Book Title: Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 2
Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004939/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIyazovijayaupAdhyAyaviracita dvAtriMzad dvAtriMzikA prakaraNa bhAga 2 prakAzaka * aMdherI gujarAtI jaina saMgha muMbaI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | zrI AdinAthAya namaH | mahopAdhyAyazrI yazovijayagaNi viracita muni yazovijaya racita nayalatATIkA-dvAtrizikA prakAzavyAkhyA alaMkRta hAtrizatAbizikA praNa (bhAga 2) * divyAziSa . vardhamAnataponidhi saMghahitaciMtaka nyAyavizArada sva.AcAryadeva zrImad vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjA * kRpAdRSTi siddhAntadivAkara gItArthaziromaNi gacchAdhipati AcAryadeva zrImad vijaya jayaghoSasUrIzvarajI mahArAjA * nalahATIkAkAra + dvAaizikAprakAzavyAkhyAkAra + saMpAdaka che padmamaNitIrthoddhAraka pravacanaprabhAvaka paMnyAsapravarazrI vizvakalyANavijayajI gaNivaranA ziSya muni yazovijaya 0 prakAzaka 0 aMdherI gujarAtI jaina saMgha, karamacaMda jaina pauSadhazALA 106 esa.vI.roDa, IrlAbrIja, aMdherI (vesTa), muMbaI-pada Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prathama AvRti * 7 saMzodhaka 0 pUjya AcAryadeva zrImad kulacandrasUrIzvarajI mahArAja pUjya paMnyAsapravarazrI puNyaratnavijayajI gaNivara Adi vi.saM.2059 0 graMthasamarpaNa prakAzakIya sphuraNA nayalatAkAranI hRdayormi 0 500 nakala - * sarva hakka zramaNapradhAna zrI jaina saMghane AdhIna * dvAtriMzikA dvitIya bhAga paricaya * prAptisthAna :- (1) prakAzaka prastAvanA pU. A.zrI municandrasUri ma.sA. 5 thI 8 batrIsIno TUMkasAra dvitIya bhAganI viSayamArgadarzikA * mUlya 250 rU. 0 pRSTha 3 4 5 Sl 6 13 dvAtriMzikAnayalatA TIkAmAM upayukta veda-upaniSadnI sUci 29 dvAtriMzad-dvAtriMzikA grantha bhAga-2 303-632 222 (2) divya darzana TrasTa 39, kalikuMDa sosAyaTI, maphalIpura cAra rastA, dhoLakA, ji.amadAvAda-387810 aMdherI gujarAtI jaina saMghanA jJAnakhAtAnI rakamamAMthI A graMthanuM prakAzana thayuM che. tethI gRhasthoe jJAnakhAtAmAM tenuM mUlya jamA karAvI pustakane mAlikImAM rAkhavuM. mudraka : zrI pArzva kompyuTarsa 58, paTela sosAyaTI, javAhara coka, maNinagara, amadAvAda-8. phona H 30912149 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA DDDD GOOD DDDD * samarpaNa * ugravihArI paramapUjya sakalasaMghahitaciMtaka nyAyavizArada vardhamAnataponidhi AdyazibirapraNetA yuvAvargapratibodhaka paramAtmabhaktinimagna pravacanaprabhAvakapravacanakAraziromaNi aneka samartha prabhAvaka saMyamIonA ghaDavaiyA nirdoSa saMyamacaryAnA custa himAyatI paramateja-uccaprakAzanApaMthe Adi granthonA sarjaka zIghrakavi, nyAyaAdizAstraadhyApanakuzala paramazraddheya suvizAlagacchAdhipati sva.AcAryadeva zrImad vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjane sAdara savinaya sabahumAna samarpaNa kRpAkAMkSI muni yazovijaya Private & Person Only 3 BOO Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA // IlamaMDanazrI AdinAthAya nama: // prakAzakIya pharaNA navanirmANa, punarnimANa ane jIrNoddhAra- A traNeya lAbha ekIsAthe amane prApta thayela che teno AnaMda amArA hRdayamAM koI anero ja che. AthI navA ja ullAsathI ane umaMgathI ame nUtana saMskRta vyAkhyA ane gujarAtI vivecanathI suzobhita svopallavRttisahita "kAtrizat dvatrizakA prakaraNa" nAmanA grantharatnane caturvidhazrIsaMghanA karakamalamAM samarpita karI rahyA chIe. 2800 karatAM vadhu pAnAno A mahAgraMtha ekI sAthe ATha bhAgamAM prakAzana karavAnuM saubhAgya-sadbhAgya amane saMprApta thayuM che te badala amAruM hRdaya paramAnaMdathI praphullita banela che. ApaNe sahu jANIe chIe ke "dvAnniza kAtrizikA prakaraNa" athavA "trizikA prakaraNa" nAmathI paNa A graMtha prasiddha che. gujarAtI bhASAmAM "batrIsa-batrIsI", "batrIsI prakaraNa" nAmathI paNa A graMthano ullekha thAya che. A graMthamAM kula batrIsa prakaraNa che. tathA dareka prakaraNanI gAthA batrIsa che. tethI A mahAgranthanuM nAma che. batrIsa-batrIsI graMtha athavA tAtrizat kAtrizikA prakaraNa. saMkSepamAM batrIsI graMtha athavA kAtrizikA prakaraNa tarIke paNa A graMtha oLakhAya che. mukhyatayA yoga ane adhyAtmanuM A graMthamAM nirUpaNa che. yoga, adhyAtma viSaya ja gahana che. temAM vaLI navyanyAyanI paribhASAmAM tenI chaNAvaTa upAdhyAyajI mahArAja kare pachI to pUchavAnuM ja zuM hoya ? kahevAnI jarUra nathI ke A graMtha upara eka saraLa-subodha-spaSTa vivecananI AvazyaktA varSothI hatI. kAraNa ke agharA ane UMcA padArthone agharI ane UMcI bhASAmAM lakhavAnuM kArya bahuzruto mATe khUba saraLa hoya che. paraMtu agharA ane UMcA padArtho AjanI saraLa ane sAdI bhASAmAM samajAvavAnuM adhyApako mATe khUba ja agharuM ane kaparuM kArya che. tevA kuzaLa adhyApakanI garaja sAre te rIte saraLa-subodha-spaSTa vivecana,vyAkhyA/vivaraNathI alaMkRta karIne prastuta graMtharatnane zrIsaMgha samakSa mUkavAnI amArI bhAvanA paramapUjya nyAyavizArada gacchAdhipatizrI bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjanA ziSyaratna pravacanaprabhAvaka paMnyAsapravarazrI vizvakalyANavijayajI gaNIvaranA ziSya munizrI yazovijayajI ma.sA.ne amArA saMghanA pramukhazrI harSadabhAI maNilAla saMghavIe jaNAvI. munizrIe te vAtane AnaMda sAthe svIkArI. sonAmAM sugaMdha bhaLe tema.munizrIe "kArniMzikA prakaraNa" upara gujarAtI vivaraNanI sAtho-sAtha saMskRtavivaraNa paNa taiyAra karyuM. saMskRtavivaraNa "nayelatA' TIkAsvarUpe tathA gujarAtI vivaraNa "kAtrizikA prakAza' vyAkhyArUpe prastuta prakAzanamAM samAveza pAmela che. prAcIna mudrita prakAzanomAM rahelI azuddhione 7 hastalikhita prato dvArA dUra karIne mULa graMtha tathA svopamTIkAne zuddha karavAnuM tathA adhyetAvargane sahAyaka bane tevI saMskRtagujarAtI vyAkhyA lakhavAnuM eka atyaMta Avazyaka ane upayogI kArya munizrIe karela che tathA amArI prabaLa lAgaNIne dhyAnamAM laI amArA zrIsaMghane prastuta graMtha ATha bhAgamAM ekIsAthe prakAzita karavAno amUlya ane anupama lAbha Apela che. te badala ame munizrIno AbhAra mAnIe chIe. tema ja bhaviSyamAM paNa AvA aNamola sAhityanA prakAzanano amane lAbha ApavAnI temane ame vinaMtI karIe chIe. prAnta, prastuta mahAgranthasvarUpa sTImaramAM besI sahu mumukSuo bhavasAgarano jhaDapathI pAra pAmI zAzvata paramapadane/paramAnaMdane prApta kare e ja zubhakAmanA. zrAvaNa suda-10, vi.saM.2059 li. zrI aMdherI gujarAtI jaina saMgha, muMbaI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA 5 nayalatAkAranI hradayormi amara upAdhyayajInI eka amarakRtinuM nAma che dvAtriMzi dvAtriMzikA. nayalatA TIkA ane gujarAtI vyAkhyA sAthe ATha bhAgamAM ekI sAthe prakAzita thatI prastuta dvAtriMzikAnA judA-judA bhAgomAM sva-52 samudAyanA alaga-alaga vidvAn saMyamIo pAse ane kuzaLa paMDito pAse prastAvanA lakhAvavAnA koDa hRdayamAM jAgyA. munisaMmelananA kuzaLa zilpI pUjyapAda sva.OMkArasUrIzvarajI ma.sA.nA samudAyanA vidvAna AcArya bhagavaMtazrI municandrasUrijI ma.sA.nI nizrAmAM kalikuMDatIrtha- dhoLakAmAM paMdareka divasa rahevAnuM saubhAgya sAMpaDyuM. e samaye mArI uparokta bhAvanA teozrI samakSa rajU karI. batrIsI graMthanA bIjA bhAganI prastAvanA lakhI ApavAnI mArI vinaMtIne teozrIe premathI svIkArIne AtmIyatA darzAvI. te samaye mArI pAse 4 thI 11 batrIsInA prupha hatA. lagabhaga badhuM ja upasthita meTara teozrInI naja2 nIcethI pasAra thaI gayuM. pAMcathI ATha batrIsIno bIjA bhAgamAM samAveza thato hovA chatAM 4 thI 11 batrIsIomAM AvatA viSayono nirdeza teozrIe prastAvanAmAM karela che. arthAt prathama bhAga temaja tRtIya bhAganI paNa aneka bAbatono ullekha teozrIe bIjA bhAganI prastAvanAmAM vAcakavarganA lAbha mATe karela che. A bAbatanI vAcakavarge noMdha levI. muMbaIno lAMbo vihAra-Avazyakaniryukti TippaNa saMzodhana Adi aneka kAryonI vyastatA vacce paNa amUlya samaya phALavIne bIjA bhAganI prastAvanA lakhI ApavAnI udAratA dAkhavanAra, aneka nUtanagraMtha saMzodhaka-saMpAdaka pUjya AcAryadeva zrImadvijaya municandrasUri ma.sA.no upakAra cirasmaraNIya raheze. mAruM vaktavya meM prathama bhAgamAM ja vistArathI jaNAvela che. tethI atra vizeSa lakhANa anAvazyaka che. prAnta, vijJa vAcakavarga A grantharatnanA zravaNa-paThana-pAThana-manana-nididhyAsana Adi dvArA yoga-adhyAtmamArge vivekapUrvaka AgaLa dhapI paramazreya sAdhe to mArI mahenatane sArthaka gaNIza. taraNatAraNahAra jinAjJAthI viruddha kAMI lakhAyuM hoya to kSamAyAcanA. 4 muni yazovijaya zrInemijinajanmakalyANaka zrAvaNa zukala paMcamI, vi.saM.2059 operA sosAyaTI saMgha, amadAvAda Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prastAvanA : dvAtriMzikA | zrI siddhi-vinaya-bhadra-vilAsa-3OMkAra bhadraMkara sUribhyo namaH | || zrI zaMkhezvara pArzvanAthAya namaH | rastAna mahAmahopAdhyAya yazovijayajI gaNivararacita "dvAtrizat kArnAizikA' graMtha svopajJaTIkA ane muniyazovijayajI racita "nayelatA TIkA tathA gujarAtI anuvAda dvArkiMzikA prakAza' sAthe pragaTa thaI rahyo che te ghaNAM harSanI vAta che. * batrIsa-batrIsIo , AjanA kALamAM amuka zabdamaryAdAmAM cokkasa viSaya upara nibaMdho lakhavAnI paddhatio pracalita che. prAcInakALamAM paNa AvI rIte cokkasa zloka saMkhyAnI racanAmAM te te viSayanuM nirUpaNa karavAnI praNAlikA jovAmAM Ave che. siddhasena divAkarasUrijInI 22 jeTalI batrIsIo prApta thAya che. AcArya pravara haribhadrasUrIzvarajInI vizati-rvizikA, SoDazakaprakaraNa, paMcAzaka prakaraNa, aSTakaprakaraNa anukrame 20, 16, 50, 8-8 zlokamAM judA judA viSayonuM suMdara vivecana kare che. kalikAlasarvajJa AcArya zrI hemacandrasUrijIe paNa be batrIsIo racI che. prastuta dvAtrizat dvAtrizikA Avo ja 32-32 gAthAmAM eka eka viSayane carcato 32 prakaraNamaya graMtha che. * jIvana kavana che. mahopAdhyAyajI zrI yazovijayajI gaNivaranA jIvana-kavana viSe ghaNA vidvAnoe ghaNuM lakhyuM che.svataMtra graMtho paNa pragaTa thayA che. keTalAkanA nAma A pramANe che. yazovaMdanA : 5. pradyumna vijaya gaNI vi.saM. 2043 yazodohana : hIrAlAla 2. kApaDiyA I.sa.1966 mahopAdhyAyajI zrI yazovijaya smRti graMtha : saMpA. muni yazovijayajI I.sa.157 zrutAMjali : saMpA. pradyumnavi. gaNi, yazovi. gaNI vi.saM. 2043 amara upAdhyAya : A. pUrNacandrasUri upAdhyAya yazovijaya svAdhyAya graMtha : I.sa. 1993 yazojIvana pravacana mALA : A. pradyumnasUrijI * dvAtrizad dvADhizikA ane tattvArthadIpikA * kAtrizat dvAaizikA' graMthanI 31 batrIsI "anuSupa chaMdamAM ane chellI "rathoddhatA" chaMdamAM che. dareka batrIsInA cheDe "paramAnanda zabda Ave che. prazastimA 9 mA padyamAM paNa "paramAnanTa' zabda che. 1. upAdhyAyajIe raceluM ATha ATha zlokanA 32 prakaraNavALuM jJAnasAra aSTaka prakaraNa jANItuM che. 2. A graMthamAM upAdhyAyajInA jIvana uparAMta teozrInI dareka kRtino paricaya ApavAmAM Avyo che. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA * prastAvanA : A grantha uparanI svopajJa TIkAnuM nAma "tattvArtha dIpikA' che. vidvadvarya paM.zrI abhayazekhara vijayagaNI (have AcArya) dvatrizad dvArniMzikA bhA.1 nI prastAvanAmAM ane 'upAdhyAya yazovijaya svAdhyAya graMtha" (pR.109-110 mAM) prastuta graMtha ane svopajJa TIkA viSe A pramANe paricaya Ape che. aSTaka prakaraNa, SoDazaka prakaraNa, yogadaSTi samuccaya, yogabindu ane pAtaMjalayogadarzana mukhyatayA A pAMca granthomAMthI jANavA maLelI vAtono, saMpradAya ane svakIya IhA anusAre prastuta granthamAM saMkSepa yA vistAra karavAmAM Avyo che. eTale ke te te mULa zAstramAM ja jeno vistAra suspaSTa che teno ahIM mAtra saMkSepathI ja ullekha karyo che. je je vAtano potAne vadhu spaSTa vistAra karavAno saMpradAya ane svakIya vicAraNA-phuraNAne anusAre avasara maLyo teno teno ahIM vistAra karAyo che. eTale ghaDIkamAM ema lAge che ke aSTaka-SoDazaka vagereno A samarI grantha che. to kyAreka ema lAge ke judA judA zAstromAM kahelA te te saMdarbhanA pratipAdanono A saMkalanA grantha che. dA.ta. yogabindunA amuka adhikArathI batrIsIno prAraMbha thayo hoya, vacce pAcho eno ja samAna saMdarbhavALo anya adhikAra AvI jAya, pachI enA ja saMdarbhavALo pAtaMjala yogadarzanano saMdarbha Ave, pachI yogadaSTi samuccayano thoDo adhikAra Ave, pAcho yogabinduno mULa adhikAra cAlu thaI jAya... AvI AvI rIte aSTaka-SoDazaka vagerenA adhikAro mATe paNa jANavuM. emAM vaLI vacce vacce kyAreka AgamapAThonA saMdarbhathI paNa prastuta adhikAranuM samarthana hoya, acAnya granthonA samAna saMdarbhavALA adhikAronuM A saMkalana padArthonI dhAraNA karI pUrvApara anusaMdhAna karavAnI upAdhyAyajI mahArAjanI kuzaLa pratibhAne jaNAvanAruM mApaka yaMtra che. vaLI kyAreka to ema lAge ke A koI TippaNa grantha che, eTale ke jema AcArya bhagavaMta zrI municandrasUri mahArAjAe kammapayaDI cUrNi para viSamapadaTippaNa karyuM che - cUrNigata te te bAbatonuM hetu vagere batAvavA dvArA spaSTIkaraNa karyuM che tema uparokta granthonA te te adhikAronI amuka amuka bAbato para vizeSa prakAza pAtharavA TippaNanI racanA karI na hoya ! evo A grantha che. phera eTalo che ke abhipreta te te adhikArono eka saLaMga grantha jo hota to mane ema lAge che ke teoe evI TippaNa ja racI lIdhI hota, paNa evo saLaMga grantha na hovAthI svasaMkalanA anusAra e e granthAdhikArone goThavI A navo grantha racyo che ane vizeSa bAbato para prakAza pAtharyo che. keTalAka mULa zloko para vistRta vRtti che. to keTalAka para saMkSipta avasUri jevI. keTalAka zlokanI vRttimAM sAkSI pATho ja TAMkIne abhipretArtha jaNAvyo che to keTalAka zlokonI vRttimAM mAtra diphapradarzana karI vistAra mATe anya granthono atideza karI dIdho che. A anya grantho tarIke bahudhA svakIya ja dharmaparIkSA, syAdvAda kalpalatA, upadeza rahasya vagere granyo che. saMkhyAbaMdha zloko para to "spaSTa ityAdi kahIne vRtti ja racI nathI. yAvat chellI batrIsInA to ekeya zloka para vRtti nathI. vaLI, 80 TakAthI ya vadhu zlokonI avataraNikA karI nathI. vRtti granthanI A badhI prathama najare AMkhe caDhatI vAto kahI. tattvArtha dIpikA' mAM graMthakArazrIe 'dAnadharma prathama hovAthI pahelI batrIsI dAnaviSayaka che." ema jaNAvyuM che. AgaLanI batrIsIomAM paNa A batrIsI pachI A batrIsI zA mATe ? enA kAraNa dareka batrIsInA prAraMbhamAM batAvyA che. svopajJaTIkA sAthe A graMthanuM parimANa 5050 zloka jeTaluM che. ema prazastinA aMtima 10 mA padyamAM jaNAvyuM che. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prastAvanA 0 dvAtriMzikA svopajJaTIkA (4/12) mAM syAdvAda kalpalatA jovAnI bhalAmaNa che. eTale "syAdvAda kalpalatA' nI racanA tattvArthadIpikA pUrve thaI che ema nizcita thAya che. batrIsa-batrIsI graMthamAM upAdhyAyajI ma.e ghaNAM ghaNAM viSayo AvarI lIdhA che. A. haribhadrasUrijInuM samagra yogasAhitya yogaviMzikA, yogazataka, yogabiMdu AdinA padArtho batrIsImAM AvarI levAyA che. 9 prastuta graMthanI dareka batrIsImAM AvatAM padArtho A. haribhadrasUri ma. vagerenA kayA graMthamAM kyAMthI kyAM sudhI Ave che e jaNAvatuM eka tulanAtmaka koSTaka paM. abhayazekharavi. gaNivare emanA dvatrizadra dvitrizikA bhA.1 nI prastAvanAmAM ane upA. yazovijaya svAdhyAya graMthamAM Apela che. * "nacalatA TIkA' . nayalatA TIkAmAM pracura pramANamAM avataraNo, sAkSIpATho, TIkAgraMthonA aMzo AvatAM hovAthI sAmAnyavAcakane rasa na paDe te svAbhAvika che. paraMtu vidvAno mATe to nayalatA TIkA e jainazAstrono ensAyaklopIDiyA ja joI lo. je je viSaya carcAto hoya te te viSayane lagatAM AgamagraMtho, prakaraNagraMtho, svadarzananA graMtho, Itara darzananA graMtho Adi anekAneka graMthanA pATho eka ja sthaLe maLI javAthI vidvAnone to ochI mahenate eka ja sthaLe jJAnAmRtano thALa sAMpaDI jAya che. AtmAne ekAMta nitya mAnatA sAMkhyadarzananuM khaMDana (7/15) karI e mate hiMsAnI asaMgati batAvI che. e rIte 7/16 mAM naiyAyika mate hiMsA ghaTatI nathI ane bauddha mate paNa (7/20) hiMsA siddha thatI nathI e bAbate suMdara vivecana che. batrIsImAM AvatAM samagra viSayanuM jhINavaTabharyuM darzana to viSayasUci jovAthI ja thaI zake. keTalIka bAbato ahIM joIe. 7mI batrIsImAM mAMsabhakSaNa bAbate bauddhamatanuM khaMDana che. bauddhamate mAMsa paNa prANInuM aMga che. anAja Adi paNa prANInA aMga che. AjanA kALe paNa keTalAka loko dUdhane paNa IMDAnI jema prANInuM aMga mAnatA hoya che ane bannene samAna gaNavA kutarko karatAM hoya che. upAdhyAyajI mahArAje ahIM bauddhone dalIla purassara uttara Apyo che. jaina mate mAMsa abhakSya che te emAM satata thatI jIvotpattinA kAraNe che. prANIsaMgane abhakSyano hetu jainoe mAnyo nathI. keTalAka varSo pUrve eka bauddha paMDita dharmAnaMda kauzAMbIe bhagavAna mahAvIra prabhu upara mAMsAhAra karavAno Aropa mukyo hato. A managhaDaMta AropanuM pAchaLathI bIjA eka arjana gujarAtI paMDita samarthana kareluM. e vakhate jainasaMghamAM ghaNo uhApoha thayelo. vidvAna jainAcAryo vageree Ano sajjaDa pratikAra aneka zAstrapATho vagere ApIne karelo. nayalatA mAM vidvadarya munivare A badhI carcAno sAra, zAstrapATho, nighaMTu vagere vaidaka sAhityanA aneka navA pATho ApI AcArAMgasUtra, zrIbhagavatIsUtra vageremAM AvatA pAThono artha vanaspati paraka ja sAco che- e siddha karyuM che. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA * prastAvanA : nayalatAmAM AvA aneka aneka viSayonI carcA prasaMge UMDANa ane vistArapUrvaka graMthonA sthaLanirdezapUrvaka sAkSIpATho ApIne munizrIe te te viSayanuM vistRta ane vizada citra pUruM pADyuM che. vAcakane ahIM kutrikApaNanI jema eka ja sthaLe anekAneka graMthonA pATho jovA maLe che. majhimanikAya vagere bauddhagraMthonA aneka avataraNo (pR.388 thI ) jovA maLe che. cothI jinamahattva dvAtrizikAnA vivecanamAM "nayalatA' mAM aneka bauddhagraMthonA sAkSIpATho ApyA che. majhimanikAya, dIghanikAya vagerenA saMkhyAbaMdha pATho ane jaina graMthonA pracura pATho ApIne buddha karatAM jinanuM mahattva kaI kaI rIte che ? te vizada rIte spaSTa karyuM che. tIrthakara bhagavAnanA AcAra, vrata, jIvana ghaTanAo ane buddhanI ghaTanAone te-te graMthonA pATha sAthe rajU karI banne vacce bheda, vizeSatA vagere bAbatone ujAgara karI che. (4/15 pR.238 thI) aneSaNIyAeSaNIya bAbatanI paNa carcA (4/16) karI che. 9 mI batrIsImAM kathAnirUpaNa prasaMge "nayelatA'mAM digaMbaramAnya graMthonA paNa avataraNo ApyA che. pAMcamI batrIsImAM "pratiSThA' viSayaka carcA prasaMge tattvaciMtAmaNikAra gaMgeza upAdhyAyano mata ane tenuM khaMDana che. (59 pR.306 thI ). bauddha vagere badhAM darzanonA prAcIna graMthomAM anekAMtanuM samarthana karatAM pATho che. AvA aneka pATho "nayalatA" mAM vAMcatAM ApaNane vItarAgastotranuM "nAnekAnta pratikSipeta pada yAda AvI jAya che. prAcIna bauddha sAhitya pAlI bhASAmAM che. munizrIe A sAhityanuM avagAhana karI bauddhadarzananI mAnyatAo mULa pATho sAthe rajU karI che. graMthagata viSayanA samarthanamAM paNa bauddhagraMthonA pATho ApyA che. (10/25). 11 mI batrIsImAM 1 thI 10 gAthAmAM pAtaMjala mAnyatA ane pachI enuM khaMDana che. nayalatAmAM pAtaMjala yogasUtranI vividha TIkAnA avataraNo ApI dareka vigato spaSTa karI che. 10 mI batrIsInI 22 mI gAthAmAM jUnI pratamAM "bhAvasya mokSahetutve tene mokSe vyavasthitam A pATha mudrita ane hastalikhita AdarzamAM che paNa ahIM "mokSahetutvanA badale "mukhya hetutva" pATha joIe evuM nayelatAmAM aneka dAkhalAo ApI spaSTa karyuM che. bhAvathI judA judA lAbha prApta karanAranA aneka udAharaNo Agama vagere graMthonA pAThapUrvaka na latAmAM ApyA che. bhAvathI jAtismaraNa pAmanAra meghakumAra-sudarzana, bhAvathI vibhegaMjJAna meLavanAra zivarAjarSi, bhAvathI avadhijJAna pAmanAra mahAzataka, bhAvathI kevalajJAna meLavanAra teTalIputra, gajasukumAra, bharatacakrI, mallInAtha bha. vagere udAharaNo darzAvI mokSa pratye bhAvanI mukhyakAraNatAnuM samarthana karela che. (pR.713 thI 716). chala ane jAti vagerenuM vivecana karatAM zAbdika chaLa mATe "tamAco khAdho' nuM udAharaNa ApyuM che. roja-barojanA upayogamAM AvatAM AvA udAharaNathI zeya padArtho magajamAM tarata besI jAya che. A ja prasaMgamAM "nayalatA' mAM navakambalaH udAharaNa ApyuM che. jo Ano artha navI kAMbaLavALo kare to 9 kAMbaLa artha kADhavo ane 9 kAMbaLa artha karo to navI kAMbaLavALo artha karavo te chaLa kahevAya tema darzAvela che. (pR.449) Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prastAvanA . dvAtriMzikA e ja rIte vivAda vagerenA udAharaNo pracalita aitihAsika kathAprasaMgo ApI spaSTa karyA che. bhagavAna mahAvIraprabhu-gautamasvAmino vAda = dharmavAda, zobhanamuni ane dhanapAlano vAda = dharmavAda, pAlaka-spaMdakano vAda = vivAda AvuM nayalatAmAM darzAvela che. (pR.448) 10 * anuvAda 'prastuta graMthano gujarAtI anuvAda thavo jarUrI che' e jaNAvatA paM. hIrAlAla kApaDiyA jaNAve che ke - anuvAda : mULa kRtinuM mahattva jotAM eno gujarAtI jevI prAdezika bhASAmAM anuvAda kyArano e prasiddha thavo joIto hato paNa tema thayeluM jaNAtuM nathI ethI Azcarya thAya che. (yazo dohana pR.330) gUrjara anuvAda 0 * gujarAtI anuvAda karatI vakhate lekhakazrIe sAmAnya vAcakavargane sAme rAkhyo che. padArthone bane teTalI saraLa rIte rajU karavAnI kozISa karI che. pUrvapakSa ke uttarapakSanuM vaktavya zarU thAya ane pUruM thAya te banne Adi-aMtane - - AvA cihno mUkI ekadama spaSTatA karI che. peTA zIrSako bolDa TAIpamAM ApelA hovAthI anuvAdamAM kayo viSaya carcAI rahyo che te vAcakane tarata samajAI jAya che. vaLI, TIkAnA kyA aMzanuM vivecana cAle che te jaNAvavuM jarUrI hoya tyAM devanAgarI TAIpamAM TIkAnuM pratika paNa ghaNA sthaLe ApyuM che. (9/12) gujarAtI anuvAdamAM gAthArtha ane TIkArtha ApyA pachI nayalatAmAM ApelI vigatomAMthI sAmAnya vAcakane upayogI vizeSArtha paNa Apyo che. * pUrva saMskaraNo * prastuta dvAtriMzad dvAtriMzikA svopanna tattvArthadIpikA TIkA sAthe I.sa.1910 mAM jainadharmaprasAraka sabhA dvArA pratAkAre pragaTa thayelI. pharI enuM prakAzana vi.saM. 2040 mAM ratalAma jaina saMgha taraphathI thayuM che. paM. abhayazekhara vijayajI gaNivaranA (hAla AcArya) bhAvAnuvAda sAthe dvAtriMzad dvAtriMzikA bhAga eka svarUpe 1 thI 8 dvAtriMzikAo divyadarzana TrasTa dhoLakA taraphathI vi.saM. 2051 mAM pragaTa thaI che. zrI hIrAlAla kApaDiyA 'yazodohana' (pR.330) mAM lakhe che ke TippaNa :- 'jaina dharma prasAraka saMgha' taraphathI prakAzita savivRtti mULa kRtinI prathama dvAtriMzikAnA Adya aDhAra pagho upara temaja 21 mI ane 25 mI dvAtriMzikAnA ekeka padya upara AnandasAgara sUrijIe saMskRtamAM TippaNo racyAM che. e mudrita prati ahIMnA sainAnaMda pustakAlayamAM che. A uparAMta A. RddhisAgara sUrijInA anuvAda sAthe prathama-dvitIya batrIsIo 'draya-dvAtriMzikA' nAme zrI kailAsasAgarasUri rIlIjIyasa TrasTa, amadAvAda taraphathI pragaTa thayela che. -- A. candraguptasUrinA gujarAtI vivecana sAthe dAnabatrIsI eka anuzIlana vagere amuka chUTaka chUTaka batrIsI anekAMta prakAzana dvArA pragaTa thayela che. * prastuta saMskaraNa . prastuta saMskaraNanI aneka AgavI vizeSatAo che. keTalIka mahattvanI vizeSatAo TUMkamAM A pramANe che. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA * prastAvanA . 11 pUrva saMskaraNomAMnI 480 jeTalI azuddhionuM parimArjana A saMskaraNamAM sAta hastalikhita prationA AdhAre karAyuM che. * junA saMskaraNanA pATha je sthaLe sudhAryA che tyAM TippaNamAM juno pATha 'mudrita' saMketa pUrvaka Apyo che. (pR.390 vagere) kyAreka mULa graMthanA pATha ane svopajJaTIkAmAM AvatAM pratikamAM pAThabheda ke azuddhi hoya to dUra karI che ane enI noMdha TippaNamAM ApI che. (pR.181 4/1 Ti.1) * mULa gAthA sAthe graMthAMtaramAM AvatA pAThabhedanuM paNa sUcana karyuM che. (pR.395 gA.13 Ti.2) mULa gAthAmAM paNa aneka sthaLe zuddhikaraNa karyuM che. (4/27 pR.269 Ti.1,2, 4/28 pR.270 Ti.1, 5/19 pR.297 Ti. 1) svopajJaTIkAmAM sAkSIgAthAnA aMzo apAyA hoya tyAM TippaNamAM pUrI gAthA ApI che. (pR.410Ti.) svopajJaTIkAmAM AvatAM prAkRtabhASAnA avataraNonI saMskRta chAyA TippaNamAM ApI che. (pR.410 vagere) graMthakAra upAdhyAyajI mahArAje keTalAka sthaLoe mULa gAthAo sugama jaNAvI TIkA na karI hoya evuM jovAmAM Ave che. AvA sthaLe mULa gAthAmAM rahelI azuddhione dUra karavA mATe te te viSayanI anyAnya graMthamAM thayelI carcAonA AdhAre zuddhikaraNa karyuM che. dA.ta. batrIsI 9/29 mAM 'viSNudyamabhaya' sthaLe 'nayalatA' TIkAmAM dharmaratnaprakaraNa, bRhatkalpa vagere graMthonA pATho ApI kliSTa zlokane spaSTa karela che. batrIsInI gAthA (7/15) hAribhadrIya aSTaka (14/1) joDe ghaNI samAnatA dharAve che. AvA sthaLe hAribhadrIya aSTakanI TIkA nayalatAmAM ApI dIdhI che. 'nayalatATIkAkAra ane anuvAdaka' munizrI yazovijayajInI vidvattA, bahuzrutatA, tArkikatAnA darzana emanI TIkA ane anuvAdamAM paMktie paMktie thAya che. prastuta batrIsa-batrIsInI 'nayalatA' TIkAmAM 1150 karatAM vadhu graMthonA 11500 karatAM vadhu saMdarbha ApyA che. ApaNane ema thAya ke ATalA badhA saMdarbhagraMthone TAMkavA e keTaluM moTuM mahAbhArata kAma che ? ApaNe tyAM lokaprakAza (700 graMthonA sAkSIpATha) ane dharmasaMgraha (250 graMthonA sAkSIpATha) jevA vipulapramANamAM zAstrapATho TAMkanArA AkaragraMtho bahu thoDA che. ATa-ATalA saMdarbhagraMtho TAMkanArA munizrI kartavyano bhAra potAnA mAthe rAkhatAM ja nathI. teo kahe che ke ''A badhuM kevaLa deva-gurunI kRpAthI ja zakya che. huM koI graMthane jyAre upayogI saMdarbha zodhavA ughADuM chuM tyAre moTAbhAge evuM bane che ke je pAnuM ughaDe emAM ja mane joIto pATha maLI jato hoya che !'' upAdhyAyajI ma.pratye paNa teozrInI bhakti UMDI che. jyAre jyAre koI paMkti na samajAya tyAre upAdhyAyajI ma.nA nAmanI mALA pheravIne prArthanA kare ke - A sthaLano artha upAdhyAyajI ma.ne je abhipreta hoya te mane prApta thAo. A pramANe prArthanA karIne suI jatAM munizrI uThe tyAre mUMjhavaNano ukela hAjara ja hoya ! upAdhyAyajI ma.nI AvI kRpA varasavAnuM kAraNa jaNAvatAM munizrI bhUtakALamAM sarI jaI smaraNanA popaDAM khole che : mumukSu avasthAmAM dIkSAnA muhUrta mATe DabhoI javAnuM thayuM. tyAre tyAM birAjamAna Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 dvAtriMzikA raivatasUrijI mahArAje kahyuM : ''nareza ! upAdhyAya yazovijayajI samartha zAstrakAra thaI gayA che. teozrIno svargavAsa DabhoImAM thayo che. emanAM samAdhi sthaLe jaI vaMdana karI prArthanA va. karaje." ane e vakhate pahelI ja vAra upAdhyAyajInuM nAma sAMbhaLyuM. samAdhi sthaLe kalAko sudhI prArthanA karI. ane Aje jIvanamAM Dagale-pagale upAdhyAyajInI kRpAnA darzana thAya che. dIkSA avasthAmAM munizrInuM nAma yazovijayajI paDe che emAM paNa kaMIka saMketa haze ! khUba TUMkA gALAmAM anekAneka sva-para darzananA graMthono abhyAsa karanArA ane dIrghadhA2NAzaktine dharanArA munizrI tapasvI paNa che. (vardhamAna tapanI 87 oLI sudhI pahoMcyA che.) ziSyonI sAraNA-vAraNA-coyaNA-paDicoyaNA ane adhyApana vageremAM paNa pUro rasa le che. muni yazovijayajI navyanyAyanA UMDA abhyAsI che eTale upAdhyAyajInA hArdane spaSTa karavAmAM saphaLa rahyA che. navyanyAyanA anekAneka graMthonA avataraNo te te sthaLe ApatAM rahe che. munizrInuM vAMcana vizALa che, sAthe sAthe upayogI pAThonuM TAMcana karavAnI emanI Adata paNa ghaNI lAbhakArI banI che. dhanyavAda ! * varSo pUrve prastuta graMthanuM vAMcana karato hato tyAre na samajAtAM kaThIna-sthaLo samajavA pU. munirAjazrI jaMbUvijayajI ma.sA. pAse gayelo. tyAre pUjya munizrIe A graMthanI chapAyelI prata joIne kahyuM ke - ''A graMthanuM suMdara rIte saMpAdana karavAnI jarUra che. AmAM ghaNAM sthaLoe azuddhio che, (munizrI yazovijayajIe prastuta saMskaraNamAM junA saMskaraNanI 480 jeTalI azuddhionuM vividha hastalikhita prationA AdhAre parimArjana karyuM che.) padaccheda, virAma-cihno vagere paNa yathAsthAne nathI. koIka vidvAne AnuM saMpAdana karavuM jarUrI che." A pachI mArA manamAM eka jhaMkhanA hatI ke AnuM suMdara saMskaraNa pragaTa thAya ane huM vAMcuM. thoDA varSo pUrve paM.zrI abhayazekhara vijayajI gaNivara (have AcArya) ne amadAvAdamAM maLavAnuM thayuM. batrIsI ane enA anuvAdanA chapAyelA pharyA joI AnaMda thayo. teoe kahyuM ke 'meM ATha batrIsInuM saMpAdana ane anuvAda karyo che. paraMtu have AgaLa karavAno nathI. kema ke amArA muni yazovijayajI A badhI batrIsI upara vistRta saMskRta TIkA ane gujarAtI vivecana lakhI rahyA che.' A samAcAra maLyA tyArathI muni yazovijayajI saMpAdita vivecana batrIsa-batrIsI jovAnI utkaMThA hatI. hamaNAM kalikuMDatIrthamAM munizrI yazovijayajI sAthe pakhavADiyuM rahevAnuM thayuM. teoe batrIsInA prupho ApyA ane bIjA bhAganI prastAvanA lakhI ApavA kahyuM. batrIsInuM vAMcana mArA mATe "bhAvatuM' tu ne vaidhe kahyA" jevuM hatuM. prastAvanA lakhavAnA nimitte mane A graMthavAMcananI taka ApavA badala munizrIno AbhArI chuM. prastuta graMthanuM paThana-pAThana karI sahu koI upAdhyAyajI mahArAje prarUpelA padArthone AtmasAt karI AtmakalyANane vare e ja maMgaLa kAmanA. lI.vijaya municandrasUri akSayatRtIyA- vi.saM.2059, oMkArasUri ArAdhanAbhavana, sUrata. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA 13 ( 5 thI 8 batrIsIno TUMkyAra) 5- bhaktidvAmiMzika TUMkyAra laukika devo karatAM zrIvItarAga tIrthaMkara bhagavaMta mahAna che - AvuM jANIne cUpacApa besI rahevAnuM nathI. paNa temanI sarvotkRSTa bhakti karavAnI che. AthI pAMcamI batrIsImAM tIrthakara bhagavaMtanI bhaktinuM, bhaktinA prakAronuM vizada nirUpaNa mahopAdhyAyajI mahArAje karela che. teozrI jaNAve che ke arihaMta paramAtmAne vize bhakti sarvaviratidharone saMpUrNa hoya che, tathA gRhasthone AMzika hoya che. (gA.1). jinAlaya banAvavuM te paNa gRhastha dvArA thatI bhaktino eka prakAra che. jinAlaya karAvanAra gRhastha sadAcAra vagere guNavALo hoya. AvA gRhastha derAsara banAvavAnA samaye keTalIka vAto khyAlamAM rAkhavI. jemake derAsara mATe zuddha bhUmine zAstranItithI kharIdavI. bIjAne aNagamAmAM nimitta na thavuM. te mATe derAsaranI jamIna vagere kharIdatI vakhate sAmenAne saMtuSTa karavo. vaLI AsapAsa rahenArAonuM paNa sanmAna karavuM, jethI teone jaina dharmamAM ruci thAya. jinAlaya-jinabiMba banAvavA dvArA kArIgarosuthAra-zilpI vagere paNa jinabhakti svarUpa dharmanI ArAdhanAmAM zrAvakanA sahAyaka che. mATe teo zrAvakanA dharmamitra thAya-AvuM graMthakArazrI jaNAve che. mATe zrAvakoe dharmamitra evA kArIgarone paNa saMtoSa Apavo. (gA.thI 7) jinAlaya banAvanAra zrAvaka jayaNAvALo, AraMbhane choDanAro tathA niyANArahita zubhAzayavALo hoya. tenI jinAlaya nirmANanI pravRttine SoDazakamAM zrIharibhadrasUri mahArAje bhAvavRddhinA kAraNe 'bhAvayajJa' rUpe jaNAvela che. derAsara banAvIne zrAvaka jinabiMbane karAve. (gA.8 thI 10) jinAlaya ane jinabiMbanA nirmANa mATe vyasanamukta zilpI rAkhavo. tenuM sanmAna karavuM ane tene ucita mUlya cUkavavuM. eka ja pratimA ghaDAvela hoya chatAM te pratimAnI mukhAkRti vagerene kAraNe jo zrAvakane "50" pratimA bharAvyA jeTalo AnaMda thAya to tene lAbha paNa "50' pratimA karAvyAno maLe che. ahIM graMthakArazrI lAlabattI dharatA jaNAve che ke jo zilpI upara aprIti hoya to te vAstavamAM bhagavAna upara aprIti che. A vAta paNa jinamaMdira banAvanAre noMdhavA jevI che. (gA.11 thI 13). bhUlathI potAnI pAse AvI gayela bIjAnA dhanane vize "AnAthI utpanna thayela puNya te dhananA mAlikanuM thAo' - AvI abhilASA zrAvaka kare. tethI tenuM dhana saze zuddha thAya che. tathA prANapratiSThA vakhate je bhagavAnanI pratimA hoya, tenA nAmano maMtrajAsa thAya che. pratimA sonAnI hoya ke moTI hoya to lAbha moTo thAya tevuM nathI paNa bhakti ane zAstrAnusArItA ja nirjarAnuM mukhya kAraNa che. A rIte pratimA karAvavI te lokottara ane mokSadAyI che. (gA.14 thI 16). vidhipUrvaka bharAvela pratimAnI pratiSThA dasa divasamAM karavAnuM vidhAna SoDazakamAM zrIharibhadrasUrijI mahArAje karela che. te pratiSThA traNa prakAre che - vyakti pratiSThA, kSetrapratiSThA ane mahApratiSThA. (gA.17) prANapratiSThAvidhine darzAvatA graMthakArazrI kahe che ke prANapratiSThA = aMjanazalAkA karanAra potAnA AtmAmAM ja vItarAgatA vagere guNonI sthApanA kare te mukhya pratiSThA che. pratimAmAM bAhya-pratiSThA to upacArathI Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 * 5 thI 8 batrIsIno TUMkasAra * dvAtriMzikA jANavI. paraMtu upacArathI karAtI pratiSThAthI paNa pUjakanA manamAM pratimAmAM paramAtmAnI buddhi thavAthI pUjakane puSkaLa lAbha thAya che. pratiSThA pachI ATha divasa sudhI niraMtara dAna devuM ane pUjA karavI. pratiSThA bAhya ane aMtaraMga-ema be prakAre thAya che. temAM bAhya pratiSThAmAM balibAkaLA ApavA jarUrI che. jethI kSetradevatAnI zAMti thAya, vighnono nAza thAya ane te devo zAsananI unnati kare. AgaLa upara graMthakArazrI jaNAve che ke paramAtmAnI jaLapUjA vagere zrAvako karI zake, paraMtu sAdhu nahi. kAraNa ke teo pApapravRttithI saMpUrNapaNe aTakelA-pAchA pharelA che. jinapratimAnI pUjA caMdanAdi vilepana, dUdha-jalAdithI snAna, dhUpa, uttama phaLa vagere dravyothI karavI joIe. (gA.18-21) bhagavAnanI pUjA paMcAMga praNipAta rUpe, sASTAMga praNAma rUpe ke potAnA vaibhava mujaba sarvopacAra pUjArUpe thaI zake. bhagavatIsUtramAM ane pUjA prakaraNamAM paNa AvI pUjA jaNAvAyela che. (gA.22) SoDazakamAM zrIharibhadrasUrijI mahArAjA jaNAve che ke "zrAvake lAla, pILA vastrothI ke zveta vastrothI pUjA karavI. bhagavAnanA guNo ane potAnA doSa-niMdA jemAM Ave evA stavanAdithI stotrapUjA karavI. temAM ekAgratA tathA ahobhAva lAvavA prayatna karavo. A rIte karAyelI bhagavAnanI pUjA vidhvazAMti kare che ane abhyadaya tathA mokSane Ape che. bhagavAnane vilepana karavuM, puSpa caDAvavA te kAyayoga pradhAna pUjA che. pUjAnI sAmagrI (phUla vagere) maMgAvavI te vacanayogapradhAna pUjA che. manathI phUlapUjA vagerenI bhAvanA te manayogapradhAna pUjA che. (gA.22 thI 26). jinapUjAvirodhI amuka loko bIjAne pUjAmAM aMtarAya karatA kahe che ke pUjAthI bhagavAnane to koI ja lAbha nathI thato ane jIvavirAdhanAno doSa Ubho ja che. paraMtu A dalIla barAbara nathI. kAraNa ke bhagavAnane lAbha thAya te mATe pUjA nathI karavAnI. paNa potAnA AtmAnI nirmaLatA-prasannatAzubha adhyavasAya mATe pUjA karavAnI che. pUjAmAM pragaTato zubhabhAva to anubhavasiddha ja che. tathA virAdhanA thavA mAtrathI jo jinapUjA tyAjya hoya to gRhastho sAdharmikabhakti vagere ArAdhanA paNa nahi karI zake. mATe AjJAne kendramAM rAkhavI e bAbata mukhya che. jinAjJAne kendrasthAne rAkhIne jayaNApUrvaka thatI ArAdhanAmAM kadAca alpa doSa lAge to paNa jinAjJAzaraNAgati vagere pariNAmothI thatA lAbho aparaMpAra che. mATe ja SoDazakamAM zrIharibhadrasUri mahArAjA kUpadeSTAMtathI pUjAnuM samarthana kare che. paraMtu sAdhu bhagavaMta saMpUrNapaNe bhAvastavamAM ArUDha hovAthI jinapUjAnuM tene prayojana nathI. aSTakamAM paNa kahela che ke sAvadyapravRttirUpa roga jeno nIkaLI gayo che tevA sAdhune dravyapUjAnI jarUra nathI. mATe prakRtithI atyaMta pApabhIrU athavA sAmAyikamAM rahela gRhasthane paNa jinapUjAno adhikAra nathI. paraMtu saMsAramAM chUTathI AraMbha-samAraMbhane karanAra gRhastha pUjAmAM AraMbha-samAraMbha svarUpa dUSaNo juve te teno aviveka che. paMcAzakamAM jaNAvela che ke Avo jIva zAsanahIlanA ane abodhinuM kAraNa bane che. (gA.27 thI 30) A badhI bAbatone graMthakArazrIe ahIM jhINavaTathI darzAvela che. devadravyabhakSaka saMkAza zrAvaka vagerenA daSTAMtothI jinapUjA karmanirjarA ane mokSanuM kAraNa che - e vAta sUkSma rIte siddha karela che. aMtamAM jaNAvela che ke jema ciMtAmaNi ratnanI pUjAthI ratnane lAbha nathI paNa pUjakane lAbha che te rIte vItarAganI pUjAmAM vItarAgane lAbha nathI paNa pUjakane lAbha avazya thAya che. (gA.31-32) A rIte ahIM sau prathama jinAlaya ane jinapratimA nirmANanI vidhi batAvI. pachI traNa prakAranI Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA * 5 thI 8 batrIsIno TUMkasAra * 15 pratiSThA, traNa prakAranI pUjA, sAdhu mATe dravyapUjA binajarUrI vagere viSayonI chaNAvaTa karela che. aMtamAM pratimAnI pUjAmAM ciMtAmaNiratnanA daSTAMtane jaNAvIne A viSayano upasaMhAra karela che. 6- sAdhusAmagraddhAtrizikSaH TUMkyAra jinabhaktithI cAritra mohanIya karmano kSaya thavAthI sAdhujIvana prApta thAya che. tethI chaThThI batrIsImAM sAdhujIvananI saMpUrNatA zenA dvArA thAya ? te bAbatanuM vistRta pratipAdana karavAmAM Avela che. sAdhutAnI paripUrNatAnI AdhArazIlA che (1) tattvasaMvedanajJAna (2) sarvasaMpankarI bhikSA ane (3) jJAnagarbhita vairAgya. te mATe graMthakArazrI jaNAve che ke saMyata evA mahAtmA jJAnathI jJAnI bane, bhikSA dvArA bhikSuka bane, vairAgya dvArA virakata bane (gA.1) jJAnanA traNa prakAra che. (1) viSayapratibhAsa jJAna, (2) AtmapariNAmayukta jJAna ane (3) tattvasaMvedana jJAna. heyatva vagere viSayonA guNadharmo vinAnuM mugdha jJAna te viSayapratibhAsa jJAna. AdhyAtmika lAbha-nukasAnane jaNAvatuM jJAna te AtmapariNAmayukta jJAna. anekAMtavAdathI abhivyakta, heyanA tyAga ane upAdeyanA svIkArathI vaNAyela bodhane tattvasaMvedana jJAna kahevAya. (gA.2) agninA dAhaka svabhAvathI ajANa ane camakane joI agni tarapha AkarSAtA mugdha bALakanI jema heya evA strI-parivAramAM mamatva karanAra mithyASTinuM jJAna viSayapratibhAsa ja kahevAya. aSTakajImAM jaNAvyuM che ke "ajJAnAvaraNanA hrAsathI viSayapratibhAsa jJAna utpanna thAya che" (gA.3) AtmapariNAmazAlI jJAna samakitIne hoya che. te jJAnAvaraNanA ghaTADAthI utpanna thAya che. evuM aSTakajImAM jaNAvela che. te jJAna cAritranI IcchAthI yukta hoya che. (gA.4) tattvasaMvedana jJAna samyak jJAnAvaraNanA kSayopazamathI utpanna thAya che. tevuM jJAna viratithI viziSTa evA sAdhune hoya che. ane te vinA vikhe phaLa Ape che. (gA.5) niSphara pApapravRtti viSayapratibhAsa jJAnane sUcave che. sakaMpa pApapravRtti AtmapariNatiyukta jJAnanuM cihna che. mokSamArgamAM vizuddha pravRtti tattvasaMvedanajJAnane sUcave che. AgaLa jatAM navya nyAyanI paribhASAnA mAdhyamathI graMthakArazrIe kAryabheda pratye kAraNabhedanA niyamane AgaLa dharIne "ajJAnAvaraNa, jJAnAvaraNa ane sajJAnAvaraNa-ema traNa vilakSaNa - vibhinna karmanA kSayopazamathI ajJAna, jJAna ane satajJAna svarUpa kArya utpanna thAya che' - evuM hRdayaMgama rIte darzAvela che. (gA.7). tattvasaMvedana jJAnanA saMbaMdhathI ja sAdhu pUrNatAne meLave che. bAkI te AkarSagAmI thAya ke patita paNa thAya. (gA.8) sAdhujIvanamAM bhikSA traNa prakAre saMbhave che.- sarvasaMpankarI bhikSA, paurUSanI bhikSA ane vRttibhikSA. (gA.9) sarvadA hanana-pAcana-krayaNa svarUpa AraMbha vagaranI bhikSA sarvasaMpatkArI bhikSA kahevAya. te susAdhumAM sAkSAt ane 11mI pratimA vahana karanAra zrAvakamAM paraMparAe rahe che. (gA.10) dIkSA lIdhA pachI dIkSAvirodhI pravRtti kare, AraMbha samAraMbha kare tenI bhikSA pauruSabI kahevAyela che. (gA.11) aSTakamAM zrIharibhadrasUri jaNAve che ke nirdhana, pAMgaLA vagere jIvo jIvananirvAha mATe bhikSATana kare te vRttibhikSA kahevAya. siddhaputra ane sArUpikanI bhikSA paNa vRttibhikSA hoI zake. saMvignapAkSikanI bhikSA sarvasaMpatkarI kahevAya. (gA.12) Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 5 thI 8 batrIsIno TUMkasAra * dvAtriMzikA graMthakArazrI cAritrano ane bhikSAno saMbaMdha joDe che ke 'bhikSAdAtAne takalIpha na thAya e rIte, sAdhu mATe na banAvela rasoI grahaNa karatA sAdhu cAritranI samRddhithI pUrNatAne pAme che." (gA.13) ahIM prazna ubho karela che ke - 'A rIte to sAdhune sadgRhasthonI gocarI ja nahi kalpe. kAraNa ke sadgRhastho to rasoI banAvatI vakhate ja atithi-sAdhusaMtonA saMkalpapUrvaka ja jarUra karatAM vadhAre pramANamAM rasoI banAvatA hoya che. vaLI, dazavaikAlikamAM paNa sAdhune yAvadarthika ane puNyArthika bhojanAdi grahaNa karavAno niSedha karelo che. to sAdhu bhagavaMto sagRhasthane tyAM gocarI kaI rIte leze ?' Ano javAba ApatA granthakArazrIe jaNAvela che ke rasoI banAvatI vakhate gRhastha 'ATaluM sAdhu mATe' e pramANe saMkalpa kare to sAdhune te rasoI agrAhya bane. paNa sAmAnyathI potAnA uddezathI thatI rasoIne vize 'mArA mATe banAvelI rasoI sAdhu bhagavaMtane vahorAvI mArI jAtane, AjanA divasane saphaLa karIza' AvI bhAvanA karavA mAtrathI te rasoI sAdhune agrAhya bane nahi. A vAtanI graMthakArazrIe vizeSa chaNAvaTa piMDaniryuktimAM batAvelI caturthaMgI dvArA karelI che. mATe jema sAdhune vaMdana karI kRtArtha thatA vinayI zrAvakone vAukAyanI hiMsAno doSa nathI lAgato te rIte potAnI rasoImAM supAtradAnanI bhAvanA bhAvavAthI te rasoI sAdhune agrAhya banI nathI jatI tathA zrAvakane tevI bhAvanA doSajanaka banatI nathI. (gA.14 thI 17) 16 'tIrthaMkara bhagavaMte batAvela zuddha gocarInI prApti azakya che' evI zaMkA na karavI. kAraNa ke tevI zaMkA tIrthaMkaromAM potAnI azraddhAne sUcave che. vaLI, atidurlabha evo mokSa paNa atiduSkara evo dharma (nirdoSa gocarI vagere) karavAthI ja maLI zake. ane atiduSkara evA sAdhudharmane atidurlabha evA mokSanuM kAraNa batAvavAthI ja tIrthaMkaromAM yathArtha mArgadarzaka tarIkenI zraddhA saMgata thAya che. (gA.18) potAnA mATe banela rasoI ekavAra sAdhu svIkAre to bIjIvAra gRhastha tevI rIte banAve. A rIte potAnA nimitte gRhasthane pApanA bhAgIdAra banatA aTakAvavA tathA anavasthAne (= khoTI paraMparAne) aTakAvavA sAdhu tevI rasoI na svIkAre. AvuM sAdhu na kare to tenu saMyama nimna bane-khaMDita thAya. (gA.19-20) AgaLa vadhatAM graMthakAra zrImadbhue sAdhunI saMpUrNatAnA kAraNabhUta vairAgyane darzAvela che. vairAgya traNa prakAranA che - (1) du:khagarbhita (2) mohagarbhita (3) jJAnagarbhita. saMsAranA duHkhathI kaMTALIne palAyanavRttithI dIkSA lenAra vyakti kaSTasAdhya evA cAritrAcAramAM potAnI zaktine chUpAve che. AthI duHkhagarbhita vairAgya ArtadhyAnarUpe hoya che. 'bhogasukha mane maLaze nahi' evA bodhathI strI vageremAM nispRhatA thavA chatAM viSayasukhamAM aniSTapaNAnI buddhi na hovAthI du:khagarbhita vairAgya du:khajanaka che. (gA.21-22) 'AtmA ekAMte nitya che athavA ekAMte anitya che' AvA ekAMtajJAnathI saMsAranI asAratA joIne mohagarbhita vairAgya pragaTe che. AmAM AtmA vize gerasamaja jIvamAM ubhI che. tethI mohagarbhita vairAgya paNa jIvane durgatimAM laI jaI zake che. tethI tene dabAyela tAva'nI upamA ApI che. (gA.23) karmabaddha jIvonA duHkhone vivekadRSTithI syAdvAdadaSTithI jANIne saMsAra pratye ubho thato vairAgya jJAnagarbhita vairAgya kahevAya. te jIvane mokSamArge pragati karAve che. (gA.24) sAdhupaNAnI saMpUrNatA jJAnagarbhita vairAgya dvArA ja zakya che. vairAgya duHkhagarbhita ke mohagarbhita hoya to paNa guNavAna gurunI zaraNAgatithI, samarpaNabhAvathI te palaTAIne jJAnagarbhita banI zake. gurunI Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 thI 8 batrIsIno TUMkasAra 17 dvAtriMzikA zaraNAgati vinA to jIvanI bhAvazuddhi paNa mokSamArgane anusaratI nathI. kAraNa ke tevA jIvoe mAnelI bhAvazuddhi kadAgrahasvarUpa che, gItArtha gurunA upadezane samajavA ke svIkAravAmAM avarodhaka che. kadAgrahanuM kAraNa moha che. tevA mohano nAza gurupArataMtryathI thAya che. Ama aSTakajImAM paNa jaNAvela che. gurune samarpita thavAmAM namratA-saraLatA vagere aneka lAbho paNa che. je guNonuM svarUpa-phaLa-baLa oLakhe ane doSonuM svarUpa-phaLa-trAsa samaje tenA mATe guNavAna guru pratye samarpaNa sahaja che. (gA.25-28) * jIva guru pratyenA viziSTa samarpaNa bhAvathI sAmenAne samakita apAvavA dvArA potAnuM samakita kSAyika svarUpe pariNamAve che. yAvat tIrthaMkara padane saMprApta kare che Ama zAsanaprabhAvanA ane potAnI utkRSTa Atmonnati svarUpa lAbha thAya che. tathA ajANatA paNa zAsanahIlanA karanAra vyakti gADha mithyAtvane bAMdhe che. mATe bAla jIvonI svacchaMda pravRtti zAsanahIlanAne karanAra che ane sAdhunI guruparataMtratA guNonI pUrNatAne lAvanAra che-ema jaNAvela che. Ama gItArthano saMga karI tattvasaMvedana jJAna, sarvasaMpatkarI bhikSA ane jJAnagarbhita vairAgyane AtmasAt karanAra sAdhu jhaDapathI mokSe jAya che. (gA.29-32) A rIte sAdhu jIvananI saMpUrNatAne lAvanAra traNa ghaTaka tattvonuM suMdara arthavizleSaNa ahIM dRSTigocara thAya che. 7- dharmavyavasthAdvAtriMzikA TUMksAra sAdhujIvanamAM bhaNyAbhakSya vagere bAbatono samyak bodha na hoya to sAdhutA apUrNa ja rahI jAya che. mATe sAdhusAmagra batAvyA bAda sAtamI batrIsImAM bhakSyAbhakSya vagerenI vyavasthA graMthakArazrIe darzAvela che. prAraMbhamAM ja graMthakArazrI darzAve che ke bhakSyAbhakSyanA vivekathI, gamyAgamyanA vivekathI, viziSTa tapathI ane dayAthI dharma vyavasthita rahe che. (gA.1) bauddha kahe che ke jema bhAta ekendriya jIvanuM zarIra che ane bhakSya che te rIte mAMsa prANInuM zarIra ke zarIrano bhAga che. mATe tene bhakSya kahevuM joIe.' paNa graMthakArazrInI dRSTie A dalIla khoTI che. kAraNa ke 'jenuM bhakSaNa thaI zake te bhakSya kahevAya' tevuM zAstramAnya nathI. paNa jenuM bhakSaNa pApanuM kAraNa na bane te ja bhakSya kahevAya. mATe ja lokamAM paNa peya-apeyanI vyavasthA e rIte prasiddha che ke gAyanuM dUdha bhakSya che paNa gAyanuM lohI abhakSya che. jo bauddhanI vAta svIkArIe to bheMsanA mAMsanI jema bauddha bhikSunuM mAMsa paNa bhakSya banaze. kAraNa ke banne prANI aMga ja che. paNa bauddhasAdhunA mAMsane khAvAno to temanA zAstramAM ja niSedha jaNAvela che. vaLI, jainonA mate mAMsa abhakSya che tenuM kAraNa e che ke te jIvonI saMsaktino (=puSkaLa utpattino) hetu che, nahi ke te prANInuM aMga che. tIrthaMkaroe mAMsamAM nigodanA jIvonI aikAMtikI ane AtyaMtikI utpatti jaNAvI che. saMbodhaprakaraNano saMdarbha ApIne graMthakArazrIe A vAtanI puSTi karela che. (gA.2 thI 6) jaina AgamamAM mAMsanA upabhoganI AvatI vAta mAMsane ArogavAnuM samarthana nathI karatI paNa bAhya vilepana vagere rUpe ati AgADha rogAdi kAraNe mAMsanA bAhya upabhogane jaNAve che. A ja vAta jaNAve che ke 'mAMsa abhakSya che' evI vAta jainone mAnya ja che. vaLI, svAbhAvika rIte maLatA roTalI-dALa choDI, je meLavavA mAyA karavI paDe, ati Asakti poSAya tevA mAMsane vAparavAnI vAta jinezvaro kare paNa nahi. (gA.7) vaLI laMkAvatAra, zIlapaTala, nAgapaTala vagere bauddha zAstro Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 * 5 thI 8 batrIsIno TUMkasAra dvAtriMzikA paNa mAMsa khAvAno niSedha kare che. (gA.8) A vAtane batAvavAnuM graMthakArazrI cUkatA nathI. bauddhamatanA nirAkaraNa bAda dvijamatanuM graMthakArazrIe nirAkaraNa karela che. manusmRtinA mate, 'mAMsabhakSaNa, madyapAna ane maithunasevanamAM doSa nathI' Ama jaNAvI dvija loko mAMsane bhakSya kahe che. paNa graMthakArazrInA abhiprAya mujaba, A vAta paNa khoTI che. kema ke prastuta vAtanuM ja virodhI vAkya manusmRtimAM maLe che ke 'mane te paralokamAM khAze jenuM mAMsa huM ahIM khAuM chuM A pramANe manusmRtimAM darzAvelI 'mAMsa' zabdanI vyutpatti ja mAsabhakSaNane bhavaparaMparAvardhaka batAvavA dvArA 'jhaDapathI mokSe javA IcchatA dharmAtmAo mATe mAMsa abhakSya che' AvuM spaSTapaNe siddha kare che. - jo ke ahIM pUrvapakSI bacAva kare che ke 'A vAta zAsraniSiddha = zAstrabAhya (= yajJAdi sivAyanA prasaMge) mAMsanA niSedha vize jANavI. kAraNa ke 'brAhmaNonI saMmatithI vidhi mujaba prokSita mAMsa khAvuM joIe, niyukta vyaktie mAMsa khAvuM joIe, prANano nAza thato hoya to mAMsa khAvuM' AvI vAta paNa manusmRtimAM ja jaNAvela che.' (gA.9 thI 13) - * paraMtu graMthakArazrI potAnI zAsraparikarmita prajJAno prakarSa dekhADatA kahe che ke - 'zAstrIya mAMsanuM bhakSaNa nirdoSa che ane azAstrIya mAMsabhakSaNa doSayukta che.' AvuM jaNAvanAra manusmRtinuM vacana barAbara nathI. kAraNa ke manusmRti (5/35) mujaba vedokta vidhi mujaba guru dvArA Adeza karAyela je mANasa zAstrIya mAMsanuM bhakSaNa nathI karato te 21 janma sudhI parabhavamAM pazunA avatAra pAme che. mATe zAstrIya mAMsabhakSaNanI nivRttinuM to viziSTa kalyANakArI phaLa maLI na zake. tathA zAstrabAhya mAMsa bhakSaNa to aprasakta ja che. tethI tenI nivRttinuM paNa viziSTa phaLa prApta na thaI zake. bAkI to AkAzabhakSaNanI nivRttinuM paNa mahAna phaLa maLavuM joIe. mATe nivRttistu mahAnA' A pramANe manusmRtinuM (5/56) vacana to asaMgata ja raheze. vaLI, zAsraniSiddha pravRttino tyAga karavAthI pApakarmabaMdha na thAya, nukasAnathI bacI javAya. paraMtu tenAthI mahAna phaLa maLe te vAta saMgata thatI nathI. jhera na khAnArA mANasane mota vaheluM na Ave. paNa viSabhakSaNanivRttithI koI svargaprApti vagere viziSTa phaLa maLI na jAya. mATe 'nivRttistu mahAtA' (5/56) A manusmRtinI vAta asaMgata che. ItyAdi dalIlo dvArA dvijamatanuM nirAkaraNa karela che. ahIM paNa navyanyAyanI paribhASAno graMthakArazrIe svopajJa vRttimAM chUTathI upayoga karela che. (gA.14 thI 16) A rIte sAmAnyathI 'tamAma mAMsa bhakSya che' A pramANenI bauddhanI mAnyatAnuM ane 'prokSita (yajJAdisthalIya) mAMsa bhakSya che' A mujabanI dvijavAdInI mAnyatAnuM yukti ane sva-para zAsra saMdarbhathI akATya rIte nirAkaraNa karela che. bhakSyAbhakSyasaMbaMdhI dharmavyavasthA/zAsravyavasthA batAvyA bAda peya-apeya saMbaMdhI zAsravyavasthA paNa graMthakAra zrImadjIe darzAvela che. sAmAnyathI dUdha vagere peya che. tathA magha, madha vagere apeya (pIvAne ayogya) che. madyapAnamAM dhananAza, lajjAnAza, jIvahiMsA vagere doSo rahelA che. (gA.17) AvuM graMthakArazrIe darzAvela che. madyapAnathI dharmabhraSTa thanAra RSinuM paNa rocaka udAharaNa darzAvela che. graMthakArazrI manusmRtinA (5/56) nirAkaraNa mATe jaNAve che ke maithuna paNa duSTa che. kAraNa ke rAga-dveSa vinA te zakya nathI. temAM be lAkhathI nava lAkha jeTalA trasa jIvonI hiMsA thAya che. (gA.18) 'dharmanimitte putrakAmanAthI potAnI patnI sAthe maithuna sevanamAM doSa nathI' ema paNa na mAnavuM. kAraNa ke lAcArIthI, anya vikalpanA abhAvamAM bhUkhyo mANasa jIvana TakAvavA kUtarAnuM mAMsa khAya to paNa Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA * 5 thI 8 batrIsIno TUMkasAra * tevo khorAka svarUpathI sadoSa ja che. vedamAM paNa kahela che ke "veda bhaNIne ja patnI saMgraha nimitte snAna karavuM." tyAM veda bhaNavA upara bhAra Apela che, lagna karavA upara nahi. AnAthI paNa siddha thAya che ke brahmacarya pALavuM te lagna karatAM caDhIyAtuM che. azubha pravRttithI aTakavuM e yogya ja gaNAya ne ! mATe abrahmasevanamAM hiMsAdi doSo hovAthI tene zubha-nirdoSa kahI na zakAya. tethI maithunapravRttithI aTakavuM e ja yogya ane nirdoSa gaNAya, nahi ke tenuM sevana. bAkI to maithunane yogya mAnavAmAM dharmasAdhanAno ja anAdara thaze. (gA.19-23) maMDalataMtravAdIo gamya-agamyano viveka svIkAratA nathI. "IcchA pUrI thavA do to rAga-dveSa rUpa saMkuleza na thAya' AvuM teo mAne che. paNa graMthakArazrI saMbhogathI samAdhi mAnya karatA nathI. teo maMDalataMtravAdImatanuM nirAkaraNa karatA jaNAve che ke agnimAM nAkhelA iMdhaNathI agnino bhaDako vadhe che te rIte patnInI jema mA-bena sAthe bhogasukhanI pravRttimAM rAgAdirUpa saMkaleza vadhe ja che, ghaTato nathI. mATe temanI tathA rajanIzanI paNa tevI vAta sAcI nathI. (gA.24). bauddha loko tapano anAdara kare che. "tapa e duHkha rUpa che. duHkharUpa evA upavAsathI tapasvI thavAtuM hoya to AkhI duniyA tapasvI banI jaze. vaLI tapa e ArtadhyAnano hetu che." AvI bauddhanI vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke jaina AgamamAM kahela che ke "ArtadhyAna na thAya, IndriyanI zakti na ghaTe, saMyamanI ArAdhanA hAni na pAme te rIte tapa karavo." mATe tapa duHkharUpa nathI. vivekayukta Avo tapa Arogya, AtmakalyANa vagere lAbho karAve che. vaLI tapa vIryaMtarAyakarmanA kSayopazamathI thAya che. mATe tapa audayika = karmodayajanya nathI. mATe bauddhanI tapa karmodayathI thAya' e vAta paNa khoTI che. (gA.25-26). A batrIsImAM chello mudo dayA aMge che. dayA mATe jIvatattvano bodha hovo jarUrI che. mATe ja dazavaikAlikasUtramAM kahela che ke "prathama jJAna, pachI ahiMsA." graMthakArazrI vividha nayathI dayAnuM nirUpaNa karatA jaNAve che ke bIjAnA prANonI rakSA te vyavahAranayathI dayA che. ane nirvikalpa svabhAvarUpa potAnA bhAvaprANonuM rakSaNa karavuM te nizcayathI dayA che. vivekapUrvaka zAstrokta rIte zakya jayaNAthI pravRtti karavAmAM jo bIjA jIvane pIDA thaI jAya to paNa te doSakAraka nathI. ane jayaNA vagarano jIva parapIDA na kare to paNa te hiMsA ja che. AvuM nirUpaNa karatI vakhate graMthakArazrI oghaniyuktino saMdarbha TAMke che. graMthakArazrI jaNAve che ke tattvArthasUtramAM paNa pramAdane hiMsAnuM kAraNa kahela che. tathA ahiMsAnuM lakSaNa apramAda che. (gA.27 thI 29). AgaLa vadhatAM rahasyoddaghATana karatA graMthakAra zrImadjI jaNAve che ke samagra zratane dhAraNa karanAra tathA vizuddha nizcayanayamAM ekAgra cittavALA sAdhu zreSTha rahasya batAve che ke cittano pariNAma-bhAva e ja pramANabhUta che. arthAt karmabaMdha ke karmanirjarA pratye bAhya pravRtti nahi paNa aMtaHkaraNano adhyavasAya ja mukhyatayA javAbadAra che. tethI ja bahAramAM virAdhanA dekhAvA chatAM gajasukumALa muni vagerene kevaLajJAnanI prApti thaI hatI. (gA.30) oghaniryuktimAM jaNAvela che ke bedarakArIthI hiMsAmAM joDAvuM te vizuddha mana-vacana-kAyAvALA jIvanuM cihna nathI. mATe sadAcAra ane zuddha bhAva dvArA mokSamArge AgaLa dhapavuM joIe. (gA.31) graMthakArazrI aMtamAM mahattvanI hitazikSA ApatA jaNAve che ke kalikALamAM Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 * 5 thI 8 batrIsIno TUMkasAra dvAtriMzikA vyasanamAM Asakta lokone jANIne, lokasaMjJAne choDI tathA mAMsabhakSaNa-ajJAnatapa vagere laukika dharmAcArathI ane gurukuLavAsano tyAga, kriyAjaDatva vagere lokottara dUSaNothI mukta banI viveka dRSTithI jinavacanane pariNamAvIne AtmAnuM pAramArthika hita sAdhI levuM e ja tAttvika AMtarika mokSamArga che. (gA.32) * 8- vAdadvAtriMzikAH TUMksAra sAtamI batrIsImAM bhakSya-abhakSya vagere saMbaMdhI vyavasthA graMthakArazrIe batAvI. bhakSyAbhakSya, peyaapeya vagere aMge aneka dharmomAM vividha mAnyatA pravarte che. tethI kaI mAnyatA sAcI ane kaI khoTI? A muddAne laIne vAda-vivAda UbhA thavAnI zakyatA che. tethI graMthakArazrIe AThamI batrIsImAM vAdanA prakAra, adhikArI, phaLa, viSaya vagerene mukhyatayA darzAvela che. zuSkavAda, vivAda ane dharmavAda-A pramANe traNa prakAranA vAda che. (gA.1) je vAdamAM duSTa prativAdI hAravAthI ApaghAtAdi kare athavA veranI gAMTha bAMdhe ane vAdIno parAjaya thAya to tenI niMdA-hIlanA-dharmalaghutA vagere thAya tevA vAdane zuSkavAda kahevAya. skaMdaka rAjakumAra ane pApI pAlaka vacceno vAda te zuSkavAda gaNAya. (gA.2) daridra evo prativAdI dhananI ke kIrtinI IcchAthI vAda kare ane chala-kapaTa ke jAti vagerethI paNa jItavAno prayatna kare te vivAda kahevAya. AmAM prativAdI jItAya tevI zakyatA prAyaH nathI rahetI. tethI vAdInI hIlanA rUpa nukasAna thAya che. kadAca vAdI jIte to paNa prativAdIne thatA mAnasika saMkaleza vagere svarUpa nukasAna to ubhuM ja rahe che. (gA.3) dharmavAda karanAra prativAdI (1) potAnA zAstrane samajelo joIe. (2) tene potAnA dharmano AMdhaLo rAga na joIe. (3) sAcuM samajavAnI tenI taiyArI joIe. (4) te pApabhIrU hovo joIe. A rItanA dharmavAdamAM vAdI jIte to prativAdIne dharmanI prApti thAya ane vAdI hAre to tenuM ajJAna nAza pAme. Ama dharmavAda banne rIte lAbha kare che. tethI tapasvI mahAtmAe dharmavAda ja karavo joIe. paraMtu apavAda mArge lAbha vadhu hoya to zuSkavAda-vivAda paNa vAdI karI zake. paNa jIbhanI khaNaja poSavA, abhimAnathI vAda karavAnI ke sAdhvIjI bhagavaMto sAthe vAda karavAnI nizIthabhASyamAM manAI pharamAvela che. TUMkamAM dravya, kSetra vagere joIne pariNAma sAruM Ave evuM jaNAya to bolavuM. bAkI mauna rahevuM. mATe ja zramaNa bhagavAna mahAvIre abhAvya parSadAmAM vistRta dharmadezanA na karI (gA.4 thI 7) kadAgraha vinAnI vyakti mATe potAnA zAstramAM prasiddha bAbato dharmavAdano viSaya bane che. dayAdAna vagere dharmasAdhano evI rIte pakaDavA ke jethI mokSamArgane abhimukha banAya. jema ke ahiMsA vagere pAMca dharmasAdhana prasiddha che. tene sarva Astika darzanakAro dharmasAdhana tarIke svIkAre che. tethI dharmavAdamAM tenI carcA thavI joIe. A carcA paNa potAnA dharmazAstronI maryAdAthI khasyA vinA karavI joIe. jema ke bauddha zAstramAM jaNAvelI ahiMsAnI vicAraNA bauddhasiddhAMta pramANe yuktisaMgata thAya che kharI ke nahi ? tene saMgata ke asaMgata TharAvavA mATe tattvavicAraNAmAM anya vAdInA siddhAMtono AdhAra levo nahi. (gA.8 thI 10) A rIte thato tattvanirNaya dharmavAdanuM prAmANika phaLa gaNI zakAya. AgaLa upara eka mahattvanI vAta graMthakArazrI darzAve che ke dharmavAdamAM dayA-dAna-damana vagere prameyane (dharmasAdhanane) choDI pramANanA lakSaNanI carcA karavAmAM aTavAI na javuM. kAraNa ke pratyakSaanumAna vagere pramANo to prasiddha ja che. tathA pramANanA lakSaNanI UMDI carcA karavAthI dharmavAdasAdhya Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 dvAtriMzikA . * 5 thI 8 batrIsIno TUMkasAra * phaLa maLavAnI koI zakyatA nathI. mAtra bauddhika kasarata, samayano anAvazyaka vadhu paDato vaparAza, kaMThazoSa vagere sivAya tevI carcAthI AdhyAtmika dharmavAdayogya sArA phaLanI apekSA rAkhavI asthAne che. mahAvAdI zrI siddhasenadivAkarasUri racita nyAyAvatAra graMthanI sAkSI ApIne graMthakArazrIe potAnI vAtanuM samarthana karela che. tathA kiraNAlIkAra prAcIna naiyAyika udayanAcAryanA matanuM navyAyanI paribhASAthI nirAkaraNa paNa karela che. (gA.11,12) graMthakAra zrImajI jaNAve che ke pramANalakSaNAdinI carcA/nirNaya na karavAthI kadAca koIne potAnA jJAnamAM yathArthapaNuM che ke nahi ? tevI zaMkA thAya to te tattvamImAMsA dvArA tattvanirNaya karavAmAM upayogI hovAthI AvakArya che. tevI zaMkA paraMparAe zuddha-satya dharmasvIkAramAM prayojaka paNa banI zake che. (gA.13-14) AgaLa upara graMthakArazrI naiyAyika-vaizeSika-sAMkhya vagere ekAMtanitya AtmavAdIo samakSa svayaM dharmavAdanA zrIgaNeza kare che. navya nyAyanI paribhASAne mAdhyama banAvIne, naiyAyikamAnya samavAya saMbaMdhanI ane sAMkhyamAnya pratibiMbanI aprAmANikatA darzAvI, manoyogaasarUpa hiMsAnI pokaLatAne khullI karI, dehAtmasaMbaMdhano asaMbhava dekhADI, karmajanya zarIrasaMyoga vagerene asaMgata TharAvI, AtmAmAM sakriyatA batAvavA dvArA AtmavibhutvavAdanuM nirasana karI graMthakArazrIe spaSTapaNe siddha karela che ke AtmAne ekAMte nitya mAnavAmAM hiMsAdi asaMgata thaze. (gA.15 thI 19) te ja rIte AtmA vize sarvathA kSaNikatvapakSamAM = bauddhamatamAM paNa hiMsAdino asaMbhava che. tenuM vistArathI nirUpaNa karela che. (gA.20 thI 24) vItarAga sarvajJa bhagavaMtanA pravacanamAM AtmA nityAnityasvarUpe mAnya hovAthI hiMsA-ahiMsA badhuM saMgata thaI zake che. tevuM abhrAnta spaSTa mArgadarzana graMthakArazrIe sarva vAdIone Apela che. (gA.25) AgamamAM traNa prakAre hiMsA kahelI che - (1) bIjAne pIDA pahoMcADavAthI, (2) bIjAnA dehano nAza karavAthI ane (3) "huM Ane haNuM evA duSTa pariNAmathI. (gA.26) graMthakArazrI kahe che ke "je jIva mare che tenuM tevuM karma che. mATe te mare che. paNa temAM mAranArano koI vAMka nathI." "AvA zuSka kutarka na vicAravA. kAraNa ke mAranAramAM duSTa pariNAma hovAthI te hiMsaka kahevAya che. tevA duSTa pariNAma vinAnA ane rogInA hitane citavanAra evA vaidyamAM hiMsaka pariNAma na hovAthI tenAmAM hiMsatva nathI kahevAtuM. hiMsA-ahiMsAne vize A syAdvAda kahevAya. (gA.27-28) Ama syAdvAdathI AtmAne svIkAravAthI, zubhAzayanI vRddhithI sopakrama evA pApono nAza thAya che. sopakrama karma potAnAmAM sadAcAranI zraddhA ane sadAcAranI pravRtti dvArA vyakta thAya che. varasAda to paDaze ne ?" A zaMkA jema kheDUtane khetI mATe preraNA kare che tema "mArA karma sopakrama haze ne ?' A zaMkA jIvane sadAcAra pravRttimAM preraNA karAve che. (gA.29-30) prAnta, granthakAra zrImadjIe mumukSuone sonerI zikhAmaNa ApatA jaNAvela che ke sadupadezAdithI thayelI mukhya ahiMsA e mokSavRkSanuM bIja che. temAMthI satya, acaurya vagere vrato rUpI navA phaNagA phUTe che. mATe mumukSue vitaMDAvAda-vivAda choDI, buddhinA kAdavane dUra karI, AdhyAtmika mArganuM pariNamana karavA dharmavAdano viSaya evI rIte zodhavo jethI pote mokSanI vadhu ne vadhu samIpa pahoMcI zake. (gA.31-32) Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA mr m mr 303 327 mr 304 305 | m m 306 307 m m m mm 312 dvatrizad dvArnAizikAprakaraNa bIjA bhAganI viSayamArgadarzika 5- bhaktidvAtriMzikA | pratiSThAsvarUpamImAMsA 25 dravya-bhAvastavotkIrtanam .............................. 303 aupacArikapratiSThAvimarzaH ................... dravyastavanA adhikAra ................ | dvividhopacaritasvabhAvavibhAvanam ................ jinAlayakAraNAdhikArisvarUpavarNanam ............... | parajJatA-paradarzakatvasvabhAvavicAraH ............. jinagRhabhUmiparIkSaNam ............. | pratiSThitabimbapUjakaphalalAbhavicAra ................ bhUmizuddhikArakahetutrayavibhAvanam .. ............... 306 | sarAgadevapratiSThAyA asambhavaH ................ saprItiparihAra zubhAnu5 4............ | ahaGkArAdirUpasannidhAnApAkaraNam ................ 331 bodhivRddhivicAraH ..................................... | prAcIna naiyAyimatarnu ni2|7255 ............. 331 pratyayatraividhyadyotanama | pratimAyAM devasAnnidhyavicAraH .................... 332 jinAlayakarmakarANAM dharmamitratA ....... 309 | rAgAderdUSaNatvasthApanam . ............................. 333 trividhazuddhipradarzanam ... ......... 310 | asarvajJadevapratiSThAmImAMsA ........................... 334 paJcavidhazuddhiprajJApanama 311 | jJAnAdeH pUjAphalaprayojakatvA'sambhavaH ....... 335 dravyasta 55 mAvasta bane..... 311 | pratiSThitatvajJAnAbhAve phalavizeSAbhAvavicAraH .... 336 dravyahiMsAyA ekAntenA'zobhanatvAbhAvaH ......... | pratiSThAsthale navyanaiyAyikamatanirAsaH ............. 337 dravya-bhAvayoranyo'nyasamanuvedhaH ................ ......... 313 | adRSTasya pUjyatAprayojakatvA'sambhavaH ............ 338 cittakAluSyaparihAropadezaH | pratiSThAvidhijanitazaktimImAMsA ..................... 339 phalasyotsAhAnusAritvam ....................... 315 | tattvArthatAmA2no mata .................... 338 zilpinyaprItirjinA'prItyAkSepikA ................. 316 | pratiSThAdhvaMsasya pUjyatvaprayojakatvamImAMsA ........ 340 dauhRdotthApanamImAMsA 317 | jayadevamizrAbhiprAyA''viSkaraNam ................... 341 dauhRdA'pUrtAvapAyopadarzanam ... .........318 | tatpayiMtAma152nA matanuM ni2429! ........ 341 bhAvazuddhine oLakhIe | pratiSThAyAH pratibandhakatApAdanam ................. 342 mantranyAsA''vedanam .............................. 319 | gaGgezasya'pUrvocchedaprasaGgaH ...................... 343 dravyabhAvayornirjarAkAraNavimarzaH .................... khaNDitapratiSThitabimbapUjanaphalavicAraH ............. 344 laukika-lokottaraphalavicAraH ....................... | aGgavaikalye pradhAnA'niSpattiH ...................... 345 saumitta2. anuSThAnanI mere| ........ 321 | maMtranyAsa pani vagairenI mAvazyatA ........ 345 pratiSThAvimarzaH jinabimbavidhApanadvaividhyam ........ 322 | pratiSThAyAM balyAderAvazyakatopapAdanam ............. 346 vyaktipratiSThAsvarUpamImAMsA .......................... 323 | sthApanAsatya-bhAvasatyasthalIyavyavahArabhedadyotanam .. 347 vacanAnuSThAna-samApattibhedaprakAzanam ................ 324 | pratiSThitapratimAyAM jalAbhiSekAdisamarthanam ...... 348 potAnAmAM viziSTa pratimA'bhiSekAdernirdoSatAdyotanam ... .............. 349 parimanI sthApana pratibhA ........ 324 | paJcavidhAbhigamAviSkaraNama .......................... 350 314 ........ ....................... ............... r m 321 mm m mr mm Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA aSTopacArAdipUjAdyotanam sarvocArapUjAvidhAnam tattvadarzisnAnavicAraH . stotra pUjA mImAMsA stotrapUjAvidhipradarzanam. samantabhadrAdipUjopadarzanam . trividhapUjAmImAMsA . durgatanArIkRtapUjAvicAraH svarUpataH sadoSasyA'pi dharmArthaM kartavyatA saMkAza zrAvakanuM udAharaNa .. dharmanimittakA'rambhasya zubhA'nubandhitA upakAramRte'pi pUjyataH paramAnandopalambhaH . jinopakArA'yoge'pi tadupAsanAtaH phalasiddhi: jarA aTako buddhine 'so.. * viSayabhAgAzI * 351 | AtmapariNAmavajjJAnavyAkhyAdvaividhyam. 1352 | mithyAdRSTeH AdhyAtmikotsargApavAdAnabhijJatA 353 kAraNatAvacchedakasya prayojakatvaniyamaH 343 trividhajJAnAnAM matyAdivizeSarUpatA. kUpodAharaNavibhAvanam . pUjAsthalIyahiMsAmImAMsA. yaterjinArcanA'pAkaraNam . adhikAravazAcchAsroktAnuSThAnakartavyatAsthApanam yateH pUjakatvAnaucityam . ekAnuSThAnasya vihitAnyAnapavAdakatvam jinArcAyAmanubandha-hetuhiMsAnirAkaraNam jina pUjanA vidhAne bodhinAzAdiH . 365 saMsArArambhapravRttau dharmAraMmbhaparihArAnaucityam ... 366 aSTaka vacana virodhano parihAra 366 paDkaprakSAlanAdasparzanasyAbhyarhitatvavicAraH. 6- sAdhu-sAmagryadvAtriMzikA sAdhusAmagryavibhAganyUnatAzaGkAparihAraH . sAdhUnAM nityopavAsitvavidhAnam trividha jJAna mImAMsA 354 | jJAnaphalavirahe'jJAnam . 355 viSayapratibhAsajJAna 356 357 358 359 360 361 362 363 364 367 368 369 369 370 371 bahuzrutAnAmapi mithyAdRzAM ......... 375 viSayapratibhAsajJAnam . mithyAjJAnatvaprayojakopadarzanam AtmapariNAmazAlI jJAna pratibandhadvaividhyaprajJApanam AtmapariNatizAlijJAnaphalavicAraH tattvasaMveddana jJAna... vyavahArataH cAritrasvarUpaprakAzanam trividhajJAnaliGgopadarzanam traNa jJAnanA cihnone oLakhIe sadanubandhanirUpaNam . | jJAnAdigatajAtibhedasiddhiH karmaniSThapratibandhakatA hetuvizeSavighaTanataH .. kAryasvabhAvabhedasya kAraNasvabhAvabhedavyApyatA. kAraNabhedAdimImAMsA AkarSavicAraH. liGgasya bhAvadharmopadhAyakatvA'niyamaH bhikSA vicAraNA 372 | sadAnArambhahetutAvimarzaH. 393 paJcavidhabhikSAsvarUpadyotanam . 374 pratimApratipannazrAvakabhikSAvicAraH jinakalpikabhikSAvicAraH. sadAnArambhitAyA AdyabhikSAlakSaNe vizeSaNopalakSaNamImAMsA 376 376 | trividhazuddhInAM balAdhikatvavicAraH 23 377 378 379 380 381 381 382 383 383 384 385 385 386 387 387 388 389 390 391 392 393 394 384 395 396 397 398 399 400 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .432 24 * viSayamAhAza! . dvAtriMzikA bhikSAzuddhitraividhyamImAMsA ................. 401 | ..... to guli ghaTe ................... 424 aviratatapaso mahAguNatvA'bhAvaH ............... 402 | guNazreNIhAnisampAdakavicAraH . .................... 425 pauruSanI bhikSA ...........................402 | vairAgyavyAkhyopadarzanam ................................ 426 aSTakAnusAreNa pauruSaghnIbhikSAsvarUpam .......... 403 | vairAzyanA 1 2 ...................... 426 pauruSaghyA dharmalAghavam ........... | duHkhagarbhavairAgyasyA''rtadhyAnarUpatA ................... 427 vRtti mikSA ............ ............. | du:55mita vai2|25 624................ 427 vRttibhikSAdhikArinivedanam .............. ............405 | duHkhagarbhavairAgyalakSaNAvalI .............428 siddhaputrAdisvarUpamImAMsA | bhogamita vai2|25 mAyada tAvatulya ....... 428 anukampAnimittavicAraH ...................... | mohagarbhavairAgyasyA'pAyazaktisametatvameva ............429 aSTakavRttikRdvacanamImAMsA .............. | syAdvAdabodhasya tRtIyavairAgyaprApakatvam ........... 430 sarvasaMpatrI mAthI sAdhupa pUrNa ..... | zanigamita vaizaya mokSahAya............... 40 bhikSayA sAdhusAmagryalAbhavicAraH jJAnasya vairAgyavardhakatvavimarzaH .................. 431 nirdoSabhikSAlAbhA'sambhavavicAraH ................. gurusamarpaNabhAvano prabhAva. 431 asaMkalpita nirdoSa gocarI maLavI AdyavairAgyadvayasya kathaJcidupAdeyatvam ........... sazasya - pUrva56 ........... | jJAnagarbhavairAgyalakSaNAvalyAvedanam .................. 433 zeSabhojanaM gRhasthadharmaH bhAvavizuddhimImAMsA ... 434 yAvadarthikaviSayavimarzaH | SA mAvazuddhi 59amAnya ......... 434 puNyArthapiNDaviSayavimarzaH ...... mArgavyAkhyAvidyotanam ................................ 435 asaGkalpitapiNDalAbhavicAraH .............. | guNavatpAratatryasya mohocchedakatA ................ 436 asaMkalpita gocarI maLavI zakya -uttarapakSa . 414 | 'kSamAzramaNahastena' itivacanaprayojanadyotanam ...... 437 duSTasaGkalpavicAraH ......... | guNipAratantryasyAticArazodhakatA ................... 438 ArambhA'prayojakasadAzayasyA'duSTatA ............... 416 pravacanaprabhAvanAyAH tIrthakRnnAmakarmabandhakatA ....... 439 paJcAzakavRttisaMvAdadyotanam . | yadI, zAsanapramAnAne bhopAme.......... 438 sUtakAdivicAraH ... | samyaktvadIpakaguNadyotanam .. ......................... 440 paJcAzakasaMvAdadarzanam .................... 419 zAsanamAlinye niyamena mithyAtvam ............. 441 asaGkalpitapiNDalAbhaparAmarzaH ................... | jinazAsananindakasya nIcairgotrabandhakatA .......... 442 mokSasya durlabhatA - | guNipAratantrye guNasAmagyam ................. 443 duSkarasAdhanasAdhyatAsamarthanam ................ | jJAna-bhikSA-vairAgyazuddhyA paramAnandasambhavaH ...... 444 saMyama mAta652 ........................... 421 | ayU viyaa|.......................... 445 sAtizayajJAnakAraNAnAM caturvidhatvam ............ 422 | | yaso hayane mAvita rIme ............ 446 pariNAme karmabandhakAraNatA ......................... 423 7- dharmavyavasthA dvAtriMzikA anavasthA doSa baLavAna ................ 423 | anyonyAzrayaparihAraH ................................. 447 azaThagItArthayatanAyA doSAvahatvA'sambhavaH ........ 424 | mAMsa bhakSya cha - nauddha .................... 447 413 414 .................... 417 420 .421 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ........468 4 473 475 dvAtriMzikA * viSayamAhA . 25 svatantrasAdhanavyAkhyopadarzanam ...................... 448 | bhAMsamakSa nihoSa - manusmRti.......... mAMsa samakSya cha - *na.................... 448 | mAMsamakSa sahISa - haina .............. 469 prasaGgasAdhanasvarUpaprakAzanam | mAMsapadaniruktipradarzanam ........................ 470 lokAgamAbhyAM bhakSyAdivyavasthAsiddhiH ............. 450 bhAMsa' zanI vyAdhyA. ......... 470 svataMtrasAdhana-prasaMgasAdhanamImAMsA ............. 450 sAmAnAdhikaraNyenAnvayatAtparyavimarzaH ............... 471 mAtRkSIrasya lohitatvanirAkaraNam ..... puurvpkssn| mabhiprAyathI vize55rikSA ....... 471 kAmasUtrakRnmate'pi mAMsasyA'bhakSyatA .............. 452 yogAdiniSThakAraNatAvicAraH ......................... 472 paurzita hetu visaMvAhI ................... 452 | zathI manvaya mAnya.................... 47ra puSTalaguDanyAyena maNDalatantravAdinirAkaraNam ...... 453 bhAMsama anaMta ponI utpatti ............. avaidhamAMsabhakSaNadoSopadarzanam . mAMse nigodotpattivarNanam . .................. aSTakagatapUrvavyAkhyA''daraH . 474 mAMsAdInAmaprazastavikRtitvam ...................... vizeSatAtparyagrahopAyopadarzanam ................. bhAsasaMdhI apavAna sUyana ............. 455 | prokSitapalAdanapratipAdanam . ......................... .476 jihvAlaulyena palagrahaNapratiSedhaH ................... 456 | bhAMsamakSAvidhAna- As.................... 476 zAkistyArtha abhiprAya... 456 | vaidhA'vaidhapalAdanaparAmarzaH ............................ 477 palagrahaNasUtratAtparyavibhAvanam ........................ 457 | prAptapratiSedhaparIkSaNam ............................. 478 palaparibhogamImAMsA ..................... ............45 | pUrvapakSInA tAtparyabhA asaMgatirnu prazana .... 478 atyantApavAdikapalopabhogapratipAdanam ............. 459 | niSiddhakarmakAriNo doSapaJcakA''vedanam ......... 479 apavAdato'pi palAdanavidhAnaniSedhaH ......... | prAtipUrva pratiSepa viyAra ................. 478 bhAMsa prayo4na...................... zrAddhAnnAdibhojananiSedhaH ......... 480 mAMsaderabhakSyatopadarzanam .................... mevIsa. 4nma sudhI pazuto !.............. 480 revatIkRta-kurkuTakamAMsadAnamImAMsA ............... | pArivrAjyA'pratipattau phalAbhAvApattiH ............ 481 dharmAnandamatapratyAkhyAnam ............................ prAptipUrvaka nivRtti mAMsabhakSaNamAM asaMbhava ... 481 kurkuTa-mArjArAdipadAnAM prAptapratiSedhaparAmarzaH . ...........482 vanaspativizeSavAcakatA. niSiddhanivRttiphalaparAmarzaH ...................... mAMsAsthi-majjAdInAM tarAvapi sadbhAvaH ........ 465 kurkuTapakSimAMsAderdarzanAntare'pyabhakSyatA .............. 466 niSiddhanA tyAgamAM pApano abhAva .. prayogavizeSabalAttIrthakRto pakSahetvabhedApattiH mAMsabhakSakatvA'sambhava ...... yajJavaividhyopadarzanam bauddhamate paNa mAMsa abhakSya .............. | hiMsAdUSitayajJAdestyAjyatA ................. 486 laGkAvatArasUtra-kAmasUtrAdito'papi mumukSuNA'gnihotrAderanupAdeyatA ................ 487 mAMsA'bhakSyatAsiddhiH .................. | yajJIyahiMsAyA dhUrtapravartitatvam .............. 488 mAMsabhakSaNadoSaparAmarzaH .......... 469 | palaprAzanasyA''pavAdikatvapratikSepaH ............... 489 ..... 4 ..................... ....... 4 3 ... 468 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 .492 .............. 519 ......... 495 495 ..........485 * viSayamA * dvAtriMzikA Apaqules pravRtti 59 sadoSa ............. 488 | | tapasaH kSAyopazamikatvasAdhanam .................. 514 yajJIyahiMsAyAmautsargikadoSasyA'parihAryatA ....... 490 | duHkhatvena pratibhAse'pi tapaHsAphalyam ............ 515 3pAna soSa .... .. 480 | bauddhamate'pi tapasaH kartavyatA ................ 516 madyapAnasya heyatA.................................... 491 | | bauddha-jainatantre nirnidAnatapasaH kartavyatA ....... 517 madyapAnadoSaSoDazakopadarzanam .. ............. | nAnAtantrAnusAreNa tapAprakArapradarzanam ........... 518 madyapamaharSikathAnakopadarzanam .................. 493 | tapaso nirjarAkArakatvasiddhiH .................. bhadyapAnathI saMnyAsI bhraSTa.............. 483 tapAsAphalyaparAmarzaH. ....... 520 saptavyasananirdezaH 494 | zAna2lita yA sa31 nathI ................ 520 maithunasya sadoSatA ................................. laukikadayAvicAra........... ............ 521 bhaithuna sevana nuzAna124 ................. dayAmImAMsA .......... .... 522 maithunakAriNo lakSapRthaktvajIvahiMsakatA ......... 496 | nizcaya-vyavahArasaMmatadayAvicAraH ................. 523 RtukAlInamaithunavicAra. ......................... 497 gurupAratantryataH pradhAnadravyasamyaktvam ............... 524 dhanimitta maithuna 59sahopa ............. vyavahAra-nizcayathA dhyAnuM s135 ............ 524 vaMzA'vardhakatve'pi brahmacAriNaH svargagamanam ...... 498 vyavahAranayasammatadayAdarzanam ....................... 525 bahuputrANAmapi durgatigAmitvam .................. 499 | nizcayanayasaMmatadayopadarzanam ..................... 526 kAmodrekasya vikAravizeSakAritvam .......... 500 | naigamanayasammatahiMsApradarzanam ................... 527 maithunasya dehasthitinirvAhakatvA'niyamaH ........... 501 | mane nayathI. si viyaa25|| ........... pa27 'vedaM adhItya snAyAt' pasyaviyAra | saGgraha-vyavahAranayasaMmatadayAvicAraH .............. 528 brahmacAriNo'pi saMnyAsAdhikAritvam ............ 502 | DiMsa | maThisA - saMpaniya............ 528 'snAyAdeve'tyavadhAraNA'sambhavaH ...................... 503 | RjusUtrAdinayAbhimatadayAnirUpaNam ................ 529 adoSakIrtane vidhyunnayanApattiH ............ 504 yatanAsattve sAmparAyikakarmabandhA'yogaH ......... 530 maithunasya bIjarakSAkAritvavidhAnamasaGgatam ....... 505 | adhyAtmavizuddhyiA ahiMsakatA ................. 531 mAMsabhakSaNAdinivRttermahAphalatvavimarzaH ............. 506 | pramAdA'pramAdayoH hisA'hiMsAkAraNatA ........... 532 bhaMDAtavAhImata ni2|729.................. 506 | | DiMsAna pAya-mAMtara s135 ................ 532 agamyagamananivRtteryuktatvasthApanam .................. 507 caitanyasyaiva karmabandhaniyAmakatA .................... 533 kAmAnAmupabhogairazAmyatopadarzanam ................. 508 508 aMtaraMga pariNAma 4 prabhAbhUta ............ pa33 tapaso duHkharUpatAmImAMsA ........................... 509 | svapariNAmavizuddhikRte yatanA''vazyakatA.......... 534 tapazcaryA aMga bauddha mata .............. 508 mAmasi yA vAlapatI ............. 534 tapasaH karmavipAkarUpatAvimarzaH .................. 510 | nizcayasya hetu-svarUpA'nubandhazuddhatA .......... 535 yathAsamAdhi tapasaH kartavyatA ..................... ... 511 | nizcaya-vyavahAra- saMtulana ................... 535 ta5 mA bauddha bhatarnu n2|729............. 511 / kriyAnirapekSazuddhapariNAmapakSasyAnupAdeyatA ......... 536 iSTaphalasiddhau kAyapIDA na duHkhadA ........... 512 | nizcaya mAmAsathI sAvadhAna ! ............. 536 ratnavaNigudAharaNam ....................................... 513 | loka-deha-zAstravAsanAtyAgopadezaH ..................... 537 For Private &Personal use Oriyaerta143 www.janewrary.org Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 : 548 dvAtriMzikA * viSayamAhA . lokasaMjJAtyAgamAM kalyANa .................... 537 prabhAvakSanI yA anAvazya ............. 561 dharmA'virodhilokAcArAnuvartanam .................. 538 pramANalakSaNapraNayanavaiphalyam ....................... 562 puddhine 5A............................. 538 | pramANalakSaNapraNayane'navasthA''pAdanam ............... bhaganI 3jadUpatA ..................... 540 arthasiddhiprakAraprakAzanam ............................ 564 8- vAdadvAtriMzikA pramANalakSaNamImAMsA ......... .565 saptavidhavAdalakSaNaprakAzanam .. ................ 541 | udayanAcAryA''kSepopadarzanam ... ...................... 566 duHsaMjJApyajIvatraividhyopadarzanam .................... 542 udayanAcAryano AkSepa pa66 zubhavA................................... 542 pramANaprayojanopadarzanam ............................... 567 vAdAnarhasvarUpaprakAzanam ........... 543 | arthavyavasthAyAM pramANaM prayojakaM vivAhay viveyana ........ __na tu tallakSaNam ..... 568 chalasvarUpA''vedanam ................................. 544 | ynaayaa| sAkSepanu ni2|727|| ........... 568 jAti-jalpasvarUpavicAraH .............................. 545 / lakSaNaprayojanapradarzanam ................................ 569 vivAde vijayadaurlabhyam .............................. 546 | vividhAnAM pramANalakSaNAnAM nirdezaH ............... 570 dharmavAhana ni359 ..... ....... 546 dharmavAde pramANalakSaNAnupayogaH .................... 571 madhyasthasvarUpaprakAzanam ......................... .547 upalavyatire. kSa! bhImAMsA ............... 571 sabhAlakSaNopadarzanam .............................. | saMmugdhadharmijJAnena kAryasiddhivicAraH ............ 572 dharmavAda phaLavicAraNA 548 | | aprAmANyazaGkAnirAsavicAraH .................... 573 jJAnagarveNa vAdakaraNe karmabandhaH ..................... 549 vizeSAMzasandehasya tattvapratipattyanukUlatA ........... 574 vAdopayogisampatprakAzanam ....................... .... 550 | samUhAlambanaikAMzasaMzaye'parAMzA'saMzayavicAraH ..... 575 niSkAraNavAdakaraNe prAyazcittam .... ................ 551 | tattvapratipattiprayojakadyotanam ....................... 576 gurulAghavaparyAlocanena vAdaH kAryaH ................. 552 AtmanityatAmImAMsA ................................. 577 bhagavato'maDhalakSyatA .................................. 553 | bhAta nitya mAtmamata Satus . 553 | Asia nitya bhAtmamate si asaMgata .... 577 bhagavaddezanAsAphalyAdimImAMsA . ....... 554 | sAGkhyasammatahiMsAvicAraH ......................... 578 dharmavAhana viSayanI viyaa2|| ..... 554 | ekAntanityavAde hiMsAyA asambhavaH ............. 579 dharmavAdaviSayavicAraNA ........... ................ |maraNasvarUpavicAra .................................... 580 vividha dharmasAdhananirUpaNa.. 555 | manoyogadhvaMsa35 DiMsA masaMgata ............. 580 yama-niyamAdisvarUpavimarza arthasamAjasiddhatvavimarzaH .......................... 581 ahiMsAdInAM sarvatantravyApakatvam ................. 557 manoyogaghAtA'sambhavaH ................................... 582 kuzalavibhAge'nekAntavAdaprasaraH ................... 558 | AtmavaibhavavAde dehasambandhA'sambhavaH dazavidhA'kuzalasvarUpavibhAvanam ............. 559 | mentanitya bhAtmAno Pic5 asaMbhava ... 583 svasiddhAntAnusaraNenaiva AkAzasya janyatvopadarzanam ......................... 584 viSayavyavasthAmImAMsAsAphalyam ................... 560 | niSkriyasya dehasaMyogA'sambhavaH ..................... 585 pramANalakSaNamImAMsA .... ........................... 561 | vindhyavAsimatamImAMsA ............................... 586 .......... .............. 583 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 591 .......592 28 * viSayamArza . dvAtriMzikA naiyAyikamate'dRSTajanya AtmadehasaMyogAdi.......... 587 | ekAntavAde satyAdyasaGgatiH . ...........608 xnya saMyou asaMgata .............. 587 | duSTasakalpAtmakahiMsAmImAMsA ............... 609 kAryakramasya sAmagrIvazatvam ........................ 588 | sarvathAkSaNikasya cintAmaNikAramatanirasanam ..................... 589 ___ kAlAntarabhAviphalajanakatvA'saGgatiH ....... 610 AtmakriyAvirahe mitANugrahaNA'sambhavaH ......... 590 Atmano nityAnityatvAdyupapAdanam .............. 611 mAtmA saya cha ....... ........ 580 vyavahArato'pi vastuno'nekAntAtmakatA .......... 612 adRSTavaijAtyakalpane gauravam ................... utpAda-vyaya-dhrauvyAnvitAtmatattvasiddhiH ......... 613 Atmani kriyAsvIkAraH .. nityatvA'nityatvA'virodhopapAdanam .............. 614 isabhu5 gaurava niSa.. ................ 592 dravya-paryAyaniruktiH ....... 615 Atmano dehaparimANatvopapAdanam ............... 593 | paryApavyutpattipradarzanam ........................ dehasya bhogAyatanatvavicAraH ....................... 594 buddhasya zaThatopadarzanam ...................... naiyAyikamate gauravam . ....................... .. 595 dehAtmabhedAbhedasamarthanam ................... ....... 618 avacchinnatvasambandhena hetutve gauravam ........... 596 AtmanaH pariNAmitvasamarthanam ............... avacchedakatAsaMbaMdhagarbhita kAryakAraNabhAvamAM | brAhmaNasya vyAsajyavRttitvavicAraH ............. vyatmiyAra .......... bAlyAdibhedena zarIrabhedaH trividhahiMsAnirUpaNam . ........... 597 4 2nI DiMsA ........ ...... 621 zarIraniSThapratyAsattyA kAraNatvAMgIkAre duSTAzayato ghAtakadoSopavarNanam . ...... 622 gauravam ............................................ 598 | vadhyakarmaNo ghAtakatvavicAraH . ..............623 syAdvAdakalpalatAsaMvAdaH ......... .599 bharanA2nA bhano ais ?................... 623 sarvathA kSaNikatvapakSamAM hiMsAdino asaMbhava .. 599 pramattasya hiMsakatvasamarthanam ...................... ekAntakSaNikatvamImAMsA .............................. 600 hiMsakasya vaiyAvRttyakaratvA''pattyapAkaraNam ...... 625 bauddhamate hiMsAyA asambhavaH ...................... 601 syAdvAmai masAno saMbha ................ 625 santAnabhedajanakasya hiMsakatvavicAraH ........... 602 sopakramapApanAzavicAra ...... 626 kAryatvasya sattvavyAptatA ............................. 603 sopakramakarmaparijJAnopAyAvedanam ................ kSaNikavAde sarveSAmAtmaghAtakatvApattiH ........... saMzayajJAne saMsAraparijJAnam ....................... buddha-lubdhakayoH tulyatApattiH........................ 605 matikardamanirUpaNam ................................... bauddhamate'hiMsApratipAdakazAstrA'saGgatiH .......... 606 syAdvAdakalpalatAsaMvAdaH ............................... santAnAzritahiMsAvyavahArA'saGgatiH 607 | yAdo bhanI sarata. rI ........... 631 prazAno zAra.. .....632 ... 620 .......... 586 ............. 624 0 .............................. 0 604 ur rurur ............ Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'dvAtriMzikA * * dvAtriMzikAnI nayalatA TIkAmAM upayukta veda upaniSaddnI sUci 'vedopaniSado hyuktA, nayalatAkRtA mudA / tannAmAni pradarzyante'nyatantrabodhahetave // 1. akSamAlikopaniSad 2. akSyupaniSad 3. atharvazikhopaniSad 4. atharvaziraupaniSad 5. advayatArakopaniSad 6. advaitopaniSad 7. adhyAtmopaniSad (tantrAntarIya) 8. adhyAtmopaniSad (jaina) 9. annapUrNopaniSad 10. amRtanAdopaniSad 11. avadhUtopaniSad 12. avyaktopaniSad 13. AtmapUjopaniSad 14. AtmaprabodhopaniSad 15. AtmopaniSad 16. AruNikopaniSad 17. ArSeyopaniSad 18. AzramopaniSad 19. itihAsopaniSad 20. IzAvAsyopaniSad 21 . utsargApavAdavacanaikAntopaniSad (nigama) 22. UrdhvapuNDropaniSad 23. ekAkSaropaniSad 24. etareyopaniSad . 25 . kaTharudropaniSad 26. kaThavallikopaniSad 27. kaThopaniSad 28. kandopaniSad 48. gopAlapUrvatApinyupaniSad | 29. kAtyAyanopaniSad 30. kAmarAjakIlitoddhAropaniSad 49. gopAlottaratApanIyopaniSadvRtti 50. gopAlottaratApinyupaniSad 31. kAlAgnirudropaniSad 32. kAlikopaniSad 33. kAlImedhAdIkSitopaniSad 51. gopIcandanopaniSad 52. caturvedopaniSad 34. kuNDikopaniSad 53. cAkSuSopaniSad 35. kRSNapuruSottamasiddhAntopaniSad 54. chAgaleyopaniSad 36. kRSNopaniSad * atharvaveda * Rgveda * RgvedasAyaNabhASya * * caturvedopaniSad yajurveda * yajurvedovvaTabhASya zuklayajurveda * * sAmaveda * sAmavedasAyaNabhASya 37. kenopaniSad 38. kaivalyopaniSad 39. kauSItakibrAhmaNopaniSad 40. kSurikopaniSad | 41. gaNapatyupaniSad | 42. gaNezapUrvatApinyupaniSad 43. gaNezottaratApinyupaniSad 44. garbhopaniSad 45. gAruDopaniSad | 46. guhyakAlyupaniSad 47. gRhyaSoDhAnyAsopaniSad 55. chAndogyopaniSad 56. jAbAladarzanopaniSad 57. jAbAlopaniSad 58. jAbAlyupaniSad 59. tArakopaniSad 60. turIyAtItopaniSad 61. turIyopaniSad 62. tulasyupaniSad 63. tejobindUpaniSad 64. taittirIyAraNyakanArAyaNopaniSad 65. taittirIyAraNyakopaniSad 66. taittirIyopaniSad 67. tripAdvibhUtimahAnArAyaNopaniSad 68. tripurAtApinyupaniSad 69. tripuropaniSad 70. trizikhibrAhmaNopaniSad 71. dakSiNAmUrttupaniSad 72. dattAtreyopaniSad 29 73. devyupaniSad 74. dvayopaniSad 75. dhyAnabindUpaniSad | 76. nAdabindUpaniSad 1. nayalatAmAM uSkRta karela veda upaniSad sAhityanI uparokta sUcimAM darzAvela graMthonA pRSTha kramAMkane jovA mATe AThamAM bhAgamAM nirdeSTa pariziSTa 6 juo pR.2219 thI 2248 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 * trizinI nasatama upayukta ve upaniSaDnI sUyi * dvAtriMzikA 77. nAradaparivrAjakopaniSad |112. brahmavidyopaniSad |147. vanadurgopaniSad 78. nArAyaNaparivrAjakopaniSad 113. brahmopaniSad 148. varAhopaniSad 79. nArAyaNapUrvatApinIyopaniSad |114. bhasmajAbAlopaniSad 149. vAsudevopaniSad 80. nArAyaNArthavaziraupaniSad 115. bhAvanopaniSad | 150. vizrAmopaniSad 81. nArAyaNottaratApinIyopaniSad |116. bhikSukopaniSad 151. vaiSNavIyanArAyaNottara82. nArAyaNopaniSad 117. maThAmnAyopaniSad tApinIyopaniSad 83. nirAlambanopaniSad 118. maNDalatantrabrAhmaNopaniSad |152. zarabhopaniSad 84. niruktopaniSad 119. maNDalabrAhmaNopaniSad 153. zATyAyanIyopaniSad 85. nirvANopaniSad 120. mantrikopaniSad |154. zANDilyopaniSad 86. nRsiMhapUrvatApanIyopaniSad 121. mahAnArAyaNopaniSad 155. zArIrakopaniSad 87. nRsiMhaSaTcakropaniSad 122. mahAvAkyopaniSad 156. zivasaGkalpopaniSad 88. nRsiMhottaratApanIyopaniSad 123. mahopaniSad 157. zivopaniSad 89. paJcabrahmopaniSad | 124. mANDUkyopaniSad 158. zukarahasyopaniSad 90. parabrahmopaniSad 125. muktikopaniSad 159. zaunakopaniSad 91. paramahaMsaparivrAjakopaniSad 126. muNDakopaniSad 160. zvetAzvataropaniSad 92. paramahaMsopaniSad 127. muNDakopaniSadbhASya 161. saMnyAsopaniSad 93. pAramAtmikopaniSad 128. mudgalopaniSad 162. sadAnandopaniSad 94. pAramAtmikopaniSavRtti 129. maitrAyaNyupaniSad 163. sarasvatIrahasyopaniSad 95. pArAyaNopaniSad 130. maitreyyupaniSad 164. sarvasAropaniSad 96. pAzupatabrahmopaniSad 131. yAjJavalkyopaniSad 165. sAmarahasyopaniSad 97. piNDopaniSad 132. yogakuNDalinyupaniSad 166. sAvitryupaniSad 98. pItAmbaropaniSad 133. yogakuNDalyupaniSad 167. siddhAntazikhopaniSad 99. paiGgalopaniSad 134. yogacUDAmaNyupaniSad 168. siddhAntasAropaniSad 100. praNavopaniSad 135. yogatattvopaniSad 169. sItopaniSad 101. praznopaniSad 136. yogarAjopaniSad 170. sudarzanopaniSad 102. praznopaniSadbhASya 137. yogazikhopaniSad | 171. subAlopaniSad 103. prANAgnihotropaniSad 138. rAjazyAmalArahasyopaniSad 172. sUryatApinyupaniSad 104. baTukopaniSad 139. rAdhopaniSad 173. sUryopaniSad 105. bASkalatantropaniSad 140. rAmapUrvatApinyupaniSad 174. saubhAgyalakSmyupaniSad 106. bilvopaniSad 141. rAmarahasyopaniSad 175. skandopaniSad 107. bRhajjAbAlopaniSad 142. rAmottaratApinIyopaniSad 176. svasaMvedyopaniSad 108. bRhatsaMnyAsopaniSad 143. rudrahRdayopaniSad 177. haMsopaniSad 109. bRhadAraNyakopaniSad 144. rudrAkSajAbAlopaniSad 178. hayagrIvopaniSad 110. bRhannArAyaNopaniSad 145. rudropaniSad | 179. herambopaniSad 111. brahmabindUpaniSad |146. vajrasUcikopaniSad Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5- bhaktidvAtriMzikA pAMcamI batrIsInI prasAdI dharmodyatena kasyApi aprItirnaiva kAryA / / 5 / 4 / / (pR. 306 ) dharmamAM udyama karanAra vyaktie koIne paNa aNagamo utpanna na karAvavo. vagvavidita mAvezaiva dharmopapatteH / / 1/7/201|| (pR.306) ThagavAno pariNAma na hoya to ja bhAvadharma saMbhave. hemAdinA vizeSastu na bimbe kiM tu bhAvataH / / 5/15 / / (pR. 319 ) sonuM vagere dvArA pratimAmAM koI vizeSatA AvatI nathI, paraMtu mananA pariNAmathI vizeSatA Ave che. Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tAne gha vimAnusArega zAsanonnatinimittam nAka/ra0nA (pR.346) potAnA vaibhava mujaba zAsananI prabhAvanA thAya e mATe dAna karavuM. na hi yadAdyabhUmikAvasthasya guNakaraM taduttaramUmiDhAvasthApi tathA tA/28AA (u.rU9) prAraMbhika avasthAmAM je vastu guNakArI hoya te uttarAvasthAmAM paNa guNakArI ja hoya tevo koI niyama nathI. rivarAchAa tharmasAdhanasaMsthiti Is/28 (pR.61) dharmanA sAdhanonI vyavasthA zAstramAM adhikArIne AzrayIne batAvelI che. anyatrA''rambhavAn yastu tasyA'trA''rambhazakinaH / udhareva paramI vivekAryanAzataH zAha/rUNA (pR.64) je gRhastha saMsAramAM AraMbha-samAraMbha karato hoya ane pUjAmAM AraMbha-samAraMbhanI zaMkA karato hoya to te gRhasthamAM vivekadraSTi ane udAratAno nAza thavAthI bodhi durlabhatA ja thAya che. sarvathaivA'zubhasvarUpavyApArasya viziSTanirjarAkAraNatvA'yogAt / / 5/31 / / (pR.370) tamAma prakAre je pravRtti azubha svarUpavALI hoya te viziSTa prakAranI karmanirjarAnuM kAraNa banI na zake. Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - * dravya-bhAvastavotkIrtanam . 303 // atha bhaktidvAtriMzikA // 5 // jinamahattvajJAnAnantaraM tatra bhaktirAvazyakIti seyamidAnIM pratipAdyatezramaNAnAmiyaM pUrNA sUtroktA''cArapAlanAt / dravyastavAd gRhasthAnAM deshtstdvidhistvym||1|| 'zramaNAnAmiti / iyaM = bhaktiH / / 1 / / nyAyA'rjitadhano dhIraH sadAcAraH zubhAzayaH / bhavanaM kArayejjainaM gRhI gurvAdisammataH / / 2 / / nayalatA mano yayA milindo naH prabhoH padAmbuje bhavet / tAM bhaktiM varNayiSyAmi svAnubhUtikRte dRDham / / 1 / / paJcamadvAtriMzikopAdghAtamAha- 'jinamahattve'tyAdi / 'kAcaH kAco maNirmaNi'riti nyAyena mahezasugatAdibhyo jinamahattvajJAnAnantaraM tatra = jine, vItarAge bhagavati iti yAvat / bhaktiH aavshykii| prakRte - sarveSAmadhikAriNAmanadhikAriNAM bhaktiyoga eva prazasyate / bhaktiyogo nirupadravo bhaktiyogAd muktiH - (tri.vi.ma.8/9) iti tripAdvibhUtimahAnArAyaNopaniSadvacanamapi yathAtantramanuyojyam / / zramaNAnAM = sarvaviratAnAM iyaM = bhaktiH pUrNA = kRtsnA sUtroktA''cArapAlanAt = jinAgamoditotsargA'pavAdA'nuviddhapaJcA''cArA'nupAlanAt, bhAvastavAditi yAvat / gRhasthAnAM = dezaviratAnAmaviratasamyagdRzAJca dravyastavAt = jinabhavanavidhAna-jinapUjanAdilakSaNavakSyamANadravyastavamAzritya dezataH = dezamavalambya, daizikIti yAvat, iyaM bhaktirityAvartate / tadvidhiH = dravyastavavidhiH tuH ayaM vakSyamANalakSaNaH / anena dvividho mokSamArgo dyotitaH / taduktaM darzanazuddhiprakaraNe - bhAvatthaya-davvatthayarUvo sivapaMthasatthavAheNaM / savvannuNA paNIo duviho maggo sivapurassa 6 (da.zu.76) iti / / 5/1 / / ha bhakti dvAciMzika prAza ha arihaMta paramAtmAmAM yathArtha mArgadazakatva dvArA mahattAnuM jJAna thayA pachI te arihaMta paramAtmAne vize bhakti pragaTa thavI Avazyaka hovAthI te bhagavadbhakti A pAMcamI batrIsImAM samajAvAya che. gAthArtha :- sarvaviratidharone A bhakti saMpUrNa hoya che. kAraNa ke teo Agamokta paMcAcAranuM pAlana kare che. gRhasthone A bhakti AMzika hoya che. kAraNa ke teo dravyastavanuM pAlana kare che. dravyastavanA vidhi // bhu45 che. (5/1) / ' vizeSArtha:- zaktine chUpAvyA vinA paripUrNa jina-AjJApAlana e bhAvastava kahevAya che. bhAvastava hoya tyAM pUrNa bhakti hoya mATe sAdhu bhagavaMtonI pUrNa jinabhakti hoya che. bhAvastavanuM kAraNa hoya te dravyastava kahevAya che. mULa gAthAmAM rahela "gRhastha' zabdathI dezaviratidhara ane avirata samyagRSTi levA. teo dravyastavanA adhikArI che. AthI teomAM AMzika bhakti hoya che. Avo gAthAno bhAvArtha spaSTa hovAthI TIkAkArazrIe A gAthAnI vistRta TIkA banAvI nathI. (5/1) ha dravyastavanA adhikAra che gAthArtha :- nyAyaupArjita dhanathI saMpanna, dhIra, sadAcAravALo, zubhAzayathI yukta tathA gurubhadine saMmata mevA stha. nisayane 2rAve. (5/2) / 1. mudritapratau 'zramaNAmiti' ityazuddhaH pAThaH / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jinAlayakAraNAdhikArisvarUpavarNanam * dvAtriMzikA-5/2 nyAyeti / dhIraH = matimAn gurvAdisammataH = pitR-pitAmaha-rAjA'mAtyaprabhRtInAM bhumtH| IdRgguNasyaiva 'jinabhavanakAraNA'dhikAritvamiti bhAvaH / / 2 / / dravyastavasvarUpajinabhavanavidhAnAdhikAriNamevA''ha- 'nyAya'ti / nyAyena = brAhmaNa-kSatriya-viT-zUdrANAM svajAtivihitavyApAreNa zuddhamAna-tulocitakalAvyavahArAdirUpeNa AsevanIyAvasarocitArAdhanAdirUpeNa ca arjitaM dhanaM yena saH nyAyArjitadhanaH (SoDa.5/13 yazovi. vRttiH + dharmabinduvRtti-1/3) / dhIraH = matimAn = AyatihitajJaH / sadAcAraH = anindyA''cAraH / zubhAzayaH = pravRddhadharmA'dhyavasAyaH / IdRgguNasyaiva jinabhavanakAraNAdhikAritvaM, zAstrA''jJAzuddhatvAt / taduktaM SoDazake - nyAyA'rjitavittezo matimAn sphitA''zayaH sadAcAraH / gurvAdimato jinabhavanakAraNasyA'dhikArIti / / 6 (SoDa.6/2) iti / upalakSaNAt shubhsvjnaadigunnvaishissttympydhikaarivishessnnmvgntvym| taduktaM paJcAzake - ahigArI u gihattho suhasayaNo vittasaMjuo kulo| akkhuddo dhiibalio maimaM taha dhammarAgI a|| gurupUyAkaraNaraI sussUsA''iguNasaMgao ceva / NAyA'higayavihANassa dhaNiyamANappahANo ya / / 6 (paJcA.7/4-5) iti / samyaktvaprakaraNe api - ahigArI u gihattho suhasayaNo vittasaMjuo kulajo / akkhuddo dhiibalio maimaM taha dhammarAgI ya / / 6 (sa.pra. 1/21) ityevametadadhikArI darzitaH / kathAratnakoze devabhadrasUribhirapi - ahiyArI ya iha cciya nimmalakulasaMbhavo vibhavabhAgI / gurubhatto suhacitto accaMtaM dhammapaDibaddho / / bahusuhisayaNo sussUsapamuhaguNasaMgao visuddhmii| ANApahANaciTTho dahrabyo jiNaharavihANe / / 8 (kathAra.ko. pR.67 gA.3/4) ityuktam / etAdRzA'dhikArikAritajinAlayasya mahAguNatvam / yathoktaM paJcAzake - eso guNaddhijogA aNegasattANa tIi vinniogaa| guNarayaNaviyaraNeNaM taM kAritA hiyaM kuNai / / taM taha pavattamANaM dahra kei guNarAgiNo maggaM / aNNe u tassa bIyaM suhabhAvAo pavajjaMti / / - (paJcA.7/6-7) iti / anadhikAriNA tatkaraNe tu doSaH / taduktaM darzanazuddhiprakaraNe - ahigAriNA imaM khalu kAreyavvaM vivajjae doso / ANAbhaMgAu cciya dhammo ANAi paDibaddho / / (da.zu. 1/18) / / 5/2 / / TIkArtha - jinAlaya banAvanAra gRhasthanA ahIM je pAMca vizeSaNa batAvavAmAM Avela che, temAMthI dhIra evA bIjA vizeSaNano artha buddhimAna evo karavo. arthAta "bhaviSyanAM Atmahitane jANanAra' evo artha samajavo. tathA "guru Adine saMmata" A vizeSaNamAM guru zabdathI pitAjI, dAdAjI vagere levAM. temaja AdipadathI rAjA, maMtrI vagere levAM. A badhAne mAnya evA gRhastha jinAlaya banAvavAnA adhikArI che. AvA pAMca guNathI yukta hoya te ja derAsara banAvavAnA adhikArI che. (12) vizeSArtha :- azudra, saMskArI parivArathI yukta, zuzruSA Adi guNathI yukta... ItyAdi vizeSaNo paNa jinAlaya banAvavAnA adhikArI zrAvakamAM hovA jarUrI che. Avo ullekha paMcAzaka vagere graMthomAM 1. hastAdarza 'jinabhana....' ityazuddhaH pAThaH / Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jinagRhabhUmiparIkSaNam * 305 tatra zuddhAM mahImAdau gRhNIyAcchAstranItitaH / paropatAparahitAM bhaviSyadbhadrasantatim / / 3 / / tatreti / tatra = jinabhavanakAraNe prakrAnte, zAstranItitaH = vAstuvidyA-dharmazAstroktanyAyA'natikrameNa / paropatApaH = prAtivezmikAdikhedaH / / 3 / / ___ bhUmigatAM dravyazuddhimAha- 'tatre'ti / zuddhAM = dhanikaparAbhavenA'gRhItAM mahIM = bhUmiM gRhNIyAt vAstuvidyA-dharmazAstroktanyAyA'natikrameNa iti / sa ca nyAyaH pratiSThAsAroddhAre - ramye snigdhaM sugandhAdi durvAdyADhyAM svataH zucim / jinajanmAdinA vAsye svIkuryAd bhUmimuttamAm / / - (prati.sA.18) itthamAveditaH / bhUmizuddhinirUpaNaM zrAddhavidhivRttau zrIratnazekharasUribhiH - susthAnaM punaH zalya-bhasmakSAtrAdidoSainiSiddhAyAdinA ca rahitaM bahuladurvA-pravAla-kuza-stamba-prazastavarNagandhamRttikA-susvAdujalodgamanidhAnAdimacca 6. (zrA.vi.vR.6/12/pR.31) ityevamakAri / bhUmigatAM bhAvazuddhimAha- prAtivezmikAdikhedaH, tena rahitAM mahIM gRhNIyAdityanvayaH / dvividhA'pi bhUmizuddhiH stavaparijJAyAM - davve bhAve a tahA suddhA bhUmI paesa'kIlA ya / davve'pattigarahiyA annesiM hoi bhAve u / / - (sta.pa.4) ityevaM varNitA / kathAratnakoze'pi - ettha vihI puNa suddhA dabve sallAivajjiyA bhUmI / bhAve ya parA'pattiyarahiyA paDhamaM nirUvejjA / / - (kathAra.ko. pR.67/gA.5) ityuktam / ___ bhaviSyadbhadrasantatiM = anAgatakAlIna-svA'nyakalyANaparamparA''vahAM, AtmanistArArthaM krItAyA api tasyAH 'gRhArthamAropitasya dehalIdIpasya rathyopakArakatvamiti nyAyena pareSAmapyupakArakatvasambhavAt / yathoktaM "etad dRSTvA''rhataM caityamaneke sugatiM gtaaH| yAsyanti bahavazcAnye dhyAnanidhUtakalmaSAH / / yAtrA-snAtrAdi karmeha bhUtamanyacca bhAvi yat / tatsarvaM zreyasAM bIjaM mamA'rhaccaityanirmitau / / sAdhu jAto vidhirayaM kAryo'taH parameSa me / arhaccaityeSviti dhyAnaM zrAddhasya zubhavRddhaye / / ahaMpUrvikayA bhaktiM ye ca kurvanti yAtrikAH / te'pi pravardhayantyeva bhAvaM zraddhAnazAlinAm / / "( ) iti / zuddhabhUmisvarUpanirUpaNe SoDazake'pi - zuddhA tu vAstuvidyAvihitA saMnyAyatazca yopAttA / na paropatApahetuzca sA munIndraiH samAkhyAtA / / 6 (SoDa.6/4) ityuktam / / 5/3 / / karela che. saMbhavataH A badhA vizeSaNo utsarga mArge hoya te jarUrI che. to tevA zrAvaka jinAlayo banAvavAnA uttama adhikArI tarIke gaNI zakAya. amuka guNa ochAM hoya to madhyama adhikArI gaNI zAya. tyA pAto gurugamathI l sevI. (5/2) gAthArtha - temAM sauprathama bIjAne aprIti na thAya tevI ane bhaviSyamAM kalyANanI paraMparA prApta thAya tevI rIte zuddha jamInane zAstranItithI grahaNa karavI joIe. (5/3) TIkArya - derAsara banAvavAnuM ahIM prastuta che. temAM sau prathama bhUmigrahaNanI vidhi batAvAya che. vAstuvidyA ane dharmazAstramAM batAvavAmAM AvelI maryAdAnuM ullaMghana karyA vinA zuddhabhUmine grahaNa karavI. temaja pADozIne uga na thAya tevI rIte grahaNa karavI tathA je bhUmimAM bhaviSyamAM aneka kalyANanI paraMparA prApta thavAnI zakyatA hoya tevI bhUmine grahaNa karavI. (3) vizeSArtha :- hADakAM, rAkha vagere doSothI yukta jamIna levAno uparanA vAkyothI niSedha sUcita Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 * bhUmizuddhikArakahetutrayavibhAvanam * dvAtriMzikA-5/4 aprItirnaiva kasyA'pi kAryA dharmodyatena vai| itthaM zubhA'nubandhaH syAdatrodAharaNaM prabhuH // 4 // aprItiriti / dharmodyatasya parapIDAparihAraprayatnA'tizayo mukhyamaGgam, yathA tApasA'prItiparihArArthaM bhagavato varSAsvapi gamanamiti bhAvaH / / 4 / / nanu kasmAd vAstuvidyA'natikrameNa parA'bhibhavatyAgena paropatApaparihAreNa ca bhUmizuddhirnirUpyate iti cet ? ucyate; itthameva dharmaniSpatteH / taduktaM SoDazake - zAstrabahumAnataH khalu sacceSTAtazca dhrmnisspttiH| parapIDAtyAgena ca viparyayAtpApasiddhiriva / / 6 (SoDa.6/5) iti / paropatApaparihAramuddizyAha aprItiriti / itthaM = zArIrikaduHkharUpAyAH mano'prItirUpAyA vA parapIDAyAH tyAgena bhAvinyA anutpAdena ca zubhAnubandhaH = cakrabhramaNanyAyena vizuddhapuNyapravAhA'vicchedaH syAt / ata eva dazavaikAlike api - saMkilesakaraM ThANaM dUrao parivajjae - (da.vai.5/1/16) ityuktam / sammataJcedaM bauddhAnAmapi / ata eva sUtrapiTakAntargate jAtake - appasannaM vivajjaye - (jA.18/528/131) ityuktam / atra = prakRtArthe udAharaNaM prabhuH = crmtiirthngkrH| taduktaM stavaparijJAyAM tadanusAreNa ca zrIharibhadrasUribhiH paJcAzake paJcavastuke ca zrInemicandrasUriNA ca mahAvIracaritre - dhammatthamujjaeNaM savvassA'pattiyaM na kAyavvaM / iya saMjamo'vi seo ettha ya bhayavaM udAharaNaM / / so tAvasA''samAo tesiM apattiyaM muNeUNaM / paramaM abohibIyaM tao gao haMta'kAle'vi / / 6 (sta.pa.5/6, paJcA.7/14-15, paM.va.1114-15, mahA.ca.pRSTha.34) iti / yathoktaM sApekSayatidharmanirUpaNe dharmabindau api - parodvegA'hetutA, bhAvataH prayatnaH + (dha.bi. 5/17-18) iti / parapIDAparihAropAye satyapi tadaparihAre parA'prItiparihAraprayatnalakSaNazAstrA'rthabAdhanAt pApakarmabandha eva svsyaapi| taduktaM zrIharibhadrasUribhiH aSTakaprakaraNe - nimittabhAvataH tasya satyupAye pramAdataH / zAstrA'rthabAdhaneneha pApabandha udAhRtaH / / - (a.pra.7/6) iti prAguktaM(pR.36)smartavyamatra / / 5/4 / / thAya che. temaja vAstuzAstra vigerenAM niyamano bhaMga karIne grahaNa karavAmAM AvatI jamInano ahIM pratiSedha karavAmAM Avelo che. derAsaranI AjubAju rahetAM lokone udvegano hetu bane tevI jamInanI paNa ahIM bAdabAkI samajavI. je jamInamAM derAsara banAvavAthI dharmabhAva jAgavAnI zakyatA na jaNAtI hoya tevI jamIna, agnisaMskAra karelI jamIna vigerenI paNa ahIM bAdabAkI karelI samajavI joIe.(2/3) ha aprItiparihAra zubhAnubaMdha janaka bIjAne pIDA na thAya tevI rIte grahaNa karelI bhUmi zuddha kahevAya-evuM uparokta gAthAmAM ApaNane jANavA maLe che. enuM samarthana karatAM graMthakArazrI jaNAve che ke - gAthArtha :- dharmamAM udyama karanAra vyaktie koIne paNa aNagamo utpanna na karAvavo. A rIte zubhAnubandha paDe che. prastutamAM udAharaNa prabhu mahAvIra che. (54) TIkArtha - parapIDAnA parihAra mATe vizeSa prayatna karavo te dharmamAM pravRtti karanAra dareka vyaktine dharmanI siddhinuM mukhya kAraNa bane che. parapIDAnA parihArathI ja ArAdhanAmAM zubhAnubaMdha paDe che. mATe ja bhagavAna mahAvIre tApasane thatI aprItine dUra karavA comAsAmAM paNa vihAra karyo. (pA4) Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 307 - * bodhivRddhivicAraH . Asanno'pi janastatra mAnyo dAnAdinA ytH| itthaM zubhA''zayasphAtyA bodhivRddhiH zarIriNAm / / 5 / / Asanno'pIti / Asanno'pi = taddezavartI svajanAdisambandharahito'pi / itthaM = bhagavadbhaktiprayuktaudAryayogAt / / 5 / / 'iSTakAdi dalaM cAru dAru vA sAravannavam / gavAdyapIDayA grAhyaM mUlyaucityena yatnataH / / 6 / / iSTakAdIti / AdinA pASANA''digrahaH / cAru = guNopetam / dAru vA cAru yatnA''nItaM devatAdyupavanAdeH praguNaM ca / sAravat = sthiraM khadirasAravat / (gavAdyapIDayA=) gavAdInAmapIDA bahubhArA''ropaNakRtapIDAparihArarUpA tyaa| mUlyaucityena grAhyaM tatkArivargataH / ___anyadapi tadA dharmasiddhyaGgamAha- 'Asanno'pI'ti / dAnAdinA = dAna-mAna-satkAraiH mAnyaH= 'dhanyo'yaM jainadharmo yatraitAdRzaucityamiti bahumAnavAn kAryaH / bhagavadbhaktiprayuktaudAryayogAt zubhAzayasphAtyA = kuzalacittavisphoraNena zarIriNAM bodhivRddhiH = jinadharmA'bhivRddhiH / taduktaM SoDazake - tatrA''sanno'pi jano'sambandhyapi dAna-mAna-satkAraiH / kuzalA''zayavAn kAryo niyamAd bodhyaGgamayamasya / / - (So.6/6) iti / / 5/5 / / - kAraNavidhAnametacchuddhA bhUmirdalaJca dArvAdi / bhRtakA'natisandhAnaM svAzayavRddhiH samAsena / / - (So.6/3) ityevaM SoDazake jinabhavanakAraNavidhidvArarAzirupadarzitastatra prathamaM dvAramabhidhAya dvitIyaM daladvAramAha- 'iSTakAdIti 'devatAdhupavanAde'riti / devatAdInAM = devyAdInAM upavanaM samIpavarti vanaM, tadAdeH, prathamAdipadAt puMdevagrahaH, dvitIyAdipadAt tiryaGmanuSyasambandhikAnanagrahaH / praguNaM ca = avakraJca / navaM = abhinavaM = pratyagraM; na tu jIrNam / upalakSaNAt granthyAdidoSaiH rahitam / taduktaM SoDazake - dApi ca zuddhamiha yatnA''nItaM devatAdhupavanAdeH / praguNaM sAravadabhinavamuccainthyAdirahitaJca / / 6 (So.6/8) iti / tatkArivargata iti / tatkAriNAM = svaprayojanasiddhyarthameveSTakAdikaraNa dharmasiddhinuM bIjuM aMga batAvatAM graMthakArazrI kahe che ke - gAthArtha :- derAsaranI najIka rahenArA lokonuM paNa dAna vagere dvArA mAna jALavavuM, kAraNa ke A rIte zubhAzaya skurAyamAna thavAthI jIvone dharmarucinI vRddhi thAya che. (55) TIkArya - derAsaranI AsapAsa rahenAra loko jo potAnI joDe svajana vagere saMbaMdhathI rahita hoya to paNa derAsara banAvanAra zrAvake temanuM sanmAna karavuM joIe. kAraNa ke temanAM sanmAnanI pAchaLa paNa rahelo bhagavad bhaktino pariNAma avazya udAratAne pragaTa kare che. AvI udAratAthI te lokone paNa dharma pratye ruci UbhI thAya che. (pa/pa) gAthArtha :- IMTa vagere upAdAna kAraNo paNa sArA lAvavAM. athavA lAkaDAM paNa navA ane majabUta lAvavAM. te paNa gAya vagerene pIDA na thAya te rIte ucita mUlyathI prayatnapUrvaka grahaNa karavA. (5/6) TIkArya - derAsara mATe IMTa, patthara vagere sAdhanasAmagrI majabUtAI Adi guNathI yukta ane suMdara hoya tevI grahaNa karavI. athavA deva-devI vagerenA upavana vageremAMthI prayatnapUrvaka suMdara ane khadiranAM 1. hastAdarza 'iSTikA' iti pAThaH / 2. mudritapratau 'dAru' iti pATho nAsti / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 * pratyayatraividhyadyotanam . dvAtriMzikA-5/7 tadgrahaNaM ca pUrNakalazAdisuzakunapUrvaM zreyaH, suzakunazca cittotsAhA'nuga iti bhAvanIyam / / 6 / / bhRtakA api santoSyAH svayaM prakRtisAdhavaH / dharmo bhAvena na vyAjAddharmamitreSu teSu tu // 7 // bhRtakA iti / svayaM prakRtisAdhava eva bhRtakA niyojyAH / te api santoSyAH, teSAmapi zIlAnAM puruSANAM vargataH = samUhAt grAhyaM = svIkAryam / taduktaM SoDazake - dalamiSTakAdi tadapi ca zuddhaM tatkArivargataH kriitm| ucitakrayeNa yatsyAdA''nItaJcaiva vidhinA tu / / 6 (So.6/7) tadgrahaNaJca = iSTakAdidalopAdAnaM ca, pUrNakalazAdisuzakunapUrvaM zreyaH iti / atra ca zakunapratipAdike - naMdItUraM puNNassa daMsaNaM saMkha-paDahasado ya / bhiMgAra-chatta-cAmara-vAhaNa-jANA pasatthAI / / samaNaM saMjayaM daMtaM sumaNaM moyagA dadhiM / mINaM ghaMTaM paDAgaM ca siddhamatthaM viyAgare / / - (bR.ka.bhA. 1549-50) iti bRhatkalpabhASyagAthe smartavye / taduktaM gaNividyAprakIrNake api - pakkamaMtesu sauNesu harisaM tuSTuiM ca vAgare (ga.vi. 64) iti / taduktaM SoDazake - sarvatra zakunapUrvaM grahaNAdAvatra varttitavyamiti / pUrNakalazAdirUpazcittotsAhAnugaH zakunaH / / 6 (So.6/9) suzakunazca cittotsAhA'nugaH = manaHpratyayA'nusArI / idamupalakSaNaM guruvacanA'numatatvasyA'pi, anyatrA''tmapratyaya-gurupratyayazakunapratyayaizca tridhA zuddhasya kAryasya siddhyunmukhatvapratipAdanAditi vyaktaM yogadIpikAyAm / adhikantvagre'punarbandhakadvAtriMzikAyAM (dvA.dvA.14/27, bhA.4, pR.989) vakSyAmaH / / 5/6 / / bhRtakA'natisandhAnalakSaNaM tRtIyaM dvAramAha- 'bhRtakA' iti / te'pi = jinabhavanavidhAnaniyuktAH prakRtisAdhavaH karmakarA api 'yUyamapi goSThikA atra', 'yuSmAkaM sAhAyyenaiva jinagRhaM pUrNatAM niSpratyUha gamiSyati', 'bhavanto'pIha sahAyAH', 'bhavatAmevedaM kAryamapramattatAmavalambya niSpAdanIyam' ityAdiprazastavacanenocitamAna-dAna-satkArAdinA ca santoSyAH = santuSTimApAdanIyAH / itthaM santoSamApAditAste drutmlAkaDAnI jema majabUta lAkaDAM grahaNa karavAM. IMTa, lAkaDA vagere lAvavAmAM gAya-baLada vagere prANIne vadhu paDatAM bhAra uMcakAvavAthI pIDA na thAya tenI kALajI rAkhavI. temaja ucita mUlyathI te vastu grahaNa karavI. (atyaMta kaMjUsAI ke uDAu vRttithI derAsaranI sAmagrI kharIdavI nahi- evuM sUcana ahIM prApta thAya che.) IMTa vagere kharIdatI vakhate IMTa vagerene banAvanArA loko pAsethI ja IMTa grahaNa karavI. (darAsara mATe spezyala IMTa, patthara vagere banAvaDAvavA ucita nathI.) derAsaranI IMTa vagere kharIdavA jatI vakhate ane kharIdatI vakhate jalapUrNa kaLaza, koyalano TahUko vagere suMdara zukanane meLavavA e kalyANakArI che. kAraNa ke suMdara zukana cittanA utsAhane anusAre thAya che. ItyAdi vicAra karavo. (5/6) gAthArtha - prakRtithI sajjana evA (darAsaranA) kArIgarone saMtoSa Apavo, kAraNa ke dharmamitra evA kArIgarone vize ThagavAno pariNAma na hoya to ja dharma niSpanna thAya che. ThagavAnA pariNAmathI nahi.(pa/7) TIkArtha :- svayaM svabhAvathI sajjana hoya tevA ja kArIgaro, somapurA, zilpI, nokaro vagerene derAsaranA kAmamAM joDavA, temaja ucita mAna, dAna, sanmAnathI emane saMtoSavA, kemake zrAvaka dvArA thanAra jinabhakti svarUpa dharmamAM teo paNa nimitta che. dharmanuM nimitta banavAne lIdhe derAsaranA kArIgaro paNa dharmamitra ja che. AthI te kArIgaro vagerene ThagavAno pariNAma na hoya to ja jinAlaya banAvanAra 1. hastAdarza 'teSu ca' iti pAThAntaram / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jinAlayakarmakarANAM dharmamitratA * 309 dharmanimittatvena dharmamitratvAta, teSu vaJcanavirahitabhAvenaiva dharmopapatteH / / 7 / / svAzayazca vidheyo'trA'nidAno jinarAgataH / anyArambhaparityAgAjjalAdiyatanAvatA // 8 // svAzayazceti / svAzayazca = zubhA''zayazca vidheyaH atra = jinabhavanakRtye anenA''lambanatvAvighnena jinAlayanirvAhakA bhavanti / taduktaM SoDazake - bhRtakA api kartavyA ya iha viziSTAH svabhAvataH kecit| 'yUyamapi goSThikA iha' vacanena sukhaM tu te sthApyAH / / 6 (So.6/10) iti / sUtrapiTakA'ntargate dIghanikAye pAthikavarge - paJcahi kho gahapatiputta ! ThAnehi ayyirakena heTThimA disA dAsa-kammakarA paccupaTThAtabbA- (1) yathAbalaM kammantasaMvidhAnena, (2) bhatta-vetanAnuppadAnena, (3) gilAnupaTTAnena, (4) acchariyAnaM rasAnaM saMvibhAgena, (5) samaye vossaggena - (dI.ni. bhAga-3 / siGgAlasutta-272 pRSTha-145) ityevaM yat paJcadhA bhRtakapratyupasthAnamupadarzitaM tadapIha pAlanIyam / ayyirakena = AryeNa zrAvakeNa, kammantasaMvidhAnena = kAryapradAnena, gilAnupaTThAnena = bhRtakAnAM glAnadazAyAM svayamupasthAnena, acchariyAnaM rasAnaM saMvibhAgena = uttamarasopetaphalAdipradAnena, samaye = yathAsamayaM, vossaggena = vyutsargeNa, visarjaneneti yAvat / ziSTaM spaSTam / teSAmapi = jinabhavanakarmakarANAmapi dharmanimittatvena = jinabhavananimittaka-jinadarzana-vandanapUjana-samyagdarzanAdilakSaNadharmanimittatayA dharmamitratvAt, teSu dharmamitreSu bhAvena = vaJcanavirahitabhAvenaiva jala-katakareNunyAyena manomalopazAntyA dharmopapatteH = dharmasaGgateH, na tu vyAjAt = naiva vaJcanAdiha dharmo bhavati / taduktaM SoDazake - atisandhAnaJcaiSAM kartavyaM na khalu dharmamitrANAm / na vyAjAdiha dharmo bhavati tu zuddhA''zayAdeva / / 6 (So.6/11) iti / stavaparijJAyAmapi - kAravaNe'vi ya tassiha bhayagA'NatisaMdhaNaM na kAyavyaM / avi yA'hiyappayANaM diTThA'diTThapphalaM eyaM / / te tucchayA varAyA ahieNa daDhaM uveMti paritosaM / tuTThA ya tattha kammaM tatto ahiyaM pkuvvNti|| dhammapasaMsAe taha kei, nibaMdhaMti bohibIAI / anne ya lahuyakammA etto cciya saMpabujhaMti / / loge a sAhuvAo atucchabhAvena sohaNo dhammo / purisuttamappaNIo pabhAvaNA evaM titthassa / / - (sta.pa.12-13-14-15) ityAdinA dRSTA'dRSTaphalaM bhRtakA'natisandhAnamupavarNitam / / 5/7 / / SoDazakopadarzitaM caturthaM svAzayavRddhidvAramavasaraprAptam / tatra kaH svAzayaH ? ityAha- 'svAzaya' iti jinabhavanakRtye = jinA''layakartavyamavalambya zubhAzayazca vidheyaH = kartavyaH / anena = jinabhavanazrAvane bhAvadharma saMbhave. (5/7) zubhAzaya nAmanA vizeSaNane udezIne graMthakArazrI jaNAve che ke - gAthArtha - prastutamAM bhagavAnanI bhaktine udezIne jala vagere saMbaMdhI jayaNAvALA zrAvake malina AraMbhano tyAga karIne niyANArahita zubhAzaya karavo. (58) TIkArtha:- ahIM derAsara banAvavAnA kartavyane AzrayIne zrAvake zubha pariNAma utpanna karavAno che. arthAt potAnA zubhAzayanuM AlaMbana jinAlaya che. AthI jinAlayamAM zubhAzayanI AlaMbanatA Avaze. AthI 1. hastAdarza 'dharmApatteH' ityazuddhaH pAThaH / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 * trividhazuddhipradarzanam * dvAtriMzikA-5/8 khyaviSayatayA zuddhirabhihitA / anidAnaH = nidAnarahito jinarAgataH = bhagavadbhakteH, anenoddezyatvAkhyaviSayatayA zuddhirabhihitA / *anyeSAM = gRhAdisambandhinAmArambhANAM parityAgAt (= anyArambhaparityAgAta) / jalAdInAM yA yatanA svakRtisAdhya-jIvapIDAparihArarUpA tadvatA (= kRtyA''lambanakazubhA''zayakaraNena AlambanatvA''khyaviSayatayA zuddhirabhihitA / jinagRhakartavyamavalambya zubhA''zayaH kriyata ityAlambanavidhayA zuddhiM prati jinabhavanakRtyaM kAraNam / prakRta AzayaH zuddhaH, jinabhavanakRtyA''lambanakatvAt, pauSadhazAlAkRtyA''lambanakAzayavaditi prayogaH prakRte draSTavyaH / nidAnarahita ityanena svarUpazuddhirabhihitA / nidAnarAhityeneyaM zubhA''zayagatA svarUpazuddhiH prkRssyte| sammataJcedaM pareSAmapi / taduktaM gaNezagItAyAM - akarmaNaH zreSThatamaM karmA'nIhAkRtaM tu yat + (ga.gI. 2/7) iti / bhagavadbhakteH = bhagavadbhaktyabhisandhAnamAtrataH zubhAzayaH vidheyaH ityatrA''vartate / anena = bhagavadbhaktyuddezyakazubhA''zayakaraNena uddezyatvA''khyaviSayatayA zuddhiH = AzayazuddhiH abhihitaa| jinabhaktimuddizya zubhA''zayaH kriyata ityuddezyavidhayA zuddhiM prati bhagavadbhaktiH kAraNam / prakRta AzayaH zuddhaH, bhagavadbhaktyuddezyakatvAt, sAdharmikabhaktyuddezyakA''zayavaditi prayogaH prakRte yojyH| taduktaM SoDazake - devoddezenaitad gRhiNAM kartavyamityalaM zuddhaH / anidAnaH khalu bhAvaH svAzaya iti gIyate tajjJaiH / / 6 (So.6/12) iti / / jalAdInAM yA yatanA svakRtisAdhyajIvapIDAparihArarUpA = svakRtisAdhyo yo jIvapIDAparihAraH tatsvarUpA, tadvatA = jalAdiyatanAvatA / anena svIyakRtisAdhyayatanAzAligatazubhA''zayapradarzanena saadhytvaaAlaMbanatvanAmanI viSayatA saMbaMdhathI zuddhi temAM raheze. (jinabhavanakRtya-zubhAzayanuM AlaMbana che. tethI jinabhavanakRtyamAM zubhAzayaAlaMbanatA raheze. tethI svanirUpita AlaMbanatva svarUpa viSayatA saMbaMdhathI zubhAzaya viziSTa jinAlaya kRtya arthAt AlaMbanarUpe jinabhavananRtya zubhAzayanuM kAraNa che.) prastuta zubhAzaya niyANA vagarano hovAthI svarUpazuddha che. arthAta A derAsara banAvavAnA badalAmAM huM AvatAM bhavamAM deva thAuM AvI dharmanI sodAbAjI svarUpa niyANa na hovAthI te zubhAzayamAM svarUpa zuddhi paNa rahelI che. tathA derAsara banAvavAno zubha pariNAma bhagavAnanI bhaktine anusarIne pravartela hovAthI udezya zuddhi paNa ahIM kahevAI gayelI samajavI (prastuta zubhAzayano viSaya bhagavadbhakti che. tethI temAM zubhAzayanI udezyatA raheze. tethI svanirUpita udezyatA svarUpa viSayatA saMbaMdhathI bhagavadbhakti zubhAzayathI viziSTa banaze. matalaba ke tevI cittazuddhi pratye udezya tarIke bhagavadbhakti kAraNa che.) derAsara banAvanAra zrAvaka ghara, dukAna vagere saMbaMdhI AraMbha-samAraMbhano tyAga karIne derAsara banAvavAmAM pANI, pRthvI vagere jIvonI jayaNA sAcave che. arthAt pote evo prayatna kare che ke jethI pANI vagere jIvane vadhu paDatI pIDA thatI nathI. pANI gALIne vAparavuM, binajarUrI pANIno bagADa na karavo... ItyAdi svarUpa jayaNA zrAvakanA prayatnathI sAdhya che. AvuM karanAra zrAvakanA AzayamAM sAdhyazuddhi paNa rahe che. potAnAM prayatnathI sAdhya hovAnA lIdhe jayaNAmAM svakRtisAdhyatA = svaprayatnathI sAdhyatA nAmano guNadharma rahe che. tethI svakRti-sAdhyatA saMbaMdhathI jayaNA zuddhiyukta banaze. Ama sAdhyatva ..... cihnadvayamadhyavartI agretanapaSThavyApI dIrghaH pATho hastAdarza nAsti / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paJcavidhazuddhiprajJApanam * 311 jalAdiyatanAvatA), anena sAdhyatvA''khyaviSayatayA zuddhirabhihitA // 8 // itthaM caiSo'dhikatyAgAtsadArambhaH phlaa''nvitH| pratyahaM bhAvavRddhyA''ptairbhAvayajJaH prkiirtitH||9|| khyaviSayatayA zuddhirabhihitA / jinabhavanopayogijalagAlana-parimitatvAdinA jalAdijIvapIDAparihAraM prasAdhya zubhA''zayaH kriyata iti sAdhyavidhayA zuddhiM prati yatanA kAraNam / ata eveyaM zrAddhavat sAdhunA'pyupAdeyA / taduktaM dazavaikAlike - jayaM care jayaM ciTThe jayamAse jayaM sae / jayaM bhuMjato bhAsaMto pAvaM kammaM na baMdhai / / - (da.vai.4/8) iti / bauddhAnAmapi sammatamidam / ata eva itivRttake - yataM care yataM tiDhe yataM acche yataM saye 8 (iti.5/12 sampannasutta) ityuktam / prakRtamucyate - prakRta AzayaH zuddhaH, svakRtisAdhyayatanopetatvAt, munikRtisAdhyamahAvratapAlanopetAzayavaditi prayogaH prakRte dRzyaH / jinabhavanakRtyA''lambanatvAd bhagavadbhaktyuddezyakatvAt svakRtisAdhyayatanopetatvAccAdhikRtA''zaye tridhA zuddhiranAvilA jnyaatvyaa| yatanopetatvAt hetuzuddhiH; nidAnarahitvAt svarUpazuddhiH, bhavanistAraphalakajinabhaktyuddezyakatvAccA'nubandhazuddhiradhikRtAzaye vijJeyA / yadvA'tra hetuzuddhiH jinarAgAt = zuddhAtmasvarUparAgAt = zuddhacaitanyamAtravizeSyakopAdeyatvaprakArakanizcayAditi yAvat; svarUpazuddhistvasadArambhatyAgAd yatanopetatvAcca; anubandhazuddhizca gRhA''paNAdisatkA''rambhaparityAgoddezyakatvAditi nayamatabhedena paribhAvanIyametadAgamamarmaparyAlocanaparairvimuktA'bhinivezairazaThaiH / evameva 'bhavAmbhodhinimagnasattvAnAmAlambanabhUto'yami'tyevaM bhuvanagurujinendraguNaparijJayA jinabimbasthApanA'vasare svAzayazuddhiravaseyA / taduktaM stavaparijJAyAM - sAsayavuDDhI vi ihaM bhuvanagurujiNiMdaguNapariNNAe / tabbiMbagaThavaNatthaM, suddhapavittIi NiyameNaM / / - (sta.pa.16) iti / ayaJca samuditavidhiH darzanazuddhiprakaraNe - jiNabhavaNakAraNavihI suddhA bhUmI dalaM ca kaTThAI / bhiyagA'NaisaMdhANaM sAsayavuDDhI ya jayaNA ya / / ( (d.shu.pr.1|17) ityevamAveditaH SoDazakAnusAreNeti dhyeyam / iha zambhugItAyAM - deza-kAla-mano-dravya-kriyAzuddhirhi paJcadhA 6 (zaM.gI.3/90) ityevamupadarzitA paJcavidhA zuddhirapi yojyA / tathAhi- 'zuddhAM mahIm' (pR.305) ityanena dezazuddhiruktA, 'pUrNakalazAdisuzakunapUrvamiSTakAdidalopAdAnamapi' (pR.308) ityanena kAlazuddhirAveditA, 'paropatAparahitAM' (pR. 305) 'zubhAzayasphAtyA' (pR.307) 'gavAdyapIDayA' (pR.307) 'svAzayazca vidheyaH' (pR.309) ityAdinA manaHzuddhiH kathitA, 'nyAyArjitadhanaH' (pR.304) ityanena dravyazuddhiH, 'zAstranItito gRhNIyAt' (pR.305) ityanena kriyAzuddhiotitA / yathAtantraM tantrAntarIyazuddhirapyatrAnuyojyA samAkalitasva-parasamayasiddhAntaiH / / 5/8 / / nAmanI viSamatArUpe paNa ahIM zuddhi jaNAvAyela che. (58). ha dravyastava paNa bhAvastava bane ja sAdhyatvasvarUpa viSayatArUpe zuddhinuM mahAbhya jaNAvatA graMthakArazrI jaNAve che ke - gAthArtha :- A rIte derAsarasaMbaMdhI pravRtti adhika AraMbhanA tyAgathI pravartela hovAthI sad AraMbha svarUpa che. temaja phalayukta che. tathA roja bhAvavRddhinA lIdhe Ama puruSoe tene bhAvayajJa Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 * dravyahiMsAyAH ekAntenA'zobhanatvAbhAvaH * dvAtriMzikA-5/9 itthamiti / itthaM ca = yatanAvattve ca eSaH = prakRta ArambhaH adhikatyAgAd = niSphalA'dhikA''rambhanivRtteH phalA'nvitaH = zreyaHphalayuktaH sadArambhaH pratyahaM = pratidivasaM bhAvavRjhyA = kRtA'kRtapratyupekSaNAdi-zubhAzayA'nubandharUpayA AptaiH = sAdhubhiH bhAvayajJaH = bhAvapUjArUpaH prkiirtitH| tadAha 'etadiha bhAvayajJaH' (So.6/14) iti / na caivaM dravyastavavyapadezA'nupapattiH, ___ sAdhyatvA''khyaviSayatayA zuddharmAhAtmyamAha- 'itthamiti / yatanAvattve ca = svakRtisAdhyayatanAsattve hi prakRtaH = jinabhavanakRtyAlambano bhagavadbhaktyuddezyako nidAnazUnya ArambhaH = dravyArambhaH = dravyaprANA'tipAtaH niSphalA'dhikA''rambhanivRtteH zreyaHphalayuktaH = abhyudaya-niHzreyasalakSaNaphaladvitayasametaH sadArambhaH = zobhanA''rambhaH sampadyate / tatra hi jinabhavanAdividhAne sarvA''dareNa pravartamAnasya niSphalaparihAreNa saphalameva kurvato'vazyamevA'styArambhAntaranivRttivizeSaH / jinabhavanavidhAne yatanAyAM satyAM bhAvahiMsA'nupapatteH, tasyA eva zAstre parihAryatvena pratipAdanAt, dravyahiMsAyAstu sarvathA sAdhuvihArAdAvapi duHparihAratvAt / yatanAyA eva hiMsAnivRttiphalakatvAt, jinabhavanasya vihitatvAcca nA'yamArambho'zobhanaH / taduktaM SoDazake - yatanAto na ca hiMsA yasmAdeSaiva tannivRttiphalA / tadadhikanivRttibhAvAdvihitamato'duSTametaditi / / - (SoDa.6/16) iti / svAzayavRddhimAha- pratidivasaM kRtA'kRtapratyupekSaNAdizubhA''zayA'nubandharUpayA = jinabhavanapratibandhena 'etadiha niSpannaM tacca niSpAdyami'tyavalokanAdilakSaNasya prazastA'dhyavasAyasyA'vicchinnapravAhAtmikayA bhAvavRddhyA bhAvapUjArUpaH / taduktaM svAzayavRddhidvAranirUpaNe SoDazake - pratidivasamasya vRddhiH kRtA'kRtapratyupekSaNavidhAnAt / evamidaM kriyamANaM zastamiha nidarzitaM samaye / / etadiha bhAvayajJaH sadgRhiNo janmaphalamidaM paramam / abhyudayA'vicchittyA niyamAdapavargabIjamiti / / 6 (So.6/14-15) iti / na ca evaM = dravyastavasyApi darzitavidhizuddhidvArA''jJA''rAdhanalakSaNabhAvapUjAM'zamavalambya bhAvastavatvavidhAne dravyastavavyapadezAnupapattiH = dravyastavoktyasaGgatissyAditi bhavadbhiratra zaGkanIyam, 53. che. (5/8) TIkArya - uparokta rIte derAsara banAvanAra zrAvaka jayaNAvALo hovAthI derAsarasaMbaMdhI thato AraMbha suMdara AraMbha che. kAraNa ke dukAna-gharasaMbaMdhI niSphaLa AraMbha-samAraMbha tathA ajayaNA nimitte thanAra adhika AraMbha samAraMbhanI prastutamAM nivRtti che. temaja derAsara saMbaMdhI prastuta AraMbha kalyANakArI phaLathI yukta che. temaja derAsarasaMbaMdhI ATaluM kAma thayuM, ATaluM kAma bAkI che." AvA nirIkSaNa vagere svarUpa zubhAzayano anubaMdha paDavA svarUpa rojanI bhAvavRddhinA lIdhe derAsaranuM nirmANa bhAvapUjAsvarUpa bane che. evuM Apta sAdhubhagavaMto vaDe kahevAyela che. zrIharibhadrasUri mahArAje SoDazaka prakaraNamAM "ahIM derAsaranuM nirmANa bhAvayajJa = bhAvapUjA bane che." ema jaNAvela che. "jo derAsaranirmANane bhAvayajJa kahevAmAM Ave to tenAM vize dravyastavano vyavahAra asaMgata banI jaze." AvI zaMkA ahIM na karavI. kAraNa ke, bhAvastavano prayojaka bhAva ane dravya A bannenuM Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * dravya - bhAvayoranyo'nyasamanuvedhaH dravya-bhAvayoranyo'nyasamanuvedhe'pi dravyaprAdhAnyena tadupapAdanAditi draSTavyam / / 9 / / jinagehaM vidhAyaivaM zuddhamavyayanIvi ca / drAk tatra kArayed bimbaM sAdhiSThAnaM hi vRddhimat / / 10 / / jinagehamiti / avyayanIvi paripAlana-saMvardhanadvArA'hIyamAnamUladhanam / / 10 / / dravya-bhAvayoH = stavasambandhidravya-bhAvAMzayoH anyo'nyasamanuvedhe'pi = 'davvatthaya-bhAvatthayarUvaM evamiya hoti daTThavvaM / aNNoNNasamaNuviddhaM Nicchayato bhaNiyavisayaM tu / / ' (sta. pa. 100/ paM.va. 1209/paJcA. 6-27) iti stavaparijJA-paJcavastuka-paJcAzakopadarzitarItyA mitho'nuviddhatve'pi dravyaprAdhAnyena jinabhavanavidhAnAdau tadupapAdanAt dravyastavatvasamarthanAt / / 5/9 / / evaM = = = / avina jinabhavanavidhAnAdhikAramupasaMhRtya jinabimbavidhAnA'dhikAramavatArayannAha- 'jinagehami 'ti prAgvyAvarNitavidhi-yatanA-bahumAna-nityapratyupekSaNAdivizuddhidvArA jinagehaM vidhAya; zuddhaM saptakSetryAdidravyavyavasthApaka - zAstroktavidhinA''ptaM paripAlana - saMvardhanadvArA ahIyamAnamUladhanaM zyat caityAyatanasambandhi mUladravyaM ca vidhAyetyatrApyanusandheyam / " taddhi mUladhanaM zrAddhaiH sarvaprayatnena paripAlayadbhiH saMvardhayadbhizca tathA'kSayaM kartavyaM yathAbhisandhivizeSazuddhena tena bAla-vRddha - glAnasAdhusAdharmikaprabhRtInAmupaSTambhAdA''dhAkarmikAdidoSarahita- tatpratibaddhabahirmaNDapAdau sAdhUnAmavasthAnaM dharmopadezAya kalpate, kSetre'pi ca tAdRzacaityasphAtiguNayukta eva teSAmavasthAnaM kalpate" iti yogadIpikAyAmuktam ( So. 6 / 16 yo. dI. vR.) / adhikaJcAtratyaM tattvamasmatkRtakalyANakandalIto'vaseyam ( SoDa. 6 / 16 ) / jinabhavane drAk zIghraM bimbaM jinezvarabimbaM kArayet / sAdhiSThAnaM adhiSThAtRsahitaM hi = nizcitaM saprabhAvaM sat jinabhavanaM vRddhimad bhavati, tajjanitapuNyasya tatpravardhakatvAt / taduktaM SoDazake - jinabhavane tad bimbaM kArayitavyaM drutaM tu buddhimatA / sAdhiSThAnaM hyevaM tadbhavanaM paraspara mizraNa hovA chatAM paNa dravyapradhAna hovAthI derAsaranuM nirmANa dravyastava kahevAya che. AvuM zAstrakAre samarthana kareluM che. (5/9) zrAddhaH tatra = = = vizeSArtha :- derAsaranA nirmANanA nimitte zrAvakanA nirmaLa bhAvo roja-roja caDhatA raMge hovAthI avazya bhAvastavamAM jinAlaya nirmANa kAraNa banaze. AvuM hovAthI kAraNamAM kAryano upacAra karIne jinAlaya nirmANane zrI haribhadrasUrijIe bhAvayajJa tarIke batAvela che. arthAt bhAvayajJa kahevAnI pAchaLanuM bIja che roja uchaLatA nirmaLabhAvo. tathA anyazAstromAM jinAlayanirmANane dravyastava kahevAmAM Avela che tenuM kAraNa che dravyanI pradhAnatA. arthAt saMyamanuM pAlana karanArA sAdhu bhagavaMtomAM jevI bhAvanI pradhAnatA che tevI bhAvanI pradhAnatA prastutamAM nathI. paraMtu dravyanI pradhAnatA che. bhAva ane dravya hovA chatAM vyavahAramAM jinAlayanirmANamAM dravyanI pradhAnatA hovAthI te dravyastava kahevAya. (5/9) * - 313 = = gAthArtha :- A rIte derAsara banAvIne zuddha akSayanIvi karIne derAsaramAM vahelI take jinabiMbane zrAvaka karAve. kAraNa ke, jinabiMbathI adhiSThita jinAlaya vRddhivALuM bane che. (pa/10) TIkArtha :- mULa gAthAmAM avyayanIvi zabdano prayoga karela che te paripAlana ane saMvardhana dvArA na ghaTe tevI mUDIne sUcave che. (pa/10) Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * cittakAluSyaparihAropadezaH * dvAtriMzikA - 5/11 vibhavocitamUlyena kartuH pUjApuraHsaram / deyaM tadanaghasyaiva yathA cittaM na nazyati / / 11 / / vibhaveti / pUjA bhojana- patra - puSpa - phalAdinA / anaghasya = avyasanasya / evakAreNa strImadya - dyUtAdivyasanino niSedhaH / yathA = yena prakAreNa cittaM na nazyati = kArayitR-vaijJAnikayoH kAluSyalakSaNazcittanAzo na bhavati / pratiSiddho hyeSa dharmaprakrame'maGgalarUpastattvajJairiti / / 11 / / vRddhimadbhavati / / - (So. 7/1) iti / taduktaM samyaktvaprakaraNe api nipphAiUNa evaM jiNabhavaNaM suMdaraM tahiM biMbaM / vihikAriyamaha vihiNA paiTThAvijjA lahuM ceva / / - (sa.pra. 1/22 ) iti / dIrghakAlaM yAvat jinabimbA'nadhiSThAne tu caityaM vyantarAdibhiradhiSThIyeta / / 5/10 / / jinabimbakAraNavidhimAha- 'vibhave 'ti / vibhavocitamUlyena = svasampadanusAriNA mUlyena kartuH zilpinaH zubhamuhUrttAdau zubhena bhAvena pUjA bhojana-patra - puSpa phalAdinA purassarA yatra tat = pUjApurassaram ucitaM mUlyaM prastAve zastA'dhyavasAyenA'vidhiparihAreNa deyam / kArayitR-vaijJAnikayoH = jinabimbakArakazilpinoH yathAkramaM pazcAttApopAlambhAbhyAM kAluSyalakSaNaH cittanAzo na bhavati bAhulyena / pratiSiddhaH viparItaphalatvenopadiSTaH hi |nizcitaM eSaH = cittavinAzaH dharmaprakrame = prastutadharmakAryA''rambhe cittaM na dUSayitavyam dharmasvarUpavedibhiH / yathoktaM sUtrakRtAGgacUrNo 314 = = = = amaGgalarUpaH tattvajJeH - (sU.cU. 1/2/2) iti / taduktaM SoDazake api jinabimbakAraNavidhiH kAle pUjApurassaraM kartuH / vibhavocitamUlyA'rpaNamanaghasya zubhena bhAvena / / nArpaNamitarasya tathA yuktyA vaktavyameva mUlyamiti / kAle ca dAnamucitaM zubhabhAvenaiva vidhipUrvam / / cittavinAzo naivaM prAyaH saJjAyate dvayorapi hi / asmin vyatikare eSa pratiSiddho dharmatattvajJaiH / / evaM dvayorapi mahAn viziSTakAryaprasAdhakatvena / sambandhamiha kSuNNaM na mithaH santaH prazaMsanti / / - (So. 7/2-3-4-5) iti / / 5/11 / / vizeSArtha :- SoDazaka graMtha ane tenI TIkAnA AdhAre avyayanIvi vize ema kahI zakAya ke derAsara ane derAsarasaMlagna upAzraya A banne saMbaMdhI sAdhAraNa mULa dhana = avyayanIvi = akSayanIvi. zAstrokta maryAdA sAcavIne te mULadhananI mAvajata ane vRddhi zrAvako kare ane teno nAza na thavA de. A dravyano upayoga derAsarano nibhAva, surakSA, vyavasthA, uparAMta derAsarasaMlagna sAdhuvasatimAM padhAranArA bAla, vRdgha vagere sAdhu bhagavaMto ane sAdharmikonAM avasthAna mATe karavo. (5/10) jinabiMba karAvavAnI vidhi graMthakArazrI batAve che. gAthArtha :- vyasanamukta zilpIne satkArapUrvaka potAnA vaibhavane yogya mUlya ApavuM, jethI tenuM mana suSita na thAya. (4/11 ) TIkArtha H- "jinAlaya ane jinabiMbanA nirmANa mATe vyasanamukta zilpI rAkhavo." AvuM kahevA dvArA parastrIgamana, dArU, jugAra vagere vyasanavALA zilpInI bAdabAkI karelI che. vyasanamukta zilpInuM bhojana, pAna, phUla-phaLa vagere dvArA yogya sanmAna karavuM. temaja tene ucita mUlya cUkavavuM. tenA lIdhe zrAvaka ane zilpInA manamAM kaluSitatA ubhI na thAya. dharmanA avasare cittanI kaluSitatA ubhI thavI te amaMgaLa che. mATe ja tattvavettA mahApurUSoe manamAM saMkaleza karavAno niSedha karelo che. (pa/11) Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * protsAhAnusaritam * 315 yAvantazcittasantoSAstadA bimbasamudbhavAH / tatkAraNAni tAvantItyutsAha ucito mahAn / / 12 / / yAvanta iti / tadA = bimbakAraNe / tAvanti, tAvabimbakAraNasAdhyaphalodayAt / / 12 / / tatkartari ca yA'prItistattvataH sA jine smRtA / pUryA 'daurhRdabhedAstajjinAvasthAtrayAzrayAH // 13 // jinabimbakAraNe bhAvaprAdhAnyaM puraskRrvannAha- 'yAvanta' iti / yAvantaH = yatparimANAH ke'pi bimbasamudbhavAH = bimbanimittajanitAH cittasantoSAH = manaHpramodavizeSAH bimbakAraNe = jinabimbanirmApaNe adhikRtasya kArayituH saJjAyante tatkAraNAni = jinabimbanirmApaNAni tattvena tAvanti = tatparimANAni, tAvabimbakAraNasAdhyaphalodayAt = jinabimbanimittajanitapramodavizeSaparimANatulyaparimANajinabimbanirvartanalabhyaphalaprApteH, phalasya bhAvA'nusAritvAt / yathA yAgasaGkhyAnusAreNa phalaM nopajAyate kintu tannimittakA'dRSTAnusAreNaiva tathA jinabimbasaGkhyA'nusAreNa na phalodayaH kintu tannimittakaprItivizeSA'nusAreNaiva / iti hetoH ucita utsAhaH = prItivizeSaH iha mahAn = sAnubandhaH kartavya iti hRdayam / taduktaM SoDazake - yAvantaH paritoSAH kArayituH tatsamudbhavAH kecit / tabimbakAraNAnIha nI tAtti tattvo || - (pa.7/6) rUti Is/12 vizeSArtha:- zrAvaka ucita rIte zilpInuM mAna jALavI, yogya mUlya cUkave to te banneno manameLa akhaMDa banavAthI zilpI prasannatApUrvaka jinabiMbamAM mana mUkIne evA bhAva-prANa pUre ke te pratimAnA darzanAdi karatAM dilaDolI uThe. saMprati mahArAjAe bharAvela pratimA, delavADAnAM derAM vagere sthaLo AnI sAkSI pUre che. (pa/11) jinabiMba karAvavAmAM bhAvanI pradhAnatAne darzAvatA graMthakArazrI jaNAve che ke - gAthArtha - jinabiMbanA nimitte jeTalI mananI prasannatA utpanna thAya, teTalI jinapratimA karAvavAno lAbha maLe che. mATe ucita utsAha prastutamAM ghaNuM mahattva dharAve che. (pa/12) TIkArtha - jinapratimA karAvavAmAM jeTalo vizeSa pramANamAM AnaMda utpanna thAya teTalA pramANamAM paramArthathI zrAvake pratimA karAvI gaNAya. kAraNa ke, teTalA pramANamAM jinabiMba karAvavAthI maLanAruM phaLa adhikRta pratimAnA nirmANathI prApta thAya che. (5/12) vizeSArtha:- zilpI sAthe akhaMDa manameLa rAkhavAnA lIdhe zilpIe ghaDelI ramya, saumya, avarNanIya, lAvaNyapUrNa pratimAnA darzanathI zrAvakanA AnaMdano pAra na rahe. kadAca eka ja pratimA zrAvake zilpI pAse ghaDAvela hoya paraMtu te pratimAnI saumya mukhamudrA, prasannatA, lAvaNya vagere joIne 50 pratimA taiyAra karAvavAthI jeTalo AnaMda thavAnI sAmAnyathI saMbhAvanA hoya teTalo AnaMdano uchALo zrAvakanA dilamAM Ave to vAstavamAM zrAvakane 50 (pacAsa) pratimA taiyAra karAvavAthI thatA phaLano lAbha thAya che. Azaya e che ke jainazAsananA pratyeka anuSThAnamAM dravya karatAM bhAvollAsanI mahattA ghaNI vadhu che. mATe sva-parano bhAvollAsa vadhe te rIte zrAvake pratimA bharAvavI. (pa/12) zilpI sAthe manameLa na tUTe-AvuM je pUrve kahyuM : temAM hetu batAvatAM graMthakArazrI kahe che ke gAthArtha :- zilpI upara je aprIti che te tattvathI bhagavAna upara aprIti kahevAyelI che. tethI bhagavAnanI traNa avasthAne AzrayIne vizeSa prakAranA dohalAo pUravAnA prayatna karavAM. (5/13) 2. hRstA "odara' ta pATha. | Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 * zilpinyaprItirjinA'prItyAkSepikA * dvAtriMzikA-5/13 tatkartari ceti / tatkartari ca = bimbanirmAtari ca yA'prItiH sA tattvataH = phalato jine smRtA, tadAlambanakAyA api tasyA jino ddezyakatvAt / sA ca sarvApAyaheturiti tatparihAre yatno vidheyH| tadAha aprItirapi ca tasmin bhagavati paramArthanItito jJeyA / . sarvA'pAyanimittaM hyeSA pApA na kartavyA / / (So.7/7) tat = tadaprIteH sarvathA parihAryatvAt 'dau<Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dauhRdotthApanamImAMsA * 317 manasotthApitAH santaH (pUryA: = ) pUraNIyAH krIDanakAdyupaDhaukanAdinA, itthameva bhagavadbhaktiprakarSopapatteH / yadAha 'adhikaguNasthairniyamAt kArayitavyaM svadaurhRdairyuktam / nyAyA'rjitavittena tu jinabimbaM bhAvazuddhena / / atrA'vasthAtrayagAmino budhairdorhRdAH samAkhyAtAH / 'bAlAdyAzcaittA yattatkrIDanakAdi deyamiti / / ' ( So. 7 / 8-9 ) / / 13 / / didazAnusAritve'pi zilpyuddezyakatvenAnudbhAvyeti yAvat, pratimAgatAvasthAtrayodbhAvanena jinabimbasatkabAla-kumAra-yuvalakSaNAvasthAtritayaparibhAvanena; vRddhAvasthA tu na grAhyA, tIrthaGkare vArdhakyadazAviraheNa tAdRzajinapratimAyA niSiddhatvAt / taduktaM zukrAcAryeNa kvacittu bAlasadRzaM sadaiva taruNaM vapuH / mUrttInAM kalpayecchilpI na vRddhasadRzaM kvacit / / - ( vedhavAstu prabhAkara - 81 ) iti / na ca bhagavato niraJjanatve kathaM rUpA'vasthAdikalpanA yujyate ? iti zaGkanIyam, svabhUmikaucityena tathAvidhabhaktyupAsanAdikRte tasyA 'azuddhe vartmani sthitvA tataH zuddhaM samIhate' iti nyAyena yujyamAnatvAt / sammataJcedaM pareSAmapi / taduktaM rAmapUrvatApinyupaniSadi cinmayasyA'dvitIyasya niSkalasyA'zarIriNaH / upAsakAnAM kAryArthaM brahmaNo rUpakalpanA / / - ( rA. tA. 1 / 7 ) iti / * prakRtamucyate - te manorathAH zilpyAlambanena pUraNIyAH krIDanakAdyupaDhaukanAdinA / krIDanakaM vismayakRdupabhogopakaraNajAtaM, prathamAdipadena bhogopakaraNasaGgrahaH dvitIyAdipadena krayaNAdiparigrahaH / evaJcaitad bAlAdyavasthAtrayAnusArimanorathasampAdakaM vastu pradeyam / jananyA dohRdAbhAve garbhasthasyApi duHkhitA / atyantaM jAyamAnasya yoniyantranipIDanAt / / - (bR.parA.12/179) iti bRhatparAzarasmRtivacanAd dauhRdA' pUraNanimittakA'pAyaparihArAya dauhRdapUraNasya yathAvazyakatA tatheha pratipattavyam / 'jAmAtrarthaM zrapitasya sUpAderatithyupakArakatvamitinyAyena bhagavadarthamupakalpitasya daurhRdasya zilpyupakArakatvamavaseyam / itthameva bhagavadbhaktiprakarSopapatteH / na ca svaputrAdyAlambanenA'pi tatparipUrttirastu kasmAcchilpyAlambanena tatpUraNamiti zaGkanIyam, yo yadA yatkaraNe vyApriyate sa tadA tadupayogoparaktacittatvena tanmayo bhavati, na tvanya iti niyamenA''gamato bhAvanikSepA'pekSayA zilpina eva tadA bhagavadrUpatvena tadAlambanenaiva daurhRdaparipUraNasya nyAyyatvAt / 1. mudritapratau 'bAladyA' iti pAThaH / idamevA'bhipretya mayazAstre zilpI naH kalpito devaH - (ma.zA. adhyAya-3) ityuktam / traNa avasthA anusAre dohalA zrAvake ubhA karavA. zilpInI traNa avasthAno anAdara karyA vinA bhagavAnanI traNa avasthAne AzrayIne pratimAmAM traNa avasthAnuM udbhAvana karavA dvArA manathI ubhA karelA manoratha = dohalA zrAvake zilpIne ramakaDAM vagere ApavA dvArA pUrA karavA. A rIte ja bhagavAna pratyenI bhakti utkRSTa banI zake che. SoDazaka prakaraNamAM zrI haribhadrasUrIzvarajI mahArAje jaNAvela che ke - adhikaguNasaMpanna bhagavAna saMbaMdhI potAnA manorathathI yukta evI jinapratimA niyamA nyAyopArjita ja dhana vaDe zubha manathI karAvavI. ahIM bALAdi traNa avasthAone anusaratA mAnasika dohalA paMDitoe bhagAvesa che. mATe rama ahi zilpIne AApavA. - (4/93) = Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 * dauhRdA'pUrtAvapAyopadarzanam * dvAtriMzikA-5/14 svavittasthe'nyavitte tatpuNyA''zaMsA vidhIyate / mantranyAso'rhato' nAmnA svAhA'ntaH prnnvaadikH||14|| svavittastha iti / svavittasthe kathaJcitsvadhanA'ntaHpraviSTe (anyavitte =) paravitte sati tasya = parasya puNyA''zaMsA 'atrasthAtparadhanAM'zAtparasyApi puNyaM bhavatvi'tIcchArUpA (= tatpuNyAzaMsA) vidhIyate, evaM hi parakIyavittena svavittA'nupraviSTena puNyakaraNA'nabhilASAd bhAvazuddhaM nyAyA'rjitaM zilpyAlambanena tatparipUrtAveva taccittasantuSTyA'vilambena lAvaNya-saukumArya-manoharatva-saumyatva-prasannAsyatvAdiguNagaNopetajinabimbaniSpattyupapattissyAt / dauhRdapadenedamapi sUcitaM yat - dauhRdasyA'pradAnena garbho doSamavApnuyAt / vairUpyaM maraNaM vApi tasmAt kAryaM priyaM striyaH / / - (yA.va.prAyazcitta. yatidharma-79) iti yAjJavalkyasmRtivacanAt, yathA dauhRdA'paripUrtI garbho mAtA ca duHkhamApnutaH iti sarvodyamena loko mAtRdauhRdaparipUraNAya yatate tathA prakRte jinabimbakArakeNa zilpyAlambanena svadauhRdaparipUraNAya yatitavyam, anyathA bimbasya zilpino jinabimbakArakasya ca dauHsthyaM syAditi / SoDazakasaMvAdamAha'adhiketi 'atreti ca / bhAvitArthe eva dve kArike / / 5/13 / / 'bhAvazuddhane'(SoDa.7/8)ti yaduktaM tadvivariSurAha- 'sveti / kathaJcit anAbhogAdinA svadhanA'ntaHpraviSTe = caityA''yatanoddezyakasvakIyA'rthAntargate paravitte sati tajjanyapuNyasya svasmin prAptasya takrakauNDinyanyAyena niSedhArthamAha- parasya puNyA''zaMsA vidhIyate / loke hi satyapi sambhave bAdhanaM bhavati, yathA 'brAhmaNebhyo dadhi dIyatAM takraM kauNDinyAye'tyukte satyapi sambhave kauNDinyA''khyabrAhmaNasampradAnakasya dadhidAnasya takradAnaM nivartakaM bhavati tathaivAtrAvaseyam / evaM hi parakIyavittena anAbhogAditaH svavittA'nupraviSTena puNyakaraNA'nabhilASAt = svagatatvena puNyAbhilASasyA'karaNAt sarvAMzena svacittazuddhaH bhAvazuddhaM = svAmitvasambandhena bhAvazuddhiviziSTaM nyAyA'rjitaM ca = nyAyopArjanaprayuktazuddhiyuktaM ca vittaM ha bhAvazaddhine oLakhIe che zuddhabhAvathI pratimA karAvavI" A pUrve je kahevAyeluM tenuM vivaraNa karavAnI IcchAthI graMthakArazrI cha ? - gAthArtha :- potAnA dhanamAM rahela anyanA dhanane vize tene udezIne puNyanI AzaMsA karAya che. tathA "OM" zabda AdimAM lakhI vacce arihaMta bhagavAnanuM nAma lakhI ane chelle "svAhA' zabda lakhI bhaMtranyAsa. 42po. (5/14) TIkArthaH- potAnA dhanamAM potAne svIkAravAne ayogya evuM anyanuM je dhana pravezeluM hoya tevA avasare teTalA dhananA viniyogathI utpanna thayeluM puNya te vyaktine prApta thAya tevI IcchA zrAvaka kare. arthAta ) A mArA dhanamAM jeTalA pramANamAM bIjAnuM dhana koI paNa rIte AvI gayuM hoya to tenAthI utpanna thayeluM puNya te dhananA mAlikanuM thAo. 9 AvI abhilASA zrAvaka kare. kAraNa ke A rIte potAnA dhanamAM AvI gayelA bIjAnA dhanathI puNya karavAno abhilASa nahIM hovAthI potAnuM dhana sarvIze zuddha thAya che. 1. hastAdarza 'nyAsAhatA' ityazuddhaH pAThaH / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = * mantranyAsA''vedanam vittaM bhavatIti / tadidamuktaM- 'yadyasya satkamanucitamiha vitte tasya tajjamiha puNyam bhavatu zubhA''zayakaraNAdityetadbhAvazuddhaM syAt / / ' (So. 7/10) iti / tathA arhato'dhikRtasya nAmnA madhyagatena praNavA''dikaH svAhA'ntaH ca mantranyAso vidhIyate, manana- trANahetutvenA'syaiva paramamantratvAt / yadAha- 'mantranyAsazca tathA praNavanamaHpUrvakaM ca tannAma / mantraH paramo jJeyo manana- trANe hyato niyamAt / / ' ( So. 7 / 11 ) iti / / 14 / / mAdinA vizeSastu na bimbe kintu bhAvataH / ceSTayA sa zubho bhaktyA tantroktasmRtimUlayA / / 15 / / mAdineti / hema suvarNam, AdinA ratnAdigrahastena ( = hemAdinA ) tu na vizeSa: kazcana bimbe, kintu bhAvataH pariNAmAt / bhavati / SoDazakasaMvAdamAha - ' yadyasye 'ti / asyaiva praNavanamaH pUrvakajinanAmna eva paramamantratvAt / niruktamantranyAsena samanvitamarhavimbaM tanmantraprabhAvAt bhavyasya pUjakAdeH manane sajjJAnadAne rakSaNe ca samarthaM bhavatIti bhAvaH / SoDazakasaMvAdamAha - 'mantranyAse 'ti / spaSTArthA kArikA / / 5/14 / / = = nanu kiM hema-ratna-mANikyAdibimbakaraNAd viziSTaM phalamAhosvit pariNAmavizeSAt ? iti jijJAsAyAmAha- 'hemAdine'ti / ratnAdigraha iti / AdinA mahatparimANa - surUpAdigrahaNam / na vizeSa: naiva phalavizeSakAraNIbhUtavaiziSTyaM, pariNAmAditi bAhyavastuvizeSAnuvidhAyI na phalavizeSaH kintu bhAvavizeSAvidhAyIti yatra bhAvo'dhikastatra phalamapyadhikamiti nizcayanayasyA'bhiprAyaH / taduktaM vyavahArabhASye mATe ja zrI haribhadrasUri mahArAja SoDazaka graMthamAM kahe che ke - A dhanamAM jenA saMbaMdhI jeTaluM svIkAravAne ayogya evuM je dhana raheluM hoya tenAthI utpanna thayela puNya prastutamAM tenuM thAo. Avo zubhAzaya karavAthI nyAyArjita dhana bhAvazuddha thAya. - tathA jinapratimA banAvavAnI vidhimAM maMtranyAsa paNa karavAmAM Ave che. je bhagavAnanI pratimA banAvela hoya temanuM nAma vacce mUkI te nAmanI AgaLa prazava = OM maMtrabIja tathA te nAmanAM aMte svAhA lakhI maMtranyAsa thAya che. (dA.ta. OM mahAvIrAya svAhA. A pramANe maMtranyAsa prastuta graMtha mujaba thAya tathA SoDazaka graMtha mujaba 'OM namaH mahAvIrAya' Avo maMtranyAsa thAya.) A maMtra manana karavAno ane rakSaNa karavAno hetu hovAthI A ja paramamaMtra che. zrI haribhadrasUrijIe SoDazaka graMthamAM jaNAvela che ke 'OM ane namaH bIjapUrvaka bhagavAnanuM nAma jemAM che te pradhAnamaMtra jANavo. tenAthI niyamA manana ane rakSaNa thAya che'.(5/14) gAthArtha :- pratimAmAM sonA vagere dvArA koI vizeSatA nathI. paNa bhAvathI vizeSatA che. zAstrokta smRtimUlaka pravRtti dvArA te bhAva zubha bane che. (5/15) TIkArtha :- sonuM, ratna vagere dvArA pratimAmAM koI vizeSatA AvatI nathI, paraMtu mananAM pariNAmathI vizeSatA Ave che. te pariNAma jinavacananAM smaraNapUrvaka thatI pravRtti dvArA zubha bane che. bhakti, bahumAna vagere cihno jaNAve che ke te pravRtti Agamane anusaranArI che. arthAt jinAjJAzravaNathI garbhita bhaktisvarUpa zubhapravRtti dvArA ubhA thatAM zubhapariNAma mujaba pratimA banAvanAra zrAvakane phaLa maLe = 319 = Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 * dravyabhAvayornirjarAkAraNavimarzaH * dvAtriMzikA-5/15 sa pariNAmaH tantroktasmRtimUlayA = AgamavacanasmaraNapUrvikayA (bhaktyA) ceSTayA = pravRttyA zubho bhavati, bhakti-bahumAna-vinayAdiliGgAnAmAgamA'nusaraNamUlatvAt / tadidamAha 'bimbaM mahat surUpaM kanakAdimayazca yaH khalu vizeSaH / nAsmAtphalaM viziSTaM bhavati tu tadihAzayavizeSAt / / AgamatantraH satataM tadvadbhaktyAdiliGgasaMsiddhaH / ceSTAyAM tatsmRtimAn zastaH khalvAzayavizeSaH / / ' (So.7/12-13) iti / / 15 / / nicchayato puNa appe jassa vatthummi jAyate bhAvo / tatto so nijjarago jiNa-goyama-sIhaAharaNaM / / ( (vya.bhA.6/191) iti / / paraM vyavahAranayastvAcaSTe yadyalpAd mahatazca bimbAt samaM phalaM jAyeta tataH 'arke cenmadhu vindeta kimarthaM parvataM vrajed ?' ityanenaiva nyAyenA'lpaparimANAd bimbAd phale siddhe naiva kazcid vipazcid mahadA''yAsasAdhye mahaddhanavyayasAdhye hemAdimaye mahAbimbe pravarteta / sArvalaukikA'nubhavasiddhaM yaduta hemAdinirmite mahati jinabimbe prahlAdo'pi viziSTataro jAyate / ato bhAvavizeSA''dhAyakatayA bAhyavizeSo'pyAdriyata eva / yathoktaM vyavahArabhASye vyavahAranayataH - lakkhaNajuttA paDimA pAsAIyA samattalaMkArA / palhAyai jaha va maNaM taha Nijjaramo viyANAhitti / / - (vya.bhA.u.6/gA.189) iti / idaJcopalakSaNamadhikabimbasaGkhyAyA api / taduktaM caityavandanamahAbhASye - egammi vi jiNabiMbe diDhe hiyayassa hoi ANaMdo / ahiyA'hiyadaMsaNao aippamANo pavittharai / / aNuhavasiddhaM eyaM pAyaM bhavvANaM suddhbuddhiinnN| - (cai.vaM.ma.bhA.67/68) iti / yacca zivopaniSadi - yathA yathA mahAliGgaM pUjA zraddhA yathA yathA / tathA tathA mahatpuNyaM vijJeyamanurUpataH / / 6 (zi.13) ityuktaM tadapi liGgazabdasya bimbaparatAmupalakSya nizcaya-vyavahArato yathAtantramanuyojyam / sa pariNAmaH kathaM zubho bhavati ? ityAzaGkAyAmAha- ceSTayeti / AgamavacanasmaraNapUrvikayA pravRttyA sa pariNAmaH zubho bhavati / yathoktaM aSTakaprakaraNe - aucityena pravRttasya kugrahatyAgato bhRzam / sarvatrA''gamaniSThasya bhAvazuddhiryathoditA / / ( (a.pra.22/8) iti / AgamasmaraNena hetuzuddhirabhihitA, AgamA'nusAripravRttyA svarUpazuddhirabhihitA, AgamavatAM bhaktyA caanubndhshuddhirbhihitaa| AgamavatAM bhaktibahumAna-vinayAdiliGgAnAM AgamA'nusaraNamUlatvAt = mokSamArgapradarzakA''gamAnusaraNamUlakatvAt / itthameva mArgasthakSayopazamavRddhirjAyate samyagdarzanAdizuddhizca sAnubandhA bhavati / evaM hetu-svarUpA'nubandhazuddhiparikalitatvAd bhAvasya prAzastyamavaseyam / kArikAyugalena SoDazakasaMvAdamAha- 'bimbamiti 'Agameti ca / che. tethI zrI haribhadrasUri ma.sA.e SoDazaka graMthamAM jaNAvela che ke - jinapratimA moTI hoya, suMdara rUpavALI hoya ane suvarNamaya vagere svarUpa hoya. AvI je vizeSatA pratimAmAM hoya tenAthI viziSTa phaLa maLatuM nathI. prastutamAM Azaya vizeSathI vizeSaphaLa maLe che. Agamane anusarato, satata AgamajJa puruSanI bhakti vagere cihnothI nizcita tathA pravRttimAM AgamasmRtiyukta AzayavizeSa ahIM prazasta 201o . 8 (5/15) Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * laukika-lokottaraphalavicAra: * 321 lokottaramidaM jJeyamitthaM yad bimbakAraNam / mokSadaM laukikaM cAnyat(?manyacca) kuryAdabhyudayaM phalam / / 16 / / lokottaramiti / itthaM = AgamoktavidhismRtigarbhaceSTAzuddhena yad bimbakAraNamidaM lokottaraM mokSadaM ca (jJeyam=) jJAtavyam / anyacca = uktaviparItaM ca bimbakAraNaM laukikaM sad abhyudayaM phalaM kuryAt / pUrvasminnabhyudayasyA''nuSaGgikatvaM, atra ca mukhyatvamiti vizeSaH / tadidamuktaMbhAvitArthametat / / 5/15 / / IdRgvidhinA'nyathA ca bimbanirmApaNasya nAmabhedaM phalabhedaJcA'bhidhitsurAha-'lokottarami'ti / lokottaraM = Agamikam / laukikaM = anAgamikaM sat abhyudayaM phalaM kuryAt bimbapratiyogino jinezvarasya viSayavizeSarUpatvAt / saMsAridevabimbavidhApane tvabhyudayaphalatvamapi saMzayAspadam, pratiyogino'viziSTatvAt / laukikasya jinabimbavidhApanasyA''jJAbAhyatayA'pradhAnadravyastavatvamavagantavyam / taduktaM paJcAzake - appAhaNNA evaM, imassa davvatthavattamaviruddhaM / ANAbajjhattaNao na hoi mokkhaMgayA NavaraM / / (paJcA.6/14) iti / tucchapuNyasampAdakaM laukikamarhabimbavidhApanamabhyudaya evopakSINavyApAratayA na mokSArthaM sampadyata iti / laukikA'nuSThAnasya pradhAnaM phalaM tucchA'bhyudayaH lokottarA'nuSThAnasya tu gauNaM phalaM paramo'bhyudaya ityAzayenAha- pUrvasmin = lokottare'rhabimbavidhApane abhyudayasya AnuSaGgikatvaM = uddezyasiddhAvavarjanIyabhAvavyApAratvaM kRSikaraNe palAlavat, atra ca = laukike bimbakAraNe hi mukhyatvaM = pradhAnatvaM kRSikaraNe dhAnyA'vAptivat iti vizeSaH / / vizeSArtha :- je vyakti moTI pratimA bharAve ke sonAnI pratimA bharAve tene moTo lAbha thAya ane pASANanA nAnA pratimAjI bharAve tene ocho lAbha thAya AvuM che nahi. kAraNa ke, nizcayanayathI nirjarA vagere phaLa pratye bhAva mukhya kAraNa che. te bhAvane zAstrajJa puruSonI bhakti ane AgamasmaraNagarbhita pravRtti zubha banAve che. mATe zrAvako zAstrajJa puruSonI bhakti ane zAstrAnusArItA A banneno Adara karI je pravRtti kare, tenAthI avazya zubha bhAva pragaTe che ane te ja ahIM nirjarA vagere phaLa pratye bhuNya // 25 // cha. (5/15) ha laukikalokottara anuSThAnanI bhedarekhA che gAthArtha - A rIte je pratimA karAvavI te lokottara ane mokSadAyI che- tema jANavuM. te sivAya anya rIte jinapratimA karAvavI te laukika kriyA kahevAya ane te abhyadayasvarUpa phaLane Ape che. (59 // bhokSane nala) (5/16) TIkArya - Agamokta vidhividhAnanA smaraNathI garbhita evI pravRtti dvArA jinapratimA ghaDAvavAnI paddhatinA lIdhe prastuta jinabiMbavidhAna lokottara ane mokSadAyaka jANavuM. Agamokta vidhinI upekSA karIne jinabiMba bharAvavAnI kriyA laukika anuSThAna bane che. tethI te svarga vagere bhautika phaLane Ape che. lokottara anuSThAnamAM svarga AnuSaMgika phaLa che. jyAre laukika anuSThAnamAM svarga mukhya phaLa che. ATalo te bannemAM taphAvata che. Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 * pratiSThAvimarzaH jinabimbavidhApanadvaividhyam * dvAtriMzikA-5/17 'evaM vidhena yad bimbakAraNaM tadvadanti samayavidaH / lokottaramanyadato laukikamabhyudayasAraM c|| lokottaraM tu nirvANasAdhakaM paramaphalamihA''zritya / abhyudayo'pi hi paramo bhavati tvatrA'nuSaGgeNa / / ' (So.7/14-15) / / 16 / / itthaM niSpannabimbasya pratiSThAptaistridhoditA / dinebhyo'gdizabhyastu vykti-kssetr-mhaahvyaaH||17|| itthamiti / itthaM = uktavidhinA niSpannasya bimbasya (=niSpannabimbasya) pratiSThA AptaiH = ziSTaiH tridhoditA dazabhyastu = dazabhya eva dinebhyo'rvAka 'dazadivasA'bhyantarataH' (SoDa.8/ 1) ityukteH / vyakti-kSetra-mahAhvayAH- vyaktipratiSThA kSetrapratiSThA mahApratiSThA ceti / ___ tatra vartamAnasya tIrthakRtaH pratiSThA = vyktiprtisstthaa| RSabhAdicaturviMzatitIrthakRtAM pratiSThA ca kSetrapratiSThA / 'saptatyadhikazatajinapratiSThA ca sarvakSetrA'pekSayA mahApratiSThA / tadAha kArikAyugmena SoDazakasaMvAdamAha- 'evamvidheneti 'lokottaramiti ca / spaSTArthatvAnna vidriyete| bimbakAraNaJcopalakSaNaM pUjAdeH nayavizeSAbhiprAyeNa sarAga-devatApUjAyA laukikapratiyogikatvena dravyatvAt, vItarAgadevatApUjAyA lokottarapratiyogikatvena bhAvarUpatvAt / taduktaM uttarAdhyayananiryuktau - Isara-talavara-mADaMbiANa siva-iMda-khaMda-viNhUNaM / jA kira kIrai pUA sA pUA davvao hoi|| titthayara-kevalINaM siddhAyariANa savvasAhUNaM / jA kira kIrai pUA sA pUA bhAvao hoi / / 6 (utta.ni. 314-315) iti / / 5/16 / / jinabimbavidhApanA'dhikAranirUpaNA'nantaraM jinabimbapratiSThAdhikAramavatArayati- 'itthamiti / 'dazadivasAbhyantarataH' ityukteH = iti SoDazakokteH / sampUrNA ca kArikA - niSpannasyaivaM khalu jinabimbasyoditA prtisstthaa''shu| dazadivasA'bhyantarataH sA ca trividhA samAsena / / (So.8/1) ityevamavaseyA / tatra = trividhapratiSThAyAM vartamAnasya tIrthakRto mahAvIrasya pratiSThA = vyaktipratiSThA / 'vartamAne ti padaM na vizeSaNaM kintUpalakSaNam / tena sAmprataM sImandharAdeH padmanAbhAdeH zAntinAthAdevaikaikasya tIrthakRtaH zrIharibhadrasUrijIe SoDazaka graMthamAM jaNAvela che ke - Ama vidhipUrvaka je jinabiMba karAvavuM tene AgamavettAo lokottara anuSThAna kahe che. ane tenAthI bhinna rIte jinabiMba karAvavuM te anuSThAna laukika ane abhyadayapradhAna bane che. prastutamAM lokottara anuSThAna pradhAna phaLane AzrayIne mokSasAdhaka bane che. ahIM abhyadaya paNa AnuSaMgika rIte prakRSTa kakSAno maLe che. 9 (5/16) gAthArtha :- A rIte taiyAra thayela jinabiMbanI pratiSThA Apta puruSoe traNa prakAre jaNAvela che. vyaktipratiSThA, kSetrapratiSThA ane mahApratiSThA- Ama pratiSThAnA traNa prakAra che. 10 divasanI aMdara pratikSA 42vI. (5/17) TIkArya - upara jaNAvela vidhi mujaba taiyAra thayela jinapratimAnI pratiSThA daza divasanI aMdara ja karAvavI, kAraNa ke SoDazaka prakaraNamAM daza divasanI aMdara pratiSThA karavAnuM vidhAna zrIharibhadrasUrijIe karela che. vyaktipratiSThA, kSetrapratiSThA ane mahApratiSThA- Ama traNa prakAranI pratiSThA ziSTapuruSoe jaNAvela che. vartamAna tIrthakara bhagavAnanI pratiSThAne vyaktipratiSThA kahevAya. RSabhadeva vagere covIza tIrthakaronI 1. hastAdarza 'saptadhi...' iti truTitaH pAThaH / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 323 * vyaktipratiSThAsvarUpamImAMsA * 'vyaktyAkhyA khalvekA kSetrA''khyA 'cA'parA mahA''khyA ca / yastIrthakRdyadA kila tasya tadA''dyeti samayavidaH / / RSabhAdyAnAM tu tathA sarveSAmeva madhyamA jJeyA / saptatyadhikazatasya tu carameha mahApratiSTheti / / ' (So.8/2-3) / / 17 / / pratiSThA'pi vyaktipratiSThevAvagantavyA; vakSyamANabhedadvaye'nantarbhAvAt, sambodhaprakaraNa-caityavandanamahAbhASyajIvAnuzAsanAdau (saM.pra.1/180/cai.ma.bhA.35/jIvA.47) ekatvasyaivaitallakSaNe prAdhAnyena nirdezAcceti dhyeyam / ___ evamevAtItA'nAgata-vartamAnacaturviMzatitritayarUpasya dvAsaptatijinasya dvipaJcAzajjinasya caturazItijinasyASTottarazatajinasyApi ca pratiSThA kSetrapratiSThevAvaseyA, prathama-caramayoranantarbhAvAt, madhyamaparimANatvasyaiva kSetrapratiSThAlakSaNe prAdhAnyenA'bhimatatvAt / / etena tIrthakRtAM paJcakasya saptakasya navakAdervA'pi pratiSThA vyAkhyAtA, pArizeSanyAyena madhyamapratiSThAyAmevA'ntarbhAvasambhavAt / caturviMzatyadhikasahasrajinakUTapratiSThAyA api yathArthAbhidhAnAyAM mahApratiSThAyAmantarbhAvaH pArizeSanyAyenAvagantavyaH / ____ yadvA prakRtavibhAgatraividhyamanyaprakAropalakSakaM, na tu vyavacchedakAri, dvipaJcAzad-dvAsaptati-caturazItyaSTottarazatapratimAdipratiSThAzravaNAt / idamevAbhipretya caityavandanamahAbhASye - bhannai tiviha paiTThA uvalakkhaNameva tattha taM bhaNiyaM / avadhAraNavirahAo, osrnnaaipitttthaao|| - (cai.vaM.ma.bhA.36) ityuktam / tatraiva ca - jaha * egaM jiNabiMbaM tinni va paMca va tahA cauvvIsaM / sattarasayaM pi keI kAreMti vicittapaNihANA / / 6 (cai.vaM.ma.bhA.26) ityevaM nAnAvidhapratiSThA AveditA / SoDazake'pi - sA ca trividhA samAsena ( (So.8/1) ityuktam / tatazca vyAsato'nekabhedA arthata Apadyanta ityavadheyam / trividhapratiSThAyAM kArikAyugalena SoDazakasaMvAdamAha- 'vyaktyAkhyeti 'RSabheti ca / / 5/17 / / ___ atha kimiyaM pratiSThA nAma ? kiM mukhyasya devatAvizeSasya muktigatasya sannidhAnaM yadutA'nyasya tadanujIvinaH saMsArasthasya vA? nA''dyo'navadyaH; muktigatasya mantrAdisaMskAravizeSairAnayanA'sambhavAt / pratiSThA kSetrapratiSThA kahevAya. tathA bharata, airAvata ane mahAvideha ema sarva kSetranI apekSAe sarva tIrthakaronI pratiSThA karavI te mahApratiSThA kahevAya. SoDazaka prakaraNamAM jaNAvela che ke - eka vyakti nAmanI, bIjI kSetra nAmanI ane trIjI mahA nAmanI pratiSThA jANavI. je tIrthakara jyAre hoya (je bhagavAnanuM zAsana cAlatuM hoya) tyAre tenI pratiSThA vyaktipratiSThA kahevAya- tema AgamanA jANakAro kahe che. RSabhadeva Adi covIza tIrthakara bhagavAnanI pratiSThA te kSetrapratiSThA jANavI. tathA 170 tIrtha72nI pratiSThA maha maprati vI. 6 (5/17) vizeSArtha - atyAre mahAvIrasvAmI bhagavAnanI aMjanazalAkA thatI hoya te vyakti pratiSThA kahevAya. upalakSaNathI zrI zAMtinAtha bhagavAna vagere eka eka tIrthaMkaranI pratiSThA paNa vyakti pratiSThA kahevAya. jIvAnuzAsana, caityavaMdana mahAbhASya, saMbodhaprakaraNa ane kathAratnakoza vagere graMthanA AdhAre A vAtanI spaSTatA SoDazaka graMthanI kalyANakaMdalI vyAkhyAmAM ame karelI che. (pa/17) 1. mudritapratau ca parA' iti pAThaH / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 * vacanAnuSThAna-samApattibhedaprakAzanam . dvAtriMzikA-5/18 devodezena mukhyeyamA''tmanyevAtmano dhiyH| sthApye samarasApatterupacArAd bahiH punaH // 18 // devodezeneti / devoddezena = mukhyadevamuddezyatayA viSayIkRtya Atmanyeva = kArayitaryeva AtmanaH = svasya dhiyo vItarAgatvAdiguNA'vagAhinyA mukhyA = nirupacaritA iyaM = pratiSThA, 'svArthA'bAdhAt, pratiSThAkarmaNA vacananItyA svabhAvasyaiva sthApanAt / tadidamuktaM 'bhavati ca khalu pratiSThA nijabhAvasyaiva devatoddezAt / svAtmanyeva paraM yatsthApanamiha vacananItyoccaiH / / ' (So.8/4) iti / nApi dvitIyaH, saMsArasthasyApi devajAtyanupraviSTasya saMskAravizeSainiyamataH sannidhAnA'darzanAt kAdAcitkasya ca tasya pratiSThA'prayojyatvAditi paryanuyoge satyAtmIyabhAvasyaiva viziSTasya pratiSThAtvamupapAdayannAha'devoddezene ti| ___ mukhyadevaM muktigataM uddezyatayA viSayIkRtya Atmanyeva = bimbapratiSThAyAH kArayitaryeva svasya vItarAgatvAdiguNA'vagAhinyAH = vItarAgatva-dhvastadoSatva-kevalajJAnA'nantAnanda-cinmayatvAdiguNagaNaviSayiNyA dhiyaH sthApanamiha nirupacaritA pratiSThA = prANapratiSThA bhvti| atra hetumAha - svArthA'bAdhAt = pratiSThAzabdazakyArthA'bhAvavirahAt / atrApi hetumAha- pratiSThAkarmaNA = pratiSThAkriyayA prakarSeNa vacananItyA = AgamoktanyAyena svabhAvasyaiva = svakIyavItarAgatvAdibhAvasyaiva sthApanAt / na ca tasya prakRte bAdha itIyamanupacaritaivA'vagantavyA / SoDazakasaMvAdamAha- 'bhavati ceti / "yadyapi vacanAnuSThAnavyutpattimahimnA vihitakriyAmAtra eva niyamataH smaryamANabhagavadguNAnAM svAtmani sthApanaM sambhavati tathApi yadekaguNasiddhayuddezena yadanuSThAnaM vihitaM tatastadekaguNadvArA prAyaH paramAtmasamApattidyutpannasya sambhavati / iha tu sthApanoddezenaiva vidhipravRttestasyA bhAvataH sarvaguNA''ropaviSayatvAt 'sarvaireva guNaiH sa evAhamiti svAtmani paramAtmA sthApito che potAnAmAM viziSTa pariNAmanI sthApanA = prANapratiSThA che gAthArtha - bhagavAnane uddezIne potAnA AtmAmAM AtmabuddhinuM sthApana karavuM e mukhya pratiSThA che. kAraNa ke tenAthI vItarAgatulyatAnI prApti thAya che. bAhyapratiSThA to upacArathI jANavI.(5/18) TIkArya - zrImahAvIrasvAmI vagere mukhya devane = devAdhidevane uddezyarUpe viSaya banAvI aMjanazalAkA karanAra potAnA AtmAmAM ja vItarAgatA vagere guNonuM avagAhana karanArI AtmabuddhinuM sthApana kare te mukhya = upacArarahita pratiSThA jANavI. kAraNa ke pratiSThA' zabdano zakyArtha bAdhita thato nathI. (pratiSThA zabdano artha che prakRSTa rIte sthApana karavuM. prastutamAM vItarAgatA vagere guNonuM avagAhana karanArI buddhinuM potAnAmAM prakRSTa rIte sthApana thavAthI tene pratiSThA kahevAmAM koI bAdha Avato nathI.) pratiSThA zabdano mukhyartha bAdhita na thavAnuM kAraNa e che ke pratiSThAvidhi dvArA jinAgama anusAre potAnAmAM vItarAgatva vagere bhAvonI ja sthApanA karavAmAM Ave che. (AgamanuM anusaraNa hovAthI anya sthApanA karatAM A sthApanAmAM prakarSa rahelo che. tethI AvuM sthApana prasthApana = pratiSThA kahevAya.) SoDazaka prakaraNamAM jaNAvela che ke - devAdhidevane udezIne potAnA AtmAmAM ja Agamokta rIte potAnAM ja 1. mudritapratau 'svArthA'bodhAt' ityazuddhaH pAThaH / 2. mudritapratau 'sthApanA' iti pAThaH / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pratiSThAvavamImAMsA * 325 tatheta eva sthApye vItarAge samarasApatteH, vacanA'nalakriyAdagdhakarmamalasyA''tmano vItarAgatvalakSaNasvarNabhAvA''pattirUpaparamapratiSThAyA hetutvAdapyasya mukhyatvam / yadAha 'bIjamidaM paramaM yatparamAyA eva samarasA''patteH / / thANenA tarapha muDyA datteti viyA ||' (.8/9) tiH | tathA, mavatIti mahInuM vizeSaH | tabdha 'baiH ti niminyate" ti (vo.yo.kI..|4) yoAhIpivaF bhidhAnAyAM SoDazakavRttau vyaktamuktaM prakRtagranthakRtA / nijabhAvasthApanasyA'nupacaritapratiSThAtvamupapAdayan hetvantaramAha- tatheti / ita eva = mukhyadevoddezena svAtmani svabhAvasthApanAdeva vItarAge samarasA''patteH = vItarAgadevatAsvarUpatulyatAprApteH / prakRta eva hetvantaramAha- 'vacane'ti / SoDazakasaMvAdamAha 'bIjamiti / tadvRttistvevam- "idaM = svAtmani mukhyadevatAsvarUpagatavItarAgatvAdiguNasthApanaM bIjaM = kAraNaM vartate paramaM = prakRSTaM yat = yasmAt paramAyA eva = prakRSTAyA eva samarasA''patteH = mukhyadevatAsvarUpatulyatApatteH / sthApyenA'pi = bimbenA'pi saha bahi: upacAradvArA tat = bhAvasthApanaM uktasamApattibIjamiti yogaH / iti kRtvA mukhyA = niraMparitA datta pravadhAro va = ninamAvapratiSThava viyA, nAjA(po.8/) kRti ! __punaruttarahetvantarasamarthanArthaM kArikAyugmena SoDazakasaMvAdamAha- 'bhAve'ti 'vacane'ti ca / tdvRttistvevmbhAvonuM je atyaMta zreSTha sthApana thAya te ja ahIM pratiSThA kahevAya che. 9 : temaja AnA lIdhe ja vItarAga devanA svarUpane tulya evA svarUpanI prApti thAya che. (jenuM sthApana karavuM hoya te sthApya kahevAya. tevA sthApya tarIke prastutamAM vItarAgadeva vivakSita che. AvA vItarAganI samarasApatti = samatApatti = tulyatAprApti uparokta kriyA dvArA ja thAya che. prastutamAM TIkAmAM rahela "samarasa' zabda samatA = tulyatA arthamAM prayojAyela che. mATe "vItarAne samarasApajo." no artha thaze vItarAgadevanI tulyatAnI prApti thavAthI. matalaba uparokta vidhinA pAlanathI ja pratiSThA karanArane vItarAgatulya avasthA prApta thAya che.). vartamAnamAM AtmA karmathI malina che. Atmagata karmamalane bALavAnuM sAmarthya jinavacanasvarUpa agninI kriyAmAM arthAt jinavacanapAlanamAM raheluM che. AthI agnisvarUpajinavacananA pAlanathI karmarUpI kacaro baLI javAne lIdhe AtmAmAM vItarAgatAsvarUpa suvarNapaNuM prApta thAya che. A ja paramapratiSThA che. AvI paramapratiSThAno (= vItarAgatulyasvarUpanI prAptino) hetu hovAthI paNa AtmAmAM AtmabhAvanuM sthApana karavuM te mukhya pratiSThA che. (anuyogadvAranI paribhASA mujaba AgamathI bhAva vItarAga avasthA paNa noAgamathI bhAva vItarAga avasthAnuM kAraNa che- ema ahIM prastutamAM kahI zakAya. noAgamathI bhAva vItarAga avasthAnI prApti = paramapratiSThA. tenA kAraNabhUta vItarAgaudezyaka svabhAvanuM AtmAmAM sthApana e AgamathI bhAva vItarAga avasthA kahevAya.) SoDazaka prakaraNamAM jaNAvela che ke - je kAraNe parama samarasaprAptinuM parama kAraNa svAtmasthApana che. sthApyanI sAthe paNa te bhAvasthApana samApattinuM bIja che. te kAraNe AtmAmAM AtmabhAvanI pratiSThA ja mukhya jANavI. tathA te bhAvaramendrathI mahodaya thavAnA lIdhe jIvarUpI tAMbAmAM kAlAntare prakRSTa, apratibaddha evI siddhasvarUpa suvarNatA thAya che. ahIM bhAvasahakArIpaNAnA 2. dattAtaNe "ti' pUruM nAsti | Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 * aupacArikapratiSThAvimarzaH * = 'bhAvarasendrAttu tato mahodayAjjIvatAmrasvarUpasya kAlena bhavati paramA'pratibaddhA siddhakAJcanatA / / vacanA'nalakriyAtaH karmendhanadAhato yatazcaiSA / = itikartavyatayA'taH saphalaiSApyatra bhAvavidhau / / ' ( So. 8/8- 9 ) nanvevaM pratiSThAkArayitaryeva pratiSThopapAdane pratimAyAM pratiSThitatvavyavahAraH, tasyAM ca pUjAdiphalaprayojakatvaM kathaM syAt ? ata Aha- upacArAt bahiH pratimAyAM punaH iyaM pratiSThA bhavati, yat SoDazakavRttikRt " bAhyajinabimbagatA tu pratiSThA bahirnijabhAvopacAradvAreNa, " bhAvo rasendra iva tasmAt ( = bhAvarasendrAt) tu tata iti mukhyadevatAsvarUpA''lambanAt mahodayAt puNyAnubandhipuNyasampallAbhena jIvatAmrasvarUpasya jIvAtmasvabhAvatAmrasya kAlena kiyatA'pi bhavati paramA prakarSavartinI apratibaddhA anupahatA siddhakAJcanatA = siddhabhAvasvarNatA / ayaM kevlbhaavvyaapaarH| tatra zAstrAdivyApAramAha 'vacane 'tyAdi / vacanaM = Agama eva analaH = agniH, tasya kriyA niyatavidhivyApArarUpA, tasyAH sakAzAt (= vacanAnalakriyAtaH) karmendhanadAhato yatazca eSA = siddhakAJcanatA bhavati, na tu kevalabhAvarasendrAdeva | ataH = asmAddhetoH eSA = bimbagatA pratiSThA api atra prakrame bhAvavidhau bhAvasahakAritAyAM vacanakriyArUpatvena indhanaprakSepakalpazubhavyApArarUpayA itikartavyatayA sahitA saphalA " ( So. yo. dI. 8/8-9) iti / = = nanu evaM = niruktarItyA pratiSThAkArayitaryeva pratiSThopapAdane = nijabhAvasthApanasya pratiSThAtvasamarthane svAtmaiva pratiSThitaH syAt svAtmanyeva ca pratiSThitatvavyavahAraH syAt / evaM sati pratimAyAH pratiSThitatA kathaM syAt ? pratimAyAM ca pratiSThitatvavyavahAraH 'iyaM jinapratimA pratiSThitA' iti zabdaprayogaH kathaM syAt ? tasyAJca = jinapratimAyAM tu pUjAdiphalaprayojakatvaM kathaM syAt ?, apratiSThitAyA api tasyAH pUjAdiphalaprayojakatve sarvasyApi tattvaM syAditi cet ? atrocyate, upacArAt pratimAyAM pratiSThA bhavati / yad Aha SoDazakavRttikRt zrIyazobhadrasUriH 'bAhye 'ti spaSTArtham / = dvAtriMzikA-5/18 - vize AgamarUpI agninI kriyAthI (Agamokta vidhipAlanathI) karmarUpI IMdhana baLavAnA lIdhe siddhabhAvasvarUpa suvarNatA pragaTe che. A kAraNe iti kartavyatAsahita bAhyapratiSThA paNa saphaLa thAya che. nanve / nahIM khe' zaMDA tharADe chekhA rIte khAtmAmAM Atmabuddhine sthApavA dvArA pratiSThA karanAramAM ja pratiSThAnuM upapAdana karavAmAM Ave to pratimAne uddezIne "A pratimA pratiSThita thayelI che." AvA prakArano vyavahAra kaI rIte saMbhavI zake ? "kAraNa ke uparokta prakriyAmAM AtmA pratiSThita thayo che. pratimA pratiSThita thaI nathI." temaja tevI pratimAnI pUjA karavAmAM Ave to te pratimA pUjAnA phalanuM prayojaka kaI rIte banI zake ? (kema ke apratiSThita pratimAnI pUjA karavAthI paNa pUjAnuM phaLa prApta thatuM hoya to dareka pattharanI pUjAthI pUjAnuM phaLa prApta thavAnI Apatti Avaze) - A zaMkAnuM samAdhAna ApatAM graMthakArazrI jaNAve che ke, bAhya pratimAmAM prastuta prANapratiSThA upacArathI thAya che. kema ke SoDazaka graMthanI TIkAmAM zrI yazobhadrasUrijIe jaNAvela che ke - bAhya jinapratimAmAM 1. mudritapratau '...tAsvarU...' ityazuddhaH pAThaH T Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * dAvadhAvanAratatvamAvAvamAvanam deg 327 nija eva hi bhAvo mukhyadevatAsvarUpA''lambanaH ' sa evAyamityabhedopacAreNa viduSAM bhaktimatAM jUnyatApavavImAsAvayatI"ti (po.8/1 su..TTa.) / na caivaM tadadhyavasAyanAzAtpratimAyA 'apratiSThitatvA''pattiriti zaGkanIyam, tannAze'pi tadA''hitasyopacaritasvabhAvavizeSasyA'nAzAt / dvividho hyupacaritasvabhAvo gIyate - svAbhAvika na ca evaM = pratimAyAmAropitanijabhAvasyaiva pratiSThAtvAbhyupagame, tadadhyavasAyanAzAt pratiSThAkaaryitRsmvet-taadRshbhaavvinaashottrN pratimAyAH apratiSThitatvApattiH, tAdRzabhAvasthApanalakSaNapratiSThAyA vinaSTatvAditi zaGkanIyam, tannAze'pi pratiSThAkArayitRsamavetasya pratimA''ropitasyA'dhyavasAyasya dhvaMse'pi tadAhitasya = ayogolakAgninyAyena pratimA''ropitatAdRzA'dhyavasAyopasthApitasya upacaritasvabhAvavizeSasya vakSyamANasya anAzAt vinAzavirahAt / vastusvabhAvo hi dvividho'nupacarita upacaritazca / 'vahniruSNaH, jalaM zItamityanupacaritasvabhAvA'pekSayA'vagantavyam / so hyekavidhaH / dvividho pacaritasvabhAvo gIyate tadyathA svAbhAvika aupAdhikazca | AdyaH = mUlabhUta-svabhAvAnusArI = svAthayelI pratiSThA e to bahAramAM potAnA bhAvanA upacAra dvArA jANavI. mukhya devanA vItarAgasvarUpane avalaMbIne ubho thato potAno ja bhAva pratimAmAM AropavAmAM Ave che. je devanA svarUpano Aropa pratimAmAM karavAmAM Ave che tene udezIne "te ja A vItarAga bhagavAna che." A prakAre abhedaupacAra thavA dvArA bAhyapratiSThA bhakta evA vidvAnone prastuta pratimAmAM pUchyatAne prApta karAve che. < (ahIM kahevAno Azaya e che ke pratiSThA karanAra bhAva arihaMtanA svarUpanuM potAnAmAM bhAvana kare che ane tevA bhAvanuM AropaNa pratimAmAM karavAmAM Ave che. AthI pratimA pratiSThita bane che. A rIte pratiSThita thayelI pratimAne jovAthI jANakAra evA bhaktane "A vItarAga sarvajJa paramAtmA che." AvI buddhi ubhI thAya che. arthAt bhAvaarihaMtano abhedaupacAra sthApanAarihaMtamAM thAya che. AvA upacAranuM nimitta che bAhya pratiSThA. mATe bAhyapratiSThA abhedaupacAra karavA dvArA pratimAmAM pUjanIyatAne prApta karAve che.) = = = zaMkA :- pratimAmAM karavAmAM AvelI prANapratiSThA te pratimAmAM vItarAgano abhedaupacAra karAvavA dvArA pratimAne pUjya banAve che- evuM mAnavAmAM Ave to tevA abhedaupacArano = abhedaadhyavasAyano nAza thatAM te pratimA apUjya apratiSThita thavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke pUjyatAprayojaka abhedabuddhi tyAM naSTa thayelI che. samAdhAna :- uparokta zaMkA vyAjabI na hovAnuM kAraNa e che ke pratiSThita pratimAmAM abheda upacAranI buddhino nAza thavA chatAM pratiSThAkArake pratimAmAM karela nijabhAva upacArathI pratimAmAM ubhA thayelA upacarita evA viziSTasvabhAvano nAza thato nathI. mATe te pratimA apUjya apratiSThita thavAne koI avakAza raheto nathI. = . hastAvaze 'pratitatvA...' kRti truTitojIs vAmaH / - ahIM kahevAno Azaya e che ke svabhAva be prakAranA hoya che. anupacarita ane upacarita. temAM upacarita svabhAva paNa be prakArano kahevAya che. svAbhAvika upacaritasvabhAva ane aupAdhika upacaritasvabhAva. prathama svabhAva prastutamAM parajJatva ane paradarzakatva svarUpa che. ahIM 52 zabda Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 * parajJatA-paradarzakatvasvabhAvavicAraH * dvAtriMzikA-5/18 aupAdhikazca, AdyaH parajJatA-paradarzakatvalakSaNaH, antyazca vicitra iti na doSaH / / 18 / / bhAvika upacaritasvabhAvaH parajJatA-paradarzakatvalakSaNaH parazabdasya zreSThArthakatvAt zreSThajJatA-zreSThadarzakatvalakSaNaH = kevalajJAna-kevaladarzanalakSaNo bhavati, upalakSaNAdanantA''nanda-vItarAgatA'nantazaktyAdigrahaNam / pratiSThAkArayitA svAtmani 'sa evAhami'tyevaMvidhaM yaM kevalajJAna-darzanAnantAnandavItarAgAdibhAvopacAraM karoti sa upacAra svAbhAvikastadAhitopacaritasvabhAvo'pi svAbhAvika ucyate, kevalajJAnAdInAmAtmasvabhAvabhUtatvAt chadmasthe ca pratiSThAkArayitari sAmprataM tirobhuuttvaat| muktAtmani kevalajJAnAderanupacaritasvabhAvatvam, pratiSThAkArayitari ca tasya svAbhAvikopacaritasvabhAvatvam / etasya svAbhAvikasyopacaritasvabhAvasya kAlAntare bhavAntare vA vinAze'pi na pratimAyA apratiSThitatvApattirna vA'pUjyatApattiH, tasyAmantyasyopacaritasvabhAvasyaivA'bhyupagamAditi vadanti / taccintyam / vastutastu nizcayanayA'bhiprAyAnusAreNa svetarA'mizraNena svadravya-guNa-paryAyajJAtRtva-draSTutvalakSaNo hyAtmano'nupacaritasvabhAvaH zuddhasvabhAvA'parA'bhidhAnaH; paradravyAdijJAtRtva-draSTutva-kartRtva-bhoktRtvAdikantvAtmanyupacAramAtreNA'bhidhIyate / etAdRzIM vastusthitiM vilokyA'parimitanayamayA'nekAntavAdaghaTakIbhUto vyavahArAbhidhAnaH sunayaH brUte- jJAtRtva-draSTutvalakSaNanijasvabhAvaprabhAvAdevA''tmA paradravyAdikaM jAnAti pazyati ceti parajJatA-paradarzakatvalakSaNaH = paradravyaguNAdi-jJAtRtva-draSTutvalakSaNa Atmana upacaritasvabhAvo hi svAbhAvikaH, svbhaavprsuuttvaat| tathA paradravya-guNa-paryAyakartRtva-bhoktRtvalakSaNa Atmana upacaritasvabhAvo hyaupAdhika eva / upAdhInAM vicitratvAdaupAdhika upacaritasvabhAvo'pi vicitra ityAzayenAha- antyazca aupAdhika upacaritasvabhAvo hi vicitraH = anAkAra-sAkAra-vinazvarA'vinazvarA'lpakAlIna-ciratarakAlikAdirUpeNA'nekavidhaH, upAdhInAmanekavidhatvAt / evameva yathAgamaM pudgaladravye'pi svabhAvavaividhyaM bhAvanIyam / yacca granthakRtaiva anekAntavyavasthAyAM jainatarkA'parA'bhidhAnAyAM - svabhAvasyA'pyanyatropacArAdupacaritasvabhAvaH / sa dvedhA, karmaja-svAbhAvikabhedAt / Adyo yathA- jIvasya mUrtatvamacetanatvaJca / dvitIyo yathA- siddhAtmanAM parajJatA paradarzakatvaJca - (a.vya.pRSTha.77) ityevamAzAmbaraprakriyAnusAreNoktaM tadapyatra yathAtantramanuyojyam / ayaJcopacaritasvabhAvo'pi naikAntato'bhyupeyaH, virodhAdiprasaGgAt / taduktaM bRhnnyAtmabhinna arthamAM che. nirupacarita rIte jIvano svabhAva potAne jANavAno ane jovAno che. paradravyAdine jANavA-jovAno svabhAva aupacArika che. tema chatAM te svAbhAvika che. mULabhUta svabhAva mujaba je upacAra thAya te svAbhAvika upacAra kahevAya. arthAta AtmAnA svabhAvane anusaratA evA upacArathI pragaTa thayelo svabhAva te svAbhAvika upacarita svabhAva kahevAya tathA pratimAmAM kevalajJAnAdi guNono upacAra karavAthI pratimAmAM AvelA svabhAvane aupAdhika upacarita svabhAva kahevAya. upAdhi = nimitta. pratimAmAM rahela zilpazAstrokta mudrA vagere nimittane avalaMbIne pratimAmAM pratiSThAkAraka vItarAgatAdi guNono upacAra kare che. AvA upacArathI pratimAmAM aupAdhika upacarita svabhAva pragaTa thAya che. te aneka prakArano che ane pratiSThA pachI paNa pratimAmAM rahe che. mATe pratiSThAkArakano adhyavasAya nAza thavA chatAM paNa pratimA apUjya = apratiSThita thavAno koI doSa Avaze nahi. (pa/18) Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pratiSThitabimbapUjakaphalalAbhavicAraH * 329 'pratiSThitatvajJAnotthasamApattyA pareSvapi / phalaM syAdvItarAgANAM sannidhAnaM tvasambhavi / / 19 / / pratiSThitatveti / pratiSThitatvajJAnotthayA = pUrva-pUrvapratiSThitatvapratisandhAnotthApitavacanA''darabhagavadbahumAnA''hitayA samApatyA (=pratiSThitatvajJAnotthasamApattyA) pareSvapi = pratimApUjAcakravRttau - upacaritaikAntapakSe'pi nA''tmajJatA sambhavati, niyamitapakSatvAt / tathA''tmano'nupacaritapakSe'pi parajJatAdInAM virodhaH / ubhayaikAntapakSe'pi virodhaH, ekAntatvAt ( (bR.na.ca.70 vRtti) ityAdi / prakRte ca pratimAyAM mukhyadevatoddezena 'sa evA'yami'tyabhedopacArA''hitaupAdhikopacaritasvabhAvasya saMskAravizeSAtmakasyA'lpakAlInatvavirahAnnA'pratiSThitatvAtmako'pUjyatvApattilakSaNo viziSTapUjAphalA'nApattilakSaNo vA kazcid doSa iti tAtparyamavaseyam / / 5/18 / / / nanu bhavatvitthaM pratiSThAkArayitari vipulakarmanirjarA-prabhUtapuNyAnubandhipuNyabandhalakSaNaM pUjAphalaM, lokAnAM tu kathaM tatsambhavatItyAzaGkAyAmAha- 'pratiSThitatveti / ayamAzayaH pratiSThAkArayitari tu mukhyadevatoddezena 'sa evAyami'tyabhedopacAraH pratimA'valambanenAstyeva, tatkartRkamarhatpratimApUjana-vandanAdikaM dRSTvA'nyeSAM lokAnAmapi 'idaM bimbaM pratiSThitami'tyanusandhAnaM tatprayuktamarhabimbadarzana-vandana-pUjanAdikaJcopajAyate / taddarzanena cAnyeSAmapi janAnAmarhatpratimAdarzana-vandana-pUjanAdiprayojakaM 'iyaM pratimA pratiSThitA' iti pratisandhAnaM jinAjJA''dara-bhagavadbahumAnAdikaJca sampadyate / tena ca mukhyadevatoddezAt pratimAyAM 'sa evAyami'tidhIrUpA prAthamikI vaiSayikI samApattirAdhIyate janamanaHsu / tayA samApattyA puNyAnubandhipuNyalakSaNaM phalaM pareSvapi pratimApUjAkAriSvapi syAt / kAlAntare ca sAttvikasya vyutpanna vizeSArtha:- jIvanA svabhAvabhUta guNo kevalajJAna vagere che. chatAM chadmastha jIvomAM te apragaTa che. tethI AtmasvabhAvane anusarI "huM vItarAgI chuM." Avo Aropa karavAthI pratiSThAkArakamAM svAbhAvika upacarita svabhAva pragaTa thAya che. jyAre upAdhine = bAhya zilpa, zAstrokta mudrA vagere bAhyanimittane anusarIne pratimAmAM kevalajJAnAdino upacAra karavAmAM Ave che. enA dvArA pratimAmAM aupArika upacarita svabhAva pragaTa thAya che. te svabhAva pUjAphalanuM prayojaka che. temaja pratimAmAM pUjyatAnuM te saMpAdaka che. te dIrghakAlIna hovAne lIdhe pUjA karanArane pUjAnuM phaLa maLavAmAM koI asaMgati AvatI nathI. pratiSThA kyAMka IvarakAlika hoya che. kyAMka yAvat kAlIna hoya che. kyAMka sAkAra hoya che. kyAMka (rayApanAcAryajI vageremAM) nirAkAra hoya che. A rIte aupAdhika upacarita svabhAvanA vividha bhedo samajavAM.(pa/18) gAthArtha - pratiSThitatva-viSayaka jJAnathI utpanna thayela samApatti dvArA pUjA karanAramAM paNa phaLa utpanna thAya che. vItarAganu sAnidhya to pratibhAmA asaMbhava che. (5/18) TIkArtha :- pUrvapUrvanA mANasoe e pratimAnA karelA darzana-vaMdana-pUjanAdine nihALavAthI A pratimA pratiSThita che. tevuM pratisaMdhAna = smaraNa prekSakane thAya che. ane tenA dvArA pratiSThAvidhine jaNAvanAra jinavacana upara AdarabhAva temaja jinezvara bhagavaMta pratye bahumAna bhAva pragaTa thAya che. tenAthI "A te ja vItarAga che." A pramANe jinapratimAmAM buddhi utpanna thAya che. je ahIM samApatti tarIke 1. mudritaprato 'pratiSThitva...' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarza ....pUrvaprapratisaM..' iti truTito'zuddhazca pAThaH / 3. mudritapratau 'paraSvapi' ityazuddhaH pAThaH / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 * sarAgadevapratiSThAyA asambhavaH * dvAtriMzikA-5/19 kAriSvapi phalaM = vipulanirjarAlakSaNaM syAt / vItarAgANAM = rAgarahitAnAM sannidhAnaM tu samIpAgamanarUpaM kAyikamahaGkAra-mamakArarUpaM dazAyAM 'sarvaireva guNaiH sa evAhamiti saMvedanAtmikA tAttvikI samApattiH jinAjJA''dara-zraddhA'nuviddhabhagavadbhaktyA''dhIyate pareSvapi / etena - sattvAnurUpA sarvasya zraddhA bhavati bhArata ! / zraddhAmayo'yaM puruSo yo yacchraddhaH sa eva saH - (bha.gI.17/3) iti bhagavadgItAvacanamapi vyAkhyAtam / itthaM dvitIyayA tAttvikyA samApattyA pareSvapi pratimApUjAkAriSvapi vipulanirjarAlakSaNaM phalaM = viziSTapUjAdiphalaM syAt / etena - zraddhayA devo devatvamaznute - (tai.brA.3/12/3) iti taittirIyabrAhmaNavacanamapi vyAkhyAtam, 'zraddhayA = niruktasamApattyA devaH = sthApanAparamezvaraH devatvaM = devakAryakAritvaM vipulakarmanirjarAnimittatvaM aznute = prApnute' ityevamupapatteriti yathAtantraM bhAvanIyaM samavatArakAmibhiH / prakRte - yo'sAvasau puruSaH so'hamasmi 6 (IzA.16) iti IzAvAsyopaniSadvacanaM, - yo hi jJAtA sa eva saH - (keno.zA.bhA.13) iti kenopaniSacchAGkarabhASyavacanaM, - svayaM brahmA svayaM viSNuH svayamindraH svayaM zivaH - (vi.cU.389) iti vivekacUDAmaNivacanaM, - ahaM tvadasmi madasi tvam + (tai.brA.1/2/1) iti taittirIyabrAhmaNavacanaM, - yastvamasi so'hamasmi - (zAM.A. 3/6) iti zAGkhyAyanAraNyakavacanaM, samApattyupayogitayA yathAtantramanuyojyam / itthaJca vipula-sAnu-bandhasakAmanirjarAlAbhAyA'dhikAribhiH tAttvikI samApattiH svasAmarthyA'nusAreNa kartavyaiveti phalitam / etena - devo bhUtvA devaM yajet + ( ) iti, - na hyadevo devAn tarpayitumalam + (ya.ve.uvva. 7/ 1) iti ca yajurvedovvaTabhASyavacanamapi vyAkhyAtam / atra ca sarvatra paradarzanasaMvAdeSu dhAnyapalA-lanyAyo yojyaH / yathA kazcidannA'rthI zAlikalApaM sapalAlaM satuSamAharati, nAntarIyakatvAt / sa yAvadAdeyaM tAvadAdAya tuSa-palAlAnyutsRjati tathaivA'trA'vagantavyam / nanu muktyAdivyavasthitasyaiva pratiSThA kiM neSyate ? ityAzaGkAyAmAha- 'vItarAgANAmiti / viitmAnya che. (pratimAmAM vItarAgatulyatAnuM AropaNa, te vaiSayikI samApatti kahevAya che. ane tyAra bAda kALakrame "huM ja te vItarAga chuM." A pramANe saMvedanAtmaka tAtvika samApatti thAya che.) prastutamAM pratimAnI pratiSThA karanAra vyaktithI bhinna evA pratimApUjaka jIvone paNa prastuta samApatti dvArA puSkaLa karmanirjarA svarUpa phaLa prApta thAya che. (A rIte AtmAmAM nijabhAvanI pratiSThA te ja mukhya pratiSThA che. tathA pratimAmAM pratiSThAvidhi mujaba thatI pratiSThA e upacArathI pratiSThA che. tathA A rIte pratiSThita pratimA nimitte pragaTa thayela bhagavaddhahumAna ane tenAthI prApta thayelI samApatti dvArA pUjA karanArane pUjAphaLa prApta thAya che. ItyAdi vigata ApaNe vicArI gayA. A rIte jainadarzanamAM samApatti pUjAphaLamAM prayojaka che. jyAre anya darzanakAro pratimAmAM devatAnA sannidhAnane pUjAphaLanuM prayojaka mAne che. A vAtane amAnya karatAM graMthakArazrI jaNAve che ke, pratimAmAM vItarAga devatAnuM kAyika saMnidhAna saMbhavita nathI. kAyAthI pratimA samIpa AvavuM te kAyika saridhAna kahevAya. pratimAmAM AvuM saridhAna vItarAganuM saMbhavita nathI. tathA pratimAmAM Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ahaGkArAdirUpasannidhAnApAkaraNam * mAnasaM ca mantrasaMskArAdinA asambhavi / taduktaMmutyAdau tattvena pratiSThitAyA na devatAyAstu / 'sthApye na ca mukhyeyaM tadadhiSThAnAdyabhAvena / / 'ijyAderna ca tasyA upakAraH kazcidatra mukhya iti / tadatattvakalpanaiSA bAlakrIDAsamA bhavati / / ' ( SoDa. 8 / 6-7 ) iti / rAgasannidhAnA''zayena mantrasaMskArAdividhAnaM zavodvartananyAyena niSphalamityAzayaH / kArikAyugalena SoDazakasaMvAdamAha 'muktyAdAvi'ti, 'ijyAderiti ca / tadvRttistvevam "muktyAdau sthAne tattvena paramArthena pratiSThitAyA devatAyAstu na = naiva svajIve pratiSThA, viprakarSAt, kintu tadbhAvasyaiva sthApye bimbe | mukhyadevatAviSayA iyaM pratiSThA, tayA mukhyadevatayA adhiSThAnAderabhAvena / AzrayaNaM, AdinA'haGkAra-mamakAravAsanArUpasannidhAnagrahaH / taccAdhiSThAnAdi avIrAgasaMsAridevatAyAH kadAcit syAt / vItarAgadevatAyAstu sarvathAnupapannamiti bhAvaH / atraivAbhyuccayamAha 'ijyAde 'rityAdi / ijyA pUjA, tadAdeH, AdinA satkArA''bharaNa - snAtrAdigrahaH / na ca = naiva, tasyAH = prastutadevatAyA upakAraH sukhA'nubhavasampAdanalakSaNaH kazcit atra mukhyaH nirupacarita iti upadarzanIyaH / tat = tasmAt atattvakalpanA = aparamArthakalpanA eSA muktisthadevatopakAraviSayA bAlakrIDAsamA bhavati / yathA bAlo nAnAvidhaiH krIDanopAyaiH krIDAsukhamanubhavati tathejyAdibhirdevatAvizeSo'pi paritoSamiti bAlakrIDAtulyatvamupakArapakSe doSaH / ye tvAtmazreyo'rthaM pUjAdi kurvate na teSAmayaM doSa iti bhAvaH " ( So. yo. dI. 8/6-7 ) iti / = vItarAganuM mAnasika sannidhAna paNa nathI. pratimAmAM devatAnA mAnasika sannidhAna be prakAra vicArI zAya. (1) pratimAne uddezIne "khA huM 4 chaM." khAvI mahaMarabuddhisva3pa mAnasiGa sannidhAna (2) pratimAne uddezIne "A mArI pratimA che." A pramANe devatAne thatI mamatvabuddhisvarUpa mAnasika sannidhAna che. vItarAga sarvajJa hovAne lIdhe pratimAmAM abhedabuddhisvarUpa prathama prakAranuM mAnasika sannidhAna saMbhavita nathI. temaja vItarAga bhagavaMta mamatvazUnya hovAthI pratimAne uddezIne uparokta dvitIya mAnasika sannidhAna paNa saMbhavita nathI. pratiSThAvidhimAM maMtroccAra karavA dvArA ke anya koI paNa prakAranA saMskAra karavA vagere dvArA koI paNa prakAre vItarAganuM uparokta saMnidhAna pratimAmAM saMbhavatuM nathI. SoDazaka prakaraNamAM zrIharibhadrasUrijI mahArAje jaNAvela che ke "paramArthathI mukti vageremAM pratiti devatAnI mukhya pratiSThA pratimAmAM na thAya. kAraNa ke mukta AtmAnuM pratimAmAM adhiSThAna sinnidhAna hotuM nathI. pUjA vagere dvArA mukhya devatAne koI tAttvika upakAra prastutamAM thato nathI, mATe mukta devatAno pUjA dvArA upakAra thavAnI kalpanA to atAtvika ane bAlakrIDA samAna che." na ca = naiva mukhyA adhiSThAnaM = = = = = = 331 * prAcIna naiyAyikmatanuM nirANa prAcIna naiyAyikonI mAnyatA evI che ke pratiSThAvidhi dvArA pratimAmAM devatAnuM sAnidhya utpanna thAya che. A sAMnidhya upara jaNAvyA mujaba ahaMkAra ane mamakAra rUpe mAnasika hoya che. 1. mudritapratau 'sthApyena' itipadacchedazUnyatayA bhrAmakaH pAThaH / 2 mudritapratau 'iti' padaM nAsti / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pratimAyAM devasAnnidhyavicAraH * dvAtriMzikA - 5/19 etena 'pratiSThAvidhinA 'pratimAdau devatAsannidhirahaGkAra - mamakArarUpA kriyate, vizeSadarzane'pi svasAdRzyadarzinazcitrAdAvivA''hAryA''ropasambhavAt, jJAnasya nAze'pi saMskArasattvAcca na pUjAphalA'nuetena pratiSThAkarmaNA bimbe devatAsannidhAnAdikalpanAyA ayuktatvena asya cAgre ' tannirastami'tyanenAnvayaH / tattvacintAmaNigranthapradarzitaM (ta. ciM. IzvarAnumAna - pR. 144) jarannaiyAyikamataM sUcI- kaTAhanyAyenAdAvapAkartumupadarzayati- pratiSThAvidhinA pratimAdau devatAsannidhiH ahaGkAra-mamakArarUpaH 'iyaM pratimaivAhami'ti dhIrUpo'haGkAraH, 'iyaM pratimA mama' itibuddhirUpo mamakAraH kriyate / na ca 'pratimAyA jaDatvaM svasya ca cetanatvamiti vizeSadarzino devasya kathaM tasyAM 'iyamahami tyahaGkArassambhavati, tadvattAbuddhiM prati tadabhAvavattAdhiyaH pratibandhakatvAditi zaGkanIyam, devasya vizeSadarzane'pi pratimApratiyogikasvAnuyogikabhedapratisandhAne'pi pratimAyAM svapratiyogikasAdRzyaprekSiNaH tasya citrAdau svasAdRzyadarzinaH citrAdyanuyogikasvapratiyogikasAdRzyadarzanavataH puruSasya iva AhAryA''ropasambhavAt = baadhkaaliinecchaajnyaaropaatmkjnyaanopptteH| ayamAzayaH yathA svakIyaM citrAdikaM pazyataH puruSasya 'idaM mama citraM, nAhamiti bhedadarzane satyapi prAyazaH sakalasvAvayavasAdRzyasya citrAdAvupalambhAt 'idamaha 'mityAhAryA''ropaH sambhavati tathaiva svakIyaM pratimAdikaM pazyato devatAvizeSasya 'idaM mama bimbaM nAhamiti bhedadarzane satyapi prAyazaH sakalasvAvayavasAdRzyasya pratimAdAvupalambhAt 'iyamahamityAhAryA''ropaH sambhavatyeva / sa eva cAhaGkArarUpo devatAsannidhiH / 332 = = nanu devatAvizeSasya pratimAyAM 'iyamahami 'tyahaGkArAtmakaM jJAnaM yadA nazyati tadA'haGkArAtmaka devatAsAnnidhyasya pracyavAt pUjAkAriNaH pUjAphalA'nApattiriti cet ? na, pratimAyAM 'iyamahami 'ti jJAnasya devatAsamavetajJAnasya nAze'pi saMskArasattvAt = tAdRzA'haGkArAtmakajJAnajanyAyA vAsanAyAH sattvAt na pUjAkAriNaH pUjAphalAnupapattiH pratimApUjAjanyaphalalAbhA'saGgatiH / na caivaM cANDAlAdispRSTa = = ahIM evI zaMkA thaI zake che ke - devatA jJAnI hovAthI temane pratimAmAM abhedabuddhi svarUpa ahaMkArAtmaka mAnasika sannidhAna thaI na zake, kema ke pratimA jaDa che ane deva cetana che. jaDamAM cetananA tAdAtmyanI buddhi te bhrama svarUpa hovAthI devamAM saMbhavita nathI. ~ paraMtu A zaMkA vyAjabI nathI. tenuM kAraNa e che ke jema potAnA citra vageremAM potAnuM sAdazya jonAra vyaktine citra potAnAthI bhinna che- tevuM jJAna hovA chatAM paNa citrane uddezIne "A huM chuM" A prakAre AhArya = IcchAjanya Aropa thAya che. tema potAnI pratimAmAM potAnA bhedanuM jJAna thavA chatAM paNa potAnuM sAdazya dekhAvAne lIdhe pratimAmAM devane "A huM chuM" AvA prakAre IcchAjanya jJAna saMbhavI zake che. AvuM jJAna e ja pratimAmAM devatAnuM sAMnidhya che. ane tenAthI ja pratimApUjA karanArane pUjAphaLa prApta thAya che. ahIM evI zaMkA thaI zake che ke - jyAre devane pratimAmAM potApaNAMnI buddhi naSTa thaze, tyAre devatAnuM saMnnidhAna pratimAmAMthI ravAnA thavAne lIdhe pUjakane pUjAphaLa prApta thaze nahIM. - paraMtu A zaMkA paNa vyAjabI nathI. kAraNa ke pratimAmAM "A huM chuM." ItyAdi ahaMkArAdi svarUpa devabuddhi naSTa thavA chatAM paNa te buddhithI utpanna thayelA saMskAra to tyAM rahelA ja che. ane te saMskAra pUjakane pUjAnuM 1. mudritapratau 'pratimAdA' ityazuddhaH pAThaH / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * rAgAderdUSaNatvasthApanam . 333 papattiH, aspRzyasparzanAdinA' ca tannAzaH' iti yatparairucyate tannirastaM bhavati / vItarAgadevasthale itthaM vaktumazakyatvAt, sarAge devatvabuddhereva ca mithyAtvAt / pratimApUjanAdapi pUjAphalApattiH, tAdRzavAsanAyAH sattvAditi zaGkanIyam, yataH aspRzyasparzAdinA ca = sparzAnarhacANDAlAdisparzAdinA hi tannAzaH = tAdRzasaMskArapracyava ityabhyupagamyate'smAbhiH jarannaiyAyikaiH / tannirAsayuktimAha- vItarAgadevasthale itthaM = 'pratiSThAvidhinA pratimAdau devatAsannidhirahaGkAramamakAravAsanArUpaH kriyate' iti vaktumazakyatvAt, tasyA'jJAna-rAga-dveSAdisakaladoSApetatvenA''hAryAropAtmakAhaGkAra-rAgAtmakamamakArAdyasambhavAt / na ca sarAgadevasthale tvitthaM sambhavAd tathA vaktuM zakyata eveti zaGkanIyam, mRgatRSNAjalabuddhinyAyena sarAge devatvabuddhereva ca = devAdhidevatvadhiya eva mithyAtvAt / yathoktaM adhyAtmatattvAloke - rAgeNa roSeNa vayaM prapUrNAH tathaiva devo'pi hi sambhaveccet ? / kastatra cAsmAsu ca tarhi bhedo vivektumarhanti budhA yathAvat / / - (a.tattvA.2/11) iti / taduktaM kArtikeyAnuprekSAyAM api - dosasahiyaM pi devaM, jIvahiMsAisaMjudaM dhammaM / gaMthAsattaM ca guruM jo maNNadi so hu kuddiTThI / / - (kArti.anu.318) iti / nanu rAga-dveSAdInAM doSatvamasiddhamiti cet ? na, - 'rAga-dveSAdayo doSAH sarve bhrAntinibandhanAH (kU.pu.3/2/20) iti kUrmapurANavacanAt, - 'nAsti rAgasamaM duHkham - (ma.bhA.zAntiparva 175/ 35) iti mahAbhAratavacanAt, - lobho akusalamUlaM, doso akusalamUlaM, moho akusalamUlaM - (ma.ni.1/8/2) iti majjhimanikAyavacanAt, - lobho doso ca moho ca purisaM pApacetasaM / hiMsanti attasaMbhUtA ticasAraM va samphalaM / / - (iti.3/1) iti itivuttakavacanAt, - 'natthi rAgasamo aggi natthi dosasamo gaho / natthi mohasamaM jAlaM natthi taNhAsamA nadI / / 6 (dha.pa.18/17) iti dhammapadavacanAt, - rAgAdayo mahAdoSAH khalAste kathitA budhaiH / / 6 (sA.sa.274) iti sArasamuccayavacanAt, - rAgo dveSazca mohazca bhAvamAlinyahetavaH - (a.pra.22/2) iti aSTakaprakaraNavacanAt, - rAgo doso moho dosA'bhissaMgamAiliMgatti / aisaMkilesarUvA heU vi ya saMkilesassa / / phaLa prApta karAvaze. mATe tevI avasthAmAM pUjakane pUjAnuM phaLa prApta thavAmAM koI asaMgati AvatI nathI. vaLI, cAMDAla vagere jyAre te pratimAno sparza karaze, tyAre te saMskArano nAza thavAne lIdhe cAMDAle sparzelI pratimAnI pUjA karavAthI pUjA karanArane phaLa prApta nahIM thAya. prAcIna naiyAyikonI uparokta mAnyatA vyAjabI nahIM hovAnuM kAraNa e che ke vItarAga devanI pratiSThA karavAmAM Ave evA sthaLe uparokta rIte bolavuM zakya nathI. vItarAgane pratimAmAM ahaMkAra buddhi ke mamatvabuddhi thaI zakatI nathI. te vAta ApaNe vicArI gayA chIe. "rAgI devanI pratiSThA karavAmAM Ave tevA sthaLamAM uparokta bAbata saMbhavita hovAthI koI vAMdho nahIM Ave" AvuM kahevuM paNa vyAjabI nathI. kAraNa ke rAgImAM devapaNAnI buddhi ja mithyA che. AvI miththAbuddhi = bhramaNA dvArA pratiSThA thayelI che evuM mAnavuM prAmANika nathI. 1. hastAdarza 'sparzAde' iti azuddhaH pAThaH / 2. tvaksAraM = kadalIvRkSaM, va = iva, samphalaM = svaphalam / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 * asarvajJadevapratiSThAmImAMsA * dvAtriMzikA-5/19 devatAyAM sarvajJatvA'bhAve vyAsaGgadazAyAM vyavahitanAnAdezeSu pratiSThAkarmabAhulye cA'haGkAramamakArA'nupapatteH / (zrA.pra.393) iti zrAvakaprajJaptivacanAt, - kAma-krodhau mahApApau (ga.gI.2/37) iti gaNezagItAvacanAt, - ko dukkhaM pAvijjA ? kassa ya dukkhehiM vimmahao hujjA ? / ko va na labhijja mukkhaM ? rAga-ddosA jai na hujjA / / 6 (ma.sa.139) iti maraNasamAdhiprakIrNavacanAt, - rAgadose ca do pAve pAvakammapavattaNe (utta.31/3) iti uttarAdhyayanasUtravacanAt - duvihe baMdhe pannatte / taM jahA- pejjabaMdhe ceva, dosabaMdhe ceva - (sthA.2/2/4/107) iti sthAnAGgasUtravacanAt, - rAgo doso moho ee etthA''yadUsaNA dosA - (yo.za.53) iti yogazatakavacanAcca teSAM doSatvasiddheH / itthaJca rAgAdyupetasyezvaratvaM naiva yujyata iti sthitam / tatazca - tuSTo yacched vAJchitArthaM mahezaH - (si.zi.24) iti siddhAntazikhopaniSadvacanAt rAgopetatayomApateH paramopAsyatA bAdhyate / evameva - tasmin prasanne kimihAstyalabhyaM (vi.pu.1/17/91) iti viSNupurANokterapi viSNoH sarAgatvasiddhyA devatvaM bAdhyate / - rAgo dveSazca saMsArakAraNaM sadbhiriSyate / tayorvivarjito jJAtA muktaH sa paramezvaraH / / (arha.gI.21/16) iti arhadgItAvacanAt, - bhaggarAgo ti bhagavA, bhaggadoso ti bhagavA - (ma.ni.pA.1/10/83) iti mahAnidesapAlivacanAcca yoginAmupAsanIyAyA vItarAgadevatAyA eva prasiddheH / etena - sannidhAnaJca tatra teSAmahaGkAra-mamakArau, citrAdAviva svasAdRzyadarzino rAjJaH - (nyA ku. 112 vR.) iti nyAyakusumAJjalau udayanasya vacanaM nirAkRtam, sarAgezvaradevatAyAzca rAgaviDambitairevAbhyupagantumarhatvAt, saMsAriSu saMsAragAminAmitareSu cetareSAM bhaktiH svarasasiddheti yogatantraprasiddham / taduktaM yogadRSTisamuccaye - saMsAriSu hi deveSu bhaktistatkAyagAminAm / tadatIte punastattve tadatItArthayAyinAm / / (yo.dR.sa.191) iti / __ etena vItarAgatvena devatvameva na syAt, phaladAnavirodhAditi pratyastam, rAgAdirahitatve'pyacintyacintAmaNikalpatvena sveSTaphaladAyakatayA'pi tasyaiva tattvato devatvAt / taduktaM zrAvakaprajJaptau paJcAzake ca - uvagArAbhAvammi vi pujjANaM pUyagassa uvayAro / maMtAisaraNajalaNAisevaNe jaha tahehaMpi / / (zrA.pra.348, paJcA.4/44) iti / yathA caitat tathA bhAvayiSyate'gre (dvA.dvA.5/32 pRSTha 371) / vastuto doSarAhityameva paramadevatvaprayojakaM na tviSTaphaladAyakatvamiti tvavadheyam / yattu zivAnandalahA~ - janana-mRtiyutAnAM sevayA devatAnAM na bhavati sukhalezaH saMzayo nAsti tatra 6 (zivA.3) ityuktaM tataH siddhAnAM karmazUnyatvena janmAdyapetAnAM paramopAsyatA'nAvilaiveti dhyeyam / kiJca devatAyAM sarvajJatvAbhAve vyAsaGgadazAyAM = anyakriyAkaraNavyagrAvasthAyAM vyavahitanAnAdezeSu = mitho'tidaviSTheSu vividhasthaleSu pratiSThAkarmabAhulye ca = yugapat pratiSThAvidhibahulatAyAM satyAM tatra sarvatrA'sarvajJasarAgadevasyopayogA'saukaryAt ahaGkAra-mamakArAnupapatteH, pratiSThAmantrA''hyAnAdijanyasaMskAravi vaLI, sarAgadevamAM sarvajJatA paNa saMbhavita nathI. tethI asarvajJa rAgI deva anya kAryamAM vyagra hoya tevI avasthAmAM atyaMta dUra rahelAM aneka dezomAM ghaNI jagyAe ekasamaye te rAgI asarvajJa devanI pratiSThA karavAmAM Ave to sarvatra temanuM ahaMkAra-mamakArabuddhi svarUpa sAMnidhya avazya hoya tevuM asaMdigdhapaNe kahI zakAtuM nathI. Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jJAnAdeH pUjAphalaprayojakatvA'sambhavaH * 335 saMskAranAze'pUjyatvA''patteH, tajjJAnasaMskArayorananugatayoH' pUjAphalaprayojakatve gauravAcceti / zeSairapi niyamato'sarvajJasarAgadevatAvizeSasannidhAnA'darzanAt / na ca kvacit kadAcit sarAgadevasAnnidhyamapyupalabhyata eva pratiSThAvidhisaMskRtabimba iti vAcyam, kvAcitkasya kAdAcitkasya ca tasya kAkatAlIyanyAyasampAditatayA pratiSThAvidhyaprayojyatvAt, pratiSThAvidhisaMskRtasyApi bimbasya devatAnadhiSThitatvopalambhAt, asaMskRtasyApi ca sundaratamasya bimbasya devatAvizeSA'dhiSThitatvopalambhAt / ___ astu vA ghuNAkSaranyAyena yathAkathaJcit pratimAyAM pratiSThAvidhinA'sarvajJasarAgadevatAsannidhirahaGkAramamatAsaMskArarUpaH tathApi kAlAntare saMskAranAze pratimAyA apUjyatvApatteH, apratiSThitatvavyavahArA''patteH, pUjAphalA'nApattezca / kiJca saMskArAnutpattidazAyAmapi pratimAyA apUjyatAdyApatteH / na ca tadA devatAhaGkAra-mamakArajJAnasya devatAsamavetasya pUjAphalaprayojakatvAbhyupagamAnnAyaM doSa iti vaktavyam, evaM sati tajjJAnanAze tasyA apUjyatApatteH / na ca devatAsamavetatAdRzajJAna-tajjanyasaMskArAnyatarasya pUjAphalaprayojakatvAnnAyaM doSa iti vAcyam, tadbhinnatve sati tadbhinnabhinnatvarUpasyA'nyataratvasya pUjAphalaprayojakatAvacchedakatve gauravAt / tajjJAna-saMskArayoH ananugatayoH tRNAraNimaNinyAyataH pUjAphalaprayojakatve gauravAt = kAryakAraNabhAvavaividhyasvIkAraprayuktagauravAt / tathAhi - tayorananugatatvena naikaH kazcit prayojakatAvacchedakadharmassambhavatIti vyabhicAradvayavAraNArthaM pUjAphale vaijAtyadvayaM kalpanIyaM syAt, prathamavaijAtyAvacchinnaM prati tajjJAnasya prayojakatvaM dvitIyavaijAtyAvacchinnaM pUjAphalaM prati ca saMskArasyeti gauravaM spaSTameva / tatazca sarAgadevatAsannidhiH pratimAyAM pratiSThAvidhyA''hitaH svIkartuM na yujyata iti siddham / vaLI, bIjI vAta e che ke devanI pratimA hAjara hoya ane devane pUrve utpanna thayela ahaMkAra buddhithI janya evA saMskAra nAza pAmI jAya tyAre te pratimA apUjya thavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke prAcina naiyAyika ahaMkArabuddhijanya saMskArane pratimAgata pUjyatA pratye prayojaka mAne che. matalaba ke pratimAne udezIne devane thayela ahaMkArAdibuddhi nAza pAme ane tenAthI utpanna thayela saMskAra paNa kAlAMtare nAza pAme tathA te pratimA jo hAjara hoya to pratiSThA vidhithI pratiSThita thayela hovA chatAM paNa te pratimAnI tevA saMyogamAM pUjA karavA chatAM pUjAnuM phaLa prApta thaI zakaze nahIM. kAraNa ke pUjAnuM phaLa ApavAmAM prayojaka ahaMkArAdi buddhi ane tevA saMskAra A banne tyAM gerahAjara che. je pratimAnI zAstrokta rIte pUjA karavA chatAM pUjAphaLa na maLe to te pratimA pUjavA lAyaka na kahevAya. A rIte uparokta paristhitimAM pratiSThita pratimA apUjya thavAnI Apatti prAcIna naiyAyikanA matamAM Avaze. temaja, pratimAmAM devane thanAra ahaMkArabuddhi ane tathAvidha saMskAra- A banne ananugata padArtha che. arthAta A bannemAM rahe ane te sivAya anyatra kyAMya na rahe tevo koI vizeSa guNadharma tathAvidha buddhi ane saMskAramAM raheto nathI ke jene AgaLa karIne te bannene pUjAnA phaLanuM prayojaka mAnI zakAya. jema kAidaMDa, suvarNadaMDa vagere bhinna vyakti hovA chatAM daMDatva nAmano dharma te sarvamAM anugata = 1. mudritapratau ...ranugatayoH' ityazuddhaH pAThaH / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pratiSThitatvajJAnAbhAve phalavizeSAbhAvavicAraH * dvAtriMzikA-5/19 na ca bhavatAmapi vyAsaGgavazAtpratiSThitatvajJAnA'bhAve pUjAphalA'nupapattiriti, vizeSaphalA'bhAve'pi prItyAdinA sAmAnyaphalA'napAyAt / ___yaistu yathArthaM pratiSThitatvapratyabhijJAnaM pUjAphalasAmAnya eva prayojakamiSyate ___'azakto'haM gRhArambhe zakto'haM gRhabhaJjane' iti nyAyena paraH zaGkate - na ceti / na ca 'pUrva-pUrvapratiSThitatvajJAnA''hitasamApattyA lokAnAM pUjAphalaM bhavatI'tyabhyupagamavatAM bhavatAmapi = vItarAgadevavAdinAmanekAntavAdinAmapi vyAsaGgavazAt = viSayAntarasaJcArAt pratiSThitatvajJAnA'bhAve 'iyaM pratimA pratiSThitA' itidhIvirahe sati pUjAkaraNe'pi badhirakarNajapanyAyena pUjAphalA'nupapattiH = pratimApUjAjanyaphalalAbhA'saGgatiriti zaGkanIyama, jainAgamoktapratiSThAvidhisaMskRtapratimAyAH pratiSThitatvapratisandhAnazUnyairlokaH pUjAkaraNe vizeSaphalA'bhAve'pi = pratiSThitatvapratisandhAnotthApitasamApattiprayuktapUjAjanyaphalavizeSavirahe'pi prItyAdinA sAmAnyaphalA'napAyAt = prabhuprIti-bhaktyAdiprayuktapUjAjanyaphalasAmAnyalAbhasambhavAt, pUjAphalasAmAnyaM prati prItyAdeH prayojakatvAt, pUjAphalavizeSaM pratyeva ca pratiSThitatvapratyabhijJAnasya prayojakatvAt / yastu yathArthaM = satyaM = tadvati tatprakArakaM pratiSThitatvapratyabhijJAnaM 'tadevedaM pratiSThitaM bimbamiti sAdhAraNa = vidyamAna hovAthI daMDatvarUpe te tamAmamAM ghaTakAraNatA svIkArI zakAya che. A rIte prastutamAM kahI zakAya tema nathI. kAraNa ke pratimAmAM ahaMkAra AdinI buddhi ane tathAvidha saMskAra- A bannemAM anugata koI dharma rahelo nathI ke jene AgaLa karIne te bannemAM pUjAphaLanI prayojakatA svIkArI zakAya. ananugata hovAthI svataMtrarUpe tRNAraNimaNi-nyAyathI jo te baMnnemAM kAraNatA svIkAravAmAM Ave to ghaNuM gaurava thaze. mATe prAcIna naiyAyikano uparokta mata aprAmANika che. ahIM evI zaMkA thaI zake che ke - jainamate "pUrvapUrva pratiSThita vijJAnathI prayukta samApatti dvArA pUjakone pUjAphaLa prApta thAya che." AvuM mAnavAmAM Ave che. A vAta pUrve jaNAvI gayA. paraMtu A vAtane svIkAravAmAM paNa takalIpha e che ke pUjA karanArane "A pratimA pratiSThita che." AvuM jJAna anyatra vyagratA vagere kAraNe jyAre nahi hoya evI avasthAmAM jainavidhi mujaba pratiSThita karelI pratimAnI e pUjA karaze to paNa tene pUjAnuM phaLa prApta nahi thAya, kAraNa ke jainamata mujaba pratiSThitatvanuM jJAna pUjAphala pratye prayojaka che. huM paraMtu A zaMkA vyAjabI na hovAnuM kAraNa e che ke anyatra manano upayoga hovAne lIdhe pUjA karanArane pratimAmAM pratiSThitatvanuM jJAna na hovAthI taprayukta viziSTa phala bhale prApta na thAya to paNa prabhu pratye prIti, bhakti vagerethI pUjA karavAne lIdhe pUjAnuM sAmAnya phala prApta thavAmAM koI paNa jAtano doSa nathI lAgato. arthAt pUjAnAM phala be prakAre che. sAmAnya ane vizeSa. pUjAnA sAmAnya phala pratye prIti, bhakti vagere prayojaka che. ane vizeSa prakAranA phala pratye pratiSThitatvanuM jJAna prayojaka che. kAraNavizeSanI gerahAjarImAM phalavizeSanI prApti na thatAM kAraNasAmAnyanI hAjarIthI phalasAmAnyanI prApti thavAmAM koI avarodhaka nathI. AthI jainadarzana mujaba pratiSThita thayelI pratimAnI pUjA karavAthI avazya phala prApta thaze. jyAre naiyAyika matamAM Avo niyama nakkI karI zakAto nathI. A vAta ApaNe vistArathI AgaLa samajI gayA chIe. je vidvAno pratimAmAM pratiSThitatvanuM satya pratyabhijJAna pUjAnA sAmAnyaphalamAM paNa prayojaka mAne Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pratiSThAsthale navyanaiyAyikamatanirAsaH teSAmayamapi doSa eva / ye tu navyanaiyAyikAH 1 - pratiSThAvidhinA janitaM vicitramadRSTaM svA''zrayA''tmasaMyogA''zrayasya pUjyatAprayojakamabhyupayanti, teSAM tadvyaktiviziSTasambandhA'grahe'tiprasaGgaH / pUrvAparapratisandhAnAtmakaM jJAnaM pUjAphalasAmAnya eva pUjAphalatvAvacchinnaM pratyeva prayojakamiSyate teSAM ayamapi vyAsaGgadazAyAM pratiSThitatvapratyabhijJAnA'bhAve prItyAdinA pUjAkaraNe'pi andhamukhamaNDananyAyena pUjAsAmAnyaphalA'nupapattilakSaNo doSaH sudurnivAra eva, kAraNavirahAditi vyaktaM atiriktazaktivAde ( vAdamAlA- pR.131) / 'ye' iti padaM 'abhyupayantI' tyanenAnveti / navyanaiyAyikamatamAvedayati - pratiSThAvidhinA nitaM pratiSThAkArayitRsamavetaM vicitraM adRSTaM svAzrayAtmasaMyogA''zrayasya pUjyatAprayojakam / svapadenA'dRSTaM grAhyam, samavAyena tadAzrayaH pratiSThAkArayitA AtmA, AtmatvAvacchinnasya vibhutvena tatsaMyogaH pratiSThite bimbe, samavAyena svAzrayAtmasaMyogAzrayatvAtpratiSThitabimbasya pUjyatA sidhyati / svasamavAyisaMyogavattvasambandhenA'dRSTaM pratiSThitatvavyavahAra- pUjyatA- pUjAphalatritayaprayojakam / yatra bimbe svasamavAyisaMyogavattvasambandhenA'dRSTamasti tatra pratiSThitatvavyavahAro jAyate pUjyatvaM sampadyate tatpUjayA ca pUjAphalaM prApyata iti navyanaiyAyikamatam / 1. mudritapratau ...naiyAnikA' ityazuddhaH pAThaH / nanu pratimAyAM pUjyatA''dhAyakA'dRSTasambandhakukSau yaH svasamavAyyAtmA'nuyogikasaMyogo gRhItaH sa kiM pratiyogitAsambandhena pratimAviziSTo'bhipretaH yaduta tacchUnya ityAzayena tanmatanirAsAyopakramate - teSAM navyanaiyAyikAnAM tadvyaktiviziSTasambandhA'gra svaniSThapratiyogitAkatvasambandhena pratimAviziSTasya adRSTa-samavAyyAtmAnuyogikasaMyogavattvasambandhasyA'jJAne'pi pratimAyAM pratiSThitatvavyavahAre pUjyatve ca che. te vidvAna lokonAM matamAM to uparokta doSa Avaze. (kahevAno Azaya e che ke pratimAmAM pratiSThatatvaprakAraka jJAna thavuM ja joIe ane te jJAna sAcuM ja hovuM joIe. e rIte pUjA karavAmAM Ave to ja pUjAnuM sAmAnyaphala prApta thAya. A pramANe amuka vidvAnono mata che. paNa AvuM mAnavAmAM musIbata e che ke je mugdha vyakti bhagavAna pratyenI prIti, bhaktithI prerAIne pratimA pUjana karaze. paNa pratiSThitapaNAnuM pratimAmAM bhAna nahIM hoya to tevI avasthAmAM bhaktane pUjAnuM sAmAnyaphala paNa prApta nahi thaI zake. mATe prathama zaMkAkAra (pRSTha-336) je doSAropaNa amArA matamAM kare che. te doSa hakIkatamAM uparokta mAnyatA vALA vidvAnone lAgu paDe che.) = ye tu / navya naiyAyiko khetuM mAne che } pratiSThAvidhi dvArA pratiSThAdvAramA utpanna thayela adRSTa karma svAzraya-AtmasaMyogAzraya saMbaMdhathI pratimAmAM pUjyatAnuM saMpAdaka bane che. (nyAya mate AtmA vibhu che. tethI pratiSThAvidhijanya adRSTavALA AtmAno saMyoga dUra rahelI pratimAmAM paNa raheze. Ama pratimA pratiSThAvidhijanya adRSTanA = karmanA AdhArabhUta AtmAnA saMyogathI viziSTa bane che. tethI svAzrayaAtmasaMyogasaMbaMdhathI te adRSTa pratimAmAM raheze. ane pratimAne pUjya banAvaze. tethI te pratimAnI pUjA karanArane te pratimAthI thatI pUjAnuM phaLa prApta thaze.) uparokta naiyAyikamata vyAjabI nathI. kAraNa ke naiyAyikamate AtmA sarvavyApaka hovAthI adRSTaviziSTa 337 = = Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 * adRSTasya pUjyatAprayojakatvA'sambhavaH * dvAtriMzikA-5/19 tadgrahe cA'nanugama iti / svIkriya-mANe atiprasaGgaH = ghaTa-paTAdAvapi pratiSThitatvavyavahAra-pUjyatvAdyApattiH; tatrA'pi pratiSThAvidhijanitasya pratiSThAkArayitRsamavetasyA'dRSTasya svasamavAyyAtmAnuyogikasaMyogavattvasambandhena sattvAt, jJAnAcca / dvitIyavikalpamapAkRtyAdhunA''dimavikalpamapAkurvannAha- tadgrahe = svapratiyogikatvasambandhena pratimAviziSTasyA'dRSTasamavAyyAtmAnuyogikasaMyogavattvasambandhasya jJAna eva pratimAyAM pratiSThitatvavyavahAre pUjyatve ca svIkriyamANe svapratiyogikatvasambandhena yayA kayAcit pratimayA viziSTasyA'pyadRSTasamavAyyAtmAnuyogikasaMyogasya jJAnAdapratiSThitAyAmapi pratimAyAM pratiSThitatvavyavahArapUjyatvAdyApattidurnivAraiva, tatrApi svapratiyogikatvasambandhena pratimAviziSTasyA'dRSTasamavAyyAtmAnuyogikasaMyogA''zrayatvasyA'bAdhAt, vyutpannasya jJAnAcca / na ca svapratiyogikatvasambandhena tatpratimAviziSTasyA'dRSTasamavAyisaMyogavattvasya grahe eva pratiSThitatvavyavahArAdikamabhyupagamyata iti vAcyam, yata evaM sati ananugamaH syAt, tatpadArthasyA'nanugatatvAt / tathAhi - yadA caitraH sauvarNapratimApratiSThAkArayitA tadA pratiSThAvidhijanitamadRSTaM samavAyena caitrAtmani vartate, caitrAtma-sauvarNapratimayoryaH saMyogaH sa caitrAtmAnuyogikaH sauvarNapratimApratiyogikaH / sA sauvarNapratimA svapratiyogikatvasambandhena = svapratiyogitAkatvasaMsargeNa = svaniSThapratiyogitAnirUpakatvasambandhenA'dRSTasamavAyyAtmasaMyoge vartate / atastena sambandhena sauvarNapratimAviziSTasyA'dRSTasamavAyyAtmAnuyogikasaMyogasyAzrayatvaM sauvarNapratimAyAmeva / ataH tasyAmeva pratiSThitatvavyavahArAdikaM bhavitumarhati / evameva yadA maitro rAjatapratimApratiSThAkArayitA tadA tena sambandhena rAjatapratimAviziSTasyA'dRSTasamavAyyAtmAnuyogikasaMyogasyA''zrayatvAdrAjatapratimAyAmeva pratiSThitatvavyavahArAdikaM bhavitumarhati / ato AtmAno saMyoga jema pratimAmAM rahe che. tema ghaTa-paTa vagere padArthamAM rahe che. tethI pratimAnI jema te badhA paNa pUjya thavAnI Apatti Avaze. Ama je pratimAnI pratiSThA thayela che te pratimAno saMbaMdhanA zarIramAM praveza karavAmAM na Ave to uparokta rIte ghaTa-paTa vagere paNa pratimAnI jema pUjya thavAnI Apatti Avaze. A samasyAnA nirAkaraNa mATe jo navya taiyAyiko pratiSThita pratimAno, saMbaMdhakukSImAM praveza kare to tenuM jJAna karavAmAM ananugama doSa Avaze. prastutamAM ghaTa-paTa vagere udAsIna padArtho pratimAtulya pUjya na bane te mATe adaSTane svAzrayabhUtaAtmAnuyogika pratimApratiyogika saMyogavattva saMbaMdhathI pUjyatAprayojaka mAnavAmAM Ave to prastutasaMbaMdhathI pratimAvidhijanya adaSTa pratimAmAM ja raheze. ghaTa-paTa vagere udAsIna padArthamAM nahIM rahe. tethI ghaTa vagere udAsIna padArthamAM pUjyatA mAnavAno athavA pratiktitvano vyavahAra karavAno koI prasaMga nahIM Ave. kema ke ghaTa vageremAM adaSTa viziSTa AtmAnuyogika saMyoga saMbaMdha rahevA chatAM te saMyoga vivakSita pratimApratiyogika nathI, paraMtu ghaTAdi pratiyogika che. paraMtu A rIte kahevAmAM takalIpha e Ave ke pUjyatAprayojaka saMbaMdhamAM ghaTaka tarIke te te vivakSita pratimAono praveza karavo anivArya bane che. ane te badhAmAM koI anugata dharma rahelo nathI. alaga-alaga pratiSThita pratimAno uparokta saMbaMdhamAM praveza thavAthI ananagama doSa ahIM lAgu 53 cha.) Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pratiSThAvidhijanitazaktimImAMsA * .339 yatpunarucyate cintAmaNikRtA - 'pratiSThitaM pUjayediti vidhivAkyena pratiSThAyAH' kAraNatvaM na bodhyate, kiM tu bhUtA'rthe ktA'nuzAsanAdatItapratiSThe pUjyatvaM bodhyate / nAtra ko'pyatiprasaGgaH kintu pratimApUjyatAprayojakasambandhakukSAvananugatatattatsauvarNa-rAjata-tAmra-lepyamArttapratimAdivaiziSTyaniveze'nanugamadoSasya sudurnivAratA spaSTaiveti navyanaiyAyikamataM na zraddheyam / ___yattu - pratiSThAkArayitRgatA'dRSTaM na pUjAphalaprayojakam, pareSAM tadabhAvAt tadadRSTakSaye pratimApUjyatA'nApatteH, cANDAlAdisparzena vyadhikaraNena tannAzA'yogAcceti pratiSThA''hitA cANDAlAdisparzanAzyA zaktiH pUjAphalaprayojikA 6 iti mImAMsakairmImAMsitaM tadasat, pratiSThitatvajJAnA''hitabhaktivizeSadvArA pratiSThAyAH pUjAphalaprayojakatvAt, aspRzyasparzAdipratisandhAnasya ca bhaktivizeSavyAghAtakatvenA'nupapattyabhAvAt / zaktipakSe cA'pratiSThitatvabhrame'pi viziSTapUjAphalApatteriti vyaktaM yogadIpikAyAm (So.8/ 4 yo.dI.va.pR.187) __ anAdimatyAM hi pratimAyAM sarvasyAmeva bhagavada' bhedAdhyAropa iSTasAdhanam / AdimatyAM tu pratiSThitAyAmeveti pratiSThA''hitazaktikalpanamanatiprayojanamityApAtadarzinaH / / atredamavadheyam- yadyapi pratimAyAM pratiSThitatvajJAnaM pratiSThAvidhipratisandhAnotthApitavacanA''darabhagavabahumAnA''hitasamApattidvArA viziSTaphalaprayojakamityuktam / ata eva mUlottaraguNasahasrasametasUripratiSThaivotsargataH pramANam, pratiSThotkarSasya samApattyutkarSakatvAt / tathApi vastutaH pratiSThitAyAM pratimAyAM bhagavadA''ropastatpUjanaM vA sAmAnyaphalaM nA'tikrAmatItyuktyA tRNA'raNimaNinyAyena tanniyAmakazaktisiddhiH 'viSayabhedAt phalabheda' iti vyavahAranayasAmrAjyAt / ata eva sAdhutvA'sAdhutvavivecanA'bhAve'pi pAtrabhedAddAnaphalabhedastatra tatra vyavatiSThate / AlambanamatantraM, bhAvabheda eva phalabhedaheturiti nayAntaramatamiti vyaktaM gurutattvavinizcaye (gu.ta.vi.1/16) / .. ___ gaGgezamatamAvedayati- yatpunariti 'tadapyavicAritaramaNIyami'tyanenAnveti / 'pratiSThitaM pUjayediti vidhivAkyena pratiSThAyAH kAraNatvaM = pUjyatAkAraNatvaM pUjAphalaprayojakatvaM vA na bodhyate = naiva jJApyate, kintu bhUtArthe = atItA'rthe ktA'nuzAsanAt = vyAkaraNazAstreNa ktapratyayavidhAnAt atItapratiSThe = pratiSThAkriyAdhvaMsaviziSTe devatAbimbe pUjyatvaM bodhyate / tena 'pratiSThAdhvaMsaviziSTabimbapratiyogikaM pUjanamiSTasAdhanamiti bodho jAyate / 'savizeSaNau hi vidhi-niSedhau vizeSaNamupasaGkrAmataH sati vizeSyabAdhe' iti nyAyAt apratiSThitabimbe tadbAdhAt 'pratiSThAdhvaMsaH pUjyatvaprayojaka' ityartho labhyate / na caivaM ha tatvaciMtAmaNikarano mata che yatpunaH / pratikSAsthalamA tatvayiMtAmaNa gaNeza pAdhyAyana maMtavya mecha / "pratiSThitam pUjayet" A pramANe je vidhivAkya zAstramAM saMbhaLAya che tenA dvArA pratisAgata pUjyatA pratye pratiSThA kAraNa che evuM jaNAvavAmAM AvatuM nathI. kAraNa ke "pratiSThita" zabdamAM karmaNibhUtakRdaMtano "" pratyaya bhUtakALanA arthamAM vaparAya che. tethI uparokta vAkya dvArA bhUtakALanuM jJAna thavuM jarUrI che. tethI uparokta vAkyano artha e 1. mudritapratau 'pratiSThitAyA' iti pAThaH / / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pratiSThAdhvaMsasya pUjyatvaprayojakatvamImAMsA dvAtriMzikA-5/19 tathA ca pratiSThAdhvaMsaH pratiSThAkAlInayAvadaspRzyasparzAdipratiyogikA'nAdisaMsargA'bhAvasahitaH ' pUjyatvaprayojakaH / sa ca prAgabhAvo'tyantA'bhAvazca kvaciditi - (ta. ciM. IzvarasiddhiprakaraNa) tadapyavicAritaramaNIyam / 340 cANDAlAdispRSTapratiSThitabimbapUjanAdapi tatphalA''pattiriti zaGkanIyam, yataH pratiSThAdhvaMsaH pratiSThAkAlInayAvada' spRzyasparzAdipratiyogikA'nAdisaMsargA'bhAvasahitaH = pratiSThAkAlInA yAvanto'spRzyasparzAdipratiyogikAH samAnAdhikaraNA anAdisaMsargA'bhAvAstairyuktaH pUjyatvaprayojakaH ityabhyupagamyate, aspRzyasparzasya tatpratipanthitvAt / pratiSThAkAlottaraM pratimAyAM cANDAlAdinA sparzakaraNe pratiSThAkAlInA ye'spRzyasparzA'bhAvAH tadgatasya prakRtacANDAlAdisparzaprAgabhAvasya vinAzAt tAvada'bhAvakUTasahitasya pratiSThAdhvaMsasya virahAnna tasyAH pUjyatApattiriti bhAvaH / sa ca = pUjyatAprayojakaghaTakIbhUtaH pratibandhakAbhAvakoTipraviSTo niruktA'nAdisaMsargA'bhAvo hi yatra pratimAyAM pratiSThottarakAlaM cANDAlAdisparzo bhaviSyati tatra prAgabhAvaH = vinAzyabhAvAtmakaprAga'bhAvasvarUpo bodhyaH yatra naiva jAtucida' spRzyasparzaH samaveSyati tatra atyantAbhAvaH = anAdyanantasaMsargA'bhAvarUpo'tyantA'bhAvA'bhidhAno grAhyaH 1 thaze ke "pratiSThAvaMsayukta pratimA pUjavI joIe." arthAt je pratimAmAM pratiSThAvidhi dvArA pratiSThA saMpanna thaI cUkI che tevI pratimA pUjya bane. AthI pratiSThAnI samApti = pratiSThAno dhvaMsa je pratimAmAM vidyamAna hoya te pratimA pUjya banI zake. AthI vAstavamAM pUjyatvaprayojaka pratiSThA nathI, paNa pratiSThAno dhvaMsa che. paraMtu hakIkata e che ke vedazAstramujaba je pratimAne cAMDAla, harijana vagere aDake tevI pratimA pUjya banatI nathI. bhale ne te pratimAnI pratiSThAvidhi mujaba pratiSThA thaI hoya. AthI jo mAtra pratiSThAdhvaMsane pUjyatvaprayojaka mAnavAmAM Ave to cAMDAla-spaSTa pratiSThita pratimAmAM pratiSThAvaMsa rahelo hovAthI te pUjya banavAnI samasyA Avaze. tenAM nirAkaraNa mATe ema kahI zakAya ke je pratimAnI pratiSThA thaI cUkelI che te pratimAnI pratiSThAnA samayathI mAMDIne Aja sudhImAM tamAma aspRzya cAMDAlAdinA sparzano abhAva je pratimAmAM rahela hoya tyAM sudhI pratiSThAvaMsa pUjyatvano saMpAdaka bane. nyAyanI bhASAmAM uparokta vAtane jaNAvavI hoya to ema jaNAvI zakAya ke pratiSThAkAlIna tamAma aspRzyasparza AdinA abhAvathI viziSTa pratiSThAdhvaMsa pratimAgata pUjyatAno prayojaka che. prastutamAM abhAva anAdisaMsargabhAvasvarUpa levo. nyAyaparibhASA mujaba saMsargAbhAvanA traNa prakAra che. prAgabhAva, atyaMtAbhAva, dhvaMsa. prAgabhAva anAdi sAMta saMsargAbhAva che. atyaMtAbhAva anAdi anaMta saMsargAbhAva che. dhvaMsa sAdi anaMta saMsargabhAva che. prastutamAM dhvaMsanI bAdabAkI karavA mATe anAdisaMsargAbhAva A prakAre abhAvano ullekha karavAmAM Avela che. AvuM kahevAthI aspRzyasparza-pratiyogika prAgabhAva ane aspRzyasparzapratiyogika atyaMtAbhAva A baMne paikIno koI eka abhAva grAhya banaze. tethI samagra uparokta hakIkatane nyAyanI paribhASAmAM A rIte jaNAvI zakAya ke pratiSThAkAlIna tamAma aspRzyasparzadipratiyogika anAdisaMsargabhAvathI viziSTa evo pratiSThAvaMsa pUjyatvasaMpAdaka che. tethI jyAre caMDAla pratimAne aDakaze te samaye aspRzyasparzano prAgabhAva naSTa thavAthI te pratimAmAM rahela pratiSThAvaMsa vivakSita anAdisaMsargabhAvathI viziSTa nahi bane. Ama vizeSaNAbhAvaprayukta viziSTAbhAvanA lIdhe te pratimA pUjya banavAno koI avakAza raheto nathI. chu. hastAvaze '...sata:' kRti truTito'zuddhazya pATha: / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jayadevamizrAbhiprAyA''viSkaraNam * 341 pratiSThAyAH kriyecchArUpatve taddhvaMsasya pratimA'niSThatvAt / ayamAzayaH aspRzyasparzakAlAda'rvAk pratiSThitapratimAgatasya pratiSThAdhvaMsasya pUjyatvaprayojakatvam, viziSTasattvAt / pratiSThottaraM cANDAlAdispRSTapratimAgatasya pratiSThAdhvaMsasya na pUjyatvaprayojakatvam, pratiSThAkAlInA'spRzyasparzaprAgabhAvapracyavena vizeSaNA'bhAvaprayuktaviziSTAbhAvasattvAt / yatra naiva jAtu cANDAlAdisparzastatra pratimAyAM sadaiva pratiSThAdhvaMsasya pUjyatvaprayojakatvam, pratibandhakA'bhAvalakSaNavizeSaNaviziSTasya pUjyatvaprayojakasya sattvAt / na cA'spRzyasparzakAlInapratiSThayA'pi pUjyatvA''pattiriti vAcyam, tatra karmavaiguNyena pratiSThAyA evA'sattvAt / na cAnAdyantarbhAve gauravam, yAvanto'spRzyasparzA'bhAvAstadabhAvasahitasyaiva pratiSThAdhvaMsasya pUjyatAprayojakatvasambhavAditi vAcyam, tAvada'bhAvasahitapratiSThAdhvaMsasya hetutve tAvanto'bhAvA api pratibandhakA'bhAvavidhayA hetava iti dhruvam / tathA cA'nAdyanantarbhAve sAdyabhAvAnAmapi janakatvamiti bahUnAM janakatve gauravamiti alpajanakatvalAghavena sAdivyAvartanArthamanAdipadopAdAnAditi tattvacintAmaNeH AlokaTIkAyAM jayadevamizraH / granthakAraH cintAmaNikRnmatA'yuktatve hetumAha- pratiSThAyAH kriyecchArUpatve = pratiSThAvidhibodhitakriyAgocarecchAtmakatve svIkriyamANe taddhvaMsasya = tAdRzecchApratiyogikadhvaMsasya pratimA'niSThatvAt = svarUpasambandhena bimbe'sattvAt, pratimAyA dhvaMsapratiyogisamavAyikAraNatvavirahAt, dhvaMsasya ca svapratiyogisamavAyikAraNaniSThatvaniyamAt / tatazca 'iyaM pratimA pratiSThitA' iti vyavahArA'nApattiH pratimApUjyatvA'nupapattiH pratimApUjAphalalAbhA'saGgatizca durvArA / pratyuta tAdRzakriyAgocarecchAdhvaMsasya svapratiyogisamavAyikAraNIbhUte pratiSThAkArayitari niSThatvAt tasmin pUjyatvapratiSThitatvavyavahArA''patteH / yadvA - 'kriyecchArUpatve' ityatra dvandvasamAsamaGgIkRtya pratiSThAyAH kriyArUpatve icchArUpatve ca svIkriyamANe taddhvaMsasya = pratiSThAvidhibodhitA''hvAnAdikriyAvizeSapratiyogikadhvaMsasya pratiSThAkArayitRzarIraniSThatvAt 'iyaM pratimA pratiSThitA bhavatvi'tyAdirUpAyAH ca icchAyA dhvaMsasya svarUpasambandhena pratiSThAkArakAtmaniSThatvAt, tayoH pratimA'niSThatvAt, tasyA dhvaMsapratiyogisamavAyikAraNatvavirahAditi vyAkhyAntaramapyatra yojyam / zaktivAde tu 'pratimA'niSThatvAt' ityatrasthAne 'pratimAniSThatvA'bhAvAditi pAThaH / nanu pratiSThAyA na kriyAvizeSarUpatvaM icchAvizeSarUpatvaM vA, uktadoSA''pAtAt / kintu saMyogavizeSarUpatvamiti na kazciddoSaH, pUjyatvaprayojakasya taddhvaMsasya svapratiyogisamavAyikAraNIbhUtapratimAniSThatvena tarapayiMtAmaziranA matanuM nirA5rae. gaMgeza upAdhyAyanI uparokta vAta jyAM sudhI vyavasthita rIte vicAra karavAmAM na Ave tyAM sudhI bahu suMdara lAge tevI che. paraMtu bahu uMDANathI vicAra karatAM A vAta vyAjabI lAge tema nathI. kAraNa ke pratiSThAne jo maMtroccAra vagere kriyA svarUpa mAnavAmAM Ave, athavA to tevI kriyA karavAnI IcchAsvarUpa mAnavAmAM Ave to pratiSThAdhvasa pratimAmAM nahi rahI zake, kAraNa ke tevI kriyA athavA tenI IcchA svarUpa pratiSThA pratimAmAM nathI rahetI, mATe teno dhvaMsa paNa pratimAmAM na rahI zake. AthI pratimA apUjya thavAnI Apatti Avaze. Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 * pratiSThAyAH pratibandhakatApAdanam * dvAtriMzikA-5/19 ___saMyogarUpatve'pi dviSThatvAt, 'kAraNIbhUtA'bhAvapratiyogitvena pUjAphale pratiSThAyAH pratibandhakatvavyavahArA''patteH3, ktapratyayasthale'pi 'prokSitA vrIhayaH'( ) ityAdau dhvaMsavyApArakatvA'kalpanAt, tasyAM pUjyatva-pratiSThitatvavyavahAropapatteriti gaGgezopAdhyAyAnuyAyibhirucyate cet ? atrocyate, pratiSThAyAH saMyogarUpatve'pi = pratiSThAvidhibodhitasaMyogavizeSarUpatve svIkriyamANe ca saMyogatvAvacchinnasya dviSThatvAt, prakRte saMyogavizeSasya pratimA-pratiSThAkArayitRniSThatvena, taddhvaMsasyApi pratimAyAmiva pratiSThAkArayitari svarUpasambandhena sattvAt tasyAmiva tasminnapi pUjyatvAdyApattiraparihAryaiva / kiJca kAraNIbhUtA'bhAvapratiyoginaH pratibandhakatvaniyamana pratiSThAdhvaMsasya pUjAphalaprayojakatvA'bhyupagame pratiSThAyAH kAraNIbhUtA'bhAvapratiyogitvena = pUjAphalaprayojakIbhUtadhvaMsAtmakA'bhAvapratiyogitvena pUjAphale = pratimApUjAjanyaphalaM prati pratiSThAyAM pratibandhakatvavyavahArApatteH / tatazca 'pratiSThA svapratiyogikadhyaMsalakSaNavyApAradvArA pratimApUjyatvaprayojike'ti svamatapradarzane 'pratiSThA pratimApUjAphalapratibandhike'ti phalitamiti gaGgezasya 'vinAyakaM prakurvANo racayAmAsa vAnaram' iti nyAyA''pAtaH / kiJca 'vrIhIn prokSanti', 'vrIhIna avahantIti vedeSUcyate / tatra prokSaNaM nAma vaidikamantramantritajalA''cchoTanam / avahananaM nAma vrIhisaMskArArthaM muzalakaraNaka-tADanavyApAraH / pUrvamImAMsAkartA jaimininoktavAkye saMyojya 'prokSitA vrIhayo'vaghAtAya kalpante' iti mImAMsitam / ato yajJe mantritajalA''cchoTitAn AdrIbhUtAn vrIhIn brAhmaNAnAM paJcakaM muzalena kuTTayati, tatastvagvarjitAn taNDulIbhUtAn vrIhIn mantritadugdhena saha vipacya tairjuhoti yAjJika iti paramate prasiddham / prakRte ktapratyayasthale'pi 'prokSitA vrIhaya' ityAdau 'prokSaNaM svadhvaMsadvArA'vaghAtahetu'rityevaM jaimininA dhvaMsavyApArakatvA'kalpanAt jo pratiSThAne saMyogavizeSa svarUpa mAnavAmAM Ave arthAta pratiSThAvidhi saMpanna karavA mATe pratiSThAkAraka pratimAne hAtha vagere lagADI je kaMI vidhi-vidhAna kare te vakhate pratimAne thayela pratiSThAkArakanA saMyogane pratiSThA mAnavAmAM Ave to paNa te vAta vyAjabI nathI. kema ke tevo saMyoga jema pratimAmAM rahe che tema pratiSThAkArakamAM paNa rahe che. AthI tathAvidha saMyogadhvasvarUpa pratiSThAdhvaMsa jema pratimAmAM raheze tema pratiSThAkArakamAM raheze. AthI pratimAnI jema pratiSThAkAraka paNa pUjya banavAnI Apatti Avaze. mATe pratiSThAne saMyogavizeSasvarUpa paNa mAnI zakAtI nathI. temaja pratiSThAnuM bIjuM koI svarUpa ciMtAmaNikAra taraphathI batAvI zakAya tema nathI. vaLI, jo pratiSThAdhvaMsane pUjAphala pratye prayojaka mAnavAmAM Ave to pratiSThA hakIkatamAM pUjAlabhya phala pratye pratibaMdhaka banavAnI Apatti Avaze. kema ke kAraNabhUta abhAvanA pratiyogIne pratibaMdhaka kahevAmAM Ave che. (jema dAha pratye caMdrakAMta maNino abhAva kAraNa che. tethI dAha pratye caMdrakAMta maNi pratibaMdhaka kahevAya che. tema pUjAphala pratye pratiSThAdhvasane kAraNa mAnavAmAM Ave to pUjAphala pratye pratiSThA pratibaMdhaka bane.) tema4 matpanI pAta me cha : "pratiSThitaM pUjayet" // pAsyamA 'kta' pratyaya DovA bhAtrathI dhvaMsane dvAra tarI mAnavo vyA47. nathI. 34 3 prokSitA brIhyaH kore sthagama kta pratyaya DovA chatai dhvaMsane vyApArarUpe mAnavAmAM Avela nathI. matalaba ke A sthaLamAM jema prokSaNadhvaMsane phalaprayojaka dvAra svarUpe svIkAravAmAM AvatuM nathI. tema pratiSThAsthaLamAM paNa pratiSThAdhvaMsane phalaprayojaka dvAra tarIke 1.mudritapratau 'kAraNIbhUta..' ityazuddhaH pAThaH |2.hstaad" 'pratitibandha..' ityazuddhaH pAThaH |3.mudritprtau '..ropapatteH' ityazuddhaH pAThaH / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiJca kiJcidavayavanAzena pratimAntarotpattau tava tatra prtisstthaadhvNsaa'nbhypgmaatpjytaa'naapttiH| * gaGgezasya'pUrvocchedaprasaGgaH * 343 kAlAntarabhAvini phale ciranaSTasya bhAvavyApArakatvaniyamAcca, anyathA'pUrvocchedA''pattezca / prtisstthaadhvNsaa'nbhyupgmaatpuujytaa'naapttiH| 'pratiSThitaM pUjayedi'tyatrApi pratiSThA svadhvaMsadvArA pUjyatAprayojike'tyevaM gaGgezena dhvaMsavyApArakatvakalpanaM kartuM na yujyata iti bhAvaH / kiJca kAlAntarabhAvini vyavahitakAlabhAvini phale svarga-narakAdilakSaNe ciranaSTasya = phalalAbhAt cirakAlapUrvaM naSTasya yajJa-dAnAdikarmaNaH bhAvavyApArakatvaniyamAt = puNya-pApA'nyataralakSaNA'pUrvAdyaparAbhidhAnaM bhAvAtmakavyApAramutpAdya kAraNatvaniyamAt, "ciradhvastaM phalAyAlaM na karmA'tizayaM vinA' (nyA. ku.1/9) iti nyAyakusumAJjalivacanAt / yathA 'svargakAmo yajeta' iti vedavacanAt yajJasya svargakAraNatAnizcaye kSaNikakriyAvizeSAtmakasya tasya kAlAntarabhAvi-svargotpattyavyavahitapUrvakSaNapUrvavartitvavirahAdantarA vyApAravidhayA'dRSTAdyaparAbhidhAnA'pUrva kalpayitvA 'yAgo'pUrvadvArA svargakAraNami'tyabhyupagamyate tathaiva prakRte'pi 'pratiSThA svajanyAtizayA'parAbhidhAnazaktidvArA pUjyatAprayojike'tyabhyupagantavyam / ____ anyathA = kAlAntarabhAvi phalaM prati ciranaSTasya bhAvavyApArakatvaniyamaM pratikSipya, pratiSThAvidhinA pratimAyAM saMskAravizeSamanabhyupagamya, pratiyogividhayA svadhvaMsaM prati kAraNatayA pratiSThAyAH svajanyadhvaMsadvArA pUjyatvaprayojakatvakakSIkAre apUrvocchedA''patteH = puNya-pApA'nyataralakSaNA'dRSTAdyaparA'bhidhAnasyApUrvasyA'naGgIkArA''patteH, pratiSThAyAH svajanyadhvaMsadvArA pUjyatvaprayojakatvamiva yajJAderapi svajanyadhvaMsadvArA svargAdikAraNatvamupapattimat syAt / tathA cA'pasiddhAntaprasaGgaH / yajJAdisthale vyApAravidhayA'pUrvasya pratiSThAsthale ca dhvaMsasya kalpane tu vinigamanAvirahAt yajJAdisthale dhvaMsasya pratiSThAyAJcApUrvasya vyApAratvamiti vadato mukhaM pidhAtumazakyameva maNikRtA / kiJca pratiyogidhvaMsayorekakAryakAritvaM kutrApi na klRptam / pratyuta viruddhakAryakAritvameva dRSTamanyatreti tadapalApo'pyaparihArya eva maNikRtA / kiJca naiyAyikamate kiJcidavayavanAzena pratimAntarotpattau = yatkiJcitsvAvayavanAzajanyA'bhinavapratimotpattau satyAM tava = cintAmaNikRto mate tatra = nUtanapratimAyAM pratiSThAdhvaMsAnabhyupagamAt = pUrvatanapratiSThitapratimAniSThasya pratiSThAdhvaMsasyAnaGgIkArAnnUtanapratimAyAH pUjyatA'nApattiH = puujytv-prtisstthimAnya karavuM vyAjabI nathI. hakIkatamAM to je kriyA Aje karavAmAM Ave ane tenuM phala dIrgha kALe prApta thavAnuM hoya to phalotpattithI ghaNAM samaya pahelAM naSTa thayelI kriyA vAstavamAM to phala pratye bhAva vyApAra dvArA ja kAraNa banI zake Avo niyama che. AvuM na mAnavAmAM Ave to apUrvano = puNya vagereno uccheda thavAnI Apatti Ave. kahevAno Azaya e che ke Aje dAna ApavAmAM Ave ane 25 varSa pachI dAnezvarIne svarga prApta thAya, temAM svargasvarUpa phala pratye bhAvAtmaka puNya dvArA dAnakriyA kAraNa bane che tema pratiSThA paNa koI bhAvAtmaka padArtha dvArA pUjAlabhya phala pratye kAraNa banI zake, nahi ke svadhvaMsa dvArA. "pratiSThAdhvasa dvArA pratiSThA phalaprayojaka che evuM mAnavAmAM Ave to dAna paNa dAnadhvaMsa dvArA svarganuM prayojaka che evuM mAnavAnI Apatti Avaze. Ama thatAM puNya-pApanI kalpanA ja nahi thaI zake. temaja nyAyadarzana mujaba pratiSThita pratimAnA koI paNa aMzano nAza thatAM navI pratimAM utpanna thAya che. pUrvapratiSThita pratimAmAM pratiSThAdhvaMsa bhale rahelo hoya, paraMtu koIka avayavanA nAzathI utpanna Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * khaNDitapratiSThitabimbapUjanaphalavicAraH * dvAtriMzikA-5/19 'pratiSThitatvabuddhibalAd vrIhiSu saMskRtatvasyeva tena tasya na kSati rityabhyupagame ca yathApra zabala-vastvabhyupagamo'pi balAdApatediti kimatipallavitena / / 19 / / 344 tatvavyavahArAdyanupapattiH / na ca tavA'pi tatra pratiSThAvidhyAhitasaMskArA'bhAvAtsamo'yaM doSa iti vAcyam, asmAkaM syAdvAdinAM mate tatrA'khaNDatvaparyAyavigamena sakhaNDatvaparyAyotpAdasyaivAGgIkArAt, 'saiveyami 'ti pratyabhijJAnAt tatra pratimAdravyanAzastvanaGgIkRta evA'smAbhiH / na ca prokSitavrIhisthale kiJcidavayavanAzena vrIhyantarotpattAvapi 'ime prokSitA vrIhaya' iti buddhibalAt tatra saMskRtatvAbhyupagamavat prakRte'pi pratimAntare pratiSThitatvapratisandhAnavazAt kArpAsaraktatAnyAyena kAraNaguNaprakramanyAyena vA pUjyatvA'GgIkAre nAsti kazcid doSa iti zaGkanIyam, naiyAyikamatAnusAreNotpannAyAM prakRtA'bhinavapratimAyAM pratiSThitatvabuddha = 'iyaM pratimA pratiSThitA' iti sArvalaukikA'nubhavasvArasyAt vrIhiSu saMskRtatvasyeva vaidikaprokSaNasaMskArasya iva tena kiJcidavayavanAzena nUtanapratimAyAM tasya = pUjyatvasya prAcInakAryasamavAyikAraNakatvena na kSatiH naivAnupapattiH iti naiyAyikena abhyupagame ca hi yathApratIti yathAnubhavaM karasthA''malakanyAyena zabalavastvabhyupagamaH mithoviruddhanAnAdharmAtmakasakalavastusvIkAraH api balAdApatet, iti svavadhAya kRtyotthApananyAyametadanusarati svarasavAhi - sArvajanInA'bAdhitA'nubhavA'nusAreNa 'svadravyAdyapekSayA ghaTAdikaM sat, paradravyAdyapekSayA cAsadityaGgIkAre parasyA'pasiddhAntaprasaGgaH / kiJcoktAnAdisaMsargAbhAvAnAM bahUnAM pratibandhakA'bhAvavidhayA kAraNatve svIkriyamANe kAraNatAvacchedakazarIre gauravA''pAtAt, upacaritAyAzca pratimAgatAyAH pratiSThAyAH zaktivizeSarUpatve lAghavAd iti kimatipallavitena sRtamativistareNa / itthaM kaNThIrava- kuraGganyAyena naiyAyikamatacarvaNamavagantavyam / na kaThorakaNThIravasya kuraGgazAvaH pratibhaTo bhavati / adhikaM bubhutsubhirasmatkRtakalyANakandalI ( SoDa.8/4 vRtti) vilokanIyA / / 5/19 / / = thayela nUtana pratimAmAM naiyAyikamate pratiSThAvaMsa svIkAravAmAM Avela nathI. mATe tevI pratimA apUchya thavAnI Apatti Avaze. = = = = jo naiyAyika ema kahe ke - nUtana pratimAmAM paNa pUjakane 'A pratimA pratiSThita thayela che.' AvI buddhi utpanna thAya che. mATe tevI buddhinA baLathI te pratimAne pratiSThita mAnI zakAya che. jemake vrIhimAM prokSaNa kriyA karavA dvArA koIka avayavano nAza thavA dvArA nUtana vrIhi (DAMgara) utpanna thavA chatAM temAM prokSaNakriyAnA saMskAra mAnavAmAM Ave che. tema A vAta samajavI. to A rIte to apratiSThita padArthamAM pratiSThitatva dharma mAnavA dvArA pratItinA balathI sabala vastuno paNa naiyAyike svIkAra karavo paDaze. arthAt aMzataH khaMDita navI pratimAmAM pratiSThitatva na hovA chatAM sArvalaukika pratItinAM baLathI naiyAyika jema pratiSThitatva, pUjyatva vagereno svIkAra kare che, tema pratItinA balathI 'nityatva, anityatva sAmAnya, vizeSa, vAcyatva, avAcyatva vagere vastuno svIkAra karI vastu anaMtadharmAtmaka che.' tevo parANe svIkAra naiyAyike karavo paDaze. A bAbatamAM haju ghaNuM kahI zakAya tema che. paNa A vAta prAsaMgika hovAthI ati vistArathI saryuM. (5/19) Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 345 * aGgavaikalye pradhAnA'niSpattiH * sampradAyAgataM ceha mantranyAsAdi yuktimat / aSTau dinAnyavicchittyA pUjA dAnaM ca bhAvataH // 20 // sampradAyeti / iha = pratiSThAvidhau mantranyAsAdikaM ca kSetrasaMzodhanA'bhivarSaNAdiniSpattaye vAyu-meghakumArAdiviSayaM saMpradAyA''gataM = ziSTapAramparyA''yAtaM yuktimad bhavati / [paraH prAha- itthaM viziSTanyAyArjane(? nyAyArjitadravya)bhAvazuddhaniSpannabimbasya sthApanA'vasare balyAdeH vighnopazAntyarthamApAdanamasAram, bhAvazuddhanaiva(? bhAvazuddhyaiva) siddheH / ____ upacaritapratiSThAvidhiM sakSepeNAha- 'sampradAyeti / mantranyAsAdikaM = mantranyAsA''hvAna-pUjanasvakarmaniyogAdikam / ziSTapAramparyA''gataM iti hetumukhena vizeSaNam / tatazca 'mantranyAsAdikaM yuktimat, ziSTasampradAyA''gatatvAt, viziSTajitavyavahAravaditi prayogaH prakRte kartavyaH / etena mukhyapratiSThAyA mukhyadevatoddezenAtmani 'so'hami'tyAtmabhAvasthApanarUpatvAt upacaritapratiSThAyAzca pratimAgatAyAH 'sa evAyamiti mukhyadevatAviSayasya nijabhAvasyA''ropAtmakatvAt pratimAyAM mantranyAsAdi-vAyukumArAdyAvAnAdikamayuktamiti pratyastam, zAstrAnusAri-ziSTasampradAyA''yAtamantranyAsAderapi tadaGgatvAt, aGgavaikalye pradhAnA'niSpatteH / atra sopayogitvAt SoDazakakArikA darzyante - eSA ca lokasiddhA ziSTajanA'pekSayAkhilaiveti / prAyo nAnAtvaM punariha mantragataM budhAH prAhuH / / AvAhanAdi sarvaM vAyukumArAdigocaraM cA'tra / sammArjanAdisiddhyai kartavyaM mantrapUrvaM tu / / nyAsasamaye tu samyak siddhA'nusmaraNapUrvakamasaGgam / muktau tatsthApanamiva kartavyaM sthApanaM manasA / / bIjanyAsaH so'yaM muktau bhAvavinivezataH paramaH / sakalA'vaJcakayogaprAptiphalo'bhyudayasacivazca / / lavamAtramayaM niyamAducitocitabhAvavRddhikaraNena / kssaantyaadiyutaimetryaadisnggtairvRhnniiy iti / / * iti (So.8/10-11-12-13-14) paraH prAhaH itthaM = nyAyopAttavittA'naghazilpiniyojana-vibhavocitamUlyadAna-dauhRdapUraNa-vaijJAnikA'prItiparihAra-mukhyadevatoddezyakanijabhAvasthApanAdiprakAreNa viziSTanyAyA'rjane = AgamoktazobhananItisampAdane 'yadyasya satkamihA'nucittaM vittaM tajjaM puNyaM tasya bhavatu' iti zuddhA''zayakaraNAt bhAvazuddhaniSpannabimbasya sthApanA'vasare = mukhyadevoddezena 'sa evAyamiti nijabhAvA''ropaNaprastAve vighnopazAntyarthaM balyAdeH ApAdanaM = balyAdiDhaukanaM gardabharomagaNanA''yAsanyAyena asAraM = tucchaM, bhAvazuddhenaiva = bhAvazuddhyaiva ha maMtrajAsa bali vagerenI AvazyaktA hA gAthArtha :- prastutamAM saMpradAyathI Avela maMtrajAsa vagere kriyA yuktisaMgata thAya che. pratiSThA pachI 8 divasa sudhI niraMtara pUjA karavI joIe ane bhAvathI dAna devuM joIe. (5/20). TIkArya - pratiSThAvidhimAM kSetrazuddhi, jalavRSTi vagere kAryanI niSpatti mATe vAyukumAra, meghakumAra vagere deva saMbaMdhI ziSTa paraMparAthI Avela maMtranyAsa vagere karavA e yuktisaMgata che. pUrvapakSa - A rIte nyAyaupArjita dhana viniyoga, vyasanamukta zilpIne sanmAnapUrvaka ucita mUlyanuM arpaNa vagere zAstrokta vidhinA pAlana svarUpa viziSTanyAyanuM saMpAdana thavAthI zuddha AzayathI niSpanna thayela 1. hastAdarza 'bhavataH' iti pAThaH / 2. [ ] asama mApe pR4.348 sudhAno vistRta 46 sNve|| 7||shrynii tama4 pATana maMst2nI .li. pratama nathI. 3. mudritapratau 'balyAdivi...' ityazuddhaH pAThaH / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 * pratiSThAyAM balyAderAvazyakatopapAdanam * dvAtriMzikA-5/20 maivam, bhAvasatyA'ntaritasthApanAyAM tatprAdhAnyAtsatyatAtizayena svArasikenaiva siddheH| atra tUpacArAdeva kSetrA'dhiSThAtRprastutazAntyAdyarthaM zAsanonnatitvena vizeSA'bhyudayatAsiddheH, anythaa'prtisstthaaptteH| kevalaM bhAvasiddhatve, padmAsana-paryaGkAdimudrAvidhIyamAnatve, siddheH = vighnavidAraNaniSpatteriti cet ? uttarapakSayati- maivam, bhAvasatyA'ntaritasthApanAyAM = bhAvasatyarUpAyAM mukhyadevatoddezAdAtmanyAtmabhAvasthApanalakSaNAyAM antargatapratiSThAyAM tatprAdhAnyAt = 'sarvaireva guNaiH sa evAhamiti bhAvazuddhereva mukhyatvAt svArasikenaiva = svarasavAhinaiva = akRtrimeNaiva = svAbhAvikenaiva satyatA'tizayena = bhAvasatyatotkarSaNa vighnopazAnteH siddheH = niSpatteH AtmagatapratiSThAyAM balyAdiDhaukanamanatiprayojanam / atra = bahirgatapratiSThAyAM = pratimAgatapratiSThAyAM, tuH antargatatAttvikapratiSThApekSayA vizeSadyotane, upacArAdeva sthApanAsatyatvasattvena bhAvasatyatAvirahAdeva kSetrAdhiSThAtRprastutazAntyAdyarthaM = kSetradevatA-vighnayorupazamana-vinAzAdikRte gRhItabalyAdinaiva zAsanonnatitvena = jainazAsanAbhyudaya-prabhAvanAdvArA pratiSThAkArayituH pUjAkAriNAJca vizeSAbhyudayatAsiddheH = puNyAnubandhipuNyavipAkodayAdilakSaNAbhyudayavizeSaniSpatteH balyAdhApAdanamAvazyakameva / anyathA = balyAdya'Dhaukane tu kSetradevatAprakopAt vighnavRndA''pAtAcca pratimAyAM apratiSThApatteH = pratiSThAyA aniSpatteH / mantranyAsAderAvazyakatA tu prAgupadarzitaiva / mantranyAsAdividhAna-balyAdiDhaukanAdirUpaM pratimApratiSThAvidhiM vistareNa bubhutsubhiH jinabimbapratiSThAvidhipaJcAzakaM vilokanIyam / nijAtmani tAttvikapratiSThAyAH kevalaM bhAvasiddhatve = mukhyadevatAmuddizya 'so'hamiti nijabhAvasthApanenaiva niSpannatve sati, pratimAyAmupacaritapratiSThAyAH padmAsana-paryaGkAdimudrAvidhIyamAnatve pdmaasnpratimAnI pratiSThA karavAnA avasare vipnanI zAMti mATe bali vagere ApavA e atyaMta anucita che. kema ke pratiSThA samaye thanAra bhAvazuddhi dvArA ja vipnanI zAMti thaI jaze. mATe vijJazAMti nimitte balibAkaLA ApavA jarUrI nathI. uttarapakSa :- pratiSThAnA be prakAra che. aMtargata pratiSThA ane bahirgata pratiSThA. mukhya devatAne udezIne AtmAmAM AtmasvarUpanI sthApanA karavA svarUpa pratiSThA e aMtargata pratiSThA che. te pratiSThA bhAvasatyasvarUpanI che. ahIM bhAvazuddhinI ja pradhAnatA hovAthI svAbhAvika rIte ja bhAvasatyatAnA utkarSathI nirvighnapaNe tenI siddhi thaI jaze. mATe bhAvasatyarUpa aMtargata pratiSThAmAM viddhazAMti mATe bali-bAkaLAM vagerenI jarUra nathI. paraMtu bahirgata pratiSThAmAM arthAt pratimAgata pratiSThAmAM to sthApanA satyatA rahelI che. arthAt vItarAgatAno temAM upacAra karavAmAM Ave che. mATe ja kSetradevatAnI zAMti mATe ane viddhanA vinAza vagere mATe kSetradevatAne bali-bAkaLA vagere ApavA jarUrI che. bali-bAkaLAthI saMtuSTa thayela kSetradevatA jaina zAsananI unnati ane prabhAvanA kare che. tenA dvArA pratiSThA karanAra ane pUjA karanArane vizeSa prakAre puNyAnubaMdhI puNyanA udaya vagere svarUpa abhyadaya prApta thAya che. Ama bAhya pratiSThAmAM bali-bAkaLA jarUrI che. jo kSetradevatAne bali-bAkaLAM dharavAmAM na Ave to teo upadrava vagere kare ane tenA lIdhe pratiSThA ja aTakI paDe. * pUrvapakSa - 'tAttvika pratiSThA potAnA AtmAmAM mukhyadevatAne udezIne AtmasvarUpanI sthApanA karavA to Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sthApanAsatya-bhAvasatyasthalIyavyavahArabhedadyotanam * siddhAvasthAtve jalAbhiSekAdivyavahRtitvamanApattiH yatparairucyate tanna, tadevA'bhimataphalepsitA'vAptipUrvakajJAyakasiddhadravyazarIramattve (? zarIratve ) nA'marairapi tadvihitatvAt sarvasAvadya ( ? dyani) vRttiparyaGkAsanAdimudrayA kriyamANatve, pratimAyAH siddhAvasthAtve svIkriyamANe siddhAvasthA''liGgitAyAM pratiSThitapratimAyAM jalA'bhiSekAdivyavahRtitvamanApattiH = jalA'bhiSekAdivyavaharaNamanupapannam, siddhA'vasthAyAM jalAbhiSekAdivirahAditi yat paraiH lumpakamatAnusAribhiH ucyate tanna yuktisaGgatam / deva siddhAvasthA'bhivyaJjakapadmAsanAdimudrA''liGgitaM siddhasya bhagavataH kalevarameva abhimataphalepsitA'vAptipUrvakajJAyakasiddhadravyazarIratvena iti / mokSaprApakapuNyAnubandhipuNyanyAsAdi-samyagdarzanazuddhayAdilakSaNAbhimataphalasyepsitA yA jalA'bhiSeka - candanavilepanAdirUpA jinabhaktyAdilakSaNA sAmagrI tatprAptipUrvakaM tajjJAnapUrvakaM noAgamato jJazarIradravyasiddhatvena amarairapi = devairapi tadvihitatvAt = jalA'bhiSekAdivyavahArasya kRtatvAt / 347 = ayamAzayaH 'siddhA'vasthAyAM jalA'bhiSekAdikaM nAstIti devA api jAnanti tathApi bhagavataH padmAsanAdimudrA'bhivyaGgya-siddhAvasthopetazarIrasya jalAbhiSekAdinA svasya puNyAnubandhipuNya- samyagdarzanayogakSema-zuddhi-vRddhi-bodhilAbhAdikamavetya janmA'vasthAdyAropaNena jinezvarazarIre'bhiSekapUjAdikaM smpaadynti| pratimAyAH siddhAvasthopetatvAdeva tadabhiSekAdinA teSAM puNyavizeSa- samyagdarzanAdisampallAbhaH / tasyAM janmA - vasthAdyAropaNenaiva ca jalAbhiSekAdisambhavaH / evameva dravyajinajanmasamaye bhAvatIrthaGkarAvasthAvirahe'pi tadavasthAkalpanena bhAvavRddhayai puNyavizeSa- darzanazuddhayAdilAbhapratisandhAnapUrvakatayA meruparvate jinajanmamahAbhiSekAderucitatayA devairvihitatvamapyatrA'nusandheyam / dvArA ja niSpanna thAya che.' evuM siddha thayuM che. ane pratimAmAM thanArI upacarita pratiSThA padmAsana, paryaMkAsana vagere mudrAthI karavAmAM Ave che tathA pratimAmAM siddha avasthA svIkAravAmAM Ave che. tethI siddha avasthAvALI pratimAmAM jaLAbhiSeka vagere vyavahAra asaMgata thaze. kAraNa ke siddhono jaLAbhiSeka karavAno hoto nathI. uttarapakSa :- upara jaNAvela vAta vyAjabI nathI. kema ke, pratimA siddhaavasthAyukta hovAne kAraNe ja mokSaprApaka puNyAnubaMdhIpuNya ane samyagdarzanazuddhi vagere iSTa phalanI Ipsita evI sAmagrI to pratimAmAM jaLAbhiSeka, caMdanavilepana Adi pravRtti rUpa jinabhakti che. AvI samajaNapUrvaka noAgamathI jJa-zarIra dravyasiddhapaNAne uddezIne devatAoe paNa jaLAbhiSeka vagere karela che. kahevAno Azaya e che ke nirvANasAdhaka padmAsana vagere mudrAmAM rahelA paramAtmAnA nizcetana zarIrane joIne puNyAnubaMdhI puNya, samyakdarzanazuddhi vagerene jhaMkhatA devAtmAo jaLAbhiSeka vagere svarUpa jinabhaktine tenA kAraNarUpe jANIne temAM pravRtti kare che. mokSamAM gayelA paramAtmAnA padmAsana vagere mudrAvALA zarIranI jema padmAsanaAdi mudrAmAM rahelI pratimAmAM paNa jaLAbhiSeka vagere vyavahAra thavAmAM koI bAdha nahi Ave. je rIte devatAo mokSamAM gayela paramAtmAnAM dehano jaLAbhiSeka kare che. te rIte paramAtmAnI pratimAno jaLAbhiSeka vagere zrAvakoe karavo yogya che. zaMkA :- devoe mokSamAM gayelA prabhunAM zarIrano jaLAbhiSeka karela hovAthI pratimAmAM jaLAbhiSekanA vyavahAranuM samarthana karavAmAM Ave to sarvasAvadyanI nivRttivALA sAdhu bhagavaMtone paNa pratimAmAM Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzikA - 5/20 tasmAtsthApanAtve'vasthAntarakalpanAvizeSAd bhAvavRddhayaiva vihitatvAttavApi sidhyedyena sthApanayadyapi nAma-sthApanA-dravyajinezvarANAM bhAvajinezvaratvAnusandhAnenaiva namaskaraNIyatA dharmasaGgraha - rzitA tathApi jalAbhiSekAdikRte tajjanmAdyavasthAvibhAvanaM pratimAyAM naiva virudhyate / itthameva caityavandanabhASyAdau pradarzitamavasthAtrikacintanavidhAnaM saGgacchate / na ca jJAyakasiddhadravyazarIrapUjAyA devairvihitatvAtpratimAyA jalAbhiSekAdivyavahAropapAdane sAdhUnAmapi pratimA'bhiSekAdikaraNaprAptau sarvasAvadyanivRttimatAM teSAM aniSTApattiH = jalAbhiSekAdyavinAbhAvijalavirAdhanAdilakSaNA'niSTaprasaktirbhaviteti zaGkanIyam, devAnAM jJadravyasiddhazarIrA'nuyogika-jalAbhiSekAdau svAbhimataphalAdiprAptipUrvakatvapratisandhAnenaiva pravRtteH, sAdhUnAM tu tatrA'vadyasphuraNena svAbhimataphalAdiprAptipUrvakatvapratisandhAnavyAghAtAnna tatpravRttyA virAdhanAdyaniSTA''pattiH bhavitA iti evaM ArekA'pahAraH niruktazaGkAparihAraH sukaraH / tasmAt = svepsitaphalaprAptipratisandhAnapUrvakatayA jalA'bhiSekAderdevaiH kRtatvAd ucitatvAcca sthApanA sthApanAsatye = sthApanAsatyatvenAbhimate tIrthaGkarabimbe avasthAntarakalpanAvizeSAt = janma-rAjyAdyavasthAvibhAvanavizeSamavalambya bhAvavRddhyaiva = jinezvarasambandhisvakIyabahumAna-bhaktyAdirUpabhAvavRddhayaiva jalAbhiSekAdeH vihitatvAt = zAstravihitatvAt tavApi = zaGkAkAriNo'pi pratimAbhiSekAdikaM sidhyet = pramANasiddhaM syAt, yena = zAstrapramANasiddhatvalakSaNena kAraNena sthApanamapi jaLAbhiSeka vagere pravRtti karavAnI aniSTa Apatti Avaze. samAdhAna :- uparanI vAta vyAjabI nathI. kemake, mokSe padhArI cUkelA paramAtmAnI jaLAbhiSeka Adi bhaktimAM svaabhimata phalanI sAdhanatAnuM bhAna thavAne lIdhe ja devonI temAM pravRtti thAya che. jyAre sAdhu bhagavaMtone virAdhanAno pariNAma utpanna thavAne kAraNe abhimata phalanI sAdhanatAnuM zAMna thatuM nathI. mATe pratimAnI pUjA karavAnI aniSTa Apatti sAdhu bhagavaMtone nahi Ave. 348 matAmaniSTApattirbhavitetyArekApahAraH / = = * pratiSThitapratimAyAM jalAbhiSekAdisamarthanam * devatAo sAvadya pravRttimAM pravRtta hovAthI jaLAbhiSekAdi prazasta sAvadyapravRtimAM svaabhimata phalanI sAdhanatAnI kAraNatAnI buddhi devone thaI zake che. jyAre sAdhu bhagavaMto prazasta, aprazasta tamAma sAvaghapravRttithI kAyama mATe nivRtta thayela hovAthI pratimApUjAdirUpa prazasta sAvaghapravRttimAM svaabhimata phalanI sAdhanatAnI buddhi thaI zakatI nathI. mATe sAdhu bhagavaMto bhagavAnanI pUjA kema karatAM nathI ? A praznane avakAza nathI. svaabhimata phalanI prAptinA anusaMdhAna pUrvaka ja devoe jinAbhiSeka karela hovAthI sthApanAsatya-svarUpa jinapratimAmAM janma-rAjyAdi avasthAnI vizeSa prakAre bhAvanA karIne bhagavAna pratye bahumAna-bhakti vagere bhAvo vadhA2vA dvArA thatA jaLAbhiSeka vagere zAstravihita hovAthI pUrvapakSIne paNa pratimApUjA pramANasiddha thaze. e ja kAraNe pratiSThita pratimAsvarUpa sthApanAsatya paNa asaMgata nahi thAya. mATe avirata samyagdaSTa ane dezivaratidharone zAstravihita hovAthI "pratimAnI pUjA kaI rIte thaI zake ?" AvI zaMkAne koI avakAza raheto nathI. temaja "pratimA to padmAsana vagere avasthAthI yukta che. temAM janmaavasthAnI sUcaka koI mudrA nathI. mATe janmaavasthAne ucita jaLAbhiSeka karavo e visaMvAda kahevAya" AvuM paNa kahevuM vyAjabI nathI. kema ke, jinapratimAmAM janma vagere avasthAnI For Private Personal use ohiGHINI 5 = = janma ga ] || Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 349 * pratimA'bhiSekAdernirdoSatAdyotanam * mapi azlIla(na) syAdato naiva shngkaa-vybhicaaritvm(?tve)]| ____ aSTau dinAni yAvat avicchittyA = nairantaryeNa pUjA bimbasya dAnaM ca (bhAvataH) vibhavAnusAreNa zAsanonnatinimittamiti / / 20 / / pUjA pratiSThitasyetthaM bimbasya kriyte'rhtH| bhaktyA vilepana-snAna-puSpa-dhUpAdibhiH zubhaiH / / 21 / / pUjeti vyaktaH / / 21 / / = pratiSThitapratimAlakSaNasthApanAsatyamapi gaDDarikApravAhanyAyena azlIlaM = vikRtaM = anupapannaM na = naiva syAt, anyathA padmAsanAdyAliGgitAyAM sthApanAyAmapi siddhA'vasthAkalpanaM anupapannaM syAt, padmAsanAdeH siddhAvasthAyAM virahAt, tasya tatpUrvakAlInatvAt / sthApanAyAM janmAdyavasthAkalpanAnaGgIkAre tulyanyAyena siddhAvasthAkalpanamapyanaGgIkAryaM syAditi bhAvaH / na ca bhAvavRddhyai pratimAyAM siddhAvasthA kalpyata iti vAcyam, tata eva janmAdyavasthAkalpane'pi kSativirahAt / ataH = asmAt kAraNAt = siddhAvasthAvajjanmAdyavasthAvibhAvanasyA'pi pratimAyAM bhAvavRddhyai zAstravihitatvAt naiva zaGkA-vyabhicAritve aviratasamyagdRzAM dezaviratAnAJca zAstravihitatvAt pratimA'bhiSekAdyanApattilakSaNA zaGkA na labdhAvakAzA, sarvasAvadhanivRttimatAmavadyasphuraNena niSiddhatvAt pratimA'bhiSekAdyaniSTApattilakSaNA zaGkA'pi na labdhAvakAzA, siddhAvasthAvajjanmAdyavasthAkalpanAyA bhAvavRddhyai zAstravihitatvAdeva 'padmAsanAdyAliGgitapratimAyAM janmAdyavasthAviraheNa jalA'bhiSekAdikaraNalakSaNo vyabhicAro'pi = visaMvAdo'pi na sAvakAzaH iti dRDhataramavadheyam / evaM sAkSepa-parihAraM pratiSThAvidhiM parisamApya taccheSamAha- 'aSTau dinAnI'tyAdi / taduktaM SoDazake - aSTau divasAn yAvat pUjA'vicchedato'sya kartavyA / dAnaJca yathAvibhavaM dAtavyaM sarvasattvebhyaH / / 6 (So.8/16) iti / / 5/20 / / / pratimApratiSThA'dhikAraM samApya tatpUjAdhikAramavatArayati- 'pUje'ti / yadvA 'aSTau dinAnyavicchittyA pUjA' ityuktam / saiva svarUpato'bhidhIyate- 'pUje'ti / itthaM = niruktarItyA pratiSThitasya arhataH = tIrthakarasya bimbasya bhaktyA = "bhavAmbhodhau nimajjatAM jantUnAM pravahaNarUpo'yaM bhuvanaguru rityAdikuzalapariNAmarUpayA vilepanaM candana-kuGkumAdibhiH, snAnaM gandhadravyAdisaMyojitaM snAtraM, puSpANi sugandhIni jAtyAdIni, dhUpaH sugandhI kAkatuNDAdiH, tadAdibhiH = vilepanasnAnapuSpadhUpAdibhiH aparairapi zubhaiH gandhadravyavizeSaiH svavibhavA'nusAreNa trisandhyaM svavRttyaviruddha kalpanA karavI e bhAvavRddhi mATe zAstravihita che. tethI jinapratimAmAM janmaavasthAnuM uddabhAvana karI, bhaktibhAvapUrvaka karavAmAM Avato jaLAbhiSeka vagere paNa susaMvAdI ja che. pratiSThA pachI ATha divasa sudhI satata pratiSThita pratibiMbanI pUjA karavI tathA potAnAM vaibhava mujaba zAsananI prabhAvanA mujaba dAna karavuM. (pa/20) gAthArtha :- A rIte pratiSThita thayela jinapratimAnI vilepana, snAtra, puSpa, dhUpa vagere uttama dravyothI mastipUrva pU. 42vI. (5/21) Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 * paJcavidhAbhigamAviSkaraNam * dvAtriMzikA-5/22 sA ca paJcopacArA syAta kAcidaSTopacArikA / api sarvopacArA ca nijasampadvizeSataH // 22 // ___sA ceti / (sA ca) paJcopacArA jAnu-karadvayottamA'jairupacArayuktA, AgamaprasiddhaiH paJcabhirvinayasthAnairvA, (kAcit) aSTopacArikA = aSTabhiraGgarupacAro yasyAM bhavati, tAni cAmUnivA kAle niyataM zAstroktavidhinA pUjA kriyate = vidhIyate / taduktaM pUjASoDazake - snAna-vilepana-susugandhipuSpa-dhUpAdibhiH zubhaiH kAntam / vibhavAnusArato yatkAle niyataM vidhAnena / / anupakRtaparahitarataH zivadaH tridazezapUjito bhagavAn / pUjyo hitakAmAnAmiti bhaktyA pUjanaM pUjA / / 6 (So.9/2-3) iti / / 5/21 / / ___tAmeva bhedenA''ha- 'se'ti / paJcopacArA jAnukaradvayottamAGgarupacArayuktA / upalakSaNAd ekAdyupacAragrahaNam / taduktaM - ekAGgaH ziraso nAme sa vyaGgaH karayordvayoH / trayANAM namane tryaGgaH karayoH zirasastathA / / caturNAM karayonviornamane caturaGgakaH / zirasaH karayonvioH paJcAGgaH paJcake nate / / 6 ( ) iti| kalpAntaramAha- AgamaprasiddhaiH paJcabhiH vinayasthAnaH abhigamarUpaiH upacArairyuktA vA / vyAkhyAprajJaptau - (1) saccittANaM davvANaM viusaraNayAe, (2) acittANaM davvANaM aviusaraNayAe, (3) egasADieNaM uttarAsaMgakaraNeNaM, (4) cakkhupphAse aMjalippagaheNaM, (5) maNaso egattIkaraNeNaM - (bha.sU.2/5/109) ityevaM paJcavidhavinayopadarzanaM kRtam / darzanazuddhiprakaraNe - davvANa sacittANaM viusrnnmcittdvvpribhogo| maNaegattIkaraNaM aMjalibaMdho ya diTThipahe / / taha egasADaeNaM uttarasaMgeNa jiNaharapaveso / paMcaviho'bhigamo iya ahavA vi ya annahA esa / / avahaTTa rAyakakuhAiM paMcavararAyakakuharUvAiM / khaggaM chattovANaha mauDaM taha cAmarAu ya / / 6 (da.zu.pra.31/32/33) ityevaM paJcavidhAbhigamaH prakAradvayena pratipAditaH / upadezataraGgiNyAntu - paJcopacAra pUjA gandhamAlyAdhivAsagandhamAlyAdisaMskAravizeSadhUpa-pradIpaiH athavA puSpA'kSata-gandhadhUpa-dIpairvA bhavati ( (upa.ta.2/7/pR.175) ityuktam / aSTopacArikA aSTabhiraGgairiti / 'sIseti / gurugItAyAM tu - dordhyA padbhyAM ca jAnubhyAmurasA zirasA dRzA | manasA vAcasA ceti praNAmo'STAGga ucyate / / - (gu.gI.-85) ityuktam / yathA'smAkamaSTAGgikI devapUjA'bhimatA tathA pareSAM sASTAGganamaskAro gurupUjArUpeNA'bhimata ityavadheyam / taduktaM gurugItAyAM - sASTAGgapraNipAtena stuvannityaM guruM bhajet / bhajanAt sthairyamApnoti svasvarUpamayo bhavet / / gAthArtha spaSTa hovAne kAraNe TIkAkAre uparanA zlokanI TIkA karela nathI. gAthArtha - te pUjA pAMca upacAravALI hoya, koIka pUjA ATha upacAravALI hoya temaja potAnI vizeSa saMpatti mujaba sarvaupacAravAnI paNa pUjA hoya. (5/22) TIkArtha:- be hAtha, be ghUMTaNa, mastaka A pAMca aMgathI bhagavAnane namaskAra karavo. te paMcopacArapUjA kahevAya. athavA to AgamamAM prasiddha pAMca prakAranA vinayasthAnathI yukta pUjA karavI, te paMcopacAra kahevAya. ATha aMga dvArA je pUjAmAM upacAra karavAmAM Ave te aSTopacAra pUjA kahevAya. mastaka, 1. hastAdarza 'STocAri...' iti pAThaH / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * aSTopacArAdipUjAdyotanam * 351 'sIsamuroarapiTThI do bAhU urUA ya aTThaGgA' (AvazyakaniyuktibhASya-160) / ( (gu.gI.84) ityalaM prasaGgena / prakRtamucyate- devapUjAyAmaSTAGgAnAM upalakSaNAt gandhamAlyAdyaSTakamapi bodhyam / taduktaM pUjAprakaraNe umAsvAtivAcakaiH - 'gandha-dhUpA'kSataiH sragbhiH' 'pradIpaiH bali-vAribhiH / pradhAnaizca phalaiH pUjA vidheyA zrIjinezituH / / - (puu.pr|14) iti / sambodhaprakaraNe ca - tahiyaM paMcuvayArA kusuma-kkhaya-gaMdha-dhUva-dIvehiM / nevijja-phala-jalehiM juttA aTThovayArA vi / / - (saM.pra.187) ityuktam / zrIcandramahattarairapi - varagaMdha-dhUva-cukkhakkhaehiM kusumehiM pavaradIvehiM / nevijjaphala-jalehiM ya jiNapUA aTThahA hoi - (candra.) ityevamaSTopacArA pUjopadarzitA / yogazAstravRttI hemacandrasUribhiH - gandhermAlyairviniryadbahalaparimalairakSatedhUpa-dIpaiH, sAnnAjyaiH prAjyabhedaizcarubhirupahRtaiH pAkapUtaiH phalaizca / ambhaiH sampUrNapAtrairiti hi jinapaterarcanAmaSTabhedAM kurvANA vezmabhAjaH paramapadasukhastomamArAllabhante / / 6 (yo.zA.prakAza-3/124 vR.) ityevamaSTadhA pUjopavarNitA / caityavandanamahAbhASyakRtastu - tahiyaM paMcuvayArA kusuma-kkhaya-gaMdha-dhUva-dIvehiM / phala-jala-nevijjehiM saha'TTharUvA bhave sA u / / anne aDhuvayAraM bhaNaMti aTuMgameva paNivAyaM / so puNa sue na dIsai na ya Ainno jiNamayammi / / 6 (cai.ma. 210-211) ityAhuH / darzanazuddhiprakaraNe tu - kusuma-kkhaya-dhUvehiM dIvayavAsehiM suMdaraphalehiM / pUA ghaya-salilehiM aTThavihA tassa kAyavvA / / - (da.zu. 1/24) ityavemaSTadhA pUjopadarzitA / prakRte - sarvAtmakatvaM dRzyavilayo gandhaH, dRgaviziSTAtmAnaH = akSatAH, cidAdIptiH = puSpam, sUryAtmakatvaM dIpaH, paripUrNacandrA'mRtarasasyaikIkaraNaM = naivedyam, nizcalatvaM = pradakSiNam, so'haMbhAvaH = namaskAraH, paramezvarastutiH = maunam - (A.pU.2) iti AtmapUjopaniSadvacanamapi bhAvagrAhakA''dhyAtmikanayAbhiprAyeNa yathAtantramanuyojyaM sva-paratantrarahasyavedibhiH / etena - sadA'manaskamaya'm / sadAdIptirapArA'mRtavRttiH = snAnam, sarvatra bhAvanA = gandhaH, dRksvarUpA'vasthAnaM = akSatAH, cidAptiH = puSpam, cidagnisvarUpaM = dhUpaH, cidAdityasvarUpaM = dIpaH, paripUrNacandrA'mRtarasasyaikIkaraNaM = naivedyam, nizcalatvaM = pradakSiNam, so'haMbhAvaH = namaskAraH (maM.bA.2/3) ityAdi maNDalabrAhmaNopaniSadvacanamapi vyAkhyAtam / prakRte - svavyatiriktavastusaGgarahitasmaraNaM = vibhUSaNam / saccitsukhaparipUrNatAsmaraNaM = gandhaH / samastaviSayANAM manasaH sthairyeNA'nusandhAnaM = kusumam - (bhAva.1) iti bhAvanopaniSadvacanamapi bhAvapUjApekSayA yojyam / prakRte - ahiMsA gomayaM proktaM zAntizca salilaM param / / kUryAt saMmArjanaM prAjJo vairAgyaM candanaM smRtam / pUjayed dhyAnayogena santoSaiH kusumaiH sitaiH / / chAtI, peTa, pITha, be hAtha ane be sAthaLa- A ATha aMga dvArA sASTAMga praNAma karavAmAM Ave te aSTopacAra pUjA kahevAya. Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 * sarvocArapUjAvidhAnam . dvAtriMzikA-5/23 ____ sarvopacArApi ca (syAd) devendranyAyena' nijasampadvizeSataH = sarvabalavibhUtyAdinA / / 22 / / iyaM nyAyotthavittena kAryA bhaktimatA satA / vizuddhojjvalavastreNa zucinA saMya(?)tAtmanA / / 23 / / iyamiti / iyaM = pUjA nyAyotthavittena = bhAvavizeSAtparizodhitadravyeNa bhaktimatA satA dhUpazca guggulurdeyaH prANAyAmasamudbhavaH / pratyAhArazca naivedyamasteyaM ca pradakSiNam / / iti divyopacAraizca sampUjya paramaM zivam / japed dhyAyecca muktyarthaM sarvasaGgavivarjitaH / / - (zivo.25-28) iti zivopaniSadvacanAnyapi yathAtantramanuyojyAni bhAvabhaktisvarUpavedibhiH / sarAge devatvabuddhimAdadhatAmapi keSAJcit pareSAmupadarzitarItyA pravartatAmekAntA'bhiniveze vigalite sati maNiprabhA-maNimatinyAyena muktiH sambhavatIti dhyeyam / / tRtIyAM pUjAmAha- sarvopacArApi ca devendranyAyena = dazArNabhadrapratibodhakadevendrarItyA nijasampadvizeSataH = svakIyavibhavavizeSamAzritya sarvabala-vibhUtyAdinA 'saviDDhie, savvajuttIe, savvabaleNaM, savva-samudaeNaM, savvAdareNaM, savvavibhUIe, savvavibhUsAe, savvasaMbhameNaM, savvapuppha-gaMdha-vAsa-mallAlaMkAreNaM, savvatuDiasaddaninAeNaM... ' (aupa.31) ityAdinA aupapAtikasUtradarzitaprakAreNa / sambodhaprakaraNe ca - savvovayArapUyA nhavaNa-ccaNa-bhUsaNa-vatthAIhiM / phl-bli-diivaai-ntttt-giiy-aarttiyaaiihiN|| - (saM. pra.188) ityuktam / caityavandanamahAbhASyakRtastu - / savvovayArajuttA prahANa-'ccaNa-naTTa-gIyamAIhiM / pavvAiesu kIrai niccaM vA iDDhimaMtehiM / / ghaya-duddha-dahi ya gaMdhodayAiNhANaM pabhAvaNAjaNagaM / sai gIya-vAiyAisaMjoge kuNai pavvesu / / 6 (cai.ma.212/202) ityAhuH / bAhyasAmagrIvirahe japakaraNenA'pi sA sambhavati / taduktaM haribhadrasUribhiH brahmasiddhAntasamuccaye - pUjA sarvopacArA'tra yathAzaktyupapAdanAt / puSpAdestadabhAve tu japazuddhA parA matA / / 6 (bra.si.sa. 250) iti bhAvanIyaM dravya-bhAvazaktivedibhiH / / 5/22 / / / iyaJca yathA yena kAryA tathA''ha- 'iyami'ti / sAdhanazuddhimAha- nyAyotthavitteneti / 'yanmAtraM tathA dazArNabhadranA pratibodhaka IndranA dRSTAMtathI potAnI viziSTa saMpatti mujaba sarvabala, sarvavibhUti, sarvasAmagrI dvArA thatI pUjA sarvopacAra pUjA kahevAya. (5/22) vizeSArtha :- bhagavatIsUtramAM pAMca prakAranA abhigamarUpa vinayathI thatI pUjA A prakAre jaNAvela che. (1) sathitta dravyano tyA (2) pUla yogya mAyitta dravyana Da (3) sAl2s uttarAsaMga(asa) 52vo. (4) bhagavAna hemAya 3 rAsa2 hepAya tyAre hAya 341, (5) mananI mAtA 42vI. A pAMca prakAranA abhigamarUpa upacArathI thatI pUjA te paMcopacAra pUjA jANavI. pUjAprakaraNamAM umAsvAti mhaa| maSTo5yA2 pU. mA prabhArI batAvI che. vAsakSe5, dhUpa, yogA, sanI bhANA, hovo, pati, pANI ane phaLa svarUpa uttama dravyothI bhagavAnanI aSTaprakArI pUjA karavI.(5/22) gAthArtha:- nyAyopArjita dhana dvArA bhaktiyukta zrAvake vizuddha ane ujjavaLa vastro paherI pavitra thaI aMgopAMgane saMDIyI // 42vI. (5/23) TIkArtha :- pUrve (5/14) jaNAvyA mujaba vizeSa prakAranA bhAvathI zuddha karavAmAM Avela 1. mudritapratau ...ndrayAyena' iti truTito'zuddhazca pAThaH / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tattvadarzisnAnavicAraH * 353 kAryA vizuddhaM paTTayugmAdi rakta-pItAdivarNamujjvalaM ca vastraM yasya tena (vizuddhojjvalavastreNa), taduktaM 'sitazubhavastreNa' (SoDazaka-9/5) iti / zucinA dravyato deza-sarvasnAnAbhyAM bhAvatazca vizuddhA'dhyavasAyena saMvRtA''tmanA = aGgopAGgendriyasaMvaravatA / / 23 / / / piNDa-kriyA-guNodAraireSA stotraizca saGgatA / pApagarhAparaiH samyakpraNidhAnapuraHsaraiH / / 24 / / piNDeti / piNDaM = zarIramaSTottaralakSaNasahasrakalitaM, kriyA = AcAro durvAraparISahopasargajayalakSaNaH, guNAH = zraddhA-jJAna-viratipariNAmAdayaH kevalajJAna-darzanAdayazca tairudAraiH = gambhIraiH yasya satkaM vittaM svIkArA'yogyamiha madIye vitte kathaJcidanupraviSTaM tatsvAminaH tadvittotpannaM jinapUjApuNyaM bhavatu' ityevaM bhAvavizeSAta parizodhitadravyeNa bhaktimatA satA pUjA kAryA / taduktaM SoDazake - nyAyA'jitena parizodhitena vittena niravazeSeyaM / kartavyA buddhimatA prayuktasatsiddhiyogena / / - (So. 9/4) iti / bhAvazuddhimuktvA vastraprakAramAha- vizuddhamiti / SoDazakasaMvAdamAha- 'siteti / sampUrNA ca kArikA - zucinA''tmasaMyamaparaM sita-zubhavastreNa vacanasAreNa / AzaMsArahitena ca tathA tathA bhAvavRddhyoccaiH / / 6 (So.9/5) iti / zucinA dravyataH deza-sarvasnAnAbhyAM = hasta-pAda-mukhaprakSAlana-ziraHsnAnarUpadezasarvabhedabhinnasnAnAbhyAM, bhAvatazca vizuddhA'dhyavasAyena AzaMsAzUnyazraddhA-sadAzaya-zuddhAtmasvarUpabodha-bahumAnAdigarbhitena, etena - manasA ca pradIptena brahmajJAnabalena ca / snAti yo mAnase tIrthe tatsnAnaM tattvadarzinaH / / 6 (ma.bhA.anuzAsanaparva-108-13) iti mahAbhAratavacanamapi vyAkhyAtam / aGgopAGgendriyasaMvaravatA = AtmasaMyamapareNa / / 5/23 / / iyamadhikRtA pUjA puSpA''miSa-stotrAdibhedena bahuvidhA / tatra puSpAdipUjAmabhidhAya stotrapUjAmAha'piNDe'ti / guNAH sAmAnyena zraddhA-jJAna-viratipariNAmAdayaH vizeSeNa kevalajJAna-darzanAdayazca, taiH = piNDa-kriyA-guNaiH udAraiH = gambhIraiH = sUkSmamatigamyAthaiH / tatpurassaraiH = upayogapradhAnaiH / upnyAyaupArjita dhana vaDe A pUjA, bhaktivALA sajjane karavI. paTTayugma vagere lAla, pILA zuddhavastra ane ujjavaLa vastrane pUjA karanArA zrAvake paheravA. SoDazaka graMthamAM zrI haribhadrasUri mahArAje kahela che ke "zveta ane zubha = lAla, pILA vastro paherIne zrAvake pUjA karavI." temaja dravyathI dezasnAna ane sarvajJAna dvArA pavitra thaIne ane bhAvathI vizuddha adhyavasAya dvArA pavitra thaIne pUjA karavI. temaja pUjA karatI vakhate aMgopAMga ane IMdriya saMkocIne rAkhavA. (5/23) stotra pUjA mImAMsA ja gAthArtha - bhagavAnanuM zarIra, AcAra, guNa dvArA gaMbhIra temaja pApagaI karavAmAM tatpara tevA stotro sArI rIte praNidhAnapUrvaka bolavA dvArA stotrapUjA karavI. (5/24) TIkArya - 1008 lakSaNathI yukta evuM bhagavAnanuM zarIra temaja durvAra evA upasarga ane pariSahone jItavA svarUpa prabhunuM AcaraNa tathA zraddhA, jJAna, virati pariNAma vagere guNo ane kevalajJAna ane kevaladarzana vagere guNonuM varNana karavAnA lIdhe gaMbhIra banelA evA stotro vaDe bhagavAnanI pUjA karavI Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 * stotrapUjAvidhipradarzanam * dvAtriMzikA-5/24 (=piNDakriyA-guNodAraiH) pApAnAM = rAga-dveSa-mohapUrvaM svayaMkRtAnAM gardA = bhagavatsAkSikanindArUpA tayA paraiH = prakRSTaiH (=pApagarhAparaiH) samyak = samIcInaM yatpraNidhAnaM = aikAgryaM tatpuraHsaraiH (=samyakpraNidhAnapuraHsaraiH) stotraizcaiSA = pUjA saGgatA / / 24 / / lakSaNAt AzayavizuddhijanakaiH saMvegaparAyaNairityAdikamapyatrAnusandheyam / taduktaM pUjASoDazake - piNDa-kriyA-guNagatairgambhIrairvividhavarNasaMyuktaiH / AzayavizuddhijanakaiH saMvegaparAyaNaiH puNyaiH / / pApanivedanaga:H praNidhAnapurassarairvicitrArthaiH / askhalitAdiguNayutaiH stotraizca mahAmatigrathitaiH / / 6 (So.9/6-7) iti / prakRtastotrapUjAvidhistu lalitavistarAyAM - sAdhuH zrAvako vA yathoditaM paThan paJcAGgapraNipAtaM karoti, bhUyazca pAdapuJchanAdiniSaNNo yathAbhAvaM sthAna-varNA'rthA''lambanagatacitaH sarvasArANi yathAbhUtAni asAdhAraNaguNasaGgatAni bhagavatAM duSTA'laGkAraviraheNa prakRSTazabdAni, bhAvavRddhaye parayogavyAghAtavarjanena parizuddhAmApAdayan yogavRddhim, anyeSAM sadvidhAnataH sarvajJapraNItapravacanonnatikarANi, bhAvasAraM parizuddhagambhIreNa dhvaninA sunibhRtAGgaH samyaganabhibhavan gurudhvaniM tatpravezAt, agaNayan daMza-mazakAdIn dehe, yogamudrayA rAgAdiviSaparamamantrarUpANi mahAstotrANi paThati (la.vi.zakrastavAnte pR. 78) ityevamAveditaH sa ihAnusandheyo jinabhaktinirbharahRdayaiH / na ca puSpAdivirahe kevalastotrebhyaH kathaM pUjA saGgatA syAditi zaGkanIyam, puSpAdipUjAyAH zubhabhAvArthaM vihitatvAt, tasya ca stotrebhyaH samarasA''pattyA sadbhUtaguNotkIrtanasaMvegena prakRSTatA''pAdanAt / taduktaM SoDazake - zubhabhAvArthaM pUjA stotrebhyaH sa ca paraH zubho bhavati / sadbhUtaguNotkIrtanasaMvegAt samarasA''pattyA / / 6 (So.9/8) iti / tatazca puSpAditaH zubhatarapariNAmanibandhanatvena stotrANAM viziSTapUjAhetutvaM siddhaM bhavati / na ca - savve sarA niyaTuMti, takkA jattha na vijjai, mai tattha na gAhiyA (AcA.1/5/6) ityAdinA AcArAGge karmazUnyasya paramAtmanaH zabdA'tItatvapradarzanAt kathaM stotrapUjAgamyatvaM syAditi vAcyam, paramAtmanaH karmA'tItatvena zabda-mati-tarkA'gamyatve'pi tatsAkSAtkArapraNidhAnagarbhabhaktiprayuktastotrAdisahAyena parokSatayA gamyatvA'bhyupagamAt / __itthameva svA''varaNavilaye tadaparokSasAkSAtkAropapatteH / sammataJcedaM pareSAmapi / taduktaM saMnyAsagItAyAM - tattvA'tItaM padaM tdvdvaangmnsgocrm| sarve jJAtuM yatante vai sAhAyyAcchabda-bhAvayoH / / - (saM.gI.4/60) iti / ata eva paramAtmAnveSaNa-didRkSA-bhaktyAdiprayuktAnAM zabdAnAM brahmatvopapatteriti / yadvA paribhASAntareNa parabrahmaNaH zuddhAtmano dravyAstikanayAbhipretasya tarkAdyagocaratve'pyaparabrahmaNaH paryAyAstikanayAbhimatasya zuddhazabdAdiviSayatA'pi sammataiva / ___ etena - vacasAM manasAM yatsyAt zuddhAnAM viSayaH param / tad brahma madhyamaM viddhi 'tanme brUhI'ti zruteH / / ( (rA.gI.4/3) iti rAmagItAvacanamapi vyAkhyAtam / prakRte - japaM nivedya devAya stutvA te stotrapUjA kahevAya. temaja rAga, dveSa ane mohathI jAte karelA pAponI bhagavAnanI sAkSIe niMdA karavAmAM tatpara evA stotro dvArA paNa stotrapUjA thAya. paraMtu, A stotra sArI rIte cittanI ekAgratApUrvaka bhane mahAmApUrva boTAvA me. (5/24) . Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * samantabhadrAdipUjopadarzanam * anye tvAhustridhA yogasArA sA zuddhicittata: (vittazuddhitaH) / aticArojjhitA vighnazamA'bhyudaya - mokSadA / / 25 / / = anye tviti anye tu AcAryAH AhuH prAhuH 'sA = pUjA yogasArA tridhAkAyayogapradhAnA, vAgyogapradhAnA manoyogapradhAnA ca / zuddhicittataH ( vittazuddhitaH) kAyAdidoSaparihArA'bhiprAyAd aticArojjhitA zuddhyaticAravikalA yathAkramaM vighnazamadA, abhyudayadA mokSadA stotrairanekadhA / evaM mAM ya upAsIta sa labhenmokSamavyayam / / (ga.gI. 7/17) zakyo'haM vIkSituM jJAtuM praveSTuM bhaktibhAvataH / tyaja bhItiM ca mohaM ca pazya mAM saumyarUpiNam / / (ga.gI. 8/25) bhaktizcaivA''darazcA'tra kAraNaM paramaM matam / sarveSAM viduSAM zreSTho hyakiJcijjJo'pi bhaktimAn / / - (ga.gI. 9/7 ) iti gaNezagItAvacanamapi yathAtantramanuyojyam / etena yo devaM stauti sa devaM pazyati so'mRtatvaM gacchati - (rAmotta. 47 ) iti rAmottaratApinIyopaniSadvacanamapi vyAkhyAtam / prakRte bhaktigamyaM paraM tattvamantarlInena cetasA / bhAvanAmAtramevA'tra kAraNaM padmasambhava ! / / - (yo. zi. 3 / 23) iti yogazikhopaniSadvacanamapyavazyamanusmartavyam / yuSmAbhiH saMstuto viSNuH prasanno bhavati kSaNAt - (na.pu.40/30 ) ityuktaM, yacca rAdhopaniSadi - lIlAkAmazarIrI svavinodArthaM bhaktaiH sahotkaNThitaiH tatra krIDati kRSNaH - (rAdho.4/8) iti nirUpitam, yadapi ca rAmottaratApinIyopaniSadi bhavati - (rAmo. 48) ityuktaM yaccA'pi nRsiMhapUrvatApanIyopaniSadi yattu narasiMhapurANe mantraiH devaM stuvaMstato devaH prIto devaM stuvate, tato devaH prIto bhavati svAtmAnaM darzayati - (nRsiM. pU. 4 / 3) ityuktaM tattu sarAgadevamAzritya saGgacchate tatra ca devatvabuddhirmithyeti prAk ( dvA.dvA.5/19 pRSTha-333) pradarzitameva / vItarAgadevasthale tu bhaktibhAvAdigarbhatatstutyAditaH svAtmavizuddhyA samApattidvArA svAtmana eva paramAtmabhAvena darzanamupajAyata ityAdikaM yathAtatramUhanIyamatra / / 5 / 24 / / athAnyathA pUjAbhedatritayamAha - 'anya' iti / vittazuddhitaH = dhanazuddhimAzritya, kathamityAha kAyAdidoSaparihArA'bhiprAyAt, kAyAdidoSaparihArapUrvakaikAgrapravRttyupArjitadhanata ityarthaH / tisRNAmapyetAsAmanvarthanAmabhedamAha - yathAkramaM vighnazamadA ityAdi / kAyayogapradhAnA vighnopazamanI, vAgyogapradhAnA abhyudayasAdhanI, manoyogasArA ca nirvANasAdhanIti bhAvaH / etAsAM yathAkramaM 'samantabhadrA, sarvamaGgalA, sarvasiddhiphalA' ityetAnyapyanvarthanAmAni gIyante / taduktaM pUjAviMzikAyAM kAya-vaya-maNavisuddhisaMbhUogaraNaparibheyA / / 355 gAthArtha ::- anya AcAryo kahe che ke pUjA traNa prakAranI che. traNa yogapradhAna ane zuddha cittanA lIdhe atiyArarahita jevI bhe| pUbha ( 1 ) vighnanI zAMti (2) alyudhya ( 3 ) bhokSane ApanAra che. (4/24) TIkArtha :- anya AcArya bhagavaMto ema kahe che ke pUjA traNa prakAre che. (1) kAyayogapradhAna (2) vacanayogapradhAna (3) manoyogapradhAna. zuddha cittanA (dhanazuddhinA) lIdhe kAyika vagere doSane choDavAnA abhiprAyanA kAraNe pUjAnI zuddhimAM lAgatA aticArathI zUnya evI A pUjA anukrame vighnanI zAMti 1. hastAdarze 'mokSadaH' ityazuddhaH pAThaH / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 * trividhapUjAmImAMsA ca' (= vighnazamA'bhyudaya - mokSadA) / taduktaM SoDazake 'kAyAdiyogasArA trividhA tacchuddhyupAttavittena' / yA tadaticArarahitA sA paramA'nye tu samayavidaH / / vighnopazamanyAdyA gItA'bhyudayaprasAdhanI cA'nyA / nirvANasAdhanIti ca phaladA tu yathArthasaMjJAbhi: / / ' ( So. 9 / 9-10 ) / / 25 / / savvaguNAhigavisayA niyamuttamavatthudANapariosA / kAyakiriyappahANA samaMtabhaddA paDhamapUyA / / bIyA u savvamaMgalanAmA vAyakiriyApahANesA / puvvuttavisayavatthusu ocittA''NayaNabheNa / / taiyA paratattagayA savyuttamavatthu - mANasaNiogA / suddhamaNajogasArA vinneyA savvasiddhiphalA / / - ( pU.viM.8/2-3-4-5) iti / tatreha prathamA prathamA'vaJcakayogAt samyagdRSTerbhavati, dvitIyA tu dvitIyA'vaJcakayogAduttaraguNadhAriNaH tRtIyA ca tRtIyA'vaJcakayogAt paramazrAvakasyaiva / prathamakaraNabhedena granthyAsannasya ca dharmamAtraphalaiveyaM sadyogAdibhAvAd anubandhA'siddhezcetyadhikamasmatkRtakalyANakandalyAm / adhikRtasamastArthapratipAdanaparA vairAgyakalpalatAkArikAsaMhatiH itthaM vartate uktA vizuddhA trividhA, kramAt sA prakRSTamadhyAdhikavighnahartrI / vyApArasArA nijakAya-vANI-manovizuddhairupacArabhedaiH / / samantabhadrA prathamA'tra pUjA, proktA dvitIyA khalu sarvabhadrA / marorbhavasyAdhvani sarvasiddhiphalA tRtIyA'mRtadIrghikAbhA / / tatrAdimA sarvaguNAdhikeSu, jineSu sarvottamavastujAtaiH / karpUrapuSpAgurucandanAdyaiH svayaM vitIrNaiH paritoSamUlA / / teSAM janairAnayanena vAcAmAcArasaJcArapavitritena / bhaved dvitIyA'dhikatoSahetuH svazaktivisphAritabhUribhaktiH / / anantasantoSakarI tRtIyA svazaktisiddhA'rcanasaMvidhAne / bhavatyavizramya surAdisAdhya-vidhau vidhitsAprasaro'pi yasyAm / / AdyA''dimA'vaJcakayogataH syAt, samyagdRzAmuttarasadguNaugham / yujyeta pUjA dadhatAM dvitIyA, dvitIyatadyogapavitritAnAm / / tathA tRtIyA'tizayAt tRtIyAt saJjAyate'vaJcakayogarUpAt / zrAddhasya zuddhasya nijocitasya, zrutoditAcAraparAyaNasya / / yogA ihoktAstrividhAzca yoga-kriyA- phalAvaJcakabhedabhAjaH / satsAdhusaGgAtpariNAmabhAgbhyAM kriyAphalAbhyAM ca tadAzrayAbhyAm / / samyaktvabhAjAM trividhA'pi seya - mekAtapatraprabhutA vidhAtrI / mithyAtvabhAjAmapi vighnahartrI, dharmAptikRd grnthismiipgaanaam|| bhavasthiterbhaGgakarIyamiSTA vizodhanI mokSamahApathasya / jIvAyasaJcAkSayabhAvarAga - rasAyanAt kAJcanabhAvakartrI / / - (vai.ka.sta. 1/82-91 ) ityavadheyamanekagranthasandarbhavibhAvanaparAyaNaiH / / 5/25 / / karanAra che. (2) abhyudayane sAdhanAra che ane (3) mokSane ApanAra che. SoDazaka graMthamAM haribhadrasUri mahArAje jaNAvela che ke "(1) kAyAdika yogapradhAna aticArarahita je pUjA che te kAyAdinI zuddhithI prApta thayela dhana vagere dvArA aticArarahita bane te zreSTha pUjA che. kAyayogapradhAna pUjA vighnaupazamanI che. (2) vacanayoga pradhAna pUjA abhyudayaprasAdhanI che. (3) ane manoyogapradhAna trIjI pUjA nirvANasAdhanI che. pota-potAnI yathArtha saMjJAthI pratyeka pUla isahAya che." (5/25) 1. hastapratau cittena' ityazuddhaH pAThaH 1 2. mudritapratau 'paramAnyeti' ityazuddhaH pAThaH 1 dvAtriMzikA-5/25 " Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mAnasI pUjA zreSThA * 357 AdyayozcArupuSpAdyAnayanaitanniyojane / antyAyAM manasA sarvaM sampAdayati sundarama // 26 / / Adyayoriti / AdyayoH kAya-vAgyogasArayoH pUjayoH kramAtpuSpAdikaM = pradhAnapuSpagandhamAlyAdikaM sevate ca svayameva dadAtyAnayati ca vacanenA'nyato'pi kSetrAt / taduktaM pravaraM puSpAdi sadA cA''dyAyAM sevate tu taddAtA / Anayati cA'nyato'pi hi niyamAdeva dvitIyAyAm / / ' (SoDa.9/11) antyAyAM = manoyogasArAyAM' sarvaM sundaraM pArijAtakusumAdi manasA sampAdayati / taduktaM"trailokyasundaraM yanmanasA''pAdayati tattu crmaayaam|" (SoDa. 9/12) iti / / 26 / / na ca snAnAdinA kAyavadhAdatrA'sti duSTatA / doSAdadhikabhAvasya tatrA''nubhavikatvataH / / 27 / / na ceti / na cAtra = pUjAvidhau kAyavadhAt = jalavanaspatyAdivirAdhanAt snAnAdinA duSTatA'sti, doSAt = kAyavadhadoSAd adhikabhAvasya = snAnAdijanitA'dhikazubhA'dhyavasAyasya tisRSvapi yad bhavati tadAha- 'Adyayo'riti / spaSTArtheyaM kAriketi na pratanyate / prakRte caramA pUjA zreSThA mantavyA / sammataJcedaM pareSAmapi / taduktaM gaNezagItAyAM - trividhAsvapi pUjAsu zreyasI mAnasI matA (ga.gI.7/10) iti / prakRte - mAnasapUjayA japena dhyAnena kIrtanena stutyA mAnasena sarveNa nityasthalaM prApnoti - (rAdho.4/9) iti rAdhopaniSadvacanamapi yathAtantramanuyojyam / / 5/26 / / atra pUrvapakSamudbhAvya nirasyati- 'na ceti / na ca pUjAvidhau = snAtra-vilepana-sugandhipuSpa-dhUpa-dIpAdipUjAvidhAne snAnAdinA jala-vanaspatyAdivirAdhanAd duSTatA iti zaGkanIyam, kAyavadhadoSAt = svalpaM kAyavadhadoSamapekSya snAnAdijanitAdhikazubhAdhyavasAyasya = jinasnAtra-vilepanAdijanitasya adhikataraprazastapariNAmaprabandhasya tatra = pUjAdi gAthArtha :- kAyapradhAna pUjAmAM suMdara puSpa vagere caDAvavAnAM hoya che. tathA vacanayogapradhAna pUjAmAM suMdara puSpo vagere maMgAvavAnAM hoya che. temaja manoyogapradhAna pUjAmAM pUjaka mana dvArA sarva suMdara puSpAhi sAmayIna megA 73 che. (5/26) TIkArtha :- kAyayogapradhAna pUjAmAM zreSTha puSpa, sugaMdhImALA vagerene pUjaka jAte ja bhagavAna upara caDAve che. tathA vacanayogapradhAna pUjAmAM vANI dvArA bIjA kSetramAMthI zreSTha puSpa, sugaMdhImALA vagere bIjA pAsethI pUjaka maMgAve che. SoDazaka graMthamAM zrI haribhadrasUri mahArAje jaNAvela che ke ke prathama pUjAmAM pUjaka haMmezA zreSTha puSpanuM arpaNa kare che. bIjI pUjAmAM anya kSetramAMthI paNa niyamAM zreSTha puSpo maMgAve che. - manoyogapradhAna tRtIya pUjAmAM zreSTha pArijAta kusuma vagere tamAma sAmagrI manathI bhegI kare che. SoDazakamAM jaNAvela che ke ke traNa lokamAM suMdara evA puSpa vagerene carama pUjAmAM 94 me581 43 . (5/26) gAthArtha :- "snAna vagere karavAnA lIdhe jIvavirAdhanA thavAthI pUjAmAM doSa rahelo che." tevI zaMkA na karavI. kAraNa ke doSa karatAM paNa vadhAre zubhabhAva pUjAmAM anubhavasiddha che. (5/27) TIkArtha :- ahIM pUjAnI vidhimAM pANI, vanaspati vagere jIvonI snAna dvArA virAdhanA thatI 1. mudritapratau '...yogasAraM (sArAyAM)' iti pAThaH / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 * kUpodAharaNavibhAvanam . dvAtriMzikA-5/27 (tatra) AnubhavikatvataH = anubhavasiddhatvAt / tadidamuktaM snAnAdau kAyavadho na copakAro jinasya kazcidapi / kRtakRtyazca sa bhagavAn vyarthA pUjeti mugdhamatiH / / kUpodAharaNAdiha kAyavadho'pi guNavAnmato gRhiNaH' / mantrAderiva ca tatastadanupakAre'pi phalabhAvaH / / kRtakRtyatvAdeva ca tatpUjA phalavatI guNotkarSAt / tasmAdavyartheSA''rambhavato'nyatra vimaladhiyaH / / (So.9/13-14-15) / / 27 / / vidhAne anubhavasiddhatvAt / kArikAtritayena SoDazakasaMvAdamAha 'snAnAdA'vityAdinA / tavRttilezastvevam - snAnAdau = snAna-vilepana-sugandhipuSpAdau pUrvokte kAyavadhaH = jala-vanaspatyAdivadhaH spaSTa eva bhvti| sa ca pratiSiddhaH / na copakAraH sukhAnubhavarUpo jinasya = vItarAgasya muktivyavasthitasya tataH = snAnAdyavinAbhAvikAyavadhAt kazcidapi bhavati / kRtakRtyazca = niSThitArthazca sa bhagavAn, na kiJcittasya karaNIyamasmadAdibhirasti / tasmAt vyarthA = niSprayojanA pUjA iti = evaM mugdhamatiH = mUDhamatiH paryanuyuGkte / etaddoSaparihArAya kArikAdvayamAha- 'kUpe'tyAdi, 'kRte'tyAdi ca / kUpodAharaNAt prAk (dvA.dvA.1/31, bhAga-1, pR.61) vyAvarNitAt iha = pUjAprastAve kAyavadho'pi = jala-vanaspatyAdhupaghAto'pi guNavAn = saguNo mataH = abhipretaH gRhiNaH = gRhasthasya, alpavyayena bahvAyabhAvAt / anena kAyadoSaH prihRtH| tataH = tasyAH pUjAyAH sakAzAt tadanupakAre'pi = pUjyAnupakAre'pi mantrAderiva ca = mantrAgnividyAderiva ca phalabhAvaH = phalotpAdaH / yathA smaryamANamantra-sevyamAnajvalanA'bhyasyamAnavidyAderanupakAre'pi mantrAdInAM tatsvAbhAvyAt viSa-zItApahAra-vidyAsiddhyAdirUpaphalabhAvastathA jinapUjanato jinAnAmanupakAre'pi pUjakasya tatsvAbhAvyAt viziSTapuNyalAbharUpaphalabhAvaH / etena 'na copakAro jinasya' (SoDa.9/13) iti doSaH parihRtaH / kRtakRtyatvAdeva ca = siddhArthatvAdeva ca tatpUjA = devapUjA phalavatI = saphalA, guNotkarSAt = utkRSTaguNaviSayatvAt / anena caramadoSo nirastaH / nigamayati- tasmAt avyarthA = saprayojanA eSA = pUjA, anyatra = svajana-niketanAdau ArambhavataH iti vimaladhiyo = nirmalabuddhayo bruvate - (SoDa.9/13,14,15 vRtti) iti / ata eva darzanazuddhiprakaraNe hovAthI kAyavadhasvarUpa doSa rahelo che. mATe pUjA kema karI zakAya ? AvI zaMkA nahIM karavI, kAraNa ke jIvavirAdhanA doSa karatAM paNa snAnAdi nimitta pUjAmAM utpanna thato vadhu baLavAna zubhaadhyavasAya anubhavasiddha che. mATe ja zrI haribhadrasUrijIe SoDazaka graMthamAM jaNAvela che ke - "snAna AdimAM jIvavirAdhanA thAya che. ane jinezvara upara koI paNa upakAra thato nathI. temaja te bhagavAna kRtakRtya che. mATe pUjA vyartha che." AvI vAta mugdhabuddhivALA jIva karI zake. buddhimAna puruSa nahi. kAraNa ke pUjAmAM thatI jIvavirAdhanA paNa kUvAnA udAharaNathI gRhasthane mATe lAbhakArI batAvela che. pUjAthI bhagavAna upara ApaNA dvArA koI paNa upakAra na thavA chatAM te pUjA maMtrAdinI jema lAbhadAyI che. bhagavAna kRtakRtya hovAthI ja guNanA prakarSane lIdhe temanI pUjA saphaLa bane che. mATe saMsAramAM AraMbha 1. hastAdarza 'guNinAM' iti pAThaH / sa cA'zuddhaH / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pUjAsthalIyahiMsAmImAMsA * 359 yatirapyadhikArI syAnna caivaM tasya sarvathA / bhAvastavA'dhirUDhatvAdarthA'bhAvAdamUdRzA // 28 // ___ yatirapIti / na caivaM = "snAnAderaduSTatvAd yatirapyatrAdhikArI syAt, vibhUSArthasnAnAdestasya niSedhe'pi pUjArthasnAnAderniSeddhumazakyatvAt, anyathA gRhasthasyA'pi tanniSedhaprasaGgAt / zrAvakaprajJaptyAM ca - suttabhaNieNa vihiNA gihiNA nivvaannmicchmaannenn| loguttamANa pUyA niccaM ciya hoi kAyavvA / / - (da.zu.1/26, zrA.pra.350) ityuktamiti pUrvoktaM(pR.137)atrAnusandheyam / / 5/27 / / nanu 'anyatrA''rambhavato jinapUjAyAmadhikAraH' iti ko'yaM niyamaH ? jinapUjanasya kUpodAharaNena svajanitA''rambhadoSavizodhanapUrvakaguNAntarA''sAdakatve yaterapyadhikAraprasaGgAt, karmalakSaNasya vyAdherubhayossattvena pUjAlakSaNacikitsAyA ubhayatra nyAyyatvAdityAzakya pratikSipati- 'yati'riti / na ceti zaGkanIyamityanenAgre'nveti / snAnAdeH alpavyayenA'dhikalAbhasampAdakatayA aduSTatvAt = nirdoSatvAGgIkAre yatirapi = sAdhurapi atra = jinapUjAyAM adhikArI syAt / nanu - "snAnamudvartanA'bhyaGgaM nakha-kezAdisaMskriyAm / gandhamAlyaM ca dhUpaJca tyajanti brahmacAriNaH" / / 6 ( ) iti vacanAt, - 'sukhazayyA''sanaM vastraM tAmbUlaM snAnamaNDanam / dantakASThaM sugandhaJca brahmacaryasya dUSaNam / / ' - (ma.bhA.zAM.pa.dha.smR.37) iti mahAbhArata-dharmasmRtivacanAcca sAdhoH snAne tatpUrvakatvAcca jinArcane nA'dhikAra iti cet ? na, vibhUSArthasnAnAdeH tasya = sAdhoH niSedhe'pi pUjArthasnAnAdeH = jinapUjAprayojanakasnAnAdeH kUpodAharaNena bahulAbhakAraNatvena niSeddhaM azakyatvAt, anyathA = kUpodAharaNena bahulAbhanimittasya pUjArthasnAnAdeH niSedhe gRhasthasyApi taniSedhaprasaGgAt = jinapUjArthasnAnapratiSedhA''pAtAt / jinapUjAyAH sAvadyatve'nyatrA''rambhavato'pi tadanadhikArA''pAtastulya karanAra jIvane jinapUjA niprayojana nathI. ema nirmaLa buddhivALA puruSo kahe che. 9 (5/27) vizeSArtha :- kUpadaSTAMta A mujaba jANavuM. yogya rIte kUvA khodavAmAM Ave to parizrama, kAdavathI lepAvuM vagere doSo lAgavA chatAM tRSAzamana Adi lAbha thAya che. tema vividhapUrvaka pUjA karavAmAM snAnAdi dvArA jala, vanaspati Adi jIvonI virAdhanArUpa svarUpahiMsA rUpI doSa vyavahArathI lAgavA chatAM samyakdarzanazuddhi, puNyAnubaMdhI puNya, karmanirjarA vagere viziSTa lAbho karaNa, karAvaNa, anumodana dvArA sva-52ne. thAya che. (5/27) gAthArtha:- "jo AvuM hoya to sAdhu paNa jinapUjAnA adhikArI thaze." AvuM na kahevuM. kema ke sAdhu saMpUrNapaNe bhAvastavamAM ArUDha thayelA hovAthI jinapUjA dvArA temanuM koI prayojana saratuM nathI. (5/28) TIkArtha:- ahIM koI vyaktine AvI zaMkA thAya ke - jinapUjAmAM snAna vagere dvArA thatI virAdhanA doSakAraka na hoya to sAdhu paNa jinapUjAnA adhikArI thaze. sAdhu bhagavaMtane vibhUSA mATe snAna karavAno niSedha hovA chatAM paNa jinapUjA mATe snAna karavAno niSedha karavo zakya nathI. kema ke jinapUjA e dhArmika kRtya che. bAkI to gRhasthane paNa pUjA mATe snAna karavAnI manAI karavI paDaze. "kuTuMba vagere mATe AraMbha-samAraMbhamAM gRhastha gaLADUba hovAthI jinapUjAnimittaka snAnAdi karavAno gRhasthane adhikAra che. sAdhu to AraMbha-samAraMbhathI nivRtta thayelA hovAthI jinapUjA mATe snAna karavAno temane adhikAra Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 * yaterjinArcanA'pAkaraNam * dvAtriMzikA-5/28 na ca kuTumbAdyarthamArambhapravRttatvAd gRhasthasya tatrA'dhikAraH, yato naikaM pApamAcaritamityanyadapyAcaritavyaM syAt, guNAntaralAbhastu dvayorapi samAnaH" iti zaGkanIyam, tasya = yateH sarvathA sarvaprakAreNa bhAvastavA'dhirUDhatvAd amUdRzA = jinapUjAdikarmaNA 'arthA'bhAvAt = prayojanA'eva / etena zRGgAramadanotpAdaM yasmAt snAnaM prakIrttitam / tasmAt snAnaM parityaktaM naiSThikaiH brahmacAribhiH / / - (dha. smR. 38) iti dharmasmRtyuktiH, malApakarSaNasnAnaM nA''cared hi kadAcana - (kU.pu.pUrva 14/21) iti kUrmapurANoktiH, - vAhio vA arogI vA siNANaM jo u patthae / vukkaMto hoi AyAro jaDho havai saMjamo / / saMti me suhumA pANA ghasAsu bhilugAsu a / je a bhikkhU siNAyaMto viaDeNuppalAvae || tamhA te na siNAyaMti sIeNa usiNeNa vA | jAvajjIvaM vayaM ghoraM asiNANamahiTThagA / / - (da.vai.6/61-62-63) iti ca dazavaikAlikagAthA api vyAkhyAtAH / na hi tAH pUjArthasnAnaniSedhapratipAdanaparAH kintu malapariSahAdiparihArA'vinAbhAvimanovinodAdyarthasnAnapratiSedhaparAH / etena snAnasya puNyakAraNatvAd yatikartavyatvakalpanA parAstA, tasya puNyakAraNatvA'bhAvAt, kAmAGgatvAcca / taduktaM vizeSAvazyakabhASye na ya puNNakAraNaM NhANaM / Na ya jaijoggaM taM, maMDaNaM va kAmaMgabhAvAo / / - (vi.A.bhA.1030) iti / na ca kuTumbAdyarthaM = parivAra- vipaNyAdikRte ArambhapravRttatvAt gRhasthasya jinapUjAyAM adhikAraH, sAdhostu sarvathA sakalasAvadyavyApAranivRttatvAnna tatrAdhikAra iti vaktavyam, yataH = yasmAt kAraNAt 'naikaM pApaM mohAdivazata AcaritaM iti hetoH anyadapi pApaM tena svarasata AcaritavyaM iti nyAyo vartate / na ca jinapUjanasya kUpodAharaNAt svajanitA''rambhadoSavizodhanapUrvakaguNAntaralAbhasampAdakatayA sAvadyatve'pi gRhasthasya tatkartavyatoktirna virudhyata iti vaktavyam, yato guNAntaralAbhastu dvayorapi sAdhu zrAvayorapi samAna eveti gRhasthasyeva yaterapi tatrAdhikAritA kartavyatA cA'parihAryeti / tatra = = = niruktapUrvapakSamapakSipati- yateH sarvaprakAreNa bhAvastavA'dhirUDhatvAt = jinA''jJApAlanalakSaNabhAvastavA''rUDhatvAt jinapUjAdikarmaNA jinA'rcanAdilakSaNadravyastavena prayojanA'siddheH prayojanavirahAt / na nathI." AvI dalIla paNa vAhiyAta che. kAraNa ke koIka kAraNasara koIke eka pApa karyuM hoya eTale tene bIjuM pApa paNa karavuM evo koI niyama nathI. matalaba ke 'kuTuMbanA bharaNapoSaNa mATe nA chUTake gRhasthe je AraMbha-samAraMbha karavA paDe che' eno artha e nathI ke pUjA mATe paNa teNe AraMbha-samAraMbha ka2vo. jo tame ema kaho ke "pUjA mATe snAna karanAra gRhasthane samyaktvazuddhi vagere anya guNono lAbha thaze. mATe gRhastha mATe pUjA niSiddha nathI." to sAdhune paNa jinapUjA karavAno prasaMga Avaze, kAraNa ke sAdhune paNa samyaktvazuddhi vagere lAbha jinapUjAnimittaka snAna dvArA thaI zakaze. - = = zaMkAkAranuM uparokta dIrgha vaktavya vyAjabI nathI. kAraNa ke sAdhu bhagavaMto sarva prakAre bhAvapUjAmAM ArUDha thayelA hovAthI jinapUjA dvArA emanuM koI prayojana siddha thatuM nathI. prAraMbhika avasthAmAM je vastu guNakArI hoya te uttaraavasthAmAM paNa guNakArI ja hoya tevo koI niyama nathI. jemake roganI prAthamika avasthAmAM je davA lAbha kare te ja davA AgaLanI avasthAmAM lAbhakArI bane- tevuM kahI 1. hastAdarze 'arthA' nAsti / 2. hastAdarze 'prayojenA...' ityazuddhaH pAThaH / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * adhikAravazAcchAsroktAnuSThAnakartavyatAsthApanam * = siddheH / na hi yadAdyabhUmikAvasthasya guNakaraM taduttarabhUmikAvasthasyA'pi tathA, rogacikitsAvaddharmasya zAstre niyatA'dhikArikatvena vyavasthitatvAt / taduktaM- " adhikArivazAt zAstre dharmasAdhanasaMsthitiH / vyAdhipratikriyAtulyA vijJeyA guNa-doSayoH || " ( aSTaka 2 / 5 ) ||28|| hi yad auSadhA'dhyayana- yAnAdikaM AdyabhUmikAvasthasya prAthamikadazAgatasya guNakaraM tad uttarabhUmi - kAvasthasyApi = agretanAvasthAvartino'pi tathA = guNakaram, rogacikitsAvad dharmasya jinezvaraprarUpitasya zAstre niyatA'dhikArikatvena pratiniyatAdhikArikartavyatayA vyavasthitatvAt = nizcitatvAt, anyathA'jIrNAdijvarAdau prAthamyena guNakaraM mudgapAnIyAdikamevA'gretanAvasthAyAmapi pradeyaM syAt / prakRte doSA api guNAyante doSAyante guNAstathA / sattva - rajastamaH karmajAtA dravyAdyapekSayA / / - ( mahA. gI. 5/ 274) iti mahAvIragItAvacanamapi smartavyam / kiJca dagdhendhanavahninyAyena yatInAmArambhasampRktAnuSThAnA'bhilASasyaivopazAntatvena kutaH tatkaraNasambhavaH paramArthataH / aSTakaprakaraNasaMvAdamAha - 'adhikArivazAdi'ti / etacchlokavRttau zrIjinezvarasUribhiH yatayo hi sarvathA sAvadyavyApArAnnivRttAH / tatazca kUpodAharaNenApi tatra pravarttamAnAnAM teSAmavadyameva citte sphurati na dharmaH, tatra sadaiva zubhadhyAnAdibhiH pravRttatvAt / gRhasthAstu sAvadye svabhAvataH satatameva pravRttAH, na punarjinArcanAdidvAreNa svaparopakArAtmake dharme / tena teSAM tatra pravartamAnAnAM sa eva citte lagati na punaravadyamiti kartRpariNAmavazAdadhikAretarau mantavyAviti snAnAdau gRhastha evAdhikArI na yatiH - (a.pra. 2/5 vR.) iti proktam / taduktaM mahAvIragItAyAM api svAdhikAraM vinA dharmo nAsti svAtmonnatipradaH - ( ma.gI. 5 / 175) iti / 361 etena jinapUjanaparityAge sAdhostatra dveSA''pAtena sAmAyikavyAghAta iti nirastam, atra niSpra - yojanaparityAgasya na dveSaprayuktatvamapi tu vizadataravivekadRSTiprayuktatvamiti sAmAyikavyAghAtA'bhAvAt / na hi yAnA''rUDho vivekI pathiko gRhAdAvAgate'pi yAnaM na muJcati, na vA tanmocane tasya tatra dveSaprasaGgaH, tathA'nanubhavAt / dRzyate hi prayojanA'dhikAravyAptA ziSTAnAM pravRttiH / pareSAmapi sammatamidam / taduktaM rAmagItAyAM saMnyAsinAM tu zAstroktavartmanaivA'styakarmitA / gRhiNAmapyakarmitvena zAstraM pratibhAti me / / - ( rA.gI. 9 / 6 ) iti / pUjAdhikAravyavasthA tu mahAnizIthe - bhAvaccaNamuggavihArayA davvaccaNaM jiNapUA / paDhamA jaINa, duNha vi gihINa / / - zakAtuM nathI. barobara A ja rIte zrAvakaavasthAmAM jinapUjA lAbhakArI hovAthI sAdhuavasthAmAM paNa jinapUjA lAbhakArI bane evo koI niyama nathI. roganI cikitsA jema niyata hoya che. arthAt amuka vyaktine amuka roganI avasthAmAM amuka pramANamAM amuka auSadha apAya che. tema amuka avasthAvALA jIvo amuka prakArano ja dharma karI zake. A rIte cokkasa adhikArI vyaktine AzrayIne zAstramAM dharmanI vyavasthA darzAvavAmAM Avela che. aSTakajImAM jaNAvela che ke - dharmanA sAdhanonI vyavasthA zAstramAM adhikArIne AzrayIne batAvelI che. jema roganI cikitsA rogI u52 cokkasa rIte karavAmAM Ave to lAbha thAya, anyathA nukazAna thAya. tema sAvadyapravRttirUpI roga jene lAgu paDela hoya tevA gRhasthone jinapUjA auSadha tarIke kAma kare, sarva pApathI nivRtta thayelA sAdhu mATe nahi. 9 (5/28) Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 * yateH pUjakatvAnaucityam * dvAtriMzikA-5/29 prakRtyArambhabhIrurvA yo vA sAmAyikAdimAn / gRhI tasyApi nA'trA'rthe'dhikAritvamataH smRtam / / 29 / / prkRtyeti| ataH = bhAvastavA'dhirUDhasya yateratrA'nadhikAritvAt yaH prakRtyA''rambhIruyoM vA sAmAyikAdimAn (gRhI) tasyApyatrA'rthe jinapUjArUpe adhikAritvaM na smRtam / (mahA.adhya.3) ityevamupadarzitA / sammataJcedaM pareSAmapi / taduktaM bhagavadgItAyAM - zreyAn dravyamayAd yajJAd jJAnayajJaH paraMtapa ! - (bha.gI.4/33) iti / tathApi dravyapUjAyAM pravarttane ytersNyttvaadyaapaatH| taduktaM mahAnizItha eva - je NaM kei sAhU vA sAhuNI vA niggaMthe aNagAre davvatthayaM kujjA se NaM ajaei vA asaMjae vA devabhoie vA devagaccei vA jAva NaM ummagapaiTThiei vA durujjhiyasIlei vA kusIlei vA sacchaMdayAriei vA AlavejjA - (mahA. ni.a.8) iti / etena dravyapUjAyAH parigrahanivAraNAdinA bhAvastavArthatvasyeva samyaktvazuddhikAraNatvasya - pUyAe kAyavaho paDikuTTho so u, kiMtu jiNapUyA / sammattasuddhiheutti bhAvaNIA u NiravajjA / / 6 (zrA.pra. 345) ityAdinA zrAvakaprajJaptau prasiddhatvAt, manaHzAnti-dhyAnAdihetutvasya ca - pUyAe maNasaMtI maNasaMtIehiM uttamaM jhANaM / suhajhANeNa ya mokkho, mukkhe sukkhaM aNAbAhaM / / - (saM.pra.199) iti sambodhaprakaraNena prasiddhatvAt samyaktvazuddhimanaHprazAnti-dhyAnAdestu yaterapISTatvAtkathaM na tasya jinapUjAyAH saprayojanatvamiti nirastam, agretanabhUmikA''rohaNe prAthamikabhUmikocitopAyA'valambanasyA'nyAyyatvAt, tathApi tatra pravartane sAdhoH 'hA ! virAdhako'hami'tyevamavadyasyaiva citte sphuraNAditi kartRpariNAmavazAdevAdhikArA'nadhikArayoratra vyavasthA zAstraprasiddhA sviikrtvyaa| mahAnizIthe'pi - akasiNapavvattagANaM virayAvirayANa esa khalu jutto / to kasiNasaMjamaviU pupphAiyaM na kappai / / 6 (ma.ni.a.3gA.28) ityuktam / AvazyakaniyuktibhASye'pi - chajjIvakAyasaMjamu davyathae so virujjaI ksinnaa| to kasiNasaMjamaviU pupphAiaM na icchNti|| - (A.ni.bhA.193) ityuktam / yathoktaM jJAnasAre'pi - dravyapUjocitA bhedopAsanA gRhamedhinAm / bhAvapUjA tu sAdhUnAmabhedopAsanAtmikA / / 6 (jJA.sA.29/8) iti / / 5/28 / / prakRtameva dRDhayati- 'prakRtyeti / bhAvastavAdhirUDhasya atra = dravyastave anadhikAritvAd yaH sAmAyikAdimAn = sAmAyika-pauSadhastho gRhasthaH tasyApi, kiMpunaryaterityapizabdArthaH, jinapUjArUpe arthe adhikAritvaM na zAstre smRtam / kartRpariNAmavazAjjinapUjanAdhikArAnadhikArayorvyavasthitatvAt yo gRhI prakRtyA = svabhAvataH ArambhabhIruH = pRthivyAdhupamardabhIruH tasyApi = ArambhabhIrorgRhasthasyA'pi jinapUjArUpe arthe adhikAritvaM na zAstre smRtam / gAthArtha - mATe je prakRtithI pApabhIrU hoya athavA to sAmAyikavALA gRhastha hoya teno paNa pUmA adhi|2uvaayeto nathI. (5/28) TIkArya :- bhAvastavamAM ArUDha hovAnA lIdhe sAdhune jinapUjAmAM adhikAra nathI. AvuM pUrve kahI gayA chIe. te ja kAraNe je gRhastha svabhAvathI ja pApabhIrU hoya eTale ke jinapUjAnimittaka snAnAdi karavAmAM "hAya-hAya ! huM virAdhanA karuM chuM." A prakArano pariNAma jAgato hoya athavA to je gRhastha sAmAyikamAM rahelo hoya temane paNa jinapUjAno adhikAra kahevAyelo nathI. Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ekAnuSThAnasya vihitAnyAnapavAdakatvam * 'yadaSTakavRttikRt "ata eva sAmAyikasthaH zrAvako'pyanadhikArI, tasyA'pi sAvadyanivRttatayA bhAvastavA''rUDhatvena zramaNakalpatvAt / ___ ata eva gRhiNo'pi prakRtyA pRthivyAdhupamardanabhIroryatanAvataH sAvadyasaMkSeparuceryatikriyA'nurAgiNo na dharmArthaM sAvadyA''rambhapravRttiryukte"ti (aSTa vR.2/5) / / 29 / / ___ prakRte aSTakavRttisaMvAdamAha- 'yadi'ti / sAmAyikasthasya tadAnIM sAyadyanivRttatayA bhAvastavAdhirUDhatvena ca zramaNakalpatvAt, tatpUrtikAlaM yAvat sacittAdisparzarahitasyaiva vratapAlakatvAt / jinapUjAM cikIrSustu sacittapuSpAdivastUni samupAdAyaiva tAM karoti, tadvinA pUjAyA evA'sambhavAt, pratikArya kAraNasya bhinnatvAditi (pra.za.gA.36) vyaktaM pratimAzatakavRttau / kathAratnakoze'pi - jai puNa posahanirayA saccittavivajjayA jaisaricchA / uttarapaDimAsu ThiyA pupphAI tA vivajjaMtu / / - (kathAra.ko. pR.100/gA.10) iti / ___ tattaddharmakarmaNaH tattadadhikArasampAdyatvaM pareSAmapi sammatam / ata eva samAdhisthagRhasthasya svAzramocitatattaddharmakriyAparityAge'pi na kazcid doSa iti parairaGgIkriyate / taduktaM rAmagItAyAM - gRhiNo'pi yatitulyatvAdapi tasyAmavasthitau / sarvakarmavinirmuktessvAtmArAmAnna karmitA / / - (rA.gI. 9/18) iti / saMnyAsopaniSadi api saMnyAsinamuddizya - na devatAprasAdagrahaNam / na bAhyadevA'bhyarcanaM kuryAt + (saM.upa.2/59) ityuktam / etena - tIrthAni toyapUrNAni devAn kASThAdinirmitAn / yogino na prapUjyante svAtmapratyayakAraNAt / / 6 (jA.da.4/52) iti jAbAladarzanopaniSadvacanamapi vyAkhyAtam, atra 'prapUjyante = prapUjayanti' iti jJeyaM, chandobhaGgabhayAt tathokteH nyAyyatvamavaseyaM guNagrahaNarasikaiH tAtparyAArpitadRSTyA / prakRte - arcAdAvarcayet tAvadIzvaraM mAM svakarmakRt / yAvanna veda svahadi sarvabhUteSvavasthitam / / - (ka.de.saM. 25) iti kapiladevahUtisaMvAdavacanaM, - yatiH svahRdayArcanameva kuryAd bAhyArcanaM pariharedapunarbhavAya - (maitre.2/26) iti ca maitraiyyupaniSadvacanaM, - na yatedevapUjA - (nA.pari.5/6) iti nAradaparivrAjakopaniSadvacanamapi yathAtantramanuyojyam / ___ atha nirArambhasAmAyikAdinaiva jinapUjAyA anyathAsiddhatayA'nupAdeyatvaM gRhasthasyeti cet ? na, ekAnuSThAnasya vihitA'nyA'napavAdakatvAt, anyathA dAnAdInAmapi tenAnyathAsiddhyApatteH / na hi zAstroktAnuSThAnayorayaM vizeSo'sti yadekamAdaraNIyam, anyattu neti / - puvvuttaguNasamaggaM dhariuM jai mATe je aSTaprakaraNanI TIkAmAM jaNAvela che ke - tethI sAmAyikamAM rahela zrAvaka paNa pUjAno adhikArI nathI. kAraNa ke sAmAyikamAM rahela zrAvaka paNa AraMbha-samAraMbhathI nivRtta thayela hovAne kAraNe bhAvastavamAM ArUDha thayela che. tethI te tyAre sAdhu jevo che. tethI je kAraNe sAdhune jinapUjAno adhikAra nathI. te ja kAraNe sAmAyikamAM rahela zrAvakane jinapUjAno adhikAra nathI. AthI ja je gRhastha paNa svabhAvathI pRthvI vagere jIvonI hiMsAthI bhayabhIta hoya, atyaMta yatanAvALo hoya, pApapravRttine ghaTADavAnA rUcivALo hoya temaja sAdhukriyAno anurAgI hoya tene dharma mATe AraMbha-samAraMbhanI pravRtti karavI yogya nathI. 9(5/29) 1. mudritapratau 'yatpaMcAzakavRttikRt' ityazuddhataraH pAThaH / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jinArcAyAmanubandha-hetuhiMsAnirAkaraNam * dvAtriMzikA-5/30 anyatrA''rambhavAn yastu tasyA'trA''rambhazakinaH / abodhireva paramA' vivekaudaarynaashtH||30|| ___ anyatreti / yastvanyatra = kuTumbAdyarthe ArambhavA~stasyA'tra = jinapUjAnimittapuSpAdau ArambhazaGkinaH = stokapuSpAdigrahaNA'bhivyaGgyA''rambhazaGkAvataH paramA = prakRSTA abodhireva = bodhi-hAnireva, vivekaH kAryA'kAryajJAnamaudAryaM ca vipulA''zayalakSaNaM tayo zataH (=vivekaudaarynaashtH)| tarasi neya cArittaM / sAvayadhammammi daDho havijja jiNapUyaNujjutto / / - (pu.mA.466) ityevaM puSpamAlAyAM yatidharmapratipattyasahiSNoH kartavyatayA'rhatpUjanasyopadezAt tadakaraNe sAmAyikAderapyatAttvikatvA''pAtAt / taduktaM kathAratnakoze - pupphAI davvatthayamakuNato kaha gihI havijja joggo / bhAvatthayassa ? tA paDhamabhUmigAe jaijja ihaM / / (kathAra.ko.pR.98/gA.11) iti / jinapUjA'nAdare tu dezaviratipariNAmo'pi kutaH ? taduktaM lalitavistarAyAM - jinapUjA-satkArayoH karaNalAlasaH khalvAdyo dezaviratipariNAmaH / aucityapravRttisAratvenocitau cArambhiNa etau; sadArambharUpatvAt, AjJA'mRtayogAt, asadArambhanivRtteH, anyathA tadayogAt, atiprasaGgAt (la.vi.pR.80) iti bhAvanIyaM tattvametat / / 5/29 / / / anadhikAriNo yathA pravartane doSaH tathA'dhikAriNo'pravartane'pi doSa evetyAzayenAha-'anyatre'ti / yastu kuTumbAdyarthe = nijakuTumbA''paNAdikRte ArambhavAn = pRthivyAdhupamardanakArI tasya gRhiNo jinapUjAnimittapuSpAdau = arhatpUjanaprayojanakapuSpAdigrahaNe stokapuSpAdigrahaNA'bhivyaGgyA''rambhazaGkAvataH sA ArambhazaGkA bhrAntatvA'bhivyaJjikA, anArambhe ArambhatvAvagAhanAt / taduktaM sambodhaprakaraNe - pUyammi vIyarAye bhAvo vipphurai visayavivaccAyA / AyA ahiMsabhAve vaTTai iha teNa no hiMsA / / jattha ya ahiMsabhAvo tattha ya suhajogakAraNaM bhaNiyaM / aNubaMdhaheurahio vaTTai iha teNa no hiMsA / / 6 (saM.pra.1/200-201) iti / kiJca zubhaphalAyAmapi jinapUjAyAmazubhaphalatvazaGkAkaraNAdapi tasya bhrAntatA sphuTaiva / tasyAH zubhaphalakatvantu sambodhaprakaraNe - saccappabhAvao cciya aggI No Dahai taM hiyaM kuNai / taha kAyavaho vi tayA suhajoganimittasaMjaNayA / / pariNAmaviseso'vi hu suhabajjhagao suhaphalo hoti / / 6 (saM.pra. 6/56-57) ityevamupadarzitam / tatazca jinapUjAyAmArambhazaGkinaH prakRSTA bodhihAnireva, tayoH = kAryA'kAryajJAna-vipulAzayayoH nAzataH = vinAzAt / - AraMbhapasattANaM gihINa gAthArtha :- je gRhastha saMsAramAM AraMbha-samAraMbha karato hoya ane pUjAmAM AraMbha-samAraMbhanI zaMkA karato hoya to te gRhasthamAM vivekadraSTi ane udAratAno nAza thavAthI bodhidurlabhatA ja prApta thAya. (5/30). TIkArya :- je gRhastha kuTuMba vagere mATe AraMbha-samAraMbha kare che. ane jinapUjA nimitte AvelA puSpa vageremAM AraMbha-samAraMbhanI zaMkA kare che. te gRhasthane bhayaMkara bodhihAni svarUpa nukazAna thAya che. jinapUjA mATe thoDA ja puSpo grahaNa karavA dvArA tenAM hRdayamAM prastuta bAbatamAM virAdhanAnI 1. hastAdarza 'parama' iti pAThaH / 2. hastAdarza 'kutra' iti pAThaH / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taduktaM - 44 * jinapUjanA'vidhAne bodhinAzAdiH * 'aNNatthA''raMbhavao dhamme'NAraMbhao aNAbhogo / davvaM tameva ( loe pavayaNakhiMsA abohibIaMti dosA a / / " ( paMcAzaka. 8 / 12) / / 30 / / chajjIvavahaavirayANaM / bhavaaDavInivaDiyANaM davvatthao ceva AlaMbo / / - (saM.pra.1 / 213 ) ityevaM sambodhaprakaraNoktarItyA saMsArakAntAranistaraNA''lambanatvena prasiddhAyAM jinapUjAyAM hiMsAzaGkanAt vivekanAzaH sphuTa eva / jinapUjAyAM svadravyA'viniyogAdaudAryapracyavo'pi spaSTa eva tattyAginaH / jinapUjAyAM svakIyavittaviniyogaviraheNa durgatigamanAd bodhihAnirapi spaSTaiva / taduktaM manne jinabiMbapaiTThaNAikajjesu / jaM laggai taM sahalaM duggaijaNaNaM havai sesaM / / - ) iti / paJcAzakasaMvAdamAha- 'aNNatthe 'tyAdi / tavRtistvevam " anyatra adhikRtasnAnAderaparatra vividhadeha-gehAdikarmasu ArambhavataH = bhUtopamardakAriNaH sato dehinaH dharme = dharmaviSaye, jinArcanAdinimittamityarthaH / ' aNAraMbhao'tti anArambha evAnArambhakaH = bhUtopamardanaparihAraH, kim ? ityAha- anAbhogaH = jJAnAbhAvo vartate, anAbhogakAryatvAdanArambhasya / athavA'nArambhato'nArambhAdanAbhogo'vasIyate / jJAnAbhAva eva hi zAstrA'numato'pi jinArcAdigata Arambho'kRtyatayA'vabhAsate / tathA loke = ziSTajane = tanmadhya ityarthaH, pravacanakhisA jinazAsanA'zlAghA "pUjAvidhAnA'pratipAdanaparaM jinazAsanaM, anyathA kathamArhatAH zaucAdivyatirekeNA'pi jinaM pUjayanti ?" ityAdirUpA bhavati / sA cAbodheH = janmAntare jinadharmA'prApteH bIjamiva bIjaM hetuH abodhabIjaM iti etau anantaroktau doSI = dUSaNe bhavataH / zabdo'nAbhogApekSayA samuccayArthaH / athavA doSAya bhavaprAptilakSaNAya tadabodhibIjaM sampadyate / itizabdaH samAptau / tato dravyataH snAtena zuddhavastreNa ca jinapUjA vidheyeti sthitam" - (paJcA. 