Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीयशोविजयउपाध्यायविरचित
द्वात्रिंशद् द्वात्रिंशिका
प्रकरण
भाग २
प्रकाशक ●
अंधेरी गुजराती जैन संघ
मुंबई
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
| શ્રી આદિનાથાય નમઃ |
મહોપાધ્યાયશ્રી યશોવિજયગણિ વિરચિત મુનિ યશોવિજય રચિત નયલતાટીકા-દ્વાત્રિશિકા પ્રકાશવ્યાખ્યા અલંકૃત
હાત્રિશતાબિશિકા પ્રણ
(ભાગ ૨)
• દિવ્યાશિષ . વર્ધમાનતપોનિધિ સંઘહિતચિંતક ન્યાયવિશારદ સ્વ.આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય
ભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મહારાજા
• કૃપાદૃષ્ટિ સિદ્ધાન્તદિવાકર ગીતાર્થશિરોમણિ ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય
જયઘોષસૂરીશ્વરજી મહારાજા
• નલહાટીકાકાર + દ્વાáિશિકાપ્રકાશવ્યાખ્યાકાર + સંપાદક છે પદ્મમણિતીર્થોદ્ધારક પ્રવચનપ્રભાવક પંન્યાસપ્રવરશ્રી વિશ્વકલ્યાણવિજયજી ગણિવરના શિષ્ય
મુનિ યશોવિજય
૦ પ્રકાશક ૦ અંધેરી ગુજરાતી જૈન સંઘ, કરમચંદ જૈન પૌષધશાળા
૧૦૬ એસ.વી.રોડ, ઈર્લાબ્રીજ, અંધેરી (વેસ્ટ), મુંબઈ-પદ
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
• પ્રથમ આવૃતિ
·
૭ સંશોધક ૦
પૂજ્ય આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ કુલચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ પૂજ્ય પંન્યાસપ્રવરશ્રી પુણ્યરત્નવિજયજી ગણિવર આદિ
વિ.સં.૨૦૫૯ ૦
ગ્રંથસમર્પણ
પ્રકાશકીય સ્ફુરણા
નયલતાકારની હૃદયોર્મિ
૦ ૫૦૦ નકલ –
• સર્વ હક્ક શ્રમણપ્રધાન શ્રી જૈન સંઘને આધીન •
દ્વાત્રિંશિકા દ્વિતીય ભાગ પરિચય
• પ્રાપ્તિસ્થાન :- (૧) પ્રકાશક
પ્રસ્તાવના પૂ. આ.શ્રી મુનિચન્દ્રસૂરિ મ.સા.
૫ થી ૮ બત્રીસીનો ટૂંકસાર
દ્વિતીય ભાગની વિષયમાર્ગદર્શિકા
• મૂલ્ય ૨૫૦ રૂ. ૦
પૃષ્ઠ
3
4
5
Сл
6
13
દ્વાત્રિંશિકાનયલતા ટીકામાં ઉપયુક્ત વેદ-ઉપનિષદ્ની સૂચિ 29 દ્વાત્રિંશદ્-દ્વાત્રિંશિકા ગ્રન્થ ભાગ-૨
३०३-६३२
222
(૨) દિવ્ય દર્શન ટ્રસ્ટ
૩૯, કલિકુંડ સોસાયટી, મફલીપુર ચાર રસ્તા, ધોળકા, જિ.અમદાવાદ-૩૮૭૮૧૦
અંધેરી ગુજરાતી જૈન સંઘના જ્ઞાનખાતાની રકમમાંથી આ ગ્રંથનું પ્રકાશન થયું છે. તેથી ગૃહસ્થોએ જ્ઞાનખાતામાં તેનું મૂલ્ય જમા કરાવી પુસ્તકને માલિકીમાં રાખવું.
મુદ્રક : શ્રી પાર્શ્વ કોમ્પ્યુટર્સ ૫૮, પટેલ સોસાયટી, જવાહર ચોક, મણિનગર, અમદાવાદ-૮. ફોન ઃ ૩૦૯૧૨૧૪૯
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वात्रिंशिका
DDDD
GOOD DDDD
• સમર્પણ
·
ઉગ્રવિહારી
પરમપૂજ્ય સકલસંઘહિતચિંતક
ન્યાયવિશારદ વર્ધમાનતપોનિધિ
આદ્યશિબિરપ્રણેતા
યુવાવર્ગપ્રતિબોધક
પરમાત્મભક્તિનિમગ્ન
પ્રવચનપ્રભાવકપ્રવચનકારશિરોમણિ
અનેક સમર્થ પ્રભાવક સંયમીઓના ઘડવૈયા
નિર્દોષ સંયમચર્યાના ચુસ્ત હિમાયતી પરમતેજ-ઉચ્ચપ્રકાશનાપંથે આદિ ગ્રન્થોના સર્જક શીઘ્રકવિ, ન્યાયઆદિશાસ્ત્રઅધ્યાપનકુશલ પરમશ્રદ્ધેય સુવિશાલગચ્છાધિપતિ સ્વ.આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય ભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મહારાજને
સાદર સવિનય સબહુમાન સમર્પણ
કૃપાકાંક્ષી મુનિ યશોવિજય
Private & Person Only
3
BOO
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वात्रिंशिका
// ઈલમંડનશ્રી આદિનાથાય નમ: //
પ્રકાશકીય ફરણા
નવનિર્માણ, પુનર્નિમાણ અને જીર્ણોદ્ધાર- આ ત્રણેય લાભ એકીસાથે અમને પ્રાપ્ત થયેલ છે તેનો આનંદ અમારા હૃદયમાં કોઈ અનેરો જ છે. આથી નવા જ ઉલ્લાસથી અને ઉમંગથી અમે નૂતન સંસ્કૃત વ્યાખ્યા અને ગુજરાતી વિવેચનથી સુશોભિત સ્વોપલ્લવૃત્તિસહિત “કાત્રિશત્ દ્વત્રિશકા પ્રકરણ” નામના ગ્રન્થરત્નને ચતુર્વિધશ્રીસંઘના કરકમલમાં સમર્પિત કરી રહ્યા છીએ. ૨૮૦૦ કરતાં વધુ પાનાનો આ મહાગ્રંથ એકી સાથે આઠ ભાગમાં પ્રકાશન કરવાનું સૌભાગ્ય-સદ્ભાગ્ય અમને સંપ્રાપ્ત થયું છે તે બદલ અમારું હૃદય પરમાનંદથી પ્રફુલ્લિત બનેલ છે.
આપણે સહુ જાણીએ છીએ કે “દ્વાન્નિશ કાત્રિશિકા પ્રકરણ” અથવા “ત્રિશિકા પ્રકરણ” નામથી પણ આ ગ્રંથ પ્રસિદ્ધ છે. ગુજરાતી ભાષામાં “બત્રીસ-બત્રીસી”, “બત્રીસી પ્રકરણ” નામથી પણ આ ગ્રંથનો ઉલ્લેખ થાય છે. આ ગ્રંથમાં કુલ બત્રીસ પ્રકરણ છે. તથા દરેક પ્રકરણની ગાથા બત્રીસ છે. તેથી આ મહાગ્રન્થનું નામ છે. બત્રીસ-બત્રીસી ગ્રંથ અથવા તાત્રિશત્ કાત્રિશિકા પ્રકરણ. સંક્ષેપમાં બત્રીસી ગ્રંથ અથવા કાત્રિશિકા પ્રકરણ તરીકે પણ આ ગ્રંથ ઓળખાય છે. મુખ્યતયા યોગ અને અધ્યાત્મનું આ ગ્રંથમાં નિરૂપણ છે. યોગ, અધ્યાત્મ વિષય જ ગહન છે. તેમાં વળી નવ્યન્યાયની પરિભાષામાં તેની છણાવટ ઉપાધ્યાયજી મહારાજ કરે પછી તો પૂછવાનું જ શું હોય ? કહેવાની જરૂર નથી કે આ ગ્રંથ ઉપર એક સરળ-સુબોધ-સ્પષ્ટ વિવેચનની આવશ્યક્તા વર્ષોથી હતી. કારણ કે અઘરા અને ઊંચા પદાર્થોને અઘરી અને ઊંચી ભાષામાં લખવાનું કાર્ય બહુશ્રુતો માટે ખૂબ સરળ હોય છે. પરંતુ અઘરા અને ઊંચા પદાર્થો આજની સરળ અને સાદી ભાષામાં સમજાવવાનું અધ્યાપકો માટે ખૂબ જ અઘરું અને કપરું કાર્ય છે. તેવા કુશળ અધ્યાપકની ગરજ સારે તે રીતે સરળ-સુબોધ-સ્પષ્ટ વિવેચન,વ્યાખ્યા/વિવરણથી અલંકૃત કરીને પ્રસ્તુત ગ્રંથરત્નને શ્રીસંઘ સમક્ષ મૂકવાની અમારી ભાવના પરમપૂજ્ય ન્યાયવિશારદ ગચ્છાધિપતિશ્રી ભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મહારાજના શિષ્યરત્ન પ્રવચનપ્રભાવક પંન્યાસપ્રવરશ્રી વિશ્વકલ્યાણવિજયજી ગણીવરના શિષ્ય મુનિશ્રી યશોવિજયજી મ.સા.ને અમારા સંઘના પ્રમુખશ્રી હર્ષદભાઈ મણિલાલ સંઘવીએ જણાવી. મુનિશ્રીએ તે વાતને આનંદ સાથે સ્વીકારી.
સોનામાં સુગંધ ભળે તેમ.મુનિશ્રીએ “કાર્નિંશિકા પ્રકરણ” ઉપર ગુજરાતી વિવરણની સાથો-સાથ સંસ્કૃતવિવરણ પણ તૈયાર કર્યું. સંસ્કૃતવિવરણ “નયેલતા' ટીકાસ્વરૂપે તથા ગુજરાતી વિવરણ “કાત્રિશિકા પ્રકાશ' વ્યાખ્યારૂપે પ્રસ્તુત પ્રકાશનમાં સમાવેશ પામેલ છે. પ્રાચીન મુદ્રિત પ્રકાશનોમાં રહેલી અશુદ્ધિઓને ૭ હસ્તલિખિત પ્રતો દ્વારા દૂર કરીને મૂળ ગ્રંથ તથા સ્વોપmટીકાને શુદ્ધ કરવાનું તથા અધ્યેતાવર્ગને સહાયક બને તેવી સંસ્કૃતગુજરાતી વ્યાખ્યા લખવાનું એક અત્યંત આવશ્યક અને ઉપયોગી કાર્ય મુનિશ્રીએ કરેલ છે તથા અમારી પ્રબળ લાગણીને ધ્યાનમાં લઈ અમારા શ્રીસંઘને પ્રસ્તુત ગ્રંથ આઠ ભાગમાં એકીસાથે પ્રકાશિત કરવાનો અમૂલ્ય અને અનુપમ લાભ આપેલ છે. તે બદલ અમે મુનિશ્રીનો આભાર માનીએ છીએ. તેમ જ ભવિષ્યમાં પણ આવા અણમોલ સાહિત્યના પ્રકાશનનો અમને લાભ આપવાની તેમને અમે વિનંતી કરીએ છીએ.
પ્રાન્ત, પ્રસ્તુત મહાગ્રન્થસ્વરૂપ સ્ટીમરમાં બેસી સહુ મુમુક્ષુઓ ભવસાગરનો ઝડપથી પાર પામી શાશ્વત પરમપદને/પરમાનંદને પ્રાપ્ત કરે એ જ શુભકામના. શ્રાવણ સુદ-૧૦, વિ.સં.૨૦૫૯
લિ. શ્રી અંધેરી ગુજરાતી જૈન સંઘ,
મુંબઈ
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वात्रिंशिका
5
નયલતાકારની હ્રદયોર્મિ
અમર ઉપાધ્યયજીની એક અમરકૃતિનું નામ છે દ્વાત્રિંશિ દ્વાત્રિંશિકા. નયલતા ટીકા અને ગુજરાતી વ્યાખ્યા સાથે આઠ ભાગમાં એકી સાથે પ્રકાશિત થતી પ્રસ્તુત દ્વાત્રિંશિકાના જુદા-જુદા ભાગોમાં સ્વ-૫૨ સમુદાયના અલગ-અલગ વિદ્વાન્ સંયમીઓ પાસે અને કુશળ પંડિતો પાસે પ્રસ્તાવના લખાવવાના કોડ હૃદયમાં જાગ્યા. મુનિસંમેલનના કુશળ શિલ્પી પૂજ્યપાદ સ્વ.ૐકારસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના સમુદાયના વિદ્વાન આચાર્ય ભગવંતશ્રી મુનિચન્દ્રસૂરિજી મ.સા.ની નિશ્રામાં કલિકુંડતીર્થ- ધોળકામાં પંદરેક દિવસ રહેવાનું સૌભાગ્ય સાંપડ્યું. એ સમયે મારી ઉપરોક્ત ભાવના તેઓશ્રી સમક્ષ રજૂ કરી. બત્રીસી ગ્રંથના બીજા ભાગની પ્રસ્તાવના લખી આપવાની મારી વિનંતીને તેઓશ્રીએ પ્રેમથી સ્વીકારીને આત્મીયતા દર્શાવી.
તે સમયે મારી પાસે ૪ થી ૧૧ બત્રીસીના પ્રુફ હતા. લગભગ બધું જ ઉપસ્થિત મેટર તેઓશ્રીની નજ૨ નીચેથી પસાર થઈ ગયું. પાંચથી આઠ બત્રીસીનો બીજા ભાગમાં સમાવેશ થતો હોવા છતાં ૪ થી ૧૧ બત્રીસીઓમાં આવતા વિષયોનો નિર્દેશ તેઓશ્રીએ પ્રસ્તાવનામાં કરેલ છે. અર્થાત્ પ્રથમ ભાગ તેમજ તૃતીય ભાગની પણ અનેક બાબતોનો ઉલ્લેખ તેઓશ્રીએ બીજા ભાગની પ્રસ્તાવનામાં વાચકવર્ગના લાભ માટે કરેલ છે. આ બાબતની વાચકવર્ગે નોંધ લેવી.
મુંબઈનો લાંબો વિહાર–આવશ્યકનિર્યુક્તિ ટિપ્પણ સંશોધન આદિ અનેક કાર્યોની વ્યસ્તતા વચ્ચે પણ અમૂલ્ય સમય ફાળવીને બીજા ભાગની પ્રસ્તાવના લખી આપવાની ઉદારતા દાખવનાર, અનેક નૂતનગ્રંથ સંશોધક-સંપાદક પૂજ્ય આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય મુનિચન્દ્રસૂરિ મ.સા.નો ઉપકાર ચિરસ્મરણીય રહેશે. મારું વક્તવ્ય મેં પ્રથમ ભાગમાં જ વિસ્તારથી જણાવેલ છે. તેથી અત્ર વિશેષ લખાણ અનાવશ્યક છે.
પ્રાન્ત, વિજ્ઞ વાચકવર્ગ આ ગ્રન્થરત્નના શ્રવણ-પઠન-પાઠન-મનન-નિદિધ્યાસન આદિ દ્વારા યોગ-અધ્યાત્મમાર્ગે વિવેકપૂર્વક આગળ ધપી પરમશ્રેય સાધે તો મારી મહેનતને સાર્થક ગણીશ.
તરણતારણહાર જિનાજ્ઞાથી વિરુદ્ધ કાંઈ લખાયું હોય તો ક્ષમાયાચના.
૪ મુનિ યશોવિજય
શ્રીનેમિજિનજન્મકલ્યાણક શ્રાવણ શુકલ પંચમી, વિ.સં.૨૦૫૯ ઓપેરા સોસાયટી સંઘ, અમદાવાદ
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
• પ્રસ્તાવના :
द्वात्रिंशिका | શ્રી સિદ્ધિ-વિનય-ભદ્ર-વિલાસ-3ૐકાર ભદ્રંકર સૂરિભ્યો નમઃ |
|| શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથાય નમઃ |
રસ્તાન
મહામહોપાધ્યાય યશોવિજયજી ગણિવરરચિત “દ્વાત્રિશત્ કાર્નાિશિકા' ગ્રંથ સ્વોપજ્ઞટીકા અને મુનિયશોવિજયજી રચિત “નયેલતા ટીકા તથા ગુજરાતી અનુવાદ દ્વાર્કિંશિકા પ્રકાશ' સાથે પ્રગટ થઈ રહ્યો છે તે ઘણાં હર્ષની વાત છે.
• બત્રીસ-બત્રીસીઓ , આજના કાળમાં અમુક શબ્દમર્યાદામાં ચોક્કસ વિષય ઉપર નિબંધો લખવાની પદ્ધતિઓ પ્રચલિત છે. પ્રાચીનકાળમાં પણ આવી રીતે ચોક્કસ શ્લોક સંખ્યાની રચનામાં તે તે વિષયનું નિરૂપણ કરવાની પ્રણાલિકા જોવામાં આવે છે.
સિદ્ધસેન દિવાકરસૂરિજીની ૨૨ જેટલી બત્રીસીઓ પ્રાપ્ત થાય છે. આચાર્ય પ્રવર હરિભદ્રસૂરીશ્વરજીની વિશતિ-ર્વિશિકા, ષોડશકપ્રકરણ, પંચાશક પ્રકરણ, અષ્ટકપ્રકરણ અનુક્રમે ૨૦, ૧૬, ૫૦, ૮-૮ શ્લોકમાં જુદા જુદા વિષયોનું સુંદર વિવેચન કરે છે. કલિકાલસર્વજ્ઞ આચાર્ય શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિજીએ પણ બે બત્રીસીઓ રચી છે.
પ્રસ્તુત દ્વાત્રિશત્ દ્વાત્રિશિકા આવો જ ૩૨-૩૨ ગાથામાં એક એક વિષયને ચર્ચતો ૩૨ પ્રકરણમય ગ્રંથ છે.
• જીવન કવન છે. મહોપાધ્યાયજી શ્રી યશોવિજયજી ગણિવરના જીવન-કવન વિષે ઘણા વિદ્વાનોએ ઘણું લખ્યું છે.સ્વતંત્ર ગ્રંથો પણ પ્રગટ થયા છે. કેટલાકના નામ આ પ્રમાણે છે. યશોવંદના
: ૫. પ્રદ્યુમ્ન વિજય ગણી વિ.સં. ૨૦૪૩ યશોદોહન
: હીરાલાલ ૨. કાપડિયા ઈ.સ.૧૯૬૬ મહોપાધ્યાયજી શ્રી યશોવિજય સ્મૃતિ ગ્રંથ : સંપા. મુનિ યશોવિજયજી ઈ.સ.૧૫૭ શ્રુતાંજલિ
: સંપા. પ્રદ્યુમ્નવિ. ગણિ, યશોવિ. ગણી વિ.સં. ૨૦૪૩ અમર ઉપાધ્યાય
: આ. પૂર્ણચન્દ્રસૂરિ ઉપાધ્યાય યશોવિજય સ્વાધ્યાય ગ્રંથ : ઈ.સ. ૧૯૯૩ યશોજીવન પ્રવચન માળા
: આ. પ્રદ્યુમ્નસૂરિજી • દ્વાત્રિશદ્ દ્વાઢિશિકા અને તત્ત્વાર્થદીપિકા • કાત્રિશત્ દ્વાáિશિકા' ગ્રંથની ૩૧ બત્રીસી “અનુષુપ છંદમાં અને છેલ્લી “રથોદ્ધતા” છંદમાં છે. દરેક બત્રીસીના છેડે “પરમાનન્દ શબ્દ આવે છે. પ્રશસ્તિમા ૯ મા પદ્યમાં પણ “પરમાનન્ટ’ શબ્દ છે.
૧. ઉપાધ્યાયજીએ રચેલું આઠ આઠ શ્લોકના ૩૨ પ્રકરણવાળું જ્ઞાનસાર અષ્ટક પ્રકરણ જાણીતું છે. ૨. આ ગ્રંથમાં
ઉપાધ્યાયજીના જીવન ઉપરાંત તેઓશ્રીની દરેક કૃતિનો પરિચય આપવામાં આવ્યો છે.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वात्रिंशिका
• પ્રસ્તાવના : આ ગ્રન્થ ઉપરની સ્વોપજ્ઞ ટીકાનું નામ “તત્ત્વાર્થ દીપિકા' છે.
વિદ્વદ્વર્ય પં.શ્રી અભયશેખર વિજયગણી (હવે આચાર્ય) દ્વત્રિશદ્ દ્વાર્નિંશિકા ભા.૧ ની પ્રસ્તાવનામાં અને ‘ઉપાધ્યાય યશોવિજય સ્વાધ્યાય ગ્રંથ” (પૃ.૧૦૯-૧૧૦ માં) પ્રસ્તુત ગ્રંથ અને સ્વોપજ્ઞ ટીકા વિષે આ પ્રમાણે પરિચય આપે છે.
અષ્ટક પ્રકરણ, ષોડશક પ્રકરણ, યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય, યોગબિન્દુ અને પાતંજલયોગદર્શન મુખ્યતયા આ પાંચ ગ્રન્થોમાંથી જાણવા મળેલી વાતોનો, સંપ્રદાય અને સ્વકીય ઈહા અનુસારે પ્રસ્તુત ગ્રન્થમાં સંક્ષેપ યા વિસ્તાર કરવામાં આવ્યો છે. એટલે કે તે તે મૂળ શાસ્ત્રમાં જ જેનો વિસ્તાર સુસ્પષ્ટ છે તેનો અહીં માત્ર સંક્ષેપથી જ ઉલ્લેખ કર્યો છે. જે જે વાતનો પોતાને વધુ સ્પષ્ટ વિસ્તાર કરવાનો સંપ્રદાય અને સ્વકીય વિચારણા-ફુરણાને અનુસારે અવસર મળ્યો તેનો તેનો અહીં વિસ્તાર કરાયો છે. એટલે ઘડીકમાં એમ લાગે છે કે અષ્ટક-ષોડશક વગેરેનો આ સમરી ગ્રન્થ છે. તો ક્યારેક એમ લાગે કે જુદા જુદા શાસ્ત્રોમાં કહેલા તે તે સંદર્ભના પ્રતિપાદનોનો આ સંકલના ગ્રન્થ છે. દા.ત. યોગબિન્દુના અમુક અધિકારથી બત્રીસીનો પ્રારંભ થયો હોય, વચ્ચે પાછો એનો જ સમાન સંદર્ભવાળો અન્ય અધિકાર આવી જાય, પછી એના જ સંદર્ભવાળો પાતંજલ યોગદર્શનનો સંદર્ભ આવે, પછી યોગદષ્ટિ સમુચ્ચયનો થોડો અધિકાર આવે, પાછો યોગબિન્દુનો મૂળ અધિકાર ચાલુ થઈ જાય... આવી આવી રીતે અષ્ટક-ષોડશક વગેરેના અધિકારો માટે પણ જાણવું. એમાં વળી વચ્ચે વચ્ચે ક્યારેક આગમપાઠોના સંદર્ભથી પણ પ્રસ્તુત અધિકારનું સમર્થન હોય, અચાન્ય ગ્રન્થોના સમાન સંદર્ભવાળા અધિકારોનું આ સંકલન પદાર્થોની ધારણા કરી પૂર્વાપર અનુસંધાન કરવાની ઉપાધ્યાયજી મહારાજની કુશળ પ્રતિભાને જણાવનારું માપક યંત્ર છે. વળી ક્યારેક તો એમ લાગે કે આ કોઈ ટિપ્પણ ગ્રન્થ છે, એટલે કે જેમ આચાર્ય ભગવંત શ્રી મુનિચન્દ્રસૂરિ મહારાજાએ કમ્મપયડી ચૂર્ણિ પર વિષમપદટિપ્પણ કર્યું છે – ચૂર્ણિગત તે તે બાબતોનું હેતુ વગેરે બતાવવા દ્વારા સ્પષ્ટીકરણ કર્યું છે તેમ ઉપરોક્ત ગ્રન્થોના તે તે અધિકારોની અમુક અમુક બાબતો પર વિશેષ પ્રકાશ પાથરવા ટિપ્પણની રચના કરી ન હોય ! એવો આ ગ્રન્થ છે. ફેર એટલો છે કે અભિપ્રેત તે તે અધિકારોનો એક સળંગ ગ્રન્થ જો હોત તો મને એમ લાગે છે કે તેઓએ એવી ટિપ્પણ જ રચી લીધી હોત, પણ એવો સળંગ ગ્રન્થ ન હોવાથી સ્વસંકલના અનુસાર એ એ ગ્રન્થાધિકારોને ગોઠવી આ નવો ગ્રન્થ રચ્યો છે અને વિશેષ બાબતો પર પ્રકાશ પાથર્યો છે.
કેટલાક મૂળ શ્લોકો પર વિસ્તૃત વૃત્તિ છે. તો કેટલાક પર સંક્ષિપ્ત અવસૂરિ જેવી. કેટલાક શ્લોકની વૃત્તિમાં સાક્ષી પાઠો જ ટાંકીને અભિપ્રેતાર્થ જણાવ્યો છે તો કેટલાક શ્લોકોની વૃત્તિમાં માત્ર દિફપ્રદર્શન કરી વિસ્તાર માટે અન્ય ગ્રન્થોનો અતિદેશ કરી દીધો છે. આ અન્ય ગ્રન્થો તરીકે બહુધા સ્વકીય જ ધર્મપરીક્ષા, સ્યાદ્વાદ કલ્પલતા, ઉપદેશ રહસ્ય વગેરે ગ્રન્યો છે. સંખ્યાબંધ શ્લોકો પર તો “સ્પષ્ટ ઇત્યાદિ કહીને વૃત્તિ જ રચી નથી. યાવત્ છેલ્લી બત્રીસીના તો એકેય શ્લોક પર વૃત્તિ નથી. વળી, ૮૦ ટકાથી ય વધુ શ્લોકોની અવતરણિકા કરી નથી. વૃત્તિ ગ્રન્થની આ બધી પ્રથમ નજરે આંખે ચઢતી વાતો કહી.
તત્ત્વાર્થ દીપિકા' માં ગ્રંથકારશ્રીએ ‘દાનધર્મ પ્રથમ હોવાથી પહેલી બત્રીસી દાનવિષયક છે.” એમ જણાવ્યું છે. આગળની બત્રીસીઓમાં પણ આ બત્રીસી પછી આ બત્રીસી શા માટે ? એના કારણ દરેક બત્રીસીના પ્રારંભમાં બતાવ્યા છે. સ્વોપજ્ઞટીકા સાથે આ ગ્રંથનું પરિમાણ ૫૦૫૦ શ્લોક જેટલું છે. એમ પ્રશસ્તિના અંતિમ ૧૦ મા પદ્યમાં જણાવ્યું છે.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
• પ્રસ્તાવના ૦
द्वात्रिंशिका
સ્વોપજ્ઞટીકા (૪/૧૨) માં સ્યાદ્વાદ કલ્પલતા જોવાની ભલામણ છે. એટલે “સ્યાદ્વાદ કલ્પલતા' ની રચના તત્ત્વાર્થદીપિકા પૂર્વે થઈ છે એમ નિશ્ચિત થાય છે.
બત્રીસ-બત્રીસી ગ્રંથમાં ઉપાધ્યાયજી મ.એ ઘણાં ઘણાં વિષયો આવરી લીધા છે.
આ. હરિભદ્રસૂરિજીનું સમગ્ર યોગસાહિત્ય યોગવિંશિકા, યોગશતક, યોગબિંદુ આદિના પદાર્થો બત્રીસીમાં આવરી લેવાયા છે. ૯
પ્રસ્તુત ગ્રંથની દરેક બત્રીસીમાં આવતાં પદાર્થો આ. હરિભદ્રસૂરિ મ. વગેરેના કયા ગ્રંથમાં ક્યાંથી ક્યાં સુધી આવે છે એ જણાવતું એક તુલનાત્મક કોષ્ટક પં. અભયશેખરવિ. ગણિવરે એમના દ્વત્રિશદ્ર દ્વિત્રિશિકા ભા.૧ ની પ્રસ્તાવનામાં અને ઉપા. યશોવિજય સ્વાધ્યાય ગ્રંથમાં આપેલ છે.
• “નચલતા ટીકા' . નયલતા ટીકામાં પ્રચુર પ્રમાણમાં અવતરણો, સાક્ષીપાઠો, ટીકાગ્રંથોના અંશો આવતાં હોવાથી સામાન્યવાચકને રસ ન પડે તે સ્વાભાવિક છે. પરંતુ વિદ્વાનો માટે તો નયલતા ટીકા એ જૈનશાસ્ત્રોનો એન્સાયક્લોપીડિયા જ જોઈ લો.
જે જે વિષય ચર્ચાતો હોય તે તે વિષયને લગતાં આગમગ્રંથો, પ્રકરણગ્રંથો, સ્વદર્શનના ગ્રંથો, ઈતર દર્શનના ગ્રંથો આદિ અનેકાનેક ગ્રંથના પાઠો એક જ સ્થળે મળી જવાથી વિદ્વાનોને તો ઓછી મહેનતે એક જ સ્થળે જ્ઞાનામૃતનો થાળ સાંપડી જાય છે.
આત્માને એકાંત નિત્ય માનતા સાંખ્યદર્શનનું ખંડન (૭/૧૫) કરી એ મતે હિંસાની અસંગતિ બતાવી છે. એ રીતે ૭/૧૬ માં નૈયાયિક મતે હિંસા ઘટતી નથી અને બૌદ્ધ મતે પણ (૭/૨૦) હિંસા સિદ્ધ થતી નથી એ બાબતે સુંદર વિવેચન છે.
બત્રીસીમાં આવતાં સમગ્ર વિષયનું ઝીણવટભર્યું દર્શન તો વિષયસૂચિ જોવાથી જ થઈ શકે. કેટલીક બાબતો અહીં જોઈએ.
૭મી બત્રીસીમાં માંસભક્ષણ બાબતે બૌદ્ધમતનું ખંડન છે. બૌદ્ધમતે માંસ પણ પ્રાણીનું અંગ છે. અનાજ આદિ પણ પ્રાણીના અંગ છે.
આજના કાળે પણ કેટલાક લોકો દૂધને પણ ઈંડાની જેમ પ્રાણીનું અંગ માનતા હોય છે અને બન્નેને સમાન ગણવા કુતર્કો કરતાં હોય છે.
ઉપાધ્યાયજી મહારાજે અહીં બૌદ્ધોને દલીલ પુરસ્સર ઉત્તર આપ્યો છે. જૈન મતે માંસ અભક્ષ્ય છે તે એમાં સતત થતી જીવોત્પત્તિના કારણે છે. પ્રાણીસંગને અભક્ષ્યનો હેતુ જૈનોએ માન્યો નથી.
કેટલાક વર્ષો પૂર્વે એક બૌદ્ધ પંડિત ધર્માનંદ કૌશાંબીએ ભગવાન મહાવીર પ્રભુ ઉપર માંસાહાર કરવાનો આરોપ મુક્યો હતો. આ મનઘડંત આરોપનું પાછળથી બીજા એક અર્જન ગુજરાતી પંડિત સમર્થન કરેલું. એ વખતે જૈનસંઘમાં ઘણો ઉહાપોહ થયેલો. વિદ્વાન જૈનાચાર્યો વગેરેએ આનો સજ્જડ પ્રતિકાર અનેક શાસ્ત્રપાઠો વગેરે આપીને કરેલો.
નયલતા માં વિદ્વદર્ય મુનિવરે આ બધી ચર્ચાનો સાર, શાસ્ત્રપાઠો, નિઘંટુ વગેરે વૈદક સાહિત્યના અનેક નવા પાઠો આપી આચારાંગસૂત્ર, શ્રીભગવતીસૂત્ર વગેરેમાં આવતા પાઠોનો અર્થ વનસ્પતિ પરક જ સાચો છે- એ સિદ્ધ કર્યું છે.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वात्रिंशिका
• પ્રસ્તાવના : નયલતામાં આવા અનેક અનેક વિષયોની ચર્ચા પ્રસંગે ઊંડાણ અને વિસ્તારપૂર્વક ગ્રંથોના સ્થળનિર્દેશપૂર્વક સાક્ષીપાઠો આપીને મુનિશ્રીએ તે તે વિષયનું વિસ્તૃત અને વિશદ ચિત્ર પૂરું પાડ્યું છે. વાચકને અહીં કુત્રિકાપણની જેમ એક જ સ્થળે અનેકાનેક ગ્રંથોના પાઠો જોવા મળે છે. મઝિમનિકાય વગેરે બૌદ્ધગ્રંથોના અનેક અવતરણો (પૃ.૩૮૮ થી ) જોવા મળે છે.
ચોથી જિનમહત્ત્વ દ્વાત્રિશિકાના વિવેચનમાં “નયલતા' માં અનેક બૌદ્ધગ્રંથોના સાક્ષીપાઠો આપ્યા છે.
મઝિમનિકાય, દીઘનિકાય વગેરેના સંખ્યાબંધ પાઠો અને જૈન ગ્રંથોના પ્રચુર પાઠો આપીને બુદ્ધ કરતાં જિનનું મહત્ત્વ કઈ કઈ રીતે છે ? તે વિશદ રીતે સ્પષ્ટ કર્યું છે.
તીર્થકર ભગવાનના આચાર, વ્રત, જીવન ઘટનાઓ અને બુદ્ધની ઘટનાઓને તે-તે ગ્રંથોના પાઠ સાથે રજૂ કરી બન્ને વચ્ચે ભેદ, વિશેષતા વગેરે બાબતોને ઉજાગર કરી છે. (૪/૧૫ પૃ.૨૩૮ થી)
અનેષણીયાએષણીય બાબતની પણ ચર્ચા (૪/૧૬) કરી છે. ૯ મી બત્રીસીમાં કથાનિરૂપણ પ્રસંગે “નયેલતા'માં દિગંબરમાન્ય ગ્રંથોના પણ અવતરણો આપ્યા છે.
પાંચમી બત્રીસીમાં “પ્રતિષ્ઠા' વિષયક ચર્ચા પ્રસંગે તત્ત્વચિંતામણિકાર ગંગેશ ઉપાધ્યાયનો મત અને તેનું ખંડન છે. (૫૯ પૃ.૩૦૬ થી ).
બૌદ્ધ વગેરે બધાં દર્શનોના પ્રાચીન ગ્રંથોમાં અનેકાંતનું સમર્થન કરતાં પાઠો છે. આવા અનેક પાઠો “નયલતા” માં વાંચતાં આપણને વીતરાગસ્તોત્રનું “નાનેકાન્ત પ્રતિક્ષિપેત પદ યાદ આવી જાય છે.
પ્રાચીન બૌદ્ધ સાહિત્ય પાલી ભાષામાં છે. મુનિશ્રીએ આ સાહિત્યનું અવગાહન કરી બૌદ્ધદર્શનની માન્યતાઓ મૂળ પાઠો સાથે રજૂ કરી છે. ગ્રંથગત વિષયના સમર્થનમાં પણ બૌદ્ધગ્રંથોના પાઠો આપ્યા છે. (૧૦/૨૫).
૧૧ મી બત્રીસીમાં ૧ થી ૧૦ ગાથામાં પાતંજલ માન્યતા અને પછી એનું ખંડન છે. નયલતામાં પાતંજલ યોગસૂત્રની વિવિધ ટીકાના અવતરણો આપી દરેક વિગતો સ્પષ્ટ કરી છે.
૧૦ મી બત્રીસીની ૨૨ મી ગાથામાં જૂની પ્રતમાં “ભાવસ્ય મોક્ષહેતુત્વે તેને મોક્ષે વ્યવસ્થિતમ્ આ પાઠ મુદ્રિત અને હસ્તલિખિત આદર્શમાં છે પણ અહીં “મોક્ષહેતુત્વના બદલે “મુખ્ય હેતુત્વ” પાઠ જોઈએ એવું નયેલતામાં અનેક દાખલાઓ આપી સ્પષ્ટ કર્યું છે.
ભાવથી જુદા જુદા લાભ પ્રાપ્ત કરનારના અનેક ઉદાહરણો આગમ વગેરે ગ્રંથોના પાઠપૂર્વક ન લતામાં આપ્યા છે. ભાવથી જાતિસ્મરણ પામનાર મેઘકુમાર-સુદર્શન, ભાવથી વિભેગંજ્ઞાન મેળવનાર શિવરાજર્ષિ, ભાવથી અવધિજ્ઞાન પામનાર મહાશતક, ભાવથી કેવલજ્ઞાન મેળવનાર તેટલીપુત્ર, ગજસુકુમાર, ભરતચક્રી, મલ્લીનાથ ભ. વગેરે ઉદાહરણો દર્શાવી મોક્ષ પ્રત્યે ભાવની મુખ્યકારણતાનું સમર્થન કરેલ છે. (પૃ.૭૧૩ થી ૭૧૬).
છલ અને જાતિ વગેરેનું વિવેચન કરતાં શાબ્દિક છળ માટે “તમાચો ખાધો' નું ઉદાહરણ આપ્યું છે. રોજ-બરોજના ઉપયોગમાં આવતાં આવા ઉદાહરણથી શેય પદાર્થો મગજમાં તરત બેસી જાય છે.
આ જ પ્રસંગમાં “નયલતા' માં નવકમ્બલઃ ઉદાહરણ આપ્યું છે. જો આનો અર્થ નવી કાંબળવાળો કરે તો ૯ કાંબળ અર્થ કાઢવો અને ૯ કાંબળ અર્થ કરો તો નવી કાંબળવાળો અર્થ કરવો તે છળ કહેવાય તેમ દર્શાવેલ છે. (પૃ.૪૪૯)
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
• પ્રસ્તાવના .
द्वात्रिंशिका
એ જ રીતે વિવાદ વગેરેના ઉદાહરણો પ્રચલિત ઐતિહાસિક કથાપ્રસંગો આપી સ્પષ્ટ કર્યા છે. ભગવાન મહાવીરપ્રભુ-ગૌતમસ્વામિનો વાદ = ધર્મવાદ, શોભનમુનિ અને ધનપાલનો વાદ = ધર્મવાદ, પાલક-સ્પંદકનો વાદ = વિવાદ આવું નયલતામાં દર્શાવેલ છે. (પૃ.૪૪૮)
10
• અનુવાદ
‘પ્રસ્તુત ગ્રંથનો ગુજરાતી અનુવાદ થવો જરૂરી છે' એ જણાવતા પં. હીરાલાલ કાપડિયા જણાવે છે કે - અનુવાદ : મૂળ કૃતિનું મહત્ત્વ જોતાં એનો ગુજરાતી જેવી પ્રાદેશિક ભાષામાં અનુવાદ ક્યારનો એ પ્રસિદ્ધ થવો જોઈતો હતો પણ તેમ થયેલું જણાતું નથી એથી આશ્ચર્ય થાય છે. (યશો દોહન પૃ.૩૩૦) ગૂર્જર અનુવાદ ૦
·
ગુજરાતી અનુવાદ કરતી વખતે લેખકશ્રીએ સામાન્ય વાચકવર્ગને સામે રાખ્યો છે. પદાર્થોને બને તેટલી સરળ રીતે રજૂ કરવાની કોશીષ કરી છે. પૂર્વપક્ષ કે ઉત્તરપક્ષનું વક્તવ્ય શરૂ થાય અને પૂરું થાય તે બન્ને આદિ-અંતને → ← આવા ચિહ્નો મૂકી એકદમ સ્પષ્ટતા કરી છે.
પેટા શીર્ષકો બોલ્ડ ટાઈપમાં આપેલા હોવાથી અનુવાદમાં કયો વિષય ચર્ચાઈ રહ્યો છે તે વાચકને તરત સમજાઈ જાય છે. વળી, ટીકાના ક્યા અંશનું વિવેચન ચાલે છે તે જણાવવું જરૂરી હોય ત્યાં દેવનાગરી ટાઈપમાં ટીકાનું પ્રતિક પણ ઘણા સ્થળે આપ્યું છે. (૯/૧૨)
ગુજરાતી અનુવાદમાં ગાથાર્થ અને ટીકાર્થ આપ્યા પછી નયલતામાં આપેલી વિગતોમાંથી સામાન્ય વાચકને ઉપયોગી વિશેષાર્થ પણ આપ્યો છે.
• પૂર્વ સંસ્કરણો
•
પ્રસ્તુત દ્વાત્રિંશદ્ દ્વાત્રિંશિકા સ્વોપન્ન તત્ત્વાર્થદીપિકા ટીકા સાથે ઈ.સ.૧૯૧૦ માં જૈનધર્મપ્રસારક સભા દ્વારા પ્રતાકારે પ્રગટ થયેલી. ફરી એનું પ્રકાશન વિ.સં. ૨૦૪૦ માં રતલામ જૈન સંઘ તરફથી થયું છે. પં. અભયશેખર વિજયજી ગણિવરના (હાલ આચાર્ય) ભાવાનુવાદ સાથે દ્વાત્રિંશદ્ દ્વાત્રિંશિકા ભાગ એક સ્વરૂપે ૧ થી ૮ દ્વાત્રિંશિકાઓ દિવ્યદર્શન ટ્રસ્ટ ધોળકા તરફથી વિ.સં. ૨૦૫૧ માં પ્રગટ થઈ છે. શ્રી હીરાલાલ કાપડિયા ‘યશોદોહન’ (પૃ.૩૩૦) માં લખે છે કે
ટિપ્પણ :- ‘જૈન ધર્મ પ્રસારક સંઘ' તરફથી પ્રકાશિત સવિવૃત્તિ મૂળ કૃતિની પ્રથમ દ્વાત્રિંશિકાના આદ્ય અઢાર પઘો ઉપર તેમજ ૨૧ મી અને ૨૫ મી દ્વાત્રિંશિકાના એકેક પદ્ય ઉપર આનન્દસાગર સૂરિજીએ સંસ્કૃતમાં ટિપ્પણો રચ્યાં છે. એ મુદ્રિત પ્રતિ અહીંના સૈનાનંદ પુસ્તકાલયમાં છે.
આ ઉપરાંત આ. ઋદ્ધિસાગર સૂરિજીના અનુવાદ સાથે પ્રથમ-દ્વિતીય બત્રીસીઓ ‘દ્રય-દ્વાત્રિંશિકા’ નામે શ્રી કૈલાસસાગરસૂરિ રીલીજીયસ ટ્રસ્ટ, અમદાવાદ તરફથી પ્રગટ થયેલ છે.
—
આ. ચન્દ્રગુપ્તસૂરિના ગુજરાતી વિવેચન સાથે દાનબત્રીસી એક અનુશીલન વગેરે અમુક છૂટક છૂટક બત્રીસી અનેકાંત પ્રકાશન દ્વારા પ્રગટ થયેલ છે.
• પ્રસ્તુત સંસ્કરણ .
પ્રસ્તુત સંસ્કરણની અનેક આગવી વિશેષતાઓ છે. કેટલીક મહત્ત્વની વિશેષતાઓ ટૂંકમાં આ
પ્રમાણે છે.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वात्रिंशिका
• પ્રસ્તાવના .
11
♦ પૂર્વ સંસ્કરણોમાંની ૪૮૦ જેટલી અશુદ્ધિઓનું પરિમાર્જન આ સંસ્કરણમાં સાત હસ્તલિખિત પ્રતિઓના આધારે કરાયું છે.
• જુના સંસ્કરણના પાઠ જે સ્થળે સુધાર્યા છે ત્યાં ટિપ્પણમાં જુનો પાઠ ‘મુદ્રિત’ સંકેત પૂર્વક આપ્યો છે. (પૃ.૩૯૦ વગેરે)
♦ ક્યારેક મૂળ ગ્રંથના પાઠ અને સ્વોપજ્ઞટીકામાં આવતાં પ્રતિકમાં પાઠભેદ કે અશુદ્ધિ હોય તો દૂર કરી છે અને એની નોંધ ટિપ્પણમાં આપી છે. (પૃ.૧૮૧ ૪/૧ ટિ.૧)
• મૂળ ગાથા સાથે ગ્રંથાંતરમાં આવતા પાઠભેદનું પણ સૂચન કર્યું છે. (પૃ.૩૯૫ ગા.૧૩ ટિ.૨) ♦ મૂળ ગાથામાં પણ અનેક સ્થળે શુદ્ધિકરણ કર્યું છે. (૪/૨૭ પૃ.૨૬૯ ટિ.૧,૨, ૪/૨૮ પૃ.૨૭૦ ટિ.૧, ૫/૧૯ પૃ.૨૯૭ ટિ. ૧)
♦ સ્વોપજ્ઞટીકામાં સાક્ષીગાથાના અંશો અપાયા હોય ત્યાં ટિપ્પણમાં પૂરી ગાથા આપી છે. (પૃ.૪૧૦ટિ.) ♦ સ્વોપજ્ઞટીકામાં આવતાં પ્રાકૃતભાષાના અવતરણોની સંસ્કૃત છાયા ટિપ્પણમાં આપી છે. (પૃ.૪૧૦ વગેરે) ♦ ગ્રંથકાર ઉપાધ્યાયજી મહારાજે કેટલાક સ્થળોએ મૂળ ગાથાઓ સુગમ જણાવી ટીકા ન કરી હોય એવું જોવામાં આવે છે. આવા સ્થળે મૂળ ગાથામાં રહેલી અશુદ્ધિઓને દૂર કરવા માટે તે તે વિષયની અન્યાન્ય ગ્રંથમાં થયેલી ચર્ચાઓના આધારે શુદ્ધિકરણ કર્યું છે. દા.ત. બત્રીસી ૯/૨૯ માં ‘વિષ્ણુદ્યમભય’ સ્થળે ‘નયલતા’ ટીકામાં ધર્મરત્નપ્રકરણ, બૃહત્કલ્પ વગેરે ગ્રંથોના પાઠો આપી ક્લિષ્ટ શ્લોકને સ્પષ્ટ કરેલ છે.
♦ બત્રીસીની ગાથા (૭/૧૫) હારિભદ્રીય અષ્ટક (૧૪/૧) જોડે ઘણી સમાનતા ધરાવે છે. આવા સ્થળે હારિભદ્રીય અષ્ટકની ટીકા નયલતામાં આપી દીધી છે.
‘નયલતાટીકાકાર અને અનુવાદક'
મુનિશ્રી યશોવિજયજીની વિદ્વત્તા, બહુશ્રુતતા, તાર્કિકતાના દર્શન એમની ટીકા અને અનુવાદમાં પંક્તિએ પંક્તિએ થાય છે. પ્રસ્તુત બત્રીસ-બત્રીસીની ‘નયલતા' ટીકામાં ૧૧૫૦ કરતાં વધુ ગ્રંથોના ૧૧૫૦૦ કરતાં વધુ સંદર્ભ આપ્યા છે. આપણને એમ થાય કે આટલા બધા સંદર્ભગ્રંથોને ટાંકવા એ કેટલું મોટું મહાભારત કામ છે ? આપણે ત્યાં લોકપ્રકાશ (૭૦૦ ગ્રંથોના સાક્ષીપાઠ) અને ધર્મસંગ્રહ (૨૫૦ ગ્રંથોના સાક્ષીપાઠ) જેવા વિપુલપ્રમાણમાં શાસ્ત્રપાઠો ટાંકનારા આકરગ્રંથો બહુ થોડા છે.
આટ-આટલા સંદર્ભગ્રંથો ટાંકનારા મુનિશ્રી કર્તવ્યનો ભાર પોતાના માથે રાખતાં જ નથી. તેઓ કહે છે કે ‘‘આ બધું કેવળ દેવ-ગુરુની કૃપાથી જ શક્ય છે. હું કોઈ ગ્રંથને જ્યારે ઉપયોગી સંદર્ભ શોધવા ઉઘાડું છું ત્યારે મોટાભાગે એવું બને છે કે જે પાનું ઉઘડે એમાં જ મને જોઈતો પાઠ મળી જતો હોય છે !'' ઉપાધ્યાયજી મ.પ્રત્યે પણ તેઓશ્રીની ભક્તિ ઊંડી છે. જ્યારે જ્યારે કોઈ પંક્તિ ન સમજાય ત્યારે ઉપાધ્યાયજી મ.ના નામની માળા ફેરવીને પ્રાર્થના કરે કે - આ સ્થળનો અર્થ ઉપાધ્યાયજી મ.ને જે અભિપ્રેત હોય તે મને પ્રાપ્ત થાઓ. આ પ્રમાણે પ્રાર્થના કરીને સુઈ જતાં મુનિશ્રી ઉઠે ત્યારે મૂંઝવણનો ઉકેલ હાજર જ હોય !
ઉપાધ્યાયજી મ.ની આવી કૃપા વરસવાનું કારણ જણાવતાં મુનિશ્રી ભૂતકાળમાં સરી જઈ સ્મરણના પોપડાં ખોલે છે : મુમુક્ષુ અવસ્થામાં દીક્ષાના મુહૂર્ત માટે ડભોઈ જવાનું થયું. ત્યારે ત્યાં બિરાજમાન
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
12
द्वात्रिंशिका
રૈવતસૂરિજી મહારાજે કહ્યું : ‘‘નરેશ ! ઉપાધ્યાય યશોવિજયજી સમર્થ શાસ્ત્રકાર થઈ ગયા છે. તેઓશ્રીનો સ્વર્ગવાસ ડભોઈમાં થયો છે. એમનાં સમાધિ સ્થળે જઈ વંદન કરી પ્રાર્થના વ. કરજે.” અને એ વખતે પહેલી જ વાર ઉપાધ્યાયજીનું નામ સાંભળ્યું. સમાધિ સ્થળે કલાકો સુધી પ્રાર્થના કરી. અને આજે જીવનમાં ડગલે-પગલે ઉપાધ્યાયજીની કૃપાના દર્શન થાય છે. દીક્ષા અવસ્થામાં મુનિશ્રીનું નામ યશોવિજયજી પડે છે એમાં પણ કંઈક સંકેત હશે !
ખૂબ ટૂંકા ગાળામાં અનેકાનેક સ્વ-પર દર્શનના ગ્રંથોનો અભ્યાસ કરનારા અને દીર્ઘધા૨ણાશક્તિને ધરનારા મુનિશ્રી તપસ્વી પણ છે. (વર્ધમાન તપની ૮૭ ઓળી સુધી પહોંચ્યા છે.)
શિષ્યોની સારણા-વારણા-ચોયણા-પડિચોયણા અને અધ્યાપન વગેરેમાં પણ પૂરો રસ લે છે. મુનિ યશોવિજયજી નવ્યન્યાયના ઊંડા અભ્યાસી છે એટલે ઉપાધ્યાયજીના હાર્દને સ્પષ્ટ કરવામાં સફળ રહ્યા છે. નવ્યન્યાયના અનેકાનેક ગ્રંથોના અવતરણો તે તે સ્થળે આપતાં રહે છે.
મુનિશ્રીનું વાંચન વિશાળ છે, સાથે સાથે ઉપયોગી પાઠોનું ટાંચન કરવાની એમની આદત પણ ઘણી લાભકારી બની છે.
ધન્યવાદ ! •
વર્ષો પૂર્વે પ્રસ્તુત ગ્રંથનું વાંચન કરતો હતો ત્યારે ન સમજાતાં કઠીન-સ્થળો સમજવા પૂ. મુનિરાજશ્રી જંબૂવિજયજી મ.સા. પાસે ગયેલો. ત્યારે પૂજ્ય મુનિશ્રીએ આ ગ્રંથની છપાયેલી પ્રત જોઈને કહ્યું કે - ‘‘આ ગ્રંથનું સુંદર રીતે સંપાદન કરવાની જરૂર છે. આમાં ઘણાં સ્થળોએ અશુદ્ધિઓ છે, (મુનિશ્રી યશોવિજયજીએ પ્રસ્તુત સંસ્કરણમાં જુના સંસ્કરણની ૪૮૦ જેટલી અશુદ્ધિઓનું વિવિધ હસ્તલિખિત પ્રતિઓના આધારે પરિમાર્જન કર્યું છે.) પદચ્છેદ, વિરામ-ચિહ્નો વગેરે પણ યથાસ્થાને નથી. કોઈક વિદ્વાને આનું સંપાદન કરવું જરૂરી છે.” આ પછી મારા મનમાં એક ઝંખના હતી કે આનું સુંદર સંસ્કરણ પ્રગટ થાય અને હું વાંચું.
થોડા વર્ષો પૂર્વે પં.શ્રી અભયશેખર વિજયજી ગણિવર (હવે આચાર્ય) ને અમદાવાદમાં મળવાનું થયું. બત્રીસી અને એના અનુવાદના છપાયેલા ફર્યા જોઈ આનંદ થયો. તેઓએ કહ્યું કે ‘મેં આઠ બત્રીસીનું સંપાદન અને અનુવાદ કર્યો છે. પરંતુ હવે આગળ કરવાનો નથી. કેમ કે અમારા મુનિ યશોવિજયજી આ બધી બત્રીસી ઉપર વિસ્તૃત સંસ્કૃત ટીકા અને ગુજરાતી વિવેચન લખી રહ્યા છે.’ આ સમાચાર મળ્યા ત્યારથી મુનિ યશોવિજયજી સંપાદિત વિવેચન બત્રીસ-બત્રીસી જોવાની ઉત્કંઠા હતી. હમણાં કલિકુંડતીર્થમાં મુનિશ્રી યશોવિજયજી સાથે પખવાડિયું રહેવાનું થયું. તેઓએ બત્રીસીના પ્રુફો આપ્યા અને બીજા ભાગની પ્રસ્તાવના લખી આપવા કહ્યું. બત્રીસીનું વાંચન મારા માટે “ભાવતું’ તુ ને વૈધે કહ્યા” જેવું હતું. પ્રસ્તાવના લખવાના નિમિત્તે મને આ ગ્રંથવાંચનની તક આપવા બદલ મુનિશ્રીનો આભારી છું.
પ્રસ્તુત ગ્રંથનું પઠન-પાઠન કરી સહુ કોઈ ઉપાધ્યાયજી મહારાજે પ્રરૂપેલા પદાર્થોને આત્મસાત્ કરી આત્મકલ્યાણને વરે એ જ મંગળ કામના.
લી.વિજય મુનિચન્દ્રસૂરિ અક્ષયતૃતીયા- વિ.સં.૨૦૫૯,
ઓંકારસૂરિ આરાધનાભવન, સૂરત.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वात्रिंशिका
13
( ૫ થી ૮ બત્રીસીનો ટૂંક્યાર)
૫- ભક્તિદ્વામિંશિક ટૂંક્યાર લૌકિક દેવો કરતાં શ્રીવીતરાગ તીર્થંકર ભગવંત મહાન છે – આવું જાણીને ચૂપચાપ બેસી રહેવાનું નથી. પણ તેમની સર્વોત્કૃષ્ટ ભક્તિ કરવાની છે. આથી પાંચમી બત્રીસીમાં તીર્થકર ભગવંતની ભક્તિનું, ભક્તિના પ્રકારોનું વિશદ નિરૂપણ મહોપાધ્યાયજી મહારાજે કરેલ છે. તેઓશ્રી જણાવે છે કે અરિહંત પરમાત્માને વિશે ભક્તિ સર્વવિરતિધરોને સંપૂર્ણ હોય છે, તથા ગૃહસ્થોને આંશિક હોય છે. (ગા.૧). જિનાલય બનાવવું તે પણ ગૃહસ્થ દ્વારા થતી ભક્તિનો એક પ્રકાર છે. જિનાલય કરાવનાર ગૃહસ્થ સદાચાર વગેરે ગુણવાળો હોય. આવા ગૃહસ્થ દેરાસર બનાવવાના સમયે કેટલીક વાતો ખ્યાલમાં રાખવી. જેમકે દેરાસર માટે શુદ્ધ ભૂમિને શાસ્ત્રનીતિથી ખરીદવી. બીજાને અણગમામાં નિમિત્ત ન થવું. તે માટે દેરાસરની જમીન વગેરે ખરીદતી વખતે સામેનાને સંતુષ્ટ કરવો. વળી આસપાસ રહેનારાઓનું પણ સન્માન કરવું, જેથી તેઓને જૈન ધર્મમાં રુચિ થાય. જિનાલય-જિનબિંબ બનાવવા દ્વારા કારીગરોસુથાર-શિલ્પી વગેરે પણ જિનભક્તિ સ્વરૂપ ધર્મની આરાધનામાં શ્રાવકના સહાયક છે. માટે તેઓ શ્રાવકના ધર્મમિત્ર થાય-આવું ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે. માટે શ્રાવકોએ ધર્મમિત્ર એવા કારીગરોને પણ સંતોષ આપવો. (ગા.થી ૭)
જિનાલય બનાવનાર શ્રાવક જયણાવાળો, આરંભને છોડનારો તથા નિયાણારહિત શુભાશયવાળો હોય. તેની જિનાલય નિર્માણની પ્રવૃત્તિને ષોડશકમાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિ મહારાજે ભાવવૃદ્ધિના કારણે ‘ભાવયજ્ઞ' રૂપે જણાવેલ છે. દેરાસર બનાવીને શ્રાવક જિનબિંબને કરાવે. (ગા.૮ થી ૧૦) જિનાલય અને જિનબિંબના નિર્માણ માટે વ્યસનમુક્ત શિલ્પી રાખવો. તેનું સન્માન કરવું અને તેને ઉચિત મૂલ્ય ચૂકવવું. એક જ પ્રતિમા ઘડાવેલ હોય છતાં તે પ્રતિમાની મુખાકૃતિ વગેરેને કારણે જો શ્રાવકને “૫૦” પ્રતિમા ભરાવ્યા જેટલો આનંદ થાય તો તેને લાભ પણ “૫૦’ પ્રતિમા કરાવ્યાનો મળે છે. અહીં ગ્રંથકારશ્રી લાલબત્તી ધરતા જણાવે છે કે જો શિલ્પી ઉપર અપ્રીતિ હોય તો તે વાસ્તવમાં ભગવાન ઉપર અપ્રીતિ છે. આ વાત પણ જિનમંદિર બનાવનારે નોંધવા જેવી છે. (ગા.૧૧ થી ૧૩).
ભૂલથી પોતાની પાસે આવી ગયેલ બીજાના ધનને વિશે “આનાથી ઉત્પન્ન થયેલ પુણ્ય તે ધનના માલિકનું થાઓ' - આવી અભિલાષા શ્રાવક કરે. તેથી તેનું ધન સશે શુદ્ધ થાય છે. તથા પ્રાણપ્રતિષ્ઠા વખતે જે ભગવાનની પ્રતિમા હોય, તેના નામનો મંત્રજાસ થાય છે. પ્રતિમા સોનાની હોય કે મોટી હોય તો લાભ મોટો થાય તેવું નથી પણ ભક્તિ અને શાસ્ત્રાનુસારીતા જ નિર્જરાનું મુખ્ય કારણ છે. આ રીતે પ્રતિમા કરાવવી તે લોકોત્તર અને મોક્ષદાયી છે. (ગા.૧૪ થી ૧૬).
વિધિપૂર્વક ભરાવેલ પ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠા દસ દિવસમાં કરવાનું વિધાન ષોડશકમાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે કરેલ છે. તે પ્રતિષ્ઠા ત્રણ પ્રકારે છે - વ્યક્તિ પ્રતિષ્ઠા, ક્ષેત્રપ્રતિષ્ઠા અને મહાપ્રતિષ્ઠા. (ગા.૧૭) પ્રાણપ્રતિષ્ઠાવિધિને દર્શાવતા ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે પ્રાણપ્રતિષ્ઠા = અંજનશલાકા કરનાર પોતાના આત્મામાં જ વીતરાગતા વગેરે ગુણોની સ્થાપના કરે તે મુખ્ય પ્રતિષ્ઠા છે. પ્રતિમામાં બાહ્ય-પ્રતિષ્ઠા તો ઉપચારથી
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
14 • ૫ થી ૮ બત્રીસીનો ટૂંકસાર •
द्वात्रिंशिका જાણવી. પરંતુ ઉપચારથી કરાતી પ્રતિષ્ઠાથી પણ પૂજકના મનમાં પ્રતિમામાં પરમાત્માની બુદ્ધિ થવાથી પૂજકને પુષ્કળ લાભ થાય છે. પ્રતિષ્ઠા પછી આઠ દિવસ સુધી નિરંતર દાન દેવું અને પૂજા કરવી. પ્રતિષ્ઠા બાહ્ય અને અંતરંગ-એમ બે પ્રકારે થાય છે. તેમાં બાહ્ય પ્રતિષ્ઠામાં બલિબાકળા આપવા જરૂરી છે. જેથી ક્ષેત્રદેવતાની શાંતિ થાય, વિઘ્નોનો નાશ થાય અને તે દેવો શાસનની ઉન્નતિ કરે.
આગળ ઉપર ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે પરમાત્માની જળપૂજા વગેરે શ્રાવકો કરી શકે, પરંતુ સાધુ નહિ. કારણ કે તેઓ પાપપ્રવૃત્તિથી સંપૂર્ણપણે અટકેલા-પાછા ફરેલા છે. જિનપ્રતિમાની પૂજા ચંદનાદિ વિલેપન, દૂધ-જલાદિથી સ્નાન, ધૂપ, ઉત્તમ ફળ વગેરે દ્રવ્યોથી કરવી જોઈએ. (ગા.૧૮-૨૧)
ભગવાનની પૂજા પંચાંગ પ્રણિપાત રૂપે, સાષ્ટાંગ પ્રણામ રૂપે કે પોતાના વૈભવ મુજબ સર્વોપચાર પૂજારૂપે થઈ શકે. ભગવતીસૂત્રમાં અને પૂજા પ્રકરણમાં પણ આવી પૂજા જણાવાયેલ છે. (ગા.૨૨) ષોડશકમાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજા જણાવે છે કે “શ્રાવકે લાલ, પીળા વસ્ત્રોથી કે શ્વેત વસ્ત્રોથી પૂજા કરવી. ભગવાનના ગુણો અને પોતાના દોષ-નિંદા જેમાં આવે એવા સ્તવનાદિથી સ્તોત્રપૂજા કરવી. તેમાં એકાગ્રતા તથા અહોભાવ લાવવા પ્રયત્ન કરવો. આ રીતે કરાયેલી ભગવાનની પૂજા વિધ્વશાંતિ કરે છે અને અભ્યદય તથા મોક્ષને આપે છે. ભગવાનને વિલેપન કરવું, પુષ્પ ચડાવવા તે કાયયોગ પ્રધાન પૂજા છે. પૂજાની સામગ્રી (ફૂલ વગેરે) મંગાવવી તે વચનયોગપ્રધાન પૂજા છે. મનથી ફૂલપૂજા વગેરેની ભાવના તે મનયોગપ્રધાન પૂજા છે. (ગા.૨૨ થી ૨૬).
જિનપૂજાવિરોધી અમુક લોકો બીજાને પૂજામાં અંતરાય કરતા કહે છે કે પૂજાથી ભગવાનને તો કોઈ જ લાભ નથી થતો અને જીવવિરાધનાનો દોષ ઊભો જ છે. પરંતુ આ દલીલ બરાબર નથી. કારણ કે ભગવાનને લાભ થાય તે માટે પૂજા નથી કરવાની. પણ પોતાના આત્માની નિર્મળતા-પ્રસન્નતાશુભ અધ્યવસાય માટે પૂજા કરવાની છે. પૂજામાં પ્રગટતો શુભભાવ તો અનુભવસિદ્ધ જ છે. તથા વિરાધના થવા માત્રથી જો જિનપૂજા ત્યાજ્ય હોય તો ગૃહસ્થો સાધર્મિકભક્તિ વગેરે આરાધના પણ નહિ કરી શકે. માટે આજ્ઞાને કેન્દ્રમાં રાખવી એ બાબત મુખ્ય છે. જિનાજ્ઞાને કેન્દ્રસ્થાને રાખીને જયણાપૂર્વક થતી આરાધનામાં કદાચ અલ્પ દોષ લાગે તો પણ જિનાજ્ઞાશરણાગતિ વગેરે પરિણામોથી થતા લાભો અપરંપાર છે. માટે જ ષોડશકમાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિ મહારાજા કૂપદેષ્ટાંતથી પૂજાનું સમર્થન કરે છે. પરંતુ સાધુ ભગવંત સંપૂર્ણપણે ભાવસ્તવમાં આરૂઢ હોવાથી જિનપૂજાનું તેને પ્રયોજન નથી. અષ્ટકમાં પણ કહેલ છે કે સાવદ્યપ્રવૃત્તિરૂપ રોગ જેનો નીકળી ગયો છે તેવા સાધુને દ્રવ્યપૂજાની જરૂર નથી. માટે પ્રકૃતિથી અત્યંત પાપભીરૂ અથવા સામાયિકમાં રહેલ ગૃહસ્થને પણ જિનપૂજાનો અધિકાર નથી. પરંતુ સંસારમાં છૂટથી આરંભ-સમારંભને કરનાર ગૃહસ્થ પૂજામાં આરંભ-સમારંભ સ્વરૂપ દૂષણો જુવે તે તેનો અવિવેક છે. પંચાશકમાં જણાવેલ છે કે આવો જીવ શાસનહીલના અને અબોધિનું કારણ બને છે. (ગા.૨૭ થી ૩૦) આ બધી બાબતોને ગ્રંથકારશ્રીએ અહીં ઝીણવટથી દર્શાવેલ છે.
દેવદ્રવ્યભક્ષક સંકાશ શ્રાવક વગેરેના દષ્ટાંતોથી જિનપૂજા કર્મનિર્જરા અને મોક્ષનું કારણ છે – એ વાત સૂક્ષ્મ રીતે સિદ્ધ કરેલ છે. અંતમાં જણાવેલ છે કે જેમ ચિંતામણિ રત્નની પૂજાથી રત્નને લાભ નથી પણ પૂજકને લાભ છે તે રીતે વીતરાગની પૂજામાં વીતરાગને લાભ નથી પણ પૂજકને લાભ અવશ્ય થાય છે. (ગા.૩૧-૩૨)
આ રીતે અહીં સૌ પ્રથમ જિનાલય અને જિનપ્રતિમા નિર્માણની વિધિ બતાવી. પછી ત્રણ પ્રકારની
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वात्रिंशिका • ૫ થી ૮ બત્રીસીનો ટૂંકસાર •
15 પ્રતિષ્ઠા, ત્રણ પ્રકારની પૂજા, સાધુ માટે દ્રવ્યપૂજા બિનજરૂરી વગેરે વિષયોની છણાવટ કરેલ છે. અંતમાં પ્રતિમાની પૂજામાં ચિંતામણિરત્નના દષ્ટાંતને જણાવીને આ વિષયનો ઉપસંહાર કરેલ છે.
૬- સાધુસામગ્રદ્ધાત્રિશિક્ષઃ ટૂંક્યાર જિનભક્તિથી ચારિત્ર મોહનીય કર્મનો ક્ષય થવાથી સાધુજીવન પ્રાપ્ત થાય છે. તેથી છઠ્ઠી બત્રીસીમાં સાધુજીવનની સંપૂર્ણતા શેના દ્વારા થાય ? તે બાબતનું વિસ્તૃત પ્રતિપાદન કરવામાં આવેલ છે. સાધુતાની પરિપૂર્ણતાની આધારશીલા છે (૧) તત્ત્વસંવેદનજ્ઞાન (૨) સર્વસંપન્કરી ભિક્ષા અને (૩) જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્ય. તે માટે ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે સંયત એવા મહાત્મા જ્ઞાનથી જ્ઞાની બને, ભિક્ષા દ્વારા ભિક્ષુક બને, વૈરાગ્ય દ્વારા વિરકત બને (ગા.૧)
જ્ઞાનના ત્રણ પ્રકાર છે. (૧) વિષયપ્રતિભાસ જ્ઞાન, (૨) આત્મપરિણામયુક્ત જ્ઞાન અને (૩) તત્ત્વસંવેદન જ્ઞાન. હેયત્વ વગેરે વિષયોના ગુણધર્મો વિનાનું મુગ્ધ જ્ઞાન તે વિષયપ્રતિભાસ જ્ઞાન. આધ્યાત્મિક લાભ-નુકસાનને જણાવતું જ્ઞાન તે આત્મપરિણામયુક્ત જ્ઞાન. અનેકાંતવાદથી અભિવ્યક્ત, હેયના ત્યાગ અને ઉપાદેયના સ્વીકારથી વણાયેલ બોધને તત્ત્વસંવેદન જ્ઞાન કહેવાય. (ગા.૨)
અગ્નિના દાહક સ્વભાવથી અજાણ અને ચમકને જોઈ અગ્નિ તરફ આકર્ષાતા મુગ્ધ બાળકની જેમ હેય એવા સ્ત્રી-પરિવારમાં મમત્વ કરનાર મિથ્યાષ્ટિનું જ્ઞાન વિષયપ્રતિભાસ જ કહેવાય. અષ્ટકજીમાં જણાવ્યું છે કે “અજ્ઞાનાવરણના હ્રાસથી વિષયપ્રતિભાસ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે” (ગા.૩) આત્મપરિણામશાલી જ્ઞાન સમકિતીને હોય છે. તે જ્ઞાનાવરણના ઘટાડાથી ઉત્પન્ન થાય છે. એવું અષ્ટકજીમાં જણાવેલ છે. તે જ્ઞાન ચારિત્રની ઈચ્છાથી યુક્ત હોય છે. (ગા.૪) તત્ત્વસંવેદન જ્ઞાન સમ્યક્ જ્ઞાનાવરણના ક્ષયોપશમથી ઉત્પન્ન થાય છે. તેવું જ્ઞાન વિરતિથી વિશિષ્ટ એવા સાધુને હોય છે. અને તે વિના વિખે ફળ આપે છે. (ગા.૫) નિષ્ફર પાપપ્રવૃત્તિ વિષયપ્રતિભાસ જ્ઞાનને સૂચવે છે. સકંપ પાપપ્રવૃત્તિ આત્મપરિણતિયુક્ત જ્ઞાનનું ચિહ્ન છે. મોક્ષમાર્ગમાં વિશુદ્ધ પ્રવૃત્તિ તત્ત્વસંવેદનજ્ઞાનને સૂચવે છે.
આગળ જતાં નવ્ય ન્યાયની પરિભાષાના માધ્યમથી ગ્રંથકારશ્રીએ કાર્યભેદ પ્રત્યે કારણભેદના નિયમને આગળ ધરીને “અજ્ઞાનાવરણ, જ્ઞાનાવરણ અને સજ્ઞાનાવરણ-એમ ત્રણ વિલક્ષણ - વિભિન્ન કર્મના ક્ષયોપશમથી અજ્ઞાન, જ્ઞાન અને સતજ્ઞાન સ્વરૂપ કાર્ય ઉત્પન્ન થાય છે' - એવું હૃદયંગમ રીતે દર્શાવેલ છે. (ગા.૭).
તત્ત્વસંવેદન જ્ઞાનના સંબંધથી જ સાધુ પૂર્ણતાને મેળવે છે. બાકી તે આકર્ષગામી થાય કે પતિત પણ થાય. (ગા.૮)
સાધુજીવનમાં ભિક્ષા ત્રણ પ્રકારે સંભવે છે.- સર્વસંપન્કરી ભિક્ષા, પૌરૂષની ભિક્ષા અને વૃત્તિભિક્ષા. (ગા.૯) સર્વદા હનન-પાચન-ક્રયણ સ્વરૂપ આરંભ વગરની ભિક્ષા સર્વસંપત્કારી ભિક્ષા કહેવાય. તે સુસાધુમાં સાક્ષાત્ અને ૧૧મી પ્રતિમા વહન કરનાર શ્રાવકમાં પરંપરાએ રહે છે. (ગા.૧૦) દીક્ષા લીધા પછી દીક્ષાવિરોધી પ્રવૃત્તિ કરે, આરંભ સમારંભ કરે તેની ભિક્ષા પૌરુષબી કહેવાયેલ છે. (ગા.૧૧) અષ્ટકમાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિ જણાવે છે કે નિર્ધન, પાંગળા વગેરે જીવો જીવનનિર્વાહ માટે ભિક્ષાટન કરે તે વૃત્તિભિક્ષા કહેવાય. સિદ્ધપુત્ર અને સારૂપિકની ભિક્ષા પણ વૃત્તિભિક્ષા હોઈ શકે. સંવિગ્નપાક્ષિકની ભિક્ષા સર્વસંપત્કરી કહેવાય. (ગા.૧૨)
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
• ૫ થી ૮ બત્રીસીનો ટૂંકસાર •
द्वात्रिंशिका
ગ્રંથકારશ્રી ચારિત્રનો અને ભિક્ષાનો સંબંધ જોડે છે કે ‘ભિક્ષાદાતાને તકલીફ ન થાય એ રીતે, સાધુ માટે ન બનાવેલ રસોઈ ગ્રહણ કરતા સાધુ ચારિત્રની સમૃદ્ધિથી પૂર્ણતાને પામે છે.” (ગા.૧૩) અહીં પ્રશ્ન ઉભો કરેલ છે કે - ‘આ રીતે તો સાધુને સદ્ગૃહસ્થોની ગોચરી જ નહિ કલ્પે. કારણ કે સદ્ગૃહસ્થો તો રસોઈ બનાવતી વખતે જ અતિથિ-સાધુસંતોના સંકલ્પપૂર્વક જ જરૂર કરતાં વધારે પ્રમાણમાં રસોઈ બનાવતા હોય છે. વળી, દશવૈકાલિકમાં પણ સાધુને યાવદર્થિક અને પુણ્યાર્થિક ભોજનાદિ ગ્રહણ કરવાનો નિષેધ કરેલો છે. તો સાધુ ભગવંતો સગૃહસ્થને ત્યાં ગોચરી કઈ રીતે લેશે ?’ આનો જવાબ આપતા ગ્રન્થકારશ્રીએ જણાવેલ છે કે રસોઈ બનાવતી વખતે ગૃહસ્થ ‘આટલું સાધુ માટે' એ પ્રમાણે સંકલ્પ કરે તો સાધુને તે રસોઈ અગ્રાહ્ય બને. પણ સામાન્યથી પોતાના ઉદ્દેશથી થતી રસોઈને વિશે ‘મારા માટે બનાવેલી રસોઈ સાધુ ભગવંતને વહોરાવી મારી જાતને, આજના દિવસને સફળ કરીશ' આવી ભાવના કરવા માત્રથી તે રસોઈ સાધુને અગ્રાહ્ય બને નહિ. આ વાતની ગ્રંથકારશ્રીએ વિશેષ છણાવટ પિંડનિર્યુક્તિમાં બતાવેલી ચતુર્થંગી દ્વારા કરેલી છે. માટે જેમ સાધુને વંદન કરી કૃતાર્થ થતા વિનયી શ્રાવકોને વાઉકાયની હિંસાનો દોષ નથી લાગતો તે રીતે પોતાની રસોઈમાં સુપાત્રદાનની ભાવના ભાવવાથી તે રસોઈ સાધુને અગ્રાહ્ય બની નથી જતી તથા શ્રાવકને તેવી ભાવના દોષજનક બનતી નથી. (ગા.૧૪ થી ૧૭)
16
‘તીર્થંકર ભગવંતે બતાવેલ શુદ્ધ ગોચરીની પ્રાપ્તિ અશક્ય છે' એવી શંકા ન કરવી. કારણ કે તેવી શંકા તીર્થંકરોમાં પોતાની અશ્રદ્ધાને સૂચવે છે. વળી, અતિદુર્લભ એવો મોક્ષ પણ અતિદુષ્કર એવો ધર્મ (નિર્દોષ ગોચરી વગેરે) કરવાથી જ મળી શકે. અને અતિદુષ્કર એવા સાધુધર્મને અતિદુર્લભ એવા મોક્ષનું કારણ બતાવવાથી જ તીર્થંકરોમાં યથાર્થ માર્ગદર્શક તરીકેની શ્રદ્ધા સંગત થાય છે. (ગા.૧૮) પોતાના માટે બનેલ રસોઈ એકવાર સાધુ સ્વીકારે તો બીજીવાર ગૃહસ્થ તેવી રીતે બનાવે. આ રીતે પોતાના નિમિત્તે ગૃહસ્થને પાપના ભાગીદાર બનતા અટકાવવા તથા અનવસ્થાને (= ખોટી પરંપરાને) અટકાવવા સાધુ તેવી રસોઈ ન સ્વીકારે. આવું સાધુ ન કરે તો તેનુ સંયમ નિમ્ન બને-ખંડિત થાય. (ગા.૧૯-૨૦)
આગળ વધતાં ગ્રંથકાર શ્રીમદ્ભુએ સાધુની સંપૂર્ણતાના કારણભૂત વૈરાગ્યને દર્શાવેલ છે. વૈરાગ્ય ત્રણ પ્રકારના છે - (૧) દુ:ખગર્ભિત (૨) મોહગર્ભિત (૩) જ્ઞાનગર્ભિત. સંસારના દુઃખથી કંટાળીને પલાયનવૃત્તિથી દીક્ષા લેનાર વ્યક્તિ કષ્ટસાધ્ય એવા ચારિત્રાચારમાં પોતાની શક્તિને છૂપાવે છે. આથી દુઃખગર્ભિત વૈરાગ્ય આર્તધ્યાનરૂપે હોય છે. ‘ભોગસુખ મને મળશે નહિ' એવા બોધથી સ્ત્રી વગેરેમાં નિસ્પૃહતા થવા છતાં વિષયસુખમાં અનિષ્ટપણાની બુદ્ધિ ન હોવાથી દુ:ખગર્ભિત વૈરાગ્ય દુ:ખજનક છે. (ગા.૨૧-૨૨) ‘આત્મા એકાંતે નિત્ય છે અથવા એકાંતે અનિત્ય છે' આવા એકાંતજ્ઞાનથી સંસારની અસારતા જોઈને મોહગર્ભિત વૈરાગ્ય પ્રગટે છે. આમાં આત્મા વિશે ગેરસમજ જીવમાં ઉભી છે. તેથી મોહગર્ભિત વૈરાગ્ય પણ જીવને દુર્ગતિમાં લઈ જઈ શકે છે. તેથી તેને દબાયેલ તાવ’ની ઉપમા આપી છે. (ગા.૨૩) કર્મબદ્ધ જીવોના દુઃખોને વિવેકદૃષ્ટિથી સ્યાદ્વાદદષ્ટિથી જાણીને સંસાર પ્રત્યે ઉભો થતો વૈરાગ્ય જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્ય કહેવાય. તે જીવને મોક્ષમાર્ગે પ્રગતિ કરાવે છે. (ગા.૨૪)
સાધુપણાની સંપૂર્ણતા જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્ય દ્વારા જ શક્ય છે. વૈરાગ્ય દુઃખગર્ભિત કે મોહગર્ભિત હોય તો પણ ગુણવાન ગુરુની શરણાગતિથી, સમર્પણભાવથી તે પલટાઈને જ્ઞાનગર્ભિત બની શકે. ગુરુની
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫ થી ૮ બત્રીસીનો ટૂંકસાર
17
द्वात्रिंशिका શરણાગતિ વિના તો જીવની ભાવશુદ્ધિ પણ મોક્ષમાર્ગને અનુસરતી નથી. કારણ કે તેવા જીવોએ માનેલી ભાવશુદ્ધિ કદાગ્રહસ્વરૂપ છે, ગીતાર્થ ગુરુના ઉપદેશને સમજવા કે સ્વીકારવામાં અવરોધક છે. કદાગ્રહનું કારણ મોહ છે. તેવા મોહનો નાશ ગુરુપારતંત્ર્યથી થાય છે. આમ અષ્ટકજીમાં પણ જણાવેલ છે. ગુરુને સમર્પિત થવામાં નમ્રતા-સરળતા વગેરે અનેક લાભો પણ છે. જે ગુણોનું સ્વરૂપ-ફળ-બળ ઓળખે અને દોષોનું સ્વરૂપ-ફળ-ત્રાસ સમજે તેના માટે ગુણવાન ગુરુ પ્રત્યે સમર્પણ સહજ છે. (ગા.૨૫-૨૮)
·
જીવ ગુરુ પ્રત્યેના વિશિષ્ટ સમર્પણ ભાવથી સામેનાને સમકિત અપાવવા દ્વારા પોતાનું સમકિત ક્ષાયિક સ્વરૂપે પરિણમાવે છે. યાવત્ તીર્થંકર પદને સંપ્રાપ્ત કરે છે આમ શાસનપ્રભાવના અને પોતાની ઉત્કૃષ્ટ આત્મોન્નતિ સ્વરૂપ લાભ થાય છે. તથા અજાણતા પણ શાસનહીલના કરનાર વ્યક્તિ ગાઢ મિથ્યાત્વને બાંધે છે. માટે બાલ જીવોની સ્વચ્છંદ પ્રવૃત્તિ શાસનહીલનાને કરનાર છે અને સાધુની ગુરુપરતંત્રતા ગુણોની પૂર્ણતાને લાવનાર છે-એમ જણાવેલ છે. આમ ગીતાર્થનો સંગ કરી તત્ત્વસંવેદન જ્ઞાન, સર્વસંપત્કરી ભિક્ષા અને જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્યને આત્મસાત્ કરનાર સાધુ ઝડપથી મોક્ષે જાય છે. (ગા.૨૯-૩૨) આ રીતે સાધુ જીવનની સંપૂર્ણતાને લાવનાર ત્રણ ઘટક તત્ત્વોનું સુંદર અર્થવિશ્લેષણ અહીં દૃષ્ટિગોચર થાય છે.
૭- ધર્મવ્યવસ્થાદ્વાત્રિંશિકા ટૂંક્સાર
સાધુજીવનમાં ભણ્યાભક્ષ્ય વગેરે બાબતોનો સમ્યક્ બોધ ન હોય તો સાધુતા અપૂર્ણ જ રહી જાય છે. માટે સાધુસામગ્ર બતાવ્યા બાદ સાતમી બત્રીસીમાં ભક્ષ્યાભક્ષ્ય વગેરેની વ્યવસ્થા ગ્રંથકારશ્રીએ દર્શાવેલ છે. પ્રારંભમાં જ ગ્રંથકારશ્રી દર્શાવે છે કે ભક્ષ્યાભક્ષ્યના વિવેકથી, ગમ્યાગમ્યના વિવેકથી, વિશિષ્ટ તપથી અને દયાથી ધર્મ વ્યવસ્થિત રહે છે. (ગા.૧)
બૌદ્ધ કહે છે કે જેમ ભાત એકેન્દ્રિય જીવનું શરીર છે અને ભક્ષ્ય છે તે રીતે માંસ પ્રાણીનું શરીર કે શરીરનો ભાગ છે. માટે તેને ભક્ષ્ય કહેવું જોઈએ.' પણ ગ્રંથકારશ્રીની દૃષ્ટિએ આ દલીલ ખોટી છે. કારણ કે ‘જેનું ભક્ષણ થઈ શકે તે ભક્ષ્ય કહેવાય' તેવું શાસ્ત્રમાન્ય નથી. પણ જેનું ભક્ષણ પાપનું કારણ ન બને તે જ ભક્ષ્ય કહેવાય. માટે જ લોકમાં પણ પેય-અપેયની વ્યવસ્થા એ રીતે પ્રસિદ્ધ છે કે ગાયનું દૂધ ભક્ષ્ય છે પણ ગાયનું લોહી અભક્ષ્ય છે. જો બૌદ્ધની વાત સ્વીકારીએ તો ભેંસના માંસની જેમ બૌદ્ધ ભિક્ષુનું માંસ પણ ભક્ષ્ય બનશે. કારણ કે બન્ને પ્રાણી અંગ જ છે. પણ બૌદ્ધસાધુના માંસને ખાવાનો તો તેમના શાસ્ત્રમાં જ નિષેધ જણાવેલ છે. વળી, જૈનોના મતે માંસ અભક્ષ્ય છે તેનું કારણ એ છે કે તે જીવોની સંસક્તિનો (=પુષ્કળ ઉત્પત્તિનો) હેતુ છે, નહિ કે તે પ્રાણીનું અંગ છે. તીર્થંકરોએ માંસમાં નિગોદના જીવોની ઐકાંતિકી અને આત્યંતિકી ઉત્પત્તિ જણાવી છે. સંબોધપ્રકરણનો સંદર્ભ આપીને ગ્રંથકારશ્રીએ આ વાતની પુષ્ટિ કરેલ છે. (ગા.૨ થી ૬)
જૈન આગમમાં માંસના ઉપભોગની આવતી વાત માંસને આરોગવાનું સમર્થન નથી કરતી પણ બાહ્ય વિલેપન વગેરે રૂપે અતિ આગાઢ રોગાદિ કારણે માંસના બાહ્ય ઉપભોગને જણાવે છે. આ જ વાત જણાવે છે કે ‘માંસ અભક્ષ્ય છે’ એવી વાત જૈનોને માન્ય જ છે. વળી, સ્વાભાવિક રીતે મળતા રોટલી-દાળ છોડી, જે મેળવવા માયા કરવી પડે, અતિ આસક્તિ પોષાય તેવા માંસને વાપરવાની વાત જિનેશ્વરો કરે પણ નહિ. (ગા.૭) વળી લંકાવતાર, શીલપટલ, નાગપટલ વગેરે બૌદ્ધ શાસ્ત્રો
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
18
• ૫ થી ૮ બત્રીસીનો ટૂંકસાર
द्वात्रिंशिका
પણ માંસ ખાવાનો નિષેધ કરે છે. (ગા.૮) આ વાતને બતાવવાનું ગ્રંથકારશ્રી ચૂકતા નથી. બૌદ્ધમતના નિરાકરણ બાદ દ્વિજમતનું ગ્રંથકારશ્રીએ નિરાકરણ કરેલ છે. મનુસ્મૃતિના મતે, ‘માંસભક્ષણ, મદ્યપાન અને મૈથુનસેવનમાં દોષ નથી’ આમ જણાવી દ્વિજ લોકો માંસને ભક્ષ્ય કહે છે. પણ ગ્રંથકારશ્રીના અભિપ્રાય મુજબ, આ વાત પણ ખોટી છે. કેમ કે પ્રસ્તુત વાતનું જ વિરોધી વાક્ય મનુસ્મૃતિમાં મળે છે કે ‘મને તે પરલોકમાં ખાશે જેનું માંસ હું અહીં ખાઉં છું આ પ્રમાણે મનુસ્મૃતિમાં દર્શાવેલી ‘માંસ’ શબ્દની વ્યુત્પત્તિ જ માસભક્ષણને ભવપરંપરાવર્ધક બતાવવા દ્વારા ‘ઝડપથી મોક્ષે જવા ઈચ્છતા ધર્માત્માઓ માટે માંસ અભક્ષ્ય છે' આવું સ્પષ્ટપણે સિદ્ધ કરે છે.
-
જો કે અહીં પૂર્વપક્ષી બચાવ કરે છે કે ‘આ વાત શાસ્રનિષિદ્ધ = શાસ્ત્રબાહ્ય (= યજ્ઞાદિ સિવાયના પ્રસંગે) માંસના નિષેધ વિશે જાણવી. કારણ કે ‘બ્રાહ્મણોની સંમતિથી વિધિ મુજબ પ્રોક્ષિત માંસ ખાવું જોઈએ, નિયુક્ત વ્યક્તિએ માંસ ખાવું જોઈએ, પ્રાણનો નાશ થતો હોય તો માંસ ખાવું' આવી વાત પણ મનુસ્મૃતિમાં જ જણાવેલ છે.' (ગા.૯ થી ૧૩)
-
•
પરંતુ ગ્રંથકારશ્રી પોતાની શાસ્રપરિકર્મિત પ્રજ્ઞાનો પ્રકર્ષ દેખાડતા કહે છે કે - ‘શાસ્ત્રીય માંસનું ભક્ષણ નિર્દોષ છે અને અશાસ્ત્રીય માંસભક્ષણ દોષયુક્ત છે.’ આવું જણાવનાર મનુસ્મૃતિનું વચન બરાબર નથી. કારણ કે મનુસ્મૃતિ (૫/૩૫) મુજબ વેદોક્ત વિધિ મુજબ ગુરુ દ્વારા આદેશ કરાયેલ જે માણસ શાસ્ત્રીય માંસનું ભક્ષણ નથી કરતો તે ૨૧ જન્મ સુધી પરભવમાં પશુના અવતાર પામે છે. માટે શાસ્ત્રીય માંસભક્ષણની નિવૃત્તિનું તો વિશિષ્ટ કલ્યાણકારી ફળ મળી ન શકે. તથા શાસ્ત્રબાહ્ય માંસ ભક્ષણ તો અપ્રસક્ત જ છે. તેથી તેની નિવૃત્તિનું પણ વિશિષ્ટ ફળ પ્રાપ્ત ન થઈ શકે. બાકી તો આકાશભક્ષણની નિવૃત્તિનું પણ મહાન ફળ મળવું જોઈએ. માટે નિવૃત્તિસ્તુ મહાના' આ પ્રમાણે મનુસ્મૃતિનું (૫/૫૬) વચન તો અસંગત જ રહેશે. વળી, શાસ્રનિષિદ્ધ પ્રવૃત્તિનો ત્યાગ કરવાથી પાપકર્મબંધ ન થાય, નુકસાનથી બચી જવાય. પરંતુ તેનાથી મહાન ફળ મળે તે વાત સંગત થતી નથી. ઝેર ન ખાનારા માણસને મોત વહેલું ન આવે. પણ વિષભક્ષણનિવૃત્તિથી કોઈ સ્વર્ગપ્રાપ્તિ વગેરે વિશિષ્ટ ફળ મળી ન જાય. માટે ‘નિવૃત્તિસ્તુ મહાતા’ (૫/૫૬) આ મનુસ્મૃતિની વાત અસંગત છે. ઈત્યાદિ દલીલો દ્વારા દ્વિજમતનું નિરાકરણ કરેલ છે. અહીં પણ નવ્યન્યાયની પરિભાષાનો ગ્રંથકારશ્રીએ સ્વોપજ્ઞ વૃત્તિમાં છૂટથી ઉપયોગ કરેલ છે. (ગા.૧૪ થી ૧૬) આ રીતે સામાન્યથી ‘તમામ માંસ ભક્ષ્ય છે' આ પ્રમાણેની બૌદ્ધની માન્યતાનું અને ‘પ્રોક્ષિત (યજ્ઞાદિસ્થલીય) માંસ ભક્ષ્ય છે' આ મુજબની દ્વિજવાદીની માન્યતાનું યુક્તિ અને સ્વ-પર શાસ્ર સંદર્ભથી અકાટ્ય રીતે નિરાકરણ કરેલ છે.
ભક્ષ્યાભક્ષ્યસંબંધી ધર્મવ્યવસ્થા/શાસ્રવ્યવસ્થા બતાવ્યા બાદ પેય-અપેય સંબંધી શાસ્રવ્યવસ્થા પણ ગ્રંથકાર શ્રીમદ્જીએ દર્શાવેલ છે. સામાન્યથી દૂધ વગેરે પેય છે. તથા મઘ, મધ વગેરે અપેય (પીવાને અયોગ્ય) છે. મદ્યપાનમાં ધનનાશ, લજ્જાનાશ, જીવહિંસા વગેરે દોષો રહેલા છે. (ગા.૧૭) આવું ગ્રંથકારશ્રીએ દર્શાવેલ છે. મદ્યપાનથી ધર્મભ્રષ્ટ થનાર ઋષિનું પણ રોચક ઉદાહરણ દર્શાવેલ છે.
ગ્રંથકારશ્રી મનુસ્મૃતિના (૫/૫૬) નિરાકરણ માટે જણાવે છે કે મૈથુન પણ દુષ્ટ છે. કારણ કે રાગ-દ્વેષ વિના તે શક્ય નથી. તેમાં બે લાખથી નવ લાખ જેટલા ત્રસ જીવોની હિંસા થાય છે. (ગા.૧૮) ‘ધર્મનિમિત્તે પુત્રકામનાથી પોતાની પત્ની સાથે મૈથુન સેવનમાં દોષ નથી' એમ પણ ન માનવું. કારણ કે લાચારીથી, અન્ય વિકલ્પના અભાવમાં ભૂખ્યો માણસ જીવન ટકાવવા કૂતરાનું માંસ ખાય તો પણ
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वात्रिंशिका
• ૫ થી ૮ બત્રીસીનો ટૂંકસાર • તેવો ખોરાક સ્વરૂપથી સદોષ જ છે. વેદમાં પણ કહેલ છે કે “વેદ ભણીને જ પત્ની સંગ્રહ નિમિત્તે સ્નાન કરવું.” ત્યાં વેદ ભણવા ઉપર ભાર આપેલ છે, લગ્ન કરવા ઉપર નહિ. આનાથી પણ સિદ્ધ થાય છે કે બ્રહ્મચર્ય પાળવું તે લગ્ન કરતાં ચઢીયાતું છે. અશુભ પ્રવૃત્તિથી અટકવું એ યોગ્ય જ ગણાય ને ! માટે અબ્રહ્મસેવનમાં હિંસાદિ દોષો હોવાથી તેને શુભ-નિર્દોષ કહી ન શકાય. તેથી મૈથુનપ્રવૃત્તિથી અટકવું એ જ યોગ્ય અને નિર્દોષ ગણાય, નહિ કે તેનું સેવન. બાકી તો મૈથુનને યોગ્ય માનવામાં ધર્મસાધનાનો જ અનાદર થશે. (ગા.૧૯-૨૩)
મંડલતંત્રવાદીઓ ગમ્ય-અગમ્યનો વિવેક સ્વીકારતા નથી. “ઈચ્છા પૂરી થવા દો તો રાગ-દ્વેષ રૂપ સંકુલેશ ન થાય' આવું તેઓ માને છે. પણ ગ્રંથકારશ્રી સંભોગથી સમાધિ માન્ય કરતા નથી. તેઓ મંડલતંત્રવાદીમતનું નિરાકરણ કરતા જણાવે છે કે અગ્નિમાં નાખેલા ઇંધણથી અગ્નિનો ભડકો વધે છે તે રીતે પત્નીની જેમ મા-બેન સાથે ભોગસુખની પ્રવૃત્તિમાં રાગાદિરૂપ સંકલેશ વધે જ છે, ઘટતો નથી. માટે તેમની તથા રજનીશની પણ તેવી વાત સાચી નથી. (ગા.૨૪).
બૌદ્ધ લોકો તપનો અનાદર કરે છે. “તપ એ દુઃખ રૂપ છે. દુઃખરૂપ એવા ઉપવાસથી તપસ્વી થવાતું હોય તો આખી દુનિયા તપસ્વી બની જશે. વળી તપ એ આર્તધ્યાનનો હેતુ છે.” આવી બૌદ્ધની વાત વ્યાજબી નથી. કારણ કે જૈન આગમમાં કહેલ છે કે “આર્તધ્યાન ન થાય, ઈન્દ્રિયની શક્તિ ન ઘટે, સંયમની આરાધના હાનિ ન પામે તે રીતે તપ કરવો.” માટે તપ દુઃખરૂપ નથી. વિવેકયુક્ત આવો તપ આરોગ્ય, આત્મકલ્યાણ વગેરે લાભો કરાવે છે. વળી તપ વીર્યંતરાયકર્મના ક્ષયોપશમથી થાય છે. માટે તપ ઔદયિક = કર્મોદયજન્ય નથી. માટે બૌદ્ધની તપ કર્મોદયથી થાય' એ વાત પણ ખોટી છે. (ગા.૨૫-૨૬).
આ બત્રીસીમાં છેલ્લો મુદો દયા અંગે છે. દયા માટે જીવતત્ત્વનો બોધ હોવો જરૂરી છે. માટે જ દશવૈકાલિકસૂત્રમાં કહેલ છે કે “પ્રથમ જ્ઞાન, પછી અહિંસા.” ગ્રંથકારશ્રી વિવિધ નયથી દયાનું નિરૂપણ કરતા જણાવે છે કે બીજાના પ્રાણોની રક્ષા તે વ્યવહારનયથી દયા છે. અને નિર્વિકલ્પ સ્વભાવરૂપ પોતાના ભાવપ્રાણોનું રક્ષણ કરવું તે નિશ્ચયથી દયા છે. વિવેકપૂર્વક શાસ્ત્રોક્ત રીતે શક્ય જયણાથી પ્રવૃત્તિ કરવામાં જો બીજા જીવને પીડા થઈ જાય તો પણ તે દોષકારક નથી. અને જયણા વગરનો જીવ પરપીડા ન કરે તો પણ તે હિંસા જ છે. આવું નિરૂપણ કરતી વખતે ગ્રંથકારશ્રી ઓઘનિયુક્તિનો સંદર્ભ ટાંકે છે. ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે તત્ત્વાર્થસૂત્રમાં પણ પ્રમાદને હિંસાનું કારણ કહેલ છે. તથા અહિંસાનું લક્ષણ અપ્રમાદ છે. (ગા.૨૭ થી ૨૯).
આગળ વધતાં રહસ્યોદ્દઘાટન કરતા ગ્રંથકાર શ્રીમદ્જી જણાવે છે કે સમગ્ર શ્રતને ધારણ કરનાર તથા વિશુદ્ધ નિશ્ચયનયમાં એકાગ્ર ચિત્તવાળા સાધુ શ્રેષ્ઠ રહસ્ય બતાવે છે કે ચિત્તનો પરિણામ-ભાવ એ જ પ્રમાણભૂત છે. અર્થાત્ કર્મબંધ કે કર્મનિર્જરા પ્રત્યે બાહ્ય પ્રવૃત્તિ નહિ પણ અંતઃકરણનો અધ્યવસાય જ મુખ્યતયા જવાબદાર છે. તેથી જ બહારમાં વિરાધના દેખાવા છતાં ગજસુકુમાળ મુનિ વગેરેને કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ હતી. (ગા.૩૦) ઓઘનિર્યુક્તિમાં જણાવેલ છે કે બેદરકારીથી હિંસામાં જોડાવું તે વિશુદ્ધ મન-વચન-કાયાવાળા જીવનું ચિહ્ન નથી. માટે સદાચાર અને શુદ્ધ ભાવ દ્વારા મોક્ષમાર્ગે આગળ ધપવું જોઈએ. (ગા.૩૧) ગ્રંથકારશ્રી અંતમાં મહત્ત્વની હિતશિક્ષા આપતા જણાવે છે કે કલિકાળમાં
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
20
• ૫ થી ૮ બત્રીસીનો ટૂંકસાર
द्वात्रिंशिका
વ્યસનમાં આસક્ત લોકોને જાણીને, લોકસંજ્ઞાને છોડી તથા માંસભક્ષણ-અજ્ઞાનતપ વગેરે લૌકિક ધર્માચારથી અને ગુરુકુળવાસનો ત્યાગ, ક્રિયાજડત્વ વગેરે લોકોત્તર દૂષણોથી મુક્ત બની વિવેક દૃષ્ટિથી જિનવચનને પરિણમાવીને આત્માનું પારમાર્થિક હિત સાધી લેવું એ જ તાત્ત્વિક આંતરિક મોક્ષમાર્ગ છે. (ગા.૩૨)
•
૮- વાદદ્વાત્રિંશિકાઃ ટૂંક્સાર
સાતમી બત્રીસીમાં ભક્ષ્ય-અભક્ષ્ય વગેરે સંબંધી વ્યવસ્થા ગ્રંથકારશ્રીએ બતાવી. ભક્ષ્યાભક્ષ્ય, પેયઅપેય વગેરે અંગે અનેક ધર્મોમાં વિવિધ માન્યતા પ્રવર્તે છે. તેથી કઈ માન્યતા સાચી અને કઈ ખોટી? આ મુદ્દાને લઈને વાદ-વિવાદ ઊભા થવાની શક્યતા છે. તેથી ગ્રંથકારશ્રીએ આઠમી બત્રીસીમાં વાદના પ્રકાર, અધિકારી, ફળ, વિષય વગેરેને મુખ્યતયા દર્શાવેલ છે. શુષ્કવાદ, વિવાદ અને ધર્મવાદ-આ પ્રમાણે ત્રણ પ્રકારના વાદ છે. (ગા.૧) જે વાદમાં દુષ્ટ પ્રતિવાદી હારવાથી આપઘાતાદિ કરે અથવા વેરની ગાંઠ બાંધે અને વાદીનો પરાજય થાય તો તેની નિંદા-હીલના-ધર્મલઘુતા વગેરે થાય તેવા વાદને શુષ્કવાદ કહેવાય. સ્કંદક રાજકુમાર અને પાપી પાલક વચ્ચેનો વાદ તે શુષ્કવાદ ગણાય. (ગા.૨) દરિદ્ર એવો પ્રતિવાદી ધનની કે કીર્તિની ઈચ્છાથી વાદ કરે અને છલ-કપટ કે જાતિ વગેરેથી પણ જીતવાનો પ્રયત્ન કરે તે વિવાદ કહેવાય. આમાં પ્રતિવાદી જીતાય તેવી શક્યતા પ્રાયઃ નથી રહેતી. તેથી વાદીની હીલના રૂપ નુકસાન થાય છે. કદાચ વાદી જીતે તો પણ પ્રતિવાદીને થતા માનસિક સંકલેશ વગેરે સ્વરૂપ નુકસાન તો ઉભું જ રહે છે. (ગા.૩)
ધર્મવાદ કરનાર પ્રતિવાદી (૧) પોતાના શાસ્ત્રને સમજેલો જોઈએ. (૨) તેને પોતાના ધર્મનો આંધળો રાગ ન જોઈએ. (૩) સાચું સમજવાની તેની તૈયારી જોઈએ. (૪) તે પાપભીરૂ હોવો જોઈએ. આ રીતના ધર્મવાદમાં વાદી જીતે તો પ્રતિવાદીને ધર્મની પ્રાપ્તિ થાય અને વાદી હારે તો તેનું અજ્ઞાન નાશ પામે. આમ ધર્મવાદ બન્ને રીતે લાભ કરે છે. તેથી તપસ્વી મહાત્માએ ધર્મવાદ જ કરવો જોઈએ. પરંતુ અપવાદ માર્ગે લાભ વધુ હોય તો શુષ્કવાદ-વિવાદ પણ વાદી કરી શકે. પણ જીભની ખણજ પોષવા, અભિમાનથી વાદ કરવાની કે સાધ્વીજી ભગવંતો સાથે વાદ કરવાની નિશીથભાષ્યમાં મનાઈ ફરમાવેલ છે. ટૂંકમાં દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર વગેરે જોઈને પરિણામ સારું આવે એવું જણાય તો બોલવું. બાકી મૌન રહેવું. માટે જ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે અભાવ્ય પર્ષદામાં વિસ્તૃત ધર્મદેશના ન કરી (ગા.૪ થી ૭)
કદાગ્રહ વિનાની વ્યક્તિ માટે પોતાના શાસ્ત્રમાં પ્રસિદ્ધ બાબતો ધર્મવાદનો વિષય બને છે. દયાદાન વગેરે ધર્મસાધનો એવી રીતે પકડવા કે જેથી મોક્ષમાર્ગને અભિમુખ બનાય. જેમ કે અહિંસા વગેરે પાંચ ધર્મસાધન પ્રસિદ્ધ છે. તેને સર્વ આસ્તિક દર્શનકારો ધર્મસાધન તરીકે સ્વીકારે છે. તેથી ધર્મવાદમાં તેની ચર્ચા થવી જોઈએ. આ ચર્ચા પણ પોતાના ધર્મશાસ્ત્રોની મર્યાદાથી ખસ્યા વિના કરવી જોઈએ. જેમ કે બૌદ્ધ શાસ્ત્રમાં જણાવેલી અહિંસાની વિચારણા બૌદ્ધસિદ્ધાંત પ્રમાણે યુક્તિસંગત થાય છે ખરી કે નહિ ? તેને સંગત કે અસંગત ઠરાવવા માટે તત્ત્વવિચારણામાં અન્ય વાદીના સિદ્ધાંતોનો આધાર લેવો નહિ. (ગા.૮ થી ૧૦) આ રીતે થતો તત્ત્વનિર્ણય ધર્મવાદનું પ્રામાણિક ફળ ગણી શકાય.
આગળ ઉપર એક મહત્ત્વની વાત ગ્રંથકારશ્રી દર્શાવે છે કે ધર્મવાદમાં દયા-દાન-દમન વગેરે પ્રમેયને (ધર્મસાધનને) છોડી પ્રમાણના લક્ષણની ચર્ચા કરવામાં અટવાઈ ન જવું. કારણ કે પ્રત્યક્ષઅનુમાન વગેરે પ્રમાણો તો પ્રસિદ્ધ જ છે. તથા પ્રમાણના લક્ષણની ઊંડી ચર્ચા કરવાથી ધર્મવાદસાધ્ય
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
21
द्वात्रिंशिका
. • ૫ થી ૮ બત્રીસીનો ટૂંકસાર • ફળ મળવાની કોઈ શક્યતા નથી. માત્ર બૌદ્ધિક કસરત, સમયનો અનાવશ્યક વધુ પડતો વપરાશ, કંઠશોષ વગેરે સિવાય તેવી ચર્ચાથી આધ્યાત્મિક ધર્મવાદયોગ્ય સારા ફળની અપેક્ષા રાખવી અસ્થાને છે. મહાવાદી શ્રી સિદ્ધસેનદિવાકરસૂરિ રચિત ન્યાયાવતાર ગ્રંથની સાક્ષી આપીને ગ્રંથકારશ્રીએ પોતાની વાતનું સમર્થન કરેલ છે. તથા કિરણાલીકાર પ્રાચીન નૈયાયિક ઉદયનાચાર્યના મતનું નવ્યાયની પરિભાષાથી નિરાકરણ પણ કરેલ છે. (ગા.૧૧,૧૨)
ગ્રંથકાર શ્રીમજી જણાવે છે કે પ્રમાણલક્ષણાદિની ચર્ચા/નિર્ણય ન કરવાથી કદાચ કોઈને પોતાના જ્ઞાનમાં યથાર્થપણું છે કે નહિ ? તેવી શંકા થાય તો તે તત્ત્વમીમાંસા દ્વારા તત્ત્વનિર્ણય કરવામાં ઉપયોગી હોવાથી આવકાર્ય છે. તેવી શંકા પરંપરાએ શુદ્ધ-સત્ય ધર્મસ્વીકારમાં પ્રયોજક પણ બની શકે છે. (ગા.૧૩-૧૪)
આગળ ઉપર ગ્રંથકારશ્રી નૈયાયિક-વૈશેષિક-સાંખ્ય વગેરે એકાંતનિત્ય આત્મવાદીઓ સમક્ષ સ્વયં ધર્મવાદના શ્રીગણેશ કરે છે. નવ્ય ન્યાયની પરિભાષાને માધ્યમ બનાવીને, નૈયાયિકમાન્ય સમવાય સંબંધની અને સાંખ્યમાન્ય પ્રતિબિંબની અપ્રામાણિકતા દર્શાવી, મનોયોગāસરૂપ હિંસાની પોકળતાને ખુલ્લી કરી, દેહાત્મસંબંધનો અસંભવ દેખાડી, કર્મજન્ય શરીરસંયોગ વગેરેને અસંગત ઠરાવી, આત્મામાં સક્રિયતા બતાવવા દ્વારા આત્મવિભુત્વવાદનું નિરસન કરી ગ્રંથકારશ્રીએ સ્પષ્ટપણે સિદ્ધ કરેલ છે કે આત્માને એકાંતે નિત્ય માનવામાં હિંસાદિ અસંગત થશે. (ગા.૧૫ થી ૧૯) તે જ રીતે આત્મા વિશે સર્વથા ક્ષણિકત્વપક્ષમાં = બૌદ્ધમતમાં પણ હિંસાદિનો અસંભવ છે. તેનું વિસ્તારથી નિરૂપણ કરેલ છે. (ગા.૨૦ થી ૨૪) વીતરાગ સર્વજ્ઞ ભગવંતના પ્રવચનમાં આત્મા નિત્યાનિત્યસ્વરૂપે માન્ય હોવાથી હિંસા-અહિંસા બધું સંગત થઈ શકે છે. તેવું અભ્રાન્ત સ્પષ્ટ માર્ગદર્શન ગ્રંથકારશ્રીએ સર્વ વાદીઓને આપેલ છે. (ગા.૨૫)
આગમમાં ત્રણ પ્રકારે હિંસા કહેલી છે – (૧) બીજાને પીડા પહોંચાડવાથી, (૨) બીજાના દેહનો નાશ કરવાથી અને (૩) “હું આને હણું એવા દુષ્ટ પરિણામથી. (ગા.૨૬) ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે “જે જીવ મરે છે તેનું તેવું કર્મ છે. માટે તે મરે છે. પણ તેમાં મારનારનો કોઈ વાંક નથી.” “આવા શુષ્ક કુતર્ક ન વિચારવા. કારણ કે મારનારમાં દુષ્ટ પરિણામ હોવાથી તે હિંસક કહેવાય છે. તેવા દુષ્ટ પરિણામ વિનાના અને રોગીના હિતને ચિતવનાર એવા વૈદ્યમાં હિંસક પરિણામ ન હોવાથી તેનામાં હિંસત્વ નથી કહેવાતું. હિંસા-અહિંસાને વિશે આ સ્યાદ્વાદ કહેવાય. (ગા.૨૭-૨૮) આમ સ્યાદ્વાદથી આત્માને સ્વીકારવાથી, શુભાશયની વૃદ્ધિથી સોપક્રમ એવા પાપોનો નાશ થાય છે. સોપક્રમ કર્મ પોતાનામાં સદાચારની શ્રદ્ધા અને સદાચારની પ્રવૃત્તિ દ્વારા વ્યક્ત થાય છે. વરસાદ તો પડશે ને ?” આ શંકા જેમ ખેડૂતને ખેતી માટે પ્રેરણા કરે છે તેમ “મારા કર્મ સોપક્રમ હશે ને ?' આ શંકા જીવને સદાચાર પ્રવૃત્તિમાં પ્રેરણા કરાવે છે. (ગા.૨૯-૩૦)
પ્રાન્ત, ગ્રન્થકાર શ્રીમદ્જીએ મુમુક્ષુઓને સોનેરી શિખામણ આપતા જણાવેલ છે કે સદુપદેશાદિથી થયેલી મુખ્ય અહિંસા એ મોક્ષવૃક્ષનું બીજ છે. તેમાંથી સત્ય, અચૌર્ય વગેરે વ્રતો રૂપી નવા ફણગા ફૂટે છે. માટે મુમુક્ષુએ વિતંડાવાદ-વિવાદ છોડી, બુદ્ધિના કાદવને દૂર કરી, આધ્યાત્મિક માર્ગનું પરિણમન કરવા ધર્મવાદનો વિષય એવી રીતે શોધવો જેથી પોતે મોક્ષની વધુ ને વધુ સમીપ પહોંચી શકે. (ગા.૩૧-૩૨)
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वात्रिंशिका
mr
m
mr
303
३२७
mr
३०४ ३०५ |
m
m
306
३०७
m
m m mm
३१२
દ્વત્રિશદ્ દ્વાર્નાિશિકાપ્રકરણ બીજા ભાગની
વિષયમાર્ગદર્શિક ५- भक्तिद्वात्रिंशिका | प्रतिष्ठास्वरूपमीमांसा
२५ द्रव्य-भावस्तवोत्कीर्तनम् .............................. ३०३
औपचारिकप्रतिष्ठाविमर्शः ................... દ્રવ્યસ્તવના અધિકાર ................
| द्विविधोपचरितस्वभावविभावनम् ................ जिनालयकारणाधिकारिस्वरूपवर्णनम् ............... | परज्ञता-परदर्शकत्वस्वभावविचारः ............. जिनगृहभूमिपरीक्षणम् .............
| प्रतिष्ठितबिम्बपूजकफललाभविचार ................ भूमिशुद्धिकारकहेतुत्रयविभावनम् .. ............... ३०६ | सरागदेवप्रतिष्ठाया असम्भवः ................ सप्रीतिपरिहार शुभानु५ ४............ | अहङ्कारादिरूपसन्निधानापाकरणम् ................ ३३१ बोधिवृद्धिविचारः ..................................... | प्राचीन नैयायिमतर्नु नि२।७२५५ ............. 33१ प्रत्ययत्रैविध्यद्योतनम
| प्रतिमायां देवसान्निध्यविचारः .................... ३३२ जिनालयकर्मकराणां धर्ममित्रता ....... ३०९ | रागादेर्दूषणत्वस्थापनम् . ............................. ३३३ त्रिविधशुद्धिप्रदर्शनम् ...
......... ३१०
| असर्वज्ञदेवप्रतिष्ठामीमांसा ........................... ३३४ पञ्चविधशुद्धिप्रज्ञापनम
३११ | ज्ञानादेः पूजाफलप्रयोजकत्वाऽसम्भवः ....... ३३५ द्रव्यस्त ५५ मावस्त बने..... ૩૧૧ | प्रतिष्ठितत्वज्ञानाभावे फलविशेषाभावविचारः .... ३३६ द्रव्यहिंसाया एकान्तेनाऽशोभनत्वाभावः ......... | प्रतिष्ठास्थले नव्यनैयायिकमतनिरासः ............. ३३७ द्रव्य-भावयोरन्योऽन्यसमनुवेधः ................
......... ३१३ | अदृष्टस्य पूज्यताप्रयोजकत्वाऽसम्भवः ............ ३३८ चित्तकालुष्यपरिहारोपदेशः
| प्रतिष्ठाविधिजनितशक्तिमीमांसा ..................... ३३९ फलस्योत्साहानुसारित्वम् ....................... ३१५ | तत्त्वार्थतामा२नो मत .................... 33८ शिल्पिन्यप्रीतिर्जिनाऽप्रीत्याक्षेपिका ................. ३१६ | प्रतिष्ठाध्वंसस्य पूज्यत्वप्रयोजकत्वमीमांसा ........ ३४० दौहृदोत्थापनमीमांसा
३१७ | जयदेवमिश्राभिप्रायाऽऽविष्करणम् ................... ३४१ दौहृदाऽपूर्तावपायोपदर्शनम् ... .........३१८
| तत्पयिंताम15२ना मतनुं नि२४२९! ........ 3४१ ભાવશુદ્ધિને ઓળખીએ
| प्रतिष्ठायाः प्रतिबन्धकतापादनम् ................. ३४२ मन्त्रन्यासाऽऽवेदनम् .............................. ३१९ | गङ्गेशस्यऽपूर्वोच्छेदप्रसङ्गः ...................... ३४३ द्रव्यभावयोर्निर्जराकारणविमर्शः .................... खण्डितप्रतिष्ठितबिम्बपूजनफलविचारः ............. ३४४ लौकिक-लोकोत्तरफलविचारः .......................
| अङ्गवैकल्ये प्रधानाऽनिष्पत्तिः ...................... ३४५ सौमित्त२. अनुष्ठाननी मेरे। ........ ૩૨૧ | मंत्रन्यास पनि वगैरेनी मावश्यता ........ ३४५ प्रतिष्ठाविमर्शः जिनबिम्बविधापनद्वैविध्यम् ........ ३२२ | प्रतिष्ठायां बल्यादेरावश्यकतोपपादनम् ............. ३४६ व्यक्तिप्रतिष्ठास्वरूपमीमांसा .......................... ३२३ | स्थापनासत्य-भावसत्यस्थलीयव्यवहारभेदद्योतनम् .. ३४७ वचनानुष्ठान-समापत्तिभेदप्रकाशनम् ................ ३२४ | प्रतिष्ठितप्रतिमायां जलाभिषेकादिसमर्थनम् ...... ३४८ પોતાનામાં વિશિષ્ટ
प्रतिमाऽभिषेकादेर्निर्दोषताद्योतनम् ... .............. ३४९ परिमनी स्थापन प्रतिभा ........ 3२४ | पञ्चविधाभिगमाविष्करणम .......................... ३५०
३१४
........
.......................
...............
r
m
३२१
mm
m
mr
mm
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वात्रिंशिका
अष्टोपचारादिपूजाद्योतनम् सर्वोचारपूजाविधानम्
तत्त्वदर्शिस्नानविचारः . સ્તોત્ર પૂજા મીમાંસા स्तोत्रपूजाविधिप्रदर्शनम्.
समन्तभद्रादिपूजोपदर्शनम् . त्रिविधपूजामीमांसा .
दुर्गतनारीकृतपूजाविचारः
स्वरूपतः सदोषस्याऽपि धर्मार्थं कर्तव्यता સંકાશ શ્રાવકનું ઉદાહરણ .. धर्मनिमित्तकाऽरम्भस्य शुभाऽनुबन्धिता उपकारमृतेऽपि पूज्यतः परमानन्दोपलम्भः .
जिनोपकाराऽयोगेऽपि तदुपासनातः
फलसिद्धि:
જરા અટકો बुद्धिने ऽसो..
● विषयभागाशी •
३५१ | आत्मपरिणामवज्ज्ञानव्याख्याद्वैविध्यम्. १३५२ | मिथ्यादृष्टेः आध्यात्मिकोत्सर्गापवादानभिज्ञता ३५३ कारणतावच्छेदकस्य प्रयोजकत्वनियमः 343 त्रिविधज्ञानानां मत्यादिविशेषरूपता.
कूपोदाहरणविभावनम् . पूजास्थलीयहिंसामीमांसा.
यतेर्जिनार्चनाऽपाकरणम् . अधिकारवशाच्छास्रोक्तानुष्ठानकर्तव्यतास्थापनम्
यतेः पूजकत्वानौचित्यम् . एकानुष्ठानस्य विहितान्यानपवादकत्वम् जिनार्चायामनुबन्ध-हेतुहिंसानिराकरणम् जिन पूजना विधाने बोधिनाशादिः .
३६५
संसारारम्भप्रवृत्तौ धर्मारंम्भपरिहारानौचित्यम् ... ३६६
અષ્ટક વચન વિરોધનો પરિહાર
૩૬૬
पड्कप्रक्षालनादस्पर्शनस्याभ्यर्हितत्वविचारः.
६- साधु-सामग्र्यद्वात्रिंशिका
साधुसामग्र्यविभागन्यूनताशङ्कापरिहारः . साधूनां नित्योपवासित्वविधानम् ત્રિવિધ જ્ઞાન મીમાંસા
३५४ | ज्ञानफलविरहेऽज्ञानम् .
३५५ विषयप्रतिभासज्ञान
३५६
३५७
३५८
३५९
३६०
३६१
३६२
३६३
३६४
३६७
३६८
३६९
૩૬૯
३७०
३७१
बहुश्रुतानामपि मिथ्यादृशां
......... ३७५
विषयप्रतिभासज्ञानम् .
मिथ्याज्ञानत्वप्रयोजकोपदर्शनम्
આત્મપરિણામશાલી જ્ઞાન
प्रतिबन्धद्वैविध्यप्रज्ञापनम्
आत्मपरिणतिशालिज्ञानफलविचारः
तत्त्वसंवेद्दन ज्ञान...
व्यवहारतः चारित्रस्वरूपप्रकाशनम्
त्रिविधज्ञानलिङ्गोपदर्शनम्
ત્રણ જ્ઞાનના ચિહ્નોને ઓળખીએ सदनुबन्धनिरूपणम् .
| ज्ञानादिगतजातिभेदसिद्धिः
कर्मनिष्ठप्रतिबन्धकता हेतुविशेषविघटनतः .. कार्यस्वभावभेदस्य कारणस्वभावभेदव्याप्यता.
कारणभेदादिमीमांसा
आकर्षविचारः.
लिङ्गस्य भावधर्मोपधायकत्वाऽनियमः
ભિક્ષા વિચારણા
३७२ | सदानारम्भहेतुताविमर्शः. 393 पञ्चविधभिक्षास्वरूपद्योतनम् .
३७४ प्रतिमाप्रतिपन्नश्रावकभिक्षाविचारः
जिनकल्पिकभिक्षाविचारः.
सदानारम्भिताया आद्यभिक्षालक्षणे
विशेषणोपलक्षणमीमांसा
३७६
३७६ | त्रिविधशुद्धीनां बलाधिकत्वविचारः
23
३७७
३७८
३७९
३८०
३८१
३८१
३८२
३८३
૩૮૩
३८४
३८५
૩૮૫
३८६
३८७
३८७
३८८
३८९
३९०
३९१
३९२
३९३
३९४
३८४
३९५
३९६
३९७
३९८
३९९
४००
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
.४३२
24 • विषयमाहाश! .
द्वात्रिंशिका भिक्षाशुद्धित्रैविध्यमीमांसा ................. ४०१ | ..... तो गुलि घटे ................... ४२४ अविरततपसो महागुणत्वाऽभावः ............... ४०२ | गुणश्रेणीहानिसम्पादकविचारः .
.................... ४२५ पौरुषनी भिक्षा ...........................४०२ | वैराग्यव्याख्योपदर्शनम् ................................ ४२६ अष्टकानुसारेण पौरुषघ्नीभिक्षास्वरूपम् ..........
४०३ | वैराश्यना १ २ ...................... ४२६ पौरुषघ्या धर्मलाघवम् ...........
| दुःखगर्भवैराग्यस्याऽऽर्तध्यानरूपता ................... ४२७ वृत्ति मिक्षा ............ .............
| दु:५५मित वै२।२५ ६२४................ ४२७ वृत्तिभिक्षाधिकारिनिवेदनम् .............. ............४०५ | दुःखगर्भवैराग्यलक्षणावली
.............४२८ सिद्धपुत्रादिस्वरूपमीमांसा
| भोगमित वै२।२५ मायद तावतुल्य ....... ४२८ अनुकम्पानिमित्तविचारः ...................... | मोहगर्भवैराग्यस्याऽपायशक्तिसमेतत्वमेव
............४२९ अष्टकवृत्तिकृद्वचनमीमांसा .............. | स्याद्वादबोधस्य तृतीयवैराग्यप्रापकत्वम् ........... ४३० सर्वसंपत्री माथी साधुप पूर्ण .....
| शनिगमित वैशय मोक्षहाय............... ४० भिक्षया साधुसामग्र्यलाभविचारः
ज्ञानस्य वैराग्यवर्धकत्वविमर्शः .................. ४३१ निर्दोषभिक्षालाभाऽसम्भवविचारः .................
ગુરુસમર્પણભાવનો પ્રભાવ.
૪૩૧ અસંકલ્પિત નિર્દોષ ગોચરી મળવી
आद्यवैराग्यद्वयस्य कथञ्चिदुपादेयत्वम् ........... सशस्य - पूर्व५६ ...........
| ज्ञानगर्भवैराग्यलक्षणावल्यावेदनम् .................. ४३३ शेषभोजनं गृहस्थधर्मः
भावविशुद्धिमीमांसा ...
४३४ यावदर्थिकविषयविमर्शः
| SA मावशुद्धि ५९अमान्य ......... ४३४ पुण्यार्थपिण्डविषयविमर्शः ......
मार्गव्याख्याविद्योतनम् ................................ ४३५ असङ्कल्पितपिण्डलाभविचारः .............. | गुणवत्पारतत्र्यस्य मोहोच्छेदकता ................ ४३६ અસંકલ્પિત ગોચરી મળવી શક્ય -ઉત્તરપક્ષ . ૪૧૪ | 'क्षमाश्रमणहस्तेन' इतिवचनप्रयोजनद्योतनम् ...... ४३७ दुष्टसङ्कल्पविचारः .........
| गुणिपारतन्त्र्यस्यातिचारशोधकता ................... ४३८ आरम्भाऽप्रयोजकसदाशयस्याऽदुष्टता ............... ४१६ प्रवचनप्रभावनायाः तीर्थकृन्नामकर्मबन्धकता ....... ४३९ पञ्चाशकवृत्तिसंवादद्योतनम् .
| यदी, शासनप्रमानाने भोपामे.......... ४३८ सूतकादिविचारः ...
| सम्यक्त्वदीपकगुणद्योतनम् .. ......................... ४४० पञ्चाशकसंवाददर्शनम् ....................
४१९ शासनमालिन्ये नियमेन मिथ्यात्वम् ............. ४४१ असङ्कल्पितपिण्डलाभपरामर्शः ................... | जिनशासननिन्दकस्य नीचैर्गोत्रबन्धकता .......... ४४२ मोक्षस्य दुर्लभता -
| गुणिपारतन्त्र्ये गुणसामग्यम् ................. ४४३ दुष्करसाधनसाध्यतासमर्थनम् ................ | ज्ञान-भिक्षा-वैराग्यशुद्ध्या परमानन्दसम्भवः ...... ४४४ संयम मात६५२ ........................... ४२१ | अयू विया।.......................... ४४५ सातिशयज्ञानकारणानां चतुर्विधत्वम् ............ ४२२ |
| यसो हयने मावित रीमे ............ ४४६ परिणामे कर्मबन्धकारणता ......................... ४२३ ७- धर्मव्यवस्था द्वात्रिंशिका અનવસ્થા દોષ બળવાન ................ ४२3 | अन्योन्याश्रयपरिहारः ................................. ४४७
अशठगीतार्थयतनाया दोषावहत्वाऽसम्भवः ........ ४२४ | मांस भक्ष्य छ - नौद्ध .................... ४४७
४१३
४१४
....................
४१७
४२०
.४२१
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
........४६८
४
४७३
४७५
द्वात्रिंशिका • विषयमाहा .
25 स्वतन्त्रसाधनव्याख्योपदर्शनम् ...................... ४४८ | भांसमक्ष निहोष - मनुस्मृति.......... मांस समक्ष्य छ - *न.................... ४४८ | मांसमक्ष सहीष - हैन ..............
૪૬૯ प्रसङ्गसाधनस्वरूपप्रकाशनम्
| मांसपदनिरुक्तिप्रदर्शनम् ........................ ४७० लोकागमाभ्यां भक्ष्यादिव्यवस्थासिद्धिः ............. ४५०
भांस' शनी व्याध्या. ......... ४७० स्वतंत्रसाधन-प्रसंगसाधनमीमांसा ............. ४५०
सामानाधिकरण्येनान्वयतात्पर्यविमर्शः ............... ४७१ मातृक्षीरस्य लोहितत्वनिराकरणम् .....
पूर्वपक्षन। मभिप्रायथी विशे५५रिक्षा ....... ४७१ कामसूत्रकृन्मतेऽपि मांसस्याऽभक्ष्यता .............. ४५२
योगादिनिष्ठकारणताविचारः ......................... ४७२ पौर्शित हेतु विसंवाही ................... ४५२ |
शथी मन्वय मान्य.................... ૪૭ર पुष्टलगुडन्यायेन मण्डलतन्त्रवादिनिराकरणम् ...... ४५३ भांसम अनंत पोनी उत्पत्ति .............
अवैधमांसभक्षणदोषोपदर्शनम् . मांसे निगोदोत्पत्तिवर्णनम् . .................. अष्टकगतपूर्वव्याख्याऽऽदरः .
४७४ मांसादीनामप्रशस्तविकृतित्वम् ...................... विशेषतात्पर्यग्रहोपायोपदर्शनम् ................. भाससंधी अपवान सूयन ............. ४५५ | प्रोक्षितपलादनप्रतिपादनम् . .........................
.४७६ जिह्वालौल्येन पलग्रहणप्रतिषेधः ................... ४५६ | भांसमक्षाविधान- As.................... ४७६ शाkistयार्थ अभिप्राय...
४५६ | वैधाऽवैधपलादनपरामर्शः ............................ ४७७ पलग्रहणसूत्रतात्पर्यविभावनम् ........................ ४५७ | प्राप्तप्रतिषेधपरीक्षणम् ............................. ४७८ पलपरिभोगमीमांसा .....................
............४५ | पूर्वपक्षीना तात्पर्यभा असंगतिर्नु प्रशन .... ४७८ अत्यन्तापवादिकपलोपभोगप्रतिपादनम् ............. ४५९ | निषिद्धकर्मकारिणो दोषपञ्चकाऽऽवेदनम् ......... ४७९ अपवादतोऽपि पलादनविधाननिषेधः .........
| प्रातिपूर्व प्रतिषेप वियार ................. ४७८ भांस प्रयो४न......................
श्राद्धान्नादिभोजननिषेधः .........
४८० मांसदेरभक्ष्यतोपदर्शनम् ....................
मेवीस. ४न्म सुधी पशुतो !.............. ४८० रेवतीकृत-कुर्कुटकमांसदानमीमांसा ...............
| पारिव्राज्याऽप्रतिपत्तौ फलाभावापत्तिः ............ ४८१ धर्मानन्दमतप्रत्याख्यानम् ............................
પ્રાપ્તિપૂર્વક નિવૃત્તિ માંસભક્ષણમાં અસંભવ ... ૪૮૧ कुर्कुट-मार्जारादिपदानां
प्राप्तप्रतिषेधपरामर्शः .
...........४८२ वनस्पतिविशेषवाचकता.
निषिद्धनिवृत्तिफलपरामर्शः ...................... मांसास्थि-मज्जादीनां तरावपि सद्भावः ........ ४६५ कुर्कुटपक्षिमांसादेर्दर्शनान्तरेऽप्यभक्ष्यता .............. ४६६
નિષિદ્ધના ત્યાગમાં પાપનો અભાવ .. प्रयोगविशेषबलात्तीर्थकृतो
पक्षहेत्वभेदापत्तिः मांसभक्षकत्वाऽसम्भव ......
यज्ञवैविध्योपदर्शनम् બૌદ્ધમતે પણ માંસ અભક્ષ્ય ..............
| हिंसादूषितयज्ञादेस्त्याज्यता ................. ४८६ लङ्कावतारसूत्र-कामसूत्रादितोऽपपि
मुमुक्षुणाऽग्निहोत्रादेरनुपादेयता ................ ४८७ मांसाऽभक्ष्यतासिद्धिः ..................
| यज्ञीयहिंसाया धूर्तप्रवर्तितत्वम् .............. ४८८ मांसभक्षणदोषपरामर्शः ..........
४६९ | पलप्राशनस्याऽऽपवादिकत्वप्रतिक्षेपः ............... ४८९
.....
४
.....................
.......
४
३
... ४६८
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
26
.४९२
.............. ५१९
.........
४९५ ૪૯૫
..........४८५
• विषयमा •
द्वात्रिंशिका आपqules प्रवृत्ति ५९ सदोष ............. ४८८ | | तपसः क्षायोपशमिकत्वसाधनम् .................. ५१४ यज्ञीयहिंसायामौत्सर्गिकदोषस्याऽपरिहार्यता ....... ४९० | दुःखत्वेन प्रतिभासेऽपि तपःसाफल्यम् ............ ५१५ ३पान सोष ....
.. ४८० | बौद्धमतेऽपि तपसः कर्तव्यता ................ ५१६ मद्यपानस्य हेयता.................................... ४९१ | | बौद्ध-जैनतन्त्रे निर्निदानतपसः कर्तव्यता ....... ५१७ मद्यपानदोषषोडशकोपदर्शनम् ..
.............
| नानातन्त्रानुसारेण तपाप्रकारप्रदर्शनम् ........... ५१८ मद्यपमहर्षिकथानकोपदर्शनम् .................. ४९३ | तपसो निर्जराकारकत्वसिद्धिः .................. भद्यपानथी संन्यासी भ्रष्ट.............. ४८3 तपासाफल्यपरामर्शः.
....... ५२० सप्तव्यसननिर्देशः
४९४ | शान२लित या स३१ नथी ................ ५२० मैथुनस्य सदोषता .................................
लौकिकदयाविचार...........
............ ५२१ भैथुन सेवन नुशान1२४ ................. दयामीमांसा ..........
.... ५२२ मैथुनकारिणो लक्षपृथक्त्वजीवहिंसकता ......... ४९६ | निश्चय-व्यवहारसंमतदयाविचारः ................. ५२३ ऋतुकालीनमैथुनविचार. ......................... ४९७
गुरुपारतन्त्र्यतः प्रधानद्रव्यसम्यक्त्वम् ............... ५२४ धनिमित्त मैथुन ५९सहोप .............
व्यवहार-निश्चयथा ध्यानुं स्१३५ ............ ५२४ वंशाऽवर्धकत्वेऽपि ब्रह्मचारिणः स्वर्गगमनम् ...... ४९८
व्यवहारनयसम्मतदयादर्शनम् ....................... ५२५ बहुपुत्राणामपि दुर्गतिगामित्वम् .................. ४९९
| निश्चयनयसंमतदयोपदर्शनम् ..................... ५२६ कामोद्रेकस्य विकारविशेषकारित्वम् .......... ५००
| नैगमनयसम्मतहिंसाप्रदर्शनम् ................... ५२७ मैथुनस्य देहस्थितिनिर्वाहकत्वाऽनियमः ........... ५०१ | मने नयथी. सि विया२५॥ ........... પ૨૭ 'वेदं अधीत्य स्नायात्' पस्यवियार
| सङ्ग्रह-व्यवहारनयसंमतदयाविचारः .............. ५२८ ब्रह्मचारिणोऽपि संन्यासाधिकारित्वम् ............ ५०२ | डिंस | मठिसा - संपनिय............ ५२८ 'स्नायादेवे'त्यवधारणाऽसम्भवः ...................... ५०३ | ऋजुसूत्रादिनयाभिमतदयानिरूपणम् ................ ५२९ अदोषकीर्तने विध्युन्नयनापत्तिः ............ ५०४ यतनासत्त्वे साम्परायिककर्मबन्धाऽयोगः ......... ५३० मैथुनस्य बीजरक्षाकारित्वविधानमसङ्गतम् ....... ५०५ | अध्यात्मविशुद्ध्यिा अहिंसकता ................. ५३१ मांसभक्षणादिनिवृत्तेर्महाफलत्वविमर्शः ............. ५०६ | प्रमादाऽप्रमादयोः हिसाऽहिंसाकारणता ........... ५३२ भंडातवाहीमत नि२।७२९.................. ५०६ | | डिंसान पाय-मांतर स्१३५ ................ ५३२ अगम्यगमननिवृत्तेर्युक्तत्वस्थापनम् .................. ५०७ चैतन्यस्यैव कर्मबन्धनियामकता .................... ५३३ कामानामुपभोगैरशाम्यतोपदर्शनम् ................. ५०८
५०८ अंतरंग परिणाम ४ प्रभाभूत ............ પ૩૩ तपसो दुःखरूपतामीमांसा ...........................
५०९ | स्वपरिणामविशुद्धिकृते यतनाऽऽवश्यकता.......... ५३४ तपश्चर्या अंग बौद्ध मत .............. ५०८ मामसि या वालपती ............. ५३४ तपसः कर्मविपाकरूपताविमर्शः .................. ५१० | निश्चयस्य हेतु-स्वरूपाऽनुबन्धशुद्धता .......... ५३५ यथासमाधि तपसः कर्तव्यता ..................... ... ५११
| निश्चय-व्यवहार- संतुलन ................... ५३५ त५ मा बौद्ध भतर्नु न२।७२९............. ५११ / क्रियानिरपेक्षशुद्धपरिणामपक्षस्यानुपादेयता ......... ५३६ इष्टफलसिद्धौ कायपीडा न दुःखदा ........... ५१२ | निश्चय मामासथी सावधान ! ............. ५३६ रत्नवणिगुदाहरणम् ....................................... ५१३ | लोक-देह-शास्त्रवासनात्यागोपदेशः ..................... ५३७
For Private &Personal use Oriyaerta143
www.janewrary.org
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
27
:
५४८
द्वात्रिंशिका
• विषयमाहा . લોકસંજ્ઞાત્યાગમાં કલ્યાણ .................... ५३७ प्रभावक्षनी या अनावश्य ............. ५६१ धर्माऽविरोधिलोकाचारानुवर्तनम् .................. ५३८ प्रमाणलक्षणप्रणयनवैफल्यम् ....................... ५६२ पुद्धिने 5A............................. ५३८ | प्रमाणलक्षणप्रणयनेऽनवस्थाऽऽपादनम् ............... भगनी ३जदूपता ..................... ५४० अर्थसिद्धिप्रकारप्रकाशनम् ............................ ५६४ ८- वादद्वात्रिंशिका प्रमाणलक्षणमीमांसा .........
.५६५ सप्तविधवादलक्षणप्रकाशनम् .. ................ ५४१ | उदयनाचार्याऽऽक्षेपोपदर्शनम् ... ...................... ५६६ दुःसंज्ञाप्यजीवत्रैविध्योपदर्शनम् .................... ५४२
ઉદયનાચાર્યનો આક્ષેપ
પ૬૬ शुभवा................................... ५४२ प्रमाणप्रयोजनोपदर्शनम् ............................... ५६७ वादानर्हस्वरूपप्रकाशनम्
........... ५४३ | अर्थव्यवस्थायां प्रमाणं प्रयोजकं विवाहy विवेयन ........
__न तु तल्लक्षणम्
..... ५६८ छलस्वरूपाऽऽवेदनम् ................................. ५४४ | यनाया। साक्षेपनु नि२।७२७॥ ........... ५६८ जाति-जल्पस्वरूपविचारः .............................. ५४५ / लक्षणप्रयोजनप्रदर्शनम् ................................ ५६९ विवादे विजयदौर्लभ्यम् .............................. ५४६ | विविधानां प्रमाणलक्षणानां निर्देशः ............... ५७० धर्मवाहन नि३५९ .....
....... ५४६ धर्मवादे प्रमाणलक्षणानुपयोगः .................... ५७१ मध्यस्थस्वरूपप्रकाशनम् ......................... .५४७ उपलव्यतिरे. क्ष! भीमांसा ............... ५७१ सभालक्षणोपदर्शनम् ..............................
| संमुग्धधर्मिज्ञानेन कार्यसिद्धिविचारः ............ ५७२ ધર્મવાદ ફળવિચારણા
५४८ | | अप्रामाण्यशङ्कानिरासविचारः .................... ५७३ ज्ञानगर्वेण वादकरणे कर्मबन्धः ..................... ५४९ विशेषांशसन्देहस्य तत्त्वप्रतिपत्त्यनुकूलता ........... ५७४ वादोपयोगिसम्पत्प्रकाशनम् ....................... .... ५५० | समूहालम्बनैकांशसंशयेऽपरांशाऽसंशयविचारः ..... ५७५ निष्कारणवादकरणे प्रायश्चित्तम् .... ................ ५५१ | तत्त्वप्रतिपत्तिप्रयोजकद्योतनम् ....................... ५७६ गुरुलाघवपर्यालोचनेन वादः कार्यः ................. ५५२ आत्मनित्यतामीमांसा ................................. ५७७ भगवतोऽमढलक्ष्यता .................................. ५५३ | भात नित्य मात्ममत Satus
. ५५३ | Asia नित्य भात्ममते सि असंगत .... ५७७ भगवद्देशनासाफल्यादिमीमांसा . ....... ५५४ | साङ्ख्यसम्मतहिंसाविचारः ......................... ५७८ धर्मवाहन विषयनी विया२॥ ..... ५५४ | एकान्तनित्यवादे हिंसाया असम्भवः ............. ५७९ धर्मवादविषयविचारणा ........... ................ |मरणस्वरूपविचार .................................... ५८० વિવિધ ધર્મસાધનનિરૂપણ..
५५५ | मनोयोगध्वंस३५ डिंसा मसंगत ............. ५८० यम-नियमादिस्वरूपविमर्श
अर्थसमाजसिद्धत्वविमर्शः .......................... ५८१ अहिंसादीनां सर्वतन्त्रव्यापकत्वम् ................. ५५७ मनोयोगघाताऽसम्भवः ................................... ५८२ कुशलविभागेऽनेकान्तवादप्रसरः ................... ५५८ | आत्मवैभववादे देहसम्बन्धाऽसम्भवः दशविधाऽकुशलस्वरूपविभावनम् ............. ५५९ | मेन्तनित्य भात्मानो Pic५ असंभव ... ५८3 स्वसिद्धान्तानुसरणेनैव
आकाशस्य जन्यत्वोपदर्शनम् ......................... ५८४ विषयव्यवस्थामीमांसासाफल्यम् ................... ५६० | निष्क्रियस्य देहसंयोगाऽसम्भवः ..................... ५८५ प्रमाणलक्षणमीमांसा .... ........................... ५६१ | विन्ध्यवासिमतमीमांसा ............................... ५८६
..........
.............. ५८३
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९१
.......५९२
28 • विषयमार्श .
द्वात्रिंशिका नैयायिकमतेऽदृष्टजन्य आत्मदेहसंयोगादि.......... ५८७ | एकान्तवादे सत्याद्यसङ्गतिः . ...........६०८
xन्य संयोu असंगत .............. ५८७ | दुष्टसकल्पात्मकहिंसामीमांसा ............... ६०९ कार्यक्रमस्य सामग्रीवशत्वम् ........................ ५८८ | सर्वथाक्षणिकस्य चिन्तामणिकारमतनिरसनम् ..................... ५८९ ___ कालान्तरभाविफलजनकत्वाऽसङ्गतिः ....... ६१० आत्मक्रियाविरहे मिताणुग्रहणाऽसम्भवः ......... ५९० आत्मनो नित्यानित्यत्वाद्युपपादनम् .............. ६११ मात्मा सय छ .......
........ ५८० व्यवहारतोऽपि वस्तुनोऽनेकान्तात्मकता .......... ६१२ अदृष्टवैजात्यकल्पने गौरवम् ................... उत्पाद-व्यय-ध्रौव्यान्वितात्मतत्त्वसिद्धिः ......... ६१३ आत्मनि क्रियास्वीकारः ..
नित्यत्वाऽनित्यत्वाऽविरोधोपपादनम् .............. ६१४ इसभु५ गौरव निष.. ................ ૫૯૨
द्रव्य-पर्यायनिरुक्तिः
....... ६१५ आत्मनो देहपरिमाणत्वोपपादनम् ............... ५९३
| पर्यापव्युत्पत्तिप्रदर्शनम् ........................ देहस्य भोगायतनत्वविचारः ....................... ५९४
बुद्धस्य शठतोपदर्शनम् ...................... नैयायिकमते गौरवम् . ....................... .. ५९५
देहात्मभेदाभेदसमर्थनम् ................... ....... ६१८ अवच्छिन्नत्वसम्बन्धेन हेतुत्वे गौरवम् ........... ५९६
आत्मनः परिणामित्वसमर्थनम् ............... અવચ્છેદકતાસંબંધગર્ભિત કાર્યકારણભાવમાં
| ब्राह्मणस्य व्यासज्यवृत्तित्वविचारः ............. व्यत्मियार .......... बाल्यादिभेदेन शरीरभेदः
त्रिविधहिंसानिरूपणम् . ........... ५९७
४ २नी डिंसा ........ ...... ६२१ शरीरनिष्ठप्रत्यासत्त्या कारणत्वांगीकारे
दुष्टाशयतो घातकदोषोपवर्णनम् . ...... ६२२ गौरवम् ............................................ ५९८
| वध्यकर्मणो घातकत्वविचारः . ..............६२३ स्याद्वादकल्पलतासंवादः .........
.५९९
भरना२ना भनो ais ?................... ६२3 સર્વથા ક્ષણિકત્વપક્ષમાં હિંસાદિનો અસંભવ .. ૫૯૯
प्रमत्तस्य हिंसकत्वसमर्थनम् ...................... एकान्तक्षणिकत्वमीमांसा .............................. ६००
हिंसकस्य वैयावृत्त्यकरत्वाऽऽपत्त्यपाकरणम् ...... ६२५ बौद्धमते हिंसाया असम्भवः ...................... ६०१
स्याद्वामi मसानो संभ ................ ६२५ सन्तानभेदजनकस्य हिंसकत्वविचारः ........... ६०२
सोपक्रमपापनाशविचार
...... ६२६ कार्यत्वस्य सत्त्वव्याप्तता ............................. ६०३
सोपक्रमकर्मपरिज्ञानोपायावेदनम् ................ क्षणिकवादे सर्वेषामात्मघातकत्वापत्तिः ...........
संशयज्ञाने संसारपरिज्ञानम् ....................... बुद्ध-लुब्धकयोः तुल्यतापत्तिः........................ ६०५
मतिकर्दमनिरूपणम् ................................... बौद्धमतेऽहिंसाप्रतिपादकशास्त्राऽसङ्गतिः .......... ६०६
स्याद्वादकल्पलतासंवादः ............................... सन्तानाश्रितहिंसाव्यवहाराऽसङ्गतिः
६०७
| यादो भनी सरत. री ........... ६३१ प्रशानो शार..
.....६३२
... ६२०
.......... ५८६
.............
६२४
०
..............................
०
६०४
ur rurur
............
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
'द्वात्रिंशिका
•
• દ્વાત્રિંશિકાની નયલતા ટીકામાં ઉપયુક્ત વેદ ઉપનિષદ્દ્ની સૂચિ 'वेदोपनिषदो ह्युक्ता, नयलताकृता मुदा । तन्नामानि प्रदर्श्यन्तेऽन्यतन्त्रबोधहेतवे ॥
१. अक्षमालिकोपनिषद्
२. अक्ष्युपनिषद्
३. अथर्वशिखोपनिषद्
४. अथर्वशिरउपनिषद्
५. अद्वयतारकोपनिषद्
६. अद्वैतोपनिषद्
७. अध्यात्मोपनिषद् (तन्त्रान्तरीय)
८. अध्यात्मोपनिषद् (जैन)
९. अन्नपूर्णोपनिषद्
१०. अमृतनादोपनिषद्
११. अवधूतोपनिषद्
१२. अव्यक्तोपनिषद्
१३. आत्मपूजोपनिषद्
१४. आत्मप्रबोधोपनिषद्
१५. आत्मोपनिषद्
१६. आरुणिकोपनिषद्
१७. आर्षेयोपनिषद्
१८. आश्रमोपनिषद्
१९. इतिहासोपनिषद्
२०. ईशावास्योपनिषद्
२१ . उत्सर्गापवादवचनैकान्तोपनिषद्
(निगम)
२२. ऊर्ध्वपुण्ड्रोपनिषद्
२३. एकाक्षरोपनिषद्
२४. एतरेयोपनिषद्
. २५ . कठरुद्रोपनिषद् २६. कठवल्लिकोपनिषद् २७. कठोपनिषद्
२८. कन्दोपनिषद्
४८. गोपालपूर्वतापिन्युपनिषद्
| २९. कात्यायनोपनिषद् ३०. कामराजकीलितोद्धारोपनिषद् ४९. गोपालोत्तरतापनीयोपनिषद्वृत्ति ५०. गोपालोत्तरतापिन्युपनिषद्
३१. कालाग्निरुद्रोपनिषद्
३२. कालिकोपनिषद्
३३. कालीमेधादीक्षितोपनिषद्
५१. गोपीचन्दनोपनिषद् ५२. चतुर्वेदोपनिषद्
३४. कुण्डिकोपनिषद्
५३. चाक्षुषोपनिषद्
३५. कृष्णपुरुषोत्तमसिद्धान्तोपनिषद् ५४. छागलेयोपनिषद्
३६. कृष्णोपनिषद्
• अथर्ववेद • ऋग्वेद
• ऋग्वेदसायणभाष्य
•
·
चतुर्वेदोपनिषद् यजुर्वेद • यजुर्वेदोव्वटभाष्य शुक्लयजुर्वेद
·
• सामवेद
• सामवेदसायणभाष्य
३७. केनोपनिषद्
३८. कैवल्योपनिषद्
३९. कौषीतकिब्राह्मणोपनिषद्
४०. क्षुरिकोपनिषद् | ४१. गणपत्युपनिषद्
| ४२. गणेशपूर्वतापिन्युपनिषद् ४३. गणेशोत्तरतापिन्युपनिषद्
४४. गर्भोपनिषद्
४५. गारुडोपनिषद्
| ४६. गुह्यकाल्युपनिषद्
४७. गृह्यषोढान्यासोपनिषद्
५५. छान्दोग्योपनिषद् ५६. जाबालदर्शनोपनिषद्
५७. जाबालोपनिषद्
५८. जाबाल्युपनिषद्
५९. तारकोपनिषद्
६०. तुरीयातीतोपनिषद्
६१. तुरीयोपनिषद्
६२. तुलस्युपनिषद्
६३. तेजोबिन्दूपनिषद्
६४. तैत्तिरीयारण्यकनारायणोपनिषद्
६५. तैत्तिरीयारण्यकोपनिषद्
६६. तैत्तिरीयोपनिषद्
६७. त्रिपाद्विभूतिमहानारायणोपनिषद् ६८. त्रिपुरातापिन्युपनिषद् ६९. त्रिपुरोपनिषद् ७०. त्रिशिखिब्राह्मणोपनिषद्
७१. दक्षिणामूर्त्तुपनिषद्
७२. दत्तात्रेयोपनिषद्
29
७३. देव्युपनिषद्
७४. द्वयोपनिषद्
७५. ध्यानबिन्दूपनिषद्
| ७६. नादबिन्दूपनिषद्
૧. નયલતામાં ઉષ્કૃત કરેલ વેદ ઉપનિષદ્ સાહિત્યની ઉપરોક્ત સૂચિમાં દર્શાવેલ ગ્રંથોના પૃષ્ઠ ક્રમાંકને જોવા માટે આઠમાં ભાગમાં નિર્દેષ્ટ પરિશિષ્ટ ૬ જુઓ પૃ.૨૨૧૯ થી ૨૨૪૮
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
30
• त्रिशिनी नसतम उपयुक्त वे उपनिषड्नी सूयि • द्वात्रिंशिका ७७. नारदपरिव्राजकोपनिषद् |११२. ब्रह्मविद्योपनिषद् |१४७. वनदुर्गोपनिषद् ७८. नारायणपरिव्राजकोपनिषद् ११३. ब्रह्मोपनिषद्
१४८. वराहोपनिषद् ७९. नारायणपूर्वतापिनीयोपनिषद् |११४. भस्मजाबालोपनिषद् १४९. वासुदेवोपनिषद् ८०. नारायणार्थवशिरउपनिषद् ११५. भावनोपनिषद् | १५०. विश्रामोपनिषद् ८१. नारायणोत्तरतापिनीयोपनिषद् |११६. भिक्षुकोपनिषद् १५१. वैष्णवीयनारायणोत्तर८२. नारायणोपनिषद् ११७. मठाम्नायोपनिषद्
तापिनीयोपनिषद् ८३. निरालम्बनोपनिषद् ११८. मण्डलतन्त्रब्राह्मणोपनिषद् |१५२. शरभोपनिषद् ८४. निरुक्तोपनिषद्
११९. मण्डलब्राह्मणोपनिषद् १५३. शाट्यायनीयोपनिषद् ८५. निर्वाणोपनिषद्
१२०. मन्त्रिकोपनिषद् |१५४. शाण्डिल्योपनिषद् ८६. नृसिंहपूर्वतापनीयोपनिषद् १२१. महानारायणोपनिषद् १५५. शारीरकोपनिषद् ८७. नृसिंहषट्चक्रोपनिषद् १२२. महावाक्योपनिषद् १५६. शिवसङ्कल्पोपनिषद् ८८. नृसिंहोत्तरतापनीयोपनिषद् १२३. महोपनिषद्
१५७. शिवोपनिषद् ८९. पञ्चब्रह्मोपनिषद् | १२४. माण्डूक्योपनिषद् १५८. शुकरहस्योपनिषद् ९०. परब्रह्मोपनिषद्
१२५. मुक्तिकोपनिषद् १५९. शौनकोपनिषद् ९१. परमहंसपरिव्राजकोपनिषद् १२६. मुण्डकोपनिषद् १६०. श्वेताश्वतरोपनिषद् ९२. परमहंसोपनिषद् १२७. मुण्डकोपनिषद्भाष्य १६१. संन्यासोपनिषद् ९३. पारमात्मिकोपनिषद् १२८. मुद्गलोपनिषद् १६२. सदानन्दोपनिषद् ९४. पारमात्मिकोपनिषवृत्ति १२९. मैत्रायण्युपनिषद् १६३. सरस्वतीरहस्योपनिषद् ९५. पारायणोपनिषद् १३०. मैत्रेय्युपनिषद्
१६४. सर्वसारोपनिषद् ९६. पाशुपतब्रह्मोपनिषद् १३१. याज्ञवल्क्योपनिषद् १६५. सामरहस्योपनिषद् ९७. पिण्डोपनिषद्
१३२. योगकुण्डलिन्युपनिषद् १६६. सावित्र्युपनिषद् ९८. पीताम्बरोपनिषद् १३३. योगकुण्डल्युपनिषद् १६७. सिद्धान्तशिखोपनिषद् ९९. पैङ्गलोपनिषद्
१३४. योगचूडामण्युपनिषद् १६८. सिद्धान्तसारोपनिषद् १००. प्रणवोपनिषद्
१३५. योगतत्त्वोपनिषद् १६९. सीतोपनिषद् १०१. प्रश्नोपनिषद्
१३६. योगराजोपनिषद् १७०. सुदर्शनोपनिषद् १०२. प्रश्नोपनिषद्भाष्य १३७. योगशिखोपनिषद्
| १७१. सुबालोपनिषद् १०३. प्राणाग्निहोत्रोपनिषद् १३८. राजश्यामलारहस्योपनिषद् १७२. सूर्यतापिन्युपनिषद् १०४. बटुकोपनिषद् १३९. राधोपनिषद्
१७३. सूर्योपनिषद् १०५. बाष्कलतन्त्रोपनिषद् १४०. रामपूर्वतापिन्युपनिषद् १७४. सौभाग्यलक्ष्म्युपनिषद् १०६. बिल्वोपनिषद्
१४१. रामरहस्योपनिषद् १७५. स्कन्दोपनिषद् १०७. बृहज्जाबालोपनिषद् १४२. रामोत्तरतापिनीयोपनिषद् १७६. स्वसंवेद्योपनिषद् १०८. बृहत्संन्यासोपनिषद् १४३. रुद्रहृदयोपनिषद् १७७. हंसोपनिषद् १०९. बृहदारण्यकोपनिषद् १४४. रुद्राक्षजाबालोपनिषद् १७८. हयग्रीवोपनिषद् ११०. बृहन्नारायणोपनिषद् १४५. रुद्रोपनिषद्
| १७९. हेरम्बोपनिषद् १११. ब्रह्मबिन्दूपनिषद् |१४६. वज्रसूचिकोपनिषद्
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
५- भक्तिद्वात्रिंशिका
પાંચમી બત્રીસીની પ્રસાદી
धर्मोद्यतेन कस्यापि अप्रीतिर्नैव कार्या ।।५ / ४ ।। (पृ. ३०६ ) ધર્મમાં ઉદ્યમ કરનાર વ્યક્તિએ કોઈને પણ અણગમો ઉત્પન્ન ન કરાવવો.
વગ્વવિદિત માવેશૈવ ધર્મોપપત્તેઃ ।।૧/૭/૨૦૧|| (પૃ.૩૦૬) ઠગવાનો પરિણામ ન હોય તો જ ભાવધર્મ સંભવે.
हेमादिना विशेषस्तु न बिम्बे किं तु भावतः ।।५/१५।। (पृ. ३१९ ) સોનું વગેરે દ્વારા પ્રતિમામાં કોઈ વિશેષતા આવતી નથી,
પરંતુ મનના પરિણામથી વિશેષતા આવે છે.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
તાને ઘ વિમાનુસારેગ શાસનોન્નતિનિમિત્તમ્ નાક/ર૦ના (પૃ.૩૪૬) પોતાના વૈભવ મુજબ શાસનની પ્રભાવના થાય એ માટે દાન કરવું.
न हि यदाद्यभूमिकावस्थस्य गुणकरं તદુત્તરમૂમિઢાવસ્થાપિ તથા તા/૨૮ાા (ઉ.રૂ9) પ્રારંભિક અવસ્થામાં જે વસ્તુ ગુણકારી હોય તે ઉત્તરાવસ્થામાં પણ ગુણકારી જ હોય તેવો કોઈ નિયમ નથી.
રિવરાછાà થર્મસાધનસંસ્થિતિ Is/૨૮ (પૃ.૬૧) ધર્મના સાધનોની વ્યવસ્થા શાસ્ત્રમાં અધિકારીને આશ્રયીને બતાવેલી છે.
अन्यत्राऽऽरम्भवान् यस्तु तस्याऽत्राऽऽरम्भशकिनः । ઉધરેવ પરમી વિવેકાર્યનાશતઃ શાહ/રૂણા (પૃ.૬૪) જે ગૃહસ્થ સંસારમાં આરંભ-સમારંભ કરતો હોય અને પૂજામાં આરંભ-સમારંભની શંકા કરતો હોય તો તે ગૃહસ્થમાં વિવેકદ્રષ્ટિ અને ઉદારતાનો નાશ થવાથી બોધિ દુર્લભતા જ થાય છે.
सर्वथैवाऽशुभस्वरूपव्यापारस्य विशिष्टनिर्जराकारणत्वाऽयोगात् ।।५/३१।। (पृ.३७०) તમામ પ્રકારે જે પ્રવૃત્તિ અશુભ સ્વરૂપવાળી હોય તે વિશિષ્ટ પ્રકારની કર્મનિર્જરાનું કારણ બની ન શકે.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
• द्रव्य-भावस्तवोत्कीर्तनम् .
३०३ ॥ अथ भक्तिद्वात्रिंशिका ॥५॥ जिनमहत्त्वज्ञानानन्तरं तत्र भक्तिरावश्यकीति सेयमिदानीं प्रतिपाद्यतेश्रमणानामियं पूर्णा सूत्रोक्ताऽऽचारपालनात् । द्रव्यस्तवाद् गृहस्थानां देशतस्तद्विधिस्त्वयम्॥१॥
'श्रमणानामिति । इयं = भक्तिः ।।१।। न्यायाऽर्जितधनो धीरः सदाचारः शुभाशयः । भवनं कारयेज्जैनं गृही गुर्वादिसम्मतः ।।२।।
नयलता मनो यया मिलिन्दो नः प्रभोः पदाम्बुजे भवेत् । तां भक्तिं वर्णयिष्यामि स्वानुभूतिकृते दृढम् ।।१।।
पञ्चमद्वात्रिंशिकोपाद्घातमाह- 'जिनमहत्त्वे'त्यादि । ‘काचः काचो मणिर्मणि'रिति न्यायेन महेशसुगतादिभ्यो जिनमहत्त्वज्ञानानन्तरं तत्र = जिने, वीतरागे भगवति इति यावत् । भक्तिः आवश्यकी। प्रकृते → सर्वेषामधिकारिणामनधिकारिणां भक्तियोग एव प्रशस्यते । भक्तियोगो निरुपद्रवो भक्तियोगाद् मुक्तिः - (त्रि.वि.म.८/९) इति त्रिपाद्विभूतिमहानारायणोपनिषद्वचनमपि यथातन्त्रमनुयोज्यम् ।।
श्रमणानां = सर्वविरतानां इयं = भक्तिः पूर्णा = कृत्स्ना सूत्रोक्ताऽऽचारपालनात् = जिनागमोदितोत्सर्गाऽपवादाऽनुविद्धपञ्चाऽऽचाराऽनुपालनात्, भावस्तवादिति यावत् । गृहस्थानां = देशविरतानामविरतसम्यग्दृशाञ्च द्रव्यस्तवात् = जिनभवनविधान-जिनपूजनादिलक्षणवक्ष्यमाणद्रव्यस्तवमाश्रित्य देशतः = देशमवलम्ब्य, दैशिकीति यावत्, इयं भक्तिरित्यावर्तते । तद्विधिः = द्रव्यस्तवविधिः तुः अयं वक्ष्यमाणलक्षणः । अनेन द्विविधो मोक्षमार्गो द्योतितः । तदुक्तं दर्शनशुद्धिप्रकरणे → भावत्थय-दव्वत्थयरूवो सिवपंथसत्थवाहेणं । सव्वन्नुणा पणीओ दुविहो मग्गो सिवपुरस्स 6 (द.शु.७६) इति ।।५/१।।
હ ભક્તિ દ્વાચિંશિક પ્રાશ હ અરિહંત પરમાત્મામાં યથાર્થ માર્ગદશકત્વ દ્વારા મહત્તાનું જ્ઞાન થયા પછી તે અરિહંત પરમાત્માને વિશે ભક્તિ પ્રગટ થવી આવશ્યક હોવાથી તે ભગવદ્ભક્તિ આ પાંચમી બત્રીસીમાં સમજાવાય છે.
ગાથાર્થ :- સર્વવિરતિધરોને આ ભક્તિ સંપૂર્ણ હોય છે. કારણ કે તેઓ આગમોક્ત પંચાચારનું પાલન કરે છે. ગૃહસ્થોને આ ભક્તિ આંશિક હોય છે. કારણ કે તેઓ દ્રવ્યસ્તવનું પાલન કરે છે. द्रव्यस्तवना विधि ॥ भु४५ छे. (५/१) । ' વિશેષાર્થ:- શક્તિને છૂપાવ્યા વિના પરિપૂર્ણ જિન-આજ્ઞાપાલન એ ભાવસ્તવ કહેવાય છે. ભાવસ્તવ હોય ત્યાં પૂર્ણ ભક્તિ હોય માટે સાધુ ભગવંતોની પૂર્ણ જિનભક્તિ હોય છે. ભાવસ્તવનું કારણ હોય તે દ્રવ્યસ્તવ કહેવાય છે. મૂળ ગાથામાં રહેલ “ગૃહસ્થ’ શબ્દથી દેશવિરતિધર અને અવિરત સમ્યગૃષ્ટિ લેવા. તેઓ દ્રવ્યસ્તવના અધિકારી છે. આથી તેઓમાં આંશિક ભક્તિ હોય છે. આવો ગાથાનો ભાવાર્થ સ્પષ્ટ હોવાથી ટીકાકારશ્રીએ આ ગાથાની વિસ્તૃત ટીકા બનાવી નથી. (૫/૧)
હ દ્રવ્યસ્તવના અધિકાર છે ગાથાર્થ :- ન્યાયઉપાર્જિત ધનથી સંપન્ન, ધીર, સદાચારવાળો, શુભાશયથી યુક્ત તથા ગુરુભદિને संमत मेवा स्थ. निसयने २रावे. (५/२) । १. मुद्रितप्रतौ 'श्रमणामिति' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
• जिनालयकारणाधिकारिस्वरूपवर्णनम् • द्वात्रिंशिका-५/२ न्यायेति । धीरः = मतिमान् गुर्वादिसम्मतः = पितृ-पितामह-राजाऽमात्यप्रभृतीनां बहुमतः। ईदृग्गुणस्यैव 'जिनभवनकारणाऽधिकारित्वमिति भावः ।।२।।
द्रव्यस्तवस्वरूपजिनभवनविधानाधिकारिणमेवाऽऽह- 'न्याय'ति ।
न्यायेन = ब्राह्मण-क्षत्रिय-विट्-शूद्राणां स्वजातिविहितव्यापारेण शुद्धमान-तुलोचितकलाव्यवहारादिरूपेण आसेवनीयावसरोचिताराधनादिरूपेण च अर्जितं धनं येन सः न्यायार्जितधनः (षोड.५/१३ यशोवि. वृत्तिः + धर्मबिन्दुवृत्ति-१/३) । धीरः = मतिमान् = आयतिहितज्ञः । सदाचारः = अनिन्द्याऽऽचारः । शुभाशयः = प्रवृद्धधर्माऽध्यवसायः । ईदृग्गुणस्यैव जिनभवनकारणाधिकारित्वं, शास्त्राऽऽज्ञाशुद्धत्वात् । तदुक्तं षोडशके → न्यायाऽर्जितवित्तेशो मतिमान् स्फिताऽऽशयः सदाचारः । गुर्वादिमतो जिनभवनकारणस्याऽधिकारीति ।। 6 (षोड.६/२) इति । उपलक्षणात् शुभस्वजनादिगुणवैशिष्ट्यमप्यधिकारिविशेषणमवगन्तव्यम्। तदुक्तं पञ्चाशके → अहिगारी उ गिहत्थो सुहसयणो वित्तसंजुओ कुलओ। अक्खुद्दो धिइबलिओ मइमं तह धम्मरागी अ।। गुरुपूयाकरणरई सुस्सूसाऽऽइगुणसंगओ चेव । णायाऽहिगयविहाणस्स धणियमाणप्पहाणो य ।।
6 (पञ्चा.७/४-५) इति । सम्यक्त्वप्रकरणे अपि → अहिगारी उ गिहत्थो सुहसयणो वित्तसंजुओ कुलजो । अक्खुद्दो धिइबलिओ मइमं तह धम्मरागी य ।। 6 (स.प्र. १/२१) इत्येवमेतदधिकारी दर्शितः । कथारत्नकोशे देवभद्रसूरिभिरपि → अहियारी य इह च्चिय निम्मलकुलसंभवो विभवभागी । गुरुभत्तो सुहचित्तो अच्चंतं धम्मपडिबद्धो ।। बहुसुहिसयणो सुस्सूसपमुहगुणसंगओ विसुद्धमई। आणापहाणचिट्ठो दह्रब्यो जिणहरविहाणे ।।
८ (कथार.को. पृ.६७ गा.३/४) इत्युक्तम् । एतादृशाऽधिकारिकारितजिनालयस्य महागुणत्वम् । यथोक्तं पञ्चाशके → एसो गुणद्धिजोगा अणेगसत्ताण तीइ विणिओगा। गुणरयणवियरणेणं तं कारिता हियं कुणइ ।। तं तह पवत्तमाणं दह्र केइ गुणरागिणो मग्गं । अण्णे उ तस्स बीयं सुहभावाओ पवज्जंति ।।
- (पञ्चा.७/६-७) इति । अनधिकारिणा तत्करणे तु दोषः ।
तदुक्तं दर्शनशुद्धिप्रकरणे → अहिगारिणा इमं खलु कारेयव्वं विवज्जए दोसो । आणाभंगाउ च्चिय धम्मो आणाइ पडिबद्धो ।। (द.शु. १/१८) ।।५/२।।
ટીકાર્થ - જિનાલય બનાવનાર ગૃહસ્થના અહીં જે પાંચ વિશેષણ બતાવવામાં આવેલ છે, તેમાંથી ધીર એવા બીજા વિશેષણનો અર્થ બુદ્ધિમાન એવો કરવો. અર્થાત “ભવિષ્યનાં આત્મહિતને જાણનાર’ એવો અર્થ સમજવો. તથા “ગુરુ આદિને સંમત” આ વિશેષણમાં ગુરુ શબ્દથી પિતાજી, દાદાજી વગેરે લેવાં. તેમજ આદિપદથી રાજા, મંત્રી વગેરે લેવાં. આ બધાને માન્ય એવા ગૃહસ્થ જિનાલય બનાવવાના અધિકારી છે. આવા પાંચ ગુણથી યુક્ત હોય તે જ દેરાસર બનાવવાના અધિકારી છે. (૧૨)
વિશેષાર્થ :- અશુદ્ર, સંસ્કારી પરિવારથી યુક્ત, શુશ્રુષા આદિ ગુણથી યુક્ત... ઈત્યાદિ વિશેષણો પણ જિનાલય બનાવવાના અધિકારી શ્રાવકમાં હોવા જરૂરી છે. આવો ઉલ્લેખ પંચાશક વગેરે ગ્રંથોમાં १. हस्तादर्श 'जिनभन....' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
• जिनगृहभूमिपरीक्षणम् •
३०५ तत्र शुद्धां महीमादौ गृह्णीयाच्छास्त्रनीतितः । परोपतापरहितां भविष्यद्भद्रसन्ततिम् ।।३।।
तत्रेति । तत्र = जिनभवनकारणे प्रक्रान्ते, शास्त्रनीतितः = वास्तुविद्या-धर्मशास्त्रोक्तन्यायाऽनतिक्रमेण । परोपतापः = प्रातिवेश्मिकादिखेदः ।।३।।
___ भूमिगतां द्रव्यशुद्धिमाह- 'तत्रे'ति । शुद्धां = धनिकपराभवेनाऽगृहीतां महीं = भूमिं गृह्णीयात् वास्तुविद्या-धर्मशास्त्रोक्तन्यायाऽनतिक्रमेण इति । स च न्यायः प्रतिष्ठासारोद्धारे → रम्ये स्निग्धं सुगन्धादि दुर्वाद्याढ्यां स्वतः शुचिम् । जिनजन्मादिना वास्ये स्वीकुर्याद् भूमिमुत्तमाम् ।। - (प्रति.सा.१८) इत्थमावेदितः । भूमिशुद्धिनिरूपणं श्राद्धविधिवृत्तौ श्रीरत्नशेखरसूरिभिः → सुस्थानं पुनः शल्य-भस्मक्षात्रादिदोषैनिषिद्धायादिना च रहितं बहुलदुर्वा-प्रवाल-कुश-स्तम्ब-प्रशस्तवर्णगन्धमृत्तिका-सुस्वादुजलोद्गमनिधानादिमच्च 6. (श्रा.वि.वृ.६/१२/पृ.३१) इत्येवमकारि । भूमिगतां भावशुद्धिमाह- प्रातिवेश्मिकादिखेदः, तेन रहितां महीं गृह्णीयादित्यन्वयः । द्विविधाऽपि भूमिशुद्धिः स्तवपरिज्ञायां → दव्वे भावे अ तहा सुद्धा भूमी पएसऽकीला य । दव्वेऽपत्तिगरहिया अन्नेसिं होइ भावे उ ।। - (स्त.प.४) इत्येवं वर्णिता । कथारत्नकोशेऽपि → एत्थ विही पुण सुद्धा दब्वे सल्लाइवज्जिया भूमी । भावे य पराऽपत्तियरहिया पढमं निरूवेज्जा ।। - (कथार.को. पृ.६७/गा.५) इत्युक्तम् । ___ भविष्यद्भद्रसन्ततिं = अनागतकालीन-स्वाऽन्यकल्याणपरम्पराऽऽवहां, आत्मनिस्तारार्थं क्रीताया अपि तस्याः ‘गृहार्थमारोपितस्य देहलीदीपस्य रथ्योपकारकत्वमिति न्यायेन परेषामप्युपकारकत्वसम्भवात् । यथोक्तं “एतद् दृष्ट्वाऽऽर्हतं चैत्यमनेके सुगतिं गताः। यास्यन्ति बहवश्चान्ये ध्याननिधूतकल्मषाः ।। यात्रा-स्नात्रादि कर्मेह भूतमन्यच्च भावि यत् । तत्सर्वं श्रेयसां बीजं ममाऽर्हच्चैत्यनिर्मितौ ।। साधु जातो विधिरयं कार्योऽतः परमेष मे । अर्हच्चैत्येष्विति ध्यानं श्राद्धस्य शुभवृद्धये ।। अहंपूर्विकया भक्तिं ये च कुर्वन्ति यात्रिकाः । तेऽपि प्रवर्धयन्त्येव भावं श्रद्धानशालिनाम् ।।”( ) इति ।
शुद्धभूमिस्वरूपनिरूपणे षोडशकेऽपि → शुद्धा तु वास्तुविद्याविहिता संन्यायतश्च योपात्ता । न परोपतापहेतुश्च सा मुनीन्द्रैः समाख्याता ।। 6 (षोड.६/४) इत्युक्तम् ।।५/३।। કરેલ છે. સંભવતઃ આ બધા વિશેષણો ઉત્સર્ગ માર્ગે હોય તે જરૂરી છે. તો તેવા શ્રાવક જિનાલયો બનાવવાના ઉત્તમ અધિકારી તરીકે ગણી શકાય. અમુક ગુણ ઓછાં હોય તો મધ્યમ અધિકારી ગણી शाय. त्या पातो गुरुगमथी l सेवी. (५/२)
ગાથાર્થ - તેમાં સૌપ્રથમ બીજાને અપ્રીતિ ન થાય તેવી અને ભવિષ્યમાં કલ્યાણની પરંપરા પ્રાપ્ત થાય તેવી રીતે શુદ્ધ જમીનને શાસ્ત્રનીતિથી ગ્રહણ કરવી જોઈએ. (૫/૩)
ટીકાર્ય - દેરાસર બનાવવાનું અહીં પ્રસ્તુત છે. તેમાં સૌ પ્રથમ ભૂમિગ્રહણની વિધિ બતાવાય છે. વાસ્તુવિદ્યા અને ધર્મશાસ્ત્રમાં બતાવવામાં આવેલી મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન કર્યા વિના શુદ્ધભૂમિને ગ્રહણ કરવી. તેમજ પાડોશીને ઉગ ન થાય તેવી રીતે ગ્રહણ કરવી તથા જે ભૂમિમાં ભવિષ્યમાં અનેક કલ્યાણની પરંપરા પ્રાપ્ત થવાની શક્યતા હોય તેવી ભૂમિને ગ્રહણ કરવી. (૩)
વિશેષાર્થ :- હાડકાં, રાખ વગેરે દોષોથી યુક્ત જમીન લેવાનો ઉપરના વાક્યોથી નિષેધ સૂચિત
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०६
• भूमिशुद्धिकारकहेतुत्रयविभावनम् • द्वात्रिंशिका-५/४ अप्रीतिर्नैव कस्याऽपि कार्या धर्मोद्यतेन वै। इत्थं शुभाऽनुबन्धः स्यादत्रोदाहरणं प्रभुः ॥४॥
अप्रीतिरिति । धर्मोद्यतस्य परपीडापरिहारप्रयत्नाऽतिशयो मुख्यमङ्गम्, यथा तापसाऽप्रीतिपरिहारार्थं भगवतो वर्षास्वपि गमनमिति भावः ।।४।।
ननु कस्माद् वास्तुविद्याऽनतिक्रमेण पराऽभिभवत्यागेन परोपतापपरिहारेण च भूमिशुद्धिर्निरूप्यते इति चेत् ? उच्यते; इत्थमेव धर्मनिष्पत्तेः । तदुक्तं षोडशके → शास्त्रबहुमानतः खलु सच्चेष्टातश्च धर्मनिष्पत्तिः। परपीडात्यागेन च विपर्ययात्पापसिद्धिरिव ।। 6 (षोड.६/५) इति । परोपतापपरिहारमुद्दिश्याह अप्रीतिरिति । इत्थं = शारीरिकदुःखरूपायाः मनोऽप्रीतिरूपाया वा परपीडायाः त्यागेन भाविन्या अनुत्पादेन च शुभानुबन्धः = चक्रभ्रमणन्यायेन विशुद्धपुण्यप्रवाहाऽविच्छेदः स्यात् । अत एव दशवैकालिके अपि → संकिलेसकरं ठाणं दूरओ परिवज्जए - (द.वै.५/१/१६) इत्युक्तम् । सम्मतञ्चेदं बौद्धानामपि । अत एव सूत्रपिटकान्तर्गते जातके → अप्पसन्नं विवज्जये - (जा.१८/५२८/१३१) इत्युक्तम् । अत्र = प्रकृतार्थे उदाहरणं प्रभुः = चरमतीर्थङ्करः। तदुक्तं स्तवपरिज्ञायां तदनुसारेण च श्रीहरिभद्रसूरिभिः पञ्चाशके पञ्चवस्तुके च श्रीनेमिचन्द्रसूरिणा च महावीरचरित्रे → धम्मत्थमुज्जएणं सव्वस्साऽपत्तियं न कायव्वं । इय संजमोऽवि सेओ एत्थ य भयवं उदाहरणं ।। सो तावसाऽऽसमाओ तेसिं अपत्तियं मुणेऊणं । परमं अबोहिबीयं तओ गओ हंतऽकालेऽवि ।।
6 (स्त.प.५/६, पञ्चा.७/१४-१५, पं.व.१११४-१५, महा.च.पृष्ठ.३४) इति । यथोक्तं सापेक्षयतिधर्मनिरूपणे धर्मबिन्दौ अपि → परोद्वेगाऽहेतुता, भावतः प्रयत्नः + (ध.बि. ५/१७-१८) इति । परपीडापरिहारोपाये सत्यपि तदपरिहारे पराऽप्रीतिपरिहारप्रयत्नलक्षणशास्त्राऽर्थबाधनात् पापकर्मबन्ध एव स्वस्यापि। तदुक्तं श्रीहरिभद्रसूरिभिः अष्टकप्रकरणे → निमित्तभावतः तस्य सत्युपाये प्रमादतः । शास्त्राऽर्थबाधनेनेह पापबन्ध उदाहृतः ।। - (अ.प्र.७/६) इति प्रागुक्तं(पृ.३६)स्मर्तव्यमत्र ।।५/४।। થાય છે. તેમજ વાસ્તુશાસ્ત્ર વિગેરેનાં નિયમનો ભંગ કરીને ગ્રહણ કરવામાં આવતી જમીનનો અહીં પ્રતિષેધ કરવામાં આવેલો છે. દેરાસરની આજુબાજુ રહેતાં લોકોને ઉદ્વેગનો હેતુ બને તેવી જમીનની પણ અહીં બાદબાકી સમજવી. જે જમીનમાં દેરાસર બનાવવાથી ધર્મભાવ જાગવાની શક્યતા ન જણાતી હોય તેવી જમીન, અગ્નિસંસ્કાર કરેલી જમીન વિગેરેની પણ અહીં બાદબાકી કરેલી સમજવી જોઈએ.(૨/૩)
હ અપ્રીતિપરિહાર શુભાનુબંધ જનક બીજાને પીડા ન થાય તેવી રીતે ગ્રહણ કરેલી ભૂમિ શુદ્ધ કહેવાય-એવું ઉપરોક્ત ગાથામાં આપણને જાણવા મળે છે. એનું સમર્થન કરતાં ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે –
ગાથાર્થ :- ધર્મમાં ઉદ્યમ કરનાર વ્યક્તિએ કોઈને પણ અણગમો ઉત્પન્ન ન કરાવવો. આ રીતે શુભાનુબન્ધ પડે છે. પ્રસ્તુતમાં ઉદાહરણ પ્રભુ મહાવીર છે. (૫૪)
ટીકાર્થ - પરપીડાના પરિહાર માટે વિશેષ પ્રયત્ન કરવો તે ધર્મમાં પ્રવૃત્તિ કરનાર દરેક વ્યક્તિને ધર્મની સિદ્ધિનું મુખ્ય કારણ બને છે. પરપીડાના પરિહારથી જ આરાધનામાં શુભાનુબંધ પડે છે. માટે જ ભગવાન મહાવીરે તાપસને થતી અપ્રીતિને દૂર કરવા ચોમાસામાં પણ વિહાર કર્યો. (પા૪)
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०७
- • बोधिवृद्धिविचारः . आसन्नोऽपि जनस्तत्र मान्यो दानादिना यतः। इत्थं शुभाऽऽशयस्फात्या बोधिवृद्धिः शरीरिणाम् ।।५।।
आसन्नोऽपीति । आसन्नोऽपि = तद्देशवर्ती स्वजनादिसम्बन्धरहितोऽपि । इत्थं = भगवद्भक्तिप्रयुक्तौदार्ययोगात् ।।५।। 'इष्टकादि दलं चारु दारु वा सारवन्नवम् । गवाद्यपीडया ग्राह्यं मूल्यौचित्येन यत्नतः ।।६।।
इष्टकादीति । आदिना पाषाणाऽऽदिग्रहः । चारु = गुणोपेतम् । दारु वा चारु यत्नाऽऽनीतं देवताद्युपवनादेः प्रगुणं च । सारवत् = स्थिरं खदिरसारवत् । (गवाद्यपीडया=) गवादीनामपीडा बहुभाराऽऽरोपणकृतपीडापरिहाररूपा तया। मूल्यौचित्येन ग्राह्यं तत्कारिवर्गतः । ___अन्यदपि तदा धर्मसिद्ध्यङ्गमाह- 'आसन्नोऽपी'ति । दानादिना = दान-मान-सत्कारैः मान्यः= 'धन्योऽयं जैनधर्मो यत्रैतादृशौचित्यमिति बहुमानवान् कार्यः । भगवद्भक्तिप्रयुक्तौदार्ययोगात् शुभाशयस्फात्या = कुशलचित्तविस्फोरणेन शरीरिणां बोधिवृद्धिः = जिनधर्माऽभिवृद्धिः । तदुक्तं षोडशके → तत्राऽऽसन्नोऽपि जनोऽसम्बन्ध्यपि दान-मान-सत्कारैः । कुशलाऽऽशयवान् कार्यो नियमाद् बोध्यङ्गमयमस्य ।। - (षो.६/६) इति ।।५/५।।
→ कारणविधानमेतच्छुद्धा भूमिर्दलञ्च दार्वादि । भृतकाऽनतिसन्धानं स्वाशयवृद्धिः समासेन ।। - (षो.६/३) इत्येवं षोडशके जिनभवनकारणविधिद्वारराशिरुपदर्शितस्तत्र प्रथमं द्वारमभिधाय द्वितीयं दलद्वारमाह- 'इष्टकादीति 'देवताधुपवनादे'रिति । देवतादीनां = देव्यादीनां उपवनं समीपवर्ति वनं, तदादेः, प्रथमादिपदात् पुंदेवग्रहः, द्वितीयादिपदात् तिर्यङ्मनुष्यसम्बन्धिकाननग्रहः । प्रगुणं च = अवक्रञ्च । नवं = अभिनवं = प्रत्यग्रं; न तु जीर्णम् । उपलक्षणात् ग्रन्थ्यादिदोषैः रहितम् । तदुक्तं षोडशके → दापि च शुद्धमिह यत्नाऽऽनीतं देवताधुपवनादेः । प्रगुणं सारवदभिनवमुच्चैन्थ्यादिरहितञ्च ।। 6 (षो.६/८) इति । तत्कारिवर्गत इति । तत्कारिणां = स्वप्रयोजनसिद्ध्यर्थमेवेष्टकादिकरण
ધર્મસિદ્ધિનું બીજું અંગ બતાવતાં ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે –
ગાથાર્થ :- દેરાસરની નજીક રહેનારા લોકોનું પણ દાન વગેરે દ્વારા માન જાળવવું, કારણ કે આ રીતે શુભાશય સ્કુરાયમાન થવાથી જીવોને ધર્મરુચિની વૃદ્ધિ થાય છે. (૫૫)
ટીકાર્ય - દેરાસરની આસપાસ રહેનાર લોકો જો પોતાની જોડે સ્વજન વગેરે સંબંધથી રહિત હોય તો પણ દેરાસર બનાવનાર શ્રાવકે તેમનું સન્માન કરવું જોઈએ. કારણ કે તેમનાં સન્માનની પાછળ પણ રહેલો ભગવદ્ ભક્તિનો પરિણામ અવશ્ય ઉદારતાને પ્રગટ કરે છે. આવી ઉદારતાથી તે લોકોને પણ ધર્મ પ્રત્યે રુચિ ઊભી થાય છે. (પ/પ)
ગાથાર્થ :- ઈંટ વગેરે ઉપાદાન કારણો પણ સારા લાવવાં. અથવા લાકડાં પણ નવા અને મજબૂત લાવવાં. તે પણ ગાય વગેરેને પીડા ન થાય તે રીતે ઉચિત મૂલ્યથી પ્રયત્નપૂર્વક ગ્રહણ કરવા. (૫/૬)
ટીકાર્ય - દેરાસર માટે ઈંટ, પત્થર વગેરે સાધનસામગ્રી મજબૂતાઈ આદિ ગુણથી યુક્ત અને સુંદર હોય તેવી ગ્રહણ કરવી. અથવા દેવ-દેવી વગેરેના ઉપવન વગેરેમાંથી પ્રયત્નપૂર્વક સુંદર અને ખદિરનાં १. हस्तादर्श 'इष्टिका' इति पाठः । २. मुद्रितप्रतौ 'दारु' इति पाठो नास्ति ।
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०८ • प्रत्ययत्रैविध्यद्योतनम् .
