhagavAnadAsajI pATanI, dehalI / 101) lA* ratanalAla jo kAlakA vAle, dehalI 101) bA lAlacandajI bo0 seThI, ujjaina *101) bA0 ghanazyAmadAsa banArasIdAsajI, kalakattA adhiSThAtA 'vIra-sevAmandira OM101) bA0 lAlacandajI jaina sarAvagI , sarasAvA, ji. sahAranapura 4. 44 mAyaka-paramAnandajI ma pAstrI, dariyAgaMja rehlii| muhaka-pa-vANI priTiMga hAusa 23, dariyAgaMja, dekhI
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ RakAnta sitambara 1954 sampAdaka-maNDala jugalakizora mukhtAra choTelAla jaina jayabhagavAna jaina eDavokeTa paramAnanda zAstrI anekAnta varSa 13 // mahAmanA pUjya varNI jI bhArata ke hI ahiMsaka santa nahIM haiM kintu ve duniyAke AdhyAtmika yogI haiN| ve zullaka padameM sthita hote hue bhI bhAva muni haiN| Apane 81veM varSa meM praveza kiyA hai, yApakI jayantI tA0 16 sitambara 1954 ko samArohake sAtha IsarImeM manAI gaI / isa avasara para anekAnta parivAra apanI zradAMjali sAdara samarpita karatA hudhA Apake zatavarSa jovI honekI kAmanA karatA hai| kiraNa 3 .
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI , samantabhaprabhAratI-devAgama-[ yugavIra 65 . maujamAbAda ke jaina zastra bhaNDArameM ullekhanIya grantha 2 bhagavAna RSabhadevake amara smAraka [paramAnanda zAstrI 8. _ [50 hIrAlAla siddhAnta zAstrI 67 8 zramaNa saMskRti meM nArI3 dillI aura yoginIpura nAmoMkI prAcInatA paramAnda zAstrI [agaracanda nAhaTA 72 zrAmahitako bAreM-laka middhimAgara 89 4 nirativAdI samatA-satyabhaka - 71 10 ahiMsA tatva-[ paramAnanda zAstrI 5 kAka-pika-parIkSA-paM0 hIrAlAla siddhAntazAstrI 78 11 zraddhAMjali (kavitA)-vinamra 6 vizvakI prazAntiko dUra karaneke upAya 12 rAjasthAnameM dAsI prathA paramAnanda jaina [paramAnanda jaina 1 13 sAhitya paricaya aura samAlocana paramAnanda jaina 26 anekAntake grAhakoMko bhArI lAbha anekAntake pAThakoMke lAbhArtha hAla meM yaha yojanA kI gaI haiM ki isa patrake jo bhI grAhaka, cAhe ve naye ho yA purAne, patrakA vArSika candA 6) ru. nimna pate para manoArDarase pezagI bhejeMge ve 10) ru0 mUlyake nIce likhe 6 upayogI pranthoM ko yA unameMse cAhe jinako, vIrasevAmandirase ardha mUlyameM prApta kara sakeMge aura isa taraha 'anekAnta' mAmika unheM 1) ru0 mUlyameM hI varSa bhara taka par3hane ko mila skegaa| yaha riyAyata sitambarake anta taka rahegI ataH prAhakoMko zIghra hI isa yojanAse lAbha uThAnA caahiye| granthoMkA paricaya isa prakAra hai:1. ratnakaraNDazrAvakAcArasaTIka -paM0 sadAsukhajIkI prasiddha hindITIkAse yukta, bar3A sAija, moTA TAipa, pR0 424, sajilda mUlya ... 2. stuvividyA-svAmI samantabhadra kI anokhI kRti, pApoMko jItanekI kalA, saTIka, hindI / TIkAse yukta aura mukhtAra zrIjugalakizorajI mahatvakI prastAvanAse alaMkRta, pR. 200 sajilda // ) 3. adhyAtmakamalamAtAeDa-paMcAdhyAyIke kartA kavirAjamallakI sundara AdhyAtmika racanA, hindI anuvAda sahita aura mukhtAra zrI jugalakizora kI khojapUrNa pRSTha kI prastAvanAse bhUSita, pRSTha 200, ... 4. bhavaNabelgola aura dakSiNake anya jainatIrtha-jainatIrthokA sundara paricaya aneka citroM sahita pRSTha 120 ... ... ... ... 1) 5. zrIpurepArvaranAthastotra-prAcArya vidyAnandakI tatvajJAnapUrNa sundara racanA, hindI anuvAdAdi ___ sahita, pRSTha 125 ... ... ... ... ) 6. anekAnta rasa-laharI-anekAnta jaise gUdagambhIra viSayako atIva saralatAse samajhanesamajhAne kI kukhI " , " ) bIrasevAmandira, 1 dariyAgaMja dehalI
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahamaH vizvatatva-prakAzaka vArSika mUlya 6) eka kiraNa ka nItikroiSavasIlokavyavahAravartakaH samyak / paramAgamasyabIja bhuvanekagururjayatyanekAnta sitambara varSa 13 vIrasevAmandira, dariyAgaMja, dehalI kiraNa 3 Azvina vIra ni0 saMvata 2480, vi. saMvata 2011 1654 samantabhadra-bhAratI DhevAgama abhAvakAnta-pakSe'pi bhAvA'pahnava-vAdinAm / virodhAnnobhayekAtmyaM syAdvAda-nyAya-vidviSAm / bodha-vAkyaM pramANaM na kena sAdhana-dUpaNama // 12 // avAcyataikAnte'pyukti narnA'vAcyamiti yujyate // 13 // 'yadi abhAvakAntapakSako svIkAra kiyA jAya-yaha (bhAvaikAnta aura prabhAkAnta donoMkI ajaga-alaga mAnA jAya ki sabhI padArtha sarvathA asat-rUpa hai-to mAnyatAmeM doSa dekhakara) yadi bhAva aura abhAva isa prakAra bhAvoMkA sarvathA abhAva kahane vAloMke yahA~ donoMkA ekAtmya (ekAnta ) mAnA jAya, to syAdvAda(matameM) bodha (jJAna) aura vAkya (bhAgama) donoMkA nyAyake vidveSiyoMke yahA-una khoga ke matameM jo hI astitva nahIM banatA aura donoMkA astitva na astitva-nAstisvAdi sapatipata dharmoM meM pArasparika apekSA bananese (svArthAnumAna, parAryAnumAna bhAdike rUpameM) ko na mAnakara unheM svatantra dharmoM ke rUpa meM svIkAra karate koI pramANa bhI nahIM banatA; taba kisake dvArA apane hai aura isa taraha sthAvAda-nItike zatru bane hue hai-vaha abhAvakAnta pakSakA mAdhana kiyA jA sakatA aura ekAtmya nahIM banatA; kyoMki usase virodha doSa AtA dUsare bhAvavAdiyoM ke pakSameM dUSaNa diyA jA sakatA hai-bhAvaikAnta abhAvaikAntakA aura prabhAvakAnta bhASaihai?-svapakSa-sAdhana aura para pakSa-dUSaNa donoM hI ghaTita kAntakA sarvathA virodhI homese donoMmeM ekAtmatA ghaTita na honese prabhAvakAntapakSa-vAdiyoMke pacakI koI nahIM ho sktii|' siddhi athavA pratiSThA nahIM banatI aura vaha sadoSa ThaharatA (bhAva, prabhAva aura ubhaya tInoM ekAntoMkI hai| phalataH prabhAvakAmtaparake pratipAdaka sarvajJa evaM mahAn mAnyatAmeM doSa dekha kara ) yadi avAcyatA (pravaktavya) nahIM ho skte| ekAntako mAnA jAya-yaha kahA jAya ki bastutasva
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - 66] anekAnta / varSa 13 sarvathA avAzya (nirvacanIya yA avatavya)hai to svarUpakI taraha yadi pararUpase bhI kimIko sat mAmA vastutattva 'avAcya' hai aisA kahanA bhI nahIM banatA- jAya to cetanAdike acetanatvAdikA prasaMga pAtA hai| aura isa kahanese hI vaha 'vAcya ho jAtA hai, avAcya' nahIM pararUpakI taraha yadi svarUpase bhI asat mAnA jAya, to rahatA; kyoMki sarvathA pravAzyakI mAnyatAmeM koI bacana- sarvathA zUnyatAkI Apatti khar3I hotI hai| athavA jima vyavahAra ghaTita hI nahIM ho sktaa|' rUpase satva hai usI rUpase asaravako aura jima rUpase kathaJcitte sadeveSTaM kathaJcidasadeva tat / asattva hai usI rUpase satvako mAnA jAya, to kucha bhI tathobhayamavAcyaM ca naya-yogAna sarvathA // 14 // ghaTita nahIM hotaa| ataH anyathA mAnane meM tattva yA vastukI (syAhAda-nyAyake nAyaka he vIra magavan !) Apake koI vyavasthA banatI hI nahIM, yaha bhArI doSa upasthita zAsanameM vaha vastutattva kathabit (kimI prakArase hotA hai|' sat-rUpa hI hai, kathaJcit asat-rUpa ho hai, kazcit kramArpita-dvayAd dvaitaM shaa'vaacymshktitH| ubhayarUpa hI hai, kazcit zravaktavyarUpa hI hai| pravaktavyottarAH zeSAstrayo bhaGgAH svahetutaH / / 16 // (sakArase) kazcit sat aura avaktavyarUpa hI hai; 'vastutattva kazcina krama-vivakSita sva-para-catuSTayakazcit asat aura.avaktavya rUpa hI hai, kyazcit pAzcat kI apekSA dvaita (ubhaya rUpa-sadamadurUpa athavA sadasat aura avaktavyarUpa hI hai; aura yaha saba astitva-nAstisvarUpa-hai aura kazcita yugapat nayoMke yogase hai-vaktAke abhiprAya-vizeSako lie hue vivakSita sva-para-catuSTayakI apekSA kathanameM vacanakI jo samabhaMgAtmaka naya-vikalpa haiM unakI viSakSA athavA prazakti-asamarthatAke kAraNa avaktavyarUpa hai| (ina iTise hai-sarvathA rUpase nahIM-nayaSTiko choSa kara cAroMke atirikta) sat. asat aura ubhayake uttara meM sarvathArUpameM athavA sarvaprakArase ekarUpame koI bhI avaktavyako lie hae jo zeSa tIna bhaMga-sadavatanya, vastutatva vyavasthita nahIM hotaa| asadavatavya aura ubhayAvaktavya-haiM ve (bhI) apane sadeva sarva ko necchetsvarUpAdi-catuSTayAt / apane hetuse kathaJcit rUpameM suTita hai- arthAt asadeva viparyAsAnna cenna vyavatiSThate / 15 // vastutastra yadyapi svarUpAdi catuSTayakI apekSA kaJcat (he vIra jina!) aisA kauna hai jo sabako- amitarUpa hai tathApi yugapat sva-para-catuSTayakI apekSA cetana-pacetanako, dravya-paryAyAdiko, bhrAnta-abhrAntako kahA na jA sakaneke kAraNa avakanyarUpa bhI hai aura athavA svayaMke lie iSTa aniSTako-svarUpAdicatuSTayakI isalie syAdaratyavaktamyarUpa hai isI taraha myAzAssyadRSTise-svadravya, svakSetra, mbakAla aura svabhAvakI vaktabya aura myAdasti-nAsti-pravaktavya ina dA bhaMgAMkI apekSAse-sat rUpa hI, aura pararUpAdicatuSTayakI bhI jAnanA caahie|' dRSTise-paradravya, parakSetra, parakAsa aura parabhAvakI apekSAse-asat rUpa hI aMgIkAra na kare ? -koI astitvaM pratipedhye nA'vinAbhAvyeka-dharmAiNa / bhI laukikajana, parIkSaka, sthAvAdI.sarvathA ekAntavAdI vizeSaNatvAtsAdharmya yathA bheda-vivakSayA / / 17 / / athavA sacetana prANI aisA nahIM hai, jo pratItikA laMpa eka dharmI meM astitvadharma nAstitvadharmake sAtha karane meM samartha na honeke kAraNa isa bAvako na mAnatA ho| avinAbhAvI hai-mAstisvadharmake vinA astitva nahIM yadi (svayaM pratIta karatA humA bhI kunayake vadha viparIna- banatA-kyoMki vaha vizeSaNa hai-jo vizeSaNa hotA hai buddhi athavA durAgrahako prApta humA) koI aisA nahIM vaha apane pratiSedhya (pratipakSa dharma) ke sAtha avinAbhAvI mAnatA hai to vaha (apane kisI bhI iSTa tatvameM) hotA hai-jaise ki (hetu-prayogame) sAdharma (anvayavyavatiSThita athavA vyavasthita nahIM hotA hai-usakI hetu) bheda-vivakSA (vaidhayaM athavA vyatireka-hetu) ke koI bhI tatvavyavasthA nahIM bntii| kyoMki svarUpake sAtha avinAbhAva sambandhako lie rahatA hai / vyatireka grahaNa aura pararUpake tyAgakI vyavasthAse hI vastumeM (vaidhayaM) ke binA anvaya (sAdhamya) aura manvayake vastutvakI vyavasthA suTita hotI hai, anyathA nhiiN| binA vyatireka pArita nahIM hotaa|
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn RSamadevake amara smAraka (paM0 hIrAlAla jaina, siddhAntazAstrI ) jaina mAnyatAke anasAra bhara RSabhadeva isa yugake RSabhadevake bharata / bharata apane sau bhAiyoM meM sabase Adi tIrthakara the| unhoMne hI yahA~ para sarvaprathama jyeSTha the| RSabhadevane himAlayake dakSiNakA kSetra logoMko jIvana-nirvAhakA mArga batalAyA. unhoMne hI bharata ke liye diyA aura isa kAraNa usa mahAtmAke svayaM dIkSita hokara sAdha-mArgakA Adarza upasthita nAmasa isa kSetrakA nAma 'bhAratavarSa' pdd'aa| kiyA aura kevalajJAna prApta kara unhoMne hI sarvaprathama yahI vAta viSNupurANa meM bhI kahI gaI hai:maMsArako dharmakA upadeza diyA / bha0 RSabhadevane nAmeH putrazca RSamaH RSamAd bharato'bhavat / lipividyA aura aMkavidyAkA likhanA-par3hanA simba- tasya nAmnA vidaM varSa mArataM ceti kIyate // 57 // lAyA, grAma-nagarAdiko racanA kI aura logoMko vibhinna -(viSNupurANa, dvitIyAMza a. 1) prakArakI zikSA dekara vA~kI sthApanA kii| isa prakAra upayukta ullekhoMse jahAM bharatake nAmase Aja bhArata meM jo prAcIna saMskRti pAI jAtI hai, isa kSetrakA nAma bhAratavarSa' siddha hotA hai, vahAM usake mUlakI chAnabIna karane para patA calatA hai ki bharatake pitA hone ke kAraNa bha. RSabhadevakI aitihAuma para bha. Rpamadevake dvArA pracalita vyavasthAoM sikatA aura prAcInatA bhI svataH siddha ho jAtI hai| kI kitanI hI amiTa chApa Aja bhI spaSTa dRSTigocara hotI hai aura akSaya tRtIyA, akSayavaTa tathA ikSvAkuvaMzazivarAtri jaise parva to Aja bhI bhagavAnake antima ___ 'jaina mAnyatAke anusAra bha0 RSabhadevake janmase tInoM kalyANoMke yamara smArakake rUpameM unake aitihA pUrva yahAM para bhogabhUmi thI aura yahAMke nivAsI kalpasika mahApuruSa honekA svayaM udghoSa kara rahe haiM / isa vRkSoMse pradatta bhoga-upabhogakI sAmagrIse apanA jIvana nirvAha karate the| jaba RSabhadevakA janma huA, taba lekhameM saMkSeparUpase bha. RSabhadevake inhIM amara vaha vyavasthA samApta ho rahI thI aura karmabhUmikI smAkoM para prakAza DAlA jaaygaa| racanA prArambha ho rahI thii| bhogabhUmika samApta hote bhAratavarSa hI kalpavRkSa lupta ho gaye aura yahAMka nivAsI bhUkhabha0 RSabhadevake jyeSTha putra Adi cakravatI samrAda pyAsase pIr3ita ho utthe| ve 'bAhi-trAhi' karate hue bharata sarvaprathama isa paT khaMDa bhUbhAgaka svAmI bane aura RSabhadevake pAsa pahace / logoMne apanI karuNa tabhose isakA nAma 'bharatakSetra' yA 'bhAratavarSa prasiddha kahAnI unake sAmane rkhii| bhagavAna unake kaSTa sunhaa| isa kathanakI puSTi jaina-zAstroMse to hotI hI hai, kara dravita ho uThe aura unhoMne sarvaprathama aneka kinta hinda oMke aneka purANoM meM bhI isakA spaSTa dinoMse bhUkhI-pyAsI prajAko apane Apa uge hue unlekha hai / unameMse 2-1 pramANa yahA~ diye jAte haiM:- ituoM (gannoM) ke rasa-pAna-dvArA apanI bhUkha-pyAsa adha jH| zAnta karanekA upAya batalAyA aura isI kAraNa loga RSamAd bhagto jajJe vIraH putrshtaadvrH||36|| Apako 'ikSvAku' kahane lge| 'itu iti zabdaM akanIni, athavA itumAkarotIti himA dakSiNaM varSe bharatAya pitA ddaa| ikSvAkuH / arthAt bhUkhI-pyAsI prajAko 'ikSu' aisA tasmAtta bhArata varSa tasya nAmnA mahAtmanaH // 41 // zabda kahane ke kAraNa bhagavAna 'ikSvAku' kahalAye / (mArkaNDeyapurANa a050) momavaMza, sUryavaMza Adi jitane bhI vaMza haiM, unameM arthAta-nAbhirAjake putra RSabhadeva hue aura 'ikSvAku vaMza hI Adya mAnA jAtA hai|
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6.] anekAnta [varSa 13 tadanantara bha. RSabhadevane prajAko asi, maSi, tadanantara ve AhArake lie nikale / parantu usa samayakRSi, vANijya, vidyA aura zilpavRttikI zikSA dekara ke loga muniyoMko AhAra dene kI vidhi nahIM jAnate apanI jIvikA calAnekA mArga dikhAyA aura grAma- the, ataH koI unake sAmane ratnoMkA thAla bharakara pahuMnagarAdike racanekA upAya batAkara vyAghrAdi hiMsra catA, to koI apanI sundarI kanyA lekara upasthita prANiyoMse Atma-rakSA karane aura sardI-ArmIkI bAdhA hotaa| vidhipUrvaka AhAra na milane ke kAraNa RSabhadUra karanekA mArga dikhaayaa| deva pUre chaha mAsa taka idhara-udhara paribhramaNa karate bha0 RSamadevane hI sarvaprathama ghar3A banAnekI vidhi rahe aura anta meM hastinApura phuNce| usa samaya vahAMke batalAI aura kUpa, bAvar3I Adi banAne aura unase rAjA somaprabha the / unake choTe bhAI zreyAMsa the| pAnI nikAlakara pInekA mArga batalAyA / ina saba unakA kaI pUrva bhavoM meM bhagavAna se sambandha rahA hai kAraNoMse bhagavAn 'prajApati' khlaaye| aura unhoMne pUrva bhavameM bhagavAna ke sAtha kimI munivikramakI dUsarI zatAbdIke mahAn vidvAna svAmI ko AhAra dAna bhI diyA thaa| bhagavAna ke darzana karate samantabhadrane apane prasiddha svayambhUstotrama ina donoM hI zreyAMsako pUrvabhavakI saba bAteM smaraNa ho AI bAtoMko isa prakAra citrita kara unakI prAmANikatA aura unhoMne bar3I zraddhA aura bhaktise bhagavAnako prakaTa kI hai paDigAha karake ikSurasakA AhAra diyA / vaha dina 'prajApatiryaH prathamaM jijIvipuH vaizAkhazuklA tRtIyAkA thA / bhagavAnko pUre eka varSake zazAsa kRpyAdiSu karmasu prajAH // 2 // pazcAt zrAhAra milaneke harSa meM devoMne paMcAzcarya 'mumucarikSvAkukulAdirAtmavAn kiye zreyAMsakA jayaghoSa kiyA aura 'tuma dAna tIrthake prabhuHpravabAja sahiSNuracyutaH // 3 // zrAdya pravartaka ho|' yaha kahakara unakA abhinandana saMkSepameM itanA hI kahanA paryApta hai ki isa karma kiyaa| isa prakAra bhagavAnako AhAra-dAna deneke me-yugake prArambhameM prajAkI suvyavasthA karaneke kAraNa yogase yaha tithi akSaya bana gaI aura tabhIse yaha bhaRSabhadeva brahmA, vidhAtA, sRSTA Adi aneka 'akSayatRtIyA' ke nAmase prasiddha hokara mAMgalika parvake nAmoMse prasiddha hue| rUpameM pracalita huI ch| brAjhIlipi akSayavaTabha0 RSabhadevane sarva prathama apane bharata Adi bha0 RSabhadeva pUre 1000 varSa taka tapasyA karaneke putroMko puruSoMkI 72 kalAoMmeM pAraMgata kiyaa| jyeSTha anantara purimatAlapura pahuMce jo ki Aja prayAgake putra bharata nATya-saMgIta kalAmeM sabase adhika nipuNa . nAmase prasiddha hai| vahAM para nagarake samIpavartI zakaTa the| Aja bhI nAlyazAstrake zrAdya praNetA bharata mAne jAte haiN| bhagavAnne apanI bar3I putrIko lipividyA nAmaka udyAnake vaTavRkSake nIce ve dhyAna lagA kara avasthita ho gaye aura phAlguna kRSNA ekAdazIke akSara likhanekI kalA-aura choTI sundarI putrIko dina unheM kevalajJAna utpanna ho gayA, ve akSaya ananta aMka-vidyA sikhaaii| brAhmIke dvArA pracalita lipikA jJAna, darzana, sukha aura vIryake dhAraka sarvajJa, sarvadarzI nAmahI'brAhmI lipi prasiddha huaa| bhAratakI lipiyoM bana gye| bhagavAnako jisa vaTa vRkSake nIce kevalameM yaha sabase prAcIna mAnI jAtI hai aura praNetAke rUpameM bhagavAna RSabhadevakI amara smAraka hai| jJAna utpanna huA, vaha usI dinase 'akSaya vaTa' ke nAmase saMsArameM prasiddha huaa| akSayatRtIyAeka lambe samaya taka prajAkA pAlana kara RSabha rAghazuklatRtIyAyAM dAnamAsIttadacyam / deva saMsArase virakta hokara dIkSita ho gaye aura dIkSA parvAkSayatRtIyeti tato'dyApi pravartate // 30 // leneke sAtha hI chaha mAsakA upavAsa svIkAra kiyaa| (tri. la.za. parva sarga 3)
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna RSabhadevake amara smAraka naMdisaMghakI gurvAvalI meM 'abhayavaTa' kA ullekha kRSNA caturdazIke dina hI zivarAtrikA ullekha pAyA isa prakArase kiyA gayA hai: 'zrIsammedagiri-campApurI-urjayantagiri-akSayavaTa- uttara aura dakSiNa bhAratavAloMkI yaha maas-vibhiaadiishvrdiikssaasrvsiddhkssetrkRtyaatraannaaN|' natA kevala kRSNapakSameM hI rahatA hai, kintu zuklapakSa ___isa ullekhase siddha hai ki 'akSayavaTa' bhI jaini- to donoMke matAnusAra eka hI hotA hai| jaba uttara yoMmeM tIrthasthAnake rUpa meM prasiddha rahA hai| bhAratameM phAlguNa kRSNapakSa cAlU hogA, taba dakSiNa prayAga bhAratameM vaha mAgha kRSNapakSa kahalAegA / jaina purANoMbha0 RSabhadevakA prathama samavasaraNa isI purima ke khAsa kara AdipurANake racayitA AcArya jinasena tAlapurake usI udyAna meM racA gayA / indrane asaMkhya dakSiNake hI the, ataH unake hI dvArA likhI gaI mAgha devI-devatAoMke sAtha tathA bharatarAjane sahastroM rAjAoM kRSNA catudezI uttarabhAratavAloMke lie phAlguNaaura lAkhoM manuSyoMke sAtha Akara bhagavAnake jJAna kRSNA caturdazI hI ho jAtI hai| kalyANakI bar3I ThATha-bATase pUjA-arcA kI / isa svayaM isa mAsaveSamyakA samanvaya hindU purANoM meM mahAn pUjana rUpa prakRSTa yAgame deva aura manuSyoMne hii| bhI isI prakAra kiyA hai| -kAlamAdhavIya nAgarakhaMDanahIM, pazu-pakSiyoM taka ne bhI bhAga liyA thA aura meM likhA hai:sabhIne apanI-apanI zaktike anusAra mahatI bhaktise mAghamAsasya zeSe yA prathame phAnguNasya ca / pUjA-arcA kI thii| isa prakRSTa yA sarvotkRSTa yAga honeke kRSNA caturdazI sA tu zivarAtriH prakIrtitA / / kAraNa tabhIse purimatAlapura 'prayAga' ke nAmase prasiddha arthAta-dakSiNa vAloMke mAgha mAsake uttarapakSakI huaa| 'yAga' nAma pUjanakA hai / jaina mAnyatAke anu- aura uttara vAloMke phAlguNa mAsake prathamapakSakI kRSNA sAra indrake dvArA kI jAne vAlo 'indradhvaja' pUjana hI catardazI zivarAtri mAnI gaI hai| sabase bar3I mAnI jAtI hai| isa prakAra akSaya tRtIyA bha0 Rpabhadevake dIkSAzivarAtri tapakalyANakakI, akSayavaTa jJAnakalyANakakA aura zivakevalajJAna utpanna hone ke pazcAt bha0 RSabhadeva- rAtri nirvANakalyANakakI amara smAraka hai| ne AryAvartaka sarva dezoM meM vihAra kara dharmakA prasAra zivajI aura unakA vAhana nandI bailakiyA aura jIvana ke anta meM aSTApada pahuMce, jise ki Aja bailAsa parvata kahate haiM / vahAM yoga-nirodha kara . hinduoMne jina tetIsa koTi devatAoMko mAnA Apane mAgha kRSNa caturdazIke dina ziva (mokSa) prApta hai unameM aitihAsika dRSTise zivajIko sabase prAcIna kiyA / aSTApada yA kailAsase bhagavAnane jisa dina yA Adideva mAnA jAtA hai / unakA vAhana nandI baila ziva prApta kiyA usa dina sarva sAdha-saMghane dinako aura nivAsa kailAza parvata mAnA jAtA hai| sAtha hI upavAsa aura rAtriko jAgaraNa karake zivakI ArAdhanA zivajIkA nagnamvarUpa bhI hindupurANoM meM batAyA gayA kI, isa kAraNa usI dinase yaha tithi bhI 'zivarAtri' hai| jaina mAnyatAke anusAra RSabhadeva isa yugake ke nAmase prasiddha hii| uttaraprAnta meM zivarAtrikA parva AditIrthakara the aura unakA vRpabha (baila) cinha thaa| phAlguNa kRSNA 14 ko mAnA jAtA hai, isakA kAraNa ve jinadIkSA leneke pazcAta AjIvana nagna rahe aura uttarI aura dakSiNI dezAMke paMcAMgoMmeM eka maulika antameM kailAza parvata ziva prApta kiyaa| kyA ye saba bheda hai| uttara bhArata vAle mAsakA prArambha kRSNa mAdhe kRSNacaturdazyAmAdidevo mhaanishi| pakSase mAnate haiM, para dakSiNa bhArata vAle zuklapakSase zivaliMgatayodbhUtaH koTisUryasamaprabhaH // mAsakA prArambha mAnate haiM aura prAcIna mAnyatA bhI tatkAlavyApinI grAhyA zivarAnivate tithi: // yahI hai| yahI kAraNa hai ki kaI hindU zAstroM meM mAgha (IzAnasaMhitA)
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - % 3D 7.] anekAnta [varSa 13 bAteM RSabhadeva aura zivajIkI ekatAkI dyotaka nahIM trilokasArake racayitA A. nemicandra siddhaanthaiN| nizcayataH ukta samatA akAraNaka nahIM hai aura cakravartIne bhI gaMgAvataraNake isa dRzyako isa prakAra usakI sahameM eka mahAna tathya bharA hudhA / citrita kiyA hai: zivajIko jaTAjUTa yukta mAnA jAtA hai bhagavAna sirigihsiimdviyNbujkaarnnysiNhaasnnNjddaamul| RSabhadevakI zrAja jitanI bhI prAcIna mUrtiyAM milii| jiNamamisittamaNAvA prodipaNA matyae gNgaa|560 hai, una sabameM bhI nIce laTakatI huI keza-jaTAe~ spaSTa dRSTi gocara hotI haiN| prA0jinasenane apane . arthAt - zrIdevIke gRhake zIrSa para sthita kamalaAdipurANameM likhA hai ki bha0 RSabhadevake dIkSA kI karNikAke Upara eka siMhAsana para virAjamAna jo leneke anantara aura pAraNA karaneke pUrva eka varSake jaTAmukuTavAlI jinamUrti hai, use abhiSeka karaneke liye hI mAnoM gaMgA himavAn parvatase avatIrNa huI hai| ghora tapasvI jIvana meM unake keza bahuta bar3ha gaye the aura zivajIke mastaka para gaMgAke avatIrNa honekA ve kandhoMse bhI nIce laTakane lage the, unake isa tapasvI rahasya ukta varNanase spaSTa ho jAtA hai aura kisI bhI jIvanake smaraNArtha hI ukta prakArako mUttiyoMkA nirmANa nippakSa pAThakakA dhyAna apanI ora AkRSTa karatA hai| kiyA gayA isa prakAra zivajI aura RSabhadevakI zivajIke ukta rUpakakA artha isa prakAra bhI likhA jaTA-jUTa yukta mUrtiyAM una donoMkI ekanAkI hI pari jA sakatA hai ki isa yugake prArambhameM divyavANIrUpI cAyaka haiN| gaMgA bha0 RSabhadevase hI sarvaprathama prakaTa huI, jisane gagAvataraNa bhUmaMDala para basanevAle jIvoMke hRdayoMse pApa-malako ___ hinduoMkI yaha mAnyatA hai ki gaMgA jaba AkAza- dUra kara unheM pavitra banAnekA bar3A kAma kiyaa| sII, to zivajIkI jaTAoM meM bahuta samaya takSazilA aura gommada zvarakI matitaka bhramaNa karatI rahI aura pIche vaha bhUmaNDala para bhAratavarSake Adi samrAda bharatake jIvana meM eka avatarita huii| para vAstavameM bAta yaha hai ki gaMgA himavAn parvatase nIce jima gaMgAkUTa meM giratI hai. vahAM / aisI ghaTanA ghaTI, jo yuga-yugoMke liye amara kahAnI bana gaI / jaba ve digvijaya karake ayodhyA vApisa para eka vistIrNa cabUtare para Adi jinendrakI jaTA lauTe aura nagara meM praveza karane lage, taba unakA sudamukuTa vAlI baz2amayA aneka pratimAe~ haiM, jina para rzanacakra nagarake dvAra para aTaka kara raha gyaa| rAjahimavAna parvatake Uparase gaMgAkI dhAra par3atI hai| isakA bahuta sundara varNana triloka-prajJaptikArane kiyA hai, jo purohitani isakA kAraNa batalAyA ki abhI bhI koI aisA rAjA avaziSTa hai, jo ki tumhArI AjJAko vikramakI cauthI zatAbdIke mahAn zrAcArya the aura nahIM mAnatA hai| bahuta chAna-bInake pazcAt jJAta huA jinhoMne aneka saddhAntika granthoMkI racanA kI hai| ve ki tumhAre bhAI hI AjJA-vaza-vartI nahIM haiM / sarva ukta gaMgAvataraNakA varNana apanI trilokajJaptika . bhAiyoMke pAsa sandeza bhejA gyaa| ve loga bharatakI cauthe adhikAra meM isa prakAra karate haiM: zaraNameM na Akara aura rAja pATa chor3akara bha0 RSabhaprAdijimappAMDamAtrA sAyA jddmuddshaarkhaanaa| devakI zaraNameM cale gaye, para bAhubalAne jo ki paDimovarimmagaMgA abhisittumaNA va sA paDadiA230 bharatakI vimAtAke jyeSTha putra the-spaSTa zabdoMmeM bharata arthAt-usa kuNDake zrIkTa para jaTA-mukuTase kI AjJA mAnanese inkAra kara diyA aura dUtake mukhamazobhita AdijinendrakI pratimAeM haiN| una prati- me kahalA diyA ki jAo aura bharatase kaha domAoMkA mAnoM abhiSeka karane ke liye hI gaMgA una 'jisa bApake tuma beTe ho, usIkA maiM bhI huuN| maiM pitApratimAoMke jaTAjUTa para avatIrNa hotI hai / (abhi- ke diye rAjyako bhogatA hU~, mujhe tumhArA Adhipatya Seka jalase yakta honeke kAraNa hI zAyada vaha bAdako svIkAra nahIM hai|' bharatane yaha sandeza sunakara bAhasarvAgameM pavitra mAnI jAne lgii|) balIko yuddhakA AmantraNa bheja diyaa| donoM orase
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 3] bhagavAna RSabhadevake amara smAraka sainikagaNa samarAMgaNameM utara Aye / raNa-bherI bajane dita kara liyA ! ina donoM hI ghaTanAoMkI yathArthatAhI vAlI thI ki donoM orake mantriyoMne paraspara meM ko pramANita karanevAle jIte-jAgate pramANa Aja parAmarza kiyA-'ye donoM to carama zarIrI aura upalabdha haiN| kahate haiM ki jisa sthAna para donoM utkRSTa saMhananake dhAraka haiM, inakA to kucha bigar3egA bhAiyoMkA yaha yuddha huaA thA aura jahA~ para cakra nhiiN| vecAre sainika parasparameM kTa mareMge / inakA calAyA gayA thA, vaha sthAna 'takSazilA' ke nAmase vyartha mahAra na ho, ataH ubhayapakSake mantriyoMne apane prasiddha huaa| (takSazilAkA zabdArtha takSaNa arthAt apane svAmiyoMse kahA-'mahArAja, vyartha senAke kATane vAlI zilA hotA hai|) tathA bAhuvalIkI usa saMhArase kyA lAbha ? Apa donoM hI parasparameM yuddha upra tapasyAkI smAraka zravaNabelagola (maimUra ) ke karake kyoM na nipaTArA kara leM ?' bharata aura bAhubalI vidhyagiri-sthita bAhubalIkI 57 phITa U~cI, saMsArako ne ise svIkAra kiyaa| madhyastha mantriyoMne dRSTiyuddha, AzcaryameM DAlanevAlI manojJa mUrti Aja bhI ukta jalayuddha aura mallayuddha nizcita kiye aura bharata ghaTanAko satyatA saMsAraka sAmane prakaTa kara rahI hai| tInoM hI yuddhoMmeM apane choTe bhAI bAhubalIse hAra tathA vahIM dUsarI pahAr3I candragiri para avasthita jar3agaye / hArase khinna hokara aura roSameM Ake bharatane bharatakI mUrti unakI kiMkartavyavimUr3hatAkA Aja bhI bAhubalIke Upara sudarzanacakra calA diyaa| kabhI vyarthe smaraNa karA rahI hai| na jAne vAlA yaha amogha astra bhI tadbhavamokSagAmI bharata aura bAhubalI donoM hI bha. RSabhadevake bAhubalIkA kucha bigAr3a na kara sakA, ulTA unakI putra the, ataeva una donoMkI aitihAsika satyatAke tIna pradakSiNA dekara vApisa calA gyaa| isa ghaTanAse pratIka smAraka pAye jAnese bha0 RSabhadevakI aitihA. saMsArake zrAdi cakravartI bharatakA apamAna huA aura sika prAcInatA svataH siddha ho jAtI hai| ve kiMkartavya-vimUr3ha ho gye| para bAhubalIke dilako isa prakAra hama dekhate haiM ki Aja vividha rUpoMmeM bar3I coTa pahuMcI aura vicAra AyA ki dhikkAra hai bha0 RSabhadevake amara smAraka apanI aitihAsi isa rAjyalakSmIko, ki jisake kAraNa bhAI bhAIkA hI katAkI amiTa chApako liye hue bhAratavarSameM savatra galA kATaneko taiyAra ho jAtA hai| ve isa vicArake vyApta haiM, jisase koI bhI purAtattvavid inkAra nahIM jAgRta hote hI rAja-pATako chor3akara banako cale gaye kara sktaa| aura pUre eka varSakA pratimAyoga dhAraNa karake ghora AzA hai mahRdaya aitihAsika vidvAna isa lekha tapazcaryA meM nirata ho gye| isa eka varSakI avadhi meM para gambhIratAka sAtha vicAra karanekI kRpA kareMge aura unake caraNoMke pAma cIMTiyoMne bAmI banA DAlI aura usake phalasvarUpa bha* RSabhadevake amarammAraka aura sAMpoMne usameM DerA DAla diyaa| pRthvIsa utpanna huI bhI adhika prakAza meM Akara loka mAnasama apanA aneka latAoMne Upara car3hakara unake zarIrako AcchA- samucita sthAna bnaaeNge| . sika prAcInatA dekhate haiM ki aitihAsiH ___ 'anekAnta' kI purAnI phAileM 'anekAnta' kI kucha purAnI phAileM varSa 4 se 12 veM varSataka kI avaziSTa haiM jinameM samAja ke lagdha pratiSTha vidvAnoM dvArA itihAsa, purAtatva, darzana aura sAhityake sambandhameM khojapUrNa lekha likhe gaye haiM aura aneka naI khojoM dvArA aitihAsika gutthiyoMko sulajhAnekA prayatna kiyA gayA hai| lekhoMkI bhASA saMyata sambaddha aura sarala hai| lekha paThanIya evaM saMgrahaNIya haiN| phAilaM thor3I hI zeSa raha gaI haiM / ataH maMgAnemeM zIghratA kareM / pracArakIdRSTi se phAiloMko lAgata mUlya para diyA jaayegaa| posTeja kharca alaga hogaa| -mainejara-'bhanekAnta', vIrasevAmandira, dillI
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ dillI aura yoginIpura nAmoMkI prAcInatA (lekhaka-agaracanda nAhaTA) anekAntake varSa 13 aMka 1 meM paM0 paramAnandajI pUrva bhI dillI nAma prasiddha va siddha hotA hai| zAstrIkA 'dillI aura usake pAMca nAma' zIrSaka lekha joDazIpara yA yoginIparakI prAcInatAke sambandhaprakAzita huA hai| usameM Apane 1 indraprastha 2 dillI meM paM0 paramAnandajIne paMcAstikAyakI saM0 1326 kI 3 yoginIpura yA joiNIpura, 4 dillI aura 5 jahAM- likhita prazasti udhRta karate hue likhA hai ki 'yoginAbAda-ina pAMca nAmoMke sambandhameM apanI jAnakArI nIpara kA ullekha aneka sthaloM para pAyA jAtA hai| prakAzita kI hai| inameMse jahAMnAbAda nAma to bahuta 'jinameM saM01326 kA ullekha sabase prAcIna jAna pIchekA aura bahuta kama prasiddha hai aura indraprastha par3atA hai| para zvetAmbara sAhityase isa nAmakI purAnA hone para bhI janasAdhAraNameM prasiddha kama hI prAcInatA saM01000 ke lagabhaga jA pahucatI haiM aura rahA hai| sAhityagata kucha ullekha isa nAmake jarUra isa nAmakI prasiddhikA kAraNa bhI bhalI bhAMti spaSTa milate haiM cauthA dillI aura dillI vAstavameM donoM ho jAtA hai| isalie yahAM isa nAmake sambandhameM eka hI nAma haiN| dillIkA upabhraMza ho janasAdhAraNa- vizeSa prakAza DAlA jA rahA hai| ke mukhase badalatA-badalatA dillI bana gayA hai| vAstava meM saMvat 1305 meM dillI vAstavya sAdhu sAhulike usakA bhI koI svatantra astitva nahIM hai| kaI logoMkI patra hemAko abhyarthanAse kharataragacchIya jinapati sarike jo yaha kalpanA hai ki dilU rAjAke nAmase dillIkA ziSya vidavara jinapAlopAdhyAyake 'yugapradhAnAcArya " huA, para vAstavama yaha eka bhrAtAra mana- gurvAvalI' nAmakara aitihAsika granthakI racanA kI bhAragaDhanta kalpanA hai| dilU rAjAkA vahAM honA kisI bhI tIya sAhityameM saMvatAnakrama aura tithike ullekhavAra itihAsase samarthita nahIM, ata eva dillI aura yoginI-pokatAkA silasilevAra varNana karanevAlA yaha pura ye donoM nAma hI aise rahate haiM, jo karIba eka eka hI aparva prantha hai| racayitAke garu jinapatisarihajAra varSoM se prasiddha rahe haiM, ataH inakI prAcInatAke ke guru jinacandasUri jo ki suprasiddha jinadattasUrike sambandhameM hI prastuta lekha meM prakAza DAlA jaaygaa| ziSya the , kA jIvanavRtta dete hue saMvat 1223 meM dillI nAmakI prAcInatAke sambandhameM paM0 paramA unake dillI-yoginIpura (vahAMke rAjA madanapAlake nanda jIne saMvat 1186 ke zrIdhara-racita pAzvenAtha- anarodhase) padhAranekA vivaraNa diyA hai| yahAM usakA caritra meM isa nAmakA sarva prathama prayoga huzrA hai Avazyaka aMza uddhRta kiyA jAtA hai:aisA sUcita karate hue likhA hai ki "isase pUrva ke sAhi tataHsthAnAtpracalitAn pRSThagAme saMghAtena sahAtyameM ukta zabdakA prayoga mere dekhane meM nahIM aayaa|" gatAn zrIpUjyAn zrutvA DhillIvAstavya Tha* lohara yadyapi 'gaNadharasArddhazatakabRhavRtti' jisakI racanA sA0 pAlhaNa-sA. kulacandra sA* gRhicandrAdi saMgha saM0 1265 meM huI hai, ukta pArzvanAthacaritrake pIchekI mukhya zrAvakA mahatA visteraNa vandanArtha sammukhaM pracAracanA hai, para ukta granthameM gyArahavIM zatAbdIke varddha litAH / mAnasUrikA paricaya dete hue unake 'Dhillo, bAdalI' x pUrvavartI to taba hotA, jaba usI samayake bane hue Adi dezoM meM padhAranekA ullekha kiyA hai| prathameM ina nAmoMkA ullekha ho, yoM to aneka viSayoM ke -svAcAryAH nu jJAtaH katipayayatiparivRtaH DhillI- aneka ullekha milate hai| bAdalI-pramukhasthAneSu samAyayo / ' isIse gyArahavoM acchA hotA yadi lekhaka mahAnubhAva saM0 1010 yA zatAbdImeM bhI isa nagarake pAzvavatIM pradezako dillI usase pUrvavartI granthameM ullikhita 'dillI' zabdake prayogakA pradeza kahate the, jJAta hotA hai| AcArya vartamAnasUri ullekha dikhalAte / -sampAdaka racita upadezapadaTIkA saM0 1055 kI prApta hai aura yaha dekheM bhAratIyavidyA varSa, pRSTha / meM prakAzita ghaTanA usase bhI pahale kI hai| ataH saM0 1050 se hamArA lekha / havI zatAmA bAdalI meM unakA
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 3 ] tAMzca pradhAnaveSAn pradhAnaparivArAn pradhAnavAhanAdhirUDhAn DhillI- nagarAdvahirgacchanto dRSTvA svaprasAdopari vartamAnaH zrI madanapAlarAjA vismitaH san, svakIya rAjapradhAnalokaM papraccha-' dillI aura yoginIpura nAmakI prAcInatA zrI pUjyairuktam- 'mahArAja ! yuSmadIyaM nagaraM pradhAnaM dharmakSetraM / tarhi uttiSThata calata DhillI- prati, na ko'pi yuSmAnaMgulikayApi sajJAsyatItyAdi / zrI madanapAla mahArAjoparodhAd 'yuSmAbhiryoginIpuramadhye kadApi na vihartavyamityAdi zrIjinadattasUridattopadezatyAge na hRdaye dayamAnA api zrI pUjyAH zrI DhillIM prati prasthitAH / ' yaha gurvAvalI jinacandramUrijI ke praziSyakI hI nirmita hai, isaliye isakI prAmANikatA meM sandehakI guMjAisa nahIM hai / uparyukta uddharaNoMse samvat 1223 meM dillI ke rAjA madanapAla the siddha hai / usa samayake pradhAna zrAvakoM ke nAmoMke uddharaNoMse, vahA~ pArzvanAtha vidhi caitya bhI thA, isakI jAnakArI milatI hai| jina AcAryazrI ke dillI meM svargavAsI honekA ullekha hai, ve maNidhArI jinacandrasUri ke nAmase prakhyAta haiM aura unakA stUpa kutubamInAra ke pAsa Aja bhI vidyamAna va pUjyamAna hai / unakA agni saMskAra itane dUravartI sthAna meM kyoM kiyA gayA, isake sambandha meM gurvAvalImeM likhA hai ki aisI prasiddhi rahI hai ki AcAryazrIkA kathana hai ki merA agni saMskAra jitanI dUravartI bhUmi meM kiyA jAyagA, vahA~ taka nagarakI vastI bar3ha jAegI " tadanantaraM zrAvakairmahAvistareNA'nekamaNDapikA maNDite vimAna Aropya yatra kvApyasmAkaM saMskAraM kariSyata yUyaM tAvatIM bhUmikAM yAvabhagaravasitiH bhavatItyAdi guruvAkyasmRtaratIva dUrabhUmau nItAH / " gurvAvalI meM jinacandrasUrijI ko jinadattasUrijI ne yoginIpura jAnA kyoM manA kiyA thA ? aura vahA~ jAne para ekAeka choTI umra meM hI unakA kyoM svarga vAsa gayA ? isake sambandhameM kucha bhI prakAza nahIM DAlA para paravartI paTTAvaliyoM va vRddhAcArya prabandhAvalImeM isa sambandhameM jo pravAda thA, usakA spaSTa ullekha kiyA hai / prabandhAvalI meM likhA hai ki eka bAra jina dattasUri ajamera durgaM padhAre, vaha causaTha yoganiyoM [ 73 kA pITha sthAna thA / yoginiyoMne AcArya zrIke rahate apanA pUjA satkAra nahIM hogA samajha unheM chalane ke liye ve zrAvikAke rUpameM vyAkhyAnameM AyI / sUrijI unheM sUryamantra ke adhiSThAyaka dvArA kIlake stambhita kara dii| ve uTha na sakIM taba sUrijIse prArthanA kara mukta huI aura kahA hameM eka vacana dIjiye ki jahAM jahAM hamArA poTha sthAna hai, Apa nahIM jAyaM | hamArA pahalA pITha ujjayanImeM, dUsarA dillI, tIsarA ajamera durga aura AdhA bharU accha meM hai / vahA~ Apake ziSya yA paTTadhara na jAyaM / jAne para maraNa-bandhanAdi kaSTa hoMge isIliye jinadatta sUrijIne vahAM jAnekA niSedha kiyA thA para bhAvI bhAvavaza rAjA va saMghake anurodhase vahAM jAnA huA / prabandhAvalimeM likhA hai'joginIhiM chalico matra' ajjavi purAtana dillI majme tassa thubho acchAI / saMgho tassa jattA kammaM kuNaI' arthAt jinacandrasUrijIkA svargavAsa yoganiyoMke chalake dvArA huA / unakA stUpa Aja bhI purAnI dillI meM hai, jisakI saMgha yAtrA kiyA karatA hai| prabandhAvali 17vIM zatAbdI ke prArambha yA usase pahalekI racanA hai / usa samaya jinacandrasUrike stUpa sthAnakI saMjJA 'purAtana DhillI mAnI jAtI thI / yoginIpura nAmakaraNakA kAraNa hameM uparyukta prabandhAvali dvArA spaSTa rUpameM mila jAtA hai ki dillI causaTha yoginiyAMkA pITha sthAna thA aura unakI prasiddhi ke kAraNa hI dillIkA dUsarA nAma yoginIpura prasiddha huA / isa nAmakI prAcInatA samvat 1305 va 1223 taka to gurvAvalI se siddha hI hai aura usameM jinadanta sUrike kahe hue niSedha vAkyameM bhI 'yoginIpura' nAma hI diyA hai, isaliye bArahavIM zatAbdI taka isa nAmakI prAcInatA jA pahu~catI hai| dillIkA jaina itihAsa bhI avazya prakAzita honA caahie| usake sambandhameM kAphI sAmagrI idhara-udhara bikharI par3I hai una sabakA saMgraha hokara suvyavasthita itihAsa likhA jAnA Avazyaka hai| zvetAmbara aura digambara donoM sampradAyoMkA gata eka hajAra varSase yahAM acchA nivAsa aura prabhAva rahA hai / yahAMke prAcIna mandiroMkA vivaraNa bhI saMgRhIta kiyA jAnA cAhiye / isa sambandha meM merI sevAe~ hara samaya prastuta haiM /
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirativAdI samatA (svAmI satyabhakka) samAjameM na saba manuSya saba taraha samAna banAye jA munAphA khA sakatA hai, jo aMdhA vinA nokarake cala sakatA sakate haiM, unameM itanI viSamatA hI ucita kahI jA sakatI hai usameM pUMjI lagAkara AmadanI bar3hA sakatA hai, baiMkoM hai jitanI bAja hai| para Aja donoM tarahake ativAdoMkA rupayA jamAkara vyAja khA sakatA hai| poSaNa kiyA jAtA hai / atisamatAvAdI yaha kahate haiM ki rUmI krAMtike prArambhameM itanI viSamatA nahIM thI, krAMtimAhaba, cInameM kAlejake eka caparAsImeM tathA prinsipalameM kAriyoMkI icchA bhI nahIM thI ki aisI viSamatA Aye / para pharaka hI nahIM hotA / isa prakArake loga andhAdhundha samatAke anubhavane, mAnava prakRtine, paristhitiyoMkI vivazatAne gIta gAte haiN| mAnoM vizeSa yogyatA, vizeSa anupa- isa prakArake antara paidA karA diye / niHsandeha yaha viSamatA yogitA, vizeSa sevA yA zramakA koI vizeSa mulya na ho| bhAratase bahuta kama hai| rUpameM jaba yaha eka aura solahaka aisI prativAdI samatA anyAvahArika to hogI hI, para bIcameM haiM taba bhAratameM vaha eka aura cArasI ke bIca meM usakI duhAI denese jo logoMmeM muphtakhorI anyAya hai| yahAM kisIko paracIsa rupayA mahInA milatA hai to kRtaghnatA prAdi doSa bar3ha rahe haiN| unakA duSpariNAma samAja- kisIko dasa hajAra rupayA mahInA / yaha to rAjakIya kSetrako aura svayaM una logoMko bhoganA par3egA / yaha to andhera kA antara hai| Arthika kSetrameM yaha viSamatA aura bhI nagarI hogii| adhika hai / kyoMki aneka zrImAnoMko lAkhoMkI AmadanI andhera nagarI bebUjha raajaa| hai| rUsane viSamatAko kAphI sImita aura nyAyocita rakkhA Take sera bhAjI Take sera khaajaa|| hai para vimatAkI anivAryatA vahAM bhI hai| atisamatA isa kahAvatako caritArtha karanA hogaa| vahAM bhI avyavahArya mAnI gaI hai| dUsarI tarapha prativaiSamya hai| eka pAdamI mihanata kiye atisamatAse hAniyAM binA yA nAmamAtrakI mihanata yA vizeSanAse hajAroM lAkhoM bahutase vAmapakSI loga aura bahutase sarvodayavAdI loga kamA letA hai| dUsarI tarapha bauddhika aura zArIrika ghora zrama jisa prakAra prati samatAkIbAta karate haiM yA duhAI dete haiM use karake bhI bharapeTa bhojana yA ucita suvidhAeM nahIM prApta kara agara vyavahArameM lAnekI koziza kI jAya to vaha avyahArya paataa| isa prativaiSampako bhI kisI taraha sahana nahIM kiyA sAbita hogI aura anyAyapUrNa bhI hogI isase dezakA ghora jA sktaa| vinAza hogaa| ye donoM tarahake ativAda samAjake nAzaka haiN| hameM ati 1-eka AdamI adhika zrama karatA hai aura dUsarA mamatA aura ativiSamatA donoM ke doSoMko samajhakara nirativAdI kamase kama zrama karatA hai, yadi donoMko zramake anurUpa mamatAkA mArga apanAnA cAhiye / isa bAtameM manovaijJAnikatA badalA na diyA mAya, arthAt donoMko barAbara diyA jAya tathA vyAvahArikatAkA bhI pUrA dhyAna rakhanA cAhiye / to adhika zrama karane vAlA adhika zrama karanA banda kara Arthika samatAke mAgameM rUsane sabase adhika pragati degA, use zramameM utsAha na rhegaa| isa prakAra dezameM zrama kI hai aura vahAM jIvAda sabase kama hai viSamatA bhI saba rahate hue bhI zramakA akAla paDa jAyagA / utpAdana kSINa se kama hai| phira bhI itanI bAteM to vahAM bhI haiN| ho jaaygaa| -kisI ko 250 rUbala mahInA milatA hai aura kisI kAmakI yogyatA prApta karaneke liye varSoM tapasyA kisIko 4000 rUbala mahInA milatA hai / matalaba yaha karanA par3atA hai, aura kipIke liye nAmamAtrakI tapasyA ki vahAM solaha guNe takakA antara zAsana kSetrameM hai| karanI par3atI hai, prinsipala bananekI yogyatA prApta karaneke zramikoMmeM yaha antara caudaha guNA taka hai| kisI-kisI liye prAdhI jindagI nikala jAyagI aura caparAsI banane ke zramikako sAr3he tIna hajAra rUbala mAsika taka milatA hai| liye mAmUlI par3hanA likhanA hI kAphI hogaa| donoMkA 2-relave meM vahA~ bhAratakI taraha tIna zreNiyAM haiN| mUlya barAbara ho to prinsapala aura prophesara taiyAra hI na 3-makAna, pazu mAdi vyakrigata sampatti kAphI hai hoN| isI prakAra iMjIniyara aura mAmUlI majadUra, vaijJAnika aura isameM bhI viSamatA hai| aura vijJAna-zAlA meM jhADU dene vAlA Adike bAre meM bhI 4-apanA makAna bhAvese dekara manuSya pUjI para hogaa|
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa nirativAdI samatA 3-vizeSa mAnasika kAma karane vAle aura sAdhAraNa ativiSamatAse hAniyAM zArIrika kAma karanevAle yadi samAna suvidhA pAyeM to mAna- ativiSamatAkI hAniyoMse hama paricita hI haiN| hAvA sika zrama zINa hogaa| mAnasika zramakA kAma karanevAle kiye hAniyAM pratisamatAke barAbara nahIM haiM phira bhI ko pAva bhara ghI kI jarUrata hogI aura zArIrika zrama karane kAphI haiN| vAlekA kAma Adha pAva ghI se cala jala jAyagA / donoMko eka AdamIko guNI sevaka hote hue bhI jaba nirguNa barAbara diyA jAya to mAnasika zramavAlA ucina zrama na prasevakoMse kama milatA hai taba usake sAtha anyAya hotA kara paaygaa| hai| isase usakA dhyAna guNa bar3hAne aura sevA karanese haTakara 4-eka AdamI pUrI jimmedArIse kAma karatA hai, una cAlAkiyoMkI tarapha calA jAtA hai jinase adhika dhana cAroM tarapha najara rakhatA hai, dinarAta cintA karatA hai, dUsara- khIMcA jA ske| eka bhI cAlAka badamAza AdamI jaba dhanI ko aisI jimmedArIse koI matalaba nahIM / donoMko pAri- bana jAtA hai taba yaha kahanA gahiye ki vaha sau guNI aura zramika diyA jAya to jimmedArI rakhanevAlA usa tarapha dhyAna sevakoM kI hatyA karatA hai| arthAt use dekhakara sau guNI na degA / isa prakAra kAmakI mArI bvavasthA bigar3a jaaygii| aura sevaka vyakti guNa sevAke manmArgase bhraSTa hokara cAlAka 5-eka AdamImeM apane kSetrameM kAma karaneke liye badamAza bananekI koziza karane lagate haiN| bhale hI ve saphala amAdhAraNa pratibhA hai, asAdhAraNa svara yA sandaratA hai. hA yA na ho| asAdhAraNa zani hai, asAdhAraNa kalA hai, inakA asAdhAraNa samAjameM jo bekArI hai, eka tarapha kAma par3A hai dUsarI mUlya yadi na diyA jAya no ina guNoMkA upayoga karaneke tarapha sAmagrI par3I hai tIsarI tarapha kAma karanevAle bekAra liye una guNavAloMkA ulmAha hI mara jAyagA / isakA mano baiThe haiM, yaha saba ativiSamatAkA pariNAma hai| isa prakAra vaijJAnika prabhAva aisA paDegA ki inakA sadupayoga karaneke ko yaha ati-viSamatA bhI kAphI hAniprada hai| liye jo thoDI bahuta sAdhanA karanekI jarUrata hai vaha sAdhanA hameM atisamatA aura ativiSamatAko chor3akara niratibhI miTa jaaygii| vAdI samatAkI yojanA banAnA caahiye| usake sUtra ye haiN| -hara eka vyakriko bhojana vastra aura nivAsakI 6--pratimamatA kA mAre samAja para bahuta burA prabhAva ucita suvidhA milanA hI cAhiye / hAM, isa suvidhAkI pdd'egaa| mArA samAja duHkhI azAnta nikammA aura magahAla jimmedArI unhIMkI lI jA sakatI hai jo samAjake liye ho jAyagA / kAmakA yA apane mUlyakA viveka kisI meM na rhegaa| hara AdamI ko yahI cintA rahegI ki mujhe bagabara upayogI kArya ucita mAtrAmeM karaneko taiyAra hoN| 2-dezameM bekArI na rahanA cAhiye / dezabyApI eka milatA hai yA nahIM? dUsaroMko kyA milA aura mujhe kyA aisI yojanA honA cAhiye jisase hara eka vyakriko kAmameM milA isI para najara rakhane aura cintA karane meM aura jhagar3ane lagAyA jA ske| meM hara ekakI zakti barbAda hogI / vizeSa yogyatAvAle vizeSa kAma na kareMge aura hIna yogyatAvAle barAbarIke liye 3-jyAyocita yA samAjamAnya tarIkse jisane jo sampatti upArjita kI hai usa para usakI mAlikI rahanA dinarAta lar3eMge, thor3AsA antara rahegA to asantuSTa hokara cAhiye / binA muvAvaje kI vaha sampatti usase lI na jA corI kareMge, badamAzI kareMge, kRtaghnatAkA paricaya deMge vinaya kI hatyA kreNge| isa prakAra sArA samAja anutsAha, IrSyA, ske| -sAdhAraNataH ThIka AmadanI hone para bhI jo apakheda, muphtakhorI, corI, avinaya, Alasya, kRtaghnatA, kalaha, vyayI yA vilAsI honese kucha bhI sampatti nahIM jor3a pAtA ayogyatA, asAdhanA, Adise bhara jAyagA, utpAdana caupaTa usakI garIbIko dayanIya na mAnanA caahiye| ho jAyagA, avyavasthA asIma ho jaayegii| 5-nimnalikhita ATha kAraNoMse pArizramika yA puraatisamatA jitanI mAtrAmeM hogI ye doSa bhI utanI mkAra adhika denA cAhiye / (1) guNa (2) sAdhanA mAtrAmeM hoNge| isa prakAra atisamatA arthAta anyAyya samatA (3) bhrama (4) sahasAdhana (1) kaSTa saMkaTa (6) utpAdana sarvanAzakA mArga hai| (7) uttaradAyitva (5) durlbhtaa|
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 ] anekAnta [varSa 13 (1) guNa-pratibhA, sundaratA, zArIrika zaki, Adi gA~voMkI apekSA nagara yA mahAnagarameM sahasAdhanoMkI jyAdA janmajAta guNa jile kAryameM apanI vizeSa upayogitA rakhate jarUrata par3atI hai, maha~gAI bhI hotI hai isaliye gAMvakI hoM usa kArya meM inake kAraNa vizeSa pArizramika milanA apekSA zaharakA pArizrAmika adhika hotA hai| caahiye| udAharaNake liye sAhitya nirmANameM, zAmanameM, (3) kaSTa saMkaTa-kisI kAmameM vizeSa kaSTa ho, vizeSa prabandhameM, zikSaNameM pratibhAkA vizeSa mUlya hai| sinemA saMkaTa ho to usake kAraNa usakA mUlya bar3ha jAtA hai / AdimeM sundaratAkA mUlya hai / senA pulisa yA zArIrika sAdhAraNa majadUrako apekSA koyale zrAdiko khadAnameM kAma majadUrIke kSetrameM zArIrika zaktikA mUlya hai| ina kSetroM meM karanemeM kaSTa aura saMkaTa adhika hai| havAI jahAja calAnemeM ina guNoM para vizeSa pArizramika milanA caahiye| saMkaTa adhika hai zArIrika zramakI apekSA vacana yA manake (2) sAdhanA-kisI kAmako karaneko yogyatA prApta kAryameM kapTa adhika hai| isaliye inakA mUlya baDha jAtA hai| karanemeM kitane dina kaisI sAdhanA karanA par3egI isa parase (6) utpAdana-jo isa tarIkese kAma kare ki adhika usakA mUlya nirdhArita karanA par3atA hai| jaise eka klarka yA acchA utpAdana kara sake to usakI isa kalAkA mUlya banane ke liye jitanI sAdhanAkI jarUrata hai usase kaI adhika hogA / jo acchA citra banA sakatA hai, acchI guNo sAdhanAko jarUrata eka prophesara, lekhaka, kavi yA sampAdaka mUrti gar3ha sakatA hai, acchA lekha likha sakatA hai usakA bananemeM hai| isaliye klarkakI apekSA inake kAryakA mUlya pArizrAmika adhika hogaa| isI prakAra jo parimANameM jyAdA adhika hogaa| utpAdana kara sakatA hai usakA mUlya bhI adhika hogaa| (2) zrama-jisa kAmameM jitanA adhika zrama karanA (7) jimmedArI-jimmedArIkA bhI mUlya hotA hai| par3atA hai usakA mUlya utanA hI adhika hotA hai| saba eka zrAdamIko amuka samaya kAma karane ke bAda usake hAni kAryomeM zarIrika zrama barAbara nahIM hotA aura zArIrika lAbhase koI matalaba nahIM, dUsareko hara samaya hAni lAbhakA kAryoMkI apekSA vAcanika aura mAnasika kAryoM meM zrama adhika vicAra rakhanA par3atA hai usakI ciMtA karanI par3atI hai| hotA hai| eka AdamI ATha ghaMTe ghAsa khodanekA kAma varSo mainejarako jitanA dhyAna rakhanA par3atA hai utanA sAdhAraNa kara sakatA hai| para cAra ghaMTe vyAkhyAna dene kA kAma bahuta majadUra yA klarka ko nahIM rakhanA par3atA / isaliye mainejarakA dina nahIM kara sakatA, usakA galA baiTha jAyagA dimAgI mUlya adhika hogaa| kAma to aura bhI kaThina hai| zarIrako eka kAma meM bhir3Aye (8) durlabhatA-jisa kAmako karane vAle muzkilase rakhanekI apekSA manako eka kAmameM bhir3Aye rakhanA kAphI milate haiM unakI bhI kImata bar3hatI hai| tIrthakara paigambara kaThina hai| zarIrako sthira rakhanekI apekSA manako sthira mahAkavi, mahAna vaijJAnika, mahAna dArzanika, mahAna netA, rakhanA kAphI kaThina hai| isaliye mAnasika zramakA mUlya mahAna lekhaka, mahAna kalAkAra Adi kAphI durlabha hote haiM adhika hai| isaliye inakI kImata kAphI adhika hotI hai / Arthika (4) sahasAdhana-kisI kAmako karanemeM jitane adhika dRSTise to inakI kImata cukAnA azakya hotA hai isaliye mahasAdhanoMkI jarUrata hogI usakA mUlya utanA adhika inakI jyAdatara kImata yaza pratiSThAke dvArA cukAnA par3atI hogaa| darjIko silAIke kAmameM eka mazInakI jarUrata hai, hai| para inake sivAya sAdhAraNa kSetrameM bhI durlabhatAkA asara to isa sAdhanake kAraNa bhI usake zramakA mUlya bar3ha jAtA par3atA hai / pahile maiTrika pAsa vyakti bhI bar3A durlabha thA hai| isI taraha vizeSa dimAgI kArya karaneke liye ThaNDe isaliye usakI bhI kAphI kImata thI, aba bI.e., ema.e. vAtAvaraNameM rahanA, ghI Adi vizeSa tarAvaTI cIjeM khAnA bhI hajAroM lAkhoMkI saMkhyAmeM sulabha hai isaliye unakI bhI Adi sahasAdhana haiN| eka abhinetrIko apanI sundaratA kImata kAphI ghaTa gaI hai| bAjArameM jisa cIz2a kI jitanI banAye rakhanA, hajAroM prazaMsakoMke patra Ate haiN| unako par3haneke mAMga hotI hai usase adhika cIja A jAya to usakI kImata liye prAiveTa sekreTarI rakhanA prAdi sahasAdhana haiM, dhanakI gira jAtI hai usI prakAra zrAdamIke bAre meM bhI hai| pUjI mI sahasAdhana hai| hA~! samAjako aisI vyavasthA karanA cAhiye ki prasAina kAraNoM se vizeSa pArizrAmika denA jarUrI hai| dhAraNa mahAmAnavoMko chor3akara sAdhAraNa kSetrameM atidurlabhatA
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 3] nirativAdI samatA [77 kAraNa kisIkI kImata mUlyase adhika na hone pAye aura prati taraha anucita hai| vaha anyAyapUrNa bhI hai aura agyAvahAsulabhatA ke kAraNa kisIkI kImata mUlpase girane na paaye| rika bhii| mAnisako 6-prativiSamatA rokaneke liye prArambhake do niyama batAye gaye pATha kAraNoMmeM se prArambhake sAta kAraNoM ke pAle jAne cAhiye, sAtha hI vinimaya kSetra meM antarakI sImA AdhArapara karanA par3atA hai aura kImatake nirNayameM durlabhatA nizcita kara denA cAhiye / ho ! usameM dezakAlakA vicAra sulabhatA pAdamIkI garajakA bhI asara par3a jAtA hai| jarUra karanA caahiye| sAdhAraNataH bhAratakI vartamAna paristhiti mUrUpameM usakI sAmagrIkA vicAra hai. kImatameM sirpha usake ke anusAra yaha antara eka aura pacAsase adhika na honA bAjArU vinimayakA vicAra hai| udAharaNake liye upayogitA caahie| yadi sAdhAraNa caparAsIko 30) mAsika milatA kI rapTise pAnI kAphI malyavAna hai para salabhatAke kAraNa hai to pradhAnamaMtrI tathA rASTrapatiko isase pacAsaguNe 1500) usakI kImata kucha nahIM hai| sone cAMdIkI apekSA akSa se adhika na milanA caahie| adhika mUlyavAna hai para durlabhatAke kAraNa sone cA~dIkI -upArjita sampattike saMgraha karane para aMkuza rahanA kImata z2yAdA hai| kahIM-kahIM mUlya aura kImatakA antara cAhie / jIke rUpameM adhika sampatti na rahanA cAhie, yoM bhI samajhA jA sakatA hai ki mUlya batAtA hai ki isakI bhogopabhogakI sAmagrI ke rUpameM rahanA caahie| jo bhAdamI vinimayakI mAtrA kitanI honA cAhie, kImata batAtI hai rupayA Adi jor3atA calA jAtA hai vaha bhogopabhogakI cIjeM ki isakI vinimaya kI mAtrA kitanI hai| cAhiye aura hai kama kharIdatA hai isase una cIjoMko khapata ghaTa jAtI hai kA pharka bhI kahIM kahIM ina donoMkA pharka bana jAtA hai| aura khapata ghaTajAnese una cIjoM ko taiyAra karane vAloMmeM manupyetara vastuoMmeM yaha pharka thor3I bahuta mAtrAmeM banA rahe bekArI bar3ha jAtI hai / isalie vyavasthA aisI honI cAhie to banA rahe para manuSyake bAremeM yaha antara na rahanA caahiye| ki loga jo pAyeM use yA usakA adhikAMza bhoga ddaaleN| samAjako zikSaNa tathA bAjArameM sAmaJjasya rakhanA caahiye| amuka hissA saMkaTake samayake lie surakSita rakkheM, jisase asAdhAraNa mahAmAnavoM kI bAta dUsarI hai kyoMki Arthika saMkaTameM udhAra na lenA pdd'e| dRSTise unakI ThIka kImata prAyaH cukAI nahIM jaatii| phira bhI yadi koI pUjIke rUpameM yA rupayAke rUpameM adhika saMgraha karale to usakA pharja hai ki vaha apanI bacatakA khaira ! ye pATha kAraNa haiM jinase pArizramika yA puraskAra bahubhAga sArvajanika sevAke kSetrameM dAna kara jAya yA mRtyukara adhika denA caahiye| dvArA usase le liyA jAya / eka hI kAraNase vinimayakI dara bar3ha jAtI hai| jahA~ isa niyamase ativiSamatApara kAphI aMkuza pdd'egaa| jitane adhika kAraNa hoMge vahAM vinimayakI dara utanI hI atisamatAke pAsamAnI gIta gAnA svarapara vaJcanAke adhika hogii| yadi atisamatAke kAraNa inakI vizeSa sivAya kucha nahIM hai aura ativiSamatA cAlU rakhanA insAna kImata na cukAI jAyagI to ina vizeSatAoMkA nAza hogA ko haivAna aura zaitAna meMbAMTa denA hai, isalie nirativAdI aura milanA azakya hogaa| isa prakAra atisamatA hara samatAkA ho pracAra honA caahie| -saMgama se merImAvanAkA nayA saMskaraNa 'merIbhAvanA' eka rASTrIya kavitA hai jisakA pATha karanA pratyeka vyaktiko apane mAnava jIvanako U~cA uThAne ke lie atyanta Avazyaka hai| vIrasevAmandirase usakA abhI hAlameM saMzodhita nayA saMskaraNa prakAzita huA hai| jo acche kAgaja para chapA hai| bAMTane yA thoka kharIdane vAloMko 32) saikar3Ake hisAbase diyA jAtA hai| eka pratikA mUlya eka pAnA hai| ArDara dekara anugrahIta kreN| mainejara-vIrasevA-mandira graMthamAlA dariyAgaMja, dillI