8/12 vRtti) / pareSAmapi sammatamidam / taduktaM rAmagItAyAm anArambho gRhasthazca kAryavAMzcaiva bhikSukaH ubhau tau na virAjete viparItena vartmanA / / - (rA.gI. 9/7 ) iti / 'kAryavAn = pUjAdinimittamArambhavAn' ityarthaH kAryaH / / 5/30 // = = = 365 = zaMkA sUcita thAya che. tevI zaMkA thavAnuM kAraNa tenAmAM vivekadRSTino abhAva che. arthAt kartavya-akartavyanuM tene bhAna nathI. kuTuMba mATe thatAM AraMbha-samAraMbha saMsAramAM bhaTakAvanAra hovAthI akArya che. chatAM paNa te tene karavA jevAM lAge che. ane puSpapUjA vagere samyakdarzana vagerenI zuddhi karanAra hovAthI kartavya hovA chatAM tene te karavA jevA lAgatA nathI. te uparAMta 'puSkaLa puSpo dvArA prabhubhakti karavAnI potAnI udAratAthI bhagavAnanA darzana karavA AvanAra aneka lokonAM samyagdarzana vagere nirmaLa thaze.' Avo udAra Azaya paNa tenAmAMthI naSTa thAya che. Ama vivekadRSTi ane udAratA baMnne nAza thavAthI tene bodhihAnisvarUpa bhayaMkara hAni thAya che. paMcAzakamAM jaNAvela che ke - saMsAramAM AraMbha karanAra jIvanI dharmamAM AraMbhanI zaMkAthI pravRtti na thavI te ajJAna che. tenA lIdhe lokamAM tenI kaMjusAIthI zAsananI hilanA thAya che. temaja abodhinuM Araesa thAya che. khAvA aneDa hoSa rahelA che. (4/30) Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 * saMsArArambhapravRttau dharmArambhaparihArAnaucityam * = nanvevaM dharmArthamapyArambhapravRttiprAptau, dharmArthaM yasya vittehA tasyA'nIhA garIyasI / prakSAlanAddhi paGkasya dUrAdasparzanaM varam / / (aSTaka 4 / 6, parAzarasmRti - 133 hitopadeza - 1/187, paJcatantra - 2/157) tathA, 'zuddhAgamairyathAlAbhaM 'pratyagraiH zucibhAjanaiH / stokairvA bahubhirvApi puSpairjAtyAdisambhavaiH / / ' ( aSTaka 3/2) ityAdikaM virudhyetetyAzaGkyAha yacca dharmArthamityAdi tadapekSya dazAntaram / saGkAzAdeH kila zreyasyupetyApi pravRttitaH / / 31 / / nanu evaM dehAdiNimittaM pi hu je kAyavahe taha payati / jiNapUyAkAyavahammi tesima - pavattaNaM moho / / (paJcA. 4/45 ) iti paJcAzakavacanAt dehagihAiyakajje AraMbhaM no niraMbhasi aNajja ! | kAyavaho tti nisehasi jiNapUyaM ahaha ! tuha moho / / - ( kathAra ko. pR.100/gA. 8) iti kathAratnakozavacanAcca dharmArthamapi ArambhapravRttiprAptau pRthivyAdijIvopamardanavyApArANAM kartavyatvaprAptau satyAM, tayA saha 'dharmArthaM' iti, 'zuddhAgamairiti ca aSTakaprakaraNagatakArikayoH virodhaH syAt, prathamakArikayA 'jinapUjArthasnAnAdyArambhajanitapApalakSaNasya pakasya pUjAlakSaNajalena prakSAlanApekSayA pUjArthasnAnAderakaraNameva varamityartho labhyate dvitIyakArikayA ca 'devasambandhyArAmaH pUjArthapuSpatroTanAdyArambho na zrAvakeNa svayaM vidhIyata' ityartho labhyate iti dvayorvirodhaH spaSTaH eva ityAzaGkayA''ha = dvAtriMzikA - 5/31 zaMkA :- jo A rIte dharma mATe paNa AraMbha-samAraMbhanI pravRtti kartavya bane to "dharma mATe jene dhananI IcchA che tene dAnanI IcchA na thAya te ja vadhAre sAruM. kAraNa ke pahelAM kAdavathI kharaDAvuM ane pAchaLathI tene sApha karavuM tenAM karatAM kAdavane dUrathI na aDakavuM te ja vadhAre sAruM. arthAt dharma mATe parigrahanuM pApa karavuM ane te dhana saMcayanA pApane dUra karavA dharma ka2vo tenA karatAM pahelethI dharmanimittaka dhanaupArjana na karavuM te ja vadhu sAruM." A prakAranAM aSTakajInAM vacanano virodha Avaze. temaja aSTakaprakaraNamAM AgaLa jaNAvela che ke "nyAyopArjita dhana vagerethI zuddha rIte AvelA tathA jeTalA maLI zake teTalA, svaccha bhAjanamAM rAkhelA, nahi karamAyelA, alpa ke ghaNAM zveta puSpo dvArA pUjA karavI." A vacanano paNa virodha thaze, kAraNa ke tame pUjAsvarUpa dharma mATe AraMbha karavAnI vAto karo cho jyAre aSTakajIno uparokta prathama zloka dharmAE....' kahevA dvArA eno niSedha kare che. temaja 'zuddhAgamai .....' A zloka paNa svAbhAvika rIte prApta thayelA puSpothI pUjA karavAnI vidhi jaNAve che. eTale ke jAte puSpo toDavA vagere AraMbha-samAraMbhanI manAI pharamAve che. * aSTaka vacana virodhano parihAra A zaMkAnuM samAdhAna karavA graMthakArazrI jaNAve che ke - gAthArtha :- dharmArtha ItyAdi zloka vaDe dharmanimittaka AraMbhano niSedha karavAmAM Avela che te avasthA vizeSanI apekSAe jANavuM. kAraNa ke saMkAza zrAvaka vagerenI jANI joIne dharmakAryanimittaka vepAra AdimAM pravRtti saMbhaNAya che. (4/39) 1. mudritapratau 'pratyegreH' ityazuddha pAThaH / 2 mudritapratau 'zreyasyupetyAdi' ityazuddhaH pAThaH / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * paGkaprakSAlanAdasparzanasyAbhyarhitatvavicAraH * 367 yacceti / yacca 'dharmArthamityAdi bhaNitaM taddazAntaraM sarvaviratyAdirUpaM apekSya, Adyazlokasya sarvaviratyadhikAre pAThAt, dvitIyasya ca pUjAkAlopasthite mAlike darzanaprabhAvanAhetorvaNikkalA na prayoktavyetyetadarthakhyApanaparatvAt / 'yacce 'ti / aSTakaprakaraNe 'dharmArthamityAdi yad bhaNitaM tat sarvaviratyAdirUpaM = sarvavirati-sAmAyikapauSadhAdilakSaNaM dazAntaraM apekSya uktam, Adyazlokasya aSTakaprakaraNa - parAzarasmRti - paJcatantra - hitopadezadarzitasya 'dharmArthaM yasye'tyAdirUpasya paGkaprakSAlananyAyapratipAdakasya asmannaye sarvaviratyadhikAre pAThAt = bhaNanAt, etena tyAgAya zreyase vittamavittaH saJcinoti yaH / svazarIraM sa paGkena snAsyAmIti vilimpati / / - (iSTo.16) iti iSTopadezavacanaM, Iheta dhanahetoryastasyA'nIhA garIyasI - ( ma.bhA. zAMti.20/7) iti ca mahAbhAratavacanaM vyAkhyAtam / 'zuddhAgamaiH' ityAdirUpasya dvitIyasya zlokasya ca pUjAkAlopasthite mAlike = puSpamAlAvikretari darzanaprabhAvanAhetoH jainazAsa-nAbhyudaya-prabhAvanAbodhibIjAdhAnAdikRte va NikkalA kadaryatAgarbhitA zaThatA na = naiva prayoktavyA parantu sva-sampadanusAreNocitamUlyadAnataH susugandhipuSpANi mAlikAdAdAtavyAni iti etadarthakhyApanaparatvAt tayoH 'dharmArthamiti kArikAyAmapi gRhasthasya pUjA naiva niSidhyate / = = = taduktaM tadvRttau zrIjinezvarasUribhiH dharmArthaM dharmanimittaM yasya = kasyacitpuMsaH vittehA dravyopArjanaceSTA kRSivANijyAdikA tasya = puruSasya, anIhA aceSTA vittAnupArjanameva garIyasI zreyasItarA saGgatatarA ityarthaH / ayamabhiprAyo vittArthaM ceSTAyAmavazyaM pApaM bhavati taccopArjita - vittavitaraNenAvazyaM zodhanIyaM bhavati, evaM ca vittArthamaceSTaiva varatarA vittavitaraNavizodhyapApAbhAvAt parigrahA''rambhavarjanAtmakatvenA'ceSTAyA eva ca dharmatvAditi / atrArthe dRSTAntamAha- prakSAlanAt dhAvanAt sakAzAt hi yasmAt paGkasya azucirUpakardamasya dUrAt viprakarSAt asparzanaM asaMzleSaNameva varaM pradhAnamiti / idamuktaM bhavati yadi paGke karacaraNAdiravayavaH kSiptvA'pi prakSAlanIyastadA saivAgnikArikA varamakRteti / prayogazceha na vidheyA mumukSUNAM dravyAgnikArikA, tatsampAdyasya karmapaGkasya punaH zodhanIyatvAt, pAdAdeH paGkakSepavaditi / evaM tarhi gRhasthenApi pUjAdi na kAryaM syAt, naivam, yato jainagRhasthA na rAjyAdinimittaM pUjAM kurvanti, na ca rAjyAdyAvarjitamavadyaM dAnena zodhayiSyAma iti manyante, mokSArthameva teSAM pUjAdau pravRtteH, mokSArthitayA ca vihitasyA''gamAnusAriNo vItarAgapUjAdermokSa eva mukhyaM phalaM, rAjyAdi tu prAsaGgikam / tato gRhiNaH pUjAdikaM nA'vidheyam / = = = = = = TIDArtha :- dharmArthaM ityAhi hevA dvArA aSTamAM dharmanimittakhAraMbhanI he niSedha bhagAvesa che te sarvavirati vagere dazAvizeSanI apekSAe jANavuM, kAraNa ke sarvaviratinA adhikAramAM te bloka DevAyeso che tema4 zuddhAgamaiH ityAhi jIbhe zloDa pe| "bhate puSpAhi toDavAnI khAraMbha na rakho." AvA tAtparyathI kahevAyela nathI. paraMtu pUjAnAM avasare mALI upasthita thAya tyAre tenI samakSa vaNika kalAno prayoga nahi karavo. kAraNa ke tevA prasaMge udAratA batAvavAmAM Ave to ja jinazAsananI prabhAvanA thAya che. AvuM tAtparya te zloka dvArA jaNAya che. Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * durgatanArIkRtapUjAvicAraH anyathA, " suvvai duggayanArI jagaguruNo siMduvArakusumehiM / pUApaNihANeNaM uvavannA tiyasaloaMmi / / " ( paMcA. 4/49, saM.sa.70 ) ityAdivacanavyAghAtaprasaGgAt / 368 = dIkSitetarayozca anuSThAnasyA''nantarya-pAramparyakRta eva phale vizeSa - (a.pra. 4 / 6 vRtti ) iti / 'zuddhAgamaiH' iti kArikAyA vRttilezastu zuddho = nirdoSa AgamaH = prAptyupAyo yeSAM tAni 'zuddhAgamAni', nyAyopAttavittenA'cauryeNa vA gRhItAnItyarthaH, taiH puSpaiH, 'dIyate devadevAya yA sA'zuddhetyudAhRtA' iti sambandhaH / kathaM dIyate ityAha / lAbhasyA'natikrameNa = yathAlAbhaM pravacanaprabhAvanArthamudArabhAvena mAlikAdyathAlAbhagRhItairdezakAlApekSayA cottama- madhyama- jaghanyeSu yAni labdhAni taiH puSpairiti bhAvanA / pratyagraiH aparimlAnaiH zucibhAjanaiH pavitrapaTalakAdyAdhAraiH, itarathA snAnAdizaucamapi na manonivRttimApAdayediti / stokaiH alpaiH pratyapAyApagamaM puSpadAnAdaSTabhirityarthaH / bahubhiH bhUribhistaduddezena bahUnAM dAnAt vAzabdau stoka- bahupuSpapuJjayorbahumAnapradhAnasya phalampratyavizeSapratipAdanArthI / apizabdazca samuccyArtha iti / puSpaiH kusumaiH jAtyAdisambhavaiH mAlatIprabhRtiprasa (bha) vairAdi-zabdAdvicakilAdiparigrahaH - (a.pra. 3 / 2 vRtti) ityevaM vartate / = = = = = anyathA = tayoH kArikayoH 'pUjArthaM svayaM puSpatroTanAdilakSaNa Arambho niSidhyate' ityetadarthakhyApanaparatve svIkriyamANe tu 'suvvai' ityAdivacanavyAghAtaprasaGgAt = paJcAzaka - sambodhasaptatikAzlokabAdhA''pAtAt / na hi durgatanAryA yathAlAbhaM nyAyopAttavittena vA tAni gRhItAni / paJcAzakavRttilezastvevam zrUyate AkarNyate jinendrapravacane durgatanArI = dAridryopahatayoSA jagadguroH = tribhuvananAthasya sinduvArakusumaiH nirguNDIpuSpaiH karaNabhUtaiH yA pUjA arcanaM tatra yatpraNidhAnaM 'pUjAM karomI' tyevamvidhamaikAgryaM tat pUjApraNidhAnam / iha ca kusumazabdasApekSatve'pi pUjAzabdasya praNidhAnazabdena saha samAso 'devadattasya gurukulamityAdAviva na doSAyeti / tena pUjApraNidhAnena karaNabhUtena upapannA = utpannA tridazaloke svarge iti / tatazcyutaH san kanakadhvajAbhidhAno nRpo bhaviSyati / pratyekabuddhatvamavApya sa punardevaloke gmissyti| evaM bhavaparamparayA'yodhyAyA nagaryAH zakrAvatAranAmni caitye kevalazriyamavApya setsyatIti / - (paJcA.4/49 vRtti) / dharmArthamArambhapravRtterbalavadaniSTA'nubandhitve tu durgatanAryAH kusumapUjApraNidhAnena devatvalAbho'nupapannaH syAditi bhAvaH / kathAnakaM tu paJcAzakavRttito'vaseyam / sAkSepaparihAraM vistarata etadarthabubhutsubhiH 'adhikArivazAcchAstre dharmasAdhanasaMsthitiH - (a.pra. 2/5) iti aSTakakArikAyA dvAtriMzikA-5/31 = jo te zlokanuM tAtparya "jAte puSpAdi na toDavA" evuM mAnavAmAM Ave to paMcAzajImAM je jaNAvela che ke - saMbhaLAya che ke garIba strI jaMgalamAM siMduvAranAM phUlathI jagatagurunI pUjA karavAnAM pariNAmathI devalokamAM utpanna thaI - A vAta asaMgata thaI jaze. 1. zrUyate durgatanArI jagadguroH siMduvArakusumaiH pUjApraNidhAnenopapannA tridazaloke / / 2 hastAdarze 'jagadguruNo' ityazuddhaH pATha: / 3. mudritapratau '... vyAghApra...' iti azuddhapAThaH / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * svarUpataH sadoSasyA'pi dharmArthaM kartavyatA * 369 ___ itthaM caitadaGgIkartavyaM- saGkAzAdeH kila zreyasi = dharmakArye upetyA'pi = viSayavizeSapakSapAtagarbhatvena pApakSayakarI vANijyAdikriyAmaGgIkRtyA'pi pravRttitaH / saGkAzazrAvako hi pramAdAd bhakSitacaityadravyo nibaddhalAbhA'ntarAyAdikliSTakarmA ciraM paryaTitadurantasaMsArakAntAro'nantakAlAllabdhamanuSyabhAvo durgatanaraziraHzekhararUpaH pAragatasamIpopalabdhasvakIyapUrvabhavavRttAntaH pAragatopadezato durgatatvanibandhanakarmakSapaNAya 'yadahamupArjayiSyAmi dravyaM tadgrAsA''cchAdanavarja sarvaM jinAyatanAdiSu niyokSye' ityabhigrahaM gRhItavAn, kAlena ca nirvANamavAptavAniti / vRttirvilokanIyA / itthaJca = anupadaM vakSyamANarItyA hi etat = svarUpataH sAvadyasyApyArambhasya dharmArthaM kartavyatvaM zrAvakasya nyAyaprAptamiti aGgIkartavyam / tathAhi - saGkAzAdeH zrAvakasya dharmakArye viSayavizeSapakSapAtagarbhatvena = bhakSitadevadravyasamarpaNalakSaNaviSayagocarapakSapAtagarbhitatayA pApakSayakarI = duritanAzinI vANijyAdikriyAM aGgIkRtyApi pravRttitaH = pravartanadarzanAt / svarUpataH sAvadyamapi vANijyAdivyApAra kRtvA dravyastavalakSaNadharmakArye saGkAzAdeH kevalajJAnyupadezataH pravarttanazravaNAt svarUpataH sAvadyasyApi dharmArthaM kartavyatvaM zrAvakasya nyAyyameveti phalitam / saGkAzodAharaNaM upadezapade itthamAveditam - saMkAsu gaMdhilAvai sakkavayArammi cetie kahavi / cetiyadavvuvaogI pamAyao maraNa saMsAro / / taNhAchuhAbhibhUo saMjjje hiMDiUNa bhavagahaNe / ghAyaNa-vahaNa-cunnagaviyaNAo pAviuM bahuso / / dAriddakuluppattiM dariddabhAvaM ca pAviuM bhuso| bahujaNadhikkAraM taha maNuesu vi garahaNijjaM tu / / tagarAe ibbhasuo jAo takkammasesayAe u / dAriddamasaMpattI puNo puNo cittanivveo / / temaja dharmanimittaka AraMbha-samAraMbha niSiddha nathI- evuM mAnavuM paNa jarUrI che. kAraNa ke saMkAza vagere zrAvake dharmakAryane udezIne vizeSa prakAranA dharmanA pakSapAtathI garbhita hovAne lIdhe pApakSaya karanAra bane evA vepAra vagerene jANI joIne karela che. che saMkaza zrAvaLuM udAharaNa che saMkAza zrAvakanuM daSTAMta A mujabanuM che. saMkAza zrAvake pramAdanAM kAraNe devadravyanuM bhakSaNa kareluM ane tenA lIdhe lAbhAMtarAya vagere cIkaNA karmo bAMdhyA ane saMsAramAM lAMbA samaya sudhI te bhaTakato rahyo. ati dIrdhakALa pachI teNe manuSyabhavane prApta karyo. paraMtu lAbhAMtarAya karmone lIdhe daridramanuSyomAM te ziromaNi samAna thayo. garIbAIthI kaMTALIne temane kevalajJAnInAM upadezathI garIbImAM kAraNabhUta evA karmano nAza karavA mATe saMkAza zrAvake evo abhigraha karyo ke "je huM paisA kamAIza te roTIkapaDAnAM kharcA sivAya tamAma dhana daherAsara vageremAM huM vAparIza. Ama devadravyabhakSaNanA doSamAMthI mukta thavAnA AzayathI teNe je prakAre vepAra karyo te vepAra karmanirjarAmAM kAraNabhUta hato. tethI ja tevI pravRtti karIne kAlAMtare te mokSamAM gayo." (Ama ahIM dharma mATe paNa vepAra karavAnI vAta Ave che. tethI "dharmanimitte AraMbha na ja karAya" evo koI ekAMta zAstrane mAnya nathI.). 1. mudritapratau 'tadgrAsAtthAda....' ityazuddhaH pAThaH / 2. mudritapratau 'nirvANamRvA...' ityazuddhaH pAThaH / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 * dharmanimittakArambhasya zubhAnubandhitA * dvAtriMzikA-5/31 ___ atha yuktaM saGkAzasyaitat, tathaiva tatkarmakSayopapatteH na punaranyasya, naivaM, sarvathaivA'zubhasvarUpavyApArasya viziSTanirjarAkAraNatvA'yogAditi / / 31 / / kevalijoge pucchA kahaNe bohI taheva saMvego / kiM etthamuciyamiNDiM ceiyadavvassa vuDDhitti / / gAsacchAdanamettaM mottuM jaM kiMci majjha taM savvaM / cetiyadavvaM NeyaM abhiggaho jAvajIvaMti / / suhabhAvapavittIo saMpattI'bhiggahammi niccalayA / cetIharakArAvaNa tattha sayA bhogaparisuddhI / / niTThIvaNAIkaraNaM asakkahA aNuciyA''saNAdI ya / AyataNammi abhogo etthaM devA uyAharaNaM / / devaharayammi devA visaya-visavimohiyAvi na kayAi / accharasAhipi samaM hAsakheDAi vi kareMti / / iya so mahANubhAvo savvatthavi avihibhAvacAgeNa / cariyaM visuddhadhammaM akkhaliyArAhago jAo / / 6 (upa.pa.403-412) iti / samyaktvaprakaraNAparAbhidhAne darzanazuddhiprakaraNe api saGkAzodAharaNaM devatattvanirUpaNAvasare (sa.pra. 1/60 vRtti) saptatizlokairupadarzitamityavadheyam / . atha yuktaM pramAdAd bhakSitadevadravyasya saGkAzasya etat = vANijyaM kRtvA dravyastavakaraNam, tathaiva = upArjitavittasya grAsAcchAdanavarjasya sarvasya jinAyatanAdiSu viniyogenaiva tatkarmakSayopapatteH = saGkAzazrAvakanibaddhalAbhAntarAyAdikliSTakarmanirjaraNasambhavAt, na punaH anyasya = saGkAzAdivyatiriktasya / na hi dRSTAntamAtrasya zAstranirUpitasya siddhAntarUpatA'bhimatA, anyathA sUryAbhadevAdinA zastrAdipUjanaM kRtamiti tadapi kartavyaM syAditi cet ? naivam, sarvathaiva = hetu-svarUpA'nubandhoddezyA''lambanasAdhyatvAdibhiH sarvaireva prakAraiH azubhasvarUpavyApArasya = sAvadyAtmakasya paradArAgamana-mRgayAdivyApArasyeva viziSTanirjarAkAraNatvA'yogAt = prabhUtakarmanirjarAhetutvAnupapatteH / vANijyAdikriyAyAH sarvathaivA'zubhAtmakatve saGkAzasya tato viziSTanirjarA'nApatteH kathaJcidevA'zubhAtmakatA tsyaa'nggiikrtvyaa| sA tu jinapUjArthasnAna-puSpa-dhUpa-dIpAdAvapyakSataiva, sva-parayoH prazastatarAdhyavasAyajanakatvena tatra sarvathaiva sAvadyAtmakatA tu vaktuM naiva pAryate / tato dharmArthaM zrAvakasya kathaJcitsAvadyasya snAnakaraNa-puSpAdigrahaNasya jinabhaktyuddezyakatayA viziSTanirjarAkAraNatvAdupAdeyatvamanAvilameveti siddham / / 5/31 / / zaMkA - saMkAza zrAvaka mATe tevA prakArano abhigraha ane tathAvidha vepAra pravRtti yogya che. kAraNa ke te rIte pravRtti karavAmAM Ave to ja tene karmanirjarA thavAnI hatI. paraMtu A daSTAMtanAM AdhAre badhA jIvo mATe evo niyama ThokI besADavo ke "dharmanimittaka AraMbha ucita che." A vAta barAbara nathI. kAraNa ke dRSTAMta mAtranA AdhAre koI siddhAMta sthApI na zakAya. samAdhAna :- A zaMkA barAbara nathI. kAraNa ke tamAma prakAre je pravRtti azubha svarUpavALI hoya te viziSTa prakAranI karmanirjarAnuM kAraNa banI na zake. kahevAno Azaya e che ke saMkAza zrAvake karelI pravRtti jo sarvathA azubha hoya to tenAthI viziSTa nirjarA na thaI hota. paraMtu viziSTa nirjarA to tenAthI thaI che ja. mATe mAnavuM paDe ke tevI pravRttimAM amuka apekSAe zubhatva raheluM hatuM. devadravyabhakSaNamAMthI mukti meLavavAnI tIvra jhaMkhanAthI tenI pravRtti jema zubha bane tema prabhubhaktinA uttama AzayathI garbhita pUjArUpa pravRtti paNa mahadaMze zubha ja kahevAya. mATe jinabhaktinA arthI Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * upakAramRte'pi pUjyataH paramAnandopalambhaH * 371 pUjayA paramAnandamupakAraM vinA katham / dadAti pUjya iti ceccintAmaNyAdayo yathA // 32 // pUjayeti / vyaktaH / / 32 / / // iti bhaktidvAtriMzikA / / 5 / / nanu pUjArthasnAnAdyavinAbhAvikAyavadhAt kRtakRtyatayA muktivyavasthitatayA ca jinasyopakArA'sambhave kathaM pUjayA pUjyaH pUjakAnAM paramAnandaM dadAtItyAzaGkAyAmAha- 'pUjayeti / kAyavadhA'vinAbhAvinyA pUjayA sukhAnubhavalakSaNaM upakAraM vinA pUjyaH tIrthaGkaraH kathaM = kena prakAreNa paramAnandaM = sopAdhikadravyakSetra-kAla-bhAva-bhavA'nAzliSTasadAtanasukhamayaM mokSaM dadAti iti cet ? atrocyate, yathA cintAmaNyAdayaH upakAraM vinA'pi svepsitaM dadAti tathA'yamapIti bodhyam / taduktaM zrAvakaprajJaptau paJcAzake ca - uvagArAbhAvami vi pujjANaM pUyagassa uvagAro / maMtAdisaraNajalaNAisevaNe jaha tahehaMpi / / - (zrA.pra.348, paJcA.4/44) iti / stavaparijJAyAmapi - uvagArAbhAve vi hu ciMtAmaNi-jalaNacaMdaNAINaM / vihisevagassa jAyai tehiMto so pasiddhamiNaM / / - (sta.pa.164) ityuktam / yogasAre'pi - cintAmaNyAdikalpasya svayaM tasya prabhAvataH / kRto dravyastavo'pi syAt kalyANAya tadarthinAm / / (yo.sA.1/30) iti gaditam / etena devasya rAgarahitatve jalamanthananyAyena vRthaiva tatpUjanAdiprayAsa iti nirastam / taduktaM anyatrA'pi - kSINaklezA ete na hi prasIdanti na stavo'pi vRthA / tatstavabhAvavizuddhaH prayojanaM karmavigama iti / / stutyA api bhagavantaH paramaguNotkarSarUpato hyete / dRSTA hyacetanAdapi mantrAdijapAditaH siddhiH / / yastu stutaH prasIdati roSamavazyaM sa yAti nindAyAm / sarvatrA'samacittaH stutyo mukhyaH kathaM bhavati / / zItArditeSu hi yathA dveSaM vahnirna yAti rAgaM vA / nAhvayati vA tathApi ca tamAzritAH sveSTamaznuvate / / tadvattIrthakarAn ye tribhuvanabhAvaprabhAvakAn bhaktyA / samupAzritA janAste bhavazItamapAsya yAnti zivam / / 6 (lalitavistarAyAM uddhRtA ime zlokAH logassa-pRSTha-93) iti / etena - rAgAdyabhAve jinezvarANAM kathaM paramAnandadAyakatvam ? ityapi pratyastam, taduktaM anyatrApi - evA zrAvako mATe bhagavabahumAnagarbhita puSpAdiAraMbhanI pravRtti paNa niSiddha karI na zakAya. mATe "dhanimitta mAna-samAraMbha 42vo me anuyita cha." me pAta vyAlI nathI. (5/31) gAthArtha - pUjA dvArA bhagavAna upara koI upakAra to thato nathI. tethI pUjya evA bhagavAna paramAnaMda evA mokSane kaI rIte Ape ? A praznano javAba ema jANavo ke jema ciMtAmaNi ratna vagerenI pUjA karavAmAM Ave to ciMtAmaNi ratnane koI lAbha thato nathI. paraMtu pUjakane tenuM phaLa avazya prApta thAya che. tema kRtakRtya evA bhagavAnanI pUjA dvArA prabhune koI lAbha thato na hovA chatAM ApaNane paramAnaMdanI prApti thavAmAM koI bAdha nathI. (5/32) gAthArtha saraLa hovAne lIdhe prastuta gAthAnI TIkAkAra maharSie saMskRta vyAkhyA karI nathI. tethI ame paNa A bAbatamAM vizeSa chaNAvaTa mATe prayatna karatA nathI. (5/32). Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 * jinopakArA'yoge'pi tadupAsanAtaH phalasiddhiH * dvAtriMzikA-5/32 cintAmaNirayaNAdihiM jahA u bhavvA samIhiyaM vatthu / pAvaMti taha jiNehiM tesiM rAgAdabhAve'pi / / vatthusahAvo eso auvvacintAmaNI mahAbhAgo / thoUNaM titthayare pAvijjai bohilAbhotti / / bhattIe jiNavarANaM khijjantI puvvasaMciyA kammA / guNapagarisabahumANo kammavaNadavANalo jeNa / / 6 (lalitavistarAyAM etA gAthA uddhRtA pR.97) / etena bhagavataH cintAmaNikalpatve kasmAnna sarveSAM samo lAbha iti nirastam, tattatkarmocchedAnukUlajinabhaktyAditAratamyena phllaabhtaartmyopptteH| tatazca suSThuktaM bhaktAmarastotravRttau - samIhitaM yanna labhAmahe vayaM prabho ! na doSastava karmaNo mama / divA'pyulUko yadi nA'valokate tadA'parAdhaH kathamaMzumAlinaH ? / / 6 (bhaktA.41/pR.113) iti / vastutastu tadupakArAt na phalalAbha kintu tadupAsanAta eva, cintAmaNyanalauSadhAdijanyaphalalAbhavaditi vyaktaM samarAdityakathAyAm (sa.ka.bhava.9 prAnte) / evameva tatpradveSato na tasya hAnirapi tu svasyaivetyapi dRzyam / taduktaM haribhadrasUribhiH brahmasiddhAntasamuccaye - bhavA'bhavanimittaM ca jagato'nAzayaM param / vidveSejyAdiyogena tataH tadbhAvasiddhitaH / / (bra.si. 29) iti / - na pUjayA'rthastvayi vItarAge na nindayA nAtha ! vivAntavaire / tathApi te puNyaguNasmRtirnaH punAtu cittaM duritaa'nyjnebhyH|| (bR.sva.sto 57) iti bRhatsvayambhUstotravacanaM, - rAgavajjiyo'vi sevayajaNakapparukkho - (Sa.khaM.5/4/26 vR.) iti ca SaTkhaNDAgamavacanamapyatrAnusandheyamiti zam / / 5/32 // pratiSThAgarbhitA bhaktiH dvi-tri-paJcA'STabhedataH / darzitA bhUmibhedenA''darataH kriyatAM varA / / 1 / / iti muniyazovijayaviracitAyAM nayalatAyAM bhaktidvAtriMzikAvivaraNam / / 5 / / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 373 * jarA aTako * ha pa. bhaktibatrIsIno svAdhyAya che (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. dharmamAM udyama karanAra mATe mukhya aMga zuM che ? te daSTAntasahita jaNAvo. 2. dharmasiddhinuM bIju aMga jaNAvo. 3. IMTa vagere upAdAna kAraNa kevA ne kevI rIte lAvavA ? 4. jinabhavanakRtya zuddhinuM kAraNa kaI rIte bane ? te nyAyanI bhASAmAM jaNAvo. 5. bhagavAnanI bhakti kyA saMbaMdhathI zuddhinuM kAraNa bane ? 6. jinAlaya nirmANa bhAvayajJa kema kahevAya che ? te samajAvo. 7. jinabiMba karAvavAnI vidhi samajAvo. 8. "zuddhabhAvathI pratimA karAvavI tene vistArathI samajAvo. 9. pariNAma zubha kevI rIte thAya ? (bI) nIce yogya joDANa joDo. 1. niyANArahita prItivizeSa 2. bhAvayajJa Agamika 3. mULadhana svarUpazuddhi 4. utsAha bhAvapUjA 5. lokottara nirupacarita 6. mahodaya avyayanIvi 7. mukhya sUkSmabuddhigamya 8. ijyA pUjA 9 gaMbhIra puNyAnubaMdhI puNya (sI) khAlI jagyA pUro. 1. parapIDAparihArathI ja ArAdhanAmAM ....... paDe che. (zubhAnubaMdha, azubhAnubaMdha, pApAnubaMdha) 2. jinAlayanA ... dhananI mAvajata ane vRddhi zrAvako kare. (mULa, dravya, jJAna). 3. pUjAmAM jaNAto kAyavadha paNa ....... manAyelo che. (guNavAna, doSavAna, nirguNa) 4. bhagavAna ....... hovAthI devapUjA phaLavALI che. (kRtakRtya, karuNAsAgara, vItarAga) 5. pUjAmAM thatI jIvavirAdhanA ........ udAharaNathI lAbhakArI batAvela che. (kUvAnA,vahANanA,vAvaDInA) 6. bhAvastavamAM ArUDha thayelAne dravyastavano ........ che. (adhikAra, anadhikAra) 7. saMkAzazrAvake pramAdanA kAraNe ....... dravyanuM bhakSaNa kareluM. diva, guru, jJAna). 8. ........ karmanA udayathI manuSya daridra thAya che. (lAbhAMtarAya, dAnAMtarAya, bhogAMtarAya) 9. gRhasthamAM vivekadraSTi ane udAratAno nAza thavAthI ........ prApta thAya che. (dazaviratidurlabhatA, bodhidurlabhatA, jJAnadurlabhatA) Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 * buddhine kaso * 5. nayalatAnI apekSA che (e) nIcenA praznanonA vistArathI javAba Apo. 1. jinAlayane kevA guNavALo gRhastha karAve ? 2. jinAlaya mATe sau prathama kevI bhUmine grahaNa karavI joIe ? 3. derAsara nirmANa mATe kArIgara kevA rAkhavA ? tene mATe zrAvake zuM zuM karavuM ? 4. laukika ane lokottara anuSThAnanI bhedarekhA samajAvo. 5. pratiSThA keTalA prakAre thAya ? e vistArathI samajAvo. 6. pratiSThAnA be prakArane samajAvo. 7. paMcopacArapUjA ane aSTopacAra pUjA samajAvo. 8. 5 prakAranA abhigama samajAvo. (bI) nIcenA praznonA saMkSepamAM javAba Apo. 1. bhAvastava kone kahevAya ? 2. zubhAnubaMdhano artha jaNAvo. 3. mahAvIra bhagavAne bIjAnI aprIti dUra karavA zuM karyuM ? 4. "yatanA" zabdane nyAyanI bhASAmAM jaNAvo. 5. zrAvaka ucita rIte zilpInuM mAna jALave tenuM kAraNa jaNAvo ? 6. ucita utsAhanuM mahattva jaNAvo. 7. zA mATe zilpI sAthe manameLa tUTavo na joIe ? 8. mukhya pratiSThA kone kahevAya? 9. svabhAva keTalA prakAre che ? kyA kyA ? 10. adaSTa kyA saMbaMdhathI pratimAmAM raheze ? (sI) khAlI jagyA pUro. 1. bhAvavanuM kAraNa hoya che ......... kahevAya che. (dravyastava, zrAvakastava, caityastava). 2. jinAlaya banAvanAra gRhasthanA ahIM ......... vizeSaNa batAvavAmAM AvyA che. (6, 5, 2) 3. pratiSThA vidhi dvArA jinAgama anusAre potAnAmAM ........ vagere bhAvonI sthApanA thAya che. (sAdhutva, vItarAgatva, vairAgya) 4. pratiSThA pachI ......... divasa sudhI satata pratiSThita pratibiMbanI pUjA karavI. (8,5,3) 5. zveta ane ....... vastro paherIne zrAvake pUjA karavI. (zubha, zuddha, dhoyelA) 6. anya AcAryo kahe che ke pUjA ......... prakAranI che. (3, 5, 8) 7. kAyayogapradhAna pUjA ........... che. vinaupazamanI, nirvANaprasAdhanI, abhyadayaprasAdhanI) 8. vacanayogapradhAna pUjAmAM ............ vagere maMgAvavAnA hoya che. (puSya, vastra, alaMkAra) Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6- sAdhusAmagrya-dvAtriMzikA chaThThI batrIsInI prasAdI ) yogAdevA'ntyabodhasya sAdhuH sAmagryamaznute / / 6/8 / / (pR.392) carama (tattvasaMvedana) jJAnanA yogathI ja sAdhu pUrNatAne pAme che. yatidharmo mUlottaraguNasamudAyaspo'tiduSkara uktaH, atidurlabhaM mokSaM pratyatiduSkarasyaiva dharmasya hetutvAt / / 6/18 / / (pR.421) mUlaguNa ane uttaraguNanA samUha svarUpa saMyamadharma atyaMta duSkara kahevAyela che. kema ke atidurlabha evA mokSa pratye atiduSkara evo ja dharma kAraNarUpa banI zake. tAttvikaM tu vairAgyaM zaktimatikramyA'pi zraddhAtizayena pravRtti nanayet sadda/rA (pR.4ra6) tAttvika vairAgya to jhaLahaLatI zraddhAnA baLathI potAnI zaktinuM atikramaNa karIne paNa mokSamArgamAM pravRtti karAve. jJAnasahitavairAgyasyApAyazaktipratibandhakatvAt / / 6/25 / / (pR.432) AtmajJAnagarbhita vairAgya karmanA malina anubaMdhonI zaktino avarodhaka che. jJAnavatsAratatya hato jJAnatvA sAdda/rajA (pR.4rU2) AtmajJAnInI AjJA pALavAmAM tatparatA keLavavI e paNa phaLanI apekSAe jJAnasvarUpa ja che. Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvazuddhirapi mArgA'nanusAriNI na nyAyyA / / 6/26 / / (pR.434) mokSamArgane na anusaranArI evI bhAvazuddhi paNa AgamamAnya nathI. mArgaH = viziSTaguNasthAnA'vAptipravaNa: svarasavAhI nIvapariNAma sAda/raddA (pR.434) mokSamArgano artha che viziSTa prakAranA upalA guNasthAnakanI prApti karAvavAmAM nipuNa ane svarasavAhI evo nirmaLa AtmapariNAma. guNavatpAratantryaM svA''grahahetumohA'pakarSanibandhanam / / 6/27 / / (pR.437) guNavAna jJAnI gurunuM pAtaMtrya potAnA kadAgrahanA kAraNabhUta evA mohane ghaTADavAnuM kAraNa che. guNavabahumAnAdyaH kuryAtpravacanonnatim / anyeSAM darzanotpattestasya syAdunnatiH parA / / 6/29 / / (pR.439) guNavAna pratyenA bahumAnathI je jinazAsananI prabhAvanA kare enAthI bIjA jIvone samyagdarzana prApta thavAnA kAraNe te jIvanI utkRSTa Atmonnati thAya che. yastu zAsanamAlinye'nAbhogenA'pi vartate / badhnAti sa tu mithyAtvaM mahA'narthanibandhanam / / 6/30 / / (pR.441) zAsanahIlanAmAM je ajANatA paNa pravRtta thAya che te mahA anarthanA kAraNabhUta evA mithyAtvane bAMdhe che. guNavatpAratantryataH guNAnAM sAmagryam / / 6/31 / / (pR.443) guNavAnanA pAratanyathI ja AtmajJAna vagere guNo pUrNa thAya che. Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sAdhusAmagryavibhAganyUnatAzaGkAparihAraH * 375 // atha sAdhusAmagryadvAtriMzikA / / 6 / / jinabhaktipratipAdanA'nantaraM tatsAdhyaM 'sAdhusAmagryamAhajJAnena jJAnibhAvaH syAda bhikSubhAvazca bhikSayA / vairAgyeNa viraktatvaM saMyatasya mahAtmanaH / / 1 / / nayalatA jJAna-bhikSA-virAgebhyaH paramezvarabhaktitaH / dagdhvA karmASTakaM yogI yatpadaM yAti tad bhaje / / 1 / / paJcamyAM dvAtriMzikAyAM jinabhaktipratipAdanAnantaraM tatsAdhyaM = dravyastavalakSaNajinabhaktinirUpitasAdhyatA''liGgitaM bhAvastavalakSaNaM sAdhusAmagryamAha- 'jJAneneti / sAdhusAmagryasya bhagavadbhaktisAdhyatvaJca pareSAmapi sammatam / taduktaM nAradaparivrAjakopaniSadi - paramAtmani yo rakto virakto'paramAtmani / sarveSaNAvinirmuktaH sa bhaikSaM bhoktumarhati / / - (nA.pari.3/18) iti / prakRte - bhaktyA vinA brahmajJAnaM kadApi na jAyate 6 (tri.vi.ma.8/11) iti tripAdvibhUtimahAnArAyaNopaniSadvacanamapi yojyaM ythaatntrm| saMyatasya mahAtmanaH jJAnena = vakSyamANatRtIyatattvasaMvedanena jJAnibhAvaH = jJAnitvaM syAt / anena smygjnyaanaa''raadhktvmaaveditm| bhikSayA vakSyamANaprathama-sarvasampatkaryabhidhAnayA bhikSubhAvaH = bhikSukatvaM syAt / anena samyakcAritrA''rAdhakatvamudyotitam / bhikSubhAvaH tu bhikSudvAtriMzikAyAM (pR.18431900) vistareNa darzayiSyate / vairAgyeNa = vakSyamANatRtIyajJAnagarbhavairAgyeNa viraktatvaM syAt / etena samyagdarzanArAdhakatvamAviSkRtam / na hi mithyAtvamohanIyavipAkodaye jJAnagarbhavairAgyasambhavaH / itthaM ratnatrayasamArAdhanadvArA sAdhoH sAmagryamavatiSThate / nanu vyavahArabhASye tu - caraNakaraNassa sAro bhikkhAyariyA taheva sajjhAo / ettha paritammamANaM taM jANasu maMdasaMviggaM / / caraNakaraNassa sAro bhikkhAyariyA taheva sajjhAo / etthao ujjamamANaM taM jANasu tivvasaMviggaM / / - (vya.bhA.6/38-39) ityevamanvaya-vyatirekAbhyAM bhikSAcaryA-jJAnayoreva sAdhusAmagryasampAdakatvamAviSkRtam / na ca vairAgyasyApi tatra nivezaH kRta iti cet ? maivam, vairAgyasattva eva tayoH sAmagryaprayojakatvena tadubhayagrahaNe vairAgyasyA'pi gRhItatvAdeva na nyUnatvam / atha nAradaparivrAjakopaniSadi - bhaikSAsanaM ca maunitvaM tapo dhyAnaM vizeSataH / samyagjJAnaM ca vairAgyaM dharmo'yaM bhikSuke mataH / / 6 (nA.pari.5/33) ityevaM, saMnyAsagItAyAM ca - bhaikSyaM zrutaJca 4 sAdhusAmagraya dvAciMzika prAza ha pAMcamI batrIsImAM jinabhaktinuM nirUpaNa karyA bAda jinabhaktisAdhya evI sAdhunI samagratAnuM = saMpUrNasAdhutAnuM pratipAdana A chaThThI batrIsImAM karAya che. gAthArtha - saMyata evA mahAtmA jJAnathI jJAnI bane, bhikSA dvArA bhikSuka bane, vairAgya dvArA vita bane.(6/1) 1. 'sAmagyamAha' iti truTitaH pATho mudritapratau / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 * sAdhUnAM nityopavAsitvavidhAnam * jJAneneti / vyaktaH || 1 || viSayapratibhAsA''khyaM tathA''tmapariNAmavat / tattvasaMvedanaM ceti tridhA jJAnaM prakIrttitam ||2|| maunitvaM tapo dhyAnaM vizeSataH / samyak ca jJAna-vairAgyaM dharmo'yaM bhikSuke mataH / / - (saM.gI. 6 / 90) ityevaM nirUpaNAt maunena maunitvaM tapasA tapasvitvaM dhyAnena ca dhyAnitvamatrA'saGgRhItamiti sAdhusAmagryAnupapattiriti cet ? atrocyate, maunitva- tapo dhyAnAnAM yathAkramaM vairAgya- bhikSA - jJAnAntargatatayA vairAgyAdigrahaNe teSAmapi sattvasiddherna sAdhusAmagryavyAhatiH / na caivaM sati dRDhavairAgyAd bodho bhavati - ( maho. 4 / 26) iti mahopaniSadvacanAd vairAgyagrahaNenaiva jJAnasya gRhItatvasambhavAttadagrahaNaprasaGga iti zaGkanIyam, pravrajyAyAM jJAnaprAdhAnyadarzanAya tadgrahaNAt, kAraNasya kAryajanakatvA'vazyambhAvavirahAcca / na ca tathApi bhikSAvyApakatA kathaM tapasa iti zaGkanIyam, tattvatastasyAstaporUpatvAttatrA'ntarbhAvAttasya / taduktaM AdityapurANe - upavAsasamA bhikSA proktA vai brahmacAriNAm - ( A. pu. 17/16) iti / ajJAtoJchakulake'pi niravajjA''hAreNaM sAhUNaM niccameva upavAso - ( ajJA. ku. 15 ) ityuktam / upa = saha upAvRttadoSasya sato guNairAhAragRddhyAdityAgarUpairvAso hi tattvata upavAsa ucyate / taduktaM zrIharibhadrasUribhiH brahmasiddhAntasamuccayA'parAbhidhAne brahmaprakaraNe upAvRttasya doSebhyaH samyagvAso guNaiH saha / upavAsaH sa vijJeyo na zarIravizoSaNam / / - ( bra.pra. 241 ) iti / anyatrApi - akRtA'kAriNaM zuddhamAhAraM dharmahetave / aznato'pi munernityopavAsaphalamucyate / / - ( ajJAtoJchakulakavRtti) ityuktam / AhAratRSNAM vinA nirdoSabhikSAgrahaNe digambarANAmapyupavAsaH sammataH / prasiddhacAyamarthaH pravacanasAre aNNaM bhikkhamaNesaNamadha te samaNA aNAhArA - ( pra . sAra . 3 / 27 ) ityatra / prakRte 'upavAsAt paraM bhaikSaM' (va.smR.10/6) iti vaziSThasmRtivacanaM, naktAd varazcopavAsa upavAsAdayAcitaH / ayAcitAd varaM bhaikSaM tasmAd bhaikSeNa vartayet / / - ( saM . upa. 2 / 62 ) iti ca saMnyAsopaniSadvacanaM yathAtantramanuyojyaM gurukulavAsaparAyaNaiH / / 6/1 / - paDhamaM nANaM tao dayA - ( da. vai. 4/10 ) iti dazavaikAlikasUtravacanAt, - jJAnadhanAnAM hi sAdhUnAM kimanyad vittaM syAt ? - (sU.kR.cU. 1/14) iti sUtrakRtAGgacUrNivacanAt, - AgamabaliyA samaNA niggaMthA - ( vya. sU. 10/3 ) iti vyavahArasUtravacanAt - AgamahINo samaNo NevappANaM paraM viyANAdi - (pra.sAra . 3/32) iti pravacanasAravacanAccA'bhyarhitatayA avasarasaGgatiprAptaM jJAnamAdau nirUpayati- 'viSaye 'ti / dvAtriMzikA - 6/2 gAthA saraLa hovAthI tenI jJAnanuM nirUpaNa karavA mATe gAthArtha ::- jJAnanA bhe| ajhara jJAna bhane ( 3 ) tattvasaMveddana jJAna. # trividha jJAna mImAMsA * saMskRta vyAkhyA granthakArazrIe karela nathI. (6/1) granthakArazrI jaNAve che ke - hevAyesa che. (1) viSayapratibhAsa jJAna, (2) AtmaparizAbhayukta (9/2) Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * AtmapariNAmavajjJAnavyAkhyAdvaividhyam * 377 viSayeti / viSayapratibhAsa ityAkhyA yasya viSayasyaiva heyatvAdidharmA'nuparaktasya' pratibhAso 1 yatra tat ( = viSayapratibhAsAkhyaM ) / tathA AtmanaH = svasya pariNAmo'rthA'narthapratibhAsAtmA vidyate yatra tat ( = AtmapariNAmavat) / AtmanaH = jIvasya pariNAmo'nuSThAnavizeSasampAdyo vidyate yatreti naye samyaktvalAbhaprayojyavastuviSayatAvattvamartho labhyate / viSayasya jJeya-jJAtR-jJAnarUpeNa trividhasya heyatvAdidharmA'nuparaktasya AdhyAtmika heyatvopAdeyatvA'prakArakatvena pratibhAsaH = avagAhanaM yatra = adhikRtajJAne tad viSayapratibhAsamAdyaM jJAnam / prathamaprakArakaM jJAnamuktvA dvitIyaM tadAha- 'tathe 'ti / AtmanaH = svasya = adhikRta jJAnasya pariNAmaH arthA'narthapratibhAsAtmA = AdhyAtmikaguNa-doSakAritvA'vagAhanAtmako vidyate yatra adhikRtajJAne tad AtmapariNAmavad dvitIyaM jJAnamavaseyam / svamatamatroktvA'dhunASTakavRttikRnmatamAvedayati-AtmanaH jIvasya anuSThAnavizeSasampAdyaH pariNAmaH adhyavasAyaH kAmabhogAdipravRttau ' hA ! virAdhako'haM, AtmazatrurahamityAdirUpaH, jinapUjAdipravRttau ca ' adya me saphalaM janma, cintAmaNirmayA labdhaH, muktirme karagatA' ityAdilakSaNaH vidyate yatra adhikRtajJAne tad AtmapariNAmavaditi naye = zrIjinezvarasUridarzite vyAkhyAvizeSe'GgIkriyamANe tu samyaktvalAbhaprayojyavastuviSayatAvattvaM samyagdarzanaprAptiprApyA yA AdhyAtmikaheyatvopAdeyatvaniSThA kAmabhogAdi - jinapUjAdilakSaNavastuniSThavizeSyatAnirUpitA prakAratA tadvattvaM nirUpakatvasambandhena jJAnasya yadi syAt tarhi tajjJAnamAtmapariNAmavatsyAditi arthaH bhAvArtho lbhyte| taduktaM aSTakavRttau AtmanaH = jIvasya pariNatiH anuSThAnavizeSasampAdyaH pariNAmavizeSaH, saiva jJeyatayA yasminnasti jJAne na punaH tadanurUpapravRttinivRttI api, tad AtmapariNatimat - ( a.vR. 9 / 1 ) iti / -- = = = = = = TIkArtha viSayagata heyatva, upAdeyatva guNadharmonuM vyavasthita rIte jemAM bhAna nathI thatuM te jJAna viSayapratibhAsa jJAna kahevAya che. arthAt tAttvika heyatva Adi guNadharmonuM avagAhana karyA vinA ja viSayano pratibhAsa je jJAnamAM thAya che te jJAna viSayapratibhAsa nAmanuM prathama prakAranuM jJAna kahevAya che. tathA potAnAthI vivakSita jJAnathI AdhyAtmika lAbha thaze ke nukazAna thaze ? evuM bhAna je jJAnamAM thAya te jJAna AtmapariNAmazAlI jJAna kahevAya che. potAno mata jaNAvI anya mata mujaba dvitIya jJAnanI vyAkhyA jaNAvatA graMthakArazrI kahe che ke - 'AtmAno = jIvano pariNAma, ke je vizeSa prakAranI kriyAthI prApta thavAno che, tenuM vedana - saMvedana je jJAnamAM thAya te jJAna AtmapariNAmazAlI jJAna kahevAya che.' A aSTakavRttikArano mata che. A mata mujaba samyaktvanA lAbhathI je viSayatA jJAnamAM jaNAya te jJAna AtmapariNAmazAlI jANavuM. (cAmaDAnI AMkhathI bAhya viSayanI suMdaratA ke asuMdaratAno bodha thAya che tenA badale samyagdarzananA prabhAve te bAhya viSayomAM ke bhogasukhapravattimAM ke virAdhanAmAM AdhyAtmika heyatAno bodha thAya tathA upAdeyatAno bodha ArAdhanAmAM pravRtti karatI vakhate thAya te jJAna aSTakavRttikAranA mate AtmapariNAmazAlI jJAna che.) 1.'...dharmAnuraktasye'tyazuddhaH pATho mudritapratau / hastAdarze ca 'dharmAnuparakramya' ityazuddhaH pAThaH / 2. mudritapratau 'yena' ityazuddhaH pAThaH = Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mithyAdRSTeH AdhyAtmikotsargApavAdAnabhijJatA * dvAtriMzikA-6/2 tattvaM = paramArthastatsamyak 'pravRttyAdyupahitatvena vedyate yasmiMstacca [ ? yasmin ( = tattva - saMvedanam ) / tatra ] tattvatpadena mithyAjJAnanivRttiH, tdvissysyetraaN'shnissedhaa'vcchinntvenaa'tttvtvaat| samyakpadenA'viratasamyagdRSTijJAnanivRttiH 2, = = tRtIyaM jJAnamAha - tattvaM = paramArthaH sunaya-nikSepa - saptabhaGgyAdigarbhitA''dhyAtmikA'nekAntavAdonnItaH tat samyak = pravRttyAdyupahitatvena pravRtti-nivRttilakSaNaphalaniSpattivyApyatvena vedyate jJAyate yasmin jJAne tat tattvasaMvedanAbhidhAnaM tRtIyaM jJAnamabhidhIyate / prakRtavyAkhyAvyavacchedyamAha- tattvapadena mithyAjJAnanivRttiH mithyAjJAnagomithyAtvodayadUSitazrutajJAnAdivyavacchedaH pratipAdyate, tadviSayasya carasya itarAM'zaniSedhA'vacchinnatvena = svasamAnAdhikaraNAnyadharmA'bhAvA'nuviddhatvena atattvatvAt = pramANalakSaNA'nekAntabahirbhUtatvAt / mithyAtvodayopahato hi jIva 'AtmA nitya eva, na tvanitya' ityAdirUpeNa samastavastujAtamabhyupaiti / na caivamasti dravyatvena nitye Atmani manuSyatvAdiparyAyarUpeNAnityatvasyApi sadbhAvAt, anyathA sadasadavizeSA''pAtAt / yathoktaM upadezapade 'egaMtaNiccavAe aNiccavAe sadasadaviseso' (upa.pa. 445 ) iti / evamevA''dhyAtmikotsargApavAdavinirmokeNa sthUlalokavyavahAradRSTyA heyatvAdinA'bhimate vastuni upAdeyatvAdyapalApena tadgocaramapi mithyAdRgjJAnamajJAnamevAvagantavyam / 378 * = = = 'tattvaM samyak vedyate yasmin tat tattvasaMvedanami tivyAkhyAyAM darzitena samyakpadena avira - trIjA naMbaranuM jJAna che tattvasaMvedana jJAna. tattva eTale anekAntavAdathI abhivyakta thayela paramArtha. pravRtti ane nivRttithI upahitarUpe tenuM vedana je jJAnamAM thAya te tattvasaMvedana jJAna. (kahevAno Azaya e che ke strI vagere heya tattvanI nivRtti sahita ane saMyama-kSamAdi upAdeya tattvanI pravRtti sahita je bodha hoya te tattvasaMvedana jJAna kahevAya. heyane heya rUpe jANe chatAM na choDe ane upAdeyane upAdeyarUpe jANe chatAM grahaNa na kare to te jJAna trIjA prakAranuM saMvedana jJAna na kahevAya, paraMtu bIjA prakAranuM AtmapariNAmayukta jJAna kahevAya.) tRtIya jJAnanA nAmamAM 'tattva' zabda joDavAnA lIdhe mithyArdaSTi jIvonA jJAnanI bAdabAkI karavAmAM Avela che. kAraNa ke mithyAtvInA jJAnamAM viSayabhUta padArthamAM rahela eka guNadharmano bodha hovA chatAM anya guNadharmono niSedha paNa bhaLela hovAthI mithyAtvInA jJAnano viSaya atattva che, atAttvika che, apAramArthika che. (kahevAno Azaya e che ke AtmA vagere padArthomAM nityatvanI jema anityatva guNadharma paNa rahela che. tema chatAM AtmAne nitya mAnanAra ekAMtavAdIo AtmAmAM anityatvano niSedha kare che. vidyamAna anya guNadharmono apalApa karavAnA lIdhe mithyAtvInuM jJAna tattvasaMvedanarUpa na kahI zakAya. AtmA anityatvAdi guNadharmothI yukta hovA chatAM anityatvAdi guNadharmothI zUnyarUpe tenuM bhAna mithyAtvInA jJAnamAM thatuM hovAthI te jJAna tattvasaMvedana jJAna na kahevAya, teno viSaya pAramArthika na kahevAya.) tathA 'tattvavedana' kahevAnA badale 'tattvasaMvedana' kahevAno Azaya e che ke e jJAnamAM tattvanuM vedana samyak rIte thAya che. 'samyak' kahevA dvArA avirata samyadRSTinA jJAnanI ahIM bAdabAkI jANavI. 1. 'pravRttAdyu' iti azuddhaH pATho mudritapratau / 2. mudritapratau 'dRSTijJAnena ni...' ityazuddhaH pAThaH / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kAraNatAvacchedakasya prayojakatvaniyamaH * = tasya jJAnA'jJAnasAdhAraNa-pratibhAsatvaprayojyaviSayapravRttyAdyupahitatve'pi jJAnatvaprayojyaviratipravRttyAdyupahitatvA'bhAvAditi ca / iti amunA prakAreNa tridhA jJAnaM prakIrtitam / tadAhatasamyagdRSTijJAnanivRttiH bodhyate / na ca mithyAdRSTeH samyagdRSTervA jJAnAdapi pravRttirnivRttizca jAyata eva, iSTasAdhanatAjJAnasya pravartakatvAt aniSTasAdhanatAjJAnasya ca nivartakatvAditi samyakpadena nobhayajJAnanivRttiH bodhayituM zakyate, na ca mithyAdRSTibodhasya sadasadavizeSAt ajJAnarUpatvAt jJAnatvaviraho'pyudbhAvanIyaH, pApAdau mithyAjJAnAt niHzaGkapravRtteraviratasamyagdRSTijJAnAcca sAzaGkapravRtterupalambhena tayorjJAnA'jJAnasAdhAraNArthaprakAzakatvaprayojyaviSayapravRttyAdyupahitattvAt samyakpadamanatiprayojanamiti zaGkanIyam, tasya = aviratasamyagdRSTijJAnasya upalakSaNAt mithyAjJAnasya ca jJAnAjJAnasAdhAraNapratibhAsatvaprayojyaviSayapravRttyAdyupahitatve'pi jJAnAjJAnobhayagatamarthaprakAzakatvalakSaNaM yatpratibhAsatvaM tatprayojyeSTAniSTaviSayapravRttinivRttivyApyatve satyapi jJAnatvaprayojyaviratipravRttyAdyupahitatvA'bhAvAt samyagjJAnamAtraniSThajJAnatvaprayojyapApavirati puNya-saMvarAdipravRttyutpattivyApyatvavirahAt / ayamAzayaH prANAtipAtAdirUpAt pApAt viratiH svAdhyAya - dhyAna - tapazcaraNAdau puNyasaMvarAdikRtye yogyatAdyanugatA pravRttizca jJAnaphalamucyate / taduktaM upadezapade NANassa phalaM viratI pAve, punnammi taha pavittIo jogattAdiaNugayA - (upa.pa.gA. 448 bhA. 2 pR. 240 ) iti pApavirateH puNyapravRttezca jJAnatvaprayojyatvaM sidhyati, kAraNatAvacchedakasya prayojakatvaniyamAt, ghaTasya daNDatvaprayojyatvavat / mithyAjJAne samyagdRSTijJAne vA jJAnatvaprayojyapApavirati - puNyapravRttyupadhAyakatvaM nAsti, satyapi tasmin pApapravRtteH puNyanivRttezcopalambhAt / tattvasaMvedanajJAne tu pravRttyAdyupahitatvena pratibhAsatvaprayojyaviSayapravRttyAdyupahitatvena vA tattvavedanaM nAbhimataM kintu samyagjJAnamAtravRttijJAnatvaprayojyapApavirati-puNyapravRttyAdyupahitatvenaiva tadabhimatam / ato mithyAjJAnA'viratasamyagdRSTijJAnayorvyavacchedo'nAvila eva / = 379 = mAstu kasyacit sajjJAna- mithyAjJAnasAdhAraNatvena jJAnatvabhrama iti pratibhAsatvapadanivezaH / jJAnatvasya pratibhAsatvanyUnavRttitvaM na tu samavyAptattvamiti na tayoraikyamAzaGkanIyam / mithyAjJAne tu jJAnatvameva naasti| ataH mithyAdRSTipravRtteH pratibhAsatvaprayojyatve'pi jJAnatvaprayojyatvavirahAt, paramArthavedanA'bhAvAcca nAtiprasaGgaH / aviratasamyagdRSTijJAne pratibhAsatvaM jJAnatvaJca staH / aviratasamyagdRSTeryA bhojanapAnazayanA''sana-snAna-kAmabhogAdipravRttistasyAH pratibhAsatvaprayojyatvameva na tu jJAnatvaprayojyatvam / na ca pratibhAsatvApekSayA jJAnatvasyAdhikabalatvAdaviratasamyagdRzo jJAnatvaprayojyaiva pravRttirupahitA syAnna tu = prakAzatva kAraNa ke samakitInA bodhamAM jJAna ane ajJAna-bannemAM sAdhAraNa guNadharma = pratibhAsatva = bodhatva hovAnA lIdhe tenAthI saMpAgha ISTa viSayamAM pravRttithI ane aniSTaviSayanivRttithI samakitInuM jJAna yukta hovA chatAM paNa jJAnatvasaMpAgha = samyajJAnatvaprayojya pApavirati vagere svarUpa pravRttithI yukta na hovAnA lIdhe samakitIno bodha tattvasaMvedana jJAnarUpa banI zake nahi. (arthAt tattvanuM paramArthanuM samyak rIte = samyajJAnaprayojya viratithI yukta hovA rUpe vedana samitInA bodha dvArA na thaI zakavAthI teno bodha tattvasaMvedanasvarUpa banI zake nahi.) A rIte jJAnanA traNa prakAra jaNAvela che. 1. mudritapratau ' ...hitve'pi ' ityazuddhaH pAThaH / = Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 * trividhajJAnAnAM matyAdivizeSarUpatA * dvAtriMzikA-6/2 viSayapratibhAsaM caa''tmprinntimttthaa| tattvasaMvedanaM caiva jnyaanmaahurmhrssyH|| (a.9/2) / / 2 / / pratibhAsatvaprayojyeti zaGkanIyam, cAritramohodayajanitAntarAyalakSaNasya pratibandhakasya sattvAdaviratasamyagdRkpravRtteH tathAvidhakarmodayasahakRtapratibhAsatvaprayojyatvAbhyupagamAt / / __ vastutastu pravRttihetutA tattadarthajJAnAnAM tdvissykviiryaantraaykrmkssyopshmjnktvenaiv| etena iSTotpattinAntarIyakaduHkhAdhikaduHkhA'janake'pyalasasyApravRttirupapAditA, vidhyarthajJAne'pi tatrA''lasyadoSapratibandhena vIryAntarAyakarmakSayopazamA'niSpatteH / itthameva cAviratasamyagdRSTyAdeH zakyaviratyAdau pravRttyabhAvopapattiH; tatra tasya balavadaniSTahetutAjJAne balavadveSe vAbhyupagamyamAne samyaktvakSatireva, viparyayasya mithyAtvalakSaNatvAt / ata eva zraddhAloH zakyaviratyAdyabhAvopapattaye cAritramohanIyaM karma kalpyate iti (a.sa.tA.pari.1 pR.52/paM.4) vyaktaM aSTasahasrItAtparyavivaraNe / itthamaviratasamyagdRSTerAtmapariNAmavadaparAbhidhAnaM tattvavedanamevAsti na tu tattvasaMvedanAbhidhAnaM tRtIyajJAnamiti sthitam / kecittu viSayapravRttipadena paJcendriyaviSayapratiyogikI pravRttiH, viratipravRttipadena ca pApaviratipratiyogikI pravRttiriti vyAkhyAnayanti / taccintyam / jJAnatraividhyakIrtanasaMvAdarUpeNa aSTakazlokamAha- 'vissyprtibhaasmiti| tadvRttistvevam - 'viSayaH' = zrotrAdIndriyajJAnagocaraH zabdAdiH, tasyaiva na punastatpravRttau tajjanyasyAtmano'rthAnarthasadbhAvasya, 'pratibhAsaH' pratibhAsanaM = paricchedo yatra tat viSayapratibhAsam, aihikA''muSmikeSu chAdyasthikajJAnaviSayeSvartheSu pravRttAvAtmanastAttvikArthAnarthapratibhAsazUnyamityarthaH, jJAnamAhuriti smbndhH| cazabda uttarajJAnavizeSApekSayA samuccayArthaH, idaM ca mithyAdRzAM bhavatIti / tathA Atmano jIvasya, pariNatiranuSThAnavizeSasampAdyaH pariNAmavizeSaH, saiva jJeyatayA yasminnasti jJAne na punastadanurUpapravRttinivRttI api, tad AtmapariNatimat tatheti samuccaye, idaM cAviratasamyagdRSTInAM bhavatIti / tattvaM paramArthaH, tatsamyag vedyate jJAyate yena tat tattvasaMvedanam heyopAdeyArthanivRttipravRttisampAdakamityarthaH, cazabdaH samuccaye, evakAro'vadhAraNe, tasya caivaM prayogaH, tattvasaMvedanameva ca noktavyatiriktam, idaM ca(tu) vizuddhacAritriNAM syAt / jJAnaM = bodhaM AhuH = bruvate, maharSayaH = mahAmunayaH / ete ca trayo'pi jJAnabhedA matyAdivizeSA eveti + (a.pra. 9/1 vR.) / / 6/2 / / aSTaka prakaraNamAM zrIharibhadrasUrijI mahArAje paNa jaNAvela che ke - "viSayapratibhAsa, AtmapariNatiyukta ane tattvasaMvedana- Ama traNa prakAre jJAna che" ema maharSio kahe che. 9 (62) vizeSArtha - mithyAdaSTine ghaDAno bodha ghaDA rUpe ja hoya che. tathA vyavahArathI temAM ISTatva, aniSTatva vagere guNa dharmonuM bhAna paNa tene ruci mujaba thatuM hoya che. tethI strI, dhana, bhojana vagere viSayamAM upAdeyatvanuM bhAna karAvI temAM te jJAnathI pravRtti thatI hoya che. tathA jhera, sApa, vAgha vagere viSayamAM heyatvanuM bhAna karAvI tenAthI nivRtti paNa te jJAna karAve ja che. paraMtu AtmAne vAstavamAM bAhya viSayo lAbhakArI che ke nukazAnakAraka ? tenuM bhAna mithyAtvInA jJAna dvArA thatuM na hovAthI te jJAna viSayapratibhAsa jJAna kahevAya che. Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jJAnaphalavirahe'jJAnam * 381 AdyaM mithyAdRzAM mugdharatnAdipratibhAsavat / ajJAnAvaraNA'pAyAd' grAhyatvAdyavinizcayam / / 3 / / Adyamiti / AdyaM viSayapratibhAsajJAnaM mithyAdRzAM eva, mugdhasya = ajJasya ratnapratibhAsAdivat = tattulyam (= mugdharatnA''dipratibhAsavat) / tadAha- 'viSakaNTakaratnAdau bAlAdipratibhAsavat' (aSTaka - 9/2) iti / ajJAnaM matyajJAnAdikaM tadAvaraNaM yatkarma tasya apAyaH = svAmyAdibhedenA''dyajJAnaM nirUpayati- 'Adyamiti / mithyAdRzAmeva viSayapratibhAsajJAnam / anena svAminirUpaNaM kRtam / ajJasya tattulyaM ratnAdipratibhAsasamam / aSTakasaMvAdamAha 'viSe 'ti / sampUrNA ca kArikA viSakaNTakaratnAdau bAlAdipratibhAsavat / viSayapratibhAsaM syAt, taddheyatvAdyavedakam / / - (a.pra.9 / 2 ) ityevamavagantavyA / upadezapade'pi visayapaDihAsamittaM baalssevkkhrynnvisyNti| vayaNA imesu NANaM savvatthaNNANamo NeyaM / / - (upa.pa. 373 ) ityuktam / municandrasUrikRtA tadvRttistu viSayapratibhAsamAtraM iha sparzana - rasana-prANa-cakSuH zrotrANIndriyANi, sparza-rasagandha-rUpa-zabdAsteSAmarthAH, tato viSayasya indriyagocarasya pratibhAsaH avabodhaH, sa eva kevalaH tadgataguNadoSavimarzavikalaH viSayapratibhAsamAtraM bAlasyeva zizoriva akSaratnaviSayam / akSaH padmarAgAdiH, te viSayo yasya tat tathAvidhajJAnamityuttareNa yogaH / itiH pUraNArthaH / vacanAd dravyazrutayogarUpAd eSu = abhinnagranthiSu janeSu jJAnaM avabodhaH zabdArthamAtragocarameva, tadgatohApohazUnyaM sarvatra jIvAdau viSaye, kimityAha deyavibhAgasya tAttvikasyAbhAvAjjJeyam (upa.pa. 373 vR.) - iti / = = candanakaH ratnaM ajJAnameva, jJAnaphalasya heyopA = = = = = = = = = - tasmAt = matyajJAnAdyAvaraNakarmakSayopazamAd viSayapratibhAsajJAnaM jAyate / anena heturuktaH / samakitIne je bodha thAya che temAM jJAnano pariNAma bhAsato hovAthI tenuM jJAna AtmapariNAmayukta svapariNAmazAlI kahevAya che. sva = jJAna. "bhogasukhamAM thatI AnaMdanI buddhi pariNAme nukazAnakArI che tathA supAtradAna, prabhubhakti vageremAM thatI AnaMdanI anubhUti pariNAme lAbhakArI che." A prakAre jJAnanuM pariNAma bhAsatuM hovAthI samitIno bodha AtmapariNAmayukta kahevAya che. aSTakaprakaraNavRttikAranA mate 'AtmapariNAmayukta' jJAnamAM 'Atma'pada jIvabodhaka che. arthAt viziSTa prakAranI pravRtti dvArA jIvane thatA lAbha-nukazAnano bodha thavAthI samakitIno bodha AtmapariNAmayukta kahevAya che. A sivAyanI bAbatanI chaNAvaTa TIkArthamAM ame spaSTapaNe karela ja che. (6/2) * viSayapratibhAsajJAna * = = gAthArtha :- mugdha jIvone ratnonuM bhAna thAya te prakAre ajJAnAvaraNanA ghaTADAthI upAdeyatva vagere guNadharmonA vinizcaya vagaranuM viSayapratibhAsa jJAna mithyArdaSTi jIvone thAya che. (6/3) TIkArtha :- prathama viSayapratibhAsa jJAna mithyArdaSTi jIvone ja hoya che. te jJAna mugdha buddhivALA ajJAnI jIvane thatA ratna vagerenA bhAna jevuM hoya che. aSTajImAM jaNAvela che ke jhera, kAMTA, ratna vagereno bALakAdine jevo pratibhAsa thAya tevuM viSayapratibhAsa jJAna hoya che.' matiajJAnAvaraNa vagere karmanA kSayopazamathI viSayapratibhAsa jJAna utpanna thAya che. 1. hastAdarze 'pAyA' iti truTitaH pAThaH / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 * bahuzrutAnAmapi mithyAdRzAM viSayapratibhAsajJAnam * dvAtriMzikA-6/3 kSayopazamastasmAt (=ajJAnA''varaNA'pAyAt) / tadAha- ''ajJAnAvaraNApAyaM' (a.9/3) iti / grAhyatvAdInAm = upAdeyatvAdInAM avinizcayaH = anirNayo yatastat (=graahytvaadyvinishcym)| tadAha- 'taddheyatvAdyavedaka'miti (aSTaka- 9/2) / yadyapi mithyAdRzAmapi ghaTAdijJAnena ghaTAdigrAhyatA nizcIyata eva, tathApi svaviSayatvAvacchedena tadanizcayAnna doSaH, svasaMvedyasya svasyaiva tadanizcayAt / / 3 / / aSTakasaMvAdamAha- 'ajJAnAvaraNApAyamiti / "matyajJAnAvaraNAdikarmakSayopazamahetukamityarthaH athavA avidyamAno jJAnAvaraNApAyo yatra tattathA" iti tadvRttau zrIjinezvarasUrayaH / 'mahApAyanibandhanami'tyuktyA (a.pra. 9/3) aSTakaprakaraNe tatphalamapyAveditam / kathaM mugdharatnAdipratibhAsatulyatvamasya ? ityAza GkAyAmAha upAdeyatvAdInAM anirNayaH = samyagnizcayAbhAvo yataH = yasmAt tat / ___assttksNvaadmaah-'tddheytvaadyvedkm'| - teSAM jJeyaviSayANAM heyatvAdi = heyatvamupAdeyatvamupekSaNIyatvaJcetyarthaH, tasyA'vedakaM = anizcAyakaM = taddheyatvAdyavedakam / yathA bAlAdipratibhAso viSAdiviSayasya rUpAdimAtramevAdhyavasyati, na tu heyatvAdikaM taddharmam / evaM yat jJAnaM bahuzrutAnAmapyabhinnagranthInAM mohamalamalImasamAnasatvenAtattvAnAM heyatAyAstattvAnAJcopAdeyatAyA vimarzAkSamaM tattvAtattvayoH samatAvabhAsakaM viparyayAvabhAsakaM vA tadviSayapratibhAsamiti - (a.pra.9/2 vR.) tadvRttau zrIjinezvarasUrayaH / ata eva paramArthato jJAtRtvamapi na mithyAdRzAM sambhavati / taduktaM dvAdazAranayacakre - yo hi saMjJeyaM jAnIte sa tu mukhyo jJAtA, yathA salilaM salilamiti vidvAn / yaH punaH asaMjJeyaM vijAnIte sa tu na jJAtA, yathA mRgatRSNikAM salilamiti vidvAn + (dvA.na.ca.pR.333)iti / yadyapi mithyAdRzAmapi ghaTAdijJAnena ghaTAdigrAhyatA = ghaTAdiniSThopAdeyatA nizcIyate = pramIyate eva / na hi svasthadazAyAM mithyAdRzo'pi viSAdikamupAdeyatayA ratnAdikaJca heyatayA manyante vyavaharanti vA / tathApi svaviSayatvAvacchedena tadanizcayAt = grAhyatAdinirNayavirahAt na avyAptilakSaNo doSaH / jJAnaviSayatA yathA ghaTAdau bAhyArthe vartate tathaiva svasminnapi vartata eva, jJAnasya svasaMviditatvAbhyupagamAt / yatra yatra jJAnIyaviSayatA vartate tatra sarvatra heyatvAdinirNayo mithyAdRzAM na jAyate, svasaMvedyasya svasyaiva = svAtmakajJAnasyaiva tadanizcayAt = heyatvAdinirNayavirahAt / aSTakajImAM paNa "ajJAnAvaraNanA brAsathI viSayapratibhAsa jJAna utpanna thAya che." Ama jaNAvela che. viSayapratibhAsa jJAna dvArA tenA viSayamAM upAdeyatva vagere guNadharmono nizcaya thato nathI. aSTakajImAM paNa Ama ja jaNAvela che. jo ke mizrAdaSTi jIvone paNa ghaDA vagerenA jJAnathI ghaDA vageremAM upAdeyatAno nirNaya to thAya ja che. paraMtu te jJAnanA jeTalA viSaya che te tamAmamAM upAdeyatA vagereno nizcaya tene hoto nathI. jema ke te jJAna svasaMvedya = svayaM dvArA ja jaNAnAra hoya che. tema chatAM te mithyAjJAnamAM rahela heyatA vagere guNadharmono nizcaya tene nathI hoto. mATe viSayapratibhAsajJAnanA lakSaNamAM avyApti doSa nahi Ave. (6/3) 1. hastAdarza 'ajJAnAvarANA...' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarza ...niyataH...' iti truTito'zuddhazca pAThaH / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mithyAjJAnatvaprayojakopadarzanam * 383 bhinnagrantherdvitIyaM tu jJAnAvaraNabhedajam / zraddhAvat pratibandhe'pi karmaNA sukha-duHkhayuk / / 4 / / bhinnagrantheriti / bhinnagrantheH = samyagdRzastu dvitIyaM = AtmapariNAmavat jJAnA''varaNasya bhedaH = kSayopazamastajjaM (=jJAnAvaraNabhedajam), tadAha' - jJAnAvaraNahrAsottha'miti (aSTaka mithyAdRSTijJAnamajJAnarUpatayA heyameva, tathApi mithyAjJAnaM svagataM heyatvaM na nizcinotIti svaviSayatAzraye ghaTAdau grAhyatvanirNaye'pi svaviSayatvAvacchedena heyatvAdyanirNayAt 'grAhyatvAdyavinizcayamiti suSThUktam / kiJca ghaTAdAvapi vyAvahArikamevopAdeyatvAdikaM mithyAdRSTinizcinoti / tAttvikotsargApavAdAnuviddhAdhyAtmikAnekAntavAdonItamupAdeyatvAdikaM tu mithyAdRk svapne'pi naiva jAnAti, sadasadavizeSAt, bhavahetutvAt, yadRcchopalambhAt, jJAnaphalAbhAvAcca / taduktaM vizeSAvazyakabhASye - sadasadavisesaNAo bhavaheujahicchiovalaMbhAo / NANaphalAbhAvAo micchaddiTTi ssa annANaM / / 6 (vi.A. bhA. 115-319-521-2844) iti / upadezapade etadvivaraNantu - egaMtaNiccavAe aNiccavAe sadasadaviseso / piMDo ghaDotti purisAdanno devotti NAtAto / / bhavaheu NANameyassa pAyaso'sappavittibhAveNa / taha tadaNubaMdhao cciya tattetaraNiMdaNAdIto / / ummattassa va Neto tassuvalaMbho jahittharUvotti / micchodayato to cciya bhaNiyamiNaM bhAvagaharUvaM / / NANassa phalaM viratI pAve punnammi taha pavittIo / jogattAdiaNugayA bhAveNa Na sA ao'NNANaM / / 6 (upa.pa.445-448) itthamAveditam / / 6/3 / / avasarasaGgataM dvitIyajJAnaM svAmyAdibhedena nirUpayati- 'bhinneti / samyagdRza AtmapariNAmavat jJAnaM bhavati / anena svAmyuktaH / kAraNamAha- jJAnAvaraNasya kSayopazamaH tajjamiti / aSTakasaMvA vizeSArtha - bALakane agni vagere caLakatA padArtho game. paNa temAM hAtha nAkhavAthI pote dAjhI jaze tenuM bhAna bALakane hotuM nathI. mAtra agnino bAhya dekhAva tenA jJAnamAM jaNAya che. tema mithyAtvIne strI, dhana, parivAra vagerenA bAhya dekhAvanuM bhAna thAya che. paNa tenA mamatva dvArA AtmAne thanAra nukazAnano tene koI khyAla hoto nathI. AthI mithyASTinuM jJAna viSayapratibhAsa kahevAya che. ghaDA, ratna vageremAM vyavahArathI je upAdeyatA rahelI hoya che teno nirNaya jo ke mithyAtvIne jJAna dvArA jarUra thAya che. paraMtu te jJAna mAraka che ke tAraka? eno bodha mithyAdaSTi jIvone thato nathI. dareka jJAnamAM zeya, jJAtA ane jJAnanuM bhAna thAya che. paraMtu ratna vageremAM upAdeyatAnuM bhAna karAvanAra jJAnamAM rahelI heyatAnuM = tyAjyatAnuM = bhAratAnuM mAna na thavAthI mithyASTina zAna viSayapratimAsa. 4 vAya. (5/3) ha AtmapariNAmazAlI jJAna che gAthArtha - jJAnAvaraNanA kSayopazamathI samakitIne dvitIya jJAna hoya che. pratibaMdha hovA chatAM te. sana zraddhAyuta Doya che. tema 4 dharbha sIdhe supa-du:mathI yuti hoya che. (6/4) TIkArtha - samyagdaSTine jJAnAvaraNa karmanA kSayopazamathI AtmapariNAmayukta jJAna hoya che. aSTakajImAM paNa "AtmapariNatiyukta jJAna jJAnAvaraNanA hrAsathI utpanna thAya che." ema jaNAvela che. 1. hastAdarza 'tathAhi' iti pAThaH / 2. hastAdarza 'jJAnAvaraNaH' iti pAThaH / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 * pratibandhadvaividhyaprajJApanam * dvAtriMzikA-6/4 9/5) zraddhAvat = vastuguNadoSaparijJAnapUrvakacAritrecchAnvitaM pratibandhe'pi cAritramohodayajanitAntarAyalakSaNe sati, damAha 'jJAnAvaraNeti / - tathAvidhapravRttyAdivyaGgyaM sadanubandhi ca / jJAnAvaraNahrAsotthaM prAyo vairAgyakAraNam / / - (a.pra.9/5) iti sampUrNA kArikA / kriyAnayA''nuguNyenAha zraddhAvat = vastuguNadoSaparijJAnapUrvakacAritrecchAnvitaM, cAritramohodayajanitAntarAyalakSaNe pratibandhe satyapi / jJAnanayA''nuguNyena tvitthaM jJeyaM 'pratibandhe = jJAnAvaraNodayajanyavidhAte sati api 'tameva saccaM...' ityevaM pUrvokta(pR.93)vacanAt zraddhAvat' iti / taduktaM - bhinne tu ito NANaM jaha'kkha-rayaNesu taggayaM ceva | paDibaMdhammi vi saddhAdibhAvato sammarUvaM tu / / - (upa.pa.374) iti upadezapadagAthAyA vRttau zrImunicandrasUribhiH - bhinne tu = vighaTite tu punaH granthau itaH = granthibhedAdanantarameva jJAnaM vizadavimarzavazopalabdhavizuddhatattvatayA zuddhabodharUpaM vijRmbhate / dRSTAntamAha yathA'kSaratnayorviSaye tasyaiva zizorazizubhAvaprAptau tadgataM caivAkSaratnavibhAgagocarameva / nanu bhinnagranthInAM keSAJcid mASatuSasadRzAnAM na kiJcid jJAnavijRmbhaNamupalabhyate ityAzajhyAhapratibandhe'pi = tathAvidhajJAnAvaraNodayAd vighAte'pi zraddhAdibhAvataH = 'tameva saccaM NisaMkaM jaM jiNehiM paveiyaM' (AcArAga-5/5/162) ityAdeH zraddhAnasya, AdizabdAt gItArthaprajJApanIyatvasya ca bhAvAt tucchamapi jJAnaM, samyagrUpameva, paripUrNalAbhahetutvAt / yathAhi zuklapakSakSapApateratituccho'pi pratipattithAvujjvalatAlAbhassamyageva, paripUrNatadujjvalabhAvalAbhasyAcirAdeva sampattinimittatvAt tathA prakRtajJAnamapi krameNa kevalajJAnA'vikalakAraNabhAvApannameva vartate 6 (upa.pa.374 vRttiH) iti / iyaJca zraddhaiva hi nijavizuddhAtmasvarUpadarzanakAraNIbhUtAtmapariNAmavajjJAnaprANabhUtA vartate / prakRte - zraddhayA prApyate dharmaH zraddhayA brahmadarzanam - (ma.gI. 1/27) iti mahAvIragItAvacanamapi smartavyam / saugatAnAmapi sammatamidam / taduktaM suttanipAte - saddhAya taratI oghaM (su.ni.1/10/ 4) iti / ___aSTakavRttikRttu - pratibandhe'pi = sadanuSThAnavyAghAte'pi - (a.pra.9/5 vR.) ityevaM kriyAnayA''nuguNyenoktavAn / athAviratasamyagdRSTijJAnaM - prArabdhakarmabhogastu bhujyate gRhi-sAdhubhiH / vinA bhogaM na mucyante indrAdyA api jAnataH / / 6 (adhyA.gI.98) iti adhyAtmagItAdyanusAreNa prabalAvazyavedyacAritramohodayAdindriyAnukUlapravRttyA mokSanimittaM kathaM syAt ? ucyate, saMsAraviSavRkSamUlabhUtAzubhatarAnubandhavicchedAniyamena tasya mokSAGgatvAt; - jamiNaM asappavittIe davvao saMgayaM pi niyameNa / hoti phalaMgaM asuhANubaMdhavoccheyabhAvAo / / 6 (upa.pa.375) iti upadezapadavacanamatrAnusandheyam / etena - yathA''turaH pathyamarocamAnaM jijIviSuH bheSajamAdadIta / tathA yiyAsurbhuvi lokayAtrAM bhuJjIta bhogaanavirata samaktiIne cAritramohanIya karmanA udayanA lIdhe cAritrano aMtarAya hovA chatAM paNa saMsAranA doSa ane saMyamanA guNanuM bhAna hovAthI cAritranI IcchAthI te jJAna yukta hoya che. Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * AtmapariNatizAlijJAnaphalavicAraH * 385 karmaNA pUrvA'rjitena sukha-duHkhayuk = sukha-duHkhAnvitam / tadAha - 'pAtAdiparatantrasya taddoSAdAvasaMzayam / anarthAdyAptiyuktaM cA''tmapariNatimanmatam' (aSTaka9/4) / / 4 / / svasthavRttestRtIyaM tu sajjJAnAvaraNavyayAt / sAdhorviratyavacchinnamavighnena phalapradam / / 5 / / viSaktacittaH / / - (zRM.za.45) iti zRGgArazatake bhartRharivacanamapi vyAkhyAtam, 'lokayAtrAM = mokSamArga' iti tadvRttau jainanirgrantha-dhanasAragaNI / ___ avaziSTamAha- pUrvArjitena karmaNA sukha-duHkhAnvitaM = bAhyasukha-duHkhopetam / aSTakasaMvAdamAha 'pAtAdI'ti / tadvRttilezastvevam - pAtaH = adhaHpatanamAdi yasyordhvatiryagAkarSaNaviparItazikSAzvodvahanAdestatpAtAdi tena tasya vA paratantraH = parAyattaH pAtAdiparatantraH, pAtAdiparatantra iva 'pAtAdiparatantraH' tasya viSayakaSAyAdivazIkRtasya dehinaH tasmin pAtAdau yo doSo'GgabhaGga-maraNAdilakSaNaH sa Adiryasya rutotkaramRdusparzAdiguNasya sa tathA tatra tadoSAdau, dArTAntike tu karmabandhadurgatyAdidoSe guNe cAbhyudayAdau jJeye, asaMzayam = upalakSaNatvAdavidyamAnasandehaviparyayaM vilInamohagranthitvena yathAvannizcayasvarUpamityarthaH, anartho'pAyo'GgabhaGgAdirAdiryasya sukhasparzAderarthasya sa tathA tasyA''ptiH = prAptistayA yuktaM = anvitam anarthAdyAptiyuktam / iha ca yadyapi puruSasyaivAnarthAdyAptiyogastathApi jJAnA'vyatiriktatvAttasya jJAnamevAnarthAdyAptiyuktamuktam, dArTAntike tu anarthAdyAptiH karmabandhadugatigamanaparamparApavargagamanarUpAvagantavyA, cazabdo vizeSaNAntarasamuccayArthaH, tadevaMvidhaM jJAnam, AtmapariNatimat pratipAditanirvacanaM mataM = abhimatamadhyAtmatattvaviduSAm + (a.9/4 vRtti) iti / cAritramohavipAkodayAdilakSaNapratibandhanAzAyA''tmapariNatimajjJAnaM svabhUmikocita-vihita-vizuddhAcArabhagavadbhaktyAdisAhAyyamapekSata ityavadheyam / sammatazcAyamarthaH pareSAmapi / taduktaM rAmagItAyAM - bodhassapratibandhazcet karmA'pekSopapadyate - (rA.gI.9/44) iti / / 6/4 / / ___avasaraprAptamantimajJAnaM svAmyAdibhedena nirUpayati- 'svasthavRtte'riti / tathA pUrve upArjita karmanA lIdhe A jJAna sukha-duHkhathI yukta hoya che. aSTakajImAM paNa jaNAvela che ke - "khADA vageremAM paDI rahelA jIvane e samaye nIce paDavAthI thanArA doSa vagereno nirNaya cokkasa thayela hovA chatAM hAtha-paga bhAMgavA vagere rUpa nukazAnane te bhogave che. kAraNa ke e potAne nIce paDato aTakAvI zakato nathI. AvuM jJAna samakitInuM hoya che. bhoga sukhathI thanArA nukazAnano samakitIne nirNaya hovA chatAM karma tathA sattvahInatAdinA lIdhe bhogasukha ane AraMbhanI pravRttithI e bacI zakato na hovAthI anarthane pAme che. Ama AtmapariNatiyukta jJAna anartha vagerethI yukta DevAyeda cha.' - (6/4) - tatparasaMvahana jJAna . gAthArtha - svasthavRttivALA sAdhune samyaphajJAnAvaraNanA kSayopazamathI utpanna thayela tRtIya jJAna hoya che. te jJAna viratithI viziSTa hoya che. tathA vinA vine phaLane Ape che. (6/5) Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 * vyavahArataH cAritrasvarUpaprakAzanam * dvAtriMzikA-6/5 svstheti| svasthA = anAkUlA vRttiH kAyAdivyApArarUpA yasya tasya (=svasthavRtteH) sAdhoH'tu tRtIyaM viratiH = sadasatpravRttinivRttyAtmikA tayA avacchinnaM = upahitaM (=viratyavacchinnaM) avighnena = vighnA'bhAvena phalapradam / tadAha svasthavRtteH prazAntasya taddheyatvAdinizcayam / / tattvasaMvedanaM samyag yathAzakti phalapradam / / (aSTaka 9/6) idaM ca sajjAsvasthavRtteH sAdhoH tRtIyaM = tattvasaMvedanAbhidhAnaM jJAnaM syAt / anena svAmyupadarzitaH / viratiH = sadasatpravRtti-nivRttyAtmikA, taduktaM bRhadravyasaGgrahe - asuhAdo viNivittI, suhe pavittI ya jANa cArittaM / vada-samidi-guttirUvaM vavahAranayA du jiNabhaNiyaM / / - (bR.dra.saM. 45) iti / tayA = viratyA upahitaM = svotpattyavyavahitapUrvakSaNavRttitvasambandhena viziSTaM tattvasaMvedanaM jJAnaM vighnAbhAvena = akSepeNa phalapradaM = mokSakAraNam / tasyaiva saMsAramUlabhUtakAmabandhananAzakatvAt / taduktaM adhyAtmagItAyAM - bhavamUlaM tu kAmo'sti jJAnAt kAmo vinazyati / AtmajJAnaM vinA kAmabandhanaM na vinazyati / / - (adhyA.gI.333) iti / prakRte granthakRd aSTakasaMvAdamAha- 'svasthe'ti / tadvRttistvevam - svasthA = anAkulA vRttiH = vacana-kAyavyApArarUpaM vartanaM yasya sa tathA tasya = svasthavRtteH / etadeva kutaH ? ityAha prazAntasya = rAgadveSAdyupazamaprakarSavataH, tattvasaMvedanaM bhavatIti kriyA / kimbhUtamityAha teSAM = jJeyavastutattvAnAM heyatvAdi = tyajanIyatvAdi AdizabdAdupAdeyatvopekSaNIyatvaparigrahaH tatra nizcayo = nirNayo yasya tat = taddheyatvAdinizcayam iti / athavA yaditi zeSastatazca svasthavRtteH prazAntasya puMso yat jJAnaM tattattvasaMvedanamiti yogaH tattvasaMvedanaM uktanirvacanaM samyak = samIcInatayA yathAzakti = puruSasaMhananAdisAmarthyAnusArataH phalapradaM = svaprayojanaprasAdhakam, jJAnasya cAnantaraM phalaM viratiH paramparAphalaM tvapavargaH (a.pra.9/ vR.) - iti / jJAnasya phalaM vyavahArataH tattvaruciH nizcayatazcA'tattvaviratirityasmAkaM pratibhAti / mujAdiSIkoddharaNanyAyAdatrAtmatattvasaMvedanaM vizadataramavaseyam / yathA mujAbhidhAnAt tRNavizeSAd iSIkA = garbhasthaM komalataraM tRNaM yuktyA bahirAvarakatvena sthitAnAM sthUlapatrANAM vibhajanalakSaNenopAyena samudhriyate tathA''tmApyatraudArikAdizarIrAdibhyo dhIraiH pRthakkRto vizadataramanubhUyate / granthakRdetasya kAraNamAha- sajjJAnAvaraNasya kSayopazamAt prAdurbhavati / aSTakasaMvAdamAha- 'sajjJAnAvaraNApAyamiti / "sat TIkArya :- jenI mana-vacana-kAyAnI pravRtti svastha che tevA mahAtmAne tattvasaMvedana nAmanuM tRtIya jJAna hoya che. sampravRtti ane asatunivRttirUpa = hiMsAdithI nivRtti svarUpa viratithI te jJAna viziSTa hoya che. tema ja vighna vinA te jJAna phaLadAyI che. aSTakajImAM jaNAvela che ke "svasthavRttivALA prazAnta mahAtmAne viSayagata heyatva Adi guNadharmonA nizcayavALuM tattvasaMvedanazAna hoya che. te zakti mujaba phaLane ApanAra hoya che." A jJAna sat jJAnAvaraNa karmanA kSayopazamathI utpanna thAya che. aSTakajImAM paNa "tRtIya jJAna 1. mudritapratau 'tu' padaM nAsti / 2. mudritapratau 'apahitaM' ityazuddhaH pAThaH / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 387 * triviSajJAnapivanam * nAvaraNasya vyayAt = kssyopshmaatpraadurbhvti| tadAha- 'sajjJAnAvaraNApAya'miti (a.9/7) / / 5 / / niSkampA ca sakampA ca pravRttiH pApakarmaNi / niravadyA ca setyAhurliGgAnyatra yathAkramam / / 6 / / niSkampA ceti / atra = ukteSu triSu bhedeSvajJAna jJAnasajjJAnatvena phaliteSu yathAkramaM pApakarmaNi niSkampA = dRDhA pravRttiH sakampA cA'dRDhA niravadyA ca sA = pravRttiH iti linggaacAhuH | talu nirapekSapravRtinitilutim' (ma.pra./3). = zobhanaM = prakRSTaM yat jJAnaM AbhinibodhikAdi tasya yad AvaraNaM tasya apAyaH = apagamaH kSaya-kSayopazamalakSaNo yasmin tat sajjJAnAvaraNApAyam / athavA san = vidyamAno jJAnAvaraNApAyo yatra tathA" 9 (..1/7 ) ti aSTavRttivRt 6/dhA adhikRtajJAnatritayaliGgAnyAha- "niSkampe'ti / viSayapratibhAsaliGgoktau aSTakasaMvAdamAha- 'nirapekSe'tyAdi / "nirgatA = apetA apekSA = aihikA''muSmikA'pAyazaGkA yasyAH sA tathA, nirapekSA pravRttiH = pravartanaM Adiryasya nivRttyAdeH tat = nirapekSapravRttyAdi / nirapekSasya vA nirAzaGkasya pravRttyAdi = nirapekSapravRttyAdi, tat liGgaM = cihna yasya tat nirapekSapravRttyAdiliGgaM etat = anantaroditaM viSayapratibhAsaM jJAnaM udAhRtaM = sat jJAnAvaraNanA hAsathI utpanna thAya che."Ama jaNAvela che. (65) vizeSArtha - ajJAnAvaraNano kSayopazama eTale mithyAtvamohanIyanA udaya sahita evo jJAnAvaraNano kSayopazama. A kSayopazama mithyAtvIne hovAthI tenI pAse viSayapratibhAsa jJAna hoya che. jJAnAvaraNano kSayopazama eTale mithyAtvamohanIyanA kSayopazama sahita evo jJAnAvaraNano kSayopazama. A kSayopazama samakitI pAse hovAthI tenI pAse AtmasaMvedana jJAna hoya che. sata jJAnAvaraNano kSayopazama eTale cAritramohanIyanA kSayopazama sahita evo jJAnAvaraNano kSayopazama. A kSayopazama sAdhu pAse hovAthI tenI pAse tattvasaMvedana jJAna hoya che. jJAnAvaraNano kSayopazama virati Ape. viratiyukta bane te suMdara (sa) jJAnanA AvaraNano layopazama kahevAya. kAraNa ke jJAnanuM phaLa virati che. mATe sAdhunI pAse je tattvasaMvedana jJAna che tenuM kAraNa satjJAnAvaraNa kSayopazama batAvela che. (65) traNa jJAnanA cihnone oLakhIe che gAthArtha :- pApa kAryamAM niSkapa pravRtti, sakaMpa pravRtti ane niravagha pravRtti - A traNa jJAnanA kramika cihna kahevAya che. (66) TIkArtha :- viSayapratibhAsa jJAna hakIkatamAM ajJAnarUpe phalita thAya che. AtmapariNAmayukta jJAna jJAnarUpe phalita thAya che ane tattvasaMvedana jJAna sajJAnarUpe = suMdarajJAna rUpe phalita thAya che. ajJAnarUpa viSayapratibhAsa jJAnanuM cihna bane che pApakAryamAM niSphapapravRtti = pakSapAtavALI majabUta pravRtti. jJAnarUpa AtmapariNAmayukta jJAnanuM cihna che pApa kAryamAM sakaMpa pravRtti. arthAta pApanA phaLa 1. mudritaprato .vajJAna-jJAna..." ti gurita: pAka. . 2. dastAvaLe "siddha.' tyazuddha: 8: | Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 sadanubandhanirUpaNam tathA, ' tathAvidhapravRttyAdivyaGgyaM' sadanubandhi ca' vRttyAdigamyametatprakIrttitam ' ( a. 9/7 ) iti ||6 // 'nanu kvaitAni liGgAnyupayujyante' ityata AhajAtibhedA'numAnAya vyaktInAM vedanAtsvataH / tena karmA'ntarAt kAryabhede'pyetadbhidA'kSatA ||7|| AptairupadiSTam" (a.pra. 9/3 vR.) iti tadvRttiH / AtmapariNAmavajjJAnaliGgoktau aSTakasaMvAdamAha - ' tathAvidhe 'ti / tadvRttistvevam - tathA tatprakArAva = svarUpaM yasyAH sA tathAvidhA, 'hiae jiNANa ANA cariyaM maha erisaM aunnassa / eyaM AlappAlaM avvo dUraM visaMvayai / / ' ( kuvalayamAlA- pR. 136 / paGkti- 33) ityAdibhAvanayA asaGkliSTA cAsau pravRttizca hiMsAdiSu vartanaM tathAvidhapravRttiH / sA Adiryasya nivRttiprAptyAdeH tat tathAvidhapravRttyAdi, tena vyajyate vyaktIkriyate yat tat = tathAvidhapravRttyAdivyaGgyam / tathA san = zobhanaH anubandhaH = paramparayA mokSaphalapradAyakatvaM cazabdo vizeSaNasamuccaye - (a.pra. 9/5 vR.) iti / sadanubandhaH, so'syAstIti sadanubandhi / tattvasaMvedanaliGgoktAvapi aSTakasaMvAdamAha - 'nyAyyAdAviti / zrIjinezvarasUrikRtA tadvRttistvevam - nyAyaH = nItiH tasmAdanapetaH = nyAyyaH samyagdarzanAditrayarUpo mokSamArgaH / sa AdiryasyASnyAyyasya mithyAdarzanAdirUpasya bhavamArgasya sa nyAyyAdiH / tatra ( = nyAyyAdau ) zuddhavRttiH niraticArapravRttiH AdiryasyA nivRtteH sA tathA / tayA gamyaM anumeyaM = zuddhavRttyAdigamyam / jJAnasvarUpavidbhiH saMzabditam - (a.pra. anantaroditasvarUpaM tattvasaMvedanajJAnaM prakIrttitaM = = = 1 1. mudritapratI ..vyagaM' ityazuddhaH pAThaH / = = = = dvAtriMzikA- 6/7 / ( a. 9/5 ) tathA 'nyAyyAdau zuddha = etat 9/7 vR.) iti / 6 / 6 // nanu viSayapratibhAsAtmapariNAmavattattvasaMvedanajJAnAnAM liGganairapekSyeNaiva vedanAt kva = kasmin kArye etAni anantaroditAni niSkampa - sakampapApapravRtti - niravadyapravRttilakSaNAni liGgAni upayujyante ? ityata najaranI sAme dekhAvAthI pApapravRtti karatI vakhate samakitI AtmA dhrujI uThe che. jyAre tattvasaMvedanajJAna jenI pAse hoya tenI pravRtti niravagha niSpApa nirdoSa hoya. AvuM zAstrakAro kahe che. zrI aSTajImAM jaNAvela che ke "viSayapratibhAsa jJAnanuM cihna nirapekSa niSThura pApapravRtti vagere che. tathAvidha sakaMpa pApapravRtti vagere AtmapariNatiyukta jJAnanuM cihna che. nyAyasaMgata evA mokSamArgamAM zuddha pravRtti Adi dvArA tattvasaMvedanajJAna jANI zakAya che." (6/6) 'trividha jJAnanA A cihnono upayoga kyAM thAya che ?' A praznano javAba ApatA granthakArazrI jaNAve che ke - = * = = = gAthArtha :- jAti vizeSanA anumAna mATe uparokta cihno upayogI che. kAraNa ke ajJAnAdi vyaktinuM to svataH bhAna thAya che. tethI anya karma dvArA kAryabheda saMgata thavA chatAM A bheda vaijAtya temAM abAdhita che. (6/7) = = Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnAdigatajAtibhadAsaddhiH 389 jAtIti / jAtibhedasya = niSkampapApravRttyAdijanakatA'vacchedakasyA'jJAnAdigatasyA'numAnAya (=jAtibhedAnumAnAya) uktAni liGgAnIti sambandhaH, vyaktInAM = ajJAnAdivyaktInAM svataH = liGganairapekSyeNaiva vedanAt = parijJAnAt / tena karmAntarAt = cAritramohAdirUpAdudayakSayo'pazamAvasthAvasthitAt kAryabhede'pi = sAvadyA'navadyapravRttivaicitrye'pi (e)tadbhidA = ajJAnAdibhidA Aha- 'jAtIti / jAtibhedasya = jAtivizeSasya niSkampapApapravRttyAdijanakatAvacchedakasya = dRDhapApapravRttyAdiniSThakAryatAnirUpitakAraNatAyA avacchedakasya ajJAnAdigatasya = ajJAna-jJAna-sajjJAnaniSThasya anumAnAya = anumAnapramANena siddhyai uktAni liGgAni upayujyanta iti sambandhaH = anvayaH / ayamAzayo yA yA kAryatA sA sA kiJciddharmAvacchinnakAraNatAnirUpiteti niyamAd yathA gandhaniSThA kAryatA pRthivItvAvacchinnakAraNatAnirUpitA sidhyati tathA prakRte'pi dRDhapApapravRttiniSThA yA kAryatA tannirUpikAyAH kAraNatAyA api kiJciddharmAvacchinnatayA bhAvyam, anyathA pratiniyatakAryatvA'nirvAhAt / tato niSkampapApapravRttijanakatAvacchedakatayA'jJAnatvamanumIyate, sakampapApapravRttikAraNatAvacchedakavidhayA jJAnatvaM sidhyati, niravadyapravRttihetutAvacchedakarUpeNa ca sajjJAnatvaM prasidhyati, pravRttisAmAnyaM prati bodhasAmAnyasya kAraNatvaniyamAt pravRttivizeSa prati jJAnavizeSasya kAraNatAsiddheranapalapanIyatvAt / itthamajJAnAdivaijAtyAnumAnakRte niruktaliGgAnyupayujyante / ___ nanu niSkampapApapravRtti jJAnAjjAyate kintu mithyAtvamoha-cAritramohodayAdeva / evaM sakampapApapravRttirapi na jJAnAjjAyate kintu mithyAtvamohanIyakSayopazamAnuviddhacAritramohanIyodayAdeva / niravadyapravRttizca mithyAtvamoha-cAritramohakSayopazamavizeSAdevopajAyate / itthaM kAraNAntarasamavadhAnAdeva kAryavaicitryopapattau bodhaniSThatayA vaijAtyatritayakalpanaM nArhatItyAzaGkAyAmAha - tena = niSkampapApapravRttyAdito bodhaniSThatayA vaijAtyatritayasAdhanena, udaya-kSayopazamAvasthAvasthitAt cAritramohAdirUpAt = cAritramoha-mithyAtvamoharUpAt karmAntarAt sAvadyA'navadyapravRttivaicitrye'pi arthAd vipAkodayAvasthAvasthi TIkArtha - niSkapa pApapravRtti vagerenuM kAraNa ajJAna vagere che. tethI niSkapa pApapravRtti vagerenuM kAraNatAavaracchedaka ajJAnAdigata vaijAtya= jAtivizeSa bane che. ajJAnAdimAM rahela prastuta vaijAtyanI anumiti karavA mATe niSpampa pApa pravRtti vagere liMgo = cihno upayogI bane che. arthAt je vyaktimAM niSpharapaNe = nirapekSapaNe pApapravRtti dekhAya te vyaktinA bodhamAM ajJAnatva jAti rahelI che tevI anumiti thaI jAya. Ama ajJAnAdimAM rahela ajJAnatva vagere vaijAtyanI anumiti karavA mATe liMga = jJApakatu jarUrI che, nahi ke ajJAnAdinI anumiti mATe. kAraNa ke ajJAnAdi vyaktinuM bhAna to liMga vinA svataH ja thaI jAya che. ahIM evI zaMkA thaI zake che ke - niSphampa pApapravRtti, sakaMpa pApapravRtti vagere pravRttibhedanuM prayojaka to cAritra mohanIya karmano udaya, kSayopazama vagere che, nahi ke bodhamAM rahela ajJAnatva vagere jAtivizeSa. mATe pravRttibhedanA samarthana mATe pravartaka bodhamAM rahela vaijAtyane teno prayojaka mAnIne tenI anumiti karavI jarUrI nathI. paraMtu A zaMkA vyAjabI nathI. enuM kAraNa e che ke udayagata cAritramohanIyathI sAvaghapravRtti ane kSayopazama dazAmAM rahela cAritramohanIya karmathI niravadya pravRtti 1. mudritapratI '....pazamAvasthAnava...' ityazuddhaH pAThaH / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 * karmaniSThapratibandhakatA hetuvizeSavighaTanataH dvAtriMzikA- 6/7 akSatA, pravRttisAmAnye jJAnasya hetutvAttadvaicitryeNaiva tadvaicitryopapatteH pravRttau karmavizeSapratibandha katvasyA'pi hetuvizeSavighaTanaM vinA'yogAt / tAt mithyAtvamohAdikarmaNaH niSkampapApapravRttiH vipAkodayAvasthitAd mithyAtvakSayopazamAnuviddhacAritramohAt sakampapApapravRttiH kSayopazamAvasthAvasthitAcca mithyAtva cAritramohakarmaNo niravadyapravRttirjAyate ityevaM kAryavaicitryasAGgatye'pi, ajJAnAdibhidA = akSatA = avyAhatA; pravRttisAmAnye tadvaicitryeNaiva bodhavailakSaNyenaiva tadvaicitryopapatteH kAryavizeSodayaH sambhavati / = = ajJAnatva-jJAnatva-sajjJAnatvalakSaNajAtitritayasiddhiH pravRttisAmAnyaM prati jJAnasya = bodhasAmAnyasya hetutvAt pravRttivailakSaNyasaGgateH / na hi kAraNA'vizeSe 7 = = athA'viratasamyagdRSTi-sAdhujJAnayoraikyameva, vipAkodayAvasthAvasthitacAritramohanIyakarmalakSaNapratibandhakasadbhAvAnnAdyasya niravadyapravRttiriti cet ? na pravRttau = niravadyapravRttiM prati karmavizeSapratibandhakatvasya vipAkodayaprAptacAritramohAdikarmapratibandhakatAyA api hetuvizeSavighaTanaM = kAraNagatadharmavizeSaviplavaM vinA ayogAt = asambhavAt / yathA dAhaM prati candrakAntamaNipratibandhakatA vahniniSThadAhazaktivighaTanenaiva sambhavati tathA niravadyapravRttiM prati karmavizeSapratibandhakatA'pi bodhagatasajjJAnatvadharmavighaTanenaiva sambhavati, tadapracyave pratibandhakasahasreNA'pi niravadyapravRttipratirodhA'sambhavAt / svarUpa pravRttigata vaividhya saMgata thavA chatAM paNa uparokta liMgathI pravartaka bodhamAM ajJAnatva vagere jAtinI pramAtmaka anumiti thavAthI ajJAnatva vagere jAtinA bhedathI ajJAnAdi vyaktimAM bheda nirAbAdhapaNe raheze. kAraNa ke pravRttisAmAnya = tamAma pravRtti pratye bodha hetu hovAthI pravartaka bodhanI vicitratAthI ja pravRttimAM vaividhya AvI zake, anyathA nahi. ahIM evI zaMkA thaI zake che ke - pravartaka bodhamAM bheda mAnavAnA badale anya rIte paNa pravRttibhedanuM samarthana thaI zake che. te A rIte- mithyAtvI, samakitI vagerenuM jJAna to samAna ja che. paraMtu mithyAtvIne mithyAtvano udaya hovAthI tenuM jJAna niravagha pravRttinA badale niSkapa sAvadya pravRtti karAve che. samakitIne cAritramohanIyano udaya hovAthI niravagha pravRttinA badale sakaMpa sAvagha pravRtti thAya che. tathA sAdhune darzanamoha-cAritramohanA udayarUpa pratibaMdhaka na hovAthI niravagha pravRtti thAya che. Ama jJAnamAM koI bheda nathI. paraMtu darzanamohanIya ane cAritramohanIyanA udayarUpa pratibaMdhakanA lIdhe mithyAtvI ane samakitImAM niravagha pravRtti thatI nathI. kAraNa ke te banne udaya niravagha pravRtti pratye pratibaMdhaka che. Ama pravRttibhedaprayojaka to pratibaMdhakanI hAjarI ane gerahAjarI che, nahi ke bodhagata vaijAtya. paraMtu A zaMkA vyAjabI na hovAnuM kAraNa e che ke niravagha pravRtti pratye cAritramohanIyane pratibaMdhaka mAnavAmAM Ave to paNa jyAM sudhI niravadyapravRttijanaka bodhagata viziSTa guNadharmanuM-zaktinuM nirAkaraNa pratibaMdhaka tattva na kare tyAM sudhI niravaghapravRtti aTake tevI koI ja zakyatA rahetI nathI. Azaya e che ke cAritramohanIya karma sat jJAnane dUra kare to ja niravagha pravRttinA badale sAvaghapravRtti karAvI zake. jyAM sudhI sat jJAna hAjara hoya tyAM sudhI vipAkodayayukta cAritramohanIya karma paNa sAvadya pravRtti karAvI na zake. mATe te rIte mithyAtvImAM ane samakitImAM niravadyapravRttikAraka sat jJAna mAnI na zakAya. Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kAryasvabhAvabhedasya kAraNasvabhAvabhedavyApyatA * 391 vastutaH kAryasvabhAvabhede kAraNasvabhAvabhedaH sarvatrApyAvazyakaH, anyathA hetvantarasamavadhAnasyA____etena niSkampapApapravRttau bodhasAmAnyasyaiva hetutvaM, mithyAdRSTau tathaivAvadhAraNAt, sati mithyAtvavilayavizeSe pApapravRttiniSThaM niSkampatvaM pratibadhyate sati ca cAritramohavilayavizeSa pApapravRttisAmAnyameva pratibadhyate iti bodhagatavaijAtyatrayakalpanaM nArhatIti pratyAkhyAtam, pravRttitvApekSayA niSkampapApapravRttitvasya bodhakAryatAvacchedakatve gauravAt, mithyAtvahrAsavizeSeNAjJAnatvA'vighaTane pApapravRttigataniSkampatvapratibandhA'sambhavAta, cAritramohahrAsavizeSeNa saMjJAnatvA'nAdhAne paapprvRttiprtirodhaa'smbhvaacc| kiJcAjJAnAvaraNa-jJAnAvaraNa-sajjJAnAvaraNakSayopazamalakSaNakAraNabhedAdapi kAryabhedasiddhau kAryatAvacchedakavidhayA'jJAnatva-jJAnatva-sajjJAnatvasiddhirapyanAvilaiva, taduktaM sammatitarkavRttau - ayameva bhedo bhedaheturvA yaduta kAraNabhedo viruddhadharmAdhyAso vA 6 (saM.ta.kA. 1/1 vR.) iti / nanu kAraNabheda eva tAvadasiddhaH, eka eva jJAnAvaraNakSayopazamaH mithyAtvodayasahacaritaH san ajJAnAvaraNakSayopazamo bhaNyate, mithyAtvakSayopazama-cAritramohodayAbhyAM sahacaritaH san jJAnAvaraNakSayopazama ucyate, mithyAtva-cAritramohakSayopazamAbhyAM sahacaritaH san sajjJAnAvaraNakSayopazamaH kathyate, na tu jJAnAvaraNakSayopazame kazcid bheda AdhIyate sahacaritena / athAbhidhAnabhedaprayojakaH sahacAritayA'bhimataH sahakAritayA vA ? iti vikalpayAmalamatropatiSThate / na tAvadAdyo'navadyaH, tena sahacAriNA jJAnAvaraNakSayopazame kasyacidatizayasyAdhAne kaarnnbhedsiddhirnplpniiyaa| tadanAdhAne tu nAmabhedo nAmabhedamAtra eva syAt, na tu niSkampa-sakampasAvadyA'navadyapravRttibhedasampAdakaH / na hyudAsInasamavadhAnA'samavadhAnayoH kAryabhedo viduSAmabhimataH / dvitIyo'pi vikalpo'san, ajJAnAdilakSaNakAryajanane jJAnAvaraNakSayopazamatastadaGgIkAre tairjJAnAvaraNakSayopazame kasyacidatizayasyA''dhAne saiva kAraNabhedasiddhiH / na ca tairajJAnAdilakSaNakAryeSvevAtizaya AdhIyate na tu tatkAraNIbhUte jJAnAvaraNakSayopazame iti vAcyam, sahakAriNA pradhAnakAraNe'tizayA'nAdhAne kAryabhedA'nApatteriti cet ? atrocyate, kAraNabhedamImAMsA tAvanmucyatAm, kAryAbhidhAnabhedameva vayaM mImAMsAmahe / tathAhi - avizeSitaM jJAnameva mithyAtvasamavahitaM sad ajJAnaM bhaNyate, samyagdarzanamAtrasamavahitaM sat jJAnamabhidhIyate, samyakcAritrasamavahitaM sacca sajjJAnaM procyate / evamevAvizeSitA matirmithyAtvasamanvitA matyajJAnaM bhaNyate, samyaktvasamanvitA matijJAnamucyate saccAritrasamanvitA ca sanmatijJAnamabhidhIyate / zrutajJAnAdAvapItthamevAvaseyam / na cedaM svamanISikAmAtravijRmbhitam, - avisesiyA maI cciya sammaddiTThissa sA maiNNANaM / maiaNNANaM micchaddiTThissa, suryapi emeva / / (vi.A.bhA.114) iti vizeSAvazyakabhASyAnusAreNAsmAbhirunnayanAt / tatazca 'ajJAnAvaraNApAyaM' (a.9/3) 'jJAnAvaraNahAsotthaM' (a.9/5), 'sajjJAnAvaraNApAyaM' (a.9/7) ityAdIni kAraNabhedaparANi aSTakavacanAni plavanta ityAzaGkAyAmAha-vastuta iti / kAryasvabhAvabhede sati kAraNasvabhAvabhedaH sarvatrApi sthale'GgIkartuM AvazyakaH, anyathA = vAstavamAM to kAryano svabhAva badalAya to kAraNano svabhAva judo mAnavo sarvatra jarUrI che. kAraNa ke kAraNasvabhAva na badalAya to kAryabhedanI saMgati thaI zakatI nathI. bAkI to anya kAraNanI Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 * kAraNabhedAdimImAMsA * dvAtriMzikA-6/8 pyakiJcitkaratvAditi vivecitamanyatra / / 7 / / yogAdevA'ntyabodhasya sAdhuH sAmagryamaznute / anyathA''karSagAmI syAt patito vA na saMzayaH // 8 // ___ yogaaditi| antyabodhasya = tattvasaMvedanasya yogAdeva = saMskArarUpasambandhAdeva sAdhuH sAmagryaM = pUrNabhAvaM aznute / kAraNasvabhAvabhedA'naGgIkAre hetvantarasamavadhAnasya = kAraNAntarasahacArasya api akiJcitkaratvAt = kAryavaicitryA'nApAdakatvApAtAt / tatazca niSkampa-sakampasAvadyA'navadyapravRttibhede sati tannirvAhAya tatkAraNIbhUtapratibhAsabhedasiddhiH, ajJAna-jJAna-sajjJAnalakSaNapratibhAsatritayasvarUpakAryabhede siddhe sati tatkAraNIbhUtakSayopazamabhedasiddhirapi dhruvA, ajJAnAvaraNakSayopazama-jJAnAvaraNakSayopazama-sajjJAnAvaraNakSayopazamalakSaNakAryabhede sati tatkAraNIbhUtakarmabhedo'pi ajJAnAvaraNa-jJAnAvaraNa-sajjJAnAvaraNanAmnA sidhyati, kSayopazamaM prati karmaNo'pi pratiyogividhayA kAraNatvAt, ghaTadhvaMsaM prati ghaTasyeva / vyAkhyAprajJaptau (9/31) darzitasya yatanAvaraNAbhidhAnasya karmaNa iva jJAtAdharmakathAGge (a.1,a.8) ca meghakumAra-mallyAdyadhikAre darzitasya jAtismRtyAvaraNakarmaNa iva aSTakaprakaraNadarzitasya sajjJAnAvaraNAdyabhidhAnasya karmaNo'pratikSepyatvAditi vibhAvanIyam / / 6/7 / / / caramajJAnamAhAtmyamabhiSTauti- 'yogAditi / candra-candrikAnyAyena tattvasaMvedanasya saMskArarUpasambandhAdeva sAdhuH pUrNabhAvaM = pUrNatAM aznute = prApnoti / ato'traiva AdaraH kArya AgamapradhAnairityupadezaH / taduktaM aSTakaprakaraNe - etasmin satataM yatnaH kugrahatyAgato bhRzam / mArgazraddhAdibhAvena hAjarI nirarthaka banI jAya. Azaya e che ke anya hetunI hAjarIthI pUrvopasthita kAraNano svabhAva badalAya to ja kArya alaga prakAre utpanna thAya, anyathA nahi. A bAbatanI vizeSa chaNAvaTa anya granthamAM karela hovAthI tenI vizeSa carcA ahIM karatA nathI. (67) vizeSArtha :- kAryano svabhAva badalAya to kAraNano svabhAva alaga mAnavo jarUrI che? A pramANe kahevAnI pAchaLa Azaya e che ke niSkapa pApapravRtti, sakaMpa pApapravRtti ane niravagha pravRtti- Ama traNa prakAranA kAryonA janaka samAnasvabhAvavALA hoI na zake. mATe tenA kAraNarUpe ajJAna, jJAna ane sat jJAna svarUpa traNa alaga-alaga kramasara kAraNa mAnavA jarUrI che. te traNa prakAranA bodhamAM vailakSaNya to ja saMgata thAya jo temAM kAraNanA svabhAva vibhinna mAnavAmAM Ave. AthI tenA kAraNarUpe ajJAnAvaraNakSayopazama, jJAnAvaraNakSayopazama ane satajJAnAvaraNakSayopazamane vibhinna svabhAvavALA mAnavA joIe. teno svabhAva alaga mAnavA mATe pratiyogIrUpe tenA kAraNabhUta ajJAnAvaraNa, jJAnAvaraNa ane sat jJAnAvaraNa = samyaka jJAnanuM AvaraNa-Ama vibhinna svabhAvavALA traNa kAraNa mAnavA jarUrI che. Ama kAraNabheda dvArA ja kAryabheda saMgata thavAthI samyakajJAnAvaraNa Adi traNa karma siddha thAya che.(67) gAthArtha :- carama jJAnanA yogathI ja sAdhu pUrNatAne pAme che. bAkI to te AkarSagAmI bane athavA patita thAya. tebha oI saMzaya nathI. (6/8) TIkArtha - tattvasaMvedana nAmanA trIjA jJAnanA saMskArarUpa saMbaMdhathI ja sAdhu pUrNatAne meLave che. jo tattvasaMvedana jJAnanA saMskAra na hoya to sAdhu AkarSagAmI thAya athavA patita thAya- emAM koI saMzaya nathI. Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * AkarSavicAraH . 393 anyathA = tattvajJAnasaMskArA'bhAve 'punaryogazaktyanuvRttau zaGkAkAGkSAdinA AkarSagAmI vA syAt, tadananuvRttau ca patito vA, na saMzayo'tra kazcit, bAhyaliGgasyA'kAraNatvAt / / 8 / / kArya AgamatatparaiH / / (a.pra. 9/8) iti / vipakSadoSamAha- tattvajJAnasaMskArAbhAve = tattvasaMvedanAbhidhAnajJAnajanyasaMskAravirahe sati punaryogazaktyanuvRttau = paunaHpunyena saMyamayogyaSaSThAdiguNasthAnakasambandhayogyatA''kRSTau satyAM zaGkA-kAGkSAdinA = samyagdarzanazaithilyApAdakena jinavacanasaMzaya-paradarzanAkAGkSA-vicikitsAdinA AkarSagAmI = SaSThAdiguNasthAnakagamanA''gamanavAn syAt / utkRSTata ekasmin bhave zatapRthaktvaM yAvat paJcamAdiguNasthAnakAt SaSThAdiguNasthAnakaprAptiH sambhavati / zatapRthaktvasaGkhyAparipUrti yAvat punaH SaSThAdiguNasthAnakaprApakayogazaktiranuvartate / tatparipUrtI satyAM sA nA'nuvartate tajjIvaM prati yAvajjIvam / tattvasaMveda-najanyasaMskAravirahe tadananuvRttau ca = punaH SaSThAdiguNasthAnakaprApakayogazaktyananuvRttau satyAM hi sAdhuH sadaiva patitaH = SaSThAdiguNasthAnakAt adhastanaguNasthAnakavartI eva syAt / naiva jAtu punaH SaSThAdiguNa-sthAnakamArohati tasmin bhave / na = naiva kazcit saMzayaH kartavyaH atra = punaH SaSThaguNasthAnakaprA-ptiviSaye, tadyogazaktipracyavAt / taduktaM pravacanasAroddhAre Avazyakaniyuktau ca - sAmAiyaM cauddhA suya-daMsaNa-desa-savva bheehiM / tANa ime AgarisA egabhavaM pappa bhaNiyavvA / / tiNha sahassa-puhuttaM ca sayapuhuttaM ca hoi viraIe / egabhave AgarisA evaiyA huMti nAyavvA / / 6 (pra.sA.836/837, A.ni.857) iti / 'AkarSaNaM = AkarSaH, prathamatayA muktasya vA grahaNamiti vyAkhyAtaM pravacanasAroddhAravRttau zrIsiddhasenasUribhiH AvazyakaniyuktivRttau ca zrIharibhadrasUribhiH malayagirisUribhizca / - AkarSaNamAkarSaH = ekasmin nAnAbhaveSu vA punaH sAmAyikasya grahaNaM = pratipattiH - (vi.A.bhA.1485 vRtti) iti vizeSAvazyakabhASyavRttau zrIhemacandrasUrayaH / "ekabhave grahaNamokSalakSaNa AkarSa' (dha.saM.gA.108-pR.295) iti dharmasaGgrahavRttau darzitam / 'AkarSAH = grahaNamokSalakSaNAH' (paM.va.629 vRtiH) iti paJcavastukavRttau zrIharibhadrasUrayaH / na ca tathApi sAdhuliGgasadbhAvAt punaH SaSThAdiguNasthAnakalAbho nA'sambhavI, punaryogazaktyananuvRttau satyAmapIti zaGkanIyam, bAhyaliGgasya sAdhuvezasya SaSThAdiguNasthAnakaprAptiM prati akAraNatvAt = ahetutvAt / taduktaM SoDazake - bAhyaM liGgamasAraM tatpratibaddhA na dhrmnisspttiH| dhArayati kAryavazato yasmAcca viDambako'pyetat / / tattvasaMvedananA saMskAranI gerahAjarImAM jo sAdhu pAse pharIthI chaThThA guNasthAnakano saMbaMdha thavAnI yogyatA rahelI hoya to zaMkA, kAMkSA vagere dvArA chaThThA guNasthAnakathI cotha, pAMcame guNasthAnake AvajAva kare evuM thAya. eTale ke 6 kethI pAMcame jAya, pAMcamethI pharIthI chaTTa guNaThANe Ave. A rIte 6 huM guNaThANuM pAme-gumAve Ama thayA kare. paraMtu jo pharI 6ThThA guNasthAnakane pAmavAnI yogyatA rahelI na hoya to tattvasaMvedanasaMskArathI zUnya evA sAdhu patita ja thAya. arthAt chaThThA guNaThANethI nIce utaryA bAda pharI kyAreya te bhavamAM chaThThA guNaThANe te sAdhu AvI zakatA nathI. bhale tenI pAse sAdhuveza rahelo hoya. kAraNa ke sAdhuveza chaThThA guNaThANAnI prAptinuM kAraNa nathI. (68) 1. hastAdarza 'punaH' padaM nAsti / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 * liGgasya bhAvadharmopadhAyakatvA'niyamaH * dvAtriMzikA-6/9 tridhA bhikSA'pi tatrA''dyA sarvasampatkarI mtaa| dvitIyA pauruSaghnI syAd vRttibhikSA tathA'ntimA / / 9 / / 6 (So.1/4) iti pUrvoktaM(pR.89)smartavyamatra / vyavahArasUtrabhASye'pi - vesakaraNaM pamANaM na hoI 9 (tra.ma.ra/rU06) rUtyunuM uttarAdhyayanasUtreDapi navi Di samo 9 (utta.ra1/30) ityuktam / liGgaprAbhRte kundakundasvAminA'pi - Na liMgamitteNa dhammasaMpatti - (liM.prA.2) iti gaditam / > ne ti dharmajAram (saM.na.8/dara, ma.mR./66) rUti prA (u.20) saMnyAsItA-manusmRtivcnmpytraanusndheym / idaJcAtrAvadheyam - saMyamapariNAmA'napakarSa prati tattvajJAnasaMskArasyeva tadvyApyasya hRdayasthabhagavadbhakti-viraktyAderapi kaarnntaa'vseyaa| taduktaM sva-parasamayapArAvArapAradRzvanA granthakRtaiva aindrastuticaturviMzatikAvRttau - tyaktasaMsArANAmapi pariNAmA'napakarSasya hRdayasthitabhagavanmAhAtmyAdhInatvAt / itthamevAsya kSemakAritvaM yuktam - (aiM.stu.8/1) iti / prakRte - vairAgyatailasampUrNe bhaktivartisamanvite / prabodhapUrNapAtre tu jJaptidIpaM vilokayet / / -(dakSi.15) iti dakSiNAmUryupaniSadvacanamapi yathAtantramanuyojyam / / 6/8 / / ___sAdhusAmagryasampAdakaM jJAnaM nirUpyA'dhunA'vasarasaGgatiprAptAM bhikSAM pratipAdayati- "vidhe'ti / bhikSA = yAJcA api, kimuta jJAnamityapizabdArthaH, tridhA = tribhiH prakAraiH matA = abhihitA / tatra AdyA = prathamA advitIyA vA pradhAnetyarthaH, sarvAH = niravazeSA aihikyAmuSmikIrmokSAvasAnAH sampadaH vizeSArtha :- 6ThThA ane sAtamAM guNasthAnakano pratyekano samaya aMtarmuhUrtano che. chaThThA guNaThANe rahela sAdhu aMtarmuhUrtamAM aMtaraMga puruSArtha kare to sAtamA guNaThANe pahoMce. sAtamAM guNaThANe aMtarmuhUrta rahI punaH cha guNaThANe Ave. pharIthI aMtaraMga puruSArtha karI aMtarmuhUrtamAM sAdhu sAtamA guNaThANe pahoMce. AvuM tyAre ja thaI zake jo sAdhu pAse tattvasaMvedanajJAnanA saMskAra hoya tevuM na hoya to sAdhu cheke guNaThANe aMtarmuhUrta rahIne pAMcame guNaThANe AvI jAya. paraMtu jo pharIthI chaThThA guNaThANAne pAmavAnI sAdhumAM lAyakAta-yogyatA hoya to pharIthI chake Ave. AvuM AkhA jIvanamAM 200 thI 900 vAra bane. arthAt eka bhavamAM chaTTa guNaThANethI nIcenA guNaThANe sAdhu vadhumAM vadhu 899 vAra utare to pharIthI cha jaI zake. paraMtu 900 vAra chaThThA guNaThANAthI nIce utare to pharI kyAreya te bhavamAM chaThThA guNaThANe pahoMcI na zake. chaThThAthI pAMcame-cothe vagere guNasthAnake ane tyAMthI pharI chake guNaThANe Ava-jAva cAlu rahe tene zAstrakAranI paribhASAmAM AkarSa kahevAya. paraMtu pharIthI saMyamayogya guNasthAnaka meLavavAnI lAyakAta na rahI hoya ane tattvasaMvedana jJAnanA saMskAra paNa rahyA na hoya to sAdhu chathI kAyama mATe patita thAya. mATe chaThThA-sAtamA guNaThANe TakAvI rAkhanAra tattvasaMvedana jJAnane meLavavA-TakAvavA- nirmaLa karavA pratyeka saMyamIe jAgRta rahevuM jarUrI che. evI sUcanA ahIM prApta thAya che. (68) ha bhikSA vicAraNA che pUrNa sAdhutAmAM kAraNabhUta prathama tattvanI vAta karyA bAda bIjA tattvanI vAta karatAM granthakArazrI tenA traNa bheda jaNAve che. gAthArtha - bhikSA paNa traNa prakAre che. prathama sarvasaMpankarI bhikSA, bIjI pauruSabI bhikSA ane aMtima = tRtIya vRttibhikSA. (69) Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 395 * sadAnArambhahetutAvimarzaH * vidheti / vyaktaH / / 9 / / sadA'nArambhaheturyA sA bhikSA prathamA smRtA / ekabAle dravyamunau sadA'nArambhitA 'tu na // 10 // sadeti / sadA'nArambhasya heturyA bhikSA sA prathamA = sarvasampatkarI smRtA, tahetutvaM ca sadA''rambhaparihAreNa sadA'nArambhaguNA'nukIrtanA'bhivyaGgyapariNAmavizeSA''hitayatanayA vA / = zriyaH kartuM zIlaM yasyAH sA sarvasampatkarI matA / dvitIyA = aparA pauruSaM = puruSakAraM hanti = niSphalIkaraNena vidhvaMsayati sA pauruSaghnI syAt / tathA antimA vRttiH = vartanaM = AjIviketyarthaH, tadarthA bhikSA = vRttibhikSA syAt / taduktaM aSTakaprakaraNe - sarvasampatkarI caikA pauruSaghnI tathA'parA / vRttibhikSeti ca tattvajJairiti bhikSA tridhoditA / / - (a.pra.5/1) iti / / 6/9 / / prathamabhikSAmAha- 'sade'ti / taddhetutvaM ca = sadA'nArambhakAraNatvaM hi sadA ArambhaparihAreNa = sarvadaiva sarvatraiva hanana-krayaNa-pacana-kRta-kAritA'numatatvalakSaNA''rambhaparityAgena sambhavati / evaM hyAgADhApavAdadazAyAM piNDaniyukti-nizIthacUrkhAdidarzitayatanayA svalpadoSopetapiNDagrahaNe sadArambhaparihArabAdhAt bhikSAyAH sarvasampatkaratvAnApattirityataH kalpAntaramAha sadAnArambhaguNAnukIrtanAbhivyaGgyapariNAmavizeSA''hitayatanayA veti 'aho jiNehiM asAvajjA' (da.vai.5/1/92) iti dazavaikAlikasUtroccAraNAdinA'bhivyaGgyo yaH sadA'nArambharuci-tatpAlanaparAyaNatva-doSaparihArapratibaddhatvAdyanuviddhaH pariNativizeSaH tena AhitA yA sUtroktayatanA tayA sadAnArambhahetutA gItArthasaMvignasAdhugRhItAyAM autsargikyAmApavAdikyAM vA bhikSAyAmakSatA'vagantavyA / ____ sarvasampatkarI bhikSA paJcadhA vinirdiSTA tathAhi- (1) mAdhukarIvRttiH, (2) kApotI vRttiH, (3) uJchA vRttiH. (4) gocaravRttiH / (5) kApiJjalI vRttiH / tatra prathamA - jahA dumassa pupphesu bhamaro Aviyai rasaM / na ya puSpaM kilAmei so ya pINei appayaM / / - (da.vai.1/2) ityAdirUpeNa dazavaikAlikasUtre pradarzitA / bauddhabhikSUNAmapi mAdhukarI vihitA / taduktaM dhammapade - yathApi bhamaro puSpaM vaNNagandhaM aheThayaM / phaleti rasamAdAya evaM gAme munI care / / - (dha.pa.6) iti / vaidikadarzane paramahaMsAkhyaH saMnyAsI mAdhukarI vRttimupajIvati / taduktaM sUtasaMhitAyAM - mAdhukaramathaikAnnaM paramahaMsaH samAcaret - (sU.saM. 6/22) iti / saMnyAsopaniSadi - madhukaravRttyA''hAramAharan 8 (saM.2/59) ityAdinA yatibhikSoktA / mAdhukarIlakSaNaM saMnyAsopaniSadi - manaHsaGkalparahitAn trIn gRhAn paJca gAthArtha spaSTa hovAthI tenI saMskRta vyAkhyA = TIkA granthakArazrIe karela nathI. gAthArtha :- sadA anAraMbhano hetu hoya te prathama sarvasaMpankarI bhikSA kahevAyela che. eka bAlatAvALA dravyamunibhai to sahA manAma hoto nathI. (6/10) TIkArya :- je bhikSA sadA anAraMbhano hetu hoya te bhikSA prathama = sarvasaMpankarI bhikSA kahevAyela che. sadA amAraMbhahetunA prastutamAM sarvadA hanana-pAcana-krayaNa vagere AraMbhanA parihAra dvArA jANavI. athavA sarvadA anAraMbha guNanA anukIrtanathI vyakta thanArA viziSTa pariNAmathI AvelI yatanA = 1. mudritapratau 'punaH' ityazuddhaH pAThaH / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 * paJcavidhabhikSAsvarUpadyotanam * dvAtriMzikA-6/10 ____ sadA'nArambhitA tvekabAle dravyamunau saMvignapAkSikarUpe na sambhavati / sapta vA / madhumakSikavat kRtvA mAdhukaramiti smRtam / / - (saM.upa.2/66) ityuktam / prakRte - yathA madhu samAdatte rakSan puSpANi SaTpadaH / tadvadarthAn manuSyebhya aaddyaadvihiNsyaa|| ( (ma.bhA.udyogaparva-34/17) iti mahAbhAratavacanamapi smartavyam / atrimaharSimate mAdhukarIlakSaNaM tu - yathA madhvAdadAno'pi bhRGgaH puSpaM na bAdhate / tadvanmAdhukarI bhikSAmAdadIta gRhAdhipAt / / - (A.smR.) ityevamavagantavyam / anyatra ca tallakSaNaM - manaHsaGkalparahitAn gRhAna trIn paJca sapta vA / madhuvadAharaNaM yattanmAdhukaramiti smRtam / / ( ) ityevamupadarzitam / dvitIyA - kAvoyA jA imA vittI 6 (utta. 19/33) iti uttarAdhyayanasUtre darzitA / tavRttau zAntisUrayaH - kapotAH pakSivizeSAsteSAmiyaM kApotI seyaM vRttiH = nirbahaNopAyaH, yathA hi te nityazaGkitAH kaNa-kITakAdigrahaNe pravarttante / evaM bhikSurapyeSaNAdoSazakyeva bhikSAdau pravartate 6 (utta.19/33 bR.va.) ityAhuH / __tRtIyA tu - annAyau~chaM carai visuddhaM, javaNaTThayA samuyANaM ca niccaM / - (da.vai.9/3/4) ityevaM dazavaikAlikasUtre darzitA / taduktaM dazavaikAlikacUrNau - uggamuppAyaNesaNAsuddhaM aNNAyamaNNateNa samuppAditaM bhAvuJchamaNNAucchaM 6 (da.vai.9/3/4 cU.) iti / / __ caturthI - gauriva caraNaM = uccAvacakuleSvavizeSeNa paryaTanaM = gocaraH - (utta. pRSTha 607. bR.vR.) ityevaM uttarAdhyayanabRhadvRttau drshitaa| turIyAtItAbhidhAnaM saMnyAsinamuddizya saMnyAsopaniSadi - turIyAtIto gomukhavRttyA phalAhArI annAhArI - (saM.1/13) ityuktaM tadapIhAnusandheyaM paratantrAnusAreNa | antyAH tisrazca - jathA kavotA va kaviMjalA ya, gAvo carantI idha pAgaDAo / evaM muNI goyariyaM carejjA, no hIlai no viya saMthavejjA / / - (Ava.cU.bhA.2. pR. 74) ityevaM sakSepataH AvazyakasUtracUrNo darzitA ityavadheyam / uzanAbhiprAyeNa saMnyAsopaniSaduktA paJcavidhA bhikSetthamavaseyA - 'mAdhukaramasaGklRptaM prAk praNItamayAcitam / tAtkAlikaM copapannaM bhaikSyaM paJcavidhaM smRtam / - (saM.upa.2/65) / saMnyAsopanipadi - sarvavarNeSu ajagaravRttyA''hAraparaH svarUpAnusandhAnaparaH (saM.1/13) ityevaM avadhUtasaMnyAsino'jagaravRttyA bhikSopadarzitA sA'pIha yathAtantramanuyojyA sv-prtntraanuyogpraiH| mUle 'sadAnArambhitA' ityanena saMyamayAtrAnirvAhA'tiriktahetuprayuktAyAH pramAdAdinimittabhUtAyA hanana-krayaNa-pacanAdinavakoTyazuddhAyAzca bhikSAyAH sarvasampatkarIbahirbhAvaH sUcitaH / prakRte - prANayAtrikamAtraH syAnmAtrAsaGgAd vinirgataH 8 (saM.gI.8/54) iti saMnyAsagItAvacanaM, - AtmasaMmitamAhAramAharedAtmavAn yatiH - (saM.upa. 2/59) iti ca saMnyAsopaniSadvacanamapi yathAgamamanuyojyam / sadAnArambhitA tu ekabAle = AcArahInatvaprayuktaprathamabAlatopete samyakprarUpaNena dvitIyabAlatAzUnye dravyamunau = 'labbhihisi teNa pahaM' (upa.mA. /522) ityupadezamAlAvacanAt prdhaandrvymunitvjayaNA dvArA sadA amAraMbhahetutA jANavI. sadA anAraMbhitA eka bAla dravyamunimAM hotI nathI. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pratimApratipannazrAvakabhikSAvicAraH . idamupalakSaNamekAdazI pratimAM pratipannasya zramaNopAsakasyA'pi pratimAkAlA'vadhikatvAdanArambhakatvasya na tatsambhavaH / na ca tadbhikSAyAH sarvasampatkarI'kalpatvoktyaiva nistaarH| itthaM hi yathAkathaJcit 'sarvasampatkarIyamiti vyavahAropapAdane'pi 'na pauruSaghnI'tyAdivyavahArA'nupapAdanAt / sampanne saMvignapAkSikarUpe na sambhavati, sadArambhaparihArasya niruktayatanAyA vA virahAt / - 'khuramuMDo loeNa va rayaharaNaM uggahaM va ghettUNa / samaNabbhUo viharai dhammaM kAeNa phAsaMto / / mamakAre'vocchiNNe vaccati saNNAyapalliM daTuM je / tattha vi jaheva sAhU geNhati phAsuM tu AhAraM / / ' (paJcA.10/35-36) iti paJcAzakapradarzitAM ekAdazI = caramA pratimAM = zrAvakapratimA pratipannasya zramaNopAsakasyApi anArambhakatvasya = niyamata ArambhaparihArasya pratimAkAlA'vadhikatvAt = utkarSata ekAdazamAsAvadhikatvAt / taduktaM paJcAzake - ukkoseNaM ekkArasa mAsa jAva viharei . (paJcA. 10/38) iti / na tatsambhavaH = naiva sadA'nArambhakatvasambhava iti tasya na sarvasampatkarI bhikSA sambhavati / nanu pratimAparipUya'ttarakAlaM pravrajyAGgIkArAttadAnImapi sarvasampatkarI bhikSA'vyAhatA, sadAnArambhitAyAH sadbhAvAditi cet ? na, sarveSAmevaikAdazI pratimAM pratipannAnAM taduttaraM dIkSAGgIkAraniyamavirahAt, svIyapravrajyAyogyatAvirahAvagame punargRhasthatAbhyupagamAt / taduktaM paJcAzake - bhAveUNattANaM uvei pavvajjAmeva so pacchA / ahavA gihatthabhAvaM uciyattaM appaNo NAuM / / - (paJcA.10/39) iti / prakRte ca zramaNopAsakacaramapratimApratipannatvAvacchedenAdyabhikSAvidhAnaM nAhatItyuktamiti na doSaH / na ca tadbhikSAyAH = caramapratimAM pratipannasya zramaNopAsakasya bhikSAyAH "puvvAuttaM kappati pacchAuttaM tu Na khalu eyassa / odaNabhiliMgasUvAdi savvamAhArajAyaM tu / / " (paJcA.10/37) iti paJcAzakavacanAt sarvasampatkarIkalpatvoktyaiva = AdyabhikSAtulyatvoktimAtreNa vaktuH nistAraH sambhavati / atra hetumAvedayati- itthaM = niruktaprakAreNa hi yathAkathaJcit = sAdRzyAMzamupAdAya 'sarvasampatkarI iyaM tAdRzazramaNopAsakabhikSA' iti vyavahAropapAdane'pi = tAdRza-zabdaprayogasamarthane'pi 'iyaM na = naiva saMvignapAkSika sAdhu AcAramAM zithila hovAnA kAraNe temAM AcArahInatvasvarUpa prathama prakAranI bAladazA hoya che. paraMtu teo prarUpaNA zuddha kare che. potAnI zithilatAno bacAva karatA nathI. AthI svadoSaapalAparUpa bIjA prakAranI bAladazA temanAmAM hotI nathI. vaLI, saMvignapAkSika bhaviSyamAM bhAvasAdhutA pAmavAnA hovAthI vartamAnamAM te dravyamuni kahevAya. zuddhaprarUpaka hovA chatAM AcArahIna = zAstroktacAritrAcArahIna hovAnA lIdhe saMvignapAkSikamAM sadA anAraMbhitA hotI nathI. tethI saMvignapAkSikanI bhikSA sarvasaMpankarI bhikSA banI na zake. A vAtanA upalakSaNathI ema paNa samajI levuM ke agyAramI zrAvakapratimAne vahana karanAra zramaNopAsakanI bhikSA paNa sarvasaMpankarI bhikSA banI na zake. kAraNa ke 11 mI pratimA vahana karavAnA samaya daramyAna te anAraMbhaka hovA chatAM sarvadA anAraMbhaka nathI. mATe tenI bhikSA paNa sarvasaMpankarI bhikSA na banI zake. 11 mI zrAvakanI pratimAne vahana karanAra zrAvakanI bhikSA sarvasaMpatkarI bhikSA jevI che'- evuM kahevA mAtrathI ja vistAra thaI zakato nathI. kAraNa ke A rIte kahevAthI amuka apekSAe 1. hastAdarza 'karika' iti pAThaH / 2. hastAdarza 'paurughnI' iti pAThaH / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 * binasifmavivAra: * trizi-6/20 ___ tathA ca- yatirdhyAnAdiyukto yo gurvAjJAyAM vyavasthitaH / sadA'nArambhiNastasya sarvasampatkarI matAII (4.6/ra) rUlyavAnAmamidhAnuM sanmavAmikALeva | jinakalpikAdau gurvAjJAvyavasthitatvAderiva sadA'nArambhitvasya phalata eva grahaNAt, anyathA pauruSaghnI'tyAdivyavahArA'nupapAdanAt, 'pInAGgo bhikSayodarapUraNaM karoti' iti vakSyamANapauruSaghnIbhikSAlakSaNAMzamAdAya 'iyaM pauruSaghnI'ti vyavaharato mukhaM pidhAtumazakyameva, tatsAdRzyalavasyApyabAdhAttatra / tathA ca = svarUpato'nArambhakatvasya pratimAkAlAvadhikatve'pi phalataH sadAnArambhakatvasya sattvAt caramapratimApratipannazrAddhabhikSAyAH sarvasampatkarItvopapAdane hi 'yatiri'tyAdikaM AcAryANAM = zrIharibhadrasUrINAM abhidhAnaM = aSTakaprakaraNavacanaM hetu-svarUpa-phalAnyatamavidhayA yatitva-dhyAnAdiyuktatva-gurvAjJAvyavasthitatva-sadAnArambhakatvAnAM sambhavAbhiprAyeNaiva mantavyaM syAt / aSTakavRttikRnmate jinakalpikAdau = jinakalpika-pratimAkalpikAdau sAdhau gurvAjJAvyavasthitatvAderiva niruktapratimApratipannazrAddhe sadAnArambhitvasya = sArvadikAnArambhakatvasya phalataH = phalamAzritya eva grahaNAt / anyathA = svarUpata eva A sarvasaMpankarI bhikSA che' evA vyavahAranI saMgati karavA chatAM paNa "A bhikSA pauruSanI nathI" e prakAranA zabdaprayoganI upapatti karI zakAtI nathI. A rIte "sadAanAraMbhitA hoya to ja sarvasaMpatkarI bhikSA mAnI zakAya evuM svIkAravAmAM 11 mI zrAvakapratimA dhAraNa karanAranI bhikSA zemAM gaNavI ? e samasyA UbhI rahetI hovAthI evuM mAnavuM joIe ke AcAryazrI haribhadrasUrijI mahArAje sarvasaMpankarI bhikSAnA lakSaNamAM "sadA anAraMbhitA' AvuM je vizeSaNa jaNAvela che te saMbhavataH lAgu pADavA mATe jaNAvela che. arthAt aSTakajImAM zrIharibhadrasUrijIe je jaNAvela che ke "dhyAna AdithI yukta, gurvAjJAmAM rahela tathA sarvadA anAraMbhI evA sAdhunI bhikSA sarvasaMpankarI bhikSA manAyela che. temAM sadA anAraMbhitva' vizeSaNa sAkSAt yA paraMparAe rahela hoya to paNa te bhikSA sarvasaMpankarI kahevAya. jema jinakalpika vagere samudAyamAM rahetA na hovAthI sAkSAta gurvAjJAmAM rahelA nathI. tema chatAM phalanI apekSAe teo gurvAjJAmAM rahelA ja che. eTale ke gurvAjJAmAM rahevAnuM ja phaLa che te phaLa to jinakalpika vagere pAse hAjara ja che. gurvAjJAmAM rahevAnuM phaLa che AtmahitamAM pravRtti ane svaahitathI nivRtti. asaMgaanuSThAnayukta hovAnA lIdhe jinakalpika vagere pAse uparokta gunvajJAphaLa vidyamAna hovAthI phalataH teo gurvASAmAM rahelA kahevAya che. tethI teonI bhikSA sarvasaMpankarI kahevAya che. barAbara A ja rIte phalataH "sadAanAraMbhitA' 11 mI zrAvakapratimA dhAraNa karanAramAM rahela hovAthI temanI bhikSAne sarvasaMpankarI bhikSA kahI zakAze. susAdhumAM sAkSAt ane 11 mI paDimA vahana karanAra zrAvakamAM paraMparAe = phalataH "sadAanAraMbhitA" rahela hovAthI temanI bhikSAne sarvasaMpatkarI bhikSA kahevAmAM koI bAdha nahi Ave. jo Ama na mAnavAmAM Ave to lakSaNa ananugata thavAnI Apatti Avaze. arthAt sAkSAt sadAanAraMbhitA jyAM rahela hoya tyAM ja sarvasaMpankarI bhikSA mAnavAmAM Ave to susAdhunI bhikSAmAM te lakSaNa rahevA chatAM 11 mI paDimA vahana karanAra zrAvakanI bhikSAmAM te lakSaNa na javAthI tenI bhikSAne sarvasaMpankarI bhikSA kahevA mATe navuM lakSaNa banAvavuM paDaze. Ama sarvasaMpankarI bhikSAnA be lakSaNa banavAthI lakSaNamAM anargama doSa Avaze. jyAre "sAkSAta athavA Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sadAnArambhitAyA AdyabhikSAlakSaNe vizeSaNopalakSaNamImAMsA * 399 lakSaNA'nanugamA''patteH / dravyasarvasampatkarImupekSya bhAvasarvasampatkarIlakSaNameva vA kRtamidamiti yathAtantraM bhAvanIyam / / 10 / / niruktavizeSaNAstitvAbhiprAyeNa 'yatirdhyAnAdiyukta' ityAdivacanAGgIkAre, gacchanirgatatvena gurvAjJAvikalatvAjjinakalpikAdeH niyamataH sadAnArambhakatvaviraheNa ca yatikalpazrAddhasya sarvasampatkarIbhikSAbhAjanatvaM na syAt / na ca phalato gurvAjJAvyavasthitatvasyA'pyetasyA lakSaNAntaratvAt jinakalpikAdibhikSAyAM nAvyAptiH, sarvasampatkara-tatkAraNAnyataravidhAnaparAyaNAptopadezAnuvartitvasyA'pyetasyAH svatantralakSaNatvAtsAdhukalpazrAddhabhikSAyAmapi nA'vyAptiriti zaGkanIyam, evaM hi kakSIkAre lakSaNAnanugamApatteH = sarvasampatkarIbhikSAyA anugatalakSaNasyocchedApatteH / tathA caikenaiva lakSaNena sarvasampatkarIbhikSAtvAvacchinnA'saGgrahAdavyAptirdurnivAraiva / nanu caramA pratimA pratipannasya zrAddhasya zramaNabhUtatvAbhidhAnAt pradhAnadravyasAdhutvasiddhivat tadbhikSAyA api zramaNabhikSAkalpatvAt pradhAnadravyasarvasampatkarItvaM sidhyati / bhAvazramaNabhikSAyAstu bhAvasarvasampatkarItvamiti kathamanayoH hetu-hetumatorekalakSaNaM syAt ? ato'trAnugatalakSaNA'siddhirna dUSaNam, api tu bhUSaNamevetyAzaGkAyAM kalpAntaramAha- dravyasarvasampatkarI = bhAvasarvasampatkarIkAraNatayA pradhAnadravyasarvasampatkarI bhikSAM upekSya bhAvataH sthavirakalpikasambandhinI bhikSAmuddizya bhAvasarvasampatkarIlakSaNameva vA kRtaM zrIharibhadrasUribhiraSTakaprakaraNe 'yatirdhyAnAdiyukta' ityAdinA / na ca jinakalpikabhikSAyA asamahAdavyAptiriti zaGkanIyam, jinakalpasya zrIharibhadrasUrisamaye vicchinnatvena anyakAraNena vA tadbhikSAyA prakRtalakSaNA'lakSyatvAt / etena tIrthakarabhikSApi vyAkhyAtA; tasyAH prakRtalakSaNA'lakSyatvAt / tatazca svarUpata eva yatitva-dhyAnAdiyuktatvAdInAmetallakSaNe nivezo'bhimataH / yatitvavirahAdevAntimapratimApratipannazrAddhasya bhikSAyA vyavacchedaH / na caivamapavAdato yatanayA svalpataradoSopetapiNDagrahaNe'vyAptirAzaGkanIyA, sthavirakalpasambandhinImautsargikI bhAvasarvasampatkarIbhikSAmevoddizyaitallakSaNapraNayanAt / na hyaSTakaprakaraNamapavAdapadapradarzanaparamityabhyupagamyate kaizcit / na caivaM lakSaNAnanugamo vaktavyaH, lakSyabhede lakSaNabhedasya nyAyyatvAd iti yathAtantraM = jinapravacanasiddhAntajAtamanatikramya bhAvanIyaM gambhIrabuddhyA tattvametat / ___ idamatrAsmAkamAbhAti- 'yatirdhyAnAdiyukta' ityAdau yateH dhyAnAdiyuktatayA hetuzuddhirAveditA, gurvAjJAvyavasthitatvenAnubandhazuddhirupadarzitA, sadA'nArambhitayA ca svarUpataH zuddhiruktA / itthaM hetusvarUpAnubandhazuddhiyuktatayA yateH sarvasampatkarI bhikSA'bhimatA / iyaJca naizcayikI sarvasampatkarI bhikSA, nizcayasya hetusvarUpAnubandhazuddhiparipUrNatvAt, anyataravaikalye'pi tadapravartanAt / tatazca dvaacphalataH bemAMthI koI paNa rIte sadAanAraMbhitA rahela hoya tene sarvasaMpankarI bhikSA kahevAya. AvuM mAnavAmAM lakSaNamAM ananagama doSa nahi Ave. athavA ema mAnavuM joIe ke zrIharibhadrasUrijI mahArAje dravyasarvasaMparI bhikSAnI upekSA karIne bhAva sarvasaMpankarI bhikSAnuM ja A lakSaNa banAveluM che. - A rIte koI paNa zAstravacanano virodha na thAya te zata viyaa29|| 42vI. (6/10) Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trividhazuddhInAM balAdhikatvavicAraH dvAtriMzikA - 6/10 tvAriMzaddoSamuktapiNDagrahaNe'pi dhyAnAdiyuktatvAdivirahe naiva naizcayikI sarvasampatkarI bhikSA sambhavati / taduktaM paJcAzake darzanazuddhiprakaraNe ca sesakiriyAThiyANaM eso puNa tattao o - (paJcA. 13/ 30, da.zu. 225) iti / " eSa punaH = vizuddhapiNDaH punaH, tattvataH = paramArthavRttyA zeSakriyAsthitAnAM piNDavizuddhayapekSayA zeSakriyA pratyupekSaNA-svAdhyAyAdikA tasyAM ye sthitAH AzritAste tathA teSAM, na tu tadvikalAnAM uktadoSaparihAramAtrAdeva, mUlAbhAve uttarasyAkiJcitkaratvAditi bhAvaH jJeyaH iti paJcAzakavRttikAraH / balAdhikatvantu svarUpa zuddhyapekSayA hetuzuddheH, hetuzuddhayapekSayA caanubndhshuddherevaavgntvym| vizuddhasamyagdarzanAdiprasUtAnAM sAdharmikanimantraNAdInAmapyanubandhazuddhyAdhAyakatvameva / = = jJAtavyaH' idamevAbhipretya dazavaikAlikasUtre taheva asaNaM pANagaM vA, vivihaM khAima sAimaM labhittA / chaMdiya sAhammiANa bhuMje, bhuccA sajjhAyarae ya je sa bhikkhU / / - (da. vai.a. 10 / gA. 9) ityuktamiti / tyaktagurukulavAsAnAmadhyayanAdizUnyAnAM svacchandayatInAM nirdoSabhikSAyAM kevalaM svarUpataH sarvasampatkarItvam / svAdhyAya-pratyupekSaNAdiyuktasya gurvAjJAvyavasthitasyA'pi kathaJcidA''hAralolupatayA sakampaM sadoSapiNDagrahaNe svarUpato'sarvasampatkarItve'pyanubandha-hetutaH sarvasampatkarItvameva / jinakalpikAdibhikSAyAmanubandhataH svarUpatazca sarvasampatkarItve'pi na vyavahAranayenAnubandhataH sarvasampatkarItvaM yadvA jJAnadvArA gurvAjJAvyavasthitatayA phalamukhena naizcayikAnubandhazuddhirapi tatrAvaseyA / 400 * yadvA 'ANAe jiNavarANaM na hu baliyatarA u AyariyaANA - (ni.bhA 5472 ) iti nizIthabhASyavacanAd gurvAjJAto'pi balIyasyA jinAjJayA pravartanAt 'sahasre zataM praviSTameve 'ti nyAyena tatra sAkSAdapi pAramArthikAnubandhazuddhiravyAhataiva / = jinakalpAdergurvAjJArUpatvamate tu sAkSAdeva tAttvikA'nubandhazuddhiH tatrA'vyAhatA / etena gurvAjJayaiva cAturmAsAdikRte'nyatra sthitAnAmadhyayanAdyanvitAnAM sadAnArambhiNAM yatInAmapi bhikSA vyAkhyAtA / evamapavAdataH paJcakaparihANyAdiyatanayA sadoSapiNDaM gRhNatAM gurukulAvasthitAnAmadhyayanAdizIlAnAmanagArANAM bhikSAyA anubandhato hetutazca sarvasampatkarItve'pi na svarUpataH sarvasampatkarItvaM yadvA zAstroktayatanAdvArA sadAnArambhapariNAmavyavasthitatayA svahetumukhena svarUpazuddhirapi tatrA'vyAhatA / evaM jvarAdigrastadazAyAmapi nirdoSabhikSAgrAhiNAM gurukulasthitAnAmadhyayanAdizIlAnAmapi jvarAdyupahatasAmarthyatayA'dhyayanAdivikalAnAM bhikSAyAH svarUpato' 'nubandhatazca sarvasampatkarItve'pi na hetutaH sarvasampatkarItvaM yadvA'dhyaya vizeSArtha :- upAdhyAyajI mahArAje chelle athavA kahIne je jaNAvyuM ke 'aSTakajImAM dravya sarvasaMpatjharI bhikSAne lakSyamAM rAkhyA vinA kevaLa bhAva sarvasaMpatkarI bhikSAnuM lakSaNa batAvela che' eno Azaya e che ke 11 mI DimA vahana karanAra zrAvakanI bhikSA bhAvasarvasaMpatkarI bhikSAnuM kAraNa hovAthI dravyasarvasaMpatkarI bhikSA che. kema ke bhAvanuM kAraNa hoya te dravya kahevAya che. ahIM dravya zabda yogyatA arthamAM jANavo. anupayoga ke ayogyatA arthamAM nahi. prastuta dravya sarvasaMpatkarI bhikSA uparokta lakSaNanuM lakSya ja na hovAthI avyApti doSa lakSaNamAM nahi Ave. uparokta lakSaNanuM lakSya kevaLa bhAva sarvasaMpatDarI likSA che. (6/10) Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 401 * bhikSAzuddhitraividhyamImAMsA nAdicikIrSAdvArA'dhyayanAdipariNAmAnvitatayA svahetumukhenaupacArikI hetuzuddhirapi tatrA'nAvilA / evaM zuddhoJchakRte muktagurukulavAsAnAmapyadhyayanAdisamanvitAnAM sadAnArambhiNAM gurvAdarAdito bhikSAyA hetutaH svarUpatazca sarvasampatkarItve'pi nA'nubandhataH sarvasampatkarItvaM yadvA gurukulavAsanimittakaprasthAnadvArA gurvAjJAvasthAnapariNAmopetatayA hetumukhenAnubandhazuddhirapi tatrA'napalapanIyA / pUrvoktacintA-bhAvanAjJAnazUnyAnAM kevalazrutajJAnaparAyaNAnAM gurvAjJAvyavasthitAnAM sadAnArambhiNAM medhAvinAM bAlamunInAM svarUpato'nubandhatazca sarvasampatkarIbhikSopajIvinAM bhikSAyAM hetutaH svarUpatazca hetuzuddhiravasAtavyA, tAdRzAM jaDAnAM bhikSAyAM hetuzuddhiH svarUpato'vagantavyA; tAdRzAmeva gItArthAnAM pAdaliptAcAryAdisadRzAnAM bAlamunInAM trividhazuddhiyuktAyAM sarvasampatkarIbhikSAyAM yA hetuzuddhiH sA hetutaH svarUpato'nubandhatazca vijJeyA / evaM yathAyathaM svarUpato hetuto'nubandhatazca gurvAjJAvyavasthitatvavyaGgyA'nubandhazuddhiH sadAnArambhitAsUcitA svarUpazuddhizca trividhaparIkSAbhiH sodAharaNaM parIkSaNIyeti / yA svarUpato'nubandhaprabhRtitritayazuddhiH sA kaSaparIkSottIrNA, yA hetuto'nubandhapramukhazuddhiH sA chedaparIkSottIrNA, yA cAnubandhato'pyanubandhamukhyatrayazuddhiH sA tApaparIkSottIrNA mantavyA / "sAmAiyamAiyaM suyanANaM jAva biMdusArAo / tassa vi sAro caraNaM" - (vi. A.bhA. 1126) iti vizeSAvazyakabhASyavacanAt cAritrasyaiva zrutatvAvacchinnasAratvAt zAstrasvarNazodhanakAriNIbhiH kaSAdiparIkSAbhizcAritrAGgabhUtabhikSAzuddhiparIkSaNamapi yujyata eva / prakRte advaitabhAvanAbhaikSamabhakSyaM dvaitabhAvanam / guruzAstroktabhAvena bhikSorbhekSaM vidhIyate / / ( maitre. 2/10 ) iti maitreyyupaniSadvacanamapi zuddhasaGgraha - vyavahAranayAnuvedhena yathAtantramanuyojyaM nayavizAradaiH / = 'yatirdhyAnAdiyukta...' ityAdinA yA aSTakaprakaraNakArikopadarzitA tadvRttiH zrIjinezvarasUrikRtA sopayogitvAdupadarzyate / tathAhi yatiH sAdhuH tasya sarvasampatkarI bhikSA mate 'ti kriyA, bhikSeti prkRtm| anena ca vyavacchedaphalatvAdvacanasya gRhasthasya vyavacchedaH kRtaH / yatizca dravyayatirapi syAt / atastadvyavacchedAyAha- dhyAnAdiyukta iti / tatra dhyAnaM bhavazatasamupacitakarmavanagahanajvalanakalpamakhilatapaHprakAramAntaratapaHkriyArUpaM dharmadhyAnaM zukladhyAnaM ca, AdizabdAt nikhilapAralaukikAdyanuSThAnaprakAzanapradIpakalpajJAnaparigrahaH, atastena dhyAnAdinA yukto = yuto yaH sa tathA anena ca tapaHkriyAjJAnayuktatvavizeSaNena kevalakriyAkAriNaH kriyAzUnyajJAnavatazca vyavaccheda uktaH, kevlyostyornrthktvaat| yadAha "hayaM nANaM kiyAhINaM, hayA annANao kiyA / pAsanto paGgulo daDDho, dhAvamANo u aMdhao" / / (Avazyakaniryukti 101 ) iti / ubhaya(yukta)syaivArthaprasAdhakatvAt / yadAha "saMjogasiddhIi phalaM vayanti na hu egacakkeNa raho payAi / aMdho ya paMgU ya vaNe samiccA, te saMpauttA nagaraM paviThThA" (Avazyakaniryukti 102 ) iti / 'ya' iti sAmAnyo'nirdiSTanAmA dhyAnAdiyukta itivizeSaNasAmarthyAttathAvidhaviziSTajJAnavikalAnAM mASatuSAdicAritriNAM mA bhUtsarvasampatkarabhikSApratiSedha ityata Aha 'gurvAjJAyAM vyavasthitaH' guroH guruguNopetAcAryasyAjJA vacanaM tasyAM vizeSeNA'vasthitaH / eSa hi gurujJAnata eva jJAnavAn jJAnaphalasiddheH / yadAha "yo niranubandhadoSAt, zrAddho' = - Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * aviratatapaso mahAguNatvA'bhAvaH dvAtriMzikA-6/11 dIkSAvirodhinI bhikSA pauruSaghnI prakIrtitA / dharmalAghavameva syAttayA pInasya jIvataH / / 11 / / kSeti / dIkSAyA virodhinI ( = dIkSAvirodhinI) dIkSA''varaNakarmabandhakAriNI bhikSA nAbhogavAn vRjinabhIruH / gurubhakto graharahitaH so'pi jJAnyeva tatphalataH / / " ( SoDazaka - 12 / 3) athavA yo gurukule vasatAM pracurasAdhutvena manAganeSaNIyabhaktabhojanasambhavAdidoSodbhAvanatastannirapekSo bhavati tasyAnena vyavaccheda uktaH / sadgurUpadezAnapekSo hi zAstre nindyate / yadAha " je u taha vivajjatthA, sammaM gurulAghavaM ayANantA / saggAhA kiriyarayA, pavayaNakhiMsAvahA khuddA / / " ( paJcAzaka - 11 / 37 ) ityAdi, 'vyavasthita' iha vizabdena yaH kadAcit gurvAjJAvyavasthitaH kadAcidanyathA tasyApi vyavacchedaH / ye jinakalpika-pratimAkalpikAdayo gacchanirgatAsteSAM gurvAjJAvikalAnAM kathaM vivakSitabhikSAbhAkttvamiti, ucyate, tatkalpasyaiva gurvAjJArUpatvAditi / tasyetIha dRzyam, tatastasya yateH kiMvidhasyetyAha 'sadAnArambhiNaH' sadA = sarvakAlaM anArambhiNaH = pRthivyAdyupamardaparihAriNaH / anena pRthivyAdiSu asaMyatasya vyavacchedaH, dhyAnAdiyogasyApi tadIyasya niSphalatvAt / Aha ca " sammaddiThThissa vi avirayassa na tavo mahAguNo hoi / hoi hu hatthiNhANaM, tuMdacchiyayaM va taM tassa / / " ( samyaktvaprakaraNa-269) tundAkarSaNe hi yAvad bhramikASThaM davarakeNa mucyate tAvadeva badhyata iti / sadAgrahaNena tu yo vihitasAmAyikapauSadhatayA kadAcidanArambhI dezato yatistasya vyavaccheda ukto bhikSAkatvena tasyAgame'nabhidhAnAt / 402 = nanu ya ekAdazIM pratimAM pratipannaH zramaNopAsakastasya pratimAkAlAvadhikatvAdanArambhakatvasya na tadA tAvadAdyA bhikSA sambhavati / nApi taditarabhikSaitasya vakSyamANatatsvAmilakSaNAyogAditi kA'sya bhikSeti ?, atrocyate, tasya zramaNabhUtatvAbhidhAnAt tadbhikSAyA api zramaNabhikSAkalpatvAttasyAmavasthAyAM tasyA AptopadiSTatvAcca sarvasampatkarIkalpatvamavaseyam / na hyasarvasampatkarama'tatkAraNaM vA vidheyatayA vastvAptA upadizanti, AptatvahAniprasaGgAditi / iha dhyAnAdiyukta ityatrAdizabdena sadAnArambhitvasyAvarodhe'pi bhedena tadupAdAnaM hetutvArtham / tatazca sadAnArambhikatvAddhetoH 'sarvasampatkarI' uktanirvacanA matA tattvavidAmiti / sadAnArambhasya hi vRttirbhikSayaivAnyathA tvArambhitvaprasaGgAt sA cA'nArambhitvAdeva sarvasampatkarI / ata eva sA'tiprazasyA / yadAha " aho jiNehiM asAvajjA, vittI sAhU desiyA | mukkha - sAhaNaheussa sAhudehassa dhAraNA / / " ( dazavaikAlika. 5/1/92) - (aSTaka 5 / 2 vRtti) iti / / 6/10 / / avasarasaGgatiprAptAM dvitIyAM bhikSAM nirUpayati- 'dIkSe 'ti / dIkSAvaraNakarmabandhakAriNI = cAritramohanIyakarmabandhakAriNI bhikSA pauruSaghnI prakIrtitA pUrvAcAryaiH / anena tallakSaNamuktam / yadyapi bhikSA na dIkSAvirodhinI kintu bhikSukasya dIkSAvirodhena cAritramUlottaraguNavirAdhanAtmakena . vartamAnasya # pauruSaghnI bhikSA gAthArtha :- dIkSAvirodhI evI bhikSA pauruSanI kahevAyela che. tagaDo hovA chatAM bhikSA dvArA jIvana jIvavAthI dharmalAghava ja thAya che. (6/11) TIkArtha :- dIkSAne Avare-aTakAve tevA karmane baMdhAvanArI bhikSA pauruSaghnI bhikSA kahevAyela che. hRSTa Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 403 aSTakAnusAreNa pauruSaghnIbhikSAsvarUpam * pauruSaghnI prakIrtitA / tayA jIvataH pInasya 'puSTAGgasya dharmalAghavameva syAt / tathAhigRhItavrataH pRthivyAdyupamardanena zuddhoJchajIviguNanindayA ca bhikSAM gRhNan svasya pareSAM ca dharmasya laghutAmevA''pAdayati / tathA gRhastho'pi yaH sadA'nArambhavihitAyAM bhikSAyAM taducitamAtmAnamAkalayanmohamAzrayati so'pi 'anucitakAriNo'mI khalvArhatAH' iti zAsanA'varNavAdena dharmalaghutAmevA''pAdayatIti / tadidamuktam = lakSaNAM pratipannaH abhyupagataH san yaH = pravrajyAM pratipanno yastadvirodhena vartate / asadArambhiNastasya pauruSaghnIti kIrtitA / / kliSTapariNAma eva cAritrAvaraNakarmabandhakArI tathApi kArya-kAraNayorabhedopacArAd bhikSAyA api prajyAvaraNakarmabandhakAritvoktirna virudhyate / anena tasyAH svagatamAdhyAtmikaphalamapyAveditam / tadbAhyaphalaM paragatamAviSkaroti tayA = pauruSaghnyA bhikSayA jIvataH puSTAGgasya sato dharmalAghavameva bodhidurlabhatAkAraNaM syAt / etadeva spaSTayati - ' tathAhI 'tyAdinA / sugamam / prakRtArthe aSTakaprakaraNasaMvAdagAthe darzayati- 'pravrajyAmi'ti, 'dharmalAghave 'ti ca / zrIjinezvarasUrikRtA tadvRttistvevam pravrajyAM = sarvaviratiprANI tadvirodhena = pravajyAvirodhena mUlaguNottaraguNavirAdhanArUpeNa pUrvoktadhyAnajJAnagurvAjJA'napekSatvalakSaNena vA hetunA vartate = ceSTate tasya = pravrajyAvirodhavartinaH kiMvidhasya asadArambhiNaH asadazobhanaM bhUtopamardAdikaM vastvArabhata ityevaMzIlo yaH sa tathA tasya pauruSaghnI = uktanirvacanA bhikSeti prakRtam' iti = anenAnantaroktena vakSyamANena vA kAraNena kIrtitA saMzabditA / nanu pravrajyAvirodhAbhidhAnAdevAsadArambhitvasyAvagatatvAtkimetadgrahaNeneti, satyaM, kintu vivakSitabhikSAhetutvenAbhidhAnamasyeti na doSaH / tathA ca yato'sau asadArambhI itihetostasya pauruSaghnIti kIrtiteti vAkyArthaH syAt / athavA tasya pravrajyAvirodhavartinaH pravrajitasyA'sadArambhiNazcAzobhanArambhasya gRhiNa ityarthaH asarvadArambhakasya vA'STamyAdiSvArambhavarjakasyetyarthaH, iha ca vyAkhyAne smuccyaarthcshbdaapRSTa hovA chatAM tevI bhikSA vaDe jIvana jIvavAthI dharmanI laghutA ja thAya. te A rIte- dIkSA laIne pRthvI vagere jIvonI hiMsA karavAthI tathA zuddha gocarI grahaNa karanArA sAdhunI niMdA karavAthI bhikSAne grahaNa karanAra sAdhu potAnA ane bIjAnA dharmanI laghutAne ja kare che. tathA je gRhastha paNa sadAanAraMbhI sAdhu mATe vihita evI bhikSAne vize potAnI jAtane ucita mAnato viparyAsa pAme che te gRhastha paNa 'A jaino anucita karanArA che' A pramANe zAsananiMdA dvArA dharmanI laghutAne ja kare che. (arthAt hRSTa-puSTa zarIravALA, paraniMdaka, sAghvAcArabhaMjaka evA sAdhune bhikSA letA joIne 'dIkSA laIne to jalasA che. maphatamAM mIThAI khAvA maLe, ThaMDu pANI pIvA maLe, rahevAne AlIzAna makAna maLe, paheravA mATe benA badale 12 joDa kapaDA maLe, vaLI dharama paNa nahi karavAno ! ane majUrI-kAmakAja paNa nahi karavAnuM. uparathI sAdhu tarIke pUjAvAnuM ! AvI rIte bhikSA maLatI hoya to ApaNe paNa bhikSA mAMgIe to zuM vAMdho ?' Avo vicAra je gRhasthane Ave te gRhastha jainadharmanI niMdA kare che. Ama pauruSanI dharmalAghava kare che.) aSTakajImAM zrIharibhadrasUrijIe jaNAvela che ke 'dIkSA laI je dIkSAvirodhI pravRtti kare che tathA malina AraMbha-samAraMbha kare che tenI bhikSA pauruSanI kahevAyela che. puSTa zarIravALo te bhikSA dvArA 1. hastAdarze 'puSTasya' iti pAThAntaram / = - * = = Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pauruSaghnyA dharmalAghavam * dvAtriMzikA - 6/12 dharmalAghavakRnmUDho bhikSayodarapUraNam / karoti dainyAtpInAGgaH pauruSaM hanti kevalam / / (a. 5 / 4-5) atra pratimApratipannabhikSAyAM dIkSAvirodhitvA'bhAvAdeva nA'tivyAptiriti dhyeyam / / 11 / kriyAntarA'samarthatvaprayuktA vRttisaMjJikA / dInAndhAdiSviyaM siddhaputrAdiSvapi keSucit / / 12 / / bhAve'pi samuccayaH pratIyate / "aharaharnayamAno, gAmadhaM puruSaM pazum / vaivasvato na tRpyeta, surAyA iva durmadI / / " ( pAtaJjalamahAbhASya- 2/2/29) ityAdAviveti (a.pra. 5 / 4) / yaduktaM ' vakSyamANena vA kAraNena tadAha' / athavA pravrajyAvirodhavartinaM sAmAnyaM vA prANinaM prati pauruSaghnyA anvarthaghaTanAmAha - dharmasya zruta cAritralakSaNasya lAghavaM apabhrAjanaM kartuM zIlamasya dharmalAghavaM vA karoti "anucitakAriNaH khalvArhatA" ityavarNamutpAdayati yaH sa dharmalAghavakRt tathA mUDho = mugdho yaH sadA'nArambhivihitAyAmapi bhikSAyAmasadArambhyapi taducitamAtmAnamAkalayanmohamAzrayati yo vA pUrvoditAni vRddhAdyarthAdInyaTanavizeSa - NAni kuzAstravAsanAvAsitatvena nA''zrayati / kimityAha bhikSayA = bhikSaNena udarapUraNaM = jaTharapiTharavivabharaNaM karoti vidadhAti dainyAt = dInavRttyA, avasthAyA hyanaucityena bhikSaNena manasoddhatasyApi paramArthato dInatvameva, viduSAmazlAghyatvAditi / pInAGgo rogAdyapIDitatvenopacitadehaH / anena cedamAha / rogAdipIDitadeho bhikSayodaraM pUrayannapi nopahanti pauruSaM, pauruSasya rogAdibhireva hatatvAditi / iha ca yato'sau tasmAditi vAkyazeSo dRzyaH / pauruSaM = puruSabhAvaM puruSakarma vA puruSakAramityarthaH, hanti vinAzayati, kevalaM yadi paraM na punaH puruSArthaM kaJcana puSNAti / tathAhi na tAvattasya dharmArtha-mokSArthAvasadArambhitvAt / nApyarthArtha- kAmArthau bhikSAbhojitvAt / bhikSAkasya hyartha-kAmau satAmaprazaMsanIyAviti / evaM ca bhikSayA yaH pauruSaM hanti, tasya pauruSaM bhikSaiva hanti iti tatprAdhAnyAt pauruSaghnI bhikSeti vyapadizyate (a.pra. 5/5 vR.) - iti / = = - = prakRte - titikSA-jJAna-vairAgya- zamAdiguNavarjitaH / bhikSAmAtreNa yo jIvet sa pApI yativRttihA / / - ( pa. haMsa. 6) iti paramahaMsopaniSadvacanamapyatrA'nuyojyaM yathAtantram / tatazca pauruSaghnIM bhikSAmupajIvato mokSaprArthanA hi paNDakamudvAhya mugdhAyAH putraprArthananyAyamanusaratItyavadheyam / / 6/11 / / peTa bhare che ane dharmalAdhava kare che. te mUDha sAdhu kevaLa potAnA pauruSane parAkramane = puruSArthane haNe che." 11 mI zrAvakanI pratimAne dhAraNa karanAra zrAvakanI bhikSAmAM dIkSAvirodhitva na hovAthI ja ativyApti nahi Ave, arthAt tenI bhikSA pauruSaghnI bhikSA banavAne koI avakAza nahi maLekhaa vAtanuM dhyAna rAjavaM. (6/11 ) 404 = = vizeSArtha :- 11 mI DimAne vahana karanAra zrAvaka kAMI ALasa, pramAda, sattvahInatA vagere kAraNe bhikSA grahaNa kare che- tevuM nathI. paraMtu bhagavAnanI AjJAne kendrasthAnamAM rAkhIne bhikSA grahaNa kare che. mATe tenI bhikSA dIkSAnA aMtarAya karanAra karmane bAMdhavAmAM nimitta banatI nathI. mATe tenI bhikSA pauruSaghnI bhikSA nahi uhevAya. (9/11 ) * vRtti bhikSA gAthArtha :- bhikSA sivAyanI anya kriyA karavAnuM sAmarthya nahi hovAthI je bhikSA grahaNa karAya Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 405 * vRttibhikSAdhikArinivedanam * kriyAntareti / kriyAntarA'samarthatvena prayuktA (=kriyAntarA'samarthatvaprayuktA), na tu mohena cAritrazuddhIcchayA vA vRttisaMjJikA bhikSA bhavati / iyaM ca dInA'ndhAdiSu smbhvti| yadAha niHsvA'ndha-paGgavo ye tu na zaktA vai kriyAntare / bhikSAmaTanti vRttyarthaM vRttibhikSeyamucyate / / nA'tiduSTA'pi cA'mISAmeSA syAnna hyamI tathA / anukampAnimittatvAddharmalAghavakAriNaH / / avasaraprAptAM tRtIyAM bhikSAmAha- 'kriyAntare'ti / kriyAntarA'samarthatvena = bhikSAvyatiriktakRSivANijyAdikriyAvizeSA'zaktatayA prayuktA, na tu mohena prayuktA, mohaprayuktA pauruSadhyeva syAt / na vA cAritrazuddhIcchayA prayuktA vRttisaMjJikA bhikSA bhvti| sadA'nArambhalakSaNacAritrayoga-kSema-saMvardhanasaMzodhanAdIcchAprayuktA bhikSA tu sarvasampatkaryeva syAt / iyaJca vRttibhikSA dInAndhAdiSu sambhavati / prakRtArthe kArikAyugmena aSTakasaMvAdamAha- 'niHsveti, 'nAtiduSTe'ti ca / tavRttistvevam - niHsvA'ndha-paGgavo = nirdhanopahatanayanacalanabalahInAH ye = kecana tuzabdaH punaHzabdArthaH / tasya caivaM prayogaH, yaH pravrajyAviruddhavRttistasya pauruSaghnI bhikSA ye punarniHsvAdayaH kiMvidhA vaizabdasyaivakArArthasya 'najA'sambandhAnnaiva zaktAH = samarthAH, kriyAntare = bhikSAvyatirikte kRSivANijyAdike karmavizeSe, ye tu kriyAntarasamarthAsteSAM pauruSaghyeveti garbhArthaH / bhikSyata iti 'bhikSA' bhikSaNaM vA 'bhikSA', tAm aTanti = bhrmnti| kimarthamityAha vRttirvartanaM jIvikA tasyai idaM vRttyarthaM, teSAmiti gamyate, vRttibhikSA uktanirvacanA iyam = eSA ucyate = abhidhIyate iti + (a.pra. 5/6 vR.) / kimiyameSAmucitA anucitA vetyAzaGkAyAmAha na = naiva atiduSTA = atyantadoSavatI pauruSaghnIva tadbhAjAm, api cetyasyAnuktasamuccayArthatvAnnAtiprazasyA ca sarvasampatkarIva tadbhAginAM amISAM = niHsvAndhAdInAM eSA = anantaroktA vRttibhikSA syAt = bhavet / kuta etadevamityAha na = naiva hizabdo yasmAdarthaH amI = ete niHsvAdayaH tathA = tena prakAreNa yena pauruSaghnIbhAginaH dharmalAghavakAriNaH = jina(?pra)vacanA'varNahetavaH, kuta ityAha anukampAnimittatvAt = svaviSaye janakaruNAyAH kAraNatvAtteSAM, tathAvidhabAlavaditi / prayogazcAtra- (ye) dharmalAghavahetavo na bhavanti na teSAM bhikSAdoSo'sti yathA sAdhUnAm, dharmalAghavA'hetavazca tathA niHsvAdayo'tasteSAM na duSTA bhikSeti / na cAbhyAM hetu-dRSTAntAbhyAM che te vRtti nAmanI bhikSA kahevAya che. garIba, aMdha vagere jIvomAM A bhikSA hoya che. keTalAka siddhaputra vagerema 59 mA bhikSA hoya che. (7/12) TIkArya - mohathI ke cAritrazuddhinI IcchAthI nahi paNa bhikSA sivAyanI dhaMdho Adi pravRtti karavAnuM sAmarthya nahi hovAthI je bhikSA grahaNa karAya che te vRtti nAmanI bhikSA thAya che. garIba, aMdha vyakti vageremAM A vRttibhikSA hoya che. aSTakajImAM jaNAvela che ke "nirdhana, aMdha, pAMgaLA vagere je jIvo dhaMdhA-nokarI vagere pravRtti karavAmAM samartha nathI teo jIvananirvAha mATe bhikSATana kare che. A vRttibhikSA kahevAya che. nirdhana vagere mANasane vRttibhikSA doSayukta paNa nathI banatI. kAraNa ke nirdhana vagere jIvo anukaMpAnuM nimitta hovAnA lIdhe pauruSaSmI bhikSA grahaNa karanArA jIvonI jema dharmalAghava karanArA banatA nathI." Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 * siddhaputrAdisvarUpamImAMsA * dvAtriMzikA-6/12 (a.5/6-7) tathA siddhaputrAdiSvapi keSucid vRttibhikSA sambhavati, AdinA sArUpikagrahaH, dInAdipadA'vyapadezyatvAccaiSAM pRthaguktiH / zrUyante cotpravrajitA amI jinAgame 'bhikSukAH, yato vyavahAracUAmuktaM- "2jo aNusAsio Na paDiniyatto so sArUviattaNeNa vA siddhaputtattaNeNa vA acchiuM kaMci kAlaM / "sArUvio NAma siramuMDo arajoharaNo alAuehiM bhikkhaM hiMDai abhajjo / siddhaputto NAma sabAlao bhikkhaM hiMDai vA Na vA varADaehiM veMTaliaM karei laTThiM vA dharetitti" (vya.sU.cU. ) / niHsvAdInAM sarvasampatkarI prApnotIti vAcyam, ayatitvena tebhyastasyA nivartitatvAt / sarvasampatkarI hi yatitvena vyaaptaa| ato yatitvaM nivartamAnaM tAM nivartayati (a.pra.5/7 vR.) iti / ___atraivAdhikAryantarasamuccayArthamAha- 'tatheti / siddhaputrAdiSu 'piNDamutsRjya karaM leDhIti nyAyaviSayabhUteSu / tallakSaNaJcaivam "muNDaH sazikhAkaH sabhAryAko gRhasthavizeSaH siddhaputraH ucyate / AdinA = 'siddhaputrAdiSu' itipadagatena Adizabdena sArUpikagrahaH / samAnaM rUpaM = sarUpaM, tena caratIti sArUpikaH" (vya.sU.bhA.vR.4/135) iti vyavahArasUtrabhASyavRttau zrImalayagirisUriH / vyavahArasUtrabhASyavRttI evAgre - sArUpikaH = ziromuNDo rajoharaNarahito'lAbupAtreNa bhikSAmaTati sabhAryo'bhAryo vA / siddhaputro nAma sakezo bhikSAmaTati vA na vA, varATakaiH viNTalakaM karoti yaSTiM dhArayati / (vya.bhASya. 3671 malaya.) sArUpikasiddhaputro nAma muNDitazikho rajoharaNarahito'lAbupAtreNa bhikSAmaTan sabhAryo vA (vya.bhA. 3656 malaya.) ityevaM malayagirisUribhiH sArUpika-siddhaputra-sArUpikasiddhaputralakSaNAni darzitAni / 'muNDitazirAH zuklavAsaHparidhAyI kacchAmabadhnAno bhikSA hiNDamAnaH sArUpika ucyate' ( ) ityanyatroktam / dInAdipadA'vyapadezyatvAt = dInAndhAdizabdA'saGgrAhyatvAt eSAM = siddhaputrAdInAM gAthAyAM pRthaguktiH = svatantrollekho'kAri grnthkRtaa| tatsvarUpamAha- zrUyanta ityAdinA / sugamam / tema ja keTalAka siddhaputra, sArUpika vageremAM paNa A vRttibhikSA saMbhave che. dinAdi zabdathI siddhaputra vagereno ullekha thavo zakya na hovAthI mULa gAthAmAM siddhaputra vagereno svataMtra ullekha karavAmAM Avela che. dIkSA choDavA chatAM paNa amuka jIvo bhikSA dvArA jIvananirvAha karanArA hoya che - evuM jinAgamamAM saMbhaLAya che. kAraNa ke vyavahArasUtracUrNimAM jaNAvela che ke "jene ghaNI rIte samajAvavA chatAM paNa sAMsArika vRttithI je pAcho pharato nathI te sArUpika tarIke athavA siddhaputra tarIke thoDo samaya rahe. jeNe mAthuM mUMDAvela hoya, rajoharaNa dhAraNa na kare, tuMbaDAnA pAtra dvArA bhikSATana kare ane patnIrahita hoya te sArUpika kahevAya. siddhaputra eTale je putrayukta hoya, bhikSA mATe nIkaLe athavA na nIkaLe, koDI-vATakI vagere dvArA vaeNTalikA = devatA AhAna vagere kare athavA lAkaDI dhAraNa kare che. badhA ja siddhaputra ke sArUpikanI bhikSA vRttibhikSA nathI kahevAtI. paraMtu temAMnA keTalAkanI ja bhikSA vRttibhikSA 1. hastAdarza 'bhikSAkA' iti paatthH| 2. yo'nuziSTo na pratinivRttaH sApakatvena vA siddhaputratvena vA sthitvA kaJcitkAlaM, sAvapiko nAma maNDazirA arajoharaNaH alAbakaiH bhikSAM hinndde'bhaaryshc| siddhaputro nAma sabAlaH bhikSA hiNDate vA na vA varATakaiH veNTalikAM karoti yaSTiM vA dhArayati iti / 3. mudritapratau 'acchau' ityazuddhaH paatthH| 4. hastAdarza 'sAravi..' ityazuddhaH paatthH| 5. mudritapratau 'alAuyAhiM' iti paatthH| 6. mudritapratau 'veThaliaM' iti pAThaH / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 407 * anukampAnimittavicAraH . keSucidityanena ye utpravrajitatvena kriyAntarA'samarthAste gRhyante / yeSAM punaratyantAvadyabhIrUNAM saMvegA'tizayena pravrajyAM prati pratibaddhameva mAnasaM teSAmAdyaiva bhikSA / nizIthacUAM tu tatsvarUpam - vatthadaMDadhArI kacchaM No baMdhati, bhAriyA se Natthi, bhikkhaM hiMDai vA Na vA eriso sArUvI / siddhaputto'vi eriso ceva / NavaraM siraM muMDaM sihaM ca dhareti, bhAriyA se bhavati vA Na vA 6 (ni.bhA.4587 bhAga-3 pR.541 cU.) itthamAveditam / tatraiva cAne - bAhirabhiMtarakaraNavajjito saaruuvii| muMDo sukkillavAsadhArI, kacchaM Na baMdhati, abaMbhacArI, abhajjago bhikkhaM hiMDai / jo puNa muMDI sasiho sukkaMbaradharo sabhajjago so siddhaputto (ni.bhA. 5548 cU.bhAga.3) itthamuktam / tatraiva cAgre - sArUvigo puNa sukkillavatthaparihio muMDamasihaM dharei, abhajjago pattAdisu bhikkhaM hiMDai / aNNe bhaNNaMti-pacchAkaDA siddhaputtA ceva, je asihA te sArUvigA - (ni.bhA.6266 cU.) itthmuktm| ___ sArUpikasvarUpaJca vyavahArasUtrabhASye - asiho sasihaM gihattho, rayaharavajjo u hoi sArUvI / dhArei nisijjaM tu egaM olaMbagaM ceva / / (vya.bhA.u.4/gA.135) ityevamAveditam / 'sArUpika ekAM niSadyAmekaniSadyopetaM rajoharaNaM, avalambakaM = daNDakaM, upalakSaNametat pAtrAdikaJca dhArayati zirazca muNDayatIti tavRttau zrImalayagirisUriH / gacchAcAraprakIrNakavRttau - muNDitazirAH zuklavAsaparidhAyI kacchAM na badhnAti abhAryAko bhikSAM hiNDamAnaH = sArUpikaH / zuklAmbaradharo muNDitazirAH sazikhAko'daNDako'pAtrakaH = siddhaputraH - (ga.gA.80 vRtti) ityuktam / - muMDasiroyA sukkillavatthadharo na vi yacchaM / hiMDai na vA abhajjo sArUvI eriso hoi / / ( () iti cAnyatra / siddhaputrasvarUpamapyanyatra - sabhajjo abhajjo vA NiyamA sukkaMbaradharo khuramuMDo sasiho asiho vA NiyamA aDaMDago apattago ya siddhaputto hoi / / 6 ( ) itthamAveditam / - sArUvigo = siddhaputto - (ni.cU. 586) iti tu nizIthacUrNikRduktiH - sArUpikaH = siddhaputraH - (bR.ka.bhA. 4939 vRtti) iti bRhatkalpabhASyavRttikRduktizca tayorutpravajitatvalakSaNasAmAnyadharmApekSayA boddhavyA / ata eva prathamoddeze ca bRhatkalpabhASyavRttI eva - sArUpikAH nAma zvetavAsasaH kSuramuNDitaziraso bhikSA'nupajIvinaH pazcAtkRtavizeSAH - (bR.ka.bhA.1118 vR.) ityuktam / tadbhikSAmAha- ye utpravrajitatvena = bAlyakAle dIkSAM gRhItvA yuvAvasthAyAM tatparityAgena kriyAntarAsamarthAH = vANijya-kRSyAdikriyAyAmazaktA aniSNAtA vA te eva vRttibhikSAyAM gRhyante / yeSAM punaH siddhaputrAdInAM saMvignapAkSikAdInAM vA atyantAvadyabhIrUNAM = atizayena pRthivyAdhupamardA'sahiSNUnAM saMvegAtizayena pravrajyAM prati pratibaddhameva mAnasaM teSAM Adyaiva = sarvasampatkaryeva bhikSA / kahevAya che. Ama kahevA dvArA evuM sUcita thAya che ke je siddhaputra vagere bAladIkSita hovA vagerenA kAraNe dhaMdho vagere karavAnI AvaData vagaranA hovAthI bhikSA sivAya bIjI koI paNa pravRtti dvArA bhojana meLavavA samartha na hoya tevAnI ja bhikSA vRttibhikSA kahI zakAya. paraMtu jeo cAritrAcArathI bhraSTa hovA chatAMya atyaMta pApabhIru che tathA jhaLahaLatA saMveganA lIdhe dIkSA tarapha ja jeonuM mana vaLeluM che tevA saMvignapAkSika vagere jIvonI bhikSA to sarvasaMpankarI Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 * aSTakavRttikRdvacanamImAMsA * dvAtriMzikA-6/13 etadvyatiriktAnAmasadArambhANAM ca pauruSaghyeva' / 'tattvaM punariha kevalino vidantI'tyaSTakavRttikRdvacanaM (a.pra.5/8 vR.) ca teSAM niyatabhAvA'parijJAnasUcakamityavadheyam / / 12 / / anyA'bAdhena sAmagryaM mukhyayA bhikSayA'livat / gRhNataH piNDamakRtamakAritamakalpitam / / 13 / / ____etadvyatiriktAnAM= kriyAntarA'samarthAtyantAvadyabhIruvyatiriktAnAM siddhaputrAdInAM asadArambhANAJca yatigRhasthAnAM pauruSaghnyeva bhikSA, svaparAkramabAdhakatvAt / yatitve'pi cedasadArambhaH, pauruSaghyeva bhikSA / cet saMvega-mArgapakSapAta-dIkSArthitAdi, saMvignapAkSika-siddhaputrAdInAM sarvasampatkaryeva bhikSeti vyavasthA'trA / nanu siddhaputrAdIn pratyaSTakavRttikAreNa tu - eteSAM bhikSAkANAM katamA bhikSA / tatra na tAvatsarvasampatkarI teSAmayatitvAt / nApi pauruSaghnI tyaktapravrajyatvena pravrajyAvirodhavartitvAbhAvAt / nApi vRttibhikSA kriyAntarakaraNasamarthatvAt / bhikSAntarasya cAnabhidhAnAditi / atrocyate- vRttibhikSeti sambhAvayAmo niHsvatvAtteSAM kriyAntarakaraNA'sAmarthyAcca / utpravrajito hi prAyaH kriyAntarakaraNA'samartho bhavati, pauruSaghnI vA'sau, yato na pravrajyApratipannasyaiva sA, kriyAntarakaraNasamarthasya anyasyApyazobhanArambhasya tasyA iSTatvAtpauruSahananalakSaNAnvarthayogAcca / athavA teSAmatyantA'vadyabhIrUNAM saMvegAtizayavatAM punaH pravrajyAM prati pratibaddhamAnasAnAM sarvasampatkarIbhikSAyA bIjakalpA'sau syAt / tattvaM punariha kevalino vidantIti / - (a.pra.5/8 vR.) ityuktamityAzaGkAyAmAha- 'tattvaM punariha kevalino vidantIti aSTakavRttikRdvacanaM tu teSAM = siddhaputrAdInAM niyatabhAvA'parijJAnasUcakaM = pratiniyatamanaHpariNAmAjJAnadyotakam / 'chadmasthaiH tanniyatapa-riNAmo jJAtuM na zakyata' iti sUcanaparamaSTakavRttikRdvacanamavagantavyam / __kecittu 'teSAM = aSTakavRttikRtAM niyatabhAvA'parijJAnasUcakaM = kriyAntarA'samartha-mumukSu-tadvyatiriktarUpeNa trividhAnAM siddhaputrAdInAM yA bhikSAstatsambandhI yaH pratiniyatavibhAgaH tadviSayakA'navabodhadyotakami'tyapi vyAkhyAnayanti / taccintyam / / 6/12 / / sarvasampatkaryA sAdhuH kathaM sAmagryamaznute ? ityAzaGkAyAmAha- 'anyeti / akRtaM = svymbhikSA ja kahevAya. A sivAyanA utpavrajita ane malinAraMbhI jIvonI bhikSA pauruSaSmI ja bane. kema ke hRSTa-puSTa dehavALA tevA jIvonI bhikSA temanA puruSArthane-parAkramane haNanArI ja bane che. A rIte sArUpika, siddhaputra, saMvignapAkSika vagere jIvonI bhikSAno vibhAga spaSTa hovA chatAM paNa "ahIM tattva = paramArtha to kevalI bhagavaMto jANe" evuM adakajInA vRttikAra AcArya bhagavaMte jaNAvela che te "pravrajyAbhraSTa jIvonA manano niyata pariNAma jANI zakAto nathI. A bAbata sUcave cha- mema dhyAnamA 25g. (6/12) ja sarvasaMparI bhikSAthI sAdhupaNuM pUrNa ja sarvasaMpankarI bhikSAthI sAdhupaNuM saMpUrNa kaI rIte bane ? e vAtane graMthakArazrI jaNAve che ke - gAthArtha - bIjAne pIDA na thAya te rIte bhamarAnI jema akRta, akArita ane akalpita evA piMDane mukhya bhikSAthI grahaNa karatA sAdhunuM saMyama pUrNa thAya che. (6/13) 1. mudritapratau 'pauruSaghnayeva' ityazuddhaH pAThaH / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * bhikSayA sAdhusAmagryalAbhavicAraH . 409 anyeti / anyeSAM = svavyatiriktAnAM dAyakAnAM abAdhena = apIDanena (=anyA'bAdhena) mukhyayA = sarvasampatkaryA bhikSayA alivad = bhramaravad akRtamakAritamakalpitaM ca piNDaM gRhNataH sAmagryaM = cAritrasamRddhyA pUrNatvaM bhvti| alivadityanenA'naTanapratiSedhaH, tathA 'satyabhyAhRtadoSaprasaGgAt / nirvartitaM, akAritaM, anyaizca akalpitaM 'sAdhave dAsyAmI'ti / / taduktaM aSTakaprakaraNe - akRto'kAritazcAnyairasaGkalpita eva ca / yateH piNDaH samAkhyAto, vizuddhaH zuddhikArakaH / / - (a.pra.6/1) iti / tadvRttistu - akRtaH = krayaNa-hanana-pacanairbhojyatayA svayamanirvartitaH, evameva akAritazca = avidhApitaH, cakAraH samuccaye, anyaiH karmakarAdibhiH, asaGkalpita eva ca = krayaNAdiprakAraiH 'sAdhave idaM dAsyAmI'tyanabhisandhito'nyaireva evakAreNAnyathAvidhapiNDasya sAdhoragrAhyatAmAha / Aha ca- "piNDaM asohayanto, acarittI ettha saMsao natthi / cArittammi asante, savvA dikkhA niratthiA / / " (ajJAtoJchakulaka-5) cakAra uktsmuccye| akRtAdipadaizca krayaNakrAyaNa-tadanujJAna-hanana-ghAtana-tadanujJAna-pacana-pAcana-tadanujJAnalakSaNakoTInavakazuddhatA piNDasyokteti / yateH = pRthivyAdisaMrakSaNaprayatnavataH, piNDaH = odanAdirUpaH, upalakSaNatvAdasya zayyopakaraNe ca, samAkhyAto = vigatarAgAdidoSasakalapadArthasArthasvabhAvA'vabhAsanasahasaMvedanena nirvANanagaragamanAsamAnamArgAyamANacaraNakaraNavizuddhahetutayopalabhya samyagabhihitastIrthaMkarairiti nA'ntarAyadoSAsteSAm / punaH kiMvidhaH piNDaH ? ityAha vizuddhaH = sakaladoSaviyuktastathA vizuddhatvAdeva zuddhikArakaH = karmamalakalaGkavikalatAkArIti / athavA kasmAdakRtAdiguNaH piNDo yateH samAkhyAtaH ? ityAha vizuddho = vizuddha eva kRtAdidoSarahita eva zuddhikArako bhavati, nAnyaH / vizuddhyarthI ca yatirbhavaprapaJcopacitakalmaSamalapaTalasyeti 6 (a.pra. 6/1 vR.) ityevmvgntvyaa| ____ alivaditi / yathA hi madhukaraH katipayamakarandakaNasvIkaraNataH kusumaklamA'karaNenA''tmAnamanuprINAtyevameva munimadhukarAH kRta-kArita-saGkalpitAdidoSaparihAreNa stokastokAnna-pAnamakarandagrahaNato gRhapatiprasUnapIDA'nApAdanena saMyamAtmAnamanupAlayanti / anena ya ekatra sadmani bhuGkte tasya nirAsaH, ekatra bhojane hi kathaJcidudgamadoSapariharaNaprayatnaparasyApi puraHkarma-pazcAtkarmA'saMyataceSTAkRtadoSaprasaGga iti (a.pra.vR.5/3) aSTakavRttikRtaH / / TIkArtha :- sAdhu potAnAthI bhinna evA bhikSAdAtAne takalIpha na thAya e rIte sarvasaMpankarI bhikSAthI bhamarAnI jema potAnA nimitte jAte nahi banAvela, potAnA nimitte bIjA pAse nahi karAvela temaja sUcanA vagara ja potAnA nimitte bIjA dvArA nahi banAvAyela (=ananumodita) evA AhAra Adine grahaNa karatA sAdhu cAritrasamRddhithI pUrNatAne pAme che. bhamarAnI jema bhikSA grahaNa kare' Ama kahevAthI "bhikSA mATe sAdhu phare nahi A vAtano niSedha sUcita thAya che. kAraNa ke sAdhu bhikSA mATe alaga-alaga ghare phare nahi to upAzrayamAM zrAvako AhArAdi lAve to "abhyAhata" nAmano doSa sAdhune lAge che. zaMkA :- sAdhu bhagavaMtane vaMdana karavA mATe AvatA gRhastho upAzrayamAM gocarI lAve to temAM 1. hastAdarza 'setya....' ityazuddhaH pAThaH / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nirdoSabhikSAlAbhA'sambhavavicAraH * dvAtriMzikA - 6/14 sAdhuvandanArthamAgacchadbhiH gRhasthaiH piNDA''nayane nA'yaM bhaviSyati, tadAgamanasya vandanArthatvena sAdhvarthapiNDA''nayanasya prAsaGgikatvAditi cet ? na, evamapi mAlApahRtAdyanivAraNAditi vadanti / / 13 / / nanvevaM 'sadgRhasthAnAM gRhe bhikSA na yujyate / anAtmambharayo yatnaM sva-parArthaM hi kurvate / / 14 / / nanvevamiti / nanvevaM = saGkalpitapiNDasyApyagrAhyatve sadgRhasthAnAM = zobhanabrAhmaNAdyagAriNAM evamapi abhyAhRtadoSaparihAre'pi mAlApahRtAdyanivAraNAt mAlApahRta-nikSipta-pihitAdyanekadoSA'parihArAt / atha gRhasthavacanaprAmANyAttadavagame tatparihAro bhaviSyati, satyam, kintu gRhasthahastasthApitAdidoSo duSparihAryaH syAditi (a.pra.vR. 5/3) aSTakavRttikRto vadanti ||6 / 13 / / 'akalpitami ( dvA.dvA.6/13, pR. 408) ti yaduktaM tasyA'sambhavaM paramatenopadarzayati- 'nanvevamiti / evaM = saGkalpitapiNDasyApi, apinA kRta-kAritasamuccayaH, agrAhyatve = cAritrAzuddhyApAdakatayA'nupAdeyatve'GgIkriyamANe, tallAbhA'sambhavaH, dAnArthamasaGkalpitasyA'sattvena dAtumazakyatvAt / taduktaM aSTakaprakaraNe yo na saGkalpitaH pUrvaM deyabuddhyA kathaM nu tam / dadAti kazcidevaM ca sa vizuddho vRthoditam / / - (a.pra.6/2) iti / kiJcaivaM sati prakRte vikalpayugalamupatiSThate - kiM yatayo'sadgRhasthAnAM gRhe bhikSAmupalabheran yaduta sadgRhasthAnAM gRhe ? na tAvadAdyo'navadyaH pAparddhi - caNDAlAdigRhe bhikSAgrahaNasyAtivigItatvAt, AgamaniSiddhatvAcca / taduktaM dazavaikAlikasUtre 'paDikuThaM kulaM na pavise' (da.vai. 5/1/17) iti / itvarayAvatkathikabhedena mRtaka-sUtakAdi - caNDAlAdikulaM pratiSiddhamiti taccUrNo vyaktam / dvitIyapakSo'pi na cArutAmaJcatItyAha- sadgRhasthAnAM = ziSTAnAM ata eva dAtRRNAM gRhe bhikSA bhikSArthamaTanaJca yateH na yujyate / na pacedannamAtmane - ( yA smR. 5/104 ) iti yAjJavalkyasmRtivacanena te anudarambharayaH / 410 = " = abhyAhata doSa nahi lAge, kAraNa ke gRhastho gocarI vahorAvavA upAzrayamAM nathI AvelA paNa guruvaMdana karavA mATe Avela che. AhAra-pANI lAvavAnuM to prAsaMgika che, mukhya udezarUpe nathI. sthApanA doSa to sAdhune uddezIne gocarI rAkhe to lAge. evuM to ahIM nathI. samAdhAna :- Ama karavAmAM abhyAhata doSa bhale na lAge. paraMtu mAlApahRta doSa vagerenuM to nivAraNa thaI zakatuM ja nathI. kAraNa ke gharamAM sIDI vagere dvArA mIThAI-pharasANa-khAkharA vagerenA DabA uparathI utAre ItyAdi zakya che. A pramANe pUrvAcAryo kahe che.