द्वात्रिंशिका-५/७ तद्ग्रहणं च पूर्णकलशादिसुशकुनपूर्वं श्रेयः, सुशकुनश्च चित्तोत्साहाऽनुग इति भावनीयम् ।।६।। भृतका अपि सन्तोष्याः स्वयं प्रकृतिसाधवः । धर्मो भावेन न व्याजाद्धर्ममित्रेषु तेषु तु ॥७॥
भृतका इति । स्वयं प्रकृतिसाधव एव भृतका नियोज्याः । ते अपि सन्तोष्याः, तेषामपि शीलानां पुरुषाणां वर्गतः = समूहात् ग्राह्यं = स्वीकार्यम् । तदुक्तं षोडशके → दलमिष्टकादि तदपि च शुद्धं तत्कारिवर्गतः क्रीतम्। उचितक्रयेण यत्स्यादाऽऽनीतञ्चैव विधिना तु ।। 6 (षो.६/७)
तद्ग्रहणञ्च = इष्टकादिदलोपादानं च, पूर्णकलशादिसुशकुनपूर्वं श्रेयः इति । अत्र च शकुनप्रतिपादिके → नंदीतूरं पुण्णस्स दंसणं संख-पडहसदो य । भिंगार-छत्त-चामर-वाहण-जाणा पसत्थाई ।। समणं संजयं दंतं सुमणं मोयगा दधिं । मीणं घंटं पडागं च सिद्धमत्थं वियागरे ।। - (बृ.क.भा. १५४९-५०) इति बृहत्कल्पभाष्यगाथे स्मर्तव्ये । तदुक्तं गणिविद्याप्रकीर्णके अपि → पक्कमंतेसु सउणेसु हरिसं तुष्टुिं च वागरे (ग.वि. ६४) इति । तदुक्तं षोडशके → सर्वत्र शकुनपूर्वं ग्रहणादावत्र वर्त्तितव्यमिति । पूर्णकलशादिरूपश्चित्तोत्साहानुगः शकुनः ।। 6 (षो.६/९) सुशकुनश्च चित्तोत्साहाऽनुगः = मनःप्रत्ययाऽनुसारी । इदमुपलक्षणं गुरुवचनाऽनुमतत्वस्याऽपि, अन्यत्राऽऽत्मप्रत्यय-गुरुप्रत्ययशकुनप्रत्ययैश्च त्रिधा शुद्धस्य कार्यस्य सिद्ध्युन्मुखत्वप्रतिपादनादिति व्यक्तं योगदीपिकायाम् । अधिकन्त्वग्रेऽपुनर्बन्धकद्वात्रिंशिकायां (द्वा.द्वा.१४/२७, भा.४, पृ.९८९) वक्ष्यामः ।।५/६।।
भृतकाऽनतिसन्धानलक्षणं तृतीयं द्वारमाह- 'भृतका' इति । तेऽपि = जिनभवनविधाननियुक्ताः प्रकृतिसाधवः कर्मकरा अपि 'यूयमपि गोष्ठिका अत्र', 'युष्माकं साहाय्येनैव जिनगृहं पूर्णतां निष्प्रत्यूह गमिष्यति', 'भवन्तोऽपीह सहायाः', 'भवतामेवेदं कार्यमप्रमत्ततामवलम्ब्य निष्पादनीयम्' इत्यादिप्रशस्तवचनेनोचितमान-दान-सत्कारादिना च सन्तोष्याः = सन्तुष्टिमापादनीयाः । इत्थं सन्तोषमापादितास्ते द्रुतमલાકડાની જેમ મજબૂત લાકડાં ગ્રહણ કરવાં. ઈંટ, લાકડા વગેરે લાવવામાં ગાય-બળદ વગેરે પ્રાણીને વધુ પડતાં ભાર ઉંચકાવવાથી પીડા ન થાય તેની કાળજી રાખવી. તેમજ ઉચિત મૂલ્યથી તે વસ્તુ ગ્રહણ કરવી. (અત્યંત કંજૂસાઈ કે ઉડાઉ વૃત્તિથી દેરાસરની સામગ્રી ખરીદવી નહિ- એવું સૂચન અહીં પ્રાપ્ત થાય છે.) ઈંટ વગેરે ખરીદતી વખતે ઈંટ વગેરેને બનાવનારા લોકો પાસેથી જ ઈંટ ગ્રહણ કરવી. (દરાસર માટે સ્પેશ્યલ ઈંટ, પત્થર વગેરે બનાવડાવવા ઉચિત નથી.) દેરાસરની ઈંટ વગેરે ખરીદવા જતી વખતે અને ખરીદતી વખતે જલપૂર્ણ કળશ, કોયલનો ટહૂકો વગેરે સુંદર શુકનને મેળવવા એ કલ્યાણકારી છે. કારણ કે સુંદર શુકન ચિત્તના ઉત્સાહને અનુસારે થાય છે. ઈત્યાદિ વિચાર કરવો. (૫/૬)
ગાથાર્થ - પ્રકૃતિથી સજ્જન એવા (દરાસરના) કારીગરોને સંતોષ આપવો, કારણ કે ધર્મમિત્ર એવા કારીગરોને વિશે ઠગવાનો પરિણામ ન હોય તો જ ધર્મ નિષ્પન્ન થાય છે. ઠગવાના પરિણામથી નહિ.(પ/૭)
ટીકાર્થ :- સ્વયં સ્વભાવથી સજ્જન હોય તેવા જ કારીગરો, સોમપુરા, શિલ્પી, નોકરો વગેરેને દેરાસરના કામમાં જોડવા, તેમજ ઉચિત માન, દાન, સન્માનથી એમને સંતોષવા, કેમકે શ્રાવક દ્વારા થનાર જિનભક્તિ સ્વરૂપ ધર્મમાં તેઓ પણ નિમિત્ત છે. ધર્મનું નિમિત્ત બનવાને લીધે દેરાસરના કારીગરો પણ ધર્મમિત્ર જ છે. આથી તે કારીગરો વગેરેને ઠગવાનો પરિણામ ન હોય તો જ જિનાલય બનાવનાર १. हस्तादर्श 'तेषु च' इति पाठान्तरम् ।
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
• जिनालयकर्मकराणां धर्ममित्रता •
३०९ धर्मनिमित्तत्वेन धर्ममित्रत्वात, तेषु वञ्चनविरहितभावेनैव धर्मोपपत्तेः ।।७।। स्वाशयश्च विधेयोऽत्राऽनिदानो जिनरागतः । अन्यारम्भपरित्यागाज्जलादियतनावता ॥८॥
स्वाशयश्चेति । स्वाशयश्च = शुभाऽऽशयश्च विधेयः अत्र = जिनभवनकृत्ये अनेनाऽऽलम्बनत्वाविघ्नेन जिनालयनिर्वाहका भवन्ति । तदुक्तं षोडशके → भृतका अपि कर्तव्या य इह विशिष्टाः स्वभावतः केचित्। 'यूयमपि गोष्ठिका इह' वचनेन सुखं तु ते स्थाप्याः ।। 6 (षो.६/१०) इति ।
सूत्रपिटकाऽन्तर्गते दीघनिकाये पाथिकवर्गे → पञ्चहि खो गहपतिपुत्त ! ठानेहि अय्यिरकेन हेट्ठिमा दिसा दास-कम्मकरा पच्चुपट्ठातब्बा- (१) यथाबलं कम्मन्तसंविधानेन, (२) भत्त-वेतनानुप्पदानेन, (३) गिलानुपट्टानेन, (४) अच्छरियानं रसानं संविभागेन, (५) समये वोस्सग्गेन - (दी.नि. भाग-३ । सिङ्गालसुत्त-२७२ पृष्ठ-१४५) इत्येवं यत् पञ्चधा भृतकप्रत्युपस्थानमुपदर्शितं तदपीह पालनीयम् । अय्यिरकेन = आर्येण श्रावकेण, कम्मन्तसंविधानेन = कार्यप्रदानेन, गिलानुपट्ठानेन = भृतकानां ग्लानदशायां स्वयमुपस्थानेन, अच्छरियानं रसानं संविभागेन = उत्तमरसोपेतफलादिप्रदानेन, समये = यथासमयं, वोस्सग्गेन = व्युत्सर्गेण, विसर्जनेनेति यावत् । शिष्टं स्पष्टम् ।
तेषामपि = जिनभवनकर्मकराणामपि धर्मनिमित्तत्वेन = जिनभवननिमित्तक-जिनदर्शन-वन्दनपूजन-सम्यग्दर्शनादिलक्षणधर्मनिमित्ततया धर्ममित्रत्वात्, तेषु धर्ममित्रेषु भावेन = वञ्चनविरहितभावेनैव जल-कतकरेणुन्यायेन मनोमलोपशान्त्या धर्मोपपत्तेः = धर्मसङ्गतेः, न तु व्याजात् = नैव वञ्चनादिह धर्मो भवति । तदुक्तं षोडशके → अतिसन्धानञ्चैषां कर्तव्यं न खलु धर्ममित्राणाम् । न व्याजादिह धर्मो भवति तु शुद्धाऽऽशयादेव ।। 6 (षो.६/११) इति ।
स्तवपरिज्ञायामपि → कारवणेऽवि य तस्सिह भयगाऽणतिसंधणं न कायव्यं । अवि याऽहियप्पयाणं दिट्ठाऽदिट्ठप्फलं एयं ।। ते तुच्छया वराया अहिएण दढं उवेंति परितोसं । तुट्ठा य तत्थ कम्मं तत्तो अहियं पकुव्वंति।। धम्मपसंसाए तह केइ, निबंधंति बोहिबीआई । अन्ने य लहुयकम्मा एत्तो च्चिय संपबुझंति ।। लोगे अ साहुवाओ अतुच्छभावेन सोहणो धम्मो । पुरिसुत्तमप्पणीओ पभावणा एवं तित्थस्स ।।
- (स्त.प.१२-१३-१४-१५) इत्यादिना दृष्टाऽदृष्टफलं भृतकाऽनतिसन्धानमुपवर्णितम् ।।५/७ ।।
षोडशकोपदर्शितं चतुर्थं स्वाशयवृद्धिद्वारमवसरप्राप्तम् । तत्र कः स्वाशयः ? इत्याह- ‘स्वाशय' इति जिनभवनकृत्ये = जिनाऽऽलयकर्तव्यमवलम्ब्य शुभाशयश्च विधेयः = कर्तव्यः । अनेन = जिनभवनश्रावने भावधर्म संभवे. (५/७)
શુભાશય નામના વિશેષણને ઉદેશીને ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે –
ગાથાર્થ - પ્રસ્તુતમાં ભગવાનની ભક્તિને ઉદેશીને જલ વગેરે સંબંધી જયણાવાળા શ્રાવકે મલિન આરંભનો ત્યાગ કરીને નિયાણારહિત શુભાશય કરવો. (૫૮)
ટીકાર્થ:- અહીં દેરાસર બનાવવાના કર્તવ્યને આશ્રયીને શ્રાવકે શુભ પરિણામ ઉત્પન્ન કરવાનો છે. અર્થાત્ પોતાના શુભાશયનું આલંબન જિનાલય છે. આથી જિનાલયમાં શુભાશયની આલંબનતા આવશે. આથી १. हस्तादर्श 'धर्मापत्तेः' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१० • त्रिविधशुद्धिप्रदर्शनम् •
द्वात्रिंशिका-५/८ ख्यविषयतया शुद्धिरभिहिता । अनिदानः = निदानरहितो जिनरागतः = भगवद्भक्तेः, अनेनोद्देश्यत्वाख्यविषयतया शुद्धिरभिहिता । •अन्येषां = गृहादिसम्बन्धिनामारम्भाणां परित्यागात् (= अन्यारम्भपरित्यागात) । जलादीनां या यतना स्वकृतिसाध्य-जीवपीडापरिहाररूपा तद्वता (= कृत्याऽऽलम्बनकशुभाऽऽशयकरणेन आलम्बनत्वाऽऽख्यविषयतया शुद्धिरभिहिता । जिनगृहकर्तव्यमवलम्ब्य शुभाऽऽशयः क्रियत इत्यालम्बनविधया शुद्धिं प्रति जिनभवनकृत्यं कारणम् । प्रकृत आशयः शुद्धः, जिनभवनकृत्याऽऽलम्बनकत्वात्, पौषधशालाकृत्याऽऽलम्बनकाशयवदिति प्रयोगः प्रकृते द्रष्टव्यः ।
निदानरहित इत्यनेन स्वरूपशुद्धिरभिहिता । निदानराहित्येनेयं शुभाऽऽशयगता स्वरूपशुद्धिः प्रकृष्यते। सम्मतञ्चेदं परेषामपि । तदुक्तं गणेशगीतायां → अकर्मणः श्रेष्ठतमं कर्माऽनीहाकृतं तु यत् + (ग.गी. २/७) इति । भगवद्भक्तेः = भगवद्भक्त्यभिसन्धानमात्रतः शुभाशयः विधेयः इत्यत्राऽऽवर्तते । अनेन = भगवद्भक्त्युद्देश्यकशुभाऽऽशयकरणेन उद्देश्यत्वाऽऽख्यविषयतया शुद्धिः = आशयशुद्धिः अभिहिता। जिनभक्तिमुद्दिश्य शुभाऽऽशयः क्रियत इत्युद्देश्यविधया शुद्धिं प्रति भगवद्भक्तिः कारणम् । प्रकृत आशयः शुद्धः, भगवद्भक्त्युद्देश्यकत्वात्, साधर्मिकभक्त्युद्देश्यकाऽऽशयवदिति प्रयोगः प्रकृते योज्यः। तदुक्तं षोडशके → देवोद्देशेनैतद् गृहिणां कर्तव्यमित्यलं शुद्धः । अनिदानः खलु भावः स्वाशय इति गीयते तज्ज्ञैः ।। 6 (षो.६/१२) इति ।।
जलादीनां या यतना स्वकृतिसाध्यजीवपीडापरिहाररूपा = स्वकृतिसाध्यो यो जीवपीडापरिहारः तत्स्वरूपा, तद्वता = जलादियतनावता । अनेन स्वीयकृतिसाध्ययतनाशालिगतशुभाऽऽशयप्रदर्शनेन साध्यत्वाઆલંબનત્વનામની વિષયતા સંબંધથી શુદ્ધિ તેમાં રહેશે. (જિનભવનકૃત્ય-શુભાશયનું આલંબન છે. તેથી જિનભવનકૃત્યમાં શુભાશયઆલંબનતા રહેશે. તેથી સ્વનિરૂપિત આલંબનત્વ સ્વરૂપ વિષયતા સંબંધથી શુભાશય વિશિષ્ટ જિનાલય કૃત્ય અર્થાત્ આલંબનરૂપે જિનભવનનૃત્ય શુભાશયનું કારણ છે.) પ્રસ્તુત શુભાશય નિયાણા વગરનો હોવાથી સ્વરૂપશુદ્ધ છે. અર્થાત આ દેરાસર બનાવવાના બદલામાં હું આવતાં ભવમાં દેવ થાઉં આવી ધર્મની સોદાબાજી સ્વરૂપ નિયાણ ન હોવાથી તે શુભાશયમાં સ્વરૂપ શુદ્ધિ પણ રહેલી છે.
તથા દેરાસર બનાવવાનો શુભ પરિણામ ભગવાનની ભક્તિને અનુસરીને પ્રવર્તેલ હોવાથી ઉદેશ્ય શુદ્ધિ પણ અહીં કહેવાઈ ગયેલી સમજવી (પ્રસ્તુત શુભાશયનો વિષય ભગવદ્ભક્તિ છે. તેથી તેમાં શુભાશયની ઉદેશ્યતા રહેશે. તેથી સ્વનિરૂપિત ઉદેશ્યતા સ્વરૂપ વિષયતા સંબંધથી ભગવદ્ભક્તિ શુભાશયથી વિશિષ્ટ બનશે. મતલબ કે તેવી ચિત્તશુદ્ધિ પ્રત્યે ઉદેશ્ય તરીકે ભગવદ્ભક્તિ કારણ છે.)
દેરાસર બનાવનાર શ્રાવક ઘર, દુકાન વગેરે સંબંધી આરંભ-સમારંભનો ત્યાગ કરીને દેરાસર બનાવવામાં પાણી, પૃથ્વી વગેરે જીવોની જયણા સાચવે છે. અર્થાત્ પોતે એવો પ્રયત્ન કરે છે કે જેથી પાણી વગેરે જીવને વધુ પડતી પીડા થતી નથી. પાણી ગાળીને વાપરવું, બિનજરૂરી પાણીનો બગાડ ન કરવો... ઈત્યાદિ સ્વરૂપ જયણા શ્રાવકના પ્રયત્નથી સાધ્ય છે. આવું કરનાર શ્રાવકના આશયમાં સાધ્યશુદ્ધિ પણ રહે છે. પોતાનાં પ્રયત્નથી સાધ્ય હોવાના લીધે જયણામાં સ્વકૃતિસાધ્યતા = સ્વપ્રયત્નથી સાધ્યતા નામનો ગુણધર્મ રહે છે. તેથી સ્વકૃતિ-સાધ્યતા સંબંધથી જયણા શુદ્ધિયુક્ત બનશે. આમ સાધ્યત્વ ..... चिह्नद्वयमध्यवर्ती अग्रेतनपष्ठव्यापी दीर्घः पाठो हस्तादर्श नास्ति ।
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
• पञ्चविधशुद्धिप्रज्ञापनम् •
३११ जलादियतनावता), अनेन साध्यत्वाऽऽख्यविषयतया शुद्धिरभिहिता ॥८॥ इत्थं चैषोऽधिकत्यागात्सदारम्भः फलाऽऽन्वितः। प्रत्यहं भाववृद्ध्याऽऽप्तैर्भावयज्ञः प्रकीर्तितः।।९।। ख्यविषयतया शुद्धिरभिहिता । जिनभवनोपयोगिजलगालन-परिमितत्वादिना जलादिजीवपीडापरिहारं प्रसाध्य शुभाऽऽशयः क्रियत इति साध्यविधया शुद्धिं प्रति यतना कारणम् । अत एवेयं श्राद्धवत् साधुनाऽप्युपादेया । तदुक्तं दशवैकालिके → जयं चरे जयं चिट्ठे जयमासे जयं सए । जयं भुंजतो भासंतो पावं कम्मं न बंधइ ।। - (द.वै.४/८) इति । बौद्धानामपि सम्मतमिदम् । अत एव इतिवृत्तके → यतं चरे यतं तिढे यतं अच्छे यतं सये ८ (इति.५/१२ सम्पन्नसुत्त) इत्युक्तम् ।
प्रकृतमुच्यते - प्रकृत आशयः शुद्धः, स्वकृतिसाध्ययतनोपेतत्वात्, मुनिकृतिसाध्यमहाव्रतपालनोपेताशयवदिति प्रयोगः प्रकृते दृश्यः । जिनभवनकृत्याऽऽलम्बनत्वाद् भगवद्भक्त्युद्देश्यकत्वात् स्वकृतिसाध्ययतनोपेतत्वाच्चाधिकृताऽऽशये त्रिधा शुद्धिरनाविला ज्ञातव्या। यतनोपेतत्वात् हेतुशुद्धिः; निदानरहित्वात् स्वरूपशुद्धिः, भवनिस्तारफलकजिनभक्त्युद्देश्यकत्वाच्चाऽनुबन्धशुद्धिरधिकृताशये विज्ञेया । यद्वाऽत्र हेतुशुद्धिः जिनरागात् = शुद्धात्मस्वरूपरागात् = शुद्धचैतन्यमात्रविशेष्यकोपादेयत्वप्रकारकनिश्चयादिति यावत्; स्वरूपशुद्धिस्त्वसदारम्भत्यागाद् यतनोपेतत्वाच्च; अनुबन्धशुद्धिश्च गृहाऽऽपणादिसत्काऽऽरम्भपरित्यागोद्देश्यकत्वादिति नयमतभेदेन परिभावनीयमेतदागममर्मपर्यालोचनपरैर्विमुक्ताऽभिनिवेशैरशठैः ।
एवमेव 'भवाम्भोधिनिमग्नसत्त्वानामालम्बनभूतोऽयमि'त्येवं भुवनगुरुजिनेन्द्रगुणपरिज्ञया जिनबिम्बस्थापनाऽवसरे स्वाशयशुद्धिरवसेया । तदुक्तं स्तवपरिज्ञायां → सासयवुड्ढी वि इहं भुवनगुरुजिणिंदगुणपरिण्णाए । तब्बिंबगठवणत्थं, सुद्धपवित्तीइ णियमेणं ।। - (स्त.प.१६) इति । अयञ्च समुदितविधिः दर्शनशुद्धिप्रकरणे → जिणभवणकारणविही सुद्धा भूमी दलं च कट्ठाई । भियगाऽणइसंधाणं सासयवुड्ढी य जयणा य ।। ( (द.शु.प्र.१।१७) इत्येवमावेदितः षोडशकानुसारेणेति ध्येयम् ।
इह शम्भुगीतायां → देश-काल-मनो-द्रव्य-क्रियाशुद्धिर्हि पञ्चधा 6 (शं.गी.३/९०) इत्येवमुपदर्शिता पञ्चविधा शुद्धिरपि योज्या । तथाहि- 'शुद्धां महीम्' (पृ.३०५) इत्यनेन देशशुद्धिरुक्ता, 'पूर्णकलशादिसुशकुनपूर्वमिष्टकादिदलोपादानमपि' (पृ.३०८) इत्यनेन कालशुद्धिरावेदिता, ‘परोपतापरहितां' (पृ. ३०५) 'शुभाशयस्फात्या' (पृ.३०७) 'गवाद्यपीडया' (पृ.३०७) 'स्वाशयश्च विधेयः' (पृ.३०९) इत्यादिना मनःशुद्धिः कथिता, 'न्यायार्जितधनः' (पृ.३०४) इत्यनेन द्रव्यशुद्धिः, 'शास्त्रनीतितो गृह्णीयात्' (पृ.३०५) इत्यनेन क्रियाशुद्धिोतिता । यथातन्त्रं तन्त्रान्तरीयशुद्धिरप्यत्रानुयोज्या समाकलितस्व-परसमयसिद्धान्तैः ।।५/८।। નામની વિષમતારૂપે પણ અહીં શુદ્ધિ જણાવાયેલ છે. (૫૮).
હ દ્રવ્યસ્તવ પણ ભાવસ્તવ બને જ સાધ્યત્વસ્વરૂપ વિષયતારૂપે શુદ્ધિનું મહાભ્ય જણાવતા ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે –
ગાથાર્થ :- આ રીતે દેરાસરસંબંધી પ્રવૃત્તિ અધિક આરંભના ત્યાગથી પ્રવર્તેલ હોવાથી સદ્ આરંભ સ્વરૂપ છે. તેમજ ફલયુક્ત છે. તથા રોજ ભાવવૃદ્ધિના લીધે આમ પુરુષોએ તેને ભાવયજ્ઞ
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१२
• द्रव्यहिंसायाः एकान्तेनाऽशोभनत्वाभावः • द्वात्रिंशिका-५/९ इत्थमिति । इत्थं च = यतनावत्त्वे च एषः = प्रकृत आरम्भः अधिकत्यागाद् = निष्फलाऽधिकाऽऽरम्भनिवृत्तेः फलाऽन्वितः = श्रेयःफलयुक्तः सदारम्भः प्रत्यहं = प्रतिदिवसं भाववृझ्या = कृताऽकृतप्रत्युपेक्षणादि-शुभाशयाऽनुबन्धरूपया आप्तैः = साधुभिः भावयज्ञः = भावपूजारूपः प्रकीर्तितः। तदाह 'एतदिह भावयज्ञः' (षो.६/१४) इति । न चैवं द्रव्यस्तवव्यपदेशाऽनुपपत्तिः, ___ साध्यत्वाऽऽख्यविषयतया शुद्धर्माहात्म्यमाह- 'इत्थमिति । यतनावत्त्वे च = स्वकृतिसाध्ययतनासत्त्वे हि प्रकृतः = जिनभवनकृत्यालम्बनो भगवद्भक्त्युद्देश्यको निदानशून्य आरम्भः = द्रव्यारम्भः = द्रव्यप्राणाऽतिपातः निष्फलाऽधिकाऽऽरम्भनिवृत्तेः श्रेयःफलयुक्तः = अभ्युदय-निःश्रेयसलक्षणफलद्वितयसमेतः सदारम्भः = शोभनाऽऽरम्भः सम्पद्यते । तत्र हि जिनभवनादिविधाने सर्वाऽऽदरेण प्रवर्तमानस्य निष्फलपरिहारेण सफलमेव कुर्वतोऽवश्यमेवाऽस्त्यारम्भान्तरनिवृत्तिविशेषः । जिनभवनविधाने यतनायां सत्यां भावहिंसाऽनुपपत्तेः, तस्या एव शास्त्रे परिहार्यत्वेन प्रतिपादनात्, द्रव्यहिंसायास्तु सर्वथा साधुविहारादावपि दुःपरिहारत्वात् । यतनाया एव हिंसानिवृत्तिफलकत्वात्, जिनभवनस्य विहितत्वाच्च नाऽयमारम्भोऽशोभनः । तदुक्तं षोडशके → यतनातो न च हिंसा यस्मादेषैव तन्निवृत्तिफला । तदधिकनिवृत्तिभावाद्विहितमतोऽदुष्टमेतदिति ।। - (षोड.६/१६) इति ।
स्वाशयवृद्धिमाह- प्रतिदिवसं कृताऽकृतप्रत्युपेक्षणादिशुभाऽऽशयाऽनुबन्धरूपया = जिनभवनप्रतिबन्धेन ‘एतदिह निष्पन्नं तच्च निष्पाद्यमि'त्यवलोकनादिलक्षणस्य प्रशस्ताऽध्यवसायस्याऽविच्छिन्नप्रवाहात्मिकया भाववृद्ध्या भावपूजारूपः । तदुक्तं स्वाशयवृद्धिद्वारनिरूपणे षोडशके → प्रतिदिवसमस्य वृद्धिः कृताऽकृतप्रत्युपेक्षणविधानात् । एवमिदं क्रियमाणं शस्तमिह निदर्शितं समये ।। एतदिह भावयज्ञः सद्गृहिणो जन्मफलमिदं परमम् । अभ्युदयाऽविच्छित्त्या नियमादपवर्गबीजमिति ।।
6 (षो.६/१४-१५) इति ।
न च एवं = द्रव्यस्तवस्यापि दर्शितविधिशुद्धिद्वाराऽऽज्ञाऽऽराधनलक्षणभावपूजांऽशमवलम्ब्य भावस्तवत्वविधाने द्रव्यस्तवव्यपदेशानुपपत्तिः = द्रव्यस्तवोक्त्यसङ्गतिस्स्यादिति भवद्भिरत्र शङ्कनीयम्, 53. छे. (५/८)
ટીકાર્ય - ઉપરોક્ત રીતે દેરાસર બનાવનાર શ્રાવક જયણાવાળો હોવાથી દેરાસરસંબંધી થતો આરંભ સુંદર આરંભ છે. કારણ કે દુકાન-ઘરસંબંધી નિષ્ફળ આરંભ-સમારંભ તથા અજયણા નિમિત્તે થનાર અધિક આરંભ સમારંભની પ્રસ્તુતમાં નિવૃત્તિ છે. તેમજ દેરાસર સંબંધી પ્રસ્તુત આરંભ કલ્યાણકારી ફળથી યુક્ત છે. તેમજ દેરાસરસંબંધી આટલું કામ થયું, આટલું કામ બાકી છે.” આવા નિરીક્ષણ વગેરે સ્વરૂપ શુભાશયનો અનુબંધ પડવા સ્વરૂપ રોજની ભાવવૃદ્ધિના લીધે દેરાસરનું નિર્માણ ભાવપૂજાસ્વરૂપ બને છે. એવું આપ્ત સાધુભગવંતો વડે કહેવાયેલ છે. શ્રીહરિભદ્રસૂરિ મહારાજે ષોડશક પ્રકરણમાં “અહીં દેરાસરનું નિર્માણ ભાવયજ્ઞ = ભાવપૂજા બને છે.” એમ જણાવેલ છે.
“જો દેરાસરનિર્માણને ભાવયજ્ઞ કહેવામાં આવે તો તેનાં વિશે દ્રવ્યસ્તવનો વ્યવહાર અસંગત બની જશે.” આવી શંકા અહીં ન કરવી. કારણ કે, ભાવસ્તવનો પ્રયોજક ભાવ અને દ્રવ્ય આ બન્નેનું
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
• द्रव्य - भावयोरन्योऽन्यसमनुवेधः
द्रव्य-भावयोरन्योऽन्यसमनुवेधेऽपि द्रव्यप्राधान्येन तदुपपादनादिति द्रष्टव्यम् ।।९।।
जिनगेहं विधायैवं शुद्धमव्ययनीवि च । द्राक् तत्र कारयेद् बिम्बं साधिष्ठानं हि वृद्धिमत् ।। १० ।। जिनगेहमिति । अव्ययनीवि परिपालन-संवर्धनद्वाराऽहीयमानमूलधनम् ।।१०।। द्रव्य-भावयोः
=
स्तवसम्बन्धिद्रव्य-भावांशयोः अन्योऽन्यसमनुवेधेऽपि = ‘दव्वत्थय-भावत्थयरूवं एवमिय होति दट्ठव्वं । अण्णोण्णसमणुविद्धं णिच्छयतो भणियविसयं तु ।।' (स्त. प. १००/ पं.व. १२०९/पञ्चा. ६-२७) इति स्तवपरिज्ञा-पञ्चवस्तुक-पञ्चाशकोपदर्शितरीत्या मिथोऽनुविद्धत्वेऽपि द्रव्यप्राधान्येन जिनभवनविधानादौ तदुपपादनात् द्रव्यस्तवत्वसमर्थनात् ।।५/९।।
एवं
=
=
=
।
अविन
जिनभवनविधानाधिकारमुपसंहृत्य जिनबिम्बविधानाऽधिकारमवतारयन्नाह- 'जिनगेहमि 'ति प्राग्व्यावर्णितविधि-यतना-बहुमान-नित्यप्रत्युपेक्षणादिविशुद्धिद्वारा जिनगेहं विधाय; शुद्धं सप्तक्षेत्र्यादिद्रव्यव्यवस्थापक - शास्त्रोक्तविधिनाऽऽप्तं परिपालन - संवर्धनद्वारा अहीयमानमूलधनं श्यत् चैत्यायतनसम्बन्धि मूलद्रव्यं च विधायेत्यत्राप्यनुसन्धेयम् । “ तद्धि मूलधनं श्राद्धैः सर्वप्रयत्नेन परिपालयद्भिः संवर्धयद्भिश्च तथाऽक्षयं कर्तव्यं यथाभिसन्धिविशेषशुद्धेन तेन बाल-वृद्ध - ग्लानसाधुसाधर्मिकप्रभृतीनामुपष्टम्भादाऽऽधाकर्मिकादिदोषरहित- तत्प्रतिबद्धबहिर्मण्डपादौ साधूनामवस्थानं धर्मोपदेशाय कल्पते, क्षेत्रेऽपि च तादृशचैत्यस्फातिगुणयुक्त एव तेषामवस्थानं कल्पते” इति योगदीपिकायामुक्तम् ( षो. ६ / १६ यो. दी. वृ.) । अधिकञ्चात्रत्यं तत्त्वमस्मत्कृतकल्याणकन्दलीतोऽवसेयम् ( षोड. ६ / १६ ) । जिनभवने द्राक् शीघ्रं बिम्बं जिनेश्वरबिम्बं कारयेत् । साधिष्ठानं अधिष्ठातृसहितं हि = निश्चितं सप्रभावं सत् जिनभवनं वृद्धिमद् भवति, तज्जनितपुण्यस्य तत्प्रवर्धकत्वात् । तदुक्तं षोडशके → जिनभवने तद् बिम्बं कारयितव्यं द्रुतं तु बुद्धिमता । साधिष्ठानं ह्येवं तद्भवनं પરસ્પર મિશ્રણ હોવા છતાં પણ દ્રવ્યપ્રધાન હોવાથી દેરાસરનું નિર્માણ દ્રવ્યસ્તવ કહેવાય છે. આવું શાસ્ત્રકારે સમર્થન કરેલું છે. (૫/૯)
श्राद्धः तत्र =
=
=
વિશેષાર્થ :- દેરાસરના નિર્માણના નિમિત્તે શ્રાવકના નિર્મળ ભાવો રોજ-રોજ ચઢતા રંગે હોવાથી અવશ્ય ભાવસ્તવમાં જિનાલય નિર્માણ કારણ બનશે. આવું હોવાથી કારણમાં કાર્યનો ઉપચાર કરીને જિનાલય નિર્માણને શ્રી હરિભદ્રસૂરિજીએ ભાવયજ્ઞ તરીકે બતાવેલ છે. અર્થાત્ ભાવયજ્ઞ કહેવાની પાછળનું બીજ છે રોજ ઉછળતા નિર્મળભાવો. તથા અન્યશાસ્ત્રોમાં જિનાલયનિર્માણને દ્રવ્યસ્તવ કહેવામાં આવેલ છે તેનું કારણ છે દ્રવ્યની પ્રધાનતા. અર્થાત્ સંયમનું પાલન કરનારા સાધુ ભગવંતોમાં જેવી ભાવની પ્રધાનતા છે તેવી ભાવની પ્રધાનતા પ્રસ્તુતમાં નથી. પરંતુ દ્રવ્યની પ્રધાનતા છે. ભાવ અને દ્રવ્ય હોવા છતાં વ્યવહારમાં જિનાલયનિર્માણમાં દ્રવ્યની પ્રધાનતા હોવાથી તે દ્રવ્યસ્તવ કહેવાય. (૫/૯)
•
-
३१३
=
=
ગાથાર્થ :- આ રીતે દેરાસર બનાવીને શુદ્ધ અક્ષયનીવિ કરીને દેરાસરમાં વહેલી તકે જિનબિંબને શ્રાવક કરાવે. કારણ કે, જિનબિંબથી અધિષ્ઠિત જિનાલય વૃદ્ધિવાળું બને છે. (પ/૧૦)
ટીકાર્થ :- મૂળ ગાથામાં અવ્યયનીવિ શબ્દનો પ્રયોગ કરેલ છે તે પરિપાલન અને સંવર્ધન દ્વારા ન ઘટે તેવી મૂડીને સૂચવે છે. (પ/૧૦)
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
• चित्तकालुष्यपरिहारोपदेशः •
द्वात्रिंशिका - ५/११
विभवोचितमूल्येन कर्तुः पूजापुरःसरम् । देयं तदनघस्यैव यथा चित्तं न नश्यति ।। ११ ।।
विभवेति । पूजा भोजन- पत्र - पुष्प - फलादिना । अनघस्य = अव्यसनस्य । एवकारेण स्त्रीमद्य - द्यूतादिव्यसनिनो निषेधः । यथा = येन प्रकारेण चित्तं न नश्यति = कारयितृ-वैज्ञानिकयोः कालुष्यलक्षणश्चित्तनाशो न भवति । प्रतिषिद्धो ह्येष धर्मप्रक्रमेऽमङ्गलरूपस्तत्त्वज्ञैरिति ।।११।। वृद्धिमद्भवति ।। ← (षो. ७/१) इति । तदुक्तं सम्यक्त्वप्रकरणे अपि निप्फाइऊण एवं जिणभवणं सुंदरं तहिं बिंबं । विहिकारियमह विहिणा पइट्ठाविज्जा लहुं चेव ।। ← (स.प्र. १/२२ ) इति । दीर्घकालं यावत् जिनबिम्बाऽनधिष्ठाने तु चैत्यं व्यन्तरादिभिरधिष्ठीयेत ।।५/१०।।
जिनबिम्बकारणविधिमाह- 'विभवे 'ति । विभवोचितमूल्येन = स्वसम्पदनुसारिणा मूल्येन कर्तुः शिल्पिनः शुभमुहूर्त्तादौ शुभेन भावेन पूजा भोजन-पत्र - पुष्प फलादिना पुरस्सरा यत्र तत् = पूजापुरस्सरम् उचितं मूल्यं प्रस्तावे शस्ताऽध्यवसायेनाऽविधिपरिहारेण देयम् । कारयितृ-वैज्ञानिकयोः = जिनबिम्बकारकशिल्पिनोः यथाक्रमं पश्चात्तापोपालम्भाभ्यां कालुष्यलक्षणः चित्तनाशो न भवति बाहुल्येन । प्रतिषिद्धः विपरीतफलत्वेनोपदिष्टः हि |निश्चितं एषः = चित्तविनाशः धर्मप्रक्रमे
=
प्रस्तुतधर्मकार्याऽऽरम्भे चित्तं न दूषयितव्यम्
धर्मस्वरूपवेदिभिः । यथोक्तं सूत्रकृताङ्गचूर्णो
३१४
=
=
=
=
अमङ्गलरूपः तत्त्वज्ञेः ← (सू.चू. १/२/२) इति । तदुक्तं षोडशके अपि जिनबिम्बकारणविधिः काले पूजापुरस्सरं कर्तुः । विभवोचितमूल्याऽर्पणमनघस्य शुभेन भावेन ।। नार्पणमितरस्य तथा युक्त्या वक्तव्यमेव मूल्यमिति । काले च दानमुचितं शुभभावेनैव विधिपूर्वम् ।। चित्तविनाशो नैवं प्रायः सञ्जायते द्वयोरपि हि । अस्मिन् व्यतिकरे एष प्रतिषिद्धो धर्मतत्त्वज्ञैः ।। एवं द्वयोरपि महान् विशिष्टकार्यप्रसाधकत्वेन । सम्बन्धमिह क्षुण्णं न मिथः सन्तः प्रशंसन्ति ।।
← (षो. ७/२-३-४-५) इति ।।५/११।।
વિશેષાર્થ :- ષોડશક ગ્રંથ અને તેની ટીકાના આધારે અવ્યયનીવિ વિશે એમ કહી શકાય કે દેરાસર અને દેરાસરસંલગ્ન ઉપાશ્રય આ બન્ને સંબંધી સાધારણ મૂળ ધન = અવ્યયનીવિ = અક્ષયનીવિ. શાસ્ત્રોક્ત મર્યાદા સાચવીને તે મૂળધનની માવજત અને વૃદ્ધિ શ્રાવકો કરે અને તેનો નાશ ન થવા દે. આ દ્રવ્યનો ઉપયોગ દેરાસરનો નિભાવ, સુરક્ષા, વ્યવસ્થા, ઉપરાંત દેરાસરસંલગ્ન સાધુવસતિમાં પધારનારા બાલ, વૃદ્ઘ વગેરે સાધુ ભગવંતો અને સાધર્મિકોનાં અવસ્થાન માટે કરવો. (૫/૧૦)
જિનબિંબ કરાવવાની વિધિ ગ્રંથકારશ્રી બતાવે છે.
ગાથાર્થ :- વ્યસનમુક્ત શિલ્પીને સત્કારપૂર્વક પોતાના વૈભવને યોગ્ય મૂલ્ય આપવું, જેથી તેનું मन सुषित न थाय. (4/११ )
ટીકાર્થ ઃ- “જિનાલય અને જિનબિંબના નિર્માણ માટે વ્યસનમુક્ત શિલ્પી રાખવો.” આવું કહેવા દ્વારા પરસ્ત્રીગમન, દારૂ, જુગાર વગેરે વ્યસનવાળા શિલ્પીની બાદબાકી કરેલી છે. વ્યસનમુક્ત શિલ્પીનું ભોજન, પાન, ફૂલ-ફળ વગેરે દ્વારા યોગ્ય સન્માન કરવું. તેમજ તેને ઉચિત મૂલ્ય ચૂકવવું. તેના લીધે શ્રાવક અને શિલ્પીના મનમાં કલુષિતતા ઉભી ન થાય. ધર્મના અવસરે ચિત્તની કલુષિતતા ઉભી થવી તે અમંગળ છે. માટે જ તત્ત્વવેત્તા મહાપુરૂષોએ મનમાં સંકલેશ કરવાનો નિષેધ કરેલો છે. (પ/૧૧)
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
• પ્રોત્સાહાનુસરિતમ્ •
३१५ यावन्तश्चित्तसन्तोषास्तदा बिम्बसमुद्भवाः । तत्कारणानि तावन्तीत्युत्साह उचितो महान् ।।१२।।
यावन्त इति । तदा = बिम्बकारणे । तावन्ति, तावबिम्बकारणसाध्यफलोदयात् ।।१२।। तत्कर्तरि च याऽप्रीतिस्तत्त्वतः सा जिने स्मृता । पूर्या 'दौर्हृदभेदास्तज्जिनावस्थात्रयाश्रयाः ॥१३॥
जिनबिम्बकारणे भावप्राधान्यं पुरस्कृर्वन्नाह- 'यावन्त' इति । यावन्तः = यत्परिमाणाः केऽपि बिम्बसमुद्भवाः = बिम्बनिमित्तजनिताः चित्तसन्तोषाः = मनःप्रमोदविशेषाः बिम्बकारणे = जिनबिम्बनिर्मापणे अधिकृतस्य कारयितुः सञ्जायन्ते तत्कारणानि = जिनबिम्बनिर्मापणानि तत्त्वेन तावन्ति = तत्परिमाणानि, तावबिम्बकारणसाध्यफलोदयात् = जिनबिम्बनिमित्तजनितप्रमोदविशेषपरिमाणतुल्यपरिमाणजिनबिम्बनिर्वर्तनलभ्यफलप्राप्तेः, फलस्य भावाऽनुसारित्वात् । यथा यागसङ्ख्यानुसारेण फलं नोपजायते किन्तु तन्निमित्तकाऽदृष्टानुसारेणैव तथा जिनबिम्बसङ्ख्याऽनुसारेण न फलोदयः किन्तु तन्निमित्तकप्रीतिविशेषाऽनुसारेणैव । इति हेतोः उचित उत्साहः = प्रीतिविशेषः इह महान् = सानुबन्धः कर्तव्य इति हृदयम् । तदुक्तं षोडशके → यावन्तः परितोषाः कारयितुः तत्समुद्भवाः केचित् । तबिम्बकारणानीह ની તાત્તિ તત્ત્વો || - (પ.૭/૬) રૂતિ Is/૧૨
વિશેષાર્થ:- શ્રાવક ઉચિત રીતે શિલ્પીનું માન જાળવી, યોગ્ય મૂલ્ય ચૂકવે તો તે બન્નેનો મનમેળ અખંડ બનવાથી શિલ્પી પ્રસન્નતાપૂર્વક જિનબિંબમાં મન મૂકીને એવા ભાવ-પ્રાણ પૂરે કે તે પ્રતિમાના દર્શનાદિ કરતાં દિલડોલી ઉઠે. સંપ્રતિ મહારાજાએ ભરાવેલ પ્રતિમા, દેલવાડાનાં દેરાં વગેરે સ્થળો આની સાક્ષી પૂરે છે. (પ/૧૧)
જિનબિંબ કરાવવામાં ભાવની પ્રધાનતાને દર્શાવતા ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે –
ગાથાર્થ - જિનબિંબના નિમિત્તે જેટલી મનની પ્રસન્નતા ઉત્પન્ન થાય, તેટલી જિનપ્રતિમા કરાવવાનો લાભ મળે છે. માટે ઉચિત ઉત્સાહ પ્રસ્તુતમાં ઘણું મહત્ત્વ ધરાવે છે. (પ/૧૨)
ટીકાર્થ - જિનપ્રતિમા કરાવવામાં જેટલો વિશેષ પ્રમાણમાં આનંદ ઉત્પન્ન થાય તેટલા પ્રમાણમાં પરમાર્થથી શ્રાવકે પ્રતિમા કરાવી ગણાય. કારણ કે, તેટલા પ્રમાણમાં જિનબિંબ કરાવવાથી મળનારું ફળ અધિકૃત પ્રતિમાના નિર્માણથી પ્રાપ્ત થાય છે. (૫/૧૨)
વિશેષાર્થ:- શિલ્પી સાથે અખંડ મનમેળ રાખવાના લીધે શિલ્પીએ ઘડેલી રમ્ય, સૌમ્ય, અવર્ણનીય, લાવણ્યપૂર્ણ પ્રતિમાના દર્શનથી શ્રાવકના આનંદનો પાર ન રહે. કદાચ એક જ પ્રતિમા શ્રાવકે શિલ્પી પાસે ઘડાવેલ હોય પરંતુ તે પ્રતિમાની સૌમ્ય મુખમુદ્રા, પ્રસન્નતા, લાવણ્ય વગેરે જોઈને ૫૦ પ્રતિમા તૈયાર કરાવવાથી જેટલો આનંદ થવાની સામાન્યથી સંભાવના હોય તેટલો આનંદનો ઉછાળો શ્રાવકના દિલમાં આવે તો વાસ્તવમાં શ્રાવકને ૫૦ (પચાસ) પ્રતિમા તૈયાર કરાવવાથી થતા ફળનો લાભ થાય છે. આશય એ છે કે જૈનશાસનના પ્રત્યેક અનુષ્ઠાનમાં દ્રવ્ય કરતાં ભાવોલ્લાસની મહત્તા ઘણી વધુ છે. માટે સ્વ-પરનો ભાવોલ્લાસ વધે તે રીતે શ્રાવકે પ્રતિમા ભરાવવી. (પ/૧૨)
શિલ્પી સાથે મનમેળ ન તૂટે-આવું જે પૂર્વે કહ્યું : તેમાં હેતુ બતાવતાં ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે
ગાથાર્થ :- શિલ્પી ઉપર જે અપ્રીતિ છે તે તત્ત્વથી ભગવાન ઉપર અપ્રીતિ કહેવાયેલી છે. તેથી ભગવાનની ત્રણ અવસ્થાને આશ્રયીને વિશેષ પ્રકારના દોહલાઓ પૂરવાના પ્રયત્ન કરવાં. (૫/૧૩) ૨. હૃસ્તા “ોદર' ત પાઠ. |
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१६
• शिल्पिन्यप्रीतिर्जिनाऽप्रीत्याक्षेपिका • द्वात्रिंशिका-५/१३ तत्कर्तरि चेति । तत्कर्तरि च = बिम्बनिर्मातरि च याऽप्रीतिः सा तत्त्वतः = फलतो जिने स्मृता, तदालम्बनकाया अपि तस्या जिनो द्देश्यकत्वात् । सा च सर्वापायहेतुरिति तत्परिहारे यत्नो विधेयः। तदाह
अप्रीतिरपि च तस्मिन् भगवति परमार्थनीतितो ज्ञेया । . सर्वाऽपायनिमित्तं ह्येषा पापा न कर्तव्या ।। (षो.७/७)
तत् = तदप्रीतेः सर्वथा परिहार्यत्वात् 'दौ«दभेदाः = शिल्पिगता बाल-कुमार-युवलक्षणाऽवस्थात्रयगामिनो मनोरथाः तदवस्थात्रयमनादृत्य जिनाऽवस्थात्रयाऽऽश्रयाः प्रतिमागताऽवस्थात्रयोद्भावनेन'
चित्तविनाशनिषेधोक्तौ पुष्टहेतुमाह- 'तत्कर्तरी'ति । बिम्बनिर्मातरि च शिल्पिनि याऽप्रीतिः सच्चित्तविनाशरूपा सा फलतः = फलमाश्रित्य बिम्बद्वारा क्रियमाणे जिने = भगवति स्मृता = श्रीहरिभद्रसूरिभिः षोडशकोक्ता; तदालम्बनकायाः = शिल्प्यालम्बनकाया अपि तस्या जिनोद्देश्यकत्वात्, कारणाऽरुच्याः कार्याऽरुचिमूलकत्वात् । सा च = जिनाऽरुचिर्हि सर्वाऽपायहेतुः = सकलाऽनिष्टकारणं इति हेतोः तत्परिहारे = शिल्प्यप्रीतिपरित्यागे यत्नो विधेयः । षोडशकसंवादमाह-‘अप्रीतिरि'ति । तदप्रीतेः = शिल्प्यप्रीतेः सर्वथा = सर्वैः प्रकारैः परिहार्यत्वात् । यत एवं शिल्पिगताऽप्रीतिरयुक्ता ततस्तद्गतामाहार्येच्छयाऽपि प्रीतिमुत्पाद्य जिनबिम्बं कारयितव्यमित्यनुशास्तिः पूर्याः = पूरणीयाः दौ«दभेदाः शिल्पिगता = बालादिशिल्प्यारोपिता बाल-कुमार-युवलक्षणावस्थात्रयगामिनो मनोरथाः = मनसोत्थापिताः स्वाऽभिलाषाः । इमे मनोरथा उद्देश्यतासम्बन्धेन भगवन्निष्ठाः, अपृथग्भावसम्बन्धेन बिम्बकारकश्राद्धनिष्ठाः आलम्बनत्वाख्यविषयतासंसर्गेण च शिल्पिनिष्ठा भवन्ति । भगवन्तमुद्दिश्य शिल्पिनमालम्ब्य श्राद्धेन त्रिविधा मनोरथा आनयितव्याः पूरणीयाश्च इत्याशयः ।
इदमुक्तं भवति - जिनबिम्बनिर्माता शिल्पी बालो युवा मध्यमवया वा प्रतिमानिर्माणे व्याप्रियते । तस्य शिल्पिनः तदवस्थात्रयं = बालादिदशात्रितयं अनादृत्य = अपुरस्कृत्य, दौहृदानां शिल्पिगतबाला
ટીકાર્થ - જિનબિંબને બનાવનાર શિલ્પી ઉપર શ્રાવકને જે અણગમો ઉત્પન્ન થાય તે પરિણામે ભગવાનની ઉપર અણગમો કહેવાય. તે અણગમાનું આલંબન જો કે શિલ્પી છે. પરંતુ તે અણગમો ભગવાનને ઉદેશીને બની જાય છે. (કારણ કે કાર્યનો અણગમો હોય તો તેમાં કારણ પ્રત્યે અરુચિ થઈ જાય. કાર્યનો પ્રેમી તેનાં કારણમાં અરુચિ ન કરે. અહીં શિલ્પી કારણ છે. પ્રતિમા કાર્ય છે. કારણની અરુચિ કાર્ય અરુચિનાં લીધે થતી હોવાથી શિલ્પી પ્રત્યેની અપ્રીતિ જિનપ્રતિમાવિષયક અપ્રીતિને સૂચવે છે. પ્રસ્તુત પ્રતિમા તીર્થંકરની હોવાથી પ્રતિમા દ્વારા તીર્થંકર પ્રત્યે અરુચિ ફલિત થાય છે.) તીર્થંકર વિષયક અરુચિ તમામ પ્રકારના નુકશાનનું કારણ હોવાથી તેને દૂર કરવા શ્રાવકે પ્રયત્ન કરવો.
- શ્રી હરિભદ્રસૂરિ મહારાજે ષોડશક ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે “શિલ્પી ઉપરની અરુચિ તે વાસ્તવમાં ભગવાન ઉપર અરુચિ જાણવી. તે અકર્તવ્ય છે. કારણ કે સર્વ પ્રકારનાં નુકસાનનું તે નિમિત્ત છે.” શિલ્પી વિશેની અરુચિ સર્વ પ્રકારે છોડવા લાયક હોવાથી શિલ્પી વિશે બાળ, કુમાર અને યુવા- આમ १. .....देशक....' इति मुद्रितप्रती पाठः । २. मुद्रितप्रतौ 'तत्' पदं नास्ति । ३. हस्तादर्शे 'दौहृद' इति पाठः । ४. हस्तादर्श '...त्रयाश्र' इति त्रुटितः पाठः । ५. हस्तादर्श 'भावेन' इति पाठः ।
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
दौहृदोत्थापनमीमांसा •
३१७
मनसोत्थापिताः सन्तः (पूर्या: = ) पूरणीयाः क्रीडनकाद्युपढौकनादिना, इत्थमेव भगवद्भक्तिप्रकर्षोपपत्तेः ।
यदाह
‘अधिकगुणस्थैर्नियमात् कारयितव्यं स्वदौर्हृदैर्युक्तम् । न्यायाऽर्जितवित्तेन तु जिनबिम्बं भावशुद्धेन ।। अत्राऽवस्थात्रयगामिनो बुधैर्दोर्हृदाः समाख्याताः ।
'बालाद्याश्चैत्ता यत्तत्क्रीडनकादि देयमिति । । ' ( षो. ७ / ८-९ ) ।।१३।। दिदशानुसारित्वेऽपि शिल्प्युद्देश्यकत्वेनानुद्भाव्येति यावत्, प्रतिमागतावस्थात्रयोद्भावनेन जिनबिम्बसत्कबाल-कुमार-युवलक्षणावस्थात्रितयपरिभावनेन; वृद्धावस्था तु न ग्राह्या, तीर्थङ्करे वार्धक्यदशाविरहेण तादृशजिनप्रतिमाया निषिद्धत्वात् । तदुक्तं शुक्राचार्येण क्वचित्तु बालसदृशं सदैव तरुणं वपुः । मूर्त्तीनां कल्पयेच्छिल्पी न वृद्धसदृशं क्वचित् ।। ← ( वेधवास्तु प्रभाकर - ८१ ) इति । न च भगवतो निरञ्जनत्वे कथं रूपाऽवस्थादिकल्पना युज्यते ? इति शङ्कनीयम्, स्वभूमिकौचित्येन तथाविधभक्त्युपासनादिकृते तस्या ‘अशुद्धे वर्त्मनि स्थित्वा ततः शुद्धं समीहते' इति न्यायेन युज्यमानत्वात् । सम्मतञ्चेदं परेषामपि । तदुक्तं रामपूर्वतापिन्युपनिषदि चिन्मयस्याऽद्वितीयस्य निष्कलस्याऽशरीरिणः । उपासकानां कार्यार्थं ब्रह्मणो रूपकल्पना ।। ← ( रा. ता. १ / ७ ) इति ।
•
प्रकृतमुच्यते - ते मनोरथाः शिल्प्यालम्बनेन पूरणीयाः क्रीडनकाद्युपढौकनादिना । क्रीडनकं विस्मयकृदुपभोगोपकरणजातं, प्रथमादिपदेन भोगोपकरणसङ्ग्रहः द्वितीयादिपदेन क्रयणादिपरिग्रहः । एवञ्चैतद् बालाद्यवस्थात्रयानुसारिमनोरथसम्पादकं वस्तु प्रदेयम् । जनन्या दोहृदाभावे गर्भस्थस्यापि दुःखिता । अत्यन्तं जायमानस्य योनियन्त्रनिपीडनात् ।। ← (बृ.परा.१२/१७९) इति बृहत्पराशरस्मृतिवचनाद् दौहृदाऽ पूरणनिमित्तकाऽपायपरिहाराय दौहृदपूरणस्य यथावश्यकता तथेह प्रतिपत्तव्यम् । 'जामात्रर्थं श्रपितस्य सूपादेरतिथ्युपकारकत्वमितिन्यायेन भगवदर्थमुपकल्पितस्य दौर्हृदस्य शिल्प्युपकारकत्वमवसेयम् । इत्थमेव भगवद्भक्तिप्रकर्षोपपत्तेः । न च स्वपुत्राद्यालम्बनेनाऽपि तत्परिपूर्त्तिरस्तु कस्माच्छिल्प्यालम्बनेन तत्पूरणमिति शङ्कनीयम्, यो यदा यत्करणे व्याप्रियते स तदा तदुपयोगोपरक्तचित्तत्वेन तन्मयो भवति, न त्वन्य इति नियमेनाऽऽगमतो भावनिक्षेपाऽपेक्षया शिल्पिन एव तदा भगवद्रूपत्वेन तदालम्बनेनैव दौर्हृदपरिपूरणस्य न्याय्यत्वात् ।
१. मुद्रितप्रतौ 'बालद्या' इति पाठः ।
इदमेवाऽभिप्रेत्य मयशास्त्रे शिल्पी नः कल्पितो देवः ← (म.शा. अध्याय-३) इत्युक्तम् । ત્રણ અવસ્થા અનુસારે દોહલા શ્રાવકે ઉભા કરવા. શિલ્પીની ત્રણ અવસ્થાનો અનાદર કર્યા વિના ભગવાનની ત્રણ અવસ્થાને આશ્રયીને પ્રતિમામાં ત્રણ અવસ્થાનું ઉદ્ભાવન કરવા દ્વારા મનથી ઉભા કરેલા મનોરથ = દોહલા શ્રાવકે શિલ્પીને રમકડાં વગેરે આપવા દ્વારા પૂરા કરવા. આ રીતે જ ભગવાન પ્રત્યેની ભક્તિ ઉત્કૃષ્ટ બની શકે છે. ષોડશક પ્રકરણમાં શ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજે જણાવેલ છે કે → અધિકગુણસંપન્ન ભગવાન સંબંધી પોતાના મનોરથથી યુક્ત એવી જિનપ્રતિમા નિયમા ન્યાયોપાર્જિત જ ધન વડે શુભ મનથી કરાવવી. અહીં બાળાદિ ત્રણ અવસ્થાઓને અનુસરતા માનસિક દોહલા પંડિતોએ भगावेस छे. माटे रम अहि शिल्पीने आापवा. ← (4/93)
=
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१८
• दौहृदाऽपूर्तावपायोपदर्शनम् • द्वात्रिंशिका-५/१४ स्ववित्तस्थेऽन्यवित्ते तत्पुण्याऽऽशंसा विधीयते । मन्त्रन्यासोऽर्हतो' नाम्ना स्वाहाऽन्तः प्रणवादिकः।।१४।।
स्ववित्तस्थ इति । स्ववित्तस्थे कथञ्चित्स्वधनाऽन्तःप्रविष्टे (अन्यवित्ते =) परवित्ते सति तस्य = परस्य पुण्याऽऽशंसा ‘अत्रस्थात्परधनांऽशात्परस्यापि पुण्यं भवत्वि'तीच्छारूपा (= तत्पुण्याशंसा) विधीयते, एवं हि परकीयवित्तेन स्ववित्ताऽनुप्रविष्टेन पुण्यकरणाऽनभिलाषाद् भावशुद्धं न्यायाऽर्जितं शिल्प्यालम्बनेन तत्परिपूर्तावेव तच्चित्तसन्तुष्ट्याऽविलम्बेन लावण्य-सौकुमार्य-मनोहरत्व-सौम्यत्व-प्रसन्नास्यत्वादिगुणगणोपेतजिनबिम्बनिष्पत्त्युपपत्तिस्स्यात् । दौहृदपदेनेदमपि सूचितं यत् → दौहृदस्याऽप्रदानेन गर्भो दोषमवाप्नुयात् । वैरूप्यं मरणं वापि तस्मात् कार्यं प्रियं स्त्रियः ।। - (या.व.प्रायश्चित्त. यतिधर्म-७९) इति याज्ञवल्क्यस्मृतिवचनात्, यथा दौहृदाऽपरिपूर्ती गर्भो माता च दुःखमाप्नुतः इति सर्वोद्यमेन लोको मातृदौहृदपरिपूरणाय यतते तथा प्रकृते जिनबिम्बकारकेण शिल्प्यालम्बनेन स्वदौहृदपरिपूरणाय यतितव्यम्, अन्यथा बिम्बस्य शिल्पिनो जिनबिम्बकारकस्य च दौःस्थ्यं स्यादिति । षोडशकसंवादमाह'अधिकेति 'अत्रेति च । भावितार्थे एव द्वे कारिके ।।५/१३।।
'भावशुद्धने'(षोड.७/८)ति यदुक्तं तद्विवरिषुराह- 'स्वेति । कथञ्चित् अनाभोगादिना स्वधनाऽन्तःप्रविष्टे = चैत्याऽऽयतनोद्देश्यकस्वकीयाऽर्थान्तर्गते परवित्ते सति तज्जन्यपुण्यस्य स्वस्मिन् प्राप्तस्य तक्रकौण्डिन्यन्यायेन निषेधार्थमाह- परस्य पुण्याऽऽशंसा विधीयते । लोके हि सत्यपि सम्भवे बाधनं भवति, यथा 'ब्राह्मणेभ्यो दधि दीयतां तक्रं कौण्डिन्याये'त्युक्ते सत्यपि सम्भवे कौण्डिन्याऽऽख्यब्राह्मणसम्प्रदानकस्य दधिदानस्य तक्रदानं निवर्तकं भवति तथैवात्रावसेयम् । एवं हि परकीयवित्तेन अनाभोगादितः स्ववित्ताऽनुप्रविष्टेन पुण्यकरणाऽनभिलाषात् = स्वगतत्वेन पुण्याभिलाषस्याऽकरणात् सर्वांशेन स्वचित्तशुद्धः भावशुद्धं = स्वामित्वसम्बन्धेन भावशुद्धिविशिष्टं न्यायाऽर्जितं च = न्यायोपार्जनप्रयुक्तशुद्धियुक्तं च वित्तं
હ ભાવશદ્ધિને ઓળખીએ છે શુદ્ધભાવથી પ્રતિમા કરાવવી” આ પૂર્વે જે કહેવાયેલું તેનું વિવરણ કરવાની ઈચ્છાથી ગ્રંથકારશ્રી छ ? -
ગાથાર્થ :- પોતાના ધનમાં રહેલ અન્યના ધનને વિશે તેને ઉદેશીને પુણ્યની આશંસા કરાય છે. તથા “ૐ” શબ્દ આદિમાં લખી વચ્ચે અરિહંત ભગવાનનું નામ લખી અને છેલ્લે “સ્વાહા' શબ્દ લખી भंत्रन्यास. ४२पो. (५/१४)
ટીકાર્થઃ- પોતાના ધનમાં પોતાને સ્વીકારવાને અયોગ્ય એવું અન્યનું જે ધન પ્રવેશેલું હોય તેવા અવસરે તેટલા ધનના વિનિયોગથી ઉત્પન્ન થયેલું પુણ્ય તે વ્યક્તિને પ્રાપ્ત થાય તેવી ઈચ્છા શ્રાવક કરે. અર્થાત ) આ મારા ધનમાં જેટલા પ્રમાણમાં બીજાનું ધન કોઈ પણ રીતે આવી ગયું હોય તો તેનાથી ઉત્પન્ન થયેલું પુણ્ય તે ધનના માલિકનું થાઓ. ૯ આવી અભિલાષા શ્રાવક કરે. કારણ કે આ રીતે પોતાના ધનમાં આવી ગયેલા બીજાના ધનથી પુણ્ય કરવાનો અભિલાષ નહીં હોવાથી પોતાનું ધન સર્વીશે શુદ્ધ થાય છે.
१. हस्तादर्श 'न्यासाहता' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
• मन्त्रन्यासाऽऽवेदनम्
वित्तं भवतीति ।
तदिदमुक्तं- 'यद्यस्य सत्कमनुचितमिह वित्ते तस्य तज्जमिह पुण्यम्
भवतु शुभाऽऽशयकरणादित्येतद्भावशुद्धं स्यात् ।।' (षो. ७/१०) इति । तथा अर्हतोऽधिकृतस्य नाम्ना मध्यगतेन प्रणवाऽऽदिकः स्वाहाऽन्तः च मन्त्रन्यासो विधीयते, मनन- त्राणहेतुत्वेनाऽस्यैव परममन्त्रत्वात् ।
यदाह- ‘मन्त्रन्यासश्च तथा प्रणवनमःपूर्वकं च तन्नाम ।
मन्त्रः परमो ज्ञेयो मनन- त्राणे ह्यतो नियमात् ।। ' ( षो. ७ / ११ ) इति ।।१४।। मादिना विशेषस्तु न बिम्बे किन्तु भावतः । चेष्टया स शुभो भक्त्या तन्त्रोक्तस्मृतिमूलया ।। १५ ।। मादिनेति । हेम सुवर्णम्, आदिना रत्नादिग्रहस्तेन ( = हेमादिना ) तु न विशेष: कश्चन बिम्बे, किन्तु भावतः परिणामात् । भवति । षोडशकसंवादमाह - ' यद्यस्ये 'ति । अस्यैव प्रणवनमः पूर्वकजिननाम्न एव परममन्त्रत्वात् । निरुक्तमन्त्रन्यासेन समन्वितमर्हविम्बं तन्मन्त्रप्रभावात् भव्यस्य पूजकादेः मनने सज्ज्ञानदाने रक्षणे च समर्थं भवतीति भावः । षोडशकसंवादमाह - 'मन्त्रन्यासे 'ति । स्पष्टार्था कारिका ।।५/१४।।
=
=
ननु किं हेम-रत्न-माणिक्यादिबिम्बकरणाद् विशिष्टं फलमाहोस्वित् परिणामविशेषात् ? इति जिज्ञासायामाह- ‘हेमादिने’ति । रत्नादिग्रह इति । आदिना महत्परिमाण - सुरूपादिग्रहणम् । न विशेष: नैव फलविशेषकारणीभूतवैशिष्ट्यं, परिणामादिति बाह्यवस्तुविशेषानुविधायी न फलविशेषः किन्तु भावविशेषाविधायीति यत्र भावोऽधिकस्तत्र फलमप्यधिकमिति निश्चयनयस्याऽभिप्रायः । तदुक्तं व्यवहारभाष्ये
માટે જ શ્રી હરિભદ્રસૂરિ મહારાજ ષોડશક ગ્રંથમાં કહે છે કે → આ ધનમાં જેના સંબંધી જેટલું સ્વીકારવાને અયોગ્ય એવું જે ધન રહેલું હોય તેનાથી ઉત્પન્ન થયેલ પુણ્ય પ્રસ્તુતમાં તેનું થાઓ. આવો શુભાશય કરવાથી ન્યાયાર્જિત ધન ભાવશુદ્ધ થાય. ← તથા જિનપ્રતિમા બનાવવાની વિધિમાં મંત્રન્યાસ પણ કરવામાં આવે છે. જે ભગવાનની પ્રતિમા બનાવેલ હોય તેમનું નામ વચ્ચે મૂકી તે નામની આગળ प्रशव = ૐ મંત્રબીજ તથા તે નામનાં અંતે સ્વાહા લખી મંત્રન્યાસ થાય છે. (દા.ત. ૐ મહાવીરાય સ્વાહા. આ પ્રમાણે મંત્રન્યાસ પ્રસ્તુત ગ્રંથ મુજબ થાય તથા ષોડશક ગ્રંથ મુજબ ‘ૐ નમઃ મહાવીરાય’ આવો મંત્રન્યાસ થાય.) આ મંત્ર મનન કરવાનો અને રક્ષણ કરવાનો હેતુ હોવાથી આ જ પરમમંત્ર છે. શ્રી હરિભદ્રસૂરિજીએ ષોડશક ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે ‘ૐ અને નમઃ બીજપૂર્વક ભગવાનનું નામ જેમાં છે તે પ્રધાનમંત્ર જાણવો. તેનાથી નિયમા મનન અને રક્ષણ થાય છે'.(૫/૧૪)
ગાથાર્થ :- પ્રતિમામાં સોના વગેરે દ્વારા કોઈ વિશેષતા નથી. પણ ભાવથી વિશેષતા છે. શાસ્ત્રોક્ત સ્મૃતિમૂલક પ્રવૃત્તિ દ્વારા તે ભાવ શુભ બને છે. (૫/૧૫)
ટીકાર્થ :- સોનું, રત્ન વગેરે દ્વારા પ્રતિમામાં કોઈ વિશેષતા આવતી નથી, પરંતુ મનનાં પરિણામથી વિશેષતા આવે છે. તે પરિણામ જિનવચનનાં સ્મરણપૂર્વક થતી પ્રવૃત્તિ દ્વારા શુભ બને છે. ભક્તિ, બહુમાન વગેરે ચિહ્નો જણાવે છે કે તે પ્રવૃત્તિ આગમને અનુસરનારી છે. અર્થાત્ જિનાજ્ઞાશ્રવણથી ગર્ભિત ભક્તિસ્વરૂપ શુભપ્રવૃત્તિ દ્વારા ઉભા થતાં શુભપરિણામ મુજબ પ્રતિમા બનાવનાર શ્રાવકને ફળ મળે
=
३१९
=
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२०
• द्रव्यभावयोर्निर्जराकारणविमर्शः • द्वात्रिंशिका-५/१५ स परिणामः तन्त्रोक्तस्मृतिमूलया = आगमवचनस्मरणपूर्विकया (भक्त्या) चेष्टया = प्रवृत्त्या शुभो भवति, भक्ति-बहुमान-विनयादिलिङ्गानामागमाऽनुसरणमूलत्वात् । तदिदमाह
'बिम्बं महत् सुरूपं कनकादिमयश्च यः खलु विशेषः । नास्मात्फलं विशिष्टं भवति तु तदिहाशयविशेषात् ।। आगमतन्त्रः सततं तद्वद्भक्त्यादिलिङ्गसंसिद्धः ।
चेष्टायां तत्स्मृतिमान् शस्तः खल्वाशयविशेषः ।।' (षो.७/१२-१३) इति ।।१५।। निच्छयतो पुण अप्पे जस्स वत्थुम्मि जायते भावो । तत्तो सो निज्जरगो जिण-गोयम-सीहआहरणं ।। ( (व्य.भा.६/१९१) इति ।।
परं व्यवहारनयस्त्वाचष्टे यद्यल्पाद् महतश्च बिम्बात् समं फलं जायेत ततः ‘अर्के चेन्मधु विन्देत किमर्थं पर्वतं व्रजेद् ?' इत्यनेनैव न्यायेनाऽल्पपरिमाणाद् बिम्बाद् फले सिद्धे नैव कश्चिद् विपश्चिद् महदाऽऽयाससाध्ये महद्धनव्ययसाध्ये हेमादिमये महाबिम्बे प्रवर्तेत । सार्वलौकिकाऽनुभवसिद्धं यदुत हेमादिनिर्मिते महति जिनबिम्बे प्रह्लादोऽपि विशिष्टतरो जायते । अतो भावविशेषाऽऽधायकतया बाह्यविशेषोऽप्याद्रियत एव । यथोक्तं व्यवहारभाष्ये व्यवहारनयतः → लक्खणजुत्ता पडिमा पासाईया समत्तलंकारा । पल्हायइ जह व मणं तह णिज्जरमो वियाणाहित्ति ।। - (व्य.भा.उ.६/गा.१८९) इति । इदञ्चोपलक्षणमधिकबिम्बसङ्ख्याया अपि । तदुक्तं चैत्यवन्दनमहाभाष्ये → एगम्मि वि जिणबिंबे दिढे हिययस्स होइ आणंदो । अहियाऽहियदंसणओ अइप्पमाणो पवित्थरइ ।। अणुहवसिद्धं एयं पायं भव्वाणं सुद्धबुद्धीणं। - (चै.वं.म.भा.६७/६८) इति । यच्च शिवोपनिषदि → यथा यथा महालिङ्गं पूजा श्रद्धा यथा यथा । तथा तथा महत्पुण्यं विज्ञेयमनुरूपतः ।। 6 (शि.१३) इत्युक्तं तदपि लिङ्गशब्दस्य बिम्बपरतामुपलक्ष्य निश्चय-व्यवहारतो यथातन्त्रमनुयोज्यम् ।
स परिणामः कथं शुभो भवति ? इत्याशङ्कायामाह- चेष्टयेति । आगमवचनस्मरणपूर्विकया प्रवृत्त्या स परिणामः शुभो भवति । यथोक्तं अष्टकप्रकरणे → औचित्येन प्रवृत्तस्य कुग्रहत्यागतो भृशम् । सर्वत्राऽऽगमनिष्ठस्य भावशुद्धिर्यथोदिता ।। ( (अ.प्र.२२/८) इति । आगमस्मरणेन हेतुशुद्धिरभिहिता, आगमाऽनुसारिप्रवृत्त्या स्वरूपशुद्धिरभिहिता, आगमवतां भक्त्या चानुबन्धशुद्धिरभिहिता। आगमवतां भक्तिबहुमान-विनयादिलिङ्गानां आगमाऽनुसरणमूलत्वात् = मोक्षमार्गप्रदर्शकाऽऽगमानुसरणमूलकत्वात् । इत्थमेव मार्गस्थक्षयोपशमवृद्धिर्जायते सम्यग्दर्शनादिशुद्धिश्च सानुबन्धा भवति । एवं हेतु-स्वरूपाऽनुबन्धशुद्धिपरिकलितत्वाद् भावस्य प्राशस्त्यमवसेयम् । कारिकायुगलेन षोडशकसंवादमाह- 'बिम्बमिति ‘आगमेति च । છે. તેથી શ્રી હરિભદ્રસૂરિ મ.સા.એ ષોડશક ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે – જિનપ્રતિમા મોટી હોય, સુંદર રૂપવાળી હોય અને સુવર્ણમય વગેરે સ્વરૂપ હોય. આવી જે વિશેષતા પ્રતિમામાં હોય તેનાથી વિશિષ્ટ ફળ મળતું નથી. પ્રસ્તુતમાં આશય વિશેષથી વિશેષફળ મળે છે. આગમને અનુસરતો, સતત આગમજ્ઞ પુરુષની ભક્તિ વગેરે ચિહ્નોથી નિશ્ચિત તથા પ્રવૃત્તિમાં આગમસ્મૃતિયુક્ત આશયવિશેષ અહીં પ્રશસ્ત 201ो . ८ (५/१५)
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
• लौकिक-लोकोत्तरफलविचार: •
३२१ लोकोत्तरमिदं ज्ञेयमित्थं यद् बिम्बकारणम् । मोक्षदं लौकिकं चान्यत्(?मन्यच्च) कुर्यादभ्युदयं फलम् ।।१६।।
लोकोत्तरमिति । इत्थं = आगमोक्तविधिस्मृतिगर्भचेष्टाशुद्धेन यद् बिम्बकारणमिदं लोकोत्तरं मोक्षदं च (ज्ञेयम्=) ज्ञातव्यम् । अन्यच्च = उक्तविपरीतं च बिम्बकारणं लौकिकं सद् अभ्युदयं फलं कुर्यात् । पूर्वस्मिन्नभ्युदयस्याऽऽनुषङ्गिकत्वं, अत्र च मुख्यत्वमिति विशेषः । तदिदमुक्तंभावितार्थमेतत् ।।५/१५।।
ईदृग्विधिनाऽन्यथा च बिम्बनिर्मापणस्य नामभेदं फलभेदञ्चाऽभिधित्सुराह-'लोकोत्तरमि'ति । लोकोत्तरं = आगमिकम् । लौकिकं = अनागमिकं सत् अभ्युदयं फलं कुर्यात् बिम्बप्रतियोगिनो जिनेश्वरस्य विषयविशेषरूपत्वात् । संसारिदेवबिम्बविधापने त्वभ्युदयफलत्वमपि संशयास्पदम्, प्रतियोगिनोऽविशिष्टत्वात् । लौकिकस्य जिनबिम्बविधापनस्याऽऽज्ञाबाह्यतयाऽप्रधानद्रव्यस्तवत्वमवगन्तव्यम् । तदुक्तं पञ्चाशके → अप्पाहण्णा एवं, इमस्स दव्वत्थवत्तमविरुद्धं । आणाबज्झत्तणओ न होइ मोक्खंगया णवरं ।। (पञ्चा.६/१४) इति ।
तुच्छपुण्यसम्पादकं लौकिकमर्हबिम्बविधापनमभ्युदय एवोपक्षीणव्यापारतया न मोक्षार्थं सम्पद्यत इति । लौकिकाऽनुष्ठानस्य प्रधानं फलं तुच्छाऽभ्युदयः लोकोत्तराऽनुष्ठानस्य तु गौणं फलं परमोऽभ्युदय इत्याशयेनाह- पूर्वस्मिन् = लोकोत्तरेऽर्हबिम्बविधापने अभ्युदयस्य आनुषङ्गिकत्वं = उद्देश्यसिद्धाववर्जनीयभावव्यापारत्वं कृषिकरणे पलालवत्, अत्र च = लौकिके बिम्बकारणे हि मुख्यत्वं = प्रधानत्वं कृषिकरणे धान्याऽवाप्तिवत् इति विशेषः ।।
વિશેષાર્થ :- જે વ્યક્તિ મોટી પ્રતિમા ભરાવે કે સોનાની પ્રતિમા ભરાવે તેને મોટો લાભ થાય અને પાષાણના નાના પ્રતિમાજી ભરાવે તેને ઓછો લાભ થાય આવું છે નહિ. કારણ કે, નિશ્ચયનયથી નિર્જરા વગેરે ફળ પ્રત્યે ભાવ મુખ્ય કારણ છે. તે ભાવને શાસ્ત્રજ્ઞ પુરુષોની ભક્તિ અને આગમસ્મરણગર્ભિત પ્રવૃત્તિ શુભ બનાવે છે. માટે શ્રાવકો શાસ્ત્રજ્ઞ પુરુષોની ભક્તિ અને શાસ્ત્રાનુસારીતા આ બન્નેનો આદર કરી જે પ્રવૃત્તિ કરે, તેનાથી અવશ્ય શુભ ભાવ પ્રગટે છે અને તે જ અહીં નિર્જરા વગેરે ફળ પ્રત્યે भुण्य ॥२५॥ छ. (५/१५)
હ લૌકિકલોકોત્તર અનુષ્ઠાનની ભેદરેખા છે ગાથાર્થ - આ રીતે જે પ્રતિમા કરાવવી તે લોકોત્તર અને મોક્ષદાયી છે- તેમ જાણવું. તે સિવાય અન્ય રીતે જિનપ્રતિમા કરાવવી તે લૌકિક ક્રિયા કહેવાય અને તે અભ્યદયસ્વરૂપ ફળને આપે છે. (५९॥ भोक्षने नल) (५/१६)
ટીકાર્ય - આગમોક્ત વિધિવિધાનના સ્મરણથી ગર્ભિત એવી પ્રવૃત્તિ દ્વારા જિનપ્રતિમા ઘડાવવાની પદ્ધતિના લીધે પ્રસ્તુત જિનબિંબવિધાન લોકોત્તર અને મોક્ષદાયક જાણવું. આગમોક્ત વિધિની ઉપેક્ષા કરીને જિનબિંબ ભરાવવાની ક્રિયા લૌકિક અનુષ્ઠાન બને છે. તેથી તે સ્વર્ગ વગેરે ભૌતિક ફળને આપે છે. લોકોત્તર અનુષ્ઠાનમાં સ્વર્ગ આનુષંગિક ફળ છે. જ્યારે લૌકિક અનુષ્ઠાનમાં સ્વર્ગ મુખ્ય ફળ છે. આટલો તે બન્નેમાં તફાવત છે.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२२
• प्रतिष्ठाविमर्शः जिनबिम्बविधापनद्वैविध्यम् • द्वात्रिंशिका-५/१७ ‘एवं विधेन यद् बिम्बकारणं तद्वदन्ति समयविदः । लोकोत्तरमन्यदतो लौकिकमभ्युदयसारं च।। लोकोत्तरं तु निर्वाणसाधकं परमफलमिहाऽऽश्रित्य । अभ्युदयोऽपि हि परमो भवति त्वत्राऽनुषङ्गेण ।।'
(षो.७/१४-१५) ।।१६।। इत्थं निष्पन्नबिम्बस्य प्रतिष्ठाप्तैस्त्रिधोदिता । दिनेभ्योऽग्दिशभ्यस्तु व्यक्ति-क्षेत्र-महाह्वयाः।।१७।।
इत्थमिति । इत्थं = उक्तविधिना निष्पन्नस्य बिम्बस्य (=निष्पन्नबिम्बस्य) प्रतिष्ठा आप्तैः = शिष्टैः त्रिधोदिता दशभ्यस्तु = दशभ्य एव दिनेभ्योऽर्वाक 'दशदिवसाऽभ्यन्तरतः' (षोड.८/ १) इत्युक्तेः । व्यक्ति-क्षेत्र-महाह्वयाः- व्यक्तिप्रतिष्ठा क्षेत्रप्रतिष्ठा महाप्रतिष्ठा चेति । ___ तत्र वर्तमानस्य तीर्थकृतः प्रतिष्ठा = व्यक्तिप्रतिष्ठा। ऋषभादिचतुर्विंशतितीर्थकृतां प्रतिष्ठा च क्षेत्रप्रतिष्ठा । 'सप्तत्यधिकशतजिनप्रतिष्ठा च सर्वक्षेत्राऽपेक्षया महाप्रतिष्ठा । तदाह
कारिकायुग्मेन षोडशकसंवादमाह- ‘एवम्विधेनेति 'लोकोत्तरमिति च । स्पष्टार्थत्वान्न विद्रियेते। बिम्बकारणञ्चोपलक्षणं पूजादेः नयविशेषाभिप्रायेण सराग-देवतापूजाया लौकिकप्रतियोगिकत्वेन द्रव्यत्वात्, वीतरागदेवतापूजाया लोकोत्तरप्रतियोगिकत्वेन भावरूपत्वात् । तदुक्तं उत्तराध्ययननिर्युक्तौ →
ईसर-तलवर-माडंबिआण सिव-इंद-खंद-विण्हूणं । जा किर कीरइ पूआ सा पूआ दव्वओ होइ।। तित्थयर-केवलीणं सिद्धायरिआण सव्वसाहूणं । जा किर कीरइ पूआ सा पूआ भावओ होइ ।। 6 (उत्त.नि. ३१४-३१५) इति ।।५/१६।।
जिनबिम्बविधापनाऽधिकारनिरूपणाऽनन्तरं जिनबिम्बप्रतिष्ठाधिकारमवतारयति- 'इत्थमिति । 'दशदिवसाभ्यन्तरतः' इत्युक्तेः = इति षोडशकोक्तेः । सम्पूर्णा च कारिका → निष्पन्नस्यैवं खलु जिनबिम्बस्योदिता प्रतिष्ठाऽऽशु। दशदिवसाऽभ्यन्तरतः सा च त्रिविधा समासेन ।। (षो.८/१) इत्येवमवसेया ।
तत्र = त्रिविधप्रतिष्ठायां वर्तमानस्य तीर्थकृतो महावीरस्य प्रतिष्ठा = व्यक्तिप्रतिष्ठा । 'वर्तमाने ति पदं न विशेषणं किन्तूपलक्षणम् । तेन साम्प्रतं सीमन्धरादेः पद्मनाभादेः शान्तिनाथादेवैकैकस्य तीर्थकृतः
શ્રીહરિભદ્રસૂરિજીએ ષોડશક ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે – આમ વિધિપૂર્વક જે જિનબિંબ કરાવવું તેને આગમવેત્તાઓ લોકોત્તર અનુષ્ઠાન કહે છે. અને તેનાથી ભિન્ન રીતે જિનબિંબ કરાવવું તે અનુષ્ઠાન લૌકિક અને અભ્યદયપ્રધાન બને છે. પ્રસ્તુતમાં લોકોત્તર અનુષ્ઠાન પ્રધાન ફળને આશ્રયીને મોક્ષસાધક બને છે. અહીં અભ્યદય પણ આનુષંગિક રીતે પ્રકૃષ્ટ કક્ષાનો મળે છે. ૯ (૫/૧૬)
ગાથાર્થ :- આ રીતે તૈયાર થયેલ જિનબિંબની પ્રતિષ્ઠા આપ્ત પુરુષોએ ત્રણ પ્રકારે જણાવેલ છે. વ્યક્તિપ્રતિષ્ઠા, ક્ષેત્રપ્રતિષ્ઠા અને મહાપ્રતિષ્ઠા- આમ પ્રતિષ્ઠાના ત્રણ પ્રકાર છે. ૧૦ દિવસની અંદર प्रतिक्षा ४२वी. (५/१७)
ટીકાર્ય - ઉપર જણાવેલ વિધિ મુજબ તૈયાર થયેલ જિનપ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠા દશ દિવસની અંદર જ કરાવવી, કારણ કે ષોડશક પ્રકરણમાં દશ દિવસની અંદર પ્રતિષ્ઠા કરવાનું વિધાન શ્રીહરિભદ્રસૂરિજીએ કરેલ છે. વ્યક્તિપ્રતિષ્ઠા, ક્ષેત્રપ્રતિષ્ઠા અને મહાપ્રતિષ્ઠા- આમ ત્રણ પ્રકારની પ્રતિષ્ઠા શિષ્ટપુરુષોએ જણાવેલ છે. વર્તમાન તીર્થકર ભગવાનની પ્રતિષ્ઠાને વ્યક્તિપ્રતિષ્ઠા કહેવાય. ઋષભદેવ વગેરે ચોવીશ તીર્થકરોની १. हस्तादर्श 'सप्तधि...' इति त्रुटितः पाठः ।
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२३
• व्यक्तिप्रतिष्ठास्वरूपमीमांसा • 'व्यक्त्याख्या खल्वेका क्षेत्राऽऽख्या 'चाऽपरा महाऽऽख्या च । यस्तीर्थकृद्यदा किल तस्य तदाऽऽद्येति समयविदः ।। ऋषभाद्यानां तु तथा सर्वेषामेव मध्यमा ज्ञेया ।
सप्तत्यधिकशतस्य तु चरमेह महाप्रतिष्ठेति ।।' (षो.८/२-३) ।।१७।। प्रतिष्ठाऽपि व्यक्तिप्रतिष्ठेवावगन्तव्या; वक्ष्यमाणभेदद्वयेऽनन्तर्भावात्, सम्बोधप्रकरण-चैत्यवन्दनमहाभाष्यजीवानुशासनादौ (सं.प्र.१/१८०/चै.म.भा.३५/जीवा.४७) एकत्वस्यैवैतल्लक्षणे प्राधान्येन निर्देशाच्चेति ध्येयम् । ___ एवमेवातीताऽनागत-वर्तमानचतुर्विंशतित्रितयरूपस्य द्वासप्ततिजिनस्य द्विपञ्चाशज्जिनस्य चतुरशीतिजिनस्याष्टोत्तरशतजिनस्यापि च प्रतिष्ठा क्षेत्रप्रतिष्ठेवावसेया, प्रथम-चरमयोरनन्तर्भावात्, मध्यमपरिमाणत्वस्यैव क्षेत्रप्रतिष्ठालक्षणे प्राधान्येनाऽभिमतत्वात् ।।
एतेन तीर्थकृतां पञ्चकस्य सप्तकस्य नवकादेर्वाऽपि प्रतिष्ठा व्याख्याता, पारिशेषन्यायेन मध्यमप्रतिष्ठायामेवाऽन्तर्भावसम्भवात् । चतुर्विंशत्यधिकसहस्रजिनकूटप्रतिष्ठाया अपि यथार्थाभिधानायां महाप्रतिष्ठायामन्तर्भावः पारिशेषन्यायेनावगन्तव्यः । ____ यद्वा प्रकृतविभागत्रैविध्यमन्यप्रकारोपलक्षकं, न तु व्यवच्छेदकारि, द्विपञ्चाशद्-द्वासप्तति-चतुरशीत्यष्टोत्तरशतप्रतिमादिप्रतिष्ठाश्रवणात् । इदमेवाभिप्रेत्य चैत्यवन्दनमहाभाष्ये → भन्नइ तिविह पइट्ठा उवलक्खणमेव तत्थ तं भणियं । अवधारणविरहाओ, ओसरणाइपइट्ठाओ।। - (चै.वं.म.भा.३६) इत्युक्तम् । तत्रैव च → जह · एगं जिणबिंबं तिन्नि व पंच व तहा चउव्वीसं । सत्तरसयं पि केई कारेंति विचित्तपणिहाणा ।। 6 (चै.वं.म.भा.२६) इत्येवं नानाविधप्रतिष्ठा आवेदिता । षोडशकेऽपि → सा च त्रिविधा समासेन ( (षो.८/१) इत्युक्तम् । ततश्च व्यासतोऽनेकभेदा अर्थत आपद्यन्त इत्यवधेयम् । त्रिविधप्रतिष्ठायां कारिकायुगलेन षोडशकसंवादमाह- 'व्यक्त्याख्येति 'ऋषभेति च ।।५/१७।।
___ अथ किमियं प्रतिष्ठा नाम ? किं मुख्यस्य देवताविशेषस्य मुक्तिगतस्य सन्निधानं यदुताऽन्यस्य तदनुजीविनः संसारस्थस्य वा? नाऽऽद्योऽनवद्यः; मुक्तिगतस्य मन्त्रादिसंस्कारविशेषैरानयनाऽसम्भवात् । પ્રતિષ્ઠા ક્ષેત્રપ્રતિષ્ઠા કહેવાય. તથા ભરત, ઐરાવત અને મહાવિદેહ એમ સર્વ ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ સર્વ તીર્થકરોની પ્રતિષ્ઠા કરવી તે મહાપ્રતિષ્ઠા કહેવાય. ષોડશક પ્રકરણમાં જણાવેલ છે કે – એક વ્યક્તિ નામની, બીજી ક્ષેત્ર નામની અને ત્રીજી મહા નામની પ્રતિષ્ઠા જાણવી. જે તીર્થકર જ્યારે હોય (જે ભગવાનનું શાસન ચાલતું હોય) ત્યારે તેની પ્રતિષ્ઠા વ્યક્તિપ્રતિષ્ઠા કહેવાય- તેમ આગમના જાણકારો કહે છે. ઋષભદેવ આદિ ચોવીશ તીર્થકર ભગવાનની પ્રતિષ્ઠા તે ક્ષેત્રપ્રતિષ્ઠા જાણવી. તથા ૧૭૦ तीर्थ७२नी प्रतिष्ठा मह मप्रति वी. 6 (५/१७)
વિશેષાર્થ - અત્યારે મહાવીરસ્વામી ભગવાનની અંજનશલાકા થતી હોય તે વ્યક્તિ પ્રતિષ્ઠા કહેવાય. ઉપલક્ષણથી શ્રી શાંતિનાથ ભગવાન વગેરે એક એક તીર્થંકરની પ્રતિષ્ઠા પણ વ્યક્તિ પ્રતિષ્ઠા કહેવાય. જીવાનુશાસન, ચૈત્યવંદન મહાભાષ્ય, સંબોધપ્રકરણ અને કથારત્નકોશ વગેરે ગ્રંથના આધારે આ વાતની સ્પષ્ટતા ષોડશક ગ્રંથની કલ્યાણકંદલી વ્યાખ્યામાં અમે કરેલી છે. (પ/૧૭) १. मुद्रितप्रतौ च परा' इति पाठः ।
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२४
• वचनानुष्ठान-समापत्तिभेदप्रकाशनम् . द्वात्रिंशिका-५/१८ देवोदेशेन मुख्येयमाऽऽत्मन्येवात्मनो धियः। स्थाप्ये समरसापत्तेरुपचाराद् बहिः पुनः ॥१८॥
देवोदेशेनेति । देवोद्देशेन = मुख्यदेवमुद्देश्यतया विषयीकृत्य आत्मन्येव = कारयितर्येव आत्मनः = स्वस्य धियो वीतरागत्वादिगुणाऽवगाहिन्या मुख्या = निरुपचरिता इयं = प्रतिष्ठा, 'स्वार्थाऽबाधात्, प्रतिष्ठाकर्मणा वचननीत्या स्वभावस्यैव स्थापनात् । तदिदमुक्तं
'भवति च खलु प्रतिष्ठा निजभावस्यैव देवतोद्देशात् ।
स्वात्मन्येव परं यत्स्थापनमिह वचननीत्योच्चैः ।।' (षो.८/४) इति । नापि द्वितीयः, संसारस्थस्यापि देवजात्यनुप्रविष्टस्य संस्कारविशेषैनियमतः सन्निधानाऽदर्शनात् कादाचित्कस्य च तस्य प्रतिष्ठाऽप्रयोज्यत्वादिति पर्यनुयोगे सत्यात्मीयभावस्यैव विशिष्टस्य प्रतिष्ठात्वमुपपादयन्नाह'देवोद्देशेने ति। ___ मुख्यदेवं मुक्तिगतं उद्देश्यतया विषयीकृत्य आत्मन्येव = बिम्बप्रतिष्ठायाः कारयितर्येव स्वस्य वीतरागत्वादिगुणाऽवगाहिन्याः = वीतरागत्व-ध्वस्तदोषत्व-केवलज्ञानाऽनन्तानन्द-चिन्मयत्वादिगुणगणविषयिण्या धियः स्थापनमिह निरुपचरिता प्रतिष्ठा = प्राणप्रतिष्ठा भवति। अत्र हेतुमाह - स्वार्थाऽबाधात् = प्रतिष्ठाशब्दशक्यार्थाऽभावविरहात् । अत्रापि हेतुमाह- प्रतिष्ठाकर्मणा = प्रतिष्ठाक्रियया प्रकर्षेण वचननीत्या = आगमोक्तन्यायेन स्वभावस्यैव = स्वकीयवीतरागत्वादिभावस्यैव स्थापनात् । न च तस्य प्रकृते बाध इतीयमनुपचरितैवाऽवगन्तव्या ।
षोडशकसंवादमाह- ‘भवति चेति । “यद्यपि वचनानुष्ठानव्युत्पत्तिमहिम्ना विहितक्रियामात्र एव नियमतः स्मर्यमाणभगवद्गुणानां स्वात्मनि स्थापनं सम्भवति तथापि यदेकगुणसिद्धयुद्देशेन यदनुष्ठानं विहितं ततस्तदेकगुणद्वारा प्रायः परमात्मसमापत्तिद्युत्पन्नस्य सम्भवति । इह तु स्थापनोद्देशेनैव विधिप्रवृत्तेस्तस्या भावतः सर्वगुणाऽऽरोपविषयत्वात् ‘सर्वैरेव गुणैः स एवाहमिति स्वात्मनि परमात्मा स्थापितो
છે પોતાનામાં વિશિષ્ટ પરિણામની સ્થાપના = પ્રાણપ્રતિષ્ઠા છે ગાથાર્થ - ભગવાનને ઉદ્દેશીને પોતાના આત્મામાં આત્મબુદ્ધિનું સ્થાપન કરવું એ મુખ્ય પ્રતિષ્ઠા છે. કારણ કે તેનાથી વીતરાગતુલ્યતાની પ્રાપ્તિ થાય છે. બાહ્યપ્રતિષ્ઠા તો ઉપચારથી જાણવી.(૫/૧૮)
ટીકાર્ય - શ્રીમહાવીરસ્વામી વગેરે મુખ્ય દેવને = દેવાધિદેવને ઉદ્દેશ્યરૂપે વિષય બનાવી અંજનશલાકા કરનાર પોતાના આત્મામાં જ વીતરાગતા વગેરે ગુણોનું અવગાહન કરનારી આત્મબુદ્ધિનું સ્થાપન કરે તે મુખ્ય = ઉપચારરહિત પ્રતિષ્ઠા જાણવી. કારણ કે પ્રતિષ્ઠા' શબ્દનો શક્યાર્થ બાધિત થતો નથી. (પ્રતિષ્ઠા શબ્દનો અર્થ છે પ્રકૃષ્ટ રીતે સ્થાપન કરવું. પ્રસ્તુતમાં વીતરાગતા વગેરે ગુણોનું અવગાહન કરનારી બુદ્ધિનું પોતાનામાં પ્રકૃષ્ટ રીતે સ્થાપન થવાથી તેને પ્રતિષ્ઠા કહેવામાં કોઈ બાધ આવતો નથી.) પ્રતિષ્ઠા શબ્દનો મુખ્યર્થ બાધિત ન થવાનું કારણ એ છે કે પ્રતિષ્ઠાવિધિ દ્વારા જિનાગમ અનુસારે પોતાનામાં વીતરાગત્વ વગેરે ભાવોની જ સ્થાપના કરવામાં આવે છે. (આગમનું અનુસરણ હોવાથી અન્ય સ્થાપના કરતાં આ સ્થાપનામાં પ્રકર્ષ રહેલો છે. તેથી આવું સ્થાપન પ્રસ્થાપન = પ્રતિષ્ઠા કહેવાય.) ષોડશક પ્રકરણમાં જણાવેલ છે કે – દેવાધિદેવને ઉદેશીને પોતાના આત્મામાં જ આગમોક્ત રીતે પોતાનાં જ १. मुद्रितप्रतौ 'स्वार्थाऽबोधात्' इत्यशुद्धः पाठः । २. मुद्रितप्रतौ ‘स्थापना' इति पाठः ।
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
• પ્રતિષ્ઠાવવમીમાંસા •
३२५ तथेत एव स्थाप्ये वीतरागे समरसापत्तेः, वचनाऽनलक्रियादग्धकर्ममलस्याऽऽत्मनो वीतरागत्वलक्षणस्वर्णभावाऽऽपत्तिरूपपरमप्रतिष्ठाया हेतुत्वादप्यस्य मुख्यत्वम् । यदाह
'बीजमिदं परमं यत्परमाया एव समरसाऽऽपत्तेः ।।
થાણેના તરફ મુડ્યા દત્તેતિ વિયા ||' (.૮/૯) તિઃ | તથા, મવતીતિ મહીનું વિશેષઃ | તબ્ધ ‘બૈઃ તિ નિમિન્યતે” તિ (વો.યો.કી..|૪) યોાહીપિવF भिधानायां षोडशकवृत्तौ व्यक्तमुक्तं प्रकृतग्रन्थकृता ।
निजभावस्थापनस्याऽनुपचरितप्रतिष्ठात्वमुपपादयन् हेत्वन्तरमाह- तथेति । इत एव = मुख्यदेवोद्देशेन स्वात्मनि स्वभावस्थापनादेव वीतरागे समरसाऽऽपत्तेः = वीतरागदेवतास्वरूपतुल्यताप्राप्तेः । प्रकृत एव हेत्वन्तरमाह- 'वचने'ति । षोडशकसंवादमाह 'बीजमिति । तद्वृत्तिस्त्वेवम्- “इदं = स्वात्मनि मुख्यदेवतास्वरूपगतवीतरागत्वादिगुणस्थापनं बीजं = कारणं वर्तते परमं = प्रकृष्टं यत् = यस्मात् परमाया एव = प्रकृष्टाया एव समरसाऽऽपत्तेः = मुख्यदेवतास्वरूपतुल्यतापत्तेः । स्थाप्येनाऽपि = बिम्बेनाऽपि सह बहि: उपचारद्वारा तत् = भावस्थापनं उक्तसमापत्तिबीजमिति योगः । इति कृत्वा मुख्या = નિરંપરિતા દત્ત પ્રવધારો વ = નિનમાવપ્રતિષ્ઠવ વિયા, નાજા(પો.૮/) કૃતિ ! __पुनरुत्तरहेत्वन्तरसमर्थनार्थं कारिकायुग्मेन षोडशकसंवादमाह- 'भावे'ति 'वचने'ति च । तद्वृत्तिस्त्वेवम्ભાવોનું જે અત્યંત શ્રેષ્ઠ સ્થાપન થાય તે જ અહીં પ્રતિષ્ઠા કહેવાય છે. ૯ :
તેમજ આના લીધે જ વીતરાગ દેવના સ્વરૂપને તુલ્ય એવા સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ થાય છે. (જેનું સ્થાપન કરવું હોય તે સ્થાપ્ય કહેવાય. તેવા સ્થાપ્ય તરીકે પ્રસ્તુતમાં વીતરાગદેવ વિવક્ષિત છે. આવા વીતરાગની સમરસાપત્તિ = સમતાપત્તિ = તુલ્યતાપ્રાપ્તિ ઉપરોક્ત ક્રિયા દ્વારા જ થાય છે. પ્રસ્તુતમાં ટીકામાં રહેલ “સમરસ' શબ્દ સમતા = તુલ્યતા અર્થમાં પ્રયોજાયેલ છે. માટે “વીતરાને સમરસાપજો.” નો અર્થ થશે વીતરાગદેવની તુલ્યતાની પ્રાપ્તિ થવાથી. મતલબ ઉપરોક્ત વિધિના પાલનથી જ પ્રતિષ્ઠા કરનારને વીતરાગતુલ્ય અવસ્થા પ્રાપ્ત થાય છે.).
વર્તમાનમાં આત્મા કર્મથી મલિન છે. આત્મગત કર્મમલને બાળવાનું સામર્થ્ય જિનવચનસ્વરૂપ અગ્નિની ક્રિયામાં અર્થાત્ જિનવચનપાલનમાં રહેલું છે. આથી અગ્નિસ્વરૂપજિનવચનના પાલનથી કર્મરૂપી કચરો બળી જવાને લીધે આત્મામાં વીતરાગતાસ્વરૂપ સુવર્ણપણું પ્રાપ્ત થાય છે. આ જ પરમપ્રતિષ્ઠા છે. આવી પરમપ્રતિષ્ઠાનો (= વીતરાગતુલ્યસ્વરૂપની પ્રાપ્તિનો) હેતુ હોવાથી પણ આત્મામાં આત્મભાવનું સ્થાપન કરવું તે મુખ્ય પ્રતિષ્ઠા છે. (અનુયોગદ્વારની પરિભાષા મુજબ આગમથી ભાવ વીતરાગ અવસ્થા પણ નોઆગમથી ભાવ વીતરાગ અવસ્થાનું કારણ છે- એમ અહીં પ્રસ્તુતમાં કહી શકાય. નોઆગમથી ભાવ વીતરાગ અવસ્થાની પ્રાપ્તિ = પરમપ્રતિષ્ઠા. તેના કારણભૂત વીતરાગઉદેશ્યક સ્વભાવનું આત્મામાં સ્થાપન એ આગમથી ભાવ વીતરાગ અવસ્થા કહેવાય.) ષોડશક પ્રકરણમાં જણાવેલ છે કે – જે કારણે પરમ સમરસપ્રાપ્તિનું પરમ કારણ સ્વાત્મસ્થાપન છે. સ્થાપ્યની સાથે પણ તે ભાવસ્થાપન સમાપત્તિનું બીજ છે. તે કારણે આત્મામાં આત્મભાવની પ્રતિષ્ઠા જ મુખ્ય જાણવી. તથા તે ભાવરમેન્દ્રથી મહોદય થવાના લીધે જીવરૂપી તાંબામાં કાલાન્તરે પ્રકૃષ્ટ, અપ્રતિબદ્ધ એવી સિદ્ધસ્વરૂપ સુવર્ણતા થાય છે. અહીં ભાવસહકારીપણાના ૨. દત્તાતણે “તિ' પૂરું નાસ્તિ |
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२६
• औपचारिकप्रतिष्ठाविमर्शः •
=
'भावरसेन्द्रात्तु ततो महोदयाज्जीवताम्रस्वरूपस्य कालेन भवति परमाऽप्रतिबद्धा सिद्धकाञ्चनता ।। वचनाऽनलक्रियातः कर्मेन्धनदाहतो यतश्चैषा ।
=
इतिकर्तव्यतयाऽतः सफलैषाप्यत्र भावविधौ ।। ' ( षो. ८/८- ९ ) नन्वेवं प्रतिष्ठाकारयितर्येव प्रतिष्ठोपपादने प्रतिमायां प्रतिष्ठितत्वव्यवहारः, तस्यां च पूजादिफलप्रयोजकत्वं कथं स्यात् ? अत आह- उपचारात् बहिः प्रतिमायां पुनः इयं प्रतिष्ठा भवति, यत् षोडशकवृत्तिकृत् " बाह्यजिनबिम्बगता तु प्रतिष्ठा बहिर्निजभावोपचारद्वारेण, “ भावो रसेन्द्र इव तस्मात् ( = भावरसेन्द्रात्) तु तत इति मुख्यदेवतास्वरूपाऽऽलम्बनात् महोदयात् पुण्यानुबन्धिपुण्यसम्पल्लाभेन जीवताम्रस्वरूपस्य जीवात्मस्वभावताम्रस्य कालेन कियताऽपि भवति परमा प्रकर्षवर्तिनी अप्रतिबद्धा अनुपहता सिद्धकाञ्चनता = सिद्धभावस्वर्णता । अयं केवलभावव्यापारः। तत्र शास्त्रादिव्यापारमाह 'वचने 'त्यादि । वचनं = आगम एव अनलः = अग्निः, तस्य क्रिया नियतविधिव्यापाररूपा, तस्याः सकाशात् (= वचनानलक्रियातः) कर्मेन्धनदाहतो यतश्च एषा = सिद्धकाञ्चनता भवति, न तु केवलभावरसेन्द्रादेव | अतः = अस्माद्धेतोः एषा = बिम्बगता प्रतिष्ठा अपि अत्र प्रक्रमे भावविधौ भावसहकारितायां वचनक्रियारूपत्वेन इन्धनप्रक्षेपकल्पशुभव्यापाररूपया इतिकर्तव्यतया सहिता सफला ” ( षो. यो. दी. ८/८-९) इति ।
=
=
ननु एवं = निरुक्तरीत्या प्रतिष्ठाकारयितर्येव प्रतिष्ठोपपादने = निजभावस्थापनस्य प्रतिष्ठात्वसमर्थने स्वात्मैव प्रतिष्ठितः स्यात् स्वात्मन्येव च प्रतिष्ठितत्वव्यवहारः स्यात् । एवं सति प्रतिमायाः प्रतिष्ठितता कथं स्यात् ? प्रतिमायां च प्रतिष्ठितत्वव्यवहारः 'इयं जिनप्रतिमा प्रतिष्ठिता' इति शब्दप्रयोगः कथं स्यात् ? तस्याञ्च = जिनप्रतिमायां तु पूजादिफलप्रयोजकत्वं कथं स्यात् ?, अप्रतिष्ठिताया अपि तस्याः पूजादिफलप्रयोजकत्वे सर्वस्यापि तत्त्वं स्यादिति चेत् ? अत्रोच्यते, उपचारात् प्रतिमायां प्रतिष्ठा भवति । यद् आह षोडशकवृत्तिकृत् श्रीयशोभद्रसूरिः 'बाह्ये 'ति स्पष्टार्थम् ।
=
द्वात्रिंशिका-५/१८
-
વિશે આગમરૂપી અગ્નિની ક્રિયાથી (આગમોક્ત વિધિપાલનથી) કર્મરૂપી ઈંધન બળવાના લીધે સિદ્ધભાવસ્વરૂપ સુવર્ણતા પ્રગટે છે. આ કારણે ઇતિ કર્તવ્યતાસહિત બાહ્યપ્રતિષ્ઠા પણ સફળ થાય છે.
नन्वे । नहीं खेऽ शंडा थराडे छेखा रीते खात्मामां आत्मबुद्धिने स्थापवा द्वारा પ્રતિષ્ઠા કરનારમાં જ પ્રતિષ્ઠાનું ઉપપાદન કરવામાં આવે તો પ્રતિમાને ઉદ્દેશીને “આ પ્રતિમા પ્રતિષ્ઠિત થયેલી છે.” આવા પ્રકારનો વ્યવહાર કઈ રીતે સંભવી શકે ? “કારણ કે ઉપરોક્ત પ્રક્રિયામાં આત્મા પ્રતિષ્ઠિત થયો છે. પ્રતિમા પ્રતિષ્ઠિત થઈ નથી.” તેમજ તેવી પ્રતિમાની પૂજા કરવામાં આવે તો તે પ્રતિમા પૂજાના ફલનું પ્રયોજક કઈ રીતે બની શકે ? (કેમ કે અપ્રતિષ્ઠિત પ્રતિમાની પૂજા કરવાથી પણ પૂજાનું ફળ પ્રાપ્ત થતું હોય તો દરેક પત્થરની પૂજાથી પૂજાનું ફળ પ્રાપ્ત થવાની આપત્તિ આવશે) ← આ શંકાનું સમાધાન આપતાં ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે, બાહ્ય પ્રતિમામાં પ્રસ્તુત પ્રાણપ્રતિષ્ઠા ઉપચારથી થાય છે. કેમ કે ષોડશક ગ્રંથની ટીકામાં શ્રી યશોભદ્રસૂરિજીએ જણાવેલ છે કે → બાહ્ય જિનપ્રતિમામાં
१. मुद्रितप्रतौ '...तास्वरू...' इत्यशुद्धः पाठः T
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
• દાવધાવનારતત્વમાવાવમાવનમ્ °
३२७
निज एव हि भावो मुख्यदेवतास्वरूपाऽऽलम्बनः ' स एवायमित्यभेदोपचारेण विदुषां भक्तिमतां જૂન્યતાપવવીમાસાવયતી"તિ (પો.૮/૧ સુ..ટ્ટ.) ।
न चैवं तदध्यवसायनाशात्प्रतिमाया 'अप्रतिष्ठितत्वाऽऽपत्तिरिति शङ्कनीयम्, तन्नाशेऽपि तदाऽऽहितस्योपचरितस्वभावविशेषस्याऽनाशात् । द्विविधो ह्युपचरितस्वभावो गीयते - स्वाभाविक न च एवं = प्रतिमायामारोपितनिजभावस्यैव प्रतिष्ठात्वाभ्युपगमे, तदध्यवसायनाशात् પ્રતિષ્ઠાकारयितृसमवेत-तादृशभावविनाशोत्तरं प्रतिमायाः अप्रतिष्ठितत्वापत्तिः, तादृशभावस्थापनलक्षणप्रतिष्ठाया विनष्टत्वादिति शङ्कनीयम्, तन्नाशेऽपि प्रतिष्ठाकारयितृसमवेतस्य प्रतिमाऽऽरोपितस्याऽध्यवसायस्य ध्वंसेऽपि तदाहितस्य = अयोगोलकाग्निन्यायेन प्रतिमाऽऽरोपिततादृशाऽध्यवसायोपस्थापितस्य उपचरितस्वभावविशेषस्य वक्ष्यमाणस्य अनाशात् विनाशविरहात् । वस्तुस्वभावो हि द्विविधोऽनुपचरित उपचरितश्च । ‘वह्निरुष्णः, जलं शीतमित्यनुपचरितस्वभावाऽपेक्षयाऽवगन्तव्यम् । सो ह्येकविधः । द्विविधो पचरितस्वभावो गीयते तद्यथा स्वाभाविक औपाधिकश्च | आद्यः = मूलभूत-स्वभावानुसारी = સ્વાથયેલી પ્રતિષ્ઠા એ તો બહારમાં પોતાના ભાવના ઉપચાર દ્વારા જાણવી. મુખ્ય દેવના વીતરાગસ્વરૂપને અવલંબીને ઉભો થતો પોતાનો જ ભાવ પ્રતિમામાં આરોપવામાં આવે છે. જે દેવના સ્વરૂપનો આરોપ પ્રતિમામાં કરવામાં આવે છે તેને ઉદેશીને “તે જ આ વીતરાગ ભગવાન છે.” આ પ્રકારે અભેદઉપચાર થવા દ્વારા બાહ્યપ્રતિષ્ઠા ભક્ત એવા વિદ્વાનોને પ્રસ્તુત પ્રતિમામાં પૂછ્યતાને પ્રાપ્ત કરાવે છે. <
(અહીં કહેવાનો આશય એ છે કે પ્રતિષ્ઠા કરનાર ભાવ અરિહંતના સ્વરૂપનું પોતાનામાં ભાવન કરે છે અને તેવા ભાવનું આરોપણ પ્રતિમામાં કરવામાં આવે છે. આથી પ્રતિમા પ્રતિષ્ઠિત બને છે. આ રીતે પ્રતિષ્ઠિત થયેલી પ્રતિમાને જોવાથી જાણકાર એવા ભક્તને “આ વીતરાગ સર્વજ્ઞ પરમાત્મા છે.” આવી બુદ્ધિ ઉભી થાય છે. અર્થાત્ ભાવઅરિહંતનો અભેદઉપચાર સ્થાપનાઅરિહંતમાં થાય છે. આવા ઉપચારનું નિમિત્ત છે બાહ્ય પ્રતિષ્ઠા. માટે બાહ્યપ્રતિષ્ઠા અભેદઉપચાર કરવા દ્વારા પ્રતિમામાં પૂજનીયતાને પ્રાપ્ત કરાવે છે.)
=
=
=
શંકા :- પ્રતિમામાં કરવામાં આવેલી પ્રાણપ્રતિષ્ઠા તે પ્રતિમામાં વીતરાગનો અભેદઉપચાર કરાવવા દ્વારા પ્રતિમાને પૂજ્ય બનાવે છે- એવું માનવામાં આવે તો તેવા અભેદઉપચારનો = અભેદઅધ્યવસાયનો નાશ થતાં તે પ્રતિમા અપૂજ્ય અપ્રતિષ્ઠિત થવાની આપત્તિ આવશે. કારણ કે પૂજ્યતાપ્રયોજક અભેદબુદ્ધિ ત્યાં નષ્ટ થયેલી છે.
સમાધાન :- ઉપરોક્ત શંકા વ્યાજબી ન હોવાનું કારણ એ છે કે પ્રતિષ્ઠિત પ્રતિમામાં અભેદ ઉપચારની બુદ્ધિનો નાશ થવા છતાં પ્રતિષ્ઠાકારકે પ્રતિમામાં કરેલ નિજભાવ ઉપચારથી પ્રતિમામાં ઉભા થયેલા ઉપચરિત એવા વિશિષ્ટસ્વભાવનો નાશ થતો નથી. માટે તે પ્રતિમા અપૂજ્ય અપ્રતિષ્ઠિત થવાને કોઈ અવકાશ રહેતો નથી.
=
. હસ્તાવશે ‘પ્રતિતત્વા...' કૃતિ ત્રુટિતોજીસ્ વામઃ ।
-
અહીં કહેવાનો આશય એ છે કે સ્વભાવ બે પ્રકારના હોય છે. અનુપચરિત અને ઉપચરિત. તેમાં ઉપચરિત સ્વભાવ પણ બે પ્રકારનો કહેવાય છે. સ્વાભાવિક ઉપચરિતસ્વભાવ અને ઔપાધિક ઉપચરિતસ્વભાવ. પ્રથમ સ્વભાવ પ્રસ્તુતમાં પરજ્ઞત્વ અને પરદર્શકત્વ સ્વરૂપ છે. અહીં ૫૨ શબ્દ
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२८
• परज्ञता-परदर्शकत्वस्वभावविचारः • द्वात्रिंशिका-५/१८ औपाधिकश्च, आद्यः परज्ञता-परदर्शकत्वलक्षणः, अन्त्यश्च विचित्र इति न दोषः ।।१८।। भाविक उपचरितस्वभावः परज्ञता-परदर्शकत्वलक्षणः परशब्दस्य श्रेष्ठार्थकत्वात् श्रेष्ठज्ञता-श्रेष्ठदर्शकत्वलक्षणः = केवलज्ञान-केवलदर्शनलक्षणो भवति, उपलक्षणादनन्ताऽऽनन्द-वीतरागताऽनन्तशक्त्यादिग्रहणम् । प्रतिष्ठाकारयिता स्वात्मनि ‘स एवाहमि'त्येवंविधं यं केवलज्ञान-दर्शनानन्तानन्दवीतरागादिभावोपचारं करोति स उपचार स्वाभाविकस्तदाहितोपचरितस्वभावोऽपि स्वाभाविक उच्यते, केवलज्ञानादीनामात्मस्वभावभूतत्वात् छद्मस्थे च प्रतिष्ठाकारयितरि साम्प्रतं तिरोभूतत्वात्। मुक्तात्मनि केवलज्ञानादेरनुपचरितस्वभावत्वम्, प्रतिष्ठाकारयितरि च तस्य स्वाभाविकोपचरितस्वभावत्वम् । एतस्य स्वाभाविकस्योपचरितस्वभावस्य कालान्तरे भवान्तरे वा विनाशेऽपि न प्रतिमाया अप्रतिष्ठितत्वापत्तिर्न वाऽपूज्यतापत्तिः, तस्यामन्त्यस्योपचरितस्वभावस्यैवाऽभ्युपगमादिति वदन्ति । तच्चिन्त्यम् ।
वस्तुतस्तु निश्चयनयाऽभिप्रायानुसारेण स्वेतराऽमिश्रणेन स्वद्रव्य-गुण-पर्यायज्ञातृत्व-द्रष्टुत्वलक्षणो ह्यात्मनोऽनुपचरितस्वभावः शुद्धस्वभावाऽपराऽभिधानः; परद्रव्यादिज्ञातृत्व-द्रष्टुत्व-कर्तृत्व-भोक्तृत्वादिकन्त्वात्मन्युपचारमात्रेणाऽभिधीयते । एतादृशीं वस्तुस्थितिं विलोक्याऽपरिमितनयमयाऽनेकान्तवादघटकीभूतो व्यवहाराभिधानः सुनयः ब्रूते- ज्ञातृत्व-द्रष्टुत्वलक्षणनिजस्वभावप्रभावादेवाऽऽत्मा परद्रव्यादिकं जानाति पश्यति चेति परज्ञता-परदर्शकत्वलक्षणः = परद्रव्यगुणादि-ज्ञातृत्व-द्रष्टुत्वलक्षण आत्मन उपचरितस्वभावो हि स्वाभाविकः, स्वभावप्रसूतत्वात्। तथा परद्रव्य-गुण-पर्यायकर्तृत्व-भोक्तृत्वलक्षण आत्मन उपचरितस्वभावो ह्यौपाधिक एव । उपाधीनां विचित्रत्वादौपाधिक उपचरितस्वभावोऽपि विचित्र इत्याशयेनाह- अन्त्यश्च औपाधिक उपचरितस्वभावो हि विचित्रः = अनाकार-साकार-विनश्वराऽविनश्वराऽल्पकालीन-चिरतरकालिकादिरूपेणाऽनेकविधः, उपाधीनामनेकविधत्वात् । एवमेव यथागमं पुद्गलद्रव्येऽपि स्वभाववैविध्यं भावनीयम् ।
यच्च ग्रन्थकृतैव अनेकान्तव्यवस्थायां जैनतर्काऽपराऽभिधानायां → स्वभावस्याऽप्यन्यत्रोपचारादुपचरितस्वभावः । स द्वेधा, कर्मज-स्वाभाविकभेदात् । आद्यो यथा- जीवस्य मूर्तत्वमचेतनत्वञ्च । द्वितीयो यथा- सिद्धात्मनां परज्ञता परदर्शकत्वञ्च - (अ.व्य.पृष्ठ.७७) इत्येवमाशाम्बरप्रक्रियानुसारेणोक्तं तदप्यत्र यथातन्त्रमनुयोज्यम् । अयञ्चोपचरितस्वभावोऽपि नैकान्ततोऽभ्युपेयः, विरोधादिप्रसङ्गात् । तदुक्तं बृहन्नयઆત્મભિન્ન અર્થમાં છે. નિરુપચરિત રીતે જીવનો સ્વભાવ પોતાને જાણવાનો અને જોવાનો છે. પરદ્રવ્યાદિને જાણવા-જોવાનો સ્વભાવ ઔપચારિક છે. તેમ છતાં તે સ્વાભાવિક છે. મૂળભૂત સ્વભાવ મુજબ જે ઉપચાર થાય તે સ્વાભાવિક ઉપચાર કહેવાય. અર્થાત આત્માના સ્વભાવને અનુસરતા એવા ઉપચારથી પ્રગટ થયેલો સ્વભાવ તે સ્વાભાવિક ઉપચરિત સ્વભાવ કહેવાય તથા પ્રતિમામાં કેવલજ્ઞાનાદિ ગુણોનો ઉપચાર કરવાથી પ્રતિમામાં આવેલા સ્વભાવને ઔપાધિક ઉપચરિત સ્વભાવ કહેવાય. ઉપાધિ = નિમિત્ત. પ્રતિમામાં રહેલ શિલ્પશાસ્ત્રોક્ત મુદ્રા વગેરે નિમિત્તને અવલંબીને પ્રતિમામાં પ્રતિષ્ઠાકારક વીતરાગતાદિ ગુણોનો ઉપચાર કરે છે. આવા ઉપચારથી પ્રતિમામાં ઔપાધિક ઉપચરિત સ્વભાવ પ્રગટ થાય છે. તે અનેક પ્રકારનો છે અને પ્રતિષ્ઠા પછી પણ પ્રતિમામાં રહે છે. માટે પ્રતિષ્ઠાકારકનો અધ્યવસાય નાશ થવા છતાં પણ પ્રતિમા અપૂજ્ય = અપ્રતિષ્ઠિત થવાનો કોઈ દોષ આવશે નહિ. (પ/૧૮)
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
• प्रतिष्ठितबिम्बपूजकफललाभविचारः •
३२९ 'प्रतिष्ठितत्वज्ञानोत्थसमापत्त्या परेष्वपि । फलं स्याद्वीतरागाणां सन्निधानं त्वसम्भवि ।।१९।।
प्रतिष्ठितत्वेति । प्रतिष्ठितत्वज्ञानोत्थया = पूर्व-पूर्वप्रतिष्ठितत्वप्रतिसन्धानोत्थापितवचनाऽऽदरभगवद्बहुमानाऽऽहितया समापत्या (=प्रतिष्ठितत्वज्ञानोत्थसमापत्त्या) परेष्वपि = प्रतिमापूजाचक्रवृत्तौ → उपचरितैकान्तपक्षेऽपि नाऽऽत्मज्ञता सम्भवति, नियमितपक्षत्वात् । तथाऽऽत्मनोऽनुपचरितपक्षेऽपि परज्ञतादीनां विरोधः । उभयैकान्तपक्षेऽपि विरोधः, एकान्तत्वात् ( (बृ.न.च.७० वृत्ति) इत्यादि । प्रकृते च प्रतिमायां मुख्यदेवतोद्देशेन ‘स एवाऽयमि'त्यभेदोपचाराऽऽहितौपाधिकोपचरितस्वभावस्य संस्कारविशेषात्मकस्याऽल्पकालीनत्वविरहान्नाऽप्रतिष्ठितत्वात्मकोऽपूज्यत्वापत्तिलक्षणो विशिष्टपूजाफलाऽनापत्तिलक्षणो वा कश्चिद् दोष इति तात्पर्यमवसेयम् ।।५/१८।।।
ननु भवत्वित्थं प्रतिष्ठाकारयितरि विपुलकर्मनिर्जरा-प्रभूतपुण्यानुबन्धिपुण्यबन्धलक्षणं पूजाफलं, लोकानां तु कथं तत्सम्भवतीत्याशङ्कायामाह- 'प्रतिष्ठितत्वेति । अयमाशयः प्रतिष्ठाकारयितरि तु मुख्यदेवतोद्देशेन ‘स एवायमि'त्यभेदोपचारः प्रतिमाऽवलम्बनेनास्त्येव, तत्कर्तृकमर्हत्प्रतिमापूजन-वन्दनादिकं दृष्ट्वाऽन्येषां लोकानामपि 'इदं बिम्बं प्रतिष्ठितमि'त्यनुसन्धानं तत्प्रयुक्तमर्हबिम्बदर्शन-वन्दन-पूजनादिकञ्चोपजायते । तद्दर्शनेन चान्येषामपि जनानामर्हत्प्रतिमादर्शन-वन्दन-पूजनादिप्रयोजकं ‘इयं प्रतिमा प्रतिष्ठिता' इति प्रतिसन्धानं जिनाज्ञाऽऽदर-भगवद्बहुमानादिकञ्च सम्पद्यते । तेन च मुख्यदेवतोद्देशात् प्रतिमायां ‘स एवायमि'तिधीरूपा प्राथमिकी वैषयिकी समापत्तिराधीयते जनमनःसु । तया समापत्त्या पुण्यानुबन्धिपुण्यलक्षणं फलं परेष्वपि प्रतिमापूजाकारिष्वपि स्यात् । कालान्तरे च सात्त्विकस्य व्युत्पन्न
વિશેષાર્થ:- જીવના સ્વભાવભૂત ગુણો કેવલજ્ઞાન વગેરે છે. છતાં છદ્મસ્થ જીવોમાં તે અપ્રગટ છે. તેથી આત્મસ્વભાવને અનુસરી “હું વીતરાગી છું.” આવો આરોપ કરવાથી પ્રતિષ્ઠાકારકમાં સ્વાભાવિક ઉપચરિત સ્વભાવ પ્રગટ થાય છે. જ્યારે ઉપાધિને = બાહ્ય શિલ્પ, શાસ્ત્રોક્ત મુદ્રા વગેરે બાહ્યનિમિત્તને અનુસરીને પ્રતિમામાં કેવલજ્ઞાનાદિનો ઉપચાર કરવામાં આવે છે. એના દ્વારા પ્રતિમામાં ઔપારિક ઉપચરિત સ્વભાવ પ્રગટ થાય છે. તે સ્વભાવ પૂજાફલનું પ્રયોજક છે. તેમજ પ્રતિમામાં પૂજ્યતાનું તે સંપાદક છે. તે દીર્ઘકાલીન હોવાને લીધે પૂજા કરનારને પૂજાનું ફળ મળવામાં કોઈ અસંગતિ આવતી નથી. પ્રતિષ્ઠા ક્યાંક ઈવરકાલિક હોય છે. ક્યાંક યાવત્ કાલીન હોય છે. ક્યાંક સાકાર હોય છે. ક્યાંક (રયાપનાચાર્યજી વગેરેમાં) નિરાકાર હોય છે. આ રીતે ઔપાધિક ઉપચરિત સ્વભાવના વિવિધ ભેદો સમજવાં.(પ/૧૮)
ગાથાર્થ - પ્રતિષ્ઠિતત્વ-વિષયક જ્ઞાનથી ઉત્પન્ન થયેલ સમાપત્તિ દ્વારા પૂજા કરનારમાં પણ ફળ उत्पन्न थाय छे. वीतरागनु सानिध्य तो प्रतिभामा असंभव छे. (५/१८)
ટીકાર્થ :- પૂર્વપૂર્વના માણસોએ એ પ્રતિમાના કરેલા દર્શન-વંદન-પૂજનાદિને નિહાળવાથી આ પ્રતિમા પ્રતિષ્ઠિત છે. તેવું પ્રતિસંધાન = સ્મરણ પ્રેક્ષકને થાય છે. અને તેના દ્વારા પ્રતિષ્ઠાવિધિને જણાવનાર જિનવચન ઉપર આદરભાવ તેમજ જિનેશ્વર ભગવંત પ્રત્યે બહુમાન ભાવ પ્રગટ થાય છે. તેનાથી “આ તે જ વીતરાગ છે.” આ પ્રમાણે જિનપ્રતિમામાં બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય છે. જે અહીં સમાપત્તિ તરીકે १. मुद्रितप्रतो 'प्रतिष्ठित्व...' इत्यशुद्धः पाठः । २. हस्तादर्श ....पूर्वप्रप्रतिसं..' इति त्रुटितोऽशुद्धश्च पाठः । ३. मुद्रितप्रतौ 'परष्वपि' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३० • सरागदेवप्रतिष्ठाया असम्भवः •
द्वात्रिंशिका-५/१९ कारिष्वपि फलं = विपुलनिर्जरालक्षणं स्यात् ।
वीतरागाणां = रागरहितानां सन्निधानं तु समीपागमनरूपं कायिकमहङ्कार-ममकाररूपं दशायां 'सर्वैरेव गुणैः स एवाहमिति संवेदनात्मिका तात्त्विकी समापत्तिः जिनाज्ञाऽऽदर-श्रद्धाऽनुविद्धभगवद्भक्त्याऽऽधीयते परेष्वपि । एतेन → सत्त्वानुरूपा सर्वस्य श्रद्धा भवति भारत !। श्रद्धामयोऽयं पुरुषो यो यच्छ्रद्धः स एव सः - (भ.गी.१७/३) इति भगवद्गीतावचनमपि व्याख्यातम् । इत्थं द्वितीयया तात्त्विक्या समापत्त्या परेष्वपि प्रतिमापूजाकारिष्वपि विपुलनिर्जरालक्षणं फलं = विशिष्टपूजादिफलं स्यात् । एतेन → श्रद्धया देवो देवत्वमश्नुते - (तै.ब्रा.३/१२/३) इति तैत्तिरीयब्राह्मणवचनमपि व्याख्यातम्, 'श्रद्धया = निरुक्तसमापत्त्या देवः = स्थापनापरमेश्वरः देवत्वं = देवकार्यकारित्वं विपुलकर्मनिर्जरानिमित्तत्वं अश्नुते = प्राप्नुते' इत्येवमुपपत्तेरिति यथातन्त्रं भावनीयं समवतारकामिभिः ।
प्रकृते → योऽसावसौ पुरुषः सोऽहमस्मि 6 (ईशा.१६) इति ईशावास्योपनिषद्वचनं, → यो हि ज्ञाता स एव सः - (केनो.शा.भा.१३) इति केनोपनिषच्छाङ्करभाष्यवचनं, → स्वयं ब्रह्मा स्वयं विष्णुः स्वयमिन्द्रः स्वयं शिवः - (वि.चू.३८९) इति विवेकचूडामणिवचनं, → अहं त्वदस्मि मदसि त्वम् + (तै.ब्रा.१/२/१) इति तैत्तिरीयब्राह्मणवचनं, → यस्त्वमसि सोऽहमस्मि - (शां.आ. ३/६) इति शाङ्ख्यायनारण्यकवचनं, समापत्त्युपयोगितया यथातन्त्रमनुयोज्यम् । इत्थञ्च विपुल-सानु-बन्धसकामनिर्जरालाभायाऽधिकारिभिः तात्त्विकी समापत्तिः स्वसामर्थ्याऽनुसारेण कर्तव्यैवेति फलितम् । एतेन → देवो भूत्वा देवं यजेत् + ( ) इति, → न ह्यदेवो देवान् तर्पयितुमलम् + (य.वे.उव्व. ७/ १) इति च यजुर्वेदोव्वटभाष्यवचनमपि व्याख्यातम् । अत्र च सर्वत्र परदर्शनसंवादेषु धान्यपला-लन्यायो योज्यः । यथा कश्चिदन्नाऽर्थी शालिकलापं सपलालं सतुषमाहरति, नान्तरीयकत्वात् । स यावदादेयं तावदादाय तुष-पलालान्युत्सृजति तथैवाऽत्राऽवगन्तव्यम् ।
ननु मुक्त्यादिव्यवस्थितस्यैव प्रतिष्ठा किं नेष्यते ? इत्याशङ्कायामाह- 'वीतरागाणामिति । वीतમાન્ય છે. (પ્રતિમામાં વીતરાગતુલ્યતાનું આરોપણ, તે વૈષયિકી સમાપત્તિ કહેવાય છે. અને ત્યાર બાદ કાળક્રમે “હું જ તે વીતરાગ છું.” આ પ્રમાણે સંવેદનાત્મક તાત્વિક સમાપત્તિ થાય છે.) પ્રસ્તુતમાં પ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠા કરનાર વ્યક્તિથી ભિન્ન એવા પ્રતિમાપૂજક જીવોને પણ પ્રસ્તુત સમાપત્તિ દ્વારા પુષ્કળ કર્મનિર્જરા સ્વરૂપ ફળ પ્રાપ્ત થાય છે. (આ રીતે આત્મામાં નિજભાવની પ્રતિષ્ઠા તે જ મુખ્ય પ્રતિષ્ઠા છે. તથા પ્રતિમામાં પ્રતિષ્ઠાવિધિ મુજબ થતી પ્રતિષ્ઠા એ ઉપચારથી પ્રતિષ્ઠા છે. તથા આ રીતે પ્રતિષ્ઠિત પ્રતિમા નિમિત્તે પ્રગટ થયેલ ભગવદ્ધહુમાન અને તેનાથી પ્રાપ્ત થયેલી સમાપત્તિ દ્વારા પૂજા કરનારને પૂજાફળ પ્રાપ્ત થાય છે. ઈત્યાદિ વિગત આપણે વિચારી ગયા. આ રીતે જૈનદર્શનમાં સમાપત્તિ પૂજાફળમાં પ્રયોજક છે. જ્યારે અન્ય દર્શનકારો પ્રતિમામાં દેવતાના સન્નિધાનને પૂજાફળનું પ્રયોજક માને છે. આ વાતને અમાન્ય કરતાં ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે,
પ્રતિમામાં વીતરાગ દેવતાનું કાયિક સંનિધાન સંભવિત નથી. કાયાથી પ્રતિમા સમીપ આવવું તે કાયિક સરિધાન કહેવાય. પ્રતિમામાં આવું સરિધાન વીતરાગનું સંભવિત નથી. તથા પ્રતિમામાં
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
• अहङ्कारादिरूपसन्निधानापाकरणम् • मानसं च मन्त्रसंस्कारादिना असम्भवि । तदुक्तंमुत्यादौ तत्त्वेन प्रतिष्ठिताया न देवतायास्तु । 'स्थाप्ये न च मुख्येयं तदधिष्ठानाद्यभावेन ।। 'इज्यादेर्न च तस्या उपकारः कश्चिदत्र मुख्य इति । तदतत्त्वकल्पनैषा बालक्रीडासमा भवति ।। ' ( षोड. ८ / ६-७ ) इति । रागसन्निधानाऽऽशयेन मन्त्रसंस्कारादिविधानं शवोद्वर्तनन्यायेन निष्फलमित्याशयः । कारिकायुगलेन षोडशकसंवादमाह ‘मुक्त्यादावि'ति, 'इज्यादेरिति च । तद्वृत्तिस्त्वेवम् “मुक्त्यादौ स्थाने तत्त्वेन परमार्थेन प्रतिष्ठिताया देवतायास्तु न = नैव स्वजीवे प्रतिष्ठा, विप्रकर्षात्, किन्तु तद्भावस्यैव स्थाप्ये बिम्बे | मुख्यदेवताविषया इयं प्रतिष्ठा, तया मुख्यदेवतया अधिष्ठानादेरभावेन । आश्रयणं, आदिनाऽहङ्कार-ममकारवासनारूपसन्निधानग्रहः । तच्चाधिष्ठानादि अवीरागसंसारिदेवतायाः कदाचित् स्यात् । वीतरागदेवतायास्तु सर्वथानुपपन्नमिति भावः । अत्रैवाभ्युच्चयमाह 'इज्यादे 'रित्यादि । इज्या पूजा, तदादेः, आदिना सत्काराऽऽभरण - स्नात्रादिग्रहः । न च = नैव, तस्याः = प्रस्तुतदेवताया उपकारः सुखाऽनुभवसम्पादनलक्षणः कश्चित् अत्र मुख्यः निरुपचरित इति उपदर्शनीयः । तत् = तस्मात् अतत्त्वकल्पना = अपरमार्थकल्पना एषा मुक्तिस्थदेवतोपकारविषया बालक्रीडासमा भवति । यथा बालो नानाविधैः क्रीडनोपायैः क्रीडासुखमनुभवति तथेज्यादिभिर्देवताविशेषोऽपि परितोषमिति बालक्रीडातुल्यत्वमुपकारपक्षे दोषः । ये त्वात्मश्रेयोऽर्थं पूजादि कुर्वते न तेषामयं दोष इति भावः " ( षो. यो. दी. ८/६-७ ) इति ।
=
વીતરાગનું માનસિક સન્નિધાન પણ નથી. પ્રતિમામાં દેવતાના માનસિક સન્નિધાન બે પ્રકાર વિચારી शाय. (१) प्रतिमाने उद्देशीने “खा हुं ४ छं.” खावी महंअरबुद्धिस्व३प मानसिङ सन्निधान (२) પ્રતિમાને ઉદ્દેશીને “આ મારી પ્રતિમા છે.” આ પ્રમાણે દેવતાને થતી મમત્વબુદ્ધિસ્વરૂપ માનસિક સન્નિધાન છે. વીતરાગ સર્વજ્ઞ હોવાને લીધે પ્રતિમામાં અભેદબુદ્ધિસ્વરૂપ પ્રથમ પ્રકારનું માનસિક સન્નિધાન સંભવિત નથી. તેમજ વીતરાગ ભગવંત મમત્વશૂન્ય હોવાથી પ્રતિમાને ઉદ્દેશીને ઉપરોક્ત દ્વિતીય માનસિક સન્નિધાન પણ સંભવિત નથી. પ્રતિષ્ઠાવિધિમાં મંત્રોચ્ચાર કરવા દ્વારા કે અન્ય કોઈ પણ પ્રકારના સંસ્કાર કરવા વગેરે દ્વારા કોઈ પણ પ્રકારે વીતરાગનું ઉપરોક્ત સંનિધાન પ્રતિમામાં સંભવતું નથી. ષોડશક પ્રકરણમાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે જણાવેલ છે કે “પરમાર્થથી મુક્તિ વગેરેમાં પ્રતિતિ દેવતાની મુખ્ય પ્રતિષ્ઠા પ્રતિમામાં ન થાય. કારણ કે મુક્ત આત્માનું પ્રતિમામાં અધિષ્ઠાન સિન્નિધાન હોતું નથી. પૂજા વગેરે દ્વારા મુખ્ય દેવતાને કોઈ તાત્ત્વિક ઉપકાર પ્રસ્તુતમાં થતો નથી, માટે મુક્ત દેવતાનો પૂજા દ્વારા ઉપકાર થવાની કલ્પના તો અતાત્વિક અને બાલક્રીડા સમાન છે.”
न च = नैव मुख्या अधिष्ठानं
=
=
=
=
=
=
३३१
* પ્રાચીન નૈયાયિક્મતનું નિરાણ
પ્રાચીન નૈયાયિકોની માન્યતા એવી છે કે પ્રતિષ્ઠાવિધિ દ્વારા પ્રતિમામાં દેવતાનું સાનિધ્ય ઉત્પન્ન થાય છે. આ સાંનિધ્ય ઉપર જણાવ્યા મુજબ અહંકાર અને મમકાર રૂપે માનસિક હોય છે. १. मुद्रितप्रतौ 'स्थाप्येन' इतिपदच्छेदशून्यतया भ्रामकः पाठः । २ मुद्रितप्रतौ 'इति' पदं नास्ति ।
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
• प्रतिमायां देवसान्निध्यविचारः •
द्वात्रिंशिका - ५/१९
एतेन 'प्रतिष्ठाविधिना 'प्रतिमादौ देवतासन्निधिरहङ्कार - ममकाररूपा क्रियते, विशेषदर्शनेऽपि स्वसादृश्यदर्शिनश्चित्रादाविवाऽऽहार्याऽऽरोपसम्भवात्, ज्ञानस्य नाशेऽपि संस्कारसत्त्वाच्च न पूजाफलाऽनुएतेन प्रतिष्ठाकर्मणा बिम्बे देवतासन्निधानादिकल्पनाया अयुक्तत्वेन अस्य चाग्रे ' तन्निरस्तमि'त्यनेनान्वयः । तत्त्वचिन्तामणिग्रन्थप्रदर्शितं (त. चिं. ईश्वरानुमान - पृ. १४४) जरन्नैयायिकमतं सूची- कटाहन्यायेनादावपाकर्तुमुपदर्शयति- प्रतिष्ठाविधिना प्रतिमादौ देवतासन्निधिः अहङ्कार-ममकाररूपः 'इयं प्रतिमैवाहमि’ति धीरूपोऽहङ्कारः, 'इयं प्रतिमा मम' इतिबुद्धिरूपो ममकारः क्रियते । न च 'प्रतिमाया जडत्वं स्वस्य च चेतनत्वमिति विशेषदर्शिनो देवस्य कथं तस्यां 'इयमहमि त्यहङ्कारस्सम्भवति, तद्वत्ताबुद्धिं प्रति तदभाववत्ताधियः प्रतिबन्धकत्वादिति शङ्कनीयम्, देवस्य विशेषदर्शनेऽपि प्रतिमाप्रतियोगिकस्वानुयोगिकभेदप्रतिसन्धानेऽपि प्रतिमायां स्वप्रतियोगिकसादृश्यप्रेक्षिणः तस्य चित्रादौ स्वसादृश्यदर्शिनः चित्राद्यनुयोगिकस्वप्रतियोगिकसादृश्यदर्शनवतः पुरुषस्य इव आहार्याऽऽरोपसम्भवात् = बाधकालीनेच्छाजन्यारोपात्मकज्ञानोपपत्तेः। अयमाशयः यथा स्वकीयं चित्रादिकं पश्यतः पुरुषस्य 'इदं मम चित्रं, नाहमिति भेददर्शने सत्यपि प्रायशः सकलस्वावयवसादृश्यस्य चित्रादावुपलम्भात् 'इदमह 'मित्याहार्याऽऽरोपः सम्भवति तथैव स्वकीयं प्रतिमादिकं पश्यतो देवताविशेषस्य 'इदं मम बिम्बं नाहमिति भेददर्शने सत्यपि प्रायशः सकलस्वावयवसादृश्यस्य प्रतिमादावुपलम्भात् 'इयमहमित्याहार्याऽऽरोपः सम्भवत्येव । स एव चाहङ्काररूपो देवतासन्निधिः ।
३३२
=
=
ननु देवताविशेषस्य प्रतिमायां 'इयमहमि 'त्यहङ्कारात्मकं ज्ञानं यदा नश्यति तदाऽहङ्कारात्मक देवतासान्निध्यस्य प्रच्यवात् पूजाकारिणः पूजाफलाऽनापत्तिरिति चेत् ? न, प्रतिमायां 'इयमहमि 'ति ज्ञानस्य देवतासमवेतज्ञानस्य नाशेऽपि संस्कारसत्त्वात् = तादृशाऽहङ्कारात्मकज्ञानजन्याया वासनायाः सत्त्वात् न पूजाकारिणः पूजाफलानुपपत्तिः प्रतिमापूजाजन्यफललाभाऽसङ्गतिः । न चैवं चाण्डालादिस्पृष्ट
=
=
અહીં એવી શંકા થઈ શકે છે કે → દેવતા જ્ઞાની હોવાથી તેમને પ્રતિમામાં અભેદબુદ્ધિ સ્વરૂપ અહંકારાત્મક માનસિક સન્નિધાન થઈ ન શકે, કેમ કે પ્રતિમા જડ છે અને દેવ ચેતન છે. જડમાં ચેતનના તાદાત્મ્યની બુદ્ધિ તે ભ્રમ સ્વરૂપ હોવાથી દેવમાં સંભવિત નથી. ~ પરંતુ આ શંકા વ્યાજબી નથી. તેનું કારણ એ છે કે જેમ પોતાના ચિત્ર વગેરેમાં પોતાનું સાદશ્ય જોનાર વ્યક્તિને ચિત્ર પોતાનાથી ભિન્ન છે- તેવું જ્ઞાન હોવા છતાં પણ ચિત્રને ઉદ્દેશીને “આ હું છું” આ પ્રકારે આહાર્ય = ઈચ્છાજન્ય આરોપ થાય છે. તેમ પોતાની પ્રતિમામાં પોતાના ભેદનું જ્ઞાન થવા છતાં પણ પોતાનું સાદશ્ય દેખાવાને લીધે પ્રતિમામાં દેવને “આ હું છું” આવા પ્રકારે ઈચ્છાજન્ય જ્ઞાન સંભવી શકે છે. આવું જ્ઞાન એ જ પ્રતિમામાં દેવતાનું સાંનિધ્ય છે. અને તેનાથી જ પ્રતિમાપૂજા કરનારને પૂજાફળ પ્રાપ્ત થાય છે. અહીં એવી શંકા થઈ શકે છે કે → જ્યારે દેવને પ્રતિમામાં પોતાપણાંની બુદ્ધિ નષ્ટ થશે, ત્યારે દેવતાનું સંન્નિધાન પ્રતિમામાંથી રવાના થવાને લીધે પૂજકને પૂજાફળ પ્રાપ્ત થશે નહીં. ← પરંતુ આ શંકા પણ વ્યાજબી નથી. કારણ કે પ્રતિમામાં “આ હું છું.” ઈત્યાદિ અહંકારાદિ સ્વરૂપ દેવબુદ્ધિ નષ્ટ થવા છતાં પણ તે બુદ્ધિથી ઉત્પન્ન થયેલા સંસ્કાર તો ત્યાં રહેલા જ છે. અને તે સંસ્કાર પૂજકને પૂજાનું
१. मुद्रितप्रतौ 'प्रतिमादा' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
• रागादेर्दूषणत्वस्थापनम् .
३३३ पपत्तिः, अस्पृश्यस्पर्शनादिना' च तन्नाशः' इति यत्परैरुच्यते तन्निरस्तं भवति ।
वीतरागदेवस्थले इत्थं वक्तुमशक्यत्वात्, सरागे देवत्वबुद्धेरेव च मिथ्यात्वात् । प्रतिमापूजनादपि पूजाफलापत्तिः, तादृशवासनायाः सत्त्वादिति शङ्कनीयम्, यतः अस्पृश्यस्पर्शादिना च = स्पर्शानर्हचाण्डालादिस्पर्शादिना हि तन्नाशः = तादृशसंस्कारप्रच्यव इत्यभ्युपगम्यतेऽस्माभिः जरन्नैयायिकैः ।
तन्निरासयुक्तिमाह- वीतरागदेवस्थले इत्थं = 'प्रतिष्ठाविधिना प्रतिमादौ देवतासन्निधिरहङ्कारममकारवासनारूपः क्रियते' इति वक्तुमशक्यत्वात्, तस्याऽज्ञान-राग-द्वेषादिसकलदोषापेतत्वेनाऽऽहार्यारोपात्मकाहङ्कार-रागात्मकममकाराद्यसम्भवात् । न च सरागदेवस्थले त्वित्थं सम्भवाद् तथा वक्तुं शक्यत एवेति शङ्कनीयम्, मृगतृष्णाजलबुद्धिन्यायेन सरागे देवत्वबुद्धेरेव च = देवाधिदेवत्वधिय एव मिथ्यात्वात् । यथोक्तं अध्यात्मतत्त्वालोके → रागेण रोषेण वयं प्रपूर्णाः तथैव देवोऽपि हि सम्भवेच्चेत् ?। कस्तत्र चास्मासु च तर्हि भेदो विवेक्तुमर्हन्ति बुधा यथावत् ।। - (अ.तत्त्वा.२/११) इति । तदुक्तं कार्तिकेयानुप्रेक्षायां अपि → दोससहियं पि देवं, जीवहिंसाइसंजुदं धम्मं । गंथासत्तं च गुरुं जो मण्णदि सो हु कुद्दिट्ठी ।। - (कार्ति.अनु.३१८) इति ।
ननु राग-द्वेषादीनां दोषत्वमसिद्धमिति चेत् ? न, → 'राग-द्वेषादयो दोषाः सर्वे भ्रान्तिनिबन्धनाः (कू.पु.३/२/२०) इति कूर्मपुराणवचनात्, → 'नास्ति रागसमं दुःखम् - (म.भा.शान्तिपर्व १७५/ ३५) इति महाभारतवचनात्, → लोभो अकुसलमूलं, दोसो अकुसलमूलं, मोहो अकुसलमूलं - (म.नि.१/८/२) इति मज्झिमनिकायवचनात्, → लोभो दोसो च मोहो च पुरिसं पापचेतसं । हिंसन्ति अत्तसंभूता तिचसारं व सम्फलं ।। - (इति.३/१) इति इतिवुत्तकवचनात्, → 'नत्थि रागसमो अग्गि नत्थि दोससमो गहो । नत्थि मोहसमं जालं नत्थि तण्हासमा नदी ।। 6 (ध.प.१८/१७) इति धम्मपदवचनात्, → रागादयो महादोषाः खलास्ते कथिता बुधैः ।। 6 (सा.स.२७४) इति सारसमुच्चयवचनात्, → रागो द्वेषश्च मोहश्च भावमालिन्यहेतवः - (अ.प्र.२२/२) इति अष्टकप्रकरणवचनात्, → रागो दोसो मोहो दोसाऽभिस्संगमाइलिंगत्ति । अइसंकिलेसरूवा हेऊ वि य संकिलेसस्स ।। ફળ પ્રાપ્ત કરાવશે. માટે તેવી અવસ્થામાં પૂજકને પૂજાનું ફળ પ્રાપ્ત થવામાં કોઈ અસંગતિ આવતી નથી. વળી, ચાંડાલ વગેરે જ્યારે તે પ્રતિમાનો સ્પર્શ કરશે, ત્યારે તે સંસ્કારનો નાશ થવાને લીધે ચાંડાલે સ્પર્શેલી પ્રતિમાની પૂજા કરવાથી પૂજા કરનારને ફળ પ્રાપ્ત નહીં થાય.
પ્રાચીન નૈયાયિકોની ઉપરોક્ત માન્યતા વ્યાજબી નહીં હોવાનું કારણ એ છે કે વીતરાગ દેવની પ્રતિષ્ઠા કરવામાં આવે એવા સ્થળે ઉપરોક્ત રીતે બોલવું શક્ય નથી. વીતરાગને પ્રતિમામાં અહંકાર બુદ્ધિ કે મમત્વબુદ્ધિ થઈ શકતી નથી. તે વાત આપણે વિચારી ગયા છીએ. “રાગી દેવની પ્રતિષ્ઠા કરવામાં આવે તેવા સ્થળમાં ઉપરોક્ત બાબત સંભવિત હોવાથી કોઈ વાંધો નહીં આવે” આવું કહેવું પણ વ્યાજબી નથી. કારણ કે રાગીમાં દેવપણાની બુદ્ધિ જ મિથ્યા છે. આવી મિથ્થાબુદ્ધિ = ભ્રમણા દ્વારા પ્રતિષ્ઠા થયેલી છે એવું માનવું પ્રામાણિક નથી. १. हस्तादर्श 'स्पर्शादे' इति अशुद्धः पाठः । २. त्वक्सारं = कदलीवृक्षं, व = इव, सम्फलं = स्वफलम् ।
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३४
• असर्वज्ञदेवप्रतिष्ठामीमांसा • द्वात्रिंशिका-५/१९ देवतायां सर्वज्ञत्वाऽभावे व्यासङ्गदशायां व्यवहितनानादेशेषु प्रतिष्ठाकर्मबाहुल्ये चाऽहङ्कारममकाराऽनुपपत्तेः । (श्रा.प्र.३९३) इति श्रावकप्रज्ञप्तिवचनात्, → काम-क्रोधौ महापापौ (ग.गी.२/३७) इति गणेशगीतावचनात्, → को दुक्खं पाविज्जा ? कस्स य दुक्खेहिं विम्महओ हुज्जा ?। को व न लभिज्ज मुक्खं ? राग-द्दोसा जइ न हुज्जा ।। 6 (म.स.१३९) इति मरणसमाधिप्रकीर्णवचनात्, → रागदोसे च दो पावे पावकम्मपवत्तणे (उत्त.३१/३) इति उत्तराध्ययनसूत्रवचनात् → दुविहे बंधे पन्नत्ते । तं जहा- पेज्जबंधे चेव, दोसबंधे चेव - (स्था.२/२/४/१०७) इति स्थानाङ्गसूत्रवचनात्, → रागो दोसो मोहो एए एत्थाऽऽयदूसणा दोसा - (यो.श.५३) इति योगशतकवचनाच्च तेषां दोषत्वसिद्धेः ।
इत्थञ्च रागाद्युपेतस्येश्वरत्वं नैव युज्यत इति स्थितम् । ततश्च → तुष्टो यच्छेद् वाञ्छितार्थं महेशः - (सि.शि.२४) इति सिद्धान्तशिखोपनिषद्वचनात् रागोपेततयोमापतेः परमोपास्यता बाध्यते । एवमेव → तस्मिन् प्रसन्ने किमिहास्त्यलभ्यं (वि.पु.१/१७/९१) इति विष्णुपुराणोक्तेरपि विष्णोः सरागत्वसिद्ध्या देवत्वं बाध्यते । → रागो द्वेषश्च संसारकारणं सद्भिरिष्यते । तयोर्विवर्जितो ज्ञाता मुक्तः स परमेश्वरः ।। (अर्ह.गी.२१/१६) इति अर्हद्गीतावचनात्, → भग्गरागो ति भगवा, भग्गदोसो ति भगवा - (म.नि.पा.१/१०/८३) इति महानिदेसपालिवचनाच्च योगिनामुपासनीयाया वीतरागदेवताया एव प्रसिद्धेः । एतेन → सन्निधानञ्च तत्र तेषामहङ्कार-ममकारौ, चित्रादाविव स्वसादृश्यदर्शिनो राज्ञः - (न्या कु. ११२ वृ.) इति न्यायकुसुमाञ्जलौ उदयनस्य वचनं निराकृतम्, सरागेश्वरदेवतायाश्च रागविडम्बितैरेवाभ्युपगन्तुमर्हत्वात्, संसारिषु संसारगामिनामितरेषु चेतरेषां भक्तिः स्वरससिद्धेति योगतन्त्रप्रसिद्धम् । तदुक्तं योगदृष्टिसमुच्चये → संसारिषु हि देवेषु भक्तिस्तत्कायगामिनाम् । तदतीते पुनस्तत्त्वे तदतीतार्थयायिनाम् ।। (यो.दृ.स.१९१) इति । __ एतेन वीतरागत्वेन देवत्वमेव न स्यात्, फलदानविरोधादिति प्रत्यस्तम्, रागादिरहितत्वेऽप्यचिन्त्यचिन्तामणिकल्पत्वेन स्वेष्टफलदायकतयाऽपि तस्यैव तत्त्वतो देवत्वात् । तदुक्तं श्रावकप्रज्ञप्तौ पञ्चाशके च → उवगाराभावम्मि वि पुज्जाणं पूयगस्स उवयारो । मंताइसरणजलणाइसेवणे जह तहेहंपि ।। (श्रा.प्र.३४८, पञ्चा.४/४४) इति । यथा चैतत् तथा भावयिष्यतेऽग्रे (द्वा.द्वा.५/३२ पृष्ठ ३७१) ।
वस्तुतो दोषराहित्यमेव परमदेवत्वप्रयोजकं न त्विष्टफलदायकत्वमिति त्ववधेयम् ।
यत्तु शिवानन्दलहाँ → जनन-मृतियुतानां सेवया देवतानां न भवति सुखलेशः संशयो नास्ति तत्र 6 (शिवा.३) इत्युक्तं ततः सिद्धानां कर्मशून्यत्वेन जन्माद्यपेतानां परमोपास्यताऽनाविलैवेति ध्येयम् ।
किञ्च देवतायां सर्वज्ञत्वाभावे व्यासङ्गदशायां = अन्यक्रियाकरणव्यग्रावस्थायां व्यवहितनानादेशेषु = मिथोऽतिदविष्ठेषु विविधस्थलेषु प्रतिष्ठाकर्मबाहुल्ये च = युगपत् प्रतिष्ठाविधिबहुलतायां सत्यां तत्र सर्वत्राऽसर्वज्ञसरागदेवस्योपयोगाऽसौकर्यात् अहङ्कार-ममकारानुपपत्तेः, प्रतिष्ठामन्त्राऽऽह्यानादिजन्यसंस्कारवि
વળી, સરાગદેવમાં સર્વજ્ઞતા પણ સંભવિત નથી. તેથી અસર્વજ્ઞ રાગી દેવ અન્ય કાર્યમાં વ્યગ્ર હોય તેવી અવસ્થામાં અત્યંત દૂર રહેલાં અનેક દેશોમાં ઘણી જગ્યાએ એકસમયે તે રાગી અસર્વજ્ઞ દેવની પ્રતિષ્ઠા કરવામાં આવે તો સર્વત્ર તેમનું અહંકાર-મમકારબુદ્ધિ સ્વરૂપ સાંનિધ્ય અવશ્ય હોય તેવું અસંદિગ્ધપણે કહી શકાતું નથી.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
• ज्ञानादेः पूजाफलप्रयोजकत्वाऽसम्भवः •
३३५ संस्कारनाशेऽपूज्यत्वाऽऽपत्तेः, तज्ज्ञानसंस्कारयोरननुगतयोः' पूजाफलप्रयोजकत्वे गौरवाच्चेति । शेषैरपि नियमतोऽसर्वज्ञसरागदेवताविशेषसन्निधानाऽदर्शनात् । न च क्वचित् कदाचित् सरागदेवसान्निध्यमप्युपलभ्यत एव प्रतिष्ठाविधिसंस्कृतबिम्ब इति वाच्यम्, क्वाचित्कस्य कादाचित्कस्य च तस्य काकतालीयन्यायसम्पादिततया प्रतिष्ठाविध्यप्रयोज्यत्वात्, प्रतिष्ठाविधिसंस्कृतस्यापि बिम्बस्य देवतानधिष्ठितत्वोपलम्भात्, असंस्कृतस्यापि च सुन्दरतमस्य बिम्बस्य देवताविशेषाऽधिष्ठितत्वोपलम्भात् । ___ अस्तु वा घुणाक्षरन्यायेन यथाकथञ्चित् प्रतिमायां प्रतिष्ठाविधिनाऽसर्वज्ञसरागदेवतासन्निधिरहङ्कारममतासंस्काररूपः तथापि कालान्तरे संस्कारनाशे प्रतिमाया अपूज्यत्वापत्तेः, अप्रतिष्ठितत्वव्यवहाराऽऽपत्तेः, पूजाफलाऽनापत्तेश्च ।
किञ्च संस्कारानुत्पत्तिदशायामपि प्रतिमाया अपूज्यताद्यापत्तेः । न च तदा देवताहङ्कार-ममकारज्ञानस्य देवतासमवेतस्य पूजाफलप्रयोजकत्वाभ्युपगमान्नायं दोष इति वक्तव्यम्, एवं सति तज्ज्ञाननाशे तस्या अपूज्यतापत्तेः । न च देवतासमवेततादृशज्ञान-तज्जन्यसंस्कारान्यतरस्य पूजाफलप्रयोजकत्वान्नायं दोष इति वाच्यम्, तद्भिन्नत्वे सति तद्भिन्नभिन्नत्वरूपस्याऽन्यतरत्वस्य पूजाफलप्रयोजकतावच्छेदकत्वे गौरवात् । तज्ज्ञान-संस्कारयोः अननुगतयोः तृणारणिमणिन्यायतः पूजाफलप्रयोजकत्वे गौरवात् = कार्यकारणभाववैविध्यस्वीकारप्रयुक्तगौरवात् । तथाहि - तयोरननुगतत्वेन नैकः कश्चित् प्रयोजकतावच्छेदकधर्मस्सम्भवतीति व्यभिचारद्वयवारणार्थं पूजाफले वैजात्यद्वयं कल्पनीयं स्यात्, प्रथमवैजात्यावच्छिन्नं प्रति तज्ज्ञानस्य प्रयोजकत्वं द्वितीयवैजात्यावच्छिन्नं पूजाफलं प्रति च संस्कारस्येति गौरवं स्पष्टमेव । ततश्च सरागदेवतासन्निधिः प्रतिमायां प्रतिष्ठाविध्याऽऽहितः स्वीकर्तुं न युज्यत इति सिद्धम् ।
વળી, બીજી વાત એ છે કે દેવની પ્રતિમા હાજર હોય અને દેવને પૂર્વે ઉત્પન્ન થયેલ અહંકાર બુદ્ધિથી જન્ય એવા સંસ્કાર નાશ પામી જાય ત્યારે તે પ્રતિમા અપૂજ્ય થવાની આપત્તિ આવશે. કારણ કે પ્રાચિન નૈયાયિક અહંકારબુદ્ધિજન્ય સંસ્કારને પ્રતિમાગત પૂજ્યતા પ્રત્યે પ્રયોજક માને છે. મતલબ કે પ્રતિમાને ઉદેશીને દેવને થયેલ અહંકારાદિબુદ્ધિ નાશ પામે અને તેનાથી ઉત્પન્ન થયેલ સંસ્કાર પણ કાલાંતરે નાશ પામે તથા તે પ્રતિમા જો હાજર હોય તો પ્રતિષ્ઠા વિધિથી પ્રતિષ્ઠિત થયેલ હોવા છતાં પણ તે પ્રતિમાની તેવા સંયોગમાં પૂજા કરવા છતાં પૂજાનું ફળ પ્રાપ્ત થઈ શકશે નહીં. કારણ કે પૂજાનું ફળ આપવામાં પ્રયોજક અહંકારાદિ બુદ્ધિ અને તેવા સંસ્કાર આ બન્ને ત્યાં ગેરહાજર છે. જે પ્રતિમાની શાસ્ત્રોક્ત રીતે પૂજા કરવા છતાં પૂજાફળ ન મળે તો તે પ્રતિમા પૂજવા લાયક ન કહેવાય. આ રીતે ઉપરોક્ત પરિસ્થિતિમાં પ્રતિષ્ઠિત પ્રતિમા અપૂજ્ય થવાની આપત્તિ પ્રાચીન નૈયાયિકના મતમાં આવશે.
તેમજ, પ્રતિમામાં દેવને થનાર અહંકારબુદ્ધિ અને તથાવિધ સંસ્કાર- આ બન્ને અનનુગત પદાર્થ છે. અર્થાત આ બન્નેમાં રહે અને તે સિવાય અન્યત્ર ક્યાંય ન રહે તેવો કોઈ વિશેષ ગુણધર્મ તથાવિધ બુદ્ધિ અને સંસ્કારમાં રહેતો નથી કે જેને આગળ કરીને તે બન્નેને પૂજાના ફળનું પ્રયોજક માની શકાય. જેમ કાઇદંડ, સુવર્ણદંડ વગેરે ભિન્ન વ્યક્તિ હોવા છતાં દંડત્વ નામનો ધર્મ તે સર્વમાં અનુગત = १. मुद्रितप्रतौ ...रनुगतयोः' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
• प्रतिष्ठितत्वज्ञानाभावे फलविशेषाभावविचारः • द्वात्रिंशिका-५/१९ न च भवतामपि व्यासङ्गवशात्प्रतिष्ठितत्वज्ञानाऽभावे पूजाफलाऽनुपपत्तिरिति, विशेषफलाऽभावेऽपि प्रीत्यादिना सामान्यफलाऽनपायात् । ___यैस्तु यथार्थं प्रतिष्ठितत्वप्रत्यभिज्ञानं पूजाफलसामान्य एव प्रयोजकमिष्यते ___'अशक्तोऽहं गृहारम्भे शक्तोऽहं गृहभञ्जने' इति न्यायेन परः शङ्कते - न चेति । न च 'पूर्व-पूर्वप्रतिष्ठितत्वज्ञानाऽऽहितसमापत्त्या लोकानां पूजाफलं भवती'त्यभ्युपगमवतां भवतामपि = वीतरागदेववादिनामनेकान्तवादिनामपि व्यासङ्गवशात् = विषयान्तरसञ्चारात् प्रतिष्ठितत्वज्ञानाऽभावे ‘इयं प्रतिमा प्रतिष्ठिता' इतिधीविरहे सति पूजाकरणेऽपि बधिरकर्णजपन्यायेन पूजाफलाऽनुपपत्तिः = प्रतिमापूजाजन्यफललाभाऽसङ्गतिरिति शङ्कनीयम, जैनागमोक्तप्रतिष्ठाविधिसंस्कृतप्रतिमायाः प्रतिष्ठितत्वप्रतिसन्धानशून्यैर्लोकः पूजाकरणे विशेषफलाऽभावेऽपि = प्रतिष्ठितत्वप्रतिसन्धानोत्थापितसमापत्तिप्रयुक्तपूजाजन्यफलविशेषविरहेऽपि प्रीत्यादिना सामान्यफलाऽनपायात् = प्रभुप्रीति-भक्त्यादिप्रयुक्तपूजाजन्यफलसामान्यलाभसम्भवात्, पूजाफलसामान्यं प्रति प्रीत्यादेः प्रयोजकत्वात्, पूजाफलविशेषं प्रत्येव च प्रतिष्ठितत्वप्रत्यभिज्ञानस्य प्रयोजकत्वात् ।
यस्तु यथार्थं = सत्यं = तद्वति तत्प्रकारकं प्रतिष्ठितत्वप्रत्यभिज्ञानं 'तदेवेदं प्रतिष्ठितं बिम्बमिति સાધારણ = વિદ્યમાન હોવાથી દંડત્વરૂપે તે તમામમાં ઘટકારણતા સ્વીકારી શકાય છે. આ રીતે પ્રસ્તુતમાં કહી શકાય તેમ નથી. કારણ કે પ્રતિમામાં અહંકાર આદિની બુદ્ધિ અને તથાવિધ સંસ્કાર- આ બન્નેમાં અનુગત કોઈ ધર્મ રહેલો નથી કે જેને આગળ કરીને તે બન્નેમાં પૂજાફળની પ્રયોજકતા સ્વીકારી શકાય. અનનુગત હોવાથી સ્વતંત્રરૂપે તૃણારણિમણિ-ન્યાયથી જો તે બંન્નેમાં કારણતા સ્વીકારવામાં આવે તો ઘણું ગૌરવ થશે. માટે પ્રાચીન નૈયાયિકનો ઉપરોક્ત મત અપ્રામાણિક છે.
અહીં એવી શંકા થઈ શકે છે કે – જૈનમતે “પૂર્વપૂર્વ પ્રતિષ્ઠિત વિજ્ઞાનથી પ્રયુક્ત સમાપત્તિ દ્વારા પૂજકોને પૂજાફળ પ્રાપ્ત થાય છે.” આવું માનવામાં આવે છે. આ વાત પૂર્વે જણાવી ગયા. પરંતુ આ વાતને સ્વીકારવામાં પણ તકલીફ એ છે કે પૂજા કરનારને “આ પ્રતિમા પ્રતિષ્ઠિત છે.” આવું જ્ઞાન અન્યત્ર વ્યગ્રતા વગેરે કારણે જ્યારે નહિ હોય એવી અવસ્થામાં જૈનવિધિ મુજબ પ્રતિષ્ઠિત કરેલી પ્રતિમાની એ પૂજા કરશે તો પણ તેને પૂજાનું ફળ પ્રાપ્ત નહિ થાય, કારણ કે જૈનમત મુજબ પ્રતિષ્ઠિતત્વનું જ્ઞાન પૂજાફલ પ્રત્યે પ્રયોજક છે. હું પરંતુ આ શંકા વ્યાજબી ન હોવાનું કારણ એ છે કે અન્યત્ર મનનો ઉપયોગ હોવાને લીધે પૂજા કરનારને પ્રતિમામાં પ્રતિષ્ઠિતત્વનું જ્ઞાન ન હોવાથી તપ્રયુક્ત વિશિષ્ટ ફલ ભલે પ્રાપ્ત ન થાય તો પણ પ્રભુ પ્રત્યે પ્રીતિ, ભક્તિ વગેરેથી પૂજા કરવાને લીધે પૂજાનું સામાન્ય ફલ પ્રાપ્ત થવામાં કોઈ પણ જાતનો દોષ નથી લાગતો. અર્થાત્ પૂજાનાં ફલ બે પ્રકારે છે. સામાન્ય અને વિશેષ. પૂજાના સામાન્ય ફલ પ્રત્યે પ્રીતિ, ભક્તિ વગેરે પ્રયોજક છે. અને વિશેષ પ્રકારના ફલ પ્રત્યે પ્રતિષ્ઠિતત્વનું જ્ઞાન પ્રયોજક છે. કારણવિશેષની ગેરહાજરીમાં ફલવિશેષની પ્રાપ્તિ ન થતાં કારણસામાન્યની હાજરીથી ફલસામાન્યની પ્રાપ્તિ થવામાં કોઈ અવરોધક નથી. આથી જૈનદર્શન મુજબ પ્રતિષ્ઠિત થયેલી પ્રતિમાની પૂજા કરવાથી અવશ્ય ફલ પ્રાપ્ત થશે. જ્યારે નૈયાયિક મતમાં આવો નિયમ નક્કી કરી શકાતો નથી. આ વાત આપણે વિસ્તારથી આગળ સમજી ગયા છીએ.
જે વિદ્વાનો પ્રતિમામાં પ્રતિષ્ઠિતત્વનું સત્ય પ્રત્યભિજ્ઞાન પૂજાના સામાન્યફલમાં પણ પ્રયોજક માને
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
• प्रतिष्ठास्थले नव्यनैयायिकमतनिरासः
तेषामयमपि दोष एव ।
ये तु नव्यनैयायिकाः १ - प्रतिष्ठाविधिना जनितं विचित्रमदृष्टं स्वाऽऽश्रयाऽऽत्मसंयोगाऽऽश्रयस्य पूज्यताप्रयोजकमभ्युपयन्ति, तेषां तद्व्यक्तिविशिष्टसम्बन्धाऽग्रहेऽतिप्रसङ्गः ।
पूर्वापरप्रतिसन्धानात्मकं ज्ञानं पूजाफलसामान्य एव पूजाफलत्वावच्छिन्नं प्रत्येव प्रयोजकमिष्यते तेषां अयमपि व्यासङ्गदशायां प्रतिष्ठितत्वप्रत्यभिज्ञानाऽभावे प्रीत्यादिना पूजाकरणेऽपि अन्धमुखमण्डनन्यायेन पूजासामान्यफलाऽनुपपत्तिलक्षणो दोषः सुदुर्निवार एव, कारणविरहादिति व्यक्तं अतिरिक्तशक्तिवादे ( वादमाला- पृ.१३१) ।
'ये' इति पदं 'अभ्युपयन्ती' त्यनेनान्वेति । नव्यनैयायिकमतमावेदयति - प्रतिष्ठाविधिना नितं प्रतिष्ठाकारयितृसमवेतं विचित्रं अदृष्टं स्वाश्रयात्मसंयोगाऽऽश्रयस्य पूज्यताप्रयोजकम् । स्वपदेनाऽदृष्टं ग्राह्यम्, समवायेन तदाश्रयः प्रतिष्ठाकारयिता आत्मा, आत्मत्वावच्छिन्नस्य विभुत्वेन तत्संयोगः प्रतिष्ठिते बिम्बे, समवायेन स्वाश्रयात्मसंयोगाश्रयत्वात्प्रतिष्ठितबिम्बस्य पूज्यता सिध्यति । स्वसमवायिसंयोगवत्त्वसम्बन्धेनाऽदृष्टं प्रतिष्ठितत्वव्यवहार- पूज्यता- पूजाफलत्रितयप्रयोजकम् । यत्र बिम्बे स्वसमवायिसंयोगवत्त्वसम्बन्धेनाऽदृष्टमस्ति तत्र प्रतिष्ठितत्वव्यवहारो जायते पूज्यत्वं सम्पद्यते तत्पूजया च पूजाफलं प्राप्यत इति नव्यनैयायिकमतम् ।
१. मुद्रितप्रतौ ...नैयानिका' इत्यशुद्धः पाठः ।
ननु प्रतिमायां पूज्यताऽऽधायकाऽदृष्टसम्बन्धकुक्षौ यः स्वसमवाय्यात्माऽनुयोगिकसंयोगो गृहीतः स किं प्रतियोगितासम्बन्धेन प्रतिमाविशिष्टोऽभिप्रेतः यदुत तच्छून्य इत्याशयेन तन्मतनिरासायोपक्रमते - तेषां नव्यनैयायिकानां तद्व्यक्तिविशिष्टसम्बन्धाऽग्र स्वनिष्ठप्रतियोगिताकत्वसम्बन्धेन प्रतिमाविशिष्टस्य अदृष्ट-समवाय्यात्मानुयोगिकसंयोगवत्त्वसम्बन्धस्याऽज्ञानेऽपि प्रतिमायां प्रतिष्ठितत्वव्यवहारे पूज्यत्वे च છે. તે વિદ્વાન લોકોનાં મતમાં તો ઉપરોક્ત દોષ આવશે. (કહેવાનો આશય એ છે કે પ્રતિમામાં પ્રતિષ્ઠતત્વપ્રકારક જ્ઞાન થવું જ જોઈએ અને તે જ્ઞાન સાચું જ હોવું જોઈએ. એ રીતે પૂજા કરવામાં આવે તો જ પૂજાનું સામાન્યફલ પ્રાપ્ત થાય. આ પ્રમાણે અમુક વિદ્વાનોનો મત છે. પણ આવું માનવામાં મુસીબત એ છે કે જે મુગ્ધ વ્યક્તિ ભગવાન પ્રત્યેની પ્રીતિ, ભક્તિથી પ્રેરાઈને પ્રતિમા પૂજન કરશે. પણ પ્રતિષ્ઠિતપણાનું પ્રતિમામાં ભાન નહીં હોય તો તેવી અવસ્થામાં ભક્તને પૂજાનું સામાન્યફલ પણ પ્રાપ્ત નહિ થઈ શકે. માટે પ્રથમ શંકાકાર (પૃષ્ઠ-૩૩૬) જે દોષારોપણ અમારા મતમાં કરે છે. તે દોષ હકીકતમાં ઉપરોક્ત માન્યતા વાળા વિદ્વાનોને લાગુ પડે છે.)
=
ये तु । नव्य नैयायिको खेतुं माने छे } प्रतिष्ठाविधि द्वारा प्रतिष्ठाद्वारमा उत्पन्न थयेल अदृष्ट કર્મ સ્વાશ્રય-આત્મસંયોગાશ્રય સંબંધથી પ્રતિમામાં પૂજ્યતાનું સંપાદક બને છે. (ન્યાય મતે આત્મા વિભુ છે. તેથી પ્રતિષ્ઠાવિધિજન્ય અદૃષ્ટવાળા આત્માનો સંયોગ દૂર રહેલી પ્રતિમામાં પણ રહેશે. આમ પ્રતિમા પ્રતિષ્ઠાવિધિજન્ય અદૃષ્ટના = કર્મના આધારભૂત આત્માના સંયોગથી વિશિષ્ટ બને છે. તેથી સ્વાશ્રયઆત્મસંયોગસંબંધથી તે અદૃષ્ટ પ્રતિમામાં રહેશે. અને પ્રતિમાને પૂજ્ય બનાવશે. તેથી તે પ્રતિમાની પૂજા કરનારને તે પ્રતિમાથી થતી પૂજાનું ફળ પ્રાપ્ત થશે.)
ઉપરોક્ત નૈયાયિકમત વ્યાજબી નથી. કારણ કે નૈયાયિકમતે આત્મા સર્વવ્યાપક હોવાથી અદૃષ્ટવિશિષ્ટ
३३७
=
=
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३८
• अदृष्टस्य पूज्यताप्रयोजकत्वाऽसम्भवः • द्वात्रिंशिका-५/१९ तद्ग्रहे चाऽननुगम इति । स्वीक्रिय-माणे अतिप्रसङ्गः = घट-पटादावपि प्रतिष्ठितत्वव्यवहार-पूज्यत्वाद्यापत्तिः; तत्राऽपि प्रतिष्ठाविधिजनितस्य प्रतिष्ठाकारयितृसमवेतस्याऽदृष्टस्य स्वसमवाय्यात्मानुयोगिकसंयोगवत्त्वसम्बन्धेन सत्त्वात्, ज्ञानाच्च ।
द्वितीयविकल्पमपाकृत्याधुनाऽऽदिमविकल्पमपाकुर्वन्नाह- तद्ग्रहे = स्वप्रतियोगिकत्वसम्बन्धेन प्रतिमाविशिष्टस्याऽदृष्टसमवाय्यात्मानुयोगिकसंयोगवत्त्वसम्बन्धस्य ज्ञान एव प्रतिमायां प्रतिष्ठितत्वव्यवहारे पूज्यत्वे च स्वीक्रियमाणे स्वप्रतियोगिकत्वसम्बन्धेन यया कयाचित् प्रतिमया विशिष्टस्याऽप्यदृष्टसमवाय्यात्मानुयोगिकसंयोगस्य ज्ञानादप्रतिष्ठितायामपि प्रतिमायां प्रतिष्ठितत्वव्यवहारपूज्यत्वाद्यापत्तिदुर्निवारैव, तत्रापि स्वप्रतियोगिकत्वसम्बन्धेन प्रतिमाविशिष्टस्याऽदृष्टसमवाय्यात्मानुयोगिकसंयोगाऽऽश्रयत्वस्याऽबाधात्, व्युत्पन्नस्य ज्ञानाच्च । न च स्वप्रतियोगिकत्वसम्बन्धेन तत्प्रतिमाविशिष्टस्याऽदृष्टसमवायिसंयोगवत्त्वस्य ग्रहे एव प्रतिष्ठितत्वव्यवहारादिकमभ्युपगम्यत इति वाच्यम्, यत एवं सति अननुगमः स्यात्, तत्पदार्थस्याऽननुगतत्वात् । तथाहि - यदा चैत्रः सौवर्णप्रतिमाप्रतिष्ठाकारयिता तदा प्रतिष्ठाविधिजनितमदृष्टं समवायेन चैत्रात्मनि वर्तते, चैत्रात्म-सौवर्णप्रतिमयोर्यः संयोगः स चैत्रात्मानुयोगिकः सौवर्णप्रतिमाप्रतियोगिकः । सा सौवर्णप्रतिमा स्वप्रतियोगिकत्वसम्बन्धेन = स्वप्रतियोगिताकत्वसंसर्गेण = स्वनिष्ठप्रतियोगितानिरूपकत्वसम्बन्धेनाऽदृष्टसमवाय्यात्मसंयोगे वर्तते । अतस्तेन सम्बन्धेन सौवर्णप्रतिमाविशिष्टस्याऽदृष्टसमवाय्यात्मानुयोगिकसंयोगस्याश्रयत्वं सौवर्णप्रतिमायामेव । अतः तस्यामेव प्रतिष्ठितत्वव्यवहारादिकं भवितुमर्हति ।
एवमेव यदा मैत्रो राजतप्रतिमाप्रतिष्ठाकारयिता तदा तेन सम्बन्धेन राजतप्रतिमाविशिष्टस्याऽदृष्टसमवाय्यात्मानुयोगिकसंयोगस्याऽऽश्रयत्वाद्राजतप्रतिमायामेव प्रतिष्ठितत्वव्यवहारादिकं भवितुमर्हति । अतो આત્માનો સંયોગ જેમ પ્રતિમામાં રહે છે. તેમ ઘટ-પટ વગેરે પદાર્થમાં રહે છે. તેથી પ્રતિમાની જેમ તે બધા પણ પૂજ્ય થવાની આપત્તિ આવશે. આમ જે પ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠા થયેલ છે તે પ્રતિમાનો સંબંધના શરીરમાં પ્રવેશ કરવામાં ન આવે તો ઉપરોક્ત રીતે ઘટ-પટ વગેરે પણ પ્રતિમાની જેમ પૂજ્ય થવાની આપત્તિ આવશે. આ સમસ્યાના નિરાકરણ માટે જો નવ્ય તૈયાયિકો પ્રતિષ્ઠિત પ્રતિમાનો, સંબંધકુક્ષીમાં પ્રવેશ કરે તો તેનું જ્ઞાન કરવામાં અનનુગમ દોષ આવશે. પ્રસ્તુતમાં ઘટ-પટ વગેરે ઉદાસીન પદાર્થો પ્રતિમાતુલ્ય પૂજ્ય ન બને તે માટે અદષ્ટને સ્વાશ્રયભૂતઆત્માનુયોગિક પ્રતિમાપ્રતિયોગિક સંયોગવત્ત્વ સંબંધથી પૂજ્યતાપ્રયોજક માનવામાં આવે તો પ્રસ્તુતસંબંધથી પ્રતિમાવિધિજન્ય અદષ્ટ પ્રતિમામાં જ રહેશે. ઘટ-પટ વગેરે ઉદાસીન પદાર્થમાં નહીં રહે. તેથી ઘટ વગેરે ઉદાસીન પદાર્થમાં પૂજ્યતા માનવાનો અથવા પ્રતિક્તિત્વનો વ્યવહાર કરવાનો કોઈ પ્રસંગ નહીં આવે. કેમ કે ઘટ વગેરેમાં અદષ્ટ વિશિષ્ટ આત્માનુયોગિક સંયોગ સંબંધ રહેવા છતાં તે સંયોગ વિવક્ષિત પ્રતિમાપ્રતિયોગિક નથી, પરંતુ ઘટાદિ પ્રતિયોગિક છે. પરંતુ આ રીતે કહેવામાં તકલીફ એ આવે કે પૂજ્યતાપ્રયોજક સંબંધમાં ઘટક તરીકે તે તે વિવક્ષિત પ્રતિમાઓનો પ્રવેશ કરવો અનિવાર્ય બને છે. અને તે બધામાં કોઈ અનુગત ધર્મ રહેલો નથી. અલગ-અલગ પ્રતિષ્ઠિત પ્રતિમાનો ઉપરોક્ત સંબંધમાં પ્રવેશ થવાથી અનનગમ દોષ અહીં લાગુ ५3 छ.)
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
• प्रतिष्ठाविधिजनितशक्तिमीमांसा •
.३३९ यत्पुनरुच्यते चिन्तामणिकृता - 'प्रतिष्ठितं पूजयेदिति विधिवाक्येन प्रतिष्ठायाः' कारणत्वं न बोध्यते, किं तु भूताऽर्थे क्ताऽनुशासनादतीतप्रतिष्ठे पूज्यत्वं बोध्यते । नात्र कोऽप्यतिप्रसङ्गः किन्तु प्रतिमापूज्यताप्रयोजकसम्बन्धकुक्षावननुगततत्तत्सौवर्ण-राजत-ताम्र-लेप्यमार्त्तप्रतिमादिवैशिष्ट्यनिवेशेऽननुगमदोषस्य सुदुर्निवारता स्पष्टैवेति नव्यनैयायिकमतं न श्रद्धेयम् । ___यत्तु → प्रतिष्ठाकारयितृगताऽदृष्टं न पूजाफलप्रयोजकम्, परेषां तदभावात् तददृष्टक्षये प्रतिमापूज्यताऽनापत्तेः, चाण्डालादिस्पर्शेन व्यधिकरणेन तन्नाशाऽयोगाच्चेति प्रतिष्ठाऽऽहिता चाण्डालादिस्पर्शनाश्या शक्तिः पूजाफलप्रयोजिका 6 इति मीमांसकैर्मीमांसितं तदसत्, प्रतिष्ठितत्वज्ञानाऽऽहितभक्तिविशेषद्वारा प्रतिष्ठायाः पूजाफलप्रयोजकत्वात्, अस्पृश्यस्पर्शादिप्रतिसन्धानस्य च भक्तिविशेषव्याघातकत्वेनाऽनुपपत्त्यभावात् । शक्तिपक्षे चाऽप्रतिष्ठितत्वभ्रमेऽपि विशिष्टपूजाफलापत्तेरिति व्यक्तं योगदीपिकायाम् (षो.८/ ४ यो.दी.व.पृ.१८७)
__ अनादिमत्यां हि प्रतिमायां सर्वस्यामेव भगवदऽ भेदाध्यारोप इष्टसाधनम् । आदिमत्यां तु प्रतिष्ठितायामेवेति प्रतिष्ठाऽऽहितशक्तिकल्पनमनतिप्रयोजनमित्यापातदर्शिनः ।।
अत्रेदमवधेयम्- यद्यपि प्रतिमायां प्रतिष्ठितत्वज्ञानं प्रतिष्ठाविधिप्रतिसन्धानोत्थापितवचनाऽऽदरभगवबहुमानाऽऽहितसमापत्तिद्वारा विशिष्टफलप्रयोजकमित्युक्तम् । अत एव मूलोत्तरगुणसहस्रसमेतसूरिप्रतिष्ठैवोत्सर्गतः प्रमाणम्, प्रतिष्ठोत्कर्षस्य समापत्त्युत्कर्षकत्वात् । तथापि वस्तुतः प्रतिष्ठितायां प्रतिमायां भगवदाऽऽरोपस्तत्पूजनं वा सामान्यफलं नाऽतिक्रामतीत्युक्त्या तृणाऽरणिमणिन्यायेन तन्नियामकशक्तिसिद्धिः 'विषयभेदात् फलभेद' इति व्यवहारनयसाम्राज्यात् । अत एव साधुत्वाऽसाधुत्वविवेचनाऽभावेऽपि पात्रभेदाद्दानफलभेदस्तत्र तत्र व्यवतिष्ठते । आलम्बनमतन्त्रं, भावभेद एव फलभेदहेतुरिति नयान्तरमतमिति व्यक्तं गुरुतत्त्वविनिश्चये (गु.त.वि.१/१६) । .. ___ गङ्गेशमतमावेदयति- यत्पुनरिति 'तदप्यविचारितरमणीयमि'त्यनेनान्वेति । 'प्रतिष्ठितं पूजयेदिति विधिवाक्येन प्रतिष्ठायाः कारणत्वं = पूज्यताकारणत्वं पूजाफलप्रयोजकत्वं वा न बोध्यते = नैव ज्ञाप्यते, किन्तु भूतार्थे = अतीताऽर्थे क्ताऽनुशासनात् = व्याकरणशास्त्रेण क्तप्रत्ययविधानात् अतीतप्रतिष्ठे = प्रतिष्ठाक्रियाध्वंसविशिष्टे देवताबिम्बे पूज्यत्वं बोध्यते । तेन ‘प्रतिष्ठाध्वंसविशिष्टबिम्बप्रतियोगिकं पूजनमिष्टसाधनमिति बोधो जायते । ‘सविशेषणौ हि विधि-निषेधौ विशेषणमुपसङ्क्रामतः सति विशेष्यबाधे' इति न्यायात् अप्रतिष्ठितबिम्बे तद्बाधात् 'प्रतिष्ठाध्वंसः पूज्यत्वप्रयोजक' इत्यर्थो लभ्यते । न चैवं
હ તત્વચિંતામણિકરનો મત છે यत्पुनः । प्रतिक्षास्थलमा तत्वयिंतामण गणेश पाध्यायन मंतव्य मेछ । "प्रतिष्ठितम् पूजयेत्" આ પ્રમાણે જે વિધિવાક્ય શાસ્ત્રમાં સંભળાય છે તેના દ્વારા પ્રતિસાગત પૂજ્યતા પ્રત્યે પ્રતિષ્ઠા કારણ છે એવું જણાવવામાં આવતું નથી. કારણ કે “પ્રતિષ્ઠિત” શબ્દમાં કર્મણિભૂતકૃદંતનો “” પ્રત્યય ભૂતકાળના અર્થમાં વપરાય છે. તેથી ઉપરોક્ત વાક્ય દ્વારા ભૂતકાળનું જ્ઞાન થવું જરૂરી છે. તેથી ઉપરોક્ત વાક્યનો અર્થ એ १. मुद्रितप्रतौ 'प्रतिष्ठिताया' इति पाठः ।।
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
• प्रतिष्ठाध्वंसस्य पूज्यत्वप्रयोजकत्वमीमांसा
द्वात्रिंशिका-५/१९
तथा च प्रतिष्ठाध्वंसः प्रतिष्ठाकालीनयावदस्पृश्यस्पर्शादिप्रतियोगिकाऽनादिसंसर्गाऽभावसहितः ' पूज्यत्वप्रयोजकः । स च प्रागभावोऽत्यन्ताऽभावश्च क्वचिदिति - (त. चिं. ईश्वरसिद्धिप्रकरण) तदप्यविचारितरमणीयम् ।
३४०
चाण्डालादिस्पृष्टप्रतिष्ठितबिम्बपूजनादपि तत्फलाऽऽपत्तिरिति शङ्कनीयम्, यतः प्रतिष्ठाध्वंसः प्रतिष्ठाकालीनयावदऽ स्पृश्यस्पर्शादिप्रतियोगिकाऽनादिसंसर्गाऽभावसहितः = प्रतिष्ठाकालीना यावन्तोऽस्पृश्यस्पर्शादिप्रतियोगिकाः समानाधिकरणा अनादिसंसर्गाऽभावास्तैर्युक्तः पूज्यत्वप्रयोजकः इत्यभ्युपगम्यते, अस्पृश्यस्पर्शस्य तत्प्रतिपन्थित्वात् । प्रतिष्ठाकालोत्तरं प्रतिमायां चाण्डालादिना स्पर्शकरणे प्रतिष्ठाकालीना येऽस्पृश्यस्पर्शाऽभावाः तद्गतस्य प्रकृतचाण्डालादिस्पर्शप्रागभावस्य विनाशात् तावदऽभावकूटसहितस्य प्रतिष्ठाध्वंसस्य विरहान्न तस्याः पूज्यतापत्तिरिति भावः । स च = पूज्यताप्रयोजकघटकीभूतः प्रतिबन्धकाभावकोटिप्रविष्टो निरुक्ताऽनादिसंसर्गाऽभावो हि यत्र प्रतिमायां प्रतिष्ठोत्तरकालं चाण्डालादिस्पर्शो भविष्यति तत्र प्रागभावः = विनाश्यभावात्मकप्रागऽभावस्वरूपो बोध्यः यत्र नैव जातुचिदऽ स्पृश्यस्पर्शः समवेष्यति तत्र अत्यन्ताभावः = अनाद्यनन्तसंसर्गाऽभावरूपोऽत्यन्ताऽभावाऽभिधानो ग्राह्यः 1 થશે કે “પ્રતિષ્ઠાવંસયુક્ત પ્રતિમા પૂજવી જોઈએ.” અર્થાત્ જે પ્રતિમામાં પ્રતિષ્ઠાવિધિ દ્વારા પ્રતિષ્ઠા સંપન્ન થઈ ચૂકી છે તેવી પ્રતિમા પૂજ્ય બને. આથી પ્રતિષ્ઠાની સમાપ્તિ = પ્રતિષ્ઠાનો ધ્વંસ જે પ્રતિમામાં વિદ્યમાન હોય તે પ્રતિમા પૂજ્ય બની શકે. આથી વાસ્તવમાં પૂજ્યત્વપ્રયોજક પ્રતિષ્ઠા નથી, પણ પ્રતિષ્ઠાનો ધ્વંસ છે. પરંતુ હકીકત એ છે કે વેદશાસ્ત્રમુજબ જે પ્રતિમાને ચાંડાલ, હરિજન વગેરે અડકે તેવી પ્રતિમા પૂજ્ય બનતી નથી. ભલે ને તે પ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠાવિધિ મુજબ પ્રતિષ્ઠા થઈ હોય. આથી જો માત્ર પ્રતિષ્ઠાધ્વંસને પૂજ્યત્વપ્રયોજક માનવામાં આવે તો ચાંડાલ-સ્પષ્ટ પ્રતિષ્ઠિત પ્રતિમામાં પ્રતિષ્ઠાવંસ રહેલો હોવાથી તે પૂજ્ય બનવાની સમસ્યા આવશે. તેનાં નિરાકરણ માટે એમ કહી શકાય કે જે પ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠા થઈ ચૂકેલી છે તે પ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠાના સમયથી માંડીને આજ સુધીમાં તમામ અસ્પૃશ્ય ચાંડાલાદિના સ્પર્શનો અભાવ જે પ્રતિમામાં રહેલ હોય ત્યાં સુધી પ્રતિષ્ઠાવંસ પૂજ્યત્વનો સંપાદક બને.