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAka-pika-parIkSA (paM0hIrAlAla siddhAnta zAstrI) kAka (kaumA) aura pika (koyaba) donoM tiggatike apane prati sabake dilameM ghRNA paidA kara detI hai| isa paMkha vAle prANI hai, donoM hI kAle haiM aura donoMkA samaya kAkakI kaTutA aura pikakI priyatAkA patA calatA mAkAra-prakAra bhI prAyA ekasA hI hai| kahA jAtA hai hai| tulasIdAsa jIne bahatahI ThIka kahA:ki donoMke aMDoMkA rUpa-raMga aura prAkAra eka hI hotA hai kAgA kAsoM kheta hai,koyala kAko deta / aura isalie kAkI zramase koyanake aMDeko apanA aMDA tulasI mIThe vacanaso. jaga apano kara kheta // samajha kara pAlane lagatI hai| samaya para aMDA phUTatA hai isa vivecanakA sAra yaha hai ki kAka aura pikameM aura usameMse pacA nikalatA hai, to kAkI use bhI bolIkA eka maukhika yA svAbhAvika antara hai, jo donoM apanA baccA samajhakara pAlatI-poSatI hai aura cugA-cugA- ke bhedako spaSTa pragaTa karatA hai| isa antarake atirikta kara use bar3A karatI hai| dhIre-dhIre jaba vaha bolane lAyaka donoM meM eka maulika antara aura hai aura vaha yaha ki ho jAtA hai, to kAka use apanI bokhI sikhAnekI kauekI najara sadA maile padArtha-viSThA, mAMsa, thUka Adi koziza karatA hai| para koyala to vasanta Rtuke sivAya para rahegI / use yadi eka mora athakA Dhera dikhAI de anya mausamameM prAyaH kucha bolatI nahIM hai, ataeva kauzrA aura dUsarI bhora viSThAmeM pade bhamake dAne to yaha jAkara usake na bolane para mubhalAtA hai aura bAra-bAra coMce viSThAke dAnoM para hI coMca mAregA, mAke Dhera para nhiiN| mAra-mArakara use bulAnekA prayatna karate hue bhI saphalatA isI prakAra dhI aura nAkakA mana eka sAtha dikhAI dene nahIM pAtA, to pAceko gUMgA samajhakara apane dikhameM para bhI vaha nAke mana para pahu~cegA, ghI para nhiiN| bahAdukhI hotA hai| phira bhI vaha hatAza nahIM hotA aura kauekI dRSTi sadA apavitra gandI bhora mailI cIoM para use bulAnekA prayatna jArI rakhatA hai| itane meM vasantakA hI pdd'egii| para koyalakA svabhAva ThIka isake vilkula samaya mA jAtAta, mAtrakI nava maMjarI khAkara usakA viparIta hotA hai| vaha kabhI maile aura gande padArthoM ko kaMTha khula jAtA hai| kaumA sadAkI bhAMti use aba bhI khAnA to dUra rahA, una para najara bhI nahIM DAlatI, na 'kAMva-kAMva' kA pATha par3hAtA hai| para vaha koyalakA baccA kabhI gaMde sthAnoM para hI baiThatI hai| jaba bhI baiThegIapane svabhAvake anusAra 'kAMva-kAMva' na bolakara 'kahU- vRkSoMkI U~cI zAkhAoM para hI baiThegI aura unake nava, kaha' bolatA hai| kaumA yaha sunakara cakita hotA hai aura komala palsavoM aura puSpoko hI khaaygii| kAskI manoyaha baccA to 'kapUta' nikalA, aisA vicAra kara usakA dRtti asthira bhora eSTi caMcala rahatI hai, para koyalakI parityAga kara detA hai| manovRtti aura dRSTi sthira rahatI hai| isa prakAra kAka aura kaueke dvArA itane lambe samaya taka pAkhe-poSe jAneke koyanameM khAna-pAna, bolI, manovRtti aura raSTi sambandhI kAraNa koyanako 'para-mRta' bhI kahate hai| tIna maulika antara hai| kAka aura koyalakI samatAko dekhakara sahaja hI zaMkA-tiryaggatikA jIva tathA prAkAra-prakArakI prazna uThatA hai ki phira ina donoMmeM kyA antara hai? ekasamatA hone para bhI donoM meM upayukta tIna maulika kisI saMskRta kavike hRdayameM bhI yaha prazna uThA aura usa viSamatA utpana honekA kyA kAraNa hai| yaha samAdhAna bhI mijA: samAdhAna-tiryaMcoMmeM utpanna honekA kArayA mAvAcAra kAkaH kRSNaH pikaH kRSyAH, ko bhedaH pik-kaakyo| arthAt chala-kapaTarUpa pravRtti batalAI gaI hai| jo jIva vasantakAle samprApte, kAkaH kAkaH pika: pikH|| isa bhavameM dUsaroMko dhokhA deneke lie kahate kucha aura hai, arthAt-kAka bhI kAlA hai aura koyala bhI kAlI karate kucha aura hai, tathA manameM kucha aura hI rakhate haiM, ve hai, phira kAka aura koyanameM kyA bheda hai| isa praznake bhAgAmI bhavameM tIryacoMmeM utpamna hote hai| isa mAgamauttarameM kavi kahatA-basamvatuke mAne para ina donoM niyamake anusAra jaba hama kAka aura pikake pUrvabhavoMke kA bheda dikhAI detA hai, usa samaya koyanakI bolI to kRtyoM para vicAra karate hai,to jJAta hotA hai ki una donoM bogoMke manako mohita kara letI hai aura kauekI bolI ke tiryaMcoMmeM utpanna karAnekA kAraNa mAyAcAra ekasA rahA
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 3] vizvakI zAntiko dUra karanekA upAya [76 hai, isa lie donoM tiyacoM meM utpanna hue| tiryacoMmeM bhI karate hue bhI dUsaroM ke doSoM, airoM aura avaguNoM para naz2ara pradhAnataH do jAtiyAM hai-pazu jAti aura pacI jaati| na rakhakara guNoM aura bhanAiyoM para najara rakhatA thA, sthira jo kevala udara-patti ke liye mAyAcAra karate haiM, merA mAyA- manovRtti aura maciMcava raSThi thA, akhAdya aura khokanidha cAra pragaTa maho jAya, isa bhayase sadA zaMkita-citta rahate padArthoMko nahIM khAtA thA aura logoMke sAtha bAtacItake haiM, mAyAcAra karake turanta nau-do gyAraha ho jAte haiM, yA samaya ti. mita aura priya bolatA thA, vaha usa prakArake bhAganeko phrika meM rahate hai.ve pakSI jAtike jIvoMmeM utpanna hote saMskAroMke kAraNa koyanakI paryAyameM utpanna hubhA, jahAM haiN| jo udara-patti atirikta samAja meM bavAbanane, khoka- vaha svabhAvata: hI mIThI bolI bolatA hai, asamayameM nahIM meM pratiSThA pAne aura dhana upArjana karane sAdike lie bolatA, uMcI jagaha baiThatA hai aura uttamahI khAna-pAna mAyAcAra karate haiM, ve pazujAtike tiryacoMmeM utpanna hote rakhatA hai| pUrvabhavameM bIja rUpase boye gaye saMskAra isa haiN| tadanusAra kAka aura koyanake jIvaoNna apane pUrvabhavAmeM bhava meM apane-apane anurUpa vRSarUpase akurita puSpita bhora ekasA mAyAcAra kiyA hai,mata: isa bhavameM ekasA rUpa raja phalita ho rahe haiN| kaueme jo burApana aura bolI kI aura prAkAra prakAra pAyA hai| parantu una donAMka jIvoMmeM kaTutA, tathA koyala meM jo bhalApana aura bolIko miSTatA se jisakA jIva mAyAcAra karate hue bhI dUsaroke doSoM aivoM aAja daSTigocara ho rahI hai, vaha isa janmake upArjita aura avaguNoM para hI satarka aura caMcala dRSTi rakhatA thA, saMskAroMkA phala nahIM, kintu pUrvajanmake upArjita akhAdya vastuko khAyA karatA thA,tathAgatacIta meM hara ekake saMskAroMkAhI phala hai| mApa samaya-samaya kAMva-kAMva(vyartha bakavAda)kiyA karatA thA vaha tadanukUla saskAroMke kAraNa kAkako paryAya meM utpanna hameM kAmavRtti chor3akara dainika vyavahAra meM pikake samAna humaa| kintu jo jIva kAkake jIvake samAna mAyAcAra madhura aura mitabhASI honA caahie| vizvakI azAntiko dUra karaneke upAya (paramAnanda jaina zAstrI) vizva-prazAnti ke kAraNa vinAzakArI una astra-zastroMkI cakAcauMdhameM vaha apanI mAjake isa bhautika yugameM sarvatra azAnti hI zAMti kartavyaniSThA aura nyAya anyAyakI samatubAko kho dRSi gocara ho rahI hai| saMsArakA pratyeka mAnava sukha-zAMti baiThA hai, vaha sAmrAjyavAdako mUlI vipsAmeM ganjItika kA icchuka hai, parantu vaha ghabarAyA huAA-sA dRSTigocara aneka dAya-paMcakhevara apareko samayata sukhI samRddha hotA hai| usakI isa prazAntikA kAraNa icchAnoMkA dekhanA cAhatA hai aura dUsareko avinata-gulAma nidhana maniyantraNa, bhaprApti,sAmrAjyavAdakI lisA,bhogA evaM dukhI, rASTra aura dezoM kI bAta jAne dIjiye | mAnavaaura yA pratiSThA mAdi hai| saMsAra vinAzakArI usa bhISaNa mAnavabIca parimAkI antatRSyA aura svArtha tasvarayuddhakI vibhISikAse Uba gyaa| eTamabama aura gvajana- tAke kAraNa gaharI khAI ho gaI hai, unameMse kaba boga vamase bhI adhika vinAzakArI astra zastroMka nirmANako to apaneko sarva prakArase sukhI aura samubhava dekhanA cAhate carcA usakI Antarika zAntiko khokhalA kara rahI hai| eka hai aura dUsareko nirdhana evaM dukhii| dUsareko sampatti para rASTra dUsare rASTrako nigala jAne, unakI svatantratA vAdhA kabjA karanA caamahai| aura use saMsArase prAyaH samApta DAlane athavA hara jAne ke liye tayyAra hai| 90 deza karanekI bhAvanA bhI rakhatA hai isa prakArakI durbhAvanAeM dUsare dezakI zrI aura dhana-sampatti para apanA adhikAra hI nahIM hai kintu isa prakArakI anekoM zaraNAeM bhI barSita kara apanA prabhutva cAhatA hai, itanA hI nahIM kintu una ho rahI hai jo azAndhikI jamakare aura ahiMsAdharmase dezavAsiyoMko parAdhIna evaM gukhAma banAnA cAhatA hai| parAnmukhanekA spaSTa saMdeza karatI hai| isI kAraNa
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 501 anekAnta [varSa 13 saMsArakA pratyeka deza vividha upAyoMse apanI zaktiko hamArI hI kamaborI,kAyaratA hai, pApa hai, hiMsA hai| saMcita karane aura eka dUsareko nIcA dikhAne meM lage hue isa pApase chuTakArA ahiMsA vinA nahIM ho sktaa| hai| isa taraha pratyeka dezakI khudagarga (svArtha tatparatA) ahiMsA pAsmAkA guNa hai, parantu usakI abhivyakti hI unheM panapane nahIM de rahI hai| aura saMsArake sabhI vIra puruSa meM hotI hai, kAyarameM nahIM; kyoMki yaha prAramamAnava mAgata yuddhakI usa bhayAnaka vibhISikAse mantramta ghAti hai, yahA~ vIratA aura Atma-nirbhayatA hai vahIM ahiMsA rahe hai-bhayabhIta haiM prazAnta aura udvigna hai: ve hai| aura vahAM kAparatA, bujadilI evaM bhayazIkhatA hai vahAM zAntike icchuka hote hue bhI becaina hai, kyoMki unake hiMsA hai| kAbaratAke samAna saMsArameM anya koI pApa mAmane ekamabamase hone vAle hirozimA vinAzaka gari nahIM hai kyoMki vaha pApoMko prazraya athavA prAzraya detI bAma sAmane dikha rahe hai| mautika astra zastroMkA nirmANa hai| kAyara manuSya mAnavIya guNoMse bhI vaMcita rahatA hai, evaM saMgraha unakI usa vinAzase rakSA karane meM nitAnta basa- usakI cAramA hara samaya Darapoka banI rahatI hai aura vaha martha hai| kisI eka viSaya meM sthira nahIM ho paataa| usa para duHkha yurase kabhI zAnti nahIM milatI pratyuta prazAnti aura udvega apanA adhikAra kiye rahate haiM usakA svabhAva mukhamarI evaM nirdhanatA (garIbI) tathA bekArI bar3hatI hai eka prakArase dambU ho jAtA hai vaha dUsaroMko kutsitavRttike isase mAnava paricita hai aura yuddhottara kaThinAiyoMko bhoga khibApha pA unake asamyavahArake pratipakSameM koI kAma kara banubhava bhI prApta kara cukA hai| ataH yuddha kisI taraha nahIM kara sakatA, kintu vaha hivatA bhayakhAtA aura zaMkAbhI zAntikA pravIka nahIM ho sakatA / to phira kabhazAM. zIkha banA rahatA hai ki kahIM vaha amuka bure kAryameM merA tike dUra karanekA kyA upAya hai? nAma na le de-mujhe aise duSkara kArya meM na phaMsA de, jisase phira nikalanA bar3I kaThinatAse ho sake, isa taraha usakI prazAntike dUra karanekA upAya ahiMsA bhayAvaha mAmA atyanta nirbala aura dayanIya ho jAtI hai, vizvakI isa prazAntiko dUra karanekA eka hI amogha vaha heyopAdeSake vijJAnase bhI zUnya ho jAtA hai inhIM jarA aura vaha ahiMsA / yahI eka aisA zastra sabakAraNoMse kAyaratA dupayoMkI jamaka aura mAnavakI jisa para banese pratyeka mAnava apanI surakSAkI gAranTI atyanta zatra hai| parantu mahipA vIra puruSakI bhAramA hai kara sakatA hai aura apanI mAntarika prazAntiko dUra athavA vahI pabavAn puruSa usakA anuSThAna kara sakatA karane meM samartha ho sakatA hai| jaba taka mAnava mAnavatAke hai jisakI raSTi vikAra rahita samIcIna hotI hai usameM rahasyase aparicita rahegA arthasaMgraha athavA parigrahakI kAyaratAdi duNuya apanA prabhAva aMkita karane meM samartha apAra tRNyArUpI dAhase apaneko khAtA rahegA taba taka nahI ho pAte kyoMki usake pamA, vIratA, nirbhayatA aura pahahiMsAkI usa mahattAse kevala aparicita hI nahIM bhIratAdi guNa prakaTa ho jAte hai jinake kAraNa usakI raSTi rahegA kintu vizvakI usa azAntise apaneko saMracita vikRta nahIM ho pAtI, vaha kabhI zaMkAzIna bhI nahIM hotA karane meM sarvayA asamartha rhegaa| ahiMsA jIvana-pradAyanI kintu nirbhaya aura sadA niHzaMka banA rahatA hai| usameM zakibaha ahiMsAko ho mahattA hai jo hama samaSTirUpase dUsaroMke doSoMko pamA karane athavA pacAnekI pamatA evaM eka sthAnameM baiTha sakate haiM, eka sareke vicAroMDo sAmarthya hotI hai| vaha bAsma prazaMsA caura para vidAmmeSaNa sakate haiM, eka dUsare mukhaduHkhameM kAma Ate hai, unameM kI vRttise rahita hotA hai, aura apaneko nirantara krodhAdipremabhAvakI vRddhi karane meM samartha ho sakate hai| yadi doSoMse saMrakSita rakhanekA prayatna karatA rahatA hai, usakI ahiMsA mArA svAbhAvika dharma na hotA to hama kabhI nirmakha pariNati hI ahiMsAkI janaka hai| sadhimeM eka sthAna para premase baiTha bhI nahIM sakate, vicAra bhagavAna mahAvIrane mAjase hAI hajAra varSa pahale sahiSNutA hogA to durakI pAsa hai| hama kabhI-kabhI dUsare mAnava jIvanakI kamajoriyA, aparimita imAmoMke vacanoMko sunakara bhAga-babUlA ho jAte haiM prazAnta abhISTa parigrahakI sammAptispa mAzAcoM-aura mAnavatAhokara apane santubanako khokara asahiSNu bana jAte haiM.baha zUnya anudAra vicAroM bhAdise samutpaDa ina bhayAnaka
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 3] maujamAbAdake jaina zAsva bhaNDArameM ullekhanIya grantha [81 paristhitiyoMkA vicAra kara jagatakI isa bedanAko aura mAdhyAmika hai usakI sAdhanA jIvanakA antastatva unake aparimita duHkhoMse chuTakArA dilAne ke lie pahisA- sabihiva hai, jabaki rAjanItiko cAhiMsAkA mAdhyAmikA upadeza diyA, itanA hI nahIM kintu svayaM use jIvana meM kayAse koI khAsa sambandha nahIM hai phira bhI bahanaitikatAse utAra kara-pahisaka bana kara aura ahiMsAkI pUrNa dUra nahIM hai| pratiSThA prApta kara bokameM ahiMsAkA vaha bhAdarza hamAre hisAkI pUrNa pratiSThAse jaba jAti virodhI jIcoMsAmane rakkhA hai| bhagavAna mahAvIrakI isa denakA bhArata- kA-siMha bakarI, cUhA billI bakula sarpa mAdikA-aurakI tatkAlIna saMskRtiyoM para itanA gaharA prabhAva par3A ki virodha zAnta ho jAtA hai taba mAnava mAnavake virodhakA behisA dharmako apanAne hI nahIM lagI pratyuta usako anta ho jAnA koI pAzcarya nahIM hai| isIse dhamake unhoMne apane apane dharmakA bhaMga bhI banAnekA yatna kiyA vividha saMsthApakoMne hiMsAko apanAyA hai aura apnehaiN| bhagavAna mahAvIrane mAhiMsAke sAtha aparigrahavAda, apane dharmagranthoM meM usake sthUla svarUpakI carcA kara usakI karmavAda aura sAmyavAdakA bhI anupama pATha par3hAyA thaa| mahattAko svIkAra kiyA hai| prastu, yadi hama vizva meM unake ye cAroM ho siddhAnta pratyeka mAnavake lie kasoTI zAntise rahanA cAhate haiM to hamArA parama kartavya hai ki ii| una para calanese jIvamAtrako apAra dukhoMkI hama prazAntike kAraNoMkA parityAga kareM-apanI paratantratA mukti mila jAtI hai, aura vaha saruvI sukha- icchAmoMkA niyantraNa kareM, aparigraha aura sAmyavAdakA zAntikA anubhava kara sakatA hai| Azraya leM, arthasaMgraha, sAmrAjyavAdako lipsA aura apanI ___ mahAtmA buddhane bhI usIkA anusaraNa kiyA, parantu yaza pratiSThAdike mohakA saMvaraNa karate hue apane vicAroMve usake sUcama rUpako nahIM apanA sake / unake zAsanameM mare hue jIvakA mAMsa khAnA varjita nahIM hai| mahAtmA ko samudAra banAveM, aura ahiMsAke raSTikoNako pUrNatayA gAMdhIne mahAvIrakI mahiMsA aura satyakA zaktyanumAra pAlana karate hue aisA koI bhI vyavahAra na kareM jisase mAMzika rUpameM anusaraNa kara bokameM ahiMsAkI mahattAko dUsaroM ko kaSTa phuNce| tabhI hama yuddhakI vibhISikAsa camakAnekA prayatna kiyA aura bokameM mahAtmA pana baca sakate haiN| usa azAntise ekamAtra ahiMsA hI bhI prApta kiyA, unhoMne apane jIvana meM rAjanIti meM bhI hamArA uddhAra kara sakatI hai| aura hameM sukhI tathA samRddha ahiMsAkA saphala prayoga kara dikhaayaa| mahAvIrakI mahisA banAne meM samartha hai| maujamAbAdake jainazAstrabhaMDArameM ullekhanIya grantha zrIkumArasamaNa sucaka siddhimAgarajIkA caturmAsa mandirameM sthita zAstramaNDArako avazya dekhate hai aura isa varSa maujamAbAda (jayapura) meM ho rahA hai| mApane prApta hue kucha khAsa granthoMkA noTa kara unakA saMkSipta merI preraNAko pAkara vahAMke anyabhaNDArameM sthita kucha paricaya bhI kabhI-kabhI panoMmeM prakaTa kara dete haiN| aprakAzita mahatvapUrNa pranthoM kI sUcI bhejI hai jise pAThakoM prAja samAja meM muni, pustaka brahmacArI aura aneka kI jAnakArIke liye prakAzita kI jA rahI hai| isa sUcI tyAgIgaNa maujUda hai| yadi ve apanI ruciko jainasAhityaparase spaSTa hai ki rAjasthAnake anya bhaNDAroMmeM apana ke samuddhArako bhora bagAne kA prayatna kare jaisA ki zvetAMbara aura saMskRta bhASAke aneka mahatvapUrNa grantha pUrNa-apUrNa muni kara rahe hai to jainasAhityakA uddhAra kArya sahaja hI rUpa meM vidyamAna hai, jo abhI taka bhI prakAzameM nahIM pA sampanna ho sakatA hai| prAtma-sAdhanake bhAvazyaka kAryoMke sake haiN| dulnakajI svayaM vidvAna haiM aura unheM itihAsa atirikta zAstrabharabAroMmeM pranyoMke avalokana karane unakI aura sAhitya ke prati amici hai, likhane aura TokAdi sUcI banAne aura aprakAzita mahatvake andhoMko prakAzameM karanekA bhI utsAha hai, ataeva ve jahA~ jAte haiM vahAMke jAne kI bhora prayatna kiyA jAya to samAjakA mahatvapUrNa
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ varSa 13 meM aura bhI adhika prayatnazIla hone kI ceSTA kreNge| pulakIne maujamAbAdake zAstra bhaNDArakI jo sUcI bhejI hai isake lie hama unake AbhArI haiN| usa sUcI meM se jina aprakAzita mahatvapUrNa anya pranthabhavaDAroMmeM anupalabdha granthoMke nAma jAna par3e unakA saMkSipta vivaraNa nimna prakAra hai: 82] anekAnta adhikAMza kArya bolela sakatA hai aura usase samAja bahuta sI dikkatoMse bhI baca sakatA hai| caturmAsa meM svAgIgaNa eka hI sthAna para cAra mahInA vyatIta karate haiN| yadi ve prAtmakalyANake sAtha jainasaMskRti aura usake sAhityakI ora apanI ruci vyakta kareM to usase sekar3oM prAcIna granthoMkA patA cala sakatA hai aura dImaka kITakAdile unakA saMrakSayA bhI ho sakatA hai| mAthA hai muni, mahAcArI aura tyAgIgaNa sAhityasevAke isa punIta kAryameM apanA sakriya sahayoga pradAna kreNge| kheda hai Aja samAja nivAsI prati bhArI upekSA rahI hai usakI aura na anikA dhyAna hai, na syAgi moMkA aura na vidvAnoMkA hai| aisI sthiti jinavANIkA meM saMrakSaNa kaise ho sakatA hai ? Aja hama jinavANIkI mahacAkA sUkSyAMkana nahIM kara rahe hai aura na usakI sukhAkA hI prayatna kara rahe haiM, yaha bar3e bhArI khedakA viSaya hai| samAjameM janavAdI mAtAkI bhakti kevala hAtha jor3ane athavA namaskAra karane taka sImita hai, jabaki jinavANI aura jinadevameM kucha bhI asara nahIM nahi kiM mAhurAptA hi a tadevayo: zrI jainadharmake gaurava sAtha hamAre utthAna-patanako yathArtha mArgopadezikA hai| samAja mandiroM meM cA~dI khAMneke upakaraNa TAila aura saMgamarmarake pharza lagavAne, nUtana mandira banavAne, mUrti-nirmANa, karame, vedI pratiSThA aura rathamahotsavAdi kAryoMke sampAdana meM lage hue hai| jaba ki dUsarI samAje apane zAstroMkI sahAya bAloM kapayA jagA rahI hai| eka bAzmIki rAmA ke pATha saMzodhana ke lie sAr3he ATha lAkha rupaye lagAnekA samAcAra bhI navabhArata meM prakAzita ho cukA hai| itanA saba hote hue bhI digambara samAjake netAgayoMkA dhyAna isa tarapha nahIM jA rahA hai ve aba bhI ardhasaMcaya aura apAranuSyAkI pUrti hue hai| unakA janasAhityakA itihAsa meM lage jaima zabdakoSa, jaina pramthasUcI Adi mahatvake kAryoMko sampanna karAnekI zora dhyAna bhI nahIM hai| aisI sthiti meM jinavANIke saMracaya udAra aura prasArakA bhArI kArya, jo bahu artha vyayako lie hue hai kaise sampanna ho sakatA hai ? bhAyA hai samAjake netAgaNa, aura vijJAna tathA tyAgIgaya aba bhI isa dizA meM jAgaruka hokara prayatna kareMge, to yaha kArya kisI taraha sampana ho sakate haiN| suknaka siddhisAgarajIse hamArA sAnurodha nivedana hai ki ve jaisAhityake samuddhAra 1. nAgakumAra carita-yaha prantha saMskRta bhASAkA hai aura isake kartA mA misa hai jo vikamakI 150 zAdI ke vidvAna the| 2. buddhirasAyana - isa prathame 303 dohe hai ? purAnI hindImeM likhe gaye haiN| isake kartA kavi jigara hai dohA zrAcaraya-sambandhi sundara zikSAoMse hai| usake alaMkRta Adi anta do nIce diye jAte haiM- paDhama (paDhami) kAra budha, bhAsai jiraNavarUdeu / bhAsa" veda purANa siru, siva suhakAraNa he u || 1 || + + + paDhata surAMta jeviyara, lihavi lihAivi deza / te sudda bhujadi vividha pari, jivara ema bhoi // 376 // yaha kasaM 16 kA khilA huA hai jo nakosaM nAmake munirAjako samarpaNa kiyA gayA hai| isase spaSTa hai ki yaha grantha ukta savat se pUrva banAyA gayA hai, kaba banAyA gayA ? yaha vicAraNIya hai / 3. isa gucchakameM 6 prantha haiM- kophilApaMcamIkathA 2 mukuTa saptamIkathA 3 dudhArasikathA 4 AdityavArakathA, 5 tInacaDavIsIkathA, 6 puSpAMjali kathA 7 nirdukhasaptamIkathA, 8 nirbharapaMcamIkathA anuprekSA / ina saba granthoMke kartA brahma sAdhAraNa haiM jo bhaTTAra ka marendra kIrtike ziSya the yaha guka saMvat 120 kA khilA huA hai, jisakI patra saMkhyA 20 hai jisase mAlUma hotA hai ki ye saba kayAdi pranya uka saMvat me ke ra huye haiN| 4. yaducarita --(sunikAmara ) yaha grantha apabhraMza bhASAmeM racA gayA hai| yaha muni kanakAmarakI dUsarI kRti jAna par3atI hai parantu vaha apUrNa hai, isake 45 se 70 taka kula 24 patra hI upalabdha haiN| zeSa Adike patra prayatna karane para zAyada ukta bhaMDAra meM upalabdha ho jaoNya, aisI sambhAvanA hai| 5. ajitapurANa samandhameM jainiyoMke dUsare tIrthaM *
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - kiraNa 3] [ 3 kara ajitanAvakA jIvana paricaya diyA humA hai| jisakI .cauvIsa ThANA-(pAkRta) yaha graMtha sirasenasUrI patra saMkhyA aura saMdhiyoMkI rakhoka saMkhyA 120. isameM caubIsa tIrthaMkaroM janmAdikApana gAmArakhoka jitanI hai| isa grantha kartA kavi vijayasiMha hai, para diyA hamA hai| yaha kRti bhI eka guTake meM saMnihita hai| parantu inakA paricaya mujhe abhI jJAta nahIM ho skaa| 10. ahorAtrikAcAra-yaha prantha paM0 mAzAparajI yaha graMtha bhavya kAmIrAyake putra devapAsake biye vikhA kRjisakI khoka saMkhyA banAI gaI aura gayA hai| jo eka guhakameM saMgrahIta hai| 5. mAgopadeza zrAvakAcAra-yaha saMkRta bhASAkA 11.hasA anuprakSAsa pramA 11.haMsA anuprekSA-isa pranyake kartA ajitnaa| sAta saMdhyAtmaka grantha hai jisakI patra saMkhyA 17, 12. nemicarita-(apanaza) mahAkavi puSpadanta 15vA~ patra isakA anupalabdha hai, loka saMkhyA 36 kRna yaha grantha bhI eka guruGgako saMkalita hai| isarita jinameMse 3.1 zloka mUlapramyaka hai, zeSa padya prasthakataki granthako dekhakara yaha nizcaya karanA cAhiye ki yaha puSpaparicayako bibe hue hai isa pranyake kartA jinadeva haiN| dantakI svatantra kRti hai pA mahApurANantargata hI neminAyayaha anya bhaTTAraka jinacanda ke nAmAMkita kiyA huA hai| kA carita / prasthakA maMgalapaya nimna prakAra hai: 13. amRtamAra-yaha praya, saMdhiyoMko jiye natvA vIraM tribhuvanaguraM devarAjAdhivaMdya, karmArAti jayati sakalAM mUlasaMghe dayAlu / 14. Sad dravyanirNayavivaraNa jJAnaH kRtvA nikhilajagatAM tattvamAdISu vettA, 15. gommaTasAra paMjikA-yaha jIvakAma kArabakI eka saMskRta mAkRta mizrita paMjikA TIkA hai dharmAdharma kathayati iha bhArate tIrtharAjaH // 11 // jisake kartA muni girikIrti haiN| isa pranyakA vizeSa 6. apabhraMza kathA saMgraha-isameM tIna kathAyeM dI paricayabAdako diyA jaaygaa| huI haiM jinameM prathama kathA rohiNI vrata kI hai, jisake kartA 16. zrutabhavanadIpaka-yaha bhahAraka devasena kRta muni devanaMdI hai| yaha anya bhAmera bhaMDArAdike guNDakoMmeM saMskRta bhASAkA graMtha hai| bhI hai| dUsarI kathA, dudhArasinaraka utArI nAma kI 17. rAvaNa-dohA-prAkRta (guDakameM) hai jisake kartA vinayacanda muni haiN| vIsarI kathA sugandha 18. kalyANavihANa-(apanaza) isa anya dazamI nAmakI hai jisake kartA subamAcArya hai| bhaNDArameM ve sabapraya bhI vidyamAna hai jo dUsare bhaMDAroM meM 7.yogapradIpa-yaha saMskRta bhASAkA pranya hai jisake pAye jAte haiN| kucha pranyoMkI mUba pratiyA~ bhI upalabdha kartA saMbhavataH somadeva jAna par3ate haiN| isakA vizeSa hai, yayA-somadevAcAryakA yazatilakacampU mUla, vicAra graMtha dekha kara kiyA jA sakatA hai| gommaTasArakarmakANDa mUba, (yantra racanA sahita) ___8.ajJAta nyAya grantha-yaha nyAya zAstrakA eka siddhAntasAra prA0 (yantra racanA sahita) choTA sA graMnya hai jo parIkSAmukhake bAdakI racanA hai, rAnavArtikamUla, aura amarakozakI TIkA ra racanA sarala aura tarkaNA zailIko liye hue hai| svAmikRta maujUra hai| -paramAnanda jaina maMgala padya sabaiyA ikatIsA vaMdU vaddhamAna jAko jJAna hai samantabhadra, guNa akalaMka rUpa vidyAnanda dhAma hai| jAko anekAntarUpa vacana abAdha siddha, mithyA andhakArahArI dIpa jyoM lalAma hai / / bhavyajIva jAsake prakAza teM viloke saba, jIvAdika vastuke samasta pariNAma haiN| vartA jayavanta so anantakAla loka mAMhi, jAko dhyAna maMgala svarUpa abhirAma haiN| -kavivara bhAgacanda
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa saMskRtimeM nArI (paramAnanda zAstrI) zramaNa saMskRtimeM nArIkA sthAna le| usa samaya vaidika saMskRtikA bolabAlA thA / usake zramaNa saMskRti meM bhAratIya nArIkA prAtma-gaurava lokameM khilApha pravRtti karanA sAdhAraNa kArya nahIM thaa| isase spaSTa Aja bhI uddIpita hai, vaha apane dharma aura kartavyaniSThAke hai ki usa samaya vaidika saMskRtike prAbalyake kAraNa buddha bhI liye jItI hai| nArIkA bhaviSya ujvala hai, vaha narakI jananI striyoMko apane saMghameM dIkSita karane meM saMkoca karate the| hai aura mAtRtvake prAdarza gauravako prApta hai| vaidika paramparAmeM parantu mahAvIrane use kAryarUpameM pariNatakara bhArIkA samuddhAra nArIkA jIvana kucha gauravapUrNa nahIM rahA aura na use dharma hI nahIM kiyA, pratyuta eka Adarza mArgako bhI janma diyaa| sAdhanA dvArA prAmavikAsa karanekA koI sAdhana prathayA . pazcAt aAnandakI preraNA svarUpa buddhane bhI striyoMko adhikAra hI diyA gayA, vaha to kevala bhogopabhogakI vastu dIkSita karanA zuru kara diyaa| Uparake ullekhase spaSTa hai ki evaM putra jananekI mazInamAtra raha gaI thii| usakA manobala zramaNasaMskRti meM prAMzika rUpase nArIkA prabhutva barAbara aura zrAtmabala parAdhInatAko ber3ImeM jakar3A huA honeke kAyama rhaa| phira bhI nArIne uma kAla meM bhI apane Adarza kAraNa kuThita ho gayA thaa| vaha bhabalA evaM asahAya jaise jIvanako mahattAko maSTa nahIM hone diyA, kintu apanI zabdoM dvArA ullekhita kI jAtI thI aura puruSoM dvArA pada- dhAnako barAbara kAyama rakhate hue use aura bhI samujvala pada para apamAnita kI jAtI thii| usa samaya janatA-"yatra banAnakA yatna kiyA / nAryastu pUjyaMte ramate tatra devatAH" kI nItiko bhUla cukI thii| sItAkA Adarza veda maMtrakA pATha athavA uccAraNa karanA bhI unheM gunAha evaM jisa taraha puruSoMmeM seTha sudarzanane brahmacaryavratake anuSThAna aparAdha mAnA jAtA thA / jAti bandhama aura rIti-rivAja bhI dvArA usakI mahattAko gauravAnvita kiyA: ThIka usI taraha unake utthAnameM koI sahAyaka nahIM the, balki ve unheM aura eka akelI bhAratIya sInAne apane satItva-saMrakSaNakA jo bhI patita karanemeM sahAyaka ho jAte the / vaidika saMskRtikI kaThoratama paricaya diyA umase usane kevala strI-jAtike isa maMkIrNa manovRttivAlI dhArAke pravAhakA pariNAma usa kalaMkako hI nahIM dhoyA ; pratyuta bhAratIya nArIke avanata samayakI zramaNa saMskRti aura unake dharmAnuyAyiyoM para bhI mastakako sadAke lie unnata banA diyaa| jaba rAmacaMdrane pdd'aa| phalataH usa dharmake anuyAyiyoMne bhI purANAdigraMthoM meM mItAse agnikuNDameM praveza karane kI kaThora prAjJA dvArA nArIkI niMdA kI, use 'vipabela', 'naraka paddhati' tathA mokSa apane satItvakA paricaya deneke liye kahA, taba sItAne samasta mArgameM bAdhaka btlaayaa| phira bhI zramaNa-saMskRtimeM nArIka jana samUhake samakSa yaha pratijJA kI, ki yadi maiMne manase, dharma-sAdhanakA-dharmaka anuSThAna dvArA prAtma-sAdhanAkA koI vacanase, kAyase raghuko chor3akara svapnameM bhI kisI anya adhikAra nahIM chInA gayA, ve upacAra mahAvatAdike anuSThAna puruSakA ciMtana kiyA ho to merA yaha zarIra agnimeM bhasma dvArA 'AryikA' jaise mahattarapadakA pAlana karatI huI apane nArI jIvanako saphala banAtI rahI haiN| ho jAya, anyathA nahIM, itanA kahakara sItA usa agnikuNDakI bhISaNa jvAlAmeM kUda par3I aura satI sAdhvI honeke kAraNa tulanAtmaka adhyayana vaha usameM kharI niklii| vaidika saMskRtikI taraha bauddha paramparAmeM bhI strIkA koI dhArmika sthAna nahIM thaa| Aja se koI DhAI hajAra varSa -sarvaprANihitA''cArya caraNau ca mnsthitii| pahale jainiyoMke aMtima tIrthakara bhagavAna mahAvIrake saMghameM praNamyodAragaMbhIrA vinItA jAnakI jagau // lAgdoM striyoMko dIkSita dekhakara aura usake dvArA zrAvikA, karmaNA manasA vAcA, rAmaM muktvA paraM naraM / cullikA aura AryikAke vratoMke anuSThAna dvArA hone vAlI samuhahAmi na svapnepyanyaM sasyamidaM mama // dhArmika udAratAko dekhakara, gautamabuddhake ziSya zrAnanda sena padya tadanRtaM vacmi tadA mAmeSa pAvakaH / rahA gayA, usane buddhase kahA ki Apa apane saMghameM striyoMko bhasmasAbhAvamaprAptAmapi prApayatu kSaNAt // dIkSita kyoM nahIM karate, taba buddhane kahA ki kauna jhagar3A mola -pAcaritra 105, 24-26
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa saMskRtimeM nArI bokopavAdakA vaha kalaGka jo jabardastI usake zira madA kartavya parAvadA hotI thii| vaha AjakalakI nArIke samAna gayA thA vaha sadAke liye dUra ho gayA aura sItAne phira prabala yA kAyara nahIM hotI thI, kintu nirbhaya, vIrAMganA saMsArake ina bhoga vilAsoMko heya samajhakara, rAmacandrakI aura apane satItvaka saMrakSaNa meM sAvadhAna hotI thI jinake abhyarthanA aura putrAdikake mohajAlako usI samaya chor3akara aneka uddharaNa granthoM meM upalabdha hote haiN| yaha sabhI jAnate haiM pRthvImatI pAryikAke nikaTa avikAke vrata le liye aura ki nArImeM sevA karanekI apUrva kSamatA hotI hai| pativratA apane kezoMko bhI dukhadAyI samajhakara unakA bhI loca kara kevala pati ke sukha-dukha meM hI zAmila nahIM rahatI hai, kintu ddaalaa| kaThina tapazcaryA dvArA usa strI paryAyakA bhI vaha viveka aura dhairyase kArya karanA bhI jAnatI hai| purANameM vinAzakara svargalokameM pratIndra pada pApta kiyaa| aise kitane hI udAharaNa milate haiM jinameM strIne patiko sevA ___ bhAratIya zramaNa-paramparAmeM kevala bhagavAna mahAvIrane karate hue, usake kAryameM aura rAjyake saMrakSaNameM tathA yuddha meM nArIko sabase pahale apane saMghameM dIkSitakara prAtma-sAdhanAkA sahAyatA kI hai avasara pAne para zatruke dAMta khaTTe kiye haiN| adhikAra diyA ho, yahI nahIM, kintu jainadharmake anya 23 patike viyogameM apane rAjyakAryakI saMbhAla yasnake sAtha kI hai| tIrthakaroMne bhI apane-apane saMghameM aisAhI kiyA hai| jisase isase nArIkI kartavyaniSThAkA bhI bodha hotA hai| nArI jahA~ spaSTa jJAna hotA hai ki zramaNasaMskRtine puruSoMkI bhAMtihI kartavya niSTha rahI hai| vahAM vaha dharmaniSThA bhI rahI hai| dharmastriyoMke dhArmika adhikAroMkI rakSA kI-unake Adarzako karma aura banAnuSThAnameM nArI kabhI pIche nahIM rahI hai| aneka bhI kAyama rahane diyA, itanA hI nahIM kintu unake naitika zilAlekhoM meM bhAratIya jaina-nAriyoM dvArA banavAye jAne vAle jIvanake starako bhI U~cA uThAnekA prayatna kiyA hai| bhAratameM aneka vizAla gagana cumbI maMdiroMke nirmANa aura unakI gAndhI-yugameM gAndhIjIke prayatnase nArIke adhikAroMkI rakSA pUjAdike liye svayaM dAna diye aura dilavAvAe the| aneka huI hai unhoMne jo mArga dikhAyA usase nArI-jIvanameM ullAha guphAoMkA bhI nirmANa karAyA thA, jinake kucha udAharaNa kI eka bahara AgaI hai, aura nAriyA~ apane uttaradAyitvako nIce diye jAte haiM :bhI samajhane lagI haiN| phira bhI vaidika saMskRtimeM dharma-sevana- 1-kaliGgAdhipati rAjA khAravelakI paTTarAnIne kumArI parvata kA adhikAra nahIM milaa| para eka guphA banavAI thI, jisa para bhAja bhI nimna nAriyoMke kucha kAryo kA digdarzana lekha aGkita hai aura jo rAnI guphAke nAmale ullembita ___ bhAratIya itihAsako dakhanese isa bAtakA patA calatA kI jAtI hai :hai ki pUrvakAlIna nArI kitanI viduSI, dharmAtmA, aura (1) 'arahaMta pasAdAna (m ) kAliMgA (na) m mamaNAnam // ___ leNaM kAritaM rAjino kha (1) lAka (ma) 'manasivacasi kAre jAgara svapnamArga, (2) hathisa haMsa-papotama dhunA kaliMga-ca' (khA) ra ve lasa mama yadi patibhAvo rAghavAdanyasi / () zrAga mahIpI yA kA leNaM / ' tadiha daha zarIraM pAvake mAmakInaM, xcandragiri parvatake zilAlekha naM061 (139) meM, jo svakRta vikRta nItaM deva mAkSI tvameva // " 'vIragala' ke nAmase prasiddha hai usameM gAnareza rakkasamaNika 2-inyukktvA'bhinavAzokapallavopamapANinaH / 'cIra yoddhA' 'baga' ( vidyAdhara ) aura usakI patnI sAvimU jAna-svamutya pAyA'yadaspRhA // 6 // yandhakA paricaya diyA huA hai, jo apane patike sAtha 'vAgeindranIlaghu ticchAyAna-sukumAranmanoharAn / yUra' ke yuddha meM gaI thI aura vahAM zatru se khar3ate hue vIragatikezAna-vocya yayau mohaM rAmo'yaptazcabhUtale // 77 // ko prApta huI thI / lekhake Upara jo citra utkIrNa haiM usameM yAvadAzvAsanaM tasya prArabdhaM caMdanAdinA / vaha ghor3e para savAra hai aura hAthameM talavAra liye hara hAthI pRthvImatyAryayA tAvadIkSitA janakAtmanA // 7 // para savAra hue kisI vIra puruSakA sAmanA kara rahI hai| tato divyAnubhAvena sA vighna parivarjitA / sAvayabve rUpavatI aura dharmaniSTha jinendra bhanimeM tatpara thii| saMvRttA zramaNA sAdhvI vastramAtraparigrahA // 7 // lekhameM use revatI, sItA aura arundhatIke saraza batalAyA .-padmacarita pR0 105 gayA hai|
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 867 bhanekAnta [varSa 13 2-caturtha mahArAjA zAMti varmA, jo pRthvI rAmake samAna hI puNyAtmA mahApuruSoM ke utpanna karanekA bhI saubhAgya prApta jaina dharmake upAsaka the inakI rAnI cAMdakanve bhI jinA huA hai, jinhoMne saMsArake duHkhI jIvoMke duHkhoMko dUra karanedharmakI parama upAsikA thii| zAMti varmAne san 8 ke liye bhoga-vilAsa aura rAjyAdi vibhUtiyoMko chor3akara (vi0 saM0 1038) meM sondattimeM jimamandirakA Atma-sAdhanA dvArA svatantratA prApta karanekA prayatna kiyA nirmANa karAyA thA aura 150 mahattara bhUmi rAjAne hai| aneka striyoMne prAdhikAoMke vratoMko dhAraNakara prArama aura utanI hI bhUmi rAnI cAMdakavvene bAhubalI devako mAdhanAkI usa kaThora tapazcaryAko apanAyA hai aura AtmApradAna kI thI, jo vyAkaraNAcArya the| nuSThAna karate hue mana aura indriyoMko vazameM karanekA bhI -dekho, sondatti zilA le. naM. 160 / prayatna kiyA hai| sAtha hI, dhAgata upasarga parISahoMko bhI 3-vipyu vardhanakI bhAryA zAntaladevIne san 1923 (vi0 samabhAvase mahana kiyA hai aura anta samayameM samAdhi pUrvaka paM01230 meM) gandha vAraNa vasti bnvaaii| yaha mAra- zarIra chodd'aa| una dharma-sevikA nAriyoMke kucha udAharaNa isa siMha mAcikavve kI putrI thI aura jaina-dharmameM suda aura prakAra haiM:gAna nRtya vidyAmeM atyanta catura thii| (1) bhagavAna mahAvIrake zAmanameM jIvaMdhara svAmIkI pAThoM -sodeke rAjA kI rAnIne, kAraNavaza patike dharma-parivartana __ patniyoMne jo vibhinna dezoMke rAjAoMkI rAjaputriyA~ thIM, kara leneke bAda bhI patikI asAdhya bImArIke dara hone patika dIkSA lene para aArthikAke vrata dhAraNa kiye the| tathA apane saubhAgyake akSuNNa bane rahane para apane (2) vIrazAsanameM jambU svAmI apanI tAtkAlika pariNAI nAsikA bhUSaNa (natha) ko, jo motiyoMkA banA humA huI pAThoM striyoMke hRdayoM para vijaya prAptakara prAtaHkAla thA, becakara eka jaina-mandira banavAyA thA aura sAmane dIkSita ho ge| taba unakI una striyoMne bhI janaeka tAlAba bhI jo isa samaya 'muttina phere ke nAmase dotA dhAraNa kii| prasiddha hai| 5-prAiva malla rAjAke senApati mallayakI putrI pratimanvene, (9) caMdanA satIne, jo vaizAlI gaNataMtrake rAjA ceTakakI putrI jo jainadharmako vizeSa zraddhAlu aura dAnazIlA thI, usane thI, AjIvana brahmacAriNI rahakara, bhagavAn mahAvIrase cAMdI soneko hajAroM jina pratimAeM sthApita kI aura dIkSita hokara prAyikAke vratoMkA anuSThAna karatI huI lAkhoM rupayekA dAna kiyA thaa| mahAvIrake tIrthameM chattIsa hajAra prAyikAoMmeM gaNinIkA -"hoyasala nareza ballAla, ballAla dvitIyake mantrI par3ha prApta kiyA thaa| candramaulI vedAnuyAyo brAhmaNa the| parantu unakI patnI (4) mayUra grAma maMghakI AryikA damitAmatIne kaTavapra giri 'prAciyakka' jinadharma parAyaNA thI aura vIrocita para samAdhimaraNa kiyaa| zAna-dharmameM niSTha thI, usane belagolameM pArzvanAtha vasti- (1) navilUrakI anaMtamatI-gatine dvAdaza tapoMkA yathAvidhi kA nirmANa karAyA thaa| anuSThAna karate hue antameM kaTavA parvata para svargaloka-dekho, zravaNa bekhagola lekha naM. 464 kA sukha prApta kiyaa| jabalapurameM 'pisanahArIkI maDiyA' ke nAmase eka jaina (6) daNDa nAyaka gaNarAjakI dharma-patnI lakSmI matine, jo mandira prasiddha hai jise eka mahilAne pATA pIsa-pIsakara bar3e satI, sAdhvI, dharmaniSThA aura dAnazIlA thI, aura bhArI parizramase paisA jor3a kara bhatrivaza apane dravyako satkAryameM lagAyA thaa| Aja bhI aneka maMdira aura mUrtiyA~ mUlasaMgha dezIgaNa pustakagacchake zubhacandrAcAryakI zipyA tathA dharmazAlAe~ aneka nAriyoMke dvArA banavAI gaI haiM, thI, usane zaka saM01044 (vi.saM01176) meM jinakA ullekha lekha vRddhike bhayase nahIM kiyA hai| sanyAsa vidhise dehotsarga kiyA thaa| isa prakArake saikar3oM udAharaNa zilAlekhoM aura purANanAriyoMke dharmAcaraNa aura unake sanyAsa lenaka graMthoM meM upalabdha hote hai. jina sabakA saMkalana karanese eka kucha unlekha pustakakA sahaja hI nirmANa ho sakatA hai| astu, yahAM lekha nArIko tIrthakara, cakravartI, balabhadra aura anya aneka vRddhike bhayasa una sabhIko chor3A jAtA hai|
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ D kiraNa 3] zramaNa saMskRtimeM nArI [87 andha-racanA kitane pUrva huI hai isake jAnanekA abhI koI sAdhana nahIM hai| -TippaNakA prArambhika namUnA isa prakAra hai:aneka nAriyA~ viduSI honeke sAtha 2 lekhikA aura kaviyitrI "vallaho- vallabha iti nAmAntaraM kRSNarAja devsy| bhI huI haiM unhoMne aneka graMthoMkI racanA kI hai| para ve saba pajjataU paryApta malamiti yAvat / " dukiya pahAeracanAeM isa samaya sAmane nahIM haiM / Aja bhI aneka nAriyA~ duHkRtamya prathamaM prakhyApanaM vistaraNaM vA / duHkRta viduSI, lemvikA tathA kaviyitrI haiM, jinakI racanA bhAvapUrNa hotI hai| bhAratIya jainazramaNa paramparAmeM aisI purAtana nAriyA~ mArgo vA / lahu mokSaM dezataH karmakSayaM lAdhveti zIghra paryAyo thaa| saMbhavataHkama hI huI hai jinhoMne nirbhayatAse pugyoM samAna nAga paMcasu paMcasu paMcasu-bharatairAvatavidehAbhidhAnAsu jAtike hitakI dRSTise kimI dharmazAstra yA prAcAra zAstrakA pratyekaM paMca prakAratayA paMcasu dazasu karmabhUmisu / dayA nirmANa kiyA ho, isa prakArakA koI prAmANika ullekha sahIsu-dharmo dayA sakhyaM Iza iva-dayA sahitAsu vaa| hamAre devanemeM nahIM paayaa| dhuu paMcamu-videhabhUmisu paMcasu dhra vo dharmasUtraika evaM ___ hAM, jaina mAriyoM ke dvArA racI huI do racanAe~ mere caturthaH kAlaH samayaH / dazasu-paMcabharata paMcarAvateSu / degvanemeM avazya pAI haiM, jinase jJAta hotA hai ki ve bhI kAlAvekkhae-vartamAna (nA) sarpiNI kaalaapekssyaa| prAkRta, saMskRta aura gujarAtI bhASAkI jAnakAra thiiN| itanA punaH devasAmi-pradhAnAmarANAM tvaM svAmI / vattANuhI nahIM kintu gujarAtI bhASAmeM kavinA bhI kara lenI thii| hANe--kRpi pazupAlana vANijyA ca vArtA / khattadhanuye do racanAe~ do viduSI ayikAoM ke dvArA racI gaI hai| kSatradaNDanIti / paramapattu-paramA utkRSTA gaNendrA unameM se prathamakRti to eka TippaNa graMtha hai jo abhimAna RSabha-senAdayasteSAM parama pUjyaH" / / meru mahAkavi puSpadantakRta 'jasahara cariU' nAmaka granthakA dUsarI kRti samakitarAma hai, jo hindI gujarAtI saMskRta TippaNa hai, jisakI pRSTha saMkhyA 16 hai aura jiskii| mizrita kAvya-racanA hai| ima granthakI patra saMsthA hai, khaMDita prati dillIke paMcAyatImaMdiraka zAstrabhaNDArameM aura yaha grantha ailaka pannAlAla di. jaina sarasvatI-bhavana maujUda hai| jisameM do se 11aura svA~ patra avaziSTa hai| jhAlarApATanake zAstrabhaNDArameM surakSita hai| isa granthameM zeSa madhyake 7 patra nahIM hai| sambhavataH va uma durghaTanAka samyaktvopAdaka pATha kathAeM dI huI haiM, aura prasaMgavaza aneka zikAra hue hoM, jisameM dillIke zAstra bhaNDAroM ista- avAntara kathA bhI yathA sthAna dI gaI haiN| dUsare zabdoM meM limbina andhoMke RTita patroMko borImeM bharavAkara kalakattAka yaha kahA jA sakatA hai ki yaha grantha saMskRta samyaktva kaumudI mamuha meM kucha varSa hue giravA diyA gayA thaa| isI taraha kA gujarAtI padyAnuvAda hai| isakI racayitrI prAryAratnamatI purAnana khaNDita mUrtiyoMko bhI dehalIke jaina samAjane avajJAka hai| granthameM unhoMne apanI jo guru paramparA dI hai vaha bhayase aMgrejoMke gajyameM bambaIke samudrameM pravAhita kara diyaa| isa prakAra hai: mUlamaMgha kundakRndAnvaya sarasvatigacchameM bhaTTAraka padmanandI, zrA, jina para munate haiM kitane hI legva bhI aMkita the| devendrakIti, vidyAnandI, mahilabhUSaNa, lakSmIcanda, vIracandra, kheda hai ! samAjake isa prakArake ajJAta prayatnase hI jJAnabhUSaNA, prAryA candramatI, vimalamatI aura enamatI / kitanI hI mahatvapUrNa aitihAmika sAmagrI vilupta ho gaI hai| granthakA Adi maMgala isa prakAra hai:zrAzA hai dillI samAja Age isa prakArakI pravRtti na hone - degaa| isa guru paramparAmeM bhahAraka devendrakIrti sUratako gahIke yazodharacarita TippaNa kI vaha prati maM0 1966 maMgasira bhaTTAraka the| vidyAnandi saM0 1558 meM usa pada para vigaja mAna hue the / mallibhRpaNa sAgavAr3AyA mAlavAkI gahIke bhaTTAbadI 10 budavArako likhI gaI hai| TippaNake antameM nimna raka the| lacamIcanda aura vIracandra bhI mAlavA yA sAgavAr3A puppikA vAkya likhA huA hai-'iti zrI puSpadantakRta yazodhara ke Asa-pAsa bhaTTAraka pada para AsIna rahe haiM / ye jJAnabhuSaNa kAvyaM TippaNaM arjikA zrIraNamatikRtaM saMpUrNam / ' TippaNake tattvajJAna taraMgiNIka kartAse bhima hai| kyoMki yaha bha0 bIraisa puSpikA vAkyase TippaNagranthako racayatrI 'raNamati' candrake ziSya the| aura tanajJAna taraMgiNIka kartA bha. AryikA hai aura usakI racanA saM0 1566 se pUrva huI hai| bhuvanakIrtike ziSya the|
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 13 vIra jinavara vIra jinavara namU te sAra / tIrthakara thii| isa ullekha parase bhI zrAryA rasnamatI vikramakI 16vIM caubIsaveM / manavAMchita phalabahu dAna dAtAra / niramala zatI madhyakI jAna par3hatI haiN| sAradA svAminI valI tabU / lakSmI candra, vIracandra aneka viduSI nAriyoMne kevala apanA hI utthAna nahIM kiyA, manohara / jJAna bhUpaNa pAya prnnmini| ratnamati kahi apane patiko bhI jainadharmakI pAvana zaraNameM hI nahIM lAI caMga, rAsa karU~ ati rUbaDo / zrIsamakitataNu pratyuta unheM jainadharmakA parama Astika banAyA hai aura apanI bhanirAsa // 12 // saMtAnako bhI suzikSita evaM zrAdarza banAnakA prayatna kiyA bhAragamanI hai / udAharaNa ke liye apane pati magadha dezake rAjA aMNika 1 cavIsa jinavara pAyanamIpa, sAradA taNiya psaaynu| (bimbamAra) ko bhAratIya prathama gaNatantrake adhinAyaka mUlamaMgha mahimAnilue, bhAratI gacchi siMNagAranu // 1 // licchivi vaMzI rAjA ceTakakI muputrI celanAne bauddhadharmasa parAG mumbakara nainadharmakA zraddhAlu banAyA hai jisake abhayakuMdakuMdAcAriji kulie, padmanandI zubhabhAvanu / kumAra aura cAripeNa jase putra ratna hue jinhoMne sAMsArika devendrakIrati guru guNa nilue zrIvidyAniMda mahaMtanu / tanu / sugba aura vaibhavakA parinyAgakara Atma-sAdhanAko kaThora tapazrIrmAllabhapaNa mahimA nilue, zrIlakSmIcaMdra guNavaMtanu // 3 zcaryAkA avalambana kiyA thA / vIracaMdra vidyA nilue, zrIjAnabhUpaNa jJAnavantanu // 4 // isa taraha nArIne zramaNasaMskRtimeM apanA Adarza jIvana gambhIrANava, meru sAripu dhIranu / vitAnekA yatna kiyA hai| usane puruSoMkI bhAMti prAnmamAdhana dayArANI ji zrima nivasae, jJAnataNu dAtAranu // // aura dharmamAdhanameM sadA zrAge vaDhanekA prayatna kiyA hai| antima bhAga nArI meM jinandrabhakrike mAtha zrata-bhaknimeM bhI tatparatA dagbI zAMtI jinavara zAMtI jinavara namiya te paay| jAtI hai, ve bhUnakA mayaM abhyAsa karatI thIM, samaya-samaya para grantha svayaM limvatI aura dUsaroMme ligyA-limbAkara apane rAma kahUM samyakataNu sAradA tariNaya pasAya manohara / mAnAvagnI karmaka kSayArtha mAdhugrI, vidvAnoM aura tatkAlIna kuMdakuMdAcAriji kuli padmanandi guru jaagi| bhaTTArakoM tathA prAyikAoM ko pradAna karatI thIM, isa vipayA devidakIrati teha paTTa huva vAdI miromaNi banyANi / / maikaDoM udAharaNa hai, una sabako na dekara yahA~ mirpha 5-6 dahA-vidyAnanda tamu paTTa huni mallinUpaNa mhNt| uddharaNa hI nIce diye jAne haiM :ladIcandra teha pachArisiNu yati yamagarmANa mNt|| () maMthana 1467 meM kApThAsaMghaka zrAcArya amarakoni dvArA vIracandra pATi jJAnabhUSaNa nIni / candramatI bAI racita 'paTa karmopadeza' nAmaka granthakI prati gvAliyara namI pAya / ratnamatI yo piya rAma kama.vimalamatI taMvara yA tomaravaMzI gajA vIramadevake rAjyameM agravAla kahiNa thakI maar|| iti zrImamAkitarAma smaaptH| zrAryA mAhU jaitUkI dharmapatnI sarana likhAkara AyikA janazrI ratnamatI kRtaM // bha.jArAvajI paThanArtha (zrIrastu) kI ziSyaNI prAyikA bAI vimalazrIko samarpita kI thii| AryA ratnamIna apanA yaha rAma athavA rAmA dhAyA (2) saMvata 1685 meM agravAlavaMzI mAhU baccharAjakI manA vimalamatIkI preraNAse racA thaa| zrAgA rAnamatIkI gurupANI sAdhvI pannI 'pAlhe ne apane jJAnAvarasI karmaphe kSapArtha bhAryA candramatI thii| yaha graMtha vikramakI 16vIM zatAbdIke dacyAMgrahakI brahmadanakRta vRtti likhAkara pradAna kii| madhyakAlakI racanA jAna par3atI hai| kyoMki ratnamatIkI utra guru paramparAmeM nihita vimalamatI vaha vimalazrI jAna par3atI (3) saMvata 1565 meM khaNDelavAlavaMzI sAhU chItaramalakI hai. jinakI ziSyA vinayazrI bha. jamIcandrajI ke dvArA pannI rAjAdIne apane jJAnAvaraNI karmake kSayArtha 'dharmadIkSina thI, jinhoMne paM. zrAzAdharajI kRta mahA-abhiSeka parIkSA' nAmaka grantha likhakara muni devanandiko pradAna pAThako brahma zru namAgara kRta TIkA una bhaTTAraka lakSmIcandake kiyA / ziSya brahma jJAnamAgarako saM0 1552 meM likhakara pradAna kI (4) saMvat 1533 meM dhanazrIne padmAnandyAcAryako 'jambUdvIpa
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ kiraNa 3] AtmahitakI bAteM prajJapti' prAkRta likhAkara paM0 medhAvIko pradAnakI thii| upasaMhAra (1) saMvat 1560 meM mANika bAI hamaDane, jo vrata dhAriNI azA hai pAThaka isa legvakI saMkSipta sAmagrI parama dhI, gommaTamArapaMjikA likhAkara laghuvizAlakIrtiko nArIkI mahattAkA avalokana kareMge, use ucita mAmAna bheMTa svarUpa pradAna kI thii| sAtha usakI nirbalatAko dUra karanekA yanna kareMge aura (6) maMvan 1668 meM hUMbaDa nAtIya bAI dIgene liyAkara zramaNasaMskRtimeM nArIkI mahAkA malyAMkana karakaM nArI-jAnibha0 sAlacandrako pradAna kiyA thA / ko U~cA uThAne ke apane kartavyakA pAlana kreNge| AtmahitakI bAteM (90 siddhisAgara) jaba loga nizca na hone ke lie yazolippA aura yaha prazna una manISiyoMke mAnama meM jyoM kA tyoM pA prAchalakA parityAga karake mana-vacana kAyakI caMcalatAkA kara unako kitanI bAra nahIM jagA jAtA?-phira bhI nirAdha karaneke lie udyama karate hai to sAtoM taravoM para jhoTe lenekI zrAdatase bAja nahIM pAte hai, jo jAganekA vizvAma karane vAle bhAramAko yA sarace vizvAsa jJAna pApa samajhate haiM !! aura AcaraNako prAramahitakA vAstavika rUpa nizcata tapa agnike binA koI bhI karmoM kI rAkha nahIM banA karate haiN| sambhava hai calane meM paira phisala jAya kim gaya kintu sakatA / icchAke nirAdha hone para hI napakI pAga prajvalita / pairako jamA kara ragbanekA abhyAsa to ve karate Rs-ve hotI hai| yaha vaha bhAga hai jo sumba ko carama sImA taka krodhakI jvAlAse jalane hupa garnameM na gira jAveM imake cAra lie yathA udyama bhI karate haiN| yadi kabhI-kabhI krodhakI jo vastu parAI hai aura hai vaha vidyamAna to use lapaTose ve jhulasa jAte haiM use heya no avazya mamama lete chor3ane meM sArI jhamaTa chUTa jAtI hai / haiN| unakA durbhAgya hai jo anaMtAnubandhI krodhako bhAgameM jalane hai| mAnake pahAr3ame utara kara ve sampUrNa vidyA aura marate samaya jaba zarIra hI ajaMga ho jAtA hai to cAritrake sacce nenAte haiN| kaparakI jhapaTamai kabhI ve phira zeSa ghara bhAdika apane kaimeM ho sakate haiM apane prAte ho to capeTa bhI avazya sahana karate hI haiN| AgAmI jJAna catanAmaya katR svase bhinna anyakA kartA honekA tRSNAko chor3ane para durgatikA anta to hotA hI hai kintu mAima ve antaHkaraName tanmaya hokara anantAnubandhI rUpame matatAmayAba nahIM kara sakate jo samyagdarzanakI nIva para bar3he haiN| sarayakA sUrya jisake antaHkaraNase udita hokara mukha- jIvAMkA mahArA prApa pApa hI apane rahanA hai| giri para camaka rahA hai- kyA majAla jo durAgrahiyAka gurukulake gurukula meM rahate hue snAtaka honA parama brahmacarya bakavAda umake sAmane adhika Tika ske| vama myAdvAdakI / strIke kisI bhI avasthAmeM dRSTigata ho jAne para kiraNAMsa camakatA huA anekAnta sUrya una nIvAMke vikRta na honA brahmacarya hai| uttama daza lakSayA vAla mAhAndhakArako dUra karane meM samartha hai jo nikaTa bhavya hai- dharmako nirvyasanI niSpApa vyakti pAla aura ragnatrayama ullUko mUrya mArga nahIM batA sktaa| trigupti gupta raha jAve to mAmA ho apane hitakA saMyama jIvoMko kaunasA sumba ? nahIM detA aba mI saracA rUpa hai|
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA-tattva (paramAnanda jaina zAstrI) saMsAraka samasta dharmokA mUla ahisA hai, yadi ina jaba hama kimI jIyako dukhI karane-matAne pIr3hA denekA dharmomeMse ahiMsAko sarvathA pRthak kara diyA jAya to ve dharma vicAra karate haiM usI samaya hamAre bhAvoMmeM aura bacana-kAyaniSprANa evaM anupAdeya ho jAte haiN| isI kAraNa ahisA- kI pravRtti eka prakArako vikRti yA jAtI hai, jisase hRdayatattvako bhAratake vividha dharma saMsthApakoMne apanAyA hI nahIM, meM azAnti aura zarIrameM becainI utpanna hotI rahatI hai aura kintu use apane-apane dharmakA prAyaH mukhya aGga bhI banAyA jo prAtmika zAntikaM vinAzakA kAraNa hai, isI prakAraka hai| ahiMmA jIvanapradAyinI zani hai, isake binA maMsAramaM prayatnAvazako athavA tajjanya saMkalpa vizeSako marambha kahate sukha zAntikA anubhava nahIM ho sakatA / jisa taraha mamya- hai| pazcAta apanI kunmita cittavRttike anukUla uma gnirdhArita rAjyanItika binA gajyakA saMcAlana sucAru rIti- prANiko dumbI karaneke aneka sAdhana juTAye jAte haiN| mAyAcAge se nahIM ho sakatA usI taraha ahisAkA anusaraNa kiye se dRyaroMko umaka viruddha bhaDakAyA jAtA hai, vizvAsaghAta binA zAntikA sAmrAjya bhI sthApita nahIM ho sakatA kiyA jAtA hai-kapaTasaM usake hiteSI mitroM meM phUTa DAlI ahiMsAke pAlanase hI jIvAtmA parAdhInatAka bandhanoMsa chUThakara jAtI hai unheM usakA zava banAnekI ceSTA kI jAtI hai, vAstavika svAdhInatAko prApta kara sakatA hai| ahisAkI isa taraha se dUsaroMko pIr3A pahu~cAne rUpa vyApArake mAdhanoMko bhAvanA aAja bhAratakA prANa hai, parantu isakA pUrNa rUpase maMcita karane tathA unakA abhyAsa baDhAneko mamArambha kahA pAlana karanA aura use apane jIvanameM utAranA kucha kaTina jAtA hai| phira usa mAdhanasAmagrIka sampanna ho jAne para avazya pratIta hotA hai| ahiMsAse aAtmanirbhayatA vIratA, upaka mArane yA dugvI karanekA jo kArya prArambha kara diyA dayA aura zauryAdi guNoMkI vRddhi hotI hai, usame hI prANi- jAtA hai usa kriyAko prArambha kahate haiN|| UparakI uka samAjameM paraspara prema badanA hai aura smArameM mukha-zAntiko donoM kriyAeM no bhAvahiMmAkI pahalI aura dUsarI zreNI hai samRddhi hotI hai| ahiyAke isa gambhIra rahasyako samajhaneke hI, kintu tIsarI prArambhakriyA dvanya-bhAva rUpa donoM prakAraliye usake virodhI dharma hisAkA svarUpa jAnanA anyanta kI hiMmA garbhita hai ataH ye tInoM hI kriyAe~ hiMsAkI Avazyaka hai| jananI hai / ina kriyAkaM mAthameM mana vacana tathA kAyakI jainadRSTi se hiMsA ahisAkA svarUpa x'saMraMbho maMkappo'-bha. zrArAdhanAyAM, zivAryaH 812 / hisA zabda hananArthaka hisi dhAtusa niSpanna hotA hai| prANNavyaparopaNAdiSu pramAdavataH prayatnAvazaH saMraMbhaH / isa kAraNa usakA artha-pramAda vA kapAyaka nimittasa kimI -sarvA sidvau, pUjyapAdaH, 6,8 / bhI macetana prANIko matAnA yA upaka dhyabhAva rUpa prANI- prAgaNavyaparANAdI pramADhavataH prayatnaH saMraMbhaH kA viyoga karanA hotA hai / athavA kisI jIvako bura -vijayodayAM, aparAjitaH gA. 81 bhAvasa zArIrika tathA mAnasika kaSTa denA, gAlI pradAnAdi- +paridAvakadA have samArambho // rUpa apazabdoMke dvArA usake dilako dukhAnA, hasta, koDA, -bhaga. ArAdhanAyA, zivAryaH 812 lAThI prAdise prahAra karanA ityAdi kAraNa-kalApAsa use prANa sAdhanasamabhyAmIkaraNaM samArambhaH / sarvArthasidvau, pUjyapAdaH, 6,8 / rahita karane yA prANapIDita karaneke liye jo vyApAra kiyA mAdhyAyA himAdikriyAyAH sAdhanAnAsamAhAraH smaarNbhH| jAtA hai use 'hiMsA' kahate haiN| -vijayodayAyAM, aparAjitaH, gA0 8.7 / pramatta yogAyANavyaparoNaM hiNmaa| prArambho udavo, -tattvA mUtre, umAsvAtiH -bha. arAdhanAyAM zivAyaH, 812 / yalbalu kaSAyayogAt prANAnAM dvanyabhAvarUpANAM / prakramaH shraarmbhH| sarvArthasiddhI, pUjyapAdaH 6,8 / vyaparopaNasya karaNaM munizcitA bhavati mA himA saMcitahisAdhu pakAraNasya prAyaH prakramaH zrAraMbhaH / -puruSArthasiddhayupAye, amRtacandraH vijayodayAyAH aparAjitaH, gA."