(6/13) 'sAdhunA udezathI banAvela AhAra sAdhune kalpI na zake' A bAbatamAM zaMkA thAya kegAthArtha :- A rIte sadgRhasthonA ghare sAdhune bhikSA (= gocarI) levI saMgata nahi bane. kAraNa ke sagRhastho svArthI na hovAthI sva ane para mATe prayatna kare che. (6/14) A asaMkalpita nirdoSa gocarI maLavI azakya pUrvapakSa jJa TIkArtha :- sAdhu mATe banAvela AhAra-pANI vagere jo sAdhune kalpI zakatA na hoya to UMcI jAtivALA brAhmaNa vagere sadgRhasthonA ghare sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMtane gocarI levI yuktisaMgata nahi thAya. kAraNa ke 1. hastAdarze 'sagRha...' iti pAThaH / pratyantare ca 'sadgRsthA....' iti pAThaH / 2 mudritapratau 'yatra' ityazuddhaH pATha: / 3. hastAdarze 'zobhavana...' ityazuddhaH pAThaH 1 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zeSabhojanaM gRhasthadharmaH * 411 gRhe bhikSA na yujyate yateH, hi = yataH anAtmambharayaH = anudarambharayo 'yataM pAkAdiviSayaM sva-parArthaM kurvate, bhikSAcaradAnA'saGkalpena svArthameva pAkaprayatne sadgRhasthatvabhaGgaprasaGgAt, devatApitratithibhartavyapoSaNazeSabhojanasya gRhasthadharmatvazravaNAt / na ca dAnakAlAtpUrvaM deyatvabuddhyA'saGkalpitaM dAtuM zakyata ityapi draSTavyam / / 14 / / ____ taduktaM aSTakaprakaraNe - na caivaM sadgRhasthAnAM, bhikSA grAhyA gRheSu yat / sva-parArthaM tu te yatnaM, kurvate nAnyathA kvacit / / - (a.pra.6/3) / tadvRttistvevam - na kevalamasaGkalpitapiNDA'sambhavena vyarthaM tatpratipAdanam, bhikSA ca na grAhyA sadgRheSu bhavatIti vAkyArthaH / padArthastvevaM, neti pratiSedhe, cazabdo dUSaNAntarasamuccaye, evamiti asaGkalpitapiNDAbhyupagame sati, sadgRhasthAnAM = brAhmaNAdizobhanA'gArikANAM, gRheSu vezmasu, bhikSA = samudAnaM, grAhyA = aadaatvyaa| kuta evametadityata Aha yat = yasmAtkAraNAt, svaparArthaM tu = Atma-bhikSAcaranimittameva, te = sadgRhasthAH, yatnaM = pAkanirvartanaprayAsaM, kurvate = vidadhati, nAnyathA bhikSAcaradAnA'saGkalpena svArthameva, kvacit = kadAcanApi, svanimittameva pAkaprayatne sadgRhasthatvAyogAditi, yasmAt- "svakarmAjIvanaM kulyaiH, samAnaRSibhirvaivAhyaM, RtugAmitvaM, devatApitratithibhartavyapoSaNaM, zeSabhojanaM ceti gRhasthadharmaH" ( ) / atithizca yatirapi bhavati bhojanakAlopasthAyitvAttasyA'pItyarthaH (a.pra.6/3 vR.) iti / taduktaM manusmRtau api - bhuktavatsvatha vipreSu sveSu bhRtyeSu caiva hi / bhuJjIyAtAM tataH pazcAdavaziSTaM tu dmptii|| - (ma.smR.3/116) iti / 'vipreSu = atithiSu' iti tadvRttau kullUkabhaTTaH / taduktaM baudhAyanadharmasUtre api - pitR-daivata-bhRtyAnAM mAtApitrorgurostathA / vAgyato vighasamazyAdevaM dharmo vidhiiyte|| - (bau.dha.7/13/2/7) iti| vighasaM = zeSam / ___ na ca pAkArambhakAle'saGkalpitasyApi piNDasya pazcAd bhojanakAlopasthitebhyo yatibhyo dAne nA'yaM doSo bhaviSyatIti zaGkanIyam, yato na ca dAnakAlAt upalakSaNAt pAkArambhakAlAt pUrva deyatvabuddhyA = yatyAdisampradAnakadAnapratiyogitvadhiyA asaGkalpitaM bhojanAdikaM dAtuM zakyate, anyathA pazcAtkarmAdidoSA'nivAraNAt ityapi draSTavyam / / 6/14 / / / sagRhastho kAMI peTabharA nathI hotA, ekalapeTA nathI hotA, tadana svArthI nathI hotA. tethI teo rasoI vagere saMbaMdhI prayatna sva-para mATe kare che, nahi ke mAtra potAnA ja mATe. jo yAcaka-bhikSuka vagerene yathocita AhArapANI vagere ApavAno saMkalpa karyA vinA, kevaLa potAnA ja udezathI teo rasoI kare to temanAmAM saMgRhasthapaNuM ja bhAMgI paDe. kAraNa ke "devatA, mAtA-pitA, atithi tathA putra vagere bhartavya = poSya varganuM poSaNa karyA pachI (jamADyA pachI) je vadhe tenuM jAte bhojana karavuM e gRhasthadharma che." AvuM jainetara zAstromAM saMbhaLAya che. (tethI atithi vagerene AhArAdi ApavAno saMkalpa karyA vinA mAtra potAnA mATe rAMdhavAmAM Ave to sadagRhasthapaNuM ja na rahe. ane jo atithi vagerene ApavAno saMkalpa karIne rAMdhe to tevA AhArAdi atithitulya sAdhune kalpa nahi. Ama sAdhu sadagRhasthonA ghare gocarI vahorI na zake. "sAdhu, atithi vagereno saMkalpa karyA vinA banAvavA chatAM potAnA ja udezathI banAvela AhArAdi gRhastha sAdhune vahorAvI zake ne?" Avo prazna asthAne che. kAraNa ke) AhArAdi ApatAM pUrve ApavAnI buddhithI na banAvela hoya te ApI zakAtuM nathI. jo potAnA pUratuM banAvela hovA chatAM sAdhune ApI devAmAM Ave to sAdhu bhagavaMtane pazcAtkarma vagere doSa 1. mudritapratau 'yatra' ityazuddhaH pAThaH / / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 * vAvarthivaviSayavimarza. * dvAtriMzikA-6/15 saGkalpabhedaviraho viSayo yAvadarthikam / puNyArthikaM ca vadatA duSTamatra hi durvacaH / / 15 / / saGkalpeti / atra hi = 'asaGkalpitaH piNDo yateAhyaH' iti vacane hi saGkalpabhedasya = yatisampradAnakatvaprakAradAnecchAtmakasya viraho (=saMkalpabhedaviraho viSayo) durvacaH / kenetyAhayAvadarthikaM = yAvadarthinimittaniSpAditaM puNyArthikaM = puNyanimittaniSpAditaM ca piNDaM duSTaM vadatA, anyathoktA'saGkalpitatvasya yAvadarthika-puNyArthikayoH sattvena tayorgrAhyatvA''patteH / tadAha yadyapi 'yatibhya idaM dAtavyamiti saGkalpo yatra nAsti tatra sadgRhasthagRhe bhikSA sulabhA syAt tathApi tAdRzau yatisampradAnakatvaprakArakadAnecchAviraho'pi syAdvAdinA vaktuM na yujyate; yataH tanmate yAvadarthika-puNyArthikayorapi piNDayoragrAhyatoktetyAzayena pUrvapakSI zaGkate- 'sngklpeti| anyathA = yatisampradAnakatvaprakArakadAnasaGkalpavirahasyaivA'saGkalpitatvAbhyupagame uktAsaGkalpitatvasya = sAdhusampradAnakatvaprakArakadAnasaGkalpAbhAvasya svapratiyoginirUpitapratiyogitvasambandhena yAvadarthika-puNyArthikayoH piNDayoH sattvena tayoH = yAvadarthinimittaniSpAdita-puNyanimittaniSpAditayoH grAhyatvA''patteH = yatInAM kalpyatvaprasaGgAt / lAge. kAraNa ke gRhasthane pAchaLathI potAnA mATe navuM banAvavuM paDe. A vAta paNa jANI levI. (6/14) gAthArtha:- "yAvaarthika ane puNyanimittaka AhArAdi doSita che." AvuM kahevAthI vizeSa prakAranA saMkalpano abhAva teno viSaya che.' - A javAba paNa ayogya che. (6/15) TIkArya - jo jainAcArya vagere taraphathI evo khulAso karavAmAM Ave ke - "sAdhue asaMkalpita AhArAdi levA" - A pramANe jainAgamamAM je vAta Ave che tyAM "asaMkalpita' zabdano artha che "saMkalpavizeSanA abhAvathI yukta." vizeSa prakArano saMkalpa eTale "A bhojanAdi jaina sAdhune ApavA che' AvA prakArano saMkalpa. A prakArano saMkalpa je bhojana-pANI vagerene uddezIne karavAmAM Avela na hoya to tevA bhojanAdi sAdhune kalpI zake che. nyAya-vyAkaraNanI paribhASAmAM A ja vAtane jaNAvavI hoya to ema kahI zakAya ke jene udezIne dAna karavAnuM hoya te vyaktinA sUcaka zabdane cothI saMpradAna vibhakti lAge. "mAre A AhArAdi jaina sAdhune ApavA che. AvA prakAranI dAnaIcchAno prakAra = vizeSaNAtmaka viSaya to sAdhusaMpradAnatva bane. kAraNa ke te dAnaabhilASAnuM saMpradAna sAdhu che. Ama sAdhu-saMpradAnakatva jeno prakAra = vizeSaNAtmaka viSaya che tevI dAnecchA svarUpa vizeSa prakArano saMkalpa je bhojana-pANIne udezIne karAyela na hoya te bhojanAdi sAdhune vahoravA kalpI zake che. tethI A bhojanAdi bAvA, saMnyAsI, bhIkhArI vagerene ApavA che AvA prakArano saMkalpa bhojana-pANIne uddezIne karavAmAM Avela hovA chatAM temAM jaina sAdhuno saMkalpa vizeSa prakAre karela na hovAthI tevA bhojanAdi sAdhune kalpI zake che. mATe A rIte asaMkalpita bhojanAdinI prApti sagRhasthanA ghare paNa sAdhu bhagavaMtane saMbhave ja che" to A khulAso paNa vyAjabI nathI. kAraNa ke yAvadarthika piMDane = game te yAcaka hoya te badhA mATe banAvela bhojanAdine tathA puNyanimitte banAvela bhojanAdine tame = jainAcArya duSTa mAno cho. (dazavaikAlikanA pAMcamAM adhyayananA prathama udezAmAM yAvadarthika ane puNyanimittaka niSpanna thayelA AhArAdine doSita mAnavAmAM Avela che) tethI jo tame "asaMkalpita bhojanAdi sAdhune kahyuMAno artha "jaina sAdhunA nimitte banAvela 2. dastAva "dhita pareH' ti 8: | Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * puNyArthapiNDaviSayavimarzaH . 413 "saGkalpanaM vizeSeNa yatrA'sau duSTa ityapi / parihAro na samyaksyAdyAvadarthikavAdinaH / / " "viSayo vA'sya vaktavyaH puNyArthaM prakRtasya ca / asambhavA'bhidhAnAtsyAdAptasyA'nAptatA'nyathA / / " (aSTaka.6/4-5) iti / / 15 / / atraivASTakaprakaraNasaMvAdamAha kArikAyugmena 'saGkalpanamiti, 'viSaya' iti c| tadvRttistvevam - saGkalpanaM = abhisandhAnaM vizeSeNa = 'amuSmai sAdhave mayedaM dAtavyami'tyevamasAmAnyataH yatra = piNDe, asau = sa eva piNDo duSTo = doSavAnnAnyaH ityapi = ayamanantarodito'pi, na kevalamasaGkalpitapiNDAbhyupagamo na samyagityapizabdArthaH, parihAraH = pUrvapakSavAdyuktadUSaNapariharaNaM na = naiva samyak = saGgataH syAd = bhavet / kasyetyAha yAvadarthikavAdinaH tava tatra yAvanto = yatparimANAste ca te'rthinazca bhikSukAdayo = yAvadarthinaste prayojanaM yasya niSpAdane sa yAvadarthikaH piNDaH tamapi parihAryatayA yo vadatItyevaMzIlaH sa tathA tasya = 'yAvadarthikavAdinaH' yAvadarthinimittaniSpAdita-piNDapari-hAravAditvAd bhavata iti bhAvaH / yato'bhihitam "jAvaMtiyamuddesaM, pAsaNDINaM bhave samuddesaM / samaNANaM AesaM, niggaMthANaM samAesaM / / " (piNDaniyukti-230) iti, tathA - "asaNaM pANagaM vAvi, khAimaM sAimaM tahA / jaM jANijja suNejjA vA, dANaThThA pagaDaM imaM / / (dazavai.5/1/47) taM bhave bhattapANaM tu, saMjayANa akappiyaM / ditiyaM paDiyAikkhe, na me kappai tArisaM / / (dazavaikAlika. 5/1/48) 6 (a.pra. 6/4 vR.)" iti / / pUrvapakSavAdyevAha yAvadarthikaparihAravAdinA bhavatA pUrvoktaparihArA'samyaktvamabhyupagantavyaM, no cet viSayo vA = gocaro vA, vAzabdo vikalpArthaH, asya = yAvadarthikapiNDasya vaktavyaH = vAcyaH amumarthivizeSamAzritya nirvatito'yaM parihArya ityevaM gocarAntaraparikalpanayaivAyaM zakyaH parihartuM nAnyathA iti bhAvaH / tathA na kevalaM yAvadarthikapiNDasya viSayo vaktavyaH, puNyArthaM = puNyanimittaM prakRtasya ca = niSpAditasyApi sa vaktavyo, yataH puNyArthaM prakRtasyApi piNDasya parihAro'bhyupagamyate bhavadbhiH / na hoya tevA bhojanAdi sAdhune kalya' - A pramANe mAno to yAvarthika ane puNyanimittaka AhArAdine paNa sAdhu grahaNa karI zakaze. kAraNa ke te banne prakAranA bhojanAdimAM AvuM asaMkalpitatva = sAdhanimittaka saMkalpazUnyatva to raheluM ja che. paraMtu evuM mAnavAmAM Ave to dazavaikAlikajImAM yAvadarthika ane puNyArthika bhojanAdinA grahaNano niSedha karelo che te asaMgata banavAnI samasyA UbhI thAya. pUrvapakSanI A zaMkAne aSTakajImAM A rIte jaNAvela che ke - "vizeSa prakAre jaina sAdhuno saMkalpa je bhojanAdimAM karela hoya te bhojanAdi sAdhu mATe doSita kahevAya' - A prakArano javAba paNa barAbara nathI. kAraNa ke tame jainAcArya to yAvadarthika bhojanAdino paNa niSedha karo cho. athavA to yAvadarthika AhArAdino ane puNyArthika AhArAdino je niSedha zAstramAM karAyela che te niSedha karanAra vacanano viSaya tamAre kahevo jarUrI che. (arthAt sAdhune nimitte banAvela hoya te yAvadarthika piMDa kahevAya - Avo koIka khulAso tamAre karavo paDaze.) bAkI to yAvadarthika piMDa ane puNyanimittaka piMDano niSedha karavA dvArA asaMbhavita vAta karavAthI Apta-vizvasanIya jaina zAstrakAra bhagavaMta prastutamAM manAta = avizvasanIya janavAnI samasyA saza. 6 (6/15) 1. hastAdarza 'yAvadarthaka...' iti pAThaH / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 * asaGkalpitapiNDalAbhavicAraH * dvAtriMzikA-6/16 ucyate viSayo'trA'yaM bhinne deye svabhogyataH / saGkalpanaM kriyAkAle duSTaM puSTamiyattayA / / 16 / / ucyata iti / atrA'yaM viSaya ucyate yaduta kriyAkAle = pAkanirvartanasamaye svabhogyAt (?gyataH) = AtmIyabhogA'rhAdodanAdeH bhinne = atirikte deye odanAdau iyattayA = 'etAvadiha kuTumbAyaitAvaccArthibhyaH puNyArthaM ceti viSayatayA puSTaM = saMvalitaM saGkalpanaM duSTam / tadAhayadAha- "asaNaM pANagaM vAvi, khAimaM sAimaM thaa| jaM jANijja suNejjA vA, punnaTThA pagaDaM imaM / / taM bhave0 / / " (dazavai.5/49) ityAdi / azakyaparihArazcAyamapIti tasyApi viSayavizeSo vAcya iti bhAvaH / atha kiM viSayAntarAbhidhAnenetyAcAryamatamAzaGkyAha, anyathA = yAvadarthika-puNyArthaprakRtapiNDayorviSayavizeSApratipAdane, Aptasya = kSINarAgadveSamohadoSatayA'vyaMsakavacanatvenaikAntahitasya zAstrapraNetuH anAptatA = akSINadoSatvenA'hitatvaM syAd = bhavet / kuta ityAha asambhavAbhidhAnAt = avidyamAnaH sambhavo yasya yAvadarthikAdipiNDaparihArasya so'sambhavastasyAbhidhAnaM tasmAt, asambhavazca tasya "svaparArthaM tu te yatnaM kurvate nAnyathA" (a.6 zlo.3) ityanena darzita eva / iti pUrvapakSaH - (a.pra.6/ 5 vR.) iti / tadetat taskarasya purastAtkakSe suvarNamupetya sarvAGgodghATananyAyamanusaratItyavadheyam / - aNNe bhaNaMti samaNAdatthaM uddesiyAdi saMcAe / bhikkhAe aNaDaNaM ciya visesao siTThagehesu / / dhammaTTho AraMbho siTThagihatthANa jamiha savvo vi / siddho tti sesabhoyaNavayaNAo taMtaNItIe / / tamhA visesao ciya akayAtiguNA jatINa bhikkha tti / eyamiha juttijuttaM saMbhavabhAveNa Na tu aNNaM / / - (paJcA.13/34-35-36) iti paJcAzakagAthA atra smartavyA mniissibhiH| zeSabhojanavacanAt = 'gurudattazeSaM bhujIta' ( ) iti smRtivacanAt / taduktaM dakSasmRtau api - bharaNaM poSyavargasya prazastaM dravyasAdhanam / narakaH pIDane cAsya tasmAd yatnena taM bharet / / -(da.smR.2/41) iti / ziSTaM spssttm||6/15|| 'no khalu sahasramapi jAtyandhA pAnthAH panthAnaM vidantIti nyAyaM cetasikRtya granthakRdatra uttarapakSayati 'ucyata' iti / spaSTameva / / A rIte be zloka dvArA pUrvapakSe UbhI karela zaMkAnuM graMthakArazrI samAdhAna Ape che. ja asaMbhita gocarI maLavI zakya - uttarapakSa ja gAthArtha :- ahIM A viSaya kahevAya che ke potAnA vaparAzathI bhinna evA ApavA yogya AhArAdimAM rasoI karatI vakhate "ATaluM amArA mATe ane ATaluM sAdhu mATe A pramANe viSayagarbhita saM.85 hoya meM mArA huSTa = ghoSasta = sAya . (6/16) TIkArtha :- ahIM A bAbatamAM A viSaya kahevAya che. arthAt "saMkalpita bhojanAdi sAdhue na levA' A bAbatanA tAtparyArthano khulAso A pramANe jaNAvAya che ke rasoI karavAnA samaye gRhastha potAne vAparavA mATe je bhAta vagere rasoI karavAnA hoya tenAthI alaga bhAta vagerene udezIne "ATaluM ahIM gharanA sabhyo mATe ane ATaluM yAcako mATe, puNya mATe A rIte alaga viSayathI garbhita rIte kalpa thAya to te AhArAdi sAdhu mATe doSagrasta = akathya jANavA. (Azaya e che ke rasoI karatI vakhate potAnA bhogavaTA karatAM vadhu pramANamAM bhAta vagere rAMdhatI vakhate "cAra muThI cokhA ApaNA mATe 1. hastAdarza 'svabhogata' iti pAThaH / 2. mudritapratau 'nivartana' ityazuddhaH pAThaH / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 415 * duSTasaGkalpavicAraH . "vibhinnaM deyamAzritya svabhogyAdyatra vastuni / saGkalpanaM kriyAkAle taduSTaM vissyo'nyoH||" (a. 6/6) / / 16 / / svocite tu tadArambhe niSThite nA'vizuddhimat / tadarthakRtiniSThAbhyAM' caturbhaGgyA dvayorgrahAt / / 17 / / svocite tviti / svocite tu = svazarIra-kuTumbAderyogye tu Arambhe = pAkaprayatne niSThite = caramendhanaprakSepeNaudanasiddhyupahite tat = svabhogyA'tiriktapAkazUnyatayA saGkalpanam, 'svArthamupakalpitamannamito munInAmucitena dAnenA''tmAnaM kRtArthayiSyAmI'tyAkAraM nA'vizuddhimat = na doSA'nvitam / ___atrArthe aSTakasaMvAdamAha- 'vibhinnamiti / tadvRttistvevam - vibhinnaM = atiriktaM deyaM = dAtavyamodanAdi, Azritya = aGgIkRtya, kuto vibhinnamityAha svabhogyAt = vivakSitAtmIyaudanAdibhogArhAt yatra = yasmin vastuni = odanAdipadArthe saGkalpanaM = 'etAvadiha kuTumbAyaitAvaccArthibhyaH puNyArthaM ce'tyabhisandhAnaM kriyAkAle = pAkanirvartanasamaye tat iti yadetatsaGkalpanaM tat duSTaM = doSavad viSayo = gocaraH anayoH = yAvadarthika-puNyArthaprakRtayorapi evaMvidhasaGkalpanavantAvetau piNDavizeSau parihAryAviti bhAvaH (a.pra. 6/6 vR.) - iti / dazavakAlikavRttau zrIharibhadrasUribhirapi - svabhogyAtiriktasya deyasyaiva puNyArthakRtasya niSedhAt svabhRtyabhogyasya punarucitapramANasyetvarayadRcchAdeyasya kuzalapraNidhAnakRtasyApyaniSedhAditi / etenA'deyadAnAbhAvaH pratyuktaH, deyasyaiva yadRcchAdAnA'nupapatteH, kadAcidapi vA dAne yadRcchAdAnopapatteH, tathA vyavahAradarzanAt, anIdRzasyaiva pratiSedhAt, tadArambhadoSeNa yogAt / yadRcchAdAne tu tadabhAve'pyArambhapravRtteH nAsau tadartha ityArambhadoSA'yogAt / dRzyate ca kadAcitsUtakAdAviva sarvebhya eva pradAnavikalA ziSTAbhimatAnAmapi pAkapravRttiriti, vihitAnuSThAnatvAcca tathAvidhagrahaNAnna doSaH - (da.vai.5/1/50) iti yaduktaM tadapyatrAnusandheyam / / 6/16 / / saGkalpAntaraM tu na duSTamityetadAha- 'svocite tvi'ti / spaSTaprAyaH TIkArthaH / ane aDadhI mUThI cokhA mahArAja mATe, yAcako mATe - Ama bhAga pADavA pUrvaka badhA bhAta eka ja tapelImAM rAMdhe to e bhAta vagere sAdhu bhagavaMta mATe grahaNayogya na bane.) aSTakajImAM A ja vAta jaNAvatAM kahyuM che ke "potAnA vaparAzane yogya AhArAdithI alaga AhArAdine uddezIne rasoI samaye saMkalpa karavAmAM Ave ke "ATaluM svajano mATe, ATaluM yAcako mATe to te AhArAdi duSTa = sAdhune akathya che. A yAvadarthika ane puNyArthika niSiddha bhojanAdino viSaya che." (6/16) gAthArtha - potAne yogya potAnA mATe rasoI kriyA pUrNa thAya to te piMDa avizuddha na bane. kAraNa ke tenA mATe AraMbha ane tenA mATe samApti dvArA caturbhagImAM be bhAMgA grahaNa karela che. (6/17) TIkArtha :- potAnA zarIra mATe ane potAnA kuTuMba mATe je rAMdhavAnI kriyA thaI rahela che te kriyA jyAre potAnA ja udezathI pUrNa thAya to te bhAta vagere azuddha na kahevAya. pAkakriyA pUrNa thavAno artha che chelluM lAkaDuM-Indana vagere nAMkhavAthI bhAta vagere barAbara pAkI javA. A rIte roTalI, bhAta vagere taiyAra thaI jAya tyAM sudhImAM "ATaluM gharanA mATe ane ATaluM sAdhu bhagavaMta mATe A rIte vibhAgapUrvaka saMkalpa sahita potAnA vaparAza karatAM vadhu rasoI na karavAthI, "potAnA mATe banAvela 1. hastAdarza 'niSTatyo' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarza 'nizrita' ityazuddhaH pAThaH / 3. hastAdarza 'mucitadAne...' iti pAThAntaram / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 * ArambhA'prayojakasadAzayasyA'duSTatA * dvAtriMzikA-6/17 tadarthaM = sAdhvarthaM kRtiH = AdyapAkaH niSThA ca caramapAkaH, tAbhyAM (=tadarthakRti-niSThAbhyAM)niSpannAyAM turmakyAM = (?) tavartha vRtistarNa niSThA, (2) vArtha vRtistava niSThA, (3) tava kRtirArtha niSThA, (4) anyArthaM kRtiranyArthaM ca niSThetyevaMrUpAyAM dvayoH bhaGgayoH grahAt = zuddhatvenopAdAnAt / taduktaM- 'tassa kaDaM tassa niTThiyaM caramo' bhaMgo tattha du carimA suddhaa|' ( ) yadi ca sAdhvarthaM pRthivyAdyArambhA'prayojakazubhasaGkalpanamapi gRhiNo duSTaM syAttadA sAdhuvandanAdiyogo'pi tathA syAditi na kiJcidetat / tadidamuktam - ____ svocite tu yadArambhe tathA saGkalpanaM kvacit / na duSTaM zubhabhAvatvAttacchuddhA'parayogavat / / tadarthaM = sAdhvarthaM kRtiH = AdyapAkaH, anyArthaM = gRhasthArtham / taduktaM piNDaniryuktau api - tassa kaDaniTThiyammI annassa kaDammi niTThie tassa / caubhaMgo ittha bhave caramaduge hoi kappaM tuM || 9 (pi.ni.978) tiA prakRte aSTakasaMvAdamAha-'svocita' iti / tadvRttistvevam - svasya zarIrakuTumbAderucito yogyaH annane prastutamAM ghare upasthita thayelA muni bhagavaMtone yogya dAna devA dvArA huM mArA AtmAne kRtArtha karuM, mAro janma saphaLa karuM AvA prakAranA saMkalpavALuM bhojana sAdhu mATe doSagrasta nathI, saMyamamAM doSa lagADanAra nathI. piMDaniryuktimAM (gAthA-178) AhAra-pANI vagerene udezIne A pramANe caturbhAgI batAvela che. (1) sAdhu mATe rAMdhavAnI zarUAta kare ane sAdhunA saMkalpathI ja rasoI culA uparathI utAre. (2) rAMdhavAnI zarUAta karatI vakhate potAno saMkalpa hoya paNa culA uparathI tapelI utAratI vakhate sAdhuno saMkalpa temAM bhaLe. (3) sAdhunA udezathI rAMdhavAnI zarUAta kare paNa samAcAra maLe ke "sAdhu bhagavaMte to vihAra karI dIdho che. athavA sAdhu bhagavaMta gocarI mATe AvavAnA nathI athavA to bIjA koI kAraNasara rasoI pUrNa thatI vakhate, culA uparathI tapelI utAratI vakhate sAdhu bhagavaMtano saMkalpa nIkaLI jAya ane gRhastha potAno athavA potAnA svajano-snehIjano vagereno uddeza bhojanAdimAM rAkhe. (4) potAnA mATe gRhastha rasoI zarU kare ane potAnAM ja udezathI rasoI pUrNa kare, culA uparathI tapelI utAratI vakhate paNa potAno ja saMkalpa rAkhe. A caturbhagImAMthI chellA be bhAMgAmAM (prakAramAM) taiyAra thayelI rasoI muni bhagavaMtane kalpI zake che. saMyamI mATe tevA bhojana-pANI zuddha hovAthI grahaNa karI zakAya tevA che. Ama piMDaniryuktimAM batAvela che. AgamamAM jaNAvela che ke "sAdhu mATe rasoI zarU kare ane sAdhu mATe rasoI pUrNa kare A chello bhAMgo = prakAra che. prastuta caturbhagImAM chellA be bhAMgA zuddha che." ahIM A vAta jaNAvavAno Azaya e che ke potAnA uddezathI rasoI taiyAra thaI gayA pachI sAdhu bhagavaMtane supAtradAnamAM bhojanAdi ApavAno zubha saMkalpa gRhastha mATe ke sAdhu bhagavaMta mATe doSajanaka nathI. kema ke temAM kAMI sAdhanimitte AraMbha-samAraMbha rahelA nathI. pRthvIkAya vagerenA AraMbha-samAraMbhamAM sAkSAt ke paraMparAe kAraNa na bane tevo supAtradAnano zubhasaMkalpa paNa jo gRhastha mATe doSakAraka bane to pachI sAdhu bhagavaMtane vaMdana karavAnI pravRttine paNa gRhastha mATe doSajanaka mAnavI paDe. mATe A vAtamAM kAMI mAla nathI. 2. mudritaprato 'maMgo' tyazuddha: : 2. mudritakato ". cAramayoga.." tyazuddha: 8: | Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = paJcAzakavRttisaMvAdadyotanam - ( a. 6/7 ) / / 17 / / svocitaH tasmin / tuzabdaH punaH zabdArthaH, yaditi saGkalpanaM, Arambhe pAkAdirUpe sati tathA = = = tena prakAreNa svayogyAtiriktapAkazUnyatayA saGkalpanaM 'idaM svArthamupakalpitamannamato munInAmucitadAnenAtmAnamatha pUtapApamAdhAsyAmI 'ti cintanaM kvacit = kasmiMzcidevArambhe na tu sAdhvanucitadravyapAkarUpe, tadityetasyeha darzanAttatsaGkalpanam, na duSTaM = na doSavat na tatpiNDadUSaNakAraNam / kuta ityAha zubhabhAvatvAt = cittavizuddhimAtratvAt / na hi tatsaGkalpanaM sAdhvAdyarthapRthivyAdijIvopamardanimittam, api tu dAyakasya zubhabhAvamAtraM taditi bhAvaH / kiMvadityAha zuddhAparayogavat yaH zuddhaH prazasto'parayogaH saGkalpanavyatiriktavyApAro munivandanAdistadvat, yathA hi muniviSayo namanastavanAdiranavadyo vyApAro na piNDadUSaNakAraNamevamevaMvidhasaGkalpanamapIti bhAvanA - (a.pra. 6 / 7) iti / = na prakRtopayogitayA paJcAzakagAthAH savRttikA iha pradarzyante / tathAhi bhaNNati vibhiNNavisayaM deyaM ahigicca ettha viNaNeo / uddesigAdicAo Na sociAraMbhavisao u / / - ( paJcA.13/ 37) iti / vyAkhyA bhaNyate abhidhIyate'tra samAdhiH / vibhinnaH svabhojyAnnaviSayAt vyatirikto viSayo gocaraH zrAmaNyAdiryatra deye tadvibhinnaviSayam / 'ihaitAvatkuTumbAdyarthaM etAvacca zramaNAdyarthaM' ityevaGkalpanayA yatsaMskRtamityarthaH / deyaM dAtavyamazanAdi adhikRtya Azritya atra piNDavicAre vijJeyo = jJAtavyaH uddezikAdityAga uddezikamizrajAtaprabhRtiparihAraH, na tu punaH svocito gRhasthApekSayAtmayogya ArambhaH = pAkavyApAro viSayo = gocaro yasya tyAgasya sa svocitArambhaviSayaH / svArthaM pAke kriyamANe "itaH zramaNAdibhyo'pi dAsyate" ityevaM vikalpitasya na tyAga iti bhAvaH / tuzabdaH punararthaH, sa ca pUrvaM yojita eveti - ( paJcA. 13/37 vRtti) | na ca svocitArambho na sambhavatyeveti vAcyam, yata Aha saMbhavai ya eso vi hu kesiMci sUyagAdibhAve vi / avisesuvalaMbhAo tattha vi taha lAbhasiddhINaM / / - ( paJcA. 13/38) iti / tadvyAkhyA aSTakajImAM jaNAvela che ke 'gRhastha potAne yogya rasoI mATe AraMbha-samAraMbha kare, rasoI taiyAra thAya, pachI supAtradAnano saMkalpa kyAMka karavAmAM Ave to te doSarUpa nathI. kAraNa ke te zubha bhAvasvarUpa che. gRhasthanI munivaMdanAdi anya pravRttinI jema A vAta jANavI.' (6/17) vizeSArtha :- 2soI karatI vakhate sAdhuno uddeza hoya ke potAno uddeza hoya paNa jo gesa uparathI tapelI utAratI vakhate, tavI uparathI roTalI utAratI vakhate zrAvikA rasoImAM potAno uddeza rAkhe to sAdhu bhagavaMtane tevI rasoI kalpI zake che. rasoI taiyAra thayA pachI supAtradAnano saMkalpa karavAthI kAMI te bhojana-pANI sva-52 mATe doSajanaka banatA nathI. kAraNa ke te saMkalpathI sAdhunimittaka AraMbha-samAraMbha thatA nathI. rasoI taiyAra thayA bAda tevI bhAvanA ke saMkalpa zrAvaka-zrAvikA kare to te nathI tenA mATe doSarUpa ke nathI sAdhu-sAdhvI mATe doSarUpa. hA, rasoI banAvavAmAM agni-pANI vagere jIvonI avazya hiMsA thayelI che. paraMtu te hiMsA sAdhunimitte thayelI nathI. tathA potAnA nimitte rasoI taiyAra thayA pachI zrAvikA 'sAdhu mahArAja padhA2e to temane gocarI vahorAvI mArA AtmAne-kuTuMbane kRtArtha karuM, janmane saphaLa banAvuM' AvI bhAvanA ke saMkalpa kare tenAthI sAdhunimittaka koI AraMbha-samAraMbha thatA nathI. = * = = = 417 = Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 * sUtakAdivicAraH . dvAtriMzikA-6/17 caivam - sambhavati ca = sambhAvyate punaH eSo'pi = svocitArambho'pi, na kevalaM dharmArthamevArambhaH, keSAJcit ziSTAnAM geheSu, kuta ityAha - sUtakAdibhAve'pi = jAtamRtakaprabhRtikadAnaniSedhahetusadbhAve'pi, AstAM sUtakAdyabhAve / avizeSasya nirvizeSasya pAkArambhasya yAvataH sUtakAdyabhAve sUtakAdAvapi tAvata eva upalambho darzanamavizeSopalambhastasmAt / ayamabhiprAyaH yadi hi dharmArthameva sarvaziSTAnAmArambho'bhaviSyattadA dAnAnavasare'sau nAbhaviSyadalpataro vA'bhaviSyat / na caivaM keSAJcid gRheSUpalabhyate / ataH sambhavati svocitArambho'pIti / atha sambhavatu svocitArambhaH, na tu tatra lAbhaH sambhavati iti cennaivaM, kuta ityAha - tatrApi = svocitArambhe'pi, AstAM dharmArthArambhe, tathA = tena prakAreNaucityalakSaNena, lAbhasiddheH = saMvibhAgAvApteH dRSTatvAditi / dRzyante hi svArthopakalpitAdapi grAsAdikaM yataye yacchantaH iti gAthArthaH - (paJcA. 13/38 vR.)| - evaMvihesu pAyaM dhammaTThA Neva hoi AraMbho / gihisu pariNAmamettaM saMtaM pi ya Neva duTuM ti|| (paJcA. 13/39) iti| tadvyAkhyA caivam - evaMvidheSu uktaprakAreSu atinaipuNyAbhAvena sUtakAdibhAve tadabhAve ca nirvizeSatayopalabhyamAnapAkArambheSvityarthaH gRhiSviti yogaH prAyo = bAhulyena dharmArthaM = zramaNAdidAnaprabhavapuNyanimittaM naiva bhavati = syAt ArambhaH = pAkapravRttiH gRhiSu = ziSTagRhastheSu / nanu dAnapariNAmAbhAva evaM ziSTAnAM prApta ityAha pariNAmaH = 'tadevAsmAkamannAdi bhUyAt yatsAdhuSu saMvibhajyata' ityevaMrUpaH pAkakAle'dhyavasAyaH sa eva sAdhudAnArthAdhikapAkakriyAvikalaH pariNAmamAtram / tatpunaH sadapi = vidyamAnamapi, AstAmavidyamAnam / cazabda: punararthaH, sa ca yojita eva naiva duSTaM = na sAdhugrAhyapiNDadUSakaM, piNDadoSe tu tasyAnadhikRtatvAt / itizabdaH samAptau iti gAthArthaH - (paJcA.13/39 vR.) / dAnapariNAmamAtraM na duSTamityuktam / atha tasyaivAduSTatAsAdhanArthamAha - tahaki-riyAbhAvAo saddhAmettAo kusljogaao| asuhakiriyAdirahiyaM taM haMducitaM tadaNNaM va / / - (paJcA. 14/40) iti / tadvyAkhyA - tathAkriyAbhAvAttathAvidhAyAH zramaNAdyarthArambharUpAyA asatkriyAyA asadbhAvAt / taducitamiti yogaH / tathAvidhakriyArahitamapi zraddhAvikalamanucitameva syAdityata Aha-'saddhAmettAo tti' antarbhUtabhAvapratyayaM cedaM / tatra zraddhA = ruciH, saiva sAmAnyabhAve zraddhAmAtraM, tadbhAvastattvaM tasmAt = zraddhAmAtratvAdadhikRtadAnapariNAmasya / tathA zraddhAmAtramapi yat kuzalaM tadevocitaM syAdityata Aha - 'kusalajogAo tti' idamapyantarbhUtabhAvapratyayameveti / ataH kuzalayogatvAt = prshstmnovyaapaartvaadsy| iti trayo hetvH| atha pratijJAmAha- 'taM haMducitaM ti' tadadhikRtaM pAkakAle gRhiNAM dAnapariNAmamAtraM / haMdItyupapradarzane / ucitaM = saGgataM, na duSTamityarthaH / kathambhUtaM supAtradAnano tevo saMkalpa zubha bhAvasvarUpa hovAthI gRhastha ke saMyamI mATe doSakAraka nathI. tema chatAM tevA saMkalpane karmabaMdhakAraka mAnavAmAM Ave to to zrAvako sAdhu bhagavaMtane vaMdanAdi kare che tenAthI paNa karmabaMdha vagere doSa mAnavA paDaze. kema ke tyAM paNa vAyukAyAdinI hiMsA to che ja. paNa tevuM mAnavAmAM AvatuM nathI. zrI bhagavatIsUtramAM zubhayogane AzrayIne anAraMbha batAvavAmAM Avela che. mATe tevI supAtradAnanI bhAvanA-saMkalpa sva-para mATe doSakAraka nathI. eTaluM nakkI thAya che. (6/17) Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcAzakasaMvAdadarzanam * 419 prAya evamalAbhaH syAditi ced ? bahudhA'pyayam / sambhavItyata evokto yatidharmo'tiduSkaraH / / 18 / / prAya iti / evaM = asaGkalpitasyaiva piNDasya grAhyatve prAyo'lAbhaH syAt = zuddhapiNDA'prAptiH kimivetyAha azubhakriyAdirahitaM aprazastakAyaceSTAprabhRtivikalaM, AdizabdAdazraddhAduSTamanoyogavikalatAparigrahaH / tasmAtpAkakAlInadAnapariNAmamAtrAdanyadaparaM = tadanyat sAdhuvandanapraNidhAnAdi, tadvaditi dRSTAntaH / yathA hi sAdhuvandanAdi dAnAvasarakRtaM piNDadUSaNaM na bhavati, evamidamapi dAnAdhyavasAnam iti gAthArthaH - ( paJcA. vR. 23/40 ) / anantaroktamevArthaM savizeSamAha = - na khalu pariNAmamettaM padANakAle asakkiyArahiyaM / gihiNo taNayaM tu jaI dUsai ANAe paDibaddhaM / / - ( paJcA. 13/41) / tadvyAkhyAna khalu naiva pariNAmamAtraM yataye dAsyAmI'ti saGkalparUpaM kartRbhUtam / kva kiMvidhaM tadityAha pradAnakAle sAdhudAnAvasare asatkriyArahitaM mrakSita-pihitAdidvAreNa jIvopamardarUpA'prazastavyApArarahitaM gRhiNo = - = gRhasthasya dAyakasyetyarthaH / 'taNayaM ti' satkaM, tuzabdaH pUraNArthaH, yatiM karmatApannaM dUSayati = dUSaNavantaM karoti / kimbhUtaM yatimityAhaAjJAyAM Aptavacane pratibaddhaM vyavasthitaM, anyathAvidhaM dUSayatyapi, AjJAyA eva doSavyapohakatvAt iti gAthArthaH - (paJcA. 13/41) / atha yaduktaM " ziSTageheSu bhikSAyA anaTa-nameva prAptaM, teSvArambhasya dharmArthatvAditi" tatpariharannAha = = - siTThA vi ya kei ihaM visesao dhammasatthakusalamatI / iya na kuNaMti vi aNaDaNamevaM bhikkhAe vatimettaM / / - ( paJcA. 13 / 42 ) iti / tadvyAkhyA ziSTA api viziSTajanA api, AstAmaziSTAH / kecinna tu sarva eva anatyarthadharmArthino'parikalitavittavyayA veti bhAvaH / iya na kuNIta yogaH / iha loke vizeSato vizeSeNa punaH dharmazAstrakuzalamatayaH dharmAbhidhAyigranthanipuNabuddhayaH = = = = - = "saMtharaNaMmi asuddhaM dunnavi gehaMta-deMtayANa'hiyaM / AuradiTTaMteNaM taM ceva hiyaM asaMtharaNe / / (bRhatkalpabhASya - 1608 + nizIthabhASya- 1650 + darzanazuddhiprakaraNa- 128 ) " ityevamvidhabodhavanta ityarthaH / ityeva dharmArthamArambhaM na kurvantyapi = na vidadhati / apizabdaH sambhAvane / ' evaMti' = evaM sthite vastuni "anaTanaM abhramaNaM bhikSAyai samudAnArthaM ziSTagRheSu prAptamiti yaduktaM pareNa tat 'vaimettaM ti' vAGmAtraM = vacanamevArthazUnyam, tatsAdhakayukteranaikAntikatvAt- (paJcA.13 / 42 vR.) iti / / 6 / 17 / / 'asambhavAbhidhAnAtsyAdAptasyAnAptatA' (aSTaka 6/5 ) iti yatprAgAzaGkitaM tadapAkartumAha- 'prAya' iti| zuddhapiNDA'prAptiH syAt / tathA ca jvrhrtksskcuuddaartnaalngkaaropdeshnyaayenaa''ptsyaanaapttaa"nirdoSa gocarI maLavI to asaMbhava che. AvuM asaMbhavitanuM kathana-vidhAna karavAnA lIdhe tIrthaMkaragaNadhara bhagavaMto anAsa-avizvasanIya thavAno prasaMga Avaze." AvI zaMkAnuM samAdhAna karavA mATe graMthakAra jaNAve che ke gAthArtha :- prAyaH A rIte to gocarI maLI na zake' AvI zaMkA na karavI. kAraNa ke aneka prakAre nirdoSa gocarIno lAbha saMbhavI zake che. mATe ja sAdharma atyaMta duSkara batAvela che.(6/18) TIkArtha :- jo "sAdhunA uddeza vagaranA asaMkalpita AhAra-pANI ja sAdhue laI zakAya evuM = = 1. hastAdarze ' grAhyatva prA...' ityazuddhaH pAThaH / = Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 * asaGkalpitapiNDalAbhaparAmarzaH * dvAtriMzikA-6/18 syAd iti cet ? bahudhA'pi = saGkalpA'tiriktairbahubhirapi prakAraiH zaGkita-prakSitAbhiH ayaM = alAbhaH sambhavI, athavA - evaM prAyo'saGkalpitasyA'lAbhaH syAditi cet ? bahudhApyayamasaGkalpitasya lAbhaH sambhavI, 'AditsUnAM bhikSUNAmabhAve'pi ca bahUnAM pAkasyopalabdheH / pAkaraNArthaM saGkalpitasyApi grAhyatA kathanIyA iti cet ? nanvevaM rItyA vimarze tu saGkalpAtiriktaiH sAdhusaGkalpabhinnaiH zaGkita - prakSitAdibhiH prakArairapi sAdhUnAM alAbhaH = zuddhapiNDaprAptyabhAvaH sambhavI / ataH zaGkita-mrakSitAdirapi piNDaH grAhyaH syAt, zuddhapiNDAlAbhabhItyA ubhayatra tulyatvAt / na ca zaGkitAdipiNDasya grAhyatA'bhipretA / tata eva na saGkalpitasyApi grAhyatA yujyate / nanvevamasaGkalpitapiNDA'lAbhenA'sambhavAbhidhAnAdAptasyAnAptatA syAdityAzaGkAyAmAha - athavA iti / = rAtryAdau sUtaka - kAntArAdiSu ca AditsUnAM bhikSUNAmabhAve'pi ca bahUnAM gRhasthAnAM yatidAnecchAzUnyAnAM api gRhe pAkasyopalabdheH yataH kutazcid bhikSukA''gamane tu te kathaJciddadatyapIti paJcAzakasaMvAde'nupadamuktameva / taduktaM dazavaikAlikaniryuktau api kiM nu gihIM raMdhaMtI samaNANaM kAraNA ahA samayaM / mA samaNA bhagavaMto kilAmaejjA aNAhArA / / samaNa'NukaMpanimittaM puNNanimittaM ca gihanivAsI u / koi bhaNijjA pAgaM kareMti so bhaNNai na jamhA / / kaMtare dubbhikkhe AyaMke vA mahai samupanne / rattiM samaNasuvihiyA savvAhAraM na bhuMjaMti / / aha kIsa puNa gihatthA rattiM AyaratareNa raMdhati / samaNehiM suvihiehiM cauvvihAhAraviraehiM ? / / mAnavAmAM Ave to zuddha-nirdoSa gocarI sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMtane maLI nahi zake. (mATe sAdhunA saMkalpavALA AhArAdi levA joIe)" AvI zaMkA thAya to teno javAba e che ke mAtra sAdhusaMkalpanA kAraNe nahi, te sivAyanA zaMkita, prakSita vagere doSonA kAraNe paNa zuddha gocarI maLI nahi zake. (tethI gocarI nahi maLavAnA bhayathI zaMkita vagere doSagrasta AhAra-pANIne paNa zuM levA yogya mAnI lezo? jo nA, to saMkalpitane paNa sAdhu laI nA zake. "paraMtu A rIte to asaMkalpita gocarI maLI nahi zake. ane AvuM asaMbhavita vidhAna karavAnA lIdhe tIrthaMkara-gaNadhara bhagavaMta vagere anAma-avizvasanIya banavAnI samasyA sarjAze." AvI zaMkAne lakSamAM rAkhIne granthakArazrI bIjI rIte kahe che ke) athavA 'A rIte to asaMkalpita nirdoSa gocarI maLI nahi zake' AvI zaMkA hoya to teno javAba e che ke aneka prakAre gRhasthanA gharethI asaMkalpita bhojanAdinI prApti saMbhave che. te A rIte - mAdhukarI bhikSA lenAra koI na hoya to paNa rAtanA samaye, sUtaka prasaMge, jaMgala vageremAM gRhastha potAne mATe rasoI kare che. tyAre temane supAtradAna vagereno lAbha maLavAnI zakyatA nathI hotI. temaja comAsAmAM ke zeSakALamAM gAmamAM sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMta gerahAjara hoya tyAre paNa gRhastho rasoI to kare ja che. A rIte supAtradAnanA saMkalpa vinA paNa rasoI gRhasthane tyAM taiyAra thatI hovAthI 'dANaTTA... puSNakA..' A rIte dazavaikAlikajImAM kahela hovA chatAM saMyamIne asaMkalpita nirdoSa gocarI maLI zakaze. mATe kathana asaMbhavita thavAnI ke tIrthaMkara-gaNadhara bhagavaMta vagere anApta = avizvasanIya thavAnI koI samasyA sarjAze nahi. 1. mudritapratau ' aditsU...' ityazuddhaH pAThaH / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 421 * mokSasya durlabhatA-duSkarasAdhanasAdhyatAsamarthanam * tathApi tadvRtterduSkaratvAttatpraNeturanAptatA syAdityata Aha- ityata eva yatidharmo mUlottaraguNasamudAyarUpo'tiduSkara uktaH, atidurlabhaM mokSaM pratyatiduSkarasyaiva dharmasya hetutvAt, kAryA'nurUpakAraNavacanenaivA''ptatvasiddheH / / 18 / / atthi bahugAmanagarA samaNA jattha na haveti na vasaMti / tatthavi raMdhaMti gihI pagaI esA gihatthANaM / / pagaI esa gihINaM jaM gihiNo gAmanagaranigamesuM / raMdhaMti appaNo pariyaNassa kAleNa aTThAe / / tattha samaNA tavassI parakaDaparaniTThiyaM vigayadhUmaM / AhAraM esaMti jogANaM sAhaNaTThAe / / 6 (da.vai.ni. 109-115) iti / 'tathApI'ti asaGkalpitapiNDalAbhasambhave'pi / taduktam aSTakaprakaraNe - duSTo'saGkalpitasyApi lAbha evamasambhavaH / nokta ityAptatAsiddhiryatidharmo'tiduSkaraH / / - (a.pra.6/8) iti / taduktaM paJcAzake'pi - dukkarayaM aha eyaM jaidhammo dukkaro ciya pasiddhaM / kiM puNa sa payatto mokkhaphalatteNa eyassa / / - (paJcA.13/43) iti / ___yatidharmaduSkaratA ca - jahA bhuyAhiM tariuM dukkaro rayaNAyaro / tahA anuvasanneNaM dukkaraM damasAyaro / / 6 (utta. 19/43) iti uttarAdhyayanasUtreNa, - tariyavvo ya samuddo bAhAhiM bhImo mhllkllolo| nIsAyavAluyAe cAveyavvo sayA kavalo / / - ( ) ityAdinA ca prasidaiva / ajJAtoJchakulake'pi - AhAre khalu suddhI dulahA samaNANa samaNadhammammi / vavahAre puNa suddhI gihidhamme dukkarA bhaNiyA / / - (ajJA.2) ityuktam / kAryAnurUpakAraNavacanenaiva mugdhAdikamapi prati jinAnAM AptatvasiddheH / ___ yattu kalisantaraNopAye - hare ! rAma ! hare ! rAma ! rAma ! rAma ! hare ! hare ! / hare ! kRSNa ! hare ! kRSNa ! kRSNa ! kRSNa ! hare ! hare ! / / iti SoDazakaM nAmnAM kalikalmaSanAzanam / nAtaH parataropAyaH sarvavedeSu dRzyate / / 6 (kali.1-2) ityuktaM tattu tathAvidhabhaktinimittatayopayujyate, na tu sakalaklezahAnopAyatayA, anvaya-vyatireka-vyabhicAropalambhAt / etena yadapi gopIcandanopaniSadi - 'gopI'tyakSaradvayaM 'candanaM' tu tryakSaraM tasmAdakSarapaJcakam / ya evaM vidvAn gopIcandanaM dhArayet akSayaM je saMyama atidukra che tthaapi.| ma mevI 51 25 3 cha ? "2 rIta mo. asaM.alpita mohinI prApti muni bhagavaMtone saMbhavI zake. tema chatAM AvI gocarIpaddhati to atyaMta duSkara hovAthI tene kahenArA tIrthakaragaNadhara bhagavaMta vagere Apta-vizvasanIya banI nahi zake." paraMtu A zaMkA yogya nathI. kAraNa ke nirdoSa gocarIthI saMyamajIvanano nirvAha karavAno hovAthI ja mUlaguNa ane uttaraguNanA samUhasvarUpa arthAt caraNasattarI-karaNasattarIya saMyamadharma atyaMta duSkara kahevAyela che. mokSa atyaMta durlabha hovAthI mokSanuM kAraNa paNa saraLa to na ja hoya ne ! mATe atidurlabha evA mokSa pratye atiduSkara evo ja dharma kAraNarUpa banI zake. kAryane anurUpa ja kAraNa hoya. Ama atidurlabha mokSa pratye atiduSkara evA sAdhudharmane kAraNa batAvavAnA lIdhe ja tIrthaMkara-gaNadhara bhagavaMtanI AtatA-vizvasanIyatA siddha thAya che. (/18) Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 * sAtizayajJAnakAraNAnAM caturvidhatvam dvAtriMzikA-6/18 padamavApnoti, paJcatvaM na sa pazyati, tato'mRtatvamaznute - (go.caM. 3) ityuktaM tadapi nirastam, mokSaM prati anvaya-vyatirekavyabhicAropalambhAdeva / mokSasya hyevaM sulabhatve'dyAvadhi sakalasaMsArocchedApattirapi durnivAraiva / etena bhasmadhAraNAdeva muktirbhavati - (bR. jA. 7/2) iti bRhajjAbAlopaniSatkRtaH bhasmasnAne rataM zAntaM ye namanti dine dine te sarvapApanirmuktA narA yAnti zivaM puram / / - (zi. 28) iti zivopaniSatkRtazcA'pyanAptatopadarzitA'vaseyA, sarvathaiva kAryAnanurUpakAraNopadarzanAt / etena - uttAnapatrapUjAM ca yaH kuryAnmama mastake / iha loke'khilaM saukhyaM prApnotyante pure mama / / tiSThatyeva mahAvIraH punarjanmavivarjitaH / - (bi. 15-16 ) iti bilvopaniSadvacanamapi pratyAkhyAtam, anvayavyatirekavyabhicAropalambhenA'nAptakRtatvAdityadhikaM klezahAnopAyadvAtriMzikAyAM ( 25/32, bhA.6, pR.1778) vakSyAmaH / nanvevamekAntasukharUpamokSasya duHkhasevanAtmakasaMyamAnuSThAnA'sAdhyatvApattiriti cet ? maivam, duHkhasevanAtmikAyAH cikitsAyAH sakAzAt sukhAtmakA''rogyalAbhavat pravrajyApravRttito'pi paramAnandamayamokSasiddhau bAdhakA'bhAvAt, kAryasadRzasyaiva kAraNatvamityekAntA'nabhyupagamAt, karmakSayahetubhUtAyAH tathAvidhAtmapariNAmA'napAyinyAH saMyamAnuSThAnA'vinAbhAvinyA vedanAyAH puNyodayajanyatvAt paramArthataH saMyamAnuSThAnasya sukharUpatvAcca / taduktaM paJcavastuke tamhA nirabhissaMgA dhammajjhANaMmi muNiatattANaM / taha kammakkha viyaNA punnA u nidhiTThA / / - (paM.va. 203 ) iti / Na ya dukkaraM tu ahigAriNo ihaM ahigayaM aNuTThANaM / bhavadukkhabhayA NANI mokkhatthI kiM Na karei ? / / - (u. pa. 920) iti upadezapadavacanAt paramArthato'duSkaratvameva saMyamAnuSThAnasyA'dhikAriNaM prati / vyavahArato duSkaratve'pi saMyamAnuSThAnasya sukharUpatA tu sIhattAte NAmaM ege NikkhaMte sIhattAte viharai - (sthA.4/3) iti, samudaM tarAmItege samuddaM tarai - ( sthA. 4/4 ) iti ca sthAnAGgasUtraviSayIbhUtAnAM yatInAM svAnubhavasiddhaiva / yathA caitattatvaM tathA dIkSAdvAtriMzikAyAM (dvAdvA.28/11, bhA. 7, pR. 1917) darzayiSyAmaH / vastuto nirdoSabhikSATanAdirUpasya yatidharmasya na duSkaratA kintu kSamAdilakSaNasya dazavidhasya yatidharmasyaiva sA / kintu chatrinyAyena sAhacaryAt sA tatropacaryate / yathA saparivAre chatravibhUSite rAjJi gacchati loke 'chatriNo yAntI'ti prayogAt chatryachatrisamudAye chatrizabdo vartate tathA'tra bhAvyam / idaJcAvadheyam- kSamAdAviva piNDavizuddhau yatnakaraNa eva kevalajJAnaniSpattisambhavaH / taduktaM sthAnAGgasUtre cauhiM ThANehiM niggaMthANa vA niggaMthINa vA atisese NANadaMsaNe samuppajjiukA samupajjejjA / taM jahA ( 1 ) itthIkahaM, bhattakahaM, desakahaM, rAyakahaM no kahettA bhavati, (2) vivegeNa visaggeNa sammamappANaM bhAvettA bhavati, (3) puvvarattAvarattakAlasamayaMsi dhammajAgariyaM jAgaritatA bhavati, (4) phAsuyassa esaNijjassa uMchassa sAmudANiyassa sammaM gavesiyA bhavati / icceehiM cauhiM ThANehiM niggaMthANa vA niggaMthINa vA jAva samuppajjejjA - ( sthA. 4/2/284 ) iti / ziSTaM spaSTameva / / 6/18 / / * vizeSArtha :- 'eka rUpiyAmAM tamane daza lITara peTrola apAvuM' AvuM koI bole to teno vizvAsa thaI zakato nathI. te 'jAtAM pItAM-bho mabha ratAM - sA ratAM DaratAM aMte mokSa bhajI 4ze.' khAvuM josanAra Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pariNAme karmabandhakAraNatA * 423 saGkalpitasya gRhiNA tridhA zuddhimato grahe / ko doSa iti cejjJAte prasaGgAtpApavRddhitaH / / 19 / / saGkalpitasyeti / gRhiNA gRhasthena saGkalpitasya yatyarthaM praditsitasya tridhA zuddhimataH manovAkkAyazuddhasya sAdhoH grahe grahaNe ko doSaH, ArambhapratyAkhyAnasya lezato'pyavyAghAtAt iti cet ? jJAte 'madarthaM kRto'yaM piNDaH' iti jJAte sati tadgrahaNe = = = avaziSTazaGkAmapAkartumAha- 'saGkalpitasyeti / nanu nizcayamavalambamAnAnAM yatInAM svakIyapariNAmasyaiva pramANatvAt, tatra bAhyanimittasyA'nyathAsiddhatvAt gRhasthena yatyarthaM praditsitasya pradAtumupakalpitasya piNDasya manovAkkAyazuddhasya sAdhoH grahaNe ko doSaH ? manovAkkAyairArambhaparihArapratibaddhatayA antaraGgapariNAmazuddheH sattvAd ArambhapratyAkhyAnasya = prathamamahAvratasya lezato'pi avyAghAtAt = aticArA'sambhavAt / karmabandhaM prati mahAvratabhaGgaM prati vA svapariNAmasyaiva kAraNatvAt / taduktaM pravacanasAre pariNAmAdo baMdho pariNAmo rAga dosa - mohajudo - ( prava. sAra . 2 / 88 ) iti / zrAvakaprajJapto api pariNAmA baMdhe - ( zrA. pra. 229) ityuktam / paramarahassamisINaM sammattagaNipiDagajhariyasArANaM / pariNAmiyaM pamANaM nicchayamavalaMbamANaM / / - (o.ni. 560 ) iti oghaniyuktivacanAdapi na tatra zuddhapariNAmasya sAdhoH kazciddoSa iti cet ? = = 1. mudritapratau 'pratidi...' ityazuddha- pAThaH / 2 = satyam, 'madarthaM kRto'yaM piNDa' iti ajJAte sati doSaparihArapravaNasya sAdhornAsti tatra doSaH kazcit / jJAte sati tu tadgrahaNe = saGkalpitapiNDopAdAne gRhiNaH punaH punaH tathA pravRttilakSaNAt gautamabuddhanA vAmamArgIya anuyAyI vagere vizvAsapAtra banI nA zake. paNa 'atidurlabha ane sarvotkRSTa evo mokSa atiduSkara evA saMyamadharmathI ja thaze.' AvuM batAvanArA tIrthaMkara bhagavaMta vagere ja vizvasanIya banI zake. hakIkatamAM to mokSanA sAcA kAraNo kharA arthamAM samajavA-hRdayathI svIkA2vA- zakti chupAvyA vinA AcaravA-AtmasAt karavA khUba ja agharA hovAnA lIdhe ja mokSa atyaMta durlabha che. (6/18) "nizcaya nayathI to potAnA aMtaraMga pariNAma ja karmabaMdha vagere pratye pramANabhUta kAraNa che. tethI gRhastha sAdhunA saMkalpathI rasoI kare temAM sAdhune zuM levA devA ?" AvI zaMkAnA samAdhAna mATe granthakArazrI pharamAve che ke - gAthArtha :- gRhastha vaDe sAdhu mATe saMkalpita evA bhojanAdine grahaNa karavAmAM mana-vacana-kAyAthI zuddha evA sAdhune zuM doSa lAge ?' AvI zaMkA hoya to teno javAba e che ke jANavA chatAM grahaNa karavAmAM Ave to tevI anavasthA thAya che ane tenA lIdhe pApavRddhi thAya che. (6/19) * anavasthA doSa baLavAna TIkArtha H- "gRhastho vaDe sAdhune ApavAnA saMkalpathI ja banAvelI rasoIne levAmAM mana-vacanakAyAthI zuddha evA sAdhune zuM doSa lAge ? kAraNa ke 'mArA mATe mIThAI-pharasANa zrAvake banAvyA te sAruM karyuM' A rIte gRhasthakRta hiMsAmAM anumatino pariNAma kAMI zuddha saMyamIne hoto nathI. tethI hiMsAtyAganuM paccakkhANa AMzika rIte paNa bhAMgatuM nathI." AvI zaMkA asthAne che. kAraNa ke 'mArA mudritapratau 'kuto' ityazuddha: pATha / 3. hastAdarze 'iti' padaM nAsti / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 * azaThagItArthayatanAyA doSAvahatvA'sambhavaH dvAtriMzikA - 6/20 sAdhUddezyakagRhasthArambhA'navasthA prasaGgAt gRhiNaH punaH tathApravRttilakSaNAt pApavRddhitaH, tannimittabhAvasya parihAryatvAt / / 19 / / yatyarthaM gRhiNazceSTA prANyArambhaprayojikA / yatestadvarjanopAyahInA sAmagryaghAtinI / / 20 / / yatyarthamiti / yatyarthaM gRhiNaH prANyArambhaprayojikA ceSTA niSThitakriyA tadvarjanopAyaiprasaGgAt pApavRddhitaH = sAdhunimittakArambhapravRddhitaH tannimittabhAvasya nimittatvasya parihAryatvAt parihartuM zakyatvAt tadgrahaNaM tridhA zuddhasyApi yaterna kalpate / na ca kathaM gRhasthagatasyaivamvidhasaGkalpasya parijJAnaM tatparihArArthinAM chadmasthayatInAM bhavatIti zaGkanIyam, upayogakAle nimittazuddhyAdibhiH praznAdibhizca tajjJAnasya sukaratvAt / taduktaM paJcAzake tadabhAvapariNNANaM uvaogAdIhiM u jatINa - ( paJcA. 13 / 46 ) iti / tadupayogakaraNe'pi gRhasthacAturyAditaH kenacicchadmanA'zuddhagrahaNe sati azaThagItArthasya na doSaH, AjJAyuktatvAt / taduktaM oghaniryuktau piNDaniryuktau ca- jA jayamANassa bhave virAhaNA suttavihisamaggassa / sA hoi nijjharaphalA ajjhatthavisohijuttassa / / - (o.ni.759, piM.ni. 671) iti prAguktaM (pR. 69 ) smartavyam / / 6 / 19 / / nanu saGkalpitatvajJAne sati tadgrahaNasyA'nyAyyatvAt tajjJAnArthaM yatinA prayatna eva na kAryaH, mUlaM nAsti kutaH zAkhA ? ityAzaGkAyAmAha - 'yatyarthamiti / yatyarthaM = sAdhUddezyikA prANyArambhaprayojikA = sAkSAt paramparayA vA jIvopamardakAraNIbhUtA niSThitakriyA T = caramendhanaprakSepeNaudanAdisiddhyupahitA mATe rasoI banAvela che.' AvuM jANavA chatAM mahAtmA jo gocarI grahaNa kare to gRhastho pharIthI sAdhu mATe, sAdhunA uddezathI rasoI-mIThAI vagere banAve. pharIthI mahAtmA te vahore, pharIthI mahAtmA mATe gRhastha AraMbha-samAraMbha kare... A rIte anavasthA-khoTI paraMparA cAle. Ama pApapravRtti vadhavAthI pApanI vRddhi thAya. temAM nimitta bane che te mahAtmA. sAdhunA nimitte pApavRddhi thAya temAM nimitta banavA rUpe sAdhu avazya aparAdhI bane che. A nimittapaNAno tyAga zakya na bane, jo sAdhu jANavA chatAM tevI bhikSA vahore rAkhe to. AthI pApanimitta na banavA mATe sAdhue potAnA uddezathI banAvela rasoI sevI yogya nathI. (6/18) = = ***** = vizeSArtha :- saMyamI pApa bAMdhe to nahi ja. paraMtu potAnA nimitte koIne pApa baMdhAve paNa nahi, pApapravRtti karAve paNa nahi. sAdhu pApapravRtti kare nahi tema koIne pApamAM, pApapravRttimAM nimitta paNa bane nahi. svayaM pApapravRtti karavAthI to pApa baMdhAya che ja. paraMtu jANI joIne bIjAne pApamAM nimitta banAvavAthI, pApapravRttimAM nimitta banavAthI paNa pApa baMdhAya che. AvuM hovAthI 'mArA mATe jIvahiMsA karavA dvArA A rasoI taiyAra thayelI che.' AvuM jANyA bAda saMyamI tevA bhojana-pANI kaI rIte laI zake ? mATe jJAta saMkalpita bhojanAdi levAno saMyamI mATe niSedha che. (6/19) to guNazreNi ghaTe gAthArtha :- sAdhu mATe jIvahiMsAmAM prayojaka bane tevI pravRtti gRhastha kare tema chatAM sAdhu tene choDavAno upAya na ajamAve to saMyamanI pUrNatA khaMDita thAya che. (6/20) TIkArtha :- saMyamIne uddezIne gRhastha jIvahiMsAmAM sAkSAt ke paraMparAe kAraNa bane tevI pravRtti Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * guNazreNIhAnisampAdakavicAraH . 425 rAdhAkarmikakulaparityAgAdilakSaNIMnA satI (=tadvarjanopAyahInA) yateH sAmagryaghAtinI = guNazreNIhAnikIM // 20 // pacana-krayaNAdikriyA tatparijJAnopAyapUrvaM tadvarjanopAyaiH = saGkalpitatvaparihAropAyaiH AdhArmikakulaparityAgAdilakSaNaiH = AdhAkarmapiNDaniSpAdakagRhavarjana-tAdRzagRhasthasamparkaparityAgAdirUpaiH hInA = rahitA satI yateH guNazreNIhAnikI = saMyamapratyayikA'saGkhyeyaguNakarmanirjarAkArakaguNazreNIhrAsakAriNI sampadyate / tatazca krameNa cAritradhvaMsa eva / taduktaM ajJAtoJchakulake - piMDaM asohayaMto acarittI ittha saMsao natthi / cArittammi asaMte savvA dikkhA nirtthiaa|| (ajJA.5) iti pUrvoktaM (pR.409)ihAnusmartavyam / - uggama-uppAyaNAsuddhaM, esaNAdosavajjiaM / sAhAraNaM ayANaMto, sAhU havai asArao / / uggama-uppAyaNAsuddhaM, esaNAdosavajjiaM / sAhAraNaM viyANaMto, sAhU havai sasArao / / - (o.ni. 567/568) iti oghaniyuktigAthe api prakRte saMvadataH / ataH sAdhusAmagryakRte kRtakAritasaGkalpitapiNDaparihArapravaNatayA bhAvyamityupadezaH / prakRte piNDopadhAyakahiMsAyAM sAdhUddezyakatvameva tyAjayituM mukhyatayA munInAmabhipretaM tadazakyatve tu tatpiNDavarjanamiti tu dhyeyam / ye tu saugatabhikSavo hyastane dine'dyabhojanArthaM yadvA'dyatane dine zvo bhojanArthaM gRhasthaiH nimantritAH santo dvitIyo'hani tadgRhe gatvaikatraiva kAtsnyena bhuJjanti teSAM tUddiSTabhojanaparityAgaH paramArthataH kevalaM zAstragato na tu svajIvanacaryApraviSTaH / prakRte - gahapati vA gahapatiputto vA upasaGkamitvA svAtanAya bhattena nimanteti / AkaGkhamAnova, jIvaka, bhikkhu adhivAseti / so tassA rattiyA accayena pubbaNhasamayaM nivAsetvA pattacIvaramAdAya yena gahapatissa vA gahapatiputtassa vA nivesanaM tenupasaGkamati; upasaGkamitvA paJjatte Asane nisIdati / tamenaM so gahapati vA gahapatiputto vA paNItena piNDapAtena parivisati - (ma.ni. 2/1/5/54, pR.36 jIvakasUtra) iti majjhimanikAyavacanaM hiMsAtyAgA'nirvAhakatayA vibhAvanIyam / rattiyA = rAtryAH, accayena = atyayena samAptyA iti yAvat, nivesanaM = gRhaM, ziSTaM spaSTam / / 6/20 / / pUrNa kare tyAM sudhI jo sAdhu (1) tenA gharano gocarImAM tyAga karavo, athavA (2) "amArA mATe rasoI banAvazo to ame tamAre tyAM vahoravA AvazuM nahi ItyAdi kathana karavA vagere rUpe sAdhunimittaka thatI jIvahiMsAne aTakAvavAnA upAyane ajamAve nahi to gRhasthanI tevI pravRttithI sAdhujIvananI pUrNatA rita thAya cha, saMyamAnI guezreNI nimna kSAme pahoMye che. (6/20) vizaSArtha :- dIkSA dIyA pachI svaadhyaay-t5-tyaag-vairaay-5shmmaav-guruviny-smmaadhyAna-AtmajAgRti vagere paribaLonA sahAre mahAtmAo 6-7 guNasthAnake satata Ava-jAva karatA hoya che. jyAM sudhI 6-7 guNasthAnaka upara saMyamI TakI rahe che tyAM sudhI AtmazuddhinA baLe saMyamanI guNazreNI cAlu rahe che. A guNazreNInA kAraNe saMyamI niraMtara asaMkhyaguNa karmanirbhara kare che. jema jema saMyamazuddhi vadhatI jAya tema tema guNazreNI vadhatI jAya che. saMyamamAM jema jema DhIlAza Ave, maMdatA Ave, AcArazithilatA Ave, golamAla thAya tema tema saMyamanI guNazreNI ghaTatI jAya che, karmanirjarA ghaTatI jAya che. AvuM na bane te mATe saMyamI satata sAvadhAna hoya che. mATe potAnA uddezathI taiyAra thayelI rasoIne nirjarArthI mahAtmAo letA nathI hotA. tevI rasoI levI temanA mATe vyAjabI nathI. (620) Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 * vairAgyavyAkhyopadarzanam * dvAtriMzikA-6/21 vairAgyaM ca smRtaM duHkha-moha-jJAnAnvitaM tridhA / ArttadhyAnAkhyamAdyaM syaadythaashktyprvRttitH||21|| vairAgyaM ceti / duHkhAnvitaM mohAnvitaM jJAnAnvitaM' ceti (=duHkha-moha-jJAnAnvitaM) tridhA vairAgyaM smRtam / AdyaM = duHkhAnvitaM ArtadhyAnAkhyaM syAt, yathAzakti = zaktyanusAreNa muktyupAye apravRttitaH / tAttvikaM tu vairAgyaM zaktimatikramyA'pi zraddhAtizayena pravRttiM janayediti / / 21 / / uktA trividhA bhikSA / sAmpratamavasarAyAtamantimaM vairAgyadvAraM nirUpayati- 'vairAgyaJceti / vairAgyasAmAnyalakSaNantu - saMsAra-deha-bhogesu virattabhAvo ya veraggaM -- (bR.dra.saM.35) iti bRhadravyasaGgrahadarzitamavaseyam / taduktaM tattvArthabhASye umAsvAtivAcakaiH api - vairAgyaM nAma zarIra-bhoga-saMsAranirvedopazAntasya bAhyAbhyantareSu upadhiSu anabhiSvaGgaH - (ta.sU. 7/8 bhA.) iti / tridhA = triprakAraM vairAgyaM smRtaM pUrvAcAryaiH / ArtadhyAnAkhyaM = ArttadhyAnarUpam / taduktaM aSTakaprakaraNe - ArtadhyAnAkhyamekaM syAnmohagarbha tathA'param / sajJAnasaGgataJceti vairAgyaM trividhaM smRtam / / - (aSTaka.10/ 1) iti / muktyupAye loca-vihAra-tapastyAga-maladhAraNa-bhikSATana-pariSahajayAdilakSaNe zaktyanusAreNa apravRttitaH, upalakSaNAt 'heyAderanivRttita' ityapi bodhyam / taduktaM aSTakaprakaraNe - iSTetaraviyogAdinimittaM prAyazo hi yat / yathAzaktyapi heyAdAvapravRttyAdivarjitam / / ( (a.pra.10/2) iti / kaSTabhIrorjinAjJApAlane svasAmarthyasagopanapariNAmasyA'nAgatotprekSitA'niSTasaMyogAdiprayojyatayA yuktaivA''dyavairAgyasyA''rtadhyAnarUpateti dhyeyam / tAttvikaM = jJAnagarbhitaM turvizeSadyotane, vairAgyaM AryamahAgirivat zaktimatikramyApi zraddhAtizayena, na tu kadAgrahAdinA, pravRttiM = muktyupAyapravRttiM janayediti / kadAgrahAdinA svasAmarthyAtikrame tu zivabhUteriva tAttvikaM vairAgyaM naiva syAdityavadheyam / taduktaM dharmaratnaprakaraNe - jo gurumavamannato AraMbhai kira asakkamavi kiMci / sivabhUivva na eso sammAraMbho mahAmohA / / 6 (dharmara.pra.199) iti / / 6/21 / / saMyamInA saMyamanI pUrNatAmAM mahattvano phALo ApanAra bIjA aMzasvarUpa bhikSAsaMbaMdhI potAnuM vaktavya pUrNa karIne have granthakArazrI tenA trIjA aMzarUpa vairAgyanI agatyapUrNa vAtane jaNAve che ke - ha vairAgyanA traNa prakAra che thArtha :- vairAya | re pAyeda che. (1) hu mata, (2) bhogamita ane. (3) jJAnagarbhita. yathAzakti pravRtti na karavAthI prathama vairAgya ArtadhyAnarUpe hoya che. (6/21) TIkArtha :- duHkhayukta, moyukta ane jJAnayukta - Ama traNa prakAre vairAgya kahevAyela che. temAM duHkhayukta = duHkhagarbhita vairAgya ArtadhyAna svarUpa hoya che. kAraNa ke duHkhagarbhita vairAgyavALo jIva mokSamArgamAM zakti chUpAvyA vinA yogya pravRtti karato nathI. tAttvika vairAgya to jhaLahaLatI zraddhAnA baLathI potAnI zaktinuM atikramaNa karIne paNa mokSamArgamAM pravRtti karAve che. (6/21) vizeSArtha :- saMsAranA duHkhathI kaMTALIne dIkSA lenAra kaSTabhIru hovAthI kaSTasAdhya saMyamapAlanathI dUra bhAgavAno ja prayatna kare che. tapa-tyAga-bhikSATana-loca-maladhAraNa-svAdhyAya-upadhivahana vagere cAritrAcAranA pAlanamAM te potAnI zakti chUpAve che. A rIte palAyanavRtti te ArtadhyAnarUpa che. 1. mudritapratau ....nvita' ityazuddhaH pAThaH / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * du:+rmaverAyacIDavartadhyAnatA * 427 anicchA hyatra saMsAre svecchAlAbhAdanutkaTA / nairguNyadRSTijaM dveSaM vinA cittAGgakhedakRt / / 22 / / aniccheti / atra hi = vairAgye sati (svecchA'lAbhAt) saMsAre = viSayasukhe anicchA = icchA'bhAvalakSaNA''tmapariNatiH nairguNyadRSTijaM = saMsArasya 'balavadaniSTasAdhanatvapratisandhAna dveSaM vinA'nutkaTA / ata eva (cittAGgakhedakRta) cittAGgayoH khedakRt = mAnasa-zArIraduHkhotpAdikA / icchAvicchedo hi dvidhA syAd- alabhyaviSayatvajJAnAd, dveSAcca / Adya iSTA'prAptijJAnAd duHkhajanakaH, antyazca na tatheti / / 22 / / duHkhaga: vairAgyameva nirUpayati- 'anicche'ti / atra hi = duHkhAnvite ArtadhyAnAkhye vairAgye sati svecchA'lAbhAt = svAbhilaSitA'prApteH viSayasukhe anicchA saMsArasya balavadaniSTasAdhanatvapratisandhAnajaM = 'viSayasukhaM viSAdapi paraM viSamanantamaraNakAraNamiti tattvajJAnajanyaM dvaSaM vinA anutkaTA = zithilA / ata eva = anutkaTAyA viSayasukhAnicchAyA nairguNyadRSTijanyadveSavirahakAlIna-svecchAparipUrtivirahaprayuktatvAdeva, mAnasa-zArIraduHkhotpAdikA / taduktaM aSTakaprakaraNe - udvegkRdvissaadaa''ddhymaatmghAtavikAram | kArtadhyAna to murgha vairA noto mata || 9 (..10/3) ti | atra sopayogitvAdAdyavairAgyahetu-svarUpa-phaladarzikA adhyAtmasArakArikA darzyante / tathAhi - tadvairAgyaM smRtaM duHkha-mohajJAnAnvayAtridhA / tatrA''dyaM viSayA'prApteH, saMsArodvegalakSaNam / / jo sAco vairAgya hoya to durgati-doSa-durbhAva vagerethI bacavA mATe jhaLahaLatI zraddhAthI potAnI zaktinuM ullaMghana karIne paNa sAdhanAmArge AgaLa jhaMpalAve. paraMtu kadAgrahI banIne potAnI zaktine ullaMghe to tAttvika vairAgya na kahevAya. zivabhUti kadAgrahI banIne zaktinuM atikramaNa karIne jinakalpanI tulanA karavA gayA to pheMkAI gayA. 350 gAthAnA stavanamAM jaNAvela che ke "ucita kriyA nija zakti chAMDI, je ativege caDhato. te bhavasthiti paripAka thayA viNa jagamAM dIse paDato re.'(6/ra1) ja duHkhagarbhita vairAgya khedakAraka cha. gAthArtha :- A vairAgyamAM potAnI IcchAmujaba lAbha na thavAthI saMsAranI anicchA maMda hoya che. saMsAramAM nirguNatAnA bhAnathI utpanna thanAra dveSa na hovAnA lIdhe saMsAranI maMda anicchA citta ane kAyAne kheda karanArI hoya che. (6/22) TIkArtha :- duHkhagarbhita vairAgya hoya tyAre potAnI IcchAnusAra lAbha na thavAnA kAraNe sAMsArika viSayasukha vize je anicchA-tyAgapariNati pragaTe che te maMda hoya che. kAraNa ke du:khagarbhita vairAgyavALAne viSayasukha pratye baLavAna aniSTapaNAnI, aniSTasAdhanatAnI buddhi nathI hotI. tethI ja tene bhogasukha upara dveSa buddhi nathI hotI. mATe duHkhagarbhita vairAgyavALAne bhogasukha tyAganI je AtmapariNati hoya che te maMda hoya che. AthI ja bhoganI nispRhatA paNa tene zArIrika ane mAnasika kaSTane utpanna karanArI bane che. ahIM Azaya e che ke bhogasukha pratye nispRhatA be rIte jAge. (1) bhogasukha mane maLI nahi zake evA bodhathI ane (2) vaiSabuddhithI. prathama prakAre pragaTa thayelI bhogasukhanI anicchA duHkhajanaka che. kAraNa ke tene bhogasukha game che paNa te maLI nahi zake evuM tene bhAna rahela che. jyAre bIjA prakAre pragaTa thayelI bhogasukhanA tyAganI pariNati duHkhajanaka nathI. (6/22) 6. dastAvazeM 'vataH..' zuddha: 8: | Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ duHkhagarbhavairAgyalakSaNAvalI * dvAtriMzikA-6/23 ekAntAtmagrahodbhUtabhavanairguNyadarzanAt / 'zAntasyApi dvitIyaM sajjvarA'nudbhavasannibham / / 23 / / ekAnteti / ekAntaH sarvathA san kSayI vA ya AtmA tasya grahAdutpannaM yad bhavanairguNyadarzanaM tataH (=ekAntAtmagrahodbhUtabhavanairguNyadarzanAt ) zAntasyA'pi = prazamavato'pi lokadRSTyA, atrAGga-manasoH khedo, jJAnamApyAyakaM na yat / nijAbhIpsitalAbhe ca vinipAto'pi jAyate / duHkhAdviraktAH prAgevecchanti pratyAgateH padam / adhIrA iva saGgrAme pravizanto vanAdikam / / zuSkatarkAdikaM kiJcidvaidyakAdikamapyaho / paThanti te zamanadIM, na tu siddhAntapaddhatim / / granthapallavabodhena, garvoSmANaM ca bibhrati / tattvaM te naiva gacchanti, prazamAmRtanirjharaM / / veSamAtrabhRto'pyete, gRhasthAnnAtizerate / na pUrvotthAyino yasmAnnApi pazcAnnipAtinaH / / gRhe'nnamAtradaurlabhyaM, labhyante modakA vrate / vairAgyasyAyamartho hi duHkhagarbhasya lakSaNam / / - (a.sA.6/1-7) iti / / 6 / 22 / / avasarocitaM mohAnvitaM vairAgyamAha - 'ekAnte 'ti / sarvathA sarvaiH prakAraiH san nityaH kSayI vA vinazvaro vA ya AtmA tasya = tAdRzajIvasya grahAt jJAnAt utpannaM "sadApAyaH kAyaH, yat praNayiSu sukhaM sthairyavimukhaM, mahArogA bhogAH, kuvalayadRzaH sarpasadRzaH / gRhAvezaH klezaH, prakRticapalA zrIrapi khalA, yamaH svairI vairI, paramiha hitaM kartumucitam / / " ( ) ityAdibhAvanAgarbhaM kUpayantraghaTikAnyAyAnusRtajanma-maraNAdidarzananimittakaM bhavanairguNyadarzanaM = saMsArasukhA'sAratopalambhanaM, tataH lokadRSTyA vizeSArtha :- drAkSa na maLavAthI 'drAkSa khATI che' A rIte bolAyela vacana bhale bahArathI drAkSanI IcchAno abhAva batAve. paNa dilamAM to managamatI drAkSa na maLavAno vasavaso rahevAthI saMtApa ja hoya. mATe Avo duHkhagarbhita vairAgya duHkhakAraka che. IcchAzakti samrATa jevI hoya paNa puNyazakti bhIkhArI jevI hoya tyAre karmasattAnI thappaDa khAvAthI duHkhagarbhita vairAgya pragaTe che. bhogavavAnuM puNya na hoya tyAre tyAga mATe thato upalaka puruSArtha duHkhagarbha vairAgyane jaNAve che. bAvAnA banne loka bagaDyA jevI hAlatamAM AvA jIvo goThavAyelA hoya che. paraMtu bhogasukhanI asAratA haiyAmAM vasI jAya, bhoga jyAre duHkha-durgati-durmati-durbhAvanI paraMparA lAvanAra lAge, bhoga pratye dveSabuddhi pragaTe to tenA pratyenuM AkarSaNa khalAsa thAya ane eno sahajataH tyAga thAya. A rIte bhogasukha pratye je nispRhatA pragaTe che te du:khajanaka nathI. paNa sukhajanaka che. sAdhunA banne loka sudharI gayA- AvI unnata AtmadazAmAM tevA mahAtmAo mahAlatA hoya che. (6/22) * mohagarbhita vairAgya dabAyela tAvatulya gAthArtha :- AtmaviSayaka ekAMta jJAnathI pragaTa thayela evA saMsAraasAratAdarzanathI zAMta banelA AtmAne bIjA prakArano vairAgya hoya che. hAjara hovA chatAM apragaTa tAva samAna A vairAgya hoyache. (6/23) TIkArtha :- 'AtmA ekAMte nitya che.' athavA 'AtmA sarvaprakAre kSaNabhaMgura che.' AvA prakAranA jJAnathI saMsAranI asAratAnuM je darzana pragaTe che tenA lIdhe laukikadRSTie zAMta jaNAtA jIvane paNa mohagarbhita vairAgya thAya che. A vairAgya zaktirUpe-yogyatArUpe rahelA paNa dabAyelA tAva jevo che. 1. hastAdarze 'santa' ityazuddhaH pAThaH / 2 hastAdarze 'jvarAsannibhaM ' iti truTitaH pAThaH / 428 = = = = Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mohagarbhavairAgyasyA'pAyazaktisametatvameva * 429 dvitIyaM = mohA'nvitaM vairAgyaM bhavati / ____etacca san zaktyA'vasthito yo jvarastasyA anudayaH (?dbhavaH) velAprAkkAlalakSaNaH tatsannibhaM (=sajjvarA'nubhavasannibhama) / teSAM bhave dveSajanitasya vairAgyasyotkaTatve'pi mithyAjJAnavAsanA'vicchedAdapAyapratipAtazaktisamanvitatvAt / / 23 / / prazamavato'pi mohAnvitaM = viparyAsopetaM vairAgyaM bhavati, - moho = viNNANavivaccAso - (ni.cU. 26) iti nizIthacUrNivacanAt / taduktaM aSTakaprakaraNe - eko nityastathA'baddhaH kSayyasanveha sarvathA / Atmeti nizcayAd bhUyo bhavanairguNyadarzanAt / / tattyAgAyopazAntasya sadvRttasyApi bhAvataH / vairAgyaM tadgataM yattanmohagarbhamudAhRtam / / 6 (a.pra.10/4-5) iti| tasya = zaktyA'ntarnilInasya viSamajvarasya yugapadvAta-pitta-zleSmasaGkSobhajanyasannipAtasamanuviddhasya dehAdanuttAre'pi kuto'pi hetoH velAprAkkAlalakSaNaH = niyatA''gamanasamayapUrvakAlasvarUpo yo'nudayaH = anudrekaH tatsannibhaM = tatsadRzaM azvatarIgarbhanyAyena svanAzAya prabhavati / vaDavAyAM gadarbhAdutpannA'zvatarI, tasyA garbha udarAt prasUteH yathA tannAzAya bhavati tathedamavaseyamutsargataH / na ca bhavanairguNyadRSTijanyabalavadveSAt saMsArasukhAnicchAyA utkaTatayA kathaM sajjvarAnudayatulyatoktiH saGgacchate? iti zaGkanIyam, bhave dveSajanitasya = saMsAranairguNyadarzanajadveSotpAditasya vairAgyasya = mohagarbhavairAgyasya utkaTatve'pi = balavattve'pi mithyAjJAnavAsanA'vicchedAt = mithyAtvodayasahakRtaviSayapratibhAsajJAnajanyakusaMskArAnubandhasyA'vinaSTatvAt apAyapratipAtazaktisamanvitatvAt = durgatyAdilakSaNApAyayogavicchedasvarUpapratipAtayoryA yogyatA tadanvitatvAt sajjvarAnudayatulyatA na virudhyate / yathA sannipAtasvasthatAyAM satyAmapi bhUyaHsaMkSobhAdadhiko mUrchA-pralApA'GgabhaGgAdiduHkhapariNAma uttarakAle sampadyate tathaivaikAntA''grahodbhUtabhavanairguNyadarzanaprasUte prazame tathAvidhadevabhavaizvaryAdisampAdake satyapi pApAnubandhipuNyavazAd bhagavato'pi saddharmabIjavapanavidhAvekAntena khIlIbhUtAtmanAM kuNika-brahmadattAdInAmivopAttadurantapApaprAgbhArANAmadhikataro durgatigamanAdiparamparAlakSaNo duHkhapariNAma uttarakAle sampadyata eva 'gandhAzmarajasA spRSTo naSTo dIpaH punarcalediti nyAyena / idamevAbhipretya upadezapade - saMmohasatthayAe jahA'hio haMta dukkhapariNAmo / ANAbajjhasamAo eyArisao vi vinneo / / 6 (upa.pada.190) ityuktaM zrIharibhadrasUrivaraiH / mohagarbhavairAgyAnvitAnAmugratapazcaryAdisattve'pi patanaM sampadyate kAlAntare, dabAyela tAva aMdaramAM hovA chatAM bahAramAM apragaTa hoya che. dabAyelo tAva bahAramAM pragaTa thavAnA pUrva kALe je avasthAmAM rahelo hoya tenA jevo A mohagarbhita vairAgya hoya che. jo ke saMsAranI asAratAnuM darzana thavAnA lIdhe temane bhogasukha pratye dveSa hoya che ane tenA lIdhe ja mohagarbhita vairAgya pragaTela hoya che. tethI duHkhagarbhita vairAgyanI apekSAe mohagarbhita vairAgya baLavAna hoya che. to paNa AtmaviSayaka gerasamajanA-viparyAsanA saMskAra temanAmAM kSINa thayA nathI hotA. tethI mohagarbha vairAgya durgatimAM laI javAnI ane paDavAnI yogyatA dharAve che. mATe pharIthI bhogatRSNA pragaTa vAnI yogyatA parAve che. tethI ye tAvatulya che. (6/23) 1. mudritapratau 'bhavat, dveSajani..' iti pAThaH / sa cAzuddhaH / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 * syAdvAdabodhasya tRtIyavairAgyaprApakatvam * dvAtriMzikA-6/24 syAdvAdavidyayA jJAtvA baddhAnAM kaSTamaGginAm / tRtIyaM bhavabhIbhAjAM mokSopAyapravRttimat' / / 24 / / syAdvAdeti / syAdvAdasya = sakalanayasamUhAtmakavacanasya vidyayA ( = syAdvAdavidyayA) baddhAdAma-vyAla-kaTanyAyena / dAma - vyAla - kaTAkhyAH trayaH surAH zambareNa svamAyayA nirmitAH, te ca talaprahArAdinA mervAdicUrNIkaraNe zaktA apyajJAnaprabhAvAt kAlena mazakAdiyoniM prApuriti yogavAziSThAdau (bhAga-4/25/34) prasiddham / tatheme uccatarAcArAdyArUDhA api atyajJatayA kAlAntare nimnadazAmavApnuvantItyavadheyam / adhyAtmasAre mohagarbhavairAgyamuddizya kuzAstrAbhyAsasambhUtaM bhavanairguNyadarzanAt / mohagarbhaM tu vairAgyaM mataM bAlatapasvinAm / / siddhAntamupajIvyA'pi ye viruddhArthabhASiNaH / teSAmapyetadeveSTaM kurvatAmapi duSkaram / / saMsAramocakAdInAmivaiteSAM na tAttvikaH / zubho'pi pariNAmo yajjJAtA nAjJArucisthitiH / / amISAM prazamo'pyuccairdoSapoSAya kevalam / antarnilInaviSamajvarAnudbhavasannibhaH / / kuzAstrArtheSu dakSatvaM zAstrArtheSu viparyayaH / svacchandatA kutarkazca guNavatsaMstavojjhanam / / AtmotkarSaH paradrohaH kalaho dambhajIvanam / AzravAcchAdanaM zaktyullaGghanena kriyAdaraH / / guNAnurAgavaidhuryamupakArasya vismRtiH / anubandhAdyacintA ca praNidhAnasya vicyutiH / / zraddhAmRdutvamauddhatyamadhairyamavivekitA / vairAgyasya dvitIyasya smRteyaM lakSaNAvalI / / - (a.sA. 6/8-15) itthamAveditamatrAnusandheyam ||6 / 23 / / avasarasaGgatyAyAtaM caramaM paramaJca vairAgyaM nirUpayati- 'syAdvAde 'ti / baddhAnAM = svakIyamithyA mUDhatA vizeSArtha :- 'AtmA 4 sarvathA nitya che. bhogasukha to kSasiGa che, vinazvara che.' A rIte bhogasukhanI asAratA samajAvAthI mohagarbhita vairAgya utpanna thAya che. te vairAgya kerI khAnArane roTalA pratye thatA aNagamA jevo hoya che. athavA 'AtmA svayaM kSaNika che to bhogasukha pAchaLa doDadhAma karIne zuM karavAnuM ?' A rIte AtmAnI kSaNabhaMguratA vicArIne pragaTa thato mohagarbha vairAgya phAMsInA kedIne bhojana-zaNagAra vagere pratye je napharata thAya tenA jevo hoya che. AtmaviSayaka moha = mithyAtvamohanIya gerasamaja A vairAgyanA pAyAmAM rahela hovAthI prastuta vairAgya mohagarbhita kahevAya che. 'dravyArthika dRSTie AtmAmAM nityapaNuM che tema paryAyArthika dRSTie AtmAmAM vinazvarapaNuM paNa rahela che.' AvI nirmaLa jJAnadaSTi na hovAthI mithyAtvamohanIyanA saMskAra kSINa thatA nathI ane tenA lIdhe durgatigamanayogyatA ane te vairAgya gabaDI javAnI yogyatA ubhI ja rahe che. (9/23) * jJAnagarbhita vairAgya mokSAya 1. mudritapratau 'vRddhimat' ityazuddhaH pAThaH / gAthArtha :- karmabaddha jIvonA duHkhane syAdvAda daSTie jANIne saMsArathI bhayabhIta thayelA jIvone jJAnagarbha nAme tRtIya vairAgya hoya che. te mokSanA upAyamAM pravRtti karAve che. (6/24) TIkArtha :- karmathI ane malina vRttithI baMdhAyelA jIvonA duHkhane sarvanayasamudAyAtmaka vacanasvarUpa syAdvAdaSTithI jANIne saMsArathI bhayabhIta thayelA prANIone jJAnagarbhita vairAgya pragaTa thAya che. - = Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jJAnasya vairAgyavardhakatvavimarzaH * 431 nAmaGginAM kaSTaM = duHkhaM jJAtvA bhavabhIbhAjAM saMsArabhayavatAM tRtIyaM = jJAnA'nvitaM vairAgyaM bhavati / tacca mokSopAye triratnasAmrAjyalakSaNe pravRttimat = prakRSTavRttyupahitam (= mokSopAyapravRttimat) / / 24 / / sAmagryaM syAdanenaiva dvayostu svopamardataH / atrA'GgatvaM kadAcitsyAd guNavatpAratantryataH / / 25 / / tvA'virati-kaSAya-yogajanyakarmabandhAnvitAnAM aGginAM jIvAnAM svarUpata Anandamayatve'pi mithyAtvAdivazato mahad duHkhaM dravya bhAvarUpamiti nizcayataH 'zuddhA abaddhA AnandapUrNAH sarve jIvAH' vyavahAratastu 'azuddhA baddhA duHkhinazca' / dravyArthikadRSTyA 'sarve jIvAH sarvadA nityAH', paryAyArthikadRSTyA tu ta eva kSaNavidhvaMsinaH ityevaM sakalanayasamUhAtmakavacanasya vidyayA anubhUyamAnayA jJAtvA ityanvayaH / ziSTaM spaSTam / taduktaM aSTakaprakaraNe = bhUyAMso nAmino baddhA bAhyenecchAdinA hyamI / AtmAnaH tadvazAt kaSTaM bhave tiSThanti dAruNe / / evaM vijJAya tattyAgavidhistyAgazca sarvathA / vairAgyamAhuH sajjJAnasaGgataM tattvadarzinaH / / - (a.pra.10/6-7 ) iti / jJAnAnvitavairAgyasya lakSaNAni adhyAtmasAre = sUkSmekSikA ca mAdhyasthyaM sarvatra hitacintanam / kriyAyAmAdaro bhUyAn dharme lokasya yojanam / / ceSTA parasya vRttAnte mUkAndhabadhiropamA / utsAhaH svaguNA'bhyAse duHsthasyeva dhanA'rjane / / madanonmAdavamanaM madasammarda mardanam / asUyAtantuvicchedaH samatA'mRtamajjanam 11 svabhAvAnnaiva calanaM cidA''nandamayAtsadA / vairAgyasya tRtIyasya smRteyaM lakSaNA''valI / / - (a.sA. 6/40-43) ityevamuktAni / prAk ( dvA. dvA. 6 / 5, pR. 386) tattvasaMvedanajJAnopAdAnenaiva jJAnagarbhavairAgyasya siddhatve'pi brAhmaNavaziSThanyAyenA'trA'punaruktirbhAvanIyA / / 6/24 / / samyagdarzana-jJAna-cAritranuM sAmrAjya jyAM pravartamAna che tevA muktinA upAyamAM jJAnagarbhita vairAgya adRSTa AyarA urAve che. (6/24) : vizeSArtha "nizcayanayathI tamAma AtmA zuddha che, nirlepa che, vyavahAranayathI saMsArI AtmA azuddha che, karmathI lepAyela che. dravyadRSTie AtmA avinAzI che. paryAyadRSTie AtmA vinAzI che." A rIte tamAma dRSTikoNanuM yogya saMkalana jemAM thAya che te syAdvAda - anekAMtavAda kahevAya che. A dRSTine kendrasthAnamAM rAkhavAthI hRdayamAM samajAya che ke "sarva jIvo AnaMdapUrNa hovA chatAM mithyAtva mohanIyanA nimitte karmanA tophAnamAM taNAIne, dehAdhyAsa vageremAM aTavAIne mahAdu:khI thaI rahyA che. mithyAtva badhAne thApa khavaDAvIne du:khI-duHkhI karI rahela che." A rIte je jJAnagarbhita = samyajJAna garbhita = samyak AtmajJAnagarbhita vairAgya pragaTe che te mithyAtvanA mULIyA ukheDIne, bhogatRSNAthI parAnmukha karI ratnatrayamaya mokSamArge utsAhathI jhaDapI pravRtti-pragati karAve che. (6/24) * gurusamarpaNabhAvano prabhAva gAthArtha :- sAdhupaNAnI saMpUrNatA jJAnagarbhita vairAgya dvArA ja thAya. bAkInA be vairAgya to kyAreka Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * AdyavairAgyadvayasya kathaJcidupAdeyatvam * dvAtriMzikA-6/25 sAmagryamiti / anenaiva jJAnA'nvitavairAgyeNaiva sAmagryaM sarvathA duHkhocchedalakSaNaM syAt, 'jJAnasahitavairAgyasyApAyazaktipratibandhakatvAt / dvayostu = duHkha-mohA'nvitavairAgyayoH svopamardataH svavinAzadvArA atra = jJAnAnvitavairAgye aGgatvaM = upakArakatvaM kadAcit = zubhodayadazAyAM syAt, guNavataH pAratantryaM = AjJAvazavRttitvaM tataH (= guNavatpAratantryataH ), jJAnavatpAratantryasyA'pi sAdhusAmagryopadhAyakaM vairAgyameteSAM katamat ? ityAzaGkAyAmAha - 'sAmagryamiti / jJAnasahitavairAgyasya = 'sarvaM vAkyaM sAvadhAraNaM, sveSTato'vadhAraNam' iti nyAyAbhyAM AtmagocarasamyagjJAnAnuviddhasyaiva viSayavaitRSNyAdilakSaNasya viraktabhAvasya apAyazaktipratibandhakatvAt sakaladuHkhakAraNIbhUtakliSTakarmAnubandhazaktivicchedakAritvAt, na tu ArttadhyAnasahitasya mohAnvitasya vA vairAgyasya / kecittu 'vairAgyaniSThA'pAyazaktiH sarvathA duHkhocchedasya pratibandhikA, jJAnaJcApAyazaktipratibandhakam / ataH jJAnaviziSTavairAgye sati atyantaduHkhocchedapratibandhikAyA apAyazakteH vairAgyaniSThAyAH pracyavena pratibandhakAbhAvasya sattvAt atyantaduHkhocchedasAmagrI sampadyate / ato jJAnaviziSTavairAgyasyAtyantaduHkhocchedahetutvamanAvilamiti vadanti / teSAmapUrvameva tarkakauzalam evaM sati vairAgyasya vizeSaNavinirmuktasya duHkhakAraNatAvyavahArApatteH, mokSapratibandhakatApattezca / vairAgyaniSThApAyazaktivighaTakatve tu jJAnasya vairAgyotkaTatA''dhAyakatvavyavahArocchedApatteH, ekakAryakAritvaviraheNa AtmajJAna-vairAgyayoH mokSaM prati samuccitakAraNatAvyavahArApalApApAtAcceti dik / 432 = = = dvayostu iti / = tarhi tayoH kimekAntena heyatvamevAnekAntavAdinAmabhimatam ? ityAzaGkAyAmAha duHkhamohAnvitavairAgyayoH svavinAzadvArA jJAnAnvitavairAgye upakArakatvaM zubhodayadazAyAM puNyavipAko dayakAle nijabhavitavyatAparipAkAdiprayojyAtmakalyANalAbhAvasthAyAM vA syAt / pratiyogino'pi svadhvaMsaM prati kAraNatvAt duHkhamohAnvitavairAgyadhvaMsayoH duHkha - mohagarbhavairAgyajanyatvaM siddham / ataH taddvAreNASs - dvitIyavairAgyayoH tRtIyavairAgyaM pratyupayogitvaM sambhavati tadAnIm / taduktaM adhyAtmasAre jJAnagarbhamihA''deyaM dvayostu svopamardataH / upayogaH kadAcit syAt, nijAdhyAtmaprasAdataH / / - (a.sA.6/ 44) iti / 'kuto nimittAdidaM sambhavatItyAzaGkAyAmAha - guNavata AjJAvazavRttitvaM, tataH / atrAtmajJAnavatpAravazyato duHkhagarbhitatvameva mohAnvitatvameva vA vairAgyaniSThaM pracyAvayitumabhipretam, vizeSaNadhvaMsaprayuktasyaiva viziSTAbhAvasya prakRte phalasAdhakatvAdityAzayenAha jJAnavatpAratantryasyApi phalato jnyaanguNavAnanI parataMtratAthI potAnA abhAva dvArA jJAnagarbhita vairAgyanI prAptimAM upakArI bane che. (6/25) TIkArtha :- sAdhujIvananI saMpUrNatA eTale sarva prakAre duHkhano uccheda thavo. jJAnagarbhita vairAgya dvArA ja te thaI zake. kAraNa ke AtmajJAnagarbhita vairAgya karmanA malina anubaMdhonI zaktino avarodhaka che. kyAreka kalyANano udaya thavAno hoya to tevI avasthAmAM guNavAnane samarpita thavAnA kAraNe duHkhagarbhita vairAgya ane mohagarbhita vairAgya potAnA abhAva dvArA jJAnagarbhita vairAgyanI prAptimAM upakArI thAya che. guNavAnane samarpita thavAno matalaba che guNavAna jJAnI gurunI AjJAne AdhIna rahevuM. 1. hastAdarze 'jJAnahita...' iti truTitaH pAThaH / -- Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jJAnagarbhavairAgyalakSaNAvalyAvedanam * 433 phalato jJAnatvAt / / 25 / / tvAt / idamevAbhipretya paJcAzake - gurupArataMtaM nANaM - (paJcA.11/7) ityuktam / "gurupAratantryaM = jJAnAdhikAcAryA''yattatvaM yat tat jJAnaM = bodho viziSTajJAnavikalAnAmapi, gurupAratantryasya jJAnaphalasAdhakatvAt" (paJcA.11/7 vR.) iti tadvRttilezaH / SoDazake'pi - yo niranubandhadoSAt zrAddho'nAbhogavAn vRjinabhIruH / gurubhakto graharahitaH so'pi jJAnyeva ttphltH|| cakSuSmAnekaH syAdandho'nyastanmatAnuvRttiparaH / gantArau gantavyaM prApnuta etau yugapadeva / / 6 (So.12/ 3-4) ityuktam / yathA caitattathA spaSTIbhaviSyati dIkSAdvAtriMzikAvRttau (pR.1902)| mukhyaM tu jJAnagarbha vairAgyaM tattvasaMvedanajJAnavatAmeva, tatparatantrasya tUpacArata eva dhanaJjayanyAyena karmakSayakSamam / yathA paramate vAsudevanihataM kauravakulaM dhanaJjayo nihanti tathedaM yathAtantramanuyojyam / 'yaH kArayati sa karotyeva' iti nyAyo'pyatra smartavyaH / taduktaM anvaya-vyatirekAbhyAM jJAnagarbhavairAgyapratipAdanAvasare adhyAtmasAre - utsarge vApavAde vA vyavahAre'tha nizcaye / jJAne karmaNi vA'yaM cenna tadA jJAnagarbhatA / / svAgame'nyAgamArthAnAM zatasyeva parArdhake / nAvatArabudhatvaM cenna tadA jJAnagarbhatA / / nayeSu svArthasatyeSu mogheSu paracAlane / mAdhyasthyaM yadi nAyAtaM na tadA jJAnagarbhatA / / AjJayA''gamikArthAnAM yauktikAnAJca yuktitH| na sthAne yojakatvaM cenna tadA jJAnagarbhatA / / gItArthasyaiva vairAgyaM jJAnagarbhaM tataH sthitam / upacArAdagItArthasyApyabhISTaM tasya nizrayA / / 6 (a.sA.6/35-39) iti / svAzrayatvasambandhena jJAnaM gItArthe, svAzrayapAratantryasambandhena ca tadagItArthe'sti / prathamasambandhasya vRttiniyAmakatayA gItArthagatasya jJAnasya mukhyatvAd dvitIyasambandhasya ca vRttyaniyAmakatvAd gItArthaparatantrA'gItArthagatasya jJAnasyopasarjanatvam / tatazca jJAnagarbhavairAgyopalabdhaye samarthana pUrvoktatattvasaMvedanajJAna-sarvasampatkarIbhikSAbhyAM yatitavyaM, tatrA'samarthena ca mukhyatayA gItArthagurupAratantryakRte prayatitavyamityupadezaH / paJjaracAlananyAyenaiteSAM sarveSAmeva sAdhusAmagryasampAdakatvamavaseyam / yathaikapaJjaravartino nAnApakSiNaH pratyekaM pratiniyatavyApArAH santaH sambhUyaikaM paJjaraM cAlayanti tathaivaikasAdhuvartinaH tattvasaMvedanajJAna-sarvasampatkarIbhikSAdayaH pratisvaM pratiniyatavyApArAH santaH sambhUya sAdhutvaM sAmagryaM nAyayatItyAdikaM yathAgamamatrohanIyam / / 6/25 / / AtmajJAnInI AjJA pALavAmAM tatparatA keLavavI e paNa phaLanI apekSAe jJAnasvarUpa ja che.(2/25) vizeSArtha :- A zlokamAM mahattvanI be vAta jaNAvela che. (1) jo bhavitavyatAno paripAka vagerenA lIdhe jIvanuM kalyANa thavAnuM hoya ane te jIva jJAnI gurunI tamAma AjJA ullAsathI pALe to duHkhagarbhita vairAgya ane mohagarbhita vairAgya paNa jJAnagarbhita vairAgyanI prAptimAM nimitta banI jAya che. jJAnI gurupratyenA samarpaNabhAvathI, temanI AjJAnA pAlanathI vairAgyamAMthI duHkhagarbhitapaNuM ane mohagarbhitapaNe khalAsa thAya che tathA jJAnagarbhitapaNuM pragaTe che. (2) jJAnIne samarpita rahe te paNa phaLanI apekSAe jJAnI ja che. Azaya e che ke jJAnanuM Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 * bhAvavizuddhimImAMsA * dvAtriMzikA-6/26 nanu guNavatpAratantryaM vinApi bhAvazuddhyA vairAgyasAphalyaM bhaviSyatItyata AhabhAvazuddhirapi nyAyyA na mArgA'nanusAriNI / aprajJApyasya bAlasya vinaitatsvAgrahAtmikA' / / 26 / / bhAveti / bhAvazuddhirapi = yama-niyamAdinA manaso'saGiklazyamAnatA'pi etat = guNavatpAratantryaM vinA' aprajJApyasya = gItArthopadezA'vadhAraNayogyatArahitasya bAlasya = ajJAninaH svAgrahAtmikA = * zAstrazraddhA'dhikasvakalpanA'bhinivezamayI mArgaH = viziSTaguNasthAnA'vAptipravaNaH svarasa - bhAvazuddhayA guNavatpAratantryasyAnyathAsiddhatvAzaGkAmapAkartumAha- 'bhAve 'ti / yama-niyamAdinA = yamaniyamA''sana-prANAyAma-pratyAhAra-dhAraNA-dhyAna-samAdhibhiraSTayogAGgaiH manaso'saGklizyamAnatA cetasa upazAntatA api guNavatpAratantryaM vinA gItArthopadezAvadhAraNayogyatArahitasya azaThagItArthavacanAbhyupagamayogyatAzUnyasya ata eva zvapucchonnamananyAyaviSayIbhUtasya ajJAninaH = viSayapratibhAsajJAnavataH 'zAstrAnusAritayA guruvacanasya madIyahitakAritvamiti yA zraddhA tato'pi balAdhiko yaH svamithyAtvodayAdiprayuktakalpanAkadAgrahaH tatprAcuryeNa sA bhAvazuddhiH zAstrazraddhAdhikasvakalpanA'bhinivezamayI bhavati / punarapi tasya vizeSaNAntaramAha - 'mArgAnanusAriNI 'ti / apunarbandhakAdisAdhAraNamokSamArgapratipAdakaM 'cetaso'vakragamanaM mArgaH' (la.vi. pR.45) iti lalitavistarAvacanaM, sAdhvAdigatamokSamArgaprajJApakaM 'samyagdarzanajJAna-cAri-trANi mokSamArgaH'(tatvArtha.1/1) iti tattvArthasUtravacanaJca manasikRtyobhayAnugatamokSamArgamAha- mArgaH viziSTaguNasthAnA'vAptipravaNaH = agretanaguNasthAnakatatprAyogyAdhyavasAyapravRttyAdiprAptipraguNaH svarasavAhI phaLa che AzravathI nivRtti ane saMvaramAM, nirjarAsAdhanamAM pravRtti. jema jJAnI pAse AtmajJAnanuM prastuta phaLa che tema jJAnIne samarpita vairAgI jIvamAM paNa AtmajJAnanuM prastuta phaLa vidyamAna ja che, kAraNa ke te AtmajJAnI gurunI tamAma AjJA ullAsathI pALe che. AtmajJAnasAdhya phaLa banne pAse hovAthI jJAnIne samarpita vairAgI paNa jJAnI ja kahevAya. jema eka mANasa pAse rokaDA 10 lAkha rUpiyA hoya ane bIjA pAse 10 lAkha rUpiyAnI kiMmatanuM suvarNa-cAMdI vagere hoya to banne dhanavAna ja kahevAya. kAraNa ke rokaDA rUpiyAthI je cIja kharIdI zakAya che te vastu sonA-cAMdI vagerethI paNa kharIdI zakAya che. A rIte prastutamAM arthaghaTana karavuM. (6/25) ahIM prazna thAya ke "guNavAna AtmajJAnI gurune samarpita thayA vagara paNa bhAvazuddhi dvArA vairAgya saphaLa banI zake ne ? te mATe AtmajJAnInI AjJAne pALavI zuM jarUrI che ?" to teno javAba ApavA mATe graMthakArazrI jaNAve che ke - = = = * kdAgrahInI bhAvazuddhi paNa amAnya # gAthArtha :- guruparataMtratA vinA kadAgrahI ajJAnI jIvanI bhAvazuddhi paNa AgamamAnya nathI, kAraNa ke te bhAvazuddhi kadAgrahasvarUpa hovAthI mokSamArgane anusaranArI nathI. (6/26) TIkArtha :- ahiMsA vagere yama, svAdhyAyAdi niyama vagere dvArA pragaTa thayelI mananI asaMkliSTa pariNati e bhAvazuddhi che. jo AtmajJAnI guru pratye samarpaNabhAva na hoya to aprajJApanIya ajJAnI jIvanI AvI bhAvazuddhi paNa AgamanI nIti-rIti mujaba mAnya nathI. je jIvane gItArtha guru tenI bhUmikA mujabano jarUrI upadeza Ape tene samajavAnI, svIkAravAnI, yAda rAkhavAnI jenAmAM yogyatA 1.hastAdarze 'grahAtmakA' iti pAThaH / 2 hastAdarza 'viprajJA.' iti truTitaH pAThaH / *..* cihnadvayamadhyavartI pATho hastAdarze dviruktaH / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 435 * mArgavyAkhyAvidyotanam * vAhI jIvapariNAmastadananusAriNI (=mArgAnanusAriNI) na nyAyyA / yadAhabhAvazuddhirapi jJeyA yaiSA mArgA'nusAriNI / prajJApanApriyAtyarthaM na punaH svAgrahAtmikA / / rAgo dveSazca mohazca bhAvamAlinyahetavaH / etadutkarSato jJeyo hantotkarSo'sya tattvataH / / = upAdhizUnyo'kRtrimo jIvapariNAmaH, tasmin sati mokSamArgagAmina evAtmapariNAmAH prAdurbhavanti / yathoktaM upadezapade - guNaThANapariNAme saMte jIvANa sayalakallANA / iya maggagAmibhAvA pariNAmasuhAvahA hoti / / 6 (u.pa.601) iti / kintviyantu tadananusAriNI = svabhUmikocitamokSamArgAnanusAriNI / ata eva sA na = naiva nyAyyA = AgamanItisammatA, USaravRSTinyAyenA'rthakriyAkAritvavirahAt / galamatsya-bhavavimocaka-viSAnnabhojyAdipariNAmavat pratyapAyaphalaiva / taduktaM upadezapade - galamaccha-bhavavimoyaga-visannabhoINa jAriso eso / mohA suho vi asuho tapphalao evameso vi / / jo maMdarAga-doso pariNAmo suddhao tao hoti / mohammi ya pabalammI Na maMdayA haMdi eesi / / 6 (upa.pada.188-189) iti| mArgAnusAriNI bhAvazuddhirantaHzaucamucyate / etena - manaHzuddhiH antaHzaucam (bau.dha.5/8/1/2) iti baudhAyanadharmasUtravacanamapi vyAkhyAtam / / prakRte kArikAtritayena granthakRd aSTakaprakaraNasaMvAdamAha- 'bhAvazuddhi'riti, 'rAga' iti, 'tathe'ti ca / tavRttistvevam - bhAvazuddhiH manaso'saMklizyamAnatA yA parairviruddhadAnAdau dharmavyAghAtaparihAranibandhanatayA kalpitA sApi, na kevalaM dharmavyAghAta eva jJeya iti apizabdArthaH, jJeyA = jJAtavyA yA eSA vakSyamANasvarUpA, naanyaa| tAmevAha, mAgaM jinoktajJAnAdikaM mokSapathamanusaratyanugacchatItyevaMzIlA = maargaanusaarinnii| atha paro brUyAt, saiSA mametyatrAha, prajJApanA = AgamArthopadezanaM sA priyA = vallabhA yasyAM bhAvazuddhau sA prajJApanApriyA atyarthaM = atishyen| uktasyaivArthasya vyatirekamAha na = naiva punaHzabdaH pUrvoktArthApekSayA prakRtArthavilakSaNatApratipAdanArthaH, svaH = svakIyo na tu zAstrIyaH, sa cAsAvAgrahazcArthAbhinivezaH = svAgrahaH sa evAtmA svabhAvo yasyAH sA svAgrahAtmiketi / rAgaH abhiSvaGgalakSaNaH, dveSaH aprItirUpaH, mohazca ajJAnalakSaNazca, 'cazabdau samuccayArthI', ete trayo'pi bhAvamAlinyahetavaH AtmapariNAmA'zuddhinibandhanAni svAgrahAdibhAvakAraNAnIti grbhH| eteSAM rAgAdInAM utkarSaH = upacaya na hoya tevA jIvo aprajJApanIya kahevAya. AvA aprajJApanIya ane ajJAnI jIvanI uparokta bhAvazuddhi AgamamAnya na hovAnuM kAraNa e che ke tevI bhAvazuddhi kadAgrahasvarUpa che. zAstra pratyenI zraddhA karatAM potAnI mAnyatAnI pakkaDa vadhI javI enuM nAma potAno Agraha-kadAgraha. temanI bhAvazuddhi AvA kadAgraharUpa hovAnA lIdhe ja te bhAvazuddhi mokSamArgane anusaranArI nathI. mokSamArgano artha che viziSTa prakAranA upalA guNasthAnakanI prApti karAvavAmAM nipuNa ane svarasavAhI evo nirmaLa jIvapariNAma. kadAgraha hoya eTale AvA nirmaLa pariNAmarUpa mokSamArgane te bhAvazuddhi anusarI na zake. mokSamArgane anusaravA mATe, mokSamArge AgaLa vadhavA mATe je bhAvazuddhi samartha na hoya te bhAvazuddhi kaI rIte tAttvika bhAvazuddhirUpe AgamamAnya banI zake ? mATe aSTakajImAM jaNAvela che ke "je mokSamArgane anusaranArI hoya, jemAM zAstropadeza atyaMta priya hoya te bhAvazuddhi sAcI jANavI. bhAvazuddhine potAnA kadAgrahasvarUpa na samajavI. rAga, dveSa ane moha- A traNa padArtha bhAvane malina karanArA che. tethI Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 guNavatpAratantryasya mohocchedakatA * dvAtriMzikA-6/26 tathotkRSTe ca satyasminzuddhivai zabdamAtrakam / svabuddhikalpanAzilpinirmitaM nA'rthavad bhavet / / (aSTaka-22/1-2-3) / / 26 / / etadutkarSastata etadutkarSato jJeyo = jJAtavyaH, hanta iti pratyavadhAraNArthaH komalAmantraNArtho vA, utkarSaH = upacayaH asya = bhAvamAlinyasya svAgrahAdirUpasya, tattvataH = paramArthavRttyeti / tathA = tena prakAreNa rAgAdyutkarSalakSaNena utkRSTe = utkaTe cazabdaH punararthaH sati = bhavati asmin = rAgAdihetuke svAgrahAdirUpe bhAvamAlinye zuddhiH = zuddhatvam, bhAvasyeti gamyate, vaizabdo vAkyAlaGkArArthaH, zabda evAbhidhAnameva zabdamAtraM tadeva kutsitaM zabdamAtrakaM = nirabhidheyamityarthaH, mAlinyotkarSe sati nAsti bhAvazuddhirmAlinyasya tadviruddharUpatvAdagnisadbhAve zItavaditi bhaavnaa| atha mAlinye satyapi zuddhiriSyate tataH kathaM zabdamAtratvamasyA ityatrAha, svabuddhyA = pramANAparatantrayA matyA kalpanA = klRptiH saiva zilpaM = citrAdikauzalaM tena nirmitaM viracitaM = svabuddhikalpanAzilpanirmitaM yacchabdarUpaM taditi gamyam, na = naiva arthavat = sAbhidheyaM bhavet = jAyeta - (aSTaka-22/1-2-3 vRtti) iti / ata eva gurvAdyAjJApAratantryamanekazaH shaastressuupvrnnyte| etena - ANAi tavo ANAi saMjamo taha ya dANamANAe / ANArahio dhammo, palAlapUla vva paDihAi / / (saM.sa.32) sambodhasaptatikAvacanamapi vyAkhyAtam | yuktaJcaitat / itthameva rAgAdidoSakSayopapatteH / etena - eso hi bhikkhu ! paramo ariyo upasamo, yadidaM rAga-dosa-mohAnaM upasamo 6 (ma.ni.3/40/2) iti majjhimanikAyavacanamapi vyAkhyAtam / prakRte rAgAdivigamAnuviddhA bhAvazuddhirevA'mRtakalpA'vaseyA / etena - yo kho bhikkhu ! rAgakkhayo, dosakkhayo, mohakkhayo vuccati amataM - (saM.ni.5/45/7) iti saMyuttanikAyavacanamapi vyAkhyAtam / rAga-dveSAdyutkarSe sati tu bAhyogrA''cAravattve'pi satIghairapyapUjyatvaM tadapakarSe ca bAhyAcAravaikalye'pi pUjyatvamiti tu bauddhAnAmapi sammatam / idamevA'bhipretya majjhimanikAye - yassa kassaci, Avuso, bhikkhuno ime pApakA akusalA icchAvacarA appahInA dissanti ceva sUyanti ca, kiJcApi so hoti AraJiko pantasenAsano piNDapAtiko sapadAnacArI paMsukUliko lUkhacIvaradharo, atha kho naM sabrahmacArI na ceva sakkaronti na garUM karonti na mAnenti na puujenti| taM kissa hetu ? te hi tassa Ayasmato pApakA akusalA icchAvacarA appahInA dissanti ceva sUyanti ca / .... yassa kassaci, Avuso, bhikkhuno ime pApakA akusalA icchAvacarA pahInA dissanti ceva sUyanti ca / kiJcApi so hoti gAmantavihArI nemantaniko gahapaticIvaradharo, atha kho naM sabrahmacArI sakkaronti garUM karonti mAnenti pUjenti / taM kissa hetu ? te hi tassa Ayasmato pApakA akusalA icchAvacarA pahInA dissanti ceva sUyanti ca - (ma.ni. anaGgaNasutta-1/1/5/61+62) ityuktaM tadatra bhAvanIyaM svaparasamayA'virodhena tAtparyaprekSivivekibhiH / appahInA = aprahInAH, AraJiko = AraNyikaH, pantasenAsano = prAntazayanA''sanaH, gAmantavihArI = grAmAntavihArI, nagaravihArIti yAvat / ziSTaM spaSTam / / 6/26 / / paramArthathI rAgAdi vadhavAthI bhAvamalinatA vadhe. rAgAdi tIvra hoya to bhAvazuddhi to nAmamAtra rahe. kAraNa ke potAnI buddhinI kalpanArUpa zilpI dvArA racAyela cIja sArthaka banatI nathI.(9/26) 1. hastAdarza '...zalya...' ityazuddhaH pAThaH / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 'kSamAzramaNahastena' itivacanaprayojanadyotanam * 437 mohAnutkarSakRccaitadata evA'pi zAstravit / kSamAzramaNahastenetyAha sarveSu karmasu / / 2 / / moheti| etad = guNavatpAratantryaM ca mohAnutkarSakRt = svA''grahahetumohApakarSanibandhanaM, tadAha na mohodriktatA'bhAve svAgraho jAyate kvacit / guNavatpAratantryaM hi tadanutkarSasAdhanam / / (a.22/4) ata eva = guNavatpAratantryasya mohA'nutkarSakRttvAdeva zAstravidapi = AgamajJo'pi sarveSu karmasu = dIkSAdAnoddezasamuddezAdiSu 'kSamAzramaNahastene'tyAha / guNavatpAratantryamAhAtmyamAha- 'mohe'ti / svAgrahahetumohApakarSanibandhanaM = sanmArgapratibandhakasvakIyAbhinivezakAraNamohahrAsahetuH / atraivASTakasaMvAdamAha- 'neti / tavRttistvevam - na = naiva mohasyAjJAnasyopalakSaNatvAt rAgadveSayozcodriktatA = udrekastasyA abhAvaH = avidyamAnatA mohodriktatA'bhAvastatra = mohodriktatAbhAve svAgrahaH = anAgamikArthAbhinivezo bhAvazuddhiviparyayalakSaNaH jAyate = bhavati kvacit = kutracidapi vastuni / idamuktaM bhavati - mohotkarSajanyatvAt svAgraho = bhAvamAlinyam, mohotkarSajanyatvaM cAsya "rAgo dveSazca" (aSTaka-22/2) ityAdivacanaprAmANyAt, tadevaM svAgrahasya bhAvamAlinyarUpatvAd bhAvazuddhirna tadAtmiketi sthitam / atha mohahAsasya svAgrahAbhAvahetoH ka upAya ityAha guNavatAM = vidyamAnasamyagjJAnakriyAguNAnAM pAratantryamadhInatvaM = guNavatpAratantryam, hizabdaH' punararthaH, guNavatpAratantryaM punaH tasya mohasyAnutkarSo hAsastasya sAdhanaM kAraNaM = tadanutkarSasAdhanam / dRzyate hyAgamasyA''gamavidAM vA pAratantryAnmohAnutkarSaH - (a.pra.22/8 vRtti) iti / vizeSArtha - gItArtha gurubhagavaMta je je pravartana-nivartana mATe preraNA kare te zAstrAnusAre hoya che, zAstranA paramArthane anusAre hoya che. mATe gItArtha gurudeva je kAMI Adeza-sUcana kare te mujaba karavAthI sAmenI vyaktinuM avazya kalyANa ja thAya che. AvI zraddhA jeTalI baLavAna hoya teTalo AtmavikAsa vadhu thAya, jhaDapI thAya, nakkara thAya. paraMtu jyAre A zraddhA karatAM "gurudeva bhale Ama kahe paNa mArI buddhimAM A rIte bese che. mArI samajaNa mujaba karIza to ja mAruM kalyANa thaze." AvI rIte potAnI mAnyatAnI pakkaDa vadhI jAya tyAre gItArtha gurudevanA upadeza pratye AMkha-mIMcAmaNA karIne A aNasamaju aprajJApanIya-AgrahI-haThAgrahI-kadAgrahI-durAgrahI jIva potAnuM dhAreluM ja kare che, AgamAnusAre ke mokSamArga mujaba nahi. mATe tenI bhAvazuddhi mAtra bolavA pUratI ja hoya che. tenAthI kAMI AtmakalyANa thatuM nathI. pAne meMsa 50 vAthI is 32 hU5 na mApe. (6/26) gAthArtha :- gurupAratanya mohane ghaTADanAra che. mATe ja zAstravettA paNa sarva kriyAomAM "kSamAzramaNa mevA sAdhuna yethI' mema se che. (6/27) TIkArtha - potAnA kadAgrahanA kAraNabhUta evA mohane ghaTADavAnuM kAraNa guNavAna jJAnI gurunuM pArataMtrya che. aSTakajImAM kahela che ke "mohanA uchALAno abhAva hoya to kyAreya kadAgraha thato nathI. guNavAnanuM pAtaMtrya mohane khalAsa karavAnuM sAdhana che." - A rIte guNavAnanuM pAtaMtrya mohane khatama karanAra hovAthI ja AgamanA jANakAra paNa dIkSA devAmAM, yogodrahanamAM udeza-samudeza-anujJA vageremAM 'kSamAzramaNa evA sAdhu bhagavaMtanA hAthe sUtra-arthatadubhayathI sArI rIte dhAraNa karajo..." ItyAdi bole che. Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 * guNipAratantryasyAticArazodhakatA * dvAtriMzikA-6/27 itthamabhilApasya bhAvato guNapAratantryahetutvAt, tasya ca mohApakarSadvArA'ticArazodhakatvAt / tadAha- ata evA''gamajJo'pi dIkSAdAnAdiSu dhruvam / / __kSamAzramaNahastenetyAha sarveSu karmasu / / (a.22/5) / / 27 / / itthaM = 'khamAsamaNANaM hattheNaM sutteNaM attheNaM tadubhayeNaM sammaM dhArijjAhi, annesiM ca pavejjAhi guruguNehiM buDDhijjAhi...' (pra.yo.vi.pR.28) ityAdirUpasya pravrajyAyogAdividhisaGgrahadarzitasya abhilApasya = vacanasya bhAvataH = pariNAmamAzritya guNavatpAratantryahetutvAt, tasya ca = guNavatpAratantryasya hi mohApakarSadvArA aticArazodhakatvAt / mohApagame tu muktiH karatalasthitA / sammataJcedaM sugatasyApi / taduktaM itivRttake - mohaM bhikkhave ! ekadhamma pajahatha / ahaM vo pATibhogo anAgAmitAyA 6 (iti.1/3) iti| pATibhogo = sAkSI, anAgAmitAyA = mukteH, ziSTaM spaSTam / granthakRdatra aSTakasaMvAdamAha 'ata' iti / - yata eva kAraNAt guNavatpAratantryaM mohAnutkarSasya sAdhakam, ata eva = etasmAdeva kAraNAt AgamajJo'pi = Aptavacanavedyapi san, AstAmanAgamajJaH, dIkSAdAnAdiSu = pravrajyAvitaraNaprabhRtiSu, AdizabdAduddeza-samuddezAdiSu, karmasviti yogaH, dhruvaM = nizcitaM kSamAzramaNahastena = sadgurukareNa, na svAtantryeNa, iti evaMrUpamabhilApaM Aha = brUte dIkSAdidAtA mohAnutkarSArthameva, sarveSu = samasteSu karmasu = vyaapaaressviti| tasmAd guNavatpAratantryAdeva mohAnutkarSalakSaNA bhAvazuddhirnAnyathA (aSTaka 22/5 vRtti) iti / taduktaM hAribhadrIyAvazyakavRttI api - AptopadezapAramparyakhyApanArthaM kSamAzramaNAnAM hastena, na svotprekSayA (A.ni.1027-bhASya182 vRtti-pRSTha-471) iti / ata eva gItArtherapi gurupAratantryamaGgIkriyata eva, 'na hi suzikSito'pi naTabaTuH svaskandhamadhiroDhuM zaktaH' iti nyAyena / etena - yathApi nAma tathaivAsidhArayA saivA'sidhArA na zakyate cchettum / na tenaivA'GgulyagreNa tadevA'gulyagraM zakyate spaSTum + (mA.vR.pRSTha-62) iti mAdhyamakavRttivacanamapi vyAkhyAtam / / 6/27 / / A rIte je bolAya che te bhAvathI guNavAnanA pAtaMtryanuM kAraNa che. ane guNavAnanuM pAratanya mohane ghaTADavA dvArA aticAra-doSa vagerenI zuddhi kare che. aSTakajImAM jaNAvela che ke "guNavAnanuM pAtaMtrya mohanA hAsanuM kAraNa hovAthI ja dIkSA ApavI vagere sarva kriyAomAM AgamavettA paNa 'kSamAzramAna thI....' tyA bole che." (6/27) vizeSArtha :- potAnA guAvAna gurune samarpita 23vAthI. (1) namratA bhAve che, (2) sa2NatA Ave che, (3) svacchaMdatA-kadAgraha vagere doSo khalAsa thAya che, (4) svabhAva zAMta ane sthira bane cha, (5) vinaya thAya che, (6) 10. va poTA anumapothI yI 4pAya cha, (7) mAzrava-dhI asaM thavAya cha, (8) saM12- nirAbhAnI sAdhanA thAya cha, (8) gautamasvAmI kamAM pratiSThita zAzvata gurupahanI-gurutatvanI upAsanA thAya che, (10) mavAntaramA sana, saGguru, saMyama, samApi, kalyANamitra vagere maLe tevuM puNyAnubaMdhI puNya baMdhAya che. (11) mokSamArga hRdayamAM pragaTa thAya che. A rIte anekAneka lAbho thatA hovAthI AgamanA jANakAra mATe paNa gurusamarpaNabhAva bahu jarUrI gue cha. (6/27) Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pravacanaprabhAvanAyAH tIrthakRnnAmakarmabandhakatA * 439 yastu nA'nyaguNAn veda na vA svgunndossvit| sa evaitannAdriyate na tvAsannamahodayaH / / 28 / / yastviti / vyaktaH / / 28 / / guNavadbahumAnAdyaH kuryAtpravacanonnatim / anyeSAM darzanotpattestasya syAdunnatiH parA / / 29 / / guNavaditi / guNavatAM = jJAnAdiguNazAlinAM bahumAnAd (=guNavadbahumAnAd) yaH pravacanasyonnati = bahujanazlAghAM (=pravacanonnati) kuryAttasya svataH anyeSAM darzanotpatteH parA tIrthakaratvAdilakSaNA ___ guNavatpAratantryAdarA'nAdaraprayojakasvarUpamAha- 'ya' iti / yastu jIvaH anyaguNAn = svavyatiriktaguNiguNAn na veda na vA svaguNadoSavit sa eva etat = guNavatpAratantryaM nAdriyate, mohopahatabuddhitvAt / na tu AsannamahodayaH = muktinikaTavartI, prakRtyA zuddhacittaH sthAna-mAnAntarajJaH, sa tu bhAvazuddhikalitatvAd guNavatpAratantryamaGgIkaroti, tasyaiva ca bhAvazuddhayadhikAritA / taduktaM aSTakaprakaraNe - tasmAdAsannabhavyasya prakRtyA zuddhacetasaH / sthAna-mAnAntarajJasya guNavadbahumAninaH / / aucityena pravRttasya kugrahatyAgato bhRzam / sarvatrAgamaniSThasya bhAvazuddhiryathoditA / / - (aSTaka.22/7-8) iti prAguktaM(pR.320) avazyamatrAnusandheyam / / 6/28 / / guNavatpAratantryaprayojakaguNavadbahumAnAdyad bhavati tadAha- 'guNavaditi / prakRte pradIpanyAyenopakAraH pareSAM draSTavyaH / yathA pradIpa ekasmin pradeze bhuJjAnAnAM brAhmaNAnAmekasya sannidhau prajvalitaH tatpradezasthAnAM pareSAmapyupakAraM karoti tathA bahUnAM guNavatAM kaJcidapi pratyAviSkRto bahumAnabhAvaH tadraSTraNAmanyeSAmapi bodhibIjAdhAnAdyupakAraM karotItyavaseyam / tiirthkrtvaadilkssnnonntiriti| taduktaM gAthArtha - je bIjAnA guNane oLakhe nahi, tathA potAnA doSane jANe nahi te ja guNavAna gurunuM pAratanya na svIkAre, nahi ke jeno mokSa najIkamAM hoya te. (6/28) TIartha :- uthArtha spaSTa DovAthI anya2zrIme tenI TI-vyAdhyA 428. nathI. (6/28) vizeSArtha :- guNane oLakhe, guNanuM mahattva samajAya, guNanuM phaLa ane baLa najaranI sAme taravare, potAnA doSa dekhAya, doSanuM nukazAnakAraka phaLa samajAya, durgati ane doSano trAsa anubhavAya, doSanuM umUlana karavA jevuM lAge, guNo koI paNa bhoge meLavavA jevA lAge, "guNavAna guru pratyenI binazaratI zaraNAgati dvArA mArA tamAma guNa pragaTa thaze ane tamAma doSonA vaLagaNathI huM mukta banIza" - Avo hArdika svIkAra Ave, bhavitavyatA-kALa vagereno paripAka thayo hoya to guNasaMpanna gurudevanuM pAratanya AvyA vinA rahe nahi. AnAthI viparIta dazAmAM jIva vartato hoya to guru pratye samarpaNa bhAva na jAge. A vAtane lakSamAM rAkhI vidvAne paNa gurusamarpita banavA kaTibaddha thavuM. (6/28) ha cAlo, zAsanaprabhAvanAne oLakhIe che gAthArtha - guNavAna pratyenA bahumAnathI je jinazAsananI prabhAvanA kare enAthI bIjA jIvone samyagdarzana prApta thavAnA kAraNe te jIvanI utkRSTa Atmonnati thAya che. (6/ra9) TIkArtha :- AtmajJAna vagere guNothI alaMkRta evA gurudeva vagere pratye bahumAnabhAvathI je ArAdhaka jinazAsana pratye bIjA jIvonA haiyAmAM Adara-bahumAna-prazaMsAbhAva pragaTa karAve che tenA lIdhe te ArAdhakane Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 * samyaktvadIpakaguNadyotanam * dvAtriMzikA-6/29 unnatiH syAt, kaarnnaa'nuruuptvaatkaarysy| tadAha yastUnnatau yathAzakti so'pi samyaktvahetutAm / anyeSAM pratipadyeha tadevApnotyanuttamam / / prakSINatIvrasaGklezaM prazamAdiguNAnvitam / nimittaM sarvasaukhyAnAM tathA siddhisukhA''vaham / / (aSTaka 23/3-4) / / 29 / / aSTakaprakaraNe - kartavyA connatiH satyAM zaktAviha niyogataH / pradhAnaM kAraNaM hyeSA tIrthakRnnAmakarmaNaH / / (a.pra.23/8) iti / avaziSTazca spaSTaprAyaH TIkArthaH / samyagdarzanotpattau kArikAyugmena aSTakasaMvAdamAha- 'ya' iti, 'prakSINe'ti c| tadvRttistvevam - yastu = yaH punaH prANI, unnatI = prabhAvanAyAM, zAsanasyeti varttate, yathAzakti = sAmarthyAnurUpam, varttate ityanuvarttate, tatra sAdhuH prAvacanikatvAdinA zAsanonnatau varttate / yadAha "pAvayaNI' dhammakahI2, vAdI nemittio tavassI y| vijjA siddhoya kavI', adveva pabhAvagA bhaNiyA / / " (pravacanasAroddhAra-934, saMbodhaprakaraNa 3/68) zrAvakastu kArpaNyaparihArato vidhimatA jinabimbasthApana-yAtrAkaraNena jinabhavanagamana-jinapUjanAdinA sAdhusAdharmikakRpaNAdhucitakaraNapurassarabhojanAdinA veti, so'pi zAsanaprabhAvakaH prANI, na kevalaM zAsanamAlinyakArI svavyApArAnurUpaM phalamAsAdayati zAsanaprabhAvako'pi svavyApArAnurUpameva phalamavApnotItyapizabdArthaH, samyaktvahetutAM = zAsanonnatikaraNena samyagdarzanalAbhasya nimittabhAvaM, anyeSAM = AtmavyatiriktaprANinAM samupajanitazAsanapakSapAtAnAM, pratipadya = svIkRtya iha ityasmin janmani tadeva = samyaktvaM, na tu mithyAtvaM, Apnoti = AsAdayati anuttamaM = sarvottamaM kSAyikamityarthaH (a.pra.23/3 vRtti) iti / samyaktvasvarUpamAha - prakSINaH = niHsattAkatAM gataH tIvraH = utkaTaH saMklezo'nantAnubandhikaSAyodayalakSaNo yasmiMstattathA, yato'nantAnubadhyudaye tanna bhavatIti, yadAha 'paDhamilluyANa udae niyamA saMjoyaNAkasAyANaM / sammadaMsaNalaMbhaM bhavasiddhIyA vi na lahaMti / / ' (Avazyakaniyukti 108) prazamAdiguNAnvitaM = prazama-saMvega-nirvedA'nukampA''stikyalakSaNasaGgatam / yadASa 'uvasama-saMvego vi ya nivveo taha ya hoi annukmpaa| atthikkaM ciya ee bhavanti, sammattaliMgAiM / / " (paJcaliGgiprakaraNa-gA.2) bhavanti ca samyagdRSTeH sadbodhasAmarthyAt prazamAdayo guNA viziSTakrodhAdInAmabhAvAt / Aha ca tannAsya viSayatRSNA prabhavatyuccairna dRssttismmohH| arucirna dharmapathye na ca pApA krodhakaNDUtiH ||"(ssoddshk 4/9) __ AdizabdAdanyeSAmapi jinazAsanakuzalatAdiguNAnAM parigrahaH / tathAhi "jiNasAsaNe kusalayA pbhaasvataH = ApameLe samyagdarzana utpanna thAya che ane bIjA jIvone jinazAsanaprazaMsAnimitte samakitanI prApti thAya che. tathA bIjA jIvone samakita pamADavAthI te ArAdhakane tIrthaMkarapadanI prApti sudhIno udaya thAya che, kAraNa ke kArya haMmezA kAraNane anurUpa hoya che. prastutamAM jinazAsananI unnati kAraNa che ane Atmonnati kArya che. tethI banne paraspara anurUpa che. aSTakajImAM jaNAvela che ke ke "je jIva zakti anusAra jinazAsananI unnati kare che te bIjA jIvone samakitanI prAptimAM nimitta banavAthI ahIM te ja zreSTha samakitane prApta kare che. samyagdarzana tIvra-saMkalezazUnya hoya che, prazama vagere guNathI saMpanna hoya che, sarva praa2n| sumana namitta hoya. che tathA bhokSasupane dAvAra hoya .' - (6/28) 1. hastAdarza ...nuttaram' iti pAThaH / Jain Education international- .. -. Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 441 * zAsanamAlinye niyamena mithyAtvam * bastu zAsanamAlinye'nAbhogenA'pi vartate / badhnAti sa tu mithyAtvaM mahA'narthanibandhanam / / 30 / / yastviti / yastu zAsanamAlinye = lokaviruddha-guNavannindAdinA pravacanopaghAte anAbhogenA'pi = ajJAnenA'pi vartate sa tu zAsanamAlinyotpAdanA'vasara eva mithyAtvodayAd mahA'narthanibandhanaM = durantasaMsArakAntAraparibhramaNakAraNaM mithyAtvaM badhnAti / yadAha - vaNA''yaNaNasevaNA thirtaa| bhattI ya guNA sammattadIpagA uttamA paMcatti / / " (tIrthodgAliprakIrNaka1220 + sambodhaprakaraNa 3/72) tathA nimittaM = kAraNaM sarvasaukhyAnAM = samastanarA'marabhavasambhavA''nandavizeSANAm / Aha ca "sammattammi u laddhe ThaiyAiM nry-tiriydaaraaii| divvANi mANusANi ya mokkhasuhAiM sahINAiM / / " (upadezamAlA.270) tathA iti samuccaye siddhisukhA''vahaM = nirvANasaukhyaprApakam / nanu mokSasukhaM na samyaktvamAtrAd bhavati api tu samyagdarzanAditrayAt, ydaah"sagarzana-jJAna-vAritrALa mokSamA. (taskU. 9 19) tata: thaM savirva siddhisuvADakavati ? atrocyate, sasahAyasya samyagdarzanasya siddhisukhasAdhakatvAt, sAmagryanta vana tadAvahatA na viruddhA, bIjAdisAmagryanta vino varSasyevAkurahetutA 6 (a.pra.23/4 vRtti) iti / / 6/29 / / ___guNavabahumAnaphalamuktvA guNavanindAphalamAha- 'ya' iti / spaSTaprAyaH ttiikaarthH| aSTakasaMvAdamAha vizeSArtha :- guNasaMpanna guru pratyeno samarpaNa bhAva joIne "A jinazAsana kevuM adbhuta che ke jyAM guru pratye Avo vinaya-bahumAna-bhaktibhAva jIvato-jAgato jovA maLe che." A rIte loko zAsanaprazaMsA kare che. tenAthI teo samakita pAme che tathA tevI zAsanaprabhAvanA karanAra kSAyika samakita pAme che. ema aSTakajInI vRttimAM jaNAvela che. tathA ahIM jinazAsananI unnati karavAthI bhavAMtaramAM jinazAsananI sthApanA, utkRSTa unnati ane rakSA karavAnuM saubhAgya te prabhAvaka jIva meLave che. "jevuM vAve tevuM laNe." enA jevI A vAta che. mATe potAnI zakti chupAvyA vinA jinazAsananI prabhAvanA karavAmAM dareka prayatna karavo joIe. paraMtu jinazAsananI prabhAvanA karatAM pUrve tenI lAyakAta meLavavI bahu agatyanI vAta che. potAnA hRdayamAM rAga, dveSa, vAsanA, lAlasA, ahaMkAra vagere doSo kSINaprAya: thavA joIe. tenuM lakSa to hovuM ja joIe. bAkI to zAsanaprabhAvanAnA oThA nIce jAtaprabhAvanA karavAmAM ja jIva kheMcI jAya. potAnuM nAma patrikAmAM, borDamAM, benaramAM, chApAmAM, ahevAlamAM, AlabamamAM, bukaleTamAM, lokonA hoThe Ave te mATenI mathAmaNa karatA tathA kemerA-viDiyomAM potAnuM hAsya pharakAvatuM moDhuM camakAvavA talasatA zAsanaprabhAvakane joIne jaina-jainetara pAchaLathI loko tevA prabhAvakanI mazkarI karatA hoya che, niMdA-TIkA karatA hoya che, nahi ke jinazAsananI prazaMsA. mATe zAsanaprabhAvake nispRhatA, nirlepatA, vairAgya vagere guNo meLavavA khUba ja jarUrI che. (6/29) gAthArtha :- zAsanahIlanAmAM je ajANatA paNa pravRtta thAya te mahAanarthanA kAraNabhUta evA mithyAtvane bAMdhe che. (630) TIkArya - guNavAnanI niMdA vagere lokaviruddha pravRtti dvArA ajANatA paNa je jIva jinazAsanahIlanAmAM pravarte che te jIva zAsanahIlanA karavAnA avasare ja mithyAtvano udaya thavAnA lIdhe duraMta bhavATavI bhramaNAnuM kAraNa evuM mithyAtva mohanIya karma bAMdhe che. kAraNa ke aSTakajImAM jaNAvela che ke "je jIva Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 * jinazAsananindakasya nIcairgotrabandhakatA * dvAtriMzikA-6/31 yaH zAsanasya mAlinye'nAbhogenApi vartate sa tanmithyAtvahetutvAdanyeSAM prANinAM dhruvam / / badhnAtyapi tadevAlaM paraM saMsArakAraNam / vipAkadAruNaM ghoraM sarvAnarthanibandhanam / / mAlinye = = (a.23/1-2) / / 30 / / svecchAcAre ca bAlAnAM mAlinyaM mArgabAdhayA / guNAnAM tena sAmagryaM guNavatpAratantryataH / / 31 / / 'ya' iti 'baghnAtI 'ti / tadvRttistvevam yaH = ko'pi zramaNAdiH zAsanasya = jinapravacanasya lokaviruddhA''caraNenopaghAte, Aha ca "chakkAyadayAvanto vi, saMjato dullabhaM kuNai bohiM / AhAre nIhAre, durguchie piMDagahaNe ya / / " ( oghaniryukti - 441 ) anAbhogenApi ajJAnenApi kiMpunabhogenApi varttate vyApriyate sa prANI, tena jinazAsanamAlinyena karaNabhUtena mithyAtvaheturviparyastabodhajanakaH 'tanmithyAtvahetuH' tattvam, athavA tasmin jinazAsanaviSaye mithyAtvabhAvahetutvaM mithyAtvajanakatvaM = tanmithyAtvahetutvaM tasmAt = tanmithyAtva hetutvAt / keSAM mithyAtvahetutvAt ? keSAM mithyAtvajanakatvAdityAha anyeSAM AtmavyatiriktAnAM ye hi tasyAsadAcAreNa jinazAsanaM hIlayanti teSAM prANinAM jIvAnAM dhruvaM = avazyatayA badhnAtyapi svAtmapradezeSu sambandhayatyapi na kevalaM teSAM tajjanayati, tadeva mithyAtvamohanIyakarmaiva yadanyaprANinAM janitaM na tvanyacchubhaM karmAntaraM alaM atyarthaM nikAcanAdirUpeNa, paraM prakRSTaM saMsArakAraNaM bhavatuM vipAkadAruNaM dAruNavipAkaM ghoraM = - = = = = = = = bhayAnakaM sarvAnarthanibandhanaM nikhilapratyUhahetum / nanu samyagdRSTirna mithyAtvaM badhnAti mithyAtvahetukatvAt mithyAtvaprakRteH, atrocyate, zAsanamAlinyotpAdanAvasare mithyAtvodayAnmithyAdRSTirevAsAvato mithyAtvabandhaH - ( a. 23 / 1-2 vRtti ) iti / tatazca dhruvaM nIcairgotrakarmabandhaH / taduktaM digambareNa amitagatinA paJcasaGgrahe jinazAsananindakaH nIcairgotraM prabadhnAti - (paM.saM. pariccheda- 4 / 203) iti ||6 / 30 / / = = zAsananI apabhrAjanA karavAmAM ajANatA paNa pravRtti kare che te jIva bIjA jIvone mithyAtvanuM nimitta banavAthI te ja mithyAtvane avazya bAMdhe che. te baMdhAtuM mithyAtva mohanIya karma saMsAraparibhramaNanuM kAraNa che. tenuM phaLa dAruNa che. te mithyAtva ghora-bhayaMkara che tathA tamAma prakAranA anarthanuM te kAraNa 9.' (EUR/30) vizeSArtha :- guruniMdA vagere karatA jaina zrAvaka-sAdhu vagerene joIne lokomAM jinazAsananI avahelanA thAya che. loko mithyAtva pAme che. tethI te ja samaye mithyAtvano udaya niMdakane thAya che. je Apo te maLe- A siddhAMta ahIM kAma kare che. mATe jinazAsananI kadAca prabhAvanA na karI zakAya to cAle paNa zAsananiMdA thAya tevuM kAma to haragIja na ja cAle. zAsanaprabhAvanA karavI e samartha vyaktinuM kartavya che, badhAnuM nahi. paNa jinazAsananI apabhrAjanA nA thAya tevI sAvadhAnI rAkhavI ye to harenI 324 che. ( 6/30) gAthArtha : :- bAla kakSAnA jIvo svacchaMda pravRtti kare to lokomAM jinazAsananiMdA thavAthI zAsananI apabhrAjanA thAya che. te kAraNe guNavAna gurunA pAratantyathI guNo pUrNa bane che. (6/31) Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * guNipAratantrye guNasAmaggram * 443 sveccheti / bAlAnAM = ajJAninAM svecchAcAre ca sati ( mArgabAdhayA = ) mArgasya bAdhayA 'apradhAnapuruSo'yaM jainAnAM mArgaH' ityevaM janapravAdarUpayA mAlinyaM bhavati mArgasya, tena hetunA guNavatpAratantryata eva guNAnAM jJAnAdInAM sAmagryaM = pUrNatvaM bhavati / / 31 / itthaM vijJAya matimAn yatirgItArthasaGgakRt / tridhA zuddhyA''caran dharmaM paramAnandamaznute / / 32 / / guNavatmAratantryavirahApAyamAha - 'svecche'ti / ajJAninAM kadAgrahagrastaviSayapratibhAsavatAM dravyaliGginAM svecchAcAre ca = pradhAnapuruSopadezavazavarttitvavirahe sati mArgasya mokSamArgapratipAdakasya jinazAsanasya 'apradhAnapuruSo'yaM jainAnAM mArgaH = AcAravicArapravAha:' ityevaM janapravAdarUpayA bAdhayA hInayA mArgasya jinazAsanasya mAlinyaM bhavati / tasya ca sarvopAyena varjanIyatvameva / taduktaM aSTakaprakaraNe - = ataH sarvaprayatnena mAlinyaM zAsanasya tu / prekSAvatA na kartavyaM pradhAnaM pApasAdhanam / / asmAcchAsanamAlinyAjjAtau jAtau vigarhitam / pradhAnabhAvAdAtmAnaM sadA dUrIkarotyalam / / - (a.pra.23/5-6 ) iti / tena hetunA guNavatpAratantryata eva 'aho vinayavyAptamidaM jainazAsanami'ti mArgaprazaMsayA pareSAM samyagdarzanAdyAdhAnadvArA svakIyAnAM jJAnAdInAM guNAnAM pUrNatvaM bhavati / / 6 / 31 / / prakRtaprakaraNamupasaMharannAha- ' itthamiti / tridhA zuddhyA tattvasaMvedanajJAna-sarvasampatkarIbhikSA-jJAnagarbhavairAgyasevanaprakAreNa manovAkkAyavizuddhyA / tantrAntaraprasiddhena upadezapadadarzitena (gA. 922) tailapAtradharanyAyenA'pramAdabhAvato dharmaM yatidharmaM Acaran paramAnandaM upAdhyajanitatve sati upAdhyajanakaM zAzvatikaM maJjulaM sukhaM aznute / upalakSaNAt saMyama - tapaH prabhRtInAmapi grahaNamatra boddhavyam / taduktaM dazavaikAlikaniryuktau - sajjhAya - saMjama - tave veAvacce a jhANajoge a / jo ramai, no ramai assaMjamammi so vacca siddhiM / / - (da.vai. ni. 366 ) iti / tatazca sAdhusAmagrayakRte tattvasaMvedanajJAnAdinA dehAdito vivicya svAtmano nirupAdhikaparamAnandamayasvarUpaM vibhAvanIyaM tadAvirbhAvakRte ca yatitavyamityatra tAtparyam / prakRte - tamasmin pratyAgAtmAnaM dhiyA yogapravRttayA / bhaktyA viraktyA jJAnena vivicyAtmani cintayet / / - (ka.de.saM.2 / 72) iti kapiladevahUtisaMvAdavacanamapyanuyojyamupalabdhasamayasArairyathAtantramiti zam / / 6 / 32 / / TIkArtha :- ajJAnI bAlakakSAnA sAdhuo svacchaMda rIte pravRtti kare to 'A jainono dharmamArga nAyaka vagarano che.' A rIte lokomAM jinazAsananI niMdA thavAthI jinazAsananuM teja ghaTe che. te kA2Ne guNavAnanA pAratantyathI ja AtmajJAna vagere guNo pUrNa thAya che. (6/31) gAthArtha :- A rIte vizeSa prakAre jANIne je prAjJa sAdhu kharekhara gItArthano saMga kare ane traNa prakAranI zuddhithI dharmanuM AcaraNa kare to paramAnaMdane prApta kare che. (6/32) TIkArtha :- gAthArtha spaSTa hovAthI A gAthAnI TIkA TIkAkArazrIe banAvela nathI. (6/32) vizeSArtha :- uparokta tamAma bAbatone UMDANathI jANI mokSamArgAnusArI kSayopazamavALA sAdhu gItArthanI nizrAe rahI tattvasaMvedana jJAna, sarvasaMpatkarI bhikSA ane jJAnagarbhita vairAgyane = = = = = = = = Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 * jJAna - bhikSA- vairAgyazuddhayA paramAnandasambhavaH iti sAdhusAmagryadvAtriMzikA / / 6 / / bhaktisamutthavijJAna-vairAgyAdiprayuktitaH / zuddhAtmapadalAbhAddhi prAptamokSAn bhajAmyaham / / 1 / / iti muniyazovijayaviracitAyAM nayalatAyAM sAdhusAmagryadvAtriMzikAvivaraNam / / 6 / / tAttvika bhAvazuddhithI AtmasAt karI, anekanA hRdayamAM bodhibIjanI vAvaNI kare che ane prakRSTa zuddhipuSTi meLavIne jhaDapathI mokSe jAya che. mATe mokSArthIe A vize dRDha prayatna karavo-evo hitopadeza ahIM sUcita thAya che. ( 6 / 32) chaThThI batrIsIno anuvAda pUrNa dvAtriMzikA - 6/32 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. jJAnanAM 3 prakAra kayA kayA ? tene samajAvo. 2. kAryano svabhAva badalAya to kAraNano svabhAva alaga mAnavo jarUrI che tenI pAchaLano Azaya samajAvo. caramajJAnanI mahAnatA samajAvo. 3. 4. bhikSAnAM 3 prakAra kyA kyA ? tene samajAvo. 5. saMvignapAkSikasAdhu kone kahevAya ? te samajAvo. 6. 'vRtti' nAmanI bhikSA kone kahevAya ? te kone hoya ? 7. sarvasaMparI bhikSAthI sAdhupaNuM saMpUrNa kaI rIte bane ? 8. vairAgyanAM 3 prakAra samajAvo. kadAgrahInI bhAvazuddhi amAnya kema che ? * acUka vicAro - 6. sAdhusamagra batrIsIno svAdhyAya 9. (bI) nIce yogya joDANa joDo. 1. mithyAdaSTi 2. bhikSA 3. svarasavAhI 4. bAla 5. moha 6. 7. 8. 9. aniSTasAdhanatAjJAna (sI) khAlI jagyA pUro. 1. aviratasamyagdaSTine 2. vairAgya tattvasaMvedana bhinnagraMthi .......... 8. yathAzakti pravRtti na ka2vAthI prathama vairAgya 9. jinazAsanano niMdaka jIvapariNAma ajJAnI viSayapratibhAsajJAna samudAna virakta bIjuM jJAna ajJAna jJAna hoya che. (viSayapratibhAsa, tattvasaMvedana, AtmapariNativALuM) karmanA kSayopazamathI viSayapratibhAsajJAna thAya che. (ajJAnA, matyajJAnAvaraNa, matijJAnA) jJAnAvaraNanA kSayopazamathI samakitIne 3. 4. sarvaviratInA eka bhavamAM utkRSTathI hoya che. (dvitIyajJAna, paMcamajJAna, tRtIyajJAna) AkarSa che. (sahasrapRtha, zatapRtha, pRtha) (jinakalpika, pAsasthA, avasatra) 5. sarvasaMparkarI bhikSA ...ne hoya che. 6. karmabaMdha karanArI bhikSA pauruSanI kahelI che.(cAritramohanIya, darzana mohanIya, kaSAyamoha) 7. nizcayanayathI to potAnA ... pariNAma ja karmabaMdhamAM kAraNa che.(bahiraMga, vizuddha, aMtaraMga) rUpe hoya che.(ArtadhyAna, dharmadhyAna, zukaladhyAna) (azAtA, nIcagotra, durbhAgya) sAna nivartaka 446 karma bAMdhe che. Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 * cAlo hRdayane bhAvita karIe * 4 6. nayalatAnI anuprekSA che (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. sAdhunA AhAra-pANI vagerene udezIne caturbhagI jaNAvo. 2. traNe prakAranAM vairAgya zuM zuM Ape che ? te jaNAvo. 3. nizcaya ane vyavahAranayathI AtmA kevo che ? te jaNAvo. 4. jJAnagarbhita vairAgyanI prAptimAM upakArI koNa bane che ? 5. guNavAnanI paratannatAnuM mAhAsya samajAvo. 6. gurusamarpaNabhAvanA 11 guNa jaNAvo. 7. guNavAnanA bahumAnathI zAsanaprabhAvanA kaI rIte thAya ? 8. trividhajJAnanA cihnono upayoga kyAM thAya che ? te kAraNasahita jaNAvo. (bI) nIcenA praznonA saMkSepamAM javAba Apo. 1. virati kone kahevAya ? 2. traNa jJAnanAM cihna jaNAvo. 3. kyA karmano udaya na hoya to niravagha pravRtti thAya ? 4. 11mI pratimA vahana karanArane I bhikSA hoya che ? 5. sArUpika kone kahevAya ? 6. mohagarbhitavairAgya konA jevo che ? 7. jJAnanuM phaLa jaNAvo. 8. guNavAnanuM pAratanya zuM ghaTADavA dvArA doSanI zuddhi kare che ? 9. guNavAna gurunuM pAtatya koNa na svIkAre ? 10. paramAnaMdane koNa prApta kare che ? (sI) khAlI jagyA pUro. 1. duHkhagarbhita vairAgya ........ che. (vairAgya, sukhakAraka, khedakAraka) 2. bIjA prakArano vairAgya ....... che. (jJAnagarbhita, mohagarbhita, duHkhagarbhita) 3. mokSanA upAyamAM pravRtti karAvanAra ....... garbhita vairAgya che. (moha, jJAna, duHkha) 4. paryAyadaSTie AtmA ........ che. (avinAzI, vinAzI, nityAnitya). 5. saMtamahAtmA jJAnathI ........ bane. (jJAnI, virakta, darzanI). 6. ........ jJAna, vinA vikhe, tarata phaLane Ape che. (tattvasaMvedana, viSayapratibhAsa, kRta) 7. pravRttibhedanuM prayojaka ........ karmano udaya che. (darzanamohanIya, cAritramohanIya, jJAnAvaraNIya) 8. guNaThANAnI Ava-jAva cAlu rahe tene zAstrIya paribhASAmAM ........ kahevAya. (AkarSa, udaya, kSaya) Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 - dharmavyavasthA dvAtriMzikA (sAtamI batrIsInI prasAdI) __ na hi zakyabhakSaNakatvameva bhakSyatvaM, viM tvathaDananamakSatvim TI7/rUA. (pR.446) jenuM bhakSaNa thaI zake te bhakSya kahevAya" AvuM nathI. paraMtu jenuM bhakSaNa pApanuM kAraNa na bane te ja bhakSya kahevAya. nIvasaMsaddeitutvAn mAM vahurta niSiddham II7/1aaaa (u.424) jIvonI utpattinuM kAraNa hovAthI bahuzruta jainoe mAMsa khAvAno niSedha karelo che. utsargato niSiddhaM puSTAlambanasamAvezena kvacitkadAcitkasyacid guISSvAmI svato kuSTatAM parityajJati 7/1ddA (.486) utsargathI jeno niSedha karavAmAM Avela hoya te ja vastunuM baLavAna koIka kAraNane vaza kyAMka kyAreka sevana karavAthI koIka vyaktivizeSane lAbha thavA chatAM te niSiddha vastu svarUpathI doSagrastatAno tyAga karatI nathI. Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramAhitiSavirodhena tapasoDathAtmaputvAn T7/raddA (u.118) pramAda vagere doSono virodhI hovAthI tapa paNa AtmAno guNa che. vyavahArAtparaprANarakSaNaM yatanAvataH / niyarvivasvamavajhADavAM tu sI TI7/28 (pR. 24) vatanAvALo jIva bIjAnA prANanuM rakSaNa kare te vyavahAranayathI dayA che. nizcayanayathI to nirvikalpa svabhAvarUpa potAnA bhAvaprANanuM rakSaNa karavuM te dayA che. rahasyaM paramaM sAdhoH samagrazrutadhAriNaH / pariNAmapramANatve nizyavAvetasa: I7/20I (pR.dharUrU) samagra zratane dhAraNa karanAra sAdhu jyAre nizcayanayamAM ekAgra cittavALA hoya che tyAre zreSTha rahasyabhUta vAta darzAve che ke "pariNAma = bhAva e ja pramANa che." tiSThato na zubho bhAvo hyasadAyataneSu ca / vacce tatsavIvAramavADacattaravartunA II7/rUkA (pR.34) kharAba pravRttimAM parovAyela mANasane zubha pariNAma prAyaH thato nathI. mATe sadAcAra ane vizuddha bhAvo dvArA AMtarika mokSamArge AgaLa dhapavuM joIe. ye tvekAntanizcayamevAdriyante te nizcayato nizcayameva na jAnate, deturUSanuvazvazuddhatajJAnA mAvat TI7/rUA. (pR.rU5) jeo vyavahArano apalApa karIne ekAMta nizcayane ja svIkAre che teo paramArthathI nizcayanayane ja jANatA nathI. kAraNa ke hetuzuddha, svarUpazuddha ane anubaMdhazuddha evA nizcayanayanuM saMvedanAtmaka jJAna temanI pAse nathI. Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 447 * anyonyAzrayaparihAraH * // atha dharmavyavasthAdvAtriMzikA / / 7 / / sAdhusAmagryaM dharmavyavasthayA nirvAhyata itIyamatrA'bhidhIyatebhakSyA'bhakSyavivekAcca gmyaa'gmyvivektH| tapo-dayAvizeSAcca sa dharmo vyavatiSThate / / 1 / / bhakSyeti / spaSTaH / / 1 / / bhakSyaM mAMsamapi prAha kazcitprANyaGgabhAvataH / odanAdivadityevamanumAnapuraHsaram / / 2 / / nayalatA yatsAmagryeNa saMsArabIjaM dagdhvA paraM mahaH / labhyate tannimitteyaM dharmavibhaktirucyate / / 1 / / SaSThadvAtriMzikAyAM vyAvarNitaM sAdhusAmagyaM dharmavyavasthayA = bhakSyA'bhakSyAdivivekalakSaNadharmavyavasthayA nirvAhyate / na ca kuvalayamAlAyAM - gammAgammaM jANai bhakkhA'bhakkhaM ca vaccama'vaccaM / jANai ya jeNa bhAve taM nANaM hoi purisassa / / - (ku.mA.pR.143) ityevaM udyotanasUridarzitarItyA bhakSyA'bhakSyAdivivekasya sAdhusAmagyaghaTakIbhUtasajjJAnA'dhInatvAdanyo'nyAzrayasyA'parihAryatvameva syAditi vAcyam, yato nizcayato bhakSyA'bhakSyAdivivekasya sajjJAnA'dhInatve'pi tattvasaMvedanajJAna-sarvasampatkarabhikSAjJAnagarbhavairAgyasamanuvedhalakSaNasAdhusAmagyanirvAhakatvaM vyavahArato'nAvilamevati na kazciddoSa iti hetoH iyaM = dharmavyavasthA atra = saptamadvAtriMzikAyAM abhidhIyate = pratipAdanaviSayIkriyate- 'bhakSye'ti / sa dharmaH = 'tridhA zuddhayA''caran dharmami'tyanena (dvA.dvA.6/32, pR.443) sAdhusAmagryadvAtriMzikAcaramakArikokto dharmaH / prakRtadvAtriMzikAviSayanirdezakakArikAyAmasyAM ziSTaM spaSTam / / 7/1 / / 'na hi ekAkinI pratijJA pratijJAtaM sAdhayediti nyAyena mAMsabhakSyatAsAdhanAya bauddho hetumAhaprANyaGgatvAditi / taduktaM nyAyavArtike api - na ca pratijJA pratijJAM sAdhayati (nyA.vA.pRSTha. ha dharmavyavasthA dvAciMzika prakAza ja dharmAdharmanI vyavasthA dvArA sAdhupaNAnI saMpUrNatAno nirvAha thAya che. mATe dharmAdharmanI vyavasthA A sAtamI batrIsImAM kahevAya che. gAthArtha - bhakSya ane abhakSyanA vivekathI, gamya-agamyanA vivekathI tathA viziSTa tapa ane dhyAtha. dharma vyavasthita 2 che. (7/1) TArtha :- thArtha spaSTa hovAthI 215112 zrI tenI vyAdhyA 738. nathI. (7/1) vizeSArtha - prastuta batrIsImAM 2 thI 17 zloka dvArA bhakSyAbharyAnI vyavasthA, 18 thI 24 zloka dvArA gamyAgamyanI vyavasthA, 25-26 zloka dvArA tapadharma ane 27 thI 31 zloka dvArA vizeSa prakAranI dayA darzAvela che tathA te saMbaMdhI anyadarzanIonA aprAmANika mantavyanuM nirAkaraNa karela che. (71) * bhAMsa bhakSya cha - nauddha. gAthArtha :- "mAMsa bhakSya che. kema ke te prANInuM aMga che, jema ke bhAta vagere' - AvA anumAna prayogapUrva 153 Hisane 59 mA dAya 53 . (7/2) 1. mudritapratau 'vyakta' iti pAThaH / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 * svatantrasAdhanavyAkhyopadarzanam . dvAtriMzikA-7/3 bhakSyamiti / mAMsAdikamabhakSyamodanAdikaM ca bhakSyamiti sakalaziSTajanaprasiddhA vyavasthA / tatra kazcit = saugato mAMsamapi bhakSyaM prANyaGgabhAvataH' = prANyaGgatvAt / na cAyamasiddho hetuH, mAMsasya prANyaGgatAyAH pratyakSasiddhatvAt, odanAdivat / na cA'tra dRSTAnte hetuvaikalyaM, odana-syaikendriyaprANyaGgatvena pratItatvAt' ityevamanumAnapuraHsaraM prAha / / 2 / / svatantrasAdhanatve'do'yuktaM dRSTAntadoSataH / prasaGgasAdhanatve'pi bAdhakatvAd vyavasthiteH // 3 // ___svatantreti / adaH = saugatoktametadanumAnaM svatantrasAdhanatve dRSTAntadoSataH = dRSTAntasya 345) iti / na ca ayaM = prANyaGgatvalakSaNo hetuH asiddhaH = mAMsalakSaNe pakSe'vRttiriti zaGkanIyam, mAMsasya = SaSThI-saptamyorabhinnArthavAcakatvAt mAMsalakSaNe pakSe prANyaGgatAyAH pratyakSasiddhatvAt = AbAlagopAlaprasiddhacAkSuSAdipratyakSapramANena prasiddhatvAt / taduktaM aSTakaprakaraNe - bhakSaNIyaM satA mAMsaM prANyaGgatvena hetunaa| odanAdivadityevaM kazcidAhA'titArkikaH / / 6 (a.pra.17/1) iti / / 7/2 / / nanu 'mAMsa bhakSaNIyaM prANyaGgatvAdi'tyetat svatantrasAdhanaM prasaGgasAdhanaM vA ? ityAzayena pUrvapakSaM dUSayati 'svatantreti / svatantrasAdhanaM nAma vikalpasiddhapakSodAharaNAdyanaGgIkAreNa kevalaparadarzanasammatapramANasiddhapakSodAharaNAdyanavalambanena vA kevalasvadarzanasammatapramANaprasiddhapakSodAharaNAdyavalambanenaiva vA'numAnapramANena svAbhimatagocarAnumitijananam / saugatoktaM 'mAMsa bhakSaNIyaM prANyaGgatvAt, odanAdivaditi etadanumAnaM svatantrasAdhanatve sAdhya-sAdhanavyAptipradarzakasya dRSTAntasya sAdhanavaikalyAt = prANyaGgatvalakSaNa TIkArtha :- mAMsa vagere abhakSya che ane bhAta vagere bhakSya che - A pramANenI vyavasthA sarva ziSTa puruSomAM prasiddha che. A aMge bauddha loko ema kahe che ke- mAMsa paNa bhakSya che, kAraNa ke te prANInuM aMga che. prANIaMgatya nAmano guNadharma mAMsamAM pratyakSa pramANathI jaNAvAnA lIdhe "prANIsaMga-' hetu svarUpaasiddha nathI. bhAta vagere daSTAnta paNa hetuzUnya nathI. kAraNa ke bhAta vagere to ekendriya jIvanA aMga rUpe prasiddha ja che. A rIte anumAnaprayoga karavA pUrvaka bauddha loko mAMsane paNa khAvA dAya 6rAve che. (7/2) vizeSArtha - hetu pakSamAM na rahe to svarUpa asiddha bane. pakSamAM asiddha = avidyamAna hetu sAdhyane siddha na karI zake. mATe anumAnaprayogamAM jaNAvela hetu pakSamAM rahevo jarUrI che. prastutamAM "prANI aMgatva' nAmano guNadharma hetu che ane te pakSabhUta mAMsamAM rahela che. mATe hetumAM svarUpaasiddhi doSa lAgu paDato nathI. tema ja udAharaNamAM hetu rahevAthI udAharaNamAM hetuvikalatA doSa paNa lAgu paDato nathI. A rIte bauddha vidvAna mAMsane bhakSya tarIke siddha karavAno prayAsa kare che. (72). * bhAMsa mabhakSya cha - na . bauddhanA uparokta anumAnaprayoganuM nirAkaraNa karavA graMthakArazrI jaNAve che ke - gAthArtha :- jo A anumAna svataMtra sAdhana hoya to ayogya che. kAraNa ke udAharaNamAM doSa rahela che. prasaMgasAdhana hoya to paNa ayogya che. kAraNa ke prasiddha vyavasthA temAM bAdhaka che. (3) TIkArtha :- bauddha lokoe jaNAvela uparokta anumAna svataMtra sAdhana (= svamAnya sAdhyane vAdIprativAdImAnya hetuthI siddha karavAnuM sAdhana) hoya to te ayogya che. kAraNa ke udAharaNabhUta bhAta vageremAM 1. hastAdarza 'bhAva' ityazuddhaH pAThaH / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prasaGgasAdhanasvarUpaprakAzanam . 449 sAdhanavaikalyAd ayuktaM, 'vanaspatyAyekendriyANAM bauddhasya prANitvenA'siddhatvAt / prasaGgasAdhanatve'pi = vikalpasiddhadRSTAntAdhupAdAnena paramatadUSaNamAtraparyavasitahetutve'pi ado'yuktaM, vyavasthiteH = lokA''gamasiddha-bhakSyA'bhakSyavyavasthAyA bAdhakatvAt, prANyaGgatvamAtrasya bhakSyatvAprayojakatvAt / na hi zakyabhakSaNakatvameva bhakSyatvaM, kiM tvadharmA'janakabhakSaNakatvaM, tatra ca vyavasthA prayojiketi / tadAhahetuzUnyatvAd ayuktaM = yuktyasaGgatam, odanAdhupAdAnakAraNAnAM taNDulAdInAM vanaspatirUpatvAt, vanaspatyAyekendriyANAM bauddhasya mate prANitvenA'siddhatvAt / na hi baudairvanaspatyAdInAM prANitvamaGgIkRtam / pratyuta nyAyabindau (pariccheda-3/sU.54) dharmakIrttinA bauddhAcAryeNa vanaspaticaitanyasAdhakAnumAnamapramANatvenopadarzitam / tatazcodAharaNe prANyaGgatvalakSaNahetorbhakSyatvAtmakasAdhyena bauddhamate vyApyatvAsiddherasiddhAnvayAbhidhAno'naikAntiko heturiti jinezvarasUrayaH / ____nanvastu tarhi paradarzanasammatapramANaprasiddhapakSodAharaNAdyAlambanena vikalpasiddhapakSodAharaNAdhupAdAnenaiva tAtparyavRttyA'nyadarzanAbhimatapadArthakhaNDanamAtrabodhanahetulakSaNaM prasaGgasAdhanam / jainadarzane tu vanaspatyAdhakendriyANAM prANitvena prasiddhatvAd " yadyat prANyaGgaM tattad bhakSyaM yathaudanAdi, prANyaGgaM ca mAMsamiti tadapyodanAdivad bhakSyameve ti saugatA''zaGkAyAmAha - prasaGgasAdhanatve''pi adaH = saugatoktametadanumAnaM ayuktaM = asaGgatam, lokA''gamasiddhabhakSyA'bhakSyavyavasthAyAH = ziSTapuruSasamudAyavyavahAra-ziSTasammatazAstraprasiddhasya bhakSyAbhakSyavibhAgasya mAMsabhakSaNasAdhakAnumAne bAdhakatvAt / na hi paramArthataH prANyaGgatvataditaratvamAtranibandhanA sarvaiva bhakSyA'bhakSyavyavasthA samasti; prANyaGgatvamAtrasya bhakSyatvA'prayojakatvAt = bhakSaNArhatvA'nibandhanatvAt / tatazca gomayapAyasIyanyAyapravRttiratrAnuyojyA / 'gomayaM pAyasaM gavyatvAdi'tyAdirUpeNa yathAkathaJcitsamAdhAne'pi duSTatvAnapagamAt / na hi zakyabhakSaNakatvaM = galabilA'dhassaMyogAnukUlavyApArazaktipratiyogitvaM eva bhakSyatvaM = bhakSyapadapravRttinimittam, anyathA viSTA-chagaNAdikamapi bauddhAnAM bhakSyaM syAt / kintu adharmA'janakabhakSaNakatvaM eva bhakSyapadapravRttinimittam / tatra ca = adharmAjanakabhakSaNakatve hi ziSTalokavyavahAra-zAstranibandhanA vyavasthA eva prayojikA / hetu raheto nathI. vanaspati vagere ekendriya jIvo bauddha lokone prANIrUpe mAnya na hovAthI bhAta AdimAM prANIaMgatva nAmano hetu raheto nathI. (udAharaNamAM svamAnya hetu raheto na hoya to hetu ane sAdhyanI vacce vyApti ja siddha thaI zakatI na hovAthI svataMtrasAdhana svarUpa anumAna prayoga sAdhyanI siddhi karI na zake.) potAne mAnya na hovA chatAM prativAdIne mAnya evA daSTAntane kalpanAthI svIkArI tevA vikalpasiddha = kalpanAsiddha daSTAnta vagere levA dvArA prativAdInA matamAM dUSaNa ApavuM e ja ekamAtra jenuM prayojana hoya te prasaMgasAdhana kahevAya. jo bauddha jaNAvela anumAnaprayoga prasaMgasAdhana hoya to paNa yogya nathI. kAraNa ke lokasiddha ane AgamapramANasiddha evI bhakSyAbhaphTanI vyavasthA ja temAM bAdhaka che. AnuM kAraNa e che ke kevala prANIsaMga- guNadharma bhakSyatvano prayojaka nathI. kAraNa ke "jenuM bhakSaNa thaI zake te bhakSya kahevAya" AvuM nathI. paraMtu jenuM bhakSaNa pApanuM kAraNa na bane te ja bhakSya kahevAya. A bAbatamAM to zAstrIya vyavasthA ja prayojaka banI zake. mATe ja aSTakajImAM paNa jaNAvela che 1. hastAdarza 'vanaspAye...' iti truTitaH pAThaH / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 * lokAgamAbhyAM bhakSyAdivyavasthAsiddhiH = * bhakSyA'bhakSyavyavastheha zAstra - lokanibandhanA / sarveva bhAvato yasmAttasmAvetavasAmpratam / / (guja. 27/2)||rU|| tyaitavamyuveya, yata:vyvsthitN hi goH peyaM kSIrAdi rudhirAdi na / nyAyo'trApyeSa no cetsyAd bhikSumAMsAdikaM tathA / / 4 / / vyavasthitamiti / vyavasthita tti noH kSIrava peya, rudhirAvi na' / na hi vAGAtvA'vizeSAaSTaprarAsaMvAvamAha- 'zyAmakSyati / AriA bhAvitAthaiva||7/3|| mokSIra-rudhirayo: vizeSaH = bhakSyA'bhakSyatvaM tulyam / tatazca ke 'lokamAM je kAraNe bhakSya-abhakSya vagere viSayaka tamAma vyavasthA vAstavamAM zAstramUlaka ane ziSTapuruSamUlaka che te kAraNe bauddhokta anumAnaprayoga anucita che.' (7/3) na hi gavAGgatvAt ubhayoH # svataMtrasAdhana-prasaMgasAdhanamImAMsA # dvAtriMzikA - 7/4 vizeSArtha :- svataMtrasAdhana eTale evA prakArano anumAnaprayoga ke jemAM vAdI-prativAdI bannene mAnya hoya tevA hetu, sAdhya, pakSa ane udAharaNa levAmAM Ave. tenA dvArA potAne mAnya evA sAdhyanI pakSamAM siddhi thAya che. je pakSa, udAharaNa vagere potAne mAnya na hovA chatAM prativAdIne saMmata hovAthI kAlpanika rIte, bauddhika stare svIkArIne potAne na gamatI evI koI bAbatanuM pakSamAM nirAkaraNa karavAnuM hoya tevA prayogane prasaMgasAdhana kahevAya. dA.ta. parvata agnivALo che, kAraNa ke tyAM dhUmADo che.' A anumAnaprayoga svataMtra sAdhana kahevAya. tathA 'jo AtmA sarvathA nitya hoya to te mANasamAMthI deva banI na zake, arthakriyAkAraka banI nA zake...' A prasaMga sAdhana kahevAya, bauddha ke jainane AtmA vageremAM ekAMtanityatva mAnya nathI, chatAM alyupagamavAdathI tene svIkArI ekAMtanityaAtmavAdI taiyAyika sAme uparokta vacana jaina, bauddha vagere bolI zake che. te prasaMgasAdhana jANavuM. prastutamAM bauddha loko vanaspatine jIva na mAnatA hovAthI bhAta svarUpa udAharaNamAM prANIaMgatva hetu temanA mate asiddha che. mATe svataMtra sAdhana tarIke pUrvokta anumAna laI na zakAya. hA, jaino vanaspatine jIva mAne che. mATe jainamata mujaba prANIaMgatva guNadharma bhAtamAM rahI zake che. tethI abhyapagamavAdathI teno svIkAra karIne bauddha loko jainone ema kahI zake ke 'mAMsane jo prANInuM aMga mAnazo to bhAtanI jema tene paNa bhakSya mAnavuM paDaze.' paraMtu prastutamAM AvuM paNa bauddha vidvAna kahI zake tema nathI. kAraNa ke 'bhakSya' zabdano artha 'jene khAI zakAya' evo nathI. bAkI to viSTA, chANa, kAdava vagere paNa bauddha mATe bhakSya banI jaze. paraMtu 'jenuM bhakSaNa pApamAM nimitta na bane tevo padArtha' Avo bhakSyapadano artha che. AvuM bhakSyapaNuM to ziSTa puruSane ane zAsrane mAnya hoya evI vyavasthA dvArA ja siddha thAya, nahi ke prANIaMgatva guNadharma dvArA. tathA ziSTalokamAM ane zAstramAM mAMsane abhakSya khAvAne ayogya ja batAvela che. A vAta AgaLanA zlokamAM graMthakArazrI spaSTa kare che.(7/3) A rIte A pramANe mAnavuM jarUrI che. kAraNa ke - = gAthArtha :- 'gAyanuM dUdha vagere pIvA yogya che, nahi ke lohI vagere' A pramANe vyavasthA karAyela che. prastutamAM tarka paNa lAgu paDe che. bAkI to bauddha sAdhunA mAMsa vagerene paNa bhakSya mAnavuM paDaze.(7/4) TIkArtha :- lokamAM ane zAstramAM peya-apeya vagere aMge vyavasthA A mujaba thayelI che ke - 1. mudritaprato 'na' parva nAsti | Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 451 * mAtRkSIrasya lohitatvanirAkaraNam * dubhayoravizeSaH / eSa nyAyo'trA'pi = adhikRte'pyavatarati, prANyaGgatve'pyodanAderbhakSyatvasya mAMsA-dezcAbhakSyatvasya vyavasthitatvAt / taduktaM - ____ 'tatra prANyaGgamapyekaM bhakSyamanyattu no tathA / siddhaM gavAdisatkSIra-rudhirAdau tathekSaNAt' / / (aSTaka.17/3) / no ceta- yadi ca naivamabhyupagamyate tadA tava bhikSumAMsAdikaM tathA = bhakSyaM syAt, prANyaGgatvA'vizeSAt / ' prANyaGgaM sad bhakSyaJcA'bhakSyaJcopalabdhamiti sapakSa-vipakSavRttitvAdanaikAntikaH prANyaGgatvahetuH / 'gavAM kSIraM peyatayA loke zAstre ca na niSidhyate; rudhira-mAMse tu nAnumanyete' iti prasiddham / eSa nyAyaH = loka-zAstraprasiddhapeyA'peyavyavasthAlakSaNadRSTAntaH adhikRte'pi = odanAdi-mAMsAdyorapi avatarati = svasAmarthyalabdhA'vakAzatvena bhakSyA'bhakSyavibhAgadyotanakRte prasarati / yadi ca evaM = 'prANyaGgatvaM na bhakSyatvaprayojakaM, adharmA'janakabhakSaNakatvameva bhakSyapadapravRttinimittaM, na tu zakyabhakSaNakatvamiti nAbhyupagamyate bauddhena tvayA tadA tava saugatasya bhikSumAMsAdikaM = bauddhasAdhuzarIragataM mAMsAdikamapi bhakSyaM syAt, prANyaGgatvA'vizeSAt = prANyaGgatvasya gomAMsavat bauddhasAdhumAMsAdAvapi samAnatvAt / na hi tadbhakSaNakriyA'pyazakyA / yattu majjhimanikAye mahAtRSNAsaGkSayasUtre sugatena - lohitajhetaM bhikkhave ! ariyassa vinaye yadidaM mAtuthanaM 6 (ma.ni.1/4/8/408/pRSTha-337) (lohitaM hyetad bhikSavaH ! Aryavinaye = bauddhadharme yadidaM mAtRstanyam- iti akSarayojanA) ityuktaM tadasat, prasiddhA'vigItaziSTAcArabAdhitatvAt, svArasikA'bAdhitA'nubhavavirodhAt, sugatalohitasyA'pi bauddha bhikSupeyatvaprasaGgAcca / etena - adidvaM, asutaM, aparisaMkitaM- imehi kho, ahaM jIvaka ! tIhi ThAnehi maMsaM paribhogaM ti vadAmi 6 (ma.ni.jIva-kamutta 2/1/5/52) iti majjhimanikAye sugatavacanaM nirastam bauddha bhikSukoddezenopaskRtasyApi tathArUpeNA'dRSTA'zrutA'parizaGkitasugatamAMsasyA'pi bauddhasAdhUnAM bhakSyatvApattezceti dik / kiJca prANyaGgatvamAtrasya bhakSyatvaprayojakatvAbhyupagame yatkila bhakSayitumazakyamasthi-zRGga-khurAdi tadapi bhakSyaM syAt, prANyaGgatvA'vizeSAt / tatazcAbhakSyasya bhakSyatvA''pAdanena prANyaGgatvaheturasthyAdau gAyanuM dUdha vagere pIvA yogya che, nahi ke lohI vagere. dUdha ane lohI - A banne samAna rIte gAyanuM aMga hovA chatAM te banne pIvA lAyaka nathI. A ja tarka bhakSya- abhakSya padArthanI vyavasthAmAM paNa lAgu paDe che. te A rIte ke prANIsaMgata bhAta ane mAMsamAM samAna hovA chatAM bhAta vagere bhakSya che ane mAMsa vagere abhakSya che. A aMge aSTakajImAM paNa jaNAvela che ke - "prANI aMga hovA chatAM eka bhakSya che ane bIjuM bhakSya nathI. Ama lokamAM ane zAstramAM prasiddha che. gAyasaMbaMdhI 95 bhane sohI gema te bhu45 hemAya che.' 6 jo upara jaNAvyuM te mujaba mAnavAmAM na Ave to bauddha vidvAno mATe bauddha sAdhunuM mAMsa paNa bhakSya banaze, kAraNa ke prANIsaMgatva nAmano guNadharma to bhAta vagerenI jema temAM paNa rahelo ja che. ...... cihnadvayamadhyavartI pATho hastAdarza nAsti / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 * kAmasUtrakRnmate'pi mAMsasyA'bhakSyatA * dvAtriMzikA-7/4 tadAha- bhikSumAMsaniSedho'pi na caivaM yujyate kvacit / __ asthyAdyapi ca bhakSyaM syaatpraannynggtvaa'vishesstH|| (aSTaka.17/5) / kiM caivaM strItvasAmyAjjAyA-jananyorapyavizeSeNa gamyatvaprasaGga iti nA'yamunmattapralApo viduSAM sadasi shobhte| yadAha- etAvanmAtrasAmyena pravRttiryadi ceSyate / jAyAyAM svajananyAM ca strItvAttulyaiva sA'stu te / / (aSTaka.17/6) 'maNDalatantravAdino'trA'pISTA''pattireveti cet ? viruddho'pItyAzayena aSTakasaMvAdamAha- 'bhikSumAMseti / etena odanAdivad madhurAdirasa-vIryaniSpAdakatvAdinA hetunA mAMsasya bhakSyatvaM setsyatIti nirastam, itthaM hi sArameyAdimAMsasyApi bhakSyatvApatteH / taduktaM vAtsyAyanena kAmasUtre - rasa-vIrya-vipAkA hi zvamAMsasyApi vaidyake / kIrtitA iti tat kiM syAd bhakSaNIyaM vicakSaNaiH ? / / - (kA.sU. 2/9/38) iti / ___atraiva dUSaNAntaramAha- kiJceti / evaM = zakyabhakSaNakatvA'zakyabhakSyaNakatvA'dharmA'janakabhakSaNakatvA'dharmajanakabhakSaNakatvAnyavimRzya prANyaGgatvamAtrasya bhakSyatvaprayojakatvAGgIkArarItyA zakyagamyatvA'zakyagamyatvA'ziSTatvasampAdakatvA'ziSTatvAsampAdakatvAnyapyavicArya strItvasAmyAt = yoni-stanAdimattvA'vizeSAt jAyA-jananyorapi avizeSeNa = samAnaprakAreNa gamyatvaprasaGgaH = sambhogA''pattiH pUjAbhaktyAdyApattirvA samAnaiva / nanu jAyAyAmiva svajananyAmapi maithunakriyAmAcarato maNDalatantravAdinaH atrApi = jananIgamyatvodbhAvane'pi iSTApattireva iti cet ? maivam, mahAmohodayavataH tasya ziSTajanabahirbhUtatvAt, agamyagamanAdInAmakutsitatvaM lokaprasiddhena pratyakSeNa bAdhyate / bahusiddhatvenAsyaiva balavattvAt / na ca 'zatamapyandhAnAM na pazyatI'ti nyAyAt bahusiddhatvamaprayojakamiti vAcyam, upajIvyajAtIyatvAt, anukUlatarkasahakRtatvA aSTakajImAM jaNAvela che ke "jo prANIaMga hovAthI badhuM ja samAnarUpe bhakSya mAnazo to bauddha bhikSanuM mAMsa na khAvuM" A pramANe bauddhazAstramAM jaNAvelo niSedha saMgata nahi thAya. tathA hADakA vagere paNa prANInA aMga hovAthI bhakSya banI jaze." 4 bauddhadarzita hetu visaMvAdI ha vaLI, A rIte je je prANIsaMga hoya te te padArthane bhakSya mAnavAmAM Ave to mAtA ane patnImAM strIpaNuM samAna hovAthI patnInI jema mAtA sAthe paNa samAna vyavahAra thavAno prasaMga Avaze. paNa AvuM mAnavuM to bauddha lokone paNa ISTa nathI. mATe "prANI aMga hovAthI bhAtanI jema mAMsa vagere paNa bhakSya che Avo unmatta pralApa vidvAnonI sabhAmAM zobhato nathI. aSTakajImAM paNa jaNAvela che ke "prANIgarUpe samAnatA hovA mAtrathI mAMsabhakSaNa svarUpa pravRtti jo bauddha vidvAnone ISTa hoya to patnI ane potAnI mAtAmAM strIpaNuM samAna hovAthI bauddha vidvAnone te bannemAM paNa samAna ja pravRtti karavI paDaze." arthAta strInI jema mAtA paNa bhogya banaze athavA to mAtAnI jema patnI paNa pUjya banaze. prastutamAM evI zaMkA uddabhave ke - "maMDalataMtravAdIne to A bAbatamAM managamatuM ja maLaze. kAraNa ke temanA mate to potAnI patnI, parastrI ke mAtA, kAkI vagere tamAma strIo bhogya ja che. mATe "mAtA patnInI jema bhogya banI jaze" A vAta temane aniSTa nathI paNa ISTa ja che." huM to te eTalA mATe vyAjabI nathI ke maMDalatantravAdI matanuM anyatra aneka prakAre nirAkaraNa karavAmAM Avela che tathA Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * puSTalaguDanyAyena maNDalatantravAdinirAkaraNam * 453 tanmataM bahudhA'nyatra nirAkRtaM, lezatazcAne nirAkariSyAmaH / / 4 / / api ca prasaGgasAdhanaM parA'bhyupagamA'nusAreNa bhavati, na cAsmAkaM prANyaGgatvena mAMsamabhakSyamityabhyupagamaH', kiM tu jIvotpattyAzrayatvAditi darzayannAhaprANyaGgatvAdabhakSyatvaM na hi mAMse mataM ca nH| jIvasaMsaktihetutvAt kintu tad garhitaM budhaiH / / 5 / / ____prANyaGgatvAditi / na hi naH = asmAkaM prANyaGgatvAnmAMse'bhakSyatvaM ca' mataM, kintu ccetyAdinA (zAstravArtAsamuccaya 2/30-syA.ka.la.) tanmataM = maNDalatantravAdimataM bahudhA anyatra = syAdvAdakalpalatAdau nirAkRtam, lezatazca agre = asyA eva dvAtriMzikAyAH caturviMzatitamakArikAyAM (pRSTha-507) nirAkariSyAmaH / idaJca puSTa-laguDanyAyenA'vagantavyam / yathA bahUnAM zunAM madhye ekasya zunaH prahArArthaM prakSiptaH puSTo laguDaH taM prahRtyA'nyAnapi nivArayati tathaivAtra bahUnAM prativAdinAM madhye saugatasya nirAkaraNArthaM prayuktAbhiH prayuktibhiH maNDalatantravAdimatamapi nirAkRtamavagantavyam / / 7/4 / / ____ asmAkaM jainAnAM prANyaGgatvena hetunA mAMsamabhakSyamiti na ca = naiva abhyupagamaH = siddhAntaH, yena tenaiva hetunaudanAderabhakSyatA syAt, na vA tena hetunaudanAderbhakSyatvamabhyupagamyate'smAbhiryena tenaiva mAMsAderapi bhakSyatA syAt, kintu jIvotpattyAzrayatvAt = anantajIvotpattyadhikaraNatvAd mAMsaM abhkssyAgaLa A ja graMthamAM A ja batrIsImAM (24 mA zlokamAM pRSTha-507 upara) paNa temanA matanuM AMzika rIte ame (mahopAdhyAyajI mahArAja) nirAkaraNa karavAnA chIe. (74) vizeSArthaH- jenuM bhakSaNa adharmajanaka na hoya te bhakSya ane jenuM bhakSaNa adharmajanaka hoya te abhakSya AvI bhakSyAbhaDhyasaMbaMdhI vyavasthA jainone mAnya che. te ja rIte je strImAM bhogavyavahAra potAnAmAM aziSTatvanuM saMpAdaka na bane te strI potAnI apekSAe gamya kahevAya. tathA jo aziSTasaMpAdaka bane to potAnI apekSAe te strI agamya gaNAya. AvI gamyAgamyasaMbaMdhI vyavasthA jainone mAnya che. (74) vaLI, mahattvanI vAta to e che ke prasaMgasAdhana dvArA prativAdIne aniSTa ApAdana karavAnuM kAma to prativAdInA siddhAnta mujaba ja thaI zake. prastutamAM bauddha vidvAna prANIsaMga- guNadharmane bhakSyatvano sAdhaka batAve che. paraMtu prativAdI evA amArA (jainonA) mate prANIsaMga- guNadharmanA lIdhe mAMsa abhakSya nathI. paraMtu jIvotpattinuM Azraya hovAthI mAMsa abhakSya che. (Azaya e che ke prANIsaMgaguNadharmane jaino bhakSyatva prayojaka mAnIne bhAta vagerene bhakSya kahetA hoya to bauddha loko jarUra ema kahI zake ke "A rIte to mAMsa paNa bhakSya banI jaze. kAraNa ke temAM paNa bhAtanI jema prANIsaMga- guNadharma rahelo che." paraMtu te mujaba bauddha vidvAno bolI zakatA nathI. kAraNa ke prANIsaMga- guNadharmane jaino nathI to bhakSyatvaprayojaka mAnatA ke nathI to abhakSyatvaprayojaka. paraMtu "anaMtA jIvonI utpattino Azraya hovAthI mAMsane jaino abhakSya mAne che.') A vAtane jaNAvatA graMthakArazrI kahe che ke - ha mAMsamAM anaMta jIvonI utpatti ha gAthArtha :- "prANInuM aMga hovAthI mAMsa abhakSya che. Avo amAro mata nathI. paraMtu jIvonI saMsaktino hetuM hovAthI paMDitoe mAMsano niSedha karyo che. (7/5) TIkArtha :- amane jainone evuM mAnya nathI ke "mAMsa prANIsaMga hovAthI abhakSya che." paraMtu jIvotpattinuM 2. dastAva "cupama:' pUrva nAti | 2. dastAva "gha' nAtti | Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 * mAMse nigodotpattivarNanam * dvAtriMzikA-7/6 jIvasaMsaktihetutvAt tat = mAMsaM budhaiH = bahuzrutaiH garhitaM = niSiddham / / 5 / / tathAhipacyamAnA''ma-pakvAsu mAMsapezISu srvthaa| 'tantre nigodajIvAnAmutpattirbhaNitA jinaiH||6|| pacyamAneti / etadarthasaMvAdinI ceyaM gAthA AmAsu ya pakkAsu ya vipaccamANAsu maMsapesIsu / AyaMtiyamuvavAo bhaNio a nigoajIvANaM / / (sambodhaprakaraNa-7/55) / / 6 / / miti darzayannAha- prANyaGgatvAditi jIvasaMsaktihetutvAt = mAMsasvAmivyatiriktanAnAprANisamutpAdahetutvAt / taduktaM aSTakaprakaraNe "prANyaGgatvena na ca no'bhakSaNIyantvidaM matam / kintvanyajIvabhAvena tathA zAstraprasiddhitaH / / " (aSTaka. 17/4) iti / / 7/5 / / ____ mAMsabhakSaNasya bahuzrutaniSiddhatvamevopadarzayati- 'tathAhI'ti / sarvathA = aikAntikI AtyantikI ca tantre = jinAgame, ziSTastu spaSTo gaathaarthH| sambodhaprakaraNasaMvAdamAha- 'AmAsu ya' (saM.pra.7/55) ityAdi / taduktaM sambodhasaptatikAyAmapi - AmAsu ya pakkAsu ya, vipaccamANAsu maMsapesIsu / sayayaM ciya uvavAo, bhaNio ya nigoyajIvANaM / / - (saM.sa.65) iti / anena zlokena saugatasya paramatA'nabhijJatA''pAdanato 'mAMsaM bhakSyaM prANyaGgatvAdi'tyanumAnaprayogasya prasaGgasAdhanatA'pi nirAkRtA / taduktaM zrIhemacandrasUribhirapi yogazAstre - 'sadyaH sammUcchirtA'nantajantusantAnadUSitam / narakAdhvani pAtheyaM ko'znIyAt pizitaM sudhIH ? / / - (yo.zA.3/33) iti| kundakundAcAryeNa api pravacanasAre - pakkesu a Amesu a vipaccamANAsu maMsapesIsu / saMtatiyamuvavAdo tajjAdINaM NigodANaM / / jo pakkamapakkaM vA pesI maMsassa khAdi phAsadi vA / so kila NihaNadi piMDaM jIvANamaNegakoDINaM / / 6 (pra.sA.3/29-30-jayasenavRttigate ime gAthe) iti / yogasAraprAbhRte amitagatinA - pakve'pakve sadA mAMse pacyamAne ca smbhvH| tajjAtInAM nigodAnAM kathyate jinapuGgavaiH / / mAMsaM pakvamapakvaM vA spRzyate yena bhakSyate / anekAH koTayaH tena hanyante kila janminAm / / 6 (yo.sA.prA. 8/60-62) ityuktam / taduktaM puruSArthasiddhyupAye api - AmAsvapi pakvAsvapi vipacyamAnAsu mAMsapezISu / sAtatyenotpAdastajjAtInAM nigotAnAm / / AmAM vA pakvAM vA khAdati yaH spRzati vA pizitapezIm / sa nihanti satatanicitaM piNDaM bahujIvakoTInAm / / 6 (pu.si.6768) iti / 125 DovAthI bahuzruto mAMsano niSe5 28 che. (7/5) te mArIta samaj. gAthArtha :- pakAvavAmAM AvatI, kAcI ke pAkI mAMsapezIomAM nigodanA jIvonI aikAntikI ane AtmattikI utpatti zrI tIrthakaroe jinazAsanamAM jaNAvelI che. (6) TIkArtha :- A arthanuM ja samarthana karanArI gAthA saMbodhaprakaraNamAM A rIte jaNAvela che ke "kAcI, pAkI ane pakAvAtI mAMsapezIomAM nigodanA jIvonI atyaMta utpatti jaNAvela che." (76) 'tmaa2|| (8nonA) 4 bhAgamabhai vis 'bhAMsa bhakSya cha' se saMmapAya che. mATe (bhAMsa bhabhakSya 1. hastAdarza 'tantro' ityazuddhaH pAThaH / 2. AmAsu ca pakvAsu ca vipacyamAnAsu maaNspeshiissu| AtyantikamupapAto bhaNito nigodjiivaanaam|| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mAMsAdInAmaprazastavikRtitvam 455 nanu bhavatAmeva kvacidAgame mAMsabhakSyatA'pi zrUyate iti pUrvA'paravirodha ityAzaGkyAhasUtrANi kAnicicchedopabhogAdiparANi tu / amadyamAMsA'zitayA na hanyante prasiddhayA ||7|| sUtrANIti / kAnicittu sUtrANi chedaH = chedasUtroktaprAyazcittaupayikArthavizeSaH, upabhogazca bahiH paribhogaH, AdinA'tyantA'pavAdAdigrahaH, tatparANi (= chedopabhogAdiparANi tu) prasiddhayA'madyamAMsAzitayA sAdhoH ( na hanyante = ) na virudhyante, utsargato mAMsabhakSaNasya duSTatvAdeveti bhAvaH / tathAhi a ya ittha labhissAmi piMDaM vA loyaM vA khIraM vA dahiM vA navaNIyaM vA hiMsAtirikto gRddhivizeSo'pi tadbhakSaNe doSaH / taduktaM tattvArthabhASyavRttI siddhasenagaNibhiH mAMsaraso hi sarvarasAtizAyI vRSyatamazca kila / tatra cAvazyambhAvi gArdhyam - (ta.s. 9 / 29 bhA.vR.) iti / sambodhaprakaraNe'pi majje mahummi maMsaMmi navaNIyaMmi cautthae / uppajjaMti asaMkhA tavvaNNA tattha jaMtuNo / / - (saM.pra.7 / 76 ) ityuktam / anyatrA'pi madye mAMse madhuni ca navanIte bahinate / utpadyante vilIyante susUkSmA janturAzayaH / / - (nAgapaTala - ?) ityuktam / / 7 / 6 / / chedopabhAgaparANi sUtrANi tu 'amajja-maMsAsi' (da. vai. cU. 2 / gA. 7) iti dazavaikAlikacUlikAvacanena, 'pasatthavigatiggahaNaM' (dazavai. cU. 3169) iti nizIthabhASyena, 'madhu-maMsa-majjavihANA ya apasatthAo / sesA khIrAtiyA pasatthAo / pasatthAsu vA kAraNe pamANapattAsu gheppamANIsu' (ni.bhA. 3168 cU.) iti nizIthacUrNyAdinA ca prasiddhayA amadya - mAMsAzitayA sAdhoH na virudhyante / duSTatvAt = sadoSatvasvIkArAditi / AcArAGgaprathamacUlikAgatasUtrANi darzayitumupakramate 'avi ya..' iti / shriishiilaangkaacaaryvRttiche' evI tamArI vAtano tenI sAthe virodha Avaze.' AvI zaMkAnuM nirAkaraNa karavA mATe granthakArazrI jaNAve che ke - gAthArtha :- keTalAka sUtro cheda, bAhya upabhoga vagerenA sUcaka hovAthI 'sAdhu madyapAna ke mAMsabhakSaNa na kare' AvA prasiddha hakIkatanI sAthe koI virodha nahi Ave. (7/7) # mAMsasaMbaMdhI apavAdAdinuM sUcana A TIkArtha :- zAstramAM batAvelA keTalAka sUtro chedane batAvavAnA tAtparyathI hoya che. chedano artha che chedagranthamAM jaNAvelA prAyazcittamAM nimittabhUta evo vizeSa prasaMga. koIka sUtra bAhya paribhogane sUcavatA hoya che. to keTalAka sUtro atyanta AgADha apavAda vagerene jaNAvatA hoya che. AvA prakAranA mAMsAdigocara sUtro 'sAdhu dAru na pIe, mAMsa na khAya' evI prasiddha vyavasthAne bAdhita karatA nathI. kAraNa ke mAMsabhakSaNa utsargathI duSTa ja che. (apavAda sUtramAM batAvelA prAyazcitta paNa A ja arthane sUcita kare che.) mAMsaviSayaka tevA prakAranA zAstrapATho A pramANe jANavA. AcArAMga sUtramAM Avato Avo pATha nIce mujaba che. "vaLI, A sagAvahAlA vagerenA gharamAM 1. hastAdarze 'sUti' iti truTitaH pAThaH / hastAdarzAntare ca 'sUtrANIti' iti nAsti / 2. api cAtra lapsye piMDaM vA loyaM vA kSIraM vA dadhi vA navanItaM ghRtaM vA guDaM vA tailaM vA madhu vA madyaM vA mAMsaM vA zuSkuliM vA phANitaM vA taM vA zikhariNIM vA tatpUrvameva bhuktvA pItvA patadgrahaM ca saMlihya saMmRjya tataH pazcAd bhikSubhiH sArddhaM gRhapatikulaM piMDapAtapratijJayA pravezyAmi niSkramiSyAmi vA mAtRsthAnaM spRzed / * Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 * jihvAlaulyena palagrahaNapratiSedhaH * dvAtriMzikA- 7/7 ghayaM vA gulaM vA tillaM vA mahuM vA majjaM vA maMsaM vA 'sakkuliM vA phANiaM vA pUyaM vA sihiriNiM vA taM puvvAmeva bhuccA piccA paDiggahaM ca saMlihiya sammajjiya tao pacchA bhikkhUhiM saddhiM gAhAvaikulaM piMDavAyapaDiyAe pavisissAmi vA NikkhamissAmi vA mAiTThANaM saMphAse' (A. 21-1-4-24) ityatra 'navaraM madya - mAMse chedasUtrA'bhiprAyeNa vyAkhyeye' iti vRttikRd vyAkhyAtavAn / 'athavA kazcidatipramAdA'vaSTabdho'tyantagRdhnutayA madya-mAMsAdyapyAzrayedatastadupAdAnamiti mAtR stvevam api caiteSu svajanAdikuleSvabhipretaM lAbhaM lapsye / tadeva darzayati - piNDaM = zAlyodanAdikaM 'loyamiti indriyAnukUlaM rasAdyupetamucyate / tathA kSIraM vetyAdi sugamaM yAvatsihariNIM veti / navaraM madya-mAMse chedasUtrAbhiprAyeNa vyAkhyeye / athavA kazcidatipramAdAvaSTabdho'tyantagRdhnutayA madhu-madya-mAMsAnyapyAzrayedatastadupAdAnamiti - (A. zru. ska . 2 cU. 1-udde. 4-sU.24) / nanu sAdhUnAmamadya-mAMsAzitvAtkathametadgrahaNaM sambhavatIti cet ? na mAtRsthAnasparzayogyatayA mAyAsamparkArhatvena idamapi = madya-mAMsAdigrahaNamapi na virudhyate / vastutaH idamAcArAGgIyaM sUtramautsargikaM mAMsabhakSaNaniSedhamevopadarzayati, anyathA'nupadameva tatropadarzitaM ' No evaM karejja' ( AcA. 2/cU.1/4/ 24) iti vacanamanupapannameva syAt / 'chedasUtrAbhiprAyeNa vyAkhyeye' iti AcArAGgavRttikRtA yaduktaM tatra chedasUtrAbhiprAyaH mahu-majja-maMsAigarahiyavigatINaM gahaNaM AgADhe gilANakajje / garahA - lAbha - pamANettigarahaMto geNhati- 'aho ! akajjamiNaM, kiM kuNimo ? aNNahA gilANo Na paNNappai / garahiyavigatilAbhe ya pamANapattaM geNhaMti, No aparimitamityarthaH / jAvatiyA gilANassa uvaujjati taMmattAe gheSpamANIe dAtArassa paccayo bhavati / pAvaM = appaNo abhilAso, tassa ya paDighAo kao bhavati / pAvadiTThIgaM vA paDighAo kao bhavati, 'suvattaM ete gilANaTThA geNhaMti, Na jIhalolayAe 'tti - (ni.bhA.gA.3170 cUrNi ) ityevaM nizIthacUrNito'vaseyaH / jihvAlaulyena tadgrahaNaM tu pratiSiddhameva / bhanagamatI lobhanasAmagrI bhaNaze. hAta. jAsamatI yoSA vagere piMDa, atyaMta svAdiSTa boTa, dUdha, ghar3IM, bhASAza, dhI, goNa, tela, bhadha, dha3, mAMsa, zaSkulI, pAezIthI bhogANesI goja, pUDasA, zijarizI vagere... mATe sagAvahAlAnA ghare pahelAM jaI, uparanI cIjamAMthI je kAMI maLe te vAparI, pAtrAne dhoI, lUchI, pachI jyAre bhikSAkALa thAya tyAre sAdhuonI sAthe gRhasthanA gharamAM gocarI levA praveza karIza athavA nIkaLIza. A rIte karavAthI mAyA nAmanuM 9 muM pApasthAnaka sparze. (mATe AvuM vicAravuM 5 te yogya nathI.)" = * zIlAMAcArya abhiprAya che prastuta sUtranI TIkAmAM zrIzIlAMkAcAryanI vyAkhyA A pramANe che. 