Page Text
________________
• अगम्यगमननिवृत्तेर्युक्तत्वस्थापनम् •
५०७ व्यवस्थानान्माध्यस्थ्यमिच्छन्ति, अन्यथा गम्यायां 'रागेणागम्यायां च द्वेषादिना माध्यस्थ्यभङ्गात्, समप्रवृत्तौ च न सङ्क्लेश इति । तन्नो = नैव युक्तं, विपर्ययादेव = गम्याऽगम्यविवेकादेव अनर्गलायाः = अमर्यादाया इच्छाया मोहविकाररूपाया निरोधतः (=अनर्गलेच्छानिरोधतः) निरुद्धायाश्चेच्छायाः स्वल्पेन्धनाग्नेरिव स्वल्पकालस्थितिकत्वाद् देशनिवृत्तिगर्भत्वेन च माध्यस्थ्यबीजत्वमिति गम्याऽगम्य-विवेकधर्माऽऽहितशुभाऽऽशयादेव चाऽचिरेण परममाध्यस्थ्यमप्युपपद्यत इति भावः ।।२४।। गम्ययोः अविवेकतो माध्यस्थ्यमिच्छन्ति । तन्मतं स्पष्टमेव ।
ग्रन्थकृत् तदपाकरोति- 'तन्ने'ति । देशनिवृत्तिगर्भत्वेन = गम्यागम्ययोर्मध्ये मातृ-भगिनी-परस्त्रीपणाङ्गनाद्यगम्यांशतो निवृत्तिगर्भितत्वेनेति शिष्टं स्पष्टम् । मण्डलतन्त्रवादिमतनिराकरणावसरे शास्त्रवार्तासमुच्चयेऽपि →
अगम्यगमनादीनां धर्मसाधनता क्वचित् । उक्ता लोकप्रसिद्धेन प्रत्यक्षेण विरुध्यते ।। स्वधर्मोत्कर्षादेव तैः तथा मुक्तिरपीष्यते । हेत्वभावेन तद्भावो नित्य इष्टेन बाध्यते ।। माध्यस्थ्यमेव तद्धेतुरगम्यगमनादिना । साध्यते तत्परं येन तेन दोषो न कश्चन ।। एतदप्युक्तिमात्रं यदगम्यगमनादिषु । तथाप्रवृत्तितो युक्त्या माध्यस्थ्यं नोपपद्यते ।। अप्रवृत्त्यैव सर्वत्र यथासामर्थ्यभावतः । विशुद्धभावनाभ्यासात् तन्माध्यस्थ्यं परं यतः ।। यावदेवम्विधं नैतत् प्रवृत्तिस्तावदेव या । साऽविशेषेण साध्वीति तस्योत्कर्षप्रसाधनात् ।। नाप्रवृत्तेरियं हेतुः कुतश्चिदनिवर्तनात् । सर्वत्र भावाविच्छेदादन्यथाऽगम्यसंस्थितिः ।।
तच्चास्तु लोकशास्त्रोक्तं तत्रौदासीन्ययोगतः । सम्भाव्यते परं ह्येतत् भावशुद्धेर्महात्मनः ।। - (शा.वा.२/३०-३७) इत्युक्तम् । युक्ततमञ्चैतद्, अन्यथा रागोद्रेकाभिवृद्धिरेव प्रसज्येत । तदुक्तं नारदपरिव्राजकोपनिषदि विष्णुपुराणे महाभारते भागवते मनुस्मृतौ स्कन्दमहापुराणे अपि → न जातु कामः कामानामुपभोगेन शाम्यति । हविषा कृष्णवर्मेव भूय एवाभिवर्धते ।। - (ना.परि.३/३७, वि.पु.४।१०।२३, માતામાં ભેદજ્ઞાન રાખવાથી ભોગવવા યોગ્ય પત્નીમાં રાગ થવાથી અને ભોગઅયોગ્ય માતા-બેન વગેરેમાં દ્વેષ થવાથી મધ્યસ્થતાનો ભંગ થાય છે. જ્યારે પત્ની-માતા-બેન વગેરેમાં સમાન રીતે પ્રવૃત્તિ કરવાથી અર્થાત્ પત્નીની જેમ માતા-બેન વગેરેને ભોગવવાથી પ્રસ્તુત રાગ-દ્વેષરૂપ સંકલેશ થતો નથી. સમદષ્ટિથી સર્વત્ર પ્રવૃત્તિ કરવામાં સંકલેશ થવાની કોઈ શક્યતા રહેતી નથી. હું પરંતુ મંડલતંત્રવાદીની ઉપરોક્ત વાત બરાબર નથી, કારણ કે ગમ્યાગમ્ય સંબંધી વિવેક દ્વારા જ અમર્યાદિત ભોગેચ્છા-વિષયવિકાર અંકુશમાં આવે છે. અલ્પ ઈન્જનવાળા અગ્નિની જેમ અંકુશમાં આવેલી ઈચ્છા = વિષયવાસના લાંબો સમય ટકતી નથી. તેમ જ મૈથુનપ્રવૃત્તિના વિષયરૂપે માતા-બેન દીકરી વગેરેનો ત્યાગ કરવાથી (પત્ની વિષયક) ભોગેચ્છા આંશિક નિવૃત્તિથી ગર્ભિત થવાથી એ નિયંત્રિત ભોગેચ્છા માધ્યમ્બનું બીજ છે. (અમર્યાદિત ભોગેચ્છા હોય તો મધ્યસ્થતા ન સંભવે. મર્યાદિત થાય તો એ ભોગેચ્છા મધ્યસ્થપણાનું કારણ બની જાય.) તેથી ગમ્યાગમ્યવિવેકદૃષ્ટિ સ્વરૂપ ધર્મથી આવેલ શુભ ભાવથી ટુંક સમયમાં પરમમધ્યસ્થતા પણ संप्रात थाय छ - मेवो मही अभिप्राय छे. (७/२४) १. हस्तादर्श 'रागस्या' इत्यशुद्धः पाठः । हस्तादर्शान्तरे 'रागस्य गम्या..' इत्यशुद्धः पाठः ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 004939 |
| Book Title | Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 2 |
| Original Sutra Author | Yashovijay Upadhyay |
| Author | Yashovijay of Jayaghoshsuri |
| Publisher | Andheri Jain Sangh |
| Publication Year | 2002 |
| Total Pages | 372 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 21 MB |