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa] pravRtti saMmmizraNase hilAke nava prakAra ho jAte haiM aura kRta-svayaM karanA, kArita dUsaroMse karAnA, anumodana - kimI ko karanA huA dekhakara prasannatA vyakta karanA, inase guNA karane para hiMsA 20 bheda hote haiN| cU~ki ye saba kArya krodha, mAna, mAyA, athavA lobhake vaza hote hai / isaliye hiMsA saba milAkara sthalarUpase 108 bheTa ho jAte haiN| inhIke dvArA apaneko tathA dUsare jIvoMko dukhI yA prANarahita karanekA upakrama kiyA jAtA hai / isIliye ina kriyAyako hiMsAkI jananI kahate haiM hiMsA aura ahiMsAkA jo svarUpa jaina granthoMmeM batalAyA gayA hai, use nIce prakaTa kiyA jAtA hai | - sA hiMsA vyaparopyante trayasthAvarAGganAma / pramattayogataH prAraNA dravya bhAvasvabhAvakA // - anagAradharmAmRnaM. zrAzAdharaH 4, 22 prathAMta-krodha-mAna mAyA aura lobha zrAdhIna hokara athavA zrayannAnArapUrvaka mana-vacana-kAya kI pravRtti tramajIvoMpazupakSI manuSyAdiprANiyA svAcara jIvoM ke. pRthvI, janma havA aura vanaspati zrAdimeM rahane vAle sUkSma jIvoMka - dravya aura bhAvaprANAMkA ghAta karanA hiMsA kahalAtA hai| hiMsA nahI karanA so zrahiMsA hai arthAta pramAda va pAya nimittame kisIbhI saMcanana prANIko na manAnA, mana vacana kAyase usake prANoM bAta karanemeM pravRtti nahIM karanA na karAnA aura na karate hueko acchA samajhanA 'ahiMsA' he / zrathavA- " -- ahiMsAt rAgAdayAmaguvA ahimagameti bhAmidaM samaye / sitahimeta jihi ririhA || -nasvArthavRttI, pUjyapAdana uddhRtaH / arthAt AtmAmeM rAga- pAdi vikAroMkI utpAMta nahIM hone denA 'asA' hai aura una vikAroMkI amA utpatti honA 'hA' hai| dUsare zabdoMmeM ise isa rUpa meM kahA jA sakatA hai ki AtmA jaba rAga-dveSa-kAma-krodha-mAna- mAyA aura lobhAdi vikAroMkI utpatti hotI hai tara jJAnAdi rUpa grAmasvabhAvakA dhAna ho jAtA hai isIkA nAma bhAva himA hai aura isI bhAvamA bhrama pariNAmako vikRti jo apane athavA damaka ilyAsa bAna ho jAtA hai use dravyahimA kahate haiN| hiMsA do prakAra kI jAtI hai-- kapAya aura pramAdase / [ 61 jaba kisI jIvako krodha, mAna, mAyA aura lobhAdike kAraNa yA kisI svArthavaza jAnabUjha kara manAyA jAtA hai yA manAne zrathavA prANarahita karaneke lie kucha vyApAra kiyA jAtA hai use kapAyase hiyA kahate haiM aura jaba manuSyakI Ahasyamaya asAvadhAna evaM ayatnAcAra pravRttise kisI prANIkA vadhAdika ho jAtA hai rAya yaha prAise hiMsA kahI jAtI hai / isame itanI bAta aura spaSTa ho jAtI hai ki yadi koI manuSya binA kisI kaSAyaka apanI pravRtti bannAcArapUrvaka mAcadhAnIme karatA hai usa samaya yadi devayogase acAnaka koI jIva Akara mara jAya to bhI vaha manuSya hiMsaka nahIM kahA jA makatAH kyoMki usa manuSyakI pravRtti kavAvayuka nahIM hai cIra na hiMsA karanekI usakI bhAvanA hI hai yadyapi iyahiyA jarUra hotI hai parantu to bhI vaha hisaka nahIM kahA jA sakatA aura na jainadharma isa prANidhAnako hiMsA kahatA hai| hiMsAtmaka paratahI hiMsA hai, kevala inpahiyA hiMsA nahIM kahalAnI, dravyahisAkI to bhAvahisAkaM sambandhase hI hiMsA kahA jAtA hai| gastavame hiMsA taba hotI hai jaba hamArI pariyAti pramAdamaya hotI hai athavA hamAre bhAva kisI jIvako duHkha dene yA manAne hote haiN| jaise koI samartha DhAkTara kisI rogIko nIroga karanekI auparezana karatA hai aura usameM deva yoga rogA kI mRtyu ho jAtI hai to vaha DAkTara hiMsaka nahIM kahalA sakatA aura na himAMka aparAdhakA bhAgI hI ho sakatA he / kintu yadi DAkTara lobhAdika vaza jAna bUjhakara mAraneke irAde se aisI kriyA karatA hai jisase rogI kI mRtyu ho jAtI hai to jarUra vaha hisaka kahalAtA hai aura daNDakA bhAgI bhI hotA hai| isI vAnako nAma spaSTa rUpase yo ghoSaNa karatA hai :--- uccAlammipAde iriyAsamidamma simAmaTTA | zravAdejja kuliGgA marejja taM jogamAsejja // hi tamma namitta baMdho muTumAvi dekhidoM samaye / vRttI jyAna una arthAta jo manuSya bhAlakara mAvadhAnAme mArga para cala rahA hai usake paira uThAkara rakhanepara yadi koI jantu akasmAta parake nIce zrA jAya aura daba kara mara jAya to usa manuSyako usa jIvake mArane kA thoDA sA bhI pApa nahIM lagatA hai / jo manuSya pramAdI hai--dhayannAcAra pUrvaka pravRtti karanA hai usake dvArA kisI prANIkI hiMsA bhI nahIM huI hai to bhI
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12] 'pramAda sadaiva hiMsakaH' ke vacanAnusAra hiMsaka avazya hai-- use hiMsAkA pApa jarUra lagatA hai| yathAmaradu va jIyadu jIvo. ayadAcArassa zicchidA hiMsA payadassa gratthi baMdho disAmite samissa // -pravacanasAre kundakundaH 3, 17 arthAt - jIva cAhe mare, athavA jIvata rahe, asAvadhAnose kAma karane vAleko hiMsAkA pApa avazya lagatA hai, kintu jo manuSya yatnAcArapUrvaka sAvadhAnI se apanI pravRtti karatA hai usase prANibadha ho jAne para bhI hiMsAkA pApa nahIM lagatA va hiMsaka nahIM kahalA sakatA, kyoiM bhAvahiMsA binA korI yahiyAM hiMsA nahIM kahalA sktii| pAyI jIva to pahale caMpanA hI bAta karatA hai, usake dUsaroMkI rakSA karanekI bhAvanA hI nahIM hotii| yaha to dUsaroMkA ghAta honese pahale apanI kaluSita citavRttike dvArA apanA hI ghAta karatA hai, dUsare jIvoMkA ghAta honA ma honA unake bhaktimyake AdhIna hai| anekAnta [ varSa 13 alaMga na kiyA jAya to koI bhI jIva zrahiMsaka nahIM ho sakatA aura isa tarahase to zuddha vItarAga-pariNati vAle sAdhu mahAtmA bhI hisaka kahe jAyeMge kyoMki pUrNa ha pAvaka yogiyoM zarIrase bhI sUkSma vAyukAdhika Adi jIvoMkA vadha hotA hI hai, jaisA ki yAgamakI nimna prAcIna mAyAme spaSTa hai : 'hiMsA do prakArakI hotI hai eka antaraMga hiMsA aura dUsarI bAhiraMga hisA / jaya AbhA jJAnAMdi rUpa bhAva prayAMkA ghAta karane vAlI azuddhapayogarUpa pravRddhi hotI hai taba yaha aMtaraMga hisA kahalAtI hai aura jaba jIvakaM bAhya dravyaprANoMkA ghAta hotA hai taba bahiraMga hiMyA kahalAtI hai| inhIM dUsare zabdoM meM vyahiMsA aura bhAvahiMmAke nAmase bhI kahate haiN| yadi caTaSTise vicAra kiyA jAya to sacamuca meM hisA krUratA aura svArthakI popaka hai| manuSyakA nijI svArtha hI hiMsAkA kAraNa hai jaba manuSya apane dharmase pyuta ho jAtA hai tabhI vaha svArthavaza dUsare prANiyoMko satAnekI cepTA kiyA karatA hai; AmavikRtikA nAma hiMyA hai aura usakA phala duHkha evaM azAnti hai aura zrAtmasvabhAvakA nAma ahiMsA hai tathA sukha aura zAnti usakA phala hai / I jaba AtmAmeM kisI tarahako vikRti nahIM hotI cinta prazAnta evaM prasAdAdi guNayukra rahatA hai usameM kSobhakI mAtrA naz2ara nahIM AtI, usI samaya zrAtmA zramika kahA jAtA hai| isake hone para bhAvahiMsA anivArya nahIM hai use yo bhAva hiMsA sambandhale hI hiMsA kahate haiM, vAstavameM dravyahiMsA nobhAvahiMsA se jur3I hI hai| 'yadi dravyahimAko bhASahiMsAse * svayamevAtmanA''tmAnaM hinastyAtmA pramAdavAn / pUrva pratyaMtarAkhAntu pazcAtsdvAna vA vadhaH // - tattvArthavRttI meM uSTata, pR0 231 jadi suddhassa va baMdho hodi bAhira thujogeNa / tthidu ahiMgoNAma hodi vAyAdivadhaddedu / - vijayodavAyAM- aparAjitaH-6806 'hiMsA aura zrahiMmAke isa sUkSma vivecanase jainI ahiMsA ke mahatvapUrva ramyase aparicita bahutame vyayoM hRdayameM yaha kalpanA ho jAtI hai ki jainI cahiyAkA yaha mUcArUpa zravyavahArya hai use jIvanameM utAranA nitAnta kaThina hI nahIM kintu asambhava hai| ataeva isakA kathana karanA vyartha hI hai| yaha unakI samaka TIka nahIM hai kyoMki jainazAsanameM hiMsA aura ahiMsAkA jo vivecana kiyA gayA hai vaha advitIya hai. isameM yogyatAvAle puruSa bhI yahI cAsanIka sAtha usakA apanI zakei anusAra pAlana kara sakate haiM zrIra apaneko samika banA sakate hai| sAtha hI jaina meM jainadharma ahiMsAkA jitanA sUkSmarUpa he vaha utanA hI adhika vyava hArya bhI haiN| isa tarahakA hiMsA aura zrahisAkA spaSTa vivecana dUsare dharmo nahIM pAyA jAtA, isaliye usakA jainadharmakI ahiMgyAke Age bahuta hI kama mahatva jAna par3atA hai| jainazAsana meM kisIke dvArA kisI prArthIke mara jAne yA duHkhI kiye jAne hI hiMsA nahIM hotii| saMsArameM saba jagaha jIva pAye jAte haiM aura ve apane nimittase marate bhI rahate haiM, parantu phira bhI, jainadharma isa prANighAtako himA nahIM kahatA, kyoMki jainadharma to bhAdhAnadharma hai hIliye jo dUsaroMkI hiyA karaneke bhAva nahIM rakhatA pratyuta unake baccAneke bhAva rakhatA hai usase daivavazAt sAvadhAnI karate hue bhI yadi kisI jIvake dravya prANoMkA vadha ho jAtA hai to use himAkA pApa nahIM lagatA / yadi hiMsA aura ahiMsAko bhAvapradhAna na mAnA jAya to phira baMdha aura mokSakI vyavasthA hI nahIM bana sktii| use ki kahA bhI hai- viSvarajIvacite loke kva carana ko yamodayata / bhAvaikasAdhanI bandhamokSau cennAbhaviSyatAm // - sAgaradharmAmRtaH 4, 23 arthAt -- jaba ki loka jIvoMse khacAkhaca bharA huA
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 3 ahiMsAtattva [63 hai taba yadi bandha aura mokSa bhAvoMke Upara hI nirbhana na hone meM samyagdRSTiko saptabhaya-rahita batalAyA gayA hai| sAtha to kauna puruSa mokSa prApta kara sakatA ? ataH jaba jainI hI, prAcArya amRtacandrane to usake viSaya meM yahA~ taka likhA ahisA bhAvoMke Upara hI nirbhara haiM taba koI bhI vuddhimAna hai ki yadi trailokyako calAyamAna kara denevAlA vajrapAta jainI ahimAko avyavahArya nahIM kaha sktaa| zrAdikA ghora bhaya bhI upasthita hojAya to bhI samyagdRSTi ahiMsA aura kAyaratAmeM bheda puruSa niHzaMka evaM nirbhaya rahatA hai--vaha DaranA nahIM hai| aba meM pAThakoMkA dhyAna isa viSayakI ora AkarSita bhAra na apana jJAnasvabhAvase nyuna hAtA hai, yaha samyagdRSTikaranA cAhatA hU~ ki jinhoMne ahiMmA tattvako nahIM samajhakara kA hA sAhama ha / imase spaSTa hai yAtma nibhayI-dhIra-vIra jainI ahiMsApara kAyaratAkA lAMchana lagAyA hai unakA kahanA puruSa hI macca hisaka ho sakate haiM, kAyara nhiiN| ve to nitAnta bhramamUlaka hai| aise ghora bhayAdika pAne para bhayase pahale hI apane prANoMkA - ahiMsA aura kAyaratAmeM bar3A antara hai| ahiMsAkA parityAga kara dete hai| phira bhalA aise durbala manupyama ahiMsA sabase pahalA guNa aAtmanirbhayatA hai| ahiMsA kAyaratAko jaise gambhIra tatvakA pAlana kaise ho sakatA hai ? ataH jainI sthAna nahIM / kAyaranA pApa hai, bhaya aura maMkocakA pariNAma ahiMsApara kAyaratAkA iljAma lagAkara usa avyavahArya cala saMcAlana mA nahIM kahanA nirI ajJAnatA hai| vIratA no grAnmAkA guga hai| durbala zarIrasa bhI zastrasaMcA jaina zAsana meM nyUnAdhika yogtAvAle manuSya ahiMsAkA lana ho sakatA hai| himaka vRtiya yA mAMsabhakSaNasa no karatA acchI tarahase pAlana kara sakate haiM, isIliye jainadharmameM pAnI hai, vIratA nahIM, parantu himAsa pra ma, namratA, zAnti, ahiMsAra dezahimA aura marvaahiMsA athavA ahiMsA-aNuvrata sahiSNutA aura zauyAdi guNa prakaTa hone hai| aura himA-mahAvata Adi bheda kiye gaye hai| jo manuSya durbala AtmAyAma ahimAkA pAlana nahIM ho sakatA pUrNa ahiMmAMka pAlana karanemeM asamartha hai, vaha deza ahiMsAkA unameM sahipAnA nahIM hotI / ahiMsAkI parIkSA anyAcArAMka pAlana karatA hai, isIse use gRhastha, aguvanI, dazavatI yA atyAcAroMkA prakAra karanekI mAmaya gyate hue bhI unheM dazayanI nAmase pukArate haiN| kyoMki abhI usakA sAMsArika hamana-pane mahala meM hai. kintu pratIkArakI mAmaya abhAva dahabhogAMme mamanca nahIM chaTA hai-usakI prAnmakrikA pUrNa meM atyAcArgaka zranyAcArAkA cupacApa athavA kucha bhI virodha 'vikAsa nahIM huA hai-yaha to ama, maSi, kRSi, zilpa, kiye binA maha lenA kAyaratA hai-pApa hai--himA hai| kAyara vANijya, vidyArUpa paTa koma zaktyAnusAra pravRni karatA manuSyakA aAnmA patina hotA hai, usakA anta.karaNa bhaya huA eka daza huzrA eka daza ahiMsAkA pAlana karatA hai| gRhamyaavasthAmeM aura saMkoca athavA zaMkAse dabA rahatA hai| use bhAgana cAra prakArakI hiMmA saMbhava hai| maMkalpI, prArambhI, udyogI bhayakI cintA sadA ghyAkula banAye rahatI hai-marane jIne . aura virodhI / inameMse gRhastha sirpha eka saMkalpI.hiMsA-mAtraaura dhanAdi sampattike vinAza hone kI cintAsa vaha mdaa| kA tyAgI honA hai aura vaha bhI grama jiivoNkii| jaina pITita evaM sacinta rahatA hai| isIliye vaha Atmabala aura.. bhAcAryone himAMka ina cAra bheTIko do bhAgama samAviSTa kiyA hai aura batAyA hai ki gRhastha-avasthAme do prakArakI manobalakI durbalanAka kAraNa-vipani pAne para apanI rakSA * hiMsA ho sakatI hai, pArambhajA ora, anArambhajA / zrArambhajA bhI nahIM kara sakatA hai| parantu eka samyagdRSTi ahiMsaka -himA kaTane, pIsane zrAdi gRhakAryo anuSThAna aura AjIpuruSa vipaniyoMka pAnepara kAyara purUpakI naraha ghabarAnA nahIM vikAke upArjanAdhisa sambandha rakhatI hai, parantu dRmarI himA. thaura na ronA cimlAtA hI hai kintu unakA svAgata karanA hai . gRhI kartavyakA yatheSTa pAlana karate hue mana-vacana-kAyase aura maharpa unako mahanaka liye TayAra rahatA hai nayA apanI : hone vAle jIvoMke ghAtakI bhAra maMkana karatI hai| zrarthAn do sAmathyaka anusAra unakA dhIratAse mukAbilA karanA hai iMdriyAvi sajIvAMkA saMkalpapUrvaka jAna bUjhakara manAnA usa apane marane jIna aura dhanAdi sampattika samUla vinAza ... honekA koI Dara hI nahIM rahatA, umakA zrAmabala aura sammabiTTI jIvA NissaMkA hoti NicbhayA taNa / manobala kAyara manuSyakI bhAMti kamajora nahIM hogA kyoMki sattabhavipamukkA jamhA tamhA duNimmakA / / usakA AmA nirbhaya hai--saptabhayoma rahina hai| jana maddhAMta samayamAre. kundakunna 228
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 13 - - - - yA jAnase mAranA hI isakA viSaya hai, isIliye ise pUrNazakriyoMkA vikAsa hojAtA hai, taba pAtmA pUrNa ahiMsaka saMkalpI-himA kahate haiM / gRhastha avasthAmeM rahakara prArambhajA kahalAne lagatA hai| astu, bhAratIya dharmoM meM ahiMsAdharma hI hiMsAkA tyAga karanA azakya hai| isIliye jaina granthoM meM isa sarvazreSTha hai| isakI pUrNa pratiSThA prApta karanevAlA puruSa paramahiMsAke nyAgakA Amataurapara vidhAna nahIM kiyA hai / parantu brahma paramAtmA kahalAtA hai / isIliye prAcArya samantabhadrane yatnAcArapUrvaka pravRtti karanekI ora saMketa avazya kiyA hai jo ahiMsAko parabrahma kahA hai| ataH hamArA kartavya hai ki hama ki Avazyaka hai| kyoMki gRhasthImeM aisI koI kriyA nahIM jaina zAsanake ahiMsAtatvako acchI tarahase samajhe aura usa hotI jisameM himA na honI ho| ataH gRhastha sarvathA himAkA para amala kreN| sAtha hI, usake pracAra meM apanI parvanyAgI nahIM ho sktaa| isake mivAya, dharma-deza-jAti aura zaktiyoM ko lagAdeM, jisase janatA ahiMsAke rahasyako samajhe apanI nayA apane prAnmIya janoMkI rakSA karane meM jo virodhI aura dhArmika andhavizvAmama honevAlI ghora himAkA-rAkSasI himA hotI hai usakA bhI vaha tyAgI nahIM ho sktaa| kRtyakA-parityAgakara ahimAkI zaraNameM pAkara nirbhayatAsa jima manuSyakA mAMsArika padArthose moha ghaTa gayA hai apanI AtmazakriyoMkA vikAma karanemeM samartha ho skeN| aura jisakI Atmazakri bhI bahuta kucha vikAsa prApta kara gRhavAmasaMvanarato mandakaSAyApravanitArambhaH / cukI hai vaha manuSya ubhaya prakAra parigrahakA nyAga kara jainI prArambhajAM mahimAM zaknoti na rakSatu niyamAn // dIkSA dhAraNa karatA hai aura naba vaha pUrNa ahiMsAke pAlana zrAvakAcAra, aminagatiH, 6, 6, 7 karane meM samartha hotA hai| aura isa tarahase jyoM-jyoM zrAtma 6. ahiMsA bhUtAnAM jagati viditaM brahma paramaM, zakrikA prAbalya evaM usakA vikAsa hotA jAnA hai nyoM-tyoM na sA tatrArambhomnyagurapi ca yatrAzramavidhau // ahisAkI pUrNanA bhI hotI jAtI hai| aura jaba aAtmAkI tanastapiDhayathaM paramakaruNo granthamubhayaM, hisA dvadhA proktaa''rNbhaanaarNbhjtvtod| bhAvAnevAlyAtIna ca vikRtaveSopadhirataH // 116 gRhavAsato nivRtto dvedhA'pi trAyane taoNca / / mvayaMbhustotre, mmntbhdrH| sktaa| samAdhitantra aura iSTopadeza vIrasevAmandirase prakAzita jisa 'samAghitantra' granthake liye janatA aseMse lAlAyita thI vaha grantha iSTopadezake sAtha isI sitambara mahInemeM prakAzita ho cukA hai| prAcArya pUjyapAdakI ye donoM hI AdhyAtmika kRtiyA~ atyanta mahatvapUrNa haiN| donoM grantha saMskRta TIkAoM aura paM0 paramAnandajI zAstrIke hindI anuvAda tathA mukhtAra jugalakizorajIkI khojapUrNa prastAvanAke sAtha prakAzita ho cukA hai| adhyAtma premiyoM aura svAdhyAma premiyoM ke liye yaha grantha paThanIya hai| 350 pejakI sajinda pratikA manya 3) rupayA hai| jainagrantha prazasti saMgraha yaha grantha 171 aprakAzita granthoMkI prazastiyoMko lie huye hai| ye prazastiyA~ hastalikhita granthoM parase noTa kara saMzodhanake sAtha prakAzita kI gaI haiN| paM0 paramAnandajI zAstrIkI 113 pRSThakI khojapUrNa prastAvanAse alaMkRta hai, jisameM 104 vidvAnoM, prAcAryoM aura bhaTTArakoM nathA unakI prakAzita racanAoMkA paricaya diyA gayA hai jo risarcaskAlaroM aura iti-saMzodhakoMke liye bahuta upayogI hai| mUlya 5) rupayA hai| mainejara vIrasevA-mandira, 1 dariyAgaja, dillI /
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ pUjya varNIjIke prati zraddhAMjali (vinamra jaina) "bhAratake AdhyAtmika yogina ! svIkArI jagatIkA praNAma / / " he pUjyavarya, he guNa nidhAna, ho gaI dhanya yaha vasundharA / numane apane majjJAna-mUryane, ajJAna nimirako, aho. httaa|| zikSAse hI mAnava baDhataM. zikSA hI jIvana-dAyaka hai| tumane sadaiva yaha simbalAyA, zikSA viveka unnAyaka hai| bama eka amiTa yaha cAha pAka tuma bana sadAse ho akAma ! bhArata yAdhyAmika yogina. yAkArI jagatIkA praNAma // 1 // tU parama madhura bhASaNa kartA, aMtara bAhara dvayase nirmala / terI vANI zuci gaMgAjala, gujina surabhita jisase nabha-thatva // hai kSamA-davike cira muhAga, tumako varakara vaha huI amara / tere pavitra hRdayAmbarameM, bahatA rahatA karuNA sAgara / / adharoMpara zizu muskAnadhAra, kartavya nirata tuma anavirAma bhAratake AdhyAtmika yogana, svIkAro jagItakA praNAma ||sh 'mere jinavarakA nAma gama, he saMta ! tumheM mAdara praNAma / ' yugakavi kI isa zraddhAMjalisa, zraddhAkA sArthaka huaA nAma / / nidA manuni donoMme hI nA, apanako cira nilipa rakhA / basa vahI karmari kSaya karanaM tumane tapako vara liyA magyA / / nija tapazcaraNase he munIza, pAAge vaha kaMvalyadhAma / bhArata prAdhyAmika yogina, mbIkAge jagatIkA praNAma // 3 // ho agama jJAna jAnA tuma, vidyA-vAradhi ! yuga namaskAra / vaha puNya : divama jaba gayA madhya.tumama Rpi bhAve svayaM mile| vaha gramacayaM dIpita mugva-ravi, kara rahA ahiyAkA prasAra // va bhUmidAnake anyepaka. jimasaM lipyA ura-tAra hile // mAnavakA hita sAdhana karane, pAvana pagase cirakAla cle| tuma zrAdhyAtmika du.khaka trAtA, kara rahe malina aMtara pavitra / he dravyadAnaka unnaM raka, lagvi taMja hRdaya-pApANa gale // ve bhaunika klezoMka nAzaka, kara rahe zuddha mAnA-caritra / mumba mauna mAtra ho he RSivara ! racanAmAnava vidhi-lipi lalAma tuma donoM do yuga purupamAnya, jyAnita karane bhAgna munaam| bhArataka AdhyAtmika yAgina, svIkArI jagatIkA praNAma // // bhAratake prAdhyAmika yogina,mvIkAro jagIkA praNAma // 2 // ekAmI janma divamapara kavi, bhAvoMkA argha caDhAtA hai| chaMdoMkI choTImI mAlA, pahinAne hAtha bar3hAnA hai / tuma mauna zAMta sammita baiTe, kyA zraddhA-sumana na the mumbakara ? yadyapi vANI mukharita na huI. mambAMdhA divyAbhA ne para // 6 // AcaraNa karo mantoMke guNa, guNa-gAnamAtra hai mArga vAma / bhAratake prAdhyAmika yogin, svIkAro jagatIkA praNAma // 6 // 1 rASTrakavi zrI maithilIzaraNajI gupta 34 agasta sana 13
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnameM dAsI prathA rAjasthAna svatantra bhAratakA eka prAnna hai| usameM dAmI huI jAna par3atI hai| jaba aMgrejI zAsanameM 'satI' jaisI prathAkA honA rAjasthAnake liye kalaMka kI vastu hai / jaba bhArata prathAkA astitva nahIM rahA taba rAjasthAnakI yaha dAsI prathA apanI sadiyoMkI gulAmIse unmukta ho cukA hai taba usameM kaisa panapatI rahI, yaha kucha mamayajhameM nahIM paataa| rAjasthAnadAsI prathA jaisI jaghanya prathAkA astitva usake liye abhi ke rajavAr3oMmeM rAjA, mahArAjA, sAmanta aura rAjya mantrI zApa rUpa hai| pAdike lar3ake lar3akiyoMkI zAdImeM dahejakI anya vastuoM ke __yadyapi prAcIna bhAratameM dAmmI-dAsa prathAkA zrAma gviAja sAtha sImita dAsiyoMke denekA rivAja hai jinakI saMkhyA thaa| jaba kisI lar3ake yA lar3akIkI zAdI hotI thI taba kabhI kabhI saikar3oM taka pahu~ca jAtI hai jinheM Ajanma lar3akI dahejake rUpameM hAthI ghor3A, ratha zrAdi anya vastuoM ke sAtha kI sasurAla meM rahanA par3atA hai / aura eka gulAmakI taraha kucha dAsI-dAsa bhI diye jAte the| inake sivAya, krItadAsa, mAlika mAlakinakI sevA karate hue unakI jhir3akiyA~ gAlI grahadAma (dAsIputra) paitrikadAsa daNDadAma, bhudAsa Adi galauja tathA mArapITakI bhISaNa vedanA uThAnA par3atI hai aura sAta prakArake dAsa hote the| cANikvaka arthazAstra meM isa amAnavIya atyAcAroMko cupacApa mahanA par3atA hai| isa prathAkA samullekha pAyA jAtA hai / jaina-grantha gata parigraha pari- taraha una apanAkA tamAma jIvana 'rAvaleM (nivAsa) kI mANayatameM dAsI-dAsa rakhaneka parimANa karanekA ullekha cahAra dIvArIma simakatA huA vyatIta hotA hai| jisameM kiyA jAtA hai / gulAma rakhanakI yaha prathA jana-samAjameM se unakI bhAvanAe' aura icchAeM utpanna hotI aura nirAzAkI to sarvathA calI gaI hai, bhAratameM bhI prAyaH nahIM jAna par3atI, amaMta gAdameM vilIna ho jAtI haiM / mAlika mAlakinakI sevA kintu rAjasthAnameM dAmI prathAkA bane rahanA zobhA nahIM denaa| unakA jIvana hai| unake amAnavIya atyAcAra evaM anAcAroMme vahAM mAnavatA vihIna abalA nArIkA sisakanA eka abhi- pIr3ita rAjasthAnakI lAkhoM abalAe~ apanA jIvana rAjazApa hai / Ajake 'hindumnAna' nAmaka dainika patrameM isa prathA sthAnaka ranivAmoMmeM pazuse bhI badatara sthitimeM rahakara zrAMmU kA avalokana kara hRdayamaM eka TIsa utpanna huI ki bhArata bahAtI huI vyatIta karatI haiM / hameM kheda haiM ki mvanantra jaise svatantra dezamaM mI nidya prathAkA honA cAmnabameM bhAratakI sarakArakA dhyAna isa prathAke banda karanekI ora usake liye bhArI kalaMka hai| nahIM gayA / zrAzA he bhArata sarakAra zIghrahI rAjasthAnake isa rAjasthAnameM yaha prathA sAmantazAhIke samayase pracalita kalaMkako dhonekA yanna kregii| -paramAnanda jaina sAhitya-paricaya aura samAlocana ipTopadeza (TIkAtraya aura padyAnuvAdasa yukra) graMtha-kartA taraha diyA gayA hai| yaha saMmkaraNa aMgrejI jAnane vAloMke devanandI, prakAzaka rAyacandra jaina zAstramAlA, vambaI / patra liye vizeSa upayogI hai| maMcyA 88 mUlya // ) runnyaa| prAcI-eka mAptAhika patra hai jisake do aGka mere sAmane prastuta grantha prAcArya devanandI (pUjyapAda ) kI sundara haiN| patrakA vArSika mUlya 10) rupayA hai aura eka pratikA mRnya zrAdhyAtmika kRti hai| isameM paM0 zrAzAdharajI kI saMskRti cAra pAnA / yaha hindIkA acchA patra hai jisameM sundara lekhaTIkA bhI sAthameM dI huI hai, aura paM0 dhanyakumArajI kA hiMdI sAmagrIkA cayana rahatA hai / patrakA prakAzana 'prAcI anuvAda diyA huA hai| barisTara campatarAyajIkI aMgrejI prakAzana' 11 skvAyara kalakattA' se hotA hai / yadi sahayogI TIkA, brahmacArI zItalapramAdajIkA dohAnuvAda, rAvajI bhAI isI prakArakI upayogI pAThya sAmagrI detA rahe to patrakA dezAIkA gujarAtI padyAnuvAda aura bAbU jayabhagavAnajI eDavo- bhaviSya ujjvala aura kSetra vistRta ho jAyagA, zrAzA hai keTakA aMgrejI padyAnuvAda diyA huzrA hai| jisase pustaka aura prAcIke saMpAdaka mahAnubhAva atyupayogI lekha sAmagrIse bhI upayogI ho gaI hai / ipTopadezako saMskRtaTIkAko binA kisI patrako barAbara vibhUSita karate rheNge| maMzodhanake chApA gayA / uddhata padyoMko raniMga rUpameM pahalekI -paramAnanda jaina
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvItarAgAya namaH rAyacandrajainazAstramAlA zrImaddevanaMdi-aparanAma-pUjyapAdasvAmiviracita iSTopadeza [TIkAtraya evaM padyAnuvAda catuSTaya yukt|] 1-paNDinapravara zrIAgAdharajIkRta mNskRtiikaa| hindI TIkAkAra aura sampATaka2-jainadarzanAcArya zrIdhanyakumArajI jaina, ema0 e0 (hindI. saMskRta ) sAhityaratna 4- sva0 barisTara zrIcampatarAyajI vidyAvAridhikRta aMgrejITIkA The Discourse Divine. tathA 1-mba0 jainadharmabhRpaNa va zItalaprasAda kRta hindI padyAnuvAda, 2-ajJAtakavikRta marATI padyAnuvAda, 3---zAha rAvajIbhAI desAIkRta gujarAtI padyAnuvAda, 4-zrIjayabhagavAnajI jaina, vI. e. enTa enTa. bI. eDavokeTa, pAnIpatakana vistRta aMgrejI padhAnugada Happy sermons. prakAzaka-- paramazrutaprabhAvaka maMDala, zrIrAyacandrajainazAstramAlA / caukasI cembara, svArAkuA, jAharI bAjAra, bambaI naM0 2.
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ iTopadezakI viSaya-sUcI . 10 16 maMgalAcaraNa-TIkAkAra aura mUla granthakartAkA 1mohI karmoMko bA~dhatA hai, aura nirmohI dRTa jAtA 'svayaMsvabhAvApti' kA samAdhAna - 2 hai, isalie haratarahase nirmamatAkA prayatna kare-- 33 anAdikoMkI sArthakatA 3] meM eka mamatA rahita zuddha hU~, saMyogase utpanna Atma-pariNAmIke liye svargakI sahaja meM hI prApti 5 padArtha dehAdika mujhase sarvathA bhinna haiMsvarga-sukhoMkA varNana - 6 dehAdikake sambandhase prANI duHkha-samUha pAte haiM, "sAMmArika svargAni-sumba bhrAnta hai" isakA kathana 7 isase inheM kaise dUra karanA cAhie ? yadi ye vAsanAmAtra haiM, to unakA vaimA anubhava jJAnI sadA niHzaMka he, kyoMki usameM roga, maraNa, kyoM nahIM hotA? isakA uttara-mohase DhakA bAla, yuvApanA nahIM, ye pudgala meM haiM hA jJAna vastu-svarUpako ThIka-ThIka nahIM pradraloko bAra bAra bhoge aura cho, isase jJAnIkA jAnatA hai ucchiSTa-jhUTheme prema nahIM hai| mohanIyakarmake jAlameM phaMsA prANI zarIra, dhana, dArA, karma karma kA bhalA cAhatA hai, jIva jIvakA, saba ko AtmAke samAna mAnatA hai apanA apanA prabhAva bar3hAte haijIva-gati varNana,apane zatruoke prati parakA upakAra choTakara apane upakArameM tatpara hoo. bhI dveSabhAva mata karo apanI bhalAImeM lgo| gaga deSa bhAvase AtmAkA ahita hotA hai guruke upadezase apane aura parake bhedako jo masArameM sukha hai to phira imakA tyAga kyA kiyA jAnatA hai, vaha mokSasambandhI mukhakA anubhava karatA hai| jAya ? isakA samAdhAna svayaM hI svayaMkA guru hai mAsArika sukha tathA dhama, Adi, matya aura antama abhavya hajAroM upadezoMme jJAna prApta nahIM kara duHkhadAyI hai sakatA hai| maMca yogI apane bhyAnasaM calAyamAna 'dhanase AtmAkA upakAra hotA hai, ata: yaha nahIM hote haiM, cAhe kucha bhI ho jAva upayogI hai, isakA samAdhAna vAtmAvalokanake abhyAsakA varNana ghaname puNya karU~gA, isaliye kamAnA cAhie svAtmamaMvitti baDhanepara AtmapariNataisakA samAdhAna yogI nirjana aura ekAntavAsa cAhatA hai, anya bhogopabhoga kitane bhI adhika bhoge jAyeMge kabhI tRpti na hogI ___ saba bAteM jaldI bhulA detA haiM 21 zarArake sambandhame pavitra padArtha bhI apavitra ho dhyAnameM lage yogIkI dazAkA varNana jAte hai-zarIrakI malinatAkA varNana- 22 AtmasvarUpameM tatpara rahanevAleko paramAnanda kI prApti jo AtmAkA hita karatA hai, vaha zarIrakA apakArI paradravyoM ke anurAga karanese honevAle dodhokA varNana hai aura jo zarIrakA hina karatA hai, vaha tattvasaMgrahakA varNana jIvakA apakAraka ( burA karanevAlA) hai 23 tatvakA sAra-varNanadhyAnake dvArA uttama phala aura jaghanya phala zAstraka adhyayanakA sAkSAt aura paramparAsa hone icchAnumAra milate hai vAle phalakA varNanaAtmasvarUpa varNana , upasaMhAra aura TIkAkArakA nivedana-- manako ekAgra kara indriyoMke vipayoko naSTa kara pariziSTa naM.1 marAThI padyAnuvAdaAtmA jJAnI paramAnadamayI hokara apane-Apane , na. 2 gujarAtI , ramatA hai 27 naM.3 aMgrejI anuvAdaajagati ajJAnako jJAnabhakti jJAnako detI hai, jo The Discourse Divine, jisake pAsa hotA hai, use vaha detA hai 28 ,,4 aMgrejI vistRta padyAnuvAda AtmAme AtmAke citavanarUra dhyAnase, parIpa Happy Serimony hAdikA anubhava na honeme, karma nirjarA hotI hai-29 ,, naM. 5 mUla zlokokI varNAnukramaNikA 84 jahA~ AtmA hInyAtA aura dhyeya ho jAtA hai vahA~ , na.6 uddhRta zlokoM gAthAo aura dohoMkI anya sambandha kaisA ? 32 varNAnukramaNikA 18 nyU bhArata priTiMga presa, giggAMva bambaI 4
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIrAyacandrajainazAstramAlA / paricaya aura nivedana--svargavAsI tatvajJAnI gatA- zA. mA0 kA nahIM hai| jo dravya AtA hai, vaha granthoddhAravadhAnI kavivara, mahAtmA gAndhIjIke gurutulya zrIrAya- kArya meM lagAyA jAtA hai| hamArA yaha uddezya tabhI saphala candrajIke smArakameM yaha prathamAlA unake sthApita kiye ho makanA hai, jaba pAThaka adhikase adhika dravya bheje, hue, paramazruta prabhAvakamaMDalake tatvAvadhAnameM 55 varSase athavA zAstramAlAke graMtha kharIdakara jainamAhityoddhArake nikala raho hai, isame zrImatkundakundAcArya, zrIumA- kAmameM hamArI madada kareM, kyoki tatvajJAna ke prasArame myAmo, zrIsiddhasenadivAkara, zrIpUjyapAdasvAmI, zrIamRta- bar3hakara dUsarA koI prabhAvanAkA puNya-kArya nahIM hai| candrasUri, zrIzubhacandrAcArya,zra nemicandra sidvAntanakravatI, AgAmI prakAzana-zrIkundakundasvAmIke sabhI praya, thIyogIndudeva zrIvimaladAma, zrIhemacandramUri, thomalliSeNa svAbhikArtikeyAnuprekSA mUlagAthAyeM bha. zubhacandrakRta sUri Adi AcAyA~ke atizaya upayogI graMtha susampAdita saMskRtaTIkA aura paM0 kailAzacandrajI zAstrIkRta naI hindI karAke mUla, saMskR TIkAe~ aura marala hindITIkA sahita TIkA, samAdhizataka aura AmamImAMsA Adi kaI nikAle gae haiN| sarvasAdhAraNameM sulabha mUlyameM granthoMkA musampAdana ho rahA hai aura kaI chapa rahe haiM, jo nattvajJAnapUrNa granthoMkA pracAra karanA isakA mukhya samayAnumAra nikleNge| zAstramAlA ke sabhI graMtha sundara uddezya hai / graMtha chapAkara kamAI karane kA uddezya isa majavUna jindoMse maDita haiM, bahuta zuddha aura saste haiN| prakAzita granthoMkI sUcI 1 puruSArthasiddhayupAya-amRtaca-drasUnikRta mUla iloka kAyeM, zrImallipaNasUrikRta saMskRtaTIkA, DaoN. paM. aura paM0 nAthUgama jIprItahindITIkA / isa granyameM jagadIzacandrajI zAstrI ema0 e0, pI0 eca0DI. zrAvaka-dharmakA vistRta varNana hai| cAthI AvRtti kRta hindITIkA sahita, nyAyakA mahatvapUrNa grantha / sazodhita hoke chapA hai| abakI bAra grayakAkA mU0 6) po01) paricaya, viSaya-sUcI aura 2 anukramaNikAyeM lagA 14 sabhApyatatvAdhigamasUtra-mokSazAstradI haiM / 2) po. /-) zra umAstrAtikRta mUlasUtra saMskRtaTIkA, pa0 myUba2paMcAstikAya-aprApya hai / cha pegA candrajI siddhAntazAstrIkRta hindI ttiikaa| isameM 3 sAnArNava-zrIzubhacandrAcAryakRta mUnTa aura sva. 50 tamAma jaina tatvoM kA varNana hai, sAgarako gAgarameM pannAlAlajI bAkalIvAla kRta hindITIkA, yogakA AcAryazrIne bhara diyA hai| pRSTha 500 mU03) po01) mahatvapUrNa graMtha / mR. 6) po. 1) 15 puSpamAlA mokSamAlA aura bhAvanAbodhasaptabhaMgItaraMgiNI--aprAgya / zrAdrAjacandrakRta, aprApya hai| 5 haddavyasaMgraha-aprApya 16 upadezachAyA aura Atmasiddhi-aprApya hai| 6 gommaTasAra karmakAMDa-zrInamicandra sidvAntacakravartI 17 yogasAra-apAya hai| kRta mUla gAthAya aura0 ba. pa. manoharalAlajIkRta 18 yogIndra-hija paramAtmaprakAza-aMgrejI aprApya / hindITIkA / siddhAnta-grantha / mU. 3)pA. 1) 19 zrImadarAjacandra-zrAmadAjacandrajIke patroM aura 7 gommaTasAra jIvakAMDa-aprApya hai, jaldI chpegaa| racanAokA apUrva sagraha, adhyAtmakA apUrva aura 8 lAbdhasAra-hindITIkA mahita, aprApya / vizAla graMtha hai| ma. gAdhIjIkI mahatvapUrNa prastAvanA 9 pravacanasAra-aprApya hai, punaH chpgaa| hai| pRSTamakhyA 9.0 svadezI kAgajapara kalApUrNa 10 paramAtmaprakAza aura yogasAra-aprApya hai| mundara chapAI huI hai / mUlya mirpha 10) po02) 11 samayasAra-- zrAkundakundasvAmokRta, aprApya hai| 20 nyaayaavtaar-shriimiddhmndivaakrkRt| 5) po. // ) punaH sapAdana mazodhana ho rahA hai, jaldI tthpegaa| 1 prazamaratiprakaraNa-zrAumAmbAtikRta 6) po.11%) 12 dravyAnuyogatakeNA-aprApya hai| 22 Topadeza-jenopaniSada-AcArya pUjyapAdaravAmI13 syAdvAdamaMjarA-zrIhemacandrAcAryakRta mUla kAri- kR11 mU0 21) po01-) aMgrajITIkA / / ) po.-) sUcanA-zAstramAlAke sabhI graMtha digambara jaina pustakAlaya, kApar3iyA bhavana, gAndhI cauka mRgnase bhI mileNge| mainejara-paramazrutaprabhAvaka maMDala, (rAyacandra jainazAstramAlA) Thi0 caukasI cembara, khArAkuvA, jauharI bAjAra, bambaI naM0 2.
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAyacandrajainazAstramAlAke navIna tIna grantha-ratna / AcAryasiddhasenadivAkarakRta samrATa vikramAdityakI sabhAke 9 ratnoM se kSapaNaka nAmaka rasna 1 nyAyAvatAra-thIsiddharSigaNikI saMskRtaTIkAkA hindI bhASAnuvAda / anuvAdakattA-paM.vijayamUrti zAstrAcArya (jainadarzana) em. e. (darzana, sNskRt)| yaha nyAyakA suprasiddha graMtha hai / isameM 32 kArikAoM (zloko) me nyAya-zAstra ke mukhya mukhya siddhAntoMkA sarala bhASAmeM vistRta vivecana hai| isame nyAyAvatArakA artha, pramANakA lakSaNa, pramANake lakSaNa kahanekA prayojana, pramANake pratyakSa apratyakSa bheda, anumAnakA lakSaNa, pratyakSakA abhrAntatva, sakala jJAnoMke bhrAntatvakI asiddhi, zAbda-pramANakA, lakSaNa-kathana, parArthAnumAna aura parArthapratyakSakA sAmAnya lakSaNa, pratyakSakA parArthatyarUpase nirUpaNa, parArthapratyakSakA svarUpa, parArthAnumAnakA lakSaNa, pakSakA lakSaNa, pakSakA prayoga svIkAra na karanepara doSa, asiddha, viruddha aura anekAntika hetvAbhAsokA lakSaNa, sAdharmyadRSTAntAbhAsAMke lakSaNa aura usake bhedokA pranipAdana, vaidhayadRSTAntAbhAsakA lakSaNa, dUSaNa aura dUSaNAbhAsakA lakSaNa, pAramArthika pratyakSakA nirUpaNa, pramANake phalakA pratipAdana, pramANa aura nayake viSayakA nirUpaNa, syAdvAdazrutanideza, pramANakA lakSaNa, granthopasahAra Adi saikar3o viSayoMkA varNana hai| annameM zla.koMkI varNAnukramaNikA, TIkAme uddhRta zlokoM aura gAthAokI varNAnukramaNikA, nyAyAvatAra sUtroMkI zabda-sUcI hai| pRSThasakhyA 144, sundara majabUta jilda baeNdhI hai| mUlya 5) poSTeja // ) 2 prazamaratiprakaraNa-mokSazAstra-tattvArthasatrake kartA zrIumAsvAmi (ti)kRta | zrIharibhadrasUrikRta saMskRnaTIkA aura sAhityAcArya paM. rAjakumArajI zAstrI ema0 e0, prophesara jaina kaoNleja badauta (meraTha) kRta sarala hindI-TIkA / yaha bahuta prAcIna graMtha hai| zrIumAsvAmI AcArya ne jaima mokSazAstrake sUtroMme maMkSepameM sAre jaina tatvIkA varNana kiyA hai, vaise hI 313 kArikAome vairAgya-adhyAtmakA mundara sarala spaSTa vivecana isa prathameM kiyA hai, isameM 1 pIThabandha, 2 kaSAya, 3 rAgAdi, 4 ATha karma, 5 paMcandriya-viSaya, 6 ATha madasthAna, 7 AcAra, 8 bhAvanA, 9 dazavidhi dhanaM, 10 dharma-kathA, 11 jovAdi navatatva, 12 upayoga, 13 bhAva, 14 ghadravya, 15 cAritra, 16 zIlake aMga, 17 dhyAna, 18 kSakagI, 19 samuddhAta, 20 yoga nirodha, 21 mokSagamana-vidhAna, 22 antaphala eme 22 adhikAromeM saikar3oM viSayoM kA hRdayagrahI vaNana hai| AcArSane jainAgamakA sAra isameM bhara diyA hai| grathake antameM zrAvaka ke vrato kA varNana hai| mabasa antama avacUri arthAt mUla granyapara TippaNI, kArikAoMkI anukramaNikA, saskRtaTIkAma uddhRta padyoMkI varNAnukramaNikA hai| pRSThasakhyA 240 mUlya sirpha 6) poSTeja |) 3 iSTopadeza-AcAryapUjyapAda-devanandikRta mUlazloka, 5. pravara AzAdhara kRta saMskRtaTIkA, jainadarzanAcArya pa. dhanyakumArajI zAstrI ema. e. sAhityaglana marala hindI anuvAda, sva0 bairiSTara campatarAyajI vidyAvAridhikRta aMgrejITIkA, sva. vra. zItalaprasAdajIkRta hindI dohAnuvAda, ajJAtakavikRta marAThI padyAnuvAda, rAmajIbhAI desAIkRta gujarAtI padyAnuvAda, jayabhagavAnajI bI. e. ela ela. bI. eDavokeTakRta vistRta aMgrejI padyAnabAdare alaMkRta / isa granthako jainopaniSada hI kahanA cAhie / sasArase duHkhita praNiyoke lie to imakA upadeza paramopava hai / isa granthame jina bAtoMkA varNana hai, unakA pracAra aura prasAra honeme jagatI-talakA baDA kalyANa hogaa| chaH pariziSToM sahita / pRSTasakhyA 96. itane sundara granthakA mUlya sirpha 1) po0/-) lAbhakI bAta--20) ke grantha meMgAnepara 3) kA praya sabhAdhyatattvAdhigamasUtra-mokSazAstra-tattvArthamUtra bheTa milegA, para granthoMkA mUlya poSTeja rajiSTrI kharca nimna patese pahale A jAnA cAhie / sUcanA-bI0 pI0 se anya nahIM bheje jAyeMge | jina bhAiyoMko atha cAhiye, ve granthoM kA mUlya, poSTeja aura rajisTrI ke chaha Ane maniArDarase pezagI bhejanekI kRpA kre| esA karanese baDe hue bhArI poSTa jakharcame ATa dasa Aneko bacata hogii| relapAsalase maiMgAnevAle bhAI cauthAI dAma pezagI bheje / ikaTThI ma~gAnevAle, prabhAvanAmeM vitaraNa karanevAle bhAI patra-vyavahAra kara, hama unheM yathocit kamIzana dege / dAma bhejanekA vartamAnakA patA--
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrasevAmandirake surucipUrNa prakAzana (1) purAtana-jainavAkya-sUcI-prAkRtike prAcIna 6. mUla-granthoMkI pacAnukramaNI, jisake sAtha 5 TIkAvigranthoM meM uData dUsare poMkI bhI anukramaNI lagI huI hai| saba milAkara 25353 patha-vAkyoMkI suucii| saMyojaka aura sampAdaka mukhtAra zrIjugalakizorajI kI gaveSaNApUrNa mahasvakI 70 pRSThako prastAvanAse alaMkRta, kAlIdAsa bhAgara ema. e., bI. liT ke prAkthana (Foreword) aura DA. e. ena. upAdhyAya ema. e.pI. liT kI bhUmikA (Introduction) se bhUSita hai, zodha-khojake vidvAnoM ke liye atIva upayogI, bar3A sAija, mAjalda ( jisakI prastAvanAdikA mUlya alagase pAMca rupaye hai) (2 prApta-parIkSA-zrIvidyAnandAcAryakI svopajJa saTIka apUrvakRti prAptoMkI parIkSA dvArA Izvara-viSayake sundara marasa aura sajIva vivecanako lie hue, nyAyAcArya paM0 darabArolAlajI ke hindI anuvAda tathA prastAvanAdise yukta, sajilda / ... (3) nyAyadIpikA-nyAya-vidyAkI sundara pothI, nyAyAcArya paM. darabArIlAlajIke saMskRtaTippaNa, hindI anuvAda, vistRna prastAvanA aura aneka upayogI pariziSToMse alaMkRta, sjild| .. (1) svayambhUmtAtra-samantabhadrabhAratIkA apUrva grantha, mukhtAra zrIjugalakizorajIke viziSTa hindI anuvAda pandapari caya, mamantabhadra-paricaya aura bhaktiyoga, jJAnayoga tathA karmayogakA vizleSaNa karatI huI mahatvakI gaveSaNApUrNa 106 pRSThakI prastAvanAse suzobhita / ... (5) stutividyA-svAmI samantabhadrakI anogvI kRti, pApoMke jItanekI kalA, saTIka, sAnuvAda aura zrIjugalakizora mukhtArakI mahatvakI prastAvanAdise alaMkRta sundara jilda-sAhita / (6) adhyAtmakamalamArtaNDa-paMcAdhyAyIkAra kavi rAjamallakI sundara zrAdhyAtmika racanA, hindIanuvAda-sahita __aura mukhtAra zrIjugalakizArakI khojapUrNa 78 pRSThako vistRta prastAvanAme bhUSita / ... ) (7) yuktyanuzAsana-tattvajJAnase paripUrNa samantabhadrakI asAdhAraNa kRti, jimmakA abhI taka himdI anuvAda nahIM huaA thA / mukhtArazrIke viziSTa hindI anuvAda aura prastAvanAdile alaMkRta, sajilda / ... ) (8) zrIpurapAzvanAthastotra-prAcArya vidyAnandaracita, mahatvakI stuti, hindI anuvAdAdi sahita / " // ) (E) zAsanacanustrizikA-(tIrthaparicaya)-muni madanakIrtikI 13 vIM zatAbdIkI sundara racanA, hindI anuvAdAdi-sahita / (10 / matsAdhu-smaraNa-maMgalapATha-zrIvIra barddhamAna aura unake bAda ke 21 mahAn prAcAryoM ke 137 puNya-smaraNoMkA mahatvapUrNa saMgraha, mukhtAradhIke hindI anuvAdAdi-mahita / (11) vivAha-mamuhezya mukhtAra mIkA limvA huzrA vivAhakA mapramANa mArmika aura tAsthika vivecana " ) :12) anakAnta-rasa-laharI-anekAnta jaisaM gur3ha gambhIra viSayako pravatI saralatAse samajhane-samajhAnekI kujI, mukhtAra zrIjugalakizora-listita / (13) anityabhAvanA--pA0 padmanandI kI mahatvakI racanA, mukhtArazrIke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita ) (14) tattvArthasUtra--(prabhAcandrIya) mukhtAradhIke hindI anuvAda nathA vyAkhyAsaM yukt| (15) pravaNabelgola aura dakSiNake anya jainatIrtha kSetra-lA. rAjakRSNa jainako sundara sacitra racanA bhAratIya purAtatva vibhAgake DipTI DAyarekTara janarala DAlTo ena. rAmacandranako mahatva pUrNa prastAvanAse alaMkRta ) noTa-ye saba anya ekasAtha lenevAloMko 38 // ) kI jagaha 30) meM mileNge| jyavasthApaka 'bIrasevAmandira-granthamAlA' vIrasevAmandira, 1dariyAgaMja, dehabI ...