'ahIM dArU ane mAMsanI vAta che tenI vyAkhyA chedasUtranA abhiprAyathI karavI. athavA to atyanta pramAdathI grasta evo koI sAdhu ati AsaktinA lIdhe dArU ke mAMsa vagere paNa grahaNa kare. mATe tene je prAyazcitta Ave te batAvavA 1. mudritapratau 'saMkuliM' ityazuddhaH pAThaH / 2. mudritapratau bhikkhUhi' iti pAThaH / 3. hastAdarze 'NikkhamissAmi vA' iti pATho nAsti / 4. hastAdarze 'tavA' iti truTitaH pAThaH / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * palagrahaNasUtratAtparyavibhAvanam . 457 sthAnasparzayogyatayA nedamapi virudhyate / tathA- 'se bhikkhU vA bhikkhuNI vA se jaM puNa jANijjA bahuaTThiaM maMsaM vA macchaM vA bahukaNTayaM' (A.2-1-1-10-58) ityAdikaM sUtramapi bahuparityajanadharmakamAMsA'grahaNasya gRhasthA''mantraNAdividhergrahaNe satyapi kaNTakAdipariSThApanavidhezca pratipAdakaM 'asyopAdAnaM kvacillUtAdyupa AcArAGgIyaM sUtrAntarayugalaM prathamacUlikAgatamevopadarzayati- 'se bhikkhU ve'tyAdi / sampUrNaM tu sUtraM tatraivaM - se bhikkhU vA bhikkhuNI vA se jaM puNa jANijjA bahuaTThiyaM maMsaM vA macchaM vA bahukaMTayaM assiM khalu paDigAhitaMsi appe siyA bhoyaNajAe bahuujjhiyadhamme tahappagAraM bahuaTThiyaM maMsaM macchaM vA bahukaMTayaM lAbhe saMte jAva no paDigAhejjA / se bhikkhu vA bhikkhuNI vA jAva siyA NaM paro bahuaTThieNaM maMseNa vA maccheNa vA uvanimaMtijjA- 'AussaMto ! samaNA ! abhikaMkhasi bahuaTThiyaM maMsaM paDigAhettae ?' eyappagAraM nigghosaM succA nisamma se puvvAmeva AloijjA- 'Ausotti vA bhaiNitti vA No khalu me kappai bahuaTThiyaM maMsaM paDigAhettae / abhikaMkhasi me dAuM jAvaiyaM tAvaiyaM poggalaM dalayAhi, mA ya aTThiyAI' / se evaM vayaMtassa paro abhihaTTa aMto paDiggahagaMsi bahuaTThiyaM maMsaM paribhAettA NihaTTa dalaijjA, tahappagAraM paDiggahaM parahatthaMsi vA parapAyaMsi vA aphAsuyaM aNesaNijjaM lAbhe saMte jAva No paDigAhejjA / se Ahacca paDigAhie siyA taM No 'hi'tti vaejjA, No 'aNahi'tti vaijjA / se tamAyAya egaMtamavakkamijjA ahe ArAmaMsi vA ahe uvassayaMsi vA appaMDae jAva appasaMtANae maMsagaM macchagaM bhoccA aTThiyAI kaMTae gahAya settamAyAya egaMtamavakkamejjA / ahe jjhAmathaMDilaMsi vA jAva pamajjiya paradvavijjA - (A.zru.skaM.2/cU.1/1/10-58) iti sUtramapi = AcArAGgasUtrayugalamapi atyantA'pavAdA'pekSayA grahaNe prApte bahuparityajanadharmakamAMsA'grahaNasya = bahuheyakaNTakAdyAkIrNamAMsA'nupAdAnasya pratipAdakam, gRhasthA''mantraNAdividheH sakAzAt AgADhA'pavAdapadena grahaNe satyapi = mAMsAdhupAdAne kartavye satyapi kaNTakAdipariSThApanavidhezca = bahutyajanIyakaNTakAsthyAdiparityAgavidhAnasya ca pratipAdakaM avagantavyam; na tu mAMsAdigrahaNavidheH pratipAdakam / na cAsmaduktasya tadvyAkhyAkAravacanenA'pi virodhassambhavati; yataH "evaM mAMsasUtramapi neyam / asya copAdAnaM kvcilluumATe madya vagereno sUtramAM ullekha karelo che." tema ja AvuM karavAthI mAyA nAmanA pApasthAnakane sparzavAnI yogyatA rahelI hovAthI paNa "mAMsAdi abhakSya che." A vAtano virodha nathI Avato. tema ja "te sAdhu ke sAdhvI evuM jANe ke bahu hADakAvALuM A mAMsa che. athavA bahu kAMTAvALI mAchalI che...." ItyAdi pratipAdana karanAra sUtra paNa ema jaNAve che ke jemAMthI bahu pheMkI devuM paDe tevuM mAMsa to grahaNa na ja karavuM. tathA gRhastha AmaMtraNa ApIne gocarI mATe ghare laI jAya ane gocarImAM anupayoga vagerethI mAMsa AvI gayuM hoya to paNa kAMTA, hADakA vagerenuM visarjana-parijhApana ja karavuM. tema ja TIkAkArazrIe paNa A sUtranuM vivecana karatAM jaNAvela che ke "kyAreka sUtA vagerenA zamana mATe sArA vaidyanI sUcanAthI mAMsanuM grahaNa karela hoya to tenA bAhya upabhoga-vilepana vagerethI parasevA 1. atha bhikSurvA bhikSuNI vA yatpunaH jAnIyAd bahvasthikaM mAMsaM vA matsyaM vA bahukaNTakam ... / 2. hastapratau 'bhikSuNI' padaM nAsti / 3. mudritapratau 'macchi' iti pAThaH / 4. mudritapratau '....pAdanaM' ityazuddhaH pAThaH / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 * palaparibhogamImAMsA * dvAtriMzikA-7/7 zamanArthaM sadvaidyopadezato bAhyaparibhogena svedAdinA jJAnAdyupakArakatvAtphalavadRSTaM, bhujizcA'tra bahiH paribhogArtha' iti vyAkhyayA na viruddham / tAdyupazamanArthaM sadvaidyopadezato bAhyaparibhogena svedAdinA jJAnAdyupakArakatvAt = ratnatrayopaSTambhakatvAt phalavat = sArthaka dRSTam" / (AcA. 2/1/1/10/58 vRtti) ityuktaM tavRttau / __ ayamatrAzayo jJAnAdiratnatrayayoga-kSema-vRddhyAdhuddezenotsargato mAMsabhakSaNAdikaM niSiddhaM sat gADhaglAnAdikAraNataH tenaivoddezenA'pavAdato bAhyaparibhogArthaM mAMsagrahaNAdikaM vidhIyate / svedakarmaNi mAMsAdeH bAhyaparibhogaH carakasaMhitAyAM - grAmyAnUpaudakaM mAMsaM payo bastazirastathA / varAhamadhyapittA'sRk snehavattila-taNDulAH / / ityetAni samutkvAthya nADIsvede prayojayet / deza-kAlavibhAgajJo yuktyapekSo bhiSaktamaH / / 6 (ca.saM.14/11-12) itthmuktH| - audakAnUpamAMsAni salilaM pAJcamUlikam / sasnehamAranAlaM vA nADIsvede prayojayet / / (ca.sa.8/88) iti tu carakasamajJAkRt / suzrutAyurveda api uSNasvedakarmaNi mAMsAdeH bAhyaparibhogo rogavizeSopacArarUpeNa darzitaH (su.adhya.32/bhAga-2) / zAstrArthAnAM tu sarvajJakathitatvAd nAnAdeza-kAlAdivyApakatvAccotsargApavAdagarbhanirUpaNasya nyAyyatvameva / paraM prakRte savaidya-gItArthagurUpadezAnusAreNaivA'yamAtyantikApavAdavidhirAgADhakAraNe prayoktavyaH, na tu yathAkathaJcit / etena - na zAstramastItyetena prayogo hi samIkSyate / zAstrArthAn vyApino vidyAt prayogAMstvaikadezikAn / / - (kA.sU.7/2/55) iti kAmasUtrakArikA'pi vyAkhyAtA / ato nAtra 'notsRSTamanyArthamapodyate ca' (anyayo.dvA.11) ityevaM kalikAlasarvajJenA'nyayogavyavacchedadvAtriMzikAyAmupadarzitAyA utsargApavAdamaryAdAyA bhaGgaH, yena mAMsasyA'bhakSyatA virudhyeta / vastutastUtsargApavAdavibhAgavinirmokeNA'pyetAni sUtrANi vimRzyante tathApi nAstyatra virodhalezo'pi, virodhitAvacchedakasyaivAbhAvAt / tathAhi niSedhyatAvacchedakaM mAMsapratiyogikabhakSaNatvaM, vidheyatAvacchedakaJca mAMsapratiyogikagrahaNatvAdikamiti nAsti virodhaH kshcit| na ca prakRtasUtre 'maMsagaM macchagaM bhoccA' ityevamuktyA mAMsapratiyogikabhakSaNatvameva vidheyatAvacchedakamiti vAcyam, yato 'bhujizcAtra bahiHparibhogArthe, nA'bhyavahArA'rthe padAtibhogavaditi (AcA.2/1/1/10/58 vR.) tadvRttAvuktam / niSedhakoTau bhujirabhyavahArArthe gRhyate vidheyakoTau ca nAbhyavahArArthe kintu svedAdilakSaNabAhyaparibhogArthe iti zabdA'bhede'pyarthabhedAnAstyatra virodhagandho'pIti sUkSmadRSTyekSaNIyaM gambhIraM tattvametat / "evaM gRhasthA''mantraNAdividhipudgalasUtramapi sugamamiti / tadevamAdinA chedasUtrAbhiprAyeNa grahaNe satyapi kaNTakAdipratiSThApanavidhirapi sugama" iti vyAkhyayA = zrIzIlAGkAcAryakRtavyAkhyayA na viruddhaM asmaduktaM mAMsAderabhakSyatvam / pUjyAstu- "atra bahuadviyaM maMsaM = bahvasthi-kavacAdivyAptaM bAdAma-kharjUrakA'kharoTAdikamiti bhASAyAM prasiddhaM bodhyam, bahukaMTayaM macchaM = nAnAtIkSNasUkSmalomopetaM matsyAbhidhAnaM vanaspatiphalaM bodhyami"ti prAhuH / vagere dvArA lUtA vagerenuM zamana thavAthI jJAnAdi ratnatrayanI ArAdhanAmAM te mAMsagrahaNa upakAraka thavAthI sArthaka jovAyela che. atyaMta apavAdapade grahaNa karelA mAMsAdino bhogavaTo khAvA dvArA nahi paNa bAhya paribhoga vaidyazAstrokta svedakarma vagere dvArA karavo." AvuM AcArAMgavivaraNamAM lakhela hovAthI "mAMsa abhakSya che, mAMsabhakSaNa duSTa che. mAMsabhakSaNa pApajanaka che." A vAtano koI virodha Avato nathI. Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 459 * atyantApavAdikapalopabhogapratipAdanam * tathA 'se bhikkhU vA 'bhikkhuNI vA jAva samANe se jaM puNa jANijjA maMsaM vA macchaM vA bhajjijjamANaM pehAe tillapUyaM vA AesAe uvakkhaDijjamANaM pehAe no khaddhaM khaddhaM uvasaMkamittu obhAsijjA nannattha gilANaNIsAe' (A.2-1-1-9-51) ityatra nA'nyatra glAnAdikAryAdi'tyanenA'tyantA'pavAda evacchedasamasUtraviSaya iti na kazcidvirodhaH zrutapariSkRtacetasAM pratibhAti / / 7 / / etena - se bhikkhU vA bhikkhuNi vA siyA NaM pare bahuaTThieNa maMseNa vA bahukaMTaeNa maccheNa vA upanimaMtijjA-'AusaMto samaNA ! abhikaMkhasi bahuaTThiyaM maMsaM bahukaMTaaM machaM vA paDigAhittae?' eyappagAraM nigghosaM succA nisamma se puvvAmeva AloijjA 'Ausotti vA no khalu me kappai bahuaTThiyaM maMsaM0 pddigaahitte| abhikaMkhasi me dAuM jAvaiyaM tAvaiyaM puggalaM dalayAhi, mA ya atttthiyaaii'| se sevaM vayaMtassa paro abhihaTTa aMto paDiggahagaMsi bahu paribhAittA nihaTTa dalaijjA, tahappagAraM paDiggahaM parahatthaMsi vA parapAyaMsi vA aphAsuyaM no paDiggAhijjA / se Ahacca- parigAhie siyA taM no hitti vaijjA, no aNihitti vaijjA, se tamAyAya egaMtamavakkamijjA 2 ahe ArAmaMsi vA ahe uvassayaMsi vA appaMDe jAva saMtANae maMsagaM macchagaM bhuccA aTThiyAI kaMTae gahAya se tamAyAya egaMtamavakkamijjA 2 ahe jhAmathaMDilaMsi vA jAva pamajjiya pamajjiya pariThThavijjA - (AcA. zru.2,cU.1,a.1,u.10,sU.58) ityapi AcArAGgasUtravacanaM vyAkhyAtam / prakRte evAcArAGgIyaM sUtrAntaramapavAdaviSayatayA darzayati- tathA 'se' ityAdi spaSTArtham / yadapi AcArAGgasUtre - se bhikkhU vA jAva samANe se jaM puNa jANejjA maMsAiyaM vA macchAiyaM va maMsakhalaM vA macchakhalaM vA AheNaM vA paheNaM vA hiMgolaM vA saMmelaM vA hIramANaM pehAe aMtarA se maggA bahupANA bahubIyA bahuhariyA bahuosA bahuuttiMga-paNaga-dagamaTTIya-makkaDAsaMtANayA bahave tattha samaNa-mAhaNa-atihi-kivaNa-vaNImagA uvAgayA uvAgamissaMti (uvAgacchaMti) tatthAinnA vittI no pannassa nikkhamaNa-pavisAe, no pannassa vaaynn-pucchnn-priyttttnnaa'nnuppeh-dhmmaannuogciNtaae| se evaM naccA tahappagAraM pure saMkhaDiM vA pacchAsaMkhaDiM vA saMkhaDiM saMkhaDipaDiyAe no abhisaMdhArijjA gamaNAe 6 (AcA.zru.2,cU.1,a.1, u.4,sU. 22) ityuktaM tadapi mAMsapracurasaGkhaDisthale bahuprANi-bIja-haritA'vazyAyAdivirAdhanAbahulamArge tAdRzazramaNAdyAkIrNavRttau vA prAjJasyA'pi sAdhoH gamanapratiSedhakamevotsargata iti tema ja "te sAdhu ke sAdhvI jANe ke gRhasthanA ghare mahemAna mATe mAMsa, matsya ke telapracura pUDalo raMdhAya che, taiyAra thAya che, to tevuM joIne jaldI jaldI tyAM jaIne e mAMgavuM nahi. sivAya ke evuM atyaMta gaMbhIra roga vagerenuM kAraNa hoya." A chedasUtra jevA sUtrano viSaya paNa atyaMta AgADha apavAda ja che. kAraNa ke "glAnanA kArya sivAya te mAMgavuM nahi.' - AvuM temAM jaNAvela che. mATe zAsathI jenuM antaHkaraNa phaLadrupa ane saMskArita thayela che tevA bahuzruta puruSone uparokta apavAdasUtro 3 'bhAMsa samakSya cha' mA vAtano 5 virodha to nathI. (7/7) 1. hastAda" 'bhikkhuNI' padaM nAsti / 2. mudritapratau 'saMkamittao' iti pAThaH / 3. mudritapratau 'cAnyatra' ityazuddhaH pAThaH / 4. mudritapratI 'glAnAdikArthA...' ityazuddhaH pAThaH / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 * apavAdato'pi palA'danavidhAnaniSedhaH * dvAtriMzikA-7/7 nAsti kazcid virodhaH / agre'pi tatraiva caturthoddeze'pavAdataH saGkhaDigamanaprakaraNe - se bhikkhU vA bhikkhuNI vA se jaM puNa jANijjA maMsAiyaM vA macchAiyaM vA jAva hIramANaM pehAe aMtarA se maggA appapANA appabIyA appahariyA appaosA appaudayA appauttiMga-paNaga-daga-maTTIya-makkaDAsaMtANayA, no jattha bahave samaNamAhaNa-atihi-kivaNa-vaNImagA uvAgayA uvAgacchaMti uvAgamissaMti appAinnA vittI pannassa nikkhamaNapavesAe, pannassa vAyaNa-pucchaNa-pariyaTTaNA'Nuppeha-dhammANuogaciMtAe, sevaM naccA tahappagAraM puresaMkhaDiM vA pacchAsaMkhaDiM vA saMkhaDiM saMkhaDipaDiyAe abhisaMdhArejja gamaNAe - (AcA.zru.2/cU.1/a.1/u.4/sU.22) iti yaduktaM tadapi na mAMsAdigrahaNApekSayA kintu adhvAnakSINasya vA glAnotthitasya vA tapazcaraNakarSitasya vA'vamaudaryabAdhitasya vA mAMsabhinnadurlabhadravyavizeSArthino vA mAMsAdidoSapariharaNasamarthasya, niSkramaNa-pravezadoSapariharaNe prAjJasya vAcanA-pracchanA-parivartanAnuprekSA-dharmAnuyogacintAyai ca kuzalasya tatrA'gamane vAcanAdiyogA'nirvAhe mAMsAdiparihAreNa mAMsAdibhinnapiNDagrahaNApekSayaiva yujyate, tathaiva tadvyAkhyA'valokanAt / taduktaM tavRttau 'tadevamalpadoSAM saMkhaDiM jJAtvA mAMsAdidoSapariharaNasamarthaH sati kAraNe tatpratijJayA'bhisandhArayed gamanAye'ti (AcA.2/1/1/4/22 vRtti) / __uttarAdhyayanasUtre - bhuMjamANe suraM maMsaM seameaM ti mannai 6 (utta.5/9) iti yaduktaM tattu nAstiko yatkaroti tadapekSayA'vagantavyam, na tu vidhivAdarUpeNa / yadapi nizIthasUtre navamoddezake - maMsakhAyANaM vA macchakhAyANaM vA chavikhAyANaM vA bahiyA niggayANaM asaNaM vA pANaM vA khAimaM vA sAimaM vA paDiggAhei - (nizItha u.9 sU.10) ityuktaM, yaccaikAdazoddezake tatraiva - maMsAiyaM vA macchAiyaM vA maMsa-khalaM vA macchakhalaM vA AheNaM vA paheNaM vA sammelaM vA hiMgolaM vA annayaraM vA tahappagAraM virUva-rUvaM hIramANaM pehAe tAe AsAe tAe pivAsAe taM rayaNiM annattha uvAiNAvei + (nizItha u.11 sU.80) ityuktaM tadapi tAdRzapravRttI prAyazcittadarzakaM, na tu mAMsAdividhAnaparamiti dhyeyam / - vAsAvAsaM pajjosaviyANaM no kappai niggaMthANa vA niggaMthINa vA haTThANaM AruggANaM baliyasarIrANaM imAo nava rasavigaIo abhikkhaNaM abhikkhaNaM AhArittae - taM jahA 1 khIraM, 2 dahi,3 navaNIyaM, 4 sappiM, 5 tillaM, 6 guDaM, 7 mahuM, 8 majjaM, 9 maMsaM - (kalpa.9/17) iti kalpasUtravacanamapi AgADhA''pavAdikamAMsAdigrahaNaM 'prasaktaM pratiSidhyate' iti nyAyena caturmAsyAM sarvathA niSiddha ja mAMsagrahaNa prayojana che vizeSArtha :- utsargathI mAMsabhakSaNano niSedha karI utsargathI ja mAMsanA grahaNa-bhakSaNa vagerenuM vidhAna karavAmAM Ave to te bAbata virodhagrasta kahevAya. athavA eka prayojanane udezIne "mAMsa abhakSya che evuM utsargamArge jaNAvIne anya prayojanane udezIne "mAMsa bhakSya che evuM apavAdamArge jaNAvavAmAM Ave to te banne vacce virodha kahevAya. kAraNa ke autsargika vidhi-niSedhanA prayojana sivAyanA alaga prayojanane uzIna te 4 vastu saMbaMdhI mApA niSedha-vidhAna 25 zatuM nathI. bhAvAta 'notsRSTamanyArthamapodyate gha' AvuM kahevA dvArA kalikAla sarvajJa zrI hemacaMdrasUrIzvarajI mahArAje anyayogavyavaccheda trizikAmAM Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mAMsaderabhakSyatopadarzanam * 461 miti darzayati / taduktaM zrIvinayavijayagaNivareNa kalpasUtrasubodhikAvRttau - yadyapi madhu-madya-mAMsanavanItavarjanaM yAvajjIvaM (sAdhUnAM) astyeva tathApyatyantA'pavAdadazAyAM bAhyaparibhogArthaM kadAcid grahaNe'pi caturmAsyAM sarvathA niSedhaH - (ka.sU.9/17 vR.) iti / yadapi - imaM avavAdusaggiyaM 'bahuaTThiyaM poggalaM aNimisaM vA bahukaMTayaM' evaM avavAdato giNhaMto bhaNAti 'maMsaM dala, mA aTThiyaMtti - iti nizIthacUrNikAreNa (ni.bhA.5237 cU.) uktaM tadapi vidhAnaM asthi-kaNTakAdiparihAraparaM bodhyaM, na tu mAMsagrahaNApekSayA / ata eva bahUjjhanadharmaka-piNDagrahaNaniSedhAvasare - 'bahuaTTiyaM puggalaM aNimisaM vA bahukaMTakayaM' - (da.vai.5/1/73) iti dazavaikAlikasUtrasya vRttau zrIharibhadrasUribhiH - bahvasthi pudgalaM = mAMsaM, animiSaM vA = matsyaM vA bahukaNTakaM, ayaM kila kAlAdyapekSayA grahaNe pratiSedhaH / anye tvabhidadhati 'vanaspatyadhikArAttathAvidhaphalAbhidhAne ete' - iti proktam / atra "kAlAdyapekSayA = atyantA'pavAdakAlAdivivakSayA bAhulyena bAhyaparibhogApekSayaiva na tu bhojanApekSayA grahaNe = mAMsAdigrahaNaprApte pratiSedhaH = bahUjjhanadharmakamAMsAdigrahaNaniSedha" itizrIharibhadrasUritAtparyam / anyamate tu spaSTaM phalAbhidhAnavyAkhyAnamiti nAtrApi vyAmohaH kAryaH / pUjyAstu prakRte mAMsapadaM miSTAnnAdigariSThA'zanaparatayA matsyapadaM ca pakvaudanAdiparatayA vyAkhyeyamiti prAhuH / bhojanavidhinirUpaNe'pi - 'tattha se bhuMjamANassa aTThiaM kaMTao siA' + (da.vai. 5/1/ 84) iti dazavaikAlikasUtre yaduktaM tatrApi - "tatra = koSThakAdau se = tasya sAdhoH bhuJAnasya asthi, kaNTako vA syAt, kathaJcid gRhiNAM pramAdadoSAt / 'kAraNagRhIte pudgala eve'tyanye" * (da.vai.5/1/84 vRtti) iti vyAkhyAtam / spaSTameva haribhadrasUribhiH svamate gRhasthapramAdApekSayA vyaJjanAdau sampAtA''yAtakaNTakollekho'kAri / kAraNagRhItapudgalAntargatakaNTakanirdezakAnyamate'pi bhojanavidhinirUpaNe gRhItapiNDauSadhAdhupayogasAmyena tannirdezo'vagantavyaH, nirjarAdvAdazabhedanirUpaNe Artta-raudrAdidhyAnaprakAracatuSkapradarzanavat / na hyArtta-raudradhyAne nirjarAtvenAbhimate / tadvatprakRte'pyavagantavyam / mAMsAderabhakSyatvaM tu - je yAvi bhuMjanti tahappagAraM, sevaMti te paavmjaannmaannaa| maNaM na eyaM kusalaM karantI vAyAvi esA buIyA u micchA / / 6 (sUtrakR.zru.2, a.6, gA.38) iti sUtrakRtAGgavacanAt, - bhuMjamANe suraM maMsaM parivuDhe paraMdame / / acakakkara bhoI ya, tuMdille ciyalohie ! AuyaM narae kaMkhe, jahA esa va ele|| 6 (uttarA.a.7, gA.6/7) iti, - hiMse bAle musAvAI, mAIlle pisuNe saDhe / bhuMjamANe suraM maMsaM, seyameyaMti mannaI / / 6 (uttarA.a.5, gA.9) iti, - tuhaM piyAI jaNAvela che. prastutamAM uparokta be prakAramAMthI eka paNa prakAra saMbhavato na hovAthI virodhane koI avakAza nathI. te A rIte (1) mAMsabhakSaNano utsargathI niSedha karI mAMsagrahaNanuM vidhAna utsargathI nahi paNa apavAdathI karavAmAM Avela che. ApavAdika vidhAna mAMsabhakSaNanuM nathI paNa mAMsagrahaNanuM che. tathA (2) ratnatrayanA pAlana mATe utsargathI mAMsabhakSaNano niSedha karela ane apavAdathI mAMsagrahaNAdinuM vidhAna karavAmAM Avela che te paNa ratnatrayanA pAlana mATe ja karavAmAM Avela che. (jJAnAdyupakArakatvAt) bhATe zrI. re 595 viro5 mA saMbhavato nathI. Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ revatIkRta- kurkuTakamAMsadAnamImAMsA 462 dvAtriMzikA-7/7 maMsAI, khaMDAI sollagANi ya / khAviomi samaMsAi, aggivaNNAiM'Negaso / / - (uttarA . a.19, gA.69) iti ca uttarAdhyayanavacanAt amajja-maMsAsI amaccharIA abhikkhaNaM nivvigaiM gayA a - (dazavai. cU.2, gA.7) iti ca prAguktAt (pR. 455) dazavaikAlikasUtravacanAdapi suprasiddhamevetyavadheyam / itthaJca - 'savvaNaINaM jA hujja vAluyA savvaudahiNaM jaM udayaM / itto ya anaMtaguNo attho ikkassa suttassa / / ' - (saM.pra.10/51) iti sambodhaprakaraNavacanAt ' pratisUtramanantArthopadezAt, mAMsAderatyantaM garhitatvAt, - mahAraMbhayAe mahApariggahiyAe kuNimAhAreNaM paMceMdiyavaheNaM neraiyAuyakammAsarIrappayoganAmAe kammassa udaeNaM neraiyAuya - kammAsarIre jAva payogabandhe - ( bhaga. sU. 8/9 / 351 sUtra ) iti bhagavatIsUtre - cauhiM ThANehiM jIvA NeratiyattAe kammaM pakareMti, NeraittAe kammaM pakarettA Neraiesu uvavajjanti, taM jahA- mahArambhatAte, mahApariggahatAte, paMceMdiyavaheNaM, kuNimAhAreNaM - ( aupa. sU. 34 / pRSTha- 80, sthA. 41/ sU.373) iti aupapAtikasUtre sthAnAGgasUtre ca mahAraMbhiyAe mahApariggahAe kuNimAhAreNaM paMciMdiyavaNaM jIvA narayaM gacchanti - (samabhava - 4 / yazodharacaritra ) ityevaM samarAdityakathAyAM ca mAMsAhArasya narakakAraNatvenoktatvAt, amajjamaMsAsiNe - (sUtrakR.a. 2) iti sUtrakRtAGgavacanAt munInAmamadyamAMsA'zitvAt, "anyArthaparatvasambhavAcca na taistaissUtrairmAMsAderbhakSyatA sidhyati na vA niSiddhasya tadbhakSaNasyotsargato duSTatvamapayati / * * = etena revatIe gAhAvatiNIe mamaM aTThAe duve kavoyasarIrA uvakkhaDiyA / tehiM no attttho| asthi se anne pAriyAsie majjArakaDae kukkuDamaMsae / tamAharAhi / eeNaM aTTho - (bha.sU.za.15/ sU.557/pR.686) iti vyAkhyAprajJaptivacanamapi vyAkhyAtam / atrApi 'duve kavoyA' ityAdeH zrUyamANamevArthaM kecinmanyante / anye tvAhuH "kapotakaH = pakSivizeSaH tadvad ye phale varNasAdharmyAtte kapote = kuSmANDe; kapa kapotake / te ca te zarIre vanaspatijIvadehatvAtkapotakazarIre / athavA kapotakazarIre iva ghUsaravarNasAdharmyadeva kapotakazarIre kuSmANDaphale eva" / te upasaMskRte = saMskRte / ' tehiM no aTTho'tti bahupApatvAt / 'pariAsie 'tti parivAsitaM hyastanamityarthaH / ' majjArakaDae' ityAderapi kecit zrUyamANamevArthaM manyante / anye tvAhuH " mArjAro vAyuvizeSaH, tadupazamanAya kRtaM = saMskRtaM = mArjArakRtam" / apare tvAhuH " mArjAro virAlikAbhidhAno vanaspativizeSaH / tena kRtaM bhAvitaM yattattathA / kiM tat ? ityAha 'kurkuTakamAMsakaM = bIjapUrakaM kaTAham' / ' AharAhi 'tti niravadyatvAditi - (bha. 15/557 vR.) zrIabhayadevasUrayo vyAkhyAtavantaH / anyamatamapyatra yuktameva, vaidyakazabdasindho mArjArapadasya vAyuvizeSavAcakatvasya prasiddhatvAt ( vai.za. si. pRSTha 889 ) / mAMsapadasya yathAzrutArthastu mAMsabhakSaNasya garhaNIyatvAt, 'vIyarAgo Na kiMci vi karei garahaNijjaM tu' iti upadezapadavacanena ( upa.pa. 731) vItarAge tadasambhavAcca nA'bhyupagantumarhati / (3) mahattvanI vAta e che mAMsabhakSaNa atyaMta duSTa hovAthI ja atyaMta apavAdapade paNa teno bhogavaTo bahArathI ja karavAnI vAta che, nahi ke khAvA dvArA. Azaya e che ke AdhAkarmadoSavALA bhojanAdino utsargathI niSedha karavAmAM AvyA bAda apavAdapade tenuM vidhAna karavAmAM Avela che temAM AdhAkarmika doSavALA bhojanAdinA bAhya paribhoga = vilepanAdi ja abhipreta nathI, paNa ArogavA = Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * dharmAnandamatapratyAkhyAnam * 463 etena prakRtabhagavatIsUtrapraghaTTakamavalambya dharmAnandena zrImahAvIrasya mAMsabhakSakatvamAveditaM tannirastam, uSNavIrye raktapittajanake mAMse gozAlakaprakSiptatejolezyAjanitadAha-pittajvarAdyupazAmakatvA'sambhavAt, - snigdhamuSNaM guru rakta-pittajanakaM vAtaharaM ca, sarvaM mAMsaM ( ) iti vacanAt / kapotazarIrapadena kuSmANDAbhidhAnavanaspatizarIranirmitapAkavizeSagrahaNasyaiva nyAyyatvAt, tasyaiva tAdRzadAhapittajvarAdyupazAmakatvAt, - kuSmANDaM zItalaM vRSyaM svAdu pAkarasaM guru / hRdyaM rukSaM rasasyandi zleSmalaM vAta-pittajit / / kuSmANDazAkaM guru sannipAta-jvarA''mazophA'nila-dAhahAri - (kaiya.ni.) iti kaiyadevanighaNTuvacanaprAmANyAt, - pittaghnaM teSu kuSmANDaM 6 (su.saM.56 phalavarge) iti suzrutasaMhitAvacanaprAmANyAt, - kuSmANDa bRMhaNaM vRSyaM guru pittAstraM vAtanut / bAlaM pittApahaM zItaM madhyamaM kaphakArakam / / - (bhA.pra.ni. zAkavarga-54) iti bhAvaprakAzanighaNTuvacanaprAmANyAt, - mAtuliGgasya vAtajit bRMhaNaM madhuraM mAMsaM vAtapittaharam + (a.ha.6/132) iti aSTAGgahRdayakAravRddhavAgbhaTTavacanaprAmANyAcca / prakRte 'varNatadvatorabheda' iti nyAyena kuSmANDaphalasya kapotapadavAcyatA yujyata eva, anyathA zabdAnAmanekArthatA'naGgIkAre tu prayANAvasare 'saindhavamAnaya' ityukto lavaNamAnayet / prakRte mAMsazabdasya AcArAGga-nizItha-sUryaprajJaptyAdau AmiSazabdasya ca lalitavistarA-sambodhaprakaraNa(190)-dharmaratnakaraNDakAdau ghRtapakvamiSTAnnArthavAcakatvaM prasiddhameva / atra ca mAMsapadaM vanaspatiphalakaTAhaparamevA'vaseyaM mArjAra-kurkuTakAdizabdAnAM ca vanaspativizeSaparatvam, zabdAnAmanekArthatvAt / raktakurkuTakasyauSadhivizeSavAcakatvaM zAligrAmanighaNTubhUSaNe (puSpavarga-pR.518), zvetakApotikApadasya kRSNasarpAkAravanaspativAcakatvaM kalpadrumakoze (ka.591-2), kapotazabdasya vanaspativizeSavAcakatvaM suzrutasaMhitAyAM, kapotikAzabdasya zvetakuSmANDavAcakatvaM nighaNTuratnAkare (ni.ra.jai.sA.pra.kra.43), pArAvatapadasya paruSakaphalavAcakatvaM carakasaMhitAyAM (adhyAya-26) vaidyakazabdasindhau (pR.661) kaiyadevanighaNTau (auSadhivarga pR.73) ca, mahApArAvatapadasya ca kapotANDatulyaphalavizeSavAcakatvaM abhidhAnasaGgrahanighaNTau (a.saM.ni. 139-140) prasiddhameva / / mArjArapadasya agastyavRkSavAcakatvaM vaijayantyAM - agastya muni-mArjArAvagastirvaGgasenakaH - (vaija.bhUmikANDa-vanaadhyAya.156) ityevaM, hiGgoTavRkSavAcakatvaM ca zrIkalikAlasarvajJopajJe nighaNTuzeSe - igudyAM tApasatarurmArjAraH kaSTakITakaH - (ni.ze.74) ityevaM prsiddhm| mArjArapadasya citrakavanaspativAcakatvaM soDhalanighaNTau (1/338/336), raktacitrakavanaspativAcakatvaM rAjanighaNTau (6/46 pR.143) vaidyakazabdasindhau (pR.817) ca, pittajvaranAzakavanaspativAcakatvaJca zabdasindhukoze proktam / prakRte - sArAmlakaH sAraphalo rasAlazca pArAvataH / kapotANDopamaphalo mhaapaaraavto'prH|| - (kai.ni.auSadhivarga-pR.62 gA.325) iti kaiyadevanighaNTuvacanamapyavazyamanusmartavyam / evameva - kapotA, kapotI = sarpAkSayAdigaNe rasauSadhivizeSaH; kapotavegA = brAhmI svarUpa bhakSaNa = AMtaraparibhoga paNa abhimata che. jyAre mAMsanI bAbatamAM evuM nathI. A bAbata ja ema sUcave che ke AdhAkarmadoSavALI gocarI karatAM paNa mAMsabhakSaNa vadhu doSavALuM che. mATe ja apavAdapade paNa mAtra tenA bAhya paribhoganuM ja vidhAna abhimata che, nahi ke apavAdapade mAMsane ArogavAnuM. mATe ja mAMsabhakSaNa apavAdasUtra dvArA paNa nirdoSa sAbita thatuM nathI. Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 * kurkuTa-mArjArAdipadAnAM vanaspativizeSavAcakatA * dvAtriMzikA-7/7 kapotavallI = sUkSmailA 8 (dra. ko.pR.39) iti dravyaguNakozavacanamapyatrAvadheyam / bhAvaprakAzanighaNTau bhAvamizreNa haritakyAdivarge asthimatI-gajapiSpalI-matsyazakalA'zvagandhA-pArApatapadI-kApotAdInAM, karpUrAdivarge kukkuTa-kapotacaraNAdInAM, gaDUcyAdivarge siMhikA-markaTI-mAMsarohiNIkanyA-pArApata-matsyAkSI-gojihvAdInAM, phalavarge gostanyAdInAM, vaTAdivarge azvakarNA'jakarNa-kacchapAdInAM zAkavarge ca zakarI-kurkuTaka-zikhyAdInAM zabdAnAM vanaspatyauSadhi-puSpa-phala-zAkAdivAcakatvamAveditam / jIvAjIvAbhigame api - assakaNNI-sIhakaNNI-sIUMDhi-musuMDhi 6 (jIvA.1/sU.21 pR.27) ityAdirUpeNA'zvakarpodInAM padAnAM 'avayavaprasiddheH samudAyaprasiddhirbalIyasI'ti nyAyena vanaspativizeSavAcakatvamAveditam / vaidyakazabdasindhu- (pR.86)suzrutanidAnasthAna- (a.15/pR.174)bhAvaprakAzanighaNTu(vaTAdivarga pR.520)prabhRtAvapi tathaiva tatprasiddheH / mArjAra-virAlikA-viDAlikA-biDAlikAdipadAnAM vanaspativizeSavAcakatvaM dazavaikAlikavRttau (d.vai.5|3|18), AcArAGgasUtravRttau (A.sU.45/pR.348), prajJApanAsUtravRttau (pra.sU.vallIpada-1/gA.44), zabdArthacintAmaNikoze (za.ci.ko.pR.-601) hemacandrasUrikRtanighaNTuzeSe (gA.32,36,67, 139,140) vaidyakazabdasindhau (vai.za.si.pR.817) ca prasiddhameva / pArAvatapadIpadasya pracIbalA-mAlakaGganyAdivAcakatvaM dhanvantarinighaNTau (4/20 pR.186) bRhanighaNTuratnAkare (anekArthanAmavarga-pRSTha-752) ca dRzyate / tasyAH pittAdizAmakatvaM bhAvaprakAzanighaNTau (guDUcyAdivarge pR.441) prasiddhameva / kurkuTa-kukkuTa-kurkuTI-kukkuTI-madhukukkuTIpadAnAM vanaspativizeSavAcakatvaM bhagavatIsUtravRttau (bha.sU. 15/558) kalikAlasarvajJopajJa-nighaNTusaGgrahe, nighaNTuratnAkare (ni.ratnA.jai.sa.pra.ka.43), vaidyakabRhannighaNTau kauTilyArtha-zAstre (14/3/148-bheSajayoga) nighaNTuzeSe (ni.ze.67) vaidyakazabdasindhau ca prsiddhm| prakRte mArjArapadena agastyavRkSagrahaNamapi yujyata eva, tasya pittAdinAzakatvAt / taduktaM madanapAlanighaNTau - agastyaH pitta-kaphajiccAturthikaharo himaH / tat payaHpInasazleSmA pittanAktyA''ndhyanAzanam / / 6 (mada.ni. 5/71) iti / mArjArapadavAcyasya agastyasya muni-vaGga-senakAdayaH paryAyazabdAH / tridoSanAzakatayA tadgrahaNamapyatra yujyata ev| taduktaM zAligrAmanighaNTubhUSaNe - munizimbI sarA proktA buddhidA rucidA laghuH / pAkakAle tu madhurA tiktA caiva smRtipradA / / tridoSa-zUla-kaphahRt pANDurogaviSApanut / zleSma-gulma-harA proktA sA pakvA rUkSapittalA / / - (zA.ni.bhU.puSpavarga-pR.523) iti / AyurvedIyakoze mArjArapadasya citrakavanaspativAcakatvamapi dRzyate / tadgrahaNamapyatra yujyate, tasyA'pi jvaranAzakatvAt / taduktaM rAjanighaNTukoze - kAlo vyAlaH kAlamUlo'pi dIpyo mArjAro'gnidAhakaH pAvakazca / citrAGgo'yaM raktacitro mahAGgaH syAdadAhazcitrako'nyaguNADhyaH / / 6 (rA.ni.varga-6/46 pR.143) iti dhyeyam / kukkuTapadena suniSaNNo vRkSo'pi gRhItuM yujyate'tra / taduktaM nighaNTuzeSe zrIhemacandrasUribhiH - suniSaNNe sUcipatraH svastikaH zikhivArakaH / / (ni.ze.351) zrIvArakaH zitivaro vitunnaH kukkuTaH zikhI - (ni.ze.352) iti / taduktaM bhAvaprakAzanighaNTau zAkavarge - zitivAraH zitivaraH svastikaH suniSaNNakaH / zrIvArakaH sUcipatraH parNakaH (4) tema ja mAMsa bhakSaNa vagere atyaMta duSTa hovAthI ja tene grahaNa karavAmAM sAdhue mAyA karavI paDe tevI saMbhAvanA sUtramAM batAvela che. jo roTalI, dALa, bhAta vagerenuM jeTalI sahelAIthI grahaNa thaI zake che teTalI saraLatAthI mAMsagrahaNa thaI zakatuM hoya to tenA mATe mAyA karavI na paDe. paNa mAyA Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mAMsAsthi-majjAdInAM tarAvapi sadbhAvaH * 465 kukkuTa: zikhI / / - (bhA.pra.ni.zA.va.pR.674) iti / taduktaM dravyaguNakoze dhanvantarinighaNTau cA'pi - kukkuTaH zitivAraH murgA iti loke, kukkuTacUDAvat puSpavyUhatvAt + (dra.gu.pR.43, dha.ni.1/ 155) iti / tadguNAstu bhAvaprakAzanighaNTau - suniSaNNo himo grAhI mohadoSatrayApahaH / avidAhI laghuH svAduH kaSAyo rUkSadIpanaH / / vRSyo rucyo jvara-zvAsa-meha-kuSTha-bhramapraNut - (bhA.pra.ni.zAkavarga 31) ityevamupadarzitA bhAvamizreNa / anyatra nighaNTau api - suniSaNNo laghurNAhI vRSyo'gnikRt tridoSahA / medhAruciprado dAhajvaraharo rasAyanaH / / (nigha.) ityuktam / kalpadrumakoze'pi vanauSadhikANDe - medhAkRd grAhakaH sUciH kukkuTaH suniSaNNakaH - (ka.dU.ko.vano.269) ityuktam / pArAvatapadyaparAbhidhAnAyAH kAkajaGghAyAH kAryaM tu - kAkajaGghA himA tiktA kaSAyA kaphapittajit / nihanti jvarapittAntravraNa-kaNDU-viSa-kRmIn / / - (bhA.pra.ni.pR.441) ityevaM bhAvaprakAzanighaNTau darzitamityapyatrAnusandheyam / kAkajaGghAyAH pArAvatapadIparyAyazabdatvaM tu - kAkajaGghA dhvAGkSajaGghA kAkapadA tu lomazA / pArAvatapadI dAsI nadIkAntA pracIbalA / / - (dha.ni.4/20 pR.186) iti dhanvantarinighaNTau prasiddham / kiJca carma-rudhira-mAMsAsthyAdikaM prANiSviva vanaspatAvapyaGgIkriyate / taduktaM bRhadAraNyakopaniSadi - yathA vRkSo vanaspatistathaiva puruSo'mRSA / tasya lomAni parNAni, tvagasyotpATikA bahiH / / tvaca evA'sya rudhiraM prasyandi tvaca utpaTaH / tasmAttRNAt tadA preti raso vRkSAdivA''hatAt / / mAMsAnyasya zakarANi kinATaM srAva tatsthiram / asthInyantarato dArUNi majjA majjopamA kRtA / / 6 (bRhadA.3/9/28) iti / suzrutasaMhitAyAmapi - cUtaphale paripakve kezaramAMsAsthimajjAnaH pRthaka pRthak dRzyante kAlaprakarSAt / tAnyeva taruNe nopalabhyante sUkSmatvAt / teSAM sUkSmANAM kezarAdInAM kAlaH pravyaktatAM karoti (su.saM.zA.a.3 zlo.32) ityuktam / - pezI mAMsyasikozayoH / maNDabhede palapiNDe supakkakaNike'pi ca (ane.2 1538-539) iti anekArthasaGgrahavacanamapyatra smartavyam / ___ matsyaNDIpadasya vanaspatijanyagarbhavAcakatvaM ApTezabdakoze (Dictionary By Apte) prasiddhameva / nAgajihvApadasya paNazIlAbhidhAnaphalavAcakatvaM bRhanighaNTau supratItam / mAMsapadasya vanaspatiphalagarbhavAcakatvaM ogilvIzabdakoze (Dictionary By Ogilvee J. Page.292) vyaktam / aSTAGgasaGgrahe - karavAnI saMbhAvanA sUtramAM jaNAvela che te ja puravAra kare che ke mAMsabhakSaNa atyaMta duSTa che. (5) "chedasUtranA abhiprAyathI mAMsagrahaNanI vyAkhyA karavI A pramANe TIkAryamAM je jaNAvela che tenI spaSTatA A pramANe samajavI. nizIthasUtranI cUrNimAM jaNAvela che ke ke mAMsa vagerenuM grahaNa AgADha mAMdagImAM glAnanA kAraNe hoya che. tevA glAna mATe mAMsAdi grahaNa karatI vakhate paNa sAdhu ema vicAre ke "aho ! A akArya che. A rIte mAMsane grahaNa karavuM na joIe. paNa zuM karIe? A sivAya mAMdA sAdhu sAjA thaI zake ema ja nathI." tathA glAna pUratuM jarUrI hoya teTaluM parimita mAMsa vagere ja grahaNa kare, aparimita nahi. AnA lIdhe dAtAne vizvAsa bese ke "glAna mATe ja mA mahAtmA // 42 , mArasaMzAthI 2salolupatAthI naha.' (ni.mA...3170 yU) vaLI, (6) glAnAdi kAraNe ke anAbhoga vagerenA lIdhe kAMTAyukta ke hADakA sAthe mAMsAdinuM grahaNa thayela hoya to hADakA-kAMTA vagere paraThavI devA. Ama uparokta sUtra paraThavavAnuM vidhAna kare che nahi ke tenA bhakSaNanuM. jema ke "zrAvake pANI gALIne pIvuM." A zAstravacana kAcA pANI pIvAnuM Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 * kurkuTapakSimAMsAderdarzanAntare'pyabhakSyatA * dvAtriMzikA-7/7 bhallAtakasya tvag = mAMsaM bRhaNaM svAdu zItalam - (a.saM.8/168) ityevaM mAMsapadArtho darzita ityapyavadheyam / prakRte - uSNavAta-kapha-zvAsa-kAsa-tRSNA-vamipraNut, tasya tvak kaTu tiktoSNA gurvI snigdhA ca durjarA / / kRmi-zleSmA'nilaharaM mAMsaM svAdu himaM guru / bRMhaNaM zleSmalaM snigdhaM pitta-mArutanAzanam / / 6 (kai.ni.auSadhivarga-255/256) iti kaiyadevanighaNTuvacanasmaraNamauSadhivargamanusRtya kartavyaM vijJaiH / nanu - kavoyasarIrA - (bha.za.15/558/pR.686) iti bhagavatIsUtroktau zarIrapadopAdAnena kapotapadasya paJcendriyaprANivAcakatvameva sidhyati, na tu vanaspatiphalavAcakatvamiti cet ? na, zarIrapadasyaikendriyAdAvapi prayogadarzanAt / taduktaM sUtrakRtAGge - puDhavIsarIraM, AusarIraM, teusarIraM, vAusarIraM, vaNassaIsarIraM - (sU.kR.2/3/36) iti / 'duve kavoyasarIrA, anne' (bha.sU.15/557 pR.686) ityevaM pulliGgaprayogadarzanena tAdRzaphalavizeSapAka eva tatra grAhyaH / pakSizarIranirdeze tu 'doNNi kavoyasarIrANi, annANi' ityevaM napuMsakaliGganirdezaH syAt / kiJca vipAkasUtrAdau mAMsAhAravarNanaprasaGge zarIrapadaprayogo na dRzyate / vanaspatikAyavAcakatvenaiva kAyasthAne zarIrapadanivezanamapi saGgacchate / kiJca jainapravacane prANivAcakapadottaraM zarIrapadaprayogo na dRzyate kintu vanaspati-tatphalAdivAcakapadottarameva, yathA sUryaprajJaptI nakSatrabhojanaprakaraNe - puvvAhiM AsADhAhiM AmalagasarIre bhoccA kajjaM sAdheti (sU.pra.nakSa. 8/18) iti / na ca sUryaprajJaptau - rohiNIhiM sasamaMsaM bhoccA kajjaM sAdheti, saMThANAhiM migamaMsaM bhoccA kajjaM sAdhiMti... - (sU.pra.nakSa.8/2-3) ityAdinA mAMsAhAravidhAnamupalabhyata iti tasya bhakSyatA'nAvilaiveti zaGkanIyam, yataH zazamAMsapadena lodhranirmitapakvAnnaM, mRgamAMsapadena ca mRganAbhimalabhilitapakvAnnamabhimatamityAdikaM vyaktamuktaM kalyANavijayagaNinA mAnavabhojyamImAMsAyAm (mA.bho.mI. adhyAya-3/pR.163) / kiJca kurkuTapakSimAMsaM tu darzanAntare'pi abhakSyatayA vyavasthApitaM kimuta svadarzane / taduktaM ujjvalAbhidhAnAyAM ApastambIyadharmasUtravRttI - pAdAbhyAM vikIrya kITadhAnyAdi ye bhakSayanti te mayUrAdayo vikirAH, teSAM madhye kukkuTo na bhakSyaH - (A.dha.sU.1/17/32 vR.) iti / gautamIyadharmasUtre apyevameva tadabhakSyatvaM sammatam / kiJca mArjArapazunA''ghrAtamannamapyabhojyaM kimuta tadAhatakurkuTapakSimAMsam / taduktaM - manuSyairanyairvA mArjArAdibhiravaghrAtamannamabhojyam (ApastambIya.dha.sU.1/17/5) iti / itthamanyapadasaMsargaprakaraNAdinaivA'nabhipretA'niSTArthavyavacchedena sunizcitArthagrahaNamabhimataM vaiyAkaraNAdInAmapi / taduktaM vAkyapadIye- saMsoM viprayogazca sAhacaryaM virodhitA / arthaH prakaraNaM liGga zabdasyA'nyasya sannidhiH / / sAmarthyamaucitI dezaH kAlo vyaktiH svarAdayaH / zabdArthasyAnavacchede vizeSasmRtihetavaH / / vidhAna nathI karatuM, paNa pANI gALavAnuM vidhAna kare che, tema uparokta vAta jANavI. tathA (7) glAna vagerenA kArya mATe ja mAMsagrahaNa vagere vAta apavAdapade jaNAvela che. A hakIkata paNa ema sUcave che ke mAMsabhakSaNa sadoSa ja che. mATe uparokta ApavAdika sUtro ane mAMsanI smkssyt| - mA pathye zo 4 viro5 bhAvato nathI. (7/7) Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prayogavizeSabalAttIrthakRto mAMsabhakSakatvA'sambhavaH * 467 'na prANyaGgasamutthaM' cetyAdinA vo'pi vAritam / laGkA'vatArasUtrAdau tadityetadvRthoditam ||8|| neti / 'na prANyaGgasamuttha' mityAdinA ca = 'na prANyaGgasamutthaM mohAdapi zeSacUrNamaznIyA- ( vA.pa.2/317-318) iti / kiJca prAyaH prazastabhojanaprakaraNe 'uvakkhaDiyA' ityAdiprayogo dRzyate / taduktaM vyAkhyAprajJaptI - viule asaNe pANe khAime sAime uvakkhaDAvie... - ( vyA. pra. 12/1/531 ) ityAdi / mAMsAdyaprazastabhojanaprakaraNe tu 'bhajjie talie' ityAdizabdaprayoga upAsakadazAGga - vipAkasUtrAdau samupalabhyate / taduktaM upAsakadazAGge mahAzatakAdhikAre bahuvihehiM maMsehi ya sollehi ya taliehi ya bhajja ya... - (upA. adhya.8/ sU.50 ) iti / yathoktaM vipAkasUtre api vasabhANa ya Uhehi ya thahi ya vasaNehi ya chappAhi ya kakuhehi ya vahehi ya kannehi ya acchihi ya nAsAhi ya jibhAhi ya uhi ya kaMbalehi ya sollehi ya taliehi ya bhajjiehi ya... - (vi. sU. zrutaskaM. 1 / a. 2/ sU. 13) ityAdi / ata eva tejolezyopasargottarakAlInauSadhopayogaprakaraNe kapotazarIrAdipadena kuSmANDapAkaprabhRtigrahaNaM saGgacchatetarAm / kiJcaikarAtrimAtraparyuSitapakvabhojanadarzanArthaM prAyaH 'pajjusie' padaM prayujyate na tu 'pariyAsie' iti pdm| nAnArAtriparyuSitamAMsasya tu rogAdivRddhikAritvena tAdRzapittajvarAdyupazAmakatvA'sambhavAt caramatIrthakRtA'nupAdeyataiva prasajyeta / kiJca vyAkhyAprajJaptau aSTame zatake paJcamoddezake 'AjIvakairapi mAMsa-madyapAna- kandamUlAdInAmabhakSyatvA'peyatvA'grAhyatvA'GgIkAreNa nirgranthazramaNaistu sutarAM tatparihAraH kArya' ityevaM svaziSyAdIn pratyupadiSTavataH zrImahAvIrasya tIrthakRto mAMsabhakSakatvakalpanamapi svapne'pi naiva saGgacchate / vyAkhyAprajJaptipAThastvevam - duvAlasamAjIviyavAsagA arihaMtadevatAgA ammApiusussUsagA paMcaphalapaDikkaMtA, taM jahA - uMbarehiM, vaDehiM, borehiM, satarehiM, pilaMkhUhiM, palaMDu-lhasaNa - kaMdamUlavivajjAgA aNillaMchiehiM aNakkabhinnehiM goNehiM tasapANavivajjiehiM cittehiM vittiM kappemANA viharaMti, ee vi tAva evaM icchaMti, kimagaM puNa je ime samaNovAsagA bhavaMti jesiM no kappaMti imAI pannarasa kammAdANAI sayaM karettae vA kAravettae vA kareMtaM vA annaM na samaNujANettae - (vyA. pra.za. 8 / u. 5 ) iti / na hi kevalaM jainasAdhavaH kintu jainazrAvakA api mAMsa-madyAdikaM pariharanti; jIvasaMsaktatvAt / taduktaM sambodhasaptatikAyAM - majje mahuMmi maMsaMmi, navaNIyaMmi cautthae / uppajjaMti aNaMtA, tavvaNNA tattha jaMtuNo / / - (saM. sa. 64) iti / ata eva dehAdyatiriktAtmasiddhikRte zrAvakAdibhiH iharahA hi majja-maMsaM pariharAmo uvavAsaM karemo NiratthayaM ceva - (sU.cU. pRSTha - 316 ) ityevaM nAstikAn pratyuktamiti vyaktaM sUtrakRtAGgacUrNo dRDhataraM bhAvanIyametattattvamAgamaparamArthavedibhiH / / 7 / 7 / / A bauddhamate paNa mAMsa abhakSya Qian gAthArtha :- tamArA bauddhonA paNa laMkAvatArasUtra vageremAM 'prANInA aMgamAMthI utpanna thayela mAMsa na khAvuM' A rIte niSedha karela che. mATe mAMsabhakSaNanuM vidhAna karanAruM anumAna tame phogaTa batAvyuM.(7/8) TIkArtha :- 'mohanA lIdhe paNa prANInA aMgamAMthI utpanna thayela zaMkhacUrNa-zeSacUrNa khAvuM nahi.' AvA Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 laGkAvatArasUtra-kAmasUtrAdito'pi mAMsA'bhakSyatAsiddhiH ** dvAtriMzikA - 7/8 t' (aSTakavRtti-17/8 uddhRta) ityAdigranthena ca vo'pi = yuSmAkamapi laGkAvatArasUtrAdau tad = mAMsabhakSaNaM vAritaM niSiddhamAdinA zIlapaTalAdizAstraparigrahaH, ityetad vRthoditaM pareNa ||8|| adhikRtArtha eva vAdyantaramatanirAsAyopakramate mAMsabhakSyatvaM' itthamanekAntavAdinAmasmAkaM mate mAMsabhakSaNamutsargato duSTamevetyupadarthyA'dhunA ' mlecchasya hi mlecchabhASayaiva mlecchadvAraiva vottaraM deyamiti nyAyena saugatamatAnusAreNA'pi mAMsabhakSaNasya duSTatvamAviSkartumupakramate 'neti / zeSacUrNamiti / 'zaGkhacUrNamiti pAThAntaram / laGkAvatArasUtre 'STamAdhyAye bahUni mAMsabhakSaNaniSedhaparANi sUtrANyupalabhyante / tathAhi sarvabhUtAtmabhUtAyAgantukAmena sarvajantuprANibhUtasambhUtaM mAMsaM kathamiva bhakSyaM sambuddhadharmakAmena bodhisattvena mahAsattvena - (laM. 8/1); kharoSTrAzvabalIvardamAnuSamAMsAdIni hi mahAmate ! lokasyA'bhakSyANi mAMsAni - (laM. 8/2); zukrazoNitasambhavAdapi zucikAmatAmupAdAya bodhisattvasya mAMsamabhakSyam - (laM.8/3); "anAryajanajuSTaM durgandhakIrttikaratvAdapi mahAmate ! AryajanavivarjitatvAttu mAMsamabhakSyam" (laM. 8/5 ) " zucikAmasya yoginaH sarvaM mAMsamabhakSyam" (laM.8/7); "mahAmate ! sva- parAtmahitakAmasya mAMsaM sarvamabhakSyam" (laM. 8/8); "putramAMsabhaiSajyavadAhAraM dezayaMzcAhaM mahAmate ! kathamivA'nAryajanasevitamAryajanavivarjitamevamanekadoSAvahamanekaguNavivarjitamanRSibhojanapraNItamakalpyaM mAMsarudhirAhAraM ziSyebhyo'nujJApayAmi ?" (laM. 8/9); " na ca mahAmate ! akRtamakAritamasaGkalpitaM nAma mAMsaM kalpyamasti" (laM. 8/10 ); "mahAmate ! mama zrAvakAH pratyekabuddhAH bodhisattvAzca nAmiSAhArAH prAgeva tathAgatAH " (laM. 8/11); " mAMsAni ca palANDuzca madyAni vividhAni c| gRJjanaM lazunaM caiva yogI nityaM vivarjayet / / " - (laM. 8/11-5) iti / taduktaM dhammapade'pi sUtrapiTakAntargate - sukhakAmAni bhUtAni yo daNDena vihiMsati / attano sukhamesAno pecca so na labhate sukhaM / / - (dha.pa.10 / 3) iti / tatazca mAMsabhakSaNanirdoSatAsAdhanaM bauddhAnAM ghttttkuttiiprbhaatnyaaymnuptti| itthaJca bauddhazAstrasiddhavyavasthAto'pi mAMsAdibhakSaNasya niSedhyatA'nAvilaiveti dyam / duktaM vAtsyAyanenApi kAmasUtre laukikatvAd dRSTArthatvAcca mAMsabhakSaNAdibhyaH zAstrAdeva nivAraNaM dharmaH - (kA. sU. 2/7 ) iti / majjhimanikAye'pi * = = na macchaM, na mAMsaM na suraM, na merayaM, na thusodakaM pivAmi so ekAgAriko vA homi - (ma.ni. mahAsiMhanAdasUtra -1/2/2/155, pR. 111 ) ityuktamiti prANyaGgatvahetukamAMsabhakSyatvasAdhakAnumAnaM 'svazastraM svavadhAye 'ti nyAyena bauddhasyA'pasiddhAnta - bAdhAdidoSApAdakamiti mAMsabhakSyatvaM vRthoditaM pareNa saugatena / 'mAMsabhakSaNaM vRthoditaM' iti pAThAntarasyApi samacInatvamavaseyam / / 7 / 8 / / vacana dvArA tamArA bauddha lokonA laMkAvatAra sUtra, zIlapaTala vagere zAstramAM mAMsabhakSaNano niSedha karela che.mATe pUrvokta anumAnaprayoga dvArA bauddha vidvAne mAMsane bhakSya jaNAvyuM te phogaTa jANavuM.(7/8) vizeSArtha :- bauddha lokonA laMkAvatAra sUtra, zIlapaTala, vinayapiTaka, marjhimanikAya vagere graMthomAM mAMsabhakSaNa vagereno niSedha karela che. mATe tArkika bauddha vidvAnoe pUrve anumAnaprayoga dvArA mAMsane khAvA lAyaka TharAvavAno prayAsa karyo te apasiddhAMta vagere doSathI grasta che. (7/8) A rIte bauddhamatanuM nirAkaraNa karIne granthakArazrI mAMsabhakSaNa aMge ja anya vAdInA matanuM = 1. hastAdarze 'mAMsabhakSaNaM' iti pAThAntaram / 2 mudritapratau 'vRthopitaM' ityazuddhaH pAThaH / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * mAMsabhakSaNadoSaparAmarzaH * 469 na mAMsabhakSaNe doSo na madye na ca maithune / pravRttireSA bhUtAnAM nivRttistu mahAphalA // 9 // neti / na = naiva mAMsabhakSaNe doSaH karmabandhalakSaNaH, na madye pIyamAna iti gamyate, na ca maithune sevyamAna iti gamyate , yataH pravRttiH = svabhAva eSA = mAMsabhakSaNAdikA bhUtAnAM = prANinAm / nivRttiH = viramaNaM (tu = ) punaH mAMsabhakSaNAdibhyo mahadabhyudayalakSaNaM phalaM yasyAH sA (tathA = mahAphalA) // 9 // bhakSyaM mAMsaM paraH prAhA'nAlocya vacanAdataH / janmAntarArjanAdRSTaM na caitadveda yatsmRtam / / 10 / / bhakSyamiti / paraH = dvijanmajAtIyo'to vacanAda' anAlocya 'pUrvA'parazAstranyAyaviruddhatA mAMsaM bhakSyaM prAha / na caitad = mAMsabhakSaNaM janmAntarA'rjanAd = anyabhavotpAdanAd duSTaM veda = jAnAti / yatsmRtaM manunA / / 10 / / ___avipratiSiddhamanumataM syAditi nyAyasya prasiddhatvAd granthakAro vAdyantaramatanirAsAya = yAjJikamatanirAkaraNAya upakramate 'neti / iyaJca kArikA mnusmRti(5/56)gtaa| tadvyAkhyAyAM kullUkabhaTTena - brAhmaNAdInAM vargANAM yathAdhikAramavihitA'pratiSiddhabhakSaNAdau na kazciddoSo, yasmAt prANinAM bhakSaNapAna-maithunAdau pravRttiH svAbhAviko'yaM dharmaH / varjanaM punarmahAphalam / avihitA'pratiSiddhamadya-maithunanivRttermahAphalakathanArtho'yamuktasyaiva mAMsavarjanamahAphalakathanasyAnuvAdaH - (5/56 ma.smR.vyA.) ityuktam / bRhatparAzarasmRtau ca - "annAderapi bhakSyasya sneha-madyAmiSasya c| mahAphalA nivRttissyAtpravRttiH svargasAdhanA / / (bR.pa.smR.6/330) ityuktam / / 7/9 / / ato vacanAt = niruktamanusmRtivacanAt mAMsaM bhakSyaM = adharmA'janakabhakSaNapratiyogi / 7/10 / / nirAkaraNa karavA mATe temanA matane = kijamatane batAve che. ha mAMsabhakSaNAdi nirdoSa - manusmRti ja gAthArtha :- mAMsabhakSaNamAM, madyapAnamAM ane maithunasevanamAM koI doSa nathI. kAraNa ke te to jIvonI prati. 4 cha. 6, tanI nivRtti bhoTaiNane mApanArI thAya che. (7/8) TIkArya :- mAMsabhakSaNa karavAmAM pApa karmano baMdha thavA svarUpa doSa nathI. te ja rIte dArUne pIvAmAM ane maithunane sevavAmAM koI doSa nathI. kAraNa ke AvI pravRtti e to jIvono svabhAva che. hA, mAMsabhakSaNa vagereno tyAga karavAmAM Ave to tenAthI moTA abhyadayarUpa phaLanI prApti thAya che. (79) * bhAMsabhakSA saghoSa - na . gAthArtha :- uparokta vacanathI paravAdI mAMsane vagara vicAryuM bhakSya kahe che. paraMtu "bhavAntaranuM upArjana karavAthI mAMsabhakSaNa doSagrasta che." Ama te jANato nathI. kAraNa ke manusmRtimAM ja jaNAvela cha 3 - [ bhAgalI. yAma sA pAta 49uqAze. ] (7/10) TIkArya :- uparokta vacanano Azraya karIne, pUrvApara zAstravacananI yuktinA virodhane vicAryA vinA ja, kiMjavAdI mAMsane bhakSya jaNAve che. paraMtu te jANatA nathI ke navA bhavanuM upArjana karavAnA lIdhe mAMsabhakSaNa duSTa che. kAraNa ke manue smRtimAM jaNAvela che ke (7/10) 1. hastAdarza 'vacanAlocya' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarza 'pUrvAparamazA...' ityazuddhaH pAThaH / 3. hastAdarza 'vidvatAM' ityazuddhaH pAThaH / ..... cihnadvayamadhyavartI pATho hastAdarza nAsti / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 * mAMsapadaniruktipradarzanam * dvAtriMzikA-7/12 mAM sa bhakSayitA'mutra yasya mAMsamihAmyaham / etanmAMsasya mAMsatvaM pravadanti manISiNaH // 11 // mAmiti / atra hi bhakSakasya bhakSitena bhakSaNIyatvaprAptinibandhanajanmAntarA'rjanAdeva vyaktaM mAMsabhakSaNasya duSTatvaM pratIyata, iti tadaduSTatvapratipAdakaM vacanamanenaiva virudhyate / / 11 / / niSedhaH zAstrabAhye'stu vidhiH shaastriiygocrH| doSo vizeSatAtparyAnnanvevaM na yataH smRtam / / 12 / / manusmRtikArikAmevopadarzayati- 'mAmiti / iyaM kArikA brahmANDapurANe (bra.pu.2/3/63/24) api vartate / taduktaM mahAbhArate Api - ye bhakSayanti mAMsAni bhUtAnAM jIvitaiSiNAm / bhakSyante te'pi bhUtaistairiti me nAsti sNshyH|| 6 (ma.bhA.anuzA.116/24) iti / bhakSakasya = mAMsabhakSakasya bhakSitena = bhakSitamAMsasvAmijIvena bhakSaNIyatvaM bhakSakasya punarjanma vinA na sambhavatIti tasya tena bhakSaNIyatvaprAptinibandhanajanmAntarArjanAdeva = bhakSyatvaprAptau kAraNIbhUtasyAnyabhavIyadehasya taddhetuduritasya copArjanAd vyaktaM mAMsabhakSaNasya duSTatvaM pratIyate iti hetoH tadaduSTatvapratipAdakaM 'na mAMsabhakSaNe doSaH' (5/56) iti manusmRtivacanaM anenaiva = 'mAM sa bhakSayitA' (5/55) iti manusmRtivacanenaiva virudhyate = virodhmaapdyte| atra ca daNDApUpikAnyAyena maaNssyaa'bhkssytvsiddhirdrssttvyaa| arthApattiparo'yaM nyaayH| taduktaM sAhityakaumudyAM - daNDApUpikayA'nyArthA''gamo'rthApattiriSyate - (sA.ko.6/8) iti / 'mUSikeNa daNDo bhakSitazced ? ihasthaH pUpo'pi tena bhakSita iti nyAyo daNDApUpikA' (sA.kau.11/8) iti vyaktameva sAhityakaumudyAm / / 7/11 / / nanu manvarthamuktAvalyAmetatkArikAvyAkhyAnAvasare kullUkabhaTTena - iha loke yasya mAMsamahamaznAmi paraloke mAM sa bhakSayiSyatIti etanmAMsazabdasya niruktaM paNDitAH pravadanti / iti mAMsazabdasya nirvacanamavaidhamAMsabhakSaNapApaphalakathanArtham +(ma.smR.5/55 vyA.) ityevamuktatvAd vaidhetaramAMsabhakSaNameva niSidhyata ityAzayena kArikAyugalena pUrvapakSI 'mAraNAya gRhIto'GgacchedaM svIkaroti' iti nyAyena zaGkate- 'niSedha' iti / nanu 'pUrvAt parasya balIyastvamiti nyAyena 'sparddha parami'ti nyAyena vA manusmRtau pUrvamuktasya gAthArtha :- "mane te paralokamAM khAze jenuM mAMsa huM ahIM khAuM chuM." A mAsamAM rahela mAMsatva cha - sebha paMDito 73 cha. (7/11) . 'bhAMsa' zahanI vyANyA . dArtha :- 'mAM' = bhane 'sa' = te 75 528 mA bhAnu mAMsa 9 mA 416chu.- bhAvI mAMsapahanI vyutpatti hovAthI jaNAya che ke mAMsabhakSaka mRtyu pachI mokSamAM nahi jAya paNa parabhavamAM Dukkara, haraNa vagerenA avatAra dhAraNa karaze. kAraNa ke to ja mAMsabhakSaka jIvane, tenA dvArA jenuM mAMsa A lokamAM khavAyela che te pADA, gheTA, bakarA vagerenA jIvo bhavAMtaramAM khAI zake. Ama bhavAntaranuM upArjana karAvavA dvArA mAMsabhakSaNa duSTa ja che - ema jaNAya che. tethI "mAMsabhakSaNamAM koI doSa nathI." AvuM vacana prastuta manusmRtinA vacana dvArA virodhagrasta bane che. (11) uparokta virodhanA parihAra mATe pUrvapakSI jaNAve che ke - gAthArtha - zAstrabAhya mAMsabhakSaNamAM niSedha raho ane zAstrIya mAMsabhakSaNanuM vidhAna thAva. A rIte vizeSa prakAranA tAtparyano Azraya levAthI virodha doSa nahi Ave. kAraNa ke manusmRtimAM jaNAvela che 3 [ pAta. 130 zobhai vAze ] (7/12) 1. mudritapratau 'zAstrabAhyo'stu' iti pAThaH / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sAmAnAdhikaraNyenAnvayatAtparyavimarzaH * 471 niSedha iti / nanu zAstrabAhye mAMsabhakSaNe niSedho'stu, niruktabalaprAptaniSedhe' vidhyartho'nvetu, vidhizca zAstrIyagocaraH vacanoktamAMsabhakSaNaviSayo'stu / = evaM vizeSatAtparyAd vidhi - niSedhavAkyArthayorvidheya-niSedhyayoH sAmAnAdhikaraNyenA'nvaye tAtparyAd na doSaH = 'na mAMsabhakSaNe doSa' (manu. 5/56) ityatra mAMsabhakSaNasAmAnye doSA'bhAvabAdhalakSaNaH / - 'mAMsa bhakSayitA..' - (manu. 5/55 ) iti vacanasya pazcAduktAd na mAMsabhakSaNe doSaH ' - (manu.5/56) iti vacanAd durbalatvena mAMsa bhakSayitA' - (manu. 5/ 55 ) iti vacanasyArthe saGkSepakaraNAt zAstrabAhye = vedazAstrA'vihite mAMsabhakSaNe niSedho'stu / asyaivArthamAha - niruktabalaprAptaniSedhe = 'mAM sa bhakSayitA'mutra' (ma.smR. 5/55) iti manusmRtidarzitamAMsazabdaniruktitaH tAtparyabalena prApte zAstrabAhyamAMsabhakSaNapratiyogikaniSedhe vidhyarthaH balavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatvAdilakSaNo vidhipratyayArthaH anvetu / nanu 'na mAMsabhakSaNe doSa:' iti vidhivAkyena mAMsabhakSaNaM vidhIyate 'mAM sa bhakSayitA' iti niSedhavAkyena ca mAMsabhakSaNaM niSidhyata ityekameva mAMsabhakSaNaM vihitaM niSiddhaJceti vidheya-niSedhyayoH mAMsabhakSaNatvAvacchedenAnvaye kakSIkriyamANe 'na mAMsabhakSaNe doSa:' iti vacanaM bAdhitaM syAt, tadabhAvaprakArakanizcayasya tatprakArakajJAnaM prati pratibandhakatvAditi cet ? na, vaidhamAMsabhakSaNa eva vidhyarthAnvayasyeSTatvAdityAzayena pUrvapakSI prAha - vidhizca zAstrIyagocaraH = 'prokSitaM bhakSayenmAMsamiti (ma.smR.5/27) vakSyamANamanusmRtivacanoktamAMsabhakSaNaviSayo'stu / manumAMsatvasAmAnAdhi evaM 'vaidhamAMsabhakSaNaM nirdoSatayA'bhimatamavaidhamAMsabhakSaNaJca duSTamiti vizeSatAtparyAt smRtivacanatAtparyavizeSonnayanAt vidheya-niSedhyayoH mAMsabhakSaNayoH sAmAnAdhikaraNyena mAMsaikadezena anvaye tAtparyAt = manutAtparyAbhyupagamAt 'na mAMsabhakSaNe doSaH ' ityatra mAMsabhakSaNatvalakSaNadharmitAvacchedakavinirmokeNa mAMsabhakSaNasAmAnye doSAbhAvabAdhalakSaNaH nirdoSatvabAdhAtmako karaNyena = = = = = = doSaH na = naivAsti / yathA 'vRkSaH kapisaMyogI', 'vRkSo na kapisaMyogI 'ti vacanadvayArthayoH vRkSatvAvacchedenAnvayatAtparye bAdhadoSasattve'pi zAkhAvacchinnavRkSe kapisaMyogAnvayamabhyupagamya mUlAvacchinnavRkSe kapisaMyogAbhAvAnvayAbhyupagame bAdhadoSo na vidyate tathaivAtrApi 'avaidhamAMsabhakSaNe doSaH, vaidhamAMsabhakSaNe na doSaH ' ityanvayatAtparye naiva bAdhasambhavaH 1 = * pUrvapakSanA abhiprAyathI virodhaparihAra. TIDArtha :- zAstrajAya mAMsabhakSAne uddezAne niSedha thAva. arthAt 'mAM sa bhakSayitA...' tyAhi mAMsazabdanI niruktinA baLathI azAstrIyamAMsabhakSaNano niSedha prApta thAya che. temAM vidhyarthano vidhipratyayanA arthano = balavad aniSTa ananubaMdhI ISTasAdhanatAno anvaya thAva. matalaba ke zAstrabAhya mAMsabhakSaNanI nivRtti uparokta ISTasAdhanatAthI saMpanna che - evo niSedhavAkyano artha thAya che. tathA 'na mAMsabhakSaNe doSa:' ityAhi dvArA 4 vidhAna thAya che teno viSayabhAM zAstrokta mAMsabhakSaNa bhAno. A rIte vidhivAkyanA arthano ane niSedhavAkyanA arthano kramazaH vidheyamAM ane niSedhyamAM sAmAnAdhikaraNyathI ekadezathI anvaya karavAmAM zAstrakAronuM tAtparya mAnavAthI koI doSa nahi Ave. 1. hastAdarze 'niSedhavi' iti pAThaH / = Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * yogAviniSThA raLatavicAra: * dvAtriMzikA - 7/12 anyathA 'jyotiSTomena svargakAmo yajeta' ( ) ityAdAvapi svargAdisAmAnye yAgAdikAryatAbAdhaprasaGgAt / 472 itthaJcAbhyupeyameva; anyathA = "zAstrabAhyamAMsabhakSaNamuddizyaiva 'mAM sa bhakSayitA' iti manusmRtivacanaM pravRttaM, na tu mAMsabhakSaNatvAvacchinnamuddizye"tyanaGgIkAre "mAMsabhakSaNatvasAmAnAdhikaraNyenaiva 'mAM sa bhakSayite'tyataH sadoSatA'bhihitA na tu mAMsabhakSaNatvAvacchedene" tyanabhyupagame iti yAvat, 'jyotiSTomena svargakAmo yajeta' ( ) ityAdau api svargAdisAmAnye yAgAdikAryatAbAdhaprasaGgAt = vyatirekavyabhicAreNa jyotiSTomAdijanyatvabodhA'nudayApatteH / = ayaM bhAvaH gaGgAsnAnAdijanyasvarge yAgAdijanyatvaviraheNa svargatvAvacchedena yAgAdikAryatAjJAnaM na sambhavati, taddharmAvacchedena tatprakArakabuddhau taddharmaviziSTe tadabhAvaprakArakanizcayasya taddharmasAmAnAdhikara (ahIM Azaya e che ke mAMsabhakSaNanA niSedhane phalita karanArA "mAM sa bhakSayitA" evA zAsra vacanathI niSedhya evA zAsrabAhya mAMsabhakSaNamAM niSedhano anvaya karavAno ahIM abhimata che. ane te niSedhamAM balavaaniSTa ananubaMdhI ISTa sAdhanatAno anvaya karavAno. tethI artha evo phalita thaze ke 'zAstrabAhya mAMsabhakSaNano abhAva balavAna evA aniSTane nahi lAvanAra evuM ISTasAdhana che'. tathA 'na mAMsamakSaLe roSaH' AvA zAsravacanathI vidheyakoTimAM phalita thatuM mAMsabhakSaNa e zAstrIya = vedazAstrokta saMskArayukta samajavAnuM. ane temAM vidhyarthano anvaya karavAno. tethI teno artha evo phalita thaze ke 'zAstrIya mAMsabhakSaNa balavaniSTa ananubaMdhI evuM ISTasAdhana che.' A rIte vidhikoTimAM zAstrIya mAMsabhakSaNane ane niSedhakoTimAM azAstrIya mAMsabhakSaNane levAthI koI virodha doSa ahIM nahi Ave athavA eka zAstravacanathI bIjuM zAsravacana bAdhita thavAno prasaMga nahi Ave. A doSa AvavAnI saMbhAvanA to ja ubhI thAya ke jo zAstrIya-azAstrIya tamAma prakAranA mAMsabhakSaNamAM doSAbhAvanuM vidhAna mAnavAmAM Ave. paraMtu evuM to ame vedavAdI mAnatA nathI. kAraNa ke) '7 mAMsamakSane Tova:' A zAsravacanathI mAMsa sAmAnyanA lakSaNamAM = tamAma prakAranA mAMsabhakSaNamAM nirdoSatAnuM vidhAna karavuM abhipreta nathI. A kAraNe ja 'mAMsa nakSayitA' A zAstravacana dvArA azAstrIya mAMsabhakSaNamAM ja doSanuM pratipAdana karAya che. tenAthI zAstrIya mAMsabhakSaNamAM rahelI nirdoSatA bAdhita thatI nathI. A rIte mAnavuM jarUrI che. * edezathI anvaya mAnya = anyathA / jo AvuM mAnavAmAM - svIkAravAmAM na Ave arthAt 'mAMsa mayatA' AvuM zAstravacana mAMsabhakSaNasAmAnyamAM = tamAma mAMsabhakSaNamAM doSanuM pratipAdana nathI karatuM paNa azAstrIya mAMsabhakSaNamAM ja doSanuM pratipAdana kare che A pramANe ekadezamAM anvaya mAnavAmAM na Ave to 'jyotiSTomena yanetasvAima:' AvA zAsravacanathI paNa svarganA eka dezamAM vizeSaprakAranA svargamAM jyotiSToma yajJanI kAryatAno anvaya mAnavAnA badale svarga sAmAnyamAM jyotiSToma yajJanI kAryatA mAnavI paDaze. A rIte jo svarga sAmAnyane tamAma prakAranA svargane jyotiSTomanuM kArya mAnavAmAM Ave to je vyaktie jyotiSToma yajJa karyo nathI paNa dAna karela che ane dAna dvArA svarga meLavela che te dAnajanya svargamAM jyotiSToma yajJanI kAryatA bAdhita thaze. kAraNa ke te svarga yajJajanya nathI. (paraMtu A doSanA = Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avaidhamAMsabhakSaNadoSopadarzanam * 473 itthaM ca- 'itthaM janmaiva doSo'tra na zAstrAd bAhyabhakSaNam' / pratItyaiSa niSedhazca nyAyyo Nyena taddharmAvacchedena vA jAyamAnasya pratibandhakatvAt / tathApi 'jyotiSTomena svargakAmo yajeta' ityAdinA tadA svargatvasAmAnAdhikaraNyena yAgAdikAryatAjJAnamupajAyata eva taddharmasAmAnAdhikaraNyena tatprakArakabuddhau taddharmAvacchedenaiva jAyamAnasya tadabhAvaprakArakanizcayasya pratibandhakatvAt tasya cAtrAsattvAt / na ca gaGgAsnAnAdijanyasvarge svargatvAvacchedenaiva yAgAdijanyatvAbhAvanizcayo'smAbhiH kartuM zakyate, gaGgAsnAnAdijanyasvargabhinnasvargasyApi sattvAt / tatazca gaGgAsnAnAdijanyasvarge gaGgAsnAnAdijanyatA, taditarasvarge ca agnihotraM juhuyAt svargakAmo, yamarAjyamagniSTomenA'bhiyajati, somarAjyamukthena, sUryarAjyaM SoDazinA, svArAjyamatirAtreNa prajApatyamAsahasrasaMvatsarAntakratunA - (maitrA. 6 / 36 ) iti maitrAyaNyupaniSadAdivacanataH agnihotrayAgAdikAryatA nizcIyata eva / tadvatprakRte'pi mAMsabhakSaNatvAvacchedena nirdoSatAjJAnasya 'na mAMsabhakSaNe doSa' ityAdito jAyamAnasya 'mAM sa bhakSayitA' ityAditaH pratibadhyatve'pi mAMsabhakSaNatvasAmAnAdhikaraNyena nirdoSatvaprakArakajJAnasya tadapratibadhyatvAt / tatazca svargatvamupalakSaNIkRtya svargavizeSe yAgAdikAryatAyAstaditarasvargavizeSe ca gaGgAsnAnAdikAryatAyA nizcayavat mAMsabhakSaNatvamupalakSaNIkRtya vaidhamAMsabhakSaNe nirdoSatAyA vaidhetaramAMsabhakSaNe ca janmalakSaNadoSavattAyA nizcayasyopapatteH / yadvA svargavizeSaM bodhayitvA tatra yAgAdijanyatA yathA vidhinaiva bodhyate tathA yajJAya jagdhirmAMsasyetyeSa daivo vidhiH smRtaH - (ma.smR. 5/31 ) iti manusmRtivacanaM vaidhamAMsabhakSaNavizeSaM bodhayati tadanantaraM tatra nirdoSatA 'na mAMsabhakSaNe doSa' ityAdinA bodhyate iti naivA'saGgatiH kAciditi pUrvapakSAbhiprAyaH / itthaJca = 'na mAMsabhakSaNe doSa' ityatra mAMsapadasya vaidhamAMsaparatvopadarzanarItyA ca / asya cAgre 'pUrvavyAkhyAnamevAdRtami'tyanenAnvayaH kAryaH / aSTakakArikAmAha- ' itthaM janmaive 'ti / zrIjinezvarasUrinivAraNa bhATe khevaM mAnavAmAM Ave che } 'jyotiSTomena yajeta' 2 // zAstravayana dvArA svargasAmAnya = tamAma prakAranA svarga pratye jyotiSToma yajJa kAraNa nathI paNa amuka prakAranA svarga pratye ja te yajJa arA che. khAma bhUja zAstramA 'svargakAmaH' A rIte svarga sAmAnyano ullekha thavA chatAM jAdha doSanA nivAraNa mATe svarganA eka dezamAM = vizeSa prakAranA svargamAM te yajJanI kAryatA svIkAravAmAM Ave che. arthAt amuka prakAranI vizeSatAvALA svarga pratye yajJa kAraNa che ane anya prakAranI vizeSatAvALA svarga pratye dAnAdi kAraNa che. A rIte mAnavAthI uparokta bAdha doSa Avato nathI. Ama ekadezamAM anvaya = sAmAnAdhikaraNyathI anvaya karavo yogya che, nahi ke avacchedakaavacchedena anvaya 4 rIte 'mAM sa bhakSayitA' vayanathI ke ghoSanuM vidhAna thAya che te pahA mAMsabhakSaeA sAmAnyamAM = tamAma prakAranA mAMsanA bhakSaNamAM nahi paNa mAMsatvasAmAnAdhikaraNyathI = mAMsabhakSaNanA eka dezamAM vizeSa prakAranA mAMsabhakSaNamAM azAstrIya mAMsabhakSaNamAM thAya che tema mAnavuM jarUrI che. pachI pUrvokta bAdha doSane koI avakAza raheto nathI.) 'itthaM / ' khA rIte zAstrIya mAMsabhakSazamAM nirdoSatA bhane azAstrIya mAMsalakSaeAmAM 1. hastAdarze '... lakSaNaM' ityazuddhaH pAThaH / = * = Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * aSTakagatapUrvavyAkhyA''daraH dvAtriMzikA - 7/12 AgamAt bAhyabhakSaNaM vAkyAntarAd gateH / / ' (aSTaka. 18/4 ) ityatra 'ne'tyAdau pUrvapakSAbhiprAyeNa ' naivaM, yataH zAstrAd bAhyabhakSaNaM pratItyaiSa janmalakSaNo doSo niSedhazca niruktabalaprApitaH' iti pUrvavyAkhyAnamevA''dRtam / kRtA tadvyAkhyA caivam ittham = anena prakAreNa, bhakSakasya bhakSaNIyatvaprAptilakSaNena, yad janma utpattistad eva, kimaparadoSagaveSaNena, doSo dUSaNaM, anarthAvAptirityarthaH, atra = mAMsabhakSaNe, tataH katha ( ki) muktam, "na mAMsabhakSaNe doSaH " ? iti hRdayam / atra kila paraH prAhaH na = naiva yadbhakSakasya bhakSaNIyatvaprAptermAMsabhakSaNe doSa iti / kuta ityAha yataH, zAstrAd bahirbhUtamAMsAdanaM pratItya Azritya eSaH = anantaroktaH itthaMjanmalakSaNo doSaH, na punaH zAstrIyamAMsabhakSaNe, tathA niSedhazca = mAMsabhakSaNapratiSedho'pi, "mAM sa bhakSayitA" ityAdiniruktabalaprApitaH, zAstrAd bAhyabhakSaNameva pratItya nyAyyaH = upapannaH / kathaM vAkyAntarAt = "mAMsa bhakSayitA" ityAdivAkyApekSayA yadanyad vAkyaM tadvAkyAntaraM tasmAt gateH paricchitteH, mAMsabhakSaNasyeti gamyam / athavA itthaM janmaiva doSo'tra ityekaM tAvaddUSaNam / tathA aparam, na = naiva 'zAstrAd bAhyabhakSaNaM pratItya,' eSaH = anantaroktaH "na mAMsabhakSaNe doSaH " ityevaMlakSaNaH, niSedho = mAMsabhakSaNe doSapratiSedhaH, 'cazabdo' dUSaNAntarasamuccayArthaH, nyAyyaH = saGgataH, vakSyamANaprokSitAdivizeSaNamAMsAdana eva doSaniSedho nyAyyaH zAstroktatvAdeva, na punaH sAmAnyeneti bhAvaH / kuta etaditi cedityata Aha vAkyAntarAd gateH iti, "na mAMsabhakSaNe doSaH" ityevaMvidhAt sAmAnyata eva mAMsAdanadoSA'bhAvapratipAdanaparAd vAMkyAd yadanyat "prokSitaM bhakSayet" ityAdi vakSyamANaM vA vAkyaM tad vAkyAntaraM tasmAt, gateH paricchitteH, zAstroktatvena mAMsAdanavizeSasya nirdoSatayA'vagamAdityarthaH - ( a.vR. 18/4 ) iti / atra = darzitakArikAvyAkhyAyAM 'ne'tyAdI aSTakakArikAdvitIyapAde 'na, zAstrAd' ityAdivivaraNe pUrvapakSAbhiprAyeNa yAjJikamatApekSayA 'naivaM prokSitamAMsabhakSakasya bhakSaNIyatvaprAptinibandhanajanmAntarArjanalakSaNo doSo naiva sambhavati, yataH = yasmAtkAraNAt zAstrAd bAhyabhakSaNaM = vedA'vihitamAMsabhakSaNaM pratItyaiSa janmalakSaNaH = punarjanmAtmako doSaH niSedhazca mAMsabhakSaNapratiSedho'pi 'mAM sa bhakSayitA' ityAdiniruktabalaprApitaH zAstrAd bAhyamAMsAdanamevAzritya' iti zrIjinezvarasUrikRtaM pUrvavyAkhyAnameva AdRtaM asmAbhiH; na tu athavA itthaM 'janmaiva doSo'tra' ityekaM tAvaddaSaNaM tathA'paraM janmAntaraupArjanarUpa doSa- Ama sAmAnAdhikaraNyathI uddezyaekadezathI anvaya karavAnuM pUrvapakSInuM je tAtparya che tenA lIdhe aSTakajInA 18/4 zlokanI vyAkhyAmAM vyAkhyAkArazrIe je be vyAkhyA karI che temAMthI prathama prakAranI vyAkhyAne ja ame Adarela che, bIjI vyAkhyA nahi. = = tAtparya e che ke 18 mA aSTakajInA cothA zlokanI vyAkhyAmAM zrI jinezvarasUrijI mahArAje pUrvapakSanA abhiprAyathI '' ItyAdi dvArA jaNAvela che ke 'zAstrIya mAMsabhakSaNathI janmAntara prAptisvarUpa ghoSa nahi bhAve, ar| } 'mAM sa bhakSayitA' vayana dvArA sUcita thato bhavAntarapArthana3pI ghoSa tathA mAMsanI niruktinA = vyutpattinA baLathI prApta thato niSedha azAstrIya mAMsabhakSaNane AzrayIne che.........' pUrvapakSInA abhiprAyathI karavAmAM AvelI A prathama prakAranI vyAkhyAno ja ame (graMthakArazrIe) ahIM 474 = = = = = = = = * = = Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vizeSatAryadIpAvoparzanam * 475 'zAstrAd bAhyabhakSaNaM pratItya sAmAnyata ityarthaH naiSa niSedhaH' iti tu vyAkhyAnaM vizeSatAtparye parasyeSTameva / vizeSatAtparya grahopAyamAha yataH smRtam / / 12 / / prokSitaM bhakSayenmAMsaM brAhmaNAnAM ca kaamyyaa| yathAvidhi niyuktastu prANAnAmeva cAtyaye / / 13 / / na = naiva zAstrAd bAhyabhakSaNaM pratItya eSaH = anantaroktaH 'na mAMsabhakSaNe doSaH' ityevaMlakSaNo niSedhaH = mAMsabhakSaNe doSapratiSedhaH 6 ityevaM tatkRtamuttaravyAkhyAnamAdRtamasmAbhiH / kutaH ? ityAza-GkAyAmAha 2 "zAstrI vANImakSa = veAgaviditamAMsAnuM pratItva = avastha' rUti sAmAnyataH = vaidhA'vaidhamAMsAdanamAzritya ityarthaH, na = naiva eSaH = 'na mAMsabhakSaNe doSaH' ityevaMlakSaNaH niSedhaH = mAMsabhakSaNadoSapratiSedhaH pratipAditaH syAt 6- iti tu vyAkhyAnaM = syAdvAdikRtadUSaNApAdanaM 'vaidhamAMsabhakSaNamevA'smAbhirnirdoSatayA'GgIkriyate na tu vedA'vihitamAMsabhakSaNamapI'tyevaM vizeSatAtparye parasya = yAjJikasya iSTameva / tatazcottaravyAkhyA'smAbhirnAbhyupeyate iti pUrvapakSAzayaH / nanu niruktaM vizeSatAtparyaM bhavadbhiH kathaM gRhItamiti mugdhAzaGkAyAmAha- vizeSatAtparyagrahopAyaM = darzitatAtparyavizeSonnayanopAyaM mUvAra loda - yataH = yamaripat mRtaM = manusmRti (mR.pa/ra7) prom II7/1rI manunA yat smRtaM tadevAha - 'prokSitamiti / etatkArikAM vyAkhyAnayatA kullUkabhaTTena mnvrthmuktaaAzraya karela che. paraMtu bIjI vyAkhyAno nahi. "athavA' kahevA dvArA aSTakajInA e zlokanI bIjI vyAkhyA karatAM zrIjinezvarasUrijI mahArAje uttarapakSI taraphathI jaNAvela che ke "A rIte mAMsabhakSaNanI vyutpatti dvArA mAMsabhakSaNamAM janmAntara upArjanasvarUpa eka doSa to che ja. uparAMta zAstrabAhya mAMsabhakSaNane AzrayIne eTale ke sAmAnyathI mAMsabhakSaNane AzrayIne niSedha = doSaniSedha = nirdoSatA nahi jaNAvI zakAya.' A rIte uttarapakSa taraphathI je bIjI vyAkhyA karela che teno ame (graMthakArazrIe) svIkAra karela nathI. kAraNa ke pUrvokta vizeSa prakAranuM tAtparya pUrvapakSIne mAnya hovAthI te rIte to evI vyAkhyA pUrvapakSIne ISTa ja che. pUrvapakSIe sAmAnAdhikaraNyathI = ekadezathI anvayanuM tAtparya jaNAvatI vakhate zAstrabAhya mAMsabhakSaNane doSayukta = janmAntaraprAptirUpa kalaMkavALuM ja mAnela che. zAstrasaMskArazUnya mAMsabhakSaNane nirdoSa mAnavA pUrvapakSI paNa taiyAra nathI ja. pUrvapakSI "ra mAsamakSa koSa:" A vacana dvArA zAstrIya mAMsabhakSaNane nirdoSa kahe che. te vacanathI mAMsabhakSaNa sAmAnyane pUrvapakSI nirdoSa kahetA ja nathI. mATe tevuM siddha na thaI zake temAM pUrvapakSIne to "bhAvatuM hatuM ane vaidhe kIdhuM." enA jevuM thaI jaze. mATe uttarapakSIya taraphathI tevI vyAkhyA karIne pUrvapakSa sAme doSobhAvana karI zakAtuM nathI. zAstrIya mAMsabhakSaNamAM nirdoSatAnuM vidhAna ane azAstrIya mAMsabhakSaNamAM nirdoSatAno niSedha AvA prakAranA viziSTa tAtparyanuM jJAna kaI rIte karavuM? enA javAbamAM yajJavAdI taraphathI ema kahevAmAM Ave che ke - kAraNa ke manusmRtimAM jaNAvela che ke ... (manusmRtinA pAMcamA adhyAyanA 27 mAM zlokamAM je jaNAvela che. te ja vAtane have jaNAve che.) (12) ha mAMsabhakSaNavidhAna- vaidika pha gAthArtha :- brAhmaNonI saMmatithI vidhimujaba prokSita mAMsane khAvuM joIe. niyukta vyaktie mAMsa khAvuM joIe. athavA prANonA nAza thato hoya to mAMsa khAvuM. (7/13) 2. mudritaprato .. pradopAya..' ti pATha: | 2. "rA' ti aSTapravarane (28-1) Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prokSitapalAdanapratipAdanam vaidikamantrA'bhyukSitaM bhakSayet = prokSitamiti / prokSitaM pizitaM aznIyAd mAMsaM brAhmaNAnAM ca kAmyayA' = icchayA = dvijabhuktAvazeSaM prati tadanujJayA vidhiH nyAyo yatra yAgazrAddha-prAghUrNakAdau prakriyA tasyA'natikrameNa yathAvidhi / tatra yAgavidhiH 'pazumedhA'zvamedhAdizAstrasiddhaH / zrAddhavidhistu 'dvau mAsau matsyamAMsena' (manu. 3/268) ityAdiprasiddhaH / valyAM- prokSitaM bhakSayediti parisaGkhyA vA syAnniyamavidhirvA syAttatra parisaGkhyAtve 'prokSitAdanyanna bhakSaNIyami'ti vAkyArthaH syAt / sa cAnupAkRtamAMsAnItyanenaiva niSedhAt prAptastasmAnmantrakRtaprokSaNAkhyasaMskArayuktayajJahutapazumAMsabhakSaNamidaM yajJAGgaM vidhIyate / ata evA'saMskRtAnpazUnmantrairityasyAnuvAdaM vakSyati / brAhmaNAnAM ca yadA kAmanA bhavati tadAvazyaM mAMsaM bhoktavyamiti tadA ( ? da ) pi niyamata ekavAraM bhakSayet, 'sakRd brAhmaNakAmyaye ti ( ) yamavacanAt / tathA zrAddhe ca madhuparke ca ' samAMso madhuparka' ( ) iti guhyavacanAnniyuktena niyamAnmAMsa bhakSaNIyamiti / ata eva niyuktastu yathAnyAyamityakramadoSaM vkssyti| prANAtyaye cAhArAntarAbhAvanimittake vyAdhihetuke vA niyamato mAMsaM bhakSayet - ( ma. smR. 5/ 27 ma.mu.) ityuktam / taduktaM kUrmapurANe api prokSitaM bhakSayedeSAM mAMsaM ca dvijakAmyayA / yathAvidhi niyuktaM ca prANAnAmapi cA'tyaye / / - ( kU.pu. upari 17/39) iti / = zrIjinezvarasUribhistu prakRtakArikAvyAkhyAne aSTakaprakaraNavRttau prokSitaM vaidikamantrAbhyukSitaM bhakSayet aznIyAt mAMsaM pizitaM brAhmaNAnAM = dvijAnAM, 'cazabdo' vizeSaNasamuccaye, kAmyayA icchayA, dvijabhuktAvazeSaM prati tadanujJayA, 'vidhi' yayaH, yA yatra yAga - zrAddha - prAghUrNakAdau prakriyA tasyASnatikrameNa yathAvidhi / tatra yAgavidhiH pazumedhAzvamedhAdividhAyakazAstravihitaH / zrAddhavidhistu mAMsavizeSApekSo'yam "aurabhreNeha caturaH, zAkunena tu paJca vai / / SaNmAsAMzchAgamAMsena, pArSatIyena sapta vai / aSTAveNasya mAMsena, zaukareNa navaiva tu / / daza mAsAMstu tRpyanti, varAha - mahiSAmiSaiH / kUrmazazakamAMsena, mAsAnekAdazaiva tu / / saMvatsaraM tu tRpyanti, payasA pAyasena tu / " ( manusmRti 3 / 268-71) prAghUrNakavidhistu yAjJavalkyokto'yaM, " mahokSaM vA mahAjaM vA, zrotriyAya prakalpayet," (yAjJavalkyasmRti-1/179) iti / tathA niyuktastu = gurubhirvyApArita eva niyuktazabdasya vA yathAvidhIi vizeSaNam, tuzabda evakArArthaH / tathA prANAnAmeva indriyAdInAmeva, na tu dravyAdInAm, 'kA' zabdaH pakSAntaradyotakaH, atyaye = vinAze, upasthite iti zeSaH, mAMsaM bhakSayedityanuvartate, AtmA hi rakSaNIyaH, yadAha " sarvatra evAtmAnaM gopayet, " ( ) - (a.pra.18/5 vR.) itthamuktam / = zrAddhavidhistu dvau mAsau matsyamAMsene tyAdiprasiddhaH / tatprasiddhizca sAmprataM manusmRtI - dvau mAsau matsyamAMsena trInmAsAn hAriNena tu / aurabhreNAtha caturaH zAkunenAtha paJca vai / / TIkArtha :- vedamAM jaNAvelA maMtrothI saMskArita thayeluM = prokSita mAMsa khAvuM joIe. brAhmaNoe khAI lIdhA pachI bacela prokSita mAMsane brAhmaNonI saMmatithI vidhimujaba khAvuM. vidhi zabdano artha che yajJa, zrAddha, prAthUrNaka vagerenI prakriyA svarUpa nyAya. temAM yajJanI vidhi to pazumedha, azvamedha yajJa vagere zAstramAM prasiddha che. zrAddhavidhi to 'be mAsa sudhI mAchalInA mAMsathI pitarone tRpti thAya che.... ItyAdirUpe manusmRti (3/268) vageremAM prasiddha che. .1. hastAdarze 'kAmyecchayA' ityazuddhaH pAThaH / 2 hastAdarze 'yA' iti pAThaH / 3. hastAdarze 'pazvazva..' iti pAThaH / 476 = = = = = * dvAtriMzikA-7/13 = = Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vaidhA'vaidhapalA'danaparAmarzaH * 477 prAghUrNakavidhistu yAjJavalkyokto'yaM 'mahokSaM vA mahAjaM vA zrotriyAya prakalpayediti (yA. smR. a.1 zloka-179) / tathA niyuktastu = gurubhirvyApArita eva tathA prANAnAmeva indriyAdInAmeva cAtyaye = vinAze' upasthite iti zeSaH, AtmA hi rakSaNIyaH / yadAha 'sarvatra evAtmAnaM gopayet' ( ) iti / / 13 / / naitannivRttyayogena tasyAH prAptiniyantraNAt / prApte tasyAH niSedhena yata etadudAhRtam / / 14 / SaNmAsAMzchAgamAMsena pArSatena ca sapta vai / aSTAveNasya mAMsena rauraveNa navaiva tu / / dazamAsAMstu tRpyanti varAha - mahiSAmiSaiH / zaza- kUrmayostu mAMsena mAsAnekAdazaiva tu / / saMvatsaraM tu gavyena payasA pAyasena ca / vArSINasasya mAMsena tRptirdvAdazavArSikI / - (ma.smR.3/268-269-270-271) itthamavagantavyA / prAghUrNakavidhistu yAjJavalkyokto'yaM 'mahokSaM vA mahAjaM vA zrotriyAyopakalpayediti / sAmpratamupalabhyamAnAyAM yAjJavalkyasmRtau 'satkriyAnvAsanaM svAdu bhojanaM sUnRtaM vacaH / / - ( yA. va. smR. AcAraprakaraNe-gRhasthadharmaprakaraNa- 179) iti kArikottarArddhaH / indriyAdInAmeva ca vinAze samupasthite / taduktaM bRhatparAzarasmRtI' bhakSyaM prANAtyaye mAMsaM zrAddhayajJotsaveSvapi ' - (bR.parA. 6/323) iti / taduktaM manusmRtI mahAbhArate ca AtmAnaM satataM rakSet - (manu. 7/212, ma.bhA.Adiparva-157/27, ma.bhA. udyoga. 37/18 ) iti / prakRte Atmani rakSite sarvaM rakSitaM bhavati - (cA. sU. 84 ) iti cANakyasUtramapi smartavyam / taduktaM bArhaspatyasUtre api zarIraM sarvadA rakSecca - (bA.sU.1/93) iti / 'na hiMsyAt sarvabhUtAni' (chAMdo.a.8, kU.pu.2/16/1, pa.pu.1/55/1, ma.bhA.zAMti.284/6) iti chAndogyopaniSat-kUrmapurANa- padmapurANa-mahAbhAratadarzitaH tu utsargaH durbalatvAd bAdhyate'tra, 'apavAdairutsargA bAdhyanta' iti nyAyAditi bhAvaH / 'prokSitaM bhakSayediti manusmRtivacanAnyathAnupapattyA zAstrabAhyamAMsabhakSaNaM pratItya janmalakSaNo doSaH 'mAM sa bhakSayitA' iti manusmRtivacanAdavagantavyo na tu vaidhA'vaidhamAMsabhakSaNamAzrityeti / itthameva " nASdyAdavidhinA mAMsaM vidhijJo'nApadi dvijaH / jagdhvA hyavidhinA mAMsaM pretya tairadyate'vazaH || " ( ma. smR. 5/33) iti manusmRtivacanasaGgateriti / kRtvA ca vidhivacchrAddhaM pazcAttatsvayamaznute / nAdyAdavidhinA mAMsaM mRtyukAle'pi dharmavit / / - (bR.parA. 6 / 324 ) iti bRhtpraashrsmRtivcnaacchaastrbaahyprApUrNakavidhi to yAjJavalkyasmRtimAM A mujaba jaNAvela che ke 'moTA baLada athavA moTA bakarAne zrotriya brAhmaNa mATe rAMdhavo' tathA guruo vaDe Adeza karAyela vyaktie ja te khAvuM. tathA Indriya vagere prANono ja vinAza jo upasthita thayo hoya to mAMsa khAvuM. kAraNa ke 'sarva prakAre AtmAnI rakSA karavI' A zAstroktithI jaNAya che ke AtmA kharekhara rakSA karavA lAyaka ja che. (7/13) vizeSArtha :- uparokta zAsravacano dvArA mAMsabhakSaNanuM vidhAna thAya che. mATe evuM phalita thAya che } vedazAstrasaMsDArayukta bhAMsalakSAnuM vidhAna 'na mAMsabhakSaNe doSaH' dvArA thAya che. tathA 'mAM sa bhakSayitA' ItyAdi dvArA azAstrIya mAMsabhakSaNano niSedha thAya che. (7/13) have graMthakArazrI javAba Ape che. * pUrvapakSInA tAtparyamAM asaMgatinuM pradarzana # gAthArtha :- A vAta barAbara nathI. kema ke te rIte mAMsabhakSaNanI nivRtti asaMbhava che. AnuM kAraNa 1. hastAdarze ' ..zayepa..' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarze 'gopAye' iti pATha: / 3. hastAdarze 'prAptAyAsya' ityazuddhaH pAThaH / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 * prAptapratiSedhaparIkSaNam * dvAtriMzikA-7/14 naitaditi / etad = vizeSaparatvena vidhi-niSedhobhayasamAdhAnaM prakRte na yuktaM, nivRttyayogena = mAMsabhakSaNanivRttyasambhavena, tasyAH = nivRtteH prAptiniyantraNAt = prAptiniyamanAt, 'prAptameva pratiSidhyate' iti nyAyAt / 'tarhi prokSitAdividhinA prAptameva niSidhyatAm', mAMsabhakSaNaniSedho vedavihitamAMsabhakSaNavidhAnaJca spaSTameva pratIyete iti pUrvapakSAbhiprAyaH / / 7/13 / / granthakAra uttarapakSayati- 'neti / etad = vizeSaparatvena vidhi-niSedhobhayasamAdhAnaM = 'na mAMsabhakSaNe doSaH' iti vidhirvaidhamAMsabhakSaNanirdoSatAparaH 'mAM sa bhakSayitA' iti niSedhazcA'vaidhamAMsabhakSaNaduSTatvapratipAdanapravaNa iti yAjJikopadarzitamanekAntavAdyudbhAvitadUSaNanivartakavAkyavyApAraNaM prakRte na = naiva yuktam / tathAhi - bhavadbhiraprAptaM mAMsabhakSaNaM pratiSidhyate AhosvitprAptam ? iti vimalavikalpayugalamatrAvataratItyAzayenAha - mAMsabhakSaNanivRttyasambhavena = 'nivRttistu mahAphalA' ityenenoktAyA mahAphalAyA mAMsAdananivRtterasambhavena prathamo vikalpo nAnavadyaH / tadasambhave hetumAha - nivRtteH zAstroktAyAH prAptiniyamanAt, prAptameva = pramANAntareNa prasaktameva pratiSidhyata iti nyAyAt, anyathA gaganabhakSaNamapi pratiSidhyeta / mAnAntarA'prAptAyA nivRttemahAphalatvAbhyupagame tu mAMsabhakSaNasyevAkAzabhakSaNasyA'pi nivRttermahAphalatvaM syAt / etena 'aprApte zAstramarthavaditi nyAyena mAnAntarAprAptamAMsabhakSaNasyaiva nivRttipratipAdane zAstrasAphalyamityapi nirastam, etannyAyasya vidheyArthe eva pravartanAcca / 'yAvadaprAptaM tAvadeva vidhIyate' ityevaitannyAyatAtparyaM, na tu 'yAvadaprAptaM tAvadeva niSidhyata' iti tattAtparyam, uussrvRssttinyaayaapaataat| etena - mAMsabhakSaNamayuktaM sarveSAm - (cA.sU.563) iti cANakyasUtramapi vyAkhyAtam / paro dvitIyavikalpamaGgIkaroti- tIti / prokSitAdividhinA prAptameva mAMsabhakSaNaM niSidhyatAM = e che ke nivRtti to prAptithI niyaMtrita che. prApta evA mAMsabhakSaNane udezIne to nivRttinI tame nA pADo cho. kAraNa ke tamArA zAstramAM A mujaba jaNAvela che ke [A vAta AgaLanI gAthAmAM kahevAze. (7/14) TIkArtha :- zAstrIya mAMsabhakSaNanuM vidhAna ane azAstrIya mAMsabhakSaNano niSedha- A rIte vizeSa tAtparyanuM pratipAdana karavAnI IcchAthI pUrvapakSIe je samAdhAna Apela che te saMgata nathI. kAraNa ke AvuM mAnavAmAM mAMsabhakSaNanI nivRtti jaNAvela che te asaMbhava banI jaze. te eTalA mATe ke nivRtti prAptithI niyatrita che. AnI pAchaLa "prApta = prasakta hoya teno ja niSedha thAya che' Avo tarka kAma kare che. (zAstrabAhya mAMsabhakSaNa to prApta ja na hovAthI teno niSedha karI zakAto nathI. jo aprAptano 59 niSe5 tha6 to Doya mane tanA nivRtti mahAsavAna nI tI Doya to 'gaganaM na bhakSayet' A rIte gaganabhakSaNano paNa niSedha zAstrakAroe karavo joIe. tathA gaganabhakSaNano tyAga karanAra tamAma jIvone tenI nivRttinuM mahAphaLa maLavuM joIe. paNa tevuM thatuM nathI.) mATe aprApya evA zAstrabAhya mAMsabhakSaNano niSedha asaMgata che tathA tenI nivRttinuM mahAphaLa maLavuM paNa tadana anucita ja Thare che. bhATe 'nivRttistu mahAphalA' // . 4 zAsvavayana cha te. asaMgata banI 40. ha prAptipUrvaka pratiSedha vicAra ? pUrvapakSa :- aprApya evA azAstrIya mAMsabhakSaNano niSedha na thaI zakato hoya to prApta evA Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * niSiddhakarmakAriNo doSapaJcakAssvedanam * 479 na, 'prApte tasyA: 2 = nivRtteH niSedhena', 'niSiddhakarmakaraNe pApapracayasyaiva sambhavAttasyA mahAphalatvA'nupapatteH / yata etadudAhRtaM bhavadgranthe / / 14 / / yathAvidhi niyuktastu yo mAMsaM nAtti vai dvijaH / sa pretya pazutAM yAti sambhavAnekaviMzatim / / 15 / / yathAvidhIti / yathAvidhi = zAstrIyanyAyA'natikrameNa niyuktaH = gurubhirvyApAritaH, tuH puna = 'mAM sa bhakSayitA' ityanena pratiSidhyatAM, tannivRttereva mahAphalatvaM bhaviSyatIti cet ? uttarapakSayati neti / prApte zAstravidhinA kartavyatvenopasthite sati nivRtteH zAstravihitapratiyogikanivRtteH niSedhena = bhavadIyagranthe pratiSedhakaraNena prokSitamAMsabhakSaNanivRtterbhavacchAstrAnusAreNa mahAphalatvA'sambhavAt, pratyuta niSiddhakarmakaraNe = niSiddhasya prokSitamAMsAdananivRttilakSaNasya karmaNaH karaNe pApapracayasyaiva sambhavAt tasyAH = prokSitapalAdananivRtteH mahAphalatvAnupapatteH 'nivRttistu mahAphalA' iti vRthoditaM / taduktaM bRhatparAzarasmRtau kSINAyustvaM daridratvamaprajAtvaJca rogitA / garhitatvaM ca lokeSu vidurniSiddhakAriNaH / / - (bR. parA. 6 / 173 ) iti / sAkSepaparihAramevamevoktaM aSTakaprakaraNe atraivAsAvadoSazcennivRttirnAsya sajyate / anyadA'bhakSaNAdatrA'bhakSaNe doSakIrtanAt / / (a.pra. 18 / 6 ) - iti / tadvRttistu atraiva anantarAbhihita eva prokSitAdivizeSaNamAMsabhakSaNe, anyatra tu doSa eva asau = yaH "na mAMsabhakSaNe doSaH" ityanena vacasAbhyupagataH, adoSo doSAbhAvaH, ced = yadyevaM manyase tadetizeSaH, kiM dUSaNamityAha, nivRttiH viratiH, na = naiva, asya = mAMsabhakSaNasya, sajyate = prApnoti / kutaH ? ityAha, anyadA = anyasmin prokSitAdimAMsavizeSaNAbhAvakAle, abhakSaNAt = anabhyavaharaNAt uktavidhivyatirekeNa hi mAMsaM na bhakSyate / ato mAMsabhakSaNasyAprApternivRttirnAsya prasajyata ityucyate, prAptipUrvako hi niSedhaH saphalo bhavatIti / atha prokSitAdivizeSaNasadbhAve nivRttirbhaviSyatIti " nivRttistu mahAphalA " iti vacaH saphalIbhaviSyatItyatrAha, atra = prokSitAdivizeSaNasadbhAve, abhakSa anazane mAMsasya doSakIrtanAt = dUSaNAbhidhAnAt, nivRttirnAsya prasajyate iti prakRtamiti ( a.vR. 18/6 ) - bodhyA / / 7/14 / / parakIyagranthasaMvAdamAha - 'yathe 'ti / sAmprataM manusmRtau tu niyuktastu yathAnyAyaM yo mAMsaM nA'tti zAstrIya mAMsabhakSaeAno 4 niSedha thAva A rIte pe| 'nivRttistu mahAphalA' AA zAstravayana saMgata tha 4ze. uttarapakSa :- nA, Ama paNa kahI zakAtuM nathI. kAraNa ke bhakSaNaprApta evA prokSita mAMsanA bhakSaNano tyAga karavAno tamArA zAstramAM niSedha karela che. ane A rIte niSiddha kArya niSiddha evI prokSitamAMsabhakSaNanivRtti AcaravAmAM Ave to pApano Dhagalo ja bhego thAya. mATe prokSita mAMsanA bhakSaNanI nivRtti mahAphaLavALI banI na zake. kAraNa ke tamArA ja zAstramAM jaNAvela che ke (7/14) gAthArtha :- vidhimujaba niyukta thayela je brAhmaNa mAMsa khAto nathI te ekavIsa janma sudhI paralokamAM pazupazAne pAme che. (7/15) = = -- = = * meDavIsa 4nma sudhI pazutA ! * vedazAstranI maryAdAnuM ullaMghana karyA vinA guruo vaDe Adeza karAyela je brAhmaNa TIkArtha 1. hastAdarze 'prAptata' ityazuddhaH pAThaH / 2 mudritapratau ' tasyAH' padaM nAsti / 3. mudritapratau 'niSedha ni...' iti truTito'zuddhazca pATha: / 4. hastAdarze 'niSiddhakaraNa' iti pAThaH / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 * zrAddhAnnAdibhojananiSedhaH . dvAtriMzikA-7/16 rarthaH, tasya caivaM prayogaH 'avidhinA mAMsamakhAdannirdoSa eva, yathAvidhi niyuktaH punaH yo mAMsaM nAtti 'vai' iti nipAto vAkyA'laGkArArthaH, dvijaH = vipraH sa pretya = paraloke pazutAM = tiryagbhAvaM yAti sambhavanAni = sambhavA = janmAni tAn (=sambhavAn) ekaviMzatim / / 15 / / adhikAraparityAgAt pArivAjye'stu tatphalam / iti cettadabhAve nA'duSTatetyapi saGkaTam / / 16 / / mAnavaH / sa pretya pazutAM yAti sambhavAnekaviMzatim / / - (manu.smR.5/35) iti kArikopalabhyate / kullUkabhaTTakRtA ca tadvyAkhyA - zrAddhe madhuparke ca yathAzAstraM niyuktassan yo manuSyo mAMsaM na khAdati sa mRtaH sannekaviMzatijanmAni pazurbhavati / 'yathAvidhi niyuktastu' ityetanniyamAtikramaphalavidhAnamidam 6 (manu.5/35-vRtti) ityevaM vartate / taduktaM kUrmapurANe api - Amantritastu yaH zrAddhe daive vA mAMsamutsRjet / yAvanti pazuromANi tAvato narakAn vrajet / / - (kU.pu.upari.17/41) iti / mUlagranthe 'vai dvijaH' iti yaduktaM tatsthAne 'mAnavaH' iti paThitvA'vaziSTA sakalaiva kArikA tathaiva manusmRtigatatvenopadarzitA - prANAtyaye tathA zrAddhe prokSite dvijakAmyayA / devAn pitRRnsamabhyarcya khAdanmAMsaM na doSabhAk / / 6 (yA.smR.1/179) iti yAjJavalkyasmRteH mitAkSarAvRttau vijJAnezvareNeti dhyeyaM sNshodhnpraaynnaiH| paraM bhikSostu zrAddhAnnabhojanaM nissiddhmev| taduktaM ApastambadharmasUtre - zrAddhabhojI yatirnityamAzu gacchati zUdratAm / tAdRzaM kalmaSaM dRSTvA sacelo jalamAvizet / / - (A.dha.sU. ) iti| yathoktaM jaimininA api - zrAddhAnnaM yasya kukSau tu, muhUrttamapi vrtte| bhikSoH catvAri nazyanti, AyuH prajJA yazo balam / / - (jai.smR. ) iti| taduktaM bRhaspatinA'pi - zravaNaM mananaM dhyAnaM, jJAnaM svAdhyAya eva c| sadyo niSphalatAM yAti, sakRcchrAddhAnnabhojanAt / / (bRha. ) iti dhyeyam / __ etena - niyuktastu yatiH zrAddhaM deve vA mAMsamutsRjet / yAvanti pazuromANi tAvannarakamRcchati / / - (iti.8/9) iti itihAsopaniSadvacanaM tu pratyAkhyAtam / yathoktaM paigalopaniSadi api - dagdhasya dahanaM nAsti pakvasya pacanaM yathA / jJAnAgnidagdhadehasya na ca zrAddhaM na ca kriyA / / - (pai.4/7) iti / taduktaM zANDilyasaMhitAyAmapi - madya-mAMsAdivastUni niyukto'pi na yaH spRzet / na ca hiMsAruciryasya tasya tuSyati kezavaH / / - (zAM.saM.bhakti.3/11/37) iti / / 7/15 / / bhAMsa pAto nathI te mevI 4nma sudhI pshu59||ne pAbhe che. bhUja ||thaamaa 'tu' 206 'punaH' arthamA che. tethI artha Avo phalita thAya che ke avidhithI mAMsane nahi khAnAra nirdoSa ja che. paNa je yathAvidhi niyukta hovA chatAM mAMsa nathI khAto te 21 janma sudhI pazu bane che. (7/15) vizeSArtha :- uparokta zloka batAvavAnI pAchaLa Azaya e che ke azAstrIya = aprokSita mAMsanuM bhakSaNa aprApta hovAthI tenI nivRtti karI zakAya tema nathI. prokSita mAMsanA bhakSaNano paNa niSedha karI zakAya tema nathI. kAraNa ke uparanA zlokamAM jaNAvI gayA che ke "zAstrIya mAMsabhakSaNa na kare te 21 bhava sudhI pazu bane che. A be prakAra sivAya trIjA prakAre to mAMsabhakSaNa saMbhavatuM ja nathI. mATe kiMmata aprAmA icha. me siddha thAya che. (7/15) pUrvapakSanI navI dalIlane rajU karI pratthakArazrI tenuM khaMDana karavA mATe jaNAve che ke - gAthArtha :- "parivrAjaka dazAmAM adhikArano tyAga thato hovAthI mAMsabhakSaNanivRttinuM phaLa maLaze" Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pArivAjyA'pratipattau phalAbhAvApattiH 481 adhikAreti / "adhikArasya gRhasthabhAvalakSaNasya parityAgAt (=adhikAraparityAgAt) pArivAjye = maskaritve tatphalaM = mAMsabhakSaNanivRttiphalaM astu / ayamabhiprAyaH- gRhasthatAyAM prokSitAdivizeSaNaM mAMsa bhakSaNIyameva / tasmAcca pArivrAjyapratipattidvAreNa vinivartata ityevaM prAptipUrvikA nivRttirmAsaMbhakSaNasya syAt, sA ca 'saphaleti " iti cet ? tadabhAve = pArivrAjyA'bhAve na aduSTatA = prAptipUrvakanivRttyA abhAve abhyu(? venAbhyu)dayAdiphalA'bhAvA''pattilakSaNadoSaparihAra ityapi saGkaTaM aayussmtH| yadAha ___ 'pArivrAjyaM nivRttizcedyastadapratipattitaH / phalA'bhAvaH sa evA'sya doSo nirdoSataiva na / / ' (aSTaka.18/8) prokSitAdivizeSaNAbhAve mAMsasya bhakSaNe pravRttyabhAvena nivRteraphalatvAt prokSitAdivizeSaNasya ca tasyA'bhakSaNe doSakIrtanAnnivRttirnAsya prasajyate iti yaduktaM tatra parakIyaM parihAramAzaGgya pariharanAha'adhikAre'ti / tasmAcca = prokSitamAMsabhakSaNAddhi / sA ca = pArivrAjyakAlInA hi mAMsabhakSaNanivRttiH saphalA = abhyudayAdiphaleti pUrvapakSAbhiprAyaH / pArivrAjyAbhAve na = naiva aduSTatA = prAptipUrvakanivRttyA abhAve sati abhyudayAdiphalAbhAvApattilakSaNadoSaparihAraH / 'abhAve' ityatra 'abhAvena' iti pAThaH zobhanataraH / parivrAjakatvAnaGgIkAre mAMsabhakSaNanivRtteraprAptatvena tadabhakSaNe'pi prAptipUrvakatvavirahAna tAdRzanivRttessakAzAdabhyudayAdilakSaNaM phalaM sambhavatIti bhaavH| pUrvoktarItyA prokSitamAMsabhakSaNanivRtteH pArivrAjye phalavattvopapAdane'pyaprokSitamAMsabhakSaNanivRtterniSphalatvamaparihAryameva, prAptipUrvakatvavirahAdityayaM doSaH apinA dyotitaH / aSTakaprakaraNasaMvAdamAha- 'pArivrAjyami'ti / tavRttizcaivam - parivrAjo bhAvaH = pArivrAjyaM evuM kahevAmAM Ave to parivrAjakapaNuM na svIkAre tenAthI mAMsabhakSaNanI nirdoSatA sAbita nahi thAya. mA saM52 tmaa2| mAthe mAze. (7/16) ha prAmipUrvaka nivRtti mAMsabhakSaNamAM asaMbhava ha. TIkArca - 2 "vedavihita maMtra dvArA saMskRta evA mAMsanuM bhakSaNa karavAno adhikAra gRhasthane hoya che. tethI gRhasthapaNAno tyAga karavAmAM Ave eTale vihita mAMsabhakSaNanA adhikArano tyAga thaI jAya che. tethI saMsArano tyAga karIne parivrAjakapaNuM svIkAravAmAM Ave tyAre mAMsabhakSaNanI nivRttinuM phaLa maLaze. mATe mAMsabhakSaNa aprApta nathI. tathA tenI nivRtti mahAlavALI che - A vAta asaMgata nathI.) Azaya e che ke gRhastha avasthA hoya to prokSita vagere vizeSaNavALuM mAMsa khAvuM ja joIe. gRhasthadazAmAM prApta evA prokSitamAMsabhakSaNanI nivRtti parivrAjakadazAnI svIkRti dvArA thAya che. A rIte eka ja vyaktine AzrayIne prokSitamAMsabhakSaNanI prApti ane nivRtti phalita thAya che. tethI ja prAptipUrvaka mAMsabhakSaNanI nivRtti siddha thAya che. A rIte mAMsabhakSaNanivRtti prAptipUrvaka hovAthI saphaLa ja che." huM AvuM jo pUrvapakSI kahe to te yuktisaMgata nathI. kAraNa ke je gRhastha parivrAjakapaNuM na svIkAre ane mAMsa na khAya to tenI mAMsabhakSaNanivRtti prAptipUrvaka na hovAthI abhyadaya vagere phaLa tene maLI nahi zake. A saMkaTa tamArA mATe aparihArya che. aSTaka prakaraNamAM paNa A ja vAta jaNAvela che ke "parivrAjakapaNuM e ja (mAMsabhakSaNanivRttinuM kAraNa hovAthI) mAMsabhakSaNanivRttirUpa hoya to parivrAjakapaNAnA asvIkArathI abhyadayasvarUpa phaLanI aprApti e ja moTo doSa che. mATe mAMsabhakSaNa nirdoSa nathI ja." 1. hastAda" 'sA ca phalA' iti truTitaH pAThaH / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 * prAptapratiSedhaparAmarzaH . dvAtriMzikA-7/16 nanu prAptiH pramANapariccheda eva, 'sa cA'zAstrIyamAMsabhakSaNe'pyastIti tannivRtteH phalavattvamanAbAdhaM, anyathA 'prAptameva pratiSidhyate' iti mantrapAThabalAjjalade vahnirapi sidhyeta, tannivRttestatra sttvaat| = maskaritvaM = gRhasthabhAvatyAga ityarthaH,tadeva nivRttinibandhanatvAt nivRttiH = mAMsabhakSaNoparatiH, cet = yadyevaM manyase? ayamabhiprAyo gRhasthatAyAM prokSitAdivizeSaNaM mAMsaM bhakSaNIyameva / tasmAcca pArivrAjyapratipattidvAreNa nivartata ityevaM prAptipUrvikA nivRttirmAMsabhakSaNasya syAt / sA ca mahAphaleti / ato 'nivRtti syi sajyate' ityAcAryavacanaM pareNa dUSitam / ato'tra dUSaNamAha yaH ko'pi tadapratipattitaH = pArivrAjyA'pratipattitaH = pArivAjyApratipattimAzritya phalAbhAvaH = abhyudayAdiprayojanAprAptiH sa eva, kimaparadoSagaveSaNena, asya = mAMsabhakSaNasya doSo = dUSaNam / tataH kimityAha nirdoSatA = nirdUSaNatA, 'eva'zabdasyAnyatra sambandhAt, naiva = nAstyeva / ataH kathamucyate "na mAMsabhakSaNe doSaH" iti, tathA "nivRttistu mahAphalA" iti (aSTa. 18/8 vRttiH) / pUrvapakSI zaGkate- nanviti / 'cedi'tyanenAsyAnvayo'vagantavyaH / 'prAptameva pratiSidhyata' iti nyAye pratiSedhaprayojikA prAptiH = pramANaparicchedaH = pratyakSAnumAnAdipramANajanyanizcaya eva / sa ca = niruktanizcayazca azAstrIyamAMsabhakSaNe'pi kiM punarvaidikamAMsAdane ityapizabdArthaH asti| na hi lokeSu vaidhetaramAMsabhakSaNaM cAkSuSAdipratyakSapramANena na nizcIyate / iti hetoH tannivRtteH = pratyakSAdipramANaparicchinnA'zAstrIyamAMsabhakSaNanivRtteH phalavattvaM anAbAdhaM = avyAhatam / anyathA = 'lAghavAt prAptiH pramANaparicchedarUpaiva, na tu saMyoga-sattvAdilakSaNA' ityanabhyupagame 'prAptameva pratiSidhyate' iti mantrapAThabalAt = aghaTitaghaTanapravaNamantrapAThatulyadarzitanyAyasAmarthyAt jalahade vahnirapi pramANataH sidhyeta = nizcIyeta, tannivRtteH = vahninivRtteH tatra = jalahade sattvAt / pUrvapakSa :- prAptino artha che pramANa dvArA thato nizcaya. azAstrIya mAMsabhakSaNano paNa pramANa dvArA nirNaya to thAya ja che. mATe azAstrIya mAMsabhakSaNanI nivRtti paNa prAptipUrvaka hovAthI saphaLa ja che. bAkI prApti hoya teno ja niSedha thAya tevuM mAnavAmAM Ave to tamArA A maMtrapAThanA baLathI sarovaramAM paNa agninI siddhi thaze. kAraNa ke agninI nivRtti tyAM rahelI che. (matalaba e che ke "prApti zabdano artha saMyoga ke hovuM vagere karavAmAM Ave ane AvI prApti jenI hoya teno ja niSedha karI zakAya - evuM svIkAravAmAM Ave to sarovaramAM agnino saMyoga-prApti-astitva na hovAthI teno tyAM niSedha thaI nahi zake. paraMtu lokamAM nirAbAdhapaNe evo vyavahAra pravarte che ke "sarovaramAM agni nathI." tethI jo tevA niSedhane prAmANika mAnavAmAM Ave to uparokta prAptaniSedhaniyama mujaba sarovaramAM kyAreka pUrvamAM agni hato, agnino saMyoga hato- evuM siddha thavAnI Apatti Avaze. paraMtu evuM nathI manAtuM. mATe "prAptano ja niSedha thAya' e niyamano artha eTalo ja che ke pramANa dvArA nizcitarUpe je jANI zakAya teno ja pratiSedha thaI zake. eTale ke rasoDA vageremAM pratyakSa vagere pramANathI jaNAtA agnino sarovaramAM niSedha karI zakAya che. "agni' nAmanI cIja ja jo koI paNa pramANathI prasiddha-nizcita na thatI hoya to teno kyAMya niSedha karI nA zakAya. basa A ja rIte anArya lokomAM berokaTokapaNe thatuM 1. hastAda" '...eva parizrutAzA...' iti pAThaH / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * niSiddhanivRttiphalaparAmarzaH . 483 ____vastuto niSiddhanivRttirna dharmajananI kintvadharmA'bhAvaprayojikA, niSiddhapravRtteradharmahetutvena tada bhAve tadanutpatteH / nivRttipadaM cA'tra pArivrAjyaparameva, sarvakarmasannyAsarUpasya tasya mahAphalatvopapatteriti na ko'pyatra doSaH iti cet ? nanu 'prasaktaM pratiSidhyate' iti nyAyAdatyantAbhAve AropitaprasaGgasyaiva niSedhaH kriyate iti 'hRde vahniH syAttarhi upalabhyete'ti prasaktiM sampAdya = Aropya tatra tatpratiSedhAnna tatra tatsiddhiprasaGga ityAzaGkAyAmAha - 'vastuta' iti / niSiddhanivRttiH = zAstraniSiddhapratiyogikanivRttiH na dharmajananI kintu kAraNA'bhAvavidhayA adharmAbhAvaprayojikA, tadabhAve = niSiddhapravRttivirahe tadanutpatteH = adharmotpattyasambhavAt / na hi kAraNamRte kAryajanma syAt, kAryakAraNabhAvabhaGgA''pAtAt / na caivaM nivRttemardAphalatvabodhikA smRtirbAdhitA syAt, dharmA'narjane mahAphalatvAnupapatteriti zaGkanIyam, yato nivRttipadaM ca atra = 'nivRttistu mahAphalA' ityatra pArivrAjyaparameva = pArivrAjyabodhajananecchayaivoccaritam / na ca nivRttipadasya pArivrAjyaparatvaM kuto'vagatamiti zaGkanIyam, zAstrAdeva tadavagamAt / tathAhi - varSe varSe'zvamedhena yo yajeta zataM samAH / mAMsAni ca na khAdedyastayoH puNyaphalaM samam / / phalamUlAzanairmedhyairmunyannAnAM ca bhojanaiH / na tatphalamavApnoti yanmAMsaparivarjanAt / / - (manu.5/53-54) iti manusmRtivacanAt yAvajjIvaM mAMsabhakSaNavarjakasya mahAphalabhAjanatvAvagamAt, gRhasthatAyAM ca yAvadadhikAraM prokSitamAMsA'bhakSaNe pratyavAyasya 'yathAvidhi niyuktastu...' ityAdinopadarzanAt nivRttipadasya pArivrAjyaparakatvamanAvilam / nivRttipadalakSyIbhUtasya sarvakarmasaMnyAsarUpasya = sakalakAmyAdikarmanivRttirUpasya tasya = pArivAjyasya mahAphalatvopapatteriti hetoH na = naiva atra = nivRttipadasya pArivrAjyaparatvamate 'na mAMsabhakSaNe doSa' ityatra mAMsabhakSaNasAmAnye doSAbhAvabAdhalakSaNaH prasaktapratiSedhanyAyena mAMsabhakSaNanivRttyasambhavaH prokSitamAMsAdananivRttinimittakaduritapracayArjanAtmakaH pArivrAjyAbhAve mAMsabhakSaNanivRttinaiSphalyasvarUpo vA ko'pi doSaH sambhavati iti cet ? mAMsabhakSaNa paNa pratyakSa vagere pramANothI prasiddha che. teno niSedha karI tenI nivRtti mahAphalavALI che." -ema manusmRtinA "nivRttistu mahAphalA" A vacanano tAtparyArtha che.) niSiddhanA tyAgamAM pApano abhAva ha 'vstuto.| vAstavama to niSiddha vastunI nivRtti dhanI = puSya vagairenI 4 nathI, paraMtu apanA = pApanA abhAvanI prayojaka che. kAraNa ke zAstraniSiddha cIjamAM pravRtti karavAthI pApa baMdhAtuM hovAthI tenI nivRtti dvArA pAnI nivRtti thavI sa34 che. tethI manusmRtinA dobhA 'nivRttistu mahAphalA' mA prabhArI je kahela che teno artha mAMsabhakSaNanI nivRtti mahAphalavALI che ema nathI. paraMtu "parivrAjakapaNuM mahAphaLavALuM che." Avo teno artha che. matalaba ke nivRtti' zabdano artha mAMsabhakSaNanivRtti nahi paNa saMsAranI nivRtti = saMnyAsIpaNuM = dIkSitapaNuM ema samajavuM. parivrAjakapaNuM = saMnyAsIpaNuM hiMsA-jUTha-corI vagere sarva karmonA tyAgarUpa hovAthI te saMnyAsadazA mahAphalavAna che" Avo artha svIkAravAmAM koI doSa nathI. 1. hastAdarza 'tadabhava' ityazuddhaH pAThaH / 2. mudritapratau 'sarvakarmanyAsa...' iti pAThaH / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 * pakSahetvabhedApattiH . dvAtriMzikA-7/16 na, tathApi 'na mAMsabhakSaNe doSaH' (manu.5/56) ityatra mAMsabhakSaNapadasya zAstrIyamAMsabhakSaNaparatve tadaduSTatve sAdhye bhUtapravRttiviSayatvasya hetoranaikAntikatvAt / / pravRttau vihitatvavizeSaNaprakSepe ca vizeSyabhAgasya vaiyarthyAt, phalataH 'pakSahetvoravizeSA''pattezca / uttarapakSayati- 'ne'ti / tathApi = 'nivRttistu mahAphalA' ityatra nivRttipadasya pArivrAjyaparatvA'bhyupagame'pi 'na mAMsabhakSaNe doSaH' ityatra mAMsabhakSaNapadasya zAstrIyamAMsabhakSaNaparatve = vaidhamAMsAdanabodhajananecchayoccaritatve svIkriyamANe mAMsabhakSaNatvamupalakSaNIkRtya vaidikamAMsAdanasya nirdoSatvasAdhanAya 'zAstrIyamAMsabhakSaNamaduSTaM bhUtapravRttiviSayatvAt sampratipannavat' iti anumAne tadaduSTatve = zAstrIyamAMsabhakSaNasya nirdoSatve sAdhye bhUtapravRttiviSayatvasya hetoH anaikAntikatvAt = vyabhicAritvAt; azAstrIyamAMsabhakSaNaparadAragamanAdau bhUtapravRttiviSayatvasya sattve'pi nirdoSatAyA virahAt, anyathA - ekatazcaturo vedAn brahmacaryaM ca ekataH / ekataH sarvapApAni madyaM mAsaM ca ekataH / / 6 (au.smR.3/48) iti auzanasasmRtivacanasyA'nupapatteH / prathamaM mAMsabhakSaNasya nirdoSatvaghoSaNaM tadanantaraM taddhetugaveSaNaM sAdhyapariSkArakaraNaJcAtra muNDitazironakSatrAnveSaNanyAyA'nupAti bhAti / nanu zAstravihitabhUtapravRttiviSayatvasya hetutve nAsti vyabhicAraH, azAstrIyamAMsAdana-paradAragamanAdau bhUtapravRttiviSayatvasya sattve'pi niruktaviziSTahetorvirahAditi cet ? na, itthaM pravRttau = hetughaTakIbhUtapravRttau vihitatvavizeSaNaprakSepe ca = hi vyabhicAravirahe'pi vizeSyabhAgasya bhUtapravRttiviSayatvalakSaNasya vaiyarthyAt = 'zAstrIyamAMsabhakSaNamaduSTaM vihitatvAdi'tyasyaivAvazyaklRptatvena hetuvizeSyavidhayA bhUtapravRttiviSayatvasyAGgIkAre vyarthagauravAt / etena phalamukhagauravoktirapi nirastA, aprAmANikatvAt / na ca tarhi vihitatvasyaivAstu hetutA, tathApi zAstrIyamAMsabhakSaNe nirdoSatAyAH siddhiH syAdeveti vAcyam, tathopagame phalataH = zAstravihitamAMsabhakSaNapakSaka-nirdoSatvasAdhyaka-zAstravihitatvahetukAnumitilakSaNaphalamAzritya pakSa-hetvoH = pakSatAvacchedaka-hetvoH avizeSApatteH = sAmyApAtAt / tathA ca na tato niruktAnumitisiddhiH sambhavati, uttarapakSa :- nA, A vAta paNa vyAjabI nathI. kAraNa ke tame je kaho cho teno svIkAra karavAmAM bhAve to 59 'na mAMsabhakSaNe doSaH' mA prabhArI manusmRtinA kyanamA mAMsamakSA zanI shaastriiymaaNsbhakSaNasvarUpa arthamAM lakSaNA karavAmAM Ave ane tenI nirdoSatAne siddha karavI abhipreta hoya to bhUtapravRttiviSayatva' evo hetu vyabhicArI banI jaze. kAraNa ke jIvanI pravRttino viSaya to zAstrIya mAMsabhakSaNanI jema azAstrIyamAMsabhakSaNa, parastrIgamana, jugAra, zikAra, corI, lUMTaphATa, khUna vagere paNa che. tethI tene paNa nirdoSa mAnavA paDaze. paNa te to doSagrasta tarIke ja prasiddha che. temAM bhUtapravRttiviSayavasvarUpa hetu rahI javAthI hetu anaikAntika = visaMvAdI = vyabhicArI banI jaze. sAdhyazUnyamAM raheto hetu vyabhicArI kahevAya che. tevA hetu dvArA pakSamAM = zAstrIyamAMsabhakSaNamAM sAdhyanI = nirdoSatAnI siddhi thaI na zake. pUrvapakSI ta26thI 'vihitatve sati bhUtapravRttiviSayatvAt' / rIta hetuno prayoga 42vAmA mAve to te paNa vyAjabI nathI. kAraNa ke prastuta hetunA ghaTaka tarIke batAvela vihitatva' A vizeSaNa ja nirdoSatvanI siddhi 42vAmAM samartha hopAthI 'bhUtapravRttiviSayatva' mA vizeSya aMza vyartha banI 42. tathA mAtra vistatvane 1. hastAdarza 'phalahetvo...' iti pAThaH / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * yajJavaividhyopadarzanam * 485 anyathA 'parvato vahnimAn parvatatvAdi'tyato'pi parvate'nalasiddhiprasaGgAt / na ca prakRte pakSatAvacchedakatA na zAstravihitatvasya kintu zAstravihitamAMsabhakSaNatvasyaiva, hetutA ca zAstravihitatvasyeti na tayoraikyamiti vAcyam, gauravAt, 'savizeSaNau hi vidhi-niSedhau vizeSaNe saGakrAmataH sati vizeSyabAdhe' iti nyAyenAvazyaklRptatayA zAstravihitatvasyaiva pakSatAvacchedakatvakalpanaucityAcca / vastutastu pUrvamImAMsAyA api tAtparyaM pazuhiMsA''vilayajJAdau nAstyeva / ata eva mImAMsAsUtre api - pazucodanAyAmaniyamo'vizeSAt (30) chAgo vA mantravarNAt (31) na codanAvirodhAt (32) ArSeyavaditi cet (33) na, tatra hyacoditatvAt (34) niyamo vaikArthyaM hyarthabhedAd bhedaH pRthaktvenAbhidhAnAt (35) aniyamo vA'rthAntaratvAdanyatvaM vyatirekazabdabhedAbhyAm (36) na vA prayogasamavAyitvAt (37) rUpAliMgAcca (38) chAgena karmAkhyA rUpaliGgAbhyAm (39) rUpAnyatvAnna jAtizabdaH syAt (40) vikAro nautpattikatvAt (41) sa naimittikaH pazorguNasyAcoditatvAt (42) jAte; tatprAya-vacanArthavattvAbhyAm - (mI.sU.6/8-32-43) ityuktam / - pazUn pAhi 6 (R.ve. ) iti Rgveda-vacanaM, - gauH mA hiMsI, aviH mA hiMsI, mA hiMsIrekazapham + (yaju.13/48) iti yajurvedavacanamapi pazuhiMsAniSedhameva samarthayatItyavadheyam / yathoktaM brahmANDapurANe api lalitopAkhyAne - pApAnAmadhikaM pApaM hananaM jIvajAtInAm - (br.pu.3|4|7|5-1 pRSTha-171) iti / / prakArAntareNa vA sva-svayogyatA-sAdhanAdyanusAreNa sarveSAmeva varNAnAM kSatriyAdInAM svabhUmikocitavihitodyama-parAkrama-trANAdirUpeNa yajJAH sambhavanti / etena - ArambhayajJAH kSatrAzca haviryajJA vizaH smRtAH / paricArayajJAH zUdrAzca japayajJA dvijAstathA / / 6 (ma.bhA.zAMtiparva-267/12) iti mahAbhAratavacanamapi vyAkhyAtam / manusmRtyanusAreNApi (3/70-75) yajJaH svAdhyAya-tarpaNA'tithisatkArAdilakSaNaH, mahAbhAratAnusAreNa svavarNAzramakartavyapAlanAtmakaH, bhagavadgItAnusAreNa (2/47) ca niSkAmabhAvena svasvakarmAbhiratisvarUpo vakSyamANA'punarbandhakAdyapekSayA yathAtantramanuyojyaH / - ahiMsA paramo yajJaH 6 (ma.bhA.anuzA.116/29) iti mahAbhAratavacanamapyatrAnusandheyam / kiJca mAMsabhakSaNAdyuddezena mRgAdivadhe yat prAyazcittaM gautamIyadharmasUtre - kravyAdAMzca mRgAn hatvA dhenuM dadyAtpayasvinIm / akravyAdAn vatsatarImuSTaM hatvA tu kRSNagAm / / - (gau.dha.sU.2/1), vaziSThadharmazAstre - gAJced hanyAt tasyAzcarmaNA''TraiNa pariveSTitaH SaNmAsAn kRcchre taptakRcchre vA tiSThet 6 (va.dha.zA.18), saMvartasmRtau - TiTTibhaM jAlapAdaJca kokilaM kukkuTaM tathA / eSAM vadhe naraH kuryAdekarAtramabhojanam / / - (saM.smR.148), parAzarasmRtau ca - balAkA-TiTTibhAnAJca shuk-paaraaja hetu banAvavAmAM Ave to jo ke vizeSyaaMzavyarthatAno doSa nahi Ave, kAraNa ke "bhUtapravRttiviSayatva svarUpa vyartha vizeSya ja kADhI nAMkhela che. paNa phalataH = pariNAme pakSatAavacchedaka ane hetu eka thaI javAnI Apatti Avaze. Azaya e che ke prastutamAM anumAnaprayoga evo thaze ke vihitamAMsabhakSaNa nirdoSa che, kAraNa ke te vihita che. anya vihita pravRttinI jema. ahIM pakSatAnuM avacchedaka vihitatva che ane hetu paNa vihitatva che. Ama anumitirUpa phalanI apekSAe uparokta bAbata doSarUpe anivArya hovAthI mAtra vihitatvane hetu banAvI zakAya nahi. (matalaba ke jema "parvato vadvimAna parvatatvAta' Avo anumAnaprayoga jema thaI zakato nathI, tabha 'vihitamAMsabhakSaNaM nirdoSaM, vihitatvAt' mAvo anumaanpryo|| 59 // 26 zata nathI. // 29 // nyAyaparibhASAmujaba hetu sapakSa-vipakSavyAvRtta hovAthI asAdhAraNadoSathI grasta bane che) Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 * hiMsAdUSitayajJAdestyAjyatA * dvAtriMzikA-7/16 patAvapi / ATInAJca vakAnAM ca zudhyate'naktabhojanAt / - (pa.smR. 6/3) ityAdirUpeNopadarzitaM tato'pi mAMsabhakSaNasya sadoSatA'parAkAryeva / nanu - manvarthaviparItA tu yA smRtiH sA na zasyate - (saM.smR. ) iti saMvartasmRtivacanAt na darzitasmRtiviSayo'bhyupagamyata iti cet ? maivam, manunaiva - samutpattiM ca mAMsasya vadha-bandhau ca dehinAm / prasamIkSya nivarteta sarvamAMsasya bhakSaNAt / / - (ma.smR.5/49) ityatra sarvapadAntarbhAvana nivRtteH pratipAdanAt 'mAM sa bhakSayitA' ityatra mAMsatvAvacchedenaiva duSTatvavidhAnamabhyupagantumarhati, saGkocakaraNe mAnAbhAvAditi 'na mAMsabhakSaNe doSaH' (ma.smR.5/56) iti manusmRterapramANatvameva / etena - yajJArthaM pazavaH sRSTAH svayameva svayambhuvA / yajJasya bhRtyai sarvasya tasmAdyajJe vadho'vadhaH / / auSadhyaH pazavo vRkSAstiryaJcaH pakSiNastathA / yajJArthaM nidhanaM prAptAH prApnuvantyutsRtIH punaH / / krItvA svayaM vApyutpAdya paropakRtameva vA / devAnpitRRzcArcayitvA khAdanmAMsaM na duSyati / / 6 (manu.5/39-40-32) iti manusmRtivacanAni nirastAni, taduktaM manusmRtau eva - ahiMsayaiva bhUtAnAM kAryaM zreyo'nuzAsanam - (ma.smR.2/159) iti / yathoktaM taittirIyabrAhmaNe baudhAyanadharmasUtre ca - na mAMsamaznIyAt, na striyamupeyAt + (tai.brA.1/1/9, bau.dha.1/11/21/20) iti / taduktaM mahAbhArate dharmasmRtau api - amedhyaM yadabhakSyatvAd mAnuSairapi varjitam / divyopabhogAn bhujanti mAMsaM devA na bhuJjate / / devAnAmagrataH kRtvA ghoraM prANivadhaM narAH / ye bhakSayanti mAMsaM ca te vrajantyadhamAM gatim / / - (mahA.zAntiparvaNi brAhmaNAdhikAre, dha.smR.18) iti / gautamIyadharmasUtre api - mUla-phala-puSpauSadha-madhu-mAMsa-tRNodakA'pathyAni 6 (gau.dha.sU.12) ityAdinA yA madhu-mAMsAderavikrayatA brAhmaNAnAmupadiSTA tato'pi mAMsabhakSaNasya duSTatvameva jJAyate / prakRte - asthina vasati rudrazca mAMse vasati kezavaH / zukre vasati brahmA ca tasmAnmAMsaM na bhakSayet / / (ma.bhA. dha smR.69) iti mahAbhArata-dharmasmRtivacanamapi smartavyam / taduktaM viSNudharmottare - varjako madhu-mAMsasya tasya tuSyati kezavaH / / vArAha-matsyamAMsAni yo nA'tti bhRgunandana !| virato madyapAnAcca tasya tuSyati kezavaH / / 6 (vi.dharmo.khaNDa-1/adhyA.58 pRSTha.34) iti / satyapyetAdRze zAstraprabandhe mAMsabhakSaNAdeH nirdoSatvabhramaH pareSAM maNDUkavasA'ktA'kSANAM vaMzeSUragabhramanyAyenotpadyate mahAmohodayenetyavadheyam / kiJca yajJArthanidhanaprAptasyottamagatyaGgIkAre'zvamedhAdivat pitR-putramedhAderapi kartavyatvApatteH / vastutastu tatassvargAdiprAptirapi na sambhavati / taduktaM viSNupurANe - nihatasya pazoryajJe svargaprAptiryadISyate / svapitA yajamAnena kiM nu tasmAnna hanyate / / 6 (vi.pu.aMza-3/adhyAya-18/zlo.27) iti / yuktaJcaitat / na hi jIvahiMsA zasyate / yathoktaM manusmRtau eva - nAkRtvA prANinAM hiMsAM mAMsamutpadyate kvacit / na ca prANivadhassvargyastasmAnmAMsaM vivarjayet / / 6 (manu.5/48) iti / manusmRtAvitthaM baDhyaH sUktayaH santi paraM mASarAzipraviSTamaSIguDikAnyAyena tA vinaSTA ityavadheyam / taduktaM dharmasmRtau - dhruvaM prANivadho yajJe nAsti yajJastvahiMsakaH / tato'hiMsAtmakaH kAryaH sadA yajJo yudhiSThira ! / / indriyANi pazUn kRtvA vedI kRtvA tapomayIm / ahiMsAmAhutiM kRtvA AtmayajJaM yajAmyaham / / dhyAnAgnau jIvakumbhaM khedamArutadIpite / satkarmasamitkSepaiH agnihotraM kurUttamAH ! / / yUpaM kRtvA pazUn hatvA kRtvA rudhirakardamam / yadyevaM gamyate svarge narake kena gamyate? / / 6 (dha.smR.4-7) ityAdi / yathoktaM bhAvayajJasvarUpaM prANAgnihotropaniSadi - AtmA = yajamAnaH, Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mumukSuNA'gnihotrAderanupAdeyatA 487 buddhi: patnI,... smRtirdayA kSAntirahiMsA patnIsaMyAjAH, oGkAro yuvaH, AzA = razanA, manaH pazuH kezAH = rathaH,, kAmaH darbhAH, buddhIndriyANi havIMSi, yajJapAtrANi, karmendriyANi = ahiMsA ' = iSTayaH, tyAgaH = dakSiNA - ( prANA. 4 / 1) ityAdi / sammataJcedaM yathAtantraM tAtparyavRttyA'smAkamapi / etena AtmA = yajamAnaH, buddhiH patnI,.. lobhAdayaH = pazavaH, dhRtiH dIkSA, santoSazca buddhIndriyANi yajJapAtrANi karmendriyANi havIMSi - ( garbho . 5 ) ityAdi garbhopaniSadvacanamapi tAtparyArthApekSayA'smAkaM sammatamiti sUcitam / taduktaM uttarAdhyayanasUtre api tavo joI, jIvo joiThANaM, jogA suyA, sarIraM kArisaMgaM / kammaM ehA, saMjayajoga santI, homaM huNAmi isiNaM pasatthaM / / - ( utta. 12/ 44) iti / taduktaM kRSNagItAyAmapi Atmaiva satyayajJo'sti jJAnAgnistatra vartate / kAmapazurhavistatra jAyate satyabhAvataH / / AtmayajJe parabrahmasAkSAtkAraH prajAyate / AtmayajJasya kartAro jainAH syuradhikAriNaH / / - (kR.gI. 114/115 ) iti / prakRte yajJazabdena pUjAyA artho bodhyo mahAjanaiH / AryavedeSu yajJasya pUjArthaM sUcanA kRtA / / - (mahA.gI. 5/410) iti mahAvIragItAvacanamapi yathAtantramanuyojyam / yadapi gaNezottaratApinyupaniSadi azvamedhasahasrANi vAjapeyazatAni ca / ekasya dhyAnayogasya kalAM nArhanti SoDazIm / / - ( gaNe. utta. 1 / 1 ) ityuktaM yaccApi mahAbhArate azvamedhamavApnoti trirAtropoSito naraH / gosahasraphalaM vidyAt kulaJcaiva samuddharet / / - ( ma.bhA.vanaparva.84/42) ityuktaM tadapyatra yathAtantramanuyojyam / - devopahAravyAjena yajJavyAjena ye'thavA / ghnanti jantUn gataghRNA ghorAM te yAnti durgtim|| - ( mahAbhA. ) iti mahAbhAratoktistu spaSTameva yajJIyahiMsAniSedhikA / etena devatArthe ca pitrarthe tathaivAbhyAgate gurau / mahadAgamane caiva hanyAn medhyAn pazUn dvijaH / / - ( bra. pu. lalitopAkhyAna-3/4/ 4/7/5-pRSTha-171) iti brahmANDapurANavacanaM nirastam / taduktaM mahAbhArate yo mAM sarvagataM jJAtvA na ca hiMsyAtkadAcana / tasyA'haM na praNazyAmi sa ca me na praNazyati / / - ( ma.bhA. zAMtiparva ) / adharmasaMzrito dharmo vinAzayati rAghava ! - (vA.rA.83/30) iti vAlmIkirAmAyaNavacanamapyatra na vismartavyam / yathA paGkena paGkAmbhaH surayA vA surAkRtam / bhUtahatyAM tathaivaikAM na yajJairmASTumarhati / / - (bhAga 1 / 8 / 52 ) iti bhAgavatavacanamapi prakRte ythaadhikaarmnuyojym| taduktaM brahmasUtrabhASye AnandagiriNA api agnihotrAdInAmapi puNyAntaravad vinAzyatvAt paGkakSAlananyAyApAtAdArurukSuNApi tAni nAnuSTheyAni - ( bra.sU.bhA.4/1/16) / upanayanottarakAlaM tu vizeSato mAMsAdibhakSaNaM vipratiSiddhaM brAhmaNAnAm / taduktaM saMvartasmRtI upanIto dvijo nityaM gurave hitamAcaret / sruggandha - madhu-mAMsAni brahmacArI vivarjayet / / (saM. smR. 5) brahmacArI tu yo'znIyAnmadhu mAMsaM kathaJcana / prAjApatyaM tu kRtvA'sau mauJjIhomena zudhyati / / - (saM.smR. 25) iti| upanayanottarakAlaM kathaJcid mAMsAdibhakSaNe punaH tatsaMskArA''dhAnamupadiSTam / taduktaM bodhAyanagRhyasUtre madhumAMsa - zrAddha - sUtakAnnamantardazA'haM saNDinIkSIraM kSatrAka - niryAsau vilayanaM gaNAnnaM gaNikAnnamityeteSu punaH saMskAraH - (bo.gR.sU. ) iti / tatazca mAMsAdibhakSaNamanucitameveti sthitam / - mAMsAt prajAyate mohaH - (pAramAtmikopaniSadvRttyuddhRtaH ) iti vacanamapyatra smartavyam / viSNudharmottare tu ahiMsA paramo dharmaH satyameva dvijottamAH ! / lobhAd vA mohato vA'pi yo mAMsAnyatti mAnavaH / / nirghRNaH sa tu mantavyaH sarvadharmavivarjitaH / svamAMsaM paramAMsena yo vardhayitumicchati / / * = = = = = Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 * yajJIyahiMsAyA dhUrtapravartitatvam * dvAtriMzikA-7/16 6 (vi.dharmo .khaMDa-3/a.268/12-13) ityevaM spaSTameva mAMsabhakSaNasya sadoSatA darzitA / etena - zvetaM vAyavyamajamAlabheta bhUtikAmaH - (za.pa.bA.) iti zatapathabrAhmaNavacanamapi nirastam, niSedhyagocaravadhavidhAnakaraNena 'na hiMsyAtsarvabhUtAni' (chAndo.8) iti pUrvokta(pR.95+477) chaandogyopnissdaadivcnvyaaghaataaptteshc| taduktaM mahAbhArate api - mAMsaM madhu surA matsyA AsavaM kRsaraudanam / dhUrteH pravartitaM hyetad naitad vedeSu kalpitam / / kAmAnmohAcca lobhAcca laulyametatpravartitam / - (ma.bhA.zAMtiparva-257/9+10) iti / tatazca yajJIyahiMsAyA nirdoSatA tu kaphoNiguDAyitanyAyamevAnusarati / samayasAre zrIdevAnandasUribhirapi - paMciMdiyavaha-maMsAhAra-bahuAraMbha-pahiggahA neraiAussa - (sa.sA.3/ 10) ityevaM mAMsAhArasya narakasAdhanatoktetyavadheyam / - matsya-mAMsAdibahulaM yadgRhe pacyate bhRzam / tadgRhaM varjayed bhikSuryadi bhikSAM samAcaret / / (vi.smR. ) iti vizvAmitrasmRtivacanAdapi mAMsAdergarhaNIyatA sidhyatyeva / ata eva - mA'znIyAd brAhmaNo mAMsamaniyuktaH kathaJcana / kratau zrAddhe niyukto vA anaznan patati dvijaH / / dvijo jagdhvA vRthA mAMsaM hatvA'pyavidhinA pazUn / nirayeSvayaM vAsamApnotyAcandratArakam / / (parA. smR.55-56) iti parAzarasmRtivacane api ardhajaratIyanyAyamanusarataH iti sthitam / - kva mAMsaM kva zive bhaktiH kva madyaM kva zivArcanam / madya-mAMsAnuraktAnAM dUre tiSThati shngkrH|| - (ska.pu.4/3/60) iti ca skandamahApurANokterapi mAMsabhakSaNasya devaprItyarthakatvaM nissidhyte| yathoktaM vAyupurANe api - duSTamAMsAni yaiH pApaikSitAni dvijnmbhiH| kSudhArtAste nijaM kAyaM bhakSayantyatra sNsthitaaH|| - (vA.pu.6/264) iti / vaidikairapi - andhe tamasi majjAmaH pazubhirye yajAmahe / hiMsA nAma bhaveddharmo na bhUto na bhaviSyati / / 6 (uttaramImAMsA) iti paThyate / sammataJcedamasmAkamapi / taduktaM sUtrakRtAGge - tamAto te tamaM jaMti maMdA AraMbhanissiyA - (sU.kR.1/1/1/14) iti / prakRte - ruhirakayassa vatthassa ruhireNaM ceva pakkhAlijjamANassa Natthi sohI - (jJAta.ka.1/5) iti jJAtAdharmakathAsUktitAtparyamapi yojyaM siddhAntarahasyakovidaiH / bauddhAnAmapi sammatamidam / ata eva saMyuktanikAye kausalasaMyukte yajJasUtre- assamedhaM purisamedhaM, sammApAsaM vAjapeyyaM niraggalahaM / mahAyajA mahArambhA, na te honti mahapphalA / / ajelakA ca gAvo ca, vividhA yattha hajhare / na taM sammaggatA yaoN, upayanti mahesino / / ye ca yA nirArambhA yajanti anukulaM sadA / ajelakA ca gAvo ca, vividhA nettha hajhare / / etaM sammaggatA yajaM, upayanti mahesino / etaM yajetha medhAvI, eso yajJo mahapphalo / / etahi yajamAnassa, seyyo hoti, na paapiyo| yo ca vipulo hoti, pasIdanti ca devatA / / 6 (saM.ni. 1/1/120,pR.93) ityuktaM sugateneti bhAvanIyam / pUrvaM trayo rogA Asan pazuvadhAd rogANAmaSTAnavatiH saJjAteti sugatamatam / taduktaM suttanipAte - tayo rogA pure AsuM icchA anasanaM jarA / pasUnaM ca samArabhyo aTThAnabutimAgamuM / / (su.ni.2/19/28) ityapyavadhAtavyamatra / sAmprataM tu hiMsAbAhulyAd rogAH zatazaH saJjAtAH iti vadanti / itthaJca yajJIyahiMsA'pi tyAjyaiva / na hi varavighAtAya kanyotAho bhavatIti nyAyo'pi labdhaprasaro'tra / yattu tathAgatena vinayapiTake (6/4/2) bhikSUnuddizya manuSya-gajAzva-kukkura-sarpa-siMha-vyAghrAdimAMsA Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * palaprAzanasyA''pavAdikatvapratikSepaH * 489 kiJcotsargato niSiddhaM puSTA''lambanasamAvezena kvacitkadAcitkasyacid guNAvahamapi svarUpato' duSTatAM na parityajati yathA vaidyakaniSiddhaM svedakarma jvarA'panayanAya vidhIyamAnam / nAmabhakSyatvamuktaM tattu ajJAnavilasitam, mAMsamAtrasyA'bhakSyatvAt / taduktaM subhASitaratnasandohe amitagatinA api - varaM viSaM bhakSitamugradoSaM yadekavAraM kurute'sunAzam / mAMsaM mahAduHkhamanekavAraM dadAti jagdhaM manasA'pi puMsAm / / (su.ratna. 538) ityAdi / - eko'bdazatamazvena yajeta pazunA dvijaH / nAnyastu mAMsamaznAti svargaprAptistayossamA / / - (bR.parA.6/331) ityAdi bRhatparAzarasmRtitAtparyamapi vaidhahiMsAtyAge evAvagantavyam / prakRte - madya-mAMsAzanAsaGgaryo dharmaH kaulasammataH / kevalaM narakAyaiva na sa kAryo vivekibhiH / / (nA.saM.1/13) iti nAradasaMhitAvacanamapyatra na vismartavyam / - yAvanti pazuromANi tAvat kRtveha mAraNam / vRthA pazughnaH prApnoti pretya janmani janmani / / 6 (manu.5/38) iti manusmRtivacanamapi pazuhiMsAyA atiduSTatAmeva vyanakti / etena vaidhavadhasyA''pavAdikatvakalpanA'pi parAstA anyArthatvena tadasambhavAt / tathAhi - yamevArthamAzritya zAstreSUtsargaH pravartate tamevArthamAzrityA'pavAdaH pravartate, tayomithaH sApekSatvenaikArthasAdhanaviSayatvAt / prakRte hiMsAniSedhasya durgatiniSedhArthatvaM vaidikahiMsAyAstu svargA'tithiprItyAdyarthatvamiti na tasyA ApavAdikatA'pi sambhavati, 'notsRSTamanyArthamapodyate ceti (anya. dvA.11) iti anyayogavyavacchedadvAtriMzikAvacanAditi prAg (dvA.dvA. 7/7/pRSTha 458) uktameva / ata eva hiMsAvidhAyakaveda-smRtyAdivacanAnAM chedAzuddhirapi drssttvyaa| taduktaM adhyAtmopaniSadi - anyArthaM kiJcidutsRSTaM yatrAnyArthamapodyate / durvidhipratiSedhaM tat na zAstraM chedazuddhimat / / - (1/33) iti / yathA. caitattattvaM tathA vyutpAditamasmAbhiH adhyAtmavaizAradyAM taTTIkAyAm / kiJcotsargato niSiddhaM gatyantaravirahe eva puSTAlambanasamAvezena kvacit = kutracideva kadAcit = kadAcideva vidhIyate, na tvevameva / prakRte ca naivamasti gAyatrImantrajapa-pavitrasuvarNadAnAdimAtreNA'pyabhyudayasambhavAt, tathApi kRpaNapazugaNavyaparopaNasamutthamAMsadAnavidhAnaM tu kevalaM nipuNatvameva vyanakti jaiminIyAnAmiti vyaktaM syAdvAdamaJjaryAm (a.vya.11 vR.)| kiJca tAdRzaM kasyacit puruSasya guNAvahamapi svarUpataH = svabhAvataH duSTatAM na = naiva parityajati yathA vaidyakaniSiddhaM svedakarma jvarApanayanAya vidhIyamAnamiti / ayamAzayaH yannimittatvena yatprasiddhaM tat phalAntarArthitvena vidhIyamAnamau ApavAdika pravRtti paNa sadoSa che kiJco. / qNI, utsathAno niSe5 42vAmA mAvela. Doya te 4 vastunu agavAna 5 kAraNane vaza kyAMka kyAreka sevana karavAthI koIka vyaktivizeSane lAbha thavA chatAM te niSiddha vastu svarUpathI doSagrastatAno tyAga karatI nathI. jema ke vaidyazAstramAM utsargathI svedakarma = parasevo thAya tevI kriyA niSiddha che. chatAM tAva dUra karavA mATe parasevo thAya tevI cikitsA karavAmAM Ave che. paraMtu tAvane dUra karavAno phAyado karavA mAtrathI parasevo thAya tevI kriyA kAMI svarUpathI nirdoSa banI jatI nathI. Low B.P. 2vAnuM dUSa! to tenAthI thAya 4 che. mATe Low B.P. 42vAnA nu:zAna 2di tA tArako vagere phAyadA vadhu lAbhakArI jaNAya to ja parasevo thAya tevI cikitsAkriyA karavAmAM Ave. anyathA 1. mudritapratau 'svarupato'duSTatAM' iti pAThaH / sa cA'zuddhaH / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 * yajJIyahiMsAyAmautsargikadoSasyA'parihAryatA * dvAtriMzikA - 7 /17 na cA'tra kiJcidAlambanaM pazyAmo vinA'dharma' vRddhikutUhalAditi / adhikaM matkRtasyAdvAdakalpalatAyAm / / 16 / / asu prakaTa doSa: zrI - hInAzAdiraihikaH / sandhAnajIvamizratvAnmahAnAmuSmiko'pi ca / / 17 / / tsargikaM doSaM na nivarttayati yathAyurvedaprasiddhaM svedakarma - dAhakarmAdikaM rugapagamArthitayA vidhIyamAnaM svanimittaM duHkham / kliSTakarmasambandhahetutayA ca makhavidhAnAdanyatra hiMsAdikaM zAstre prasiddhamiti saptatantAvapi tad vidhIyamAnaM kAmyamAnaphalasadbhAve'pi tatkarmanimittaM tad bhavatyevetyAdi vyaktamuktaM sammatitarkavRttau (saM.ta.vR.5/60/ pR. 298 ) iti / prakRte pazuyajJaiH kathaM hiMsrairmAdRzo yaSTumarhati / antavadbhiriva prAjJaH kSetrayajJaiH pizAcavat / / - ( ma.bhA. zAMti. 175 / 33) iti mahAbhAratavacanamapi smartavyam / tatazca yajJIyahiMsAnirdoSatvasAdhanaM mUSikAbhakSitabIjAda' GkurAdijananaprArthanAnyAyAnupAti draSTavyam / adhikaM etattattvanirUpaNaM - 'na hiMsyAdiha bhUtAni' hiMsanaM doSakRnmatam / dAhavad vaidyake spaSTamutsargapratiSedhataH / / tato 'vyAdhinivRttyarthaM dAhaH kAryaH' tu nodite / na tato'pi na doSassyAt phaloddezena nodanAt / / evaM tatphalabhAve'pi nodanAto'pi sarvathA / dhruvamautsargiko doSo jAyate phalanodanAt / / - (zA. sta. 2 / gA. 46-47-48) iti zAstravArtAsamuccayakArikAtritayavRttau matkRtasyAdvAdakalpalatAyAm / / 7/16 / itthaM 'na mAMsabhakSaNe doSo na madye na ca maithune' ityatra sarvamAMsabhakSaNasya duSTatvamupapAdyA'vasarasaGgatiprAptaM madyapAnaduSTatvamAvedayati- 'madye'pIti / 'pIyamAne ' iti zeSaH / prakRte - mUlaM samastadoSANAM madyaM yasmAdudIritam / tasmAnmadyaM na pItavyaM dhArmikeNa vizeSataH / / bIjaM madanavRkSasya kopasyoddIpanaM param / madyapAnaM kathaM kAryaM nareNa zubhakAGkSiNA / / madyapAnaM prakurvanti ye mUDhA bhuvi mAnavAH / te'vazyaM duHkhakAntAraM prApnuvanti acetanAH / / ityevaM madyapAnasya doSAH sarvajJabhASitAH / tasmAnmadyaM na pAtavyaM dharmakAmArthasAdhakaiH / / nahi. te ja rIte mAMsabhakSaNa vagere utsargathI niSiddha ja che, adharmajanaka ja che. tethI tenuM sevana karI na zakAya. tenuM sevana karavAmAM adharmavRddhinA kutUhala vinA bIjuM koI AlaMbana-nimitta ame jotAM nathI. (matalaba ke tAva utAravA svarUpa baLavAna prayojanane lakSamAM rAkhI vaidya Low B.P karanArI hovA chatAM prasvedajanaka cikitsA kare che. tema koI baLavAna AlaMbana-viziSTa lAbha ahIM jaNAto nathI ke jene lIdhe pApajanaka mAMsabhakSaNa vagere doSanuM sevana karavAnI apavAdapade chUTa maLe.) A viSayanuM adhika nizyA khame (upAdhyAya mahArAne ) syAdvAha-utpalatA granthamAM jIbha stajayAM urela che. (7/16) mAMsabhakSaNaniSedha pachI madyapAnano niSedha karavA graMthakArazrI jaNAve che ke - * hAipAna soSa gAthArtha :- dhananAza, lajjAnAza vagere A lokanA nukazAna tathA saMdhAnajIvothI mizra hovAnA lIdhe pAralaukika paNa moTo doSa dArUmAM spaSTa ja che. (7/17) 1. mudritapratau ' ...dharmapravR...' iti pAThAntaram / 2. hastAdarze 'ko'pi hi' iti pAThAntaram / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 491 * madyapAnasya heyatA * madye'pIti / madye'pi = madhunyapi prakaTo doSaH, zrIH = lakSmIH hrIH = lajjA''dinA vivekAdigrahastannAzAd (? = zrI-DrInAzAdiH) aihikaH = ihaiva vipAkapradarzakaH / tathA AmuSmiko'pi = parabhave vipAkapradarzako'pi mahAn doSaH, sandhAnena = jalamizritabahudravyasaMsthApanena jIvamizratvAt = jIvasaMsaktimattvAt (=sandhAnajIvamizratvAt) / 'sandhAnavatyapyAranAlAdAviva nA'tra doSaH' iti cet ? na, zAstreNaitaddaSTatvabodhanAt / tadAha- 'madyaM punaH pramAdAGga tathA saccittanAzanam / sandhAnadoSavattatra na doSa iti saahsm||'(assttk.19/1) 6 (mahA.mAMsAdhikAre) mahAbhAratavacanAni smartavyAni madhyasthena dhImatA / 'sandhAnavatyapi AranAlAdau pIyamAne iva = yathA karmabandhalakSaNo doSo nAsti tathA na atra madye pIyamAne'pi karmabandhalakSaNo doSaH' iti cet ? na, zAstreNaitaddaSTatvabodhanAt / aSTakaprakaraNasaMvAdamAha- 'madyamiti / tadvRttizcaivam - madayatIti madyaM = zIdhuH, punaH zabdaH pUrvavAkyArthApekSayottaravAkyArthasya vishessdyotnaarthH| tathAhi - mAMsaM jIvasaMsaktinimittaM, madyaM punaH pramAdAGgam, pramadanaM pramAdo'zubho jIvapariNAmavizeSaH, tasyAGgaM kAraNam, athavA pramAdo madyAdiH / yadAha"majjaM visayakasAyA, niddA vigahA ya paMcamI bhaNiyA / ee paMca pamAyA, jIvaM pADaMti saMsAre / / (ArAdhanApatAkAprakIrNaka-688)" tasyAGgamavayavaH, paJcAvayavarUpatvAttasya, tatheti vizeSaNasamuccaye, sacchubhaM yaccittaM = manaH tannAzayati = pradhvaMsayatIti saccittanAzanam / tathA sandhAne jalamizritabahudravyasaMsthApane ye doSA jIvasaMsaktyAdayaste vidyante yatra tat sandhAnadoSavat, yadevaMvidhaM madyaM tatra = madye na = nAsti doSo = dUSaNaM karmabandhAdi iti = evaM, vadata iti gamyate, sAhasaM = dhASyam / athavA tatra = madye guDadhAtakyAdisandhAnarUpe na doSo'sti paappraaptilkssnnH| ka ivetyAha sandhAnadoSavat kAJjikAdisandhAnadoSavat / ayamabhiprAyaH 'yathA''ranAlAdau sandhAnavati pIyamAne karmabandhalakSaNo doSo nAstyevaM madye'pi doSo nAstIti / etadvacanasya ca sAhasatvaM cittabhramanibandhanAnAmatibahUnAM madyapAnadoSANAM pratyakSata evopalabhyamAnatvAt / yathoktam - TIkArca - dArU pIvAmAM paNa A lokanA nukazAna spaSTa ja che. jema ke paisAnI nukazAnI, bezaramapaNuM vivekazUnyatA vagere phaLone A ja bhavamAM dArUDiyo mANasa bhogave che. tema ja paralokanI dRSTie pariNAmanI apekSAe dArUpAnamAM bahu moTo doSa che. kAraNa ke pANIthI mizrita aneka prakAranA dravyone lAMbo samaya sudhI rAkhI mUkIne dArU banAvavAmAM Avato hovAthI temAM aneka jIvonI utpatti thAya che, jIvahiMsA thAya che. ahIM koIne evI zaMkA thaI zake che ke "pANIthI mizrita avasthAmAM lAMbo samaya rahevA chatAM kAMjI vageremAM jema jIvotpatti nathI thatI tema dArUmAM paNa jIvotpatti nathI thatI ema mAnIe to dArU pIvAmAM zuM vAMdho ?" paraMtu A zaMkA vyAjabI na hovAnuM kAraNa e che ke zAstra dvArA ja madyapAnanI doSagrastatA jaNAvAya che. aSTakajImAM jaNAvela che ke ke madya pramAdanuM kAraNa che tathA mananI svasthatA-pavitratA vagereno nAza karanAra che. santAnano doSa = jIvotpatti doSa paNa tamA 24o cha. bhATe 3 pAma 5oSa nathI.' ma golaj te duHsAsa. cha. 6 1. hastAdarza 'api' nAsti / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 * madyapAnadoSaSoDazakopadarzanam * dvAtriMzikA-7/17 madyaM nAma pracurakalahaM nirguNaM naSTadharmaM nirmaryAdaM vinayarahitaM nityadoSaM tathaiva / / nissArANAM hRdayadahanaM nirmitaM kena puMsA ? zIghraM pItvA jvalitakulizo yAti zakro'pi nAzam / / "1vairUpyaM 2vyAdhipiNDaH svajanaparibhavaH kAryakAlAtipAto, 5vidveSo jJAnanAzaH "smRtimatiharaNaM viprayogazca sadbhiH / 1degpAruSyaM 11nIcasevA 12kulabalatulanA3 dharmakAmArthahAniH14-15-16, kaSTaM bhoH SoDazaite nirupacayakarA madyapAnasya doSAH / / " 6 (nizIthacUrNI-131tamagAthAyAM uddhRtau) iti| mUSAbhiSiktatAmranyAyena madyasya cittadUSakatA jnyeyaa| mUSA = antaHsuSirA mRtpratimA / yathA'gnisamparkAd dravIbhUtaM tAnaM mUSAyAM nikSiptaM sat tannibhaM jAyate tathA cittamapi bhramyAdijanakamA vyApnuvat sat tannibhaM = tadAkAramupajAyate / ata eva subhASitaratnasandohe amitagatinA api - kalahamAtanute madirAvazaH tamiha yena nirasyati jIvitam / vRSamayAsyati saJcinute malaM dhanamapaiti janaiH paribhUyate / / - (su.ratna. 529) ityuktam / taduktaM vasunandinA api zrAvakAcAre - majjeNa Naro avaso kuNai kammANi ziMdaNijjAiM / ihaloe paraloe aNuhavai aNaMtayaM dukkhaM / / - (zrA.A.70) ityuktam / taduktaM harivaMzapurANe api - ko na vA patati vAruNIpriyaH - (ha.pu.63/20) iti / ___ yathoktaM granthakRtApi vairAgyakalpalatAyAM - madyaM mUlamavadyAnAM, madyaM puNyadrumAnalaH / madyaM sadguNapuSpANAM, mlAnAvAtapasaMjvaraH / / (vai.ka.sta. 5/841) iti / ___ bauddhAnAmapi neSTamidam / taduktaM sUtrapiTakAntargate dIghanikAye pAthikavarge - cha khome gahapatiputta! AdInavA suraamerymjjppmaadtttthaanaanuyoge| (1) sandiTThikA dhanajAni (2) kalahappavaDDhanI (3) rAgAnaM AyatanaM (4) akinisaJjananI (5) kopInanidaMsanI (6) pAya dubbalikaraNItveva chaTheM padaM bhavati 6 (dI.ni. 3/8/248) iti| AdInavA = duSpariNAmAH, sandivikA =tAtkAlikI, dhanajAni = dhanahAniH, kopInadiMsanI = lajjAnAzanI, pAya = prajJAyAH, ziSTaM spaSTam / taduktaM dhammapade api - yo prANamatipAteti musAvAdaM ca bhAsati / loke adinnaM AdIyaMti paradAraM ca gacchati / / surAmerayapAnaM ca yo naro, anuyujjati / idhe'va meso lokesmiM, mUlaM khaNati attano / / 6 (dha.pa.12-13,pR.38) iti / taduktaM ApastambadharmasUtre - sarvaM madyamapeyam - (A.dha. 1/5/21-pRSTha-124) iti / taduktaM vAlmIkirAmAyaNe api - pAnAdarthazca kAmazca dharmazca parihIyate 6 (vA.rA.33/46) iti / taduktaM carakasaMhitAyAM carakasamajJAyAM api - madye moho bhayaM zokaH krodho mRtyuzca saMzritaH / sonmAda-mada-mUrchAdyAH sApasmArA'patAnakAH / / 6 (ca.saM.24/57, ca.sa.adhyAya25/54) iti / aSTakaprakaraNe apyagre - kiM veha bahunoktena pratyakSeNaiva dRzyate / doSo'sya vartamAne'pi tathAbhaNDanalakSaNaH / / ( (a.pra.19/2) ityuktm| - madhu mAMsaM ca ye nityaM varjayantIha mAnavAH / janmaprabhRti madyaM ca durgANyatitaranti te / / - (ma.bhA.zAMti.110/23) iti mahAbhAratavacanamapyatra smartavyam / 'kazcidRSiri'tyAdi / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 493 * madyapamaharSikathAnakopadarzanam * 'madyasyA'tiduSTatvaM ca purANakathAsvapi zrUyate / tathAhikazcidRSistapastepe bhIta indraH surstriyH| kSobhAya preSayAmAsa tasyA''gatya ca tAstakam / / vinayena samArAdhya varadA'bhimukhaM sthitam / jagurmA tathA hiMsAM sevasvA'brahma vecchayA / / sa evaM gaditastAbhirdvayornarakahetutAm / Alocya madyarUpaM ca zuddhakAraNapUrvakam / / madyaM prapadya tadbhogAnnaSTadharmasthitirmadAt / vidaMzArthamajaM hatvA sarvameva cakAra saH / / - eSAM gamanikA, kazcit = ko'pyanirdiSTanAmA RSiH = bAlatapasvI kila mahATavyAM vasan tapaH = anazanAdikaM atighorarUpaM tepe = tapyate sma, divyaM varSasahasraM yAvat / tato bhIto = 'mahattapo'nena kRtaM mAmito nAkinikAyanAyakapadAt pAtayiSyatIti bhAvanayA bhayamupagataH indraH = zatamukhaH, tataH surastriyaH = nAkinitambinIstilottamApramukhAH kSobhAya = kSobhaNanimittaM tasya = iha sambandhAttasya RSeH preSayAmAsa = svargAttatrATavyAM preSitavAn / tAzca = tattapastejasA tadvanapravezaM kartumazaknuvatyo vanAd bahistadabhimukhakRtavikasitakusumaprakarA mastakanyastahastakuDmalasampuTamatipraNatya tadgataguNagAnapradhAnanRtyaprabandhaM viddhuH| tato'sau tadAkSiptAntaHkaraNazcitralikhita iva babhUva / ttstaasttsmiipmupjgmuH| Agatya ca = samIpIbhUya ca tAH = surastriyaH takaM = RSim / / vinayena = vividhacATuvacanAJjalikaraNapAdapatanAdinA samArAdhya = prasannamAnasaM vidhAya varasya = abhilaSitArthasya dAnaM = varadAnaM tasya abhimukhaH pravo = varadAbhimukhaH taM sthitaM = saJjAtaM jaguH = nAnAvidhazapathadAnapurassaramuktavatyaH yaduta madyaM = zIdhu tatheti samuccaye hiMsAM = prANivadhaM sevasva = bhajasva, abrahma vA = maithunaM vA, vAzabdo vikalpArthaH, icchayA = iSTyA, yadeteSu triSu tubhyaM rocate tadityarthaH / / sa = RSiH evaM = anena prakAreNa gaditaH = abhihitaH tAbhiH = surastrIbhiH dvayoH hiMsA'brahmaNoH narakahetutAM = nirayanibandhanatAM Alocya = svazAstrAnusAreNa nizcitya, tathA madyarUpaM = madirAsvabhAvaM cazabda: AlocyetikriyAnukarSaNArthaH, kiMvidhamityAha zuddhAni = nirdoSANi, kAraNAni nimittAni guGadhAtakIjalaprabhRtIni, pUrva madyAvasthAyAH prAkkAle yasya tattathA / / tataH madyaM = madirAM prapadya = tat pAsyAmItyaGgIkRtya tasya vicitracitramaNikhaNDamaNDitatapanIyabhAjananyastasya saurabhyAtizayasamAkRSTaSaTpadapaTalAvanaddhagaganamaNDalasya karaNaSaTcaraNacakralAmpaTyaprakRSTatAkArakasya tAbhiH sasambhramamupanItasya ja madhapAnathI saMnyAsI bhraSTa che. purANanI kathAomAM paNa dArUnA moTA doSa saMbhaLAya che. jema ke kahela che ke "koIka RSi ugra tapa karatA hatA. tyAre "tapanA prabhAvathI mAruM IndrAsana A tapasvI nahi laI le ne ?' AvI zaMkAthI bhayabhIta thayelA Indrae tapasvInA kSobha mATe apsarAo mokalI. te apsarAo RSi pAse AvIne vinayapUrvaka RSinI ArAdhanA karIne temane prasanna karyA. varadAna ApavAne abhimukha thayelA RSine apsarAoe kahyuM ke tame dArU pIvo, jIvahiMsA karo athavA IcchA anusAra maithunanuM sevana karo." A pramANe apsarAo dvArA kahevAyelA RSi jIvahiMsA ane abrahmasevanane narakanuM kAraNa jANIne tathA dArUne pANI-goLa vagere zuddha dravyamAMthI taiyAra thato jANIne dArU pIvA taiyAra thayA. dArU pIvAthI nazAnA lIdhe saMnyAsadharmanI maryAdAno teNe lopa 1. hastAdarza 'madyasya api du..' iti pAThAntaram / 2. hastAdarza 'tapastape' ityazuddhaH pAThaH / 3. mudritapratau 'jagama..' ityazuddhaH pAThaH / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 * saptavyasananirdezaH . dvAtriMzikA-7/17 tatazca bhraSTasAmarthyaH sa mRtvA durgatiM gtH| itthaM doSA''karo madyaM vijJeyaM dharmacAribhiH / / (aSTaka.19/4-8) iti / / 17 / / madyasya bhogaH = AsevanaM = tadbhogastasmAt (=tadbhogAt) naSTA bhraSTA dharmasya = kuzalAnuSThAnalakSaNasya sthitiH = vyavasthA yasya sa tathA (=naSTadharmasthitiH), tatazca madAt = cittaviplutilakSaNAt, vidaMzArthaM = madyapAnopadaMzArthaM ajaM = chAgaM hatvA = vinAzya sarvameva = niravazeSamapi yattAbhirabhihitamanabhihitaM ca pApamajapizitapacananimittamindhanArthamArAdhyadevatAdArumayapratimAsphoTanAdi tat cakAra = kRtavAn sa = ityasAvRSiH / / tatazca = madyA''sevanAnantaraM punaH bhraSTasAmarthyo = nihatatapovIryaH, sa RSiH mRtvA = prANAnparityajya, durgatiM = narakarUpAM gataH = prApta iti dRssttaantH| atha prakRtayojanAyAha ittham = anena prakAreNa, doSA''karo = dUSaNotpattibhUmiH madyaM = madirA vijJeyaM = jJAtavyaM dharmacAribhiH = kuzalAnuSThAnasevAzIlairiti + (a.pra.19/4-8 vRtti) iti assttkvRttikaarH| - ekataH sarvapApAni madya-mAMsaM caikataH (dha.smR.39) iti dharmasmRtyukterapi tyAjyatvena siddhayormadya-mAMsayoH vyasanasaptakamadhye zravaNAdapi tyAjyataiva / taduktaM udayavIragaNibhiH pArthanAthacaritre - dhutaM ca mAMsaM surA ca vezyA pAparddhi-caurye paradArasevA / etAni sapta vyasanAni loke ghorAtighoraM narakaM nayanti / / - (pA.ca.sarga.2/pR.43) iti / manusmRtau api - brahmahatyA surApAnaM steyaM gurvaGganAgamaH / mahAnti pAtakAnyAhuH saMsargazcApi taiH saha / / (ma.smR.11/54) ityevaM surApAnAdeH tyAjyatoktA / padmapurANe'pi - madyaM mAMsAzanaM rAtrau bhojanaM kandabhakSaNam / ye kurvanti vRthA teSAM tIrthayAtrA japastapaH / / vRthA caikAdazI proktA vRthA jAgaraNaM hareH / vRthA ca pauSkarIyAtrA vRthA cAndrAyaNaM tapaH / / (padmapu.) ityAdinA mdy-maaNsaadestyaajytopdrshitaa| taduktaM bArhaspatyasUtre api - na madyaM pibet + (baa.suu.1|16) iti| taduktaM saMvatasmRtau api - gauDI mAdhvI ca paiSTI ca vijJeyA trividhA surA / yathaivaikA tathA sarvA na pAtavyA dvijottamaiH / / 6 (saM.smR.119) iti / etena - AsavAni sevayet + (bA.sU.3/57) iti bArhaspatyasUtraM nirastam / - madyaM pItvA dvijo mohAt kRcchra-cAndrAyaNaM caret + (bra.pu.lalito.1/4/8/49-pRSTha-173) iti brahmANDapurANavacanAdapi madyapAnasya sadoSatA sidhyati / viSNudharmottare'pi - mAnavasyA'svatantrasya gobrAhmaNa-hitasya ca / mAMsa-bhakSaNahInasya sadA sAnugrahA grahAH / / (vi.dha.khaM. 1,a.105/12) madhumAMsanivRttAzca nivRttA madhupAnataH / kAlamaithunatazcApi vijJeyAH svargagAminaH / / (vi.dha.khaM.2, a.117/8) madhu mAsaM ca ye nityaM varjayantIha mAnavAH / janmaprabhRti madyaM ca durgANyatitaranti te / / - (vi.dha.khaM.2,a.122/ 23) ityAdinA madyapAnAdeniSiddhatA vyaktaiva / taduktaM kUrmapurANe api - sarvaprakAreNa madyaM nityaM vivarjayet + (kU.pu.upari.17/43) iti / itthaJca madyapAnasya nirdoSatA sAdhayituM parairna zakyate / atra ca 'yadazvena hRtaM purA tatpazcAd gardabhaH prAptuM kenopAyena zaknuyAditi nyAyaH smuplbdhaavsrH| upalakSaNAd akSakrIDAderapi niSiddhatvamavaseyam / taduktaM Rgvede api - akSarmA dIvyaH - (R.ve.10/ karyo. tathA videza mATe bakarAne haNIne devIe pUrve kaheluM abrahmasevana vagere badhuM ja karyuM. pachI tapanuM sAmarthya naSTa thavAthI marIne te durgatimAM gayA. Ama dharma karanArAoe dArUne doSanI khANa rUpe jANavo." (17) vizeSArtha :- abrahmasevana ane jIvahiMsA na karavAnuM IcchavA chatAM dArU pIvAthI nazAnA lIdhe badhuM Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 495 * maithunasya sadoSatA * niyamena sarAgatvAd duSTaM maithunamapyaho / mUlametadadharmasya niSiddhaM yogipuGgavaiH // 18 // niyameneti / niyamena = nizcayena sarAgatvAt, 'na taM viNA rAgadosehiM' ( ) iti vacanAt, aho maithunamapi duSTam / etadadharmasya mUlaM 'mUlameyamahammassa' (da.vai.6/16) ityAdyAgamAt yogipuGgavaiH = bhagavadbhiH niSiddhaM, bhagavatyAM tasyA mahA'saMyamakAritvapratipAdanAt' / taduktaM - "mehuNaM bhaMte ! sevamANassa kerisae asaMjame kajjati ? *goyamA ! se jahAnAmae kei purise 34/13) iti / / 7/17 / / / sAmpratamavasaraprAptaM maithunaduSTatvamAviSkaroti- 'niyameneti / 'na taM viNA' iti / - na vi kiMci paDisiddhaM aNunAyaM vA vi jiNavariMdehiM / mottuM mehuNabhAvaM na viNA so rAga-dosehiM / / - (dha.saM.1064) iti tu dharmasaGgrahaNyAm / taduktaM kAmasUtre api - pravRtte ratisaMyoge rAga evA'tra kAraNam + (kaa.suu.2/7/30)| 'mUlameyamahammassa' iti / 'mUlameyamahammassa mahAdosasamussayaM / tamhA mehuNasaMsaggaM niggaMthA vajjayaMti NaM / / ' (dazavai. 6/16) iti dazavaikAlikasUtragAthA sampUrNA bodhyA / taduktaM nizIthabhASye bRhatkalpabhASye cApi - kAmaM savvapadesu vi ussaggavavAtadhammatA juttA / mottuM mehuNadhamma Na viNA so rAga-dosehiM / / (ni.bhA.368, bR.ka.bhA.4944) iti / etena - striyamadha upAsIta - (bR.A.6/4/2) iti bRhdaarnnyja na karavA jevuM RSie karyuM. mATe badhA doSanuM mULa dArUpAna kahevAya che. atizaya dArU pIvAthI (1) zarIra thAya che. (2) zarIra rogAne gha2 banecha. (3) 14nI 52 / 1 cha. (4) 421. yogya madeg4 yUDI 4vAya che. (5) doDI 52 dveSa thAya cha, dothI potAno ti2072 thAya che. (6) zAna nAza pAme cha. (7) sma29zati bhane (8) prazAzati jatAsa thAya che. (8) sanI 2 thAya che. (10) svabhAva 5802 jane cha. (11) 85 bhAsanI gulAmI 42vI paDe che. (12) potArnu puNavagovAya che. (13) potArnu paNa yatuM yache, (14) dharmapuruSArtha (15) AmapuruSArtha sane (16) arthapuruSArthanA zani thAya che. mA soLa prakAranA nukazAna dArUDiyA loko bhogave che. mATe dArU pIvAno zAstramAM niSedha che.(17) dArUpAnane doSagrasta batAvyA pachI have granthakArazrI maithunane doSagrasta batAvatAM kahe che ke - maithunasevana nukzAnAraka che gAthArtha :- aho ! niyama rAgagrasta hovAthI maithuna paNa duSTa che. pApanuM mULa hovAthI maithunano mahAyogAmI niSe5 438cha. (7/18) TIkArtha :- "rAga-dveSa vinA maithuna sevana zakya nathI' A zAstravacanathI siddha thAya che ke nizcayathI maithunasevana rogayukta ja hoya che. dazavaikAlikajImAM paNa jaNAvela che ke "maithuna adharmanuM mULa che." mATe yogI bhagavaMtoe maithuna sevanano niSedha karela che. bhagavatIsUtramAM maithunapravRttine mahAasaMyamanuM kAraNa batAvela hovAthI paNa maithunasevana tyAjya che. bhagavatIjImAM prabhu vIrane zrIgautamasvAmI prazna kare che ke "maithunanuM sevana karanAra kevA prakAranuM asaMyama kare che ?' A praznanA javAbamAM zrImahAvIra svAmI bhagavAna jaNAve che ke - he gautama ! jema koI puruSa bUrathI (AkaDAnA rUthI) bharelI naLIne 1. maithunaM bhadanta ! sevamAnasya(nena)kIdRzo'saMyamaH kriyate ? gautama ! tadyathA nAma kazcitpuruSaH bUranalikAM vA rutanalikA vA taptenAyaHkaNakena samabhidhvaMsayeta, maithuna sevamAnasya(nena) IdRzo'saMyamaH kriyate / .... cihnadvayamadhyavartI agretanapRSThavyApI dIrghaH pATho hastAdarza nAsti / Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 * maithunakAriNo lakSapRthaktvajIvahiMsakatA * dvAtriMzikA-7/19 bUranaliyaM vA rUanaliyaM vA tatteNaM aukaNaeNaM samabhidhaMsijjA, mehuNaM sevamANassa erisae asaMjame kajjaitti - (vyAkhyAprajJapti-2/5/129) / / 18 / / dharmArthaM putrakAmasya svadAreSvadhikAriNaH / RtukAle na taddaSTaM kSudhAdAviva bhojanam / / 19 / / dharmArthamiti / dharmArthaM = dharmanimittaM putrakAmasya = sutArthinaH, aputrasya hi dharmo na bhavati, 'aputrasya gatirnAsti' (garuDapurANa-uttarakhaMDa-19/4, prajApatismRti-188) ityAdivacanAt, svadAreSu kopaniSadvacanamunmAdakAritayopadarzitam / prakRte vyAkhyAprajJaptisUtrasaMvAdamupadarzayati- 'mehuNaM' iti / taduktaM zrIharibhadrasUribhiH sambodhaprakaraNe - itthINa joNimajhe gabbhagayA ceva huMti nava lakkhA / ikko va do va tiNNi va gabbhapuhuttaM ca ukkosaM / / itthINa joNimajhe havaMti beiMdiyA asaMkhA y| uppaMjjaMti cayaMti ya samucchimA je te asaMkhA / / itthIsaMbhoge samagaM tesiM jIvANa hu~ti uddavaNaM / khyaganaliyAjogappaogadidrutasabbhAvA / / 6 (saM.pra.3/73-74-76) iti / yathoktaM sambodhasaptatikAyAmapi - mehuNasannArUDho nava lakkha haNei suhumajIvANaM / titthayareNa bhaNiyaM saddahiyavvaM payatteNaM / / asaMkhayA thI-nara-mehuNAo, mucchaMti paMciMdiyamANusAo / nIsesa aMgANa vibhatticaMge, bhaNai jiNo pnnvnnaauvNge|| ( (saM.sa.63,64) / devabhadrasUribhirapi kathAratnakoze (pR.261) zabdalezabhedenaitAdRzamuktam / / 7/18 / / pUrvapakSayati 'dharmArthami'ti / 'aputrasyeti / "aputrasya gati sti, svargo naiva ca naiva c| tasmAt putramukhaM dRSTvA pazcAd dharmaM samAcaret / / " (pra.smR.188) iti prajApatismRtau sampUrNaH zlokaH / AdipadAt 'aputrasya vRthA janma' (bR.pa.smR. 10/316) iti bRhatparAzarasmRtivacanaM, ''nAmno narakAdyasmAttrAyate pitaraM sutH| tasmAt putra iti proktaH svayameva svayambhuvA / / ' (manu. 9/138) iti manusmRtivacanaM, 'lokA''nantyaM divaH prAptiH putra-pautra-prapautrakaiH' (yA.smR. 1/78) iti yAjJavalkyasmRtivacanaM, mahAbhArate - putrAnicchet pAvanArthaM pitRRNAm + (ma.bhA.zAMti.175/6) iti pitRvacanaM, - nA'napatyasya svargaH - (cA.sU. 388) iti cANakyasUtraJca grAhyam / athavA rUthI bharelI naLIne = pAIpane tapelA lokhaMDanA saLiyAthI khalAsa kare - naSTa kare tevA prakAranuM asaMyama (2 thI 9 lAkha trasa jIvanI virAdhanA) maithunane sevanAro mANasa kare che. (7/18) maithunane nirdoSa mAnanAra pUrvapakSanI dalIlane dekhADatA graMthakArazrI jaNAve che ke - gAthArtha :- dharmanA nimitte putranI kAmanAvALo tathA potAnI patnI upara adhikAravALo gRhastha Rtu samaye patnI sAthe maithunane seve to te duSTa nathI. je rIte bhUkha samayanuM bhojana nirdoSa che. tema // bhaithuna niSi puM. (7/18) TIkArtha :- dharmanA nimitte putranI kAmanA gRhasthamAM jAge e svAbhAvika che. kAraNa ke "aputranI sadgati thatI nathI" A zAstravacanathI jaNAya che ke putrarahitane dharma thato nathI. parastrI ane vezyAmAM maithunasaMbaMdha joDavo te anarthanuM kAraNa hovAthI mAtra potAnI patnI vize adhikArI gRhastha RtukAla samaye = Artavaavasare = rajodarzana kALe prAraMbhanA traNa divasa choDI pachInI bAra rAtrimAM patrakAmanAthI maithuna seve to te nirdoSa che. "Rtusamaya pUrNa thayA pachI je maithuna seve che tene brahmahatyAnuM pApa lAge che ane roja tenA ghare sUtaka lAge che." A pramANe zAstramAM jaNAvela hovAthI RtukALa pasAra Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * RtukAlInamaithunavicAraH * 497 = svakalatre, parakalatre vezyAyAM ca tadadhigamasyA'narthahetutvAt, adhikAriNaH = gRhasthasya RtukAle = ArtavasambhavA'vasare, anyadA doSabhAvAt / yadAha- RtukAle vyatikrAnte yastu seveta maithunm| brahmahatyAphalaM tasya sUtakaM ca dine dine / / (dharmasmRti-23) tad = maithunaM na duSTaM bhojanamiva kSudhAdau / 'uktakAraNA''zritaM maithunamaduSTaM, gatarAgapravRttitvAt, vedanAdikAraNA''zritabhojanavadi'ti prayogaH / / 19 / / naivamitthaM svarUpeNa duSTatvAnnibiDApadi / zvamAMsabhakSaNasyevA''pavAdikanibhatvataH // 20 // RtukAle = ArtavasambhavAvasare iti / vastutaH ArtavAgamanottaracaturthadinAdArabhya SoDazadivasaparyantaM RtukAlaH gamyatayA samAmnAtaH, puSpAdArabhya trayo dinAstu sarvathA varjanIyA eva / yathoktaM striyamuddizya carakasamajJAyAM - puSpAt prabhRti trirAtramAsIta brahmacAriNI adhaHzAyinI - (ca.sa.adhyA.3/pR.118) / taduktaM padmapurANottarAyAM zivagItAyAM - RtusnAtA bhavennArI caturthe divase tataH / RtukAlastu nirdiSTa ASoDazadinAvadhi / / (zi.gI.8/ 7) iti / prakRte - Rtustu dvAdaza nizAH pUrvAstisro'tra ninditAH / ekAdazI ca yugmAsu syAt putro'nyAsu kanyakA / / - ( ) ityapi tantrAntaramatamanusandheyam / sarvamate Adyadinatritayasya rajoyuktatvena varNyatvameva / bhAvaprakAze - rajasvalAM gatavato nrsyaa'sNytaatmnH| dRSTvA''yustejasAM hAniradharmazca tato bhavet / / (bhA.pra.dinacaryA-279) ityuktyA itihAsopaniSadi ca - rajasstrIsaGgamI caiva paropadravakAriNa. / deva-brAhmaNaghAtI ca teSAM dravyApahAriNaH / ete guNA na vaktavyAH zrAddhakarmabahiSkRtAH 6 (iti.34) ityAdinA rajassambhavakAle'brahmasevanaM niSiddhamevetyavadheyam / 7/19 / / thayA pachI maithuna sevavAmAM doSa hovAthI ArtavasaMbhavaavasare uparokta adhikArI maithuna seve to koI doSa nathI. jema bhUkha lAge to yogya rIte bhojana karavAmAM doSa nathI, tema vAsanAnI bhUkha saMtoSavA putranimitte maithunasevana yogya avasare karavAmAM koI doSa nathI. prastutamAM anumAnaprayoga A rIte karI zakAya che ke - putrakAmanAthI Rtu samaye svapatnI sAthe karela maithuna sevana nirdoSa che, kAraNa ke te pravRtti rAgazUnya che. je je pravRtti rAgarahita hoya te te nirdoSa hoya. jema ke bhUkhanA lIdhe thatI bhojanapravRtti. prastuta dharmanimittaka maithunapravRtti paNa rAgazUnya hovAthI doSarahita ja che.(7/19) vizeSArtha :- dharmanimitte putrakAmanAnA udezathI adhikAramujaba svapatnI sAthe, zAstraniSiddha samayano tyAga ka gathI nahi | che. jo rAgathI hoya to dharmanimitta vinA paNa maithuna thAya, patrakAmanA vagara paNa abrahmasevana thAya, parastrI-vezyAkuMvArI kanyA vagere sAthe paNa bhogasukhanI pravRtti thAya. RtukAlasamApti pachI lAMbA samaye paNa pravRtti thAya, 70 varSanI uMmaranI patnI joDe paNa abrahmasevana thAya. paraMtu AvI pravRttine ame nirdoSa nathI kahetA. kAraNa ke te rAgAMdhadazAnA lIdhe ja thAya che. paraMtu zAstrokta maryAdAnuM pAlana karIne je abrahmasevana thAya te rAgarahita hovAnA lIdhe nirdoSa che. AvuM pUrvapakSanuM tAtparya che. (19) ha dharmanimittaka maithuna paNa sadoSa che pUrvapakSanI uparokta brAnta mAnyatAnuM nirAkaraNa karavA granthakArazrI jaNAve che ke - gAthArtha :- A pramANe kahevuM yogya nathI. kAraNa ke bhayaMkara ApattimAM kUtarAnuM mAMsa khAvAnI ___1. hastAdarza 'ca' nAsti / 2. hastAda" 'Artarasa...' ityazuddhaH pAThaH / - 21219ll R 110 vamAnAma thA thatI Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 * vaMzA'vardhakatve'pi brahmacAriNaH svargagamanam * dvAtriMzikA-7/20 naivamiti / evaM = yathoktaM prAk tad na, itthaM = putrotpattiguNArthamAzrayaNe ApavAdikanibhatvataH = vizeSavidhyarthaprAyatvAt, nibiDApadi zvamAMsabhakSaNasyeva svarUpeNa duSTatvAt / ayamabhiprAyaH- yadyapyapavAdena zvamAMsAdyAsevyate tathApi tatsvarUpeNa nirdoSaM na bhavati, kintarhi ? guNAntarakAraNatvena guNAntarArthinA tadAzrIyate / evaM maithunaM svarUpeNa sadoSamapyAkaumArAdyatitvapAlanA'sahiSNurguNAntarA'pekSI samAzrayate / sarvathA nirdoSatve tvAkumAratvAdyatitvapAlanopadezo'narthakaH uttarapakSayati - 'naivmiti| - mehuNasannArUDho navalakkha haNei suhumajIvANaM - (saM.sa.63) ityAdinA pUrvoktaM(pR.496) maithunaM svarUpeNa sadoSamapi AkaumArAt brahmacArI san yatitvapAlanA'sahiSNuH guNAntarApekSI = paradArAdigamananimittakakarmabandhaparihArAdilakSaNaguNAbhilASI puruSaH 'yAdRzo yakSaH tAdRzo baliH' iti nyAyena samAzrayate / maithunasya sarvathA = hetusvarUpAnubandhato nirdoSatve tu AkumAratvAd yatitvapAlanopadezo'narthakaH syAt, - vratopavAsaniratA brahmacarye vyavasthitAH / damadAnaratA nityamaputrA api divaM vrajet / / 6 ( ) iti vacanaM, - anekAni sahasrANi kumArabrahmacAriNAm / divaM gatAni viprANAmakRtvA kulasantatim - (ma.smR. 5/159) iti manusmRtivacanaM cApArthakaM syAt / etena - putreNa prApyate svargo jAtamAtreNa tu dhruvam -- (bR.pArA.6/189) iti bRhatpArAzarasmRtivacanaM nirastam, godhAdInAM bahuputratvAnniyamena svargagAmitvApatteH / taduktaM padmapurANe - bahuputrAkulA godhA tAmracUDastathaiva ca / teSAJca prathamaM svargaH pazcAlloko gamiSyati / / - (padmapu.) iti / etena - lokA''nantyaM divaH prAptiH putra-pautra-prapautrakaiH - (yA.smR.1/78) iti pUrvoktaM (pR.496) yAjJavalkyasmRtivacanamapi ApavAdika pravRttitulya evuM prastuta maithuna svarUpathI duSTa ja che. (20) TIkArtha :- maithunanI nirdoSatA siddha karavA mATe pUrve je kahyuM te barAbara nathI. kAraNa ke A rIte putrautpattirUpa guNanI apekSAe maithunano Azraya karavAmAM Ave to paNa te pravRtti ApavAdika pravRtti tulya che. (utsarga mArgathI abrahmasevana tyAjya che. paraMtu brahmacaryapAlana mATe asamartha vyakti mATe uparokta anekavidha niyaMtraNavALuM maithunasevana e ApavAditulya = apavAda vidhiprApta samAna = prAyaH kAraNika vidhAnano viSaya che. jema pUrvapakSInA mate jaMgalamAM bhUlA paDavuM vagere AgADha kAraNamAM kUtarAnuM mAMsa kSudhAtura mANasa khAya e apavAdagocara hovA chatAM svarUpathI doSayukta ja che. tema lagna vinA parastrI upara baLAtkAra karI bese tevI kAmAMdha vyakti mATe ApavAdika jevuM uparokta niyaMtrita maithuna paNa svarUpathI to doSagrasta ja che.) kahevAno Azaya e che ke jema pUrvapakSanA mata mujaba AgADha kAraNe, kaTokaTInA saMyogamAM apavAdathI kUtarAnuM mAMsa khAvAmAM Ave che to paNa te svarUpathI nirdoSa nathI banatuM. paraMtu jIvato nara bhadrA pAme' e uktithI kuTuMbapAlana Adi anya lAbhanuM kAraNa bane tevA aTavanistAra-jIvananirvAhaprANadhAraNa vagere phAyadAnI IcchAthI mANasa tenuM sevana kare che. A sthitimAM kUtarAnuM mAMsa khAvAnuM kAMI nirdoSa banI jatuM nathI. mATe to pAchaLathI te mANasa prAyazcitta svIkAre che.) te ja rIte maithuna paNa svarUpathI sadoSa hovA chatAM bacapaNathI mAMDIne AjIvana sAdhupaNAnA pAlana mATe asamartha vyakti parastrIgamanavezyAgamana AdinA nivAraNa mATe, vAsanAniyaMtraNarUpa guNa mATe uparokta rIte maithunasevanano Azraya kare che. (paraMtu A sthitimAM maithunasevana kAMI nirdoSa banI jatuM nathI) abrahmanuM sevana jo sarvathA nirdoSa hoya to bAlyavayathI sAdhupaNAnA svIkAra ane pAlanano upadeza vyartha thaI jAya. Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bahuputrANAmapi durgatigAmitvam syAt gArhasthyatyAgopadezazceti / dharmArthino'pi puMso maithune mehanavikAriNaH kAmodayasya tthaavidhaa''rmbhnirstm| taduktaM kaivalyopaniSadi na prajayA, na dhanena, tyAgenaike'mRtatvamAnazuH - (kai.1/3) iti / etena eSTavyA bahavaH putrAH - ( iti. 38, bR. smR. 21, kU.pu. upari 34/13, ma.bhA.vana.87/9) iti itihAsopaniSad-bRhaspatismRti - kUrmapurANavacanaM mahAbhArate dhaumyavacanaM ca nirastam / taduktaM sadAnandopaniSadi api - na karmaNA na prajayA dhanena, tyAgenaike'mRtatvamAnazuH - (sadA. 9) iti / taduktaM zaGkhasmRtI api brahmacArI divaM yAti - (zaM. smR . brahmacArI. 