ન્યાયની ભાષામાં ઉપરોક્ત વાતને જણાવવી હોય તો એમ જણાવી શકાય કે પ્રતિષ્ઠાકાલીન તમામ અસ્પૃશ્યસ્પર્શ આદિના અભાવથી વિશિષ્ટ પ્રતિષ્ઠાધ્વંસ પ્રતિમાગત પૂજ્યતાનો પ્રયોજક છે. પ્રસ્તુતમાં અભાવ અનાદિસંસર્ગભાવસ્વરૂપ લેવો. ન્યાયપરિભાષા મુજબ સંસર્ગાભાવના ત્રણ પ્રકાર છે. પ્રાગભાવ, અત્યંતાભાવ, ધ્વંસ. પ્રાગભાવ અનાદિ સાંત સંસર્ગાભાવ છે. અત્યંતાભાવ અનાદિ અનંત સંસર્ગાભાવ છે. ધ્વંસ સાદિ અનંત સંસર્ગભાવ છે. પ્રસ્તુતમાં ધ્વંસની બાદબાકી કરવા માટે અનાદિસંસર્ગાભાવ આ પ્રકારે અભાવનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવેલ છે. આવું કહેવાથી અસ્પૃશ્યસ્પર્શ-પ્રતિયોગિક પ્રાગભાવ અને અસ્પૃશ્યસ્પર્શપ્રતિયોગિક અત્યંતાભાવ આ બંને પૈકીનો કોઈ એક અભાવ ગ્રાહ્ય બનશે.
તેથી સમગ્ર ઉપરોક્ત હકીકતને ન્યાયની પરિભાષામાં આ રીતે જણાવી શકાય કે પ્રતિષ્ઠાકાલીન તમામ અસ્પૃશ્યસ્પર્શદિપ્રતિયોગિક અનાદિસંસર્ગભાવથી વિશિષ્ટ એવો પ્રતિષ્ઠાવંસ પૂજ્યત્વસંપાદક છે. તેથી જ્યારે ચંડાલ પ્રતિમાને અડકશે તે સમયે અસ્પૃશ્યસ્પર્શનો પ્રાગભાવ નષ્ટ થવાથી તે પ્રતિમામાં રહેલ પ્રતિષ્ઠાવંસ વિવક્ષિત અનાદિસંસર્ગભાવથી વિશિષ્ટ નહિ બને. આમ વિશેષણાભાવપ્રયુક્ત વિશિષ્ટાભાવના લીધે તે પ્રતિમા પૂજ્ય બનવાનો કોઈ અવકાશ રહેતો નથી.
છુ. હસ્તાવશે ‘...સત:' કૃતિ ત્રુટિતોઽશુદ્ધશ્ય પાઠ: ।
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
• जयदेवमिश्राभिप्रायाऽऽविष्करणम् •
३४१ प्रतिष्ठायाः क्रियेच्छारूपत्वे तद्ध्वंसस्य प्रतिमाऽनिष्ठत्वात् ।
अयमाशयः अस्पृश्यस्पर्शकालादऽर्वाक् प्रतिष्ठितप्रतिमागतस्य प्रतिष्ठाध्वंसस्य पूज्यत्वप्रयोजकत्वम्, विशिष्टसत्त्वात् । प्रतिष्ठोत्तरं चाण्डालादिस्पृष्टप्रतिमागतस्य प्रतिष्ठाध्वंसस्य न पूज्यत्वप्रयोजकत्वम्, प्रतिष्ठाकालीनाऽस्पृश्यस्पर्शप्रागभावप्रच्यवेन विशेषणाऽभावप्रयुक्तविशिष्टाभावसत्त्वात् । यत्र नैव जातु चाण्डालादिस्पर्शस्तत्र प्रतिमायां सदैव प्रतिष्ठाध्वंसस्य पूज्यत्वप्रयोजकत्वम्, प्रतिबन्धकाऽभावलक्षणविशेषणविशिष्टस्य पूज्यत्वप्रयोजकस्य सत्त्वात् । न चाऽस्पृश्यस्पर्शकालीनप्रतिष्ठयाऽपि पूज्यत्वाऽऽपत्तिरिति वाच्यम्, तत्र कर्मवैगुण्येन प्रतिष्ठाया एवाऽसत्त्वात् । न चानाद्यन्तर्भावे गौरवम्, यावन्तोऽस्पृश्यस्पर्शाऽभावास्तदभावसहितस्यैव प्रतिष्ठाध्वंसस्य पूज्यताप्रयोजकत्वसम्भवादिति वाच्यम्, तावदऽभावसहितप्रतिष्ठाध्वंसस्य हेतुत्वे तावन्तोऽभावा अपि प्रतिबन्धकाऽभावविधया हेतव इति ध्रुवम् । तथा चाऽनाद्यनन्तर्भावे साद्यभावानामपि जनकत्वमिति बहूनां जनकत्वे गौरवमिति अल्पजनकत्वलाघवेन सादिव्यावर्तनार्थमनादिपदोपादानादिति तत्त्वचिन्तामणेः आलोकटीकायां जयदेवमिश्रः ।
ग्रन्थकारः चिन्तामणिकृन्मताऽयुक्तत्वे हेतुमाह- प्रतिष्ठायाः क्रियेच्छारूपत्वे = प्रतिष्ठाविधिबोधितक्रियागोचरेच्छात्मकत्वे स्वीक्रियमाणे तद्ध्वंसस्य = तादृशेच्छाप्रतियोगिकध्वंसस्य प्रतिमाऽनिष्ठत्वात् = स्वरूपसम्बन्धेन बिम्बेऽसत्त्वात्, प्रतिमाया ध्वंसप्रतियोगिसमवायिकारणत्वविरहात्, ध्वंसस्य च स्वप्रतियोगिसमवायिकारणनिष्ठत्वनियमात् । ततश्च ‘इयं प्रतिमा प्रतिष्ठिता' इति व्यवहाराऽनापत्तिः प्रतिमापूज्यत्वाऽनुपपत्तिः प्रतिमापूजाफललाभाऽसङ्गतिश्च दुर्वारा । प्रत्युत तादृशक्रियागोचरेच्छाध्वंसस्य स्वप्रतियोगिसमवायिकारणीभूते प्रतिष्ठाकारयितरि निष्ठत्वात् तस्मिन् पूज्यत्वप्रतिष्ठितत्वव्यवहाराऽऽपत्तेः ।
यद्वा → ‘क्रियेच्छारूपत्वे' इत्यत्र द्वन्द्वसमासमङ्गीकृत्य प्रतिष्ठायाः क्रियारूपत्वे इच्छारूपत्वे च स्वीक्रियमाणे तद्ध्वंसस्य = प्रतिष्ठाविधिबोधिताऽऽह्वानादिक्रियाविशेषप्रतियोगिकध्वंसस्य प्रतिष्ठाकारयितृशरीरनिष्ठत्वात् ‘इयं प्रतिमा प्रतिष्ठिता भवत्वि'त्यादिरूपायाः च इच्छाया ध्वंसस्य स्वरूपसम्बन्धेन प्रतिष्ठाकारकात्मनिष्ठत्वात्, तयोः प्रतिमाऽनिष्ठत्वात्, तस्या ध्वंसप्रतियोगिसमवायिकारणत्वविरहादिति व्याख्यान्तरमप्यत्र योज्यम् । शक्तिवादे तु ‘प्रतिमाऽनिष्ठत्वात्' इत्यत्रस्थाने 'प्रतिमानिष्ठत्वाऽभावादिति पाठः ।
ननु प्रतिष्ठाया न क्रियाविशेषरूपत्वं इच्छाविशेषरूपत्वं वा, उक्तदोषाऽऽपातात् । किन्तु संयोगविशेषरूपत्वमिति न कश्चिद्दोषः, पूज्यत्वप्रयोजकस्य तद्ध्वंसस्य स्वप्रतियोगिसमवायिकारणीभूतप्रतिमानिष्ठत्वेन
तरपयिंतामशिरना मतनुं निरा5रए. ગંગેશ ઉપાધ્યાયની ઉપરોક્ત વાત જ્યાં સુધી વ્યવસ્થિત રીતે વિચાર કરવામાં ન આવે ત્યાં સુધી બહુ સુંદર લાગે તેવી છે. પરંતુ બહુ ઉંડાણથી વિચાર કરતાં આ વાત વ્યાજબી લાગે તેમ નથી. કારણ કે પ્રતિષ્ઠાને જો મંત્રોચ્ચાર વગેરે ક્રિયા સ્વરૂપ માનવામાં આવે, અથવા તો તેવી ક્રિયા કરવાની ઈચ્છાસ્વરૂપ માનવામાં આવે તો પ્રતિષ્ઠાધ્વસ પ્રતિમામાં નહિ રહી શકે, કારણ કે તેવી ક્રિયા અથવા તેની ઈચ્છા સ્વરૂપ પ્રતિષ્ઠા પ્રતિમામાં નથી રહેતી, માટે તેનો ધ્વંસ પણ પ્રતિમામાં ન રહી શકે. આથી પ્રતિમા અપૂજ્ય થવાની આપત્તિ આવશે.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४२
• प्रतिष्ठायाः प्रतिबन्धकतापादनम् • द्वात्रिंशिका-५/१९ ___संयोगरूपत्वेऽपि द्विष्ठत्वात्, 'कारणीभूताऽभावप्रतियोगित्वेन पूजाफले प्रतिष्ठायाः प्रतिबन्धकत्वव्यवहाराऽऽपत्तेः३, क्तप्रत्ययस्थलेऽपि 'प्रोक्षिता व्रीहयः'( ) इत्यादौ ध्वंसव्यापारकत्वाऽकल्पनात्, तस्यां पूज्यत्व-प्रतिष्ठितत्वव्यवहारोपपत्तेरिति गङ्गेशोपाध्यायानुयायिभिरुच्यते चेत् ? अत्रोच्यते, प्रतिष्ठायाः संयोगरूपत्वेऽपि = प्रतिष्ठाविधिबोधितसंयोगविशेषरूपत्वे स्वीक्रियमाणे च संयोगत्वावच्छिन्नस्य द्विष्ठत्वात्, प्रकृते संयोगविशेषस्य प्रतिमा-प्रतिष्ठाकारयितृनिष्ठत्वेन, तद्ध्वंसस्यापि प्रतिमायामिव प्रतिष्ठाकारयितरि स्वरूपसम्बन्धेन सत्त्वात् तस्यामिव तस्मिन्नपि पूज्यत्वाद्यापत्तिरपरिहार्यैव ।
किञ्च कारणीभूताऽभावप्रतियोगिनः प्रतिबन्धकत्वनियमन प्रतिष्ठाध्वंसस्य पूजाफलप्रयोजकत्वाऽभ्युपगमे प्रतिष्ठायाः कारणीभूताऽभावप्रतियोगित्वेन = पूजाफलप्रयोजकीभूतध्वंसात्मकाऽभावप्रतियोगित्वेन पूजाफले = प्रतिमापूजाजन्यफलं प्रति प्रतिष्ठायां प्रतिबन्धकत्वव्यवहारापत्तेः । ततश्च ‘प्रतिष्ठा स्वप्रतियोगिकध्यंसलक्षणव्यापारद्वारा प्रतिमापूज्यत्वप्रयोजिके'ति स्वमतप्रदर्शने 'प्रतिष्ठा प्रतिमापूजाफलप्रतिबन्धिके'ति फलितमिति गङ्गेशस्य 'विनायकं प्रकुर्वाणो रचयामास वानरम्' इति न्यायाऽऽपातः ।
किञ्च 'व्रीहीन् प्रोक्षन्ति', 'व्रीहीन अवहन्तीति वेदेषूच्यते । तत्र प्रोक्षणं नाम वैदिकमन्त्रमन्त्रितजलाऽऽच्छोटनम् । अवहननं नाम व्रीहिसंस्कारार्थं मुशलकरणक-ताडनव्यापारः । पूर्वमीमांसाकर्ता जैमिनिनोक्तवाक्ये संयोज्य 'प्रोक्षिता व्रीहयोऽवघाताय कल्पन्ते' इति मीमांसितम् । अतो यज्ञे मन्त्रितजलाऽऽच्छोटितान् आद्रीभूतान् व्रीहीन् ब्राह्मणानां पञ्चकं मुशलेन कुट्टयति, ततस्त्वग्वर्जितान् तण्डुलीभूतान् व्रीहीन् मन्त्रितदुग्धेन सह विपच्य तैर्जुहोति याज्ञिक इति परमते प्रसिद्धम् । प्रकृते क्तप्रत्ययस्थलेऽपि 'प्रोक्षिता व्रीहय' इत्यादौ ‘प्रोक्षणं स्वध्वंसद्वाराऽवघातहेतु'रित्येवं जैमिनिना ध्वंसव्यापारकत्वाऽकल्पनात्
જો પ્રતિષ્ઠાને સંયોગવિશેષ સ્વરૂપ માનવામાં આવે અર્થાત પ્રતિષ્ઠાવિધિ સંપન્ન કરવા માટે પ્રતિષ્ઠાકારક પ્રતિમાને હાથ વગેરે લગાડી જે કંઈ વિધિ-વિધાન કરે તે વખતે પ્રતિમાને થયેલ પ્રતિષ્ઠાકારકના સંયોગને પ્રતિષ્ઠા માનવામાં આવે તો પણ તે વાત વ્યાજબી નથી. કેમ કે તેવો સંયોગ જેમ પ્રતિમામાં રહે છે તેમ પ્રતિષ્ઠાકારકમાં પણ રહે છે. આથી તથાવિધ સંયોગધ્વસ્વરૂપ પ્રતિષ્ઠાધ્વંસ જેમ પ્રતિમામાં રહેશે તેમ પ્રતિષ્ઠાકારકમાં રહેશે. આથી પ્રતિમાની જેમ પ્રતિષ્ઠાકારક પણ પૂજ્ય બનવાની આપત્તિ આવશે. માટે પ્રતિષ્ઠાને સંયોગવિશેષસ્વરૂપ પણ માની શકાતી નથી. તેમજ પ્રતિષ્ઠાનું બીજું કોઈ સ્વરૂપ ચિંતામણિકાર તરફથી બતાવી શકાય તેમ નથી. વળી, જો પ્રતિષ્ઠાધ્વંસને પૂજાફલ પ્રત્યે પ્રયોજક માનવામાં આવે તો પ્રતિષ્ઠા હકીકતમાં પૂજાલભ્ય ફલ પ્રત્યે પ્રતિબંધક બનવાની આપત્તિ આવશે. કેમ કે કારણભૂત અભાવના પ્રતિયોગીને પ્રતિબંધક કહેવામાં આવે છે. (જેમ દાહ પ્રત્યે ચંદ્રકાંત મણિનો અભાવ કારણ છે. તેથી દાહ પ્રત્યે ચંદ્રકાંત મણિ પ્રતિબંધક કહેવાય છે. તેમ પૂજાફલ પ્રત્યે પ્રતિષ્ઠાધ્વસને કારણ માનવામાં આવે તો પૂજાફલ પ્રત્યે પ્રતિષ્ઠા પ્રતિબંધક બને.)
तेम४ मत्पनी पात मे छ : "प्रतिष्ठितं पूजयेत्" ॥ पास्यमा 'क्त' प्रत्यय डोवा भात्रथी ध्वंसने द्वार तरी मानवो व्या४७. नथी. 34 3 प्रोक्षिता ब्रीह्यः कोरे स्थगम क्त प्रत्यय डोवा छतi ધ્વંસને વ્યાપારરૂપે માનવામાં આવેલ નથી. મતલબ કે આ સ્થળમાં જેમ પ્રોક્ષણધ્વંસને ફલપ્રયોજક દ્વાર સ્વરૂપે સ્વીકારવામાં આવતું નથી. તેમ પ્રતિષ્ઠાસ્થળમાં પણ પ્રતિષ્ઠાધ્વંસને ફલપ્રયોજક દ્વાર તરીકે १.मुद्रितप्रतौ ‘कारणीभूत..' इत्यशुद्धः पाठः ।२.हस्ताद” 'प्रतितिबन्ध..' इत्यशुद्धः पाठः ।३.मुद्रितप्रतौ '..रोपपत्तेः' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
किञ्च किञ्चिदवयवनाशेन प्रतिमान्तरोत्पत्तौ तव तत्र प्रतिष्ठाध्वंसाऽनभ्यपगमात्पज्यताऽनापत्तिः।
• गङ्गेशस्यऽपूर्वोच्छेदप्रसङ्गः •
३४३ कालान्तरभाविनि फले चिरनष्टस्य भावव्यापारकत्वनियमाच्च, अन्यथाऽपूर्वोच्छेदाऽऽपत्तेश्च ।
प्रतिष्ठाध्वंसाऽनभ्युपगमात्पूज्यताऽनापत्तिः। 'प्रतिष्ठितं पूजयेदि'त्यत्रापि प्रतिष्ठा स्वध्वंसद्वारा पूज्यताप्रयोजिके'त्येवं गङ्गेशेन ध्वंसव्यापारकत्वकल्पनं कर्तुं न युज्यत इति भावः ।
किञ्च कालान्तरभाविनि व्यवहितकालभाविनि फले स्वर्ग-नरकादिलक्षणे चिरनष्टस्य = फललाभात् चिरकालपूर्वं नष्टस्य यज्ञ-दानादिकर्मणः भावव्यापारकत्वनियमात् = पुण्य-पापाऽन्यतरलक्षणाऽपूर्वाद्यपराभिधानं भावात्मकव्यापारमुत्पाद्य कारणत्वनियमात्, “चिरध्वस्तं फलायालं न कर्माऽतिशयं विना' (न्या. कु.१/९) इति न्यायकुसुमाञ्जलिवचनात् । यथा ‘स्वर्गकामो यजेत' इति वेदवचनात् यज्ञस्य स्वर्गकारणतानिश्चये क्षणिकक्रियाविशेषात्मकस्य तस्य कालान्तरभावि-स्वर्गोत्पत्त्यव्यवहितपूर्वक्षणपूर्ववर्तित्वविरहादन्तरा व्यापारविधयाऽदृष्टाद्यपराभिधानाऽपूर्व कल्पयित्वा ‘यागोऽपूर्वद्वारा स्वर्गकारणमि'त्यभ्युपगम्यते तथैव प्रकृतेऽपि ‘प्रतिष्ठा स्वजन्यातिशयाऽपराभिधानशक्तिद्वारा पूज्यताप्रयोजिके'त्यभ्युपगन्तव्यम् । ____ अन्यथा = कालान्तरभावि फलं प्रति चिरनष्टस्य भावव्यापारकत्वनियमं प्रतिक्षिप्य, प्रतिष्ठाविधिना प्रतिमायां संस्कारविशेषमनभ्युपगम्य, प्रतियोगिविधया स्वध्वंसं प्रति कारणतया प्रतिष्ठायाः स्वजन्यध्वंसद्वारा पूज्यत्वप्रयोजकत्वकक्षीकारे अपूर्वोच्छेदाऽऽपत्तेः = पुण्य-पापाऽन्यतरलक्षणाऽदृष्टाद्यपराऽभिधानस्यापूर्वस्याऽनङ्गीकाराऽऽपत्तेः, प्रतिष्ठायाः स्वजन्यध्वंसद्वारा पूज्यत्वप्रयोजकत्वमिव यज्ञादेरपि स्वजन्यध्वंसद्वारा स्वर्गादिकारणत्वमुपपत्तिमत् स्यात् । तथा चाऽपसिद्धान्तप्रसङ्गः । यज्ञादिस्थले व्यापारविधयाऽपूर्वस्य प्रतिष्ठास्थले च ध्वंसस्य कल्पने तु विनिगमनाविरहात् यज्ञादिस्थले ध्वंसस्य प्रतिष्ठायाञ्चापूर्वस्य व्यापारत्वमिति वदतो मुखं पिधातुमशक्यमेव मणिकृता । किञ्च प्रतियोगिध्वंसयोरेककार्यकारित्वं कुत्रापि न क्लृप्तम् । प्रत्युत विरुद्धकार्यकारित्वमेव दृष्टमन्यत्रेति तदपलापोऽप्यपरिहार्य एव मणिकृता ।
किञ्च नैयायिकमते किञ्चिदवयवनाशेन प्रतिमान्तरोत्पत्तौ = यत्किञ्चित्स्वावयवनाशजन्याऽभिनवप्रतिमोत्पत्तौ सत्यां तव = चिन्तामणिकृतो मते तत्र = नूतनप्रतिमायां प्रतिष्ठाध्वंसानभ्युपगमात् = पूर्वतनप्रतिष्ठितप्रतिमानिष्ठस्य प्रतिष्ठाध्वंसस्यानङ्गीकारान्नूतनप्रतिमायाः पूज्यताऽनापत्तिः = पूज्यत्व-प्रतिष्ठिમાન્ય કરવું વ્યાજબી નથી. હકીકતમાં તો જે ક્રિયા આજે કરવામાં આવે અને તેનું ફલ દીર્ઘ કાળે પ્રાપ્ત થવાનું હોય તો ફલોત્પત્તિથી ઘણાં સમય પહેલાં નષ્ટ થયેલી ક્રિયા વાસ્તવમાં તો ફલ પ્રત્યે ભાવ વ્યાપાર દ્વારા જ કારણ બની શકે આવો નિયમ છે. આવું ન માનવામાં આવે તો અપૂર્વનો = પુણ્ય વગેરેનો ઉચ્છેદ થવાની આપત્તિ આવે. કહેવાનો આશય એ છે કે આજે દાન આપવામાં આવે અને ૨૫ વર્ષ પછી દાનેશ્વરીને સ્વર્ગ પ્રાપ્ત થાય, તેમાં સ્વર્ગસ્વરૂપ ફલ પ્રત્યે ભાવાત્મક પુણ્ય દ્વારા દાનક્રિયા કારણ બને છે તેમ પ્રતિષ્ઠા પણ કોઈ ભાવાત્મક પદાર્થ દ્વારા પૂજાલભ્ય ફલ પ્રત્યે કારણ બની શકે, નહિ કે સ્વધ્વંસ દ્વારા. “પ્રતિષ્ઠાધ્વસ દ્વારા પ્રતિષ્ઠા ફલપ્રયોજક છે એવું માનવામાં આવે તો દાન પણ દાનધ્વંસ દ્વારા સ્વર્ગનું પ્રયોજક છે એવું માનવાની આપત્તિ આવશે. આમ થતાં પુણ્ય-પાપની કલ્પના જ નહિ થઈ શકે.
તેમજ ન્યાયદર્શન મુજબ પ્રતિષ્ઠિત પ્રતિમાના કોઈ પણ અંશનો નાશ થતાં નવી પ્રતિમાં ઉત્પન્ન થાય છે. પૂર્વપ્રતિષ્ઠિત પ્રતિમામાં પ્રતિષ્ઠાધ્વંસ ભલે રહેલો હોય, પરંતુ કોઈક અવયવના નાશથી ઉત્પન્ન
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
• खण्डितप्रतिष्ठितबिम्बपूजनफलविचारः •
द्वात्रिंशिका-५/१९
‘प्रतिष्ठितत्वबुद्धिबलाद् व्रीहिषु संस्कृतत्वस्येव तेन तस्य न क्षति रित्यभ्युपगमे च यथाप्र शबल-वस्त्वभ्युपगमोऽपि बलादापतेदिति किमतिपल्लवितेन ।। १९ ।।
३४४
तत्वव्यवहाराद्यनुपपत्तिः । न च तवाऽपि तत्र प्रतिष्ठाविध्याहितसंस्काराऽभावात्समोऽयं दोष इति वाच्यम्, अस्माकं स्याद्वादिनां मते तत्राऽखण्डत्वपर्यायविगमेन सखण्डत्वपर्यायोत्पादस्यैवाङ्गीकारात्, ‘सैवेयमि 'ति प्रत्यभिज्ञानात् तत्र प्रतिमाद्रव्यनाशस्त्वनङ्गीकृत एवाऽस्माभिः । न च प्रोक्षितव्रीहिस्थले किञ्चिदवयवनाशेन व्रीह्यन्तरोत्पत्तावपि 'इमे प्रोक्षिता व्रीहय' इति बुद्धिबलात् तत्र संस्कृतत्वाभ्युपगमवत् प्रकृतेऽपि प्रतिमान्तरे प्रतिष्ठितत्वप्रतिसन्धानवशात् कार्पासरक्ततान्यायेन कारणगुणप्रक्रमन्यायेन वा पूज्यत्वाऽङ्गीकारे नास्ति कश्चिद् दोष इति शङ्कनीयम्, नैयायिकमतानुसारेणोत्पन्नायां प्रकृताऽभिनवप्रतिमायां प्रतिष्ठितत्वबुद्ध = ‘इयं प्रतिमा प्रतिष्ठिता' इति सार्वलौकिकाऽनुभवस्वारस्यात् व्रीहिषु संस्कृतत्वस्येव वैदिकप्रोक्षणसंस्कारस्य इव तेन किञ्चिदवयवनाशेन नूतनप्रतिमायां तस्य = पूज्यत्वस्य प्राचीनकार्यसमवायिकारणकत्वेन न क्षतिः नैवानुपपत्तिः इति नैयायिकेन अभ्युपगमे च हि यथाप्रतीति यथानुभवं करस्थाऽऽमलकन्यायेन शबलवस्त्वभ्युपगमः मिथोविरुद्धनानाधर्मात्मकसकलवस्तुस्वीकारः अपि बलादापतेत्, इति स्ववधाय कृत्योत्थापनन्यायमेतदनुसरति स्वरसवाहि - सार्वजनीनाऽबाधिताऽनुभवाऽनुसारेण 'स्वद्रव्याद्यपेक्षया घटादिकं सत्, परद्रव्याद्यपेक्षया चासदित्यङ्गीकारे परस्याऽपसिद्धान्तप्रसङ्गः । किञ्चोक्तानादिसंसर्गाभावानां बहूनां प्रतिबन्धकाऽभावविधया कारणत्वे स्वीक्रियमाणे कारणतावच्छेदकशरीरे गौरवाऽऽपातात्, उपचरितायाश्च प्रतिमागतायाः प्रतिष्ठायाः शक्तिविशेषरूपत्वे लाघवाद् इति किमतिपल्लवितेन सृतमतिविस्तरेण । इत्थं कण्ठीरव- कुरङ्गन्यायेन नैयायिकमतचर्वणमवगन्तव्यम् । न कठोरकण्ठीरवस्य कुरङ्गशावः प्रतिभटो भवति । अधिकं बुभुत्सुभिरस्मत्कृतकल्याणकन्दली ( षोड.८/४ वृत्ति) विलोकनीया ।।५/१९।।
=
થયેલ નૂતન પ્રતિમામાં નૈયાયિકમતે પ્રતિષ્ઠાવંસ સ્વીકારવામાં આવેલ નથી. માટે તેવી પ્રતિમા અપૂછ્ય થવાની આપત્તિ આવશે.
=
=
=
=
જો નૈયાયિક એમ કહે કે → નૂતન પ્રતિમામાં પણ પૂજકને ‘આ પ્રતિમા પ્રતિષ્ઠિત થયેલ છે.’ આવી બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય છે. માટે તેવી બુદ્ધિના બળથી તે પ્રતિમાને પ્રતિષ્ઠિત માની શકાય છે. જેમકે વ્રીહિમાં પ્રોક્ષણ ક્રિયા કરવા દ્વારા કોઈક અવયવનો નાશ થવા દ્વારા નૂતન વ્રીહિ (ડાંગર) ઉત્પન્ન થવા છતાં તેમાં પ્રોક્ષણક્રિયાના સંસ્કાર માનવામાં આવે છે. તેમ આ વાત સમજવી.
તો આ રીતે તો અપ્રતિષ્ઠિત પદાર્થમાં પ્રતિષ્ઠિતત્વ ધર્મ માનવા દ્વારા પ્રતીતિના બલથી સબલ વસ્તુનો પણ નૈયાયિકે સ્વીકાર કરવો પડશે. અર્થાત્ અંશતઃ ખંડિત નવી પ્રતિમામાં પ્રતિષ્ઠિતત્વ ન હોવા છતાં સાર્વલૌકિક પ્રતીતિનાં બળથી નૈયાયિક જેમ પ્રતિષ્ઠિતત્વ, પૂજ્યત્વ વગેરેનો સ્વીકાર કરે છે, તેમ પ્રતીતિના બલથી ‘નિત્યત્વ, અનિત્યત્વ સામાન્ય, વિશેષ, વાચ્યત્વ, અવાચ્યત્વ વગેરે વસ્તુનો સ્વીકાર કરી વસ્તુ અનંતધર્માત્મક છે.’ તેવો પરાણે સ્વીકાર નૈયાયિકે કરવો પડશે. આ બાબતમાં હજુ ઘણું કહી શકાય તેમ છે. પણ આ વાત પ્રાસંગિક હોવાથી અતિ વિસ્તારથી સર્યું. (૫/૧૯)
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४५
• अङ्गवैकल्ये प्रधानाऽनिष्पत्तिः • सम्प्रदायागतं चेह मन्त्रन्यासादि युक्तिमत् । अष्टौ दिनान्यविच्छित्त्या पूजा दानं च भावतः ॥२०॥
सम्प्रदायेति । इह = प्रतिष्ठाविधौ मन्त्रन्यासादिकं च क्षेत्रसंशोधनाऽभिवर्षणादिनिष्पत्तये वायु-मेघकुमारादिविषयं संप्रदायाऽऽगतं = शिष्टपारम्पर्याऽऽयातं युक्तिमद् भवति ।
[परः प्राह- इत्थं विशिष्टन्यायार्जने(? न्यायार्जितद्रव्य)भावशुद्धनिष्पन्नबिम्बस्य स्थापनाऽवसरे बल्यादेः विघ्नोपशान्त्यर्थमापादनमसारम्, भावशुद्धनैव(? भावशुद्ध्यैव) सिद्धेः । ____ उपचरितप्रतिष्ठाविधिं सक्षेपेणाह- 'सम्प्रदायेति । मन्त्रन्यासादिकं = मन्त्रन्यासाऽऽह्वान-पूजनस्वकर्मनियोगादिकम् । शिष्टपारम्पर्याऽऽगतं इति हेतुमुखेन विशेषणम् । ततश्च ‘मन्त्रन्यासादिकं युक्तिमत्, शिष्टसम्प्रदायाऽऽगतत्वात्, विशिष्टजितव्यवहारवदिति प्रयोगः प्रकृते कर्तव्यः । एतेन मुख्यप्रतिष्ठाया मुख्यदेवतोद्देशेनात्मनि ‘सोऽहमि'त्यात्मभावस्थापनरूपत्वात् उपचरितप्रतिष्ठायाश्च प्रतिमागतायाः ‘स एवायमिति मुख्यदेवताविषयस्य निजभावस्याऽऽरोपात्मकत्वात् प्रतिमायां मन्त्रन्यासादि-वायुकुमाराद्यावानादिकमयुक्तमिति प्रत्यस्तम्, शास्त्रानुसारि-शिष्टसम्प्रदायाऽऽयातमन्त्रन्यासादेरपि तदङ्गत्वात्, अङ्गवैकल्ये प्रधानाऽनिष्पत्तेः । अत्र सोपयोगित्वात् षोडशककारिका दर्श्यन्ते → एषा च लोकसिद्धा शिष्टजनाऽपेक्षयाखिलैवेति । प्रायो नानात्वं पुनरिह मन्त्रगतं बुधाः प्राहुः ।। आवाहनादि सर्वं वायुकुमारादिगोचरं चाऽत्र । सम्मार्जनादिसिद्ध्यै कर्तव्यं मन्त्रपूर्वं तु ।। न्याससमये तु सम्यक् सिद्धाऽनुस्मरणपूर्वकमसङ्गम् । मुक्तौ तत्स्थापनमिव कर्तव्यं स्थापनं मनसा ।। बीजन्यासः सोऽयं मुक्तौ भावविनिवेशतः परमः । सकलाऽवञ्चकयोगप्राप्तिफलोऽभ्युदयसचिवश्च ।। लवमात्रमयं नियमादुचितोचितभाववृद्धिकरणेन । क्षान्त्यादियुतैमॆत्र्यादिसङ्गतैर्वृहणीय इति ।।
• इति (षो.८/१०-११-१२-१३-१४)
परः प्राहः इत्थं = न्यायोपात्तवित्ताऽनघशिल्पिनियोजन-विभवोचितमूल्यदान-दौहृदपूरण-वैज्ञानिकाऽप्रीतिपरिहार-मुख्यदेवतोद्देश्यकनिजभावस्थापनादिप्रकारेण विशिष्टन्यायाऽर्जने = आगमोक्तशोभननीतिसम्पादने 'यद्यस्य सत्कमिहाऽनुचित्तं वित्तं तज्जं पुण्यं तस्य भवतु' इति शुद्धाऽऽशयकरणात् भावशुद्धनिष्पन्नबिम्बस्य स्थापनाऽवसरे = मुख्यदेवोद्देशेन ‘स एवायमिति निजभावाऽऽरोपणप्रस्तावे विघ्नोपशान्त्यर्थं बल्यादेः आपादनं = बल्यादिढौकनं गर्दभरोमगणनाऽऽयासन्यायेन असारं = तुच्छं, भावशुद्धेनैव = भावशुद्ध्यैव
હ મંત્રજાસ બલિ વગેરેની આવશ્યક્તા હા ગાથાર્થ :- પ્રસ્તુતમાં સંપ્રદાયથી આવેલ મંત્રજાસ વગેરે ક્રિયા યુક્તિસંગત થાય છે. પ્રતિષ્ઠા પછી ૮ દિવસ સુધી નિરંતર પૂજા કરવી જોઈએ અને ભાવથી દાન દેવું જોઈએ. (૫/૨૦).
ટીકાર્ય - પ્રતિષ્ઠાવિધિમાં ક્ષેત્રશુદ્ધિ, જલવૃષ્ટિ વગેરે કાર્યની નિષ્પત્તિ માટે વાયુકુમાર, મેઘકુમાર વગેરે દેવ સંબંધી શિષ્ટ પરંપરાથી આવેલ મંત્રન્યાસ વગેરે કરવા એ યુક્તિસંગત છે.
પૂર્વપક્ષ - આ રીતે ન્યાયઉપાર્જિત ધન વિનિયોગ, વ્યસનમુક્ત શિલ્પીને સન્માનપૂર્વક ઉચિત મૂલ્યનું અર્પણ વગેરે શાસ્ત્રોક્ત વિધિના પાલન સ્વરૂપ વિશિષ્ટન્યાયનું સંપાદન થવાથી શુદ્ધ આશયથી નિષ્પન્ન થયેલ १. हस्तादर्श ‘भवतः' इति पाठः । २. [ ] असम मापे पृ४.३४८ सुधानो विस्तृत 46 संवे॥ ७॥श्रयनी तम४ पाटन मंst२नी .लि. प्रतम नथी. ३. मुद्रितप्रतौ 'बल्यादिवि...' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४६
• प्रतिष्ठायां बल्यादेरावश्यकतोपपादनम् • द्वात्रिंशिका-५/२० मैवम्, भावसत्याऽन्तरितस्थापनायां तत्प्राधान्यात्सत्यतातिशयेन स्वारसिकेनैव सिद्धेः। अत्र तूपचारादेव क्षेत्राऽधिष्ठातृप्रस्तुतशान्त्याद्यर्थं शासनोन्नतित्वेन विशेषाऽभ्युदयतासिद्धेः, अन्यथाऽप्रतिष्ठापत्तेः।
केवलं भावसिद्धत्वे, पद्मासन-पर्यङ्कादिमुद्राविधीयमानत्वे, सिद्धेः = विघ्नविदारणनिष्पत्तेरिति चेत् ?
उत्तरपक्षयति- मैवम्, भावसत्याऽन्तरितस्थापनायां = भावसत्यरूपायां मुख्यदेवतोद्देशादात्मन्यात्मभावस्थापनलक्षणायां अन्तर्गतप्रतिष्ठायां तत्प्राधान्यात् = ‘सर्वैरेव गुणैः स एवाहमिति भावशुद्धेरेव मुख्यत्वात् स्वारसिकेनैव = स्वरसवाहिनैव = अकृत्रिमेणैव = स्वाभाविकेनैव सत्यताऽतिशयेन = भावसत्यतोत्कर्षण विघ्नोपशान्तेः सिद्धेः = निष्पत्तेः आत्मगतप्रतिष्ठायां बल्यादिढौकनमनतिप्रयोजनम् । अत्र = बहिर्गतप्रतिष्ठायां = प्रतिमागतप्रतिष्ठायां, तुः अन्तर्गततात्त्विकप्रतिष्ठापेक्षया विशेषद्योतने, उपचारादेव स्थापनासत्यत्वसत्त्वेन भावसत्यताविरहादेव क्षेत्राधिष्ठातृप्रस्तुतशान्त्याद्यर्थं = क्षेत्रदेवता-विघ्नयोरुपशमन-विनाशादिकृते गृहीतबल्यादिनैव शासनोन्नतित्वेन = जैनशासनाभ्युदय-प्रभावनाद्वारा प्रतिष्ठाकारयितुः पूजाकारिणाञ्च विशेषाभ्युदयतासिद्धेः = पुण्यानुबन्धिपुण्यविपाकोदयादिलक्षणाभ्युदयविशेषनिष्पत्तेः बल्याधापादनमावश्यकमेव । अन्यथा = बल्याद्यऽढौकने तु क्षेत्रदेवताप्रकोपात् विघ्नवृन्दाऽऽपाताच्च प्रतिमायां अप्रतिष्ठापत्तेः = प्रतिष्ठाया अनिष्पत्तेः । मन्त्रन्यासादेरावश्यकता तु प्रागुपदर्शितैव । मन्त्रन्यासादिविधान-बल्यादिढौकनादिरूपं प्रतिमाप्रतिष्ठाविधिं विस्तरेण बुभुत्सुभिः जिनबिम्बप्रतिष्ठाविधिपञ्चाशकं विलोकनीयम् ।
निजात्मनि तात्त्विकप्रतिष्ठायाः केवलं भावसिद्धत्वे = मुख्यदेवतामुद्दिश्य ‘सोऽहमिति निजभावस्थापनेनैव निष्पन्नत्वे सति, प्रतिमायामुपचरितप्रतिष्ठायाः पद्मासन-पर्यङ्कादिमुद्राविधीयमानत्वे पद्मासनપ્રતિમાની પ્રતિષ્ઠા કરવાના અવસરે વિપ્નની શાંતિ માટે બલિ વગેરે આપવા એ અત્યંત અનુચિત છે. કેમ કે પ્રતિષ્ઠા સમયે થનાર ભાવશુદ્ધિ દ્વારા જ વિપ્નની શાંતિ થઈ જશે. માટે વિજ્ઞશાંતિ નિમિત્તે બલિબાકળા આપવા જરૂરી નથી.
ઉત્તરપક્ષ :- પ્રતિષ્ઠાના બે પ્રકાર છે. અંતર્ગત પ્રતિષ્ઠા અને બહિર્ગત પ્રતિષ્ઠા. મુખ્ય દેવતાને ઉદેશીને આત્મામાં આત્મસ્વરૂપની સ્થાપના કરવા સ્વરૂપ પ્રતિષ્ઠા એ અંતર્ગત પ્રતિષ્ઠા છે. તે પ્રતિષ્ઠા ભાવસત્યસ્વરૂપની છે. અહીં ભાવશુદ્ધિની જ પ્રધાનતા હોવાથી સ્વાભાવિક રીતે જ ભાવસત્યતાના ઉત્કર્ષથી નિર્વિઘ્નપણે તેની સિદ્ધિ થઈ જશે. માટે ભાવસત્યરૂપ અંતર્ગત પ્રતિષ્ઠામાં વિદ્ધશાંતિ માટે બલિ-બાકળાં વગેરેની જરૂર નથી. પરંતુ બહિર્ગત પ્રતિષ્ઠામાં અર્થાત્ પ્રતિમાગત પ્રતિષ્ઠામાં તો સ્થાપના સત્યતા રહેલી છે. અર્થાત્ વીતરાગતાનો તેમાં ઉપચાર કરવામાં આવે છે. માટે જ ક્ષેત્રદેવતાની શાંતિ માટે અને વિદ્ધના વિનાશ વગેરે માટે ક્ષેત્રદેવતાને બલિ-બાકળા વગેરે આપવા જરૂરી છે.
બલિ-બાકળાથી સંતુષ્ટ થયેલ ક્ષેત્રદેવતા જૈન શાસનની ઉન્નતિ અને પ્રભાવના કરે છે. તેના દ્વારા પ્રતિષ્ઠા કરનાર અને પૂજા કરનારને વિશેષ પ્રકારે પુણ્યાનુબંધી પુણ્યના ઉદય વગેરે સ્વરૂપ અભ્યદય પ્રાપ્ત થાય છે. આમ બાહ્ય પ્રતિષ્ઠામાં બલિ-બાકળા જરૂરી છે. જો ક્ષેત્રદેવતાને બલિ-બાકળાં ધરવામાં ન આવે તો તેઓ ઉપદ્રવ વગેરે કરે અને તેના લીધે પ્રતિષ્ઠા જ અટકી પડે. * પૂર્વપક્ષ - ‘તાત્ત્વિક પ્રતિષ્ઠા પોતાના આત્મામાં મુખ્યદેવતાને ઉદેશીને આત્મસ્વરૂપની સ્થાપના કરવા
to
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
• स्थापनासत्य-भावसत्यस्थलीयव्यवहारभेदद्योतनम् •
सिद्धावस्थात्वे जलाभिषेकादिव्यवहृतित्वमनापत्तिः यत्परैरुच्यते तन्न, तदेवाऽभिमतफलेप्सिताऽवाप्तिपूर्वकज्ञायकसिद्धद्रव्यशरीरमत्त्वे (? शरीरत्वे ) नाऽमरैरपि तद्विहितत्वात् सर्वसावद्य ( ? द्यनि) वृत्तिपर्यङ्कासनादिमुद्रया क्रियमाणत्वे, प्रतिमायाः सिद्धावस्थात्वे स्वीक्रियमाणे सिद्धावस्थाऽऽलिङ्गितायां प्रतिष्ठितप्रतिमायां जलाऽभिषेकादिव्यवहृतित्वमनापत्तिः = जलाऽभिषेकादिव्यवहरणमनुपपन्नम्, सिद्धाऽवस्थायां जलाभिषेकादिविरहादिति यत् परैः लुम्पकमतानुसारिभिः उच्यते तन्न युक्तिसङ्गतम् । देव सिद्धावस्थाऽभिव्यञ्जकपद्मासनादिमुद्राऽऽलिङ्गितं सिद्धस्य भगवतः कलेवरमेव अभिमतफलेप्सिताऽवाप्तिपूर्वकज्ञायकसिद्धद्रव्यशरीरत्वेन इति । मोक्षप्रापकपुण्यानुबन्धिपुण्यन्यासादि-सम्यग्दर्शनशुद्धयादिलक्षणाभिमतफलस्येप्सिता या जलाऽभिषेक - चन्दनविलेपनादिरूपा जिनभक्त्यादिलक्षणा सामग्री तत्प्राप्तिपूर्वकं तज्ज्ञानपूर्वकं नोआगमतो ज्ञशरीरद्रव्यसिद्धत्वेन अमरैरपि = देवैरपि तद्विहितत्वात् = जलाऽभिषेकादिव्यवहारस्य कृतत्वात् ।
३४७
=
अयमाशयः 'सिद्धाऽवस्थायां जलाऽभिषेकादिकं नास्तीति देवा अपि जानन्ति तथापि भगवतः पद्मासनादिमुद्राऽभिव्यङ्ग्य-सिद्धावस्थोपेतशरीरस्य जलाभिषेकादिना स्वस्य पुण्यानुबन्धिपुण्य- सम्यग्दर्शनयोगक्षेम-शुद्धि-वृद्धि-बोधिलाभादिकमवेत्य जन्माऽवस्थाद्यारोपणेन जिनेश्वरशरीरेऽभिषेकपूजादिकं सम्पादयन्ति। प्रतिमायाः सिद्धावस्थोपेतत्वादेव तदभिषेकादिना तेषां पुण्यविशेष- सम्यग्दर्शनादिसम्पल्लाभः । तस्यां जन्मा - वस्थाद्यारोपणेनैव च जलाभिषेकादिसम्भवः । एवमेव द्रव्यजिनजन्मसमये भावतीर्थङ्करावस्थाविरहेऽपि तदवस्थाकल्पनेन भाववृद्धयै पुण्यविशेष- दर्शनशुद्धयादिलाभप्रतिसन्धानपूर्वकतया मेरुपर्वते जिनजन्ममहाभिषेकादेरुचिततया देवैर्विहितत्वमप्यत्राऽनुसन्धेयम् ।
દ્વારા જ નિષ્પન્ન થાય છે.’ એવું સિદ્ધ થયું છે. અને પ્રતિમામાં થનારી ઉપચરિત પ્રતિષ્ઠા પદ્માસન, પર્યંકાસન વગેરે મુદ્રાથી કરવામાં આવે છે તથા પ્રતિમામાં સિદ્ધ અવસ્થા સ્વીકારવામાં આવે છે. તેથી સિદ્ધ અવસ્થાવાળી પ્રતિમામાં જળાભિષેક વગેરે વ્યવહાર અસંગત થશે. કારણ કે સિદ્ધોનો જળાભિષેક કરવાનો હોતો નથી.
उत्तरपक्ष :- ઉપર જણાવેલ વાત વ્યાજબી નથી. કેમ કે, પ્રતિમા સિદ્ધઅવસ્થાયુક્ત હોવાને કારણે જ મોક્ષપ્રાપક પુણ્યાનુબંધીપુણ્ય અને સમ્યગ્દર્શનશુદ્ધિ વગેરે ઇષ્ટ ફલની ઈપ્સિત એવી સામગ્રી તો પ્રતિમામાં જળાભિષેક, ચંદનવિલેપન આદિ પ્રવૃત્તિ રૂપ જિનભક્તિ છે. આવી સમજણપૂર્વક નોઆગમથી જ્ઞ-શરીર દ્રવ્યસિદ્ધપણાને ઉદ્દેશીને દેવતાઓએ પણ જળાભિષેક વગેરે કરેલ છે. કહેવાનો આશય એ છે કે નિર્વાણસાધક પદ્માસન વગેરે મુદ્રામાં રહેલા પરમાત્માના નિશ્ચેતન શરીરને જોઈને પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય, સમ્યક્દર્શનશુદ્ધિ વગેરેને ઝંખતા દેવાત્માઓ જળાભિષેક વગેરે સ્વરૂપ જિનભક્તિને તેના કારણરૂપે જાણીને તેમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે. મોક્ષમાં ગયેલા પરમાત્માના પદ્માસન વગેરે મુદ્રાવાળા શરીરની જેમ પદ્માસનઆદિ મુદ્રામાં રહેલી પ્રતિમામાં પણ જળાભિષેક વગેરે વ્યવહાર થવામાં કોઈ બાધ નહિ આવે. જે રીતે દેવતાઓ મોક્ષમાં ગયેલ પરમાત્માનાં દેહનો જળાભિષેક કરે છે. તે રીતે પરમાત્માની પ્રતિમાનો જળાભિષેક વગેરે શ્રાવકોએ કરવો યોગ્ય છે.
શંકા :- દેવોએ મોક્ષમાં ગયેલા પ્રભુનાં શરીરનો જળાભિષેક કરેલ હોવાથી પ્રતિમામાં જળાભિષેકના વ્યવહારનું સમર્થન કરવામાં આવે તો સર્વસાવદ્યની નિવૃત્તિવાળા સાધુ ભગવંતોને પણ પ્રતિમામાં
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
द्वात्रिंशिका - ५/२०
तस्मात्स्थापनात्वेऽवस्थान्तरकल्पनाविशेषाद् भाववृद्धयैव विहितत्वात्तवापि सिध्येद्येन स्थापनयद्यपि नाम-स्थापना-द्रव्यजिनेश्वराणां भावजिनेश्वरत्वानुसन्धानेनैव नमस्करणीयता धर्मसङ्ग्रह - र्शिता तथापि जलाभिषेकादिकृते तज्जन्माद्यवस्थाविभावनं प्रतिमायां नैव विरुध्यते । इत्थमेव चैत्यवन्दनभाष्यादौ प्रदर्शितमवस्थात्रिकचिन्तनविधानं सङ्गच्छते ।
न च ज्ञायकसिद्धद्रव्यशरीरपूजाया देवैर्विहितत्वात्प्रतिमाया जलाभिषेकादिव्यवहारोपपादने साधूनामपि प्रतिमाऽभिषेकादिकरणप्राप्तौ सर्वसावद्यनिवृत्तिमतां तेषां अनिष्टापत्तिः = जलाभिषेकाद्यविनाभाविजलविराधनादिलक्षणाऽनिष्टप्रसक्तिर्भवितेति शङ्कनीयम्, देवानां ज्ञद्रव्यसिद्धशरीराऽनुयोगिक-जलाभिषेकादौ स्वाभिमतफलादिप्राप्तिपूर्वकत्वप्रतिसन्धानेनैव प्रवृत्तेः, साधूनां तु तत्राऽवद्यस्फुरणेन स्वाभिमतफलादिप्राप्तिपूर्वकत्वप्रतिसन्धानव्याघातान्न तत्प्रवृत्त्या विराधनाद्यनिष्टाऽऽपत्तिः भविता इति एवं आरेकाऽपहारः निरुक्तशङ्कापरिहारः सुकरः । तस्मात् = स्वेप्सितफलप्राप्तिप्रतिसन्धानपूर्वकतया जलाऽभिषेकादेर्देवैः कृतत्वाद् उचितत्वाच्च स्थापना स्थापनासत्ये = स्थापनासत्यत्वेनाभिमते तीर्थङ्करबिम्बे अवस्थान्तरकल्पनाविशेषात् = जन्म-राज्याद्यवस्थाविभावनविशेषमवलम्ब्य भाववृद्ध्यैव = जिनेश्वरसम्बन्धिस्वकीयबहुमान-भक्त्यादिरूपभाववृद्धयैव जलाभिषेकादेः विहितत्वात् = शास्त्रविहितत्वात् तवापि = शङ्काकारिणोऽपि प्रतिमाभिषेकादिकं सिध्येत् = प्रमाणसिद्धं स्यात्, येन = शास्त्रप्रमाणसिद्धत्वलक्षणेन कारणेन स्थापनमपि જળાભિષેક વગેરે પ્રવૃત્તિ કરવાની અનિષ્ટ આપત્તિ આવશે.
સમાધાન :- ઉપરની વાત વ્યાજબી નથી. કેમકે, મોક્ષે પધારી ચૂકેલા પરમાત્માની જળાભિષેક આદિ ભક્તિમાં સ્વઅભિમત ફલની સાધનતાનું ભાન થવાને લીધે જ દેવોની તેમાં પ્રવૃત્તિ થાય છે. જ્યારે સાધુ ભગવંતોને વિરાધનાનો પરિણામ ઉત્પન્ન થવાને કારણે અભિમત ફલની સાધનતાનું શાંન થતું નથી. માટે પ્રતિમાની પૂજા કરવાની અનિષ્ટ આપત્તિ સાધુ ભગવંતોને નહિ આવે.
३४८
मतामनिष्टापत्तिर्भवितेत्यारेकापहारः ।
=
=
• प्रतिष्ठितप्रतिमायां जलाभिषेकादिसमर्थनम् •
દેવતાઓ સાવદ્ય પ્રવૃત્તિમાં પ્રવૃત્ત હોવાથી જળાભિષેકાદિ પ્રશસ્ત સાવદ્યપ્રવૃતિમાં સ્વઅભિમત ફલની સાધનતાની કારણતાની બુદ્ધિ દેવોને થઈ શકે છે. જ્યારે સાધુ ભગવંતો પ્રશસ્ત, અપ્રશસ્ત તમામ સાવઘપ્રવૃત્તિથી કાયમ માટે નિવૃત્ત થયેલ હોવાથી પ્રતિમાપૂજાદિરૂપ પ્રશસ્ત સાવઘપ્રવૃત્તિમાં સ્વઅભિમત ફલની સાધનતાની બુદ્ધિ થઈ શકતી નથી. માટે સાધુ ભગવંતો ભગવાનની પૂજા કેમ કરતાં નથી ? આ પ્રશ્નને અવકાશ નથી. સ્વઅભિમત ફલની પ્રાપ્તિના અનુસંધાન પૂર્વક જ દેવોએ જિનાભિષેક કરેલ હોવાથી સ્થાપનાસત્ય-સ્વરૂપ જિનપ્રતિમામાં જન્મ-રાજ્યાદિ અવસ્થાની વિશેષ પ્રકારે ભાવના કરીને ભગવાન પ્રત્યે બહુમાન-ભક્તિ વગેરે ભાવો વધા૨વા દ્વારા થતા જળાભિષેક વગેરે શાસ્ત્રવિહિત હોવાથી પૂર્વપક્ષીને પણ પ્રતિમાપૂજા પ્રમાણસિદ્ધ થશે. એ જ કારણે પ્રતિષ્ઠિત પ્રતિમાસ્વરૂપ સ્થાપનાસત્ય પણ અસંગત નહિ થાય.
માટે અવિરત સમ્યગ્દષ્ટ અને દેશિવરતિધરોને શાસ્ત્રવિહિત હોવાથી “પ્રતિમાની પૂજા કઈ રીતે થઈ શકે ?” આવી શંકાને કોઈ અવકાશ રહેતો નથી. તેમજ “પ્રતિમા તો પદ્માસન વગેરે અવસ્થાથી યુક્ત છે. તેમાં જન્મઅવસ્થાની સૂચક કોઈ મુદ્રા નથી. માટે જન્મઅવસ્થાને ઉચિત જળાભિષેક કરવો એ વિસંવાદ કહેવાય” આવું પણ કહેવું વ્યાજબી નથી. કેમ કે, જિનપ્રતિમામાં જન્મ વગેરે અવસ્થાની
For Private Personal use ohiGHINI
5
=
=
જન્મ ગ ] ||
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४९
• प्रतिमाऽभिषेकादेर्निर्दोषताद्योतनम् • मपि अश्लील(न) स्यादतो नैव शङ्का-व्यभिचारित्वम्(?त्वे)]। ____ अष्टौ दिनानि यावत् अविच्छित्त्या = नैरन्तर्येण पूजा बिम्बस्य दानं च (भावतः) विभवानुसारेण शासनोन्नतिनिमित्तमिति ।।२०।। पूजा प्रतिष्ठितस्येत्थं बिम्बस्य क्रियतेऽर्हतः। भक्त्या विलेपन-स्नान-पुष्प-धूपादिभिः शुभैः ।।२१।।
पूजेति व्यक्तः ।।२१।। = प्रतिष्ठितप्रतिमालक्षणस्थापनासत्यमपि गड्डरिकाप्रवाहन्यायेन अश्लीलं = विकृतं = अनुपपन्नं न = नैव स्यात्, अन्यथा पद्मासनाद्यालिङ्गितायां स्थापनायामपि सिद्धाऽवस्थाकल्पनं अनुपपन्नं स्यात्, पद्मासनादेः सिद्धावस्थायां विरहात्, तस्य तत्पूर्वकालीनत्वात् । स्थापनायां जन्माद्यवस्थाकल्पनानङ्गीकारे तुल्यन्यायेन सिद्धावस्थाकल्पनमप्यनङ्गीकार्यं स्यादिति भावः । न च भाववृद्ध्यै प्रतिमायां सिद्धावस्था कल्प्यत इति वाच्यम्, तत एव जन्माद्यवस्थाकल्पनेऽपि क्षतिविरहात् । अतः = अस्मात् कारणात् = सिद्धावस्थावज्जन्माद्यवस्थाविभावनस्याऽपि प्रतिमायां भाववृद्ध्यै शास्त्रविहितत्वात् नैव शङ्का-व्यभिचारित्वे अविरतसम्यग्दृशां देशविरतानाञ्च शास्त्रविहितत्वात् प्रतिमाऽभिषेकाद्यनापत्तिलक्षणा शङ्का न लब्धावकाशा, सर्वसावधनिवृत्तिमतामवद्यस्फुरणेन निषिद्धत्वात् प्रतिमाऽभिषेकाद्यनिष्टापत्तिलक्षणा शङ्काऽपि न लब्धावकाशा, सिद्धावस्थावज्जन्माद्यवस्थाकल्पनाया भाववृद्ध्यै शास्त्रविहितत्वादेव ‘पद्मासनाद्यालिङ्गितप्रतिमायां जन्माद्यवस्थाविरहेण जलाऽभिषेकादिकरणलक्षणो व्यभिचारोऽपि = विसंवादोऽपि न सावकाशः इति दृढतरमवधेयम् ।
एवं साक्षेप-परिहारं प्रतिष्ठाविधिं परिसमाप्य तच्छेषमाह- ‘अष्टौ दिनानी'त्यादि । तदुक्तं षोडशके → अष्टौ दिवसान् यावत् पूजाऽविच्छेदतोऽस्य कर्तव्या । दानञ्च यथाविभवं दातव्यं सर्वसत्त्वेभ्यः ।। 6 (षो.८/१६) इति ।।५/२०।।।
प्रतिमाप्रतिष्ठाऽधिकारं समाप्य तत्पूजाधिकारमवतारयति- 'पूजे'ति । यद्वा ‘अष्टौ दिनान्यविच्छित्त्या पूजा' इत्युक्तम् । सैव स्वरूपतोऽभिधीयते- 'पूजे'ति ।
इत्थं = निरुक्तरीत्या प्रतिष्ठितस्य अर्हतः = तीर्थकरस्य बिम्बस्य भक्त्या = "भवाम्भोधौ निमज्जतां जन्तूनां प्रवहणरूपोऽयं भुवनगुरु रित्यादिकुशलपरिणामरूपया विलेपनं चन्दन-कुङ्कुमादिभिः, स्नानं गन्धद्रव्यादिसंयोजितं स्नात्रं, पुष्पाणि सुगन्धीनि जात्यादीनि, धूपः सुगन्धी काकतुण्डादिः, तदादिभिः = विलेपनस्नानपुष्पधूपादिभिः अपरैरपि शुभैः गन्धद्रव्यविशेषैः स्वविभवाऽनुसारेण त्रिसन्ध्यं स्ववृत्त्यविरुद्ध કલ્પના કરવી એ ભાવવૃદ્ધિ માટે શાસ્ત્રવિહિત છે. તેથી જિનપ્રતિમામાં જન્મઅવસ્થાનું ઉદ્દભાવન કરી, ભક્તિભાવપૂર્વક કરવામાં આવતો જળાભિષેક વગેરે પણ સુસંવાદી જ છે.
પ્રતિષ્ઠા પછી આઠ દિવસ સુધી સતત પ્રતિષ્ઠિત પ્રતિબિંબની પૂજા કરવી તથા પોતાનાં વૈભવ મુજબ શાસનની પ્રભાવના મુજબ દાન કરવું. (પ/૨૦)
ગાથાર્થ :- આ રીતે પ્રતિષ્ઠિત થયેલ જિનપ્રતિમાની વિલેપન, સ્નાત્ર, પુષ્પ, ધૂપ વગેરે ઉત્તમ द्रव्योथी मस्तिपूर्व पू. ४२वी. (५/२१)
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५०
• पञ्चविधाभिगमाविष्करणम् • द्वात्रिंशिका-५/२२ सा च पञ्चोपचारा स्यात काचिदष्टोपचारिका । अपि सर्वोपचारा च निजसम्पद्विशेषतः ॥२२॥ ___सा चेति । (सा च) पञ्चोपचारा जानु-करद्वयोत्तमाऽजैरुपचारयुक्ता, आगमप्रसिद्धैः पञ्चभिर्विनयस्थानैर्वा, (काचित्) अष्टोपचारिका = अष्टभिरङ्गरुपचारो यस्यां भवति, तानि चामूनिवा काले नियतं शास्त्रोक्तविधिना पूजा क्रियते = विधीयते । तदुक्तं पूजाषोडशके → स्नान-विलेपन-सुसुगन्धिपुष्प-धूपादिभिः शुभैः कान्तम् । विभवानुसारतो यत्काले नियतं विधानेन ।। अनुपकृतपरहितरतः शिवदः त्रिदशेशपूजितो भगवान् । पूज्यो हितकामानामिति भक्त्या पूजनं पूजा ।।
6 (षो.९/२-३) इति ।।५/२१ ।। ___तामेव भेदेनाऽऽह- 'से'ति । पञ्चोपचारा जानुकरद्वयोत्तमाङ्गरुपचारयुक्ता । उपलक्षणाद् एकाद्युपचारग्रहणम् । तदुक्तं → एकाङ्गः शिरसो नामे स व्यङ्गः करयोर्द्वयोः । त्रयाणां नमने त्र्यङ्गः करयोः शिरसस्तथा ।। चतुर्णां करयोन्विोर्नमने चतुरङ्गकः । शिरसः करयोन्विोः पञ्चाङ्गः पञ्चके नते ।।
6 ( ) इति। कल्पान्तरमाह- आगमप्रसिद्धैः पञ्चभिः विनयस्थानः अभिगमरूपैः उपचारैर्युक्ता वा । व्याख्याप्रज्ञप्तौ → (१) सच्चित्ताणं दव्वाणं विउसरणयाए, (२) अचित्ताणं दव्वाणं अविउसरणयाए, (३) एगसाडिएणं उत्तरासंगकरणेणं, (४) चक्खुप्फासे अंजलिप्पगहेणं, (५) मणसो एगत्तीकरणेणं - (भ.सू.२/५/१०९) इत्येवं पञ्चविधविनयोपदर्शनं कृतम् । दर्शनशुद्धिप्रकरणे → दव्वाण सचित्ताणं विउसरणमचित्तदव्वपरिभोगो। मणएगत्तीकरणं अंजलिबंधो य दिट्ठिपहे ।। तह एगसाडएणं उत्तरसंगेण जिणहरपवेसो । पंचविहोऽभिगमो इय अहवा वि य अन्नहा एस ।। अवहट्ट रायककुहाइं पंचवररायककुहरूवाइं । खग्गं छत्तोवाणह मउडं तह चामराउ य ।।
6 (द.शु.प्र.३१/३२/३३) इत्येवं पञ्चविधाभिगमः प्रकारद्वयेन प्रतिपादितः । उपदेशतरङ्गिण्यान्तु → पञ्चोपचार पूजा गन्धमाल्याधिवासगन्धमाल्यादिसंस्कारविशेषधूप-प्रदीपैः अथवा पुष्पाऽक्षत-गन्धधूप-दीपैर्वा भवति ( (उप.त.२/७/पृ.१७५) इत्युक्तम् ।
अष्टोपचारिका अष्टभिरङ्गैरिति । ‘सीसेति । गुरुगीतायां तु → दोर्ध्या पद्भ्यां च जानुभ्यामुरसा शिरसा दृशा | मनसा वाचसा चेति प्रणामोऽष्टाङ्ग उच्यते ।। - (गु.गी.-८५) इत्युक्तम् । यथाऽस्माकमष्टाङ्गिकी देवपूजाऽभिमता तथा परेषां साष्टाङ्गनमस्कारो गुरुपूजारूपेणाऽभिमत इत्यवधेयम् । तदुक्तं गुरुगीतायां → साष्टाङ्गप्रणिपातेन स्तुवन्नित्यं गुरुं भजेत् । भजनात् स्थैर्यमाप्नोति स्वस्वरूपमयो भवेत् ।।
ગાથાર્થ સ્પષ્ટ હોવાને કારણે ટીકાકારે ઉપરના શ્લોકની ટીકા કરેલ નથી.
ગાથાર્થ - તે પૂજા પાંચ ઉપચારવાળી હોય, કોઈક પૂજા આઠ ઉપચારવાળી હોય તેમજ પોતાની વિશેષ સંપત્તિ મુજબ સર્વઉપચારવાની પણ પૂજા હોય. (૫/૨૨)
ટીકાર્થ:- બે હાથ, બે ઘૂંટણ, મસ્તક આ પાંચ અંગથી ભગવાનને નમસ્કાર કરવો. તે પંચોપચારપૂજા કહેવાય. અથવા તો આગમમાં પ્રસિદ્ધ પાંચ પ્રકારના વિનયસ્થાનથી યુક્ત પૂજા કરવી, તે પંચોપચાર કહેવાય. આઠ અંગ દ્વારા જે પૂજામાં ઉપચાર કરવામાં આવે તે અષ્ટોપચાર પૂજા કહેવાય. મસ્તક,
१. हस्तादर्श 'ष्टोचारि...' इति पाठः ।
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
• अष्टोपचारादिपूजाद्योतनम् •
३५१ 'सीसमुरोअरपिट्ठी दो बाहू उरूआ य अट्ठङ्गा' (आवश्यकनियुक्तिभाष्य-१६०) । ( (गु.गी.८४) इत्यलं प्रसङ्गेन । प्रकृतमुच्यते- देवपूजायामष्टाङ्गानां उपलक्षणात् गन्धमाल्याद्यष्टकमपि बोध्यम् । तदुक्तं पूजाप्रकरणे उमास्वातिवाचकैः → 'गन्ध-धूपाऽक्षतैः स्रग्भिः' 'प्रदीपैः बलि-वारिभिः । प्रधानैश्च फलैः पूजा विधेया श्रीजिनेशितुः ।। - (पू.प्र।१४) इति । सम्बोधप्रकरणे च → तहियं पंचुवयारा कुसुम-क्खय-गंध-धूव-दीवेहिं । नेविज्ज-फल-जलेहिं जुत्ता अट्ठोवयारा वि ।। - (सं.प्र.१८७) इत्युक्तम् । श्रीचन्द्रमहत्तरैरपि → वरगंध-धूव-चुक्खक्खएहिं कुसुमेहिं पवरदीवेहिं । नेविज्जफल-जलेहिं य जिणपूआ अट्ठहा होइ - (चन्द्र.) इत्येवमष्टोपचारा पूजोपदर्शिता । योगशास्त्रवृत्ती हेमचन्द्रसूरिभिः → गन्धेर्माल्यैर्विनिर्यद्बहलपरिमलैरक्षतेधूप-दीपैः, सान्नाज्यैः प्राज्यभेदैश्चरुभिरुपहृतैः पाकपूतैः फलैश्च । अम्भैः सम्पूर्णपात्रैरिति हि जिनपतेरर्चनामष्टभेदां कुर्वाणा वेश्मभाजः परमपदसुखस्तोममाराल्लभन्ते ।।
6 (यो.शा.प्रकाश-३/१२४ वृ.) इत्येवमष्टधा पूजोपवर्णिता ।
चैत्यवन्दनमहाभाष्यकृतस्तु → तहियं पंचुवयारा कुसुम-क्खय-गंध-धूव-दीवेहिं । फल-जल-नेविज्जेहिं सहऽट्ठरूवा भवे सा उ ।। अन्ने अढुवयारं भणंति अटुंगमेव पणिवायं । सो पुण सुए न दीसइ न य आइन्नो जिणमयम्मि ।।
6 (चै.म. २१०-२११) इत्याहुः । दर्शनशुद्धिप्रकरणे तु → कुसुम-क्खय-धूवेहिं दीवयवासेहिं सुंदरफलेहिं । पूआ घय-सलिलेहिं अट्ठविहा तस्स कायव्वा ।। - (द.शु. १/२४) इत्यवेमष्टधा पूजोपदर्शिता । प्रकृते → सर्वात्मकत्वं दृश्यविलयो गन्धः, दृगविशिष्टात्मानः = अक्षताः, चिदादीप्तिः = पुष्पम्, सूर्यात्मकत्वं दीपः, परिपूर्णचन्द्राऽमृतरसस्यैकीकरणं = नैवेद्यम्, निश्चलत्वं = प्रदक्षिणम्, सोऽहंभावः = नमस्कारः, परमेश्वरस्तुतिः = मौनम् - (आ.पू.२) इति आत्मपूजोपनिषद्वचनमपि भावग्राहकाऽऽध्यात्मिकनयाभिप्रायेण यथातन्त्रमनुयोज्यं स्व-परतन्त्ररहस्यवेदिभिः ।
एतेन → सदाऽमनस्कमय॑म् । सदादीप्तिरपाराऽमृतवृत्तिः = स्नानम्, सर्वत्र भावना = गन्धः, दृक्स्वरूपाऽवस्थानं = अक्षताः, चिदाप्तिः = पुष्पम्, चिदग्निस्वरूपं = धूपः, चिदादित्यस्वरूपं = दीपः, परिपूर्णचन्द्राऽमृतरसस्यैकीकरणं = नैवेद्यम्, निश्चलत्वं = प्रदक्षिणम्, सोऽहंभावः = नमस्कारः
(मं.बा.२/३) इत्यादि मण्डलब्राह्मणोपनिषद्वचनमपि व्याख्यातम् ।
प्रकृते → स्वव्यतिरिक्तवस्तुसङ्गरहितस्मरणं = विभूषणम् । सच्चित्सुखपरिपूर्णतास्मरणं = गन्धः । समस्तविषयाणां मनसः स्थैर्येणाऽनुसन्धानं = कुसुमम् - (भाव.१) इति भावनोपनिषद्वचनमपि भावपूजापेक्षया योज्यम् । प्रकृते →
अहिंसा गोमयं प्रोक्तं शान्तिश्च सलिलं परम् ।।
कूर्यात् संमार्जनं प्राज्ञो वैराग्यं चन्दनं स्मृतम् । पूजयेद् ध्यानयोगेन सन्तोषैः कुसुमैः सितैः ।। છાતી, પેટ, પીઠ, બે હાથ અને બે સાથળ- આ આઠ અંગ દ્વારા સાષ્ટાંગ પ્રણામ કરવામાં આવે તે અષ્ટોપચાર પૂજા કહેવાય.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५२
• सर्वोचारपूजाविधानम् .
द्वात्रिंशिका-५/२३ ____ सर्वोपचारापि च (स्याद्) देवेन्द्रन्यायेन' निजसम्पद्विशेषतः = सर्वबलविभूत्यादिना ।।२२।। इयं न्यायोत्थवित्तेन कार्या भक्तिमता सता । विशुद्धोज्ज्वलवस्त्रेण शुचिना संय(?)तात्मना ।।२३।।
इयमिति । इयं = पूजा न्यायोत्थवित्तेन = भावविशेषात्परिशोधितद्रव्येण भक्तिमता सता धूपश्च गुग्गुलुर्देयः प्राणायामसमुद्भवः । प्रत्याहारश्च नैवेद्यमस्तेयं च प्रदक्षिणम् ।। इति दिव्योपचारैश्च सम्पूज्य परमं शिवम् । जपेद् ध्यायेच्च मुक्त्यर्थं सर्वसङ्गविवर्जितः ।।
- (शिवो.२५-२८) इति शिवोपनिषद्वचनान्यपि यथातन्त्रमनुयोज्यानि भावभक्तिस्वरूपवेदिभिः । सरागे देवत्वबुद्धिमादधतामपि केषाञ्चित् परेषामुपदर्शितरीत्या प्रवर्ततामेकान्ताऽभिनिवेशे विगलिते सति मणिप्रभा-मणिमतिन्यायेन मुक्तिः सम्भवतीति ध्येयम् ।।
तृतीयां पूजामाह- सर्वोपचारापि च देवेन्द्रन्यायेन = दशार्णभद्रप्रतिबोधकदेवेन्द्ररीत्या निजसम्पद्विशेषतः = स्वकीयविभवविशेषमाश्रित्य सर्वबल-विभूत्यादिना ‘सविड्ढिए, सव्वजुत्तीए, सव्वबलेणं, सव्व-समुदएणं, सव्वादरेणं, सव्वविभूईए, सव्वविभूसाए, सव्वसंभमेणं, सव्वपुप्फ-गंध-वास-मल्लालंकारेणं, सव्वतुडिअसद्दनिनाएणं... ' (औप.३१) इत्यादिना औपपातिकसूत्रदर्शितप्रकारेण । सम्बोधप्रकरणे च → सव्वोवयारपूया न्हवण-च्चण-भूसण-वत्थाईहिं । फल-बलि-दीवाइ-नट्ट-गीय-आरत्तियाईहिं।। - (सं. प्र.१८८) इत्युक्तम् । चैत्यवन्दनमहाभाष्यकृतस्तु → । सव्वोवयारजुत्ता प्रहाण-ऽच्चण-नट्ट-गीयमाईहिं । पव्वाइएसु कीरइ निच्चं वा इड्ढिमंतेहिं ।। घय-दुद्ध-दहि य गंधोदयाइण्हाणं पभावणाजणगं । सइ गीय-वाइयाइसंजोगे कुणइ पव्वेसु ।।
6 (चै.म.२१२/२०२) इत्याहुः । बाह्यसामग्रीविरहे जपकरणेनाऽपि सा सम्भवति । तदुक्तं हरिभद्रसूरिभिः ब्रह्मसिद्धान्तसमुच्चये → पूजा सर्वोपचाराऽत्र यथाशक्त्युपपादनात् । पुष्पादेस्तदभावे तु जपशुद्धा परा मता ।। 6 (ब्र.सि.स. २५०) इति भावनीयं द्रव्य-भावशक्तिवेदिभिः ।।५/२२ ।।।
इयञ्च यथा येन कार्या तथाऽऽह- 'इयमि'ति । साधनशुद्धिमाह- न्यायोत्थवित्तेनेति । 'यन्मात्रं
તથા દશાર્ણભદ્રના પ્રતિબોધક ઈન્દ્રના દૃષ્ટાંતથી પોતાની વિશિષ્ટ સંપત્તિ મુજબ સર્વબલ, સર્વવિભૂતિ, સર્વસામગ્રી દ્વારા થતી પૂજા સર્વોપચાર પૂજા કહેવાય. (૫/૨૨)
વિશેષાર્થ :- ભગવતીસૂત્રમાં પાંચ પ્રકારના અભિગમરૂપ વિનયથી થતી પૂજા આ પ્રકારે જણાવેલ छे. (१) सथित्त द्रव्यनो त्या (२) पूल योग्य मायित्त द्रव्यन ड (3) साl2s उत्तरासंग(अस) 5२वो. (४) भगवान हेमाय 3 रास२ हेपाय त्यारे हाय 341, (५) मननी माता ४२वी. આ પાંચ પ્રકારના અભિગમરૂપ ઉપચારથી થતી પૂજા તે પંચોપચાર પૂજા જાણવી. પૂજાપ્રકરણમાં ઉમાસ્વાતિ महा। मष्टो५या२ पू. मा प्रभारी बतावी छे. वासक्षे५, धूप, योगा, सनी भाणा, होवो, पति, પાણી અને ફળ સ્વરૂપ ઉત્તમ દ્રવ્યોથી ભગવાનની અષ્ટપ્રકારી પૂજા કરવી.(૫/૨૨)
ગાથાર્થ:- ન્યાયોપાર્જિત ધન દ્વારા ભક્તિયુક્ત શ્રાવકે વિશુદ્ધ અને ઉજ્જવળ વસ્ત્રો પહેરી પવિત્ર थई अंगोपांगने संडीयी ॥ ४२वी. (५/२3)
ટીકાર્થ :- પૂર્વે (૫/૧૪) જણાવ્યા મુજબ વિશેષ પ્રકારના ભાવથી શુદ્ધ કરવામાં આવેલ १. मुद्रितप्रतौ ...न्द्रयायेन' इति त्रुटितोऽशुद्धश्च पाठः ।
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
• तत्त्वदर्शिस्नानविचारः •
३५३ कार्या विशुद्धं पट्टयुग्मादि रक्त-पीतादिवर्णमुज्ज्वलं च वस्त्रं यस्य तेन (विशुद्धोज्ज्वलवस्त्रेण), तदुक्तं 'सितशुभवस्त्रेण' (षोडशक-९/५) इति । शुचिना द्रव्यतो देश-सर्वस्नानाभ्यां भावतश्च विशुद्धाऽध्यवसायेन संवृताऽऽत्मना = अङ्गोपाङ्गेन्द्रियसंवरवता ।।२३।।। पिण्ड-क्रिया-गुणोदारैरेषा स्तोत्रैश्च सङ्गता । पापगर्हापरैः सम्यक्प्रणिधानपुरःसरैः ।।२४।।
पिण्डेति । पिण्डं = शरीरमष्टोत्तरलक्षणसहस्रकलितं, क्रिया = आचारो दुर्वारपरीषहोपसर्गजयलक्षणः, गुणाः = श्रद्धा-ज्ञान-विरतिपरिणामादयः केवलज्ञान-दर्शनादयश्च तैरुदारैः = गम्भीरैः यस्य सत्कं वित्तं स्वीकाराऽयोग्यमिह मदीये वित्ते कथञ्चिदनुप्रविष्टं तत्स्वामिनः तद्वित्तोत्पन्नं जिनपूजापुण्यं भवतु' इत्येवं भावविशेषात परिशोधितद्रव्येण भक्तिमता सता पूजा कार्या । तदुक्तं षोडशके → न्यायाऽजितेन परिशोधितेन वित्तेन निरवशेषेयं । कर्तव्या बुद्धिमता प्रयुक्तसत्सिद्धियोगेन ।। - (षो. ९/४) इति ।
भावशुद्धिमुक्त्वा वस्त्रप्रकारमाह- विशुद्धमिति । षोडशकसंवादमाह- 'सितेति । सम्पूर्णा च कारिका → शुचिनाऽऽत्मसंयमपरं सित-शुभवस्त्रेण वचनसारेण । आशंसारहितेन च तथा तथा भाववृद्ध्योच्चैः ।। 6 (षो.९/५) इति । शुचिना द्रव्यतः देश-सर्वस्नानाभ्यां = हस्त-पाद-मुखप्रक्षालन-शिरःस्नानरूपदेशसर्वभेदभिन्नस्नानाभ्यां, भावतश्च विशुद्धाऽध्यवसायेन आशंसाशून्यश्रद्धा-सदाशय-शुद्धात्मस्वरूपबोध-बहुमानादिगर्भितेन, एतेन → मनसा च प्रदीप्तेन ब्रह्मज्ञानबलेन च । स्नाति यो मानसे तीर्थे तत्स्नानं तत्त्वदर्शिनः ।। 6 (म.भा.अनुशासनपर्व-१०८-१३) इति महाभारतवचनमपि व्याख्यातम् । अङ्गोपाङ्गेन्द्रियसंवरवता = आत्मसंयमपरेण ।।५/२३ ।।
इयमधिकृता पूजा पुष्पाऽऽमिष-स्तोत्रादिभेदेन बहुविधा । तत्र पुष्पादिपूजामभिधाय स्तोत्रपूजामाह'पिण्डे'ति । गुणाः सामान्येन श्रद्धा-ज्ञान-विरतिपरिणामादयः विशेषेण केवलज्ञान-दर्शनादयश्च, तैः = पिण्ड-क्रिया-गुणैः उदारैः = गम्भीरैः = सूक्ष्ममतिगम्याथैः । तत्पुरस्सरैः = उपयोगप्रधानैः । उपન્યાયઉપાર્જિત ધન વડે આ પૂજા, ભક્તિવાળા સજ્જને કરવી. પટ્ટયુગ્મ વગેરે લાલ, પીળા શુદ્ધવસ્ત્ર અને ઉજ્જવળ વસ્ત્રને પૂજા કરનારા શ્રાવકે પહેરવા. ષોડશક ગ્રંથમાં શ્રી હરિભદ્રસૂરિ મહારાજે કહેલ છે કે “શ્વેત અને શુભ = લાલ, પીળા વસ્ત્રો પહેરીને શ્રાવકે પૂજા કરવી.” તેમજ દ્રવ્યથી દેશસ્નાન અને સર્વજ્ઞાન દ્વારા પવિત્ર થઈને અને ભાવથી વિશુદ્ધ અધ્યવસાય દ્વારા પવિત્ર થઈને પૂજા કરવી. તેમજ પૂજા કરતી વખતે અંગોપાંગ અને ઈંદ્રિય સંકોચીને રાખવા. (૫/૨૩)
સ્તોત્ર પૂજા મીમાંસા જ ગાથાર્થ - ભગવાનનું શરીર, આચાર, ગુણ દ્વારા ગંભીર તેમજ પાપગઈ કરવામાં તત્પર તેવા સ્તોત્રો સારી રીતે પ્રણિધાનપૂર્વક બોલવા દ્વારા સ્તોત્રપૂજા કરવી. (૫/૨૪)
ટીકાર્ય - ૧૦0૮ લક્ષણથી યુક્ત એવું ભગવાનનું શરીર તેમજ દુર્વાર એવા ઉપસર્ગ અને પરિષહોને જીતવા સ્વરૂપ પ્રભુનું આચરણ તથા શ્રદ્ધા, જ્ઞાન, વિરતિ પરિણામ વગેરે ગુણો અને કેવલજ્ઞાન અને કેવલદર્શન વગેરે ગુણોનું વર્ણન કરવાના લીધે ગંભીર બનેલા એવા સ્તોત્રો વડે ભગવાનની પૂજા કરવી
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५४ • स्तोत्रपूजाविधिप्रदर्शनम् •
द्वात्रिंशिका-५/२४ (=पिण्डक्रिया-गुणोदारैः) पापानां = राग-द्वेष-मोहपूर्वं स्वयंकृतानां गर्दा = भगवत्साक्षिकनिन्दारूपा तया परैः = प्रकृष्टैः (=पापगर्हापरैः) सम्यक् = समीचीनं यत्प्रणिधानं = ऐकाग्र्यं तत्पुरःसरैः (=सम्यक्प्रणिधानपुरःसरैः) स्तोत्रैश्चैषा = पूजा सङ्गता ।।२४।। लक्षणात् आशयविशुद्धिजनकैः संवेगपरायणैरित्यादिकमप्यत्रानुसन्धेयम् । तदुक्तं पूजाषोडशके → पिण्ड-क्रिया-गुणगतैर्गम्भीरैर्विविधवर्णसंयुक्तैः । आशयविशुद्धिजनकैः संवेगपरायणैः पुण्यैः ।। पापनिवेदनग:ः प्रणिधानपुरस्सरैर्विचित्रार्थैः । अस्खलितादिगुणयुतैः स्तोत्रैश्च महामतिग्रथितैः ।।
6 (षो.९/६-७) इति । प्रकृतस्तोत्रपूजाविधिस्तु ललितविस्तरायां → साधुः श्रावको वा यथोदितं पठन् पञ्चाङ्गप्रणिपातं करोति, भूयश्च पादपुञ्छनादिनिषण्णो यथाभावं स्थान-वर्णाऽर्थाऽऽलम्बनगतचितः सर्वसाराणि यथाभूतानि असाधारणगुणसङ्गतानि भगवतां दुष्टाऽलङ्कारविरहेण प्रकृष्टशब्दानि, भाववृद्धये परयोगव्याघातवर्जनेन परिशुद्धामापादयन् योगवृद्धिम्, अन्येषां सद्विधानतः सर्वज्ञप्रणीतप्रवचनोन्नतिकराणि, भावसारं परिशुद्धगम्भीरेण ध्वनिना सुनिभृताङ्गः सम्यगनभिभवन् गुरुध्वनिं तत्प्रवेशात्, अगणयन् दंश-मशकादीन् देहे, योगमुद्रया रागादिविषपरममन्त्ररूपाणि महास्तोत्राणि पठति (ल.वि.शक्रस्तवान्ते पृ. ७८) इत्येवमावेदितः स इहानुसन्धेयो जिनभक्तिनिर्भरहृदयैः ।
न च पुष्पादिविरहे केवलस्तोत्रेभ्यः कथं पूजा सङ्गता स्यादिति शङ्कनीयम्, पुष्पादिपूजायाः शुभभावार्थं विहितत्वात्, तस्य च स्तोत्रेभ्यः समरसाऽऽपत्त्या सद्भूतगुणोत्कीर्तनसंवेगेन प्रकृष्टताऽऽपादनात् । तदुक्तं षोडशके → शुभभावार्थं पूजा स्तोत्रेभ्यः स च परः शुभो भवति । सद्भूतगुणोत्कीर्तनसंवेगात् समरसाऽऽपत्त्या ।। 6 (षो.९/८) इति । ततश्च पुष्पादितः शुभतरपरिणामनिबन्धनत्वेन स्तोत्राणां विशिष्टपूजाहेतुत्वं सिद्धं भवति । न च → सव्वे सरा नियटुंति, तक्का जत्थ न विज्जइ, मइ तत्थ न गाहिया (आचा.१/५/६) इत्यादिना आचाराङ्गे कर्मशून्यस्य परमात्मनः शब्दाऽतीतत्वप्रदर्शनात् कथं स्तोत्रपूजागम्यत्वं स्यादिति वाच्यम्, परमात्मनः कर्माऽतीतत्वेन शब्द-मति-तर्काऽगम्यत्वेऽपि तत्साक्षात्कारप्रणिधानगर्भभक्तिप्रयुक्तस्तोत्रादिसहायेन परोक्षतया गम्यत्वाऽभ्युपगमात् । __इत्थमेव स्वाऽऽवरणविलये तदपरोक्षसाक्षात्कारोपपत्तेः । सम्मतञ्चेदं परेषामपि । तदुक्तं संन्यासगीतायां → तत्त्वाऽतीतं पदं तद्वदवाङ्मनसगोचरम्। सर्वे ज्ञातुं यतन्ते वै साहाय्याच्छब्द-भावयोः ।। - (सं.गी.४/६०) इति । अत एव परमात्मान्वेषण-दिदृक्षा-भक्त्यादिप्रयुक्तानां शब्दानां ब्रह्मत्वोपपत्तेरिति । यद्वा परिभाषान्तरेण परब्रह्मणः शुद्धात्मनो द्रव्यास्तिकनयाभिप्रेतस्य तर्काद्यगोचरत्वेऽप्यपरब्रह्मणः पर्यायास्तिकनयाभिमतस्य शुद्धशब्दादिविषयताऽपि सम्मतैव । ___ एतेन → वचसां मनसां यत्स्यात् शुद्धानां विषयः परम् । तद् ब्रह्म मध्यमं विद्धि 'तन्मे ब्रूही'ति श्रुतेः ।। ( (रा.गी.४/३) इति रामगीतावचनमपि व्याख्यातम् । प्रकृते → जपं निवेद्य देवाय स्तुत्वा તે સ્તોત્રપૂજા કહેવાય. તેમજ રાગ, દ્વેષ અને મોહથી જાતે કરેલા પાપોની ભગવાનની સાક્ષીએ નિંદા કરવામાં તત્પર એવા સ્તોત્રો દ્વારા પણ સ્તોત્રપૂજા થાય. પરંતુ, આ સ્તોત્ર સારી રીતે ચિત્તની એકાગ્રતાપૂર્વક भने महामापूर्व बोटावा मे. (५/२४)
.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
• समन्तभद्रादिपूजोपदर्शनम् •
अन्ये त्वाहुस्त्रिधा योगसारा सा शुद्धिचित्तत: (वित्तशुद्धितः) । अतिचारोज्झिता विघ्नशमाऽभ्युदय - मोक्षदा ।। २५ ।।
=
अन्ये त्विति अन्ये तु आचार्याः आहुः प्राहुः 'सा = पूजा योगसारा त्रिधाकाययोगप्रधाना, वाग्योगप्रधाना मनोयोगप्रधाना च । शुद्धिचित्ततः ( वित्तशुद्धितः) कायादिदोषपरिहाराऽभिप्रायाद् अतिचारोज्झिता शुद्ध्यतिचारविकला यथाक्रमं विघ्नशमदा, अभ्युदयदा मोक्षदा स्तोत्रैरनेकधा । एवं मां य उपासीत स लभेन्मोक्षमव्ययम् ।। (ग.गी. ७/१७) शक्योऽहं वीक्षितुं ज्ञातुं प्रवेष्टुं भक्तिभावतः । त्यज भीतिं च मोहं च पश्य मां सौम्यरूपिणम् ।। (ग.गी. ८/२५) भक्तिश्चैवाऽऽदरश्चाऽत्र कारणं परमं मतम् । सर्वेषां विदुषां श्रेष्ठो ह्यकिञ्चिज्ज्ञोऽपि भक्तिमान् ।। ← (ग.गी. ९/७ ) इति गणेशगीतावचनमपि यथातन्त्रमनुयोज्यम् ।
एतेन यो देवं स्तौति स देवं पश्यति सोऽमृतत्वं गच्छति ← (रामोत्त. ४७ ) इति रामोत्तरतापिनीयोपनिषद्वचनमपि व्याख्यातम् । प्रकृते भक्तिगम्यं परं तत्त्वमन्तर्लीनेन चेतसा । भावनामात्रमेवाऽत्र कारणं पद्मसम्भव !।। ← (यो. शि. ३ / २३) इति योगशिखोपनिषद्वचनमप्यवश्यमनुस्मर्तव्यम् । युष्माभिः संस्तुतो विष्णुः प्रसन्नो भवति क्षणात् ← (न.पु.४०/३० ) इत्युक्तं, यच्च राधोपनिषदि → लीलाकामशरीरी स्वविनोदार्थं भक्तैः सहोत्कण्ठितैः तत्र क्रीडति कृष्णः ← (राधो.४/८) इति निरूपितम्, यदपि च रामोत्तरतापिनीयोपनिषदि भवति ← (रामो. ४८) इत्युक्तं यच्चाऽपि नृसिंहपूर्वतापनीयोपनिषदि
यत्तु नरसिंहपुराणे
मन्त्रैः देवं स्तुवंस्ततो देवः प्रीतो
देवं स्तुवते, ततो देवः प्रीतो
भवति स्वात्मानं दर्शयति ← (नृसिं. पू. ४ / ३) इत्युक्तं तत्तु सरागदेवमाश्रित्य सङ्गच्छते तत्र च देवत्वबुद्धिर्मिथ्येति प्राक् ( द्वा.द्वा.५/१९ पृष्ठ-३३३) प्रदर्शितमेव । वीतरागदेवस्थले तु भक्तिभावादिगर्भतत्स्तुत्यादितः स्वात्मविशुद्ध्या समापत्तिद्वारा स्वात्मन एव परमात्मभावेन दर्शनमुपजायत इत्यादिकं यथातत्रमूहनीयमत्र । ।५ / २४ ।।
अथान्यथा पूजाभेदत्रितयमाह - 'अन्य' इति । वित्तशुद्धितः = धनशुद्धिमाश्रित्य, कथमित्याह कायादिदोषपरिहाराऽभिप्रायात्, कायादिदोषपरिहारपूर्वकैकाग्रप्रवृत्त्युपार्जितधनत इत्यर्थः । तिसृणामप्येतासामन्वर्थनामभेदमाह - यथाक्रमं विघ्नशमदा इत्यादि । काययोगप्रधाना विघ्नोपशमनी, वाग्योगप्रधाना अभ्युदयसाधनी, मनोयोगसारा च निर्वाणसाधनीति भावः । एतासां यथाक्रमं 'समन्तभद्रा, सर्वमङ्गला, सर्वसिद्धिफला' इत्येतान्यप्यन्वर्थनामानि गीयन्ते । तदुक्तं पूजाविंशिकायां काय-वय-मणविसुद्धिसंभूओगरणपरिभेया ।।
३५५
गाथार्थ ::- અન્ય આચાર્યો કહે છે કે પૂજા ત્રણ પ્રકારની છે. ત્રણ યોગપ્રધાન અને શુદ્ધ ચિત્તના લીધે अतियाररहित जेवी भए। पूभ ( १ ) विघ्ननी शांति (२) अल्युध्य ( 3 ) भोक्षने आपनार छे. (4/24)
ટીકાર્થ :- અન્ય આચાર્ય ભગવંતો એમ કહે છે કે પૂજા ત્રણ પ્રકારે છે. (૧) કાયયોગપ્રધાન (૨) વચનયોગપ્રધાન (૩) મનોયોગપ્રધાન. શુદ્ધ ચિત્તના (ધનશુદ્ધિના) લીધે કાયિક વગેરે દોષને છોડવાના અભિપ્રાયના કારણે પૂજાની શુદ્ધિમાં લાગતા અતિચારથી શૂન્ય એવી આ પૂજા અનુક્રમે વિઘ્નની શાંતિ १. हस्तादर्शे 'मोक्षदः' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५६
• त्रिविधपूजामीमांसा
च' (= विघ्नशमाऽभ्युदय - मोक्षदा) । तदुक्तं षोडशके
‘कायादियोगसारा त्रिविधा तच्छुद्ध्युपात्तवित्तेन' । या तदतिचाररहिता सा परमाऽन्ये तु समयविदः ।। विघ्नोपशमन्याद्या गीताऽभ्युदयप्रसाधनी चाऽन्या । निर्वाणसाधनीति च फलदा तु यथार्थसंज्ञाभि: ।। ' ( षो. ९ / ९-१० ) ।। २५ ।। सव्वगुणाहिगविसया नियमुत्तमवत्थुदाणपरिओसा । कायकिरियप्पहाणा समंतभद्दा पढमपूया ।। बीया उ सव्वमंगलनामा वायकिरियापहाणेसा । पुव्वुत्तविसयवत्थुसु ओचित्ताऽऽणयणभेण ।। तइया परतत्तगया सव्युत्तमवत्थु - माणसणिओगा । सुद्धमणजोगसारा विन्नेया सव्वसिद्धिफला ।।
← ( पू.विं.८/२-३-४-५) इति । तत्रेह प्रथमा प्रथमाऽवञ्चकयोगात् सम्यग्दृष्टेर्भवति, द्वितीया तु द्वितीयाऽवञ्चकयोगादुत्तरगुणधारिणः तृतीया च तृतीयाऽवञ्चकयोगात् परमश्रावकस्यैव । प्रथमकरणभेदेन ग्रन्थ्यासन्नस्य च धर्ममात्रफलैवेयं सद्योगादिभावाद् अनुबन्धाऽसिद्धेश्चेत्यधिकमस्मत्कृतकल्याणकन्दल्याम् । अधिकृतसमस्तार्थप्रतिपादनपरा वैराग्यकल्पलताकारिकासंहतिः इत्थं वर्तते
उक्ता विशुद्धा त्रिविधा, क्रमात् सा प्रकृष्टमध्याधिकविघ्नहर्त्री । व्यापारसारा निजकाय-वाणी-मनोविशुद्धैरुपचारभेदैः । । समन्तभद्रा प्रथमाऽत्र पूजा, प्रोक्ता द्वितीया खलु सर्वभद्रा । मरोर्भवस्याध्वनि सर्वसिद्धिफला तृतीयाऽमृतदीर्घिकाभा । । तत्रादिमा सर्वगुणाधिकेषु, जिनेषु सर्वोत्तमवस्तुजातैः । कर्पूरपुष्पागुरुचन्दनाद्यैः स्वयं वितीर्णैः परितोषमूला ।। तेषां जनैरानयनेन वाचामाचारसञ्चारपवित्रितेन । भवेद् द्वितीयाऽधिकतोषहेतुः स्वशक्तिविस्फारितभूरिभक्तिः ।। अनन्तसन्तोषकरी तृतीया स्वशक्तिसिद्धाऽर्चनसंविधाने । भवत्यविश्रम्य सुरादिसाध्य-विधौ विधित्साप्रसरोऽपि यस्याम् ।। आद्याऽऽदिमाऽवञ्चकयोगतः स्यात्, सम्यग्दृशामुत्तरसद्गुणौघम् । युज्येत पूजा दधतां द्वितीया, द्वितीयतद्योगपवित्रितानाम् ।। तथा तृतीयाऽतिशयात् तृतीयात् सञ्जायतेऽवञ्चकयोगरूपात् । श्राद्धस्य शुद्धस्य निजोचितस्य, श्रुतोदिताचारपरायणस्य । । योगा इहोक्तास्त्रिविधाश्च योग-क्रिया- फलावञ्चकभेदभाजः । सत्साधुसङ्गात्परिणामभाग्भ्यां क्रियाफलाभ्यां च तदाश्रयाभ्याम् ।। सम्यक्त्वभाजां त्रिविधाऽपि सेय - मेकातपत्रप्रभुता विधात्री । मिथ्यात्वभाजामपि विघ्नहर्त्री, धर्माप्तिकृद् ग्रन्थिसमीपगानाम्।। भवस्थितेर्भङ्गकरीयमिष्टा विशोधनी मोक्षमहापथस्य । जीवायसञ्चाक्षयभावराग - रसायनात् काञ्चनभावकर्त्री ।।
← (वै.क.स्त. १/८२-९१ ) इत्यवधेयमनेकग्रन्थसन्दर्भविभावनपरायणैः ।।५/२५।।
કરનાર છે. (૨) અભ્યુદયને સાધનાર છે અને (૩) મોક્ષને આપનાર છે. ષોડશક ગ્રંથમાં હરિભદ્રસૂરિ મહારાજે જણાવેલ છે કે “(૧) કાયાદિક યોગપ્રધાન અતિચારરહિત જે પૂજા છે તે કાયાદિની શુદ્ધિથી પ્રાપ્ત થયેલ ધન વગેરે દ્વારા અતિચારરહિત બને તે શ્રેષ્ઠ પૂજા છે. કાયયોગપ્રધાન પૂજા વિઘ્નઉપશમની છે. (૨) વચનયોગ પ્રધાન પૂજા અભ્યુદયપ્રસાધની છે. (૩) અને મનોયોગપ્રધાન ત્રીજી પૂજા નિર્વાણસાધની छे. पोत-पोतानी यथार्थ संज्ञाथी प्रत्येक पूल इसहाय छे.” (५/२५)
१. हस्तप्रतौ चित्तेन' इत्यशुद्धः पाठः
1
२. मुद्रितप्रतौ 'परमान्येति' इत्यशुद्धः पाठः 1
द्वात्रिंशिका-५/२५
"
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
• मानसी पूजा श्रेष्ठा •
३५७ आद्ययोश्चारुपुष्पाद्यानयनैतन्नियोजने । अन्त्यायां मनसा सर्वं सम्पादयति सुन्दरम ॥२६।।
आद्ययोरिति । आद्ययोः काय-वाग्योगसारयोः पूजयोः क्रमात्पुष्पादिकं = प्रधानपुष्पगन्धमाल्यादिकं सेवते च स्वयमेव ददात्यानयति च वचनेनाऽन्यतोऽपि क्षेत्रात् । तदुक्तं
प्रवरं पुष्पादि सदा चाऽऽद्यायां सेवते तु तद्दाता । आनयति चाऽन्यतोऽपि हि नियमादेव द्वितीयायाम् ।।' (षोड.९/११)
अन्त्यायां = मनोयोगसारायां' सर्वं सुन्दरं पारिजातकुसुमादि मनसा सम्पादयति । तदुक्तं"त्रैलोक्यसुन्दरं यन्मनसाऽऽपादयति तत्तु चरमायाम्।" (षोड. ९/१२) इति ।।२६ ।। न च स्नानादिना कायवधादत्राऽस्ति दुष्टता । दोषादधिकभावस्य तत्राऽऽनुभविकत्वतः ।।२७।।
न चेति । न चात्र = पूजाविधौ कायवधात् = जलवनस्पत्यादिविराधनात् स्नानादिना दुष्टताऽस्ति, दोषात् = कायवधदोषाद् अधिकभावस्य = स्नानादिजनिताऽधिकशुभाऽध्यवसायस्य
तिसृष्वपि यद् भवति तदाह- 'आद्ययो'रिति । स्पष्टार्थेयं कारिकेति न प्रतन्यते । प्रकृते चरमा पूजा श्रेष्ठा मन्तव्या । सम्मतञ्चेदं परेषामपि । तदुक्तं गणेशगीतायां → त्रिविधास्वपि पूजासु श्रेयसी मानसी मता (ग.गी.७/१०) इति । प्रकृते → मानसपूजया जपेन ध्यानेन कीर्तनेन स्तुत्या मानसेन सर्वेण नित्यस्थलं प्राप्नोति - (राधो.४/९) इति राधोपनिषद्वचनमपि यथातन्त्रमनुयोज्यम् ।।५/२६।।
अत्र पूर्वपक्षमुद्भाव्य निरस्यति- 'न चेति ।
न च पूजाविधौ = स्नात्र-विलेपन-सुगन्धिपुष्प-धूप-दीपादिपूजाविधाने स्नानादिना जल-वनस्पत्यादिविराधनाद् दुष्टता इति शङ्कनीयम्, कायवधदोषात् = स्वल्पं कायवधदोषमपेक्ष्य स्नानादिजनिताधिकशुभाध्यवसायस्य = जिनस्नात्र-विलेपनादिजनितस्य अधिकतरप्रशस्तपरिणामप्रबन्धस्य तत्र = पूजादि
ગાથાર્થ :- કાયપ્રધાન પૂજામાં સુંદર પુષ્પ વગેરે ચડાવવાનાં હોય છે. તથા વચનયોગપ્રધાન પૂજામાં સુંદર પુષ્પો વગેરે મંગાવવાનાં હોય છે. તેમજ મનોયોગપ્રધાન પૂજામાં પૂજક મન દ્વારા સર્વ સુંદર पुष्पाहि सामयीन मेगा ७३ छे. (५/२६)
ટીકાર્થ :- કાયયોગપ્રધાન પૂજામાં શ્રેષ્ઠ પુષ્પ, સુગંધીમાળા વગેરેને પૂજક જાતે જ ભગવાન ઉપર ચડાવે છે. તથા વચનયોગપ્રધાન પૂજામાં વાણી દ્વારા બીજા ક્ષેત્રમાંથી શ્રેષ્ઠ પુષ્પ, સુગંધીમાળા વગેરે બીજા પાસેથી પૂજક મંગાવે છે. ષોડશક ગ્રંથમાં શ્રી હરિભદ્રસૂરિ મહારાજે જણાવેલ છે કે કે પ્રથમ પૂજામાં પૂજક હંમેશા શ્રેષ્ઠ પુષ્પનું અર્પણ કરે છે. બીજી પૂજામાં અન્ય ક્ષેત્રમાંથી પણ નિયમાં શ્રેષ્ઠ પુષ્પો મંગાવે છે. - મનોયોગપ્રધાન તૃતીય પૂજામાં શ્રેષ્ઠ પારિજાત કુસુમ વગેરે તમામ સામગ્રી મનથી ભેગી કરે છે. ષોડશકમાં જણાવેલ છે કે કે ત્રણ લોકમાં સુંદર એવા પુષ્પ વગેરેને ચરમ પૂજામાં 94 मे581 ४३ . (५/२६)
ગાથાર્થ :- “સ્નાન વગેરે કરવાના લીધે જીવવિરાધના થવાથી પૂજામાં દોષ રહેલો છે.” તેવી શંકા ન કરવી. કારણ કે દોષ કરતાં પણ વધારે શુભભાવ પૂજામાં અનુભવસિદ્ધ છે. (૫/૨૭)
ટીકાર્થ :- અહીં પૂજાની વિધિમાં પાણી, વનસ્પતિ વગેરે જીવોની સ્નાન દ્વારા વિરાધના થતી १. मुद्रितप्रतौ '...योगसारं (सारायां)' इति पाठः ।
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५८ • कूपोदाहरणविभावनम् .
द्वात्रिंशिका-५/२७ (तत्र) आनुभविकत्वतः = अनुभवसिद्धत्वात् । तदिदमुक्तं
स्नानादौ कायवधो न चोपकारो जिनस्य कश्चिदपि । कृतकृत्यश्च स भगवान् व्यर्था पूजेति मुग्धमतिः ।। कूपोदाहरणादिह कायवधोऽपि गुणवान्मतो गृहिणः' । मन्त्रादेरिव च ततस्तदनुपकारेऽपि फलभावः ।। कृतकृत्यत्वादेव च तत्पूजा फलवती गुणोत्कर्षात् ।
तस्मादव्यर्थेषाऽऽरम्भवतोऽन्यत्र विमलधियः ।। (षो.९/१३-१४-१५) ।।२७।। विधाने अनुभवसिद्धत्वात् । कारिकात्रितयेन षोडशकसंवादमाह ‘स्नानादा'वित्यादिना । तवृत्तिलेशस्त्वेवम् → स्नानादौ = स्नान-विलेपन-सुगन्धिपुष्पादौ पूर्वोक्ते कायवधः = जल-वनस्पत्यादिवधः स्पष्ट एव भवति। स च प्रतिषिद्धः । न चोपकारः सुखानुभवरूपो जिनस्य = वीतरागस्य मुक्तिव्यवस्थितस्य ततः = स्नानाद्यविनाभाविकायवधात् कश्चिदपि भवति । कृतकृत्यश्च = निष्ठितार्थश्च स भगवान्, न किञ्चित्तस्य करणीयमस्मदादिभिरस्ति । तस्मात् व्यर्था = निष्प्रयोजना पूजा इति = एवं मुग्धमतिः = मूढमतिः पर्यनुयुङ्क्ते । एतद्दोषपरिहाराय कारिकाद्वयमाह- 'कूपे'त्यादि, ‘कृते'त्यादि च । कूपोदाहरणात् प्राक् (द्वा.द्वा.१/३१, भाग-१, पृ.६१) व्यावर्णितात् इह = पूजाप्रस्तावे कायवधोऽपि = जल-वनस्पत्याधुपघातोऽपि गुणवान् = सगुणो मतः = अभिप्रेतः गृहिणः = गृहस्थस्य, अल्पव्ययेन बह्वायभावात् । अनेन कायदोषः परिहृतः। ततः = तस्याः पूजायाः सकाशात् तदनुपकारेऽपि = पूज्यानुपकारेऽपि मन्त्रादेरिव च = मन्त्राग्निविद्यादेरिव च फलभावः = फलोत्पादः । यथा स्मर्यमाणमन्त्र-सेव्यमानज्वलनाऽभ्यस्यमानविद्यादेरनुपकारेऽपि मन्त्रादीनां तत्स्वाभाव्यात् विष-शीतापहार-विद्यासिद्ध्यादिरूपफलभावस्तथा जिनपूजनतो जिनानामनुपकारेऽपि पूजकस्य तत्स्वाभाव्यात् विशिष्टपुण्यलाभरूपफलभावः । एतेन 'न चोपकारो जिनस्य' (षोड.९/१३) इति दोषः परिहृतः । कृतकृत्यत्वादेव च = सिद्धार्थत्वादेव च तत्पूजा = देवपूजा फलवती = सफला, गुणोत्कर्षात् = उत्कृष्टगुणविषयत्वात् । अनेन चरमदोषो निरस्तः । निगमयति- तस्मात् अव्यर्था = सप्रयोजना एषा = पूजा, अन्यत्र = स्वजन-निकेतनादौ आरम्भवतः इति विमलधियो = निर्मलबुद्धयो ब्रुवते - (षोड.९/१३,१४,१५ वृत्ति) इति । अत एव दर्शनशुद्धिप्रकरणे હોવાથી કાયવધસ્વરૂપ દોષ રહેલો છે. માટે પૂજા કેમ કરી શકાય ? આવી શંકા નહીં કરવી, કારણ કે જીવવિરાધના દોષ કરતાં પણ સ્નાનાદિ નિમિત્ત પૂજામાં ઉત્પન્ન થતો વધુ બળવાન શુભઅધ્યવસાય અનુભવસિદ્ધ છે. માટે જ શ્રી હરિભદ્રસૂરિજીએ ષોડશક ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે – “સ્નાન આદિમાં જીવવિરાધના થાય છે. અને જિનેશ્વર ઉપર કોઈ પણ ઉપકાર થતો નથી. તેમજ તે ભગવાન કૃતકૃત્ય છે. માટે પૂજા વ્યર્થ છે.” આવી વાત મુગ્ધબુદ્ધિવાળા જીવ કરી શકે. બુદ્ધિમાન પુરુષ નહિ. કારણ કે પૂજામાં થતી જીવવિરાધના પણ કૂવાના ઉદાહરણથી ગૃહસ્થને માટે લાભકારી બતાવેલ છે. પૂજાથી ભગવાન ઉપર આપણા દ્વારા કોઈ પણ ઉપકાર ન થવા છતાં તે પૂજા મંત્રાદિની જેમ લાભદાયી છે. ભગવાન કૃતકૃત્ય હોવાથી જ ગુણના પ્રકર્ષને લીધે તેમની પૂજા સફળ બને છે. માટે સંસારમાં આરંભ १. हस्तादर्श 'गुणिनां' इति पाठः । स चाऽशुद्धः ।
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
• पूजास्थलीयहिंसामीमांसा •
३५९ यतिरप्यधिकारी स्यान्न चैवं तस्य सर्वथा । भावस्तवाऽधिरूढत्वादर्थाऽभावादमूदृशा ॥२८॥ ___ यतिरपीति । न चैवं = “स्नानादेरदुष्टत्वाद् यतिरप्यत्राधिकारी स्यात्, विभूषार्थस्नानादेस्तस्य निषेधेऽपि पूजार्थस्नानादेर्निषेद्धुमशक्यत्वात्, अन्यथा गृहस्थस्याऽपि तन्निषेधप्रसङ्गात् । श्रावकप्रज्ञप्त्यां च → सुत्तभणिएण विहिणा गिहिणा निव्वाणमिच्छमाणेण। लोगुत्तमाण पूया निच्चं चिय होइ कायव्वा ।। - (द.शु.१/२६, श्रा.प्र.३५०) इत्युक्तमिति पूर्वोक्तं(पृ.१३७)अत्रानुसन्धेयम् ।।५/२७ ।।
ननु 'अन्यत्राऽऽरम्भवतो जिनपूजायामधिकारः' इति कोऽयं नियमः ? जिनपूजनस्य कूपोदाहरणेन स्वजनिताऽऽरम्भदोषविशोधनपूर्वकगुणान्तराऽऽसादकत्वे यतेरप्यधिकारप्रसङ्गात्, कर्मलक्षणस्य व्याधेरुभयोस्सत्त्वेन पूजालक्षणचिकित्साया उभयत्र न्याय्यत्वादित्याशक्य प्रतिक्षिपति- 'यति'रिति । न चेति शङ्कनीयमित्यनेनाग्रेऽन्वेति । स्नानादेः अल्पव्ययेनाऽधिकलाभसम्पादकतया अदुष्टत्वात् = निर्दोषत्वाङ्गीकारे यतिरपि = साधुरपि अत्र = जिनपूजायां अधिकारी स्यात् ।
ननु → “स्नानमुद्वर्तनाऽभ्यङ्गं नख-केशादिसंस्क्रियाम् । गन्धमाल्यं च धूपञ्च त्यजन्ति ब्रह्मचारिणः” ।। 6 ( ) इति वचनात्, → 'सुखशय्याऽऽसनं वस्त्रं ताम्बूलं स्नानमण्डनम् । दन्तकाष्ठं सुगन्धञ्च ब्रह्मचर्यस्य दूषणम् ।।' - (म.भा.शां.प.ध.स्मृ.३७) इति महाभारत-धर्मस्मृतिवचनाच्च साधोः स्नाने तत्पूर्वकत्वाच्च जिनार्चने नाऽधिकार इति चेत् ? न, विभूषार्थस्नानादेः तस्य = साधोः निषेधेऽपि पूजार्थस्नानादेः = जिनपूजाप्रयोजनकस्नानादेः कूपोदाहरणेन बहुलाभकारणत्वेन निषेद्धं अशक्यत्वात्, अन्यथा = कूपोदाहरणेन बहुलाभनिमित्तस्य पूजार्थस्नानादेः निषेधे गृहस्थस्यापि तनिषेधप्रसङ्गात् = जिनपूजार्थस्नानप्रतिषेधाऽऽपातात् । जिनपूजायाः सावद्यत्वेऽन्यत्राऽऽरम्भवतोऽपि तदनधिकाराऽऽपातस्तुल्य કરનાર જીવને જિનપૂજા નિપ્રયોજન નથી. એમ નિર્મળ બુદ્ધિવાળા પુરુષો કહે છે. ૯ (૫/૨૭)
વિશેષાર્થ :- કૂપદષ્ટાંત આ મુજબ જાણવું. યોગ્ય રીતે કૂવા ખોદવામાં આવે તો પરિશ્રમ, કાદવથી લેપાવું વગેરે દોષો લાગવા છતાં તૃષાશમન આદિ લાભ થાય છે. તેમ વિવિધપૂર્વક પૂજા કરવામાં સ્નાનાદિ દ્વારા જલ, વનસ્પતિ આદિ જીવોની વિરાધનારૂપ સ્વરૂપહિંસા રૂપી દોષ વ્યવહારથી લાગવા છતાં સમ્યક્દર્શનશુદ્ધિ, પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય, કર્મનિર્જરા વગેરે વિશિષ્ટ લાભો કરણ, કરાવણ, અનુમોદન દ્વારા स्व-५२ने. थाय छे. (५/२७)
ગાથાર્થ:- “જો આવું હોય તો સાધુ પણ જિનપૂજાના અધિકારી થશે.” આવું ન કહેવું. કેમ કે સાધુ સંપૂર્ણપણે ભાવસ્તવમાં આરૂઢ થયેલા હોવાથી જિનપૂજા દ્વારા તેમનું કોઈ પ્રયોજન સરતું નથી. (૫/૨૮)
ટીકાર્થ:- અહીં કોઈ વ્યક્તિને આવી શંકા થાય કે – જિનપૂજામાં સ્નાન વગેરે દ્વારા થતી વિરાધના દોષકારક ન હોય તો સાધુ પણ જિનપૂજાના અધિકારી થશે. સાધુ ભગવંતને વિભૂષા માટે સ્નાન કરવાનો નિષેધ હોવા છતાં પણ જિનપૂજા માટે સ્નાન કરવાનો નિષેધ કરવો શક્ય નથી. કેમ કે જિનપૂજા એ ધાર્મિક કૃત્ય છે. બાકી તો ગૃહસ્થને પણ પૂજા માટે સ્નાન કરવાની મનાઈ કરવી પડશે. “કુટુંબ વગેરે માટે આરંભ-સમારંભમાં ગૃહસ્થ ગળાડૂબ હોવાથી જિનપૂજાનિમિત્તક સ્નાનાદિ કરવાનો ગૃહસ્થને અધિકાર છે. સાધુ તો આરંભ-સમારંભથી નિવૃત્ત થયેલા હોવાથી જિનપૂજા માટે સ્નાન કરવાનો તેમને અધિકાર
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६०
• यतेर्जिनार्चनाऽपाकरणम् •
द्वात्रिंशिका-५/२८
न च कुटुम्बाद्यर्थमारम्भप्रवृत्तत्वाद् गृहस्थस्य तत्राऽधिकारः, यतो नैकं पापमाचरितमित्यन्यदप्याचरितव्यं स्यात्, गुणान्तरलाभस्तु द्वयोरपि समानः” इति शङ्कनीयम्, तस्य = यतेः सर्वथा सर्वप्रकारेण भावस्तवाऽधिरूढत्वाद् अमूदृशा = जिनपूजादिकर्मणा 'अर्थाऽभावात् = प्रयोजनाऽएव । एतेन शृङ्गारमदनोत्पादं यस्मात् स्नानं प्रकीर्त्तितम् । तस्मात् स्नानं परित्यक्तं नैष्ठिकैः ब्रह्मचारिभिः ।। ← (ध. स्मृ. ३८) इति धर्मस्मृत्युक्तिः, मलापकर्षणस्नानं नाऽऽचरेद् हि कदाचन
← (कू.पु.पूर्व १४/२१) इति कूर्मपुराणोक्तिः, →
वाहिओ वा अरोगी वा सिणाणं जो उ पत्थए । वुक्कंतो होइ आयारो जढो हवइ संजमो ।। संति मे सुहुमा पाणा घसासु भिलुगासु अ । जे अ भिक्खू सिणायंतो विअडेणुप्पलावए || तम्हा ते न सिणायंति सीएण उसिणेण वा | जावज्जीवं वयं घोरं असिणाणमहिट्ठगा ।।
← (द.वै.६/६१-६२-६३) इति च दशवैकालिकगाथा अपि व्याख्याताः । न हि ताः पूजार्थस्नाननिषेधप्रतिपादनपराः किन्तु मलपरिषहादिपरिहाराऽविनाभाविमनोविनोदाद्यर्थस्नानप्रतिषेधपराः । एतेन स्नानस्य पुण्यकारणत्वाद् यतिकर्तव्यत्वकल्पना परास्ता, तस्य पुण्यकारणत्वाऽभावात्, कामाङ्गत्वाच्च । तदुक्तं विशेषावश्यकभाष्ये न य पुण्णकारणं ण्हाणं । ण य जइजोग्गं तं, मंडणं व कामंगभावाओ ।। ← (वि.आ.भा.१०३०) इति । न च कुटुम्बाद्यर्थं = परिवार- विपण्यादिकृते आरम्भप्रवृत्तत्वात् गृहस्थस्य जिनपूजायां अधिकारः, साधोस्तु सर्वथा सकलसावद्यव्यापारनिवृत्तत्वान्न तत्राधिकार इति वक्तव्यम्, यतः = यस्मात् कारणात् 'नैकं पापं मोहादिवशत आचरितं इति हेतोः अन्यदपि पापं तेन स्वरसत आचरितव्यं इति न्यायो वर्तते । न च जिनपूजनस्य कूपोदाहरणात् स्वजनिताऽऽरम्भदोषविशोधनपूर्वकगुणान्तरलाभसम्पादकतया सावद्यत्वेऽपि गृहस्थस्य तत्कर्तव्यतोक्तिर्न विरुध्यत इति वक्तव्यम्, यतो गुणान्तरलाभस्तु द्वयोरपि साधु श्रावयोरपि समान एवेति गृहस्थस्येव यतेरपि तत्राधिकारिता कर्तव्यता चाऽपरिहार्येति ।
तत्र =
=
=
निरुक्तपूर्वपक्षमपक्षिपति- यतेः सर्वप्रकारेण भावस्तवाऽधिरूढत्वात् = जिनाऽऽज्ञापालनलक्षणभावस्तवाऽऽरूढत्वात् जिनपूजादिकर्मणा जिनाऽर्चनादिलक्षणद्रव्यस्तवेन प्रयोजनाऽसिद्धेः प्रयोजनविरहात् । न નથી.” આવી દલીલ પણ વાહિયાત છે. કારણ કે કોઈક કારણસર કોઈકે એક પાપ કર્યું હોય એટલે તેને બીજું પાપ પણ કરવું એવો કોઈ નિયમ નથી. મતલબ કે ‘કુટુંબના ભરણપોષણ માટે ના છૂટકે ગૃહસ્થે જે આરંભ-સમારંભ કરવા પડે છે' એનો અર્થ એ નથી કે પૂજા માટે પણ તેણે આરંભ-સમારંભ ક૨વો. જો તમે એમ કહો કે “પૂજા માટે સ્નાન કરનાર ગૃહસ્થને સમ્યક્ત્વશુદ્ધિ વગેરે અન્ય ગુણોનો લાભ થશે. માટે ગૃહસ્થ માટે પૂજા નિષિદ્ધ નથી.” તો સાધુને પણ જિનપૂજા કરવાનો પ્રસંગ આવશે, કારણ કે સાધુને પણ સમ્યક્ત્વશુદ્ધિ વગેરે લાભ જિનપૂજાનિમિત્તક સ્નાન દ્વારા થઈ શકશે. ←
=
=
શંકાકારનું ઉપરોક્ત દીર્ઘ વક્તવ્ય વ્યાજબી નથી. કારણ કે સાધુ ભગવંતો સર્વ પ્રકારે ભાવપૂજામાં આરૂઢ થયેલા હોવાથી જિનપૂજા દ્વારા એમનું કોઈ પ્રયોજન સિદ્ધ થતું નથી. પ્રારંભિક અવસ્થામાં જે વસ્તુ ગુણકારી હોય તે ઉત્તરઅવસ્થામાં પણ ગુણકારી જ હોય તેવો કોઈ નિયમ નથી. જેમકે રોગની પ્રાથમિક અવસ્થામાં જે દવા લાભ કરે તે જ દવા આગળની અવસ્થામાં લાભકારી બને- તેવું કહી
१. हस्तादर्शे 'अर्था' नास्ति । २. हस्तादर्शे 'प्रयोजेना...' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
• अधिकारवशाच्छास्रोक्तानुष्ठानकर्तव्यतास्थापनम् •
=
सिद्धेः । न हि यदाद्यभूमिकावस्थस्य गुणकरं तदुत्तरभूमिकावस्थस्याऽपि तथा, रोगचिकित्सावद्धर्मस्य शास्त्रे नियताऽधिकारिकत्वेन व्यवस्थितत्वात् । तदुक्तं- “ अधिकारिवशात् शास्त्रे धर्मसाधनसंस्थितिः । व्याधिप्रतिक्रियातुल्या विज्ञेया गुण-दोषयोः || ” ( अष्टक २ / ५ ) ||२८|| हि यद् औषधाऽध्ययन- यानादिकं आद्यभूमिकावस्थस्य प्राथमिकदशागतस्य गुणकरं तद् उत्तरभूमि - कावस्थस्यापि = अग्रेतनावस्थावर्तिनोऽपि तथा = गुणकरम्, रोगचिकित्सावद् धर्मस्य जिनेश्वरप्ररूपितस्य शास्त्रे नियताऽधिकारिकत्वेन प्रतिनियताधिकारिकर्तव्यतया व्यवस्थितत्वात् = निश्चितत्वात्, अन्यथाऽजीर्णादिज्वरादौ प्राथम्येन गुणकरं मुद्गपानीयादिकमेवाऽग्रेतनावस्थायामपि प्रदेयं स्यात् । प्रकृते दोषा अपि गुणायन्ते दोषायन्ते गुणास्तथा । सत्त्व - रजस्तमः कर्मजाता द्रव्याद्यपेक्षया ।। ← ( महा. गी. ५/ २७४) इति महावीरगीतावचनमपि स्मर्तव्यम् । किञ्च दग्धेन्धनवह्निन्यायेन यतीनामारम्भसम्पृक्तानुष्ठानाऽभिलाषस्यैवोपशान्तत्वेन कुतः तत्करणसम्भवः परमार्थतः । अष्टकप्रकरणसंवादमाह - 'अधिकारिवशादि'ति । एतच्छ्लोकवृत्तौ श्रीजिनेश्वरसूरिभिः यतयो हि सर्वथा सावद्यव्यापारान्निवृत्ताः । ततश्च कूपोदाहरणेनापि तत्र प्रवर्त्तमानानां तेषामवद्यमेव चित्ते स्फुरति न धर्मः, तत्र सदैव शुभध्यानादिभिः प्रवृत्तत्वात् । गृहस्थास्तु सावद्ये स्वभावतः सततमेव प्रवृत्ताः, न पुनर्जिनार्चनादिद्वारेण स्वपरोपकारात्मके धर्मे । तेन तेषां तत्र प्रवर्तमानानां स एव चित्ते लगति न पुनरवद्यमिति कर्तृपरिणामवशादधिकारेतरौ मन्तव्याविति स्नानादौ गृहस्थ एवाधिकारी न यतिः ← (अ.प्र. २/५ वृ.) इति प्रोक्तम् । तदुक्तं महावीरगीतायां अपि स्वाधिकारं विना धर्मो नास्ति स्वात्मोन्नतिप्रदः ← ( म.गी. ५ / १७५) इति ।
३६१
एतेन जिनपूजनपरित्यागे साधोस्तत्र द्वेषाऽऽपातेन सामायिकव्याघात इति निरस्तम्, अत्र निष्प्र - योजनपरित्यागस्य न द्वेषप्रयुक्तत्वमपि तु विशदतरविवेकदृष्टिप्रयुक्तत्वमिति सामायिकव्याघाताऽभावात् । न हि यानाऽऽरूढो विवेकी पथिको गृहादावागतेऽपि यानं न मुञ्चति, न वा तन्मोचने तस्य तत्र द्वेषप्रसङ्गः, तथाऽननुभवात् । दृश्यते हि प्रयोजनाऽधिकारव्याप्ता शिष्टानां प्रवृत्तिः ।
परेषामपि सम्मतमिदम् । तदुक्तं रामगीतायां संन्यासिनां तु शास्त्रोक्तवर्त्मनैवाऽस्त्यकर्मिता । गृहिणामप्यकर्मित्वेन शास्त्रं प्रतिभाति मे ।। ← ( रा.गी. ९ / ६ ) इति । पूजाधिकारव्यवस्था तु महानिशीथे → भावच्चणमुग्गविहारया दव्वच्चणं जिणपूआ । पढमा जईण, दुण्ह वि गिहीण ।। ←
શકાતું નથી. બરોબર આ જ રીતે શ્રાવકઅવસ્થામાં જિનપૂજા લાભકારી હોવાથી સાધુઅવસ્થામાં પણ જિનપૂજા લાભકારી બને એવો કોઈ નિયમ નથી. રોગની ચિકિત્સા જેમ નિયત હોય છે. અર્થાત્ અમુક વ્યક્તિને અમુક રોગની અવસ્થામાં અમુક પ્રમાણમાં અમુક ઔષધ અપાય છે. તેમ અમુક અવસ્થાવાળા જીવો અમુક પ્રકારનો જ ધર્મ કરી શકે. આ રીતે ચોક્કસ અધિકારી વ્યક્તિને આશ્રયીને શાસ્ત્રમાં ધર્મની વ્યવસ્થા દર્શાવવામાં આવેલ છે. અષ્ટકજીમાં જણાવેલ છે કે → ધર્મના સાધનોની વ્યવસ્થા શાસ્ત્રમાં અધિકારીને આશ્રયીને બતાવેલી છે. જેમ રોગની ચિકિત્સા રોગી ઉ૫૨ ચોક્કસ રીતે કરવામાં આવે તો લાભ થાય, અન્યથા નુકશાન થાય. તેમ સાવદ્યપ્રવૃત્તિરૂપી રોગ જેને લાગુ પડેલ હોય તેવા ગૃહસ્થોને જિનપૂજા ઔષધ તરીકે કામ કરે, સર્વ પાપથી નિવૃત્ત થયેલા સાધુ માટે નહિ. ૯ (૫/૨૮)
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६२
• यतेः पूजकत्वानौचित्यम् • द्वात्रिंशिका-५/२९ प्रकृत्यारम्भभीरुर्वा यो वा सामायिकादिमान् । गृही तस्यापि नाऽत्राऽर्थेऽधिकारित्वमतः स्मृतम् ।।२९।।
प्रकृत्येति। अतः = भावस्तवाऽधिरूढस्य यतेरत्राऽनधिकारित्वात् यः प्रकृत्याऽऽरम्भीरुयों वा सामायिकादिमान् (गृही) तस्याप्यत्राऽर्थे जिनपूजारूपे अधिकारित्वं न स्मृतम् । (महा.अध्य.३) इत्येवमुपदर्शिता । सम्मतञ्चेदं परेषामपि । तदुक्तं भगवद्गीतायां → श्रेयान् द्रव्यमयाद् यज्ञाद् ज्ञानयज्ञः परंतप ! - (भ.गी.४/३३) इति । तथापि द्रव्यपूजायां प्रवर्त्तने यतेरसंयतत्वाद्यापातः। तदुक्तं महानिशीथ एव → जे णं केइ साहू वा साहुणी वा निग्गंथे अणगारे दव्वत्थयं कुज्जा से णं अजएइ वा असंजए वा देवभोइए वा देवगच्चेइ वा जाव णं उम्मगपइट्ठिएइ वा दुरुज्झियसीलेइ वा कुसीलेइ वा सच्छंदयारिएइ वा आलवेज्जा - (महा. नि.अ.८) इति ।
एतेन द्रव्यपूजायाः परिग्रहनिवारणादिना भावस्तवार्थत्वस्येव सम्यक्त्वशुद्धिकारणत्वस्य → पूयाए कायवहो पडिकुट्ठो सो उ, किंतु जिणपूया । सम्मत्तसुद्धिहेउत्ति भावणीआ उ णिरवज्जा ।। 6 (श्रा.प्र. ३४५) इत्यादिना श्रावकप्रज्ञप्तौ प्रसिद्धत्वात्, मनःशान्ति-ध्यानादिहेतुत्वस्य च → पूयाए मणसंती मणसंतीएहिं उत्तमं झाणं । सुहझाणेण य मोक्खो, मुक्खे सुक्खं अणाबाहं ।। - (सं.प्र.१९९) इति सम्बोधप्रकरणेन प्रसिद्धत्वात् सम्यक्त्वशुद्धिमनःप्रशान्ति-ध्यानादेस्तु यतेरपीष्टत्वात्कथं न तस्य जिनपूजायाः सप्रयोजनत्वमिति निरस्तम्, अग्रेतनभूमिकाऽऽरोहणे प्राथमिकभूमिकोचितोपायाऽवलम्बनस्याऽन्याय्यत्वात्, तथापि तत्र प्रवर्तने साधोः 'हा ! विराधकोऽहमि'त्येवमवद्यस्यैव चित्ते स्फुरणादिति कर्तृपरिणामवशादेवाधिकाराऽनधिकारयोरत्र व्यवस्था शास्त्रप्रसिद्धा स्वीकर्तव्या। महानिशीथेऽपि → अकसिणपव्वत्तगाणं विरयाविरयाण एस खलु जुत्तो । तो कसिणसंजमविऊ पुप्फाइयं न कप्पइ ।। 6 (म.नि.अ.३गा.२८) इत्युक्तम् । आवश्यकनियुक्तिभाष्येऽपि → छज्जीवकायसंजमु दव्यथए सो विरुज्जई कसिणा। तो कसिणसंजमविऊ पुप्फाइअं न इच्छंति।। - (आ.नि.भा.१९३) इत्युक्तम् । यथोक्तं ज्ञानसारेऽपि → द्रव्यपूजोचिता भेदोपासना गृहमेधिनाम् । भावपूजा तु साधूनामभेदोपासनात्मिका ।। 6 (ज्ञा.सा.२९/८) इति ।।५/२८ ।।
प्रकृतमेव दृढयति- 'प्रकृत्येति । भावस्तवाधिरूढस्य अत्र = द्रव्यस्तवे अनधिकारित्वाद् यः सामायिकादिमान् = सामायिक-पौषधस्थो गृहस्थः तस्यापि, किंपुनर्यतेरित्यपिशब्दार्थः, जिनपूजारूपे अर्थे अधिकारित्वं न शास्त्रे स्मृतम् । कर्तृपरिणामवशाज्जिनपूजनाधिकारानधिकारयोर्व्यवस्थितत्वात् यो गृही प्रकृत्या = स्वभावतः आरम्भभीरुः = पृथिव्याधुपमर्दभीरुः तस्यापि = आरम्भभीरोर्गृहस्थस्याऽपि जिनपूजारूपे अर्थे अधिकारित्वं न शास्त्रे स्मृतम् ।
ગાથાર્થ - માટે જે પ્રકૃતિથી પાપભીરૂ હોય અથવા તો સામાયિકવાળા ગૃહસ્થ હોય તેનો પણ पूमा अधि।२उवायेतो नथी. (५/२८)
ટીકાર્ય :- ભાવસ્તવમાં આરૂઢ હોવાના લીધે સાધુને જિનપૂજામાં અધિકાર નથી. આવું પૂર્વે કહી ગયા છીએ. તે જ કારણે જે ગૃહસ્થ સ્વભાવથી જ પાપભીરૂ હોય એટલે કે જિનપૂજાનિમિત્તક સ્નાનાદિ કરવામાં “હાય-હાય ! હું વિરાધના કરું છું.” આ પ્રકારનો પરિણામ જાગતો હોય અથવા તો જે ગૃહસ્થ સામાયિકમાં રહેલો હોય તેમને પણ જિનપૂજાનો અધિકાર કહેવાયેલો નથી.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
• एकानुष्ठानस्य विहितान्यानपवादकत्वम् • 'यदष्टकवृत्तिकृत् “अत एव सामायिकस्थः श्रावकोऽप्यनधिकारी, तस्याऽपि सावद्यनिवृत्ततया भावस्तवाऽऽरूढत्वेन श्रमणकल्पत्वात् ।
___ अत एव गृहिणोऽपि प्रकृत्या पृथिव्याधुपमर्दनभीरोर्यतनावतः सावद्यसंक्षेपरुचेर्यतिक्रियाऽनुरागिणो न धर्मार्थं सावद्याऽऽरम्भप्रवृत्तिर्युक्ते"ति (अष्ट वृ.२/५) ।।२९।। ___ प्रकृते अष्टकवृत्तिसंवादमाह- 'यदि'ति । सामायिकस्थस्य तदानीं सायद्यनिवृत्ततया भावस्तवाधिरूढत्वेन च श्रमणकल्पत्वात्, तत्पूर्तिकालं यावत् सचित्तादिस्पर्शरहितस्यैव व्रतपालकत्वात् । जिनपूजां चिकीर्षुस्तु सचित्तपुष्पादिवस्तूनि समुपादायैव तां करोति, तद्विना पूजाया एवाऽसम्भवात्, प्रतिकार्य कारणस्य भिन्नत्वादिति (प्र.श.गा.३६) व्यक्तं प्रतिमाशतकवृत्तौ । कथारत्नकोशेऽपि → जइ पुण पोसहनिरया सच्चित्तविवज्जया जइसरिच्छा । उत्तरपडिमासु ठिया पुप्फाई ता विवज्जंतु ।। - (कथार.को. पृ.१००/गा.१०) इति ।
___ तत्तद्धर्मकर्मणः तत्तदधिकारसम्पाद्यत्वं परेषामपि सम्मतम् । अत एव समाधिस्थगृहस्थस्य स्वाश्रमोचिततत्तद्धर्मक्रियापरित्यागेऽपि न कश्चिद् दोष इति परैरङ्गीक्रियते । तदुक्तं रामगीतायां → गृहिणोऽपि यतितुल्यत्वादपि तस्यामवस्थितौ । सर्वकर्मविनिर्मुक्तेस्स्वात्मारामान्न कर्मिता ।। - (रा.गी. ९/१८) इति । संन्यासोपनिषदि अपि संन्यासिनमुद्दिश्य → न देवताप्रसादग्रहणम् । न बाह्यदेवाऽभ्यर्चनं कुर्यात् + (सं.उप.२/५९) इत्युक्तम् । एतेन → तीर्थानि तोयपूर्णानि देवान् काष्ठादिनिर्मितान् । योगिनो न प्रपूज्यन्ते स्वात्मप्रत्ययकारणात् ।। 6 (जा.द.४/५२) इति जाबालदर्शनोपनिषद्वचनमपि व्याख्यातम्, अत्र 'प्रपूज्यन्ते = प्रपूजयन्ति' इति ज्ञेयं, छन्दोभङ्गभयात् तथोक्तेः न्याय्यत्वमवसेयं गुणग्रहणरसिकैः तात्पर्याार्पितदृष्ट्या । प्रकृते → अर्चादावर्चयेत् तावदीश्वरं मां स्वकर्मकृत् । यावन्न वेद स्वहदि सर्वभूतेष्ववस्थितम् ।। - (क.दे.सं. २५) इति कपिलदेवहूतिसंवादवचनं, → यतिः स्वहृदयार्चनमेव कुर्याद् बाह्यार्चनं परिहरेदपुनर्भवाय - (मैत्रे.२/२६) इति च मैत्रैय्युपनिषद्वचनं, → न यतेदेवपूजा - (ना.परि.५/६) इति नारदपरिव्राजकोपनिषद्वचनमपि यथातन्त्रमनुयोज्यम् । ___ अथ निरारम्भसामायिकादिनैव जिनपूजाया अन्यथासिद्धतयाऽनुपादेयत्वं गृहस्थस्येति चेत् ? न, एकानुष्ठानस्य विहिताऽन्याऽनपवादकत्वात्, अन्यथा दानादीनामपि तेनान्यथासिद्ध्यापत्तेः । न हि शास्त्रोक्तानुष्ठानयोरयं विशेषोऽस्ति यदेकमादरणीयम्, अन्यत्तु नेति । → पुव्वुत्तगुणसमग्गं धरिउं जइ
માટે જે અષ્ટપ્રકરણની ટીકામાં જણાવેલ છે કે – તેથી સામાયિકમાં રહેલ શ્રાવક પણ પૂજાનો અધિકારી નથી. કારણ કે સામાયિકમાં રહેલ શ્રાવક પણ આરંભ-સમારંભથી નિવૃત્ત થયેલ હોવાને કારણે ભાવસ્તવમાં આરૂઢ થયેલ છે. તેથી તે ત્યારે સાધુ જેવો છે. તેથી જે કારણે સાધુને જિનપૂજાનો અધિકાર નથી. તે જ કારણે સામાયિકમાં રહેલ શ્રાવકને જિનપૂજાનો અધિકાર નથી. આથી જ જે ગૃહસ્થ પણ સ્વભાવથી પૃથ્વી વગેરે જીવોની હિંસાથી ભયભીત હોય, અત્યંત યતનાવાળો હોય, પાપપ્રવૃત્તિને ઘટાડવાના રૂચિવાળો હોય તેમજ સાધુક્રિયાનો અનુરાગી હોય તેને ધર્મ માટે આરંભ-સમારંભની પ્રવૃત્તિ કરવી યોગ્ય નથી. ૯(૫/૨૯) १. मुद्रितप्रतौ 'यत्पंचाशकवृत्तिकृत्' इत्यशुद्धतरः पाठः ।
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
• जिनार्चायामनुबन्ध-हेतुहिंसानिराकरणम् • द्वात्रिंशिका-५/३० अन्यत्राऽऽरम्भवान् यस्तु तस्याऽत्राऽऽरम्भशकिनः । अबोधिरेव परमा' विवेकौदार्यनाशतः।।३०।।
___ अन्यत्रेति । यस्त्वन्यत्र = कुटुम्बाद्यर्थे आरम्भवाँस्तस्याऽत्र = जिनपूजानिमित्तपुष्पादौ आरम्भशङ्किनः = स्तोकपुष्पादिग्रहणाऽभिव्यङ्ग्याऽऽरम्भशङ्कावतः परमा = प्रकृष्टा अबोधिरेव = बोधि-हानिरेव, विवेकः कार्याऽकार्यज्ञानमौदार्यं च विपुलाऽऽशयलक्षणं तयो शतः (=विवेकौदार्यनाशतः)। तरसि नेय चारित्तं । सावयधम्मम्मि दढो हविज्ज जिणपूयणुज्जुत्तो ।। - (पु.मा.४६६) इत्येवं पुष्पमालायां यतिधर्मप्रतिपत्त्यसहिष्णोः कर्तव्यतयाऽर्हत्पूजनस्योपदेशात् तदकरणे सामायिकादेरप्यतात्त्विकत्वाऽऽपातात् । तदुक्तं कथारत्नकोशे → पुप्फाई दव्वत्थयमकुणतो कह गिही हविज्ज जोग्गो । भावत्थयस्स ? ता पढमभूमिगाए जइज्ज इहं ।। (कथार.को.पृ.९८/गा.११) इति ।
जिनपूजाऽनादरे तु देशविरतिपरिणामोऽपि कुतः ? तदुक्तं ललितविस्तरायां → जिनपूजा-सत्कारयोः करणलालसः खल्वाद्यो देशविरतिपरिणामः । औचित्यप्रवृत्तिसारत्वेनोचितौ चारम्भिण एतौ; सदारम्भरूपत्वात्, आज्ञाऽमृतयोगात्, असदारम्भनिवृत्तेः, अन्यथा तदयोगात्, अतिप्रसङ्गात् (ल.वि.पृ.८०) इति भावनीयं तत्त्वमेतत् ।।५/२९ ।।।
अनधिकारिणो यथा प्रवर्तने दोषः तथाऽधिकारिणोऽप्रवर्तनेऽपि दोष एवेत्याशयेनाह-'अन्यत्रे'ति ।
यस्तु कुटुम्बाद्यर्थे = निजकुटुम्बाऽऽपणादिकृते आरम्भवान् = पृथिव्याधुपमर्दनकारी तस्य गृहिणो जिनपूजानिमित्तपुष्पादौ = अर्हत्पूजनप्रयोजनकपुष्पादिग्रहणे स्तोकपुष्पादिग्रहणाऽभिव्यङ्ग्याऽऽरम्भशङ्कावतः सा आरम्भशङ्का भ्रान्तत्वाऽभिव्यञ्जिका, अनारम्भे आरम्भत्वावगाहनात् । तदुक्तं सम्बोधप्रकरणे → पूयम्मि वीयराये भावो विप्फुरइ विसयविवच्चाया । आया अहिंसभावे वट्टइ इह तेण नो हिंसा ।। जत्थ य अहिंसभावो तत्थ य सुहजोगकारणं भणियं । अणुबंधहेउरहिओ वट्टइ इह तेण नो हिंसा ।।
6 (सं.प्र.१/२००-२०१) इति ।
किञ्च शुभफलायामपि जिनपूजायामशुभफलत्वशङ्काकरणादपि तस्य भ्रान्तता स्फुटैव । तस्याः शुभफलकत्वन्तु सम्बोधप्रकरणे → सच्चप्पभावओ च्चिय अग्गी णो डहइ तं हियं कुणइ । तह कायवहो वि तया सुहजोगनिमित्तसंजणया ।। परिणामविसेसोऽवि हु सुहबज्झगओ सुहफलो होति ।।
6 (सं.प्र. ६/५६-५७) इत्येवमुपदर्शितम् । ततश्च जिनपूजायामारम्भशङ्किनः प्रकृष्टा बोधिहानिरेव, तयोः = कार्याऽकार्यज्ञान-विपुलाशययोः नाशतः = विनाशात् । → आरंभपसत्ताणं गिहीण
ગાથાર્થ :- જે ગૃહસ્થ સંસારમાં આરંભ-સમારંભ કરતો હોય અને પૂજામાં આરંભ-સમારંભની શંકા કરતો હોય તો તે ગૃહસ્થમાં વિવેકદ્રષ્ટિ અને ઉદારતાનો નાશ થવાથી બોધિદુર્લભતા જ પ્રાપ્ત થાય. (૫/૩૦).
ટીકાર્ય :- જે ગૃહસ્થ કુટુંબ વગેરે માટે આરંભ-સમારંભ કરે છે. અને જિનપૂજા નિમિત્તે આવેલા પુષ્પ વગેરેમાં આરંભ-સમારંભની શંકા કરે છે. તે ગૃહસ્થને ભયંકર બોધિહાનિ સ્વરૂપ નુકશાન થાય છે. જિનપૂજા માટે થોડા જ પુષ્પો ગ્રહણ કરવા દ્વારા તેનાં હૃદયમાં પ્રસ્તુત બાબતમાં વિરાધનાની १. हस्तादर्श ‘परम' इति पाठः । २. हस्तादर्श 'कुत्र' इति पाठः ।
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
तदुक्तं
-
44
•
जिनपूजनाऽविधाने बोधिनाशादिः •
'अण्णत्थाऽऽरंभवओ धम्मेऽणारंभओ अणाभोगो ।
दव्वं तमेव
(
लोए पवयणखिंसा अबोहिबीअंति दोसा अ ।। " ( पंचाशक. ८ / १२) ।। ३० ।। छज्जीववहअविरयाणं । भवअडवीनिवडियाणं दव्वत्थओ चेव आलंबो ।। ← (सं.प्र.१ / २१३ ) इत्येवं सम्बोधप्रकरणोक्तरीत्या संसारकान्तारनिस्तरणाऽऽलम्बनत्वेन प्रसिद्धायां जिनपूजायां हिंसाशङ्कनात् विवेकनाशः स्फुट एव । जिनपूजायां स्वद्रव्याऽविनियोगादौदार्यप्रच्यवोऽपि स्पष्ट एव तत्त्यागिनः । जिनपूजायां स्वकीयवित्तविनियोगविरहेण दुर्गतिगमनाद् बोधिहानिरपि स्पष्टैव । तदुक्तं मन्ने जिनबिंबपइट्ठणाइकज्जेसु । जं लग्गइ तं सहलं दुग्गइजणणं हवइ सेसं ।। ← ) इति । पञ्चाशकसंवादमाह- ‘अण्णत्थे 'त्यादि । तवृतिस्त्वेवम् “ अन्यत्र अधिकृतस्नानादेरपरत्र विविधदेह-गेहादिकर्मसु आरम्भवतः = भूतोपमर्दकारिणः सतो देहिनः धर्मे = धर्मविषये, जिनार्चनादिनिमित्तमित्यर्थः । ' अणारंभओ'त्ति अनारम्भ एवानारम्भकः = भूतोपमर्दनपरिहारः, किम् ? इत्याह- अनाभोगः = ज्ञानाभावो वर्तते, अनाभोगकार्यत्वादनारम्भस्य । अथवाऽनारम्भतोऽनारम्भादनाभोगोऽवसीयते । ज्ञानाभाव एव हि शास्त्राऽनुमतोऽपि जिनार्चादिगत आरम्भोऽकृत्यतयाऽवभासते । तथा लोके = शिष्टजने = तन्मध्य इत्यर्थः, प्रवचनखिसा जिनशासनाऽश्लाघा “पूजाविधानाऽप्रतिपादनपरं जिनशासनं, अन्यथा कथमार्हताः शौचादिव्यतिरेकेणाऽपि जिनं पूजयन्ति ?” इत्यादिरूपा भवति । सा चाबोधेः = जन्मान्तरे जिनधर्माऽप्राप्तेः बीजमिव बीजं हेतुः अबोधबीजं इति एतौ अनन्तरोक्तौ दोषी = दूषणे भवतः । शब्दोऽनाभोगापेक्षया समुच्चयार्थः । अथवा दोषाय भवप्राप्तिलक्षणाय तदबोधिबीजं सम्पद्यते । इतिशब्दः समाप्तौ । ततो द्रव्यतः स्नातेन शुद्धवस्त्रेण च जिनपूजा विधेयेति स्थितम्” ← (पञ्चा. ८/१२ वृत्ति) । परेषामपि सम्मतमिदम् । तदुक्तं रामगीतायाम् अनारम्भो गृहस्थश्च कार्यवांश्चैव भिक्षुकः उभौ तौ न विराजेते विपरीतेन वर्त्मना ।। ← (रा.गी. ९/७ ) इति । 'कार्यवान् = पूजादिनिमित्तमारम्भवान्' इत्यर्थः कार्यः ।।५/३० ॥
=
=
=
३६५
=
શંકા સૂચિત થાય છે. તેવી શંકા થવાનું કારણ તેનામાં વિવેકદૃષ્ટિનો અભાવ છે. અર્થાત્ કર્તવ્ય-અકર્તવ્યનું તેને ભાન નથી. કુટુંબ માટે થતાં આરંભ-સમારંભ સંસારમાં ભટકાવનાર હોવાથી અકાર્ય છે. છતાં પણ તે તેને કરવા જેવાં લાગે છે. અને પુષ્પપૂજા વગેરે સમ્યક્દર્શન વગેરેની શુદ્ધિ કરનાર હોવાથી કર્તવ્ય હોવા છતાં તેને તે કરવા જેવા લાગતા નથી. તે ઉપરાંત ‘પુષ્કળ પુષ્પો દ્વારા પ્રભુભક્તિ કરવાની પોતાની ઉદારતાથી ભગવાનના દર્શન કરવા આવનાર અનેક લોકોનાં સમ્યગ્દર્શન વગેરે નિર્મળ થશે.' આવો ઉદાર આશય પણ તેનામાંથી નષ્ટ થાય છે. આમ વિવેકદૃષ્ટિ અને ઉદારતા બંન્ને નાશ થવાથી તેને બોધિહાનિસ્વરૂપ ભયંકર હાનિ થાય છે.
પંચાશકમાં જણાવેલ છે કે → સંસારમાં આરંભ કરનાર જીવની ધર્મમાં આરંભની શંકાથી પ્રવૃત્તિ ન થવી તે અજ્ઞાન છે. તેના લીધે લોકમાં તેની કંજુસાઈથી શાસનની હિલના થાય છે. તેમજ અબોધિનું आरएस थाय छे. खावा अनेड होष रहेला छे. (4/30)
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६६
• संसारारम्भप्रवृत्तौ धर्मारम्भपरिहारानौचित्यम् •
=
नन्वेवं धर्मार्थमप्यारम्भप्रवृत्तिप्राप्तौ,
धर्मार्थं यस्य वित्तेहा तस्याऽनीहा गरीयसी । प्रक्षालनाद्धि पङ्कस्य दूरादस्पर्शनं वरम् ।।
(अष्टक ४ / ६, पराशरस्मृति - १३३ हितोपदेश - १/१८७, पञ्चतन्त्र - २/१५७) तथा, ‘शुद्धागमैर्यथालाभं ‘प्रत्यग्रैः शुचिभाजनैः । स्तोकैर्वा बहुभिर्वापि पुष्पैर्जात्यादिसम्भवैः ।।' ( अष्टक ३/२) इत्यादिकं विरुध्येतेत्याशङ्क्याह
यच्च धर्मार्थमित्यादि तदपेक्ष्य दशान्तरम् । सङ्काशादेः किल श्रेयस्युपेत्यापि प्रवृत्तितः ।। ३१ ।। ननु एवं देहादिणिमित्तं पि हु जे कायवहे तह पयति । जिणपूयाकायवहम्मि तेसिम - पवत्तणं मोहो ।। (पञ्चा. ४/४५ ) इति पञ्चाशकवचनात् देहगिहाइयकज्जे आरंभं नो निरंभसि अणज्ज ! | कायवहो त्ति निसेहसि जिणपूयं अहह ! तुह मोहो ।। ← ( कथार को. पृ.१००/गा. ८) इति कथारत्नकोशवचनाच्च धर्मार्थमपि आरम्भप्रवृत्तिप्राप्तौ पृथिव्यादिजीवोपमर्दनव्यापाराणां कर्तव्यत्वप्राप्तौ सत्यां, तया सह 'धर्मार्थं' इति, 'शुद्धागमैरिति च अष्टकप्रकरणगतकारिकयोः विरोधः स्यात्, प्रथमकारिकया 'जिनपूजार्थस्नानाद्यारम्भजनितपापलक्षणस्य पकस्य पूजालक्षणजलेन प्रक्षालनापेक्षया पूजार्थस्नानादेरकरणमेव वरमित्यर्थो लभ्यते द्वितीयकारिकया च 'देवसम्बन्ध्यारामः पूजार्थपुष्पत्रोटनाद्यारम्भो न श्रावकेण स्वयं विधीयत' इत्यर्थो लभ्यते इति द्वयोर्विरोधः स्पष्टः एव इत्याशङ्कयाऽऽह
=
द्वात्रिंशिका - ५/३१
શંકા :- જો આ રીતે ધર્મ માટે પણ આરંભ-સમારંભની પ્રવૃત્તિ કર્તવ્ય બને તો “ધર્મ માટે જેને ધનની ઈચ્છા છે તેને દાનની ઈચ્છા ન થાય તે જ વધારે સારું. કારણ કે પહેલાં કાદવથી ખરડાવું અને પાછળથી તેને સાફ કરવું તેનાં કરતાં કાદવને દૂરથી ન અડકવું તે જ વધારે સારું. અર્થાત્ ધર્મ માટે પરિગ્રહનું પાપ કરવું અને તે ધન સંચયના પાપને દૂર કરવા ધર્મ ક૨વો તેના કરતાં પહેલેથી ધર્મનિમિત્તક ધનઉપાર્જન ન કરવું તે જ વધુ સારું.” આ પ્રકારનાં અષ્ટકજીનાં વચનનો વિરોધ આવશે.
તેમજ અષ્ટકપ્રકરણમાં આગળ જણાવેલ છે કે “ન્યાયોપાર્જિત ધન વગેરેથી શુદ્ધ રીતે આવેલા તથા જેટલા મળી શકે તેટલા, સ્વચ્છ ભાજનમાં રાખેલા, નહિ કરમાયેલા, અલ્પ કે ઘણાં શ્વેત પુષ્પો દ્વારા પૂજા કરવી.” આ વચનનો પણ વિરોધ થશે, કારણ કે તમે પૂજાસ્વરૂપ ધર્મ માટે આરંભ કરવાની વાતો કરો છો જ્યારે અષ્ટકજીનો ઉપરોક્ત પ્રથમ શ્લોક ધર્માË....’ કહેવા દ્વારા એનો નિષેધ કરે છે. તેમજ ‘શુદ્ધાગમૈ .....' આ શ્લોક પણ સ્વાભાવિક રીતે પ્રાપ્ત થયેલા પુષ્પોથી પૂજા કરવાની વિધિ જણાવે છે. એટલે કે જાતે પુષ્પો તોડવા વગેરે આરંભ-સમારંભની મનાઈ ફરમાવે છે.
* અષ્ટક વચન વિરોધનો પરિહાર
આ શંકાનું સમાધાન કરવા ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે →
ગાથાર્થ :- ધર્માર્થ ઈત્યાદિ શ્લોક વડે ધર્મનિમિત્તક આરંભનો નિષેધ કરવામાં આવેલ છે તે અવસ્થા વિશેષની અપેક્ષાએ જાણવું. કારણ કે સંક્ાશ શ્રાવક વગેરેની જાણી જોઈને ધર્મકાર્યનિમિત્તક વેપાર આદિમાં प्रवृत्ति संभणाय छे. (4/39)
१. मुद्रितप्रतौ 'प्रत्येग्रेः' इत्यशुद्ध पाठः । २ मुद्रितप्रतौ 'श्रेयस्युपेत्यादि' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
• पङ्कप्रक्षालनादस्पर्शनस्याभ्यर्हितत्वविचारः •
३६७
यच्चेति । यच्च 'धर्मार्थमित्यादि भणितं तद्दशान्तरं सर्वविरत्यादिरूपं अपेक्ष्य, आद्यश्लोकस्य सर्वविरत्यधिकारे पाठात्, द्वितीयस्य च पूजाकालोपस्थिते मालिके दर्शनप्रभावनाहेतोर्वणिक्कला न प्रयोक्तव्येत्येतदर्थख्यापनपरत्वात् ।
'यच्चे 'ति । अष्टकप्रकरणे 'धर्मार्थमित्यादि यद् भणितं तत् सर्वविरत्यादिरूपं = सर्वविरति-सामायिकपौषधादिलक्षणं दशान्तरं अपेक्ष्य उक्तम्, आद्यश्लोकस्य अष्टकप्रकरण - पराशरस्मृति - पञ्चतन्त्र - हितोपदेशदर्शितस्य ‘धर्मार्थं यस्ये’त्यादिरूपस्य पङ्कप्रक्षालनन्यायप्रतिपादकस्य अस्मन्नये सर्वविरत्यधिकारे पाठात् = भणनात्, एतेन त्यागाय श्रेयसे वित्तमवित्तः सञ्चिनोति यः । स्वशरीरं स पङ्केन स्नास्यामीति विलिम्पति । । ← (इष्टो.१६) इति इष्टोपदेशवचनं, ईहेत धनहेतोर्यस्तस्याऽनीहा गरीयसी ← ( म.भा. शांति.२०/७) इति च महाभारतवचनं व्याख्यातम् । 'शुद्धागमैः' इत्यादिरूपस्य द्वितीयस्य श्लोकस्य च पूजाकालोपस्थिते मालिके = पुष्पमालाविक्रेतरि दर्शनप्रभावनाहेतोः जैनशास-नाभ्युदय-प्रभावनाबोधिबीजाधानादिकृते व
णिक्कला कदर्यतागर्भिता शठता न = नैव प्रयोक्तव्या परन्तु स्व-सम्पदनुसारेणोचितमूल्यदानतः सुसुगन्धिपुष्पाणि मालिकादादातव्यानि इति एतदर्थख्यापनपरत्वात् तयोः 'धर्मार्थमिति कारिकायामपि गृहस्थस्य पूजा नैव निषिध्यते ।
=
=
=
तदुक्तं तद्वृत्तौ श्रीजिनेश्वरसूरिभिः धर्मार्थं धर्मनिमित्तं यस्य = कस्यचित्पुंसः वित्तेहा द्रव्योपार्जनचेष्टा कृषिवाणिज्यादिका तस्य = पुरुषस्य, अनीहा अचेष्टा वित्तानुपार्जनमेव गरीयसी श्रेयसीतरा सङ्गततरा इत्यर्थः । अयमभिप्रायो वित्तार्थं चेष्टायामवश्यं पापं भवति तच्चोपार्जित - वित्तवितरणेनावश्यं शोधनीयं भवति, एवं च वित्तार्थमचेष्टैव वरतरा वित्तवितरणविशोध्यपापाभावात् परिग्रहाऽऽरम्भवर्जनात्मकत्वेनाऽचेष्टाया एव च धर्मत्वादिति । अत्रार्थे दृष्टान्तमाह- प्रक्षालनात् धावनात् सकाशात् हि यस्मात् पङ्कस्य अशुचिरूपकर्दमस्य दूरात् विप्रकर्षात् अस्पर्शनं असंश्लेषणमेव वरं प्रधानमिति । इदमुक्तं भवति यदि पङ्के करचरणादिरवयवः क्षिप्त्वाऽपि प्रक्षालनीयस्तदा सैवाग्निकारिका वरमकृतेति । प्रयोगश्चेह न विधेया मुमुक्षूणां द्रव्याग्निकारिका, तत्सम्पाद्यस्य कर्मपङ्कस्य पुनः शोधनीयत्वात्, पादादेः पङ्कक्षेपवदिति । एवं तर्हि गृहस्थेनापि पूजादि न कार्यं स्यात्, नैवम्, यतो जैनगृहस्था न राज्यादिनिमित्तं पूजां कुर्वन्ति, न च राज्याद्यावर्जितमवद्यं दानेन शोधयिष्याम इति मन्यन्ते, मोक्षार्थमेव तेषां पूजादौ प्रवृत्तेः, मोक्षार्थितया च विहितस्याऽऽगमानुसारिणो वीतरागपूजादेर्मोक्ष एव मुख्यं फलं, राज्यादि तु प्रासङ्गिकम् । ततो गृहिणः पूजादिकं नाऽविधेयम् ।
=
=
=
=
=
=
टीडार्थ :- धर्मार्थं इत्याहि हेवा द्वारा अष्टमां धर्मनिमित्तखारंभनी हे निषेध भगावेस છે તે સર્વવિરતિ વગેરે દશાવિશેષની અપેક્ષાએ જાણવું, કારણ કે સર્વવિરતિના અધિકારમાં તે બ્લોક डेवायेसो छे तेम४ शुद्धागमैः इत्याहि जीभे श्लोड पए। “भते पुष्पाहि तोडवानी खारंभ न रखो." આવા તાત્પર્યથી કહેવાયેલ નથી. પરંતુ પૂજાનાં અવસરે માળી ઉપસ્થિત થાય ત્યારે તેની સમક્ષ વણિક કલાનો પ્રયોગ નહિ કરવો. કારણ કે તેવા પ્રસંગે ઉદારતા બતાવવામાં આવે તો જ જિનશાસનની પ્રભાવના થાય છે. આવું તાત્પર્ય તે શ્લોક દ્વારા જણાય છે.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
• दुर्गतनारीकृतपूजाविचारः
अन्यथा,
" सुव्वइ दुग्गयनारी जगगुरुणो सिंदुवारकुसुमेहिं ।
पूआपणिहाणेणं उववन्ना तियसलोअंमि ।। " ( पंचा. ४/४९, सं.स.७० ) इत्यादिवचनव्याघातप्रसङ्गात् ।
३६८
=
दीक्षितेतरयोश्च अनुष्ठानस्याऽऽनन्तर्य-पारम्पर्यकृत एव फले विशेष ← (अ.प्र. ४ / ६ वृत्ति ) इति । 'शुद्धागमैः' इति कारिकाया वृत्तिलेशस्तु शुद्धो = निर्दोष आगमः = प्राप्त्युपायो येषां तानि 'शुद्धागमानि', न्यायोपात्तवित्तेनाऽचौर्येण वा गृहीतानीत्यर्थः, तैः पुष्पैः, 'दीयते देवदेवाय या साऽशुद्धेत्युदाहृता' इति सम्बन्धः । कथं दीयते इत्याह । लाभस्याऽनतिक्रमेण = यथालाभं प्रवचनप्रभावनार्थमुदारभावेन मालिकाद्यथालाभगृहीतैर्देशकालापेक्षया चोत्तम- मध्यम- जघन्येषु यानि लब्धानि तैः पुष्पैरिति भावना । प्रत्यग्रैः अपरिम्लानैः शुचिभाजनैः पवित्रपटलकाद्याधारैः, इतरथा स्नानादिशौचमपि न मनोनिवृत्तिमापादयेदिति । स्तोकैः अल्पैः प्रत्यपायापगमं पुष्पदानादष्टभिरित्यर्थः । बहुभिः भूरिभिस्तदुद्देशेन बहूनां दानात् वाशब्दौ स्तोक- बहुपुष्पपुञ्जयोर्बहुमानप्रधानस्य फलम्प्रत्यविशेषप्रतिपादनार्थी । अपिशब्दश्च समुच्च्यार्थ इति । पुष्पैः कुसुमैः जात्यादिसम्भवैः मालतीप्रभृतिप्रस (भ) वैरादि-शब्दाद्विचकिलादिपरिग्रहः ← (अ.प्र. ३ / २ वृत्ति) इत्येवं वर्तते ।
=
=
=
=
=
अन्यथा = तयोः कारिकयोः 'पूजार्थं स्वयं पुष्पत्रोटनादिलक्षण आरम्भो निषिध्यते' इत्येतदर्थख्यापनपरत्वे स्वीक्रियमाणे तु ‘सुव्वइ’ इत्यादिवचनव्याघातप्रसङ्गात् = पञ्चाशक - सम्बोधसप्ततिकाश्लोकबाधाऽऽपातात् । न हि दुर्गतनार्या यथालाभं न्यायोपात्तवित्तेन वा तानि गृहीतानि । पञ्चाशकवृत्तिलेशस्त्वेवम्
श्रूयते
आकर्ण्यते जिनेन्द्रप्रवचने दुर्गतनारी = दारिद्र्योपहतयोषा जगद्गुरोः = त्रिभुवननाथस्य सिन्दुवारकुसुमैः निर्गुण्डीपुष्पैः करणभूतैः या पूजा अर्चनं तत्र यत्प्रणिधानं 'पूजां करोमी' त्येवम्विधमैकाग्र्यं तत् पूजाप्रणिधानम् । इह च कुसुमशब्दसापेक्षत्वेऽपि पूजाशब्दस्य प्रणिधानशब्देन सह समासो 'देवदत्तस्य गुरुकुलमित्यादाविव न दोषायेति । तेन पूजाप्रणिधानेन करणभूतेन उपपन्ना = उत्पन्ना त्रिदशलोके
स्वर्गे इति । ततश्च्युतः सन् कनकध्वजाभिधानो नृपो भविष्यति । प्रत्येकबुद्धत्वमवाप्य स पुनर्देवलोके गमिष्यति। एवं भवपरम्परयाऽयोध्याया नगर्याः शक्रावतारनाम्नि चैत्ये केवलश्रियमवाप्य सेत्स्यतीति । ← (पञ्चा.४/४९ वृत्ति) । धर्मार्थमारम्भप्रवृत्तेर्बलवदनिष्टाऽनुबन्धित्वे तु दुर्गतनार्याः कुसुमपूजाप्रणिधानेन देवत्वलाभोऽनुपपन्नः स्यादिति भावः । कथानकं तु पञ्चाशकवृत्तितोऽवसेयम् । साक्षेपपरिहारं विस्तरत एतदर्थबुभुत्सुभिः 'अधिकारिवशाच्छास्त्रे धर्मसाधनसंस्थितिः ← (अ.प्र. २/५) इति अष्टककारिकाया
द्वात्रिंशिका-५/३१
=
જો તે શ્લોકનું તાત્પર્ય “જાતે પુષ્પાદિ ન તોડવા” એવું માનવામાં આવે તો પંચાશજીમાં જે જણાવેલ છે કે → સંભળાય છે કે ગરીબ સ્ત્રી જંગલમાં સિંદુવારનાં ફૂલથી જગતગુરુની પૂજા કરવાનાં પરિણામથી દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થઈ ← આ વાત અસંગત થઈ જશે.
१. श्रूयते दुर्गतनारी जगद्गुरोः सिंदुवारकुसुमैः पूजाप्रणिधानेनोपपन्ना त्रिदशलोके ।। २ हस्तादर्शे 'जगद्गुरुणो' इत्यशुद्धः पाठ: । ३. मुद्रितप्रतौ '... व्याघाप्र...' इति अशुद्धपाठः ।
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
• स्वरूपतः सदोषस्याऽपि धर्मार्थं कर्तव्यता •
३६९ ___ इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यं- सङ्काशादेः किल श्रेयसि = धर्मकार्ये उपेत्याऽपि = विषयविशेषपक्षपातगर्भत्वेन पापक्षयकरी वाणिज्यादिक्रियामङ्गीकृत्याऽपि प्रवृत्तितः ।
सङ्काशश्रावको हि प्रमादाद् भक्षितचैत्यद्रव्यो निबद्धलाभाऽन्तरायादिक्लिष्टकर्मा चिरं पर्यटितदुरन्तसंसारकान्तारोऽनन्तकालाल्लब्धमनुष्यभावो दुर्गतनरशिरःशेखररूपः पारगतसमीपोपलब्धस्वकीयपूर्वभववृत्तान्तः पारगतोपदेशतो दुर्गतत्वनिबन्धनकर्मक्षपणाय 'यदहमुपार्जयिष्यामि द्रव्यं
तद्ग्रासाऽऽच्छादनवर्ज सर्वं जिनायतनादिषु नियोक्ष्ये' इत्यभिग्रहं गृहीतवान्, कालेन च निर्वाणमवाप्तवानिति । वृत्तिर्विलोकनीया ।
इत्थञ्च = अनुपदं वक्ष्यमाणरीत्या हि एतत् = स्वरूपतः सावद्यस्याप्यारम्भस्य धर्मार्थं कर्तव्यत्वं श्रावकस्य न्यायप्राप्तमिति अङ्गीकर्तव्यम् । तथाहि - सङ्काशादेः श्रावकस्य धर्मकार्ये विषयविशेषपक्षपातगर्भत्वेन = भक्षितदेवद्रव्यसमर्पणलक्षणविषयगोचरपक्षपातगर्भिततया पापक्षयकरी = दुरितनाशिनी वाणिज्यादिक्रियां अङ्गीकृत्यापि प्रवृत्तितः = प्रवर्तनदर्शनात् । स्वरूपतः सावद्यमपि वाणिज्यादिव्यापार कृत्वा द्रव्यस्तवलक्षणधर्मकार्ये सङ्काशादेः केवलज्ञान्युपदेशतः प्रवर्त्तनश्रवणात् स्वरूपतः सावद्यस्यापि धर्मार्थं कर्तव्यत्वं श्रावकस्य न्याय्यमेवेति फलितम् । सङ्काशोदाहरणं उपदेशपदे इत्थमावेदितम् → संकासु गंधिलावइ सक्कवयारम्मि चेतिए कहवि । चेतियदव्वुवओगी पमायओ मरण संसारो ।। तण्हाछुहाभिभूओ संज्ज्जे हिंडिऊण भवगहणे । घायण-वहण-चुन्नगवियणाओ पाविउं बहुसो ।। दारिद्दकुलुप्पत्तिं दरिद्दभावं च पाविउं बहुसो। बहुजणधिक्कारं तह मणुएसु वि गरहणिज्जं तु ।। तगराए इब्भसुओ जाओ तक्कम्मसेसयाए उ । दारिद्दमसंपत्ती पुणो पुणो चित्तनिव्वेओ ।।
તેમજ ધર્મનિમિત્તક આરંભ-સમારંભ નિષિદ્ધ નથી- એવું માનવું પણ જરૂરી છે. કારણ કે સંકાશ વગેરે શ્રાવકે ધર્મકાર્યને ઉદેશીને વિશેષ પ્રકારના ધર્મના પક્ષપાતથી ગર્ભિત હોવાને લીધે પાપક્ષય કરનાર બને એવા વેપાર વગેરેને જાણી જોઈને કરેલ છે.
છે સંકશ શ્રાવળું ઉદાહરણ છે સંકાશ શ્રાવકનું દષ્ટાંત આ મુજબનું છે. સંકાશ શ્રાવકે પ્રમાદનાં કારણે દેવદ્રવ્યનું ભક્ષણ કરેલું અને તેના લીધે લાભાંતરાય વગેરે ચીકણા કર્મો બાંધ્યા અને સંસારમાં લાંબા સમય સુધી તે ભટકતો રહ્યો. અતિ દીર્ધકાળ પછી તેણે મનુષ્યભવને પ્રાપ્ત કર્યો. પરંતુ લાભાંતરાય કર્મોને લીધે દરિદ્રમનુષ્યોમાં તે શિરોમણિ સમાન થયો. ગરીબાઈથી કંટાળીને તેમને કેવલજ્ઞાનીનાં ઉપદેશથી ગરીબીમાં કારણભૂત એવા કર્મનો નાશ કરવા માટે સંકાશ શ્રાવકે એવો અભિગ્રહ કર્યો કે “જે હું પૈસા કમાઈશ તે રોટીકપડાનાં ખર્ચા સિવાય તમામ ધન દહેરાસર વગેરેમાં હું વાપરીશ. આમ દેવદ્રવ્યભક્ષણના દોષમાંથી મુક્ત થવાના આશયથી તેણે જે પ્રકારે વેપાર કર્યો તે વેપાર કર્મનિર્જરામાં કારણભૂત હતો. તેથી જ તેવી પ્રવૃત્તિ કરીને કાલાંતરે તે મોક્ષમાં ગયો.” (આમ અહીં ધર્મ માટે પણ વેપાર કરવાની વાત આવે છે. તેથી “ધર્મનિમિત્તે આરંભ ન જ કરાય” એવો કોઈ એકાંત શાસ્ત્રને માન્ય નથી.). १. मुद्रितप्रतौ 'तद्ग्रासात्थाद....' इत्यशुद्धः पाठः । २. मुद्रितप्रतौ 'निर्वाणमृवा...' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७०
• धर्मनिमित्तकारम्भस्य शुभानुबन्धिता • द्वात्रिंशिका-५/३१ ___ अथ युक्तं सङ्काशस्यैतत्, तथैव तत्कर्मक्षयोपपत्तेः न पुनरन्यस्य, नैवं, सर्वथैवाऽशुभस्वरूपव्यापारस्य विशिष्टनिर्जराकारणत्वाऽयोगादिति ।।३१।। केवलिजोगे पुच्छा कहणे बोही तहेव संवेगो । किं एत्थमुचियमिण्डिं चेइयदव्वस्स वुड्ढित्ति ।। गासच्छादनमेत्तं मोत्तुं जं किंचि मज्झ तं सव्वं । चेतियदव्वं णेयं अभिग्गहो जावजीवंति ।। सुहभावपवित्तीओ संपत्तीऽभिग्गहम्मि निच्चलया । चेतीहरकारावण तत्थ सया भोगपरिसुद्धी ।। निट्ठीवणाईकरणं असक्कहा अणुचियाऽऽसणादी य । आयतणम्मि अभोगो एत्थं देवा उयाहरणं ।। देवहरयम्मि देवा विसय-विसविमोहियावि न कयाइ । अच्छरसाहिपि समं हासखेडाइ वि करेंति ।। इय सो महाणुभावो सव्वत्थवि अविहिभावचागेण । चरियं विसुद्धधम्मं अक्खलियाराहगो जाओ ।।
6 (उप.प.४०३-४१२) इति । सम्यक्त्वप्रकरणापराभिधाने दर्शनशुद्धिप्रकरणे अपि सङ्काशोदाहरणं देवतत्त्वनिरूपणावसरे (स.प्र. १/६० वृत्ति) सप्ततिश्लोकैरुपदर्शितमित्यवधेयम् । . अथ युक्तं प्रमादाद् भक्षितदेवद्रव्यस्य सङ्काशस्य एतत् = वाणिज्यं कृत्वा द्रव्यस्तवकरणम्, तथैव = उपार्जितवित्तस्य ग्रासाच्छादनवर्जस्य सर्वस्य जिनायतनादिषु विनियोगेनैव तत्कर्मक्षयोपपत्तेः = सङ्काशश्रावकनिबद्धलाभान्तरायादिक्लिष्टकर्मनिर्जरणसम्भवात्, न पुनः अन्यस्य = सङ्काशादिव्यतिरिक्तस्य । न हि दृष्टान्तमात्रस्य शास्त्रनिरूपितस्य सिद्धान्तरूपताऽभिमता, अन्यथा सूर्याभदेवादिना शस्त्रादिपूजनं कृतमिति तदपि कर्तव्यं स्यादिति चेत् ? नैवम्, सर्वथैव = हेतु-स्वरूपाऽनुबन्धोद्देश्याऽऽलम्बनसाध्यत्वादिभिः सर्वैरेव प्रकारैः अशुभस्वरूपव्यापारस्य = सावद्यात्मकस्य परदारागमन-मृगयादिव्यापारस्येव विशिष्टनिर्जराकारणत्वाऽयोगात् = प्रभूतकर्मनिर्जराहेतुत्वानुपपत्तेः । वाणिज्यादिक्रियायाः सर्वथैवाऽशुभात्मकत्वे सङ्काशस्य ततो विशिष्टनिर्जराऽनापत्तेः कथञ्चिदेवाऽशुभात्मकता तस्याऽङ्गीकर्तव्या। सा तु जिनपूजार्थस्नान-पुष्प-धूप-दीपादावप्यक्षतैव, स्व-परयोः प्रशस्ततराध्यवसायजनकत्वेन तत्र सर्वथैव सावद्यात्मकता तु वक्तुं नैव पार्यते । ततो धर्मार्थं श्रावकस्य कथञ्चित्सावद्यस्य स्नानकरण-पुष्पादिग्रहणस्य जिनभक्त्युद्देश्यकतया विशिष्टनिर्जराकारणत्वादुपादेयत्वमनाविलमेवेति सिद्धम् ।।५/३१ ।।
શંકા - સંકાશ શ્રાવક માટે તેવા પ્રકારનો અભિગ્રહ અને તથાવિધ વેપાર પ્રવૃત્તિ યોગ્ય છે. કારણ કે તે રીતે પ્રવૃત્તિ કરવામાં આવે તો જ તેને કર્મનિર્જરા થવાની હતી. પરંતુ આ દષ્ટાંતનાં આધારે બધા જીવો માટે એવો નિયમ ઠોકી બેસાડવો કે “ધર્મનિમિત્તક આરંભ ઉચિત છે.” આ વાત બરાબર નથી. કારણ કે દૃષ્ટાંત માત્રના આધારે કોઈ સિદ્ધાંત સ્થાપી ન શકાય.
સમાધાન :- આ શંકા બરાબર નથી. કારણ કે તમામ પ્રકારે જે પ્રવૃત્તિ અશુભ સ્વરૂપવાળી હોય તે વિશિષ્ટ પ્રકારની કર્મનિર્જરાનું કારણ બની ન શકે. કહેવાનો આશય એ છે કે સંકાશ શ્રાવકે કરેલી પ્રવૃત્તિ જો સર્વથા અશુભ હોય તો તેનાથી વિશિષ્ટ નિર્જરા ન થઈ હોત. પરંતુ વિશિષ્ટ નિર્જરા તો તેનાથી થઈ છે જ. માટે માનવું પડે કે તેવી પ્રવૃત્તિમાં અમુક અપેક્ષાએ શુભત્વ રહેલું હતું. દેવદ્રવ્યભક્ષણમાંથી મુક્તિ મેળવવાની તીવ્ર ઝંખનાથી તેની પ્રવૃત્તિ જેમ શુભ બને તેમ પ્રભુભક્તિના ઉત્તમ આશયથી ગર્ભિત પૂજારૂપ પ્રવૃત્તિ પણ મહદ્અંશે શુભ જ કહેવાય. માટે જિનભક્તિના અર્થી
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
• उपकारमृतेऽपि पूज्यतः परमानन्दोपलम्भः •
३७१ पूजया परमानन्दमुपकारं विना कथम् । ददाति पूज्य इति चेच्चिन्तामण्यादयो यथा ॥३२॥ पूजयेति । व्यक्तः ।।३२।।
॥ इति भक्तिद्वात्रिंशिका ।।५।। ननु पूजार्थस्नानाद्यविनाभाविकायवधात् कृतकृत्यतया मुक्तिव्यवस्थिततया च जिनस्योपकाराऽसम्भवे कथं पूजया पूज्यः पूजकानां परमानन्दं ददातीत्याशङ्कायामाह- 'पूजयेति । कायवधाऽविनाभाविन्या पूजया सुखानुभवलक्षणं उपकारं विना पूज्यः तीर्थङ्करः कथं = केन प्रकारेण परमानन्दं = सोपाधिकद्रव्यक्षेत्र-काल-भाव-भवाऽनाश्लिष्टसदातनसुखमयं मोक्षं ददाति इति चेत् ?
अत्रोच्यते, यथा चिन्तामण्यादयः उपकारं विनाऽपि स्वेप्सितं ददाति तथाऽयमपीति बोध्यम् । तदुक्तं श्रावकप्रज्ञप्तौ पञ्चाशके च → उवगाराभावमि वि पुज्जाणं पूयगस्स उवगारो । मंतादिसरणजलणाइसेवणे जह तहेहंपि ।। - (श्रा.प्र.३४८, पञ्चा.४/४४) इति । स्तवपरिज्ञायामपि → उवगाराभावे वि हु चिंतामणि-जलणचंदणाईणं । विहिसेवगस्स जायइ तेहिंतो सो पसिद्धमिणं ।। - (स्त.प.१६४) इत्युक्तम् । योगसारेऽपि → चिन्तामण्यादिकल्पस्य स्वयं तस्य प्रभावतः । कृतो द्रव्यस्तवोऽपि स्यात् कल्याणाय तदर्थिनाम् ।। (यो.सा.१/३०) इति गदितम् ।
एतेन देवस्य रागरहितत्वे जलमन्थनन्यायेन वृथैव तत्पूजनादिप्रयास इति निरस्तम् । तदुक्तं अन्यत्राऽपि → क्षीणक्लेशा एते न हि प्रसीदन्ति न स्तवोऽपि वृथा । तत्स्तवभावविशुद्धः प्रयोजनं कर्मविगम इति ।। स्तुत्या अपि भगवन्तः परमगुणोत्कर्षरूपतो ह्येते । दृष्टा ह्यचेतनादपि मन्त्रादिजपादितः सिद्धिः ।। यस्तु स्तुतः प्रसीदति रोषमवश्यं स याति निन्दायाम् । सर्वत्राऽसमचित्तः स्तुत्यो मुख्यः कथं भवति ।। शीतार्दितेषु हि यथा द्वेषं वह्निर्न याति रागं वा । नाह्वयति वा तथापि च तमाश्रिताः स्वेष्टमश्नुवते ।। तद्वत्तीर्थकरान् ये त्रिभुवनभावप्रभावकान् भक्त्या । समुपाश्रिता जनास्ते भवशीतमपास्य यान्ति शिवम् ।।
6 (ललितविस्तरायां उद्धृता इमे श्लोकाः लोगस्स-पृष्ठ-९३) इति । एतेन → रागाद्यभावे जिनेश्वराणां कथं परमानन्ददायकत्वम् ? इत्यपि प्रत्यस्तम्, तदुक्तं अन्यत्रापि → એવા શ્રાવકો માટે ભગવબહુમાનગર્ભિત પુષ્પાદિઆરંભની પ્રવૃત્તિ પણ નિષિદ્ધ કરી ન શકાય. માટે "धनिमित्त मान-समारंभ ४२वो मे अनुयित छ." मे पात व्याली नथी. (५/३१)
ગાથાર્થ - પૂજા દ્વારા ભગવાન ઉપર કોઈ ઉપકાર તો થતો નથી. તેથી પૂજ્ય એવા ભગવાન પરમાનંદ એવા મોક્ષને કઈ રીતે આપે ? આ પ્રશ્નનો જવાબ એમ જાણવો કે જેમ ચિંતામણિ રત્ન વગેરેની પૂજા કરવામાં આવે તો ચિંતામણિ રત્નને કોઈ લાભ થતો નથી. પરંતુ પૂજકને તેનું ફળ અવશ્ય પ્રાપ્ત થાય છે. તેમ કૃતકૃત્ય એવા ભગવાનની પૂજા દ્વારા પ્રભુને કોઈ લાભ થતો ન હોવા છતાં આપણને પરમાનંદની પ્રાપ્તિ થવામાં કોઈ બાધ નથી. (૫/૩૨)
ગાથાર્થ સરળ હોવાને લીધે પ્રસ્તુત ગાથાની ટીકાકાર મહર્ષિએ સંસ્કૃત વ્યાખ્યા કરી નથી. તેથી અમે પણ આ બાબતમાં વિશેષ છણાવટ માટે પ્રયત્ન કરતા નથી. (૫/૩૨).
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७२
• जिनोपकाराऽयोगेऽपि तदुपासनातः फलसिद्धिः • द्वात्रिंशिका-५/३२ चिन्तामणिरयणादिहिं जहा उ भव्वा समीहियं वत्थु । पावंति तह जिणेहिं तेसिं रागादभावेऽपि ।। वत्थुसहावो एसो अउव्वचिन्तामणी महाभागो । थोऊणं तित्थयरे पाविज्जइ बोहिलाभोत्ति ।। भत्तीए जिणवराणं खिज्जन्ती पुव्वसंचिया कम्मा । गुणपगरिसबहुमाणो कम्मवणदवाणलो जेण ।।
6 (ललितविस्तरायां एता गाथा उद्धृता पृ.९७) ।
एतेन भगवतः चिन्तामणिकल्पत्वे कस्मान्न सर्वेषां समो लाभ इति निरस्तम्, तत्तत्कर्मोच्छेदानुकूलजिनभक्त्यादितारतम्येन फललाभतारतम्योपपत्तेः।
ततश्च सुष्ठुक्तं भक्तामरस्तोत्रवृत्तौ → समीहितं यन्न लभामहे वयं प्रभो ! न दोषस्तव कर्मणो मम । दिवाऽप्युलूको यदि नाऽवलोकते तदाऽपराधः कथमंशुमालिनः ?।। 6 (भक्ता.४१/पृ.११३) इति ।
वस्तुतस्तु तदुपकारात् न फललाभ किन्तु तदुपासनात एव, चिन्तामण्यनलौषधादिजन्यफललाभवदिति व्यक्तं समरादित्यकथायाम् (स.क.भव.९ प्रान्ते) । एवमेव तत्प्रद्वेषतो न तस्य हानिरपि तु स्वस्यैवेत्यपि दृश्यम् । तदुक्तं हरिभद्रसूरिभिः ब्रह्मसिद्धान्तसमुच्चये → भवाऽभवनिमित्तं च जगतोऽनाशयं परम् । विद्वेषेज्यादियोगेन ततः तद्भावसिद्धितः ।। (ब्र.सि. २९) इति ।
→ न पूजयाऽर्थस्त्वयि वीतरागे न निन्दया नाथ ! विवान्तवैरे । तथापि ते पुण्यगुणस्मृतिर्नः पुनातु चित्तं दुरिताऽञ्जनेभ्यः।। (बृ.स्व.स्तो ५७) इति बृहत्स्वयम्भूस्तोत्रवचनं, → रागवज्जियोऽवि सेवयजणकप्परुक्खो - (ष.खं.५/४/२६ वृ.) इति च षट्खण्डागमवचनमप्यत्रानुसन्धेयमिति शम् ।।५/३२॥
प्रतिष्ठागर्भिता भक्तिः द्वि-त्रि-पञ्चाऽष्टभेदतः ।
दर्शिता भूमिभेदेनाऽऽदरतः क्रियतां वरा ।।१।। इति मुनियशोविजयविरचितायां नयलतायां भक्तिद्वात्रिंशिकाविवरणम् ।।५।।
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७३
• જરા અટકો •
હ પ. ભક્તિબત્રીસીનો સ્વાધ્યાય છે (એ) નીચેના પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો. ૧. ધર્મમાં ઉદ્યમ કરનાર માટે મુખ્ય અંગ શું છે ? તે દષ્ટાન્તસહિત જણાવો. ૨. ધર્મસિદ્ધિનું બીજુ અંગ જણાવો. ૩. ઈંટ વગેરે ઉપાદાન કારણ કેવા ને કેવી રીતે લાવવા ? ૪. જિનભવનકૃત્ય શુદ્ધિનું કારણ કઈ રીતે બને ? તે ન્યાયની ભાષામાં જણાવો. ૫. ભગવાનની ભક્તિ ક્યા સંબંધથી શુદ્ધિનું કારણ બને ? ૬. જિનાલય નિર્માણ ભાવયજ્ઞ કેમ કહેવાય છે ? તે સમજાવો. ૭. જિનબિંબ કરાવવાની વિધિ સમજાવો. ૮. “શુદ્ધભાવથી પ્રતિમા કરાવવી તેને વિસ્તારથી સમજાવો. ૯. પરિણામ શુભ કેવી રીતે થાય ? (બી) નીચે યોગ્ય જોડાણ જોડો. ૧. નિયાણારહિત
પ્રીતિવિશેષ ૨. ભાવયજ્ઞ
આગમિક ૩. મૂળધન
સ્વરૂપશુદ્ધિ ૪. ઉત્સાહ
ભાવપૂજા ૫. લોકોત્તર
નિરુપચરિત ૬. મહોદય
અવ્યયનીવિ ૭. મુખ્ય
સૂક્ષ્મબુદ્ધિગમ્ય ૮. ઇજ્યા
પૂજા ૯ ગંભીર
પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય (સી) ખાલી જગ્યા પૂરો. ૧. પરપીડાપરિહારથી જ આરાધનામાં ....... પડે છે. (શુભાનુબંધ, અશુભાનુબંધ, પાપાનુબંધ) ૨. જિનાલયના ... ધનની માવજત અને વૃદ્ધિ શ્રાવકો કરે. (મૂળ, દ્રવ્ય, જ્ઞાન). ૩. પૂજામાં જણાતો કાયવધ પણ ....... મનાયેલો છે. (ગુણવાન, દોષવાન, નિર્ગુણ) ૪. ભગવાન ....... હોવાથી દેવપૂજા ફળવાળી છે. (કૃતકૃત્ય, કરુણાસાગર, વીતરાગ) ૫. પૂજામાં થતી જીવવિરાધના ........ ઉદાહરણથી લાભકારી બતાવેલ છે. (કૂવાના,વહાણના,વાવડીના) ૬. ભાવસ્તવમાં આરૂઢ થયેલાને દ્રવ્યસ્તવનો ........ છે. (અધિકાર, અનધિકાર) ૭. સંકાશશ્રાવકે પ્રમાદના કારણે ....... દ્રવ્યનું ભક્ષણ કરેલું. દિવ, ગુરુ, જ્ઞાન). ૮. ........ કર્મના ઉદયથી મનુષ્ય દરિદ્ર થાય છે. (લાભાંતરાય, દાનાંતરાય, ભોગાંતરાય) ૯. ગૃહસ્થમાં વિવેકદ્રષ્ટિ અને ઉદારતાનો નાશ થવાથી ........ પ્રાપ્ત થાય છે.