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. No. D. 211 hai anekAntake saMrakSaka aura sahAyaka saMrakSaka 101) bA- zAntinAthajI kalakattA ma. 1500) vA0 nandalAlajI sarAvagI, kalakattA 101) bA nirmalakumArajI kalakattA 251) bA0 choTelAlajI jaina sarAvagI , 101) bA0 motIlAla makkhanalAlajI, kalakattA 251) bA. sohanalAlajI jaina lamecU , 101) bA0 badrIprasAdajI sarAvagI, 251) lA0 gulajArImala RSabhadAsajI , 101) bA0 kAzInAthajI, 51) bA0 RSabhacanda (B.R.C. jaina , 101) bA0 gopIcanda rUpacandajI 51) bA0 dInAnAthajI sarAvago 1.1) bA.dhanaMjayakumArajI 251) bA0 ratanalAlajI jhAMjharI 101) bAjItamala jI jaina 251) bA0 baldevadAsajI jaina sarAvagI , 101) bA0 ciraMjIlAlajI sarAvagI 251) seTha gajarAjajI gaMgavAla 1.1) bA0 ratanalAla cAMdamalajI jaina, raoNcI 251) meTha muAlAlajI jaina 101) lA0 mahAvIraprasAdajI ThekedAra, dehalI 251) bA0mizrIlAla dharmacandajI 101) lA0 ratanalAlajI mAdIpuriyA, dehalI 251) meTha mAMgIlAlajI 101) zrI phatahapura jaina samAja, phalakA / 251) seTha zAntiprasAdajI jaina 101) guptasahAyaka, sadara bAjAra, meraTha 251) bA0 vizanadayAla rAmajIbanajI, puraliyA 101) zrI zIlamAlAdevI dharmapatnI dAlazrIcandrajI, eTA * 251) lA0 kapUracanda dhUpacandajI jaina, kAnapura 101) lA0 makkhanalAla motIlAlajI ThekadAra, dahalI 251) bA0 jinendrakizorajI jaina jauharI, dehalI 101) bA0 phUlacanda ratanalAlajI jaina, kalakattA 251) lA0 rAjakRSNa premacandajI jaina, dehalI 101) bA0 surendranAtha narendranAthajI jaina, kalakattA 251) bA0 manoharalAla nanheMmalajI, dehalI 101) bAla vaMzIdhara jugalakizArajI jaina, kalakattA 251) lA0trilokacandajI, mahAranapura 101) bA. badrIdAsa AtmArAmajI marAvagA, paTanA 251) saMTha chadAmIlAlajI jaina, phIrojAbAda 101) lA0 udayarAma jinezvaradAsajI sahAranapura 251) lA0 raghuvIrasiMhajI, jainAvAca kampanI, dehalI 101) bA0 mahAvIrapramAdajI evokeTa, hisAra 251) rAyabahAdura seTha harakhacandajI jaina, rAMcI 101) lA0 balavantasiMhajI, hAMsI ji hisAra * 251) seTha vadhIcandajI gaMgavAla, jayapura 181) seTha jAkhArAmabaijanAtha sarAvagI, kalakatA 101) bAbU jinendrakumAra jaina, sahAranapura sahAyaka 101) ghaidyarAja kanhaiyAlAlajA caoNda auSadhAlaya,kAnapura 101) bA0 rAjendrakumArajI jaina, nyU dahalI 101) ratanalAlajI jaina kAlakA dehalI 101) lA0parasAdIlAla bhagavAnadAsajI pATanI, dehalI 101) lA0 prakArAcanda va zIlacandajI jauharI, dehalo 101) bA0 sAlacandajI bI0 seThI, ujjaina 101) lA* ratanalAla jI kAlakA vAle, dehalI 101) bA0 ghanazyAmadAsa banArasIdAsajI, kalakattA bhadhiSThAtA 'vIra-sevAmandira 101) mA0 lAlacandajI jaina sarAvagI __ sarasAvA, ji. sahAranapura prakAzaka-paramAnandajI caina zAstrI, dariyAgaMja dehlii| mudraka-pa-cAcI priTiMga hAUsa 21, dariyAgaMja, desI
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ aneka kA nta sampAdaka maNDala zrI jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' bA0 choTelAla jaina to jayabhagavAna jaina eDavokeTa paM0 paramAnanda zAstrI * : **** ************ *** 21 anekAnta varSa 13 kiraNa 2 agasta 1654 kAyapanI 1 samantabhadvabhAratI - devAgama - [ yugavIra * madrAma aura mayilApurakA jaina- purAtantra- [ choTelAla ma 3 zrI neminAthASTaka (stotra ) -- 4 hisaka aura ahisaka ( kavitA ) - [ munAlAla 'maNi' 5 satyavacana mAhAtmya ( kavitA ) -- [ munAlAla 'maNi' 6 nimIhiyA yA naziyA~ -- [paM0 hIrAlAla siddhAntazAstrI 7 nArtha aura nArthakara paM0 hIrAlAla siddhAntazAstrI [ rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAroMmeM upalabdha mahatvapUrNa - sAhitya [ kastUracandajI ema0 e0 siMha zvAna samIkSA -- [paM0 hIrAlAla siddhAntazAstrA 1. pranthoMkI gvoja liye 6.0) rupaye chaha puraskAra - [ jugalakizora mukhtAra 11 vIraseAmandirako prApta sahAyatA 12 sakAma dharmasAdhana - [ jugalakizora mukhtAra 13 savi ! parvarAja paryApaNa Arya ( kavitA ) -- [ manu 'jJAnArthI 14 sampAdakIya 15 varasevAmandarako svIkRta sahAyatA 16 sAhitya paricaya aura samAlocana - [ paramAnanda jana 33 35 41 ** 42 43 48 4 6 51 55 56 57 61 62 63 64
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttama zAstradAnakA sundara yoga Apta parIkSAkI lUTa !! prAgnaparIkSA vIM zatAbdIra vidvAna zrI vidyAnandAcAryakI myApajJa TIkAma yukra apUrva kRti hai ApnoMkI parIkSAdvArA Izyara-viSayaka mundara marama eva sajAya vivaMcanako liye hue hai, nyAnAcArya paM. darabArIlAlaka hindI anuvAda nathA pramtAvanAdima yukra hai aura pahalI bAra 'bAgsavAmandirama prakAzita huI hai jisakA lAgata mUlya 8) rupayA hai| hama cAhane hai ki isa navajJAnapUrNa mahandha anyakA ghara-ghara pracAra ho. koI bhI lAyabaMga isameM bAlI na raha aura yaha ajaina vidvAnoMko bhI myAya naugya paTanaM liye diyA jAya | kyoMki yaha unakI zrandrAko badalakara apane anukala karanemeM bahana kucha samaya hai| anaH pracArako dRSTima hAla meM yaha yojanA kI gaI hai ki jo dhanamatriparAyaNa paropakArI majjana do pratiyAMkA mRlya 16) bhejeMge unheM unanaM hI mUlyama nAna pratiyA dI jAyegI, jinameM eka prani ve apane liya ragba aura zepa ho pratiyAM kiyA mandira, lAyanaM ga yA arjana vidvAnako apanA bhAgya bhaMTa kara deva aura isa taraha manmAhityaka pracAra evaM zAmgrahAnamaM apanA sahayoga pradAna kre| jo mahAnubhAu zAstradAnako icchAgna 20 prani eka sAtha mvargadeMge unheM ve praniyA 16.) kI jagaha 100 ru. meM hI dI jAyegI / AzA haiM manyAhatyA pracAraMga apanA sahayoga danaka liyaM udyamazIla evaM zAmbaThAnaka icchA majana zIghra hI apanA grAbhaMjakara isa yojanAma lAbha uThAeMge aura isa taraha "cArasaMvAmAndaraka damA mahatvapUrNa pranyAMko avilamba prakAzita karane liya prAnmAhita krNge| maiMnejara bIgmaMbAmandira granthamAlA gyAgaMja. dahalI anekAntake grAhakoMko bhArI lAma anekAnnaka pAThakAMka lAbhArtha hAlama yA yojanA kI gaI hai ki isa patraka jo bhI grAhaka, cAhe ve naya hoM yA pugana, patrakA vArSika candA 3) mA nimna pate para manAAIrasa paMgagI bhajaMga 10) mA manyaka nIca limba 6 upayogI granyA ko yA unamaMsa cAhaM jinakI vIramavAmandirama adha mUlyama prAma kara sakeMge aura ima naraha 'anekAnna' mAmika unhe ) ma mUlyama hI varSa bhara naka. paDhane ko mila mkNgaa| yaha riyAyana minambaraka anta taka mhaMgI ataH grAhakAMkANIghra hA isa yojanA lAbha uThAnA caahiye| granyAMkA paricaya isa prakAra hai1. ratnakaraNDazrAvakAcAramaTIka --paH madAramukha jIkI prasiddha hindITIkAma yukta, vaDA sAija, moTA TAipa, pR. 525. jilTa mRtya 2. stunividyA--mbAmA mamantabhadrakI anAvI kRti, pApAko jAnanakI kalA, maTIka, hindI TIkAse yukta aura mannAra zrIjugalakizArajA mahatvakI nAvanAma alaMkRta, pR020. majinda ) 3. adhyAtmakamalamAtoeDa--pacA yAyIka parnA kAMvagajamallakI mundara AdhyAtmika racanA. hindI anuvAda mahina aura munnAra zrA jugalakizora ko bojapUrNa - pRSTha kI praznAyanAme bhUpita, pRSTa , 4. zravaNabelgola aura dakSiNake anya jainatIrtha-jananIrthIkA sundara paricaya aneka citroM mahina pRSTa 10 5. zrIpurapAznAthamtotra-AcArya vidyAnandakI natvajJAnapUrNa mundara racanA, hindI anuvAdAdi mahina. pRSTha 125 - 6. anekAnta rama-laharI-anekAnta jema gadagambhIra viSayako atIva maralatAme samajhanemamajhAne kI kuJjI mainejara 'anekAnna' vIrasevAmandira, 1 dariyAgaMja dehlii|
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM ahama bastatattva-sale I / vizvatatva-prakAzaka vASika mUlya 1) eka kiraNa kA mUlya / / ) H ERE MAniitivirossvsiilokvyvhaarvrtkHsmp| paramAgamasyabIja bhuvnekgururjytynekaantH|| varSa 13 kiraNa 2 vIrasevAmandira, 1 dariyAgaMja, dahalI bhAdrapada vIra ni0 saMvata 2480, vi. saMvata 2011 agasta 1654 mamantabhadra-bhAratI devAgama sa tvamevA'mi nidoSo yukti-zAstrA'virodhivAka / avirodho yadiSTaM te prasiddhana na vaadhyte||6|| he vAra jina / ) vaha nirdoSa-ajJAna tathA rAgAdi doSoMse rahita bInagaga aura sarvajJa-zrApa hI haiN| kyoMki zrApa yuni-zAmbA'vigaMdhivAk hai-zrApakA vacana ( kimI bhI tantra-viSayama) yukri aura zAstra virodhako liye hae nahIM hai| aura yaha avigaMdha isa taraha lakSina hotA hai ki ApakA jo iSTa hai-mAkSAdinanvarUpa abhimananekAntazAmana hai-vaha prasiddhasa-pramANasaM athavA para prasiddha ekAntasa-bAdhita nahIM hai jaba kindayagaMkA (kapila-muganAdikakA) jo sarvathA nityadAdaaninyavAdAdirUpAkAnta abhimata (ipTa) hai vaha pratyatapramAgAma hI nahIM kinna para prasiddha anekAnnama bhI bAdhina hai aura isalie una sarvathA ekAnnamatoMke nAyakarmiI koI bhI yuni-zAmtrAvirodhiyAka na honasa niSi evaM sarvaja nahIM hai|' tvanmatA'mRta-bAhyAnAM sarvadhezAnta-vadinAma / prAptA'bhimAna-dagdhAnAM sveSTaM dRSTena bAdhyate / 7 / / 'jo loga Apaka manarUpI amRtase-anakAntAtmaka-dhamtu-tatvaka pratipAdaka zrAgama (zAsana) se, jo ki du.mbanivRttilana paramAnandamaya muni-mumvakA nimina hanima amRtarUpa hai-bAhA hai-use na mAna kara usase ha pa ragbane hai- 'marvathA pakAMnavAdI hai-svarUpa-pararUpa nathA vidhi-niSedharUpa mamA prakArAma eka hI dharma niyanvAdiko mAnane evaM pranipAdana karanavAla hai--aura prAptA'bhimAnasaM dagdha hai- yamtuna yApta-marmata na hote hue bhI hama prApta hai| isa ahaMkArase bhune hue athavA jale hue mamAna hai, unakA jo apanA iSTa hai-parvathA ekAntAtmaka abhimata hai-vaha pratyakSa pramANasaM bAdhita ha-pratyasameM koI bhI vastu sarvathA ninya yA aminyarUpa, marvathA eka yA anakarUpa, sarvathA bhAva yA abhAvarUpa ityAdi naz2ara nahIM zrAnA-adhavA yo kahiye ki pratyakSa-mindva anakAnnAmaka vastunakhvaka mAtha mAtAna virodhako liya hue hAnaka kAraNa zramAnya hai|
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34] anekAnta [varpa 13 kuzalA'kuzalaM karma paralokazca na kvacit / ekAnta-graha-rakteSu nAtha sva-para-vairiSu // 8 // 'jo loga ekAMtake grahaNa-svIkaraNameM pAsaka hai, athavA 'ekAMtarUpa grahake vazIbhUta hue usIke raMgameM raMge haiM-sarvathA ekAnta pakSake pakSapAtI evaM bhakta bane hue haiM aura anekAntako nahIM mAnate, vastu meM aneka guNa-dharmoM (antoM) ke hote hue bhI use eka hI guNa dharma (anta) rUpa aMgIkAra karate haiM--(aura isIse) jo sva-parake bairI haiM-dUsaroMke mindvAnnoMkA virodha kara unhIMke zatru nahIM, kintu apane eka siddhAntasa apane dUsare siddhAntoMkA virodha kara aura isa taraha apane kisI bhI siddhAntako pratiSThita karane meM samartha na hokara apane bhI zatru bane hue hai-unameMse prAyaH kisIke bhI yahAM athavA vimoke bhI matameM, he vIra bhagavAn ! na to koI zubha karma banatA hai, na azubha karma, na paraloka (anya janma banatA hai aura (cakArase) yaha loka (janma) bhI nahIM banatA, zubha-azubha karmoMkA phala bhI nahIM banatA aura na bandha tathA mokSa hI banate haiM-kimI bhI tattva athavA padArthako samyak vyavasthA nahIM baiThatA / aura isa taraha unakA mana pratyakSase hI bAdhita nahIM, balki apane iSTase apane iSTakA bhI vAdhaka hai|' bhASakAnte padArthAnAmabhAvAnAmapalavAda / sarvAtmakamanAvantamasvarUpamatAvakam // 6 // (he vIra bhagavan !) yadi padArthoke bhAva (astittva) kA ekAnta mAnA jAya, yaha kahA jAya ki maya padArtha sarvathA sat rUpa hI haiM, asat (nAstitva) rUpa kabhI koI padArtha nahIM hai to isase prabhAva padArthoMkA-prAgabhAva, pradhvaMsAbhAva, anyonyAbhAva aura atyantAbhAvarUpa vastu-dharmoMkA-lopa ThaharatA hai, aura ina vastu-dharmoMkA lopa karanesa dhamnutatva (sarvathA) anAdi, ananta, sarvAtmaka aura asvarUpa ho jAtA hai, jo ki zrApako iSTa nahIM hai-pratyakSAdika viranda honase zrApakA mata nahIM hai| (kisa abhAvakA lopa karanese kyA ho jAtA athavA kyA doSa AtA hai, usakA spaSTIkaraNa nimna prakAra hai:-) kArya-dravyamanAdi syAtprAgamAvasya ninhave / pradhvaMsasya ca dharmasya pracyave'nantatAM vrajet // 10 // 'prAgabhAvakA yadi lopa kiyA jAya-kAryarUpa vyakA apane utpAdase pahale usa kAryarUpameM zrabhAva thA isa bAtako na mAnA jAya to vaha kAryarUpa dravya-ghaTAdika athavA zabdatika-anAdi ThaharatA hai aura anAdi vaha hai nahIM, eka mamaya utpasa huA yaha bAta pratyakSa hai| yadi pradhvaMsa dharmakA lopa kiyA jAya -kAryadravyameM apane uma kAryarUpase vinAzakI zakri hai aura isalie vaha vAdako kisI samaya pradhvaMmAbhAvarUpa bhI hotA hai, isa bAtako yadi na mAnA jAya-to vaha kAryarUpa dravya-ghaTAdika athavA zabdAdika--anantanA-avinAzatAko prApta hotA hai-aura avinAzI vaha hai nahIM, yaha pratyakSa siddha hotA hai, pratyakSameM ghaTAdika tathA zabdAdika kAryokA vinAza hote dekhA jAtA hai| ataH prAgabhAva aura pradhvaMsAbhAvakA lopa karake kAryadravyako utpatti aura vinAza-vihIna sadAse eka hI rUpameM sthira (sarvathA nitya) mAnanA pratyakSa-virodhake doSasa dUSita hai aura isalie prAgabhAva tathA pradhvaMsAbhAvakA lopa kisI taraha bhI samucita nahIM kahA jA sakatA / ina prabhAvoMko mAnanA hI hogaa| sarvAtmakaM tadekaM syAdanyA'poha-vyatikrame / anyatra samavAye na vyapadizyeta sarvathA // 11 // 'yadi anyA'pohakA-anyonyAbhAvarUpa padArthakA-vyatikrama, kiyA jAya-vastuke eka rUpakA dUsare rUpameM athavA eka vastukA dUsarI vastumeM prabhAva hai isa bAtako na mAnA jAya-to vaha pravAdiyoMkA vivakSita apanA-apanA iSTa eka tattva (aniSTAtmAoMkA bhI usameM sadbhAva honese) abhedarUpa sarvAtmaka ThaharatA hai-aura isalie usakI alagase koI vyavasthA nahIM bana sktii| aura yadi atyantAbhAvakAsamalApa kiyA jAya-eka dravyakA dUsare dravyameM parvathA abhAva hai isako na mAnA jAya to eka banyakA tUsaremeM samavAya-sambandha (tAdAtmya) svIkRta hotA hai aura aisA hone para yaha cetana hai, yaha acetana hai ityAdi rUpase usa eka tattvakA sarvathA bhedarUpase koI vyapadeza kathana) nahIM bana sktaa|' -yugavIra
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ madrAsa aura mayilApurakA jaina - purAtattva ( choTelAla jaina ) abhI jaba mUDabidrIko siddhAntatramatimeM surakSita zrAgama grantha ( dhavalAdi ) kI eka mAtra pratiyoMke phoTo prApta karane ke uddezyase dakSiNakI yAtrA karanI par3I thI. vahAM kA kArya samApta kara maiM sitavAsala' siddhakSetrake phoTo letA huA madrAsa gayA thaa| vahAM 'dakSiNa ke jainazilAlekhoM kA saMgraha ' nAmakA eka grantha, jo kaI varSoMse vIrazAsanasaMgha ke lie taiyAra karAyA jA rahA thA, usako zIghra pUrNa karAneke liye mujhe yahAM prAyaH eka mAma Thahara jAnA pddaa| isa dIrgha samayakA upayoga maiMne madrAsa aura usake nikaTavartI sthAnoMke jaina purAtarakA anusandhAna karanemeM kiyaa| usIke phalasvarUpa jo kiMcita itihAsa madrAsakA meM prApta kara sakA use Aja pAThakoMka samakSa prastuta karatA hU~ / madrAsa nagarakA itihAsa mAtra tIna zatAbdI jIvanakAlatre kramika vikAsa ( vRddhi ) kA hai| vartamAnakA vistIrNa yaha nagara, jo san 1636 meM sthApita huA thA, aMgrejoMka zrAgamanakaM maikaDoM varSa pUrva vibhinna chitare hue grAmoMke rUpameM thA, 'madrAma' zabda kI utpatti inhIM grAmoMseM eka grAmake nAmase huI hai jo 'mAmapaTam' kahalAtA thA, aura jo 'cInapaTam' ( vartamAnakA phorTa seMTa jArja durga ) ke nikaTa uttarakI ra tathA sainathAmI' (mayilApura) ke uttara tIna mIla para thA / yaha nagara baMgopasAgara ke taTa para avasthita hai aura upakUlaka sAtha sAtha mIla lambA tathA tIna mIla caur3A hai, jisakA kSetraphala prAyaH 30 varga mIla hai| isako saMsthiti samudratala (Ser-level ) ke barAbara hai aura isakA sarvocca pradeza samudrataTase kula 22 phITa U~cA hai| kintu isake cAroM zrorake pradezoMkA atIta gaurava aura aitihAsika gurU tathA isake kucha bhAgoM (jaise Triplikena, mathilApura aura tirubhoTTiyUra) aura pallavaram jaise upanagaroMne bhUnakAlameM jo mahatva prApta kiyA thA vaha vAstava meM zranyanta cittAkarSaka hai| madrAsake nikaTake aMcaloMmeM neka prAgaitihAsika avazeSa, prastarayugakI samAdhiyA~, prastaranirmita zavAdhAra (ka) aura pattharakI cakriyoM aura anya purAtatvakI sAmagrI prApta huI hai, jo itihAsa aura mAnava-vijJAnake anusandhAtAoMke lie bahuta hI upayogI hai| sva prAparTa (sa0pra0 2 ) sAhabane inakI vyutpatti, ko (ku) = parvata zabdake vardhita rUpa 'kuru' se kI hai| astu, kuruva yA kumbakA artha hotA hai parvatavAsI / mUlataH ye yAdavavaMzI the jinhoMne kaurava pANDava (mahAbhArata ) yuddha meM bhAga liyA thA / tatpazcAt inake vaMzadhara vibhinna kSetroM meM titara-bitara ho gae the| ati prAcIna kAlame ye jainadharmAnuyAyI the| kisI samaya karnATa dezase ina aitihAsika kAlakA vicAra karane para hama dekhate haiM ki logoMne drAviDa dezameM 'ToeDamaNDalam' taka vistAra kiyA isake nikaTake kaI aMcala aura Asa-pAsake aneka grAma eka samaya saMskRti aura dharmoke kendra raha cuke haiM / kurumba-jAti karnala mekenjIne hastalikhita granthoM aura lekhoMkA bahuta bar3A saMgraha kiyA thA, jo aba madrAsake rAjakIya pustakAlaya meM surakSita hai| inakA paricaya aura vivaraNa Telara sAhabane san 1862 meM 'kaMTelogarizAne zrApha oriyanTala mAnyuskRpTsa ina di garvanmeMTa lAyabrarI' nAmaka vRhad granthameM prakAzita kiyA thA / inameM dakSiNa bhAratake itihAsakI pracura sAmagrI he / kurumbajAnike sambandhameM bhI aneka vivaraNa isameM upalabdha haiM, unhoMke zrAdhArase hama yahAM kucha likha rahe haiM : kurumba-jAtike loga bhAratake ati prAcIna adhivAsI haiM aura ve apanI draviDa jAtIya vallavoMse bhI pUrva yahAM ba hue the / kintu paravartI kAlameM ye donoM mAtiyA~ parampara mizrita ho gaI thIM / bhAratIya itihAsameM kurumboMne ullekhanIya kArya kiye haiM / zrati prasiddha 'TomDamaNDalam ' pradezakA nAma, jisakI rAjadhAnI eka samaya kAMcIpuram thI, 'kurumba-bhUmi' yA 'kurumbanADu' thA / sara vAlTara IliyaTa (sahAyaka grantha 1,5 ) ke abhimanase to 'drAviDa dezake bahubhAgakA nAma kurumba bhUmi thA aura jisakA vistAra koromaNDalase malAbAra upakUla taka isa sampUrNa prAyodvIpaka kinAre taka thA / isa pradezake pUrva bhAgakA nAma 'ToNDamaNDalam' to taba par3A thA jabaki dholoMna ise vijita kiyA thaa| inake abhimanase colavaMzake napati karikAlane kurumboMko jInA thaa| isa prAntakA cauvIsa jiloM ( koham ) meM vibhAjanakA zreya kurumboM ko hai / "
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ %3D 36] anekAnta [varSa 13 thA ye phaile the) usa samaya ye svatantra the| jaba inameM paraspara mugva-zAntise jIvana yApana karate hue rAjya kara rahe the taba matabheda aura dvanda hone lage taba inhoMne yaha ucita samajhA cokha aura pANDya rAjA inapara bAra-bAra AkramaNa karane ki kisI pradhAnakA nirvAcana kara liyA jAya, jo unameM bage kintu ve kurumboMko parAsta karane meM zramamartha rahe; kyoMki aikya sthApita kara sake / ataH apanemeM se eka buddhimAna netA- kurumba gaNa vIra the aura rahANameM prANa visarjana karane kI ko unhoMne kurumba-bhUmikA rAjA manonIta kiyA, jo kamaNDa parvAha nahIM karate the| apanI svatantratAko ve apane prANoMse kurumba-prabhu yA pulala rAjA kahalAne lgaa| adhika mUlyavAna samajhate the| kaI bAra to aisA huA hai ki kurumba-bhUmi (jo ToeDamaNDalamkaM nAmase prasiddha hai) AkramaNakArI rAjA pakar3e jAkara puraladurgaka sAmane pad: pradezameM vaha kSetra sammilita hai, jo nellorameM pravAhita nadI khalAmoMse kArAbaddha kara diye gye| pevAra aura dakSiNa bhArakaTakI nadI pecArake madhyakI bhUmikA ina vIra kurumboMka itihAsakA abhI taka Avazyaka hai| usa kurumba prabhune apane rAjyako cauvIsa koTTam yA anusaMdhAna nahIM huA hai aura inake sambandhameM aneka vivaraNa jiloM meM vibhAjita kiyA, jinameM pratyekake madhya eka-eka durga tAmila saMgama mAhinya aura vizeSakara zavamatake tAmila thA aura jo eka-eka rAjyapAlaka adhikArameM thA / ina graMthoM meM upalabdha hote haiN| yadyapi ye zaivagrantha apane matakI koham ( jiloM ) meM 1 nAdu yA nAlluke ('Taluks) atizayokiyoMsa zrota-prota haiM to bhI inameM aisI aneka banAe ge| eka-eka jilemeM ekasaM pAMca taka nADu the| bAta milatI haiM jinase itihAsako kisI aMza taka pUrti nADuoMke bhI nAgarika vibhAga kiye gae, jinakI kula saMkhyA hotI haiN| aba hama pAThakoMko uma sAhityaka upalabdha eka hajAra nau sau thaa| kurumba prabhune 'puralUra' (pulala yA vivaraNoMsa prApta saMkSipta tathyaka anupAra kurumboMkI AgekI punhalaradurga) ko apanI rAjadhAnI banAI / madarAmapaTam vAta batAte haiM :grAma (mAdhunika madrAma) aura aneka anya prAma isI koTTam / cAla aura pAtya rAjAoMka bAra-bArake AkramaNa amaphana yA jilemeM the| hone rahanesa dveSAgni aura IrSA uttarottara bar3hatI gaI aura uparokta koham yA jiloMmeMsa kuchake nAma ye haiM :- zavamanaka dharmAndha prAcAryona jaina kurumbAke viruddha puralUra (rAjakIya durga,) kAladara, prAyUra, puliyUra, cambUra, dveSAgnimeM grAhRti pradAna karanA prArambha kara diyaa| unake utarIkAhu, kaliyam , venaguna, hakathUkorTa, paDubara, paTTi- kathanase antameM 'prADondaI' nAmaka colanRpati, jo kulopulam , sAlakupam , sAlapAkam, meyUra, kAlUra, alapAra, tuga colarAjAkA aurasaputra thA, usane kurumbarAjadhAnI marakAnam ityaadi| _ 'puralUra' para eka bahuta bar3I senA lekara AkramaNa kiyA / usa samaya deza-videzaka vANajya para vizeSa dhyAna donoM orase ghamAsAna yuddha huA aura aneka vIra AhatadiyA gayA aura vizeSakara potAyana (jahAjoM) dvArA vyavasAya nihata hue, kintu prADombaI rAjAkI tIna cAthAI senAke kI abhivRddhi bahuta kI gaI, jisase kurumba ati mamRddhi- kheta pAjAnasa usake pA~va ukhar3a gae aura usane avaziSTa zAlI ho ge| senAka sAtha bhAgakara nikaTakaM sthAnameM pAzraya liyA (yaha puralUra rAjanagarImeM eka di. jaina munike padhArane aura sthAna aba bhI 'colanape' ke nAmasaM pukArA jAtA hai)| unake dvArA dharmapracAra karanekI smRtimeM eka jaina vasati zokAbhibhUta hokara usane dUsare dina prAta:kAla taMjora lauTa (maMdira) una kurumbaprabhune vahA~ banavAI thI / san 1860 jAnekA vicAra kiyaa| kintu rAtrike eka svapnameM zivajIne ke lagabhaga Telara sAhabana (grantha 3) puralUrameM jAkara pragaTa hokara unheM AzvAsana diyA ki kurumbApara tumhArI isa prAcIna vasati aura kaI mandiroMka bhagnAvazeSa dekhe the| pUrNa vijaya hogii| isa svapnasa prosmAhita ho vaha punaH unhoMne likhA hai ki samaya-samaya para aba bhI janamUniyA~ raNakSetrapara lauTA aura kurumbAko parAsta kara kurumba nRpatiko dhAnake khetoMse upalabdha hotI rahatI haiM kintu jainoMke vipakSI talavArake ghATa utAra diyA aura puraladurgake bahumUlya dhAtuke hinna yA to unheM naSTa kara dete haiM yA unheM jamIna meM punaH kapAToko ukhAr3akara taMjora bhejakara vahAMka zaivamandirake gAr3a dete haiN| garbhagRhameM unheM lagavA diyA gyaa| isake bAda kramase anya jaba kurumba loga uttarottara samRddhi prApta karate tathA avaziSTa teIsa durgoko bhI jItakara aura unake zAsakoMkA
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ % 3D kiraNa 1] madrarAsa aura mavilApurakA jaina purAtattva vadha kara mArI kurumbabhUmi para adhikAra kara usakA nAma vaha prAcIna samajhI jAtI thii| dUsarA mandira vaiSNava thA, jo 'TonDamaNDalam rakha diyaa| prAcIna nahIM thA aura tIsarA zaiva mandira thA use 'pADombAI' isa kathAnakakA bahubhAga 'tirumalaivayalpaTikam' nAmaka bolanRpa dvArA nirmita kahA jAtA thaa| pujhalUra maiM bhI gata zava granthase liyA gayA hai| Telara sAhaba abhimatase maI mAsameM gayA thaa| vahA~ aba bhI eka prAcIna vizAla (saM. pra.3, pR. 452) isa kathAkA sArAMza yaha hai ki hiMduoMne digambara jaina mandira hai jisameM mUlamAyaka prathama tIrthakara kolIruna nadIke dakSiNakI prArake dezameM to upanibaMza ati AdinAthakI eka bahuta bar3I padmAsana prastara-mUrti hai jo prAcInakAlameM sthApita kara liyA thA aura uparyuka yuddhake bar3I manoza hai| maMdirake cAroM orakA kSetra bar3A hI citAsamayase madrAsaka caturdikavI dazameM unhoMne padArpaNa kiyaa| karSaka aura prAkRtika saundaryako pradarzita karatA hai| digambara rAjanaitikake sAtha-mAtha dharmAndhatA bhI isa AkramaNakA kAraNa jainoMmeM yaha rivAja hai, khAsakara dakSiNameM, ki pratyeka thii| kyoMki jainadharmake prAdhAnyakA cUrNa karanA thaa| zavamatakA mandirako kisI jaina digambara brAhmaNa pujArIka prAdhIna kara prabhunca ho jAnA hI isa yuddhakA mukhya pariNAma huaa| diyA jAtA hai jo vahAM dainika pUjA, AratI kiyA karatA hai yadyapi liGgAyana matameM aneka kurumboMko pariNata kara diyA tathA usakI dekhabhAla karatA rahatA hai aura mandirakA caDhAbA gayA, to bhI kurumbAsa jainadharma vihIna na ho skaa| tathA usake prAdhIna sampattise prAyakA kiMcit bhAga use ___cola rAjAoMkA aba taka jitanA itihAsa pragaTa ho pArizramikake rUpameM prApta hotA rahatA hai| aise mandiroMka cukA hai usameM 'prADonDaI' nAmaka kisI bhI nRpatikA nAma prAma-pAsa jahAM zrAvaka nahIM rahe vahAMka mandiroMke pujArI nahIM milatA hai| hAM, kalottA cola rAjAkA itihAsa prApta svara sarvesarvA banakara usakI sampattiko har3apa rahe haiM-aila hai. unakA samaya hai sana 1.70 1120 / isI prakAra kaI kSetra maiMne dekhe haiN| jina mandiroMkI bar3I-bar3I jamIdArI karikAla colarAjAkA bhI thoDA itihAsa avazya prApta hai. thI unheM ye har3apa cuke haiM aura dakSiNakA digaMbara jaina samAja unakA samaya pacama zatAbdIsa pUrvakA hai kintu yaha yuddha dhyAna nahIM de rahA hai. yaha duHsva kI bAta hai / imo pujhalara unaka samaya nahIM huA thaa| maiM to isa yuddhako 12 vIM (purala) digambara mandirake pujArIne bhI aisA hI kiyA hai| zatAbdIka bAdakA mAnatA hai| isakA anusaMdhAna maiM kara usa prAcIna digambara mandirakI mulanAyaka RSabhadevakI rahA huuN| mUrnipara cA lagA diye gae haiN| hamAre zvetAmbara bhAI purala (purulUra) meM aura isaka nikaTavartI kSetrameM aba digambara mandiroMmeM pUjA-pATha kareM yaha bahuta hI sarAhanIya hai kyA-kyA bacA huA hai isakA anusaMdhAna karaneke liye san aura hama unakA svAgata karate haiN| kintu yaha kadApi ucita 1887 ke lagabhaga ApaTa sAhaba bhI (sa.pra2) vahA~ svaya gaye nahIM kahA jA sakatA hai ki ve kisI bhI digambaramUni para the| unhoMne likhA hai (pR. 248)-yaha prAcIna nagara madrAsa prAbhUSaNa aura pazu lgaaveN| yaha baca aura AbhUSaNa magarasaM uttara-pazcima ATha mIla para hai aura 'reDahilsa' nAmaka lagAnekI pRthA svayaM zvetAmbaroMmeM bhI prAcIna nahIM hai| yaha vRhat jalAzaya (jahAM se madrAsako aba peyajala diyA jAtA zrRMgArakI prathA to par3ausI hinduoMkI nakala hai| bauddhoMpara hai) ke pUrvakI ora avasthita hai / isa natra (Red Hills) inakA prabhAva nahIM par3A, isIliye unakI mUrtiyoM meM vikAra ka pallo nAmaka sthAna meM pujhalUra (purala) kA prAcIna durga thA nahIM pAyA / samasta parigrahatyAgI, nigrantha. vItarAga, usa sthAnakA aba bhI loga dikhAta hai aura vahAM usakI banavAmI mahAtmAko yadi AbhUSaNase zRMgArita kara diyA prAcIrake kaI bhagnAvazeSa vidyamAna hai / madrAsapara caDhAI jAya to kimIko bhI acchA nahIM lagegA aura umaka macce karaneke mamaya haidaraalI yahIM ThaharA thA / puralako 'vANa jIvanako bhI vaha kalaMkita kregaa| kyA mahAtmA gAMdhIjI pulala' bhI kahate hai aura usake nikaTa 'mAdhavaram' nAmakA kI mUrtiko Aja koI prAbhUSaNoMse sajAnekA mAhasa kareMge? eka choTA goMva bhI hai| dakSiNa-pUrvakI ora eka mIlapara phira tIrthakara to nigraMtha the| apara jimma puhalUra (purala) vartamAna pulalagrAma hai jisameM prAparTa sAhabane tIna mandira jilekA varNana kiyA gayA hai usI pujhalara jileke antargata dagve the, "eka Adi tIrthakarakI jainavasati--jo usa samaya madrAsa avasthita thaa| yadyapi jIrNAvasthAmeM thI. to bhI vahAM pUjA hotI thI aura kucha varSa hue zrIsItArAma prAyara injIniyarake naM030 .
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - sukhIsarInivAsa 38] anekAnta [aMka 7 lAyaDma sTrITa rAyapeTTA (madrAsa) kI jamInase 5 jaina mUrtiyA~ saptamazatAbdIke prasiddha zaiva sanyAsI 'tirujJAnasambandha' bhavana ke lie bhIva khodate samaya prApta huI thiiN| zrI sItArAma kA yaha bhI kA kSetra thA / tirujJAnasambandhane jainoM para bahuta ne inameMse 4 mUrtiyoM to kisI gA~vameM bheja dI thI aura utpIDana kiyA thaa| eka mUrti aba bhI usI bhavanake bAharI A~ganameM par3I huI hai vIM 10 vIM zatAbdiyoM meM mayilApurakA apane nikaTa jisakA phoTo maine abhI tA. 4 maIko liyA thaa| yaha ke nagara sainathAmIse dhaniSTa sambandha thaa| aisI janazruti hai padmAsana mUrti mahAvIra svAmI kI hai, aura prAyaH 38 iMca ki 1100 varSa pUrva senTa thAmasane mayilApura aura usake U~cI hai (citr)| nikaTastha sthAnoMmeM kRzciyana dharmakA pracAra kiyA thaa| maNirAjA sara asamalAI ceSTivara roDa, madrAsa, nivAsI lApurake sainathAmI girajAgharameM unakI kA hai| unhIMke nAmase rAyabahAdura esa. TI. zrInivAsa gopAlAcAriyarake pAsa daza- usa aMcalakA nAma mainathAmI par3A thaa| yaha duHkhakI bAta hai bAraha jaina mUrtiyA~ haiM / isI prakAra na jAne madrAsake kitane ki girajAgharakI nIMvameM prAcIna mandiroMke pattharoMkA upayoga hI anya sthAnoMmeM jaina mUrtiyoM par3I hoMgI, jinakA hameM kiyA gayA hai| patA hI nahIM hai| aura kitanI hI bhUgarbha meM hoNgii| san 140 meM prasiddha bhUgolajJa TAlemIne dakSiNabhAratake aba hama pAThakoMko madrAsake hI eka viziSTa aMcalake pUrva upakUla para sthita jisa mahatvapUrNa sthAnakA sambandha meM kucha batAnA cAhate hai-vartamAna paura-sImAntargata maliyAraphAke nAmase varNana kiyA hai vaha aura mayilApura 'mayilApura' nagarake dakSiNa bhAgameM avasthita hai| isakI donoM abhila haiM / maliyAraphA, TAmila zabda mayilApurakA prAcInatA kamase kama 20 zatAbdI (dvisahasra) kAla kI hai| anuvAda hai| aura usa samayake ucca zreNIke 'grIka-romana' bhUgolajJa aura 16vIM zatAbdImeM 'duAreTa vAravosA, nAmaka prasiddha baNikoM ne isa nagarakI mahAnatAkA ullekha kiyA hai| samudra yAtrIne krapTAnoMke isa pUjya sthAnako ujar3A huA 'mayila' yA 'mayila' kA artha hai myuurngr| tAmila dekhA thaa| san 1992meM purtagAla vAsiyoMne yahAM upaniveza bhASAmeM morako mayila kahate haiN| san 1950 meM IsTa iMDiyA banAyA aura kucha hI samaya bAda senTa thAmasakI karake cAroM kaMpanI (aMgrejoM) dvArA phaoNrTa seMTa jArja durgaka nirmANase madrAsa- ora eka durgakA nirmANa kiyA aura usakA nAma rakvA kA utpAdana sambhava huA, aura mayilApura usa nUtana nagarake 'maina thAmI dI meliyApura' / antargata hokara usameM mila gyaa| prAcIna kAlameM mayilApura (apara nAma vAmanAthapura) I0pU0 prathamazatAbdIke uttarArdha ke pavitra tirukurala' jainoMkA eka mahAna kendra thA, vahAM 22veM tIrthaMkara zrInemike amara sapTA (racayitA) khoka prasiddha tAmila santa 'tiru- nAthakA prAcIna mandira thA, yaha mandira umI jagaha para thA valluvara' mayilApurake nivAsI the| ye jainadharmAnuyAyI the jahAM aba sainathAmI girjAghara avasthita hai / eka vivaraNake (dekho. e. cakravartIkI tirukurl)| paramparAgata pravAdase jJAta anusAra yaha mandira bar3hate hue samudrake udarameM samA gayA thA hotA hai ki prAcInakAlameM samudrataTake kinAre Foreshore aura anya kaI logoMke matAnusAra purtagAla-vAsiyoMne dharmausa aMza para jahAM bhATAke samaya jala nahIM rahatA hai), dveSake kAraNa isakA vidhvaMsakara isakI sArI sampattikA apamagrilApurameM eka bar3A mandira thA, jise samudra ke bar3ha pAneke haraNa kara liyA thaa| kAraNa tyA karanA par3A thaa| isa ghaTanAkA samarthana jaina aura kahate haiM ki vIM zatAbdIke zeSa bhAgameM samudra baDhakara kRzciyana donoM hI jana-zrutiyoMse hotA hai| mandirake nikaTa A gayA thA aura bhaya huA ki mandira dUba mayilApura kAMcIke pallavarAjyakA potAzraya (bandara) jAyagA, isase vahAM kI mUla nAyaka pratimA ( neminAthakI) thaa| pallava nareza nandivarmana tRtIyako mallayivendana arthAt vahAMse haTAkara dakSiNa bhArakaTa jilAntargata cittAmUrake mastayi thA mAmalapuram ke nRpati aura mayilakalan arthAt jaina mandirameM virAjamAna kara dI gaI, jahAM para aba bhI mayilApurake rakSaka aura abhibhAvakake biruda die gae the| isa pratimAkI pUjA hotI hai| upayuka neminAtha maMdira tathA ToDamaNDalamke puliyUrakA yaha eka bhAga thaa| yaha nagara anya jaina mandiroMke mayilApurameM astitva sAhityika aura jainoM aura zaivoMke dhArmika kArya-kalApakA kendra thA / aura purAtAtvika pramANa bhI upalabdha haiN|
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ anakAnta jaina mandira kA zimbara- timparuktrima (jinakAMcI ) vIra zAsana sagha kalakattA se prApta jaina mandirakA gopura-nirupamadrikunama (jinakAcI ) mana thAmI anAthAlaya (magrilApura ) kI bhUmi se prApta tIrthakara mRtti Lum
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta mahAvIra, 30 lAyaDa sTrITa. rAyapeTA ( madrAma ) vIra zAsana saMgha kalakattA me prApta Lan 12 mathilApura meM nAriyala ke kuJja se prApta supArzvanAtha 10 vI zanI 12 vIM zatAbdI kA zilA lekha, maina thAmI skula mathilApura (madrAsa ) 1 lI paMkti- "uTapaDa neminAtha svAmika [ ku ] 2 rI paMnikkuDuttAma iva palanadIparA
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa / madrAsa pAra mamilApurakA jaina purAtattva senTa thAmI skUlake mukhya dvAra para le jAne vAlI aMtima kula patrasaMkhyA 23 hai| pratyeka patra 433 iMca hai| sopAnaka dakSiNakI bhorasa eka khaMDita zilA-lekha kucha aura pratyeka patrameM 7 paMkriyAM haiN| isa saMgraha prathake 6veM samaya pUrva prApta huyA thaa| yaha prastara khaNDa 36x2 iMca- patra para eka 'nemi nAthApTaka' saMskRta stotra hai usameM kA hai| aura isa para tAmilabhASAmeM nimna lekha aGkita (dekho, pariziSTa pR.41) ina mayilApurake nemi-nAthakA hai ..( dekho citra ) aura usa mandirakA sundara varNana kiyA gayA hai| (prathama pakti)........"uTapaDa neminAtha svAmika (ku) isa stotrameM mandirakI sthiti bhImamAgarake madhya likhI hai (dvitIya paMkti ........... kaDuttoma ivai palandI parA isase yaha vidita hotA hai ki samudrake usa bhAga (baMgopa anuvAdaka......"(ina sabake) sahita hama neminAtha svAmI sAgara) kA nAma bhImasAgara thA / kintu yaha abhI nizcita ko pradAna karate haiN| yaha hastAkSara haiM) plndiipraake| rUpase nahIM kahA jA sktaa| kyoMki isakI puSTike liye dikho graM0 4 aura 1) anya pramANoM ke anusandhAnako AvazyakatA hai| yA yaha bhI isase spaSTa vidita hotA hai ki mayilApurameM neminAtha ho sakatA hai ki vaha mandira bhImasAgara nAmake kisI vizAla svAmIkA mandira thA aura zilAlekhakI prApti sthAnase yaha jalAzayake madhyameM sthita rahA ho, jaisAki pAvApura (vihAra) nizcitarUpase mAlUma hotA hai ki ThIka isI sthAnake zrAma- meM bhagavAna mahAvIrakA jajamandira (nirvANakSetra) hai| aura pAsa kahIM gacIna jaina mandira thaa| isakI puSTi karane vAle kArakalake nikaTa varaMgalakA jainamandira / impIriyala gajeTiyara aneka sAhityika pramANa bhI upalabdha haiN|| ke jilda xvi meM eka nakzA hai jisameM kapalezvara svAmI 13 vIM zatAbdI eka jainakavi avirothi ahavarakI mandirake pAsa bhImanapeTa hai| vahA~ eka bar3A talAba bhI hai| tAmilake 103 padyoMkI neminAthakI stuti 'thirunu andathi' kyA bhImamAgara yahA~ thA? isa prazna para bhI vicAra karanA hai| meM unake mayilApura sthita mandirakA prathama payameM hI ullekha isa samaya pazcima 'Timbivanam' tAllukameM 'cittAmUra' kiyA hai| isa kavine 'neminAthApTaka' nAmake eka saMskRta grAmameM neminAthakA eka mandira hai| janazruti hai ki nemistotrakI bhI racanA kI hai| nAtha sAmIkI vaha mUrti mayilApurase lAkara yahA~ virAjamAna 2vIM zatAbdIke eka dUsare granthakAra guNavIra paMDinane kI gaI thI, kyoMki samudraka bar3hAnese mandira jalamagna ho 'sinnula' nAmaka apane tAmila vyAkaraNako mayilApurake calA thaa| neminAthako samarpita karate hue usakA nAma 'neminAtham' rakhA dakSiNa bhArakATa jilaMkA (digambara ) jainaukA mukhya thaa| 'udhIsithevara' nAmake eka jaina munine apane grantha sthAna 'cittAmara' (mitAmUra) hai| vahAM eka bhavya jana 'thirakavaMbaham', meM mayilApurakA ullekha kiyA hai| mandira,hai, aura tAmila jaina prAntake bhaTTArakajIkA maTha bhI isa mayilApuraka neminAthako 'mayilayinAtha' arthAt hai| mandirake uttarabhAgameM neminAthasvAmIkI vaha manojJamathilApurake nAtha bhI kahate haiN| tAmilabhApAke atiprAcIna mUrti virAjamAna hai| yaha mUrti mayilApura se vahAM lAI gaI aura suprasiddha vyAkaraNa 'nannula' para eka TIkA hai jo dakSiNa thI / isa ghaTanAko puSTi (40 3,6) se bhI hotI hai| bhAratameM Aja bhI prati sammAnAI hai| usake racayitA mayi grantha naM. 3, se mAlUma hotA hai ki eka bAra lApurake neminAtha svAmIke bar3e bhakra the| unhoMne bhanivaza kisI mAdhuko svapna huA ki vaha nagara (mayitnApura) zIghra apanA nAma hI 'mayilayinAtha' rakha liyA thaa| samudrase AcchA ho jAyagA / prastu, yahA~kI mUrtiyoMko haTAaMgrejI jainagajaTake bhUtapUrva sampAdaka madrAsa nivAsI sA kara samudrase kucha dUra mayilamanagarameM le Aye aura vahA~ zrI sI. esa. mallinAthake pAsa tAmila lipimeM likhA aneka mandiroMkA nirmANa huaa| kucha kAlabAda dUsarI vAra humA eka prAcIna tADapatroMkA guTakA (saMgrahamantha) hai jisakI sAvadhAna vANI huI ki tIna dinake bhItara mayilamanAra (r) noTa-presako asAvadhAnIse yaha zilAlekha ulTA ___ jala-magna ho jAyegA, isalie jainoM dvArA ve mUrtiyoM aura chapa gayA hai| bhI dUra sthAnAntarita kara dI gii| mAlUma hotA hai ki isI x saMskRta sthavira zabdake prAkRtaspa thavira aura ke hote haiM samaya neminAthakI vaha mUrti cittAmUrameM padharAI gaI thii| jisakA apabhraMza thevara hai| sthavira vRddha sAdhuko kahane haiN| prathama prAcIna nagara mayilApurake DUba jAne ke bAda yaha dvitIya
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40] anekAnta mayilamanagara usIke nikaTa basAyA gayA thA aisA mAlUma sainathAmI hAI roDakA thaa| 38 varSa hue usa sthAnase dhAtukI hotA hai aura vartamAna mayilApura vahI dUsarA nagara hai| eka jaina mUrti unheM prApta huI thI, kintu kucha hI samaya bAda madhu prAmanI sTrITa aura appumuDAlI sTrITa (mavilApura) vaha corI calI gii| ke sandhisthalameM nAriyala vRttoMke eka kuMjameM pAdaDI esa. ina upayukra pramANoMmeM yaha bhalI bhAMni siddha ho jAtA hAsTenako san 1931 meM bhUgarbhase do digambara jaina hai ki mayilApurameM kaI jaina mandira the| mUrtiyA~ prApta huI thiiN| ve donoM mUrtiyA~ aba zrI esa. dhanapAlakaM gRha naM. 18 citrAkulam iSTavara sTrITa (mayilA madrAsake nikaTa kAMjIvaram eka ati prAcIna nagara pura) meM haiM (citra) inameM eka mUrti 41 iMca UMcI hai jisake paira hai| pallava-narezoMkI yaha rAjadhAnI thii| caturtha zatAbdIse maMDita haiN| vaha sAtaveM tIrthakara supArarvanAtha kI hai / dUsarI aSTama zatAbdI taka dakSiNa bhAratake isa pradezameM pallavoMkA 43 iMca U~cI chaThe tIrthakara padmaprabha kI hai| donoM hI 10vIM pracura prAbalya thA / kAMjIvaram 'mandiroMkA nagara' ke nAmase pramindra thA aura isame jainoMkA sambandha ati prAcIna kAlase gyArahavIM zatAbdI kAla kI hai| isase bhI yaha anumAna hotA hai ki dazavIM zatAbdImeM usa sthAna para koI jaina mandira rahA hai| isa nagarake tIna pradhAna vibhAga the- laghukAMjIvaram (viSNukAMcI), vRhatkAMjIvaram (zivakAMcI) aura thaa| (sa-grantha 2) pillayi palayam ( jinakAMcI)jo vastravapanakA vizAla isa prakAra hameM mayilApurameM 15vIM zatAbdIke pUrva kendra hai| kAMcIke nikaTa pazcimakI ora nirUpaTTikulam do jainamandiroMke astitvakA patA calatA hai| inake atirika ____gA~va hai jo eka samayake prasiddha jaina kendrakA smAraka hai| eka tImare mandirakA bhI patA lagA hai vaha vartamAnake yahA~ do bhavya jaina mandira hai-eka mahAvIra svAmIkA. dUsarA sainTathAmI bhAraphaneja (anAthAlaya) kI bhUmi para thA / vahA~ se RSabhadevakA / prAcIna samayameM kAMjIvaram jaina aura hinduoM kucha varSa hue eka mastaka-vihIna nigambarajaina mUrti prApta kI ucca zikSAoMkA kendra thaa| isake sambandhameM hama pUrNa huI thI jo 18x13 // iMca hai vaha mUrti san 1921 se vivaraNa dRsare lekhameM likheNge| abhI taka vizapa (pAdar3I) bhavana (mayilApura) meM hai| citra / (ma-grantha 4, 5) isI prakAra pallava kAlameM mAmallapuram (mahAballi eka mamaya purtagAla-gavarnara (zAmaka) kA purAnA puram ) saMskRti aura dharma jAgRtikA kendra thaa| mahAballiprAsAda jahA~ thA vahAMkI sainathAmI anAthAlaya kI puramakA eka prAcAna janazrutisa yaha nizcayataH jAta hAtA ha aba bhojanazAlA hai| usake ThIka pIche kI bhUmise ki yahAMke adhivAsI kurumba jAtike loga jainadharmAnuyAyI gata zatAbdImeM eka lekha yukra zveta pASANakI jainamUrti prApta y| the| isa prAcIna nagarake jaina aitihya para bhI maiM anusandhAna huI thii| jaba yaha jAyadAda phrenasiskana mizanarIja oNpha kara rahA huu| mairIke adhikArameM zrAI taba unhoMne baha mUrti eka gaDDhe meM isI prakAra madrAsake nikaTake kaI anya sthAnoMke darzana DAla dI thii| san 1921 meM phAdara hAsTenane isa mUrtike bhI maiM kara pAyA hUM jaise-akalaMka vamati, pArapAka,m asaManusandhAnake liye usa sthalako do do saptAha taka khanana kara galam aura yahAMke jaina mandira aura mRtiryo phoTo bhI maiMne vAyA jisameM eka sau rupaye vyaya hue aura dhanAbhAvake kAraNa liye hai| samaya samaya para inake sambandhameM bhI sacitra lekha usa khudAIko banda karanA pdd'aa| prakaTa kiye jaayeNge| sainathAmIcake nikaTa jahA~haroMkA skUla hai vaha noTa-mere lekhoMmeM jo citra pragaTa kie jAte haiM ve saba makAna pahale zrI dhanakoTirAja iMjIniyara vikToriyA varksa, mbAka 'vIrazAsanasaMgha kalAkattAke saujanyase prApta hote haiN|
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 2] pariziSTa 3. Bibliograpy : sahAyaka grantha 1. Annual Report of the Archaeological Survey of India for 1900-7 p. 221, n. 4 (Sir Walter Elliot) 2. On the Original Inhabitants of Bharatavarsha or India. by Gustav Oppert, Madras. 1889 pp. 215, 217, 236, 244,245,246 to 248, 257,258,260. Catalogue Raisonne of Oriental Manuscripts in the Govt. Library, By Rev.W.Taylor. Vol. III,Madras 1862. pp. 372 to 374,363,421,430, to 433. 4. Voices from the Dust by Rev. B. A. Figredo, Mylapore, 1953. 5. Antiquities of San Thome and Mylapore by Hosten pp. 170, 175. Imperial Gazetteer of India Vol. XVI, pp. 235, 364, 308, 369. 7. Tirukkhral by A. Chakravarti, Madras, 1953. * List of Antiquarian Remains in Malra, Presidency, Vol. I, PP. 177, 190 9. Cathay And the Way Thither, Being a Collection of Medieval Notices of China. franslated and edited by Henry Yule. New edition, revised by Henri Cordier, Vol.III, London, 1914 pp.251, n.2. 10. A History of the City of Madras hy C. S. Srinivasachari, Madras, 1939. 11. Vestiges of Old Madras 1640-1800 by H. D. Love, London, 1913. 12. Studies in South Indian Jainism. pariziSTa zrIneminAthASTakam zrImadAkRtibhAsuraM jinapuMgavaM tridivAgatam , vAmanAdhipure gata mayilApure punarAgatam / hema-nirmita-mandire gaganasthitaM hitakAraNam , neminAthamahaM ciraM praNamAmi nIlamahatviSam // 1 // kAmadeva-supUjitaM karuNAlayaM kamalAsanam , bhUminAtha-mamarcitaM mahanIyapAdasoruham / bhImasAgara-padmamadhya-samAgataM mayilApure, neminAthamahaM ciraM praNamAmi nIlamahaviSam // 2 // pApanAzakaraM paraM parameSThinaM paramezvaram , kopa-moha-vivarjitaM garurugmaNi vibudhAcitam / / dIpa-dhUpa-sugandhipuSpa-jalApataimeyilApure, neminAthamahaM ciraM praNamAmi nIlamahatviSam // 3 // nAgarAja-narAmarAdhipa-saMgatAzivatArcanaiH, sAgare paripUjite sakalArcanaiH zamamIzvaram / rAgaroSamazokinaM varazAsanaM mayilApure, neminAthamahaM cira praNamAmi nIlamahatviSam // 4 // votarAgabhayAdikaM vibudhAryatatvanirIkSaNam , jAtabodha-sukhAdikaM jagadekanAthamalaMkRtam / / bhUtabhavyajanAmbujadayabhAskaraM mayilApure, neminAthamahaM ciraM praNamAmi nIlamahaviSam // 5 // vIra-bIrajanaM vibhu vimaleSaNaM kamalAspadam , dhIra-dhIramunistutaM trinagadadbhutaM puruSottamam / sAra-sArapadasthitaM trijagadbhutaM mayilApure, neminAthamahaM ciraM praNamAmi nIlamahaviSam // 6 //
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 42] anekAnta [varSa 13. cAmarAsana-bhAnumaNDala-piNDivRSa-sarasvatI, bhImadundubhi-puSpavRSTi-sumaNDitAtapavAraNaiH / dhAma yena kRtAlaya karizobhitaM mayilApure, neminAthamahaM ciraM praNamAmi nIla mahatviSam // 7 // neminAthamanAmayaM kamanIyamacyutamakSayam , ghAtikama-catuSTaya-jayakAraNaM zivadAyinam / / vAdirAja-virAjitaM varazAsanaM mayilApure, neminAthamahaM ciraM praNamAmi nIlamahatviSam / / 8 / / sAnanda-vandita-purandaravRndamauli-mandAraphunla-navaizekharadhUmarAMghrim / AnandakandamatisundaramindukAntam , zrIneminAtha-jinanAthamahaM namAmi // 6 // hiMsaka aura ahiMsaka (paM0 mubAlAla jaina 'maNi') (paTpad) viSaya-kaSAyAsakta jIva hI paravadha ThAne / kare vaira vidroha jagata ko bairI jAne // rahai pramAdo, dIna, vyasana meM lIna, bhayAtura / kare pApa samaramma samAraMbha prAraMbha kara kara // ho mUrkhAse mUrSita sadA jo nahiM nija-hita zudha kre| so para jIvana para dayA kara marmANa kaise yaha duHkha hare! viSaya kaSAya-viraka svayaM para duskha prihaarii| niSpramAda, niravaca, ahiMsA * paMtha prcaarii|| saba pravRtti meM samiti rUpa hI dRSTI rAkhe / gupti rUpa vA rahe sadA samatAmRta cAkhe / nija prAtma zauryase dharma vA saMgha zaurya dizi diza bhare / maNi vahI ahiMsA dharma-dhvaja vizva zikhara para pharahare / / indriya-sukhameM magna jIva nija sukha nahi jAne / nija jAne dina prAtma ahiMsA kaise ThAne / bhAsma yA vina anya jIva kI karuNA kaisii| karuNA dikhatI bAhya jAniye bagulA jaisI // hA viSaya-virata nija jAnakara jisane apanA hita kiyaa| usa dayAmUrti parazreSTane para hita bhI kara yaza liyA / satyavacana- mAhAtmya ( 2) jala, zazi, mukkAhAra, lepa candana malayAgira / satya vacana ke atizayakara nahiM agni jalAve / candrakAMti maNi bhI tyoM zItala nahIM tApahara // udadhi na sake DubAya nadI par3atI na bahAye // jyoM priya moThe satya vacana jgjn-hitkaarii| vandIgrahameM par3e byakti ko satya chur3Ave / vadana prIti, pratIti, zAMtikara, paatphaarii|| cira vicha priyavandujanoM ko satya milAve // 'maNi' satyavacana samadharma nahiM saMyama, japa tapa bata nhiiN| 'maNi' satyavacanase vRddhi ho dezavideza prasiddhi ho| hai sasthAkarSaka zakti jahU~ saba guNa khica bhAve vhiiN|| ho vizvahitakara divyadhvani antima zivasukha siddha ho| (paM. muzAbA jaina 'maNi')
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ nisIhiyA yA naziyAM (paM0 horAlAlajI siddhAntazAstrI) jaina samAjako choDakara anya kimI samAjameM 'nisIhiyA' kyA vastu hai aura isakA pracAra kabase aura kyoM prArambha yA 'naziyAM' nAma sunanemeM nahIM pAyA aura na jaina sAhitya- hA. kA chor3akara anya bhAratIya sAhityama hA yaha nAma dambanakA saMnyAsa. sallekhanA yA mamAdhimaraNa-pUrvaka marane vAle milatA hai / imase vidita hotA hai ki yaha jaina samAjakI jikA sAdhuke zarIrakA antima saMskAra jima sthAna para kiyA jAtA hI eka mvAsa cIz2a hai| thA usa sthAnako nisIhiyA kahA jAtA thaa| jaisA ki Age jaina zAstroMke pAloDanameM jJAta hotA hai ki 'naziyAM' mapramANa batalAyA jAyagA-digambara-paramparAke ati prAcIna kA mUlameM prAkRta rUpa 'NisIhiyA' yA 'NisIdhiyA' rahA hai| grantha bhagavatIyArAdhanAmeM nimohiyAkA yahI artha kiyA gayA isakA saMskRta rUpa kucha prAcAryone niSIdhikA aura kuchane hai| pIche-pIche yaha 'nimIhiyA' zabda aneka arthomeM prayukta nipintikA diyA hai| kahA-kahA para niSAdhikA mAra niSA hone lagA. ise bhI Age pragaTa kiyA jaaygaa| pabhI dekhane meM zrAnA hai, para vaha bahuta prAcIna nahIM mAlUma detaa| saMskRta aura kanaDIke aneka zilAlemboMmeM nimidhi, jaina zAstroM aura zilAlekhoMkI chAnabIna karane para hameM nimiti, nipidhi, nipidi, nimminhI. nimidhiga aura niSTiga isakA sabase purAnA ullegva gvAravelake zilAlekha milatA rUpa bhI dekhaneko milate haiN| prAkRta 'NimIhiyA' kA hI hai, jo ki udayagiri para avasthita hai aura jise kaligaapabhraMza hokara 'nimIhiyA' banA aura usakA parivartita rUpa dezAdhipati mahArAja khAravelane pAjase lagabhaga 2200 varSa nimpiyAsa namiyA hokara zrAja naziyAM vyavahArameM bArahA hai| pahale unkINaM karAyA thaa| isa zilAlekhakI 14vIM paMtrimeM mAlavA, rAjasthAna, uttara tathA dakSiNa bhArataka aneka """kumArIpavate arahate pambINamaMsatehi kAya-nimI. mthAnoM para nisihI yA namiyAM aAja bhI pAI jAtI haiN| yaha diyAya.." aura 15vIM paMkrimeM..."arahanisodiyAnagarasa bAhira kimI eka bhAgameM hotI hai| vahAM kisI mAdhu, mamIpe pAbhAre......' pATha pAyA hai / yadyapi khAravelaka yati yA bhaTTAraka zrAdikA samAdhisthAna hotA hai, jahAM para zilAlekhakA yaha aMza abhI taka pUrI taurase par3hA nahIM jA kahIM caukora cabUtarA banA hotA hai, kahIM uma cabUtare ke cAroM makA he aura aneka sthala abhI bhI sandigdha haiM, tathApi konoM para cAra khambhe bar3e kara Uparako gumbajadAra chasarI banI una donoM paMkriyAma 'nimIniyA' pATha spaSTa rUpase paDhA jAtA pAI jAtI hai aura kahIM-kahIM chaha-pAla yA AThapAladAra cabU- hai jo ki nimIhiyAkA hI rUpAntara hai| nare para chaha yA pATha mvambhe vaDe kara usa para gola gumbaja nisIhiyA' zabdake aneka ullekha vibhinna arthomeM di. banI huI dekhI jAtI hai| isa samAdhi sthAna para kahIM caraNa- zva0 zrAgAmeM pAye jAte haiM / zve0 prAcArAMga sUtra (.., cinha, kahIM caraNa-pAdukA aura kahIM mAMthiyA banA huzrA 2) nimIhiyA' kI saMskRna chAyA 'nizIthikA' kara usakA dRSTigocara hotA hai| kahIM kahIM ina upayuka bAtoMmeMse kimI artha svAdhyAyabhUmi aura bhagavatIsUtra (14-10) meM alpaekake sAtha pIcheka logoMne jina-mandira bhI banavA die haiM kAlakaM lie gRhIta sthAna kiyA gayA hai / samavAyAMgasUtrameM aura apane sabhItake lie bagIcA, kuA, bAvaDI evaM dharma- 'nimIhiyA' kI saMskRta chAyA 'naSedhikI' kara usakA artha zAlA Adi bhI banA lie haiN| dakSiNa prAntakI aneka mvA yAyabhUmi, pranikramaNasUtrameM pApa kriyAkA tyAga, sthAnAMganisidiyoM para zilAlekha bhI pAye jAne haiN| jinameM mamAdhi- sUtrameM vyApAgantaraka niSedharUpa samAcArI prAcAra, vamudevamaraNa karane vAle mahA puruSoMke jIvanakA bahuta kucha paricaya hiNDimeM muki, mokSa, smazAnabhUmi, tIrthakara yA sAmAnya likhA milatA hai| uttara prAntakaM devagar3ha kSetra para bhI aisI kevalIkA nirvANa-mthAna, stUpa aura samAdhi artha kiyA gayA zilAlekha-yukta nipIdhikAe~ Aja bhI vidyamAna haiN| itanA hai| zrAvazyakacUrNimeM zarIra, vamatikA-mAdhuoMke rahanakA hone para bhI AzcaryakI bAta hai ki hama loga abhI taka sthAna aura sthariDala arthAta nirjIva bhUmi artha kiyA itanA bhI nahIM jAna sake haiM ki yaha nisIhiyA yA naziyA~ gayA hai|
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44] anekAnta .. .._ [varSe 13 gautama gaNadhara-athita mAne jAne vAle digambara prati. sthita sAdhu tathA paMDitamaraNa jahA~ para huA hai, aise kSetra: kramaNasUtrameM nimohiyAoMkI bandanA karate hue- ye saba niSIdhikApadaka vAcya haiN| 'jAo aNNAmro kAmovi NimIhiyAmo jIvaloyammi' niSAdhikApadake itane artha karaneke anantara prAcArya yaha pATha AyA hai-arthAt isa jIva-lokameM jitanI bhI prabhAcandra limvate haiM :niSIdhikAeM haiM, unheM namaskAra ho| anye tu 'NisIdhiyAe ityasyArthamittthaM vyAkhyAnayantiukta pratikramaNa sUtrake saMskRta TIkAkAra bhA0 prabhAcandrane Nitti NiyamehiM jatto sittiya siddhi tahA ahiggaamii| jo ki prameyakamalamAnaNDa, nyAyakumudacandra Adi aneka dhittiya dhidibaddhako ettiya ji NasAsaNe mtto|| dArzanika granthoMke racayitA aura samAdhizataka, ratnakaraNDaka Adi aneka granthoMka TIkAkAra haiM-niSIdhikAka aneka arthAt kucha loga 'nisIdhiyA' padakI nirukti karaka usakA isa prakAra artha karate haiM:-ni-jo vatAdika niyamase arthokA ullekha karate hue apane kathanakI puSTi meM kucha prAcIna yukta ho, mi-jo siddhiko prApta ho yA sinDUi pAneko gAthAe~ uddhRta kI haiM jo isa prakAra haiM: abhimukha ho, dhi-jo eti arthAt dhairyase baddha kama ho, jiNa siddhavi-NilayA kidagAkidagA ya riddhijudsaahuu| aura yA arthAt jinazAsanako dhAraNa karane vAlA ho, raNa khajadA muNipabarA pANuppattIya pANijudakhatta / / usakA bhkhaa| ina guNoMsa yA puruSa 'nimIdhiyA' padakA siddhAya siddhabhUmI siddhANa samAsiyA yahI desaa| vAcya hai| sammattAdica ukkaM uparaNaM jesu tehiM sidakhe // 2 // sAdhuoMke devamika-rAtrikapratikramaNameM 'niSiddhikAdaMDaka' cattaM tehi ya dehaM tAvadaM jesu tA Ni siihiio| nAmasaM eka pATha hai| usameM NimohiyA yA nipinDikA kA jesa visaddhA jogA jogadharA jesu saMThiyA sammaM // 3 // vaMdanAkI gaI hai / 'nisIhiyA' kimakA nAma hai aura usakA jogaparimukkadehA paMDinamarAvadA nnisiihiio| mUlameM kyA rUpa rahA hai isa para upase bahuta kucha prakAza paDatA tivihe paMDitamaraNe ciTThati mahAmuNI samAhIe // 4 // hai| pAThakoMkI jAnakArIka lie usakA kucha Avazyaka aMza edAtrI aNNAo NisAhiyAoM sayA vNd| yahA~ diyA jAtA hai: arthAna-kRtrima aura prakRtrima jinavimba. siddhapratibimba, Namo jiNANaM 3 Namo NimIhiyAe 3 / NamojinAlaya, mikhAlaya, RddhisampannamAdhu, tatsavita kSetra tthu de arahaMta, siddha buddha, NIraya, Nimmala,.. ... avadhi, manaH paryaya aura kavalajJAnaka dhAraka muniprabara, ina guNarayaNa, sIlasAyara, aNaMta, appameya,mahadimahAvIrajJAnIka utpanna honeka pradeza, ukra jJAniyAMsa prAzrita kSatra, vaDDhamANa, buddhirisiNo cadi Namotthu de NamAtthu de siddha, bhagavAna nirvANakSatra, siddhAsa samAzrita siddhAlaya, gagamonthu de| (kriyAkalApa pRSTha 55) samyakvAdi cAra ArAdhanAoMse yukra tapasvI, uka ArAdhakAMsa xxx hiNisIhiyAoM aTThAvayapavvae sammede prAdhita kSetra, pArAdhaka yA kSapakaka dvArA chor3e gaye zarIraka ujjaMta caMpAe pAvAe majjhimAe hathivAliyasahAe AzrayavartI pradaza, yAgasthita tapasvI, tadAdhita kSetra, yogi- jAo aNNAo kAo viNisIhiyAojIvalommi, yoM dvArA unmukra zarIraka Azrita pradeza aura bhaka pratyAkhyAna imipabbhAratalaggayANaM siddhANaM buddhANaM kammacakamukANa iMginI aura prAyopagamana ina tIna prakArake paMDitamaraNameM NIrayANaM NimmalANaM guru-Airiya-ukjamAyAraNaM 4bhAnAma bhojana kA hai usa krama-kramasaM tyAga karaka parvAta-thara-kulayarANaM cAubaeNo ya samayamaMgho ya aura antama upavAsa karake jo zarIrakA tyAga kiyA jAtA maraNa karane vAlA sAdhu dasareke dvArA kI jAne vAlI vayAnaha use bhA pranyAravyAna maraNa kahate haiM / bhakrapratyAkhyAna syako svIkAra nahIM karatA, kevala apanI sevA-rahala apane karane vAlA sAdhu apane zarIrakI sevA-Tahala yA vaiyAvRttya hAthase karatA hai| parantu prAyopagamana maraNa karane vAlA ise svayaM bhI apane hAthase karatA hai aura yadi dUsarA vaiyAvRttya grahaNa karaneke anantara na svayaM apanI vaiyAvRttya karatA hai kara to use bhI svIkAra kara letA hai| iMginImaraNameM zeSa aura na dUsarese karAtA hai, kintu pratimAke samAna maraNa vidhi-vidhAna to bhApratyAkhyAnake samAna ho hai para iMgino- hone taka saMstara para tadavastha rahatA hai|
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 2] nisIhiyA yA naziyAM [45 - bharaherAvaesu dasama paMcasu mahAvidehesu / ' (kriyAkalApa hai, use nisIhiyA yA niSiddhikA kahA gayA hai| yahA~ para pRSTha 56) / TIkAkArane 'naivedhikyAM zavapratiSThApanabhUmyAm' aisA spaSTa arthAt jinoMko namaskAra ho, namaskAra ho, namaskAra artha kiyA hai| jisakI puSTi bhAgekI gAthA naM0 5542 se ho / niSIdhikAko namaskAra ho. namaskAra ho, namaskAra ho| bhI hotI hai| parahaMta, siddha, buddha Adi aneka vizeSaNa-viziSTa mahati- bhagavatI zrArAdhanAmeM jo ki digambara-sampradAyakA prati mahAbIra-vardhamAna buddhi RSiko namaskAra ho, namaskAra ho, prAcIna prantha hai vasatikAse niSIdhikAko sarvathA bhika arthameM namaskAra ho| liyA hai| sAdhAraNataH jisa sthAna para sAdhujana - varSAkAlameM apTApada, mammedAcala, urjayanta, caMpApurI, pAvApurI, rahate haiM, athavA vihAra karate hue jahAM rAtriko basa jAte haiM, madhyamApurI aura hastipAlitasabhAmeM tathA jIvalokameM jitanI use vamatikA kahA hai| vasatikA kA vistRta vivecana karate bhI niSAdhikAeM hai, tathA iSaprAgbhAranAmaka aSTama pRthvI- hue likhA hai:nalaka agra bhAgapara sthita middha, buddha, karmacakrase vimukta, "jisa sthAnapara svAdhyAya aura dhyAnameM koI bAdhA na ho, nArAga, nimala, middhokI tathA guru, prAcArya, upAdhyAya, strI, napuMsaka, nAI, dhobI, cANDAla Adi nIca janoMkA pravartaka, sthavira, kulakara (gaNadhara) aura cAra prakArake zramaNa- samparka na ho, zIta aura uSNakI bAdhA na ho, eka dama baMda saMghakI jo pAMca mahAvidahoMmeM aura daza bharata aura daza yA khulA sthAna na ho, aMdherA na ho, bhUmi viSama-nocIairAvata kSetrAMma jo bhI niSidvikAe~ hai, unheM namaskAra ho3| U~cI na ho, vikalatraya jIvoMkI bahulatA na ho, paMcendriya isa uddharaNasaM eka bAta bahuta acchI taraha spaSTa ho pazu-pakSiyoM aura hiMsaka jIvoMkA saMcAra na ho, tathA jo jAtI hai ki nirdhAdhikA usa sthAnakA nAma jomadA ekAnta, zAnta, nirupadrava aura niAkSepa sthAna ho, aise muni kokA kSaya karake nirvANa prApta karate haiM aura jahAM udyAna-gRha, zUnya-gRha, giri-kandarA udyAna-gRha, zUnya-gRha, gA aura bhUmi-guhA para prAcArya upAdhyAya pravartaka, sthavira kulakara aura RSi, zrAda Adi sthAnameM sAdhuoMko nivAsa karanA cAhie / ye vasatiyati, muni, anagArarUpa cAra prakAraka zramaNa samAdhimaraNa kAra karate haiM, ve saba nipAdhikAe~ kahalAtI hai| (dagyo-bhaga0 aArAdhanA gA0 228-230,633-641) bRhankalpamUniyukrimeM nipAdhikAko upAzraya yA ___ parantu vasatikAse nipIdhikA bilakula bhinna hotI hai. vatikakA paryAyavAcI mAnA hai| yathA isakA varNana bhagavatI ArAdhanAmeM bahuta hI spaSTa zabdoMmeM avamaga paDimagasejAyAlaya, vamadhI gisiihiyaatthaanne| kiyA gayA hai aura batalAyA gayA hai ki jisa sthAna para mamAdhimaragA karane vAle kSapakake zarIrakA visarjana yA aMtima egaTTa baMjagagAI uvamaga vagaDA ya nikkhavo // 26 // saMskAra kiyA jAtA hai, use niSAdhikA kahate haiN| arthAta-upAzraya, pratizraya, zayyA, zrAlaya, vamati, yathA--nipIdhikA-ArAdhakagarIra - sthApanAmthAnam / niSIdhikA aura sthAna ye saba ekArthavAcaka nAma haiN| (gA0 1967 kI mRlArAdhanA TIkA) ima gAthAka TIkAkArane niSAdhikA kA artha isa prakAra sAdhuoMko zrAdeza diyA gayA hai ki varSAkAla prAraMbhahAnakiyA hai : ke pUrva caturmAma-sthApanake sAtha hI niSIdhikA-yogya bhUmikA ___"niSedhaH gamanAdivyApAraparihAraH, sa prayojana anyaSaNa aura pratilambana karaleve / yadi kadAcina vapAkAlameM masyAH, tamahatIti vA naissedhikii|" kisI mAdhukA maraNa ho jAya aura niSIdhikA yogya bhUmi arthAt-gamanAgamanAdi kAyika vyApAroMkA parihAra kara pahalese deva na ragbI ho, to varSAkAlameM use hudaneke kAraNa sAdhujana jahAM nivAsa kareM, use niSIdhikA kahate haiN| haritakAya aura trama jIvoMko virAdhanA sambhava hai, kyoMki isase Age kalpasUtraniyukrikI gAthA naM05546 meM unase usa samaya sArI bhUmi aAcchAdita ho jAtI hai| ataH bhI 'nimIhiyA' kA varNana pAyA hai para yahA~ para usakA varSAvAsa ke sAtha hI niSIdhikAkA anveSaNa aura pratilekhana artha upAzraya na karake samAdhimaraNa karane vAle hAka sAdhuke kara lenA caahie| zarIrako jahAM chor3A jAtA hai yA dAha-saMskAra kiyA jAtA bhagavatI aArAdhanAkI ve saba gAthAe~ isa prakAra haiM:
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46.] vijayA nirUpyate evaM kAlagadassa du sarIramaMto bahijja vAhiM thaa| vijAvarucakarA a sayaM viciMti jalAe // 1666 // samaNAeM ThidikApo vAsAvAse taheba bNdhe| paDilihidavvA NiyamA NisIDiyA savtrasAdhUhiM 1657 // etA sAlogA NAdivikidvA Na cAvi AsaNNA / fafter vidvattA risIhiyA dUramAgADhA // 1668 // abhisudhA amusirAmaghasA ujjobA bahusamA vayasiddhiA rijaMtugA aharidA AvilA va tahA aNAvAdhA // 1666 / / jA avara-dakkhiNAe va dakkhirAe va adha va avraae| basabIdo vaNijadi sisIdhiyA sA pasathatti // 1670 // aba mamadhise bhare hue sAdhu zarIrako kahAM parityAga kare, isakA paga karate hai-isa prakAra samAdhike sAtha kAla gata hue mAdhuke zarIrako vaiyAvRtya karane vAle mAdhu nagarase bAhira svayaM hI yatanAMka mAtha pratiSThApana kreN| mAdhuyoMko cAhie ki varSAvAsa tathA varSARtukaM prArambhameM nipIdhikAkA niyamase pratilekhana kara yahA~ bhramaNakA sthitirUpa hai| yaha nipAdhikA kaisI bhUmi ho, isakA varNana karate hue kahA gayA hai- vaha ekAnta sthAnameM ho, prakAza yukta ho, yasakA na bahuta dUra ho, na bahuta pAsa ho, vistIrNa ho vidhvasta yA khaNDita na ho, dUra taka jinakI bhUmi dRr3ha yA Thosa ho, dImaka-cIMTI rahita ho, chidra na ho, ghisI huI yA nIcI-U~cI na ho, sama-sthala ho, udyotavatI ho, snigdha yA cikanI phisalane vAlI bhUmi na ho nirjantuka ho, haritakAyase rahita ho, biloMse rahita ho, gIlI yA dala-dala ka na ho, aura manuSya vicArikI bAdhA rahita ho| vaha niSadhikA kampanikAle naiRtya, dakSiNa yA pazcima dizAmeM ho to prazasta mAnI gaI hai| isase Age bhagavatI ArAdhanAkArane vibhinna dizAoM meM hone vAlI niSIdhikAoMke zubhAzubha phalakA varNana ima prakAra kiyA hai: yadi vasatikAse nipIdhikA neya dizAmeM ho, to mAdhumaMghameM zAnti aura samAdhi rahatI hai, dakSiNa dizAmeM ho to saMghako AhAra sulabhatAse milatA hai, pazcima dizAmeM ho, to saMghakA vihAra sukhase hotA hai aura use zAna-sayaMmake upakaraNoMkA lAbha hotA hai / yadi nidhikA Agneya koNameM ho, to saMgha spardhA arthAt tU tU maiM-maiM hotI hai, vAyavya dizAmeM ho to anekAnta [ varSa 13 saMghameM kalaha utpanna hotA hai, uttara dizAmeM ho to jyAdhi utpanna hotI hai, pUrva dizAmeM ho yo parasparameM khIMcAtAnI hotI hai aura saMgha meM bheda par3a jAtA hai| IzAna dizAmeM ho to kisI anya sAdhukA maraNa hotA hai| (bhaga0 zrArA0 gA0 1201 - 1203 ) isa vivecanasevA zrIra nipIdhikAkA bheda vilakula spaSTa ho jAtA hai| Upara udbhuta gAthA naM0 1970 meM yaha mApha zabdoMmeM kahA gayA hai ki usatikA se dakSiNa, naiRtya aura pazcima dizAmeM nidhikA prazasta mAnI gaI hai| yadi nipIdhikA vamatikAkA hI paryAyavAcI nAma hotA, so aisA varNana kyoM kiyA jaataa| prAkRta 'miDiyA' kA apabhraMza hI 'nimIDiyA' huA aura vaha kAlAntaramA hokara Ajakala naziyoMke rUpameM vyavahRta hone lagA | karane isake atirikta Aja kala loga jina mandirameM praveza hue 'yoM jaya jaya jaya, frent front naspatI, namo'stu namo'stu namostu' bolate haiN| yahAM bole jAne vAle 'nispa' padase kyA abhipra eta thA aura Aja hama logoMne use kisa artha meM le rakhA hai, yaha bhI eka vicAraNIya bAta hai kucha loga isakA yaha artha karate haiM ki 'yadi koI devaa| dika bhagavAna ke darzana-pUjanAdi kara rahA ho, to vaha dUra thA eka ora ho jAya / " para darzanake lie mandira meM praveza karate hue tIna vAra nispahI bolakara 'namostu' bolanekA yaha abhiprAya nahIM rahA hai, kintu jaisA ki 'nipiddhikA daMDakakA uddharaNa dene hue Upara batalAyA jA cukA hai, vaha artha yahAM zrabhita hai / Upara aneka artho meM yaha batAyA jA cukA hai kinisIhi yA yAnidhikA kA artha jina jina-bimba, siddha aura siddha-bimba bhI hotA hai| tadanusAra darzana karane vAlA tIna bAra 'nispahI' - jo ki 'zisihIe kA apabhraMza rUpa he ko bolakara use tIna vAra namaskAra karatA hai / yathArthameM hameM mandira meM praveza karate samaya 'mohisohiyA yA isakA saMskRta rUpa 'nipIdhikAyai namo'stu athavA 'vi.sIhiyAe madhu pATha bolanA caahie| vahAM yaha zaMkA kI jA sakatI hai ki phira yaha artha kaise pracalita huA ki yadi koI davAdika darzana-pUjana kara rahA ho to vaha dUra ho jAya! merI samajha meM isakA kAraNa 'niHsahI yA nissahI jaise azuddhapadake mUla rUpako ThIka torase na samajha sakane ke kAraNa 'nira upasarga pUrvaka sR' gamanArthaka -
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 2] nisIhiyA yA naziyAM dhAtukA prAjJAke madhyama puruSa eka bacanakA bigar3A rUpa mAna kSita sthAnameM praveza karake samyagdarzanAdimeM sthira homekA kara logoMne vaisI kalpanA kara DAlI hai / athavA dUsarA nAma nimarmAhiyA' aura pApa kriyAoMse manake nivartanakA kAraNa yaha bhI ho sakatA hai ki mAdhuko kisI navIna nAma 'pAsiyA' hai| prAcArasArake kartA prA. vIranandine sthAnameM praveza karane yA vahAMse jAneke mamaya nimIhiyA aura ukta donoM samAcAroMkA isa prakAra varNana kiyA hai :prAsiyA karanekA vidhAna hai| upakI nakala karake logoMne jIvAnAM vyantarAdInAM bAdhAya yantripaMdhanam / mandira pravezaka samaya bole jAne vAle 'nisIhiyA' padakA asmAbhiH sthIyate yuSmaddiSTeyaveti niSiddhikAM / / 11 / / bhI vahI artha lagA liyA hai| pravAsAvasare kandarAvAsA deniSiddhakA / sAdhunoMka 10 prakArake - samAcAroMmeM nisIhiyA aura tammAnirgane kAryA syAdAzIvairahAriNI // 12 // zrAsiyA nAmaka do samAcAra haiM aura unakA varNana mUlAcAgmeM (AcArasAra dvi. 10) isa prakAra kiyA gayA hai: arthAt-vyantarAdika jIvoMko bAdhA dUra karane ke lie kaMdara-puliNa-guhAdisu pavesakAle NisiddhiyaM kujaa| jo niSedhAtmaka bacana kahe jAte haiM ki bho kSetrapAla yakSa, tehiMto riNaggamaNe tahAmiyA hodi kAyavA // 134 / / hama loga tumhArI zrAjJAse yahAM nivAsa karate haiM, tuma loga -samA0 adhi0) ruSTa mata honA, ityAdi vyavahArako niSiddhikA samAcAra arthAt-giri-kaMdarA, nadI zrAdika pulina-madhyavartI kahate hai aura vahAM se jAte samaya unheM vaira dUra karane vAlA jalarahita sthAna aura guphA AdimeM praveza karate hue niSi- AzIrvAda denA yaha zrAzikA samAcAra hai| dvikA samAcArako kare aura vahAMsa nikalate yA jAne samayamA mAlUma hotA hai ki logoMne sAdhuoMke lie zrAzikA samAcArako kare / ina donoM samAcAroMkA artha vidhAna kiye gaye samAcAroMkA anusaraNa kiyA aura TIkAkAra zrA. vasunandine isa prakAra kiyA hai:- "vyantarAdInAM bAdhAyai yaniSedhanam" padakA atha mandiraTokA-pavisaMtaya praviti ca pravezakAle sihI pravezaka samaya lagA liyA ki yadi koI vyantarAdika dava niSadhikA tatrasthAnamabhyupagamya sthAnakaraNaM, samyagdarza- darzanAdika kara rahA ho to vaha dUra ho jAya aura hameM bAdhA nAdiSu sthirabhAvo vA, NiggamaNa-nirgamanakAle Ami- na de| para vAstavameM 'nimpahI' pada bolane kA artha 'niSIyA deva-gRhasthAdIna paripRcchaya yAnaM, pApakriyAdibhyo dhikA arthAta jinadavakA smaraNa karAne vAle sthAna yA unaka manonivarnanaM vA / " pratibiba lie namaskAra abhimena rahA hai| arthAt-pAdhu jima sthAnameM praveza kareM, usa sthAnake upamaMhAra svAmIse AjJA lekara praveza kreN| yadi usa sthAnakA svAmI mUlameM 'nisIhiyA pada mRta mAdhu-zarAraka paripThApanakoI manuSya hai to usase pUche aura yadi manuSya nahIM hai to sthAnake lie prayukta kiyA jAtA thaa| pIche usa sthAnapara usa sthAnake adhiSThAnA devatAko sambodhana kara usase pUche jo svastika yA cabUtarA-chanarI Adi banAye jAne lage, isIkA nAma nisIhika samAcAra hai| isI prakAra umma unake lie bhI usakA prayoga kiyA jAne lgaa| madhya yugameM sthAnase jAte samaya bhI usake mAlika manuSya yA kSetrapAlako sAdhu oMke samAdhimaraNa karaneke lie jo khAma sthAna banAye pUchakara aura usakA sthAna use saMbhalavA karake jaaveN| yaha jAta the unheM bhI niyidhi yA nimIhiyA kahA jAtA thA / unakA mAsikAsamAcAra hai athavA karake ina donoM padoMkA kAlAntarameM vahAM jo uma mAdhukI caraNa-pAdukA yA mUrti TIkAkArane eka dUsarA bhI artha kiyA hai| vaha yaha ki viva prAdi banAI jAne lagI usake lie bhI 'nipIhiyA' zabda sAdhunoMkA apane gurutroMke sAtha tathA anya mAdhuoMka prayukta hone lgaa| Ajakala umIkA apabhraMza yA vikRta sAtha jo pArasparika ziSTAcArakA vyavahAra hotA hai, use rUpa nizi, nimidhi aura naziyAM prAdika rUpame dRSTigocara samAcAra kahate haiN| hotA hai| nahAra
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrtha aura tIrthaMkara sAdhAraNata: nadI-samudrAdike pAra utAranevAle dhATa prAptise hotA hai| jaba taka AtmAko apane ApakA cAdi sthAnako tIrtha kahA jAtA hai| prAcAryone tIrthake do yathArtha jJAna nahIM hotA, taba taka vaha dhana, strI, putra, parimeda kie haiM:-dravyatIrtha aura bhAvatIrtha / maharSi kundakundane jana, bhavana, udyAnAdi para padArthoMko sukha dene vAlA samajha dravyatIrthakA svarUpa isa prakAra kahA hai: kara rAta-dina unake saMgraha arjana aura rakSaNakI tRSNAmeM dAhopasamaNa tahAchedo malapaMkapakhaNaM cev| par3A rahatA hai| kintu jaba use yaha bodha ho jAtA hai kitihiM kAraNehiM jutto tamhA taM davvado titthaM // 62 / / "dhana, samAja, gaja, bAja, rAja to kAja na pAve, arthAt jisake dvArA zArIrika dAhakA upazamana ho, jJAna prApako rUpa bhaye thira macala rhaave|" pyAsa zAnta ho aura zArIrika yA vastrAdikA maina vA kIcar3a baha jAya, ina tIna kAraNoMse yukta sthAnako dravyatIrtha tabhI vaha para padArthoMke arjana aura rakSaNakI tRSNAko kahate haiN| (mUlAcAra SaDAvazyakAdhikAra) choDakara AtmasvarUpakI prAptikA prayanna karatA hai aura para padArthoka pAnekI tRSNAko AtmasvarUpake jAnanekI icchAmeM ___ isa byAkhyAke anusAra gaMgAdi nadiyoMke una ghATa Adi khAsa sthAnoMko tIrtha kahA jAtA hai, jinake ki dvArA pariNata kara nirantara prAramajJAna prApta karane, use bar3hAne ukra tInoM prayojana siddha hote haiN| para yaha dravyatIrtha kevala aura saMrakSaNa karanemeM tatpara rahane lagatA hai| yahI kAraNa zarIrake dAhako hI zAnta kara sakatA hai, mAnasika santApako hai ki mamyagjJAnako nRSNAkA cheda karane vAlA mAnA gayA hai| nahIM zarIra para lage hue maila yA kIcar3ako dho sakatA hai, jala zArIrika mala aura paMkako bahA detA hai, para vaha zrAtmA para lage hue anAdikAlIna mailako nahIM dho sakatAH prAnmAMka dravya bhAvarUpa mala aura paMkako bahAnemeM zrama - zArIrika tRSNA arthAt pyAsako bujhA sakatA hai, para prAnmA martha hai| kintu zuddha AcaraNa prAramAke zAnAvaraNAdi rUpa kI tRSNA parigraha-saMcayakI lAlasAko nahIM bujhA mktaa| pATha prakArake dravya-karma-paMkako aura rAgadveSarUpa bhAva-karmazrAtmAke mAnasika dAha, tRSNA aura karma-malako to samya- malako bahA detA hai aura prAnmAko zuddha kara detA hai, isa gdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritrarUpa ratnatraya-tIthaM hI lie hamAre maharSiyoMne samyakcAritrako karma-mala aura dUra kara sakatA hai| ataeva AcAryoM ne usa bhAvatIrtha pApa-paMkakA bahAnevAlA kahA hai| kahA hai| isa prakAra samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritraprA. kundakundane bhAvatIrthakA svarUpa isa prakAra kahA hai :- rUpa ratnatraya dharma hI bhAvatIrtha hai aura isake dvArA hI bhavyadasaNa-NANa-caritte NijjuttA jiNavarA du svvevi| jIva saMsAra-sAgarase pAra utarate haiN| tihiM kAraNehiM juttA tamhA te bhAvado titthaM // 3 // isa ratnatrayarUpa bhAvatIrthakA jo pravartana karate haiM, pahale prAramAke anAdikAlIna ajJAna aura moha-janita dAha- apane rAga, dveSa, moha para vijaya pAkara apane dAha aura kI zAnti samyagdarzanako prApti se hI hotI hai| jaba taka tRSNAko dUra kara jJAnAvaraNAdi karma-malako bahAkara svayaM jIvako apane svarUpakA yathArtha darzana nahIM hotA, taba taka zuddha ho maMsAra-sAgarase pAra utarate haiM aura sAthameM anya usake hRdayameM ahaMkAra-mamakAra-janita mAnasika dAha banA jIvoMko bhI ratnatrayarUpa dharma-tIrthakA upadeza dekara unheM pAra rahatA hai aura tabhI taka ipTa-viyoga aura aniSTa-saMyogoM ke utArate hai-jagatke duHmvoMse chudA dete haiM-ve tIrthakara kAraNa vaha vecenIkA anubhava karatA rahatA hai| kintu jisa kahalAte haiN| loga inheM tIrthakara, tIrthakartA, tIrthakAraka, tIrthasamaya usake hRdaya meM yaha viveka prakaTa ho jAtA hai ki para kRta , tIrthanAyaka, tIrthapraNetA, tIrthapravartaka, tIrthakartA, tIrthapadArtha koI mere nahIM hai aura na koI anya padArtha mujhe mumba- vidhAyaka, tIrthavedhA, tIrthasRSTA aura tIrtheza-zrAdi nAmoMse dukha de sakate haiN| kintu mere hI bhale bure-kama mujhe sukha-dukha pukArate haiN| dete haiM, tabhI usake hRdayakA dAha zAnta ho jAtA hai| isa saMsgarameM sadajJAnakA prakAza karanevAle aura dharmarUpa lie prAcAryone samyagdarzanako dAhakA upazamana karane vAlA tIrthakA pravartana karanevAle tIrthakaroMko hamArA namaskAra hai| para padArthoke saMgraha karanekI tRSNAkA cheda samyagjJAnako -hIrAlAla
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAnake jainazAstrabhaMDAroMmeM upalabdha mahattvapUrNa sAhitya (anekAnta varSa 12 kiraNa se Aga (le0 kastUracanda kAzalIvAla ema. e.) (6) aSTamahamrI-prAcArya vidyAnandakA yaha maha- dvitIyA vAkpatI pUrNo phAlgurgArjuna pAbhika // 6 // vapUrNa pranya jaina dArzanika saskRta mAhinyameM hI nahIM phAnguNa sudI 2 gurau pradattA barddhamAnAya, kintu bhAratIya darzanasAhityameM bhI eka ullekhanIya bhAvi bhaTTArakottha yH| racanA grAcArya vidyAnanda apane samaya eka prasiddha zreyasa... .......... .."dhyayanazAlita ll dArzanika vidvAna the| inakI aneka dArzanika racanAe~ upa- uttarapurANa TippaNa-zrI guNabhadgAcArya kRta nabdha hai jinake adhyayanasa unakI vizAla prajJA aura cama- uttarapugaNa saMskRta purANamAhinyameM ullegvanIya racanA hai| kAriNI pratibhA kA pada pada para darzana hotA hai| zrapTa .hasrI uttarapurANako mahAkAvyakA bhI nAma diyA jA sakatA hai| ko to vidvAnoMna karamahasI batalAyA hai| inakI dArzanika kyoMki mahAkAvyameM milane vAle lakSaNa isa pugaNameM bhI mahanAsa va bhalI bhAMti paricita hai jinhoMne ummakA zrAkaNTha pAe jAte haiN| una purANa mahApurANakA uttara bhAga hai| pAna kiyA hai / bhaTTAkalakadeva kRta aSTazakA yaha mahAbhASya isakA pUrvabhAga jo AdipugaNaka nAmasaM prasiddha hai jinsenaahai| jisakA dUsarA nAma prAptamImAMsAlaMkRti hai / isakI cArya kRta hai / guNabhadrAcArya jinasanAcAryake ziSya the| ye pavana 1460 kI likhI huI eka prAcIna prati jayapura vikramakI havIM zatAbdI vidvAna the| taraha paMziyoMka zrI di. jaina baDA mandirake zAstra bhaNDArama jaina samAjameM zrAdipugaNa aura unarapurANa itane adhika surakSita hai| prati mundara zuddha tathA mAdhAraNa avasthAmeM lokapriya bane hue haiM ki aisA koI hI jaina hogA jisane hai| isa granthakI pratilipi prAcArya zubhacandrakI pratizipyA isakA svAdhyAya athavA zravaNa nahIM kiyA ho| jainAMka AryA malayazrIne karavAyI thI / imaka lipikAra gajarAja the, pratyeka bhaNDArameM isakI hastalimvita pratiyoM 10-15 kI jinhoMne vikrama saMvata 1410 phAlguna vadI 2 ke dina maMglyAma milatI haiN| isakI kitanI hI hindI TIkA ho isakI pratilipi pUrNa kI thI / ima pratiko zubhacandrana apana cukI hai jinameM paM.dIlatarAmajI kRta uttara purANakI TIkA pILe hone vAle bhaTTAraka bar3hamAnako pradAna kI thI / grantha- ullekhanIya hai. iyo uttarapurANakA eka saMskRta TippaNa zramI kI lekhaka prazamni nimna prakAra hai: baDhe mandiraka zAstra bhaNDArameM upalabdha huaA hai| (svasti) zrImUlAmalamaghamaMDAmaNiH zrIkundakundAnvaya, TippaNa sarala maMskRtameM hai| mUla granthake kliSTa saMskRta gorgaccha ca balAtkArakagaNa shriinndisNghaapnniiH| zabdoMkI sarala saMskRta meM ho samajhAyA gayA hai| ripagA unama syAdvAdatara vAdidaMtidavaNo (mano) dyatpANi-pacAnanI, hai| TippaNakAra kauna zrIra kaba hue haiM yaha TippaNa parame kara yAvatso'stu sumedhasAmiha mude shriipdmnndiignnii| jJAta nahIM hotA / TippaNakArane apanA grandhake zrAdi aura zrIpadmananyadhipa-paTTa payojahama antameM kahIM bhI kAI paricaya nahIM diyA hai| pUnAme prakAzvetAtapatritayazasphuradAtmavazaH (zyaH) / zita 'jinaralakoza' meM prAcArya prabhAcandra kRta eka TippaNakA rAjAdhirAjakRtapAdapayojaseva. ullekha avazya kiyA gayA hai| yaha TippaNa bhI inhIM prabhAsyAnnaH zriye kuvalaye zubhacandradevaH ||gaa candrakA hai athavA nahIM hai isa viSayameM jaba taka donoM pratiAryAzIdAryavaya ryA dIkSitA pdmnNdibhiH| yoMkA milAna na ho taba taka nizcita rUpase kucha nahIM kahA ratnazrIriti vikhyAtA tannAmaivAsti dIkSitA // 3 // jA sakatA / isake atirikra zraddheya paM0 nAthUrAma jI premAne zubhacandrAyavaya ryA zrImadbhiH zIlazAlinI / apane 'jainamAhitya aura itihAma' meM zrIcandra aura prabhAcandra malayazrIritikhyAtA zAMtikA garvagAlinI // 4 // vAle lekhameM prabhAcandrakI racanAoM meM guNabhadrAcAryakRta uttaratayaiSA lekhitA yasya jJAnAvaraNazAntaye / purANaka TippaNakA koI ullaMgva nahIM kiyaa| isa lie likhitA gajarAjena jIyAdaSTasahasrikA // 5 // prabhAcandrane hI vaha TippaNa limbA ho aisI koI nizcita vyomagrahAbdhi candrAbdhe,(saMvata1460)vikramAkaM mahIpate bAta nahIM kahI jA sktii|
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSa 13 TippaNake pUre patra 115 haiN| TippaNakArane prArambhameM gUr3ha arthako samamAnekA kAphI prayatna kiyA hai| saMskRta bhASAapane koI nijI maMgalAcaraNase TippaNa prArambha nahIM kiyA hai ke atirikra usane bIca 2 meM hindIke padyoMkA bhI prayoga kintu mUlagranthaka padameM hI TippaNa prArambha kara diyA hai| kiyA hai aura udAharaNa dekara viSayako samajhAnekA prayatna TippaNakA prArambhika bhAga isa prakAra hai:-- kiyA hai| TIkAkA prArambha nimna prakAra hai:vineyAnAM bhavyAnAM / avaagbhaage-dkssinnbhaage| mokSamArgasya bhettAraM bhattAraM karmabhUbhRtAM / praNayinaH saMtaH / vRNutesma bhajatisma / zakti siddhi / jJAtAraM vizvatattvAnAM vaMde tdgunnlbdhye| trayopetaH prabhUtsAha maMtra shktystitrH| / asyArtha :--viziSTa iSTa devatA namaskAra pUrva tatvArthaprabhUzakti bhavedAdyA maMtrazaktidvitIyakA / zAstraM karomi / mokSamArgasya netAraM ko vizazaH ya. paramezvaraH tRtIyotsAha zaktizcetyAhu zaktitrayaM budhAH / / ahaMtadavaH mokSamArga-anantacatuSTaya saukhyaH zAzvatAsaukhya: TippaNakA antima bhAga avyaya vinAzarahitaH IgvidhaM mokSamArgasya nizcaya vyavahArasya ityArSe bhagavadguNabhadrAcAryapraNIte triSaSTi mahA- niravazeSanirAkRtamalakalaMkasya zarIsyAtmano svAbhAvikatAna purANasaMgrahe zrIvarddhamAnatIrthakarapurANaM parimamAptaM jJAnAdiguNamanyAvAdhasukhamatyaMtikamavasthAntaraM mokSaH tasya mArga upAyaH tasya nettAraM upadezaka ... ... ... . / padamaptatitama parva / / 6 / / yaha prati saMvat 1566 kArtika sudI momavAraka dina dakhiye: ___maMgalAcaraNaka pazcAta granyake prathama sUtrakI bhI TIkA kI likhI huI hai / isakI pratilipi khaNDelavAla vaMzAtpanna tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanaMpApalyA gAMvavAle saMgahI nemA dvArA karavAyI gayI thii| tattvazabdo bhAvamAmAnyatrAcI / bho bhagavana ! lipikAra zrI hullU ke putra paM0 ratana the| samyagdarzanaM kim uktaM ca? (8) tattvArthasUtra TokA : mUDhatrayaM madAzcASTau tathA'nAyatanAni paTa / tasvArthasUtrakA jainoMmeM sabase adhika pracAra hai| jaina aSTau zaMkAdayo dopA hagdoSAH paMcaviMzati / / samAjameM isakA utanA hI AdaraNIya sthAna hai jitanA ImAI paMcavizati malarahitaM tattvarthAnAM bhAvanA ruci. samyagdasamAjameM bAibila kA, hindU samAjameM gItAkA nathA musalima rzanaM bhavati / samAjameM kurAna kA hai| yaha umAsvAnikI amRga bhaMTa hai| TIkAka bIca * meM TIkAkArane saMskRta evaM kahIM 2 marva priya hone kAraNa isa para aneka TIkArya upalabdha haiM. hindIka padyoMkA uddhaggA diyA hai imasa viSaya aura bhI jinaratnakoza' meM inakI saMkhyA 36 batalAyI gaI hai lekina spaSTa hogayA hai tathA yaha eka navIna zailI hai jise TIkAvAstavameM isase bhI adhika isa para TIkAyeM milatI hai ! kArane apanAyI hai| abhI taka saMskRta TIkAoM meM hindI tattvArthasUtrakI TIkA hindI, saMskRta, gujarAtI, tAmila, padyoMke udaraNa dambane meM nahIM paaye| TIkAkAraka samayameM telagU kannaDa Adi sabhI bhASAoM meM upalabdha hotI hai| hindIkI vyApakatA evaM lokapriyatAko bhI yaha dyotaka hai| isI tattvArtha sUtra para eka TIkA abhI mujhe bar3e mandira TIkA meM Aye hue kucha uddharaNoMko degviyeH(jayapura) ke zAstra bhaNDarameM upalabdha huI hai jimmakA paricaya jo jehA nara seviyau so te hI phalapatti / pAThakoMkI sevAmeM upasthita kiyA jA rahA hai: jalahiM pamANe puNDai vihiNAlai nippajanti / tasvArthasUtrakI yaha TIkA 178 patroMmeM samApta hotI hai| bhavAbdhau bhavyasArthasya nirvANadvIpAyana. / TIkAkAra kauna hai tathA unhoMne ise kaba samApta kiyA thaa| cAritrayAna pAtrasya karNadhAro hi darzanaH / / Adi tathyoMke liye yaha prati mauna hai| yaha prati saMvata hasta ciMtAmariNa yasya gRhe yasya suradra mH| 1956 zrAmoja sudI 11 maMgalavArakI hai| sAha zrI svIyasI kAmadhenu dhanaM yasya tasya kA prArthanA praa|| agravAlane isakI pratilipi karavAyI thI evaM raNathambhora xx kramazaH durgameM pUrNamala kAyastha mAthurane isako pratilipi kI thii| (zrI di. jaina a. kSetra zrI mahAvIra jI TIkA atyadhika sarala hai evaM TIkAkAra ne tatvArthasatrake ke anusandhAna vibhAgakI ora se) mAta
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ siMha- zvAna - samIkSA paM0 hIrAlAla siddhAnta zAstrI ) prANizAstra ke anumAra siMha aura zvAna donoM hI hiMsaka evaM mAMsAhArI prANI haiN| donoM hI zikArI jAnavara mAne jAte haiM aura donoMke khAne pInekA prakAra bhI eka sA hI hai| phira bhI jabase logoMne kuttoMko pAlanA prArambha kara diyA, tabase vaha kRtana ( vaphAdAra) aura upayogI jAnavara mAne jAnA lagA hai| para siha ko logoMne lAkha prayatna karane para bhI - piMjar3oM meM aura gharoM varSo taka baMda rakhaneke bAda bhI - Aja taka pAlatU, baphAdAra aura upayogI nahIM banA pAyA hai / masake bhItara iMTarake balapara cAhe jaisA nAca nacAne para bhI na usakA svabhAva badalA jA sakA hai auna khAnA-pInA hI / javaki logoMne kuttoMko roTI khAnA sikhAkara use bahuta kucha zranna -bhojI bhI banA diyA hai aura usase mela-jola bar3hAkara use apanA dAsa, aMgarakSaka aura gharakA paharedAra taka banA liyA hai / yuddhake samaya isase saMdeza vAhaka (dUta) kA bhI kAma liyA gayA hai aura isake dvArA aneka mahatvapUrNa rahasyoMkA udghATana bhI huA hai / kuttekI ka bar3I vizeSatA usakI dhAraNa zakti kI hai, jisake dvArA vaha cora sAhUkAra aura bhale-bure AdamA takakA pahicAna letA hai| saMgha sUMgha kara vaha jamInaka bhItara gar3I huI vastuoM kA bhI patA lagA letA hai / isake atirikta kuttekI nIMda bahuta halkI hotI hai, jarA mI AhaTa se yaha jAga jAtA hai aura rAta bhara gharacArakI rakSA karatA rahatA hUM / isa prakAra kuttA hiMsaka prANiyoM meM manuSyakA sabase adhika lAbha dAyaka ( phAyademanda), upakArI aura vaphAdAra prANI sAbita huA hai, aura sadA isake viparIta hI rahA hai / kutteke itanA kRtajJa, upayogI aura upakAraka siddha hone para bhI yadi koI manuSya apane hitaiSI yA upakArakako kuttekI upamA dekara kaha baiThe- 'ajI, Apano kutte ke samAna haiM' to dekhie, isakA usapara kyA asara hotA hai ? lene ke dene par3a jAyeMge, Aja takake kiye - karAyepara pAnI phira jAyagA aura vaha ApakI jAnakA grAhaka bana jAyagA !!! para isake viparIta svabhAva vAle aura manuSya kabhI kAma na Ane vAle siMhako upamA dekara kisIse kahiye - 'ajI, Apato siMhake samAna haiM to dekhie isakA usapara kyA asara hotA hai ? vaha Apake isa vAkyako sunate hI harSase phUlakara kuppA ho jAyagA, mUchoM para tAva dene lagegA aura garvakA anubhava karegA tathA mana meM vicAra karegA, vAqaI maiMne aise-aise kArya kiye haiM ki maiM isa upamAke hI yogya hU~ ! yahAM maiM pAThakoM se pUchanA cAhatA hU~-kyA kAraNa hai ki kutteke itane upayogI aura phAyademanda hone para bhI loga usakI upamA takako pasaMda nahIM karate, pratyuta marane-mArane ko taiyAra ho jAte haiM aura jisase manuSyakA koI lAbha nahIM, usakI upamA diye jAnepara itane adhika harSa aura garva kA anubhava karate haiM " mAlUma par3atA hai ki kuttaM meM bhale hI saikar3oM guNa hoM, para kucha eka aise mahAn avaguNa avazya haiM, jisase usake mAre 'guNa pAsaMga para car3ha jAte haiM aura jinake kAraNa loga usakI upamAko pasaMda nahIM krte| isake viparIta siMhameM lAkha avaguNa bhale hI hoM, para kucha- eka mahAna guNa usameM aise avazya haiM, jisake ki kAraNa loga usakI upamA diye jAne para harSa aura garvakA anubhava karate haiN| siMha aura zvAna, ina donoMka svabhAvakA sUkSma adhyayana karane para hameM una donoM ke isa mahAn antarakA patA calana hai aura taba yaha jJAta hotA hai ki vAstava meM ina donoM meM mahAn antara hai aura usake hI kAraNa loga ekakI upamAko pasanda aura dUsarekI upamAko nApasanda karate hai | 1 siMha aura zvAnameM sabase bar3A antara AtmavizvAsa kA hai| siMha meM AtmavizvAsa itanA pravala hotA hai ki jisake kAraNa vaha akele hI saikar3oM hAthiyoMke sAtha mukAbilA karanekI kSamatA rakhatA parantu kutte meM AtmavizvAsakI kabhI hotI hai / vaha apane mAlika ke bharose para hI sAmane vAle para AkramaNa karatA hai| jaba taka use apane mAlika kI ora prottejana milatA rahegA, vaha zrAge bahanA rahegA | AkramaNa karate hue bhI vaha bAra-bAra mAlikakI ora jhAMkanA rahegA aura jyoMhI mAlikakA prote
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52] anekAnta varSa 13 jana milanA banda hogA ki vaha turanta duma davA kara sadA roTIke Tukar3oM ke liye dUsaroMka pIche pUcha hilAtA vApisa lauTa AyagA / para siMha kisI dUsareke bharose huA phirA karatA hai aura Tukar3oMkA gulAma banA rahatA zatru para AkramaNa nahIM krnaa| AkramaNa karate hue hai| jaba taka Apa use Tukar3e DAlate raheMge, ApakI vaha kabhI kisIkI mahAyatAke lie pIche nahIM jhAMkanA gulAmI karegA aura jaba Apane Tukar3e DAlanA banda aura zatrase hAra kara tathA duma dabA kara vApisa lauTanA kiye ora Apake zatrune Tukar3e DAlanA prArambha kiye to vaha jAnatA hI nhiiN| vaha 'kArya vA mAdhayAmi, dehaM tabhIse vaha usako gulAmI zurU kara degaa| vaha 'gaMgA vA pAtayAmi' kA mahAmantra janmase hI par3hA huA hotA gaya gaGgAdAma aura jamunA gaye jamunAdAsa' kI hai| apane ima adamya AtmavizvAsaka bala para hI lokoktiko caritArtha karatA hai| para siMha kabhI bhI vaha bar3e se bar3e jAnavaroM para bhI vijaya pAtA hai aura roTIkA galAma nahIM hai| vaha peTa bharane ke liye na jaMgalakA rAjA banatA hai| dUmaroMke pIche pUcha hilAtA phiratA hai aura na kutteka siMha aura khAnameM damarA baDA antara vivekakA samAna dumaroMkI jaThI har3iyA~ hI cATA karatA hai| hai| kutte meM vivekakI kamI spaSTa hai| yadi kahIM kisI siMha prati dina apanI roTI apane puruSArthase svayaM aparicita galI se zrApa nikale, kAI kuttA Apako utpanna karatA hai| mihake viSayamaM yaha prasiddhi hai ki kATane daur3e aura Apa apanI rakSAke lie use lATI vaha kabhI bhA dumakiM mAre hA zikArakA hAtha nahIM mAreM to vaha lAThIko pakar3a kara cabAnakI koziza lagAtA / svataMtra sihakI to jAne dIjiya, para kaTagharoM karegA / usa bevakUphako yaha viveka nahIM hai ki yaha meM banda mihaki mAmane bhI jaba unakA bhojana lAThI mujhe mArane vAlI nahIM hai| mArane vAlA to yaha lAyA jAtA hai taba ve bhojana-dAtAkI aura na to sAmane khar3A huA purupa hai, phira maiM ima lakaDIko kyA dInanA-pUrNa netroM se hI dekhate hai, na kutte ke samAna cabAU~ / dUmarA avivekakA udAharaNa lIjiye-kutte- pUcha hilAte haiM aura na jamIna para par3a kara apanA ko yAda kahIM har3IkA Tukar3A par3A huA mila jAya no udara digvAte hue gir3agir3Ate hI haiN| pratyuta imaka yaha use uThA kara cabAyegA aura haDokI tIkhI noko eka bAra gambhIra garjanA kara mAnI ve apanA virodha se nikale hue apane hI mukhaka mRnakA svAda lekara prakaTa karate hue yaha dikhAta hai ki are mAnava ? kyA phulA nahIM smaayegaa| vaha samajhatA hai ki yaha khUna tU majhe aba bhI Tukar3oMka gulAma banAne kA vyartha ima haDI meMse nikala rahA hai| para siMhakA svabhAva ThIka prayAma kara apane kA dAtAra hone kA ahaMkAra karatA isase viparIta hotA hai| vaha kabhI haDDI nahIM hai ? kahane kA artha yaha ki parAdhIna aura kaThaghare meM cabAtA aura na AkramaNa karane vAleko lAThI, banda siMha bhI roTI kA gulAma nahIM hai, para svatantra bandUka yA bhAlA Adiko pakar3a kara hI use / aura AjAda rahane vAlA bhI kuttA sadA Tukar3okA cabAne kI koziza karatA hai, kyoMki use yaha viveka gulAma ha / kuttakA gulAma haiN| kutteko apane purupAthakA mAna nahA, para hai ki ye lAThI, bandUka Adi jar3a padArtha merA svataH siMha apane purupArthase khUba pArAMcata hai aura usake kucha bigAr3a nahIM kara sakate; ye lAThI Adi mujhemArane dvArA hI apanA roTI svayaM upArjita karatA hai| vAle nahIM, balki inakA upayoga karane vAlA yaha manuSya isa upayukta antarake atirikta siha aura zvAna hI mujhe mArane vAlA hai| apane isa vivekake kAraNa .. kAraNa meM eka aura mahAna antara hai aura vaha yaha ki kuttA vaha lAThI Adiko pakar3ane yA pakar3a kara unheM cabAne - 'jAti dekha ghurrAU svabhAvI hai| apane jAti vAloMko kI ceSTA nahIM karatA: pratyuta unake calAne vAle para dekhakara yaha bhauMkatA, gurrAtA aura kATanekA daur3atA hai| AkramaNa kara usakA kAma tamAma kara detA hai| isase Adhaka nIcatAkI aura parAkASThA kyA ho ___ siMha aura zvAnameM eka aura bar3A antara gurupArtha- sakatI hai ? para siha kabhI bhI dUsare siMhako dekha kA hai / kutte meM puruSArthakI kamI hotI hai, ataeva vaha kara gurrAtA yA kATaneko nahIM daur3atA hai, balki jaise
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 2 ] eka rAjA dUsare rAjAse mamammAna aura gauravake sAtha milatA hai, ThIka usI prakAra do siMha paraspara milate haiN| siMhameM apane sajAtIya bandhuoMke sAtha vAtmanya bhAva bharA rahatA hai, jaba ki kuttA ThIka isake viparIta he / usameM svajAti vAtsalyakA nAmonizAna bhI nahAM hotA / svajAti vAtsalyakA guNa sarvaguNoM meM siramaura hai aura usake honese siMha vAstavama siMha saMjJAko sArthaka karatA hai aura usake na honese kunA 'kuttA' hI banA rahatA hai| siMha- zvAna - samIkSA isa prakAra hama dekhate haiM ki siMhama zrAtmAMtrazvAsa viveka puruSArthazIlatA aura svajAtivatsalatA ye cAra anupama jAjvalyamAna guNa ratna pAye jAte haiM, jinake prakAza usake anya sahasroM avagugA nagagya yA nirAbhUta ho jAte hai| isake viparIta kuttameM AtmavizvAsakI kamI, vivekakA abhAva, Tukar3oMkA gulAmIpanA aura svajAti-vidveSa ye cAra mahA avaguNa pAye jAnese usake anekoM guNa tirobhUta ho jAte haiN| siMha meM cAra guNoM ke kAraNa oja, teja aura zauryakA akSaya bhaNDAra pAyA jAtA hai aura ye hI usakI sabase bar3I vizeSatAeM hai, jinake kAraNa siMhakA upamA diye jAne para ganudhya harSa aura garvakA anubhava karate hai | kutte meM hajAroM guNa bhale hI hoM, para usameM ukta cAra mahAna guNoMkI kamI aura unake abhAva se pragaTa hone vAle cAra mahAna avaguNAMka pAye jAne ma koI bhI kuttekI upamAko pasanda nahIM karanA / isa prakAra yaha phalitArtha nikalatA hai ki miha aura zvAna me AkAza-pAtAla jaisA mahAna antara hai [ 53 karatA hai, unake utkarSako dekhakara kur3hatA hai aura avasara Ane para unheM girAne aura apamAnita karane se nahIM cuuktaa| ThIka yahI antara samyaSTi aura midhyAdRSTimeM hai / samyaktvI nihake samAna hai aura midhyAtvAM kutte ke samAna / samyaktvI meM siMhake upayukta cAroM guNa pAye jAte haiM / AtmavizvAsase yaha sadA niHzaka aura nirbhaya rahatA hai | viveka pragaTa honese vaha amRSTi yA yathAthadarzI bana jAtA hai / puruSArthake balame vaha Atmanirbhara rahatA hai aura sAjAtIya vAtsalyase to vaha labAlaba bharA hI rahatA hai| samyaktvI svabhAvataH apane sajAtIya yA sAdharmIjanoMme 'go vatma' sama prema karatA hai / para midhyAtvI sadA majAtiyoMse jalA hI ina guNoMka prakAza meM yadi samyaktvoke cAritramohake udayase avirati-janita anekoM avaguNa pAye jAte hai, to bhI ve ukta cAroM anupama gugNa-ratnoMke prakAza meM nagaNya se ho jAte haiM / isake viparIta midhyAtvameM dayA kSamA, vinaya namranA Adi aneka guNoMke pAye jAne para bhI AtmavizvAsakI kamI se vaha sadA zaMka banA rahatA hai, vivekake abhAva me usa para ajJAnakA pardA par3A rahatA hai aura isalie vaha nisteja evaM hataprabha hokara kiMkarttavyamRr3ha banA rahatA hai, puru pArthakI kamI ke kAraNa vaha sadA Tukar3oMkA gulAma aura dUsaroMkA dAma banA rahatA hai tathA svajAti-vidveSaka kAraNa vaha ghara-ghara meM dutakArA jAtA hai / mivRtti svIkAra karanA cAhie / hameM zvAnavRtti chor3akara apane dainika vyavahAra meM zaMkA-samAdhAna zaMkA- jabaki siMha aura zvAna donoM mAMsAhAra aura zikArI janavara hai, taba phira ina donoM meM upayukta AkAza-pAtAla jaise mahAna antara utpanna honekA kyA kArA hai ? samAdhAna- isake do kAraNa hai :- eka antaraMga aura dUsarA vahiraMga antaraMga kAraNa to miha aura zvAna nAmaka paMcendriya jAtinAmakarmakA udaya hai aura bahiraMga kAra bAhirI saMgati manuSyAMkA samparka evaM tadanukUla anya vAtAvaraNa hai| nnaraMga kAragA karmodayake samAna hone para bhI jinheM manuSyake dvArA pAne jAne Adi bAhya kAraNoMkA yoga nahIM milanA, ve jaMgalI kuttaM zrAja bhI bhArI zrRMkhavAra aura bhayAnaka dekhe jAte hai jinhe loga 'zunA kuttA' kahate haiM / 'zunA zabda 'zvAna kA hI apabhraMza rUpa hai jo Aja bhI apane ima mUla nAmaka dvArA svakIya asalI rUpa - khUMkhvAratA kA paricaya de rahA hai| manuSyoMne isa pAlapucakArake use usakI svAbhAvika zakti se bhAga karA
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta | vara 13 diyA aura roTIke Tukar3e mbilA 2 kara use 'dogalA'. kucha aura kahanA, tathA kAma kucha aura hI karanA, yaha banA diyA hai| mAyAcAra kahalAtA hai| yaha mAyAcAra koI pratiSThA zaMkA-bahiraMga kAragaNa aura unakA asara no prApta karaneke lie karatA hai, koI dhana kamAneke samajha meM AyA, para yaha siMha yA zvAna nAmaka nAma- aura koI vyabhicAra Adi anya matalaba hala karaneke karmake udayarUpa antaraMgakAraNa kyA vastu hai? lie / dhanako gyArahavAM prANa kahA gayA hai jo mAyA___ samAdhAna-jo kAraNa bAhira meM dRSTigocara na cAra karake dUsareke dhanako har3apa karate haiM, ve mAMsa-bhakSI ho sake, para antaraMgama-bhItara AtmAke Upara apanA yA choTe-moTe jIvoMko jindA har3apa jAne vAle sUkSma asara DAle, use antaraMga kAraNa kahate haiN| jAnavaromaM paidA hote haiN| siMha aura zvAna donoM hI jIva apanI bhalI-burI nAnA prakArakI harakatoMse apane mAMsa-bhakSI haiM, para inakA pUrvabhavameM mAyAcAra dhana-viSayaka AtmA para jo saMskAra DAla letA hai, use jaina zAstrI- rahA, aimA jAnanA caahie| jo jIva mAmane jAhirameMkI paribhASAmeM 'karma' kahate haiM aura vahI karma saMcita todhAnayoMkI khuzAmada karate haiM aura avasara pAtehI pIche saMgkAroMkA phala dene ke lie antaraMga kAraNa hai| se usake dhanako curA lete haiM, yA lie hue, aura amA zaMkA ve aise kaunasa saMskAra haiM, jinake kAraNa nata rakhe dhanako har3apa kara jAte haiM, yA har3apa karanekI jIva siha aura zvAna nAmaka karmako upArjana karatA hai bhAvanA rakhate hue bhI kabhI-kabhI amAnata rakhanevAleaura unake udayase siMha aura kuttekI paryAyako dhAraNa ko vyAja yA sahAyatA adike rUpa meM kucha tAMbake Tukar3e karatA hai| dete rahate haiM, ve to kuttoMke saMskAra apanI AtmApara samAdhAna pazuoMmeM utpanna honekA pradhAna kAraNa DAlate haiN| kintu jo dUsarake dhanakA curAne yA har3apa 'mAyAcAra' hai| siMha aura zvAna donoM hI pazu haiM, karanakA karane ke lie na sAmane khuzAmada hI karate haiM aura na ataH yaha svataH siddha hai ki donoMne pUvabhavameM bharapUra poche dhana hI curAte haiM, kintu dinabhara to svAbhimAnamAyAcAra kiyA hai / manameM kucha aura rakhanA. vacanasa kA vAnA pahane apane gharoMme par3e rahate haiM aura rAtako zastrAMse laisa hokara dUsaroM para DAkA DAlate haiM, ve * dogalAkA artha hai, do prakArakA glaa| pazu jIya zera, cIte, siMha Adi jAnavaroM meM utpanna honekA svabhAvataH do jAtike hote haiM-zAkAhArI aura kama upArjana karate haiM / jo mAyAcAra karate hue apane mAMsAhArI / kuttA mvabhAvataH mAMsAhArI hai. para manuSyoMke sajAtIyoMkA utkarSa nahIM dekha sakate unheM nIcA maMsargase annabhojI bhI ho gyaa| annabhojI phala tathA dikhAne mArane aura kATanako daur3ate haiM ve kuttekA karma ghAsAhArI jIvAMkI gaNanA zAkAhAriyAMma hI kI maMcaya karate haiM kintu jo ukta prakArakAmAyAcAra karate jAtI hai| kuttA mAMsAhAriyoM ke sAtha mAma bhI gvA hAra bhI apane majAtIyoMkA sanmAna karate haiN| unheM letA hai aura manuSyoMke mAtha anna bhI gvA letA hai, kATane nahIM daur3ate, peTa ke lie dUsaroMko khuzAmada nahIM isa prakAra paraspara virodhI do bhakSya padArthoM ko apane karate, dUsaroMke izAroMpara nahIM nAcate bhale burekA galeka nIce utArane ke kAraNa vaha 'dogalA kahalAtA mvayaM viveka rakhate haiM aura Atmanirbhara rahate haiM. ve kahalAtA hai| siMha nAmaka nAmakarmako upArjana karate haiN| samAjase nivedana 'anekAnta' jena samAjakA eka sAhityika aura aitihAsika sacitra mAmika patra hai / usameM aneka khojapUrNa paThanIya lekha nikalate rahate haiN| pAThakoMko cAhiye ki ve aise upayogI mAsika patrake grAhaka banakara, tathA saMrakSaka yA sahAyaka banakara usako mamartha banAeM / hameM do sau ikyAvana tathA eka mau eka rupayA dekara saMrakSaka va sahAyaka zreNI meM nAma likhAne vAle ke valado sau sajanoMkI pAvazyakatA hai| AzA hai samAjake dAnI mahAnubhAva eka sau eka rupayA pradAnakara sahAyakazreNImeM apanA nAma avazya likhAkara sAhitya-sevAmeM hamArA hAtha bttaayNge| -mainejara 'anekAnta'
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ pranthoMkI khojake liye 600) ru. ke chaha puraskAra jo koI bhI majjana nimnalikhita janagraMthoM meM se, sU ke atirikta, jo aneka pranyasUciyoM para se banI hai, jinakA ullekha to milatA hai parantu ve abhI taka upalabdha jaina granthAvalI' meM bhI pAyA jAtA hai, jisameM vaha sUratake nahIM ho rahe haiM, kimI bhI granthako, kisI bhI jaina-ajaina una saMTha bhagavAnadAsa kalyANa dAmajIkI prAiveTa riporTarsa zAstrabhaNDAra athavA lAyabrarIse gboja lagA kara sarva prathama liyA gayA hai jo ki piTarmana sAhabakI naukarI meM the| sUcanA nIce likhe pate para denekI kRpA kareMge aura phira bAda- niyamamAra' ko panaprabha-maladhAri deva-kRta-TIkAmeM 'tathA ko granthakI zuddha kApI bhI devanAgarI lipimeM bhejeMge yA cauka tattvAnuzAsana isa vAkya ke sAtha nIce likhA patra khuda kApIkA prabandha na kara sakeM to mRla grantha hI kApI uddhRta kiyA gayA hai, jo gamasanaka uka tasvAnuzAsanameM athavA phoTaoNka liye vIrasaMbAmandirako bhijavAe~ge to unheM, nahIM hai, na granthamandabhakI dRSTisa usakA ho sakatA hai tathA graMthakA ThIka nizcaya ho jAne para, puraskArakI vaha rakama bheMTa viSaya-varNanakI dRSTima baDA hI mahatvapUrNa hai, aura isaliye kI jAyagI jo pratyeka grantha liye 100) ru. kI nirdhArita sambhavataH svAmIjIka tattvAnuzAsanakA hI jAna par3atA hai :kI gaI hai| grantha saba saMskRta-bhASAka haiN| utsajya kAyakarmANi bhAvaM ca bhavakAraNama / ___ukta sUcanAke mAthameM granthaka maMgalAcaraNa nathA prazasti svAtmAvasthAnamavyapraM kAyotmargaH sa ucyate / (antabhAga) kI aura eka mandhikI bhI (yadi saMdhiyoM ho no) 3) manmati mRtrakI do TIkA-siddhasanAcAryakA sanmatinakala pAnI cAhiye / yadi mRcanA tAra-dvArA dI jAya to sUtra nAmakA eka prAkRta grantha hai, jisa para do vAma saMskRta u nakala usake bAda hI DAka rajisTarIma bheja denI caahiye| TIkApa abhI taka anapalabdha haiM-eka digambarAcArya manmati mI sthitima tAra milanakA mamaya hI sUcanA-prAtikA samaya yA samanidevakI racanA hai aura dUsarI zvetAmbarAcArya mallamamamA jaaygaa| sUcanA kA antima avAMdha phAlguna zukla vAdI kI / digambarAcAryakA TIkAkA ullekha vAdirAjasUrika pUrNimA maMcana 2011 naka hai| pArzvanAthacaritameM aura zvatArabagacAryakI TIkAkA ullaMgya haribhadrakI anekAntajayapatAkA nayA yazovijayake aSTakimI athakI zlokasaMkhyA yadi 200 meM Upara ho to mahamI-TippaNamaM nimna prakAra pAyA jAtA hai - kula kApIkI ujarana puraskArako rakamasa alaga dI jAegI 'namaH sanmataye tammai bhavakUpa-nipAtinAma / aura naha dasa rupae haz2Arake himAyama hogii| mRna anya pratika manmanirvivRtA yena suvidhAma pravezinI / / hindI lipimaM dagbanako AjAnasa kApI bhejanakI jimmedArI (pArzvanAthacarita) samApta ho jAyagI / taba kApIkA prabandha vIrasaMvAmaMdira-dvArA 'ukta ca va dimunyena zrImallabAdinA mambhatau / ' ho jaaygaa| (anekAnta jaya0) khojake granthoMkA paricaya 'ihAthai koTizA bhaMgA nirdiSTA mllvaadinaa| (1) jIva-siddhi-yaha graMtha svAmI mamantabhadrakA gcA mUla-mammati-TIkAyAmidaM dimAtradarzanama / / huA hai aura unaka yuktyanuzAsanakI joDakA prantha hai / zrI (aSTamahatrI-Ti0) jinasenAcArya ne harivaMzapurANake nimna padyameM ise bhI bhagavAna (4) tattvArthasUtra-TIkA (nasvArthAlaMkAra ) zivakATimahAvIrake vacanoM jaimA mahandhazAlI batalAyA hai AcAryakRta-zravaNabelgaM laka zilAlekha naM0 105 (255) jIvamiddhi-vidhAyIha kRtayuktyanuzAsanama / ke nimna padyama isa TIkAkA panA calatA hai aura isameM vacaH samantabhadrasya voramyeva viz2ambhate / / prayukta hudhA 'etat ' zabta isa vAnako mRcina karatA hai ki (2) tattvAnuzAsana-yaha grantha bhI svAmi-samantabhadra- yaha padya una TIkA parase hI uddhRta kiyA gayA hai. jima kRta hai aura rAmasenakRta usa tatvAnuzAsanase bhinna hai jo samantabhadrake ziSya zivakoTikI kRti banalAyA gayA hainAgasenake nAmase mANikacandagranthamAlAmeM chapA hai| isakA tasyaiva ziSyaH zivakoTisUristapolanAlambanadehayaSTiH / ullekha 'digambara jainagrantha-kartA aura unake prantha' nAmakI saMsAra-vArAkara-potametat tattvArthasUtraM tadalaMcakAra / / ni
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26] anekAnta [ varSa 13 (5) trilA kadarthana - yaha graMtha svAmI pAtrakaMparI- hama deza aura samAjakI bahuta bar3I sevA kara rahe haiN| aisI kAracA huA hai| zravaNabelagolakaM manniSeNaprazasti nAmaka koI nahIM hotA puraskAra to zilAlekha naM0 44 (67), siddhivinizcaya TIkA aura nyAya dara-makAra evaM sammAna vyakra karanekA eka cinha mAtra he I vinizcaya-vivaraNa meM isakA ullekha hai| vAdirAjasRgniM nyAya- ye to jisa graMthakI bhI khoja lagAeMge usake 'uddhAraka' samake jaaeNge| --- trilakSaNa kadarthane vA zAstre vistareNa zrIpAtra - kamari-svAminA nipAdanAvinyamabhinivezena Avazyaka nivedana - ina pratyoMke upalabdha honepara sAhitya, iti zrIra navajJAna viSayaka netrapara aer prakAza par3egA aura aneka lakI huI gudhiyAna inakI khoja honI bahuta hI Avazyaka hai | ataH sabhI vidvAnoMko yAmakara janakaliye zIghra hI pUrA prayatna karanA cAhiye. sAre zAstra bhaNDAroM kI acchI honI caahiye| unheM puraskArako rakamako dekhakara yaha dekhanA cAhiye ki ina granthoMkI khoja dvArA -- AcArya zrI namisAgarajIkI pradezA Adiko pAkara vIramevAmandirako usake sAhityika tathA aitihAsika kAmoMke lie jina sajjanoMse jo mahAyatA prApta huI hai usakI sUcI nimna prakAra hai: 1001 sarzaka maMDalI 251 ) akhila bhA0 da0 jaina kendrIya mahA samini 500) nAlA ratanalAla sukamAla candajI. meraTha 500) DA0 uttamacandajI, ambAlA chAvanI (300) lAlA motIlAla jI, 34 dariyAgaMja dehakhI 2010 maMsUrapura vIra sevAmandirako sahAyatA (101) lA0] harizcandra jI, dehalI sahAdarA 10)sItA jI maMsUrapura pAi 30) 101) jA0 rAmavasAda jI paMsArI, dehalI 101) lA* jyotiprasAda zrIpAlajI TAipa vAle dehalI 10.) 0 bhI gora jo majana puraskArake adhikArI hokara bhI puraskAra lenA nahIM cAheMge unake puraskArako rakama sAhityika zodhayojaka vibhAga meM jamA kI jAyagI aura vaha unakI zrorase kisI dUsare graMthakI khoja kAmameM lagAI jaaygii| sAtha hI unakA nAma usa grantha uddhAraka' rUpameM prakAzita kiyA jaaygaa| jugalakizora mukhtAra dhaSThAtA 'vIrasevAmandira 1. dariyAgaMja, dillI noTa- dusare patra sampAdakale nivedana hai ki ve bhI isa vijJaptiko apane-apane patra meM prakAzita karane kI kRpA kreN| -- 21) jAlA jayantIpramAdajI dehalI 22) yatro mo 25) 0 dhUmasena mahAvIraprasAdajI kaTarA satyanArAyamA dehalI ', 25) zrImatI rAjakalI devI ambahaTA (sahAranapura ) 25) nA0 dAtArAma jI, 7 dariyAgaMja dehalI, 20 kedAranAtha candramAna jI 21) zrI vijayaratna jI . ziDI dehalI pharmA0 10) ajJAta mArphata nA0 jyotiprasAdajI TAipa bAla 5) zrImatI tArAdeva 2) nivedaka rAjakRSNa jaina vyavasthApaka vIrasevA mandira
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakAma dharmasAdhana laukika-phalakI icchAoM ko lekara jo dharmamAdhana kiyA jAya / anyathA. kriyA-bAhya dharmAcaraNake samAna hone jAtA hai usa makAma dharmapAdhana' kahate haiM aura jo dharma para bhI ekako bandha phala dUsareko mokSaphala athavA ekako caimI icchAoMko mAthameM na lekara, mAtra AmmIya kartavya puNyaphala aura imareko pApaphala kyoM milatA hai| dekhiye, samajhakara kiyA jAtA hai usakA nAma 'niSkAma dharmamAdhana' karmaphalakI isa vicitratAke viSayameM zrIzubhacandrAcArya shaanaahai| niSkAma dharmasAdhana hI vAstavameM dharmamAdhana hai aura vahI vameM kyA likhate haiMvAstavika-phanako phalatA hai / sakAma dharmasAdhana dharmako vikRta yatra bAlazcAtyamminpathi tatraiva paNDitaH / karatA hai. madoSa banAnA hai aura usame yatheSTa dharma-phalakI bAlaH svamapi badhnAti mucyate tattvavidhra vam // 72 // prApti nahIM ho sakatI / pratyuta isake, adharmako aura kabhI arthAt -jisa mArga para ajJAnI calatA hai usI para kabhI ghora pApa-phala kI bhI prApti hotI hai| jo loga dharmake jJAnI calatA hai| donoMkA dharmAcaraNa samAna hone para bhI vAstavika svarUpa aura usakI zakrisa paricita nahIM, jinake ajJAnI apane avivekake kAraNa karma bA~dhatA hai aura jJAnI andara dharya nahIM, zraddhA nahIM, jo nirbala haiM - kamajora haiM, apane viveka dvArA karma-bandhanase chUTa jAtA hai| jJAnArNavake utAvale haiM aura jinheM dharmake phala para pUrA vizvAsa nahIM, nimna zlokameM bhI isI bAtako puSTa kiyA gayA haise loga hI phala-prAptimeM apanI icchAkI TA~geM anhA kara veSTayatyAtmanAtmAnamajJAnI karmabandhanaiH / dharma ko apanA kArya karane nahIM dene- usa paMgu aura vijJAnI mocayatyeva prabuddhaH mamayAntare // 717|| bekAra banA dete haiM, aura phira yaha kahate hama nahIM lajAne ki isase viveka pUrvaka AcaraNakA kitanA bar3A mAhAtmya dharma-sAdhanasaM kucha bhI phalakI prApti nahIM huii| aise logoMke hai use batalAnekI adhika jarUrata nahIM rhtii| samAdhAnArtha-unheM unakI bhUlakA parijJAna karAneke lie hI yaha lekha likhA jAtA hai, aura isameM prAcArya-vAkyoMke dvArA zrIkundakundAcAryane, apane pravacanasArake cAritrAdhikArameM, isI vivekakA-samyagjJAnakA-mAhAtmya varNana karate hI viSayako mpaSTa kiyA jAtA hai| zrIguNabhadrAcArya apane 'aAtmAnuzAsana' granthameM ligvataM hue bahuta spaSTa zabdoM meM likhA hai jaaNNANI kamma khavedi bhvsyshsskoddiihiN| maMkalpyaM kalpavRkSasya cintyaM cintAmaNe pi / taNANA tihiM gutto khavedi ussAsametteNa 3 // amaMkalpyamamaMcinyaM phalaM dharmAdavApyate // 22 // arthAta-ajJAnI-aviveko manuSya jisa athavA jitame arthAta-phalaprAnameM kalpavRkSa makalpakI ora cintA. jJAnAvaraNAdirUpa karmasamUhako zata-sahastra koTi bhavAMmeMmaNi cintAkI apekSA rakhatA hai- kalpavRkSa binA saMkalpa karoDoM janma lekara-saya karatA hai usa athavA uttane karmakiye aura cintAmaNi vinA cintA kiye phala nahIM denAH samUhako jJAnI-vivekI manuSya mana-vacana-kAyako kriyAkA paramnu dharma vaimI koI apekSA nahIM rakhatA - vaha binA saMkalpa nirodha kara athavA use svAdhInakara svarUpameM lIna hamA kirA aura binA cintA kie hI phala pradAna karanA hai| uccha vAmamAtrameM-lIlAmAtrameM-nAza kara DAlatA hai| jaba dharma svayaM hI phala detA hai aura phala denemeM kalpa- isase adhika vivekakA mAhAtmya aura kyA ho sakatA vRkSa tathA cintAmaNiko zaniko bhI mAta (parAmna) karanA hai? yaha viveka hI cAritrako 'samyacAritra' banAtA hai hai, taba phala-prAptike lie icchAeM karake-nidAna bAMdhakara- aura saMsAra-paribhramaNa evaM usake duHzva kapToMse mukti dilAtA apane prAnmAko vyartha hI saMklezina aura pAkulita karanekI hai| vivekake binA cAritra mithyAcAritra hai. korA kAyakleza he kyA jarUrata hai ? aimA karanese to ulTA phala-prAptike mArgameM aura vaha saMsAra-paribhramaNa tathA duHkha-paramparAkA hI kAraNa kAMTe boe jAte haiN| kyoMki icchA phala-prAptikA sAdhana na hai| isIse vivekapUrvaka athavA samyagjJAnake anantara cAritrakA hokara usameM bAdhaka hai| . aArAdhana batalAyA gayA hai; jaimA ki zrIamRtacandrAcArya ke isameM sandeha nahIM ki dharma-sAdhanase saba sukha prApta nimna vAkyase pragaTa haihote haiN| parantu nabhI to jaba dharmasAdhanameM vivekase kAma liyA na hi samyagvyapadeza cAritramajJAnapUrvaka lamate /
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [vaSa 13 jhAnAnantaramukta cAritrArAdhanaM tasmAt / / 38 | nahIM hotA ? svaccha, zubha tathA zuddha bhAva kise kahate haiM ? aura -puruSArthasiddha yupAya asvaccha, azuddha tathA azubha bhAva kisakA nAma hai ? sAMsAarthAt-ajJAnapUrvaka-vivekako sAthameM na lekara rika viSaya-saukhyakI tRSyA athavA tIvra kaSAyake vazIbhUta ho dasaroMkI dekhA-dekhI prathavA kahane-sanane mAtrase-jo caritra- kara jo puNya-karma karanA cAhatA hai vaha vAstava meM puNyakarmakA kA anuSThAna kiyA jAtA hai vaha 'samyak cAritra' nAma nahIM sampAdana kara sakatA hai yA ki nahIM? aura aisI ikchA dharmapAtA-use 'samyak cAritra' nahIM kahate / isIse (bhAgamameM) kI sAdhaka hai yA bAdhaka ? vaha khUba samajhatA hai ki sakAma samyagjJAnake anamtara-viveka ho jAne para-cAritrake mArA- dharmasAdhana moha-zobhAdise ghirA rahaneke kAraNa dharmakI koTise dhanakA-anuSThAnakA-nirdeza kiyA gayA hai-ratnatraya nikala jAtA hai| dharma vastukA svabhAva hotA hai aura isaliye dharmakI pArAdhanAmeM, jo mukrikA mArga hai, cAritrakI dhArA koI bhI vibhAva pariNati dharmakA sthAna nahIM le sktii| dhanAkA isI kramase vidhAna kiyA gayA hai| isIse vaha apanI dhArmika kriyAoMmeM tadra.pabhAvakI yojanAzrIkundakundAcAryane, pravacanasArameM, 'cArittaM skhaludhammo' dvArA prANakA saMcAra karake unheM sArthaka aura saphala banAtA ityAdi vAkyake dvArA jisa cAritrako-svarUpAcaraNako-vastu- hai| aise hI vivekI janoMke dvArA anuSThita dharmako saba-sukhabhAva honekekAraNa dharma batalAyA hai vaha bhI yahI vivekapUrvaka kA kAraNa batalAyA hai / vivekakI puTa binA athavA usake samyak cAritra hai, jisakA dUsarA nAma sAmyabhAva hai aura jo sahayogaka abhAvameM mAtra kucha kriyAoM ke anuSThAnakA nAma hI moha-kSobha prathayA mithyAtva rAga-dveSa tathA kAma-krodhAdirUpa dharma nahIM hai| aisI kriyAe~ to jar3a mazIneM bhI kara sakatI vibhAvapariNatise rahita pAramAkA nija pariNAma hotA hai / haiN| aura kucha karatI huI dekhI bhI jAtI hai-phonogrAnake vAstavameM yaha viveka hI usa bhAvakA janaka hotA hai jo kitane hI rikArDa khUba bhakti-rasake bhare hue gAne tathA bhajana dharmAcaraNakA prANa kahA gayA hai| binA bhAvake to kriyAeM gAte haiM aura zAstra par3hate hue bhI dekhane meM Ate haiM / aura phaladAyaka hotI hI nahIM hai / kahA bhI hai bhI jar3amazInoMse Apa jo cAheM dharma kI bAhya kriyAe~ karA ___"yasmAt kriyAH pratiphalanti na bhAvazUnyA:" sakate haiM / ina saba kriyAoMko karake jaDamazIneM jisa prakAra tadanurUpa bhAvake binA pUjanAdikakI, tapa-dAna-japAdikakI aura dharmAtmA nahIM bana sakatI aura na dharmake phalako hI pA yahAM taka ki dIkSAgrahaNAdikakI saba kriyAe~ bhA aisI hI nirarthaka sakatI haiM, usI prakAra avivekapUrvaka athavA samyagjJAnaka haiM jaiseki bakarIke galeke stana (thana), arthAt jisa prakAra bakarI binA dharmakI kucha kriyAe~ kara lene mAtrase hI koI dharmAtmA ke gale meM khaTakate hue stana dekhanemeM stanAkAra hote haiM, paraMtu ve nahIM bana jAtA aura na dharmake phalako hI pA sakatA hai| aise stanoMkA kucha bhI kAma nahIM dete-unase dUdha nahIM nika- avivekI manuSyoM aura jar3a mazInoMmeM koI vizeSa antara batA-usI prakAra binA tadanukUla bhAvake pUjA-tapa-dAna- nahIM hotA-unakI kriyAnoMko samyakcAritra na kaha kara apAdikakI una saba kriyAe~ bhI dekhanekI hI kriyAe~ hotI yAMtrika cAritra' kahanA caahiye| hAM, jar3amazInoMkI apekSA haiM, pUjAdikakA vAstavika phala unase kucha bhI prApta nahIM aise manuSyoMmeM mithyAjJAna tathA mohakI vizeSatA honeke kAraNa ho sakatA hai! ve usake dvArA pApa-bandha karake apanA ahita jarUra kara lete jJAnI vivekI manuSya hI yaha ThIka jAnatA hai ki puNya haiM-jaba ki jar3amazIneM paisA nahIM kara sktiiN| isI yAMtrika kina bhAvoMse baMdhatA hai, kinase pApa aura kinase donoMkA bandha cAritrake bhulAvemeM par3akara hama aksara bhUle rahate haiM aura yaha samajhate rahate haiM ki inane dharmakA anuSThAna kara liyA ! isI (r)cArittaM khalu dhammo dhammo jo samotti nnidiho| taraha karoboM janma nikala jAte haiM aura karor3oM varSakI bAlamohakkhohavihINo pariNAmo appaNo hu samo // 7 // tapasyAse bhI una kokA nAza nahIM ho pAtA, jinheM eka x dekho, kalyANamandirastotrakA 'AkariNato'pi' mA jJAnI puruSa triyogake saMsAdhana-pUrvaka kSaNamAtrameM nAza kara mAda pdy| DAlatA hai| prstu| bhAvahInasya pUjAdi-tapodAna-japAdikam / isa viSayameM svAmI kArtikeyane, apane anuprekSA granthameM, vyartha dIkSAdikaM ca syAdajAkaNThe stnaaniv||" kitanA hI prakAza DAlA hai| unake nimna vAkya khAsa taurase
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAna dene yogya hai :- hAtA h| si va hoti sa dhyAya kiraNa 2) sakAma dharmasAdhana [8 hotA hai| isalie usake dvArA vItarAga bhagavAnkI pUjAkamma pugaNaM pAvaM heU tesi ca hoMti scchidraa| bhaki-upAsanA tathA stutipATha. japa-dhyAna, sAmAyika, svAmaMdakasAyA sacchA tivvakasAyA asacchA hu|| dhyAya, napa, dAna aura prata-upavAsAdirUpase jo bhI dhArmika jIvo vihavai pAvaM aitivvakasAyapariNado nnicc| kriyAe~ banatI haiM ve saba usake prAramakalyANake lie nahIM jIbo havei pugaNaM uvasamabhAveNa sNjutto|| hotoM-unheM eka prakArakI sAMsArika dukAnadArI hI samajhanA joahilasedi purANaM sakasAbho visysokkhtnnhaae| cAhie / aise loga dhArmika kriyAeM. karake bhI pApa upArjana dUre tasma visohI visohimUlANi puNNANi || karate haiM aura sukhake sthAnameM ulTA dukhako nimantraNa dete haiN| puNNAsaeNa puraNa jado girIhassa punnnnsNpttii| aise logoMkI isa pariNatiko zrI zubhacandAcAryAne, jJAnArNaiya jAgiUNa jaiNo puNe vi ma AyaraM kunnh|| vagranthake 25veM prakaraNameM, nidAna-janita prAtta dhyAna likhA puNNaM baMdhadi jIvo maMdakasAehiM pariNado sNto| hai aura use ghora duHkhoMkA kAraNa batalAyA hai / yathAtamhA maMdakasAyA heU puNNassa Na hi bNchaa|| puNyAnuSThAnajAtairabhilaSati padaM yajinendrAmarANAM, -gAthA naM0 10, 110,410 se 412 yadvA taireva vAMchayahitakulakujacchedamatyantakopAt / ina gAthAoM meM batalAyA hai ki-'puNya karmakA hetu pUjA satkAra-lAbha-prabhRtikamathavA yAcate yadvikalpaH saccha, (zubha pariNAma hai aura pApa karmakA hetu asvaccha myAdAtta tannidAnaprabhavamihanRNAM duHkhadAbopradhAmaM // 'azubha yA azuddha) pariNAma / maMdakaSAyarUpa pariNAmoM ko arthAt -aneka prakArake puNyAnadhanoMko-dharma kRtyoMko mvaccha pariNAma aura tIbakavAyarUpa pariNAmoMko asvaccha karake jo manuSya tIrthakarapada tathA dUsare devoMke kisI padakI pariNAma kahate haiN| jo jIva anitIna kaSAyase pariNata hotA icchA karatA hai athavA kupita huA unhIM puNyAcaraNoMke hai, vaha pApI hotA hai aura jo upazamabhAvase-kaSAyakI dvArA zatrukula-rUpI vRkSoMke ucchedakI vAMchA karatA hai, aura maMdatAse-yuka rahatA hai vaha puNyAtmA kahalAtA hai / jo yA aneka vikalpoMke sAtha una dharma-kRtyoMko karake apanI jIva kaSAyabhAvase yukta huA viSayamaukhyakI tRSNAse-iMdriya- laukika pUjApratiSThA tathA lAbhAdikakI yAcanA karatA hai, viSayako adhikAdhika rUpameM prApta karanekI tIvra icchAsaM usakI yaha saba sakAma pravRtti 'nidAnaja' nAmakA, mArtadhyAna puNya karanA cAhatA hai-puNya kriyAbhoMke karanemeM pravRtta hotA hai| aisA pArtadhyAna manuSyoMke lie duHkha-dAvAnalakA anahai-usase vizuddhi bahuta dUra rahatI haiM aura puNya-karma sthAna hotA hai -usase mahAnuHkhoMkI paramparA calatI hai| vizuddhimUlaka-cittakI zuddhi para dhAdhAra rakhane vAle hote haiN| vAstavameM prArtadhyAnakA janma hI saMkleza pariNAmoMse ataH unake dvArA puNyakA sampAdana nahIM ho sakatA-ve hotA hai, jo pApa bandhake kAraNa haiN| jJAnAvake ukta prakaraapanI una dharma nAmase abhihita honevAlI kriyAoMko yAntargata nimna zlokameM bhI pAbhyAnako kRSNa-nIla-kApota karake puNya paidA nahIM kara sakate / cUki puNyaphalakI icchA aisI tIna azubha lezyAbhoMke bala para ho prakaTa hone vAlA rakhakara dharmakriyAoMke karanese-pakAma dharmasAdhanase-puNya- likhA hai aura sAtha hI yaha sUcita kiyA hai ki yaha mArcakI samprApti nahIM hotI, balki nakAma-rUpasaM dharmAsAdhana yApI dhyAna pApa,rUpI dAvAnalako prajvalita karaneke lie indhanaka vAna pani karane vAle ke hI puNyakI saMprApti hotI hai, aisA jAnakara puNya- samAna haimeM bhI prAsakri nahIM rakhanA cAhie / vAstava meM jo jIva maMda kRSNa nIlAdyasallezyAbalena prvij'mbhte| kaSAyase pariNita hotA hai vahI puNya bAMdhatA hai, isa liye ida duritadAvAciH prasUterindhanopamam // 10 // mandakaSAya ho puNyakA hetu hai, viSayavAMchA purayakA hetu nahIM isase spaSTa hai ki laukika phaloMkI icchA rakhakara dharma viSayavAMchA athavA viSayAsakti tInakaSAyakA lakSaNa hai sAdhana karanA dharmAcaraNako dUSita aura niSphala hI nahIM aura usakA karane vAlA puNyase hAtha dho baiThatA hai| banAtA, balki ulTA pApabandhakA kAraNa bhI hotA hai, aura ina vAkyoMse spaSTa hai ki jo manuSya dharma-sAdhanake isalie hameM isa viSayameM bahutahI sAvadhAnI rakhanekI jarUrata dvArA apane viSaya-kaSAyoMkI puSTi evaM pUrti cAhatA hai usakI hai| hamArA samyaktva bhI isase malina aura khaNDita hotA kaSAya manda nahIM hotI aura na vaha dharmake mArga para sthira hI hai| samyakravake pATha aMgoMmeM niHkASita nAmakA bhI..