72 ) / etena putrasyApi ca putratvaM yattrAti narakArNavAt - (bR. pArA. 6 / 190 ) iti ca bRhatpArAzara - smRtivacanaM, puMnAmno narakAd yasmAt pitaraM trAyate sutaH - ( ma. bhA. Adiparva 74 / 39) iti mahAbhArate zakuntalAvacanaM punnAmanarakAt trAyate iti putraH - ( tai. A. sA. 6/1/1) iti taittirIyAraNyakasAyaNabhASyavacanaM ca nirastam, bahuputrAdyupetAnAmapi rAvaNa duryodhanAdInAM narakazravaNAt / brahmacAriNAmapavargaprAptirapi maithunaM ye na sevante brahmacAridRDhavratAH / te saMsArasamudrasya pAraM gacchanti mAnavAH / / - (mahA.brahmacaryAdhikAra-zAntiparva, dha. smR. 29) iti mahAbhArata - dharmasmRtivacanAtprasiddhaiva / - ekarAtrAduSitasyApi yA gatirbrahmacAriNaH / na sA kratusahasreNa prAptuM zakyA yudhiSThira ! - ( ma.bhA. zAMti brahmacaryAdhikAraH) ityapi mahAbhAratavacanaM brahmacaryasyopAdeyatAmevautsargikImAviSkaroti / taduktaM viSNusmRtau api ekarAtrAvuSitasyApi yateryA gatirucyate / na sA zakyA gRhasthena prAptuM kratuzatairapi / / - (vi. smR. ) iti / * * = 499 prakRte triMzat parAn triMzadaparAn triMzacca parataH parAn / uttArayati dharmiSThaH parivrADiti vai zrutiH / / - (zA.31) iti zATyAyanIyopaniSadvacanaM triMzat parAn triMzadaparAn triMzacca parataH parAn / sadyaH saMnyasanAdeva narakAt tArayet pitRRn / / - (da smR. ) iti dakSasmRtivacanaM, - brahmacaryaM paro dharmaH - (ma.bhA. Adi. 169/71) iti ca mahAbhAratavacanamapyavadheyam / brahmacArisahasraM ca vAnaprasthazatAni ca / brAhmaNAnAM hi koTyastu yatireko viziSyate / / - (atri. ) iti atrivacanamapi yatyAzramasyA'bhyarhitatvaM darzayati / maithunasya sarvathA nirdoSatve - maithunamiti ca varjayet - (A.dha.sU.2/5/5/16 ) iti ApastambIyadharmasUtramapi nirarthakaM syAt / kiJcaivaM saMsArameva niHsAraM dRSTvA sAradidRkSayA / pravrajatyakRtodvAhaH paraM vairAgyamAzritaH / / - ( nA . pari. 3/15) iti nAradaparivrAjakopaniSadvacanato gRhasthaH putra-pautrAdIn dRSTvA palitamAtmanaH / bhAryAM putreSu niHkSipya saha vA pravizedvanam / / - (la.hAri. 5/2) iti laghuhAritasmRtivacanatazca gArhasthyatyAgopadezazca nirarthakaH syAt / prakRte kuTumbaM putradArAMzca vedAGgAni ca sarvazaH / yajJaM yajJopavItaM ca tyaktvA gUDhazcaredyatiH - (nA. pa.u. 3/32) iti nAradaparivrAjakopaniSadvacanamapi smartavyam / etena brahmAnandAnubhUteH syAllobhAt sparzendriyeNa vai / dampatIsaGgamaH sAkSAt pavitraH sAttvikaH zubhaH / / - (zaM.gI. 2/51 ) iti zambhugItAvacanamapi pratyAkhyAtam, dharmArthino'pi = dharmanimittakaputrakAmanAzAlino'pi puMso maithune = maithunasevane mehanavikAriNaH puruSajananendriyavikRtivizeSakAriNaH tathA saMsAra choDavAno zAstropadeza paNa nirarthaka banI jAya. bhale dharmanimittaka putrakAmanAthI mANasa maithuna sevana kare chatAM ya maithunasevanamAM jananendriyanI uttejanA to avazya thAya che. te uttejanA Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 * kAmodrekasya vikAravizeSakAritvam * dvAtriMzikA-7/20 parigrahayozca doSayoravazyambhAvo dRzyate / na ca kAmodrekaM vinA' mehanavikAravizeSaH sambhavati bhayAdyavasthAyAmiveti / tadidamuktaM 'nA''pavAdikakalpatvAnnaikAntenetyasaGgatam" (aSTaka.20/3) / / 20 / / kAmodayasya = vedamohanIyavipAkodayasya tathAvidhArambha-parigrahayozca = maithunasevanAvinAbhAvikalatrayonigatanAnAsattvahiMsAyAH patnIparigrahasya patnIputrAdinimittakadhanAdiparigrahasya ca avazyambhAvaH dRzyate / mehanavikAravizeSaH = lalanAyonyadhikaraNaka-vIryaprakSepAnukUlajananendriyavyApAravizeSaH, tena vAtaprakopAdito mehanavikRtAvapi atizrama-tApa-rogAditazca vIryaskhalane'pi nAtiprasaGgaH / etena - stabdhaliGgatvaM rAgasya lakSaNam + (kA.sU.9/8 vRtti) iti kAmasUtravyAkhyAkRto yazodharasya vacanaM vyAkhyAtam / __ prakRte aSTakaprakaraNasaMvAdamAha 'nApavAdike'ti / zrIjinevarasUrikRtA tadvRttizcaivam - dharmArthamityAdivizeSaNopetamaithune na doSa iti yaduktaM tat, na = naiva / kuta ityAha apavAdo hi vizeSoktividhiH, tatrApavAde bhavaH = ApavAdikaH, sa cAsau kalpazcAcAraH = ApavAdikakalpa ApavAdikaprAyaM vA''pavAdikakalpam / tdbhaavstttvm| tasmAt = ApavAdikakalpatvAt, vyasanagatasya zva(sva?)mAMsabhakSaNavaditi dRssttaanto'bhyuuhyH| ayamabhiprAyaH - yadyapyapavAdena zva(sva?)mAMsAdyAsevyate tathApi tatsvarUpeNa nirdoSaM na bhavati, prAyazcittAdhapratipattiprasaGgAt / kiM tarhi ? guNAntarakAraNatvena guNAntarArthinA tadAzrIyata iti / evaM maithunaM svarUpeNa sadoSamapyAkaumArAdyatitvapAlanA'sahiSNurguNAntarApekSI smaashryte| sarvathA nirdoSatve tu AkumAratvAdyatitvapAlanopadezo'narthakaH syAt gArhasthyatyAgopadezazca / ityataH sAdhUktaM dharmArthAdivizeSaNena maithune doSAbhAva ApavAdikakalpatvAttasyeti / tatazca naikAntena = sarvathA maithune doSa iti yaduktaM 'na ca maithune' ityanena vacanena iti = etat, asaGgataM = ayuktam, rAgAdibhAvena kathaJcit tasya sadoSatvAt / dharmArthino'pi hi puMso maithune mehanavikArakAriNaH kAmodayasya tathAvidhArambhaparigrahayozcAvazyambhAvitvAt / na ca kAmodrekaM vinA mehanavikAravizeSaH sambhavati bhayAdyavasthAyAmiveti, 'ApavAdikakalpatvAt' iti kvacitpaThyate tatraikavAkyatayA vyAkhyA kAryA 6 (a.pra.20/3) iti / etena - zarIrasthitihetutvAdAhArasadharmANo hi kAmAH (kA.sU. 2/46) iti kAmasUtroktiH nirastA veditavyA, tathAvidhazAstrAbhyAsa-vairAgya-tapastyAgAdinA'pi kAmodrekasyAnutthAnaparAhatatvAd vinA'pi kAmopasevanaM bahUnAmakhaNDabrahmacAriNAM dehasthitidarzanAt / kAmavAsanAnA udaya vinA to na ja thAya. AthI maithunasevanamAM kAmavAsanAno udaya e doSarUpa che. te uparAMta strIyonimAM rahelA kRmi vagere jIvonI virAdhanA svarUpa doSa rahela che. tema ja patnI vagerenA bharaNa-poSaNa vagere mATe dhanasaMgraha-parigraha doSa paNa maithunasevana sAthe avazya saMkaLAyela che. ("mAtra dharmanimittane mukhya rAkhIne karavAmAM AvatA abrahmasevanamAM kAmavAsanA hotI nathI." AvI zaMkA ahIM asthAne che. kAraNa ke) kAmavAsanAnA udraka vinA jananendriyamAM tathAvidha dhAtumbalanakAraka uttejanA na Ave. kAmodraka vagara jo tevI uttejanA AvatI hoya to bhaya vagere avasthAmAM paNa tevI uttejanA AvavI joIe. paNa bhaya-zoka vagere dazAmAM tevI uttejanA AvatI nathI. mATe kAmavAsanAno udaya maithunasevanamAM aparihArya doSa che. mATe aSTakaprakaraNamAM jaNAvela che ke - "maithuna sevana ApavAdikapravRttitulya hovAthI temAM ekAMte doSa nathI." AvuM pUrvapakSInuM vacana asaMgata che. 9 (20) 1. hastAdarza 'vinA na me...' ityadhiko'zuddhazca pAThaH / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * maithunasya dehasthitinirvAhakatvA'niyamaH * uktA'rthe mAnamAha vedaM hyadhItya snAyAdyattatraivA'dhItyasaGgataH / vyAkhyAtastadasAvartho brUte hInAM gRhasthatAm / / 21 / / vedaM hIti / yad = yasmAd 'vedaM RgAdikaM hizabdo vAkyAlaGkArArtho adhItya paThitvA snAyAt = kalatrasaGgrahAya snAnaM kuryAdityatra = vedavAkye vedavyAkhyAtRbhiH eva adhyAhRta evakAraH adhItyasaGgataH = adhItyapadasamabhivyAhRto vyAkhyAtaH, ''vedamadhItyaiva snAyAnna tvanadhItye 'tyavadhAraNAt / etena = uparokta vAtanuM samarthana karavA graMthakArazrI kahe che ke - = yathA''hAro'jIrNAdidoSaM janayannapi pratidinaM zarIrasthitaye sevyate tathA kAmo'pi, anyathA rAgodrekAdunmAdAdidoSeNa na zarIrasthitiH - (kA.sU.2 / 46 ja.maM.) iti jayamaGgalAkRta yazodharasya vacanaM nirastam, taduktaM samarAdityakathAyAM sarIraTThiiheubhAveNa AhArasadhammANo kAmA, parihariyavvA ya ettha dosatti mohadoseNa bhaNanti mandabuddhiNo, taM pi na hu buhajaNamaNoharaM, jao viNA vi ehiM muNiyatattANaM, pecchamANANaM jahAbhAvameva, boMdivirattANaM tIe suddhajjhANANaM risINa dIsai sarIraThiI; sevamANANa vi ya te tajjaNiyapAvamoheNa accantasevaNaparANaM khayAdirogabhAvao viNAso ti / tA kahaM te sarIraTThiiheyavo, kahaM vA AhArasadhammANo tti / na ya eyasaMgayA dosA aparicattehiM eehiM abhinnanibandhaNatteNa tIranti parihari N / na khalu mottUNa mohaM kAmANaM aNuvasamAINaM ya annaM nimittaM ti - (sama. ka. bhava- 9 / pR. 871 ) iti / etena boddhavyaM tu doSeSviva na hi bhikSukAH santIti sthAlyo nAdhizrIyante na hi mRgAH santIti yavA nopyante iti vAtsyAyanaH - (kA. sU. 1/2/48) iti kAmasUtroktiH nirastA, budhAnAmupahAsaprAyatvAdityadhikaM samarAdityakathAyAm (sa. ka. bhava. 9 / pR. 871 ) 11 7 /20 / / 'kalatrasaGgrahAya snAnaM kuryAditi, guruNAnujJAta ityadhyAhAryam / taduktaM manusmRtau guruNA'numataH snAtvA samAvRtto yathAvidhi / udvaheta dvijo bhAryAM savarNAM lakSaNAnvitAm / / - (manu.3/ 4) iti / adhItyapadasamabhivyAhRtaH adhItyapadA'vyavahitottaraM na tu snAyAtpadottaraM vyAkhyAtaH / 501 = * 'vedaM adhItya snAyAt' vA'yaviyAra gAthArtha :- kAraNa ke veda bhaNIne patnIsaMgrahanimittaka snAna karavuM' A vedavacanamAM 'bhaNIne' pada pachI 'ja' kAranI vyAkhyA karelI che. A hakIkata gRhasthapaNAnI hInatAne jaNAve che. (7/21) = TIDaartha :- 'vedaM hi adhItya snAyAt' mA vAjyamA 'hi' zabda vADyAnI zolA bhATe che. veha eTale ke Rgveda vagere bhaNIne patnI svIkAra mATe snAna karavuM. A e vAkyano artha che. uparokta vedavAkyamAM vedanI vyAkhyA karanArA vidvAnoe 'adhItya' pada pachI evakArano jakArano adhyAhAra ureso che, 'snAyAt' 56 pachI nahi. matalaja } uparokta vehavA'yano mevo artha nizcita 'ravAmAM Avela che ke 'vedone bhaNIne ja patnI svIkAra mATe snAna karavuM, bhaNyA vinA nahi.' 'vedone bhaNIne patnI svIkAra karavA snAna karavuM ja' Avo 'ja' kAra prayoga vedanI vyAkhyA karanArA vidvAnoe karela 1. hastAdarze '...So' ityazuddhaH pAThaH / hastAdarzAntare 'evodhyA' iti pAThaH / 2. mudritapratau ' vedAna...' iti pAThaH / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 * brahmacAriNo'pi saMnyAsAdhikAritvam * dvAtriMzikA-7/21 tat = tasmAd 'vedamadhItya snAyAdeve'tyanavadhAraNAd asAvartho 'gRhasthatAM = kalatrasaGgrahalakSaNAM hInAM = autsargikamaithunaparihArA'pekSayA jaghanyAmApavAdikI brUte / taduktaMvedAnadhItya vedau vA vedaM vApi yathAkramam / aviplutabrahmacaryo gRhasthAzramamAvaset / / 6 (manu.3/ 2) iti manusmRtau apyadhyAhRta evakAro'dhItyapadottaraM yojyaH / yAjJavalkyasmRtau tu - gurave tu varaM dattvA snAyAdvA tdnujnyyaa| vedaM vratAni vA pAraM nItvA hyubhayameva vA 8 (yA.va.AcArAdhyAya 1/51) ityevaM spaSTameva veda-vratatadubhayAnyatamasamabhivyAhRta evakAraH kaNThata uktaH / tatazcA''kaumArAdyatitvapAlanasahiSNossaMnyAsAzramopAdAnameva zreya iti dyotitam / itthameva sahiSNumuddizya - adhItya ca gurorvedAn vedau vA vedameva vaa| gurave dakSiNAM dadyAt saMyamI grAmamAvaset / / - (la.hA.3/10) iti laghuhArItasmRtipratipAditaM saGgaccheta / - vedAnadhItyAnujJAta ucyate guruNA''zramI 6 iti (kuM.1) iti kuNDikopaniSadyapi 'adhItya'padottaramevakAro'dhyAhAryaH / vAtsyAyanenA'pi kAmasUtre - brahmacaryameva tvA''vidyAgrahaNAt + (kA.sU.2/6) ityevamevakAropadarzanAd brahmacaryaprAdhAnyamAviSkRtam / taduktaM jayamaGgalAkhyAyAM taTTIkAyAM yazodhareNA'pi - yAvad vidyA na gRhyate tAvatkAmaM na seveta, anyathA hyadharmaH tadgrahaNavighAtataH - (kA.sU.2/6 ja.maM.) ityuktam / - bhagnazUnyA'maraukaHsu vAsino brahmacintakAH / ete paramahaMsA vai naiSThikA brahmabhikSavaH / / (bR.parA.12/173) iti bRhatparAzarasmRteH, - nivRttimArga-niSkAmakarmaNoH sarvathA kSamaH / saMnyAsadharma evA'sti sarvazreSTho'tra bhUtale / / - (saM.gI.5/3) iti saMnyAsagItAyAH cA'nupapatteH 'vedamadhItya snAyAdeve'tyanavadhAraNAt / kiJca yadi 'snAyAdeve'tyabhimataM syAta, na syAttadA brahmacaryAzrama-vAnaprasthAzramadvayamAtrAnantaraM vaikalpikaH caturthAzramAGgIkAropadezaH, pratipAditazca sa "AzramatrayadharmAnvA caritvA prAk dvijAstataH / dvayasya vA tataH pazcAccaturthAzramamAcaret / / " (bR.parA.12/120) ityAdinA bRhatparAzarasmRtau / paramahaMsaparivrAjakopaniSadi - brahmacaryaM samApya gRhI bhavet / gRhAd vanI bhUtvA pravrajet / yadi vetarathA brahmacaryAdeva pravrajet + (para.haM.1) iti yaduktaM, yacca - brahmacaryaM samApya gRhI bhavet, gRhI bhUtvA vanI bhavet, vanI bhUtvA pravrajet / yadi vetarathA brahmacaryAdeva pravrajed 6 (nA.pari.3/76, jAbA.4/ 1) ityAdinA nAradaparivrAjakopaniSadi jAbAlopaniSadi coktaM tadapi autsargimaithunaparihArApekSayA gRhasthatAM jaghanyAM ApavAdikI vRttiM brUte / gRhasthAzramasyA'vazyakaraNIyatve tu - yadahareva virajet tadahareva nathI. (arthAt "patnIno svIkAra karavo hoya to vedone bhaNIne ja patnI nimittaka snAna karavuM. patnIno svIkAra na karavo hoya to tagnimittaka snAna vedapATha pachI paNa na karavAmAM Ave to te uttama ja che.) AvA prakArano "ja' kArano prayoga sUcave che ke saMnyAsa ke akhaMDabrahmacaryadhAraNanI apekSAe lagna karIne saMsAra mAMDavo te hIna ja che. autsargika rIte maithunatyAga e ja kartavya che. tenI apekSAe lagna karavA, gRhasthAzrama mAMDavo te nimna kakSAe che, ApavAditulya bhUmikAmAM che. 1. hastAdarza 'gRhastha.' iti pAThaH / 2. 'jaghanyamA...' ityazuddhaH pATho mudritapratau / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ' snAyAdeve 'tyavadhAraNA'sambhavaH 'vedaM hyadhItya snAyAd yadadhItyaiveti zAsitam / snAyAdeveti na tu yattato hIno gRhAzramaH / / tatra caitaditi / " ( a. 20/3-4) / / 21 / / adoSakIrttanAdasya prazaMsA tadasaGgatA / vidhyukteriSTasaMsiddherbahulokapravRttitaH / / 22 / / pravrajed - ( yA. va. 1, para. haM. 2, jAbA. 4 / 3, nA. pari. 3 / 77) iti yAjJavalkyopaniSat-paramahaMsaparivrAjakopaniSat-jAbAlopaniSad-nAradaparivrAjakopaniSadvacanamapi vyarthaM syAt, kalatrasaGgrahapUrvameva kasyacillaghukarmaNo vairAgyasambhavAt / vyAsena api brahmacArI gRhastho vA vAnaprastho'thavA punaH / viraktaH sarvakAmebhyaH pArivrAjyaM smaashryet|| - ( yatidharmasaGgraha uddhRta pR. 2) ityevaM brahmacAriNo'pi saMnyAsAdhikAritvamAveditam / prakRte gauDI mAdhvI tathA paiSTI vijJeyA trividhA surA / caturthI strI surA jJeyA yayedaM mohitaM jagat / / madyapAnaM mahApApaM nArIsaGgastathaiva ca / tasmAd dvayaM parityajya tattvaniSTho bhaved muniH / / - (ava.gI.8/25-26) iti avadhUtagItAvacanamapyatrAnusandheyam / = = prakRte'STakaprakaraNasaMvAdamAha - ' vedami 'ti / 'tatra caitaditi' asyAnantaraM 'ato nyAyAtprazaMsA'sya na yujyate' iti zeSaH tatratyo'vagantavyaH / etadvRttizcaivam atha kathamApavAdikakalpatvaM dharmArthAdivizeSaNayuktamaithunasyetyAha vedaM RgAdikaM hizabdo vAkyAlaGkArArthaH, adhItya paThitvA snAyAt kalatrasaMgrahAya snAnaM kuryAt, ityatra vedavAkye vedavyAkhyAtRbhiH, yat iti yasmAt, adhItyaiva vedaM paThitvaiva, nApaThitvA snAyAdityevamavadhAraNaM zAsitaM vyAkhyAtamiti / viparyayamAha - 'vedamadhItya snAyAdeva vedAdhyayanAnantaraM kalatrasaMgrahAya snAnaM kuryAdeva', iti evaM na tu na punaravadhAraNaM shaasitm| ata autsargiko maithunaparihAra ApavAdikaM maithunamityabhihitam / anena cApavAdike'pi tatra rAgabhAvasUcanAto rAgajanyatvahetoH pakSaikadezAsiddhatA parihRtA / athAdhikRtavAkyArthanigamanAyAha yat iti yasmAdevamavadhAraNavidhiH tataH = tasmAtkAraNAt hIno = jaghanyaH gRhAzramo gRhasthatvaM yatyAmaithunaM dharmArthA zramApekSayeti gamyam / tataH kimityAha tatra ca = tasmin punargRhasthAzrame etat divizeSaNaM sambhavati, tatraiva dArasaGgrahAt / ataH = etasmAt, nyAyAt nIteH prazaMsA = zlAghA asya = maithunasya na yujyate = na ghaTate, yatyAzramApekSayA hInagRhAzramasambhavitvena hInatvAdasyeti - ( aSTaka - 20/3 vRtti) / ata eva na mAMsamaznIyAt, na striyamupeyAt - (bau.dha.1/11/21/20) iti taittirIyabrAhmaNa-baudhAyanadharmasUtrayoH vacanaM prAguktaM (pR.486) deza-kAlAnavacchedena prAmANikamavaseyam / / 7/21 / / 'na mAMsabhakSaNe doSo na madye na ca maithune' ityAdeH sadoSatvamAviSkaroti 'adoSe' ti / mATe aSTakajImAM jaNAvela che ke - vedane bhaNIne patnIsvIkAra karavA mATe snAna karavuM joIe' A vedavacanamAM 'bhaNIne ja' A pramANe arthaghaTana karavAnI zAsrakAronI zikSA che, nahi ke vedane bhaNIne patnIsvIkAra karavA mATe snAna karavuM ja'- A pramANenuM arthaghaTana karavAnI. A sUcave che ke saMnyAsa ke brahmacaryadhAraNanI apekSAe gRhasthAzrama hIna che ane te gRhasthAzramamAM A maithuna che. - (7/21) gAthArtha :- 'maithuna nirdoSa che' evuM kahevAthI tenI prazaMsA thAya che. te asaMgata che. kAraNa ke A rIte maithunanI vidheyatA jaNAvAthI temAM ISTasAdhanatA siddha thavAnA lIdhe aneka lokonI temAM pravRtti thAyache. (7/22) 1. hastAdarze 'yadedhI..' ityazuddhaH pAThaH / hastAdarzAntare ca 'yAde...' ityazuddhaH pAThaH / - = = = = = = = 503 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * adoSakIrttane vidhyunnayanApattiH dvAtriMzikA - 7/22 adoSeti / tat = tasmAd asya = maithunasya adoSakIrttanAt = ' doSA'bhAvapratipAdanAdna AptatvA'bhimatakRtaprazaMsayA ca maithune' iti vacanena prazaMsA'saGgatA anyAyyA, vidhyukteH vidhyunnayanAd iSTasaMsiddheH = iSTasAdhanatvanizcayAt paralokabhayanivRtterbahUnAM lokAnAM tatra pravRttitaH ( = bahulokapravRttitaH) / / 22 / / tasmAt itthIjoNIe saMbhavaMti beiMdiyA u je jIvA / ikko va do va tinni va lakkhapuhuttaM ca ukkosaM / / paMciMdiyA maNussA eganarabhuttanArIgabbhammi / ukkosaM nava lakkhA jAyaMti egahelAe / / puriseNa saha gayAe tesiM jIvANa hoi uddavaNaM / veNugadiTTaMteNaM tattAyasilAganAeNaM / / - ( sambodhasaptatikAgA. 63 vRttau uddhRtAH) ityAdinA AgamataH jIvahiMsAkArakatvena siddhatvA tsvarUpato duSTasya maithunasya 'na ca maithune' iti vacanena doSAbhAvapratipAdanAt prazaMsA anyAyyA = nyAyApetA; AptatvAbhimatakRtaprazaMsayA Aptatvena yo'bhimataH pareSAM manustena kRtayA prazaMsayA 'maithunaM balavadaniSTAnanubandhitve satISTasAdhanaM, AptAbhimatatvAt, AptaprazaMsitatvAdvA, dAnAdivadityevaM vidhyunnayanAt = maithunapravartaka-vidhivAkyAnumAnAt maithunAdipravRttau paralokabhayanivRtteH durgati-durbhagatva-durbalatvAdibhItivilayAt bahUnAM lokAnAM tatra = maithune pravRttitaH / kSate kSAranikSepanyAyena tanna yujyate / = kiJca mAMsabhakSaNa-maithunayornirdoSatve tu yanmAMsamaznIyAt yat striyamupeyAt, nirvIryaH syAt, nainamagnirupeyAt - (tai.bA.11119) iti taittirIyabrAhmaNavacanamapyanupapannameva syAt / etena - brahmacaryameva tad yad rAtrau ratyA saMyujyate - ( prazno. 1 / 13 ) iti praznopaniSadvacanaM nirastam, Rtau rAtrau maithunapravRttinimittakajIvavadhe pravartakatvAt / nAnupahatya bhUtAni bhogaH sambhavatIti vakSyate (dvAdvA.24/5 bhA.6, pR.1629) / rudhirasamparkavadviSaprasaraNanyAyena bhogatRSNAyA vardhanAnna tatprazaMsA'rhati / taduktaM bodhicaryAvatAre viSaM rudhiramAsAdya prasarpati yathA tanau / tathaiva cchidramAsAdya doSazcitte prasarpati / / - (bo.ca.7/69) iti / etena bhrUNahatyAmavApnoti Rtau bhAryAparAGmukhaH - (vyA.smR. 2/45) iti vyAsasmRtivacanaM, RtusnAtAM tu yo bhAryAM sannidhau nopagacchati / pitarastasya tanmAMsaM tasmin rajasi zerate / / - (bau.dha.4/1/1/20, saM.smR. 99 ) iti baudhAyanadharmasUtraM saMvartasmRtivacanaM ca RtusnAtAM tu yo bhAryAM sannidhau nopagacchati / ghorAyAM bhrUNahatyAyAM pacyate nAtra saMzayaH / / - (pa.smR. 4/15, mA.pu.14/5) iti ca parAzarasmRti - mArkaNDeyapurANavacanaM nirastam, mithyA'pAyadarzanena svarUpataH sadoSe maithune bahulokapravarttanAt / 504 = = TIDaartha :- 'vedaM adhItya snAyAt' khAvaM mhevA dvArA manusmRtimAM maithunanI nirdoSatA bhajAvesa che tenA sIdhe maithuna sevananI prazaMsA thAya che. paraMtu te yogya nathI. kAraNa ke A rIte vizvasanIya tarIke mAnya evI vyakti dvArA maithunanI prazaMsA thavAthI vidhipratyayanuM = vidhyarthanuM=svakartavyatAnuM anumAna thaze. (te A rIte-vivakSita maithunasevana kartavyache, kAraNa ke tenI AptapuruSa dvArA prazaMsA thayela che. dA.ta. prabhusmaraNa) Ama maithunamAM vidhyarthaviSayatAnuM - kartavyatAnuM bhAna thavAthI ISTasAdhanatAno nizcaya thaze. baLavAna aniSTane nahi lAvanAra evI ISTasAdhanatAno nizcaya thavAthI maithunasevana dvArA paraloka bagaDavAno bhaya 2vAnA thaze. tethI aneka loko maithunamAM pravRtta thaze. Ama 'maithuna nirdoSa che' evuM kathana paraMparAe anekane abrahmasevanamAM pravartAvanAra hovAthI ayuktache. (7/22) 1. hastAdarze 'doSAbhAvAdipra...' iti pAThaH / = Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * maithunasya bIjarakSAkAritvavidhAnamasaGgatam * 505 nivRttiH kiJca yuktA bho sAvadyasyetarasya vA / Adye syAd duSTatA teSAmantye yogAdyanAdaraH / / 23 / / = 'na = idamevAbhipretya aSTakaprakaraNe tatra pravRttihetutvAt tyAjyabuddherasambhavAt / vidhyukteriSTasaMsiddheruktireSA na bhadrikA / / - (a.pra. 20/6 ) ityuktam / tadvRttizcaivam - uktiH mAMsabhakSaNe doSa' ityAdibhaNanam, eSA anantarAbhihitA iti dharminirdezaH, na bhadrikA = na zobhanA iti sAdhyadharmanirdezaH / kutaH ? ityAha tatra = maithune'rthApattyA prAgupadarzitadoSe, pravRttihetutvAt prANinAM pravartananibandhanatvAditi hetuH / prayogazcaivaM yA prANinAM sadoSapadArthe pravRttihetubhUtoktiH sA na bhadrikA, yathA hiMsAnirdoSatoktiH / sadoSamaithunapravRttihetuzceyaM na mAMsetyAdikoktiriti / pravRttihetutvameva kuta ityAha tyAjyabuddherasambhavAt ' tyAjyaM maithunamevambhUtA buddhistasyA asambhavAt anutpAdAt, 'na maithune doSa' etAmuktiM zraddadhAnasya kasya nAma tyAjyamidamityeSA buddhirAvirastIti tyAjyabuddhyabhAve ca ko nAma na tatra pravarttata iti / tyAjyabuddhyasambhava eva kuta ityAha vidhirvidhAnamanuSThAnaM maithunasya, tasyoktirbhaNitirvidhyuktistato vidhyukteH / ko hi nAma maithune na doSo'stIti vacanAdvidheyaM maithunaM na pratipadyata iti / nanvanena vacanena doSAbhAvamAtrameva maithunasyoktamiti kathamiyaM vidhyuktiH syAdityAha, iSTasya anAdimahAmohavAsanAvAsitamAnasAnAM dehinAmabhilaSitasya maithunasyeto maithunanirdoSatAbhidhAyakavacanAt saMsiddhirniSpattiH iSTasaMsiddhistataH iSTasaMsiddheH / ko hi tasya nirdoSatAmavagamya tadiSTaM na niSpAdayati ? iSTaM cedaM sarvaprANabhRtAmiti / Aha ca " kAminIsannibhA nAsti, devatAnyA jagattraye / yAM samasto'pi puMvargo, dhatte mAnasamandire / / " ( ) ata uktireSA na bhadriketi vyAkhyAtameva / athavA uktireSA na bhadriketyasyAM pratijJAyAM pravRttihetutvAdayo bhinnAzcatvAro hetava iti - (aSTakavRtti 20/ 6) / itthaJca - mattakAzinyaH sevyAH - (bA. sU. 3/63 ) iti bArhaspatyasUtramapi na bhadrakamityavadheyam / ata eva - dharmA varNAzramAH santaH pravRtte rodhakAH kramAt / nivRtteH poSakAzcaiva matyAntaHkaraNe mama / / parAbhakteH prajAyante AtmajJAnasya vai punaH / vikAzakA na sandeho vidyate pitaro ! dhruvam / / - (zaM.gI.2/133-134) iti zambhugItAvacanayorapi na bhadrakatA, maithunaM na caret - ( A.dha.1/1/ 2/26) iti ApastambadharmasUtrAdivacanavyAghAtApattezca / etena AryajAterbIjarakSA''dhyAtmikI ca kramonnatiH / pitRRNAM vardhanA'nalpA, tatkRpAprAptireva ca / / sahoccairdevalokaizca sambandhasthApanaM bhRzam / vibudhAnAM prasAdazca vizvamaGgalasAdhakaH / / tathA svabhAvasaMsiddhasaMskArodayasAdhanam / bIjarakSA''tmabodhasya kaivalyAdhigamo'pi ca 11 - (zaM.gI.2/138-139-140 ) iti zambhugItAvacanakArikA nirastAH, nAnAjIvavadhA'vinAbhAvi - maithunapravRttigarbhagRhasthAzramapravartakatvAt, AtmabodhAdeH taM vinA'pi sambhavAcceti dik / / 7/22 / / vikalpadvitayamupanyasya mAMsabhakSaNanirdoSatAM pratikSipannAha 'nivRtti 'riti / = = = = gAthArtha :- vaLI, sAvaghanI nivRtti yukta kahevAya ke niravaghanI ? jo sAvaghanI nivRtti yogya hoya to maithuna doSagrasta sAbita thaze. tathA niravaghanI nivRttine yogya mAnatA ho to dharmasAdhanAyoga-saMnyAsa vagereno anAdara thaze. (7/23) Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 * mAMsabhakSaNAdinivRttermahAphalatvavimarzaH * dvAtriMzikA-7/24 nivRttiriti / kiJca bhoH sAvadyasya karmaNo nivRttiryuktA = dharmakAriNI itarasya = anavadyasya vA ? Adye pakSe teSAM = mAMsa-madya-maithunAnAM duSTatA syAdantye pakSe yogAderanAdaraH (=yogAdyanAdaraH) syAt', anavadyasya tasya' mAMsAderiva nivRtteriSTatvAditi na kiJcidetat / / 23 / / mAdhyasthyaM kecidicchanti gamyA'gamyA'vivekataH / tanno viparyayAdevAnargalecchAnirodhataH // 24 // mAdhyasthyamiti / kecid = maNDalatantravAdino gamyAgamyayoravivekato (=gamyAgamyAvivekataH) Adye pakSe = sAvadyakarmapratiyogikanivRttitvena nirdoSatvAGgIkAre mAMsa-madya-maithunAnAM duSTatA ayatnasiddhA syAt / 'kvoSTraM kva ca nIrAjanA' nyAyena mAMsabhakSaNAdernirdoSatA bAdhyata ityarthaH / antye pakSe = niravadyakarmapratiyogikanivRttitvena nirdoSatvAbhyupagame yogAdeH = saMnyAsAderapi anAdaraH = anupAdeyatA syAt / idamevoktaM bhASArahasyavivaraNe - 'nivRttistu mahAphalA' ityatra nivRttermahAphalatvaM kiM duSTapravRttiparihArAtmakatvena AhosvidaduSTapravRttiparihArAtmakatvena ? Adye kathaM mAMsabhakSaNapravRtteraduSTatvam? antye cA'duSTanivRttiparihArAtmakapravRtterapi mahAphalatvaprasaGgena pUrvAparavirodhaH / vastutastu 'na mAMsabhakSaNe'doSaH' ityevaM naJaH prazleSaH kartavyaH, yato bhUtAnAM = jIvAnAM eSA pravRttiH = utpatti sthAnam, bhUtAnAM = pizAcaprAyANAM vA eSA pravRttirna tu vivekinAmiti vyAkhyeyamiti - (bhA.raha.sta.1/ gA.35) / yathA caitattattvaM tathA'bhihitamasmAbhiH vistarato mokSaratnAbhidhAnAyAM taTTIkAyAm / / 7/23 / / maNDalatantravAdimatamapAkartumupakramate - 'mAdhyasthyami'ti / 'astramastreNa zAmyati' iti nyAyena yadvA 'viSaM viSeNa vyathata' iti nyAyena yadvA 'vajraM vajreNa bhidyate' iti nyAyena maNDalatantravAdino gamyA' TIkArtha :- nivRttistu mahAphalA' A pramANe manusmRtimAM mAMsabhakSaNa-maithunasevana vagerene uddezIne je vAta karI che tyAM prazna e ubho thAya che ke mAMsabhakSaNa vagere sAvadha hovAnA kAraNe tenI nivRtti dharmajanaka bane che ke niravadya hovAnA lIdhe ? jo mAMsabhakSaNa-madyapAna-maithunasevana vagere duSTa hovAnA lIdhe tenI nivRtti dharmajanaka banatI hoya to spaSTa rIte mAMsabhakSaNAdi sadoSa che - ema siddha thaI jaze. jo nirdoSa hovAnA lIdhe mAMsa vagerenI nivRtti dharmajanaka banatI hoya to pachI nirdoSa evA tapa-tyAga-vairAgya-dIkSA vagere yogonI nivRtti paNa dharmanuM sAdhana banI jaze ane evuM thaze to kaSTasAdhya evA tapa-tyAga vagere yogano loko anAdara karaze. kAraNa ke prastuta dvitIya vikalpamAM niravadya evA mAMsabhakSaNa AdinI nivRttinI jema niravadya evA tapa vagere yoganI nivRtti ISTa banI jaze. matalaba ke dvitIya vikalpamAM niravadyanI nivRttine dharmasAdhana mAnavAmAM Avela hovAthI tapa vagere yoga nirdoSa hovAthI tenI nivRtti dharmasAdhaka banavAnI Apatti Avaze. (23) ha maMDalataMtravAdImata nirAkraNa che gAthArtha :- gamya ane agamyamAM koI bhedabhAva na rAkhavAthI keTalAka loko madhyasthatAne Icche che. te barAbara nathI. kAraNa ke gamyAgamyavivekathI ja amaryAdita IcchA aMkuzamAM Ave che. (24) TIkArtha :- maMDalataMtravAdI evuM svIkAre che ke - gamyAgamanA avivekathI = abhedabhAvathI ja madhyasthatA Ave. patnI gamya ane mAtA-bena vagere agamya che - Ama vivekadaSTi = patnI ane 1. hastAdarza 'syAna..' ityazuddhaH truTitazca paatthH| 2. mudritapratau 'tasya' padaM nAsti / 3. iyaM kArikA hastAdarza naasti| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * agamyagamananivRtteryuktatvasthApanam * 507 vyavasthAnAnmAdhyasthyamicchanti, anyathA gamyAyAM 'rAgeNAgamyAyAM ca dveSAdinA mAdhyasthyabhaGgAt, samapravRttau ca na saGkleza iti / tanno = naiva yuktaM, viparyayAdeva = gamyA'gamyavivekAdeva anargalAyAH = amaryAdAyA icchAyA mohavikArarUpAyA nirodhataH (=anargalecchAnirodhataH) niruddhAyAzcecchAyAH svalpendhanAgneriva svalpakAlasthitikatvAd dezanivRttigarbhatvena ca mAdhyasthyabIjatvamiti gamyA'gamya-vivekadharmA''hitazubhA''zayAdeva cA'cireNa paramamAdhyasthyamapyupapadyata iti bhAvaH / / 24 / / gamyayoH avivekato mAdhyasthyamicchanti / tanmataM spaSTameva / granthakRt tadapAkaroti- 'tanne'ti / dezanivRttigarbhatvena = gamyAgamyayormadhye mAtR-bhaginI-parastrIpaNAGganAdyagamyAMzato nivRttigarbhitatveneti ziSTaM spaSTam / maNDalatantravAdimatanirAkaraNAvasare zAstravArtAsamuccaye'pi - agamyagamanAdInAM dharmasAdhanatA kvacit / uktA lokaprasiddhena pratyakSeNa virudhyate / / svadharmotkarSAdeva taiH tathA muktirapISyate / hetvabhAvena tadbhAvo nitya iSTena bAdhyate / / mAdhyasthyameva taddheturagamyagamanAdinA / sAdhyate tatparaM yena tena doSo na kazcana / / etadapyuktimAtraM yadagamyagamanAdiSu / tathApravRttito yuktyA mAdhyasthyaM nopapadyate / / apravRttyaiva sarvatra yathAsAmarthyabhAvataH / vizuddhabhAvanAbhyAsAt tanmAdhyasthyaM paraM yataH / / yAvadevamvidhaM naitat pravRttistAvadeva yA / sA'vizeSeNa sAdhvIti tasyotkarSaprasAdhanAt / / nApravRtteriyaM hetuH kutazcidanivartanAt / sarvatra bhAvAvicchedAdanyathA'gamyasaMsthitiH / / taccAstu lokazAstroktaM tatraudAsInyayogataH / sambhAvyate paraM hyetat bhAvazuddhermahAtmanaH / / - (zA.vA.2/30-37) ityuktam / yuktatamaJcaitad, anyathA rAgodrekAbhivRddhireva prasajyeta / taduktaM nAradaparivrAjakopaniSadi viSNupurANe mahAbhArate bhAgavate manusmRtau skandamahApurANe api - na jAtu kAmaH kAmAnAmupabhogena zAmyati / haviSA kRSNavarmeva bhUya evAbhivardhate / / - (nA.pari.3/37, vi.pu.4|10|23, mAtAmAM bhedajJAna rAkhavAthI bhogavavA yogya patnImAM rAga thavAthI ane bhogaayogya mAtA-bena vageremAM dveSa thavAthI madhyasthatAno bhaMga thAya che. jyAre patnI-mAtA-bena vageremAM samAna rIte pravRtti karavAthI arthAt patnInI jema mAtA-bena vagerene bhogavavAthI prastuta rAga-dveSarUpa saMkaleza thato nathI. samadaSTithI sarvatra pravRtti karavAmAM saMkaleza thavAnI koI zakyatA rahetI nathI. huM paraMtu maMDalataMtravAdInI uparokta vAta barAbara nathI, kAraNa ke gamyAgamya saMbaMdhI viveka dvArA ja amaryAdita bhogecchA-viSayavikAra aMkuzamAM Ave che. alpa InjanavALA agninI jema aMkuzamAM AvelI IcchA = viSayavAsanA lAMbo samaya TakatI nathI. tema ja maithunapravRttinA viSayarUpe mAtA-bena dIkarI vagereno tyAga karavAthI (patnI viSayaka) bhogecchA AMzika nivRttithI garbhita thavAthI e niyaMtrita bhogecchA mAdhyambanuM bIja che. (amaryAdita bhogecchA hoya to madhyasthatA na saMbhave. maryAdita thAya to e bhogecchA madhyasthapaNAnuM kAraNa banI jAya.) tethI gamyAgamyavivekadRSTi svarUpa dharmathI Avela zubha bhAvathI TuMka samayamAM paramamadhyasthatA paNa saMprAta thAya cha - mevo mahI abhiprAya che. (7/24) 1. hastAdarza 'rAgasyA' ityazuddhaH pAThaH / hastAdarzAntare 'rAgasya gamyA..' ityazuddhaH pAThaH / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAmAnAmupabhogairazAmyatopadarzanam * dvAtriMzikA - 7/24 mahAmArata-viparva-7/10, RnuzAsanaparva-4.14, anuzA.6.13/44, mA.12/14,ma.AE.2 14, skrU.pu. 7/1/255/35) iti / taduktaM rAmagItAyAmapi na jAtu kAmaH kAmAnAmupabhogena zAmyati / abhivardhata evA'yaM haviSA'gnirivA'dhikam / / - (rA.gI. 15 / 44 ) iti / tatazca maNDalatantravAdimatamajAkRpANIyanyAyamanusarati / taduktaM vardhamAnena gaNaratnamahodadhau yathA'jayA bhUmiM khanantyA AtmavadhAya kRpANo darzitastattulyaM vRttaM kenacidAtmavinAzAya kRtamajAkRpANIyam - (ga. maho. pRSTha- 196 ) iti / bauddhAnAmapi sammatamidam / taduktaM sUtrapiTakAntargate dIghanikAye pAthikavarge pANAtipAto adinnAdAnaM musAvAdo ca vuccati / paradAragamanaJceva nappasaMsanti paNDitA / / ( dI. ni 3 / 8 / 245pRSTha 137) ussUraseyyA paradArasevanA, verappasavo ca anatthatA ca / pApA ca mittA sukadariyatA ca, te cha ALA risaM dhaMsanti / / c (vI.ni.rU|8|213-pRSTha.140) kRti / yathon vAtsyAyanena api kAmasUtre - dharmArthayozca vailomyAnnA''caret pAradArikam - (kA. sU. pAradArikaprakaraNa-60) / prakRte ca taNakaTTeNa va aggI lavaNajalo vA naIsahassehiM / na imo jIvo sakko tippeuM kAmabhogehiM / / - (A.pra.1, ma.vi.246, mahA...19) kRti AturapratyAghyAna-maravitti-mahApracAvyAnaprIrNavavanampynusndheym / tatazca mAdhyasthyasAdhanAya gamyAgamyavyavahAravilope ' vRzcikabhiyA palAyamAnasya AzIviSamukhe nipAta' iti nyAyApAto durvAra eva iti bhAvanIyam / / 7 / 24 / / 508 vizeSArtha :- patnI joDe jevo vyavahAra thAya tevo ja vyavahAra mA-bena-dIkarI-52strI vagere sAthe karavAmAM Ave to vAstavamAM madhyasthatA nathI AvatI paNa vAsanA bekAbu bane che. rAga-dveSa ghaTavAnA badale rAga-dveSa vadhe che. potAnI vAsanA saMtoSavA mA-bena taiyAra na thAya to ulaTo tenA upara dveSa Ave ane mA-bena temAM saMmata thAya to kAmavAsanA vadhe- Ama banne rIte rAga-dveSa vadhavAnA ja che. madhyasthatA AvavAnI zakyatA kyAM rahI ? hA, mA-bena-dIkarI joDe pavitra dRSTie jovA-bolavAno vagereno vyavahAra je rIte karavAmAM Ave che tevI ja pavitra STie patnI joDe jovA-bolavA vagereno vyavahAra karavAmAM Ave to haju madhyasthatA AvavAnI kAmavAsanA ghaTavAnI zakyatA che. paraMtu AvuM to maMDalataMtravAdIvALA karatA nathI. patnI sAthe jevo vyavahAra thAya tevo vyavahAra mA-bena sAthe karavA teo taiyAra thAya che paNa mA-bena-dIkarI sAthe jevo pavitra vyavahAra thAya tevo vyavahAra patnI sAthe karavA maMDalataMtravAdI taiyAra thatA nathI. A ja vAta evuM sAbita kare che ke madhyasthatAno prema vAstavamAM temanA hRdayamAM nathI. paraMtu kAmavAsanAnA kAdavane uDADavAno ja mukhya Azaya temanA haiyAmAM UMDeUMDe chavAyela che. hakIkata e che ke akhaMDa AjIvana brahmacarya paLAya to uttama. e zakya na hoya to harAyA DhoranI jema jyAM tyAM moDhuM ghAlavAnA badale eka suyogya saMskArI pAtra joDe lagnasaMbaMdha bAMdhI bAkInI tamAma vijAtIya vyakti joDe pavitra dRSTi-pAvana bhAva- zuddha vyavahAra karavAmAM Ave to bekAbu vAsanA aMkuzamAM Ave ane kALakrame te vAsanA kSINa thAya. pachI koI paNa vyaktimAM potAnI vAsanApUrtinA sAdhana tarIkenI dRSTi khatama thaI Atmadarzana-siddhasvarUpadarzana karavAnI kaLA pragaTe che. A rIte AgaLa vadhatAM aMte tAttvika paramamadhyasthatA pragaTa thAya ke je mokSa apAve. gamyaagamyanI vivekadRSTi jenI pAse nathI tenI pAse A mArganI tAttvika samajaNa ja nathI. (7/24) Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tapaso duHkharUpatAmImAMsA * 509 nA''driyante tapaH keciddaHkharUpatayA'budhAH / ArtadhyAnAdihetutvAtkarmodayasamudbhavAt / / 25 / / neti / kecidabudhAstapo duHkharUpatayA nA''driyante, sarveSAmeva duHkhinAM tapasvitvA'vizeSApatteH1, duHkhavizeSeNa ca tadvizeSaprasaGgAt / tadAha - 'sarva eva ca duHkhyevaM tapasvI samprasajyate / viziSTastadvizeSeNa sudhanena dhanI yathA / / mahAtapasvinazcaivaM tvannItyA nArakAdayaH / zamasaukhyapradhAnatvAd yoginastvatapasvinaH' / / ___(aSTaka 11/2-3) iti / sAmprataM saugatamatanirAkaraNAya tanmatamupadarzayati- 'nAdriyante' iti / abudhAH bauddhAH 'tapo'nAdaraNIyaM duHkharUpatvAt jvarAdivadi'tyanumAnAt tapaso duHkharUpatAmupapAdya tannAdriyante / kiJca duHkharUpatve'pi tapasa upAdeyatve sarveSAmeva duHkhinAM tapasvitvA'vizeSApatteH, duHkhavizeSeNa ca = duHkhotkarSeNa tu tadvizeSaprasaGgAt = tapautkarSA''pAtAt / __ aSTakaprakaraNavacanaM Aha - 'sarva' iti / tadvRttistvevam - sarva eva = niravazeSa eva, yaH kazcit, duHkhI = duHkhavAn, 'cazabdo' dUSaNAntarasamuccaye, evaM = duHkhAtmakasyApi tapaso yuktimattvAbhyupagame sati sa tapasvI = tapoyuktaH samprasajyate = prApnoti, anazanAdiduHkhasya vyAdhyAdiduHkhasya ca duHkhatvAvizeSAt / duHkhAtmakasya tapaso'bhyupagame ca duHkhasyaiva tapastvenAbhyupagamAditi bhaavH| tathA viziSTaH = pradhAnataraH tapasvI prasajyata iti prkrmH| kenetyAha tadvizeSeNa = duHkhavizeSeNa hetunA / ka iva kenetyAha sudhanena = pracuradhanena dhanI = mahAdhanaH yathA = yena prakAreNeti (a.pra.11/2 vR.)| atha sarva eva duHkhI tapasvI prasajyatAM ko doSaH ? ityAha - mahAtapasvinaH = viziSTatapodhanAH, prasajyanta iti gamyate, cakAro doSAntarasamuccaye, evaM = uktaprakArayA tvannItyA = bhavanyAyena, duHkhI tapasvItyabhyupagamalakSaNeneti bhAvaH, nArakAdayo = nairayikAdayaH, teSAM mahAduHkhitatvAt / AdizabdAnmahAvedanAbhibhUtatiryagAdeH prigrhH| zamaH = prazamaH, sa eva saukhyam, yadAha- "taNasaMthAranisanno vi, ha tapazcaryA aMge bauddha mata che gAthArtha :- keTalAka ajJAnI loko tapane duHkharUpa mAnIne AcaratA nathI. ArtadhyAnano hetu hovAthI tathA karmodayanA lIdhe utpanna thayela hovAthI tapane teo duHkhamaya mAne che. (25) TIkArya :- keTalAka ajJAnI loko duHkharUpa hovAthI tamane AdaratA nathI. teo ema kahe che ke- duHkharUpa evA upavAsa vagerethI jo tapasvI thaI javAtuM hoya to tamAma duHkhI jIvo ekasarakhI rIte tapasvI banI jaze. tathA moTuM duHkha bhogave tene mahAtapasvI mAnavA paDaze. aSTakajImAM jaNAvela che ke - "duHkha veThavAne paNa tapa mAnavAmAM Ave to A rIte tamAma du:khI jIva tapasvI banI jaze. tathA moTA du:kha bhogavavAthI viziSTa tapasvI banI javAze. jema puSkaLa dhana hoya tenAthI dhanavAna banI javAya che tema vadhu duHkha bhogavavAthI mahAtapasvI thaI javAze. tathA tamArI AvI nIti-rIti mujaba narakanA jIvo mahAtapasvI thaI jaze. kAraNa ke teo mahAduHkhI che ja. tathA samatAnA sukhane bhogavavAthI yogI puruSo atapasvI banavAnI Apatti Avaze." 9 1. hastAdarza 'tapasvitvA'vizeSAd' iti pAThaH / hastAdarzAntare ca '...tvAvizeSa' iti pAThaH / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tapasaH karmavipAkarUpatAvimarzaH * dvAtriMzikA-7/25 duHkharUpatvaM copavAsAdirUpasya tapasaH kAyapIDArUpasya ArtadhyAnAdihetutvAt / tadAhaAhAravarjite dehe dhAtukSobhaH prajAyate / tatra cA'dhikasattvo'pi cittabhraMzaM samaznute / / ( aSTaka 11 / 4) tathA karmodayAt = asAtavedanIyodayAt samudbhavAd utpatteH (=karmodayasamudbhavAt) jvarAdivat / tatazcA'narthahetutvAt tyAjyameva, na tu lokarUDhyA kartavyamiti bhAvaH / / 25 / / muNiva bhaTTarAgamayamoho / jaM pAvai muttisuhaM, katto taM cakkavaTTI vi / / " (saMstArakaprakIrNaka-48) zamasaukhyaM pradhAnaM yeSAM tena vA pradhAnA ye te tathA tadbhAvastattvaM tasmAt zamasaukhyapradhAnatvAt aduHkhitatvAdityarthaH / yoginaH samAdhimantaH, tuzabdaH punararthaH, atapasvinaH = atapodhanAH, duHkhAtmakatapaso'bhAvAditi bhAvanA, tvannItyA prasajyanta iti prakRtameveti - (a.pra. 11/3 vR.) / na ca duHkharUpatA'sya kathaM siddheti zaGkanIyam, duHkharUpatvaJca upavAsAdirUpasya tapasa ArttadhyAnAdihetutvAt sidhyati / na ca hetossvarUpamasiddham, upavAsAderArttadhyAnAdihetutvaM kAyapIDArUpatvAdeva sidhyti| prayogAntarazcaivam - tapo nAdaraNIyaM asAtavedanIyodayAdutpatteH, jvarAdivat / asAtavedanIyaJcopalakSaNaM bhogAntarAyAdeH / na ca heturasiddha:, kSutpipAsAdInAM pariSahANAmasAtavedanIyodayasampAdyatvena bhojanAdyabhAvasya ca bhogAntarAyAdiprayuktatvenAgamoktatvAt / ata eva tanna mokSAGgam / taduktaM paJcavastukeNA'NasaNAi duhaM ti mokkhaMgaM kammavivAgattaNao - (paM.va. 540 ) iti / itthaJca anarthahetutvAt dhAtukSobha - cittabhraMzA''rttadhyAnAdyanarthakAraNatvAt tyAjyameva tapaH / upalakSaNAt yuktyAgamabahirbhUtatvAdapi tattyAjyatA'vagantavyA / taduktaM aSTakaprakaraNe yuktyAgamabahirbhUtamatastyAjyamidaM budhaiH / azastadhyAnajananAt prAya AtmApakArakam / / - (a.pra.11/4 ) iti / tadvRttistvevam "yuktizcopapattirAgamazcAptavacanaM, tAbhyAM bahirbhUtaM tadananupAti tadbAdhitaM yuktyaagmbhirbhuutm| tatra yuktibahirbhUtatA prAgupadarzitA, AgamabahirbhUtatA caivamavagantavyA / " bhAviyajiNavayaNANaM, mamattarahiyANa natthi u viseso / appANammi parammi ya, to vajje pIDamubhao vi / / " ( paJcavastuka539) anazanAdau tu svakAyapIDA pratItaiveti / ataH = iti yasmAdanekAnantaroditadUSaNopetaM, ataH etasmAddhetoH, tyAjyaM = tyAgArhaM idaM anazanAdiduH khAtmakaM tapaH / kairityAha budhaiH = yuktyAgamahRdayajJaiH, na tairlokarUDhyA pravartitavyaM bhavati, budhatvAbhAvaprasaGgAditi hRdayam / tathA AtmApakArakaM = svasyA = 510 = = = 'tapa duHkharUpa kema che ?' evI zaMkA na karavI. kAraNa ke upavAsAdirUpa tapa kAyAne pIDAkArI hovAthI ArtadhyAnano hetu che. mATe upavAsAdisvarUpa kAyaklezakAraka tapa duHkharUpa ja che. kahela che ke "AhAra vinA zarIramAM dhAtukSobha thAya che. tyAre adhika sattvavALA paNa jIvanuM mana bhraSTa thAya che.'' tathA azAtAvedanIya karmanA udayathI utpanna thatA hovAthI jema tAva vagere duHkharUpa che tema upavAsa vageremAM bhUkhyA rahevuM e paNa bhogAMtarAya karma vagerenA udayanuM kArya hovAthI duHkhAtmaka ja che. tethI anarthano hetu hovAnA lIdhe upavAsAdi svarUpa tapa tyAjya ja che. lokaruDhithI tapa kartavya nathI. evo sahIM khAzaya che. (7/25) = Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * yathAsamAdhi tapasaH kartavyatA * yathAsamAdhAnaM' vidherantaHsukhaniSekataH / naitajjJAnAdiyogena kSAyopazamikatvataH / / 26 / / yatheti / naitat paroktaM yuktaM, yathAsamAdhAnaM mana - indriya- yogAnAM samAdhAnamanatikramya so ya tavo kAyavo jeNa maNo maMgulaM Na ciMtei / jeNa Na iMdiyahANI jeNa ya jogA Na haayNti|| (mahAnizIthacUrNi - 24, paJcavastuka- 218) ityAgamena vidhAnAt / vidheH antaH manasi bhAvA''rogyalAbhasambhAvanAtaH sukhasya niSekataH = nikSepAt ( = antaH sukhaniSekataH) / itthamapi kadAcit kasyacid bhavantyA api dehapIDAyA ArttadhyAnAdyahetutvAt baMhIyasA mAnasasukhenA'lpIyasyAH kAyapIDAyAH pratirodhAt / taduktaM = = - narthanibandhanamidam, kutaH ? azastadhyAnajananAt = aprazastAdhyavasAyotpAdakatvAt, prAyo utpadyate hi bhojanAdyabhAve aprazastadhyAnam / iha ca prAyograhaNAt zrImanmahAvIrAdibhirvyabhicAraparihAro darzita iti / ato'pi tyAjyamevedaM budhairiti prakramaH iti pUrvapakSa: " - ( a.pra. 11 / 4 vR.) / / 7/25 / / uttarapakSayati 'yathe 'ti / mana - indriya- yogAnAM samAdhAnaM samAdhiM anatikramya durdhyAnAdikaJca yathA na syAt tathA / taduktaM jJAnasAre tadeva hi tapaH kAryaM durdhyAnaM yatra no bhavet / yena yogA na hIyante kSIyante nendriyANi vA / / - ( jJA.sA. 31/7 ) iti / adhyAtmatattvAloke api - na yatra durdhyAnamupasthitaM syAd yogA na hAniM samavApnuvanti / kSINAni na syuH punarindriyANi kuryAt tapaH tat suvicArayuktam / / - ( a. tattvA 2 /28) ityuktam / - so nAma aNasaNa tavo jeNa maNo maMgulaM na ciMtei / jeNa na iMdiyahANI, jeNa ya jogA na hAyaMti / / - ( ma. vi. 134 ) iti maraNavibhaktiprakIrNakavacanamapyatra sAkSi / taduktaM # tapa aMge bauddha matanuM nirAkaraNa gAthArtha :- uparokta bauddha mata vyAjabI nathI. kAraNa ke samAdhi Take te rIte tapa karavAnuM vidhAna che. temaja tapathI cittamAM prasannatAnuM siMcana thAya che. ane jJAnAdinA saMbaMdhathI tapa kSAyopazamika dharma35 che. (7/26) TIkArtha :- tapane duHkharUpa mAnanAra bauddha vagere vidvAnoe pUrve tapanI akartavyatA jaNAvI te vyAjabI nathI. kAraNa ke mana, Indriya ane ArAdhanAnA yogonI samAdhinuM ullaMghana karyA vinA tapa karavAnuM jainAgamamAM vidhAna che. jaina AgamamAM ema jaNAvela che ke 'tevo tapa karavo joIe ke jethI mana ArtadhyAna na kare, AMkha vagere IndriyonI zakti na ghaTe tathA svAdhyAya-saMyama Adi yogonI ArAdhanA hAnine na pAme.' A vAtathI sUcita thAya che ke tapa duHkharUpa ke ArtadhyAnasvarUpa nathI. UlaTuM tapa dvArA bhAva ArogyaAtmakalyANaprAptinI saMbhAvanAthI tapasvIne manamAM prasannatAnI lahera uThe che. A rIte hovA chatAM paNa kyAreka koIkane tapa daramyAna dehapIDA thatI hoya to paNa te pIDA ArtadhyAna vagerenuM kAraNa banatI nathI. kema ke tapanimittaka puSkaLa mAnasika prasannatAnA lIdhe alpa kAyapIDA gauNa banI jAya che, aTakI jAya che. kAyapIDA thavA chatAM kAyapIDA baLavAnarUpe anubhavAtI nathI. aSTakajImAM jaNAvela che ke - tapamAM mana, Indriya ke 1. mudrita '...dhAnavidhe' ityazuddhaH pAThaH / 2 hastAdarze 'samAdhima...' iti pAThAntaram / 3. tacca tapaH kartavyaM yena mano'maMgalaM na cintayati / yena nendriyahAniryena ca yogA na hIyante / 4. hastAdarze 'sukhesya' iti pAThaH / = 511 = bAhulye, Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * iSTaphalasiddhau kAyapIDA na duHkhadA * dvAtriMzikA-7/26 manaindriyayogAnAmahAni coditA jinaiH / yato'tra tatkathaM tvasya yuktyA (tA) syAd duHkharUpatA / / yA'pi cAnazanAdibhyaH kAyapIDA manAk kvacit / vyAdhikriyAsamA sApi ' neSTasiddhyA'tra' bAdhanI / / dRSTA ceSTA'rthasaMsiddhau kAyapIDA duHkhadA / ratnAdivaNigAdInAM tadvadatrA'pi bhAvyatAm / / vIrabhadrasUribhiH api ArAdhanApatAkAprakIrNake so nAma bAhiratavo jeNa maNo maMgulaM na ciMtei / jeNa ya na jogahANI maNanivvANI ya se hoi / / - ( A.pa. 149) iti / itthaM bhAvitakA tayA bhAvitacittatayA ca duHkhamaya- sukhamayAnyataravedanAbhiSvaGgaviraheNa bauddhanItyApi vivekayuktabAhyatapasaH kalyANakAritA'nAvilaiva / 512 aSTakaprakaraNasaMvAdamAha kArikAtritayena 'mana' ityAdi / tadvRttizcaivam pUrvapakSavAdinA yaduktam, 'duHkhAtmakaM tapo na yuktimat karmodayasvarUpatvAt', tatra duHkhAtmakamiti vizeSaNaM tapaso na siddhamiti tAvadAvedayati / katham ? manazca cittamindriyANi ca karaNAni yogAzca pratyupekSaNAdayaH saMyamavyApArA mana- indriya-yogAsteSAm, ahAniH = anAbAdhatA coditA abhihitA / athavA ca-zabdaH samuccaye, tena anupaplutatA ca, uditA = uktA, jinaiH tIrthaGkaraiH, yato yasmAtkAraNAt, atra tapasi / yadAha - 'so hu tavo kAyavvo, jeNa maNo maMgulaM na cintei / jeNa na iMdiyahANI, jeNa ya jogA na hAyaMti / / ' (paJcavastuka-214 + mahAnizIthacUrNi - 24 ) / tathA - " tA jaha na dehapIDA, na yAvi ciyamaMsasoNiyattaM tu / jaha dhammajjhANavuDDhI, tahA imaM hoi kAyavvaM / / ( paJcavastuka-853) tat iti tasmAtkAraNAt kathaM kena prakAreNa na kathaJcidityarthaH, tu iti vitarke, asya = tapasaH yuktA = upapannA syAt bhavet duHkharUpatA = asukhasvabhAvatA ? tadevaM duHkhAtmakatvaM tapaso - 'siddhaM tadasiddhAvayuktimattvamapyasiddhamityuktamiti / nanu dehapIDAkAritvenAnazanAdInAM duHkhasvarUpatvamanubhUyamAnamapi kathamasiddhamiti vyapadizyata ityAha yApi iti / anazanAdibhyaH uktanyAyena tAvaddehapIDA na bhavatyeva / yApi ca anazanAdibhya upavAsAdibhyaH, AdizabdAdUnodaratAdeH sakAzAt, kAyapIDA zarIrabAdhA, na tu manaHpIDA, manAk = svalpA, kvacit = deze kAle vA na punaH sarvatra sarvadA sA sambhavati uktanyAyapravRttasya sA'pi iti iha dRzyaM tenAsAvapi na bAdhanI = naiva bAdhikA, na manaso duHkhadA / kimityata Aha iSTasiddhyA vAJchitArthasAdhanAt atra = pravacane / kiMvidhAsAvityAha vyAdhikriyAsamA rogacikitsAtulyA / yathAhi rogacikitsAyAM manAk dehasya pIDA satyapi na bAdhikA ArogyasiddheH, evaM tapasyapi dehapIDA bhAvArogyasaMsiddherna bhAvato bAdhiketi bhAvaneti / iSTArthasaMsiddhau dehapIDAyA aduHkharUpatAM dRSTAntena samarthayannAha na kevalamasmAbhirevehopanyastA, = = - = = = = = dRSTA ca loke'valokitA, iSTArthasaMsiddhau abhipretaprayojanaprAptau satyAm, kApIDA dehabAdhA, svAdhyAya Adi yogonI hAni na thAya evuM zrI jinezvara bhagavaMtoe jaNAvela che. tethI A tapamAM duHkharUpatA kaI rIte yuktisaMgata bane? tathA aNasaNa-upavAsa vagere dvArA kyAMka je thoDI dehapIDA thAya che te roganI cikitsAtulya che. tethI te pIDA bhAvaArogyarUpa ISTanI siddhi thavA dvArA prastutamAM bAdhaka banatI nathI. lokamAM paNa dekhAya che ke ratna vagerenA vepArIone dhaMdhAmAM zArIrika takalIpha hovA chatAM dhana vagerenI siddhi thavAthI = = 1. hastAdarze 'netrA..' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarzavizeSe 'siddhyA'rthabAdhanI' iti pAThaH / 3. hastAdarze 'ted' ityazuddhaH pAThaH / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ratnavaNigudAharaNam . 513 (aSTaka-11/5-6-7) iti / tathA jJAnAdInAM, AdinA zama-saMvega-sukha-brahmaguptyAdigrahaH, yogena = sambandhena (=jJAnAdiyohizabdaH sphuTArthaH, aduHkhadA = na piiddaakaarinnii| keSAmityAha, ratnAni marakatAdIni AdiryeSAM vastrasuvarNAdInAM tAni tathA teSAM vaNik vANijako = ratnAdivaNik sa AdiryeSAM kRSIvalAdInAM te tathA teSAM ratnAdivaNigAdInAm / tataH kimityAha teSAmiva = vaNigAdInAmiva = tadvat, atrApi = anazanAditapoviSaye'pi bhAvyatAM = nipuNadhiyA paryAlocyatAm / tathAhi - ratna-suvarNa-vasanAdivaNikkRSIvalAdInAM samIhitArthasaMsiddhibaddhanizcayAnAM apArapArAvArAvatArakAntAranistaraNadharaNIprakarSaNAdivividhavyApAraparAyaNAnAM kSutpipAsAzramAdijanitadehapIDA na manovidhuratA''dhAyinIti / evaM sAdhUnAmapArasaMsArasAgarAdacirAduttitIrpUNAmanazanodaratAditapojanitadehapIDA na manobAdhAvidhAyinIti / iha punarvizeSasampradAya kecidevamUcuH- "kila ko'pi daridravaNijako dUradezAntaraM gatvA kathaGkathamapi ratnAnyupArjitavAn cintitavAMzca 'kathamahametAni mahAmUlyAni sarvAzAsampAdakAni mahAratnAni cauravyAkulamaraNyaM nistIrya svanagaraM gatvopabhogaM neSyAmi' ? tatastenotpannabuddhinA tAnyekatra sthAne nihitAni, kAcAdizakalAni ca poTTalikAyAM baddhAni, sA ca daNDAgre nibddhaa| tatazcaurapallImadhyena 'aho ratnavaNijako gacchati' ityevaM mahatA zabdena vyAharannaraNyamatikrAmati sma / tato mArgapallISu ca ye janAste taM vIkSya sasaMbhramamAgatya nibhAlayanti sma / apazyaMzca kAcAdizakalAni, avadhIritavantazca 'grahagRhIto'yamiti vibhAvayantaH / tataH punarapi tathaiva nivRttaH, tatrApi yaiH pUrvaM na vIkSita AsItte tathaiva vIkSitavanto'thAvadhIritavantazca, evaM punarapi asAvaraNyamadhyena gatavAn tatastRtIyavelAyAmatiparicitatvAdavadhIritastaskarajanena, tato'sau nizcitaM 'na mAM ko'pi atrAraNyamArge skhalayiSyatIti nizcitya ratnAni gRhItvA zIghraM zIghraM tadupayo(bho)gAya vAJchitapuraprAptAvaraNyAttannirvAhaNe cAtIvautsukyenAnavaratamahAprayANakaiH kSutpipAsAzramAdIn bhavato bhUyaso'pyavagaNayan gantuM prvRttH| bahutaramArgamatilacitaH san pipAsAbhibhUto bhAvayAmAsa, 'aho ahamadya jalaM vinA mriye, na ca ratnopabhogabhAjanaM bhavAmI'tyevaM bhAvayatA maraNabhayabhItena ratnopabhogakAGkSiNA dRSTaM saraH paGkaprAyapAnIyaM paGkamagnamRgAdikalevarapUyakRmijalavyAkulaM vilInamatidurgandhaM virasaM tucchajalaM dRSTvA ca gandhamajighratA rasamanAsvAdayatA duSkarakaraNaM kurvatA akSiNI nimIlyAJjalibhistatpItavAn paraM svAsthyaM cAgamat / tadupaSTambhitazca kSINapipAsAduHkho'kSepeNeSTapuraM prAptaH ratnopabho(yo)gasukhaM ceti" / upanayastu prAgukta eveti + (a.pra.11/56-7 vRtti) / tadevaM tapaso duHkhAtmakatAM vyudasya sAmprataM karmodayajanyatAM pratikSipannAha - tathA jJAnAdInAmiti / yadyapi - khaMtI ya maddava'jjava muttI tava saMjame a boddhavve / saccaM soyaM AkiMcaNaM ca baMbhaM ca jaidhammo / / - (dazavaikAlikaniyukti-adhya.6/148 + AvazyakaniyuktisaGgrahaNI gAthA-3-pagAmasajjhAya + navatattvaprakaraNa-29) dazavaikAlikaniyuktyAdivacanAdeva kSAntyAdiyatidharme tapaso nirdezataH kssaayopshte pIDA duHkhadAyaka banatI nathI. te rIte prastutamAM tapa aMge paNa vicAravuM. 9 ___ tathA jJAnA. / tema 4 zAna, samatA, saMvega, prasannatA, brAyana pAunu pAlana po3 guyon| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 * tapasaH kSAyopazamikatvasAdhanam * dvAtriMzikA-7/26 gena) kSAyopazamikatvataH = cAritramohanIyakarmakSayopazamasamudbhavatvAnna tapa audayikatvAdanAdaraNIyam / tdaah___"vishissttjnyaan-sNveg-shmsaarmtstpH| kSAyopazamikaM jJeyamavyAbAdhasukhAtmakam ||(a.11/8)" mikatvaM siddhameva / na hi yatidharmANAmaudayikabhAvarUpatA'bhimatA / tathApi tapasaH kSAyopazamikatve aSTakasaMvAdamAha 'viziSTe' ti / tavRttistvevam - 'viziSTAH' pradhAnAH samyagdarzanavizeSitatvAt, 'jJAna' ca tattvasaMvedanam, 'saMvegazca' saMsArabhayaM muktimArgAbhilASitA vA, zamazca kaSAyendriyamanasAM nirodho jJAnasaMvegazamAH, viziSTAzca te te ceti karmadhArayaH, ta eva sAraH = antargarbho yasya tairvA sAraM yattattathA, jJAnAdisArameva tapaH tapo bhavati netarat, alpaphalatvAt / yadAha- "saddhiM vAsasahassA" (upadezamAlA-81) gAthA, "chajjIvakAyavahagA" (upadezamAlA-82) gAthA / 'ataH' iti yasmAduktayukteraduHkhAtmakamata etasmAddhetoH, tapaH = anazanAdi, kimityAha, kSayeNa = udIrNacAritramohanIyakarmaNazchedena saha upazamastasyaiva vipAkApekSayA viSkambhitodayatvaM = kSayopazamastatra bhavaM kSAyopazamikaM jJeyaM = jJAtavyam, na punaH karmodayasvarUpam / tathA avidyamAnA vyAbAdhA aviratijanitAH anantarAH pAramparyakRtA vA aihikyaH pAratrikyo vA yasmiMstadavyAbAdham, tacca tatsukhaM ca tadevAtmA = svabhAvo yasya tad 'avyAbAdhasukhAtmakaM' = prazamasukhAtmakaM siddhasukhAnukArItyarthaH / anena ca zlokena tapaso'karmodayasvarUpatvamaduHkhatvarUpatvaM cAveditam / uktaM caitadanyatrApi"jaM iya imaM na dukkhaM, kammavivAgo vi savvahA NevaM / khAovasamiyabhAve, eyaMti jiNAgame bhaNiyaM / / khantAisAhudhamme, tavagahaNaM so ya khaovasamiyammi / bhAvammi viNiddiTTho, dukkhaM codaiyage savvaM / / (paJcavastuka-857-858) etena ca tapaso duHkharUpatva-karmodayasvarUpatvaparihAreNa "sarva eva hi duHkhyeva" ityAdizloka(a.11/2-3)dvayAbhihitaM tapodUSaNaM sarvaM parihRtamavagantavyaM, duHkhasvarUpatvAzrayatvAttasyeti - (assttkvRtti-11/8)| 'saddhiM vAsasahassA' ityatra 'tisattakhutto daeNa dhoenn| aNuciNNaM tAmaliNA annANatavutti appphlo'|| ityevaM gAthApUrtiH karaNIyA upadezamAlAtaH (upa.mA. 81) / 'chajjIvakAyavahagA' ityatrA'pi 'hiMsakasatthAI uvaisaMti puNo / subahuM pi tavakileso bAlatavassINa appaphalo' / / (upadezamAlA82) ityevaM gAthApUrtiH tata eva kAryA / kiJca tapasA vighnavicchedo bhavatIti bauddhAnAmapi sammatam / pravrajyArthaM agrakulikaputrasya raassttrpaasaMsargathI tapadharma kSAyopathamika che. arthAta cAritramohanIya tathA varyAntarAya karmanA kSayopazamathI utpanna thayela hovAthI upavAsAdi tapa audayikarUpa nathI. azAtAvedanIya karmanA udayathI tapa utpanna thayela nathI. mATe ja tapa anAdaraNIya banato nathI. aSTakajImAM jaNAvela che ke "viziSTa koTinA jJAna, samatA, saMvega vagerethI garbhita hovAnA kAraNe tamane kSAyopathamika jANavo. tathA tapa avyAbAdha sukharUpa cha." (bhATe pUrva 7/25 pR4-510 52 4 49||vel tuM 'ta5 du:535 che, mArtadhyAna35 cha, masAtavahanIyanya che...' mAghI pAta pAliyAta cha- mema sAlita thAya che.) Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * duHkhatvena pratibhAse'pi tapaH sAphalyam * 515 / taduktaM lasya saptAhakAlaM yAvadupoSitasya labdhajananI- janakasammateH bauddhapravrajyAlAbhaH zrUyata eva majjhimanikAye atha kho raTThapAlo kulaputto ' na maM mAtA- pitaro anujAnanti agArasmA anagAriyaM pabbajjAyA'ti tattheva anantarahitAya bhUmiyA nipajji 'idheva me maraNaM bhavissati pabbajjA vA'ti / atha kho raTThapAlo kulaputto ekampi bhattaM na bhuJji, dvepi bhattAni na bhuJji, tINipi bhattAni na bhuJji, cattAripi bhattAni na bhuJji, paJcapi bhattAni na bhuJji, chapi bhattAni na bhuJji, sattapi bhattAni na bhuJji' - (ma.ni. 2/4/296, pR. 257 raTThapAlasutta) ityAdi / tatazca suSThuktaM mahAvIragItAyAM tapoyogena sarveSAM cittazuddhiH prajAyate / tapoyogo mahAyogo mohAdInAM vinAzakaH / / - (mahA. gI. 11/3) iti / etena mRdvI zayyA, prAtarutthAya peyA, bhaktaM madhye, pAnakaM cAparA / drAkSAkhaNDaM zarkarA cArdharAtre mokSazcAnte zAkyaputreNa dRSTaH / / - ( ) iti vAmamArgIyabauddhaiH mithyA kalpitaH pralApo'pi nirastaH svayameva sugatena sadaivaikAzanatapaH pAlanAt pareSAmapi tadvidhAnAt, rAtribhojananiSedhAcca / taduktaM majjhimanikAye bhagavA etadavoca- 'ahaM kho, bhikkhave, ekAsanabhojanaM bhuJjAmi, ekAsanabhojanaM kho, ahaM, bhikkhave bhuJjamAno appAbAdhataJca saJjAnAmi appAtaGkataJca lahuTThAnaJca balaJca phAsuvihAraJca / ettha tumhepi, bhikkhave ekAsanabhojanaM bhuJjatha, ekAsanabhojanaM, kho bhikkhave, tumhepi bhuJjamAnA appAbAdhataJca saJjAnissatha appAtaGkataJca lahuTThAnaJca balaJca phAsuvihAraJca - (ma.ni. 2.2.134 pR.109)| rAtribhojanatyAgazca majjhimanikAye bhagavA bhikkhU Amantesi- 'iGdha tumhe bhikkhave, ettaM rattiM vikAlabhojanaM pajahathA - (ma.ni. 2.2.149 pR. 125 ), tatra kho bhagavA bhikkhU Amantesi- 'ahaM kho, bhikkhave, aJJatreva rattibhojanA bhuJjAmi / aJJatra kho panAhaM, bhikkhave, rattibhojanA bhuJjamAno appAbAdhataJca saJjAnAmi appAtaGkataJca lahuTThAnaJca balaJca phAsavihAraJca / ettha tumhepi, bhikkhave aJJatreva rattibhojanA bhuJjatha / aJJatra kho pana, bhikkhave, tumhe pi rattibhojanA bhuJjamAnA appAbAdhataJca saJjAnissatha appAtaGkataJca lahuTThAnaJca balaJca phAsuvihAraJcA'ti - (ma.ni.2.2. 176 pR. 148) iti darzitaH / na ca tathApyupavAsa - SaSThA'STamAdInAM duHkharUpatayA heyatvameva syAditi vAcyam, tavassa mUlaM dhitI - (ni.bhA. 84 cU.) iti nizIthacUrNivacanAd dhRtisampannAnAmugratapaso'pi duHkharUpatvA'bhAnAt, svalpasattve'pi sahiSNormumukSorduHkhavedanato'kuzalakarmakSayAdilAbhAt / taduktaM sugatenaiva majjhimanikAye kI - TAgirisUtre azvajidAdikaM prati yasmA ca kho etaM bhikkhave ! mayA AtaM diTTaM viditaM sacchikataM phassitaM paJJAya - 'idhekaccassa evarUpaM dukkhaM vedanaM vedayato akusalA dhammA parihAyanti, kusalA dhamma abhivadantIti / tasmAhaM 'evarUpaM dukkhaM vedanaM uvasampajja viharathA'ti vadAmi - (ma.ni. 2/2/10/179-pRSTha-151 ) iti / prakRte upavAsAdisahiSNutvaM ca - (bA. sU. 3/4 ) iti bArhaspatyasUtramapi smartavyam / kiJca sugatasya sambodhiprAptiH SaDvarSIyogratapazcaryAdita evopadarzitA / taduktaM sugatenaiva majjhimanikA pAzarAzisUtre bodhirAjakumArasUtre ca kicchena me adhigataM halaM dAni pakAsituM / rAga Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 * bauddhamate'pi tapasaH kartavyatA * dvAtriMzikA- 7/26 dosaparetehi nAyaM dhammo susambudho - ( ma.ni.1/3/6/281 pR.227 + 2/4/5/337 pRSTha- 299) iti / anyA'nyarathaparivartanasamAgata-prasenajitabhUpAlodAharaNameva majjhimanikAyagatarathavinItasUtravarti sugatoktaM paramparayogratapazcaryAsAphalyasiddhaye prabhavatItyavadheyam ( dRzyatAM majjhimanikAya - rathavinItasUtra-1/3/4/259pRSTha 206) / tapassI akkodhano hoti, anupanAhI / tapassI anissukI hoti, amaccharI - ( dI. ni. 3/2/5) iti dIghanikAyavacanamapi tAtparyavRttyA tapasa upAdeyatAmevA''vedayati / yathoktaM suttanipAte api saddhA bIjaM, tapo vuTThi - (su.ni.1/4/2) iti / tatazca taponiSedhe 'nindAmi ca pibAmi ce 'ti nyAyApAto durvAraH sugatasya / vastutaH tapasvisugatisAkSAtkaraNAt sugatasya tapogarhAdikaM naiva sambhavati / taduktaM sugatena dIghanikAye ekaccaM tapassiM appadukkhavihAriM passAmi dibbena cakkhunA visuddhena atikkantamAnusakena kAyassa bhedA paraM maraNA sugatiM saggaM lokaM upapannaM / yohaM, kassapa, imesaM tapassInaM evaM AgatiJca gatiJca cutiJca upapattiJca yathAbhUtaM pajAnAmi, sohaM kiM sabbaM tapaM garahissAmi sabbaM vA tapassiM khAjIviM ekaMsena upakkosissAmi upavadissAmi ? - ( dI. ni. 1/8/384, pR. 147) iti / yattu keSAJcittapasvinAmapi durgatigAmitvaM tattu na tapodUSaNaM kintu tAdRzajIvagatakaSAyAdInAmeva dUSaNam, anyathA bauddha bhikSUNAmapi keSAJcid durgatigAmitvAd bauddhadIkSAyA api nindyatvamevA''padyeta / saMyuttanikAye tapo ca brahmacariyaJca taM sinAnamanodakaM - (saM. ni. jarAvarga- 1/1/6/58-pR. 44) ityevaM tapo-brahmacaryayoH cittamalApanAyakatvena nirjalasnAnarUpatA'pi sugatoktA itthameva saGgacchate / kiJca, tapojanyA'ratya'sahane'dhIratvameva bauddhAnAM sidhyati, jainAnAM tvaratisahiSNutayA dhIratvameva / taduktaM aMguttaranikAye dhIro hi aratissaho - ( aMgu. 4 / 3 / 8) iti / 'tapo duHkhAtmakamiti matvA tapaHkaraNAvasare'ratikaraNameva paramArthato duHkhaM, na tu tapo duHkham / etena anabhirati kho Aso ! imasmiM dhammavinaye dukkhA, abhirati sukhA - ( aMgu. 10/7/6 ) iti aMguttaranikAyavacanamapi vyAkhyAtam / tapassi tapaM samAdiyati, so tena tapasA yattu dIghanikAye udumbarikasiMhanAdasUtre sugatena attAnukkaMseti paraM vambheti ayampi kho, nigrodha ! tapassino upakkileso hoti / yampi, nigrodha ! tapassI tapaM samAdiyati, so tena tapasA majjati mucchati pamAdamApajjati / ayampi so, nigrodha! tapassino upakkileso hoti / tapassI tapaM samAdiyati so teNa tapasA lAbha-sakkAra - silokaM abhibbitteti, so na lAbha - sakkAra - silokena attAnukkaMseti paraM vambheti / ayampi so, nigrodha ! tapassino upakkileso hoti.... tapassi tapaM samAdiyati, so tena tapasA lAbha-sakkAra-silokaM abhinibbatteti, so tena lAbha - sakkAra - silokena majjati mucchati pamAdamApajjati - ( dI. ni. 3/2/58-59, pR 30-31) ityAdinA ye tapasvidoSA darzitAH, tatraiva cAgre tapassI tapaM samAdiyati, so tena tapasA na attAnukkaMseti, na paraM vambheti / eva so tasmiM ThAne parisuddho hoti / ... yampi, nigrodha ! tapassI tapaM samAdiyati, so tena tapasA na majjati, na mucchati, na pamAdamApajjati / evaM so tasmiM ThAne parisuddho hoti / .... tapassI tapaM samAdiyati, so tena tapasA lAbha-sakkAra-silokaM abhi Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * bauddha-jainatantre nirnidAnatapasaH kartavyatA * 517 nibbatteti, so tena lAbha - sakkara - silokena na attAnukkaMseti paraM na vambheti / evaM so tasmiM ThAne parisuddho hoti / ..... tapassI tapaM samAdiyati, so tena tapasA lAbha-sakkAra - silokaM abhinibbatteti, so tena lAbha-sakkAra-silokena na majjati, na mucchati na pamAdamApajjati / evaM so tasmiM ThAne parisuddho hoti - (dI.ni. 3/2/64, pR.33 ) ityevaM yA tapasvizuddhirupadarzitA tadubhayAbhyupagamo'smAkamanAvila eva / - no ihalogaTThAe tavamahiTTijjA - (da.vai. 9/4/4) ityAdinA dazavaikAlikasUtre tapaHsamAdhipradarzanAvasare tapaH zuddhirdarzitaiveti vivekapUrvaM tapaHkaraNe yogyasya na doSasambhavaH, anyathA zIlaprajJAderapi tyAjyataivA''padyeta / vinayadvAtriMzikAyAM ( dvA.29/24 pRSTha - 1998) spaSTIbhaviSyatIdam / kiJca tapo'karaNataH sukhazIlatayA'kuzaladharmavRddhyAdidarzane tu tapazcaryAdareNa duHkhodIraNato'kuzaladharmahAnyAdyAnayanaM sugatasyA'pyabhipretameva / idamevA'bhipretya sugatena majjhimanikAye "bhikkhave ! bhikkhu iti paTisaJcikkhati - 'yathAsukhaM kho me viharato akusalA dhammA abhivaDDhanti, kusalA dhammA parihAyanti; dukkhAya pana me attAnaM padahato akusalA dhammA parihAyanti, kusalA dhammA abhivaDDhanti yaMnUnAhaM dukkhAya attAnaM padaheyyanti / so dukkhAya attAnaM padahati tassa dukkhAya attAnaM padahato akusalA dhammA parihAyanti, kusalA dhammA abhivaDDhanti - (ma.ni. 3/1/1/12, pR.10) iti yaduktaM tadapi sApekSabhAvena tapazcaryAyAH sAphalyamupAdeyatvaJcopadarzayatItyavadheyam / prakRte kiJca tapazcaryAyAmAhArAdityAgAnubRMhaNamasti tacca sugatena majjhimanikAye dhAtuvibhaGgasUtre - cAgamanubrUheyya - ( ma.ni. 3/4/10/343, pR.288) ityevaM vihitamityarthataH tapazcaryAyA vihitatvameveti / tapasA prApyate sattvaM sattvAt samprApyate manaH / manasA prApyate hyAtmA hyAtmA'pattyA nivartate / / - (maitre.1/4/2) iti maitreyyupaniSadvacanaM nA'tapaskasyA''tmajJAne'dhigamaH karmasiddhirvA - (maitrA.4/3) iti ca maitrAyaNyupaniSadvacanaM yad dustaraM yad durApaM yad durgaM yacca duSkaram / sarvaM tat tapasA sAdhyaM tapo hi duratikramam / / - (manu. 11 / 239) iti manusmRtivacanaM, - tapaso hi paraM nAsti - ( ma.bhA.vana. 91 / 19) iti mahAbhAratavacanaM tapasA cIyate brahma - (muNDa 1/ 1/8) iti ca muNDakopaniSadvacanamapi yathAtantramanuyojyam / tapaHkaraNe suvarNaghaTananyAyaH saGgacchate / yathA'ghaTitaM suvarNamulkAmukhe'titapanottaraM kuNDalAdyAkArasaMsthitaM sat zItalIkriyate sauvarNikaiH tathaivA'yamAtmA'pi prabalataratapodahananirdagdhakarmamalottaraM zuddhacaitanyaikasvarUpasaMsthitaH san kArtsnyena zItIbhUtaH sampadyata iti dik / tapaH kulake api athiraM pi thiraM, vaMkaM pi ujuaM, dullahaM pi taha sulahaM / dussajjhaM pa susajjhaM taveNa saMpajjae kajjaM / - (ta. ku. 3) ityevaM tapaH phalamupadarzitam / tattvArthabhASye umAsvAtivAcakaiH api - SaDvidhAdapi bAhyAt tapasaH saGgatyAga-zarIralAghavendriyavijaya-saMyamarakSaNa-karmanirjarA bhavanti - ( ta.bhA.9/29) ityevamanazanAdibAhyatapaHphalamupadarzitam / yathoktaM uttarAdhyayanasUtre api taveNaM bhaMte ! jIve kiM jaNei ? voyANaM jaNei - ( utta. 29/28) iti / vyavadAnaM = pUrvabaddhakarmApagamato viziSTAM zuddhim - ( utta. 29/28 pRSTha - 586 ) iti tadvRttau zAntisUrayaH / prakRte na hi duHkharUpaM tapo vinA duHkhapradaM pApaM nazyati yathA loke pAradamantareNa viSavraNAnAM nopazAntiH - (jai. nyA. mA.3/8/4) iti jaiminIyanyAyamAlAvistaravacanamapi yathAtantraM bhAvanIyam / . Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 * nAnAtantrAnusAreNa tapaHprakArapradarzanam . dvAtriMzikA-7/26 zamAdaya eva kSAyopazamikA na tu tapa iti ced ? na, guNasamudAyarUpasya 'tapaso'zavivecanena pRthakkaraNe'tiprasaGgAt, krodhAdidoSavirodhena zamAdInAmiva pramAdAdidoSavirodhena tapaso'pyA vastutaH guNasamudAyarUpasya = svAdhyAya-vinaya-vaiyAvRttya-dhyAnAdiguNasamUhAtmakasya tapasaH aMzavivecanena = apramattatAsvAdhyAyAdhezavivekena pRthakkaraNe = svatantravibhAgakaraNe atiprasaGgAt = laGghanAdAvativyApteH / kiJca krodhAdibAdhakatvAdyathA zamAdInAmAtmaguNatvaM tathaiva pramAdAdibAdhakatvAttapaso'pi tathAtvamavyAhatamevetyAzayenAha - krodhaadiiti| vastutastvanazanAdilakSaNasyApi jinAjJAnusAriNaH tapasaH svarUpata AtmaguNatvameva anAhArakatvasvabhAvAnuguNatvAt / ata eva hAribhadrIyAvazyakavRttau caramAvazyakAdhikAranirUpaNAvasare "anazanAdiguNasandhAraNA pratyAkhyAnasya" (A.ni.79-pR.36) iti gaditam / itthaJcAnAhAratvasyAtmasvabhAvatayA'nazanAdirUpe'pi tapasi viraktAnAmAnandAnubhavo'nAvila eva / etena - svabhAvavihito dharmaH kasya neSTaH prazAntaye ? -- (zrI.bhA. 7/15/14) iti zrImadbhAgavatavacanamapi vyAkhyAtam / kiJca tata eva tapo'pi na kevalamupavAsalakSaNamekavidhameva bhagavadbhirupadiSTam, kintu dvAdazadhA / yathoktaM maraNavibhaktiprakIrNake - aNasaNamUNoyariyA vitticcheo rasassa paricAo / kAyassa parikileso chaTTho saMlINayA ceva / / viNae veyAvacce pAyacchitte vivega-sajjhAe / abhiMtaraM tavavihiM chaTuM jhANaM viyANAhi / / 6 (ma.vi. 127-128) iti / taduktaM dazavaikAlikaniyuktau - aNasaNamuNoariyA vittIsaMkhevaNaM rasaccAo / kAyakileso saMlINayA ya bajjho tavo hoi / / pAyacchittaM viNao veAvaccaM taheva sajjhAo / jhANaM ussaggo vi a abhiMtarao tavo hoi / / - (da.vai.ni.1/47-48) iti / pareSAmapi naikavidhatvameva tapaso'bhimatam / taduktaM bhagavadgItAyAM - devadvijaguruprAjJapUjanaM zaucamArjavam / brahmacaryamahiMsA ca zArIraM tapa ucyate / / anudvegakaraM vAkyaM satyaM priyahitaM ca yat / svAdhyAyAbhyasanaM caiva vAGmayaM tapa ucyate / / manaHprasAdaH saumyatvaM maunamAtmavinigrahaH / bhAvasaMzuddhirityetattapo mAnasamucyate / / - (bha.gI.17/14-16) iti / prakRte - tapaH = kAyendriya-manasAM samAdhAnam - (keno.bhA.4/ 33) iti kenopaniSacchAGkarabhASyavacanaM, - tapo hi svAdhyAyaH - (tai.A.2/14) iti - tapo brahma ( (tai.A.9/2) iti ca taittirIyA''raNyakA''pastambadharmasUtrayoH vacanamapi smartavyam / prazna :- zama vagere bhAvo ja kSAyopathamika che. tapa kaI rIte kSAyopathamika bhAva hoya ? pratyuttara :- A prazna vyAjabI nathI. kAraNa ke apramattatA, svAdhyAya, vinaya, vaiyAvacca vagere guNonA samudAyasvarUpa tapa che. tapanA te te aMzone chuTA karIne pRthakkaraNa-vibhAgIkaraNa karavAmAM Ave to atiprasaMga Ave. arthAt lAMghaNa vagerene paNa tapasvarUpa mAnavAnI aniSTa Apatti Ave. vaLI, jema krodha vagere doSanA virodhI hovAthI samatA vagere AtmAnA guNasvarUpa che tema pramAda vagere doSano virodhI hovAthI tapa paNa AtmAno guNa ja che. 1. mudritapratau 'tapaso'za....' ityazuddhaH pAThaH / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 519 * tapaso nirjarAkArakatvasiddhiH * tmaguNatvAcca / kvacidArtadhyAnAdidoSasahacaritatvadarzanena tapasastyAjyatve ca kvacidahaGkArAdisahacaritatvAjjJAnamapi tyAjyaM syAt / vivekinAM jJAnaM na tatheti ced ? vivekinAM tapo'pyevamiti samAnamutpazyAmaH / / 26 / / - RtaM tapaH satyaM tapaH zrutaM tapaH / zAntaM tapo dAnaM tapaH / / - (tai.A.nA.10/8) iti taittirIyAraNyakanArAyaNopaniSadvacanamapyatra na vismartavyam / - brAhmaNasya tapo jJAnaM, tapaH kSatrasya rakSaNam - (manu.11/236) iti manusmRtivacanamapi yathAtantram yojyam / tatazcograzuSkatapazcaryAbhagnahRdayatayA pAramArthikavidyAzUnyacaJcalacittatayA ca sugatasya - na kho panAhaM imAya kaTukAya dukkarakArikAya adhigacchAmi uttari manussadhammA alamarijANa-dassanavisesaM (ma.ni.mahAsaccakasutta- 1/4/6/381, pR.315) ityevaM majjhimanikAyadarzitoktistu na no bAdhikA / bhAvazUnyo laGghanarUpo dravyopavAsastvasmAkamapi na sakAmanirjarAsAdhanatayeSTa: / ata eva haribhadrasUribhiH brahmasiddhAntasamuccaye - dravyopavAse no yatno hyasya zAstrabahiSkRte / yatno bhAvopavAse tu lokadvayahitA''vahe / / upAvRttasya doSebhyaH samyagvAso guNaiH saha / upavAsaH sa vijJeyo na tu dehasya zoSaNam / / - (bra.si.sa.240-241) ityuktam / etena - upa samIpe yo vAso jIvAtma-paramAtmanoH / upavAsaH sa vijJeyo na tu kAyasya zoSaNam / / 6 (varA.2/39) iti varAhopaniSadvacanaM, - ahiMsA satyavacanama'nRzaMsyaM damo ghRNA / etat tapo vidurdhIrA na zarIrasya zoSaNam / / (ma.bhA.zAntiparva189/18) iti mahAbhAratavacanaM, - zarIra-cittayoH sarvasaukhyaM tyaktvA zanaiH zanaiH / tayornirdvandvadharmitvA''pAdanaM tapa ucyate / / - (saM.gI.3/88) iti ca saMnyAsagItAvacanamapi vyAkhyAtam / prakRte - RtaM tapaH, satyaM tapaH, zrutaM tapaH, zAntaM tapaH, dAnaM tapaH - (ma.nArA.8/1) iti mahAnArAyaNopaniSadvacanamapi smartavyam / ata eva bAhyataponirUpaNaM tu rekhAgavayanyAyenAbhyantaratapaHparicAyakamavaseyam / taduktaM dazavakAlikacUrNI jinadAsagaNibhirapi - tavo NAma tAvayati aTThavihaM kammagaMThiM nAseti tti vRttaM bhavati (da.vai.1/1 cU.) iti| taduktaM uttarAdhyayanabRhavRttau api - tapati puropAttakarmANi kSapaNeneti tapaH + (utta.bR.vR. pRSTha-556) iti / yathoktaM paJcAzake api - jattha kasAyaNiroho baMbhaM jiNapUyaNaM aNasaNaM ca / so savvo ceva tavo - (paMcA.19/26) iti / ___ ArAdhanApatAkAyAM vIrabhadrasUribhiH - aNasaNamUNoyariyA vittIsaMkhevao rsccaao| kAyakileso sijjA ya vivittA bAhiro u tavo / / (A.pa. 136) ityevaM bAhya tapa uktam / tatazca vivekadRSTyA yathAzakti yathAsamAdhAnaM svocitanAnAvidhatapaHkaraNe doSalavo'pi nAstIti dRDhataramavadheyam / kyAreka tapanI sAthe ArtadhyAna Adi doSa dekhAvAthI jo tapazcaryA tyAjya hoya to kyAreka jJAnanI sAthe ahaMkAra vagere doSo jaNAvAthI jJAna paNa tyAjya banI jaze. jo "vivekI lokone jJAna abhimAnajanaka banatuM nathI ema kahezo to vivekI lokone tapa paNa ArtadhyAna vagerenuM kAraNa banato nathI-A vAta paNa ame samAna rIte joIe chIe.(26) 1. hastAdarza 'saharita...' ityazuddhaH pAThaH / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 * tapaHsAphalyaparAmarzaH dvAtriMzikA-7/27 dayApi 'laukikI neSTA SaTkAyA'navabodhataH / aikAntikI ca nA'jJAnAnnizcaya-vyavahArayoH / / 27 / / taduktaM paJcavastuke zrIharibhadrasUribhiH - no aNasaNAivirahA pAeNa cayai saMpayaM deho / ciamaMsasoNiattaM tamhA eaMpi kAyavvaM / / ciamaMsasoNiassa u asuhapavittIe kAraNaM paramaM / saMjAyai mohudao sahakArivisesajoeNaM / / sai tammi vivegIvi hu sohei Na niamao ni kajja / kiM puNa teNa vihuNe adIhadarisI atassevI / / tamhA u aNasaNAivi pIDAjaNagaMpi Isi dehss| baMbhava bho seviavvaM tavovahANaM sayA jaiNA / / sia No suhAsayAo suovauttassa muNiatattassa / baMbhaMmi hoi pIDA saMvegAo a bhikkhussa / / tullamiamaNasaNAo na ya taM suhajhANabAhagaMpi ihaM / kAyavvaMti jiNANA kiMtu sasattIe jaiavvaM / / tA jaha na dehapIDA Na yAvi ciamaMsasoNiattaM tu / jaha dhammajhANavuDDhI tahA imaM hoi kAyavvaM / / paDivajjai a imaM khalu ANAArAhaNeNa bhavvassa / suhabhAvaheubhAvaM kammakhayauvasamabhAveNa / / eaM aNubhavasiddhaM jaimAINaM visuddhabhAvANaM / bhAveNa aNNesipi a rAyANiddesakArINaM / / eeNa jaMpi keI nANasaNAI duhaMpi (ti) mokkhaMgaM / kammavivAgattaNao bhaNaMti eaMpi paDisiddhaM / / jaM iya imaM na dukkhaM kammavivAgo'vi savvahA NevaM / khAovasamiabhAve eaMpi jiNAgame bhnniaN|| khaMtAi sAhudhamme tavagahaNaM so khaovasamiammi / bhAvammi viniddivo dukkhaM codaiage savvaM / / Na ya kammavivAgo'vi hu savvo'vi hu savvahA Na mokkhaMgaM / suhasaMbaMdhI jamhA icchijjai esa samayammi / / je kei mahApurisA dhammArAhaNasahA ihaM loe / kusalA|baMdhikammodayAio te viniddiTThA / / na kayAi khuddasattA kiliTThakammodayAo saMbhUA / visakaMTagAitullA dhammammi daDhaM payarTeti / / kusalAsayaheuo visiTThasuhaheuo a NiameNaM / suddhaM punaphalaM cia jIvaM pAvA Niattei / / alamittha pasaMgeNaM bajhaMpi tavovahANamo evaM / kAyavvaM buddhimayA kammakkhayamicchamANeNaM / / 6 (paM.va.847-863) iti / prakRte - appAhArassa na iMdiyAIM visaesu saMpavattaMti / neva kilammai tavasA rasiesu na sajjae yAvi / / - (bR.ka.bhA. 1331) iti bRhatkalpabhASyavacanaM, - gardhasya dUrIkaraNaM tapo'sti prApta rahasyaM tapaso'tra sarvam / dhanyA ramante'tra vivekadIpaprodbhAsitAtmonnatihetumArgAH / / - (a.tattvA. 2/35) iti ca adhyAtmatattvAlokavacanaM smartavyam / dehavarNa-balopacayAdyarthaM yathecchaM dugdhAdivikRtiparibhoge tUnmArgagAmitvameva syAt - NANAdisaMdhaNaTThA vi sevitA Neti uppahaM vigatI / kiM puNa jo paDisevati vigatI vaNNAdINaM kajje / / - (ni.bhA.2284) iti nizIthabhASyavacanAditi vibhAvanIyam / TIkAgatamavaziSTaM spaSTam / anyAstu prAcInA yuktayaH - tavasA u nijjarA iha haMdi pasiddhA u savvavAINaM - (paM.liM.92) iti paJcaliGgiprakaraNazlokasya vRttito vijJeyAH / / 7/26 / / ha jJAnarahita dayA saphaLa nathI ja gAthArtha :- SaDUjIvanikAyano bodha na hovAthI laukika dayA paNa ISTa nathI. nizcaya ane vyavahArano 1. hastAdarza 'deyA laukirke' ityazuddhaH pAThaH / 2. hastAdarza 'aikautikI' ityazuddhaH pAThaH / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * laukikadayAvicAraH * 521 dayApIti / laukikI = lokamAtraprasiddhA'raNyavAsinAM tApasAdInAM dayApi SaTakAyA'navabodhataH = pRthivyAdijIvA'parijJAnAd neSTA = na phalavatI, dayAyA jJAnasAdhyatvAt, paDhamaM nANaM tao dayA' (dazavai.4/10) iti vcnaat|| laukikasaMmatamadya-mAMsabhakSaNAdikaM pratiSidhya sAmprataM laukikadayAmadhikRtyAha - 'dayApI'ti / dayAyAH = jIvadayAyA jJAnasAdhyatvAt = SaDjIvanikAyasvarUpa-tannAzasaMrakSaNopAyAdiviSayakasajjJAnasAdhyatvAt 'paDhamaM nANaM tao dayA' (da.vai.4/10) iti dazavaikAlikavacanAt / jIvadayAkAraNIbhUtajJAnAbhAve tasyAH paramArthato'siddheriti bhAvaH / yadyapi 'prathamaM = Adau jJAnaM = jIvasvarUpa-saMrakSaNopAya-phalaviSayaM tataH = tathAvidhajJAnasamanantaraM dayA = saMyamaH, tadekAntopAdeyatayA bhAvataH tatpravRtteH' (da.vai. 4/10 vR.) ityevaM zrIharibhadrasUribhiH 'dayA'padaM saMyamaparatayA tatra vyAkhyAtaM tathApi saMyamaupayikadayAyA api tAdRzajJAnasAdhyatvamanAvilameva / - mA hiMsIstanvA prajAH - (ya.ve.12/32) iti yajurvedavacanaM, - nAnyo'nyaM hiMsyAtAm - (za.pa.bA.3/4/1/24) iti zatapathabrAhmaNavacanaM, - abhayaM sarvabhUtebhyaH - (prANA.1/1) iti prANAgnihotropaniSadvacanaM, - ahiMsA paramo dharmaH sarvaprANabhRtAM varaH (ma.bhA.11/13) iti mahAbhAratavacanaM, - ahiMsayA ca bhUtAnAmamRtatvAya kalpate 6 (ma.smR.6/60) iti manusmRtivacanaM, - duSTaM hiMsAyAm - (vai.sU.6/1/7) iti vaizeSikasUtraM, yadvA - paJcaitAni pavitrANi sarveSAM dharmacAriNAm / ahiMsA satyamasteyaM tyAgo maithunavarjanam / / - (aSTaka-13/2), - zrUyatAM dharmasarvasvaM zrutvA caivA'vadhAryatAm / AtmanaH pratikUlAni pareSAM na samAcaret / - (ma.bhA.dharmasarvasvAdhikAra udyogaparva-238) ityAdikaM puraskRtya puSpa-phala-zevAlAdibhoktRNAM nirjanA'raNyavAsinAM tApasAdInAM laukikyA dayAyAH pAlane'pi 'nikRSTadRSTirnotkRSTe' iti nyAyena SaDjIvanikAyajJAnaviraheNa - dravyArthikanayaM zritvA, nityAtmA kathyate jinaiH / paryAyArthikato'nitya, AtmA jJeyo vicakSaNaiH / / (A.da.gI.48) - iti AtmadarzanagItAdivacanatAtparyAvagamAnarhatayA ca na taddhiMsAvarjanaM sambhavati, tasyAH tattvato jJAnanivartanIyatvAditi laukikI dayA na phalavatIti siddhm| taduktaM raghunAthena api - anavabuddhArthe pravRttiH bilavartigodhAvibhajananyAyenA'zakyA - ( ) / lo5 na DopAthI mantiI . yA 59 Ta nathI. (7/27) TIkArya - vanavAsI tApasa vagerenI lokamAtramAM prasiddha evI laukika dayA paNa pRthvI, pANI vagere pajIvanikAya viSayaka bodha na hovAthI saphaLa nathI. kAraNa ke "prathama jJAna ane pachI ahiMsA - A pramANe zrIdazavaikAlikasUtranA vacanathI jaNAya che ke dayA jJAnajanya che. (arthAt dayAnuM kAraNa sabhya jJAna che. jene "pRthvI, pANI vagere jIva che.' evuM samyapha jJAna ja nathI te tAttvika dayA pALI na ja zake. kAraNa vinA kArya kaI rIte thaI zake ? kAraNa vinA kArya utpanna thAya to kAryakAraNabhAva bhAMgI paDe. athavA te utpanna thayela kArya virakSita kAraNanuM tAttvika kArya kahI na zakAya. eTaluM nizcita mAnavuM paDe.). 1. evaM ciTThai savvasaMjae / annANI kiM kAhI kiM vA nAhIi cheapAvagaM / / iti gAthAzeSaH / dazavai.adhya.4/10 / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 * dayAmImAMsA * dvAtriMzikA-7/27 nizcaya-vyavahArayorajJAnAdaikAntikI ca sthUlavyavahAramAtrA'bhimatA' lokottarA''bhA sA'pi yuktaJcaitat / na hyajJAninAM tAttvikasaMvegagarbhajJAnapariNatiH pApanivRttirvA paramArthataH sambhavati / taduktaM zrIharibhadrasUribhiH dharmasaGgrahaNyAM - jo saMvegapahANo accaMtasuho u hoi pariNAmo / pApanivittI ya parA neyaM annANiNo ubhayaM / / - (dharma.saM.540) iti / ___ata eva saMyuktanikAye brAhmaNasaMyukte arhadvarge ahiMsakasUtre -yo ca kAyena vAcAya manasA ca na hiMsati / sa vai ahiMsako hoti, yo paraM na vihiMsati / / - (saM.ni. 1 / 17 / 1 / 5 / 191/ pR.192) iti yaduktaM sugatena tadapi na kRtsnA'hiMsApratipAdakaM sambhavati, kAritA'numoditahiMsAyA atyAgAt / idamevAbhipretya dazavaikAlikaniyuktau zrIbhadrabAhusvAmibhiH api - jaha jiNasAsaNanirayA dhammaM pAleMti sAhavo suddhaM / na kutitthiesu evaM dIsai parivAlaNovAo / / (da.vai.ni.94) iti kathitam / yathoktaM AcArAGganiryuktau api - pavvayaMti ya aNagArA Na ya tehi guNehiM jehi aNagArA / puDhaviM vihiMsamANA na hu te vAyAhi aNagArA / / - (A.ni.99) iti / jJAnavirahe jIvahiMsAnivRttistattvato'nivRttireva / taduktaM dazavaikAlikaniyuktau eva - kAyANaM te jayaNaM na muNaMti na kareMti - (da.vai.ni.133) iti / taduktaM upadezapade api - jANai uppaNNaruI jai tA dosA NiyattaI sammaM / iharA apavittIi vi aNiyatto ceva bhAveNaM / / 6 (u.pa.512) iti / tatazca taskarakandunyAyenaiSAmajJAnakaSTabhAjanatvamavaseyam / tathAhi - kazcit taskaraH cauryaM kRtvA svakIyacaurya saMvaraNArthaM sannihitaM kandugRhaM praviSTaH, gRhasvAminA kandunA kandukarmaNi niyuktaH / tatkarmaNyazakye niyuktatvAt tatkurvan rAjapuruSaiH taskaramanveSamANaiH tatra jhaTiti samAgatairukte karmaNyakuzalatAM samAlocya 'taskaro'yami'ti jJAtvA gRhItaH kandukarmaNi vyarthaklezabhAgI saMvRttaH tatheme'pi tApasAH SaDjIvanikAyatattvamajAnAnAH tadrakSaNe pravRttAH zevAlabhakSaNAdinA'hiMsAyAmakuzalAH kukarmabandhabhAjanatAM nAtikrAmanti / lokadRSTyA dayApAlane'pi uSNabhojinyAyena tatsvabhAvAnapagama eva / tathAhi- uSNaM bhoktuM zIlamasyeti uSNabhojI / sa ca kadAcit zItalamapyazanAdikaM bhuJjana noSNabhojanakaraNasvabhAvaM vimuJcati / tathaivAtrAvagantavyam / tatazca vyavahArataH sthUladayApAlane'pi avasarApekSivadhakanyAyena tadAnImapi hiMsAkaraNasvabhAvasyAvyAhatatvAt / itthameva sUtrakRtAGgadvitIyazrutaskandhAdau (zru.skaM.2 a.4) ekendriyAdInAM karmabandhakatvoktiH saGgacchate / ___ nanu SaDjIvanikAyabodhavikalAnAM laukikyA dayAyA astu naiSphalyam / kintu zuddhoJchAdikRte tyaktagurukulavAsAdInAM tu dayA phalavatI syAnna vA? ityAzaGkAyAmAha - nizcaya-vyavahArayorajJAnAt = 'pramattayogo hiMsA' iti nizcayanayAbhiprAyaH, 'prANavyaparopaNaM hiMsA' iti vyavahAranayAbhiprAyaH, 'pramatta temaja nizcaya-vyavahAranuM jJAna na hovAthI sthUla vyavahAramAtrathI mAnya evI aikAntikI je dayA lokottara jevI dekhAtI hoya te paNa zAstramAnya nathI, ISTaphalasAdhaka nathI. kAraNa ke temane abhimata evI hiMsA ja atyaMta prasakta thAya che. mATe hiMsAno abhAva abhimAnamAtrarUpa = kAlpanika che. 1. mudritapratau ....mAtrAbhimataloko...' iti pAThaH / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 523 * nizcaya-vyavahArasaMmatadayAvicAraH . dayA neSTA, tadabhimatAyA hiMsAyA evAtiprasaktatvAt, tadabhAvasyA''bhimAnikatvAt, tAdRzadayAsa dbhAve'pi tattvajJAnA'bhAvasadbhAvAcceti bhAvaH / / 27 / / / yogAtprANavyaparopaNaM hiMsA' iti (ta.sU.7/8) pramANAbhiprAya ityevaM hiMsAgocaranayapramANajJAnavirahAt ahiMsApAlanakRte gurukulavAsa-tavinayakaraNa-zAstrAbhyAsAdeH zeSadharmasthAnasyA'hiMsAsvarUpaparijJAnAbhyupagamaparipAlanopAyabhUtasya parityAgenodyacchatAmagItArthAnAM munInAM aikAntikI = sthUlavyavahAramAtrAbhimatA = nizcayanirapekSakevalasthUlavyavahAradurnayasammatA yA lokottarAbhA = lokottaradayAsadRzI dRzyate bahirvRttyA sApi dayA neSTA = naivAbhISTaphalavatI, tadabhimatAyAH = svacchandavihAriNAmapi tyAjyatvena sammatAyA hiMsAyA eva ekAkibhikSAgamanAdau - 'egANiyassa dosA itthI sANe taheva paDiNIe / bhikkhavisohi mahavvaya' - (o.ni.411) ityAdinA oghaniyuktidarzitarItyA atiprasaktatvAt = atizayena prAptatvAt / taduktaM zrIharibhadrasUribhiH upadezapade - dhammaTThANamahiMsA sAro esotti ujjamati etto| savvapariccAeNaM ego iha loganItIe / / 6 (upa.pada.183) iti / ata eva mahAvIragItAyAM - nizcaya-vyavahArAbhyAM gauNa-mukhyavibhedataH / mahAlAbhavicAreNa cA'hiMsApAlanaM zubham / / (ma.gI. 5/219) ityuktam / na ca tathApyAdhAkarmikAdityAgenA'hiMsAlakSaNA dayA'vyAhataiveti zaGkanIyam, tadabhAvasya = AdhAkarmikAdidoSaparihArarUpasya hiMsAvirahasya AbhimAnikatvAt = mohapAravazyena kAlpanikatvAt / ata eva teSAM zramaH paramArthatastu aparAddheSudhAnuSkA''DambaranyAyena vRthaivA'vaseyaH / vastutastu sA lokottarA'pi nAsti, AjJAbAhyatvAt / kevalaM lokottaradravyayatikRtatvAd lokottaratvenopacaryate, na tu paramArthato laukikabAhyA / taduktaM upadezarahasyavRttau - AjJAbAhyA = sUtraviSayasvatantravizvAsA'prayojyapravRttikA ahiMsaiva tAvallokottaranItito na bhavati, prAsukapuSpaphalazaivAlAdibhojinAM vijanAraNyavAsinAM bAlatapasvinAM svacchandA'gItArthAnAM lokottarayatInAJca gurukulavAsa-tadvinayakaraNa-zAstrAbhyAsAdivarjitAyAH kevalAyAstasyA lokamUlatvena laukikatvAnapAyAt + (upa.raha.gA. 4/pR.7-vR.) iti| ata eva paJcAzake'pi - pAyaM abhinnagaMThItamA u taha dukkaraMpi kuvvaMtA / bajjhA va Na te sAhU dhaMkhAharaNeNa viNNeyA / / - (paJcA.11/38) ityuktaM svacchandayatInadhikRtya / etena gurukulavAsaM parityajatAM svacchandayatInAM duSkaratapaHkaraNadvArA''dhAkarmikAdidoSaparihAre dayA'vyAhateti pratikSiptam tAdRzadayAsadbhAve'pi = yathAkathaJcittAdRzadayAstitvopapAdane'pi tattvajJAnAbhAvasadbhAvAt = dayAkAraNIbhUtatattvajJAnavirahAt / ata eva sA dayA na tAttvikI, kAraNavirahe kAryA'yogAt / na cAjJAnAdastu pApakarmabandhaH, dayAtazca saMvarAdirapi tatrAbAdhita eveti zaGkanIyam, ardhajaratIyanyAyaprasaGgAt / na hi vRddhA ekadeze yuvatIti vaktuM yujyate, na vA kukkuTyAderekadezo bhogAya pacyate, tadanyadezastu prasavAya kalpyate, virodhAt / evameva karmabandhAdyadhyavasAyeSvapi bhAvanIyam / tathA tevI dayA hAjara hovA chatAM dayAkAraNabhUta tattvajJAnano abhAva paNa hAjara che. A kAraNasara tavI yA mAnya nayI vo 8 mAzaya che. (7/27) Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 * gurupAratantryataH pradhAnadravyasamyaktvam . dvAtriMzikA-7/28 vyavahArAtparaprANarakSaNaM yatanAvataH / nizcayAnirvikalpasvabhAvaprANA'vanaM tu sA // 28 // ata eva tAdRzadayAyAH sundaratvamapi nAbhimatama; - 'appAgamo kilissai jai vi karei aiDukkara tava | suMdaravuddhIrUM ye vahuya pi ja suMdara hoDuM !' 9 (35.mA.414) ti upavezamAtAvcnaat pUrvoktAt (pR.110) / taduktaM uttarAdhyayane api - mAse mAse tu jo bAlo kusaggeNaM tu muMnag | ra to sucavavA dhamasa naM dharU souM || 9 (34.2/44) ti | vIddhInA sammatamidam / taduktaM dhammapade - mAse mAse kusaggena bAlo bhuMjetha bhojanaM / na so saMkhatadhammAnaM atta ati sola | 9 (i.5.70) rUti | rtana tevu tattvikatattvazraddhAnama prartAikSita, - niyameNa saddahaMto chakkAye bhAvao Na saddahai / haMdI apajjavesu vi saddahaNA hoi avibhattA / / ' 9 (saM. ta.rU/28) rUti sammatitavanAt dravyata va tevAM sa rvasamavAt | tapyapradhAnameva, gurupAratantryavirahAt / gurupAratantrye satyeva tattvajJAnazUnyAnAM devAdigocarA'viviktazraddhAnAdidvArA pradhAnadravyasamyaktvasambhavAt / ata eva pratimAzatakavRttau - aviviktena deva-guru-dharmazraddhAnena navatattvazraddhAnena gurupAratantryAdinA ca dravyasamyaktvameva vyapadizanti zrutavRddhAH - (pra.za.15) iti gaditam / atra dravyapadaM nA'yogyatAparaM kintu prAdhAnyArthakamiti dhyeyam / / 7/27 / / granthakRtA 'lokottarA''bhAyA dayAyA apyaphalataiva, nizcaya-vyavahArayorajJAnAdi'tyuktaM (pR.522) vizeSArtha :- nizcaya-vyavahArorajJAnAta ItyAdi ja jaNAvela che teno Azaya e che ke jeo utsarga-apavAda, nizcaya-vyavahAranI tAttvika samajaNa vinA, "samudAyamAM rahevAthI doSita gocarI sevana vagerenA lIdhe hiMsA thAya che. prathama mahAvrata dUSita thAya che." ItyAdi vAtane AgaLa dharIne samudAya bahAra thaI jAya che tevA agItArtha sAdhuo samudAyathI bahAra paDIne, judA ekalA vicArIne je dayA pALe che, nirdoSa gocarI-pANI vApare che te dayA sthUlavyavahArathI lokottara dayA jevI, zAstramAnya ahiMsA jevI lAgavA chatAM vAstavamAM karmanirjarA vagere ISTa phaLane ApanArI nathI. kAraNa ke te dayA kAntika che, utsarga-apavAdanA apekSita saMtulanavALI nathI. ahIM mahattvanI vAta to e che ke jIvadayAnA AzayathI ekalA rahevAmAM UlaTuM strIno upadrava, kUtarA vagerenI takalIpha, mAMdagImAM abhyAhata Adi doSanuM sevana vagere kAraNasara dravya-bhAva hiMsA ja vaLagI paDe che. tethI "samudAya bahAra rahevAmAM hiMsA doSa nathI lAgato - A vAta mAtra abhimAnarUpa - kalpanArUpa ja banI jAya che. tema ja "paDhamaM nA to kayAM A vacana mujaba jIvadayAnuM aMtaraMga kAraNa tattvajJAna che. samudAyane choDanArA agItArtha mahAtmAomAM tattvajJAna ja na hovAthI tattvajJAnasAdhya pAramArthika ahiMsA paNa kevI rIte saMgata thAya? kAraNa vinA kArya utpanna na thaI zake. anyathA kArya-kAraNabhAvano bhaMga thAya athavA te kArya kAryAbhAsa svarUpa ja hoya.Ama samudAyamAM rahevAthI gocarI-pANI vageremAM lAgatA doSathI DarIne ekalA vicaranArA agItArtha mahAtmAonI jIvadayA paNa ajJAnI tApasanI dayAtulya che- evuM siddha thAya che. (7ra7) ha vyavahAra-nizcayathI dayAnuM svarUpa che vyavahAra-nizcayanayathI jIvadayAnuM svarUpa dekhADatA granthakArazrI jaNAve che ke - gAthArtha :- yatanAvALo jIva bIjAnA prANanuM rakSaNa kare te vyavahAra nathI dayA che. nizcaya nayathI to nirvikalpa svabhAvarUpa potAnA bhAva prANanuM rakSaNa karavuM te dayA che. (28) Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vyavahAranayasammatadayA darzanam 525 vyavahArAditi / yatanAvataH = sUtroktayatanAzAlinaH ' pareSAM prANAnAM rakSaNaM ( = paraprANarakSaNaM) vyavahArAt ahiMsA, lokasammatA'rthagrAhitvAt vyavahAranayasya, nizcayataH paraprANisAdhyaparaprANarakSaNe svasAdhyatvazubhasaGkalpA'nuviddhatvAcca / tatra nizcaya-vyavahArayordayAyAM kiM matam ? ityAzaGkAyAmAha - 'vyavahArAditi / yatanAyA vyavahAranayasamma - tadayAdhikArasampAdakatvAttanmukhena kartRnirdezamAha- sUtroktayatanAzAlinaH = rAgaddosaviutto jogo asaDhasa hoi jayaNAo - (ni.bhA. 6696 ) iti nizIthabhASyopadarzitayA, jIe bahutarAsappavittiviNivattilakkhaNaM vatyuM / sijjhai ceTThAi jao sA jayaNA''NAi vivaImmi / / - (upa. 771 ) ityevaM upadezapadadarzitayA sA puNa bahutarAsappavittiviNivittisAhaNI ceTThA | ANAsuddhA NeyA''vaiMmi naannaaigunnbiiaN|| - (upa.raha. 127) ityevaM upadezarahasyapradarzitayA vA yatanayA yuktasya jIvasya pareSAM svavyatiriktAnAM jIvAnAM ye indriyAdayo dravyaprANAH teSAM prANAnAM rakSaNaM aniSTanivRttyanukUla = * vyApAraH vyavahArAt = vyavahAranayamavalambya ' lAGgalaM jIvanamiti nyAyena sAdhya-sAdhanayorabhedopacArataH ahiMsA ucyate, vyavahAranayasya lokasammatArthagrAhitvAt, 'lokavyavahAraupayiko'dhyavasAyavizeSo vyavahAraH' (na.raha. pR.125) iti nayarahasyokteH / loke hi paraprANasaMrakSaNameva dayA ucyate, taduktaM pare vA bandhuvarge vA mitre dveSTari vA sadA / AtmavadvarttitavyaM hi dayaiSA parikIrttitA / / ' - ( ) iti / = na ca tattvataH paraprANarakSaNaM tathAvidhA''yuSkakarmAnubhavanAdinA paraprANibhireva sAdhyamiti kathaM svasmin paraprANarakSaNalakSaNA'hiMsocyate iti zaGkanIyam, nizcayataH = paramArthamavalambya paraprANisAdhyaparaprANarakSaNe svasAdhyatvazubhasaGkalpAnuviddhatvAt = svagatakRtisAdhyatvaprakArakazubhajJAnecchAprayatnasaMvalitatvAt svasmin vyavahArataH paraprANarakSakatvalakSaNamahiMsakatvamanAvilam / loke hi paraprANarakSaNapariNAmo'pi dayAtvena vyavahiyata eva / tattvataH paraprANisAdhye paraprANarakSaNe sAkSAtsambandhena svasAdhyatvasyA'sattve'pi paraprANarakSaNavizeSyakasvasAdhyatvaprakArakajJAnIyaviSayatAsambandhena tatra svasAdhyatvasyA'kSatatayA dayAvyavahAro yujyata eveti prakRte tAtparyam / idAnImavasaraprAptaM naizcayikadayAlakSaNamAha- nizcayAt = ca vstulkssitnishcyTIkArtha :- jinAgamamAM batAvelI jayaNAvALo sAdhaka bIjA jIvonA prANanuM rakSaNa kare te vyavahAra nayathI jIvadayA che. kAraNa ke vyavahAranaya to lokasaMmata arthane - padArthane mAnya kare che. bIjA jIvone bacAvavA e ja to lokamAM dayA tarIke oLakhAya che. jo ke nizcayanayathI bIjAnA prANanuM rakSaNa bIjA prANI dvArA ja sAdhya che. arthAt dareka jIva potAnA prANanuM rakSaNa svayaM ja kare che. potAnA prANanuM rakSaNa bIjA karatA nathI. bIjAnA prANanuM rakSaNa pote karato nathI. tema chatAM 'bIjA jIvanA prANane huM bacAvuM' AvA zubha saMkalpathI saMkaLAyela hovAthI tathAvidha paraprANarakSaNa vyavahArathI dayA kahevAya che. prastuta zubha saMkalpa paraprANarakSaNavizeSyaka svasAdhyatvaprakAraka che. arthAt 'huM zAstrokta jayaNAthI bIjAnA prANanuM rakSaNa karuM' Avo prazasta pariNAma hovAthI vyavahAra nayanA abhiprAye te dayA kahevAya che. bIjA jIvane bacAvavAnA pariNAmane paNa loko jIvadayA kahe che. 1. hastAdarze 'zAli pare...' ityazuddhaH pAThaH / = Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nizcayanayasaMmatadayopadarzanam * dvAtriMzikA- 7/28 nizcayAt' = nizcayanayAt ttu nirvikalpo = vikalpapavananivRttyA stimitodadhidazAsthAnIyo yaH svasya bhAvaprANaH tadavanaM tadrakSaNaM (= nirvikalpasvabhAvaprANA'vanaM) sA dayA, paraprANarakSaNA'vasare'pi tadavinAbhAvinA zubhasaGkalpenA'zubhasaGkalpAdudadhau nimajjato viSamataraNDalAbheneva svabhAvaprANatrAnayamavalambya tu vikalpapavananivRttyA vikalpasthAnIyapavanavyAvRttyA stimitodadhidazAsthAnIyaH nistaraGgasAgarAvasthAtulyaH yaH nirvikalpaH svasya bhAvaprANaH samyagdarzana- jJAna - cAritralakSaNaH tasya vyAdhakulasaMvardhitarAjakumArapratibodhanyAyena smRtau rucau pariNatau vA satyAM tadrakSaNaM = svAbhAvikanirvikalpadazAnimajjanaM sA dayA / tadupAyastu zuddhavikalpaH / taduktaM dharmaparIkSAyAM - aNNe puggalabhAvA aNNo ego ya NANamitto'haM / suddho esa viyappo aviappasamAhisaMjaNao / / - ( dha.pa.gA. 99 ) iti / nirvikalpasvabhAvaprANarakSaNAyaiva bauddhamate'nyApohakalpanA prasiddhA / anyA'pohavAcyatvakalpanAprayojanamapi bauddhamate paramparayA savikalpasantatiparikSayAtmakasya visabhAgakSayasyA''dAnameva / taduktaM nyAyakhaNDakhAdye - apohavAcyatve vastumAtre zabdayojanAyA aniSTatvapratisandhAnAt tadrahitAtmasvalakSaNanirvikalpadhArAyAmeva manovizrAnteH bhavati visabhAgaparikSayaH samAdhiphalamiti - ( nyA.khaM. khA. zlo. 22/pR. 250 ) / visabhAgaparikSayastu sadRSTidvAtriMzikAyAM (dvAdvA.24/22, bhA.6, pR. 1672) darzayiSyate / nanu jJAtRbhedena jJeyaparicayalakSaNo yo vikalpaH tannivRttyA svakIyasamyagdarzanAdilakSaNabhAvaprANarakSasya nizcayato dayAtve'bhyupagamyamAne tu paraprANasaMrakSaNakAle naizcayikI dayA labdhAtmalAbhA na syAt, "etasya duHkhino duHkhamapAkaromItyevaM svabhedena paraparicayalakSaNasya vikalpasya sattvAt / tatazca vyavahArato dayApAlane nizcayato dayApAlanaM na syAdityAzaGkAyAmAha - paraprANarakSaNAvasare'pi = parakIyadravyaprANasaMrakSaNasamaye'pi tadavinAbhAvinA paraprANasaMrakSaNAnukUlasvakIyavyApAraniyatena yadvA yatanAvyAptena yadvA tathAvidhaparaprANarakSaNavyApakena zubhasaGkalpena = prazastavikalpena azubhasaGkalpAt = hiMsAdyaprazastavikalpavazAt udadhau saMsArasAgare nimajjataH svasya darzanAdibhAvaprANarakSaNaM sambhavatyeva / etena vatyuM paDucca jaM puNa ajjhavasANaM tu hoi jIvANaM / Na ya vatthudo du baMdho ajjhavasANeNa baMdhotthi / / - ( sa.sA. 265 ) iti samayasAravacanamapi vyAkhyAtam / = ayamAzayo hiMsA - mRSAvAdAdyazubhasaGkalpavazAd bhavasAgare nimajjato jIvasya vikalpavimuktaH zuddha 526 = = = pavananI laherIo aTakI javAthI jema sAgara sthira thaI jAya che, mojAo zAMta thaI jAya che. tema vikalparUpI pavana nivRtta thavAthI AtmA paNa sthira samudra jevI dazAne pAme che. AvI zAMtadazAsvarUpa je nirvikalpa svabhAva te AtmAno bhAvaprANa kahevAya che. tenuM rakSaNa karavuM, tevo nirvikalpa svabhAva TakAvI rAkhavo te bhAvadayA che. Ama nizcaya naya kahe che. vyavahAramAM bIjA jIvanA prANanuM rakSaNa karavAnA avasare paNa nizcayanaya to ema kahe che ke tathAvidha paraprANarakSaNanI sAthe avazya hAjara rahenArA potAnA zubha saMkalpa dvArA, azubha saMkalpanA lIdhe bhavasAgaramAM DUbatA evA potAnA bhAvaprANanuM rakSaNa karavAnA lIdhe ja tyAM dayA kahevAya che. jema sAgaramAM DUbato mANasa tarApo maLavAthI potAnA prANanI rakSA kare che tema hiMsA vagere saMbaMdhI azubha saMkalpathI bhavasAgaramAM DUbatA prANIne jayaNA vagere svarUpa zubha saMkalpanI prApti e viSama tarApAnI prAptirUpa che. tenA dvArA potAnA bhAvaprANanuM saMrakSaNa thAya che. A rIte paraprANarakSaNa prasaMge paNa nizcayanaya to potAnA bhAvaprANanI rakSA karavA 1. mudritapratau 'nizcayAt' padaM nAsti / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 527 * naigamanayasammatahiMsApradarzanam * Nenaiva nizcayena dayA'bhyupagamAt / ata evoktamAgame "AyA ceva ahiMsA AyA hiMsatti Nicchao eso / jo hoi appamatto ahiMsao hiMsao iyaro / / " (o.ni.754) naigamasya hi jIveSvajIveSu ca hiMsA, tathA ca vaktAro bhavanti- "jIvo'nena hiMsito, ghaTo'nena hiMsitaH" iti / itthaM ca hiMsAzabdA'nugamAjjIveSvajIveSu ca hiMseti / svabhAvaH prazastataraNDasthAnIyo'nAyAsena saMsArasAgarapArakArI, prazastasaGkalpo viSamataraNDasamo mahA''yAsena saMsArasamudratArako'zubhasaGkalpazca mahAzIlAtulyaH bhvsaagrnimjjnkaarii| - 'aprAdurbhAvaH khalu rAgAdInAM bhavatyahiMsA (puru.44) iti puruSArthasiddhyupAyadarzitarItyA AtmalakSitanizcayanayena mohakSobhavihInanirvikalpavItarAgasvabhAvarakSaNameva dayA, sA ca zuddhopayogalakSaNA prazastataraNDatulyA / vastulakSitanizcayanayena nirvikalpasvabhAvaprANarakSaNaM dayA, sA'pi zubhataraNDasamA / paraprANarakSaNadazAyAM prazastAprazastavikalpayormadhyAdaprazastavikalpavilayAd dezanivRttigarbhatayA viSamataraNDasthAnIyasya zubhasaGkalpasya svakIyabhAvaprANarakSakatvamanapAyameva / tadAnImapi adhyavasAyavizuddhyA svabhAvaprANatrANenaiva nizcayena dayAbhyupagamAt, na tu paraprANidravyaprANasaMrakSaNeneti / paraM vyAvahArikadayAtiraskArA'palApAdikaraNe tu naizcayikadayAyA apyasambhava eva / idamevA'bhipretya bhaktaparijJAprakIrNake - jIvavaho appavaho, jIvadayA appaNo dayA hoi - (bha.pa.pra.93) ityuktamityavadheyam / tathA nizcayanayabodhazUnyasya vyavahArato dayApAlanApekSayA nizcayatAtparyavido dayApAlane maNivikrayanyAyena phalotkarSo vijnyeyH| dRSTaM hi loke vaNikzabarayoH padmarAgAdimaNivikraye vaNijo vijJAnA''dhikyAtphalA''dhikyam / tathaivAtrAnuyojyam / ___ata eva = paraprANarakSaNadazAyAmapi nizcayanayaH svabhAvaprANatrANatvAMzamevAvalambya dayAmabhidhatte, na tu paraprANatrANatvAMzamapekSyeti hetoreva uktaM zrIbhadrabAhusvAminA Agame = oghaniryuktau 'AyA' ityaadi| droNAcAryakRtavyAkhyAmavalambyAha - 'naigamasyeti / 'NegAiM mANAiM sAmannobhayavisesanANAiM / jaM tehiM miNai to Negamo Nao NegamANo tti / / ' (vi.A.2186) iti vizeSAvazyakabhASyadarzitasya yadvA - nizcito gamaH = nigamaH = viviktavastugrahaNaM, sa eva naigamaH / yadi vA nigamyante = niyataM paricchidyante iti nigamAH = arthAH teSu bhavo'bhiprAyaH niyataparicchedarUpaH sa naigamaH (gA.29 vR.pR.75) iti nyAyAvatAravRttipradarzitasya yadvA 'nigameSu bhavo'dhyavasAyavizeSo naigamaH, tadbhavatvaJca lokaprasiddhArthAbhyupagantRtvamiti rUpeNa nayarahasya(pR.74)darzitasya naigamanayasya mate hi jIveSu ajIveSu rUpe ja dayAne svIkAre che. (nizcayathI zuddha saMkalpa = suMdara tarApo athavA nokA. zubhasaMkalpa = viSama tarApo.) mATe ja oghaniryuktimAM jaNAvela che ke "AtmA ja ahiMsA che ane AtmA ja hiMsA che. A nizcayanayano mata che. apramatta hoya, te ahiMsaka hoya, pramAdI hoya te hiMsaka hoya. aneka nayathI hiMsAdi vicAraNA ha naigamasya. / naigama naya to 1 sane a pane vize hiMsA bhane maDiMsA svii||2 che. sAnu kAraNa e che ke duniyAmAM evuM bolanArA paNa hoya che ke AnA dvArA jIva khatama karAyo. AnA dvArA 1. hastAdarza .....pamAt' ityazuddhaH pAThaH / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 * saGgraha-vyavahAranayasaMmatadayAvicAraH * dvAtriMzikA-7/28 evamahiMsA'pi / saGgraha-vyavahArayozca SaTaSu jIvanikAyeSu hiMsA / saGagraho'tra dezagrAhI gRhyate, sAmAnyarUpasya naigame'ntarbhAvAt, vyavahArazca sthUlavizeSagrAhI lokavyavaharaNazIlazca / loko hi bAhulyena SaTsu jIvanikAyeSveva hiMsAmicchatIti / ca hiMsA / hiMsitaH = vinAzitaH / evaM = 'jIvo'nena na hiMsitaH', 'ghaTo'nena na hiMsita' iti lokavyavahAramanusRtyA'hiMsAzabdAnugamAjjIveSu ajIveSu ca ahiMsA'pi bodhyA / saGgrahaH atra prakRtArthe dezagrAhI = vizeSa-sAmAnyavizeSArthasaGgrAhako gRhyate, 'saMgahaNaM saMgiNhai saMgijhaMte va teNa jaM bheyaa| to saMgaho tti saMgahiya-piMDiyatthaM vao jassa / / ' (vi.A.2203) iti vizeSAvazyakabhASyadarzitasya, - saGgrahNAti azeSavizeSatirodhAnadvAreNa sAmAnyarUpatayA jagadAdatta iti saGgrahaH - (nyA.vR.29/pR.76) iti nyAyAvatAravRttyuktasya - sadrUpatAnatikrAntasva-svabhAvamidaM jagat / sattArUpatayA sarvaM saGgrahNan saMgraho mataH / / (nyA.Ti.pR.77) iti nyAyAvatAraTippanoktasya ca sAmAnyarUpasya = mahAsAmAnyagrAhakasaGgrahanayasya naigame = sAmAnyanaigamanaye antarbhAvAt / vyavahArazca = vyavahArapadavAcyo nayastu - 'vaccai viNicchiyatthaM vavahAro savvadavvesu' (anu.152,A.ni.756) iti anuyogadvArasUtrA''vazyakaniyuktidarzitaH, 'saGgraheNa gRhItAnAmarthAnAM vidhipUrvakaH / yo'vahAro vibhAgaH syAd vyavahAro nayaH smRtaH' / / (ta.zlo.vA.ni.pR.271, na.vi.74) iti tattvArthazlokavArtika-nayavivaraNayoH niruktazca sthUlavizeSagrAhI, - sthUlabuddhigamyavizeSArthagrAhakaH 'laukikasama upacAraprAyo vistRtArtho vyavahAraH' 6 (1/35) iti tattvArthabhASyapradarzitaH - vyavaharaNaM vyavahriyate vAnena laukikairabhiprAyeNeti vyavahAraH - (nyAyA.29/pR.77) iti ca nyAyAvatAravRttivyAvarNito lokavyavaharaNazIlazca 'gRhyate'tra' ityAvartanIye pade / - 'paccuppannaggAhI ujjusuo nayavihI' - (anu.152, A.ni.756) iti anuyogadvArasUtrA''vazyakaniyuktyuktaH, - Rju = praguNaM sUtrayati = tantrayata iti RjusUtraH, sUtrapAtavad RjusUtra ghaDo khatama karAyo." A rIte khatama karavuM, hiMsA karavI vagere zabdano prayoga thato hovAthI jIva ane ajIva bannene vize hiMsA saMbhave che. khatama karavAnuM bolo ke hiMsA karavAnuM kaho - artha to eka ja che. e ja rIte ahiMsA paNa jIva ane ajIva bannene vize saMbhave che. duniyAmAM loko ema bole che ke "A mANase te jIvane bacAvyo. DUbatA mANasane bacAvyo. paDatA ghaDAne bacAvyo..' bacAvavuM zabdano prayoga thavAthI jIva ane ajIva bannemAM ahiMsA- dayA saMbhave che. Ama naigama nayanuM maMtavya che.) - hiMsA | mahiMsA - saMgrahAniya saMgraha. / saMgraha Ane vyavahAra nayanA mate SaDpaniyane vize 4 DiMsa/hiMsA saMbhave che. mamai hiMsA A mate saMbhavatI nathI. pRthvI, pANI, agni, vAyu, vanaspati ane trasakAyarUpa jIvanikAyane vize hiMsA-ahiMsAno svIkAra karanAra saMgrahanaya dezagrAhI-vizeSarUpa saMgrahanaya samajavo. kAraNa ke sAmAnyasvarUpa = sAmAnyaprANI saMgraha nayano naigama nayamAM aMtarbhAva thAya che. (tethI sAmAnyagrAhI saMgraha nayanA mate to jIva-ajIva bannemAM hiMsA-ahiMsA saMbhavI zake che. mATe tenI ahIM bAdabAkI karela che.) tema ja prastutamAM vyavahAra naya paNa skUla vizeSa padArthano grAhaka = svIkAranAra tathA lokavyavahAra karavAnA svabhAvavALo levo. kAraNa ke loko moTA bhAge pajIvanikAya vize ja hiMsAno vyavahAra kare che. 1. mudritapratau 'SaDjIva...' iti pAThaH / Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * RjusUtrAdinayAbhimatadayAnirUpaNam * 529 RjusUtrazca pratyekaM pratyekaM jIvahiMsAM vyatiriktAmicchati / zabda-samabhirUdaivambhUtanayAnAM cAtmaiva hiMsA nijaguNapratipakSapramAdapariNataH, svabhAvapariNatazcAtmaivAhiMseti nayavibhAgaH / / 28 / / iti vA 8 (dvA.na.ca.vR.ara.7/pR.738) iti dvAdazAranayacakravRttikRtpradarzitaH, - ujjaM ruju suyaM nANamujjusuyamassa so'yamujjusuo + (vi.bhA.2222) iti vizeSAvazyakabhASyavyAkhyAtaH, - 'satAM sAmpratAnAmabhidhAna-parijJAnamRjusUtraH' - (ta.bhA.1/35) iti tattvArthabhASyanirUpitaH, 'Rju = vartamAnakSaNasthAyi paryAyamAtraM prAdhAnyataH sUtrayannabhiprAyaH RjusUtraH' (pra.na.ta. 7/25) iti pramANanayatattvAlokasUtradarzitaH, - Rju = praguNaM = akuTilaM = atItAnAgatavakraparityAgAd vartamAnakSaNavivarti vastuno rUpaM sUtrayati = niSTaGkitaM darzayatIti RjusUtraH (nyAyA.29/pR.77) iti siddharSigaNinA nyAyAvatAravRttivyAvarNitaH, - tatrarjusUtranItiH syAt shuddhpryaaysNshritaa| nazvarasyaiva bhAvasya bhAvAt sthitiviyogtH|| - iti nyAyAvatAravRttiTippanakopadarzitaH RjusUtrazca = RjusUtranayo hi pratyekaM pratyekaM jIvahiMsAM vyatiriktAM = vibhinnAM icchati; 'puhuttaM Necchai' (anu.dvA. 14) iti anuyogadvArasUtravacanAt atItAnAgatayorvinaSTAnutpannatayA'tItAnAgatatvAdidharmabhedena vastubhedAnupagame'pi prativastu vibhinnameva paryAya svakIyaM sAmpratamabhyupaiti RjusUtranayaH / ____ anuyogadvArasUtrAdau vyAvarNitasvarUpANAM zabda-samabhirUDhaivambhUtanayAnAM ca mate nijaguNapratipakSapramAdapariNataH Atmaiva hiMsA, na tu bAhyaprANavyaparopaNAdikam, tatsattve'pi zuddhasya puruSasya tannimittakakarmabandhavirahAt, tadasattve'pi nijamalinA''zayataH karmabandhAcca / taduktaM oghaniryuktau - jo ya paogaM muMjai hiMsatthaM jo ya annabhAveNaM / amaNo u jo pauMjai ittha viseso mahaM vutto|| hiMsatthaM jujato sumahaM doso aNaMtaraM iyaro / amaNo ya appadoso joganimittaM ca vinneo / / ratto vA duTTho vA mUDho vA jaM pauMjai paogaM / hiMsAvi tattha jAyai tamhA so hiMsao hoi / / na ya hiMsAmitteNaM sAvajjeNAvi hiMsao hoi / suddhassa u saMpattI aphalA bhaNiyA jiNavarehiM / / 6 (o.ni.755, 756, 757, 758) iti / etena - AtmaguNasya nAzo yo hiMsaiva kathyate budhaiH - (adhyA.gI.124) iti adhyAtmagItAvacanaM vyAkhyAtama / / 7/28 / / RjusUtra naya dareka jIvahiMsAne alaga-alagarUpe svIkAre che. saMgraha nayanA mate ke vyavahAranA mate jIvanI hiMsA ke jIvonI hiMsA hiMsArUpe to samAna ja che, eka ja che. jyAre RjusUtranayanA mate koI be padArtha samAna na hovAthI kIDInI hiMsA, maMkoDAnI hiMsA vagere vibhinna padArtha che. are ! 50 kIDInI hiMsA karavAmAM Ave tyAre 50 prakAranI hiMsA RjusUtra naya svIkAre che. kAraNa ke jagatanA tamAma padArtha vilakSaNa che. tethI koI paNa be jIvanI hiMsA ekasarakhI na hoya. evuM RjusUtra nayanuM maMtavya che.) zabda naya, samabhirUDha naya ane evaMbhUta nayanA mate potAnA guNonA virodhI pramAda vagere doSathI pariNata thayelo AtmA e ja hiMsA che tathA caitanya svabhAvamAM pariNamelo jIva ja ahiMsA cha. sArI hiMsA ane mahiMsA pAlatama vividha nayono abhiprAya po. (7/28) Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 * yatanAsattve sAmparAyikakarmabandhA'yogaH . dvAtriMzikA-7/29 viziSTavyavahAravidhervizeSyabAdhe'pi vizeSaNopasaGghamAnna vyAghAta ityAhayalato jIvarakSArthA tatpIDA'pi na doSakRt / apIDane'pi pIDaiva bhavedayatanAvataH / / 29 / / __ yatnata iti / yatnataH = sUtroktayatanayA jIvarakSArthA = svarasato jIvarakSoddezapravRttA tatpIDApi = jIvapIDApi na doSakRt = na sAmparAyikakarmabandhakRt / yata uktaM yathA - 'pramattayogAt prANavyaparopaNaM hiMsA' - (ta.sU.7/8) iti tattvArthasUtre pramattayogaviziSTaparaprANavyaropaNasya hiMsAtvaM vihitaM tatra vizeSye bAdhAt pramattayoga eva nizcayataH hiMsAtvamupasaGkrAmati tathaiva 'yatanAviziSTaparaprANarakSaNasyA'hiMsAtvamiti viziSTavyavahAravidheH vizeSyabAdhe'pi = apavAdasthalAnurodhena paraprANarakSaNavirahe'pi vizeSaNopasaGkramAt = yatanAyAmeva caritArthatvAt na = naiva tatra sAmparAyikakarmabandhAdilakSaNaH kazcid vyaaghaatH| etena - pamattajogassa pANavavarovaNaM hiMsA - (da. a.cU.pR.12) iti dazavaikAlikacUrNo agastyasiMhasUrivacanaM, - maNa-vayaNa-kAyehiM jogehiM duppauttehiM jaM pANavavarovaNaM kajjai sA hiMsA 6 (da.vai.ji.cU. pRSTha-20) iti ca dazavaikAlikacUrNI jinadAsagaNivacanaM vyAkhyAtaM draSTavyamityAzayenAha - 'yatnata' iti / sUtroktayatanayA = yathA vastrapAtrAdAvAdhAkarmikAdipariharaNA'dhikA'grahaNa-prakAzakAlInapratilekhana-pramArjana-mUrchAzUnyapravarttanAdirUpayA yatanayA svarasato jIvarakSoddezapravRttA = paraprANasaMrakSaNaprayojanaprayuktA jIvapIDA'pi = vAyukAyAdijIvabAdhA'pi na = naiva sAmparAyikakarmabandhakRt = kaSAyaprayuktakarmabandhakRt / taduktaM vyAkhyAprajJaptau - aNagArassa NaM bhaMte ! bhAviappaNo purao jugamAyAe pehAe rIyaM rIyamANassa pAyassa aha kukkuDapoe vA vaTTapoe vA kuliMgacchAvae vA pariyAvajjejjA / tassa NaM bhaMte ! kiM iriyAvahiyA kiriyA kajjai saMparAiyA kiriyA kajjai ? goyamA! No saMparAiyA kiriyA kajjai, iriyAvahiyA kiriyA kajjai - (vyA.pra.18/8) iti / evaM vidhinopakaraNadhAraNe'pi na nimrnthtaavyaaghaatH| taduktaM oghaniryuktau- uggamauppAyaNAsuddhaM esnnaadosvjjiyN| uvahiM dhArae bhikkhU appaduTTho amucchio / / ajjhatthavisohIe uvagaraNaM bAhiraM pariharaMto / appariggahItti bhaNio jiNehiM telukkadaMsIhiM / / uggamauppAyaNAsuddhaM esaNAdosavajjiyaM / uvahiM dhArae bhikkhU sadA ajjhatthasohie / / 6 (o.ni.744/45/46) iti / yathA caitattathA dIkSAdvAtriMzikAyAM vakSyate (bhA.7, pR.1954)| nanu yadhupakaraNasahitA api nirgranthA ucyante tarhi gRhasthA api nigranthAssyurupakaraNasahitatvA jayaNApUrvaka paraprANanI rakSA karavI te dayA che' A pramANe je viziSTa prakAre vidhAna karavAmAM Avela che te vidhAna vizeSaNarUpa jayaNAmAM phalita thatuM hovAthI paraprANarasAsvarUpa vizeSyano abhAva hoya to paNa karmabaMdhasvarUpa koI vyAghAta = aniSTa nahi Ave evA AzayathI grIkArazrI pharamAve che ke gAthArtha :- jayaNAthI jIvarakSA mATe pravRtta thavAmAM jIvane pIDA thAya to paNa te doSakAraka nathI. tathA jayaNA vagarano jIva parapIDA na kare chatAM paNa hiMsA thAya ja che. (29) TIkArya - Agamokta jaNApUrvaka potAnA hArdika bhAvathI jIvarakSAnA udezathI pravRtta thavA chatAM saMyogavaza saMpanna thayelI parapIDA paNa kASAyika karmabaMdhanuM kAraNa banatI nathI. Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 531 * adhyAtmavizuddhyA ahiMsakatA * "ajjhatthavisohIe' jIvanikAehiM saMthaDe loe / desiyamahiMsagattaM jiNehiM telukkadaMsIhiM / / " (o.ni.747) tathA "tassa 'asaMceyao saMceyao a jAiM sattAI / / jogaM pappa viNasaMti Natthi hiMsAphalaM tassa / / " (o.ni.751) ayatanAvato = yatanAvarjitasya apIDane'pi = daivAtparaprANipIDanA'bhAve'pi tattvataH pIDaiva bhavet / taduktaMdityAzaGkAyAM oghaniyuktisaMvAdamAha - 'ajjhatthe'ti / droNAcAryakRtatadvyAkhyA caivam - nanvidamuktameva yaduta adhyAtmavizuddhayA satyupakaraNe nirgranthAH sAdhavaH / kiJca- yadyadhyAtmavizuddhirneSyate tataH 'jIvanikAehiM saMthaDe loe' tti jIvanikAyaiH = jIvasaGghAtairayaM lokaH saMstRto varttate / tatazca jIvanikAyasaMstRte = vyApte loke kathaM nagnakazcakraman vadhako na bhavati yadyadhyAtmavizuddhirneSyate, tasmAdadhyAtmavizuddhyA dezitamahiMsakatvaM jinaistrailokyadarzibhiriti 6 (o.ni.747 vRtti) / oghaniryukto evAgre uktaM - uccAliyammi pAe IriyAsamiyassa saMkamaTThAe / vAvajjejja kuliMgI marijja taM jogamAsajja / / na ya tassa tannimitto baMdho suhumo vi desio sme| aNavajjo u paogeNa savvabhAveNa so jmhaa|| nANI kammassa khayaTThamuTThio'Nudvito ya hiMsAe / jayai asaDhaM ahiMsatthamuTThio avahao so u|| 6 (o.ni.748-49-50) iti / etena - ajjhavasideNa baMdho satte mAreu mA va mAreu / eso baMdhasamAso jIvANaM NicchayaNayassa / / (sa.sA.262) iti samayasAravacanamapi vyAkhyAtam / ____ 'tathoktyA oghaniyuktigAthAmeva granthakRd darzayati 'tassa' iti / droNAcAryakRtatadvyAkhyA caivam - tasya = evaMprakArasya jJAninaH karmakSayArthamabhyudyatasya asaJcetayataH = ajAnAnasya, kiM ? sattvAni, kathaM ? prayatnavato'pi kathamapi na dRSTaH prANI vyApAditazca, tathA saJcetayataH = jAnAnasya kathamastyatra prANI jJAto dRSTazca na ca prayatnaM kurvatA'pi rakSituM pAritaH, tatazca tasyaivaMvidhasya yAni sattvAni yogaM = kAyAdi prApya vinazyanti tatra nAsti tasya = sAdhoH hiMsAphalaM = sAmparAyikaM saMsArajananaM duHkhajananamityarthaH / yadi paramIryApratyayaM karma bhavati, taccaikasmin samaye baddhamanyasmin samaye kSapayati - (o.ni.751 vRtti) iti / taduktaM oghaniryuktau - jo ya pamatto puriso tassa ya jogaM paDucca je sattA / vAvajjate niyamA tesiM so hiMsao hoi|| - (o.ni.752) iti| tadvRttistyevam - yasyaivaMvidhasya sambandhinaM yogaM = kAyAdi pratItya = prApya ye sattvA vyApAdyante teSAM = sattvAnAM niyamAd avazyaM saH = puruSo hiMsako bhavati tasmAtpramattatAbhAji karmabandhakAraNAni - (o.ni.752 vRtti) / kAraNa ke ghaniryuktimAM jaNAvela che ke - pajIvanikAyathI 14 rAjaloka saMpUrNa bharelo hovA chatAM adhyAtmavizuddhithI trilokadarzI jinezvara bhagavaMtoe ahiMsakapaNuM batAvela che. adhyAtmavizuddhiyukta saMyamInA yogane pAmIne jANatA-ajANatAM je jIvo marI jAya che tenI hiMsAnuM phaLa = pApakarma baMdha 1. hastAdarza '...sohINa' iti pAThaH / 2. mudritapratau 'saMghaDe' ityazuddhaH pAThaH / 3. mudritapratau ....desIhiM..' iti paatthH| 4. mudritapratau 'asaMveyao saMveyao' ityazuddhaH pAThaH / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 * pramACpramADyo: hisA'hiMsA raLatA 0 " je vi Na vAvijjaMti NiyamA tesiM pi hiMsago so u / sAvakhkho 3 boLeLa savamAvega so namhA / / " (e.na.7p3) IIroII punarapi oghaniryuktisaMvAdamAha 'je vi' iti / ye'pi sattvA na vyApAdyante teSAmapyasau niyamAddhiMsakaH yataH kAyAdinA prayogena sarvabhAvena = sarvaiH kAyavAGmanobhiH sa sAvadyaH / ato'vyApAdayannapi vyApAdaka evAsau puruSaH sapApayogatvAditi - (o.ni. 753 vR.) tadvyAkhyAlezaH / yathoktaM nizIthabhASyeNa ya savvo vi pamatto, Avajjati tadha vi so bhave vadhao / jaha appamAdasahio AvaNNo vI avahao u / / paMcasamitassa muNiNo Asajja virAhaNA jadi havejjA / rIyaMtassa guNavao suvvattamavaMdho so 3 / / 8 (ni.mA.12,103) kRti JayaM nizvayanayAbhiprAya:| tavu nayadhavattAyAM - ajjhasieNa baMdho satte mArejjA mA tha mArejja / eso baMdhasamAso jIvANaM NicchayaNayassa / / - (ja.dha. 1 / 4 / 94 ) iti / tattvArthabhASyavRttI siddhasenagaNibhiH api jJAnI karmakSapaNArthamutthito no zaThaH prayatamAna: / sUtrocitena vidhinA na vandhA: sattvamaroDapi / / - (ta.mA.3193 vRtti) tyuttam / talun bRhatkalpabhASye'pi jo puNa jataNArahio guNo'vi dosAyate tassa - (bR. ka. bhA. 3181 ) / tatazca yatanAsattve'hiMsA tadasattve ca hiMseti phalitam / taduktaM pravacanasAre'pi jiyadu va maradu va jIvo ajdaacAramsa nio hiMsA| yavassa natya vaMdho hiMsAmitte samivasta||9(pra.sA.rU/17) kRti 27/26 / / vagere te saMyamIne maLatA nathI. - tema ja jayaNA vagarano jIva kadAca bhAgyayoge bIjA jIvone pIDA na kare to paNa paramArthathI hiMsA thAya ja che. arthAt hiMsAjanya pApakarmabaMdha jayaNAzUnya vyaktine thAya ja che. oghaniryuktimAM jaNAvela che ke - je pramAdI che tenI pravRtti dvArA je jIvo maratA nathI teno paNa te pramAdI jIva cokkasa hiMsaka che. kAraNa ke upayoganI apekSAe te pramatta jIva sarvabhAve mana-vacana-kAyAthI pApI ja che. - (7/29) dvAtriMzikA - 7/29 = * hiMsAnuM bAhya-AMtara svarUpa vizeSArtha :- 'pramattayotprALavyavarovaLa hiMsA' (7/8) A pramANe tattvArthasUtranuM vacana che. te ja rIte 'yatanAyoAt prArakSaLa ahiMsA' AvI vyAkhyA karI zakAya che. ahIM hiMsA ane ahiMsAnA lakSaNamAM kramasara pramAda ane jayaNA = apramAda vizeSaNa che. tathA vizeSya che prANapIDA ane prANarakSaNa. paraMtu jayaNApUrvaka cAlavAmAM kadAca paraprANIne pIDA thAya to paNa hiMsAjanya sAMparAyika karmabaMdha thato nathI. A hakIkata che. matalaba ke tevA sthaLe bAhya dRSTie dekhAtI hiMsA e vAstavamAM hiMsA nathI. ahiMsA ja che. kAraNa ke jayaNAzIla sAdhakanA pariNAma bIjAne bacAvavAnA che. teno prayAsa paNa bIjAne bacAvavAno ja che. Ano artha e thayo ke paraprANarakSaNarUpa vizeSya gerahAjara hovA chatAM jayaNAsvarUpa vizeSaNa hAjara hovAthI tyAM zAstrakArone ahiMsA abhipreta che. te ja rIte pramAdathI cAlavAmAM kadAca paraprANIne pIDA dekhItI rIte na thatI hoya to paNa te pravRtti hiMsA ja che. hiMsAjanya sAMparAyika kASAyika karmabaMdha tyAM thAya ja che. evuM zAstramAnya che. matalaba ke paraprANanAza svarUpa vizeSya gerahAjara hovA chatAM pramAdasvarUpa vizeSaNa hAjara hovAthI zAstrakAra bhagavaMtone tyAM hiMsAnuM svarUpa mAnya che. kAraNa ke tenA pariNAma, teno prayatna paraprANanAzane anukULa che. A banne sthaLane lakSamAM rAkhIne nirNaya karavAmAM Ave to ema kahI zakAya ke je sthaLe Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * caitanyasyaiva karmabandhaniyAmakatA * = itthaM ca ' pariNAmaprAdhAnyameva vyavasthitamityAha rahasyaM paramaM sAdhoH samagrazrutadhAriNaH / pariNAmapramANatvaM nizcayaikAgracetasaH / / 30 / / rahasyamiti / rahasyaM = tattvaM paramaM = sarvotkRSTaM sAdhoH samagrazrutadhAriNaH = svabhyastagaNipiTakopaniSadaH pariNAmasya = cittabhAvasya pramANatvaM = phalaM prati svAtantryalakSaNaM (= pariNAmapramANatvaM ) nizcaye nizcayanaye ekAgraM avyAkSiptaM ceto yasya ( tasya nizcayaikAgracetasaH) / / 30 / / 'paramarahassamisINaM samattagaNipiDagajhariyasArANaM / pariNAmiyaM pamANaM nicchayamavalaMbamANANaM / / - (o.ni.560) iti pUrvoktaM (pR.423) oghaniryuktigAthAmupajIvya prakRtaphalitamAha - 'rahasyami'ti / cittabhAvasya sadasatpraNidhAnAdilakSaNasya karmanirjarA-bandhAdilakSaNaM phalaM prati prakRte pramANatvapadapratipAdyaM svAtantryalakSaNaM kartRtvam, caitanyasyaiva karmabandhAdikaM prati niyAmakatvAt, vyAkhyAprajJapto jIvANaM ceyakaDA kammA kajjaMti, no aceyakaDA kajjaMti - ( vyA. pra. 16 / 2 / 17 ) ityevamuktatvAt / yogAdiSu copacAramAtrakAraNateti bhAvaH / ziSTaM sugamam / yathoktaM vyavahArabhASye'pi tulle va iMdiyatthe ego sajjai virajjaI ego / ajjhatthaM tu pamANaM na iMdiyatthA jiNA beMti / / maNasA uveti visae maNasA vi ya sanniyattae tesu / iya vi hu ajjhatthasamo baMdho visayA na u pamANaM / / - (vya.bhA.2/54-55) iti / taduktaM tattvArthakArikAvRttI devaguptasUribhiH api svapariNAmo naH pravacaneSu zubhA'zubhopacayaM prati paraM pramANamiti darzitam - (ta.sU. kArikA-29 vRtti pRSTha-18) iti / skandapurANe'pi bhAvazuddhiH paraM zaucaM pramANaM sarvakarmasu / anyathA''liGgyate kAntA bhAvena duhitAnyathA / / - (ska. pu. 42 / 62 ) ityuktam ||7 / 30|| = 533 = vizeSya gerahAjara hoya tyAM uparokta hiMsA-ahiMsAnA lakSaNa pramAda-apramAdamAM phalita thAya che. matalaba ke tevA sthaLe hiMsAnuM lakSaNa pramAda ane ahiMsAnuM lakSaNa apramAda ja banI jAya che. (7/29) # aMtaraMga pariNAma ja pramANabhUta = gAthArtha :- samagra zrutane dhAraNa karanAra sAdhu jyAre nizcaya nayamAM ekAgra cittavALA hoya che tyAre zreSTha rahasyabhUta vAta darzAve che ke 'pariNAma = bhAva se 4 prabhAga che.' (7/30) TIDArtha :- gazInA AcAryanA khajAnA svarUpa dvAdazAMgInA rahasyane sArI rIte AtmasAt karanAra sAdhu jyAre nizcayanayamAM nizcayanayamAnya nijasvabhAvamAM AkuLatA-vyAkuLatA vinA ekAgra manavALA hoya che tyAre zreSTha rahasyane batAve che ke cittano pariNAma-bhAva e ja pramANabhUta che. arthAt aMtaHkaraNanI pariNati ja karmabaMdha-nirjarAsvarUpa phala pratye svatantrapaNe = anyanirapekSapaNe arA che. (7/30) = vizeSArtha :- dvAdazAMgInA rahasyone pacAvanAra naiRRyika svabhAvamAM Thare, zuddhanizcayanayamAnya nijacaitanyasvabhAvamAM lIna bane tyAre temanI dRSTimAM aMtakaraNanI pariNati e ja baMdha-nirjarA vagere pratye svatantrarUpe kAraNa che. matalaba ke phaLa to bAhya pravRttine sApekSa rahIne nahi, paraMtu aMtaHkaraNagata lakSya-udeza-pariNAma-bhAvanA-pariNatidhArAne AdhAre prApta thAya che. bahAramAM akAya-teukAya vagerenI virAdhanA thayA chatAM arNikAputra AcArya, gajasukumAla mahAmuni vagerene hiMsAjanya karmabaMdha thavAnA 1. mudritapratau 'ca' nAsti / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 * svapariNAmavizuddhikRte yatanA''vazyakatA * dvAtriMzikA-7/31 nanu yadyayaM nizcayastadA kiM paraprANarakSaNayA lokamAtrapratyayaprayojanayetyata AhatiSThato na zubho bhAvo hyasadAyataneSu ca / gantavyaM tatsadAcArabhAvA'bhyantaravartmanA // 31 // tiSThata iti / asadAyataneSu prANavyaparopaNAdiSu tiSThato hi zubho bhAva eva na bhavati, ataH pariNAmazuddhyarthameva paraprANarakSaNaM' sAdhUnAmiti bhAvaH / taduktaM"jo puNa hiMsAyataNesu vaTTai tassa naNu pariNAmo / duTTho na ya taM liMga hoi visuddhassa jogassa / / tamhA sayA 2visuddhaM pariNAmaM icchayA suvihieNaM / hiMsA''yayaNA save parihariyavvA payatteNaM / / " (o.ni.58-59) - egaMteNa niseho jogesu na desio vihI vAvi / daliaM pappa niseho hojja vihI vA jahA roge|| jami nisevijjate aiAro hojja kassai kayAi / teNeva ya tassa puNo kayAi sohI havejjAhi / / aNumitto'vi na kassaI baMdho paravatthupaccao bhaNio / taha vi a jayaMti jaiNo pariNAmavisohimicchaMtA / / 6 (o.ni.55-56-57) iti oghaniyuktigAthA manasikRtyAha - pariNAmavizuddhyarthameva = svakIyAntaHkaraNapariNatinirmalatAkRte eva paraprANarakSaNaM sAdhUnAmiti / prakRtArthe oghaniyuktisaMvAdamAha - 'jo puNa' ityAdi / - yastu hiMsA''yataneSu = vyApattidhAmasu vartate tasya nanu pariNAmo duSTa eva bhavati / na ca tat = hiMsAsthAnavarttitvaM liGgaM = cihnaM bhavati vizuddha(?sya)yogasya (niravadya)manovAkkAyavyApArarUpasya / tasmAt sadA = ajasraM vizuddhaM pariNAmamicchatA suvihitena, kiM karttavyama? badale ativizuddha caitanyasanmukha cittapariNati, zuddhaAtmadravyagrAhI pariNAmadhArA, asaMga jJAtAdRSTAsvabhAvaprekSI aMtaHkaraNanI dRSTi, nirupAdhika AtmasvabhAva tarapha doDatI adhyavasAyadhArA vagerenA lIdhe kevalajJAnanI saMprApti thaI hatI. e hakIkata paNa e ja darzAve che ke aMtaHkaraNanI pariNatinA AdhAre ja phaLa maLe che, nahi ke bAhya pravRttinA AdhAre. A viSayamAM adhika jijJAsu vyaktie 'saMvehananI saragama' pust| (hivyazana TrasTa prazita) vAMya. (7/30) jo karmabaMdha-nirjarAdi pratye nizcaya nayathI aMtaHkaraNanI pariNati e ja kAraNa hoya to eno artha e thayo ke saMvara-nirjarA-mokSa mATe paramANarakSaNa udezyaka jayaNAdi pravRttinI koI jarUra ja nathI. to pachI paraprANarakSA zuM lokone dekhADavA mATe ja karavAnI ? janamanaraMjananA prayojanathI tevI jayaNA vagerenI zuM jarUra che ?' AvI zaMkAnuM samAdhAna karavA granthakArazrI jaNAve che ke - ha AbhAsika dayA aMge lAlabattI che. gAthArtha - kharAba pravRttimAM parovAyela mANasane zubha pariNAma prAyaH thato nathI. mATe sadAcAra ane zuddhabhAva dvArA AMtarika mokSamArge AgaLa dhapavuM joIe. (7/31) TIkArya - jIvahiMsA vagere asayatanamAM gaLADUba jIvane zubha pariNAma thato nathI. mATe potAnA pariNAmanI vizuddhi mATe ja sAdhu bhagavaMto paraprANInI rakSA kare che. evo ahIM Azaya che. oghaniryuktimAM jaNAvela che ke "hiMsA vagere asata pravRttimAM je racyopacyo rahe che teno pariNAma cokkasa kharAba che. kAraNa ke hiMsA vageremAM joDAvuM e vizuddha mana-vacana-kAyAvALA jIvanuM cihna nathI. mATe vizuddha pariNAmane 1. hastAdarza 'rakSaNA....' iti pAThaH / 2. hastAdarza 'vizuddhaM' ityazuddhaH pAThaH / Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nizcayasya hetu-svarUpA'nubandhazuddhatA * ye tvekAntanizcayamevAdriyante te nizcayato nizcayameva na 'jAnate, hetusvruupaanubndhshuddhtjjnyaanaabhaavaat| tadAha- "NicchayamavalaMbaMtA Nicchayao NicchayaM ayANaMtA / NAsaMti caraNa-karaNaM' bAhirakaraNA''lasA keI / / " (o.ni. 761) hiMsAyatanAni sarvANi varjanIyAni prayatnataH - (o.ni. vRtti 58/59) iti droNAcAryakRtaprakRtagAthAdvayavyAkhyA / taduktaM tatraivA'gre vajjemitti pariNao saMpattIe vi muccaI verA / avihiMto'vi na muccai kiliTTabhAvo tti vA yassa / / - (o.ni.60 ) iti / yathoktaM nizIthabhASye bRhatkalpabhASye api ca je je dosAyayaNA te te sutte jiNehiM paDikuTThA / te khalu aNAyaraMto suddho iharA u bhaiyavvo / / - (ni.bhA.4103, bR.ka.bhA. 1860 ) iti / prakRte ca iMdiya - visaya kasAyA parisahA veyaNA ya uvasaggA / ee avarAhapayA jattha visIyaMti dummehA / / - ( da.vai.ni. 175 ) iti dazavaikAlikaniryuktivacanamapyavadhAtavyam / pArzvasthatvAdiprayojakA'parAdhapadatyAgenaiva sAdhUnAM sNsaarpaargaamitvsmbhvH| taduktaM dazAzrutaskandhaniryuktau apAsatthAe akusIlayAe akasAya- appamAe ya / aNiyANayAi sAhU saMsAramahannavaM taraI / / - (da.zru . ni . 142 ) iti / = ye tu prayatnarahitA ekAntanizcayameva sadvyavahAranirapekSanizcayanayameva Adriyante te nizcayataH = paramArthato nizcayameva = nizcayanayatAtparyameva na jAnate, hetu svarUpA'nubandhazuddha-tajjJAnA'bhAvAt hetu-svarUpA'nubandhavizuddhisampannanizcayanayagocarasaMvedanAtmakavijJAnavirahAt / taduktaM gurutattvavinizcayavRttau - yo nizcayaH pravarttate hetu svarUpAnubandhapratipUrNaH sa nizcayo nizcayato jJeyaH - (gu.ta.vi. vRtti 1/38) iti / prakRte oghaniryuktisaMvAdamAha - 'Nicchaye 'ti / droNAcAryakRtatadvRttizcaivam - nizcayamavalambamAnAH puruSA nizcayataH paramArthato nizcayamajAnAnAH santo nAzayanti caraNakaraNaM, kathaM? bAhyakaraNA'lasAH = bAhyaM vaiyAvRttyAdi karaNaM tatra alasAH = prayatnarahitAH santazcaraNakaraNaM nAzayanti / kecid idaM cAGgIkurvanti yaduta parizuddhapariNAma eva pradhAno na tu bAhyakriyA' / etacca nAGgIkartavyam, yataH pariNAma eva bAhyakriyArahitaH zuddho na bhavatIti / tatazca nizcayavyavahAramatamubhayarUpamevAGgIkartavyamiti - (o.ni. vRtti 761) / yathoktaM puruSArthasiddhyupAye apa - nizcayamabudhyamAno yo nizrayataH tameva saMzrayate / nAzayati karaNa-caraNaM sa bahiH karaNAlaso IcchatA suvihita saMyamIe haMmezA prayatnapUrvaka tamAma hiMsAAyatanono parihAra karavo joIe.' * nizcaya-vyavahAranuM saMtulana # ye. / paraMtu jeo ekAntanizcayane = vyavahArano apalApa karatA nizcayanayane ja svIkAre che teo to nizcayathI = paramArthathI nizcayanayane ja jANatA nathI. kAraNa ke hetuzuddha svarUpazuddha ane anubaMdhazuddha evA nizcaya nayanuM saMvedanAtmaka jJAna temanI pAse nathI. kAraNa ke oniryuktimAM jaNAvela che ke - bAhya vaiyAvacca vagere AlaMbana sAdhanane apanAvavAmAM ALasu keTalAka vidvAno nizcaya nayanuM AlaMbana le che teo paramArthathI nizcaya nayane jANatA ja nathI ane A rIte ALasathI cAritrano nAza kare che. ..NakAraNaM' ityazuddhaH pAThaH / M = 1. hastAdarze 'yameva jJAnahetu..' iti truTito'zuddhazca pAThaH / 2 hastAdarze ' 535 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kriyAnirapekSazuddhapariNAmapakSasyAnupAdeyatA * dvAtriMzikA-7/31 tad = tasmAt sadAcAraH = parizuddhabAhyayatanA bhAvazca = zuddhapariNAmaH tAbhyAmabhyantaravartmanA(= sadAcAra-bhAvAbhyantaravartmanA ca) gantavyaM mumukSuNA, tathaiva dayAvizeSasiddheriti hitopadezaH / / 31 / / bAlaH / / - (pu.si.50) iti / tatazcA'sadAyatanaparityAgena sadAyatanopAsanA kartavyA tattvadRSTyeti phalitam / AzrayA''zrayiNorabhedopacArAdA''yatanA'nAyatanasvarUpaM tu bhadrabAhusvAminA oghaniryuktau - jattha sAhammiyA bahave sIlamaMtA bahussuyA / carittAyArasaMpannA AyayaNaM taM viyANAhi / / jattha sAhammiyA bahave bhinnacittA aNAriyA / liMgavesapaDicchannA aNAyataNaM taM viyANAhi / / (o.ni.783-781) ityevamAveditam / evamevA''yatanasvarUpaM kundakundasvAminA bodhaprAbhRte - maNa-vayaNa-kAya-davvA AyattA jassa iMdiyA visayA / AyadaNaM jiNamagge NiddiTuM saMjayaM rUpaM / / maya-rAya-dosa-moho koho loho ya jassa AyattA / paMcamahavyayadhArA AyadaNaM maharisI bhaNiyaM / / 6 (bo prA.5-6) ityevamAveditam / ato vizuddha-vizuddhatarAdinizcayadRSTipariNamanoddezataH sadAyatanopAsanAM vinA na tAttvikavizuddhApavargamArgalAbhasambhavo na vA labdhaguNakSemaH / etena - saMpannaguNo vi jao susAhusaMsaggavajjio pAyaM / pAvai guNaparihANiM daddarajIvo ve mAro || 9 (jJA.gha. 9 193 I46) UMti jJAtAdharmakathAsUtrorapi vyAdhyAtA TI7/397/ tethI atyanta zuddha zAstrokta bAhya yatanA svarUpa sadAcAra-dharmAcAra ane zuddhapariNAma - A banne dvArA AMtarika mokSamArge AgekUca karavI joIe. kAraNa ke A rIte AgaLa vadhatAM vadhatAM ja viziSTa prakAranI dayA pragaTa thAya che. A pramANe munio ane mumukSuone granthakAranI hitazikSA che. (31) ha nizcaya AbhAsathI sAvadhAna ! ja vizeSArtha :- tapa, tyAga, vairAgya, svAdhyAya, upazamabhAva, vaiyAvacca, kAyotsarga Adi AlaMbana sAdhana daDha thayA pahelAM ja tene choDIne "AtmA sarvadA zuddha che' AvA nizcayanayane ekAMta daSTie vaLagavAmAM Ave to vibhAva pariNAmo chUTavAnA badale vadhu jorathI jIvane vaLage che. tathA sat sAdhanane choDI pramAda, viSaya-kaSAyanI pravRttimAM gaLADUba rahevAmAM Ave to tevA nizcayapremI jIvoe apanAvela nizcayanayamAM hetuzuddhi rahetI nathI. tema ja hiMsA-jUTha vagerenA pariNAmathI pariNata thavAnA lIdhe temaNe svIkArelA nizcaya nayamAM svarUpazuddhi paNa rahetI nathI. tema ja khAna-pAna, mAna-sanmAna-viSaya-kaSAya vageremAM galagalIyAM thatA hoya, vibhAva dazAnuM ja AkarSaNa temanA haiyAmAM chavAyela hoya, mana mahattvAkAMkSAmAM garakAva thayela hoya to tevA vibhAvadazApremI jIvoe apanAvelA nizcayanayamAM anubaMdhazuddhi paNa gerahAjara ja samajavI. hetu-svarUpa-anubaMdhathI jemAM zuddhi hoya tevA tAttvika nizcaya nayane pramAdI jIvo kharA arthamAM samajI ja nathI zakayA to tene apanAvavAnI - AtmasAta karavAnI vAta to bahu dUra rahI jAya che. tethI tevA nizcayAbhAsI jIvo vAstavamAM nizcaya-vyavahAra ubhayathI bhraSTa thAya che. tethI sAdhakemumukSue-saMyamIe kharA arthamAM AMtarika mokSamArgane pAmavo hoya to teNe potAnI bhUmikAne ucita evA tapa-tyAga-svAdhyAya-vaiyAvacca vagere AlaMbanasAdhanane nizcayapariNatipUrvaka daDha rIte AtmasAta karIne parama udAsInabhAvamAM - asaMgasAkSIbhAvamAM - jJAtAdaSTAbhAvamAM TharI javuM e ja kalyANakArI mArga che. A bAbatamAM vistRta jANakArI meLavavA "saMvedananI saragama' pustakanuM manana karavuM. (31) Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * loka - deha - zAstravAsanAtyAgopadezaH * 537 viditvA lokamutkSipya lokasaMjJAM ca labhyate / itthaM vyavasthito dharmaH paramAnandakandabhUH / / 32 / / jJAtvA lokaM = svecchAkalpitA''cArasaktaM janaM utkSipya = nirAkRtya lokasaMjJAM 'bahubhirlokairAcIrNamevA'smAkamAcaraNIyamityevaMrUpAM ca labhyate prApyate itthaM viditveti / viditvA = AjJAnirapekSaH svecchAmAtrapravRttastu zubho'pi bhAvo'zubha eva paramArthataH / taduktaM upadezapade - tanniravekkho niyamA pariNAmo vi hu asuddhao ceva / titthagare'bahumANA'saggaharUvo muNeyavvo / / - (up.pd.187)| taduktaM vyavahArasUtrabhASye api egaMteNa pamANaM pariNAmo vi na khalu amhaM - (vya.sU.bhA.2/275) iti / zrI malayagirisUrikRtA tadvRttistvevam na khalvasmAkaM svazaktinigUhanena yathAzakti pravRttivirahitaH kevalaH pariNAma ekAntena pramANam, tasya pramANA''bhAsatvAt kintu sUtraM pramANIkurvato yathAzakti pravRttisamanvitaH - (vya.sU.vR.2/275, pRSTha. 228) iti vibhAvanIyaM nizcayavyavahArasantulanaparAyaNaiH / dharmavyavasthAdvAtriMzikAmupasaMharati 'viditve'ti / 'bahubhirlokairAcIrNamevAsmAkamAcaraNIyamityevaM rUpAM lokasaMjJAM nirAkRtyeti / prakRte lokAnuvartanaM tyaktvA tyaktvA dehAnuvartanam / zAstrAnuvartanaM tyaktvA svAdhyAsA'panayaM kuru / / - ( akSi . 43) iti akSyupaniSadvacanaM, lokasaMjJA jitA yena nAmarUpAdivAsanA / muktistena kRtA haste jitaM sarvaM ca tena hi / / - ( adhyA. gI. 478) iti adhyAtmagItAvacanaM smartavyam / lokavAsanayA jantozzAstravAsanayA'pi ca / dehavAsanayA jJAnaM yathAvannaiva jAyate / / - (mukti. 2 /2, rA.gI. 6 / 27, vi. cU. 272 ) iti muktikopaniSad - rAmagItAvivekacUDAmaNivacanamapyatra na vismartavyam / taduktaM yogaviMzikAyAmapimuttUNa logasannaM ur3DhUNa ya sAhusamayasabbhAvaM / sammaM payaTTiyavvaM buheNamainiuNabuddhIe / / - (yo. viM.16) ityuktam / na ca bahujanaparigrahAt svecchAkalpitA''cAratyajanamanucitamiti vAcyam, evaM sati mithyAdRzAmapi dharmaH tyAjyo na syAt / taduktaM jJAnasAre lokamAlambya kartavyaM kRtaM bahubhireva cet ? / tadA mithyAdRzAM dharmo na tyAjyaH syAtkadAcana / / zreyo'rthino hi bhUyAMso loke lokottare ca na / stokA ha ratnavaNijaH stokAzca svAtmasAdhakAH / / - (jJA.sA. 23/4-5) iti / tasmAt svabhUmikaucityena nirvyAjaM jinAjJaivA''darato'nusartavyA / taduktaM upadezapade'pi tA ANANugayaM jaM taM ceva buheNa seviyavvaM tu / kimiha bahuNA jaNeNaM haMdi Na seyatthiNo bahuyA / / rayaNatthiNo'tithovA taddAyAro'vi jaha u loyammi / iya suddhadhammarayaNatthidAyagA daDhayaraM NeyA / / prastuta batrIsIno upasaMhAra karatA granthakArazrI jaNAve che ke - loksaMjJAtyAgamAM klyANa gAthArtha :- lokane jANI, lokasaMjJAne choDIne uparokta vyavasthAvALo dharma prApta thAya che ke je paramAnaMdarUpI kaMdanuM utpattisthAna che. (7/32) TIkArtha :- svacchandatAthI kalpelA AcAramAM kalikALanA moTA bhAganA loko Asakta hoya che. AvuM jANIne 'je bahu loko Acare te ja amAre AcaravuM' AvI lokasaMjJAne choDIne uparokta paddhati Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 * dharmA'virodhilokAcArAnuvarttanam * uktarItyA vyavasthitaH 'pramANaprasiddhaH dharmaH paramAnanda eva kandastasya bhUH = = = (=paramAnandakandabhUH) / / 32 / / / / iti dharmavyavasthAdvAtriMzikA ||7|| - (upa.pada.910-911) / na caivaM 'lokAcArAnuvRttizcetyAdinA ( yo . bi . 130) yogabindudarzitaH sadAcAro vyAhanyeteti zaGkanIyam, dharmazAstrA'virodhina eva bahujanarUDhalokavyavahArasyA'nupAlanIyatvena tatrA'bhimatatvAditi tadvRttivilokanAdvijJAyate (yo.bi.gA. 130 vR.) / yathA caitat tathA pUrvasevAdvAtriMzikAyAM ( dvA.dvA. 12/16, bhA.3 pR. 858 ) vakSyate / etena janapriyatvasya dharmaliGgatvaM SoDazakopadarzitamapi (So.4/7) vyAkhyAtam, tatra zuddhasyaiva janapriyatvasya svAzrayaguNanimittato janAnAM dharmaprazaMsanAdeH sakAzAd bodhibIjAdibhAvena dharmasiddhiphaladAyitvokteH / vistarastu asmatkRtakalyANakandalyAM (So.4/7 vR. pR.96 ) avaseyaH / pratyakSAnumAnAgamAdiparicchinnaH uktarItyA bhakSyAbhakSya-gamyAgamyAdivyavasthApanataH pramANaprasiddhaH dharmaH zrutAdilakSaNo hi, paramAnandaH = traikAlikasakalasAMsArikasukhAtizayita-karaNAntaHkaraNapravicAralezA'nAskandita-kAnta-sukhalakSaNaH eva kandaH, tasya = paramAnandakandasya utpattisthAnaM vartata iti zam / / 7/32 / / saddharmIyavyavastheyaM nAnAdarzanaviplutA / sattarkA''gamasaMvAdaiH sAmprataM khalu susthitA / / 1 / / iti muniyazovijayaviracitAyAM nayalatAyAM dharmavyavasthAdvAtriMzikA / / 7 / / mujabanI pramANaprasiddha vyavasthAvALo je dharma meLavAya che te ja dharma paramAnaMdamaya mokSarUpI mULanuM utpatti sthAna che. (7/32) 1. hastAdarza 'pramAprasiddha ' iti pAThaH / vizeSArtha :- kalikALamAM pApI loko to vyasana-vyabhicAra-durAcAra vageremAM pracura pramANamAM Asakta hoya che ja. paraMtu A huMDA avasarpiNIkALanA pAMcamA ArAmAM prastuta bharatakSetramAM Avela dharmAtmAo paNa prAyaH virAdhakabhAvavALA hovAthI potAnI svacchaMda buddhithI navA-navA AcArone dharma tarIke svIkAre che ane temAM ja gaLADUba rahe che. tethI ja mAMsabhakSaNa-madyapAna-maithunasevana-agamyagamanaajJAnatapa-laukika dayA vagerene paNa keTalAka anyadharmIo dharmAcAra mAne che. to vaLI lokottara dharmane vyavahArathI pALatA keTalAka sAdhuo paNa gurukulavAsatyAga kare che. keTalAka sAdhako to kriyAjaDatvamAM aTavAya che to anya keTalAka jaino nizcayAbhAsamAM aTavAyelA che. A kaLikALanuM sAmrAjya che. moharAjAno vikRta vilAsa che. A malina tattvanI asarathI kharA arthamAM AtmArthI jIvoe tarata mukta banI javuM joIe. tathA jinAjJA mujaba utsarga-apavAdanA saMtulanapUrvaka, nizcaya-vyavahAranI vivekadRSTithI, AtmakalyANane- doSamuktine ja kendrasthAnamAM rAkhI potAnI bhUmikAne anurUpa jinavacanane pariNamAvavA- AtmasAt karavA lAgI javuM tathA prasiddhi-puNyodaya-prazaMsA-pralobhana-pramAda vagerethI dUra rahIne AtmAnuM hita sAdhI levuM e ja tAttvika AMtarika mokSamArga che. (7/32) 7 mI batrIsInuM gujarAtI vivecana pUrNa dvAtriMzikA - 7/32 utpattisthAnam = Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 539 * buddhine kaso * 7 7. dharmavyavasthA batrIsIno svAdhyAya ha (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. bauddha "mAMsa bhakSya che.. e anumAna kaI rIte nirdoSa siddha kare che? te anumAna lakhavA dvArA jaNAvo. 2. "mAMsa abhakSya che" e graMthakArazrI kaI rIte siddha kare che ? te jaNAvo. 3. "mAMsa' zabdanI vyutpatti jaNAvIne mAMsabhakSaNanI duSTatA jaNAvo. 4. "na mAMsabhakSaNe doSa?' e asaMgata che te graMthakArazrI je rIte kahe che te samajAvo. 5. mAMsabhakSaNane nirdoSa siddha karavAmAM "bhUtapravRttiviSayatva' hetu kaI rIte anaikAntika che? 6. dArUpAnanAM doSo jaNAvo. 7. maithunasevananAM nukazAna jaNAvo. 8. maithunane nirdoSa mAnanAra pUrvapakSanI dalIla jaNAvo. 9. ahiMsAmAM hetu-svarUpa ane anubaMdhazuddhi jaNAvo. (bI) nIce yogya joDANa karo. 1. sandhAna jJAnanAza 2. abrahmasevana adharmamULa 3. dArU jIvotpatti 4. maithuna tattvajJAna 5. dayAnuM aMtaraMgakAraNa naraka 6. paraprANarakSaNa pApakarma kaSAya ahiMsA 8. hiMsAnuM phaLa vyavahAradayA 9. jayaNAno yoga karmabaMdha (sI) khAlI jagyA pUro. 1. .......... jIvonI utpatti thatI hovAthI mAMsa abhakSya che. (saMkhyAta, asaMkhyAta, anaMtA) 2. vedamAM maMtrothI saMskArita thayelA mAMsane ....... kahevAya che. (prokSita, doSita, abhakSya) 3. dArUDiyA loko ..prakAranAM nukazAna bhogave che. (14, 16, 12) 4. nizcayathI maithunasevana ....... yukta hoya che. (rAga, dveSa, duHkha) 5. tapa paNa samatA, saMvega vagerethI garbhita hovAthI.... bhAve jANavo.(lAyopathamika, audayika, pAriNAmika) 6. nirvikalpa svabhAva TakAvI rAkhavo te ......... dayA che. (dravya, bhAva, jIva) 7. jayaNA vagarano jIva parapIDA na kare chatAM .........thAya ja che. (hiMsA, ahiMsA, dayA) 8. jayaNAthI jIvarakSA mATe pravRtta thavAmAM jIvane pIDA thAya to paNa ........ (doSakAraka che, doSakAraka nathI, guNakAraka che) 9. pramAdI jIva cokkasa ......... che. (ahiMsaka, hiMsaka, ajJAnI) che Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 * magajanI phaLadrupatA * che 7. nAyalatAnI anuprekSA che (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. svataMtrasAdhana kone kahevAya ne prasaMgasAdhana kone kahevAya ? 2. lokamAM ane zAstramAM peya-apeyanI vyavasthA samajAvo. 3. "na mAMsabhakSaNe doSa' saMbaMdhI pUrvapakSIya maMtavya samajAvo. 4. maithunanI duSTatA samajAvo. kyA kAraNe lagna karavA paDe che ? 5. maMDalataMtravAdIno mata kahIne tenuM graMthakArazrI kaI rIte nirAkaraNa kare che ? te samajAvo. 6. tapazcaryA aMge bauddhono zuM mata che ? te samajAvo. 7. tapa aMge bauddha matanuM nirAkaraNa kaI rIte graMthakArazrI kare che ? te samajAvo. 8. jJAnarahita dayA zA mATe saphaLa nathI ? (bI) nIcenA praznonA saMkSepamAM javAba Apo. 1. dharma kaI rIte vyavasthita rahe che ? 2. "bauddhamate paNa mAMsa abhakSya che..." tenA pUrAvA Apo. 3. maithunasevanamAM keTalA jIvonI hiMsA thAya che ? 4. tapadharma kyA karmanAM kSayopazamarUpa che ? ne kyAM karmanA udayathI thayela nathI ? te jaNAvo. 5. jIvadayAnA AzayathI ekalA rahevAmAM thatA nukazAna jaNAvo. 6. agItArtha mahAtmAnI jIvadayAne kevI batAvI che ? 7. vyavahAra ane nizcayanayathI jIvadAyanuM svarUpa jaNAvo. 8. hiMsAdi vicAraNAmAM naigamanaya samajAvo. 9. RjusUtranaye hiMsAdinI vicAraNA zuM che? te kaho. 10. zabdanayanA mate hiMsA ane ahiMsAnuM svarUpa samajAvo. (sI) khAlI jagyA pUro. 1. doSano virodhI hovAthI tapa AtmAno .......... che. (doSa, guNa, ubhaya) 2. prathama ..... pachI ahiMsA. (tapa, jJAna, karUNA) 3. sAmAnyagrAhI naigamanayano ......... nayamAM aMtarbhAva thAya che. (vyavahAra, RjusUtra, saMgraha) 4. pUrvAcAryo kahe che ke cittano ......... e ja pramANa che. (pariNAma, kaSAya, guNa) 5. ....... ane ....... dvArA mokSamArge AgaLa dhapavuM joIe. (udAratA, sadAcAra, zuddhabhAva, pravRtti) 6. viSaya-kaSAyanI pravRttimAM gaLADUba rahe tene ....... zuddhinI rahetI nathI. (phaLa, hetu, anubaMdha) 7. vibhAvadazApremI jIve apanAvelA nizcayanayamAM ......... zuddhinI gerahAjarI samajavI. (anubaMdha, hetu, phaLa). 8. huMDA avasarpiNInA pAMcamA ArAmAM dharmAtmAo prAyaH ... bhAvavALA hoya che. (virAdhaka, ArAdhaka) 9. ....... bhAvamAM TharI javuM e ja kalyANakArI mArga che. (asaMgasAkSI, zubha, nirvikalpaka) Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8- vAdadvAtriMzikA (AThamI batrIsInI prasAdI bAdhate ca parA'pAyanimittatA tapasvinaH paralokasAdhanam / / 8/3 / / (pR.545) bIjAne nukasAnImAM nimitta banavuM e paNa dharmAtmAne potAne ja paralokanI sAdhanAmAM naDatararUpa thAya che. Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmavAdenevA'sadgrahanivRttyA mArgA'bhimukhabhAvAt / / 8/8 / / (pR.555) tAttvika dharmavAda dvArA ja kadAgraha dUra thavAthI mokSamArgane sanmukha thavAya che. Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___541 541 * saptavidhavAdalakSaNaprakAzanam * // atha vAdadvAtriMzikA // 8 // dharmavyavasthAto vAdaH prAdurbhavatIti tatsvarUpamihocyatezuSkavAdo vivAdazca dharmavAdastathAparaH / kIrtitastrividho vAda ityevaM tattvadarzibhiH // 1 // zuSketi / spaSTaH / / 1 / / * nayanatA saddharmIyavyavasthAyAM sampratipattyabhAvataH / jAyate vAda ityevaM saGgateyaM hi sAmpratam / / 1 / / bhakSyA'bhakSyAdidharmavyavasthA'nantaramupadarzitA / dharmavyavasthAtaH = bhakSyAbhakSya-peyApeya-gamyAgamyotsargApavAda-nizcayavyavahArAdigocaraniruktadharmavyavasthAmavalambya nAnAdharmasaMlagnAsu vividhAsu dharmavyavasthAsu satyA'satyatvanirNayArthaM vAdaH kathAvizeSaH prAdurbhavatIti hetoH tatsvarUpaM = vAdasvarUpaM ucyate iha vAdadvAtriMzikAyAm / tatrA''dimaH zlokaH 'zuSke'ti / zuSka iva zuSkaH = nIrasaH galatAluzoSamAtraphala ityarthaH / sa cAsau vAdazceti zuSkavAdaH / kamapi vipratipattiviSayamAzritya prativAdinA saha vadanaM vAda ucyte| tathA virUpo = jayaprAptAvapi paralokAdibAdhako vAdaH = vivAdaH / 'ca'zabdaH uktsmuccye| dharmapradhAno vAdaH = dharmavAdaH / tathA = tenAtyantamAdhyasthyAdinA dharmahemakaSAdiparIkSAlakSaNena vA prakAreNa, samuccayArtho vA tathAzabdaH, paraH = pradhAnaH, aparo vA uktavAdAbhyAmanyaH, itiH prakRtavAdavyavasthAsamAptyarthaH, evaM = anena prakAreNa tisro vidhAH = prakArA yasya sa trividhaH vAdaH tattvadarzibhiH = vAdasvarUpadraSTubhiH kIrtitaH = saMzabditaH / vAdalakSaNantu zrIhemacandrasUribhiH pramANamImAMsAyAM - tattvasaMrakSaNArthaM prAznikAdisamakSaM sAdhanadUSaNavadanaM vAdaH - (pra.mI.2/1/30) iti niSTaGkitam / - ziSyAcAryayoH pakSa-pratipakSaparigraheNA'bhyAsakhyApanAya vAdakathA (upa.prastA.4-SaDdarzana. ) iti upamitibhavaprapaJcAyAM kathAyAM siddhrssignnii| nyAyasUtre tu - pramANa-tarka-sAdhanopalambhaH siddhAntA'viruddhaH paJcAvayavopapannaH pakSa-pratipakSaparigraho vAdaH - (nyA.sU.1/2/1) ityevaM vAdalakSaNamupadarzitam / 'tattvanirNayaphalaH kathAvizeSo vAda' ityeke / tattvabubhutsunA saha kathA = vAda' ityanye / _ 'yathArthabodhecchuvAkyaM = vAda' ityapare / 'zAstrArtho vAda' itItare vadanti / / 8/1 / / . vAha dvAtriMzina praza bhakSyAbhaDhya, pethApeya, gamyAgamya, hiMsA-ahiMsA vagere saMbaMdhI dharmane = AtmakalyANane kendrasthAne lakSamAM rAkhIne vyavasthA sAtamI batrIsImAM batAvI. vividha prakAranA dharmanA anuyAyIo vividha prakAranI dharmavyavasthA svIkAre che. tethI temAM kaI vyavasthA sAcI ane kaI khoTI ? e aMge vAda-vivAda ubhA thavAnI zakyatA che. tethI AThamI batrIsImAM vAdanuM svarUpa ane prakAra vagere batAvavAmAM Ave che. gAthArtha :- zuSkavAda, vivAda ane dharmavAda-A pramANe traNa prakArano vAda tattvadraSTAo vaDe kahevAyela cha. (8/1) TIkArtha :- gAthArtha spaSTa hovAthI prastuta gAthAnI TIkA upAdhyAyajI mahArAje karela nathI.(8/1) zuSkavAdanuM svarUpa batAvatAM granthakArazrI jaNAve che ke - Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HTHE 542 * duHsaMjJApyajIvavaividhyopadarzanam * dvAtriMzikA-8/2 parA'noM laghutvaM vA vijaye' ca praajye| yatrokto saha duSTena zuSkavAdaH sa kIrtitaH // 2 // pareti / yatra duSTena = atyantamAna-krodhopetacittena sahoktau satyAM vijaye sati parasya = prativAdinaH paraH = prakRSTo vA anartho' = maraNa-cittanAza-vairAnubandha-saMsAraparibhramaNarUpaH 'yathoddezaM nirdeza' iti nyAyenA''dimavAdasvarUpakartRphalamAha - 'pareti / duSTena = atyantamAnakrodhopetacittena saheti / anena zuSkavAdakartRsvarUpamAveditam / taduktaM aSTakaprakaraNe - 'atyantamAninA sArdhaM krUracittena ca dRDham / dharmadviSTena mUDhena zuSkavAdastapasvinaH / / - (a.pra.12/2) tavRttistvevam - atyantamatyarthaM mAnI garvI = atyantamAnI tena, sa hi jito'pi paraguNaM na manyate, sArdhaM = saha, krUracittena = saMkliSTAdhyavasAyena, sa hi jito vairI syAt, cazabdaH samuccaye, tathA, dRDham = atyartham, dharmo jinAkhyAtaH zruta-cAritrarUpaH, tasyaiva durgatau prapatatAM dharaNasamarthatvAt, tasya dviSTo dveSavAn = dharmadviSTaH tena, sa hi nirAkRto'pi dharmaM na pratipadyate'to vyarthaprayAsaH syAt / mUDhena = yuktA'yuktavizeSA'nabhijJena, sa hi vAde'nadhikRta eva, prativAdinA yo vAdaH sa iti gamyate, kimityAha, zuSkavAdaH = anarthavAdo bhavatIti gamyam / kasyetyAha, tapasvinaH = sAdhoH, tapasvigrahaNaM ceha tasya sadaivocitapravRttikatayA yogyatvena zAstre'dhikAritvopadarzanArthamitarasya cAnyathAtvena tatrAnadhikAritvopadarzanArthaM ca / athavA he tapasvina iti + (a.pra.12/2 vR.)| zuSkavAdakAriNo duSTatvAdeva duHsaMjJApyatvam / taduktaM sthAnAGge bRhatkalpasUtre ca - tao duppasannA pannattA / taM jahA - duDhe mUDhe vuggAhite - (sthA.3/4/203, vR.ka.udde.4/sU.12) iti / parairasya prakRtirAsurItyaGgIkriyate / taduktaM gaNezagItAyAM - ativAdo'bhimAnazca darpo'jJAnaM skoptaa| AsuryA evamAdyAni cihnAni prakRternupa ! / / 6 (ga.gI.10/4-5) iti / jaye parAjaye vA'narthavardhanatvAdasya zuSkavAdatvamabhivyanakti- uktau satyAM = kathAyAM prArabdhAyAM satyAM vijaye satIti / taduktaM aSTakaprakaraNe - vijaye'syA'tipAtAdi, lAghavaM tatparAjayAt / dharmasyeti . zuSDavA . gAthArtha :- duSTa prativAdInI sAthe je vAda karavAmAM vAdIno vijaya thAya to prativAdIne nukazAna thAya tathA vAdIno parAjaya thAya to vAdInI laghutA thAya te vAda zuSkavAda kahevAyela che. (8(2) TIkArya :- jyAM atyanta abhimAna-krodha vagere doSathI grasta antaHkaraNavALA durjana prativAdI sAthe carcA karavAmAM jo vAdIno vijaya thAya to prativAdI atyanta abhimAnI hovAthI ApaghAta karIne marI jAya athavA pAgala thaI jAya athavA vAdI sAthe daDha vaira bAMdhe athavA dIrgha kALa sudhI parAjayanimitte karelA saMkalezathI saMsAramAM paribhramaNa kare. A rIte prativAdIne nukazAna thAya. athavA to prativAdI taraphathI vAdIne bhayaMkara nukazAna thAya. jema ke atikrodhI prativAdI parAbhavanA lIdhe sAdhunuM khUna kare, karAve athavA rAjasattA vagerenA mAdhyamathI te-te rAjyamAMthI jinazAsanano uccheda vagere karAve. A rIte hArelA duSTa prativAdI taraphathI jainane = vAdIne ghaNuM nukazAna thavAnI zakyatA rahe. tema ja 1. hastAdarza 'vijayena' ityazuddhaH pAThaH / 2. mudritapratau 'vA!' ityazuddhaH pAThaH / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vAdAnarhasvarUpaprakAzanam * 543 = anyA sAdhva-tipAtana-zAsanocchedAdirUpo vA / parAjaye ca sati laghutvaM vA "jito jainaH / ato'sAraM jainazAsanaM" ityevamavarNavAdalakSaNaM bhavati, sa zuSkavAdo galatAluzoSamAtraphalatvAt kIrtitaH / / 2 / / chala-jAtipradhAnoktirduHsthitenA'rthinA saha / vivAdo'trApi vijayA'lAbho vA vighnakAritA / / 3 / / chaleti / duHsthitena daridreNa arthinA = lAbha- 'khyAtyAdiprayojaninA saha chalaM dvidhApyeSa tattvato'narthavardhanaH / / - (a.pra. 12 / 3 ) iti / tadvRttistu vijaye abhibhave tapasvinA kRte sati, asya = atyantamAnAdidoSayuktasya prativAdinaH, atipatanamatipAto = maraNam, sa eva Adiryasya cittanAzAdidoSavRndasya tat ' atipAtAdi' bhavatIti gamyate / sa hi vijito mAnAd mriyeta cittanAza-vairAnubandhA'zubhakarmabandha-saMsAraparibhramaNAdikaM vA''pnuyAt / athavA sAdhoreva vairAnubandhAt sAmarthye satyatipAtaM zAsanocchedAdi vA kuryAditi bhAvanA / tathA lAghavaM mAhAtmyahAniH, bhavatIti gamyam / kutaH ? ityAha, tasmAtprativAdinaH sakAzAt parAjayaH sAdhorabhibhavaH = tatparAjayastasmAt / 'kasya lAghavami' tyAha- dharmasya jinapravacanasya, yato 'vAde jito jaino'to'sAraM jainazAsanamityavarNavAdAt / iti anantaroditahetoH, dvidhApi dvAbhyAmapi prakArAbhyAm, AstAM parAjaye vijayaparAjayorapIti bhAvaH, tattvataH paramArthato, na tu vyavahArata eva saMsArakAraNatvAt anarthavardhanaH * apAyavRddhikArI - ( a. 12 / 3 vR.) ityevaM vartate / taduktaM dvAtriMzikAprakaraNe siddhasenadivAkarairapi = = = 'chale'ti / duHsthitena yadi vijayate kathaJcittato'pi paritoSabhagnamaryAdaH / svaguNavikatthanadUSikaH trInapi lokAn khliikurute|| uta jIyate kathaJcit pariSatprativAdinaM sa kopAndhaH / galagarjenA''kraman vailakSyavinodanaM kurute || - (siddha. dvA. 8/15-16) iti / 8 / 2 // avasarasaGgatiprAptaM vivAdaM nirUpayati daridreNa manoduH sthitena vA jo vAdI jaina hArI jAya to jaina loko jItAI gayA. mATe jinazAsana asAra che' A rIte lokomAM vAdI-jainanI laghutA-niMdA thAya. A rIte hAre ke jIte banne rIte nukazAna ja jyAM thatuM hoya tevI carcAne zuSkavAda kahevAyela che. kAraNa ke temAM koI tattvanirNaya vagere phaLa maLavAnA badale mAtra gaLu-tALavu zoSAI jAya eTaluM ja phaLa maLe che. (8/2) vizeSArtha :- skaMdaka rAjakumAre pApI pAlaka sAthe rAjasabhAmAM karelI carcA zuSkavAda tarIke laI zakAya. goSThAmAhila, jamAlI vagere joDe thayelI carcAo paNa prastuta zuSkavAda rUpe gaNavA yogya che. (8/2) * vivAdanuM vivecana have jene kahevAno avasa2-prasaMga upasthita thayela che te avasarasaMgatiprApta vivAdanuM vivecana karatA graMthakArazrI kahe che ke - gAthArtha :- daridra ane duHsthita evA prativAdI sAthe chala-jAtipradhAna evI carcA thAya te vivAda kahevAya. ahIM vijaya maLavAnI zakyatA nathI athavA prativAdInI kIrti vageremAM vighna thAya che.