(દશવિરતિદુર્લભતા, બોધિદુર્લભતા, જ્ઞાનદુર્લભતા)
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७४
• બુદ્ધિને કસો •
૫. નયલતાની અપેક્ષા છે (એ) નીચેના પ્રશ્નનોના વિસ્તારથી જવાબ આપો. ૧. જિનાલયને કેવા ગુણવાળો ગૃહસ્થ કરાવે ? ૨. જિનાલય માટે સૌ પ્રથમ કેવી ભૂમિને ગ્રહણ કરવી જોઈએ ? ૩. દેરાસર નિર્માણ માટે કારીગર કેવા રાખવા ? તેને માટે શ્રાવકે શું શું કરવું ? ૪. લૌકિક અને લોકોત્તર અનુષ્ઠાનની ભેદરેખા સમજાવો. ૫. પ્રતિષ્ઠા કેટલા પ્રકારે થાય ? એ વિસ્તારથી સમજાવો. ૬. પ્રતિષ્ઠાના બે પ્રકારને સમજાવો. ૭. પંચોપચારપૂજા અને અષ્ટોપચાર પૂજા સમજાવો. ૮. ૫ પ્રકારના અભિગમ સમજાવો. (બી) નીચેના પ્રશ્નોના સંક્ષેપમાં જવાબ આપો. ૧. ભાવસ્તવ કોને કહેવાય ? ૨. શુભાનુબંધનો અર્થ જણાવો. ૩. મહાવીર ભગવાને બીજાની અપ્રીતિ દૂર કરવા શું કર્યું ? ૪. “યતના” શબ્દને ન્યાયની ભાષામાં જણાવો. ૫. શ્રાવક ઉચિત રીતે શિલ્પીનું માન જાળવે તેનું કારણ જણાવો ? ૬. ઉચિત ઉત્સાહનું મહત્ત્વ જણાવો. ૭. શા માટે શિલ્પી સાથે મનમેળ તૂટવો ન જોઈએ ? ૮. મુખ્ય પ્રતિષ્ઠા કોને કહેવાય? ૯. સ્વભાવ કેટલા પ્રકારે છે ? ક્યા ક્યા ? ૧૦. અદષ્ટ ક્યા સંબંધથી પ્રતિમામાં રહેશે ? (સી) ખાલી જગ્યા પૂરો. ૧. ભાવવનું કારણ હોય છે ......... કહેવાય છે. (દ્રવ્યસ્તવ, શ્રાવકસ્તવ, ચૈત્યસ્તવ). ૨. જિનાલય બનાવનાર ગૃહસ્થના અહીં ......... વિશેષણ બતાવવામાં આવ્યા છે. (૬, ૫, ૨) ૩. પ્રતિષ્ઠા વિધિ દ્વારા જિનાગમ અનુસારે પોતાનામાં ........ વગેરે ભાવોની સ્થાપના થાય છે.
(સાધુત્વ, વીતરાગત્વ, વૈરાગ્ય) ૪. પ્રતિષ્ઠા પછી ......... દિવસ સુધી સતત પ્રતિષ્ઠિત પ્રતિબિંબની પૂજા કરવી. (૮,૫,૩) ૫. શ્વેત અને ....... વસ્ત્રો પહેરીને શ્રાવકે પૂજા કરવી. (શુભ, શુદ્ધ, ધોયેલા) ૬. અન્ય આચાર્યો કહે છે કે પૂજા ......... પ્રકારની છે. (૩, ૫, ૮) ૭. કાયયોગપ્રધાન પૂજા ........... છે. વિનઉપશમની, નિર્વાણપ્રસાધની, અભ્યદયપ્રસાધની) ૮. વચનયોગપ્રધાન પૂજામાં ............ વગેરે મંગાવવાના હોય છે. (પુષ્ય, વસ્ત્ર, અલંકાર)
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
६- साधुसामग्र्य-द्वात्रिंशिका
છઠ્ઠી બત્રીસીની પ્રસાદી )
योगादेवाऽन्त्यबोधस्य साधुः सामग्र्यमश्नुते ।।६/८।। (पृ.३९२) ચરમ (તત્ત્વસંવેદન) જ્ઞાનના યોગથી જ સાધુ પૂર્ણતાને પામે છે.
यतिधर्मो मूलोत्तरगुणसमुदायस्पोऽतिदुष्कर उक्तः, अतिदुर्लभं मोक्षं प्रत्यतिदुष्करस्यैव धर्मस्य हेतुत्वात् ।।६/१८ ।। (पृ.४२१) મૂલગુણ અને ઉત્તરગુણના સમૂહ સ્વરૂપ સંયમધર્મ અત્યંત દુષ્કર કહેવાયેલ છે. કેમ કે અતિદુર્લભ એવા મોક્ષ પ્રત્યે અતિદુષ્કર એવો જ ધર્મ કારણરૂપ બની શકે.
तात्त्विकं तु वैराग्यं शक्तिमतिक्रम्याऽपि श्रद्धातिशयेन
પ્રવૃત્તિ નનયેત્ સદ્દ/રા (પૃ.૪ર૬) તાત્ત્વિક વૈરાગ્ય તો ઝળહળતી શ્રદ્ધાના બળથી પોતાની શક્તિનું
અતિક્રમણ કરીને પણ મોક્ષમાર્ગમાં પ્રવૃત્તિ કરાવે.
ज्ञानसहितवैराग्यस्यापायशक्तिप्रतिबन्धकत्वात् ।।६/२५।। (पृ.४३२) આત્મજ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્ય કર્મના મલિન અનુબંધોની શક્તિનો અવરોધક છે.
જ્ઞાનવત્સારતત્ય હતો જ્ઞાનત્વા સાદ્દ/રજા (પૃ.૪રૂ૨) આત્મજ્ઞાનીની આજ્ઞા પાળવામાં તત્પરતા કેળવવી એ
પણ ફળની અપેક્ષાએ જ્ઞાનસ્વરૂપ જ છે.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
भावशुद्धिरपि मार्गाऽननुसारिणी न न्याय्या ।।६/२६।। (पृ.४३४) મોક્ષમાર્ગને ન અનુસરનારી એવી ભાવશુદ્ધિ પણ આગમમાન્ય નથી.
मार्गः = विशिष्टगुणस्थानाऽवाप्तिप्रवण: स्वरसवाही
નીવપરિણામ સાદ/રદ્દા (પૃ.૪૩૪) મોક્ષમાર્ગનો અર્થ છે વિશિષ્ટ પ્રકારના ઉપલા ગુણસ્થાનકની પ્રાપ્તિ
કરાવવામાં નિપુણ અને સ્વરસવાહી એવો નિર્મળ આત્મપરિણામ.
गुणवत्पारतन्त्र्यं स्वाऽऽग्रहहेतुमोहाऽपकर्षनिबन्धनम् ।।६/२७ ।। (पृ.४३७) ગુણવાન જ્ઞાની ગુરુનું પાતંત્ર્ય પોતાના કદાગ્રહના
કારણભૂત એવા મોહને ઘટાડવાનું કારણ છે.
गुणवबहुमानाद्यः कुर्यात्प्रवचनोन्नतिम् । अन्येषां दर्शनोत्पत्तेस्तस्य स्यादुन्नतिः परा ।।६/२९ ।। (पृ.४३९) ગુણવાન પ્રત્યેના બહુમાનથી જે જિનશાસનની પ્રભાવના કરે એનાથી બીજા જીવોને સમ્યગ્દર્શન પ્રાપ્ત થવાના કારણે તે જીવની ઉત્કૃષ્ટ આત્મોન્નતિ થાય છે.
यस्तु शासनमालिन्येऽनाभोगेनाऽपि वर्तते । बध्नाति स तु मिथ्यात्वं महाऽनर्थनिबन्धनम् ।।६/३०।। (पृ.४४१) શાસનહીલનામાં જે અજાણતા પણ પ્રવૃત્ત થાય છે તે મહા અનર્થના કારણભૂત એવા મિથ્યાત્વને બાંધે છે.
गुणवत्पारतन्त्र्यतः गुणानां सामग्र्यम् ।।६/३१।। (पृ.४४३) ગુણવાનના પારતન્યથી જ આત્મજ્ઞાન વગેરે ગુણો પૂર્ણ થાય છે.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
• साधुसामग्र्यविभागन्यूनताशङ्कापरिहारः •
३७५ ॥ अथ साधुसामग्र्यद्वात्रिंशिका ।।६।। जिनभक्तिप्रतिपादनाऽनन्तरं तत्साध्यं 'साधुसामग्र्यमाहज्ञानेन ज्ञानिभावः स्याद भिक्षुभावश्च भिक्षया । वैराग्येण विरक्तत्वं संयतस्य महात्मनः ।।१।।
नयलता ज्ञान-भिक्षा-विरागेभ्यः परमेश्वरभक्तितः । दग्ध्वा कर्माष्टकं योगी यत्पदं याति तद् भजे ।।१।।
पञ्चम्यां द्वात्रिंशिकायां जिनभक्तिप्रतिपादनानन्तरं तत्साध्यं = द्रव्यस्तवलक्षणजिनभक्तिनिरूपितसाध्यताऽऽलिङ्गितं भावस्तवलक्षणं साधुसामग्र्यमाह- 'ज्ञानेनेति । साधुसामग्र्यस्य भगवद्भक्तिसाध्यत्वञ्च परेषामपि सम्मतम् । तदुक्तं नारदपरिव्राजकोपनिषदि → परमात्मनि यो रक्तो विरक्तोऽपरमात्मनि । सर्वेषणाविनिर्मुक्तः स भैक्षं भोक्तुमर्हति ।। - (ना.परि.३/१८) इति । प्रकृते → भक्त्या विना ब्रह्मज्ञानं कदापि न जायते 6 (त्रि.वि.म.८/११) इति त्रिपाद्विभूतिमहानारायणोपनिषद्वचनमपि योज्यं यथातन्त्रम्। संयतस्य महात्मनः ज्ञानेन = वक्ष्यमाणतृतीयतत्त्वसंवेदनेन ज्ञानिभावः = ज्ञानित्वं स्यात् । अनेन सम्यग्ज्ञानाऽऽराधकत्वमावेदितम्। भिक्षया वक्ष्यमाणप्रथम-सर्वसम्पत्कर्यभिधानया भिक्षुभावः = भिक्षुकत्वं स्यात् । अनेन सम्यक्चारित्राऽऽराधकत्वमुद्योतितम् । भिक्षुभावः तु भिक्षुद्वात्रिंशिकायां (पृ.१८४३१९००) विस्तरेण दर्शयिष्यते । वैराग्येण = वक्ष्यमाणतृतीयज्ञानगर्भवैराग्येण विरक्तत्वं स्यात् । एतेन सम्यग्दर्शनाराधकत्वमाविष्कृतम् । न हि मिथ्यात्वमोहनीयविपाकोदये ज्ञानगर्भवैराग्यसम्भवः । इत्थं रत्नत्रयसमाराधनद्वारा साधोः सामग्र्यमवतिष्ठते ।
ननु व्यवहारभाष्ये तु → चरणकरणस्स सारो भिक्खायरिया तहेव सज्झाओ । एत्थ परितम्ममाणं तं जाणसु मंदसंविग्गं ।। चरणकरणस्स सारो भिक्खायरिया तहेव सज्झाओ । एत्थओ उज्जममाणं तं जाणसु तिव्वसंविग्गं ।।
- (व्य.भा.६/३८-३९) इत्येवमन्वय-व्यतिरेकाभ्यां भिक्षाचर्या-ज्ञानयोरेव साधुसामग्र्यसम्पादकत्वमाविष्कृतम् । न च वैराग्यस्यापि तत्र निवेशः कृत इति चेत् ? मैवम्, वैराग्यसत्त्व एव तयोः सामग्र्यप्रयोजकत्वेन तदुभयग्रहणे वैराग्यस्याऽपि गृहीतत्वादेव न न्यूनत्वम् ।
अथ नारदपरिव्राजकोपनिषदि → भैक्षासनं च मौनित्वं तपो ध्यानं विशेषतः । सम्यग्ज्ञानं च वैराग्यं धर्मोऽयं भिक्षुके मतः ।। 6 (ना.परि.५/३३) इत्येवं, संन्यासगीतायां च → भैक्ष्यं श्रुतञ्च
૪ સાધુસામગ્રય દ્વાચિંશિક પ્રાશ હ પાંચમી બત્રીસીમાં જિનભક્તિનું નિરૂપણ કર્યા બાદ જિનભક્તિસાધ્ય એવી સાધુની સમગ્રતાનું = સંપૂર્ણસાધુતાનું પ્રતિપાદન આ છઠ્ઠી બત્રીસીમાં કરાય છે.
ગાથાર્થ - સંયત એવા મહાત્મા જ્ઞાનથી જ્ઞાની બને, ભિક્ષા દ્વારા ભિક્ષુક બને, વૈરાગ્ય દ્વારા वित बने.(६/१) १. 'सामग्यमाह' इति त्रुटितः पाठो मुद्रितप्रतौ ।
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७६
• साधूनां नित्योपवासित्वविधानम् •
ज्ञानेनेति । व्यक्तः || १ || विषयप्रतिभासाऽऽख्यं तथाऽऽत्मपरिणामवत् । तत्त्वसंवेदनं चेति त्रिधा ज्ञानं प्रकीर्त्तितम् ||२|| मौनित्वं तपो ध्यानं विशेषतः । सम्यक् च ज्ञान-वैराग्यं धर्मोऽयं भिक्षुके मतः ।। ← (सं.गी. ६ / ९०) इत्येवं निरूपणात् मौनेन मौनित्वं तपसा तपस्वित्वं ध्यानेन च ध्यानित्वमत्राऽसङ्गृहीतमिति साधुसामग्र्यानुपपत्तिरिति चेत् ?
अत्रोच्यते, मौनित्व- तपो ध्यानानां यथाक्रमं वैराग्य- भिक्षा - ज्ञानान्तर्गततया वैराग्यादिग्रहणे तेषामपि सत्त्वसिद्धेर्न साधुसामग्र्यव्याहतिः । न चैवं सति दृढवैराग्याद् बोधो भवति ← ( महो. ४ / २६) इति महोपनिषद्वचनाद् वैराग्यग्रहणेनैव ज्ञानस्य गृहीतत्वसम्भवात्तदग्रहणप्रसङ्ग इति शङ्कनीयम्, प्रव्रज्यायां ज्ञानप्राधान्यदर्शनाय तद्ग्रहणात्, कारणस्य कार्यजनकत्वाऽवश्यम्भावविरहाच्च । न च तथापि भिक्षाव्यापकता कथं तपस इति शङ्कनीयम्, तत्त्वतस्तस्यास्तपोरूपत्वात्तत्राऽन्तर्भावात्तस्य । तदुक्तं आदित्यपुराणे → उपवाससमा भिक्षा प्रोक्ता वै ब्रह्मचारिणाम् ← ( आ. पु. १७/१६) इति । अज्ञातोञ्छकुलकेऽपि निरवज्जाऽऽहारेणं साहूणं निच्चमेव उपवासो ← ( अज्ञा. कु. १५ ) इत्युक्तम् ।
उप = सह उपावृत्तदोषस्य सतो गुणैराहारगृद्ध्यादित्यागरूपैर्वासो हि तत्त्वत उपवास उच्यते । तदुक्तं श्रीहरिभद्रसूरिभिः ब्रह्मसिद्धान्तसमुच्चयाऽपराभिधाने ब्रह्मप्रकरणे उपावृत्तस्य दोषेभ्यः सम्यग्वासो गुणैः सह । उपवासः स विज्ञेयो न शरीरविशोषणम् ।। ← ( ब्र.प्र. २४१ ) इति । अन्यत्रापि → अकृताऽकारिणं शुद्धमाहारं धर्महेतवे । अश्नतोऽपि मुनेर्नित्योपवासफलमुच्यते ।। ← ( अज्ञातोञ्छकुलकवृत्ति) इत्युक्तम् । आहारतृष्णां विना निर्दोषभिक्षाग्रहणे दिगम्बराणामप्युपवासः सम्मतः । प्रसिद्धचायमर्थः प्रवचनसारे अण्णं भिक्खमणेसणमध ते समणा अणाहारा ← ( प्र . सार . ३ / २७ ) इत्यत्र । प्रकृते ‘उपवासात् परं भैक्षं' (व.स्मृ.१०/६) इति वशिष्ठस्मृतिवचनं, नक्ताद् वरश्चोपवास उपवासादयाचितः । अयाचिताद् वरं भैक्षं तस्माद् भैक्षेण वर्तयेत् ।। ← ( सं . उप. २ / ६२ ) इति च संन्यासोपनिषद्वचनं यथातन्त्रमनुयोज्यं गुरुकुलवासपरायणैः ।।६/१।
→ पढमं नाणं तओ दया ← ( द. वै. ४/१० ) इति दशवैकालिकसूत्रवचनात्, → ज्ञानधनानां हि साधूनां किमन्यद् वित्तं स्यात् ? ← (सू.कृ.चू. १/१४) इति सूत्रकृताङ्गचूर्णिवचनात्, → आगमबलिया समणा निग्गंथा ← ( व्य. सू. १०/३ ) इति व्यवहारसूत्रवचनात् → आगमहीणो समणो णेवप्पाणं परं वियाणादि ← (प्र.सार . ३/३२) इति प्रवचनसारवचनाच्चाऽभ्यर्हिततया अवसरसङ्गतिप्राप्तं ज्ञानमादौ निरूपयति- 'विषये 'ति ।
द्वात्रिंशिका - ६/२
ગાથા સરળ હોવાથી તેની જ્ઞાનનું નિરૂપણ કરવા માટે गाथार्थ ::- ज्ञानना भए। अझर ज्ञान भने ( 3 ) तत्त्वसंवेद्दन ज्ञान.
# ત્રિવિધ જ્ઞાન મીમાંસા *
સંસ્કૃત વ્યાખ્યા ગ્રન્થકારશ્રીએ કરેલ નથી. (૬/૧) ગ્રન્થકારશ્રી જણાવે છે કે →
हेवायेस छे. (१) विषयप्रतिभास ज्ञान, (२) आत्मपरिशाभयुक्त (९/२)
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
• आत्मपरिणामवज्ज्ञानव्याख्याद्वैविध्यम् •
३७७
विषयेति । विषयप्रतिभास इत्याख्या यस्य विषयस्यैव हेयत्वादिधर्माऽनुपरक्तस्य' प्रतिभासो
1
यत्र तत् ( = विषयप्रतिभासाख्यं ) ।
तथा आत्मनः = स्वस्य परिणामोऽर्थाऽनर्थप्रतिभासात्मा विद्यते यत्र तत् ( = आत्मपरिणामवत्) । आत्मनः = जीवस्य परिणामोऽनुष्ठानविशेषसम्पाद्यो विद्यते यत्रेति नये सम्यक्त्वलाभप्रयोज्यवस्तुविषयतावत्त्वमर्थो लभ्यते ।
विषयस्य ज्ञेय-ज्ञातृ-ज्ञानरूपेण त्रिविधस्य हेयत्वादिधर्माऽनुपरक्तस्य आध्यात्मिक हेयत्वोपादेयत्वाऽप्रकारकत्वेन प्रतिभासः = अवगाहनं यत्र = अधिकृतज्ञाने तद् विषयप्रतिभासमाद्यं ज्ञानम् । प्रथमप्रकारकं ज्ञानमुक्त्वा द्वितीयं तदाह- 'तथे 'ति । आत्मनः = स्वस्य = अधिकृत ज्ञानस्य परिणामः अर्थाऽनर्थप्रतिभासात्मा = आध्यात्मिकगुण-दोषकारित्वाऽवगाहनात्मको विद्यते यत्र अधिकृतज्ञाने तद् आत्मपरिणामवद् द्वितीयं ज्ञानमवसेयम् । स्वमतमत्रोक्त्वाऽधुनाष्टकवृत्तिकृन्मतमावेदयति-आत्मनः जीवस्य अनुष्ठानविशेषसम्पाद्यः परिणामः अध्यवसायः कामभोगादिप्रवृत्तौ ' हा ! विराधकोऽहं, आत्मशत्रुरहमित्यादिरूपः, जिनपूजादिप्रवृत्तौ च ' अद्य मे सफलं जन्म, चिन्तामणिर्मया लब्धः, मुक्तिर्मे करगता' इत्यादिलक्षणः विद्यते यत्र अधिकृतज्ञाने तद् आत्मपरिणामवदिति नये = श्रीजिनेश्वरसूरिदर्शिते व्याख्याविशेषेऽङ्गीक्रियमाणे तु सम्यक्त्वलाभप्रयोज्यवस्तुविषयतावत्त्वं सम्यग्दर्शनप्राप्तिप्राप्या या आध्यात्मिकहेयत्वोपादेयत्वनिष्ठा कामभोगादि - जिनपूजादिलक्षणवस्तुनिष्ठविशेष्यतानिरूपिता प्रकारता तद्वत्त्वं निरूपकत्वसम्बन्धेन ज्ञानस्य यदि स्यात् तर्हि तज्ज्ञानमात्मपरिणामवत्स्यादिति अर्थः भावार्थो लभ्यते। तदुक्तं अष्टकवृत्तौ आत्मनः = जीवस्य परिणतिः अनुष्ठानविशेषसम्पाद्यः परिणामविशेषः, सैव ज्ञेयतया यस्मिन्नस्ति ज्ञाने न पुनः तदनुरूपप्रवृत्तिनिवृत्ती अपि, तद् आत्मपरिणतिमत् ← ( अ.वृ. ९ / १ ) इति ।
--
=
=
=
=
=
=
ટીકાર્થ વિષયગત હેયત્વ, ઉપાદેયત્વ ગુણધર્મોનું વ્યવસ્થિત રીતે જેમાં ભાન નથી થતું તે જ્ઞાન વિષયપ્રતિભાસ જ્ઞાન કહેવાય છે. અર્થાત્ તાત્ત્વિક હેયત્વ આદિ ગુણધર્મોનું અવગાહન કર્યા વિના જ વિષયનો પ્રતિભાસ જે જ્ઞાનમાં થાય છે તે જ્ઞાન વિષયપ્રતિભાસ નામનું પ્રથમ પ્રકારનું જ્ઞાન કહેવાય છે. તથા પોતાનાથી વિવક્ષિત જ્ઞાનથી આધ્યાત્મિક લાભ થશે કે નુકશાન થશે ? એવું ભાન જે જ્ઞાનમાં થાય તે જ્ઞાન આત્મપરિણામશાલી જ્ઞાન કહેવાય છે. પોતાનો મત જણાવી અન્ય મત મુજબ દ્વિતીય જ્ઞાનની વ્યાખ્યા જણાવતા ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે - ‘આત્માનો = જીવનો પરિણામ, કે જે વિશેષ પ્રકારની ક્રિયાથી પ્રાપ્ત થવાનો છે, તેનું વેદન - સંવેદન જે જ્ઞાનમાં થાય તે જ્ઞાન આત્મપરિણામશાલી જ્ઞાન કહેવાય છે.' આ અષ્ટકવૃત્તિકારનો મત છે. આ મત મુજબ સમ્યક્ત્વના લાભથી જે વિષયતા જ્ઞાનમાં જણાય તે જ્ઞાન આત્મપરિણામશાલી જાણવું. (ચામડાની આંખથી બાહ્ય વિષયની સુંદરતા કે અસુંદરતાનો બોધ થાય છે તેના બદલે સમ્યગ્દર્શનના પ્રભાવે તે બાહ્ય વિષયોમાં કે ભોગસુખપ્રવત્તિમાં કે વિરાધનામાં આધ્યાત્મિક હેયતાનો બોધ થાય તથા ઉપાદેયતાનો બોધ આરાધનામાં પ્રવૃત્તિ કરતી વખતે થાય તે જ્ઞાન અષ્ટકવૃત્તિકારના મતે આત્મપરિણામશાલી જ્ઞાન છે.)
१.'...धर्मानुरक्तस्ये'त्यशुद्धः पाठो मुद्रितप्रतौ । हस्तादर्शे च 'धर्मानुपरक्रम्य' इत्यशुद्धः पाठः । २. मुद्रितप्रतौ 'येन' इत्यशुद्धः पाठः
=
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
मिथ्यादृष्टेः आध्यात्मिकोत्सर्गापवादानभिज्ञता • द्वात्रिंशिका-६/२
तत्त्वं
=
परमार्थस्तत्सम्यक् 'प्रवृत्त्याद्युपहितत्वेन वेद्यते यस्मिंस्तच्च [ ? यस्मिन् ( = तत्त्व - संवेदनम् ) । तत्र ] तत्त्वत्पदेन मिथ्याज्ञाननिवृत्तिः, तद्विषयस्येतरांऽशनिषेधाऽवच्छिन्नत्वेनाऽतत्त्वत्वात्।
सम्यक्पदेनाऽविरतसम्यग्दृष्टिज्ञाननिवृत्तिः २,
=
=
तृतीयं ज्ञानमाह - तत्त्वं = परमार्थः सुनय-निक्षेप - सप्तभङ्ग्यादिगर्भिताऽऽध्यात्मिकाऽनेकान्तवादोन्नीतः तत् सम्यक् = प्रवृत्त्याद्युपहितत्वेन प्रवृत्ति-निवृत्तिलक्षणफलनिष्पत्तिव्याप्यत्वेन वेद्यते ज्ञायते यस्मिन् ज्ञाने तत् तत्त्वसंवेदनाभिधानं तृतीयं ज्ञानमभिधीयते । प्रकृतव्याख्याव्यवच्छेद्यमाह- तत्त्वपदेन मिथ्याज्ञाननिवृत्तिः मिथ्याज्ञानगोमिथ्यात्वोदयदूषितश्रुतज्ञानादिव्यवच्छेदः प्रतिपाद्यते, तद्विषयस्य चरस्य इतरांऽशनिषेधाऽवच्छिन्नत्वेन = स्वसमानाधिकरणान्यधर्माऽभावाऽनुविद्धत्वेन अतत्त्वत्वात् = प्रमाणलक्षणाऽनेकान्तबहिर्भूतत्वात् । मिथ्यात्वोदयोपहतो हि जीव 'आत्मा नित्य एव, न त्वनित्य' इत्यादिरूपेण समस्तवस्तुजातमभ्युपैति । न चैवमस्ति द्रव्यत्वेन नित्ये आत्मनि मनुष्यत्वादिपर्यायरूपेणानित्यत्वस्यापि सद्भावात्, अन्यथा सदसदविशेषाऽऽपातात् । यथोक्तं उपदेशपदे 'एगंतणिच्चवाए अणिच्चवाए सदसदविसेसो' (उप.प. ४४५ ) इति । एवमेवाऽऽध्यात्मिकोत्सर्गापवादविनिर्मोकेण स्थूललोकव्यवहारदृष्ट्या हेयत्वादिनाऽभिमते वस्तुनि उपादेयत्वाद्यपलापेन तद्गोचरमपि मिथ्यादृग्ज्ञानमज्ञानमेवावगन्तव्यम् ।
३७८
•
=
=
=
'तत्त्वं सम्यक् वेद्यते यस्मिन् तत् तत्त्वसंवेदनमि तिव्याख्यायां दर्शितेन सम्यक्पदेन अविर -
ત્રીજા નંબરનું જ્ઞાન છે તત્ત્વસંવેદન જ્ઞાન. તત્ત્વ એટલે અનેકાન્તવાદથી અભિવ્યક્ત થયેલ પરમાર્થ. પ્રવૃત્તિ અને નિવૃત્તિથી ઉપહિતરૂપે તેનું વેદન જે જ્ઞાનમાં થાય તે તત્ત્વસંવેદન જ્ઞાન. (કહેવાનો આશય એ છે કે સ્ત્રી વગેરે હેય તત્ત્વની નિવૃત્તિ સહિત અને સંયમ-ક્ષમાદિ ઉપાદેય તત્ત્વની પ્રવૃત્તિ સહિત જે બોધ હોય તે તત્ત્વસંવેદન જ્ઞાન કહેવાય. હેયને હેય રૂપે જાણે છતાં ન છોડે અને ઉપાદેયને ઉપાદેયરૂપે જાણે છતાં ગ્રહણ ન કરે તો તે જ્ઞાન ત્રીજા પ્રકારનું સંવેદન જ્ઞાન ન કહેવાય, પરંતુ બીજા પ્રકારનું આત્મપરિણામયુક્ત જ્ઞાન કહેવાય.) તૃતીય જ્ઞાનના નામમાં ‘તત્ત્વ’ શબ્દ જોડવાના લીધે મિથ્યાર્દષ્ટિ જીવોના જ્ઞાનની બાદબાકી કરવામાં આવેલ છે. કારણ કે મિથ્યાત્વીના જ્ઞાનમાં વિષયભૂત પદાર્થમાં રહેલ એક ગુણધર્મનો બોધ હોવા છતાં અન્ય ગુણધર્મોનો નિષેધ પણ ભળેલ હોવાથી મિથ્યાત્વીના જ્ઞાનનો વિષય અતત્ત્વ છે, અતાત્ત્વિક છે, અપારમાર્થિક છે. (કહેવાનો આશય એ છે કે આત્મા વગેરે પદાર્થોમાં નિત્યત્વની જેમ અનિત્યત્વ ગુણધર્મ પણ રહેલ છે. તેમ છતાં આત્માને નિત્ય માનનાર એકાંતવાદીઓ આત્મામાં અનિત્યત્વનો નિષેધ કરે છે. વિદ્યમાન અન્ય ગુણધર્મોનો અપલાપ કરવાના લીધે મિથ્યાત્વીનું જ્ઞાન તત્ત્વસંવેદનરૂપ ન કહી શકાય. આત્મા અનિત્યત્વાદિ ગુણધર્મોથી યુક્ત હોવા છતાં અનિત્યત્વાદિ ગુણધર્મોથી શૂન્યરૂપે તેનું ભાન મિથ્યાત્વીના જ્ઞાનમાં થતું હોવાથી તે જ્ઞાન તત્ત્વસંવેદન જ્ઞાન ન કહેવાય, તેનો વિષય પારમાર્થિક ન કહેવાય.)
તથા ‘તત્ત્વવેદન' કહેવાના બદલે ‘તત્ત્વસંવેદન’ કહેવાનો આશય એ છે કે એ જ્ઞાનમાં તત્ત્વનું વેદન સમ્યક્ રીતે થાય છે. ‘સમ્યક્’ કહેવા દ્વારા અવિરત સમ્યદૃષ્ટિના જ્ઞાનની અહીં બાદબાકી જાણવી. १. 'प्रवृत्ताद्यु' इति अशुद्धः पाठो मुद्रितप्रतौ । २. मुद्रितप्रतौ 'दृष्टिज्ञानेन नि...' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
• कारणतावच्छेदकस्य प्रयोजकत्वनियमः •
=
तस्य ज्ञानाऽज्ञानसाधारण-प्रतिभासत्वप्रयोज्यविषयप्रवृत्त्याद्युपहितत्वेऽपि ज्ञानत्वप्रयोज्यविरतिप्रवृत्त्याद्युपहितत्वाऽभावादिति च । इति अमुना प्रकारेण त्रिधा ज्ञानं प्रकीर्तितम् । तदाहतसम्यग्दृष्टिज्ञाननिवृत्तिः बोध्यते । न च मिथ्यादृष्टेः सम्यग्दृष्टेर्वा ज्ञानादपि प्रवृत्तिर्निवृत्तिश्च जायत एव, इष्टसाधनताज्ञानस्य प्रवर्तकत्वात् अनिष्टसाधनताज्ञानस्य च निवर्तकत्वादिति सम्यक्पदेन नोभयज्ञाननिवृत्तिः बोधयितुं शक्यते, न च मिथ्यादृष्टिबोधस्य सदसदविशेषात् अज्ञानरूपत्वात् ज्ञानत्वविरहोऽप्युद्भावनीयः, पापादौ मिथ्याज्ञानात् निःशङ्कप्रवृत्तेरविरतसम्यग्दृष्टिज्ञानाच्च साशङ्कप्रवृत्तेरुपलम्भेन तयोर्ज्ञानाऽज्ञानसाधारणार्थप्रकाशकत्वप्रयोज्यविषयप्रवृत्त्याद्युपहितत्त्वात् सम्यक्पदमनतिप्रयोजनमिति शङ्कनीयम्, तस्य = अविरतसम्यग्दृष्टिज्ञानस्य उपलक्षणात् मिथ्याज्ञानस्य च ज्ञानाज्ञानसाधारणप्रतिभासत्वप्रयोज्यविषयप्रवृत्त्याद्युपहितत्वेऽपि ज्ञानाज्ञानोभयगतमर्थप्रकाशकत्वलक्षणं यत्प्रतिभासत्वं तत्प्रयोज्येष्टानिष्टविषयप्रवृत्तिनिवृत्तिव्याप्यत्वे सत्यपि ज्ञानत्वप्रयोज्यविरतिप्रवृत्त्याद्युपहितत्वाऽभावात् सम्यग्ज्ञानमात्रनिष्ठज्ञानत्वप्रयोज्यपापविरति पुण्य-संवरादिप्रवृत्त्युत्पत्तिव्याप्यत्वविरहात् ।
अयमाशयः प्राणातिपातादिरूपात् पापात् विरतिः स्वाध्याय - ध्यान - तपश्चरणादौ पुण्यसंवरादिकृत्ये योग्यताद्यनुगता प्रवृत्तिश्च ज्ञानफलमुच्यते । तदुक्तं उपदेशपदे णाणस्स फलं विरती पावे, पुन्नम्मि तह पवित्तीओ जोगत्तादिअणुगया ← (उप.प.गा. ४४८ भा. २ पृ. २४० ) इति पापविरतेः पुण्यप्रवृत्तेश्च ज्ञानत्वप्रयोज्यत्वं सिध्यति, कारणतावच्छेदकस्य प्रयोजकत्वनियमात्, घटस्य दण्डत्वप्रयोज्यत्ववत् । मिथ्याज्ञाने सम्यग्दृष्टिज्ञाने वा ज्ञानत्वप्रयोज्यपापविरति - पुण्यप्रवृत्त्युपधायकत्वं नास्ति, सत्यपि तस्मिन् पापप्रवृत्तेः पुण्यनिवृत्तेश्चोपलम्भात् । तत्त्वसंवेदनज्ञाने तु प्रवृत्त्याद्युपहितत्वेन प्रतिभासत्वप्रयोज्यविषयप्रवृत्त्याद्युपहितत्वेन वा तत्त्ववेदनं नाभिमतं किन्तु सम्यग्ज्ञानमात्रवृत्तिज्ञानत्वप्रयोज्यपापविरति-पुण्यप्रवृत्त्याद्युपहितत्वेनैव तदभिमतम् । अतो मिथ्याज्ञानाऽविरतसम्यग्दृष्टिज्ञानयोर्व्यवच्छेदोऽनाविल एव ।
=
३७९
=
मास्तु कस्यचित् सज्ज्ञान- मिथ्याज्ञानसाधारणत्वेन ज्ञानत्वभ्रम इति प्रतिभासत्वपदनिवेशः । ज्ञानत्वस्य प्रतिभासत्वन्यूनवृत्तित्वं न तु समव्याप्तत्त्वमिति न तयोरैक्यमाशङ्कनीयम् । मिथ्याज्ञाने तु ज्ञानत्वमेव नास्ति। अतः मिथ्यादृष्टिप्रवृत्तेः प्रतिभासत्वप्रयोज्यत्वेऽपि ज्ञानत्वप्रयोज्यत्वविरहात्, परमार्थवेदनाऽभावाच्च नातिप्रसङ्गः । अविरतसम्यग्दृष्टिज्ञाने प्रतिभासत्वं ज्ञानत्वञ्च स्तः । अविरतसम्यग्दृष्टेर्या भोजनपानशयनाऽऽसन-स्नान-कामभोगादिप्रवृत्तिस्तस्याः प्रतिभासत्वप्रयोज्यत्वमेव न तु ज्ञानत्वप्रयोज्यत्वम् । न च प्रतिभासत्वापेक्षया ज्ञानत्वस्याधिकबलत्वादविरतसम्यग्दृशो ज्ञानत्वप्रयोज्यैव प्रवृत्तिरुपहिता स्यान्न तु
= પ્રકાશત્વ
કારણ કે સમકિતીના બોધમાં જ્ઞાન અને અજ્ઞાન-બન્નેમાં સાધારણ ગુણધર્મ = પ્રતિભાસત્વ = બોધત્વ હોવાના લીધે તેનાથી સંપાઘ ઈષ્ટ વિષયમાં પ્રવૃત્તિથી અને અનિષ્ટવિષયનિવૃત્તિથી સમકિતીનું જ્ઞાન યુક્ત હોવા છતાં પણ જ્ઞાનત્વસંપાઘ = સમ્યજ્ઞાનત્વપ્રયોજ્ય પાપવિરતિ વગેરે સ્વરૂપ પ્રવૃત્તિથી યુક્ત ન હોવાના લીધે સમકિતીનો બોધ તત્ત્વસંવેદન જ્ઞાનરૂપ બની શકે નહિ. (અર્થાત્ તત્ત્વનું પરમાર્થનું સમ્યક્ રીતે = સમ્યજ્ઞાનપ્રયોજ્ય વિરતિથી યુક્ત હોવા રૂપે વેદન સમિતીના બોધ દ્વારા ન થઈ શકવાથી તેનો બોધ તત્ત્વસંવેદનસ્વરૂપ બની શકે નહિ.) આ રીતે જ્ઞાનના ત્રણ પ્રકાર જણાવેલ છે. १. मुद्रितप्रतौ ' ...हित्वेऽपि ' इत्यशुद्धः पाठः ।
=
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८०
• त्रिविधज्ञानानां मत्यादिविशेषरूपता • द्वात्रिंशिका-६/२ विषयप्रतिभासं चाऽऽत्मपरिणतिमत्तथा। तत्त्वसंवेदनं चैव ज्ञानमाहुर्महर्षयः।। (अ.९/२) ।।२।। प्रतिभासत्वप्रयोज्येति शङ्कनीयम्, चारित्रमोहोदयजनितान्तरायलक्षणस्य प्रतिबन्धकस्य सत्त्वादविरतसम्यग्दृक्प्रवृत्तेः तथाविधकर्मोदयसहकृतप्रतिभासत्वप्रयोज्यत्वाभ्युपगमात् ।।
__ वस्तुतस्तु प्रवृत्तिहेतुता तत्तदर्थज्ञानानां तद्विषयकवीर्यान्तरायकर्मक्षयोपशमजनकत्वेनैव। एतेन इष्टोत्पत्तिनान्तरीयकदुःखाधिकदुःखाऽजनकेऽप्यलसस्याप्रवृत्तिरुपपादिता, विध्यर्थज्ञानेऽपि तत्राऽऽलस्यदोषप्रतिबन्धेन वीर्यान्तरायकर्मक्षयोपशमाऽनिष्पत्तेः । इत्थमेव चाविरतसम्यग्दृष्ट्यादेः शक्यविरत्यादौ प्रवृत्त्यभावोपपत्तिः; तत्र तस्य बलवदनिष्टहेतुताज्ञाने बलवद्वेषे वाभ्युपगम्यमाने सम्यक्त्वक्षतिरेव, विपर्ययस्य मिथ्यात्वलक्षणत्वात् । अत एव श्रद्धालोः शक्यविरत्याद्यभावोपपत्तये चारित्रमोहनीयं कर्म कल्प्यते इति (अ.स.ता.परि.१ पृ.५२/पं.४) व्यक्तं अष्टसहस्रीतात्पर्यविवरणे । इत्थमविरतसम्यग्दृष्टेरात्मपरिणामवदपराभिधानं तत्त्ववेदनमेवास्ति न तु तत्त्वसंवेदनाभिधानं तृतीयज्ञानमिति स्थितम् ।
केचित्तु विषयप्रवृत्तिपदेन पञ्चेन्द्रियविषयप्रतियोगिकी प्रवृत्तिः, विरतिप्रवृत्तिपदेन च पापविरतिप्रतियोगिकी प्रवृत्तिरिति व्याख्यानयन्ति । तच्चिन्त्यम् ।
ज्ञानत्रैविध्यकीर्तनसंवादरूपेण अष्टकश्लोकमाह- 'विषयप्रतिभासमिति। तद्वृत्तिस्त्वेवम् → 'विषयः' = श्रोत्रादीन्द्रियज्ञानगोचरः शब्दादिः, तस्यैव न पुनस्तत्प्रवृत्तौ तज्जन्यस्यात्मनोऽर्थानर्थसद्भावस्य, 'प्रतिभासः' प्रतिभासनं = परिच्छेदो यत्र तत् विषयप्रतिभासम्, ऐहिकाऽऽमुष्मिकेषु छाद्यस्थिकज्ञानविषयेष्वर्थेषु प्रवृत्तावात्मनस्तात्त्विकार्थानर्थप्रतिभासशून्यमित्यर्थः, ज्ञानमाहुरिति सम्बन्धः। चशब्द उत्तरज्ञानविशेषापेक्षया समुच्चयार्थः, इदं च मिथ्यादृशां भवतीति । तथा आत्मनो जीवस्य, परिणतिरनुष्ठानविशेषसम्पाद्यः परिणामविशेषः, सैव ज्ञेयतया यस्मिन्नस्ति ज्ञाने न पुनस्तदनुरूपप्रवृत्तिनिवृत्ती अपि, तद् आत्मपरिणतिमत् तथेति समुच्चये, इदं चाविरतसम्यग्दृष्टीनां भवतीति । तत्त्वं परमार्थः, तत्सम्यग् वेद्यते ज्ञायते येन तत् तत्त्वसंवेदनम् हेयोपादेयार्थनिवृत्तिप्रवृत्तिसम्पादकमित्यर्थः, चशब्दः समुच्चये, एवकारोऽवधारणे, तस्य चैवं प्रयोगः, तत्त्वसंवेदनमेव च नोक्तव्यतिरिक्तम्, इदं च(तु) विशुद्धचारित्रिणां स्यात् । ज्ञानं = बोधं आहुः = ब्रुवते, महर्षयः = महामुनयः । एते च त्रयोऽपि ज्ञानभेदा मत्यादिविशेषा एवेति + (अ.प्र. ९/१ वृ.) ।।६/२।।
અષ્ટક પ્રકરણમાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે પણ જણાવેલ છે કે – “વિષયપ્રતિભાસ, આત્મપરિણતિયુક્ત અને તત્ત્વસંવેદન- આમ ત્રણ પ્રકારે જ્ઞાન છે” એમ મહર્ષિઓ કહે છે. ૯ (૬૨)
વિશેષાર્થ - મિથ્યાદષ્ટિને ઘડાનો બોધ ઘડા રૂપે જ હોય છે. તથા વ્યવહારથી તેમાં ઈષ્ટત્વ, અનિષ્ટત્વ વગેરે ગુણ ધર્મોનું ભાન પણ તેને રુચિ મુજબ થતું હોય છે. તેથી સ્ત્રી, ધન, ભોજન વગેરે વિષયમાં ઉપાદેયત્વનું ભાન કરાવી તેમાં તે જ્ઞાનથી પ્રવૃત્તિ થતી હોય છે. તથા ઝેર, સાપ, વાઘ વગેરે વિષયમાં હેયત્વનું ભાન કરાવી તેનાથી નિવૃત્તિ પણ તે જ્ઞાન કરાવે જ છે. પરંતુ આત્માને વાસ્તવમાં બાહ્ય વિષયો લાભકારી છે કે નુકશાનકારક ? તેનું ભાન મિથ્યાત્વીના જ્ઞાન દ્વારા થતું ન હોવાથી તે જ્ઞાન વિષયપ્રતિભાસ જ્ઞાન કહેવાય છે.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
• ज्ञानफलविरहेऽज्ञानम् •
३८१
आद्यं मिथ्यादृशां मुग्धरत्नादिप्रतिभासवत् । अज्ञानावरणाऽपायाद्' ग्राह्यत्वाद्यविनिश्चयम् ।।३।। आद्यमिति । आद्यं विषयप्रतिभासज्ञानं मिथ्यादृशां एव, मुग्धस्य = अज्ञस्य रत्नप्रतिभासादिवत् = तत्तुल्यम् (= मुग्धरत्नाऽऽदिप्रतिभासवत्) । तदाह- 'विषकण्टकरत्नादौ बालादिप्रतिभासवत्' (अष्टक - ९/२) इति । अज्ञानं मत्यज्ञानादिकं तदावरणं यत्कर्म तस्य अपायः = स्वाम्यादिभेदेनाऽऽद्यज्ञानं निरूपयति- 'आद्यमिति । मिथ्यादृशामेव विषयप्रतिभासज्ञानम् । अनेन स्वामिनिरूपणं कृतम् । अज्ञस्य तत्तुल्यं रत्नादिप्रतिभाससमम् । अष्टकसंवादमाह 'विषे 'ति । सम्पूर्णा च कारिका विषकण्टकरत्नादौ बालादिप्रतिभासवत् । विषयप्रतिभासं स्यात्, तद्धेयत्वाद्यवेदकम् ।। ← (अ.प्र.९ / २ ) इत्येवमवगन्तव्या । उपदेशपदेऽपि विसयपडिहासमित्तं बालस्सेवक्खरयणविसयंति। वयणा इमेसु णाणं सव्वत्थण्णाणमो णेयं ।। ← (उप.प. ३७३ ) इत्युक्तम् । मुनिचन्द्रसूरिकृता तद्वृत्तिस्तु विषयप्रतिभासमात्रं इह स्पर्शन - रसन-प्राण-चक्षुः श्रोत्राणीन्द्रियाणि, स्पर्श-रसगन्ध-रूप-शब्दास्तेषामर्थाः, ततो विषयस्य इन्द्रियगोचरस्य प्रतिभासः अवबोधः, स एव केवलः तद्गतगुणदोषविमर्शविकलः विषयप्रतिभासमात्रं बालस्येव शिशोरिव अक्षरत्नविषयम् । अक्षः पद्मरागादिः, ते विषयो यस्य तत् तथाविधज्ञानमित्युत्तरेण योगः । इतिः पूरणार्थः । वचनाद् द्रव्यश्रुतयोगरूपाद् एषु = अभिन्नग्रन्थिषु जनेषु ज्ञानं अवबोधः शब्दार्थमात्रगोचरमेव, तद्गतोहापोहशून्यं सर्वत्र जीवादौ विषये, किमित्याह देयविभागस्य तात्त्विकस्याभावाज्ज्ञेयम् (उप.प. ३७३ वृ.) ← इति ।
=
= चन्दनकः रत्नं
अज्ञानमेव, ज्ञानफलस्य हेयोपा
=
=
=
=
=
=
=
=
=
-
तस्मात् = मत्यज्ञानाद्यावरणकर्मक्षयोपशमाद् विषयप्रतिभासज्ञानं जायते । अनेन हेतुरुक्तः । સમકિતીને જે બોધ થાય છે તેમાં જ્ઞાનનો પરિણામ ભાસતો હોવાથી તેનું જ્ઞાન આત્મપરિણામયુક્ત સ્વપરિણામશાલી કહેવાય છે. સ્વ = જ્ઞાન. “ભોગસુખમાં થતી આનંદની બુદ્ધિ પરિણામે નુકશાનકારી છે તથા સુપાત્રદાન, પ્રભુભક્તિ વગેરેમાં થતી આનંદની અનુભૂતિ પરિણામે લાભકારી છે.” આ પ્રકારે જ્ઞાનનું પરિણામ ભાસતું હોવાથી સમિતીનો બોધ આત્મપરિણામયુક્ત કહેવાય છે.
અષ્ટકપ્રકરણવૃત્તિકારના મતે ‘આત્મપરિણામયુક્ત' જ્ઞાનમાં ‘આત્મ’પદ જીવબોધક છે. અર્થાત્ વિશિષ્ટ પ્રકારની પ્રવૃત્તિ દ્વારા જીવને થતા લાભ-નુકશાનનો બોધ થવાથી સમકિતીનો બોધ આત્મપરિણામયુક્ત કહેવાય છે. આ સિવાયની બાબતની છણાવટ ટીકાર્થમાં અમે સ્પષ્ટપણે કરેલ જ છે. (૬/૨) * વિષયપ્રતિભાસજ્ઞાન *
=
=
ગાથાર્થ :- મુગ્ધ જીવોને રત્નોનું ભાન થાય તે પ્રકારે અજ્ઞાનાવરણના ઘટાડાથી ઉપાદેયત્વ વગેરે ગુણધર્મોના વિનિશ્ચય વગરનું વિષયપ્રતિભાસ જ્ઞાન મિથ્યાર્દષ્ટિ જીવોને થાય છે. (૬/૩)
ટીકાર્થ :- પ્રથમ વિષયપ્રતિભાસ જ્ઞાન મિથ્યાર્દષ્ટિ જીવોને જ હોય છે. તે જ્ઞાન મુગ્ધ બુદ્ધિવાળા અજ્ઞાની જીવને થતા રત્ન વગેરેના ભાન જેવું હોય છે. અષ્ટજીમાં જણાવેલ છે કે ઝેર, કાંટા, રત્ન વગેરેનો બાળકાદિને જેવો પ્રતિભાસ થાય તેવું વિષયપ્રતિભાસ જ્ઞાન હોય છે.' મતિઅજ્ઞાનાવરણ વગેરે કર્મના ક્ષયોપશમથી વિષયપ્રતિભાસ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે.
१. हस्तादर्शे 'पाया' इति त्रुटितः पाठः ।
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८२
• बहुश्रुतानामपि मिथ्यादृशां विषयप्रतिभासज्ञानम् • द्वात्रिंशिका-६/३ क्षयोपशमस्तस्मात् (=अज्ञानाऽऽवरणाऽपायात्) । तदाह- ''अज्ञानावरणापायं' (अ.९/३) इति । ग्राह्यत्वादीनाम् = उपादेयत्वादीनां अविनिश्चयः = अनिर्णयो यतस्तत् (=ग्राह्यत्वाद्यविनिश्चयम्)। तदाह- 'तद्धेयत्वाद्यवेदक'मिति (अष्टक- ९/२) ।
यद्यपि मिथ्यादृशामपि घटादिज्ञानेन घटादिग्राह्यता निश्चीयत एव, तथापि स्वविषयत्वावच्छेदेन तदनिश्चयान्न दोषः, स्वसंवेद्यस्य स्वस्यैव तदनिश्चयात् ।।३।। अष्टकसंवादमाह- ‘अज्ञानावरणापायमिति । “मत्यज्ञानावरणादिकर्मक्षयोपशमहेतुकमित्यर्थः अथवा अविद्यमानो ज्ञानावरणापायो यत्र तत्तथा" इति तद्वृत्तौ श्रीजिनेश्वरसूरयः । ‘महापायनिबन्धनमि'त्युक्त्या (अ.प्र. ९/३) अष्टकप्रकरणे तत्फलमप्यावेदितम् । कथं मुग्धरत्नादिप्रतिभासतुल्यत्वमस्य ? इत्याश
ङ्कायामाह उपादेयत्वादीनां अनिर्णयः = सम्यग्निश्चयाभावो यतः = यस्मात् तत् । ___अष्टकसंवादमाह-'तद्धेयत्वाद्यवेदकम्'। → तेषां ज्ञेयविषयाणां हेयत्वादि = हेयत्वमुपादेयत्वमुपेक्षणीयत्वञ्चेत्यर्थः, तस्याऽवेदकं = अनिश्चायकं = तद्धेयत्वाद्यवेदकम् । यथा बालादिप्रतिभासो विषादिविषयस्य रूपादिमात्रमेवाध्यवस्यति, न तु हेयत्वादिकं तद्धर्मम् । एवं यत् ज्ञानं बहुश्रुतानामप्यभिन्नग्रन्थीनां मोहमलमलीमसमानसत्वेनातत्त्वानां हेयतायास्तत्त्वानाञ्चोपादेयताया विमर्शाक्षमं तत्त्वातत्त्वयोः समतावभासकं विपर्ययावभासकं वा तद्विषयप्रतिभासमिति - (अ.प्र.९/२ वृ.) तद्वृत्तौ श्रीजिनेश्वरसूरयः । अत एव परमार्थतो ज्ञातृत्वमपि न मिथ्यादृशां सम्भवति । तदुक्तं द्वादशारनयचक्रे → यो हि संज्ञेयं जानीते स तु मुख्यो ज्ञाता, यथा सलिलं सलिलमिति विद्वान् । यः पुनः असंज्ञेयं विजानीते स तु न ज्ञाता, यथा मृगतृष्णिकां सलिलमिति विद्वान् + (द्वा.न.च.पृ.३३३)इति ।
यद्यपि मिथ्यादृशामपि घटादिज्ञानेन घटादिग्राह्यता = घटादिनिष्ठोपादेयता निश्चीयते = प्रमीयते एव । न हि स्वस्थदशायां मिथ्यादृशोऽपि विषादिकमुपादेयतया रत्नादिकञ्च हेयतया मन्यन्ते व्यवहरन्ति वा । तथापि स्वविषयत्वावच्छेदेन तदनिश्चयात् = ग्राह्यतादिनिर्णयविरहात् न अव्याप्तिलक्षणो दोषः । ज्ञानविषयता यथा घटादौ बाह्यार्थे वर्तते तथैव स्वस्मिन्नपि वर्तत एव, ज्ञानस्य स्वसंविदितत्वाभ्युपगमात् । यत्र यत्र ज्ञानीयविषयता वर्तते तत्र सर्वत्र हेयत्वादिनिर्णयो मिथ्यादृशां न जायते, स्वसंवेद्यस्य स्वस्यैव = स्वात्मकज्ञानस्यैव तदनिश्चयात् = हेयत्वादिनिर्णयविरहात् ।
અષ્ટકજીમાં પણ “અજ્ઞાનાવરણના બ્રાસથી વિષયપ્રતિભાસ જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે.” આમ જણાવેલ છે. વિષયપ્રતિભાસ જ્ઞાન દ્વારા તેના વિષયમાં ઉપાદેયત્વ વગેરે ગુણધર્મોનો નિશ્ચય થતો નથી. અષ્ટકજીમાં પણ આમ જ જણાવેલ છે.
જો કે મિશ્રાદષ્ટિ જીવોને પણ ઘડા વગેરેના જ્ઞાનથી ઘડા વગેરેમાં ઉપાદેયતાનો નિર્ણય તો થાય જ છે. પરંતુ તે જ્ઞાનના જેટલા વિષય છે તે તમામમાં ઉપાદેયતા વગેરેનો નિશ્ચય તેને હોતો નથી. જેમ કે તે જ્ઞાન સ્વસંવેદ્ય = સ્વયં દ્વારા જ જણાનાર હોય છે. તેમ છતાં તે મિથ્યાજ્ઞાનમાં રહેલ હેયતા વગેરે ગુણધર્મોનો નિશ્ચય તેને નથી હોતો. માટે વિષયપ્રતિભાસજ્ઞાનના લક્ષણમાં અવ્યાપ્તિ દોષ નહિ આવે. (૬/૩) १. हस्तादर्श ‘अज्ञानावराणा...' इत्यशुद्धः पाठः । २. हस्तादर्श ...नियतः...' इति त्रुटितोऽशुद्धश्च पाठः ।
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
• मिथ्याज्ञानत्वप्रयोजकोपदर्शनम् •
३८३ भिन्नग्रन्थेर्द्वितीयं तु ज्ञानावरणभेदजम् । श्रद्धावत् प्रतिबन्धेऽपि कर्मणा सुख-दुःखयुक् ।।४।।
भिन्नग्रन्थेरिति । भिन्नग्रन्थेः = सम्यग्दृशस्तु द्वितीयं = आत्मपरिणामवत् ज्ञानाऽऽवरणस्य भेदः = क्षयोपशमस्तज्जं (=ज्ञानावरणभेदजम्), तदाह' - ज्ञानावरणह्रासोत्थ'मिति (अष्टक मिथ्यादृष्टिज्ञानमज्ञानरूपतया हेयमेव, तथापि मिथ्याज्ञानं स्वगतं हेयत्वं न निश्चिनोतीति स्वविषयताश्रये घटादौ ग्राह्यत्वनिर्णयेऽपि स्वविषयत्वावच्छेदेन हेयत्वाद्यनिर्णयात् 'ग्राह्यत्वाद्यविनिश्चयमिति सुष्ठूक्तम् ।
किञ्च घटादावपि व्यावहारिकमेवोपादेयत्वादिकं मिथ्यादृष्टिनिश्चिनोति । तात्त्विकोत्सर्गापवादानुविद्धाध्यात्मिकानेकान्तवादोनीतमुपादेयत्वादिकं तु मिथ्यादृक् स्वप्नेऽपि नैव जानाति, सदसदविशेषात्, भवहेतुत्वात्, यदृच्छोपलम्भात्, ज्ञानफलाभावाच्च । तदुक्तं विशेषावश्यकभाष्ये → सदसदविसेसणाओ भवहेउजहिच्छिओवलंभाओ । णाणफलाभावाओ मिच्छद्दिट्टि स्स अन्नाणं ।। 6 (वि.आ. भा. ११५-३१९-५२१-२८४४) इति । उपदेशपदे एतद्विवरणन्तु → एगंतणिच्चवाए अणिच्चवाए सदसदविसेसो । पिंडो घडोत्ति पुरिसादन्नो देवोत्ति णातातो ।। भवहेउ णाणमेयस्स पायसोऽसप्पवित्तिभावेण । तह तदणुबंधओ च्चिय तत्तेतरणिंदणादीतो ।। उम्मत्तस्स व णेतो तस्सुवलंभो जहित्थरूवोत्ति । मिच्छोदयतो तो च्चिय भणियमिणं भावगहरूवं ।। णाणस्स फलं विरती पावे पुन्नम्मि तह पवित्तीओ । जोगत्तादिअणुगया भावेण ण सा अओऽण्णाणं ।।
6 (उप.प.४४५-४४८) इत्थमावेदितम् ।।६/३।।
अवसरसङ्गतं द्वितीयज्ञानं स्वाम्यादिभेदेन निरूपयति- 'भिन्नेति । सम्यग्दृश आत्मपरिणामवत् ज्ञानं भवति । अनेन स्वाम्युक्तः । कारणमाह- ज्ञानावरणस्य क्षयोपशमः तज्जमिति । अष्टकसंवा
વિશેષાર્થ - બાળકને અગ્નિ વગેરે ચળકતા પદાર્થો ગમે. પણ તેમાં હાથ નાખવાથી પોતે દાઝી જશે તેનું ભાન બાળકને હોતું નથી. માત્ર અગ્નિનો બાહ્ય દેખાવ તેના જ્ઞાનમાં જણાય છે. તેમ મિથ્યાત્વીને
સ્ત્રી, ધન, પરિવાર વગેરેના બાહ્ય દેખાવનું ભાન થાય છે. પણ તેના મમત્વ દ્વારા આત્માને થનાર નુકશાનનો તેને કોઈ ખ્યાલ હોતો નથી. આથી મિથ્યાષ્ટિનું જ્ઞાન વિષયપ્રતિભાસ કહેવાય છે. ઘડા, રત્ન વગેરેમાં વ્યવહારથી જે ઉપાદેયતા રહેલી હોય છે તેનો નિર્ણય જો કે મિથ્યાત્વીને જ્ઞાન દ્વારા જરૂર થાય છે. પરંતુ તે જ્ઞાન મારક છે કે તારક? એનો બોધ મિથ્યાદષ્ટિ જીવોને થતો નથી. દરેક જ્ઞાનમાં શેય, જ્ઞાતા અને જ્ઞાનનું ભાન થાય છે. પરંતુ રત્ન વગેરેમાં ઉપાદેયતાનું ભાન કરાવનાર જ્ઞાનમાં રહેલી હેયતાનું = ત્યાજ્યતાનું = भारतानुं मान न थवाथी मिथ्याष्टिन शान विषयप्रतिमास. ४ वाय. (5/3)
હ આત્મપરિણામશાલી જ્ઞાન છે ગાથાર્થ - જ્ઞાનાવરણના ક્ષયોપશમથી સમકિતીને દ્વિતીય જ્ઞાન હોય છે. પ્રતિબંધ હોવા છતાં ते. सन श्रद्धायुत डोय छे. तेम ४ धर्भ सीधे सुप-दु:मथी युति होय छे. (६/४)
ટીકાર્થ - સમ્યગ્દષ્ટિને જ્ઞાનાવરણ કર્મના ક્ષયોપશમથી આત્મપરિણામયુક્ત જ્ઞાન હોય છે. અષ્ટકજીમાં પણ “આત્મપરિણતિયુક્ત જ્ઞાન જ્ઞાનાવરણના હ્રાસથી ઉત્પન્ન થાય છે.” એમ જણાવેલ છે. १. हस्तादर्श 'तथाहि' इति पाठः । २. हस्तादर्श 'ज्ञानावरणः' इति पाठः ।
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८४ • प्रतिबन्धद्वैविध्यप्रज्ञापनम् •
द्वात्रिंशिका-६/४ ९/५) श्रद्धावत् = वस्तुगुणदोषपरिज्ञानपूर्वकचारित्रेच्छान्वितं प्रतिबन्धेऽपि चारित्रमोहोदयजनितान्तरायलक्षणे सति, दमाह 'ज्ञानावरणेति । → तथाविधप्रवृत्त्यादिव्यङ्ग्यं सदनुबन्धि च । ज्ञानावरणह्रासोत्थं प्रायो वैराग्यकारणम् ।। - (अ.प्र.९/५) इति सम्पूर्णा कारिका । क्रियानयाऽऽनुगुण्येनाह श्रद्धावत् = वस्तुगुणदोषपरिज्ञानपूर्वकचारित्रेच्छान्वितं, चारित्रमोहोदयजनितान्तरायलक्षणे प्रतिबन्धे सत्यपि । ज्ञाननयाऽऽनुगुण्येन त्वित्थं ज्ञेयं 'प्रतिबन्धे = ज्ञानावरणोदयजन्यविधाते सति अपि 'तमेव सच्चं...' इत्येवं पूर्वोक्त(पृ.९३)वचनात् श्रद्धावत्' इति । तदुक्तं → भिन्ने तु इतो णाणं जहऽक्ख-रयणेसु तग्गयं चेव | पडिबंधम्मि वि सद्धादिभावतो सम्मरूवं तु ।। - (उप.प.३७४) इति उपदेशपदगाथाया वृत्तौ श्रीमुनिचन्द्रसूरिभिः → भिन्ने तु = विघटिते तु पुनः ग्रन्थौ इतः = ग्रन्थिभेदादनन्तरमेव ज्ञानं विशदविमर्शवशोपलब्धविशुद्धतत्त्वतया शुद्धबोधरूपं विजृम्भते । दृष्टान्तमाह यथाऽक्षरत्नयोर्विषये तस्यैव शिशोरशिशुभावप्राप्तौ तद्गतं चैवाक्षरत्नविभागगोचरमेव ।
ननु भिन्नग्रन्थीनां केषाञ्चिद् माषतुषसदृशानां न किञ्चिद् ज्ञानविजृम्भणमुपलभ्यते इत्याशझ्याहप्रतिबन्धेऽपि = तथाविधज्ञानावरणोदयाद् विघातेऽपि श्रद्धादिभावतः = ‘तमेव सच्चं णिसंकं जं जिणेहिं पवेइयं' (आचाराग-५/५/१६२) इत्यादेः श्रद्धानस्य, आदिशब्दात् गीतार्थप्रज्ञापनीयत्वस्य च भावात् तुच्छमपि ज्ञानं, सम्यग्रूपमेव, परिपूर्णलाभहेतुत्वात् । यथाहि शुक्लपक्षक्षपापतेरतितुच्छोऽपि प्रतिपत्तिथावुज्ज्वलतालाभस्सम्यगेव, परिपूर्णतदुज्ज्वलभावलाभस्याचिरादेव सम्पत्तिनिमित्तत्वात् तथा प्रकृतज्ञानमपि क्रमेण केवलज्ञानाऽविकलकारणभावापन्नमेव वर्तते 6 (उप.प.३७४ वृत्तिः) इति । इयञ्च श्रद्धैव हि निजविशुद्धात्मस्वरूपदर्शनकारणीभूतात्मपरिणामवज्ज्ञानप्राणभूता वर्तते । प्रकृते → श्रद्धया प्राप्यते धर्मः श्रद्धया ब्रह्मदर्शनम् - (म.गी. १/२७) इति महावीरगीतावचनमपि स्मर्तव्यम् ।
सौगतानामपि सम्मतमिदम् । तदुक्तं सुत्तनिपाते → सद्धाय तरती ओघं (सु.नि.१/१०/ ४) इति । ___अष्टकवृत्तिकृत्तु → प्रतिबन्धेऽपि = सदनुष्ठानव्याघातेऽपि - (अ.प्र.९/५ वृ.) इत्येवं क्रियानयाऽऽनुगुण्येनोक्तवान् ।
अथाविरतसम्यग्दृष्टिज्ञानं → प्रारब्धकर्मभोगस्तु भुज्यते गृहि-साधुभिः । विना भोगं न मुच्यन्ते इन्द्राद्या अपि जानतः ।। 6 (अध्या.गी.९८) इति अध्यात्मगीताद्यनुसारेण प्रबलावश्यवेद्यचारित्रमोहोदयादिन्द्रियानुकूलप्रवृत्त्या मोक्षनिमित्तं कथं स्यात् ? उच्यते, संसारविषवृक्षमूलभूताशुभतरानुबन्धविच्छेदानियमेन तस्य मोक्षाङ्गत्वात्; → जमिणं असप्पवित्तीए दव्वओ संगयं पि नियमेण । होति फलंगं असुहाणुबंधवोच्छेयभावाओ ।। 6 (उप.प.३७५) इति उपदेशपदवचनमत्रानुसन्धेयम् । एतेन → यथाऽऽतुरः पथ्यमरोचमानं जिजीविषुः भेषजमाददीत । तथा यियासुर्भुवि लोकयात्रां भुञ्जीत भोगानઅવિરત સમક્તિીને ચારિત્રમોહનીય કર્મના ઉદયના લીધે ચારિત્રનો અંતરાય હોવા છતાં પણ સંસારના દોષ અને સંયમના ગુણનું ભાન હોવાથી ચારિત્રની ઈચ્છાથી તે જ્ઞાન યુક્ત હોય છે.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
• आत्मपरिणतिशालिज्ञानफलविचारः •
३८५ कर्मणा पूर्वाऽर्जितेन सुख-दुःखयुक् = सुख-दुःखान्वितम् । तदाह -
'पातादिपरतन्त्रस्य तद्दोषादावसंशयम् । अनर्थाद्याप्तियुक्तं चाऽऽत्मपरिणतिमन्मतम्' (अष्टक९/४) ।।४।। स्वस्थवृत्तेस्तृतीयं तु सज्ज्ञानावरणव्ययात् । साधोर्विरत्यवच्छिन्नमविघ्नेन फलप्रदम् ।।५।। विषक्तचित्तः ।। - (शृं.श.४५) इति शृङ्गारशतके भर्तृहरिवचनमपि व्याख्यातम्, 'लोकयात्रां = मोक्षमार्ग' इति तद्वृत्तौ जैननिर्ग्रन्थ-धनसारगणी ।
___ अवशिष्टमाह- पूर्वार्जितेन कर्मणा सुख-दुःखान्वितं = बाह्यसुख-दुःखोपेतम् । अष्टकसंवादमाह 'पातादी'ति । तद्वृत्तिलेशस्त्वेवम् → पातः = अधःपतनमादि यस्योर्ध्वतिर्यगाकर्षणविपरीतशिक्षाश्वोद्वहनादेस्तत्पातादि तेन तस्य वा परतन्त्रः = परायत्तः पातादिपरतन्त्रः, पातादिपरतन्त्र इव ‘पातादिपरतन्त्रः' तस्य विषयकषायादिवशीकृतस्य देहिनः तस्मिन् पातादौ यो दोषोऽङ्गभङ्ग-मरणादिलक्षणः स आदिर्यस्य रुतोत्करमृदुस्पर्शादिगुणस्य स तथा तत्र तदोषादौ, दार्टान्तिके तु कर्मबन्धदुर्गत्यादिदोषे गुणे चाभ्युदयादौ ज्ञेये, असंशयम् = उपलक्षणत्वादविद्यमानसन्देहविपर्ययं विलीनमोहग्रन्थित्वेन यथावन्निश्चयस्वरूपमित्यर्थः, अनर्थोऽपायोऽङ्गभङ्गादिरादिर्यस्य सुखस्पर्शादेरर्थस्य स तथा तस्याऽऽप्तिः = प्राप्तिस्तया युक्तं = अन्वितम् अनर्थाद्याप्तियुक्तम् । इह च यद्यपि पुरुषस्यैवानर्थाद्याप्तियोगस्तथापि ज्ञानाऽव्यतिरिक्तत्वात्तस्य ज्ञानमेवानर्थाद्याप्तियुक्तमुक्तम्, दार्टान्तिके तु अनर्थाद्याप्तिः कर्मबन्धदुगतिगमनपरम्परापवर्गगमनरूपावगन्तव्या, चशब्दो विशेषणान्तरसमुच्चयार्थः, तदेवंविधं ज्ञानम्, आत्मपरिणतिमत् प्रतिपादितनिर्वचनं मतं = अभिमतमध्यात्मतत्त्वविदुषाम् + (अ.९/४ वृत्ति) इति । चारित्रमोहविपाकोदयादिलक्षणप्रतिबन्धनाशायाऽऽत्मपरिणतिमज्ज्ञानं स्वभूमिकोचित-विहित-विशुद्धाचारभगवद्भक्त्यादिसाहाय्यमपेक्षत इत्यवधेयम् । सम्मतश्चायमर्थः परेषामपि । तदुक्तं रामगीतायां → बोधस्सप्रतिबन्धश्चेत् कर्माऽपेक्षोपपद्यते - (रा.गी.९/४४) इति ।।६/४ ।। ___अवसरप्राप्तमन्तिमज्ञानं स्वाम्यादिभेदेन निरूपयति- 'स्वस्थवृत्ते'रिति ।
તથા પૂર્વે ઉપાર્જિત કર્મના લીધે આ જ્ઞાન સુખ-દુઃખથી યુક્ત હોય છે. અષ્ટકજીમાં પણ જણાવેલ છે કે – “ખાડા વગેરેમાં પડી રહેલા જીવને એ સમયે નીચે પડવાથી થનારા દોષ વગેરેનો નિર્ણય ચોક્કસ થયેલ હોવા છતાં હાથ-પગ ભાંગવા વગેરે રૂપ નુકશાનને તે ભોગવે છે. કારણ કે એ પોતાને નીચે પડતો અટકાવી શકતો નથી. આવું જ્ઞાન સમકિતીનું હોય છે. ભોગ સુખથી થનારા નુકશાનનો સમકિતીને નિર્ણય હોવા છતાં કર્મ તથા સત્ત્વહીનતાદિના લીધે ભોગસુખ અને આરંભની પ્રવૃત્તિથી એ બચી શકતો ન હોવાથી અનર્થને પામે છે. આમ આત્મપરિણતિયુક્ત જ્ઞાન અનર્થ વગેરેથી યુક્ત डेवायेद छ.' - (६/४)
- तत्परसंवहन ज्ञान . ગાથાર્થ - સ્વસ્થવૃત્તિવાળા સાધુને સમ્યફજ્ઞાનાવરણના ક્ષયોપશમથી ઉત્પન્ન થયેલ તૃતીય જ્ઞાન હોય છે. તે જ્ઞાન વિરતિથી વિશિષ્ટ હોય છે. તથા વિના વિને ફળને આપે છે. (૬/૫)
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८६
• व्यवहारतः चारित्रस्वरूपप्रकाशनम् • द्वात्रिंशिका-६/५ स्वस्थेति। स्वस्था = अनाकूला वृत्तिः कायादिव्यापाररूपा यस्य तस्य (=स्वस्थवृत्तेः) साधोः'तु तृतीयं विरतिः = सदसत्प्रवृत्तिनिवृत्त्यात्मिका तया अवच्छिन्नं = उपहितं (=विरत्यवच्छिन्नं) अविघ्नेन = विघ्नाऽभावेन फलप्रदम् । तदाह
स्वस्थवृत्तेः प्रशान्तस्य तद्धेयत्वादिनिश्चयम् ।।
तत्त्वसंवेदनं सम्यग् यथाशक्ति फलप्रदम् ।। (अष्टक ९/६) इदं च सज्जास्वस्थवृत्तेः साधोः तृतीयं = तत्त्वसंवेदनाभिधानं ज्ञानं स्यात् । अनेन स्वाम्युपदर्शितः । विरतिः = सदसत्प्रवृत्ति-निवृत्त्यात्मिका, तदुक्तं बृहद्रव्यसङ्ग्रहे → असुहादो विणिवित्ती, सुहे पवित्ती य जाण चारित्तं । वद-समिदि-गुत्तिरूवं ववहारनया दु जिणभणियं ।। - (बृ.द्र.सं. ४५) इति । तया = विरत्या उपहितं = स्वोत्पत्त्यव्यवहितपूर्वक्षणवृत्तित्वसम्बन्धेन विशिष्टं तत्त्वसंवेदनं ज्ञानं विघ्नाभावेन = अक्षेपेण फलप्रदं = मोक्षकारणम् । तस्यैव संसारमूलभूतकामबन्धननाशकत्वात् । तदुक्तं अध्यात्मगीतायां → भवमूलं तु कामोऽस्ति ज्ञानात् कामो विनश्यति । आत्मज्ञानं विना कामबन्धनं न विनश्यति ।। - (अध्या.गी.३३३) इति ।
प्रकृते ग्रन्थकृद् अष्टकसंवादमाह- 'स्वस्थे'ति । तद्वृत्तिस्त्वेवम् → स्वस्था = अनाकुला वृत्तिः = वचन-कायव्यापाररूपं वर्तनं यस्य स तथा तस्य = स्वस्थवृत्तेः । एतदेव कुतः ? इत्याह प्रशान्तस्य = रागद्वेषाद्युपशमप्रकर्षवतः, तत्त्वसंवेदनं भवतीति क्रिया । किम्भूतमित्याह तेषां = ज्ञेयवस्तुतत्त्वानां हेयत्वादि = त्यजनीयत्वादि आदिशब्दादुपादेयत्वोपेक्षणीयत्वपरिग्रहः तत्र निश्चयो = निर्णयो यस्य तत् = तद्धेयत्वादिनिश्चयम् इति । अथवा यदिति शेषस्ततश्च स्वस्थवृत्तेः प्रशान्तस्य पुंसो यत् ज्ञानं तत्तत्त्वसंवेदनमिति योगः तत्त्वसंवेदनं उक्तनिर्वचनं सम्यक् = समीचीनतया यथाशक्ति = पुरुषसंहननादिसामर्थ्यानुसारतः फलप्रदं = स्वप्रयोजनप्रसाधकम्, ज्ञानस्य चानन्तरं फलं विरतिः परम्पराफलं त्वपवर्गः (अ.प्र.९/ वृ.) - इति । ज्ञानस्य फलं व्यवहारतः तत्त्वरुचिः निश्चयतश्चाऽतत्त्वविरतिरित्यस्माकं प्रतिभाति ।
मुजादिषीकोद्धरणन्यायादत्रात्मतत्त्वसंवेदनं विशदतरमवसेयम् । यथा मुजाभिधानात् तृणविशेषाद् इषीका = गर्भस्थं कोमलतरं तृणं युक्त्या बहिरावरकत्वेन स्थितानां स्थूलपत्राणां विभजनलक्षणेनोपायेन समुध्रियते तथाऽऽत्माप्यत्रौदारिकादिशरीरादिभ्यो धीरैः पृथक्कृतो विशदतरमनुभूयते । ग्रन्थकृदेतस्य कारणमाह- सज्ज्ञानावरणस्य क्षयोपशमात् प्रादुर्भवति । अष्टकसंवादमाह- 'सज्ज्ञानावरणापायमिति । “सत्
ટીકાર્ય :- જેની મન-વચન-કાયાની પ્રવૃત્તિ સ્વસ્થ છે તેવા મહાત્માને તત્ત્વસંવેદન નામનું તૃતીય જ્ઞાન હોય છે. સમ્પ્રવૃત્તિ અને અસતુનિવૃત્તિરૂપ = હિંસાદિથી નિવૃત્તિ સ્વરૂપ વિરતિથી તે જ્ઞાન વિશિષ્ટ હોય છે. તેમ જ વિઘ્ન વિના તે જ્ઞાન ફળદાયી છે. અષ્ટકજીમાં જણાવેલ છે કે “સ્વસ્થવૃત્તિવાળા પ્રશાન્ત મહાત્માને વિષયગત હેયત્વ આદિ ગુણધર્મોના નિશ્ચયવાળું તત્ત્વસંવેદનશાન હોય છે. તે શક્તિ મુજબ ફળને આપનાર હોય છે.” આ જ્ઞાન સત્ જ્ઞાનાવરણ કર્મના ક્ષયોપશમથી ઉત્પન્ન થાય છે. અષ્ટકજીમાં પણ “તૃતીય જ્ઞાન १. मुद्रितप्रतौ 'तु' पदं नास्ति । २. मुद्रितप्रतौ 'अपहितं' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८७
• ત્રિવિષજ્ઞાનપિવનમ્ • नावरणस्य व्ययात् = क्षयोपशमात्प्रादुर्भवति। तदाह- 'सज्ज्ञानावरणापाय'मिति (अ.९/७) ।।५।। निष्कम्पा च सकम्पा च प्रवृत्तिः पापकर्मणि । निरवद्या च सेत्याहुर्लिङ्गान्यत्र यथाक्रमम् ।।६।।
निष्कम्पा चेति । अत्र = उक्तेषु त्रिषु भेदेष्वज्ञान ज्ञानसज्ज्ञानत्वेन फलितेषु यथाक्रमं पापकर्मणि निष्कम्पा = दृढा प्रवृत्तिः सकम्पा चाऽदृढा निरवद्या च सा = प्रवृत्तिः इति लिङ्गाચાહુઃ | તલુ નિરપેક્ષપ્રવૃતિનિતિલુતિમ્' (મ.પ્ર./૩). = शोभनं = प्रकृष्टं यत् ज्ञानं आभिनिबोधिकादि तस्य यद् आवरणं तस्य अपायः = अपगमः क्षय-क्षयोपशमलक्षणो यस्मिन् तत् सज्ज्ञानावरणापायम् । अथवा सन् = विद्यमानो ज्ञानावरणापायो યત્ર તથા” ૯ (..૧/૭ ) તિ અષ્ટવૃત્તિવૃત્ ૬/ધા
अधिकृतज्ञानत्रितयलिङ्गान्याह- "निष्कम्पे'ति ।
विषयप्रतिभासलिङ्गोक्तौ अष्टकसंवादमाह- 'निरपेक्षे'त्यादि । “निर्गता = अपेता अपेक्षा = ऐहिकाऽऽमुष्मिकाऽपायशङ्का यस्याः सा तथा, निरपेक्षा प्रवृत्तिः = प्रवर्तनं आदिर्यस्य निवृत्त्यादेः तत् = निरपेक्षप्रवृत्त्यादि । निरपेक्षस्य वा निराशङ्कस्य प्रवृत्त्यादि = निरपेक्षप्रवृत्त्यादि, तत् लिङ्गं = चिह्न यस्य तत् निरपेक्षप्रवृत्त्यादिलिङ्गं एतत् = अनन्तरोदितं विषयप्रतिभासं ज्ञानं उदाहृतं = સત્ જ્ઞાનાવરણના હાસથી ઉત્પન્ન થાય છે.”આમ જણાવેલ છે. (૬૫)
વિશેષાર્થ - અજ્ઞાનાવરણનો ક્ષયોપશમ એટલે મિથ્યાત્વમોહનીયના ઉદય સહિત એવો જ્ઞાનાવરણનો ક્ષયોપશમ. આ ક્ષયોપશમ મિથ્યાત્વીને હોવાથી તેની પાસે વિષયપ્રતિભાસ જ્ઞાન હોય છે. જ્ઞાનાવરણનો ક્ષયોપશમ એટલે મિથ્યાત્વમોહનીયના ક્ષયોપશમ સહિત એવો જ્ઞાનાવરણનો ક્ષયોપશમ. આ ક્ષયોપશમ સમકિતી પાસે હોવાથી તેની પાસે આત્મસંવેદન જ્ઞાન હોય છે. સત જ્ઞાનાવરણનો ક્ષયોપશમ એટલે ચારિત્રમોહનીયના ક્ષયોપશમ સહિત એવો જ્ઞાનાવરણનો ક્ષયોપશમ. આ ક્ષયોપશમ સાધુ પાસે હોવાથી તેની પાસે તત્ત્વસંવેદન જ્ઞાન હોય છે.
જ્ઞાનાવરણનો ક્ષયોપશમ વિરતિ આપે. વિરતિયુક્ત બને તે સુંદર (સ) જ્ઞાનના આવરણનો લયોપશમ કહેવાય. કારણ કે જ્ઞાનનું ફળ વિરતિ છે. માટે સાધુની પાસે જે તત્ત્વસંવેદન જ્ઞાન છે તેનું કારણ સત્જ્ઞાનાવરણ ક્ષયોપશમ બતાવેલ છે. (૬૫)
ત્રણ જ્ઞાનના ચિહ્નોને ઓળખીએ છે ગાથાર્થ :- પાપ કાર્યમાં નિષ્કપ પ્રવૃત્તિ, સકંપ પ્રવૃત્તિ અને નિરવઘ પ્રવૃત્તિ - આ ત્રણ જ્ઞાનના ક્રમિક ચિહ્ન કહેવાય છે. (૬૬)
ટીકાર્થ :- વિષયપ્રતિભાસ જ્ઞાન હકીકતમાં અજ્ઞાનરૂપે ફલિત થાય છે. આત્મપરિણામયુક્ત જ્ઞાન જ્ઞાનરૂપે ફલિત થાય છે અને તત્ત્વસંવેદન જ્ઞાન સજ્ઞાનરૂપે = સુંદરજ્ઞાન રૂપે ફલિત થાય છે. અજ્ઞાનરૂપ વિષયપ્રતિભાસ જ્ઞાનનું ચિહ્ન બને છે પાપકાર્યમાં નિષ્ફપપ્રવૃત્તિ = પક્ષપાતવાળી મજબૂત પ્રવૃત્તિ.
જ્ઞાનરૂપ આત્મપરિણામયુક્ત જ્ઞાનનું ચિહ્ન છે પાપ કાર્યમાં સકંપ પ્રવૃત્તિ. અર્થાત પાપના ફળ ૧. મુદ્રિતપ્રતો .વજ્ઞાન-જ્ઞાન...” તિ ગુરિત: પાક. . ૨. દસ્તાવળે “સિદ્ધ.' ત્યશુદ્ધ: 8: |
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८८
सदनुबन्धनिरूपणम्
तथा, ' तथाविधप्रवृत्त्यादिव्यङ्ग्यं' सदनुबन्धि च' वृत्त्यादिगम्यमेतत्प्रकीर्त्तितम् ' ( अ. ९/७ ) इति ||६॥
'ननु क्वैतानि लिङ्गान्युपयुज्यन्ते' इत्यत आहजातिभेदाऽनुमानाय व्यक्तीनां वेदनात्स्वतः । तेन कर्माऽन्तरात् कार्यभेदेऽप्येतद्भिदाऽक्षता ||७|| आप्तैरुपदिष्टम्” (अ.प्र. ९/३ वृ.) इति तद्वृत्तिः ।
आत्मपरिणामवज्ज्ञानलिङ्गोक्तौ अष्टकसंवादमाह - ' तथाविधे 'ति । तद्वृत्तिस्त्वेवम् → तथा तत्प्रकाराव = स्वरूपं यस्याः सा तथाविधा, 'हिअए जिणाण आणा चरियं मह एरिसं अउन्नस्स । एयं आलप्पालं अव्वो दूरं विसंवयइ ।।' ( कुवलयमाला- पृ. १३६ / पङ्क्ति- ३३) इत्यादिभावनया असङ्क्लिष्टा चासौ प्रवृत्तिश्च हिंसादिषु वर्तनं तथाविधप्रवृत्तिः । सा आदिर्यस्य निवृत्तिप्राप्त्यादेः तत् तथाविधप्रवृत्त्यादि, तेन व्यज्यते व्यक्तीक्रियते यत् तत् = तथाविधप्रवृत्त्यादिव्यङ्ग्यम् । तथा सन् = शोभनः अनुबन्धः = परम्परया मोक्षफलप्रदायकत्वं चशब्दो विशेषणसमुच्चये ← (अ.प्र. ९/५ वृ.) इति ।
सदनुबन्धः, सोऽस्यास्तीति सदनुबन्धि ।
तत्त्वसंवेदनलिङ्गोक्तावपि अष्टकसंवादमाह - 'न्याय्यादाविति । श्रीजिनेश्वरसूरिकृता तद्वृत्तिस्त्वेवम् → न्यायः = नीतिः तस्मादनपेतः = न्याय्यः सम्यग्दर्शनादित्रयरूपो मोक्षमार्गः । स आदिर्यस्याSन्याय्यस्य मिथ्यादर्शनादिरूपस्य भवमार्गस्य स न्याय्यादिः । तत्र ( = न्याय्यादौ ) शुद्धवृत्तिः निरतिचारप्रवृत्तिः आदिर्यस्या निवृत्तेः सा तथा । तया गम्यं अनुमेयं = शुद्धवृत्त्यादिगम्यम् । ज्ञानस्वरूपविद्भिः संशब्दितम् ← (अ.प्र.
अनन्तरोदितस्वरूपं तत्त्वसंवेदनज्ञानं प्रकीर्त्तितं
=
=
=
1
१. मुद्रितप्रती ..व्यगं' इत्यशुद्धः पाठः ।
=
=
=
=
द्वात्रिंशिका- ६/७
। ( अ. ९/५ ) तथा 'न्याय्यादौ शुद्ध
=
एतत् ९/७ वृ.) इति । ६ / ६ ॥
ननु विषयप्रतिभासात्मपरिणामवत्तत्त्वसंवेदनज्ञानानां लिङ्गनैरपेक्ष्येणैव वेदनात् क्व = कस्मिन् कार्ये एतानि अनन्तरोदितानि निष्कम्प - सकम्पपापप्रवृत्ति - निरवद्यप्रवृत्तिलक्षणानि लिङ्गानि उपयुज्यन्ते ? इत्यत નજરની સામે દેખાવાથી પાપપ્રવૃત્તિ કરતી વખતે સમકિતી આત્મા ધ્રુજી ઉઠે છે. જ્યારે તત્ત્વસંવેદનજ્ઞાન જેની પાસે હોય તેની પ્રવૃત્તિ નિરવઘ નિષ્પાપ નિર્દોષ હોય. આવું શાસ્ત્રકારો કહે છે. શ્રી અષ્ટજીમાં જણાવેલ છે કે “વિષયપ્રતિભાસ જ્ઞાનનું ચિહ્ન નિરપેક્ષ નિષ્ઠુર પાપપ્રવૃત્તિ વગેરે છે. તથાવિધ સકંપ પાપપ્રવૃત્તિ વગેરે આત્મપરિણતિયુક્ત જ્ઞાનનું ચિહ્ન છે. ન્યાયસંગત એવા મોક્ષમાર્ગમાં શુદ્ધ પ્રવૃત્તિ આદિ દ્વારા તત્ત્વસંવેદનજ્ઞાન જાણી શકાય છે.” (૬/૬)
‘ત્રિવિધ જ્ઞાનના આ ચિહ્નોનો ઉપયોગ ક્યાં થાય છે ?' આ પ્રશ્નનો જવાબ આપતા ગ્રન્થકારશ્રી જણાવે છે કે -
=
•
=
=
=
ગાથાર્થ :- જાતિ વિશેષના અનુમાન માટે ઉપરોક્ત ચિહ્નો ઉપયોગી છે. કારણ કે અજ્ઞાનાદિ વ્યક્તિનું તો સ્વતઃ ભાન થાય છે. તેથી અન્ય કર્મ દ્વારા કાર્યભેદ સંગત થવા છતાં આ ભેદ વૈજાત્ય તેમાં અબાધિત છે. (૬/૭)
=
=
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्ञानादिगतजातिभदासद्धिः
३८९
जातीति । जातिभेदस्य = निष्कम्पपाप्रवृत्त्यादिजनकताऽवच्छेदकस्याऽज्ञानादिगतस्याऽनुमानाय (=जातिभेदानुमानाय) उक्तानि लिङ्गानीति सम्बन्धः, व्यक्तीनां = अज्ञानादिव्यक्तीनां स्वतः = लिङ्गनैरपेक्ष्येणैव वेदनात् = परिज्ञानात् । तेन कर्मान्तरात् = चारित्रमोहादिरूपादुदयक्षयो'पशमावस्थावस्थितात् कार्यभेदेऽपि = सावद्याऽनवद्यप्रवृत्तिवैचित्र्येऽपि (ए)तद्भिदा = अज्ञानादिभिदा आह- 'जातीति । जातिभेदस्य = जातिविशेषस्य निष्कम्पपापप्रवृत्त्यादिजनकतावच्छेदकस्य = दृढपापप्रवृत्त्यादिनिष्ठकार्यतानिरूपितकारणताया अवच्छेदकस्य अज्ञानादिगतस्य = अज्ञान-ज्ञान-सज्ज्ञाननिष्ठस्य अनुमानाय = अनुमानप्रमाणेन सिद्ध्यै उक्तानि लिङ्गानि उपयुज्यन्त इति सम्बन्धः = अन्वयः । अयमाशयो या या कार्यता सा सा किञ्चिद्धर्मावच्छिन्नकारणतानिरूपितेति नियमाद् यथा गन्धनिष्ठा कार्यता पृथिवीत्वावच्छिन्नकारणतानिरूपिता सिध्यति तथा प्रकृतेऽपि दृढपापप्रवृत्तिनिष्ठा या कार्यता तन्निरूपिकायाः कारणताया अपि किञ्चिद्धर्मावच्छिन्नतया भाव्यम्, अन्यथा प्रतिनियतकार्यत्वाऽनिर्वाहात् । ततो निष्कम्पपापप्रवृत्तिजनकतावच्छेदकतयाऽज्ञानत्वमनुमीयते, सकम्पपापप्रवृत्तिकारणतावच्छेदकविधया ज्ञानत्वं सिध्यति, निरवद्यप्रवृत्तिहेतुतावच्छेदकरूपेण च सज्ज्ञानत्वं प्रसिध्यति, प्रवृत्तिसामान्यं प्रति बोधसामान्यस्य कारणत्वनियमात् प्रवृत्तिविशेष प्रति ज्ञानविशेषस्य कारणतासिद्धेरनपलपनीयत्वात् । इत्थमज्ञानादिवैजात्यानुमानकृते निरुक्तलिङ्गान्युपयुज्यन्ते । ___ ननु निष्कम्पपापप्रवृत्ति ज्ञानाज्जायते किन्तु मिथ्यात्वमोह-चारित्रमोहोदयादेव । एवं सकम्पपापप्रवृत्तिरपि न ज्ञानाज्जायते किन्तु मिथ्यात्वमोहनीयक्षयोपशमानुविद्धचारित्रमोहनीयोदयादेव । निरवद्यप्रवृत्तिश्च मिथ्यात्वमोह-चारित्रमोहक्षयोपशमविशेषादेवोपजायते । इत्थं कारणान्तरसमवधानादेव कार्यवैचित्र्योपपत्तौ बोधनिष्ठतया वैजात्यत्रितयकल्पनं नार्हतीत्याशङ्कायामाह - तेन = निष्कम्पपापप्रवृत्त्यादितो बोधनिष्ठतया वैजात्यत्रितयसाधनेन, उदय-क्षयोपशमावस्थावस्थितात् चारित्रमोहादिरूपात् = चारित्रमोह-मिथ्यात्वमोहरूपात् कर्मान्तरात् सावद्याऽनवद्यप्रवृत्तिवैचित्र्येऽपि अर्थाद् विपाकोदयावस्थावस्थि
ટીકાર્થ - નિષ્કપ પાપપ્રવૃત્તિ વગેરેનું કારણ અજ્ઞાન વગેરે છે. તેથી નિષ્કપ પાપપ્રવૃત્તિ વગેરેનું કારણતાઅવરચ્છેદક અજ્ઞાનાદિગત વૈજાત્ય= જાતિવિશેષ બને છે. અજ્ઞાનાદિમાં રહેલ પ્રસ્તુત વૈજાત્યની અનુમિતિ કરવા માટે નિષ્પમ્પ પાપ પ્રવૃત્તિ વગેરે લિંગો = ચિહ્નો ઉપયોગી બને છે. અર્થાત્ જે વ્યક્તિમાં નિષ્ફરપણે = નિરપેક્ષપણે પાપપ્રવૃત્તિ દેખાય તે વ્યક્તિના બોધમાં અજ્ઞાનત્વ જાતિ રહેલી છે તેવી અનુમિતિ થઈ જાય. આમ અજ્ઞાનાદિમાં રહેલ અજ્ઞાનત્વ વગેરે વૈજાત્યની અનુમિતિ કરવા માટે લિંગ = જ્ઞાપકતુ જરૂરી છે, નહિ કે અજ્ઞાનાદિની અનુમિતિ માટે. કારણ કે અજ્ઞાનાદિ વ્યક્તિનું ભાન તો લિંગ વિના સ્વતઃ જ થઈ જાય છે.
અહીં એવી શંકા થઈ શકે છે કે – નિષ્ફમ્પ પાપપ્રવૃત્તિ, સકંપ પાપપ્રવૃત્તિ વગેરે પ્રવૃત્તિભેદનું પ્રયોજક તો ચારિત્ર મોહનીય કર્મનો ઉદય, ક્ષયોપશમ વગેરે છે, નહિ કે બોધમાં રહેલ અજ્ઞાનત્વ વગેરે જાતિવિશેષ. માટે પ્રવૃત્તિભેદના સમર્થન માટે પ્રવર્તક બોધમાં રહેલ વૈજાત્યને તેનો પ્રયોજક માનીને તેની અનુમિતિ કરવી જરૂરી નથી. પરંતુ આ શંકા વ્યાજબી નથી. એનું કારણ એ છે કે ઉદયગત ચારિત્રમોહનીયથી સાવઘપ્રવૃત્તિ અને ક્ષયોપશમ દશામાં રહેલ ચારિત્રમોહનીય કર્મથી નિરવદ્ય પ્રવૃત્તિ १. मुद्रितप्रती '....पशमावस्थानव...' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९०
• कर्मनिष्ठप्रतिबन्धकता हेतुविशेषविघटनतः
द्वात्रिंशिका- ६/७
अक्षता, प्रवृत्तिसामान्ये ज्ञानस्य हेतुत्वात्तद्वैचित्र्येणैव तद्वैचित्र्योपपत्तेः प्रवृत्तौ कर्मविशेषप्रतिबन्ध
कत्वस्याऽपि हेतुविशेषविघटनं विनाऽयोगात् ।
तात् मिथ्यात्वमोहादिकर्मणः निष्कम्पपापप्रवृत्तिः विपाकोदयावस्थिताद् मिथ्यात्वक्षयोपशमानुविद्धचारित्रमोहात् सकम्पपापप्रवृत्तिः क्षयोपशमावस्थावस्थिताच्च मिथ्यात्व चारित्रमोहकर्मणो निरवद्यप्रवृत्तिर्जायते इत्येवं कार्यवैचित्र्यसाङ्गत्येऽपि, अज्ञानादिभिदा
=
અક્ષતા = अव्याहता; प्रवृत्तिसामान्ये तद्वैचित्र्येणैव बोधवैलक्षण्येनैव तद्वैचित्र्योपपत्तेः कार्यविशेषोदयः सम्भवति ।
=
=
अज्ञानत्व-ज्ञानत्व-सज्ज्ञानत्वलक्षणजातित्रितयसिद्धिः प्रवृत्तिसामान्यं प्रति ज्ञानस्य = बोधसामान्यस्य हेतुत्वात्
प्रवृत्तिवैलक्षण्यसङ्गतेः । न हि कारणाऽविशेषे
7
=
=
अथाऽविरतसम्यग्दृष्टि-साधुज्ञानयोरैक्यमेव, विपाकोदयावस्थावस्थितचारित्रमोहनीयकर्मलक्षणप्रतिबन्धकसद्भावान्नाद्यस्य निरवद्यप्रवृत्तिरिति चेत् ? न प्रवृत्तौ = निरवद्यप्रवृत्तिं प्रति कर्मविशेषप्रतिबन्धकत्वस्य विपाकोदयप्राप्तचारित्रमोहादिकर्मप्रतिबन्धकताया अपि हेतुविशेषविघटनं = कारणगतधर्मविशेषविप्लवं विना अयोगात् = असम्भवात् । यथा दाहं प्रति चन्द्रकान्तमणिप्रतिबन्धकता वह्निनिष्ठदाहशक्तिविघटनेनैव सम्भवति तथा निरवद्यप्रवृत्तिं प्रति कर्मविशेषप्रतिबन्धकताऽपि बोधगतसज्ज्ञानत्वधर्मविघटनेनैव सम्भवति, तदप्रच्यवे प्रतिबन्धकसहस्रेणाऽपि निरवद्यप्रवृत्तिप्रतिरोधाऽसम्भवात् ।
સ્વરૂપ પ્રવૃત્તિગત વૈવિધ્ય સંગત થવા છતાં પણ ઉપરોક્ત લિંગથી પ્રવર્તક બોધમાં અજ્ઞાનત્વ વગેરે જાતિની પ્રમાત્મક અનુમિતિ થવાથી અજ્ઞાનત્વ વગેરે જાતિના ભેદથી અજ્ઞાનાદિ વ્યક્તિમાં ભેદ નિરાબાધપણે રહેશે. કારણ કે પ્રવૃત્તિસામાન્ય = તમામ પ્રવૃત્તિ પ્રત્યે બોધ હેતુ હોવાથી પ્રવર્તક બોધની વિચિત્રતાથી જ પ્રવૃત્તિમાં વૈવિધ્ય આવી શકે, અન્યથા નહિ.
અહીં એવી શંકા થઈ શકે છે કે → પ્રવર્તક બોધમાં ભેદ માનવાના બદલે અન્ય રીતે પણ પ્રવૃત્તિભેદનું સમર્થન થઈ શકે છે. તે આ રીતે- મિથ્યાત્વી, સમકિતી વગેરેનું જ્ઞાન તો સમાન જ છે. પરંતુ મિથ્યાત્વીને મિથ્યાત્વનો ઉદય હોવાથી તેનું જ્ઞાન નિરવઘ પ્રવૃત્તિના બદલે નિષ્કપ સાવદ્ય પ્રવૃત્તિ કરાવે છે. સમકિતીને ચારિત્રમોહનીયનો ઉદય હોવાથી નિરવઘ પ્રવૃત્તિના બદલે સકંપ સાવઘ પ્રવૃત્તિ થાય છે. તથા સાધુને દર્શનમોહ-ચારિત્રમોહના ઉદયરૂપ પ્રતિબંધક ન હોવાથી નિરવઘ પ્રવૃત્તિ થાય છે. આમ જ્ઞાનમાં કોઈ ભેદ નથી. પરંતુ દર્શનમોહનીય અને ચારિત્રમોહનીયના ઉદયરૂપ પ્રતિબંધકના લીધે મિથ્યાત્વી અને સમકિતીમાં નિરવઘ પ્રવૃત્તિ થતી નથી. કારણ કે તે બન્ને ઉદય નિરવઘ પ્રવૃત્તિ પ્રત્યે પ્રતિબંધક છે. આમ પ્રવૃત્તિભેદપ્રયોજક તો પ્રતિબંધકની હાજરી અને ગેરહાજરી છે, નહિ કે બોધગત વૈજાત્ય.
પરંતુ આ શંકા વ્યાજબી ન હોવાનું કારણ એ છે કે નિરવઘ પ્રવૃત્તિ પ્રત્યે ચારિત્રમોહનીયને પ્રતિબંધક માનવામાં આવે તો પણ જ્યાં સુધી નિરવદ્યપ્રવૃત્તિજનક બોધગત વિશિષ્ટ ગુણધર્મનું-શક્તિનું નિરાકરણ પ્રતિબંધક તત્ત્વ ન કરે ત્યાં સુધી નિરવઘપ્રવૃત્તિ અટકે તેવી કોઈ જ શક્યતા રહેતી નથી. આશય એ છે કે ચારિત્રમોહનીય કર્મ સત્ જ્ઞાનને દૂર કરે તો જ નિરવઘ પ્રવૃત્તિના બદલે સાવઘપ્રવૃત્તિ કરાવી શકે. જ્યાં સુધી સત્ જ્ઞાન હાજર હોય ત્યાં સુધી વિપાકોદયયુક્ત ચારિત્રમોહનીય કર્મ પણ સાવદ્ય પ્રવૃત્તિ કરાવી ન શકે. માટે તે રીતે મિથ્યાત્વીમાં અને સમકિતીમાં નિરવદ્યપ્રવૃત્તિકારક સત્ જ્ઞાન માની ન શકાય.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
• कार्यस्वभावभेदस्य कारणस्वभावभेदव्याप्यता •
३९१ वस्तुतः कार्यस्वभावभेदे कारणस्वभावभेदः सर्वत्राप्यावश्यकः, अन्यथा हेत्वन्तरसमवधानस्या____एतेन निष्कम्पपापप्रवृत्तौ बोधसामान्यस्यैव हेतुत्वं, मिथ्यादृष्टौ तथैवावधारणात्, सति मिथ्यात्वविलयविशेषे पापप्रवृत्तिनिष्ठं निष्कम्पत्वं प्रतिबध्यते सति च चारित्रमोहविलयविशेष पापप्रवृत्तिसामान्यमेव प्रतिबध्यते इति बोधगतवैजात्यत्रयकल्पनं नार्हतीति प्रत्याख्यातम्, प्रवृत्तित्वापेक्षया निष्कम्पपापप्रवृत्तित्वस्य बोधकार्यतावच्छेदकत्वे गौरवात्, मिथ्यात्वह्रासविशेषेणाज्ञानत्वाऽविघटने पापप्रवृत्तिगतनिष्कम्पत्वप्रतिबन्धाऽसम्भवात, चारित्रमोहह्रासविशेषेण संज्ञानत्वाऽनाधाने पापप्रवृत्तिप्रतिरोधाऽसम्भवाच्च।
किञ्चाज्ञानावरण-ज्ञानावरण-सज्ज्ञानावरणक्षयोपशमलक्षणकारणभेदादपि कार्यभेदसिद्धौ कार्यतावच्छेदकविधयाऽज्ञानत्व-ज्ञानत्व-सज्ज्ञानत्वसिद्धिरप्यनाविलैव, तदुक्तं सम्मतितर्कवृत्तौ → अयमेव भेदो भेदहेतुर्वा यदुत कारणभेदो विरुद्धधर्माध्यासो वा 6 (सं.त.का. १/१ वृ.) इति ।
ननु कारणभेद एव तावदसिद्धः, एक एव ज्ञानावरणक्षयोपशमः मिथ्यात्वोदयसहचरितः सन् अज्ञानावरणक्षयोपशमो भण्यते, मिथ्यात्वक्षयोपशम-चारित्रमोहोदयाभ्यां सहचरितः सन् ज्ञानावरणक्षयोपशम उच्यते, मिथ्यात्व-चारित्रमोहक्षयोपशमाभ्यां सहचरितः सन् सज्ज्ञानावरणक्षयोपशमः कथ्यते, न तु ज्ञानावरणक्षयोपशमे कश्चिद् भेद आधीयते सहचरितेन । अथाभिधानभेदप्रयोजकः सहचारितयाऽभिमतः सहकारितया वा ? इति विकल्पयामलमत्रोपतिष्ठते । न तावदाद्योऽनवद्यः, तेन सहचारिणा ज्ञानावरणक्षयोपशमे कस्यचिदतिशयस्याधाने कारणभेदसिद्धिरनपलपनीया। तदनाधाने तु नामभेदो नामभेदमात्र एव स्यात्, न तु निष्कम्प-सकम्पसावद्याऽनवद्यप्रवृत्तिभेदसम्पादकः । न ह्युदासीनसमवधानाऽसमवधानयोः कार्यभेदो विदुषामभिमतः । द्वितीयोऽपि विकल्पोऽसन्, अज्ञानादिलक्षणकार्यजनने ज्ञानावरणक्षयोपशमतस्तदङ्गीकारे तैर्ज्ञानावरणक्षयोपशमे कस्यचिदतिशयस्याऽऽधाने सैव कारणभेदसिद्धिः । न च तैरज्ञानादिलक्षणकार्येष्वेवातिशय आधीयते न तु तत्कारणीभूते ज्ञानावरणक्षयोपशमे इति वाच्यम्, सहकारिणा प्रधानकारणेऽतिशयाऽनाधाने कार्यभेदाऽनापत्तेरिति चेत् ? अत्रोच्यते, कारणभेदमीमांसा तावन्मुच्यताम्, कार्याभिधानभेदमेव वयं मीमांसामहे । तथाहि - अविशेषितं ज्ञानमेव मिथ्यात्वसमवहितं सद् अज्ञानं भण्यते, सम्यग्दर्शनमात्रसमवहितं सत् ज्ञानमभिधीयते, सम्यक्चारित्रसमवहितं सच्च सज्ज्ञानं प्रोच्यते । एवमेवाविशेषिता मतिर्मिथ्यात्वसमन्विता मत्यज्ञानं भण्यते, सम्यक्त्वसमन्विता मतिज्ञानमुच्यते सच्चारित्रसमन्विता च सन्मतिज्ञानमभिधीयते । श्रुतज्ञानादावपीत्थमेवावसेयम् । न चेदं स्वमनीषिकामात्रविजृम्भितम्, → अविसेसिया मई च्चिय सम्मद्दिट्ठिस्स सा मइण्णाणं । मइअण्णाणं मिच्छद्दिट्ठिस्स, सुर्यपि एमेव ।। (वि.आ.भा.११४) इति विशेषावश्यकभाष्यानुसारेणास्माभिरुन्नयनात् । ततश्च ‘अज्ञानावरणापायं' (अ.९/३) 'ज्ञानावरणहासोत्थं' (अ.९/५), 'सज्ज्ञानावरणापायं' (अ.९/७) इत्यादीनि कारणभेदपराणि अष्टकवचनानि प्लवन्त इत्याशङ्कायामाह-वस्तुत इति । कार्यस्वभावभेदे सति कारणस्वभावभेदः सर्वत्रापि स्थलेऽङ्गीकर्तुं आवश्यकः, अन्यथा =
વાસ્તવમાં તો કાર્યનો સ્વભાવ બદલાય તો કારણનો સ્વભાવ જુદો માનવો સર્વત્ર જરૂરી છે. કારણ કે કારણસ્વભાવ ન બદલાય તો કાર્યભેદની સંગતિ થઈ શકતી નથી. બાકી તો અન્ય કારણની
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९२ • कारणभेदादिमीमांसा •
द्वात्रिंशिका-६/८ प्यकिञ्चित्करत्वादिति विवेचितमन्यत्र ।।७।। योगादेवाऽन्त्यबोधस्य साधुः सामग्र्यमश्नुते । अन्यथाऽऽकर्षगामी स्यात् पतितो वा न संशयः ॥८॥ ___ योगादिति। अन्त्यबोधस्य = तत्त्वसंवेदनस्य योगादेव = संस्काररूपसम्बन्धादेव साधुः सामग्र्यं = पूर्णभावं अश्नुते । कारणस्वभावभेदाऽनङ्गीकारे हेत्वन्तरसमवधानस्य = कारणान्तरसहचारस्य अपि अकिञ्चित्करत्वात् = कार्यवैचित्र्याऽनापादकत्वापातात् । ततश्च निष्कम्प-सकम्पसावद्याऽनवद्यप्रवृत्तिभेदे सति तन्निर्वाहाय तत्कारणीभूतप्रतिभासभेदसिद्धिः, अज्ञान-ज्ञान-सज्ज्ञानलक्षणप्रतिभासत्रितयस्वरूपकार्यभेदे सिद्धे सति तत्कारणीभूतक्षयोपशमभेदसिद्धिरपि ध्रुवा, अज्ञानावरणक्षयोपशम-ज्ञानावरणक्षयोपशम-सज्ज्ञानावरणक्षयोपशमलक्षणकार्यभेदे सति तत्कारणीभूतकर्मभेदोऽपि अज्ञानावरण-ज्ञानावरण-सज्ज्ञानावरणनाम्ना सिध्यति, क्षयोपशमं प्रति कर्मणोऽपि प्रतियोगिविधया कारणत्वात्, घटध्वंसं प्रति घटस्येव । व्याख्याप्रज्ञप्तौ (९/३१) दर्शितस्य यतनावरणाभिधानस्य कर्मण इव ज्ञाताधर्मकथाङ्गे (अ.१,अ.८) च मेघकुमार-मल्ल्याद्यधिकारे दर्शितस्य जातिस्मृत्यावरणकर्मण इव अष्टकप्रकरणदर्शितस्य सज्ज्ञानावरणाद्यभिधानस्य कर्मणोऽप्रतिक्षेप्यत्वादिति विभावनीयम् ।।६/७।।।
चरमज्ञानमाहात्म्यमभिष्टौति- 'योगादिति । चन्द्र-चन्द्रिकान्यायेन तत्त्वसंवेदनस्य संस्काररूपसम्बन्धादेव साधुः पूर्णभावं = पूर्णतां अश्नुते = प्राप्नोति । अतोऽत्रैव आदरः कार्य आगमप्रधानैरित्युपदेशः । तदुक्तं अष्टकप्रकरणे → एतस्मिन् सततं यत्नः कुग्रहत्यागतो भृशम् । मार्गश्रद्धादिभावेन હાજરી નિરર્થક બની જાય. આશય એ છે કે અન્ય હેતુની હાજરીથી પૂર્વોપસ્થિત કારણનો સ્વભાવ બદલાય તો જ કાર્ય અલગ પ્રકારે ઉત્પન્ન થાય, અન્યથા નહિ. આ બાબતની વિશેષ છણાવટ અન્ય ગ્રન્થમાં કરેલ હોવાથી તેની વિશેષ ચર્ચા અહીં કરતા નથી. (૬૭)
વિશેષાર્થ :- કાર્યનો સ્વભાવ બદલાય તો કારણનો સ્વભાવ અલગ માનવો જરૂરી છે? આ પ્રમાણે કહેવાની પાછળ આશય એ છે કે નિષ્કપ પાપપ્રવૃત્તિ, સકંપ પાપપ્રવૃત્તિ અને નિરવઘ પ્રવૃત્તિ- આમ ત્રણ પ્રકારના કાર્યોના જનક સમાનસ્વભાવવાળા હોઈ ન શકે. માટે તેના કારણરૂપે અજ્ઞાન, જ્ઞાન અને સત્ જ્ઞાન સ્વરૂપ ત્રણ અલગ-અલગ ક્રમસર કારણ માનવા જરૂરી છે. તે ત્રણ પ્રકારના બોધમાં વૈલક્ષણ્ય તો જ સંગત થાય જો તેમાં કારણના સ્વભાવ વિભિન્ન માનવામાં આવે. આથી તેના કારણરૂપે અજ્ઞાનાવરણક્ષયોપશમ, જ્ઞાનાવરણક્ષયોપશમ અને સતજ્ઞાનાવરણક્ષયોપશમને વિભિન્ન સ્વભાવવાળા માનવા જોઈએ. તેનો સ્વભાવ અલગ માનવા માટે પ્રતિયોગીરૂપે તેના કારણભૂત અજ્ઞાનાવરણ, જ્ઞાનાવરણ અને સત્ જ્ઞાનાવરણ = સમ્યક જ્ઞાનનું આવરણ-આમ વિભિન્ન સ્વભાવવાળા ત્રણ કારણ માનવા જરૂરી છે. આમ કારણભેદ દ્વારા જ કાર્યભેદ સંગત થવાથી સમ્યકજ્ઞાનાવરણ આદિ ત્રણ કર્મ સિદ્ધ થાય છે.(૬૭)
ગાથાર્થ :- ચરમ જ્ઞાનના યોગથી જ સાધુ પૂર્ણતાને પામે છે. બાકી તો તે આકર્ષગામી બને अथवा पतित थाय. तेभ ओई संशय नथी. (६/८)
ટીકાર્થ - તત્ત્વસંવેદન નામના ત્રીજા જ્ઞાનના સંસ્કારરૂપ સંબંધથી જ સાધુ પૂર્ણતાને મેળવે છે. જો તત્ત્વસંવેદન જ્ઞાનના સંસ્કાર ન હોય તો સાધુ આકર્ષગામી થાય અથવા પતિત થાય- એમાં કોઈ સંશય નથી.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
• आकर्षविचारः .
३९३ अन्यथा = तत्त्वज्ञानसंस्काराऽभावे 'पुनर्योगशक्त्यनुवृत्तौ शङ्काकाङ्क्षादिना आकर्षगामी वा स्यात्, तदननुवृत्तौ च पतितो वा, न संशयोऽत्र कश्चित्, बाह्यलिङ्गस्याऽकारणत्वात् ।।८।। कार्य आगमतत्परैः ।। (अ.प्र. ९/८) इति ।
विपक्षदोषमाह- तत्त्वज्ञानसंस्काराभावे = तत्त्वसंवेदनाभिधानज्ञानजन्यसंस्कारविरहे सति पुनर्योगशक्त्यनुवृत्तौ = पौनःपुन्येन संयमयोग्यषष्ठादिगुणस्थानकसम्बन्धयोग्यताऽऽकृष्टौ सत्यां शङ्का-काङ्क्षादिना = सम्यग्दर्शनशैथिल्यापादकेन जिनवचनसंशय-परदर्शनाकाङ्क्षा-विचिकित्सादिना आकर्षगामी = षष्ठादिगुणस्थानकगमनाऽऽगमनवान् स्यात् । उत्कृष्टत एकस्मिन् भवे शतपृथक्त्वं यावत् पञ्चमादिगुणस्थानकात् षष्ठादिगुणस्थानकप्राप्तिः सम्भवति । शतपृथक्त्वसङ्ख्यापरिपूर्ति यावत् पुनः षष्ठादिगुणस्थानकप्रापकयोगशक्तिरनुवर्तते । तत्परिपूर्ती सत्यां सा नाऽनुवर्तते तज्जीवं प्रति यावज्जीवम् । तत्त्वसंवेद-नजन्यसंस्कारविरहे तदननुवृत्तौ च = पुनः षष्ठादिगुणस्थानकप्रापकयोगशक्त्यननुवृत्तौ सत्यां हि साधुः सदैव पतितः = षष्ठादिगुणस्थानकात् अधस्तनगुणस्थानकवर्ती एव स्यात् । नैव जातु पुनः षष्ठादिगुण-स्थानकमारोहति तस्मिन् भवे । न = नैव कश्चित् संशयः कर्तव्यः अत्र = पुनः षष्ठगुणस्थानकप्रा-प्तिविषये, तद्योगशक्तिप्रच्यवात् । तदुक्तं प्रवचनसारोद्धारे आवश्यकनियुक्तौ च → सामाइयं चउद्धा सुय-दंसण-देस-सव्व भेएहिं । ताण इमे आगरिसा एगभवं पप्प भणियव्वा ।। तिण्ह सहस्स-पुहुत्तं च सयपुहुत्तं च होइ विरईए । एगभवे आगरिसा एवइया हुंति नायव्वा ।।
6 (प्र.सा.८३६/८३७, आ.नि.८५७) इति । 'आकर्षणं = आकर्षः, प्रथमतया मुक्तस्य वा ग्रहणमिति व्याख्यातं प्रवचनसारोद्धारवृत्तौ श्रीसिद्धसेनसूरिभिः आवश्यकनियुक्तिवृत्तौ च श्रीहरिभद्रसूरिभिः मलयगिरिसूरिभिश्च । → आकर्षणमाकर्षः = एकस्मिन् नानाभवेषु वा पुनः सामायिकस्य ग्रहणं = प्रतिपत्तिः - (वि.आ.भा.१४८५ वृत्ति) इति विशेषावश्यकभाष्यवृत्तौ श्रीहेमचन्द्रसूरयः । “एकभवे ग्रहणमोक्षलक्षण आकर्ष' (ध.सं.गा.१०८-पृ.२९५) इति धर्मसङ्ग्रहवृत्तौ दर्शितम् । ‘आकर्षाः = ग्रहणमोक्षलक्षणाः' (पं.व.६२९ वृतिः) इति पञ्चवस्तुकवृत्तौ श्रीहरिभद्रसूरयः । न च तथापि साधुलिङ्गसद्भावात् पुनः षष्ठादिगुणस्थानकलाभो नाऽसम्भवी, पुनर्योगशक्त्यननुवृत्तौ सत्यामपीति शङ्कनीयम्, बाह्यलिङ्गस्य साधुवेशस्य षष्ठादिगुणस्थानकप्राप्तिं प्रति अकारणत्वात् = अहेतुत्वात् । तदुक्तं षोडशके → बाह्यं लिङ्गमसारं तत्प्रतिबद्धा न धर्मनिष्पत्तिः। धारयति कार्यवशतो यस्माच्च विडम्बकोऽप्येतत् ।।
તત્ત્વસંવેદનના સંસ્કારની ગેરહાજરીમાં જો સાધુ પાસે ફરીથી છઠ્ઠા ગુણસ્થાનકનો સંબંધ થવાની યોગ્યતા રહેલી હોય તો શંકા, કાંક્ષા વગેરે દ્વારા છઠ્ઠા ગુણસ્થાનકથી ચોથ, પાંચમે ગુણસ્થાનકે આવજાવ કરે એવું થાય. એટલે કે ૬ કેથી પાંચમે જાય, પાંચમેથી ફરીથી છટ્ટ ગુણઠાણે આવે. આ રીતે ૬ હું ગુણઠાણું પામે-ગુમાવે આમ થયા કરે. પરંતુ જો ફરી ૬ઠ્ઠા ગુણસ્થાનકને પામવાની યોગ્યતા રહેલી ન હોય તો તત્ત્વસંવેદનસંસ્કારથી શૂન્ય એવા સાધુ પતિત જ થાય. અર્થાત્ છઠ્ઠા ગુણઠાણેથી નીચે ઉતર્યા બાદ ફરી ક્યારેય તે ભવમાં છઠ્ઠા ગુણઠાણે તે સાધુ આવી શકતા નથી. ભલે તેની પાસે સાધુવેશ રહેલો હોય. કારણ કે સાધુવેશ છઠ્ઠા ગુણઠાણાની પ્રાપ્તિનું કારણ નથી. (૬૮) १. हस्तादर्श 'पुनः' पदं नास्ति ।
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९४
• लिङ्गस्य भावधर्मोपधायकत्वाऽनियमः • द्वात्रिंशिका-६/९ त्रिधा भिक्षाऽपि तत्राऽऽद्या सर्वसम्पत्करी मता। द्वितीया पौरुषघ्नी स्याद् वृत्तिभिक्षा तथाऽन्तिमा ।।९।। 6 (षो.१/४) इति पूर्वोक्तं(पृ.८९)स्मर्तव्यमत्र । व्यवहारसूत्रभाष्येऽपि → वेसकरणं पमाणं न होई ૯ (ત્ર.મ.ર/રૂ૦૬) રૂત્યુનું ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રેડપિ નવિ ડિ સમો ૯ (ઉત્ત.ર૧/૩૦) इत्युक्तम् । लिङ्गप्राभृते कुन्दकुन्दस्वामिनाऽपि → ण लिंगमित्तेण धम्मसंपत्ति – (लिं.प्रा.२) इति गदितम् । > ને તિ ધર્મજારમ્ (સં.ન.૮/દર, મ.મૃ./૬૬) રૂતિ પ્રા (ઉ.૨૦) સંન્યાસીતા-મનુસ્મૃતિवचनमप्यत्रानुसन्धेयम् ।
इदञ्चात्रावधेयम् - संयमपरिणामाऽनपकर्ष प्रति तत्त्वज्ञानसंस्कारस्येव तद्व्याप्यस्य हृदयस्थभगवद्भक्ति-विरक्त्यादेरपि कारणताऽवसेया। तदुक्तं स्व-परसमयपारावारपारदृश्वना ग्रन्थकृतैव ऐन्द्रस्तुतिचतुर्विंशतिकावृत्तौ → त्यक्तसंसाराणामपि परिणामाऽनपकर्षस्य हृदयस्थितभगवन्माहात्म्याधीनत्वात् । इत्थमेवास्य क्षेमकारित्वं युक्तम् - (ऐं.स्तु.८/१) इति । प्रकृते → वैराग्यतैलसम्पूर्णे भक्तिवर्तिसमन्विते । प्रबोधपूर्णपात्रे तु ज्ञप्तिदीपं विलोकयेत् ।। -(दक्षि.१५) इति दक्षिणामूर्युपनिषद्वचनमपि यथातन्त्रमनुयोज्यम् ।।६/८।। ___साधुसामग्र्यसम्पादकं ज्ञानं निरूप्याऽधुनाऽवसरसङ्गतिप्राप्तां भिक्षां प्रतिपादयति- "विधे'ति । भिक्षा = याञ्चा अपि, किमुत ज्ञानमित्यपिशब्दार्थः, त्रिधा = त्रिभिः प्रकारैः मता = अभिहिता । तत्र आद्या = प्रथमा अद्वितीया वा प्रधानेत्यर्थः, सर्वाः = निरवशेषा ऐहिक्यामुष्मिकीर्मोक्षावसानाः सम्पदः
વિશેષાર્થ :- ૬ઠ્ઠા અને સાતમાં ગુણસ્થાનકનો પ્રત્યેકનો સમય અંતર્મુહૂર્તનો છે. છઠ્ઠા ગુણઠાણે રહેલ સાધુ અંતર્મુહૂર્તમાં અંતરંગ પુરુષાર્થ કરે તો સાતમા ગુણઠાણે પહોંચે. સાતમાં ગુણઠાણે અંતર્મુહૂર્ત રહી પુનઃ છ ગુણઠાણે આવે. ફરીથી અંતરંગ પુરુષાર્થ કરી અંતર્મુહૂર્તમાં સાધુ સાતમા ગુણઠાણે પહોંચે. આવું ત્યારે જ થઈ શકે જો સાધુ પાસે તત્ત્વસંવેદનજ્ઞાનના સંસ્કાર હોય તેવું ન હોય તો સાધુ છેકે ગુણઠાણે અંતર્મુહૂર્ત રહીને પાંચમે ગુણઠાણે આવી જાય. પરંતુ જો ફરીથી છઠ્ઠા ગુણઠાણાને પામવાની સાધુમાં લાયકાત-યોગ્યતા હોય તો ફરીથી છકે આવે. આવું આખા જીવનમાં ૨૦૦ થી ૯૦૦ વાર બને. અર્થાત્ એક ભવમાં છટ્ટ ગુણઠાણેથી નીચેના ગુણઠાણે સાધુ વધુમાં વધુ ૮૯૯ વાર ઉતરે તો ફરીથી છ જઈ શકે. પરંતુ ૯૦૦ વાર છઠ્ઠા ગુણઠાણાથી નીચે ઉતરે તો ફરી ક્યારેય તે ભવમાં છઠ્ઠા ગુણઠાણે પહોંચી ન શકે. છઠ્ઠાથી પાંચમે-ચોથે વગેરે ગુણસ્થાનકે અને ત્યાંથી ફરી છકે ગુણઠાણે આવ-જાવ ચાલુ રહે તેને શાસ્ત્રકારની પરિભાષામાં આકર્ષ કહેવાય. પરંતુ ફરીથી સંયમયોગ્ય ગુણસ્થાનક મેળવવાની લાયકાત ન રહી હોય અને તત્ત્વસંવેદન જ્ઞાનના સંસ્કાર પણ રહ્યા ન હોય તો સાધુ છથી કાયમ માટે પતિત થાય. માટે છઠ્ઠા-સાતમા ગુણઠાણે ટકાવી રાખનાર તત્ત્વસંવેદન જ્ઞાનને મેળવવા-ટકાવવા- નિર્મળ કરવા પ્રત્યેક સંયમીએ જાગૃત રહેવું જરૂરી છે. એવી સૂચના અહીં પ્રાપ્ત થાય છે. (૬૮)
હ ભિક્ષા વિચારણા છે પૂર્ણ સાધુતામાં કારણભૂત પ્રથમ તત્ત્વની વાત કર્યા બાદ બીજા તત્ત્વની વાત કરતાં ગ્રન્થકારશ્રી તેના ત્રણ ભેદ જણાવે છે.
ગાથાર્થ - ભિક્ષા પણ ત્રણ પ્રકારે છે. પ્રથમ સર્વસંપન્કરી ભિક્ષા, બીજી પૌરુષબી ભિક્ષા અને અંતિમ = તૃતીય વૃત્તિભિક્ષા. (૬૯)
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९५
• सदानारम्भहेतुताविमर्शः • विधेति । व्यक्तः ।।९।। सदाऽनारम्भहेतुर्या सा भिक्षा प्रथमा स्मृता । एकबाले द्रव्यमुनौ सदाऽनारम्भिता 'तु न ॥१०॥
सदेति । सदाऽनारम्भस्य हेतुर्या भिक्षा सा प्रथमा = सर्वसम्पत्करी स्मृता, तहेतुत्वं च सदाऽऽरम्भपरिहारेण सदाऽनारम्भगुणाऽनुकीर्तनाऽभिव्यङ्ग्यपरिणामविशेषाऽऽहितयतनया वा । = श्रियः कर्तुं शीलं यस्याः सा सर्वसम्पत्करी मता । द्वितीया = अपरा पौरुषं = पुरुषकारं हन्ति = निष्फलीकरणेन विध्वंसयति सा पौरुषघ्नी स्यात् । तथा अन्तिमा वृत्तिः = वर्तनं = आजीविकेत्यर्थः, तदर्था भिक्षा = वृत्तिभिक्षा स्यात् । तदुक्तं अष्टकप्रकरणे → सर्वसम्पत्करी चैका पौरुषघ्नी तथाऽपरा । वृत्तिभिक्षेति च तत्त्वज्ञैरिति भिक्षा त्रिधोदिता ।। - (अ.प्र.५/१) इति ।।६/९।।
प्रथमभिक्षामाह- ‘सदे'ति । तद्धेतुत्वं च = सदाऽनारम्भकारणत्वं हि सदा आरम्भपरिहारेण = सर्वदैव सर्वत्रैव हनन-क्रयण-पचन-कृत-कारिताऽनुमतत्वलक्षणाऽऽरम्भपरित्यागेन सम्भवति । एवं ह्यागाढापवाददशायां पिण्डनियुक्ति-निशीथचूर्खादिदर्शितयतनया स्वल्पदोषोपेतपिण्डग्रहणे सदारम्भपरिहारबाधात् भिक्षायाः सर्वसम्पत्करत्वानापत्तिरित्यतः कल्पान्तरमाह सदानारम्भगुणानुकीर्तनाभिव्यङ्ग्यपरिणामविशेषाऽऽहितयतनया वेति 'अहो जिणेहिं असावज्जा' (द.वै.५/१/९२) इति दशवैकालिकसूत्रोच्चारणादिनाऽभिव्यङ्ग्यो यः सदाऽनारम्भरुचि-तत्पालनपरायणत्व-दोषपरिहारप्रतिबद्धत्वाद्यनुविद्धः परिणतिविशेषः तेन आहिता या सूत्रोक्तयतना तया सदानारम्भहेतुता गीतार्थसंविग्नसाधुगृहीतायां औत्सर्गिक्यामापवादिक्यां वा भिक्षायामक्षताऽवगन्तव्या । ____ सर्वसम्पत्करी भिक्षा पञ्चधा विनिर्दिष्टा तथाहि- (१) माधुकरीवृत्तिः, (२) कापोती वृत्तिः, (३) उञ्छा वृत्तिः. (४) गोचरवृत्तिः । (५) कापिञ्जली वृत्तिः । तत्र प्रथमा → जहा दुमस्स पुप्फेसु भमरो आवियइ रसं । न य पुष्पं किलामेइ सो य पीणेइ अप्पयं ।। - (द.वै.१/२) इत्यादिरूपेण दशवैकालिकसूत्रे प्रदर्शिता । बौद्धभिक्षूणामपि माधुकरी विहिता । तदुक्तं धम्मपदे → यथापि भमरो पुष्पं वण्णगन्धं अहेठयं । फलेति रसमादाय एवं गामे मुनी चरे ।। - (ध.प.६) इति । वैदिकदर्शने परमहंसाख्यः संन्यासी माधुकरी वृत्तिमुपजीवति । तदुक्तं सूतसंहितायां → माधुकरमथैकान्नं परमहंसः समाचरेत् - (सू.सं. ६/२२) इति । संन्यासोपनिषदि → मधुकरवृत्त्याऽऽहारमाहरन् ८ (सं.२/५९) इत्यादिना यतिभिक्षोक्ता । माधुकरीलक्षणं संन्यासोपनिषदि → मनःसङ्कल्परहितान् त्रीन् गृहान् पञ्च
ગાથાર્થ સ્પષ્ટ હોવાથી તેની સંસ્કૃત વ્યાખ્યા = ટીકા ગ્રન્થકારશ્રીએ કરેલ નથી.
ગાથાર્થ :- સદા અનારંભનો હેતુ હોય તે પ્રથમ સર્વસંપન્કરી ભિક્ષા કહેવાયેલ છે. એક બાલતાવાળા द्रव्यमुनिभi तो सहा मनाम होतो नथी. (६/१0)
ટીકાર્ય :- જે ભિક્ષા સદા અનારંભનો હેતુ હોય તે ભિક્ષા પ્રથમ = સર્વસંપન્કરી ભિક્ષા કહેવાયેલ છે.
સદા અમારંભહેતુના પ્રસ્તુતમાં સર્વદા હનન-પાચન-ક્રયણ વગેરે આરંભના પરિહાર દ્વારા જાણવી. અથવા સર્વદા અનારંભ ગુણના અનુકીર્તનથી વ્યક્ત થનારા વિશિષ્ટ પરિણામથી આવેલી યતના =
१. मुद्रितप्रतौ 'पुनः' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९६
• पञ्चविधभिक्षास्वरूपद्योतनम् • द्वात्रिंशिका-६/१० ____ सदाऽनारम्भिता त्वेकबाले द्रव्यमुनौ संविग्नपाक्षिकरूपे न सम्भवति । सप्त वा । मधुमक्षिकवत् कृत्वा माधुकरमिति स्मृतम् ।। - (सं.उप.२/६६) इत्युक्तम् ।
प्रकृते → यथा मधु समादत्ते रक्षन् पुष्पाणि षट्पदः । तद्वदर्थान् मनुष्येभ्य आदद्यादविहिंसया।। ( (म.भा.उद्योगपर्व-३४/१७) इति महाभारतवचनमपि स्मर्तव्यम् । अत्रिमहर्षिमते माधुकरीलक्षणं तु → यथा मध्वाददानोऽपि भृङ्गः पुष्पं न बाधते । तद्वन्माधुकरी भिक्षामाददीत गृहाधिपात् ।। - (आ.स्मृ.) इत्येवमवगन्तव्यम् । अन्यत्र च तल्लक्षणं → मनःसङ्कल्परहितान् गृहान त्रीन् पञ्च सप्त वा । मधुवदाहरणं यत्तन्माधुकरमिति स्मृतम् ।। ( ) इत्येवमुपदर्शितम् ।
द्वितीया → कावोया जा इमा वित्ती 6 (उत्त. १९/३३) इति उत्तराध्ययनसूत्रे दर्शिता । तवृत्तौ शान्तिसूरयः → कपोताः पक्षिविशेषास्तेषामियं कापोती सेयं वृत्तिः = निर्बहणोपायः, यथा हि ते नित्यशङ्किताः कण-कीटकादिग्रहणे प्रवर्त्तन्ते । एवं भिक्षुरप्येषणादोषशक्येव भिक्षादौ प्रवर्तते 6 (उत्त.१९/३३ बृ.व.) इत्याहुः । __तृतीया तु → अन्नायउँछं चरइ विसुद्धं, जवणट्ठया समुयाणं च निच्चं । - (द.वै.९/३/४) इत्येवं दशवैकालिकसूत्रे दर्शिता । तदुक्तं दशवैकालिकचूर्णौ → उग्गमुप्पायणेसणासुद्धं अण्णायमण्णतेण समुप्पादितं भावुञ्छमण्णाउच्छं 6 (द.वै.९/३/४ चू.) इति ।। __ चतुर्थी → गौरिव चरणं = उच्चावचकुलेष्वविशेषेण पर्यटनं = गोचरः - (उत्त. पृष्ठ ६०७. बृ.वृ.) इत्येवं उत्तराध्ययनबृहद्वृत्तौ दर्शिता। तुरीयातीताभिधानं संन्यासिनमुद्दिश्य संन्यासोपनिषदि → तुरीयातीतो गोमुखवृत्त्या फलाहारी अन्नाहारी - (सं.१/१३) इत्युक्तं तदपीहानुसन्धेयं परतन्त्रानुसारेण | अन्त्याः तिस्रश्च → जथा कवोता व कविंजला य, गावो चरन्ती इध पागडाओ । एवं मुणी गोयरियं चरेज्जा, नो हीलइ नो विय संथवेज्जा ।। - (आव.चू.भा.२. पृ. ७४) इत्येवं सक्षेपतः आवश्यकसूत्रचूर्णो दर्शिता इत्यवधेयम् । उशनाभिप्रायेण संन्यासोपनिषदुक्ता पञ्चविधा भिक्षेत्थमवसेया → 'माधुकरमसङ्क्लृप्तं प्राक् प्रणीतमयाचितम् । तात्कालिकं चोपपन्नं भैक्ष्यं पञ्चविधं स्मृतम् । - (सं.उप.२/६५) । संन्यासोपनिपदि → सर्ववर्णेषु अजगरवृत्त्याऽऽहारपरः स्वरूपानुसन्धानपरः (सं.१/१३) इत्येवं अवधूतसंन्यासिनोऽजगरवृत्त्या भिक्षोपदर्शिता साऽपीह यथातन्त्रमनुयोज्या स्व-परतन्त्रानुयोगपरैः। मूले 'सदानारम्भिता' इत्यनेन संयमयात्रानिर्वाहाऽतिरिक्तहेतुप्रयुक्तायाः प्रमादादिनिमित्तभूताया हनन-क्रयण-पचनादिनवकोट्यशुद्धायाश्च भिक्षायाः सर्वसम्पत्करीबहिर्भावः सूचितः । प्रकृते → प्राणयात्रिकमात्रः स्यान्मात्रासङ्गाद् विनिर्गतः ८ (सं.गी.८/५४) इति संन्यासगीतावचनं, → आत्मसंमितमाहारमाहरेदात्मवान् यतिः - (सं.उप. २/५९) इति च संन्यासोपनिषद्वचनमपि यथागममनुयोज्यम् ।
सदानारम्भिता तु एकबाले = आचारहीनत्वप्रयुक्तप्रथमबालतोपेते सम्यक्प्ररूपणेन द्वितीयबालताशून्ये द्रव्यमुनौ = 'लब्भिहिसि तेण पहं' (उप.मा. /५२२) इत्युपदेशमालावचनात् प्रधानद्रव्यमुनित्वજયણા દ્વારા સદા અમારંભહેતુતા જાણવી. સદા અનારંભિતા એક બાલ દ્રવ્યમુનિમાં હોતી નથી.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
• प्रतिमाप्रतिपन्नश्रावकभिक्षाविचारः . इदमुपलक्षणमेकादशी प्रतिमां प्रतिपन्नस्य श्रमणोपासकस्याऽपि प्रतिमाकालाऽवधिकत्वादनारम्भकत्वस्य न तत्सम्भवः । न च तद्भिक्षायाः सर्वसम्पत्करी'कल्पत्वोक्त्यैव निस्तारः। इत्थं हि यथाकथञ्चित् ‘सर्वसम्पत्करीयमिति व्यवहारोपपादनेऽपि 'न पौरुषघ्नी'त्यादिव्यवहाराऽनुपपादनात् । सम्पन्ने संविग्नपाक्षिकरूपे न सम्भवति, सदारम्भपरिहारस्य निरुक्तयतनाया वा विरहात् । → 'खुरमुंडो लोएण व रयहरणं उग्गहं व घेत्तूण । समणब्भूओ विहरइ धम्मं काएण फासंतो ।। ममकारेऽवोच्छिण्णे वच्चति सण्णायपल्लिं दटुं जे । तत्थ वि जहेव साहू गेण्हति फासुं तु आहारं ।।'
(पञ्चा.१०/३५-३६) इति पञ्चाशकप्रदर्शितां एकादशी = चरमा प्रतिमां = श्रावकप्रतिमा प्रतिपन्नस्य श्रमणोपासकस्यापि अनारम्भकत्वस्य = नियमत आरम्भपरिहारस्य प्रतिमाकालाऽवधिकत्वात् = उत्कर्षत एकादशमासावधिकत्वात् । तदुक्तं पञ्चाशके → उक्कोसेणं एक्कारस मास जाव विहरेइ . (पञ्चा. १०/३८) इति । न तत्सम्भवः = नैव सदाऽनारम्भकत्वसम्भव इति तस्य न सर्वसम्पत्करी भिक्षा सम्भवति ।
ननु प्रतिमापरिपूय॒त्तरकालं प्रव्रज्याङ्गीकारात्तदानीमपि सर्वसम्पत्करी भिक्षाऽव्याहता, सदानारम्भितायाः सद्भावादिति चेत् ? न, सर्वेषामेवैकादशी प्रतिमां प्रतिपन्नानां तदुत्तरं दीक्षाङ्गीकारनियमविरहात्, स्वीयप्रव्रज्यायोग्यताविरहावगमे पुनर्गृहस्थताभ्युपगमात् । तदुक्तं पञ्चाशके → भावेऊणत्ताणं उवेइ पव्वज्जामेव सो पच्छा । अहवा गिहत्थभावं उचियत्तं अप्पणो णाउं ।। - (पञ्चा.१०/३९) इति । प्रकृते च श्रमणोपासकचरमप्रतिमाप्रतिपन्नत्वावच्छेदेनाद्यभिक्षाविधानं नाहतीत्युक्तमिति न दोषः । न च तद्भिक्षायाः = चरमप्रतिमां प्रतिपन्नस्य श्रमणोपासकस्य भिक्षायाः “पुव्वाउत्तं कप्पति पच्छाउत्तं तु ण खलु एयस्स । ओदणभिलिंगसूवादि सव्वमाहारजायं तु ।।” (पञ्चा.१०/३७) इति पञ्चाशकवचनात् सर्वसम्पत्करीकल्पत्वोक्त्यैव = आद्यभिक्षातुल्यत्वोक्तिमात्रेण वक्तुः निस्तारः सम्भवति ।
अत्र हेतुमावेदयति- इत्थं = निरुक्तप्रकारेण हि यथाकथञ्चित् = सादृश्यांशमुपादाय 'सर्वसम्पत्करी इयं तादृशश्रमणोपासकभिक्षा' इति व्यवहारोपपादनेऽपि = तादृश-शब्दप्रयोगसमर्थनेऽपि ‘इयं न = नैव સંવિગ્નપાક્ષિક સાધુ આચારમાં શિથિલ હોવાના કારણે તેમાં આચારહીનત્વસ્વરૂપ પ્રથમ પ્રકારની બાલદશા હોય છે. પરંતુ તેઓ પ્રરૂપણા શુદ્ધ કરે છે. પોતાની શિથિલતાનો બચાવ કરતા નથી. આથી સ્વદોષઅપલાપરૂપ બીજા પ્રકારની બાલદશા તેમનામાં હોતી નથી. વળી, સંવિગ્નપાક્ષિક ભવિષ્યમાં ભાવસાધુતા પામવાના હોવાથી વર્તમાનમાં તે દ્રવ્યમુનિ કહેવાય. શુદ્ધપ્રરૂપક હોવા છતાં આચારહીન = શાસ્ત્રોક્તચારિત્રાચારહીન હોવાના લીધે સંવિગ્નપાક્ષિકમાં સદા અનારંભિતા હોતી નથી. તેથી સંવિગ્નપાક્ષિકની ભિક્ષા સર્વસંપન્કરી ભિક્ષા બની ન શકે.
આ વાતના ઉપલક્ષણથી એમ પણ સમજી લેવું કે અગ્યારમી શ્રાવકપ્રતિમાને વહન કરનાર શ્રમણોપાસકની ભિક્ષા પણ સર્વસંપન્કરી ભિક્ષા બની ન શકે. કારણ કે ૧૧ મી પ્રતિમા વહન કરવાના સમય દરમ્યાન તે અનારંભક હોવા છતાં સર્વદા અનારંભક નથી. માટે તેની ભિક્ષા પણ સર્વસંપન્કરી ભિક્ષા ન બની શકે. ૧૧ મી શ્રાવકની પ્રતિમાને વહન કરનાર શ્રાવકની ભિક્ષા સર્વસંપત્કરી ભિક્ષા જેવી છે'- એવું કહેવા માત્રથી જ વિસ્તાર થઈ શકતો નથી. કારણ કે આ રીતે કહેવાથી અમુક અપેક્ષાએ १. हस्तादर्श 'करिक' इति पाठः । २. हस्तादर्श 'पौरुघ्नी' इति पाठः ।
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९८ • બિનસિfમવિવાર: •
ત્રિશિ-૬/૨૦ ___ तथा च- यतिर्ध्यानादियुक्तो यो गुर्वाज्ञायां व्यवस्थितः । सदाऽनारम्भिणस्तस्य सर्वसम्पत्करी મતાII (૪.૬/ર) રૂલ્યવાનામમિધાનું સન્મવામિકાળેવ |
जिनकल्पिकादौ गुर्वाज्ञाव्यवस्थितत्वादेरिव सदाऽनारम्भित्वस्य फलत एव ग्रहणात्, अन्यथा पौरुषघ्नी'त्यादिव्यवहाराऽनुपपादनात्, ‘पीनाङ्गो भिक्षयोदरपूरणं करोति' इति वक्ष्यमाणपौरुषघ्नीभिक्षालक्षणांशमादाय ‘इयं पौरुषघ्नी'ति व्यवहरतो मुखं पिधातुमशक्यमेव, तत्सादृश्यलवस्याप्यबाधात्तत्र ।
तथा च = स्वरूपतोऽनारम्भकत्वस्य प्रतिमाकालावधिकत्वेऽपि फलतः सदानारम्भकत्वस्य सत्त्वात् चरमप्रतिमाप्रतिपन्नश्राद्धभिक्षायाः सर्वसम्पत्करीत्वोपपादने हि ‘यतिरि'त्यादिकं आचार्याणां = श्रीहरिभद्रसूरीणां अभिधानं = अष्टकप्रकरणवचनं हेतु-स्वरूप-फलान्यतमविधया यतित्व-ध्यानादियुक्तत्व-गुर्वाज्ञाव्यवस्थितत्व-सदानारम्भकत्वानां सम्भवाभिप्रायेणैव मन्तव्यं स्यात् । अष्टकवृत्तिकृन्मते जिनकल्पिकादौ = जिनकल्पिक-प्रतिमाकल्पिकादौ साधौ गुर्वाज्ञाव्यवस्थितत्वादेरिव निरुक्तप्रतिमाप्रतिपन्नश्राद्धे सदानारम्भित्वस्य = सार्वदिकानारम्भकत्वस्य फलतः = फलमाश्रित्य एव ग्रहणात् । अन्यथा = स्वरूपत एव આ સર્વસંપન્કરી ભિક્ષા છે' એવા વ્યવહારની સંગતિ કરવા છતાં પણ “આ ભિક્ષા પૌરુષની નથી” એ પ્રકારના શબ્દપ્રયોગની ઉપપત્તિ કરી શકાતી નથી.
આ રીતે “સદાઅનારંભિતા હોય તો જ સર્વસંપત્કરી ભિક્ષા માની શકાય એવું સ્વીકારવામાં ૧૧ મી શ્રાવકપ્રતિમા ધારણ કરનારની ભિક્ષા શેમાં ગણવી ? એ સમસ્યા ઊભી રહેતી હોવાથી એવું માનવું જોઈએ કે આચાર્યશ્રી હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે સર્વસંપન્કરી ભિક્ષાના લક્ષણમાં “સદા અનારંભિતા' આવું જે વિશેષણ જણાવેલ છે તે સંભવતઃ લાગુ પાડવા માટે જણાવેલ છે. અર્થાત્ અષ્ટકજીમાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિજીએ જે જણાવેલ છે કે “ધ્યાન આદિથી યુક્ત, ગુર્વાજ્ઞામાં રહેલ તથા સર્વદા અનારંભી એવા સાધુની ભિક્ષા સર્વસંપન્કરી ભિક્ષા મનાયેલ છે. તેમાં સદા અનારંભિત્વ' વિશેષણ સાક્ષાત્ યા પરંપરાએ રહેલ હોય તો પણ તે ભિક્ષા સર્વસંપન્કરી કહેવાય. જેમ જિનકલ્પિક વગેરે સમુદાયમાં રહેતા ન હોવાથી સાક્ષાત ગુર્વાજ્ઞામાં રહેલા નથી. તેમ છતાં ફલની અપેક્ષાએ તેઓ ગુર્વાજ્ઞામાં રહેલા જ છે. એટલે કે ગુર્વાજ્ઞામાં રહેવાનું જ ફળ છે તે ફળ તો જિનકલ્પિક વગેરે પાસે હાજર જ છે. ગુર્વાજ્ઞામાં રહેવાનું ફળ છે આત્મહિતમાં પ્રવૃત્તિ અને સ્વઅહિતથી નિવૃત્તિ. અસંગઅનુષ્ઠાનયુક્ત હોવાના લીધે જિનકલ્પિક વગેરે પાસે ઉપરોક્ત ગુન્વજ્ઞાફળ વિદ્યમાન હોવાથી ફલતઃ તેઓ ગુર્વાષામાં રહેલા કહેવાય છે. તેથી તેઓની ભિક્ષા સર્વસંપન્કરી કહેવાય છે.
બરાબર આ જ રીતે ફલતઃ “સદાઅનારંભિતા' ૧૧ મી શ્રાવકપ્રતિમા ધારણ કરનારમાં રહેલ હોવાથી તેમની ભિક્ષાને સર્વસંપન્કરી ભિક્ષા કહી શકાશે. સુસાધુમાં સાક્ષાત્ અને ૧૧ મી પડિમા વહન કરનાર શ્રાવકમાં પરંપરાએ = ફલતઃ “સદાઅનારંભિતા” રહેલ હોવાથી તેમની ભિક્ષાને સર્વસંપત્કરી ભિક્ષા કહેવામાં કોઈ બાધ નહિ આવે. જો આમ ન માનવામાં આવે તો લક્ષણ અનનુગત થવાની આપત્તિ આવશે. અર્થાત્ સાક્ષાત્ સદાઅનારંભિતા જ્યાં રહેલ હોય ત્યાં જ સર્વસંપન્કરી ભિક્ષા માનવામાં આવે તો સુસાધુની ભિક્ષામાં તે લક્ષણ રહેવા છતાં ૧૧ મી પડિમા વહન કરનાર શ્રાવકની ભિક્ષામાં તે લક્ષણ ન જવાથી તેની ભિક્ષાને સર્વસંપન્કરી ભિક્ષા કહેવા માટે નવું લક્ષણ બનાવવું પડશે. આમ સર્વસંપન્કરી ભિક્ષાના બે લક્ષણ બનવાથી લક્ષણમાં અનrગમ દોષ આવશે. જ્યારે “સાક્ષાત અથવા
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
• सदानारम्भिताया आद्यभिक्षालक्षणे विशेषणोपलक्षणमीमांसा • ३९९ लक्षणाऽननुगमाऽऽपत्तेः । द्रव्यसर्वसम्पत्करीमुपेक्ष्य भावसर्वसम्पत्करीलक्षणमेव वा कृतमिदमिति यथातन्त्रं भावनीयम् ।।१०।। निरुक्तविशेषणास्तित्वाभिप्रायेण 'यतिर्ध्यानादियुक्त' इत्यादिवचनाङ्गीकारे, गच्छनिर्गतत्वेन गुर्वाज्ञाविकलत्वाज्जिनकल्पिकादेः नियमतः सदानारम्भकत्वविरहेण च यतिकल्पश्राद्धस्य सर्वसम्पत्करीभिक्षाभाजनत्वं न स्यात् । न च फलतो गुर्वाज्ञाव्यवस्थितत्वस्याऽप्येतस्या लक्षणान्तरत्वात् जिनकल्पिकादिभिक्षायां नाव्याप्तिः, सर्वसम्पत्कर-तत्कारणान्यतरविधानपरायणाप्तोपदेशानुवर्तित्वस्याऽप्येतस्याः स्वतन्त्रलक्षणत्वात्साधुकल्पश्राद्धभिक्षायामपि नाऽव्याप्तिरिति शङ्कनीयम्, एवं हि कक्षीकारे लक्षणाननुगमापत्तेः = सर्वसम्पत्करीभिक्षाया अनुगतलक्षणस्योच्छेदापत्तेः । तथा चैकेनैव लक्षणेन सर्वसम्पत्करीभिक्षात्वावच्छिन्नाऽसङ्ग्रहादव्याप्तिर्दुर्निवारैव ।
ननु चरमा प्रतिमा प्रतिपन्नस्य श्राद्धस्य श्रमणभूतत्वाभिधानात् प्रधानद्रव्यसाधुत्वसिद्धिवत् तद्भिक्षाया अपि श्रमणभिक्षाकल्पत्वात् प्रधानद्रव्यसर्वसम्पत्करीत्वं सिध्यति । भावश्रमणभिक्षायास्तु भावसर्वसम्पत्करीत्वमिति कथमनयोः हेतु-हेतुमतोरेकलक्षणं स्यात् ? अतोऽत्रानुगतलक्षणाऽसिद्धिर्न दूषणम्, अपि तु भूषणमेवेत्याशङ्कायां कल्पान्तरमाह- द्रव्यसर्वसम्पत्करी = भावसर्वसम्पत्करीकारणतया प्रधानद्रव्यसर्वसम्पत्करी भिक्षां उपेक्ष्य भावतः स्थविरकल्पिकसम्बन्धिनी भिक्षामुद्दिश्य भावसर्वसम्पत्करीलक्षणमेव वा कृतं श्रीहरिभद्रसूरिभिरष्टकप्रकरणे ‘यतिर्ध्यानादियुक्त' इत्यादिना । न च जिनकल्पिकभिक्षाया असमहादव्याप्तिरिति शङ्कनीयम्, जिनकल्पस्य श्रीहरिभद्रसूरिसमये विच्छिन्नत्वेन अन्यकारणेन वा तद्भिक्षाया प्रकृतलक्षणाऽलक्ष्यत्वात् । एतेन तीर्थकरभिक्षापि व्याख्याता; तस्याः प्रकृतलक्षणाऽलक्ष्यत्वात् । ततश्च स्वरूपत एव यतित्व-ध्यानादियुक्तत्वादीनामेतल्लक्षणे निवेशोऽभिमतः । यतित्वविरहादेवान्तिमप्रतिमाप्रतिपन्नश्राद्धस्य भिक्षाया व्यवच्छेदः । न चैवमपवादतो यतनया स्वल्पतरदोषोपेतपिण्डग्रहणेऽव्याप्तिराशङ्कनीया, स्थविरकल्पसम्बन्धिनीमौत्सर्गिकी भावसर्वसम्पत्करीभिक्षामेवोद्दिश्यैतल्लक्षणप्रणयनात् । न ह्यष्टकप्रकरणमपवादपदप्रदर्शनपरमित्यभ्युपगम्यते कैश्चित् । न चैवं लक्षणाननुगमो वक्तव्यः, लक्ष्यभेदे लक्षणभेदस्य न्याय्यत्वाद् इति यथातन्त्रं = जिनप्रवचनसिद्धान्तजातमनतिक्रम्य भावनीयं गम्भीरबुद्ध्या तत्त्वमेतत् । ___ इदमत्रास्माकमाभाति- ‘यतिर्ध्यानादियुक्त' इत्यादौ यतेः ध्यानादियुक्ततया हेतुशुद्धिरावेदिता, गुर्वाज्ञाव्यवस्थितत्वेनानुबन्धशुद्धिरुपदर्शिता, सदाऽनारम्भितया च स्वरूपतः शुद्धिरुक्ता । इत्थं हेतुस्वरूपानुबन्धशुद्धियुक्ततया यतेः सर्वसम्पत्करी भिक्षाऽभिमता । इयञ्च नैश्चयिकी सर्वसम्पत्करी भिक्षा, निश्चयस्य हेतुस्वरूपानुबन्धशुद्धिपरिपूर्णत्वात्, अन्यतरवैकल्येऽपि तदप्रवर्तनात् । ततश्च द्वाचફલતઃ બેમાંથી કોઈ પણ રીતે સદાઅનારંભિતા રહેલ હોય તેને સર્વસંપન્કરી ભિક્ષા કહેવાય. આવું માનવામાં લક્ષણમાં અનનગમ દોષ નહિ આવે.
અથવા એમ માનવું જોઈએ કે શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે દ્રવ્યસર્વસંપરી ભિક્ષાની ઉપેક્ષા કરીને ભાવ સર્વસંપન્કરી ભિક્ષાનું જ આ લક્ષણ બનાવેલું છે. - આ રીતે કોઈ પણ શાસ્ત્રવચનનો વિરોધ न थाय ते शत विया२९॥ ४२वी. (६/१०)
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिविधशुद्धीनां बलाधिकत्वविचारः
द्वात्रिंशिका - ६/१०
त्वारिंशद्दोषमुक्तपिण्डग्रहणेऽपि ध्यानादियुक्तत्वादिविरहे नैव नैश्चयिकी सर्वसम्पत्करी भिक्षा सम्भवति । तदुक्तं पञ्चाशके दर्शनशुद्धिप्रकरणे च सेसकिरियाठियाणं एसो पुण तत्तओ ओ ← (पञ्चा. १३/ ३०, द.शु. २२५) इति । " एष पुनः = विशुद्धपिण्डः पुनः, तत्त्वतः = परमार्थवृत्त्या शेषक्रियास्थितानां पिण्डविशुद्धयपेक्षया शेषक्रिया प्रत्युपेक्षणा-स्वाध्यायादिका तस्यां ये स्थिताः आश्रितास्ते तथा तेषां, न तु तद्विकलानां उक्तदोषपरिहारमात्रादेव, मूलाभावे उत्तरस्याकिञ्चित्करत्वादिति भावः ज्ञेयः इति पञ्चाशकवृत्तिकारः । बलाधिकत्वन्तु स्वरूप शुद्ध्यपेक्षया हेतुशुद्धेः, हेतुशुद्धयपेक्षया चानुबन्धशुद्धेरेवावगन्तव्यम्। विशुद्धसम्यग्दर्शनादिप्रसूतानां साधर्मिकनिमन्त्रणादीनामप्यनुबन्धशुद्ध्याधायकत्वमेव ।
=
= ज्ञातव्यः'
इदमेवाभिप्रेत्य दशवैकालिकसूत्रे तहेव असणं पाणगं वा, विविहं खाइम साइमं लभित्ता । छंदिय साहम्मिआण भुंजे, भुच्चा सज्झायरए य जे स भिक्खू ।। ← (द. वै.अ. १० / गा. ९) इत्युक्तमिति । त्यक्तगुरुकुलवासानामध्ययनादिशून्यानां स्वच्छन्दयतीनां निर्दोषभिक्षायां केवलं स्वरूपतः सर्वसम्पत्करीत्वम् । स्वाध्याय-प्रत्युपेक्षणादियुक्तस्य गुर्वाज्ञाव्यवस्थितस्याऽपि कथञ्चिदाऽऽहारलोलुपतया सकम्पं सदोषपिण्डग्रहणे स्वरूपतोऽसर्वसम्पत्करीत्वेऽप्यनुबन्ध-हेतुतः सर्वसम्पत्करीत्वमेव । जिनकल्पिकादिभिक्षायामनुबन्धतः स्वरूपतश्च सर्वसम्पत्करीत्वेऽपि न व्यवहारनयेनानुबन्धतः सर्वसम्पत्करीत्वं यद्वा ज्ञानद्वारा गुर्वाज्ञाव्यवस्थिततया फलमुखेन नैश्चयिकानुबन्धशुद्धिरपि तत्रावसेया ।
४००
•
यद्वा 'आणाए जिणवराणं न हु बलियतरा उ आयरियआणा ← (नि.भा ५४७२ ) इति निशीथभाष्यवचनाद् गुर्वाज्ञातोऽपि बलीयस्या जिनाज्ञया प्रवर्तनात् 'सहस्रे शतं प्रविष्टमेवे 'ति न्यायेन तत्र साक्षादपि पारमार्थिकानुबन्धशुद्धिरव्याहतैव ।
=
जिनकल्पादेर्गुर्वाज्ञारूपत्वमते तु साक्षादेव तात्त्विकाऽनुबन्धशुद्धिः तत्राऽव्याहता । एतेन गुर्वाज्ञयैव चातुर्मासादिकृतेऽन्यत्र स्थितानामध्ययनाद्यन्वितानां सदानारम्भिणां यतीनामपि भिक्षा व्याख्याता । एवमपवादतः पञ्चकपरिहाण्यादियतनया सदोषपिण्डं गृह्णतां गुरुकुलावस्थितानामध्ययनादिशीलानामनगाराणां भिक्षाया अनुबन्धतो हेतुतश्च सर्वसम्पत्करीत्वेऽपि न स्वरूपतः सर्वसम्पत्करीत्वं यद्वा शास्त्रोक्तयतनाद्वारा सदानारम्भपरिणामव्यवस्थिततया स्वहेतुमुखेन स्वरूपशुद्धिरपि तत्राऽव्याहता । एवं ज्वरादिग्रस्तदशायामपि निर्दोषभिक्षाग्राहिणां गुरुकुलस्थितानामध्ययनादिशीलानामपि ज्वराद्युपहतसामर्थ्यतयाऽध्ययनादिविकलानां भिक्षायाः स्वरूपतोऽ ऽनुबन्धतश्च सर्वसम्पत्करीत्वेऽपि न हेतुतः सर्वसम्पत्करीत्वं यद्वाऽध्यय
વિશેષાર્થ :– ઉપાધ્યાયજી મહારાજે છેલ્લે અથવા કહીને જે જણાવ્યું કે ‘અષ્ટકજીમાં દ્રવ્ય સર્વસંપત્ઝરી ભિક્ષાને લક્ષ્યમાં રાખ્યા વિના કેવળ ભાવ સર્વસંપત્કરી ભિક્ષાનું લક્ષણ બતાવેલ છે' એનો આશય એ છે કે ૧૧ મી ડિમા વહન કરનાર શ્રાવકની ભિક્ષા ભાવસર્વસંપત્કરી ભિક્ષાનું કારણ હોવાથી દ્રવ્યસર્વસંપત્કરી ભિક્ષા છે. કેમ કે ભાવનું કારણ હોય તે દ્રવ્ય કહેવાય છે. અહીં દ્રવ્ય શબ્દ યોગ્યતા અર્થમાં જાણવો. અનુપયોગ કે અયોગ્યતા અર્થમાં નહિ. પ્રસ્તુત દ્રવ્ય સર્વસંપત્કરી ભિક્ષા ઉપરોક્ત લક્ષણનું લક્ષ્ય જ ન હોવાથી અવ્યાપ્તિ દોષ લક્ષણમાં નહિ આવે. ઉપરોક્ત લક્ષણનું લક્ષ્ય કેવળ ભાવ सर्वसंपत्डरी लिक्षा छे. (६/१०)
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०१
• भिक्षाशुद्धित्रैविध्यमीमांसा नादिचिकीर्षाद्वाराऽध्ययनादिपरिणामान्विततया स्वहेतुमुखेनौपचारिकी हेतुशुद्धिरपि तत्राऽनाविला । एवं शुद्धोञ्छकृते मुक्तगुरुकुलवासानामप्यध्ययनादिसमन्वितानां सदानारम्भिणां गुर्वादरादितो भिक्षाया हेतुतः स्वरूपतश्च सर्वसम्पत्करीत्वेऽपि नाऽनुबन्धतः सर्वसम्पत्करीत्वं यद्वा गुरुकुलवासनिमित्तकप्रस्थानद्वारा गुर्वाज्ञावस्थानपरिणामोपेततया हेतुमुखेनानुबन्धशुद्धिरपि तत्राऽनपलपनीया ।
पूर्वोक्तचिन्ता-भावनाज्ञानशून्यानां केवलश्रुतज्ञानपरायणानां गुर्वाज्ञाव्यवस्थितानां सदानारम्भिणां मेधाविनां बालमुनीनां स्वरूपतोऽनुबन्धतश्च सर्वसम्पत्करीभिक्षोपजीविनां भिक्षायां हेतुतः स्वरूपतश्च हेतुशुद्धिरवसातव्या, तादृशां जडानां भिक्षायां हेतुशुद्धिः स्वरूपतोऽवगन्तव्या; तादृशामेव गीतार्थानां पादलिप्ताचार्यादिसदृशानां बालमुनीनां त्रिविधशुद्धियुक्तायां सर्वसम्पत्करीभिक्षायां या हेतुशुद्धिः सा हेतुतः स्वरूपतोऽनुबन्धतश्च विज्ञेया । एवं यथायथं स्वरूपतो हेतुतोऽनुबन्धतश्च गुर्वाज्ञाव्यवस्थितत्वव्यङ्ग्याऽनुबन्धशुद्धिः सदानारम्भितासूचिता स्वरूपशुद्धिश्च त्रिविधपरीक्षाभिः सोदाहरणं परीक्षणीयेति ।
या स्वरूपतोऽनुबन्धप्रभृतित्रितयशुद्धिः सा कषपरीक्षोत्तीर्णा, या हेतुतोऽनुबन्धप्रमुखशुद्धिः सा छेदपरीक्षोत्तीर्णा, या चानुबन्धतोऽप्यनुबन्धमुख्यत्रयशुद्धिः सा तापपरीक्षोत्तीर्णा मन्तव्या । “सामाइयमाइयं सुयनाणं जाव बिंदुसाराओ । तस्स वि सारो चरणं” ← (वि. आ.भा. ११२६) इति विशेषावश्यकभाष्यवचनात् चारित्रस्यैव श्रुतत्वावच्छिन्नसारत्वात् शास्त्रस्वर्णशोधनकारिणीभिः कषादिपरीक्षाभिश्चारित्राङ्गभूतभिक्षाशुद्धिपरीक्षणमपि युज्यत एव । प्रकृते अद्वैतभावनाभैक्षमभक्ष्यं द्वैतभावनम् । गुरुशास्त्रोक्तभावेन भिक्षोर्भेक्षं विधीयते ।। ( मैत्रे. २/१० ) इति मैत्रेय्युपनिषद्वचनमपि शुद्धसङ्ग्रह - व्यवहारनयानुवेधेन यथातन्त्रमनुयोज्यं नयविशारदैः ।
=
‘यतिर्ध्यानादियुक्त...’ इत्यादिना या अष्टकप्रकरणकारिकोपदर्शिता तद्वृत्तिः श्रीजिनेश्वरसूरिकृता सोपयोगित्वादुपदर्श्यते । तथाहि यतिः साधुः तस्य सर्वसम्पत्करी भिक्षा मते 'ति क्रिया, भिक्षेति प्रकृतम्। अनेन च व्यवच्छेदफलत्वाद्वचनस्य गृहस्थस्य व्यवच्छेदः कृतः । यतिश्च द्रव्ययतिरपि स्यात् । अतस्तद्व्यवच्छेदायाह- ध्यानादियुक्त इति । तत्र ध्यानं भवशतसमुपचितकर्मवनगहनज्वलनकल्पमखिलतपःप्रकारमान्तरतपःक्रियारूपं धर्मध्यानं शुक्लध्यानं च, आदिशब्दात् निखिलपारलौकिकाद्यनुष्ठानप्रकाशनप्रदीपकल्पज्ञानपरिग्रहः, अतस्तेन ध्यानादिना युक्तो = युतो यः स तथा अनेन च तपःक्रियाज्ञानयुक्तत्वविशेषणेन केवलक्रियाकारिणः क्रियाशून्यज्ञानवतश्च व्यवच्छेद उक्तः, केवलयोस्तयोरनर्थकत्वात्। यदाह “हयं नाणं कियाहीणं, हया अन्नाणओ किया । पासन्तो पङ्गुलो दड्ढो, धावमाणो उ अंधओ” ।। (आवश्यकनिर्युक्ति १०१ ) इति । उभय(युक्त)स्यैवार्थप्रसाधकत्वात् । यदाह “संजोगसिद्धीइ फलं वयन्ति न हु एगचक्केण रहो पयाइ । अंधो य पंगू य वणे समिच्चा, ते संपउत्ता नगरं पविठ्ठा” (आवश्यकनिर्युक्ति १०२ ) इति । 'य' इति सामान्योऽनिर्दिष्टनामा ध्यानादियुक्त इतिविशेषणसामर्थ्यात्तथाविधविशिष्टज्ञानविकलानां माषतुषादिचारित्रिणां मा भूत्सर्वसम्पत्करभिक्षाप्रतिषेध इत्यत आह 'गुर्वाज्ञायां व्यवस्थितः' गुरोः गुरुगुणोपेताचार्यस्याज्ञा वचनं तस्यां विशेषेणाऽवस्थितः । एष हि गुरुज्ञानत एव ज्ञानवान् ज्ञानफलसिद्धेः । यदाह “यो निरनुबन्धदोषात्, श्राद्धोऽ
=
-
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
• अविरततपसो महागुणत्वाऽभावः
द्वात्रिंशिका-६/११
दीक्षाविरोधिनी भिक्षा पौरुषघ्नी प्रकीर्तिता । धर्मलाघवमेव स्यात्तया पीनस्य जीवतः ।। ११ ।।
क्षेति । दीक्षाया विरोधिनी ( = दीक्षाविरोधिनी) दीक्षाऽऽवरणकर्मबन्धकारिणी भिक्षा नाभोगवान् वृजिनभीरुः । गुरुभक्तो ग्रहरहितः सोऽपि ज्ञान्येव तत्फलतः । । ” ( षोडशक - १२ / ३) अथवा यो गुरुकुले वसतां प्रचुरसाधुत्वेन मनागनेषणीयभक्तभोजनसम्भवादिदोषोद्भावनतस्तन्निरपेक्षो भवति तस्यानेन व्यवच्छेद उक्तः । सद्गुरूपदेशानपेक्षो हि शास्त्रे निन्द्यते । यदाह “ जे उ तह विवज्जत्था, सम्मं गुरुलाघवं अयाणन्ता । सग्गाहा किरियरया, पवयणखिंसावहा खुद्दा ।।” ( पञ्चाशक - ११ / ३७ ) इत्यादि, 'व्यवस्थित' इह विशब्देन यः कदाचित् गुर्वाज्ञाव्यवस्थितः कदाचिदन्यथा तस्यापि व्यवच्छेदः ।
ये जिनकल्पिक-प्रतिमाकल्पिकादयो गच्छनिर्गतास्तेषां गुर्वाज्ञाविकलानां कथं विवक्षितभिक्षाभाक्त्त्वमिति, उच्यते, तत्कल्पस्यैव गुर्वाज्ञारूपत्वादिति । तस्येतीह दृश्यम्, ततस्तस्य यतेः किंविधस्येत्याह 'सदानारम्भिणः' सदा = सर्वकालं अनारम्भिणः = पृथिव्याद्युपमर्दपरिहारिणः । अनेन पृथिव्यादिषु असंयतस्य व्यवच्छेदः, ध्यानादियोगस्यापि तदीयस्य निष्फलत्वात् । आह च " सम्मद्दिठ्ठिस्स वि अविरयस्स न तवो महागुणो होइ । होइ हु हत्थिण्हाणं, तुंदच्छिययं व तं तस्स ।। " ( सम्यक्त्वप्रकरण-२६९) तुन्दाकर्षणे हि यावद् भ्रमिकाष्ठं दवरकेण मुच्यते तावदेव बध्यत इति । सदाग्रहणेन तु यो विहितसामायिकपौषधतया कदाचिदनारम्भी देशतो यतिस्तस्य व्यवच्छेद उक्तो भिक्षाकत्वेन तस्यागमेऽनभिधानात् ।
४०२
=
ननु य एकादशीं प्रतिमां प्रतिपन्नः श्रमणोपासकस्तस्य प्रतिमाकालावधिकत्वादनारम्भकत्वस्य न तदा तावदाद्या भिक्षा सम्भवति । नापि तदितरभिक्षैतस्य वक्ष्यमाणतत्स्वामिलक्षणायोगादिति काऽस्य भिक्षेति ?, अत्रोच्यते, तस्य श्रमणभूतत्वाभिधानात् तद्भिक्षाया अपि श्रमणभिक्षाकल्पत्वात्तस्यामवस्थायां तस्या आप्तोपदिष्टत्वाच्च सर्वसम्पत्करीकल्पत्वमवसेयम् । न ह्यसर्वसम्पत्करमऽतत्कारणं वा विधेयतया वस्त्वाप्ता उपदिशन्ति, आप्तत्वहानिप्रसङ्गादिति । इह ध्यानादियुक्त इत्यत्रादिशब्देन सदानारम्भित्वस्यावरोधेऽपि भेदेन तदुपादानं हेतुत्वार्थम् । ततश्च सदानारम्भिकत्वाद्धेतोः 'सर्वसम्पत्करी' उक्तनिर्वचना मता तत्त्वविदामिति । सदानारम्भस्य हि वृत्तिर्भिक्षयैवान्यथा त्वारम्भित्वप्रसङ्गात् सा चाऽनारम्भित्वादेव सर्वसम्पत्करी । अत एव साऽतिप्रशस्या । यदाह “ अहो जिणेहिं असावज्जा, वित्ती साहू देसिया | मुक्ख - साहणहेउस्स साहुदेहस्स धारणा ।।” ( दशवैकालिक. ५/१/९२) ← (अष्टक ५ / २ वृत्ति) इति ।।६/१०।।
अवसरसङ्गतिप्राप्तां द्वितीयां भिक्षां निरूपयति- 'दीक्षे 'ति । दीक्षावरणकर्मबन्धकारिणी = चारित्रमोहनीयकर्मबन्धकारिणी भिक्षा पौरुषघ्नी प्रकीर्तिता पूर्वाचार्यैः । अनेन तल्लक्षणमुक्तम् । यद्यपि भिक्षा न दीक्षाविरोधिनी किन्तु भिक्षुकस्य दीक्षाविरोधेन चारित्रमूलोत्तरगुणविराधनात्मकेन . वर्तमानस्य # પૌરુષઘ્ની ભિક્ષા
ગાથાર્થ :- દીક્ષાવિરોધી એવી ભિક્ષા પૌરુષની કહેવાયેલ છે. તગડો હોવા છતાં ભિક્ષા દ્વારા જીવન જીવવાથી ધર્મલાઘવ જ થાય છે. (૬/૧૧)
ટીકાર્થ :- દીક્ષાને આવરે-અટકાવે તેવા કર્મને બંધાવનારી ભિક્ષા પૌરુષઘ્ની ભિક્ષા કહેવાયેલ છે. હૃષ્ટ
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०३
अष्टकानुसारेण पौरुषघ्नीभिक्षास्वरूपम् •
पौरुषघ्नी प्रकीर्तिता । तया जीवतः पीनस्य 'पुष्टाङ्गस्य धर्मलाघवमेव स्यात् । तथाहिगृहीतव्रतः पृथिव्याद्युपमर्दनेन शुद्धोञ्छजीविगुणनिन्दया च भिक्षां गृह्णन् स्वस्य परेषां च धर्मस्य लघुतामेवाऽऽपादयति । तथा गृहस्थोऽपि यः सदाऽनारम्भविहितायां भिक्षायां तदुचितमात्मानमाकलयन्मोहमाश्रयति सोऽपि 'अनुचितकारिणोऽमी खल्वार्हताः' इति शासनाऽवर्णवादेन धर्मलघुतामेवाऽऽपादयतीति । तदिदमुक्तम्
=
लक्षणां प्रतिपन्नः
अभ्युपगतः सन् यः =
प्रव्रज्यां प्रतिपन्नो यस्तद्विरोधेन वर्तते । असदारम्भिणस्तस्य पौरुषघ्नीति कीर्तिता ।। क्लिष्टपरिणाम एव चारित्रावरणकर्मबन्धकारी तथापि कार्य-कारणयोरभेदोपचाराद् भिक्षाया अपि प्रज्यावरणकर्मबन्धकारित्वोक्तिर्न विरुध्यते । अनेन तस्याः स्वगतमाध्यात्मिकफलमप्यावेदितम् । तद्बाह्यफलं परगतमाविष्करोति तया = पौरुषघ्न्या भिक्षया जीवतः पुष्टाङ्गस्य सतो धर्मलाघवमेव बोधिदुर्लभताकारणं स्यात् । एतदेव स्पष्टयति - ' तथाही 'त्यादिना । सुगमम् । प्रकृतार्थे अष्टकप्रकरणसंवादगाथे दर्शयति- ‘प्रव्रज्यामि’ति, ‘धर्मलाघवे 'ति च । श्रीजिनेश्वरसूरिकृता तद्वृत्तिस्त्वेवम् प्रव्रज्यां = सर्वविरतिप्राणी तद्विरोधेन = प्रवज्याविरोधेन मूलगुणोत्तरगुणविराधनारूपेण पूर्वोक्तध्यानज्ञानगुर्वाज्ञाऽनपेक्षत्वलक्षणेन वा हेतुना वर्तते = चेष्टते तस्य = प्रव्रज्याविरोधवर्तिनः किंविधस्य असदारम्भिणः असदशोभनं भूतोपमर्दादिकं वस्त्वारभत इत्येवंशीलो यः स तथा तस्य पौरुषघ्नी = उक्तनिर्वचना भिक्षेति प्रकृतम्' इति = अनेनानन्तरोक्तेन वक्ष्यमाणेन वा कारणेन कीर्तिता संशब्दिता । ननु प्रव्रज्याविरोधाभिधानादेवासदारम्भित्वस्यावगतत्वात्किमेतद्ग्रहणेनेति, सत्यं, किन्तु विवक्षितभिक्षाहेतुत्वेनाभिधानमस्येति न दोषः । तथा च यतोऽसौ असदारम्भी इतिहेतोस्तस्य पौरुषघ्नीति कीर्तितेति वाक्यार्थः स्यात् । अथवा तस्य प्रव्रज्याविरोधवर्तिनः प्रव्रजितस्याऽसदारम्भिणश्चाशोभनारम्भस्य गृहिण इत्यर्थः असर्वदारम्भकस्य वाऽष्टम्यादिष्वारम्भवर्जकस्येत्यर्थः, इह च व्याख्याने समुच्चयार्थचशब्दाપૃષ્ટ હોવા છતાં તેવી ભિક્ષા વડે જીવન જીવવાથી ધર્મની લઘુતા જ થાય. તે આ રીતે- દીક્ષા લઈને પૃથ્વી વગેરે જીવોની હિંસા કરવાથી તથા શુદ્ધ ગોચરી ગ્રહણ કરનારા સાધુની નિંદા કરવાથી ભિક્ષાને ગ્રહણ કરનાર સાધુ પોતાના અને બીજાના ધર્મની લઘુતાને જ કરે છે. તથા જે ગૃહસ્થ પણ સદાઅનારંભી સાધુ માટે વિહિત એવી ભિક્ષાને વિશે પોતાની જાતને ઉચિત માનતો વિપર્યાસ પામે છે તે ગૃહસ્થ પણ ‘આ જૈનો અનુચિત કરનારા છે' આ પ્રમાણે શાસનનિંદા દ્વારા ધર્મની લઘુતાને જ કરે છે. (અર્થાત્ હૃષ્ટ-પુષ્ટ શરીરવાળા, પરનિંદક, સાઘ્વાચારભંજક એવા સાધુને ભિક્ષા લેતા જોઈને ‘દીક્ષા લઈને તો જલસા છે. મફતમાં મીઠાઈ ખાવા મળે, ઠંડુ પાણી પીવા મળે, રહેવાને આલીશાન મકાન મળે, પહેરવા માટે બેના બદલે ૧૨ જોડ કપડા મળે, વળી ધરમ પણ નહિ કરવાનો ! અને મજૂરી-કામકાજ પણ નહિ કરવાનું. ઉપરથી સાધુ તરીકે પૂજાવાનું ! આવી રીતે ભિક્ષા મળતી હોય તો આપણે પણ ભિક્ષા માંગીએ તો શું વાંધો ?' આવો વિચાર જે ગૃહસ્થને આવે તે ગૃહસ્થ જૈનધર્મની નિંદા કરે છે. આમ પૌરુષની ધર્મલાઘવ કરે છે.)
અષ્ટકજીમાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિજીએ જણાવેલ છે કે ‘દીક્ષા લઈ જે દીક્ષાવિરોધી પ્રવૃત્તિ કરે છે તથા મલિન આરંભ-સમારંભ કરે છે તેની ભિક્ષા પૌરુષની કહેવાયેલ છે. પુષ્ટ શરીરવાળો તે ભિક્ષા દ્વારા १. हस्तादर्शे 'पुष्टस्य' इति पाठान्तरम् ।
=
-
•
=
=
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
• पौरुषघ्न्या धर्मलाघवम् •
द्वात्रिंशिका - ६/१२
धर्मलाघवकृन्मूढो भिक्षयोदरपूरणम् । करोति दैन्यात्पीनाङ्गः पौरुषं हन्ति केवलम् ।। (अ. ५ / ४-५) अत्र प्रतिमाप्रतिपन्नभिक्षायां दीक्षाविरोधित्वाऽभावादेव नाऽतिव्याप्तिरिति ध्येयम् ।। ११ । क्रियान्तराऽसमर्थत्वप्रयुक्ता वृत्तिसंज्ञिका । दीनान्धादिष्वियं सिद्धपुत्रादिष्वपि केषुचित् ।। १२ ।। भावेऽपि समुच्चयः प्रतीयते । “अहरहर्नयमानो, गामधं पुरुषं पशुम् । वैवस्वतो न तृप्येत, सुराया इव दुर्मदी ।। ” ( पातञ्जलमहाभाष्य- २/२/२९) इत्यादाविवेति (अ.प्र. ५ / ४) । यदुक्तं ' वक्ष्यमाणेन वा कारणेन तदाह' । अथवा प्रव्रज्याविरोधवर्तिनं सामान्यं वा प्राणिनं प्रति पौरुषघ्न्या अन्वर्थघटनामाह - धर्मस्य श्रुत चारित्रलक्षणस्य लाघवं अपभ्राजनं कर्तुं शीलमस्य धर्मलाघवं वा करोति “अनुचितकारिणः खल्वार्हता” इत्यवर्णमुत्पादयति यः स धर्मलाघवकृत् तथा मूढो = मुग्धो यः सदाऽनारम्भिविहितायामपि भिक्षायामसदारम्भ्यपि तदुचितमात्मानमाकलयन्मोहमाश्रयति यो वा पूर्वोदितानि वृद्धाद्यर्थादीन्यटनविशेष - णानि कुशास्त्रवासनावासितत्वेन नाऽऽश्रयति । किमित्याह भिक्षया = भिक्षणेन उदरपूरणं = जठरपिठरविवभरणं करोति विदधाति दैन्यात् = दीनवृत्त्या, अवस्थाया ह्यनौचित्येन भिक्षणेन मनसोद्धतस्यापि परमार्थतो दीनत्वमेव, विदुषामश्लाघ्यत्वादिति । पीनाङ्गो रोगाद्यपीडितत्वेनोपचितदेहः । अनेन चेदमाह । रोगादिपीडितदेहो भिक्षयोदरं पूरयन्नपि नोपहन्ति पौरुषं, पौरुषस्य रोगादिभिरेव हतत्वादिति । इह च यतोऽसौ तस्मादिति वाक्यशेषो दृश्यः । पौरुषं = पुरुषभावं पुरुषकर्म वा पुरुषकारमित्यर्थः, हन्ति विनाशयति, केवलं यदि परं न पुनः पुरुषार्थं कञ्चन पुष्णाति । तथाहि न तावत्तस्य धर्मार्थ-मोक्षार्थावसदारम्भित्वात् । नाप्यर्थार्थ- कामार्थौ भिक्षाभोजित्वात् । भिक्षाकस्य ह्यर्थ-कामौ सतामप्रशंसनीयाविति । एवं च भिक्षया यः पौरुषं हन्ति, तस्य पौरुषं भिक्षैव हन्ति इति तत्प्राधान्यात् पौरुषघ्नी भिक्षेति व्यपदिश्यते (अ.प्र. ५/५ वृ.) ← इति ।
=
=
-
=
प्रकृते → तितिक्षा-ज्ञान-वैराग्य- शमादिगुणवर्जितः । भिक्षामात्रेण यो जीवेत् स पापी यतिवृत्तिहा । । ← ( प. हंस. ६) इति परमहंसोपनिषद्वचनमप्यत्राऽनुयोज्यं यथातन्त्रम् । ततश्च पौरुषघ्नीं भिक्षामुपजीवतो मोक्षप्रार्थना हि पण्डकमुद्वाह्य मुग्धायाः पुत्रप्रार्थनन्यायमनुसरतीत्यवधेयम् ।।६/११।। પેટ ભરે છે અને ધર્મલાધવ કરે છે. તે મૂઢ સાધુ કેવળ પોતાના પૌરુષને પરાક્રમને = પુરુષાર્થને
હણે છે.” ૧૧ મી શ્રાવકની પ્રતિમાને ધારણ કરનાર શ્રાવકની ભિક્ષામાં દીક્ષાવિરોધિત્વ ન હોવાથી જ અતિવ્યાપ્તિ નહિ આવે, અર્થાત્ તેની ભિક્ષા પૌરુષઘ્ની ભિક્ષા બનવાને કોઈ અવકાશ નહિ મળેखा वातनुं ध्यान राजवं. (६/११ )
४०४
=
=
વિશેષાર્થ :- ૧૧ મી ડિમાને વહન કરનાર શ્રાવક કાંઈ આળસ, પ્રમાદ, સત્ત્વહીનતા વગેરે કારણે ભિક્ષા ગ્રહણ કરે છે- તેવું નથી. પરંતુ ભગવાનની આજ્ઞાને કેન્દ્રસ્થાનમાં રાખીને ભિક્ષા ગ્રહણ કરે છે. માટે તેની ભિક્ષા દીક્ષાના અંતરાય કરનાર કર્મને બાંધવામાં નિમિત્ત બનતી નથી. માટે તેની भिक्षा पौरुषघ्नी भिक्षा नहि उहेवाय. (९/११ )
*
વૃત્તિ ભિક્ષા ૢ
ગાથાર્થ :- ભિક્ષા સિવાયની અન્ય ક્રિયા કરવાનું સામર્થ્ય નહિ હોવાથી જે ભિક્ષા ગ્રહણ કરાય
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०५
• वृत्तिभिक्षाधिकारिनिवेदनम् • क्रियान्तरेति । क्रियान्तराऽसमर्थत्वेन प्रयुक्ता (=क्रियान्तराऽसमर्थत्वप्रयुक्ता), न तु मोहेन चारित्रशुद्धीच्छया वा वृत्तिसंज्ञिका भिक्षा भवति । इयं च दीनाऽन्धादिषु सम्भवति। यदाह
निःस्वाऽन्ध-पङ्गवो ये तु न शक्ता वै क्रियान्तरे । भिक्षामटन्ति वृत्त्यर्थं वृत्तिभिक्षेयमुच्यते ।। नाऽतिदुष्टाऽपि चाऽमीषामेषा स्यान्न ह्यमी तथा । अनुकम्पानिमित्तत्वाद्धर्मलाघवकारिणः ।।
अवसरप्राप्तां तृतीयां भिक्षामाह- ‘क्रियान्तरे'ति । क्रियान्तराऽसमर्थत्वेन = भिक्षाव्यतिरिक्तकृषिवाणिज्यादिक्रियाविशेषाऽशक्ततया प्रयुक्ता, न तु मोहेन प्रयुक्ता, मोहप्रयुक्ता पौरुषध्येव स्यात् । न वा चारित्रशुद्धीच्छया प्रयुक्ता वृत्तिसंज्ञिका भिक्षा भवति। सदाऽनारम्भलक्षणचारित्रयोग-क्षेम-संवर्धनसंशोधनादीच्छाप्रयुक्ता भिक्षा तु सर्वसम्पत्कर्येव स्यात् । इयञ्च वृत्तिभिक्षा दीनान्धादिषु सम्भवति ।
प्रकृतार्थे कारिकायुग्मेन अष्टकसंवादमाह- 'निःस्वेति, 'नातिदुष्टे'ति च । तवृत्तिस्त्वेवम् → निःस्वाऽन्ध-पङ्गवो = निर्धनोपहतनयनचलनबलहीनाः ये = केचन तुशब्दः पुनःशब्दार्थः । तस्य चैवं प्रयोगः, यः प्रव्रज्याविरुद्धवृत्तिस्तस्य पौरुषघ्नी भिक्षा ये पुनर्निःस्वादयः किंविधा वैशब्दस्यैवकारार्थस्य 'नजा'सम्बन्धान्नैव शक्ताः = समर्थाः, क्रियान्तरे = भिक्षाव्यतिरिक्ते कृषिवाणिज्यादिके कर्मविशेषे, ये तु क्रियान्तरसमर्थास्तेषां पौरुषघ्येवेति गर्भार्थः । भिक्ष्यत इति 'भिक्षा' भिक्षणं वा 'भिक्षा', ताम् अटन्ति = भ्रमन्ति। किमर्थमित्याह वृत्तिर्वर्तनं जीविका तस्यै इदं वृत्त्यर्थं, तेषामिति गम्यते, वृत्तिभिक्षा उक्तनिर्वचना इयम् = एषा उच्यते = अभिधीयते इति + (अ.प्र. ५/६ वृ.) ।
किमियमेषामुचिता अनुचिता वेत्याशङ्कायामाह न = नैव अतिदुष्टा = अत्यन्तदोषवती पौरुषघ्नीव तद्भाजाम्, अपि चेत्यस्यानुक्तसमुच्चयार्थत्वान्नातिप्रशस्या च सर्वसम्पत्करीव तद्भागिनां अमीषां = निःस्वान्धादीनां एषा = अनन्तरोक्ता वृत्तिभिक्षा स्यात् = भवेत् । कुत एतदेवमित्याह न = नैव हिशब्दो यस्मादर्थः अमी = एते निःस्वादयः तथा = तेन प्रकारेण येन पौरुषघ्नीभागिनः धर्मलाघवकारिणः = जिन(?प्र)वचनाऽवर्णहेतवः, कुत इत्याह अनुकम्पानिमित्तत्वात् = स्वविषये जनकरुणायाः कारणत्वात्तेषां, तथाविधबालवदिति । प्रयोगश्चात्र- (ये) धर्मलाघवहेतवो न भवन्ति न तेषां भिक्षादोषोऽस्ति यथा साधूनाम्, धर्मलाघवाऽहेतवश्च तथा निःस्वादयोऽतस्तेषां न दुष्टा भिक्षेति । न चाभ्यां हेतु-दृष्टान्ताभ्यां છે તે વૃત્તિ નામની ભિક્ષા કહેવાય છે. ગરીબ, અંધ વગેરે જીવોમાં આ ભિક્ષા હોય છે. કેટલાક सिद्धपुत्र वगेरेम ५९ मा भिक्षा होय छे. (७/१२)
ટીકાર્ય - મોહથી કે ચારિત્રશુદ્ધિની ઈચ્છાથી નહિ પણ ભિક્ષા સિવાયની ધંધો આદિ પ્રવૃત્તિ કરવાનું સામર્થ્ય નહિ હોવાથી જે ભિક્ષા ગ્રહણ કરાય છે તે વૃત્તિ નામની ભિક્ષા થાય છે. ગરીબ, અંધ વ્યક્તિ વગેરેમાં આ વૃત્તિભિક્ષા હોય છે. અષ્ટકજીમાં જણાવેલ છે કે “નિર્ધન, અંધ, પાંગળા વગેરે જે જીવો ધંધા-નોકરી વગેરે પ્રવૃત્તિ કરવામાં સમર્થ નથી તેઓ જીવનનિર્વાહ માટે ભિક્ષાટન કરે છે. આ વૃત્તિભિક્ષા કહેવાય છે. નિર્ધન વગેરે માણસને વૃત્તિભિક્ષા દોષયુક્ત પણ નથી બનતી. કારણ કે નિર્ધન વગેરે જીવો અનુકંપાનું નિમિત્ત હોવાના લીધે પૌરુષષ્મી ભિક્ષા ગ્રહણ કરનારા જીવોની જેમ ધર્મલાઘવ કરનારા બનતા નથી.”