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6.] bhanekAnta varSa 13 aMga hai, jisakA varNana karate hue zrIamitagati prAcArya chAna kiyA jAtA hai to vaha anuSThAna dharmakI koTise nikala upAsakAcArake tIsare paricchedameM sApha limvate haiM jAtA hai-aise sakAma dharmasAdhanako vAstava meM dharmasAdhana hI vidhIyamAnAH zama-zIla-saMyamAH nahIM kahate / dharmasAdhana to svarUpasiddhi athavA AtmavikAsa bhiyaM mameme vitarantu cintitAm / ke liye prAtmIya kartavya samajha kara kiyA jAtA hai, aura, sAMsArikAnekasukhapravaddhinI isaliye vaha niSkAma dharmasAdhana hI ho sakatA hai| niSkAMtito neti karoti kAMkSAm ||74 / / isa prakAra sakAma dharmasAdhanake niSedhameM pAgamakA spaSTa arthAta-ni:kAMkSita aMgakA dhAraka samyagdRSTi isIya prAcAryokI khalI prAza hone kI prakArakI bAMchA nahIM karatA hai ki maiMne jo zama, zIla aura kheda hai ki hama Aja-kala adhikAMzameM sakAma dharmasAdhanako saMyamakA anuSThAna kiyA hai vaha saba dharmAcaraNa mujhe usa ora hI pravRtta ho rahe haiN| hamArI pUjA-bhaki-upAsanA,stutimanovAMcchita lakSmIko pradAna kare jo nAnA prakArake sAMsA vandanA-prArthanA, japa, tapa, dAna aura saMyamAdikakA sArA lakSa rika sukhoMmeM vRddhi karaneke lie samartha hotI hai-aisI bAMchA laukika phaloMkI prAptikI tarapha ho lagA rahatA hai-koI karanese usakA samyaktva dUSita hotA hai| usa karake dhana-dhAnyakI vRddhi cAhatA hai to koI putrakI isI niHkAMkSita samyagdRSTikA svarUpa zrIkundakundA saMprApti / koI roga dUra karanekI icchA rakhatA hai. to koI cAryane 'samayasAra' meM isa prakAra diyA hai zarIrameM bala lAne kii| koI mukadamemeM vijayalAbhaka liye jo Na karedi du kha kammaphale taha ya savvadhammasu / usakA anuSThAna karatA hai, to koI apane zatrako parAsta soNikkaMkho cedA sammAdihI muNeyanvo / / 248 // karaneke liye| koI usake dvArA kisI Rddha-siddhikI arthAt-jo dharmakarma karake usake phalakI-indriya- sAdhanAmeM byagra hai, to koI dUsare laukika kAryoko saphala viSayasukhAdikI icchA nahIM rakhatA hai-yaha nahIM cAhatA hai banAnekI dhunameM masta / koI isa lokake sumbako cAhatA hai. ki mere amuka karmakA mujhe amuka laukika phala mile- to koI paralokameM svargAdikoMke sugvoMkI abhilASA ramvatA aura na usa phala sAdhanakI dRSTisa nAnA prakAraka puNyarUpa hai| aura koI-koI to tRSNAka vazIbhUta hokara yahAM taka dhoko hI iSTa karatA hai-apanAtA hai aura isa taraha apanA viveka kho baiThatA hai ki zrIvItarAga bhagavAnako bhI niSkAmarUpasa dharmasAdhana karatA hai, usa ni.kAMkSita samyaga razvata (ghUma ) dene lagatA hai--unase kahane lagatA hai ki dRSTi samajhanA caahiye| he bhagavAna , ApakI kRpAsa yadi merA amuka kArya siddha hA yahAM para meM itanA aurabhI batalA denA cAhatA hUM ki jAyegA to meM ApakI pUjA karUMgA, siddhacakrakA pATha zrItattvArthasUtrameM kSamAdi daza dharmoka sAthameM uttama' vizeSaNa thApUgA, chatra-cavarAdi bheTa karUMgA, stha-yAtrA nikalavAU~gA, lagAyA gayA hai-uttama kSamA, uttama mArdavAdirUpasa daza gaja-ratha calavAU~gA athavA mandira banavA dUMgA!! ye saba dhokA nirdeza kiyA hai| yaha vizeSaNa kyoM lagAyA gayA dharmakI viDambanAe~ hai ! isa prakArakI viDambanAnAsa apanehai? isa spaSTa karate hue zrIpUjyapAda AcArya apanI marvArtha ko dharmakA koI lAbha nahIM hotA aura na prArama-vikAsa hI siddhi' TIkA likhate haiM madha sakatA hai| jo manuSya dharmakI rakSA karatA hai-usake viSayameM vizeSa sAvadhAnI rakhatA hai-usa viDambita yA "dRSTaprayojanaparivarjanArthamuttamavizeSaNam / ' kalaMkita nahIM hone detA, vahI dharmake vAstavika phala ko pAtA arthAt -laukika prayojanoMko TAlaneke lie 'uttama' hai| 'dharmo rakSati rakSitaH' kI nItike anusAra rakSA kiyA vizeSaNakA prayoga kiyA gayA hai| hA dharma hI usakI rakSA karatA hai aura usake pUrNa vikAsa isase yaha vizeSaNapada yahAM 'samyak zabdakA pratinidhi ko siddha karatA hai| jAna par3atA hai aura usakI ukra vyAkhyAse spaSTa hai ki kisI aisI hAlanameM sakAma dharmasAdhanako haTAne aura dharmakI laukika prayojanako lekara koI duniyAvI rAja sAdhanaka viDambanAoM ko miTAneke liye samAjameM pUrNa Andolana hone liye-yadi kSamA-mAdeva-pArjava-satya-zauca, saMyama-tapa-tyAga- kI jarUrata hai| tabhI samAja vikasita tathA dharmake mArga para AkiMcanya brahmacarya ina daza dharmo meM se kisIbhI dharmakA anu- agrasara ho mAMgA, tabhI usakI dhArmika pola miTegI aura
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 2] sakhi ! parvarAja paryuSaNa Aye tabhI vaha apane pUrva gaurava-garimAko pAta kara skegaa| isa bhUloka sudhArakA sAtizaya prayatna karAnA caahiye| yaha isa liye samAjake sadAcAraniSTha evaM dharmaparAyaNa vidvAnoM ko Age mamaya unakA khAma kartavya hai aura bar3A hI puNya-kArya hai| pAnA cAhiye aura aisa dUSita dharmAcaraNoMkI yukri-puraspara aise prAndolana-dvArA sanmArga dinbalAneke liye anekAntakA kharI-kharI AlocanA karake samAjako sajaga tathA sAvadhAna dvAra khulA hazrA hai| ve isakA yatheSTa upayoga kara sakate haiM karate hue use usakI bhUloMkA parijJAna karAnA cAhiye tathA aura unheM karanA caahiye| -jugalakizAra muptAra FEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEES sakhi! parvarAja payUSaNa aaye| [ lekhaka-manu 'zAnArthI ] meM kanase patha dekha rahI thI; bhAdoMkI raGgIna dharA para; bhavake vandhana DhIle karane, parvarAja priyatama paryuSaNa / yugakI soI sAdha jagAne aaye| sakhi ! parvagaja..... .. gurutama kSamA mArdava Arjava __ satya zauca sayama AkiMcana tyAga tapasyA brahmacaryamaya, ratna-dazakake jyoti-puMjase, gagana-avanikA chora milAne aaye| sakhi ! parvarAja ..... aba dekhU to antastala meM; parako chor3a nihArU ghara meM: mvaccha sApha hai; par3e nahIM haiM __ kAma krodha mAyAke chIMTe ? para; maiMne nija antara-ghaTa rIte paaye| sakhi ! parvarAja...... se karUM atithikA svAgata, svaccha nahIM merA mAnasa-gRha ? argha car3hAneke pahale hI; lauTa na jAyeM mere prabhuvara ? ___ jagakI antara-jyoti jagAne aaye| sakhi ! parvarAja'..... ccccceECCCCCCCEEReetecEEEEEEEEEEEEEEE+
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya 1. do naye puraskAroMkI yojanAkA natIjA gata varSa julAI mAlakI kiraya naM0 2 meM maiMne 425) ke do naye puraskAroMkI yojanA kI thI, jisameM se 125 kA eka puraskAra 'mavaMzake saMbhAvyarUpa' nAmaka nibandha para thA aura dUsarA 300) 10 kA puraskAra samantabhar3ake 'vidhe vArtha vA ityAdi vAkyakI aisI vizada vyAkhyAke liye thA jisase sArA 'taba naya-vilAsa' sAmane zrAjAya / nibandhoMke lie disambara takI avadhi niyata kI gaI thI aura bAiko usameM pharvarI taka do mahInekI aura bhI vRddhi kara dI gaI thii| sAtha hI kucha khAma vidvAnoMko maukhika tathA patroM dvArA nibandha likhanekI preraNA bhI kI gaI thii| parantu yaha sava kucha hote hue bhI khedake sAtha likhanA par3atA hai ki kisI bhI vidvAna yA viduSI strIne nibandha likhakara bhejane kI kRpA nahIM kI / puraskArakI rakama kucha kama nahIM thI aura na yahI kahA jA sakatA hai ki ina nibandhoMke viSaya upayogI nahIM the phira bhI vidvAnoMkI unake viSayameM yaha upekSA bahuta hI akharatI hai aura isalie sAhityika viSayake puraskAroMkI yojanAko bhAge sarakAneke lie koI ummAha nahIM mila rahA hai| ataH aba Age kucha granthoMke anusandhAna ke lie' puraskAroMkI yojanA kI gaI hai| jisakI vijJapti isI kirayAmeM anya prakAzita hai| 2. DA0 bhAyANIne bhUla svIkAra kI a anekAntakI gata kiraNameM 'DA0 bhAyANI ema0 e0 kI bhArI bhUla' isa zIrSaka ke sAtha eka noTa prakAzita kiyA gayA thA, jisameM unake dvArA sampAdita svayambhU devake 'paumacariu' kI aMgrejI prastAvanAke eka vAkya Marudexi saw series of fourteen dreams) para Apatti karate hue yaha spaSTa karake batalAyA gayA thA ki mUla anya meM marudevIke caudaha svapnoMkA nahIM kintu solaha svapnoMko dekhanekA ullekha hai| sAtha hI isa mUlako sudhArane kI prasthA bhI kI gaI thI / isa para DA0 sAhabane udAratA-pUrvaka apanI bhUla svIkAra kI hai aura likhA hai ki granthake tIsare khaNDa meM galatIkA saMzodhana kara diyA jAyagA, yaha prasannatAkI bAta hai| isa viSaya meM unake 26 julAIke patra ke zabda nimna prakAra haiM "ApakI TIkA pddh'ii| fourteen dreams jo likhA gayA hai vaha merI spaSTa galatI hai aura isalie maiM vidvAnoM tathA pAThakoMkA pramAprArthI hai| isase Apako aura anyako jo duHkha huA ho, usase mujhe bahuta kheda hai| 'paumacariu ' ke tIsare khagaDameM usakI zuddhi jarUra kara lUMgA / " 3 - uttama jJAnadAna ke AyojanakA phala do-DhAI varSa se UparakA arkA huA jaba eka udAra hRdaya dharmabandhune, jinakA nAma abhI taka ajJAna hai aura jinhoMne apanA nAma prakaTa karanA nahIM cAhA, seTha maMgala jI choTelAla jI koTAvAloMkI mArphata mere pAsa eka hajAra rupaye bheje the aura yaha icchA vyakta kI thI ki ina rupayoMse jJAnadAnakA zrAyojana kiyA jAya arthAt jaina-ajaina vidvAnoM, viduSI striyoM aura ucca zikSAprApta vidyArthiyoM evaM sAdhAraNa vidyArthiyoM ko bhI jaina dharma-viSayaka pustakeM vitaraNa kI jAe~ / sAtha hI khAsa-khAsa yUnivarsiTiyoM, vidyAlayoM kAlijoM aura lAyana riyoMko bhI ve dI jaae| aura saba Ayojanako. kucha sAmAnya sUcanAoM sAtha merI icchA para chor3A thaa| tadanusAra hI maiMne usa samaya dAtArajI kI punaH anumati gAkara eka vijJapti jainasandeza aura jenamimeM prakAzita kI thI, jisameM zrAptaparIkSA, svayambhUstotra, stutividyA, yukyanuzAsana aura adhyAtmakamalamAtaMga Adi ghATa pranthoMkI sAmAnya paricayake sAtha sUcI dete hue. jaina- jainettara vidvAna, viduSI striyoM, vidyArthiyoM, yUnivarsiTiyoM, kAliyoM vidyAlayoM aura vizAla lAyabrariyoMko praraNA kI thI ki ve apane lie jinagranthoM ko bhI maigAnA Avazyaka samartha unheM zIghra ma~gAle / tadanusAra vidvAnoM Adike bahuta se patra uma 1 samaya prApta hue the, jinameM se adhikAMzako AThoM prayoka pUre seTa aura bahutoMko unake patrAnusAra adhUre seTa bhI bheje gaye kisamoMne adhika pranthoMkI icchA vyakra kI parantu unheM jitane tathA jo grantha apanI nirdhArita nItike anusAra bhejane ucita samajhe gaye ve hI bheje gaye, zeSake lie inkAra karanA pddh'aa| jaise kucha logoMne apanI sAdhAraNa dharU pustakAlaya ke liye sabhI graMtha cAhe jo unheM nahIM bheje jA sake; phira bhI jina logoM kI mAMgeM bhAI unameM prAyaH sabhIko koI na koI mantha bheje jarUra gaye haiN| isake sivAya deza-videza aneka vidvAnoM, yUnivarsiTiyoM, kAlijoM tathA lAyana riyoMko apanA
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ phiraNa 2] pIrasevA mandirako svIkRta sahAyatA posTeja lagAkara bhI grantha meje gaye haiN| aura kuchako sAkSAt abhI taka bhI bhAtI rahatI haiM jinheM pUrA karaneke liye prasabheMTa bhI kie gaye haiN| isa taraha una dAnako rakamase 1300) marthanA myA karanI par3atI hai| yadi koI dUsare dAnI mahAnu se uparake mUlya vAle andha vitarita hue hai, jinheM prApta kara bhAva zAstradAna jaise puNya-kAryoM lie dazalakSaNa jaise aneka vidvAnoM ne apanA mAnanda tathA AbhAra vyakta pAvana parvameM kucha davya nikAle to unakI orase yaha uttama zAnadAnake pAyojanakA silasilA jArI rakhA jA sakatA vitaraNakA yaha kArya arsA huA samApta ho cukA hai, hai| prAzA hai udAra hRdaya mahAnubhAva isa ora bhI dhyAna phira bhI kucha logoM kI mAMge pAsaparIzAdi jaise pranthoMke liye denekI kRpA kreNge| kiyA hai| kA yaha kArya asA parIkSAdi jaise " vIrasevAmandirako svIkRta sahAyatA AcArya zrInamimAgarajIjI kI preraNA Adiko 101) lA raMgIlAla zrIpAlajI jaina, dariyAgaMja, dehalI pAkara vIrasevAmandirako usake sAhityaka tathA aiti- 1.1) zrImatI kAntA devI, nyU iNDiyA moTarsa kampanI hAsika kAmoM ke liye jina sajjanoMne jo sahAyatA 1.1) zrImatI syAlakoTa vAlI bahina lA-amaranAthajI, svIkRta kI hai usakI sUcI nimna prakAra hai| isameM se 51) lAlA dIvAnacandajI suputra lAlA dIpacandajI jo sahAyatA aba taka prApta ho cukI hai usakI sUcI bhaumara vAle isI kiraNa meM anyatra dI gaI hai : 51) lA. jayantIprasAdajI 1500) lA motIlAlajI, 64 dariyAgaMja, dehalI 25) lA dhUmasena mahAvIraprasAdajI kaTarA satyanArAyaNa 1500) DA. uttamacandajI, ambAlA chAvanI 25) lA0 rAmakaraNadAsajI, bahAduragaMjamaNDI 1001) akhila bhA0di. jaina kendrIya mahAsamiti 25) lA. raghuvIrasiMhajI pharma lA0 kedAranAtha candradharmapurA dehlii| bhAnajI, bahAduragaMjamaMDI 1001) rAya sA. lA. ulphatarAyajI,7/33 dariyAgaMja 25) zrImatIrAjakalIdevI ambahaTA (sahAranapura) 10.1) lA0 pyArelAlajI jaina sarrApha, sabjI maNDI, 25) lA0 dAtArAmarAyajI 7 dariyAgaMja dehalI 2001) lA0 jugamandaradAsa zItalaprasAdajI meraTha sadara 21) lA. vijayaratnajI 10.1) paM. rAjendra kumaarjii| 11) lA0 pannAlAlajI, 21 dariyAgaMja dehalI 601) lA0 AnandasvarUpajI sunapata vAle, dehalI 11) lA* mAltIprasAdajI maMsUrapura 501) lA0 vimalaprasAdajI mA0 lA. harizcandrajI, 10) ajJAn mA0lA. jyAtIprasAdajI TAipa vAle 500) lA sukamAlacandrajI meraThasiTI 5) zrImatI tArAdevI 201) lA* manAharalAla nanheMmalajI jaina, dariyAgaMja,' 5) lA0 zikharacandajI mabjI maNDI 201) bA.khajAnasiMha vimalaprasAdajI maMsUrapura 11584) 201) lA0 nemicandarjI maMgalAra pIra sevAmandirako sahAyatA 175) lA0 nAnakacandajI sonIpata vAle, saiMTrala gata vIrazAsana jayantI aura vIrasevAmandirake 101) dharma patno lA0 sumeracandajI khajAMcI nUtana-bhavanake zilAnyAsake avasara para zrImAn rAya101) lA0 zikharacandajI 3 dariyAgaMja, dehalI bahAdura lA0dayAcandra jIdariyAgaMja dehalI ne vIra101) lA0 rAmaprasAdajI kirAnA marcenTa, dehalI sevAmandirako usake sAhityika kAryoMke lie 500) 101) lA* harizcandrajI dehalI-zAhadarA rupayeko sahAyatAkA vacana diyA hai, jisake lie ve 101) lA hozayArasiMha zItalaprasAdajI maMsUrapura dhanyavAdake pAtra haiN| 101) lA* jyotiprasAdajI TAipa vAle, masjida khajUra mainejara-vIrasevAmaMdira
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya paricaya aura samAlocana 1. zrImahAvIra stotram -'candradUta kAvya aura gaiTa apa citrAkarSaka hai| sastAsAhityamaNDalane aura vidvatprabodha zAstra evaM nagsundaragaNikI aba- isa pustakakA pra ima pustakako prakAzita kara asampradAyaka udAratAkA cUrise alaMkRna) prakAzaka, zrAjinadattasUri-jJAna jo paricaya diyA hai vaha sarAhanIya hai| AzA hai bhaMDAra, mUrata / pRSTha sakhyA 64 / mUlya bheNtt| bha vaSyameM anya bhI zikSAprada jaina kathAnakoMko maMDala prastuta granthameM kharatara gacchIya abhayadevamarike dvArA prakAzameM lAyA jaaygaa| ziSya jinavallabhasUri dvArA racita 'mahAvIra stotra'30 3gRhastha dharma-- lekhaka sva0 0zItalaprasAda jii| padyoM meM diyA huA hai, aura uma para narasundaragaNIkI prakAzaka, mUlacanda kisanadAsa jI kapar3iyA, sUrata / avacUri bhI sAthameM dI huI hai| pRSTha maMkhyA 272, mUlya sajilda pratikA 3) rupyaa| mahAvIra stotra acchA bhAvapUrNa stavana hai| yaha prastuta granthakA nAma usake vipayame spaSTa hai| stavana vikramakI 12 vIM zatAbdI (saM0 1125-1167) isameM garma se lekara maraNa paryanta taka sabhI Avazyaka kI racanA hai| avacariko racanA kaba huI, yaha kucha kriyAoMkA svarUpa aura unake karaneko vidhikA parijJAna nahIM ho sakA / ukta stAtrake kartA jinavallabha caya diyA huA hai| yaha grantha 31 a-yAyAMmeM vibhakta sarijI prAkRta maMskRta bhASAke acche vidvAna the| hai gRhastha tulanAtmaka adhyayanako lie huye eka unhoMne aneka stotra-granthoMkI racanA kI hai| vicArapUrNa pustaka likhe jAneko AvazyakatA hai| dUmarI racanA candradUtakAvya hai jisake kartA phira bhI vaha pustaka usakI AMzika pUrti to karatI hI sAdhu sundarake ziSya vimalakIrti haiM / aura 'vidvatprabodha hai / chapAI saphAI sAdhAraNa hai| zAstraka kartA vallabhagaNI haiN|| 4. cArudatta caritra-lekhaka paM0 parameSThIdAsa isa granthakI prastAvanAke legvaka muni maMgalasAgara jaina nyAyatIrtha / prakAzaka, mUlacanda kisanadAsa kaaphaiN| granthakI chapAI saphAI accho hai / granthakA prakA kA DiyA mUrata / pRSTha saMkhyA 156, mUlya 1 // ) / zana bAlAghATa vAloMkI orase huzrA hai, aura vaha prastuta pustakameM campA nagarIke seTha cArudattakA prakAzana sthAnase bheMTa svarUpa prApta ho sakatA hai| jIvana-paricaya diyA huA hai| lekhakane ukta caritra 2. bAhubalI aura neminAtha-bAbU mAIda- siMghaI bhArAmalake padAmaya cArudatta caritra, jo saMvan yAla jaina mampAdaka, yazapAla jain| prakAzaka, mArtaNDa 1813 kA racA huA hai, se lekara likhA hai| jahA~ upAdhyAya, mantrI sastAsAhitya maNDala, naI dillii| koI bAta viruddha yA amaMgata jAna par3I, usake mambapRSTha saMkhyA 32 mUlya chaH aanaa| ndha phuTa noTa meM mbulAzA karanekA yatna bhI kiyA gayA ukta pustaka samAja-vikAsa mAlA kA 16 vAM hai| carita nAyaka kisa taraha vezyA bandhanameM par3a kara bhAga hai| imameM bAhubalI aura neminAthakaM napa aura apanI karor3oMkI sampatti de DAlatA hai, aura apane tyAgakI kathA zikSAprada kahAnIke rUpameM aMkita kI parivAra ke sAtha svayaM bhI ananta kaSToMkA mAmanA karatA gaI hai| pustakakI bhASA marale hai aura ukta mahapuruSoM huA duHkhI hotA hai aura viSayAsaktike usa bhayaMkara ke jIvana paricayako mArarUpameM rakhanekA prayatna kiyA pariNAmakA pAtra banatA hai| parantu antameM vivekake gayA hai| mAthameM kucha citroMkI bhI yojanA kI gaI hai jAgRta hone para kie hue una pApoMkA prAyazcita karane jimase pustakakI upayogitA bar3ha gaI hai| pustakameM do tathA Atma-zAdhanake lie munivrata dhAraNa kiyA, aura eka vaTakane yogya bhUleM raha gaI haiM jaise podanapurako apane vratoMko pUrNa dRr3hatAke sAtha pAlana kara mahaddhika ayodhyAke pAsa batalAnA / jalayuddhakI ghaTanAmeM vijaya- deva huaa| pustakake bhASA sAhityako aura prAMjala ke kAraNako spaSTa na karanA aura neminAthake sAdhu banAnekI AvazyakatA hai, astu pustakakI chapAI tathA hone para unheM sAdhuke mAmalo kapar3e pahane hue batalAnA saphAI mAdhAraNa hai, presa sambandhI kucha azuddhiyA~ jaba ki ve jinakalpI digambara sAdhu the| yaha saba khaTakane yogya haiN| phira bhI prakAzaka dhanyavAdAha haiN| hote hue bhI pustaka upayogI hai, chapAI saphAI sundara paramAnanda jaina
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrasevAmandirake surucipUrNa prakAzana (1) purAtana-jainavAkya-mRcI-prAkRtake prAcIna 64 mUla-granyAMkI padyAnukramaNI, jisake sAtha 48 TIkAdigranyA meM uddhRta dusare padyoMkI bhI anukramaNI lagI huI hai / saba milAkara 21353 padya-vAkyoMkI suucii| saMyojaka aura sampAdaka mukhtAra zrIjugalakizArajI kI gaveSaNApUrNa mahatvakI 170 pRSThakI prastAvanAse alaMkRta, DA. kAlIdAsa nAgara ema. e., DI. liT ke prAkkathana (Foresord) aura DA. e. ena. upAdhyAya ema. e. DI.liTa kI bhUmikA (Introduction) se bhRSita hai, zodha-bIjake vidvAnoM ke liye atIva upayogI, bar3A sAija, jilda ( jisakI prastAvanAdikA mUlya alagamaM pAMca rupaye hai) 12) (2) Apta-parIkSA-zrIvidyAnandAcAryakI svopajJa saTIka apUrvakRti prAptAMkI parIkSA dvArA Izvara-viSayake sudara marasa aura majIva vivecanakA lie hue, nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajI ke hindI anuvAda tathA prastAvanAdisaM yukta, majilda / ... (3) nyAyadIpikA-nyAya-vidyAkI mundara pothI, nyAyAcArya paM0 darabArIlAlajIka saMskRtaTippaNa, hindI anuvAda, vistRta prastAvanA aura aneka upayogI pariziSTAsa alaMkRta, majilda / ... (4) svayambhUmnAtra-mamantabhadgabhAratIkA apUrva grantha, mukhtAra zrIjugalakizorajIke viziSTa hindI anuvAda chandapari caya, samantabhadra-paricaya aura bhaktiyoga, jJAnayAMga tathA karmayogakA vizlapaNa karatI huI mahatvakI gavepaNApUrgA 106 pRSThakI prastAvanAsaM suzobhita / .. (5) stutividyA-svAmI samantabhadrakI anombo kRti, pApAMke jAnanekI kalA, maTIka, mAnuvAda aura zrIjugalakizora munnArakI mahatvakI prastAvanAdima alaMkRta sundara jilda-sahita / (6) adhyAtmakamalamArtaNDa-paMcAdhyAyIkAra kavi rAjamallakI sundara AdhyAtmika racanA, hindIanuvAda-hina aura mukhtAra zrIjugalakizArakI gvAjapUrNa 78 pRSThako vistRta prastAvanAse bhUSita / " // ) (5) yuktyanuzAsana-tattvajJAnasaM paripUrNa samantabhadkI asAdhAraNa kRti, jisakA abhI taka himdI anuvAda nahIM huaA thA / mukhtAra zrIke viziSTa hindI anuvAda aura prastAvanAdile alaMkRta, mjild| .. ) (8) zrIpurapArzvanAthastAtra-zrAcArya vidyAnandaracita, mahatvakI stuti, hindI anuvAdAdi mhin| ... m) (ha) zAsanacatustrizikA-(tIrthaparicaya)-muni madanakItikI 13 vIM zatAbdIkI sundara racanA, hindI anuvAdAdi-hita / ... (10) matsAdhammaraNa-maMgalapATha-zrIvIra varddhamAna aura unake bAda ke 21 mahAn prAcAryoM ke 13. puNya-smaraNAMkA mahatvapUrNa saMgraha, mugntAradhIka hindI anuvAdAdi-sahita / (11) vivAha-mamuddezya -mukhnArazrIkA likhA huA vivAhakA mapramANa mArmika aura tAtvika vivaMcana ... ) (12) anekAnta-rasa-laharI-anekAnta jaise gUDha gambhIra viSayako avatI saralatAma samajhane-samajhAnekI jI, mukhtAra zrIjugalakizora ligvina / (13) anityabhAvanA--prA. padmanandI kI mahatvakI racanA, munnArazrIke hindI padyAnuvAda aura bhAvArtha sahita ) (14) tattvArthasUtra-(prabhAcandrIya)-mukhtArazrIkaM hindI anuvAda tathA vyAkhyAna yukt| " ) (15) zravaNabelgola aura dakSiNaka anya jainatIrtha kSetra-lA. rAjakRSNa jainakI sundara macitra racanA bhAratIya purAtatva vibhAgake DipTI DAyarakTara janarala DATona. rAmacandranakI mahatva pUrNa prastAvanA alaMkRta 1) nATa-ye maba anya ekasAtha lenevAlAko 38 // ) kI jagaha 30) meM mileNge| vyavasthApaka 'vIrasevAmandira-granthamAlA' vIrasevAmandira, 1dariyAgaMja, dahanI
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. No.D.211 hai anekAntake saMrakSaka aura sahAyaka saMrakSaka 101) bA0 motIlAla makkhanalAlajI, kalakattA na 1500)bA0 nandalAlajI sarAvagI, kalakattA 101) bA. badrIprasAdajI sarAvagI, 251) bA0 choTelAlajI jaina sarAvagI , 101) bA0 kAzInAthajI, ... , * 251) bA. sohanalAlajI jaina lamecU , 101) bA0 gopIcanda rUpacandajI 251) lA gulajArImala RSabhadAsajI 1.1) bA0 dhanaMjayakumArajI 251) bA0 RSabhacanda (B.R.C. jaina 101) bA. jItamala jo jaina 251) bA0 dInAnAthajI sarAvagI 101) bA0 ciraMjIlAlajI sarAvagI 251) bA0 ratanalAlajI jhAMjharI 101) bA0 ratanalAla cAMdamalajI jaina, rA~cI 251) bAbaldevadAsajI jaina sarAvagI 101)lA. mahAvIraprasAdajI ThekedAra, dehalI 251) seTha gajarAjajI gaMgavAla 101) lA0 ratanalAlajI mAdIpuriyA, dehalI 251) seTha suAlAlajI jaina 101) zrI phatahapura jaina samAja, kalakattA 251) bA0mizrIlAla dharmacandajI 10) guptasahAyaka, sadara bAjAra, meraTha 251) seTha mAMgIlAlajI 101) zrI zIlamAlAdevI dharmapatnI DA0zrIcandrajI, eTA 251) seTha zAntiprasAdajI jaina 101) lA0makkhanalAla motIlAlajI ThekedAra, dehalI 251) bA0 vizanadayAla rAmajIvanajI, puraliyA 101) bA0 phUlacanda ratanalAlajI jaina, kalakattA 251) lA0kapUracanda dhUpacandajI jaina, kAnapura 101) bA0 surendranAtha narendranAthajI jaina, kalakattA 251) bA0jinendrakizorajI jaina jauharI, dehanI 101) bA0 vaMzIdhara jugalakizorajI jaina, kalakattA 251) lA0 rAjakRSNa premacandajI jaina, dehalI 101) bA. badrIdAsa pAtmArAmajI sarAvagI, paTanA 251) bA0 manoharalAla nanheMmalajI, dehalI 101) lA0 udayarAma jinezvaradAsajI sahAranapura 251) lA0trilokacandajI, sahAranapura 101) bA0 mahAvIraprasAdajI eDavokeTa, hisAra * 251) seTha chadAmIlAlajI jaina, phIrojAbAda .. 101) lA0 balavantasiMhajI, hAMsI ji0hisAra *251) lA0 raghuvIrasiMhajI, jainAvAca kampanI, dehlii| 251) rAyabahAdura seTha harakhacandajI jaina, rAMcI " 181) seTha jokhIrAmabaijanAtha sarAvagI, kalakattA 251) seTha vadhIcandajI gaMgavAla, jayapura 101) bAbU jinendrakumAra jaina, sahAranapura sahAyaka 101) vaidyarAja kanhaiyAlAlajo cA~da auSadhAlaya,kAnapura *101) vA. rAjendrakumArajI jaina, nyU dehlii| 101) ratanalAlajI jaina kAmakA dehalI 101) lA0 parasAdIlAla bhagavAnadAsajI pATanI, dehalI 101) lA. prakAzacanda va zIlacandajI joharI, dehalo 101) bA0 lAlacandajI bo0 seThI, ujjaina 101) bA0 ghanazyAmadAsa banArasIdAsajI, kalakattA adhiSThAtA 'vIra-sevAmandira 101) bA0 lAlacandajI jaina sarAvagI , sarasAvA, ji. sahAranapura prakAzaka-paramAnandajI caina yAtrI hriyaagNjaabii| muka-apa-bAzI miTiMga hAusa 2. riyAgaMja relI
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ ane sampAdaka maNDala zrI jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' bA0 choTelAla jaina cA0 jayabhagavAna jaina eDavokeTa paM0 paramAnanda zAstrI kAnta julAI 1654 vIramevAmandira ke nUtana bhavanakA zilAnyAsa vIra sevAmandira prAcArya jugalakizora jI mukhtAra 'yugavIra' sarasAvA (sahAranapura ) ke nUtana bhavanakA zilAnyAsa bhArata ke suprasiddha udyogapati, dAnabIra sAhU zAntiprasAdajI jaina kalakattA anekAnta varSa 13 kiraNa 1 ke kara-kamaloM dvArA Aja 2510vIM vIra- zAsana jayantI ke zubha avasara para sampanna huA / 21, dariyAgaMja, dillI 16 julAI 1654 zrAvaNa kRSNA pratipadA vi0 saM0 2011 EST HOME you
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya - sUcI , samantabhadrabhAratI - devAgama [paM0 hIrAlAla siddhAnta zAstrI - [yugavIra . dillI aura usake pA~ca nAma2 DA0 bhAyANI ema. e. kI bhArI bhUla [paM. paramAnanda zAstrI 8 rana rAzi (kahAnI)[jugalakizora zrImanujJAnArthI sAhitya ratna 3 mamayasArakI 15vIM gAthA aura zrI kAnajI svAmI . rAjadhAnImeM vIrazAsanajayantI aura vIrasevA[zrI jugalakizora mukhtAra mandira-nUtanabhavanake zilAnyAsakA mahotsava 4 nAtha aba terA zaraNa gahUM (kavitA: [paramAnanda jaina 27 [manujJAnArthI sAhityaratna 11. sampAdakIya5 purAtana jaina sAdhuoMkA Adarza " svAgata gAna (kavitA)-tArAcanda prema 31 [paM. hIrAlAla zAstrI .. 12 vIra sevAmandirakI sevAeM-vyavasthApaka TA0 . 3 / mUlAcArase kartRtva para nayA prakAza 13 hisAbakA saMzodhana-[TAiTila peja anekAntake grAhakoMko bhArI lAma anekAntake pAThakoMke lAbhArtha hAla meM yaha yojanA kI gaI haiM ki isa patrake jo bhI grAhaka, cAhe ve naye hoM yA purAne, patrakA vArSika candA 6) ru. nimna pate para manoArDarase pezagI bhejeMge ve 10) 0 mUlyake nIce likhe 6 upayogI granthoM ko yA unameMse cAhe jinako, vIrasevAmandirase ardha mUlyameM prApta kara sakeMge aura isa taraha 'anekAnta' mAsika unheM 1) ru0 malyameM hI varSa bhara taka par3hane ko mila skegaa| yaha riyAyata sitambarake anta taka rahegI ataH prAhakoMko zIghra hI isa yojanAse lAbha uThAnA caahiye| granthoMkA paricaya isa prakAra hai:1. ratnakaraNDazrAvakAcArasaTIka -paM0 sadAmukha jIkI prasiddha hindITIkAse yukta, bar3A sAija, moTA TAipa, pR0 424, sajilda, mUlya 2. stutividyA-svAmo mamantabhadrakI anokhI kRti, pApoMko jItanekI kalA, saTIka, hindI TIkAse yukta aura mukhtAra zrI jugalakizorajI mahatvakI prastAvanAse alaMkRta, pR0 202sajilda // ) 3. adhyAtmakamalamArtANDa-paMcAdhyAyIke kartA kavirAjamallakI sundara AdhyAtmika racanA, hindI anuvAda sahita aura mukhtAra zrI jugalakizora kI khojapUrNa 78 pRSTha kI prastAvanAse bhUSita, pRSTha 200, 4. zravaNabengola aura dakSiNake anya jainatIrtha-jaina tIrthokA sundara paricaya aneka citroM sahita pRSTha 120 ... 5. zrIpurapAzvanAthastotra-AcArya vidyAnanda kI tatvajJAnapUrNa sundara racanA, hindI anuvaadaadi| ___ sahita, pRSTha 125 ... 6. anekAnta rasa-laharI-anekAnta jaise gUDhagambhIra viSayako atIva saralatAse samajhane samajhAne kI kuJjI mainejara 'anekAnta' vIrasevAmandira, 1 dariyAgaMja dehlii|
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahama Mithi kvi vizvatatva-prakAzaka vArSika mUlya ) BHBEHENDSHRIMECHHRSHSEBERIES eka kiraNa kA mUlya // ) ammamumansmi nItivirodhadhvaMsI lokavyavahAravartaka samyak / paramAgamasyabIja bhuvanekagururjayatyanekAnta varSa 13 / kiraNa1 vIrasevAndira, 1 dariyAgaMja, dehalI zrAvaNa vIra ni0 saMvata 2480, vi. saMvata 2011 julAI samantabhadra-bhAratI devAgama devaagm-nbhopaan-caamraadi-vibhuutyH| mAyAviSapi dRzyante nAtastvamasi no mahAna // 1 // bIjina!) devoMke Agamanake kAraNa - svargAdikake deva mApake janmAdika kalyANakoMke avasara para Apake pAsa pAte haiM isalie-, AkAzameM gamanake kAraNa-gaganameM vinA kimI vimAnAdikA mahAyatAke prApakA sahaja svabhAvarI vivaraNa hotA hai isa hetu-aura cAmarAdi vibhUtiyoM ke kAragA-vara, chuca, siMhApana, devadundubhi puSpavRSTi azoka vRkSa, bhAmaNDala aura divyadhvani se aSTa prAtihAryoMkA tathA samavamaraNa kI imarI vibhUtiyoMkA zrApake athavA Apake nimitta prAdurbhAva hotA hai isakI vamahase-Apa hamAremujha jaise parIkSA - pradhAniyoMke-guru-pUjya athavA zrAmapuruSa nahIM hai-bhale hI mAmAjake dUsare boga yA anya laukika jana ina devAgamanAdi atizayoMke kArayA bhApako guru, pUjya athavA bhAsa mAnate hoN| kyoMki ye atizaya mAyAviyoM meM -mamkari-pUra gAdi indrajAliyoM meM-mI dekhe jAte haiN| inake kAraNa hI yadi pApa guru, prayA prApta hoto mAyAvo indrajAliye mI guru, pUjya tathA prApta karate haiM; jaba ki ve vaise nahIM hai| ata: ukta kAraNa-kalApa vyabhicAra-doSase dUSita hone ke kAraNa banekAntika hetu hai. isame ApakI gurutA evaM viziSTanAko pRthaka rUpase akSita nahIM kiyA jA sakatA aura na dUsaroM para ise sthApita hI kiyA jA sakatA hai| (badi yaha kahA jAya ki una mAyAviyoMmeM ye atizaya sarace nahIM hote-banAvaTI hote hai aura Apake sAtha inakA sambandha hai to isakA niyAmaka aura nirNAyaka kauna! prAgamako yadi niyAmaka aura niryAvaka
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 13 batalAyA jAya to bhAgama una mAyAviyAMkA bhI hai- apane bacanarUpa bhAgamake dvArA una avizaryoko mAyAcArajanya hone para bhI satya hI pratipAdita karate haiN| aura yadi apane ho mAgama (jainAgama) ko isa viSaya meM pramANa mAnA jAya to raka hetu bhAgamAzrita ThaharatA hai, aura eka mAtra usake dvArA dUsaroke yathArtha vastu sthitikA prasthaya evaM vizvAsa nahIM karAyA jA sktaa| ata: ukta kAraNa-kalAparUpa hetu bhApakI mahAnatA evaM bhAsatAko vyakta karane meM asamartha hai aura isIse mere jaisoMke lie eka prakArase upeSaNIya hai| adhyAtmaM bahirapyeSa vigrahAdi-mahodayaH / divyaH satyo divaukassvapyasti rAgadimatsu saH // 2 // 'yaha jo Apake zarIrAdikA antarbAhya mahAn udaya hai-antaraMga meM zarIra dudhA-tRSA-jarA-roga-apamRtyu prAdike prabhAvako aura bAjhame prabhApUrNa anupama maundarSake sAtha gaura varNa rudhirake saMcAra sahita ni:svedatA, suramitA evaM nirmalatAkA khie hue hai-jo sAtha hI divya hai-amAnuSika tathA satya hai-mAyAdirUpa mithyA na hokara vAstavika bhora mAyAviyoma nahIM pAyA jAtA-(upIke kAraNa yadi Apako mahAn, pUjya evaM bhAkSa puruSa mAnA jAya, to yaha hetu bhI vyabhicAra doSasa dUSita hai; kyAka) vaha (vigrahAdi mahAdaya) rAgAdise yukta-rAga dveSa-kAmakAdha-mAna * mAyA-jomAdi kaSAyoMpe abhibhUta svargaka devoM meM bhI pAyA jAtA hai: ( vahI yadi mahAnatA evaM bhAlatAkA iMtu hA to svargAke rAgI, dveSI, kAmI tathA krodhAdi kaSAya doSAMse dUSita dava bhI mahAn pUjya evaM prApta Thahare; parantu ve vaise nahIM hai, ataH isa antarbAhya vigrahAdi mahodaya' vizeSaNake mAyAviyoM meM na pAye jAne para bhI rAgAdimAna devAmeM usakA sasva honeke kAraNa vaha vyAvRtti-hetuka nahIM rahatA aura isalie usase bhI bhApa jaise prApta puruSokA koI pRthak bodha nahIM ho sakatA) (yadi kahA jAya ki dhAtiyA kokA prabhAva hone para jisa prakArakA vigramAdi mahodaya Apake prakaTa hotA he usa prakArakA vimahAdi mahodaya rAgAdiyukta devA meM nahIM hotA to isakA kyA pramANa ? donAMkA vigrahAdi mahodaya apane prasthata nahIM hai, jisase tulanA kI jA sake / yadi apane hI bhAgamako isa viSaya meM pramANa mAnA jAya to yaha hetu bhI bhAgamAzrita ThaharatA hai aura eka mAtra isIse dUsaroMko yathArtha vastusthitikA pratyaya evaM vizvAsa nahIM karAyA jA sakatA / atA yaha vigrahAdi mahodaya hetu bhI prApakI mahAnatA vyakta karane meM asamartha honese mere jasA ke lie upekSaNIya hai| tIrthakRtsamayAnAM ca paraspara-virodhataH / sarveSAmAmatA nAsti, kazcideva bhaved ruH // 3 // (yadi yaha kahA jAya ki pApa tIrthakara hai-saMsArasa pAra utaraneke upAyasvarUpa bhAgama tIrthaka pravartaka haiM-aura isalie prApta-sarvaza hone mahAn haiM, to yaha kahanA bhI samucita pratIta nahIM hotA; kyoMki tIrthakara to dUsare sugatAdika bhI kahalAte hai aura ve bhI saMsArasaM pAra utarane athavA nivRti prApta karaneke upAyasvarUpa prAgamatIrthake pravartaka mAne jAte hai, taba ve saba bhI prApta-sarvajJa Thaharate haiM, mata. tIrthakaranthahetu bhI vyabhicAra-doSase dUSita hai| aura yadi sabhI tIrthaMkarIko prApta athavA sarvajJa mAnA jAya to yaha bAta mI nahIM banatI; kyoki) tIrthakaroMke bhAgoM meM parampara virodha pAyA jAtA hai jo ki sabhIke prApta hone para na honA caahie| ataH isa virodhadoSake kAraNa sabhI tIrthakaroMke prAptatA-nirdoSa sarvajJatA-Tita nahIM hotaa|' (ise ThIka mAnakara yadi yaha pUchA jAya ki kyA una parasparaviruddha prAgamake prarUpaka sabhI tIrthaMkaroMmeM koI eka bhI prApta nahIM hai aura yadi hai to vaha kauna hai| isakA uttara itanA hI hai ki) unameM koI tIrthakara prApta jarUra ho sakatA hai aura vaha vahI puruSa ho sakatA hai jo cita hI ho-caitanyake pUrNa vikAsako lie hue ho arthAt jisameM doSoM tathA prAvaraNoMkI pUrNataH hAni ho cukI ho|'
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1] samantabhadra - bhAratI doSA''varaNayorhAniniHzeSA'styatizAyanAta / ciyathA svahetubhyo bahirantarmalakSayaH // 4 // (yadi yaha kahA jAya ki aisA koI bhI puruSa nahIM hai jimama bhajJAna-rAgAdika doSoM tathA unake kAraNabhUta karma prAvaraNoMkI pUrataH hAni sambhava ho to yaha bhI ThIka nahIM hai| kyoM ki) doSoM tathA doSoMke kAraNoMkI kahIMkahIM sAtizaya hAni dekhane meM AtI hai-aneka puruSome ajJAna tathA rAga-dveSa kAma krodhAdika doSoMkI evaM unake kAraNoMkI uttarottara bahuta kamI pAI jAtI hai aura isalie kisI puruSa-vizeSameM virodhI kAraNoMko pAkara unakA parNataH abhAva honA usI prakAra sambhava hai jisa prakAra ki (suvarNAdikame) mala-virodhI kAraNoMko pAkara bAhya aura antaraMga malakA pUrNataH kSaya ho jAtA hai-arthAt jisa prakAra ki-kAlimAdi manase baddha hayA suvarNa agniprayogAdirUpa yogya sAdhanoMko pAkara usa sAre bAhirI tathA bhItarI manase vihIna hubhA apane zuddha suvarNarUpameM pariNata ho jAtA hai usI prakAra vanya tathA bhAvarUpa karmamabase baddha humA bhavya jIva samyagdarzanAdi yogya sAdhanoM ke balapara usa karmamanako pUrNarUpase dUra karake apane zuddhAtmarUpameM pariNata ho jAtA hai| ataH kisI puruSa vizeSameM doSoM tathA unake kAraNoMkI pUrNata: hAni honA asambhava nahIM hai| jisa puruSa meM doSoM tathA prAvaraNoMkI yaha niHzeSa hAni hotI hai vahI puruSa prApta athavA nidoSa sarvajJa evaM lokaguru hotA hai| sUkSmAntarita-dgAH pratyakSAH kmycidythaa| anumeyatvato'gnyAdiriti marvajJa-saMsthitiH // 1 // yadi yaha kahA jAya ki doSoM tathA sAvaraNoMkI pUrNata: hAni hone para bhI koI manuSya pratIta-anAgatakAna sambandhI saba padArthoMko atidaravartI sAre vartamAna padArthoM ko aura sampUrNa sUcama padAryoko sAkSAta rUpase nahIM jAna makamA so vaha ThIka nahIM hai kyoMki' mUkSmapadArtha-svabhASa viprakarSi paramANu mAdika-antarita padArtha-kAnase antarako liye hae kAla viprakaSi rAma rAvaNAdika aura dUravartI padArtha-kSetrase antarako liye hue kSetraviprakarSi meru himavAnAdika-anumeya ( anumAnakA athavA pramANakA viSaya ) honese kimI na kimIke pratyakSa jarUra haiN| jaise agni Adika padArtha jo anumAna yA pramANakA viSaya haiM ve kisIke pratyakSa jarUra haiN| jisake sUkSma, antarita aura daravartI padArtha pratyakSa haiM vaha marvajJa hai| isa prakAra sarvajJakI samyaka sthiti, vyavasthA athavA siddhi bhale prakAra sughaTita hai| -yugavIra 1 pramANakA viSaya 'meya' kahalAtA hai| anumaMyakA artha 'manugataM meyaM mAnaM yeSAM se anumeyA. prameyA ityarthaH' isa vasanAcAryake vAkyAnusAra 'prameya' bhI hotA hai aura isa taraha bhanumeyasva hetumeM prameyasva hetu bhI grmit| mithyAtvako mahattA cittakI cacalatAkA kAraNa aMtaraGga kapAya hai| vaise citta to caMtanya AtmAke cetanA guNakA pariNamana hai, kintu kaSAyadevIkI isake Upara itanI anukampA hai ki jAgRta aAsthAkI to kathA dara rahe, svapnAvasthA meM bhI use premakA pyAlA pilAkara behoza banAye rahatI hai aura yaha pyAlA bhI aisA hai ki madyase bhI adhika unmatta karatA hai| mAdaka dravyakA pAna karane vAlA to utanA unmatta nahIM hotA, bAhya zarIrakI ceSTAe hI usakI anyathA dikhatI haiM, ghara jAnA ho to mkhaladgamana karatA huA gharake sammukha hI jAtA hai parantu yahA~ to usake viparIta prAtmatacase bAhya zarIrameM hI svatantrakA adhyavasAya karake aharniza usIke poSaNameM pUrNa zaktiyoM kA upayoga karake bhI yaha mohI jIva bhAnandakA pAtra nahIM hotA / balihArI hama mithyaadrshnkii| (varNI vANI se)
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2] anekAnta [ varSa 13 batalAyA jAya to AAgama una mAyAviyAMkA bhI hai ve apane vavanarUpa zrAgamake dvArA una zratizayako mAyAcArajanya hone para bhI satya ho pratipAdita karate haiN| aura yadi apane ho bhAgama (jainAgama) ko isa viSaya meM pramANa mAnA jAya to ukta hetu bhAgamAthi ugA hai, aura eka sAtha usake dvArA dUsaroMke yathArtha vastu sthitikA pratyaya evaM vizvAsa nahIM karAyA jA sakatA / ataH ukta kAraNa-kalAparUpa hetu ApakI mahAnatA evaM prAptatAko vyakta karane meM asamartha hai aura isIse mere jaisoMke lie eka prakArase upekSaNIya hai| adhyAtmaM bahirapyeSa vigrahAdi-mahodayaH / divyaH satyo divaukassvapyasti rAmadimatsumaH // 2 // 'yaha jo Apake zarIrAdikA antarbAhya mahAn udaya hai-raMga zarorArA roga apamRtyu Adike abhAvako aura pUrva anupama saundarya ke sAtha gaura vayaM rudhirake saMcAra sahita nimbedanA suramitA nikhie hue hai- jI sAtha hI divya satyAdirUpa] mithyA na hokara vAstavika aura mAyAviyoMma nahIM pAyA jAtA, ( usIke kArayA yadi Apako mahAn pUjya evaM prApta puruSa mAnA jAya to yaha hetu vyabhicAra doSa dUSita hai; zyaka) yaha (vidA mahAdava) rAgAdise yuktarAma dveSa-kAmakAMdhamAnAbAda pAyoM anibhUta svarga devoMmeM bhI pAyA jAnA hai yahI yadi mahAnatA tAkA hetu hA tA svargeka rAgI, dveSI, kAmI tathA krodhAdi kaSAya doSoM se dUSita deva bhI mahAn pUjya evaM prApta ThahareM; parantu ve vaise nahIM haiM, ataH isa 'antarbAhya viprahAdi mahodaya' vizeSaNake mAyAviyo na pAye jAne para bhI rAgAdimAn devAmeM usakA sara honeke kAraNa vaha vyahetuka nahIM rahatA aura isalie usase bhI Apa jaise bA : kothabodha nahIM ho sakatA ) - ( yadi kahA jAya ki bAtiyA karmoMkA abhAva hone para jisa prakArakA vigrahAdi mahodaya Apake prakaTa hotA I usa prakArakA vigrahAdi mahodaya rAmAdiyuka devAMmeM nahIM iyA to isakA kyA mAya donAMkA vimAdi mahAdaya apane pratyakSa nahIM hai, jisase tulanA kI jA sake / yadi apane hI Agamako isa viSaya meM pramANa mAnA jAya to yaha hetu bhI Agamazrita ThaharatA hai aura eka mAtra isIse dUsaroMko yathArtha vastu-sthitikAsthaya putra vizvAsa nahIM karAyA jA sakatA / ataH yaha vigrahAdi mahodaya hetu bhI ApakI mahAnatA vyakta karane meM asamartha honemeM mere jaiso ke lie upekSaNIya hai / tIrthaMkRtsamayAnAM ca paraspara virodhata: / sarveSAmAptA nAsti, kazcideva bhavedguruH ||3|| // 3 // ( yadi yaha kahA jAya ki zrApa tIrthaMkara hai-saMsArase pAra utarane ke upAyasvarUpa bhAgama tIrthake pravartaka haiM--aura isalie prApta sarvajJa hone meM mahAn deM, to yaha kahanA bhI samucita pratIta nahIM hotA; kyoMki tIrthakara to dUsare suganAdika bhI kahalAte hai aura ve bhI saMsArase pAra utarane athavA nivRti prApta karane ke upAsvarUpa AgamatIrthaMke pravartaka mAne jAte haiM, taba ve saba bhI prApta-sarvajJa Thaharate haiM, ata. tIrthaMkarasvahetu bhI vyabhicAra-doSase dUSita hai| aura yadi sabhI tIrthaMkaroko prApta athavA sarvajJa mAnA jAya to yaha bAta bhI nahIM banatI; kyoMki) tIrthaMkaroMke AgamoM meM parampara virodha pAyA jAtA hai jo ki sabhIke Apa hone para na honA caahie| ata isa virodhadIpake kAraNa sabhI tIrthakaroM ke ApadA-nirdoSa sarvazatA ghaTita nahIM hotaa|' ( ise ThIka mAnakara yadi yaha pUchA jAya ki kyA una paraspara viruddha Agamaka koI eka bhI prApta nahIM hai aura yadi hai to vaha kona hai? isakA uttara itanA hI hai ki jarUra ho sakatA hai aura vaha yahI puruSa ho sakatA hai jo cit dI ho caitanyake pUrva arthAt jisameM doSoM tathA Avazyaka pUrNataH hAni ho cukI ho|" prarUpaka sabhI tIrthakaroM meM unameM koI tIrthaMkara Ama vikAsako lie hue ha
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1] samantabhadra - bhAratI [ 3 - doSA''taraNayorhAniniHzeSA'styatizAyanAta / kvacidhayA svahetubhyo bahirantarmalakSyaH // 4 // (yadi yaha kahA jAya ki aisA koI bhI puruSa nahIM hai jisama ajJAna-rAgAdika doSoM tathA unake kAraNabhUta karma yAvaraNoMkI pUrNataH hAni sambhava ho to yaha bhI ThIka nahIM hai; kyoM ki) doSoM tathA doSoMke kAraNoMkI kahIMkahIM sAtizaya hAni dekhane meM AtI hai-aneka puruSAMma ajJAna tathA rAga-dveSa-kAma-krodhAdika doSoMkI evaM unake kAraNoMkI uttarottara bahata kamI pAI jAtI hai aura isalie kisI puruSa-vizepameM virodhI kAraNoMko pAkara unakA pUrNata: abhAva honA usI prakAra sambhava hai jisa prakAra ki (suvarNAdikama) mala-virodhI kAraNoMko pAkara bAhya aura antaraMga malakA pUrNataH kSaya ho jAtA hai-arthAt jisa prakAra ki-kAlimAdi majase baddha hA suvarNa agniprayogAdirUpa yogya sAdhanoMko pAkara usa sAre bAhirI tathA bhItarI malase vihIna humA apane zuddha suvarNarUpa meM pariNata ho jAtA hai usI prakAra dravya tathA bhAvarUpa karmamanase baddha humA bhavya jIva samyagdarzanAdi yogya sAdhanoMke balapara usa karmamalako pUrNarUpase dUra karake apane zuddhAtmarUpa pariNata ho jAtA hai| ataH kisI puruSa vizeSameM doSoM tathA unake kAraNAMkI pUrNata: hAni honA asambhava nahIM hai| jisa puruSa meM doSoM tathA bhAvaraNoMkI yaha niHzeSa hAni hotI hai vahI puruSa prApta athavA nidoSa sarvajJa evaM lokaguru hotA hai|' sUkSmAntarita-dArthAH pratyakSAH kasyacidyathA / anumeyatvato'gnyAdigiti marvajJa-saMsthitiH // 5 // 'yadi yaha kahA jAya ki doSoM tathA prAvaraNoMkI pUrNata: hAni hone para bhI koI manuSya atIta-anAgatakAla sambandhI saba paDhANako anidaravI sAre vartamAna padArthoMko aura mampUrNa sUkSma par3hAyau~ko sAmAna rUpase nahIM jAna sakamA , mo vaha ThIka nahI hai; kyoMki' mUkSmapadArtha-svabhAva viSakarSi paramANu prAdika-,antarita padArtha kAlase annarako liye hae kAlavikapi rAma rAvaNAdika, aura dUravartI padArtha-kSetrame antarako liye hara kSetraviprakarSi meru himavAnAdika-anumeya (anumAnakA athavA pramANakA viSaya ) honese kisI na kimIke pratyakSa jarUra haiN| jaise agni Adika padArtha jo anumAna yA pramANakA viSaya haiM ve kisIke pratyakSa jarUra haiN| jisake sUkSma, antarita aura daravartI padArtha pratyakSa haiM vaha majJa hai| isa prakAra sarvajJakI samyaka sthiti, vyavasthA athavA siddhi bhale prakAra sughaTita hai| -yugavIra , pramANakA viSaya 'meya' kahalAtA hai| anumeya kA artha 'anugataM mayaM mAnaM yeSAM te anumeyA. prameyA ityarthaH hama vasunaMdyAcAryake vAkyAnusAra 'prameya' bhI hotA hai aura isa taraha anumeyasva hetumeM prameyasva hetu bhI garbhita hai| mithyAtvako mahattA cittakI cacalatAkA kAraNa aMtaraGga kaSAya hai| vaise citta to catanya AtmAke cetanA guNakA pariNamana hai, kintu kaSAyadevIkI isake Upara itanI anukampA hai ki jAgRta avasthAkI to kathA dara rahe, svapnAvasthAmeM bhI use pramakA pyAlA pilAkara behoza banAye rahatI hai aura yaha pyAlA bhI aisA hai ki madyase bhI adhika unmatta karatA hai| mAdaka dravyakA pAna karane vAlA to utanA unmatta nahIM hotA, bAhya zarIrakI ceSTAe hI usakI anyathA dikhatI haiM, ghara jAnA ho to mkhaladgamana karatA huA gharake sammukha hI jAtA hai parantu yahA~ to usake viparIta Atmatatvase bAhya zarIrameM hI svatazvakA adhyavamAya kara ke aharniza usIke poSaNameM pUrNa zaktiyoM kA upayoga karake bhI yaha mohI jIva bhAnandakA pAtra nahIM hotA / balihArI ima mithyaadrshnkii| (varNI vANIse)
