________________
२८० तत्त्वार्थाधिगमसूत्रम्
[૦૨ ईहा पुनरेवंविधलक्षणविपरीता, यतः स्पर्शसामान्य उपलब्धे तदुत्तरकालं मृणालस्पर्शसद्भूतविशेषाऽऽदानप्रवृत्ता, असद्भूतविशेषपरित्यागप्रवृत्ता चेहेत्यभिधीयते । अमी पूर्व मृणालस्पर्शे मया सद्भूता विशेषा अनुभता इत्यर्थतस्तदभिमुखाऽसौ, अमी च नानुभूता इति तत्परित्यागाभिमुखा, अतो न संशयविज्ञानेनास्याः साम्यमस्तीत्येतदाह-निश्चयविशेषजिज्ञासा ईहा । निश्चीयतेऽसाविति निश्चयः । कोऽसौ ? विशेष इत्याह, विशिष्यते-भिद्यतेऽन्यस्मादिति विशेषः । निश्चयश्चासौ विशेषश्च निश्चयविशेषः निश्चितो विशेष इत्यर्थः, तस्य ज्ञातुमिच्छा या सा जिज्ञासा, विद्यमानाविद्यमानविशेषाऽऽदानपरित्यागाभिमुखेत्यर्थः । सैवंविधा ઊર્ધ્વતા-સામાન્ય’ કહેવાય. પ્રસ્તુતમાં મૃણાલી = કમળના ડાંડાનો પૂર્વ અને પશ્ચાત બન્નેય અવસ્થામાં સાધારણ દ્રવ્ય (મૃણાલી)ને જોઈને પણ નિશ્ચય થતો નથી કે, “શું આ મૃણાલીસ્પર્શ છે કે સર્પનો સ્પર્શ છે' માટે સંશય-વિજ્ઞાન છે.
* સંશય અને ઇહા વચ્ચે તફાવત જ પ્રેમપ્રભા : જયારે ‘હા’ તો આવા ઉપર કહેલ લક્ષણથી જુદા-ઉલટાં પ્રકારની છે. કારણ કે સ્પર્શનું સામાન્યથી જ્ઞાન થયે છતે તેના ઉત્તરકાળમાં મૃણાલના સ્પર્શના સભૂત (સાચા) એવા વિશેષનું = ભેદનું ગ્રહણ કરવામાં પ્રવૃત્ત થયેલી અને તેના અસભૂત વિશેષનો (પ્રકારનો) પરિત્યાગ કરવામાં તત્પર બનેલી એવી વિચારણા તે “ઇહા' કહેવાય. પૂર્વે મૃણાલનો સ્પર્શ કરતી વખતે મેં આ સભૂત/સાચાં વિશેષો/ધર્મો/પ્રકારો અનુભવેલ છે. આથી આ “અહા' મૃણાલના નિશ્ચયને અભિમુખ હોય છે. વળી તે ઈહા “આ અમુક વિશેષો ભેદો (અસદ્દભૂત ધર્મો) પૂર્વે અનુભવેલ નથી, આથી તેનો ત્યાગ કરવામાં તત્પર હોય છે. આથી સંશયરૂપ વિજ્ઞાન સાથે આ “ઇહાની સમાનતા નથી. આ વાત જણાવતાં ભાષ્યકાર કહે છે - “નિશ્ચયરૂપ” વિશેષને જાણવાની ઇચ્છા (= જિજ્ઞાસા) તે ઇહા” કહેવાય. (આમ સંશયરૂપ અવસ્થાને ઓળંગી જવાથી અને “અપાયરૂપ નિશ્ચયજ્ઞાનને અભિમુખ હોવાથી સંશયજ્ઞાન કરતાં “ઇહા” જ્ઞાન જુદાં પ્રકારનું છે.)
ટીકાથી આનો અર્થ જોઈએ. જેનો નિશ્ચય કરાય તે નિશ્ચય' કહેવાય.(નિશીયડસ રૂતિ નિશ્ચય: I) પ્રશ્ન : તે શું છે ? જવાબ : વિશેષ છે. વિશિષ્યતે મિતે માત્ જે બીજાથી વિશેષિત કરાય જુદું કરાય તે વિશેષ' કહેવાય. નિશ્ચયરૂપ વિશેષ અર્થાત્ નિશ્ચિત એવો વિશેષ = ભેદ (પર્યાય/ધર્મ) તેનું જ્ઞાન કરવાની જે ઇચ્છા તે જિજ્ઞાસા રૂપ “ઈહા' છે. કેવી હોય તે જિજ્ઞાસા ? તે કહે છે - વસ્તુના વિદ્યમાન એટલે સત્ = ૨. ર૩.પૂ. I પૌં સં૦ મુ. | ૨. પૂ. I ત્યત:૦ મુ. I