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०६
• सिद्धपुत्रादिस्वरूपमीमांसा • द्वात्रिंशिका-६/१२ (अ.५/६-७) तथा सिद्धपुत्रादिष्वपि केषुचिद् वृत्तिभिक्षा सम्भवति, आदिना सारूपिकग्रहः, दीनादिपदाऽव्यपदेश्यत्वाच्चैषां पृथगुक्तिः । श्रूयन्ते चोत्प्रव्रजिता अमी जिनागमे 'भिक्षुकाः, यतो व्यवहारचूामुक्तं- “२जो अणुसासिओ ण पडिनियत्तो सो सारूविअत्तणेण वा सिद्धपुत्तत्तणेण वा अच्छिउं कंचि कालं । "सारूविओ णाम सिरमुंडो अरजोहरणो अलाउएहिं भिक्खं हिंडइ अभज्जो । सिद्धपुत्तो णाम सबालओ भिक्खं हिंडइ वा ण वा वराडएहिं वेंटलिअं करेइ लट्ठिं वा धरेतित्ति" (व्य.सू.चू. ) । निःस्वादीनां सर्वसम्पत्करी प्राप्नोतीति वाच्यम्, अयतित्वेन तेभ्यस्तस्या निवर्तितत्वात् । सर्वसम्पत्करी हि यतित्वेन व्याप्ता। अतो यतित्वं निवर्तमानं तां निवर्तयति (अ.प्र.५/७ वृ.) इति । ___अत्रैवाधिकार्यन्तरसमुच्चयार्थमाह- 'तथेति । सिद्धपुत्रादिषु 'पिण्डमुत्सृज्य करं लेढीति न्यायविषयभूतेषु । तल्लक्षणञ्चैवम् “मुण्डः सशिखाकः सभार्याको गृहस्थविशेषः सिद्धपुत्रः उच्यते । आदिना = ‘सिद्धपुत्रादिषु' इतिपदगतेन आदिशब्देन सारूपिकग्रहः । समानं रूपं = सरूपं, तेन चरतीति सारूपिकः” (व्य.सू.भा.वृ.४/१३५) इति व्यवहारसूत्रभाष्यवृत्तौ श्रीमलयगिरिसूरिः । व्यवहारसूत्रभाष्यवृत्ती एवाग्रे → सारूपिकः = शिरोमुण्डो रजोहरणरहितोऽलाबुपात्रेण भिक्षामटति सभार्योऽभार्यो वा । सिद्धपुत्रो नाम सकेशो भिक्षामटति वा न वा, वराटकैः विण्टलकं करोति यष्टिं धारयति । (व्य.भाष्य. ३६७१ मलय.) सारूपिकसिद्धपुत्रो नाम मुण्डितशिखो रजोहरणरहितोऽलाबुपात्रेण भिक्षामटन् सभार्यो वा (व्य.भा. ३६५६ मलय.) इत्येवं मलयगिरिसूरिभिः सारूपिक-सिद्धपुत्र-सारूपिकसिद्धपुत्रलक्षणानि दर्शितानि । 'मुण्डितशिराः शुक्लवासःपरिधायी कच्छामबध्नानो भिक्षा हिण्डमानः सारूपिक उच्यते' ( ) इत्यन्यत्रोक्तम् । दीनादिपदाऽव्यपदेश्यत्वात् = दीनान्धादिशब्दाऽसङ्ग्राह्यत्वात् एषां = सिद्धपुत्रादीनां गाथायां पृथगुक्तिः = स्वतन्त्रोल्लेखोऽकारि ग्रन्थकृता। तत्स्वरूपमाह- श्रूयन्त इत्यादिना । सुगमम् ।
તેમ જ કેટલાક સિદ્ધપુત્ર, સારૂપિક વગેરેમાં પણ આ વૃત્તિભિક્ષા સંભવે છે. દિનાદિ શબ્દથી સિદ્ધપુત્ર વગેરેનો ઉલ્લેખ થવો શક્ય ન હોવાથી મૂળ ગાથામાં સિદ્ધપુત્ર વગેરેનો સ્વતંત્ર ઉલ્લેખ કરવામાં આવેલ છે. દીક્ષા છોડવા છતાં પણ અમુક જીવો ભિક્ષા દ્વારા જીવનનિર્વાહ કરનારા હોય છે – એવું જિનાગમમાં સંભળાય છે. કારણ કે વ્યવહારસૂત્રચૂર્ણિમાં જણાવેલ છે કે “જેને ઘણી રીતે સમજાવવા છતાં પણ સાંસારિક વૃત્તિથી જે પાછો ફરતો નથી તે સારૂપિક તરીકે અથવા સિદ્ધપુત્ર તરીકે થોડો સમય રહે. જેણે માથું મૂંડાવેલ હોય, રજોહરણ ધારણ ન કરે, તુંબડાના પાત્ર દ્વારા ભિક્ષાટન કરે અને પત્નીરહિત હોય તે સારૂપિક કહેવાય. સિદ્ધપુત્ર એટલે જે પુત્રયુક્ત હોય, ભિક્ષા માટે નીકળે અથવા ન નીકળે, કોડી-વાટકી વગેરે દ્વારા વૅટલિકા = દેવતા આહાન વગેરે કરે અથવા લાકડી ધારણ કરે છે. બધા જ સિદ્ધપુત્ર કે સારૂપિકની ભિક્ષા વૃત્તિભિક્ષા નથી કહેવાતી. પરંતુ તેમાંના કેટલાકની જ ભિક્ષા વૃત્તિભિક્ષા १. हस्तादर्श 'भिक्षाका' इति पाठः। २. योऽनुशिष्टो न प्रतिनिवृत्तः सापकत्वेन वा सिद्धपुत्रत्वेन वा स्थित्वा कञ्चित्कालं, सावपिको नाम मण्डशिरा अरजोहरणः अलाबकैः भिक्षां हिण्डेऽभार्यश्च। सिद्धपुत्रो नाम सबालः भिक्षा हिण्डते वा न वा वराटकैः वेण्टलिकां करोति यष्टिं वा धारयति इति । ३. मुद्रितप्रतौ 'अच्छउ' इत्यशुद्धः पाठः। ४. हस्तादर्श 'सारवि..' इत्यशुद्धः पाठः। ५. मुद्रितप्रतौ 'अलाउयाहिं' इति पाठः। ६. मुद्रितप्रतौ 'वेठलिअं' इति पाठः ।
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०७
• अनुकम्पानिमित्तविचारः . केषुचिदित्यनेन ये उत्प्रव्रजितत्वेन क्रियान्तराऽसमर्थास्ते गृह्यन्ते । येषां पुनरत्यन्तावद्यभीरूणां संवेगाऽतिशयेन प्रव्रज्यां प्रति प्रतिबद्धमेव मानसं तेषामाद्यैव भिक्षा ।
निशीथचूां तु तत्स्वरूपम् → वत्थदंडधारी कच्छं णो बंधति, भारिया से णत्थि, भिक्खं हिंडइ वा ण वा एरिसो सारूवी । सिद्धपुत्तोऽवि एरिसो चेव । णवरं सिरं मुंडं सिहं च धरेति, भारिया से भवति वा ण वा 6 (नि.भा.४५८७ भाग-३ पृ.५४१ चू.) इत्थमावेदितम् । तत्रैव चाने → बाहिरभिंतरकरणवज्जितो सारूवी। मुंडो सुक्किल्लवासधारी, कच्छं ण बंधति, अबंभचारी, अभज्जगो भिक्खं हिंडइ । जो पुण मुंडी ससिहो सुक्कंबरधरो सभज्जगो सो सिद्धपुत्तो (नि.भा. ५५४८ चू.भाग.३) इत्थमुक्तम् । तत्रैव चाग्रे → सारूविगो पुण सुक्किल्लवत्थपरिहिओ मुंडमसिहं धरेइ, अभज्जगो पत्तादिसु भिक्खं हिंडइ । अण्णे भण्णंति-पच्छाकडा सिद्धपुत्ता चेव, जे असिहा ते सारूविगा - (नि.भा.६२६६ चू.) इत्थमुक्तम्।
___ सारूपिकस्वरूपञ्च व्यवहारसूत्रभाष्ये → असिहो ससिहं गिहत्थो, रयहरवज्जो उ होइ सारूवी । धारेइ निसिज्जं तु एगं ओलंबगं चेव ।। (व्य.भा.उ.४/गा.१३५) इत्येवमावेदितम् । 'सारूपिक एकां निषद्यामेकनिषद्योपेतं रजोहरणं, अवलम्बकं = दण्डकं, उपलक्षणमेतत् पात्रादिकञ्च धारयति शिरश्च मुण्डयतीति तवृत्तौ श्रीमलयगिरिसूरिः । गच्छाचारप्रकीर्णकवृत्तौ → मुण्डितशिराः शुक्लवासपरिधायी कच्छां न बध्नाति अभार्याको भिक्षां हिण्डमानः = सारूपिकः । शुक्लाम्बरधरो मुण्डितशिराः सशिखाकोऽदण्डकोऽपात्रकः = सिद्धपुत्रः - (ग.गा.८० वृत्ति) इत्युक्तम् । → मुंडसिरोया सुक्किल्लवत्थधरो न वि यच्छं । हिंडइ न वा अभज्जो सारूवी एरिसो होइ ।। ( () इति चान्यत्र । सिद्धपुत्रस्वरूपमप्यन्यत्र → सभज्जो अभज्जो वा णियमा सुक्कंबरधरो खुरमुंडो ससिहो असिहो वा णियमा अडंडगो अपत्तगो य सिद्धपुत्तो होइ ।। 6 ( ) इत्थमावेदितम् ।
→ सारूविगो = सिद्धपुत्तो - (नि.चू. ५८६) इति तु निशीथचूर्णिकृदुक्तिः → सारूपिकः = सिद्धपुत्रः - (बृ.क.भा. ४९३९ वृत्ति) इति बृहत्कल्पभाष्यवृत्तिकृदुक्तिश्च तयोरुत्प्रवजितत्वलक्षणसामान्यधर्मापेक्षया बोद्धव्या । अत एव प्रथमोद्देशे च बृहत्कल्पभाष्यवृत्ती एव → सारूपिकाः नाम श्वेतवाससः क्षुरमुण्डितशिरसो भिक्षाऽनुपजीविनः पश्चात्कृतविशेषाः - (बृ.क.भा.१११८ वृ.) इत्युक्तम् । तद्भिक्षामाह- ये उत्प्रव्रजितत्वेन = बाल्यकाले दीक्षां गृहीत्वा युवावस्थायां तत्परित्यागेन क्रियान्तरासमर्थाः = वाणिज्य-कृष्यादिक्रियायामशक्ता अनिष्णाता वा ते एव वृत्तिभिक्षायां गृह्यन्ते ।
येषां पुनः सिद्धपुत्रादीनां संविग्नपाक्षिकादीनां वा अत्यन्तावद्यभीरूणां = अतिशयेन पृथिव्याधुपमर्दाऽसहिष्णूनां संवेगातिशयेन प्रव्रज्यां प्रति प्रतिबद्धमेव मानसं तेषां आद्यैव = सर्वसम्पत्कर्येव भिक्षा । કહેવાય છે. આમ કહેવા દ્વારા એવું સૂચિત થાય છે કે જે સિદ્ધપુત્ર વગેરે બાલદીક્ષિત હોવા વગેરેના કારણે ધંધો વગેરે કરવાની આવડત વગરના હોવાથી ભિક્ષા સિવાય બીજી કોઈ પણ પ્રવૃત્તિ દ્વારા ભોજન મેળવવા સમર્થ ન હોય તેવાની જ ભિક્ષા વૃત્તિભિક્ષા કહી શકાય.
પરંતુ જેઓ ચારિત્રાચારથી ભ્રષ્ટ હોવા છતાંય અત્યંત પાપભીરુ છે તથા ઝળહળતા સંવેગના લીધે દીક્ષા તરફ જ જેઓનું મન વળેલું છે તેવા સંવિગ્નપાક્ષિક વગેરે જીવોની ભિક્ષા તો સર્વસંપન્કરી
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०८
• अष्टकवृत्तिकृद्वचनमीमांसा • द्वात्रिंशिका-६/१३ एतद्व्यतिरिक्तानामसदारम्भाणां च पौरुषघ्येव' । 'तत्त्वं पुनरिह केवलिनो विदन्ती'त्यष्टकवृत्तिकृद्वचनं (अ.प्र.५/८ वृ.) च तेषां नियतभावाऽपरिज्ञानसूचकमित्यवधेयम् ।।१२।। अन्याऽबाधेन सामग्र्यं मुख्यया भिक्षयाऽलिवत् । गृह्णतः पिण्डमकृतमकारितमकल्पितम् ।।१३।। ____एतद्व्यतिरिक्तानां= क्रियान्तराऽसमर्थात्यन्तावद्यभीरुव्यतिरिक्तानां सिद्धपुत्रादीनां असदारम्भाणाञ्च यतिगृहस्थानां पौरुषघ्न्येव भिक्षा, स्वपराक्रमबाधकत्वात् । यतित्वेऽपि चेदसदारम्भः, पौरुषघ्येव भिक्षा । चेत् संवेग-मार्गपक्षपात-दीक्षार्थितादि, संविग्नपाक्षिक-सिद्धपुत्रादीनां सर्वसम्पत्कर्येव भिक्षेति व्यवस्थाऽत्रा ।
ननु सिद्धपुत्रादीन् प्रत्यष्टकवृत्तिकारेण तु → एतेषां भिक्षाकाणां कतमा भिक्षा । तत्र न तावत्सर्वसम्पत्करी तेषामयतित्वात् । नापि पौरुषघ्नी त्यक्तप्रव्रज्यत्वेन प्रव्रज्याविरोधवर्तित्वाभावात् । नापि वृत्तिभिक्षा क्रियान्तरकरणसमर्थत्वात् । भिक्षान्तरस्य चानभिधानादिति । अत्रोच्यते- वृत्तिभिक्षेति सम्भावयामो निःस्वत्वात्तेषां क्रियान्तरकरणाऽसामर्थ्याच्च । उत्प्रव्रजितो हि प्रायः क्रियान्तरकरणाऽसमर्थो भवति, पौरुषघ्नी वाऽसौ, यतो न प्रव्रज्याप्रतिपन्नस्यैव सा, क्रियान्तरकरणसमर्थस्य अन्यस्याप्यशोभनारम्भस्य तस्या इष्टत्वात्पौरुषहननलक्षणान्वर्थयोगाच्च । अथवा तेषामत्यन्ताऽवद्यभीरूणां संवेगातिशयवतां पुनः प्रव्रज्यां प्रति प्रतिबद्धमानसानां सर्वसम्पत्करीभिक्षाया बीजकल्पाऽसौ स्यात् । तत्त्वं पुनरिह केवलिनो विदन्तीति । - (अ.प्र.५/८ वृ.) इत्युक्तमित्याशङ्कायामाह- 'तत्त्वं पुनरिह केवलिनो विदन्तीति अष्टकवृत्तिकृद्वचनं तु तेषां = सिद्धपुत्रादीनां नियतभावाऽपरिज्ञानसूचकं = प्रतिनियतमनःपरिणामाज्ञानद्योतकम् । 'छद्मस्थैः तन्नियतप-रिणामो ज्ञातुं न शक्यत' इति सूचनपरमष्टकवृत्तिकृद्वचनमवगन्तव्यम् ।
__केचित्तु 'तेषां = अष्टकवृत्तिकृतां नियतभावाऽपरिज्ञानसूचकं = क्रियान्तराऽसमर्थ-मुमुक्षु-तद्व्यतिरिक्तरूपेण त्रिविधानां सिद्धपुत्रादीनां या भिक्षास्तत्सम्बन्धी यः प्रतिनियतविभागः तद्विषयकाऽनवबोधद्योतकमि'त्यपि व्याख्यानयन्ति । तच्चिन्त्यम् ।।६/१२।।
सर्वसम्पत्कर्या साधुः कथं सामग्र्यमश्नुते ? इत्याशङ्कायामाह- ‘अन्येति । अकृतं = स्वयमભિક્ષા જ કહેવાય. આ સિવાયના ઉત્પવ્રજિત અને મલિનારંભી જીવોની ભિક્ષા પૌરુષષ્મી જ બને. કેમ કે હૃષ્ટ-પુષ્ટ દેહવાળા તેવા જીવોની ભિક્ષા તેમના પુરુષાર્થને-પરાક્રમને હણનારી જ બને છે.
આ રીતે સારૂપિક, સિદ્ધપુત્ર, સંવિગ્નપાક્ષિક વગેરે જીવોની ભિક્ષાનો વિભાગ સ્પષ્ટ હોવા છતાં પણ “અહીં તત્ત્વ = પરમાર્થ તો કેવલી ભગવંતો જાણે” એવું અદકજીના વૃત્તિકાર આચાર્ય ભગવંતે જણાવેલ છે તે “પ્રવ્રજ્યાભ્રષ્ટ જીવોના મનનો નિયત પરિણામ જાણી શકાતો નથી. આ બાબત સૂચવે छ- मेम ध्यानमा २५g. (६/१२)
જ સર્વસંપરી ભિક્ષાથી સાધુપણું પૂર્ણ જ સર્વસંપન્કરી ભિક્ષાથી સાધુપણું સંપૂર્ણ કઈ રીતે બને ? એ વાતને ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે -
ગાથાર્થ - બીજાને પીડા ન થાય તે રીતે ભમરાની જેમ અકૃત, અકારિત અને અકલ્પિત એવા પિંડને મુખ્ય ભિક્ષાથી ગ્રહણ કરતા સાધુનું સંયમ પૂર્ણ થાય છે. (૬/૧૩) १. मुद्रितप्रतौ 'पौरुषघ्नयेव' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
• भिक्षया साधुसामग्र्यलाभविचारः .
४०९ अन्येति । अन्येषां = स्वव्यतिरिक्तानां दायकानां अबाधेन = अपीडनेन (=अन्याऽबाधेन) मुख्यया = सर्वसम्पत्कर्या भिक्षया अलिवद् = भ्रमरवद् अकृतमकारितमकल्पितं च पिण्डं गृह्णतः सामग्र्यं = चारित्रसमृद्ध्या पूर्णत्वं भवति। अलिवदित्यनेनाऽनटनप्रतिषेधः, तथा 'सत्यभ्याहृतदोषप्रसङ्गात् । निर्वर्तितं, अकारितं, अन्यैश्च अकल्पितं 'साधवे दास्यामी'ति ।।
तदुक्तं अष्टकप्रकरणे → अकृतोऽकारितश्चान्यैरसङ्कल्पित एव च । यतेः पिण्डः समाख्यातो, विशुद्धः शुद्धिकारकः ।। - (अ.प्र.६/१) इति । तद्वृत्तिस्तु → अकृतः = क्रयण-हनन-पचनैर्भोज्यतया स्वयमनिर्वर्तितः, एवमेव अकारितश्च = अविधापितः, चकारः समुच्चये, अन्यैः कर्मकरादिभिः, असङ्कल्पित एव च = क्रयणादिप्रकारैः ‘साधवे इदं दास्यामी'त्यनभिसन्धितोऽन्यैरेव एवकारेणान्यथाविधपिण्डस्य साधोरग्राह्यतामाह । आह च- “पिण्डं असोहयन्तो, अचरित्ती एत्थ संसओ नत्थि । चारित्तम्मि असन्ते, सव्वा दिक्खा निरत्थिआ ।।” (अज्ञातोञ्छकुलक-५) चकार उक्तसमुच्चये। अकृतादिपदैश्च क्रयणक्रायण-तदनुज्ञान-हनन-घातन-तदनुज्ञान-पचन-पाचन-तदनुज्ञानलक्षणकोटीनवकशुद्धता पिण्डस्योक्तेति । यतेः = पृथिव्यादिसंरक्षणप्रयत्नवतः, पिण्डः = ओदनादिरूपः, उपलक्षणत्वादस्य शय्योपकरणे च, समाख्यातो = विगतरागादिदोषसकलपदार्थसार्थस्वभावाऽवभासनसहसंवेदनेन निर्वाणनगरगमनासमानमार्गायमाणचरणकरणविशुद्धहेतुतयोपलभ्य सम्यगभिहितस्तीर्थंकरैरिति नाऽन्तरायदोषास्तेषाम् । पुनः किंविधः पिण्डः ? इत्याह विशुद्धः = सकलदोषवियुक्तस्तथा विशुद्धत्वादेव शुद्धिकारकः = कर्ममलकलङ्कविकलताकारीति । अथवा कस्मादकृतादिगुणः पिण्डो यतेः समाख्यातः ? इत्याह विशुद्धो = विशुद्ध एव कृतादिदोषरहित एव शुद्धिकारको भवति, नान्यः । विशुद्ध्यर्थी च यतिर्भवप्रपञ्चोपचितकल्मषमलपटलस्येति 6 (अ.प्र. ६/१ वृ.) इत्येवमवगन्तव्या। ____ अलिवदिति । यथा हि मधुकरः कतिपयमकरन्दकणस्वीकरणतः कुसुमक्लमाऽकरणेनाऽऽत्मानमनुप्रीणात्येवमेव मुनिमधुकराः कृत-कारित-सङ्कल्पितादिदोषपरिहारेण स्तोकस्तोकान्न-पानमकरन्दग्रहणतो गृहपतिप्रसूनपीडाऽनापादनेन संयमात्मानमनुपालयन्ति । अनेन य एकत्र सद्मनि भुङ्क्ते तस्य निरासः, एकत्र भोजने हि कथञ्चिदुद्गमदोषपरिहरणप्रयत्नपरस्यापि पुरःकर्म-पश्चात्कर्माऽसंयतचेष्टाकृतदोषप्रसङ्ग इति (अ.प्र.वृ.५/३) अष्टकवृत्तिकृतः ।।
ટીકાર્થ :- સાધુ પોતાનાથી ભિન્ન એવા ભિક્ષાદાતાને તકલીફ ન થાય એ રીતે સર્વસંપન્કરી ભિક્ષાથી ભમરાની જેમ પોતાના નિમિત્તે જાતે નહિ બનાવેલ, પોતાના નિમિત્તે બીજા પાસે નહિ કરાવેલ તેમજ સૂચના વગર જ પોતાના નિમિત્તે બીજા દ્વારા નહિ બનાવાયેલ (=અનનુમોદિત) એવા આહાર આદિને ગ્રહણ કરતા સાધુ ચારિત્રસમૃદ્ધિથી પૂર્ણતાને પામે છે.
ભમરાની જેમ ભિક્ષા ગ્રહણ કરે’ આમ કહેવાથી “ભિક્ષા માટે સાધુ ફરે નહિ આ વાતનો નિષેધ સૂચિત થાય છે. કારણ કે સાધુ ભિક્ષા માટે અલગ-અલગ ઘરે ફરે નહિ તો ઉપાશ્રયમાં શ્રાવકો આહારાદિ લાવે તો “અભ્યાહત” નામનો દોષ સાધુને લાગે છે.
શંકા :- સાધુ ભગવંતને વંદન કરવા માટે આવતા ગૃહસ્થો ઉપાશ્રયમાં ગોચરી લાવે તો તેમાં १. हस्तादर्श 'सेत्य....' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
• निर्दोषभिक्षालाभाऽसम्भवविचारः •
द्वात्रिंशिका - ६/१४
साधुवन्दनार्थमागच्छद्भिः गृहस्थैः पिण्डाऽऽनयने नाऽयं भविष्यति, तदागमनस्य वन्दनार्थत्वेन साध्वर्थपिण्डाऽऽनयनस्य प्रासङ्गिकत्वादिति चेत् ? न, एवमपि मालापहृताद्यनिवारणादिति वदन्ति ।। १३ ।। नन्वेवं 'सद्गृहस्थानां गृहे भिक्षा न युज्यते । अनात्मम्भरयो यत्नं स्व-परार्थं हि कुर्वते । । १४ । । नन्वेवमिति । नन्वेवं = सङ्कल्पितपिण्डस्याप्यग्राह्यत्वे सद्गृहस्थानां = शोभनब्राह्मणाद्यगारिणां एवमपि अभ्याहृतदोषपरिहारेऽपि मालापहृताद्यनिवारणात् मालापहृत-निक्षिप्त-पिहिताद्यनेकदोषाऽपरिहारात् । अथ गृहस्थवचनप्रामाण्यात्तदवगमे तत्परिहारो भविष्यति, सत्यम्, किन्तु गृहस्थहस्तस्थापितादिदोषो दुष्परिहार्यः स्यादिति (अ.प्र.वृ. ५/३) अष्टकवृत्तिकृतो वदन्ति ||६ / १३ ।।
'अकल्पितमि ( द्वा.द्वा.६/१३, पृ. ४०८) ति यदुक्तं तस्याऽसम्भवं परमतेनोपदर्शयति- 'नन्वेवमिति । एवं = सङ्कल्पितपिण्डस्यापि, अपिना कृत-कारितसमुच्चयः, अग्राह्यत्वे = चारित्राशुद्ध्यापादकतयाऽनुपादेयत्वेऽङ्गीक्रियमाणे, तल्लाभाऽसम्भवः, दानार्थमसङ्कल्पितस्याऽसत्त्वेन दातुमशक्यत्वात् । तदुक्तं अष्टकप्रकरणे यो न सङ्कल्पितः पूर्वं देयबुद्ध्या कथं नु तम् । ददाति कश्चिदेवं च स विशुद्धो वृथोदितम् ।। ← (अ.प्र.६/२) इति । किञ्चैवं सति प्रकृते विकल्पयुगलमुपतिष्ठते - किं यतयोऽसद्गृहस्थानां गृहे भिक्षामुपलभेरन् यदुत सद्गृहस्थानां गृहे ? न तावदाद्योऽनवद्यः पापर्द्धि - चण्डालादिगृहे भिक्षाग्रहणस्यातिविगीतत्वात्, आगमनिषिद्धत्वाच्च । तदुक्तं दशवैकालिकसूत्रे 'पडिकुठं कुलं न पविसे' (द.वै. ५/१/१७) इति । इत्वरयावत्कथिकभेदेन मृतक-सूतकादि - चण्डालादिकुलं प्रतिषिद्धमिति तच्चूर्णो व्यक्तम् ।
द्वितीयपक्षोऽपि न चारुतामञ्चतीत्याह- सद्गृहस्थानां = शिष्टानां अत एव दातॄणां गृहे भिक्षा भिक्षार्थमटनञ्च यतेः न युज्यते । न पचेदन्नमात्मने ← ( या स्मृ. ५/१०४ ) इति याज्ञवल्क्यस्मृतिवचनेन ते अनुदरम्भरयः ।
४१०
=
"
=
અભ્યાહત દોષ નહિ લાગે, કારણ કે ગૃહસ્થો ગોચરી વહોરાવવા ઉપાશ્રયમાં નથી આવેલા પણ ગુરુવંદન કરવા માટે આવેલ છે. આહાર-પાણી લાવવાનું તો પ્રાસંગિક છે, મુખ્ય ઉદેશરૂપે નથી. સ્થાપના દોષ તો સાધુને ઉદ્દેશીને ગોચરી રાખે તો લાગે. એવું તો અહીં નથી.
સમાધાન :- આમ કરવામાં અભ્યાહત દોષ ભલે ન લાગે. પરંતુ માલાપહૃત દોષ વગેરેનું તો નિવારણ થઈ શકતું જ નથી. કારણ કે ઘરમાં સીડી વગેરે દ્વારા મીઠાઈ-ફરસાણ-ખાખરા વગેરેના ડબા ઉપરથી ઉતારે ઈત્યાદિ શક્ય છે. આ પ્રમાણે પૂર્વાચાર્યો કહે છે.(૬/૧૩)
‘સાધુના ઉદેશથી બનાવેલ આહાર સાધુને કલ્પી ન શકે' આ બાબતમાં શંકા થાય કેગાથાર્થ :- આ રીતે સદ્ગૃહસ્થોના ઘરે સાધુને ભિક્ષા (= ગોચરી) લેવી સંગત નહિ બને. કારણ કે સગૃહસ્થો સ્વાર્થી ન હોવાથી સ્વ અને પર માટે પ્રયત્ન કરે છે. (૬/૧૪)
આ અસંકલ્પિત નિર્દોષ ગોચરી મળવી અશક્ય પૂર્વપક્ષ જ્ઞ
ટીકાર્થ :- સાધુ માટે બનાવેલ આહાર-પાણી વગેરે જો સાધુને કલ્પી શકતા ન હોય તો ઊંચી જાતિવાળા બ્રાહ્મણ વગેરે સદ્ગૃહસ્થોના ઘરે સાધુ-સાધ્વીજી ભગવંતને ગોચરી લેવી યુક્તિસંગત નહિ થાય. કારણ કે १. हस्तादर्शे 'सगृह...' इति पाठः । प्रत्यन्तरे च 'सद्गृस्था....' इति पाठः । २ मुद्रितप्रतौ 'यत्र' इत्यशुद्धः पाठ: । ३. हस्तादर्शे 'शोभवन...' इत्यशुद्धः पाठः 1
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
• शेषभोजनं गृहस्थधर्मः •
४११ गृहे भिक्षा न युज्यते यतेः, हि = यतः अनात्मम्भरयः = अनुदरम्भरयो 'यतं पाकादिविषयं स्व-परार्थं कुर्वते, भिक्षाचरदानाऽसङ्कल्पेन स्वार्थमेव पाकप्रयत्ने सद्गृहस्थत्वभङ्गप्रसङ्गात्, देवतापित्रतिथिभर्तव्यपोषणशेषभोजनस्य गृहस्थधर्मत्वश्रवणात् । न च दानकालात्पूर्वं देयत्वबुद्ध्याऽसङ्कल्पितं दातुं शक्यत इत्यपि द्रष्टव्यम् ।।१४।। ____ तदुक्तं अष्टकप्रकरणे → न चैवं सद्गृहस्थानां, भिक्षा ग्राह्या गृहेषु यत् । स्व-परार्थं तु ते यत्नं, कुर्वते नान्यथा क्वचित् ।। - (अ.प्र.६/३) । तद्वृत्तिस्त्वेवम् → न केवलमसङ्कल्पितपिण्डाऽसम्भवेन व्यर्थं तत्प्रतिपादनम्, भिक्षा च न ग्राह्या सद्गृहेषु भवतीति वाक्यार्थः । पदार्थस्त्वेवं, नेति प्रतिषेधे, चशब्दो दूषणान्तरसमुच्चये, एवमिति असङ्कल्पितपिण्डाभ्युपगमे सति, सद्गृहस्थानां = ब्राह्मणादिशोभनाऽगारिकाणां, गृहेषु वेश्मसु, भिक्षा = समुदानं, ग्राह्या = आदातव्या। कुत एवमेतदित्यत आह यत् = यस्मात्कारणात्, स्वपरार्थं तु = आत्म-भिक्षाचरनिमित्तमेव, ते = सद्गृहस्थाः, यत्नं = पाकनिर्वर्तनप्रयासं, कुर्वते = विदधति, नान्यथा भिक्षाचरदानाऽसङ्कल्पेन स्वार्थमेव, क्वचित् = कदाचनापि, स्वनिमित्तमेव पाकप्रयत्ने सद्गृहस्थत्वायोगादिति, यस्मात्- “स्वकर्माजीवनं कुल्यैः, समानऋषिभिर्वैवाह्यं, ऋतुगामित्वं, देवतापित्रतिथिभर्तव्यपोषणं, शेषभोजनं चेति गृहस्थधर्मः” ( ) । अतिथिश्च यतिरपि भवति भोजनकालोपस्थायित्वात्तस्याऽपीत्यर्थः (अ.प्र.६/३ वृ.) इति । तदुक्तं मनुस्मृतौ अपि → भुक्तवत्स्वथ विप्रेषु स्वेषु भृत्येषु चैव हि । भुञ्जीयातां ततः पश्चादवशिष्टं तु दम्पती।। - (म.स्मृ.३/११६) इति । 'विप्रेषु = अतिथिषु' इति तद्वृत्तौ कुल्लूकभट्टः । तदुक्तं बौधायनधर्मसूत्रे अपि → पितृ-दैवत-भृत्यानां मातापित्रोर्गुरोस्तथा । वाग्यतो विघसमश्यादेवं धर्मो विधीयते।। - (बौ.ध.७/१३/२/७) इति। विघसं = शेषम् । ___ न च पाकारम्भकालेऽसङ्कल्पितस्यापि पिण्डस्य पश्चाद् भोजनकालोपस्थितेभ्यो यतिभ्यो दाने नाऽयं दोषो भविष्यतीति शङ्कनीयम्, यतो न च दानकालात् उपलक्षणात् पाकारम्भकालात् पूर्व देयत्वबुद्ध्या = यत्यादिसम्प्रदानकदानप्रतियोगित्वधिया असङ्कल्पितं भोजनादिकं दातुं शक्यते, अन्यथा पश्चात्कर्मादिदोषाऽनिवारणात् इत्यपि द्रष्टव्यम् ।।६/१४।।। સગૃહસ્થો કાંઈ પેટભરા નથી હોતા, એકલપેટા નથી હોતા, તદન સ્વાર્થી નથી હોતા. તેથી તેઓ રસોઈ વગેરે સંબંધી પ્રયત્ન સ્વ-પર માટે કરે છે, નહિ કે માત્ર પોતાના જ માટે. જો યાચક-ભિક્ષુક વગેરેને યથોચિત આહારપાણી વગેરે આપવાનો સંકલ્પ કર્યા વિના, કેવળ પોતાના જ ઉદેશથી તેઓ રસોઈ કરે તો તેમનામાં સંગૃહસ્થપણું જ ભાંગી પડે. કારણ કે “દેવતા, માતા-પિતા, અતિથિ તથા પુત્ર વગેરે ભર્તવ્ય = પોષ્ય વર્ગનું પોષણ કર્યા પછી (જમાડ્યા પછી) જે વધે તેનું જાતે ભોજન કરવું એ ગૃહસ્થધર્મ છે.” આવું જૈનેતર શાસ્ત્રોમાં સંભળાય છે. (તેથી અતિથિ વગેરેને આહારાદિ આપવાનો સંકલ્પ કર્યા વિના માત્ર પોતાના માટે રાંધવામાં આવે તો સદગૃહસ્થપણું જ ન રહે. અને જો અતિથિ વગેરેને આપવાનો સંકલ્પ કરીને રાંધે તો તેવા આહારાદિ અતિથિતુલ્ય સાધુને કલ્પ નહિ. આમ સાધુ સદગૃહસ્થોના ઘરે ગોચરી વહોરી ન શકે. “સાધુ, અતિથિ વગેરેનો સંકલ્પ કર્યા વિના બનાવવા છતાં પોતાના જ ઉદેશથી બનાવેલ આહારાદિ ગૃહસ્થ સાધુને વહોરાવી શકે ને?” આવો પ્રશ્ન અસ્થાને છે. કારણ કે) આહારાદિ આપતાં પૂર્વે આપવાની બુદ્ધિથી ન બનાવેલ હોય તે આપી શકાતું નથી. જો પોતાના પૂરતું બનાવેલ હોવા છતાં સાધુને આપી દેવામાં આવે તો સાધુ ભગવંતને પશ્ચાત્કર્મ વગેરે દોષ १. मुद्रितप्रतौ 'यत्र' इत्यशुद्धः पाठः ।।
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१२ • વાવર્થિવવિષયવિમર્શ. •
द्वात्रिंशिका-६/१५ सङ्कल्पभेदविरहो विषयो यावदर्थिकम् । पुण्यार्थिकं च वदता दुष्टमत्र हि दुर्वचः ।।१५।।
सङ्कल्पेति । अत्र हि = 'असङ्कल्पितः पिण्डो यतेाह्यः' इति वचने हि सङ्कल्पभेदस्य = यतिसम्प्रदानकत्वप्रकारदानेच्छात्मकस्य विरहो (=संकल्पभेदविरहो विषयो) दुर्वचः । केनेत्याहयावदर्थिकं = यावदर्थिनिमित्तनिष्पादितं पुण्यार्थिकं = पुण्यनिमित्तनिष्पादितं च पिण्डं दुष्टं वदता, अन्यथोक्ताऽसङ्कल्पितत्वस्य यावदर्थिक-पुण्यार्थिकयोः सत्त्वेन तयोर्ग्राह्यत्वाऽऽपत्तेः । तदाह
यद्यपि 'यतिभ्य इदं दातव्यमिति सङ्कल्पो यत्र नास्ति तत्र सद्गृहस्थगृहे भिक्षा सुलभा स्यात् तथापि तादृशौ यतिसम्प्रदानकत्वप्रकारकदानेच्छाविरहोऽपि स्याद्वादिना वक्तुं न युज्यते; यतः तन्मते यावदर्थिक-पुण्यार्थिकयोरपि पिण्डयोरग्राह्यतोक्तेत्याशयेन पूर्वपक्षी शङ्कते- 'सङ्कल्पेति।
अन्यथा = यतिसम्प्रदानकत्वप्रकारकदानसङ्कल्पविरहस्यैवाऽसङ्कल्पितत्वाभ्युपगमे उक्तासङ्कल्पितत्वस्य = साधुसम्प्रदानकत्वप्रकारकदानसङ्कल्पाभावस्य स्वप्रतियोगिनिरूपितप्रतियोगित्वसम्बन्धेन यावदर्थिक-पुण्यार्थिकयोः पिण्डयोः सत्त्वेन तयोः = यावदर्थिनिमित्तनिष्पादित-पुण्यनिमित्तनिष्पादितयोः ग्राह्यत्वाऽऽपत्तेः = यतीनां कल्प्यत्वप्रसङ्गात् । લાગે. કારણ કે ગૃહસ્થને પાછળથી પોતાના માટે નવું બનાવવું પડે. આ વાત પણ જાણી લેવી. (૬/૧૪)
ગાથાર્થ:- “યાવઅર્થિક અને પુણ્યનિમિત્તક આહારાદિ દોષિત છે.” આવું કહેવાથી વિશેષ પ્રકારના સંકલ્પનો અભાવ તેનો વિષય છે.' - આ જવાબ પણ અયોગ્ય છે. (૬/૧૫)
ટીકાર્ય - જો જૈનાચાર્ય વગેરે તરફથી એવો ખુલાસો કરવામાં આવે કે – “સાધુએ અસંકલ્પિત આહારાદિ લેવા” – આ પ્રમાણે જૈનાગમમાં જે વાત આવે છે ત્યાં “અસંકલ્પિત’ શબ્દનો અર્થ છે “સંકલ્પવિશેષના અભાવથી યુક્ત.” વિશેષ પ્રકારનો સંકલ્પ એટલે “આ ભોજનાદિ જૈન સાધુને આપવા છે' આવા પ્રકારનો સંકલ્પ. આ પ્રકારનો સંકલ્પ જે ભોજન-પાણી વગેરેને ઉદ્દેશીને કરવામાં આવેલ ન હોય તો તેવા ભોજનાદિ સાધુને કલ્પી શકે છે. ન્યાય-વ્યાકરણની પરિભાષામાં આ જ વાતને જણાવવી હોય તો એમ કહી શકાય કે જેને ઉદેશીને દાન કરવાનું હોય તે વ્યક્તિના સૂચક શબ્દને ચોથી સંપ્રદાન વિભક્તિ લાગે. “મારે આ આહારાદિ જૈન સાધુને આપવા છે. આવા પ્રકારની દાનઈચ્છાનો પ્રકાર = વિશેષણાત્મક વિષય તો સાધુસંપ્રદાનત્વ બને. કારણ કે તે દાનઅભિલાષાનું સંપ્રદાન સાધુ છે. આમ સાધુ-સંપ્રદાનકત્વ જેનો પ્રકાર = વિશેષણાત્મક વિષય છે તેવી દાનેચ્છા સ્વરૂપ વિશેષ પ્રકારનો સંકલ્પ જે ભોજન-પાણીને ઉદેશીને કરાયેલ ન હોય તે ભોજનાદિ સાધુને વહોરવા કલ્પી શકે છે. તેથી આ ભોજનાદિ બાવા, સંન્યાસી, ભીખારી વગેરેને આપવા છે આવા પ્રકારનો સંકલ્પ ભોજન-પાણીને ઉદ્દેશીને કરવામાં આવેલ હોવા છતાં તેમાં જૈન સાધુનો સંકલ્પ વિશેષ પ્રકારે કરેલ ન હોવાથી તેવા ભોજનાદિ સાધુને કલ્પી શકે છે. માટે આ રીતે અસંકલ્પિત ભોજનાદિની પ્રાપ્તિ સગૃહસ્થના ઘરે પણ સાધુ ભગવંતને સંભવે જ છે” તો આ ખુલાસો પણ વ્યાજબી નથી. કારણ કે યાવદર્થિક પિંડને = ગમે તે યાચક હોય તે બધા માટે બનાવેલ ભોજનાદિને તથા પુણ્યનિમિત્તે બનાવેલ ભોજનાદિને તમે = જૈનાચાર્ય દુષ્ટ માનો છો. (દશવૈકાલિકના પાંચમાં અધ્યયનના પ્રથમ ઉદેશામાં યાવદર્થિક અને પુણ્યનિમિત્તક નિષ્પન્ન થયેલા આહારાદિને દોષિત માનવામાં આવેલ છે)
તેથી જો તમે “અસંકલ્પિત ભોજનાદિ સાધુને કહ્યુંઆનો અર્થ “જૈન સાધુના નિમિત્તે બનાવેલ ૨. દસ્તાવ “ધિત પરેઃ' તિ 8: |
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
• पुण्यार्थपिण्डविषयविमर्शः .
४१३ “सङ्कल्पनं विशेषेण यत्राऽसौ दुष्ट इत्यपि । परिहारो न सम्यक्स्याद्यावदर्थिकवादिनः ।।" “विषयो वाऽस्य वक्तव्यः पुण्यार्थं प्रकृतस्य च । असम्भवाऽभिधानात्स्यादाप्तस्याऽनाप्तताऽन्यथा ।।"
(अष्टक.६/४-५) इति ।।१५।। अत्रैवाष्टकप्रकरणसंवादमाह कारिकायुग्मेन 'सङ्कल्पनमिति, 'विषय' इति च। तद्वृत्तिस्त्वेवम् → सङ्कल्पनं = अभिसन्धानं विशेषेण = 'अमुष्मै साधवे मयेदं दातव्यमि'त्येवमसामान्यतः यत्र = पिण्डे, असौ = स एव पिण्डो दुष्टो = दोषवान्नान्यः इत्यपि = अयमनन्तरोदितोऽपि, न केवलमसङ्कल्पितपिण्डाभ्युपगमो न सम्यगित्यपिशब्दार्थः, परिहारः = पूर्वपक्षवाद्युक्तदूषणपरिहरणं न = नैव सम्यक् = सङ्गतः स्याद् = भवेत् । कस्येत्याह यावदर्थिकवादिनः तव तत्र यावन्तो = यत्परिमाणास्ते च तेऽर्थिनश्च भिक्षुकादयो = यावदर्थिनस्ते प्रयोजनं यस्य निष्पादने स यावदर्थिकः पिण्डः तमपि परिहार्यतया यो वदतीत्येवंशीलः स तथा तस्य = ‘यावदर्थिकवादिनः' यावदर्थिनिमित्तनिष्पादित-पिण्डपरि-हारवादित्वाद् भवत इति भावः । यतोऽभिहितम् “जावंतियमुद्देसं, पासण्डीणं भवे समुद्देसं । समणाणं आएसं, निग्गंथाणं समाएसं ।।” (पिण्डनियुक्ति-२३०) इति, तथा – “असणं पाणगं वावि, खाइमं साइमं तहा । जं जाणिज्ज सुणेज्जा वा, दाणठ्ठा पगडं इमं ।। (दशवै.५/१/४७) तं भवे भत्तपाणं तु, संजयाण अकप्पियं । दितियं पडियाइक्खे, न मे कप्पइ तारिसं ।। (दशवैकालिक. ५/१/४८) 6 (अ.प्र. ६/४ वृ.)” इति ।।
पूर्वपक्षवाद्येवाह यावदर्थिकपरिहारवादिना भवता पूर्वोक्तपरिहाराऽसम्यक्त्वमभ्युपगन्तव्यं, नो चेत् विषयो वा = गोचरो वा, वाशब्दो विकल्पार्थः, अस्य = यावदर्थिकपिण्डस्य वक्तव्यः = वाच्यः अमुमर्थिविशेषमाश्रित्य निर्वतितोऽयं परिहार्य इत्येवं गोचरान्तरपरिकल्पनयैवायं शक्यः परिहर्तुं नान्यथा इति भावः । तथा न केवलं यावदर्थिकपिण्डस्य विषयो वक्तव्यः, पुण्यार्थं = पुण्यनिमित्तं प्रकृतस्य च = निष्पादितस्यापि स वक्तव्यो, यतः पुण्यार्थं प्रकृतस्यापि पिण्डस्य परिहारोऽभ्युपगम्यते भवद्भिः । ન હોય તેવા ભોજનાદિ સાધુને કલ્ય' - આ પ્રમાણે માનો તો યાવર્થિક અને પુણ્યનિમિત્તક આહારાદિને પણ સાધુ ગ્રહણ કરી શકશે. કારણ કે તે બન્ને પ્રકારના ભોજનાદિમાં આવું અસંકલ્પિતત્વ = સાધનિમિત્તક સંકલ્પશૂન્યત્વ તો રહેલું જ છે. પરંતુ એવું માનવામાં આવે તો દશવૈકાલિકજીમાં યાવદર્થિક અને પુણ્યાર્થિક ભોજનાદિના ગ્રહણનો નિષેધ કરેલો છે તે અસંગત બનવાની સમસ્યા ઊભી થાય.
પૂર્વપક્ષની આ શંકાને અષ્ટકજીમાં આ રીતે જણાવેલ છે કે – “વિશેષ પ્રકારે જૈન સાધુનો સંકલ્પ જે ભોજનાદિમાં કરેલ હોય તે ભોજનાદિ સાધુ માટે દોષિત કહેવાય' - આ પ્રકારનો જવાબ પણ બરાબર નથી. કારણ કે તમે જૈનાચાર્ય તો યાવદર્થિક ભોજનાદિનો પણ નિષેધ કરો છો. અથવા તો યાવદર્થિક આહારાદિનો અને પુણ્યાર્થિક આહારાદિનો જે નિષેધ શાસ્ત્રમાં કરાયેલ છે તે નિષેધ કરનાર વચનનો વિષય તમારે કહેવો જરૂરી છે. (અર્થાત્ સાધુને નિમિત્તે બનાવેલ હોય તે યાવદર્થિક પિંડ કહેવાય - આવો કોઈક ખુલાસો તમારે કરવો પડશે.) બાકી તો યાવદર્થિક પિંડ અને પુણ્યનિમિત્તક પિંડનો નિષેધ કરવા દ્વારા અસંભવિત વાત કરવાથી આપ્ત-વિશ્વસનીય જૈન શાસ્ત્રકાર ભગવંત પ્રસ્તુતમાં मनात = अविश्वसनीय जनवानी समस्या सश. 6 (६/१५) १. हस्तादर्श 'यावदर्थक...' इति पाठः ।
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१४
• असङ्कल्पितपिण्डलाभविचारः • द्वात्रिंशिका-६/१६ उच्यते विषयोऽत्राऽयं भिन्ने देये स्वभोग्यतः । सङ्कल्पनं क्रियाकाले दुष्टं पुष्टमियत्तया ।।१६।।
उच्यत इति । अत्राऽयं विषय उच्यते यदुत क्रियाकाले = पाकनिर्वर्तनसमये स्वभोग्यात् (?ग्यतः) = आत्मीयभोगाऽर्हादोदनादेः भिन्ने = अतिरिक्ते देये ओदनादौ इयत्तया = 'एतावदिह कुटुम्बायैतावच्चार्थिभ्यः पुण्यार्थं चेति विषयतया पुष्टं = संवलितं सङ्कल्पनं दुष्टम् । तदाहयदाह- “असणं पाणगं वावि, खाइमं साइमं तहा। जं जाणिज्ज सुणेज्जा वा, पुन्नट्ठा पगडं इमं ।। तं भवे० ।।" (दशवै.५/४९) इत्यादि । अशक्यपरिहारश्चायमपीति तस्यापि विषयविशेषो वाच्य इति भावः । अथ किं विषयान्तराभिधानेनेत्याचार्यमतमाशङ्क्याह, अन्यथा = यावदर्थिक-पुण्यार्थप्रकृतपिण्डयोर्विषयविशेषाप्रतिपादने, आप्तस्य = क्षीणरागद्वेषमोहदोषतयाऽव्यंसकवचनत्वेनैकान्तहितस्य शास्त्रप्रणेतुः अनाप्तता = अक्षीणदोषत्वेनाऽहितत्वं स्याद् = भवेत् । कुत इत्याह असम्भवाभिधानात् = अविद्यमानः सम्भवो यस्य यावदर्थिकादिपिण्डपरिहारस्य सोऽसम्भवस्तस्याभिधानं तस्मात्, असम्भवश्च तस्य "स्वपरार्थं तु ते यत्नं कुर्वते नान्यथा” (अ.६ श्लो.३) इत्यनेन दर्शित एव । इति पूर्वपक्षः - (अ.प्र.६/ ५ वृ.) इति । तदेतत् तस्करस्य पुरस्तात्कक्षे सुवर्णमुपेत्य सर्वाङ्गोद्घाटनन्यायमनुसरतीत्यवधेयम् । → अण्णे भणंति समणादत्थं उद्देसियादि संचाए । भिक्खाए अणडणं चिय विसेसओ सिट्ठगेहेसु ।। धम्मट्ठो आरंभो सिट्ठगिहत्थाण जमिह सव्वो वि । सिद्धो त्ति सेसभोयणवयणाओ तंतणीतीए ।। तम्हा विसेसओ चिय अकयातिगुणा जतीण भिक्ख त्ति । एयमिह जुत्तिजुत्तं संभवभावेण ण तु अण्णं ।।
- (पञ्चा.१३/३४-३५-३६) इति पञ्चाशकगाथा अत्र स्मर्तव्या मनीषिभिः। शेषभोजनवचनात् = 'गुरुदत्तशेषं भुजीत' ( ) इति स्मृतिवचनात् । तदुक्तं दक्षस्मृतौ अपि → भरणं पोष्यवर्गस्य प्रशस्तं द्रव्यसाधनम् । नरकः पीडने चास्य तस्माद् यत्नेन तं भरेत् ।। -(द.स्मृ.२/४१) इति । शिष्टं स्पष्टम्।।६/१५।।
‘नो खलु सहस्रमपि जात्यन्धा पान्थाः पन्थानं विदन्तीति न्यायं चेतसिकृत्य ग्रन्थकृदत्र उत्तरपक्षयति ‘उच्यत' इति । स्पष्टमेव ।। આ રીતે બે શ્લોક દ્વારા પૂર્વપક્ષે ઊભી કરેલ શંકાનું ગ્રંથકારશ્રી સમાધાન આપે છે.
જ અસંભિત ગોચરી મળવી શક્ય - ઉત્તરપક્ષ જ ગાથાર્થ :- અહીં આ વિષય કહેવાય છે કે પોતાના વપરાશથી ભિન્ન એવા આપવા યોગ્ય આહારાદિમાં રસોઈ કરતી વખતે “આટલું અમારા માટે અને આટલું સાધુ માટે આ પ્રમાણે વિષયગર્ભિત सं.८५ होय में मारा हुष्ट = घोषस्त = साय . (६/१६)
ટીકાર્થ :- અહીં આ બાબતમાં આ વિષય કહેવાય છે. અર્થાત્ “સંકલ્પિત ભોજનાદિ સાધુએ ન લેવા' આ બાબતના તાત્પર્યાર્થનો ખુલાસો આ પ્રમાણે જણાવાય છે કે રસોઈ કરવાના સમયે ગૃહસ્થ પોતાને વાપરવા માટે જે ભાત વગેરે રસોઈ કરવાના હોય તેનાથી અલગ ભાત વગેરેને ઉદેશીને “આટલું અહીં ઘરના સભ્યો માટે અને આટલું યાચકો માટે, પુણ્ય માટે આ રીતે અલગ વિષયથી ગર્ભિત રીતે કલ્પ થાય તો તે આહારાદિ સાધુ માટે દોષગ્રસ્ત = અકથ્ય જાણવા. (આશય એ છે કે રસોઈ કરતી વખતે પોતાના ભોગવટા કરતાં વધુ પ્રમાણમાં ભાત વગેરે રાંધતી વખતે “ચાર મુઠી ચોખા આપણા માટે १. हस्तादर्श ‘स्वभोगत' इति पाठः । २. मुद्रितप्रतौ 'निवर्तन' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१५
• दुष्टसङ्कल्पविचारः . “विभिन्नं देयमाश्रित्य स्वभोग्याद्यत्र वस्तुनि ।
सङ्कल्पनं क्रियाकाले तदुष्टं विषयोऽनयोः।।” (अ. ६/६) ।।१६।। स्वोचिते तु तदारम्भे निष्ठिते नाऽविशुद्धिमत् । तदर्थकृतिनिष्ठाभ्यां' चतुर्भङ्ग्या द्वयोर्ग्रहात् ।।१७।।
स्वोचिते त्विति । स्वोचिते तु = स्वशरीर-कुटुम्बादेर्योग्ये तु आरम्भे = पाकप्रयत्ने निष्ठिते = चरमेन्धनप्रक्षेपेणौदनसिद्ध्युपहिते तत् = स्वभोग्याऽतिरिक्तपाकशून्यतया सङ्कल्पनम्, 'स्वार्थमुपकल्पितमन्नमितो मुनीनामुचितेन दानेनाऽऽत्मानं कृतार्थयिष्यामी'त्याकारं नाऽविशुद्धिमत् = न दोषाऽन्वितम् । ___अत्रार्थे अष्टकसंवादमाह- 'विभिन्नमिति । तद्वृत्तिस्त्वेवम् → विभिन्नं = अतिरिक्तं देयं = दातव्यमोदनादि, आश्रित्य = अङ्गीकृत्य, कुतो विभिन्नमित्याह स्वभोग्यात् = विवक्षितात्मीयौदनादिभोगार्हात् यत्र = यस्मिन् वस्तुनि = ओदनादिपदार्थे सङ्कल्पनं = ‘एतावदिह कुटुम्बायैतावच्चार्थिभ्यः पुण्यार्थं चे'त्यभिसन्धानं क्रियाकाले = पाकनिर्वर्तनसमये तत् इति यदेतत्सङ्कल्पनं तत् दुष्टं = दोषवद् विषयो = गोचरः अनयोः = यावदर्थिक-पुण्यार्थप्रकृतयोरपि एवंविधसङ्कल्पनवन्तावेतौ पिण्डविशेषौ परिहार्याविति भावः (अ.प्र. ६/६ वृ.) - इति । दशवकालिकवृत्तौ श्रीहरिभद्रसूरिभिरपि → स्वभोग्यातिरिक्तस्य देयस्यैव पुण्यार्थकृतस्य निषेधात् स्वभृत्यभोग्यस्य पुनरुचितप्रमाणस्येत्वरयदृच्छादेयस्य कुशलप्रणिधानकृतस्याप्यनिषेधादिति । एतेनाऽदेयदानाभावः प्रत्युक्तः, देयस्यैव यदृच्छादानाऽनुपपत्तेः, कदाचिदपि वा दाने यदृच्छादानोपपत्तेः, तथा व्यवहारदर्शनात्, अनीदृशस्यैव प्रतिषेधात्, तदारम्भदोषेण योगात् । यदृच्छादाने तु तदभावेऽप्यारम्भप्रवृत्तेः नासौ तदर्थ इत्यारम्भदोषाऽयोगात् । दृश्यते च कदाचित्सूतकादाविव सर्वेभ्य एव प्रदानविकला शिष्टाभिमतानामपि पाकप्रवृत्तिरिति, विहितानुष्ठानत्वाच्च तथाविधग्रहणान्न दोषः - (द.वै.५/१/५०) इति यदुक्तं तदप्यत्रानुसन्धेयम् ।।६/१६।।
सङ्कल्पान्तरं तु न दुष्टमित्येतदाह- 'स्वोचिते त्वि'ति । स्पष्टप्रायः टीकार्थः । અને અડધી મૂઠી ચોખા મહારાજ માટે, યાચકો માટે - આમ ભાગ પાડવા પૂર્વક બધા ભાત એક જ તપેલીમાં રાંધે તો એ ભાત વગેરે સાધુ ભગવંત માટે ગ્રહણયોગ્ય ન બને.) અષ્ટકજીમાં આ જ વાત જણાવતાં કહ્યું છે કે “પોતાના વપરાશને યોગ્ય આહારાદિથી અલગ આહારાદિને ઉદ્દેશીને રસોઈ સમયે સંકલ્પ કરવામાં આવે કે “આટલું સ્વજનો માટે, આટલું યાચકો માટે તો તે આહારાદિ દુષ્ટ = સાધુને અકથ્ય છે. આ યાવદર્થિક અને પુણ્યાર્થિક નિષિદ્ધ ભોજનાદિનો વિષય છે.” (૬/૧૬)
ગાથાર્થ - પોતાને યોગ્ય પોતાના માટે રસોઈ ક્રિયા પૂર્ણ થાય તો તે પિંડ અવિશુદ્ધ ન બને. કારણ કે તેના માટે આરંભ અને તેના માટે સમાપ્તિ દ્વારા ચતુર્ભગીમાં બે ભાંગા ગ્રહણ કરેલ છે. (૬/૧૭)
ટીકાર્થ :- પોતાના શરીર માટે અને પોતાના કુટુંબ માટે જે રાંધવાની ક્રિયા થઈ રહેલ છે તે ક્રિયા જ્યારે પોતાના જ ઉદેશથી પૂર્ણ થાય તો તે ભાત વગેરે અશુદ્ધ ન કહેવાય. પાકક્રિયા પૂર્ણ થવાનો અર્થ છે છેલ્લું લાકડું-ઈન્દન વગેરે નાંખવાથી ભાત વગેરે બરાબર પાકી જવા. આ રીતે રોટલી, ભાત વગેરે તૈયાર થઈ જાય ત્યાં સુધીમાં “આટલું ઘરના માટે અને આટલું સાધુ ભગવંત માટે આ રીતે વિભાગપૂર્વક સંકલ્પ સહિત પોતાના વપરાશ કરતાં વધુ રસોઈ ન કરવાથી, “પોતાના માટે બનાવેલ १. हस्तादर्श 'निष्टत्यो' इत्यशुद्धः पाठः । २. हस्तादर्श 'निश्रित' इत्यशुद्धः पाठः । ३. हस्तादर्श 'मुचितदाने...' इति पाठान्तरम् ।
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१६
• आरम्भाऽप्रयोजकसदाशयस्याऽदुष्टता • द्वात्रिंशिका-६/१७ तदर्थं = साध्वर्थं कृतिः = आद्यपाकः निष्ठा च चरमपाकः, ताभ्यां (=तदर्थकृति-निष्ठाभ्यां)निष्पन्नायां
તુર્મક્યાં = (?) તવર્થ વૃતિસ્તર્ણ નિષ્ઠા, (૨) વાર્થ વૃતિસ્તવ નિષ્ઠા, (૩) તવ કૃતિરાર્થ निष्ठा, (४) अन्यार्थं कृतिरन्यार्थं च निष्ठेत्येवंरूपायां द्वयोः भङ्गयोः ग्रहात् = शुद्धत्वेनोपादानात् ।
तदुक्तं- 'तस्स कडं तस्स निट्ठियं चरमो' भंगो तत्थ दु चरिमा सुद्धा।' ( ) यदि च साध्वर्थं पृथिव्याद्यारम्भाऽप्रयोजकशुभसङ्कल्पनमपि गृहिणो दुष्टं स्यात्तदा साधुवन्दनादियोगोऽपि तथा स्यादिति न किञ्चिदेतत् । तदिदमुक्तम् - ____ स्वोचिते तु यदारम्भे तथा सङ्कल्पनं क्वचित् । न दुष्टं शुभभावत्वात्तच्छुद्धाऽपरयोगवत् ।।
तदर्थं = साध्वर्थं कृतिः = आद्यपाकः, अन्यार्थं = गृहस्थार्थम् । तदुक्तं पिण्डनिर्युक्तौ अपि → तस्स कडनिट्ठियम्मी अन्नस्स कडम्मि निट्ठिए तस्स । चउभंगो इत्थ भवे चरमदुगे होइ कप्पं તું || ૯ (પિ.નિ.9૭૮) તિા
प्रकृते अष्टकसंवादमाह-'स्वोचित' इति । तद्वृत्तिस्त्वेवम् → स्वस्य शरीरकुटुम्बादेरुचितो योग्यः અન્નને પ્રસ્તુતમાં ઘરે ઉપસ્થિત થયેલા મુનિ ભગવંતોને યોગ્ય દાન દેવા દ્વારા હું મારા આત્માને કૃતાર્થ કરું, મારો જન્મ સફળ કરું આવા પ્રકારના સંકલ્પવાળું ભોજન સાધુ માટે દોષગ્રસ્ત નથી, સંયમમાં દોષ લગાડનાર નથી.
પિંડનિર્યુક્તિમાં (ગાથા-૧૭૮) આહાર-પાણી વગેરેને ઉદેશીને આ પ્રમાણે ચતુર્ભાગી બતાવેલ છે. (૧) સાધુ માટે રાંધવાની શરૂઆત કરે અને સાધુના સંકલ્પથી જ રસોઈ ચુલા ઉપરથી ઉતારે. (૨) રાંધવાની શરૂઆત કરતી વખતે પોતાનો સંકલ્પ હોય પણ ચુલા ઉપરથી તપેલી ઉતારતી વખતે સાધુનો સંકલ્પ તેમાં ભળે. (૩) સાધુના ઉદેશથી રાંધવાની શરૂઆત કરે પણ સમાચાર મળે કે “સાધુ ભગવંતે તો વિહાર કરી દીધો છે. અથવા સાધુ ભગવંત ગોચરી માટે આવવાના નથી અથવા તો બીજા કોઈ કારણસર રસોઈ પૂર્ણ થતી વખતે, ચુલા ઉપરથી તપેલી ઉતારતી વખતે સાધુ ભગવંતનો સંકલ્પ નીકળી જાય અને ગૃહસ્થ પોતાનો અથવા પોતાના સ્વજનો-સ્નેહીજનો વગેરેનો ઉદ્દેશ ભોજનાદિમાં રાખે. (૪) પોતાના માટે ગૃહસ્થ રસોઈ શરૂ કરે અને પોતાનાં જ ઉદેશથી રસોઈ પૂર્ણ કરે, ચુલા ઉપરથી તપેલી ઉતારતી વખતે પણ પોતાનો જ સંકલ્પ રાખે. આ ચતુર્ભગીમાંથી છેલ્લા બે ભાંગામાં (પ્રકારમાં) તૈયાર થયેલી રસોઈ મુનિ ભગવંતને કલ્પી શકે છે. સંયમી માટે તેવા ભોજન-પાણી શુદ્ધ હોવાથી ગ્રહણ કરી શકાય તેવા છે. આમ પિંડનિર્યુક્તિમાં બતાવેલ છે.
આગમમાં જણાવેલ છે કે “સાધુ માટે રસોઈ શરૂ કરે અને સાધુ માટે રસોઈ પૂર્ણ કરે આ છેલ્લો ભાંગો = પ્રકાર છે. પ્રસ્તુત ચતુર્ભગીમાં છેલ્લા બે ભાંગા શુદ્ધ છે.” અહીં આ વાત જણાવવાનો આશય એ છે કે પોતાના ઉદ્દેશથી રસોઈ તૈયાર થઈ ગયા પછી સાધુ ભગવંતને સુપાત્રદાનમાં ભોજનાદિ આપવાનો શુભ સંકલ્પ ગૃહસ્થ માટે કે સાધુ ભગવંત માટે દોષજનક નથી. કેમ કે તેમાં કાંઈ સાધનિમિત્તે આરંભ-સમારંભ રહેલા નથી. પૃથ્વીકાય વગેરેના આરંભ-સમારંભમાં સાક્ષાત્ કે પરંપરાએ કારણ ન બને તેવો સુપાત્રદાનનો શુભસંકલ્પ પણ જો ગૃહસ્થ માટે દોષકારક બને તો પછી સાધુ ભગવંતને વંદન કરવાની પ્રવૃત્તિને પણ ગૃહસ્થ માટે દોષજનક માનવી પડે. માટે આ વાતમાં કાંઈ માલ નથી. ૨. મુદ્રિતપ્રતો ‘મંગો' ત્યશુદ્ધ: : ૨. મુદ્રિતકતો “. ચારમયોગ..” ત્યશુદ્ધ: 8: |
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
पञ्चाशकवृत्तिसंवादद्योतनम्
-
( अ. ६/७ ) । । १७ ।।
स्वोचितः तस्मिन् । तुशब्दः पुनः शब्दार्थः, यदिति सङ्कल्पनं, आरम्भे पाकादिरूपे सति तथा
=
=
=
तेन प्रकारेण स्वयोग्यातिरिक्तपाकशून्यतया सङ्कल्पनं ‘इदं स्वार्थमुपकल्पितमन्नमतो मुनीनामुचितदानेनात्मानमथ पूतपापमाधास्यामी 'ति चिन्तनं क्वचित् = कस्मिंश्चिदेवारम्भे न तु साध्वनुचितद्रव्यपाकरूपे, तदित्येतस्येह दर्शनात्तत्सङ्कल्पनम्, न दुष्टं = न दोषवत् न तत्पिण्डदूषणकारणम् । कुत इत्याह शुभभावत्वात् = चित्तविशुद्धिमात्रत्वात् । न हि तत्सङ्कल्पनं साध्वाद्यर्थपृथिव्यादिजीवोपमर्दनिमित्तम्, अपि तु दायकस्य शुभभावमात्रं तदिति भावः । किंवदित्याह शुद्धापरयोगवत् यः शुद्धः प्रशस्तोऽपरयोगः सङ्कल्पनव्यतिरिक्तव्यापारो मुनिवन्दनादिस्तद्वत्, यथा हि मुनिविषयो नमनस्तवनादिरनवद्यो व्यापारो न पिण्डदूषणकारणमेवमेवंविधसङ्कल्पनमपीति भावना ← (अ.प्र. ६ / ७) इति ।
=
न
प्रकृतोपयोगितया पञ्चाशकगाथाः सवृत्तिका इह प्रदर्श्यन्ते । तथाहि भण्णति विभिण्णविसयं देयं अहिगिच्च एत्थ विणणेओ । उद्देसिगादिचाओ ण सोचिआरंभविसओ उ ।। ← ( पञ्चा.१३/ ३७) इति । व्याख्या भण्यते अभिधीयतेऽत्र समाधिः । विभिन्नः स्वभोज्यान्नविषयात् व्यतिरिक्तो विषयो गोचरः श्रामण्यादिर्यत्र देये तद्विभिन्नविषयम् । 'इहैतावत्कुटुम्बाद्यर्थं एतावच्च श्रमणाद्यर्थं' इत्येवङ्कल्पनया यत्संस्कृतमित्यर्थः । देयं दातव्यमशनादि अधिकृत्य आश्रित्य अत्र पिण्डविचारे विज्ञेयो = ज्ञातव्यः उद्देशिकादित्याग उद्देशिकमिश्रजातप्रभृतिपरिहारः, न तु पुनः स्वोचितो गृहस्थापेक्षयात्मयोग्य आरम्भः = पाकव्यापारो विषयो = गोचरो यस्य त्यागस्य स स्वोचितारम्भविषयः । स्वार्थं पाके क्रियमाणे “इतः श्रमणादिभ्योऽपि दास्यते” इत्येवं विकल्पितस्य न त्याग इति भावः । तुशब्दः पुनरर्थः, स च पूर्वं योजित एवेति ← ( पञ्चा. १३/३७ वृत्ति) | न च स्वोचितारम्भो न सम्भवत्येवेति वाच्यम्, यत आह संभवइ य एसो वि हु केसिंचि सूयगादिभावे वि । अविसेसुवलंभाओ तत्थ वि तह लाभसिद्धीणं ।। ← ( पञ्चा. १३/३८) इति । तद्व्याख्या અષ્ટકજીમાં જણાવેલ છે કે ‘ગૃહસ્થ પોતાને યોગ્ય રસોઈ માટે આરંભ-સમારંભ કરે, રસોઈ તૈયાર થાય, પછી સુપાત્રદાનનો સંકલ્પ ક્યાંક કરવામાં આવે તો તે દોષરૂપ નથી. કારણ કે તે શુભ ભાવસ્વરૂપ છે. ગૃહસ્થની મુનિવંદનાદિ અન્ય પ્રવૃત્તિની જેમ આ વાત જાણવી.' (૬/૧૭)
વિશેષાર્થ :- ૨સોઈ કરતી વખતે સાધુનો ઉદ્દેશ હોય કે પોતાનો ઉદ્દેશ હોય પણ જો ગેસ ઉપરથી તપેલી ઉતારતી વખતે, તવી ઉપરથી રોટલી ઉતારતી વખતે શ્રાવિકા રસોઈમાં પોતાનો ઉદ્દેશ રાખે તો સાધુ ભગવંતને તેવી રસોઈ કલ્પી શકે છે. રસોઈ તૈયાર થયા પછી સુપાત્રદાનનો સંકલ્પ કરવાથી કાંઈ તે ભોજન-પાણી સ્વ-૫૨ માટે દોષજનક બનતા નથી. કારણ કે તે સંકલ્પથી સાધુનિમિત્તક આરંભ-સમારંભ થતા નથી. રસોઈ તૈયાર થયા બાદ તેવી ભાવના કે સંકલ્પ શ્રાવક-શ્રાવિકા કરે તો તે નથી તેના માટે દોષરૂપ કે નથી સાધુ-સાધ્વી માટે દોષરૂપ. હા, રસોઈ બનાવવામાં અગ્નિ-પાણી વગેરે જીવોની અવશ્ય હિંસા થયેલી છે. પરંતુ તે હિંસા સાધુનિમિત્તે થયેલી નથી. તથા પોતાના નિમિત્તે રસોઈ તૈયાર થયા પછી શ્રાવિકા ‘સાધુ મહારાજ પધા૨ે તો તેમને ગોચરી વહોરાવી મારા આત્માને-કુટુંબને કૃતાર્થ કરું, જન્મને સફળ બનાવું' આવી ભાવના કે સંકલ્પ કરે તેનાથી સાધુનિમિત્તક કોઈ આરંભ-સમારંભ થતા નથી.
=
•
=
=
=
४१७
=
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१८ • सूतकादिविचारः .
द्वात्रिंशिका-६/१७ चैवम् → सम्भवति च = सम्भाव्यते पुनः एषोऽपि = स्वोचितारम्भोऽपि, न केवलं धर्मार्थमेवारम्भः, केषाञ्चित् शिष्टानां गेहेषु, कुत इत्याह - सूतकादिभावेऽपि = जातमृतकप्रभृतिकदाननिषेधहेतुसद्भावेऽपि, आस्तां सूतकाद्यभावे । अविशेषस्य निर्विशेषस्य पाकारम्भस्य यावतः सूतकाद्यभावे सूतकादावपि तावत एव उपलम्भो दर्शनमविशेषोपलम्भस्तस्मात् । अयमभिप्रायः यदि हि धर्मार्थमेव सर्वशिष्टानामारम्भोऽभविष्यत्तदा दानानवसरेऽसौ नाभविष्यदल्पतरो वाऽभविष्यत् । न चैवं केषाञ्चिद् गृहेषूपलभ्यते । अतः सम्भवति स्वोचितारम्भोऽपीति । अथ सम्भवतु स्वोचितारम्भः, न तु तत्र लाभः सम्भवति इति चेन्नैवं, कुत इत्याह - तत्रापि = स्वोचितारम्भेऽपि, आस्तां धर्मार्थारम्भे, तथा = तेन प्रकारेणौचित्यलक्षणेन, लाभसिद्धेः = संविभागावाप्तेः दृष्टत्वादिति । दृश्यन्ते हि स्वार्थोपकल्पितादपि ग्रासादिकं यतये यच्छन्तः इति गाथार्थः - (पञ्चा. १३/३८ वृ.)।
→ एवंविहेसु पायं धम्मट्ठा णेव होइ आरंभो । गिहिसु परिणाममेत्तं संतं पि य णेव दुटुं ति।। (पञ्चा. १३/३९) इति। तद्व्याख्या चैवम् → एवंविधेषु उक्तप्रकारेषु अतिनैपुण्याभावेन सूतकादिभावे तदभावे च निर्विशेषतयोपलभ्यमानपाकारम्भेष्वित्यर्थः गृहिष्विति योगः प्रायो = बाहुल्येन धर्मार्थं = श्रमणादिदानप्रभवपुण्यनिमित्तं नैव भवति = स्यात् आरम्भः = पाकप्रवृत्तिः गृहिषु = शिष्टगृहस्थेषु । ननु दानपरिणामाभाव एवं शिष्टानां प्राप्त इत्याह परिणामः = ‘तदेवास्माकमन्नादि भूयात् यत्साधुषु संविभज्यत' इत्येवंरूपः पाककालेऽध्यवसायः स एव साधुदानार्थाधिकपाकक्रियाविकलः परिणाममात्रम् । तत्पुनः सदपि = विद्यमानमपि, आस्तामविद्यमानम् । चशब्द: पुनरर्थः, स च योजित एव नैव दुष्टं = न साधुग्राह्यपिण्डदूषकं, पिण्डदोषे तु तस्यानधिकृतत्वात् । इतिशब्दः समाप्तौ इति गाथार्थः - (पञ्चा.१३/३९ वृ.) । दानपरिणाममात्रं न दुष्टमित्युक्तम् । अथ तस्यैवादुष्टतासाधनार्थमाह → तहकि-रियाभावाओ सद्धामेत्ताओ कुसलजोगाओ। असुहकिरियादिरहियं तं हंदुचितं तदण्णं व ।। - (पञ्चा. १४/४०) इति । तद्व्याख्या → तथाक्रियाभावात्तथाविधायाः श्रमणाद्यर्थारम्भरूपाया असत्क्रियाया असद्भावात् । तदुचितमिति योगः । तथाविधक्रियारहितमपि श्रद्धाविकलमनुचितमेव स्यादित्यत आह-'सद्धामेत्ताओ त्ति' अन्तर्भूतभावप्रत्ययं चेदं । तत्र श्रद्धा = रुचिः, सैव सामान्यभावे श्रद्धामात्रं, तद्भावस्तत्त्वं तस्मात् = श्रद्धामात्रत्वादधिकृतदानपरिणामस्य । तथा श्रद्धामात्रमपि यत् कुशलं तदेवोचितं स्यादित्यत आह - 'कुसलजोगाओ त्ति' इदमप्यन्तर्भूतभावप्रत्ययमेवेति । अतः कुशलयोगत्वात् = प्रशस्तमनोव्यापारत्वादस्य। इति त्रयो हेतवः। अथ प्रतिज्ञामाह- 'तं हंदुचितं ति' तदधिकृतं पाककाले गृहिणां दानपरिणाममात्रं । हंदीत्युपप्रदर्शने । उचितं = सङ्गतं, न दुष्टमित्यर्थः । कथम्भूतं સુપાત્રદાનનો તેવો સંકલ્પ શુભ ભાવસ્વરૂપ હોવાથી ગૃહસ્થ કે સંયમી માટે દોષકારક નથી. તેમ છતાં તેવા સંકલ્પને કર્મબંધકારક માનવામાં આવે તો તો શ્રાવકો સાધુ ભગવંતને વંદનાદિ કરે છે તેનાથી પણ કર્મબંધ વગેરે દોષ માનવા પડશે. કેમ કે ત્યાં પણ વાયુકાયાદિની હિંસા તો છે જ. પણ તેવું માનવામાં આવતું નથી. શ્રી ભગવતીસૂત્રમાં શુભયોગને આશ્રયીને અનારંભ બતાવવામાં આવેલ છે. માટે તેવી સુપાત્રદાનની ભાવના-સંકલ્પ સ્વ-પર માટે દોષકારક નથી. એટલું નક્કી થાય છે. (૬/૧૭)
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
पञ्चाशकसंवाददर्शनम् •
४१९
प्राय एवमलाभः स्यादिति चेद् ? बहुधाऽप्ययम् । सम्भवीत्यत एवोक्तो यतिधर्मोऽतिदुष्करः ।। १८ ।। प्राय इति । एवं = असङ्कल्पितस्यैव पिण्डस्य ग्राह्यत्वे प्रायोऽलाभः स्यात् = शुद्धपिण्डाऽप्राप्तिः किमिवेत्याह अशुभक्रियादिरहितं अप्रशस्तकायचेष्टाप्रभृतिविकलं, आदिशब्दादश्रद्धादुष्टमनोयोगविकलतापरिग्रहः । तस्मात्पाककालीनदानपरिणाममात्रादन्यदपरं = तदन्यत् साधुवन्दनप्रणिधानादि, तद्वदिति दृष्टान्तः । यथा हि साधुवन्दनादि दानावसरकृतं पिण्डदूषणं न भवति, एवमिदमपि दानाध्यवसानम् इति गाथार्थः ← ( पञ्चा. वृ. २३/४० ) । अनन्तरोक्तमेवार्थं सविशेषमाह
=
→ न खलु परिणाममेत्तं पदाणकाले असक्कियारहियं । गिहिणो तणयं तु जई दूसइ आणाए पडिबद्धं ।। ← ( पञ्चा. १३/४१) । तद्व्याख्यान खलु नैव परिणाममात्रं यतये दास्यामी'ति सङ्कल्परूपं कर्तृभूतम् । क्व किंविधं तदित्याह प्रदानकाले साधुदानावसरे असत्क्रियारहितं म्रक्षित-पिहितादिद्वारेण जीवोपमर्दरूपाऽप्रशस्तव्यापाररहितं गृहिणो
=
-
= गृहस्थस्य दायकस्येत्यर्थः ।
‘तणयं ति' सत्कं, तुशब्दः पूरणार्थः, यतिं कर्मतापन्नं दूषयति = दूषणवन्तं करोति । किम्भूतं यतिमित्याहआज्ञायां आप्तवचने प्रतिबद्धं व्यवस्थितं, अन्यथाविधं दूषयत्यपि, आज्ञाया एव दोषव्यपोहकत्वात् इति गाथार्थः ← (पञ्चा. १३/४१) । अथ यदुक्तं " शिष्टगेहेषु भिक्षाया अनट-नमेव प्राप्तं, तेष्वारम्भस्य धर्मार्थत्वादिति” तत्परिहरन्नाह
=
=
→ सिट्ठा वि य केइ इहं विसेसओ धम्मसत्थकुसलमती । इय न कुणंति वि अणडणमेवं भिक्खाए वतिमेत्तं ।। ← ( पञ्चा. १३ / ४२ ) इति । तद्व्याख्या शिष्टा अपि विशिष्टजना अपि, आस्तामशिष्टाः । केचिन्न तु सर्व एव अनत्यर्थधर्मार्थिनोऽपरिकलितवित्तव्यया वेति भावः । इय न कुणीत योगः । इह लोके विशेषतो विशेषेण पुनः धर्मशास्त्रकुशलमतयः धर्माभिधायिग्रन्थनिपुणबुद्धयः
=
=
=
=
-
=
“संथरणंमि असुद्धं दुन्नवि गेहंत-देंतयाणऽहियं । आउरदिट्टंतेणं तं चेव हियं असंथरणे ।। (बृहत्कल्पभाष्य - १६०८ + निशीथभाष्य- १६५० + दर्शनशुद्धिप्रकरण- १२८ ) ” इत्येवम्विधबोधवन्त इत्यर्थः । इत्येव धर्मार्थमारम्भं न कुर्वन्त्यपि = न विदधति । अपिशब्दः सम्भावने । ' एवंति' = एवं स्थिते वस्तुनि “अनटनं अभ्रमणं भिक्षायै समुदानार्थं शिष्टगृहेषु प्राप्तमिति यदुक्तं परेण तत् 'वइमेत्तं ति' वाङ्मात्रं = वचनमेवार्थशून्यम्, तत्साधकयुक्तेरनैकान्तिकत्वात्← (पञ्चा.१३ / ४२ वृ.) इति । । ६ / १७ ।। ‘असम्भवाभिधानात्स्यादाप्तस्यानाप्तता' (अष्टक ६/५ ) इति यत्प्रागाशङ्कितं तदपाकर्तुमाह- 'प्राय' इति। शुद्धपिण्डाऽप्राप्तिः स्यात् । तथा च ज्वरहरतक्षकचूडारत्नालङ्कारोपदेशन्यायेनाऽऽप्तस्यानाप्तता“નિર્દોષ ગોચરી મળવી તો અસંભવ છે. આવું અસંભવિતનું કથન-વિધાન કરવાના લીધે તીર્થંકરગણધર ભગવંતો અનાસ-અવિશ્વસનીય થવાનો પ્રસંગ આવશે.” આવી શંકાનું સમાધાન કરવા માટે ગ્રંથકાર જણાવે છે કે
ગાથાર્થ :- પ્રાયઃ આ રીતે તો ગોચરી મળી ન શકે' આવી શંકા ન કરવી. કારણ કે અનેક પ્રકારે નિર્દોષ ગોચરીનો લાભ સંભવી શકે છે. માટે જ સાધર્મ અત્યંત દુષ્કર બતાવેલ છે.(૬/૧૮) ટીકાર્થ :- જો “સાધુના ઉદ્દેશ વગરના અસંકલ્પિત આહાર-પાણી જ સાધુએ લઈ શકાય એવું
=
=
१. हस्तादर्शे ' ग्राह्यत्व प्रा...' इत्यशुद्धः पाठः ।
=
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२०
• असङ्कल्पितपिण्डलाभपरामर्शः •
द्वात्रिंशिका-६/१८
स्याद् इति चेत् ? बहुधाऽपि = सङ्कल्पाऽतिरिक्तैर्बहुभिरपि प्रकारैः शङ्कित-प्रक्षिताभिः अयं = अलाभः सम्भवी, अथवा - एवं प्रायोऽसङ्कल्पितस्याऽलाभः स्यादिति चेत् ?
बहुधाप्ययमसङ्कल्पितस्य लाभः सम्भवी, 'आदित्सूनां भिक्षूणामभावेऽपि च बहूनां पाकस्योपलब्धेः ।
पाकरणार्थं सङ्कल्पितस्यापि ग्राह्यता कथनीया इति चेत् ? नन्वेवं रीत्या विमर्शे तु सङ्कल्पातिरिक्तैः साधुसङ्कल्पभिन्नैः शङ्कित - प्रक्षितादिभिः प्रकारैरपि साधूनां अलाभः = शुद्धपिण्डप्राप्त्यभावः सम्भवी । अतः शङ्कित-म्रक्षितादिरपि पिण्डः ग्राह्यः स्यात्, शुद्धपिण्डालाभभीत्या उभयत्र तुल्यत्वात् । न च शङ्कितादिपिण्डस्य ग्राह्यताऽभिप्रेता । तत एव न सङ्कल्पितस्यापि ग्राह्यता युज्यते । नन्वेवमसङ्कल्पितपिण्डाऽलाभेनाऽसम्भवाभिधानादाप्तस्यानाप्तता स्यादित्याशङ्कायामाह - अथवा इति ।
=
रात्र्यादौ सूतक - कान्तारादिषु च आदित्सूनां भिक्षूणामभावेऽपि च बहूनां गृहस्थानां यतिदानेच्छाशून्यानां अपि गृहे पाकस्योपलब्धेः यतः कुतश्चिद् भिक्षुकाऽऽगमने तु ते कथञ्चिद्ददत्यपीति पञ्चाशकसंवादेऽनुपदमुक्तमेव । तदुक्तं दशवैकालिकनिर्युक्तौ अपि
किं नु गिहीं रंधंती समणाणं कारणा अहा समयं । मा समणा भगवंतो किलामएज्जा अणाहारा । । समणऽणुकंपनिमित्तं पुण्णनिमित्तं च गिहनिवासी उ । कोइ भणिज्जा पागं करेंति सो भण्णइ न जम्हा ।। कंतरे दुब्भिक्खे आयंके वा महइ समुपन्ने । रत्तिं समणसुविहिया सव्वाहारं न भुंजंति ।। अह कीस पुण गिहत्था रत्तिं आयरतरेण रंधति । समणेहिं सुविहिएहिं चउव्विहाहारविरएहिं ? ।। માનવામાં આવે તો શુદ્ધ-નિર્દોષ ગોચરી સાધુ-સાધ્વીજી ભગવંતને મળી નહિ શકે. (માટે સાધુના સંકલ્પવાળા આહારાદિ લેવા જોઈએ)” આવી શંકા થાય તો તેનો જવાબ એ છે કે માત્ર સાધુસંકલ્પના કારણે નહિ, તે સિવાયના શંકિત, પ્રક્ષિત વગેરે દોષોના કારણે પણ શુદ્ધ ગોચરી મળી નહિ શકે. (તેથી ગોચરી નહિ મળવાના ભયથી શંકિત વગેરે દોષગ્રસ્ત આહાર-પાણીને પણ શું લેવા યોગ્ય માની લેશો? જો ના, તો સંકલ્પિતને પણ સાધુ લઈ ના શકે. “પરંતુ આ રીતે તો અસંકલ્પિત ગોચરી મળી નહિ શકે. અને આવું અસંભવિત વિધાન કરવાના લીધે તીર્થંકર-ગણધર ભગવંત વગેરે અનામ-અવિશ્વસનીય બનવાની સમસ્યા સર્જાશે.” આવી શંકાને લક્ષમાં રાખીને ગ્રન્થકારશ્રી બીજી રીતે કહે છે કે) અથવા ‘આ રીતે તો અસંકલ્પિત નિર્દોષ ગોચરી મળી નહિ શકે' આવી શંકા હોય તો તેનો જવાબ એ છે કે અનેક પ્રકારે ગૃહસ્થના ઘરેથી અસંકલ્પિત ભોજનાદિની પ્રાપ્તિ સંભવે છે. તે આ રીતે - માધુકરી ભિક્ષા લેનાર કોઈ ન હોય તો પણ રાતના સમયે, સૂતક પ્રસંગે, જંગલ વગેરેમાં ગૃહસ્થ પોતાને માટે રસોઈ કરે છે. ત્યારે તેમને સુપાત્રદાન વગેરેનો લાભ મળવાની શક્યતા નથી હોતી. તેમજ ચોમાસામાં કે શેષકાળમાં ગામમાં સાધુ-સાધ્વીજી ભગવંત ગેરહાજર હોય ત્યારે પણ ગૃહસ્થો રસોઈ તો કરે જ છે. આ રીતે સુપાત્રદાનના સંકલ્પ વિના પણ રસોઈ ગૃહસ્થને ત્યાં તૈયાર થતી હોવાથી ‘દાણટ્ટા... પુષ્ણકા..' આ રીતે દશવૈકાલિકજીમાં કહેલ હોવા છતાં સંયમીને અસંકલ્પિત નિર્દોષ ગોચરી મળી શકશે. માટે કથન અસંભવિત થવાની કે તીર્થંકર-ગણધર ભગવંત વગેરે અનાપ્ત = અવિશ્વસનીય થવાની કોઈ સમસ્યા સર્જાશે નહિ.
१. मुद्रितप्रतौ ' अदित्सू...' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२१
• मोक्षस्य दुर्लभता-दुष्करसाधनसाध्यतासमर्थनम् • तथापि तद्वृत्तेर्दुष्करत्वात्तत्प्रणेतुरनाप्तता स्यादित्यत आह- इत्यत एव यतिधर्मो मूलोत्तरगुणसमुदायरूपोऽतिदुष्कर उक्तः, अतिदुर्लभं मोक्षं प्रत्यतिदुष्करस्यैव धर्मस्य हेतुत्वात्, कार्याऽनुरूपकारणवचनेनैवाऽऽप्तत्वसिद्धेः ।।१८।। अत्थि बहुगामनगरा समणा जत्थ न हवेति न वसंति । तत्थवि रंधंति गिही पगई एसा गिहत्थाणं ।। पगई एस गिहीणं जं गिहिणो गामनगरनिगमेसुं । रंधंति अप्पणो परियणस्स कालेण अट्ठाए ।। तत्थ समणा तवस्सी परकडपरनिट्ठियं विगयधूमं । आहारं एसंति जोगाणं साहणट्ठाए ।।
6 (द.वै.नि. १०९-११५) इति । 'तथापी'ति असङ्कल्पितपिण्डलाभसम्भवेऽपि । तदुक्तम् अष्टकप्रकरणे → दुष्टोऽसङ्कल्पितस्यापि लाभ एवमसम्भवः । नोक्त इत्याप्ततासिद्धिर्यतिधर्मोऽतिदुष्करः ।। - (अ.प्र.६/८) इति । तदुक्तं पञ्चाशकेऽपि → दुक्करयं अह एयं जइधम्मो दुक्करो चिय पसिद्धं । किं पुण स पयत्तो मोक्खफलत्तेण एयस्स ।। - (पञ्चा.१३/४३) इति । ___यतिधर्मदुष्करता च → जहा भुयाहिं तरिउं दुक्करो रयणायरो । तहा अनुवसन्नेणं दुक्करं दमसायरो ।। 6 (उत्त. १९/४३) इति उत्तराध्ययनसूत्रेण, → तरियव्वो य समुद्दो बाहाहिं भीमो महल्लकल्लोलो। नीसायवालुयाए चावेयव्वो सया कवलो ।। - ( ) इत्यादिना च प्रसिदैव । अज्ञातोञ्छकुलकेऽपि → आहारे खलु सुद्धी दुलहा समणाण समणधम्मम्मि । ववहारे पुण सुद्धी गिहिधम्मे दुक्करा भणिया ।। - (अज्ञा.२) इत्युक्तम् । कार्यानुरूपकारणवचनेनैव मुग्धादिकमपि प्रति जिनानां आप्तत्वसिद्धेः ।
___ यत्तु कलिसन्तरणोपाये → हरे ! राम ! हरे ! राम ! राम ! राम ! हरे ! हरे !। हरे ! कृष्ण ! हरे ! कृष्ण ! कृष्ण ! कृष्ण ! हरे ! हरे !।। इति षोडशकं नाम्नां कलिकल्मषनाशनम् । नातः परतरोपायः सर्ववेदेषु दृश्यते ।। 6 (कलि.१-२) इत्युक्तं तत्तु तथाविधभक्तिनिमित्ततयोपयुज्यते, न तु सकलक्लेशहानोपायतया, अन्वय-व्यतिरेक-व्यभिचारोपलम्भात् । एतेन यदपि गोपीचन्दनोपनिषदि → 'गोपी'त्यक्षरद्वयं 'चन्दनं' तु त्र्यक्षरं तस्मादक्षरपञ्चकम् । य एवं विद्वान् गोपीचन्दनं धारयेत् अक्षयं
જે સંયમ અતિદુક્ર છે तथापि.। म मेवी 51 25 3 छ ? "२ रीत मो. असं.अल्पित मोहिनी प्राप्ति मुनि ભગવંતોને સંભવી શકે. તેમ છતાં આવી ગોચરીપદ્ધતિ તો અત્યંત દુષ્કર હોવાથી તેને કહેનારા તીર્થકરગણધર ભગવંત વગેરે આપ્ત-વિશ્વસનીય બની નહિ શકે.” પરંતુ આ શંકા યોગ્ય નથી. કારણ કે નિર્દોષ ગોચરીથી સંયમજીવનનો નિર્વાહ કરવાનો હોવાથી જ મૂલગુણ અને ઉત્તરગુણના સમૂહસ્વરૂપ અર્થાત્ ચરણસત્તરી-કરણસત્તરીય સંયમધર્મ અત્યંત દુષ્કર કહેવાયેલ છે. મોક્ષ અત્યંત દુર્લભ હોવાથી મોક્ષનું કારણ પણ સરળ તો ન જ હોય ને ! માટે અતિદુર્લભ એવા મોક્ષ પ્રત્યે અતિદુષ્કર એવો જ ધર્મ કારણરૂપ બની શકે. કાર્યને અનુરૂપ જ કારણ હોય. આમ અતિદુર્લભ મોક્ષ પ્રત્યે અતિદુષ્કર એવા સાધુધર્મને કારણ બતાવવાના લીધે જ તીર્થંકર-ગણધર ભગવંતની આતતા-વિશ્વસનીયતા સિદ્ધ थाय छे. (/१८)
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२२
• सातिशयज्ञानकारणानां चतुर्विधत्वम्
द्वात्रिंशिका-६/१८
पदमवाप्नोति, पञ्चत्वं न स पश्यति, ततोऽमृतत्वमश्नुते ← (गो.चं. ३) इत्युक्तं तदपि निरस्तम्, मोक्षं प्रति अन्वय-व्यतिरेकव्यभिचारोपलम्भादेव । मोक्षस्य ह्येवं सुलभत्वेऽद्यावधि सकलसंसारोच्छेदापत्तिरपि दुर्निवारैव । एतेन भस्मधारणादेव मुक्तिर्भवति ← (बृ. जा. ७/२) इति बृहज्जाबालोपनिषत्कृतः भस्मस्नाने रतं शान्तं ये नमन्ति दिने दिने ते सर्वपापनिर्मुक्ता नरा यान्ति शिवं पुरम् ।। ← (शि. २८) इति शिवोपनिषत्कृतश्चाऽप्यनाप्ततोपदर्शिताऽवसेया, सर्वथैव कार्याननुरूपकारणोपदर्शनात् । एतेन → उत्तानपत्रपूजां च यः कुर्यान्मम मस्तके । इह लोकेऽखिलं सौख्यं प्राप्नोत्यन्ते पुरे मम ।। तिष्ठत्येव महावीरः पुनर्जन्मविवर्जितः । ← (बि. १५-१६ ) इति बिल्वोपनिषद्वचनमपि प्रत्याख्यातम्, अन्वयव्यतिरेकव्यभिचारोपलम्भेनाऽनाप्तकृतत्वादित्यधिकं क्लेशहानोपायद्वात्रिंशिकायां ( २५/३२, भा.६, पृ.१७७८) वक्ष्यामः ।
नन्वेवमेकान्तसुखरूपमोक्षस्य दुःखसेवनात्मकसंयमानुष्ठानाऽसाध्यत्वापत्तिरिति चेत् ? मैवम्, दुःखसेवनात्मिकायाः चिकित्सायाः सकाशात् सुखात्मकाऽऽरोग्यलाभवत् प्रव्रज्याप्रवृत्तितोऽपि परमानन्दमयमोक्षसिद्धौ बाधकाऽभावात्, कार्यसदृशस्यैव कारणत्वमित्येकान्ताऽनभ्युपगमात्, कर्मक्षयहेतुभूतायाः तथाविधात्मपरिणामाऽनपायिन्याः संयमानुष्ठानाऽविनाभाविन्या वेदनायाः पुण्योदयजन्यत्वात् परमार्थतः संयमानुष्ठानस्य सुखरूपत्वाच्च । तदुक्तं पञ्चवस्तुके तम्हा निरभिस्संगा धम्मज्झाणंमि मुणिअतत्ताणं । तह कम्मक्ख वियणा पुन्ना उ निधिट्ठा ।। ← (पं.व. २०३ ) इति । ण य दुक्करं तु अहिगारिणो इहं अहिगयं अणुट्ठाणं । भवदुक्खभया णाणी मोक्खत्थी किं ण करेइ ? ।। ← (उ. प. ९२०) इति उपदेशपदवचनात् परमार्थतोऽदुष्करत्वमेव संयमानुष्ठानस्याऽधिकारिणं प्रति । व्यवहारतो दुष्करत्वेऽपि संयमानुष्ठानस्य सुखरूपता तु सीहत्ताते णामं एगे णिक्खंते सीहत्ताते विहरइ ← (स्था.४/३) इति, समुदं तरामीतेगे समुद्दं तरइ ← ( स्था. ४/४ ) इति च स्थानाङ्गसूत्रविषयीभूतानां यतीनां स्वानुभवसिद्धैव । यथा चैतत्तत्वं तथा दीक्षाद्वात्रिंशिकायां (द्वाद्वा.२८/११, भा. ७, पृ. १९१७) दर्शयिष्यामः ।
वस्तुतो निर्दोषभिक्षाटनादिरूपस्य यतिधर्मस्य न दुष्करता किन्तु क्षमादिलक्षणस्य दशविधस्य यतिधर्मस्यैव सा । किन्तु छत्रिन्यायेन साहचर्यात् सा तत्रोपचर्यते । यथा सपरिवारे छत्रविभूषिते राज्ञि गच्छति लोके ‘छत्रिणो यान्ती'ति प्रयोगात् छत्र्यछत्रिसमुदाये छत्रिशब्दो वर्तते तथाऽत्र भाव्यम् ।
इदञ्चावधेयम्- क्षमादाविव पिण्डविशुद्धौ यत्नकरण एव केवलज्ञाननिष्पत्तिसम्भवः । तदुक्तं स्थानाङ्गसूत्रे चउहिं ठाणेहिं निग्गंथाण वा निग्गंथीण वा अतिसेसे णाणदंसणे समुप्पज्जिउका समुपज्जेज्जा । तं जहा ( १ ) इत्थीकहं, भत्तकहं, देसकहं, रायकहं नो कहेत्ता भवति, (२) विवेगेण विसग्गेण सम्ममप्पाणं भावेत्ता भवति, (३) पुव्वरत्तावरत्तकालसमयंसि धम्मजागरियं जागरितता भवति, (४) फासुयस्स एसणिज्जस्स उंछस्स सामुदाणियस्स सम्मं गवेसिया भवति । इच्चेएहिं चउहिं ठाणेहिं निग्गंथाण वा निग्गंथीण वा जाव समुप्पज्जेज्जा ← ( स्था. ४/२/२८४ ) इति । शिष्टं स्पष्टमेव ।।६/१८ ।।
•
વિશેષાર્થ :- ‘એક રૂપિયામાં તમને દશ લીટર પેટ્રોલ અપાવું' આવું કોઈ બોલે તો તેનો વિશ્વાસ થઈ शकतो नथी. ते 'जातां पीतां-भो मभ रतां - सा रतां डरतां अंते मोक्ष भजी ४शे.' खावुं जोसनार
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
• परिणामे कर्मबन्धकारणता •
४२३
सङ्कल्पितस्य गृहिणा त्रिधा शुद्धिमतो ग्रहे । को दोष इति चेज्ज्ञाते प्रसङ्गात्पापवृद्धितः ।।१९।। सङ्कल्पितस्येति । गृहिणा गृहस्थेन सङ्कल्पितस्य यत्यर्थं प्रदित्सितस्य त्रिधा शुद्धिमतः मनोवाक्कायशुद्धस्य साधोः ग्रहे ग्रहणे को दोषः, आरम्भप्रत्याख्यानस्य लेशतोऽप्यव्याघातात् इति चेत् ? ज्ञाते 'मदर्थं कृतोऽयं पिण्डः' इति ज्ञाते सति तद्ग्रहणे
=
=
=
अवशिष्टशङ्कामपाकर्तुमाह- 'सङ्कल्पितस्येति ।
ननु निश्चयमवलम्बमानानां यतीनां स्वकीयपरिणामस्यैव प्रमाणत्वात्, तत्र बाह्यनिमित्तस्याऽन्यथासिद्धत्वात् गृहस्थेन यत्यर्थं प्रदित्सितस्य प्रदातुमुपकल्पितस्य पिण्डस्य मनोवाक्कायशुद्धस्य साधोः ग्रहणे को दोषः ? मनोवाक्कायैरारम्भपरिहारप्रतिबद्धतया अन्तरङ्गपरिणामशुद्धेः सत्त्वाद् आरम्भप्रत्याख्यानस्य = प्रथममहाव्रतस्य लेशतोऽपि अव्याघातात् = अतिचाराऽसम्भवात् । कर्मबन्धं प्रति महाव्रतभङ्गं प्रति वा स्वपरिणामस्यैव कारणत्वात् । तदुक्तं प्रवचनसारे परिणामादो बंधो परिणामो राग
दोस - मोहजुदो ← ( प्रव. सार . २ / ८८ ) इति । श्रावकप्रज्ञप्तो अपि
परिणामा बंधे ← ( श्रा. प्र. २२९) इत्युक्तम् । परमरहस्समिसीणं सम्मत्तगणिपिडगझरियसाराणं । परिणामियं पमाणं निच्छयमवलंबमाणं ।। ← (ओ.नि. ५६० ) इति ओघनियुक्तिवचनादपि न तत्र शुद्धपरिणामस्य साधोः कश्चिद्दोष इति चेत् ?
=
=
१. मुद्रितप्रतौ 'प्रतिदि...' इत्यशुद्ध- पाठः । २
=
सत्यम्, 'मदर्थं कृतोऽयं पिण्ड' इति अज्ञाते सति दोषपरिहारप्रवणस्य साधोर्नास्ति तत्र दोषः कश्चित् । ज्ञाते सति तु तद्ग्रहणे = सङ्कल्पितपिण्डोपादाने गृहिणः पुनः पुनः तथा प्रवृत्तिलक्षणात् ગૌતમબુદ્ધના વામમાર્ગીય અનુયાયી વગેરે વિશ્વાસપાત્ર બની ના શકે. પણ ‘અતિદુર્લભ અને સર્વોત્કૃષ્ટ એવો મોક્ષ અતિદુષ્કર એવા સંયમધર્મથી જ થશે.' આવું બતાવનારા તીર્થંકર ભગવંત વગેરે જ વિશ્વસનીય બની શકે. હકીકતમાં તો મોક્ષના સાચા કારણો ખરા અર્થમાં સમજવા-હૃદયથી સ્વીકા૨વા- શક્તિ છુપાવ્યા વિના આચરવા-આત્મસાત્ કરવા ખૂબ જ અઘરા હોવાના લીધે જ મોક્ષ અત્યંત દુર્લભ છે. (૬/૧૮)
“નિશ્ચય નયથી તો પોતાના અંતરંગ પરિણામ જ કર્મબંધ વગેરે પ્રત્યે પ્રમાણભૂત કારણ છે. તેથી ગૃહસ્થ સાધુના સંકલ્પથી રસોઈ કરે તેમાં સાધુને શું લેવા દેવા ?” આવી શંકાના સમાધાન માટે ગ્રન્થકારશ્રી ફરમાવે છે કે →
ગાથાર્થ :- ગૃહસ્થ વડે સાધુ માટે સંકલ્પિત એવા ભોજનાદિને ગ્રહણ કરવામાં મન-વચન-કાયાથી શુદ્ધ એવા સાધુને શું દોષ લાગે ?' આવી શંકા હોય તો તેનો જવાબ એ છે કે જાણવા છતાં ગ્રહણ કરવામાં આવે તો તેવી અનવસ્થા થાય છે અને તેના લીધે પાપવૃદ્ધિ થાય છે. (૬/૧૯) * અનવસ્થા દોષ બળવાન
ટીકાર્થ ઃ- “ગૃહસ્થો વડે સાધુને આપવાના સંકલ્પથી જ બનાવેલી રસોઈને લેવામાં મન-વચનકાયાથી શુદ્ધ એવા સાધુને શું દોષ લાગે ? કારણ કે ‘મારા માટે મીઠાઈ-ફરસાણ શ્રાવકે બનાવ્યા તે સારું કર્યું' આ રીતે ગૃહસ્થકૃત હિંસામાં અનુમતિનો પરિણામ કાંઈ શુદ્ધ સંયમીને હોતો નથી. તેથી હિંસાત્યાગનું પચ્ચક્ખાણ આંશિક રીતે પણ ભાંગતું નથી.” આવી શંકા અસ્થાને છે. કારણ કે ‘મારા मुद्रितप्रतौ 'कुतो' इत्यशुद्ध: पाठ । ३. हस्तादर्शे 'इति' पदं नास्ति ।
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२४
• अशठगीतार्थयतनाया दोषावहत्वाऽसम्भवः
द्वात्रिंशिका - ६/२०
साधूद्देश्यकगृहस्थारम्भाऽनवस्था
प्रसङ्गात् गृहिणः पुनः तथाप्रवृत्तिलक्षणात् पापवृद्धितः, तन्निमित्तभावस्य परिहार्यत्वात् ।।१९।। यत्यर्थं गृहिणश्चेष्टा प्राण्यारम्भप्रयोजिका । यतेस्तद्वर्जनोपायहीना सामग्र्यघातिनी ।। २० ।। यत्यर्थमिति । यत्यर्थं गृहिणः प्राण्यारम्भप्रयोजिका चेष्टा निष्ठितक्रिया तद्वर्जनोपायैप्रसङ्गात् पापवृद्धितः = साधुनिमित्तकारम्भप्रवृद्धितः तन्निमित्तभावस्य निमित्तत्वस्य परिहार्यत्वात् परिहर्तुं शक्यत्वात् तद्ग्रहणं त्रिधा शुद्धस्यापि यतेर्न कल्पते । न च कथं गृहस्थगतस्यैवम्विधसङ्कल्पस्य परिज्ञानं तत्परिहारार्थिनां छद्मस्थयतीनां भवतीति शङ्कनीयम्, उपयोगकाले निमित्तशुद्ध्यादिभिः प्रश्नादिभिश्च तज्ज्ञानस्य सुकरत्वात् । तदुक्तं पञ्चाशके तदभावपरिण्णाणं उवओगादीहिं उ जतीण ← ( पञ्चा. १३ / ४६ ) इति । तदुपयोगकरणेऽपि गृहस्थचातुर्यादितः केनचिच्छद्मनाऽशुद्धग्रहणे सति अशठगीतार्थस्य न दोषः, आज्ञायुक्तत्वात् । तदुक्तं ओघनिर्युक्तौ पिण्डनिर्युक्तौ च→ जा जयमाणस्स भवे विराहणा सुत्तविहिसमग्गस्स । सा होइ निज्झरफला अज्झत्थविसोहिजुत्तस्स ।। ← (ओ.नि.७५९, पिं.नि. ६७१) इति प्रागुक्तं (पृ. ६९ ) स्मर्तव्यम् ।। ६ / १९।।
ननु सङ्कल्पितत्वज्ञाने सति तद्ग्रहणस्याऽन्याय्यत्वात् तज्ज्ञानार्थं यतिना प्रयत्न एव न कार्यः, मूलं नास्ति कुतः शाखा ? इत्याशङ्कायामाह - 'यत्यर्थमिति । यत्यर्थं = साधूद्देश्यिका प्राण्यारम्भप्रयोजिका = साक्षात् परम्परया वा जीवोपमर्दकारणीभूता निष्ठितक्रिया
T
=
चरमेन्धनप्रक्षेपेणौदनादिसिद्ध्युपहिता
માટે રસોઈ બનાવેલ છે.' આવું જાણવા છતાં મહાત્મા જો ગોચરી ગ્રહણ કરે તો ગૃહસ્થો ફરીથી સાધુ માટે, સાધુના ઉદ્દેશથી રસોઈ-મીઠાઈ વગેરે બનાવે. ફરીથી મહાત્મા તે વહોરે, ફરીથી મહાત્મા માટે ગૃહસ્થ આરંભ-સમારંભ કરે... આ રીતે અનવસ્થા-ખોટી પરંપરા ચાલે. આમ પાપપ્રવૃત્તિ વધવાથી પાપની વૃદ્ધિ થાય. તેમાં નિમિત્ત બને છે તે મહાત્મા. સાધુના નિમિત્તે પાપવૃદ્ધિ થાય તેમાં નિમિત્ત બનવા રૂપે સાધુ અવશ્ય અપરાધી બને છે. આ નિમિત્તપણાનો ત્યાગ શક્ય ન બને, જો સાધુ જાણવા છતાં તેવી ભિક્ષા વહોરે રાખે તો. આથી પાપનિમિત્ત ન બનવા માટે સાધુએ પોતાના ઉદ્દેશથી બનાવેલ रसोई सेवी योग्य नथी. (६/१८)
=
=
*****
=
વિશેષાર્થ :- સંયમી પાપ બાંધે તો નહિ જ. પરંતુ પોતાના નિમિત્તે કોઈને પાપ બંધાવે પણ નહિ, પાપપ્રવૃત્તિ કરાવે પણ નહિ. સાધુ પાપપ્રવૃત્તિ કરે નહિ તેમ કોઈને પાપમાં, પાપપ્રવૃત્તિમાં નિમિત્ત પણ બને નહિ. સ્વયં પાપપ્રવૃત્તિ કરવાથી તો પાપ બંધાય છે જ. પરંતુ જાણી જોઈને બીજાને પાપમાં નિમિત્ત બનાવવાથી, પાપપ્રવૃત્તિમાં નિમિત્ત બનવાથી પણ પાપ બંધાય છે. આવું હોવાથી ‘મારા માટે જીવહિંસા કરવા દ્વારા આ રસોઈ તૈયાર થયેલી છે.' આવું જાણ્યા બાદ સંયમી તેવા ભોજન-પાણી કઈ રીતે લઈ શકે ? માટે જ્ઞાત સંકલ્પિત ભોજનાદિ લેવાનો સંયમી માટે નિષેધ છે. (૬/૧૯) તો ગુણશ્રેણિ ઘટે
ગાથાર્થ :- સાધુ માટે જીવહિંસામાં પ્રયોજક બને તેવી પ્રવૃત્તિ ગૃહસ્થ કરે તેમ છતાં સાધુ તેને છોડવાનો ઉપાય ન અજમાવે તો સંયમની પૂર્ણતા ખંડિત થાય છે. (૬/૨૦)
ટીકાર્થ :- સંયમીને ઉદ્દેશીને ગૃહસ્થ જીવહિંસામાં સાક્ષાત્ કે પરંપરાએ કારણ બને તેવી પ્રવૃત્તિ
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
• गुणश्रेणीहानिसम्पादकविचारः .
४२५ राधाकर्मिककुलपरित्यागादिलक्षणींना सती (=तद्वर्जनोपायहीना) यतेः सामग्र्यघातिनी = गुणश्रेणीहानिकीं ॥२०॥ पचन-क्रयणादिक्रिया तत्परिज्ञानोपायपूर्वं तद्वर्जनोपायैः = सङ्कल्पितत्वपरिहारोपायैः आधार्मिककुलपरित्यागादिलक्षणैः = आधाकर्मपिण्डनिष्पादकगृहवर्जन-तादृशगृहस्थसम्पर्कपरित्यागादिरूपैः हीना = रहिता सती यतेः गुणश्रेणीहानिकी = संयमप्रत्ययिकाऽसङ्ख्येयगुणकर्मनिर्जराकारकगुणश्रेणीह्रासकारिणी सम्पद्यते । ततश्च क्रमेण चारित्रध्वंस एव । तदुक्तं अज्ञातोञ्छकुलके → पिंडं असोहयंतो अचरित्ती इत्थ संसओ नत्थि । चारित्तम्मि असंते सव्वा दिक्खा निरत्थिआ।। (अज्ञा.५) इति पूर्वोक्तं (पृ.४०९)इहानुस्मर्तव्यम् । → उग्गम-उप्पायणासुद्धं, एसणादोसवज्जिअं । साहारणं अयाणंतो, साहू हवइ असारओ ।। उग्गम-उप्पायणासुद्धं, एसणादोसवज्जिअं । साहारणं वियाणंतो, साहू हवइ ससारओ ।।
- (ओ.नि. ५६७/५६८) इति ओघनियुक्तिगाथे अपि प्रकृते संवदतः । अतः साधुसामग्र्यकृते कृतकारितसङ्कल्पितपिण्डपरिहारप्रवणतया भाव्यमित्युपदेशः । प्रकृते पिण्डोपधायकहिंसायां साधूद्देश्यकत्वमेव त्याजयितुं मुख्यतया मुनीनामभिप्रेतं तदशक्यत्वे तु तत्पिण्डवर्जनमिति तु ध्येयम् ।
ये तु सौगतभिक्षवो ह्यस्तने दिनेऽद्यभोजनार्थं यद्वाऽद्यतने दिने श्वो भोजनार्थं गृहस्थैः निमन्त्रिताः सन्तो द्वितीयोऽहनि तद्गृहे गत्वैकत्रैव कात्स्न्येन भुञ्जन्ति तेषां तूद्दिष्टभोजनपरित्यागः परमार्थतः केवलं शास्त्रगतो न तु स्वजीवनचर्याप्रविष्टः । प्रकृते → गहपति वा गहपतिपुत्तो वा उपसङ्कमित्वा स्वातनाय भत्तेन निमन्तेति । आकङ्खमानोव, जीवक, भिक्खु अधिवासेति । सो तस्सा रत्तिया अच्चयेन पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय येन गहपतिस्स वा गहपतिपुत्तस्स वा निवेसनं तेनुपसङ्कमति; उपसङ्कमित्वा पञ्जत्ते आसने निसीदति । तमेनं सो गहपति वा गहपतिपुत्तो वा पणीतेन पिण्डपातेन परिविसति - (म.नि. २/१/५/५४, पृ.३६ जीवकसूत्र) इति मज्झिमनिकायवचनं हिंसात्यागाऽनिर्वाहकतया विभावनीयम् । रत्तिया = रात्र्याः, अच्चयेन = अत्ययेन समाप्त्या इति यावत्, निवेसनं = गृहं, शिष्टं स्पष्टम् ।।६/२०।। પૂર્ણ કરે ત્યાં સુધી જો સાધુ (૧) તેના ઘરનો ગોચરીમાં ત્યાગ કરવો, અથવા (૨) “અમારા માટે રસોઈ બનાવશો તો અમે તમારે ત્યાં વહોરવા આવશું નહિ ઈત્યાદિ કથન કરવા વગેરે રૂપે સાધુનિમિત્તક થતી જીવહિંસાને અટકાવવાના ઉપાયને અજમાવે નહિ તો ગૃહસ્થની તેવી પ્રવૃત્તિથી સાધુજીવનની પૂર્ણતા रित थाय छ, संयमानी गुएश्रेणी निम्न क्षामे पहोंये छे. (६/२०)
विशषार्थ :- दीक्षा दीया पछी स्वाध्याय-त५-त्याग-वैराय-५शममाव-गुरुविनय-सममाધ્યાન-આત્મજાગૃતિ વગેરે પરિબળોના સહારે મહાત્માઓ ૬-૭ ગુણસ્થાનકે સતત આવ-જાવ કરતા હોય છે. જ્યાં સુધી ૬-૭ ગુણસ્થાનક ઉપર સંયમી ટકી રહે છે ત્યાં સુધી આત્મશુદ્ધિના બળે સંયમની ગુણશ્રેણી ચાલુ રહે છે. આ ગુણશ્રેણીના કારણે સંયમી નિરંતર અસંખ્યગુણ કર્મનિર્ભર કરે છે. જેમ જેમ સંયમશુદ્ધિ વધતી જાય તેમ તેમ ગુણશ્રેણી વધતી જાય છે. સંયમમાં જેમ જેમ ઢીલાશ આવે, મંદતા આવે, આચારશિથિલતા આવે, ગોલમાલ થાય તેમ તેમ સંયમની ગુણશ્રેણી ઘટતી જાય છે, કર્મનિર્જરા ઘટતી જાય છે. આવું ન બને તે માટે સંયમી સતત સાવધાન હોય છે. માટે પોતાના ઉદ્દેશથી તૈયાર થયેલી રસોઈને નિર્જરાર્થી મહાત્માઓ લેતા નથી હોતા. તેવી રસોઈ લેવી તેમના માટે વ્યાજબી નથી. (૬૨૦)
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२६ • वैराग्यव्याख्योपदर्शनम् •
द्वात्रिंशिका-६/२१ वैराग्यं च स्मृतं दुःख-मोह-ज्ञानान्वितं त्रिधा । आर्त्तध्यानाख्यमाद्यं स्याद्यथाशक्त्यप्रवृत्तितः।।२१।।
वैराग्यं चेति । दुःखान्वितं मोहान्वितं ज्ञानान्वितं' चेति (=दुःख-मोह-ज्ञानान्वितं) त्रिधा वैराग्यं स्मृतम् । आद्यं = दुःखान्वितं आर्तध्यानाख्यं स्यात्, यथाशक्ति = शक्त्यनुसारेण मुक्त्युपाये अप्रवृत्तितः । तात्त्विकं तु वैराग्यं शक्तिमतिक्रम्याऽपि श्रद्धातिशयेन प्रवृत्तिं जनयेदिति ।।२१।।
उक्ता त्रिविधा भिक्षा । साम्प्रतमवसरायातमन्तिमं वैराग्यद्वारं निरूपयति- 'वैराग्यञ्चेति । वैराग्यसामान्यलक्षणन्तु → संसार-देह-भोगेसु विरत्तभावो य वेरग्गं -- (बृ.द्र.सं.३५) इति बृहद्रव्यसङ्ग्रहदर्शितमवसेयम् । तदुक्तं तत्त्वार्थभाष्ये उमास्वातिवाचकैः अपि → वैराग्यं नाम शरीर-भोग-संसारनिर्वेदोपशान्तस्य बाह्याभ्यन्तरेषु उपधिषु अनभिष्वङ्गः - (त.सू. ७/८ भा.) इति । त्रिधा = त्रिप्रकारं वैराग्यं स्मृतं पूर्वाचार्यैः । आर्तध्यानाख्यं = आर्त्तध्यानरूपम् । तदुक्तं अष्टकप्रकरणे → आर्तध्यानाख्यमेकं स्यान्मोहगर्भ तथाऽपरम् । सज्ञानसङ्गतञ्चेति वैराग्यं त्रिविधं स्मृतम् ।। - (अष्टक.१०/ १) इति । मुक्त्युपाये लोच-विहार-तपस्त्याग-मलधारण-भिक्षाटन-परिषहजयादिलक्षणे शक्त्यनुसारेण अप्रवृत्तितः, उपलक्षणात् 'हेयादेरनिवृत्तित' इत्यपि बोध्यम् । तदुक्तं अष्टकप्रकरणे → इष्टेतरवियोगादिनिमित्तं प्रायशो हि यत् । यथाशक्त्यपि हेयादावप्रवृत्त्यादिवर्जितम् ।। ( (अ.प्र.१०/२) इति । कष्टभीरोर्जिनाज्ञापालने स्वसामर्थ्यसगोपनपरिणामस्याऽनागतोत्प्रेक्षिताऽनिष्टसंयोगादिप्रयोज्यतया युक्तैवाऽऽद्यवैराग्यस्याऽऽर्तध्यानरूपतेति ध्येयम् । तात्त्विकं = ज्ञानगर्भितं तुर्विशेषद्योतने, वैराग्यं आर्यमहागिरिवत् शक्तिमतिक्रम्यापि श्रद्धातिशयेन, न तु कदाग्रहादिना, प्रवृत्तिं = मुक्त्युपायप्रवृत्तिं जनयेदिति । कदाग्रहादिना स्वसामर्थ्यातिक्रमे तु शिवभूतेरिव तात्त्विकं वैराग्यं नैव स्यादित्यवधेयम् । तदुक्तं धर्मरत्नप्रकरणे → जो गुरुमवमन्नतो आरंभइ किर असक्कमवि किंचि । सिवभूइव्व न एसो सम्मारंभो महामोहा ।। 6 (धर्मर.प्र.१९९) इति ।।६/२१ ।।
સંયમીના સંયમની પૂર્ણતામાં મહત્ત્વનો ફાળો આપનાર બીજા અંશસ્વરૂપ ભિક્ષાસંબંધી પોતાનું વક્તવ્ય પૂર્ણ કરીને હવે ગ્રન્થકારશ્રી તેના ત્રીજા અંશરૂપ વૈરાગ્યની અગત્યપૂર્ણ વાતને જણાવે છે કે –
હ વૈરાગ્યના ત્રણ પ્રકાર છે थार्थ :- वैराय | रे पायेद छे. (१) हु मत, (२) भोगमित अने. (3) જ્ઞાનગર્ભિત. યથાશક્તિ પ્રવૃત્તિ ન કરવાથી પ્રથમ વૈરાગ્ય આર્તધ્યાનરૂપે હોય છે. (૬/૨૧)
ટીકાર્થ :- દુઃખયુક્ત, મોયુક્ત અને જ્ઞાનયુક્ત – આમ ત્રણ પ્રકારે વૈરાગ્ય કહેવાયેલ છે. તેમાં દુઃખયુક્ત = દુઃખગર્ભિત વૈરાગ્ય આર્તધ્યાન સ્વરૂપ હોય છે. કારણ કે દુઃખગર્ભિત વૈરાગ્યવાળો જીવ મોક્ષમાર્ગમાં શક્તિ છૂપાવ્યા વિના યોગ્ય પ્રવૃત્તિ કરતો નથી. તાત્ત્વિક વૈરાગ્ય તો ઝળહળતી શ્રદ્ધાના બળથી પોતાની શક્તિનું અતિક્રમણ કરીને પણ મોક્ષમાર્ગમાં પ્રવૃત્તિ કરાવે છે. (૬/૨૧)
વિશેષાર્થ :- સંસારના દુઃખથી કંટાળીને દીક્ષા લેનાર કષ્ટભીરુ હોવાથી કષ્ટસાધ્ય સંયમપાલનથી દૂર ભાગવાનો જ પ્રયત્ન કરે છે. તપ-ત્યાગ-ભિક્ષાટન-લોચ-મલધારણ-સ્વાધ્યાય-ઉપધિવહન વગેરે ચારિત્રાચારના પાલનમાં તે પોતાની શક્તિ છૂપાવે છે. આ રીતે પલાયનવૃત્તિ તે આર્તધ્યાનરૂપ છે. १. मुद्रितप्रतौ ....न्वित' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
• દુ:+ર્મવેરાયચીડવર્તધ્યાનતા •
४२७ अनिच्छा ह्यत्र संसारे स्वेच्छालाभादनुत्कटा । नैर्गुण्यदृष्टिजं द्वेषं विना चित्ताङ्गखेदकृत् ।।२२।।
अनिच्छेति । अत्र हि = वैराग्ये सति (स्वेच्छाऽलाभात्) संसारे = विषयसुखे अनिच्छा = इच्छाऽभावलक्षणाऽऽत्मपरिणतिः नैर्गुण्यदृष्टिजं = संसारस्य 'बलवदनिष्टसाधनत्वप्रतिसन्धान द्वेषं विनाऽनुत्कटा । अत एव (चित्ताङ्गखेदकृत) चित्ताङ्गयोः खेदकृत् = मानस-शारीरदुःखोत्पादिका । इच्छाविच्छेदो हि द्विधा स्याद्- अलभ्यविषयत्वज्ञानाद्, द्वेषाच्च । आद्य इष्टाऽप्राप्तिज्ञानाद् दुःखजनकः, अन्त्यश्च न तथेति ।।२२।।
दुःखग: वैराग्यमेव निरूपयति- 'अनिच्छे'ति । अत्र हि = दुःखान्विते आर्तध्यानाख्ये वैराग्ये सति स्वेच्छाऽलाभात् = स्वाभिलषिताऽप्राप्तेः विषयसुखे अनिच्छा संसारस्य बलवदनिष्टसाधनत्वप्रतिसन्धानजं = 'विषयसुखं विषादपि परं विषमनन्तमरणकारणमिति तत्त्वज्ञानजन्यं द्वषं विना अनुत्कटा = शिथिला । अत एव = अनुत्कटाया विषयसुखानिच्छाया नैर्गुण्यदृष्टिजन्यद्वेषविरहकालीन-स्वेच्छापरिपूर्तिविरहप्रयुक्तत्वादेव, मानस-शारीरदुःखोत्पादिका । तदुक्तं अष्टकप्रकरणे → उद्वेगकृद्विषादाऽऽढ्यमात्मઘાતવિકારમ્ | કાર્તધ્યાન તો મુર્ઘ વૈરા નોતો મત || ૯ (..૧૦/૩) તિ | अत्र सोपयोगित्वादाद्यवैराग्यहेतु-स्वरूप-फलदर्शिका अध्यात्मसारकारिका दर्श्यन्ते । तथाहि → तद्वैराग्यं स्मृतं दुःख-मोहज्ञानान्वयात्रिधा । तत्राऽऽद्यं विषयाऽप्राप्तेः, संसारोद्वेगलक्षणम् ।। જો સાચો વૈરાગ્ય હોય તો દુર્ગતિ-દોષ-દુર્ભાવ વગેરેથી બચવા માટે ઝળહળતી શ્રદ્ધાથી પોતાની શક્તિનું ઉલ્લંઘન કરીને પણ સાધનામાર્ગે આગળ ઝંપલાવે. પરંતુ કદાગ્રહી બનીને પોતાની શક્તિને ઉલ્લંઘે તો તાત્ત્વિક વૈરાગ્ય ન કહેવાય. શિવભૂતિ કદાગ્રહી બનીને શક્તિનું અતિક્રમણ કરીને જિનકલ્પની તુલના કરવા ગયા તો ફેંકાઈ ગયા. ૩૫૦ ગાથાના સ્તવનમાં જણાવેલ છે કે “ઉચિત ક્રિયા નિજ શક્તિ છાંડી, જે અતિવેગે ચઢતો. તે ભવસ્થિતિ પરિપાક થયા વિણ જગમાં દીસે પડતો રે.'(૬/ર૧)
જ દુઃખગર્ભિત વૈરાગ્ય ખેદકારક છ. ગાથાર્થ :- આ વૈરાગ્યમાં પોતાની ઈચ્છામુજબ લાભ ન થવાથી સંસારની અનિચ્છા મંદ હોય છે. સંસારમાં નિર્ગુણતાના ભાનથી ઉત્પન્ન થનાર દ્વેષ ન હોવાના લીધે સંસારની મંદ અનિચ્છા ચિત્ત અને કાયાને ખેદ કરનારી હોય છે. (૬/૨૨)
ટીકાર્થ :- દુઃખગર્ભિત વૈરાગ્ય હોય ત્યારે પોતાની ઈચ્છાનુસાર લાભ ન થવાના કારણે સાંસારિક વિષયસુખ વિશે જે અનિચ્છા-ત્યાગપરિણતિ પ્રગટે છે તે મંદ હોય છે. કારણ કે દુ:ખગર્ભિત વૈરાગ્યવાળાને વિષયસુખ પ્રત્યે બળવાન અનિષ્ટપણાની, અનિષ્ટસાધનતાની બુદ્ધિ નથી હોતી. તેથી જ તેને ભોગસુખ ઉપર દ્વેષ બુદ્ધિ નથી હોતી. માટે દુઃખગર્ભિત વૈરાગ્યવાળાને ભોગસુખ ત્યાગની જે આત્મપરિણતિ હોય છે તે મંદ હોય છે. આથી જ ભોગની નિસ્પૃહતા પણ તેને શારીરિક અને માનસિક કષ્ટને ઉત્પન્ન કરનારી બને છે. અહીં આશય એ છે કે ભોગસુખ પ્રત્યે નિસ્પૃહતા બે રીતે જાગે. (૧) ભોગસુખ મને મળી નહિ શકે એવા બોધથી અને (૨) વૈષબુદ્ધિથી. પ્રથમ પ્રકારે પ્રગટ થયેલી ભોગસુખની અનિચ્છા દુઃખજનક છે. કારણ કે તેને ભોગસુખ ગમે છે પણ તે મળી નહિ શકે એવું તેને ભાન રહેલ છે. જ્યારે બીજા પ્રકારે પ્રગટ થયેલી ભોગસુખના ત્યાગની પરિણતિ દુઃખજનક નથી. (૬/૨૨) ૬. દસ્તાવશેં ‘વતઃ..' શુદ્ધ: 8: |
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
दुःखगर्भवैराग्यलक्षणावली •
द्वात्रिंशिका-६/२३ एकान्तात्मग्रहोद्भूतभवनैर्गुण्यदर्शनात् । 'शान्तस्यापि द्वितीयं सज्ज्वराऽनुद्भवसन्निभम् ।। २३ ।। एकान्तेति । एकान्तः सर्वथा सन् क्षयी वा य आत्मा तस्य ग्रहादुत्पन्नं यद् भवनैर्गुण्यदर्शनं ततः (=एकान्तात्मग्रहोद्भूतभवनैर्गुण्यदर्शनात् ) शान्तस्याऽपि = प्रशमवतोऽपि लोकदृष्ट्या, अत्राङ्ग-मनसोः खेदो, ज्ञानमाप्यायकं न यत् । निजाभीप्सितलाभे च विनिपातोऽपि जायते । दुःखाद्विरक्ताः प्रागेवेच्छन्ति प्रत्यागतेः पदम् । अधीरा इव सङ्ग्रामे प्रविशन्तो वनादिकम् ।। शुष्कतर्कादिकं किञ्चिद्वैद्यकादिकमप्यहो । पठन्ति ते शमनदीं, न तु सिद्धान्तपद्धतिम् ।। ग्रन्थपल्लवबोधेन, गर्वोष्माणं च बिभ्रति । तत्त्वं ते नैव गच्छन्ति, प्रशमामृतनिर्झरं ।। वेषमात्रभृतोऽप्येते, गृहस्थान्नातिशेरते । न पूर्वोत्थायिनो यस्मान्नापि पश्चान्निपातिनः ।। गृहेऽन्नमात्रदौर्लभ्यं, लभ्यन्ते मोदका व्रते । वैराग्यस्यायमर्थो हि दुःखगर्भस्य लक्षणम् ।। ← (अ.सा.६/१-७) इति ।। ६ / २२ ।।
अवसरोचितं मोहान्वितं वैराग्यमाह - 'एकान्ते 'ति । सर्वथा सर्वैः प्रकारैः सन् नित्यः क्षयी वा विनश्वरो वा य आत्मा तस्य = तादृशजीवस्य ग्रहात् ज्ञानात् उत्पन्नं "सदापायः कायः, यत् प्रणयिषु सुखं स्थैर्यविमुखं, महारोगा भोगाः, कुवलयदृशः सर्पसदृशः । गृहावेशः क्लेशः, प्रकृतिचपला श्रीरपि खला, यमः स्वैरी वैरी, परमिह हितं कर्तुमुचितम् ।।” ( ) इत्यादिभावनागर्भं कूपयन्त्रघटिकान्यायानुसृतजन्म-मरणादिदर्शननिमित्तकं भवनैर्गुण्यदर्शनं = संसारसुखाऽसारतोपलम्भनं, ततः लोकदृष्ट्या
વિશેષાર્થ :- દ્રાક્ષ ન મળવાથી ‘દ્રાક્ષ ખાટી છે' આ રીતે બોલાયેલ વચન ભલે બહારથી દ્રાક્ષની ઈચ્છાનો અભાવ બતાવે. પણ દિલમાં તો મનગમતી દ્રાક્ષ ન મળવાનો વસવસો રહેવાથી સંતાપ જ હોય. માટે આવો દુઃખગર્ભિત વૈરાગ્ય દુઃખકારક છે. ઈચ્છાશક્તિ સમ્રાટ જેવી હોય પણ પુણ્યશક્તિ ભીખારી જેવી હોય ત્યારે કર્મસત્તાની થપ્પડ ખાવાથી દુઃખગર્ભિત વૈરાગ્ય પ્રગટે છે. ભોગવવાનું પુણ્ય ન હોય ત્યારે ત્યાગ માટે થતો ઉપલક પુરુષાર્થ દુઃખગર્ભ વૈરાગ્યને જણાવે છે. બાવાના બન્ને લોક બગડ્યા જેવી હાલતમાં આવા જીવો ગોઠવાયેલા હોય છે. પરંતુ ભોગસુખની અસારતા હૈયામાં વસી જાય, ભોગ જ્યારે દુઃખ-દુર્ગતિ-દુર્મતિ-દુર્ભાવની પરંપરા લાવનાર લાગે, ભોગ પ્રત્યે દ્વેષબુદ્ધિ પ્રગટે તો તેના પ્રત્યેનું આકર્ષણ ખલાસ થાય અને એનો સહજતઃ ત્યાગ થાય. આ રીતે ભોગસુખ પ્રત્યે જે નિસ્પૃહતા પ્રગટે છે તે દુ:ખજનક નથી. પણ સુખજનક છે. સાધુના બન્ને લોક સુધરી ગયા- આવી ઉન્નત આત્મદશામાં તેવા મહાત્માઓ મહાલતા હોય છે. (૬/૨૨)
* મોહગર્ભિત વૈરાગ્ય દબાયેલ તાવતુલ્ય
ગાથાર્થ :- આત્મવિષયક એકાંત જ્ઞાનથી પ્રગટ થયેલ એવા સંસારઅસારતાદર્શનથી શાંત બનેલા આત્માને બીજા પ્રકારનો વૈરાગ્ય હોય છે. હાજર હોવા છતાં અપ્રગટ તાવ સમાન આ વૈરાગ્ય હોયછે. (૬/૨૩) ટીકાર્થ :- ‘આત્મા એકાંતે નિત્ય છે.’ અથવા ‘આત્મા સર્વપ્રકારે ક્ષણભંગુર છે.’ આવા પ્રકારના જ્ઞાનથી સંસારની અસારતાનું જે દર્શન પ્રગટે છે તેના લીધે લૌકિકદૃષ્ટિએ શાંત જણાતા જીવને પણ મોહગર્ભિત વૈરાગ્ય થાય છે. આ વૈરાગ્ય શક્તિરૂપે-યોગ્યતારૂપે રહેલા પણ દબાયેલા તાવ જેવો છે. १. हस्तादर्शे 'सन्त' इत्यशुद्धः पाठः । २ हस्तादर्शे 'ज्वरासन्निभं ' इति त्रुटितः पाठः ।
४२८
=
=
=
=
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
• मोहगर्भवैराग्यस्याऽपायशक्तिसमेतत्वमेव •
४२९ द्वितीयं = मोहाऽन्वितं वैराग्यं भवति । ____एतच्च सन् शक्त्याऽवस्थितो यो ज्वरस्तस्या अनुदयः (?द्भवः) वेलाप्राक्काललक्षणः तत्सन्निभं (=सज्ज्वराऽनुभवसन्निभम) । तेषां भवे द्वेषजनितस्य वैराग्यस्योत्कटत्वेऽपि मिथ्याज्ञानवासनाऽविच्छेदादपायप्रतिपातशक्तिसमन्वितत्वात् ।।२३।। प्रशमवतोऽपि मोहान्वितं = विपर्यासोपेतं वैराग्यं भवति, → मोहो = विण्णाणविवच्चासो - (नि.चू. २६) इति निशीथचूर्णिवचनात् । तदुक्तं अष्टकप्रकरणे → एको नित्यस्तथाऽबद्धः क्षय्यसन्वेह सर्वथा । आत्मेति निश्चयाद् भूयो भवनैर्गुण्यदर्शनात् ।। तत्त्यागायोपशान्तस्य सद्वृत्तस्यापि भावतः । वैराग्यं तद्गतं यत्तन्मोहगर्भमुदाहृतम् ।।
6 (अ.प्र.१०/४-५) इति। तस्य = शक्त्याऽन्तर्निलीनस्य विषमज्वरस्य युगपद्वात-पित्त-श्लेष्मसङ्क्षोभजन्यसन्निपातसमनुविद्धस्य देहादनुत्तारेऽपि कुतोऽपि हेतोः वेलाप्राक्काललक्षणः = नियताऽऽगमनसमयपूर्वकालस्वरूपो योऽनुदयः = अनुद्रेकः तत्सन्निभं = तत्सदृशं अश्वतरीगर्भन्यायेन स्वनाशाय प्रभवति । वडवायां गदर्भादुत्पन्नाऽश्वतरी, तस्या गर्भ उदरात् प्रसूतेः यथा तन्नाशाय भवति तथेदमवसेयमुत्सर्गतः । न च भवनैर्गुण्यदृष्टिजन्यबलवद्वेषात् संसारसुखानिच्छाया उत्कटतया कथं सज्ज्वरानुदयतुल्यतोक्तिः सङ्गच्छते? इति शङ्कनीयम्, भवे द्वेषजनितस्य = संसारनैर्गुण्यदर्शनजद्वेषोत्पादितस्य वैराग्यस्य = मोहगर्भवैराग्यस्य उत्कटत्वेऽपि = बलवत्त्वेऽपि मिथ्याज्ञानवासनाऽविच्छेदात् = मिथ्यात्वोदयसहकृतविषयप्रतिभासज्ञानजन्यकुसंस्कारानुबन्धस्याऽविनष्टत्वात् अपायप्रतिपातशक्तिसमन्वितत्वात् = दुर्गत्यादिलक्षणापाययोगविच्छेदस्वरूपप्रतिपातयोर्या योग्यता तदन्वितत्वात् सज्ज्वरानुदयतुल्यता न विरुध्यते । यथा सन्निपातस्वस्थतायां सत्यामपि भूयःसंक्षोभादधिको मूर्छा-प्रलापाऽङ्गभङ्गादिदुःखपरिणाम उत्तरकाले सम्पद्यते तथैवैकान्ताऽऽग्रहोद्भूतभवनैर्गुण्यदर्शनप्रसूते प्रशमे तथाविधदेवभवैश्वर्यादिसम्पादके सत्यपि पापानुबन्धिपुण्यवशाद् भगवतोऽपि सद्धर्मबीजवपनविधावेकान्तेन खीलीभूतात्मनां कुणिक-ब्रह्मदत्तादीनामिवोपात्तदुरन्तपापप्राग्भाराणामधिकतरो दुर्गतिगमनादिपरम्परालक्षणो दुःखपरिणाम उत्तरकाले सम्पद्यत एव 'गन्धाश्मरजसा स्पृष्टो नष्टो दीपः पुनर्चलेदिति न्यायेन । इदमेवाभिप्रेत्य उपदेशपदे → संमोहसत्थयाए जहाऽहिओ हंत दुक्खपरिणामो । आणाबज्झसमाओ एयारिसओ वि विन्नेओ ।। 6 (उप.पद.१९०) इत्युक्तं श्रीहरिभद्रसूरिवरैः । मोहगर्भवैराग्यान्वितानामुग्रतपश्चर्यादिसत्त्वेऽपि पतनं सम्पद्यते कालान्तरे, દબાયેલ તાવ અંદરમાં હોવા છતાં બહારમાં અપ્રગટ હોય છે. દબાયેલો તાવ બહારમાં પ્રગટ થવાના પૂર્વ કાળે જે અવસ્થામાં રહેલો હોય તેના જેવો આ મોહગર્ભિત વૈરાગ્ય હોય છે. જો કે સંસારની અસારતાનું દર્શન થવાના લીધે તેમને ભોગસુખ પ્રત્યે દ્વેષ હોય છે અને તેના લીધે જ મોહગર્ભિત વૈરાગ્ય પ્રગટેલ હોય છે. તેથી દુઃખગર્ભિત વૈરાગ્યની અપેક્ષાએ મોહગર્ભિત વૈરાગ્ય બળવાન હોય છે. તો પણ આત્મવિષયક ગેરસમજના-વિપર્યાસના સંસ્કાર તેમનામાં ક્ષીણ થયા નથી હોતા. તેથી મોહગર્ભ વૈરાગ્ય દુર્ગતિમાં લઈ જવાની અને પડવાની યોગ્યતા ધરાવે છે. માટે ફરીથી ભોગતૃષ્ણા प्रगट वानी योग्यता परावे छे. तेथी ये तावतुल्य छे. (६/२3) १. मुद्रितप्रतौ ‘भवत्, द्वेषजनि..' इति पाठः । स चाशुद्धः ।
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३०
• स्याद्वादबोधस्य तृतीयवैराग्यप्रापकत्वम् •
द्वात्रिंशिका-६/२४
स्याद्वादविद्यया ज्ञात्वा बद्धानां कष्टमङ्गिनाम् । तृतीयं भवभीभाजां मोक्षोपायप्रवृत्तिमत्' ।। २४ ।। स्याद्वादेति । स्याद्वादस्य = सकलनयसमूहात्मकवचनस्य विद्यया ( = स्याद्वादविद्यया) बद्धादाम-व्याल-कटन्यायेन । दाम - व्याल - कटाख्याः त्रयः सुराः शम्बरेण स्वमायया निर्मिताः, ते च तलप्रहारादिना मेर्वादिचूर्णीकरणे शक्ता अप्यज्ञानप्रभावात् कालेन मशकादियोनिं प्रापुरिति योगवाशिष्ठादौ (भाग-४/२५/३४) प्रसिद्धम् । तथेमे उच्चतराचाराद्यारूढा अपि अत्यज्ञतया कालान्तरे निम्नदशामवाप्नुवन्तीत्यवधेयम् । अध्यात्मसारे मोहगर्भवैराग्यमुद्दिश्य
कुशास्त्राभ्याससम्भूतं भवनैर्गुण्यदर्शनात् । मोहगर्भं तु वैराग्यं मतं बालतपस्विनाम् ।। सिद्धान्तमुपजीव्याऽपि ये विरुद्धार्थभाषिणः । तेषामप्येतदेवेष्टं कुर्वतामपि दुष्करम् ।। संसारमोचकादीनामिवैतेषां न तात्त्विकः । शुभोऽपि परिणामो यज्ज्ञाता नाज्ञारुचिस्थितिः ।। अमीषां प्रशमोऽप्युच्चैर्दोषपोषाय केवलम् । अन्तर्निलीनविषमज्वरानुद्भवसन्निभः ।। कुशास्त्रार्थेषु दक्षत्वं शास्त्रार्थेषु विपर्ययः । स्वच्छन्दता कुतर्कश्च गुणवत्संस्तवोज्झनम् ।। आत्मोत्कर्षः परद्रोहः कलहो दम्भजीवनम् । आश्रवाच्छादनं शक्त्युल्लङ्घनेन क्रियादरः ।। गुणानुरागवैधुर्यमुपकारस्य विस्मृतिः । अनुबन्धाद्यचिन्ता च प्रणिधानस्य विच्युतिः । । श्रद्धामृदुत्वमौद्धत्यमधैर्यमविवेकिता । वैराग्यस्य द्वितीयस्य स्मृतेयं लक्षणावली ।। ← (अ.सा. ६/८-१५) इत्थमावेदितमत्रानुसन्धेयम् ||६ / २३ ।। अवसरसङ्गत्यायातं चरमं परमञ्च वैराग्यं निरूपयति- 'स्याद्वादे 'ति । बद्धानां = स्वकीयमिथ्या
મૂઢતા
વિશેષાર્થ :- 'आत्मा ४ सर्वथा नित्य छे. भोगसुख तो क्षसिङ छे, विनश्वर छे.' આ રીતે ભોગસુખની અસારતા સમજાવાથી મોહગર્ભિત વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થાય છે. તે વૈરાગ્ય કેરી ખાનારને રોટલા પ્રત્યે થતા અણગમા જેવો હોય છે. અથવા ‘આત્મા સ્વયં ક્ષણિક છે તો ભોગસુખ પાછળ દોડધામ કરીને શું કરવાનું ?' આ રીતે આત્માની ક્ષણભંગુરતા વિચારીને પ્રગટ થતો મોહગર્ભ વૈરાગ્ય ફાંસીના કેદીને ભોજન-શણગાર વગેરે પ્રત્યે જે નફરત થાય તેના જેવો હોય છે. આત્મવિષયક મોહ = मिथ्यात्वमोहनीय ગેરસમજ આ વૈરાગ્યના પાયામાં રહેલ હોવાથી પ્રસ્તુત વૈરાગ્ય મોહગર્ભિત કહેવાય છે. ‘દ્રવ્યાર્થિક દૃષ્ટિએ આત્મામાં નિત્યપણું છે તેમ પર્યાયાર્થિક દૃષ્ટિએ આત્મામાં વિનશ્વરપણું પણ રહેલ છે.' આવી નિર્મળ જ્ઞાનદષ્ટિ ન હોવાથી મિથ્યાત્વમોહનીયના સંસ્કાર ક્ષીણ થતા નથી અને તેના લીધે દુર્ગતિગમનયોગ્યતા અને તે વૈરાગ્ય ગબડી જવાની યોગ્યતા ઉભી જ રહે છે. (૯/૨૩) * ज्ञानगर्भित वैराग्य मोक्षाय
१. मुद्रितप्रतौ 'वृद्धिमत्' इत्यशुद्धः पाठः ।
ગાથાર્થ :- કર્મબદ્ધ જીવોના દુઃખને સ્યાદ્વાદ દષ્ટિએ જાણીને સંસારથી ભયભીત થયેલા જીવોને જ્ઞાનગર્ભ નામે તૃતીય વૈરાગ્ય હોય છે. તે મોક્ષના ઉપાયમાં પ્રવૃત્તિ કરાવે છે. (૬/૨૪)
ટીકાર્થ :- કર્મથી અને મલિન વૃત્તિથી બંધાયેલા જીવોના દુઃખને સર્વનયસમુદાયાત્મક વચનસ્વરૂપ સ્યાદ્વાદષ્ટિથી જાણીને સંસારથી ભયભીત થયેલા પ્રાણીઓને જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્ય પ્રગટ થાય છે.
-
=
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
• ज्ञानस्य वैराग्यवर्धकत्वविमर्शः •
४३१
नामङ्गिनां कष्टं = दुःखं ज्ञात्वा भवभीभाजां संसारभयवतां तृतीयं = ज्ञानाऽन्वितं वैराग्यं भवति । तच्च मोक्षोपाये त्रिरत्नसाम्राज्यलक्षणे प्रवृत्तिमत् = प्रकृष्टवृत्त्युपहितम् (= मोक्षोपायप्रवृत्तिमत्) ।। २४ ।।
सामग्र्यं स्यादनेनैव द्वयोस्तु स्वोपमर्दतः । अत्राऽङ्गत्वं कदाचित्स्याद् गुणवत्पारतन्त्र्यतः । । २५ ।। त्वाऽविरति-कषाय-योगजन्यकर्मबन्धान्वितानां अङ्गिनां जीवानां स्वरूपत आनन्दमयत्वेऽपि मिथ्यात्वादिवशतो महद् दुःखं द्रव्य भावरूपमिति निश्चयतः 'शुद्धा अबद्धा आनन्दपूर्णाः सर्वे जीवाः' व्यवहारतस्तु 'अशुद्धा बद्धा दुःखिनश्च' । द्रव्यार्थिकदृष्ट्या 'सर्वे जीवाः सर्वदा नित्याः', पर्यायार्थिकदृष्ट्या तु त एव क्षणविध्वंसिनः इत्येवं सकलनयसमूहात्मकवचनस्य विद्यया अनुभूयमानया ज्ञात्वा इत्यन्वयः । शिष्टं स्पष्टम् । तदुक्तं अष्टकप्रकरणे
=
भूयांसो नामिनो बद्धा बाह्येनेच्छादिना ह्यमी । आत्मानः तद्वशात् कष्टं भवे तिष्ठन्ति दारुणे ।। एवं विज्ञाय तत्त्यागविधिस्त्यागश्च सर्वथा । वैराग्यमाहुः सज्ज्ञानसङ्गतं तत्त्वदर्शिनः ।। ← (अ.प्र.१०/६-७ ) इति ।
ज्ञानान्वितवैराग्यस्य लक्षणानि अध्यात्मसारे
=
सूक्ष्मेक्षिका च माध्यस्थ्यं सर्वत्र हितचिन्तनम् । क्रियायामादरो भूयान् धर्मे लोकस्य योजनम् ।। चेष्टा परस्य वृत्तान्ते मूकान्धबधिरोपमा । उत्साहः स्वगुणाऽभ्यासे दुःस्थस्येव धनाऽर्जने । । मदनोन्मादवमनं मदसम्मर्द मर्दनम् । असूयातन्तुविच्छेदः समताऽमृतमज्जनम् 11 स्वभावान्नैव चलनं चिदाऽऽनन्दमयात्सदा । वैराग्यस्य तृतीयस्य स्मृतेयं लक्षणाऽऽवली ।।
← (अ.सा. ६/४०-४३) इत्येवमुक्तानि । प्राक् ( द्वा. द्वा. ६ / ५, पृ. ३८६) तत्त्वसंवेदनज्ञानोपादानेनैव ज्ञानगर्भवैराग्यस्य सिद्धत्वेऽपि ब्राह्मणवशिष्ठन्यायेनाऽत्राऽपुनरुक्तिर्भावनीया ।।६/२४ ।। સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રનું સામ્રાજ્ય જ્યાં પ્રવર્તમાન છે તેવા મુક્તિના ઉપાયમાં જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્ય अदृष्ट आयरा उरावे छे. (६/२४)
:
વિશેષાર્થ “નિશ્ચયનયથી તમામ આત્મા શુદ્ધ છે, નિર્લેપ છે, વ્યવહારનયથી સંસારી આત્મા અશુદ્ધ છે, કર્મથી લેપાયેલ છે. દ્રવ્યદૃષ્ટિએ આત્મા અવિનાશી છે. પર્યાયદૃષ્ટિએ આત્મા વિનાશી છે.” આ રીતે તમામ દૃષ્ટિકોણનું યોગ્ય સંકલન જેમાં થાય છે તે સ્યાદ્વાદ - અનેકાંતવાદ કહેવાય છે. આ દૃષ્ટિને કેન્દ્રસ્થાનમાં રાખવાથી હૃદયમાં સમજાય છે કે “સર્વ જીવો આનંદપૂર્ણ હોવા છતાં મિથ્યાત્વ મોહનીયના નિમિત્તે કર્મના તોફાનમાં તણાઈને, દેહાધ્યાસ વગેરેમાં અટવાઈને મહાદુ:ખી થઈ રહ્યા છે. મિથ્યાત્વ બધાને થાપ ખવડાવીને દુ:ખી-દુઃખી કરી રહેલ છે.” આ રીતે જે જ્ઞાનગર્ભિત = સમ્યજ્ઞાન ગર્ભિત = સમ્યક્ આત્મજ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્ય પ્રગટે છે તે મિથ્યાત્વના મૂળીયા ઉખેડીને, ભોગતૃષ્ણાથી પરાન્મુખ કરી રત્નત્રયમય મોક્ષમાર્ગે ઉત્સાહથી ઝડપી પ્રવૃત્તિ-પ્રગતિ કરાવે છે. (૬/૨૪)
* ગુરુસમર્પણભાવનો પ્રભાવ
ગાથાર્થ :- સાધુપણાની સંપૂર્ણતા જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્ય દ્વારા જ થાય. બાકીના બે વૈરાગ્ય તો ક્યારેક
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
• आद्यवैराग्यद्वयस्य कथञ्चिदुपादेयत्वम् •
द्वात्रिंशिका-६/२५
सामग्र्यमिति । अनेनैव ज्ञानाऽन्वितवैराग्येणैव सामग्र्यं सर्वथा दुःखोच्छेदलक्षणं स्यात्, 'ज्ञानसहितवैराग्यस्यापायशक्तिप्रतिबन्धकत्वात् । द्वयोस्तु = दुःख-मोहाऽन्वितवैराग्ययोः स्वोपमर्दतः स्वविनाशद्वारा अत्र = ज्ञानान्वितवैराग्ये अङ्गत्वं = उपकारकत्वं कदाचित् = शुभोदयदशायां स्यात्, गुणवतः पारतन्त्र्यं = आज्ञावशवृत्तित्वं ततः (= गुणवत्पारतन्त्र्यतः ), ज्ञानवत्पारतन्त्र्यस्याऽपि
साधुसामग्र्योपधायकं वैराग्यमेतेषां कतमत् ? इत्याशङ्कायामाह - 'सामग्र्यमिति । ज्ञानसहितवैराग्यस्य = ‘सर्वं वाक्यं सावधारणं, स्वेष्टतोऽवधारणम्' इति न्यायाभ्यां आत्मगोचरसम्यग्ज्ञानानुविद्धस्यैव विषयवैतृष्ण्यादिलक्षणस्य विरक्तभावस्य अपायशक्तिप्रतिबन्धकत्वात् सकलदुःखकारणीभूतक्लिष्टकर्मानुबन्धशक्तिविच्छेदकारित्वात्, न तु आर्त्तध्यानसहितस्य मोहान्वितस्य वा वैराग्यस्य ।
केचित्तु 'वैराग्यनिष्ठाऽपायशक्तिः सर्वथा दुःखोच्छेदस्य प्रतिबन्धिका, ज्ञानञ्चापायशक्तिप्रतिबन्धकम् । अतः ज्ञानविशिष्टवैराग्ये सति अत्यन्तदुःखोच्छेदप्रतिबन्धिकाया अपायशक्तेः वैराग्यनिष्ठायाः प्रच्यवेन प्रतिबन्धकाभावस्य सत्त्वात् अत्यन्तदुःखोच्छेदसामग्री सम्पद्यते । अतो ज्ञानविशिष्टवैराग्यस्यात्यन्तदुःखोच्छेदहेतुत्वमनाविलमिति वदन्ति । तेषामपूर्वमेव तर्ककौशलम् एवं सति वैराग्यस्य विशेषणविनिर्मुक्तस्य दुःखकारणताव्यवहारापत्तेः, मोक्षप्रतिबन्धकतापत्तेश्च । वैराग्यनिष्ठापायशक्तिविघटकत्वे तु ज्ञानस्य वैराग्योत्कटताऽऽधायकत्वव्यवहारोच्छेदापत्तेः, एककार्यकारित्वविरहेण आत्मज्ञान-वैराग्ययोः मोक्षं प्रति समुच्चितकारणताव्यवहारापलापापाताच्चेति दिक् ।
४३२
=
=
=
द्वयोस्तु इति ।
=
तर्हि तयोः किमेकान्तेन हेयत्वमेवानेकान्तवादिनामभिमतम् ? इत्याशङ्कायामाह दुःखमोहान्वितवैराग्ययोः स्वविनाशद्वारा ज्ञानान्वितवैराग्ये उपकारकत्वं शुभोदयदशायां पुण्यविपाको दयकाले निजभवितव्यतापरिपाकादिप्रयोज्यात्मकल्याणलाभावस्थायां वा स्यात् । प्रतियोगिनोऽपि स्वध्वंसं प्रति कारणत्वात् दुःखमोहान्वितवैराग्यध्वंसयोः दुःख - मोहगर्भवैराग्यजन्यत्वं सिद्धम् । अतः तद्द्वारेणाSs - द्वितीयवैराग्ययोः तृतीयवैराग्यं प्रत्युपयोगित्वं सम्भवति तदानीम् । तदुक्तं अध्यात्मसारे ज्ञानगर्भमिहाऽऽदेयं द्वयोस्तु स्वोपमर्दतः । उपयोगः कदाचित् स्यात्, निजाध्यात्मप्रसादतः ।। ← (अ.सा.६/ ४४) इति । ‘कुतो निमित्तादिदं सम्भवतीत्याशङ्कायामाह - गुणवत आज्ञावशवृत्तित्वं, ततः । अत्रात्मज्ञानवत्पारवश्यतो दुःखगर्भितत्वमेव मोहान्वितत्वमेव वा वैराग्यनिष्ठं प्रच्यावयितुमभिप्रेतम्, विशेषणध्वंसप्रयुक्तस्यैव विशिष्टाभावस्य प्रकृते फलसाधकत्वादित्याशयेनाह ज्ञानवत्पारतन्त्र्यस्यापि फलतो ज्ञानગુણવાનની પરતંત્રતાથી પોતાના અભાવ દ્વારા જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્યની પ્રાપ્તિમાં ઉપકારી બને છે. (૬/૨૫) ટીકાર્થ :- સાધુજીવનની સંપૂર્ણતા એટલે સર્વ પ્રકારે દુઃખનો ઉચ્છેદ થવો. જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્ય દ્વારા જ તે થઈ શકે. કારણ કે આત્મજ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્ય કર્મના મલિન અનુબંધોની શક્તિનો અવરોધક છે. ક્યારેક કલ્યાણનો ઉદય થવાનો હોય તો તેવી અવસ્થામાં ગુણવાનને સમર્પિત થવાના કારણે દુઃખગર્ભિત વૈરાગ્ય અને મોહગર્ભિત વૈરાગ્ય પોતાના અભાવ દ્વારા જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્યની પ્રાપ્તિમાં ઉપકારી થાય છે. ગુણવાનને સમર્પિત થવાનો મતલબ છે ગુણવાન જ્ઞાની ગુરુની આજ્ઞાને આધીન રહેવું. १. हस्तादर्शे 'ज्ञानहित...' इति त्रुटितः पाठः ।
--
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
• ज्ञानगर्भवैराग्यलक्षणावल्यावेदनम् •
४३३ फलतो ज्ञानत्वात् ।।२५।। त्वात् । इदमेवाभिप्रेत्य पञ्चाशके → गुरुपारतंतं नाणं - (पञ्चा.११/७) इत्युक्तम् । “गुरुपारतन्त्र्यं = ज्ञानाधिकाचार्याऽऽयत्तत्वं यत् तत् ज्ञानं = बोधो विशिष्टज्ञानविकलानामपि, गुरुपारतन्त्र्यस्य ज्ञानफलसाधकत्वात्" (पञ्चा.११/७ वृ.) इति तद्वृत्तिलेशः । षोडशकेऽपि → यो निरनुबन्धदोषात् श्राद्धोऽनाभोगवान् वृजिनभीरुः । गुरुभक्तो ग्रहरहितः सोऽपि ज्ञान्येव तत्फलतः।। चक्षुष्मानेकः स्यादन्धोऽन्यस्तन्मतानुवृत्तिपरः । गन्तारौ गन्तव्यं प्राप्नुत एतौ युगपदेव ।। 6 (षो.१२/ ३-४) इत्युक्तम् । यथा चैतत्तथा स्पष्टीभविष्यति दीक्षाद्वात्रिंशिकावृत्तौ (पृ.१९०२)। मुख्यं तु ज्ञानगर्भ वैराग्यं तत्त्वसंवेदनज्ञानवतामेव, तत्परतन्त्रस्य तूपचारत एव धनञ्जयन्यायेन कर्मक्षयक्षमम् । यथा परमते वासुदेवनिहतं कौरवकुलं धनञ्जयो निहन्ति तथेदं यथातन्त्रमनुयोज्यम् । 'यः कारयति स करोत्येव' इति न्यायोऽप्यत्र स्मर्तव्यः । तदुक्तं अन्वय-व्यतिरेकाभ्यां ज्ञानगर्भवैराग्यप्रतिपादनावसरे अध्यात्मसारे →
उत्सर्गे वापवादे वा व्यवहारेऽथ निश्चये । ज्ञाने कर्मणि वाऽयं चेन्न तदा ज्ञानगर्भता ।। स्वागमेऽन्यागमार्थानां शतस्येव परार्धके । नावतारबुधत्वं चेन्न तदा ज्ञानगर्भता ।। नयेषु स्वार्थसत्येषु मोघेषु परचालने । माध्यस्थ्यं यदि नायातं न तदा ज्ञानगर्भता ।। आज्ञयाऽऽगमिकार्थानां यौक्तिकानाञ्च युक्तितः। न स्थाने योजकत्वं चेन्न तदा ज्ञानगर्भता ।। गीतार्थस्यैव वैराग्यं ज्ञानगर्भं ततः स्थितम् । उपचारादगीतार्थस्याप्यभीष्टं तस्य निश्रया ।।
6 (अ.सा.६/३५-३९) इति । स्वाश्रयत्वसम्बन्धेन ज्ञानं गीतार्थे, स्वाश्रयपारतन्त्र्यसम्बन्धेन च तदगीतार्थेऽस्ति । प्रथमसम्बन्धस्य वृत्तिनियामकतया गीतार्थगतस्य ज्ञानस्य मुख्यत्वाद् द्वितीयसम्बन्धस्य च वृत्त्यनियामकत्वाद् गीतार्थपरतन्त्राऽगीतार्थगतस्य ज्ञानस्योपसर्जनत्वम् । ततश्च ज्ञानगर्भवैराग्योपलब्धये समर्थन पूर्वोक्ततत्त्वसंवेदनज्ञान-सर्वसम्पत्करीभिक्षाभ्यां यतितव्यं, तत्राऽसमर्थेन च मुख्यतया गीतार्थगुरुपारतन्त्र्यकृते प्रयतितव्यमित्युपदेशः ।
पञ्जरचालनन्यायेनैतेषां सर्वेषामेव साधुसामग्र्यसम्पादकत्वमवसेयम् । यथैकपञ्जरवर्तिनो नानापक्षिणः प्रत्येकं प्रतिनियतव्यापाराः सन्तः सम्भूयैकं पञ्जरं चालयन्ति तथैवैकसाधुवर्तिनः तत्त्वसंवेदनज्ञान-सर्वसम्पत्करीभिक्षादयः प्रतिस्वं प्रतिनियतव्यापाराः सन्तः सम्भूय साधुत्वं सामग्र्यं नाययतीत्यादिकं यथागममत्रोहनीयम् ।।६/२५।। આત્મજ્ઞાનીની આજ્ઞા પાળવામાં તત્પરતા કેળવવી એ પણ ફળની અપેક્ષાએ જ્ઞાનસ્વરૂપ જ છે.(૨/૨૫)
વિશેષાર્થ :- આ શ્લોકમાં મહત્ત્વની બે વાત જણાવેલ છે. (૧) જો ભવિતવ્યતાનો પરિપાક વગેરેના લીધે જીવનું કલ્યાણ થવાનું હોય અને તે જીવ જ્ઞાની ગુરુની તમામ આજ્ઞા ઉલ્લાસથી પાળે તો દુઃખગર્ભિત વૈરાગ્ય અને મોહગર્ભિત વૈરાગ્ય પણ જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્યની પ્રાપ્તિમાં નિમિત્ત બની જાય છે. જ્ઞાની ગુરુપ્રત્યેના સમર્પણભાવથી, તેમની આજ્ઞાના પાલનથી વૈરાગ્યમાંથી દુઃખગર્ભિતપણું અને મોહગર્ભિતપણે ખલાસ થાય છે તથા જ્ઞાનગર્ભિતપણું પ્રગટે છે.