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ DA0 bhAyANo ema0 e0 kI bhArI bhUla bA.harivallabha cunIlAla bhAyANI ema.e., pI. kramazaH isa prakAra haiM-1 mada karatA huA hAthI, 2 kamalaeca. DI. ne kavirAja svayambhUdavake 'paumacariu' nAmaka vanako ugvAr3atA huA vRSabha, 3 vizAlanetra siMha, 4 navapramukha apanaza andhakA sampAdana kiyA hai, jisake do bhAga kamalAda lakSmI, 5 utkaTa gandhavAlI puSpamAlA, 6 manosiMghI janagranthamAlAmeM prakAzita ho cuke haiM / prathama bhAga hara pUrNa candra, kiraNoMsa pradIpta sUrya - paribhramaNa karatA (vidyAdhara kANDa) ke sAtha ApakI 120 pRSThakI aMgrejI huA mIna-yugala, jala-pUrita maMgala-kalaza, :. kamalAprastAvanA lagI huI hai jo acche parizramase likhI gaI tathA cchAdita pana marobara, garjanA karatA huzrA samudra, 12 mahatvakI jAna par3atI hai aura usa para bambaI yUnivarsiTIsa divyasiMhAsana, 13 ghaNTAliyoMsa mugvarita vimAna, 14 saba Apako DAkTareTa (pI.eca. DI.)kI upAdhi bhI prApta prorasa dhavala nAga-bhavana, 15 daidIpyamAna ratna samUha, 16 huI hai| yaha prastAvanA abhI pUrI taurasa apane dakhana tathA dhadhakatI huI agni| paricayameM nahIM zrAI / hAlameM kalakattAka zrImAn bAbu choTe- inana spaSTa ullaMgvA hote hue bhI DA. bhAyANI jaisa lAlajI jainane prastAvanAkA kucha aMza avalokana kara upake DigrIprApta vidvAnane apane pAThakoMkI vastu-sthitika viruddha eka vAkyakI aura apanA dhyAna AkarSita kiyA, jo isa caudaha svapna dekhane kI anyathA bAna kyoM batalAI, yaha kucha prakAra hai: samajhameM nahIM AtA ! mAlUma nahIM isameM unakA kyA rahasya "Marudevi sowa sesies of fourteen dreams hai? kyA isake dvArA ve yaha prakaTa karanA cAhate hai ki isa __yaha vAkya prandhakI prathama sandhika ke paricayasa sambandha viSayameM pranthakAra zvetAmbara mAnyatA kA anubAyA thA ? rakhatA hai| isameM batalAyA gayA hai ki 'marudevIne caudaha yadi aisA hai to yaha granthakAraka prati hI nahIM balki apana svapna dekhe' / caudaha svapnoMkI mAnyatA zvetAmbara sampradAya apaMjI pAThakoMka prati bhI bhArI anya ya hai jinheM salpasa kA hai jabaki digambara sampradAya solaha svapnoMkA dekhA jAnA vacita ragvakara gumarAha karane kI ceSTA kI gaI hai| kheda hai mAnatA hai aura granthakAra svayambhUdeva digambarAmnAyaka DA. sAhabake guru AcArya jinavijayajIne bhI, joki midhI vidvAna haiN| ataH bAbU choTelAlajIko ukra paricayavAkya jaina granthamAlAka pradhAna sampAdaka haiM aura jinakI khAsa khaTakA aura unhoMne yaha jAnanekI icchA vyakta kI ki 'kyA preraNA ko pAkara hI yaha prastAvanAtmaka nibandha likhA gayA mUla granthameM RSabhadevakI mAtA marudevIke caudaha svapnoMka haiM, isa bahuta mATo galatI para koI dhyAna nahIM diyaa| isIse dekhanekA hI ullekha hai| tadanusAra mUlagranthako dekhA gayA vaha unake aMgrejI prAkathana [Foreword] prakaTa nahIM usake veM kaDavaka kI ATha paMktiyoMmeM marudevIko jiya ko gii| aura na zuddhipatrameM hI use anya azuddhiyoMka svapnAvalIkA ullekha hai usameM sApha taura para, prati paMkri mAtha darzAyA gayA hai| aisI sthitimeM isa saMskAroMke vaza do svapnoMke hisAbase, molaha svapnoMka nAma diye haiN| kaDha- hone vAlI bhArI bhUla samajhI jAya yA jAnabUjha kara kI gaI vakakI ve paMktiyAM isa prakAra haiM: galatI mAnA jAya? maiM to yahI kahUMgA ki yaha DA. sAhaba dIsaha mayagalu maya-gilanAMdu, dIsaha vshukkhy-kml-sNddu| kI saMskAroMke vaza hone vAlI bhArI bhUla hai| aisI bhUla dIsaha paMcamuhu paIharacchi, dIsaha nnv-kmlaaruuddh-lcchi|| kabhI kabhI bhArI anartha kara jAtI hai| ataH bhaviSyameM unheM dIsaha gaMdhukkaDa-kusuma-dAmu, dIsaha chaNa-yaMdu mnnohiraamu| aisI bhUloMke prati bahuta sAvadhAnI vartanI cAhiye aura dIsaha diyara kara-pajjalantu, dIsai jhama-juyalu paribbhamaMtu // jitanA bhI zIghra hosake isa bhUlakA pratikAra kara denA dIsaha jala maMgala-kalasu vaeNu, dIsaha kamalAyaru kamala-chaNNu caahiye| sAtha hI pranthamAlAka saMcAlakajI ko granthakI dIsaha jalaNihi gajjiya-jalohu, dIsaha siMhAsaNu diNNa-sohu aprakAzita pratiyoM meM isake sudhAra kI avilamba yojanA dIsai vimANu ghaNTAli-muhalu dIsai NAgAlau samvu dhvlu| karanI cAhiye / AzA hai| grantha-sampAdaka ukra DA. sAhaba dosai maNi Niyaha paripphurantu, dIsaha dhUmabau dhaga dhgntu| aura sabAlaka prA. jinavijayajI isa ora zIghra dhyAna inameM jina solaha svapnoMko dagbanekA ullekha hai ve dana kI kRpA kreNge| -jugalakizora
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ samayasArakI 15voM gAthA aura zrIkAnajo svAmo (gata kiraNa = se bhAge) kyA zama bhAva jainadharma nahIM? zvarA vid.' isa vAkyaka dvArA samyagdarzana, samyagjJAna, zrI kAnajI svAmIne apane pravacana lebameM prAcArya aura samyakacAritrako vaha samIcIna dharma batalA kara niya kundakunda ke bhAvaprAbhRtako gAthAko uddhana karake yaha bata dhamake Izvara tokAdikane nirdiSTa kiyA hai usa dharmakA nAnekI ceSTA kI hai ki jinazAsana meM pUjAdika tayA vyAkhyA karate hue samyastrake varNaname 'vaiyAvRSya' vatAMka anuSThAnako 'dharma' nahIM kahA hai, kintu 'puNya' kahA ko zikAvanAM meM antabhUna dharmakA eka aMga batAyA hai, hai, dharma duusr| cAja hai aura vaha moha-zobhasa rahita bhAsmA jisameM dAna tathA saMmiyokI anya sabavA aura devakA pariNAma hai: pUjA ye tInoM zAmila hai; jaisA ki uka prambaka nimna pUyAdisu vayasahiyaM puraNaM hi jiehiM mAsaNe bhnniyN| vAkyAsa prakaTa hai:mAhavAbohavihINA pariNAmo appaNA dhammo // 53 // dAna vaiyAvRttya dharmAya tapodhanAya guNanidhaya / isa gAthAme pUjA-dAna-pratAdika dharmarUpa hAnakA anapekSitopacAropakriyamagRhAya vibhavena // 11 // koI niSedha nahIM, 'puvarNa padake dvArA unheM puNya prasAdhaka vyApattivyapanodaH padayoH saMvAhanaM ca guNarAgAt / dharmake rUpa meM ullekhita kiyA gayA hai| dharma do prakArakA vaiyAvRttyaM yAvAnupagraho'nyA'pi saMyaminAma // 11 // hotA hai-eka vaha jozubha bhAvoke dvArA puNyakA pramAdhaka devAdhidevacaraNe paricaraNaM sarvadu.khaniharaNama . hai aura dUsarA vaha ko zuddha bhAvoMke dvArA acche yA bure kAmadahi kAmadAhini paricinuyAdAhato nitym||113|| kisI bhI prakArake kamAlavakA kAraNa nahIM hotaa| prastuta gAthAmeM donoM prakArake dharmoMkA ublemva hai| yadi zrI kunda sAtha hI yaha bhI batalAyA hai ki dharma niHzreyasa tathA kundAcAryakI dRSTi meM pUjA dAna vratAdika dharma kArya na hote prabhyudaya dAnAM prakAra ke phaloMko phalanA hai. jisame abhyuto ve syaNamArakI nimna gAthAmeM dAna tathA pUjAko zrApa daya puNya prasAdhaka athavA puNyarUpa dharmakA phala hotA hai koMkA mukhya dharma aura dhyAna tathA adhyayanako muniyokA aura vaha pUjA dhana tathA pAzAka aizvayaMko pana parijana mukhya dharma na banAta bhora kAma bhAgokI samRddhi evaM atizayako lie rahatA hai dANaM pUjAmukkhaM sAvayadhammo Na sAvagI teNa viNA jaisA ki tasvarUpa-nirdezaka nimna pathama jAnA jAtA hai:mANamayaNaM mukkhaM jaidhammo taM viNA govi // 11 // pUjA puujaarthaashvryaibl-prijn-kaam-bhogbhuuyisstthai.| aura na cAritraprAbhRtako nimnagAthAmeM hisAdivanoMka atizayitabhuvanamadatamabhyudaya phalani saddharmaH // 24 // anuSThAnarUpa saMyamAcaraNako zrAvaka dharma tathA munidharmakA svAmI samantabhadra ina mavAzyAma spaSTa ki nAma hI dete pUjA tathA dAnAdika dharmake aMga hai ve mAtra abhyudaya evaM sAvayadhammaM saMjamacaraNaM udesiyaM sylN| athavA puNya phalako phalane kI bajAya dharmako koTiye nahIM suddhaM saMjamacaraNaM jahadhamma NikalaM vocche||20|| nikala jAte / dharma myudayarUpa puNya phalako mA phalatA unhoMne tI cAritramAbhRtake amtameM samyaktva-sAhita hai, isIse lokameM bhI puNyakAryako dharmakArya aura dharmako ina donoM dharmoMkA phala bhapunarbhava (mukta-sina) honA puNya kahA jAtA hai| jisa puNyake viSaya meM 'puSpapramAdAlikhA hai| taba ve dAna-pUjA-pratAdikako dharmakI koTise kini bhavati' (puNyake prasAda kyA kucha nahIM dAvA managa kaise rakha sakate haiM? yaha sahaja hI samajhA jA jaisI lokoktiyA~ prasiddha hai, vaha yo hI dharmako korisa sakatA hai| mikAsakara upeSA kiye jAne kI vastu nahIM hai| tAna nokasvAmI samamtamane apane samIcIna dharmazAstra (rasma ke adhipati dharma-zIrthakarake padakI prApti bhI usa sarvAta karAvakAcAra) meM sadRdRSTi-jhAna-vRttAni dharma dharme- vizAyi puyayakA hI phala hai-puNya bhima vipI dUpara
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta / varSa 13 dharmakA nahIM; jaisA ki tatvArthazlokavAtikake nimna vAkya kiyA hai. pratyuta isake unhoMne aneka prakArase unakA se prakaTa hai: vidhAna kiyA hai| aise coTIke mahAn prAcAryoM ko bhI _ "marvAtizAyi tatpuNyaM trailokyAdhipatitvakRt" "laukikAna" tathA "abhyamatI' batalAnA du:sAhama kI aisI hAlanameM kAnajI svAmIkA pUjA-dAna tathA vratA. hI nahIM, kintu pRSTatA kI bhI rada ho jAtI hai| premI dikako dharmakI koTise nikAla kara yaha kahanA ki unakA avicArita evaM betukI vacanAvalI ziSTajanoMko bahuta hI karanA dharma nahIM aura isake liye jainamata tathA jinendra prakharato tathA asahya jAna par3atI hai| bhagavAnakI duhAI dete hue yaha pratipAdana karanA ki jina kundakundAcAryakA kAnajI svAmI sabase adhika 'jainamana meM jinezvara bhagavAnne vrata-pUjAdikake zubha bhAvoMko dama bharate haiM aura unheM apanA bhAgadhya gurudeva batalAte haiM dharma nahIM kahA hai-mAtmAke vItarAgabhAvako hI dharma ve bhI jaba pUjA dAna-vratAdikakA dharmake rUpameM spaSTa vidhAna kahA hai||' kitanA asagata tathA vastusthitike karate haiM taba apane uka vAgvANoMko calAte hue unhe kucha viruddha hai. ume vijJa pAThaka svayaM samajha sakate haiN| prAgA pIchA socanA cAhie thA / kyA unheM yaha samajha meM to yahAM sirpha itanA hI kahU~gA ki yaha saba kathana jina- nahIM par3A ki isase dUsare mahAn prAcArya hI nahIM, kinna zAsanake ekAMgI pravalokana athavA usake svarUpa viSayaka unake pArAdhya gurudeva bhI nizAnA bane jA rahe haiM? adhUre evaM vikRta jJAnakA pariNAma hai| jaba bhI kundakunda yahAM para maiM itanA aura bhI batajA denA cAhatA hU~ ki tathA svAmI samantabhadra jaise mahAn evaM purAtana yAcArya, zrI kundakundAcAryane zuddhopayogI tathA zubhopayogI donoM jo ki jainadharmake AdhArastambha mAne jAte hai, pUjA-dAna prakAraka zramaNoM (muniyoM) ko jainadharma-sammatamAnA hai| jinabanAnA mese eka anAsravI aura dUsarA sAsravI hAtA hai, vahantAdime jinezvaradevakA vaha kaunasA vAkya ho sakatA hai jo dharma bhakti aura pravacanAbhiyuktoMmeM vatsalatAko muniyoMkI rUpameM ina kriyAoMkA sarvathA usthApana karatA ho koI zubhacaryA batalAyA hai; zundvopayogI zramaNoM ke prati vandana. bhI nahIM ho sktaa| zAyada isIse vaha pramANa meM upasthita namaskaraNa, abhyusthAna aura anugamana dvArA bhAdara-satkAra nahIM kiyA jA sakA / itane para bhI jo vidvAn prAcArya kI pravRttiko, jo mana zuddhAmavRtti ke saMtrANako nimitta. pUjA-dAna * vanAdikako 'dharma' pratipAdana karate haiM unheM bhUta hotI hai, sarAgacAritrakI dazAmeM muniyoMkI caryAma "laukika jana" tathA "anyamato" taka kahanekA duHsAhasa samyagdarzana-jJAnake upadeza, ziSya ke grahaNa-poSaNa aura kiyA gayA hai, yaha bar3A hI cintAkA viSaya hai| isa jinendra pUjAke upadezako bhI vihita batalAyA hai| sAtha viSayameM kAnajI mahArAjake zabda isa prakAra haiM: hI yaha bhI batalAyA hai ki jo muni kAya virAdhanAse "koI koI laukikajana tathA anyamatI kahate hai ki pUjA rahita humA nitya hI cAturvarNya zramaNa saMghakA upakAra dika tathA vrata-kriyA pahita ho vaha jainadharma hai; parantu aisA karatA hai vaha rAgakI pradhAnatAko lie hue zramaNa hotA hai, parantu vayAvRsyama udyamI humA muni yadi kAya-khedako nahIM hai| dekho, jo jIva pajAdike zubharAgako dharma mAnate hai, unheM "laukika jana" aura "manyamatI" dhAraNa karatA hai to vaha zramaNa nahIM rahatA, kintu kahA hai"| gRhastha (zrAvaka) bana jAtA hai| kyoMki usa rUpame vaiyAvRtya karanA zrAvakoMkA dharma hai| jaisA ki pravacanakAra ina zabdoMkI japeTa meM, jAne-anajAne, zrIkunda-kunda ra kI nimna gAthAnoMse prakaTa hai:samantabhadra umAsvAti, siddhasena. pUjyapAda. prakalaMka aura vidyAnandAdi sabhI mahAn prAcArya mA jAte haiM, kyoMki samaNA suddhavajuttA suhovajuttA ya hoti smymhi| tesu vi suddhavajuttA praNAsavA sAsavA sesA / / -45|| unameM se kisI ne bhI zubhabhAvoMkA jainadharma meM niSedha nahIM _ arahaMtAdisu bhattI vacchaladA pavayaNAbhijuttesu / -------- -- -- - - -- -- -- -. .-.. - sApaka zrIkAnajI svAmIkI sonagaDhIya saMsthAse prakAzita vijadi jadi sAmaraNe sA suhajuttA bhave cariyA 46|| samayasAra (guTakA) meM bhI dharmakA artha 'puNya kiyA hai| vaMdaNa-NamasaNehi abbhutttthaannaannugmnnpddivttii| (dekho gAthA 21.1.157) samaNemu samAvaNa oNa NididA rAyacariyamhi ||-4 //
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1] 'pRthaka dasaraNa - zAstradesa sissaggahaNaM ca posaNaM temiM / cariyA hi sarAgANaM nizidapUjobadeso ya // 48 // avakudi jo viNikacaM cAduvvaraNassa samaraNasaM casma kAryAvarAdharahi so vi sarAgappadhAraNo so // 46 // adi kuryAdi kAyamvadaM vatthamujjado mm| harbAda, harbAda pagArI dhammo so sAvavANa se // 50 // zrI kundakundAcArya ke ina vacanoMse spaSTa hai ki jainadharma yA jinazAsanale zubha bha voko alaga nahIM kiyA jA sakatA aura naguniyoM tathA bhAvako marAgapAriyako hI usase kiyA jA sakatA hai| ye saba usake aMga haiM, agoM hona agI adhUrA yA laMDUrA hotA hai. taba kAnajI svAmIkA uka kathana nizAmana ke dRSTikoNa kitanA hita evaM viruddha batAne kI jarUrata nahIM rahatI / kheda hUM unhoMne pUjA-dAna-catAdikake zubha bhAvoko dharma mAnane tathA pratipAdana karane vAloMko " khaukikajana" tathA "anyamatI" to kaha DAlA ! parantu yaha batalAne kI kRpA nahIM kI ki unake rasa kahanekA kyA zrIgara hai kisane kahAM para paisA mAnane tathA pratipAdana karane vAloMko 'kika jana" Adike rUpameM u kiyA hai? jahAM taka mujhe mAlUma hai aisA kahIM bhI uca nahIM hai ne apane nAmeM jIkika jana' kA jo lakSaNa diyA hai vaha isa prakAra hai gAMdhI baTTadi jadi pahigehi kammehiM / so logigotti bhaNido saMjama-tava-saMjudo cAvi / 3-66 1 : samayasAra kI 15vIM gAthA aura zrI kAnajI svAmI isameM AcArya jayasenakI TIkAnuma ra, yaha batalAyA gayA hai ki batrAdi parigrahakA tyAgakara ni bana gayA aura dIkSA lekara pravajita ho gayA hai aisA muni yadi aihika kAryoM meM pravRtta hotA hai arthAt bhedAbhedarUpa ratnatraya bhAvake nAzaka khyAti pUjA-lAbhake nimittabhUta jyotiSa-maMtravAda aura vaidyakAdi jaise jIvanopAyake laukika karma karatA hai, to vaha tapa-saMyamase yukta huA bhI 'laukika' (duniyAdAra) kahA gayA hai / isake antargata prAcArya tathA vidvAn kadApi nahIM jo pUjA-rAna-matAdike zubha mAyAko'' batalAta haiN| taba kAnajI mahArAjane unheM 'laukika jana' hI nahIM, kintu 'abhyamatI' taka batalAkara jA unake prati guruvara aparAdha kiyA hai usakA prAyazcisa unheM svayaM [7 karanA caahie| aise vacanAnayake doSa nira vacana kabhI kabhI mAgako bahuta bar3I hAni pahu~cAne ke kAraNa bana jAte haiN| zuddhabhAva yadi sabhya hai to zubhabhAva usakI prAptikA mArga he sAdhana hai / sAdhanake binA sAdhyakI prApti nahIM hotI, phira sAdhanakI avahelanA kaisI ? sAmarUpa mArgahIna sIkA tIrtha hai dharma hai, aura usa mArga kA nirmANa vyavahAranaya karatA hai| zubhabhAvAMke abhAva meM athavA usa mArgake kaTajAne para koI zuddhasvako prApta nahIM hotaa| zuddhAtmA ke gIta gAye jAyeM aura zuddhAtmA taka pahu~canekA mArga apane pAsa ho nahIM, taba una gItale kyA natIjA ? zubhabhAvarUpa mArgakA utthApana sacamuca me jainazAmanakA utthApana hai aura jaina sArthakeopakI aura dama bar3hAnA hai hI kaisI bhI bhUla g2alatI ajAnakArI yA nAsamajhIkA pariNAma kyoM na ho? zubha aTakane se Darane kI bhI bAta nahIM hai | yadi koI zubha meM aTakA rahegA to zuddhasvake nikaTa to rahegA-anyathA zubhake kinArA karane para to idhara-udhara azubha rAga tathA dveSAdikamaM bhaTakanA par3egA aura phalasvarUpa aneka durgatiyoM meM jAnA hogaa| imImeM zrI pUjyapAdAcArya ne iSTopadezale ThIka kahA hai: varaM travaiH padaM devaM nA'trataircata nArakam / chAyA''tapasthayorbhedaH pratipAlayanAhAna || za arthAtyavAdi zubha karmoMke anu ThAnadvArA devapada (svarga) kA prApta karanA acchA hai, na ki himAdi avatarUpa pApakarmIko karake narakapadako prApta krnaa| donoM bahuta bar3A antara una dA pathikoMke samAna hai jinameM se eka chAyAme sthita DAkara sukhapUrvaka apane mAthIkI pratIkSA kara rahA hai aura dUsarA vaha jAM teja dhUpa meM khar3A huA apane sAthIkA bATa dekha rahA hai aura zrAtapajanita kaSTa uThA rahA huuN| sAthIkA abhiprAya yahA~ usa mudraya-kSetra kA bhAvakI sAmIja kI prApti sahAyaka athavA nimittabhUta hotI hai| kundakundAcAryane bhI isa bAtako mADI 'vara vaya-navahiM saggI' ityAdi gAthA naM kiyA hai| phira tumase kama DaranekI kI sI bAta hai jisakI cintA kAnajI mahArAjako matAtI hai,
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ = ] anekAnna vAkara usa hAlata meM jaba ki ve niryAtavAda ke siddhAntako mAna rahe haiM aura yaha pratipAdana kara rahe haiM ki jisa dravyakI jo paryAya jima kama jisa samaya hone ko hai vaha usa kramase usI samaya hogI usameM kimI bhI nimitame kAI pariyamena nAmakanA aisI sthiti zubhabhAvAkAM adharma batalAkara unako miTAne athavA chuDAnekA upadeza denA bhI vyarthakA prayAsa jAna par3atA hai| aisA karake ve zubha pATikI pravRttikA mArga mApha kara rahe hai; kyoMki zuddha bhAva sthAvathAmeM madA sthira nahIM rahatA kucha kSaNa usake samApta hone hI dusarA bhAva AegA, vaha bhAva yadi dharmako mAnyatA ke nikala jAnese zubha nahIM hogA to bAkI kuzubha hI pravRta honA par3egA / aba yahA~ eka prazna aura paidA hotA hai vaha yaha ki jaba kAnajI mahArAja pUjAdike zubha ragako dharma nahIM mAnava mandira mUrtiyAM tathA mAnastambhAdika nirmANa meM aura unakI pUjA-pratiSThAke vidhAnameM yAMga kyoM dete hai ? kyA unakA yaha yogadAna una kAryoMkI adharma evaM zrahinakara mAnate hue kisI majabUrIke vazavartI hai ? yA tamAzA dekhanafrerrant kisI bhAvanAkA sAthameM lie hue haiM ? zrathavA loka-saMgrahako bhAvanAeM logoko apanI ora kizana kara unameM apane kisI mana-vizeSa ke pracAra karane kI dRSTi provina hai ? yaha saba eka samasyA hai, jisakA unake dvArA zIghra hI hala honekI baDho jarUrata hai; jisase unakA kathanI aura karaNImeM jo spaSTa antara pAyA jAtA hai usakA sAmaMjasya kisI taraha biThalAyA jA sake / upasaMhAra aura cetAvanI kAnajI mahArAjake pravacana barAbara ekAkI cora rahe hai aura isase aneka vidvAnokA Apake viSaya meM aba yaha khayAla ho calA hai ki Apa vAstava kundakundAcAryakA nahIM mAnate aura na svAmI samantabhadra jaima dUsare mahAna jaina zrAcAyako hI vastutaH mAnya karate haiM; kyoMki uname se koI bhI prAcArya nizvaya tathA vyava hAra donoM meM kisI eka hI nayake ekAnta pakSapAnA nahIM hue nayA~ko parampara mAkSepa, avinAbhAva hue eka dUsareka mitra-rUpa meM mAnate tathA pratipAdana karane Aye haiM jaba ki kAnajI mahArAjakA noni kucha dUrI hI jAna par3atI hai| apane pravacana sambandhako varSa 13 nizcaya athavA dravyArthikanayake itane ekAnta pacapAnI bana jAte haiM ki dUsare nayas assist virodha taka kara baiThate hai-ise zatrake vagamyarUpameM citrita karate hue 'dharma' taka kahaneke lie utArU ho jAte haiN| yaha vizeSa hI unako sarvathA ekAca karAtA hai aura unheM zrI kundakunda tathA svAmI samantabhadra jama mahAn AcAryoM ke upAsakoMkI koTile nikAla kara alaga karanA hai athavA unake vaisA hone meM sandeha utpanna karatA I aura isIlie usakA apanI kArya-sie kundakundAdikI duhAI denA prAyaH vaisA hI samajhA jAne lagA hai jaisA ki kAMgresa sarakAra gAMdhIjIka viSaya meM kara rahA hai--vaha jagaha-jagaha gAMdhIjIkI duhAI dekara aura unakA nAma le lekara apanA kAma to nikAlatI hai parantu gAMdhIjI siddhAntokI vastutaH mAna kara detI huI naz2ara nahIM AtI / 1 kAnajI svAmI aura unake anuyAyiyoko pratyaka dekha kara kucha logAM yaha bhI zaMkA hone lagI ki kahIM jaina samAjame yaha cauthA sampradAya tA kAyama hone nahIM jA rahA hai, jo digambara zvetAmbara aura sthAnakavAsA UparI ko kara tInoM mUla hI kuThArAghAta karegA aura unhaM AdhyAtmakatAke ekAnta gartameM dhakela kara ekAnta mithyAdRSTi banAnema yatnazIla hogA; zrAvaka tathA munidharmake rUpameM saccAritra evaM zubha bhAvoMkA utthApana kara logoMko kavala 'AmArthI' banAne kI ceSTA tagna rahegA usake dvArA zuddhAmAke gIna to gAye jAyeMge parantu zuddhAtmA taka pahu~cane kA mArga pApame na hone bAMga "itI bhraSTAmnato bhraSTAH" kI dazAko prApta hoMge; unheM anAcArakA Dara nahIM rahegA, be keMge ki jaba zrAtmA ekAnnanaH abaddhaspRSTa hai- sarva prakAra ke karma bandhanose rahina zuddha buddha ha aura usa para vastutaH kisI bhI karmakA koI asara nahIM hotA, taba bandhana chUTane tathA muphi prApta karanekA yatna bhI kaimA ? aura pApakarma jaba AmAkA kucha bhI bigAr3a nahIM kara sakate taba unameM pravRsa hAnekA bhaya bhI kaimA ? pApa aura puNya dAnoM samAna donoM hI saba purAva jaise kaSTa sAdhya kAryameM kauna pravRtta honA cAhegA ? isa taraha yaha cothA sampradAya kisI samaya pichale tInoM sampadAkA hina- zatru bana kara bhArI saMgharSa utpanna karegA aura
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiranA1] jena samAjakA vaha dAni pahuMcAegA jo aba taka tInoM samyakadvArA nahIM pahuMca sakI hai, kyoMki gonAMmeM prAyaH kucha kArI banAnehI saMgharSa - bhItarI sAkInA jina zAmanakA mUla rUpa hI parivartita ho jAyaga anekAntake rUpaneM na raha kara AdhyAtmika nArayA karaneke liye vAdhya hogA / ekAntakA rUpa samayamArakI 15vIM gAthA aura zrIkAnajI svAmI - yadi yaha AzaMkA ThIka huI bhArI citA kA viSaya hai aura isalie kAmatI yAmIko apanI pojIzana aura bhI spaSTa kara kI jarUrata hai| jahAM taka maiM samajhatA hU~ kAnajI mahArAjakA aisA koI abhiprAya nahI hogA oThako jaina mAyake janmakA kAraNa ho / parantu unakI pravacana-mAlokA jI madha cala rahA hU~ aura unake anuyAyiAMkI jo mizanarI pravRtiyAM Arambha ho gaI haiM unameM bhI AzakA kA honA zramvAbhAvika nahIM DaM aura na bhaviSya ma sampradAyakI sRSTiko ho candA sAvika kahA jA sakatA hai| ataH kAnajI mahArAjakI icchA yadi munIsA kA nahI haiM, to unheM apane pravacanoMke viSaya meM bahuta hI satarka evaM sAvadhAna hone kI jarUrata hai--unheM kevala vacanAM dvArA apanI pojIzanako spaSTa karanakI hI jarUrata nahIM hai balki KH i e vyavahArAdika dvArA aisA suna prayatna karane kI bhI jarUrata jisame unake niminako pAkara paisA caturtha sampradAya bhaviSya meM vA na hone pAye, sAtha hI bo-hRdaya meM jA utpanna huI dUra ho Apa aura jina vijJAnakA vicAra unaka viSaya meM kucha dUsarA ho gaI vaha bhI badala jAya / ( manu 'jJAnArthI' kathA kahU~ / kama maiM pathaSTa panthi yuga yugame tuma svArthaka cetana paise Aga jalA kara Aga, Agame kaise zAnta ma vipa-phala bAya, nAtha asUna phala kaise Aja la ? apanA nIDa bhulA kara kaise kisame rAha lahU ? kyA jAnU jaga kitanA niSThura kaeNme vyathA mahU ? mohamada mujhe bacAlo tumame vahI cahU~ !" zrAzA hai apane eka pravacanaka kucha aMzAMpara sadmAbanAko lakara likhe gaye 6 zrAjJAnAtmaka lekha para kAnajI mahArAja mavizeSarUpaya dhyAna kI kRpA kareMge aura unakA maraphana unake spaSTIkaraNAtmaka vaktavya evaM nImezana i gAMdhara hAmaH / vIravAndira, dilI zrApa zuklA3 50201 jugalakizora prastuta pravacana zrIra bhI bahuta mI bAteM Apattika yAmya haiM jinheM isa samaya chAdA gayA -namRnaka taura para kucha bAtAkA ho yahAM digdarzana karAyA gayA haiamrata hone para phira kisI samaya unapara vicAra prastuna kiyA jA skegaa| mukhtAra - nAtha aba nega zaraNa gahU~ / mAhityaratna ) ani gabhIra hai moha - jaladhi meM kaise ise na tRSNA tRpA mahArAjana kaise pA hama yaha saMsAra mAna-taraNA se kaise pAra ka. 1 meM paMchI manyAlA pha~se nITa gaI? jagake jana saba ne apanA ka bhaTaka bhaTaka kara janma janmametarA gaI? nAtha! aba terA zaraNa gaI
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ purAtana jaina sAdhunoMkA Adarza (zrI.paM.hIrAlAla jana siddhAnta zAstrI) saMsArake saMtoMmeM bhAratIya saMtoMkA sadAma ucca sthAna mukhya sabhI viSayoMkA yathAsthAna varNana kiyA gayA hai aura rahA hai aura bhAratIya saMtoMmeM bhI jaina mAdhu-santokA isakA pratyeka adhikAra apanI eka khAsa vizeSatA ko Adarza sarvocca rahA hai| jinhoMne jaina zAmtrIkA thoDAmA lie hue hai, tathApi anagArabhAvanAdhikAra aura samayabhI adhyayana kiyA hai aura jo sacce jaina sAdhuke sArAdhikAra to mUlAcArake mayama adhika mahatvapUrNa adhisamparka meM rahe haiM, ve yaha bAta bhalI bhAMti jAnate hai ki kAra hai| ana gAra-bhAvanAdhikArako pranyakArane svayaM sarva jaina sAdhukA zrAcAra vicAra kitamA pavitra aura mahAn zAstroM kA sArabhUta anagAra-mUtra kahA hai / isame ligahAnA hai| jaina sAdhumeM hI ahiMsAmaya parama dharmakA pUrNa zuddhi vrata-zuddhi, vasati zundri, vihAra-zuddhi, zikSA-zuddhi, darzana hotA hai| ye sAdhu apane AcAra-vicArame kisI jJAna zuddhi, ujjhana-zuddhi, vAkya zuddhi, tapaH - zuddhi bhIra prANIko kaSTa nahIM pahuMcAte, pratyuta prANimAtrake uddhArako dhyAna-zuddhi, ina daza prakAra kI zuddhiyo kA varNana kiyA pratikSaNa bhAvanA karate rahate hai| yahI kAraNa hai ki aise gayA hai isa prakaraNako par3hate hue pAThakake hRdaya para yaha sArvajanIna - mahitakara -mAdhuko janAne apane bhAva aGkina hue vinA nahIM rahanA ki jaina sAdhunoMkA anAdi mUla maMtra sthAna diyA hai aura unha "NamAM loe dharAtala saMsArI prANiyoka dharAtajasa kitanA U~cA hai, savasAhUNaM" kaha kara bhakti pUrvaka namaskAra kiyA hai| unakA zrAcAra vicAra vatI zrAvakoMsa bhI kitanA U~cA hotA hai aura unakA hRdaya kitanA zuddha aura pavitra hotA zrA0 kundakundane aise mArva sAdhuzrI kA mI svarUpa hai| isa adhikArame vagina ukta daza prakArako zuTTiyAkA diyA hai vaha isa prakAra hai : pAThakokI kucha paricaya karAyA jAtA hai, jo ki zrAdaza NivyANa-sAdhapa joga, sadA jujjati saadhvo| sAdhu jIvanake lie marvopari apekSita hai| samA savemu bhUdemu, tamhA te madhyamAdhavo // 1. liMga-zuddhi-nirvikAra, nimrantha-rUpa zarIrakI zuddhako liga zuddhi kahate haiN| sAdhu kisI bhI prakArakA (mUlAcAra 512) bAhya parigraha nahIM rakhate, zarIrakA saskAra nahIM karate, jo sadA kAla nirvANa-sAdhaka ratnatrayakI mAdhanA yahA~ taka ki snAna aura dAtuname bhI upekSita rahate hai| meM tallIna rahate hai aura marva prANiyoM para sama bhAva rakhate kezoMkA apane hAthoMme lAMca karake ve zarIrame apane nirmamahai.-prANimAtrake hita cintaka haiM-unheM sArva sAdhu svabhAvako prakaTa karate hai, ghara-bAra chor3akara aura kuTumbakahate haiN| se dUra raha kara ve saMmAra aura parivArase apane ni:saMgasvazrA0 kundakundane apane malAcArame sAdhuzrAMke bhAvakA paricaya dete haiN| pAMcoM indriyoMke bhogopabhogAMse prAcAra-vicArakA bar3A hI marmamparzI varNana kiyA hai rAma bhAva chopakara ve apanI vItarAgatAkA pramANa upajisase patA calatA hai ki mAdhuzrIkA pUrvakAlameM kitanA sthina karate haiN| ve isa manuSya jIvanako capalA ucca prAdarza thA aura ve cAritrarUpa giriko zikhara para (bijalI) ke samAna caMcala, bhogAMko rogAMkA ghara aura prArUr3ha hokara kisa prakAra prArama-sAdhanA karate the| grandha- asAra jAnakara saMsAra, deza aura bhAMgoMse viraka hokara kArane sAdhunoMkI pratyeka kriyAkA varNana vartamAna kAlakA jinopadiSTa vItarAgadharmako dhAraNa karate haiN| ve janmakriyApada dekara kiyA hai, jisase jJAta hotA hai, ki grandha- maraNake duHkhose udvigna evaM saMsAra-vAsase bhayabhIta hokara baNita bAteM kevala Adarza hI zrAdarza nahIM hai, apitu ve jinoka tatvoMkA dRr3ha zraddhAna karate haiM, kaSAyoMkA parihAra unake jIvana meM ramI huI satya ghaTanAe haiM aura usa samaya karate haiM aura utsAha pUrvaka zuddha prAramasvarUpakI prAptike grantha meM varNita Avarzake anurUpa mUrtimAn sAdhugaNa isa lie satata agresara rahate hai / isa prakAra yathAjAtarUpa bhAratavarSa meM sarvatra vihAra karate hue dRSTi-gocara hote the| (nagna) mudrAko dhAraNa kara vItarAgatAkI aArAdhanA karanA yadyapi mUlAcArameM sAdhuoMke Agara-viSayaka mukhya- hI sAdhumroko liga zuddhi hai| (gA0 7.12)
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1] purAtana jena sAdhuoMkA Adarza - 2 vratazuddhi-hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura haiN| jahA~ siha vicaraNa karate haiM, aise parvatoMke uparitana, parigraha, ina pA~coM pApoMkA mana, vacana kAya aura kRta, adhastana, madhyavartI bhAgameM, yA kandarAmoMmeM ve nara-siMha kArita, anumodanAme yAvajjIvana ke lie tyAga kara pAMca sAdhu jinavacanAmRtakA pAna karate hue prAvAsa karate hai| mahAvatoMkA dhAraNa karanA, unheM prANAntaka parIpaha aura ve sAdhujana dharmameM anurakta ho, ghora andhakArase jyApta, upamargake prAne para bhI mallina nahIM hone denA vratazuddhi zvApada sevita, gahana vanAme rAtri vyatIta karate haiM, tathA kahalAtI hai jaina sAdhu kara jaMgalI jAnavaroMke dvArA svAdhyAya aura dhyAna meM lavalIna hokara rAta bhara sUtrAya gvAye jAne para bhI maname unake prati durbhAva nahIM lAte, aura prAtma cintana karate hue nidrAke vazaMgata nahIM hote pratyutta yaha cintavana karate hai ki yaha becArA upadrava hai| ve vIra munijana, vIrAsana, padmAmana. utkuTAmana karane vAlA mere udayame pAne vAle duSamoM ke nimittase Adi vividha yogAsanoMkA pAzraya lekara prAtmasvarUpakA pApakA saMcaya kara rahA hai, aho, maiM kitanA pApI huuN| cintavana karate hue giri-guphAoMmeM raha kara rAtriko vyatIta isa prakAra svakarma-vipAkakA vicAra kara usa para kSamAbhAva karate hai| upadhi-bhArase vimukta, kAya mamatvase rahita, dhAraNa harate haiN| prANa jAnekA avasara prAne para bhI dhIra vIra muniyoko yahI vAtazuddhi hai aura emI varmAtalezamAtra jhUTha nahIM bolate, vinA dI huI miTTo takase bhI kAme raha kara hI sAdhujana mArama-siddhikI sAdhanA karate hAya nahIM dhote, akhaMDa brahmacarya dhAraNa karate haiM aura merA hai| (gA. 16.3) brahmacarya svapna meM bhI khaMDita na ho jAya, etadartha gariSTha 4 vihArazuddhi-daya ke avatAra mAdhujana prANimAnabhAjana, aura ghRtAdi rasoko parihAra kara eka vAra nIrasa kI rakSA karate hue isa bhUtala para vihAra karate haiM ve rUkhA mUkhA zrAhAra karate haiN| ati bhayaMkara zIta-uSNakI jJAna ke prakAza jIva aura ajIvake vibhAgako bhalIbAdhA hone para bhI madA nagna rahate haiM, vAlAgra mAtra bhI bhauti jAna karake madA sAvadhAna hokara mayaM yAvadya yogakA vastrAdiko dhAraNa nahIM karate / ve madA aparigrahave. parihAra karate hai, pApamme dUra rahate haiM, kisI bhI trama mutimAna svarUpa hokara nija zarIra meM bhI raMcamAtra mamanva jIvako bAdhA nahIM pahuMcAte, pRthivI, jala, agni, vAyu nahIM rakhane aura va-svabhAva sadA santuSTa rahate haiM ima aura vanaspatikI na svayaM virAdhanA karate hai, na anya taraha sarva prakArasaM mahAvanAkA nidoSa pAlana karanA karAte hai aura na karate hueko anumAMdanA karate haiN| ve vatazuddhi hai / ( gA0 13-10) sarva prakArake astra-zastrAdikama rahina hote haiM, sarva 3 vaniguddhi-vati nAma nivAsakA hai| vihAra prANiyoM para samabhAva rakhate haiM aura dhAramArthakA cintavana karate hue sAdhuko jahA~ sUrya asta hotA hA dRSTigocara karate hue mihake mamAna nirbhaya hokara vicarate haiN| hotA hai, vahIM kisI ekAnta, zuddha prAmaka sthAna para jahA~ kapAyAkA upazamana yA upaNa karane vAle ve sAdhujana sadA pazu, strI, namakAdikI bAdhana ho, Thahara jAte haiN| unnata mana, upakSAzIla, kAma-bhAgAMma viraka vairAgya bhAva aura sUryodayake pazcAt vihAra kara jAte haiN| grAmame nAnAma paripUrNa aura snatraya dharmake pAgadhanameM udyata eka rAtri aura nagara pA~ca rAtri taka rahate haiN| ve sadA rahakara isa bhava-vRkSaka mUlakA ucchedana karate rahate haiN| ekAnta, zAnta sthAnameM nivAsa karate haiM aura prAmaka mArga ve sadA apanI vicakSaNa buddhirma kapAyAMkA damana aura para hI vihAra karate hai| sAdhujanoMka nivAsa-yogya vamani- indriyAMkA nigraha karate hue agarbhavatikA anveSaNa kAoMkA vivecana karate hue mujAcAra-kAra kahate hai ki karate rahate haiM jisase ki punaH saMsAramaM janma na grahagA parvatAMkI kandarAeM. zmazAna bhUmiyA~ aura zunyAgAra hI karanA pdd'e| hama prakAra vicaranako zuddhiko vihArazaddhi zreSTha vasatikAra hai aura inameM hI vIra puruSa nivAsa karate karate haiN| (gA0 3-43) hai| jo sthAna jaMgalI jAnavaroMkI garjanAse guMjAyamAna 5bhikSAzuddhi-bhikSA arthAt bhojanakI zuddhiko hai, jahA~ vyAghra, cItA bhAlU Adike zabda sunAI de rahe mikSAzuddhi kahate haiN| sAdhujana mana, vacana, kAya aura kRna, haiM aisI giri-guphAoMmeM dhIra vIra mAdhu jana nivAsa karate kArita, anumodanAsa zuddha, zaMkAdi daza dAbase rahita,
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12] anekAnta / varSa 13 nakha-rAma Adi caudaha malAse varjita aura dUsareka dvArA utpanna hone para bhI, AMkhAMkI pIr3A, zirako vedanA, udarabhaktipUrvaka diye hue mAhArako para-ghara meM hI pANipAtrameM kA zUla aura vAta-pitAdika vikAra janita rogoMke utpanna rakhakara bhojana karate haiN| ve apane uddezyale banAye gaye hone para bhI svayaM auSadhi sevana nahIM karate aura manameM apane lie kharIde gaye, ajJAta, kita, pratiSiddha aura vikAra taka nahIM utpanna hone dete haiN| ve zArIrika mAna Agama-viruddha prAhArako grahaNa nahIM krte| ve maunapUrvaka mika mabhI prAdhi-vyAdhiyA~ko parama praupadhirUpa jinavANIvihAra karate hue. dhanI yA nirdhanakA khyAla na karake jahA~ kA sadA abhyAsa karate rahate haiN| ve janma, jarA, maraNarUpa para nirdoSa bhojana upalabdha ho jAtA hai, vahIM use grahaNa rogAke nivAraNa karane ke liye jinavacanakI hI parama kara lete haiN| ve zItala yA uSNa, sarasa yA nIrasa, lone. amRta mAnate haiM va sarva prakArake prAtta aura rauddhyAna yA alone, rUkhe yA cikane zrAdikA kucha bhI vicAra na kA parityAga karake dharma aura zukla dhyAnakA cintavana karake zrAvakake dvArA bhaktipUrvaka diye gaye bhojanako sama- karate haiM. sarva vikAra bhAvoM kA parityAga karake zuddha bhAvoM bhAvake sAtha grahaNa karate haiN| jisa prakAra gAr3oko ThIka kI prApti aura pAlana karane meM prayatnazIla rahate haiM / zarIrako prakArase calane ke lie pahiyA meM ghoMghanakA lagAnA jarUrI sarva prazuciyAkA ghara samajhakara usase udAsIna rahate haiM, hotA hai usI prakAra zarIra dharmasAdhanake yogya banA rahe, usameM bhUla karake bhI rAga-bhAva nahIM dhAraNa karate haiN| etadartha ve nidApa zrAhArako grahaNa karate haiM / AhArake isa prakAra sAMsArika padArthoMkA parityAga karake vItarAgatAmilane para ve saMtuSTa nahIM hote aura na usake alAbha mvarUpa zuddhi ko dhAraNa karanA ujjhanazuddhi kahalAtI hai| asaMtuSTa hote haiN| na muMhase AhArakI yAcanA karate haiM (gA. 70-86) aura na pAhAra dene vAle kI prazaMmA hI karate haiM / va vAkyazaddhi-canakI zaddhiko vAkyazuddhi karate amAsuka, vivarNa, jaMtu-saMsRSTa, cAlata, kvacita, virasa haiN| mAdhu jana dharma-virodhI, dUsaroM ko pIdAkArI evaM anartha aura vAsa bhojanako nahIM grahaNa karate haiN| isa prakAra janaka vacana bhUla karake bhI nahIM bolate haiN| sarvaprathama to bhojanakI zuddhi kA sAdhujana bhale prakArame pAlana karate sAdhu maunako hI dhAraNa karate haiN| yadi dharmApadazAdike nimittase bojanA bhI par3e to hita mita, priya vacana hI 6jJAnazuddhi-dragya, kSetra, kAla, bhAvakI zuddhi- bolate haiM, apriya aura kaTu satyako bhI nahIM bolate haiN| pUrvaka jJAnakI prApti ke lie nAnA prakAra ke tapAMkI pArAdhanA mtrIkathA. artha kathA, bhojanakathA rAjakathA, cAra kathA, dezakarate haiM, ekAntama nivAsa karate hai, guruko suzraSA karate kathA. yuddhakathA mallakathA prAdi vikathAnAko kabhI nahIM haiM, mAthiyoMke sAtha tatvAMkA anumanana aura cintana karate kahate / ve inakA mana, vacana, kAyama parityAga karate haiN| hai, sarva prakArake garvase dUra rahate haiM, jinokta tatvAMke zravaNa, kandarpa kautkucya, maukharya-maya pralApa, hAsya, darpa, garva grahaNa aura dhAraNameM tatpara rahate haiM, apanI sAdhanAke dvArA aura kalaha utpAdaka vacana bhUlakara bhI nahIM kahate hai| aSTAMga mahAnimittAMke, gyAraha aMga aura caudaha pUrvoke jaba bhI kaheMge, to bhAgamoka, dharma-sayukta hita, mita hI pAragAmI hote haiM, padAnumArI, bIjabuddhi, maMbhinnazrItatva kahage / isa prakAra sAdhujana vAkyazuddhiko nirantara bhAvanA prAdi RddhiyoMke dhAraka hokara paramapadakA mArgaNa karate rakhate hue usakA samucita pAlana karate haiN| (gA0 87 15) rahate haiN| aise sAdhujanoMke jJAnazuddhi kahI gaI hai| tapaHzuddhi-tapaHsambandhI zuddhiko tapaHzuddhi kahate (gA0 62 61) hai| ve sAdhugaNa laukika-mAna pratiSThA Adise rahita hokara 7 ujjhanazuddhi-ujjhana nAma tyAga yA parihArakA nizchalabhAvase apane kamA~kI nirjarAke lie tapazcaraNa hai| sAdhujana sarvaprathama strI, putrAdi, kuTumbI janoMke sneha kA karate haiM. svAdhyAya saMyama aura dhyAnameM sadA sAvadhAna tyAga karate haiM, punaH thana, parigrahAdikI mamatAkA tyAga rahate haiN| jaba hemanta Rtu prAkAzasaM hima varSA ho rahI karate haiM, zarIrasaM mAhakA tyAga karate haiM, usake saMskArakA ho, usa samaya ve khule maidAnoM meM khar3e hokara zItaparISaha tyAga karate haiM, snAna, dAtuna, tela mardana, aMjana, maMjana sahana karate haiN| jaba grISmaRtu meM pracaNDa sUrya agnivarSA mAdikA tyAga karate haiN| ve zarIrameM prANa-hAriNI pIDhAke karatA hai taba ve parvatoMkI zikharAMpara dhyAna lagAkara upaNa
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1] purAtana jaina sAdhuoM kA Adarza [13 - parIpaha sahana karate haiN| jaba varSARtu meM pAnI masalAdhAra sarvAdhika prabhAva DAlatI hai, vaha yaha hai ki sAdhukA jIvana barasatA hai, taba ve vRkSoMke tale khar3e hokara dhyAna lagAte kitanA pavitra aura ucca prAdarzayukta hotA hai ki vaha haiN| isa prakAra ve parama tapasvI sAdhu tInoM namI meM ghora apane AhAra-vihArase kisIko pIdA nahIM pahu~cAnA parISaha aura upasargoM ko sahana karate hue ghora tapazcaragA cAhatA, duniyAdArIse samparka rakhakara cinakI zuddhiko karate haiN| prabala zItakAla meM unakA mArA zarIra phaTa jAtA bigAr3anA nahIM cAhatA aura parigraha-bhArakA parityAgakara hai, ati upNakAla meM sArA zarIra sUryako prabara kiraNoMye nirAkula rahanA cAhatA hai / vaha sAdhu-caMpakI maryAdA rambaneke mujasa jAtA hai, varSARtuma jaba DAMsa-maccharoMke upadrava lie sadA sAvadhAna rahatA hai| grAma aura nagaroMke kolAsArA zarIra vikala hA uThatA hai, taba ve dhIra vIra parama halapUrNa vAtAvaraNase ati dUra hokara narjana vana varmAtakAnoM zamabhAvase usa vedanAko sahana karate hue sadA karma-kSapaNameM aura giri-kandarAmA meM rahanA svIkAra karatA hai| yasatiudyata rahate haiN| koI unheM durvacana kahe, mAre, nAnAprakArako zuddhikA prakaraNa par3hate hue pahasA mamAdhitaMtrakA yaha zloka yAda aA jAtA hai :yAtanAeM daM, zastra prahAra kara, to bhI ve tamAke sAgara ___ janebhyo vAk tataH spando mnmshcittvibhrmaaH| prahAra karane vAloM para jarA bhI kupita nahIM hote| sadA bhavAnna tammAtmaMsagaM janaiogI natastyajeta // 72 // pAMcA indriyAMkA damana karate aura kapAyoMkA nigraha karane arthAt-manuSyoMka samparkasa vacanakA pravRtti hAtI hai, hue apanI Avazyaka kriyAoMkA pAlana karate rahate haiN| vacanakI pravRttisaM manameM vyagratA utpanna honI hai manakI isa prakAra parama vizuddhi pUrvaka tapazcaraNa karanA tapaHzuddhi vyapranAma nAnA prakAraka vikalpa utpanna hote haiM aura hai / (gA0 66 106) vikalpoMme karmAsrava hotA hai, isalie parama zAntike 10 dhyAnazuddhi-manakI caMcalatAko zaMkanA, use icchaka mAyoko cAhie ki ve laukikajanoMke sAtha viSaya kapAyoM meM pravRtta nahIM hone danA dhyAnazuddhi kahalAnI saMpargakA parityAga kareM / hai| jaisaM madonmatta haath| aMkuzase vaza meM ho jAtA hai. kahanekA prAzaya yaha hai ki jahAM bhI laukika janoM kA usI prakAra sAdhujana apane manarUpI matta hastIko jJAnarUpa samparka hotA hai, vahA~ kucha na kucha vArtAlApa avazya honA aMkuzasa vaza meM rakhate haiN| athavA vipayAM meM daur3ate hue hai, usase citta meM caMcalatA paidA hotI hai aura upame nAnA carala indriyarUpa azvoMko va yogijana guptarUpa lagAmaka prakAraka saMkalpa-vikalpa utpana hone hai| ataH zrAnmambadvArA unheM apane prAcIna rakhate haiN| rAga, dveSa, mohako rUpa mApana karane vAle mAdhugrIko nirjana ekAnna, zAnta durakara, bhAta aura raudrabhAvoMkA parityAga kara sadA dharma- vamanikAAma hI nivAsa karanA cAhie, nagarIke kolAhaladhyAna meM rata hokara zukla dhyAnako prApta karanakA prayatna pUrNa vAtAvaraNa meM nhiiN| karate rahate hai| jisa prakAra prabala bhauMdhI aura tUphAna bhAne ima adhikArako par3hane hue vItarAga mAdhuzrIkA para bhI sumeru acala rahatA hai, usI prakAra ve sAdhajana mRrtamAna rUpa pAThakake sammumba shr| upasthita hotA hai| pravala upasargAdika pAne para bhI apane dhyAnase pavitratA aura vizuddhinAke bhAgAra una anagAra-mAdhAko mAtra cana-vicala nahIM hote| yahI unakI dhyAnazuddhi namaskAra hai| |(gaa010-11) samayasArAdhikAraisa prakAra ina zuddhiyAMkA varNanakara malAcAra-kAra mUlAcArakA samayamArAdhikAra to sacamuca mamaya kahate haiM ki ukta zuddhiyA~ko dhAraNa karane vAle pAnIko arthAt jaina zAsanakA mAra hI hai| 'samayasAra' ima padakA bhramaNa, saMyata, RSi, muni, anagAra, vItarAga, bhadanta artha karate hue TIkAkAra prA. vasunandi limvata hai: aura dAmta Adi nAmasi pukArA jAtA hai, aura ese hI 'samayamAra dvAdazA pUrvAggAM sAraM paramatattvaM pharASirAja apanI rasnatrayakI vizuddhi ke dvArA sarva karmoMkA mUlaguNonaragugNAnAM ca darzanazAnacAritrANAM zuddhitaya karake parama siddhiko prApta karate haiN| vidhAnasya ca bhikSAzuddhazca mArabhUtaM / ' isa adhikArakA vihagAvalokana karane para eka bAta arthAt-'yaha samayamAra adhikAra bAraha aMga aura jo pAThakake hRdaya para aMkita hotI hai aura usa para apanA caudaha pUrvokA sAra hai, parama tatva , tathA mUlaguNa, uttara
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 14] anekAnta [ varpa 13 guNa, samyagdarzana-jJAna-cAritrakI zuddhi ke vidhAnakA aura premame sUtrarUpameM upadeza dete hae aura sAdhujanAko bhikSAzuddhikA sArabhUta hai|' saMbodhana karate hue kahA hai:isa prakAra isa adhikArakA mahatva usake nAmase hI bhikkhaM cara vasa raNaNe thovaM jemehi mA vaha jaMpa / spaSTa hai / adhikArakA prArambha karate hue granthakAra kahata dukAvaM saha jigNa NihAM meti bhAvehi suTarI veragaM / / / haiM ki jo zramaNa dravya, kSetra, kAla, bhAva aura saMhananakI apekSA jaisA prayatna yA parizrama karatA hai, tadanusArahI vaha he mAdhuo, he zramaNo, tuma loga kahAM bhaTake jA rahe alpakAla meM siddhiko prApta karatA hai| isakA abhiprAya ho aura apane kartavyako bhUla rahe ho? grAmoM aura nagaroMmeM yaha hai ki sAdhuko apane dravya kSetra, kAla, bhAva aura kevala bhisAke lie pAnekA tumheM zrAdeza hai, vahA~ basanekA kAya-bala ke anusAra apanA kartavya pAlana karanA caahie| nahIM; ataH bhikSAke samaya grAma yA nagarameM jAo aura sAdhu zrAsmamiddhiko kisa prakAra zIghra prApta kara letA hai. zrAhAra karake turanta vanako vApisa lauTa aayo| gAthAke praznakA uttara dete hue malAcArakAra kahate haiM ki jo dhIra- isa prathama caraNa dvArA sAdhuoM ko unake bar3e bhArI kartavyakA vIra hai arthAt parISaha aura upasagAko dRr3hatApUrvaka mahana bhAna karAyA gayA hai aura nagara-nivAsase utpanna hone vAle karatA hai, vairAgya meM tatpara I-arthAt saMsAra, deha aura aneka doSoMse sAdhu-janAMko bacAne kA prayAsa kiyA gayA hai| bhogAsa viraka citta hai, vaha sAdhu thor3A bhI par3hakara-aSTa gAthA dvitIya caraNa dvArA eka vidhAnAtmaka aura eka nipepravacana-mAtAkA aura apane kartavyakA parijJAna kara letA hai, dhAtmaka aise do upadeza eka sAtha die gae haiN| ve kahate haiM baha siddhiko pA letA hai, parantu jo vairAgyase rahita hai- ki he mizro ! thor3A jImo aura adhika mata bolo| kitanA jimakA citta saMsAra, deha aura mAMgAmeM Asakta hai, vaha sundara aura mArmika upadeza hai| manuSya jaba adhika khAtA maI zAstrAMko par3ha karake bhI siddhi ko prApta nahIM hotA hai| hai taba adhika bolatA bhI hai| eka ora jahA~ adhika ima uttaraMka dvArA grandhakAra prA. kundakundane sAdhuzrAMko khAnese prAlasya aura nidrA manuSyako pIdita karatI hai. unakA kartavya batalAte hue eka bahuta hI mahatvako bAta vahIM dUsarI ora adhika bolane vAle manuSyake dvArA kahI ki mAdhako rAgyase bharA hamAhAnA hI caahie| satyakA saMrakSaNa nahIM ho pAtA / isalie prAcArya upadeza yadi vaha vairAgyase bharapUra nahIM hai aura usakA citta sAMsA dete haiM ki kama khAmo aura kama bolo| dhyAna aura rika prapaMcI aura viSaya vAsanAmAmeM ulajhA huA hai to vaha adhyayanakI siddhi tathA citta kI vizuddhi ke lie ina donoM kabhI bhI siddhiko nahIM pA sktaa| (gA0 2.3) bAtoMkA honA atyanta Avazyaka hai| gAthAke tIsare caraNa anagArabhAvanAdhikArake adhyayanase jahAM yaha vidita dvArA prAcArya upadeza dete haiM ki he sAdhubho, duHkhako sahana hotA hai ki mulAcAra-kArake samaya meM sAdhugaNa nagarAMmadara karo aura nidrAko jiito| zrAsmasvarUpakI prAptike lie nirjana, ekAnta, zAnta vana-pradezoM meM rahakara mauna-pUrvaka nidrAko jItanA aura duHkhoMko sahana karanA atyanta zrAsmasAdhanAmeM tatpara rahate the, vahA~ isa adhikAra ke adhya- Avazyaka hai| nidrA manuSya ko acetana kara detI hai aura yanase yaha bhI jJAta hotA hai ki mAdhujanoM meM kucha zithilA- usake hitAhita-vivekako zUnya banA detI hai| isake vipacArakA praveza hone lagA thA aura ve gAMcarI-kAlaka rIta jo nidrA para vijaya prApta karatA hai, usakI buddhi atirikta anya samaya meM bhI nagaroM meM rahane lage the. thAhArakI tIkSNa hotI hai tathA grahaNa aura dhAraNA zakti bar3hatI hai| mAtrAkA ullaMghana karane lage the, vyartha adhika bolane lage isI prakAra zAntike sAtha duHkha sahana karanese tapobala the, parIpaha aura upasagA~ ke duHkha sahana karane meM kAyarapanakA bar3hatA hai aura usase saMcita karmoko nirjarA dvArA zrAtmaanubhava karane lage the| unha rAtri meM nidrApara vijaya pAnA svarUpakI siddhi hotI hai, ataeva mumukSu zramaNako kaThina pratIta hone lagA thA tathA vairAgya aura maitrIbhAvakI duHkhoMkA sahana karanA aura nidrA para vijaya pAnA atyanta kamI hone lagI thii| aisA pratIta hotA hai ki sAdhujanoMke Avazyaka hai| caturtha caraNake dvArA prAcArya upadeza dete haiM isa prakArake vyavahAra aura prAcArako dekha kara prA0 kunda- ki prANimAtra para maitrIbhAva rakho aura acchI taraha kundakA hRdaya pAndojita ho uThA hai aura unhoMne atyanta vairAgya kI bhAvanA bhaavo|(gaa.)