(8/3) TIkArtha :- prativAdI daridra hoya tema ja daridra hovAnA lIdhe ke anya kAraNasara dhanano lAbha, = = = 1. hastAdarze 'khyAvA...' ityazuddhaH pAThaH / = = = Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 * chalasvarUpA''vedanam * dvAtriMzikA-8/3 bhiprAyeNoktasya zabdasyA'bhiprAyAntareNa dUSaNaM, jAtizcAsaduttaraM, tAbhyAM pradhAnoktiH (=chalajAtisaha / arthinA = lAbha-khyAtyAdiprayojaninA = suvarNaratnAdiprApti-prasiddhyAdyarthinA, upalakSaNAdanudAracittenetyapi gamyam / sa ca durvidagdho hi 'ambuni majjhantyalAbUni grAvANaH plavante' iti nyAyena pratyakSAdiviruddhaM vadan nirjito'pi sanna lajjate kintu mahAgalapramANenA''raTan jayamevecchati / yathoktaM bRhatkalpabhASye - na ya nijjito vi lajjai, icchai ya jayaM galaraveNa + (bR.ka.bhA.370-pIThikA) iti| taduktaM zrIharibhadrasUribhiH api aSTakaprakaraNe - labdhi-khyAtyarthinA tu syAddaHsthitenA'mahAtmanA / chalajAtipradhAno yaH, sa vivAda iti smRtaH / / 6 (a.pra.12/4) tadvRttistu - labdhiH = suvarNAdInAM lAbhaH, khyAtizca = prasiddhiH, tAbhyAmarthaH = prayojanaM yasyAsti sa tathA tena, tuzabda: 'punaH' zabdArthaH, sa cA''dyavAda-vivAdayorvizeSadyotakaH, syAt = bhavet, yo vAda iti sambandhaH, duHsthitena = daridreNa manoduHsthitena vA, amahAtmanA = anudAracittena, evaMvidhasya hi parAjaye viSAda-vRtticchedAdidoSaprasaGgena sAdhoH paralokabAdheti kRtvA vAdasya viruddhatA syAt / ata eva kAraNAd vizeSito'sAviti, iha ca saha vAdineti gmym| chalajAtipradhAno yaH, tatra chalaM = vAkchalAdi, yathA navakambalo devdttH| jAtayo = dUSaNAbhAsAH, yathA'nityaH zabdaH, kRtakatvAt, ghaTavaditi / asya hetoH dUSaNam / tathAhi'yadi ghaTagataM kRtakatvaM hetuH tadA tacchabdenA'siddhamityasiddho hetuH, atha zabdagataM tadA tadanityatvena vyAptaM na siddhamityasAdhAraNA'naikAntiko heturi'ti, tatpradhAno yaH sa tathA, sa = evaMvidho vAdaH, vivAda iti smRtaH = evamabhihita 6 (a.pra.12/4 vRtti) iti / chalaM = anyA'bhiprAyeNoktasya zabdasya abhiprAyAntareNa = vaktRtAtparyabhinnatAtparyeNa duussnnm| yathA navInakambalA'bhiprAyeNa 'navakambalo'yaM devadattaH' ityukte sati 'kuto'sya nava kambalAH ? eka eva kambala' ityevaM saGkhyAbhiprAyeNa dUSaNaM chalamucyate / 'parasya vadato'rthavikalpopapAdanena vacanavighAtaH chalami'ti pare / anye tu 'viparItA'rthakalpanopapattyA vacanavighAtaH chalamiti vadanti / 'zabdavRttivyatyayena pratiSedhahetuH chalami'tItare / 'paroktasyA'rthAntaraM parikalpya taddaSaNena paroktabhaGga' ityapi kecit / 'vaktRtAtparyA'viSayArthakalpanena dUSaNA'bhidhAnaM chalamiti kazcit / vAkchalaM, sAmAnyacchalaM, upacAracchalamityevaM chalatraividhyamavagantavyam / prakRte - vacanavighAto'rthavikalpopapattyA chalam (nyA.sU.1/51), tat trividhaM, vAkchalaM sAmAnyacchalamupacArachalaJca (nyA.sU.1/52), avizeSAbhihite'rthe vakturabhiprAyAda rthAntarakalpanA = vAkchalam (nyA.sU.1/53) sambhavato'rthasyAtisAmAnyayogAdasambhUtA'rthakalpanA = sAmAnyacchalam (nyA.sU.1/54), dharmavikalpanirdeze'rthasadbhAvapratiSedha upacAracchalam + (nyA.sU.1/55) iti nyAyasUtrANi smartavyAni / jAtizca asaduttaraM = duussnnaabhaasetyrthH| - sAdharmya-vaidhAbhyAM pratyavasthAnaM = jAtiH - (nyA. prasiddhi vagereno Icchuka hoya to tevo prativAdI potAnuM prayojana siddha karavA mATe carcAmAM chala, jAti vagereno avAra-navAra prayoga kare to te carcA vivAda kahevAya. eka abhiprAyathI bolAyela zabdanuM anya abhiprAyathI arthaghaTana karIne sAmenI vyaktinA vacanamAM dUSaNa batAvavuM te chala kahevAya. khoTo Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = * jAti- jalpasvarUpavicAraH * = pradhAnoktiH ) vivAdo viruddho vAdaH / = atrApi vivAde'pi vijayA'lAbhaH parasyA'pi cchala-jAtyAdyudbhAvanaparatvAt, vA athavA vighnakAritA, atyantA'pramAditayA chalAdiparihAre'pi prativAdino'rthinaH parAbhUtasya lAbhakhyAtyAdivighAtadhrauvyAt / bAdhate ca parA'pAyanimittatA tapasvinaH paralokasAdhanamiti nA'trobhayathA'pi phalamiti bhAvaH ||3|| sU.1/59) iti nyAyasUtrakAraH / svavyAghAtakamuttaraM jAtirityeke / svapratibandhakamuttaraM jAtirityanye / siddhamapi dUSaNA'samarthamuttaraM jAtiritItare / chalAdibhinnadUSaNA''bhAsA jAtirityapi kazcit / sAdharmyapratyavasthAnAdibhedena caturviMzatibhedabhinnA jAtiH naiyAyikamata iSyate / taduktaM nyAyasUtre sAdharmya vaidharmyAtkarSA'pakarSa-varNyA'varNya-vikalpa-sAdhya-prAptyaprAptiprasaGga-pratidRSTAntA'nutpatti-saMzaya-prakaraNa hetvarthApattyavizeSopapattyupalabdhyanupalabdhi-nityAnityakAryasamAH - ( nyA. sU. 5 / 1 / 1 ) iti / nyAyakandalikAkArastu - samyaghetau hetvAbhAse vA prayukte jhaTiti taddoSatattvA'pratibhAse tu pratibimbanaprAyaM kimapi pratyava - sthAnaM jAtirityucyate - ( nyA. kaM.) ityAha / zrIhemacandrasUrayastu pramANamImAMsAyAM abhUtadoSodbhAvanAni dUSaNAbhAsA jAtyuttarANi - (pra.mI. 2/1/29) itthaM tallakSaNaM niSTaGkitavantaH / chala- jAtyorupalakSaNatayA nigrahasthAnamapi grAhyam / tallakSaNaM tu nyAyasUtre vipratipattirapratipattizca nigrahasthAnam - ( nyA. sU. 1 / 2 / 60 ) iti / chalAdimayo'yaM vivAdo naiyAyikaiH jalpazabdenA'bhidhIyate / taduktaM nyAyasUtre yathoktopapannacchala-jAti-nigrahasthAna sAdhanopAlambhaH = jalpaH - (nyA.sU.1/2/3) iti / = asmAkamapi vivAdasya jalpazabdavAcyatA sammataiva / taduktaM nizIthacUrNI parigRhya siddhAntaM pramANaM ca chala-jAti-nigrahasthAnaparaM bhASaNaM yatra (saH) jalpaH - (ni.bhA.2130 cU. udde. 5 ) iti / jalpa eva pratipakSasthApanAhInatve vitaNDocyate naiyAyikaiH / taduktaM nyAyasUtresa pratipakSasthApanAhInaH vitaNDA - (nyA.sU.1/2/4 ) iti / sa = jalpaH / svamate vivAdasya vitaNDopalakSakatvaM vijJeyam yadvA vitaNDAya vivAde'ntarbhAvo'vaseyaH / jayantabhaTTamate cArvAkavArtA vitaNDAvAdarUpA'vaseyA / taduktaM nyAyamaJjaryaM na hi lokAyate kiJcit kartavyamupadizyate / vaitaNDikakathaivA'sau na punaH kazcidAgamaH / / - (nyA.maM.pramANapraka. pRSTha - 146 ) / zIlAkAcAryamate shusskvaad-vivaadyoraikym| taduktaM sUtrakRtAGgAvRttau - viruddhavAdaM = vivAdaM zuSkavAdamityarthaH - (sU.kR. 1/9/16 vR.) iti / vijayo durlabhaH / taduktaM aSTaka viparItavAda kahevAya. vivAde'pi, apinA zuSkavAdasamuccayaH kRtaH, vijayA'lAbhaH javAba Apavo te jAti kahevAya. A chala-jAtimaya carcA vivAda chala-kapaTanA vAraMvAra prayoga prativAdI karato hovAthI ahIM vAdIne vijaya maLavAnI zakyatA lagabhaga rahetI nathI. kadAca vAdI atyanta sAvadhAnI rAkhIne chaLa vagerenuM nirAkaraNa karIne vijaya meLave to paNa prativAdI dhana vagereno arthI hovAthI carcAmAM hArI jAya to dhanaprApti, prasiddhi vageremAM tene avazya aMtarAya thAya che. bIjAne nukazAnImAM nimitta banavuM e paNa dharmAtmAne potAne ja paralokanI sAdhanAmAM naDatararUpa thAya che. mATe temAM vijaya maLe to paNa ApaNane vAdIne ja nukasAna ane parAjaya maLe to jinazAsananI hilanArUpa nukazAna- Ama vivAdamAM paNa banne rUpe nukasAna ja che.(8/3) , = = --- 545 = Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vivAde vijayadaurlabhyam * dvAtriMzikA-8/4 jJAtasvazAstratattvena' madhyasthenA'ghabhIruNA / kathAbandhastattvadhiyA dharmavAdaH prakIrtitaH / / 4 / / = = jJAteti / jJAtaM svazAstrasya abhyupagatadarzanasya tattvaM yena ( tena = jJAtasvazAstratattvena), prakaraNe - vijayo hyatra sannItyA, durlabhastattvavAdinaH / / tadbhAve'pyantarAyAdi- dosso'dRssttvighaatkRt|| - (a.pra. 12 / 5 ) iti / tadvRttiH vijayaH prativAdyabhibhavadvAreNa jayaH, hi yasmAt, atra : chalAdipradhAne vivAde, sannItyA = zobhanena nyAyena, yatastatra sannItyudgrAhaNaparasyApi chalA'pazabdAdinA nigrahasthAnA'vAptiH syAt, durlabhaH, na sulabhaH / ' kasye 'tyAha, tattvavAdinaH = vastutattvavadanazIlasya saadhoH| athA'tyantA'pramAditayA chalAdiparihArato vijayasya lAbho bhavati, tatrApi doSamAha, tadbhAve'pi AstAM vijayAbhAve doSastadbhAve'pi = paranirAkaraNe'pi (hi) antarAyaH prativAdino lAbhakhyAtyAdivighAta Adiryasya zokapradveSAde: sa tathA sa cAsau doSazca iti 'antarAyAdidoSaH', sambhavatIti gamyate / sa hi parAjito rAjAdibhyo na kiJcillabhate, labdhaJcAsya hiyate / kiMvidho doSaH ? ityAha dRSTavighAtakRt paralokavyAhatikArI - ( a. 12 / 5 vR.) iti / tatazca vivAdakaraNe svasya samayazakti-yazaH- kIrttiprabhRtibhiH kRzatvameva syAt / a sammataJcedaM saugatAnAmapi / taduktaM jAtake sUtrapiTakAntargate 546 = = = = - vivAdena kisA honti - ( jA. 7 / 400 / 37 ) iti yathAtantramanuyojya sarvadA sarvatra vivAdaH tyAjya eva utsargataH sva-parazreyaH kAmibhirityAzayaH / etena na mleccha - mUrkha- patitaiH krUraiH santApavedibhiH / durjanairavaliptaizca kSudraiH saha na saMvadet / / - (zivo.7/85) iti zivopaniSadvacanamapi vyAkhyAtam / ubhayathA'pi = vijaye parAjaye parAjaye ca ||8 / 3 // avasarasaGgataM dharmavAdaM nirUpayati - 'jJAte 'ti / prakRtopayogi aSTakavacanamevaM jJeyam - paraloka - vizeSArtha :- 'tamAco sahana karyo' evA abhiprAyathI 'teNe tamAco khAdho' Ama bolavAmAM Ave tyAre 'roTalI-dALa-bhAta teNe khAdhA che. tamAco kyAM khAdho che ?' A rIte anya abhiprAyathI sAmenI vyaktinI vAta toDI pADavI te chala kahevAya. tathA jAti eTale khoTo javAba-vAhiyAta dalIla. jema ke 'A mANasa dayALu che, kAraNa ke te bIjAnA duHkhane dUra karavA satata prayatnazIla rahe che' Ama koIka kahe tyAre tenuM khaMDana karavA koI sacoTa satya yukti na maLavAthI prativAdI ema kahe ke 'bIjAnA duHkhane dUra karavA prayatnazIla raheto hovAthI te dayALu hoya to paraduHkhane dUra karanArA IsAIdharmanA anuyAyInI jema te vaTALavRttivALo nAstika paNa hovo joIe.' A rIte je khoTI dalIla karavAmAM Ave te jAti kahevAya. bAkInI vAta to TIkArthamAM spaSTa ja che. (8/3) jene kahevAno avasara che te dharmavAdanuM nirUpaNa karatA granthakArazrI jaNAve che ke dharmavAdanuM nirUpaNa gAthArtha :- jeNe potAnA zAstronA tattvane samajela hoya, je madhyastha tathA pApabhIru hoya tevA prativAdI sAthe tattvabuddhithI je kathA = carcA karavAmAM Ave te dharmavAda kahevAyela che. (8/4) TIkArtha :- dharmavAdanA prativAdInA traNa vizeSaNa ahIM jaNAvela che. (1) prativAdI potAnA svIkRta 1. hastAdarze 'tattvenA'ma...' ityazuddhaH pAThaH / Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * madhyasthasvarUpaprakAzanam . 547 evambhUto hi svadarzanaM dUSitamadUSitaM vA jAnIte / madhyasthena = AtyantikasvadarzanA'nurAgaparadarzanadveSarahitena, evambhUtasya hi supratipAdaM tattvaM bhavati / tathA aghabhIruNA = pAtakabhayazIlena, evambhUto hyasamaJjasavaktA na bhavatIti, saheti gamyate, tattvadhiyA = tattvabuddhyA yaH kathAbandhaH sa dharmavAdo = dharmapradhAno vAdaH prakIrtitaH / / 4 / / pradhAnena, madhyasthena tu dhImatA / / svazAstrajJAtatattvena, dharmavAda udAhRtaH / / ( (a.pra.12/6) iti / tavRttiH - paraloko janmAntaraM sa pradhAno nopasarjanabhUto yasya sa paralokapradhAnastena, sa hi paralokabhayAdasamaJjasasya vaktA kartA ca na bhavati, madhyasthena = AtyantikasvadarzanA'nurAga-paradarzanadveSarahitena, evaMvidho hi sukhapratipAdyo bhavati, tuzabdaH punaHzabdArthaH, dhImatA = buddhimatA, evaMvidho hi guNa-doSajJo bhavati, tathA svazAstrasya = abhyupagatadarzanasya jJAtaM = avagataM tattvaM = paramArtho yena sa tathA tena, evambhUto hi svadarzanaM dUSitamadUSitaM vA jAnAtIti saha prativAdineti gamyate, yo vAdaH sa dharmavAda udAhRtaH = kathitastattvavedibhiH - (a.12/6 vR.) iti jJeyA / aatyntiketi| AtyantikatvaJca pramANapratipAdyapadArthA'pratipattiprayojakatvAdilakSaNaM grAhyam / tena prativAdinaH prajJApanIyatve sati svadarzanarAgasattve'pi na kApi kSatiH / paramabhAvakAraNIbhUtatAttvikamadhyasthasvarUpapratipAdanaparA - jo Navi vaTTai rAge Navi dose doNha majjhayAraMmi / so hoi u majjhattho sesA savve amajjhatthA / / (A.ni.803) iti aavshykniyuktigaathaa'pytraanusndheyaa| atyantarAgAdigrastasya tu yathAvasthitatattvapratipattireva na sambhavati / sammataJcedaM bauddhAnAmapi / yathoktaM dIghanikAye - rAgarattA na dakkhaMti tamokhaMdhena AvuTA - (dI.ni. 2/1/6) iti| svayamapi ca maitrIbhAvamAdAya madhyasthatayA vAda: kaaryH| etena - mitrasya cakSuSA samIkSAmahe - (ya.ve.36/18) iti yajurvedavacanamapi vyAkhyAtam / aghabhIruNeti / evaMvidho hi parAjayasambhAvanAyAmapi chalajAtyAdiprayoktA na bhavati, na vA mAraNoccATanAdikArako bhavati / tattvabuddhyA = sadbhUtA'rthAnveSaNapravaNamatyA / yathoktaM nizIthacUrNau - matamabhyupagamya paJcAvayavena tryavayavena vA pakSa-pratipakSaparigrahAt chala-jAtivirahito bhUtArthAnveSaNaparo vAdaH - (ni.bhA.2130 cUrNi) iti / vAdazca sabhAyAM jAyate / dharmasaMbaMdhI zAstranA tattvano jANakAra hovo joIe. kAraNake AvI vyakti ja pote bolelA athavA vAdIe bolelA vacanathI potAnA dharmanA siddhAnta dUSita thAya che ke nahi ? te spaSTa rIte jANI zake che. (2) prativAdI madhyastha hovo joIe. eTale ke potAnA dharmano AMdhaLo rAga ke bIjAnA dharma vize AMdhaLo dveSa na hovo joIe. AvuM hoya to ja tene tattvanuM pratipAdana saraLa bane. (bAkI to dRSTirAga-daSTivaiSanA lIdhe satya tattvano paNa te svIkAra na karI zake.) (3) tathA prativAdI pApabhIru. hovo joIe. kAraNa ke Avo prativAdI ADedhaDa game tema bolato nathI. AvA prativAdInI sAthe vAda-carcA karavAmAM Ave te dharmavAda kahevAyela che. (84) vizeSArtha :- prativAdImAM sAmAnyathI potAnA dharmano rAga to hoya ja che. paraMtu te rAga AMdhaLo na joIe, daSTirAga svarUpa na banavo joIe. AvuM hoya to sAcuM samajAvanAra koI maLI jAya tyAre 1. hastAdarza 'pratipadaM' iti pAThaH / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 * sabhAlakSaNopadarzanam . dvAtriMzikA-8/5 vAdino dharmabodhAdi 'vijaye'sya mahatphalam / Atmano mohanAzazca prakaTastatparAjaye / / 5 / / vAdina iti| vAdino vijaye sati, asya = prAguktavizeSaNaviziSTasya prativAdino dharmaH= zruta-cAritralakSaNastasya bodhaH = pratipattistadAdi (=dhrmbodhaadi)| AdinA'dveSa-pakSapAtavarNavAdAdigrahaH tallakSaNaM ca saMyuktanikAye brAhmaNasaMyukte upAsakavarge - nesA sabhA yattha na santi santo, santo na te ye na vadanti dhammaM / rAgaJca dosaJca pahAya mohaM dhammaM vadantA ca bhavanti santo / / 6 (sN.ni.1|17|2|11|208, pRSTha 214) ityevamuktam / mahAbhArate nAradasmRtau ca - na sA sabhA yatra na santi vRddhA, vRddhA na te ye na vadanti dharmam / nAsau dharmo yatra na satyamasti, na tatsatyaM yacchalenA'nuviddham / / (ma.bhA.sabhAparva-67/53, udyogaparva. 35/58, nA.smR.vyavahArapada-3/18) ityevamAveditam / bRhatparAzarasmRtau ca - na sA sabhA yatra na santi vRddhA, vRddhA na te ye na vadanti dharmam / dharmo vRthA yatra na satyamasti, satyaM na tad yanna hRdA'nuviddham / / (bR.parA.smR.8/ 73) ityevamupadarzitamiti yathAgamamatra yojyaM vAdasabhAsvarUpavedibhiH / / 8/4 / / dharmavAdaphalamAvedayati - 'vAdina' iti / dharmaH = zruta-cAritralakSaNaH, - duviho a hoi dhammo suyadhammo khalu cArittadhammo ya - (ni.bhA.329) iti nizIthabhASyavacanAt, - duviho loguttario suadhammo khalu carittadhammo ya ( (da.ni.43) iti dazavaikAlikaniyuktivacanAcca / pratipattiH = mImAMsottarabhAvinI 'idamitthameveti nizcayAkArA suparizuddhA paricchittiH zruta-cAritradharmagocaraiva / AdinA adveSa-pakSapAta-varNavAdAdigrahaH = zrutacAritragocarA'prItiparihAra-tatpUrvakarucivizeSa-tatpUrvakazlAghAdiparigrahaH / pratyantare ca 'avarNavAdAdI'tyazuddhaH pAThaH / prakRtasaMvAdi aSTakavacanaM itthaM - vijaye'sya phalaM dharmapratipattyAdyaninditam / Atmano mohanAzazca, niyamAttatparAjayAt / / (aSTaka. 12/7) iti / yuktisaMgata prAmANika padArthano svIkAra karavAmAM tene khacakATa na thAya. temaja vAdI saMgata pramANasiddha padArthanuM ADedhaDa khaMDana karavAnuM tene mana na thAya. Ama dharmarAga paNa aprAmANika vAtane choDavAmAM tathA prAmANika padArthane aMgIkAra karavAmAM naDatara rUpa na banavo joIe- evuM ahIM sUcita thAya che. AvuM na hoya to jJAnagarbhita vairAgya paNa AvI na zake. A vAta paNa khyAlamAM rAkhavI. vaLI, prativAdI pApabhIru hoya to hAravAnI zakyatA jaNAya tyAre chaLakapaTa vagere na kare, bhAgI na jAya athavA vAdIne mUTha mAravI vagere adhama kRtyo na kare. mATe prativAdInuM trIjuM vizeSaNa prathama banne vizeSaNanI jema agatyanuM che. dharmavAdanuM phaLa batAvatA granthakArazrI jaNAve che ke - ha dharmavAda phaLavicAraNA che. gAthArtha :- dharmavAdamAM vAdIno vijaya thAya to prativAdIne dharmaprApti vagere mahAna phaLa prApta thAya. tathA vAdIno parAjaya thAya to vAdInuM tattvaviSayaka ajJAna nAza pAme che.- A vAta pragaTa ja che. (85) TIkArtha:- pUrvokta 3 vizeSaNathI yukta evA prativAdI sAthe dharmavAda karavAmAM vAdI jo vijayane meLave to prativAdI madhyastha hovAthI vAdImAnya yuktisaMgata vAtano svIkAra kare che ane amalamAM mUke tevuM paNa bane. yuktisaMgata padArthano svIkAra karavAthI prativAdIne zratadharmanI prApti thAya tathA te vAtane amalamAM 1. hastAdarza 'vinaye' ityazuddhaH pAThaH / 2. mudritapratau 'pakSapAtAvarNa' ityazuddhaH pAThaH / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jJAnagarveNa vAdakaraNe karmabandhaH . 549 mahat = utkRSTaM phalaM bhavati, tataH = prativAdinaH sakAzAt parAjaye ( tatparAjaye) cAtmano'dhikRtasAdhoH mohasyA'tattvAdau tattvAdyadhyavasAyalakSaNasya nAzazca (=mohanAzazca) prakaTa ityubhayathApi phalavAnayamiti bhAvaH / / 5 / / ayameva vidheyastattattvajJena tapasvinA / dezAdyapekSayA'nyo'pi vijJAya guru-lAghavam // 6 // ayameveti / tat = tasmAt tattvajJena tapasvinA, ayameva = dharmavAda eva vidheyaH / tavRttistu - vijaye = sannyAyenAbhibhave sati, asya = paralokapradhAnatvAdivizeSaNasya prativAdinaH, phalaM = arthasiddhiH, dharmo = jinoktazruta-cAritralakSaNastasya pratipattirabhyupagamaH sa AdiryasyAdveSa-pakSa'pAtavarNavAdAdeH tat dharmapratipattyAdi, aninditam = anavadyam, phalavizeSaNaM kriyAvizeSaNaM cedaM, bhavatIti ceha gamyate / atha prativAdinaH sakAzAdAtmanaH parAjayo bhavati tatrAha- AtmanaH = sAdhoradhikRtavAdinaH, mohanAzaH = atattvAdau tattvAdyadhyavasAyalakSaNabodhahAniH, cazabdaH samuccayArthaH, niyamAt= avazyambhAvena, kuta ityAha, tena tasmAdvA parAjayo'bhibhavaH tatparAjayastasmAt + (a.12/7 vR.) iti / Atmano garvavirahe mohanAzaH, anyathA tu karmabandha eva / taduktaM dharmasaGgrahaNyAM zrIharibhadrasUribhiH - anneNa annahA desiyammi bhAvammi nANagavveNa / kuNai vivAdaM kalusiyacitto tatto ya se baMdho / / 6 (dharmasaM.500) iti / ubhayathA'pi = vijaye parAjaye ca / / 8/5 / / nanu tarhi kiM dharmavAda eva kartavyaH ? anyau tu vAdau na kartavyAveva ? ityAzaGkAyAM yadvidheyaM tadupadizannAha - 'ayamiti / tasmAt = vijaya-parAjayayodharmavAdasya saphalatvAt tattvajJena tapasvinA samaM dharmavAda eva vidheyaH / evakAreNA''dyadvayavAdavyavacchedo'kAri, tayoH 'azakto'haM gRhArambhe zakto'haM mUkavAno utsAha jAge to dezavirati ke sarvavirati svarUpa cAritradharmanI prApti thAya. A mahAna phaLa che. kadAca prativAdI zruta-cAritradharma na paNa pAme to ya kyAreya jinazAsanano dveSa na kare, jinazAsananA syAdvAdakarmavAda vagere siddhAntano pakSapAta-anurAga kare, jainasiddhAnta vagerenI prazaMsA paNa kare. A paNa nAnuM sUnuM phaLa nathI. tathA jo prativAdI dvArA potAno parAjaya thAya to atattvamAM tattvanI buddhi svarUpa ajJAnano spaSTapaNe uccheda thAya che. Ama dharmavAdamAM vAdIno jaya thAya ke parAjaya- bannemAM lAbha ja thAya che. (85) vizeSArtha :- dharmavAdanA pratApe vRddhavAdIdevasUrijI dvArA siddhasena brAhmaNano rAjasabhAmAM parAjaya thatAM zrIsiddhasenadivAkarasUrijI mahArAjanI jinazAsanane prApti thaI. kaTTara jinazAsanakI dhanapAla brAhmaNanI zobhanamuni sAthenI carcA dharmavAdarUpe pariNamatAM jinazAsanane zrAddhavarya dhanapAla mahAkavi prApta thayA. dharmavAdanA prabhAve ja gautamasvAmI vagere 11 gaNadharano lAbha thayo ane caramatIrthAdhipatinA zAsananI sthApanA thaI. dharmavAdanA AvA aneka lAbho prasiddha ja che. (85). gAthArthaH- Ama dharmavAda lAbhakArI hovAnA kAraNe tattvavettA tapasvIe A dharmavAda ja karavo joIe. tathA deza-kALa vagerenI apekSAe lAbha-nukazAnane vicArIne anya prakArano vAda paNa karI zakAya che. (86) TIkArtha :- hAra-jIta bannemAM dharmavAda lAbhakArI hovAthI tattvavettA tapasvI mahAtmAe A dharmavAda ja karavo joIe. A utsargamArga che. 1. mudritapratau aSTakavRttau api 'pakSapAtA'varNavA...' ityazuddhaH pAThaH / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 * vAdopayogisampatprakAzanam * dvAtriMzikA-8/6 gRhabhaJjane' iti nyAyena pravRttatvAt / taduktaM jJAnasAre api zreyaH sarvanayajJAnAM vipulaM dharma vaadtH| zuSkavAdAd vivAdAcca pareSAM tu viparyayaH / / - ( jJA. sA. 32 / 5 ) iti / anyeSAmapi sammatamidam / taduktaM manusmRtI zuSkavairaM vivAdaM ca na kuryAt kenacit saha - (manu. 4 / 139) iti / vaira-vaizvAnara-vyAdhi-vAda-vyasanalakSaNAH mahAnarthAya jAyante vakArAH paJca vardhitA / / - (pArzva.ca./dvi.sarga. pRSTha-43) iti pArzvanAthacaritre udayavIragaNivacanamapi vAdapadena zuSkavAda-vivAdayoranarthakAritAmAvedayatItyavadheyam / yadyapi vyavahArasUtrabhASye - atthavatiNA nivatiNA pakkhavatA balavayA payaMDeNaM / guruNA NIeNa tavasiNA ya saha vajjae vAdaM / / - (vya. bhA. bhAga 3 - u. 1 gA. 90 pR.76 ) ityuktyA tapasvinA saha vAdo vyavacchinnastathApi prakRte tapasvipadena prativAdI na grAhyo'pi tu vAdyeva / vyavahArabhASyaniSiddhastu tapasvI prativAdirUpeNa bodhyaH / prakRte tapasvipadopAdAnAddhi tasya sArvatrika - sArvadikocitapravRttizAlitayA yogyatvena dharmavAdAdhikAritvamupadarzitamiti na kazcid virodhaH / evamevA'tidurbalenAjJenA'pi sAkaM vAdo na samArabhyaH, tasya parAjaye'pi / na hi hariNazAvako bhavati pratipakSaH tarakSoH' iti nyAyena svayazohAnisambhavAt / vyaktA'kSarA vAg, zarIralAghavaM, apUrvaprekSA, zArIraM balaM, dhAraNA, tejasvitA, sattvaJca vAdopayogIti tatsampAdanAya prayatitavyam / taduktaM vyavahArabhASye vAyA puggalalahuyA, mehA ujjA ya dhAraNAbalaM ca / tejassiyA ya sattaM vAyAmaiyaMmi saMgAme / / - (vya. bhA. u. 1 / bhAga-3- pR. 84-gA. 131) iti / prativAdI cA'jugupsitakarmakArI, guNagaNasambhAvanIyaH, vijJaH, dharmapratijJaH satyavAdI zIlakulA''cArasamanvito'nveSaNIyaH / taduktaM vyavahArabhASye ajjeNa bhavveNa viyANaeNa dhammapatiSNeNa alIyabhIruNA / sIla-kulAyArasamannieNa teNaM samaM vAyaM samAyarejjA / / - (vya. bhA. 1 / 3 / 87 ) iti / - pasatthesu nimittesu pasatthANi samArabhe / appasatthanimittesu savvakajjANi vajjae / / - (ga.vi. 82) iti gaNividyAprakIrNakavacanAnusAreNa prazastanimittagrahaNapUrvaM darzitasvarUpeNa prativAdinA sAkaM dharmavAdo vidheyo balA'balAdivivekenetyavadheyam / so'pi madhyastha-prAjJasabhApatyAdiSu satsUtsargataH kAryaH, na tvanyathA / taduktaM zrIharibhadrasUribhireva dharmasaGgrahaNyAm vAdo vi vAdi-naravai - paricchagajaNesu niuNabuddhisu / majjhatthesu vihiNA ussaggeNaM annAo / / - ( dharmasaM. 516 ) iti / nanu prakRta evakAreNa zuSkavAda-vivAdayoH niSedhe tu 1vAdo 2jappa vitaNDA paiNNagakahA ya " NicchayakahA ya / 'saMjogavihivibhattA kadhapaDibaMdhe vi chaTThANA / / vAdaM jappa-vitaMDaM savvehiM vi kuNaMti samaNIvajjehiM / / - (ni.bhA. 2129/2130) ityevaM nizIthabhASyavacanavirodho'parihAryaH, tatra SaDvidhakathAprabandhamadhyAt vAda-jalpa-vitaNDAkathAnAM kartavyatvokteH / na cAtra tIrthAntarIyaiH sAkaM vAdadvayakaraNaniSedhaH gAthAnA uttarArdhamAM apavAdane batAvatA graMthakArazrI jaNAve che ke gAma-nagara-deza-rAjya vagere Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * niSkAraNavAdakaraNe prAyazcittam * apavAdamAha dezo nagara-grAmajanapadAdiH, AdinA kAla - rAja - sabhya-prativAdyAdigrahaH, tatra tu svayuthyaiH saha vAda- jalpavitaNDAvAdakaraNasya vidhAnamityavacchedakabhedAnna kazciddoSa iti vAcyam, 'savvehi' padena tIrthAntarIyasyApi grahaNAt, taduktaM nizIthacUrNo tadvyAkhyAne 'asaMbhotiyAtIhiM savvehiM aNNatitthiehiM vi samaM kareti' - (ni. 2130 cU.) iti / na ca jalpavitaNDayordharmavAdarUpatvAdanutthAnaparAhateyamAzaGketi vaktavyam, parapakSanirAkaraNapUrvakaM svapakSasthApanAtmakasya vijigISuvacanasya jalparUpatvAt, svapakSasthApanahInatve sati parapakSoktimAtrakhaNDanoddezyakasya vijigISuvacanasya ca vitaNDArUpatvAt tyodhrmvaade'ntrbhaavaa'smbhvaat| na hi vijigISAyAstatra pravezo'bhimataH, madhyasthatAbhaGgApatteriti cet ? atrocyate prakRtagranthe utsargatastattvajijJAsayA tattvajijJApayiSayA vA dharmavAdasya kartavyatopadarzitA, nizIthabhASyAdau tvapavAdato vAda jalpavitaNDAnAM kartavyatAveditA / niSkAraNaM tu vAdakaraNamapi pratiSiddham, tasya rAgAdyutpAdakatvAt / taduktaM AcArAGgacUrNo rAga-dosakaro vAdo - ( A. cU. 1/7/1) iti / pareSAmapi sammatamidam / ata eva avadhUtagItAyAM kevalatattvaniraJjanapUto vAdavivAda: kathamavadhUtaH ? - (ava.gI.7 / 2 ) ityuktam / prakRte - hetuvAdairvinAzitAH - (saM.gI.5/28) iti, - ativAdA~stitikSeta - (saM.gI. 8/48) iti, ativAdAstyajet tarkAn pakSaM kaJcana nA''zrayet - (nA.pari.5/21, saM.gI. 10 / 24 ) iti ca saMnyAsagItAdivacanamapyavadheyam / taduktaM nAradaparivrAjakopaniSadi manusmRtau rAmagItAyAmapi ca ativAdA~stitikSeta - (nA. pari. 3/42, manu. 6/47 rA.gI. 15/ 56) iti / yathoktaM mahAbhArate ativAdaM na pravadenna vAdayet - ( ma.bhA. udyoga. 36 / 11) iti / yattu mahAvIragItAyAM vidharmisarvalokAnAM spardhAyAM majjanaiH sadA / deza - kAlAnuyogena sthAtavyaM zaktiyuktibhiH / / - ( ma.gI. 16 / 23) ityuktaM tattvapavAdA'pekSayA'vagantavyam / utsargA'pavAdA'nuviddhA'nekAntavAdamabhipretya paJcakalpabhASyacUrNo saMbhoio saMbhoieNa samaM nikkAraNaM vAdaM karei pAyacchittaM / evaM pAsatthAisu vi / kAraNe vi jai na karei pAyacchittaM visaMbhogo vA - (paM.ka.cU.gA. 1502) ityuktamiti dik / - = - atraiva granthakRd apavAdamAha dezAdyapekSayeti / deza: nagara-grAma-janapadAdiH kutIrthikapracuretarasvarUpaH, kAlo durbhikSetaralakSaNaH, rAjAdayo madhyasthA vijJA itare vA ? prativAdI vAdayogyastadanyo vA ? upalakSaNAt AtmA vAdAdisamartho'nyo vA ? ityapi jJeyam / taduktaM paJcatantre - kaH kAlaH kAni mitrANi ko dezaH kau vyayA''gamau ? | kazcA'haM kA ca me zaktiH ? iti cintyaM muhurmuhuH / / - (paM.taM. 1/kathA - 11/271) iti / etena nA'deza-kAle kiJcit syAt, dezakAlau pratIkSatAm - ( ma.bhA. vanaparva 28/32) iti mahAbhAratavacanamapi vyAkhyAtam / prakRte kAryamaNvapi kAle tu kRtametyupakAratAm / mahAnapyupakAro'pi riktatAmetyakAlataH / / - ( yo. vA. vairAgyaprakaraNa-7/26) iti yogavAsiSThavacanaM deza-kAla- pramANajJastasya siddhirasaMzayam - (ca.saM. adhyaaykSetra, tathA anukULa-pratikULa kALa, rAjA, sabhyo ane prativAdI vagerenI apekSAe nukasAna ochuM thAya ane lAbha vadhu thAya tema jANIne anya zuSkavAda-vivAda paNa vAdI karI zake che.(8/6) 551 = Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 * gurulAghavaparyAlocanena vAdaH kAryaH * dvAtriMzikA-8/6 tadapekSayA = tadAzrayaNena (=dezAdyapekSayA) gurulAghavaM = doSa-guNayoralpabahutvaM vijJAya anyo'pi 'vAdaH kAryaH / / 6 / / 4/20-pRSTha-153) iti carakasaMhitAvacanaM, - jJAtvA dezaM ca kAlaM ca vayaH sAmarthyameva ca / kartavyo'nugrahaH sadbhirmunibhiH parikIrtitaH / / (bR.parA.8/93) iti bRhatparAzarasmRtivacanamapyatra na vismartavyam / taduktaM nemicandrAcAryeNa pravacanasAroddhAre guruguNaSaTtriMzikopadarzanAvasare - sattIM purisaM khittaM vatthu nAuM pauMjae vAyaM 6 (pra.sAro.544) iti / etadvRttau siddhasenasUribhiH - zaktijJAnaM = 'vAdAdivyApArakAle kimamuM vAvadUkaM vAdinaM jetuM mama zaktirasti na ve'tyaatmiiysvruuppryaalocnm| puruSajJAnaM = kimayaM prativAdI puruSaH saugataH sAGkhyo vaizeSiko'nyo vA, tathA pratibhAdimAnitaro vetyAdiparibhAvanam / kSetrajJAnaM = kimidaM kSetraM mAyAbahulamanyathA vA, tathA sAdhubhirbhAvitamabhAvitaM vetyAdivimarzaNam / vastujJAnaM = kimidaM rAjAmAtyAdi sabhAsadAdi vA vastu dAruNamadAruNaM vA bhadrakamabhadrakaM vetyAdinirUpaNam 6 (pra.sAro.pR.374) ityevaM vyAkhyAtam / kintvanyavidhavAdakaraNA'vasare satyapi dIrghasUtratAmavalambya kAlakSepastu naiva kartavyo vAdinA / etena - kAlAtikramo hi pratyagraM kAryarasaM pibati (ya.ve.uvva.3/ 29) iti yajurvedovvaTabhASyavacanamapi vyAkhyAtam / doSa-guNayoralpabahutvaM = 'evamvidheSu dezAdiSu vidyAcUrNa-yogAdibalena zuSkavAda-vivAdA'nyataravAde vidhIyamAne pravacanasyA''tmano vA svalpadoSA'vinAbhAvI bahutaraguNalAbho bhaviSyati' ityevaM utsargA'pavAdaparizIlitavivekadRSTyA vijJAya anyo'pi = dharmavAdAnyaH zuSkavAdAdiH api vAdaH kaaryH| etAvatedamapi sUcitaM yaduta - kadAcit samyaksAdhanavAdino'pi pratibhAkSayA'tizramAditaH satsamAdhAnaM na sphurati tadA 'atyantaparAjayAd varaM saMzayo'pi' itinyAyena samAdhAnA''bhAsenA'pi pratyavastheyamevA'pavAdataH / etena - tattvAdhyavasAyasaMrakSaNArthaM jalpa-vitaNDe, bIjapraroha-saMrakSaNArthaM kaNTakazAkhAvaraNavat (nyA.sU.4/2/50) tAbhyAM vigRhya kathanam + (nyA.sU.4/ 2/51) iti nyAyasUtrayugalamapi vyAkhyAtam / pratyantare prakRte 'vivAda' ityazuddhaH pAThaH / kramazo guNa-doSayoralpa-bahutvajJAne tu vAdaH kazcidapi naiva kAryaH ityapi bodhyam / / 8/6 / / vizeSArtha :- je gAma-nagara-rAjya vageremAM vidharmIo puSkaLa hoya ane jainonI niMdA-TIkA thatI hoya, jaina sAdhuo pratye ocho sadbhAva dharAvatA loko pAsethI jaina sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMtone duSkALanA lIdhe gocarI vagere maLatI na hoya, rAjA jaina dharmano anurAgI athavA tattvapremI hoya, vAdasabhAnA sabhyo paNa madhyastha ane tattvavettA hoya, prativAdI mAraNa-uccATana vagere malina prayoga karavA-karAvavAnuM adhika sAmarthya dharAvato na hoya, pote vAdamAM vijaya meLavavAnuM amogha sAmarthya dharAvatA hoya tevA saMyogamAM alpa nukazAna veThavAnA bhoge viziSTa baLavAna zAsanaprabhAvanAdi lAbha cokkasapaNe dekhAtA hoya to tevA saMyogamAM ApavAdika rIte zuSkavAda ke vivAda karavAnI paNa chUTa zAstramAM jaNAvela che. paraMtu vinA kAraNe jIbhanI khaNaja poSavA mATe ke abhimAna majabUta karavA mATe Dagale ne pagale vAda-vivAda vitaMDAvAda-zuSkacarcA vagere karavAnI to manAI ja che. sAdhvIjI bhagavaMto joDe vAda karavAnI nizIthabhASyamAM manAI karela che - A vAta paNa prastutamAM dhyAnamAM levA lAyaka che. (86) 1. 'vivAda' iti mudritapratAvazuddhaH pAThaH / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * bhagavato'mUDhalakSyatA * 553 atra jJAtaM hi bhagavAn yatsa nA'bhAvyaparSadi / dideza dharmamucite deze'nyatra dideza ca / / 7 / / atreti / atra dezAdyapekSAyAM jJAtaM = udAharaNaM hi bhagavAn zrIvardhamAnasvAmI, yat sa na 'abhAvyaparSadi = prathamasamavasaraNe'yogyasadasi dharma dideza / anyatra 'cocite pratibodhyajanakalite deze dharma dideza / / 7 / / prakRtamevodAharaNadvArA samarthayati- 'atre'ti / yat = yasmAt kAraNAt sa vardhamAnasvAmI na = naiva prathamasamavasaraNe ayogyasadasi = viratipariNAmA'narhasabhAyAM dharmaM vistarato dideza / kSaNamAtraM dezanA tatra dattA, tathAkalpatvAt / taduktaM zrIguNacandragaNibhiH mahAvIracaritre - jaivi hu erisanANeNa jiNavaro muNai joggayArahiyaM / kappotti tahavi sAhai khaNamettaM dhammaparamatthaM / / - (ma.ca.gu.prastAva7, pRSTha.251-e/15) iti / zrInemicandrasUribhistu mahAvIracaritre - pavajjAiguNANaM paDivattikhamo na koi iha atthi / iya nAuM khaNamegaM kevalamahimaM surehiM kayaM / / jIyaM ti aNubhaveuM (ma.ca.nemi.pR.59/86-87) ityAdhuktamityavadheyam / kalpasUtrasubodhikAyAM tu zrIvinayavijayopAdhyAyena - samutpannakevalena zrIvardhamAnasvAminA prathamasamavasaraNe eva dezanA dattA, na ca tayA kasyApi viratipariNAmo jAtaH - (ka.sU.su. dvitIyakSaNasUtra-18 pR.66) iti vyAkhyAtam / anyatra ca pratibodhyajanakalite = sarvaviratipariNAmA'rhapuruSaparikalite deze = apApApuryAM dharma dideza / taduktaM kalpasUtrasubodhikAyAmeva - militeSu surAsureSu sthale vRSTimiva niSphalAM dezanAM kSaNaM dattvA prabhurapApApuryAM mahAsenavane jagAma - (ka.sU.kSaNa-6/ sU.121-pR.317) ityAdi / nanu sarvaviratipariNAmA'rhasattvA'sattve kiM tIrthaGkaro dezanAM naiva datte? ucyate - sarva-deza-viratisamyaktvAnyatarapariNAmArhaprANisattve eva tIrthaGkaro mahatA prabandhena dharmadezanAM datte, anyathA tu na, - savvaM ca desaviratiM sammaM ghecchati va hoti kahaNA u / iharA amUDhalakkho na kahei - (A.ni.564) iti AvazyakaniyuktivacanAt pUrvoktAt (pR.294)| idaJca tIrthotpattyanantarakAlApekSayA'vagantavyam / tIrthAnutpattikAle tu sarvaviratipariNAmArhapuruSasattva eva sa mahatA prabandhena dharmadezanAmAtanoti / ata eva mahAsenavane prathamadezanA vizeSarUpeNa na caramatIrthakRtA dattA / idamevAbhipretya AvazyakavRttI vizeSa baLavAna lAbha na thAya to vAda na karavo, na bolavuM. - A vAta jaNAvI gayA tenA samarthanamAM granthakArazrI jaNAve che ke - gAthArtha :- prastuta vAtamAM udAharaNa che zramaNa bhagavAna mahAvIra. temaNe abhAvya = ayogya sabhAmAM dharmadezanA na karI ane anyatra ucita sthAne dharmadezanA karI. (87) TIkArthaH-deza-kALa vagerenI apekSAe vAda karavo joIe. A vAtamAM udAharaNa tarIke zrI mahAvIrasvAmI bhagavAna jANavA. kAraNa ke viratidharma mATe prathama samavasaraNamAM rahela parSadA ayogya hovAthI temaNe dharmadezanA ApI na hatI. tathA viratidharma mATe yogya jIvovALA anya sthAnamAM temaNe dharmadezanA karI hatI.(87) 1. hastAdarza 'abhavya...' iti pAThaH / 2. hastAdarza 'ca ci..' ityazuddhaH pAThaH / Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 * bhagavaddezanAsAphalyAdimImAMsA * dvAtriMzikA- 8/8 viSayo dharmavAdasya dharmasAdhanalakSaNaH / svatantrasiddhaH prakRtopayukto'sadgrahavyaye / / 8 / / viSaya iti / dharmavAdasya viSayo dharmasAdhanalakSaNaH svatantrasiddhaH = sAGkhyAdInAM SaSTitantrAdizAstrasiddhaH / zrIharibhadrasUribhiH bhagavato jJAnaratnotpattisamanantarameva devAH caturvidhA apyAgatA Asan, tatra ca pravrajyApratipattA na kazcidvidyata iti bhagavAn vijJAya viziSTadharmakathanAya na pravRttavAn - ( A. vR.539) ityuktm| na hi paramavizuddhaucityA'moghadezanAdisAmarthyazAlinaH tIrthaGkarAH zrotRRNAmapratibodhaniyatimatikramituM yatante / etena niyatiM na vimuJcanti mahAnto bhAskarA iva - ( maho. 4/20) iti mahopaniSadvacanamapi vyAkhyAtam / na hi mahatyapi kRte yatne sarvathaiva prakRtiviparItaM kasmaicid rocate'pi / taduktaM bhartRhariNA'pi zRGgArazatake yad yasya nAbhirucitaM na tatra tasya spRhA manojJe'pi / ramaNIye'pi sudhAMzau na nAma kAmaH sarojinyAH / / - (zRM. za. 105 ) iti / tatazca yathA zrIvardhamAnasvAminA prathamasamavasaraNasamAgatAmabhAvyaparSadamapahAyA'nyatrA'kAri viziSTA dharmadezanA tathAnyenApyanucitadezAdikaM svaparopakArA'bhAvaJcAvagamyA'nyatra dharmavAda utsargataH kAryaH zuSkavAda-vivAdau cApavAdata iti / itthameva prekSAvattopapatteH, sarvatra gurulAghavA''locanapUrvakapravRttikatvavirahe tattvahAnyApatteH / taduktaM aSTakaprakaraNe dezAdyapekSayA ceha, vijJAya gurulAghavam / tIrthakRjjJAtamAlocya vAdaH kAryo vipazcitA / / - (a.pra. 12 / 8) iti / / 8/7 / / autsargikakartavyatA''pannasya dharmavAdasya viSayamAha - 'viSaya' iti / dharmavAdasya vyAvarNitasvarUpasya viSayaH gocaraH dharmasAdhanalakSaNaH dharmasya saMvara- nirjarAlakSaNasya zruta cAritralakSaNasya vA durgatipatajjantudhAraNalakSaNasya vA dharmavyavahAraviSayasya dharmapadapravRttinimittazAlino vA sAdhanAni ahiMsAdIni kAraNAni lakSaNaM svabhAvo yasya sa tatheti / svatantrasiddha ityatra svapadena sAGkhya- bhAgavata-vaidikAdyAstikadarzanavAdigrahaNaM tantrapadena ca teSAM zAstrANi grAhyANIti sAGkhyAdInAM SaSTitantrAdizAstrasiddhaH = sAGkhyAdyabhyupagataSaSTitantrAdizAstraprasiddhaH / vizeSArtha :- viratidharma mATe yogya jIvo che ke nahi ? Ano vicAra dharmadezanA karatI vakhate karavo jarUrI gaNAya-evuM uparokta daSTAntanA AdhAre phalita thAya che. jo dharmadezanA aMge paNa A vicAra karavo jarUrI hoya to vAda mATe to deza-kALa vagereno vicAra karavo atijarUrI gaNAya e samajI zakAya tevI bAbata che. (8/7) A dharmavAdanA viSayanI vicAraNA gAthArtha :- kadAgraha ravAnA thatAM prastutamAM upayogI bane tevA tathA potAnA dharmazAstrathI siddha evA dharmasAdhano dharmavAdanA viSaya che. (8/8) TIkArtha :- sAMkhya vagerenA SaSTitaMtra vagere potapotAnA dharmazAstromAM prasiddha evA je dharmanA sAdhano ahiMsA Adi te dharmavAdano viSaya che. = = Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * dharmavAdaviSayavicAraNA * asadgrahasya azobhanapakSapAtasya vyaye ( = asadgrahavyaye) sati, prakRtopayuktaH mokSasAdhakaH, dharmavAdenaivA'sadgrahanivRttyA mArgA'bhimukhabhAvAditi bhAvaH ||8|| yathA'hiMsAdayaH paJca vrata-dharma- yamAdibhiH / padaiH kuzaladharmAdyaiH kathyante svasvadarzane / / 9 / / yatheti / yathA'hiMsAdaya: AdinA sUnRtAsteya - brahmAparigrahaparigrahaH / paJca svasvadarzane vratadharmayamAdibhiH, tathA kuzaladharmAdyaiH padaiH kathyante / tatra 'mahAvrata 'padenaitAni jainairabhidhIyante / 'vrata' padena ca bhAgavataiH yadAhuste "paJca vratAni paJcopavratAni, vratAni yamAH / upavratAni nisa ca dharmavAdaviSayaH azobhanapakSapAtasya atAttvikA'bhyupagamasya asadabhinivezasya vA vyaye = = = = kSaye hrAse vA sati tAttvikA'hiMsAdigrAhakatayA prastutamokSasAdhakaH muktihetuH bhavati / prakRte hetumAha - dharmavAdenaiva vyAvarNitadharmavAdata eva asadgrahanivRttyA hetu svarUpAnubandhazuddhA'hiMsAdiparimanadvArA mArgAbhimukhabhAvAt = mokSamArgAbhimukhatva-tadanusaraNa - tadavalambana - tadArAdhanAdyupapatteH / tatazca muktiprAptiriti dharmavAdaviSayasyA'pavargaprayojakatvamanAvilameveti sthitam / taduktaM aSTakaprakaraNe'pi viSayo dharmavAdasya tattattantravyapekSayA / prastutA'rthopayogyeva dharmasAdhanalakSaNaH / / - (aSTaka. 13/ 1 ) iti / / 8/8 // udAharaNadvAraitadeva spaSTayati- 'yathe 'ti / te = bhAgavatAH AhuH 'paJca vratAni' ityAdi / prakRte kharAba pakSapAta svarUpa kadAgraha dUra thatAM te dayAdAna vagere... dharmasAdhano prastuta mokSa mATe upayogI bane che. kema ke tAttvika dharmavAda dvArA ja kadAgraha dUra thavAthI mokSamArgane sanmukha thavAya che. jevuM nahIM tAtparya che. (8/8) vizeSArtha :- alaga-alaga dharmazAstromAM dayA-dAna-satya-Indriyadamana vagere dharma sAdhano batAvelA che. pota-potAnA dharmazAstromAM batAvelA dharmasAdhano vize tattvanirNaya karavAnI dRSTie dharmavAda karavo joIe. dharmasAdhananA hetu-svarUpa-anubaMdha-prakAra vagere aMge dharmavAda karavAthI potAno kadAgraha-khoTI mAnyatA dUra thavAthI dayA-dAna vagere dharmasAdhano samyak rIte pakaDavA dvArA mokSamArgane abhimukha thavAya che. Ama AgaLa vadhatAM mokSa prApta thAya che. mATe mokSaprayojanamAM sAkSAt yA paraMparAe upayogI bane tevI rIte dharmasAdhana vize dharmavAda karavo joIe, nahi ke rAga-dveSa vadhAravA ke abhimAna poSavA mATe. AvuM ahIM garbhita rIte granthakArazrI sUcana kare che. (8/8) * vividha dharmasAdhananirUpaNa A - = = 555 prastuta gAthArtha :- Thebha } ahiMsA vagere pAMya dharmasAdhana che. potapotAnA dharmazAstramAM vrata, dharma, yama, kuzaladharma vagere zabda dvArA te pAMca oLakhAya che. (8/9) TIartha :- bha } ahiMsA, satya, ayaurya, brahmayarya, aparigraha - AA pAMya dharmasAdhano potapotAnA dharmazAstromAM vrata, dharma, yama vagere zabdathI kahevAya che. A pAMcane jaino mahAvrata zabdathI bole che. bhAgavata loko tene vrata kahe che. temanA dharmagraMthamAM jaNAvela che ke pAMca vrata ane pAMca upavrata che. vrata eTale ahiMsA vagere yama. upavrata eTale svAdhyAya vagere niyama.' pAzupAta loko A pAMcane 1. 'parigraha' iti padaM mudritapratau nAsti / Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 * yama-niyamAdisvarUpavimarzaH * dvAtriMzikA - 8/9 yamAH" ( ) iti / dharmapadena tu pAzupataiH yataste daza dharmAnAhuH - "ahiMsA satyavacanamastainyaM cApyakalpanA / brahmacaryaM tathA'krodho hyArjavaM zaucameva ca / / ( ) santoSo guruzuzrUSA ityete daza kIrtitAH"( ), sAGkhyaiH - vyAsamatAnusAribhizca yamapadenAbhidhIyante - "paJca yamAH paJca niyamAH / tatra yamAH ahiMsA satyamastainyaM brahmacaryamavyavahArazceti; niyamAstu akrodho guruzuzrUSA zaucamAhAralAghavam, apramAdazca " ( ) iti / - athemAni vratAni bhavanti - ahiMsA satyamastainyaM maithunasya ca varjanaM tyAga ityeva (bau.dh.2/18/2)| paJcopavratAni bhavanti akrodho guru-zuzrUSA'pramAdazzaucamAhArazuddhizceti - (bau.dha. 2/18/3) iti baudhAyanadharmasUtramapi smartavyam / 'dharmapadena' tu pAzupataiH upalakSaNAt manvanuyAyibhizca / nAradaparivrAjakopaniSadi saMnyAsagItAyAM manusmRtau ca - dhRtiH kSamA damo'steyaM zaucamindriyanigrahaH / dhIrvidyA satyamakrodho dazakaM dharmalakSaNam / / ahiMsA satyamasteyaM zaucamindriyanigrahaH / enaM sAmAsikaM dharmaM cAturvarNye'bravInmanuH / / - (nA.pari.3/24, saM.gI. 9/54, manu.6 / 92,10/63 ) ityuktam / mahAbhArate'pi ahiMsA satyamasteyaM tyAgo maithunvrjnm| paJcasveteSu vAkyeSu sarve dharmAH pratiSThitAH - / / ( ma.bhA.zAM. 5) ityuktam / paJca yamAH paJca niyamA iti / taduktaM viSNupurANe brahmacaryamahiMsAM ca satyA'steyA'parigrahAn / seveta yogI niSkAmo yogyatAM svamano nayan / / svAdhyAya-zauca-santoSa-tapAMsi niyatAtmavAn / kurvIta brahmaNi tathA parasmin pravaNaM manaH || ete yamAH saniyamAH paJca paJca prakIrtitAH / viziSTaphaladAH kAmyA niSkAmANAM vimuktidAH / / - (vi.pu.6/7/36-37-38) iti / manusmRtau tu AnRzaMsyaM kSamA satyamahiMsA damamaspRhA / dhyAnaM prasAdo mAdhuryamArjavaM ca yamA daza / / - (ma.smR.4/205) ityevamuktam / atrisahitAyAM ca AnRzaMsyaM kSamA satyamahiMsA-dama Arjavam / prItiH prasAdo mAdhuryamakrodhazca yamA daza / / - (a.saM.48) ityevaM dazadhA yamA uktAH / pitAmahena tu ahiMsA - satyamasteyaM brahmacaryA'parigrahau / akrodho guruzuzrUSA zaucaM durbhuktivarjitam / / - ( pitA . ) ityevaM dazadhA yamA darzitAH / varAhopaniSadi trizikhibrAhmaNopaniSadi ca - ahiMsA satyamasteyaM brahmacaryaM dayA''rjavam / kSamA dhRtirmitAhAraH zaucaM ceti yamA daza / / - (varA.5/12-13, tri.brA. 32-33) ityevaM dazadhA yamAH kathitAH / yatidharmasaGgrahe tu dharma kahe che. kAraNa ke te loko daza prakAranA dharmane kahe che. temanA graMthomAM kahela che ke '(1) ahiMsA, (2) satyavayana, (3) ayaurya, (4) alpanA, (4) brahmayarya, (ha) khodha, (7) kharbhava- saraNatA, (8) zauya-pavitratA, (8) saMtoSa khane (10) guruzuzrUSA A daza dharma kahevAyela che.' sAMkhya ane vyAsadharmAnuyAyIo vaDe A ahiMsA vagere pAMceya 'yama' zabda dvArA jaNAvAya che. temanA graMthamAM jaNAvela che } 'pAMya yama jane pAMya niyama dharmasAdhana che. temAM yama seTale ahiMsA, satya, ayaurya, brahmayarya, avyavahAra (vyApAratyAga) tathA niyama kheTale sodha, guruzuzrUSA, zauya ( pavitratA), AhAraghaTADo ane sapramAha. ' Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ahiMsAdInAM sarvatantravyApakatvam * ____557 ahiMsA satyamasteyaM brahmacaryamasaGgrahaH / yamAstu kathitAzcaite niyamAnapi me zruNu / / santoSa-zauca-svAdhyAyAstapazcezvarabhAvanA / niyamAH kauravazreSTha ! phalasaMsiddhihetavaH / / 6 (ya.dha.saM.pR.41) ityevaM vizvezvarasarasvatyoktam / pAtaJjalayogasUtre api - ahiMsA-satyA'steyabrahmacaryAparigrahA yamAH 8, (pA.yo.sU.2/30) - zauca-santoSa-tapaH-svAdhyAyezvarapraNidhAnAni niyamAH 6 (pA.yo.sU.2/32) ityuktam / eteSAM svarUpaJcAgre (bhA.5,pR.1420,1476) vakSyate / - ahiMsA satyamasteyaM brhmcryaa'prigrhau| yamAH - (kU.pu.2/11/13) iti kuurmpuraanne| yAjJavalkyasmRtau tu - brahmacaryaM dayA kSAntirdAnaM satyamakalkatA / ahiMsA'steyamAdhurye damazceti yamAH smRtAH / / snAnaM maunopavAsejyA svAdhyAyopasthanigrahAH / niyamA guruzuzrUSA zaucA'krodhapramAdatA / / 6 (yA.va.prAyazci.312/313) ityuktaM yama-niyamasvarUpam / yama-niyamasvarUpaM maNDalabrAhmaNopaniSadi tu - zItoSNA''hAra-nidrAvijayaH, sarvadA zAnti-nizcalatve, viSayendriyanigrahazcaite yamAH / gurubhaktiH satyamArgA'nuraktiH, mukhAyAtavastvanubhavazca, tadvastvanubhavena tuSTiH, niHsaGgatA, ekAntavAso, manonivRttiH, phalAnabhilASI vairAgyabhAvazca niyamAH - (maNDa.1/1) ityAveditam / jAbAladarzanopaniSadi ca - ahiMsA satyamasteyaM brahmacaryaM dayA''rjavam / kSamA dhRtirmitAhAraH zaucaM caiva yamA daza / / tapaH santoSA''stikyaM dAnamIzvarapUjanam / siddhAntazravaNaJcaiva hrImatizca japo vratam / / ete ca niyamAH proktAH / 6 (jAbA.2/1-2) ityAdhuktam / varAhopaniSadi apyevameva yama-niyamasvarUpamAveditam / zANDilyopaniSadi api - tatrA'hiMsA satyA'steya-brahmacarya-dayA''rjava-kSamA-dhRti-mitAhAra-zaucAni ceti yamA daza / tapaHsantoSA''stikya-dAnezvarapUjana-siddhAntazravaNa-homa-japa-vratAni daza niyamAH / - (zAMDi.1/1-2) ityuktam / mArkaNDeyapurANe ca - ahiMsA satyamasteyaM brahmacaryaM susaMyamaH / madya-mAMsa-madhutyAgo rAtribhojanavarjanam / / 6 (mA.pu. ) ityevamahiMsAdInAM mokSasAdhanatopadarzitA / dharmasAdhanantu yAjJavalkyasmRtau - ahiMsA satyamasteyaM zaucamindriyanigrahaH / dAnaM dayA damaH zAntiH sarveSAM dharmasAdhanam / / - (yA.va.5/122) ityuktam / nAradaparivrAjakopaniSadi ca - ahiMsA satyamasteya-brahmacaryA'parigrahAH - (nA.pari.4/10) ityAdinA yatidharma upadarzitaH / prakRte - ahiMsA satyamasteyamakAma-krodha-lobhatA / bhUtapriyahitehA ca dharmo'yaM sArvavarNikaH / / - (bhA.pu.11/17/21) iti bhAgavatapurANavacanamapi smartavyam / - ahiMsA satyamasteya-brahmacaryA'parigrahAH / akrodho guruzuzrUSA zaucaM santoSa Arjavam / / amAnitvamadambhitvamAstikatvamahiMsratA / ete sarve guNA jJeyAH sAttvikasya vizeSataH / / 6- (zA.1-2) iti zArIrakopaniSaduktirapi na vismartavyA / saMnyAsagItAyAM - ahiMsA satyamasteyaM brahmacaryaM tapaH param / kSamA dayA ca santoSo vratAnyasya vizeSataH / / - (saM.gI. 6/ 109) ityevaM yatidharmaH kathita ityavadheyam / cANakyasUtre'pi - ahiMsAlakSaNo dharmaH - (cA.sU. Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 * kuzalavibhAge'nekAntavAdaprasaraH * dvAtriMzikA-8/9 kuzaladharmapadena ca bauddhairabhidhIyante, yadAhuste - "dazAkuzalAni, tadyathA- hiMsA-steyA'nyathAkAmaM paizUnyaM paruSA'nRtam / sambhinnA''lApaM vyApAdamabhidhyA dRgviparyayam / / pApakarmeti dazadhA kAyavAGmAnasaistyajet" ( ) - iti / atra cA'nyathAkAmaH = pAradArya sambhinnA''lApaH = asambaddhabhASaNaM, vyApAdaH = parapIDAcintanaM, 'abhidhyA = dhanAdiSvasantoSaH parigraha iti yAvat, dRgviparyayo = mithyAbhinivezaH, etadviparyayAcca daza kuzaladharmA bhavantIti / 561) ityuktam / - ahiMsA satyamasteyaM brahmacaryamakalkatA / akrodho guruzuzrUSA zaucaM santoSamArjavam / / ahiMsAdyA yamAH paJca yatInAM parikIrtitAH / akrodhAdyAzca niyamAH siddhi-vRddhikarAH smRtAH / / 6 (zivo.7/100-1) iti tu zivopaniSadi darzitam / viSNubhakticandrodaye tu - brahmacaryamahiMsA ca satyamAmiSavarjanam / vrate caitAni catvAri caritavyAni nityazaH / / 6 (vi.bha. ca. ) ityuktam / nItizatake ca bhartRhariNA - prANAghAtAnnivRttiH paradhanaharaNe saMyamaH satyavAkyaM, kAle zaktyA pradAnaM yuvatijanakathAmUkabhAvaH pareSAm / tRSNAsrotovibhaGgo guruSu ca vinayaH sarvabhUtAnukampA, sAmAnyaH sarvazAstreSvanupahatavidhiH zreyasAmeSaH panthAH / / - (ni.za.26) ityuktam / eteSAmahiMsAdInAM svarUpaM tvagre mitrAdvAtriMzikAyAM (bhA.5,pR.1420) vakSyate / _ 'dazA'kuzalAnI'ti / nanu majjhimanikAye mahAvacchagottasutte - (1) lobho kho vaccha ! akusalaM, alobho kusalaM; (2) doso kho vaccha ! akusalaM, adoso kusalaM; (3) moho kho vaccha ! akusalaM, amoho kusalaM, iti kho vaccha ! ime tayo dhammA akusalA, tayo dhammA kusalA / - (ma.ni. 2,3,3,194 pR.167) ityevaM trINi kuzalAni darzitAni bhavadbhizcAtra daza kuzalAnyucyanta iti kathaM na virodha iti cet ? atrocyate - yathA jainAnAM rAga-dveSa-mohAnAmeva mRSAvAdakAraNatve'pi dazavaikAlikaniyuktau - kohe mANe mAyA lobhe pejje taheva dose / hAsa-bhae akkhAiya uvaghAe nissiA dasamA / / - (da.vai.ni.274) ityevamanAdisiddhatayA dazavidhA mRSA bhASA krodha-mAnAdInAM rAgAdyavinAbhAvavivakSayopadarzitA - rAgeNa va doseNa va moheNa va bhAsaI musaM bhAsaM / tahavi dasahA vibhAgo aNAiNiddesasaMsiddhA / / - (bhA.ra.53) iti pUrvokta(pR.215) bhASArahasyavacanAt tathaiva lobha-dveSa-mohAnAmevA'kuzalatve'pi bauddha loko ahiMsA vagerene kuzaLadharma kahe che. temanA graMthamAM jaNAvela che ke "daza akuzala cha. te ||sh - (1) hiMsA, (2) yorI, (3) anyathAma(52strI. mana), (4) paizunya (yA. yUgadI), (5) 5802 dUdha, (6) saMminAlA5 (asamaMsa. 13vAsa), (7) vyA56 (52pI30 42vAno viyAra), (8) amithyA (dhana vagairemA asaMtoSa = pariyaDa) () hai| viparyaya (mithyA abhiniveshkadAgraha) ane (10) pApa karma. A daza prakAranA akuzalane mana-vacana-kAyAthI choDavA joIe. daza akuzalano tyAga te kuzala dharma thAya che." 1. hastAdarza 'adhibhidhyA' ityazuddhaH pAThaH / Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * dazavidhA'kuzalasvarUpavibhAvanam * 559 AdipadAcca brahmAdipadagrahaH, etAnyeva vaidikAdibhirbrahmAdipadenA'bhidhIyante iti / / 9 / mukhyavRttyA kva 'yujyante na vaitAni kva darzane / vicAryametannipuNairavyagreNA'ntarAtmanA / / 10 / / hiMsAdInAM tadavinAbhAvitvavivakSayA dazavidhA'kuzalanirvacanamapi naiva virudhyate / taduktaM majjhimanikAya evAgre mahAvatsagotrasUtre (1) pANAtipAto kho vaccha ! akusalaM, pANAtipAtA veramaNI kusalaM; (2) adinnAdAnaM kho vaccha ! akusalaM, adinnAdAnA veramaNI kusalaM; (3) kAmesu micchAcAro kho, vaccha ! akusalaM, kAmesumicchAcArA veramaNI kusalaM; (4) musAvAdo kho, vaccha, akusalaM, musAvAdA veramaNI kusalaM; (5) pisuNA vAcA kho vaccha ! akusalaM, pisuNAya vAcAya veramaNI kusalaM; (6) pharusA vAcA kho vaccha ! akusalaM, pharusAya vAcAya veramaNI kusalaM; (7) samphappalApo kho vaccha ! akusalaM, samphappalApA veramaNI kusalaM; (8) abhijjhA kho vaccha ! akusalaM, anabhijjhA kusalaM; (9) byApAdo kho vaccha ! akusalaM, abyApAdo kusalaM; (10) micchAdiTThi kho vaccha ! akusalaM, sammAdiTThI kusalaM iti kho vaccha ! ime dasa dhammA akusalA, dasa dhammA kusalA - ( ma.ni. mahAvacchagotta-2-3-3-194, pR. 167 ) iti / madhyamavivakSayA tu paJcazIlamapi bauddhaiH muktikAraNatayocyate / taduktaM petavatthunAmni bauddhagranthe - pANAtipAtA viramAmi khippaM loke adinnaM parivajjayAmi / amajjapo no ca musA bhaNAmi, sakeNa dAreNa ca homi tuTTho / / - (pe. va. 4 / 2 / 84) iti / kuzalakarmapathapadenA'pIma evocyante / taduktaM dIghanikAye pAthikavarge dasa kusalakammapathA - (1) pANAtipAtA veramaNI, (2) adinnAdANA veramaNI, (3) kAmesu micchAyArA veramaNI, (4) musAvAdA veramaNI, (5) pisuNAya vAcAya veramaNI, (6) pharusAya vAcAya veramaNI, (7) samphappalAvA veramaNI, (8) anabhijjhA, (9) abyApAdo, (10) sammAdiTThi - (dI.ni. 3 / 10 / 347, pR. 314) vivakSAbhedena nAnAsaGkhyAkadharmasAdhanoktau na kazci- doSaH / etena - pANAtipAto, adinnAdAnaM, musAvAdo ca vuccati / paradAragamanaM ceva nappasaMsanti paNDitA / / - ( dI. ni.3/8/1) iti dIghanikAyavacanamapi vyAkhyAtam / aSTakaprakaraNe'pi paJcaitAni pavitrANi sarveSAM brahmacAriNAm / ahiMsA satyamasteyaM tyAgo maithunavarjanam / / - ( a.13/2) ityevaM sarvatantrasiddhadharmasAdhanAnyuktAni iti pUrvaM (pR. 521 ) darzitameva / / 8 / 9 // mULa gAthAmAM rahela 'Adi' zabdathI brahma vagere paNa laI levA. vaidika loko ahiMsA vagerene brahma uhe che. (8/9) vizeSArtha :- ahiMsA, satya, ayaurya, brahmayarya ane aparigraha - jA pAya tattvane sAmAnyathI sarva darzanazAstro dharmasAdhana tarIke svIkAre che. koI tene vrata kahe, koI yama kahe. koI mahAvrata kahe. A vAta alaga che. paraMtu ahiMsA vagere pAMceyane dharmasAdhana rUpe sarva darzanakAro svIkAre che. tethI dharmavAdamAM A bAbatanI carcA karavI joIe ke ahiMsA vagere dharmasAdhano kayA dharmamAM vAstavika rIte saMgata thAya che ? A vAtane granthakArazrI AgalI gAthAmAM jaNAve che. (8/9) gAthArtha ::- mukhya vRttithI ahiMsA vagere pAMca dharmasAdhana kayA dharmamAM-darzanamAM yuktipUrvaka saMgata thAya 1. hastAdarze 'vedi...' iti pAThaH / 2 mudritapratau 'yujyayante' ityazuddhaH pAThaH / Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 * svasiddhAntAnusaraNenaiva viSayavyavasthAmImAMsAsAphalyam * dvAtriMzikA-8/10 mukhyeti / etAni = ahiMsAdIni kva darzane jainAdau yujyante kva vA darzane na' yujyante?' etanmukhyavRttyA = anupacAreNa nipuNaiH3 = dharmavicAraniSNAtaiH (vicArya=)vicAraNIyaM nA'nyad, vastvantaravicAraNe dharmavAdA'bhAvaprasaGgAt, avyagreNa = svazAstranItipraNidhAnAdavyAkSiptena, antarAtmanA = manasA, zAstrAntaranItyA hyekazAstroktaprakArANAmahiMsAdInAmayujyamAnatA' sphuTameva pratIyata iti svatantranItipraNidhAnenaiva viSayavyavasthA vicAryamANA phalavatIti bhAvaH / / 10 / / ___ nanu dharmasAdhanatvenAhiMsAdInAmakhilatantraprasiddhatve sarveSAmapi tantrANAmapavargamArgasAdhanatve'bhrAntatvAdavizeSeNopAdeyatA''pattirityAzaGkAyAmAha- 'mukhyeti / vastvantaravicAraNe = ahiMsAdibhinnasya dharmA'sAdhanIbhUtasya pramANalakSaNAdipadArthasya mImAMsAyAM dharmavAdA'bhAvaprasaGgAt = dharmavAdA'nApatteH, tadgocarA'nyavicArapravRtteH / zAstrAntaranItyA = naiyAyikadarzanadarzitayA sattvA'sattva-nityA'nityatvAdivyavasthayA hi ekazAstroktaprakArANAM = bauddhadarzanapradarzitamokSamArgasAdhanabhedAnAM ahiMsAdInAM ayujyamAnatA = asa GgamyamAnatA sphuTameva pratIyate iti hetoH svatantranItipraNidhAnenaiva = bauddhAdidarzanaprasiddhAyAH sattvAsattvanityAnityatvAdivyavasthAyA avalambanenaiva viSayavyavasthA = bauddhAdipadArthavibhaktiH vicAryamANA phalavatI = tattvapratipattyAdilakSaNaphalajananI, anyathA zuSkavAdAdiprasaGgAt / na hi 'bauddhadarzanoktA'hiMsAdiH naiyAyikarAddhAntena saGgacchate na vA ?' iti vicAraNIyam, kintu 'bauddhasiddhAntena tadupadarzitA'hiMsAdikaM yujyate na vA ?' iti vicAraNIyam / itthaM mImAMsAyAM satyAmevA'hiMsAdidharmasAdhanapratipAdakaM bauddhadarzanaM prAmANikaM na vA ? iti nirNayo yuktaH syAt / evaM darzanA'ntaropadarzitadharmasAdhanamImAMsA'pi tadarzanoktanItyaiva kAryeti bhAvaH / taduktaM aSTakaprakaraNe'pi - kva khalvetAni yujyante mukhyavRttyA kva vA na hi / tantre tattannItyaiva vicAryaM tattvato hyadaH / / - (a.pra.13/3) iti / / 8/10 / / che ane kayA dharmamAM A saMgata nathI thatA? A vAta nipuNa vAdIoe ekAgra manathI vicAravI.(8/10) TIkArtha :- ahiMsA vagere pAMceya dharmasAdhano upacAra karyA vagara mukhya vRttithI kayA darzanamAM saMgata thAya che ane kayA darzanamAM asaMgata thAya che ? A vAta dharmatattvano vicAra karavAmAM niSNAta evA vAdIoe vicAravI joIe. bIjuM kAMI nahi. kAraNa ke A sivAya anya vastuno (pramANalakSaNAdi) vicAra karavAmAM dharmavAdanI gerahAjarI thaI jAya. tema ja ahiMsA vagerenI vicAraNA paNa potAnA dharmazAstronI maryAdA nIti-rIti-paddhatinA lakSathI khasyA vinA ekAgra manathI karavI joIe. kAraNa ke eka darzananA graMthamAM jaNAvela ahiMsA vagere prakAro anya darzanazAstranA siddhAnta mujaba spaSTa rIte ja asaMgata thaI jAya. mATe potAnA darzananA siddhAntane lakSamAM rAkhIne ja vicAravAmAM AvatI dharmasAdhanavyavasthA sa305. thAya che. aj saha tAtparya che. (8/10) vizeSArtha :- kahevAno Azaya e che ke bauddha dharmamAM jaNAvela ahiMsA vagere bauddha dharmanA ja siddhAnta mujaba yuktisaMgata thAya che ke nahi ? A rIte dharmasAdhanavicAraNA karavI e vyAjabI che. paraMtu bauddhazAstramAM jaNAvela ahiMsA vagere naiyAyika-sAMkhya vagere dharmanA siddhAnta mujaba yuktisaMgata 1. mudritapratau 'jainAdau' padaM nAsti / 2. hastAdarza 'na' padaM nAsti / 3. hastAdarza '..puNau' ityazuddhaH paatthH| 4. mudritaprato 'aprayujya....' ityazuddhaH pAThaH / hastAdarzAnusAreNAtra pATho gRhiitH| 5. hastAdarza ..mAna' iti truTitaH pAThaH / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pramALatakSAmImAMsA * nanu svatantranItyApi nanu 'svatantranItyApi dharmasAdhanavicAraNe pramANa- prameyAdilakSaNapraNayane paratantrAdivicAraNamapyAvazyakamiti vyagratA'nuparame kadA prastutavicArA'vasara ityata AhapramANalakSaNAdestu nopayogo'tra kazcana / tannizcaye'navasthAnAdanyathA' 'rthasthiteryataH / / 11 / / svadarzanasiddhAntenA'pi = tattaddarzanarAddhAntenApIti yAvat, dharmasAdhanavicAra = mokSaprayojakapadArthamImAMsane prastute sati bhavedanarthAya vinA pramANaM - (bra.vi.32) iti brahmavidyopaniSadvacanataH na vinA pramANena prameyasyopalabdhiH - (maitrA. 7/14) iti maitrAyaNyupaniSadvacanatazca tattattantrAbhimataprameyasiddhI pramANAdyapekSaNAt pramANAdilakSaNapraNayanamapi Avazyakam, 'mAnAdhInA meyasiddhiH, mAnaJca sunizcitalakSaNamiti nyAyAt / itthamavazyaklRpte pramANa - prameyAdilakSaNapraNayane paratantrAdivicAraNamapi tattaddarzanA'nyadarzanarAddhAntA'nusArimImAMsanamapi Avazyakam, pramANAdilakSaNasya sarvatantraprasiddhatvAt iti hetoH vyagratA'nuparame tattadvibhinnadarzananItipraNidhAnalakSaNavyagratAyA avirAme prApte sati kadA prastutavicArA'vasaraH = dharmavAdaviSayIbhUtA'hiMsAdimImAMsA'vakAzaH syAt ? 'avyagreNA'ntarAtmanA nipuNairvicAryametaditi ( dvA.dvA. 8/10, pR.560) bhavadukteH ityato hetoH granthakAra aah'pramAne'ti| yaM riA adhyAtmamAreDapi (3.sA.12/22) prazrcatopazitA / thAya che ke nahi? e rIte mImAMsA na karavI. kAraNa ke te rIte carcA karavAmAM Ave to dareka darzanamAM jaNAvela ahiMsA vagere dharmasAdhano aprAmANika banI jaze. AnuM kAraNa e che ke eka dharmamAM jaNAvela ahiMsA vagere anya dharmanA siddhAnta mujaba asaMgata ja banI jAya. mATe te-te darzanamAM jaNAvela dayA-dAna vagere dharmasAdhano te te darzananA siddhAnta mujaba saMgata thAya tema che ke nahi ? A rIte vicAraNA karavAmAM Ave to ja vAstavika tattvanI upalabdhi thaI zake ane tenA dvArA dharmavAda saphaLa banI zake. (8/10) ahIM eka samasyA upasthita thAya che ke - potapotAnA darzananA siddhAnta mujaba dharmasAdhananI vicAraNA karavI joIe- ema mAnIe temAM takalIpha e che ke e rIte vicAraNA karavAmAM paNa pramANanI AvazyakatA to rahevAnI ja. tethI pramANa-prameya vagerenA lakSaNa paNa vicAravA paDaze. ane pramANaprameya vagerenA lakSaNa banAvavAmAM to bIjA darzanakAronA siddhAntone paNa lakSamAM rAkhavA jarUrI che. kAraNa ke pramANa vagerenA lakSaNa sarva darzanamAM prasiddha che. A rIte paradarzananA siddhAntonI vicAraNA karavAmAM Ave to mananI ekAgratA thaI nahi zake tathA vyagratA dUra nahi thaI zake. to pachI ahiMsA vagerenI vicAraNA-mImAMsA karavAno avasara ja kyAre maLaze ? < = = 561 A samasyAnuM nirAkaraNa karavA mATe granthakArazrI pharamAve che ke - A pramANalakSaNanI carcA anAvazyaka gAthArtha :- pramANalakSaNa vagereno prastutamAM koI upayoga nathI. kAraNa ke teno nizcaya karavAmAM anavasthA Ave che. bAkI to (anizcita pramANa dvArA ja) arthano nizcaya thavAno prasaMga Ave. (8/11) . mudritaprato 'svataMtranityA' kRtyazuddha: pATha: | 2. hastAvaze 'anyatA...' tyazuddha: pATha: / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pramANalakSaNapraNayanavaiphalyam * dvAtriMzikA-8/11 pramANeti / pramANaM pratyakSAdi, tasya lakSaNaM sva-parA''bhAsijJAnatvAdi tadAdeH, AdinA prameyalakSaNAdigrahaH, tasya (=pramANalakSaNAdeH) tu 'atra = dharmasAdhanaviSaye kazcanopayogo na asti / ayamabhiprAyaH- pramANalakSaNena nizcitameva pramANamarthagrAhakamiti tadupayoga iti| na cAyaM yuktaH, yatastallakSaNaM nizcitamanizcitaM vA syAt ? Adye kimadhikRtapramANena pramANAntareNa vA? yadi tenaiva tadetaretarAzrayaH, adhikRtapramANAllakSaNanizcayaH, tannizcayAccA'dhikRtapramANanizcaya pratyakSAdi, AdipadenA'numAnA''gamAdigrahaNam / pramANasaGkhyAsaGgrahAya - cArvAko'dhyakSamekaM sugatakaNabhujau sAnumAnaM sazAbdaM, tadvaitaM pAramarSaH sahitamupamayA tattrayaJcAkSapAdaH / arthApattyA prabhAkRd vadati sa nikhilaM manyate bhaTTa etat sA'bhAvaM, dve pramANe jinapatisamaye spaSTato'spaSTatazca / / - (nyA.TI.pR.9) ayaM zloko devabhadrasUrikRte nyAyAvatAravRttiTippanake darzito'nusmartavyaH / svaparA''bhAsijJAnatvAdi, svapadena jJAnagrahaNaM, parapadena tadviSayagrahaNam, taduktaM nyAyAvatAre - pramANaM sva-parA''bhAsijJAnaM 6 (nyAyA.1) iti / AdipadenArthapratibhAsatva-padArthaparicchedakatva-svaparavyavasAyatvasvA'pUrvArthavyavasAyatvA'visaMvAdijJAnatvA'nadhigatArthAdhigantRtvArthopalabdhihetutva-tadvadvizeSyakatatprakArakajJAnatvAdigrahaNam / tasya = pramANalakSaNa-prameyalakSaNAdeH tu dharmasAdhanaviSaye = mokSaprayojakA'hiMsAsatyAdivicAraNe kazcanopayoga AvazyakatAdilakSaNaH nAsti / taduktaM aSTakaprakaraNe - dharmArthibhiH pramANAderlakSaNaM na tu yuktimat / prayojanAdyabhAvena (a.pra. 13/4) iti / tadvRttistvevam - dharmArthibhiH = dhArmikaiH / uktaviparyayamAha- pramANasya = pratyakSAdeH, AdizabdAt prameyasya AtmAdeH, lakSaNaM = tadanyavyavacchedakaM svarUpam, yathA "sva-parA'vabhAsijJAnaM pramANamityAdi" / tuzabda: punararthaH, na = naiva, yuktimat = upapattyupetam, vicAryamANamiti zeSaH / kena hetunA ? ityAha - prayojanaM = phalaM tadAdiryasyopAyAdestatprayojanAdistasyAbhAvo'sattA prayojanAdyabhAvastena pramANalakSaNavicAraNasya 'prayojanAdyabhAvena' hetunA ityarthaH / prayogazcAtraivam, pramANAdilakSaNavicAraNaM na yuktimat, prayojanAdyabhAvAt, yadyatprayojanAdirahitaM tattanna yuktimat, yathA kaNTakazAkhAmardanam / prayojanAdirahitaM ca pramANAdilakSaNavicAraNam iti tanna yuktimat + (a.13/4 vR.) iti / etadeva spaSTayati - ayamabhiprAya iti / sugamam / TIkArtha :- pratyakSa, anumAna vagere pramANa kahevAya che. pramANanuM lakSaNa svapara prakAzaka jJAnatva vagere che. pramANalakSaNa Adino prastuta dharmasAdhana viSayaka dharmavAdamAM koI upayoga nathI. Adi zabdathI prameyalakSaNa vagere paNa prastutamAM upayogI nathI ema samajI levuM. ahIM abhiprAya e che ke - pramANanA lakSaNa dvArA "A pramANa che. evuM nizcita thayela ja pramANa arthano nizcAyaka bane che. A pramANalakSaNano upayoga che. 9 ema jo pUrvapakSI kahe to te vyAjabI nathI. kAraNa ke "pramANalakSaNa dvArA pramANarUpe nizcita thayela pramANa arthanizcAyaka bane" evuM mAnavAmAM ahIM be prazna UbhA thAya che ke (A) pramANanuM lakSaNa nizcita hoya to tenA dvArA nizcita thayela pramANa arthanizcAyaka bane ke (B) anizcita evA pramANalakSaNa dvArA pramANarUpe nizcita thayela pramANa arthanirNAyaka banI zake ? matalaba ke pramANanI 1. 'atra iti' padaM mudritapratau nAsti / 2. hastAdarza 'syAt' iti pAThaH / Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pramANalakSaNapraNayane'navasthA''pAdanam * iti / yadi ca pramANAntareNa tannizcayastadA''ha- tannizcaye = pramANAntareNa tallakSaNanizcaye anavasthAnAt = tannizcAyakapramANe'pi pramANAntarA'pekSA'virAmAt' / yadi ca pramANAntareNA'nizcitameva lakSaNaM pramANanizcaye upayujyate itISyate tadAha- anyathA = anyato'nizcitasya lakSaNasyopayoge arthasthiteH = anyato'nizcitenaiva pramANenA'rthasiddheH / taduktaM haribhadrAcAryeNa"pramANena vinizcitya taducyeta na vA nanu / alakSitAtkathaM yuktA nyAyato'sya vinishcitiH|| uktArtha eva saMvAdamAha - taduktaM haribhadrAcAryeNa aSTakaprakaraNa iti zeSaH / 'pramANene'ti, 'satyAmiti ca / kArikAyugalavyAkhyA caivam - nanu iti pramANalakSaNapraNAyakamatA''zaGkAyAm / tatazcAha pramANalakSaNapraNetuH pramANena = pratyakSAdinA vinizcitya = nirNIya tat = pramANalakSaNaM ucyeta = abhidhIyeta tvayA na vA iti anyathA vA ? tatra yadyAdyaH pakSastadA yattatpramANalakSaNanizcAyakaM pramANaM tallakSaNato nizcitamanizcitaM vA syAt ? yadi nizcitaM tat, tadA kiM tenaivAdhikRtapramANena jema pramANalakSaNa paNa nizcita hoya e jarUrI che ke pramANalakSaNa anizcita hoya to paNa cAle ? jo prathama vikalpano aMgIkAra karavAmAM Ave to tyAM pharIthI be prazna upasthita thAya che ke (1) arthanirNAyaka pramANane pramANa tarIke nizcita karAvanAra pramANalakSaNano nizcaya prastuta pramANa dvArA ja thAya che ke (2) anya pramANa dvArA? jo te ja pramANa dvArA te pramANalakSaNano nizcaya thato hoya to anyonyAzraya = ItaretarAzraya doSa Avaze. matalaba ke vivakSita pramANa dvArA ja jo pramANalakSaNano nizcaya karavAmAM Ave to bannene potAnA nizcayamAM ekabIjAnI jarUrata paDaze. ane AvuM banavAthI ekeyano nizcaya nahi thaI zake. jyAM sudhI pramANalakSaNa dvArA pramANano nizcaya nahi thAya tyAM sudhI pramANa pramANarUpe anizcita hovAthI pramANalakSaNano nizcaya karAvI nahi zake. tema ja pramANa dvArA pramANalakSaNano nizcaya nahi thAya tyAM sudhI pramANalakSaNarUpe anizcita pramANalakSaNa pramANano nizcaya nahi karAvI zake. Ama anyonyAzraya-ItaretarAzrayadoSa prathama (1) vikalpamAM spaSTa che. jo anya pramANa dvArA pramANalakSaNano nizcaya karavA svarUpa avAntara bIjo (2) vikalpa mAnya karavAmAM Ave to anavasthA doSa Avaze. kAraNa ke pramANalakSaNano nizcaya karAvanAra pramANAntarano pramANarUpe nizcaya karavA mATe pharIthI anya pramANanI jarUra paDaze. vaLI, teno pramANarUpe nizcaya karavA mATe anya navA pramANanI jarUra paDaze. Ama A AvazyakatAno aMta ja nahi Ave. Ama mULabhUta vikalpa (A) barAbara nathI. huM 2. ! jo mULabhUta bIjo vikalpa (B) svIkAravAmAM Ave ke anya pramANa dvArA anizcita evuM ja pramANalakSaNa pramANano pramANarUpe nizcaya karavAmAM upayogI thaze to to pramANAntara dvArA anizcita pramANalakSaNane pramANanuM nizcAyaka mAnavAnI jema pramANalakSaNa dvArA anizcita pramANa paNa arthano nizcaya karAvI zakaze. tethI ja zrI haribhadrasUri mahArAje aSTaka prakaraNamAM jaNAvela che ke "pramANa dvArA pramANalakSaNano nizcaya karIne tame kaho cho ke pramANa dvArA teno nizcaya karyA vinA ja kaho cho ? pramANa dvArA alakSita - anizcita evA pramANalakSaNathI pramANano nizcaya karavAmAM Ave to pramANalakSaNa vaDe jeno nizcaya nathI thayo tevA pramANathI pramANalakSaNano vinizcaya kaI rIte 2. dastAvaLuM 'viradA' ti : dastAvajore 4 . virAdImA zuddha: Tra: 2. dastAva 'gAmanAtha ..' tyazuddha: Ta. I Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 * arthasiddhiprakAraprakAzanam dvAtriMzikA-8/11 satyAM cAsyAM taduktyA kiM tadvadviSayanizciteH / tata evA'vinizcitya tasyoktiyA'ndhyameva hi"|| (aSTaka-13/6-7) pramANAntareNa vA ? tatra yadi tenaiva, tadA itaretarAzrayaH / tathAhi - pramANAt tallakSaNanizcayaH, tallakSaNanizcaye ca tatpramANamiti yAvattallakSaNaM na nizcitaM na tAvatpramANasya pramANatvam, yAvacca na pramANasya prAmANyaM na tAvattallakSaNanizcaya iti / nApi pramANAntareNa tallakSaNanizcayaH, anavasthA''patteH / tathAhi yattatpramANA'ntaraM tanizcitalakSaNamanyathA vA ? nAnyathA, vkssymaanndossaaptteH| nApi nizcitalakSaNam, yatastallakSaNanizcayaH kiM tenaiva, utA'nyena ? yadi tenaiva, tadA pUrvavaditaretarAzrayaH / atha pramANA'ntareNa, tadA tadapi nizcitalakSaNamanyathA vetyanavasthAnAt / tanna nizcitalakSaNamiti pakSaH / nApyanizcitalakSaNamiti vAcyam, yata Aha alakSitAt = anirNItalakSaNAt pramANalakSaNanizcAyakAtpramANAt kathaM = kena prakAreNa, na kathaJcidityarthaH, yuktA = saGgatA nyAyato = nItyA asya pramANalakSaNasya vinizcitiH = nirNItiH / ayamabhiprAyaH - nizcitalakSaNena pramANena vinizcitya pramANalakSaNaM vaktavyaM bhavatIti nyAyaH / na ca cikIrSitapramANalakSaNavyutpAdakazAstraM vinA pramANalakSaNavinizcAyakapramANasya lakSaNanizcayaH, tatazcA'nizcitalakSaNameva tadityupalakSitAtpramANAnna yuktA tallakSaNavinizcitiriti (a.pra. 13 / 6vRtti)| athA'nizcitalakSaNAdapi pramANAtpramANanizcitirbhaviSyati ityasyAM zaGkAyAmAha - satyAM = bhavantyAm, cazabdaH punararthaH, asyAM = anantaroktAyAmanirNItalakSaNAtpramANAtpramANalakSaNanizcitau taduktyA = pramANalakSaNapratipAdanena kiM ? na kiJcitprayojanamityarthaH / kutaH ? ityAha tadvat = pramANalakSaNavat viSayanizciteH = prameyaparicchedAt / yathA hi - anirNItalakSaNenApi pramANena pramANalakSaNaM nizcIyate, evaM cikIrSitalakSaNena pramANena prameyasyApi nizcitiprasaGgAt vyarthaM pramANalakSaNapraNayanamiti bhAvaH / tadevaM "pramANena vinizcitya taducyate" iti pakSo niraakRtH| athAnizcityeti pakSasya dUSaNAyAha - tata eva iti yata eva pramANena vinizcitya pramANalakSaNapratipAdanamuktayuktyA moharUpaM varttate tata eva avinizcitya = pramANenA'vinirNIya tasyoktiH = pramANalakSaNapratipAdanam, kimityAha, 'dhiyo' = buddheH, 'Andhyam' = andhatvaM = sammohaH dhyAndhyam, tad eva varttate / pramANalakSaNapratipAdayiturmUDhataiva, niSphalA''yAsanibandhanatvAttasyA iti bhaavnaa| hizabdo yasmAdarthe, tasya cottarazloke tasmAdityanena sambandhaH - (a.pra.vR.13/7) iti / pramANAntarA'nizcitalakSaNena pramANanizcayottaraM tallakSaNaprAmANyA'nveSaNaM tu kRtakSaurasya nakSatraparIkSAnyAyamanusaratItyavadheyam / yuktisaMgata banI zake ? tathA jenA lakSaNano pramANathI nizcaya na thayo hovA chatAM tevA pramANathI pramANalakSaNano nizcaya jo thaI jato hoya to pramANalakSaNanuM pratipAdana karavAnI zI jarUra che ? kAraNa ke pramANanA lakSaNanI jema pramANaviSayano = prameyano nizcaya paNa anirNAta lakSaNavALA pramANathI thaI jaze. (arthAta pramANalakSaNathI pramANarUpe anizcita pramANa jema pramANalakSaNano nizcaya karAve che tema pramANalakSaNathI pramANarUpe anizcita pramANa prameyano paNa nizcaya karAvI deze.) mATe pramANathI nirNaya karyA vinA pramANalakSaNanuM pratipAdana karavuM e kevala buddhino aMdhApo ja che." 9 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pramANalakSaNamImAMsA * 565 itthamatra pramANalakSaNAderanupayogaH samarthitaH / imameva siddhasenasammatyA dRDhayannAha ta yata Aha vAdI siddhasena ityarthaH / / 11 / / prasiddhAni pramANAni vyavahArazca tatkRtaH / pramANalakSaNasyoktau jJAyate na prayojanam / / 12 / / prasiddhAnIti / prasiddhAni = loke svata eva rUDhAni, na tu pramANalakSaNapraNetRvacanaprasAdhanIvyavahAraH = snAna-pAna - dahana - pacanAdikA kriyA, pramANaprasAdhyaH, pramANalakSaNA'pravINAnAmapi gopAla yAni pramANAni pratyakSAdIni tathA vyavaharaNaM , 'ca'zabdaH prasiddhatvasamuccayArthaH tatkRtaH bAlA'balAdInAM tathAvyavahAradarzanAt / tatazca pramANalakSaNasya = 'avisaMvAdi jJAnaM pramANamityAdeH uktau = pratipAdane jJAyate phlm| 'vartate ne'ti vaktavye 'jJAyate ne 'ti yaduktamAcAryeNa | upalabhyate na = naiva prayojanaM tadativacanapAruSyaparihArArtham / = = = = 'kRtrimA'kRtrimayoH kRtrime sampratyayaH' iti nyAyena siddhasenaH = zrIsiddhasenadivAkaro nyAyAvatAragranthe iti zeSaH / / 8 / 11 / / etadevAha 'prasiddhAnI'ti / adhyAtmasAre'pIyaM (a.sA. 12/23) kArikoddhRtA / aSTakavRttikRjji - nezvarasUrikRta vyAkhyAmupajIvya granthakRd vyAkhyAnayati 'prasiddhAni loke svata eva rUDhAnI' tyAdi / prakRtazlokasambandhI zrIsiddharSigaNikRta-nyAyAvatAravRttilezastvevam - prasiddhAni prarUDhAni, nAdhunA sAdhyAnItyarthaH, pramANAni pratyakSAdIni parokSagatabhedA'pekSayA bahuvacanaM vyaktibhede sAmAnyamapi kathaJcid bhidyata iti darzanArtham / AsatAM tAvatpramANAni, vyavahArazca tatkRtaH prasiddha iti sambandhaH / cazabdo = = A rIte prastuta dharmavAdamAM pramANalakSaNa vagere upayogI nathI- A vAtanuM samarthana thayuM. have A ja vAtane mahopAdhyAyajI mahArAjA zrIsiddhasenadivAkara sUrijI mahArAjanI saMmati dvArA dRDha karatAM Ahe che } 'yataH' aare| } mahAvAhI zrIsiddhasenahivArasUrika mahArAne nyAyAvatAra graMthamAM usa che } (8/11) gAthArtha :- pramANo to prasiddha che. ane pramANa dvArA thato vyavahAra paNa prasiddha ja che. mATe pramANanA lakSaNane kahevAmAM koI prayojana jaNAtuM nathI. (8/12) TIDArtha :- pratyakSa vagere pramANo loGamAM svataH 4 ( pramANalakSaNa vinA ) 37 thayela che. bhATe pramANanA lakSaNa banAvanAra vidvAnanA vacana dvArA pratyakSa pramANane siddha karavAnI AvazyakatA nathI. tema ja pramANa dvArA karAyelI snAna, pAna, dahana, pAka vagere kriyA paNa prasiddha ja che. pramANanA lakSaNane nahi jANanArA govALa, bALako, strI vagere paNa khAna-pAna-snAna Adi kriyAo kare cheevuM dekhAya ja che. mATe 'avisaMvAdI jJAna pramANa che' A pramANe pramANanA lakSaNane kahevAmAM koI prayojana jaNAtuM nathI. jo ke siddhasenadivAkarasUrijI mahArAja 'pramANanA lakSaNane kahevAmAM koI prayojana nathI' Ama kahI zakatA hatA. tema chatAM tevuM kahevAnA badale 'pramANanA lakSaNane kahevAmAM koI prayojana jaNAtuM nathI' Ama je jaNAvela che te vANInI atyaMta kaThoratAno parihAra karavA mATe kahela che. Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * udayanAcAryA''kSepopadarzanam dvAtriMzikA - 8/12 yastvatrAyaM udayanasyopAlambhaH " ye tu pramANameva sarvasya vyavasthApakaM, na tu lakSaNaM tadapekSAyAmanavasthetyAhusteSAM ' nindAmi ca pibAmi ce 'ti nyAyApAtaH / yato'vyAptyativyAptipariSpizabdArthaH / tenAyamarthaH yadarthaM pramANaparIkSaNamasAvapi jalapAna-zItatrANAdirvyavahAro'nAdirUDhaH, tannirarthakaM pramANalakSaNAbhidhAnamityabhiprAyavAnapi paraH prarUpaNAparijihIrSayAtmano'nyathA prAha pramANalakSaNasyoktI pararUpavyAvartanakSamA'sAdhAraNapramANadharmakathanarUpAyAM jJAyate nirNIyate'smAbhiH na prayojanaM tatphalam, atisUkSmatvAttAvakAbhisandheriti kAkvA, praznayatyulluNThayati ceti / kiM ca pramANalakSaNamanizcitaM vAbhidhIyate, nizcitaM vA svarUpeNeti pakSadvayam / na tAvadanizcitam anizcitasya lakSaNatvA'yogAt, unmattakavirutavat / atha nizcitam tatkimapramANAtpramANAdvA / na tAvadapramANAt, apramANasya nizcAyakatvA'yogAt / yadi punarapramANamapi nizcAyakamiti saGgIryeta, tadA pramANaparyeSaNaM vizIryeta, nairarthakyA''patteH, apramANAdapi nizcAyakatvA'bhyupagamAt / atha pramANAt, tatkimalakSaNam, lakSaNopetaM vaa| alakSaNaM cennizcAyakaM pramANam, tarhi sarvapramANAnAM lakSaNA'bhidhAnamanarthakam, tadvyatirekeNA'pyarthanizcayasiddheH, bhavadabhipretalakSaNanizcAyakapramANavat / atha lakSaNopetam, tatrApi vikalpayugalamanivAritaprasaramanudhAvati, tallakSaNaM nizcitamanizcitaM vA / na tAvadanizcitaM lakSaNaM lakSyaM lakSayati / nizcayo'pi pramANAdapramANAdvA ? apramANAnnizcayA'siddheH pramANAditi vaktavyam / tadapyalakSaNaM salakSaNaM vA ? alakSaNatve pUrvasyA'rthagrahaNe kiM kSuNNam ? salakSaNatve tvetallakSaNaM nirNItamanirNItaM ceti tadevAvartate / tanna pramANalakSaNAbhidhAnopAyo'sti / tasmAtprasiddhAni pramANAni ityaGgIkartavyam - ( nyA. a. 2 vR.) iti / etena mAnAdhInA meyasiddhiH mAnasiddhizca lakSaNAt - (ta. pra. 1 / 487) iti tattvapradIpikAkRdabhimataikAnto'pi nirAkRtaH / 566 * = = 'yastu' ityasyAnvayo'gre ' sa tvatra na zobhata' ityatra kartavyaH udayanasya kiraNAvalyAM pRthivIvaidharmyanirUpeNa upAlambhaH / tadapekSAyAM lakSaNe'pi lakSaNApekSAyAmiti kiraNAvalIprakAze vardhamAnopAdhyAyaH / yadvA kiraNAvalIrahasyAnusAreNa lakSaNasyA'pi sAdhane lakSaNAntarApekSAyAM satyAM ' tadalakSaNaM salakSaNaM vA ? tadapi pramANAnnizcitamanizcitaM vA ?' iti vikalpopanipAtena anavasthA = pramANalakSaNagaveSaNA'virAmApattiH ityAhuH teSAM vAdinAM mate 'nindAmi ca pibAmi ce 'ti nyAyApAtaH / 'madyAdikamahaM nindAmi' ityukte tatpAnamanyAyyaM tathApi sa eva jana 'madyAdikaM pibAmI' tyapi vadati / etadvacanaM yathA vyAghAtA''pannaM tathaiva 'pramANameva sarvavyavasthApakaM na tu tallakSaNamiti vAdinAM vacanamapi * udayanAcAryano AkSepa yastvatra visI graMthamAM adhyanAyArya nAmanA prAcIna naiyAyika khema uhe che } vidvAno ema kahe che ke 'pramANa ja sarva padArthanI vyavasthA-nizcaya karAvI zake tema che, nahi ke pramANanuM lakSaNa. kAraNa ke pramANanA lakSaNanI siddhimAM anya lakSaNanI apekSA rAkhavAmAM anavasthA doSa Ave che.' te vidvAnone to 'huM dArUnI niMdA karuM chuM ane dArUne pIuM chuM.' evI ukti lAgu paDe che. AnuM kAraNa e che ke te vidvAno avyApti - ativyAptino parihAra karIne te te padArthanI ane te te vyavahAranI Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pramANaprayojanopadarzanam . 567 hAreNa tattadarthavyavasthApakaM tattadvyavahAravyavasthApakaM ca pramANamupAdadate, tadeva tu lakSaNam / 'anuvAdaH sa' iti cet ? asmAkamapyanuvAda eva / na hyalaukikamiha kiJciducyate / na cAnavasthA, tathA, yataH = yasmAt kAraNAt te pramANalakSaNA'nupayogavAdinaH avyAptyativyAptiparihAreNa = lakSyaikadezA'gamanA'lakSyagamanaparityAgena tattadarthavyavasthApakaM = pratiniyatapadArthasvarUpavyavasthAkAri tattadvyavahAravyavasthApakaJca = pratiniyatapadArthavyavahAravyavasthAkAri ca prmaannmupaaddte| kiraNAvalIrahasye mathurAnAthastu 'avyAptiH = bhAgAsiddhiH, ativyAptiH = vyabhicAraH, tattadarthavyavasthApakaM = tattaddharmAvacchinnetarabhedavyavasthApakaM pramANaM = yaM hetuM upAdadate = sviikurute| tadeva iti / tathA ca lakSaNaM vastuvyavasthApakaM neti cocyate lakSaNasya vastuvyavasthApakatvamapi svIkrIyate / ato nindAmi cetyasya tulyatA' (ki.raha. pR.123) ityAha / sAmprataM kiraNAvalyAM 'avyAptyativyAptiviraheNa tattadarthavyavasthApakaM tattadvyavahAre vyavahAravyavasthApakaM...' (kira. pR.123) iti pATho vartata ityavadheyam | nanu lakSaNasya vastunizcAyakatvaM svIkriyata eva, na tu vastupramApakatvam, tajjanyajJAnasya gRhItapakSasAdhyagrAhitvenA'pramAtvAdityabhiprAyeNA''zakate - anuvAdaH sa iti / anuvAdakatayA hi nizcayajanaka iti yAvat / saH = avyAptyAdivirahaviziSTaH tattaddharmAvacchinnetarabhedasAdhako heturiti (ki.raha .pR.123) kiraNAvalIrahasye mathurAnAthaH / 'lakSaNarUpo'rthaH anuvAdaH, na tu apUrvArthaprApakaH, mAnAntarapramitArthaprApakatvAdityarthaH / nA'tra sarvadharmA'vyutpanna eva vyutpAdyaH kintu mAnAntareNa jJAto lakSaNatvenopadizyate' (ki. pra.pRSTha-198) iti kiraNAvalIprakAze vrdhmaanH| tarhi asmAkaM naiyAyikAnAM api avyAptyAdityAgena tattadarthavyavasthApakalakSaNagrahaH anuvAdaH = lokAvagatArthabodhaka eva ityapi tulyam / na hi = naiva alaukikaM = lokabAhyaM apramitamiti yAvad, iha prakRte kiJciducyate asmAbhiH naiyAyikaiH / zAstravihitamevA'nUdyate / etena - vidhivihitasyA'nuvacanaM = anuvAdaH -- (nyA.sU.2/1/64) iti nyAyasUtramapi vyAkhyAtam / na ca tathApi darzitarItyA bhavatAM lakSaNagaveSaNe anavasthA = aprAmANikA'nantapravAhamUlakA'virAmA''pattiH durnivAraiveti zaGkanIyam, vaidyake rogAdilakSaNavad = vaidykaadyuktroglkssnnvyavasthA karanAra pramANane svIkAre che. A ja to pramANanuM lakSaNa che. jo ahIM javAbarUpe ema kahevAmAM Ave ke 2 gAmaDIyA lokone kAMI "avisaMvAdI jJAna pramANa kahevAya' - AvI khabara nathI hotI. eTale avyApti ke ativyAptino parihAra karavA mATe temano prayAsa hoto nathI. paraMtu je pramANe bodha thayo hoya te mujaba vastu na maLavAthI e jJAna khoTuM kahevAya' ema lokavyavahAramAM je vAta prasiddha che tenA anuvAda tarIke ja avyApti vagerenuM nirAkaraNa thAya che. paNa teTalA mAtrathI pramANanA lakSaNano upayoga thaI gayo evuM mAnavuM jarUrI nathI. huM to A vAta barAbara nathI. kAraNa ke A rIte to ame paNa kahI zakIe chIe ke pramANanuM je lakSaNa ame batAvela che te paNa lokaprasiddha vAtanA anuvAdarUpe ja che. ame lokamAM jovA na maLe tevuM kAMI kahetA nathI. tema ja pramANanA lakSaNane arthanizcAyaka mAnavAmAM anavasthA paNa nahi Ave. kAraNa ke vaidyakazAstramAM roganA lakSaNa jema anavasthA doSa lAvyA vinA rogano nizcaya karAvI zake che. vyAkaraNa vageremAM zabda Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 * arthavyavasthAyAM pramANaM prayojakaM na tu tallakSaNam * dvAtriMzikA-8/12 vaidyake' rogAdilakSaNavad vyAkaraNAdau zabdAdivacca vyavasthopapatteH, tatrApi sammugdhavyavahAramAzritya lakSaNaireva vyutpAdanAditi" (kiraNAvalI-pRthivIvaidharmyanirUpaNa-pRSTha-123) / sa tvatra na zobhate, yato vayaM pramANasyA'rthavyavasthApakatve vyavahAravyavasthApakatve vA lakSaNaM vadityarthaH vyavasthopapatteH / yathA carakasaMhitAyA amlodgAra-mukhadurgandhAderajIrNalakSaNatvA'vagame'jIrNagatayAthAtathyalakSaNanirNayakRte cikitsAzAstrAntaragaveSaNenA'navasthA nA''padyate vaidyakavacanaprAmANyAdeva rogalakSaNaprAmANyA'vagamAt tathA prakRte'pi lokavyavahArAtpramANalakSaNabodhe pramANA'ntaragaveSaNenAnavasthA naiva prasajyate, pramANalakSaNapratipAdakazAstraprAmANyAdeva pramANalakSaNaprAmANyAvagamAditi bhAvaH / udayanAcArya udAharaNAntareNaitadvizadayati- vyAkaraNAdau zabdAdivacca = vyAkaraNAdyuktaprAtipadikAdilakSaNavacca vyavasthopapatteH / yathA prAtipadika-prayogasAdhutvA'sAdhutvAdike vyAkaraNAdavagate tadvyAkaraNadarzitazabdaprayogasAdhutvAdinirNayakRte vyAkaraNAntaraM nAyitavyamiti yadvA 'suptiGantaM padamiti (pA.1 / 4 / 14) pANinivyAkaraNasUtrAtpadalakSaNAvagame tannizcayakRte vyAkaraNAntaraM naivApekSitavyamiti nAnavasthA tadvatprakRte'pi bodhyam / tatrApi = vyAkaraNAdAvapi sammugdhavyavahAramAzritya = vaiyAkaraNetarakRta-prasiddhanAnAvidhazabdaprayogamavalambya lakSaNaireva vyutpAdanAt = tathA pratipAdanAt / yathA prasiddhalaukikazabdaprayogamupajIvya vyAkaraNe pada-vAkyAdikaM tattallakSaNaiH kevalaM vyutpAdyate iti nAnavasthA evameva prakRte nA'navasthAprasaGga ityanuSajyate / vardhamAnastu 'tacchAstrAdeva jJAtena dharmeNa tatra vyavasthA syAdeveti nAnavasthA' (ki.pra.pR.199) ityAha / sAmprataM kiraNAvalyAM mudritapratau 'tatrApi sambandhavyavahAramAzritya lakSaNenaiva vyutpattiH' (kira.pR.123) iti pATho labhyate iti dhyeym| sa = udayanAcAryApAditopAlambhaH tu atra = jainadarzane na zobhate yataH = yasmAtkAraNAt vayaM syAdvAdinaH "pramANamarthavyavasthApakaM tadvyavahArasthApakaJca, pramANasya arthavyavasthApakatve = pratiniyatapadArthasvarUpAdivyavasthAkAritve vyavahAravyavasthApakatve vA = prAtisvikapadArthagocaravyavahAravyavasthAkAritve pada vagerenA lakSaNane nizcAyaka mAnavAmAM anavasthA doSa nathI Avato. tema prastutamAM paNa samajavuM. (kahevAno Azaya e che ke roganuM je lakSaNa carakasaMhitAmAM batAvela che tenA nizcaya mATe AryabhiSaku vagere anya vaidyakazAstranI jarUra paDatI nathI. eka vaidyakazAstramAM jaNAvela te te roganA tathAvidha lakSaNa dvArA te te rogano nizcaya 25 : . vyA4291mA 49ue 'vibhaktyantaM padam' // sUtra dvaa2|| 56nI vyavasthA 25 3 . tenA nirNaya mATe anya vyAkaraNanI jarUra paDatI nathI. mATe anavasthA AvatI nathI.) vyAkaraNazAstranuM moTuM joyA vagara sAmAnya lokomAM vibhakti, pada, vAkya vagerenA prayogo thatA hoya che. teno AdhAra-Azraya laIne tathAvidha vizeSa lakSaNo dvArA lokavyavahAranuM vyutpAdana karAya che. te ja rIte prastutamAM lokomAM pracalita thayela = lokaprasiddha saMmugdha vyavahArano Azraya karIne pramANanA lakSaNa dvArA lokamAM pramANanuM vyutpAdana karAya che. te rIte arthano-padArthano nizcaya karavAmAM anavasthA AvavAnI koI zakyatA nathI. udayanAcAryanA AkSepanuM nirAkraNa ja sa tvatra. / antha2zrI yanAyArya dvArA 42vAmAM mAvela mAkSe5 no sAme zobhAspa6 1. kiraNAvalyAM 'vaidyakAdau' iti pATho vartate / 2. hastAdarza 'vyavasthApakatve' iti pAThaH truTitaH / hastAdarzAntare ca 'vyavahAravyavasthApakatve' iti pATho nAsti / Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * lakSaNaprayojanapradarzanam 569 na prayojakamiti brUmaH, na tu sarvatraiva tadaprayojakamiti; samAnA'samAnajAtIyavyavacchedasya tadarthasya tatra tatra vyavasthitatvAt' / = tadaprayojakaM vA lakSaNaM pramANalakSaNaM na = naiva prayojakaM upayogi" iti brUmaH, na tu " sarvatra sarvathA sarvadA pramANalakSaNamanupayogi, kutrApi pramANalakSaNasya nAstyupayoga" iti brUmaH / kasmAt ? ucyate, samAnA'samAnajAtIyavyavacchedasya tadarthasya = lakSaNaprayojanasya tatra tatra vyavasthitatvAt / yathoktaM kiraNAvalyAM udayanAcAryeNa samAnA'samAnajAtIyavyavacchedo lakSaNArthaH - (ki. pRthivInirUpaNa-pR.192) iti| taduktaM sarvatantrasiddhAntapadArthalakSaNasaGgrahe api 'lakSaNaM samAnAsamAnajAtIyavyavacchedakam' / 'nIlamutpalami'tyatra sajAtIyamAtravyavacchedake vizeSaNe'tiprasaGgavAraNAya 'asamAnajAtIye 'ti / 'rUpaM guNa' ityAdau vijAtIyadravyavyavacchedakadharme'tivyAptivAraNAya 'samAnajAtIye 'ti / anyatra ca vyAvRttirvyavahAro vA, lakSaNasya prayojanam - ( ) ityuktam / lakSaNa - pramANAbhyAM vastusiddhiriti nyAyo'pyatra smartavyaH / prakRte pramANaM svaparA''bhAsi jJAnaM bAdhavivarjitam - ( nyAyA . 1 ) iti nyAyAvatAragranthoktasya yadvA - sva-paravyavasAyijJAnaM pramANam - (pra.na. ta . 1 / 2 ) iti pramANanayatattvAlokAlaGkAradarzitasya pramANalakSaNasya prayojanaM tu jJAnatvena sajAtIyebhyo bhramAdibhyo vijAtIyebhyazca ghaTapaTAdibhyo vyAvRttiH / = * - kiJca prakRte vipratipannavyAmohanivRttirapi pramANalakSaNaprayojanam / tathAhi 'avisaMvAdi jJAnaM pramANami'ti 'saugatAH; 'anadhigatArthAdhigantR pramANamiti 2 mImAMsakAH ; 'arthopalabdhihetuH pramANamiti prAcInanaiyAyikAH; 'anadhigatatattvabodhakaraNaM pramANamiti pAtaJjalayogadarzanAnuyAyinaH; 'viSayAvacchinnAntaHkaraNavRttiH pramANamiti 'vedAntinaH; 'tadvadvizeSyakatatprakArakajJAnakaraNaM pramANamiti 'navyanaiyAyikAH, kecittu pramAkaraNaM pramANam, chidAdikaraNakuThArAdAvativyAptivAraNAya 'mA' padam, bhramajJAnakaraNaduSTacakSurAdAvativyAptivAraNAya 'pra' padam, 'pramA pramANamityukte'sambhavassyAdataH 'karaNami'tyuktam - iti; 'anye tu - vyApAravattAsambandhena pramitivibhAjakopAdhyavacchinnA'sAdhAraNakAraNaM pramANam, cAkSuSAdipramityasAdhAraNakAraNe viSayendriyasambandhAdau vyApAre'tivyAptivAraNAya 'vyApAravattAsambandhene 'ti, anyprmaannbanato nathI. AnuM kAraNa e che ke ame ema kahIe chIe ke pramANane arthanuM nizcAyaka mAnavAmAM ane prasiddha vyavahAranuM vyavasthApaka mAnavAmAM pramANalakSaNa prayojaka nathI. matalaba ke pramANanA lakSaNa dvArA pramANarUpe pramANano nizcaya na thavA chatAM pramANa pote ja arthano-padArthano nizcaya karAvI zake che tema ja lokavyavahAranI vyavasthA-upapatti-saMgati karI zake che. te mATe pramANanA lakSaNanI koI jarUra nathI. paraMtu 'pramANanA lakSaNanI sarvathA- sarva prakAre, kyAMya paNa, kazI paNa, kyAreya paNa AvazyakatA nathI.' evuM kAMI ame jaino kahetA nathI. kAraNa ke sajAtIya-vijAtIyanI bAdabAkI karavI te pramANalakSaNanuM prayojana che. jJAnatvarUpe pramANajJAnane sajAtIya evA bhrama, saMzaya vagerenI tathA pramANa jJAnanA vijAtIya evA Tebala, khurazI vagerenI pramANakoTimAMthI bAdabAkI karavI te pramANanA lakSaNanuM prayojana che ja. A vyavasthA to vidvAna lokomAM thaI cUkela ja che. teno kAMI ame apalApa karatA nathI. (paraMtu padArthano nizcaya karavAmAM pramANanA lakSaNanI koI AvazyakatA nathI. pramANalakSaNa dvArA pramANarUpe jeno nizcaya na thayela hoya tevA pramANa dvArA paNa padArthano nizcaya thAya ja che ne!) 1. hastAdarze 'vyavasthitvAt' ityazuddhaH pAThaH / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 * vividhAnAM pramANalakSaNAnAM nirdezaH * dvAtriMzikA-8/12 sAmAnyato vyutpannasya tacchAstrAdadhikRtavizeSapratItiparyavasAnenAnavasthA'bhAvAt / syAnyapramANatvApattivAraNAya 'vibhAjakopAdhyavacchinne'ti, cAkSuSAdAvapi vyApAravattAsambandhena manasaH kAraNatvAttatrA'tivyAptiparihArakRte 'asAdhAraNe'tyuktam; 'sAdhanAzrayA'vyatiriktatve sati pramAvyAptatvaM pramANamiti pare; 'vivAdanirNayasAdhanaM pramANami'tyeke,10 'kartavyanizcAyakaM pramANamiti 11RjavaH; 'karaNabAhyabhAvabodhaH pramANamiti 12sAGkhyAH ; 'asandigdhA'viparItA'nadhigataviSayakabodharUpapramAkaraNaM pramANam, saMzaya-viparyayasmRtikaraNeSvativyAptivAraNAyopAttaM bodharUpapramAMze kramazo vizeSaNatritayami'ti yoginaH13; 'samyaganubhavasAdhanaM pramANamiti (nyA.sA.pari.1/pR.1) 14nyAyasAre bhAsarvajJAcAryAH 'doSA'sahakRtajJAnakaraNaM pramANamiti (a.si.pR.124) advaitasiddhikRtaH15; 'saMvAdipravRttijananayogyajJAnajanakaM pramANamiti 1 brahmavidyAbharaNakRtaH; 'pramANamAtrasamavetaM prameyArthAvabhAsanamiti ( ) zaivaparibhASAkRtaH15; 'svA'pUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANamiti (parI.mu.1/1) 18parIkSAmukhakRtaH; 'yathArthAnubhavo mAnamanapekSatayeSyate' (nyA.ku.4/1) iti ca 19nyAyakusumAJjalI udayanAcAryAH, - pramAkaraNaM = pramANam + (ta.saM.1/3) iti 2degtarkasaGgrahakRtaH,- bodhazca pauruSeyaH phalaM = pramA, tatsAdhanazca pramANam - (sAM.ta.kau.gAthA.4) iti 21sAGkhyatattvakaumudyAM vAcaspatimizrA vdnti| eteSAM nAnAbhyupagamavatAM tIrthyAnAM viparyAsalakSaNasya mugdhabuddhInAJcAnadhyavasAyAtmakasya vyAmohasya nivRttiH pramANalakSaNapratipAdanaprayojanamityapyavagantavyam / taduktaM zrIsiddhasenadivAkareNaiva nyAyAvatAre - prasiddhAnAM pramANAnAM lakSaNoktau prayojanam / tadvyAmohanivRttissyAd vyAmUDhamanasAmiha / / - (nyA.ava.3) iti| nanu samAnA'samAnajAtIyavyavacchedAdeH pramANalakSaNaprayojanatvapakSe'pi nAnAvidhatallakSaNeSu tadvizeSopAdAne kimanizcitaM nizcitaM vA tat? Adye prekSAvattAhAneH, dvitIye ca kimapramANAnizcitaM pramANAdvA? Adye sa eva doSaH, antye ca tadalakSaNaM salakSaNaM vA ? Adye sarvapramANAnAM lakSaNA'bhidhAnamanatiprayojanam, antye ca tallakSaNaM nizcitamanizcitaM vA ? ityevaM vikalpaparamparopanipAtenA'navasthA durvAraiveti cet ? atrocyate - sAmAnyato vyutpannasya = 'lakSaNamAtramativyAptyavyAptyasambhavadoSarahitaM sadarthAdivyavasthApakamiti sAmAnyavyutpattizAlinaH puruSasya tacchAstrAt = svA'bhyupagatatantrarAddhAntapratipAdakagranthavizeSAt adhikRtavizeSapratItiparyavasAnena = pramANalakSaNavizeSabodhavizrAntyA anavasthA'bhAvAt = niruktA'navasthAdoSA'sambhavAt, vyAkaraNAdau zabdaprayogasAdhutvAdilakSaNavat / naiyAyika :- samAna-asamAna jAtIyanI bAdabAkIne lakSaNanuM prayojana mAnazo to pramANalakSaNarUpe pramANalakSaNanA sajAtIya lakSaNAbhAsonI athavA anyavidha lakSaNonI ane vijAtIya evA ghaTAdinI bAdabAkI karavA mATe eka navA pramANalakSaNanI AvazyakatA UbhI thaze. Ama tamArA mate paNa anavasthA doSa to ubho ja raheze ne ? syAdvAdI :- nA, AvI anavasthAne prastutamAM avakAza nathI. AnuM kAraNa e che ke sAmAnya rIte "avyApti-ativyApti doSa vagaranuM lakSaNa sajAtIya-vijAtIyanI bAdabAkI karI zake che. tethI prastutamAM pramANalakSaNa tevuM ja hovuM joIe' - AvI samajaNa dharAvanAra vyaktine pramANalakSaNadarzaka zAstranA AdhAre prastuta viziSTa pramANalakSaNanI pratIti thaI zake che. tethI anavasthAne ahIM koI avakAza nathI. vyAkaraNa vageremAM padalakSaNa vagerenI jema A bAbatamAM anavasthA AvI nahi zake. 1. mudritaprato. ....pratItyapa...' ityazuddhaH pAThaH / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * dharmavAde pramANalakSaNAnupayogaH 571 'kevalaM kevalavyatirekyeva lakSaNamiti nAdaraH, prameyatvAderapi padArthalakSaNatvavyavasthiteH ityanyatra vistaraH / vastuto dharmavAde lakSaNasya nopayogaH, svatantrasiddhA'hiMsAdInAM tAdRzadharmAntarasaMzaya - jijJAsA nanu lakSaNamAtraM kevalavyatirekyeva bhavati / tathAhi 'gauH gotvavAn sAsnAdimattvAt, yannaivaM tannaivaM yathA mahiSAdiH' ityAdau sarveSAM gavAM pakSAntarbhAvenA'nvayadRSTAntavirahAtkevalavyatirekyeva golakSaNam / yadvA pRthivI svetarabhinnA gandhavattvAd, yannaivaM tannaivaM yathA jalamiti kevalavyatirekilakSaNaprayogo jJeyaH / yadvA 'sarve tIrthaMkarA anantabalino'STaprAtihAryavantazca' ityevaM tIrthakaralakSaNapratipAdane'tIrthaGkareSu tallakSaNavyAvRttyA purovartini tIrthakRti tIrthakaratvanizcayAtkevalavyatirekyeva lakSaNam / na hi tIrthakaradvayadarzanaM sAmAnyena janena kartuM pAryate, yenedaM lakSaNamanvayavyatireki syAditi bhAvaH / evaM sarvatraivAvagantavyamityAzayavatAM matamapakSipannAha- 'kevalamiti / kevalavyatirekyeva, na tu kevalAnvayi anvayavyatireki vA, lakSaNaM iti nAdaro jainAnAm, prameyatvAderapi padArthalakSaNatvavyavasthiteH / prameyatvAdeH pramAviSayatvAdirUpasya kevalAnvayitve'pi padArthalakSaNatvaM zAstraprasiddhameveti kevalavyatirekyeva lakSaNamityekAnto na zreyAn ityanyatra vistaraH / vastutaH prakRte asadgrahanivRttyAdiphalajanake dharmavAde lakSaNasya = samAnA'samAnajAtIyavyavacchedakAriNaH pramANalakSaNasya na kazcid upayogaH sambhavati / kasmAt ? ucyate, svatantrasiddhA'hiMsAdInAM A valavyatirekI lakSaNa mImAMsA hU~ pUrvapakSa :- je kevalavyatirekI hoya te ja lakSaNa banI zake. kahevAno Azaya e che ke lakSaNanA AzrayabhUta tamAma padArthane lakSya aMtargata karIne lakSaNa dvArA jyAM vizeSaguNadharmano nizcaya karavAno hoya tyAM te lakSaNa vyatirekI ja hoya che. dA.ta. 'tIrthaMkaro atulabalI hoya che' AvA lakSaNa dvArA sAmenI vyaktino tIrthaMkararUpe nizcaya karavA mATe anya tIrthaMkaramAM e lakSaNa che ke nahi ? e nirNaya karavo zakya nathI. kAraNa ke ekatra be tIrthaMkara hAjara nathI hotA. tethI samavasaraNamAM siMhAsana upara besIne dezanA ApanAra vyakti tIrthaMkara che ke nahi ? eno nirNaya karavA te sivAyanA atIrthaMkara tarIke prasiddha mANasamAM atulabalarUpa tIrthaMkaralakSaNa jAya che ke nahi ? teno vicAra karavo jarUrI bane che. anekavidha anya vyaktimAM atulabalasvarUpa tIrthaMkaralakSaNa gerahAjara hovAthI atulabalI dharmadezaka vyakti tIrthaMkara che. ema siddha thAya che. Ama sarvatra lakSaNa to kevalavyatirekI ja hoya che. je kaivalavyatirekI nA hoya te lakSaNa banI nA zake. uttarapakSa :- A vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke kaivalavyatirekI hoya tene ja lakSaNa mAnavAmAM prameyatva vagere kevalAnvayI lakSaNa nahi banI zake. tethI avyApti Avaze. kahevAno Azaya e che ke padArthanuM lakSaNa prameyatva che. paraMtu prameyatvano kyAMya paNa abhAva nathI hoto. mATe prameyatva kevalAnvayI che, kevalavyatirekI nathI. tethI kevalavyatirekIne lakSyanuM lakSaNa mAnavAmAM A rIte avyAptidoSa AvavAthI kevalavyatirekIne lakSaNanuM lakSaNa mAnI na zakAya. A vAtano vistAra anya graMthamAM jovAnI graMthakArazrI bhalAmaNa kare che. vastuto. / vAstavamAM to dharmavAdamAM pramANanA lakSaNano koI upayoga nathI. mATe tenuM lakSaNa kahevAmAM koI prayojana jaNAtuM nathI - ema jaNAvela che AnuM paNa kAraNa e che ke potapotAnA Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 * saMmugdhadharmijJAnena kAryasiddhivicAraH * dvAtriMzikA-8/12 vicAradvArakatattvajJAnenA'sadgrahanivRtteH anyathaivopapatteH / itarabhinnatvena jJAnasya tatsAdhyasyA'trA'nupayogAtsammugdhadharmijJAnenaiva kAryasiddheH2 ityatra tAtparyam / / 12 / / nanvarthanizcayArthameva lakSaNopayogaH, = sAGkhyAdeH SaSTitantrAdizAstraprasiddhAnAmahiMsA-satyAdInAM tAdRzadharmAntarasaMzaya-jijJAsA-vicAradvArakatattvajJAnena = SaSTitantrAdisvakIyazAstraprasiddhaikAntanityatvAdidharmeH sahA'visaMvAdo vartate na vA ? iti zaGkayA jijJAsayA vA prayukto yo vicAravimarzaH taddvArA jAyamAnena ahiMsAdivizeSyaka-dharmasAdhanatvaprakArakavijJAnena asadgrahanivRtteH = kadAgrahavyAvRtteH anyathaiva = pramANalakSaNopayogaM vinaiva upapatteH = saGgateH / itarabhinnatvena = svetarA'nyatvarUpeNa jJAnasya = vijAtIyavyAvRttigocarabodhasya tatsAdhyasya = pramANalakSaNasAdhyasya atra = asadgrahanivRttyAdiphalajanake dharmavAde anupayogAt = anAvazyakatvAt / na caivaM sAdhyasiddhiH kutaH syAditi zaGkanIyam, saMmugdharmijJAnenaiva = lokasiddhapakSabodhenaiva kAryasiddheH = sAdhyasiddheH / na hi svetarabhinnatvena parvataM lakSaNadvArA nizcityaiva tatrA'nalAnumitirviduSAM sammatA, anyathA hetUdAharaNAdikamapItarAnyatvena jJAtuM pravRttAvativilambassyAtsAdhyasiddhau / itthaJca dharmavAdaprayojyasyA'sadabhinivezavilayasya pramANalakSaNopayogamRta eva siddherna pramANalakSaNasyoktau jJAyate kiJcitprakRtopayogi prayojanaM ityatra tAtparyam = granthakRdAkUtam / / 8/12 / / nanu arthanizcayArthameva = atrAhiMsAdipadArthaparicchedakRte eva lakSaNopayogaH = pramANalakSaNaprayojanam / yathoktaM bRhatkalpabhASye - lakkhaNao khalu siddhI tadabhAve taM na sAhae atthaM, siddhamidaM darzanazAstramAM prasiddha ahiMsA vagereno potapotAnA zAstramAM darzAvela ekAMtanityatA, ekAntaanityatA vagere guNadharmo sAthe tAlameLa paDe ema che ke nahi ? - AvA prakAranI zaMkA ke jijJAsAthI thayela vicAravirmaza dvArA tattvajJAna pragaTa thAya che. ane te tattvajJAna dvArA kadAgrahanI nivRtti thAya che. A ja to dharmavAdanuM phaLa che. dharmavAdanA phaLasvarUpa abhinivezatyAganI siddhi pramANalakSaNanI mImAMsA karyA vagara ja thaI jAya che to pachI zA mATe pramANalakSaNane dharmavAdano viSaya banAvavo ? tenI koI jarUra nathI. vaLI, pramANanA lakSaNanuM prayojana che apramANathI bhinnarUpe vivakSita jJAnane oLakhavuM. prastuta dharmavAdamAM teno koI upayoga nathI. kAraNa ke lokasiddha dharmajJAnathI = pakSabodhathI ja nirNayarUpa AryanI siddhi thAya cha- me sahA tAtparya che. (8/12) vizeSArtha :- uparokta TIkArthamAM chelle je tAtparya jaNAvela che tenI pAchaLa graMthakArazrIno garbhita Azaya e rahelo che ke dharmavAdanA viSayarUpe mAnya evA ahiMsAdi tattvonA AzrayabhUta jIvAdinI prasiddhi samugdha vyavahArathI ja thaI jAya che. tathA tevA lokasiddha jIva vagerenA bodhathI ja te jIvAdi dharmImAM ekAntanityatA vagereno nirNaya karI zakAya che. mATe lakSaNa dvArA ajIvabhinnatvarUpe jIvanuM zAna 432rI. nathI. (8/12) ahIM eka evI dalIla upasthita thAya che ke - pramANanA lakSaNano upayoga arthanA nizcaya mATe ja che. kAraNa ke aMdhArAmAM "A sApa che' AvuM mAruM jJAna pramANa che ke apramANa ? Avo 1. mudritapratau 'saMmugdhajJAnenaiva' iti truTitaH pAThaH / 2. mudritapratau .ddhiri..' iti pAThaH / / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * aprAmANyazaGkAnirAsavicAraH * 573 tena jJAnaprAmANyasaMzayanivRttau tanmUlArthasaMzayanivRttyA'rthanizcayasiddheH ityAzaGkAyAmAhana 'cArthasaMzayApattiH pramANe'tattvazaGkayA / tatrApyetadavicchedA tvabhAvasya sAmyataH / / 13 / / na ceti / na ca pramANe'tattvazaGkayA = aprAmANyazaGkayA arthasaMzayA''pattiH lakSaNaM vineti gamyaM, tatrApi = pramANalakSaNe'pi etadavicchedAd = aprAmANyazaGkAyAH svarasotthApitAyA anuparamAt, hetvabhAvasya = zaGkAkAraNA'bhAvasya sAmyataH = tulyatvAt, pramANalakSaNa iva pramANe'pi savvattha vi - (bR.ka.bhA.276) iti / tatazca prakRte 'ahiMsAdijJAnaM pramANaM na vA ?' iti sandehe 'tadapramANameveti viparyaye vA sati mumukSUNAmapi tatra pravRttirna syAt, viSayasandehAdisadbhAvAt / mumukSaNAM tatra pravRttikRte'rthasaMzayAdiprayojakasyA'hiMsAdidharmasAdhanagocarajJAnaniSThaprAmANyazaGkAdervidhUnanamAvazyakam / tena = pramANalakSaNena jJAnaprAmANyasaMzayanivRttau = ahiMsAdigocarajJAnagataprAmANyazaGkAviparyAsavyAvRttau satyAM tanmUlA'rthasaMzayanivRttyA = jJAnaprAmANyasandehAdimUlakatadgocarasandehAdivilayena arthanizcayasiddheH = atra dharmasAdhanatvenA'hiMsAdipadArthaparicchedaprasiddheH / tatazca 'pramANalakSaNasyoktau jJAyate na prayojanam' iti vacanaM moghameva ityAzaGkAyAmAha- 'na ceti / na ca pramANe aprAmANyazaGkayA = tadabhAvavadvizeSyaka-tatprakArakatvasaMzItyA arthasaMzayApattiH = prameyagocaracalitapratipattiprasaGgaH lakSaNaM = pramANalakSaNaM vineti naiyAyikena vaktavyam; pramANa iva pramANalakSaNe'pi aprAmANyazaGkAyA svarasotthApitAyAH = svakIyarucivizeSabalotpAditAyA anuparamAt = avizrAmAt pramANalakSaNoktAvapi tadaprAmANyazaGkAprayuktA arthasaMzayA''pattiraparihAyaiva naiyAyikasya / na ca prAmANyalakSaNe'prAmANyazaGkA naiva bhavitumarhati, taddhetuvirahAditi vaktavyam, zaGkAkAraNA'bhAvasya = aprAmANyasaMzayakAraNavirahasya pramANalakSaNa iva pramANe'pi tulyatvAt / evaJcobhayatra zaGkAkAraNA'bhAve sati ubhayatra zaGkAyA = saMzaya Ubho thAya to arthamAM = padArthamAM saMzaya paDe. paraMtu jo te jJAnamAM pramANanuM lakSaNa rahetuM hoya to te jJAnane udezIne thayela aprAmANyanI zaMkA dUra thAya che. tathA aprAmANyanI zaMkA dUra thatAM ja arthano - purovarsI padArthano saMzaya paNa ravAnA thAya che ane padArthano nizcaya thAya che ke A sApa ja che.' Ama pramANalakSaNano arthanizcaya mATe - viSaya nirNaya mATe upayoga thAya che. mATe pramANalakSaNa kahevuM jarUrI che. huM paraMtu A dalIla barAbara nathI. AvuM jaNAvavA mATe graMthakArazrI pharamAve che ke gAthArtha :- pramANa jJAnamAM aprAmANyanI zaMkA dvArA arthasaMzaya thavAnI samasyA ubhI nahi thAya. kAraNa ke pramANalakSaNamAM paNa aprAmANyanI zaMkA aTakatI nathI. zaMkAnA kAraNano abhAva to banne sthaNe tulya 4 che. (8/13) TIkArtha :- "pramANanuM lakSaNa kahevAmAM na Ave, jANavAmAM na Ave to pramANa jJAnamAM paNa aprAmANyanI zaMkA thavA dvArA arthanI-viSayanI zaMkA thavAnI samasyA ubhI thaze." - AvuM kahevuM vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke pramANanuM lakSaNa jaNAvavAmAM Ave to paNa jeno svabhAva zaMkAzIla che te vyaktine to svarasathI ja pramANalakSaNamAM paNa aprAmANyanI zaMkA thaI zake che ke "mane aMdhakAramAM sAme sApanuM jJAna thayuM te jJAnamAM je pramANalakSaNa rahe che. te pramANalakSaNa sAcuM che ke khoTuM ?' 1. hastAdarza 'cArdha....' ityazuddhaH pAThaH / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 * vizeSAMzasandehasya tattvapratipattyanukUlatA * dvAtriMzikA-8/13 zaGkAkAraNA'bhAve zaGkAyA anutpatterityarthaH / / 13 / / __ ahiMsAdidharmasAdhanagrAhakaM hi pramANaM pareSAM SaSTitantrAdikaM svasvazAstrameva, tatra cA'hiMsAdi'grahaNAMze sarvatantraprasiddhatvena na kadApi saMzayastadvizeSAMze tu bhavannayamanukUla eva / aprAmANyazaGkAyA anutpatteH = utpAdA'yogAt / na hi kAraNavirahe kAryaM bhavitumarhati, kAryakAraNabhAvabhaGgA''pAtAt / na ca pramANe'prAmANyazaGkAhetuvirahaH kutaH siddha iti zaGkanIyam, yata eva tava pramANalakSaNe'prAmANyazaGkAhetuvirahasiddhistata eva pramANe tatsiddhiH, AkSepaparihArayostulyayogakSematvAt / taduktaM zlokavArtike kumArilabhaTTena - 'yazcobhayoH samo doSaH parihArastayoH samaH / nai: daryanuyojItrastAmArthavivAranA 9 (ratno.va.zUnya.ra12) ti mAnIyam pATa/rUA. agretanakArikAvatArArthamAha -- 'ahiMsAdI'ti / tatra ca = dharmavAde hi ahiMsAdInAM dharmasAdhanatayA sarvatantraprasiddhatvena = sakaladarzanazAstranirNItatvena ahiMsAdigrahaNAMze = dharmilakSaNA'hiMsAdigocarajJAnAMze, jJAnagocarA'hiMsAtvAdyavacchinnavizeSyatAkoTAviti yAvat; na kadApi saMzaya utpattumarhati, dharmyaMze sarveSAM jJAnAnAM pramANatvAt / tadvizeSAMze = 'ahiMsAdikaM kUTasthanityAtmapakSe saGgacchate na vA ? ahiMsAdikamekAntanityavRtti na vA ?' ityevaM svatantropadarzitA'hiMsAdau svatantradarzitakUTasthanityAtmavRttitvAMze tu bhavan = utpadyamAnaH ayaM = saMzayaH tattvapratipattau anukUla eva = sahakAryeva / sAGkhya-naiyAyikAdInAM potAnI IcchAthI UbhI karavAmAM AvelI zaMkA to aTakI zakatI nathI ne ! Ama pramANanA lakSaNamAM zaMkA thavAthI utpanna thayela jJAnamAM paNa aprAmANyanI zaMkA UbhI thaze ane tenA lIdhe "purovarsI padArtha sApa che' evo nirNaya nahi thaI zake. Ama pramANanuM lakSaNa kahevA chatAM arthasaMzaya - arthaviSayaka anizcaya to Ubho ja rahe che. mATe arthanizcaya nimitte pramANanuM lakSaNa kahevuM jarUrI nathI. pUrvapakSI :- pramANanA lakSaNamAM to zaMkA UbhI thavAnuM koI ja kAraNa nathI. mATe pramANalakSaNazaMkA janya pramANa saMzaya dvArA padArthazaMkA utpanna thavAne koI avakAza ja nathI. mUla nAsti kutaH zAkhA? uttarapakSI :- to pachI samAna yuktithI ema kahI zakAya che ke pramANamAM paNa zaMkA UbhI thavAnuM koI kAraNa ja nathI. mATe pramANagataprAmANyaviSayaka saMzaya dvArA padArthazaMkA UbhI thavAnI koI zakyatA ja nathI. to pachI zA mATe pramANanA lakSaNanuM pratipAdana karavuM ? pramANamAM aprAmANyanI zaMkAnuM kAraNa gerahAjara hoya to pramANamAM aprAmANyanI zaMkA utpanna na ja thaI zake. anyathA te be vacce kAryakAraNabhAvano bhaMga thavAnI Apatti Ave. (8/13) vaLI, sauthI vadhu agatyanI vAta to e che ke ahiMsA vagere dharmasAdhana che - ema jaNAvanAra pramANa to anyadarzanIonA matAnusAra SaSTitaMtra vagere potapotAnA zAstro ja che. ane dharmavAdamAM ahiMsA vagere to sarvadarzanomAM prasiddha hovAnA lIdhe "ahiMsA dharmasAdhana che ke nahi ?' Avo saMzaya to kadApi thaI zakato ja nathI. paraMtu tenA vizeSa aMzamAM ja saMzaya thaI zake. jema ke "AtmAne ekAMta nitya mAnavAmAM Ave to ahiMsA vagere saMgata thAya ke nahi ? ahiMsAdi ekAMtanityavRtti hoya ke nahi ?' - AvI vizeSa aMzamAM zaMkA paDI zake che. paraMtu Avo Ubho thato saMzaya to tattvanirNayamAM vizeSa upayogI ja che. kAraNa ke tevI zaMkA thayA pachI vizeSa prakAre tattvaciMtana karIne 6. TrastAva praharI' ti pAThAntaram | 2. hRstAva ".zeSa zeSAM tu' Dutrazuddha: 12: / Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * samUhAlambanaikAMzasaMzaye'parAMzA'saMzayavicAraH na caikAMze zaGkitaprAmANyaM jJAnamitarAM'zasyApyanizcAyakamiti yuktaM, ghaTa-paTasamUhA''lambanAt ghaTAMze prAmANyasaMzaye paTasyApyanizcayA''patterityAzayavAnAha 'sarvathA''tmano nityatve'hiMsAdikaM saGgacchate na vA' iti bhavan saMzayaH bauddhAdInAJca 'Atmana ekAntakSaNikatve'hiMsAdikaM ghaTate na vA ?' iti jAyamAnaH sandeho nityA'nityAtmatattvapratipattyanukUla eveti bhAvaH / na ca ahiMsAdau dharmiNi vizeSAMze = ekAMze = ekAntanityAtmavRttitvAdidharme zakiprAmANyaM viparyastaprAmANyaM vA jJAnaM itarAMzasyApi azaGkitaviSayasyApi anizcAyakaM = saMzayAdikAraNaM iti vaktuM yuktam, 'pItaH zaGkha' iti jJAnAt pItAMze prAmANyasandehe zaGkhasyA'pyanizcayApatteH / na ca 'sarvaM jJAnaM dharmiNyabhrAntamiti nyAyAdevottejakAnna zaGkhanizcayapratibandhaprasaGgaH, na caivamatra vaktuM pAryate, ahiMsAdau sarvathAnityAtmavRttitvasaMzaye dharmasAdhanatvaprakArakanizcayasyApi pratibandhAditi vaktavyam, evaM sati ghaTapaTasamUhA''lambanAt = 'ghaTa - paTayornIlarUpa - vitastiparimANa-bhUtalasaMyogAdikaM mayA dRSTamityAkArakAt nAnAprakAratAnirUpitanAnAmukhyavizeSyatAzAlijJAnAt ghaTAMze prAmANyasaMzaye paTasyApi anizcayApatteH / na caivaM dRSTamiSTaM vA / tatazca 'ahiMsAdi kUTasthanityA''tmavRtti na vA ?' iti saMzaye satyapi svadarzanazAstrajJAtA'hiMsAdidharmasAdhanasya puruSasya na ' ahiMsAdi dharmasAdhanaM na vA ?' iti saMzayApattiH / itthaJcAhiMsAdivizeSAMze jAyamAnassaMzayastattvapratipattyanukUla eva ityAzayavAn granthakAra Aha 'arthe 'ti / = 575 padArthano vyavasthita nirNaya thaI zake che. prazna :- jJAnanA be aMza che. svarUpasApekSa ane viSayasApekSa. jJAnamAM prAmANya-aprAmANya-bhramatvasaMzayatva vagere guNadharmo svarUpasApekSa che. tathA prakAratA-vizeSyatA vagere guNadharmo viSayasApekSa che. tethI jJAnanA eka aMzamAM zaMkA paDavAthI jJAnanA bIjA aMzano paNa abhrAnta nizcaya nahi thaI zake. mATe 'potapotAnA zAstramAM jaNAvela ahiMsA vageremAM nityavRttitva che ke nahi ?' AvA saMdeha dvArA ahiMsAmAM dharmasAdhanatvanI paNa zaMkA UbhI thavAnI zakyatA Avaze. mATe evA saMdehane kaI rIte tattvanirNaya mATe anukULa kahevAya ? javAba :- jJAnanA eka aMzamAM zaMkA paDavAthI anya aMzamAM zaMkA paDe tevo koI niyama nathI. AnuM kAraNa e che ke 'A ghaTa-paTa che' AvuM samUhAlaMbana jJAna thayA pachI ghaTa aMzamAM prAmANyano saMzaya Ubho thavA chatAM paTa aMzamAM saMzaya Ubho thato nathI. paraMtu eka aMzamAM saMzaya paDavAthI te jJAna potAnA bIjA aMzamAM paNa anizcAyaka banI jatuM hoya to to ghaTa aMzamAM prAmANyano saMzaya thayA pachI paTaaMzamAM paNa nizcaya thaI nahi zake. paraMtu AvuM thatuM nathI. tethI uparokta niyama mAnya banato nathI. 'A ghaTa-paTa che' evuM jJAna thayA pachI meM je ghaTa tarIke joyela hato te ghaDo ja hato ke bIjuM kAMI hatuM ?' Avo saMzaya thavA mAtrathI kAMI 'meM je paTa joyo hato te paTa ja hato ke bIjuM kAMI ?' AvI zaMkA nathI thaI jatI. te ja rIte 'potapotAnA dharmazAstramAM dharmasAdhana rUpe jaNAvela ahiMsAdi nityavRtti che ke nahi ?' AvI zaMkA thavA mAtrathI 'ahiMsAdi dharmasAdhana che ke nahi ?' AvI zaMkA UbhI thavAno koI ja avakAza nathI.- AvA AzayathI graMthakArazrI jaNAve che ke- 1. mudritapratau ' zaMkitaprAmANyajJA...' iti pAThaH / 2 hastAdarze 'prAmA' ityazuddhaH pAThaH / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 * tattvapratipattiprayojakadyotanam * dvAtriMzikA-8/14 arthayAthAtmyazaGkA tu tattvajJAnopayoginI / zuddhArthasthApakatvaM ca tantraM saddarzanagrahe / 14 / / ____ artheti / arthasya = ahiMsAderyAthAtmyasya = svatantraprasiddhanityAzrayavRttitvA'nityA''zrayavRttitvAdeH zaGkA (=arthayAthAtmyazaGkA) tu vicArapravRttyA tattvajJAnopayoginI / tatazca pratIyamAnaM zuddhArthasya = sarvathA zuddhaviSayasya vyavasthApakatvaM = pramitijanakatvaM (=zuddhArthasthApakatvaM ca) ___ ahiMsAdeH svatantraprasiddhanityA''zrayavRttitvA'nityAzrayavRttitvAdeH tadgatA'bhipretasakalavicAropanyAsArthaM kRtvAcintAnyAyena jAyamAnA zaGkA tu iti sAGkhya-naiyAyikAditantraprasiddho yaH kUTasthanitya AtmA'hiMsAzrayavidhayA, tadvRttitvamahiMsAdau saGgacchate na vA ? iti sAGkhya-naiyAyikAdizaGkA, evameva bauddhadarzanaprasiddho ya ekAntakSaNika AtmA'hiMsAzrayavidhayA, tadvRttitvamahiMsAdau saGgacchate na vA ? iti bauddhazaGkA ca vicArapravRttyA = mAdhyasthyagarbhatattvabodhA'nukUlavicAravimarzadvArA tattvajJAnopayoginI = tattvapratipattiprayojikA / vicArapATavena yAvad yAvad vivekadADhyaM bhavati tAvat tAvad bhramazaithilyaM jAyate, taratamabhAvA''pannasAdhanA''yattaM phalaM taratamabhAvA''pannamiti nyAyAt / vicAraviSayatvaM ca nA'jJAtasya nApi nizcitasya kintu sandigdhasya, 'sandigdhaM saprayojanaM ca vicAramarhatI'ti nyAyAditi raghunAthaH / taduktaM naiSkarmyasiddhivRttau jJAnottamena api - 'sandigdhe nyAyaH pravartata' iti nyAyAt sandigdhasyaiva vicAryatvAt + (nai.si.4/3 vRtti) / itthaJca hrada-nakranyAyena tattvajJAnA'rthayAthAtmyazaGkayoranyo'nyopayogitvameveti bhAvaH / na caivamanyonyAzrayaH zaGkanIyaH, vanasiMhanyAyena tadapAkaraNAt / yathA kirAtavadhyaH siMho mahadvanaM zaraNaM pravizya durAdharSaH kirAtebhyo na bibheti vanaM ca siMhAdhiSThAnAnugRhItaM kirAtaiH duSpravezaM bhavati tathA'tra yathAtantramanuyojyam / yattu tantravArtike - dRDhaviparyayajJAnAnantaraM sahasaiva ca samyagjJAnotpAdAtibhArAd bhAraikadezAvatAraNArthaM saMzayotthApanamAtrameva tAvad yuktam + (ta.vA.1/3/22/pR.221) ityuktaM tadayuktam, tattvajJAnasyA''tmasvabhAvAnuguNyena bhArA'sambhavAt, svotpattipUrvaM tasya arthayAthAtmyazaGkAdyapekSaNe'pi svotpAdanantaraM tadapekSAyA anAvazyakatvAcca / kvacit parizuddhaparyAyAntarotpAdArthaM tadapekSaNe'pi sarvatra tathAniyamA'bhAvAditi dik / prakRtamucyate - tatazca = tAdRzatattvajJAnAcca pratIyamAnaM sarvathA zuddhaviSayasya = hetu-svarUpA'nubandhAdiprakAraprayuktazuddhisAkalyopetagocarasya nityatvAnuviddhA'nityatvazAlina AtmAdipadArthasya pramitijanakatvaM = gAthArtha :- jJAnamAM arthanA mAthAbhyanI zaMkA to tattvajJAnamAM upayogI che. Ama zuddha arthano pramAtmaka bodha je utpanna kare che te sAcA darzanane dharmane grahaNa karavAmAM prayojaka bane che. (8/14) TIkArthaH- "ahiMsA vageremAM potapotAnA darzanazAstramAM jaNAvela ekAnta nitya evA AzrayabhUta AtmAmAM rahevApaNuM saMgata thAya che ke nahi?' AvI naiyAyika, sAMkhya vagerene thatI zaMkA temaja "ahiMsA vageremAM potapotAnA darzanazAstramAM jaNAvela ekAnta anitya evA AzrayabhUta AtmAmAM rahevApaNuM saMbhave ke nahi?" AvI bauddha vidvAnonI zaMkA vicAradazA dvArA tattvajJAnamAM upayogI che. kAraNa ke tevI zaMkAthI-jijJAsAthI madhyastha vAdIne ciMtana karatAM-karatAM sarva prakAre zuddha evA jJAnaviSayabhUta AtmAno prayAtmaka bodha utpanna thAya che. Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * AtmanityatAmImAMsA * saddarzanasya svIkAre ( = saddarzanagrahe ) tantraM prayojakam / = / / 14 / / zobhanA''gamasya grahe tadgrahe ca tata eva dharmasAdhanopalambhAt kiM lakSaNeneti' bhAvaH tatrA''tmA nitya eveti yeSAmekAntadarzanam / hiMsAdayaH kathaM teSAM kathamapyAtmano'vyayAt / / 15 / / tatreti / tatra = dharmasAdhane vicAraNIye, AtmA nitya eva iti yeSAM sAGkhyAdInAM ekAntadarzanaM teSAM hiMsAdayaH kathaM mukhyavRttyA yujyanta iti zeSaH, kathamapi khaNDitazarIrA'vayavaikapariNAmenA'pi Atmano'vyayAd akhaNDanAt / , pramAkAraNatvaM zobhanAgamasya svIkAre prayojakaM = tantram, haribhadrabrAhmaNa -siddhasenapaNDitAdivat / tadgrahe ca = yathAvasthitavastumAtrapratipAdakazobhanA''gamaparigrahe tu tata eva zobhanAgamAdeva dharmasAdhanopalambhAt dharmasAdhanavinizcayAt kiM lakSaNena sRtaM pramANalakSaNena iti bhAvaH ||8 / 14 / arthayAthAtmyameva vicArayannAha - 'tatre 'ti / adhyAtmasAre'pi (a.sA. 12/24) kArikeyamupadarzitA granthakRtA / teSAM sAGkhya- naiyAyikAdInAM hiMsAdayaH kathaM mukhyavRttyA anupacaritarItyA yujyante ? khaNDitazarIrAvayavaikapariNAmenApi vighaTitadehAGgaiH sAkamabhinnapariNAmAbhyupagamadvAreNApi AtmanaH = AtmapadapratipAdyasya tanmate akhaNDanAt vighaTanavirahAt / = taduktaM aSTakaprakaraNe - tatrAtmA nitya eveti, yeSAmekAntadarzanam / hiMsAdayaH kathaM teSAM yujyante mukhyavRttitaH / / - (a.pra. 14 / 1 ) iti / tadvRttistvevam tatra = dharmasAdhanaviSaye vicAre prastute, ai satataM gacchati aparA'paraparyAyAniti AtmA = jIvaH, nitya eva = apracyutA'nutpanna = = = = = 1. hastAdarze 'kSaNamiti' iti pATho'zuddhaH pratibhAti / = eTale ke dharmasAdhana tarIke mAnya ahiMsAdi padArtha kharA arthamAM saMgata thAya tevA AtmAno prAmANikapaNe svIkAra karavAmAM pUrvokta zaMkA-jijJAsA prayojaka bane che ane tenA nimitte tathAvidha AtmAnuM pratipAdana karanAra sadarzananA suMdara Agamano svIkAra thAya che. A rIte pUrvokta zaMkA-jijJAsA tAttvika Agamano svIkAra karavAmAM paraMparAe kAraNa bane che ja. tathA tAttvika AgamazAstrano svIkAra thatAM tenAthI ja dharmasAdhanono paNa bodha thaI jaze. mATe pramANanA lakSaNanI temAM koI AvazyakatA rahetI nathI. evo ahIM Azaya che.(8/14) * ekAMta nitya Atmamate hiMsAdi asaMgata = ahiMsAnA AzrayabhUta AtmAnA vAstavika svarUpano vicAra karatAM graMthakArazrI jaNAve che ke - gAthArtha :- te bAbatamAM 'AtmA nitya ja che' - A pramANe jeonuM ekAnta darzana che teonA mate hiMsA vagere kevI rIte saMgata thAya ? kAraNa ke AtmAno koI paNa rIte temanA mate nAza thaI zahato 4 nathI. (8/15) TIkArtha :- dharmavAdamAM dharmasAdhananI vicAraNA karavAmAM Ave to khyAla Ave che ke 'AtmA nitya ja che.' A pramANe je sAMkhya vagere vidvAnonuM ekAMta darzana che temAM hiMsA vagere mukhyapaNe kevI rIte saMgata thaI zake ? kAraNa ke koI paNa rIte AtmAno temanA mate nAza thato ja nathI. matalaba ke khaMDita zarIranA vibhinna avayavo sAthe abhinna pariNAma mAnavA dvArA paNa ekAnta nitya AtmavAdI sAMkhya vagerenA matamAM AtmAno nAza-vyaya-khaMDana-uccheda thaI zakato ja nathI. 577 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 * sAGkhyasammatahiMsAvicAraH * dvAtriMzikA-8/15 na hi buddhigataduHkhotpAdarUpA hiMsA sAGkhyAnAmAtmani pratibimbodayenA'nupacaritA smbhvti| na vA naiyAyikAnAM svabhinnaduHkharUpaguNarUpA sA Atmani samavAyena, pratibimba-samavAyayoreva sthiraikarUpa eva, na punaH kathaJcidanityo'pi, iti = anena prakAreNa, yeSAM = naiyAyika-vaizeSikasAGkhyo(?khyau)paniSadikAdInAm, ekAntena = nityA'nityobhayAtmake vastuni nityatvalakSaNenaikavibhAgenAvalambanabhUtena darzanaM = dRSTirmatam = ekAntadarzanaM, toSAmasti, hiMsAdayaH = prANivadhAdayaH, AdizabdAdasatyAdayo vadhaviratikartRtvaM bhoktRtvaM janmAdayazca, kathaM = kena prakAreNa, yujyante = ghaTante, na kthnycidityrthH| atha nitye'pyAtmani yujyanta eva te, yadAhustadvAdinaH, "jJAnayatnAdisambandhaH, kartRtvaM tasya varNyate / sukhaduHkhAdisaMvitti-samavAyastu bhoktRtA / / nikAyena viziSTAbhirapUrvAbhizca saGgatiH / buddhibhirvedanAbhistu, tasya janmAbhidhIyate / / prAgAttAbhirviyogastu, maraNaM jIvanaM punaH / sadehasya manoyogo, dharmAdharmAbhisaMskRtaH / / (tattvasaGgraha-173-175) evaM maraNAdiyogena, hiMsA yuktaa'vsiiyte| tatpratipakSabhUtApi(ca), kimahiMsA na yujyate / / satyAdInyapi tenaiva, ghaTante nyAyasaGgateH / evaM hiMsAdayo jJeyA, vaizeSikavikalpitAH / / " ( ) sAGkhyAnAM cAyaM vizeSaH, "pratibimbodayanyAyAdeva tasyopabhoktRtA / na jahAti svarUpaM tu, puruSo'yaM kadAcana / / ( )" ityAzabyAha mukhyavRttitaH = anupacaritatvena na yujyante, upacAratastu yujyante'pi, kevalaM nAsau tattvacintAyAM sammataH, aupacArikatvaM caiSAM hiMsAdInAmekAntanityasyAtmanaH pUrvopAttabuddhivedanAviyogAdInAmasambhavAttadasambhavazca nityasyaikarUpatvAditi + (a.pr.14/1)| tatazcAtmano hiMsAdikaM yAcitakamaNDananyAyamevAnusarati naiyAyika-sAGkhyAdimate / etena - vAstavaM kartRtva-bhoktRtva-bandha-mokSAdikamAtmano nAsti kintu svakAmaparikalpitaM zukanalikAnyAyena 6 (gopA. tA.vR.8/21) iti gopAlottaratApanIyopaniSadvRttikRto nArAyaNasyaikAntoktirapi pratikSiptA, ziSTalokavyavahArapathabahirbhAvApatteH / - nityaikAnte na hiMsAdi tatparyAyA'parikSayAt / manaHsaMyoganAzAdau vyApArA'nupalambhataH / / (a.upa.1/54) iti adhyAtmopaniSadvacanamapyatrA'nusandheyam / ___ sAGkhyA hi buddhau duHkhotpAdalakSaNA hiMsA'vikRte puruSe pratibimbodayenopacaranti / neyaM tAttvikI AtmahiMsA, pratibimbodaye'pi kUTasthanityasya puruSasyA'vikRtatvAdityAzayenAha 'na hIti / naiyAyikA hyAtmani samavAyena svetaraduHkhotpAdalakSaNAM hiMsAmAvirbhAvayanti / tadapi na yuktaM, AtmabhinnaduHkhodaye'pyAtmano'vicalitatvAdityAzayenAha 'na ve'ti / te A rIte - sAMkhya mate sAMkhya mata mujaba duHkhanI utpatti to buddhimAM ja thAya che ane buddhimAM duHkhotpatti thavI e ja sAMkhyamate hiMsA che. ekAnta nitya AtmAmAM to sAMkhyamate kevaLa duHkhanuM pratibiMba ja paDe che. A pratibiMba kAlpanika hovAthI pratibiMbAtmaka hiMsA kAlpanika banI jaze. tethI sAMkhyamAnya kUTastha nitya AtmAmAM vAstavika = anupacarita = mukhya hiMsA saMbhavatI nathI. tathA naiyAyika mate paNa AtmA sarvathA = sarva prakAre nitya ja manAyela che. tethI taiyAyika mate paNa hiMsA saMgata nahi thAya. te A rIte - naiyAyikamate hiMsA eTale AtmAmAM duHkharUpa guNanI Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAntanityavAde hiMsAyA asambhavaH kAlpanikatvAt / na ca kathamapi svaparyAyavinAzA'bhAve hiMsAvyavahAraH kalpanAzatenApyupapAdayituM zakyata iti / tadidamAha- "niSkriyo'sau tato hanti hanyate vA na jAtucit / kaJcitkenacidityevaM na hiMsA'syopapadyate " / / ( aSTaka - 14 / 2 ) / / 15 / / ubhayatra hetvantaramAha - pratibimba - samavAyayoreva kAlpanikatvAt / tathAhi puruSasya duHkhasya cA'mUrttatvena pratibimbodayo na sambhavati, chAyAvanmUrttadravyeNaiva hi pratibimbAkhyaM svAkAraM bhAsvaramUrttadravyopAdAnaM dravyamArabhyate / yathoktaM nizIthabhASye sAmA u diyA chAyA abhAsuragayA NisiM tu kAlAbhA / sacceva bhAsuragayA sadehavaNNA muNeyavvA / / - (ni.bhA.gA. 4319) iti / yuktaJcaitad, anyathedantvAvacchedena mukhabhedagrahA'bhAvAt / ' idaM mukhaM' iti pratIteH kathaJcidupapAdane'pi 'idaM mukhapratibimbamiti pratIteH kathamapyupapAdayitumazakyatvAt, mukhabhramA'dhiSThAnarUpamukhapratibimbatvasya prAgevA'grahAt, 'Adarze mukhapratibimbami' tyAdhArA''dheyabhAvA'dhyavasAyA'nupapattezcetyadhikaM syAdvAdakalpalatAyAm (zA. vA.sta. 2/kA. 30vR.) / samavAyasya yathA kAlpanikatvaM tathA bubhutsubhirasmatkRtA jayalatA (syA raha. madhya khaNDa 1 / pR. 50 vR.) vilokanIyA / 'na hi khadiragocare parazau palAze dvaidhIbhAvo bhavatIti nyAyena granthakRdAha- 'na ca kathamapi' ityAdi / prakRtArthe aSTakaprakaraNasaMvAdamAha - 'niSkriyo'sAviti (a.pra. 14 / 2 ) / tadvRttizcaivam nirgataH kriyAyAH kAryakaraNAditi niSkriyaH asau = ekAntanitya AtmA, ekAntanityatvAdeva / tathAhi - nityaH krameNa vA kAryaM karoti yaugapadyena vA ? na tAvat krameNa kAryaM karoti, yato'sAvekakAryakaraNakAle kAryAntarakaraNe samarthaH syAdasamartho vA ? nAsamarthaH, nityasyaikarUpatvena sarvadaivA'samarthatvaprasaGgAt / nApi samarthaH, kAlAntarabhAvisakalakAryakaraNaprasaGgAt / na hyavikalasAmarthyaM sadapi kAraNaM kAryaM na karotIti vaktuM yuktam, vivakSitakAryasyA'pyakaraNaprasaGgAt / atha sahakArikAraNA'bhAvAt kAryA'ntaraM na karoti / nanu sahakArI tamupakurvan vA syAdanupakurvan vA ? nAnupakurvan vandhyAputrAderapi sahakAritvaprasaGgAt / athoputpatti. guNa ane guNI vacce naiyAyikamate sarvathA bheda hovAnA lIdhe ekAntanitya AtmAthI sarvathA bhinna evo duHkharUpa guNa samavAyasaMbaMdhathI AtmAmAM rahe che. A ja che AtmAnI naiyAyikamAnya hiMsA. paraMtu AvuM mAnavAmAM Ave to AtmAmAM anupacarita = upacArazUnya mukhya hiMsA saMgata nathI thatI. kAraNa ke samavAya saMbaMdha pote ja kAlpanika hovAthI sarvathA bhinna evA AtmA ane duHkha vacce saMbaMdha tarIkenuM tAttvika kArya te karI nahi zake. jyAM sudhI AtmAnA paryAyano nAza svIkAravAmAM na Ave eTale ke paryAyarUpe AtmAne anitya svIkAravAmAM na Ave tyAM sudhI seMkaDo kalpanA karavA chatAM paNa AtmAmAM tAttvika mukhya hiMsAno vyavahAra koI paNa rIte saMgata thaI zakato nathI. mATe ja aSTaka prakaraNamAM jaNAvela che ke - ekAnta nitya AtmA niSkriya hovAnA lIdhe koIne paNa, kyAreya paNa haNato nathI ke koInA paNa dvArA kyAreya haNAto nathI. tethI ekAntanitya AtmAnI hiMsA saMgata thaI zakatI nathI. - (8/15) 1. hastAdarze 'hinti' ityazuddhaH pAThaH / 579 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * maraNasvarUpavicAraH * dvAtriMzikA-8/16 manoyogavizeSasya dhvaMso maraNamAtmanaH / hiMsA taccenna tattvasya siddhe' rarthasamAjataH / / 16 // mana iti / 'manoyogavizeSasya = smRtyajanakajJAnajanakamanaH saMyogasya dhvaMsa Atmano maraNam, kurvanniti pakSastadA tasmAdupakAraM bhinnaM karotyabhinnaM vA ? bhinnopakArakaraNe nityo'nupakRta eva, abhinnopakArakaraNe ca sa eva kRtaH syAttathA ca nityatvakSatiriti nityasya na krameNa kAryakaraNam / nApi yogapadyena, vartamAnasamaya etajjanyasakalakAlakAlInakAryakaraNaprasaGgAttathA'nupalambhAcca / tadevamakriyo nityaH, athavA nityAtmavAdibhiH kaizcidakartRkatvaM tasyAbhyupagamyate / ato niSkriyo'sau, tataH = tasmAnniSkriyatvAt / hanti na kaJcid iti vyavahitena sambandhaH hanyate vyApAdyate, 'vAzabdo' vikalpArthaH, na jAtucit = na kadAcit, vyApAdakAtmano niSkriyatvAt, hananIyasya vA sarvathA nityatvAt, kenacid ityanena sambandhaH, kaJcit sUkSma - bAdarAdibhedaM prANinam, kenacit = ghAtakapuMsA kartRbhUtena daNDAdinA vA karaNabhUtena manaHprabhRtinA vA, itizabdo hetvarthaH evaMzabdazcopadarzanArthaH / tatazcetyevamanyUnA'dhikAdanantaroditAd ghAtaka-hananIyA'bhAvalakSaNAddhetoH na = naiva hiMsA = vyApattiH asya = sarvathAnityAtmanaH upapadyate ghaTate - ( a. 14 / 2 vR.) iti / taduktaM zAstravArtAsamuccaye'pi dehAtpRthaktva evAsya, na ca hiMsAdayaH kvacit / tadabhAve'nimittatvAt kathaM bandhaH zubhAzubhaH ? || - (zA.vA.3/32) iti / itthaJca naiyAyikadarzane hiMsAvimarzaH kAkadantaparIkSAnyAyamanusaratIti phalitam ||8 / 15 / / naiyAyikasammatamaraNamAzaGkyA'pakSipannAha mana iti / adhyAtmasAre'pi (a.sA. 12 / 25) kArikeyamupadarzitA granthakRtA / athAtmamanaH saMyogadhvaMso maraNamiti cet ? na, jAgarAvasthA''dyakSaNa evAtmano maraNaprasaGgAt, suSuptikAlInA''tmamanoyogasya tadA vinAzAt / na ca jJAnajanakA''tmamanaHsaMyoganAzasyaiva maraNapadavAcyatA, suSuptikAlInamanoyogastu jJAnA'janaka iti na tannAze jAgaradazAyAM mRtyuvyavahArA''pattiriti vAcyam, evaM sati suSuptyAdyakSaNa evAtmano maraNApatteH, suSuptipUrvakAlInasya jJAnajanakasyAtmamana:saMyogasya tadAnIM nAzAditi / labdhAvasaro naiyAyikaH sAmprataM svA''zayamAvirbhAvayannAha - smRtya - 580 = = vizeSArtha :- sAMkhyamAnya Atmagata du:khapratibiMba kAMI AtmAmAM duHkhanI siddhi karI na zake. bAkI to arIsAmAM potAnuM pratibiMba paDavAthI 'ArasImAM pote che' evuM svIkAravAnI Apatti Ave. vaLI, AtmA ane duHkha banne amUrta-arUpI hovAthI AtmAmAM buddhigata duHkhanuM pratibiMba mAnavAnI vAta paNa sAva kAlpanika ja che. A ja rIte naiyAyikamAnya samavAya saMbaMdha paNa kAlpanika ja che. samavAyanuM khaMDana syAdvAdakalpalatA, syAdvAdarahasya, nyAyAloka vagere graMthomAM vistArathI karavAmAM Avela che. mATe samavAyaAdhArita hiMsA paNa kAlpanika ja banI jAya che. mATe naiyAyika darzanamAM paNa AtmAnI hiMsA saMgata thaI zakatI nathI. mATe ahiMsA vagere mATeno prayatna paNa vRthA ja banI raheze.(8/15) * manoyogadhaMsarUpa hiMsA asaMgata # gAthArtha :- viziSTa manoyogano nAza AtmAnuM maraNa che ane e ja hiMsA che. AvuM kahevuM paNa vyAjabI nathI. kAraNa ke tArdazanAzatva to arthasamAjasiddha che. (8/16) TIkArtha :- "smRtiajanaka-jJAnajanaka evA manoyogano nAza e AtmAnuM maraNa kahevAya che. 1. hastAdarze ...rArtha...' iti pAThaH / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * arthasamAjasiddhatvavimarzaH * 581 taddhiMsA / iyaM hyAtmano'vyaye'pyupapatsyate / atisAnnidhyAdeva hi zarIrakhaNDanAdAtmA'pi khaNDita iti lokAnAmabhimAnaH, nA'yaM vizeSadarzibhirAdaraNIya' iti cet ? ___na, tattvasya = uktadhvaMsatvasya arthasamAjataH = arthavazAdeva siddheH, smRtihetvabhAvAdeva smRtyajananAccaramamanaHsaMyogasyA'pi saMyogAntaravadeva nAzAt / janaka-jJAnajanakamanaHsaMyogasya = smRtyajanakatve sati zarIrA'vacchinnajJAnajanako ya AtmA'nuyogiko manaHpratiyogikaH saMyogaH tasya dhvaMsaH = vinAza eva Atmano maraNam / suSuptipUrvakAlInamanoyogasya smRtijanakatvAnna suSuptyAdyakSaNe maraNavyavahAraprasaGgaH / suSuptikAlInamanoyogasya jJAnA'janakatvAnna jAgaradazA''dyakSaNe mRtyuvyavahRtiprasaktiH / maraNA'vyavahitapUrvakSaNIyamanoyogasya jJAnakAraNatve'pi smRtyakAraNatvAttannAze mRtyuvyavahArasaGgatireva / tat = tAdRzamaraNameva Atmano hiMsA vyavahriyate / iyaM hi hiMsA AtmanaH avyaye'pi = avinAze'pi upapatsyate, gaganaghaTasaMyogadhvaMsavat / na ca gaganasya nityatve'pi ghaTasyA'nityatvAttatsaMyogasya dhvaMsasambhave'pi prakRtA''tmamanaHsaMyogasya dhvaMso na sambhavati, ubhayoreva nityatvAditi vAcyam, gagana-paramANUnAM nityatve'pi gaganAnuyogika-paramANupratiyogikasaMyogavizeSanAzopalabdheH prakRte'pi tatsambhave bAdhakA'bhAvAt / ___ atra syAdvAdI uttarayati 'neti / uktadhvaMsatvasya = smRtyajanakadehA'vacchinnajJAnajanakamanaHsaMyogadhvaMsatvasya arthasamAjataH = arthavazAdeva = nAnAsAmagrIbalAdeva siddheH / tathAhi- maraNA'vyavahitapUrvakSaNIyamanoyogasya smRtyajanakatvaM hi smRtihetvabhAvAdeva, tata eva tena smRtyajananAt / caramamanaHsaMyogasya = maraNA'vyavahitapUrvA''tmamanoyogasya saMyogA'ntaravadeva = acaramamanaHsaMyogasyeva AtmamanaHsaMyoganAzakasAmagryA nAzAt, na tatrA'dhikaM kiJcit pravizati / tatazca naiva zRGgagrAhikAnyAyena kasyA'pi pratiniyatasya hiMsakatvavyavahArasambhavaH / yathA nIlarUpasAmagryabhAvAd ghaTe nIlarUpA'janane ghaTanAzakasAmagryA ghaTadhvaMsajanane'nIlaghaTanAzatvamarthasamAjasiddhaM bhavati tathA jJAnajanakA''tmamanoyoganAzakasAmagryA caramamanaHsaMyogadhvaMsajanane smRtisAmagryabhAvAccaramamanaHsaMyoge smRtikAraNatvaviraheNa smRtyajanakajJAnajanakamanaHsaMyogadhvaMsatvamarthasamAjasiddhaM bhavati / na ca tat zRGgagrAhikayA kasyA api sAmagryAH kAryatA'vacchedakaM ane te ja AtmAnI hiMsA kahevAya. AtmAno nAza na thavA chatAM paNa AvI hiMsA saMgata thaI zake che. vAstavamAM AtmAno nAza na thavA chatAM AtmA ane zarIra atinajIka hovAnA kAraNe zarIrano nAza thavAthI "AtmA paNa marI gayo' A pramANe sAmAnya jIvone mithyA abhimAna thAya che - paraMtu AtmA ane zarIra vaccenA bhedane jonArA vidvAnoe tevuM phogaTa abhimAna AdaravA lAyaka nathI." - uparokta taiyAyika kathana vyAjabI na hovAnuM kAraNa e che ke smRtiajanaka jJAnajanaka-manoyogadhvaMsatva arthasamAjathI ja siddha thAya che. AnuM kAraNa e che ke carama manasaMyogano nAza paNa anya manasaMyoganA nAzanI jema ja utpanna thAya che. phakta smRtino hetu na hovAthI ja te carama manasaMyoga smRtijanaka banato nathI. eTalA mAtrathI kAMI tevA manoyogano nAza kAMI tAttvika hiMsAnA vyavahAranuM samarthana Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 * manoyodhatAma* dvAtriMzikA-8/16 tathA ca neyaM hiMsA kenacitkRtA syAditi susthitameva sakalaM jagatsyAt / / 16 / / vaktuM zakyate, sAmagrIdvayaprayojyatvAt / tathA ca = nIletaraghaTadhvaMsatvAvacchinnasAmagryA iva smRtyajanakajJAnajanakAtmamanaHsaMyoganAzatvA'vacchinnasAmagryA aprasiddhatvaprakAreNa hi neyaM hiMsA kenacitkRtA syAt / etena brAhmaNazarIrahatyaiva brahmahatyeti pratyuktam, mRtabrAhmaNazarIradAhe'pi tatprasaGgAt / na ca maraNoddezyakatvA'bhAvAdevA'yamadoSa iti vaktavyam, taduddezenApi mRtabrAhmaNadehadAhe tadApatteH / brAhmaNAtmanastu nAza eva neti brAhmaNaM nato'pi na sA hiMsA syAt / na ca smRtyajanakabrAhmaNazarIrA'vacchinnajJAnajanakamanaHsaMyoganAzA'nukUlavyApAra eva brahmahatyeti vAcyam, caJcalasya tAdRzamanaHsaMyogasya svata eva nazvaratvAt, sAkSAdghAtAnupapattezca / na ca brAhmaNazarIrA'vacchinnaduHkhavizeSA'nukUlavyApArasyaiva hiMsAtvamiti vaktavyam, mUrchitabrAhmaNadehadAhe tadanApatteH, nidrAyAmiva mUrchAyAmapi duHkhA'nutpatteH, naiyAyikasammatamanoyogavizeSavirahAt / vastutastu zarIrAccharIriNaH sarvathA bhede tacchedAdinA zarIriNo duHkhamapi mavituM nArdatIrtIdharuM (sthA.ta.rU/.rU2) dvihinyatAyAm I8/1ddA karI na zake. ekAMta nitya AtmavAdamAM koInA dvArA AtmAnI hiMsA saMgata thaI ja nahIM zake. tethI AkhuM jagata mota, khUna vagerenA bhayathI mukta banIne svastha banI jaze. (8/16) vizeSArtha :- ahIM navya taiyAyiko AtmAne ekAMta nitya mAnavA chatAM hiMsA, mRtyu vagerenI saMgati karavA mATe ema kahe che ke ke amuka prakAranA AtmamanaHsaMyogano nAza thavo e ja AtmAnuM maraNa che. jo AtmamanoyoganA nAzane maraNa kahevAmAM Ave to jAgRtinI prathama kSaNe suSumikAlIna manoyogano nAza thayela hovAthI maraNano vyavahAra thavAnI Apatti Ave. tathA jJAnajanaka manoyogano nAza maraNa manAya to uparokta doSa ravAnA thavA chatAM suSuptikSaNe motano vyavahAra thavAnI samasyA sarjAya. kAraNa ke te kSaNe jJAnajanaka jAgRtikAlIna manoyogano nAza thAya ja che. tenA nivAraNa mATe smRtiajanaka ane jJAnajanaka manoyoganA nAzane maraNarUpe svIkAravo jarUrI bane che. suSumipUrvakSaNe je jJAnakAraNabhUta manoyoga che te smRtijanaka hovAthI teno nAza thatAM nidrAnI prathama kSaNe motanA vyavahAranI samasyA UbhI nahi thAya. motanI pUrva kSaNe je AtmamanaHsaMyoga hoya che te jJAnajanaka hovAnI sAthe smRtiajanaka paNa che ja. kAraNa ke te kAlAMtare smRtine utpanna karI zakato nathI. Ama AtmA amara hovA chatAM AtmAmAM rahenAra uparokta manoyogano nAza thavAthI AtmAnuM maraNa-khUnahiMsA vagere vyavahAra thAya che. - paraMtu graMthakArazrI jaNAve che ke naiyAyikanI uparanI vAta barAbara nathI. AnuM kAraNa e che ke maraNa tarIke abhipreta kAryarUpa dhvaMsamAM rahenAra smRtiajanaka-jJAnajanaka AtmamanoyoganAzatva nAmano guNadharma arthasamAjasiddha hovAthI koI vivakSita cokkasa sAmagrIno kAryatAavacchedaka dharma banI zakato nathI. artha = kAryajanaka sAmagrI, samAja = samUha, siddha = prayukta, arthasamAjasiddha = sAmagrIsamUhaprayukta = anekavidha sAmagrIthI prayukta hovAthI tathAvidha nAzatva kAryatAavacchedaka dharma banI zakato nathI. kahevAno Azaya e che ke ghaTanI sAmagrIthI ghaTa utpanna thAya che ane nIlarUpanI sAmagrIthI nIlarUpa utpanna thAya che. tethI te banne sAmagrInA kramasara kAryatAavacchedaka dharma bane che ghaTatva ane nIlatva. Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * AtmavaibhavavAde dehasambandhA'sambhavaH * 583 Atmana ekAntanityatvA'bhyupagame dUSaNAntaramAhazarIreNA'pi sambandho nityatve'sya na sambhavI / vibhutvena ca saMsAraH kalpitaH syAdasaMzayam / / 17 / / zarIreNA'pIti / nityatve sati asya = AtmanaH zarIreNA'pi samaM 'sambandho na smbhvii| nityasya hi zarIrasambandhaH pUrvarUpasya tyAge vA syAdatyAge vA ? Adye svabhAvatyAgasyA____ AtmanaH ekAntanityatvA'bhyupagame = anityatvA'sambhinnanityatvA'GgIkAre dUSaNA'ntaramAha- 'shriirepApI'ti | adhyAtmasAreDapi (.mA.02/28) riyamupati prasthaotI | 'mayata: pAzArjju riti nyAyena nigrahItuM vikalpayugalamAracayati - nityasya iti| na cA''kAzasyeva nitytveparaMtu nIlaghaTatuM to koI paNa sAmagrIno janyatAavacchedaka banI nA zake. kema ke te dharma koI eka sAmagrIthI prayukta nathI. paraMtu aneka sAmagrIthI prayukta che. te ja rIte kapAla(mATI)mAM nIlarUpa na hovAthI nIlabhinna ghaTa utpanna thAya ane hathoDAnA prahAra dvArA teno nAza thAya to nIletaraghaTanAzatva hathoDAprahArano kAryatAavacchedaka dharma na bane. paraMtu ghaTanAzatva kAryatAavacchedaka dharma bane. barAbara A ja rIte prastutamAM paNa cAlu jIvana vyavahAramAM jJAnajanaka manoyoganAza potAnI sAmagrI dvArA utpanna thAya che tathA smRtinI sAmagrI paNa tyAre vidyamAna hovAnA lIdhe te jJAnajanaka manoyoga mRtijanaka paNa hoya che. paraMtu mRtyunI pUrvekSaNe mRtinI sAmagrI gerahAjara hovAthI te jJAnajanaka manoyoga smRtino ajanaka banI jAya che. tethI jyAre te carama manoyogano nAza thaze tyAre temAM rahenAro smRtiajanakajJAnajanaka AtmamanoyoganAzatva nAmano guNadharma koI eka sAmagrIthI prayukta nathI paNa aneka sAmagrIthI prayukta che. smRtiabhAva-prayojaka sAmagrI dvArA nAzapratiyogIvizeSaNarUpe smRtiajanatva AvI jAya che. tathA jJAnajanaka-manoyoganAzaka sAmagrI dvArA jJAnajanaka manoyoganAzatva guNadharma Ave che. Ama vibhinna sAmagrIthI smRtiajana-viziSTa jJAnajanaka AtmamanoyoganAzatva dharma abhipreta kAryamAM AvavAnA lIdhe te koI eka sAmagrIno kAryatAavacchedaka banI na zake. tethI "bIjA jJAnajanaka manoyogano je rIte nAza thAya che te ja rIte smRtiajanaka jJAnajanaka Atmamanoyogano nAza thaze tema mAnavuM vyAjabI che. ghaTanAza jenAthI thAya che tenAthI nIlaghaTano nAza ane anIla-pItAdivaTano nAza thaI zake che. matalaba ke pUrvenA jJAnajanaka manoyoganA dhvaMsanI sAmagrIthI ja mRtyusamaye smRtiajanaka jJAnajanaka manoyogano nAza utpanna thaI jaze. mATe "khUnI vageree mANasane mAryo.' Avo vyavahAra asaMgata thaI jaze. kAraNa ke khUnI mANasanuM kAryatAavacchedakadharma tAdazanAzatva nathI. mATe navya taiyAyikanI uparokta mAnyatA vyAjabI nathI.(8/16) AtmAne ekAntanitya mAnavAmAM anya doSane batAvatA graMthakArazrI pharamAve che ke - ja ekattanitya AtmAno dehasaMbaMdha asaMbhava ha gAthArtha :- AtmAne sarvathA nitya mAnavAmAM teno zarIra sAthe paNa saMbaMdha saMbhavI nahi zake. ane AtmA sarvavyApI hovAthI cokkasa saMsAra paNa kalpita ja thaze. (8/17) TIkArtha :- AtmAne ekAtte nitya mAnavAmAM AtmAno deha sAthe saMbaMdha paNa saMbhavato nathI. kAraNa ke sarvathA nityano zarIra sAthe saMbaMdha mAnavAmAM be vikalpa upasthita thAya che ke "ekAnta nitya AtmA potAnA pUrva svarUpano tyAga kare to zarIra sAthe teno saMbaMdha saMbhavI zake ke pachI pUrvasvarUpano . hastAva "sakvanya' nAsti ! dastAvantare "saMdha' rUti gurita: pATha: | Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * AkAzasya janyatvopadarzanam dvAtriMzikA-8/17 'nityalakSaNatvAnnityatvahAni:, antye ca pUrvasvabhAvavirodhAccharIrA'sambandha ve / vive cAbhyupagamyamAnena hetunA saMsAro'saMzayaM kalpitaH syAt / sarvagatasya paralokagamanarUpamukhyasaMsArapadArthA'nupapatteH / athavA vibhutve ca saMsAro na syAt / syAcced ? asaMzayaM kalpitaH syAditi 'pyAtmanaH zarIreNa sAkaM saMyogo nA'sambhavati vAcyam, AkAzasyA'pi sarvathAnityatvA'nupagamAt / AkAzasyaikAntato nityatvA'bhyupagame tavA'pi IzAnAd AkAzam - (bR.jA. 1 / 6 ) iti bRhajjAbAlopaniSadvacanasya etasmAdAtmana AkAzaH sambhUtaH - ( tai. 2/1/1, utta. 1/5) iti taittirIyopaniSad-vaiSNavIyanArAyaNottaratApinIyopaniSadoH vacanasya, Atmata AkAzaH - (chAM.7/26/2) iti chAndogyopaniSadvacanasya tasmAdayamAkAzaH - (bRha. 4 / 2 / 3) iti bRhadAraNyakopaniSadvacanasya, - Atmana AkAzaH sambhUtaH - (yo. cUDA. 72) iti yogacUDAmaNyupaniSadvacanasya tasmAdAtmana AkAzaH sambhUtaH - (pai.1/3) iti paiGgalopaniSadvacanasya, ApaH pRthivyAH sUkSmAstu tebhyastejasastato'nilaH, tasmAdAkAzam - ( vai tarkakANDa - brahmacintAdhyAya) iti vaikhAnasavacanasya ca virodhaprasaGgo durvAra eva, tatra spaSTamevAkAzasya janyatvokteH / pUrvottarakAlA'vacchedenA''kAzajananA'jananasvabhAvabhedAdapyAtmanaH sarvathAnityatvaM bAdhyate / sanAtanamenamAhurutA'dya syAt punarnavaH - ( atha. ve. 10/ 8/23) iti atharvavedavacanenA'pyAtmanaH kathaJcinnityatvameva sAdhyate, 'aNurapi vizeSo'dhyavasAyakaraH' iti nyAyena svabhAvatyAgasya vastubhedasAdhakatayA anityalakSaNatvAt prakRte Atmano nityatvahAniH ekAntanityatvapracyutiH durvAraiva / - sarva AtmA jAyate puruSottamAt - (zrI kR. 1/1 ) iti vaiSNavIyayA zrIkRSNapuruSottamasiddhAntopaniSadA cAtmanaH sarvathA nityatvaM bAdhyate / ziSTaM spssttm| 'vibhutvena ce 'tyAnupUrvyanusAreNArthayojanAM kRtvA 'vibhutve na ca saMsAra' iti saptamyantapAThamaGgIkRtyA'rthamAyojayati ' athave 'ti / spaSTam / taduktaM upamitibhavaprapaJcAyAM kathAyAmapi sarvatragazca yo bhadra ! sa kva gacchet kuto'pi vA ? - (upa. prastA. 4 SaDdarzana ) iti bhAvyam / 584 tyAga karyA vinA ja teno deha saMbaMdha thAya ? jo prathama vikalpa svIkArIne ema kahevAmAM Ave ke 'ekAntanitya AtmA zarIrasaMyoga thatAM pUrve je potAnuM svarUpa che tene choDIne dehasaMlagna thAya che' to AtmAmAM ekAnta nityatva guNadharmano uccheda thaze. kAraNa ke svabhAvano-svarUpano tyAga karavo e to anitya padArthanuM lakSaNa che. tathA bIjo vikalpa mAnya karIne naiyAyika ema kahe ke 'pUrva svabhAvano tyAga karyA vinA ja AtmA zarIra sAthe saMbaMdha kare che' to te paNa ucita nathI. AnuM kAraNa e che ke pUrve je dehaasaMbaMddhatva svabhAva hato te hAjara hovAthI AtmAno zarIra sAthe saMbaMdha thaI ja nahi zake, kAraNa ke pUrvakAlIna zarIraasaMbaddhatva svabhAva dehasaMbaMdhano virodhI che-pratibaMdhaka che. vibhu. / vaNI, naiyAyimbhate kheanta nitya sevo AtmA vilu = sarvavyApI hovAthI saMsAra paNa kalpita banI jaze. emAM koI saMzaya nathI. AnuM kAraNa e che ke sarvavyApI hoya te eka sthAnethI bIjA sthAne jaI ja nA zake. tethI paralokagamanasvarUpa tAttvika saMsA2padArtha paNa asaMgata thaI jaze. athavA ema paNa kahI zakAya ke naiyAyikamAnya AtmA vibhu sarvavyApI hoya to saMsAra 1. 'yaH' ityazuddhaH pATho mudritapratau / * Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * niSkriyasya dehasaMyogA'sambhavaH * yojanIyam / tadidamuktaM "zarIreNA'pi sambandho nA'ta evA'sya saGgataH / tathA sarvagatatvAcca saMsArazcApyakalpitaH / / " (aSTaka.14/5) iti / / 17 / / tadidamuktaM aSTakaprakaraNe'pi 'zarIreNe'ti / tavRttizcaivam - na kevalamahiMsAdayo nitye satyAtmani na saGgacchante, zarIreNApi = dehenApi saha sambandhaH = saMyogaH na = naiva ata eva = niSkriyatvAdeva hetoH, niSkriyasya hi sambandhakriyA noppdyte| athavA ata eveti nityatvAdevetyarthaH / nityasya hi zarIrasambandhaH pUrvarUpatyAge vA syAdatyAge vA ? atyAge cettadA zarIreNA'sambaddha evAsau syAccharIrA'sambaddhatvalakSaNasya pUrvarUpasya tadavasthatvAt / tyAge cettadA tadanityatvam svabhAvatyAgasyA'nityatvalakSaNatvAt, asya iti nityAtmanaH na = naiva saGgato = yuktH| tathA iti vAkyAntaropakramArthaH, sarvagatatvAt = sakalabhuvanavyApakatvAt / iSyate ca kaizcidAtmano vibhutvam / yadAha"madIyenAtmanA yuktaM, dUradezAdivartyapi / kSityAdi mUrtimattvAderasmadIyazarIravat / / " ( ) cakArAnniSkriyatvAnnityatvAdvA / kimityAha saMsArazcApi, na kevalaM zarIrasambandho'sya na saGgataH, saMsArazcApi tiryaG-nara-nAraka-nAkinikAyasaMsaraNalakSaNo na snggtH| saMsaraNaM hyasarvavyApakasyaiva yujyate sakriyasya kathaJcidanityasya ceti / cApi iti nipAtadvayamapi samuccayArthama, api ca ityAdivat / tathAhi sarvagatatve niSkriyatve nityatve vA satyAtmanaH sarvatra sarvadA ca bhAvAnna saMsAraH snggtH| kiM sarvathA na saGgataH ? ityata Aha akalpitaH = tAttvikaH / kalpitastu saGgacchamAno'pi na heyopAdeyakoTimArohati nabho'mbhoruhavaditi - (aSTakavRtti 14/5) / ___ evaM ca vibhutvena saMsArA'bhAve sati yadApannaM taduktaM aSTake - tatazcordhvagatirdharmAdadhogatiradharmataH / jJAnAnmokSazca vacanaM, sarvamevaupacArikam / / - (a.pra.14/6) iti / tadvRttistvevam - tatazca = evaM saMsArA'bhAve sati UrdhvagatiH = svargAdyavAptilakSaNA dharmAt = ahiMsAdhanuSThAnalakSaNAt, tathA adhogatiH = nArakAdyavAptirUpA adharmato = adharmAddhiMsAdhanuSThAnarUpAt, tathA jJAnAt = paJcaviMzatitattvA'vabodharUpAt mokSo = nikhilakarmanirmuktilakSaNaH, cazabdaH uktasamuccaye, itizabdo'tra lupto draSTavyastena itivacanam = etadarthapratipAdanam / kimityAha- sarvameva = niravazeSameva, aupacArika = kAlpanikamapAramArthikamityApannam, abhyupagamyate cordhvagatirdharmAdityAdi sAGkhyaiH / Aha ca Izvara4 na saMmave. (vibhutvena ca saMsAraH kalpitaH bhAvo za6. mAnavAnA pahale 'vibhutve na ca saMsAraH' A mujaba zAbdika AnupUrvI svIkArIne prastuta arthaghaTana thaI zake che.) ane AtmAne vibhu mAnavA chatAM jo saMsAra saMbhavI zakato hoya to te saMsAra kAlpanika ja hoya, vAstavika na ja hoya. A bAbatamAM koI saMdeha ja nathI. - A pramANe bIjI rIte paNa arthayojanA karI zakAya che. mATe to zrI aSTakajImAM haribhadrasUrIzvarajI mahArAje jaNAvela che ke "ekAntanitya hovAthI ja AtmAno zarIra joDe saMbaMdha saMbhavato nathI. tathA naiyAyikamAnya AtmA sarvavyApI hovAthI akalpita = vAstavi: saMsAra 59 saMbhava naha.' (8/17) Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 * vindhyavAsimatamImAMsA * dvAtriMzikA-8/17 paraH zaGkatekRSNaH- "dharmeNa gamanamUrdhvaM, gamanamadhastAd bhavatyadharmeNa / jJAnena cApavargo, viparyayAdiSyate bandhaH / / (sAGkhyakArikA-44)" tathA "paJcaviMzatitattvajJo, yatra tatrAzrame rataH / jaTI muNDI zikhI vApi, mucyate nAtra saMzayaH / / "( ) iti 6 (aSTaka.pra 14/6 vRtti) iti| tatazca - atati = sAtatyena sarvatra gacchatIti AtmA (ai.A.sA.bhA.2/4/1/21) iti aitareyAraNyakasAyaNabhASyoktAtmapadavyutpattirapi na saGgaccheta / itthaJca 'svaviSamUrchito bhujaGgama AtmAnameva dazati' iti nyAyo'tra prasarati / atha vibhutvena saMsaraNA'bhAve'pi yadordhvaloke svahetoreva bhogA''yatanamasya bhavati tadordhvagatirapadizyate yadA tvadhastadA'dhogatirityevaM bhogA''yatanadvAreNordhvagatyAdirAtmano bhaviSyatItyAzaGkAyAmAha aSTakaprakaraNakAraH - bhogA'dhiSThAnaviSaye'pyasmin doSo'yameva tu / tadbhedAdeva bhogo'pi, niSkriyasya kuto bhavet ? / / - (a.pra. 14/7) iti / tadvRttistvevam - bhogo = viSayapratibhAsino manasa Atmani sphaTikopAdhinyAyena pratibimbanam / tathA coktaM vindhyavAsinA "puruSo'vikRtAtmaiva, svanirbhAsamacetanam / manaH karoti sAnnidhyAdupAdhiH sphaTikaM yathA / / "( ) svanirbhAsamiti svAkAravantaM puruSaM manaH kartRbhUtaM krotiiti| "tatazcedRkpariNatau, buddhau bhogo'sya kthyte| pratibimbodayaH svacche, yathA candramaso'mbhasi / / " ( ) tasya bhogasyAdhiSThAnamAyatanaM = bhogAdhiSThAnaM yatra buddhyahaGkArendriyAdau prakRtivikAre sati puruSasya bhogo bhavati tad bhogAdhiSThAnaM = zarIram / tad viSayo yatra saMsAre sa tathA / tatrApi = bhogAdhiSThAnaviSaye'pi, na kevalaM bhogAyatanakalpanArahite ityapizabdArthaH, asmin iti saMsAre doSo = dUSaNaM ayameva = eSa evAnantarodita UrdhvagatyAdisaMsArA'pAramArthikatvalakSaNaH, yato bhogAdhiSThAnaM zarIrameva, tena ca saha sambandho niSkriyatvenA''tmano na yuktH| tadabhAvAttadvArakaH saMsAra aupacArika eveti / tuzabdaH pAdapUraNe, tathA bhogA'dhiSThAnakalpanamasaGgatameva, bhogasyaivAtmano'yujyamAnatvAdityetadAha, tabhedAdeveti / iha tacchabdena kriyA parAmRzyate, tataH kriyAbhedAdeva kriyAvizeSatvAdeva bhogasya, bhogo hi kriyAvizeSa ev| ataH bhogo'pi = viSayopabhogo'pi, na kevalaM bhogAdhiSThAnaviSayaH saMsAra ityapizabdArthaH, niSkriyasya = sakalakriyAkalApaviprahINasyAtmanaH kutaH = kasmAddhetoH bhavet = jAyeta? na kuto'pIti bhAvaH - (a.pra.14/7 vRtti)| gaganaromanthanyAyAkrAntapratibimbabhogavAdA'pAkaraNaM vistaratastu pAtaJjalayogalakSaNadvAtriMzikAyAM kariSyAmaH (dvA.dvA.11/22-27,bhA.3,pR.792-811) tathApi prakRte - aha aNNe sukhadukkhe aNNo Atatti aNuhavo kassa ? / AbAlalogasiddho ? tappaDibiMbAto tasseva / / phalihamaNissA'lattagajogAto rattayavva eyaMpi / tasseva tahApariNAma-virahato savvahA'(na?)juttaM / / tassa ya tahapariNAme pariNAmittaM pasajjatI taha ya / lhAyAdi sahAvattA taddhammattaM suhAdINaM / / suhadukkhe sAtetarakammodayaje jiNehi paNNatte / AyapariNAmarUve UhAvinnANagamme tti / / evaM aNuhavasiddho ghaDapaDasaMvedaNAdibhedo'vi / egaMtaNiccapakkhe na saMgato baMdha-mokkho ya / / Na ya NANaM NANissA egaMteNeva jujjate aNNaM / paDivattAdI Na tao tassa havejjA jaha'nnassa / / ( (dharma.saM.214-219) iti dharmasaGgrahaNivacanAni vibhAvanIyAni jijJAsubhiH / / 8/17 / / graMthakArazrI naiyAyikanI zaMkA rajU karIne tenuM nirAkaraNa karavA mATe kahe che ke - Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * naiyAyikamate'dRSTajanya AtmadehasaMyogAdiH . 587 adRSTAdehasaMyogaH syAdanyatarakarmajaH / itthaM janmopapattizcenna tadyogA'vivecanAt / / 18 / / adRSTAditi / adRSTAt = prAgjanmakRtakarmaNo labdhavRttikAt dehasaMyogo'nyatarakarmajaH syAt, Atmano vibhutvenobhayakarmA'bhAve'pi dehasya muurttvenaa'nytrkrmsmbhvaaditi| itthaM janmanaH = saMsArasyopapattiH (= janmopapattizcet), UrdhvalokAdau shriirsmbndhaadevordhvlokgmnaadivypdeshopptteH| itthamapi vibhutvA'vyayAt pUrvazarIratyAgottarazarIropAdAnaikasvabhAvatvAcca na nityatvahAniH, nityaikAntavAdI paraH = naiyAyikaH kuza-kAzA'valambananyAyena saMsArasambhavaM zaGkate 'adRSTAdi'ti / adhyAtmasAre'pi (a.sA.12/29) kArikeyamupadarzitA granthakRtA / prAgjanmakRtakarmaNaH = pUrvabhavopArjitA'dRSTasakAzAt labdhavRttikAt = prAptaphaladAnakAlAt kAryajanmA'bhimukhAditi yAvat jIvasya dehasaMyogaH = zarIrasambandhavizeSaH anyatarakarmajaH = Atma-zarIrA'nyatarakriyAjanyaH syAt parvatameSasaMyogavat / Atmano vibhutvena = paramamahatparimANAzrayatvena ubhayakarmAbhAve'pi = zarIrAtmobhayasamavetakriyAvirahe ubhayakarmajanyasaMyogasya meSadvayasaMyogavat virahe'pi dehasya mUrtatvena = apakRSTaparimANavattvena anyatarakarmasambhavAt = anyatarakarmajanyasaMyogasambhavAt / itthaM = anyatarakriyAjanyasyA''tmadehasaMyogasya sambhavaprakAreNa saMsArasya = tiryaG-nara-nAki-nArakanikAyajanmarUpasya upapattiH = saGgatiH syAt / na cetthaM janmavyavahArasambhave'pi jIvasyordhvalokagamanAdivyavahArA'nupapattiriti vAcyam, UrdhvalokAdau = devalokAdau zarIrasambandhAt = dehasaMyogavizeSAd eva UrdhvalokagamanAdivyapadezopapatteH = devalokagamanAdivyavahArasaGgateH / itthamapi = anyA'nyadehasaMyogavizeSalakSaNasaMsaraNA'bhyupagame'pi Atmano vibhutvA'vyayAt = paramamahatparimANA'hAneH pUrvazarIratyAgottarazarIropAdAnaikasvabhAvatvAcca na nityatvahAniH = naivaikAntanityatvabhaGgaprasaGgaH / gAthArthaH- "adekhanA lIdhe anyatarakarmajanya dehasaMyoga AtmAmAM saMbhavaze. A rIte janmanI = saMsAranI saMgati thaI zakaze." Ama na kahevuM. kAraNa ke te zarIrasaMyoganuM nirUpaNa thaI zakatuM nathI.