(૨) જ્ઞાનીને સમર્પિત રહે તે પણ ફળની અપેક્ષાએ જ્ઞાની જ છે. આશય એ છે કે જ્ઞાનનું
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३४
· भावविशुद्धिमीमांसा •
द्वात्रिंशिका-६/२६
ननु गुणवत्पारतन्त्र्यं विनापि भावशुद्ध्या वैराग्यसाफल्यं भविष्यतीत्यत आहभावशुद्धिरपि न्याय्या न मार्गाऽननुसारिणी । अप्रज्ञाप्यस्य बालस्य विनैतत्स्वाग्रहात्मिका' ।।२६।। भावेति । भावशुद्धिरपि = यम-नियमादिना मनसोऽसङिक्लश्यमानताऽपि एतत् = गुणवत्पारतन्त्र्यं विना' अप्रज्ञाप्यस्य = गीतार्थोपदेशाऽवधारणयोग्यतारहितस्य बालस्य = अज्ञानिनः स्वाग्रहात्मिका = • शास्त्रश्रद्धाऽधिकस्वकल्पनाऽभिनिवेशमयी मार्गः = विशिष्टगुणस्थानाऽवाप्तिप्रवणः स्वरस - भावशुद्धया गुणवत्पारतन्त्र्यस्यान्यथासिद्धत्वाशङ्कामपाकर्तुमाह- 'भावे 'ति । यम-नियमादिना = यमनियमाऽऽसन-प्राणायाम-प्रत्याहार-धारणा-ध्यान-समाधिभिरष्टयोगाङ्गैः मनसोऽसङ्क्लिश्यमानता चेतस उपशान्तता अपि गुणवत्पारतन्त्र्यं विना गीतार्थोपदेशावधारणयोग्यतारहितस्य अशठगीतार्थवचनाभ्युपगमयोग्यताशून्यस्य अत एव श्वपुच्छोन्नमनन्यायविषयीभूतस्य अज्ञानिनः = विषयप्रतिभासज्ञानवतः 'शास्त्रानुसारितया गुरुवचनस्य मदीयहितकारित्वमिति या श्रद्धा ततोऽपि बलाधिको यः स्वमिथ्यात्वोदयादिप्रयुक्तकल्पनाकदाग्रहः तत्प्राचुर्येण सा भावशुद्धिः शास्त्रश्रद्धाधिकस्वकल्पनाऽभिनिवेशमयी भवति ।
पुनरपि तस्य विशेषणान्तरमाह - 'मार्गाननुसारिणी 'ति । अपुनर्बन्धकादिसाधारणमोक्षमार्गप्रतिपादकं 'चेतसोऽवक्रगमनं मार्गः' (ल.वि. पृ.४५) इति ललितविस्तरावचनं, साध्वादिगतमोक्षमार्गप्रज्ञापकं 'सम्यग्दर्शनज्ञान-चारि-त्राणि मोक्षमार्गः’(तत्वार्थ.१/१) इति तत्त्वार्थसूत्रवचनञ्च मनसिकृत्योभयानुगतमोक्षमार्गमाह- मार्गः विशिष्टगुणस्थानाऽवाप्तिप्रवणः = अग्रेतनगुणस्थानकतत्प्रायोग्याध्यवसायप्रवृत्त्यादिप्राप्तिप्रगुणः स्वरसवाही ફળ છે આશ્રવથી નિવૃત્તિ અને સંવરમાં, નિર્જરાસાધનમાં પ્રવૃત્તિ. જેમ જ્ઞાની પાસે આત્મજ્ઞાનનું પ્રસ્તુત ફળ છે તેમ જ્ઞાનીને સમર્પિત વૈરાગી જીવમાં પણ આત્મજ્ઞાનનું પ્રસ્તુત ફળ વિદ્યમાન જ છે, કારણ કે તે આત્મજ્ઞાની ગુરુની તમામ આજ્ઞા ઉલ્લાસથી પાળે છે. આત્મજ્ઞાનસાધ્ય ફળ બન્ને પાસે હોવાથી જ્ઞાનીને સમર્પિત વૈરાગી પણ જ્ઞાની જ કહેવાય. જેમ એક માણસ પાસે રોકડા ૧૦ લાખ રૂપિયા હોય અને બીજા પાસે ૧૦ લાખ રૂપિયાની કિંમતનું સુવર્ણ-ચાંદી વગેરે હોય તો બન્ને ધનવાન જ કહેવાય. કારણ કે રોકડા રૂપિયાથી જે ચીજ ખરીદી શકાય છે તે વસ્તુ સોના-ચાંદી વગેરેથી પણ ખરીદી શકાય છે. આ રીતે પ્રસ્તુતમાં અર્થઘટન કરવું. (૬/૨૫)
અહીં પ્રશ્ન થાય કે “ગુણવાન આત્મજ્ઞાની ગુરુને સમર્પિત થયા વગર પણ ભાવશુદ્ધિ દ્વારા વૈરાગ્ય સફળ બની શકે ને ? તે માટે આત્મજ્ઞાનીની આજ્ઞાને પાળવી શું જરૂરી છે ?” તો તેનો જવાબ આપવા માટે ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે →
=
=
=
* ક્દાગ્રહીની ભાવશુદ્ધિ પણ અમાન્ય #
ગાથાર્થ :- ગુરુપરતંત્રતા વિના કદાગ્રહી અજ્ઞાની જીવની ભાવશુદ્ધિ પણ આગમમાન્ય નથી, કારણ કે તે ભાવશુદ્ધિ કદાગ્રહસ્વરૂપ હોવાથી મોક્ષમાર્ગને અનુસરનારી નથી. (૬/૨૬)
ટીકાર્થ :- અહિંસા વગેરે યમ, સ્વાધ્યાયાદિ નિયમ વગેરે દ્વારા પ્રગટ થયેલી મનની અસંક્લિષ્ટ પરિણતિ એ ભાવશુદ્ધિ છે. જો આત્મજ્ઞાની ગુરુ પ્રત્યે સમર્પણભાવ ન હોય તો અપ્રજ્ઞાપનીય અજ્ઞાની જીવની આવી ભાવશુદ્ધિ પણ આગમની નીતિ-રીતિ મુજબ માન્ય નથી. જે જીવને ગીતાર્થ ગુરુ તેની ભૂમિકા મુજબનો જરૂરી ઉપદેશ આપે તેને સમજવાની, સ્વીકારવાની, યાદ રાખવાની જેનામાં યોગ્યતા १.हस्तादर्शे ‘ग्रहात्मका' इति पाठः । २ हस्तादर्श 'विप्रज्ञा.' इति त्रुटितः पाठः । •..• चिह्नद्वयमध्यवर्ती पाठो हस्तादर्शे द्विरुक्तः ।
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३५
• मार्गव्याख्याविद्योतनम् • वाही जीवपरिणामस्तदननुसारिणी (=मार्गाननुसारिणी) न न्याय्या । यदाहभावशुद्धिरपि ज्ञेया यैषा मार्गाऽनुसारिणी । प्रज्ञापनाप्रियात्यर्थं न पुनः स्वाग्रहात्मिका ।। रागो द्वेषश्च मोहश्च भावमालिन्यहेतवः । एतदुत्कर्षतो ज्ञेयो हन्तोत्कर्षोऽस्य तत्त्वतः ।। = उपाधिशून्योऽकृत्रिमो जीवपरिणामः, तस्मिन् सति मोक्षमार्गगामिन एवात्मपरिणामाः प्रादुर्भवन्ति । यथोक्तं उपदेशपदे → गुणठाणपरिणामे संते जीवाण सयलकल्लाणा । इय मग्गगामिभावा परिणामसुहावहा होति ।। 6 (उ.प.६०१) इति । किन्त्वियन्तु तदननुसारिणी = स्वभूमिकोचितमोक्षमार्गाननुसारिणी । अत एव सा न = नैव न्याय्या = आगमनीतिसम्मता, ऊषरवृष्टिन्यायेनाऽर्थक्रियाकारित्वविरहात् । गलमत्स्य-भवविमोचक-विषान्नभोज्यादिपरिणामवत् प्रत्यपायफलैव । तदुक्तं उपदेशपदे → गलमच्छ-भवविमोयग-विसन्नभोईण जारिसो एसो । मोहा सुहो वि असुहो तप्फलओ एवमेसो वि ।। जो मंदराग-दोसो परिणामो सुद्धओ तओ होति । मोहम्मि य पबलम्मी ण मंदया हंदि एएसि ।।
6 (उप.पद.१८८-१८९) इति। मार्गानुसारिणी भावशुद्धिरन्तःशौचमुच्यते । एतेन → मनःशुद्धिः अन्तःशौचम् (बौ.ध.५/८/१/२) इति बौधायनधर्मसूत्रवचनमपि व्याख्यातम् ।।
प्रकृते कारिकात्रितयेन ग्रन्थकृद् अष्टकप्रकरणसंवादमाह- 'भावशुद्धि'रिति, 'राग' इति, 'तथे'ति च । तवृत्तिस्त्वेवम् → भावशुद्धिः मनसोऽसंक्लिश्यमानता या परैर्विरुद्धदानादौ धर्मव्याघातपरिहारनिबन्धनतया कल्पिता सापि, न केवलं धर्मव्याघात एव ज्ञेय इति अपिशब्दार्थः, ज्ञेया = ज्ञातव्या या एषा वक्ष्यमाणस्वरूपा, नान्या। तामेवाह, मागं जिनोक्तज्ञानादिकं मोक्षपथमनुसरत्यनुगच्छतीत्येवंशीला = मार्गानुसारिणी। अथ परो ब्रूयात्, सैषा ममेत्यत्राह, प्रज्ञापना = आगमार्थोपदेशनं सा प्रिया = वल्लभा यस्यां भावशुद्धौ सा प्रज्ञापनाप्रिया अत्यर्थं = अतिशयेन। उक्तस्यैवार्थस्य व्यतिरेकमाह न = नैव पुनःशब्दः पूर्वोक्तार्थापेक्षया प्रकृतार्थविलक्षणताप्रतिपादनार्थः, स्वः = स्वकीयो न तु शास्त्रीयः, स चासावाग्रहश्चार्थाभिनिवेशः = स्वाग्रहः स एवात्मा स्वभावो यस्याः सा स्वाग्रहात्मिकेति । रागः अभिष्वङ्गलक्षणः, द्वेषः अप्रीतिरूपः, मोहश्च अज्ञानलक्षणश्च, 'चशब्दौ समुच्चयार्थी', एते त्रयोऽपि भावमालिन्यहेतवः आत्मपरिणामाऽशुद्धिनिबन्धनानि स्वाग्रहादिभावकारणानीति गर्भः। एतेषां रागादीनां उत्कर्षः = उपचय ન હોય તેવા જીવો અપ્રજ્ઞાપનીય કહેવાય. આવા અપ્રજ્ઞાપનીય અને અજ્ઞાની જીવની ઉપરોક્ત ભાવશુદ્ધિ આગમમાન્ય ન હોવાનું કારણ એ છે કે તેવી ભાવશુદ્ધિ કદાગ્રહસ્વરૂપ છે. શાસ્ત્ર પ્રત્યેની શ્રદ્ધા કરતાં પોતાની માન્યતાની પક્કડ વધી જવી એનું નામ પોતાનો આગ્રહ-કદાગ્રહ. તેમની ભાવશુદ્ધિ આવા કદાગ્રહરૂપ હોવાના લીધે જ તે ભાવશુદ્ધિ મોક્ષમાર્ગને અનુસરનારી નથી. મોક્ષમાર્ગનો અર્થ છે વિશિષ્ટ પ્રકારના ઉપલા ગુણસ્થાનકની પ્રાપ્તિ કરાવવામાં નિપુણ અને સ્વરસવાહી એવો નિર્મળ જીવપરિણામ. કદાગ્રહ હોય એટલે આવા નિર્મળ પરિણામરૂપ મોક્ષમાર્ગને તે ભાવશુદ્ધિ અનુસરી ન શકે. મોક્ષમાર્ગને અનુસરવા માટે, મોક્ષમાર્ગે આગળ વધવા માટે જે ભાવશુદ્ધિ સમર્થ ન હોય તે ભાવશુદ્ધિ કઈ રીતે તાત્ત્વિક ભાવશુદ્ધિરૂપે આગમમાન્ય બની શકે ? માટે અષ્ટકજીમાં જણાવેલ છે કે “જે મોક્ષમાર્ગને અનુસરનારી હોય, જેમાં શાસ્ત્રોપદેશ અત્યંત પ્રિય હોય તે ભાવશુદ્ધિ સાચી જાણવી. ભાવશુદ્ધિને પોતાના કદાગ્રહસ્વરૂપ ન સમજવી. રાગ, દ્વેષ અને મોહ- આ ત્રણ પદાર્થ ભાવને મલિન કરનારા છે. તેથી
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३६
गुणवत्पारतन्त्र्यस्य मोहोच्छेदकता • द्वात्रिंशिका-६/२६ तथोत्कृष्टे च सत्यस्मिन्शुद्धिवै शब्दमात्रकम् । स्वबुद्धिकल्पनाशिल्पिनिर्मितं नाऽर्थवद् भवेत् ।।
(अष्टक-२२/१-२-३) ।।२६।। एतदुत्कर्षस्तत एतदुत्कर्षतो ज्ञेयो = ज्ञातव्यः, हन्त इति प्रत्यवधारणार्थः कोमलामन्त्रणार्थो वा, उत्कर्षः = उपचयः अस्य = भावमालिन्यस्य स्वाग्रहादिरूपस्य, तत्त्वतः = परमार्थवृत्त्येति । तथा = तेन प्रकारेण रागाद्युत्कर्षलक्षणेन उत्कृष्टे = उत्कटे चशब्दः पुनरर्थः सति = भवति अस्मिन् = रागादिहेतुके स्वाग्रहादिरूपे भावमालिन्ये शुद्धिः = शुद्धत्वम्, भावस्येति गम्यते, वैशब्दो वाक्यालङ्कारार्थः, शब्द एवाभिधानमेव शब्दमात्रं तदेव कुत्सितं शब्दमात्रकं = निरभिधेयमित्यर्थः, मालिन्योत्कर्षे सति नास्ति भावशुद्धिर्मालिन्यस्य तद्विरुद्धरूपत्वादग्निसद्भावे शीतवदिति भावना। अथ मालिन्ये सत्यपि शुद्धिरिष्यते ततः कथं शब्दमात्रत्वमस्या इत्यत्राह, स्वबुद्ध्या = प्रमाणापरतन्त्रया मत्या कल्पना = क्लृप्तिः सैव शिल्पं = चित्रादिकौशलं तेन निर्मितं विरचितं = स्वबुद्धिकल्पनाशिल्पनिर्मितं यच्छब्दरूपं तदिति गम्यम्, न = नैव अर्थवत् = साभिधेयं भवेत् = जायेत - (अष्टक-२२/१-२-३ वृत्ति) इति । अत एव गुर्वाद्याज्ञापारतन्त्र्यमनेकशः शास्त्रेषूपवर्ण्यते। एतेन → आणाइ तवो आणाइ संजमो तह य दाणमाणाए । आणारहिओ धम्मो, पलालपूल व्व पडिहाइ ।। (सं.स.३२) सम्बोधसप्ततिकावचनमपि व्याख्यातम् | युक्तञ्चैतत् । इत्थमेव रागादिदोषक्षयोपपत्तेः । एतेन → एसो हि भिक्खु ! परमो अरियो उपसमो, यदिदं राग-दोस-मोहानं उपसमो 6 (म.नि.३/४०/२) इति मज्झिमनिकायवचनमपि व्याख्यातम् । प्रकृते रागादिविगमानुविद्धा भावशुद्धिरेवाऽमृतकल्पाऽवसेया । एतेन → यो खो भिक्खु ! रागक्खयो, दोसक्खयो, मोहक्खयो वुच्चति अमतं - (सं.नि.५/४५/७) इति संयुत्तनिकायवचनमपि व्याख्यातम् ।
राग-द्वेषाद्युत्कर्षे सति तु बाह्योग्राऽऽचारवत्त्वेऽपि सतीघैरप्यपूज्यत्वं तदपकर्षे च बाह्याचारवैकल्येऽपि पूज्यत्वमिति तु बौद्धानामपि सम्मतम् । इदमेवाऽभिप्रेत्य मज्झिमनिकाये → यस्स कस्सचि, आवुसो, भिक्खुनो इमे पापका अकुसला इच्छावचरा अप्पहीना दिस्सन्ति चेव सूयन्ति च, किञ्चापि सो होति आरञिको पन्तसेनासनो पिण्डपातिको सपदानचारी पंसुकूलिको लूखचीवरधरो, अथ खो नं सब्रह्मचारी न चेव सक्करोन्ति न गरूं करोन्ति न मानेन्ति न पूजेन्ति। तं किस्स हेतु ? ते हि तस्स आयस्मतो पापका अकुसला इच्छावचरा अप्पहीना दिस्सन्ति चेव सूयन्ति च ।.... यस्स कस्सचि, आवुसो, भिक्खुनो इमे पापका अकुसला इच्छावचरा पहीना दिस्सन्ति चेव सूयन्ति च । किञ्चापि सो होति गामन्तविहारी नेमन्तनिको गहपतिचीवरधरो, अथ खो नं सब्रह्मचारी सक्करोन्ति गरूं करोन्ति मानेन्ति पूजेन्ति । तं किस्स हेतु ? ते हि तस्स आयस्मतो पापका अकुसला इच्छावचरा पहीना दिस्सन्ति चेव सूयन्ति च - (म.नि. अनङ्गणसुत्त-१/१/५/६१+६२) इत्युक्तं तदत्र भावनीयं स्वपरसमयाऽविरोधेन तात्पर्यप्रेक्षिविवेकिभिः । अप्पहीना = अप्रहीनाः, आरञिको = आरण्यिकः, पन्तसेनासनो = प्रान्तशयनाऽऽसनः, गामन्तविहारी = ग्रामान्तविहारी, नगरविहारीति यावत् । शिष्टं स्पष्टम् ।।६/२६।। પરમાર્થથી રાગાદિ વધવાથી ભાવમલિનતા વધે. રાગાદિ તીવ્ર હોય તો ભાવશુદ્ધિ તો નામમાત્ર રહે. કારણ કે પોતાની બુદ્ધિની કલ્પનારૂપ શિલ્પી દ્વારા રચાયેલ ચીજ સાર્થક બનતી નથી.(૯/૨૬) १. हस्तादर्श '...शल्य...' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
• 'क्षमाश्रमणहस्तेन' इतिवचनप्रयोजनद्योतनम् •
४३७ मोहानुत्कर्षकृच्चैतदत एवाऽपि शास्त्रवित् । क्षमाश्रमणहस्तेनेत्याह सर्वेषु कर्मसु ।।२।। मोहेति। एतद् = गुणवत्पारतन्त्र्यं च मोहानुत्कर्षकृत् = स्वाऽऽग्रहहेतुमोहापकर्षनिबन्धनं, तदाह
न मोहोद्रिक्तताऽभावे स्वाग्रहो जायते क्वचित् । गुणवत्पारतन्त्र्यं हि तदनुत्कर्षसाधनम् ।। (अ.२२/४) अत एव = गुणवत्पारतन्त्र्यस्य मोहाऽनुत्कर्षकृत्त्वादेव शास्त्रविदपि = आगमज्ञोऽपि सर्वेषु कर्मसु = दीक्षादानोद्देशसमुद्देशादिषु 'क्षमाश्रमणहस्तेने'त्याह ।
गुणवत्पारतन्त्र्यमाहात्म्यमाह- 'मोहे'ति । स्वाग्रहहेतुमोहापकर्षनिबन्धनं = सन्मार्गप्रतिबन्धकस्वकीयाभिनिवेशकारणमोहह्रासहेतुः । अत्रैवाष्टकसंवादमाह- 'नेति । तवृत्तिस्त्वेवम् → न = नैव मोहस्याज्ञानस्योपलक्षणत्वात् रागद्वेषयोश्चोद्रिक्तता = उद्रेकस्तस्या अभावः = अविद्यमानता मोहोद्रिक्तताऽभावस्तत्र = मोहोद्रिक्तताभावे स्वाग्रहः = अनागमिकार्थाभिनिवेशो भावशुद्धिविपर्ययलक्षणः जायते = भवति क्वचित् = कुत्रचिदपि वस्तुनि । इदमुक्तं भवति - मोहोत्कर्षजन्यत्वात् स्वाग्रहो = भावमालिन्यम्, मोहोत्कर्षजन्यत्वं चास्य “रागो द्वेषश्च" (अष्टक-२२/२) इत्यादिवचनप्रामाण्यात्, तदेवं स्वाग्रहस्य भावमालिन्यरूपत्वाद् भावशुद्धिर्न तदात्मिकेति स्थितम् । अथ मोहहासस्य स्वाग्रहाभावहेतोः क उपाय इत्याह गुणवतां = विद्यमानसम्यग्ज्ञानक्रियागुणानां पारतन्त्र्यमधीनत्वं = गुणवत्पारतन्त्र्यम्, हिशब्दः' पुनरर्थः, गुणवत्पारतन्त्र्यं पुनः तस्य मोहस्यानुत्कर्षो हासस्तस्य साधनं कारणं = तदनुत्कर्षसाधनम् । दृश्यते ह्यागमस्याऽऽगमविदां वा पारतन्त्र्यान्मोहानुत्कर्षः - (अ.प्र.२२/८ वृत्ति) इति ।
વિશેષાર્થ - ગીતાર્થ ગુરુભગવંત જે જે પ્રવર્તન-નિવર્તન માટે પ્રેરણા કરે તે શાસ્ત્રાનુસારે હોય છે, શાસ્ત્રના પરમાર્થને અનુસારે હોય છે. માટે ગીતાર્થ ગુરુદેવ જે કાંઈ આદેશ-સૂચન કરે તે મુજબ કરવાથી સામેની વ્યક્તિનું અવશ્ય કલ્યાણ જ થાય છે. આવી શ્રદ્ધા જેટલી બળવાન હોય તેટલો આત્મવિકાસ વધુ થાય, ઝડપી થાય, નક્કર થાય. પરંતુ જ્યારે આ શ્રદ્ધા કરતાં “ગુરુદેવ ભલે આમ કહે પણ મારી બુદ્ધિમાં આ રીતે બેસે છે. મારી સમજણ મુજબ કરીશ તો જ મારું કલ્યાણ થશે.” આવી રીતે પોતાની માન્યતાની પક્કડ વધી જાય ત્યારે ગીતાર્થ ગુરુદેવના ઉપદેશ પ્રત્યે આંખ-મીંચામણા કરીને આ અણસમજુ અપ્રજ્ઞાપનીય-આગ્રહી-હઠાગ્રહી-કદાગ્રહી-દુરાગ્રહી જીવ પોતાનું ધારેલું જ કરે છે, આગમાનુસારે કે મોક્ષમાર્ગ મુજબ નહિ. માટે તેની ભાવશુદ્ધિ માત્ર બોલવા પૂરતી જ હોય છે. તેનાથી કાંઈ આત્મકલ્યાણ थतुं नथी. पाने मेंस 50 वाथी is 32 हू५ न मापे. (६/२६)
ગાથાર્થ :- ગુરુપારતન્ય મોહને ઘટાડનાર છે. માટે જ શાસ્ત્રવેત્તા પણ સર્વ ક્રિયાઓમાં “ક્ષમાશ્રમણ मेवा साधुन येथी' मेम से छे. (६/२७)
ટીકાર્થ - પોતાના કદાગ્રહના કારણભૂત એવા મોહને ઘટાડવાનું કારણ ગુણવાન જ્ઞાની ગુરુનું પારતંત્ર્ય છે. અષ્ટકજીમાં કહેલ છે કે “મોહના ઉછાળાનો અભાવ હોય તો ક્યારેય કદાગ્રહ થતો નથી. ગુણવાનનું પાતંત્ર્ય મોહને ખલાસ કરવાનું સાધન છે.” - આ રીતે ગુણવાનનું પાતંત્ર્ય મોહને ખતમ કરનાર હોવાથી જ આગમના જાણકાર પણ દીક્ષા દેવામાં, યોગોદ્રહનમાં ઉદેશ-સમુદેશ-અનુજ્ઞા વગેરેમાં ‘ક્ષમાશ્રમણ એવા સાધુ ભગવંતના હાથે સૂત્ર-અર્થતદુભયથી સારી રીતે ધારણ કરજો...” ઈત્યાદિ બોલે છે.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३८
• गुणिपारतन्त्र्यस्यातिचारशोधकता • द्वात्रिंशिका-६/२७ इत्थमभिलापस्य भावतो गुणपारतन्त्र्यहेतुत्वात्, तस्य च मोहापकर्षद्वाराऽतिचारशोधकत्वात् । तदाह- अत एवाऽऽगमज्ञोऽपि दीक्षादानादिषु ध्रुवम् ।।
__क्षमाश्रमणहस्तेनेत्याह सर्वेषु कर्मसु ।। (अ.२२/५) ।।२७।। इत्थं = ‘खमासमणाणं हत्थेणं सुत्तेणं अत्थेणं तदुभयेणं सम्मं धारिज्जाहि, अन्नेसिं च पवेज्जाहि गुरुगुणेहिं बुड्ढिज्जाहि...' (प्र.यो.वि.पृ.२८) इत्यादिरूपस्य प्रव्रज्यायोगादिविधिसङ्ग्रहदर्शितस्य अभिलापस्य = वचनस्य भावतः = परिणाममाश्रित्य गुणवत्पारतन्त्र्यहेतुत्वात्, तस्य च = गुणवत्पारतन्त्र्यस्य हि मोहापकर्षद्वारा अतिचारशोधकत्वात् । मोहापगमे तु मुक्तिः करतलस्थिता । सम्मतञ्चेदं सुगतस्यापि । तदुक्तं इतिवृत्तके → मोहं भिक्खवे ! एकधम्म पजहथ । अहं वो पाटिभोगो अनागामिताया 6 (इति.१/३) इति। पाटिभोगो = साक्षी, अनागामिताया = मुक्तेः, शिष्टं स्पष्टम् ।
ग्रन्थकृदत्र अष्टकसंवादमाह ‘अत' इति । → यत एव कारणात् गुणवत्पारतन्त्र्यं मोहानुत्कर्षस्य साधकम्, अत एव = एतस्मादेव कारणात् आगमज्ञोऽपि = आप्तवचनवेद्यपि सन्, आस्तामनागमज्ञः, दीक्षादानादिषु = प्रव्रज्यावितरणप्रभृतिषु, आदिशब्दादुद्देश-समुद्देशादिषु, कर्मस्विति योगः, ध्रुवं = निश्चितं क्षमाश्रमणहस्तेन = सद्गुरुकरेण, न स्वातन्त्र्येण, इति एवंरूपमभिलापं आह = ब्रूते दीक्षादिदाता मोहानुत्कर्षार्थमेव, सर्वेषु = समस्तेषु कर्मसु = व्यापारेष्विति। तस्माद् गुणवत्पारतन्त्र्यादेव मोहानुत्कर्षलक्षणा भावशुद्धिर्नान्यथा (अष्टक २२/५ वृत्ति) इति । तदुक्तं हारिभद्रीयावश्यकवृत्ती अपि → आप्तोपदेशपारम्पर्यख्यापनार्थं क्षमाश्रमणानां हस्तेन, न स्वोत्प्रेक्षया (आ.नि.१०२७-भाष्य१८२ वृत्ति-पृष्ठ-४७१) इति । अत एव गीतार्थेरपि गुरुपारतन्त्र्यमङ्गीक्रियत एव, 'न हि सुशिक्षितोऽपि नटबटुः स्वस्कन्धमधिरोढुं शक्तः' इति न्यायेन । एतेन → यथापि नाम तथैवासिधारया सैवाऽसिधारा न शक्यते च्छेत्तुम् । न तेनैवाऽङ्गुल्यग्रेण तदेवाऽगुल्यग्रं शक्यते स्पष्टुम् + (मा.वृ.पृष्ठ-६२) इति माध्यमकवृत्तिवचनमपि व्याख्यातम् ।।६/२७।।
આ રીતે જે બોલાય છે તે ભાવથી ગુણવાનના પાતંત્ર્યનું કારણ છે. અને ગુણવાનનું પારતન્ય મોહને ઘટાડવા દ્વારા અતિચાર-દોષ વગેરેની શુદ્ધિ કરે છે. અષ્ટકજીમાં જણાવેલ છે કે “ગુણવાનનું પાતંત્ર્ય મોહના હાસનું કારણ હોવાથી જ દીક્ષા આપવી વગેરે સર્વ ક્રિયાઓમાં આગમવેત્તા પણ 'क्षमाश्रमान थी....' त्या बोले छे." (६/२७)
विशेषार्थ :- पोताना गुावान गुरुने समर्पित २३वाथी. (१) नम्रता भावे छे, (२) स२णता આવે છે, (૩) સ્વચ્છંદતા-કદાગ્રહ વગેરે દોષો ખલાસ થાય છે, (૪) સ્વભાવ શાંત અને સ્થિર બને छ, (५) विनय थाय छे, (६) 10. व पोटा अनुमपोथी यी ४पाय छ, (७) माश्रव-धी असं थवाय छ, (८) सं१२-
निराभानी साधना थाय छ, (८) गौतमस्वामी कमां प्रतिष्ठित शाश्वत गुरुपहनी-गुरुतत्वनी उपासना थाय छे, (१०) मवान्तरमा सन, सङ्गुरु, संयम, समापि, કલ્યાણમિત્ર વગેરે મળે તેવું પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય બંધાય છે. (૧૧) મોક્ષમાર્ગ હૃદયમાં પ્રગટ થાય છે. આ રીતે અનેકાનેક લાભો થતા હોવાથી આગમના જાણકાર માટે પણ ગુરુસમર્પણભાવ બહુ જરૂરી गुए छ. (६/२७)
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
• प्रवचनप्रभावनायाः तीर्थकृन्नामकर्मबन्धकता •
४३९ यस्तु नाऽन्यगुणान् वेद न वा स्वगुणदोषवित्। स एवैतन्नाद्रियते न त्वासन्नमहोदयः ।।२८।।
यस्त्विति । व्यक्तः ।।२८।। गुणवद्बहुमानाद्यः कुर्यात्प्रवचनोन्नतिम् । अन्येषां दर्शनोत्पत्तेस्तस्य स्यादुन्नतिः परा ।।२९।।
गुणवदिति । गुणवतां = ज्ञानादिगुणशालिनां बहुमानाद् (=गुणवद्बहुमानाद्) यः प्रवचनस्योन्नति = बहुजनश्लाघां (=प्रवचनोन्नति) कुर्यात्तस्य स्वतः अन्येषां दर्शनोत्पत्तेः परा तीर्थकरत्वादिलक्षणा ___ गुणवत्पारतन्त्र्यादराऽनादरप्रयोजकस्वरूपमाह- 'य' इति । यस्तु जीवः अन्यगुणान् = स्वव्यतिरिक्तगुणिगुणान् न वेद न वा स्वगुणदोषवित् स एव एतत् = गुणवत्पारतन्त्र्यं नाद्रियते, मोहोपहतबुद्धित्वात् । न तु आसन्नमहोदयः = मुक्तिनिकटवर्ती, प्रकृत्या शुद्धचित्तः स्थान-मानान्तरज्ञः, स तु भावशुद्धिकलितत्वाद् गुणवत्पारतन्त्र्यमङ्गीकरोति, तस्यैव च भावशुद्धयधिकारिता । तदुक्तं अष्टकप्रकरणे →
तस्मादासन्नभव्यस्य प्रकृत्या शुद्धचेतसः । स्थान-मानान्तरज्ञस्य गुणवद्बहुमानिनः ।।
औचित्येन प्रवृत्तस्य कुग्रहत्यागतो भृशम् । सर्वत्रागमनिष्ठस्य भावशुद्धिर्यथोदिता ।। - (अष्टक.२२/७-८) इति प्रागुक्तं(पृ.३२०) अवश्यमत्रानुसन्धेयम् ।।६/२८ ।।
गुणवत्पारतन्त्र्यप्रयोजकगुणवद्बहुमानाद्यद् भवति तदाह- ‘गुणवदिति । प्रकृते प्रदीपन्यायेनोपकारः परेषां द्रष्टव्यः । यथा प्रदीप एकस्मिन् प्रदेशे भुञ्जानानां ब्राह्मणानामेकस्य सन्निधौ प्रज्वलितः तत्प्रदेशस्थानां परेषामप्युपकारं करोति तथा बहूनां गुणवतां कञ्चिदपि प्रत्याविष्कृतो बहुमानभावः तद्रष्ट्रणामन्येषामपि बोधिबीजाधानाद्युपकारं करोतीत्यवसेयम् । तीर्थकरत्वादिलक्षणोन्नतिरिति। तदुक्तं
ગાથાર્થ - જે બીજાના ગુણને ઓળખે નહિ, તથા પોતાના દોષને જાણે નહિ તે જ ગુણવાન ગુરુનું પારતન્ય ન સ્વીકારે, નહિ કે જેનો મોક્ષ નજીકમાં હોય તે. (૬/૨૮)
टीअर्थ :- uथार्थ स्पष्ट डोवाथी अन्य२श्रीमे तेनी टी-व्याध्या ४२८. नथी. (६/२८)
વિશેષાર્થ :- ગુણને ઓળખે, ગુણનું મહત્ત્વ સમજાય, ગુણનું ફળ અને બળ નજરની સામે તરવરે, પોતાના દોષ દેખાય, દોષનું નુકશાનકારક ફળ સમજાય, દુર્ગતિ અને દોષનો ત્રાસ અનુભવાય, દોષનું ઉમૂલન કરવા જેવું લાગે, ગુણો કોઈ પણ ભોગે મેળવવા જેવા લાગે, “ગુણવાન ગુરુ પ્રત્યેની બિનશરતી શરણાગતિ દ્વારા મારા તમામ ગુણ પ્રગટ થશે અને તમામ દોષોના વળગણથી હું મુક્ત બનીશ” - આવો હાર્દિક સ્વીકાર આવે, ભવિતવ્યતા-કાળ વગેરેનો પરિપાક થયો હોય તો ગુણસંપન્ન ગુરુદેવનું પારતન્ય આવ્યા વિના રહે નહિ. આનાથી વિપરીત દશામાં જીવ વર્તતો હોય તો ગુરુ પ્રત્યે સમર્પણ ભાવ ન જાગે. આ વાતને લક્ષમાં રાખી વિદ્વાને પણ ગુરુસમર્પિત બનવા કટિબદ્ધ થવું. (૬/૨૮)
હ ચાલો, શાસનપ્રભાવનાને ઓળખીએ છે ગાથાર્થ - ગુણવાન પ્રત્યેના બહુમાનથી જે જિનશાસનની પ્રભાવના કરે એનાથી બીજા જીવોને સમ્યગ્દર્શન પ્રાપ્ત થવાના કારણે તે જીવની ઉત્કૃષ્ટ આત્મોન્નતિ થાય છે. (૬/ર૯)
ટીકાર્થ :- આત્મજ્ઞાન વગેરે ગુણોથી અલંકૃત એવા ગુરુદેવ વગેરે પ્રત્યે બહુમાનભાવથી જે આરાધક જિનશાસન પ્રત્યે બીજા જીવોના હૈયામાં આદર-બહુમાન-પ્રશંસાભાવ પ્રગટ કરાવે છે તેના લીધે તે આરાધકને
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४०
• सम्यक्त्वदीपकगुणद्योतनम् • द्वात्रिंशिका-६/२९ उन्नतिः स्यात्, कारणाऽनुरूपत्वात्कार्यस्य। तदाह
यस्तून्नतौ यथाशक्ति सोऽपि सम्यक्त्वहेतुताम् । अन्येषां प्रतिपद्येह तदेवाप्नोत्यनुत्तमम् ।। प्रक्षीणतीव्रसङ्क्लेशं प्रशमादिगुणान्वितम् । निमित्तं सर्वसौख्यानां तथा सिद्धिसुखाऽऽवहम् ।।
(अष्टक २३/३-४) ।।२९।। अष्टकप्रकरणे → कर्तव्या चोन्नतिः सत्यां शक्ताविह नियोगतः । प्रधानं कारणं ह्येषा तीर्थकृन्नामकर्मणः ।। (अ.प्र.२३/८) इति । अवशिष्टश्च स्पष्टप्रायः टीकार्थः । सम्यग्दर्शनोत्पत्तौ कारिकायुग्मेन अष्टकसंवादमाह- 'य' इति, 'प्रक्षीणे'ति च। तद्वृत्तिस्त्वेवम् → यस्तु = यः पुनः प्राणी, उन्नती = प्रभावनायां, शासनस्येति वर्त्तते, यथाशक्ति = सामर्थ्यानुरूपम्, वर्त्तते इत्यनुवर्त्तते, तत्र साधुः प्रावचनिकत्वादिना शासनोन्नतौ वर्त्तते । यदाह “पावयणी' धम्मकही२, वादी नेमित्तिओ तवस्सी य। विज्जा सिद्धोय कवी', अद्वेव पभावगा भणिया ।।” (प्रवचनसारोद्धार-९३४, संबोधप्रकरण ३/६८) श्रावकस्तु कार्पण्यपरिहारतो विधिमता जिनबिम्बस्थापन-यात्राकरणेन जिनभवनगमन-जिनपूजनादिना साधुसाधर्मिककृपणाधुचितकरणपुरस्सरभोजनादिना वेति, सोऽपि शासनप्रभावकः प्राणी, न केवलं शासनमालिन्यकारी स्वव्यापारानुरूपं फलमासादयति शासनप्रभावकोऽपि स्वव्यापारानुरूपमेव फलमवाप्नोतीत्यपिशब्दार्थः, सम्यक्त्वहेतुतां = शासनोन्नतिकरणेन सम्यग्दर्शनलाभस्य निमित्तभावं, अन्येषां = आत्मव्यतिरिक्तप्राणिनां समुपजनितशासनपक्षपातानां, प्रतिपद्य = स्वीकृत्य इह इत्यस्मिन् जन्मनि तदेव = सम्यक्त्वं, न तु मिथ्यात्वं, आप्नोति = आसादयति अनुत्तमं = सर्वोत्तमं क्षायिकमित्यर्थः (अ.प्र.२३/३ वृत्ति) इति ।
सम्यक्त्वस्वरूपमाह - प्रक्षीणः = निःसत्ताकतां गतः तीव्रः = उत्कटः संक्लेशोऽनन्तानुबन्धिकषायोदयलक्षणो यस्मिंस्तत्तथा, यतोऽनन्तानुबध्युदये तन्न भवतीति, यदाह ‘पढमिल्लुयाण उदए नियमा संजोयणाकसायाणं । सम्मदंसणलंभं भवसिद्धीया वि न लहंति ।।' (आवश्यकनियुक्ति १०८) प्रशमादिगुणान्वितं = प्रशम-संवेग-निर्वेदाऽनुकम्पाऽऽस्तिक्यलक्षणसङ्गतम् । यदाष ‘उवसम-संवेगो वि य निव्वेओ तह य होइ अणुकम्पा। अत्थिक्कं चिय एए भवन्ति, सम्मत्तलिंगाइं ।।” (पञ्चलिङ्गिप्रकरण-गा.२) भवन्ति च सम्यग्दृष्टेः सद्बोधसामर्थ्यात् प्रशमादयो गुणा विशिष्टक्रोधादीनामभावात् । आह च तन्नास्य विषयतृष्णा प्रभवत्युच्चैर्न दृष्टिसम्मोहः। अरुचिर्न धर्मपथ्ये न च पापा क्रोधकण्डूतिः ।।"(षोडशक ४/९) __ आदिशब्दादन्येषामपि जिनशासनकुशलतादिगुणानां परिग्रहः । तथाहि “जिणसासणे कुसलया पभाસ્વતઃ = આપમેળે સમ્યગ્દર્શન ઉત્પન્ન થાય છે અને બીજા જીવોને જિનશાસનપ્રશંસાનિમિત્તે સમકિતની પ્રાપ્તિ થાય છે. તથા બીજા જીવોને સમકિત પમાડવાથી તે આરાધકને તીર્થંકરપદની પ્રાપ્તિ સુધીનો ઉદય થાય છે, કારણ કે કાર્ય હંમેશા કારણને અનુરૂપ હોય છે. પ્રસ્તુતમાં જિનશાસનની ઉન્નતિ કારણ છે અને આત્મોન્નતિ કાર્ય છે. તેથી બન્ને પરસ્પર અનુરૂપ છે. અષ્ટકજીમાં જણાવેલ છે કે કે “જે જીવ શક્તિ અનુસાર જિનશાસનની ઉન્નતિ કરે છે તે બીજા જીવોને સમકિતની પ્રાપ્તિમાં નિમિત્ત બનવાથી અહીં તે જ શ્રેષ્ઠ સમકિતને પ્રાપ્ત કરે છે. સમ્યગ્દર્શન તીવ્ર-સંકલેશશૂન્ય હોય છે, પ્રશમ વગેરે ગુણથી સંપન્ન होय छे, सर्व प्रा२न। सुमन नमित्त होय. छे तथा भोक्षसुपने दावार होय .' - (६/२८) १. हस्तादर्श ...नुत्तरम्' इति पाठः ।
Jain Education international-
..
-.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४१
• शासनमालिन्ये नियमेन मिथ्यात्वम् • बस्तु शासनमालिन्येऽनाभोगेनाऽपि वर्तते । बध्नाति स तु मिथ्यात्वं महाऽनर्थनिबन्धनम् ।।३०।।
यस्त्विति । यस्तु शासनमालिन्ये = लोकविरुद्ध-गुणवन्निन्दादिना प्रवचनोपघाते अनाभोगेनाऽपि = अज्ञानेनाऽपि वर्तते स तु शासनमालिन्योत्पादनाऽवसर एव मिथ्यात्वोदयाद् महाऽनर्थनिबन्धनं = दुरन्तसंसारकान्तारपरिभ्रमणकारणं मिथ्यात्वं बध्नाति । यदाह - वणाऽऽयणणसेवणा थिरता। भत्ती य गुणा सम्मत्तदीपगा उत्तमा पंचत्ति ।।” (तीर्थोद्गालिप्रकीर्णक१२२० + सम्बोधप्रकरण ३/७२) तथा निमित्तं = कारणं सर्वसौख्यानां = समस्तनराऽमरभवसम्भवाऽऽनन्दविशेषाणाम् । आह च “सम्मत्तम्मि उ लद्धे ठइयाइं नरय-तिरियदाराई। दिव्वाणि माणुसाणि य मोक्खसुहाइं सहीणाइं ।।” (उपदेशमाला.२७०) तथा इति समुच्चये सिद्धिसुखाऽऽवहं = निर्वाणसौख्यप्रापकम् । ननु मोक्षसुखं न सम्यक्त्वमात्राद् भवति अपि तु सम्यग्दर्शनादित्रयात्, यदाह“સગર્શન-જ્ઞાન-વારિત્રાળ મોક્ષમા. (તસ્કૂ. 9 19) તત: થં સવિર્વ સિદ્ધિસુવાડકવતિ ? अत्रोच्यते, ससहायस्य सम्यग्दर्शनस्य सिद्धिसुखसाधकत्वात्, सामग्र्यन्त वन तदावहता न विरुद्धा, बीजादिसामग्र्यन्त विनो वर्षस्येवाकुरहेतुता 6 (अ.प्र.२३/४ वृत्ति) इति ।।६/२९।। ___गुणवबहुमानफलमुक्त्वा गुणवनिन्दाफलमाह- 'य' इति । स्पष्टप्रायः टीकार्थः। अष्टकसंवादमाह
વિશેષાર્થ :- ગુણસંપન્ન ગુરુ પ્રત્યેનો સમર્પણ ભાવ જોઈને “આ જિનશાસન કેવું અદ્ભુત છે કે જ્યાં ગુરુ પ્રત્યે આવો વિનય-બહુમાન-ભક્તિભાવ જીવતો-જાગતો જોવા મળે છે.” આ રીતે લોકો શાસનપ્રશંસા કરે છે. તેનાથી તેઓ સમકિત પામે છે તથા તેવી શાસનપ્રભાવના કરનાર ક્ષાયિક સમકિત પામે છે. એમ અષ્ટકજીની વૃત્તિમાં જણાવેલ છે. તથા અહીં જિનશાસનની ઉન્નતિ કરવાથી ભવાંતરમાં જિનશાસનની સ્થાપના, ઉત્કૃષ્ટ ઉન્નતિ અને રક્ષા કરવાનું સૌભાગ્ય તે પ્રભાવક જીવ મેળવે છે. “જેવું વાવે તેવું લણે.” એના જેવી આ વાત છે. માટે પોતાની શક્તિ છુપાવ્યા વિના જિનશાસનની પ્રભાવના કરવામાં દરેક પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. પરંતુ જિનશાસનની પ્રભાવના કરતાં પૂર્વે તેની લાયકાત મેળવવી બહુ અગત્યની વાત છે. પોતાના હૃદયમાં રાગ, દ્વેષ, વાસના, લાલસા, અહંકાર વગેરે દોષો ક્ષીણપ્રાય: થવા જોઈએ. તેનું લક્ષ તો હોવું જ જોઈએ. બાકી તો શાસનપ્રભાવનાના ઓઠા નીચે જાતપ્રભાવના કરવામાં જ જીવ ખેંચી જાય. પોતાનું નામ પત્રિકામાં, બોર્ડમાં, બેનરમાં, છાપામાં, અહેવાલમાં, આલબમમાં, બુકલેટમાં, લોકોના હોઠે આવે તે માટેની મથામણ કરતા તથા કેમેરા-વિડિયોમાં પોતાનું હાસ્ય ફરકાવતું મોઢું ચમકાવવા તલસતા શાસનપ્રભાવકને જોઈને જૈન-જૈનેતર પાછળથી લોકો તેવા પ્રભાવકની મશ્કરી કરતા હોય છે, નિંદા-ટીકા કરતા હોય છે, નહિ કે જિનશાસનની પ્રશંસા. માટે શાસનપ્રભાવકે નિસ્પૃહતા, નિર્લેપતા, વૈરાગ્ય વગેરે ગુણો મેળવવા ખૂબ જ જરૂરી છે. (૬/૨૯)
ગાથાર્થ :- શાસનહીલનામાં જે અજાણતા પણ પ્રવૃત્ત થાય તે મહાઅનર્થના કારણભૂત એવા મિથ્યાત્વને બાંધે છે. (૬૩૦)
ટીકાર્ય - ગુણવાનની નિંદા વગેરે લોકવિરુદ્ધ પ્રવૃત્તિ દ્વારા અજાણતા પણ જે જીવ જિનશાસનહીલનામાં પ્રવર્તે છે તે જીવ શાસનહીલના કરવાના અવસરે જ મિથ્યાત્વનો ઉદય થવાના લીધે દુરંત ભવાટવી ભ્રમણાનું કારણ એવું મિથ્યાત્વ મોહનીય કર્મ બાંધે છે. કારણ કે અષ્ટકજીમાં જણાવેલ છે કે “જે જીવ
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४२
• जिनशासननिन्दकस्य नीचैर्गोत्रबन्धकता •
द्वात्रिंशिका-६/३१
यः शासनस्य मालिन्येऽनाभोगेनापि वर्तते स तन्मिथ्यात्वहेतुत्वादन्येषां प्राणिनां ध्रुवम् ।। बध्नात्यपि तदेवालं परं संसारकारणम् । विपाकदारुणं घोरं सर्वानर्थनिबन्धनम् ।।
मालिन्ये
=
=
(अ.२३/१-२) ।। ३० ।। स्वेच्छाचारे च बालानां मालिन्यं मार्गबाधया । गुणानां तेन सामग्र्यं गुणवत्पारतन्त्र्यतः ।। ३१ ।। 'य' इति 'बघ्नाती 'ति । तद्वृत्तिस्त्वेवम् यः = कोऽपि श्रमणादिः शासनस्य = जिनप्रवचनस्य लोकविरुद्धाऽऽचरणेनोपघाते, आह च “छक्कायदयावन्तो वि, संजतो दुल्लभं कुणइ बोहिं । आहारे नीहारे, दुर्गुछिए पिंडगहणे य ।। " ( ओघनिर्युक्ति - ४४१ ) अनाभोगेनापि अज्ञानेनापि किंपुनभोगेनापि वर्त्तते व्याप्रियते स प्राणी, तेन जिनशासनमालिन्येन करणभूतेन मिथ्यात्वहेतुर्विपर्यस्तबोधजनकः ‘तन्मिथ्यात्वहेतुः' तत्त्वम्, अथवा तस्मिन् जिनशासनविषये मिथ्यात्वभावहेतुत्वं मिथ्यात्वजनकत्वं = तन्मिथ्यात्वहेतुत्वं तस्मात् = तन्मिथ्यात्व हेतुत्वात् । केषां मिथ्यात्वहेतुत्वात् ? केषां मिथ्यात्वजनकत्वादित्याह अन्येषां आत्मव्यतिरिक्तानां ये हि तस्यासदाचारेण जिनशासनं हीलयन्ति तेषां प्राणिनां जीवानां ध्रुवं = अवश्यतया बध्नात्यपि स्वात्मप्रदेशेषु सम्बन्धयत्यपि न केवलं तेषां तज्जनयति, तदेव मिथ्यात्वमोहनीयकर्मैव यदन्यप्राणिनां जनितं न त्वन्यच्छुभं कर्मान्तरं अलं अत्यर्थं निकाचनादिरूपेण, परं प्रकृष्टं संसारकारणं भवतुं विपाकदारुणं दारुणविपाकं घोरं
=
-
=
=
=
=
=
=
=
भयानकं सर्वानर्थनिबन्धनं
निखिलप्रत्यूहहेतुम् ।
ननु सम्यग्दृष्टिर्न मिथ्यात्वं बध्नाति मिथ्यात्वहेतुकत्वात् मिथ्यात्वप्रकृतेः, अत्रोच्यते, शासनमालिन्योत्पादनावसरे मिथ्यात्वोदयान्मिथ्यादृष्टिरेवासावतो मिथ्यात्वबन्धः ← ( अ. २३ / १-२ वृत्ति ) इति । ततश्च ध्रुवं नीचैर्गोत्रकर्मबन्धः । तदुक्तं दिगम्बरेण अमितगतिना पञ्चसङ्ग्रहे जिनशासननिन्दकः नीचैर्गोत्रं प्रबध्नाति ← (पं.सं. परिच्छेद- ४ / २०३) इति ||६ / ३० ।।
=
=
શાસનની અપભ્રાજના કરવામાં અજાણતા પણ પ્રવૃત્તિ કરે છે તે જીવ બીજા જીવોને મિથ્યાત્વનું નિમિત્ત બનવાથી તે જ મિથ્યાત્વને અવશ્ય બાંધે છે. તે બંધાતું મિથ્યાત્વ મોહનીય કર્મ સંસારપરિભ્રમણનું કારણ છે. તેનું ફળ દારુણ છે. તે મિથ્યાત્વ ઘોર-ભયંકર છે તથા તમામ પ્રકારના અનર્થનું તે કારણ 9.' (€/30)
વિશેષાર્થ :- ગુરુનિંદા વગેરે કરતા જૈન શ્રાવક-સાધુ વગેરેને જોઈને લોકોમાં જિનશાસનની અવહેલના થાય છે. લોકો મિથ્યાત્વ પામે છે. તેથી તે જ સમયે મિથ્યાત્વનો ઉદય નિંદકને થાય છે. જે આપો તે મળે- આ સિદ્ધાંત અહીં કામ કરે છે. માટે જિનશાસનની કદાચ પ્રભાવના ન કરી શકાય તો ચાલે પણ શાસનનિંદા થાય તેવું કામ તો હરગીજ ન જ ચાલે. શાસનપ્રભાવના કરવી એ સમર્થ વ્યક્તિનું કર્તવ્ય છે, બધાનું નહિ. પણ જિનશાસનની અપભ્રાજના ના થાય તેવી સાવધાની રાખવી ये तो हरेनी ३२४ छे. ( ६/३०)
ગાથાર્થ : :- બાલ કક્ષાના જીવો સ્વચ્છંદ પ્રવૃત્તિ કરે તો લોકોમાં જિનશાસનનિંદા થવાથી શાસનની અપભ્રાજના થાય છે. તે કારણે ગુણવાન ગુરુના પારતન્ત્યથી ગુણો પૂર્ણ બને છે. (૬/૩૧)
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
• गुणिपारतन्त्र्ये गुणसामग्ग्रम् •
४४३
स्वेच्छेति । बालानां = अज्ञानिनां स्वेच्छाचारे च सति ( मार्गबाधया = ) मार्गस्य बाधया 'अप्रधानपुरुषोऽयं जैनानां मार्गः' इत्येवं जनप्रवादरूपया मालिन्यं भवति मार्गस्य, तेन हेतुना गुणवत्पारतन्त्र्यत एव गुणानां ज्ञानादीनां सामग्र्यं = पूर्णत्वं भवति ।। ३१ । इत्थं विज्ञाय मतिमान् यतिर्गीतार्थसङ्गकृत् । त्रिधा शुद्ध्याऽऽचरन् धर्मं परमानन्दमश्नुते ।। ३२ ।।
गुणवत्मारतन्त्र्यविरहापायमाह - 'स्वेच्छे'ति । अज्ञानिनां कदाग्रहग्रस्तविषयप्रतिभासवतां द्रव्यलिङ्गिनां स्वेच्छाचारे च = प्रधानपुरुषोपदेशवशवर्त्तित्वविरहे सति मार्गस्य मोक्षमार्गप्रतिपादकस्य जिनशासनस्य ‘अप्रधानपुरुषोऽयं जैनानां मार्गः = आचारविचारप्रवाह:' इत्येवं जनप्रवादरूपया बाधया हीनया मार्गस्य जिनशासनस्य मालिन्यं भवति । तस्य च सर्वोपायेन वर्जनीयत्वमेव । तदुक्तं
अष्टकप्रकरणे →
=
अतः सर्वप्रयत्नेन मालिन्यं शासनस्य तु । प्रेक्षावता न कर्तव्यं प्रधानं पापसाधनम् ।। अस्माच्छासनमालिन्याज्जातौ जातौ विगर्हितम् । प्रधानभावादात्मानं सदा दूरीकरोत्यलम् ।। ← (अ.प्र.२३/५-६ ) इति । तेन हेतुना गुणवत्पारतन्त्र्यत एव 'अहो विनयव्याप्तमिदं जैनशासनमि'ति मार्गप्रशंसया परेषां सम्यग्दर्शनाद्याधानद्वारा स्वकीयानां ज्ञानादीनां गुणानां पूर्णत्वं भवति ।। ६ / ३१ ।। प्रकृतप्रकरणमुपसंहरन्नाह- ' इत्थमिति । त्रिधा शुद्ध्या तत्त्वसंवेदनज्ञान-सर्वसम्पत्करीभिक्षा-ज्ञानगर्भवैराग्यसेवनप्रकारेण मनोवाक्कायविशुद्ध्या । तन्त्रान्तरप्रसिद्धेन उपदेशपददर्शितेन (गा. ९२२) तैलपात्रधरन्यायेनाऽप्रमादभावतो धर्मं यतिधर्मं आचरन् परमानन्दं उपाध्यजनितत्वे सति उपाध्यजनकं शाश्वतिकं मञ्जुलं सुखं अश्नुते । उपलक्षणात् संयम - तपः प्रभृतीनामपि ग्रहणमत्र बोद्धव्यम् । तदुक्तं दशवैकालिकनिर्युक्तौ → सज्झाय - संजम - तवे वेआवच्चे अ झाणजोगे अ । जो रमइ, नो रमइ अस्संजमम्मि सो वच्च सिद्धिं ।। ← (द.वै. नि. ३६६ ) इति । ततश्च साधुसामग्रयकृते तत्त्वसंवेदनज्ञानादिना देहादितो विविच्य स्वात्मनो निरुपाधिकपरमानन्दमयस्वरूपं विभावनीयं तदाविर्भावकृते च यतितव्यमित्यत्र तात्पर्यम् । प्रकृते → तमस्मिन् प्रत्यागात्मानं धिया योगप्रवृत्तया । भक्त्या विरक्त्या ज्ञानेन विविच्यात्मनि चिन्तयेत् ।। ← (क.दे.सं.२ / ७२) इति कपिलदेवहूतिसंवादवचनमप्यनुयोज्यमुपलब्धसमयसारैर्यथातन्त्रमिति शम् ।।६ / ३२ ।।
ટીકાર્થ :- અજ્ઞાની બાલકક્ષાના સાધુઓ સ્વચ્છંદ રીતે પ્રવૃત્તિ કરે તો ‘આ જૈનોનો ધર્મમાર્ગ નાયક વગરનો છે.’ આ રીતે લોકોમાં જિનશાસનની નિંદા થવાથી જિનશાસનનું તેજ ઘટે છે. તે કા૨ણે ગુણવાનના પારતન્ત્યથી જ આત્મજ્ઞાન વગેરે ગુણો પૂર્ણ થાય છે. (૬/૩૧)
ગાથાર્થ :- આ રીતે વિશેષ પ્રકારે જાણીને જે પ્રાજ્ઞ સાધુ ખરેખર ગીતાર્થનો સંગ કરે અને ત્રણ પ્રકારની શુદ્ધિથી ધર્મનું આચરણ કરે તો પરમાનંદને પ્રાપ્ત કરે છે. (૬/૩૨)
ટીકાર્થ :- ગાથાર્થ સ્પષ્ટ હોવાથી આ ગાથાની ટીકા ટીકાકારશ્રીએ બનાવેલ નથી. (૬/૩૨) વિશેષાર્થ :- ઉપરોક્ત તમામ બાબતોને ઊંડાણથી જાણી મોક્ષમાર્ગાનુસારી ક્ષયોપશમવાળા સાધુ ગીતાર્થની નિશ્રાએ રહી તત્ત્વસંવેદન જ્ઞાન, સર્વસંપત્કરી ભિક્ષા અને જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્યને
=
=
=
=
=
=
=
=
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४४
• ज्ञान - भिक्षा- वैराग्यशुद्धया परमानन्दसम्भवः इति साधुसामग्र्यद्वात्रिंशिका ।।६।।
भक्तिसमुत्थविज्ञान-वैराग्यादिप्रयुक्तितः । शुद्धात्मपदलाभाद्धि प्राप्तमोक्षान् भजाम्यहम् ।।१।। इति मुनियशोविजयविरचितायां नयलतायां साधुसामग्र्यद्वात्रिंशिकाविवरणम् ।।६।। તાત્ત્વિક ભાવશુદ્ધિથી આત્મસાત્ કરી, અનેકના હૃદયમાં બોધિબીજની વાવણી કરે છે અને પ્રકૃષ્ટ શુદ્ધિપુષ્ટિ મેળવીને ઝડપથી મોક્ષે જાય છે. માટે મોક્ષાર્થીએ આ વિશે દૃઢ પ્રયત્ન કરવો-એવો હિતોપદેશ અહીં सूचित थाय छे. ( ६ / ३२) છઠ્ઠી બત્રીસીનો અનુવાદ પૂર્ણ
द्वात्रिंशिका - ६/३२
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
(એ) નીચેના પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો.
૧. જ્ઞાનનાં ૩ પ્રકાર કયા કયા ? તેને સમજાવો.
૨.
કાર્યનો સ્વભાવ બદલાય તો કારણનો સ્વભાવ અલગ માનવો જરૂરી છે તેની પાછળનો આશય સમજાવો. ચરમજ્ઞાનની મહાનતા સમજાવો.
૩.
૪.
ભિક્ષાનાં ૩ પ્રકાર ક્યા ક્યા ? તેને સમજાવો.
૫. સંવિગ્નપાક્ષિકસાધુ કોને કહેવાય ? તે સમજાવો.
૬. ‘વૃત્તિ’ નામની ભિક્ષા કોને કહેવાય ? તે કોને હોય ?
૭. સર્વસંપરી ભિક્ષાથી સાધુપણું સંપૂર્ણ કઈ રીતે બને ? ૮. વૈરાગ્યનાં ૩ પ્રકાર સમજાવો.
કદાગ્રહીની ભાવશુદ્ધિ અમાન્ય કેમ છે ?
• અચૂક વિચારો -
૬. સાધુસમગ્ર બત્રીસીનો સ્વાધ્યાય
૯.
(બી) નીચે યોગ્ય જોડાણ જોડો.
૧.
મિથ્યાદષ્ટિ
૨.
ભિક્ષા
૩. સ્વરસવાહી
૪. બાલ
૫. મોહ
૬.
૭.
૮.
૯. અનિષ્ટસાધનતાજ્ઞાન
(સી) ખાલી જગ્યા પૂરો.
૧. અવિરતસમ્યગ્દષ્ટિને
૨.
વૈરાગ્ય
તત્ત્વસંવેદન
ભિન્નગ્રંથિ
..........
૮. યથાશક્તિ પ્રવૃત્તિ ન ક૨વાથી પ્રથમ વૈરાગ્ય
૯.
જિનશાસનનો નિંદક
જીવપરિણામ
અજ્ઞાની
વિષયપ્રતિભાસજ્ઞાન
સમુદાન
વિરક્ત
બીજું જ્ઞાન
અજ્ઞાન
જ્ઞાન હોય છે. (વિષયપ્રતિભાસ, તત્ત્વસંવેદન, આત્મપરિણતિવાળું) કર્મના ક્ષયોપશમથી વિષયપ્રતિભાસજ્ઞાન થાય છે. (અજ્ઞાના૰, મત્યજ્ઞાનાવરણ, મતિજ્ઞાના) જ્ઞાનાવરણના ક્ષયોપશમથી સમકિતીને
૩.
૪. સર્વવિરતીના એક ભવમાં ઉત્કૃષ્ટથી
હોય છે. (દ્વિતીયજ્ઞાન, પંચમજ્ઞાન, તૃતીયજ્ઞાન) આકર્ષ છે. (સહસ્રપૃથ, શતપૃથ, પૃથ) (જિનકલ્પિક, પાસસ્થા, અવસત્ર)
૫. સર્વસંપર્કરી ભિક્ષા
...ને હોય છે.
૬.
કર્મબંધ કરનારી ભિક્ષા પૌરુષની કહેલી છે.(ચારિત્રમોહનીય, દર્શન મોહનીય, કષાયમોહ) ૭. નિશ્ચયનયથી તો પોતાના ... પરિણામ જ કર્મબંધમાં કારણ છે.(બહિરંગ, વિશુદ્ધ, અંતરંગ) રૂપે હોય છે.(આર્તધ્યાન, ધર્મધ્યાન, શુકલધ્યાન) (અશાતા, નીચગોત્ર, દુર્ભાગ્ય)
સાન
નિવર્તક
૪૪૬
કર્મ બાંધે છે.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४६
• ચાલો હૃદયને ભાવિત કરીએ •
૪ ૬. નયલતાની અનુપ્રેક્ષા છે (એ) નીચેના પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો. ૧. સાધુના આહાર-પાણી વગેરેને ઉદેશીને ચતુર્ભગી જણાવો. ૨. ત્રણે પ્રકારનાં વૈરાગ્ય શું શું આપે છે ? તે જણાવો. ૩. નિશ્ચય અને વ્યવહારનયથી આત્મા કેવો છે ? તે જણાવો. ૪. જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્યની પ્રાપ્તિમાં ઉપકારી કોણ બને છે ? ૫. ગુણવાનની પરતન્નતાનું માહાસ્ય સમજાવો. ૬. ગુરુસમર્પણભાવના ૧૧ ગુણ જણાવો. ૭. ગુણવાનના બહુમાનથી શાસનપ્રભાવના કઈ રીતે થાય ? ૮. ત્રિવિધજ્ઞાનના ચિહ્નોનો ઉપયોગ ક્યાં થાય છે ? તે કારણસહિત જણાવો. (બી) નીચેના પ્રશ્નોના સંક્ષેપમાં જવાબ આપો. ૧. વિરતિ કોને કહેવાય ? ૨. ત્રણ જ્ઞાનનાં ચિહ્ન જણાવો. ૩. ક્યા કર્મનો ઉદય ન હોય તો નિરવઘ પ્રવૃત્તિ થાય ? ૪. ૧૧મી પ્રતિમા વહન કરનારને ઈ ભિક્ષા હોય છે ? ૫. સારૂપિક કોને કહેવાય ? ૬. મોહગર્ભિતવૈરાગ્ય કોના જેવો છે ? ૭. જ્ઞાનનું ફળ જણાવો. ૮. ગુણવાનનું પારતન્ય શું ઘટાડવા દ્વારા દોષની શુદ્ધિ કરે છે ? ૯. ગુણવાન ગુરુનું પાતત્ય કોણ ન સ્વીકારે ? ૧૦. પરમાનંદને કોણ પ્રાપ્ત કરે છે ? (સી) ખાલી જગ્યા પૂરો. ૧. દુઃખગર્ભિત વૈરાગ્ય ........ છે. (વૈરાગ્ય, સુખકારક, ખેદકારક) ૨. બીજા પ્રકારનો વૈરાગ્ય ....... છે. (જ્ઞાનગર્ભિત, મોહગર્ભિત, દુઃખગર્ભિત) ૩. મોક્ષના ઉપાયમાં પ્રવૃત્તિ કરાવનાર ....... ગર્ભિત વૈરાગ્ય છે. (મોહ, જ્ઞાન, દુઃખ) ૪. પર્યાયદષ્ટિએ આત્મા ........ છે. (અવિનાશી, વિનાશી, નિત્યાનિત્ય). ૫. સંતમહાત્મા જ્ઞાનથી ........ બને. (જ્ઞાની, વિરક્ત, દર્શની). ૬. ........ જ્ઞાન, વિના વિખે, તરત ફળને આપે છે. (તત્ત્વસંવેદન, વિષયપ્રતિભાસ, કૃત) ૭. પ્રવૃત્તિભેદનું પ્રયોજક ........ કર્મનો ઉદય છે. (દર્શનમોહનીય, ચારિત્રમોહનીય, જ્ઞાનાવરણીય) ૮. ગુણઠાણાની આવ-જાવ ચાલુ રહે તેને શાસ્ત્રીય પરિભાષામાં ........ કહેવાય.
(આકર્ષ, ઉદય, ક્ષય)
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
७ - धर्मव्यवस्था द्वात्रिंशिका
(સાતમી બત્રીસીની પ્રસાદી)
__ न हि शक्यभक्षणकत्वमेव भक्ष्यत्वं,
વિં ત્વથડનનમક્ષત્વિમ્ TI૭/રૂા. (પૃ.૪૪૬) જેનું ભક્ષણ થઈ શકે તે ભક્ષ્ય કહેવાય” આવું નથી.
પરંતુ જેનું ભક્ષણ પાપનું કારણ ન બને તે જ ભક્ષ્ય કહેવાય.
નીવસંસદ્દેિતુત્વાન્ માં વહુર્ત નિષિદ્ધમ્ II૭/૧ાા (ઉ.૪૨૪) જીવોની ઉત્પત્તિનું કારણ હોવાથી બહુશ્રુત
જૈનોએ માંસ ખાવાનો નિષેધ કરેલો છે.
उत्सर्गतो निषिद्धं पुष्टालम्बनसमावेशेन क्वचित्कदाचित्कस्यचिद्
ગુISSવામી સ્વતો કુષ્ટતાં પરિત્યજ્ઞતિ ૭/૧દ્દા (.૪૮૬) ઉત્સર્ગથી જેનો નિષેધ કરવામાં આવેલ હોય તે જ વસ્તુનું બળવાન કોઈક કારણને વશ ક્યાંક ક્યારેક સેવન કરવાથી કોઈક વ્યક્તિવિશેષને લાભ થવા છતાં તે નિષિદ્ધ વસ્તુ સ્વરૂપથી દોષગ્રસ્તતાનો ત્યાગ કરતી નથી.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રમાહિતિષવિરોધેન તપસોડથાત્મપુત્વાન્ T૭/રદ્દા (ઉ.૧૧૮) પ્રમાદ વગેરે દોષોનો વિરોધી હોવાથી તપ પણ આત્માનો ગુણ છે.
व्यवहारात्परप्राणरक्षणं यतनावतः । નિયર્વિવસ્વમવઝાડવાં તુ સી TI૭/૨૮ (પૃ. ૨૪) વતનાવાળો જીવ બીજાના પ્રાણનું રક્ષણ કરે તે વ્યવહારનયથી દયા છે. નિશ્ચયનયથી તો નિર્વિકલ્પ સ્વભાવરૂપ પોતાના ભાવપ્રાણનું રક્ષણ કરવું તે દયા છે.
रहस्यं परमं साधोः समग्रश्रुतधारिणः । પરિણામપ્રમાણત્વે નિશ્યવાવેતસ: I૭/૨૦I (પૃ.ધરૂરૂ) સમગ્ર શ્રતને ધારણ કરનાર સાધુ જ્યારે નિશ્ચયનયમાં એકાગ્ર ચિત્તવાળા હોય છે ત્યારે શ્રેષ્ઠ રહસ્યભૂત વાત દર્શાવે છે કે “પરિણામ = ભાવ એ જ પ્રમાણ છે.”
तिष्ठतो न शुभो भावो ह्यसदायतनेषु च । વચ્ચે તત્સવીવારમવાડચત્તરવર્તુના II૭/રૂકા (પૃ.૩૪) ખરાબ પ્રવૃત્તિમાં પરોવાયેલ માણસને શુભ પરિણામ પ્રાયઃ થતો નથી. માટે સદાચાર અને વિશુદ્ધ ભાવો દ્વારા આંતરિક મોક્ષમાર્ગે આગળ ધપવું જોઈએ.
ये त्वेकान्तनिश्चयमेवाद्रियन्ते ते निश्चयतो निश्चयमेव न जानते,
દેતુરૂષનુવશ્વશુદ્ધતજ્ઞાના માવત્ TI૭/રૂા. (પૃ.રૂ૫) જેઓ વ્યવહારનો અપલાપ કરીને એકાંત નિશ્ચયને જ સ્વીકારે છે તેઓ પરમાર્થથી નિશ્ચયનયને જ જાણતા નથી. કારણ કે હેતુશુદ્ધ, સ્વરૂપશુદ્ધ અને અનુબંધશુદ્ધ એવા નિશ્ચયનયનું સંવેદનાત્મક જ્ઞાન તેમની પાસે નથી.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४७
• अन्योन्याश्रयपरिहारः •
॥ अथ धर्मव्यवस्थाद्वात्रिंशिका ।।७।। साधुसामग्र्यं धर्मव्यवस्थया निर्वाह्यत इतीयमत्राऽभिधीयतेभक्ष्याऽभक्ष्यविवेकाच्च गम्याऽगम्यविवेकतः। तपो-दयाविशेषाच्च स धर्मो व्यवतिष्ठते ।।१।।
भक्ष्येति । स्पष्टः ।।१।। भक्ष्यं मांसमपि प्राह कश्चित्प्राण्यङ्गभावतः । ओदनादिवदित्येवमनुमानपुरःसरम् ।।२।।
नयलता यत्सामग्र्येण संसारबीजं दग्ध्वा परं महः । लभ्यते तन्निमित्तेयं धर्मविभक्तिरुच्यते ।।१।।
षष्ठद्वात्रिंशिकायां व्यावर्णितं साधुसामग्यं धर्मव्यवस्थया = भक्ष्याऽभक्ष्यादिविवेकलक्षणधर्मव्यवस्थया निर्वाह्यते । न च कुवलयमालायां → गम्मागम्मं जाणइ भक्खाऽभक्खं च वच्चमऽवच्चं । जाणइ य जेण भावे तं नाणं होइ पुरिसस्स ।। - (कु.मा.पृ.१४३) इत्येवं उद्योतनसूरिदर्शितरीत्या भक्ष्याऽभक्ष्यादिविवेकस्य साधुसामग्यघटकीभूतसज्ज्ञानाऽधीनत्वादन्योऽन्याश्रयस्याऽपरिहार्यत्वमेव स्यादिति वाच्यम्, यतो निश्चयतो भक्ष्याऽभक्ष्यादिविवेकस्य सज्ज्ञानाऽधीनत्वेऽपि तत्त्वसंवेदनज्ञान-सर्वसम्पत्करभिक्षाज्ञानगर्भवैराग्यसमनुवेधलक्षणसाधुसामग्यनिर्वाहकत्वं व्यवहारतोऽनाविलमेवति न कश्चिद्दोष इति हेतोः इयं = धर्मव्यवस्था अत्र = सप्तमद्वात्रिंशिकायां अभिधीयते = प्रतिपादनविषयीक्रियते- 'भक्ष्ये'ति । स धर्मः = 'त्रिधा शुद्धयाऽऽचरन् धर्ममि'त्यनेन (द्वा.द्वा.६/३२, पृ.४४३) साधुसामग्र्यद्वात्रिंशिकाचरमकारिकोक्तो धर्मः । प्रकृतद्वात्रिंशिकाविषयनिर्देशककारिकायामस्यां शिष्टं स्पष्टम् ।।७/१।।
'न हि एकाकिनी प्रतिज्ञा प्रतिज्ञातं साधयेदिति न्यायेन मांसभक्ष्यतासाधनाय बौद्धो हेतुमाहप्राण्यङ्गत्वादिति । तदुक्तं न्यायवार्तिके अपि → न च प्रतिज्ञा प्रतिज्ञां साधयति (न्या.वा.पृष्ठ.
હ ધર્મવ્યવસ્થા દ્વાચિંશિક પ્રકાશ જ ધર્માધર્મની વ્યવસ્થા દ્વારા સાધુપણાની સંપૂર્ણતાનો નિર્વાહ થાય છે. માટે ધર્માધર્મની વ્યવસ્થા આ સાતમી બત્રીસીમાં કહેવાય છે.
ગાથાર્થ - ભક્ષ્ય અને અભક્ષ્યના વિવેકથી, ગમ્ય-અગમ્યના વિવેકથી તથા વિશિષ્ટ તપ અને ध्याथ. धर्म व्यवस्थित २ छे. (७/१)
टार्थ :- थार्थ स्पष्ट होवाथी 21511२ श्री तेनी व्याध्या ७३८. नथी. (७/१)
વિશેષાર્થ - પ્રસ્તુત બત્રીસીમાં ૨ થી ૧૭ શ્લોક દ્વારા ભક્ષ્યાભર્યાની વ્યવસ્થા, ૧૮ થી ૨૪ શ્લોક દ્વારા ગમ્યાગમ્યની વ્યવસ્થા, ૨૫-૨૬ શ્લોક દ્વારા તપધર્મ અને ૨૭ થી ૩૧ શ્લોક દ્વારા વિશેષ પ્રકારની દયા દર્શાવેલ છે તથા તે સંબંધી અન્યદર્શનીઓના અપ્રામાણિક મન્તવ્યનું નિરાકરણ કરેલ છે. (૭૧)
* भांस भक्ष्य छ - नौद्ध. ગાથાર્થ :- “માંસ ભક્ષ્ય છે. કેમ કે તે પ્રાણીનું અંગ છે, જેમ કે ભાત વગેરે’ - આવા અનુમાન प्रयोगपूर्व 153 Hiसने ५९ मा दाय 53 . (७/२) १. मुद्रितप्रतौ 'व्यक्त' इति पाठः ।
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४८
• स्वतन्त्रसाधनव्याख्योपदर्शनम् .
द्वात्रिंशिका-७/३ भक्ष्यमिति । मांसादिकमभक्ष्यमोदनादिकं च भक्ष्यमिति सकलशिष्टजनप्रसिद्धा व्यवस्था । तत्र कश्चित् = सौगतो मांसमपि भक्ष्यं प्राण्यङ्गभावतः' = प्राण्यङ्गत्वात् । न चायमसिद्धो हेतुः, मांसस्य प्राण्यङ्गतायाः प्रत्यक्षसिद्धत्वात्, ओदनादिवत् । न चाऽत्र दृष्टान्ते हेतुवैकल्यं,
ओदन-स्यैकेन्द्रियप्राण्यङ्गत्वेन प्रतीतत्वात्' इत्येवमनुमानपुरःसरं प्राह ।।२।। स्वतन्त्रसाधनत्वेऽदोऽयुक्तं दृष्टान्तदोषतः । प्रसङ्गसाधनत्वेऽपि बाधकत्वाद् व्यवस्थितेः ॥३॥ ___स्वतन्त्रेति । अदः = सौगतोक्तमेतदनुमानं स्वतन्त्रसाधनत्वे दृष्टान्तदोषतः = दृष्टान्तस्य ३४५) इति । न च अयं = प्राण्यङ्गत्वलक्षणो हेतुः असिद्धः = मांसलक्षणे पक्षेऽवृत्तिरिति शङ्कनीयम्, मांसस्य = षष्ठी-सप्तम्योरभिन्नार्थवाचकत्वात् मांसलक्षणे पक्षे प्राण्यङ्गतायाः प्रत्यक्षसिद्धत्वात् = आबालगोपालप्रसिद्धचाक्षुषादिप्रत्यक्षप्रमाणेन प्रसिद्धत्वात् । तदुक्तं अष्टकप्रकरणे → भक्षणीयं सता मांसं प्राण्यङ्गत्वेन हेतुना। ओदनादिवदित्येवं कश्चिदाहाऽतितार्किकः ।। 6 (अ.प्र.१७/१) इति ।।७/२।।
ननु 'मांस भक्षणीयं प्राण्यङ्गत्वादि'त्येतत् स्वतन्त्रसाधनं प्रसङ्गसाधनं वा ? इत्याशयेन पूर्वपक्षं दूषयति 'स्वतन्त्रेति । स्वतन्त्रसाधनं नाम विकल्पसिद्धपक्षोदाहरणाद्यनङ्गीकारेण केवलपरदर्शनसम्मतप्रमाणसिद्धपक्षोदाहरणाद्यनवलम्बनेन वा केवलस्वदर्शनसम्मतप्रमाणप्रसिद्धपक्षोदाहरणाद्यवलम्बनेनैव वाऽनुमानप्रमाणेन स्वाभिमतगोचरानुमितिजननम् । सौगतोक्तं 'मांस भक्षणीयं प्राण्यङ्गत्वात्, ओदनादिवदिति एतदनुमानं स्वतन्त्रसाधनत्वे साध्य-साधनव्याप्तिप्रदर्शकस्य दृष्टान्तस्य साधनवैकल्यात् = प्राण्यङ्गत्वलक्षण
ટીકાર્થ :- માંસ વગેરે અભક્ષ્ય છે અને ભાત વગેરે ભક્ષ્ય છે - આ પ્રમાણેની વ્યવસ્થા સર્વ શિષ્ટ પુરુષોમાં પ્રસિદ્ધ છે. આ અંગે બૌદ્ધ લોકો એમ કહે છે કે- માંસ પણ ભક્ષ્ય છે, કારણ કે તે પ્રાણીનું અંગ છે. પ્રાણીઅંગત્ય નામનો ગુણધર્મ માંસમાં પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી જણાવાના લીધે “પ્રાણીસંગ–' હેતુ સ્વરૂપઅસિદ્ધ નથી. ભાત વગેરે દષ્ટાન્ત પણ હેતુશૂન્ય નથી. કારણ કે ભાત વગેરે તો એકેન્દ્રિય જીવના અંગ રૂપે પ્રસિદ્ધ જ છે. આ રીતે અનુમાનપ્રયોગ કરવા પૂર્વક બૌદ્ધ લોકો માંસને પણ ખાવા दाय 6रावे छे. (७/२)
વિશેષાર્થ - હેતુ પક્ષમાં ન રહે તો સ્વરૂપ અસિદ્ધ બને. પક્ષમાં અસિદ્ધ = અવિદ્યમાન હેતુ સાધ્યને સિદ્ધ ન કરી શકે. માટે અનુમાનપ્રયોગમાં જણાવેલ હેતુ પક્ષમાં રહેવો જરૂરી છે. પ્રસ્તુતમાં “પ્રાણી અંગત્વ' નામનો ગુણધર્મ હેતુ છે અને તે પક્ષભૂત માંસમાં રહેલ છે. માટે હેતુમાં સ્વરૂપઅસિદ્ધિ દોષ લાગુ પડતો નથી. તેમ જ ઉદાહરણમાં હેતુ રહેવાથી ઉદાહરણમાં હેતુવિકલતા દોષ પણ લાગુ પડતો નથી. આ રીતે બૌદ્ધ વિદ્વાન માંસને ભક્ષ્ય તરીકે સિદ્ધ કરવાનો પ્રયાસ કરે છે. (૭૨).
• भांस मभक्ष्य छ - न . બૌદ્ધના ઉપરોક્ત અનુમાનપ્રયોગનું નિરાકરણ કરવા ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે –
ગાથાર્થ :- જો આ અનુમાન સ્વતંત્ર સાધન હોય તો અયોગ્ય છે. કારણ કે ઉદાહરણમાં દોષ રહેલ છે. પ્રસંગસાધન હોય તો પણ અયોગ્ય છે. કારણ કે પ્રસિદ્ધ વ્યવસ્થા તેમાં બાધક છે. (૩)
ટીકાર્થ :- બૌદ્ધ લોકોએ જણાવેલ ઉપરોક્ત અનુમાન સ્વતંત્ર સાધન (= સ્વમાન્ય સાધ્યને વાદીપ્રતિવાદીમાન્ય હેતુથી સિદ્ધ કરવાનું સાધન) હોય તો તે અયોગ્ય છે. કારણ કે ઉદાહરણભૂત ભાત વગેરેમાં १. हस्तादर्श 'भाव' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
• प्रसङ्गसाधनस्वरूपप्रकाशनम् .
४४९ साधनवैकल्याद् अयुक्तं, 'वनस्पत्यायेकेन्द्रियाणां बौद्धस्य प्राणित्वेनाऽसिद्धत्वात् ।
प्रसङ्गसाधनत्वेऽपि = विकल्पसिद्धदृष्टान्ताधुपादानेन परमतदूषणमात्रपर्यवसितहेतुत्वेऽपि अदोऽयुक्तं, व्यवस्थितेः = लोकाऽऽगमसिद्ध-भक्ष्याऽभक्ष्यव्यवस्थाया बाधकत्वात्, प्राण्यङ्गत्वमात्रस्य भक्ष्यत्वाप्रयोजकत्वात् । न हि शक्यभक्षणकत्वमेव भक्ष्यत्वं, किं त्वधर्माऽजनकभक्षणकत्वं, तत्र च व्यवस्था प्रयोजिकेति । तदाहहेतुशून्यत्वाद् अयुक्तं = युक्त्यसङ्गतम्, ओदनाधुपादानकारणानां तण्डुलादीनां वनस्पतिरूपत्वात्, वनस्पत्यायेकेन्द्रियाणां बौद्धस्य मते प्राणित्वेनाऽसिद्धत्वात् । न हि बौदैर्वनस्पत्यादीनां प्राणित्वमङ्गीकृतम् । प्रत्युत न्यायबिन्दौ (परिच्छेद-३/सू.५४) धर्मकीर्त्तिना बौद्धाचार्येण वनस्पतिचैतन्यसाधकानुमानमप्रमाणत्वेनोपदर्शितम् । ततश्चोदाहरणे प्राण्यङ्गत्वलक्षणहेतोर्भक्ष्यत्वात्मकसाध्येन बौद्धमते व्याप्यत्वासिद्धेरसिद्धान्वयाभिधानोऽनैकान्तिको हेतुरिति जिनेश्वरसूरयः । ____नन्वस्तु तर्हि परदर्शनसम्मतप्रमाणप्रसिद्धपक्षोदाहरणाद्यालम्बनेन विकल्पसिद्धपक्षोदाहरणाधुपादानेनैव तात्पर्यवृत्त्याऽन्यदर्शनाभिमतपदार्थखण्डनमात्रबोधनहेतुलक्षणं प्रसङ्गसाधनम् । जैनदर्शने तु वनस्पत्याधकेन्द्रियाणां प्राणित्वेन प्रसिद्धत्वाद् “ यद्यत् प्राण्यङ्गं तत्तद् भक्ष्यं यथौदनादि, प्राण्यङ्गं च मांसमिति तदप्योदनादिवद् भक्ष्यमेवे ति सौगताऽऽशङ्कायामाह - प्रसङ्गसाधनत्वेऽऽपि अदः = सौगतोक्तमेतदनुमानं अयुक्तं = असङ्गतम्, लोकाऽऽगमसिद्धभक्ष्याऽभक्ष्यव्यवस्थायाः = शिष्टपुरुषसमुदायव्यवहार-शिष्टसम्मतशास्त्रप्रसिद्धस्य भक्ष्याभक्ष्यविभागस्य मांसभक्षणसाधकानुमाने बाधकत्वात् । न हि परमार्थतः प्राण्यङ्गत्वतदितरत्वमात्रनिबन्धना सर्वैव भक्ष्याऽभक्ष्यव्यवस्था समस्ति; प्राण्यङ्गत्वमात्रस्य भक्ष्यत्वाऽप्रयोजकत्वात् = भक्षणार्हत्वाऽनिबन्धनत्वात् । ततश्च गोमयपायसीयन्यायप्रवृत्तिरत्रानुयोज्या । ‘गोमयं पायसं गव्यत्वादि'त्यादिरूपेण यथाकथञ्चित्समाधानेऽपि दुष्टत्वानपगमात् । न हि शक्यभक्षणकत्वं = गलबिलाऽधस्संयोगानुकूलव्यापारशक्तिप्रतियोगित्वं एव भक्ष्यत्वं = भक्ष्यपदप्रवृत्तिनिमित्तम्, अन्यथा विष्टा-छगणादिकमपि बौद्धानां भक्ष्यं स्यात् । किन्तु अधर्माऽजनकभक्षणकत्वं एव भक्ष्यपदप्रवृत्तिनिमित्तम् । तत्र च = अधर्माजनकभक्षणकत्वे हि शिष्टलोकव्यवहार-शास्त्रनिबन्धना व्यवस्था एव प्रयोजिका । હેતુ રહેતો નથી. વનસ્પતિ વગેરે એકેન્દ્રિય જીવો બૌદ્ધ લોકોને પ્રાણીરૂપે માન્ય ન હોવાથી ભાત આદિમાં પ્રાણીઅંગત્વ નામનો હેતુ રહેતો નથી. (ઉદાહરણમાં સ્વમાન્ય હેતુ રહેતો ન હોય તો હેતુ અને સાધ્યની વચ્ચે વ્યાપ્તિ જ સિદ્ધ થઈ શકતી ન હોવાથી સ્વતંત્રસાધન સ્વરૂપ અનુમાન પ્રયોગ સાધ્યની સિદ્ધિ કરી ન શકે.)
પોતાને માન્ય ન હોવા છતાં પ્રતિવાદીને માન્ય એવા દષ્ટાન્તને કલ્પનાથી સ્વીકારી તેવા વિકલ્પસિદ્ધ = કલ્પનાસિદ્ધ દષ્ટાન્ત વગેરે લેવા દ્વારા પ્રતિવાદીના મતમાં દૂષણ આપવું એ જ એકમાત્ર જેનું પ્રયોજન હોય તે પ્રસંગસાધન કહેવાય. જો બૌદ્ધ જણાવેલ અનુમાનપ્રયોગ પ્રસંગસાધન હોય તો પણ યોગ્ય નથી. કારણ કે લોકસિદ્ધ અને આગમપ્રમાણસિદ્ધ એવી ભક્ષ્યાભફ્ટની વ્યવસ્થા જ તેમાં બાધક છે. આનું કારણ એ છે કે કેવલ પ્રાણીસંગ– ગુણધર્મ ભક્ષ્યત્વનો પ્રયોજક નથી. કારણ કે “જેનું ભક્ષણ થઈ શકે તે ભક્ષ્ય કહેવાય” આવું નથી. પરંતુ જેનું ભક્ષણ પાપનું કારણ ન બને તે જ ભક્ષ્ય કહેવાય. આ બાબતમાં તો શાસ્ત્રીય વ્યવસ્થા જ પ્રયોજક બની શકે. માટે જ અષ્ટકજીમાં પણ જણાવેલ છે १. हस्तादर्श 'वनस्पाये...' इति त्रुटितः पाठः ।
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५०
• लोकागमाभ्यां भक्ष्यादिव्यवस्थासिद्धिः
=
·
भक्ष्याऽभक्ष्यव्यवस्थेह शास्त्र - लोकनिबन्धना ।
સર્વેવ ભાવતો યસ્માત્તસ્માવેતવસામ્પ્રતમ્ ।। (ગુજ. ૨૭/૨)।।રૂ।। ત્યîતવમ્યુવેય, યત:व्यवस्थितं हि गोः पेयं क्षीरादि रुधिरादि न । न्यायोऽत्राप्येष नो चेत्स्याद् भिक्षुमांसादिकं तथा ।।४।। વ્યવસ્થિતમિતિ । વ્યવસ્થિત ત્તિ નોઃ ક્ષીરવ પેય, રુધિરાવિ ન' । ન હિ વાઙાત્વાઽવિશેષાઅષ્ટપ્રરાસંવાવમાહ- ‘શ્યામક્ષ્યતિ । ારિા ભાવિતાથૈવ।।૭/૩|| મોક્ષીર-રુધિરયો: વિશેષઃ = भक्ष्याऽभक्ष्यत्वं तुल्यम् । ततश्च કે ‘લોકમાં જે કારણે ભક્ષ્ય-અભક્ષ્ય વગેરે વિષયક તમામ વ્યવસ્થા વાસ્તવમાં શાસ્ત્રમૂલક અને શિષ્ટપુરુષમૂલક છે તે કારણે બૌદ્ધોક્ત અનુમાનપ્રયોગ અનુચિત છે.' (૭/૩)
न हि गवाङ्गत्वात् उभयोः
# સ્વતંત્રસાધન-પ્રસંગસાધનમીમાંસા #
द्वात्रिंशिका - ७/४
વિશેષાર્થ :- સ્વતંત્રસાધન એટલે એવા પ્રકારનો અનુમાનપ્રયોગ કે જેમાં વાદી-પ્રતિવાદી બન્નેને માન્ય હોય તેવા હેતુ, સાધ્ય, પક્ષ અને ઉદાહરણ લેવામાં આવે. તેના દ્વારા પોતાને માન્ય એવા સાધ્યની પક્ષમાં સિદ્ધિ થાય છે. જે પક્ષ, ઉદાહરણ વગેરે પોતાને માન્ય ન હોવા છતાં પ્રતિવાદીને સંમત હોવાથી કાલ્પનિક રીતે, બૌદ્ધિક સ્તરે સ્વીકારીને પોતાને ન ગમતી એવી કોઈ બાબતનું પક્ષમાં નિરાકરણ કરવાનું હોય તેવા પ્રયોગને પ્રસંગસાધન કહેવાય. દા.ત. પર્વત અગ્નિવાળો છે, કારણ કે ત્યાં ધૂમાડો છે.’ આ અનુમાનપ્રયોગ સ્વતંત્ર સાધન કહેવાય. તથા ‘જો આત્મા સર્વથા નિત્ય હોય તો તે માણસમાંથી દેવ બની ન શકે, અર્થક્રિયાકારક બની ના શકે...’ આ પ્રસંગ સાધન કહેવાય, બૌદ્ધ કે જૈનને આત્મા વગેરેમાં એકાંતનિત્યત્વ માન્ય નથી, છતાં અલ્યુપગમવાદથી તેને સ્વીકારી એકાંતનિત્યઆત્મવાદી તૈયાયિક સામે ઉપરોક્ત વચન જૈન, બૌદ્ધ વગેરે બોલી શકે છે. તે પ્રસંગસાધન જાણવું.
પ્રસ્તુતમાં બૌદ્ધ લોકો વનસ્પતિને જીવ ન માનતા હોવાથી ભાત સ્વરૂપ ઉદાહરણમાં પ્રાણીઅંગત્વ હેતુ તેમના મતે અસિદ્ધ છે. માટે સ્વતંત્ર સાધન તરીકે પૂર્વોક્ત અનુમાન લઈ ન શકાય. હા, જૈનો વનસ્પતિને જીવ માને છે. માટે જૈનમત મુજબ પ્રાણીઅંગત્વ ગુણધર્મ ભાતમાં રહી શકે છે. તેથી અભ્યપગમવાદથી તેનો સ્વીકાર કરીને બૌદ્ધ લોકો જૈનોને એમ કહી શકે કે ‘માંસને જો પ્રાણીનું અંગ માનશો તો ભાતની જેમ તેને પણ ભક્ષ્ય માનવું પડશે.' પરંતુ પ્રસ્તુતમાં આવું પણ બૌદ્ધ વિદ્વાન કહી શકે તેમ નથી. કારણ કે ‘ભક્ષ્ય’ શબ્દનો અર્થ ‘જેને ખાઈ શકાય' એવો નથી. બાકી તો વિષ્ટા, છાણ, કાદવ વગેરે પણ બૌદ્ધ માટે ભક્ષ્ય બની જશે. પરંતુ ‘જેનું ભક્ષણ પાપમાં નિમિત્ત ન બને તેવો પદાર્થ’ આવો ભક્ષ્યપદનો અર્થ છે. આવું ભક્ષ્યપણું તો શિષ્ટ પુરુષને અને શાસ્રને માન્ય હોય એવી વ્યવસ્થા દ્વારા જ સિદ્ધ થાય, નહિ કે પ્રાણીઅંગત્વ ગુણધર્મ દ્વારા. તથા શિષ્ટલોકમાં અને શાસ્ત્રમાં માંસને અભક્ષ્ય ખાવાને અયોગ્ય જ બતાવેલ છે. આ વાત આગળના શ્લોકમાં ગ્રંથકારશ્રી સ્પષ્ટ કરે છે.(૭/૩) આ રીતે આ પ્રમાણે માનવું જરૂરી છે. કારણ કે →
=
ગાથાર્થ :- ‘ગાયનું દૂધ વગેરે પીવા યોગ્ય છે, નહિ કે લોહી વગેરે' આ પ્રમાણે વ્યવસ્થા કરાયેલ છે. પ્રસ્તુતમાં તર્ક પણ લાગુ પડે છે. બાકી તો બૌદ્ધ સાધુના માંસ વગેરેને પણ ભક્ષ્ય માનવું પડશે.(૭/૪) ટીકાર્થ :- લોકમાં અને શાસ્ત્રમાં પેય-અપેય વગેરે અંગે વ્યવસ્થા આ મુજબ થયેલી છે કે - ૧. મુદ્રિતપ્રતો ‘ન' પર્વ નાસ્તિ |
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५१
• मातृक्षीरस्य लोहितत्वनिराकरणम् • दुभयोरविशेषः । एष न्यायोऽत्राऽपि = अधिकृतेऽप्यवतरति, प्राण्यङ्गत्वेऽप्योदनादेर्भक्ष्यत्वस्य मांसा-देश्चाभक्ष्यत्वस्य व्यवस्थितत्वात् । तदुक्तं - ____ 'तत्र प्राण्यङ्गमप्येकं भक्ष्यमन्यत्तु नो तथा । सिद्धं गवादिसत्क्षीर-रुधिरादौ तथेक्षणात्' ।। (अष्टक.१७/३) । नो चेत- यदि च नैवमभ्युपगम्यते तदा तव भिक्षुमांसादिकं तथा = भक्ष्यं स्यात्, प्राण्यङ्गत्वाऽविशेषात् ।' प्राण्यङ्गं सद् भक्ष्यञ्चाऽभक्ष्यञ्चोपलब्धमिति सपक्ष-विपक्षवृत्तित्वादनैकान्तिकः प्राण्यङ्गत्वहेतुः । ‘गवां क्षीरं पेयतया लोके शास्त्रे च न निषिध्यते; रुधिर-मांसे तु नानुमन्येते' इति प्रसिद्धम् । एष न्यायः = लोक-शास्त्रप्रसिद्धपेयाऽपेयव्यवस्थालक्षणदृष्टान्तः अधिकृतेऽपि = ओदनादि-मांसाद्योरपि अवतरति = स्वसामर्थ्यलब्धाऽवकाशत्वेन भक्ष्याऽभक्ष्यविभागद्योतनकृते प्रसरति ।
यदि च एवं = 'प्राण्यङ्गत्वं न भक्ष्यत्वप्रयोजकं, अधर्माऽजनकभक्षणकत्वमेव भक्ष्यपदप्रवृत्तिनिमित्तं, न तु शक्यभक्षणकत्वमिति नाभ्युपगम्यते बौद्धेन त्वया तदा तव सौगतस्य भिक्षुमांसादिकं = बौद्धसाधुशरीरगतं मांसादिकमपि भक्ष्यं स्यात्, प्राण्यङ्गत्वाऽविशेषात् = प्राण्यङ्गत्वस्य गोमांसवत् बौद्धसाधुमांसादावपि समानत्वात् । न हि तद्भक्षणक्रियाऽप्यशक्या ।
यत्तु मज्झिमनिकाये महातृष्णासङ्क्षयसूत्रे सुगतेन → लोहितज्हेतं भिक्खवे ! अरियस्स विनये यदिदं मातुथनं 6 (म.नि.१/४/८/४०८/पृष्ठ-३३७) (लोहितं ह्येतद् भिक्षवः ! आर्यविनये = बौद्धधर्मे यदिदं मातृस्तन्यम्- इति अक्षरयोजना) इत्युक्तं तदसत्, प्रसिद्धाऽविगीतशिष्टाचारबाधितत्वात्, स्वारसिकाऽबाधिताऽनुभवविरोधात्, सुगतलोहितस्याऽपि बौद्ध भिक्षुपेयत्वप्रसङ्गाच्च ।
एतेन → अदिद्वं, असुतं, अपरिसंकितं- इमेहि खो, अहं जीवक ! तीहि ठानेहि मंसं परिभोगं ति वदामि 6 (म.नि.जीव-कमुत्त २/१/५/५२) इति मज्झिमनिकाये सुगतवचनं निरस्तम् बौद्ध भिक्षुकोद्देशेनोपस्कृतस्यापि तथारूपेणाऽदृष्टाऽश्रुताऽपरिशङ्कितसुगतमांसस्याऽपि बौद्धसाधूनां भक्ष्यत्वापत्तेश्चेति दिक् ।
किञ्च प्राण्यङ्गत्वमात्रस्य भक्ष्यत्वप्रयोजकत्वाभ्युपगमे यत्किल भक्षयितुमशक्यमस्थि-शृङ्ग-खुरादि तदपि भक्ष्यं स्यात्, प्राण्यङ्गत्वाऽविशेषात् । ततश्चाभक्ष्यस्य भक्ष्यत्वाऽऽपादनेन प्राण्यङ्गत्वहेतुरस्थ्यादौ ગાયનું દૂધ વગેરે પીવા યોગ્ય છે, નહિ કે લોહી વગેરે. દૂધ અને લોહી - આ બન્ને સમાન રીતે ગાયનું અંગ હોવા છતાં તે બન્ને પીવા લાયક નથી. આ જ તર્ક ભક્ષ્ય- અભક્ષ્ય પદાર્થની વ્યવસ્થામાં પણ લાગુ પડે છે. તે આ રીતે કે પ્રાણીસંગત ભાત અને માંસમાં સમાન હોવા છતાં ભાત વગેરે ભક્ષ્ય છે અને માંસ વગેરે અભક્ષ્ય છે. આ અંગે અષ્ટકજીમાં પણ જણાવેલ છે કે – “પ્રાણી અંગ હોવા છતાં એક ભક્ષ્ય છે અને બીજું ભક્ષ્ય નથી. આમ લોકમાં અને શાસ્ત્રમાં પ્રસિદ્ધ છે. ગાયસંબંધી ९५ भने सोही गेम ते भु४५ हेमाय छे.' 6
જો ઉપર જણાવ્યું તે મુજબ માનવામાં ન આવે તો બૌદ્ધ વિદ્વાનો માટે બૌદ્ધ સાધુનું માંસ પણ ભક્ષ્ય બનશે, કારણ કે પ્રાણીસંગત્વ નામનો ગુણધર્મ તો ભાત વગેરેની જેમ તેમાં પણ રહેલો જ છે. ...... चिह्नद्वयमध्यवर्ती पाठो हस्तादर्श नास्ति ।
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५२
• कामसूत्रकृन्मतेऽपि मांसस्याऽभक्ष्यता • द्वात्रिंशिका-७/४ तदाह- भिक्षुमांसनिषेधोऽपि न चैवं युज्यते क्वचित् ।
__ अस्थ्याद्यपि च भक्ष्यं स्यात्प्राण्यङ्गत्वाऽविशेषतः।। (अष्टक.१७/५) । किं चैवं स्त्रीत्वसाम्याज्जाया-जनन्योरप्यविशेषेण गम्यत्वप्रसङ्ग इति नाऽयमुन्मत्तप्रलापो विदुषां सदसि शोभते। यदाह- एतावन्मात्रसाम्येन प्रवृत्तिर्यदि चेष्यते । जायायां स्वजनन्यां च स्त्रीत्वात्तुल्यैव साऽस्तु ते ।। (अष्टक.१७/६) 'मण्डलतन्त्रवादिनोऽत्राऽपीष्टाऽऽपत्तिरेवेति चेत् ? विरुद्धोऽपीत्याशयेन अष्टकसंवादमाह- 'भिक्षुमांसेति । एतेन ओदनादिवद् मधुरादिरस-वीर्यनिष्पादकत्वादिना हेतुना मांसस्य भक्ष्यत्वं सेत्स्यतीति निरस्तम्, इत्थं हि सारमेयादिमांसस्यापि भक्ष्यत्वापत्तेः । तदुक्तं वात्स्यायनेन कामसूत्रे → रस-वीर्य-विपाका हि श्वमांसस्यापि वैद्यके । कीर्तिता इति तत् किं स्याद् भक्षणीयं विचक्षणैः ? ।। - (का.सू. २/९/३८) इति । ___अत्रैव दूषणान्तरमाह- किञ्चेति । एवं = शक्यभक्षणकत्वाऽशक्यभक्ष्यणकत्वाऽधर्माऽजनकभक्षणकत्वाऽधर्मजनकभक्षणकत्वान्यविमृश्य प्राण्यङ्गत्वमात्रस्य भक्ष्यत्वप्रयोजकत्वाङ्गीकाररीत्या शक्यगम्यत्वाऽशक्यगम्यत्वाऽशिष्टत्वसम्पादकत्वाऽशिष्टत्वासम्पादकत्वान्यप्यविचार्य स्त्रीत्वसाम्यात् = योनि-स्तनादिमत्त्वाऽविशेषात् जाया-जनन्योरपि अविशेषेण = समानप्रकारेण गम्यत्वप्रसङ्गः = सम्भोगाऽऽपत्तिः पूजाभक्त्याद्यापत्तिर्वा समानैव ।
ननु जायायामिव स्वजनन्यामपि मैथुनक्रियामाचरतो मण्डलतन्त्रवादिनः अत्रापि = जननीगम्यत्वोद्भावनेऽपि इष्टापत्तिरेव इति चेत् ? मैवम्, महामोहोदयवतः तस्य शिष्टजनबहिर्भूतत्वात्, अगम्यगमनादीनामकुत्सितत्वं लोकप्रसिद्धेन प्रत्यक्षेण बाध्यते । बहुसिद्धत्वेनास्यैव बलवत्त्वात् । न च 'शतमप्यन्धानां न पश्यती'ति न्यायात् बहुसिद्धत्वमप्रयोजकमिति वाच्यम्, उपजीव्यजातीयत्वात्, अनुकूलतर्कसहकृतत्वा
અષ્ટકજીમાં જણાવેલ છે કે “જો પ્રાણીઅંગ હોવાથી બધું જ સમાનરૂપે ભક્ષ્ય માનશો તો બૌદ્ધ ભિક્ષનું માંસ ન ખાવું” આ પ્રમાણે બૌદ્ધશાસ્ત્રમાં જણાવેલો નિષેધ સંગત નહિ થાય. તથા હાડકા વગેરે પણ પ્રાણીના અંગ હોવાથી ભક્ષ્ય બની જશે.”
૪ બૌદ્ધદર્શિત હેતુ વિસંવાદી હ વળી, આ રીતે જે જે પ્રાણીસંગ હોય તે તે પદાર્થને ભક્ષ્ય માનવામાં આવે તો માતા અને પત્નીમાં સ્ત્રીપણું સમાન હોવાથી પત્નીની જેમ માતા સાથે પણ સમાન વ્યવહાર થવાનો પ્રસંગ આવશે. પણ આવું માનવું તો બૌદ્ધ લોકોને પણ ઈષ્ટ નથી. માટે “પ્રાણી અંગ હોવાથી ભાતની જેમ માંસ વગેરે પણ ભક્ષ્ય છે આવો ઉન્મત્ત પ્રલાપ વિદ્વાનોની સભામાં શોભતો નથી. અષ્ટકજીમાં પણ જણાવેલ છે કે “પ્રાણીગરૂપે સમાનતા હોવા માત્રથી માંસભક્ષણ સ્વરૂપ પ્રવૃત્તિ જો બૌદ્ધ વિદ્વાનોને ઈષ્ટ હોય તો પત્ની અને પોતાની માતામાં સ્ત્રીપણું સમાન હોવાથી બૌદ્ધ વિદ્વાનોને તે બન્નેમાં પણ સમાન જ પ્રવૃત્તિ કરવી પડશે.” અર્થાત સ્ત્રીની જેમ માતા પણ ભોગ્ય બનશે અથવા તો માતાની જેમ પત્ની પણ પૂજ્ય બનશે.
પ્રસ્તુતમાં એવી શંકા ઉદ્દભવે કે – “મંડલતંત્રવાદીને તો આ બાબતમાં મનગમતું જ મળશે. કારણ કે તેમના મતે તો પોતાની પત્ની, પરસ્ત્રી કે માતા, કાકી વગેરે તમામ સ્ત્રીઓ ભોગ્ય જ છે. માટે “માતા પત્નીની જેમ ભોગ્ય બની જશે” આ વાત તેમને અનિષ્ટ નથી પણ ઈષ્ટ જ છે.” હું તો તે એટલા માટે વ્યાજબી નથી કે મંડલતન્ત્રવાદી મતનું અન્યત્ર અનેક પ્રકારે નિરાકરણ કરવામાં આવેલ છે તથા
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
• पुष्टलगुडन्यायेन मण्डलतन्त्रवादिनिराकरणम् •
४५३ तन्मतं बहुधाऽन्यत्र निराकृतं, लेशतश्चाने निराकरिष्यामः ।।४।।
अपि च प्रसङ्गसाधनं पराऽभ्युपगमाऽनुसारेण भवति, न चास्माकं प्राण्यङ्गत्वेन मांसमभक्ष्यमित्यभ्युपगमः', किं तु जीवोत्पत्त्याश्रयत्वादिति दर्शयन्नाहप्राण्यङ्गत्वादभक्ष्यत्वं न हि मांसे मतं च नः। जीवसंसक्तिहेतुत्वात् किन्तु तद् गर्हितं बुधैः ।।५।। ____प्राण्यङ्गत्वादिति । न हि नः = अस्माकं प्राण्यङ्गत्वान्मांसेऽभक्ष्यत्वं च' मतं, किन्तु च्चेत्यादिना (शास्त्रवार्तासमुच्चय २/३०-स्या.क.ल.) तन्मतं = मण्डलतन्त्रवादिमतं बहुधा अन्यत्र = स्याद्वादकल्पलतादौ निराकृतम्, लेशतश्च अग्रे = अस्या एव द्वात्रिंशिकायाः चतुर्विंशतितमकारिकायां (पृष्ठ-५०७) निराकरिष्यामः । इदञ्च पुष्ट-लगुडन्यायेनाऽवगन्तव्यम् । यथा बहूनां शुनां मध्ये एकस्य शुनः प्रहारार्थं प्रक्षिप्तः पुष्टो लगुडः तं प्रहृत्याऽन्यानपि निवारयति तथैवात्र बहूनां प्रतिवादिनां मध्ये सौगतस्य निराकरणार्थं प्रयुक्ताभिः प्रयुक्तिभिः मण्डलतन्त्रवादिमतमपि निराकृतमवगन्तव्यम् ।।७/४।। ____ अस्माकं जैनानां प्राण्यङ्गत्वेन हेतुना मांसमभक्ष्यमिति न च = नैव अभ्युपगमः = सिद्धान्तः, येन तेनैव हेतुनौदनादेरभक्ष्यता स्यात्, न वा तेन हेतुनौदनादेर्भक्ष्यत्वमभ्युपगम्यतेऽस्माभिर्येन तेनैव मांसादेरपि भक्ष्यता स्यात्, किन्तु जीवोत्पत्त्याश्रयत्वात् = अनन्तजीवोत्पत्त्यधिकरणत्वाद् मांसं अभक्ष्यઆગળ આ જ ગ્રંથમાં આ જ બત્રીસીમાં (૨૪ મા શ્લોકમાં પૃષ્ઠ-૫૦૭ ઉપર) પણ તેમના મતનું આંશિક રીતે અમે (મહોપાધ્યાયજી મહારાજ) નિરાકરણ કરવાના છીએ. (૭૪)
વિશેષાર્થઃ- જેનું ભક્ષણ અધર્મજનક ન હોય તે ભક્ષ્ય અને જેનું ભક્ષણ અધર્મજનક હોય તે અભક્ષ્ય આવી ભક્ષ્યાભઢ્યસંબંધી વ્યવસ્થા જૈનોને માન્ય છે. તે જ રીતે જે સ્ત્રીમાં ભોગવ્યવહાર પોતાનામાં અશિષ્ટત્વનું સંપાદક ન બને તે સ્ત્રી પોતાની અપેક્ષાએ ગમ્ય કહેવાય. તથા જો અશિષ્ટસંપાદક બને તો પોતાની અપેક્ષાએ તે સ્ત્રી અગમ્ય ગણાય. આવી ગમ્યાગમ્યસંબંધી વ્યવસ્થા જૈનોને માન્ય છે. (૭૪)
વળી, મહત્ત્વની વાત તો એ છે કે પ્રસંગસાધન દ્વારા પ્રતિવાદીને અનિષ્ટ આપાદન કરવાનું કામ તો પ્રતિવાદીના સિદ્ધાન્ત મુજબ જ થઈ શકે. પ્રસ્તુતમાં બૌદ્ધ વિદ્વાન પ્રાણીસંગ– ગુણધર્મને ભક્ષ્યત્વનો સાધક બતાવે છે. પરંતુ પ્રતિવાદી એવા અમારા (જૈનોના) મતે પ્રાણીસંગ– ગુણધર્મના લીધે માંસ અભક્ષ્ય નથી. પરંતુ જીવોત્પત્તિનું આશ્રય હોવાથી માંસ અભક્ષ્ય છે. (આશય એ છે કે પ્રાણીસંગગુણધર્મને જૈનો ભક્ષ્યત્વ પ્રયોજક માનીને ભાત વગેરેને ભક્ષ્ય કહેતા હોય તો બૌદ્ધ લોકો જરૂર એમ કહી શકે કે “આ રીતે તો માંસ પણ ભક્ષ્ય બની જશે. કારણ કે તેમાં પણ ભાતની જેમ પ્રાણીસંગ– ગુણધર્મ રહેલો છે.” પરંતુ તે મુજબ બૌદ્ધ વિદ્વાનો બોલી શકતા નથી. કારણ કે પ્રાણીસંગ– ગુણધર્મને જૈનો નથી તો ભક્ષ્યત્વપ્રયોજક માનતા કે નથી તો અભક્ષ્યત્વપ્રયોજક. પરંતુ “અનંતા જીવોની ઉત્પત્તિનો આશ્રય હોવાથી માંસને જૈનો અભક્ષ્ય માને છે.’) આ વાતને જણાવતા ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે –
હ માંસમાં અનંત જીવોની ઉત્પત્તિ હ ગાથાર્થ :- “પ્રાણીનું અંગ હોવાથી માંસ અભક્ષ્ય છે. આવો અમારો મત નથી. પરંતુ જીવોની સંસક્તિનો હેતું હોવાથી પંડિતોએ માંસનો નિષેધ કર્યો છે. (૭/૫)
ટીકાર્થ :- અમને જૈનોને એવું માન્ય નથી કે “માંસ પ્રાણીસંગ હોવાથી અભક્ષ્ય છે.” પરંતુ જીવોત્પત્તિનું ૨. દસ્તાવ “ચુપમ:' પૂર્વ નાતિ | ૨. દસ્તાવ “ઘ' નાત્તિ |
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५४ • मांसे निगोदोत्पत्तिवर्णनम् •
द्वात्रिंशिका-७/६ जीवसंसक्तिहेतुत्वात् तत् = मांसं बुधैः = बहुश्रुतैः गर्हितं = निषिद्धम् ।।५।। तथाहिपच्यमानाऽऽम-पक्वासु मांसपेशीषु सर्वथा। 'तन्त्रे निगोदजीवानामुत्पत्तिर्भणिता जिनैः।।६।।
पच्यमानेति । एतदर्थसंवादिनी चेयं गाथा
आमासु य पक्कासु य विपच्चमाणासु मंसपेसीसु ।
आयंतियमुववाओ भणिओ अ निगोअजीवाणं ।। (सम्बोधप्रकरण-७/५५) ।।६।। मिति दर्शयन्नाह- प्राण्यङ्गत्वादिति जीवसंसक्तिहेतुत्वात् = मांसस्वामिव्यतिरिक्तनानाप्राणिसमुत्पादहेतुत्वात् । तदुक्तं अष्टकप्रकरणे “प्राण्यङ्गत्वेन न च नोऽभक्षणीयन्त्विदं मतम् । किन्त्वन्यजीवभावेन तथा शास्त्रप्रसिद्धितः ।।" (अष्टक. १७/४) इति ।।७/५।। ____ मांसभक्षणस्य बहुश्रुतनिषिद्धत्वमेवोपदर्शयति- 'तथाही'ति । सर्वथा = ऐकान्तिकी आत्यन्तिकी च तन्त्रे = जिनागमे, शिष्टस्तु स्पष्टो गाथार्थः। सम्बोधप्रकरणसंवादमाह- ‘आमासु य' (सं.प्र.७/५५) इत्यादि । तदुक्तं सम्बोधसप्ततिकायामपि → आमासु य पक्कासु य, विपच्चमाणासु मंसपेसीसु । सययं चिय उववाओ, भणिओ य निगोयजीवाणं ।। - (सं.स.६५) इति । अनेन श्लोकेन सौगतस्य परमताऽनभिज्ञताऽऽपादनतो 'मांसं भक्ष्यं प्राण्यङ्गत्वादि'त्यनुमानप्रयोगस्य प्रसङ्गसाधनताऽपि निराकृता । तदुक्तं श्रीहेमचन्द्रसूरिभिरपि योगशास्त्रे → ‘सद्यः सम्मूच्छिर्ताऽनन्तजन्तुसन्तानदूषितम् । नरकाध्वनि पाथेयं कोऽश्नीयात् पिशितं सुधीः ?।। - (यो.शा.३/३३) इति। कुन्दकुन्दाचार्येण अपि प्रवचनसारे → पक्केसु अ आमेसु अ विपच्चमाणासु मंसपेसीसु । संततियमुववादो तज्जादीणं णिगोदाणं ।। जो पक्कमपक्कं वा पेसी मंसस्स खादि फासदि वा । सो किल णिहणदि पिंडं जीवाणमणेगकोडीणं ।।
6 (प्र.सा.३/२९-३०-जयसेनवृत्तिगते इमे गाथे) इति । योगसारप्राभृते अमितगतिना → पक्वेऽपक्वे सदा मांसे पच्यमाने च सम्भवः। तज्जातीनां निगोदानां कथ्यते जिनपुङ्गवैः ।। मांसं पक्वमपक्वं वा स्पृश्यते येन भक्ष्यते । अनेकाः कोटयः तेन हन्यन्ते किल जन्मिनाम् ।।
6 (यो.सा.प्रा. ८/६०-६२) इत्युक्तम् । तदुक्तं पुरुषार्थसिद्ध्युपाये अपि → आमास्वपि पक्वास्वपि विपच्यमानासु मांसपेशीषु । सातत्येनोत्पादस्तज्जातीनां निगोतानाम् ।। आमां वा पक्वां वा खादति यः स्पृशति वा पिशितपेशीम् । स निहन्ति सततनिचितं पिण्डं बहुजीवकोटीनाम् ।। 6 (पु.सि.६७६८) इति । १२५ डोवाथी बहुश्रुतो मांसनो निषे५ २८ छे. (७/५) ते मारीत समj.
ગાથાર્થ :- પકાવવામાં આવતી, કાચી કે પાકી માંસપેશીઓમાં નિગોદના જીવોની ઐકાન્તિકી અને આત્મત્તિકી ઉત્પત્તિ શ્રી તીર્થકરોએ જિનશાસનમાં જણાવેલી છે. (૬)
ટીકાર્થ :- આ અર્થનું જ સમર્થન કરનારી ગાથા સંબોધપ્રકરણમાં આ રીતે જણાવેલ છે કે “કાચી, પાકી અને પકાવાતી માંસપેશીઓમાં નિગોદના જીવોની અત્યંત ઉત્પત્તિ જણાવેલ છે.” (૭૬)
'तमा२॥ (8नोना) ४ भागमभi vis 'भांस भक्ष्य छ' से संमपाय छे. माटे (भांस भभक्ष्य १. हस्तादर्श 'तन्त्रो' इत्यशुद्धः पाठः । २. आमासु च पक्वासु च विपच्यमानासु मांसपेशीषु। आत्यन्तिकमुपपातो भणितो निगोदजीवानाम्।।
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
• मांसादीनामप्रशस्तविकृतित्वम्
४५५
ननु भवतामेव क्वचिदागमे मांसभक्ष्यताऽपि श्रूयते इति पूर्वाऽपरविरोध इत्याशङ्क्याहसूत्राणि कानिचिच्छेदोपभोगादिपराणि तु । अमद्यमांसाऽशितया न हन्यन्ते प्रसिद्धया ||७||
सूत्राणीति । कानिचित्तु सूत्राणि छेदः = छेदसूत्रोक्तप्रायश्चित्तौपयिकार्थविशेषः, उपभोगश्च बहिः परिभोगः, आदिनाऽत्यन्ताऽपवादादिग्रहः, तत्पराणि (= छेदोपभोगादिपराणि तु) प्रसिद्धयाऽमद्यमांसाशितया साधोः ( न हन्यन्ते = ) न विरुध्यन्ते, उत्सर्गतो मांसभक्षणस्य दुष्टत्वादेवेति भावः । तथाहि अ य इत्थ लभिस्सामि पिंडं वा लोयं वा खीरं वा दहिं वा नवणीयं वा हिंसातिरिक्तो गृद्धिविशेषोऽपि तद्भक्षणे दोषः । तदुक्तं तत्त्वार्थभाष्यवृत्ती सिद्धसेनगणिभिः मांसरसो हि सर्वरसातिशायी वृष्यतमश्च किल । तत्र चावश्यम्भावि गार्ध्यम् ← (त.स्. ९ / २९ भा.वृ.) इति । सम्बोधप्रकरणेऽपि मज्जे महुम्मि मंसंमि नवणीयंमि चउत्थए । उप्पज्जंति असंखा तव्वण्णा तत्थ जंतुणो ।। ← (सं.प्र.७ / ७६ ) इत्युक्तम् । अन्यत्राऽपि मद्ये मांसे मधुनि च नवनीते बहिनते । उत्पद्यन्ते विलीयन्ते सुसूक्ष्मा जन्तुराशयः ।। ← (नागपटल - ?) इत्युक्तम् ।।७ / ६ ।।
छेदोपभागपराणि सूत्राणि तु 'अमज्ज-मंसासि' (द. वै. चू. २ / गा. ७) इति दशवैकालिकचूलिकावचनेन, 'पसत्थविगतिग्गहणं' (दशवै. चू. ३१६९) इति निशीथभाष्येन, 'मधु-मंस-मज्जविहाणा य अपसत्थाओ । सेसा खीरातिया पसत्थाओ । पसत्थासु वा कारणे पमाणपत्तासु घेप्पमाणीसु' (नि.भा. ३१६८ चू.) इति निशीथचूर्ण्यादिना च प्रसिद्धया अमद्य - मांसाशितया साधोः न विरुध्यन्ते । दुष्टत्वात् = सदोषत्वस्वीकारादिति । आचाराङ्गप्रथमचूलिकागतसूत्राणि दर्शयितुमुपक्रमते 'अवि य..' इति । श्रीशीलाङ्काचार्यवृत्तिછે' એવી તમારી વાતનો તેની સાથે વિરોધ આવશે.’ આવી શંકાનું નિરાકરણ કરવા માટે ગ્રન્થકારશ્રી જણાવે છે કે →
ગાથાર્થ :- કેટલાક સૂત્રો છેદ, બાહ્ય ઉપભોગ વગેરેના સૂચક હોવાથી ‘સાધુ મદ્યપાન કે માંસભક્ષણ ન કરે' આવા પ્રસિદ્ધ હકીકતની સાથે કોઈ વિરોધ નહિ આવે. (૭/૭)
# માંસસંબંધી અપવાદાદિનું સૂચન આ
ટીકાર્થ :- શાસ્ત્રમાં બતાવેલા કેટલાક સૂત્રો છેદને બતાવવાના તાત્પર્યથી હોય છે. છેદનો અર્થ છે છેદગ્રન્થમાં જણાવેલા પ્રાયશ્ચિત્તમાં નિમિત્તભૂત એવો વિશેષ પ્રસંગ. કોઈક સૂત્ર બાહ્ય પરિભોગને સૂચવતા હોય છે. તો કેટલાક સૂત્રો અત્યન્ત આગાઢ અપવાદ વગેરેને જણાવતા હોય છે. આવા પ્રકારના માંસાદિગોચર સૂત્રો ‘સાધુ દારુ ન પીએ, માંસ ન ખાય' એવી પ્રસિદ્ધ વ્યવસ્થાને બાધિત કરતા નથી. કારણ કે માંસભક્ષણ ઉત્સર્ગથી દુષ્ટ જ છે. (અપવાદ સૂત્રમાં બતાવેલા પ્રાયશ્ચિત્ત પણ આ જ અર્થને સૂચિત કરે છે.) માંસવિષયક તેવા પ્રકારના શાસ્ત્રપાઠો આ પ્રમાણે જાણવા.
આચારાંગ સૂત્રમાં આવતો આવો પાઠ નીચે મુજબ છે. “વળી, આ સગાવહાલા વગેરેના ઘરમાં १. हस्तादर्शे 'सूति' इति त्रुटितः पाठः । हस्तादर्शान्तरे च 'सूत्राणीति' इति नास्ति । २. अपि चात्र लप्स्ये पिंडं वा लोयं वा क्षीरं वा दधि वा नवनीतं घृतं वा गुडं वा तैलं वा मधु वा मद्यं वा मांसं वा शुष्कुलिं वा फाणितं वा तं वा शिखरिणीं वा तत्पूर्वमेव भुक्त्वा पीत्वा पतद्ग्रहं च संलिह्य संमृज्य ततः पश्चाद् भिक्षुभिः सार्द्धं गृहपतिकुलं पिंडपातप्रतिज्ञया प्रवेश्यामि निष्क्रमिष्यामि वा मातृस्थानं स्पृशेद् ।
•
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५६
• जिह्वालौल्येन पलग्रहणप्रतिषेधः •
द्वात्रिंशिका- ७/७
घयं वा गुलं वा तिल्लं वा महुं वा मज्जं वा मंसं वा 'सक्कुलिं वा फाणिअं वा पूयं वा सिहिरिणिं वा तं पुव्वामेव भुच्चा पिच्चा पडिग्गहं च संलिहिय सम्मज्जिय तओ पच्छा भिक्खूहिं सद्धिं गाहावइकुलं पिंडवायपडियाए पविसिस्सामि वा णिक्खमिस्सामि वा माइट्ठाणं संफासे' (आ. २१-१-४-२४) इत्यत्र ‘नवरं मद्य - मांसे छेदसूत्राऽभिप्रायेण व्याख्येये' इति वृत्तिकृद् व्याख्यातवान् ।
‘अथवा कश्चिदतिप्रमादाऽवष्टब्धोऽत्यन्तगृध्नुतया मद्य-मांसाद्यप्याश्रयेदतस्तदुपादानमिति मातृ
स्त्वेवम् अपि चैतेषु स्वजनादिकुलेष्वभिप्रेतं लाभं लप्स्ये । तदेव दर्शयति - पिण्डं = शाल्योदनादिकं 'लोयमिति इन्द्रियानुकूलं रसाद्युपेतमुच्यते । तथा क्षीरं वेत्यादि सुगमं यावत्सिहरिणीं वेति । नवरं मद्य-मांसे छेदसूत्राभिप्रायेण व्याख्येये । अथवा कश्चिदतिप्रमादावष्टब्धोऽत्यन्तगृध्नुतया मधु-मद्य-मांसान्यप्याश्रयेदतस्तदुपादानमिति ← (आ. श्रु. स्क . २ चू. १-उद्दे. ४-सू.२४) ।
ननु साधूनाममद्य-मांसाशित्वात्कथमेतद्ग्रहणं सम्भवतीति चेत् ? न मातृस्थानस्पर्शयोग्यतया मायासम्पर्कार्हत्वेन इदमपि = मद्य-मांसादिग्रहणमपि न विरुध्यते । वस्तुतः इदमाचाराङ्गीयं सूत्रमौत्सर्गिकं मांसभक्षणनिषेधमेवोपदर्शयति, अन्यथाऽनुपदमेव तत्रोपदर्शितं ' णो एवं करेज्ज' ( आचा. २/चू.१/४/ २४) इति वचनमनुपपन्नमेव स्यात् । 'छेदसूत्राभिप्रायेण व्याख्येये' इति आचाराङ्गवृत्तिकृता यदुक्तं तत्र छेदसूत्राभिप्रायः महु-मज्ज-मंसाइगरहियविगतीणं गहणं आगाढे गिलाणकज्जे । गरहा - लाभ - पमाणेत्तिगरहंतो गेण्हति- ‘अहो ! अकज्जमिणं, किं कुणिमो ? अण्णहा गिलाणो ण पण्णप्पइ । गरहियविगतिलाभे य पमाणपत्तं गेण्हंति, णो अपरिमितमित्यर्थः । जावतिया गिलाणस्स उवउज्जति तंमत्ताए घेष्पमाणीए दातारस्स पच्चयो भवति । पावं = अप्पणो अभिलासो, तस्स य पडिघाओ कओ भवति । पावदिट्ठीगं वा पडिघाओ कओ भवति, 'सुवत्तं एते गिलाणट्ठा गेण्हंति, ण जीहलोलयाए 'त्ति ← (नि.भा.गा.३१७० चूर्णि ) इत्येवं निशीथचूर्णितोऽवसेयः । जिह्वालौल्येन तद्ग्रहणं तु प्रतिषिद्धमेव ।
भनगमती लोभनसामग्री भणशे. हात. जासमती योषा वगेरे पिंड, अत्यंत स्वादिष्ट बोट, दूध, घड़ीं, भाषाश, धी, गोण, तेल, भध, ध३, मांस, शष्कुली, पाएशीथी भोगाणेसी गोज, पूडसा, शिजरिशी વગેરે... માટે સગાવહાલાના ઘરે પહેલાં જઈ, ઉપરની ચીજમાંથી જે કાંઈ મળે તે વાપરી, પાત્રાને ધોઈ, લૂછી, પછી જ્યારે ભિક્ષાકાળ થાય ત્યારે સાધુઓની સાથે ગૃહસ્થના ઘરમાં ગોચરી લેવા પ્રવેશ કરીશ અથવા નીકળીશ. આ રીતે કરવાથી માયા નામનું ૯ મું પાપસ્થાનક સ્પર્શે. (માટે આવું વિચારવું 5 ते योग्य नथी.)”
=
* શીલાંાચાર્ય અભિપ્રાય છે
પ્રસ્તુત સૂત્રની ટીકામાં શ્રીશીલાંકાચાર્યની વ્યાખ્યા આ પ્રમાણે છે. ‘અહીં દારૂ અને માંસની વાત છે તેની વ્યાખ્યા છેદસૂત્રના અભિપ્રાયથી કરવી. અથવા તો અત્યન્ત પ્રમાદથી ગ્રસ્ત એવો કોઈ સાધુ અતિ આસક્તિના લીધે દારૂ કે માંસ વગેરે પણ ગ્રહણ કરે. માટે તેને જે પ્રાયશ્ચિત્ત આવે તે બતાવવા
१. मुद्रितप्रतौ 'संकुलिं' इत्यशुद्धः पाठः । २. मुद्रितप्रतौ भिक्खूहि' इति पाठः । ३. हस्तादर्शे 'णिक्खमिस्सामि वा' इति पाठो नास्ति । ४. हस्तादर्शे 'तवा' इति त्रुटितः पाठः ।
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
• पलग्रहणसूत्रतात्पर्यविभावनम् .
४५७ स्थानस्पर्शयोग्यतया नेदमपि विरुध्यते ।
तथा- 'से भिक्खू वा भिक्खुणी वा से जं पुण जाणिज्जा बहुअट्ठिअं मंसं वा मच्छं वा बहुकण्टयं' (आ.२-१-१-१०-५८) इत्यादिकं सूत्रमपि बहुपरित्यजनधर्मकमांसाऽग्रहणस्य गृहस्थाऽऽमन्त्रणादिविधेर्ग्रहणे सत्यपि कण्टकादिपरिष्ठापनविधेश्च प्रतिपादकं 'अस्योपादानं क्वचिल्लूताद्युप
आचाराङ्गीयं सूत्रान्तरयुगलं प्रथमचूलिकागतमेवोपदर्शयति- ‘से भिक्खू वे'त्यादि । सम्पूर्णं तु सूत्रं तत्रैवं → से भिक्खू वा भिक्खुणी वा से जं पुण जाणिज्जा बहुअट्ठियं मंसं वा मच्छं वा बहुकंटयं अस्सिं खलु पडिगाहितंसि अप्पे सिया भोयणजाए बहुउज्झियधम्मे तहप्पगारं बहुअट्ठियं मंसं मच्छं वा बहुकंटयं लाभे संते जाव नो पडिगाहेज्जा । से भिक्खु वा भिक्खुणी वा जाव सिया णं परो बहुअट्ठिएणं मंसेण वा मच्छेण वा उवनिमंतिज्जा- 'आउस्संतो ! समणा ! अभिकंखसि बहुअट्ठियं मंसं पडिगाहेत्तए ?' एयप्पगारं निग्घोसं सुच्चा निसम्म से पुव्वामेव आलोइज्जा- ‘आउसोत्ति वा भइणित्ति वा णो खलु मे कप्पइ बहुअट्ठियं मंसं पडिगाहेत्तए । अभिकंखसि मे दाउं जावइयं तावइयं पोग्गलं दलयाहि, मा य अट्ठियाई' । से एवं वयंतस्स परो अभिहट्ट अंतो पडिग्गहगंसि बहुअट्ठियं मंसं परिभाएत्ता णिहट्ट दलइज्जा, तहप्पगारं पडिग्गहं परहत्थंसि वा परपायंसि वा अफासुयं अणेसणिज्जं लाभे संते जाव णो पडिगाहेज्जा । से आहच्च पडिगाहिए सिया तं णो 'हि'त्ति वएज्जा, णो 'अणहि'त्ति वइज्जा । से तमायाय एगंतमवक्कमिज्जा अहे आरामंसि वा अहे उवस्सयंसि वा अप्पंडए जाव अप्पसंताणए मंसगं मच्छगं भोच्चा अट्ठियाई कंटए गहाय सेत्तमायाय एगंतमवक्कमेज्जा । अहे ज्झामथंडिलंसि वा जाव पमज्जिय परद्वविज्जा - (आ.श्रु.स्कं.२/चू.१/१/१०-५८) इति सूत्रमपि = आचाराङ्गसूत्रयुगलमपि अत्यन्ताऽपवादाऽपेक्षया ग्रहणे प्राप्ते बहुपरित्यजनधर्मकमांसाऽग्रहणस्य = बहुहेयकण्टकाद्याकीर्णमांसाऽनुपादानस्य प्रतिपादकम्, गृहस्थाऽऽमन्त्रणादिविधेः सकाशात् आगाढाऽपवादपदेन ग्रहणे सत्यपि = मांसाधुपादाने कर्तव्ये सत्यपि कण्टकादिपरिष्ठापनविधेश्च = बहुत्यजनीयकण्टकास्थ्यादिपरित्यागविधानस्य च प्रतिपादकं अवगन्तव्यम्; न तु मांसादिग्रहणविधेः प्रतिपादकम् । न चास्मदुक्तस्य तद्व्याख्याकारवचनेनाऽपि विरोधस्सम्भवति; यतः “एवं मांससूत्रमपि नेयम् । अस्य चोपादानं क्वचिल्लूમાટે મદ્ય વગેરેનો સૂત્રમાં ઉલ્લેખ કરેલો છે.” તેમ જ આવું કરવાથી માયા નામના પાપસ્થાનકને સ્પર્શવાની યોગ્યતા રહેલી હોવાથી પણ “માંસાદિ અભક્ષ્ય છે.” આ વાતનો વિરોધ નથી આવતો. તેમ જ “તે સાધુ કે સાધ્વી એવું જાણે કે બહુ હાડકાવાળું આ માંસ છે. અથવા બહુ કાંટાવાળી માછલી છે....” ઈત્યાદિ પ્રતિપાદન કરનાર સૂત્ર પણ એમ જણાવે છે કે જેમાંથી બહુ ફેંકી દેવું પડે તેવું માંસ તો ગ્રહણ ન જ કરવું. તથા ગૃહસ્થ આમંત્રણ આપીને ગોચરી માટે ઘરે લઈ જાય અને ગોચરીમાં અનુપયોગ વગેરેથી માંસ આવી ગયું હોય તો પણ કાંટા, હાડકા વગેરેનું વિસર્જન-પરિઝાપન જ કરવું.
તેમ જ ટીકાકારશ્રીએ પણ આ સૂત્રનું વિવેચન કરતાં જણાવેલ છે કે “ક્યારેક સૂતા વગેરેના શમન માટે સારા વૈદ્યની સૂચનાથી માંસનું ગ્રહણ કરેલ હોય તો તેના બાહ્ય ઉપભોગ-વિલેપન વગેરેથી પરસેવા १. अथ भिक्षुर्वा भिक्षुणी वा यत्पुनः जानीयाद् बह्वस्थिकं मांसं वा मत्स्यं वा बहुकण्टकम् ... । २. हस्तप्रतौ 'भिक्षुणी'
पदं नास्ति । ३. मुद्रितप्रतौ 'मच्छि' इति पाठः । ४. मुद्रितप्रतौ '....पादनं' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५८ • पलपरिभोगमीमांसा •
द्वात्रिंशिका-७/७ शमनार्थं सद्वैद्योपदेशतो बाह्यपरिभोगेन स्वेदादिना ज्ञानाद्युपकारकत्वात्फलवदृष्टं, भुजिश्चाऽत्र बहिः परिभोगार्थ' इति व्याख्यया न विरुद्धम् । ताद्युपशमनार्थं सद्वैद्योपदेशतो बाह्यपरिभोगेन स्वेदादिना ज्ञानाद्युपकारकत्वात् = रत्नत्रयोपष्टम्भकत्वात् फलवत् = सार्थक दृष्टम्" । (आचा. २/१/१/१०/५८ वृत्ति) इत्युक्तं तवृत्तौ ।
__ अयमत्राशयो ज्ञानादिरत्नत्रययोग-क्षेम-वृद्ध्याधुद्देशेनोत्सर्गतो मांसभक्षणादिकं निषिद्धं सत् गाढग्लानादिकारणतः तेनैवोद्देशेनाऽपवादतो बाह्यपरिभोगार्थं मांसग्रहणादिकं विधीयते । स्वेदकर्मणि मांसादेः बाह्यपरिभोगः चरकसंहितायां → ग्राम्यानूपौदकं मांसं पयो बस्तशिरस्तथा । वराहमध्यपित्ताऽसृक् स्नेहवत्तिल-तण्डुलाः ।। इत्येतानि समुत्क्वाथ्य नाडीस्वेदे प्रयोजयेत् । देश-कालविभागज्ञो युक्त्यपेक्षो भिषक्तमः ।। 6 (च.सं.१४/११-१२) इत्थमुक्तः। → औदकानूपमांसानि सलिलं पाञ्चमूलिकम् । सस्नेहमारनालं वा नाडीस्वेदे प्रयोजयेत् ।। (च.स.८/८८) इति तु चरकसमज्ञाकृत् । सुश्रुतायुर्वेद अपि उष्णस्वेदकर्मणि मांसादेः बाह्यपरिभोगो रोगविशेषोपचाररूपेण दर्शितः (सु.अध्य.३२/भाग-२) । शास्त्रार्थानां तु सर्वज्ञकथितत्वाद् नानादेश-कालादिव्यापकत्वाच्चोत्सर्गापवादगर्भनिरूपणस्य न्याय्यत्वमेव । परं प्रकृते सवैद्य-गीतार्थगुरूपदेशानुसारेणैवाऽयमात्यन्तिकापवादविधिरागाढकारणे प्रयोक्तव्यः, न तु यथाकथञ्चित् । एतेन → न शास्त्रमस्तीत्येतेन प्रयोगो हि समीक्ष्यते । शास्त्रार्थान् व्यापिनो विद्यात् प्रयोगांस्त्वैकदेशिकान् ।। - (का.सू.७/२/५५) इति कामसूत्रकारिकाऽपि व्याख्याता । अतो नात्र 'नोत्सृष्टमन्यार्थमपोद्यते च' (अन्ययो.द्वा.११) इत्येवं कलिकालसर्वज्ञेनाऽन्ययोगव्यवच्छेदद्वात्रिंशिकायामुपदर्शिताया उत्सर्गापवादमर्यादाया भङ्गः, येन मांसस्याऽभक्ष्यता विरुध्येत ।
वस्तुतस्तूत्सर्गापवादविभागविनिर्मोकेणाऽप्येतानि सूत्राणि विमृश्यन्ते तथापि नास्त्यत्र विरोधलेशोऽपि, विरोधितावच्छेदकस्यैवाभावात् । तथाहि निषेध्यतावच्छेदकं मांसप्रतियोगिकभक्षणत्वं, विधेयतावच्छेदकञ्च मांसप्रतियोगिकग्रहणत्वादिकमिति नास्ति विरोधः कश्चित्। न च प्रकृतसूत्रे ‘मंसगं मच्छगं भोच्चा' इत्येवमुक्त्या मांसप्रतियोगिकभक्षणत्वमेव विधेयतावच्छेदकमिति वाच्यम्, यतो 'भुजिश्चात्र बहिःपरिभोगार्थे, नाऽभ्यवहाराऽर्थे पदातिभोगवदिति (आचा.२/१/१/१०/५८ वृ.) तद्वृत्तावुक्तम् । निषेधकोटौ भुजिरभ्यवहारार्थे गृह्यते विधेयकोटौ च नाभ्यवहारार्थे किन्तु स्वेदादिलक्षणबाह्यपरिभोगार्थे इति शब्दाऽभेदेऽप्यर्थभेदानास्त्यत्र विरोधगन्धोऽपीति सूक्ष्मदृष्ट्येक्षणीयं गम्भीरं तत्त्वमेतत् । “एवं गृहस्थाऽऽमन्त्रणादिविधिपुद्गलसूत्रमपि सुगममिति । तदेवमादिना छेदसूत्राभिप्रायेण ग्रहणे सत्यपि कण्टकादिप्रतिष्ठापनविधिरपि सुगम” इति व्याख्यया = श्रीशीलाङ्काचार्यकृतव्याख्यया न विरुद्धं अस्मदुक्तं मांसादेरभक्ष्यत्वम् ।
पूज्यास्तु- “अत्र बहुअद्वियं मंसं = बह्वस्थि-कवचादिव्याप्तं बादाम-खर्जूरकाऽखरोटादिकमिति भाषायां प्रसिद्धं बोध्यम्, बहुकंटयं मच्छं = नानातीक्ष्णसूक्ष्मलोमोपेतं मत्स्याभिधानं वनस्पतिफलं बोध्यमि"ति प्राहुः । વગેરે દ્વારા લૂતા વગેરેનું શમન થવાથી જ્ઞાનાદિ રત્નત્રયની આરાધનામાં તે માંસગ્રહણ ઉપકારક થવાથી સાર્થક જોવાયેલ છે. અત્યંત અપવાદપદે ગ્રહણ કરેલા માંસાદિનો ભોગવટો ખાવા દ્વારા નહિ પણ બાહ્ય પરિભોગ વૈદ્યશાસ્ત્રોક્ત સ્વેદકર્મ વગેરે દ્વારા કરવો.” આવું આચારાંગવિવરણમાં લખેલ હોવાથી “માંસ અભક્ષ્ય છે, માંસભક્ષણ દુષ્ટ છે. માંસભક્ષણ પાપજનક છે.” આ વાતનો કોઈ વિરોધ આવતો નથી.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५९
• अत्यन्तापवादिकपलोपभोगप्रतिपादनम् • तथा 'से भिक्खू वा 'भिक्खुणी वा जाव समाणे से जं पुण जाणिज्जा मंसं वा मच्छं वा भज्जिज्जमाणं पेहाए तिल्लपूयं वा आएसाए उवक्खडिज्जमाणं पेहाए नो खद्धं खद्धं उवसंकमित्तु ओभासिज्जा नन्नत्थ गिलाणणीसाए' (आ.२-१-१-९-५१) इत्यत्र नाऽन्यत्र ग्लानादिकार्यादि'त्यनेनाऽत्यन्ताऽपवाद एवच्छेदसमसूत्रविषय इति न कश्चिद्विरोधः श्रुतपरिष्कृतचेतसां प्रतिभाति ।।७।।
एतेन → से भिक्खू वा भिक्खुणि वा सिया णं परे बहुअट्ठिएण मंसेण वा बहुकंटएण मच्छेण वा उपनिमंतिज्जा-'आउसंतो समणा ! अभिकंखसि बहुअट्ठियं मंसं बहुकंटअं मछं वा पडिगाहित्तए?' एयप्पगारं निग्घोसं सुच्चा निसम्म से पुव्वामेव आलोइज्जा ‘आउसोत्ति वा नो खलु मे कप्पइ बहुअट्ठियं मंसं० पडिगाहित्तए। अभिकंखसि मे दाउं जावइयं तावइयं पुग्गलं दलयाहि, मा य अट्ठियाई'। से सेवं वयंतस्स परो अभिहट्ट अंतो पडिग्गहगंसि बहु परिभाइत्ता निहट्ट दलइज्जा, तहप्पगारं पडिग्गहं परहत्थंसि वा परपायंसि वा अफासुयं नो पडिग्गाहिज्जा । से आहच्च- परिगाहिए सिया तं नो हित्ति वइज्जा, नो अणिहित्ति वइज्जा, से तमायाय एगंतमवक्कमिज्जा २ अहे आरामंसि वा अहे उवस्सयंसि वा अप्पंडे जाव संताणए मंसगं मच्छगं भुच्चा अट्ठियाई कंटए गहाय से तमायाय एगंतमवक्कमिज्जा २ अहे झामथंडिलंसि वा जाव पमज्जिय पमज्जिय परिठ्ठविज्जा - (आचा. श्रु.२,चू.१,अ.१,उ.१०,सू.५८) इत्यपि आचाराङ्गसूत्रवचनं व्याख्यातम् ।
प्रकृते एवाचाराङ्गीयं सूत्रान्तरमपवादविषयतया दर्शयति- तथा 'से' इत्यादि स्पष्टार्थम् ।
यदपि आचाराङ्गसूत्रे → से भिक्खू वा जाव समाणे से जं पुण जाणेज्जा मंसाइयं वा मच्छाइयं व मंसखलं वा मच्छखलं वा आहेणं वा पहेणं वा हिंगोलं वा संमेलं वा हीरमाणं पेहाए अंतरा से मग्गा बहुपाणा बहुबीया बहुहरिया बहुओसा बहुउत्तिंग-पणग-दगमट्टीय-मक्कडासंताणया बहवे तत्थ समण-माहण-अतिहि-किवण-वणीमगा उवागया उवागमिस्संति (उवागच्छंति) तत्थाइन्ना वित्ती नो पन्नस्स निक्खमण-पविसाए, नो पन्नस्स वायण-पुच्छण-परियट्टणाऽणुप्पेह-धम्माणुओगचिंताए। से एवं नच्चा तहप्पगारं पुरे संखडिं वा पच्छासंखडिं वा संखडिं संखडिपडियाए नो अभिसंधारिज्जा गमणाए 6 (आचा.श्रु.२,चू.१,अ.१, उ.४,सू. २२) इत्युक्तं तदपि मांसप्रचुरसङ्खडिस्थले बहुप्राणि-बीज-हरिताऽवश्यायादिविराधनाबहुलमार्गे तादृशश्रमणाद्याकीर्णवृत्तौ वा प्राज्ञस्याऽपि साधोः गमनप्रतिषेधकमेवोत्सर्गत इति
તેમ જ “તે સાધુ કે સાધ્વી જાણે કે ગૃહસ્થના ઘરે મહેમાન માટે માંસ, મત્સ્ય કે તેલપ્રચુર પૂડલો રંધાય છે, તૈયાર થાય છે, તો તેવું જોઈને જલ્દી જલ્દી ત્યાં જઈને એ માંગવું નહિ. સિવાય કે એવું અત્યંત ગંભીર રોગ વગેરેનું કારણ હોય.” આ છેદસૂત્ર જેવા સૂત્રનો વિષય પણ અત્યંત આગાઢ અપવાદ જ છે. કારણ કે “ગ્લાનના કાર્ય સિવાય તે માંગવું નહિ.' - આવું તેમાં જણાવેલ છે. માટે શાસથી જેનું અન્તઃકરણ ફળદ્રુપ અને સંસ્કારિત થયેલ છે તેવા બહુશ્રુત પુરુષોને ઉપરોક્ત અપવાદસૂત્રો
3 'भांस समक्ष्य छ' मा वातनो 5 विरोध तो नथी. (७/७) १. हस्ताद” 'भिक्खुणी' पदं नास्ति । २. मुद्रितप्रतौ 'संकमित्तओ' इति पाठः । ३. मुद्रितप्रतौ 'चान्यत्र' इत्यशुद्धः पाठः । ४. मुद्रितप्रती 'ग्लानादिकार्था...' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६०
• अपवादतोऽपि पलाऽदनविधाननिषेधः • द्वात्रिंशिका-७/७ नास्ति कश्चिद् विरोधः ।
अग्रेऽपि तत्रैव चतुर्थोद्देशेऽपवादतः सङ्खडिगमनप्रकरणे → से भिक्खू वा भिक्खुणी वा से जं पुण जाणिज्जा मंसाइयं वा मच्छाइयं वा जाव हीरमाणं पेहाए अंतरा से मग्गा अप्पपाणा अप्पबीया अप्पहरिया अप्पओसा अप्पउदया अप्पउत्तिंग-पणग-दग-मट्टीय-मक्कडासंताणया, नो जत्थ बहवे समणमाहण-अतिहि-किवण-वणीमगा उवागया उवागच्छंति उवागमिस्संति अप्पाइन्ना वित्ती पन्नस्स निक्खमणपवेसाए, पन्नस्स वायण-पुच्छण-परियट्टणाऽणुप्पेह-धम्माणुओगचिंताए, सेवं नच्चा तहप्पगारं पुरेसंखडिं वा पच्छासंखडिं वा संखडिं संखडिपडियाए अभिसंधारेज्ज गमणाए - (आचा.श्रु.२/चू.१/अ.१/उ.४/सू.२२) इति यदुक्तं तदपि न मांसादिग्रहणापेक्षया किन्तु अध्वानक्षीणस्य वा ग्लानोत्थितस्य वा तपश्चरणकर्षितस्य वाऽवमौदर्यबाधितस्य वा मांसभिन्नदुर्लभद्रव्यविशेषार्थिनो वा मांसादिदोषपरिहरणसमर्थस्य, निष्क्रमण-प्रवेशदोषपरिहरणे प्राज्ञस्य वाचना-प्रच्छना-परिवर्तनानुप्रेक्षा-धर्मानुयोगचिन्तायै च कुशलस्य तत्राऽगमने वाचनादियोगाऽनिर्वाहे मांसादिपरिहारेण मांसादिभिन्नपिण्डग्रहणापेक्षयैव युज्यते, तथैव तद्व्याख्याऽवलोकनात् । तदुक्तं तवृत्तौ ‘तदेवमल्पदोषां संखडिं ज्ञात्वा मांसादिदोषपरिहरणसमर्थः सति कारणे तत्प्रतिज्ञयाऽभिसन्धारयेद् गमनाये'ति (आचा.२/१/१/४/२२ वृत्ति) ।
__उत्तराध्ययनसूत्रे → भुंजमाणे सुरं मंसं सेअमेअं ति मन्नइ 6 (उत्त.५/९) इति यदुक्तं तत्तु नास्तिको यत्करोति तदपेक्षयाऽवगन्तव्यम्, न तु विधिवादरूपेण ।
यदपि निशीथसूत्रे नवमोद्देशके → मंसखायाणं वा मच्छखायाणं वा छविखायाणं वा बहिया निग्गयाणं असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा पडिग्गाहेइ - (निशीथ उ.९ सू.१०) इत्युक्तं, यच्चैकादशोद्देशके तत्रैव → मंसाइयं वा मच्छाइयं वा मंस-खलं वा मच्छखलं वा आहेणं वा पहेणं वा सम्मेलं वा हिंगोलं वा अन्नयरं वा तहप्पगारं विरूव-रूवं हीरमाणं पेहाए ताए आसाए ताए पिवासाए तं रयणिं अन्नत्थ उवाइणावेइ + (निशीथ उ.११ सू.८०) इत्युक्तं तदपि तादृशप्रवृत्ती प्रायश्चित्तदर्शकं, न तु मांसादिविधानपरमिति ध्येयम् ।
→ वासावासं पज्जोसवियाणं नो कप्पइ निग्गंथाण वा निग्गंथीण वा हट्ठाणं आरुग्गाणं बलियसरीराणं इमाओ नव रसविगईओ अभिक्खणं अभिक्खणं आहारित्तए - तं जहा १ खीरं, २ दहि,३ नवणीयं, ४ सप्पिं, ५ तिल्लं, ६ गुडं, ७ महुं, ८ मज्जं, ९ मंसं - (कल्प.९/१७) इति कल्पसूत्रवचनमपि आगाढाऽऽपवादिकमांसादिग्रहणं 'प्रसक्तं प्रतिषिध्यते' इति न्यायेन चतुर्मास्यां सर्वथा निषिद्ध
જ માંસગ્રહણ પ્રયોજન છે વિશેષાર્થ :- ઉત્સર્ગથી માંસભક્ષણનો નિષેધ કરી ઉત્સર્ગથી જ માંસના ગ્રહણ-ભક્ષણ વગેરેનું વિધાન કરવામાં આવે તો તે બાબત વિરોધગ્રસ્ત કહેવાય. અથવા એક પ્રયોજનને ઉદેશીને “માંસ અભક્ષ્ય છે એવું ઉત્સર્ગમાર્ગે જણાવીને અન્ય પ્રયોજનને ઉદેશીને “માંસ ભક્ષ્ય છે એવું અપવાદમાર્ગે જણાવવામાં આવે તો તે બન્ને વચ્ચે વિરોધ કહેવાય. કારણ કે ઔત્સર્ગિક વિધિ-નિષેધના પ્રયોજન સિવાયના અલગ પ્રયોજનને उशीन ते ४ वस्तु संबंधी मापा निषेध-विधान 25 शतुं नथी. भावात 'नोत्सृष्टमन्यार्थमपोद्यते ઘ' આવું કહેવા દ્વારા કલિકાલ સર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજે અન્યયોગવ્યવચ્છેદ ત્રિશિકામાં
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
• मांसदेरभक्ष्यतोपदर्शनम् •
४६१ मिति दर्शयति । तदुक्तं श्रीविनयविजयगणिवरेण कल्पसूत्रसुबोधिकावृत्तौ → यद्यपि मधु-मद्य-मांसनवनीतवर्जनं यावज्जीवं (साधूनां) अस्त्येव तथाप्यत्यन्ताऽपवाददशायां बाह्यपरिभोगार्थं कदाचिद् ग्रहणेऽपि चतुर्मास्यां सर्वथा निषेधः - (क.सू.९/१७ वृ.) इति ।
यदपि → इमं अववादुसग्गियं 'बहुअट्ठियं पोग्गलं अणिमिसं वा बहुकंटयं' एवं अववादतो गिण्हंतो भणाति ‘मंसं दल, मा अट्ठियंत्ति - इति निशीथचूर्णिकारेण (नि.भा.५२३७ चू.) उक्तं तदपि विधानं अस्थि-कण्टकादिपरिहारपरं बोध्यं, न तु मांसग्रहणापेक्षया । अत एव बहूज्झनधर्मक-पिण्डग्रहणनिषेधावसरे → 'बहुअट्टियं पुग्गलं अणिमिसं वा बहुकंटकयं' - (द.वै.५/१/७३) इति दशवैकालिकसूत्रस्य वृत्तौ श्रीहरिभद्रसूरिभिः → बह्वस्थि पुद्गलं = मांसं, अनिमिषं वा = मत्स्यं वा बहुकण्टकं, अयं किल कालाद्यपेक्षया ग्रहणे प्रतिषेधः । अन्ये त्वभिदधति 'वनस्पत्यधिकारात्तथाविधफलाभिधाने एते' - इति प्रोक्तम् । अत्र “कालाद्यपेक्षया = अत्यन्ताऽपवादकालादिविवक्षया बाहुल्येन बाह्यपरिभोगापेक्षयैव न तु भोजनापेक्षया ग्रहणे = मांसादिग्रहणप्राप्ते प्रतिषेधः = बहूज्झनधर्मकमांसादिग्रहणनिषेध” इतिश्रीहरिभद्रसूरितात्पर्यम् । अन्यमते तु स्पष्टं फलाभिधानव्याख्यानमिति नात्रापि व्यामोहः कार्यः । पूज्यास्तु प्रकृते मांसपदं मिष्टान्नादिगरिष्ठाऽशनपरतया मत्स्यपदं च पक्वौदनादिपरतया व्याख्येयमिति प्राहुः ।
भोजनविधिनिरूपणेऽपि → 'तत्थ से भुंजमाणस्स अट्ठिअं कंटओ सिआ' + (द.वै. ५/१/ ८४) इति दशवैकालिकसूत्रे यदुक्तं तत्रापि → “तत्र = कोष्ठकादौ से = तस्य साधोः भुञानस्य अस्थि, कण्टको वा स्यात्, कथञ्चिद् गृहिणां प्रमाददोषात् । 'कारणगृहीते पुद्गल एवे'त्यन्ये” • (द.वै.५/१/८४ वृत्ति) इति व्याख्यातम् । स्पष्टमेव हरिभद्रसूरिभिः स्वमते गृहस्थप्रमादापेक्षया व्यञ्जनादौ सम्पाताऽऽयातकण्टकोल्लेखोऽकारि । कारणगृहीतपुद्गलान्तर्गतकण्टकनिर्देशकान्यमतेऽपि भोजनविधिनिरूपणे गृहीतपिण्डौषधाधुपयोगसाम्येन तन्निर्देशोऽवगन्तव्यः, निर्जराद्वादशभेदनिरूपणे आर्त्त-रौद्रादिध्यानप्रकारचतुष्कप्रदर्शनवत् । न ह्यार्त्त-रौद्रध्याने निर्जरात्वेनाभिमते । तद्वत्प्रकृतेऽप्यवगन्तव्यम् ।
मांसादेरभक्ष्यत्वं तु → जे यावि भुंजन्ति तहप्पगारं, सेवंति ते पावमजाणमाणा। मणं न एयं कुसलं करन्ती वायावि एसा बुईया उ मिच्छा ।। 6 (सूत्रकृ.श्रु.२, अ.६, गा.३८) इति सूत्रकृताङ्गवचनात्, → भुंजमाणे सुरं मंसं परिवुढे परंदमे ।। अचकक्कर भोई य, तुंदिल्ले चियलोहिए ! आउयं नरए कंखे, जहा एस व एलए।। 6 (उत्तरा.अ.७, गा.६/७) इति, → हिंसे बाले मुसावाई, माईल्ले पिसुणे सढे । भुंजमाणे सुरं मंसं, सेयमेयंति मन्नई ।। 6 (उत्तरा.अ.५, गा.९) इति, → तुहं पियाई જણાવેલ છે. પ્રસ્તુતમાં ઉપરોક્ત બે પ્રકારમાંથી એક પણ પ્રકાર સંભવતો ન હોવાથી વિરોધને કોઈ અવકાશ નથી. તે આ રીતે (૧) માંસભક્ષણનો ઉત્સર્ગથી નિષેધ કરી માંસગ્રહણનું વિધાન ઉત્સર્ગથી નહિ પણ અપવાદથી કરવામાં આવેલ છે. આપવાદિક વિધાન માંસભક્ષણનું નથી પણ માંસગ્રહણનું છે.
તથા (૨) રત્નત્રયના પાલન માટે ઉત્સર્ગથી માંસભક્ષણનો નિષેધ કરેલ અને અપવાદથી માંસગ્રહણાદિનું વિધાન કરવામાં આવેલ છે તે પણ રત્નત્રયના પાલન માટે જ કરવામાં આવેલ છે. (ज्ञानाद्युपकारकत्वात्) भाटे श्री. रे ५९५ विरो५ मा संभवतो नथी.
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
रेवतीकृत- कुर्कुटकमांसदानमीमांसा
४६२ द्वात्रिंशिका-७/७ मंसाई, खंडाई सोल्लगाणि य । खाविओमि समंसाइ, अग्गिवण्णाइंऽणेगसो ।। ← (उत्तरा . अ.१९, गा.६९) इति च उत्तराध्ययनवचनात् अमज्ज-मंसासी अमच्छरीआ अभिक्खणं निव्विगइं गया अ ← (दशवै. चू.२, गा.७) इति च प्रागुक्तात् (पृ. ४५५) दशवैकालिकसूत्रवचनादपि सुप्रसिद्धमेवेत्यवधेयम् ।
इत्थञ्च → 'सव्वणईणं जा हुज्ज वालुया सव्वउदहिणं जं उदयं । इत्तो य अनंतगुणो अत्थो इक्कस्स सुत्तस्स ।।' ← (सं.प्र.१०/५१) इति सम्बोधप्रकरणवचनात् ' प्रतिसूत्रमनन्तार्थोपदेशात्, मांसादेरत्यन्तं गर्हितत्वात्, → महारंभयाए महापरिग्गहियाए कुणिमाहारेणं पंचेंदियवहेणं नेरइयाउयकम्मासरीरप्पयोगनामाए कम्मस्स उदएणं नेरइयाउय - कम्मासरीरे जाव पयोगबन्धे ← ( भग. सू. ८/९ / ३५१ सूत्र ) इति भगवतीसूत्रे → चउहिं ठाणेहिं जीवा णेरतियत्ताए कम्मं पकरेंति, णेरइत्ताए कम्मं पकरेत्ता णेरइएसु उववज्जन्ति, तं जहा- महारम्भताते, महापरिग्गहताते, पंचेंदियवहेणं, कुणिमाहारेणं ← ( औप. सू. ३४ / पृष्ठ- ८०, स्था. ४१/ सू.३७३) इति औपपातिकसूत्रे स्थानाङ्गसूत्रे च महारंभियाए महापरिग्गहाए कुणिमाहारेणं पंचिंदियवणं जीवा नरयं गच्छन्ति ← (समभव - ४ / यशोधरचरित्र ) इत्येवं समरादित्यकथायां च मांसाहारस्य नरककारणत्वेनोक्तत्वात्, अमज्जमंसासिणे ← (सूत्रकृ.अ. २) इति सूत्रकृताङ्गवचनात् मुनीनाममद्यमांसाऽशित्वात्, “अन्यार्थपरत्वसम्भवाच्च न तैस्तैस्सूत्रैर्मांसादेर्भक्ष्यता सिध्यति न वा निषिद्धस्य तद्भक्षणस्योत्सर्गतो दुष्टत्वमपयति ।
•
·
=
एतेन रेवतीए गाहावतिणीए ममं अट्ठाए दुवे कवोयसरीरा उवक्खडिया । तेहिं नो अट्ठो। अस्थि से अन्ने पारियासिए मज्जारकडए कुक्कुडमंसए । तमाहराहि । एएणं अट्ठो ← (भ.सू.श.१५/ सू.५५७/पृ.६८६) इति व्याख्याप्रज्ञप्तिवचनमपि व्याख्यातम् । अत्रापि 'दुवे कवोया' इत्यादेः श्रूयमाणमेवार्थं केचिन्मन्यन्ते । अन्ये त्वाहुः “कपोतकः = पक्षिविशेषः तद्वद् ये फले वर्णसाधर्म्यात्ते कपोते = कुष्माण्डे; कप कपोतके । ते च ते शरीरे वनस्पतिजीवदेहत्वात्कपोतकशरीरे । अथवा कपोतकशरीरे इव घूसरवर्णसाधर्म्यदेव कपोतकशरीरे कुष्माण्डफले एव" । ते उपसंस्कृते = संस्कृते । ' तेहिं नो अट्ठो’त्ति बहुपापत्वात् । 'परिआसिए 'त्ति परिवासितं ह्यस्तनमित्यर्थः । ' मज्जारकडए' इत्यादेरपि केचित् श्रूयमाणमेवार्थं मन्यन्ते । अन्ये त्वाहुः “ मार्जारो वायुविशेषः, तदुपशमनाय कृतं = संस्कृतं = मार्जारकृतम्” । अपरे त्वाहुः “ मार्जारो विरालिकाभिधानो वनस्पतिविशेषः । तेन कृतं भावितं यत्तत्तथा । किं तत् ? इत्याह 'कुर्कुटकमांसकं = बीजपूरकं कटाहम्' । ' आहराहि 'त्ति निरवद्यत्वादिति ← (भ. १५/५५७ वृ.) श्रीअभयदेवसूरयो व्याख्यातवन्तः । अन्यमतमप्यत्र युक्तमेव, वैद्यकशब्दसिन्धो मार्जारपदस्य वायुविशेषवाचकत्वस्य प्रसिद्धत्वात् ( वै.श. सि. पृष्ठ ८८९ ) ।
मांसपदस्य यथाश्रुतार्थस्तु मांसभक्षणस्य गर्हणीयत्वात्, 'वीयरागो ण किंचि वि करेइ गरहणिज्जं तु' इति उपदेशपदवचनेन ( उप.प. ७३१) वीतरागे तदसम्भवाच्च नाऽभ्युपगन्तुमर्हति ।
(૩) મહત્ત્વની વાત એ છે માંસભક્ષણ અત્યંત દુષ્ટ હોવાથી જ અત્યંત અપવાદપદે પણ તેનો ભોગવટો બહારથી જ કરવાની વાત છે, નહિ કે ખાવા દ્વારા. આશય એ છે કે આધાકર્મદોષવાળા ભોજનાદિનો ઉત્સર્ગથી નિષેધ કરવામાં આવ્યા બાદ અપવાદપદે તેનું વિધાન કરવામાં આવેલ છે તેમાં આધાકર્મિક દોષવાળા ભોજનાદિના બાહ્ય પરિભોગ = વિલેપનાદિ જ અભિપ્રેત નથી, પણ આરોગવા
=
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
• धर्मानन्दमतप्रत्याख्यानम् •
४६३ एतेन प्रकृतभगवतीसूत्रप्रघट्टकमवलम्ब्य धर्मानन्देन श्रीमहावीरस्य मांसभक्षकत्वमावेदितं तन्निरस्तम्, उष्णवीर्ये रक्तपित्तजनके मांसे गोशालकप्रक्षिप्ततेजोलेश्याजनितदाह-पित्तज्वराद्युपशामकत्वाऽसम्भवात्, → स्निग्धमुष्णं गुरु रक्त-पित्तजनकं वातहरं च, सर्वं मांसं ( ) इति वचनात् । कपोतशरीरपदेन कुष्माण्डाभिधानवनस्पतिशरीरनिर्मितपाकविशेषग्रहणस्यैव न्याय्यत्वात्, तस्यैव तादृशदाहपित्तज्वराद्युपशामकत्वात्, → कुष्माण्डं शीतलं वृष्यं स्वादु पाकरसं गुरु । हृद्यं रुक्षं रसस्यन्दि श्लेष्मलं वात-पित्तजित् ।। कुष्माण्डशाकं गुरु सन्निपात-ज्वराऽऽमशोफाऽनिल-दाहहारि - (कैय.नि.) इति कैयदेवनिघण्टुवचनप्रामाण्यात्, → पित्तघ्नं तेषु कुष्माण्डं 6 (सु.सं.५६ फलवर्गे) इति सुश्रुतसंहितावचनप्रामाण्यात्, → कुष्माण्ड बृंहणं वृष्यं गुरु पित्तास्त्रं वातनुत् । बालं पित्तापहं शीतं मध्यमं कफकारकम् ।। - (भा.प्र.नि. शाकवर्ग-५४) इति भावप्रकाशनिघण्टुवचनप्रामाण्यात्, → मातुलिङ्गस्य वातजित् बृंहणं मधुरं मांसं वातपित्तहरम् + (अ.ह.६/१३२) इति अष्टाङ्गहृदयकारवृद्धवाग्भट्टवचनप्रामाण्याच्च । प्रकृते 'वर्णतद्वतोरभेद' इति न्यायेन कुष्माण्डफलस्य कपोतपदवाच्यता युज्यत एव, अन्यथा शब्दानामनेकार्थताऽनङ्गीकारे तु प्रयाणावसरे 'सैन्धवमानय' इत्युक्तो लवणमानयेत् ।
प्रकृते मांसशब्दस्य आचाराङ्ग-निशीथ-सूर्यप्रज्ञप्त्यादौ आमिषशब्दस्य च ललितविस्तरा-सम्बोधप्रकरण(१९०)-धर्मरत्नकरण्डकादौ घृतपक्वमिष्टान्नार्थवाचकत्वं प्रसिद्धमेव । अत्र च मांसपदं वनस्पतिफलकटाहपरमेवाऽवसेयं मार्जार-कुर्कुटकादिशब्दानां च वनस्पतिविशेषपरत्वम्, शब्दानामनेकार्थत्वात् । रक्तकुर्कुटकस्यौषधिविशेषवाचकत्वं शालिग्रामनिघण्टुभूषणे (पुष्पवर्ग-पृ.५१८), श्वेतकापोतिकापदस्य कृष्णसर्पाकारवनस्पतिवाचकत्वं कल्पद्रुमकोशे (क.५९१-२), कपोतशब्दस्य वनस्पतिविशेषवाचकत्वं सुश्रुतसंहितायां, कपोतिकाशब्दस्य श्वेतकुष्माण्डवाचकत्वं निघण्टुरत्नाकरे (नि.र.जै.सा.प्र.क्र.४३), पारावतपदस्य परुषकफलवाचकत्वं चरकसंहितायां (अध्याय-२६) वैद्यकशब्दसिन्धौ (पृ.६६१) कैयदेवनिघण्टौ (औषधिवर्ग पृ.७३) च, महापारावतपदस्य च कपोताण्डतुल्यफलविशेषवाचकत्वं अभिधानसङ्ग्रहनिघण्टौ (अ.सं.नि. १३९-१४०) प्रसिद्धमेव ।।
मार्जारपदस्य अगस्त्यवृक्षवाचकत्वं वैजयन्त्यां → अगस्त्य मुनि-मार्जारावगस्तिर्वङ्गसेनकः - (वैज.भूमिकाण्ड-वनअध्याय.१५६) इत्येवं, हिङ्गोटवृक्षवाचकत्वं च श्रीकलिकालसर्वज्ञोपज्ञे निघण्टुशेषे → इगुद्यां तापसतरुर्मार्जारः कष्टकीटकः - (नि.शे.७४) इत्येवं प्रसिद्धम्।
मार्जारपदस्य चित्रकवनस्पतिवाचकत्वं सोढलनिघण्टौ (१/३३८/३३६), रक्तचित्रकवनस्पतिवाचकत्वं राजनिघण्टौ (६/४६ पृ.१४३) वैद्यकशब्दसिन्धौ (पृ.८१७) च, पित्तज्वरनाशकवनस्पतिवाचकत्वञ्च शब्दसिन्धुकोशे प्रोक्तम् । प्रकृते → साराम्लकः सारफलो रसालश्च पारावतः । कपोताण्डोपमफलो महापारावतोऽपरः।। - (कै.नि.औषधिवर्ग-पृ.६२ गा.३२५) इति कैयदेवनिघण्टुवचनमप्यवश्यमनुस्मर्तव्यम् । एवमेव → कपोता, कपोती = सर्पाक्षयादिगणे रसौषधिविशेषः; कपोतवेगा = ब्राह्मी સ્વરૂપ ભક્ષણ = આંતરપરિભોગ પણ અભિમત છે. જ્યારે માંસની બાબતમાં એવું નથી. આ બાબત જ એમ સૂચવે છે કે આધાકર્મદોષવાળી ગોચરી કરતાં પણ માંસભક્ષણ વધુ દોષવાળું છે. માટે જ અપવાદપદે પણ માત્ર તેના બાહ્ય પરિભોગનું જ વિધાન અભિમત છે, નહિ કે અપવાદપદે માંસને આરોગવાનું. માટે જ માંસભક્ષણ અપવાદસૂત્ર દ્વારા પણ નિર્દોષ સાબિત થતું નથી.
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६४
• कुर्कुट-मार्जारादिपदानां वनस्पतिविशेषवाचकता • द्वात्रिंशिका-७/७ कपोतवल्ली = सूक्ष्मैला ८ (द्र. को.पृ.३९) इति द्रव्यगुणकोशवचनमप्यत्रावधेयम् ।
भावप्रकाशनिघण्टौ भावमिश्रेण हरितक्यादिवर्गे अस्थिमती-गजपिष्पली-मत्स्यशकलाऽश्वगन्धा-पारापतपदी-कापोतादीनां, कर्पूरादिवर्गे कुक्कुट-कपोतचरणादीनां, गडूच्यादिवर्गे सिंहिका-मर्कटी-मांसरोहिणीकन्या-पारापत-मत्स्याक्षी-गोजिह्वादीनां, फलवर्गे गोस्तन्यादीनां, वटादिवर्गे अश्वकर्णाऽजकर्ण-कच्छपादीनां शाकवर्गे च शकरी-कुर्कुटक-शिख्यादीनां शब्दानां वनस्पत्यौषधि-पुष्प-फल-शाकादिवाचकत्वमावेदितम् ।
जीवाजीवाभिगमे अपि → अस्सकण्णी-सीहकण्णी-सीऊंढि-मुसुंढि 6 (जीवा.१/सू.२१ पृ.२७) इत्यादिरूपेणाऽश्वकर्पोदीनां पदानां 'अवयवप्रसिद्धेः समुदायप्रसिद्धिर्बलीयसी'ति न्यायेन वनस्पतिविशेषवाचकत्वमावेदितम् । वैद्यकशब्दसिन्धु- (पृ.८६)सुश्रुतनिदानस्थान- (अ.१५/पृ.१७४)भावप्रकाशनिघण्टु(वटादिवर्ग पृ.५२०)प्रभृतावपि तथैव तत्प्रसिद्धेः । मार्जार-विरालिका-विडालिका-बिडालिकादिपदानां वनस्पतिविशेषवाचकत्वं दशवैकालिकवृत्तौ (द.वै.५।३।१८), आचाराङ्गसूत्रवृत्तौ (आ.सू.४५/पृ.३४८), प्रज्ञापनासूत्रवृत्तौ (प्र.सू.वल्लीपद-१/गा.४४), शब्दार्थचिन्तामणिकोशे (श.चि.को.पृ.-६०१) हेमचन्द्रसूरिकृतनिघण्टुशेषे (गा.३२,३६,६७, १३९,१४०) वैद्यकशब्दसिन्धौ (वै.श.सि.पृ.८१७) च प्रसिद्धमेव । पारावतपदीपदस्य प्रचीबला-मालकङ्गन्यादिवाचकत्वं धन्वन्तरिनिघण्टौ (४/२० पृ.१८६) बृहनिघण्टुरत्नाकरे (अनेकार्थनामवर्ग-पृष्ठ-७५२) च दृश्यते । तस्याः पित्तादिशामकत्वं भावप्रकाशनिघण्टौ (गुडूच्यादिवर्गे पृ.४४१) प्रसिद्धमेव ।
कुर्कुट-कुक्कुट-कुर्कुटी-कुक्कुटी-मधुकुक्कुटीपदानां वनस्पतिविशेषवाचकत्वं भगवतीसूत्रवृत्तौ (भ.सू. १५/५५८) कलिकालसर्वज्ञोपज्ञ-निघण्टुसङ्ग्रहे, निघण्टुरत्नाकरे (नि.रत्ना.जै.स.प्र.क.४३), वैद्यकबृहन्निघण्टौ कौटिल्यार्थ-शास्त्रे (१४/३/१४८-भेषजयोग) निघण्टुशेषे (नि.शे.६७) वैद्यकशब्दसिन्धौ च प्रसिद्धम्। प्रकृते मार्जारपदेन अगस्त्यवृक्षग्रहणमपि युज्यत एव, तस्य पित्तादिनाशकत्वात् । तदुक्तं मदनपालनिघण्टौ → अगस्त्यः पित्त-कफजिच्चातुर्थिकहरो हिमः । तत् पयःपीनसश्लेष्मा पित्तनाक्त्याऽऽन्ध्यनाशनम् ।। 6 (मद.नि. ५/७१) इति । मार्जारपदवाच्यस्य अगस्त्यस्य मुनि-वङ्ग-सेनकादयः पर्यायशब्दाः । त्रिदोषनाशकतया तद्ग्रहणमप्यत्र युज्यत एव। तदुक्तं शालिग्रामनिघण्टुभूषणे → मुनिशिम्बी सरा प्रोक्ता बुद्धिदा रुचिदा लघुः । पाककाले तु मधुरा तिक्ता चैव स्मृतिप्रदा ।। त्रिदोष-शूल-कफहृत् पाण्डुरोगविषापनुत् । श्लेष्म-गुल्म-हरा प्रोक्ता सा पक्वा रूक्षपित्तला ।। - (शा.नि.भू.पुष्पवर्ग-पृ.५२३) इति । आयुर्वेदीयकोशे मार्जारपदस्य चित्रकवनस्पतिवाचकत्वमपि दृश्यते । तद्ग्रहणमप्यत्र युज्यते, तस्याऽपि ज्वरनाशकत्वात् । तदुक्तं राजनिघण्टुकोशे → कालो व्यालः कालमूलोऽपि दीप्यो मार्जारोऽग्निदाहकः पावकश्च । चित्राङ्गोऽयं रक्तचित्रो महाङ्गः स्याददाहश्चित्रकोऽन्यगुणाढ्यः ।। 6 (रा.नि.वर्ग-६/४६ पृ.१४३) इति ध्येयम् । कुक्कुटपदेन सुनिषण्णो वृक्षोऽपि गृहीतुं युज्यतेऽत्र । तदुक्तं निघण्टुशेषे श्रीहेमचन्द्रसूरिभिः → सुनिषण्णे सूचिपत्रः स्वस्तिकः शिखिवारकः ।। (नि.शे.३५१) श्रीवारकः शितिवरो वितुन्नः कुक्कुटः शिखी - (नि.शे.३५२) इति । तदुक्तं भावप्रकाशनिघण्टौ शाकवर्गे → शितिवारः शितिवरः स्वस्तिकः सुनिषण्णकः । श्रीवारकः सूचिपत्रः पर्णकः
(૪) તેમ જ માંસ ભક્ષણ વગેરે અત્યંત દુષ્ટ હોવાથી જ તેને ગ્રહણ કરવામાં સાધુએ માયા કરવી પડે તેવી સંભાવના સૂત્રમાં બતાવેલ છે. જો રોટલી, દાળ, ભાત વગેરેનું જેટલી સહેલાઈથી ગ્રહણ થઈ શકે છે તેટલી સરળતાથી માંસગ્રહણ થઈ શકતું હોય તો તેના માટે માયા કરવી ન પડે. પણ માયા
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
• मांसास्थि-मज्जादीनां तरावपि सद्भावः •
४६५ कुक्कुट: शिखी ।। - (भा.प्र.नि.शा.व.पृ.६७४) इति । तदुक्तं द्रव्यगुणकोशे धन्वन्तरिनिघण्टौ चाऽपि → कुक्कुटः शितिवारः मुर्गा इति लोके, कुक्कुटचूडावत् पुष्पव्यूहत्वात् + (द्र.गु.पृ.४३, ध.नि.१/ १५५) इति । तद्गुणास्तु भावप्रकाशनिघण्टौ → सुनिषण्णो हिमो ग्राही मोहदोषत्रयापहः । अविदाही लघुः स्वादुः कषायो रूक्षदीपनः ।। वृष्यो रुच्यो ज्वर-श्वास-मेह-कुष्ठ-भ्रमप्रणुत् - (भा.प्र.नि.शाकवर्ग ३१) इत्येवमुपदर्शिता भावमिश्रेण । अन्यत्र निघण्टौ अपि → सुनिषण्णो लघुर्णाही वृष्योऽग्निकृत् त्रिदोषहा । मेधारुचिप्रदो दाहज्वरहरो रसायनः ।। (निघ.) इत्युक्तम् । कल्पद्रुमकोशेऽपि वनौषधिकाण्डे → मेधाकृद् ग्राहकः सूचिः कुक्कुटः सुनिषण्णकः - (क.दू.को.वनो.२६९) इत्युक्तम् । पारावतपद्यपराभिधानायाः काकजङ्घायाः कार्यं तु → काकजङ्घा हिमा तिक्ता कषाया कफपित्तजित् । निहन्ति ज्वरपित्तान्त्रव्रण-कण्डू-विष-कृमीन् ।। - (भा.प्र.नि.पृ.४४१) इत्येवं भावप्रकाशनिघण्टौ दर्शितमित्यप्यत्रानुसन्धेयम् । काकजङ्घायाः पारावतपदीपर्यायशब्दत्वं तु → काकजङ्घा ध्वाङ्क्षजङ्घा काकपदा तु लोमशा । पारावतपदी दासी नदीकान्ता प्रचीबला ।। - (ध.नि.४/२० पृ.१८६) इति धन्वन्तरिनिघण्टौ प्रसिद्धम् ।
किञ्च चर्म-रुधिर-मांसास्थ्यादिकं प्राणिष्विव वनस्पतावप्यङ्गीक्रियते । तदुक्तं बृहदारण्यकोपनिषदि → यथा वृक्षो वनस्पतिस्तथैव पुरुषोऽमृषा । तस्य लोमानि पर्णानि, त्वगस्योत्पाटिका बहिः ।। त्वच एवाऽस्य रुधिरं प्रस्यन्दि त्वच उत्पटः । तस्मात्तृणात् तदा प्रेति रसो वृक्षादिवाऽऽहतात् ।। मांसान्यस्य शकराणि किनाटं स्राव तत्स्थिरम् । अस्थीन्यन्तरतो दारूणि मज्जा मज्जोपमा कृता ।। 6 (बृहदा.३/९/२८) इति । सुश्रुतसंहितायामपि → चूतफले परिपक्वे केशरमांसास्थिमज्जानः पृथक पृथक् दृश्यन्ते कालप्रकर्षात् । तान्येव तरुणे नोपलभ्यन्ते सूक्ष्मत्वात् । तेषां सूक्ष्माणां केशरादीनां कालः प्रव्यक्ततां करोति (सु.सं.शा.अ.३ श्लो.३२) इत्युक्तम् । → पेशी मांस्यसिकोशयोः । मण्डभेदे पलपिण्डे सुपक्ककणिकेऽपि च (अने.२ १५३८-५३९) इति अनेकार्थसङ्ग्रहवचनमप्यत्र स्मर्तव्यम् ।
___ मत्स्यण्डीपदस्य वनस्पतिजन्यगर्भवाचकत्वं आप्टेशब्दकोशे (Dictionary By Apte) प्रसिद्धमेव । नागजिह्वापदस्य पणशीलाभिधानफलवाचकत्वं बृहनिघण्टौ सुप्रतीतम् । मांसपदस्य वनस्पतिफलगर्भवाचकत्वं ओगिल्वीशब्दकोशे (Dictionary By Ogilvee J. Page.292) व्यक्तम् । अष्टाङ्गसङ्ग्रहे → કરવાની સંભાવના સૂત્રમાં જણાવેલ છે તે જ પુરવાર કરે છે કે માંસભક્ષણ અત્યંત દુષ્ટ છે.
(૫) “છેદસૂત્રના અભિપ્રાયથી માંસગ્રહણની વ્યાખ્યા કરવી આ પ્રમાણે ટીકાર્યમાં જે જણાવેલ છે તેની સ્પષ્ટતા આ પ્રમાણે સમજવી. નિશીથસૂત્રની ચૂર્ણિમાં જણાવેલ છે કે કે માંસ વગેરેનું ગ્રહણ આગાઢ માંદગીમાં ગ્લાનના કારણે હોય છે. તેવા ગ્લાન માટે માંસાદિ ગ્રહણ કરતી વખતે પણ સાધુ એમ વિચારે કે “અહો ! આ અકાર્ય છે. આ રીતે માંસને ગ્રહણ કરવું ન જોઈએ. પણ શું કરીએ? આ સિવાય માંદા સાધુ સાજા થઈ શકે એમ જ નથી.” તથા ગ્લાન પૂરતું જરૂરી હોય તેટલું પરિમિત માંસ વગેરે જ ગ્રહણ કરે, અપરિમિત નહિ. આના લીધે દાતાને વિશ્વાસ બેસે કે “ગ્લાન માટે જ मा महात्मा ॥ ४२ , मारसंशाथी २सलोलुपताथी नह.' (नि.मा...3१७० यू)
વળી, (૬) ગ્લાનાદિ કારણે કે અનાભોગ વગેરેના લીધે કાંટાયુક્ત કે હાડકા સાથે માંસાદિનું ગ્રહણ થયેલ હોય તો હાડકા-કાંટા વગેરે પરઠવી દેવા. આમ ઉપરોક્ત સૂત્ર પરઠવવાનું વિધાન કરે છે નહિ કે તેના ભક્ષણનું. જેમ કે “શ્રાવકે પાણી ગાળીને પીવું.” આ શાસ્ત્રવચન કાચા પાણી પીવાનું
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६६
• कुर्कुटपक्षिमांसादेर्दर्शनान्तरेऽप्यभक्ष्यता • द्वात्रिंशिका-७/७ भल्लातकस्य त्वग् = मांसं बृहणं स्वादु शीतलम् - (अ.सं.८/१६८) इत्येवं मांसपदार्थो दर्शित इत्यप्यवधेयम् । प्रकृते → उष्णवात-कफ-श्वास-कास-तृष्णा-वमिप्रणुत्, तस्य त्वक् कटु तिक्तोष्णा गुर्वी स्निग्धा च दुर्जरा ।। कृमि-श्लेष्माऽनिलहरं मांसं स्वादु हिमं गुरु । बृंहणं श्लेष्मलं स्निग्धं पित्त-मारुतनाशनम् ।।
6 (कै.नि.औषधिवर्ग-२५५/२५६) इति कैयदेवनिघण्टुवचनस्मरणमौषधिवर्गमनुसृत्य कर्तव्यं विज्ञैः ।
ननु → कवोयसरीरा - (भ.श.१५/५५८/पृ.६८६) इति भगवतीसूत्रोक्तौ शरीरपदोपादानेन कपोतपदस्य पञ्चेन्द्रियप्राणिवाचकत्वमेव सिध्यति, न तु वनस्पतिफलवाचकत्वमिति चेत् ? न, शरीरपदस्यैकेन्द्रियादावपि प्रयोगदर्शनात् । तदुक्तं सूत्रकृताङ्गे → पुढवीसरीरं, आउसरीरं, तेउसरीरं, वाउसरीरं, वणस्सईसरीरं - (सू.कृ.२/३/३६) इति ।
'दुवे कवोयसरीरा, अन्ने' (भ.सू.१५/५५७ पृ.६८६) इत्येवं पुल्लिङ्गप्रयोगदर्शनेन तादृशफलविशेषपाक एव तत्र ग्राह्यः । पक्षिशरीरनिर्देशे तु 'दोण्णि कवोयसरीराणि, अन्नाणि' इत्येवं नपुंसकलिङ्गनिर्देशः स्यात् । किञ्च विपाकसूत्रादौ मांसाहारवर्णनप्रसङ्गे शरीरपदप्रयोगो न दृश्यते । वनस्पतिकायवाचकत्वेनैव कायस्थाने शरीरपदनिवेशनमपि सङ्गच्छते ।
किञ्च जैनप्रवचने प्राणिवाचकपदोत्तरं शरीरपदप्रयोगो न दृश्यते किन्तु वनस्पति-तत्फलादिवाचकपदोत्तरमेव, यथा सूर्यप्रज्ञप्ती नक्षत्रभोजनप्रकरणे → पुव्वाहिं आसाढाहिं आमलगसरीरे भोच्चा कज्जं साधेति (सू.प्र.नक्ष. ८/१८) इति । न च सूर्यप्रज्ञप्तौ → रोहिणीहिं ससमंसं भोच्चा कज्जं साधेति, संठाणाहिं मिगमंसं भोच्चा कज्जं साधिंति... - (सू.प्र.नक्ष.८/२-३) इत्यादिना मांसाहारविधानमुपलभ्यत इति तस्य भक्ष्यताऽनाविलैवेति शङ्कनीयम्, यतः शशमांसपदेन लोध्रनिर्मितपक्वान्नं, मृगमांसपदेन च मृगनाभिमलभिलितपक्वान्नमभिमतमित्यादिकं व्यक्तमुक्तं कल्याणविजयगणिना मानवभोज्यमीमांसायाम् (मा.भो.मी. अध्याय-३/पृ.१६३) ।
किञ्च कुर्कुटपक्षिमांसं तु दर्शनान्तरेऽपि अभक्ष्यतया व्यवस्थापितं किमुत स्वदर्शने । तदुक्तं उज्ज्वलाभिधानायां आपस्तम्बीयधर्मसूत्रवृत्ती → पादाभ्यां विकीर्य कीटधान्यादि ये भक्षयन्ति ते मयूरादयो विकिराः, तेषां मध्ये कुक्कुटो न भक्ष्यः - (आ.ध.सू.१/१७/३२ वृ.) इति । गौतमीयधर्मसूत्रे अप्येवमेव तदभक्ष्यत्वं सम्मतम् । किञ्च मार्जारपशुनाऽऽघ्रातमन्नमप्यभोज्यं किमुत तदाहतकुर्कुटपक्षिमांसम् । तदुक्तं → मनुष्यैरन्यैर्वा मार्जारादिभिरवघ्रातमन्नमभोज्यम् (आपस्तम्बीय.ध.सू.१/१७/५) इति । इत्थमन्यपदसंसर्गप्रकरणादिनैवाऽनभिप्रेताऽनिष्टार्थव्यवच्छेदेन सुनिश्चितार्थग्रहणमभिमतं वैयाकरणादीनामपि । तदुक्तं वाक्यपदीये→ संसों विप्रयोगश्च साहचर्यं विरोधिता । अर्थः प्रकरणं लिङ्ग शब्दस्याऽन्यस्य सन्निधिः ।।
सामर्थ्यमौचिती देशः कालो व्यक्तिः स्वरादयः । शब्दार्थस्यानवच्छेदे विशेषस्मृतिहेतवः ।। વિધાન નથી કરતું, પણ પાણી ગાળવાનું વિધાન કરે છે, તેમ ઉપરોક્ત વાત જાણવી.
તથા (૭) ગ્લાન વગેરેના કાર્ય માટે જ માંસગ્રહણ વગેરે વાત અપવાદપદે જણાવેલ છે. આ હકીકત પણ એમ સૂચવે છે કે માંસભક્ષણ સદોષ જ છે. માટે ઉપરોક્ત આપવાદિક સૂત્રો અને માંસની समक्ष्यत। - मा पथ्ये शो ४ विरो५ भावतो नथी. (७/७)
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
• प्रयोगविशेषबलात्तीर्थकृतो मांसभक्षकत्वाऽसम्भवः •
४६७
‘न प्राण्यङ्गसमुत्थं' चेत्यादिना वोऽपि वारितम् । लङ्काऽवतारसूत्रादौ तदित्येतद्वृथोदितम् ||८|| नेति । 'न प्राण्यङ्गसमुत्थ' मित्यादिना च = 'न प्राण्यङ्गसमुत्थं मोहादपि शेषचूर्णमश्नीया← ( वा.प.२/३१७-३१८) इति ।
किञ्च प्रायः प्रशस्तभोजनप्रकरणे 'उवक्खडिया' इत्यादिप्रयोगो दृश्यते । तदुक्तं व्याख्याप्रज्ञप्ती → विउले असणे पाणे खाइमे साइमे उवक्खडाविए... ← ( व्या. प्र. १२/१/५३१ ) इत्यादि । मांसाद्यप्रशस्तभोजनप्रकरणे तु ‘भज्जिए तलिए' इत्यादिशब्दप्रयोग उपासकदशाङ्ग - विपाकसूत्रादौ समुपलभ्यते । तदुक्तं उपासकदशाङ्गे महाशतकाधिकारे बहुविहेहिं मंसेहि य सोल्लेहि य तलिएहि य भज्ज य... ← (उपा. अध्य.८/ सू.५० ) इति । यथोक्तं विपाकसूत्रे अपि वसभाण य ऊहेहि य थहि य वसणेहि य छप्पाहि य ककुहेहि य वहेहि य कन्नेहि य अच्छिहि य नासाहि य जिभाहि य उहि य कंबलेहि य सोल्लेहि य तलिएहि य भज्जिएहि य... ← (वि. सू. श्रुतस्कं. १ / अ. २/ सू. १३) इत्यादि । अत एव तेजोलेश्योपसर्गोत्तरकालीनौषधोपयोगप्रकरणे कपोतशरीरादिपदेन कुष्माण्डपाकप्रभृतिग्रहणं सङ्गच्छतेतराम् ।
किञ्चैकरात्रिमात्रपर्युषितपक्वभोजनदर्शनार्थं प्रायः 'पज्जुसिए' पदं प्रयुज्यते न तु 'परियासिए' इति पदम्। नानारात्रिपर्युषितमांसस्य तु रोगादिवृद्धिकारित्वेन तादृशपित्तज्वराद्युपशामकत्वाऽसम्भवात् चरमतीर्थकृताऽनुपादेयतैव प्रसज्येत ।
किञ्च व्याख्याप्रज्ञप्तौ अष्टमे शतके पञ्चमोद्देशके 'आजीवकैरपि मांस-मद्यपान- कन्दमूलादीनामभक्ष्यत्वाऽपेयत्वाऽग्राह्यत्वाऽङ्गीकारेण निर्ग्रन्थश्रमणैस्तु सुतरां तत्परिहारः कार्य' इत्येवं स्वशिष्यादीन् प्रत्युपदिष्टवतः श्रीमहावीरस्य तीर्थकृतो मांसभक्षकत्वकल्पनमपि स्वप्नेऽपि नैव सङ्गच्छते । व्याख्याप्रज्ञप्तिपाठस्त्वेवम् → दुवालसमाजीवियवासगा अरिहंतदेवतागा अम्मापिउसुस्सूसगा पंचफलपडिक्कंता, तं जहा - उंबरेहिं, वडेहिं, बोरेहिं, सतरेहिं, पिलंखूहिं, पलंडु-ल्हसण - कंदमूलविवज्जागा अणिल्लंछिएहिं अणक्कभिन्नेहिं गोणेहिं तसपाणविवज्जिएहिं चित्तेहिं वित्तिं कप्पेमाणा विहरंति, एए वि ताव एवं इच्छंति, किमगं पुण जे इमे समणोवासगा भवंति जेसिं नो कप्पंति इमाई पन्नरस कम्मादाणाई सयं करेत्तए वा कारवेत्तए वा करेंतं वा अन्नं न समणुजाणेत्तए ← (व्या. प्र.श. ८ / उ. ५ ) इति । न हि केवलं जैनसाधवः किन्तु जैनश्रावका अपि मांस-मद्यादिकं परिहरन्ति; जीवसंसक्तत्वात् । तदुक्तं सम्बोधसप्ततिकायां → मज्जे महुंमि मंसंमि, नवणीयंमि चउत्थए । उप्पज्जंति अणंता, तव्वण्णा तत्थ जंतुणो ।। ← (सं. स. ६४) इति । अत एव देहाद्यतिरिक्तात्मसिद्धिकृते श्रावकादिभिः इहरहा हि मज्ज-मंसं परिहरामो उववासं करेमो णिरत्थयं चेव ← (सू.चू. पृष्ठ - ३१६ ) इत्येवं नास्तिकान् प्रत्युक्तमिति व्यक्तं सूत्रकृताङ्गचूर्णो दृढतरं भावनीयमेतत्तत्त्वमागमपरमार्थवेदिभिः ।।७ / ७ ।।
આ બૌદ્ધમતે પણ માંસ અભક્ષ્ય
牵
ગાથાર્થ :– તમારા બૌદ્ધોના પણ લંકાવતારસૂત્ર વગેરેમાં ‘પ્રાણીના અંગમાંથી ઉત્પન્ન થયેલ માંસ ન ખાવું' આ રીતે નિષેધ કરેલ છે. માટે માંસભક્ષણનું વિધાન કરનારું અનુમાન તમે ફોગટ બતાવ્યું.(૭/૮) ટીકાર્થ :- ‘મોહના લીધે પણ પ્રાણીના અંગમાંથી ઉત્પન્ન થયેલ શંખચૂર્ણ-શેષચૂર્ણ ખાવું નહિ.’ આવા
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६८
लङ्कावतारसूत्र-कामसूत्रादितोऽपि मांसाऽभक्ष्यतासिद्धिः •• द्वात्रिंशिका - ७/८
त्' (अष्टकवृत्ति-१७/८ उद्धृत) इत्यादिग्रन्थेन च वोऽपि = युष्माकमपि लङ्कावतारसूत्रादौ तद् = मांसभक्षणं वारितं निषिद्धमादिना शीलपटलादिशास्त्रपरिग्रहः, इत्येतद् वृथोदितं परेण ||८|| अधिकृतार्थ एव वाद्यन्तरमतनिरासायोपक्रमते
मांसभक्ष्यत्वं'
इत्थमनेकान्तवादिनामस्माकं मते मांसभक्षणमुत्सर्गतो दुष्टमेवेत्युपदर्थ्याऽधुना ' म्लेच्छस्य हि म्लेच्छभाषयैव म्लेच्छद्वारैव वोत्तरं देयमिति न्यायेन सौगतमतानुसारेणाऽपि मांसभक्षणस्य दुष्टत्वमाविष्कर्तुमुपक्रमते 'नेति । शेषचूर्णमिति । 'शङ्खचूर्णमिति पाठान्तरम् । लङ्कावतारसूत्रे ऽष्टमाध्याये बहूनि मांसभक्षणनिषेधपराणि सूत्राण्युपलभ्यन्ते । तथाहि सर्वभूतात्मभूतायागन्तुकामेन सर्वजन्तुप्राणिभूतसम्भूतं मांसं कथमिव भक्ष्यं सम्बुद्धधर्मकामेन बोधिसत्त्वेन महासत्त्वेन ← (लं. ८/१); खरोष्ट्राश्वबलीवर्दमानुषमांसादीनि हि महामते ! लोकस्याऽभक्ष्याणि मांसानि ← (लं. ८/२); शुक्रशोणितसम्भवादपि शुचिकामतामुपादाय बोधिसत्त्वस्य मांसमभक्ष्यम् ← (लं.८/३); “अनार्यजनजुष्टं दुर्गन्धकीर्त्तिकरत्वादपि महामते ! आर्यजनविवर्जितत्वात्तु मांसमभक्ष्यम्” (लं. ८/५ ) “ शुचिकामस्य योगिनः सर्वं मांसमभक्ष्यम्” (लं.८/७); “महामते ! स्व- परात्महितकामस्य मांसं सर्वमभक्ष्यम्” (लं. ८/८); “पुत्रमांसभैषज्यवदाहारं देशयंश्चाहं महामते ! कथमिवाऽनार्यजनसेवितमार्यजनविवर्जितमेवमनेकदोषावहमनेकगुणविवर्जितमनृषिभोजनप्रणीतमकल्प्यं मांसरुधिराहारं शिष्येभ्योऽनुज्ञापयामि ?” (लं. ८/९); " न च महामते ! अकृतमकारितमसङ्कल्पितं नाम मांसं कल्प्यमस्ति” (लं. ८/१० ); "महामते ! मम श्रावकाः प्रत्येकबुद्धाः बोधिसत्त्वाश्च नामिषाहाराः प्रागेव तथागताः ” (लं. ८/११); “ मांसानि च पलाण्डुश्च मद्यानि विविधानि च। गृञ्जनं लशुनं चैव योगी नित्यं विवर्जयेत् ।। ” ← (लं. ८/११-५) इति । तदुक्तं धम्मपदेऽपि सूत्रपिटकान्तर्गते → सुखकामानि भूतानि यो दण्डेन विहिंसति । अत्तनो सुखमेसानो पेच्च सो न लभते सुखं ।। ← (ध.प.१० / ३) इति । ततश्च मांसभक्षणनिर्दोषतासाधनं बौद्धानां घट्टकुटीप्रभातन्यायमनुपतति। इत्थञ्च बौद्धशास्त्रसिद्धव्यवस्थातोऽपि मांसादिभक्षणस्य निषेध्यताऽनाविलैवेति द्यम् । दुक्तं वात्स्यायनेनापि कामसूत्रे लौकिकत्वाद् दृष्टार्थत्वाच्च मांसभक्षणादिभ्यः शास्त्रादेव निवारणं धर्मः ← (का. सू. २/७ ) इति । मज्झिमनिकायेऽपि
•
=
=
न मच्छं, न मांसं न सुरं, न मेरयं, न थुसोदकं पिवामि सो एकागारिको वा होमि ← (म.नि. महासिंहनादसूत्र -१/२/२/१५५, पृ. १११ ) इत्युक्तमिति प्राण्यङ्गत्वहेतुकमांसभक्ष्यत्वसाधकानुमानं 'स्वशस्त्रं स्ववधाये 'ति न्यायेन बौद्धस्याऽपसिद्धान्त - बाधादिदोषापादकमिति मांसभक्ष्यत्वं वृथोदितं परेण सौगतेन । 'मांसभक्षणं वृथोदितं' इति पाठान्तरस्यापि समचीनत्वमवसेयम् ।।७ / ८ ।। વચન દ્વારા તમારા બૌદ્ધ લોકોના લંકાવતાર સૂત્ર, શીલપટલ વગેરે શાસ્ત્રમાં માંસભક્ષણનો નિષેધ કરેલ છે.માટે પૂર્વોક્ત અનુમાનપ્રયોગ દ્વારા બૌદ્ધ વિદ્વાને માંસને ભક્ષ્ય જણાવ્યું તે ફોગટ જાણવું.(૭/૮)
વિશેષાર્થ :- બૌદ્ધ લોકોના લંકાવતાર સૂત્ર, શીલપટલ, વિનયપિટક, મર્ઝિમનિકાય વગેરે ગ્રંથોમાં માંસભક્ષણ વગેરેનો નિષેધ કરેલ છે. માટે તાર્કિક બૌદ્ધ વિદ્વાનોએ પૂર્વે અનુમાનપ્રયોગ દ્વારા માંસને ખાવા લાયક ઠરાવવાનો પ્રયાસ કર્યો તે અપસિદ્ધાંત વગેરે દોષથી ગ્રસ્ત છે. (૭/૮)
આ રીતે બૌદ્ધમતનું નિરાકરણ કરીને ગ્રન્થકારશ્રી માંસભક્ષણ અંગે જ અન્ય વાદીના મતનું
=
१. हस्तादर्शे 'मांसभक्षणं' इति पाठान्तरम् । २ मुद्रितप्रतौ 'वृथोपितं' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
• मांसभक्षणदोषपरामर्शः •
४६९ न मांसभक्षणे दोषो न मद्ये न च मैथुने । प्रवृत्तिरेषा भूतानां निवृत्तिस्तु महाफला ॥९॥
नेति । न = नैव मांसभक्षणे दोषः कर्मबन्धलक्षणः, न मद्ये पीयमान इति गम्यते, न च मैथुने सेव्यमान इति गम्यते , यतः प्रवृत्तिः = स्वभाव एषा = मांसभक्षणादिका भूतानां = प्राणिनाम् । निवृत्तिः = विरमणं (तु = ) पुनः मांसभक्षणादिभ्यो महदभ्युदयलक्षणं फलं यस्याः सा (तथा = महाफला) ॥९॥ भक्ष्यं मांसं परः प्राहाऽनालोच्य वचनादतः । जन्मान्तरार्जनादृष्टं न चैतद्वेद यत्स्मृतम् ।।१०।।
भक्ष्यमिति । परः = द्विजन्मजातीयोऽतो वचनाद' अनालोच्य 'पूर्वाऽपरशास्त्रन्यायविरुद्धता मांसं भक्ष्यं प्राह । न चैतद् = मांसभक्षणं जन्मान्तराऽर्जनाद् = अन्यभवोत्पादनाद् दुष्टं वेद = जानाति । यत्स्मृतं मनुना ।।१०।। ___अविप्रतिषिद्धमनुमतं स्यादिति न्यायस्य प्रसिद्धत्वाद् ग्रन्थकारो वाद्यन्तरमतनिरासाय = याज्ञिकमतनिराकरणाय उपक्रमते 'नेति । इयञ्च कारिका मनुस्मृति(५/५६)गता। तद्व्याख्यायां कुल्लूकभट्टेन
→ ब्राह्मणादीनां वर्गाणां यथाधिकारमविहिताऽप्रतिषिद्धभक्षणादौ न कश्चिद्दोषो, यस्मात् प्राणिनां भक्षणपान-मैथुनादौ प्रवृत्तिः स्वाभाविकोऽयं धर्मः । वर्जनं पुनर्महाफलम् । अविहिताऽप्रतिषिद्धमद्य-मैथुननिवृत्तेर्महाफलकथनार्थोऽयमुक्तस्यैव मांसवर्जनमहाफलकथनस्यानुवादः - (५/५६ म.स्मृ.व्या.) इत्युक्तम् । बृहत्पराशरस्मृतौ च → “अन्नादेरपि भक्ष्यस्य स्नेह-मद्यामिषस्य च। महाफला निवृत्तिस्स्यात्प्रवृत्तिः स्वर्गसाधना ।। (बृ.प.स्मृ.६/३३०) इत्युक्तम् ।।७/९।।
अतो वचनात् = निरुक्तमनुस्मृतिवचनात् मांसं भक्ष्यं = अधर्माऽजनकभक्षणप्रतियोगि ।७/१०।। નિરાકરણ કરવા માટે તેમના મતને = કિજમતને બતાવે છે.
