Page Text
________________
४२६ • वैराग्यव्याख्योपदर्शनम् •
द्वात्रिंशिका-६/२१ वैराग्यं च स्मृतं दुःख-मोह-ज्ञानान्वितं त्रिधा । आर्त्तध्यानाख्यमाद्यं स्याद्यथाशक्त्यप्रवृत्तितः।।२१।।
वैराग्यं चेति । दुःखान्वितं मोहान्वितं ज्ञानान्वितं' चेति (=दुःख-मोह-ज्ञानान्वितं) त्रिधा वैराग्यं स्मृतम् । आद्यं = दुःखान्वितं आर्तध्यानाख्यं स्यात्, यथाशक्ति = शक्त्यनुसारेण मुक्त्युपाये अप्रवृत्तितः । तात्त्विकं तु वैराग्यं शक्तिमतिक्रम्याऽपि श्रद्धातिशयेन प्रवृत्तिं जनयेदिति ।।२१।।
उक्ता त्रिविधा भिक्षा । साम्प्रतमवसरायातमन्तिमं वैराग्यद्वारं निरूपयति- 'वैराग्यञ्चेति । वैराग्यसामान्यलक्षणन्तु → संसार-देह-भोगेसु विरत्तभावो य वेरग्गं -- (बृ.द्र.सं.३५) इति बृहद्रव्यसङ्ग्रहदर्शितमवसेयम् । तदुक्तं तत्त्वार्थभाष्ये उमास्वातिवाचकैः अपि → वैराग्यं नाम शरीर-भोग-संसारनिर्वेदोपशान्तस्य बाह्याभ्यन्तरेषु उपधिषु अनभिष्वङ्गः - (त.सू. ७/८ भा.) इति । त्रिधा = त्रिप्रकारं वैराग्यं स्मृतं पूर्वाचार्यैः । आर्तध्यानाख्यं = आर्त्तध्यानरूपम् । तदुक्तं अष्टकप्रकरणे → आर्तध्यानाख्यमेकं स्यान्मोहगर्भ तथाऽपरम् । सज्ञानसङ्गतञ्चेति वैराग्यं त्रिविधं स्मृतम् ।। - (अष्टक.१०/ १) इति । मुक्त्युपाये लोच-विहार-तपस्त्याग-मलधारण-भिक्षाटन-परिषहजयादिलक्षणे शक्त्यनुसारेण अप्रवृत्तितः, उपलक्षणात् 'हेयादेरनिवृत्तित' इत्यपि बोध्यम् । तदुक्तं अष्टकप्रकरणे → इष्टेतरवियोगादिनिमित्तं प्रायशो हि यत् । यथाशक्त्यपि हेयादावप्रवृत्त्यादिवर्जितम् ।। ( (अ.प्र.१०/२) इति । कष्टभीरोर्जिनाज्ञापालने स्वसामर्थ्यसगोपनपरिणामस्याऽनागतोत्प्रेक्षिताऽनिष्टसंयोगादिप्रयोज्यतया युक्तैवाऽऽद्यवैराग्यस्याऽऽर्तध्यानरूपतेति ध्येयम् । तात्त्विकं = ज्ञानगर्भितं तुर्विशेषद्योतने, वैराग्यं आर्यमहागिरिवत् शक्तिमतिक्रम्यापि श्रद्धातिशयेन, न तु कदाग्रहादिना, प्रवृत्तिं = मुक्त्युपायप्रवृत्तिं जनयेदिति । कदाग्रहादिना स्वसामर्थ्यातिक्रमे तु शिवभूतेरिव तात्त्विकं वैराग्यं नैव स्यादित्यवधेयम् । तदुक्तं धर्मरत्नप्रकरणे → जो गुरुमवमन्नतो आरंभइ किर असक्कमवि किंचि । सिवभूइव्व न एसो सम्मारंभो महामोहा ।। 6 (धर्मर.प्र.१९९) इति ।।६/२१ ।।
સંયમીના સંયમની પૂર્ણતામાં મહત્ત્વનો ફાળો આપનાર બીજા અંશસ્વરૂપ ભિક્ષાસંબંધી પોતાનું વક્તવ્ય પૂર્ણ કરીને હવે ગ્રન્થકારશ્રી તેના ત્રીજા અંશરૂપ વૈરાગ્યની અગત્યપૂર્ણ વાતને જણાવે છે કે –
હ વૈરાગ્યના ત્રણ પ્રકાર છે थार्थ :- वैराय | रे पायेद छे. (१) हु मत, (२) भोगमित अने. (3) જ્ઞાનગર્ભિત. યથાશક્તિ પ્રવૃત્તિ ન કરવાથી પ્રથમ વૈરાગ્ય આર્તધ્યાનરૂપે હોય છે. (૬/૨૧)
ટીકાર્થ :- દુઃખયુક્ત, મોયુક્ત અને જ્ઞાનયુક્ત – આમ ત્રણ પ્રકારે વૈરાગ્ય કહેવાયેલ છે. તેમાં દુઃખયુક્ત = દુઃખગર્ભિત વૈરાગ્ય આર્તધ્યાન સ્વરૂપ હોય છે. કારણ કે દુઃખગર્ભિત વૈરાગ્યવાળો જીવ મોક્ષમાર્ગમાં શક્તિ છૂપાવ્યા વિના યોગ્ય પ્રવૃત્તિ કરતો નથી. તાત્ત્વિક વૈરાગ્ય તો ઝળહળતી શ્રદ્ધાના બળથી પોતાની શક્તિનું અતિક્રમણ કરીને પણ મોક્ષમાર્ગમાં પ્રવૃત્તિ કરાવે છે. (૬/૨૧)
વિશેષાર્થ :- સંસારના દુઃખથી કંટાળીને દીક્ષા લેનાર કષ્ટભીરુ હોવાથી કષ્ટસાધ્ય સંયમપાલનથી દૂર ભાગવાનો જ પ્રયત્ન કરે છે. તપ-ત્યાગ-ભિક્ષાટન-લોચ-મલધારણ-સ્વાધ્યાય-ઉપધિવહન વગેરે ચારિત્રાચારના પાલનમાં તે પોતાની શક્તિ છૂપાવે છે. આ રીતે પલાયનવૃત્તિ તે આર્તધ્યાનરૂપ છે. १. मुद्रितप्रतौ ....न्वित' इत्यशुद्धः पाठः ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 004939 |
| Book Title | Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 2 |
| Original Sutra Author | Yashovijay Upadhyay |
| Author | Yashovijay of Jayaghoshsuri |
| Publisher | Andheri Jain Sangh |
| Publication Year | 2002 |
| Total Pages | 372 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 21 MB |