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1 ] purAtana jaina mAdhuoMkA Adarza [15 isase dhAge mUlAcAra kAra kahate haiM ki yadi tuma abhyaMga, saMskArAdiko chor3akara usase rAgabhAvake dUra saMsAra-sAgarase pAra honA cAhate ho, to sarva noka-myavahAra karaneko vyutsRSTazarIratA kahate haiN| jIvoMkI rakSArtha ko chor3o; prAraMbha, parigraha aura kaSAyoMkA parityAga karo; komala pratilekhanako rakhanA cauthA zramaNa-cinha hai / ekasva kI bhAdhanA bhAyA aura ekAgra citta hokara (gA. 17) Atma dhyAnako kro| saMsAra-sAgarako pAra karanakAlaya pratijevana kaisA ho. isakA vivecana karate hue kahA cAritra naukA hai. jJAna khevaTiyA hai cora dhyAna pavana hai| gaya hai ki jo raja-la ko grahaNa na kare, prasveda-pasInAina tInoMke samApogasa hA bhavya jIva bhava-sAgarake pAra ko grahaNa na kare. jisameM mRdutA ho, sukumAnatA hI ari utarate haiN| (gA. 5-7) laghunA ho, aise pAMca guNAMsa yukta mayUrapicchakA pratilekhana ___ isI bAtako prAcArya prakArAntarama kahate haiM ki jJAna sAdhuoMke grahaNa karane yogya hai / mayUra paccha itane komala mArga-darzaka hai, tapa zodhaka aura saMyama rakSaka hai / ina hote haiM ki unheM zarorake sabase adhika sukumAra tInAMke mamAyogase hI mokSa prApta hotA hai| yathA- aGga - pAMcoMka Upara bhI pramAnana kara dene para unameM NANaM payAmao to sodhao saMjamA ya guttiyro| koI pIr3A nahIM hotii| ataH isake dvArA bhUmike tiraha pi saMjoge hodi hu jiNamAsaNe gAvakho / / / pramAjana karane para AMkhAMse nahIM dikhAI dene vAle sUkSma ___ samyagdarzanakA mAhAtmya prakaTa karate hae mulAcAra-kAra jIva taka kI bhI virAdhanA nahIM hotii| dhUli aura kahate haiM ki samyaktvasa tattvAka jJAnakI upalabdhi hotI pamAnAkaM na lagAnese usameM sampUcchana jIvoM kI utpatti nahIM hotaa| bAkAMka tilakhanameM vramajIva utpanna ho jAte hai, tattvajJAname sarva padArthoM kA yathArtha bodha prApta hotA hai aura yathArtha bodhasa manuSya zreya-adheyakA-apane kalyANa hai, anya vastuoMke pratilekhana karkaza hote haiM, jisase ki jIvaghAtakI zaMkA banI rahatI hai, ataeva upayukta paMcaguNa aura bhakalyANako jAnatA hai / bhraya-prazrayakA jJAtA duHzIna yA prakartavya ko chor3a kara zIlavAna banatA hai aura viziSTa mayUra-picchAkA pratilekhana hI sAdhuoMko mahaNa karane ke yogya hai / (gA0 16-23) phira usase abhyudaya aura niHzrayamako prApta karatA hai| isalie parva prathama samyaktvako prApta karanA caahie| adhaHkarma-bhojIke dopa (gA0 12 13) jIbAkI virAdhanAse utpanna hone vAle yAhArako adha:Age kahA gayA hai ki acchI taraha paThita aura karma dRSita mAnA jAtA hai| jo mAdhu nirantara mauna rakhatA suguNita bhI sarva zra tajJAna cAritrame bhraSTa zramaNako ho, prAtApanAdi yoga aura vIrAsana Adiko karatA sugatimeM nahIM le jA sakatA hai yadi koI da.paka hAthameM ho. vanameM rahanA ho, parantu yadi vaha adhaHkarma - dUSita lekara kUpa meM giratA hai to usake hAtha meM dIpaka lenesaM kyA bhojana grahaNa karatA hai to usake upayukta sarva yoga niralAbha hai ? isI prakAra yadi koI marva zAstrIko pada rthaka kahe gaye haiN| (gA. 31.32) jo mAdhu guruke samIpa karake bhI kumArga para calatA hai to usake zAstra zikSAse sAyaM-prAtaH pAlocanA aura pratikramaNa karake bhI adhaH karma-pariNata pAhArako grahagA karatA hai, usa saMsArakA kyA lAbha hai (gA0 14.15) bar3hAne vAlA kahA gayA hai| adhaHkarma-pariNata mAdhu sadA zramaNa-liMga karma-bandha karane vAlA mAnA gayA hai| (gA0 16.43) sAdhukA liga yA beSa kaisA hotA hai, isa praznakA isalie prati dina niravadya-nirdoSa ara zrAhArakA grahaNa uttara dete hue kahA gayA hai ki pracejakatA, kezalucitA, karanA uttama hai, parantu velA, telA prAdi aneka upayAmoM vyutsRSTa-zarIratA aura pratilekhana rakhanA, yaha cAra prakArakA ko karate hue adhaHkarma-pariNata AhArako grahaNa karanA liMgakalpa hotA hai| kisI bhI prakArakA vastrAdi parigraha acchA nahIM hai (gA. 47) ataH dharna-sAdhanake yogya bhakinahIM rakhanA acelakatA hai| zira aura dAdIke bAloMkA pUrvaka diyA gayA, sarva mala-doSAMse rahita vizuddha-prAmuka apane hAyase ukhAr3anA keza-lucitA hai| zarIrake snAna, mAhAra hI sAdhuko grahaNa karanA cAhie / (gA0 1252)
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - 16] anekAnta [kiraNa 1 jugupsAkA tyAga Avazyaka hai bhUmi, zUnyAgAra (sUnA-khAlI par3A hayA makAna) aura vyavahArakI zuddhi aura paramArthakI siddhi ke lie laukika vA malA vRkSakA mUlabhAga tathA jahAM para vairAgya utpanna ho vairAgyaaura lokottara jugupsA yA azucitAkA parihAra bhI mAdhu ko vRddhi aura rakSA ho, aise virAga-bahula sthAnako dhIra ko karanA caahie| yadi mAdhu vyAvahArika zuddhi nahIM vo jitana rakhatA, to vaha loka-nindAko prApta hotA hai aura yadi bAhya dravyaM kA bhI prabhAva pAramA para par3atA hai isa paramArtha zuddhi nahIM rakhatA, to vrata-bhaMgako prApta hotA yAtakA varNana karate hue mUlAcAra kAra kahate haiM:-- hai| isalie jisa prakAra saMyamakI virAdhanA na ho aura vaDaDhadi vohI saMsaggeNa taha puNo viraNasmedi / lokanindA bhI na ho usa prakArasaM mAdhuko donoM prakAra kI saMmaggavisesaNa du utpalagaMdhI jahA aMbho // 13 // jugupsAnAkA parityAga karanA zrAvazyaka hai / (gA0 55) arthAt - uttama janoMke saMsargase bodhi-ratnatrayakI nimitta kAraNAMkI upayogitA-, prApti aura vRddhi hotI hai aura durjanAMke saMpargaye hI vuddhakA kucha loga upAdAnako hI pradhAna mAnakara nimitta vinAza ho jAtA hai| jaise kamalakI sugaMdhake saMsargame kAraNAMkI avahelanA yA upekSA karane lage haiM unake lie jala sugaMdhita evaM zItala ho jAtA hai aura agni, sUryAdike mUlAcAra-kArakA yaha kathana khAsa taurase dhyAna deneke sambandhase vaha uSNa aura virasa ho jAtA hai| yogya haiM: ___ yadi upAdAna kAraNa hI balavAna honA aura nimitta jattha kamAyuppattirabhattidiyadAra inthijaNabahulaM / kAraga kucha bhI na karate hAte to kyA isa prakArasaM kukSetra dukAvamuvamaggavahalaM bhikkhU khattaM vivajje uu||5|| nivAsaka parityAgakA upadeza diyA jAtA aura kyoM arthAta-jisa kSetra meM kaSAyoMkI utpatti ho, zrAdarakA sakSetra meM nivAsakA vidhAna kiyA jAtA ? abhAva ho, murkhatAkI adhikatA ho, indriyAMke viSayoMkI ___vastuta: upAdAnake kamajora hone para pratyeka bAhA vastu bahulatA ho, striyoMkA prAcurya ho, kleza adhika ho aura sakaSAya bhAtmApara apanA prabhAva DAlatI hai aura vaha upasarga bahuta hI eme sthAnakA mAdhu parityAga kre| usase prabhAvita bhI hotA hai| jaba koI mabhyAsI dhIre-dhIre isa ullekhameM kukSetra para nivAsa karanekA spaSTa niSedha bure bAhya kAraNoMko dura kara uttama bAhya nimittAko kiyA gayA hai| yadi dravya, kSetra, kAla, bhAva apanA jaTAtA hai aura unake zrAdhAra yA nimittase apane pApako prabhAva na DAlate hote, to isa prakAra spaSTa rUpasaM khula saMskArita karatA hai, tabhI vaha uttama upAdAna zaktiko zabdAma kukSetra meM nivAsakA nipaMdha kaise kiyA mAtA ? isasa sampanna kara pAtA hai aura aisI avasthA meM hI usake yogya jJAta hotA hai ki kSetrAdika apanA-apanA asara jarUra nimitta svayaM hAjira rahate hai| DAlate haiN| ekalavihArI sAdhu pApa-zramaNa haiisase bhAge aura bhI granthakAra kahate haiM: sAdhuko sadA saMghameM rahanekI jinAjJA hai| kevala usI NidiviharaNa khenaM NivaDhI vA jattha duTTo hojj| sAdhuko akale vihAra karane kI AjJA dI gaI hai, jisane pavyajjAca ga labbhai maMjamaghAdA ya taM vajje // 6 // ki cirakAla taka sAdhu-saMghameM rahakara tapa aura zrutakA arthAt-jo deza rAjAse rahita ho, athavA jahA~kA bhalI-bhAMti abhyAsa kiyA hai, jo parISada aura upasagoMka rAjA duSTa ho. bhikSA bhI na mila dIkSA grahaNa karane meM sahana karanekI alaukika zakti rakhatA -deza aura ruci bhI na ho aura saMyamakA ghAta ho, aise dezakA sAdhu kAlakA jJAtA hai, uskRSTa saMhananakA dhAraka, parama dharyaavazya parityAga kare / zAnI cirakAlakA dIkSita aura pAgama balakA dhAraka hai| mUlAcAra-kAra isa prakAra kukSetra ke nivAsakA niSedha (samA0 146) yadi ukta guNoMke prApta hue vinA koI karaneke anantara sukSetrake nivArakA vidhAna karate hue sAdhu prAcArya kulako-saMghako chor3akara akele vihAra karatA karate haiM girikaMdaraM masANaM surANAgAraM ca ruvamulaM vaa| hai to vaha 'pApakSamaNa' kahA gayA hai samaya068) mulAThANaM virAgabahula dhIrA bhikkhU NiseveU // 56 // / cAra kAra apane samayameM aise hI kisA svacchanda-vihArI arthAta-girikandarA (parvatoMkI guphAe) smazAna sAdhukA varNana karate hue dikhate haiM -
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1 ] purAtana jaina sAdhuoMkA Adarza [ 7 aAyariyattaNatario puvvaM simpattaNaM akaauunnN| aura na hogA / isalie sAdhuko sadA svAdhyAyameM hiMDaI du'DhAyario giraMkumo mattahatthi vva // nirata rahanA cAhie / arthAta-koI daMDhAcArya kisI mAdhu saMgameM rahakara ananta maMsArake kAraNaaura ziSyapanekA abhyAsa na karake zIghratApe svayaM prAcArya tAsvayaM prAcArya jIvako anAdi kAlame Aja taka saMsAra meM paribhramaNa banane kI bhAvanAme prerita hokara madonmatta hamnIke mamAna karAne vAle rAgadvapa haiM aura inakI utpatti jihA aura niraMkuza ghUmatA-phiratA hai| upastha (mpazana) indriyake nimittase hotI hai| ina donoM ___prA. kundakanda aise svacchanda vihArI ekAkI mAdhuke indriyoMke vaza hokara hI yaha jIva ananta duHkhoMko bhoganA doSa batalAte hue mUlAcArake samAcArAdhikArameM kahate haiM- calA bhArahA hai, isalie inheM jItanekA bharapUra prayatna macchaMda gadAgadI-mayaNa nnimyggaadaannbhikkhyomrgnne| karanA caahie| (16-18) mUlAcAra kAra kahate hai ki sacchaMdapA~ca ya mA me satta viegAgI / / 150|| citra-gata bhI strIrUpake darzanase manuSyake hRdaya meM soma sAdhu-caryAkA dhyAna na rakhakara svataMtranAsaM gamanAgamana utpana ho jAnA hai, isalie use apane brahmacarya kI rakSAke zayana-mApana, zrAdAna-nikSepaNa karane vAlA aura svacchanda lie mAtA, bahina, beTI, mUkA, gUgI aura vRddhA hokara AhAra vihAra karane vAlA emA merA zatra bhI mata striyAM takake saMparka sadA dUra rahanA cAhie, kyoMki ho! phira mAdhuko to bAta hI kyA hai ? arthAt mAdhuko puruSa ghI se bhare hue ghar3eke sadRza hotA aura strI kabhI ekAkI nahIM rahanA caahie| jalatI huI agnika samAna hAbI hai| ina donAMka mUlAcAra-kAra ekAvihArI sAdhuke doSa bata- saMsargamAtramaM manuSyoMkA hRdaya dravita ho uThatA hai| aneka lAte hue kahate haiM ki sAdhuke akele vihAra karanese yogI stro-samparkasa bhraSTa ho cuke haiM, isalie kurUpA guruko nindA hotI hai, zratakA viccheda ho jAtA hai, sarUpA sabhI prakAra kI striyAMse sadA dUra rahanA torthakI malinatA hotA hai, jar3hatA-mUrkhanA kI vRddhi cAhie (88-100) / hotI hai, bihajatA aura kuzIlatA prApta hotI hai| abrahmaka kAraNa( sAmA0 151) isalie mAdhu ko madA saMgha meM hI rahanA yadyapi manuSya tIna cAritra-mohodaya ke udayase hI caahie| abrahmameM (strI-puruSasambandho vipaya - saMvanameM ) pravRtta mvAdhyAyame lAbha hotA hai, tathApi usake kAraNabhUna damyoM para bhI mUlAcArasvAdhyAya karane ke lAbha batalAne hue prA0 kundakunda kArane prakAza DAlA hai / unhoMne agrahmaka daza draSya kAraNa kahate haiM ki mvAdhyAya karane se manuSya jJAna-vijJAna sampanna batalAye haiM, jo isa prakAra haiM:-1 vipula-mAhAra-adhika hotA hai, kaSAya aura gAravaye unmuka hotA hai aura mAtrAmeM zrAhAra grahaNa karanA, 2 kAya-zodhana-mnAna, sadhyAna meM tallIna rahatA hai jisase ki vaha alpakAlameM naila mardanAdi rAga vadhaka rAga-kAraNoMpe zarIrakA saMvAranA. hI saMmArase pAra ho jAtA hai| svAdhyAya karate samaya zRMgAra karanA, 3 murgAndhata mAnnA dhAraNa karanA, itrAdi manuSyakI indriyAM apane viSayoM meM pravRtta nahIM hotI, ana lagAnA, 5 gIna-vAditrAdi sunanA, 5 zayana-zodhanaindriyoM para sahaja hI vijaya prApta hotA hai| mana, vacana komala zayyA rambanA zayanAgAra kA kAma bardhaka citrAMsa kAyakI caMcalatA hakanese vaha tIna guptiyAMkA bhI dhAraka sajAnA, 6 strI-saMparga-rAga bahula striyoM ke sAtha saMparka bana jAtA hai aura svAdhyAya meM tanmaya hue sAdhukA citta rakhanA. 7 artha-grahagAhaNyA-paisA rakhanA, ratna suvarNAdi bhI sahaja meM ekAgra ho jAtA hai| svAdhyAya kI mahimAkA ke prAbhUSaNa aura uttama bambAdi rakhanA. - pUrva-patigAna karate hue mUlAcAra-kAra kahate haiM ____ smaraNa-pUrvakAla meM bhAge hue bhogoMkA smaraNa karanA, hai bAravidhamhi ya taba sambhaMtara bAhire kumldi| indriya-viSayani-pAMcoM indriyoMka viSayoM meM rati yA zAvi asthi Naviya hAdi sajjhAyamamaM tvaakmm||7|| prIti rakhanA, aura 10 praNIta rasa-sevana-gariSTha aura arthAt-jinendra-upadiSTa bAhya-Abhyantara bAraha pAnTika rasoMkA sevana krnaa| mUlAcAra-kArane ina dazoM prakArake tapAmeM svAdhyAyake samAna parama tapa na anya hai hI dravya kAraNoM ko brahmacaryakA ghAtaka evaM saMsArake mahA
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [varSa 13 duHkhoMkA pradhAna kAraNa kahA hai| inameM se sAdhuoMke sAdhA- pUrNa-zramaNaraNataH naM. 2, 3, 4, 5, 6, 7, ke kAraNoMkA to tyAga jo antaraMga 14 prakArake aura bahiraMga 10 prakAraka hotA hI hai, kyoMki ve bAhya padArthose sambandha rakhate haiM parigraha rahita ho sarva prakArake prAraMbhoMkA tyAgI ho, naM0 aura hai ke kAraNa maname sambandha rakhate haiM, tathA pA~ca samiti aura triguptise yukta ho, bhikSAvRttise naM. 1 aura 10 ke kAraNa bhojanase sambandha rakhate haiN| zuddhacaryA karane vAlA ho, vrata, guNa aura zolase saMyukta yadi sAdhu nIrasa aura alpa-bhAMjI hai, taba to usake ho, zuddha bhAvoMkA dhAraka ho hivamita-priya-bhASI ho, mahajameM hI brahmacaryakA sAdhana saMbhava hai| para yadi vaha ekAgra hokara dhyAna aura adhyayana meM rata ho aura atyanta sarasa, gariSTha aura vipula bhAMjI hai, taba usake brahmacaryakA sAvadhAna hokara jIva rakSA tatpara ho, vaha sarva guNa sampanna pAlana honA saMbhava nhiiN| yadi sAdhune naM. 1 bhora 10 ke pUrNa zramaNa kahA gayA hai| (108 se 115) ina donoM prabrahmake dravya-kAraNoMkA sarvathA tyAga kara diyA hai, to zeSa pATha madhyavartI kAraNAMkA usake mahajameM hI aimA sarvaguNa-sampanna aura sarva-doSa rahita zramaNa hI tyAga saMbhava hai| ataH sAdhuko nIrasa aura alpabhAjI siddhi ko prApta karatA hai / yahI samayasAra hai aura isakA honA hI caahie| (105-107) pratipAdana karanA hI samayasArAdhikArakA prayojana hai| mUlAcArake kartRtva para nayA prakAza mUlAcAra mA. kundakunda racita hai, yaha bAta anekAMna dAyAtaM kundakundAhvayacaramalasaJcAraNaissupraNItam / ke vigata do aMkoM dvArA spaSTa kara dI gaI hai| phira bhI tadvyAkhyAM vAsunandImaburdhAvalikhanAvAcamAnAyAsabhaktyA, vidvAn loga isa viSayako spaSTa ullekhoM dvArA puSTa (?) saMzodhyAdhye tumahamikatayati kRti (?). ........ // 20 // karaneke pramANAMke lie udyoga-zIla raha rahe haiN| hamane isa isa pathake caturtha caraNakA zrAdhA bhAga truTita hai' viSayameM vizeSa jAnakArIke lie kucha purAne zAstrabhaMDAroM evaM do eka sthala saMdigdha haiM, tathApi isameM itanA to ke vyavasthApakoMko chAna-bInake lie prerayA kii| jisake spaSTa hI likhA hai ki-'yaha mUlAcAra nAmaka zAstra phalasvarUpa mUDabidrI sthita zrI060 bokanAthajI zAstrI prAdi jinendra vRSabhanAthake dvArA upadiSTa hai aura vaha sarasvatI-bhaMDArake vyavasthApaka zrI paM0 esa. candrarAjendra paramparA-pravAhase zrAkara zrA0 kundakundako prApta huaa| zAstrIne vahAMke jainamaThake mUlAcArakI tAipatrIya pratikA use divya cAraNaRdbhi dhArakoMmeM antima A. eka ullekha hamAre pAsa bhejA hai. jisase yaha bhalI prakAra kundakundane rcaa| usakI vyAkhyA zrA. vasunandine kI, spaSTa ho jAtA hai ki mUlAcAra prA. kundakunda-racita usameM jo pramAdajanya mUleM huI ho. unheM zAstra-vettA saMzodhana karake adhyayana kareM / // 20 // mujAcArake tArapatrIya grantha naM. 56 ke anta meM isa paca pramANake upalabdha honese yaha aura bhI rada vasunandI TokA samApta honeke anantara yaha nimnalikhita ho jAtA hai ki mUlAcAra zrA. kundakundake dvArA hI padya pAyA jAtA hai: racA gayA hai| mUlAcArAkhyazAstraM vRSabhajinavarIpajJamaharapravAhA -hIrAlAla zAstrI
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ dillI aura usake pA~ca nAma (paM0 paramAnanda jaina zAstrI) bhAratIya itihAsameM dillIkA mahatvapUrNa sthAna rahA pAla nAmake eka tomara saradAra dvArA dillIke saMsthApita . hai aura vartamAnameM bhI usakI mahattA kama nahIM hai, kyoMki honekA samullekha karate haiN| dillIko bhAratavarSakI rAjadhAnI hone kA aneka bAra gaurava dehalI myUjiyamameM saM0 1384 kA eka zilAlekha prApta huA hai aura vartamAna meM bhI vaha svatantra bhAratakI usake nimna vAkyameM tomara yA tambaraziyoM dvArA dillIka rAjadhAnI hai| dillIne aneka bAra usthAna aura patanakI nirmANa kiye jAnekA spaSTa ullekha aMkita hai:parAkASThAMka ve naMge-cinna dakha hai-dillI ujAr3ane aura 'dezosti hariyAnAkhyA prathivyAM svrgnimH| punaH basAne tathA kaslebhAmake ve bhISaNatama dRzya dekhe aura DhillikAkhyA puro tatra tomarairarita nirmitA // ' sune hai jinakA cintana aura smaraNa bhI prAja atyanta lAma- ukta padya-gata tomara yAtambara zabda eka prasiddha triya harpaka hai / jaba hama isakI samRddhi aura amaddhikA vicAra jAtikA sUcaka hai| jo tAmaravaMzake nAmasaM lokameM prasiddha karate haiM taba hameM saMsArako parivartana-zIlatAkA svayaM anu- hai| isa vaMzake gajA anaMgapAla (prathama) ne dillIko bayAbhava hone lagatA hai| yA aura dvitIya anaMgapAlane isakA samuddhAra kiyaa| dillIko kaba aura kisane basAyA yaha eka prazna hai, dvitIya anaMgapAlako dillIkA basAnevAlA yA saMsthApaka jima para aitihAsika vidvAna abhI taka ekamata nahIM hai| mAnane para aneka ApattiyA~ pAtI haiN| aura nahIM to dillIkI mahattA kI usake vividha nAmAMkI mUcikA hai| kamasekama masarAto masaudIke isa kathamakA to galata ThahajanasAhityameM dillIke vividha nAmAMkA upayoga kiyA rAnA hI par3egA ki sAlAramasaUdane san 2017 se mana gayA hai| khAsakara hillo', joiNipura' (yoginIpura) 103. ke madhya meM dillI para car3hAI kI thI, usa samaya dillI aura jahAnAbAda nAmoMkA ullekha jainasAhityameM vahAMkA rAjA mahIpAla thA jisake pAsa usa samaya bhArI anya-gata prazastiyoM, mUrtilakhoM aura zi vAlekhoM meM pAyA sainya aura bahutase hAthI bhI the aura jisakA putra gopAla jAtA hai jinakA paricaya dillIka nAmara-kAlIna kucha lar3AI meM mArA gayA thaa| aitihAsika kathanake bAda kiyA jaaygaa| janarala kaniMghamake samAna hI paM0 lakSmIdhara vAjapeyI abulaphajala saM0 426 meM aura pharistA san 620 bhI nAmaravaMzaka anaMgapAla prathamako dillIkA mUla saMsthAmeM dillIkA basAyA jAnA mAnanA hai / / parantu prAyaH sabhI paka likhate haiM jisakA rAjyAbhiSeka man 736 meM hudhA aitihAsika vidvAn dillIko sAmaravaMza dvArA basAe jAnekA mAnA jAtA hai| usane sabase prathama dillI meM rAjya kiyA ullekha karate hue pAe jAte haiN| kaniMghama sAhaba san 736 aura usake bAda usake vaMzaja kannoja cale gae, vahA~se unheM meM anaMgapAla (prathama) dvArA diljIke basAe jAnekA ullekha candradeva rAThaurana bhagA diyA thaa| isake bAda dUsarA karate haiN| prasiddha purAtatvattA vorgIya mAmAjI bhI anaMgapAla dillI meM pAyA aura vahAM usane apanI rAjadvitIya anaMgapAlako usakA basAne vAlA mAnate haiN| dhAnI banAI X / punaH nUtana zahara basAyA aura usakI, aura paNDita jayacandra vidyAlaMkAra san 2010 meM anaMga- murakSAke lie koTa bhI banavAyA thaa| kunabamInArake prAsa- .--. - - --- . -~ pAsa prAcIna imAratAka jo purAtana avazeSa evaM cinha dekhe dekho, TADa rAjasthAna pR0 227, promAjI dvArA jAte haiM ve saba anaMgapAla dvitIyakI rAjadhAnIka mAne jAtaM smpaadit| 2 dekho, bhAkiMvolAjikala sarve Apha iNDiyA By itihAsa praveza prathama bhAga pR0 220 janarala kaniMghama pRSTa 146 / 5 TAharAjasthAna hindI saM0 pR. 23. 1dekho, TAra rAjasthAna hindI pR. 21. / x dekho, dillI athavA indraprastha pR.6
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [kiraNa 1 - - - - - - - - haiN| isake rAjya-samayakA eka zilAlekha bhI milA hai mahamUdake putra masUdase bhI tomaravaMzI rAjAoMko jisameM likhA hai ki-'saMvat 11.6 dillI anaMgapAla aneka yuddha karane pdd'e| tathA mamUla ke prAntAdhipati ahamadavahI / ' sAtha hI kutubamInArake pAsa anaMgapAlake mandirake niyAlligInane san 2024 meM banArasako lUTA thA aura eka stambha para usakA nAma bhI utkIrNa kiyA huA vahAMkI janatAko bhArI parezAna kiyA thaa| mirasekA milA hai| gherA svayaM masUdane DAlA thA aura usane san 1038 isa upalabase prakaTa hai ki anaMgapAla dvitIyane dillI- (vi0 saM0 1065 ) ke lagabhaga hA~sIke usa mahAn kA punaruddhAra kiyA thA aura use sundara mahaloM, makAnAtA, sudRr3ha durgako bhI adhikRta kara liyA thA 4 / usane tathA dhana-dhAnyAdise mamRddha bhI banAyA thA / sambhavata: apane putra majadUdako bhAratakA prAntAdhipati banAyA thaa| isI kAraNa upake sambandha meM dillIke bamAye jAnekI usake bAda majadRdane thAnezvara para bhI bajA kara liyA kalpanAkA udgama huaA jAna par3atA hai| aura hA~sI para gherA DAla kara vaha dillI para kabjA dvitIya anaMgapAlake rAjyAbhiSekakA samaya janarala karane ke liye prAkamaNa karanA hI cAhatA thA ki masUdake kanighama sAhabane san 2011 (vi0 saM0 1100) diyA uttarAdhikArI majadUdase kisI kAraNavaza anabana ho gaI, hai aura rAjyakAla 26 varSa chaha mahInA, aThAraha ataH use senA sahita lAhaura vApisa lauTanA pdd'aa| jahA~ dina batalAyA hai / ataeva isakA rAjya samaya para mana 1042 (vi.saM. 1016 ) meM usakI mRtyu san 101 ( vi0 saM0 1908) me san 1085 ho gaI / (vi saM01138) ke karIba pAyA jAtA hai| yadi isake tomaravaMzI gajA mahIpAlane mumalamAnAMsa haoNmI aura rAjyakA ukta samaya sunizcita hai taba usake pazcAt dillI thAnezvaraka kille punaH vApisa le liye| itanA hI nahIM, para anya kisane zAsana kiyA, yaha kucha jJAta nahIM hotaa| kinnu usane kA~gar3e para bhI kabjA kara liyA 2 / vaha lAhAra para tomara vaMzakA zAsana usa samaya taka dillImeM rahA hai| para bhI karanA karanA cAhatA thA. para upameM saphalatA bhAratIya itihAsakA avalokana karanese to yaha milatI na dekha kara vaha dillI vApisa lauTa aayaa| jJAta hotA hai ki san 1010 se san 1042 yA isa tomaravaMzI rAjAoMko kevana yavanAme hI yuddha nahIM karanA samayake 10-20 varSa pUrvottaravartI samayameM bhAratIya rAjAzrAMkI saMgaThana-zakki zithila ho calI thI aura paDe aura hAni uThAnI pdd'ii| yaha saba ghaTanAcakra. videzI yavana loga bhAratakI samRddhiko vinaSTa kara usa .. . baMgAla eliyATika sosAiTI patrikA bhAga 42 pR. para chA jAnA cAhate the / g2ajanIke sulatAna mahamUdane san 504 sa 11 / 1010 se pUrva bhArata para aneka AkramaNa kiye the aura sana 1.11 meM usane thAnezvara para bhI bhAkramaNa karane kA x kaimbrija hisTarI zrApha iMDiyA, bhAga 3 pR. 30 igadA kiyA thaa| thAnezvara usa samaya sambhavataH dillI sa nI kaimbrija hisTarI Apha iMDiyA bhAga 3.-pR0 30 rAjyakA hI eka bhAga thaa| vahA~ ke zAsakane idhara udhara 2 dekho, DA0 dazaratha zarmA ema. e. kA 'dillIkA daur3a dhUpa kara sahAyatA prApta karanekA bhArI prayatna kiyA, tAmara rAjya' nAmakA lekh| parantu usake pUrva hI usa para mahamUdane aAkramaNa kara diyA 3 jaisA ki san 173 (vi0 saM0 1.1.) kI aura use burI taraha lUTa khasoTa kara apane khajAnakI utkIrNa kI huI harSanAtha mandira-prazastike nimna zrIvRddhi kI / usake bAda vaha itanA balazAlI bana gayA padyase prakaTa hai :ki kannauja ke samrATa ko bhI usakI adhInatA svIkAra kara- . . . . . 'tomaranAyaka salavaNaM sainyAdhipatyoddhataM, neke liye bAdhya honA pdd'aa| yuddhe yena narezvarAH pratidizaM nirNAzitA jissnnunaa| dekho, rADa-rAmasthAna pR. 227 aojhAjI dvArA kArAvazmani bhUryarazca vistAstAddhi yAvadgRhe, sampAdita tathA rAjapUtAnekA itihAsa prathama jilda tanmuktyarthamupAnato raghukule bhUcakravartI svayaM // pRSTha 234 isameM san 173 bhASADhasudi 15 ko sAMbharake rAjA
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1 dillI aura usake pA~ca nAma isa bAtakA dyotaka hai ki usa samaya bhAratIya rAjAoMko dillIko rAjAdhalI meM saM. 2 meM cauhAnavaMzakA apane rAjyakI surakSAke liye yavanAdi vidaziyAMsaM dillI para adhikAra karanA likhA hai| aneka yuddha Adi karake bhI rakSA karanI par3hatI thii| inaka svargIya mahAmanA bhomAjIne saM0 1207 ke khagabhaga parasparameM bhI aneka hue. jo unakI saMgaThita cauhAnAMkA dikhalI para kAma karanA likhA hai| para zaktikI zithilata ke sUcaka hai| vaha rAjAvalI aura usa samayakI sthitiko dekhate hue TIka vigraharAja ( vIsaladeva caturtha) ne diljIko vijita nahIM jNctaa| ho sakatA hai ki vaha saM0 1207 aura saM. kara use apane rAjyakA eka sUbA banAyA thaa| dillIko 1216 ke madhya meM kimI mamaya humA ho| prastu, prasiddha phIrAjazAhakI lATa para azokakI dharmaprAjJAmAkaM aba socanA yaha hai ki man 108se (vi0 saM01138) nIce zivAlika stambha para utkIrNa kiya hue san 1963 san 1962 (vi.saM. 1216)ke madhyavartI samayameM dehalIpara (vi. saM. 122.) ke vaizAkha zuklA 11 ke zikSA kisa-kimane zAsana kiyA hai| aitihAsika vidvAnoMne isa vAkyame yaha batalAyA gayA hai ki-cauhAna vaMzA rAjA sambandha meM koI nizcita itivRtta kA vivaraNa diyA ho aisA vImanadava (catutha) meM tIrthayAtrAka prasaMgako kara mujha adyAvadhi jJAta nahIM huaaa| ho sakatA hai ki vaha mere vindhyAcalama himAlaya taka pradezAMko jItakara kara dekhanama naha dekhane meM nahIM pAyA ho / paramnu dillIko rAjAvalIse to vasUla kiyA aura prAryAvarta meM mlecchoko nikAlakara itanA spaSTa jAnA jAtA hai ki dillI para saM0 1211 ke. punaH prAryabhUmi banAyA * / saM0 1226 meM utkIrNa hue zrAma-pAsa taka tomaravaMzakA zAsana rahA hai parantu usameM rAjAoMke jA nAma die hue haiM una sabakA abhI taka dUsare dillI lenesaM zrAnta ( thaka hue ) aura zrAzikA ( hAMsI pramANAme pUrA samarthana nahIM huzrA hai| isI kAraNa ke lAbhasaM lAbhAnvita hue vigraharAjana apane yazako pratADI madhyavartI samayakI kaDIkA sambandha jor3amake lie mAnanda aura balabhImeM vizrAnti do-vahAM usa sthira kiyA - / samvatakA mA kalpanA kA gaha / ji sambatakI bhI kalpanA kI gii| jimakA nirasana ojhAjIne , ina donAma se prathama zilAvAkyama itanA to sunizcita hai kiyA hai| prastu, una tAmara zAsakoMka nAma isa prakAra ki vi0 saM0 1220 se pUrva vigraharAjane dahalI para karajA haiM- rAvalu tejapAla, 2 rAvalu madanapAla. 3 anaMgakara liyA thaa| pAla ) savalu kRtapAla, 4 rAvana lakhanapAla, aura pRthviipaalu| vigraharAjaka pitA miharAjake tAmarazI rAjA mala ina nAmAMmeM kucha parivartana bhI hazrA hai| prastuna vaNako parAjita karane aura mAranaMkA ullaMmba kiyA madanapAlakA nAma hI anaMgapAla (tRtIya) jAna par3atA gayA hai| hai| isI taraha kRnapAla kA nAma gavalu kubarapAla jJAta -epigrAphiyA iMDikA ji.2 pR. 122 hotA hai| ina rAjAbhAMka asalI nAma kyA the aura unhoMne kezAvindhyAvAhimAdraM viyavijayamtIrthayAtrA pramaMgA- kitane samaya taka dilIma rAjya kiyA hai yaha saba bAne dugrIvepu hAnnRpatiSu vinamatmkandharapu prapanaH / abhI vicAraNIya hai| mAvate yathArtha punarapi kRtavAmlecchavicchedanAbhi yahA~ para itanA jAna lenA aura bhI Avazyaka pratIta deva zAkaMbharIndrA jati vijayate vIsalaH vaannipaal:|| hotA hai ki anaMgapAla nAmaka eka tomavaMzI rAjAkA mate samprati cAhuvANatilakaH zAkaMbharIbhUpatiH / samullekha saM. 11 meM racanAne vAle kavivara zrIdharazrImAn vigraharAja epa vijayI mantAna jaanaammnH|| ke pAvapurANameM huaA hai jo usa samaya dehalI meM hI ammAbhiH karadaM jyadhAyi himAdvandhyAntarAlaM bhuvaH / racA gayA hai| usameM anaMgapAla nAmaka rAjAkAhI spaSTa zeSaM spaSTIkaraNAyamAmtubhavatAmudyogazUnyaM mnH|| ullekha nahIM hai kintu umaka rAjya, rAjadhAnI aura -iNDiyana eNTIkverI jilda 1 pRSTha 218 +dakhA anekAnta varSa 8 kiraNa 3 pRSTapara prakAx dekho anakAnta varSa 11 pRSTha 362 / zita dillI aura dilIkI rAmAvalI nAmakA merA lekha /
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta 1 varSe 13 kavi zrocarane apane apana bhASAke pArzvanAtha caritra meM hariyAnA dezako asaMkhya grAmAMse yukta, jana-dhana se paripUrNa batalAyA hai| umI dariyAmA dezako rAjadhAnI dillIbAI gaI hai jo yamunA nadI ke kinAre para basI huI thI, usakA prazAsaka anaMgapAla nAmakA eka rAjA thA, nahala mAhU nAmaka eka digambara zrAvaka usakA pradhAna mantrI thA aura usakI preraNA se kavivara zrIdharane ukta carita granthakI racanA kI thI / hamase spaSTa hai ki 'dillI' zabdakA prayoga saM0 1986 se pUrva kiyA jAne lagA isame pUrvake sAhitya meM uka zabdA prayoga mere dekhane nahIM cAyA haTake sAhitya meM isa meM zabdakA prayoga avazya dekhane meM AtA hai| udAharaNa ke liye savat 1284 ke dehalI myUjiyama meM sthita zilA'DillikAyA purI va somarasa nimitA vAkyame upalabdha hotA hai | 14vIM zatAbdI ke rAmA mAditya aura guvAda bhI dillI aura '' jaise zabdoM kA prayoga dekhaneko milatA hai / 02] aizvaryA bhI saMkSipta paricaya isa prakAra diyA huA hai:"asaMkhya gAMvavAle hariyAnA dezameM dillI nAmaka eka nagara thA, vaha surada cAkAra vAle ucca gopurI, Ananda dAyaka mandiroM aura sundara upavanoMse thA usameM ghor3e hAthoM aura sainika the, vaha aneka nATakoM aura prekSAgRhAMse sampanna thA, vahA~ uttama talavAroM zatru kapAloMko bhagna karane vAlA anaMgapAla nAmakA eka rAjA thA / usane vIra hammIra ke dalako bar3hAyA thA aura bando janoMko vastra pradAna kiye the / " , isase spaSTa hai kI dilI para tomaravaMzaka rAjAoMA~kA hI zAsana rahA hai / tRtIya pAke bAda somavaMzake anya kina kina zAsakoM kaba taka dillI para zAsana kiyA hai yaha anveSI hai| dUsare se yaha jAnane meM AtA hai ki madanapAlakA saM 1223 meM khargavAsa huA haiM, jo dillIkA zAsaka thA / dillI para adhikAra hone para bhI zAsaka tomara hI rahe jAna par3ate hai| usake bAda kucha varSa cauhAna rAjAbhone bhI rAjya kiyA hai isa taraha dillokA tomaravaMza-sambandhI itihAsa abhI bahuta kucha andhakArameM hai / dillIkA sabase prAcIna nAma 'indraprastha' hai| kahA jAtA hai ki dillIkA yaha nAma usa samayakA hai jaba pADavAMkA rAjya dillI meM thaa| dillI meM pANDavoMke rAjya honekA ullekha mahAbhAratame pAyA jAtA hai usa samaya usakA nAma indraprastha' yA 'indrapuraMrI' thaa| para usake vAda dillIke anya nAmoMkA pracAra kaba aura kisane kiyA yaha abhI taka kI hI hai| prAcIna ullekhoMse patA calatA hai ki dillI 'hariyAnA' nAmake deza meM bhI aura cAtra bhI diloke grAmapAsake pradezakA hariyAnA nAmase ullekha kiyA jAtA vikramI 1vIM zatAbdI (saM0 118) ke vidvAn hariyA dekhagAma gAmiyayaya. apriya kAma paracakka viNu sirisaMghadagu jo suravaiNA parigayiM / ri hirAbavilupa dillI X uma * kahA jAtA hai ki rAjA samudraguptane jo lohekI eka vizAla gavaI po bAdakI usakI sthiratA apane rAjyakI sthiratAkI bAta kisI brAhmaNa vidvAnse jJAta kara rAjA anaMgapAlane usakI parIkSAke liye use ukhar3avAyA aura dekhA to mAlUma huA ki nATake kinAra para khUna lagA huA hai ataH rAjAne usa vidvAnkI bAta ko saca mAnakara usako punaH gar3havAyA, parantu abakI bAra vaha kIlI utanI nIce taka nahIM jA sakI jitanI ki pahale calo gaI thI / ataeva uma kIlIka DhAlI raha jAnese isakA nAma DholI' yA dillI par3A hai| isa lokoktimeM kyA kucha rahasya hai aura vaha satyakaM kitane najadIka hai, yaha avazya vicAraNIya hai phariztA kahatA hai ki 'vahAM kI miTTI narama hai usameM * dekho, aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM prakAzita sat zra011 aura 13 meM masUriyo 'Dhiliya aura Dholiya' zabdoM kA prayoga huA milatA hai| kI pina zAkhAko 'guru ke sapathakA prayoga hai| ina X X avira DiDarija kapAtu parAhu pasiddha agavAlu se spaSTa hai ki dillI zabdakA prayoga bhI jaina sAhityame free hammIra vo divaM pavica cIra adhika milatA hai, parantu vaha [saM0 [18] se pUrvakA pArzva nahIM milatA hai| 1
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa ] dillI aura usake paoNca nAma - kaThinAIme meva (kIla ) sagA sakatI hai| isIse yoginIpurameM likhI huI upalabdha hai jinake do ullekha isakA nAma 'DhIlI' rakhA gayA hai| isa prakAra hai--sambat 184 meM 'tandujavatAlIsUtra' dillIkA tIsarA nAma 'jAiNipura' yA 'yoginIpura' yoginIpurameM likhA gayA hai| dUsarA "nirayAvalIsUtra' hai| ina donoM nAmoMkA ullekha apabhraza aura saMskRta sambat 1644 meM yoginIpurameM likhA gayA hai| ina mava jainamAhitya tathA anya-jevaka prazastiyoM meM pracuratAse ullekhoMse spaSTa hai ki yoganIpurakA nAmollekha jainamAhimilatA hai| 'joiNipura' zabda apabhraMza sAhityame hI tyameM bAhulyatAma pAyA jAtA hai| yoginIpurakA ullekha pAyA jAtA hai aura saMskRtameM 'yoginIpura' ullikhita kevala granya-praniyoMkI pratilipiyAM meM hI nahIM kiyA gayA milatA hai| yoginIpurakA ullekha bhaneka sthalo para hai kintu dignAmeM aneka granthakAra bhI hue haiM jinhoMne pAyA jAtA hai jinameM saMvat 1326 kA ullekha sabase ukta nAmAMkA ullekha kiyA hai| prAcIna jAna par3atA hai| vaha isa prakAra hai:- zAiNipurakA sabase purAtana ullekha hameM sambata 13. ___ 'saMvana 1309 caitrasudi dazamyA budhavAsare yaha 65 meM mahAkavi puSpadantake yazodharacaritrameM kolakA yoginIpure mamamta rAjAvalImamAlaMkR-tabhIgayAmadInarAjye pramaMga, rAjA yazodharakA vivAha bhaura bhavAMtara nAmake prakaraatrasthita agrotaka parama zrAvaka jina caraNakamala .. NoMkoM karAhake putra gandharva dvArA bImatamAha kI preraNAma yaha lekhaka prazasti AcArya kundakundaka paMcAmtikAya nAmaka zAmila kiyA gayA thaa| bhaTTAraka yazaHkIrtike pANDavaprantha kI hai| purANa aura harivaMzapurANameM johaNipurakA ullekha humA hai saM. 1365 ke eka zilAlamba meM, jo gayAmadIna jinakI racanA sambat 1467 aura 1500 meM huI hai| tug2alakake samaya hijarI san 05 meM phAramIme likhA isake bAda kavi rahadhaka pranyAMma' bhI 'johaNipurakA uklezva gayA hai damohaka pAma vaTiyAgar3ha meM milA thA,usameM likhA hai pAyA jAtA hai| ki-'kaliyugame vasudhAdhipa zakendra musalamAna bAdazAha) cauthA nAma dillI hai| kahA jAtA hai ki dilu' hai jo yoginIpura (dillI) meM raha kara mamAta pRthvIkA nAmake rAjAke kAraNa isa nagarakA nAma dillI humA hai| bhoga karatA hai aura jimane mAgaraparyanna rAjAoko vaza me para dilu gajA kauna thA aura vaha kaba huzrA hai, umane kiyA hai usa zUra vIra sultAna mahamadakA kalyANa ho / ' dillIkA nAmakaraNa kaba kiyA yaha bhI vicAraNIya hai| inake atirika nimna saMvatIkI lekhaka-prazastiyA~ bhI jahA~ taka merA khayAna Dhillose hI dillIkI kalpanA 'yoginIpura' meM likhI gaI haiN| sambat 1361366 huI jAna par3atI hai| 1416,7436, 1446, 3461,1463, 158% aura 567 dillIkA pA~cavA nAma jahAnAbAda bhI dekhane meM prAtA mAdi / zvetAmbarIya paMthAMkI lekhaka-puSpikArya bhI hai, jisakA nAmakaraNa zAhajahAMke nAma para huzrA kahA OM asitakaliyuge rAjA zakendro vsudhaadhipH|| jAtA hai vikramako 10 vI 18 vIM zatAbdIke pranyA aura granya-prantiyoM meM bhI 'jahAnAbAda' nAmaye dillIkA yoginIpuramAthAya yo bhukte makalA mahIm // ullekha kiyA gayA hai| marvasAgaraparyantaM vazIcakre narAdhipAna / / mahamUda suravANo nAmnA zUro'bhinandatu // AzA hai anveSaka vidvAna dillI ke pAMca nAmoMke viSaya -dekho, nAgarI pracAriNI patrikA varSa 14 zakameM meM zrIra bhI prakAza DAlanekA yAna kreNge| madhya pradezakA itihAsa nAmakA lekh| * dekho, dillI digdarzana pR. 11
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ ratnarAzi anI dinakarakI svarNima razmiyoM dharatI para utara bhI na pAyI thIM ki sAmazarmAkA prAGgaNa veda-mantroM gUMja uThA somazarmA devavimAnoMme bhI sparddhA karane vAle devakoTapurakA mahApavita hai vaha per3oMkA pAragAmI aura yikA udbhaTa para momilA jaisI kulIna aura paritravAna patnI he agnibhUta aura vAyubhUta jeme sundara putra hai| sAMsArika jIvana sampara gati se cala rahA hai / na adhika pAne kI cAha hai aura na kama pAnekA asantoSa mantroMke rasa pravAha meM samAgata jana gadgad ho uThe / zanaiHzanai svAdhyAya samApta hone lagA nAgarika AziSa le le kara jAne lage / lomazarmA cAsanase uThA aura bhAMjanabhavanameM praveza kiyaa| usane dekhA momilAko AkRti para vipAdakI rekhAyeM gaharI ho gaI hai| bhojana ghAlame parosa rahI hU~, para mAno vaha eka yantra hU~ jo basa cala rahA hai / sAmazarmA] bole- 'devi! mere rahate AkRti para pAra kaisA ? jIvana meM jahanA kyA chAtI jA rahI hai pala-pala meM " ( zrI manu jJAnArthI sAhityaratna ) kI avahelanA kara ske| nArIkA Atmika saundarya nArI aura puruSaka bIcameM eka mAdhyama hai jo eka kSaName hI pUrNatA para pahu~ca jAtA hai| yaha eka kSaNakA milApa bahuta ucca aura STha hai / imIko hama prema kahate haiM / nArIkI zrammIyatA para puruSa pAnI pAnI ho calA / somazarmA bIle 'devi cintA kI azva jvAlAo bhasma na karo, apane Apako nArIkA paritra aura mahApuruSakI zAnti aura samRddikA vyApaka mArga khola detI haiN| mArI prema bar3e bar3e sAmrAjyako badalA hai / gharako sthiti bhI badala jaaygii| dekho, zrAja hI dezAntara jAnekA prabandha kruuNgaa| dina Dhala calA thaa| sUryadeva astAcala kI ora tIvragati bar3ha rahe the| sAmazarmA apane ciraparicita mA viSNuzarmA ke pAsa phuNce| viSNuzarmAne mizrakA abhivAdana karate hue ucita sthAna diyaa| kucha ke bAda mauna bhaMga karate hue viSNuzarmA bole mitra ! mere yogya koI kArya ho to banAiye ?" sAmazarmA zranyamanaska hote hue yAMca- 'viSNu / dezAntarame jAnekA vicAra kara rahA hU~ / gharakI sthiti aba ammA ho calI hai / bhayAnaka jIva-jantunoM ghire hue banAmeM rahanA banda hai, para hokara rahanA bahA nahIM haiN| bhAraya parIkSA ke lie jAnA cAhatA hai kala prAtaHkAla hI / " momilA patiko kaThinAiyoMse paricita hU~ / abhAva meM bhI usane muskarAnA sIkhA hai / patikI mAnasika zaktike lie vaha svayaMko kucha nahI cAhatI / jAnatI hai, zrAdamIkA jIvana parivArake lie hI to hotA hai| duniyA~ke poke bAda AdamI cAhatA hai usakA koI apanA ho, jisase sake use zAnti, sahAnubhUti, aura apanatva yahI saba dene kA yatna kiyA hai usane apane svAmIkI para Aja gRhakI sthiti gambhIra hai| dIrghakAla se bhojana mAmagrIko vyavasthA mo yahAM calI hai| taba antarakA viSAda prakRti para ubhara hI to thaayaa| momilA sakucAtI bolI deva ! Apa vidvAna hai, sarasvatI putra hai kyA mere saMtoSa ke lie yahI kAphI nahIM ki Apa mere sAthI hai ? Apase kyA chupA hai jise chupAne kA yatna karU ! sAke lie jIvanakI Dora sauMpa dI hai Apake hAtha meN| para, gharakI sthiti sudhAriye deva !" viSNuzarmA bole - "mitra ! mere rahate aisA nirAzAkI zrAvazyakatA nahIM / dhana aura vaibhava aise hI samayake lie to hote haiN| yadi aise samaya meM apane sabake tanika bhI kAma aA sakA to yaha mere lie sImAmpakI bAta hogI to bI, saMkocakI bAta nahIM / jitanA dhana cAho le jAzro / vyApAra karake dhana aura yaza prApta kro| " 1 somazarmAne prabhAta hote hI nagarase prasthAna kara diyA / sUryakI kiraNeM dhIre-dhIre prakhara hotI jA rahI thIM / madhyAhnakA samaya gha pahu~cA I somazarmA aura usake anucara eka bhayAnaka aTavIme zrA aisA kaunasA puruSa ko nArIko nira ahamIyatA pahuMce the| hiMsa-jantuoM kI bhayAnaka garjanA pane
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 11 ratnarAzi [25 TakarA kara azeSa kAnana-prAntako pratidhvanita kara rahI lie tuma asUi bahA rahe ho; aura antarakA jo luTa rahA thI mRga zAvaka ghabarAyese caukar3I bharate hae kisI jJAta hai usakI ora dekhane bhI nahIM ? rAhI! ceto, pApattine dizAko ora bar3e jA rahe the| abhI eka mthala para tumhe dRSTi dI hai, dekhane ke lie, zakti dI hai, socameke mAmAna utArA hI thA ki kucha loga unakI ora prAte lie / kAma-krodha, mAna aura mohake DAkU AramAko bhanAhue dikhAI diya / dekhate hI dekhate sArA vAtAvaraNa pari- dise lUTa rahe haiM, saMsArakI bhaTavImeM / viSAdakI jagaha vattita hone lgaa| ye the bhImAkAra jaGgalI ThAku, jinhoMne vivekakI jvAlA jalAo, apanI prAsmAmeM / bAhya meM somazarmA aura unake anuyAyI vargako cAroM orama ghera zAMti kaba taka khojoge| zAMti bAhyakI nahIM antarakI liyaa| DAkuoMke saradArane garajate hue kahA-"dekhate vastu / kyA ho, jo kucha ho rakha do, isI mamaya / nahIM to tumharI zramaNakI vANIne dugvI mAnavake hRdaya para sIdhA jindagI saMkaTa meM hai|" asara kiyaa| vaha dekhate hI dekhate munike caraNoM para isa prApacika samaya vyaktikA mAnasika santulana sthAyI prakAra loTane lagA, mAnoM yuga-yugoMkI ananta pIDAse karAha uThA kI / anAdise banda hue bhAgmAke kapATa nahIM raha pAtA, somazamani samasta dhana eka-eka karake khulane nage aura zanaiHzanai: moha TUka-TUka hokara girane saradArake sAmane rakha diyaa| jisa mArgase ve Aye the lgaa| havAma bAte karane cala diye, usI mArgame / - somazarmA bole-'munirAja ! aba saMsAra nahIM daniyA~kI hara cIja paristhitike anusAra badalatI ha cAhie mame / aba jamma' maraNakI paramparA nahIM jo komala hAtha kabhI premakA sandeza dete haiM vahI samaya sahI jaatii| pAkara halAhalakA saMketa bhI karate haiN| jI iThalAtI munirAjana ghabarAye hue saMsArI para varada-hasta ramba diyA kabhI saMgIta-svara mukharita karato haiM; vahI kabhI diyaa| mAnAM saMmArako yAtanAzrIkI zrIramaM umaM abhayadAna apanI aura to hI dikhAI detI haiN| Aja prakRti sUnI- hI mila gayA ho| udhara sUryadeva astAcalakI bhAra bar3ha sUnI ho calA hai aura prakRtiko gAMdameM par3A huA somazarmA jA rahe the aura idhara sAmazarmA jainezvarI dIkSA lakara zrApattike bhArase dharAzAyI ho calA hai| sukhako jAlamAna apanI mAtmAkA parikAra kara rahA thaa| mumba-dukhakA iMsa liyA hai use / / vikalpa haTane lgaa| bAhya bAdhAose prAramAkA kyA ___ vyaktikI lAlasAya mRgatRSNAkI bhA~ti kitanI artha, bigahA hai, prazna tA hai antarake pariSkArakA ? yahI mabakara hIna hai? vaha daur3atA hai zrAzAnAke pIcha, para kucha pAnA rahA hai vaha, pAsmAke utkarSaka liye| nahIM / vaha thaka jAtA hai aura baiTha jAtA hai vinAmaka prazAntAramA munirAja sAmazarmA varSoM taka dezAntara lie / phira daur3atA hai, phira dhaka jAtA hai| imI bhAMti meM vihAra karate rhe| pAramA saMmArakI viSamanAyosa bahuta jvAra uThattA rahanA hai, ghAzAAMkA / yahI jIvana hai mAnava U~cI uTha gaI thii| eka dina jaba vasantako mIThI-mIThI kA, yahI mRtyu hai mAnava kii| havAyeM phUlokA parAga curAkara cupake cupake daudI jA rahI dakhI AtmA ekAntako adhika prema karatI haiM / saMsAra- dhIM, ve vihAra karate hue devakoTapurameM A pahu~ce / munirAja kA krandana unheM ubA detA hai| use ekAnta priya ho canA kA prAgamana sunakara vizAla janasamudAya darzanoMka lie thaa| kintu sira uThA kara dekhA to viSAdameM zrAzAkI eka umaDa pdaa| viSNuzarmA bhI zramagAkA grAmmika saundarya jyoti dikhAI dii| sAmane hI mahAmuni bhadravATu khar3e- dagbane lgaa| vAstava meM Arimakamaundarya va jyoti jo khar3e use AzvAsana de rahe the| somazA zraddhAse radgad prAramA pharanama phuTakara bAharI zarIrako prakAzamAna kA ho utthaa| detA hai / vaha bhI munike prabhAvase na baca skaa| kintu muni kaha rahe the 'rAho ! maiM saba dekha rahA thA apanI jaba usane dekhA ki munirAja koI aura nahIM, upakA cira bhA~khoMse / dhanakI dAsatAne mAnavako lUTanekI preraNA dI hai nayI somazarmA hai, jise vaha dIrghakAlase daDharahA thA, aura usIne tumheM prAsumokA upahAra bhI diyA hai| bAjhake zraddhA kSata-vikSata hone lagI!
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta [ varSa 13 lAlasA vyaktiko nahIM vaibhavako dekhatI hai| usake syAlokA rudana smazAnako aura bhA bIbhatsa banAne lgaa| paMkha isane kaThora hote haiM ki prAyamAnase devatAko havAyeM sU sU karake baha rahI thI aura unake vega bhI giranA par3e to unheM bhI dhakelate haiN| lAlamAne hI citAnAkI lapaTeM dhAya dhAya karake aura ugra hotI jA rahI mAnavake roSako jagAyA / roSane usake prakArakA thiiN| munirAja anantameM-zUnyameM hAtha phailAte hue bolebalavAna kiyA sabhI viveka nae hotA hai, buddhi sAtha nahIM 'dharatI aura zrAsmAnaka devatA ! zrAtmAkI karuNa detI aura mAnava gira jAtA hai vinAzake paMkama, mahAke pukAra sunAM / Aja eka virAgIkA dharma saMkaTa meM hai, jisake lie| pAma na duniyAkI mamatA hai aura na usakA parigraha / usake viSNuzarmAke hRdayameM roSa bhara uThA thaa| vaha tIkhI pAsa hai kevala vrata, upavAsa aura tapa, vizvAsa, jJAna muskAna AkRti para bAte hue bolA-'sAMmazarmA! acchA aura cAritra / inameMse jasakA bhI phaja cAhI le lA. para svAMga banAyA hai RNa-muktikA? apane isa nagna rUpakA mujhe lAlasAAkA khilAnA hAnasa / mujhe lAlasAokA khilaunA honese bacAo ! saMsArame chala dUsaroke sAtha karanA / jAtrA merI dhanarAzi / RNa- loTanase mujhe bacAyA !! maMmArakI lAlamAya mujhe pathamukkei bAda hI jA sakoge yahA~ se| bhraSTa karanekA prayanna kara rahI hai| dekhA, maiM bahuta dekara bhakti-gadgad jana-mamudAya stabdha hokara raha gyaa| 'kucha lenA cAhatA huuN| macce ratna dekara maiM kacce motI sahasrokI prAkRtipara gepa ubharane lagA, viSNuzarmAka lenA cAhatA hai. jo ajJAnI mArake lie sarvamya haiM, kRzya para / bole-'manirAja kyA viSNuzarmAkA kahanA 'prANa hai| ThIka hai ? yA zramaNake upahAsakA cakra hai yaha deva " rAtriko nimtabdhatAmeM munikA karuNa krandana nigamunirAja gambhAra hote hue bole-'umakA kahanA digannAmeM vyApta hone lagA vizva devatA virala ho uThe, ThIka hai / gRhastha momazAna usasaM RNa liyA thA, para kucha kSaNoM meM hI munirAjakI patharAyI huI agbiona devA, prAja vaha virAgI hai / na usake pAsa dhana hai aura na dhana- grAkAza prabhAmaya honA jA rahA hai| vicitra varNoko rannakA moha / pitAke bAda gRhakA uttaradAyitva mantAna para pTima mA mAtRma hone lagA mAno rAjapatha para jAte hotA hai / hAni-lAbha, zrAdAna-pradAna mere putrake hAthame I hue kisI samrATa para kulavadhu puSpa-vRSTi kara rahI ho| aura usIkA kArya hai saMsArakI ulajhaneM suljhaanaa| ratnarAzike bIca meM munirAja itane dIptimaya hote jA rahe viSNuzarmA! RNa mukti punaka hAtha meM hai aura umIsaM . jaima nakSatrAMka bIca meM candramA / candradeva munirAjaka * tumha saba mijNgaa| zrAge udAsa hokara pIle par3a gaye / TimaTimAte hue tAra viSNuzamA bAla-"zrI muni ! meM tumhAra putrakA zIghra hI AkAzake samudrame apane Apako TuyAne lge| nahIM jAnatA / maiM jAnatA hU~ kevala tumI, jise maina vipula cakorI hatAza hokara kimI vRkSakI zAkhA para beTha kara dhanarAzi dI thii| tuma kahate ho ki tumhAra pAsa dhana raha gaI aura kokilakA madhura svara zmazAnako nIravatA nahIM, para dharma to hai usIko baca kara cukA do marI cIratA huyA prabhAtiyA~ gAne lgaa| manirAja gambhIra the / dhanarAzi | gRhastha aura virAgIkA bheda karanako mujhe koI unakI prAkRti para teja-puJja vikhara rahA thaa| AvazyakatA nahIM, mujhe cAhie he marA dhana, jA tumha prabhAta hote hI viSNu rArmA aura unake mAthI smazAna diyA thA, vizvAsa krke| mezrA pahuMce / para manirAjako dekhate hI unakI prAkRti upasthita jana hataprabha ho calaM / ve praznabharI dRSTisa para Azcarya mUttimAn hone lgaa| isa samaya viSNumunirAjakI ora dekhana lge| zarmAkI sthiti eka svapnadRSTA jaisI thii| munirAja bole- "viSNuzarmA ! mujhe eka rAtrikA usI samaya vanadevatAne prakaTa hote hue kahAavakAza do / prabhAta hote hI tumheM mila jAyago tumhArI viSNuzarmA ! munirAjake saMkaTako dekha kara maiMne yaha ratnadhanarAzi rAzi cAroM ora bikhera dI hai| jo! jitanA le jA sako madhya-rAtrikA samaya hai / munirAja somazarmA nagarake le jAo yahA~ se / virAgIko vikala banA kara tumana bhayAnaka smazAnameM dhyAnastha ho gaye / cAroM orase acchA nahIM kiyaa|
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1] ratnarAzi vimyuzarmAkI Ti munirAjako prAkRti para acala varSIya bhaTakA humA pAlaka mAtAke caraNAma loTane ho rahI thii| munirAjamAla-viSNu ! kyA socate ho? lagA ho| nRSNA kamA zAnta nahIM hotii| vaha agnikI jvAlAoMkI prAramA na jAne kabase mArimaka pipAmAmeM bhaTaka rahA bhAMni vaibhavakA dhana pAkara aura bho bhadakato hai| yahI / mohakI mRgatRSNAmeM jajakA prAbhAsa pAte hI socanA no vaha kumAnA hai jo azAnti dveSa, ghRNA aura ahaMkAra hai-sugyo hai, tRpa hai| para samIpatAmeM bar3hatI hai nirAzA, kA santAnako janma detI hai| pavitrAmA banakA atRpti aura azAnti / "phira mAMhakI vyarthatAke bAda prayAma karAM jimake mAmane saMmArakI vibhUtiyA~ vyartha prAmA hananI mvaccha ho jAtI hai, jaise darpaNa / umaM vaha ho jAtA hai| mAdIkI bhAMti mohakA tAnA-bAnA pUra dvAra dimAI dene lagatA hai, jisameM sImA todakara mAramA kara umImeM apane Apako na uljhaayo| mAha-grAhaka anIma hokara praveza karatI hai| yAgIne jJAnako kunaosa kaThora dAna saMmAra-mamudra kI gaharAI meM prAramAko gvIca prAnmA kapATa khola diye the / viSNuzarmA apane ApameM le jAte hai. taba mAmAkA uddhAra yugoMke lie kaThina amAmatAkA AbhAma pAkara gadgada hA uThA pr| bana jAtA hai| camakate hue pApANa jinhaM pAnaka lie saMsAra viSNu zarmAka prajJAnakI dIvAra dhIre-dhIre TUTane lgii| pAgala hai jahAM tahAM vivara paDe hai ! bhAja ve itane arthahIna vaha munirAjake paraNAma isa prakAra loTane lagA jaise ho cale jasaM pyAsa bujhane ke bAda paanii| rAjadhAnI meM vIrazAsana -jayantI aura vIramevAmandira-nUtana-bhavanake zilAnyAsakA mahotsava bhAratakI gajadhAnI dillI (1 dariyAgaMja) meM zrAvaNa kampanI, cau. dhanagajajI, lA. pakSAlAlajI agravAla, zrI kRSNa pratipadA maM0 2011 nA. 16 julAI 'mana 16 4 raghuvara dayAla jI, paM0 ajinakumArajI, 50 darabArIlAlazukravArako prAtaHkAna baje baje naka suprasiddha udyogapani jI, paM0 yAvRlAla jI, paM. mannUlAlajI, lAlA jugaladAnavAra mAha zAntiprasAdI jana kalakatnAkI adhyananAmeM kizora jI kAgajI, bA. manoharalAlajI, bA. mahatAba vIra zApana-jaratI jaise pAvana parva aura vAgvAmandira siMhajI kIla, zrI yazapAla jI, bA. balavIrasiMhajI, bA. nRnana bhavanA zilAnyAyakA mahonmatra va utsAha aura mahaMzacandra jI eTA, zrI annayakumArajI zrAdika nAma ullegyasamAroha mAtha manAyA gyaa| nIya haiN| inake atirikra maMkaDoM mahilAeM upasthita thI, isa samaya zrI 10% muni zrAnandamAgarajI mahArAja, jinameM jayavannI devI, mUrajamumbI devI, mundarabAI, manvazrI ANikA vIramatIjI, middhamanIjI, mumanimanAjI, malI devI, kRSNAdavI prAdikaM nAma pramumba hai| vAmamatI jI, dullikA gugaNamanI jI jJAnamatIjI gvAma naura- mAha mAhaba padhArane para baNDa bAjeka mAtha upasthita saM pahADI dhIraja dhIra dharmapugasaM pdhaare| anya upasthina janatAle unakA svAgata kiyaa| unheM parva prathama pUjA-maNDapamajjanoMmeM TI. ena. rAmacandrana jvAiNTa DAyarekTara janarala meM le jAyA gayA, jahA~ para prAcArya jugalakizorajI, paM. purAnaca, DA. motI candrajI adhyakSa-nezanala myUz2iyama, hIrAlAla jI, paM. mumemacandrajI, paM0 paramAnandajI aura paM0 dillI, lA. tanamumbagayajI, ga. mA. ulphanarAyajI, rAja- miThunalAla jI dvArA pUjana-havanakA kArya sampama kiyA jA vaidya mahAvIraprasAdajI, lA. raghuvIrasiMhajI janAvAca- rahA thaa| mAhIna pRjana-ivanameM bhAga liyA aura -
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 281 anekAnta kiraNa 1 pazcAta ve sabhA-bhavanameM pdhaare| sarva prathama AcArya jugala- gAthAmeM milA / jima tIrtha-pravartana jaise mahAn parvako loga kizora jI ne maMgalAcaraNa kiyaa| isake pazcAta zrImatI bhUle huye the usakA uma gAthAmeM spaSTa ullegva hai| isa makhamalI devIne sAhUjI ko tilaka kiyA aura unake pati gAthA meM batAyA gayA hai ki varSa ke prathama mAma, prathama pakSa ga. ba. dayAcandrajI jainane mAhUjI ko, aura rA0 mA. aura prathama dina zrAvaNa kRSNa pratipadAko abhirbhAjana nakSatrameM ulphatagayajI ne zrI mukhtAra sA0 ko hAra paharAye / prasiddha sUryodaya ke samaya vIra jinaka dharma-tIrthakI utpatti huI thii| saMgItajJa tArAcandrajI premIne sumadhura svarameM svAgata gAna yugakA prArambha bhI isI tithisa hotA hai| pAMcoM kalyANaka gAyA (jo anyatra prakAzita hai ) tadanantara zrI paM0 rAjendra tA nIrthakarAMka vyakrigata utkarSaka dyotaka haiM, kinnu saMsArake kumArajI ne apane bhASaNa meM mAhUjI kA paricaya dete hue bana- prANiyoM ke kalyANakA sambandha bhagavAnakI vANIse hai, jisakA lAyA ki mAha mA0 ne kevala jainasamAja aura bhAratIya avatAra isa puNya nidhiko huA hai| isa lie tIrthapravarnana vyApAriyoM meM hI pramugyatA prApta kI, balki unheM antarrASTrIya hone ke nAte zrAjaka dina kA bar3A mahatva hai| sabase pahale udyoga patiyoM meM bhI pratiSThA prApta hai| jana samAja kI to prAyaH vaha parva vIrasevA mandigmeM manAyA gayA, tadanantara barAbara pabhI saMsthAoM para ApakA varada hAtha rahA hai| aise udAra, kArya- vidvanmAnya hotA huA aba mAre bhArata meM manAyA jAtA hai| kuzala, dAnavIra vyakri-dvArA navIna-bhavanakA zilAnyAsa honA apanA bhASaNa jArI rakhate hue Apane yaha bhI batalAyA ki ni.sandeha gaurava kI vasnu hai / sAtha hI Apane yaha bhI bata- anakAMta aura ahiyA ya do vIrazAsanaka pradhAna AdhAralAyA ki jaina saMskRti para jaba koI saMkaTa yA anya koI mtambha haiN| saMsAra kI azAntika do mUla kAraNa haiM-vicAraaitihAsika ulajhana pAI, taba upa zrI mukhtAra mA0 ne bar3e saMgharSa aura prAcAra-saMgharSa / vicAra-saMgharSa ko anekAnta aura hI acche DhaMgase sulajhAnekA yatna kiyA hai| vArasavA- prAcAra-saMgharSako ohamA miTAtI hai| ina donoM sidvAn maMdira dvArA kI gaI mAMskRtika sevAeM bar3I hI mahatva pUrNa ke samucita pracArasaM vizva meM macI zAnti sthApita ho sakatI hai| antameM paM0 jI ne apanI bhAvanA prakaTa karate hue kahA hai| vizva-zAntika lie ina donoM pracAra kI atyanta ki zrI mugkhtAra mA0 ke dvArA lagAyA huyA yaha paudhA mAha aAvazyakatA hai-vizvameM grAja inakI mAMga bhI hai| yaha jI jaima udAramanA puruSoM dvArA mIMcA jAkara bhAgaDArakara hamArI truTi aura kamajorI hai jo hama usakA pracAra nahIM rimarca iMsTiTya Ta jaisI saMsthAkA rUpa dhAraNa kare to yaha kara rahe haiN| ati uttama hogaa| isake pazcAt bA. choTelAla jI kalakattA, adhyakSapaM0 hIrAlAla jI zAstrIne bora.zAsana kI mahattA para vIrasevA mandirane apane bhASaNameM batalAyA ki pUjya mukhtAra acchA prakAza ddaalaa| paM0 dharmadevajI jaitalIne vedAMta, bauddhAdi. mA. jaise mahAna mAhinya-pamvI aura manyAsI jaise pavitra matoMkA ullekha karate hue kahA-ghedAntI loga citrapaTaka jIvana vyatIta karanevAle mahAnubhAva-dvArA masthApita mandirapaTa ko to mAnate haiM, para usake citroMko sata nahIM maante| ke zilyAnyAmake lie jima dharmaniSTha evaM guNaviziSTa bauddha loga citroM ko to mAnate haiM, para paTakA astitva nahIM mahAnubhAvakI AvazyakatA thI usakI pUrti hama mAhUjI meM mAnate / para anekAntamaya jainadharma donoM ko satya mAnatA dekha rahe haiM / Apake dAdA sAhu salemvacandra jI bar3e dharmAtmA hai| usake mata se paTa bhI mat hai aura citra bhI mata hai| aura udAra the| zrApako yaha dharmaniSThA aura udAratA paitRka isa prakAra jainadharmakA syAvAda siddhAnta paraspara-virodhI sampattike rUpameM prApta hai / pApaka caritrakI uccatA eka tattvAMkA samanvaya kara gaMgA-jamunAke saMgamakA pavitrarUpa dhAraNa vizeSa bAta hai| jipakI Aja dhanikavargameM bahuta hI kamI karana ke kAraNa jagatpUjya aura anupama hai / saMsArake samasta debI jAtI hai| deza-videzoM meM ghUmane para bhI ApakA AhAradharmomeM jaina dharma sabase prAcIna hai / isakI barAbarI kAI vihAra hama logoMke lie prAdarza rahA hai| sabhI tarahaka dusarA dharma nahIM kara sktaa| logoMsa samparka rakhate hue bhI Apa sigareTa taka nahIM pIte / prAcya vidyA mahArNava prAcArya jugalakizorajI mukhtArane dhanADya yuvaka hote hue bhI ApakA zIla prazaMsanIya hai| apane bhASaNoM meM kahA ki bIra zApanaka avatArakA sabase parvake dinoM meM Apa sampUrNa parivAra ke sAtha balagachiyAke purAnA usalegva mujhe dhavalA TokAmeM uddhana eka prAcIna jina mandirameM bar3I bhakisa bhagavatpUjana kiyA karate hai|
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ anekAnta- bAI ora se AryikAeM, muni zrAnandasAgarajI, sAhU zAntiprasAdajI, paM0 jugalakizorajI mukhtAra, zrI choTelAlajI bhASaNa de rahe haiN| sAhU zAntiprasAda jI havana kuMDa meM sAmagrI car3hA rahe haiN|
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ manakAnta - N MANORING/R-5 G PAM MPA RMA mAha zAntipramAdajI bhASaNa de rahe haiN| t / RAM m mAha zAntipramAdajI caugvaTakA muhane kara rahe haiN| Rated . ..
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 1 rAjadhAnI meM vIrazAsana-jayantI [29 aApaka yahAM gamana gAhasthika kArya janavidhisa jaina vidvAnoM isa samArohakA Ayojana to unakI apekSA hameM karanA dvArA sampanna kiye jAte haiM / aAge aApane banAyA ki maiMne cAhiye thA / isake sivA bA0 choTe lAlajIke viSayameM Apake ina guNoM ko dekha kara hI borameyAmandiraka zilAnyAma bahumAnyanA- vyaMjaka apane gambhIra hRdayodgAroMko vyakta ke lie aApase nivedana kiyA thA, na ki Arthika sahAyatA karate hue AgvirameM yaha bhI prakaTa kiyA ki Aja kala bA. uddezya se / jaba-jaba maiMne aApake samakSa kimI saMsthA yA choTalAlajI apanA saba kArobAra choDakara nirantara sAhitya krikI mahAyatA karanekA prastAva ragbA. aApanaM usa hamezA gadhanAmeM laga rahe hai| aura unake bhAI bA. nandalAlajI pRga kiyA hai| Apane yaha bhI batalAyA ki mAha mA0 ke bhI kArobAra chora cuke haiM, yaha koI sAdhAraNa bAta nahIM hai, Ana-dvArA na kevala jaina kintu jainetara saMsthAeM bhI pallavina mAha mA0 ne lAlA rAjakRSNajIkI prazaMsA karate hue kahA ho rahI hai| zrApa lAgyoM rupaye dAna kara cuke hai aura ApakA ki Apane dhavalAdi granthoMko jIrNoddhArake liye dillI 'dAnakopa bhI lAgyokA hai jisameM kavala mere nAma para TraSTa. maMgAnekA jo prAyojana kiyA hai vaha prazaMsanIya hai| aba zrApa ke dama lAgya rupaye hai| ina maya yAtIkA anubhava mujhe vigana hameM lAlA rAjakRSNa jo kA jagaha paNDita rAjakRSNajoke rUpa 20 varSoka nikaTa sampayaMse huA hai| Apa koTyAdhIza aura meM dikhAI de rahe haiN| udAra hote hue bhI yAyanna magla aura nimra hai| Apa apane bhASaNake annameM mA0 mAha ne vIrasevAmandirake bhAgnavI vyApAriyoMkA sabase baTI pratinidhi saMsthA (pheDa mahAna kAryokA ullamba karate hA umake navIna bhavana-nirmANa raMgana grApha iginayana cambarma aura komarma egada igaDasTrIja) ke liye 11000) 20 pradAna karanekI ghoSaNA kI / isa para ke sabhApati raha cA hai| tadanantara zrI munnAra mA0 ne mbargacata 'mahAvIramaza bAba choTalAlajIna bar3e hokara kahA ki ApakA sahayoga nAmakI kavitA paTI, jimana sabako yAnaMda-vibhora kara diyaa| hamane zrApara guNoMsa prAkRpTa hokara zilAnyAsa liye cAhA annameM mAha mAhavana apanA bhASaNa prArambha karate hue thA-yApama Arthika sahAyatAkI yAcanA nahIM kI thii| kiMtu batAyA ki meM zrI mugchatAgapAhabako apane bAlyakAlase jAnanA jaya zrApa svayaM udAratA pUrvaka dahI rahe haiM to hama Apase hai| gagamokAra mantraka pazcAta prathama maina Apake dvArA kama kyA laM? anAva hama to thApase pahalI maMjilaka racita 'merI bhAvanA' ko yogkhA thaa| mukhtAra mA0 kI jaina nirmANakA pUrA mbarca lge| isa para mAha mA0 ne apanI mAhitya aura itihAsa sambandhI sevANe mahAna haiM, jaina samAja maharSa svIkRti pradAna kI aura upasthita janatAne harSa vanika aApakI amanya sevAoM lie sadA RNI rahagA / yAja mAtha zrApaka hama dAnakI sarAhanA kii| samArohakA jikra karane hA aApane kahA ki maiM no kalakattA antameM lAlA rAjakRSNajIne pavako dhanyavAda diyaa| kucha varSo me hI raha rahA hU~ para amala meM mega ghara nI najIbA- napazcAna mAha mA0 ne maMgalagAna aura jayadhyanike madhya bAda hai, jo ki dillI bahuna samIpa hai| kalakattA bahuta apane kara kamaloga zilAnyAma tathA caugvaTa-sthApanA kI vidhi dara hai aura bAba choTelAla jI yahAM rahane vAle haiM isalie sampanna kI / sampAdakIya 1. nava varSArambha zrApAThI pUrNimAko honA hai| isI meM ASAdI pUrNimAka dina __isa kiraNama anekAnnakA 13vA varSa prArambha hotA hai, bhAranameM jagaha-jagaha agale varSakA bhaviSya jAnaneke liye jisakA aAdi zrAvamA aura anta zrApADhakA mahInA hogaa| jyoniSa zrIra niminazAstroMke anusAra pavana-parIkSA kI bhAratavarSameM bahuta kAla vyatIta huA jaba vaSakA prArambha jAnI thii| jo zrAja bhI pracalita hai / pAvanI pASAdIke zrAvaNa kRSNa pranipaTAsa mAnA jAnA thA, jo varSA RtukA rUpameM kisAnoMkA phasalI mAla bhI usI purAnI prathAkA pahalA dina hai varSARtu prArambha honeke kAraNa hI mAla dyotaka hai, jise kisI samaya punarAmjIvita kiyA gayA hai| (sear) kA nAma 'varSa' par3A jAna paDanA hai, jisakA anta zrAvaNa kRSNa pratipadAsa varSa prArambha sUcaka kitane hI
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ XXXXXXXXXXXXXXXXXX * svAgata-gAna * [ jo dAnavIra sAhU zAntiprasAda jI jaina ke svAgatameM vIrasevAmandira ke nUtanabhavana ke zilAnyAsa ke avasara para gAyA gayA ] ( zrI tArAcandajI premI ) hRdaya dekhiye jainajAtike yuvaka hRdaya yahA~ Aye haiM, jinake svAgata-hita paga-pathapeM hama sabane palaka vichAye haiM ! zrI vaibhava ke varadAna, sarasvatIke sAdhaka, terA svAgata, zrI jAti ke gaurava mahAn sanmAna Aja terA svAgata !! tumane vaibhavakI zayyA para jAtikA mAna bar3hAyA hai, tumane candAke ratha para bhI dharatI se dhyAna lagAyA hai ! dukhiyoM para dilameM dayA tere, kartavyoM para anurAga rahA, isa hRdaya - kusumameM sarasavRtti kA pAvana puNya parAga rahA !! mana phUlA nahIM samAtA hai, sAhU ! tuma sA hIrA pAkara, hRt - kaliyAM svayaM khilI jAtIM, guJjita hRda hai svayameva mukhara / dhana dAna diyA, mana dAna diyA aura bhAvakA varadAna diyA, sAhU ! tumane jAtike hita jAne kitanA balidAna kiyA !! jIvanakI paribhASA kyA hai, isa jIvanameM tuma jAna gae, jIvana dhanakA upayoga sahI isa jIvana meM pahacAna gaye ! * yuvaka ko sAhU, tuma zikSA ke avatAra hue, kisIko dekha svayaM sAha, dilameM bez2Ara hue !! bejAra ye sarasa hRdaya, ye sahAnubhUti, ye apanApana, ye komalatA, nija guNase phaharA dI tumane aba jainadharmakI kIrti-patA ! he bhArata gaurava mahAn, hama karate haiM terA vandana, he saralavRtti, he mUrtimAn, karate haiM terA abhinandana !! *X;*--
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ vIrasevAmandirakI sevAe~ vIrasevAmandirane, vaisAkha sudI tIja ( akSaya tRtIyA) siddhasena nahIM. tIna yA tInase adhika haiN| mAtha hI upalabdha saM. 1993 tA.24 aprela man 1930 ko saramAvA ji. dvAnizikAoMke kartA bhI eka hI siddhasena nahIM hai| sahAranapugmeM mukhtAra zrI jugalakizorajI ke dvArA saMsthApita 8. itihAsakI dUsarI saikar3oM bAtoMkA udghATana aura hokara athavA janma pAkara, prAja naka jo sevAeM kI haiM, una samayAdi viSayaka aneka ulajhI huI gunthiyoMkA sulajhAyA kA maMkSipta mAra isa prakAra hai: jaanaa| 1.vIra-zAsana-jayantI jaisa pAvanaparvakA udvAra aura 1. lokopayogI mahannake nava sAhityakA sRjana aura pracAra / prakAzana, jisameM 15 pranyoMkI khojapUrNa khAsa prastAvanAeM, ____2. svAmI samannabhadraka eka azrutapUrva apUrva paricayapadyakI naI khoja / 20 granthoMkA hindI anuvAda aura koI 300 lekhoMkA likhA jAnA bhI zAmila hai| 3. lupta-prAya jaina mAhinyakI khojameM saMskRta, prAkRta, apabhraza aura hindIka lagabhaga 200 granthoMkA anusaMdhAna ...anekAnta mAsika-dvArA jananAmeM vivekako jAgRta tathA paricaya pradAna / dUsare bhI kitane hI granthoM tathA grantha karake usake prAcAra-vicArako U~cA uThAnekA matprayanna / kAgekA paricaya-legvana / 11. dhavala jayadhavala aura mahAdhavala (mahAbandha ) 4. zrIpAtrakArI aura vidyAnandako eka samajhanekI jase prAcIna middhAnta-anyoMkI tADapatrIya pratiyoMkA-jo bhArI bhUlakA sapramANa niramana / mUDabidrIke mandirameM mAna nAloMke bhItara banda rahatI thIM5. gommaTamArakI truTipUrti, ratnakaraNDakA kartRtva aura phATA liyA jAnA tra phoTo liyA jAnA aura jIrNoddhAraka liye unake dillI eNattIkI prAcInatA-viSayaka vivAdoMkA prabana bulAnekA Ayojana ka ka sabake lie darzanAdikA mArga sulabha yukkiyoM-dvArA shaantiikrnn| krnaa| 6. klIka tomaravaMzI nRnIva anaMgapAlakI khoja, jisase 12. jaina lakSaNAvalI (lakSaNAmaka jaima pAribhASika itihAsakI kitanI hI bhUla-bhrAntiyA~ dUra ho jAtI hai| zabdakoSa ), jainagranthoMkI bRhansUcI aura mamantabhadra-bhAratI ..gahara anusandhAna-dvArA yaha pramANita kiyA jAnA kozAdika nirmANakA samArambha / sAtha hI 'purAtana-jana vAkyaki sanmatisUtraka kartA siddhasena zrAcArya digambara the. nathA sUcI' Adi 21 granyoMkA prakAzana / manmatisUtra, nyAyAbanAra aura dvAtriMzikAoMka kA eka hI -vyavasthApaka vIrasevAmaMdira hisAbakA saMzodhana anekAnnakI gata 12vIM kiraNameM anekAntakA dvivA- idhara kiraNa kI chapAI aura posTeja gyameM jo pika hisAva chapA hai, jipaka chapanama kheda hai ki kucha galatiyAM andAjI rakameM 175) aura 1.) kI darja huI thIM ve kramaza: ho gaI haiN| baDI g2alatI sUdakI rakamakA 132-) kI jagaha 16.) nathA 6 // ) ke rUpameM sthira huI haiM, isame 12veM 32%) chapa jAnA hai jisasa jamA jor3a aura bAkIkI rakamoM varSa sambandhI vacaka joDameM 187) / kI kamI hotI hai| meM mau sau rupaye kI kamI ho gaI hai| va rakama 32%), ataH gvarcaka jor3akI rakama 4616m-)ko 516 )ke 1788), 10348), 1446 // ), 36273) // hai, rUpa meM parivartita karanA hogaa| aura isa taraha ghATe kI inameM se pratyeko 100) kI rakama baDhA kara sudhAra kara lenA rakama 18-)||kii jagaha 8711) banAnI hogii| cAhie / kharcakI tarapha jor3ameM eka rakama 890 ) aAzA hai pAThakajana apanI-apanI prati meM yaha saba saMzodhana kI jagaha 480 ) ke rUpa meM chapa gaI hai use bhI, karane kI kRpA kreNge| rikasthAna para eka kA aMka banAkara, sudhAra lenA cAhie / adhiSThAtA vIra-sevAmandira'
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ Regd. No D. 21 anekAntake saMrakSaka aura sahAyaka saMrakSaka 101) bA0 motIlAla makkhanalAlajI, kalakattA 1500) vA0 nandalAlajI sarAvagI, kalakattA 101) bA0 badrIprasAdajI sarAvagI, 251) bA0 choTelAlajI jaina sarAvagI , 101) bA0 kAzInAthajI, ... meM 251) bA. sohanalAlajI jaina lamecU , 101) bA0 gopIcanda rUpacandajI 251) lA0 gulajArImala RpabhadAsajI , 101) bA0 dhanaMjayakumArajI 51) bA0 RSabhacanda (B.R.C'. jaina , 101) bAjItamalajI jaina 251) bA0 dInAnAthajI sarAvagI , 101) bA0 ciraMjIlAlajI sraavgii| 251) bA0 ratanalAlajI jhAMjharI 1.1) bA0 ratanalAla cAMdamalajI jaina, rocI 251) bA0 baldevadAsajI jaina sarAvagI , 101) lA0 mahAvIraprasAdajI ThekedAra, dehalI ) seTha gajarAjajI gaMgavAla 5101) lA0 ratanalAlajI mAdIpuriyA, dehalI 251) meTha muAlAlajI jaina 101) zrI phatehapura jaina samAja, kalakattA 251) bA0 mizrIlAla dharmacandajI , 101) gupamahAyaka, madara bAjAra, meraTha 251) seTha mAMgIlAlajI 101) zrI zIlamAlAdevI dharmapatnI DA0zrIcandrajI, 251) seTha zAntiprasAdajI jaina *101) lA0 makkhanalAla motIlAlajI ThekedAra, dehala 251) bA0 vizanadayAla rAmajIvanajI, puraliyA 101) bA0 phUlacanda ratanalAlajI jaina, kalakatta 251) lA0 kapUracanda dhUpacandajI jaina, kAnapura 101) bA0 surendranAtha narendranAthajI jaina, kalakattA 251) bA0 jinendrakizorajI jaina jauharI, dehlii| 101) bA0 vaMzIdhara jugalakizorajI jaina, kalakattA 251) lA0 rAjakRSNa premacandajI jaina, dehalI 101) bATa badrIdAsa AtmArAmajI sarAvagI, paTanA 1251) bA0 manoharalAla nanheMmalajI, dehalI 101) lA0 udayarAma jinezvaradAsajI sahAranapura 251) lA0 trilokacandajI, sahAranapura 101) bA0 mahAvIraprasAdajI eDavokeTa, hisAra 251) seTha chadAmIlAlajI jaina, phIrojAbAda 251) lA0 raghuvIrasiMhajI, jainAvAca kampanI, dehalIx 101) lA0 balavantasiMhajI, hAMsI ji0 hisAra 251) rAyabahAdura seTha harakhacandajI jaina. rAMcI 181) seTha jogvIrAma baijanAtha sarAvagI, kalakattA 251) seTha vadhIcandajI gaMgavAla, jayapura 101) bAbU jinendrakumAra jaina, sahAranapura sahAyaka 101) dArAja kanhaiyAlAlajI cA~da auSadhAlaya,kAna 101) ratanalAlajI jaina kAlakA vAle dehalI # 101) lA0 parasAdIlAla bhagavAnadAsajI pATanI, dehlii| 101) lA0 prakAzacanda zIlacanda jI jauharI, dehala *101) bA0 lAlacandajI bo0 seThI, ujjaina 101) bA0 ghanazyAmadAsa banArasIdAsajI, kalakattA adhiSThAtA 'vIra-sevAmandira 101) bA0 lAlacandajI jaina sarAvagI , sarasAvA, ji. sahAranapura prakAzaka-paramAnandajI jaina zAstrI, dariyAgaMja dehlii| mudraka-pa-bANI priTiMga hAusa 23, rariyAgaMja, de
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
_