હ માંસભક્ષણાદિ નિર્દોષ - મનુસ્મૃતિ જ ગાથાર્થ :- માંસભક્ષણમાં, મદ્યપાનમાં અને મૈથુનસેવનમાં કોઈ દોષ નથી. કારણ કે તે તો જીવોની प्रति. ४ छ. ६, तनी निवृत्ति भोटइणने मापनारी थाय छे. (७/८)
ટીકાર્ય :- માંસભક્ષણ કરવામાં પાપ કર્મનો બંધ થવા સ્વરૂપ દોષ નથી. તે જ રીતે દારૂને પીવામાં અને મૈથુનને સેવવામાં કોઈ દોષ નથી. કારણ કે આવી પ્રવૃત્તિ એ તો જીવોનો સ્વભાવ છે. હા, માંસભક્ષણ વગેરેનો ત્યાગ કરવામાં આવે તો તેનાથી મોટા અભ્યદયરૂપ ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે. (૭૯)
* भांसभक्षा सघोष - न . ગાથાર્થ :- ઉપરોક્ત વચનથી પરવાદી માંસને વગર વિચાર્યું ભક્ષ્ય કહે છે. પરંતુ “ભવાન્તરનું ઉપાર્જન કરવાથી માંસભક્ષણ દોષગ્રસ્ત છે.” આમ તે જાણતો નથી. કારણ કે મનુસ્મૃતિમાં જ જણાવેલ छ 3 - [ भागली. याम सा पात ४९uqाशे. ] (७/१०)
ટીકાર્ય :- ઉપરોક્ત વચનનો આશ્રય કરીને, પૂર્વાપર શાસ્ત્રવચનની યુક્તિના વિરોધને વિચાર્યા વિના જ, કિંજવાદી માંસને ભક્ષ્ય જણાવે છે. પરંતુ તે જાણતા નથી કે નવા ભવનું ઉપાર્જન કરવાના લીધે માંસભક્ષણ દુષ્ટ છે. કારણ કે મનુએ સ્મૃતિમાં જણાવેલ છે કે (૭/૧૦) १. हस्तादर्श 'वचनालोच्य' इत्यशुद्धः पाठः । २. हस्तादर्श 'पूर्वापरमशा...' इत्यशुद्धः पाठः । ३. हस्तादर्श 'विद्वतां' इत्यशुद्धः पाठः । ..... चिह्नद्वयमध्यवर्ती पाठो हस्तादर्श नास्ति ।
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७०
• मांसपदनिरुक्तिप्रदर्शनम् • द्वात्रिंशिका-७/१२ मां स भक्षयिताऽमुत्र यस्य मांसमिहाम्यहम् । एतन्मांसस्य मांसत्वं प्रवदन्ति मनीषिणः ॥११॥
मामिति । अत्र हि भक्षकस्य भक्षितेन भक्षणीयत्वप्राप्तिनिबन्धनजन्मान्तराऽर्जनादेव व्यक्तं मांसभक्षणस्य दुष्टत्वं प्रतीयत, इति तददुष्टत्वप्रतिपादकं वचनमनेनैव विरुध्यते ।।११।। निषेधः शास्त्रबाह्येऽस्तु विधिः शास्त्रीयगोचरः। दोषो विशेषतात्पर्यान्नन्वेवं न यतः स्मृतम् ।।१२।।
मनुस्मृतिकारिकामेवोपदर्शयति- 'मामिति । इयं कारिका ब्रह्माण्डपुराणे (ब्र.पु.२/३/६३/२४) अपि वर्तते । तदुक्तं महाभारते आपि → ये भक्षयन्ति मांसानि भूतानां जीवितैषिणाम् । भक्ष्यन्ते तेऽपि भूतैस्तैरिति मे नास्ति संशयः।। 6 (म.भा.अनुशा.११६/२४) इति । भक्षकस्य = मांसभक्षकस्य भक्षितेन = भक्षितमांसस्वामिजीवेन भक्षणीयत्वं भक्षकस्य पुनर्जन्म विना न सम्भवतीति तस्य तेन भक्षणीयत्वप्राप्तिनिबन्धनजन्मान्तरार्जनादेव = भक्ष्यत्वप्राप्तौ कारणीभूतस्यान्यभवीयदेहस्य तद्धेतुदुरितस्य चोपार्जनाद् व्यक्तं मांसभक्षणस्य दुष्टत्वं प्रतीयते इति हेतोः तददुष्टत्वप्रतिपादकं 'न मांसभक्षणे दोषः' (५/५६) इति मनुस्मृतिवचनं अनेनैव = 'मां स भक्षयिता' (५/५५) इति मनुस्मृतिवचनेनैव विरुध्यते = विरोधमापद्यते। अत्र च दण्डापूपिकान्यायेन मांसस्याऽभक्ष्यत्वसिद्धिर्द्रष्टव्या। अर्थापत्तिपरोऽयं न्यायः। तदुक्तं साहित्यकौमुद्यां → दण्डापूपिकयाऽन्यार्थाऽऽगमोऽर्थापत्तिरिष्यते - (सा.को.६/८) इति । 'मूषिकेण दण्डो भक्षितश्चेद् ? इहस्थः पूपोऽपि तेन भक्षित इति न्यायो दण्डापूपिका' (सा.कौ.११/८) इति व्यक्तमेव साहित्यकौमुद्याम् ।।७/११।।
ननु मन्वर्थमुक्तावल्यामेतत्कारिकाव्याख्यानावसरे कुल्लूकभट्टेन → इह लोके यस्य मांसमहमश्नामि परलोके मां स भक्षयिष्यतीति एतन्मांसशब्दस्य निरुक्तं पण्डिताः प्रवदन्ति । इति मांसशब्दस्य निर्वचनमवैधमांसभक्षणपापफलकथनार्थम् +(म.स्मृ.५/५५ व्या.) इत्येवमुक्तत्वाद् वैधेतरमांसभक्षणमेव निषिध्यत इत्याशयेन कारिकायुगलेन पूर्वपक्षी 'मारणाय गृहीतोऽङ्गच्छेदं स्वीकरोति' इति न्यायेन शङ्कते- 'निषेध' इति ।
ननु 'पूर्वात् परस्य बलीयस्त्वमिति न्यायेन ‘स्पर्द्ध परमि'ति न्यायेन वा मनुस्मृतौ पूर्वमुक्तस्य
ગાથાર્થ :- “મને તે પરલોકમાં ખાશે જેનું માંસ હું અહીં ખાઉં છું.” આ માસમાં રહેલ માંસત્વ छ - सेभ पंडितो ७३ छ. (७/११)
. 'भांस' शहनी व्याण्या . दार्थ :- 'मां' = भने 'स' = ते ७५ ५२८ मा भानु मांस ९ मा 416छु.- भावी मांसपहनी વ્યુત્પત્તિ હોવાથી જણાય છે કે માંસભક્ષક મૃત્યુ પછી મોક્ષમાં નહિ જાય પણ પરભવમાં ડુક્કર, હરણ વગેરેના અવતાર ધારણ કરશે. કારણ કે તો જ માંસભક્ષક જીવને, તેના દ્વારા જેનું માંસ આ લોકમાં ખવાયેલ છે તે પાડા, ઘેટા, બકરા વગેરેના જીવો ભવાંતરમાં ખાઈ શકે. આમ ભવાન્તરનું ઉપાર્જન કરાવવા દ્વારા માંસભક્ષણ દુષ્ટ જ છે – એમ જણાય છે. તેથી “માંસભક્ષણમાં કોઈ દોષ નથી.” આવું વચન પ્રસ્તુત મનુસ્મૃતિના વચન દ્વારા વિરોધગ્રસ્ત બને છે. (૧૧) ઉપરોક્ત વિરોધના પરિહાર માટે પૂર્વપક્ષી જણાવે છે કે –
ગાથાર્થ - શાસ્ત્રબાહ્ય માંસભક્ષણમાં નિષેધ રહો અને શાસ્ત્રીય માંસભક્ષણનું વિધાન થાવ. આ રીતે વિશેષ પ્રકારના તાત્પર્યનો આશ્રય લેવાથી વિરોધ દોષ નહિ આવે. કારણ કે મનુસ્મૃતિમાં જણાવેલ છે 3 [ पात. १30 शोभi वाशे ] (७/१२) १. मुद्रितप्रतौ 'शास्त्रबाह्योऽस्तु' इति पाठः ।
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
• सामानाधिकरण्येनान्वयतात्पर्यविमर्शः •
४७१
निषेध इति । ननु शास्त्रबाह्ये मांसभक्षणे निषेधोऽस्तु, निरुक्तबलप्राप्तनिषेधे' विध्यर्थोऽन्वेतु, विधिश्च शास्त्रीयगोचरः वचनोक्तमांसभक्षणविषयोऽस्तु ।
=
एवं विशेषतात्पर्याद् विधि - निषेधवाक्यार्थयोर्विधेय-निषेध्ययोः सामानाधिकरण्येनाऽन्वये तात्पर्याद् न दोषः = 'न मांसभक्षणे दोष' (मनु. ५/५६) इत्यत्र मांसभक्षणसामान्ये दोषाऽभावबाधलक्षणः । → ‘मांस भक्षयिता..' ← (मनु. ५/५५ ) इति वचनस्य पश्चादुक्ताद् न मांसभक्षणे दोषः ' ← (मनु.५/५६) इति वचनाद् दुर्बलत्वेन मांस भक्षयिता' ← (मनु. ५/ ५५ ) इति वचनस्यार्थे सङ्क्षेपकरणात् शास्त्रबाह्ये = वेदशास्त्राऽविहिते मांसभक्षणे निषेधोऽस्तु । अस्यैवार्थमाह - निरुक्तबलप्राप्तनिषेधे = 'मां स भक्षयिताऽमुत्र' (म.स्मृ. ५/५५) इति मनुस्मृतिदर्शितमांसशब्दनिरुक्तितः तात्पर्यबलेन प्राप्ते शास्त्रबाह्यमांसभक्षणप्रतियोगिकनिषेधे विध्यर्थः बलवदनिष्टाननुबन्धीष्टसाधनत्वादिलक्षणो विधिप्रत्ययार्थः अन्वेतु ।
ननु 'न मांसभक्षणे दोष:' इति विधिवाक्येन मांसभक्षणं विधीयते 'मां स भक्षयिता' इति निषेधवाक्येन च मांसभक्षणं निषिध्यत इत्येकमेव मांसभक्षणं विहितं निषिद्धञ्चेति विधेय-निषेध्ययोः मांसभक्षणत्वावच्छेदेनान्वये कक्षीक्रियमाणे 'न मांसभक्षणे दोष:' इति वचनं बाधितं स्यात्, तदभावप्रकारकनिश्चयस्य तत्प्रकारकज्ञानं प्रति प्रतिबन्धकत्वादिति चेत् ? न, वैधमांसभक्षण एव विध्यर्थान्वयस्येष्टत्वादित्याशयेन पूर्वपक्षी प्राह - विधिश्च शास्त्रीयगोचरः = 'प्रोक्षितं भक्षयेन्मांसमिति (म.स्मृ.५/२७) वक्ष्यमाणमनुस्मृतिवचनोक्तमांसभक्षणविषयोऽस्तु ।
मनुमांसत्वसामानाधि
एवं 'वैधमांसभक्षणं निर्दोषतयाऽभिमतमवैधमांसभक्षणञ्च दुष्टमिति विशेषतात्पर्यात् स्मृतिवचनतात्पर्यविशेषोन्नयनात् विधेय-निषेध्ययोः मांसभक्षणयोः सामानाधिकरण्येन मांसैकदेशेन अन्वये तात्पर्यात् = मनुतात्पर्याभ्युपगमात् 'न मांसभक्षणे दोषः ' इत्यत्र मांसभक्षणत्वलक्षणधर्मितावच्छेदकविनिर्मोकेण मांसभक्षणसामान्ये दोषाभावबाधलक्षणः निर्दोषत्वबाधात्मको
करण्येन
=
=
=
=
=
=
दोषः न = नैवास्ति । यथा 'वृक्षः कपिसंयोगी', 'वृक्षो न कपिसंयोगी 'ति वचनद्वयार्थयोः वृक्षत्वावच्छेदेनान्वयतात्पर्ये बाधदोषसत्त्वेऽपि शाखावच्छिन्नवृक्षे कपिसंयोगान्वयमभ्युपगम्य मूलावच्छिन्नवृक्षे कपिसंयोगाभावान्वयाभ्युपगमे बाधदोषो न विद्यते तथैवात्रापि 'अवैधमांसभक्षणे दोषः, वैधमांसभक्षणे न दोषः ' इत्यन्वयतात्पर्ये नैव बाधसम्भवः 1
=
* પૂર્વપક્ષના
અભિપ્રાયથી વિરોધપરિહાર.
टीडार्थ :- शास्त्रजाय मांसभक्षाने उद्देशाने निषेध थाव. अर्थात् 'मां स भक्षयिता...' त्याहि માંસશબ્દની નિરુક્તિના બળથી અશાસ્ત્રીયમાંસભક્ષણનો નિષેધ પ્રાપ્ત થાય છે. તેમાં વિધ્યર્થનો વિધિપ્રત્યયના અર્થનો = બલવદ્ અનિષ્ટ અનનુબંધી ઈષ્ટસાધનતાનો અન્વય થાવ. મતલબ કે શાસ્ત્રબાહ્ય માંસભક્ષણની નિવૃત્તિ ઉપરોક્ત ઈષ્ટસાધનતાથી સંપન્ન છે - એવો નિષેધવાક્યનો અર્થ થાય છે. તથા 'न मांसभक्षणे दोष:' इत्याहि द्वारा ४ विधान थाय छे तेनो विषयभां शास्त्रोक्त मांसभक्षण भानो. આ રીતે વિધિવાક્યના અર્થનો અને નિષેધવાક્યના અર્થનો ક્રમશઃ વિધેયમાં અને નિષેધ્યમાં સામાનાધિકરણ્યથી એકદેશથી અન્વય કરવામાં શાસ્ત્રકારોનું તાત્પર્ય માનવાથી કોઈ દોષ નહિ આવે.
१. हस्तादर्शे 'निषेधवि' इति पाठः ।
=
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
• યોગાવિનિષ્ઠા રળતવિચાર: *
द्वात्रिंशिका - ७/१२
अन्यथा 'ज्योतिष्टोमेन स्वर्गकामो यजेत' ( ) इत्यादावपि स्वर्गादिसामान्ये यागादिकार्यताबाधप्रसङ्गात् ।
४७२
इत्थञ्चाभ्युपेयमेव; अन्यथा = “शास्त्रबाह्यमांसभक्षणमुद्दिश्यैव 'मां स भक्षयिता' इति मनुस्मृतिवचनं प्रवृत्तं, न तु मांसभक्षणत्वावच्छिन्नमुद्दिश्ये”त्यनङ्गीकारे “मांसभक्षणत्वसामानाधिकरण्येनैव 'मां स भक्षयिते'त्यतः सदोषताऽभिहिता न तु मांसभक्षणत्वावच्छेदेने" त्यनभ्युपगमे इति यावत्, 'ज्योतिष्टोमेन स्वर्गकामो यजेत' ( ) इत्यादौ अपि स्वर्गादिसामान्ये यागादिकार्यताबाधप्रसङ्गात् = व्यतिरेकव्यभिचारेण ज्योतिष्टोमादिजन्यत्वबोधाऽनुदयापत्तेः ।
=
अयं भावः गङ्गास्नानादिजन्यस्वर्गे यागादिजन्यत्वविरहेण स्वर्गत्वावच्छेदेन यागादिकार्यताज्ञानं न सम्भवति, तद्धर्मावच्छेदेन तत्प्रकारकबुद्धौ तद्धर्मविशिष्टे तदभावप्रकारकनिश्चयस्य तद्धर्मसामानाधिकर
(અહીં આશય એ છે કે માંસભક્ષણના નિષેધને ફલિત કરનારા “માં સ ભક્ષયિતા” એવા શાસ્ર વચનથી નિષેધ્ય એવા શાસ્રબાહ્ય માંસભક્ષણમાં નિષેધનો અન્વય કરવાનો અહીં અભિમત છે. અને તે નિષેધમાં બલવઅનિષ્ટ અનનુબંધી ઈષ્ટ સાધનતાનો અન્વય કરવાનો. તેથી અર્થ એવો ફલિત થશે કે ‘શાસ્ત્રબાહ્ય માંસભક્ષણનો અભાવ બલવાન એવા અનિષ્ટને નહિ લાવનાર એવું ઈષ્ટસાધન છે'. તથા ‘ન માંસમક્ષળે રોષઃ’ આવા શાસ્રવચનથી વિધેયકોટિમાં ફલિત થતું માંસભક્ષણ એ શાસ્ત્રીય = વેદશાસ્ત્રોક્ત સંસ્કારયુક્ત સમજવાનું. અને તેમાં વિધ્યર્થનો અન્વય કરવાનો. તેથી તેનો અર્થ એવો ફલિત થશે કે ‘શાસ્ત્રીય માંસભક્ષણ બલવનિષ્ટ અનનુબંધી એવું ઈષ્ટસાધન છે.' આ રીતે વિધિકોટિમાં શાસ્ત્રીય માંસભક્ષણને અને નિષેધકોટિમાં અશાસ્ત્રીય માંસભક્ષણને લેવાથી કોઈ વિરોધ દોષ અહીં નહિ આવે અથવા એક શાસ્ત્રવચનથી બીજું શાસ્રવચન બાધિત થવાનો પ્રસંગ નહિ આવે. આ દોષ આવવાની સંભાવના તો જ ઉભી થાય કે જો શાસ્ત્રીય-અશાસ્ત્રીય તમામ પ્રકારના માંસભક્ષણમાં દોષાભાવનું વિધાન માનવામાં આવે. પરંતુ એવું તો અમે વેદવાદી માનતા નથી. કારણ કે) ‘7 માંસમક્ષને ટોવ:' આ શાસ્રવચનથી માંસ સામાન્યના લક્ષણમાં = તમામ પ્રકારના માંસભક્ષણમાં નિર્દોષતાનું વિધાન કરવું અભિપ્રેત નથી. આ કારણે જ ‘માંસ નક્ષયિતા' આ શાસ્ત્રવચન દ્વારા અશાસ્ત્રીય માંસભક્ષણમાં જ દોષનું પ્રતિપાદન કરાય છે. તેનાથી શાસ્ત્રીય માંસભક્ષણમાં રહેલી નિર્દોષતા બાધિત થતી નથી. આ રીતે માનવું જરૂરી છે. * એદેશથી અન્વય માન્ય
=
અન્યથા । જો આવું માનવામાં - સ્વીકારવામાં ન આવે અર્થાત્ ‘માંસ મયતા' આવું શાસ્ત્રવચન માંસભક્ષણસામાન્યમાં = તમામ માંસભક્ષણમાં દોષનું પ્રતિપાદન નથી કરતું પણ અશાસ્ત્રીય માંસભક્ષણમાં જ દોષનું પ્રતિપાદન કરે છે આ પ્રમાણે એકદેશમાં અન્વય માનવામાં ન આવે તો ‘જ્યોતિષ્ટોમેન યનેતસ્વાિમ:' આવા શાસ્રવચનથી પણ સ્વર્ગના એક દેશમાં વિશેષપ્રકારના સ્વર્ગમાં જ્યોતિષ્ટોમ યજ્ઞની કાર્યતાનો અન્વય માનવાના બદલે સ્વર્ગ સામાન્યમાં જ્યોતિષ્ટોમ યજ્ઞની કાર્યતા માનવી પડશે. આ રીતે જો સ્વર્ગ સામાન્યને તમામ પ્રકારના સ્વર્ગને જ્યોતિષ્ટોમનું કાર્ય માનવામાં આવે તો જે વ્યક્તિએ જ્યોતિષ્ટોમ યજ્ઞ કર્યો નથી પણ દાન કરેલ છે અને દાન દ્વારા સ્વર્ગ મેળવેલ છે તે દાનજન્ય સ્વર્ગમાં જ્યોતિષ્ટોમ યજ્ઞની કાર્યતા બાધિત થશે. કારણ કે તે સ્વર્ગ યજ્ઞજન્ય નથી. (પરંતુ આ દોષના
=
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
अवैधमांसभक्षणदोषोपदर्शनम् •
४७३
इत्थं च- ‘इत्थं जन्मैव दोषोऽत्र न शास्त्राद् बाह्यभक्षणम्' । प्रतीत्यैष निषेधश्च न्याय्यो ण्येन तद्धर्मावच्छेदेन वा जायमानस्य प्रतिबन्धकत्वात् । तथापि 'ज्योतिष्टोमेन स्वर्गकामो यजेत' इत्यादिना तदा स्वर्गत्वसामानाधिकरण्येन यागादिकार्यताज्ञानमुपजायत एव तद्धर्मसामानाधिकरण्येन तत्प्रकारकबुद्धौ तद्धर्मावच्छेदेनैव जायमानस्य तदभावप्रकारकनिश्चयस्य प्रतिबन्धकत्वात् तस्य चात्रासत्त्वात् । न च गङ्गास्नानादिजन्यस्वर्गे स्वर्गत्वावच्छेदेनैव यागादिजन्यत्वाभावनिश्चयोऽस्माभिः कर्तुं शक्यते, गङ्गास्नानादिजन्यस्वर्गभिन्नस्वर्गस्यापि सत्त्वात् । ततश्च गङ्गास्नानादिजन्यस्वर्गे गङ्गास्नानादिजन्यता, तदितरस्वर्गे च अग्निहोत्रं जुहुयात् स्वर्गकामो, यमराज्यमग्निष्टोमेनाऽभियजति, सोमराज्यमुक्थेन, सूर्यराज्यं षोडशिना, स्वाराज्यमतिरात्रेण प्रजापत्यमासहस्रसंवत्सरान्तक्रतुना ← (मैत्रा. ६ / ३६ ) इति मैत्रायण्युपनिषदादिवचनतः अग्निहोत्रयागादिकार्यता निश्चीयत एव । तद्वत्प्रकृतेऽपि मांसभक्षणत्वावच्छेदेन निर्दोषताज्ञानस्य 'न मांसभक्षणे दोष' इत्यादितो जायमानस्य 'मां स भक्षयिता' इत्यादितः प्रतिबध्यत्वेऽपि मांसभक्षणत्वसामानाधिकरण्येन निर्दोषत्वप्रकारकज्ञानस्य तदप्रतिबध्यत्वात् । ततश्च स्वर्गत्वमुपलक्षणीकृत्य स्वर्गविशेषे यागादिकार्यतायास्तदितरस्वर्गविशेषे च गङ्गास्नानादिकार्यताया निश्चयवत् मांसभक्षणत्वमुपलक्षणीकृत्य वैधमांसभक्षणे निर्दोषताया वैधेतरमांसभक्षणे च जन्मलक्षणदोषवत्ताया निश्चयस्योपपत्तेः ।
यद्वा स्वर्गविशेषं बोधयित्वा तत्र यागादिजन्यता यथा विधिनैव बोध्यते तथा यज्ञाय जग्धिर्मांसस्येत्येष दैवो विधिः स्मृतः ← (म.स्मृ. ५/३१ ) इति मनुस्मृतिवचनं वैधमांसभक्षणविशेषं बोधयति तदनन्तरं तत्र निर्दोषता ‘न मांसभक्षणे दोष' इत्यादिना बोध्यते इति नैवाऽसङ्गतिः काचिदिति पूर्वपक्षाभिप्रायः ।
इत्थञ्च = 'न मांसभक्षणे दोष' इत्यत्र मांसपदस्य वैधमांसपरत्वोपदर्शनरीत्या च । अस्य चाग्रे ‘पूर्वव्याख्यानमेवादृतमि’त्यनेनान्वयः कार्यः । अष्टककारिकामाह- ' इत्थं जन्मैवे 'ति । श्रीजिनेश्वरसूरिनिवारण भाटे खेवं मानवामां आवे छे } 'ज्योतिष्टोमेन यजेत' २॥ शास्त्रवयन द्वारा स्वर्गसामान्य = તમામ પ્રકારના સ્વર્ગ પ્રત્યે જ્યોતિષ્ટોમ યજ્ઞ કારણ નથી પણ અમુક પ્રકારના સ્વર્ગ પ્રત્યે જ તે यज्ञ अरा छे. खाम भूज शास्त्रमा 'स्वर्गकामः' आ रीते स्वर्ग सामान्यनो उल्लेख थवा छतां जाध દોષના નિવારણ માટે સ્વર્ગના એક દેશમાં = વિશેષ પ્રકારના સ્વર્ગમાં તે યજ્ઞની કાર્યતા સ્વીકારવામાં આવે છે. અર્થાત્ અમુક પ્રકારની વિશેષતાવાળા સ્વર્ગ પ્રત્યે યજ્ઞ કારણ છે અને અન્ય પ્રકારની વિશેષતાવાળા સ્વર્ગ પ્રત્યે દાનાદિ કારણ છે. આ રીતે માનવાથી ઉપરોક્ત બાધ દોષ આવતો નથી. આમ એકદેશમાં અન્વય = સામાનાધિકરણ્યથી અન્વય કરવો યોગ્ય છે, નહિ કે અવચ્છેદકઅવચ્છેદેન अन्वय ४ रीते 'मां स भक्षयिता' वयनथी के घोषनुं विधान थाय छे ते पहा मांसभक्षएा સામાન્યમાં = તમામ પ્રકારના માંસના ભક્ષણમાં નહિ પણ માંસત્વસામાનાધિકરણ્યથી = માંસભક્ષણના એક દેશમાં વિશેષ પ્રકારના માંસભક્ષણમાં અશાસ્ત્રીય માંસભક્ષણમાં થાય છે તેમ માનવું જરૂરી છે. પછી પૂર્વોક્ત બાધ દોષને કોઈ અવકાશ રહેતો નથી.)
'इत्थं ।' खा रीते शास्त्रीय मांसभक्षशमां निर्दोषता भने अशास्त्रीय मांसलक्षएामां
१. हस्तादर्शे '... लक्षणं' इत्यशुद्धः पाठः ।
=
•
=
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
• अष्टकगतपूर्वव्याख्याऽऽदरः
द्वात्रिंशिका - ७/१२
आगमात् बाह्यभक्षणं
वाक्यान्तराद् गतेः ।।' (अष्टक. १८/४ ) इत्यत्र 'ने'त्यादौ पूर्वपक्षाभिप्रायेण ' नैवं, यतः शास्त्राद् बाह्यभक्षणं प्रतीत्यैष जन्मलक्षणो दोषो निषेधश्च निरुक्तबलप्रापितः' इति पूर्वव्याख्यानमेवाऽऽदृतम् । कृता तद्व्याख्या चैवम् इत्थम् = अनेन प्रकारेण, भक्षकस्य भक्षणीयत्वप्राप्तिलक्षणेन, यद् जन्म उत्पत्तिस्तद् एव, किमपरदोषगवेषणेन, दोषो दूषणं, अनर्थावाप्तिरित्यर्थः, अत्र = मांसभक्षणे, ततः कथ ( कि) मुक्तम्, “न मांसभक्षणे दोषः " ? इति हृदयम् । अत्र किल परः प्राहः न = नैव यद्भक्षकस्य भक्षणीयत्वप्राप्तेर्मांसभक्षणे दोष इति । कुत इत्याह यतः, शास्त्राद् बहिर्भूतमांसादनं प्रतीत्य आश्रित्य एषः = अनन्तरोक्तः इत्थंजन्मलक्षणो दोषः, न पुनः शास्त्रीयमांसभक्षणे, तथा निषेधश्च = मांसभक्षणप्रतिषेधोऽपि, "मां स भक्षयिता” इत्यादिनिरुक्तबलप्रापितः, शास्त्राद् बाह्यभक्षणमेव प्रतीत्य न्याय्यः = उपपन्नः । कथं वाक्यान्तरात् = "मांस भक्षयिता” इत्यादिवाक्यापेक्षया यदन्यद् वाक्यं तद्वाक्यान्तरं तस्मात् गतेः परिच्छित्तेः, मांसभक्षणस्येति गम्यम् । अथवा इत्थं जन्मैव दोषोऽत्र इत्येकं तावद्दूषणम् । तथा अपरम्, न = नैव 'शास्त्राद् बाह्यभक्षणं प्रतीत्य,' एषः = अनन्तरोक्तः “न मांसभक्षणे दोषः " इत्येवंलक्षणः, निषेधो = मांसभक्षणे दोषप्रतिषेधः, 'चशब्दो' दूषणान्तरसमुच्चयार्थः, न्याय्यः = सङ्गतः, वक्ष्यमाणप्रोक्षितादिविशेषणमांसादन एव दोषनिषेधो न्याय्यः शास्त्रोक्तत्वादेव, न पुनः सामान्येनेति भावः । कुत एतदिति चेदित्यत आह वाक्यान्तराद् गतेः इति, “न मांसभक्षणे दोषः” इत्येवंविधात् सामान्यत एव मांसादनदोषाऽभावप्रतिपादनपराद् वांक्याद् यदन्यत् “प्रोक्षितं भक्षयेत्” इत्यादि वक्ष्यमाणं वा वाक्यं तद् वाक्यान्तरं तस्मात्, गतेः परिच्छित्तेः, शास्त्रोक्तत्वेन मांसादनविशेषस्य निर्दोषतयाऽवगमादित्यर्थः ← ( अ.वृ. १८/४ ) इति । अत्र = दर्शितकारिकाव्याख्यायां 'ने'त्यादी अष्टककारिकाद्वितीयपादे 'न, शास्त्राद्' इत्यादिविवरणे पूर्वपक्षाभिप्रायेण याज्ञिकमतापेक्षया 'नैवं प्रोक्षितमांसभक्षकस्य भक्षणीयत्वप्राप्तिनिबन्धनजन्मान्तरार्जनलक्षणो दोषो नैव सम्भवति, यतः = यस्मात्कारणात् शास्त्राद् बाह्यभक्षणं = वेदाऽविहितमांसभक्षणं प्रतीत्यैष जन्मलक्षणः = पुनर्जन्मात्मको दोषः निषेधश्च मांसभक्षणप्रतिषेधोऽपि 'मां स भक्षयिता' इत्यादिनिरुक्तबलप्रापितः शास्त्राद् बाह्यमांसादनमेवाश्रित्य' इति श्रीजिनेश्वरसूरिकृतं पूर्वव्याख्यानमेव आदृतं अस्माभिः; न तु अथवा इत्थं 'जन्मैव दोषोऽत्र' इत्येकं तावद्दषणं तथाऽपरं જન્માન્તરઉપાર્જનરૂપ દોષ- આમ સામાનાધિકરણ્યથી ઉદ્દેશ્યએકદેશથી અન્વય કરવાનું પૂર્વપક્ષીનું જે તાત્પર્ય છે તેના લીધે અષ્ટકજીના ૧૮/૪ શ્લોકની વ્યાખ્યામાં વ્યાખ્યાકારશ્રીએ જે બે વ્યાખ્યા કરી છે તેમાંથી પ્રથમ પ્રકારની વ્યાખ્યાને જ અમે આદરેલ છે, બીજી વ્યાખ્યા નહિ.
=
=
તાત્પર્ય એ છે કે ૧૮ મા અષ્ટકજીના ચોથા શ્લોકની વ્યાખ્યામાં શ્રી જિનેશ્વરસૂરિજી મહારાજે પૂર્વપક્ષના અભિપ્રાયથી ‘’ ઈત્યાદિ દ્વારા જણાવેલ છે કે ‘શાસ્ત્રીય માંસભક્ષણથી જન્માન્તર પ્રાપ્તિસ્વરૂપ घोष नहि भावे, अर। } 'मां स भक्षयिता' वयन द्वारा सूचित थतो भवान्तरपार्थन३पी घोष तथा માંસની નિરુક્તિના = વ્યુત્પત્તિના બળથી પ્રાપ્ત થતો નિષેધ અશાસ્ત્રીય માંસભક્ષણને આશ્રયીને છે.........’ પૂર્વપક્ષીના અભિપ્રાયથી કરવામાં આવેલી આ પ્રથમ પ્રકારની વ્યાખ્યાનો જ અમે (ગ્રંથકારશ્રીએ) અહીં
४७४
=
=
=
=
=
=
=
=
•
=
=
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
• વિશેષતાર્યદીપાવોપર્શનમ્ •
४७५ 'शास्त्राद् बाह्यभक्षणं प्रतीत्य सामान्यत इत्यर्थः नैष निषेधः' इति तु व्याख्यानं विशेषतात्पर्ये परस्येष्टमेव । विशेषतात्पर्य ग्रहोपायमाह यतः स्मृतम् ।।१२।। प्रोक्षितं भक्षयेन्मांसं ब्राह्मणानां च काम्यया। यथाविधि नियुक्तस्तु प्राणानामेव चात्यये ।।१३।। न = नैव शास्त्राद् बाह्यभक्षणं प्रतीत्य एषः = अनन्तरोक्तः 'न मांसभक्षणे दोषः' इत्येवंलक्षणो निषेधः = मांसभक्षणे दोषप्रतिषेधः 6 इत्येवं तत्कृतमुत्तरव्याख्यानमादृतमस्माभिः । कुतः ? इत्याश-ङ्कायामाह 2 “શાસ્ત્રી વાણીમક્ષ = વેાગવિદિતમાંસાનું પ્રતીત્વ = અવસ્થ’ રૂતિ સામાન્યતઃ = वैधाऽवैधमांसादनमाश्रित्य इत्यर्थः, न = नैव एषः = 'न मांसभक्षणे दोषः' इत्येवंलक्षणः निषेधः = मांसभक्षणदोषप्रतिषेधः प्रतिपादितः स्यात् 6- इति तु व्याख्यानं = स्याद्वादिकृतदूषणापादनं 'वैधमांसभक्षणमेवाऽस्माभिर्निर्दोषतयाऽङ्गीक्रियते न तु वेदाऽविहितमांसभक्षणमपी'त्येवं विशेषतात्पर्ये परस्य = याज्ञिकस्य इष्टमेव । ततश्चोत्तरव्याख्याऽस्माभिर्नाभ्युपेयते इति पूर्वपक्षाशयः । ननु निरुक्तं विशेषतात्पर्यं भवद्भिः कथं गृहीतमिति मुग्धाशङ्कायामाह- विशेषतात्पर्यग्रहोपायं = दर्शिततात्पर्यविशेषोन्नयनोपायं મૂવાર લોદ - યતઃ = યમરિપત્ મૃતં = મનુસ્મૃતિ (મૃ.પ/ર૭) પ્રોમ્ II૭/૧રી
मनुना यत् स्मृतं तदेवाह - 'प्रोक्षितमिति । एतत्कारिकां व्याख्यानयता कुल्लूकभट्टेन मन्वर्थमुक्ताઆશ્રય કરેલ છે. પરંતુ બીજી વ્યાખ્યાનો નહિ. “અથવા' કહેવા દ્વારા અષ્ટકજીના એ શ્લોકની બીજી વ્યાખ્યા કરતાં શ્રીજિનેશ્વરસૂરિજી મહારાજે ઉત્તરપક્ષી તરફથી જણાવેલ છે કે “આ રીતે માંસભક્ષણની વ્યુત્પત્તિ દ્વારા માંસભક્ષણમાં જન્માન્તર ઉપાર્જનસ્વરૂપ એક દોષ તો છે જ. ઉપરાંત શાસ્ત્રબાહ્ય માંસભક્ષણને આશ્રયીને એટલે કે સામાન્યથી માંસભક્ષણને આશ્રયીને નિષેધ = દોષનિષેધ = નિર્દોષતા નહિ જણાવી શકાય.' આ રીતે ઉત્તરપક્ષ તરફથી જે બીજી વ્યાખ્યા કરેલ છે તેનો અમે (ગ્રંથકારશ્રીએ) સ્વીકાર કરેલ નથી. કારણ કે પૂર્વોક્ત વિશેષ પ્રકારનું તાત્પર્ય પૂર્વપક્ષીને માન્ય હોવાથી તે રીતે તો એવી વ્યાખ્યા પૂર્વપક્ષીને ઈષ્ટ જ છે. પૂર્વપક્ષીએ સામાનાધિકરણ્યથી = એકદેશથી અન્વયનું તાત્પર્ય જણાવતી વખતે શાસ્ત્રબાહ્ય માંસભક્ષણને દોષયુક્ત = જન્માન્તરપ્રાપ્તિરૂપ કલંકવાળું જ માનેલ છે. શાસ્ત્રસંસ્કારશૂન્ય માંસભક્ષણને નિર્દોષ માનવા પૂર્વપક્ષી પણ તૈયાર નથી જ. પૂર્વપક્ષી “ર માસમક્ષ કોષ:” આ વચન દ્વારા શાસ્ત્રીય માંસભક્ષણને નિર્દોષ કહે છે. તે વચનથી માંસભક્ષણ સામાન્યને પૂર્વપક્ષી નિર્દોષ કહેતા જ નથી. માટે તેવું સિદ્ધ ન થઈ શકે તેમાં પૂર્વપક્ષીને તો “ભાવતું હતું અને વૈધે કીધું.” એના જેવું થઈ જશે. માટે ઉત્તરપક્ષીય તરફથી તેવી વ્યાખ્યા કરીને પૂર્વપક્ષ સામે દોષોભાવન કરી શકાતું નથી.
શાસ્ત્રીય માંસભક્ષણમાં નિર્દોષતાનું વિધાન અને અશાસ્ત્રીય માંસભક્ષણમાં નિર્દોષતાનો નિષેધ આવા પ્રકારના વિશિષ્ટ તાત્પર્યનું જ્ઞાન કઈ રીતે કરવું? એના જવાબમાં યજ્ઞવાદી તરફથી એમ કહેવામાં આવે છે કે – કારણ કે મનુસ્મૃતિમાં જણાવેલ છે કે ... (મનુસ્મૃતિના પાંચમા અધ્યાયના ૨૭ માં શ્લોકમાં જે જણાવેલ છે. તે જ વાતને હવે જણાવે છે.) (૧૨)
હ માંસભક્ષણવિધાન- વૈદિક ફ ગાથાર્થ :- બ્રાહ્મણોની સંમતિથી વિધિમુજબ પ્રોક્ષિત માંસને ખાવું જોઈએ. નિયુક્ત વ્યક્તિએ માંસ ખાવું જોઈએ. અથવા પ્રાણોના નાશ થતો હોય તો માંસ ખાવું. (૭/૧૩) ૨. મુદ્રિતપ્રતો .. પ્રદોપાય..' તિ પાઠ: | ૨. “રા' તિ અષ્ટપ્રવરને (૨૮-૧)
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
• प्रोक्षितपलादनप्रतिपादनम्
वैदिकमन्त्राऽभ्युक्षितं भक्षयेत्
=
प्रोक्षितमिति । प्रोक्षितं पिशितं अश्नीयाद् मांसं ब्राह्मणानां च काम्यया' = इच्छया = द्विजभुक्तावशेषं प्रति तदनुज्ञया विधिः न्यायो यत्र यागश्राद्ध-प्राघूर्णकादौ प्रक्रिया तस्याऽनतिक्रमेण यथाविधि । तत्र यागविधिः 'पशुमेधाऽश्वमेधादिशास्त्रसिद्धः । श्राद्धविधिस्तु 'द्वौ मासौ मत्स्यमांसेन' (मनु. ३/२६८) इत्यादिप्रसिद्धः ।
वल्यां→ प्रोक्षितं भक्षयेदिति परिसङ्ख्या वा स्यान्नियमविधिर्वा स्यात्तत्र परिसङ्ख्यात्वे 'प्रोक्षितादन्यन्न भक्षणीयमि'ति वाक्यार्थः स्यात् । स चानुपाकृतमांसानीत्यनेनैव निषेधात् प्राप्तस्तस्मान्मन्त्रकृतप्रोक्षणाख्यसंस्कारयुक्तयज्ञहुतपशुमांसभक्षणमिदं यज्ञाङ्गं विधीयते । अत एवाऽसंस्कृतान्पशून्मन्त्रैरित्यस्यानुवादं वक्ष्यति । ब्राह्मणानां च यदा कामना भवति तदावश्यं मांसं भोक्तव्यमिति तदा ( ? द ) पि नियमत एकवारं भक्षयेत्, ‘सकृद् ब्राह्मणकाम्यये ति ( ) यमवचनात् । तथा श्राद्धे च मधुपर्के च ' समांसो मधुपर्क' ( ) इति गुह्यवचनान्नियुक्तेन नियमान्मांस भक्षणीयमिति । अत एव नियुक्तस्तु यथान्यायमित्यक्रमदोषं वक्ष्यति। प्राणात्यये चाहारान्तराभावनिमित्तके व्याधिहेतुके वा नियमतो मांसं भक्षयेत् ← ( म. स्मृ. ५/ २७ म.मु.) इत्युक्तम् । तदुक्तं कूर्मपुराणे अपि प्रोक्षितं भक्षयेदेषां मांसं च द्विजकाम्यया । यथाविधि नियुक्तं च प्राणानामपि चाऽत्यये ।। ← ( कू.पु. उपरि १७/३९) इति ।
=
श्रीजिनेश्वरसूरिभिस्तु प्रकृतकारिकाव्याख्याने अष्टकप्रकरणवृत्तौ प्रोक्षितं वैदिकमन्त्राभ्युक्षितं भक्षयेत् अश्नीयात् मांसं पिशितं ब्राह्मणानां = द्विजानां, 'चशब्दो' विशेषणसमुच्चये, काम्यया इच्छया, द्विजभुक्तावशेषं प्रति तदनुज्ञया, 'विधि' ययः, या यत्र याग - श्राद्ध - प्राघूर्णकादौ प्रक्रिया तस्याSनतिक्रमेण यथाविधि । तत्र यागविधिः पशुमेधाश्वमेधादिविधायकशास्त्रविहितः । श्राद्धविधिस्तु मांसविशेषापेक्षोऽयम् “औरभ्रेणेह चतुरः, शाकुनेन तु पञ्च वै ।। षण्मासांश्छागमांसेन, पार्षतीयेन सप्त वै । अष्टावेणस्य मांसेन, शौकरेण नवैव तु ।। दश मासांस्तु तृप्यन्ति, वराह - महिषामिषैः । कूर्मशशकमांसेन, मासानेकादशैव तु ।। संवत्सरं तु तृप्यन्ति, पयसा पायसेन तु । ” ( मनुस्मृति ३ / २६८-७१) प्राघूर्णकविधिस्तु याज्ञवल्क्योक्तोऽयं, “ महोक्षं वा महाजं वा, श्रोत्रियाय प्रकल्पयेत्,” (याज्ञवल्क्यस्मृति-१/१७९) इति । तथा नियुक्तस्तु = गुरुभिर्व्यापारित एव नियुक्तशब्दस्य वा यथाविधीि विशेषणम्, तुशब्द एवकारार्थः । तथा प्राणानामेव इन्द्रियादीनामेव, न तु द्रव्यादीनाम्, 'का' शब्दः पक्षान्तरद्योतकः, अत्यये = विनाशे, उपस्थिते इति शेषः, मांसं भक्षयेदित्यनुवर्तते, आत्मा हि रक्षणीयः, यदाह “ सर्वत्र एवात्मानं गोपयेत्, ” ( ) ← (अ.प्र.१८/५ वृ.) इत्थमुक्तम् ।
=
श्राद्धविधिस्तु द्वौ मासौ मत्स्यमांसेने त्यादिप्रसिद्धः । तत्प्रसिद्धिश्च साम्प्रतं मनुस्मृती → द्वौ मासौ मत्स्यमांसेन त्रीन्मासान् हारिणेन तु । औरभ्रेणाथ चतुरः शाकुनेनाथ पञ्च वै ।।
ટીકાર્થ :- વેદમાં જણાવેલા મંત્રોથી સંસ્કારિત થયેલું = પ્રોક્ષિત માંસ ખાવું જોઈએ. બ્રાહ્મણોએ ખાઈ લીધા પછી બચેલ પ્રોક્ષિત માંસને બ્રાહ્મણોની સંમતિથી વિધિમુજબ ખાવું. વિધિ શબ્દનો અર્થ છે યજ્ઞ, શ્રાદ્ધ, પ્રાથૂર્ણક વગેરેની પ્રક્રિયા સ્વરૂપ ન્યાય. તેમાં યજ્ઞની વિધિ તો પશુમેધ, અશ્વમેધ યજ્ઞ વગેરે શાસ્ત્રમાં પ્રસિદ્ધ છે. શ્રાદ્ધવિધિ તો ‘બે માસ સુધી માછલીના માંસથી પિતરોને તૃપ્તિ થાય છે.... ઈત્યાદિરૂપે મનુસ્મૃતિ (૩/૨૬૮) વગેરેમાં પ્રસિદ્ધ છે.
.१. हस्तादर्शे 'काम्येच्छया' इत्यशुद्धः पाठः । २
हस्तादर्शे 'या' इति पाठः । ३. हस्तादर्शे 'पश्वश्व..' इति पाठः ।
४७६
=
=
=
=
=
·
द्वात्रिंशिका-७/१३
=
=
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
• वैधाऽवैधपलाऽदनपरामर्शः •
४७७
प्राघूर्णकविधिस्तु याज्ञवल्क्योक्तोऽयं 'महोक्षं वा महाजं वा श्रोत्रियाय प्रकल्पयेदिति (या. स्मृ. अ.१ श्लोक-१७९) ।
तथा नियुक्तस्तु = गुरुभिर्व्यापारित एव तथा प्राणानामेव इन्द्रियादीनामेव चात्यये = विनाशे' उपस्थिते इति शेषः, आत्मा हि रक्षणीयः । यदाह 'सर्वत्र एवात्मानं गोपयेत्' ( ) इति ।। १३ ।। नैतन्निवृत्त्ययोगेन तस्याः प्राप्तिनियन्त्रणात् । प्राप्ते तस्याः निषेधेन यत एतदुदाहृतम् ।। १४ । षण्मासांश्छागमांसेन पार्षतेन च सप्त वै । अष्टावेणस्य मांसेन रौरवेण नवैव तु ।। दशमासांस्तु तृप्यन्ति वराह - महिषामिषैः । शश- कूर्मयोस्तु मांसेन मासानेकादशैव तु ।। संवत्सरं तु गव्येन पयसा पायसेन च । वार्षीणसस्य मांसेन तृप्तिर्द्वादशवार्षिकी । ← (म.स्मृ.३/२६८-२६९-२७०-२७१) इत्थमवगन्तव्या । प्राघूर्णकविधिस्तु याज्ञवल्क्योक्तोऽयं 'महोक्षं वा महाजं वा श्रोत्रियायोपकल्पयेदिति । साम्प्रतमुपलभ्यमानायां याज्ञवल्क्यस्मृतौ 'सत्क्रियान्वासनं स्वादु भोजनं सूनृतं वचः ।। ← ( या. व. स्मृ. आचारप्रकरणे-गृहस्थधर्मप्रकरण- १७९) इति कारिकोत्तरार्द्धः । इन्द्रियादीनामेव च विनाशे समुपस्थिते । तदुक्तं बृहत्पराशरस्मृती' भक्ष्यं प्राणात्यये मांसं श्राद्धयज्ञोत्सवेष्वपि ' ← (बृ.परा. ६/३२३) इति । तदुक्तं मनुस्मृती महाभारते च आत्मानं सततं रक्षेत् ← (मनु. ७/२१२, म.भा.आदिपर्व-१५७/२७, म.भा. उद्योग. ३७/१८ ) इति । प्रकृते आत्मनि रक्षिते सर्वं रक्षितं भवति ← (चा. सू. ८४ ) इति चाणक्यसूत्रमपि स्मर्तव्यम् । तदुक्तं बार्हस्पत्यसूत्रे अपि शरीरं सर्वदा रक्षेच्च ← (बा.सू.१/९३) इति । 'न हिंस्यात् सर्वभूतानि' (छांदो.अ.८, कू.पु.२/१६/१, प.पु.१/५५/१, म.भा.शांति.२८४/६) इति छान्दोग्योपनिषत्-कूर्मपुराण- पद्मपुराण-महाभारतदर्शितः तु उत्सर्गः दुर्बलत्वाद् बाध्यतेऽत्र, ‘अपवादैरुत्सर्गा बाध्यन्त' इति न्यायादिति भावः ।
'प्रोक्षितं भक्षयेदिति मनुस्मृतिवचनान्यथानुपपत्त्या शास्त्रबाह्यमांसभक्षणं प्रतीत्य जन्मलक्षणो दोषः 'मां स भक्षयिता' इति मनुस्मृतिवचनादवगन्तव्यो न तु वैधाऽवैधमांसभक्षणमाश्रित्येति । इत्थमेव “ नाSद्यादविधिना मांसं विधिज्ञोऽनापदि द्विजः । जग्ध्वा ह्यविधिना मांसं प्रेत्य तैरद्यतेऽवशः || ” ( म. स्मृ. ५/३३) इति मनुस्मृतिवचनसङ्गतेरिति । कृत्वा च विधिवच्छ्राद्धं पश्चात्तत्स्वयमश्नुते । नाद्यादविधिना मांसं मृत्युकालेऽपि धर्मवित् ।। ← (बृ.परा. ६ / ३२४ ) इति बृहत्पराशरस्मृतिवचनाच्छास्त्रबाह्यપ્રાપૂર્ણકવિધિ તો યાજ્ઞવલ્ક્યસ્મૃતિમાં આ મુજબ જણાવેલ છે કે ‘મોટા બળદ અથવા મોટા બકરાને શ્રોત્રિય બ્રાહ્મણ માટે રાંધવો' તથા ગુરુઓ વડે આદેશ કરાયેલ વ્યક્તિએ જ તે ખાવું. તથા ઈન્દ્રિય વગેરે પ્રાણોનો જ વિનાશ જો ઉપસ્થિત થયો હોય તો માંસ ખાવું. કારણ કે ‘સર્વ પ્રકારે આત્માની રક્ષા કરવી' આ શાસ્ત્રોક્તિથી જણાય છે કે આત્મા ખરેખર રક્ષા કરવા લાયક જ છે. (૭/૧૩)
વિશેષાર્થ :- ઉપરોક્ત શાસ્રવચનો દ્વારા માંસભક્ષણનું વિધાન થાય છે. માટે એવું ફલિત થાય છે } वेदशास्त्रसंस्डारयुक्त भांसलक्षानुं विधान 'न मांसभक्षणे दोषः' द्वारा थाय छे. तथा 'मां स भक्षयिता' ઈત્યાદિ દ્વારા અશાસ્ત્રીય માંસભક્ષણનો નિષેધ થાય છે. (૭/૧૩) હવે ગ્રંથકારશ્રી જવાબ આપે છે. * પૂર્વપક્ષીના તાત્પર્યમાં અસંગતિનું પ્રદર્શન #
ગાથાર્થ :- આ વાત બરાબર નથી. કેમ કે તે રીતે માંસભક્ષણની નિવૃત્તિ અસંભવ છે. આનું કારણ १. हस्तादर्शे ' ..शयेप..' इत्यशुद्धः पाठः । २. हस्तादर्शे 'गोपाये' इति पाठ: । ३. हस्तादर्शे 'प्राप्तायास्य' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७८ • प्राप्तप्रतिषेधपरीक्षणम् •
द्वात्रिंशिका-७/१४ नैतदिति । एतद् = विशेषपरत्वेन विधि-निषेधोभयसमाधानं प्रकृते न युक्तं, निवृत्त्ययोगेन = मांसभक्षणनिवृत्त्यसम्भवेन, तस्याः = निवृत्तेः प्राप्तिनियन्त्रणात् = प्राप्तिनियमनात्, ‘प्राप्तमेव प्रतिषिध्यते' इति न्यायात् । 'तर्हि प्रोक्षितादिविधिना प्राप्तमेव निषिध्यताम्', मांसभक्षणनिषेधो वेदविहितमांसभक्षणविधानञ्च स्पष्टमेव प्रतीयेते इति पूर्वपक्षाभिप्रायः ।।७/१३।।
ग्रन्थकार उत्तरपक्षयति- 'नेति ।
एतद् = विशेषपरत्वेन विधि-निषेधोभयसमाधानं = 'न मांसभक्षणे दोषः' इति विधिर्वैधमांसभक्षणनिर्दोषतापरः ‘मां स भक्षयिता' इति निषेधश्चाऽवैधमांसभक्षणदुष्टत्वप्रतिपादनप्रवण इति याज्ञिकोपदर्शितमनेकान्तवाद्युद्भावितदूषणनिवर्तकवाक्यव्यापारणं प्रकृते न = नैव युक्तम् । तथाहि - भवद्भिरप्राप्तं मांसभक्षणं प्रतिषिध्यते आहोस्वित्प्राप्तम् ? इति विमलविकल्पयुगलमत्रावतरतीत्याशयेनाह - मांसभक्षणनिवृत्त्यसम्भवेन = 'निवृत्तिस्तु महाफला' इत्येनेनोक्ताया महाफलाया मांसादननिवृत्तेरसम्भवेन प्रथमो विकल्पो नानवद्यः । तदसम्भवे हेतुमाह - निवृत्तेः शास्त्रोक्तायाः प्राप्तिनियमनात्, प्राप्तमेव = प्रमाणान्तरेण प्रसक्तमेव प्रतिषिध्यत इति न्यायात्, अन्यथा गगनभक्षणमपि प्रतिषिध्येत । मानान्तराऽप्राप्ताया निवृत्तेमहाफलत्वाभ्युपगमे तु मांसभक्षणस्येवाकाशभक्षणस्याऽपि निवृत्तेर्महाफलत्वं स्यात् ।
एतेन ‘अप्राप्ते शास्त्रमर्थवदिति न्यायेन मानान्तराप्राप्तमांसभक्षणस्यैव निवृत्तिप्रतिपादने शास्त्रसाफल्यमित्यपि निरस्तम्, एतन्न्यायस्य विधेयार्थे एव प्रवर्तनाच्च । ‘यावदप्राप्तं तावदेव विधीयते' इत्येवैतन्न्यायतात्पर्यं, न तु ‘यावदप्राप्तं तावदेव निषिध्यत' इति तत्तात्पर्यम्, ऊषरवृष्टिन्यायापातात्। एतेन → मांसभक्षणमयुक्तं सर्वेषाम् - (चा.सू.५६३) इति चाणक्यसूत्रमपि व्याख्यातम् ।
परो द्वितीयविकल्पमङ्गीकरोति- तीति । प्रोक्षितादिविधिना प्राप्तमेव मांसभक्षणं निषिध्यतां = એ છે કે નિવૃત્તિ તો પ્રાપ્તિથી નિયંત્રિત છે. પ્રાપ્ત એવા માંસભક્ષણને ઉદેશીને તો નિવૃત્તિની તમે ના પાડો છો. કારણ કે તમારા શાસ્ત્રમાં આ મુજબ જણાવેલ છે કે [આ વાત આગળની ગાથામાં કહેવાશે. (૭/૧૪)
ટીકાર્થ :- શાસ્ત્રીય માંસભક્ષણનું વિધાન અને અશાસ્ત્રીય માંસભક્ષણનો નિષેધ- આ રીતે વિશેષ તાત્પર્યનું પ્રતિપાદન કરવાની ઈચ્છાથી પૂર્વપક્ષીએ જે સમાધાન આપેલ છે તે સંગત નથી. કારણ કે આવું માનવામાં માંસભક્ષણની નિવૃત્તિ જણાવેલ છે તે અસંભવ બની જશે. તે એટલા માટે કે નિવૃત્તિ પ્રાપ્તિથી નિયત્રિત છે. આની પાછળ “પ્રાપ્ત = પ્રસક્ત હોય તેનો જ નિષેધ થાય છે' આવો તર્ક કામ કરે છે. (શાસ્ત્રબાહ્ય માંસભક્ષણ તો પ્રાપ્ત જ ન હોવાથી તેનો નિષેધ કરી શકાતો નથી. જો અપ્રાપ્તનો ५९ निषे५ थ६ तो डोय मने तना निवृत्ति महासवान नी ती डोय तो 'गगनं न भक्षयेत्' આ રીતે ગગનભક્ષણનો પણ નિષેધ શાસ્ત્રકારોએ કરવો જોઈએ. તથા ગગનભક્ષણનો ત્યાગ કરનાર તમામ જીવોને તેની નિવૃત્તિનું મહાફળ મળવું જોઈએ. પણ તેવું થતું નથી.) માટે અપ્રાપ્ય એવા શાસ્ત્રબાહ્ય માંસભક્ષણનો નિષેધ અસંગત છે તથા તેની નિવૃત્તિનું મહાફળ મળવું પણ તદન અનુચિત જ ઠરે છે. भाटे 'निवृत्तिस्तु महाफला' ॥ . ४ शास्ववयन छ ते. असंगत बनी ४0.
હ પ્રાપ્તિપૂર્વક પ્રતિષેધ વિચાર ? પૂર્વપક્ષ :- અપ્રાપ્ય એવા અશાસ્ત્રીય માંસભક્ષણનો નિષેધ ન થઈ શકતો હોય તો પ્રાપ્ત એવા
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
• निषिद्धकर्मकारिणो दोषपञ्चकाssवेदनम् •
४७९
न, 'प्राप्ते तस्या: २ = निवृत्तेः निषेधेन', 'निषिद्धकर्मकरणे पापप्रचयस्यैव सम्भवात्तस्या महाफलत्वाऽनुपपत्तेः । यत एतदुदाहृतं भवद्ग्रन्थे ।।१४।।
यथाविधि नियुक्तस्तु यो मांसं नात्ति वै द्विजः । स प्रेत्य पशुतां याति सम्भवानेकविंशतिम् ।। १५ । । यथाविधीति । यथाविधि = शास्त्रीयन्यायाऽनतिक्रमेण नियुक्तः = गुरुभिर्व्यापारितः, तुः पुन
=
'मां स भक्षयिता' इत्यनेन प्रतिषिध्यतां, तन्निवृत्तेरेव महाफलत्वं भविष्यतीति चेत् ? उत्तरपक्षयति नेति । प्राप्ते शास्त्रविधिना कर्तव्यत्वेनोपस्थिते सति निवृत्तेः शास्त्रविहितप्रतियोगिकनिवृत्तेः निषेधेन = भवदीयग्रन्थे प्रतिषेधकरणेन प्रोक्षितमांसभक्षणनिवृत्तेर्भवच्छास्त्रानुसारेण महाफलत्वाऽसम्भवात्, प्रत्युत निषिद्धकर्मकरणे = निषिद्धस्य प्रोक्षितमांसादननिवृत्तिलक्षणस्य कर्मणः करणे पापप्रचयस्यैव सम्भवात् तस्याः = प्रोक्षितपलादननिवृत्तेः महाफलत्वानुपपत्तेः 'निवृत्तिस्तु महाफला' इति वृथोदितं । तदुक्तं बृहत्पराशरस्मृतौ क्षीणायुस्त्वं दरिद्रत्वमप्रजात्वञ्च रोगिता । गर्हितत्वं च लोकेषु विदुर्निषिद्धकारिणः ।। ← (बृ. परा. ६ / १७३ ) इति ।
साक्षेपपरिहारमेवमेवोक्तं अष्टकप्रकरणे अत्रैवासावदोषश्चेन्निवृत्तिर्नास्य सज्यते । अन्यदाऽभक्षणादत्राऽभक्षणे दोषकीर्तनात् ।। (अ.प्र. १८ / ६ ) ← इति । तद्वृत्तिस्तु अत्रैव अनन्तराभिहित एव प्रोक्षितादिविशेषणमांसभक्षणे, अन्यत्र तु दोष एव असौ = यः “न मांसभक्षणे दोषः" इत्यनेन वचसाभ्युपगतः, अदोषो दोषाभावः, चेद् = यद्येवं मन्यसे तदेतिशेषः, किं दूषणमित्याह, निवृत्तिः विरतिः, न = नैव, अस्य = मांसभक्षणस्य, सज्यते = प्राप्नोति । कुतः ? इत्याह, अन्यदा = अन्यस्मिन् प्रोक्षितादिमांसविशेषणाभावकाले, अभक्षणात् = अनभ्यवहरणात् उक्तविधिव्यतिरेकेण हि मांसं न भक्ष्यते । अतो मांसभक्षणस्याप्राप्तेर्निवृत्तिर्नास्य प्रसज्यत इत्युच्यते, प्राप्तिपूर्वको हि निषेधः सफलो भवतीति । अथ प्रोक्षितादिविशेषणसद्भावे निवृत्तिर्भविष्यतीति “ निवृत्तिस्तु महाफला ” इति वचः सफलीभविष्यतीत्यत्राह, अत्र = प्रोक्षितादिविशेषणसद्भावे, अभक्ष अनशने मांसस्य दोषकीर्तनात् = दूषणाभिधानात्, निवृत्तिर्नास्य प्रसज्यते इति प्रकृतमिति ( अ.वृ. १८/६ ) ← बोध्या ।।७/१४ ।।
परकीयग्रन्थसंवादमाह - 'यथे 'ति । साम्प्रतं मनुस्मृतौ तु
नियुक्तस्तु यथान्यायं यो मांसं नाऽत्ति शास्त्रीय मांसभक्षएानो ४ निषेध थाव आ रीते पए। 'निवृत्तिस्तु महाफला' आा शास्त्रवयन संगत थ ४शे. ઉત્તરપક્ષ :- ના, આમ પણ કહી શકાતું નથી. કારણ કે ભક્ષણપ્રાપ્ત એવા પ્રોક્ષિત માંસના ભક્ષણનો ત્યાગ કરવાનો તમારા શાસ્ત્રમાં નિષેધ કરેલ છે. અને આ રીતે નિષિદ્ધ કાર્ય નિષિદ્ધ એવી પ્રોક્ષિતમાંસભક્ષણનિવૃત્તિ આચરવામાં આવે તો પાપનો ઢગલો જ ભેગો થાય. માટે પ્રોક્ષિત માંસના ભક્ષણની નિવૃત્તિ મહાફળવાળી બની ન શકે. કારણ કે તમારા જ શાસ્ત્રમાં જણાવેલ છે કે (૭/૧૪) ગાથાર્થ :- વિધિમુજબ નિયુક્ત થયેલ જે બ્રાહ્મણ માંસ ખાતો નથી તે એકવીસ જન્મ સુધી પરલોકમાં पशुपशाने पामे छे. (७/१५)
=
=
--
=
=
* मेडवीस ४न्म सुधी पशुता ! *
વેદશાસ્ત્રની મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન કર્યા વિના ગુરુઓ વડે આદેશ કરાયેલ જે બ્રાહ્મણ
ટીકાર્થ
१. हस्तादर्शे 'प्राप्तत' इत्यशुद्धः पाठः । २ मुद्रितप्रतौ ' तस्याः' पदं नास्ति । ३. मुद्रितप्रतौ 'निषेध नि...' इति त्रुटितोऽशुद्धश्च पाठ: । ४. हस्तादर्शे 'निषिद्धकरण' इति पाठः ।
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८० • श्राद्धान्नादिभोजननिषेधः .
द्वात्रिंशिका-७/१६ रर्थः, तस्य चैवं प्रयोगः ‘अविधिना मांसमखादन्निर्दोष एव, यथाविधि नियुक्तः पुनः यो मांसं नात्ति 'वै' इति निपातो वाक्याऽलङ्कारार्थः, द्विजः = विप्रः स प्रेत्य = परलोके पशुतां = तिर्यग्भावं याति सम्भवनानि = सम्भवा = जन्मानि तान् (=सम्भवान्) एकविंशतिम् ।।१५।। अधिकारपरित्यागात् पारिवाज्येऽस्तु तत्फलम् । इति चेत्तदभावे नाऽदुष्टतेत्यपि सङ्कटम् ।।१६।। मानवः । स प्रेत्य पशुतां याति सम्भवानेकविंशतिम् ।। - (मनु.स्मृ.५/३५) इति कारिकोपलभ्यते । कुल्लूकभट्टकृता च तद्व्याख्या → श्राद्धे मधुपर्के च यथाशास्त्रं नियुक्तस्सन् यो मनुष्यो मांसं न खादति स मृतः सन्नेकविंशतिजन्मानि पशुर्भवति । 'यथाविधि नियुक्तस्तु' इत्येतन्नियमातिक्रमफलविधानमिदम् 6 (मनु.५/३५-वृत्ति) इत्येवं वर्तते । तदुक्तं कूर्मपुराणे अपि → आमन्त्रितस्तु यः श्राद्धे दैवे वा मांसमुत्सृजेत् । यावन्ति पशुरोमाणि तावतो नरकान् व्रजेत् ।। - (कू.पु.उपरि.१७/४१) इति ।
मूलग्रन्थे 'वै द्विजः' इति यदुक्तं तत्स्थाने 'मानवः' इति पठित्वाऽवशिष्टा सकलैव कारिका तथैव मनुस्मृतिगतत्वेनोपदर्शिता → प्राणात्यये तथा श्राद्धे प्रोक्षिते द्विजकाम्यया । देवान् पितॄन्समभ्यर्च्य खादन्मांसं न दोषभाक् ।। 6 (या.स्मृ.१/१७९) इति याज्ञवल्क्यस्मृतेः मिताक्षरावृत्तौ विज्ञानेश्वरेणेति ध्येयं संशोधनपरायणैः। परं भिक्षोस्तु श्राद्धान्नभोजनं निषिद्धमेव। तदुक्तं आपस्तम्बधर्मसूत्रे → श्राद्धभोजी यतिर्नित्यमाशु गच्छति शूद्रताम् । तादृशं कल्मषं दृष्ट्वा सचेलो जलमाविशेत् ।। - (आ.ध.सू. ) इति। यथोक्तं जैमिनिना अपि → श्राद्धान्नं यस्य कुक्षौ तु, मुहूर्त्तमपि वर्तते। भिक्षोः चत्वारि नश्यन्ति, आयुः प्रज्ञा यशो बलम् ।। - (जै.स्मृ. ) इति। तदुक्तं बृहस्पतिनाऽपि → श्रवणं मननं ध्यानं, ज्ञानं स्वाध्याय एव च। सद्यो निष्फलतां याति, सकृच्छ्राद्धान्नभोजनात् ।। (बृह. ) इति ध्येयम् ।
__ एतेन → नियुक्तस्तु यतिः श्राद्धं देवे वा मांसमुत्सृजेत् । यावन्ति पशुरोमाणि तावन्नरकमृच्छति ।। - (इति.८/९) इति इतिहासोपनिषद्वचनं तु प्रत्याख्यातम् । यथोक्तं पैगलोपनिषदि अपि → दग्धस्य दहनं नास्ति पक्वस्य पचनं यथा । ज्ञानाग्निदग्धदेहस्य न च श्राद्धं न च क्रिया ।। - (पै.४/७) इति । तदुक्तं शाण्डिल्यसंहितायामपि → मद्य-मांसादिवस्तूनि नियुक्तोऽपि न यः स्पृशेत् । न च हिंसारुचिर्यस्य तस्य तुष्यति केशवः ।। - (शां.सं.भक्ति.३/११/३७) इति ।।७/१५।। भांस पातो नथी ते मेवी ४न्म सुधी पशु५९॥ने पाभे छे. भूज ॥थामा 'तु' २०६ 'पुनः' अर्थमा છે. તેથી અર્થ આવો ફલિત થાય છે કે અવિધિથી માંસને નહિ ખાનાર નિર્દોષ જ છે. પણ જે યથાવિધિ નિયુક્ત હોવા છતાં માંસ નથી ખાતો તે ૨૧ જન્મ સુધી પશુ બને છે. (૭/૧૫)
વિશેષાર્થ :- ઉપરોક્ત શ્લોક બતાવવાની પાછળ આશય એ છે કે અશાસ્ત્રીય = અપ્રોક્ષિત માંસનું ભક્ષણ અપ્રાપ્ત હોવાથી તેની નિવૃત્તિ કરી શકાય તેમ નથી. પ્રોક્ષિત માંસના ભક્ષણનો પણ નિષેધ કરી શકાય તેમ નથી. કારણ કે ઉપરના શ્લોકમાં જણાવી ગયા છે કે “શાસ્ત્રીય માંસભક્ષણ ન કરે તે ૨૧ ભવ સુધી પશુ બને છે. આ બે પ્રકાર સિવાય ત્રીજા પ્રકારે તો માંસભક્ષણ સંભવતું જ નથી. માટે કિંમત अप्रामा िछ. मे सिद्ध थाय छे. (७/१५)
પૂર્વપક્ષની નવી દલીલને રજૂ કરી પ્રત્થકારશ્રી તેનું ખંડન કરવા માટે જણાવે છે કે – ગાથાર્થ :- “પરિવ્રાજક દશામાં અધિકારનો ત્યાગ થતો હોવાથી માંસભક્ષણનિવૃત્તિનું ફળ મળશે”
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
• पारिवाज्याऽप्रतिपत्तौ फलाभावापत्तिः
४८१ अधिकारेति । “अधिकारस्य गृहस्थभावलक्षणस्य परित्यागात् (=अधिकारपरित्यागात्) पारिवाज्ये = मस्करित्वे तत्फलं = मांसभक्षणनिवृत्तिफलं अस्तु । अयमभिप्रायः- गृहस्थतायां प्रोक्षितादिविशेषणं मांस भक्षणीयमेव । तस्माच्च पारिव्राज्यप्रतिपत्तिद्वारेण विनिवर्तत इत्येवं प्राप्तिपूर्विका निवृत्तिर्मासंभक्षणस्य स्यात्, सा च 'सफलेति ” इति चेत् ? तदभावे = पारिव्राज्याऽभावे न अदुष्टता = प्राप्तिपूर्वकनिवृत्त्या अभावे अभ्यु(? वेनाभ्यु)दयादिफलाऽभावाऽऽपत्तिलक्षणदोषपरिहार इत्यपि सङ्कटं आयुष्मतः। यदाह
___ 'पारिव्राज्यं निवृत्तिश्चेद्यस्तदप्रतिपत्तितः ।
फलाऽभावः स एवाऽस्य दोषो निर्दोषतैव न ।।' (अष्टक.१८/८) प्रोक्षितादिविशेषणाभावे मांसस्य भक्षणे प्रवृत्त्यभावेन निवृतेरफलत्वात् प्रोक्षितादिविशेषणस्य च तस्याऽभक्षणे दोषकीर्तनान्निवृत्तिर्नास्य प्रसज्यते इति यदुक्तं तत्र परकीयं परिहारमाशङ्ग्य परिहरनाह'अधिकारे'ति । तस्माच्च = प्रोक्षितमांसभक्षणाद्धि । सा च = पारिव्राज्यकालीना हि मांसभक्षणनिवृत्तिः सफला = अभ्युदयादिफलेति पूर्वपक्षाभिप्रायः । पारिव्राज्याभावे न = नैव अदुष्टता = प्राप्तिपूर्वकनिवृत्त्या अभावे सति अभ्युदयादिफलाभावापत्तिलक्षणदोषपरिहारः । ‘अभावे' इत्यत्र ‘अभावेन' इति पाठः शोभनतरः । परिव्राजकत्वानङ्गीकारे मांसभक्षणनिवृत्तेरप्राप्तत्वेन तदभक्षणेऽपि प्राप्तिपूर्वकत्वविरहान तादृशनिवृत्तेस्सकाशादभ्युदयादिलक्षणं फलं सम्भवतीति भावः। पूर्वोक्तरीत्या प्रोक्षितमांसभक्षणनिवृत्तेः पारिव्राज्ये फलवत्त्वोपपादनेऽप्यप्रोक्षितमांसभक्षणनिवृत्तेर्निष्फलत्वमपरिहार्यमेव, प्राप्तिपूर्वकत्वविरहादित्ययं दोषः अपिना द्योतितः ।
अष्टकप्रकरणसंवादमाह- ‘पारिव्राज्यमि'ति । तवृत्तिश्चैवम् → परिव्राजो भावः = पारिव्राज्यं એવું કહેવામાં આવે તો પરિવ્રાજકપણું ન સ્વીકારે તેનાથી માંસભક્ષણની નિર્દોષતા સાબિત નહિ થાય. मा सं52 तमा२। माथे माशे. (७/१६)
હ પ્રામિપૂર્વક નિવૃત્તિ માંસભક્ષણમાં અસંભવ હ. ટીકાર્ચ - 2 “વેદવિહિત મંત્ર દ્વારા સંસ્કૃત એવા માંસનું ભક્ષણ કરવાનો અધિકાર ગૃહસ્થને હોય છે. તેથી ગૃહસ્થપણાનો ત્યાગ કરવામાં આવે એટલે વિહિત માંસભક્ષણના અધિકારનો ત્યાગ થઈ જાય છે. તેથી સંસારનો ત્યાગ કરીને પરિવ્રાજકપણું સ્વીકારવામાં આવે ત્યારે માંસભક્ષણની નિવૃત્તિનું ફળ મળશે. માટે માંસભક્ષણ અપ્રાપ્ત નથી. તથા તેની નિવૃત્તિ મહાલવાળી છે – આ વાત અસંગત નથી.) આશય એ છે કે ગૃહસ્થ અવસ્થા હોય તો પ્રોક્ષિત વગેરે વિશેષણવાળું માંસ ખાવું જ જોઈએ. ગૃહસ્થદશામાં પ્રાપ્ત એવા પ્રોક્ષિતમાંસભક્ષણની નિવૃત્તિ પરિવ્રાજકદશાની સ્વીકૃતિ દ્વારા થાય છે. આ રીતે એક જ વ્યક્તિને આશ્રયીને પ્રોક્ષિતમાંસભક્ષણની પ્રાપ્તિ અને નિવૃત્તિ ફલિત થાય છે. તેથી જ પ્રાપ્તિપૂર્વક માંસભક્ષણની નિવૃત્તિ સિદ્ધ થાય છે. આ રીતે માંસભક્ષણનિવૃત્તિ પ્રાપ્તિપૂર્વક હોવાથી સફળ જ છે.” હું આવું જો પૂર્વપક્ષી કહે તો તે યુક્તિસંગત નથી. કારણ કે જે ગૃહસ્થ પરિવ્રાજકપણું ન સ્વીકારે અને માંસ ન ખાય તો તેની માંસભક્ષણનિવૃત્તિ પ્રાપ્તિપૂર્વક ન હોવાથી અભ્યદય વગેરે ફળ તેને મળી નહિ શકે. આ સંકટ તમારા માટે અપરિહાર્ય છે. અષ્ટક પ્રકરણમાં પણ આ જ વાત જણાવેલ છે કે “પરિવ્રાજકપણું એ જ (માંસભક્ષણનિવૃત્તિનું કારણ હોવાથી) માંસભક્ષણનિવૃત્તિરૂપ હોય તો પરિવ્રાજકપણાના અસ્વીકારથી અભ્યદયસ્વરૂપ ફળની અપ્રાપ્તિ એ જ મોટો દોષ છે. માટે માંસભક્ષણ નિર્દોષ નથી જ.” १. हस्ताद” ‘सा च फला' इति त्रुटितः पाठः ।
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८२ • प्राप्तप्रतिषेधपरामर्शः .
द्वात्रिंशिका-७/१६ ननु प्राप्तिः प्रमाणपरिच्छेद एव, 'स चाऽशास्त्रीयमांसभक्षणेऽप्यस्तीति तन्निवृत्तेः फलवत्त्वमनाबाधं, अन्यथा ‘प्राप्तमेव प्रतिषिध्यते' इति मन्त्रपाठबलाज्जलदे वह्निरपि सिध्येत, तन्निवृत्तेस्तत्र सत्त्वात्। = मस्करित्वं = गृहस्थभावत्याग इत्यर्थः,तदेव निवृत्तिनिबन्धनत्वात् निवृत्तिः = मांसभक्षणोपरतिः, चेत् = यद्येवं मन्यसे? अयमभिप्रायो गृहस्थतायां प्रोक्षितादिविशेषणं मांसं भक्षणीयमेव । तस्माच्च पारिव्राज्यप्रतिपत्तिद्वारेण निवर्तत इत्येवं प्राप्तिपूर्विका निवृत्तिर्मांसभक्षणस्य स्यात् । सा च महाफलेति । अतो 'निवृत्ति
स्यि सज्यते' इत्याचार्यवचनं परेण दूषितम् । अतोऽत्र दूषणमाह यः कोऽपि तदप्रतिपत्तितः = पारिव्राज्याऽप्रतिपत्तितः = पारिवाज्याप्रतिपत्तिमाश्रित्य फलाभावः = अभ्युदयादिप्रयोजनाप्राप्तिः स एव, किमपरदोषगवेषणेन, अस्य = मांसभक्षणस्य दोषो = दूषणम् । ततः किमित्याह निर्दोषता = निर्दूषणता, 'एव'शब्दस्यान्यत्र सम्बन्धात्, नैव = नास्त्येव । अतः कथमुच्यते “न मांसभक्षणे दोषः” इति, तथा “निवृत्तिस्तु महाफला” इति (अष्ट. १८/८ वृत्तिः) ।
पूर्वपक्षी शङ्कते- नन्विति । 'चेदि'त्यनेनास्यान्वयोऽवगन्तव्यः । ‘प्राप्तमेव प्रतिषिध्यत' इति न्याये प्रतिषेधप्रयोजिका प्राप्तिः = प्रमाणपरिच्छेदः = प्रत्यक्षानुमानादिप्रमाणजन्यनिश्चय एव । स च = निरुक्तनिश्चयश्च अशास्त्रीयमांसभक्षणेऽपि किं पुनर्वैदिकमांसादने इत्यपिशब्दार्थः अस्ति। न हि लोकेषु वैधेतरमांसभक्षणं चाक्षुषादिप्रत्यक्षप्रमाणेन न निश्चीयते । इति हेतोः तन्निवृत्तेः = प्रत्यक्षादिप्रमाणपरिच्छिन्नाऽशास्त्रीयमांसभक्षणनिवृत्तेः फलवत्त्वं अनाबाधं = अव्याहतम् । अन्यथा = 'लाघवात् प्राप्तिः प्रमाणपरिच्छेदरूपैव, न तु संयोग-सत्त्वादिलक्षणा' इत्यनभ्युपगमे ‘प्राप्तमेव प्रतिषिध्यते' इति मन्त्रपाठबलात् = अघटितघटनप्रवणमन्त्रपाठतुल्यदर्शितन्यायसामर्थ्यात् जलहदे वह्निरपि प्रमाणतः सिध्येत = निश्चीयेत, तन्निवृत्तेः = वह्निनिवृत्तेः तत्र = जलहदे सत्त्वात् ।
પૂર્વપક્ષ :- પ્રાપ્તિનો અર્થ છે પ્રમાણ દ્વારા થતો નિશ્ચય. અશાસ્ત્રીય માંસભક્ષણનો પણ પ્રમાણ દ્વારા નિર્ણય તો થાય જ છે. માટે અશાસ્ત્રીય માંસભક્ષણની નિવૃત્તિ પણ પ્રાપ્તિપૂર્વક હોવાથી સફળ જ છે. બાકી પ્રાપ્તિ હોય તેનો જ નિષેધ થાય તેવું માનવામાં આવે તો તમારા આ મંત્રપાઠના બળથી સરોવરમાં પણ અગ્નિની સિદ્ધિ થશે. કારણ કે અગ્નિની નિવૃત્તિ ત્યાં રહેલી છે. (મતલબ એ છે કે “પ્રાપ્તિ શબ્દનો અર્થ સંયોગ કે હોવું વગેરે કરવામાં આવે અને આવી પ્રાપ્તિ જેની હોય તેનો જ નિષેધ કરી શકાય - એવું સ્વીકારવામાં આવે તો સરોવરમાં અગ્નિનો સંયોગ-પ્રાપ્તિ-અસ્તિત્વ ન હોવાથી તેનો ત્યાં નિષેધ થઈ નહિ શકે. પરંતુ લોકમાં નિરાબાધપણે એવો વ્યવહાર પ્રવર્તે છે કે “સરોવરમાં અગ્નિ નથી.” તેથી જો તેવા નિષેધને પ્રામાણિક માનવામાં આવે તો ઉપરોક્ત પ્રાપ્તનિષેધનિયમ મુજબ સરોવરમાં ક્યારેક પૂર્વમાં અગ્નિ હતો, અગ્નિનો સંયોગ હતો- એવું સિદ્ધ થવાની આપત્તિ આવશે. પરંતુ એવું નથી મનાતું. માટે “પ્રાપ્તનો જ નિષેધ થાય' એ નિયમનો અર્થ એટલો જ છે કે પ્રમાણ દ્વારા નિશ્ચિતરૂપે જે જાણી શકાય તેનો જ પ્રતિષેધ થઈ શકે. એટલે કે રસોડા વગેરેમાં પ્રત્યક્ષ વગેરે પ્રમાણથી જણાતા અગ્નિનો સરોવરમાં નિષેધ કરી શકાય છે. “અગ્નિ' નામની ચીજ જ જો કોઈ પણ પ્રમાણથી પ્રસિદ્ધ-નિશ્ચિત ન થતી હોય તો તેનો ક્યાંય નિષેધ કરી ના શકાય. બસ આ જ રીતે અનાર્ય લોકોમાં બેરોકટોકપણે થતું १. हस्ताद” '...एव परिश्रुताशा...' इति पाठः ।
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
• निषिद्धनिवृत्तिफलपरामर्शः .
४८३ ____वस्तुतो निषिद्धनिवृत्तिर्न धर्मजननी किन्त्वधर्माऽभावप्रयोजिका, निषिद्धप्रवृत्तेरधर्महेतुत्वेन तद
भावे तदनुत्पत्तेः । निवृत्तिपदं चाऽत्र पारिव्राज्यपरमेव, सर्वकर्मसन्न्यासरूपस्य तस्य महाफलत्वोपपत्तेरिति न कोऽप्यत्र दोषः इति चेत् ?
ननु 'प्रसक्तं प्रतिषिध्यते' इति न्यायादत्यन्ताभावे आरोपितप्रसङ्गस्यैव निषेधः क्रियते इति 'हृदे वह्निः स्यात्तर्हि उपलभ्येते'ति प्रसक्तिं सम्पाद्य = आरोप्य तत्र तत्प्रतिषेधान्न तत्र तत्सिद्धिप्रसङ्ग इत्याशङ्कायामाह - 'वस्तुत' इति । निषिद्धनिवृत्तिः = शास्त्रनिषिद्धप्रतियोगिकनिवृत्तिः न धर्मजननी किन्तु कारणाऽभावविधया अधर्माभावप्रयोजिका, तदभावे = निषिद्धप्रवृत्तिविरहे तदनुत्पत्तेः = अधर्मोत्पत्त्यसम्भवात् । न हि कारणमृते कार्यजन्म स्यात्, कार्यकारणभावभङ्गाऽऽपातात् । न चैवं निवृत्तेमर्दाफलत्वबोधिका स्मृतिर्बाधिता स्यात्, धर्माऽनर्जने महाफलत्वानुपपत्तेरिति शङ्कनीयम्, यतो निवृत्तिपदं च अत्र = 'निवृत्तिस्तु महाफला' इत्यत्र पारिव्राज्यपरमेव = पारिव्राज्यबोधजननेच्छयैवोच्चरितम् । न च निवृत्तिपदस्य पारिव्राज्यपरत्वं कुतोऽवगतमिति शङ्कनीयम्, शास्त्रादेव तदवगमात् । तथाहि →
वर्षे वर्षेऽश्वमेधेन यो यजेत शतं समाः । मांसानि च न खादेद्यस्तयोः पुण्यफलं समम् ।। फलमूलाशनैर्मेध्यैर्मुन्यन्नानां च भोजनैः । न तत्फलमवाप्नोति यन्मांसपरिवर्जनात् ।।
- (मनु.५/५३-५४) इति मनुस्मृतिवचनात् यावज्जीवं मांसभक्षणवर्जकस्य महाफलभाजनत्वावगमात्, गृहस्थतायां च यावदधिकारं प्रोक्षितमांसाऽभक्षणे प्रत्यवायस्य 'यथाविधि नियुक्तस्तु...' इत्यादिनोपदर्शनात् निवृत्तिपदस्य पारिव्राज्यपरकत्वमनाविलम् । निवृत्तिपदलक्ष्यीभूतस्य सर्वकर्मसंन्यासरूपस्य = सकलकाम्यादिकर्मनिवृत्तिरूपस्य तस्य = पारिवाज्यस्य महाफलत्वोपपत्तेरिति हेतोः न = नैव अत्र = निवृत्तिपदस्य पारिव्राज्यपरत्वमते 'न मांसभक्षणे दोष' इत्यत्र मांसभक्षणसामान्ये दोषाभावबाधलक्षणः प्रसक्तप्रतिषेधन्यायेन मांसभक्षणनिवृत्त्यसम्भवः प्रोक्षितमांसादननिवृत्तिनिमित्तकदुरितप्रचयार्जनात्मकः पारिव्राज्याभावे मांसभक्षणनिवृत्तिनैष्फल्यस्वरूपो वा कोऽपि दोषः सम्भवति इति चेत् ? માંસભક્ષણ પણ પ્રત્યક્ષ વગેરે પ્રમાણોથી પ્રસિદ્ધ છે. તેનો નિષેધ કરી તેની નિવૃત્તિ મહાફલવાળી છે.” -એમ મનુસ્મૃતિના “નિવૃત્તિસ્તુ મહાફલા” આ વચનનો તાત્પર્યાર્થ છે.)
નિષિદ્ધના ત્યાગમાં પાપનો અભાવ હ 'वस्तुतो.। वास्तवम तो निषिद्ध वस्तुनी निवृत्ति धनी = पुष्य वगैरेनी ४ नथी, परंतु अपना = પાપના અભાવની પ્રયોજક છે. કારણ કે શાસ્ત્રનિષિદ્ધ ચીજમાં પ્રવૃત્તિ કરવાથી પાપ બંધાતું હોવાથી તેની निवृत्ति द्वारा पानी निवृत्ति थवी स३४ छे. तेथी मनुस्मृतिना दोभा 'निवृत्तिस्तु महाफला' मा प्रभारी જે કહેલ છે તેનો અર્થ માંસભક્ષણની નિવૃત્તિ મહાફલવાળી છે એમ નથી. પરંતુ “પરિવ્રાજકપણું મહાફળવાળું છે.” આવો તેનો અર્થ છે. મતલબ કે નિવૃત્તિ’ શબ્દનો અર્થ માંસભક્ષણનિવૃત્તિ નહિ પણ સંસારની નિવૃત્તિ = સંન્યાસીપણું = દીક્ષિતપણું એમ સમજવું. પરિવ્રાજકપણું = સંન્યાસીપણું હિંસા-જૂઠ-ચોરી વગેરે સર્વ કર્મોના ત્યાગરૂપ હોવાથી તે સંન્યાસદશા મહાફલવાન છે” આવો અર્થ સ્વીકારવામાં કોઈ દોષ નથી. १. हस्तादर्श 'तदभव' इत्यशुद्धः पाठः । २. मुद्रितप्रतौ 'सर्वकर्मन्यास...' इति पाठः ।
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८४ • पक्षहेत्वभेदापत्तिः .
द्वात्रिंशिका-७/१६ न, तथापि 'न मांसभक्षणे दोषः' (मनु.५/५६) इत्यत्र मांसभक्षणपदस्य शास्त्रीयमांसभक्षणपरत्वे तददुष्टत्वे साध्ये भूतप्रवृत्तिविषयत्वस्य हेतोरनैकान्तिकत्वात् ।।
प्रवृत्तौ विहितत्वविशेषणप्रक्षेपे च विशेष्यभागस्य वैयर्थ्यात्, फलतः 'पक्षहेत्वोरविशेषाऽऽपत्तेश्च ।
उत्तरपक्षयति- 'ने'ति । तथापि = 'निवृत्तिस्तु महाफला' इत्यत्र निवृत्तिपदस्य पारिव्राज्यपरत्वाऽभ्युपगमेऽपि 'न मांसभक्षणे दोषः' इत्यत्र मांसभक्षणपदस्य शास्त्रीयमांसभक्षणपरत्वे = वैधमांसादनबोधजननेच्छयोच्चरितत्वे स्वीक्रियमाणे मांसभक्षणत्वमुपलक्षणीकृत्य वैदिकमांसादनस्य निर्दोषत्वसाधनाय 'शास्त्रीयमांसभक्षणमदुष्टं भूतप्रवृत्तिविषयत्वात् सम्प्रतिपन्नवत्' इति अनुमाने तददुष्टत्वे = शास्त्रीयमांसभक्षणस्य निर्दोषत्वे साध्ये भूतप्रवृत्तिविषयत्वस्य हेतोः अनैकान्तिकत्वात् = व्यभिचारित्वात्; अशास्त्रीयमांसभक्षणपरदारगमनादौ भूतप्रवृत्तिविषयत्वस्य सत्त्वेऽपि निर्दोषताया विरहात्, अन्यथा → एकतश्चतुरो वेदान् ब्रह्मचर्यं च एकतः । एकतः सर्वपापानि मद्यं मासं च एकतः ।। 6 (औ.स्मृ.३/४८) इति औशनसस्मृतिवचनस्याऽनुपपत्तेः । प्रथमं मांसभक्षणस्य निर्दोषत्वघोषणं तदनन्तरं तद्धेतुगवेषणं साध्यपरिष्कारकरणञ्चात्र मुण्डितशिरोनक्षत्रान्वेषणन्यायाऽनुपाति भाति ।
ननु शास्त्रविहितभूतप्रवृत्तिविषयत्वस्य हेतुत्वे नास्ति व्यभिचारः, अशास्त्रीयमांसादन-परदारगमनादौ भूतप्रवृत्तिविषयत्वस्य सत्त्वेऽपि निरुक्तविशिष्टहेतोर्विरहादिति चेत् ? न, इत्थं प्रवृत्तौ = हेतुघटकीभूतप्रवृत्तौ विहितत्वविशेषणप्रक्षेपे च = हि व्यभिचारविरहेऽपि विशेष्यभागस्य भूतप्रवृत्तिविषयत्वलक्षणस्य वैयर्थ्यात् = 'शास्त्रीयमांसभक्षणमदुष्टं विहितत्वादि'त्यस्यैवावश्यक्लृप्तत्वेन हेतुविशेष्यविधया भूतप्रवृत्तिविषयत्वस्याङ्गीकारे व्यर्थगौरवात् । एतेन फलमुखगौरवोक्तिरपि निरस्ता, अप्रामाणिकत्वात् । न च तर्हि विहितत्वस्यैवास्तु हेतुता, तथापि शास्त्रीयमांसभक्षणे निर्दोषतायाः सिद्धिः स्यादेवेति वाच्यम्, तथोपगमे फलतः = शास्त्रविहितमांसभक्षणपक्षक-निर्दोषत्वसाध्यक-शास्त्रविहितत्वहेतुकानुमितिलक्षणफलमाश्रित्य पक्ष-हेत्वोः = पक्षतावच्छेदक-हेत्वोः अविशेषापत्तेः = साम्यापातात् । तथा च न ततो निरुक्तानुमितिसिद्धिः सम्भवति,
ઉત્તરપક્ષ :- ના, આ વાત પણ વ્યાજબી નથી. કારણ કે તમે જે કહો છો તેનો સ્વીકાર કરવામાં भावे तो ५९ 'न मांसभक्षणे दोषः' मा प्रभारी मनुस्मृतिना क्यनमा मांसमक्षा शनी शास्त्रीयमांसભક્ષણસ્વરૂપ અર્થમાં લક્ષણા કરવામાં આવે અને તેની નિર્દોષતાને સિદ્ધ કરવી અભિપ્રેત હોય તો ભૂતપ્રવૃત્તિવિષયત્વ' એવો હેતુ વ્યભિચારી બની જશે. કારણ કે જીવની પ્રવૃત્તિનો વિષય તો શાસ્ત્રીય માંસભક્ષણની જેમ અશાસ્ત્રીયમાંસભક્ષણ, પરસ્ત્રીગમન, જુગાર, શિકાર, ચોરી, લૂંટફાટ, ખૂન વગેરે પણ છે. તેથી તેને પણ નિર્દોષ માનવા પડશે. પણ તે તો દોષગ્રસ્ત તરીકે જ પ્રસિદ્ધ છે. તેમાં ભૂતપ્રવૃત્તિવિષયવસ્વરૂપ હેતુ રહી જવાથી હેતુ અનૈકાન્તિક = વિસંવાદી = વ્યભિચારી બની જશે. સાધ્યશૂન્યમાં રહેતો હેતુ વ્યભિચારી કહેવાય છે. તેવા હેતુ દ્વારા પક્ષમાં = શાસ્ત્રીયમાંસભક્ષણમાં સાધ્યની = નિર્દોષતાની સિદ્ધિ થઈ ન શકે.
पूर्वपक्षी त२६थी 'विहितत्वे सति भूतप्रवृत्तिविषयत्वात्' । रीत हेतुनो प्रयोग ४२वामा मावे તો તે પણ વ્યાજબી નથી. કારણ કે પ્રસ્તુત હેતુના ઘટક તરીકે બતાવેલ વિહિતત્વ' આ વિશેષણ જ નિર્દોષત્વની सिद्धि ४२वामां समर्थ होपाथी 'भूतप्रवृत्तिविषयत्व' मा विशेष्य अंश व्यर्थ बनी ४२. तथा मात्र विस्तत्वने १. हस्तादर्श 'फलहेत्वो...' इति पाठः ।
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
• यज्ञवैविध्योपदर्शनम् •
४८५ अन्यथा ‘पर्वतो वह्निमान् पर्वतत्वादि'त्यतोऽपि पर्वतेऽनलसिद्धिप्रसङ्गात् । न च प्रकृते पक्षतावच्छेदकता न शास्त्रविहितत्वस्य किन्तु शास्त्रविहितमांसभक्षणत्वस्यैव, हेतुता च शास्त्रविहितत्वस्येति न तयोरैक्यमिति वाच्यम्, गौरवात्, ‘सविशेषणौ हि विधि-निषेधौ विशेषणे सङक्रामतः सति विशेष्यबाधे' इति न्यायेनावश्यक्लृप्ततया शास्त्रविहितत्वस्यैव पक्षतावच्छेदकत्वकल्पनौचित्याच्च ।
वस्तुतस्तु पूर्वमीमांसाया अपि तात्पर्यं पशुहिंसाऽऽविलयज्ञादौ नास्त्येव । अत एव मीमांसासूत्रे अपि → पशुचोदनायामनियमोऽविशेषात् (३०) छागो वा मन्त्रवर्णात् (३१) न चोदनाविरोधात् (३२) आर्षेयवदिति चेत् (३३) न, तत्र ह्यचोदितत्वात् (३४) नियमो वैकार्थ्यं ह्यर्थभेदाद् भेदः पृथक्त्वेनाभिधानात् (३५) अनियमो वाऽर्थान्तरत्वादन्यत्वं व्यतिरेकशब्दभेदाभ्याम् (३६) न वा प्रयोगसमवायित्वात् (३७) रूपालिंगाच्च (३८) छागेन कर्माख्या रूपलिङ्गाभ्याम् (३९) रूपान्यत्वान्न जातिशब्दः स्यात् (४०) विकारो नौत्पत्तिकत्वात् (४१) स नैमित्तिकः पशोर्गुणस्याचोदितत्वात् (४२) जाते; तत्प्राय-वचनार्थवत्त्वाभ्याम् - (मी.सू.६/८-३२-४३) इत्युक्तम् । → पशून् पाहि 6 (ऋ.वे. ) इति ऋग्वेद-वचनं, → गौः मा हिंसी, अविः मा हिंसी, मा हिंसीरेकशफम् + (यजु.१३/४८) इति यजुर्वेदवचनमपि पशुहिंसानिषेधमेव समर्थयतीत्यवधेयम् । यथोक्तं ब्रह्माण्डपुराणे अपि ललितोपाख्याने → पापानामधिकं पापं हननं जीवजातीनाम् - (ब्र.पु.३।४।७।५-१ पृष्ठ-१७१) इति ।।
प्रकारान्तरेण वा स्व-स्वयोग्यता-साधनाद्यनुसारेण सर्वेषामेव वर्णानां क्षत्रियादीनां स्वभूमिकोचितविहितोद्यम-पराक्रम-त्राणादिरूपेण यज्ञाः सम्भवन्ति । एतेन → आरम्भयज्ञाः क्षत्राश्च हविर्यज्ञा विशः स्मृताः । परिचारयज्ञाः शूद्राश्च जपयज्ञा द्विजास्तथा ।। 6 (म.भा.शांतिपर्व-२६७/१२) इति महाभारतवचनमपि व्याख्यातम् । मनुस्मृत्यनुसारेणापि (३/७०-७५) यज्ञः स्वाध्याय-तर्पणाऽतिथिसत्कारादिलक्षणः, महाभारतानुसारेण स्ववर्णाश्रमकर्तव्यपालनात्मकः, भगवद्गीतानुसारेण (२/४७) च निष्कामभावेन स्वस्वकर्माभिरतिस्वरूपो वक्ष्यमाणाऽपुनर्बन्धकाद्यपेक्षया यथातन्त्रमनुयोज्यः । → अहिंसा परमो यज्ञः 6 (म.भा.अनुशा.११६/२९) इति महाभारतवचनमप्यत्रानुसन्धेयम् ।
किञ्च मांसभक्षणाद्युद्देशेन मृगादिवधे यत् प्रायश्चित्तं गौतमीयधर्मसूत्रे → क्रव्यादांश्च मृगान् हत्वा धेनुं दद्यात्पयस्विनीम् । अक्रव्यादान् वत्सतरीमुष्टं हत्वा तु कृष्णगाम् ।। - (गौ.ध.सू.२/१), वशिष्ठधर्मशास्त्रे → गाञ्चेद् हन्यात् तस्याश्चर्मणाऽऽट्रैण परिवेष्टितः षण्मासान् कृच्छ्रे तप्तकृच्छ्रे वा तिष्ठेत् 6 (व.ध.शा.१८), संवर्तस्मृतौ → टिट्टिभं जालपादञ्च कोकिलं कुक्कुटं तथा । एषां वधे नरः कुर्यादेकरात्रमभोजनम् ।। - (सं.स्मृ.१४८), पराशरस्मृतौ च → बलाका-टिट्टिभानाञ्च शुक-पाराજ હેતુ બનાવવામાં આવે તો જો કે વિશેષ્યઅંશવ્યર્થતાનો દોષ નહિ આવે, કારણ કે “ભૂતપ્રવૃત્તિવિષયત્વ સ્વરૂપ વ્યર્થ વિશેષ્ય જ કાઢી નાંખેલ છે. પણ ફલતઃ = પરિણામે પક્ષતાઅવચ્છેદક અને હેતુ એક થઈ જવાની આપત્તિ આવશે. આશય એ છે કે પ્રસ્તુતમાં અનુમાનપ્રયોગ એવો થશે કે વિહિતમાંસભક્ષણ નિર્દોષ છે, કારણ કે તે વિહિત છે. અન્ય વિહિત પ્રવૃત્તિની જેમ. અહીં પક્ષતાનું અવચ્છેદક વિહિતત્વ છે અને હેતુ પણ વિહિતત્વ છે. આમ અનુમિતિરૂપ ફલની અપેક્ષાએ ઉપરોક્ત બાબત દોષરૂપે અનિવાર્ય હોવાથી માત્ર વિહિતત્વને હેતુ બનાવી શકાય નહિ. (મતલબ કે જેમ “પર્વતો વદ્વિમાન પર્વતત્વાત' આવો અનુમાનપ્રયોગ જેમ થઈ શકતો नथी, तभ 'विहितमांसभक्षणं निर्दोषं, विहितत्वात्' मावो अनुमानप्रयो॥ ५९॥ २६ शत नथी. ॥२९॥ ન્યાયપરિભાષામુજબ હેતુ સપક્ષ-વિપક્ષવ્યાવૃત્ત હોવાથી અસાધારણદોષથી ગ્રસ્ત બને છે)
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८६
• हिंसादूषितयज्ञादेस्त्याज्यता • द्वात्रिंशिका-७/१६ पतावपि । आटीनाञ्च वकानां च शुध्यतेऽनक्तभोजनात् । - (प.स्मृ. ६/३) इत्यादिरूपेणोपदर्शितं ततोऽपि मांसभक्षणस्य सदोषताऽपराकार्येव ।
ननु → मन्वर्थविपरीता तु या स्मृतिः सा न शस्यते - (सं.स्मृ. ) इति संवर्तस्मृतिवचनात् न दर्शितस्मृतिविषयोऽभ्युपगम्यत इति चेत् ? मैवम्, मनुनैव → समुत्पत्तिं च मांसस्य वध-बन्धौ च देहिनाम् । प्रसमीक्ष्य निवर्तेत सर्वमांसस्य भक्षणात् ।। - (म.स्मृ.५/४९) इत्यत्र सर्वपदान्तर्भावन निवृत्तेः प्रतिपादनात् 'मां स भक्षयिता' इत्यत्र मांसत्वावच्छेदेनैव दुष्टत्वविधानमभ्युपगन्तुमर्हति, सङ्कोचकरणे मानाभावादिति 'न मांसभक्षणे दोषः' (म.स्मृ.५/५६) इति मनुस्मृतेरप्रमाणत्वमेव । एतेन → यज्ञार्थं पशवः सृष्टाः स्वयमेव स्वयम्भुवा । यज्ञस्य भृत्यै सर्वस्य तस्माद्यज्ञे वधोऽवधः ।। औषध्यः पशवो वृक्षास्तिर्यञ्चः पक्षिणस्तथा । यज्ञार्थं निधनं प्राप्ताः प्राप्नुवन्त्युत्सृतीः पुनः ।। क्रीत्वा स्वयं वाप्युत्पाद्य परोपकृतमेव वा । देवान्पितॄश्चार्चयित्वा खादन्मांसं न दुष्यति ।।
6 (मनु.५/३९-४०-३२) इति मनुस्मृतिवचनानि निरस्तानि, तदुक्तं मनुस्मृतौ एव → अहिंसयैव भूतानां कार्यं श्रेयोऽनुशासनम् - (म.स्मृ.२/१५९) इति । यथोक्तं तैत्तिरीयब्राह्मणे बौधायनधर्मसूत्रे च → न मांसमश्नीयात्, न स्त्रियमुपेयात् + (तै.ब्रा.१/१/९, बौ.ध.१/११/२१/२०) इति । तदुक्तं महाभारते धर्मस्मृतौ अपि → अमेध्यं यदभक्ष्यत्वाद् मानुषैरपि वर्जितम् । दिव्योपभोगान् भुजन्ति मांसं देवा न भुञ्जते ।। देवानामग्रतः कृत्वा घोरं प्राणिवधं नराः । ये भक्षयन्ति मांसं च ते व्रजन्त्यधमां गतिम् ।। - (महा.शान्तिपर्वणि ब्राह्मणाधिकारे, ध.स्मृ.१८) इति । गौतमीयधर्मसूत्रे अपि
→ मूल-फल-पुष्पौषध-मधु-मांस-तृणोदकाऽपथ्यानि 6 (गौ.ध.सू.१२) इत्यादिना या मधु-मांसादेरविक्रयता ब्राह्मणानामुपदिष्टा ततोऽपि मांसभक्षणस्य दुष्टत्वमेव ज्ञायते । प्रकृते → अस्थिन वसति रुद्रश्च मांसे वसति केशवः । शुक्रे वसति ब्रह्मा च तस्मान्मांसं न भक्षयेत् ।। (म.भा. ध स्मृ.६९) इति महाभारत-धर्मस्मृतिवचनमपि स्मर्तव्यम् । तदुक्तं विष्णुधर्मोत्तरे → वर्जको मधु-मांसस्य तस्य तुष्यति केशवः ।। वाराह-मत्स्यमांसानि यो नाऽत्ति भृगुनन्दन !| विरतो मद्यपानाच्च तस्य तुष्यति केशवः ।। 6 (वि.धर्मो.खण्ड-१/अध्या.५८ पृष्ठ.३४) इति । सत्यप्येतादृशे शास्त्रप्रबन्धे मांसभक्षणादेः निर्दोषत्वभ्रमः परेषां मण्डूकवसाऽक्ताऽक्षाणां वंशेषूरगभ्रमन्यायेनोत्पद्यते महामोहोदयेनेत्यवधेयम् ।
किञ्च यज्ञार्थनिधनप्राप्तस्योत्तमगत्यङ्गीकारेऽश्वमेधादिवत् पितृ-पुत्रमेधादेरपि कर्तव्यत्वापत्तेः । वस्तुतस्तु ततस्स्वर्गादिप्राप्तिरपि न सम्भवति । तदुक्तं विष्णुपुराणे → निहतस्य पशोर्यज्ञे स्वर्गप्राप्तिर्यदीष्यते । स्वपिता यजमानेन किं नु तस्मान्न हन्यते ।। 6 (वि.पु.अंश-३/अध्याय-१८/श्लो.२७) इति । युक्तञ्चैतत् । न हि जीवहिंसा शस्यते । यथोक्तं मनुस्मृतौ एव → नाकृत्वा प्राणिनां हिंसां मांसमुत्पद्यते क्वचित् । न च प्राणिवधस्स्वर्ग्यस्तस्मान्मांसं विवर्जयेत् ।। 6 (मनु.५/४८) इति । मनुस्मृतावित्थं बढ्यः सूक्तयः सन्ति परं माषराशिप्रविष्टमषीगुडिकान्यायेन ता विनष्टा इत्यवधेयम् । तदुक्तं धर्मस्मृतौ → ध्रुवं प्राणिवधो यज्ञे नास्ति यज्ञस्त्वहिंसकः । ततोऽहिंसात्मकः कार्यः सदा यज्ञो युधिष्ठिर !।। इन्द्रियाणि पशून् कृत्वा वेदी कृत्वा तपोमयीम् । अहिंसामाहुतिं कृत्वा आत्मयज्ञं यजाम्यहम् ।। ध्यानाग्नौ जीवकुम्भं खेदमारुतदीपिते । सत्कर्मसमित्क्षेपैः अग्निहोत्रं कुरूत्तमाः !।। यूपं कृत्वा पशून् हत्वा कृत्वा रुधिरकर्दमम् । यद्येवं गम्यते स्वर्गे नरके केन गम्यते? ।।
6 (ध.स्मृ.४-७) इत्यादि । यथोक्तं भावयज्ञस्वरूपं प्राणाग्निहोत्रोपनिषदि → आत्मा = यजमानः,
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
मुमुक्षुणाऽग्निहोत्रादेरनुपादेयता
४८७
बुद्धि:
पत्नी,... स्मृतिर्दया क्षान्तिरहिंसा पत्नीसंयाजाः, ओङ्कारो युवः, आशा = रशना, मनः पशुः केशाः
= रथः,, कामः
दर्भाः, बुद्धीन्द्रियाणि
हवींषि,
यज्ञपात्राणि, कर्मेन्द्रियाणि
=
अहिंसा ' = इष्टयः, त्यागः = दक्षिणा ← ( प्राणा. ४ / १) इत्यादि । सम्मतञ्चेदं यथातन्त्रं तात्पर्यवृत्त्याऽस्माकमपि । एतेन आत्मा = यजमानः, बुद्धिः पत्नी,.. लोभादयः = पशवः, धृतिः दीक्षा, सन्तोषश्च बुद्धीन्द्रियाणि यज्ञपात्राणि कर्मेन्द्रियाणि हवींषि ← ( गर्भो . ५ ) इत्यादि गर्भोपनिषद्वचनमपि तात्पर्यार्थापेक्षयाऽस्माकं सम्मतमिति सूचितम् । तदुक्तं उत्तराध्ययनसूत्रे अपि तवो जोई, जीवो जोइठाणं, जोगा सुया, सरीरं कारिसंगं । कम्मं एहा, संजयजोग सन्ती, होमं हुणामि इसिणं पसत्थं ।। ← ( उत्त. १२/ ४४) इति । तदुक्तं कृष्णगीतायामपि आत्मैव सत्ययज्ञोऽस्ति ज्ञानाग्निस्तत्र वर्तते । कामपशुर्हविस्तत्र जायते सत्यभावतः ।। आत्मयज्ञे परब्रह्मसाक्षात्कारः प्रजायते । आत्मयज्ञस्य कर्तारो जैनाः स्युरधिकारिणः ।। ← (कृ.गी. ११४/११५ ) इति । प्रकृते यज्ञशब्देन पूजाया अर्थो बोध्यो महाजनैः । आर्यवेदेषु यज्ञस्य पूजार्थं सूचना कृता ।। ← (महा.गी. ५/४१०) इति महावीरगीतावचनमपि यथातन्त्रमनुयोज्यम् । यदपि गणेशोत्तरतापिन्युपनिषदि अश्वमेधसहस्राणि वाजपेयशतानि च । एकस्य ध्यानयोगस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् ।। ← ( गणे. उत्त. १ / १ ) इत्युक्तं यच्चापि महाभारते अश्वमेधमवाप्नोति त्रिरात्रोपोषितो नरः । गोसहस्रफलं विद्यात् कुलञ्चैव समुद्धरेत् ।। ← ( म.भा.वनपर्व.८४/४२) इत्युक्तं तदप्यत्र यथातन्त्रमनुयोज्यम् ।
→ देवोपहारव्याजेन यज्ञव्याजेन येऽथवा । घ्नन्ति जन्तून् गतघृणा घोरां ते यान्ति दुर्गतिम्।। ← ( महाभा. ) इति महाभारतोक्तिस्तु स्पष्टमेव यज्ञीयहिंसानिषेधिका । एतेन देवतार्थे च पित्रर्थे तथैवाभ्यागते गुरौ । महदागमने चैव हन्यान् मेध्यान् पशून् द्विजः ।। ← ( ब्र. पु. ललितोपाख्यान-३/४/ ४/७/५-पृष्ठ-१७१) इति ब्रह्माण्डपुराणवचनं निरस्तम् । तदुक्तं महाभारते यो मां सर्वगतं ज्ञात्वा न च हिंस्यात्कदाचन । तस्याऽहं न प्रणश्यामि स च मे न प्रणश्यति ।। ← ( म.भा. शांतिपर्व )। अधर्मसंश्रितो धर्मो विनाशयति राघव ! ← (वा.रा.८३/३०) इति वाल्मीकिरामायणवचनमप्यत्र न विस्मर्तव्यम् । यथा पङ्केन पङ्काम्भः सुरया वा सुराकृतम् । भूतहत्यां तथैवैकां न यज्ञैर्माष्टुमर्हति ।। ← (भाग १ / ८ / ५२ ) इति भागवतवचनमपि प्रकृते यथाधिकारमनुयोज्यम्। तदुक्तं ब्रह्मसूत्रभाष्ये आनन्दगिरिणा अपि अग्निहोत्रादीनामपि पुण्यान्तरवद् विनाश्यत्वात् पङ्कक्षालनन्यायापातादारुरुक्षुणापि तानि नानुष्ठेयानि ← ( ब्र.सू.भा.४/१/१६) ।
उपनयनोत्तरकालं तु विशेषतो मांसादिभक्षणं विप्रतिषिद्धं ब्राह्मणानाम् । तदुक्तं संवर्तस्मृती उपनीतो द्विजो नित्यं गुरवे हितमाचरेत् । स्रुग्गन्ध - मधु-मांसानि ब्रह्मचारी विवर्जयेत् ।। (सं. स्मृ. ५) ब्रह्मचारी तु योऽश्नीयान्मधु मांसं कथञ्चन । प्राजापत्यं तु कृत्वाऽसौ मौञ्जीहोमेन शुध्यति ।। ← (सं.स्मृ. २५) इति। उपनयनोत्तरकालं कथञ्चिद् मांसादिभक्षणे पुनः तत्संस्काराऽऽधानमुपदिष्टम् । तदुक्तं बोधायनगृह्यसूत्रे मधुमांस - श्राद्ध - सूतकान्नमन्तर्दशाऽहं सण्डिनीक्षीरं क्षत्राक - निर्यासौ विलयनं गणान्नं गणिकान्नमित्येतेषु पुनः संस्कारः ← (बो.गृ.सू. ) इति । ततश्च मांसादिभक्षणमनुचितमेवेति स्थितम् । → मांसात् प्रजायते मोहः ← (पारमात्मिकोपनिषद्वृत्त्युद्धृतः ) इति वचनमप्यत्र स्मर्तव्यम् । विष्णुधर्मोत्तरे तु
अहिंसा परमो धर्मः सत्यमेव द्विजोत्तमाः ! । लोभाद् वा मोहतो वाऽपि यो मांसान्यत्ति मानवः । । निर्घृणः स तु मन्तव्यः सर्वधर्मविवर्जितः । स्वमांसं परमांसेन यो वर्धयितुमिच्छति ।।
*
=
=
=
=
=
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८८
• यज्ञीयहिंसाया धूर्तप्रवर्तितत्वम् • द्वात्रिंशिका-७/१६ 6 (वि.धर्मो .खंड-३/अ.२६८/१२-१३) इत्येवं स्पष्टमेव मांसभक्षणस्य सदोषता दर्शिता ।
एतेन → श्वेतं वायव्यमजमालभेत भूतिकामः - (श.प.बा.) इति शतपथब्राह्मणवचनमपि निरस्तम्, निषेध्यगोचरवधविधानकरणेन 'न हिंस्यात्सर्वभूतानि' (छान्दो.८) इति पूर्वोक्त(पृ.९५+४७७) छान्दोग्योपनिषदादिवचनव्याघातापत्तेश्च। तदुक्तं महाभारते अपि → मांसं मधु सुरा मत्स्या आसवं कृसरौदनम् । धूर्तेः प्रवर्तितं ह्येतद् नैतद् वेदेषु कल्पितम् ।। कामान्मोहाच्च लोभाच्च लौल्यमेतत्प्रवर्तितम् । - (म.भा.शांतिपर्व-२५७/९+१०) इति । ततश्च यज्ञीयहिंसाया निर्दोषता तु कफोणिगुडायितन्यायमेवानुसरति । समयसारे श्रीदेवानन्दसूरिभिरपि → पंचिंदियवह-मंसाहार-बहुआरंभ-पहिग्गहा नेरइआउस्स - (स.सा.३/ १०) इत्येवं मांसाहारस्य नरकसाधनतोक्तेत्यवधेयम् । → मत्स्य-मांसादिबहुलं यद्गृहे पच्यते भृशम् । तद्गृहं वर्जयेद् भिक्षुर्यदि भिक्षां समाचरेत् ।। (वि.स्मृ. ) इति विश्वामित्रस्मृतिवचनादपि मांसादेर्गर्हणीयता सिध्यत्येव ।
अत एव → माऽश्नीयाद् ब्राह्मणो मांसमनियुक्तः कथञ्चन । क्रतौ श्राद्धे नियुक्तो वा अनश्नन् पतति द्विजः ।। द्विजो जग्ध्वा वृथा मांसं हत्वाऽप्यविधिना पशून् । निरयेष्वयं वासमाप्नोत्याचन्द्रतारकम् ।। (परा. स्मृ.५५-५६) इति पराशरस्मृतिवचने अपि अर्धजरतीयन्यायमनुसरतः इति स्थितम् । → क्व मांसं क्व शिवे भक्तिः क्व मद्यं क्व शिवार्चनम् । मद्य-मांसानुरक्तानां दूरे तिष्ठति शङ्करः।। - (स्क.पु.४/३/६०) इति च स्कन्दमहापुराणोक्तेरपि मांसभक्षणस्य देवप्रीत्यर्थकत्वं निषिध्यते। यथोक्तं वायुपुराणे अपि → दुष्टमांसानि यैः पापैक्षितानि द्विजन्मभिः। क्षुधार्तास्ते निजं कायं भक्षयन्त्यत्र संस्थिताः।। - (वा.पु.६/२६४) इति । वैदिकैरपि → अन्धे तमसि मज्जामः पशुभिर्ये यजामहे । हिंसा नाम भवेद्धर्मो न भूतो न भविष्यति ।। 6 (उत्तरमीमांसा) इति पठ्यते । सम्मतञ्चेदमस्माकमपि । तदुक्तं सूत्रकृताङ्गे → तमातो ते तमं जंति मंदा आरंभनिस्सिया - (सू.कृ.१/१/१/१४) इति । प्रकृते → रुहिरकयस्स वत्थस्स रुहिरेणं चेव पक्खालिज्जमाणस्स णत्थि सोही - (ज्ञात.क.१/५) इति ज्ञाताधर्मकथासूक्तितात्पर्यमपि योज्यं सिद्धान्तरहस्यकोविदैः ।
बौद्धानामपि सम्मतमिदम् । अत एव संयुक्तनिकाये कौसलसंयुक्ते यज्ञसूत्रे→ अस्समेधं पुरिसमेधं, सम्मापासं वाजपेय्यं निरग्गलहं । महायजा महारम्भा, न ते होन्ति महप्फला ।। अजेलका च गावो च, विविधा यत्थ हझरे । न तं सम्मग्गता यऑ, उपयन्ति महेसिनो ।। ये च या निरारम्भा यजन्ति अनुकुलं सदा । अजेलका च गावो च, विविधा नेत्थ हझरे ।। एतं सम्मग्गता यजं, उपयन्ति महेसिनो । एतं यजेथ मेधावी, एसो यज्ञो महप्फलो ।। एतहि यजमानस्स, सेय्यो होति, न पापियो। यो च विपुलो होति, पसीदन्ति च देवता ।।
6 (सं.नि. १/१/१२०,पृ.९३) इत्युक्तं सुगतेनेति भावनीयम् । पूर्वं त्रयो रोगा आसन् पशुवधाद् रोगाणामष्टानवतिः सञ्जातेति सुगतमतम् । तदुक्तं सुत्तनिपाते → तयो रोगा पुरे आसुं इच्छा अनसनं जरा । पसूनं च समारभ्यो अट्ठानबुतिमागमुं ।। (सु.नि.२/१९/२८) इत्यप्यवधातव्यमत्र । साम्प्रतं तु हिंसाबाहुल्याद् रोगाः शतशः सञ्जाताः इति वदन्ति । इत्थञ्च यज्ञीयहिंसाऽपि त्याज्यैव । न हि वरविघाताय कन्योताहो भवतीति न्यायोऽपि लब्धप्रसरोऽत्र ।
यत्तु तथागतेन विनयपिटके (६/४/२) भिक्षूनुद्दिश्य मनुष्य-गजाश्व-कुक्कुर-सर्प-सिंह-व्याघ्रादिमांसा
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
• पलप्राशनस्याऽऽपवादिकत्वप्रतिक्षेपः •
४८९ किञ्चोत्सर्गतो निषिद्धं पुष्टाऽऽलम्बनसमावेशेन क्वचित्कदाचित्कस्यचिद् गुणावहमपि स्वरूपतो' दुष्टतां न परित्यजति यथा वैद्यकनिषिद्धं स्वेदकर्म ज्वराऽपनयनाय विधीयमानम् । नामभक्ष्यत्वमुक्तं तत्तु अज्ञानविलसितम्, मांसमात्रस्याऽभक्ष्यत्वात् । तदुक्तं सुभाषितरत्नसन्दोहे अमितगतिना अपि → वरं विषं भक्षितमुग्रदोषं यदेकवारं कुरुतेऽसुनाशम् । मांसं महादुःखमनेकवारं ददाति जग्धं मनसाऽपि पुंसाम् ।। (सु.रत्न. ५३८) इत्यादि । → एकोऽब्दशतमश्वेन यजेत पशुना द्विजः । नान्यस्तु मांसमश्नाति स्वर्गप्राप्तिस्तयोस्समा ।। - (बृ.परा.६/३३१) इत्यादि बृहत्पराशरस्मृतितात्पर्यमपि वैधहिंसात्यागे एवावगन्तव्यम् । प्रकृते → मद्य-मांसाशनासङ्गर्यो धर्मः कौलसम्मतः । केवलं नरकायैव न स कार्यो विवेकिभिः ।। (ना.सं.१/१३) इति नारदसंहितावचनमप्यत्र न विस्मर्तव्यम् । → यावन्ति पशुरोमाणि तावत् कृत्वेह मारणम् । वृथा पशुघ्नः प्राप्नोति प्रेत्य जन्मनि जन्मनि ।। 6 (मनु.५/३८) इति मनुस्मृतिवचनमपि पशुहिंसाया अतिदुष्टतामेव व्यनक्ति । एतेन वैधवधस्याऽऽपवादिकत्वकल्पनाऽपि परास्ता अन्यार्थत्वेन तदसम्भवात् । तथाहि - यमेवार्थमाश्रित्य शास्त्रेषूत्सर्गः प्रवर्तते तमेवार्थमाश्रित्याऽपवादः प्रवर्तते, तयोमिथः सापेक्षत्वेनैकार्थसाधनविषयत्वात् । प्रकृते हिंसानिषेधस्य दुर्गतिनिषेधार्थत्वं वैदिकहिंसायास्तु स्वर्गाऽतिथिप्रीत्याद्यर्थत्वमिति न तस्या आपवादिकताऽपि सम्भवति, 'नोत्सृष्टमन्यार्थमपोद्यते चेति (अन्य. द्वा.११) इति अन्ययोगव्यवच्छेदद्वात्रिंशिकावचनादिति प्राग् (द्वा.द्वा. ७/७/पृष्ठ ४५८) उक्तमेव । अत एव हिंसाविधायकवेद-स्मृत्यादिवचनानां छेदाशुद्धिरपि द्रष्टव्या। तदुक्तं अध्यात्मोपनिषदि → अन्यार्थं किञ्चिदुत्सृष्टं यत्रान्यार्थमपोद्यते । दुर्विधिप्रतिषेधं तत् न शास्त्रं छेदशुद्धिमत् ।। - (१/३३) इति । यथा. चैतत्तत्त्वं तथा व्युत्पादितमस्माभिः अध्यात्मवैशारद्यां तट्टीकायाम् ।
किञ्चोत्सर्गतो निषिद्धं गत्यन्तरविरहे एव पुष्टालम्बनसमावेशेन क्वचित् = कुत्रचिदेव कदाचित् = कदाचिदेव विधीयते, न त्वेवमेव । प्रकृते च नैवमस्ति गायत्रीमन्त्रजप-पवित्रसुवर्णदानादिमात्रेणाऽप्यभ्युदयसम्भवात्, तथापि कृपणपशुगणव्यपरोपणसमुत्थमांसदानविधानं तु केवलं निपुणत्वमेव व्यनक्ति जैमिनीयानामिति व्यक्तं स्याद्वादमञ्जर्याम् (अ.व्य.११ वृ.)। किञ्च तादृशं कस्यचित् पुरुषस्य गुणावहमपि स्वरूपतः = स्वभावतः दुष्टतां न = नैव परित्यजति यथा वैद्यकनिषिद्धं स्वेदकर्म ज्वरापनयनाय विधीयमानमिति । अयमाशयः यन्निमित्तत्वेन यत्प्रसिद्धं तत् फलान्तरार्थित्वेन विधीयमानमौ
આપવાદિક પ્રવૃત્તિ પણ સદોષ છે किञ्चो. । qणी, उत्सथानो निषे५ ४२वामा मावेल. डोय ते ४ वस्तुनु अगवान 5 કારણને વશ ક્યાંક ક્યારેક સેવન કરવાથી કોઈક વ્યક્તિવિશેષને લાભ થવા છતાં તે નિષિદ્ધ વસ્તુ સ્વરૂપથી દોષગ્રસ્તતાનો ત્યાગ કરતી નથી. જેમ કે વૈદ્યશાસ્ત્રમાં ઉત્સર્ગથી સ્વેદકર્મ = પરસેવો થાય તેવી ક્રિયા નિષિદ્ધ છે. છતાં તાવ દૂર કરવા માટે પરસેવો થાય તેવી ચિકિત્સા કરવામાં આવે છે. પરંતુ તાવને દૂર કરવાનો ફાયદો કરવા માત્રથી પરસેવો થાય તેવી ક્રિયા કાંઈ સ્વરૂપથી નિર્દોષ બની જતી નથી. Low B.P. २वानुं दूष! तो तेनाथी थाय ४ छे. माटे Low B.P. ४२वाना नु:शान २di ता तारको વગેરે ફાયદા વધુ લાભકારી જણાય તો જ પરસેવો થાય તેવી ચિકિત્સાક્રિયા કરવામાં આવે. અન્યથા १. मुद्रितप्रतौ 'स्वरुपतोऽदुष्टतां' इति पाठः । स चाऽशुद्धः ।
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९०
• यज्ञीयहिंसायामौत्सर्गिकदोषस्याऽपरिहार्यता •
द्वात्रिंशिका - ७ /१७
न चाऽत्र किञ्चिदालम्बनं पश्यामो विनाऽधर्म' वृद्धिकुतूहलादिति । अधिकं मत्कृतस्याद्वादकल्पलतायाम् ।।१६।।
asu प्रकट दोष: श्री - हीनाशादिरैहिकः । सन्धानजीवमिश्रत्वान्महानामुष्मिकोऽपि च ।। १७ ।। त्सर्गिकं दोषं न निवर्त्तयति यथायुर्वेदप्रसिद्धं स्वेदकर्म - दाहकर्मादिकं रुगपगमार्थितया विधीयमानं स्वनिमित्तं दुःखम् । क्लिष्टकर्मसम्बन्धहेतुतया च मखविधानादन्यत्र हिंसादिकं शास्त्रे प्रसिद्धमिति सप्ततन्तावपि तद् विधीयमानं काम्यमानफलसद्भावेऽपि तत्कर्मनिमित्तं तद् भवत्येवेत्यादि व्यक्तमुक्तं सम्मतितर्कवृत्तौ (सं.त.वृ.५/६०/ पृ. २९८ ) इति । प्रकृते पशुयज्ञैः कथं हिंस्रैर्मादृशो यष्टुमर्हति । अन्तवद्भिरिव प्राज्ञः क्षेत्रयज्ञैः पिशाचवत् ।। ← ( म.भा. शांति. १७५ / ३३) इति महाभारतवचनमपि स्मर्तव्यम् । ततश्च यज्ञीयहिंसानिर्दोषत्वसाधनं मूषिकाभक्षितबीजादऽ ङ्कुरादिजननप्रार्थनान्यायानुपाति द्रष्टव्यम् । अधिकं एतत्तत्त्वनिरूपणं →
'न हिंस्यादिह भूतानि' हिंसनं दोषकृन्मतम् । दाहवद् वैद्यके स्पष्टमुत्सर्गप्रतिषेधतः ।। ततो ‘व्याधिनिवृत्त्यर्थं दाहः कार्यः' तु नोदिते । न ततोऽपि न दोषस्स्यात् फलोद्देशेन नोदनात् ।। एवं तत्फलभावेऽपि नोदनातोऽपि सर्वथा । ध्रुवमौत्सर्गिको दोषो जायते फलनोदनात् ।। ← (शा. स्त. २ / गा. ४६-४७-४८) इति शास्त्रवार्तासमुच्चयकारिकात्रितयवृत्तौ मत्कृतस्याद्वादकल्पलतायाम् ।।७/१६।
इत्थं 'न मांसभक्षणे दोषो न मद्ये न च मैथुने' इत्यत्र सर्वमांसभक्षणस्य दुष्टत्वमुपपाद्याऽवसरसङ्गतिप्राप्तं मद्यपानदुष्टत्वमावेदयति- 'मद्येऽपीति । 'पीयमाने ' इति शेषः । प्रकृते → मूलं समस्तदोषाणां मद्यं यस्मादुदीरितम् । तस्मान्मद्यं न पीतव्यं धार्मिकेण विशेषतः ।। बीजं मदनवृक्षस्य कोपस्योद्दीपनं परम् । मद्यपानं कथं कार्यं नरेण शुभकाङ्क्षिणा ।। मद्यपानं प्रकुर्वन्ति ये मूढा भुवि मानवाः । तेऽवश्यं दुःखकान्तारं प्राप्नुवन्ति अचेतनाः ।। इत्येवं मद्यपानस्य दोषाः सर्वज्ञभाषिताः । तस्मान्मद्यं न पातव्यं धर्मकामार्थसाधकैः ।। નહિ. તે જ રીતે માંસભક્ષણ વગેરે ઉત્સર્ગથી નિષિદ્ધ જ છે, અધર્મજનક જ છે. તેથી તેનું સેવન કરી ન શકાય. તેનું સેવન કરવામાં અધર્મવૃદ્ધિના કુતૂહલ વિના બીજું કોઈ આલંબન-નિમિત્ત અમે જોતાં નથી. (મતલબ કે તાવ ઉતારવા સ્વરૂપ બળવાન પ્રયોજનને લક્ષમાં રાખી વૈદ્ય Low B.P કરનારી હોવા છતાં પ્રસ્વેદજનક ચિકિત્સા કરે છે. તેમ કોઈ બળવાન આલંબન-વિશિષ્ટ લાભ અહીં જણાતો નથી કે જેને લીધે પાપજનક માંસભક્ષણ વગેરે દોષનું સેવન કરવાની અપવાદપદે છૂટ મળે.) આ વિષયનું અધિક निश्या खमे (उपाध्याय महाराने ) स्याद्वाह-उत्पलता ग्रन्थमां जीभ स्तजयां उरेल छे. (७/१६)
માંસભક્ષણનિષેધ પછી મદ્યપાનનો નિષેધ કરવા ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે -
* हाइपान सोष
ગાથાર્થ :- ધનનાશ, લજ્જાનાશ વગેરે આ લોકના નુકશાન તથા સંધાનજીવોથી મિશ્ર હોવાના લીધે પારલૌકિક પણ મોટો દોષ દારૂમાં સ્પષ્ટ જ છે. (૭/૧૭)
१. मुद्रितप्रतौ ' ...धर्मप्रवृ...' इति पाठान्तरम् । २. हस्तादर्शे 'कोऽपि हि' इति पाठान्तरम् ।
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९१
• मद्यपानस्य हेयता • मद्येऽपीति । मद्येऽपि = मधुन्यपि प्रकटो दोषः, श्रीः = लक्ष्मीः ह्रीः = लज्जाऽऽदिना विवेकादिग्रहस्तन्नाशाद् (? = श्री-ड्रीनाशादिः) ऐहिकः = इहैव विपाकप्रदर्शकः । तथा आमुष्मिकोऽपि = परभवे विपाकप्रदर्शकोऽपि महान् दोषः, सन्धानेन = जलमिश्रितबहुद्रव्यसंस्थापनेन जीवमिश्रत्वात् = जीवसंसक्तिमत्त्वात् (=सन्धानजीवमिश्रत्वात्) । 'सन्धानवत्यप्यारनालादाविव नाऽत्र दोषः' इति चेत् ? न, शास्त्रेणैतद्दष्टत्वबोधनात् । तदाह- 'मद्यं पुनः प्रमादाङ्ग तथा सच्चित्तनाशनम् ।
सन्धानदोषवत्तत्र न दोष इति साहसम्।।'(अष्टक.१९/१) 6 (महा.मांसाधिकारे) महाभारतवचनानि स्मर्तव्यानि मध्यस्थेन धीमता ।
'सन्धानवत्यपि आरनालादौ पीयमाने इव = यथा कर्मबन्धलक्षणो दोषो नास्ति तथा न अत्र मद्ये पीयमानेऽपि कर्मबन्धलक्षणो दोषः' इति चेत् ? न, शास्त्रेणैतद्दष्टत्वबोधनात् ।
अष्टकप्रकरणसंवादमाह- 'मद्यमिति । तद्वृत्तिश्चैवम् → मदयतीति मद्यं = शीधुः, पुनः शब्दः पूर्ववाक्यार्थापेक्षयोत्तरवाक्यार्थस्य विशेषद्योतनार्थः। तथाहि - मांसं जीवसंसक्तिनिमित्तं, मद्यं पुनः प्रमादाङ्गम्, प्रमदनं प्रमादोऽशुभो जीवपरिणामविशेषः, तस्याङ्गं कारणम्, अथवा प्रमादो मद्यादिः । यदाह“मज्जं विसयकसाया, निद्दा विगहा य पंचमी भणिया । एए पंच पमाया, जीवं पाडंति संसारे ।। (आराधनापताकाप्रकीर्णक-६८८)” तस्याङ्गमवयवः, पञ्चावयवरूपत्वात्तस्य, तथेति विशेषणसमुच्चये, सच्छुभं यच्चित्तं = मनः तन्नाशयति = प्रध्वंसयतीति सच्चित्तनाशनम् । तथा सन्धाने जलमिश्रितबहुद्रव्यसंस्थापने ये दोषा जीवसंसक्त्यादयस्ते विद्यन्ते यत्र तत् सन्धानदोषवत्, यदेवंविधं मद्यं तत्र = मद्ये न = नास्ति दोषो = दूषणं कर्मबन्धादि इति = एवं, वदत इति गम्यते, साहसं = धाष्यम् । अथवा तत्र = मद्ये गुडधातक्यादिसन्धानरूपे न दोषोऽस्ति पापप्राप्तिलक्षणः। क इवेत्याह सन्धानदोषवत् काञ्जिकादिसन्धानदोषवत् । अयमभिप्रायः 'यथाऽऽरनालादौ सन्धानवति पीयमाने कर्मबन्धलक्षणो दोषो नास्त्येवं मद्येऽपि दोषो नास्तीति । एतद्वचनस्य च साहसत्वं चित्तभ्रमनिबन्धनानामतिबहूनां मद्यपानदोषाणां प्रत्यक्षत एवोपलभ्यमानत्वात् । यथोक्तम् →
ટીકાર્ચ - દારૂ પીવામાં પણ આ લોકના નુકશાન સ્પષ્ટ જ છે. જેમ કે પૈસાની નુકશાની, બેશરમપણું વિવેકશૂન્યતા વગેરે ફળોને આ જ ભવમાં દારૂડિયો માણસ ભોગવે છે. તેમ જ પરલોકની દૃષ્ટિએ પરિણામની અપેક્ષાએ દારૂપાનમાં બહુ મોટો દોષ છે. કારણ કે પાણીથી મિશ્રિત અનેક પ્રકારના દ્રવ્યોને લાંબો સમય સુધી રાખી મૂકીને દારૂ બનાવવામાં આવતો હોવાથી તેમાં અનેક જીવોની ઉત્પત્તિ થાય છે, જીવહિંસા થાય છે. અહીં કોઈને એવી શંકા થઈ શકે છે કે “પાણીથી મિશ્રિત અવસ્થામાં લાંબો સમય રહેવા છતાં કાંજી વગેરેમાં જેમ જીવોત્પત્તિ નથી થતી તેમ દારૂમાં પણ જીવોત્પત્તિ નથી થતી એમ માનીએ તો દારૂ પીવામાં શું વાંધો ?” પરંતુ આ શંકા વ્યાજબી ન હોવાનું કારણ એ છે કે શાસ્ત્ર દ્વારા જ મદ્યપાનની દોષગ્રસ્તતા જણાવાય છે. અષ્ટકજીમાં જણાવેલ છે કે કે મદ્ય પ્રમાદનું કારણ છે તથા મનની સ્વસ્થતા-પવિત્રતા વગેરેનો નાશ કરનાર છે. સન્તાનનો દોષ = જીવોત્પત્તિ દોષ પણ तमा २४ो छ. भाटे ३ पाम 5ोष नथी.' म गोलj ते दुःसास. छ. 6 १. हस्तादर्श 'अपि' नास्ति ।
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९२ • मद्यपानदोषषोडशकोपदर्शनम् •
द्वात्रिंशिका-७/१७ मद्यं नाम प्रचुरकलहं निर्गुणं नष्टधर्मं निर्मर्यादं विनयरहितं नित्यदोषं तथैव ।। निस्साराणां हृदयदहनं निर्मितं केन पुंसा ? शीघ्रं पीत्वा ज्वलितकुलिशो याति शक्रोऽपि नाशम् ।।
“१वैरूप्यं २व्याधिपिण्डः स्वजनपरिभवः कार्यकालातिपातो, ५विद्वेषो ज्ञाननाशः "स्मृतिमतिहरणं विप्रयोगश्च सद्भिः । १°पारुष्यं ११नीचसेवा १२कुलबलतुलना३ धर्मकामार्थहानिः१४-१५-१६,
कष्टं भोः षोडशैते निरुपचयकरा मद्यपानस्य दोषाः ।।” 6 (निशीथचूर्णी-१३१तमगाथायां उद्धृतौ) इति। मूषाभिषिक्तताम्रन्यायेन मद्यस्य चित्तदूषकता ज्ञेया। मूषा = अन्तःसुषिरा मृत्प्रतिमा । यथाऽग्निसम्पर्काद् द्रवीभूतं तानं मूषायां निक्षिप्तं सत् तन्निभं जायते तथा चित्तमपि भ्रम्यादिजनकमा व्याप्नुवत् सत् तन्निभं = तदाकारमुपजायते ।
अत एव सुभाषितरत्नसन्दोहे अमितगतिना अपि → कलहमातनुते मदिरावशः तमिह येन निरस्यति जीवितम् । वृषमयास्यति सञ्चिनुते मलं धनमपैति जनैः परिभूयते ।। - (सु.रत्न. ५२९) इत्युक्तम् । तदुक्तं वसुनन्दिना अपि श्रावकाचारे → मज्जेण णरो अवसो कुणइ कम्माणि शिंदणिज्जाइं । इहलोए परलोए अणुहवइ अणंतयं दुक्खं ।। - (श्रा.आ.७०) इत्युक्तम् । तदुक्तं हरिवंशपुराणे अपि → को न वा पतति वारुणीप्रियः - (ह.पु.६३/२०) इति । ___ यथोक्तं ग्रन्थकृतापि वैराग्यकल्पलतायां → मद्यं मूलमवद्यानां, मद्यं पुण्यद्रुमानलः । मद्यं सद्गुणपुष्पाणां, म्लानावातपसंज्वरः ।। (वै.क.स्त. ५/८४१) इति । ___ बौद्धानामपि नेष्टमिदम् । तदुक्तं सूत्रपिटकान्तर्गते दीघनिकाये पाथिकवर्गे → छ खोमे गहपतिपुत्त! आदीनवा सुरामेरयमज्जप्पमादट्ठानानुयोगे। (१) सन्दिट्ठिका धनजानि (२) कलहप्पवड्ढनी (३) रागानं आयतनं (४) अकिनिसञ्जननी (५) कोपीननिदंसनी (६) पाय दुब्बलिकरणीत्वेव छठें पदं भवति 6 (दी.नि. ३/८/२४८) इति। आदीनवा = दुष्परिणामाः, सन्दिविका =तात्कालिकी, धनजानि = धनहानिः, कोपीनदिंसनी = लज्जानाशनी, पाय = प्रज्ञायाः, शिष्टं स्पष्टम् ।
तदुक्तं धम्मपदे अपि → यो प्राणमतिपातेति मुसावादं च भासति । लोके अदिन्नं आदीयंति परदारं च गच्छति ।। सुरामेरयपानं च यो नरो, अनुयुज्जति । इधेऽव मेसो लोकेस्मिं, मूलं खणति अत्तनो ।।
6 (ध.प.१२-१३,पृ.३८) इति । तदुक्तं आपस्तम्बधर्मसूत्रे → सर्वं मद्यमपेयम् - (आ.ध. १/५/२१-पृष्ठ-१२४) इति । तदुक्तं वाल्मीकिरामायणे अपि → पानादर्थश्च कामश्च धर्मश्च परिहीयते 6 (वा.रा.३३/४६) इति । तदुक्तं चरकसंहितायां चरकसमज्ञायां अपि → मद्ये मोहो भयं शोकः क्रोधो मृत्युश्च संश्रितः । सोन्माद-मद-मूर्छाद्याः सापस्माराऽपतानकाः ।। 6 (च.सं.२४/५७, च.स.अध्याय२५/५४) इति । अष्टकप्रकरणे अप्यग्रे → किं वेह बहुनोक्तेन प्रत्यक्षेणैव दृश्यते । दोषोऽस्य वर्तमानेऽपि तथाभण्डनलक्षणः ।। ( (अ.प्र.१९/२) इत्युक्तम्। → मधु मांसं च ये नित्यं वर्जयन्तीह मानवाः । जन्मप्रभृति मद्यं च दुर्गाण्यतितरन्ति ते ।। - (म.भा.शांति.११०/२३) इति महाभारतवचनमप्यत्र स्मर्तव्यम् । 'कश्चिदृषिरि'त्यादि ।
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९३
• मद्यपमहर्षिकथानकोपदर्शनम् • 'मद्यस्याऽतिदुष्टत्वं च पुराणकथास्वपि श्रूयते । तथाहिकश्चिदृषिस्तपस्तेपे भीत इन्द्रः सुरस्त्रियः। क्षोभाय प्रेषयामास तस्याऽऽगत्य च तास्तकम् ।। विनयेन समाराध्य वरदाऽभिमुखं स्थितम् । जगुर्मा तथा हिंसां सेवस्वाऽब्रह्म वेच्छया ।। स एवं गदितस्ताभिर्द्वयोर्नरकहेतुताम् । आलोच्य मद्यरूपं च शुद्धकारणपूर्वकम् ।। मद्यं प्रपद्य तद्भोगान्नष्टधर्मस्थितिर्मदात् । विदंशार्थमजं हत्वा सर्वमेव चकार सः ।।
→ एषां गमनिका, कश्चित् = कोऽप्यनिर्दिष्टनामा ऋषिः = बालतपस्वी किल महाटव्यां वसन् तपः = अनशनादिकं अतिघोररूपं तेपे = तप्यते स्म, दिव्यं वर्षसहस्रं यावत् । ततो भीतो = 'महत्तपोऽनेन कृतं मामितो नाकिनिकायनायकपदात् पातयिष्यतीति भावनया भयमुपगतः इन्द्रः = शतमुखः, ततः सुरस्त्रियः = नाकिनितम्बिनीस्तिलोत्तमाप्रमुखाः क्षोभाय = क्षोभणनिमित्तं तस्य = इह सम्बन्धात्तस्य ऋषेः प्रेषयामास = स्वर्गात्तत्राटव्यां प्रेषितवान् । ताश्च = तत्तपस्तेजसा तद्वनप्रवेशं कर्तुमशक्नुवत्यो वनाद् बहिस्तदभिमुखकृतविकसितकुसुमप्रकरा मस्तकन्यस्तहस्तकुड्मलसम्पुटमतिप्रणत्य तद्गतगुणगानप्रधाननृत्यप्रबन्धं विदधुः। ततोऽसौ तदाक्षिप्तान्तःकरणश्चित्रलिखित इव बभूव । ततस्तास्तत्समीपमुपजग्मुः। आगत्य च = समीपीभूय च ताः = सुरस्त्रियः तकं = ऋषिम् ।। विनयेन = विविधचाटुवचनाञ्जलिकरणपादपतनादिना समाराध्य = प्रसन्नमानसं विधाय वरस्य = अभिलषितार्थस्य दानं = वरदानं तस्य अभिमुखः प्रवो = वरदाभिमुखः तं स्थितं = सञ्जातं जगुः = नानाविधशपथदानपुरस्सरमुक्तवत्यः यदुत मद्यं = शीधु तथेति समुच्चये हिंसां = प्राणिवधं सेवस्व = भजस्व, अब्रह्म वा = मैथुनं वा, वाशब्दो विकल्पार्थः, इच्छया = इष्ट्या, यदेतेषु त्रिषु तुभ्यं रोचते तदित्यर्थः ।। स = ऋषिः एवं = अनेन प्रकारेण गदितः = अभिहितः ताभिः = सुरस्त्रीभिः द्वयोः हिंसाऽब्रह्मणोः नरकहेतुतां = निरयनिबन्धनतां आलोच्य = स्वशास्त्रानुसारेण निश्चित्य, तथा मद्यरूपं = मदिरास्वभावं चशब्द: आलोच्येतिक्रियानुकर्षणार्थः, किंविधमित्याह शुद्धानि = निर्दोषाणि, कारणानि निमित्तानि गुङधातकीजलप्रभृतीनि, पूर्व मद्यावस्थायाः प्राक्काले यस्य तत्तथा ।। ततः मद्यं = मदिरां प्रपद्य = तत् पास्यामीत्यङ्गीकृत्य तस्य विचित्रचित्रमणिखण्डमण्डिततपनीयभाजनन्यस्तस्य सौरभ्यातिशयसमाकृष्टषट्पदपटलावनद्धगगनमण्डलस्य करणषट्चरणचक्रलाम्पट्यप्रकृष्टताकारकस्य ताभिः ससम्भ्रममुपनीतस्य
જ મધપાનથી સંન્યાસી ભ્રષ્ટ છે. પુરાણની કથાઓમાં પણ દારૂના મોટા દોષ સંભળાય છે. જેમ કે કહેલ છે કે “કોઈક ઋષિ ઉગ્ર તપ કરતા હતા. ત્યારે “તપના પ્રભાવથી મારું ઈન્દ્રાસન આ તપસ્વી નહિ લઈ લે ને ?' આવી શંકાથી ભયભીત થયેલા ઈન્દ્રએ તપસ્વીના ક્ષોભ માટે અપ્સરાઓ મોકલી. તે અપ્સરાઓ ઋષિ પાસે આવીને વિનયપૂર્વક ઋષિની આરાધના કરીને તેમને પ્રસન્ન કર્યા. વરદાન આપવાને અભિમુખ થયેલા ઋષિને અપ્સરાઓએ કહ્યું કે તમે દારૂ પીવો, જીવહિંસા કરો અથવા ઈચ્છા અનુસાર મૈથુનનું સેવન કરો.” આ પ્રમાણે અપ્સરાઓ દ્વારા કહેવાયેલા ઋષિ જીવહિંસા અને અબ્રહ્મસેવનને નરકનું કારણ જાણીને તથા દારૂને પાણી-ગોળ વગેરે શુદ્ધ દ્રવ્યમાંથી તૈયાર થતો જાણીને દારૂ પીવા તૈયાર થયા. દારૂ પીવાથી નશાના લીધે સંન્યાસધર્મની મર્યાદાનો તેણે લોપ १. हस्तादर्श 'मद्यस्य अपि दु..' इति पाठान्तरम् । २. हस्तादर्श 'तपस्तपे' इत्यशुद्धः पाठः । ३. मुद्रितप्रतौ 'जगम..' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९४ • सप्तव्यसननिर्देशः .
द्वात्रिंशिका-७/१७ ततश्च भ्रष्टसामर्थ्यः स मृत्वा दुर्गतिं गतः। इत्थं दोषाऽऽकरो मद्यं विज्ञेयं धर्मचारिभिः ।।
(अष्टक.१९/४-८) इति ।।१७।। मद्यस्य भोगः = आसेवनं = तद्भोगस्तस्मात् (=तद्भोगात्) नष्टा भ्रष्टा धर्मस्य = कुशलानुष्ठानलक्षणस्य स्थितिः = व्यवस्था यस्य स तथा (=नष्टधर्मस्थितिः), ततश्च मदात् = चित्तविप्लुतिलक्षणात्, विदंशार्थं = मद्यपानोपदंशार्थं अजं = छागं हत्वा = विनाश्य सर्वमेव = निरवशेषमपि यत्ताभिरभिहितमनभिहितं च पापमजपिशितपचननिमित्तमिन्धनार्थमाराध्यदेवतादारुमयप्रतिमास्फोटनादि तत् चकार = कृतवान् स = इत्यसावृषिः ।। ततश्च = मद्याऽऽसेवनानन्तरं पुनः भ्रष्टसामर्थ्यो = निहततपोवीर्यः, स ऋषिः मृत्वा = प्राणान्परित्यज्य, दुर्गतिं = नरकरूपां गतः = प्राप्त इति दृष्टान्तः। अथ प्रकृतयोजनायाह इत्थम् = अनेन प्रकारेण, दोषाऽऽकरो = दूषणोत्पत्तिभूमिः मद्यं = मदिरा विज्ञेयं = ज्ञातव्यं धर्मचारिभिः = कुशलानुष्ठानसेवाशीलैरिति + (अ.प्र.१९/४-८ वृत्ति) इति अष्टकवृत्तिकारः।
→ एकतः सर्वपापानि मद्य-मांसं चैकतः (ध.स्मृ.३९) इति धर्मस्मृत्युक्तेरपि त्याज्यत्वेन सिद्धयोर्मद्य-मांसयोः व्यसनसप्तकमध्ये श्रवणादपि त्याज्यतैव । तदुक्तं उदयवीरगणिभिः पार्थनाथचरित्रे → धुतं च मांसं सुरा च वेश्या पापर्द्धि-चौर्ये परदारसेवा । एतानि सप्त व्यसनानि लोके घोरातिघोरं नरकं नयन्ति ।। - (पा.च.सर्ग.२/पृ.४३) इति । मनुस्मृतौ अपि → ब्रह्महत्या सुरापानं स्तेयं गुर्वङ्गनागमः । महान्ति पातकान्याहुः संसर्गश्चापि तैः सह ।। (म.स्मृ.११/५४) इत्येवं सुरापानादेः त्याज्यतोक्ता । पद्मपुराणेऽपि → मद्यं मांसाशनं रात्रौ भोजनं कन्दभक्षणम् । ये कुर्वन्ति वृथा तेषां तीर्थयात्रा जपस्तपः ।। वृथा चैकादशी प्रोक्ता वृथा जागरणं हरेः । वृथा च पौष्करीयात्रा वृथा चान्द्रायणं तपः ।। (पद्मपु.) इत्यादिना मद्य-मांसादेस्त्याज्यतोपदर्शिता। तदुक्तं बार्हस्पत्यसूत्रे अपि → न मद्यं पिबेत् + (बा.सू.१।१६) इति। तदुक्तं संवतस्मृतौ अपि → गौडी माध्वी च पैष्टी च विज्ञेया त्रिविधा सुरा । यथैवैका तथा सर्वा न पातव्या द्विजोत्तमैः ।। 6 (सं.स्मृ.११९) इति । एतेन → आसवानि सेवयेत् + (बा.सू.३/५७) इति बार्हस्पत्यसूत्रं निरस्तम् । → मद्यं पीत्वा द्विजो मोहात् कृच्छ्र-चान्द्रायणं चरेत् + (ब्र.पु.ललितो.१/४/८/४९-पृष्ठ-१७३) इति ब्रह्माण्डपुराणवचनादपि मद्यपानस्य सदोषता सिध्यति । विष्णुधर्मोत्तरेऽपि → मानवस्याऽस्वतन्त्रस्य गोब्राह्मण-हितस्य च । मांस-भक्षणहीनस्य सदा सानुग्रहा ग्रहाः ।। (वि.ध.खं. १,अ.१०५/१२) मधुमांसनिवृत्ताश्च निवृत्ता मधुपानतः । कालमैथुनतश्चापि विज्ञेयाः स्वर्गगामिनः ।। (वि.ध.खं.२, अ.११७/८) मधु मासं च ये नित्यं वर्जयन्तीह मानवाः । जन्मप्रभृति मद्यं च दुर्गाण्यतितरन्ति ते ।। - (वि.ध.खं.२,अ.१२२/ २३) इत्यादिना मद्यपानादेनिषिद्धता व्यक्तैव । तदुक्तं कूर्मपुराणे अपि → सर्वप्रकारेण मद्यं नित्यं विवर्जयेत् + (कू.पु.उपरि.१७/४३) इति । इत्थञ्च मद्यपानस्य निर्दोषता साधयितुं परैर्न शक्यते । अत्र च ‘यदश्वेन हृतं पुरा तत्पश्चाद् गर्दभः प्राप्तुं केनोपायेन शक्नुयादिति न्यायः समुपलब्धावसरः। उपलक्षणाद् अक्षक्रीडादेरपि निषिद्धत्वमवसेयम् । तदुक्तं ऋग्वेदे अपि → अक्षर्मा दीव्यः - (ऋ.वे.१०/ કર્યો. તથા વિદેશ માટે બકરાને હણીને દેવીએ પૂર્વે કહેલું અબ્રહ્મસેવન વગેરે બધું જ કર્યું. પછી તપનું સામર્થ્ય નષ્ટ થવાથી મરીને તે દુર્ગતિમાં ગયા. આમ ધર્મ કરનારાઓએ દારૂને દોષની ખાણ રૂપે જાણવો.” (૧૭)
વિશેષાર્થ :- અબ્રહ્મસેવન અને જીવહિંસા ન કરવાનું ઈચ્છવા છતાં દારૂ પીવાથી નશાના લીધે બધું
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९५
• मैथुनस्य सदोषता • नियमेन सरागत्वाद् दुष्टं मैथुनमप्यहो । मूलमेतदधर्मस्य निषिद्धं योगिपुङ्गवैः ॥१८॥
नियमेनेति । नियमेन = निश्चयेन सरागत्वात्, 'न तं विणा रागदोसेहिं' ( ) इति वचनात्, अहो मैथुनमपि दुष्टम् । एतदधर्मस्य मूलं 'मूलमेयमहम्मस्स' (द.वै.६/१६) इत्याद्यागमात् योगिपुङ्गवैः = भगवद्भिः निषिद्धं, भगवत्यां तस्या महाऽसंयमकारित्वप्रतिपादनात्' । तदुक्तं → "मेहुणं भंते ! सेवमाणस्स केरिसए असंजमे कज्जति ? •गोयमा ! से जहानामए केइ पुरिसे ३४/१३) इति ।।७/१७।।।
साम्प्रतमवसरप्राप्तं मैथुनदुष्टत्वमाविष्करोति- 'नियमेनेति ।
'न तं विणा' इति । → न वि किंचि पडिसिद्धं अणुनायं वा वि जिणवरिंदेहिं । मोत्तुं मेहुणभावं न विणा सो राग-दोसेहिं ।। - (ध.सं.१०६४) इति तु धर्मसङ्ग्रहण्याम् । तदुक्तं कामसूत्रे अपि → प्रवृत्ते रतिसंयोगे राग एवाऽत्र कारणम् + (का.सू.२/७/३०)। 'मूलमेयमहम्मस्स' इति । 'मूलमेयमहम्मस्स महादोससमुस्सयं । तम्हा मेहुणसंसग्गं निग्गंथा वज्जयंति णं ।।' (दशवै. ६/१६) इति दशवैकालिकसूत्रगाथा सम्पूर्णा बोध्या । तदुक्तं निशीथभाष्ये बृहत्कल्पभाष्ये चापि → कामं सव्वपदेसु वि उस्सग्गववातधम्मता जुत्ता । मोत्तुं मेहुणधम्म ण विणा सो राग-दोसेहिं ।। (नि.भा.३६८, बृ.क.भा.४९४४) इति । एतेन → स्त्रियमध उपासीत - (बृ.आ.६/४/२) इति बृहदारण्यજ ન કરવા જેવું ઋષિએ કર્યું. માટે બધા દોષનું મૂળ દારૂપાન કહેવાય છે. અતિશય દારૂ પીવાથી (૧) શરીર
थाय छे. (२) शरीर रोगाने घ२ बनेछ. (3) १४नी ५२।१ छ. (४) ४२१. योग्य म°४ यूडी ४वाय छे. (५) दोडी ५२ द्वेष थाय छ, दोथी पोतानो ति२०७२ थाय छे. (६) शान नाश पामे छ. (७) स्म२९शति भने (८) प्रशाशति जतास थाय छे. (८) सनी २ थाय छे. (१०) स्वभाव 580२ जने छ. (११) 85 भासनी गुलामी ४२वी पडे छे. (१२) पोतार्नु पुणवगोवाय छे. (१३) पोतार्नु पण यतुं यछे, (१४) धर्मपुरुषार्थ (१५) आमपुरुषार्थ सने (१६) अर्थपुरुषार्थना शनि थाय छे. मा સોળ પ્રકારના નુકશાન દારૂડિયા લોકો ભોગવે છે. માટે દારૂ પીવાનો શાસ્ત્રમાં નિષેધ છે.(૧૭) દારૂપાનને દોષગ્રસ્ત બતાવ્યા પછી હવે ગ્રન્થકારશ્રી મૈથુનને દોષગ્રસ્ત બતાવતાં કહે છે કે –
મૈથુનસેવન નુક્શાનારક છે ગાથાર્થ :- અહો ! નિયમ રાગગ્રસ્ત હોવાથી મૈથુન પણ દુષ્ટ છે. પાપનું મૂળ હોવાથી મૈથુનનો महायोगामी निषे५ ४३८छ. (७/१८)
ટીકાર્થ :- “રાગ-દ્વેષ વિના મૈથુન સેવન શક્ય નથી' આ શાસ્ત્રવચનથી સિદ્ધ થાય છે કે નિશ્ચયથી મૈથુનસેવન રોગયુક્ત જ હોય છે. દશવૈકાલિકજીમાં પણ જણાવેલ છે કે “મૈથુન અધર્મનું મૂળ છે.” માટે યોગી ભગવંતોએ મૈથુન સેવનનો નિષેધ કરેલ છે. ભગવતીસૂત્રમાં મૈથુનપ્રવૃત્તિને મહાઅસંયમનું કારણ બતાવેલ હોવાથી પણ મૈથુનસેવન ત્યાજ્ય છે. ભગવતીજીમાં પ્રભુ વીરને શ્રીગૌતમસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે કે “મૈથુનનું સેવન કરનાર કેવા પ્રકારનું અસંયમ કરે છે ?' આ પ્રશ્નના જવાબમાં શ્રીમહાવીર સ્વામી ભગવાન જણાવે છે કે – હે ગૌતમ ! જેમ કોઈ પુરુષ બૂરથી (આકડાના રૂથી) ભરેલી નળીને १. मैथुनं भदन्त ! सेवमानस्य(नेन)कीदृशोऽसंयमः क्रियते ? गौतम ! तद्यथा नाम कश्चित्पुरुषः बूरनलिकां वा रुतनलिका वा तप्तेनायःकणकेन समभिध्वंसयेत, मैथुन सेवमानस्य(नेन) ईदृशोऽसंयमः क्रियते । .... चिह्नद्वयमध्यवर्ती अग्रेतनपृष्ठव्यापी
दीर्घः पाठो हस्तादर्श नास्ति ।
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९६
• मैथुनकारिणो लक्षपृथक्त्वजीवहिंसकता • द्वात्रिंशिका-७/१९ बूरनलियं वा रूअनलियं वा तत्तेणं अउकणएणं समभिधंसिज्जा, मेहुणं सेवमाणस्स एरिसए असंजमे कज्जइत्ति - (व्याख्याप्रज्ञप्ति-२/५/१२९) ।।१८।। धर्मार्थं पुत्रकामस्य स्वदारेष्वधिकारिणः । ऋतुकाले न तद्दष्टं क्षुधादाविव भोजनम् ।।१९।।
धर्मार्थमिति । धर्मार्थं = धर्मनिमित्तं पुत्रकामस्य = सुतार्थिनः, अपुत्रस्य हि धर्मो न भवति, 'अपुत्रस्य गतिर्नास्ति' (गरुडपुराण-उत्तरखंड-१९/४, प्रजापतिस्मृति-१८८) इत्यादिवचनात्, स्वदारेषु कोपनिषद्वचनमुन्मादकारितयोपदर्शितम् । प्रकृते व्याख्याप्रज्ञप्तिसूत्रसंवादमुपदर्शयति- 'मेहुणं' इति । तदुक्तं श्रीहरिभद्रसूरिभिः सम्बोधप्रकरणे → इत्थीण जोणिमझे गब्भगया चेव हुंति नव लक्खा । इक्को व दो व तिण्णि व गब्भपुहुत्तं च उक्कोसं ।। इत्थीण जोणिमझे हवंति बेइंदिया असंखा य। उप्पंज्जंति चयंति य समुच्छिमा जे ते असंखा ।। इत्थीसंभोगे समगं तेसिं जीवाण हुँति उद्दवणं । ख्यगनलियाजोगप्पओगदिद्रुतसब्भावा ।। 6 (सं.प्र.३/७३-७४-७६) इति । यथोक्तं सम्बोधसप्ततिकायामपि → मेहुणसन्नारूढो नव लक्ख हणेइ सुहुमजीवाणं । तित्थयरेण भणियं सद्दहियव्वं पयत्तेणं ।। असंखया थी-नर-मेहुणाओ, मुच्छंति पंचिंदियमाणुसाओ । नीसेस अंगाण विभत्तिचंगे, भणइ जिणो पन्नवणाउवंगे।। ( (सं.स.६३,६४) । देवभद्रसूरिभिरपि कथारत्नकोशे (पृ.२६१) शब्दलेशभेदेनैतादृशमुक्तम् ।।७/१८ ।।
पूर्वपक्षयति 'धर्मार्थमि'ति । 'अपुत्रस्येति । “अपुत्रस्य गति स्ति, स्वर्गो नैव च नैव च। तस्मात् पुत्रमुखं दृष्ट्वा पश्चाद् धर्मं समाचरेत् ।।” (प्र.स्मृ.१८८) इति प्रजापतिस्मृतौ सम्पूर्णः श्लोकः । आदिपदात् 'अपुत्रस्य वृथा जन्म' (बृ.प.स्मृ. १०/३१६) इति बृहत्पराशरस्मृतिवचनं, ''नाम्नो नरकाद्यस्मात्त्रायते पितरं सुतः। तस्मात् पुत्र इति प्रोक्तः स्वयमेव स्वयम्भुवा ।।' (मनु. ९/१३८) इति मनुस्मृतिवचनं, 'लोकाऽऽनन्त्यं दिवः प्राप्तिः पुत्र-पौत्र-प्रपौत्रकैः' (या.स्मृ. १/७८) इति याज्ञवल्क्यस्मृतिवचनं, महाभारते → पुत्रानिच्छेत् पावनार्थं पितॄणाम् + (म.भा.शांति.१७५/६) इति पितृवचनं, → नाऽनपत्यस्य स्वर्गः - (चा.सू. ३८८) इति चाणक्यसूत्रञ्च ग्राह्यम् । અથવા રૂથી ભરેલી નળીને = પાઈપને તપેલા લોખંડના સળિયાથી ખલાસ કરે - નષ્ટ કરે તેવા પ્રકારનું અસંયમ (૨ થી ૯ લાખ ત્રસ જીવની વિરાધના) મૈથુનને સેવનારો માણસ કરે છે. (૭/૧૮)
મૈથુનને નિર્દોષ માનનાર પૂર્વપક્ષની દલીલને દેખાડતા ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે –
ગાથાર્થ :- ધર્મના નિમિત્તે પુત્રની કામનાવાળો તથા પોતાની પત્ની ઉપર અધિકારવાળો ગૃહસ્થ ઋતુ સમયે પત્ની સાથે મૈથુનને સેવે તો તે દુષ્ટ નથી. જે રીતે ભૂખ સમયનું ભોજન નિર્દોષ છે. तेम ॥ भैथुन निषि पुं. (७/१८)
ટીકાર્થ :- ધર્મના નિમિત્તે પુત્રની કામના ગૃહસ્થમાં જાગે એ સ્વાભાવિક છે. કારણ કે “અપુત્રની સદ્ગતિ થતી નથી” આ શાસ્ત્રવચનથી જણાય છે કે પુત્રરહિતને ધર્મ થતો નથી. પરસ્ત્રી અને વેશ્યામાં મૈથુનસંબંધ જોડવો તે અનર્થનું કારણ હોવાથી માત્ર પોતાની પત્ની વિશે અધિકારી ગૃહસ્થ ઋતુકાલ સમયે = આર્તવઅવસરે = રજોદર્શન કાળે પ્રારંભના ત્રણ દિવસ છોડી પછીની બાર રાત્રિમાં પત્રકામનાથી મૈથુન સેવે તો તે નિર્દોષ છે. “ઋતુસમય પૂર્ણ થયા પછી જે મૈથુન સેવે છે તેને બ્રહ્મહત્યાનું પાપ લાગે છે અને રોજ તેના ઘરે સૂતક લાગે છે.” આ પ્રમાણે શાસ્ત્રમાં જણાવેલ હોવાથી ઋતુકાળ પસાર
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
• ऋतुकालीनमैथुनविचारः •
४९७ = स्वकलत्रे, परकलत्रे वेश्यायां च तदधिगमस्याऽनर्थहेतुत्वात्, अधिकारिणः = गृहस्थस्य ऋतुकाले = आर्तवसम्भवाऽवसरे, अन्यदा दोषभावात् । यदाह- ऋतुकाले व्यतिक्रान्ते यस्तु सेवेत मैथुनम्। ब्रह्महत्याफलं तस्य सूतकं च दिने दिने ।। (धर्मस्मृति-२३) तद् = मैथुनं न दुष्टं भोजनमिव क्षुधादौ । 'उक्तकारणाऽऽश्रितं मैथुनमदुष्टं, गतरागप्रवृत्तित्वात्, वेदनादिकारणाऽऽश्रितभोजनवदि'ति प्रयोगः ।।१९।। नैवमित्थं स्वरूपेण दुष्टत्वान्निबिडापदि । श्वमांसभक्षणस्येवाऽऽपवादिकनिभत्वतः ॥२०॥ ऋतुकाले = आर्तवसम्भवावसरे इति ।
वस्तुतः आर्तवागमनोत्तरचतुर्थदिनादारभ्य षोडशदिवसपर्यन्तं ऋतुकालः गम्यतया समाम्नातः, पुष्पादारभ्य त्रयो दिनास्तु सर्वथा वर्जनीया एव । यथोक्तं स्त्रियमुद्दिश्य चरकसमज्ञायां → पुष्पात् प्रभृति त्रिरात्रमासीत ब्रह्मचारिणी अधःशायिनी - (च.स.अध्या.३/पृ.११८) । तदुक्तं पद्मपुराणोत्तरायां शिवगीतायां → ऋतुस्नाता भवेन्नारी चतुर्थे दिवसे ततः । ऋतुकालस्तु निर्दिष्ट आषोडशदिनावधि ।। (शि.गी.८/ ७) इति । प्रकृते → ऋतुस्तु द्वादश निशाः पूर्वास्तिस्रोऽत्र निन्दिताः । एकादशी च युग्मासु स्यात् पुत्रोऽन्यासु कन्यका ।। - ( ) इत्यपि तन्त्रान्तरमतमनुसन्धेयम् । सर्वमते आद्यदिनत्रितयस्य रजोयुक्तत्वेन वर्ण्यत्वमेव । भावप्रकाशे → रजस्वलां गतवतो नरस्याऽसंयतात्मनः। दृष्ट्वाऽऽयुस्तेजसां हानिरधर्मश्च ततो भवेत् ।। (भा.प्र.दिनचर्या-२७९) इत्युक्त्या इतिहासोपनिषदि च → रजस्स्त्रीसङ्गमी चैव परोपद्रवकारिण. । देव-ब्राह्मणघाती च तेषां द्रव्यापहारिणः । एते गुणा न वक्तव्याः श्राद्धकर्मबहिष्कृताः 6 (इति.३४) इत्यादिना रजस्सम्भवकालेऽब्रह्मसेवनं निषिद्धमेवेत्यवधेयम् ।७/१९।। થયા પછી મૈથુન સેવવામાં દોષ હોવાથી આર્તવસંભવઅવસરે ઉપરોક્ત અધિકારી મૈથુન સેવે તો કોઈ દોષ નથી. જેમ ભૂખ લાગે તો યોગ્ય રીતે ભોજન કરવામાં દોષ નથી, તેમ વાસનાની ભૂખ સંતોષવા પુત્રનિમિત્તે મૈથુનસેવન યોગ્ય અવસરે કરવામાં કોઈ દોષ નથી. પ્રસ્તુતમાં અનુમાનપ્રયોગ આ રીતે કરી શકાય છે કે – પુત્રકામનાથી ઋતુ સમયે સ્વપત્ની સાથે કરેલ મૈથુન સેવન નિર્દોષ છે, કારણ કે તે પ્રવૃત્તિ રાગશૂન્ય છે. જે જે પ્રવૃત્તિ રાગરહિત હોય તે તે નિર્દોષ હોય. જેમ કે ભૂખના લીધે થતી ભોજનપ્રવૃત્તિ. પ્રસ્તુત ધર્મનિમિત્તક મૈથુનપ્રવૃત્તિ પણ રાગશૂન્ય હોવાથી દોષરહિત જ છે.(૭/૧૯)
વિશેષાર્થ :- ધર્મનિમિત્તે પુત્રકામનાના ઉદેશથી અધિકારમુજબ સ્વપત્ની સાથે, શાસ્ત્રનિષિદ્ધ સમયનો ત્યાગ ક
ગથી નહિ
| છે. જો રાગથી હોય તો ધર્મનિમિત્ત વિના પણ મૈથુન થાય, પત્રકામના વગર પણ અબ્રહ્મસેવન થાય, પરસ્ત્રી-વેશ્યાકુંવારી કન્યા વગેરે સાથે પણ ભોગસુખની પ્રવૃત્તિ થાય. ઋતુકાલસમાપ્તિ પછી લાંબા સમયે પણ પ્રવૃત્તિ થાય, ૭૦ વર્ષની ઉંમરની પત્ની જોડે પણ અબ્રહ્મસેવન થાય. પરંતુ આવી પ્રવૃત્તિને અમે નિર્દોષ નથી કહેતા. કારણ કે તે રાગાંધદશાના લીધે જ થાય છે. પરંતુ શાસ્ત્રોક્ત મર્યાદાનું પાલન કરીને જે અબ્રહ્મસેવન થાય તે રાગરહિત હોવાના લીધે નિર્દોષ છે. આવું પૂર્વપક્ષનું તાત્પર્ય છે. (૧૯)
હ ધર્મનિમિત્તક મૈથુન પણ સદોષ છે પૂર્વપક્ષની ઉપરોક્ત બ્રાન્ત માન્યતાનું નિરાકરણ કરવા ગ્રન્થકારશ્રી જણાવે છે કે –
ગાથાર્થ :- આ પ્રમાણે કહેવું યોગ્ય નથી. કારણ કે ભયંકર આપત્તિમાં કૂતરાનું માંસ ખાવાની ___१. हस्तादर्श 'च' नास्ति । २. हस्ताद” 'आर्तरस...' इत्यशुद्धः पाठः ।
-
21219ll
R
110
वमानाम
था
થતી
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९८
• वंशाऽवर्धकत्वेऽपि ब्रह्मचारिणः स्वर्गगमनम् • द्वात्रिंशिका-७/२० नैवमिति । एवं = यथोक्तं प्राक् तद् न, इत्थं = पुत्रोत्पत्तिगुणार्थमाश्रयणे आपवादिकनिभत्वतः = विशेषविध्यर्थप्रायत्वात्, निबिडापदि श्वमांसभक्षणस्येव स्वरूपेण दुष्टत्वात् । अयमभिप्रायः- यद्यप्यपवादेन श्वमांसाद्यासेव्यते तथापि तत्स्वरूपेण निर्दोषं न भवति, किन्तर्हि ? गुणान्तरकारणत्वेन गुणान्तरार्थिना तदाश्रीयते । एवं मैथुनं स्वरूपेण सदोषमप्याकौमाराद्यतित्वपालनाऽसहिष्णुर्गुणान्तराऽपेक्षी समाश्रयते । सर्वथा निर्दोषत्वे त्वाकुमारत्वाद्यतित्वपालनोपदेशोऽनर्थकः
उत्तरपक्षयति - 'नैवमिति। → मेहुणसन्नारूढो नवलक्ख हणेइ सुहुमजीवाणं - (सं.स.६३) इत्यादिना पूर्वोक्तं(पृ.४९६) मैथुनं स्वरूपेण सदोषमपि आकौमारात् ब्रह्मचारी सन् यतित्वपालनाऽसहिष्णुः गुणान्तरापेक्षी = परदारादिगमननिमित्तककर्मबन्धपरिहारादिलक्षणगुणाभिलाषी पुरुषः ‘यादृशो यक्षः तादृशो बलिः' इति न्यायेन समाश्रयते । मैथुनस्य सर्वथा = हेतुस्वरूपानुबन्धतो निर्दोषत्वे तु आकुमारत्वाद् यतित्वपालनोपदेशोऽनर्थकः स्यात्, → व्रतोपवासनिरता ब्रह्मचर्ये व्यवस्थिताः । दमदानरता नित्यमपुत्रा अपि दिवं व्रजेत् ।। 6 ( ) इति वचनं, → अनेकानि सहस्राणि कुमारब्रह्मचारिणाम् । दिवं गतानि विप्राणामकृत्वा कुलसन्ततिम् - (म.स्मृ. ५/१५९) इति मनुस्मृतिवचनं चापार्थकं स्यात् । एतेन → पुत्रेण प्राप्यते स्वर्गो जातमात्रेण तु ध्रुवम् -- (बृ.पारा.६/१८९) इति बृहत्पाराशरस्मृतिवचनं निरस्तम्, गोधादीनां बहुपुत्रत्वान्नियमेन स्वर्गगामित्वापत्तेः । तदुक्तं पद्मपुराणे → बहुपुत्राकुला गोधा ताम्रचूडस्तथैव च । तेषाञ्च प्रथमं स्वर्गः पश्चाल्लोको गमिष्यति ।। - (पद्मपु.) इति । एतेन → लोकाऽऽनन्त्यं दिवः प्राप्तिः पुत्र-पौत्र-प्रपौत्रकैः - (या.स्मृ.१/७८) इति पूर्वोक्तं (पृ.४९६) याज्ञवल्क्यस्मृतिवचनमपि આપવાદિક પ્રવૃત્તિતુલ્ય એવું પ્રસ્તુત મૈથુન સ્વરૂપથી દુષ્ટ જ છે. (૨૦)
ટીકાર્થ :- મૈથુનની નિર્દોષતા સિદ્ધ કરવા માટે પૂર્વે જે કહ્યું તે બરાબર નથી. કારણ કે આ રીતે પુત્રઉત્પત્તિરૂપ ગુણની અપેક્ષાએ મૈથુનનો આશ્રય કરવામાં આવે તો પણ તે પ્રવૃત્તિ આપવાદિક પ્રવૃત્તિ તુલ્ય છે. (ઉત્સર્ગ માર્ગથી અબ્રહ્મસેવન ત્યાજ્ય છે. પરંતુ બ્રહ્મચર્યપાલન માટે અસમર્થ વ્યક્તિ માટે ઉપરોક્ત અનેકવિધ નિયંત્રણવાળું મૈથુનસેવન એ આપવાદિતુલ્ય = અપવાદ વિધિપ્રાપ્ત સમાન = પ્રાયઃ કારણિક વિધાનનો વિષય છે. જેમ પૂર્વપક્ષીના મતે જંગલમાં ભૂલા પડવું વગેરે આગાઢ કારણમાં કૂતરાનું માંસ ક્ષુધાતુર માણસ ખાય એ અપવાદગોચર હોવા છતાં સ્વરૂપથી દોષયુક્ત જ છે. તેમ લગ્ન વિના પરસ્ત્રી ઉપર બળાત્કાર કરી બેસે તેવી કામાંધ વ્યક્તિ માટે આપવાદિક જેવું ઉપરોક્ત નિયંત્રિત મૈથુન પણ સ્વરૂપથી તો દોષગ્રસ્ત જ છે.) કહેવાનો આશય એ છે કે જેમ પૂર્વપક્ષના મત મુજબ આગાઢ કારણે, કટોકટીના સંયોગમાં અપવાદથી કૂતરાનું માંસ ખાવામાં આવે છે તો પણ તે સ્વરૂપથી નિર્દોષ નથી બનતું. પરંતુ જીવતો નર ભદ્રા પામે' એ ઉક્તિથી કુટુંબપાલન આદિ અન્ય લાભનું કારણ બને તેવા અટવનિસ્તાર-જીવનનિર્વાહપ્રાણધારણ વગેરે ફાયદાની ઈચ્છાથી માણસ તેનું સેવન કરે છે. આ સ્થિતિમાં કૂતરાનું માંસ ખાવાનું કાંઈ નિર્દોષ બની જતું નથી. માટે તો પાછળથી તે માણસ પ્રાયશ્ચિત્ત સ્વીકારે છે.) તે જ રીતે મૈથુન પણ સ્વરૂપથી સદોષ હોવા છતાં બચપણથી માંડીને આજીવન સાધુપણાના પાલન માટે અસમર્થ વ્યક્તિ પરસ્ત્રીગમનવેશ્યાગમન આદિના નિવારણ માટે, વાસનાનિયંત્રણરૂપ ગુણ માટે ઉપરોક્ત રીતે મૈથુનસેવનનો આશ્રય કરે છે. (પરંતુ આ સ્થિતિમાં મૈથુનસેવન કાંઈ નિર્દોષ બની જતું નથી) અબ્રહ્મનું સેવન જો સર્વથા નિર્દોષ હોય તો બાલ્યવયથી સાધુપણાના સ્વીકાર અને પાલનનો ઉપદેશ વ્યર્થ થઈ જાય.