(8/18) rmajanya dehasaMyogAdi asaMgata che. TakArtha :- "pUrva janmamAM upArjita karelA adaSTano =karmano jyAre phaLa ApavAno kALa Ave che tyAre tenA nimitte dehano AtmA sAthe saMyoga thAya che. jo ke AtmA nitya vibhu hovAthI temAM halanacalana vagere kriyA saMbhavatI na hovAthI ubhayakriyAjanya dehAtmasaMyoga saMbhavato nathI. paraMtu zarIra asarvagata hovAthI pUrvopArjita karmanA lIdhe zarIramAM halana-calana vagere kriyA utpanna thavA dvArA AtmA ane dehano anyatarakriyAjanya = deha-AtmA anyatara kriyAjanya saMyoga parvata-ghaTasaMyoganI jema utpanna thaI zakaze. A rIte janmanI = saMsAranI saMgati thaI zake che. matalaba ke UrdhvalokamAM rahelA zarIra sAthe AtmAno saMbaMdha thavAthI "AtmA UrdhvalokamAM = svargamAM gayo' tevo vyavahAra saMgata thaI zake che. A rIte paNa AtmAnuM sarvavyApIpaNuM bAdhita thatuM nathI. tema ja AvuM mAnavAmAM pUrvasvabhAvano tyAga ke uttara svabhAvanuM grahaNa mAnavAnI paNa koI AvazyakatA upasthita thatI nathI. kAraNa ke pUrvazarIrano tyAga karavo ane navA zarIranuM grahaNa karavuM Avo eka ja AtmasvabhAva ane naiyAyika 1. mudritapratau 'zca na' iti pAThaH / Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 588 * kAryakramasya sAmagrIvazatvam * dvAtriMzikA-8/18 ___ ekatra jJAne nIla-pItobhayA''kAravadekatroktaikasvAbhAvyA'virodhAt, kAryakramasya ca saamgryaaytttvaadityaashyH| siddhAntayati- 2na, tadyogasya = zarIrasaMyogasyA'vivecanAt (=tdyogaa'vivecnaat)| nanu sarvathAnityasyA''tmana uttarazarIrasambandhaH pUrvasvabhAvatyAge syAdatyAge vA ? iti vikalpayugalamatropatiSThate / Adye'nityatvA''pattiH, svabhAvatyAgasyA'nityatvavyAptatvAt / antye cottarazarIrA'saMyogApattiH, uttarazarIrA'sambaddhatvalakSaNasya pUrvarUpasya tadavasthatvAt / na ca pUrvazarIraparityAgottarazarIraparigrahayorekasvabhAvaprayojyatvaM vAcyam, kAryabhedasya svabhAvabhedA''kSepakatvAditi cet ? atrocyate naiyAyikena yaduta bauddhanaye ekatra jJAne nIla-pItobhayA''kAravat = mithoviruddhayornIlAkAra-pItAkArayoH samAvezavat naiyAyikamate ekatra = ekasminnAtmani uktaikasvAbhAvyA'virodhAt = pUrvazarIratyajanottarazarIragrahaNalakSaNaviruddhakAryadvayakaraNaikasvabhAvAGgIkAre virodhavirahAt / na ca tAdRgekasvabhAvopagame pUrvasminneva janmanyuttarabhavadhAraNIyanAnAzarIraparigrahA''pattiH, nityasya sataH tadAnIM tatsvabhAvasattvAditi vAcyam, kAryakramasya ca = tattaduttarabhavadhAraNIyA'nantazarIraparigrahalakSaNakAryagatasya vibhinnakAlInatvalakSaNasya kramikatvasya hi sAmagryAyattatvAt = tattatsAmagryadhInatvAt, tattatsAmagryupanipAtasya kramikatvena tattaccharIropAdAnasyA'pi kramikatvam, evameva pUrvazarIratyAgottarazarIragrahaNayorapi kramikatvaM saGgagacchata iti naiyAyikasya A-zayaH = abhiprAyaH / so'yaM bkbndhnyaayaa'vsrH| tathAhi- 'bakagrahaNe ka upAyaH ?' iti kenacit pRSTe sati 'kharataradinakarasamparkAt tanmastakanihitanavanItabindubhirnayanayoH pUrNatAyAM tadgrahaNaM sukaramiti kazcidavipazcit pratyuttarayati / na caitadupapadyate / bakagrahaNamantareNa tanmastake navanItaprakSepA'nupapatteH / tasmiMzca gRhIte tatprakSepo'pi mudhA / tadvadeva prakRte 'nityaikAntAtmanaH saMsAraH kathaM saGgaccheta ?' iti paryanuyoge 'anyatarakarmajadehasaMyogAditi naiyAyikapratyuttaraH pratibhAti, kUTasthanitye tAdRzasaMyogotpAdasyaivA'sambhavAditi / granthakAraH prakRte siddhAntayati- 'neti| zarIrasaMyogasya avivecanAt = samyag niruupnnaa'smbhvidvAno mAnIe chIe. AthI Atmagata ekAntaniyatvano paNa uccheda thavAnI koI samasyA upasthita nahi thAya. ahIM pUrva dehano tyAga ane navA zarIranuM grahaNa - A be virodhI kriyA hovAthI AtmAmAM te bannene karavAno eka svabhAva mAnI na zakAya" A zaMkA karavI asthAne che. AnuM kAraNa e che ke nIla ane pIta ema be virodhI AkArano nIla-pItaUbhayaviSayaka eka jJAnamAM samAveza thAya che tema pUrvazarIratyAga ane nUtanadehagrahaNa- A be kArya karavAno eka svabhAva nitya AtmAmAM mAnavAmAM koI virodha nathI. alaga-alaga samaye pUrvazarIratyAga ane nUtanazarIragrahaNarUpa be kArya karavAno eka svabhAva mAnavAnuM kAraNa e che ke te banne kAryanI sAmagrI kramika Ave che. be kAryamAM je pUrvottara krama che te tenI sAmagrIne AdhIna che. mATe tevo svabhAva mAnyA sivAya chUTako ja nathI." - A pramANe taiyAyika vidvAna kahe che. paraMtu A vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke ekAtta nitya ane vibhu evA AtmA sAthe A rIte taiyAyika anyatarakriyAjanya je dehasaMyoga mAne che tenuM sArI rIte vivecana thaI zakatuM nathI. kema 1. hastAdarza 'svabhA..' iti pAThaH / 2. hastAdarza 'naH' iti azuddhaH pAThaH / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * cintAmaNikAramatanirasanam * 589 tathAhi - kimayamAtma-zarIrayorbhinno vA syAdabhinno vA ? Adye 'tatsambandhabhedAdikalpanAyAmanavasthA / vAt / Adye = AtmazarIrabhinnasaMyogapakSe sa AtmadehasaMyogo yena sambandhenAtmani vartate tasyApi saMyogAd bhinnatve sa yena sambandhena tatra vartate tatsambandhasya tato bhinnatve tatrApi sambandhA'ntarakalpaISSvazyakItyevaM tatsambandhabhedAdikalpanAyAM anavasthA = aprAmANikAnantasambandhakalpanAnuparatiH prasajyate / antye ca = AtmAnuyogika-zarIrapratiyogikasaMyogasyAtmadehA'bhinnatvapakSe hi dharmidvayAtiriktasambandhA'bhAve = anuyogi- pratiyogibhinnasambandhavirahe prApte sati dehA''tmA'bhedA''pattilakSaNaH atiprasaGgo durnivAraH; AtmA'bhinnasaMyogasya dehA'bhinnatvA'GgIkAre Atmano'pi dehA'bhinnatvasyA''vazyakatvAt, tadabhinnA'bhinnasya tadabhinnatvAt / tatazca dehapAte AtmanAzA''pattirapyaparihAryA yadvA''tmana iva zarIrasyA'pi nityatvApattiH / kiJcaivaM muktAtmanyapi saMsArA''pattiH, muktAvAtmasattve tadabhinnasya zarIrapratiyogikasaMyogasyA'pyavazyambhAvAt / etenA''tmAnuyogika-zarIrapratiyogikasaMyogasyA'nuyogirUpataiva, muktAtmani dehasaMyogasattve'pi dehavirahAnna saMsArA''pattirityapi pratyAkhyAtam, zarIrapratiyogikasaMyogasyAtmA'bhinnatve muktAtmani dehASSpAtAt, pratiyogisambandhasattve pratiyogisattvasya nyAyaprAptatvAt / etena vAyau rUpasamavAye'pi rUpA'tyantAbhAvo'sti - (ta. ciM. pra. khaM samavAyavAda pR. 654 ) iti tattvacintAmaNikAravacanaM nirAkRtam, pratiyogisambandhasattve tatsambandhA'vacchinnatadabhAvopagame ghaTasaMyogavati ke te saMyoga zarIra ane AtmAthI bhinna che ke abhinna ? jo prathama vikalpa mAnya karIne naiyAyika dvArA ema kahevAmAM Ave ke 'zarIra ane AtmAno saMyoga te banne karatAM bhinna che' to prazna e Ubho thaze ke jema AtmA ane zarIra banne paraspara bhinna hovAthI potAnAthI alaga evA saMyoga nAmanA saMbaMdhathI paraspara joDAya che tema te saMyoga paNa AtmA ane zarIrathI bhinna hovAnA lIdhe te paNa potAnAthI bhinna evA anya saMbaMdhathI AtmA-deha joDe joDAze. vaLI, te samavAya saMbaMdha paNa saMyogathI bhinna hovAthI tene saMyoga sAthe saMbaddha thavA mATe alaga navA saMbaMdhanI kalpanA karavI paDaze. te navo saMbaMdha paNa jo samavAyathI judo haze to tene samavAya sAthe saMlagna thavA navA saMbaMdhanI kalpanA karavI paDaze. Ama teno koI aMta ja nahi Ave. A hakIkatane darzAvavA dArzanika jagatamAM anavasthA zabdano prayoga karavAmAM Ave che. tathA jo bIjo vikalpa mAnya karIne naiyAyika ema kahe ke 'zarIra ane AtmAno saMyoga te bannethI abhinna che' to teno artha e thayo ke AtmA ane dehano saMyoga te banne svarUpa ja che. tenA karatAM alaga nathI. AvuM mAnavAmAM takalIpha e thaze ke AtmA ane zarIra vikhUTA haze tyAre paNa te bannene paraspara saMyukta mAnavA paDaze. kAraNa ke te samaye paNa AtmA ane zarIra banne hAjara hovAthI tatsvarUpa saMyoga paNa naiyAyikanI prastuta mAnyatA mujaba hAjara ja che. jo ke AtmA to vibhu ja che. tethI tenA mATe kadAca AvuM saMbhavita na bane to paNa ghaTa-paTano saMyoga prastuta mAnyatA mujaba ghaTa-paTathI abhinna hovAthI jyAre ghaTa ane paTa dUra rahelA haze tyAre paNa 'ghaTa paTasaMyukta che' evo vyavahAra karavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke te 1. mudritapratau ' .. syAdabhinno vA' iti padaM nAsti / 2. hastAdarze 'tatsambandhasambandhabhedA...' iti pAThaH / Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 590 * AtmakriyAvirahe mitANugrahaNA'sambhavaH antye ca dharmidvayA'tiriktasambandhA'bhAve'tiprasaGga iti / / 18 / / AtmakriyAM vinA ca syAnmitA'NugrahaNaM katham / kathaM saMyogabhedAdikalpanA cApi yujyate ? / / 19 / / aatmeni| Atmano yAvatsvapradezairekakSetrA'vagADhapudgalagrahaNavyApArarUpAM kriyAM (=AtmabhUtale saMyogasambandhA'vacchinnaghaTA'bhAvA''patteH / yadvA dharmidvayA'tiriktasambandhA'bhAve dehabhinnasaMyogA'nabhyupagame sati tulyanyAyena ghaTa - paTabhinnasaMyogasyA'pyanabhyupagamasiddhyA ghaTaviyukte'pi paTe ' ghaTasaMyuktaH paTa' iti pratIti-vyavahArAdilakSaNaH atiprasaGgo durvAra eva / = Atma itthamAtmavibhutvavAde janmAdyanupapattiraparihAryeva / taduktamAtmavaibhavanirAkaraNaprasaGge granthakRtaiva nyAyakhaNDakhAdye na hi paricchinnasyAtmano dehAntarasaJcAro janmapadArthaH parairiSyate kintvavasthitasyaiva dehAntarasambandhaH / tathA ca yoginAmekadA nAnAkarmaphalopabhogAya turaGga - kuraGga-vihaGgama-mataGgaja-zambarazUkara-ghUka-kirAta-zRgAla-biDAlAdizarIraparigrahA'bhyupagame ekatra bhave bhavasahasrasaGkarasya durvAratvAt - ( nyA. khaM. khA.gA. 74 / pR. 664 ) iti / na cAta eva kAyavyUhAbhyupagama iti vAcyam, kAyavyUhakalpanAyAH klezahAnopAyadvAtriMzikAyAM ( dvA. dvA.25 / 31, bhA. 6, pR. 1768) nirAkariSyamANatvAditi mA tvariSThAH / vastutastu sarvathA nitye Atmani kaSAyAdyasambhavenA'dRSTasyA'pyasambhava eva / taduktaM vidyAnandasvAminA pAtrakezaristotre parairapariNAmakaH puruSa iSyate sarvathA pramANaviSayAditattvaparilopanaM syAt tataH / kaSAyavirahAnna cAsya vinibandhanaM karmabhiH kutazca parinirvRtiH kSaNikarUpatAyAM tathA ? / / - (pA.ke. 21 ) iti dhyeyam / yathA caitat / / 8 / 18 || maraNabhayAdiparihArakRte tvAtmano nityatvapradarzanamasmAkamapyabhimatameva / etena na mariSyasi, na mariSyasi / mA bibheH - ( atha. 8/2/24) iti atharvavedavacanamapi vyAkhyAtam tathA vistarato vyAkhyAsyAmaH kutarkagrahanivRttidvAtriMzikAyAm ( dvA. 23/27, bhA. 6, pR. 1599 ) naiyAyikairAtmano niSkriyatvA'bhyupagamAnna zarIrA''rambhasambhava ityAha- 'Atme 'ti / adhyAtmasAre'pi (12/30) kArikeyamupadarzitA granthakRtA / yAvatsvapradezaiH sakalAtmapradezaiH ekakSetrA'vagADhapudgalagrahaNavyApArarUpAM yeSvevAkAzapradezeSvAtmapradezA avagADhA teSvevA''kAzapradezeSu ye pudgalA avasthitA = = * dvAtriMzikA - 8/19 samaye ghaTa-paTanuM svarUpa to vidyamAna ja che tathA saMyoga tenAthI abhinna che. AvI samasyA UbhI thatI hovAthI bIjo vikalpa mAnya karI zakAya tema nathI. tathA A be vikalpa sivAya naiyAyika pAse trIjo koI paNa vikalpa che nahi. tethI ekAnta nitya vibhu Atmadravyano zarIra sAthe saMyoga naiyAyikamate bhAnI zAto nathI. ( 8/18) * AtmA sakriya che " gAthArtha H- AtmAnI kriyA vinA parimita paramANuonuM grahaNa paNa kevI rIte saMgata thaze ? tema ja saMyogavizeSa vagerenI kalpanA paNa kevI rIte saMgata thAya ? (8/19) TIkArtha :- AtmAnA pradezo je AkAzapradezamAM avagAhIne rahelA hoya te ja AkAzapradezamAM rahelA pudgalone AtmA grahaNa karI zake che. tathAvidha pudgalonuM grahaNa potAnA tamAma Atmapradezo Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _ 591 * adRSTavaijAtyakalpane gauravam * kriyAM) vinA ca' mitA'NUnAM = niyatazarIrA''rambhakaparamANUnAM grahaNaM (=mitA'NugrahaNaM) kathaM syAt' ? sambaddhatvA'vizeSe hi lokasthAH sarva eva te gRhyeran na vA kecidapi, avizeSAt / 'adRSTavizeSAnmitA'NugrahopapattirbhaviSyatIti cet ? na, adRSTe puNya-pAparUpe sAkaryAjjAtirUpasya vizeSasyA'siddheH / / te ekakSetrAvagADhapudgalA ucyante, teSAM grahaNavyApAralakSaNAM kriyAM vinA ca = hi niyatazarIrA''rambhakaparamANUnAM = zarIrArambhakAnAM parimitaparamANUnAM grahaNaM kathaM = kena prakAreNa syAt ? tadeva bhAvayati sarvatthA vizeSa' rUtyati | spaSTam | nanu adRSTavizeSAd mitA'NugrahaNopapattiH = zarIrA''rambhakaparimitaparamANuparigrahasaGgatiH bhaviSyatIti cet ? na, adRSTe karmA'vidyA-mAyA-zaktyatizaya-pAzAdyaparA'bhidhAne puNya-pAparUpe = puNyatva-pApatvajAtivibhakte sAGkaryAt jAtirUpasya vizeSasya naiyAyikamate asiddheH / tathAhi - zarIrA'nArambhake puNye puNyatvamasti zarIrA''rambhakatA'vacchedakajAtivizeSo nAsti, nArakAdizarIrA''rambhake pApe puNyatvaM nAsti, zarIrA''rambhakatA'vacchedakajAtivizeSo'sti / itthaM mitho vyadhikaraNayoH puNyatva-jAtivizeSayoH devAdizarIrA''rambhake puNye samAvezAtsAGkaryamaparihAryam / sAGkaryasya naiyAyikamate jAtibAdhakatvAnna zarIrArambhakatA'vacchedakarUpeNA'dRSTe jAtivizeSasiddhissambhavati / kAraNatA'vacchedakA'siddhau kathaM parasya tadAzrayajanyaniSThanaiyatyaM setsyati ? dvArA AtmA kare che. A hakIkata che. paraMtu jo AtmA vibhu hoya, sarvathA nitya hoya, ekAMte niSkriya hoya to sarva Atmapradezo dvArA AtmA niyata zarIrane banAvanArA amuka cokkasa prakAranA pudgalone cokkasa pramANamAM kaI rIte grahaNa karI zake ? kAraNa ke naiyAyika matAnusAra AtmA vibhu hovAthI tamAma pudgalo sAthe teno saMyoga rahelo che. tenA lIdhe tamAma pugalo eka sarakhI rIte AtmA sAthe joDAyela che ja. tethI potAnA zarIranuM nirmANa karavA mATe samagra vizvanA tamAma pudgalone AtmA potAnA tamAma Atmapradezo dvArA grahaNa karI leze. athavA to eka paNa pudgalaparamANune AtmA prahaNa nahi kare. kAraNa ke kriyA karyA vagara ja sarvavyApI AtmA pudgala grahaNa kare to kAM to tamAma pudgalanuM grahaNa karaze, kAM to eka paNa pudgalanuM grahaNa na karI zake. kema ke pugalamAM to saMbaddhatva-asaMbaddhatva vagere svarUpa koI vizeSatA che ja nahi. ahIM naiyAyika evI dalIla kare che ke - "vizeSa prakAranA adRSTanA = karmanA lIdhe amuka prakAranA parimita paramANuone ja AtmA prahaNa kare che. matalaba ke AtmA sarvavyApI che ane pudgalo badhe phlAIne rahelA che. paraMtu te te AtmAnuM adaSTa = nasIba ja evA prakAranuM che ke AtmA amuka ja pugalone grahaNa karIne zarIra banAve che.' 9 paraMtu A dalIla vAhIyAta che. kAraNa ke zarIrArambhakapudgalagrAhakatAavacchedaka dharmarUpe Atmagata adaSTamAM koIka vizeSa prakAranI jAti mAnavAmAM Ave to ja dArzanika maryAdA mujaba uparokta vAta haju saMgata thaI zake. paraMtu sAMkarya doSa AvavAnA lIdhe te jAtivizeSano adRSTamAM svIkAra thaI zakato nathI. mATe te jAtivizeSanA kAraNe aSTamAM tevI vizeSatA AvatI nathI ke je pudgalavizeSanA grahaNamAM prayojaka bane. sAMkya A rIte Avaze. duHkhane 2. stA "nAsti | 2. TrastAva "cAt' parva nAsti | Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 592 * Atmani kriyAsvIkAraH . dvAtriMzikA-8/19 mitA'NugrahArthasya vizeSasya jAtirUpasyA'dRSTe kalpanA'pekSayA kriyAvattvarUpasyA''tmanyeva kalpayituM yuktatvAt / tatsaGkoca-vikocAdikalpanAgauravasyottarakAlikatvenA'bAdhakatvAt, nanu sAGkaryasya naiyAyikanaye jAtibAdhakatve'pi syAdvAdisiddhAnte jAtyabAdhakatvAjjAtivizeSasyA'dRSTaniSThasya siddhirna durlabhetyAzaGkAyAmAha- mitA'NugrahA'rthasya = zarIrA''rambhakaparimitaparamANugrahaNaniyAmakasya vizeSasya jAtirUpasya pramANAntarA'siddhasya adRSTe kalpanA'pekSayA kriyAvattvarUpasya pramANA'ntarasiddhasya vizeSasya mitA'NugrahaNaniyAmakasya Atmanyeva kalpayituM = svIkartuM yuktatvAt = yuktisaGgatatvAt / sA jAtiH nA'dRSTe pramANA'ntarasiddhA / kriyA tu 'gacchAmi, AgacchAmi, patAmi, sarAmI'tyAdhanubhavAtsArvajanInAdAtmani siddhaivetyavazyaklRptasyA''tmaniSThasya kriyAvattvasya mitA'NugrahaNaprayojakatvakalpane lAghavaM spaSTameva, 'dharmikalpanAto dharmakalpanA laghIyasI'ti nyAyAt / naiyAyikamate jAtivizeSalakSaNo dharmI kalpyaH tatra ca mitA'NugrahaprayojakatvalakSaNo dharmo'pi kalpanIyaH / jainamate tu pramANA'ntarasiddhe AtmaniSThe kriyAvattve kevalaM mitA'NugrahaprayojakatvalakSaNo dharma eva kalpanIya iti bhAvaH / nanu zarIrA''rambhakaparamANuSveva kriyA'bhyupagamAnA''tmani kriyAkalpanAyA Avazyakatvamiti cet? na, Atmana iva gaganasyApi vibhutvena tenA'pi sAkaM tAdRzasambandhavizeSasiddhiprasaGgAt, 'anyavezmasthitAd dhUmAnna vezmAntaramagnimad' iti nyAyasyobhayatra samatvAt / kiJca zarIrArambhakaparamANUnAmanantatvena teSu anantakriyotpAdakalpanApekSayA''tmanyeva kriyAyAH svIkArasya lAghavasahakAreNa nyAyyatvAt / nanvAtmanaH kriyAvattve sngkoc-vikocaadiklpnaagaurvmtiricyte| ato jAtirUpasyA'dRSTaniSThasya vizeSasya kalpanAyAmeva lAghavamiti cet ? na, tatsaGkoca-vikocAdikalpanAgauravasya = Atmani saGkocavikAsAdikriyA'GgIkArarUpasya gauravasya uttarakAlikatvena = laaghvtrkshkRtprmaannaa'ntrsiddhkaarykaarnnlAvanArA aSTamAM = pApamAM pApatvajAti che paraMtu zarIrArambhakapudgalagrAhakatAavacchedaka tarIke abhimata jAtivizeSa = A nathI. tathA devabhavanA zarIranA nirmANa mATe amuka prakAranA pudgalone grahaNa karAvanAra aSTamAM A = jAtivizeSa che paraMtu pApata jAti nathI. jyAre nArakano jIva je zarIra banAve che tenA pudgalonA grAhaka adekhavizeSamAM pApata ane jAtivizeSa = A A banne rahe che. Ama paraspara vyadhikaraNa pApAtva + A ema be dharmono ekatra samAveza thavo e ja sAMkaryuM che. A sAMThya doSa naiyAyikamate jAtibAdhaka che. puNyatva-pApatya to jAtirUpe prasiddha che ja. mATe tene jAtirUpe mAnavA jarUrI che. jyAre sAMkarthanA lIdhe zarIrArambhakapudgalagrAhakatAavacchedaka A ne jAtirUpe svIkArI zakAya tema nathI. Ama adaSTagata vizeSatA paNa asiddha thaI jaze. mATe "adaSTa vizeSanA lIdhe sarvavyApI AtmA badhe patharAyelA pudgalomAMthI amuka ja pudgalane grahaNa kare che." A naiyAyika kathana apramANika Thare che. phalamukha gaurava nirdoSa ha. mitANu. / vaNI, parimita yosa. 2 // purAvAne pra! 421 // bhATe maTamA (= bhai) jAtivizeSanI kalpanA karavAnI apekSAe AtmAmAM ja kriyAvasvarUpa vizeSanI kalpanA karavI vadhu vyAjabI che. jo ke AtmAmAM kriyA mAnavAmAM AtmAno saMkoca-vikAsa vagere mAnavo paNa jarUrI bane che. 1. mudritapratau 'adRSTaka...' iti pAThaH / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * Atmano dehaparimANatvopapAdanam . 593 zarIrA'vacchinnapariNAmA'nubhavasya sArvajanInatvena prAmANikatvAcceti bhAvaH / / bhAvottarakAlInatvena abAdhakatvAt = AtmagatakriyAvattvaniSThamitA'NugrahaprayojakatvA'bhyupagamabAdhakatvA'yogAt / ayamAzayaH- jAtisAGkaryasya 'dharmikalpanAto dharmakalpanA laghIyasI'ti nyAyasya ca bAdhakatvAdadRSTaniSThavaijAtyalakSaNasya vizeSasya kalpanA nArhati / tathA ca mitANugrahaNamanupapannaM syAt / ataH tatkRte 'gacchAmI'tyAdisArvalaukikA'bAdhitA'nubhavalakSaNapramANAt siddhe AtmaniSThakriyAvattve 'dharmikalpanAtaH....' ityAdinyAyasahakArAt mitaa'nnugrhniyaamktaa'numiiyte| itthaJca kAryakAraNabhAvasya pramANataH siddhau taduttarakAlopasthitamAtmagatasaGkoca-vikocAdikriyAkalpanAgauravaM phalamukhatvAnnAtmaniSThakriyAvattve mitA'NugrahaprayojakatvaM vyAhanti, anyathA gauravamAtrabhayAddaNDa-cakra-cIvarA'dRSTa-kulAlAdiniSThA pramANaprasiddhA ghaTakAraNatA'pi vyAhanyeteti bhAvaH / ____ nanu navyanaiyAyikaiH sAGkaryasya jAtibAdhakatvA'naGgIkArAt, phalamukhagauravasyApi kvacid dUSaNatvAccA'dRSTaniSThavaijAtyasyaiva mitA'NuparigrahaprayojakatvaM yuktaM, na tvAtmaniSThasya kriyAvattvasyetyAzaGkAyAmAha zarIrA'vacchinnapariNAmA'nubhavasya = svakIyadehA'vacchinnasukha-duHkha-jJAnecchAdipariNAmAnAmanubhavasya sArvajanInatvena = sArvalaukikatvena prAmANikatvAcca / tathA cAtmano dehaparimANavattAsiddhau vibhutvameva bAdhyata iti saGkoca-vikAzAdikalpanAgauravamapi nAtra dUSaNam / etAdRzamanubhavamapyapalapyAtmano vibhutvakalpanaM hi kSIraM vihAyA'rocakagrastasya sauvIrarucimanubhavati / ___yattu nyAyakandalyAM zrIdhareNa - sarvagatatve'pyAtmano dehapradeze jJAtRtvaM, nAnyatra, zarIrasya bhogaaytkema ke hAthInA bhAvamAM zarIra moTuM hovAthI AtmAno vikAsa (pahoLA thavuM-phlAvuM) mAnavo paDaze tathA kIDInA bhavamAM deha nAno hovAnA kAraNe jIvano saMkoca (saMkelAI javuM-nAnA thaI javuM) paNa mAnavo paDaze. AvuM gaurava AtmAne sakriya mAnavAmAM upasthita thAya che. paraMtu A gaurava prAmANika che. parimitapudgalagrahaNanI vyavasthA nakkI thaI gayA bAda, parimitapudgalagrAhakatA niyAmakano nirNaya thaI gayA pachInA kALamAM te gaurava upasthita thayela che. mATe te gaurava pUrve pramANa dvArA nirNAta thaI cUkelA Atmagata sakriyatno apalApa-virodha-pratibaMdha karI zake tema nathI. jema sUtI vakhate cAdarane pahoLI karavAmAM Ave che ane jAgyA bAda cAdarane zAlane saMkelavAmAM Ave che. eTalA mAtrathI cAdarano nAza thato nathI. tema hAthInA zarIramAM AtmA pahoLo thAya che ane kIDInA zarIramAM AtmA potAnI jAtane saMkelIne rahe che. AvuM mAnavuM yuktisaMgata che. A rIte lAMbA-pahoLA-TUMkA thavA mAtrathI kAMI AtmAno nAza thato nathI ke jethI pratikSaNa tathAvidha navA-navA AtmAne mAnavAnuM paNa gaurava upasthita thAya. vastusthiti e che ke eka vAra pramANa dvArA kAryakAraNabhAva nakkI thaI jAya pachI gaurava vagere doSa Ave to te teno kadi virodha karI zakatA nathI. bAkI to daMDa, cakra, cIvara, kulAla, kapAsa, kapAlasaMyoga vagerene ghaTakAraNa mAnavAmAM gaurava hovAthI te badhAmAM pramANasiddha kAraNatAno paNa apalApa thavAnI samasyA sarjAze.) vaLI, bIjI eka mahattvanI vAta e che ke "AtmA zarIramAM phelAIne rahelo che Avo badhA lokono nirvivAda anubhava che. zarIranA kada jeTaluM ja AtmAnuM kada che." Avo sArvalaukika asmalita-abAdhita anubhava hovAthI te anubhavane prAmANika mAnavo ja paDe. Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 594 * dehasya bhogAyatanatvavicAraH * dvAtriMzikA-8/19 natvAt, anyathA tasya vaiyarthyAditi + (nyA.kaM.) gaditaM, tadasat, anyazarIrasya tatrApi sattvAt jJAnotpattyApatteH / na ca svazarIrA'bhAvAnnAyaM doSa iti vAcyam, svasaMyuktatvasambandhena tasyApi svIyatvAt / tathAhi- adhikRtAtmano hi svakIyenApi zarIreNa saha saMyoga eva sambandho naiyAyikAdimate sambhavati, na tvasmatpakSa iva kathaJcittAdAtmyam / sa cAtmanaH sarvagatatvena parakIyadehenA'pi sAkamasti / tatazcAdhikRtAtmA yathA svadehe sukha-duHkhAni bhuGkte tathA parakIyadehe'pi bhujjIta / yadi vA'dhikRtAtmano yathA svadehena sAdhu saMyogaH tathA parakIyAtmanAmapi / tatazca yathA te sva-svadeheSu sukha-duHkhAni bhuJjate tathA'dhikRtAtmazarIre'pi bhuJjIran / nanu svA'dRSTopagRhItadehavirahAnneyamApattiriti cet, tarhi tajjJAnAdihetutvena tasyaivopajIvyatvAt, tasya ca zarIravyApitayA''tmano'pi tathAtvasiddhiH / etena - yathA rAhuradRzyo'pi dRzyate candramaNDale / tadvatsarvagato'pyAtmA liGgadehe hi dRzyate / / 6 (zi.gI.10/33) iti zivagItAvacanamapi nirastam, 'gandhasyA'pi sarvagatasya pRthivyAmevA'bhivyaktiH' iti vadatAmaparAjeyatvApatteH / ata evoktaM vizeSAvazyakabhASye - jIvo taNumettattho jaha kuMbho tagguNovalaMbhAo / ahavA'NuvalaMbhAo bhinnammi ghaDe paDasseva / / 6 (vi.A.bhA.1586) iti / etadanusAreNoktaM zrIhemacandrasUribhiH anyayogavyavacchedadvAtriMzikAyAM - yatraiva yo dRSTaguNaH sa tatra kumbhAdivad niSpratipakSametat / tathApi dehAd bahirAtmatattvamatattvavAdopahatAH paThanti / / - (anyyo.dvaa.9)| dehamAnatAratamye'pi jIvastu sama eva, - hatthissa ya kuMthussa ya same ceva jIve - (bha.sU.7/8) iti vyAkhyAprajJaptivacanAt / taduktaM dharmasaGgrahaNyAM api - Na ya savvagato jIvo taNumette liMgadarisaNAo tu / asavvagate saMsaraNaM kahaM ? teNa sarIramANo so|| Asajja kuMthudehaM tattiyametto gayammi gayametto / Na ya saMjujjati jIvo saMkoya-vikoyadosehiM / / jaha dIvo mahati ghare palIvito taM gharaM pagAseti / appappatare taM taM evaM jIvo sadehAI / / 6 (dharma.364-366) iti / atha zaktyA jJAnAtmanA vA vibhutvamAtmano'bhimatam cet ? tatrA'smAkamapi sammatireva, kevalisamudghAtAdAvAtmano vyApakatvAbhyupagamAt, jJAnAtmanA''tmano lokA'lokavyApitvAcca / taduktaM granthakRtaiva nyAyakhaNDakhAye - zaktyA vibhuH sa iha lokamitapradezo, vyaktyA tu karmakRtasauvazarIramAnaH / yatraiva yo bhavati dRSTaguNaH sa tatra, kumbhAdivadvizadamityanumAnamatra / / - (nyA.khaM.khA.70) iti / taduktaM zrIbuddhisAgarasUribhiH api kRSNagItAyAM - nityaH sarvagataH pUrNo jJAnena vyApakaH prabhuH (kR.gI.57) iti / ___Atmano vyaktyA vyApakatve tu - zaktyA AtmA sarvatrA'vasthitaH svayaMjyotiH zuddho buddhaH - (haMso.2) iti haMsopaniSadvacanAnupapattirapi durvAraiva / sarvadA sarvathAtmano vibhutve - aGguSThamAtraH puruSaH aGguSThaM ca samAzritaH - (ma.nArA.16/3) iti mahAnArAyaNopaniSadvacanaM - aGguSThamAtraH puruSo'ntarAtmA sadA janAnAM hRdaye saMniviSTaH - (kaTho.3/17, zvetA.3/13) iti kaThopaniSatzvetAzvataropaniSadvacanaM - aNoraNIyAna mahato mahIyAnAtmA 6 (pAra.9/3. zvetA.3/20. kaTho 1/2 / ... w.janelibrary.org Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * naiyAyikamate gauravam 595 tathA (ca), AtmanaH kriyAM vinA niyatazarIrA'nupravezA'nabhyupagame sarveSAM zarIrANAM saMyogA'vizeSeNa sarvabhogA'vacchedakatvA''pattibhiyA tadAtmabhoge tadIyA'dRSTavizeSaprayojyasaMyogabhedAdikalpanA'pi kathaM yujyate ? * 20, zara.18) iti pAramAtmikopaniSat-zvetAzvataropaniSat-kaThopaniSat zarabhopaniSadAM vacanaM, aNIyAn vrIhervA yavAdvA - (chAM.u. 3/14/3) iti chAndogyopaniSadvacanaM, aNoraNIyAnahameva - (kai.20) iti kaivalyopaniSadvacanaM, eSo'NurAtmA - (muM.3/1/9) iti ca muNDakopaniSadvacanaM pareSAmanupapannameva / tatazca vyaktyA saGkoca - vikAsazAlI dehavyApaka evAtmA'bhyupagantumarhati / yathoktaM paJcaliGgiprakaraNe so vi ya saMkoya-vikAsasaMgao dehavAvago niyamA / bhogAyaNeNavi tassa haMdi jogo samo iharA / / - (paM.li. 83 ) iti / tatazca dravyato vyaktyA AtmavaibhavasAdhanaM pATaccaraviluNTite vezmani yAmikajAgaraNanyAyamanusarati / kiJcAtmano vibhutve svasmin kriyAdipratItiH, tIrthagamanAderadRSTahetutva zravaNAdikaM ca kathamupapAdanIyam ? Atmano vibhutvakalpane ca jJAnAdInAmavyApyavRttitvakalpanAgauravamapyatiricyata ityadhikamasmatkRtabhAnumatyAm ( nyAyAlokaTIkA pra.1/pR.79 TIkA) / Atmano niSkriyatve doSAntaramAha 'tathe 'ti / naiyAyikairAtmani kriyA nAbhyupagamyate / tAM vinA ca niyatazarIrA'nupravezo'pi nA'bhyupagantuM zakyate / tatazca svasaMyuktatvasambandhena sarve eva dehAH sarveSAmAtmanAM sAdhAraNA evAtmavibhutvapakSe / evaJca zarIrasya bhogAyatanatvarAddhAntAt sarvANyeva zarIrANi sarveSAmevAtmanAM bhogA''yatanAni = sukha-duHkhAnyatarAnubhavalakSaNabhogA'vacchedakAni syuH / tathA ca sarveSAmevAtmanAM bhoge sarveSAmeva zarIrANAmavacchedakavidhayA kAraNatvA''pattiraparihAryA / tadbhiyA = tadbhayanivAraNakRte ca naiyAyikaiH 'samavAyasambandhena tadAtmabhogatvA'vacchinnaM prati tadIyA'dRSTavizeSaprayojyasaMyogavizeSasambandhena zarIrasya kAraNate 'ti vaktavyaM syAt / parantu tadAtmabhoge = tadAtmasamavetasukha-duHkhAnyatarA'nubhavaM prati tadIyA'dRSTavizeSaprayojyasaMyogabhedAdikalpanA'pi = kAraNatA'vacchedakasambandhavidhayA tadAtmasamaveta-zarIrA''rambhaka-vijAtIyA'dRSTaprayojyavilakSaNasaMyogAdisvIkRtirapi kathaM kena prakAreNa yujyate ? naiva saGgacchata ityarthaH / tadayuktatvaM kathamiti cet ? ucyate, Atmano vibhutve'pi taccharI = tathA / tebha 4 khAtmAne sarvathA nitya bhane vilu mAnavAmAM meDa jIla taDasII se che u sarvavyApI AtmAmAM kriyA nahi thaI zakavAthI 'amuka cokkasa zarIramAM ja AtmAno (pANI dUdhamAM bhaLe te rIte) praveza thayo che, anya zarIramAM nahi.' AvuM svIkArI zakAtuM nathI. tathA AtmA to naiyAyika mate sarvavyApI hovAthI tamAma zarIro sAthe AtmAno saMyoga to ekasarakho ja che. tethI badhA ja zarIro bhogAvacchedaka banI javAnI samasyA Avaze. arthAt eka ja dehamAM sukha-duHkhano bhogavaTo AtmA nahi karI zake paraMtu tamAma dehamAM eka ja AtmAne sukha-duHkhano anubhava thavAnI samasyA sarjAze. kAraNa ke, vivakSita zarIranI jema bAkInA tamAma zarIro sAthe sarvavyApI AtmAno saMyoga to sarakho ja che. (tethI nArakaza2I2avacchedena je AtmAne duHkhAnubhava thato haze te ja AtmAne devazarIrAvacchedena te ja samaye sukhAnubhava thavA lAgaze. AtmAne vibhu mAnavAmAM A sauthI moTo bhaya che.) sarvaza2I2Avacchedena sukha-duHkha anubhava thavAnI samasyAnA bhayathI jo naiyAyika ema kahe Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 596 * avacchinnatvasambandhena hetutve gauravam * triziT-86 anantasaMyogabhedAdikalpane gaurvaat| avacchedakatayA tadAtmavRttijanyaguNatvA'vacchinnaM prati tAdAtmyena taccharIratvena hetutve tu rasya caJcalatayA taccharIraceSTA-kSetrAdibhede tadIyA'dRSTavizeSaprayojyasaMyogavizeSANAM bhedAt anantasaMyogabhedAdikalpane = AtmAnuyogika-zarIrapratiyogikA'nantavilakSaNasaMyogavyaktInAM kAraNatA'vacchedakasambandhakukSau praveze ananugamA''patteH, tAvadanyatamatvenAnugame tu gauravAt = kaarnntaa'vcchedksmbndhgaurvaaJDapAtAt | nanu avacchedakatayA = avacchedakatAsambandhena tadAtmavRttijanyaguNatvAvacchinnaM prati tAdAtmyena = tAdAtmyasambandhena taccharIratvena hetutve aGgIkriyamANe nA'nantasaMyogabhedAdikalpanAgauravaprasaGgaH / prakRte avacchedakatAyAH kAryatAvacchedakasambandhatvaM, tadAtmavRttijanyaguNatvasya kAryatAvacchedakadharmatA, tAdAtmyasya ke - "te AtmAnuM adaSTavizeSa amuka prakAranA zarIra sAthe cokkasa prakArano saMyoga utpanna kare che. te saMyogavizeSano Azraya je deha banaze te deha te AtmAnA sukha-duHkhanA anubhavanuM avacchedaka = niyAmaka banaze. sarva zarIramAM te saMyogavizeSa na hovAthI tamAma zarIramAM AtmAne sukha-duHkhano anubhava thavAnI samasyA UbhI nahi thAya. huM to A vAta paNa barAbara nathI. kAraNa ke AvuM mAnavAmAM to anaMta saMyogavizeSanI kalpanAnuM mahAgaurava upasthita thAya che. (te A rIte - AtmA naiyAyika mate vibhu che. tathA zarIra AmathI tema doDadhAma kare che. tethI potAnA sukha-duHkhAnubhavanA avacchedaka zarIranA alaga-alaga sthaLe te AtmAnA saMyogavizeSo badalatA jaze. eka ja AtmAnA eka ja zarIra sAthenA te adRSTavizeSathI prayojaya saMyogavizeSo sthaLabhede, dehaceSTAbhede badalAtA jaze. pratikSaNa zvAsa Adi kriyAnA lIdhe sthira besatI vakhate paNa zarIranuM halana-calana cAlu ja rahe che. tethI kALabhede, dehakriyAbhede, sthaLabhede te saMyogavizeSo navA-navA utpanna thaye ja rAkhaze. te tamAma aparimita saMyogavizeSamAM sukha-duHkhAnubhavanI niyAmakatA mAnavAnuM mahAgaurava naiyAyikamatamAM upasthita thavAnA lIdhe taiyAyikamata vyAjabI nathI.) avacchedaktAsaMbaMdhagarbhita naryakaraNabhAvamAM vyabhicAra che ava che. ! ahIM naiyAyika uparokta gauravanuM nivAraNa karavA mATe evI dalIla kare che ke "avacchedakatA saMbaMdhathI tadAtmavRtti janyaguNa pratye tAdAmya saMbaMdhathI tazarIra kAraNa che. A prakAranA kAryakAraNabhAvamAM kAryatAavacchedakasaMbaMdha avacchedatA che. kAryatAavacchedaka dharma che tadAtmavRttijanyaguNatva. kAraNatAavacchedaka saMbaMdha che tAdAmya. kAraNatAavacchedaka dharma che tadehatva. jo ke sukha-duHkhano anubhava to AtmAne ja thAya che. kAraNa ke samavAya saMbaMdhathI te anubhava AtmAmAM rahevA chatAM vibhu AtmAmAM te sukhAnubhava vagere AtmAmAM sarvatra utpanna nathI thatA. paraMtu te AtmAnuM zarIra je bhAgamAM rahela hoya che te bhAgamAM ja AtmAmAM sukhAnubhava vagere utpanna thAya che. matalaba ke (jama samavAya saMbaMdhathI vRkSamAM kapisaMyoga zAkhAavacchedana utpanna thAya che tema ja kapisaMyoganI avacchedikA zAkhA hovAthI avacchedakatAsaMbaMdhathI vRkSavRttikapisaMyoga zAkhAmAM utpanna thAya che. tema) samavAya saMbaMdhathI AtmAmAM sukhadu:khAnubhava te te zarIravacchedana utpanna thavAnA lIdhe kAryatAavacchedakIbhUta avacchedakatA saMbaMdhathI AtmavRtti sukhAnubhava vagere tadAtmavRttijanyaguNa te ja zarIramAM utpanna thAya che ke je zarIra tAdAbhya www.jamelibrary.org Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * bAlyAdibhedana zarIrabhadaH * 597 bAlyA-dibhedena zarIrabhedAd vybhicaarH| avacchinnatvasambandhena tadvyaktiviziSTe 'tadvyaktitvena kAraNatA'vacchedakasambandhatA, taccharIratvasya ca kAraNatA'vacchedakadharmatA | pUrvoktA''tmaniSThapratyAsattivAdimate kAraNatA'vacchedakasambandhakoTAvanantasaMyogavizeSAdipravezakRtaM yadgauravaM tadatra zarIraniSThapratyAsattivAdimate nA''padyate, kAraNatA'vacchedakasambandhAdikukSau tadapravezAdeva / AtmaniSThapratyAsattivAdipakSe bhogalakSaNaM kAryamAtmani saJjAyate zarIraniSThapratyAsattivAdipakSe ca tat kAryaM zarIra utpadyata iti vizeSaH / yadyapyAtmaniSThapratyAsattivAdimate zarIratvasyaiva kAraNatA'vacchedakatvaM, zarIraniSThapratyAsattivAdimate ca tadIyA'dRSTavizeSA''rabdhazarIratvasya tattvaM tathApi anantasaMyogavizeSAdikalpanAgauravamatrA'prasaktamiti lAghavaM spaSTameva / vastutaH zarIraniSThapratyAsattimatamapi na cAru, yato'vacchedakatAsambandhAvacchinna-tadAtmavRttijanyaguNatvAvacchinnakAryatAnirUpite tAdAtmyasambandhA'vacchinnataccharIratvA'vacchinne hetutve = kAraNatve'GgIkriyamANe tu bAlyAdibhedena = bAlyAdyavasthAvibhedena zarIrabhedAd = tattaccharIrabhedAt vyabhicAraH = vyatirekavyabhicAro durvAraH / tathAhi- kAraNavidhayA bAlyazarIrA'bhyupagame tu yuvAvasthAkAlInazarIrajanye tadAtmavRttijanyaguNe vyatirekavyabhicAraH, bAlAvasthAkAlInazarIrAd yuvAvasthAkAlikadehasya naiyAyikamate bhinnatvAt / yuvAvasthAkAlInadehasya kAraNatvAbhyupagame tu bAlyazarIrajanye jJAnAdau vyatirekavyabhicAraH, yuvAvasthAkAlInazarIravirahe'pi tadutpAdAt / tatazca zarIraniSThapratyAsattivAdimatamayuktamiti sthitam / nanu tattaccharIrasya tattadguNA'vacchedakatvaM, tattadguNasya ca tattaccharIrA'vacchinnatvamiti avacchinnatvasambandhena = svaniSThA'vacchedakatAnirUpitAvacchedyatAsambandhena tadvyaktiviziSTe = bAlyazarIraviziSTe tadAtmavRttijanyaguNe tAdAtmyasambandhena tadvyaktitvena = bAlyazarIratvena hetutve = kAraNatve'GgIkriyamANe saMbaMdhathI tenA pratye kAraNa che. A kArya-kAraNabhAvamAM adevizeSyamayukta saMyogavizeSane avaracchedaka tarIke praveza na Apela hovAthI pUrvokta mahAgaurava doSane avakAza raheto nathI." 9 paraMtu taiyAyikanI A vAta paNa vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke uparokta kAryakAraNabhAvamAM vyabhicAra doSa Ave che. Azaya e che ke umara vadhe tema tema zarIra badalatuM jAya che. bAla, kumAra, kizora, yuvAna, prauDha, vRddha vagere avasthAmAM kAMI ekanuM eka zarIra hotuM nathI. tethI tadAtmavRttijanyaguNa pratye uparokta vividha zarIromAMthI kayA zarIrane kAraNe mAnavuM te vaNaukelI samasyA che. jo bAla zarIrane tenuM kAraNa mAnavAmAM Ave to yuvAvasthAmAM bAlazarIra na hovA chatAM tadAtmavRttijanyaguNa to utpanna thAya ja che. Ama vivakSita kAraNa vinA kArya utpanna thavAthI vyatireka vyabhicAra doSa spaSTa rIte taravarI Ave che. tathA jo yuvAna zarIrane kAraNa mAnavAmAM Ave to bAlyavayamAM te na hovA chatAM tadAtmavRttijanyaguNa utpanna thavAthI pharIthI vyatireka vyabhicAra Ave ja che. mATe taiyAyikamAnya kAryakAraNabhAva barAbara nathI. avacchinna. / 75205. vyatmiyAnuM nip|29 421 // mATe naiyAyis sema De 3 - avacchinnatvasaMbaMdhathI vyakti viziSTa pratye tavyaktitvarUpe taddavyaktine kAraNa mAnavAthI uparokta vyatireka vyabhicArano koI avakAza nahi rahe. kahevAno Azaya e che ke pUrve batAvela kAryakAraNabhAva mujaba avacchedakatAsaMbaMdhathI je zarIramAM je sukhAnubhava vagere tadAtmavRtti janyaguNo utpanna thatA hatA. 1. hastAdarza 'tattvena' iti pAThaH / so'pi zuddhaH / Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 598 * zarIraniSThapratyAsattyA kAraNatvAMgIkAre gauravam * dvAtriMzikA-8/19 hetutve tu sutarAM gauravamiti na kiJcidetad / adhikaM latAyAm / / 19 / / vyatirekavyabhicArA'vakAzo nAsti / tathAhi- prakRte'vacchedakatAyAH kAryatA'vacchedakasambandhatvaM, avacchinnatvasya kAryatA'vacchedakatAghaTakasambandhatvaM, kAryatA'vacchedakatvaJca bAlyazarIrAdeH / svAvacchinnatvasambandhena bAlyazarIraviziSTaH caitrAtmavRttijanyajJAnAdiguNo'vacchedakatAsambandhena caitrIyabAlyazarIre utpadyate tatra ca tAdAtmyasambandhena tatkAraNIbhUtaM caitrIyabAlyazarIraM sadeva / caitrIyayuvAvasthAkAlInazarIraJca na tatkAraNamiti tadvirahe'pi vyatirekavyabhicArA'vakAzo nAstyeva / svAvacchinnatvasambandhena yuvAvasthAkAlInazarIraviziSTaH caitrA''tmavRttijanyaguNo'vacchedakatAsambandhena caitrIyayuvazarIre utpadyate tatra ca tAdAtmyasambandhena tatkAraNIbhUtaM caitrIyayuvazarIraM nA'sat / caitrIyabAlyazarIraJca na tatkAraNamiti tadvirahe'pi vyatirekavyabhicArA'vakAzo nAstyeveti zarIraniSThapratyAsattivAdyAzayaH / / vyatirekavyabhicAravAraNakRte niruktakAryakAraNabhAvapratipAdanamapi na samyak, yata IdRze hetutve svIkriyamANe tu ekasyApyAtmanaH tattadavasthAbhAvizarIranAnAtvAttAdRzA'parimitakAryakAraNabhAvopagamena sutarAM kAryatA'vacchedakA''nantyaprayuktamanantakAryakAraNabhAvasvIkArApattilakSaNaM gauravam / AtmaniSThapratyAsattipakSaprasaktAnantasaMyogavizeSAdikalpanAgauravaparihArakRte zarIraniSThapratyAsattyA kAryakAraNabhAvAzrayaNe pratyuta mahAgauravApattiriti khalvATatAlIyanyAyaprasaktiH / taduktaM bhartRhariNA nItizatake - khalvATo divasezvarasya kiraNaiH santApito mastake, vAJchandezamanAtapaM vidhivazAttAlasya mUlaM gataH / tatrApyasya mahAphalena patatA bhagnaM sazabdaM ziraH, prAyo gacchati yatra bhAgyarahitastatraiva yAntyApadaH / / 8 (nI.za. 90) iti / iti hetoH tuSakaNDananyAyena na kiJcit etat = zarIraniSThapratyAsattivAdipratipAdanam / na cAstu tarhi sakriyatvamapyAtmanIti na zarIrasaMyogAderanupapattiriti vaktavyam, evaM styaatmvaibhvaikaantte zarIrathI te sukhAnubhava vagere avacchinna banaze. arthAta te janyaguNo zarIraavacchinna banaze. tethI svaavacchinnatvasaMbaMdhathI te janya guNo te zarIrathI viziSTa banaze. arthAt svaavacchinnatvasaMbaMdhathI tavyaktiviziSTa tadAtmavRttijanyaguNa banaze. A kArya che. tenuM kAraNa che tavyakti = te zarIra. A rIte je kAraNa tarIke abhipreta che te ja kAryatAavacchedaka koTimAM vizeSaNarUpe pravezI jAya che. tethI vyatirekavyabhicArano avakAza nathI Avato. avacchinnatvasaMbaMdhathI bAlazarIraviziSTa sukhAnubhava Adi tadAtmavRttijanyaguNa pratye te bAlazarIra kAraNa che. yuvAzarIraviziSTa tathAvidha guNa pratye te yuvAzarIra kAraNa che. bAlazarIranI gerahAjarImAM je avacchinnatvasaMbaMdhathI yuvAzarIraviziSTa tadAtmavRtti sukhAnubhava Adi janya guNa utpanna thAya che tenA pratye bAlazarIra kAraNa nathI paraMtu te yuvAzarIra kAraNa che. AthI vyatireka vyabhicArane koI ja avakAza prastuta kAryakAraNabhAvamAM nathI Avato. huM paraMtu vicAra karavAmAM Ave to A kAryakAraNabhAva paNa vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke A rIte kAryatAavacchedaka koTimAM ananta zarIrano praveza thavAthI ananta kAryakAraNabhAvano svIkAra karavAnI Apatti Avaze. AvA mahAgauravarUpa doSano svIkAra karavAnA badale lAghavathI AtmAmAM sakriyatna mAnavuM ucita che. A bAbatamAM vadhu jijJAsu vyakti zAstravArtAsamuccaya granthanI mahopAdhyAyajIkRta syAdvAdakalpalatA nAmanI vyAkhyA joI zake che. ahIM to dizAsUcana mAtra karela che. (/19) Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * syAdvAdakalpalatAsaMvAdaH . 599 anityaikAntapakSe'pi hiMsAdInAmasambhavaH / nAzahetorayogena kSaNikatvasya sAdhanAt // 20 // ____ anityeti / anityaikAntapakSe'pi = kSaNikajJAnasantAnarUpA''tmA'bhyupagame'pi hiMsAdInAmanityatvAdityAgenA'smatsiddhAntapravezA''pAtAt / taduktaM aSTakaprakaraNe - iSyate cetkriyApyasya, sarvamevopapadyate / mukhyavRttyAnaghaM kintu, parasiddhAntasaMzrayaH / / - (a.pra.14/8) iti / tadvRttistvevam - iSyate = abhyupagamyate, cet = yadi, kriyApi = kAcit zarIrasambandhanAdikA, kriyA tAvadiSTaiveti pratipAdanArtho'pizabdaH, asya = nityAtmanaH, iha tadeti zeSo dRzyaH / tatazca tadA sarvameva = niHzeSameva yatpUrvamahiMsAdikamanupapadyamAnatayA pratipAditaM tat upapadyate = ghaTate / kathamityAha, mukhyavRttyA = pAramArthikatayA, na punaH kriyAnabhyupagame ivAmukhyavRttyA, anaghaM = nirdoSam, anupacAravRttyopapadyamAnatvAt, kintu = kevalametAvAn doSo yaduta parasiddhAntasaMzrayaH jainaabhyupgtprinnaamvaadaa''shrynnmiti| na caitannigrahasthAnamapyatiduSkaramanabhinivezinAM mumukssuunnaamiti| tadevamekAntanityA''tmavAdimate'hiMsAdIni na ghaTanta iti sthitam + (a.pra.vR.14/ 8) iti / itthaJcaikAntanityAtmavAde hiMsAdivicAro'jAtaputranAmotkIrtananyAyamanusaratIti sthitam / tatazca 'tyajedekaM kulasyArthe' iti nyAyena 'na hiMsyAt sarvabhUtAni' (chAndo.8,kU.pu.2/16/1,pa.pu.1/55/1,ma.bhA. zAMti.284/6) ityAdInAM bhUyasInAM ahiMsAdizrutInAM prAgupadarzitapratItInAM lAghavayuktInAJcAnugrahAya mucyatAM AtmanyekAntanityatvA'bhiniveza eka eva / adhikaM prakRtaprameyapratipAdanaM latAyAM = syAdvAdakalpalatAyAM zAstravArtAsamuccayabRhaTTIkAyAm / itthaM sarvathAnityAtmasAdhakAnAM naiyAyikatarkANAM nirAkaraNe mImAMsakAditarkANAM pradhAnamallanibarhaNanyAyena nirAkaraNamavagantavyam / / 8/19 / / nityaikAntapakSe hiMsAdInAmasambhavamuktvA'nityaikAntapakSe tamevAha 'anityeti / iyamapi kArikopadarzitA granthakRtA adhyAtmasAre (a.sA.12/33) / - saugatAH kiletthaM pramANayanti 'sarvaM sat kSaNikaM yataH sarvaM tAvad ghaTAdikaM vastu mudgarasannidhau nAzaM gacchat dRzyate / tatra yena svarUpeNAntyAvasthAyAM ghaTAdikaM vinazyati taccetsvarUpamutpannamAtrasya vidyate tadAnImutpAdAnantarameva tena naSTavyamiti vyaktamasya kSaNikatvam / athedRza eva svabhAvastasya hetuto jAto yat kiyantamapi kAlaM sthitvA vinazyati / evaM tarhi mudgarAdisannidhAne'pi eSa eva tasya svabhAva iti punarapyanena tAvantameva kAlaM sthAtavyamiti naiva vinazyediti so'yamaditsoH vaNijaH pratidinaM patralikhitazvastanadinabhaNananyAyaH - (syA.maM.pRSTha-128) iti vyaktaM syAdvAdamaJjaryAM saugatadarzanavArtAyAm / paramevaM hiMsAdInAM mukhya 4 sarvathA kSaNipakSamAM hiMsAdino asaMbhava chuM gAthArtha :- ekAnta kSaNikatva pakSamAM paNa hiMsA vagereno saMbhava nathI. kAraNa ke nAzakAraNaviraharUpa Detu dvArA kSatpanI siddhi 42vAmAM Ave che. (8/20) TIkArya :- kSaNikavAdI bauddha vidvAno AtmAne kSaNika jJAnanI saMtati = paraMparAsvarUpa mAne che. Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 dvAtriMzikA - 8/20 sambhavo = = * ekAntakSaNikatvamImAMsA * mukhyavRttyA'yogaH, nAzahetorayogena kSayakAraNasyA'yujyamAnatvena kSaNikatvasya kSaNakSayitvasya saadhnaat| iyaM hi pareSAM vyavasthA - nAzahetubhirghaTAdernAzastato 'bhinno'bhinno vA vidhIyeta ? Adye ghaTAdestAdavasthyam / antye ca ghaTAdireva kRtaH syAt iti svabhAvata evodayA'nantaraM vinAzino bhAvA iti / vRttyA nirupacaritarItyA ayogaH, anyathA tatsiddhAntavirodhaprasaGgAt / taduktaM aSTakaprakaraNe kSaNikajJAnasantAnarUpe'pyAtmanyasaMzayam / hiMsAdayo na tattvena svasiddhAntavirodhataH / / - (a.pra. 15/1) iti / tadvRttiH kSaNaH = paramanikRSTaH kAlaH, so'syAstIti kSaNikam / tacca tajjJAnaM ca caitanyaM = kSaNikajJAnam, tasya santAnaH = pravAhaH sa eva rUpaM yasya sa tathA, tatra = kSaNikajJAnasantAnarUpe'pi, na kevalaM nityarUpe / kvetyAha- Atmani = jIve asaMzayaM niHsandehaM yathA bhavati hiMsAdayaH prANivadhAdayaH, na = naiva tattvena = nirupacaritavRttyA ghaTante iti gamyate / kiM vAGmAtreNa netyAhasvasiddhAntavirodhataH svakIyAgamavirodhAditi - (a.pra. 15 / 1 vRtti) ityevaM vartate / svasiddhAntavirodhameva darzayannAha ' nAze 'ti / taduktaM aSTake nAzahetorayogena, kSaNikatvasya saMsthitiH / nAzasya cAnyato'bhAve, bhaveddhiMsApyahetukA / / (a.pra.15/2 ) iti / tadvRttiH nAzahetoH = kSayakAraNasya, ayogena = ayujyamAnatvena, kSaNikatvasya kSaNakSayitvasya saMsthitiH = vyavasthA pratiSThetyarthaH / tathAhi - kSaNavAdibhirabhidhiyate, mudgarAdinA nAzahetunA ghaTAdernAzo vidhIyamAno bhinnastasmAdvidhIyate abhinno vA ? bhinnazced ghaTAdestAdavasthyaM syAt / athA'bhinnastadA ghaTAdireva kRtaH syAt / sa ca svakIyakAraNakalApenaiva kRta iti temanA mate paNa mukhya rIte upacAra vinA hiMsA vagere saMbhavI na zake. kAraNa ke temanA mata mujaba kSaNikatvano sAdhaka hetu che nAzahetuabhAva = nAzakaviraha = nAza pachArthanI asaMgati uDevAno Azaya e che ke bauddhavijJAnavAdInA taraphathI 'mudgaraprahAra vagere dvArA ghaDAno nAza thAya che.' AvuM mAnanArA vAdIo sAme be samasyA upasthita karavAmAM Ave che ke je nAzaka tarIke abhimata mundgaraprahAra vagere dvArA ghaDAno je nAza karavAmAM Ave che te nAza ghaDAthI bhinna che ke abhinna? jo ghaDAno nAza ghaDAthI bhinna hoya to ghaDo to emane ema ja raheze. (jema vaNakara ghaDAthI bhinna je paTa utpanna kare che te paTa ghaTathI bhinna hovAnA lIdhe paTanI utpatti thavAthI ghaDAnA svarUpamAM kazo ja pheraphAra tenA nimitte thato nathI. barAbara te ja rIte hathoDAno prahAra karavAthI utpanna thato ghaTadhvaMsa jo ghaDAthI bhinna haze to ghaDo to ema ne ema ja raheze. ghaDAnA svarUpamAM kAMI pheraphAra nahi thAya. paraMtu AvuM thatuM nathI. mATe prathama vikalpa mAnya karI zakAto nathI. tathA 'hathoDAnA prahArathI utpanna thato ghaTadhvaMsa ghaDAthI abhinna hoya che ? A pramANe) jo bIjo vikalpa mAnya karavAmAM Ave to hathoDAnA prahAra vagere dvArA ghaDo ja utpanna karAyo ema mAnavuM paDaze. kAraNa ke hathoDAnA prahArathI thato ghaTadhvaMsa = ghaTa. tethI ghaTadhvaMsajanaka che tene ja ghaTajanaka mAnavA paDaze. mATe bemAMthI eka paNa vikalpa mAnavo vyAjabI nathI. tethI ema ja mAnavuM joIe ke ghaTa vagere tamAma padArtho svataH ja = potAnI ja meLe potAnI utpatti pachInI ja kSaNe nAza pAmanAra che. 9 1. hastAdarze 'bhinno' nAsti / = = - 7 - Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * bauddhamate hiMsAyA asambhavaH * ___601 itthaM ca hiMsA na kenacitkriyata ityanupaplavaM jagatsyAditi bhAvaH / / 20 / / nanu "janaka eva hiMsakaH syAdato na doSaH" ityatra janakaH kiM santAnasya kSaNasya vA iti na tasya kiJcit karaNIyamastItyevaM nAzahetorayujyamAnatvena nAzino bhAvAH svabhAvata eva nazyanti svabhAvanAzinaH punarudayA'nantarA'pavargiNa eva bhavantIti nAzahetorabhAvAdyadi kSaNikatvavyavasthA tataH kimityAha nAzasya ca = vinAzasya punaH, anyataH = svabhAvavyatiriktAnAzahetoH sakAzAt abhAve = abhavane, sarvanAzAnAM nirhetukatvAbhyupagamAt, bhavet = jAyeta hiMsApi = vadho'pi, na kevalaM ghaTAdikSayaH, ahetukA = svarUpalAbhA'tiriktanimittazUnyaivetyarthaH - (a.15/2 vRtti) iti / nirhetukatve cAsyA doSaH zrIharibhadrasUribhiH aSTakaprakaraNe itthamAveditaH - tatazcAsyAH sadA sattA, kadAcinnaiva vA bhavet / kAdAcitkaM hi bhavanaM, kAraNopanibandhanam - / / (a.pra.15/3) iti / asyA vRttiH - yasmAdiyamahetukA, tatazca = tasmAtpunarhisAyA nirhetukatvAt, asyAH = hiMsAyAH sadA = sarvadA sattA = sadbhAvaH bhavediti yogH| kadAcit = kvacidapi kAle naiva = na khalu vAzabdo vikalpArthaH, bhavet = jAyeta satteti vartate / kuta etadevamityAha- kadAcidbhavaM = kAdAcitkam, hizabdo yasmAdarthaH, bhavanaM = prAdurbhAvaH, kAraNopanibandhanaM = hetunibandhanam / yato'bhidhIyate- "nityaM sattvamasattvaM vA'hetoranyAnapekSaNAt / apekSAto hi bhAvAnAM, kAdAcitkatvasambhavaH" ||(pr.vaa.3/3) pramANavArtike dharmakIrttineti gamyam / itthaJca nAzakavirahAt zUkarAdeH hiMsA na kenacit lubdhakAdinA kriyate iti hetoH anupaplavaM = hiMsAdhupaplavazUnyaM jagat syAditi bhAvaH / / 8/20 / / ___ bauddhaH zaGkate 'nanu janaka eva hiMsakaH syAt / ataH kathaM nirhetukatvaM hiMsAyAH ? kathaM vA nirhetukatvA''zrayo nityasattvAdiko doSaH iti cet ? atra syAdvAdI 'ito vyAghra itastaTI'ti nyAyena saugataM nigrahItuM prAha 'yo'yaM janakaH sa eva hiMsaka' ityucyate saugatena tatra janakaH kiM A rIte spaSTa rIte joI zakAya che ke koI paNa utpanna thanAra padArtha sarvathA kSaNabhaMgura hovAthI potAnI utpattinI bIjI ja kSaNe nAza pAme ja che. to pachI haraNa, kIDI vagere jIvo paNa A ja siddhAntathI potAnI utpatti pachI ApameLe bIjI ja kSaNe nAza pAmaze, marI jaze. je ApameLe maranAra hoya tene zuM mAravAnA hoya ? tethI koI paNa vyakti hiMsaka nahi kahevAya. koInA dvArA koInI hiMsA thaI ema nahi kahI zakAya. (jema ApaghAta karanAra vyaktinI hiMsA koIe karela che - ema nathI kahevAtuM tema janma pachInI ja kSaNe ApameLe maranAra haraNa, kIDI vagere tamAmanI hiMsA koIe karI- ema nahi kahI zakAya. AvuM thaze to AkhuM jagata khUna vagere upadravathI kAyama bhusta 25 . (8/20) ahIM bauddha vidvAna evI dalIla kare che ke "janaka che te ja hiMsaka che. matalaba ke nAzaka hiMsaka nathI panI to. mATe 4 4 = 7 // 29 // = 6418 cha te. 4 DiMsa cha.' - sA mauddhanI dAra sAme graMthakArazrI jaNAve che ke "konA janakane tame hiMsaka mAno cho? zuM saMtAnanA = saMtatinA janakane tame hiMsaka mAno cho ke kSaNanA = saMtAnanA janakane tame hiMsaka mAno cho ?' AvA AzayathI graMthakArazrI 21 mI gAthAmAM kahe che ke - Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * santAnabhedajanakasya hiMsakatvavicAraH * 602 vikalpyA''dye doSamAha na ca santAnabhedasya janako hiMsako mataH / sAMvRtatvAdajanyatvAd bhAvatvaniyataM hi tat / / 21 / / na ceti / na ca santAnabhedasya hiMsyamArnazUkarakSaNasantAnacchedenotpatsyamAnamanuSyAdikSaNasantAnasya janako lubdhakAdi: hiMsako (mataH ) bhavet, tadvisadRzasantAnotpAdakatvenaiva taddhiMsakatvasantAnasya kSaNasya vA ? iti vikalpayAmalamupatiSThate / granthakAro niruktarItyA vikalpya A 'santAnasya janaka eva hiMsaka' iti vikalpe doSamAha 'na ce 'ti / iyamapi kArikA adhyAtmasAre (a.sA. 12/34) granthakRtopadarzitA / = idaJcAtrA'vadheyam- saugatatantre dvividhA santAnA'parAbhidhAnA santatirabhyupagamyate sabhAgA visabhAgA ca / samAnAH = sadRzAH bhAgAH sAntAnikAH yasyAH sA santatiH sabhAgA, visadRzasAntAnikA ca vibhAgA / prakRte visabhAgasantatijanakasya hiMsakatvaM prathamavikalpA'bhyupagataM nirAkartumabhipretam / taduktaM bauddhamatanirAkaraNaprasaGge aSTake'pi na ca santAnabhedasya, janako hiMsako bhavet / sAMvRtatvAnna janyatvaM, yasmAdasyopapadyate / / - (a.pra. 15 / 4 ) iti / tadvRttistu na ca = naiva bha iti bhedaH santAnazcAsau bhedazca santAnabhedaH tasya santAnabhedasya kSaNapravAhavizeSasya hiMsyamAnahariNakSaNasantAnacchedenotpatsyamAnamanuSyAdikSaNasantAnasya, janakaH = utpAdako lubdhakAdiH hiMsako hiMsAkArI bhavet = jAyeta / kuta etadityAha, saMvRtau = kalpanAyAM bhavaH = sAMvRtaH, tasya bhAvastattvaM tasmAt, na = naiva janyatvaM utpAdanIyatvaM yasmAt kAraNAt asya = santAnabhedasya upapadyate ghaTate / prayogazcaivam- yajjanyaM na bhavati tasya janako nAsti viyadambhojasyeva / ajanyazca santAnabheda iti na tasya janako'sti / tadabhAvAcca hiMsakA'bhAvaH / na cAjanyatvaM santAnasyAsiddham, saaNvRttvaat| yatsAMvRtaM tadajanyaM viyadindIvaravat / sAMvRtazca santAna ityajanyaH, sAMvRtatvaM ca santAnasya santAnibhyo bhedA'bhedavikalpadvAreNa cintyamAnasyA'yujyamAnatvAditi - (a.pra. 15 / 4 vRtti) / kiJca nirhetuke nAze, hiMsakatvaM na yujyate / vyApAdyate sadA yasmAnna kazcit kenacit kvacit / / - (zA.vA.sa. 6 /12 ) iti / adhyAtmopaniSadi ca anityaikAntapakSe'pi hiMsAdikamasaGgatam / svato vinAzazIlAnAM kSaNAnAM nAzako'stu kaH ? / / - (a.upa. 1 / 56 ) ityuktam / taduktaM zAstravArtAsamuccaye'pi = = = = dvAtriMzikA-8/21 = 1. hastAdarze 'zUkIya...' iti pAThaH / hastAdarzAntare ca 'zUkiNa' ityazuddhaH pAThaH / = gAthArtha :- vizeSa prakAranA saMtAnanA janakane tame hiMsaka mAnI zakatA nathI. kAraNa ke saMtAna jauddhamate asyani che. tethI te anya che. 4nyatva = kAryatva to bhAvatvane vyApya che, bhAvatvane vyAyIne rahenAra che. (8/21) TIkArtha :- zikArI bhUMDane bANa mAre tyAre bhUMDakSaNanI je dhArA = bhUMDasaMtati cAlI rahI hatI teno uccheda thAya ane manuSyakSaNa-manuSyakSaNapravAha = manuSyasaMtati utpanna thAya to (arthAt lokavyavahAranI bhASAmAM zikArI dvArA haNAtuM bhUMDa marIne mANasa bane to) zikArI manuSyakSaNa-saMtatino janaka hovAthI te zikArI bhUMDakSaNano nAzaka = hiMsaka thAya che. kAraNa ke 'bhUMDasaMtatithI vilakSaNa evI manuSyasaMtatino Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * hAryatvastha sattvavyAptatA. = vyavahAropapatteriti vAcyaM, sAMvRtatvAt = kAlpanikatvAt santAnabhedasya ajanyatvAt dyasAdhyatvAt / taddhi = janyatvaM hi bhAvatvaniyataM = sattvavyAptaM, sAMvRtaM ca kharaviSANAdivadasadeveti bhAva: ||2|| santAnabhedasya shuunytvaat| janyatvaM kharaviSANAdivat asadeva = atra manuSyAdikSaNasantAnasya lubdhakAdyasAdhyatvAt astitvavyApyaM, sAMvRtaJca kAryatvaM hi sattvavyAptaM tucchameveti na janyaM iti bhAvaH / taduktaM zAstravArtAsamuccaye kAraNatvAtsa santAnavizeSaprabhavasya cet ? / hiMsakastanna santAnasamutpatterasambhavAt / / sAMvRtatvAd vyayotpAdau santAnasya khapuSpavat / na stastadadharmatvAcca hetustatsambhave kutaH ? / / - (zA.vA.sa.6/1rU-14) kRti / = = = = = idaJcAtrAvadheyam- santAnasya bauddhamatA'nusAreNaivA'tra kAlpanikatvamuktaM na tu paramArthataH / na cA'vastutvAdeva tatsiddhiriti zaGkanIyam, tasyA'siddhatvAt / sarvasAmarthyavirahAt tatsAdhanapravRttaH saugataH kevalairvacanairnirdhanA'dhamarNakasya sajjanabhrAmaNanyAyena vadan parasparA''zrayadoSamapi na pazyatIti kiM tena saddavivAvena / / 8/21|| = vyAdhAdinirUpitakAryatAsAMvRtapadavAcyaM hi janaka hovAthI zikArI bhUMDano nAzaka = hiMsaka che' - Avo vyavahAra saMgata thAya che. A pramANe bauddha vidvAno kahe che. 603 lubdhakA = paraMtu granthakArazrI jaNAve che ke bauddha vidvAnonI A vAta vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke saMtAnavizeSa = manuSyasaMtati kAlpanika che, tuccha che, asat che. je kAlpanika hoya te koInAthI utpanna thaI na zake. mATe zikArI vagerene bhUMDasaMtAnano uccheda karIne manuSyasaMtAnanA utpAdaka mAnI zakAtA nathI. AnuM paNa kAraNa e che ke jayatva = kAryatva bhAvatvane vyApIne rahela che. matalaba ke jyAM sattva = bhAvatva na hoya tyAM jayatva na ja hoya. janyatva jyAM hoya tyAM bhAvatva mAnavuM ja paDe. paraMtu bauddhasaMmata saMtAna manuSyakSaNasaMtati vagere gadheDAnA zIMgaDAnI jema kAlpanika-asat ja hovAthI temAM bhAvatvAbhAvavyApya janyatvAbhAvanI ja siddhi thaze. mATe zikArIne saMtAnavizeSano janaka mAnI zakAya nahi. mATe 'nUtana saMtatino je janaka hoya te pUrvakSaNano nAzaka hiMsaka kahevAya' AvI bauddha mAnyatA geravyAjabI Thare che. (8/21) = vizeSArtha :- bauddhamatamAM tamAma vastuo kSaNika che. pratikSaNa jUnI vastu nAza pAme che ane navI kSaNa utpanna thAya che. A kSaNanI paramparAne = kSaNadhArAne = kSaNasamUhane bauddha vidvAno saMtAna saMtati kahe che. A kSaNasamUha budghikRta hoya che, kalpanAkRta hoya che. bhUMDa jyAM sudhI lokavyavahAra mujaba jIve tyAM sudhI bauddha loko ema kahe che ke pratikSaNa navI navI mUMDakSaNa utpanna thaye ja rAkhe che. A tamAma bhUMDakSaNono samUha te bhUMDasaMtati. je sat hoya te kSaNika hoya. saMtati aneka kSaNano avidyamAna buddhikRta samUha che. samUhasvarUpa hovAthI te kSaNika nathI. tethI asat = tuccha ja che. AvI tuccha vastune zuM utpanna karavAnI hoya ? te utpanna thaI ja nA zake. mATe bauddhamate zikArI vagerene hiMsaka kahI zakAya tema nathI. (8/21) = Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 * kSaNikavAde sarveSAmAtmaghAtakatvApattiH / dvAtriMzikA-8/22 dvitIye tvAhanarAdikSaNahetuzca zUkarAderna hiMsakaH / zUkarA'ntyakSaNenaiva vyabhicAraprasaGgataH / / 22 / / narAdIti / narAdikSaNahetuzca lubdhakAdiH zUkarAdehiMsako na bhavati, 'zUkarA'ntyakSaNenaiva vyabhicArasya hiMsakatvA'tivyAptilakSaNasya prasaGgataH (=vyabhicAraprasaGgataH) / niyamANazUkarA'ntyakSaNo'pi hyupAdAnabhAvena narAdikSaNaheturiti lubdhakavat so'pi svahiMsakaH syAditi bhAvaH / / 22 / / dvitIye = 'narakSaNasya janako vyAdhaH zUkarasya hiMsako mata' iti vikalpe tvAha 'narAdI'ti / iyamapi kArikA adhyAtmasAre (a.sA.12/35) granthakRtopadarzitA / spaSTa eva ttiikaarthH| navaraM bauddhAbhimate pratItyasamutpAde zUkarAdivijJAnakSaNalakSaNapratyayaM vinA narAdivijJAnakSaNotpAdasyA'sambhavena narAdivijJAnakSaNotpAdakatvaM zUkarAdivijJAnakSaNAnAmanapalapanIyameva, - anekapariyAyena paTiccasamuppanaM vijANaM vuttaM aJatra paccayA natthi vijJANassa sambhavo - (ma.ni.mahAtRSNAsaGkSayasUtra 1/4/8/398/ pRSTha-327) iti majjhimanikAyavacanAt / akSarasaGghaTanA tvevam- 'anekaparyAyena vijJAnaM pratItyasamutpannamuktam, anyatra pratyayAt nimittaM vinA nAsti vijJAnasya sambhava' iti / evamagre'pi svayamevAkSarasaGghaTanA pAThakaiH kAryA / ativistarabhayAnneha sarvatrAkSarayojanAM kariSyAma ityavadheyam / / kiJca vilakSaNakSaNajanakasya hiMsakatvA'bhyupagame putrajanakatayA piturapi putrahiMsakatA''padyeta / taduktaM zrIharibhadrasUribhiH dharmasaGgrahaNyAM - pANAivAyaviraI-sikkhAvatadesaNA muhA evaM / nivvisayattA jaNago hiMsAgAri tti paMDiccaM ! / / Na hi suyajamme piuNo siddhaM logammi hiMsago esa / samaevi Navi sikkhA-vayabhaMgo tassa jammammi / / 6 (dharmasaM.470-471) iti / taduktaM aSTakaprakaraNe'pi - na ca kSaNavizeSasya, tenaiva vyabhicArataH / tathA ca so'pyupAdAnabhAvena janako mataH / / - (a.pra.15/5) iti / tadvRttistvevam - na ca = nApi kSaNavizeSasya = mriyamANazUkarAdikSaNA'nantaramutpitsormanuSyAdikSaNasya janako hiMsakaH bhavediti vrtte| kuta etadityAha- tenaiva = mriyamANahariNAderantyakSaNena vyabhicArato = visaMvAdAt / tathA ca iti vybhicaarsyaivopdrshnaarthH| so'pi = yo mriyamANahariNAderantyaH kSaNaH so'pi, na kevalaM lubdhakakSaNa 'uttara kSaNano janaka che te pUrvekSaNano hiMsaka che' A prakAranA bIjA vikalpane udezIne granthakArazrI 53 cha : gAthArtha - "nara vagere kSaNano hetu che te bhUMDa vagerenI hiMsA karanArA che' ema paNa kahI na zakAya. kAraNa ke bhUMDanI aMtyakSaNa dvArA ja vyabhicAranI Apatti Ave che. (822) TIkArtha :- nara vagere kSaNanA hetubhUta evA zikArI vagere bhUMDa vagerenA hiMsaka banI na zake. kAraNa ke bhUMDanI aMtima kSaNa dvArA vyabhicAranI Apatti Ave che. bhUMDa marIne manuSya thAya tyAre bauddhasiddhAnta mujaba bhUMDanI carama kSaNa upAdAnarUpe manuSyakSaNanuM kAraNa che. tethI zikArInI jema te bhUMDakSaNane paNa potAnI hiMsaka mAnavAnI Apatti Avaze. evo ahIM Azaya che. (8/22) 1. hastAdarza 'zUkAra...' ityazuddhaH pAThaH / Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * buddha-lubdhakayoH tulyatApattiH * 605 iSTApattau vyabhicAraparihAre tvAhaanantarakSaNotpAde buddha-lubdhakayostulA / naivaM tadviratiH kvApi tataH zAstrAdyasaGgatiH / / 23 / / anantareti / anantarakSaNotpAde = svA'vyavahitottaravisadRzakSaNotpAde hiMsakatvaprayojake'bhyupagamyamAne iti gamyaM, buddha-lubdhakayoH tulA = sAmyamApadyeta, buddha-lubdhakayoH anantarakSaNotpAdakatvAeva janaka iti yogaH, kathaM janaka ityAha- upAdAnabhAvena = pariNAmikAraNatvena janakaH = utpAdakaH, mataH = abhISTaH, mriyamANA'ntyakSaNalubdhakakSaNayorjanakatvaM pratyupAdAnasahakAribhAvakRta eva yadi paraM vizeSa iti bhAvanA / evaM copAdAnakSaNasyApi hiMsakatvamAsaktam + (a.15/5 vR.) iti / taduktaM zAstravArtAsamuccaye'pi - visabhAgakSaNasyAtha janako hiMsako, na tat / svato'pi tasya tatprApterjanakatvA'vizeSataH / / - (zA.vA.6/15) iti| na ca nimittakAraNatayA visadRzakSaNajanakatvaM hiMsakatvam, zUkarA'ntyakSaNastUpAdAnatayA''dyanarakSaNaheturiti na doSa iti vaktavyam, AtmahatyAsaGgrahA'nurodhena hiMsakatAyAM janakatAvizeSasyA'nupAdeyatvAt / 'tathApyatra parahiMsakatve vizeSo'yamupAdIyata iti cet ? kiM tataH ? evamapi zUkarakSaNAderAtmahiMsakatAkRtadoSApattervajralepAyamAnatvAditi (syA.ka.la.6/15) vyaktaM syAdvAdakalpalatAyAm / / 8/22 / / nanu 'prasajyatAmupAdAnakSaNasya hiNsktvm| kA no bAdhA ? pratItyasamutpAdavAde caramazUkarakSaNasyApi hiMsakatvamasmAkamiSTameva, pratiyoginaH svanAzaM prati pratiyogividhayA kAraNatvAt' ityevaM iSTApattau bauddhenodbhAvitAyAM satyAM vyabhicAraprasaktirapi parihatA syAt, lakSyatA''krAnte eva hiMsakalakSaNagamanAt evaM saugatena vyabhicAraparihAre = ativyAptinirAkaraNe kRte tu granthakAra Aha- 'anantare'ti / iyamapi kArikA adhyAtmasAre (a.sA.12/36) grnthkRtopdrshitaa| svA'vyavahitottaravisadRzakSaNotpAde = zUkarAdikSaNA'vyavahitottaramanuSyakSaNotpAdake hiMsakatvaprayojake buddha-lubdhakayoH = sugatavyAdhayoH sAmyamApadyeta, buddha-lubdhakayoH anantarakSaNotpAdakatvA'vizeSAt = avyavahitottaravisadRzakSaNa vizeSArtha - pUrva-pUrva kSaNa uttara-uttara kSaNanuM upAdAna kAraNa che - A bauddha siddhAnta mujaba zikArInI jema bhUMDanI carama kSaNa paNa Adya narakSaNanuM kAraNa hovAthI caramabhUMDa kSaNa paNa potAnI hiMsaka banI jaze, jo vilakSaNakSaNajanakane hiMsaka mAnavAmAM Ave to. (8/22) jo bauddha ema kahe ke - "zikArInI jema bhUMDanI carama kSaNane paNa ame hiMsaka mAnIe ja chIe. mATe tame ApelI Apatti amane ISTa ja che, ISTApattirUpa ja che. mATe vyabhicArano = ativyAptino avakAza nathI. zikArInI jema bhUMDanI carama kSaNa paNa hiMsakanA lakSaNanuM lakSya ja che. tethI temAM hiMsakanuM lakSaNa javuM e dUSaNa nahi paNa bhUSaNa ja che." huM to tenI sAme granthakArazrI pharamAve che ke gAthArtha :- anantarakSaNautpattine hiMsakatvanI prayojaka mAnavAmAM gautamabuddha ane zikArI banne sarakhA thaI jaze. ane AvuM mAnavAmAM to kyAMya paNa hiMsAnI virati AvI nahi zake. tethI zAstra vagairenI asaMgati 4 tha ze. (8/23) TIkArtha - potAnI avyavahita uttara kSaNamAM visadaza kSaNanI utpatti e hiMsakatvanuM prayojaka che - evuM mAnavAmAM Ave to gautamabuddha ane zikArI banne samAna banI jaze, samAna rIte hiMsaka ..... cihnadvayamadhyavartI pATho hastAdarza nAsti / Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 606 * bauddhamate'hiMsApratipAdakazAstrA'saGgatiH * dvAtriMzikA-8/23 vizeSAt, evaM = uktaprakAreNa tadviratiH = hiMsAviratiH kvApi na syAt, tataH zAstrAdInAm = ahiMsApratipAdakazAstrAdInAmasaGgatiH (= zAstrAdyasaGgatiH) syAt / na caitadiSTaM parasya, "sabbe' tasaMti daMDena sabvesiM jIvitaM 2piyaM, attAnaM upamaM kattA neva hanne na ghAtaye" / / ( ) ityAdyAgamasya parairabhyupagamAt / / 23 / / janakatvasAmyAt, lubdhakasya buddhasya ca tatsambhavAt / tadetat 'putralipsayA devaM bhajantyA bhartA'pi naSTa' iti nyAyamanusarati / ziSTaM spaSTam / taduktaM aSTakaprakaraNe - tasyApi hiMsakatvena, na kshcitsyaadhiNskH| janakatvA'vizeSeNa, naivaM tadviratiH kvacit / / - (a.pra.15/6) tavRttistvevam - tasyApi = mriyamANasya hariNAderantyakSaNasyApi, AstAM vyAdhasya, hiMsakatvena = vyApAdakatvena na = naiva kazcit = ko'pi bodhisattvAdirapi, syAt = bhaved ahiMsakaH = avyaapaadkH| kathametadityAha - janakatvA'vizeSeNa buddhAderlubdhakAdezca anantarakSaNasyotpAdakatve'viziSTatvAt / upAdAna-sahakAribhAvena tayoryadi paraM vizeSastatra ca yadi sahakAritayApi hiMsakatvaM tadopAdAnabhAvena sutarAM tad bhaviSyatIti / atha bhavatu nAmA'vizeSeNa hiMsakatvaM ko doSaH ? ityAzaGkyAha - naivaM = nAmunA prakAreNA'vizeSeNa janakahiMsakatvA'bhyupagamalakSaNena tadviratiH = hiMsAnivRttiH kvacit = dezAntare kAlAntare puruSAntare'vasthAntare viSayAntare veti + (a.pra. vR.15/6)| __mA bhUdahiMsA kA no hAnirbhaviSyatIti cet? atra Aha aSTakaprakaraNakAraH - upanyAsazca zAstre'syAH, kRto yatnena cintyatAm / viSayo'sya yamAsAdya, hantaiSa saphalo bhavet / / - (a.pra.15/7) iti / tavRttistvevam - upanyAsazca = upAdAnaM punaH kRta iti sambandhaH / yadi upanyAsaM nA'kariSyattadA hAnirapi nA'bhaviSyaditi bhaavH| kvAsau kRtaH ? ityAha- zAstre = saugatazAsane, yadAha "sarve trasanti daNDena, sarveSAM jIvitaM priyam / AtmAnamupamA matvA, naiva hiMset na ghAtayet / / " ( ) asyAH = ahiMsAyAH kRto = vihitaH ityato yatnena = AdareNa cintyatAM = paryAlocyatAM tvayA kSaNavAdinA / ko'sAvityAha viSayo = gocaraH asya = zAstre ahiMsopanyAsasya / kimbhUto viSayazcintyatAm, banI jaze. kahevAno Azaya e che ke gautamabuddhane koI zikArI bANa mAre ane enuM mRtyu thAya to visadaza kSaNanuM utpAdana karavAmAM jema zikArI nimitta kAraNa che tema gautamabuddha pote tenuM upAdAna kAraNa che ja. kAraNa ke te bannenI avyavahita uttara kSaNamAM visadaza vijJAna kSaNanI utpatti thAya che. Ama sva avyavahita uttara kSaNanuM utpAdakatva gautama buddha ane zikArI bannemAM AvavAthI te banne hiMsakarUpe samAna banI jaze. A rIte hiMsAnI virati kyAMya paNa thaI nahi zake. tethI ahiMsAnuM pratipAdana karanAra zAstra vagere asaMgata thaI jaze. paraMtu A vAta to bauddha vidvAnone paNa mAnya nathI. temanA prAcIna zAstromAM jaNAvela che ke - "badhA jIvo daMDa-prahAra vagerethI trAsa pAme che. badhA jIvone jIvana priya che. tethI badhA jIvone AtmasamAna-svatulya mAnIne koIne haNavo na joIe bhane ochane uquo na bhe.' (8/23) 1. 'sattve'sya saMti' ityazuddhaH pATho mudritapratau / hastAdarza ca 'sacce tra' ityazuddhaH paatthH| 2. mudritapratau 'priyaM' ityazuddhaH pAThaH / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * santAnAzritahiMsAvyavahArA'saGgatiH * 607 yaM = viSayaM AsAdya = prApya hanta iti pratyavadhAraNArthaH komalA''mantraNArtho vA, eSa = zAstropanyAsaH saphalaH = saprayojanaH bhavet = syAt + (a.pra.15/7) iti / so'yaM piNyAkayAcanArthaM gatasya khArikAtailadAtRtvAbhyupagamanyAyamanusarati / taduktaM granthakRtA'pi bauddhamatanirAkaraNAvasare nyAyakhaNDakhAdye - ekAntA'nityavAde'pi svarasata eva sarveSAM pratikSaNadhvaMsazIlatve kasya kena hiMsA ? na ca visabhAgakSaNotpattireva hiMsA, tannimittatvasya prAktanavyAdhakSaNasyeva buddhakSaNasyApyavizeSAd vyAdhavad buddhasyApi mRgaghAtakatvA''patteH / na ca visabhAgakSaNajananA'nukUlA'dhyavasAyavattvameva hiMsA, yo naro mRtvA pretya nara eva bhavitA taddhiMsAyAmavyApteH / na ca visabhAgakSaNajanakatvAvacchinnaviSayatAkA'dhyavasAyavattvaM sA, asti ca 'naro mriyatAmi'tIcchAyAmapi visabhAgakSaNotpattiviSayatAzAlitvameveti vAcyam, rUpaparAvarttAdikriyA'dhyavasAye'tivyApteH / na ca tatsantAnatvA'vacchinnapratiyogitAkavisabhAgatAzAlisantAnAntaHpAtikSaNajananatvAvacchinnaviSayatAzAlyadhyavasAyavattvaM sA, 'ito naratvaM vihAya devo bhUyAsami'tyAdyAkAre dAna-dayAdyadhyavasAye'tiprasaGgAt / na cAdhyavasAye kliSTatvavizeSaNAnnA'nupapattiriti vAcyam, hiMsAviSayatvA'tiriktasya kliSTatvasya durvacatvenA''tmAzrayAt, santAnAdeH sAMvRtatvena pAramArthikasyA'dhyavasAyasyaiva cA'siddheH, AhAryasya ca hiMsA'hiMsAdyadhyavasAyasya vyavahAranimittatvena kalpitasya sarvalokavigarhitatvenopahAsapAtratAyAH pAramarSe vistareNa pratipAditatvAt pramAkRtahiMsAdyavyAptezca na kiJcidetat (nyA.khaM.khA.gA.77/pR.675) iti / AtmanaH sarvathAkSaNikatve tu - sabbe tasanti daNDassa savve bhAyanti maccuNo / attAnaM upamaM katvA na haneyya na ghAtaye / / - (dha.pa.10/1), - sabbe tasanti daNDassa sabbesaM jIvitaM piyaM / attAnaM upamaM katvA na haneyya na ghAtaye / / - (dha.pa.10/2) iti dhammapadavacanaM, - sukhakAmAni bhUtAni yo daNDena na vihiMsati / attano sukhamesAno pecca so labhate sukhaM / / 6 (udA.pR.12) iti udAnavacanaM - etAdisaM puJamanussaratA ye vedayatA vicaraMti loke / vineyya maccheramalaM samUlaM aninditA saggamuti ThAnaMti / / 6 (vi.va.pR.33) iti vimAnavatthuvacanaM ca kathamapi naivopapadyeta, ekAntakSaNikavAde paralokasyaivA'yogAt / taduktaM adhyAtmopaniSadi - AnantaryaM kSaNAnAM tu, na hiMsAdiniyAmakam / vizeSA'darzanAttasya buddha-lubdhakayormithaH / / - (a.upa.1/57) iti / yathAkathaJciddhiMsAdhupapAdane'pi kRtanAzA'kRtAbhyAgamAdidoSajAlamanivAritaprasaramevaikAntakSaNikavAde / taduktaM paJcaliGgiprakaraNe - akayA''gamakayanAso viNNANakhaNammi bhAvao sante / udayANaMtaranAse jeNa kayaM so na bhutta tti / / saMtANo u' avatthU, aceyaNAo ya ceyaNamajuttaM / jujjai sahakArittaM nRNamuvAdANarUvatto / / - (paM.li.79/80) iti / vizeSArtha :- uparokta bauddhamAnya zAstrapATha hiMsAnA varjana upara vajana Ape che. paraMtu ApaNe hamaNAM upara joI gayA te mujaba gautamabuddha jevA paNa svaavyavahitottara visadezakSaNanA janaka hovAthI hiMsaka banI jAya che. to pachI bIjA sAmAnya kakSAnA jIvo to kaI rIte ahiMsaka-hiMsAtyAgI banI zake ? mATe bauddha vidvAnoe hiMsakatvanI je vyAkhyA karI che te barAbara nathI. (8/23) Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608 * ekAntavAde satyAdyasaGgatiH . dvAtriMzikA-8/24 ghaTante na vinA'hiMsAM satyAdInyapi tattvataH / etasyA vRttibhUtAni tAni yad bhagavAjagau / / 24 / / __ghaTanta iti / ahiMsAM vinA satyAdInyapi (tattvataH) na ghaTante / (yad) yata etasyA = ahiMsAyA vRttibhUtAni tAni = satyAdIni bhagavAna jagau = sarvajJo gaditavAn / na ca sasyAdipAlanIyA'bhAve vRttau vidvAn yatata iti / taduktaM samantabhadrAcAryeNa api yuktyanuzAsane - naivA'sti hetuH kSaNikAtmavAde, na sannasanvA vibhavAda'kasmAt / nAzodayaikakSaNatA ca duSTA, santAnabhinna-kSaNayorabhAvAt / / kRtapraNAzA'kRtakarmabhogau, syAtAmasaJcetitakarma ca syAt / Akasmike'rthapralayasvabhAve mArgo na yukto vadhakazca na syAt / / na bandha-mokSau kSaNikaikasaMsthau, na saMvRtiH sA'pi mRSAsvabhAvA / mukhyAdRte gauNavidhirna dRSTo, vibhrAntadRSTistava dRSTito'nyA / / pratikSaNaM bhaGgiSu tatpRthaktvAnna mAtRghAtI svapatiH svajAyA / dattagraho nA'dhigatasmRtirna na ktvArtha-satyaM na kulaM na jAtiH / / - (yu.a.13-16) iti / darzitarItyA kSaNikatvanirAkaraNe kRte sati anyAsAM kSaNikatvayuktInAM khaNDanasya piSTapeSaNanyAyena niSprayojanatvAnna tadihocyate tathApi adhikaM bubhutsubhirasmatkRtA jayalatA vilokanIyA / / 8/23 / / ___athA'hiMsAyA aghaTane'pi satyAdIni dharmasAdhanAni bhaviSyantItyAzaGkAyAmAha 'ghaTanta' iti / iyamapi kArikA adhyAtmasAre (a.sA.12/37) granthakRtopadarzitA / sasyAdikRte vRttikaraNena sasyAderiva ahiMsAkRte satyAdipAlanenA'hiMsAyA eva mukhyatvamatra pratIyate / sammataJcedaM pareSAmapi / taduktaM saMnyAsagItAyAM - yathA nAgapade'nyAni padAni padagAminAm / evaM sarvamahiMsAyAM dharmArthamapi dhIyate / / - (saM.gI.9/81) iti| mahAbhArate'pi anuzAsanaparvaNi (a.114/6) ayamartho drshitH| yathoktaM yogatattvopaniSadi api - ahiMsA niyameSvekA mukhyA - (yo. ta.29) iti / ata eva ahiMsAyA nirvANa-nivRtti-samAdhi-zAntyAdayaH SaSTiH paryAyazabdAH praznavyAkaraNasUtre (1/21) darzitAH / ata eva granthakRdapyAha- 'na ca sasyAdI'ti / taduktaM aSTakaprakaraNe - abhAve'syA na yujyante, satyAdInyapi tattvataH / asyAH saMrakSaNArthaM tu, yadetAni munirjagau / / (a.pra.15/8) / tadvRttiH - abhAve = avidyamAnatve asyAH = ahiMsAyAH na yujyante = na ghaTante satyAdInyapi = mRSAvAdaviramaNAdInyapi, gAthArtha :- ahiMsA vinA satya vagere paNa paramArthathI saMbhavatA nathI. kAraNa ke ahiMsAnI vADarUpe satya vagaire dharmasAdhano cha - ama bhagavAne 49||ves cha. (8/24) TIkArtha:- ahiMsA vinA satya vagere dharmasAdhano paNa saMgata thatA nathI. kAraNa ke "ahiMsAnI rakSA mATe vADarUpe te satya Adi che.'- ema sarvajJa bhagavaMte kahela che. khetaramAM vADa karavAnuM prayojana che anAja vagerenuM saMrakSaNa. khetaramAM anAja vagere ja na hoya to kAMTAnI vADa banAvavA koI vidvAna prayatna kare nahi. Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * duSTasaGkalpAtmakahisAmImAMsA * nanu 'hanmI 'ti saGkalpa eva hiMsA, tadyogAdeva ca hiMsakatvaM tadabhAvAccA'hiMsAyAstatazca tadvRttibhUtasatyAdInAM nA'nupapattiriti cet ? = ahiMsA tAvanna yujyata eva ityapizabdArthaH, tattvataH = paramArthataH / kuta etadevamityata Aha asyAH ahiMsAyAH saMrakSaNArthaM tu = paripAlanAyaiva, tuzabda evakArArthaH, yat = yasmAt etAni = satyAdIni jagato mantA jinaH jagau gaditavAn / na hi sasyAdipAlanIyA'bhAve vRttau vidvAn = muniH yatate - (a.pra. 15/8vRtti ) iti aSTakaprakaraNe caivoktamanyatra = = = / abhAve sarvathaitasyA, ahiMsApi na tattvataH 1 = = satyAdInyapi sarvANi, nA'hiMsAsAdhanatvataH / / - (a.pra. 14 / 3 ) / tadvRttiH abhAve avidyamAnatve sarvathA sarvaprakAraiH etasyAH hiMsAyAH ahiMsApi hiMsAnivRttilakSaNA na naiva tattvataH = paramArthena upapadyate ityanuvartate / na kevalamAtmano niSkriyatvAddhiMsA nopapadyate tadabhAve'hiMsA'pi nopapadyata ityapizabdArthaH / atha mopapadyatAmahiMsA, satyAdIni dharmasAdhanAni bhaviSyantItyAzaGkAnirAkaraNAyAha na kevalamahiMsA nopapadyate satyAdInyapi mRSAvAdanivRttyAdInyapi, AdizabdAccheSadharmasAdhanasaGgrahaH, sarvA niravazeSANi na naiva upapadyanta itynuvrttte| kuta ityAha- ahiMsAsAdhanatvataH = ahiMsAprasAdhakatvAtteSAm / sAdhyA'bhAve hi sAdhanA'nuSThAnamanarthakameva / na hi vyomA'ravindasaMrakSaNAya prAkArAdiyatnAH kartuM yujynte| ahiMsAsAdhanAni ca satyAdInIti sarvAstikAnAM sammatameva, vizeSato jainAnAm / yathoktam- " ekkaM ciya ittha vayaM, niddiTTha jiNavarehiM savvehiM / pANAivAyaviramaNamavasesA tassa rakkhaTThA / / ( ) - (a.pra. 14 / 3 vRtti ) iti / = evaJca dazavidhakuzalaparipAlanamapAramArthikaM mohasaGgataM vA syAt / tatazcA'jAkRpANIyanyAyo'tra labdhA'vasaraH / yathA kaNDUyanArthaM stambhAdau zithilabandhakhaDge chAgI grIvAM prasArayati yadRcchayA ca tasyA grIvA cchidyate tathaikAntavAdibhirmuktaye'hiMsAdiH sarvathAnityAdyAtmani kakSIkriyate tadanupapattyA ca tacchreyaH chidyata iti / - 1 = 609 = = atraiva punaH saugataH zaGkate nanviti / tadyogAdeva = saGklezasambandhAdeva ca hiMsakatvaM, tadabhA - vAcca = hananasaGklezavirahAddhi buddhasyA'nantarakSaNotpAdakatve'pi naiva hiMsakatA, 'hanmyenamiti saGklezAd lubdhakAdikSaNo hiMsakaH prakalpyate, kliSTavijJAnakSaNasyaiva kliSTakarmakSaNahetutvAt / yuktaJcaitat mRgamavyApAdayannapi 'mRgaM hantIti saGklezapariNataH pApena badhyate, yatamAnazca vicarannanAbhogAd ghnannapi kathaJcillaghuprANinaM pApena na badhyate tvasaGkliSTa ityanvayavyatirekadarzanAt / hiMsakatvavyavahArastu tathAvidhavikalparUpaH sAMvRtaM nAzamAdAyaiveti nA'tiprasaGgaH / ghAtasaGklezavirahAd ahiMsAyA nAnupapattiH / tatazca = ahiMsAsambhavAcca tadvRttibhUtasatyAdInAM nAnupapattiriti cet ? bauddha :- 'huM Ane mAruM- haNuM' Avo saMkalpa ja hiMsA che. tevA saMklezanA kAraNe ja vyakti hiMsaka bane che. tevo kliSTa saMkalpa na hovAthI ahiMsAno saMbhava thaze. tathA ahiMsA saMbhavita thavAnA lIdhe satya, acaurya vagere dharmasAdhano paNa asaMgata nahi thAya. Ama kSaNikavAdamAM paNa ahiMsA, satya Adi susaMbhavita ja che. Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 610 * sarvathAkSaNikasya kAlAntarabhAviphalajanakatvA'saGgatiH * dvAtriMzikA-8/24 na, hanmIti saGkalpakSaNasyaiva sarvathA'nanvaye kAlAntarabhAviphalajanakatvA'nupapatteH, kathaJcidanvaye cA'smatsiddhAntapravezA''pAtAcca iti / adhikamanyatra / / 24 / / syAdvAdyAha na, 'hanmIti saGkalpakSaNasyaiva = saGklezakSaNasyaiva bauddhadarzane'nupapatteH / taduktaM zAstravArtAsamuccaye sugatamatanirAsaprasaGge - 'hanmyenamiti saGklezAddhiMsakazcetprakalpyate / naiva tvannItito yasmAdayameva na yujyate / / saGklezo yadguNotpAda: sa cA'kliSTAnna kevalam / na cAnyasacivasyApi tasyAnatizayAttataH / / taM prApya tatsvabhAvatvAttataH sa iti cennanu / nAzahetumavApyaivaM nAzapakSe'pi na ksstiH|| 6 (zA.vA.sa.6/16-17-18) iti| astu vA yathAkathaJcit tathAvidhasaGklezasambhavaH tathApi tenaivA''nantaryasyA'nyathAsiddhiH, - saGklezena vizeSazcedAnantaryamapArthakam / na hi tenApi saGkliSTamadhye bhedo vidhIyate / / 6 (a.upa.1/58) iti adhyAtmopaniSadvacanAt / kiJca sugatasiddhAnte niranvayanAzA'bhyupagamAt saGklezakSaNasyaiva taduttaraM sarvathA'nanvaye = sopAdAnakAraNanAze = svopAdAnakAraNamupAdAya nAze bauddhanyAyaprApte sati 'gRhItvA'rthaM gatAzcaurA kastAnAcchettumarhatI'ti nyAyena kAlA'ntarabhAviphalajanakatvA'nupapatteH = vyavahitakAlasambhavikAryotpAdakatvAyogAt / na hi niranvayanAzapratiyogi svadhvaMsottarakAlInakAryajanakaM bhavitumarhati, atiprasaGgAt / itthaJca sundopasundanyAyena naiyAyika-bauddhau mitha eva hatau / tatazca bauddhamate niranvayanAzataH saGklezarUpAyA hiMsAyA abhyupagame'pi tasyA duHkhajanakatAnupapattiH / evaM sati - ita ekanavatau kalpe zaktyA me puruSo hataH / tena karmavipAkena pAde viddho'smi bhikSavaH ! / / - (zAstravArtAsamuccaya 4/124) iti sugatoktirapyasambhavA syAt kaphoNiguDAyitanyAyena / na cottarakAlaM 'hanmIti saGkalpakSaNasya kathaJcidanvayo'bhyupagamyata iti tatraiva kAlAntare phalotpAdopapattiriti vaktavyam, itthamuttarakAlaM kathaJcidanvaye = svatattvAnuvedhe svIkriyamANe sati ca saugatasya 'zirazaH cchede'pi zataM na dadAti, viMzatipaJcakaM tu prayacchatyeveti zAkaTikanyAyena asmatsiddhAntapravezA''pAtAt = syAdanvayavAdisyAdvAditantrapravezaprasaGgAt / syAdvAdibhirasmAbhirAtmAderdravya-paryAyAbhyAM nityatvA'nuviddhA'nityatvAbhyupagamAt / ___ itthaJcA'bhyupagantavyaM yaduta tathA tathA'bhivyajyamAnasya satatapravarttanAtmano bhAvasyA'kauTasthyaM satatasampravRttirUpaM nityatvaJceti (dvA.na.ca.ara-5/pR.520) vyaktaM dvAdazAranayacakre / tatazca - tadapi hi nityaM yasmin tattvaM na vihanyate - (pA.ma.bhA.1/1/1) iti pAtaJjalamahAbhASyavacanamapyanekAnta jena:- A vAta paNa vyAjabI nathI. kAraNa ke huM ane mAruM- haNuM- AvA prakAranA saMkalparUpI kSaNano paNa bauddha mate to niranvaya = sarvathA nAza ja thavAno hoya to kAlAntarabhAvI duHkhAdi phaLanuM te koI paNa rIte janaka banI nA ja zake. tathA jo koIka rIte te saMkalpaSaNano anvaya-vidyamAnatA bauddha vidvAno svIkAre to amArA syAdvAdInA siddhAntamAM bauddha vidvAnono praveza thavAnI samasyA sarjAze. A bAbatamAM adhika jijJAsAvALA vAcakavargane graMthakArazrInA anya graMtho - syAdvAda kalpalatA - nyAyakhaMDakhAdya vagere jovAnI graMthakArazrI pote ja bhalAmaNa kare che. (8(24) Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * Atmano nityAnityatvAdyupapAdanam 611 maunIndre ca pravacane yujyate sarvameva hi / nityA'nitye 'sphuTaM dehAd bhinnAbhinne tathA''tmani / / 25 / / maunIndra iti / maunIndre vItarAgapratipAdite ca pravacane sarvameva hi hiMsA'hiMsAdikaM vAdamanupravizati, paryAyA'pekSadhvaMsapratiyogitve sati svatattvA'nucchedarUpatvAt tAdRzanityatvasya / antyadIpakanyAyena naiyAyikAnAmapyanekAntavAdasiddhAntapravezo bhAvanIyaH / anyAstvekAntavAdiyuktayastu kuzakAzA'valambananyAyA''krAntA ityatra na nirAkRtAstathApi adhikaM etattattvanirUpaNaM anyatra = sammatitarka-syAdvAdaratnAkara-nyAyakhaNDakhAdya-syAdvAdakalpalatAdau anusandheyam // 8/24 / / yadyekAntena nitye'nitye vA''tmani na ghaTante hiMsAdayastarhi kva ghaTate ? ityAzaGkAyAmAha 'maunIndra'rUti / carmApa riA dhyAtmamAre (.sA. 12/38) prathatoSavarzitA / maunIndre pravacane hiMsA'hiMsAdikaM upalakSaNAt paraloka-mokSAdikaM ca yujyate / taduktaM dazavaikAlikaniryuktau - paralo muttimaggo natthi hu mokkho tti biMti avihinnU / so atthi avitaho jiNamayaMmi pavaro na annattha / / - (da.vai.ni. 266 ) iti / darzitarItyA adhyAropApavAdanyAyena Atmani nityA'nitye siddhe sati sarvameva hi hiMsA'hiMsAdikaM yujyate iti dehalIdIpakanyAyena anuyojyam / evamagre'pi / = * vizeSArtha :- niranvaya nAzano artha che upAdAna kAraNa sahita nAza = samUla uccheda koI paNa svarUpe kAryanI avidyamAnatA. matalaba ke prathama kSaNe utpanna thayela 'huM Ane mAruM' AvA saMkalpano bIjI kSaNe saMpUrNatayA uccheda thAya arthAt jJAnarUpe-saMskArarUpe - AtmasvarUpe paNa nAza thAya to uttarakSaNamAM te saMpUrNatayA avidyamAna hovAthI duHkhotpAda Adi svarUpa phaLane pedA karavA mATe uktasaMkalparUpa hiMsA samartha banI na zake. bauddha vidvAnone mAnya kSaNikatva to uparokta niranvayanAzarUpa ja hovAnA kAraNe bauddhamAnya uparokta hiMsA anarthajanaka banI nathI zakatI. tethI tevI hiMsAno tyAga paNa vyartha banI jaze. temaja tevI hiMsAnA abhAvarUpa ahiMsA paNa prayatna vinA ja sAdhya hovAthI anAyAse evI ahiMsAnuM pAlana thavAthI badhA ja jIvono sahaja rIte mokSa thaI jaze. jo bauddha vidvAno kSaNikatvano artha sAnvaya nAza mAne, arthAt 'uttara kSaNe kAryano sarvathA nAza nathI thato paNa koIkane koIka svarUpe pUrvakSaNanuM vijJAna-saMkalpa vagere uttara kSaNe rahe che' evuM bauddha vidvAno svIkAre to spaSTa rIte bauddha vidvAnono jainamatamAM praveza thavAnI Apatti Ave. kAraNa ke jainamate 'huM Ane haNuM' - Avo saMkalpa uttarakSaNe tathAvidha saMkalparUpe nAza pAmavA chatAM saMskArarUpe ke AtmasvarUpe to avazya hAjara ja rahe che. tethI duHkhAdi phaLanuM te uttarakALamAM utpAdaka banI zake che. A vAta AgaLanI gAthAmAM ekadama vadhu spaSTa thaI jaze. (8/24) gAthArtha H- vItarAga sarvajJa bhagavaMtanA pravacanamAM AtmA nityAnitya tathA dehathI bhinnAbhinna manAyo hovAthI hiMsA-ahiMsA vagere badhuM ja spaSTa rIte saMgata thaI zake che. (8/25) TIkArtha :- vItarAga sarvajJa tIrthaMkara bhagavaMte batAvela pravacanamAM jainAgamamAM hiMsA-ahiMsA vagere badhuM ja spaSTapaNe yuktisaMgata bane che. kAraNa ke zrI jinAgamamAM AtmA nityAnitya ane dehathI bhinnAbhinna batAvela che. nityAnityatvanI siddhi prastutamAM A pramANe jANavI. AtmA AtmatvasvarUpe . hastAvaze 'Ta' tyazuddha: pAThaH| r. mudritaprato- '2 vanane' kRti pATha: / = Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612 * vyavahArato'pi vastuno'nekAntAtmakatA * dvAtriMzikA-8/25 yujyte| nityA'nitye tathA sphuTaM = pratyakSaM dehAd bhinnAbhinne Atmani sati / tathAhi- Atmatvena nityatvamAtmanaH pratIyate, anyathA paralokAdyabhAvaprasaGgAt, 'manuSyatvAdinA cA'nityatvaM, anyathA manuSyAdibhAvA'nucchedaprasaGgAt / __ Atmatvena nityatvamAtmanaH pratIyate, tathaiva tattvopapatteH, taduktaM nyAyAvatAre - anekAntAtmakaM vastu gocaraH sarvasaMvidAm (nyAyA.29) iti / anyathA = AtmatvA'vacchinnapratiyogitAkadhvaMsA'bhyupagame ihaivAtmano niranvayanAzAt paralokAdyabhAvaprasaGgAt = puNya-pApa-paraloka-paramapadaprAptyAdivirahApatteH / na ca ghaTatvena ghaTadhvaMsasyevA''tmatvAdinA''tmAdidhvaMsA'bhAvAdekAntanityatvaM syAditi vAcyam, dhvaMsapratiyogitve sati dhvaMsA'pratiyogitvenaikAntatvA'pAyAt / ___iyAMstu vizeSo yadAtmatvAdinA''tmAdernityatvaM tadbhAvA'vyayAt, ghaTatvAdinA ghaTasya tu neti / manuSyatvAdinA tvAtmAderapi dhvaMso'nivArita eva / yathoktaM dvAdazAranayacakravRttau zrIsiMhasUrigaNikSamAzramaNaiH - sadA sattvAnnityatvam, sadA sattvaM dravyArthatvAt, (ataH) naikAntAnityatvam / sadA cAsattvAdanityatvam, sadA cAsattvaM paryAyArthatvAt / atazca naikAntanityatvamiti 8 (dvA.na.siMha.vRtti ara-7, pR.681) iti / anyathA = manuSyatvAdyavacchinnA''tmaniSThapratiyogitAkadhvaMsA'naGgIkAre Atmano manuSyAdibhAvAnucchedaprasaGgAt = narAdiparyAyadhvaMsA'nApatteH / etAvatA nityA'nityatvAdInAM lokavyavahAragocaratvamapi sAdhitam / taduktaM dvAdazAranayacakre zrImallavAdisUribhirapi - laukikavyavahAro'pi nityA'nityA'vaktavyAdyanekAntavastuviSaya eva - (dvA.na.ca. bhA.1/pR.9) ityavadheyam / dharmasaGgrahaNyAM zrIharibhadrasUribhiH - pariNAme puNa jaM dhammadhammiNo iha kahaMci bhedo u| eso aNuhavasiddho mANaM ca tao abAdhAo / / - (dharmasaM.337) iti yaduktaM tadapyatrA'nuyojyam / nitya che - evuM pratIta thAya che. matalaba ke AtmAno AtmasvarUpe nAza thato hoya tevuM koIne pratIta thatuM nathI. (nirmaLa AMkhavALA mANasane upayogapUrvaka jovA chatAM bhUtalamAM ghaTanI pratIti na thAya to tene bhUtalamAM ghaTAbhAvanI pratIti thaI ema ema kahI zakAya che tema prastutamAM koI paNa ziSTa vidvAna vyaktine AtmAno AtmatvasvarUpe nAza pratIta na thavAthI tene AtmatvasvarUpe AtmAnA nAzAbhAvanI = nityatvanI pratIti thAya che. ema kahI zakAya che.) jo AtmAno AtmatvasvarUpe dhvasa mAnavAmAM Ave to paraloka vagereno uccheda thavAnI samasyA sarjAya. koI paNa Astika darzanakArane A to ISTa nathI. mATe AtmAne AtmatvasvarUpe nitya ja mAnavo ucita che. tema ja AtmA manuSyapaNuM vagere svarUpe anitya che. kAraNa ke manuSyatva vagere svarUpe AtmAno nAza mAnavAmAM na Ave to manuSya dazAno kyAreya paNa uccheda nahi thaI zake. matalaba ke sarvadA (paralokamAM ane mokSamAM paNa) AtmA manuSyarUpe TakI ja rahe. ema mAnavuM paDaze. paraMtu A vAta koI paNa Astika darzanakArane mAnya nathI. mokSamAM kAMI AtmA manuSya avasthAmAM hAjara nathI hoto. mATe manuSya vagere avasthA svarUpe AtmAno nAza mAnavo jarUrI che. Ama AtmA AtmatvasvarUpe nitya ane manuSyatva vagere svarUpe anitya che- A hakIkata siddha thAya che. 1. mudritapratau 'manuSyAdinA' ityazuddhaH pAThaH / Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * utpAda - vyaya - dhrauvyAnvitAtmatattvasiddhiH * 613 dharmigrAhakamAnena tatra nityatvasiddhAvanityatvadhiyaH zarIrAdiviSayakatvamevA'stviti cet ? na, dharmigrAhakamAnena trailakSaNyakalitasyaiva tasya siddheH ghaTAdyupAdAnasyeva jJAnAdyupAdAnasya pUrvottaraparyAyanAzotpAdA'nvitadhruvatvaniyatatvAt / " nanu dharmigrAhakamAnena kRtanAzAkRtA'bhyAgamAdidoSaparihAraparAyaNena AtmasAdhakapramANena tatra Atmani anityatvasiddhirna syAt, anyathA kRtanAzAdidoSA''patteH / tatazca tenAtmani nityatvameva sidhyti| itthaM dehA'tiriktAtmasAdhakapramANenA''tmani nityatvasiddhau satyAM 'AtmA mRtaH' ityAdirUpeNa jAyamAnAyA anityatvadhiyaH anityatvaprakArakabuddheH zarIrAdiviSayakatvameva astu atisAnnidhyAt, Atmani bAdhAcca iti cet ? na dharmigrAhakamAnena = arthakriyAkAritvAdyasambhava-janmAdi-lokavyavahArAdyanupapattiparihArapravaNena dehA'tiriktA''tmasAdhakapramANena narasiMhanyAyataH trailakSaNyakalitasyaiva = utpAdavyayadhrauvyayuktasyaiva tasya = AtmanaH siddheH / (tIrtho . 8) ityuktam / yathoktaM AtmatvaguNadharmavALA etadeva bhAvayati ghaTAdyupAdAnasya mRtpiNDAdeH iva jJAnAdyupAdAnasya AtmanaH pUrvottaraparyAyanAzotpAdA'nvitadhruvatvaniyatatvAt / yathA mRtpiNDAdeH kapAlaparyAyanAza-ghaTaparyAyotpAdasamanvita-mRttvadhrauvyaparikalitatvaM tathA''tmano'pi narAdiparyAyanAza-devAdiparyAyotpattiyuktAtmatvasthairyasametatvaM na virudhyate / yathoktaM bhagavatIsUtre jIvA siya sAsatA, siya asAsatA gotamA !.. davvaTTayAe sAsatA, bhAvaTTayAe asAsatA / / - (bha.sU.7/2/273 ) iti / tIrthodgAlIprakIrNake api davvaTTayAe nicco hoi, aNicco ya nayama bie / egaMto micchattaM jiNANa ANA aNeyaMto / / - zaMkA :- Atmatvadharma AtmatvaguNadharma jemAM rahela che evA dharmInI AtmAnI siddhi karanAra pramANa dvArA ja AtmAmAM nityatva siddha thAya che. matalaba ke je pramANa dvArA AtmatvanA AzrayanI (= dehabhinna AtmAnI) siddhi thAya che te ja pramANa dvArA AtmAmAM nityatvanI siddhi thAya che. kAraNa ke AtmAne anitya mAnavo hoya to dehabhinna mAnavAnI koI AvazyakatA ja na rahe. tathA te rIte dehabhinna AtmAnI siddhi ja thaI na zake. AthI AtmAne to sarvathA nitya ja mAnavo joIe. chatAM 'chaganabhAI marI gayA, maganabhAI kALa karI gayA.' A pramANe je anityatvaprakAraka pratIti thAya che teno viSaya AtmAne mAnavAnA badale zarIrane mAnavo joIe. arthAt tevI prasiddha laukika pratIti 'chaganabhAI nAmanA AtmAnuM zarIra nAza pAmyuM...' ItyAdi arthane sUcavanArI che - ema mAnavuM rahyuM. mATe AtmA to ekAnta nitya sarvathA dhvaMsaapratiyogI 4 raheze . = = = = samAdhAna :- A vAta barAbara nathI. AnuM kAraNa e che ke dharmIgrAhaka pramANa dvArA = AtmasAdhaka pramANa dvArA ailakSaNyathI = utpAda-vyaya-dhrauvyasvarUpa traNa guNadharmothI yukta evA ja AtmAnI siddhi thAya che. jema ghaTanuM upAdAna kAraNa mRtapiMDarUpe nAza pAme che, ghaDArUpe utpanna thAya che ane mATIrUpepArthivaparamANu svarUpe-pudgaladravyarUpe nitya = dhruva che tema jJAnanuM upAdAna kAraNa evo AtmA manuSyarUpe nAza pAme che, devarUpe utpanna thAya che tathA AtmadravyasvarUpe nitya dhruva che - ema mAnavuM Avazyaka che. (koI paNa vastuno sarvathA nAza thato nathI ke ekAMte koI paNa cIja dhruva-nitya nathI. parivartanazIla == Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 614 * nityatvA'nityatvA'virodhopapAdanam * dvAtriMzikA-8/25 yathA ca bhrAntatvA'bhrAntatve paramArthasaMvyavahArA'pekSayA pareSAM na jJAnasya viruddhe, yathA caikatra saMyoga-tadabhAvau, tathA dravyato nityatvaM paryAyatazcA'nityatvaM nAsmAkaM viruddham / zrIharibhadrasUribhirapi dharmasaGgrahaNyAM pariNAmI khalu jIvo suhAdijogato hoi yavvo / gaMtaNiccapakkhe aNiccapakkhe ya so jutto / / - ( dharmasaM. 194 ) iti / taduktaM jinazatake candragacchIyajambUmuninA jinavANImuddizya dravyA''dezena nityaM yaditaradapi tatparyAyA''dezato'smin, vastvevamekameva prakaTayati nayadvandvato dviprakAram - (ji.za.4 /7) ityAdi / samyaktvasaptatikAyAM api davvaTTayAi nicco upAya - viNAsavajjio jeNaM / puvvakayA'NusaraNao pajjAyA tassa u aNiccA / / - ( sa. sa. 61) iti nirUpitam / harivaMzapurANe'pi dravya-paryAyarUpatvAd nityA'nityobhayAtmakAH - (ha.pu. 3/108) ityAdinA'yamevArtha uktaH / pUrvottarA''kAraparihArasvIkArasthi yuktaJcaitad, itthamevArthakriyopapatteH / taduktaM pramANamImAMsAyAM tilakSaNapariNAmenA'syArthakriyopapattiH - (pra.mI. 1/1/34) iti / yadyapi dharmigrAhakamAnenaiva trailakSaNyakalitavastusiddhau punaryuktyantareNa tatpratipAdanaM pradIpe pradIpaM prajvAlya tamonAzAya yatamAnasyeva puMso nyAyamanusarati tathApi dvirbaddhaM subaddhaM bhavatIti nyAyenA'timandekSaNAnAM tadapyupayujyata eveti na doSa ityavadheyam / na cotpAda-vyayasattve dhrauvyA'siddhiH, virodhAditi zaGkanIyam, yathA ca = yena prakAreNa hi bhrAntatvA'bhrAntatve paramArtha- saMvyavahArApekSayA pAramArthikasatya - vyAvahArikasatyavivakSayA pareSAM = ekAntakSaNikavAdinAM saugatAnAM na jJAnasya nIla- pItAdyAkArakasya viruddhe; yadvA ghaTavizeSyaka-ghaTatvaprakArakasya jJAnasya bhrAntatvAbhrAntatve yathAkramaM paramArtha- saMvyavahArA'pekSayA pareSAM vedAntinAM na naiva mitho viruddhe; yathA ca yaugAnAM ekatra vRkSAdau dharmiNi zAkhA - mUlAdyavacchedakabhedA'rpaNayA saMyoga - tadabhAvau kapisaMyoga- tadabhAvau 'na viruddhau' itiliGgavyatyayenAtrAnveti, tathA = tenaiva prakAreNa dravyato = dravyArthA''dezena AtmAdeH nityatvaM dhvaMsA'pratiyogitvaM paryAyatazca naiva asmAkaM syAdvAdinAM viruddhaM = = dhvaMsapratiyogitvaM na = ghAtakabhAvA'nyataravirodhA''pannam / paryAyarUpe jaDa, cetana badhAno nAza thAya che, utpatti thAya che tathA aparivartanazIla mULadravyarUpe jaDacetana sarva padArtho dhruva nitya che. mATe AtmasAdhaka pramANa dvArA paryAyarUpe utpatti-nAzayukta ane dravyarUpe dhrauvyayukta evA ja AtmAnI siddhi mAnavI Avazyaka che.) zaMkA :- nityatva ane anityatva (= utpAda + vyaya) banne paraspara virodhI guNadharma hovAthI eka ja AtmAmAM kaI rIte rahI zake ? = * = = == = = paryAyA'rthA''dezena tu anityatvaM sahA'navasthAna- parasparaparihAra- vadhya samAdhAna :- jema bhrAntatva ane abhrAntatva A be guNadharmo paraspara viruddha hovA chatAM vedAntImate ghaDAne uddezIne thatA 'A ghaDo che' evA jJAnamAM 52mArthathI bhrAntatva che ane saMvyavahArathI abhrAntatva rahe che. eka ja jJAnamAM A rIte bhrAntatva ane abhrAntatva svIkAravAmAM vedAntI loko virodha mAnatA nathI. naiyAyika matAnusAra, saMyoga ane saMyogAbhAva - banne paraspara viruddha guNadharmo hovA chatAM eka ja vRkSamAM zAkhAavacchedena kapisaMyoga ane mUlAvacchedena kapisaMyogAbhAva rahe che. temAM naiyAyiko virodha mAnatA nathI. tema anekAntavAdI amArA jainonA matamAM eka ja AtmAmAM dravyadRSTie = Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * dravya-payAyaniruktiH * 615 anapekSitaviziSTarUpaM hi dravyaM, apekSitaviziSTarUpaM ca paryAya iti / tathA zarIra - jIvayomUrtA'mUrtatvAbhyAM bhedaH, dehakaNTakAdisparze vedanotpattezcA'bheda iti / taduktaM = yathAkramaM nityatvAnityatvadarzidravyaparyAyavyAkhyAmAha anapekSitaviziSTarUpaM avivakSitavizeSasvarUpaM hi dravyaM = dravyapadavAcyaM, apekSitaviziSTarUpaM paryAyapadavAcyaM vivakSitavizeSasvarUpaM ca paryAyaH iti / narA'marAdiviziSTasvarUpamanapekSya nityatvazAlinyAtmani narA'marAdiviziSTasvarUpamapekSyA'nityatvaM dravyArthika-paryAyArthikanayA'nuviddhA'nekAntavAdinAmasmAkaM na virudhyate syAtpadopasandAnenaivA'bhimatasiddheH / taduktaM samantabhadrAcAryeNa bRhatsvayambhUstotre nayAstava syAtpadasatyalAJchitA rasopaviddhA iva lohadhAtavaH bhavantyabhipretaguNA yatastato bhavantamAryAH praNatA hitaiSiNaH / / - (bR. sva. sto. 65 ) iti / yathoktaM sammatitarphe api uppajjaMti viyaMti ya bhAvA niyameNa pajjavanayassa / davvaTThiyassa savvaM sayA aNuppannaviNaTTaM / / (saM.ta. 1/11) davvaTThiyavattavvaM sAmaNNaM pajjavassa ya viseso / ee samovaNIA vibhajjavAyaM visesaMti / / - (saM.ta. 3 / 57 ) iti / etena anekAntavAde yathAvasthitavastusvarUpA'nirNayAnna vyavastheti pratyuktam, sunayApekSayA'nekAnte' pyekAntasambhavAt / taduktaM samantabhadrAcAryeNaiva bRhatsvayambhUstotre anekAnto'pyanekAntaH pramANanayasAdhanaH / anekAntaH pramANAtte tadekAnto'rpitAnnayAt / / - (bR. sva. sto. 103 ) iti / sa cAnekAnto hyatra savvaM ciya paisamayaM upajjai nAsae ya NiccaM ca - (vi. A.bhA. 544) iti vizeSAvazyakabhASyadarzitadizA yojyaH / prakRte suha - dukkhasaMpaogo na vijjaI niccavAyapakkhammi egaMtuccheaMmi ya suha- dukkhavigappaNamajuttaM / / - ( da. vai.ni.60 ) iti dazavaikAlikaniryuktivacanamapyanusandheyam / taduktaM adhyAtmasAre'pi AtmA dravyArthato nityaH paryAyArthAdvinazvaraH / hinasti hanyate tattatphalAnyapyadhigacchati / / iha cAnubhavaH sAkSI vyAvRttyantvayagocaraH / ekAntapakSapAtinyo yuktayastu mitho hatAH || - (a.sA. 12 / 39-40) iti / zarIrAdAtmano bhedA'bhedasAdhanAyopakramate 'tathe 'ti / taduktaM aSTakaprakaraNe nityA'nitye tathA dehAd, bhinnA'bhinne ca tattvataH ghaTata Atmani nyAyAddhiMsAdInyavirodhataH / / - (a.pra. 16 / 1 ) dravyAMzanI apekSAe nityatva ane paryAyadaSTie anityatva mAnavAmAM koI virodha nathI. avacchedakabhedathI apekSAbhedathI virodhano parihAra thaI ja jAya che. jene parivartanazIla evA viziSTa svarUpanI apekSA nathI te dravya che. tema ja jene parivartanazIla evA viziSTa svarUpanI apekSA che te paryAya che. prastutamAM manuSya, deva vagere vividha svarUpa pratye je udAsIna che te Atmadravya che. tathA mAnava-dAnava vage2e alaga-alaga parivartanazIla svarUpane je AvakAre che tene paryAya samajavA. = = tema ja zarIra mUrta che, rUpI che. jyAre AtmA amUrta-arUpI che. tethI mUrttatva-amUrtatvanI apekSAe deha ane AtmAno bheda che. tathA zarIramAM kAMTo bhoMkAya tyAre AtmAne vedanAno anubhava thAya che. A apekSAe deha ane AtmAno abheda paNa che. 1. hastAdarze 'jIzarI..' ityazuddhaH pAThaH / Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 616 * paryAyavyutpattipradarzanam dvAtriMzikA - 8/25 tadvRttistvevam nityazcAsAvanityazceti nityA'nityaH, tatra = nityAnitye Atmani abhyupagamyamAne hiMsAdIni ghaTanta iti sambandhaH / na hi ekAntena nityamanityaM vA vastu kimapi kasyApi kAryasya krnnkssmm| tathAhi- mRtpiNDasya kAryaM ghaTo na bhavati, ekarUpatvenA'natikrAntamRtpiNDabhAvatvAt, mRtpinnddvt| mRtpiNDatvA'tikrame cA'nityatvaprApteH / tathA mRtpiNDasya kAryaM ghaTo na bhavati, 'sarvathaivAnugamA'bhAvenAtikrAntamRtpiNDatvalakSaNaparyAyatvAt, paTavat / mRtpiNDatvalakSaNaparyAyA'natikramA'bhyupagame cAnuyAyitvena nityAnityatvaM vastunaH syAditi / Aha ca " ghaTaH kAryaM na piNDasya, piNDabhAvA'natikramAt / piNDavatpaTavacceti, syAt kSayitvAdiranyathA " / / ( ) tadevaM nityA'nityameva vastu kAryakaraNakSamamiti / nanu nityA'nityatvadharmayorviruddhatvAtkathamekA'dhikaraNatvam ? atrocyate yathA jJAnasya bhrAntatvA'bhrAntatve paramArtha-saMvyavahArApekSayA na viruddhe evaM dravyato nityatvaM paryAyatazcAnityatvaM na viruddham / na ca dravyaparyAyayoH parasparaM bhedaH, yataH yadeva vastvanapekSitaviziSTarUpaM dravyamiti vyapadizyate tadevA'pekSitaviziSTarUpaM paryAya iti / ' tathA ' iti vAkyAntaropakSepArthaH dehAt = zarIrAt, kimityAha, bhinnaH =vyatiriktaH sa cAsAvabhinnazcAvyatirekI = bhinnAbhinnastatra, bhinnA'bhinna eva ca jIvaH zarIrAt, tathaivopalabhyamAnatvAt / tathA hi- jIvasyA'mUrtatvAddehasya ca mUrtatvAnmUrtA'mUrtayozcA'tyantavilakSaNatvAd bhedstyoH| dehasya sparzane ca jIvasya vedanotpatterabhedazceti / Aha ca " jIvasarIrANaM pi hu, bheyAbheo tahova - bhAo / muttA'muttattaNao, chikkaMmi paveyaNAo ya / / " ( samarAdityakathA bhava- 8 /pR.798) sarvathA bhede hi zarIrakRtakarmaNo bhavAntare'nubhavA'nupapattiH syAt / abhede ca paralokahAniH zarIranAze jIvanAzAditi / cazabdaH anuktasamuccaye / tatazca sadasatI ityAdyapi draSTavyam / Aha ca- 'santassa sarUveNaM, pararUveNaM tahA asantassa / haMdi visivRttaNao, honti visiTTA suhAIyA / / ' (samarAdi. bhava.8/pR.793)" viziSTAH pratiprANivedyAH / tattvata iti paramArthato nityA'nityAdau na punaH kalpanayA, pAramArthikatvaM ca nityA'nityatvAdInAM darzitameva / ghaTante yujyante Atmani jIve nyAyAt =pariNAmisvarUpasyAtmano'parA'paraparyAyasampadupapattilakSaNayA nItyA hiMsAdIni mokSasukhAdIni / kathamityAha avirodhataH avirodhena, ekAntapakSe ye hiMsAdiSvabhyupagamyamAneSu virodhA darzitAstatparihAreNeti bhAvaH - (a. vRtti. 16 / 1 ) iti / = Azrava-saMvara-bandha apekSitaviziSTarUpaM ca vastu paryAya iti tu yuktameva sarvAtmanA tathA tathAbhavanAt / taduktaM dvAdazAranayacakravRttau zrIsiMhasUrigaNikSamAzramaNaiH eSu ca SaTsu nayeSu paryavazabdaH bhAvavacanaH, samantAd bhavanAt paryavaH, sarvAtmanA bhavanAt paryAyazabdaH samantAd gativacanaH samantAdgamanaparyAyadravyasya varNAdyAtmanA paryAyaH, dravyasya varNAdyAtmanA parito gamanAt, ayaJca vigrahArthaH - ( dvA.na. siMhavRtti a2-6/pR.613)| yattu kiM nu kho, Avuso gotama, taM jIvaM taM sarIraM, uddAhu aJJa jIvaM aJJaM sarIra'nti? - ( dI. ni. 1/6/376, pR.140 + 1/7/378 - pR. 143 ) iti prazne samupasthite sugatena yo kho - = * = = 1. mudritapratiSu 'sarvathaivAnugamAbhAvenAnatikrAnta... mRtpiNDatvalakSaNaparyAyAtikramAbhyupagame' iti pAThaH / sa cA'zuddhaH pratibhAti / asmAbhirapekSitaH zuddhaH pATho'tra yojitaH / Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * buddhasya zaThatopadarzanam 617 Avuso, bhikkhu evaM jAnAti evaM passati, kallaM nu kho tassetaM vacanAya - " taM jIvaM taM sarIra "nti vA " aJJa jIvaM aJJa sarIra "nti vAti ? yo so Avuso, bhikkhu evaM jAnAti evaM passati kallaM tassetaM vacanAya - "taM jIvaM taM sarIra"nti vA, "aJJa jIvaM aJJa sarIra "nti vAti / ahaM kho panetaM, Avuso, evaM jAnAmi evaM passAmi / atha ca panAhaM na vadAmi - "taM jIvaM taM sarIranti vA "aJa jIvaM aJJa sarIra"nti vA - (di.ni.1 / 6 / 377, pR.140, 1/7/379, pR.143) ityAdirUpeNa yad dIghanikAye zaThatayoktaM tattu AmrAn pRSTaH kovidArAn AcapTe iti nyAyamApadyate / Atmano nityAnityatve dehAd bhinnAbhinnatve smaraNa - pratyabhijJAnAdikamapi pramANam / taduktaM aSTakaprakaraNe - smaraNa-pratyabhijJAna-dehasaMsparzavedanAt / asya nityAdisiddhizca tathA lokaprasiddhitaH / / - (a.pra. 16 / 6) iti / tadvRttistu smaraNaM pUrvopalabdhArthA'nusmRtiH, pratyabhijJAnaM = so'yamityevaMrUpaH pratyavamarzaH, tathA dehasya = zarIrasya saMsparzo = vastvantareNa sparzanaM tasya vedanaM = anubhavanam, dehasaMsparzena vA vedanaM sparzanIyavastuparijJAnaM dehasaMsparzavedanamiti, padatrayasyA'sya samAhAradvandvaH tasmAt, asya = AtmanaH nityAdisiddhiH = nityA'nityatvadehAdbhinnA'bhinnatvapratiSThA, cazabdaH punaH zabdArthaH, nityAnityatvAdivizeSaNe Atmani ahiMsAdisiddhiH, nityAnityatvAdisiddhiH punaH smaraNAderiti bhAvaH 1 prayogazcAtra nityAnitya AtmA, svayaMnihitadravyAdisaMsmaraNAnyathAnupapatteH / = = * tathAhi- na tAvadekAntanitye smaraNasambhavaH, tasyaikarUpatayAnubhavasyaiva spaSTarUpeNA'nuvartanAditarathA nitytaahaaneH| nApi anityatve smaraNasambhavo'nubhavakAlA'nantarakSaNa eva karturvinaSTatvAtkasya smaraNamastu ? na hi anyenA'nubhUtamanyaH smarati / athA'nubhavakSaNasaMskArAttathAvidhaH smaraNakSaNaH samutpadyate, naivam, yato'nugamalezenApi vivarjitAnAmatyantavilakSaNAnAmatikrame jAyamAnasya smaraNakSaNasya pUrvakAlInA'nubhavakSaNasaMskAro yadi paraM zraddhAnagamyo na yuktipratyAyyaH, prAktanA'nubhavakSaNasya cirataranaSTatvAdapAntarAlakSaNeSu ca saMskAralezasyApyanupalabdheH sahasaivA'nantarakSaNavilakSaNasmaraNakSaNotpAdopalabdheriti / pariNAmapakSe tu prAktanA'nubhavakSaNenA'' hitasaMskArA'nugamavattatkSaNapravAharUpAnnAnAvidhadharmasamudayasvabhAvAtmanaH sakAzAtsmaraNakSaNotpAdo yuktiyukta iti / na ca vAcyamapAntarAlakSaNeSvanubhavasaMskAro nopalabhyata iti kathaM tatsatteti, nirbIjatvena smaraNasyA'nupapattiprasaGgAt iti / tathA nityAnitya AtmA, pratyabhijJAnA'nyathAnupatteH / tathAhi - ekAntanityatve'nubhavasya ca sAkSAdanuvRtterna pratyabhijJAnasambhavaH, anityatve tu anityatvAdeva pUrvadraSTuH pUrvadRSTavastunazca naSTatvAdapUrvayozcotpannatvAnna pratyabhijJAnasambhavaH / na cAdRSTavato'dRSTe pratyabhijJAnamasti, tathA apratIteriti / atha brUSe lUnapunarjAtakezAdiSvapi pratyabhijJAnamastIti grAhyaM prati tasya vyabhicAritvenA'pramANatayA sarvatrA'prAmANyam, naivam, pratyakSasyApi kvacid vyabhicArAt sarvatrA'prAmANyaprasaGgAditi / tathA dehAd bhinnA'bhinna AtmA, sparzavedanA'nyathAnupapatteH / tathAhi - yadyasau dehAd bhinno bhavet tadA dehena spRSTasya vastuno na saMvedanaM syAt, devadattaspRSTavastuna iva yajJadattasya / nApyabhinno dehamAtratvena tasya paralokA'bhAvaprasaGgAt, avayavA'ntarahAnau caitanyahAniprasaGgAcceti / ' tatheti' samuccaye, lokaprasiddhito = janapratIternityAnityamAtmAdi vastviti gamyate, yatastadeva vastvevaM pariNatamiti vadan vastutvA'vicchittimava Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 618 * dehAtmabhedAbhedasamarthanam * dvAtriMzikA-8/25 "jIvasarIrANaM pi hu bheA'bheo tahovalaMbhAo / muttA'muttattaNao chikkaMmi paveyaNAo a ||"(hribhdrsuurikRt-smraaditykthaa bhava.8/pR.794) sthAntarApattiM ca pratipadyamAno jano lakSyate / na ca lokapratItiviruddhamarthamupakalpayatpramANaM pramANatAmAsAdayatIti (a.pra.vRtti.16/6) - iti vartate / ___Atmano vibhutve pUrvaM doSa uktaH / athA'sarvagatatve'sya guNamAha aSTakaprakaraNakRt - dehamAtre ca satyasmin, syAtsaGkocAdidharmiNi / dharmAderuvaMgatyAdi, yathArthaM sarvameva tat / / - (a.pra.16/ 7) iti / tadvRttiH - deha eva = zarIrameva mAtrA = parimANaM yasya sa dehamAtrastasmin = dehamAtre, dehamAtratA cAsya deha eva tadguNopalabdheH / cazabdaH punararthaH nityA'nityAdidharmake Atmani hiMsAdirupapadyate / dehamAtre punaH sati = bhavati asmin = Atmani syAt = bhavet sarvaM yathArthamiti sambandhaH / kimbhUte tatra ? saGkocAdiH = saGkocanAdirAdizabdAt prasaraNaM dharmaH svabhAvo yasya sa tathA tasmin, saGkocAdidharmatvaM cAsya suukssmetrshriirvyaapteH| kiM tatsyAdityAha- dharmAderUvaMgatyAdi, 'dharmeNa gamanamUrdhvaM, gamanamadhastAd bhavatyadharmeNa / jJAnena cApavargaH (viparyayAdiSyate bandhaH) / / (sAGkhyakArikA-44) ityAdikaM vacanamiti gamyate yathArthaM = nirupacaritaM sarvameva = niravazeSameva 'tuzabdaH' pUraNaH - (a.pra.16/7 vRtti) iti / atra samarAdityakathAsaMvAdamaSTakavRttyuddhRtamAviSkaroti "jIva-sarIrANaM" (samarAdi.bha.8 pR.794) ityAdi / iyaM gAthA spaSTA vibhAvitArthA ca / prakRte ca - santAsante jIve niccANicce ya Negadhamme ya / jaha suha-bandhAiyA jujjanti na annahA niyamA / / santassa satveNaM paratveNaM tahA asantassa / haMdi visiThThattaNao honti visiTThA suhAIyA / / iharA sattAmettAibhAvao kaha visiTThayA tesiM / tadabhAvaMmi tadattho haMdi payatto mahAmoho / / nicco vegasahAvo sahAvabhUmi kaha nu suha-dukkhe / tassuccheyanimittaM asaMbhavAo payaTTejjA / / egantA'Nicco vi ya saMbhavasamaNantaraM abhAvAo / pariNAmiheuvirahA asaMbhavAo ya tassatti / / na visiTThakajjabhAvo aNaIyavisiTThakAraNattaMmi / egantabheyapakkhe niyamA taha bheyapakkhe ya / / piNDo paDo vva na ghaDo tapphalamaNaIyapiNDabhAvAo / tadaIyatte tassa u taha bhAvAdannayAdittaM / / evaMviho u appA micchattAdihi bandhae kammaM / sammattAIehi ya muccai pariNAmabhAvAo / / sakaduvabhoge ThevaM kahaMcidegAhigaraNabhAvAo / iharA kattA bhottA ubhayaM vA pAvai sayA vi / / vedei juvANakayaM vuDDo corAiphalamihaM koI / na ya so tao na anno paccakkhAippasiddhio / / na ya nANanno so'haM kiM patto pAvapariNaivaseNa / aNuhavasaMdhANAo logAgamasiddhio ceva / / samarAIaikahA zAstramAM paNa jaNAvela che ke "mUrtatva-amUrtatva vagere viruddha guNadharmono upalaMbha = bodha thavAthI zarIra ane AtmAmAM paraspara bheda che tathA kaMTakavedha, karkaza sparza vagere thatAM jIvane vedanA thavAthI AtmA ane zarIrano paraspara abheda che." 1. mudritapratau ....ya veya...' ityazuddhaH pAThaH / Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmanaH pariNAmitvasamarthanam * 619 na cedevaM 'brAhmaNo naSTo brAhmaNo jAnAtItyAdivyavahArA'nupapattiH vinA brAhmaNyasya' vyAsajyavRttitvamityAdikamupapAditamanyatra / / 25 / / - ( dharmasaM. 390-391 ) iti / yadapi zivagItAyAM iya maNuyAibhavakayaM veyai devAibhavagao appA / tasseva tahA bhAvA savvamigaM hoi uvavannaM / / eteNa u nicco'Nicco kaha nu veyae sakaDaM / egasahAvattaNao tadaNantaranAsao ceva / / - (samarA. bhava-8/pR. 793 - 4 ) iti samarAdityakathAvacanAnyavazyamanusmartavyAni bubhutsubhiH / taduktaM dharmasaGgrahaNyAM api zrIharibhadrasUribhiH pariNAmI khalu jIvo dehAvatthANa bhedAo / / evaM suhAdijogo na annahA jujjae satI ceva / saMsAro kammaphalaM mokkho ya pasAhiyamidaM ca / / naSTe'pi tasmin tava nAsti hAnirghaTe vinaSTe nabhaso yathaiva - (zi.gI. 7/33) ityuktaM tadapi dravyArthikanayApekSayA yojyam, pramANArpaNayA tu nityAnityatvamevA''tmanaH / taduktaM zivagItAyAM eva nityo'nityo'hamanaghaH - (zi.gI. 6 / 11) iti / etena nirlepaH paripUrNazca saccidA''nandavigrahaH / AtmA na jAyate naiva mriyate na ca duHkhabhAk / / - (zi.gI. 2 / 6) iti zivagItAvacanamapi vyAkhyAtam / dravyArthA''dezena tadupapatteH / dravya - paryAyobhayA''dezena tvAtmAdeH nityAnitya- sadasadAdyAtmakatvameva / ata evoktaM dvAdazAranayacakre zrImallavAdisUribhirapi sadasadAtmakaikaM vastutattvaM dravyArtha paryAyArthobhayalakSaNaM jainA upavarNayanti khapuSpavadanyathA'sambhavAt, dravyazabdamapi mRdAdirUpAdyatItA'nAgatavartamAnabhedAbhedArthaM paryAyazabdaM sarvAbhedabhedArthaM teSveva, tasmAdubhayorubhayArthatvam - ( dvA.na. ara- 7, pR. 677 ) iti / na cet evaM = zarIrAtmanorbhinnAbhinnatvaM; 'brAhmaNo naSTaH', 'brAhmaNo jAnAtItyAdivyavahArAnupapattiH brAhmaNapadasya brAhmaNazarIraparatve 'brAhmaNo naSTa' iti prayogasamarthane'pi 'brAhmaNo jAnAtIti prayogA'saGgatiH, jJAnasya zarIrasamavetatvavirahAt / brAhmaNapadasya brAhmaNAtmaparatve tu 'brAhmaNo jAnAtIti vyavahArasamarthane'pi 'brAhmaNo naSTa' itiprayogasyA'nupapattiH; naiyAyikanaye kenA'pi rUpeNA''tmano dhvaMsA'pratiyogitvAt / itthaJca brAhmaNyasya brAhmaNapadapravRttinimittasya brAhmaNadehamAtravRttitve 'brAhmaNo jAnAtI'tiprayogAnupapattiH, brAhmaNAtmamAtravRttitve 'brAhmaNo naSTa' itiprayogA'saGgatiH / brAhmaNyasya vyAsajyavRttitvaM paryAptisambandhena brAhmaNadehAtmavRttitvaM vinA upadarzitavyavahArA'nupapattiH naiyAyikasyASparihAryaiveti dvitvAdivat brAhmaNyasyApi vyAsajyavRttitvaM svIkartavyam / tathA ca sati prANAviyogadazAyAM = jo zarIra ane AtmAno bhedAbheda mAnavAmAM na Ave to 'brAhmaNa marI gayo' ane 'brAhmaNa jANe che' AvI pratIti ane vyavahAranuM samarthana kyAreya thaI na zake. zarIra ane brAhmaNano kacit bheda hovAthI AtmAno nAza thato na hovA chatAM zarIrano nAza thatAM 'brAhmaNa marI gayo' ema bolI zakAya che. tema ja zarIra ane AtmAno kathaMcit abheda hovAthI 'brAhmaNa jANe che' Ama vyavahAra thaI zake che. jo brAhmaNapadano artha kevala AtmA mAnavAmAM Ave to prathama pratIti ane vyavahAra asaMgata Thare. kAraNa ke AtmA naiyAyika mate nitya che. tathA jo brAhmaNa padano artha kevala brAhmaNazarIra karavAmAM Ave to bIjI pratIti ane vyavahAra asaMgata banI jAya. kAraNa ke zarIra jaDa hovAthI 1. mudritapratau 'brAhmaNasya' ityazuddhaH pAThaH / Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 620 * brAhmaNatvasya vyAsajyavRttitvavicAraH * dvAtriMzikA-8/25 brAhmaNyasya brAhmaNazarIravRttyatyantAbhAvA'pratiyogitvAt 'brAhmaNo mRtaH' iti prayogasyopapattiH, jIvanakAle tasya brAhmaNA''tmavRttyatyantA'bhAvapratiyogibhinnatvAcca 'brAhmaNo jAnAtIti vyavahArasaGgatiH sukarA / itthaM sArvalaukikA'bAdhitaprasiddhavyavahAropapattikRte brAhmaNyasya paryAptisambandhena brAhmaNazarIra-tadAtmobhayavRttitvAbhyupagame brAhmaNatvApekSayA brAhmaNazarIra-tadAtmanorabhedo dhruva eva, brAhmaNAtmavarttino vyAsajyavRttidharmasya brAhmaNabhedapratiyogitAvacchedakIbhUtasya brAhmaNatvasya brAhmaNadehe sattvAttatra brAhmaNAtmabhedAbhAvo na bRhaspatinA'pi pratikSeptuM zakyaH, tadbhedastu caitanya-jaDatvAdiviruddhadharmAdhyAsAtprasiddha eveti siddhaM brAhmaNazarIratadAtmanoH bhedAbhedaH / itthaM sarvatra syAdvAda eva vijayatetarAm / prativAdinastu prapalAyante dizo dizam, 'ASADhavAte calati gajendre cakrivato vAridhireva kASThA' iti nyAyena / 'calatI'ti padaM DamarukamaNinyAyenobhayatra sambadhyate / cakrivAn = gardabhaH, kASThA = AzrayaH / etena - ASADhamAse valad dvipendre cakrivato're bhavati dhukASThAvadhireva kASThA - (zikhA. ) iti zikhAmaNivacanamapi vyAkhyAtam / atha jinamahattvadvAtriMzikAyAM 'tadanubhave'pi ca..' (dvA.dvA.4/2, bhA.1, pR.210) ityAdinA bhaktidvAtriMzikAyAM ca 'yathApratItizabalavastvabhyupagama....' (dvA.dvA.5/19 pR.344) ityAdinA pUrvaM nityAnityatvabhinnAbhinnatvAdyabhyupagamagarbhA'nekAntasya pratyakSapramANagrAhyatoktA / sAmpratantu tasya 'jIva-sarIrANaM pi hu bheAbheo...' (samarAdi.8 pR.798) ityAdinA''gamopadezAdigrAhyatocyate iti kathaM na virodha iti cet? atrocyate, yathA vaiyAkaraNAnAM mate zabdA'nuzAsanopadezopakRta-zrotrendriyakaraNakapratyayagrAhyatve'pi zabdasAdhutvA'sAdhutvayoH zrotragrAhyatvaM yathA ca naiyAyikAdInAM mate vedopadezasavyapekSacakSuHkaraNakapratItigrAhyatve'pi brAhmaNatvAdijAteH pratyakSagamyatA tathA'smanmate AgamopadezasahakRtacakSurAdigrAhyatve'pyanekAntasya pratyakSaviSayatA saGgacchate / na hi yad girizRGgamAruhya gRhyate tadapratyakSamiti nyAyena idaM bhAvanIyam / tathApi mUDhatayA pareSAmekAntA''grahagraho hi cintAmaNiM parityajya kAcamaNigrahaNanyAyamanusaratItyavadheyam / / 8/25 / / jANI zakatuM nathI. A banne prakAranI pratIti ane vyavahAranI saMgati karavA mATe taiyAyikane paNa brAhmaNapadanA pravRttinimittabhUta brAhmaNatvane vyAsajyavRttidharma arthAt brAhmaNadeha ane brAhmaNa AtmAmAM rahenAra guNadharmarUpe mAnyA vinA chuTako ja nathI, kAraNa ke naiyAyika mate zarIra ane AtmAmAM sarvathA me che. mA viSaya- bhaghi pratipAina anya aMthama 38 cha. (8/25) vizeSArtha :- vyAsavRtti dharma eTale anekamAM rahenAra guNadharma. dA.ta. dhitva, tritva vagere saMkhyA phakta eka vyaktimAM nathI rahetI paNa paryAptisaMbaMdhathI anekamAM rahe che. tethI te vyAsajyavRtti dharma kahevAya che. zarIra ane AtmAno naiyAyikamate sarvathA bheda hovAthI uparokta be prakAranA vyavahAranI saMgati karavA jo brAhmaNatvane naiyAyika vidvAna zarIra ane AtmA bannemAM rahenAra = vyAsajyavRtti guNadharma mAne to banne vyavahAranI saMgati thaI jaze. paraMtu brAhmaNatvanI apekSAe brAhmaNazarIra ane brAhmaNa AtmAno abheda paNa ApoApa siddha thaI jaze. jema ghaTa ghaTabhinna nathI. arthAt ghaTamAM ghaTabheda raheto nathI. kAraNa ke ghaTabhedapratiyogitAavacchedaka guNadharma ghaTata ghaTabhedanA adhikaraNa tarIke Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trividhahiMsAAnarUpaNam 621 'pIDAkartRtvato dehavyApattyA duSTabhAvataH / tridhA hiMsA jinaproktA na hItthamapahetukA / / 26 / / pIDeti / pIDAkartRtvataH = pIDAyAM svatantravyApRtatvAt dehasya vyApattiH = vinAzastayA (= dehavyApattyA) kathaJcittadvyApattisiddhairiti bhAvaH, duSTabhAvataH = hanmIti saGklezAt tridhA jinaproktA hiMsA itthaM = uktarUpA''tmA'bhyupagameM na hyapahetukA = heturahitA bhavati / / 26 / / atraiva = AtmanaH zarIrAt kathaJcidabhinnatvapakSa eva hiMsAdikaM sambhavatItyAha 'pIDe 'ti / iyamapi kArikA adhyAtmasAre ( a.sA. 12 / 41) granthakRtopadarzitA / 'svatantraH kartA' (si. he.za.2/2/2) iti siddhahemazabdAnuzAsanasUtramanusRtya vyAkhyAnayati- pIDAkartRtvataH pIDAyAM svatantravyApRtatvAd dehavyApattyA zarIranAzena kathaJcit tadvyApattisiddheH AtmavinAzopapatteH, Atmano dehAt syAdabhinnatvAt, paryAyArthA''dezena syAdanityatvAcca / hiMsAyAH prakAradvayamuktvA tRtIyaprakAramAha 'hamI'ti saGklezAt / yathoktaM vizeSAvazyakabhASye asubho jo pariNAmo sA hiMsA - (vi. A.bhA. 1766 ) iti / prakRte ghAtasaGklezena saMrambhaH, pIDAkartRtvataH samArambho dehavyApattyA cArambho darzitaH / itthameva tridhA hiMsAyA jinAgamaprasiddhatvAt / taduktaM pravacanasAroddhAre vyavahArasUtrabhASye nizIthabhASye ca saMkappo saMraMbho paritAvakArI bhave samAraMbho / AraMbho uvaddao savvaNayANaM pi suddhANaM / / - ( pra . sAro. 1060, vya. sU.bhA.46, ni.bhA. 1813) iti / E pIDAkartRtvayogena, tathA dehasya taduktaM aSTakaprakaraNe'pi pIDAkartRtvayogena, dehavyApattyapekSayA / tathA hanmItisaGklezAddhiMsaiSA sanibandhanA / / - (a.pra. 16 / 2 ) iti / tadvRttistvevam pIDA duHkhavedanA tasyAH kartA vidhAtA tadbhAvaH pIDAkartRtvaM tasya tena vA yogaH sambandhastena zarIrasya vyApattirvinAzo dehavyApattistasyA apekSA nizrA dehavyApattyapekSA tayA tatheti nibndhabhipreta ghaTamAM hAjara che. tema brAhmaNa zarIra ane brAhmaNa AtmAmAM sarvathA bheda nahi mAnI zakAya. kAraNa ke brAhmaNabhedapratiyogitAavacchedaka brAhmaNatva guNadharma brAhmaNabhedanA adhikaraNa tarIke abhipreta brAhmaNa AtmAmAM hAjara che. Ama brAhmaNazarIra ane brAhmaNaAtmAmAM kathaMcit abheda naiyAyike mAnya vo paDaze. Ama syAdvAhano vizya thaze. ( 8 / 25) * traNa prakAranI hiMsA : gAthArtha :- pIDAkatRtvathI, dehavinAzathI tathA duSTabhAvathI traNa prakAre hiMsA AgamamAM kahelI che. A rIte upara jaNAvela svarUpavALA AtmAne svIkAravAmAM hiMsAdi nirdetuka nahi bane. TIkArtha :- (1) bIjAne pIDA karavAmAM svataMtrapaNe pravRtta thavAthI hiMsA thAya che. (2) bIjAnA dehano nAza karavAthI AtmAnI hiMsA thAya che. kAraNa ke AtmA zarIrathI kathaMcit abhinna hovAthI deharUpe AtmAno nAza zakya che. (3) 'huM Ane haNuM' e prakAranA duSTa bhAvathI - saMkalezathI paNa hiMsA thAya che. Ama AtmAne nityAnitya ane dehathI bhinnAbhinna svarUpavALo mAnavAmAM Ave to zrI jinezvara bhagavaMte batAvelI uparokta traNa prakAranI hiMsA nirdetuka nathI banatI. (8/26) * = = = = = = 1 . mudritapratau 'pIDAkartRtvAto' ityazuddhaH pAThaH / 2. 'hiMsAgamaproktA' iti pAThaH mudritapratau hastAdarze ca / paraM vyAkhyAnusAreNA 'hiMsA jinaproktA' iti pAThaH samyak / 3 mudritapratau 'siddhiriti .....' pAThaH / = Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 duSTAzayato ghAtakadoSopavarNanam * dvAtriMzikA-8/26 = nAntarasamuccaye, hanmi mArayAmi prANinamityevaMrUpAt saGklezAt = cittakAluSyAt, hiMsA prANavyaparopaNA yA pariNAmavAdibhirabhyupagateti gamyam, eSA iyaM hiMsA, sanibandhanA sanimittA / pariNAmavAde hi pIDakasya pIDanIyasya ca pariNAmitvAt pIDAkartRtvamupapadyate dehavinAza - saGklezau ca, ekAntavAde tu pIDAkartRtvAdInAM pUrvoktanyAyenA'yujyamAnatvAt hiMsA nirnibandhaneti / 2 / yaccacya 'nAzahetunA dehAd bhinno nAzaH kriyate abhinno vA ? yadi bhinnastadA dehasya tAdavasthyaM syAt, atha abhinnastadA deha eva kRto bhavatIti, tadayuktam, abhinnanAzakaraNe hi vastu nAzitameva bhavati na kRtam, yathA'bhinnotpAdakaraNe utpAditameva bhavatIti / anena ca zlokena sthAnAntaraprasiddhastrividho vadho nirdiSTaH / tathA ca "tappajjAyaviNAso, dukkhuppAo ya saMkileso ya / esa vaho jiNabhaNio, vajjeyavvo payatteNaM / / (vizeSAvazyakabhASya - 3434 ) " - (a.pra. 16 / 2 vR.) iti / = * = = tatazca hanana-pIDAjananAdyAzayamRte eva kenacit zare kSipte zyenakapotIyanyAyenA'tarkitopanItamRgAdeH pIDAjanane mUlakArikAnusAreNa prathamA hiMsA sammatA / tanmaraNe ca dvitIyA'pi hiMsA matA / duSTA''zayataH tadupari zarakSepe'pi tatpalAyane tu tRtIyA hiMsA sammatA / duSTAzayataH tadvadhe ca trividhA'pi hiMsA sampadyate'smAkamanekAntavAdinAm / na caikAntanityAtmapakSe pIDAkartRtvAdirUpahiMsAyA asambhave'pi duSTapariNatirUpAyA hiMsAyAH sambhavAttajjanyakarmabandha-duHkha- durgatyAdiyogo'pi sambhavatyeveti zaGkanIyam, sarvathAnityAtmapakSe sarvadA''tmana ekasvabhAvatvAd duSTapariNatirUpAyA hiMsAyA apyayogAt, yoge vA'nityatvApAtAt / tadidamabhipretya zrIharibhadrasUribhiH dharmasaGgrahaNyAM hiMsAdipariNatI baMdhakAraNaM sA ya Niccapakkhammi / egasahAvattA sati Na jujjate'NiccabhAvo vA / / - (dha. saGgra. 220) iti nirUpitamiti dik / / 8 / 26 / / vizeSArtha :- (1) ekAntanityapakSamAM AtmAnuM svarUpa kadi badalAtuM na hovAthI pIDAkatRtva saMbhavatuM ja nathI. jyAre nityAnityapakSamAM = jainamatamAM pUrvanA akartRtvasvarUpano tyAga karI pIDAkatRtva svarUpane AtmA svIkArI zake che. tethI hiMsA mukhya rIte upacAra vinA saMgata thAya che. (2) ekAMta kSaNikatvapakSamAM dehanAza svataH thanAra hovAthI zikArI vagerene pApabaMdha vagere thaI zakato nathI, te mukhya hiMsaka banI zakato nathI. tathA AtmAne sarvathA dehabhinna mAnavAmAM zarIranA nAzamAM AtmAno nAza na thaI zakato hovAthI mukhya hiMsakapaNuM zikArImAM saMgata nahi thAya. jyAre AtmAne dehathI bhinnAbhinna ane nityAnitya mAnavAmAM AtmA dehathI kathaMcit abhinna tathA kathaMcit anitya hovAthI zikArI vagere paNa deha vinAza karavA dvArA deharUpe AtmAnA nAzanA kAraNa banavAthI hiMsaka kahI zakAya che. (3) duSTabhAva to saMskAra vagere svarUpe paNa, bauddha matamAM, bIjI kSaNe nAza pAmato hovAthI kAlAMtaramAM duHkhotpAdaka banI zakato nathI. jyAre jaina matamAM saMskAra vagere svarUpe te saMkaleza kAlAMtaramAM rahevAnA lIdhe duHkhotpAdaka banI zake che. matalaba ke 'Ane mAruM' Avo saMkaleza karanArane kAlAMtare te ja saMkaleza pApakarmarUpe hAjara thaIne duHkha ApI zake che. Ama hiMsAno hetu jainamatamAM saMgata thaI zake che. hiMsA prayatnasAdhya hovAthI hiMsAno abhAva paNa prayatnasAdhya banI zakaze. mATe mukhya ahiMsA saMgata thaI zake che. temaja tenI vADarUpe satya, acaurya vagere paNa upakArI banI zake che.(8/26) Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = * vadhyakarmaNo ghAtakatvavicAraH prakArAntareNA'sambhavaM dUSayitumupanyasya hanturjAgrati ko doSo hiMsanIyasya karmaNi / prasaktistadabhAve cA'nyatrA'pIti mudhA vacaH / / 27 / / hanturiti / " hiMsanIyasya karmaNi = hiMsAnimittA'dRSTe jAgrati labdhavRttike sati hantuH ko doSaH ? svakarmaNaiva prANino hatatvAt, tatkarmapreritasya ca hanturasvatantratvenA'duSTatvavyavahArAt / tadabhAve ca hiMsanIya karmavipAkA'bhAve ca anyatrA'pi ahiMsanIye'pi prANini prasaktiH hiMsApattiH" iti, hiMsA'sambhavapratipAdakaM vaco mudhA anarthakam / / 27 / / = - = = = 623 nanu asmAd ghAtakAnmaraNamanena dehinA prAptavyamityevamphalAt svakRtakarmaNo vazAddhiMsA bhavati anyathA vA ? yadi AdyaH pakSastadA hiMsakasyA'hiMsakatvameva svakarmakRtatvAt hiMsAyAH, purussaantrkRthiNsaayaamiv| tathA karmanirjarAhetutvena hiMsakasya vaiyAvRttyakarasyeva karmakSayA'vAptilakSaNo guNaH syaat| atha anyatheti pakSastadA nirvizeSatvAtsarvaM hiMsanIyaM syAt, tathA svargasukhAdayo'pi svakRtakarmA'nApAditA eva syuriti karmA'bhyupagamo'narthaka ityevamArhatAnAmapi hiMsAyA asambhava evetyAzayena pUrvapakSI zaGkate - 'hanturiti / iyamapi kArikA adhyAtmasAre ( a.sA. 12 / 42 ) granthakRtopadarzitA / svakarmaNaiva = prAptaphaladAnA''bhimukhyena svagatena svanirmitena svakIyahiMsAnimittakenA'dRSTenaiva hiMsanIyasya prANino mRgAdeH hatatvAt, tatkarmapreritasya ca = hiMsanIyA'dRSTanoditasya hi hantuH ghAtakasya vyAdhAdeH asvatantratvena kartRlakSaNIbhUtasvAtantryazUnyatvena hiMsAkartRtvarahitatayA aduSTatvavyavahArAt rdoSatvavyapadezaprasaGgAt / ziSTaM spaSTam ||8/27 / / ni prastutamAM ja prakArAntarathI asaMbhavanuM khaMDana karavA mATe pUrvapakSanuM maMtavya raju kare che. * bharanAranA armano vAMDa ? = = = gAthArtha H- "jenI hiMsA karavAmAM Ave che tenuM tevuM karma jAgatuM hovAthI te marAya che to temAM hiMsA karanArano zuM vAMka ? tathA je marAya che tenuM pApakarma jAgatuM na hoya ane chatAM te marAto hoya to jIbha jadhA bhavo pe| marAze." - jAvAta vyartha che. (8/27) TIkArtha :- - maranAranuM hiMsAnimittaka pApakarma jAgatuM hoya, udayamAM AvavA rAha jotuM hoya to mAranArano zuM doSa ? kAraNa ke maranAra to potAnA pApakarmathI ja haNAyela che. (karoDo jIvonI vacce zikArI amuka ja haraNane haNe che. badhA haraNa, vAgha vagerene nahi. A ja bAbata siddha kare che ke je haNAya che teno pApodaya jAgavAnA lIdhe te zikArInI jALamAM phasAya che. AmAM zikArIno koI vAMka nathI.) ma2nA2 haraNa vagerenA karmathI prerAIne mAranAro tene haNe, temAM mAranAra to parAdhIna che, parataMtra che, svataMtra nathI. tethI temAM duSTatvano vyavahAra na thaI zake. jo maranAranuM pApakarma udayamAM AvavAnuM na ja hoya to te mare ja nahi. ane jo 'maranArano pApodaya na hovA chatAM te mare' ema svIkAro to bIjA badhA jIvo paNa, jenI hiMsA karavAmAM nathI AvatI te paNa, marI jaze. te badhA jIvonI hiMsAnuM phaLa paNa mAranArane lAgaze. AvuM to koI mAnatuM nathI. mATe hiMsA to asaMbhava ja che. hiMsAjanya pApakarma paNa asaMbhavita ja che. ( A pramANe je vAdI kahe che tenuM vayana jhegara che. (8/27) Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 * pramattasya hiMsakatvasamarthanam * dvAtriMzikA-8/28 hiMsyakarmavipAke yaduSTA''zayanimittatA / hiMsakatvaM na tenedaM vaidyasya syAdriporiva // 28 // hiMsyeti / hiMsyasya prANinaH karmavipAke (=hiMsyakarmavipAke) sati yad = yasmAt duSTAzayena = 'hanmI'ti saGklezena nimittatA = pradhAnahetukarmodayasAdhyAM hiMsAM prati nimittabhAvo (= duSTAzayanimittatA) hiNsktvm| tena 'kAraNena idaM hiMsakatvaM riporiva vaidyasya na syAt, tasya hiMsAM prati nimittabhAve'pi duSTA''zayA'nAttatvAt / tadidamAha "hiMsyakarmavipAke'pi nimittatvaniyogataH / hiMsakasya bhavedeSA duSTA duSTA'nubandhataH" / / (aSTaka-16/3) - hiMsA'sambhavapratipAdakapUrvapakSiNamapakSipannAha 'hiNsyeti| iyamapi kArikA adhyAtmasAre (a.sA. 12/43) granthakRtopadarzitA / tena kAraNena = parakIyahiMsAnimittakaduSTabhAvasyaiva hiMsakatvavyapadezanibandhanatvena hetunaa| ziSTama'tirohitA'rtham / prakRte aSTakasaMvAdamAha 'hiMsyeti / tadvRttistvevam - hiMsyate mAryate iti hiMsyastasya yatkarma tasya vipAka udayo = hiMsyakarmavipAkaH tatrApi, hiMsyakarmavipAkarUpatve'pi hiMsAyAM, AstAM hiMsyakarmavipAkA'bhAvakalpanAyAm, nimittatvasya = nimittakAraNabhAvasya, niyogo'vazyambhAvo = nimittatvaniyogaH tasmAt = nimittatvaniyogataH hiMsakasya = vyApAdakasya bhavet = jAyeta eSA = hiNsaa'| ayamabhiprAyaH / yadyapi pradhAnahetubhAvena karmodayAdisyasya hiMsA bhavati, tathApi hiMsakasya tasyAM nimittabhAvenopayujyamAnatvAttasyAsau bhvtiityucyte| na ca vAcyaM hiMsyakarmaNaiva hiMsakasya hiMsAyAM preritatvAttasya na doSa iti, abhimarAdeH parapreritasyApi loke doSadarzanAditi / nanu yadi nimittabhAve'pi hiMsA syAditISyate tadA vaidyAnAmapi tatprasaGgaH, satyam, kevalaM sA teSAM na duSTA, aduSTA'bhisaMdhitvAt / etadevAsyAtirekeNAha duSTA = doSavatI, karmabandhanibandhanatvAt, duSTA A vAta vyartha hovAnuM kAraNa jaNAvatA graMthakArazrI kahe che ke gAthArtha :- maranAranA pApa karmanA udayamAM mAranArano duSTa Azaya nimitta bane che. te kAraNe tene hiMsaka kahevAya che. A kAraNe duzmananI jema vaidyamAM hiMsakatva nahi Ave. (8/28) TIkArtha:- maranAranuM pApakarma jarUra udayamAM AveluM kahI zakAya. paraMtu tenA udayamAM "Ane huM mAruM Avo zikArI vagereno saMkaleza nimitta banI jAya che. maranAra mare che temAM mukhya hetu teno ja pApodaya hovA chatAM te hiMsA (= mRtyu) pratye zikArIno mAravA saMbaMdhI bhAva duSTa banavAnA lIdhe te zikArI teno hiMsaka kahevAya che. parakIya hiMsAnimittaka duSTa bhAvanA kAraNe mAranAra zatramAM jema hiMsakapaNuM Ave che tema vaidya dvArA dardI marI jAya to te mRtyu nimitte vaidyamAM hiMsakapaNuM nathI AvatuM. kAraNa ke te hiMsA pratye vaidya nimitta banavA chatAM vaidyano Azaya duSTa nathI. vaidyano Azaya to dardIne bacAvavAno che. tethI ja zrIakajImAM jaNAvela che ke "maranAranA pApa karmano udaya hovA chatAM paNa temAM nimitta banavAnA lIdhe hiMsA karanAra mATe te hiMsA doSagrasta che. kAraNa ke temAM teno anubaMdha = bhAva huSTa cha." 1. hastAdarza 'kAraNatve' ityazuddhaH paatthH| 2. hastAdarza "hiMsakatvaM' padaM naasti| 3. hastAdarza 'duSTAzayenA....' ityazuddhaH paatthH| Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * hisakasya vayAvRttyakaratvA''pattyapAkaraNam parapreritasyA'pi cA'bhimarAderiva duSTatvaM vyapadizyata eva / hiMsyakarmanirjaraNasahAyatve'pi ca tathAvidhA''zayA'bhAvAnna hiMsakasya vaiyAvRttyakaratvavyapadeza' iti draSTavyam / / 28 / / itthaM sadupadezAdestannivRttirapi sphuTA / sopakramasya pApasya nAzAtsvAzayavRddhitaH / / 29 / / nubandhato = duSTacittA'bhisandheH bhavati, yadAha - "jo u pamatto puriso, tassa u z2ogaM paDucca je sattA / vAvajjante niyamA, tesiM so hiMsao hoI / / ( oghaniyukti - 752 ) "; na zubhAbhisandheH, yadAha"jA jayamANassa bhave, virAhaNA suttavihisamaggassa / sA hoi nijjaraphalA, ajjhatthavisohijuttassa / / ( oghaniryukti - 759)" etena ca yaduktaM vaiyAvRttyakarasyeva hiMsakasya karmanirjaraNasahAyatvAnnirjarAlAbha iti, tadapi parihRtam, yato na hiMsako vaiyAvRttyakaravat zubhAbhisandhiH, zeSaM tvabhyupagamAnnirastamiti / adhikRtazlokArthasaMvAdinI ceyaM gAthA- " niyakayakammuvabhoge vi, saMkileso dhuvaM vahaMtassa / tatto bandho taM khalu, tavviraIe vivajjanti / / " ( zrAvakaprajJapti - 213 ) - (a.pra. 16 / 3 vR.) iti / etena - sakammuNA vippariAsuveti - (sU.kR. 1/7/11) iti sUtrakRtAGgoktiH, - attakaDe dukkhe, no parakaDe - (bha.sU. 17/4/707) iti bhagavatIsUtroktiH dukkhe keNa kaDe ? jIveNa kaDe pamAdeNa - (sthA.3/3/2/174) iti ca sthAnAGgasUtroktirapi vyAkhyAtA, nizcayato duHkhatvAvacchinnasya nijakRtatve'pi vyavahArataH paranimittatvA'virodhAt, anyathA paradukkheNa dukkhi viralA - ( ) ityasya kathamapyanupapatteriti dik ||8 / 28 / / evaM nityA'nitye dehAd bhinnAbhinne Atmani hiMsAyAH hiMsakatvavyavahArasya ca sambhavamabhidhAya tannivRttirUpAyA ahiMsAyAH sambhavamAvedayati- 'itthamiti / iyamapi kArikA adhyAtmasAre ( a.sA. 12/44) granthakRtopadarzitA / - se bemi- je ya atItA je ya paDuppaNNA je ya AgamissA arahaMtA bhaga - A dalIla paNa vyAjabI nathI. kAraNa 'pharmaprerita hovAthI zikArIno temAM koI doSa nathI' ke potAnA zatrune mAravA guMDAne paisA ApIne koI kahe 'tuM tenuM khUna kara' to A rIte paraprerita evo guMDo koInuM khuna kare to paNa te guMDo khUnI-duSTa kahevAya ja che. tema maranAranA pApodayathI prerAIne zikArI haraNane mAre to zikArI paNa duSTa hiMsakatvadoSagrasta kahevAze ja. ke koI ema kahe ke vaiyAvacca karanAra jema bIjAne karmanirjarA karavAmAM sahAyaka bane che. tethI te sevaka kahevAya che. tema zikArI paNa haraNa vagerenI karmanirjarA karavAmAM sahAyaka banavAnA lIdhe haraNano sevaka-vaiyAvaccakAraka kahevAze.' to A vAta paNa tadRna geravyAjabI che. kAraNa ke maranAra haraNanI karmanirjarA pratye zikArI sahAyaka banavA chatAM paNa zikArIno Azaya kAMI tenI karmanirjarAmAM sahAyaka banavAno nathI. mATe tene haraNanI vaiyAvacca sevA karanAro nahi kahI zakAya. A vAta nahIM jyAsamAM rAjavI. (8/28) = = 625 * syAdvAdamAM ahiMsAno saMbhava ha gAthArtha :- A rIte sadupadeza dvArA zubhAzayavRddhithI tenA sopakrama evA pApa karmano nAza thavAthI hiMsAnI nivRtti paNa spaSTa thAya ja che. (8/29) 1. hastAdarze 'tvaM vyapadizyata' iti pAThAntaram / Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sopakramapApanAzavicAraH * dvAtriMzikA - 8/29 itthamiti / itthaM = pariNAminyAtmani hiMsopapattau satAM = jJAnagurUNAmupadezAdeH (=sadupadezAdeH) AdinA'bhyutthAnAdiparigrahaH, tadAha abbhuTThANe viNae parakkame sAhusevaNAe ya / sammaddaMsaNalaMbho virayAviraIi viraIe || - ( A.ni. 848) 626 sopakramasya apavartanIyasya pApasya = cAritramohanIyasya nAzAt tannivRttirapi = hiMsAnivRttirapi sphuTA = prakaTA, svAzayasya = zubhA''zayasya ' na kamapi hanmI tyAkArasya vRddhitaH anubandhAt (=svAzayavRddhitaH) / / 29 / / = savve bhUtA, vaMtA te savve evamAikkhaMti, evaM bhAsaMti, evaM paNNaveMti, evaM parUveMti - savve pANA, savve jIvA, savve sattA Na haMtavvA, na ANAvetavvA Na parighetavvA Na paritAveyavvA Na uddaveyavvA / esa dhamme suddhe Nitie sAsae samecca loyaM khetaNNehiM pavedite - ( AcA. 1/4/1/127) ityevaM AcArAGgasUtradarzitarItyA prAptAt jJAnaguruNAM upadezAdeH, AdinA 'sadupadezAde 'ritipadagatenA''dizabdena abhyutthAnAdiparigrahaH, AvazyakaniryuktisaMvAdamAha 'abbhuTThANe' ityAdi / 'na kamapi hamI tyAkArasya zubhAzayasya anubandhAt hiMsAviratissulabhA syAt / taduktaM aSTakaprakaraNe tataH sadupadezAdeH, kliSTakarmaviyogataH / zubhabhAvAnubandhena, hantA'syA viratirbhavet / / - (a.pra. 16/4) iti / tadvRttistvevam - yataH pariNAminyAtmani sati hiMsA ghaTate tataH = tasmAddhiMsAghaTanAt, 'asyA viratirbhavediti yogaH' satAM = jJAnagurUNAM jinAdInAM upadezo hiMsA'hiMsayoH svarUpa-phalAdipratipAdanaM sadupadezaH, satAM vA bhAvAnAmupadezaH, san vA zobhana upadezaH, sa Adiryasya sa tathA tasmAt, AdizabdAt jJAna-zraddhAnaparigraho'bhyutthAnAdiparigraho vA / Aha ca - " abbhuTThANe viNae, parakkame sAhusevaNAe y| sammaddaMsaNalaMbho, virayA'viraIi viraIe / / ( Avazyaka niryukti-848)" tathA kliSTakarmaNAM dIrghasthitikajJAnA''varaNAdInAM viyogaH kSayopazamastasmAt = kliSTakarmaviyogataH / Aha ca "sattaNhaM payaDINaM, abbhintarao u koDikoDIe / kAUNa sAgarANaM, jai lahai cauNhamannayaram / / " (Avazyaka niryukti-206 + vizeSAvazyakabhASya-2193 ) zubhabhAvAnubandhena = prazastA'dhyavasAyA'vyavacchedena ityevaM kAraNaparamparayA, hanta iti pratyavadhAraNArthaH komalAmantraNArtho vA, asyAH = pariNAmyAtmahiMsAyAH, viratiH nivRttiH bhavet = jAyate ghaTata ityarthaH - (a.pra. 16 / 4 vRtti ) iti / evamevAnubandhAdizuddhirapyahiMsAdau syAdvAdiparSadyeva sanbhavati / taduktaM adhyAtmasAre ahiMsAsambhavazcetthaM dRzyate'traiva = = = = = = TIkArtha :- A rIte pariNAmI AtmAno nityAnityatva-bhinnAbhinnatvapariNAmavALA AtmAno svIkAra karavAmAM Ave to hiMsA vagere saMbhavI zake che. tethI jJAnIguru vagerenA upadeza, abhyutthAna vagerethI sopakrama pApakarmano nAza thavAthI hiMsAnI virati paNa spaSTa ja che. AvazyakaniryuktimAM jaNAvela che ke - abhyutthAna (jJAnI guru vagere Ave tyAre UbhA thavuM), vinaya, parAkrama ane sAdhusevAthI samyagdarzana, dezavirati ane sarvaviratino lAbha thAya che. - hiMsAnA kaDavA phaLa batAvanAra gurunA upadeza vagerethI 'huM koIne mArIza nahi' A pramANe potAnA zubha AzayanI vRddhi thAya che tathA tenA dvArA sopakrama cAritramohanIya karmano nAza thavAthI hiMsAnI virati paNa spaSTapaNe saMbhave ja che.(8/29) Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che sApamamarajJAnApAyAvanam* 627 = tathArucyA' pravRttyA ca vyajyate karma tAdRzam / saMzayaM jAnatA jJAtaH saMsAra iti hi sthitiH / / 30 / / tathArucyeti / tathArucyA sadAcArazraddhayA pravRttyA ca tAdRzaM = svaprayatnopakramaNIyaM karma vyajyate / 'pravRttirevopakramaNIyakarmA'nizcayAdupAyasaMzaye kathaM syAd' iti cet ? arthA'narthasaMzayayoH zAsane / anubandhAdisaMzuddhirapyatraivAsti vAstavI / / - ( a.sA. 12 / 46 ) iti anupacaritA'hiMsAsiddhau satyAM tadvRttibhUtAni satyAdInyapi dharmasAdhanAni syAdvAdarzane saphalatAmAskandantyeveti dhyeyam / / 8 / 29 / / nanu 'sadupadezAdinA sopakramaM cAritramohanIyaM karma nivartata ityuktam / kintu karmaNo'tIndriyatvAtkathaM tadgatavizeSo'pavartanIyatvAdilakSaNo'smAbhirjJAtuM zakyaH ? ityAzaGkAyAmAha ' tathArucye 'ti / sadAcArazraddhayA = ziSTA''cArottarakAlInasaddharmA''cAragocarA''sthayA pravRttyA ca = saddharmA''cArapravRttyA ca svaprayatnopakramaNIyaM svapuruSArthanivartanIyaM karma vyajyate abhivyajyate / nanu upakramaNIyakarmA'nizcayAt = svaprayatnA'pavartanIyA'dRSTanizcitivirahAt upAyasaMzaye = gurUpadiSTasaddharmA''cArapravRttau svakarmopakramasAdhanatvasandehe sati pravRttiH = saddharmA''cArapravRttiH eva kathaM sambhavet iti cet ? na, arthA'narthasaMzayayoH iSTA'niSTagocarasandehayoH na prakAreNa syAt vizeSArtha :- saupakrama = upakramaNIya. adhyavasAya vagere dvArA jemAM ghaTADo thaI zake, nAza thaI zake, apavartana thaI zake te karma sopakrama upakramaNIya = anikAcita apavartanIya karma kahevAya. sadupadezanimittaka zubhabhAvavRddhithI sopakrama cAritramohanIyakarmanA nAza dvArA syAdvAdamAM ahiMsA saMbhave che. tathA tenI vADarUpe satya, acaurya vagere paNa saphaLa che. (8/29) potAnA karma sopakrama che ke nirupakrama ? te khabara kaI rIte paDe ?' AvI zaMkAnA samAdhAna mATe graMthakArazrI jaNAve che ke - tevuM = = = = = gAthArtha :- tevA prakAranI ruci ane pravRttithI sopakrama karma vyakta thAya che. kAraNa ke 'saMzaya jANe teNe saMsArane jANela che' A pramANe AcArAMgasUtramAM saMbhaLAya che. (8/30) = = TIkArtha :- sadAcAranI zraddhA ane sadAcAranI pravRtti dvArA potAnA prayatnathI dUra karI zakAya sopakrama karma vyakta thAya che. tethI sopakrama karmane dUra karavA pravRtti thaI zakaze. = prazna :- jyAM sudhI sopakrama karmano nizcaya na thAya tyAM sudhI sadAcAra pravRtti ja kaI rIte thaI zake ? kAraNa ke sopakrama karmano nirNaya jyAM sudhI na thAya tyAM sudhI to 'jo mArA karma nirupakrama haze to dharmazravaNa-susAdhusevA vagere sadAcArapravRttithI nAza nahi pAme ne ?' A pramANe upAyamAM zaMkA rahevAthI satpravRtti ja thaze nahi. pratyuttara H- arthano saMzaya pravRttinuM kAraNa che ane anarthano saMzaya nivRttinuM kAraNa che. 'varasAda paDaze to kharo ne ?' AvI arthaviSayaka zaMkA kheDUtane khetImAM pravRtti karAve che. 'sAme aMdhakAramAM laTake che te sApa to nahi hoya ne ?' - AvI anarthaviSayaka zaMkA aniSTasaMzaya nivRtti karAve che. tethI prastutamAM 'mArAM karma sopakrama haze ne ?' AvI ISTaviSayaka zaMkA potAne susAdhusevA Adi sadAcArapravRtti chu. 'ruvi' kRti mudritaprato hastaprato 6 pAThaH / vyAvyAnusArekha 'vyA' kRti samyamAti / r. 'zrutiH' kRti mudritaprato hastAdarze ca pAThaH / vyAkhyAnusAreNAtra ' sthitiH' iti padena bhAvyam / Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 628 * saMzayajJAne saMsAraparijJAnam * dvAtriMzikA-8/30 pravRtti-nivRttyaGgatvAd ityAzayavAnAha- saMzayaM arthA'narthagataM jAnatA heyopAdeyanivRttipravRttibhyAM paramArthataH saMsAro jJAta iti hi sthitiH = prekSAvatAM maryAdA / tathA cAcArasUtraM- 'saMsayaM parijANato saMsAre parinnAte bhavati, saMsayaM aparijANato saMsAre aparinAte bhavatIti (AcA.1/5/1/sU.144) / / 30 / / yathAkramaM pravRtti-nivRttyaGgatvAt = pravarttana-nivarttananimittatvAt / dRzyate hi vRSTinizcayavirahe'pi tatsandehAtkRSyAdau kRSivalAdInAM pravRttiH, viSanizcayA'bhAve'pi ca tatsandehAt viSamizritamodakabhakSaNanivRttiH ityAzayavAn granthakAra Aha arthA'narthagataM = iSTA'niSTagocaraM saMzayaM jAnatA heyopAdeya-nivRttipravRttibhyAM = hiMsAdiheyapratiyogikanivRttyA ahiMsAdhupAdeyapravRttyA ca paramArthataH = nirjarAdilakSaNatattvamAzritya saMsAro jJAtaH iti hi prekSAvatAM maryAdA = nyAyyapathA'natikrAntiH / ____ atraiva AcArAGgasaMvAdamAha 'saMsayaM' ityAdi / zrIzIlAGkAcAryakRtA tadvyAkhyA caivam - saMzayaM arthA'narthagataM parijAnato heyopAdeyapravRttiH syAt / etadeva paramArthataH saMsAraparijJAnamiti tena saMzayaM parijAnatA saMsAraH caturgatikaH tadupAdAnaM vA mithyAtvA'viratyAdi anartharUpatayA parijJAtaM bhavati jJaparijJayA, pratyAkhyAnaparijJayA tu parihRtamiti / yaH tuH = punaH saMzayaM na jAnAti sa saMsAramapi na jAnAtIti darzayitumAha saMsayaM aparijANato / saMzayaM = sandehaM dvividhamapyaparijAnato heyopAdeyapravRttirna syAt / tadapravRttau ca saMsAro'nityA'zucirUpo vyasanopanipAtabahulo niHsAro na jJAto bhavati - (A.zru.1/aH 5/u.1/sU.144) iti / prakRte - saMzaye samanuprApte brahmanizcayamAzrayet + (te.bi. 5/101) iti tejobindUpaniSadvacanamapi yathAtantramanuyojyamavahitacittatayA sva-paratantrasamanvayakAmibhiH / 18/30 // karAvaze. AvA AzayathI graMthakArazrI kahe che ke - artha ane anartha saMbaMdhI = ISTAniSTa viSayaka saMzayane jANanAra mANase heyanI nivRtti dvArA tathA upAdeyamAM pravRtti karavA dvArA saMsArane jANI lIdhela che. A pramANe prajJAvAna ziSTa puruSonI maryAdA che. mATe ja AcArAMgajImAM jaNAvela che ke "saMzayane jANanAre saMsArane jANela che tathA saMzayane nahi jANanAre saMsArane jANela nathI." (8/30) vizeSArtha :- uparokta AcArAMgajInA pAThanI pAchaLa Azaya evo rahelo che ke ISTaaniSTaviSayaka saMzayane je jANe arthAta "hiMsA-jUTha vagere dvArA duHkhamaya durgatimAM mAre javuM to nahi paDe ne ? Avo anarthagocara saMzaya jene utpanna thAya te vyakti hiMsA, jUTha vagere heya tattvathI nivRtta thAya che. AthI teNe duHkha-durgatimaya saMsArane vAstavamAM jANela che. paNa Avo saMzaya ja jene na thAya ane berokToka pApapravRtti kare teNe vAstavamAM duHkha-durgatimaya saMsArane jANyo ja nathI. kharekhara saMsArane jANyo hoya to te khoTI pravRtti berokaTokapaNe kaI rIte karI zake ? jema anarthasaMzaya = anarthanI saMbhAvanA heya tattvathI nivRtti karAvanAra che tema arthasaMdeha = ISTasaMbhAvanA upAdeyamAM pravRtti karAvanAra che. mATe "mArA karma sopakrama haze ne ?" AvI arthagocara zaMkA = ISTasaMbhAvanA upAdeya evA gurumabhyutthAna, susAdhusevA, dharmazra19 mA sAyAma = sahuyAyamA pravarta banI cha.(8/30) Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * matikardamanirUpaNam * 629 apavargatarorbIjaM mukhyA'hiMseyamucyate / satyAdIni vratAnyatra jAyante pallavA navAH / / 31 / / apavargeti / spaSTaH / / 31 / / viSayo dharmavAdasya nirasya matikardamam / saMzodhyaH svAzayAditthaM paramAnandamicchatA / / 32 / / viSaya iti / matikardamaM AdAveva pramANalakSaNapraNayanAdiprapaJcam / / 32 / / = itthaM nityA'nityapakSe'hiMsAmupapAdyA'vaziSTamAha ' apavarge 'ti / iyamapi kArikA adhyAtmasAre ( a. sA. 12/45) darzitA apavargataroH mokSavRkSasya bIjaM nityAnityAtmapakSo= pradhAnakAraNaM iyaM padarzitA sadupadezazravaNAdinimittakazubhAzayavRddhijanya-sopakramakarmanivRttyupahitA mukhyA nirupacaritA ahiMsA ucyate / atra = anupacaritA'hiMsAlakSaNabIjajanye mokSavRkSe krameNa satyAdIni avaziSTAni vratAni navAH pallavAH jAyante ||8/31 // upasaMharati 'viSaya' iti AdAveva dharmasAdhanamImAMsApUrvameva pramANalakSaNapraNayanAdiprapaJcaM ni|rasya paramAnandaM = bahiraGgasukhasAmagrInirapekSaM pezalaM sukhaM icchatA itthaM = nirupacaritadharmasAdhanasambhavaprakAreNa svAzayAt zobhanapariNAmAt dharmavAdasya viSayaH saMzodhyaH samyak parIkSaNIyaH / dharmavAdaviSayaparIkSArthaM svabuddhyAdisAmarthyamapi prathamamevekSaNIyam / na hyabuddhimatAM dharmo'dharmapArthakyenA'vagantuM zakyate / prakRte - adharmo yatra dharmA''khyo dharmazcA'dharmasaMjJitaH / sa vijJeyo vibhAgena yatra muhyantyabuddhayaH / / - (ma.bhA.vana. 150/27) iti mahAbhAratavacanamapi yathAtantramanuyojyam / pazcAd dharmavAdaviSayIbhUtA'hiMsAdidharmasAdhanazuddhiparIkSAsAmarthyopalabdhaye tu pramANalakSaNaracanAdyAyAsaM muktvA sadAzayena pratyakSAdipramANAnAM suparicitatvA''pAdanamapyAvazyakameva / prakRte pratyakSaJcAnumAnaJca zAstraJca vividhAgamam / trayaM suviditaM kAryaM dharmazuddhimabhIpsatA / / - (ma. smR. 12 / 105) iti manusmRtikArikA'pi yathAgamamanuyojyeti zam ||8 / 32 / / = = = = = gAthArtha :- sadupadezAdithI thayelI mukhya ahiMsA e mokSavRkSanuM bIja che. tathA temAMthI satya, acaurya vagere vratorUpI navA phaNagA phUTe che. (8/31) TIkArtha H- gAthAno artha spaSTa hovAthI TIkAkArazrIe tenI vyAkhyA karI nathI. tethI ame gujarAtI vivecanakAra paNa teno vizeSArtha jaNAvatA nathI. (8/31) gAthArtha :- buddhinA kAdavane dUra karIne paramAnaMdane IcchanAra sAdhake zubha AzayathI A rIte dharmavAdano viSaya sArI rIte zodhI levo joIe. (8/32) TIartha :dharmasAdhananI mImAMsA karyA pahelAM ja pramANanA lakSaNanI racanA karavAnI paMcAtamAM paDavuM e buddhino kAdava che. mumukSue tene dUra karavo joIe. matalaba ke tevA prakAranI carcA-vAdavivAdamAM paDavuM na joIe. paraMtu zubha AzayathI, ahIM batAvela nirupacarita dharma sAdhananI paddhati anusAra dharmavAdano viSaya samyak prakAre zodhI levo joIe. (8/32) vizeSArtha :- dharmajagatamAM praveza karyA pachI tAttvika dharmasAdhanAthI raMgAI javuM e ja pratyeka mumukSunuMsaMyamInuM aMgata kartavya che. tene visArIne kevaLa pramANa-prameya-pramA vagerenA lakSaNanI racanA karavAmAM Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630 * matirramanirULam che // kRtivAdvAtriMziA ||8|| adhikAryAdibhedena vAdaH tridhA vibhidyate / dezAdyaucityataH kAryo dharmasAdhanazodhakaH / / 1 / / muniyazovijayaviracitAyAM iti nayalatAyAM vAdadvAtriMzikAvivaraNam / / 8 / / UMDA utarI javAmAM to dharmasAdhanAnA amUlya varSo Ama ne Ama vyatIta thaI jAya che tathA hAthamAM kazuMya nakkara AdhyAtmika tattva prApta thatuM nathI. mATe tevI zuSka anupayogI carcAmAM paDyA vinA potAnI bhUmikAne ucita bane e rIte tattvajijJAsAthI, AdhyAtmika mArganuM pariNamana karavAnA ekamAtra AzayathI dharmavAdano viSaya evI rIte zodhI kADhavo joIe ke jethI potAnI AtmadazA unnata bane, pote paramAnaMdanI vadhune vadhu samIpa pahoMce. (8/32) . dvAtriMzad dvAtriMzikA mahAgraMtharatnanI pAMca thI ATha batrIsInuM gujarAtI vivecana (dvAtriMzikAprakAza) paramapUjya nyAyavizArada saMghahitaciMtaka gacchAdhipati sva. dAdAgurudevazrI bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjAnA ziSyaratna paramapUjya zAsanaprabhAvaka padmamaNitIrthoddhAraka paMnyAsapravarazrI vizvakalyANavijayajI gaNivaranA ziSya muni yazovijaya dvArA devagurudharmakRpAthI saharSa saMpanna thayela che. jinAjJA viruddha lakhAyuM hoya to micchAmidukkaDam. hastAdarze ' iti vAdadvAtriMzikA ||8||' iti nAsti / dvAtriMzikA - 8/32 Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. vAda keTalA prakAranA ? kyA kyA ? emAMthI pahelA vAdane samajAvo. 2. zuSkavAda ke vivAda karavAnI chUTa zAstramAM kyAre Apela che ? tene samajAvo. 3. pAzupata lokoe kahelA 10 prakAranAM dharma jaNAvo. * cAlo magajanI kasarata karIe - hU 8. vAda batrIsIno svAdhyAya 1. samAja 2. vibhu 3. adaSTa 4. udayanAcAryanA AkSepanuM nirAkaraNa graMthakArazrI kaI rIte kare che ? saMkSepamAM te jaNAvo. sAMkhyamatavALAne tAttvikI jIvahiMsA na ghaTe - tene vistArathI samajAvo. 5. 6. manoyoganA nAzarUpa hiMsA asaMgata kaI rIte ? 7. AtmA sarvavyApI mAnavAmAM vAstavika saMsAra saMbhavaze nahi e mATe pUrvapakSa ne uttarapakSanI dalIla samajAvo. avacchedakatAsaMbaMdhathI kAryakAraNabhAvamAM vyabhicAra kaI rIte Ave ? te jaNAvo. 8. 9. ekAMte AtmAne kSaNika mAnavAmAM hiMsAdino asaMbhava kaI rIte ? (bI) nIce yogya joDANa karo. 4. AtmA 5. sAMkaryadoSa 6. phalamukhagaurava 7. saMtAna 8. niranvayanAza 9. AtmA (sI) khAlI jagyA pUro. 1. 2. ahiMsAnI vADarUpe 3. bauddhamate 'huM Ane mAruM' Avo 4. AtmA dehathI 5. 6. 7. 8. 9. avyavahita uttarakSaNamAM dravyane AzrayIne AtmA karma bauddhamata nityatva ane anityatva paraspara zarIra samUha sarvathAnAza sarvavyApI nityAnitya sakriya nirdoSa jAtibAdhaka ja hiMsA che. (vikalpa, saMkalpa, saMzaya) che. (nityAnitya, bhinnAbhinna, bhinna) mAM ja hiMsA-ahiMsA saMgata thaI zake che. (sarvajJazAsana, bauddhamata, sAMkhyamata) che. (anitya, nitya, nityAnitya) guNadharma che. (samAna, virodhI, avirodhI) kSaNanI utpatti e hiMsakatvanuM prayojaka che.(sadeza, sabhAgasaMtati, visadeza) vagere dharmasAdhano che. (satya, kriyA, vrata) che. (amUrta, mUrkha, mUttamUrta) naiyAyikamate zarIra ane AtmAmAM sarvathA 631 che. (bheda, abheda, bhedAbheda) Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 632 (e) nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. vivAdanuM nirUpaNa karo. 2. dharmavAdanuM nirUpaNa karo. 3. dharmavAdanAM pratApe konA konA dvArA kone kone lAbha thayo ? 4. bauddhe mAnelA kyA 10 prakAranAM akuzaladharmono tyAga karavo joIe ? 5. mukhyavRttithI ahiMsA vagere 5 dharmasAdhana kyA darzanamAM saMgata thAya che ? kyA darzanamAM saMgata nathI thatA? 6. pramANanuM lakSaNa jaNAvo. 7. udayanAcArya nAmanA prAcIna naiyAyikanuM mantavya jaNAvo. (bI) nIcenA praznonA saMkSepamAM javAba Apo. 1. chala kone kahevAya ? 2. jAti kone kahevAya ? 3. 4. 5. 6. 7. 8. ekAMtanitya mAnavAmAM hiMsA kema ghaTatI nathI ? AtmAne niSkriya mAnavAmAM bIjA doSane jaNAvo. janyatva ane bhAvatvano vyApya-vyApakabhAva jaNAvo. narakSaNano hetu bhUMDakSaNanI hiMsA karanAro che tema mAnavAmAM kyo doSa Ave che ? bauddhamAnya zAstrapATha zAnA upara vajana Ape che ? niranvayanAzano artha samajAvo. 9. jainAgamamAM hiMsA-ahiMsA kaI rIte yuktisaMgata che ? 10. kyA 3 guNadharmothI yukta AtmAnI siddhi thAya che ? (sI) khAlI jagyA pUro. 1. ghaTa mRtapiMDarUpe * prajJAno zaNagAra - * 8. nayalatAnI anuprekSA # 2. 3. zubhAzayavRddhithI 4. AtmAne 5. 6. ******** pApakarmano nAza thAya che. (nirupakrama, sopakrama, nikAcita) svIkAra karo to hiMsA vagere saMbhavI zake che. (pariNAmI, kUTasthanitya, anitya) jeno nAza thaI zake tevA karmane kahevAya. (anapavartanIya, apavartanIya, nikAcita) e mokSavRkSanuM bIja che. (satya, ahiMsA, vrata) 7. nAmano vAda karavo joIe. (zuSkavAda, dharmavAda, vitaNDAvAda) 8. skaMdakumAre pAlaka sAthe karelI carcAne prakAre hiMsA AgamamAM kahelI che. (4, 5, 3) pAme che. (nAza, zAzvatapaNAne, anityapaNAne) ........ tarIke laI zakAya. (zuddhavAda, vivAda, dharmavAda) Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAga ........... .... 10 batrIsI graMtha bhAga 1 thI 8nI pRSThasUci batrIsI pRSTha la 1 thI 4 ... 1-302 1. dAna dvatrizikA ............. ... 1-78 2. dezanA dhAtrizikA. ...... 79136 3. mArga dvAtrizikA...................................... 137-198 4. jinamahattva dvAaizikA........... ..... 199-302 kula 5 thI 8 - 303-632 5. bhakti kAtrizikA ............... 303-374 6. sAdhusamagra kAtrizikA ......... 375-446 7. dharmavyavasthA hAtrizikA . .... 447540 8. vAda dvArkiMzikA .... 541-632 kla 9 thI 13.............. ******633-934 9. kathA dvArkiMzikA ......... 633-682 10. yogalakSaNa dvArniMzikA .. ........... 683-740 11. pAtaMjalayogalakSaNa dvAaizikA.................... 741-834 12. pUrvasevA tAtrizikA ................... 835-888 13. mukyaaSaprAdhAnya lAtrizikA ............................ 889-934 kula 14 thI 18... ... 935-1266 14. apunarbandhaka dvatrizikA ........ ............935-1004 15. samyagdaSTi kAtrizikA............................... 1005-1086 16. IzAnugrahavicAra dhAtrizikA ......................... 1087-1150 17. daivapuruSakAra dvAtrizikA ............................. 1151-1220 18. yogabheda dvAtrizikA ............................... 1221-1266 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAga batrIsI . * 1555-1842 kla 19 thI 22 ....................... . 1297-1554. 19. yogaviveka dvAaizikA............................. ... 1267-1554 20. yogAvatAra dhAtrizikA . 1235-1416 21. mitrA dhArniMzikA . ................................. 1417-1474 22. tArAditraya dhArnAizikA............................... 1475-1554 kula 23 thI 26 ................................ 23. kutarkagrahanivRtti dvAtrizikA ...... ............ 1papapa-1616 24. saddaSTi dvatrizikA ................ 1617-1998 25. klezatAnopAya dvAtrizikA.... 1699-1780 26. yogamAhAbhya dvAaizikA .... 1781-184ra kla 27 thI 30 1843-2068 | 27. bhikSu dvAtrizikA ........................ 1843-1900 28. dIkSA dvatrizikA ................ . 1901-1960 29. vinaya dvArnAizikA . .............. 1961-2008 30. kevalibhuktivyavasthApana kArnAizikA .................... 2009-2068 kla 31 thI 32 . .... .............. 2069-2454 31. mukti dvAtrizikA.................................. 2069-2166 32. sajjanastuti dvAtrizikA ........................... 2167-2191 1 thI 13 pariziSTa .............................. 2193-2454 ha dvitIya bhAga saMpUrNa ja Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zreyakrazrI adharI gujarAtI jana sudhI praznArIta sAhitya sAthe | 106, esa.vI.roDa, Ila, vile pArale (vesTa), muMbaI- 400 056. phona : 2671 2631/2 6 7193paha naM. pustakanuM nAma mUla/TIkA sampAdana/anuvAda gujarAtI/hindI 1naya rahasya (saMskRta-hindI) pU.maho.yazovijayajI ma.sA. pa. pU. munizrI jayasuMdara vi.ma. sI. jJAna biMdu (prA.+saM.+gujarAtI) pU. maho.. yazovijayajI ma.sA.pa. pU. muni zrI jayasuMdara vi. ma. sA., 3. upadeza rahasya pU.maho yazovijayajI ma.sA. pa.pU. munizrI jayasuMdara vi. ma. sA. 4. priyaMkara nRpa kathA (saMskRta) pa. pU. zrI jinasura munipati - pa, samyakatva SaTrasthAna upai (guja.) pU maho yazovijayajI ma. sA. pa.pU. munizrI abhayazekhara vi. ma. sA. 6, nyAya siddhAnta muktAvalI (bhAga-1) (saM. +guja.) paM. vizvanAtha paMcAnana pa.pU. munizrI abhayAro kharavi. ma.sA. | 7. nyAya siddhAnta muktAvalI (bhAga-2)* (saM.-guja.) paM.vizvanAtha paMcAnana pa.pU. munizrI abhaya zekhara vi. ma. sA. 8 dharmaparIkSA (prA.+saM.-guja.) pU.maho. yazovijayajI ma.sA. pa.pU.munizrI abhayazekhara vi ma. sA. 9 pratimA zataka (prA.+saM.-guja.)* pU.maho.yazovijayajI ma.sA. pa.pU. munizrI ajItazekhara vi.ma.sA. 10. SoDazeka prakaraNa (bhA-1) (saM.+gu. ) pU.maho.yazovijayajI ma.sA. pa.pU. munizrI yazovijaya ma. sA. ' 11. poDAka prakaraNa (bhAga-2) (se.gu) | pU.maho. yazovijayajI ma.sA. pa.pU. munizrI yazovijaya ma. sA. 12 . adhyAtma upaniSad (bhA-1) (saM.-gu.) 'pU.maho.yazovijayajI ma.sA. pa.pU. munizrI yazovijaya ma.sA. || 13. adhyAtma upaniSad (bhA-2) (saM.-gu.) ' pU.maho yazovijayajI ma.sA. pa.pU. munizrI yazovijaya ma. sA. || 14 . prazAMta vahitA (bhAga-1) (guja.) * ' AnaMdadhana covIsI (sArtha) pU.A.bhuvanaratnasUri ma.sA. 1 5. prazAMta vahitA (bhAga-2) (guja.) AnaMdadhana covIsI (sArtha) pU.A bhuvanaratnasUri ma.sA. 16 . sukRta sAgara (pratAkAra-saMskRta) | ' viprakANDa zrIranamarDanagaNI pU. munizrI pradyumna vi.ma.sA. 17. zataka nAmA paMcama karmagrantha (prA. guja.) pa.pU. devendrasUri ma.sA., pa.pU. A. abhayazekharasUri ma. sA. '' 18. sAmAcArI prakaraNa - kUpadRSTAnna * pa.pu.maho.yazovijayajI ma.sA. pU. munizrI abhayazekhara vi.ma.sA. ArAdhaka-virAdhaka caturbhagI (saM.-guja.) 19. kAtrizatkAtrizikA (bhAga 1 thI 8) pU.maho.yazovijayajI ma.sA. pa pU. munizrI yazovijaya ma. sA. | (saMskRta-gujarAtI) nodha : la upalabdha nathI