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
बहुपुत्राणामपि दुर्गतिगामित्वम्
स्यात् गार्हस्थ्यत्यागोपदेशश्चेति । धर्मार्थिनोऽपि पुंसो मैथुने मेहनविकारिणः कामोदयस्य तथाविधाऽऽरम्भनिरस्तम्। तदुक्तं कैवल्योपनिषदि न प्रजया, न धनेन, त्यागेनैकेऽमृतत्वमानशुः ← (कै.१/३) इति । एतेन एष्टव्या बहवः पुत्राः ← ( इति. ३८, बृ. स्मृ. २१, कू.पु. उपरि ३४/१३, म.भा.वन.८७/९) इति इतिहासोपनिषद्-बृहस्पतिस्मृति - कूर्मपुराणवचनं महाभारते धौम्यवचनं च निरस्तम् । तदुक्तं सदानन्दोपनिषदि अपि → न कर्मणा न प्रजया धनेन, त्यागेनैकेऽमृतत्वमानशुः ← (सदा. ९) इति । तदुक्तं शङ्खस्मृती अपि ब्रह्मचारी दिवं याति ← (शं. स्मृ . ब्रह्मचारी. ७२ ) ।
एतेन पुत्रस्यापि च पुत्रत्वं यत्त्राति नरकार्णवात् ← (बृ. पारा. ६ / १९० ) इति च बृहत्पाराशर - स्मृतिवचनं, पुंनाम्नो नरकाद् यस्मात् पितरं त्रायते सुतः ← ( म. भा. आदिपर्व ७४ / ३९) इति महाभारते शकुन्तलावचनं पुन्नामनरकात् त्रायते इति पुत्रः ← ( तै. आ. सा. ६/१/१) इति तैत्तिरीयारण्यकसायणभाष्यवचनं च निरस्तम्, बहुपुत्राद्युपेतानामपि रावण दुर्योधनादीनां नरकश्रवणात् । ब्रह्मचारिणामपवर्गप्राप्तिरपि मैथुनं ये न सेवन्ते ब्रह्मचारिदृढव्रताः । ते संसारसमुद्रस्य पारं गच्छन्ति मानवाः ।। ← (महा.ब्रह्मचर्याधिकार-शान्तिपर्व, ध. स्मृ. २९) इति महाभारत - धर्मस्मृतिवचनात्प्रसिद्धैव । → एकरात्रादुषितस्यापि या गतिर्ब्रह्मचारिणः । न सा क्रतुसहस्रेण प्राप्तुं शक्या युधिष्ठिर ! ← ( म.भा. शांति ब्रह्मचर्याधिकारः) इत्यपि महाभारतवचनं ब्रह्मचर्यस्योपादेयतामेवौत्सर्गिकीमाविष्करोति । तदुक्तं विष्णुस्मृतौ अपि एकरात्रावुषितस्यापि यतेर्या गतिरुच्यते । न सा शक्या गृहस्थेन प्राप्तुं क्रतुशतैरपि ।। ← (वि. स्मृ. ) इति ।
•
·
=
४९९
प्रकृते
त्रिंशत् परान् त्रिंशदपरान् त्रिंशच्च परतः परान् । उत्तारयति धर्मिष्ठः परिव्राडिति वै श्रुतिः ।। ← (शा.३१) इति शाट्यायनीयोपनिषद्वचनं त्रिंशत् परान् त्रिंशदपरान् त्रिंशच्च परतः परान् । सद्यः संन्यसनादेव नरकात् तारयेत् पितॄन् ।। ← (द स्मृ. ) इति दक्षस्मृतिवचनं, → ब्रह्मचर्यं परो धर्मः ← (म.भा. आदि. १६९/७१) इति च महाभारतवचनमप्यवधेयम् । ब्रह्मचारिसहस्रं च वानप्रस्थशतानि च । ब्राह्मणानां हि कोट्यस्तु यतिरेको विशिष्यते ।। ← (अत्रि. ) इति अत्रिवचनमपि यत्याश्रमस्याऽभ्यर्हितत्वं दर्शयति । मैथुनस्य सर्वथा निर्दोषत्वे → मैथुनमिति च वर्जयेत् ← (आ.ध.सू.२/५/५/१६ ) इति आपस्तम्बीयधर्मसूत्रमपि निरर्थकं स्यात् । किञ्चैवं संसारमेव निःसारं दृष्ट्वा सारदिदृक्षया । प्रव्रजत्यकृतोद्वाहः परं वैराग्यमाश्रितः । । ← ( ना . परि. ३/१५) इति नारदपरिव्राजकोपनिषद्वचनतो गृहस्थः पुत्र-पौत्रादीन् दृष्ट्वा पलितमात्मनः । भार्यां पुत्रेषु निःक्षिप्य सह वा प्रविशेद्वनम् ।। ← (ल.हारि. ५/२) इति लघुहारितस्मृतिवचनतश्च गार्हस्थ्यत्यागोपदेशश्च निरर्थकः स्यात् ।
प्रकृते कुटुम्बं पुत्रदारांश्च वेदाङ्गानि च सर्वशः । यज्ञं यज्ञोपवीतं च त्यक्त्वा गूढश्चरेद्यतिः ← (ना. प.उ. ३/३२) इति नारदपरिव्राजकोपनिषद्वचनमपि स्मर्तव्यम् ।
एतेन ब्रह्मानन्दानुभूतेः स्याल्लोभात् स्पर्शेन्द्रियेण वै । दम्पतीसङ्गमः साक्षात् पवित्रः सात्त्विकः शुभः ।। ← (शं.गी. २/५१ ) इति शम्भुगीतावचनमपि प्रत्याख्यातम्, धर्मार्थिनोऽपि = धर्मनिमित्तकपुत्रकामनाशालिनोऽपि पुंसो मैथुने = मैथुनसेवने मेहनविकारिणः पुरुषजननेन्द्रियविकृतिविशेषकारिणः
તથા સંસાર છોડવાનો શાસ્ત્રોપદેશ પણ નિરર્થક બની જાય. ભલે ધર્મનિમિત્તક પુત્રકામનાથી માણસ મૈથુન સેવન કરે છતાં ય મૈથુનસેવનમાં જનનેન્દ્રિયની ઉત્તેજના તો અવશ્ય થાય છે. તે ઉત્તેજના
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
५००
• कामोद्रेकस्य विकारविशेषकारित्वम् • द्वात्रिंशिका-७/२० परिग्रहयोश्च दोषयोरवश्यम्भावो दृश्यते । न च कामोद्रेकं विना' मेहनविकारविशेषः सम्भवति भयाद्यवस्थायामिवेति । तदिदमुक्तं 'नाऽऽपवादिककल्पत्वान्नैकान्तेनेत्यसङ्गतम्" (अष्टक.२०/३) ।।२०।। कामोदयस्य = वेदमोहनीयविपाकोदयस्य तथाविधारम्भ-परिग्रहयोश्च = मैथुनसेवनाविनाभाविकलत्रयोनिगतनानासत्त्वहिंसायाः पत्नीपरिग्रहस्य पत्नीपुत्रादिनिमित्तकधनादिपरिग्रहस्य च अवश्यम्भावः दृश्यते । मेहनविकारविशेषः = ललनायोन्यधिकरणक-वीर्यप्रक्षेपानुकूलजननेन्द्रियव्यापारविशेषः, तेन वातप्रकोपादितो मेहनविकृतावपि अतिश्रम-ताप-रोगादितश्च वीर्यस्खलनेऽपि नातिप्रसङ्गः । एतेन → स्तब्धलिङ्गत्वं रागस्य लक्षणम् + (का.सू.९/८ वृत्ति) इति कामसूत्रव्याख्याकृतो यशोधरस्य वचनं व्याख्यातम् ।
__ प्रकृते अष्टकप्रकरणसंवादमाह 'नापवादिके'ति । श्रीजिनेवरसूरिकृता तद्वृत्तिश्चैवम् → धर्मार्थमित्यादिविशेषणोपेतमैथुने न दोष इति यदुक्तं तत्, न = नैव । कुत इत्याह अपवादो हि विशेषोक्तिविधिः, तत्रापवादे भवः = आपवादिकः, स चासौ कल्पश्चाचारः = आपवादिककल्प आपवादिकप्रायं वाऽऽपवादिककल्पम् । तद्भावस्तत्त्वम्। तस्मात् = आपवादिककल्पत्वात्, व्यसनगतस्य श्व(स्व?)मांसभक्षणवदिति दृष्टान्तोऽभ्यूह्यः। अयमभिप्रायः - यद्यप्यपवादेन श्व(स्व?)मांसाद्यासेव्यते तथापि तत्स्वरूपेण निर्दोषं न भवति, प्रायश्चित्ताधप्रतिपत्तिप्रसङ्गात् । किं तर्हि ? गुणान्तरकारणत्वेन गुणान्तरार्थिना तदाश्रीयत इति । एवं मैथुनं स्वरूपेण सदोषमप्याकौमाराद्यतित्वपालनाऽसहिष्णुर्गुणान्तरापेक्षी समाश्रयते। सर्वथा निर्दोषत्वे तु आकुमारत्वाद्यतित्वपालनोपदेशोऽनर्थकः स्यात् गार्हस्थ्यत्यागोपदेशश्च । इत्यतः साधूक्तं धर्मार्थादिविशेषणेन मैथुने दोषाभाव आपवादिककल्पत्वात्तस्येति । ततश्च नैकान्तेन = सर्वथा मैथुने दोष इति यदुक्तं 'न च मैथुने' इत्यनेन वचनेन इति = एतत्, असङ्गतं = अयुक्तम्, रागादिभावेन कथञ्चित् तस्य सदोषत्वात् । धर्मार्थिनोऽपि हि पुंसो मैथुने मेहनविकारकारिणः कामोदयस्य तथाविधारम्भपरिग्रहयोश्चावश्यम्भावित्वात् । न च कामोद्रेकं विना मेहनविकारविशेषः सम्भवति भयाद्यवस्थायामिवेति, 'आपवादिककल्पत्वात्' इति क्वचित्पठ्यते तत्रैकवाक्यतया व्याख्या कार्या 6 (अ.प्र.२०/३) इति ।
एतेन → शरीरस्थितिहेतुत्वादाहारसधर्माणो हि कामाः (का.सू. २/४६) इति कामसूत्रोक्तिः निरस्ता वेदितव्या, तथाविधशास्त्राभ्यास-वैराग्य-तपस्त्यागादिनाऽपि कामोद्रेकस्यानुत्थानपराहतत्वाद् विनाऽपि कामोपसेवनं बहूनामखण्डब्रह्मचारिणां देहस्थितिदर्शनात् । કામવાસનાના ઉદય વિના તો ન જ થાય. આથી મૈથુનસેવનમાં કામવાસનાનો ઉદય એ દોષરૂપ છે. તે ઉપરાંત સ્ત્રીયોનિમાં રહેલા કૃમિ વગેરે જીવોની વિરાધના સ્વરૂપ દોષ રહેલ છે. તેમ જ પત્ની વગેરેના ભરણ-પોષણ વગેરે માટે ધનસંગ્રહ-પરિગ્રહ દોષ પણ મૈથુનસેવન સાથે અવશ્ય સંકળાયેલ છે. (“માત્ર ધર્મનિમિત્તને મુખ્ય રાખીને કરવામાં આવતા અબ્રહ્મસેવનમાં કામવાસના હોતી નથી.” આવી શંકા અહીં અસ્થાને છે. કારણ કે) કામવાસનાના ઉદ્રક વિના જનનેન્દ્રિયમાં તથાવિધ ધાતુમ્બલનકારક ઉત્તેજના ન આવે. કામોદ્રક વગર જો તેવી ઉત્તેજના આવતી હોય તો ભય વગેરે અવસ્થામાં પણ તેવી ઉત્તેજના આવવી જોઈએ. પણ ભય-શોક વગેરે દશામાં તેવી ઉત્તેજના આવતી નથી. માટે કામવાસનાનો ઉદય મૈથુનસેવનમાં અપરિહાર્ય દોષ છે. માટે અષ્ટકપ્રકરણમાં જણાવેલ છે કે – “મૈથુન સેવન આપવાદિકપ્રવૃત્તિતુલ્ય હોવાથી તેમાં એકાંતે દોષ નથી.” આવું પૂર્વપક્ષીનું વચન અસંગત છે. ૯ (૨૦) १. हस्तादर्श ‘विना न मे...' इत्यधिकोऽशुद्धश्च पाठः ।
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
• मैथुनस्य देहस्थितिनिर्वाहकत्वाऽनियमः •
उक्ताऽर्थे मानमाह
वेदं ह्यधीत्य स्नायाद्यत्तत्रैवाऽधीत्यसङ्गतः । व्याख्यातस्तदसावर्थो ब्रूते हीनां गृहस्थताम् ।।२१।। वेदं हीति । यद् = यस्माद् 'वेदं ऋगादिकं हिशब्दो वाक्यालङ्कारार्थो अधीत्य पठित्वा स्नायात् = कलत्रसङ्ग्रहाय स्नानं कुर्यादित्यत्र = वेदवाक्ये वेदव्याख्यातृभिः एव अध्याहृत एवकारः अधीत्यसङ्गतः = अधीत्यपदसमभिव्याहृतो व्याख्यातः, ''वेदमधीत्यैव स्नायान्न त्वनधीत्ये 'त्यवधारणात् ।
एतेन
=
ઉપરોક્ત વાતનું સમર્થન કરવા ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે →
=
यथाऽऽहारोऽजीर्णादिदोषं जनयन्नपि प्रतिदिनं शरीरस्थितये सेव्यते तथा कामोऽपि, अन्यथा रागोद्रेकादुन्मादादिदोषेण न शरीरस्थितिः ← (का.सू.२ ।४६ ज.मं.) इति जयमङ्गलाकृत यशोधरस्य वचनं निरस्तम्, तदुक्तं समरादित्यकथायां सरीरट्ठिइहेउभावेण आहारसधम्माणो कामा, परिहरियव्वा य एत्थ दोसत्ति मोहदोसेण भणन्ति मन्दबुद्धिणो, तं पि न हु बुहजणमणोहरं, जओ विणा वि एहिं मुणियतत्ताणं, पेच्छमाणाणं जहाभावमेव, बोंदिविरत्ताणं तीए सुद्धज्झाणाणं रिसीण दीसइ सरीरठिई; सेवमाणाण वि य ते तज्जणियपावमोहेण अच्चन्तसेवणपराणं खयादिरोगभावओ विणासो ति । ता कहं ते सरीरट्ठिइहेयवो, कहं वा आहारसधम्माणो त्ति । न य एयसंगया दोसा अपरिचत्तेहिं एएहिं अभिन्ननिबन्धणत्तेण तीरन्ति परिहरि ं । न खलु मोत्तूण मोहं कामाणं अणुवसमाईणं य अन्नं निमित्तं ति ← (सम. क. भव- ९ / पृ. ८७१ ) इति ।
एतेन बोद्धव्यं तु दोषेष्विव न हि भिक्षुकाः सन्तीति स्थाल्यो नाधिश्रीयन्ते न हि मृगाः सन्तीति यवा नोप्यन्ते इति वात्स्यायनः ← (का. सू. १/२/४८) इति कामसूत्रोक्तिः निरस्ता, बुधानामुपहासप्रायत्वादित्यधिकं समरादित्यकथायाम् (स. क. भव. ९ / पृ. ८७१ ) 11 ७ /२० ।।
'कलत्रसङ्ग्रहाय स्नानं कुर्यादिति, गुरुणानुज्ञात इत्यध्याहार्यम् । तदुक्तं मनुस्मृतौ गुरुणाऽनुमतः स्नात्वा समावृत्तो यथाविधि । उद्वहेत द्विजो भार्यां सवर्णां लक्षणान्विताम् ।। ← (मनु.३/ ४) इति । अधीत्यपदसमभिव्याहृतः अधीत्यपदाऽव्यवहितोत्तरं न तु स्नायात्पदोत्तरं व्याख्यातः ।
५०१
=
* 'वेदं अधीत्य स्नायात्' वाऽयवियार
ગાથાર્થ :- કારણ કે વેદ ભણીને પત્નીસંગ્રહનિમિત્તક સ્નાન કરવું' આ વેદવચનમાં ‘ભણીને’ પદ પછી ‘જ' કારની વ્યાખ્યા કરેલી છે. આ હકીકત ગૃહસ્થપણાની હીનતાને જણાવે છે. (૭/૨૧)
=
टीडअर्थ :- ‘वेदं हि अधीत्य स्नायात्' मा वाज्यमा 'हि' शब्द वाड्यानी शोला भाटे छे. वेह એટલે કે ઋગ્વેદ વગેરે ભણીને પત્ની સ્વીકાર માટે સ્નાન કરવું. આ એ વાક્યનો અર્થ છે. ઉપરોક્ત વેદવાક્યમાં વેદની વ્યાખ્યા કરનારા વિદ્વાનોએ ‘અધીત્ય’ પદ પછી એવકારનો જકારનો અધ્યાહાર उरेसो छे, ‘स्नायात्' ५६ पछी नहि. मतलज } उपरोक्त वेहवाऽयनो मेवो अर्थ निश्चित ऽरवामां આવેલ છે કે ‘વેદોને ભણીને જ પત્ની સ્વીકાર માટે સ્નાન કરવું, ભણ્યા વિના નહિ.’ ‘વેદોને ભણીને પત્ની સ્વીકાર કરવા સ્નાન કરવું જ' આવો ‘જ’ કાર પ્રયોગ વેદની વ્યાખ્યા કરનારા વિદ્વાનોએ કરેલ १. हस्तादर्शे '...षो' इत्यशुद्धः पाठः । हस्तादर्शान्तरे 'एवोध्या' इति पाठः । २. मुद्रितप्रतौ ' वेदान...' इति पाठः ।
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०२
• ब्रह्मचारिणोऽपि संन्यासाधिकारित्वम् • द्वात्रिंशिका-७/२१ तत् = तस्माद् 'वेदमधीत्य स्नायादेवे'त्यनवधारणाद् असावर्थो 'गृहस्थतां = कलत्रसङ्ग्रहलक्षणां हीनां = औत्सर्गिकमैथुनपरिहाराऽपेक्षया जघन्यामापवादिकी ब्रूते । तदुक्तंवेदानधीत्य वेदौ वा वेदं वापि यथाक्रमम् । अविप्लुतब्रह्मचर्यो गृहस्थाश्रममावसेत् ।। 6 (मनु.३/ २) इति मनुस्मृतौ अप्यध्याहृत एवकारोऽधीत्यपदोत्तरं योज्यः । याज्ञवल्क्यस्मृतौ तु → गुरवे तु वरं दत्त्वा स्नायाद्वा तदनुज्ञया। वेदं व्रतानि वा पारं नीत्वा ह्युभयमेव वा ८ (या.व.आचाराध्याय १/५१) इत्येवं स्पष्टमेव वेद-व्रततदुभयान्यतमसमभिव्याहृत एवकारः कण्ठत उक्तः । ततश्चाऽऽकौमाराद्यतित्वपालनसहिष्णोस्संन्यासाश्रमोपादानमेव श्रेय इति द्योतितम् ।
इत्थमेव सहिष्णुमुद्दिश्य → अधीत्य च गुरोर्वेदान् वेदौ वा वेदमेव वा। गुरवे दक्षिणां दद्यात् संयमी ग्राममावसेत् ।। - (ल.हा.३/१०) इति लघुहारीतस्मृतिप्रतिपादितं सङ्गच्छेत । → वेदानधीत्यानुज्ञात उच्यते गुरुणाऽऽश्रमी 6 इति (कुं.१) इति कुण्डिकोपनिषद्यपि 'अधीत्य'पदोत्तरमेवकारोऽध्याहार्यः । वात्स्यायनेनाऽपि कामसूत्रे → ब्रह्मचर्यमेव त्वाऽऽविद्याग्रहणात् + (का.सू.२/६) इत्येवमेवकारोपदर्शनाद् ब्रह्मचर्यप्राधान्यमाविष्कृतम् । तदुक्तं जयमङ्गलाख्यायां तट्टीकायां यशोधरेणाऽपि → यावद् विद्या न गृह्यते तावत्कामं न सेवेत, अन्यथा ह्यधर्मः तद्ग्रहणविघाततः - (का.सू.२/६ ज.मं.) इत्युक्तम् ।
→ भग्नशून्याऽमरौकःसु वासिनो ब्रह्मचिन्तकाः । एते परमहंसा वै नैष्ठिका ब्रह्मभिक्षवः ।। (बृ.परा.१२/१७३) इति बृहत्पराशरस्मृतेः, → निवृत्तिमार्ग-निष्कामकर्मणोः सर्वथा क्षमः । संन्यासधर्म एवाऽस्ति सर्वश्रेष्ठोऽत्र भूतले ।। - (सं.गी.५/३) इति संन्यासगीतायाः चाऽनुपपत्तेः 'वेदमधीत्य स्नायादेवे'त्यनवधारणात् ।
किञ्च यदि 'स्नायादेवे'त्यभिमतं स्यात, न स्यात्तदा ब्रह्मचर्याश्रम-वानप्रस्थाश्रमद्वयमात्रानन्तरं वैकल्पिकः चतुर्थाश्रमाङ्गीकारोपदेशः, प्रतिपादितश्च स “आश्रमत्रयधर्मान्वा चरित्वा प्राक् द्विजास्ततः । द्वयस्य वा ततः पश्चाच्चतुर्थाश्रममाचरेत् ।।" (बृ.परा.१२/१२०) इत्यादिना बृहत्पराशरस्मृतौ । परमहंसपरिव्राजकोपनिषदि → ब्रह्मचर्यं समाप्य गृही भवेत् । गृहाद् वनी भूत्वा प्रव्रजेत् । यदि वेतरथा ब्रह्मचर्यादेव प्रव्रजेत् + (पर.हं.१) इति यदुक्तं, यच्च → ब्रह्मचर्यं समाप्य गृही भवेत्, गृही भूत्वा वनी भवेत्, वनी भूत्वा प्रव्रजेत् । यदि वेतरथा ब्रह्मचर्यादेव प्रव्रजेद् 6 (ना.परि.३/७६, जाबा.४/ १) इत्यादिना नारदपरिव्राजकोपनिषदि जाबालोपनिषदि चोक्तं तदपि औत्सर्गिमैथुनपरिहारापेक्षया गृहस्थतां जघन्यां आपवादिकी वृत्तिं ब्रूते । गृहस्थाश्रमस्याऽवश्यकरणीयत्वे तु → यदहरेव विरजेत् तदहरेव નથી. (અર્થાત્ “પત્નીનો સ્વીકાર કરવો હોય તો વેદોને ભણીને જ પત્ની નિમિત્તક સ્નાન કરવું. પત્નીનો સ્વીકાર ન કરવો હોય તો તગ્નિમિત્તક સ્નાન વેદપાઠ પછી પણ ન કરવામાં આવે તો તે ઉત્તમ જ છે.) આવા પ્રકારનો “જ' કારનો પ્રયોગ સૂચવે છે કે સંન્યાસ કે અખંડબ્રહ્મચર્યધારણની અપેક્ષાએ લગ્ન કરીને સંસાર માંડવો તે હીન જ છે. ઔત્સર્ગિક રીતે મૈથુનત્યાગ એ જ કર્તવ્ય છે. તેની અપેક્ષાએ લગ્ન કરવા, ગૃહસ્થાશ્રમ માંડવો તે નિમ્ન કક્ષાએ છે, આપવાદિતુલ્ય ભૂમિકામાં છે. १. हस्तादर्श 'गृहस्थ.' इति पाठः । २. 'जघन्यमा...' इत्यशुद्धः पाठो मुद्रितप्रतौ ।
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
• ' स्नायादेवे 'त्यवधारणाऽसम्भवः
'वेदं ह्यधीत्य स्नायाद् यदधीत्यैवेति शासितम् ।
स्नायादेवेति न तु यत्ततो हीनो गृहाश्रमः । । तत्र चैतदिति । ” ( अ. २०/३-४) ।।२१।। अदोषकीर्त्तनादस्य प्रशंसा तदसङ्गता । विध्युक्तेरिष्टसंसिद्धेर्बहुलोकप्रवृत्तितः ।। २२ ।। प्रव्रजेद् ← ( या. व. १, पर. हं. २, जाबा. ४ / ३, ना. परि. ३ / ७७) इति याज्ञवल्क्योपनिषत्-परमहंसपरिव्राजकोपनिषत्-जाबालोपनिषद्-नारदपरिव्राजकोपनिषद्वचनमपि व्यर्थं स्यात्, कलत्रसङ्ग्रहपूर्वमेव कस्यचिल्लघुकर्मणो वैराग्यसम्भवात् । व्यासेन अपि ब्रह्मचारी गृहस्थो वा वानप्रस्थोऽथवा पुनः । विरक्तः सर्वकामेभ्यः पारिव्राज्यं समाश्रयेत्।। ← ( यतिधर्मसङ्ग्रह उद्धृत पृ. २) इत्येवं ब्रह्मचारिणोऽपि संन्यासाधिकारित्वमावेदितम् । प्रकृते गौडी माध्वी तथा पैष्टी विज्ञेया त्रिविधा सुरा । चतुर्थी स्त्री सुरा ज्ञेया ययेदं मोहितं जगत् ।। मद्यपानं महापापं नारीसङ्गस्तथैव च । तस्माद् द्वयं परित्यज्य तत्त्वनिष्ठो भवेद् मुनिः । । ← (अव.गी.८/२५-२६) इति अवधूतगीतावचनमप्यत्रानुसन्धेयम् ।
=
=
प्रकृतेऽष्टकप्रकरणसंवादमाह - ' वेदमि 'ति । 'तत्र चैतदिति' अस्यानन्तरं 'अतो न्यायात्प्रशंसाऽस्य न युज्यते' इति शेषः तत्रत्योऽवगन्तव्यः । एतद्वृत्तिश्चैवम् अथ कथमापवादिककल्पत्वं धर्मार्थादिविशेषणयुक्तमैथुनस्येत्याह वेदं ऋगादिकं हिशब्दो वाक्यालङ्कारार्थः, अधीत्य पठित्वा स्नायात् कलत्रसंग्रहाय स्नानं कुर्यात्, इत्यत्र वेदवाक्ये वेदव्याख्यातृभिः, यत् इति यस्मात्, अधीत्यैव वेदं पठित्वैव, नापठित्वा स्नायादित्येवमवधारणं शासितं व्याख्यातमिति । विपर्ययमाह - 'वेदमधीत्य स्नायादेव वेदाध्ययनानन्तरं कलत्रसंग्रहाय स्नानं कुर्यादेव', इति एवं न तु न पुनरवधारणं शासितम्। अत औत्सर्गिको मैथुनपरिहार आपवादिकं मैथुनमित्यभिहितम् । अनेन चापवादिकेऽपि तत्र रागभावसूचनातो रागजन्यत्वहेतोः पक्षैकदेशासिद्धता परिहृता । अथाधिकृतवाक्यार्थनिगमनायाह यत् इति यस्मादेवमवधारणविधिः ततः = तस्मात्कारणात् हीनो = जघन्यः गृहाश्रमो गृहस्थत्वं यत्यामैथुनं धर्मार्था
श्रमापेक्षयेति गम्यम् । ततः किमित्याह तत्र च = तस्मिन् पुनर्गृहस्थाश्रमे एतत् दिविशेषणं सम्भवति, तत्रैव दारसङ्ग्रहात् । अतः = एतस्मात्, न्यायात् नीतेः प्रशंसा = श्लाघा अस्य = मैथुनस्य न युज्यते = न घटते, यत्याश्रमापेक्षया हीनगृहाश्रमसम्भवित्वेन हीनत्वादस्येति ← ( अष्टक - २०/३ वृत्ति) । अत एव न मांसमश्नीयात्, न स्त्रियमुपेयात् ← (बौ.ध.१/११/२१/२०) इति तैत्तिरीयब्राह्मण-बौधायनधर्मसूत्रयोः वचनं प्रागुक्तं (पृ.४८६) देश-कालानवच्छेदेन प्रामाणिकमवसेयम् ।।७/२१ ।। 'न मांसभक्षणे दोषो न मद्ये न च मैथुने' इत्यादेः सदोषत्वमाविष्करोति 'अदोषे' ति ।
માટે અષ્ટકજીમાં જણાવેલ છે કે → વેદને ભણીને પત્નીસ્વીકાર કરવા માટે સ્નાન કરવું જોઈએ’ આ વેદવચનમાં ‘ભણીને જ' આ પ્રમાણે અર્થઘટન કરવાની શાસ્રકારોની શિક્ષા છે, નહિ કે વેદને ભણીને પત્નીસ્વીકાર કરવા માટે સ્નાન કરવું જ’- આ પ્રમાણેનું અર્થઘટન કરવાની. આ સૂચવે છે કે સંન્યાસ કે બ્રહ્મચર્યધારણની અપેક્ષાએ ગૃહસ્થાશ્રમ હીન છે અને તે ગૃહસ્થાશ્રમમાં આ મૈથુન છે. ← (૭/૨૧) ગાથાર્થ :- ‘મૈથુન નિર્દોષ છે' એવું કહેવાથી તેની પ્રશંસા થાય છે. તે અસંગત છે. કારણ કે આ રીતે મૈથુનની વિધેયતા જણાવાથી તેમાં ઈષ્ટસાધનતા સિદ્ધ થવાના લીધે અનેક લોકોની તેમાં પ્રવૃત્તિ થાયછે. (૭/૨૨)
१. हस्तादर्शे 'यदेधी..' इत्यशुद्धः पाठः । हस्तादर्शान्तरे च 'यादे...' इत्यशुद्धः पाठः ।
-
=
=
=
=
=
=
=
५०३
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
• अदोषकीर्त्तने विध्युन्नयनापत्तिः
द्वात्रिंशिका - ७/२२
अदोषेति । तत् = तस्माद् अस्य = मैथुनस्य अदोषकीर्त्तनात् = ' दोषाऽभावप्रतिपादनाद्न
आप्तत्वाऽभिमतकृतप्रशंसया
च मैथुने' इति वचनेन प्रशंसाऽसङ्गता अन्याय्या, विध्युक्तेः विध्युन्नयनाद् इष्टसंसिद्धेः = इष्टसाधनत्वनिश्चयात् परलोकभयनिवृत्तेर्बहूनां लोकानां तत्र प्रवृत्तितः ( = बहुलोकप्रवृत्तितः) ।। २२।।
तस्मात् इत्थीजोणीए संभवंति बेइंदिया उ जे जीवा । इक्को व दो व तिन्नि व लक्खपुहुत्तं च उक्कोसं ।। पंचिंदिया मणुस्सा एगनरभुत्तनारीगब्भम्मि । उक्कोसं नव लक्खा जायंति एगहेलाए । । पुरिसेण सह गयाए तेसिं जीवाण होइ उद्दवणं । वेणुगदिट्टंतेणं तत्तायसिलागनाएणं ।। ← ( सम्बोधसप्ततिकागा. ६३ वृत्तौ उद्धृताः) इत्यादिना आगमतः जीवहिंसाकारकत्वेन सिद्धत्वा त्स्वरूपतो दुष्टस्य मैथुनस्य 'न च मैथुने' इति वचनेन दोषाभावप्रतिपादनात् प्रशंसा अन्याय्या = न्यायापेता; आप्तत्वाभिमतकृतप्रशंसया आप्तत्वेन योऽभिमतः परेषां मनुस्तेन कृतया प्रशंसया 'मैथुनं बलवदनिष्टाननुबन्धित्वे सतीष्टसाधनं, आप्ताभिमतत्वात्, आप्तप्रशंसितत्वाद्वा, दानादिवदित्येवं विध्युन्नयनात् = मैथुनप्रवर्तक-विधिवाक्यानुमानात् मैथुनादिप्रवृत्तौ परलोकभयनिवृत्तेः दुर्गति-दुर्भगत्व-दुर्बलत्वादिभीतिविलयात् बहूनां लोकानां तत्र = मैथुने प्रवृत्तितः । क्षते क्षारनिक्षेपन्यायेन तन्न युज्यते ।
=
किञ्च मांसभक्षण-मैथुनयोर्निर्दोषत्वे तु यन्मांसमश्नीयात् यत् स्त्रियमुपेयात्, निर्वीर्यः स्यात्, नैनमग्निरुपेयात् ← (तै.बा.१1१1९) इति तैत्तिरीयब्राह्मणवचनमप्यनुपपन्नमेव स्यात् । एतेन → ब्रह्मचर्यमेव तद् यद् रात्रौ रत्या संयुज्यते ← ( प्रश्नो. १ / १३ ) इति प्रश्नोपनिषद्वचनं निरस्तम्, ऋतौ रात्रौ मैथुनप्रवृत्तिनिमित्तकजीववधे प्रवर्तकत्वात् । नानुपहत्य भूतानि भोगः सम्भवतीति वक्ष्यते (द्वाद्वा.२४/५ भा.६, पृ.१६२९) । रुधिरसम्पर्कवद्विषप्रसरणन्यायेन भोगतृष्णाया वर्धनान्न तत्प्रशंसाऽर्हति । तदुक्तं बोधिचर्यावतारे विषं रुधिरमासाद्य प्रसर्पति यथा तनौ । तथैव च्छिद्रमासाद्य दोषश्चित्ते प्रसर्पति ।। ← (बो.च.७/६९) इति । एतेन भ्रूणहत्यामवाप्नोति ऋतौ भार्यापराङ्मुखः ← (व्या.स्मृ. २/४५) इति व्यासस्मृतिवचनं, ऋतुस्नातां तु यो भार्यां सन्निधौ नोपगच्छति । पितरस्तस्य तन्मांसं तस्मिन् रजसि शेरते ।। ← (बौ.ध.४/१/१/२०, सं.स्मृ. ९९ ) इति बौधायनधर्मसूत्रं संवर्तस्मृतिवचनं च ऋतुस्नातां तु यो भार्यां सन्निधौ नोपगच्छति । घोरायां भ्रूणहत्यायां पच्यते नात्र संशयः ।। ← (प.स्मृ. ४/१५, मा.पु.१४/५) इति च पराशरस्मृति - मार्कण्डेयपुराणवचनं निरस्तम्, मिथ्याऽपायदर्शनेन स्वरूपतः सदोषे मैथुने बहुलोकप्रवर्त्तनात् ।
५०४
=
=
टीडअर्थ :- ‘वेदं अधीत्य स्नायात्' खावं म्हेवा द्वारा मनुस्मृतिमां मैथुननी निर्दोषता भजावेस छे तेना सीधे मैथुन સેવનની પ્રશંસા થાય છે. પરંતુ તે યોગ્ય નથી. કારણ કે આ રીતે વિશ્વસનીય તરીકે માન્ય એવી વ્યક્તિ દ્વારા મૈથુનની પ્રશંસા થવાથી વિધિપ્રત્યયનું = વિધ્યર્થનું=સ્વકર્તવ્યતાનું અનુમાન થશે. (તે આ રીતે-વિવક્ષિત મૈથુનસેવન કર્તવ્યછે, કારણ કે તેની આપ્તપુરુષ દ્વારા પ્રશંસા થયેલ છે. દા.ત. પ્રભુસ્મરણ) આમ મૈથુનમાં વિધ્યર્થવિષયતાનું – કર્તવ્યતાનું ભાન થવાથી ઈષ્ટસાધનતાનો નિશ્ચય થશે. બળવાન અનિષ્ટને નહિ લાવનાર એવી ઈષ્ટસાધનતાનો નિશ્ચય થવાથી મૈથુનસેવન દ્વારા પરલોક બગડવાનો ભય ૨વાના થશે. તેથી અનેક લોકો મૈથુનમાં પ્રવૃત્ત થશે. આમ ‘મૈથુન નિર્દોષ છે' એવું કથન પરંપરાએ અનેકને અબ્રહ્મસેવનમાં પ્રવર્તાવનાર હોવાથી અયુક્તછે. (૭/૨૨)
१. हस्तादर्शे 'दोषाभावादिप्र...' इति पाठः ।
=
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
• मैथुनस्य बीजरक्षाकारित्वविधानमसङ्गतम् •
५०५
निवृत्तिः किञ्च युक्ता भो सावद्यस्येतरस्य वा । आद्ये स्याद् दुष्टता तेषामन्त्ये योगाद्यनादरः ।। २३ ।।
= 'न
=
इदमेवाभिप्रेत्य अष्टकप्रकरणे तत्र प्रवृत्तिहेतुत्वात् त्याज्यबुद्धेरसम्भवात् । विध्युक्तेरिष्टसंसिद्धेरुक्तिरेषा न भद्रिका ।। ← (अ.प्र. २०/६ ) इत्युक्तम् । तद्वृत्तिश्चैवम् → उक्तिः मांसभक्षणे दोष' इत्यादिभणनम्, एषा अनन्तराभिहिता इति धर्मिनिर्देशः, न भद्रिका = न शोभना इति साध्यधर्मनिर्देशः । कुतः ? इत्याह तत्र = मैथुनेऽर्थापत्त्या प्रागुपदर्शितदोषे, प्रवृत्तिहेतुत्वात् प्राणिनां प्रवर्तननिबन्धनत्वादिति हेतुः । प्रयोगश्चैवं या प्राणिनां सदोषपदार्थे प्रवृत्तिहेतुभूतोक्तिः सा न भद्रिका, यथा हिंसानिर्दोषतोक्तिः । सदोषमैथुनप्रवृत्तिहेतुश्चेयं न मांसेत्यादिकोक्तिरिति । प्रवृत्तिहेतुत्वमेव कुत इत्याह त्याज्यबुद्धेरसम्भवात् ' त्याज्यं मैथुनमेवम्भूता बुद्धिस्तस्या असम्भवात् अनुत्पादात्, 'न मैथुने दोष' एतामुक्तिं श्रद्दधानस्य कस्य नाम त्याज्यमिदमित्येषा बुद्धिराविरस्तीति त्याज्यबुद्ध्यभावे च को नाम न तत्र प्रवर्त्तत इति । त्याज्यबुद्ध्यसम्भव एव कुत इत्याह विधिर्विधानमनुष्ठानं मैथुनस्य, तस्योक्तिर्भणितिर्विध्युक्तिस्ततो विध्युक्तेः । को हि नाम मैथुने न दोषोऽस्तीति वचनाद्विधेयं मैथुनं न प्रतिपद्यत इति । नन्वनेन वचनेन दोषाभावमात्रमेव मैथुनस्योक्तमिति कथमियं विध्युक्तिः स्यादित्याह, इष्टस्य अनादिमहामोहवासनावासितमानसानां देहिनामभिलषितस्य मैथुनस्येतो मैथुननिर्दोषताभिधायकवचनात् संसिद्धिर्निष्पत्तिः इष्टसंसिद्धिस्ततः इष्टसंसिद्धेः । को हि तस्य निर्दोषतामवगम्य तदिष्टं न निष्पादयति ? इष्टं चेदं सर्वप्राणभृतामिति । आह च " कामिनीसन्निभा नास्ति, देवतान्या जगत्त्रये । यां समस्तोऽपि पुंवर्गो, धत्ते मानसमन्दिरे । ।" ( ) अत उक्तिरेषा न भद्रिकेति व्याख्यातमेव । अथवा उक्तिरेषा न भद्रिकेत्यस्यां प्रतिज्ञायां प्रवृत्तिहेतुत्वादयो भिन्नाश्चत्वारो हेतव इति ← (अष्टकवृत्ति २०/ ६) । इत्थञ्च → मत्तकाशिन्यः सेव्याः ← (बा. सू. ३/६३ ) इति बार्हस्पत्यसूत्रमपि न भद्रकमित्यवधेयम् । अत एव → धर्मा वर्णाश्रमाः सन्तः प्रवृत्ते रोधकाः क्रमात् । निवृत्तेः पोषकाश्चैव मत्यान्तःकरणे मम ।। पराभक्तेः प्रजायन्ते आत्मज्ञानस्य वै पुनः । विकाशका न सन्देहो विद्यते पितरो ! ध्रुवम् ।। ← (शं.गी.२/१३३-१३४) इति शम्भुगीतावचनयोरपि न भद्रकता, मैथुनं न चरेत् ← ( आ.ध.१/१/ २/२६) इति आपस्तम्बधर्मसूत्रादिवचनव्याघातापत्तेश्च । एतेन आर्यजातेर्बीजरक्षाऽऽध्यात्मिकी च क्रमोन्नतिः । पितॄणां वर्धनाऽनल्पा, तत्कृपाप्राप्तिरेव च ।। सहोच्चैर्देवलोकैश्च सम्बन्धस्थापनं भृशम् । विबुधानां प्रसादश्च विश्वमङ्गलसाधकः ।। तथा स्वभावसंसिद्धसंस्कारोदयसाधनम् । बीजरक्षाऽऽत्मबोधस्य कैवल्याधिगमोऽपि च 11 ← (शं.गी.२/१३८-१३९-१४० ) इति शम्भुगीतावचनकारिका निरस्ताः, नानाजीववधाऽविनाभावि - मैथुनप्रवृत्तिगर्भगृहस्थाश्रमप्रवर्तकत्वात्, आत्मबोधादेः तं विनाऽपि सम्भवाच्चेति दिक् ।।७/२२ ।।
विकल्पद्वितयमुपन्यस्य मांसभक्षणनिर्दोषतां प्रतिक्षिपन्नाह 'निवृत्ति 'रिति ।
=
=
=
=
ગાથાર્થ :- વળી, સાવઘની નિવૃત્તિ યુક્ત કહેવાય કે નિરવઘની ? જો સાવઘની નિવૃત્તિ યોગ્ય હોય તો મૈથુન દોષગ્રસ્ત સાબિત થશે. તથા નિરવઘની નિવૃત્તિને યોગ્ય માનતા હો તો ધર્મસાધનાયોગ-સંન્યાસ વગેરેનો અનાદર થશે.
(૭/૨૩)
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०६
• मांसभक्षणादिनिवृत्तेर्महाफलत्वविमर्शः • द्वात्रिंशिका-७/२४ निवृत्तिरिति । किञ्च भोः सावद्यस्य कर्मणो निवृत्तिर्युक्ता = धर्मकारिणी इतरस्य = अनवद्यस्य वा ? आद्ये पक्षे तेषां = मांस-मद्य-मैथुनानां दुष्टता स्यादन्त्ये पक्षे योगादेरनादरः (=योगाद्यनादरः) स्यात्', अनवद्यस्य तस्य' मांसादेरिव निवृत्तेरिष्टत्वादिति न किञ्चिदेतत् ।।२३।। माध्यस्थ्यं केचिदिच्छन्ति गम्याऽगम्याऽविवेकतः । तन्नो विपर्ययादेवानर्गलेच्छानिरोधतः ॥२४॥
माध्यस्थ्यमिति । केचिद् = मण्डलतन्त्रवादिनो गम्यागम्ययोरविवेकतो (=गम्यागम्याविवेकतः)
आद्ये पक्षे = सावद्यकर्मप्रतियोगिकनिवृत्तित्वेन निर्दोषत्वाङ्गीकारे मांस-मद्य-मैथुनानां दुष्टता अयत्नसिद्धा स्यात् । 'क्वोष्ट्रं क्व च नीराजना' न्यायेन मांसभक्षणादेर्निर्दोषता बाध्यत इत्यर्थः । अन्त्ये पक्षे = निरवद्यकर्मप्रतियोगिकनिवृत्तित्वेन निर्दोषत्वाभ्युपगमे योगादेः = संन्यासादेरपि अनादरः = अनुपादेयता स्यात् । इदमेवोक्तं भाषारहस्यविवरणे → 'निवृत्तिस्तु महाफला' इत्यत्र निवृत्तेर्महाफलत्वं किं दुष्टप्रवृत्तिपरिहारात्मकत्वेन आहोस्विददुष्टप्रवृत्तिपरिहारात्मकत्वेन ? आद्ये कथं मांसभक्षणप्रवृत्तेरदुष्टत्वम्? अन्त्ये चाऽदुष्टनिवृत्तिपरिहारात्मकप्रवृत्तेरपि महाफलत्वप्रसङ्गेन पूर्वापरविरोधः । वस्तुतस्तु 'न मांसभक्षणेऽदोषः' इत्येवं नञः प्रश्लेषः कर्तव्यः, यतो भूतानां = जीवानां एषा प्रवृत्तिः = उत्पत्ति स्थानम्, भूतानां = पिशाचप्रायाणां वा एषा प्रवृत्तिर्न तु विवेकिनामिति व्याख्येयमिति - (भा.रह.स्त.१/ गा.३५) । यथा चैतत्तत्त्वं तथाऽभिहितमस्माभिः विस्तरतो मोक्षरत्नाभिधानायां तट्टीकायाम् ।।७/२३ ।।
मण्डलतन्त्रवादिमतमपाकर्तुमुपक्रमते - 'माध्यस्थ्यमि'ति । 'अस्त्रमस्त्रेण शाम्यति' इति न्यायेन यद्वा 'विषं विषेण व्यथत' इति न्यायेन यद्वा 'वज्रं वज्रेण भिद्यते' इति न्यायेन मण्डलतन्त्रवादिनो गम्याऽ
ટીકાર્થ :- નિવૃત્તિસ્તુ મહાફલા' આ પ્રમાણે મનુસ્મૃતિમાં માંસભક્ષણ-મૈથુનસેવન વગેરેને ઉદ્દેશીને જે વાત કરી છે ત્યાં પ્રશ્ન એ ઉભો થાય છે કે માંસભક્ષણ વગેરે સાવધ હોવાના કારણે તેની નિવૃત્તિ ધર્મજનક બને છે કે નિરવદ્ય હોવાના લીધે ? જો માંસભક્ષણ-મદ્યપાન-મૈથુનસેવન વગેરે દુષ્ટ હોવાના લીધે તેની નિવૃત્તિ ધર્મજનક બનતી હોય તો સ્પષ્ટ રીતે માંસભક્ષણાદિ સદોષ છે - એમ સિદ્ધ થઈ જશે. જો નિર્દોષ હોવાના લીધે માંસ વગેરેની નિવૃત્તિ ધર્મજનક બનતી હોય તો પછી નિર્દોષ એવા તપ-ત્યાગ-વૈરાગ્ય-દીક્ષા વગેરે યોગોની નિવૃત્તિ પણ ધર્મનું સાધન બની જશે અને એવું થશે તો કષ્ટસાધ્ય એવા તપ-ત્યાગ વગેરે યોગનો લોકો અનાદર કરશે. કારણ કે પ્રસ્તુત દ્વિતીય વિકલ્પમાં નિરવદ્ય એવા માંસભક્ષણ આદિની નિવૃત્તિની જેમ નિરવદ્ય એવા તપ વગેરે યોગની નિવૃત્તિ ઈષ્ટ બની જશે. મતલબ કે દ્વિતીય વિકલ્પમાં નિરવદ્યની નિવૃત્તિને ધર્મસાધન માનવામાં આવેલ હોવાથી તપ વગેરે યોગ નિર્દોષ હોવાથી તેની નિવૃત્તિ ધર્મસાધક બનવાની આપત્તિ આવશે. (૨૩)
હ મંડલતંત્રવાદીમત નિરાક્રણ છે ગાથાર્થ :- ગમ્ય અને અગમ્યમાં કોઈ ભેદભાવ ન રાખવાથી કેટલાક લોકો મધ્યસ્થતાને ઈચ્છે છે. તે બરાબર નથી. કારણ કે ગમ્યાગમ્યવિવેકથી જ અમર્યાદિત ઈચ્છા અંકુશમાં આવે છે. (૨૪)
ટીકાર્થ :- મંડલતંત્રવાદી એવું સ્વીકારે છે કે – ગમ્યાગમના અવિવેકથી = અભેદભાવથી જ મધ્યસ્થતા આવે. પત્ની ગમ્ય અને માતા-બેન વગેરે અગમ્ય છે – આમ વિવેકદષ્ટિ = પત્ની અને १. हस्तादर्श 'स्यान..' इत्यशुद्धः त्रुटितश्च पाठः। २. मुद्रितप्रतौ 'तस्य' पदं नास्ति । ३. इयं कारिका हस्तादर्श नास्ति।
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
• अगम्यगमननिवृत्तेर्युक्तत्वस्थापनम् •
५०७ व्यवस्थानान्माध्यस्थ्यमिच्छन्ति, अन्यथा गम्यायां 'रागेणागम्यायां च द्वेषादिना माध्यस्थ्यभङ्गात्, समप्रवृत्तौ च न सङ्क्लेश इति । तन्नो = नैव युक्तं, विपर्ययादेव = गम्याऽगम्यविवेकादेव अनर्गलायाः = अमर्यादाया इच्छाया मोहविकाररूपाया निरोधतः (=अनर्गलेच्छानिरोधतः) निरुद्धायाश्चेच्छायाः स्वल्पेन्धनाग्नेरिव स्वल्पकालस्थितिकत्वाद् देशनिवृत्तिगर्भत्वेन च माध्यस्थ्यबीजत्वमिति गम्याऽगम्य-विवेकधर्माऽऽहितशुभाऽऽशयादेव चाऽचिरेण परममाध्यस्थ्यमप्युपपद्यत इति भावः ।।२४।। गम्ययोः अविवेकतो माध्यस्थ्यमिच्छन्ति । तन्मतं स्पष्टमेव ।
ग्रन्थकृत् तदपाकरोति- 'तन्ने'ति । देशनिवृत्तिगर्भत्वेन = गम्यागम्ययोर्मध्ये मातृ-भगिनी-परस्त्रीपणाङ्गनाद्यगम्यांशतो निवृत्तिगर्भितत्वेनेति शिष्टं स्पष्टम् । मण्डलतन्त्रवादिमतनिराकरणावसरे शास्त्रवार्तासमुच्चयेऽपि →
अगम्यगमनादीनां धर्मसाधनता क्वचित् । उक्ता लोकप्रसिद्धेन प्रत्यक्षेण विरुध्यते ।। स्वधर्मोत्कर्षादेव तैः तथा मुक्तिरपीष्यते । हेत्वभावेन तद्भावो नित्य इष्टेन बाध्यते ।। माध्यस्थ्यमेव तद्धेतुरगम्यगमनादिना । साध्यते तत्परं येन तेन दोषो न कश्चन ।। एतदप्युक्तिमात्रं यदगम्यगमनादिषु । तथाप्रवृत्तितो युक्त्या माध्यस्थ्यं नोपपद्यते ।। अप्रवृत्त्यैव सर्वत्र यथासामर्थ्यभावतः । विशुद्धभावनाभ्यासात् तन्माध्यस्थ्यं परं यतः ।। यावदेवम्विधं नैतत् प्रवृत्तिस्तावदेव या । साऽविशेषेण साध्वीति तस्योत्कर्षप्रसाधनात् ।। नाप्रवृत्तेरियं हेतुः कुतश्चिदनिवर्तनात् । सर्वत्र भावाविच्छेदादन्यथाऽगम्यसंस्थितिः ।।
तच्चास्तु लोकशास्त्रोक्तं तत्रौदासीन्ययोगतः । सम्भाव्यते परं ह्येतत् भावशुद्धेर्महात्मनः ।। - (शा.वा.२/३०-३७) इत्युक्तम् । युक्ततमञ्चैतद्, अन्यथा रागोद्रेकाभिवृद्धिरेव प्रसज्येत । तदुक्तं नारदपरिव्राजकोपनिषदि विष्णुपुराणे महाभारते भागवते मनुस्मृतौ स्कन्दमहापुराणे अपि → न जातु कामः कामानामुपभोगेन शाम्यति । हविषा कृष्णवर्मेव भूय एवाभिवर्धते ।। - (ना.परि.३/३७, वि.पु.४।१०।२३, માતામાં ભેદજ્ઞાન રાખવાથી ભોગવવા યોગ્ય પત્નીમાં રાગ થવાથી અને ભોગઅયોગ્ય માતા-બેન વગેરેમાં દ્વેષ થવાથી મધ્યસ્થતાનો ભંગ થાય છે. જ્યારે પત્ની-માતા-બેન વગેરેમાં સમાન રીતે પ્રવૃત્તિ કરવાથી અર્થાત્ પત્નીની જેમ માતા-બેન વગેરેને ભોગવવાથી પ્રસ્તુત રાગ-દ્વેષરૂપ સંકલેશ થતો નથી. સમદષ્ટિથી સર્વત્ર પ્રવૃત્તિ કરવામાં સંકલેશ થવાની કોઈ શક્યતા રહેતી નથી. હું પરંતુ મંડલતંત્રવાદીની ઉપરોક્ત વાત બરાબર નથી, કારણ કે ગમ્યાગમ્ય સંબંધી વિવેક દ્વારા જ અમર્યાદિત ભોગેચ્છા-વિષયવિકાર અંકુશમાં આવે છે. અલ્પ ઈન્જનવાળા અગ્નિની જેમ અંકુશમાં આવેલી ઈચ્છા = વિષયવાસના લાંબો સમય ટકતી નથી. તેમ જ મૈથુનપ્રવૃત્તિના વિષયરૂપે માતા-બેન દીકરી વગેરેનો ત્યાગ કરવાથી (પત્ની વિષયક) ભોગેચ્છા આંશિક નિવૃત્તિથી ગર્ભિત થવાથી એ નિયંત્રિત ભોગેચ્છા માધ્યમ્બનું બીજ છે. (અમર્યાદિત ભોગેચ્છા હોય તો મધ્યસ્થતા ન સંભવે. મર્યાદિત થાય તો એ ભોગેચ્છા મધ્યસ્થપણાનું કારણ બની જાય.) તેથી ગમ્યાગમ્યવિવેકદૃષ્ટિ સ્વરૂપ ધર્મથી આવેલ શુભ ભાવથી ટુંક સમયમાં પરમમધ્યસ્થતા પણ संप्रात थाय छ - मेवो मही अभिप्राय छे. (७/२४) १. हस्तादर्श 'रागस्या' इत्यशुद्धः पाठः । हस्तादर्शान्तरे 'रागस्य गम्या..' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
कामानामुपभोगैरशाम्यतोपदर्शनम् •
द्वात्रिंशिका - ७/२४ મહામારત-વિપર્વ-૭/૧૦, Rનુશાસનપર્વ-૪.૧૪, અનુશા.૬.૧૩/૪૪, મા.૧૨/૧૪,મ.Æ.૨ ૧૪, સ્ક્રૂ.પુ. ७/१/२५५/३५) इति । तदुक्तं रामगीतायामपि न जातु कामः कामानामुपभोगेन शाम्यति । अभिवर्धत एवाऽयं हविषाऽग्निरिवाऽधिकम् ।। ← (रा.गी. १५ / ४४ ) इति । ततश्च मण्डलतन्त्रवादिमतमजाकृपाणीयन्यायमनुसरति । तदुक्तं वर्धमानेन गणरत्नमहोदधौ यथाऽजया भूमिं खनन्त्या आत्मवधाय कृपाणो दर्शितस्तत्तुल्यं वृत्तं केनचिदात्मविनाशाय कृतमजाकृपाणीयम् ← (ग. महो. पृष्ठ- १९६ ) इति । बौद्धानामपि सम्मतमिदम् । तदुक्तं सूत्रपिटकान्तर्गते दीघनिकाये पाथिकवर्गे पाणातिपातो अदिन्नादानं मुसावादो च वुच्चति । परदारगमनञ्चेव नप्पसंसन्ति पण्डिता ।। ( दी. नि ३ । ८ । २४५पृष्ठ १३७) उस्सूरसेय्या परदारसेवना, वेरप्पसवो च अनत्थता च । पापा च मित्ता सुकदरियता ચ, તે છ ાળા રિસં ધંસન્તિ ।। ć (વી.નિ.રૂ।૮।૨૧૩-પૃષ્ઠ.૧૪૦) કૃતિ । યથોń વાત્સ્યાયનેન अपि कामसूत्रे → धर्मार्थयोश्च वैलोम्यान्नाऽऽचरेत् पारदारिकम् ← (का. सू. पारदारिकप्रकरण-६०) । प्रकृते च तणकट्टेण व अग्गी लवणजलो वा नईसहस्सेहिं । न इमो जीवो सक्को तिप्पेउं कामभोगेहिं । । ← (આ.પ્ર.૧, મ.વિ.૨૪૬, મહા...૧૯) કૃતિ આતુરપ્રત્યાઘ્યાન-મરવિત્તિ-મહાપ્રચાવ્યાનપ્રીર્ણવવનमप्यनुसन्धेयम् । ततश्च माध्यस्थ्यसाधनाय गम्यागम्यव्यवहारविलोपे ' वृश्चिकभिया पलायमानस्य आशीविषमुखे निपात' इति न्यायापातो दुर्वार एव इति भावनीयम् । ।७ / २४ ।।
५०८
વિશેષાર્થ :- પત્ની જોડે જેવો વ્યવહાર થાય તેવો જ વ્યવહાર મા-બેન-દીકરી-૫૨સ્ત્રી વગેરે સાથે કરવામાં આવે તો વાસ્તવમાં મધ્યસ્થતા નથી આવતી પણ વાસના બેકાબુ બને છે. રાગ-દ્વેષ ઘટવાના બદલે રાગ-દ્વેષ વધે છે. પોતાની વાસના સંતોષવા મા-બેન તૈયાર ન થાય તો ઉલટો તેના ઉપર દ્વેષ આવે અને મા-બેન તેમાં સંમત થાય તો કામવાસના વધે- આમ બન્ને રીતે રાગ-દ્વેષ વધવાના જ છે. મધ્યસ્થતા આવવાની શક્યતા ક્યાં રહી ? હા, મા-બેન-દીકરી જોડે પવિત્ર દૃષ્ટિએ જોવા-બોલવાનો વગેરેનો વ્યવહાર જે રીતે કરવામાં આવે છે તેવી જ પવિત્ર ષ્ટિએ પત્ની જોડે જોવા-બોલવા વગેરેનો વ્યવહાર કરવામાં આવે તો હજુ મધ્યસ્થતા આવવાની કામવાસના ઘટવાની શક્યતા છે. પરંતુ આવું તો મંડલતંત્રવાદીવાળા કરતા નથી. પત્ની સાથે જેવો વ્યવહાર થાય તેવો વ્યવહાર મા-બેન સાથે કરવા તેઓ તૈયાર થાય છે પણ મા-બેન-દીકરી સાથે જેવો પવિત્ર વ્યવહાર થાય તેવો વ્યવહાર પત્ની સાથે કરવા મંડલતંત્રવાદી તૈયાર થતા નથી. આ જ વાત એવું સાબિત કરે છે કે મધ્યસ્થતાનો પ્રેમ વાસ્તવમાં તેમના હૃદયમાં નથી. પરંતુ કામવાસનાના કાદવને ઉડાડવાનો જ મુખ્ય આશય તેમના હૈયામાં ઊંડેઊંડે છવાયેલ છે. હકીકત એ છે કે અખંડ આજીવન બ્રહ્મચર્ય પળાય તો ઉત્તમ. એ શક્ય ન હોય તો હરાયા ઢોરની જેમ જ્યાં ત્યાં મોઢું ઘાલવાના બદલે એક સુયોગ્ય સંસ્કારી પાત્ર જોડે લગ્નસંબંધ બાંધી બાકીની તમામ વિજાતીય વ્યક્તિ જોડે પવિત્ર દૃષ્ટિ-પાવન ભાવ- શુદ્ધ વ્યવહાર કરવામાં આવે તો બેકાબુ વાસના અંકુશમાં આવે અને કાળક્રમે તે વાસના ક્ષીણ થાય. પછી કોઈ પણ વ્યક્તિમાં પોતાની વાસનાપૂર્તિના સાધન તરીકેની દૃષ્ટિ ખતમ થઈ આત્મદર્શન-સિદ્ધસ્વરૂપદર્શન કરવાની કળા પ્રગટે છે. આ રીતે આગળ
વધતાં અંતે તાત્ત્વિક પરમમધ્યસ્થતા પ્રગટ થાય કે જે મોક્ષ અપાવે. ગમ્યઅગમ્યની વિવેકદૃષ્ટિ જેની પાસે નથી તેની પાસે આ માર્ગની તાત્ત્વિક સમજણ જ નથી. (૭/૨૪)
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
• तपसो दुःखरूपतामीमांसा •
५०९ नाऽऽद्रियन्ते तपः केचिद्दःखरूपतयाऽबुधाः । आर्तध्यानादिहेतुत्वात्कर्मोदयसमुद्भवात् ।।२५।।
नेति । केचिदबुधास्तपो दुःखरूपतया नाऽऽद्रियन्ते, सर्वेषामेव दुःखिनां तपस्वित्वाऽविशेषापत्तेः१, दुःखविशेषेण च तद्विशेषप्रसङ्गात् । तदाह -
'सर्व एव च दुःख्येवं तपस्वी सम्प्रसज्यते । विशिष्टस्तद्विशेषेण सुधनेन धनी यथा ।। महातपस्विनश्चैवं त्वन्नीत्या नारकादयः । शमसौख्यप्रधानत्वाद् योगिनस्त्वतपस्विनः' ।।
___(अष्टक ११/२-३) इति । साम्प्रतं सौगतमतनिराकरणाय तन्मतमुपदर्शयति- 'नाद्रियन्ते' इति ।
अबुधाः बौद्धाः ‘तपोऽनादरणीयं दुःखरूपत्वात् ज्वरादिवदि'त्यनुमानात् तपसो दुःखरूपतामुपपाद्य तन्नाद्रियन्ते । किञ्च दुःखरूपत्वेऽपि तपस उपादेयत्वे सर्वेषामेव दुःखिनां तपस्वित्वाऽविशेषापत्तेः, दुःखविशेषेण च = दुःखोत्कर्षेण तु तद्विशेषप्रसङ्गात् = तपउत्कर्षाऽऽपातात् । __ अष्टकप्रकरणवचनं आह - 'सर्व' इति । तद्वृत्तिस्त्वेवम् → सर्व एव = निरवशेष एव, यः कश्चित्, दुःखी = दुःखवान्, 'चशब्दो' दूषणान्तरसमुच्चये, एवं = दुःखात्मकस्यापि तपसो युक्तिमत्त्वाभ्युपगमे सति स तपस्वी = तपोयुक्तः सम्प्रसज्यते = प्राप्नोति, अनशनादिदुःखस्य व्याध्यादिदुःखस्य च दुःखत्वाविशेषात् । दुःखात्मकस्य तपसोऽभ्युपगमे च दुःखस्यैव तपस्त्वेनाभ्युपगमादिति भावः। तथा विशिष्टः = प्रधानतरः तपस्वी प्रसज्यत इति प्रक्रमः। केनेत्याह तद्विशेषेण = दुःखविशेषेण हेतुना । क इव केनेत्याह सुधनेन = प्रचुरधनेन धनी = महाधनः यथा = येन प्रकारेणेति (अ.प्र.११/२ वृ.)।
अथ सर्व एव दुःखी तपस्वी प्रसज्यतां को दोषः ? इत्याह - महातपस्विनः = विशिष्टतपोधनाः, प्रसज्यन्त इति गम्यते, चकारो दोषान्तरसमुच्चये, एवं = उक्तप्रकारया त्वन्नीत्या = भवन्यायेन, दुःखी तपस्वीत्यभ्युपगमलक्षणेनेति भावः, नारकादयो = नैरयिकादयः, तेषां महादुःखितत्वात् । आदिशब्दान्महावेदनाभिभूततिर्यगादेः परिग्रहः। शमः = प्रशमः, स एव सौख्यम्, यदाह- "तणसंथारनिसन्नो वि,
હ તપશ્ચર્યા અંગે બૌદ્ધ મત છે ગાથાર્થ :- કેટલાક અજ્ઞાની લોકો તપને દુઃખરૂપ માનીને આચરતા નથી. આર્તધ્યાનનો હેતુ હોવાથી તથા કર્મોદયના લીધે ઉત્પન્ન થયેલ હોવાથી તપને તેઓ દુઃખમય માને છે. (૨૫)
ટીકાર્ય :- કેટલાક અજ્ઞાની લોકો દુઃખરૂપ હોવાથી તમને આદરતા નથી. તેઓ એમ કહે છે કે- દુઃખરૂપ એવા ઉપવાસ વગેરેથી જો તપસ્વી થઈ જવાતું હોય તો તમામ દુઃખી જીવો એકસરખી રીતે તપસ્વી બની જશે. તથા મોટું દુઃખ ભોગવે તેને મહાતપસ્વી માનવા પડશે.
અષ્ટકજીમાં જણાવેલ છે કે – “દુઃખ વેઠવાને પણ તપ માનવામાં આવે તો આ રીતે તમામ દુ:ખી જીવ તપસ્વી બની જશે. તથા મોટા દુ:ખ ભોગવવાથી વિશિષ્ટ તપસ્વી બની જવાશે. જેમ પુષ્કળ ધન હોય તેનાથી ધનવાન બની જવાય છે તેમ વધુ દુઃખ ભોગવવાથી મહાતપસ્વી થઈ જવાશે. તથા તમારી આવી નીતિ-રીતિ મુજબ નરકના જીવો મહાતપસ્વી થઈ જશે. કારણ કે તેઓ મહાદુઃખી છે જ. તથા સમતાના સુખને ભોગવવાથી યોગી પુરુષો અતપસ્વી બનવાની આપત્તિ આવશે.” ૯ १. हस्तादर्श 'तपस्वित्वाऽविशेषाद्' इति पाठः । हस्तादर्शान्तरे च '...त्वाविशेष' इति पाठः ।
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
• तपसः कर्मविपाकरूपताविमर्शः •
द्वात्रिंशिका-७/२५
दुःखरूपत्वं चोपवासादिरूपस्य तपसः कायपीडारूपस्य आर्तध्यानादिहेतुत्वात् । तदाहआहारवर्जिते देहे धातुक्षोभः प्रजायते ।
तत्र चाऽधिकसत्त्वोऽपि चित्तभ्रंशं समश्नुते ।। ( अष्टक ११ / ४) तथा कर्मोदयात् = असातवेदनीयोदयात् समुद्भवाद् उत्पत्तेः (=कर्मोदयसमुद्भवात्) ज्वरादिवत् । ततश्चाऽनर्थहेतुत्वात् त्याज्यमेव, न तु लोकरूढ्या कर्तव्यमिति भावः ।। २५ ।। मुणिव भट्टरागमयमोहो । जं पावइ मुत्तिसुहं, कत्तो तं चक्कवट्टी वि ।।" (संस्तारकप्रकीर्णक-४८) शमसौख्यं प्रधानं येषां तेन वा प्रधाना ये ते तथा तद्भावस्तत्त्वं तस्मात् शमसौख्यप्रधानत्वात् अदुःखितत्वादित्यर्थः । योगिनः समाधिमन्तः, तुशब्दः पुनरर्थः, अतपस्विनः = अतपोधनाः, दुःखात्मकतपसोऽभावादिति भावना, त्वन्नीत्या प्रसज्यन्त इति प्रकृतमेवेति ← (अ.प्र. ११/३ वृ.) ।
न च दुःखरूपताऽस्य कथं सिद्धेति शङ्कनीयम्, दुःखरूपत्वञ्च उपवासादिरूपस्य तपस आर्त्तध्यानादिहेतुत्वात् सिध्यति । न च हेतोस्स्वरूपमसिद्धम्, उपवासादेरार्त्तध्यानादिहेतुत्वं कायपीडारूपत्वादेव सिध्यति। प्रयोगान्तरश्चैवम् - तपो नादरणीयं असातवेदनीयोदयादुत्पत्तेः, ज्वरादिवत् । असातवेदनीयञ्चोपलक्षणं भोगान्तरायादेः । न च हेतुरसिद्ध:, क्षुत्पिपासादीनां परिषहाणामसातवेदनीयोदयसम्पाद्यत्वेन भोजनाद्यभावस्य च भोगान्तरायादिप्रयुक्तत्वेनागमोक्तत्वात् । अत एव तन्न मोक्षाङ्गम् । तदुक्तं पञ्चवस्तुकेणाऽणसणाइ दुहं ति मोक्खंगं कम्मविवागत्तणओ ← (पं.व. ५४० ) इति ।
इत्थञ्च अनर्थहेतुत्वात् धातुक्षोभ - चित्तभ्रंशाऽऽर्त्तध्यानाद्यनर्थकारणत्वात् त्याज्यमेव तपः । उपलक्षणात् युक्त्यागमबहिर्भूतत्वादपि तत्त्याज्यताऽवगन्तव्या । तदुक्तं अष्टकप्रकरणे युक्त्यागमबहिर्भूतमतस्त्याज्यमिदं बुधैः । अशस्तध्यानजननात् प्राय आत्मापकारकम् ।। ← (अ.प्र.११/४ ) इति । तद्वृत्तिस्त्वेवम् “युक्तिश्चोपपत्तिरागमश्चाप्तवचनं, ताभ्यां बहिर्भूतं तदननुपाति तद्बाधितं युक्त्यागमबहिर्भूतम्। तत्र युक्तिबहिर्भूतता प्रागुपदर्शिता, आगमबहिर्भूतता चैवमवगन्तव्या । “ भावियजिणवयणाणं, ममत्तरहियाण नत्थि उ विसेसो । अप्पाणम्मि परम्मि य, तो वज्जे पीडमुभओ वि ।। " ( पञ्चवस्तुक५३९) अनशनादौ तु स्वकायपीडा प्रतीतैवेति । अतः = इति यस्मादनेकानन्तरोदितदूषणोपेतं, अतः एतस्माद्धेतोः, त्याज्यं = त्यागार्हं इदं अनशनादिदुः खात्मकं तपः । कैरित्याह बुधैः = युक्त्यागमहृदयज्ञैः, न तैर्लोकरूढ्या प्रवर्तितव्यं भवति, बुधत्वाभावप्रसङ्गादिति हृदयम् । तथा आत्मापकारकं = स्वस्या
=
५१०
=
=
=
‘તપ દુઃખરૂપ કેમ છે ?’ એવી શંકા ન કરવી. કારણ કે ઉપવાસાદિરૂપ તપ કાયાને પીડાકારી હોવાથી આર્તધ્યાનનો હેતુ છે. માટે ઉપવાસાદિસ્વરૂપ કાયક્લેશકારક તપ દુઃખરૂપ જ છે. કહેલ છે કે “આહાર વિના શરીરમાં ધાતુક્ષોભ થાય છે. ત્યારે અધિક સત્ત્વવાળા પણ જીવનું મન ભ્રષ્ટ થાય છે.’’ તથા અશાતાવેદનીય કર્મના ઉદયથી ઉત્પન્ન થતા હોવાથી જેમ તાવ વગેરે દુઃખરૂપ છે તેમ ઉપવાસ વગેરેમાં ભૂખ્યા રહેવું એ પણ ભોગાંતરાય કર્મ વગેરેના ઉદયનું કાર્ય હોવાથી દુઃખાત્મક જ છે. તેથી અનર્થનો હેતુ હોવાના લીધે ઉપવાસાદિ સ્વરૂપ તપ ત્યાજ્ય જ છે. લોકરુઢિથી તપ કર્તવ્ય નથી. એવો सहीं खाशय छे. (७/२५)
=
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
• यथासमाधि तपसः कर्तव्यता •
यथासमाधानं' विधेरन्तःसुखनिषेकतः । नैतज्ज्ञानादियोगेन क्षायोपशमिकत्वतः ।।२६।। यथेति । नैतत् परोक्तं युक्तं, यथासमाधानं मन - इन्द्रिय- योगानां समाधानमनतिक्रम्य सो य तवो कायवो जेण मणो मंगुलं ण चिंतेइ । जेण ण इंदियहाणी जेण य जोगा ण हायंति।। (महानिशीथचूर्णि - २४, पञ्चवस्तुक- २१८) इत्यागमेन विधानात् ।
विधेः
अन्तः मनसि भावाऽऽरोग्यलाभसम्भावनातः सुखस्य निषेकतः = निक्षेपात् ( = अन्तः सुखनिषेकतः) । इत्थमपि कदाचित् कस्यचिद् भवन्त्या अपि देहपीडाया आर्त्तध्यानाद्यहेतुत्वात् बंहीयसा मानससुखेनाऽल्पीयस्याः कायपीडायाः प्रतिरोधात् । तदुक्तं
=
=
-
नर्थनिबन्धनमिदम्, कुतः ? अशस्तध्यानजननात् = अप्रशस्ताध्यवसायोत्पादकत्वात्, प्रायो उत्पद्यते हि भोजनाद्यभावे अप्रशस्तध्यानम् । इह च प्रायोग्रहणात् श्रीमन्महावीरादिभिर्व्यभिचारपरिहारो दर्शित इति । अतोऽपि त्याज्यमेवेदं बुधैरिति प्रक्रमः इति पूर्वपक्ष: ” ← ( अ.प्र. ११ / ४ वृ.) । ।७/२५ । । उत्तरपक्षयति 'यथे 'ति । मन - इन्द्रिय- योगानां समाधानं समाधिं अनतिक्रम्य दुर्ध्यानादिकञ्च यथा न स्यात् तथा । तदुक्तं ज्ञानसारे तदेव हि तपः कार्यं दुर्ध्यानं यत्र नो भवेत् । येन योगा न हीयन्ते क्षीयन्ते नेन्द्रियाणि वा ।। ← ( ज्ञा.सा. ३१/७ ) इति । अध्यात्मतत्त्वालोके अपि → न यत्र दुर्ध्यानमुपस्थितं स्याद् योगा न हानिं समवाप्नुवन्ति । क्षीणानि न स्युः पुनरिन्द्रियाणि कुर्यात् तपः तत् सुविचारयुक्तम् ।। ← ( अ. तत्त्वा २ /२८) इत्युक्तम् ।
→ सो नाम अणसण तवो जेण मणो मंगुलं न चिंतेइ । जेण न इंदियहाणी, जेण य जोगा न हायंति ।। ← ( म. वि. १३४ ) इति मरणविभक्तिप्रकीर्णकवचनमप्यत्र साक्षि । तदुक्तं # તપ અંગે બૌદ્ધ મતનું નિરાકરણ
ગાથાર્થ :- ઉપરોક્ત બૌદ્ધ મત વ્યાજબી નથી. કારણ કે સમાધિ ટકે તે રીતે તપ કરવાનું વિધાન છે. તેમજ તપથી ચિત્તમાં પ્રસન્નતાનું સિંચન થાય છે. અને જ્ઞાનાદિના સંબંધથી તપ ક્ષાયોપશમિક धर्म३५ छे. (७/२६)
ટીકાર્થ :- તપને દુઃખરૂપ માનનાર બૌદ્ધ વગેરે વિદ્વાનોએ પૂર્વે તપની અકર્તવ્યતા જણાવી તે વ્યાજબી નથી. કારણ કે મન, ઈન્દ્રિય અને આરાધનાના યોગોની સમાધિનું ઉલ્લંઘન કર્યા વિના તપ કરવાનું જૈનાગમમાં વિધાન છે. જૈન આગમમાં એમ જણાવેલ છે કે ‘તેવો તપ કરવો જોઈએ કે જેથી મન આર્તધ્યાન ન કરે, આંખ વગેરે ઈન્દ્રિયોની શક્તિ ન ઘટે તથા સ્વાધ્યાય-સંયમ આદિ યોગોની આરાધના હાનિને ન પામે.’ આ વાતથી સૂચિત થાય છે કે તપ દુઃખરૂપ કે આર્તધ્યાનસ્વરૂપ નથી. ઊલટું તપ દ્વારા ભાવ આરોગ્યઆત્મકલ્યાણપ્રાપ્તિની સંભાવનાથી તપસ્વીને મનમાં પ્રસન્નતાની લહેર ઉઠે છે. આ રીતે હોવા છતાં પણ ક્યારેક કોઈકને તપ દરમ્યાન દેહપીડા થતી હોય તો પણ તે પીડા આર્તધ્યાન વગેરેનું કારણ બનતી નથી. કેમ કે તપનિમિત્તક પુષ્કળ માનસિક પ્રસન્નતાના લીધે અલ્પ કાયપીડા ગૌણ બની જાય છે, અટકી જાય છે. કાયપીડા થવા છતાં કાયપીડા બળવાનરૂપે અનુભવાતી નથી. અષ્ટકજીમાં જણાવેલ છે કે → તપમાં મન, ઈન્દ્રિય કે १. मुद्रित '...धानविधे' इत्यशुद्धः पाठः । २ हस्तादर्शे 'समाधिम...' इति पाठान्तरम् । ३. तच्च तपः कर्तव्यं येन मनोऽमंगलं न चिन्तयति । येन नेन्द्रियहानिर्येन च योगा न हीयन्ते । ४. हस्तादर्शे 'सुखेस्य' इति पाठः ।
=
५११
=
बाहुल्ये,
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
• इष्टफलसिद्धौ कायपीडा न दुःखदा •
द्वात्रिंशिका-७/२६
मनइन्द्रिययोगानामहानि चोदिता जिनैः । यतोऽत्र तत्कथं त्वस्य युक्त्या (ता) स्याद् दुःखरूपता ।। याऽपि चानशनादिभ्यः कायपीडा मनाक् क्वचित् । व्याधिक्रियासमा सापि ' नेष्टसिद्ध्याऽत्र' बाधनी ।। दृष्टा चेष्टाऽर्थसंसिद्धौ कायपीडा दुःखदा । रत्नादिवणिगादीनां तद्वदत्राऽपि भाव्यताम् ।। वीरभद्रसूरिभिः अपि आराधनापताकाप्रकीर्णके सो नाम बाहिरतवो जेण मणो मंगुलं न चिंतेइ । जेण य न जोगहाणी मणनिव्वाणी य से होइ ।। ← ( आ.प. १४९) इति । इत्थं भावितका तया भावितचित्ततया च दुःखमय- सुखमयान्यतरवेदनाभिष्वङ्गविरहेण बौद्धनीत्यापि विवेकयुक्तबाह्यतपसः कल्याणकारिताऽनाविलैव ।
५१२
अष्टकप्रकरणसंवादमाह कारिकात्रितयेन 'मन' इत्यादि । तद्वृत्तिश्चैवम् पूर्वपक्षवादिना यदुक्तम्, 'दुःखात्मकं तपो न युक्तिमत् कर्मोदयस्वरूपत्वात्', तत्र दुःखात्मकमिति विशेषणं तपसो न सिद्धमिति तावदावेदयति । कथम् ? मनश्च चित्तमिन्द्रियाणि च करणानि योगाश्च प्रत्युपेक्षणादयः संयमव्यापारा मन- इन्द्रिय-योगास्तेषाम्, अहानिः = अनाबाधता चोदिता अभिहिता । अथवा च-शब्दः समुच्चये, तेन अनुपप्लुतता च, उदिता = उक्ता, जिनैः तीर्थङ्करैः, यतो यस्मात्कारणात्, अत्र तपसि । यदाह - 'सो हु तवो कायव्वो, जेण मणो मंगुलं न चिन्तेइ । जेण न इंदियहाणी, जेण य जोगा न हायंति ।।' (पञ्चवस्तुक-२१४ + महानिशीथचूर्णि - २४ ) । तथा - " ता जह न देहपीडा, न यावि चियमंससोणियत्तं तु । जह धम्मज्झाणवुड्ढी, तहा इमं होइ कायव्वं ।। ( पञ्चवस्तुक-८५३) तत् इति तस्मात्कारणात् कथं केन प्रकारेण न कथञ्चिदित्यर्थः, तु इति वितर्के, अस्य = तपसः युक्ता = उपपन्ना स्यात् भवेत् दुःखरूपता = असुखस्वभावता ? तदेवं दुःखात्मकत्वं तपसो - ऽसिद्धं तदसिद्धावयुक्तिमत्त्वमप्यसिद्धमित्युक्तमिति । ननु देहपीडाकारित्वेनानशनादीनां दुःखस्वरूपत्वमनुभूयमानमपि कथमसिद्धमिति व्यपदिश्यत इत्याह यापि इति । अनशनादिभ्यः उक्तन्यायेन तावद्देहपीडा न भवत्येव । यापि च अनशनादिभ्य उपवासादिभ्यः, आदिशब्दादूनोदरतादेः सकाशात्, कायपीडा शरीरबाधा, न तु मनःपीडा, मनाक् = स्वल्पा, क्वचित् = देशे काले वा न पुनः सर्वत्र सर्वदा सा सम्भवति उक्तन्यायप्रवृत्तस्य साऽपि इति इह दृश्यं तेनासावपि न बाधनी = नैव बाधिका, न मनसो दुःखदा । किमित्यत आह इष्टसिद्ध्या वाञ्छितार्थसाधनात् अत्र = प्रवचने । किंविधासावित्याह व्याधिक्रियासमा रोगचिकित्सातुल्या । यथाहि रोगचिकित्सायां मनाक् देहस्य पीडा सत्यपि न बाधिका आरोग्यसिद्धेः, एवं तपस्यपि देहपीडा भावारोग्यसंसिद्धेर्न भावतो बाधिकेति भावनेति । इष्टार्थसंसिद्धौ देहपीडाया अदुःखरूपतां दृष्टान्तेन समर्थयन्नाह न केवलमस्माभिरेवेहोपन्यस्ता,
=
=
-
=
=
=
=
=
दृष्टा च लोकेऽवलोकिता, इष्टार्थसंसिद्धौ अभिप्रेतप्रयोजनप्राप्तौ सत्याम्, कापीडा देहबाधा, સ્વાધ્યાય આદિ યોગોની હાનિ ન થાય એવું શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતોએ જણાવેલ છે. તેથી આ તપમાં દુઃખરૂપતા કઈ રીતે યુક્તિસંગત બને? તથા અણસણ-ઉપવાસ વગેરે દ્વારા ક્યાંક જે થોડી દેહપીડા થાય છે તે રોગની ચિકિત્સાતુલ્ય છે. તેથી તે પીડા ભાવઆરોગ્યરૂપ ઈષ્ટની સિદ્ધિ થવા દ્વારા પ્રસ્તુતમાં બાધક બનતી નથી. લોકમાં પણ દેખાય છે કે રત્ન વગેરેના વેપારીઓને ધંધામાં શારીરિક તકલીફ હોવા છતાં ધન વગેરેની સિદ્ધિ થવાથી
=
=
१. हस्तादर्शे ‘नेत्रा..’ इत्यशुद्धः पाठः । २. हस्तादर्शविशेषे 'सिद्ध्याऽर्थबाधनी' इति पाठः । ३. हस्तादर्शे 'तेद्' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
• रत्नवणिगुदाहरणम् .
५१३ (अष्टक-११/५-६-७) इति ।
तथा ज्ञानादीनां, आदिना शम-संवेग-सुख-ब्रह्मगुप्त्यादिग्रहः, योगेन = सम्बन्धेन (=ज्ञानादियोहिशब्दः स्फुटार्थः, अदुःखदा = न पीडाकारिणी। केषामित्याह, रत्नानि मरकतादीनि आदिर्येषां वस्त्रसुवर्णादीनां तानि तथा तेषां वणिक् वाणिजको = रत्नादिवणिक् स आदिर्येषां कृषीवलादीनां ते तथा तेषां रत्नादिवणिगादीनाम् । ततः किमित्याह तेषामिव = वणिगादीनामिव = तद्वत्, अत्रापि = अनशनादितपोविषयेऽपि भाव्यतां = निपुणधिया पर्यालोच्यताम् । तथाहि - रत्न-सुवर्ण-वसनादिवणिक्कृषीवलादीनां समीहितार्थसंसिद्धिबद्धनिश्चयानां अपारपारावारावतारकान्तारनिस्तरणधरणीप्रकर्षणादिविविधव्यापारपरायणानां क्षुत्पिपासाश्रमादिजनितदेहपीडा न मनोविधुरताऽऽधायिनीति । एवं साधूनामपारसंसारसागरादचिरादुत्तितीर्पूणामनशनोदरतादितपोजनितदेहपीडा न मनोबाधाविधायिनीति ।
इह पुनर्विशेषसम्प्रदाय केचिदेवमूचुः- “किल कोऽपि दरिद्रवणिजको दूरदेशान्तरं गत्वा कथङ्कथमपि रत्नान्युपार्जितवान् चिन्तितवांश्च ‘कथमहमेतानि महामूल्यानि सर्वाशासम्पादकानि महारत्नानि चौरव्याकुलमरण्यं निस्तीर्य स्वनगरं गत्वोपभोगं नेष्यामि' ? ततस्तेनोत्पन्नबुद्धिना तान्येकत्र स्थाने निहितानि, काचादिशकलानि च पोट्टलिकायां बद्धानि, सा च दण्डाग्रे निबद्धा। ततश्चौरपल्लीमध्येन ‘अहो रत्नवणिजको गच्छति' इत्येवं महता शब्देन व्याहरन्नरण्यमतिक्रामति स्म । ततो मार्गपल्लीषु च ये जनास्ते तं वीक्ष्य ससंभ्रममागत्य निभालयन्ति स्म । अपश्यंश्च काचादिशकलानि, अवधीरितवन्तश्च ‘ग्रहगृहीतोऽयमिति विभावयन्तः । ततः पुनरपि तथैव निवृत्तः, तत्रापि यैः पूर्वं न वीक्षित आसीत्ते तथैव वीक्षितवन्तोऽथावधीरितवन्तश्च, एवं पुनरपि असावरण्यमध्येन गतवान् ततस्तृतीयवेलायामतिपरिचितत्वादवधीरितस्तस्करजनेन, ततोऽसौ निश्चितं 'न मां कोऽपि अत्रारण्यमार्गे स्खलयिष्यतीति निश्चित्य रत्नानि गृहीत्वा शीघ्रं शीघ्रं तदुपयो(भो)गाय वाञ्छितपुरप्राप्तावरण्यात्तन्निर्वाहणे चातीवौत्सुक्येनानवरतमहाप्रयाणकैः क्षुत्पिपासाश्रमादीन् भवतो भूयसोऽप्यवगणयन् गन्तुं प्रवृत्तः। बहुतरमार्गमतिलचितः सन् पिपासाभिभूतो भावयामास, 'अहो अहमद्य जलं विना म्रिये, न च रत्नोपभोगभाजनं भवामी'त्येवं भावयता मरणभयभीतेन रत्नोपभोगकाङ्क्षिणा दृष्टं सरः पङ्कप्रायपानीयं पङ्कमग्नमृगादिकलेवरपूयकृमिजलव्याकुलं विलीनमतिदुर्गन्धं विरसं तुच्छजलं दृष्ट्वा च गन्धमजिघ्रता रसमनास्वादयता दुष्करकरणं कुर्वता अक्षिणी निमील्याञ्जलिभिस्तत्पीतवान् परं स्वास्थ्यं चागमत् । तदुपष्टम्भितश्च क्षीणपिपासादुःखोऽक्षेपेणेष्टपुरं प्राप्तः रत्नोपभो(यो)गसुखं चेति” । उपनयस्तु प्रागुक्त एवेति + (अ.प्र.११/५६-७ वृत्ति) ।
तदेवं तपसो दुःखात्मकतां व्युदस्य साम्प्रतं कर्मोदयजन्यतां प्रतिक्षिपन्नाह - तथा ज्ञानादीनामिति । यद्यपि → खंती य मद्दवऽज्जव मुत्ती तव संजमे अ बोद्धव्वे । सच्चं सोयं आकिंचणं च बंभं च जइधम्मो ।। - (दशवैकालिकनियुक्ति-अध्य.६/१४८ + आवश्यकनियुक्तिसङ्ग्रहणी गाथा-३-पगामसज्झाय + नवतत्त्वप्रकरण-२९) दशवैकालिकनियुक्त्यादिवचनादेव क्षान्त्यादियतिधर्मे तपसो निर्देशतः क्षायोपशતે પીડા દુઃખદાયક બનતી નથી. તે રીતે પ્રસ્તુતમાં તપ અંગે પણ વિચારવું. ૯ ___ तथा ज्ञाना. । तेम ४ शान, समता, संवेग, प्रसन्नता, ब्रायन पाउनु पालन पो३ गुयोन।
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१४
• तपसः क्षायोपशमिकत्वसाधनम् • द्वात्रिंशिका-७/२६ गेन) क्षायोपशमिकत्वतः = चारित्रमोहनीयकर्मक्षयोपशमसमुद्भवत्वान्न तप औदयिकत्वादनादरणीयम् । तदाह___“विशिष्टज्ञान-संवेग-शमसारमतस्तपः। क्षायोपशमिकं ज्ञेयमव्याबाधसुखात्मकम् ।।(अ.११/८)" मिकत्वं सिद्धमेव । न हि यतिधर्माणामौदयिकभावरूपताऽभिमता । तथापि तपसः क्षायोपशमिकत्वे अष्टकसंवादमाह 'विशिष्टे' ति ।
तवृत्तिस्त्वेवम् → 'विशिष्टाः' प्रधानाः सम्यग्दर्शनविशेषितत्वात्, 'ज्ञान' च तत्त्वसंवेदनम्, 'संवेगश्च' संसारभयं मुक्तिमार्गाभिलाषिता वा, शमश्च कषायेन्द्रियमनसां निरोधो ज्ञानसंवेगशमाः, विशिष्टाश्च ते ते चेति कर्मधारयः, त एव सारः = अन्तर्गर्भो यस्य तैर्वा सारं यत्तत्तथा, ज्ञानादिसारमेव तपः तपो भवति नेतरत्, अल्पफलत्वात् । यदाह- “सद्धिं वाससहस्सा" (उपदेशमाला-८१) गाथा, “छज्जीवकायवहगा” (उपदेशमाला-८२) गाथा । 'अतः' इति यस्मादुक्तयुक्तेरदुःखात्मकमत एतस्माद्धेतोः, तपः = अनशनादि, किमित्याह, क्षयेण = उदीर्णचारित्रमोहनीयकर्मणश्छेदेन सह उपशमस्तस्यैव विपाकापेक्षया विष्कम्भितोदयत्वं = क्षयोपशमस्तत्र भवं क्षायोपशमिकं ज्ञेयं = ज्ञातव्यम्, न पुनः कर्मोदयस्वरूपम् । तथा अविद्यमाना व्याबाधा अविरतिजनिताः अनन्तराः पारम्पर्यकृता वा ऐहिक्यः पारत्रिक्यो वा यस्मिंस्तदव्याबाधम्, तच्च तत्सुखं च तदेवात्मा = स्वभावो यस्य तद् ‘अव्याबाधसुखात्मकं' = प्रशमसुखात्मकं सिद्धसुखानुकारीत्यर्थः । अनेन च श्लोकेन तपसोऽकर्मोदयस्वरूपत्वमदुःखत्वरूपत्वं चावेदितम् । उक्तं चैतदन्यत्रापि"जं इय इमं न दुक्खं, कम्मविवागो वि सव्वहा णेवं । खाओवसमियभावे, एयंति जिणागमे भणियं ।। खन्ताइसाहुधम्मे, तवगहणं सो य खओवसमियम्मि । भावम्मि विणिद्दिट्ठो, दुक्खं चोदइयगे सव्वं ।।
(पञ्चवस्तुक-८५७-८५८) एतेन च तपसो दुःखरूपत्व-कर्मोदयस्वरूपत्वपरिहारेण “सर्व एव हि दुःख्येव” इत्यादिश्लोक(अ.११/२-३)द्वयाभिहितं तपोदूषणं सर्वं परिहृतमवगन्तव्यं, दुःखस्वरूपत्वाश्रयत्वात्तस्येति - (अष्टकवृत्ति-११/८)।
‘सद्धिं वाससहस्सा' इत्यत्र 'तिसत्तखुत्तो दएण धोएण। अणुचिण्णं तामलिणा अन्नाणतवुत्ति अप्पफलो'।। इत्येवं गाथापूर्तिः करणीया उपदेशमालातः (उप.मा. ८१) । 'छज्जीवकायवहगा' इत्यत्राऽपि 'हिंसकसत्थाई उवइसंति पुणो । सुबहुं पि तवकिलेसो बालतवस्सीण अप्पफलो' ।। (उपदेशमाला८२) इत्येवं गाथापूर्तिः तत एव कार्या ।
किञ्च तपसा विघ्नविच्छेदो भवतीति बौद्धानामपि सम्मतम् । प्रव्रज्यार्थं अग्रकुलिकपुत्रस्य राष्ट्रपाસંસર્ગથી તપધર્મ ક્ષાયોપથમિક છે. અર્થાત ચારિત્રમોહનીય તથા વર્યાન્તરાય કર્મના ક્ષયોપશમથી ઉત્પન્ન થયેલ હોવાથી ઉપવાસાદિ તપ ઔદયિકરૂપ નથી. અશાતાવેદનીય કર્મના ઉદયથી તપ ઉત્પન્ન થયેલ નથી. માટે જ તપ અનાદરણીય બનતો નથી. અષ્ટકજીમાં જણાવેલ છે કે “વિશિષ્ટ કોટિના જ્ઞાન, સમતા, સંવેગ વગેરેથી ગર્ભિત હોવાના કારણે તમને ક્ષાયોપથમિક જાણવો. તથા તપ અવ્યાબાધ સુખરૂપ छ.” (भाटे पूर्व ७/२५ पृ४-५१० ५२ ४ ४९॥वेल तुं 'त५ दु:५३५ छे, मार्तध्यान३५ छ, मसातवहनीयन्य छे...' माघी पात पालियात छ- मेम सालित थाय छे.)
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
• दुःखत्वेन प्रतिभासेऽपि तपः साफल्यम् •
५१५
। तदुक्तं
लस्य सप्ताहकालं यावदुपोषितस्य लब्धजननी- जनकसम्मतेः बौद्धप्रव्रज्यालाभः श्रूयत एव मज्झिमनिकाये अथ खो रट्ठपालो कुलपुत्तो ' न मं माता- पितरो अनुजानन्ति अगारस्मा अनगारियं पब्बज्जाया'ति तत्थेव अनन्तरहिताय भूमिया निपज्जि 'इधेव मे मरणं भविस्सति पब्बज्जा वा'ति । अथ खो रट्ठपालो कुलपुत्तो एकम्पि भत्तं न भुञ्जि, द्वेपि भत्तानि न भुञ्जि, तीणिपि भत्तानि न भुञ्जि, चत्तारिपि भत्तानि न भुञ्जि, पञ्चपि भत्तानि न भुञ्जि, छपि भत्तानि न भुञ्जि, सत्तपि भत्तानि न भुञ्जि' ← (म.नि. २/४/२९६, पृ. २५७ रट्ठपालसुत्त) इत्यादि । ततश्च सुष्ठुक्तं महावीरगीतायां तपोयोगेन सर्वेषां चित्तशुद्धिः प्रजायते । तपोयोगो महायोगो मोहादीनां विनाशकः । । ← (महा. गी. ११/३) इति ।
एतेन मृद्वी शय्या, प्रातरुत्थाय पेया, भक्तं मध्ये, पानकं चापरा । द्राक्षाखण्डं शर्करा चार्धरात्रे मोक्षश्चान्ते शाक्यपुत्रेण दृष्टः ।। ← ( ) इति वाममार्गीयबौद्धैः मिथ्या कल्पितः प्रलापोऽपि निरस्तः स्वयमेव सुगतेन सदैवैकाशनतपः पालनात् परेषामपि तद्विधानात्, रात्रिभोजननिषेधाच्च । तदुक्तं मज्झिमनिकाये भगवा एतदवोच- 'अहं खो, भिक्खवे, एकासनभोजनं भुञ्जामि, एकासनभोजनं खो, अहं, भिक्खवे भुञ्जमानो अप्पाबाधतञ्च सञ्जानामि अप्पातङ्कतञ्च लहुट्ठानञ्च बलञ्च फासुविहारञ्च । एत्थ तुम्हेपि, भिक्खवे एकासनभोजनं भुञ्जथ, एकासनभोजनं, खो भिक्खवे, तुम्हेपि भुञ्जमाना अप्पाबाधतञ्च सञ्जानिस्सथ अप्पातङ्कतञ्च लहुट्ठानञ्च बलञ्च फासुविहारञ्च ← (म.नि. २.२.१३४ पृ.१०९)। रात्रिभोजनत्यागश्च मज्झिमनिकाये भगवा भिक्खू आमन्तेसि- 'इङ्ध तुम्हे भिक्खवे, एत्तं रत्तिं विकालभोजनं पजहथा ← (म.नि. २.२.१४९ पृ. १२५ ), तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि- 'अहं खो, भिक्खवे, अञ्ञत्रेव रत्तिभोजना भुञ्जामि । अञ्ञत्र खो पनाहं, भिक्खवे, रत्तिभोजना भुञ्जमानो अप्पाबाधतञ्च सञ्जानामि अप्पातङ्कतञ्च लहुट्ठानञ्च बलञ्च फासविहारञ्च । एत्थ तुम्हेपि, भिक्खवे अञ्ञत्रेव रत्तिभोजना भुञ्जथ । अञ्ञत्र खो पन, भिक्खवे, तुम्हे पि रत्तिभोजना भुञ्जमाना अप्पाबाधतञ्च सञ्जानिस्सथ अप्पातङ्कतञ्च लहुट्ठानञ्च बलञ्च फासुविहारञ्चा'ति ← (म.नि.२.२. १७६ पृ. १४८) इति दर्शितः ।
न च तथाप्युपवास - षष्ठाऽष्टमादीनां दुःखरूपतया हेयत्वमेव स्यादिति वाच्यम्, तवस्स मूलं धिती ← (नि.भा. ८४ चू.) इति निशीथचूर्णिवचनाद् धृतिसम्पन्नानामुग्रतपसोऽपि दुःखरूपत्वाऽभानात्, स्वल्पसत्त्वेऽपि सहिष्णोर्मुमुक्षोर्दुःखवेदनतोऽकुशलकर्मक्षयादिलाभात् । तदुक्तं सुगतेनैव मज्झिमनिकाये की - टागिरिसूत्रे अश्वजिदादिकं प्रति यस्मा च खो एतं भिक्खवे ! मया आतं दिट्टं विदितं सच्छिकतं फस्सितं पञ्ञाय - 'इधेकच्चस्स एवरूपं दुक्खं वेदनं वेदयतो अकुसला धम्मा परिहायन्ति, कुसला धम्म अभिवदन्तीति । तस्माहं 'एवरूपं दुक्खं वेदनं उवसम्पज्ज विहरथा'ति वदामि ← (म.नि. २/२/१०/१७९-पृष्ठ-१५१ ) इति । प्रकृते उपवासादिसहिष्णुत्वं च ← (बा. सू. ३/४ ) इति बार्हस्पत्यसूत्रमपि स्मर्तव्यम् ।
किञ्च सुगतस्य सम्बोधिप्राप्तिः षड्वर्षीयोग्रतपश्चर्यादित एवोपदर्शिता । तदुक्तं सुगतेनैव मज्झिमनिका पाशराशिसूत्रे बोधिराजकुमारसूत्रे च किच्छेन मे अधिगतं हलं दानि पकासितुं । राग
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१६
• बौद्धमतेऽपि तपसः कर्तव्यता •
द्वात्रिंशिका- ७/२६
दोसपरेतेहि नायं धम्मो सुसम्बुधो ← ( म.नि.१/३/६/२८१ पृ.२२७ + २/४/५/३३७ पृष्ठ- २९९) इति । अन्याऽन्यरथपरिवर्तनसमागत-प्रसेनजितभूपालोदाहरणमेव मज्झिमनिकायगतरथविनीतसूत्रवर्ति सुगतोक्तं परम्परयोग्रतपश्चर्यासाफल्यसिद्धये प्रभवतीत्यवधेयम् ( दृश्यतां मज्झिमनिकाय - रथविनीतसूत्र-१/३/४/२५९पृष्ठ २०६) । तपस्सी अक्कोधनो होति, अनुपनाही । तपस्सी अनिस्सुकी होति, अमच्छरी ← ( दी. नि. ३/२/५) इति दीघनिकायवचनमपि तात्पर्यवृत्त्या तपस उपादेयतामेवाऽऽवेदयति । यथोक्तं सुत्तनिपाते अपि सद्धा बीजं, तपो वुट्ठि ← (सु.नि.१/४/२) इति ।
ततश्च तपोनिषेधे 'निन्दामि च पिबामि चे 'ति न्यायापातो दुर्वारः सुगतस्य ।
वस्तुतः तपस्विसुगतिसाक्षात्करणात् सुगतस्य तपोगर्हादिकं नैव सम्भवति । तदुक्तं सुगतेन दीघनिकाये एकच्चं तपस्सिं अप्पदुक्खविहारिं पस्सामि दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपन्नं । योहं, कस्सप, इमेसं तपस्सीनं एवं आगतिञ्च गतिञ्च चुतिञ्च उपपत्तिञ्च यथाभूतं पजानामि, सोहं किं सब्बं तपं गरहिस्सामि सब्बं वा तपस्सिं खाजीविं एकंसेन उपक्कोसिस्सामि उपवदिस्सामि ? ← ( दी. नि. १/८/३८४, पृ. १४७) इति ।
यत्तु केषाञ्चित्तपस्विनामपि दुर्गतिगामित्वं तत्तु न तपोदूषणं किन्तु तादृशजीवगतकषायादीनामेव दूषणम्, अन्यथा बौद्ध भिक्षूणामपि केषाञ्चिद् दुर्गतिगामित्वाद् बौद्धदीक्षाया अपि निन्द्यत्वमेवाऽऽपद्येत । संयुत्तनिकाये तपो च ब्रह्मचरियञ्च तं सिनानमनोदकं ← (सं. नि. जरावर्ग- १/१/६/५८-पृ. ४४) इत्येवं तपो-ब्रह्मचर्ययोः चित्तमलापनायकत्वेन निर्जलस्नानरूपताऽपि सुगतोक्ता इत्थमेव सङ्गच्छते ।
किञ्च, तपोजन्याऽरत्यऽसहनेऽधीरत्वमेव बौद्धानां सिध्यति, जैनानां त्वरतिसहिष्णुतया धीरत्वमेव । तदुक्तं अंगुत्तरनिकाये धीरो हि अरतिस्सहो ← ( अंगु. ४ / ३ / ८) इति । 'तपो दुःखात्मकमिति मत्वा तपःकरणावसरेऽरतिकरणमेव परमार्थतो दुःखं, न तु तपो दुःखम् । एतेन अनभिरति खो आसो ! इमस्मिं धम्मविनये दुक्खा, अभिरति सुखा ← ( अंगु. १०/७/६ ) इति अंगुत्तरनिकायवचनमपि व्याख्यातम् ।
तपस्सि तपं समादियति, सो तेन तपसा
यत्तु दीघनिकाये उदुम्बरिकसिंहनादसूत्रे सुगतेन अत्तानुक्कंसेति परं वम्भेति अयम्पि खो, निग्रोध ! तपस्सिनो उपक्किलेसो होति । यम्पि, निग्रोध ! तपस्सी तपं समादियति, सो तेन तपसा मज्जति मुच्छति पमादमापज्जति । अयम्पि सो, निग्रोध! तपस्सिनो उपक्किलेसो होति । तपस्सी तपं समादियति सो तेण तपसा लाभ-सक्कार - सिलोकं अभिब्बित्तेति, सो न लाभ - सक्कार - सिलोकेन अत्तानुक्कंसेति परं वम्भेति । अयम्पि सो, निग्रोध ! तपस्सिनो उपक्किलेसो होति.... तपस्सि तपं समादियति, सो तेन तपसा लाभ-सक्कार-सिलोकं अभिनिब्बत्तेति, सो तेन लाभ - सक्कार - सिलोकेन मज्जति मुच्छति पमादमापज्जति ← ( दी. नि. ३/२/५८-५९, पृ ३०-३१) इत्यादिना ये तपस्विदोषा दर्शिताः, तत्रैव चाग्रे तपस्सी तपं समादियति, सो तेन तपसा न अत्तानुक्कंसेति, न परं वम्भेति । एव सो तस्मिं ठाने परिसुद्धो होति ।... यम्पि, निग्रोध ! तपस्सी तपं समादियति, सो तेन तपसा न मज्जति, न मुच्छति, न पमादमापज्जति । एवं सो तस्मिं ठाने परिसुद्धो होति । .... तपस्सी तपं समादियति, सो तेन तपसा लाभ-सक्कार-सिलोकं अभि
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
• बौद्ध-जैनतन्त्रे निर्निदानतपसः कर्तव्यता •
५१७
निब्बत्तेति, सो तेन लाभ - सक्कर - सिलोकेन न अत्तानुक्कंसेति परं न वम्भेति । एवं सो तस्मिं ठाने परिसुद्धो होति ।..... तपस्सी तपं समादियति, सो तेन तपसा लाभ-सक्कार - सिलोकं अभिनिब्बत्तेति, सो तेन लाभ-सक्कार-सिलोकेन न मज्जति, न मुच्छति न पमादमापज्जति । एवं सो तस्मिं ठाने परिसुद्धो होति ← (दी.नि. ३/२/६४, पृ.३३ ) इत्येवं या तपस्विशुद्धिरुपदर्शिता तदुभयाभ्युपगमोऽस्माकमनाविल एव । → नो इहलोगट्ठाए तवमहिट्टिज्जा ← (द.वै. ९/४/४) इत्यादिना दशवैकालिकसूत्रे तपःसमाधिप्रदर्शनावसरे तपः शुद्धिर्दर्शितैवेति विवेकपूर्वं तपःकरणे योग्यस्य न दोषसम्भवः, अन्यथा शीलप्रज्ञादेरपि त्याज्यतैवाऽऽपद्येत । विनयद्वात्रिंशिकायां ( द्वा.२९/२४ पृष्ठ - १९९८) स्पष्टीभविष्यतीदम् ।
किञ्च तपोऽकरणतः सुखशीलतयाऽकुशलधर्मवृद्ध्यादिदर्शने तु तपश्चर्यादरेण दुःखोदीरणतोऽकुशलधर्महान्याद्यानयनं सुगतस्याऽप्यभिप्रेतमेव । इदमेवाऽभिप्रेत्य सुगतेन मज्झिमनिकाये “भिक्खवे ! भिक्खु इति पटिसञ्चिक्खति - 'यथासुखं खो मे विहरतो अकुसला धम्मा अभिवड्ढन्ति, कुसला धम्मा परिहायन्ति; दुक्खाय पन मे अत्तानं पदहतो अकुसला धम्मा परिहायन्ति, कुसला धम्मा अभिवड्ढन्ति यंनूनाहं दुक्खाय अत्तानं पदहेय्यन्ति । सो दुक्खाय अत्तानं पदहति तस्स दुक्खाय अत्तानं पदहतो अकुसला धम्मा परिहायन्ति, कुसला धम्मा अभिवड्ढन्ति ← (म.नि. ३/१/१/१२, पृ.१०) इति यदुक्तं तदपि सापेक्षभावेन तपश्चर्यायाः साफल्यमुपादेयत्वञ्चोपदर्शयतीत्यवधेयम् ।
प्रकृते
किञ्च तपश्चर्यायामाहारादित्यागानुबृंहणमस्ति तच्च सुगतेन मज्झिमनिकाये धातुविभङ्गसूत्रे → चागमनुब्रूहेय्य ← ( म.नि. ३/४/१०/३४३, पृ.२८८) इत्येवं विहितमित्यर्थतः तपश्चर्याया विहितत्वमेवेति । तपसा प्राप्यते सत्त्वं सत्त्वात् सम्प्राप्यते मनः । मनसा प्राप्यते ह्यात्मा ह्यात्माऽपत्त्या निवर्तते ।। ← (मैत्रे.१/४/२) इति मैत्रेय्युपनिषद्वचनं नाऽतपस्कस्याऽऽत्मज्ञानेऽधिगमः कर्मसिद्धिर्वा ← (मैत्रा.४/३) इति च मैत्रायण्युपनिषद्वचनं यद् दुस्तरं यद् दुरापं यद् दुर्गं यच्च दुष्करम् । सर्वं तत् तपसा साध्यं तपो हि दुरतिक्रमम् ।। ← (मनु. ११ / २३९) इति मनुस्मृतिवचनं, → तपसो हि परं नास्ति ← ( म.भा.वन. ९१ / १९) इति महाभारतवचनं तपसा चीयते ब्रह्म ← (मुण्ड १/ १/८) इति च मुण्डकोपनिषद्वचनमपि यथातन्त्रमनुयोज्यम् ।
तपःकरणे सुवर्णघटनन्यायः सङ्गच्छते । यथाऽघटितं सुवर्णमुल्कामुखेऽतितपनोत्तरं कुण्डलाद्याकारसंस्थितं सत् शीतलीक्रियते सौवर्णिकैः तथैवाऽयमात्माऽपि प्रबलतरतपोदहननिर्दग्धकर्ममलोत्तरं शुद्धचैतन्यैकस्वरूपसंस्थितः सन् कार्त्स्न्येन शीतीभूतः सम्पद्यत इति दिक् ।
तपः कुलके अपि अथिरं पि थिरं, वंकं पि उजुअं, दुल्लहं पि तह सुलहं । दुस्सज्झं प सुसज्झं तवेण संपज्जए कज्जं । ← (त. कु. ३) इत्येवं तपः फलमुपदर्शितम् । तत्त्वार्थभाष्ये उमास्वातिवाचकैः अपि → षड्विधादपि बाह्यात् तपसः सङ्गत्याग-शरीरलाघवेन्द्रियविजय-संयमरक्षण-कर्मनिर्जरा भवन्ति ← ( त.भा.९/२९) इत्येवमनशनादिबाह्यतपःफलमुपदर्शितम् । यथोक्तं उत्तराध्ययनसूत्रे अपि तवेणं भंते ! जीवे किं जणेइ ? वोयाणं जणेइ ← ( उत्त. २९/२८) इति । व्यवदानं = पूर्वबद्धकर्मापगमतो विशिष्टां शुद्धिम् ← ( उत्त. २९/२८ पृष्ठ - ५८६ ) इति तद्वृत्तौ शान्तिसूरयः । प्रकृते न हि दुःखरूपं तपो विना दुःखप्रदं पापं नश्यति यथा लोके पारदमन्तरेण विषव्रणानां नोपशान्तिः ← (जै. न्या. मा.३/८/४) इति जैमिनीयन्यायमालाविस्तरवचनमपि यथातन्त्रं भावनीयम् ।
.
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१८
• नानातन्त्रानुसारेण तपःप्रकारप्रदर्शनम् . द्वात्रिंशिका-७/२६ शमादय एव क्षायोपशमिका न तु तप इति चेद् ? न, गुणसमुदायरूपस्य 'तपसोऽशविवेचनेन पृथक्करणेऽतिप्रसङ्गात्, क्रोधादिदोषविरोधेन शमादीनामिव प्रमादादिदोषविरोधेन तपसोऽप्या
वस्तुतः गुणसमुदायरूपस्य = स्वाध्याय-विनय-वैयावृत्त्य-ध्यानादिगुणसमूहात्मकस्य तपसः अंशविवेचनेन = अप्रमत्ततास्वाध्यायाधेशविवेकेन पृथक्करणे = स्वतन्त्रविभागकरणे अतिप्रसङ्गात् = लङ्घनादावतिव्याप्तेः । किञ्च क्रोधादिबाधकत्वाद्यथा शमादीनामात्मगुणत्वं तथैव प्रमादादिबाधकत्वात्तपसोऽपि तथात्वमव्याहतमेवेत्याशयेनाह - क्रोधादीति।
वस्तुतस्त्वनशनादिलक्षणस्यापि जिनाज्ञानुसारिणः तपसः स्वरूपत आत्मगुणत्वमेव अनाहारकत्वस्वभावानुगुणत्वात् । अत एव हारिभद्रीयावश्यकवृत्तौ चरमावश्यकाधिकारनिरूपणावसरे “अनशनादिगुणसन्धारणा प्रत्याख्यानस्य” (आ.नि.७९-पृ.३६) इति गदितम् । इत्थञ्चानाहारत्वस्यात्मस्वभावतयाऽनशनादिरूपेऽपि तपसि विरक्तानामानन्दानुभवोऽनाविल एव । एतेन → स्वभावविहितो धर्मः कस्य नेष्टः प्रशान्तये ? — (श्री.भा. ७/१५/१४) इति श्रीमद्भागवतवचनमपि व्याख्यातम् ।
किञ्च तत एव तपोऽपि न केवलमुपवासलक्षणमेकविधमेव भगवद्भिरुपदिष्टम्, किन्तु द्वादशधा । यथोक्तं मरणविभक्तिप्रकीर्णके →
अणसणमूणोयरिया वित्तिच्छेओ रसस्स परिचाओ । कायस्स परिकिलेसो छट्ठो संलीणया चेव ।। विणए वेयावच्चे पायच्छित्ते विवेग-सज्झाए । अभिंतरं तवविहिं छटुं झाणं वियाणाहि ।।
6 (म.वि. १२७-१२८) इति । तदुक्तं दशवैकालिकनियुक्तौ → अणसणमुणोअरिया वित्तीसंखेवणं रसच्चाओ । कायकिलेसो संलीणया य बज्झो तवो होइ ।। पायच्छित्तं विणओ वेआवच्चं तहेव सज्झाओ । झाणं उस्सग्गो वि अ अभिंतरओ तवो होइ ।। - (द.वै.नि.१/४७-४८) इति । परेषामपि नैकविधत्वमेव तपसोऽभिमतम् । तदुक्तं भगवद्गीतायां →
देवद्विजगुरुप्राज्ञपूजनं शौचमार्जवम् । ब्रह्मचर्यमहिंसा च शारीरं तप उच्यते ।। अनुद्वेगकरं वाक्यं सत्यं प्रियहितं च यत् । स्वाध्यायाभ्यसनं चैव वाङ्मयं तप उच्यते ।। मनःप्रसादः सौम्यत्वं मौनमात्मविनिग्रहः । भावसंशुद्धिरित्येतत्तपो मानसमुच्यते ।।
- (भ.गी.१७/१४-१६) इति । प्रकृते → तपः = कायेन्द्रिय-मनसां समाधानम् - (केनो.भा.४/ ३३) इति केनोपनिषच्छाङ्करभाष्यवचनं, → तपो हि स्वाध्यायः - (तै.आ.२/१४) इति → तपो ब्रह्म ( (तै.आ.९/२) इति च तैत्तिरीयाऽऽरण्यकाऽऽपस्तम्बधर्मसूत्रयोः वचनमपि स्मर्तव्यम् ।
પ્રશ્ન :- શમ વગેરે ભાવો જ ક્ષાયોપથમિક છે. તપ કઈ રીતે ક્ષાયોપથમિક ભાવ હોય ?
પ્રત્યુત્તર :- આ પ્રશ્ન વ્યાજબી નથી. કારણ કે અપ્રમત્તતા, સ્વાધ્યાય, વિનય, વૈયાવચ્ચ વગેરે ગુણોના સમુદાયસ્વરૂપ તપ છે. તપના તે તે અંશોને છુટા કરીને પૃથક્કરણ-વિભાગીકરણ કરવામાં આવે તો અતિપ્રસંગ આવે. અર્થાત્ લાંઘણ વગેરેને પણ તપસ્વરૂપ માનવાની અનિષ્ટ આપત્તિ આવે.
વળી, જેમ ક્રોધ વગેરે દોષના વિરોધી હોવાથી સમતા વગેરે આત્માના ગુણસ્વરૂપ છે તેમ પ્રમાદ વગેરે દોષનો વિરોધી હોવાથી તપ પણ આત્માનો ગુણ જ છે. १. मुद्रितप्रतौ 'तपसोऽश....' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१९
• तपसो निर्जराकारकत्वसिद्धिः • त्मगुणत्वाच्च । क्वचिदार्तध्यानादिदोषसहचरितत्वदर्शनेन तपसस्त्याज्यत्वे च क्वचिदहङ्कारादिसहचरितत्वाज्ज्ञानमपि त्याज्यं स्यात् । विवेकिनां ज्ञानं न तथेति चेद् ? विवेकिनां तपोऽप्येवमिति समानमुत्पश्यामः ।।२६।। → ऋतं तपः सत्यं तपः श्रुतं तपः । शान्तं तपो दानं तपः ।। - (तै.आ.ना.१०/८) इति तैत्तिरीयारण्यकनारायणोपनिषद्वचनमप्यत्र न विस्मर्तव्यम् । → ब्राह्मणस्य तपो ज्ञानं, तपः क्षत्रस्य रक्षणम् - (मनु.११/२३६) इति मनुस्मृतिवचनमपि यथातन्त्रम् योज्यम् । ततश्चोग्रशुष्कतपश्चर्याभग्नहृदयतया पारमार्थिकविद्याशून्यचञ्चलचित्ततया च सुगतस्य → न खो पनाहं इमाय कटुकाय दुक्करकारिकाय अधिगच्छामि उत्तरि मनुस्सधम्मा अलमरिजाण-दस्सनविसेसं (म.नि.महासच्चकसुत्त- १/४/६/३८१, पृ.३१५) इत्येवं मज्झिमनिकायदर्शितोक्तिस्तु न नो बाधिका । भावशून्यो लङ्घनरूपो द्रव्योपवासस्त्वस्माकमपि न सकामनिर्जरासाधनतयेष्ट: । अत एव हरिभद्रसूरिभिः ब्रह्मसिद्धान्तसमुच्चये → द्रव्योपवासे नो यत्नो ह्यस्य शास्त्रबहिष्कृते । यत्नो भावोपवासे तु लोकद्वयहिताऽऽवहे ।। उपावृत्तस्य दोषेभ्यः सम्यग्वासो गुणैः सह । उपवासः स विज्ञेयो न तु देहस्य शोषणम् ।।
- (ब्र.सि.स.२४०-२४१) इत्युक्तम् । एतेन → उप समीपे यो वासो जीवात्म-परमात्मनोः । उपवासः स विज्ञेयो न तु कायस्य शोषणम् ।। 6 (वरा.२/३९) इति वराहोपनिषद्वचनं, → अहिंसा सत्यवचनमऽनृशंस्यं दमो घृणा । एतत् तपो विदुर्धीरा न शरीरस्य शोषणम् ।। (म.भा.शान्तिपर्व१८९/१८) इति महाभारतवचनं, → शरीर-चित्तयोः सर्वसौख्यं त्यक्त्वा शनैः शनैः । तयोर्निर्द्वन्द्वधर्मित्वाऽऽपादनं तप उच्यते ।। - (सं.गी.३/८८) इति च संन्यासगीतावचनमपि व्याख्यातम् । प्रकृते
→ ऋतं तपः, सत्यं तपः, श्रुतं तपः, शान्तं तपः, दानं तपः - (म.नारा.८/१) इति महानारायणोपनिषद्वचनमपि स्मर्तव्यम् । अत एव बाह्यतपोनिरूपणं तु रेखागवयन्यायेनाभ्यन्तरतपःपरिचायकमवसेयम् । तदुक्तं दशवकालिकचूर्णी जिनदासगणिभिरपि → तवो णाम तावयति अट्ठविहं कम्मगंठिं नासेति त्ति वृत्तं भवति (द.वै.१/१ चू.) इति। तदुक्तं उत्तराध्ययनबृहवृत्तौ अपि → तपति पुरोपात्तकर्माणि क्षपणेनेति तपः + (उत्त.बृ.वृ. पृष्ठ-५५६) इति । यथोक्तं पञ्चाशके अपि → जत्थ कसायणिरोहो बंभं जिणपूयणं अणसणं च । सो सव्वो चेव तवो - (पंचा.१९/२६) इति । ___ आराधनापताकायां वीरभद्रसूरिभिः → अणसणमूणोयरिया वित्तीसंखेवओ रसच्चाओ। कायकिलेसो सिज्जा य विवित्ता बाहिरो उ तवो ।। (आ.प. १३६) इत्येवं बाह्य तप उक्तम् । ततश्च विवेकदृष्ट्या यथाशक्ति यथासमाधानं स्वोचितनानाविधतपःकरणे दोषलवोऽपि नास्तीति दृढतरमवधेयम् ।
ક્યારેક તપની સાથે આર્તધ્યાન આદિ દોષ દેખાવાથી જો તપશ્ચર્યા ત્યાજ્ય હોય તો ક્યારેક જ્ઞાનની સાથે અહંકાર વગેરે દોષો જણાવાથી જ્ઞાન પણ ત્યાજ્ય બની જશે. જો “વિવેકી લોકોને જ્ઞાન અભિમાનજનક બનતું નથી એમ કહેશો તો વિવેકી લોકોને તપ પણ આર્તધ્યાન વગેરેનું કારણ બનતો નથી-આ વાત પણ અમે સમાન રીતે જોઈએ છીએ.(૨૬) १. हस्तादर्श 'सहरित...' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२० • तपःसाफल्यपरामर्शः
द्वात्रिंशिका-७/२७ दयापि 'लौकिकी नेष्टा षट्कायाऽनवबोधतः । ऐकान्तिकी च नाऽज्ञानान्निश्चय-व्यवहारयोः ।।२७।।
तदुक्तं पञ्चवस्तुके श्रीहरिभद्रसूरिभिः → नो अणसणाइविरहा पाएण चयइ संपयं देहो । चिअमंससोणिअत्तं तम्हा एअंपि कायव्वं ।। चिअमंससोणिअस्स उ असुहपवित्तीए कारणं परमं । संजायइ मोहुदओ सहकारिविसेसजोएणं ।। सइ तम्मि विवेगीवि हु सोहेइ ण निअमओ नि कज्ज । किं पुण तेण विहुणे अदीहदरिसी अतस्सेवी ।। तम्हा उ अणसणाइवि पीडाजणगंपि ईसि देहस्स। बंभव भो सेविअव्वं तवोवहाणं सया जइणा ।। सिअ णो सुहासयाओ सुओवउत्तस्स मुणिअतत्तस्स । बंभंमि होइ पीडा संवेगाओ अ भिक्खुस्स ।। तुल्लमिअमणसणाओ न य तं सुहझाणबाहगंपि इहं । कायव्वंति जिणाणा किंतु ससत्तीए जइअव्वं ।। ता जह न देहपीडा ण यावि चिअमंससोणिअत्तं तु । जह धम्मझाणवुड्ढी तहा इमं होइ कायव्वं ।। पडिवज्जइ अ इमं खलु आणाआराहणेण भव्वस्स । सुहभावहेउभावं कम्मखयउवसमभावेण ।। एअं अणुभवसिद्धं जइमाईणं विसुद्धभावाणं । भावेण अण्णेसिपि अ रायाणिद्देसकारीणं ।। एएण जंपि केई नाणसणाई दुहंपि (ति) मोक्खंगं । कम्मविवागत्तणओ भणंति एअंपि पडिसिद्धं ।। जं इय इमं न दुक्खं कम्मविवागोऽवि सव्वहा णेवं । खाओवसमिअभावे एअंपि जिणागमे भणिअं।। खंताइ साहुधम्मे तवगहणं सो खओवसमिअम्मि । भावम्मि विनिद्दिवो दुक्खं चोदइअगे सव्वं ।। ण य कम्मविवागोऽवि हु सव्वोऽवि हु सव्वहा ण मोक्खंगं । सुहसंबंधी जम्हा इच्छिज्जइ एस समयम्मि ।। जे केइ महापुरिसा धम्माराहणसहा इहं लोए । कुसला|बंधिकम्मोदयाइओ ते विनिद्दिट्ठा ।। न कयाइ खुद्दसत्ता किलिट्ठकम्मोदयाओ संभूआ । विसकंटगाइतुल्ला धम्मम्मि दढं पयर्टेति ।। कुसलासयहेउओ विसिट्ठसुहहेउओ अ णिअमेणं । सुद्धं पुनफलं चिअ जीवं पावा णिअत्तेइ ।। अलमित्थ पसंगेणं बझंपि तवोवहाणमो एवं । कायव्वं बुद्धिमया कम्मक्खयमिच्छमाणेणं ।।
6 (पं.व.८४७-८६३) इति ।
प्रकृते → अप्पाहारस्स न इंदियाईं विसएसु संपवत्तंति । नेव किलम्मइ तवसा रसिएसु न सज्जए यावि ।। - (बृ.क.भा. १३३१) इति बृहत्कल्पभाष्यवचनं, → गर्धस्य दूरीकरणं तपोऽस्ति प्राप्त रहस्यं तपसोऽत्र सर्वम् । धन्या रमन्तेऽत्र विवेकदीपप्रोद्भासितात्मोन्नतिहेतुमार्गाः ।। - (अ.तत्त्वा. २/३५) इति च अध्यात्मतत्त्वालोकवचनं स्मर्तव्यम् । देहवर्ण-बलोपचयाद्यर्थं यथेच्छं दुग्धादिविकृतिपरिभोगे तून्मार्गगामित्वमेव स्यात् → णाणादिसंधणट्ठा वि सेविता णेति उप्पहं विगती । किं पुण जो पडिसेवति विगती वण्णादीणं कज्जे ।। - (नि.भा.२२८४) इति निशीथभाष्यवचनादिति विभावनीयम् । टीकागतमवशिष्टं स्पष्टम् । अन्यास्तु प्राचीना युक्तयः → तवसा उ निज्जरा इह हंदि पसिद्धा उ सव्ववाईणं - (पं.लिं.९२) इति पञ्चलिङ्गिप्रकरणश्लोकस्य वृत्तितो विज्ञेयाः ।।७/२६ ।।
હ જ્ઞાનરહિત દયા સફળ નથી જ ગાથાર્થ :- ષડૂજીવનિકાયનો બોધ ન હોવાથી લૌકિક દયા પણ ઈષ્ટ નથી. નિશ્ચય અને વ્યવહારનો १. हस्तादर्श 'देया लौकिर्के' इत्यशुद्धः पाठः । २. हस्तादर्श 'ऐकौतिकी' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
• लौकिकदयाविचारः •
५२१ दयापीति । लौकिकी = लोकमात्रप्रसिद्धाऽरण्यवासिनां तापसादीनां दयापि षटकायाऽनवबोधतः = पृथिव्यादिजीवाऽपरिज्ञानाद् नेष्टा = न फलवती, दयाया ज्ञानसाध्यत्वात्, पढमं नाणं तओ दया' (दशवै.४/१०) इति वचनात्।।
लौकिकसंमतमद्य-मांसभक्षणादिकं प्रतिषिध्य साम्प्रतं लौकिकदयामधिकृत्याह - ‘दयापी'ति । दयायाः = जीवदयाया ज्ञानसाध्यत्वात् = षड्जीवनिकायस्वरूप-तन्नाशसंरक्षणोपायादिविषयकसज्ज्ञानसाध्यत्वात् 'पढमं नाणं तओ दया' (द.वै.४/१०) इति दशवैकालिकवचनात् । जीवदयाकारणीभूतज्ञानाभावे तस्याः परमार्थतोऽसिद्धेरिति भावः । यद्यपि 'प्रथमं = आदौ ज्ञानं = जीवस्वरूप-संरक्षणोपाय-फलविषयं ततः = तथाविधज्ञानसमनन्तरं दया = संयमः, तदेकान्तोपादेयतया भावतः तत्प्रवृत्तेः' (द.वै. ४/१० वृ.) इत्येवं श्रीहरिभद्रसूरिभिः ‘दया'पदं संयमपरतया तत्र व्याख्यातं तथापि संयमौपयिकदयाया अपि तादृशज्ञानसाध्यत्वमनाविलमेव ।
→ मा हिंसीस्तन्वा प्रजाः - (य.वे.१२/३२) इति यजुर्वेदवचनं, → नान्योऽन्यं हिंस्याताम् - (श.प.बा.३/४/१/२४) इति शतपथब्राह्मणवचनं, → अभयं सर्वभूतेभ्यः - (प्राणा.१/१) इति प्राणाग्निहोत्रोपनिषद्वचनं, → अहिंसा परमो धर्मः सर्वप्राणभृतां वरः (म.भा.११/१३) इति महाभारतवचनं, → अहिंसया च भूतानाममृतत्वाय कल्पते 6 (म.स्मृ.६/६०) इति मनुस्मृतिवचनं, → दुष्टं हिंसायाम् - (वै.सू.६/१/७) इति वैशेषिकसूत्रं, यद्वा → पञ्चैतानि पवित्राणि सर्वेषां धर्मचारिणाम् । अहिंसा सत्यमस्तेयं त्यागो मैथुनवर्जनम् ।। - (अष्टक-१३/२), → श्रूयतां धर्मसर्वस्वं श्रुत्वा चैवाऽवधार्यताम् । आत्मनः प्रतिकूलानि परेषां न समाचरेत् । - (म.भा.धर्मसर्वस्वाधिकार उद्योगपर्व-२३८) इत्यादिकं पुरस्कृत्य पुष्प-फल-शेवालादिभोक्तृणां निर्जनाऽरण्यवासिनां तापसादीनां लौकिक्या दयायाः पालनेऽपि 'निकृष्टदृष्टिर्नोत्कृष्टे' इति न्यायेन षड्जीवनिकायज्ञानविरहेण → द्रव्यार्थिकनयं श्रित्वा, नित्यात्मा कथ्यते जिनैः । पर्यायार्थिकतोऽनित्य, आत्मा ज्ञेयो विचक्षणैः ।। (आ.द.गी.४८) - इति आत्मदर्शनगीतादिवचनतात्पर्यावगमानर्हतया च न तद्धिंसावर्जनं सम्भवति, तस्याः तत्त्वतो ज्ञाननिवर्तनीयत्वादिति लौकिकी दया न फलवतीति सिद्धम्।
तदुक्तं रघुनाथेन अपि → अनवबुद्धार्थे प्रवृत्तिः बिलवर्तिगोधाविभजनन्यायेनाऽशक्या - ( )। लो५ न डोपाथी मन्तिी . या ५९ ट नथी. (७/२७)
ટીકાર્ય - વનવાસી તાપસ વગેરેની લોકમાત્રમાં પ્રસિદ્ધ એવી લૌકિક દયા પણ પૃથ્વી, પાણી વગેરે પજીવનિકાય વિષયક બોધ ન હોવાથી સફળ નથી. કારણ કે “પ્રથમ જ્ઞાન અને પછી અહિંસા - આ પ્રમાણે શ્રીદશવૈકાલિકસૂત્રના વચનથી જણાય છે કે દયા જ્ઞાનજન્ય છે. (અર્થાત્ દયાનું કારણ સભ્ય જ્ઞાન છે. જેને “પૃથ્વી, પાણી વગેરે જીવ છે.' એવું સમ્યફ જ્ઞાન જ નથી તે તાત્ત્વિક દયા પાળી ન જ શકે. કારણ વિના કાર્ય કઈ રીતે થઈ શકે ? કારણ વિના કાર્ય ઉત્પન્ન થાય તો કાર્યકારણભાવ ભાંગી પડે. અથવા તે ઉત્પન્ન થયેલ કાર્ય વિરક્ષિત કારણનું તાત્ત્વિક કાર્ય કહી ન શકાય. એટલું નિશ્ચિત માનવું પડે.). १. एवं चिट्ठइ सव्वसंजए । अन्नाणी किं काही किं वा नाहीइ छेअपावगं ।। इति गाथाशेषः । दशवै.अध्य.४/१० ।
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२२ • दयामीमांसा •
द्वात्रिंशिका-७/२७ निश्चय-व्यवहारयोरज्ञानादैकान्तिकी च स्थूलव्यवहारमात्राऽभिमता' लोकोत्तराऽऽभा साऽपि युक्तञ्चैतत् । न ह्यज्ञानिनां तात्त्विकसंवेगगर्भज्ञानपरिणतिः पापनिवृत्तिर्वा परमार्थतः सम्भवति । तदुक्तं श्रीहरिभद्रसूरिभिः धर्मसङ्ग्रहण्यां → जो संवेगपहाणो अच्चंतसुहो उ होइ परिणामो । पापनिवित्ती य परा नेयं अन्नाणिणो उभयं ।। - (धर्म.सं.५४०) इति । ___अत एव संयुक्तनिकाये ब्राह्मणसंयुक्ते अर्हद्वर्गे अहिंसकसूत्रे →यो च कायेन वाचाय मनसा च न हिंसति । स वै अहिंसको होति, यो परं न विहिंसति ।। - (सं.नि. १।१७।१।५।१९१/ पृ.१९२) इति यदुक्तं सुगतेन तदपि न कृत्स्नाऽहिंसाप्रतिपादकं सम्भवति, कारिताऽनुमोदितहिंसाया अत्यागात् । इदमेवाभिप्रेत्य दशवैकालिकनियुक्तौ श्रीभद्रबाहुस्वामिभिः अपि → जह जिणसासणनिरया धम्मं पालेंति साहवो सुद्धं । न कुतित्थिएसु एवं दीसइ परिवालणोवाओ ।। (द.वै.नि.९४) इति कथितम् । यथोक्तं आचाराङ्गनिर्युक्तौ अपि → पव्वयंति य अणगारा ण य तेहि गुणेहिं जेहि अणगारा । पुढविं विहिंसमाणा न हु ते वायाहि अणगारा ।। - (आ.नि.९९) इति । ज्ञानविरहे जीवहिंसानिवृत्तिस्तत्त्वतोऽनिवृत्तिरेव । तदुक्तं दशवैकालिकनियुक्तौ एव → कायाणं ते जयणं न मुणंति न करेंति - (द.वै.नि.१३३) इति । तदुक्तं उपदेशपदे अपि → जाणइ उप्पण्णरुई जइ ता दोसा णियत्तई सम्मं । इहरा अपवित्तीइ वि अणियत्तो चेव भावेणं ।। 6 (उ.प.५१२) इति । ततश्च तस्करकन्दुन्यायेनैषामज्ञानकष्टभाजनत्वमवसेयम् । तथाहि - कश्चित् तस्करः चौर्यं कृत्वा स्वकीयचौर्य संवरणार्थं सन्निहितं कन्दुगृहं प्रविष्टः, गृहस्वामिना कन्दुना कन्दुकर्मणि नियुक्तः । तत्कर्मण्यशक्ये नियुक्तत्वात् तत्कुर्वन् राजपुरुषैः तस्करमन्वेषमाणैः तत्र झटिति समागतैरुक्ते कर्मण्यकुशलतां समालोच्य 'तस्करोऽयमि'ति ज्ञात्वा गृहीतः कन्दुकर्मणि व्यर्थक्लेशभागी संवृत्तः तथेमेऽपि तापसाः षड्जीवनिकायतत्त्वमजानानाः तद्रक्षणे प्रवृत्ताः शेवालभक्षणादिनाऽहिंसायामकुशलाः कुकर्मबन्धभाजनतां नातिक्रामन्ति । लोकदृष्ट्या दयापालनेऽपि उष्णभोजिन्यायेन तत्स्वभावानपगम एव । तथाहि- उष्णं भोक्तुं शीलमस्येति उष्णभोजी । स च कदाचित् शीतलमप्यशनादिकं भुञ्जन नोष्णभोजनकरणस्वभावं विमुञ्चति । तथैवात्रावगन्तव्यम् । ततश्च व्यवहारतः स्थूलदयापालनेऽपि अवसरापेक्षिवधकन्यायेन तदानीमपि हिंसाकरणस्वभावस्याव्याहतत्वात् । इत्थमेव सूत्रकृताङ्गद्वितीयश्रुतस्कन्धादौ (श्रु.स्कं.२ अ.४) एकेन्द्रियादीनां कर्मबन्धकत्वोक्तिः सङ्गच्छते । ___ ननु षड्जीवनिकायबोधविकलानां लौकिक्या दयाया अस्तु नैष्फल्यम् । किन्तु शुद्धोञ्छादिकृते त्यक्तगुरुकुलवासादीनां तु दया फलवती स्यान्न वा? इत्याशङ्कायामाह - निश्चय-व्यवहारयोरज्ञानात् = 'प्रमत्तयोगो हिंसा' इति निश्चयनयाभिप्रायः, 'प्राणव्यपरोपणं हिंसा' इति व्यवहारनयाभिप्रायः, 'प्रमत्त
તેમજ નિશ્ચય-વ્યવહારનું જ્ઞાન ન હોવાથી સ્થૂલ વ્યવહારમાત્રથી માન્ય એવી ઐકાન્તિકી જે દયા લોકોત્તર જેવી દેખાતી હોય તે પણ શાસ્ત્રમાન્ય નથી, ઈષ્ટફલસાધક નથી. કારણ કે તેમને અભિમત એવી હિંસા જ અત્યંત પ્રસક્ત થાય છે. માટે હિંસાનો અભાવ અભિમાનમાત્રરૂપ = કાલ્પનિક છે. १. मुद्रितप्रतौ ....मात्राभिमतलोको...' इति पाठः ।
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२३
• निश्चय-व्यवहारसंमतदयाविचारः . दया नेष्टा, तदभिमताया हिंसाया एवातिप्रसक्तत्वात्, तदभावस्याऽऽभिमानिकत्वात्, तादृशदयास
द्भावेऽपि तत्त्वज्ञानाऽभावसद्भावाच्चेति भावः ।।२७।।। योगात्प्राणव्यपरोपणं हिंसा' इति (त.सू.७/८) प्रमाणाभिप्राय इत्येवं हिंसागोचरनयप्रमाणज्ञानविरहात् अहिंसापालनकृते गुरुकुलवास-तविनयकरण-शास्त्राभ्यासादेः शेषधर्मस्थानस्याऽहिंसास्वरूपपरिज्ञानाभ्युपगमपरिपालनोपायभूतस्य परित्यागेनोद्यच्छतामगीतार्थानां मुनीनां ऐकान्तिकी = स्थूलव्यवहारमात्राभिमता = निश्चयनिरपेक्षकेवलस्थूलव्यवहारदुर्नयसम्मता या लोकोत्तराभा = लोकोत्तरदयासदृशी दृश्यते बहिर्वृत्त्या सापि दया नेष्टा = नैवाभीष्टफलवती, तदभिमतायाः = स्वच्छन्दविहारिणामपि त्याज्यत्वेन सम्मताया हिंसाया एव एकाकिभिक्षागमनादौ → ‘एगाणियस्स दोसा इत्थी साणे तहेव पडिणीए । भिक्खविसोहि महव्वय' - (ओ.नि.४११) इत्यादिना ओघनियुक्तिदर्शितरीत्या अतिप्रसक्तत्वात् = अतिशयेन प्राप्तत्वात् । तदुक्तं श्रीहरिभद्रसूरिभिः उपदेशपदे → धम्मट्ठाणमहिंसा सारो एसोत्ति उज्जमति एत्तो। सव्वपरिच्चाएणं एगो इह लोगनीतीए ।। 6 (उप.पद.१८३) इति । अत एव महावीरगीतायां → निश्चय-व्यवहाराभ्यां गौण-मुख्यविभेदतः । महालाभविचारेण चाऽहिंसापालनं शुभम् ।। (म.गी. ५/२१९) इत्युक्तम् । न च तथाप्याधाकर्मिकादित्यागेनाऽहिंसालक्षणा दयाऽव्याहतैवेति शङ्कनीयम्, तदभावस्य = आधाकर्मिकादिदोषपरिहाररूपस्य हिंसाविरहस्य आभिमानिकत्वात् = मोहपारवश्येन काल्पनिकत्वात् । अत एव तेषां श्रमः परमार्थतस्तु अपराद्धेषुधानुष्काऽऽडम्बरन्यायेन वृथैवाऽवसेयः ।
वस्तुतस्तु सा लोकोत्तराऽपि नास्ति, आज्ञाबाह्यत्वात् । केवलं लोकोत्तरद्रव्ययतिकृतत्वाद् लोकोत्तरत्वेनोपचर्यते, न तु परमार्थतो लौकिकबाह्या । तदुक्तं उपदेशरहस्यवृत्तौ → आज्ञाबाह्या = सूत्रविषयस्वतन्त्रविश्वासाऽप्रयोज्यप्रवृत्तिका अहिंसैव तावल्लोकोत्तरनीतितो न भवति, प्रासुकपुष्पफलशैवालादिभोजिनां विजनारण्यवासिनां बालतपस्विनां स्वच्छन्दाऽगीतार्थानां लोकोत्तरयतीनाञ्च गुरुकुलवास-तद्विनयकरण-शास्त्राभ्यासादिवर्जितायाः केवलायास्तस्या लोकमूलत्वेन लौकिकत्वानपायात् + (उप.रह.गा. ४/पृ.७-वृ.) इति। अत एव पञ्चाशकेऽपि → पायं अभिन्नगंठीतमा उ तह दुक्करंपि कुव्वंता । बज्झा व ण ते साहू धंखाहरणेण विण्णेया ।। - (पञ्चा.११/३८) इत्युक्तं स्वच्छन्दयतीनधिकृत्य ।
एतेन गुरुकुलवासं परित्यजतां स्वच्छन्दयतीनां दुष्करतपःकरणद्वाराऽऽधाकर्मिकादिदोषपरिहारे दयाऽव्याहतेति प्रतिक्षिप्तम् तादृशदयासद्भावेऽपि = यथाकथञ्चित्तादृशदयास्तित्वोपपादनेऽपि तत्त्वज्ञानाभावसद्भावात् = दयाकारणीभूततत्त्वज्ञानविरहात् । अत एव सा दया न तात्त्विकी, कारणविरहे कार्याऽयोगात् । न चाज्ञानादस्तु पापकर्मबन्धः, दयातश्च संवरादिरपि तत्राबाधित एवेति शङ्कनीयम्, अर्धजरतीयन्यायप्रसङ्गात् । न हि वृद्धा एकदेशे युवतीति वक्तुं युज्यते, न वा कुक्कुट्यादेरेकदेशो भोगाय पच्यते, तदन्यदेशस्तु प्रसवाय कल्प्यते, विरोधात् । एवमेव कर्मबन्धाद्यध्यवसायेष्वपि भावनीयम् । તથા તેવી દયા હાજર હોવા છતાં દયાકારણભૂત તત્ત્વજ્ઞાનનો અભાવ પણ હાજર છે. આ કારણસર तवी या मान्य नयी वो 8 माशय छे. (७/२७)
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२४
• गुरुपारतन्त्र्यतः प्रधानद्रव्यसम्यक्त्वम् . द्वात्रिंशिका-७/२८ व्यवहारात्परप्राणरक्षणं यतनावतः । निश्चयानिर्विकल्पस्वभावप्राणाऽवनं तु सा ॥२८॥
अत एव तादृशदयायाः सुन्दरत्वमपि नाभिमतम; → 'अप्पागमो किलिस्सइ जइ वि करेइ अइડુક્કર તવ | સુંદરવુદ્ધીરૂં યે વહુય પિ જ સુંદર હોડું !' ૯ (૩૫.મા.૪૧૪) તિ ઉપવેશમાતાवचनात् पूर्वोक्तात् (पृ.११०) । तदुक्तं उत्तराध्ययने अपि → मासे मासे तु जो बालो कुसग्गेणं તુ મુંનg | ર તો સુચવવા ધમસ નં ધરૂ સોઉં || ૯ (૩૪.૨/૪૪) તિ | વીદ્ધીના सम्मतमिदम् । तदुक्तं धम्मपदे → मासे मासे कुसग्गेन बालो भुंजेथ भोजनं । न सो संखतधम्मानं અત્ત અતિ સોલ | ૯ (ઇ.૫.૭૦) રૂતિ | ર્તન તેવુ તત્ત્વિકતત્ત્વશ્રદ્ધાનમ પ્રર્તાિક્ષિત, → नियमेण सद्दहंतो छक्काये भावओ ण सद्दहइ । हंदी अपज्जवेसु वि सद्दहणा होइ अविभत्ता ।।' ૯ (સં. ત.રૂ/૨૮) રૂતિ સમ્મતિતવનાત્ દ્રવ્યત વ તેવાં સ ર્વસમવાત્ | તપ્યપ્રધાનમેવ, गुरुपारतन्त्र्यविरहात् । गुरुपारतन्त्र्ये सत्येव तत्त्वज्ञानशून्यानां देवादिगोचराऽविविक्तश्रद्धानादिद्वारा प्रधानद्रव्यसम्यक्त्वसम्भवात् । अत एव प्रतिमाशतकवृत्तौ → अविविक्तेन देव-गुरु-धर्मश्रद्धानेन नवतत्त्वश्रद्धानेन गुरुपारतन्त्र्यादिना च द्रव्यसम्यक्त्वमेव व्यपदिशन्ति श्रुतवृद्धाः - (प्र.श.१५) इति गदितम् । अत्र द्रव्यपदं नाऽयोग्यतापरं किन्तु प्राधान्यार्थकमिति ध्येयम् ।।७/२७ ।।
ग्रन्थकृता ‘लोकोत्तराऽऽभाया दयाया अप्यफलतैव, निश्चय-व्यवहारयोरज्ञानादि'त्युक्तं (पृ.५२२)
વિશેષાર્થ :- નિશ્ચય-વ્યવહારોરજ્ઞાનાત ઈત્યાદિ જ જણાવેલ છે તેનો આશય એ છે કે જેઓ ઉત્સર્ગ-અપવાદ, નિશ્ચય-વ્યવહારની તાત્ત્વિક સમજણ વિના, “સમુદાયમાં રહેવાથી દોષિત ગોચરી સેવન વગેરેના લીધે હિંસા થાય છે. પ્રથમ મહાવ્રત દૂષિત થાય છે.” ઈત્યાદિ વાતને આગળ ધરીને સમુદાય બહાર થઈ જાય છે તેવા અગીતાર્થ સાધુઓ સમુદાયથી બહાર પડીને, જુદા એકલા વિચારીને જે દયા પાળે છે, નિર્દોષ ગોચરી-પાણી વાપરે છે તે દયા સ્થૂલવ્યવહારથી લોકોત્તર દયા જેવી, શાસ્ત્રમાન્ય અહિંસા જેવી લાગવા છતાં વાસ્તવમાં કર્મનિર્જરા વગેરે ઈષ્ટ ફળને આપનારી નથી. કારણ કે તે દયા કાન્તિક છે, ઉત્સર્ગ-અપવાદના અપેક્ષિત સંતુલનવાળી નથી.
અહીં મહત્ત્વની વાત તો એ છે કે જીવદયાના આશયથી એકલા રહેવામાં ઊલટું સ્ત્રીનો ઉપદ્રવ, કૂતરા વગેરેની તકલીફ, માંદગીમાં અભ્યાહત આદિ દોષનું સેવન વગેરે કારણસર દ્રવ્ય-ભાવ હિંસા જ વળગી પડે છે. તેથી “સમુદાય બહાર રહેવામાં હિંસા દોષ નથી લાગતો - આ વાત માત્ર અભિમાનરૂપ - કલ્પનારૂપ જ બની જાય છે. તેમ જ “પઢમં ના તો કયાં આ વચન મુજબ જીવદયાનું અંતરંગ કારણ તત્ત્વજ્ઞાન છે. સમુદાયને છોડનારા અગીતાર્થ મહાત્માઓમાં તત્ત્વજ્ઞાન જ ન હોવાથી તત્ત્વજ્ઞાનસાધ્ય પારમાર્થિક અહિંસા પણ કેવી રીતે સંગત થાય? કારણ વિના કાર્ય ઉત્પન્ન ન થઈ શકે. અન્યથા કાર્ય-કારણભાવનો ભંગ થાય અથવા તે કાર્ય કાર્યાભાસ સ્વરૂપ જ હોય.આમ સમુદાયમાં રહેવાથી ગોચરી-પાણી વગેરેમાં લાગતા દોષથી ડરીને એકલા વિચરનારા અગીતાર્થ મહાત્માઓની જીવદયા પણ અજ્ઞાની તાપસની દયાતુલ્ય છે- એવું સિદ્ધ થાય છે. (૭ર૭)
હ વ્યવહાર-નિશ્ચયથી દયાનું સ્વરૂપ છે વ્યવહાર-નિશ્ચયનયથી જીવદયાનું સ્વરૂપ દેખાડતા ગ્રન્થકારશ્રી જણાવે છે કે –
ગાથાર્થ :- યતનાવાળો જીવ બીજાના પ્રાણનું રક્ષણ કરે તે વ્યવહાર નથી દયા છે. નિશ્ચય નયથી તો નિર્વિકલ્પ સ્વભાવરૂપ પોતાના ભાવ પ્રાણનું રક્ષણ કરવું તે દયા છે. (૨૮)
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
• व्यवहारनयसम्मतदया दर्शनम्
५२५
व्यवहारादिति । यतनावतः = सूत्रोक्तयतनाशालिनः ' परेषां प्राणानां रक्षणं ( = परप्राणरक्षणं) व्यवहारात् अहिंसा, लोकसम्मताऽर्थग्राहित्वात् व्यवहारनयस्य, निश्चयतः परप्राणिसाध्यपरप्राणरक्षणे स्वसाध्यत्वशुभसङ्कल्पाऽनुविद्धत्वाच्च ।
तत्र निश्चय-व्यवहारयोर्दयायां किं मतम् ? इत्याशङ्कायामाह - 'व्यवहारादिति । यतनाया व्यवहारनयसम्म - तदयाधिकारसम्पादकत्वात्तन्मुखेन कर्तृनिर्देशमाह- सूत्रोक्तयतनाशालिनः = रागद्दोसविउत्तो जोगो असढस होइ जयणाओ ← (नि.भा. ६६९६ ) इति निशीथभाष्योपदर्शितया, जीए बहुतरासप्पवित्तिविणिवत्तिलक्खणं वत्युं । सिज्झइ चेट्ठाइ जओ सा जयणाऽऽणाइ विवईम्मि ।। ← (उप. ७७१ ) इत्येवं उपदेशपददर्शितया सा पुण बहुतरासप्पवित्तिविणिवित्तिसाहणी चेट्ठा | आणासुद्धा णेयाऽऽवइंमि नाणाइगुणबीअं।। ← (उप.रह. १२७) इत्येवं उपदेशरहस्यप्रदर्शितया वा यतनया युक्तस्य जीवस्य परेषां स्वव्यतिरिक्तानां जीवानां ये इन्द्रियादयो द्रव्यप्राणाः तेषां प्राणानां रक्षणं अनिष्टनिवृत्त्यनुकूल
=
·
व्यापारः व्यवहारात् = व्यवहारनयमवलम्ब्य ' लाङ्गलं जीवनमिति न्यायेन साध्य-साधनयोरभेदोपचारतः अहिंसा उच्यते, व्यवहारनयस्य लोकसम्मतार्थग्राहित्वात्, 'लोकव्यवहारौपयिकोऽध्यवसायविशेषो व्यवहारः’ (न.रह. पृ.१२५) इति नयरहस्योक्तेः । लोके हि परप्राणसंरक्षणमेव दया उच्यते, तदुक्तं परे वा बन्धुवर्गे वा मित्रे द्वेष्टरि वा सदा । आत्मवद्वर्त्तितव्यं हि दयैषा परिकीर्त्तिता ।।' ← ( ) इति ।
=
न च तत्त्वतः परप्राणरक्षणं तथाविधाऽऽयुष्ककर्मानुभवनादिना परप्राणिभिरेव साध्यमिति कथं स्वस्मिन् परप्राणरक्षणलक्षणाऽहिंसोच्यते इति शङ्कनीयम्, निश्चयतः = परमार्थमवलम्ब्य परप्राणिसाध्यपरप्राणरक्षणे स्वसाध्यत्वशुभसङ्कल्पानुविद्धत्वात् = स्वगतकृतिसाध्यत्वप्रकारकशुभज्ञानेच्छाप्रयत्नसंवलितत्वात् स्वस्मिन् व्यवहारतः परप्राणरक्षकत्वलक्षणमहिंसकत्वमनाविलम् ।
लोके हि परप्राणरक्षणपरिणामोऽपि दयात्वेन व्यवहियत एव । तत्त्वतः परप्राणिसाध्ये परप्राणरक्षणे साक्षात्सम्बन्धेन स्वसाध्यत्वस्याऽसत्त्वेऽपि परप्राणरक्षणविशेष्यकस्वसाध्यत्वप्रकारकज्ञानीयविषयतासम्बन्धेन तत्र स्वसाध्यत्वस्याऽक्षततया दयाव्यवहारो युज्यत एवेति प्रकृते तात्पर्यम् ।
इदानीमवसरप्राप्तं नैश्चयिकदयालक्षणमाह- निश्चयात्
= च
वस्तुलक्षितनिश्चयટીકાર્થ :- જિનાગમમાં બતાવેલી જયણાવાળો સાધક બીજા જીવોના પ્રાણનું રક્ષણ કરે તે વ્યવહાર નયથી જીવદયા છે. કારણ કે વ્યવહારનય તો લોકસંમત અર્થને - પદાર્થને માન્ય કરે છે. બીજા જીવોને બચાવવા એ જ તો લોકમાં દયા તરીકે ઓળખાય છે. જો કે નિશ્ચયનયથી બીજાના પ્રાણનું રક્ષણ બીજા પ્રાણી દ્વારા જ સાધ્ય છે. અર્થાત્ દરેક જીવ પોતાના પ્રાણનું રક્ષણ સ્વયં જ કરે છે. પોતાના પ્રાણનું રક્ષણ બીજા કરતા નથી. બીજાના પ્રાણનું રક્ષણ પોતે કરતો નથી. તેમ છતાં ‘બીજા જીવના પ્રાણને હું બચાવું’ આવા શુભ સંકલ્પથી સંકળાયેલ હોવાથી તથાવિધ પરપ્રાણરક્ષણ વ્યવહારથી દયા કહેવાય છે.
પ્રસ્તુત શુભ સંકલ્પ પરપ્રાણરક્ષણવિશેષ્યક સ્વસાધ્યત્વપ્રકારક છે. અર્થાત્ ‘હું શાસ્ત્રોક્ત જયણાથી બીજાના પ્રાણનું રક્ષણ કરું' આવો પ્રશસ્ત પરિણામ હોવાથી વ્યવહાર નયના અભિપ્રાયે તે દયા કહેવાય છે. બીજા જીવને બચાવવાના પરિણામને પણ લોકો જીવદયા કહે છે.
१. हस्तादर्शे 'शालि परे...' इत्यशुद्धः पाठः ।
=
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
• निश्चयनयसंमतदयोपदर्शनम् •
द्वात्रिंशिका- ७/२८
निश्चयात्' = निश्चयनयात् त्तु निर्विकल्पो = विकल्पपवननिवृत्त्या स्तिमितोदधिदशास्थानीयो यः स्वस्य भावप्राणः तदवनं तद्रक्षणं (= निर्विकल्पस्वभावप्राणाऽवनं) सा दया, परप्राणरक्षणाऽवसरेऽपि तदविनाभाविना शुभसङ्कल्पेनाऽशुभसङ्कल्पादुदधौ निमज्जतो विषमतरण्डलाभेनेव स्वभावप्राणत्रानयमवलम्ब्य तु विकल्पपवननिवृत्त्या विकल्पस्थानीयपवनव्यावृत्त्या स्तिमितोदधिदशास्थानीयः निस्तरङ्गसागरावस्थातुल्यः यः निर्विकल्पः स्वस्य भावप्राणः सम्यग्दर्शन- ज्ञान - चारित्रलक्षणः तस्य व्याधकुलसंवर्धितराजकुमारप्रतिबोधन्यायेन स्मृतौ रुचौ परिणतौ वा सत्यां तद्रक्षणं = स्वाभाविकनिर्विकल्पदशानिमज्जनं सा दया । तदुपायस्तु शुद्धविकल्पः । तदुक्तं धर्मपरीक्षायां → अण्णे पुग्गलभावा अण्णो एगो य णाणमित्तोऽहं । सुद्धो एस वियप्पो अविअप्पसमाहिसंजणओ ।। ← ( ध.प.गा. ९९ ) इति । निर्विकल्पस्वभावप्राणरक्षणायैव बौद्धमतेऽन्यापोहकल्पना प्रसिद्धा । अन्याऽपोहवाच्यत्वकल्पनाप्रयोजनमपि बौद्धमते परम्परया सविकल्पसन्ततिपरिक्षयात्मकस्य विसभागक्षयस्याऽऽदानमेव । तदुक्तं न्यायखण्डखाद्ये → अपोहवाच्यत्वे वस्तुमात्रे शब्दयोजनाया अनिष्टत्वप्रतिसन्धानात् तद्रहितात्मस्वलक्षणनिर्विकल्पधारायामेव मनोविश्रान्तेः भवति विसभागपरिक्षयः समाधिफलमिति ← ( न्या.खं. खा. श्लो. २२/पृ. २५० ) । विसभागपरिक्षयस्तु सदृष्टिद्वात्रिंशिकायां (द्वाद्वा.२४/२२, भा.६, पृ. १६७२) दर्शयिष्यते ।
ननु ज्ञातृभेदेन ज्ञेयपरिचयलक्षणो यो विकल्पः तन्निवृत्त्या स्वकीयसम्यग्दर्शनादिलक्षणभावप्राणरक्षस्य निश्चयतो दयात्वेऽभ्युपगम्यमाने तु परप्राणसंरक्षणकाले नैश्चयिकी दया लब्धात्मलाभा न स्यात्, “एतस्य दुःखिनो दुःखमपाकरोमीत्येवं स्वभेदेन परपरिचयलक्षणस्य विकल्पस्य सत्त्वात् । ततश्च व्यवहारतो दयापालने निश्चयतो दयापालनं न स्यादित्याशङ्कायामाह - परप्राणरक्षणावसरेऽपि = परकीयद्रव्यप्राणसंरक्षणसमयेऽपि तदविनाभाविना परप्राणसंरक्षणानुकूलस्वकीयव्यापारनियतेन यद्वा यतनाव्याप्तेन यद्वा तथाविधपरप्राणरक्षणव्यापकेन शुभसङ्कल्पेन = प्रशस्तविकल्पेन अशुभसङ्कल्पात् = हिंसाद्यप्रशस्तविकल्पवशात् उदधौ संसारसागरे निमज्जतः स्वस्य दर्शनादिभावप्राणरक्षणं सम्भवत्येव । एतेन वत्युं पडुच्च जं पुण अज्झवसाणं तु होइ जीवाणं । ण य वत्थुदो दु बंधो अज्झवसाणेण बंधोत्थि ।। ← ( स.सा. २६५ ) इति समयसारवचनमपि व्याख्यातम् ।
=
अयमाशयो हिंसा - मृषावादाद्यशुभसङ्कल्पवशाद् भवसागरे निमज्जतो जीवस्य विकल्पविमुक्तः शुद्ध
५२६
=
=
=
પવનની લહેરીઓ અટકી જવાથી જેમ સાગર સ્થિર થઈ જાય છે, મોજાઓ શાંત થઈ જાય છે. તેમ વિકલ્પરૂપી પવન નિવૃત્ત થવાથી આત્મા પણ સ્થિર સમુદ્ર જેવી દશાને પામે છે. આવી શાંતદશાસ્વરૂપ જે નિર્વિકલ્પ સ્વભાવ તે આત્માનો ભાવપ્રાણ કહેવાય છે. તેનું રક્ષણ કરવું, તેવો નિર્વિકલ્પ સ્વભાવ ટકાવી રાખવો તે ભાવદયા છે. આમ નિશ્ચય નય કહે છે. વ્યવહારમાં બીજા જીવના પ્રાણનું રક્ષણ કરવાના અવસરે પણ નિશ્ચયનય તો એમ કહે છે કે તથાવિધ પરપ્રાણરક્ષણની સાથે અવશ્ય હાજર રહેનારા પોતાના શુભ સંકલ્પ દ્વારા, અશુભ સંકલ્પના લીધે ભવસાગરમાં ડૂબતા એવા પોતાના ભાવપ્રાણનું રક્ષણ કરવાના લીધે જ ત્યાં દયા કહેવાય છે. જેમ સાગરમાં ડૂબતો માણસ તરાપો મળવાથી પોતાના પ્રાણની રક્ષા કરે છે તેમ હિંસા વગેરે સંબંધી અશુભ સંકલ્પથી ભવસાગરમાં ડૂબતા પ્રાણીને જયણા વગેરે સ્વરૂપ શુભ સંકલ્પની પ્રાપ્તિ એ વિષમ તરાપાની પ્રાપ્તિરૂપ છે. તેના દ્વારા પોતાના ભાવપ્રાણનું સંરક્ષણ થાય છે. આ રીતે પરપ્રાણરક્ષણ પ્રસંગે પણ નિશ્ચયનય તો પોતાના ભાવપ્રાણની રક્ષા કરવા १. मुद्रितप्रतौ 'निश्चयात्' पदं नास्ति ।
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२७
• नैगमनयसम्मतहिंसाप्रदर्शनम् • णेनैव निश्चयेन दयाऽभ्युपगमात् । अत एवोक्तमागमे
"आया चेव अहिंसा आया हिंसत्ति णिच्छओ एसो ।
जो होइ अप्पमत्तो अहिंसओ हिंसओ इयरो ।।” (ओ.नि.७५४) नैगमस्य हि जीवेष्वजीवेषु च हिंसा, तथा च वक्तारो भवन्ति- “जीवोऽनेन हिंसितो, घटोऽनेन हिंसितः” इति । इत्थं च हिंसाशब्दाऽनुगमाज्जीवेष्वजीवेषु च हिंसेति । स्वभावः प्रशस्ततरण्डस्थानीयोऽनायासेन संसारसागरपारकारी, प्रशस्तसङ्कल्पो विषमतरण्डसमो महाऽऽयासेन संसारसमुद्रतारकोऽशुभसङ्कल्पश्च महाशीलातुल्यः भवसागरनिमज्जनकारी। → 'अप्रादुर्भावः खलु रागादीनां भवत्यहिंसा (पुरु.४४) इति पुरुषार्थसिद्ध्युपायदर्शितरीत्या आत्मलक्षितनिश्चयनयेन मोहक्षोभविहीननिर्विकल्पवीतरागस्वभावरक्षणमेव दया, सा च शुद्धोपयोगलक्षणा प्रशस्ततरण्डतुल्या । वस्तुलक्षितनिश्चयनयेन निर्विकल्पस्वभावप्राणरक्षणं दया, साऽपि शुभतरण्डसमा । परप्राणरक्षणदशायां प्रशस्ताप्रशस्तविकल्पयोर्मध्यादप्रशस्तविकल्पविलयाद् देशनिवृत्तिगर्भतया विषमतरण्डस्थानीयस्य शुभसङ्कल्पस्य स्वकीयभावप्राणरक्षकत्वमनपायमेव । तदानीमपि अध्यवसायविशुद्ध्या स्वभावप्राणत्राणेनैव निश्चयेन दयाभ्युपगमात्, न तु परप्राणिद्रव्यप्राणसंरक्षणेनेति । परं व्यावहारिकदयातिरस्काराऽपलापादिकरणे तु नैश्चयिकदयाया अप्यसम्भव एव । इदमेवाऽभिप्रेत्य भक्तपरिज्ञाप्रकीर्णके → जीववहो अप्पवहो, जीवदया अप्पणो दया होइ - (भ.प.प्र.९३) इत्युक्तमित्यवधेयम् । तथा निश्चयनयबोधशून्यस्य व्यवहारतो दयापालनापेक्षया निश्चयतात्पर्यविदो दयापालने मणिविक्रयन्यायेन फलोत्कर्षो विज्ञेयः। दृष्टं हि लोके वणिक्शबरयोः पद्मरागादिमणिविक्रये वणिजो विज्ञानाऽऽधिक्यात्फलाऽऽधिक्यम् । तथैवात्रानुयोज्यम् । ___अत एव = परप्राणरक्षणदशायामपि निश्चयनयः स्वभावप्राणत्राणत्वांशमेवावलम्ब्य दयामभिधत्ते, न तु परप्राणत्राणत्वांशमपेक्ष्येति हेतोरेव उक्तं श्रीभद्रबाहुस्वामिना आगमे = ओघनिर्युक्तौ ‘आया' इत्यादि। द्रोणाचार्यकृतव्याख्यामवलम्ब्याह - 'नैगमस्येति । ‘णेगाइं माणाइं सामन्नोभयविसेसनाणाइं । जं तेहिं मिणइ तो णेगमो णओ णेगमाणो त्ति ।।' (वि.आ.२१८६) इति विशेषावश्यकभाष्यदर्शितस्य यद्वा → निश्चितो गमः = निगमः = विविक्तवस्तुग्रहणं, स एव नैगमः । यदि वा निगम्यन्ते = नियतं परिच्छिद्यन्ते इति निगमाः = अर्थाः तेषु भवोऽभिप्रायः नियतपरिच्छेदरूपः स नैगमः (गा.२९ वृ.पृ.७५) इति न्यायावतारवृत्तिप्रदर्शितस्य यद्वा 'निगमेषु भवोऽध्यवसायविशेषो नैगमः, तद्भवत्वञ्च लोकप्रसिद्धार्थाभ्युपगन्तृत्वमिति रूपेण नयरहस्य(पृ.७४)दर्शितस्य नैगमनयस्य मते हि जीवेषु अजीवेषु રૂપે જ દયાને સ્વીકારે છે. (નિશ્ચયથી શુદ્ધ સંકલ્પ = સુંદર તરાપો અથવા નોકા. શુભસંકલ્પ = વિષમ તરાપો.)
માટે જ ઓઘનિર્યુક્તિમાં જણાવેલ છે કે “આત્મા જ અહિંસા છે અને આત્મા જ હિંસા છે. આ નિશ્ચયનયનો મત છે. અપ્રમત્ત હોય, તે અહિંસક હોય, પ્રમાદી હોય તે હિંસક હોય.
અનેક નયથી હિંસાદિ વિચારણા હ नैगमस्य. । नैगम नय तो १ सने अ पने विशे हिंसा भने मडिंसा स्वी॥२ छे. सानु કારણ એ છે કે દુનિયામાં એવું બોલનારા પણ હોય છે કે આના દ્વારા જીવ ખતમ કરાયો. આના દ્વારા १. हस्तादर्श .....पमात्' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२८
• सङ्ग्रह-व्यवहारनयसंमतदयाविचारः • द्वात्रिंशिका-७/२८ एवमहिंसाऽपि । सङ्ग्रह-व्यवहारयोश्च षटषु जीवनिकायेषु हिंसा । सङग्रहोऽत्र देशग्राही गृह्यते, सामान्यरूपस्य नैगमेऽन्तर्भावात्, व्यवहारश्च स्थूलविशेषग्राही लोकव्यवहरणशीलश्च । लोको हि बाहुल्येन षट्सु जीवनिकायेष्वेव हिंसामिच्छतीति । च हिंसा । हिंसितः = विनाशितः । एवं = 'जीवोऽनेन न हिंसितः', 'घटोऽनेन न हिंसित' इति लोकव्यवहारमनुसृत्याऽहिंसाशब्दानुगमाज्जीवेषु अजीवेषु च अहिंसाऽपि बोध्या ।
सङ्ग्रहः अत्र प्रकृतार्थे देशग्राही = विशेष-सामान्यविशेषार्थसङ्ग्राहको गृह्यते, 'संगहणं संगिण्हइ संगिझंते व तेण जं भेया। तो संगहो त्ति संगहिय-पिंडियत्थं वओ जस्स ।।' (वि.आ.२२०३) इति विशेषावश्यकभाष्यदर्शितस्य, → सङ्ग्रह्णाति अशेषविशेषतिरोधानद्वारेण सामान्यरूपतया जगदादत्त इति सङ्ग्रहः - (न्या.वृ.२९/पृ.७६) इति न्यायावतारवृत्त्युक्तस्य → सद्रूपतानतिक्रान्तस्व-स्वभावमिदं जगत् । सत्तारूपतया सर्वं सङ्ग्रह्णन् संग्रहो मतः ।। (न्या.टि.पृ.७७) इति न्यायावतारटिप्पनोक्तस्य च सामान्यरूपस्य = महासामान्यग्राहकसङ्ग्रहनयस्य नैगमे = सामान्यनैगमनये अन्तर्भावात् । व्यवहारश्च = व्यवहारपदवाच्यो नयस्तु → ‘वच्चइ विणिच्छियत्थं ववहारो सव्वदव्वेसु' (अनु.१५२,आ.नि.७५६) इति अनुयोगद्वारसूत्राऽऽवश्यकनियुक्तिदर्शितः, 'सङ्ग्रहेण गृहीतानामर्थानां विधिपूर्वकः । योऽवहारो विभागः स्याद् व्यवहारो नयः स्मृतः' ।। (त.श्लो.वा.नि.पृ.२७१, न.वि.७४) इति तत्त्वार्थश्लोकवार्तिक-नयविवरणयोः निरुक्तश्च स्थूलविशेषग्राही, → स्थूलबुद्धिगम्यविशेषार्थग्राहकः 'लौकिकसम उपचारप्रायो विस्तृतार्थो व्यवहारः' 6 (१/३५) इति तत्त्वार्थभाष्यप्रदर्शितः → व्यवहरणं व्यवह्रियते वानेन लौकिकैरभिप्रायेणेति व्यवहारः - (न्याया.२९/पृ.७७) इति च न्यायावतारवृत्तिव्यावर्णितो लोकव्यवहरणशीलश्च 'गृह्यतेऽत्र' इत्यावर्तनीये पदे ।
→ ‘पच्चुप्पन्नग्गाही उज्जुसुओ नयविही' - (अनु.१५२, आ.नि.७५६) इति अनुयोगद्वारसूत्राऽऽवश्यकनियुक्त्युक्तः, → ऋजु = प्रगुणं सूत्रयति = तन्त्रयत इति ऋजुसूत्रः, सूत्रपातवद् ऋजुसूत्र ઘડો ખતમ કરાયો.” આ રીતે ખતમ કરવું, હિંસા કરવી વગેરે શબ્દનો પ્રયોગ થતો હોવાથી જીવ અને અજીવ બન્નેને વિશે હિંસા સંભવે છે. ખતમ કરવાનું બોલો કે હિંસા કરવાનું કહો – અર્થ તો એક જ છે. એ જ રીતે અહિંસા પણ જીવ અને અજીવ બન્નેને વિશે સંભવે છે. દુનિયામાં લોકો એમ બોલે છે કે “આ માણસે તે જીવને બચાવ્યો. ડૂબતા માણસને બચાવ્યો. પડતા ઘડાને બચાવ્યો..' બચાવવું શબ્દનો પ્રયોગ થવાથી જીવ અને અજીવ બન્નેમાં અહિંસા- દયા સંભવે છે. આમ નૈગમ નયનું મંતવ્ય છે.)
- हिंसा | महिंसा - संग्रहानिय संग्रह. । संग्रह आने व्यवहार नयना मते षड्पनियने विशे ४ डिंस/हिंसा संभवे छे. ममi હિંસા આ મતે સંભવતી નથી. પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ, વનસ્પતિ અને ત્રસકાયરૂપ જીવનિકાયને વિશે હિંસા-અહિંસાનો સ્વીકાર કરનાર સંગ્રહનય દેશગ્રાહી-વિશેષરૂપ સંગ્રહનય સમજવો. કારણ કે સામાન્યસ્વરૂપ = સામાન્યપ્રાણી સંગ્રહ નયનો નૈગમ નયમાં અંતર્ભાવ થાય છે. (તેથી સામાન્યગ્રાહી સંગ્રહ નયના મતે તો જીવ-અજીવ બન્નેમાં હિંસા-અહિંસા સંભવી શકે છે. માટે તેની અહીં બાદબાકી કરેલ છે.) તેમ જ પ્રસ્તુતમાં વ્યવહાર નય પણ સ્કૂલ વિશેષ પદાર્થનો ગ્રાહક = સ્વીકારનાર તથા લોકવ્યવહાર કરવાના સ્વભાવવાળો લેવો. કારણ કે લોકો મોટા ભાગે પજીવનિકાય વિશે જ હિંસાનો વ્યવહાર કરે છે. १. मुद्रितप्रतौ ‘षड्जीव...' इति पाठः ।
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
• ऋजुसूत्रादिनयाभिमतदयानिरूपणम् •
५२९ ऋजुसूत्रश्च प्रत्येकं प्रत्येकं जीवहिंसां व्यतिरिक्तामिच्छति ।
शब्द-समभिरूदैवम्भूतनयानां चात्मैव हिंसा निजगुणप्रतिपक्षप्रमादपरिणतः, स्वभावपरिणतश्चात्मैवाहिंसेति नयविभागः ।।२८।। इति वा ८ (द्वा.न.च.वृ.अर.७/पृ.७३८) इति द्वादशारनयचक्रवृत्तिकृत्प्रदर्शितः, → उज्जं रुजु सुयं नाणमुज्जुसुयमस्स सोऽयमुज्जुसुओ + (वि.भा.२२२२) इति विशेषावश्यकभाष्यव्याख्यातः, → ‘सतां साम्प्रतानामभिधान-परिज्ञानमृजुसूत्रः' - (त.भा.१/३५) इति तत्त्वार्थभाष्यनिरूपितः, 'ऋजु = वर्तमानक्षणस्थायि पर्यायमात्रं प्राधान्यतः सूत्रयन्नभिप्रायः ऋजुसूत्रः' (प्र.न.त. ७/२५) इति प्रमाणनयतत्त्वालोकसूत्रदर्शितः, → ऋजु = प्रगुणं = अकुटिलं = अतीतानागतवक्रपरित्यागाद् वर्तमानक्षणविवर्ति वस्तुनो रूपं सूत्रयति = निष्टङ्कितं दर्शयतीति ऋजुसूत्रः (न्याया.२९/पृ.७७) इति सिद्धर्षिगणिना न्यायावतारवृत्तिव्यावर्णितः, → तत्रर्जुसूत्रनीतिः स्यात् शुद्धपर्यायसंश्रिता। नश्वरस्यैव भावस्य भावात् स्थितिवियोगतः।। - इति न्यायावतारवृत्तिटिप्पनकोपदर्शितः ऋजुसूत्रश्च = ऋजुसूत्रनयो हि प्रत्येकं प्रत्येकं जीवहिंसां व्यतिरिक्तां = विभिन्नां इच्छति; 'पुहुत्तं णेच्छइ' (अनु.द्वा. १४) इति अनुयोगद्वारसूत्रवचनात् अतीतानागतयोर्विनष्टानुत्पन्नतयाऽतीतानागतत्वादिधर्मभेदेन वस्तुभेदानुपगमेऽपि प्रतिवस्तु विभिन्नमेव पर्याय स्वकीयं साम्प्रतमभ्युपैति ऋजुसूत्रनयः । ____ अनुयोगद्वारसूत्रादौ व्यावर्णितस्वरूपाणां शब्द-समभिरूढैवम्भूतनयानां च मते निजगुणप्रतिपक्षप्रमादपरिणतः आत्मैव हिंसा, न तु बाह्यप्राणव्यपरोपणादिकम्, तत्सत्त्वेऽपि शुद्धस्य पुरुषस्य तन्निमित्तककर्मबन्धविरहात्, तदसत्त्वेऽपि निजमलिनाऽऽशयतः कर्मबन्धाच्च । तदुक्तं ओघनिर्युक्तौ → जो य पओगं मुंजइ हिंसत्थं जो य अन्नभावेणं । अमणो उ जो पउंजइ इत्थ विसेसो महं वुत्तो।। हिंसत्थं जुजतो सुमहं दोसो अणंतरं इयरो । अमणो य अप्पदोसो जोगनिमित्तं च विन्नेओ ।। रत्तो वा दुट्ठो वा मूढो वा जं पउंजइ पओगं । हिंसावि तत्थ जायइ तम्हा सो हिंसओ होइ ।। न य हिंसामित्तेणं सावज्जेणावि हिंसओ होइ । सुद्धस्स उ संपत्ती अफला भणिया जिणवरेहिं ।।
6 (ओ.नि.७५५, ७५६, ७५७, ७५८) इति ।
एतेन → आत्मगुणस्य नाशो यो हिंसैव कथ्यते बुधैः - (अध्या.गी.१२४) इति अध्यात्मगीतावचनं व्याख्यातम ।।७/२८ ।।
ઋજુસૂત્ર નય દરેક જીવહિંસાને અલગ-અલગરૂપે સ્વીકારે છે. સંગ્રહ નયના મતે કે વ્યવહારના મતે જીવની હિંસા કે જીવોની હિંસા હિંસારૂપે તો સમાન જ છે, એક જ છે. જ્યારે ઋજુસૂત્રનયના મતે કોઈ બે પદાર્થ સમાન ન હોવાથી કીડીની હિંસા, મંકોડાની હિંસા વગેરે વિભિન્ન પદાર્થ છે. અરે ! ૫૦ કીડીની હિંસા કરવામાં આવે ત્યારે ૫૦ પ્રકારની હિંસા ઋજુસૂત્ર નય સ્વીકારે છે. કારણ કે જગતના તમામ પદાર્થ વિલક્ષણ છે. તેથી કોઈ પણ બે જીવની હિંસા એકસરખી ન હોય. એવું ઋજુસૂત્ર નયનું મંતવ્ય છે.)
શબ્દ નય, સમભિરૂઢ નય અને એવંભૂત નયના મતે પોતાના ગુણોના વિરોધી પ્રમાદ વગેરે દોષથી પરિણત થયેલો આત્મા એ જ હિંસા છે તથા ચૈતન્ય સ્વભાવમાં પરિણમેલો જીવ જ અહિંસા छ. सारी हिंसा अने महिंसा पालतम विविध नयोनो अभिप्राय पो. (७/२८)
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३०
• यतनासत्त्वे साम्परायिककर्मबन्धाऽयोगः . द्वात्रिंशिका-७/२९ विशिष्टव्यवहारविधेर्विशेष्यबाधेऽपि विशेषणोपसङ्घमान्न व्याघात इत्याहयलतो जीवरक्षार्था तत्पीडाऽपि न दोषकृत् । अपीडनेऽपि पीडैव भवेदयतनावतः ।।२९।। __ यत्नत इति । यत्नतः = सूत्रोक्तयतनया जीवरक्षार्था = स्वरसतो जीवरक्षोद्देशप्रवृत्ता तत्पीडापि = जीवपीडापि न दोषकृत् = न साम्परायिककर्मबन्धकृत् । यत उक्तं
यथा → 'प्रमत्तयोगात् प्राणव्यपरोपणं हिंसा' - (त.सू.७/८) इति तत्त्वार्थसूत्रे प्रमत्तयोगविशिष्टपरप्राणव्यरोपणस्य हिंसात्वं विहितं तत्र विशेष्ये बाधात् प्रमत्तयोग एव निश्चयतः हिंसात्वमुपसङ्क्रामति तथैव 'यतनाविशिष्टपरप्राणरक्षणस्याऽहिंसात्वमिति विशिष्टव्यवहारविधेः विशेष्यबाधेऽपि = अपवादस्थलानुरोधेन परप्राणरक्षणविरहेऽपि विशेषणोपसङ्क्रमात् = यतनायामेव चरितार्थत्वात् न = नैव तत्र साम्परायिककर्मबन्धादिलक्षणः कश्चिद् व्याघातः। एतेन → पमत्तजोगस्स पाणववरोवणं हिंसा - (द. अ.चू.पृ.१२) इति दशवैकालिकचूर्णो अगस्त्यसिंहसूरिवचनं, → मण-वयण-कायेहिं जोगेहिं दुप्पउत्तेहिं जं पाणववरोवणं कज्जइ सा हिंसा 6 (द.वै.जि.चू. पृष्ठ-२०) इति च दशवैकालिकचूर्णी जिनदासगणिवचनं व्याख्यातं द्रष्टव्यमित्याशयेनाह - ‘यत्नत' इति । सूत्रोक्तयतनया = यथा वस्त्रपात्रादावाधाकर्मिकादिपरिहरणाऽधिकाऽग्रहण-प्रकाशकालीनप्रतिलेखन-प्रमार्जन-मूर्छाशून्यप्रवर्त्तनादिरूपया यतनया स्वरसतो जीवरक्षोद्देशप्रवृत्ता = परप्राणसंरक्षणप्रयोजनप्रयुक्ता जीवपीडाऽपि = वायुकायादिजीवबाधाऽपि न = नैव साम्परायिककर्मबन्धकृत् = कषायप्रयुक्तकर्मबन्धकृत् । तदुक्तं व्याख्याप्रज्ञप्तौ → अणगारस्स णं भंते ! भाविअप्पणो पुरओ जुगमायाए पेहाए रीयं रीयमाणस्स पायस्स अह कुक्कुडपोए वा वट्टपोए वा कुलिंगच्छावए वा परियावज्जेज्जा । तस्स णं भंते ! किं इरियावहिया किरिया कज्जइ संपराइया किरिया कज्जइ ? गोयमा! णो संपराइया किरिया कज्जइ, इरियावहिया किरिया कज्जइ - (व्या.प्र.१८/८) इति । एवं विधिनोपकरणधारणेऽपि न निम्रन्थताव्याघातः। तदुक्तं ओघनिर्युक्तौ→ उग्गमउप्पायणासुद्धं एसणादोसवज्जियं। उवहिं धारए भिक्खू अप्पदुट्ठो अमुच्छिओ ।। अज्झत्थविसोहीए उवगरणं बाहिरं परिहरंतो । अप्परिग्गहीत्ति भणिओ जिणेहिं तेलुक्कदंसीहिं ।। उग्गमउप्पायणासुद्धं एसणादोसवज्जियं । उवहिं धारए भिक्खू सदा अज्झत्थसोहिए ।।
6 (ओ.नि.७४४/४५/४६) इति । यथा चैतत्तथा दीक्षाद्वात्रिंशिकायां वक्ष्यते (भा.७, पृ.१९५४)। ननु यधुपकरणसहिता अपि निर्ग्रन्था उच्यन्ते तर्हि गृहस्था अपि निग्रन्थास्स्युरुपकरणसहितत्वा
જયણાપૂર્વક પરપ્રાણની રક્ષા કરવી તે દયા છે' આ પ્રમાણે જે વિશિષ્ટ પ્રકારે વિધાન કરવામાં આવેલ છે તે વિધાન વિશેષણરૂપ જયણામાં ફલિત થતું હોવાથી પરપ્રાણરસાસ્વરૂપ વિશેષ્યનો અભાવ હોય તો પણ કર્મબંધસ્વરૂપ કોઈ વ્યાઘાત = અનિષ્ટ નહિ આવે એવા આશયથી ગ્રીકારશ્રી ફરમાવે છે કે
ગાથાર્થ :- જયણાથી જીવરક્ષા માટે પ્રવૃત્ત થવામાં જીવને પીડા થાય તો પણ તે દોષકારક નથી. તથા જયણા વગરનો જીવ પરપીડા ન કરે છતાં પણ હિંસા થાય જ છે. (૨૯)
ટીકાર્ય - આગમોક્ત જણાપૂર્વક પોતાના હાર્દિક ભાવથી જીવરક્ષાના ઉદેશથી પ્રવૃત્ત થવા છતાં સંયોગવશ સંપન્ન થયેલી પરપીડા પણ કાષાયિક કર્મબંધનું કારણ બનતી નથી.
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३१
• अध्यात्मविशुद्ध्या अहिंसकता • “अज्झत्थविसोहीए' जीवनिकाएहिं संथडे लोए । देसियमहिंसगत्तं जिणेहिं तेलुक्कदंसीहिं ।।" (ओ.नि.७४७) तथा "तस्स 'असंचेयओ संचेयओ अ जाइं सत्ताई ।।
जोगं पप्प विणसंति णत्थि हिंसाफलं तस्स ।।" (ओ.नि.७५१) अयतनावतो = यतनावर्जितस्य अपीडनेऽपि = दैवात्परप्राणिपीडनाऽभावेऽपि तत्त्वतः पीडैव भवेत् । तदुक्तंदित्याशङ्कायां ओघनियुक्तिसंवादमाह - ‘अज्झत्थे'ति । द्रोणाचार्यकृततद्व्याख्या चैवम् → नन्विदमुक्तमेव यदुत अध्यात्मविशुद्धया सत्युपकरणे निर्ग्रन्थाः साधवः । किञ्च- यद्यध्यात्मविशुद्धिर्नेष्यते ततः 'जीवनिकाएहिं संथडे लोए' त्ति जीवनिकायैः = जीवसङ्घातैरयं लोकः संस्तृतो वर्त्तते । ततश्च जीवनिकायसंस्तृते = व्याप्ते लोके कथं नग्नकश्चक्रमन् वधको न भवति यद्यध्यात्मविशुद्धिर्नेष्यते, तस्मादध्यात्मविशुद्ध्या देशितमहिंसकत्वं जिनैस्त्रैलोक्यदर्शिभिरिति 6 (ओ.नि.७४७ वृत्ति) । ओघनिर्युक्तो एवाग्रे उक्तं → उच्चालियम्मि पाए ईरियासमियस्स संकमट्ठाए । वावज्जेज्ज कुलिंगी मरिज्ज तं जोगमासज्ज ।। न य तस्स तन्निमित्तो बंधो सुहुमो वि देसिओ समए। अणवज्जो उ पओगेण सव्वभावेण सो जम्हा।। नाणी कम्मस्स खयट्ठमुट्ठिओऽणुद्वितो य हिंसाए । जयइ असढं अहिंसत्थमुट्ठिओ अवहओ सो उ।।
6 (ओ.नि.७४८-४९-५०) इति । एतेन → अज्झवसिदेण बंधो सत्ते मारेउ मा व मारेउ । एसो बंधसमासो जीवाणं णिच्छयणयस्स ।। (स.सा.२६२) इति समयसारवचनमपि व्याख्यातम् । ____ 'तथोक्त्या ओघनियुक्तिगाथामेव ग्रन्थकृद् दर्शयति 'तस्स' इति । द्रोणाचार्यकृततद्व्याख्या चैवम् → तस्य = एवंप्रकारस्य ज्ञानिनः कर्मक्षयार्थमभ्युद्यतस्य असञ्चेतयतः = अजानानस्य, किं ? सत्त्वानि, कथं ? प्रयत्नवतोऽपि कथमपि न दृष्टः प्राणी व्यापादितश्च, तथा सञ्चेतयतः = जानानस्य कथमस्त्यत्र प्राणी ज्ञातो दृष्टश्च न च प्रयत्नं कुर्वताऽपि रक्षितुं पारितः, ततश्च तस्यैवंविधस्य यानि सत्त्वानि योगं = कायादि प्राप्य विनश्यन्ति तत्र नास्ति तस्य = साधोः हिंसाफलं = साम्परायिकं संसारजननं दुःखजननमित्यर्थः । यदि परमीर्याप्रत्ययं कर्म भवति, तच्चैकस्मिन् समये बद्धमन्यस्मिन् समये क्षपयति - (ओ.नि.७५१ वृत्ति) इति । तदुक्तं ओघनिर्युक्तौ → जो य पमत्तो पुरिसो तस्स य जोगं पडुच्च जे सत्ता । वावज्जते नियमा तेसिं सो हिंसओ होइ।। - (ओ.नि.७५२) इति। तद्वृत्तिस्त्येवम् → यस्यैवंविधस्य सम्बन्धिनं योगं = कायादि प्रतीत्य = प्राप्य ये सत्त्वा व्यापाद्यन्ते तेषां = सत्त्वानां नियमाद् अवश्यं सः = पुरुषो हिंसको भवति तस्मात्प्रमत्तताभाजि कर्मबन्धकारणानि - (ओ.नि.७५२ वृत्ति) ।
કારણ કે ઘનિર્યુક્તિમાં જણાવેલ છે કે – પજીવનિકાયથી ૧૪ રાજલોક સંપૂર્ણ ભરેલો હોવા છતાં અધ્યાત્મવિશુદ્ધિથી ત્રિલોકદર્શી જિનેશ્વર ભગવંતોએ અહિંસકપણું બતાવેલ છે. અધ્યાત્મવિશુદ્ધિયુક્ત સંયમીના યોગને પામીને જાણતા-અજાણતાં જે જીવો મરી જાય છે તેની હિંસાનું ફળ = પાપકર્મ બંધ १. हस्तादर्श '...सोहीण' इति पाठः । २. मुद्रितप्रतौ 'संघडे' इत्यशुद्धः पाठः । ३. मुद्रितप्रतौ ....देसीहिं..' इति पाठः। ४. मुद्रितप्रतौ 'असंवेयओ संवेयओ' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३२
* પ્રમાÇપ્રમાડ્યો: હિસાઽહિંસા રળતા ૦
" जे वि ण वाविज्जंति णियमा तेसिं पि हिंसगो सो उ । સાવખ્ખો ૩ બોળેળ સવમાવેગ સો નમ્હા ।।” (એ.ન.૭પ્૩) IIર્oII
पुनरपि ओघनिर्युक्तिसंवादमाह 'जे वि' इति । येऽपि सत्त्वा न व्यापाद्यन्ते तेषामप्यसौ नियमाद्धिंसकः यतः कायादिना प्रयोगेन सर्वभावेन = सर्वैः कायवाङ्मनोभिः स सावद्यः । अतोऽव्यापादयन्नपि व्यापादक एवासौ पुरुषः सपापयोगत्वादिति ← (ओ.नि. ७५३ वृ.) तद्व्याख्यालेशः । यथोक्तं निशीथभाष्येण य सव्वो वि पमत्तो, आवज्जति तध वि सो भवे वधओ । जह अप्पमादसहिओ आवण्णो वी अवहओ उ ।। पंचसमितस्स मुणिणो आसज्ज विराहणा जदि हवेज्जा । रीयंतस्स गुणवओ સુવ્વત્તમવંધો સો ૩ ।। ૮ (નિ.મા.૧૨,૧૦૩) કૃતિ ઞયં નિશ્વયનયાભિપ્રાય:। તવુ નયધવત્તાયાં → अज्झसिएण बंधो सत्ते मारेज्जा मा थ मारेज्ज । एसो बंधसमासो जीवाणं णिच्छयणयस्स ।। ← (ज.ध. १ । ४ । ९४ ) इति । तत्त्वार्थभाष्यवृत्ती सिद्धसेनगणिभिः अपि ज्ञानी कर्मक्षपणार्थमुत्थितो नो शठः પ્રયતમાન: / સૂત્રોચિતેન વિધિના ન વન્ધા: સત્ત્વમરોડપિ ।। ← (ત.મા.3193 વૃત્તિ) ત્યુત્તમ્ / તલુń बृहत्कल्पभाष्येऽपि जो पुण जतणारहिओ गुणोऽवि दोसायते तस्स ← (बृ. क. भा. ३१८१ ) । ततश्च यतनासत्त्वेऽहिंसा तदसत्त्वे च हिंसेति फलितम् । तदुक्तं प्रवचनसारेऽपि जियदु व मरदु व जीवो अजदाચારમ્સ નિ∞ો હિંસા। યવસ્સ નત્ય વંધો હિંસામિત્તે સમિવસ્ત।।૯(પ્ર.સા.રૂ/૧૭) કૃતિ ૨૭/૨૬।। વગેરે તે સંયમીને મળતા નથી. ← તેમ જ જયણા વગરનો જીવ કદાચ ભાગ્યયોગે બીજા જીવોને પીડા ન કરે તો પણ પરમાર્થથી હિંસા થાય જ છે. અર્થાત્ હિંસાજન્ય પાપકર્મબંધ જયણાશૂન્ય વ્યક્તિને થાય જ છે. ઓઘનિર્યુક્તિમાં જણાવેલ છે કે → જે પ્રમાદી છે તેની પ્રવૃત્તિ દ્વારા જે જીવો મરતા નથી તેનો પણ તે પ્રમાદી જીવ ચોક્કસ હિંસક છે. કારણ કે ઉપયોગની અપેક્ષાએ તે પ્રમત્ત જીવ સર્વભાવે મન-વચન-કાયાથી પાપી જ છે. ← (૭/૨૯)
द्वात्रिंशिका - ७/२९
=
* હિંસાનું બાહ્ય-આંતર સ્વરૂપ
વિશેષાર્થ :- ‘પ્રમત્તયોત્પ્રાળવ્યવરોવળ હિંસા' (૭/૮) આ પ્રમાણે તત્ત્વાર્થસૂત્રનું વચન છે. તે જ રીતે ‘યતનાયોાત્ પ્રારક્ષળ અહિંસા' આવી વ્યાખ્યા કરી શકાય છે. અહીં હિંસા અને અહિંસાના લક્ષણમાં ક્રમસર પ્રમાદ અને જયણા = અપ્રમાદ વિશેષણ છે. તથા વિશેષ્ય છે પ્રાણપીડા અને પ્રાણરક્ષણ. પરંતુ જયણાપૂર્વક ચાલવામાં કદાચ પરપ્રાણીને પીડા થાય તો પણ હિંસાજન્ય સાંપરાયિક કર્મબંધ થતો નથી. આ હકીકત છે. મતલબ કે તેવા સ્થળે બાહ્ય દૃષ્ટિએ દેખાતી હિંસા એ વાસ્તવમાં હિંસા નથી. અહિંસા જ છે. કારણ કે જયણાશીલ સાધકના પરિણામ બીજાને બચાવવાના છે. તેનો પ્રયાસ પણ બીજાને બચાવવાનો જ છે. આનો અર્થ એ થયો કે પરપ્રાણરક્ષણરૂપ વિશેષ્ય ગેરહાજર હોવા છતાં જયણાસ્વરૂપ વિશેષણ હાજર હોવાથી ત્યાં શાસ્ત્રકારોને અહિંસા અભિપ્રેત છે.
તે જ રીતે પ્રમાદથી ચાલવામાં કદાચ પરપ્રાણીને પીડા દેખીતી રીતે ન થતી હોય તો પણ તે પ્રવૃત્તિ હિંસા જ છે. હિંસાજન્ય સાંપરાયિક કાષાયિક કર્મબંધ ત્યાં થાય જ છે. એવું શાસ્ત્રમાન્ય છે. મતલબ કે પરપ્રાણનાશ સ્વરૂપ વિશેષ્ય ગેરહાજર હોવા છતાં પ્રમાદસ્વરૂપ વિશેષણ હાજર હોવાથી શાસ્ત્રકાર ભગવંતોને ત્યાં હિંસાનું સ્વરૂપ માન્ય છે. કારણ કે તેના પરિણામ, તેનો પ્રયત્ન પરપ્રાણનાશને અનુકૂળ છે. આ બન્ને સ્થળને લક્ષમાં રાખીને નિર્ણય કરવામાં આવે તો એમ કહી શકાય કે જે સ્થળે
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
• चैतन्यस्यैव कर्मबन्धनियामकता •
=
इत्थं च ' परिणामप्राधान्यमेव व्यवस्थितमित्याह
रहस्यं परमं साधोः समग्रश्रुतधारिणः । परिणामप्रमाणत्वं निश्चयैकाग्रचेतसः ।। ३० ।। रहस्यमिति । रहस्यं = तत्त्वं परमं = सर्वोत्कृष्टं साधोः समग्रश्रुतधारिणः = स्वभ्यस्तगणिपिटकोपनिषदः परिणामस्य = चित्तभावस्य प्रमाणत्वं = फलं प्रति स्वातन्त्र्यलक्षणं (= परिणामप्रमाणत्वं ) निश्चये निश्चयनये एकाग्रं अव्याक्षिप्तं चेतो यस्य ( तस्य निश्चयैकाग्रचेतसः) ।। ३० ।।
'परमरहस्समिसीणं समत्तगणिपिडगझरियसाराणं । परिणामियं पमाणं निच्छयमवलंबमाणाणं । । ← (ओ.नि.५६०) इति पूर्वोक्तं (पृ.४२३) ओघनिर्युक्तिगाथामुपजीव्य प्रकृतफलितमाह - ‘रहस्यमि’ति । चित्तभावस्य सदसत्प्रणिधानादिलक्षणस्य कर्मनिर्जरा-बन्धादिलक्षणं फलं प्रति प्रकृते प्रमाणत्वपदप्रतिपाद्यं स्वातन्त्र्यलक्षणं कर्तृत्वम्, चैतन्यस्यैव कर्मबन्धादिकं प्रति नियामकत्वात्, व्याख्याप्रज्ञप्तो जीवाणं चेयकडा कम्मा कज्जंति, नो अचेयकडा कज्जंति ← ( व्या. प्र. १६ । २ ।१७ ) इत्येवमुक्तत्वात् । योगादिषु चोपचारमात्रकारणतेति भावः । शिष्टं सुगमम् । यथोक्तं व्यवहारभाष्येऽपि
तुल्ले व इंदियत्थे एगो सज्जइ विरज्जई एगो । अज्झत्थं तु पमाणं न इंदियत्था जिणा बेंति । । मणसा उवेति विसए मणसा वि य सन्नियत्तए तेसु । इय वि हु अज्झत्थसमो बंधो विसया न उ पमाणं ।। ← (व्य.भा.२/५४-५५) इति । तदुक्तं तत्त्वार्थकारिकावृत्ती देवगुप्तसूरिभिः अपि स्वपरिणामो नः प्रवचनेषु शुभाऽशुभोपचयं प्रति परं प्रमाणमिति दर्शितम् ← (त.सू. कारिका-२९ वृत्ति पृष्ठ-१८) इति । स्कन्दपुराणेऽपि भावशुद्धिः परं शौचं प्रमाणं सर्वकर्मसु । अन्यथाऽऽलिङ्ग्यते कान्ता भावेन दुहितान्यथा ।। ← (स्क. पु. ४२ / ६२ ) इत्युक्तम् ||७ / ३०||
=
५३३
=
વિશેષ્ય ગેરહાજર હોય ત્યાં ઉપરોક્ત હિંસા-અહિંસાના લક્ષણ પ્રમાદ-અપ્રમાદમાં ફલિત થાય છે. મતલબ કે તેવા સ્થળે હિંસાનું લક્ષણ પ્રમાદ અને અહિંસાનું લક્ષણ અપ્રમાદ જ બની જાય છે. (૭/૨૯) # અંતરંગ પરિણામ જ પ્રમાણભૂત
=
ગાથાર્થ :- સમગ્ર શ્રુતને ધારણ કરનાર સાધુ જ્યારે નિશ્ચય નયમાં એકાગ્ર ચિત્તવાળા હોય છે ત્યારે શ્રેષ્ઠ રહસ્યભૂત વાત દર્શાવે છે કે ‘પરિણામ = भाव से ४ प्रभाग छे.' (७/३०) टीडार्थ :- गशीना આચાર્યના ખજાના સ્વરૂપ દ્વાદશાંગીના રહસ્યને સારી રીતે આત્મસાત્ કરનાર સાધુ જ્યારે નિશ્ચયનયમાં નિશ્ચયનયમાન્ય નિજસ્વભાવમાં આકુળતા-વ્યાકુળતા વિના એકાગ્ર મનવાળા હોય છે ત્યારે શ્રેષ્ઠ રહસ્યને બતાવે છે કે ચિત્તનો પરિણામ-ભાવ એ જ પ્રમાણભૂત છે. અર્થાત્ અંતઃકરણની પરિણતિ જ કર્મબંધ-નિર્જરાસ્વરૂપ ફલ પ્રત્યે સ્વતન્ત્રપણે = અન્યનિરપેક્ષપણે अरा छे. (७/30)
=
વિશેષાર્થ :- દ્વાદશાંગીના રહસ્યોને પચાવનાર નૈૠયિક સ્વભાવમાં ઠરે, શુદ્ધનિશ્ચયનયમાન્ય નિજચૈતન્યસ્વભાવમાં લીન બને ત્યારે તેમની દૃષ્ટિમાં અંતકરણની પરિણતિ એ જ બંધ-નિર્જરા વગેરે પ્રત્યે સ્વતન્ત્રરૂપે કારણ છે. મતલબ કે ફળ તો બાહ્ય પ્રવૃત્તિને સાપેક્ષ રહીને નહિ, પરંતુ અંતઃકરણગત લક્ષ્ય-ઉદેશ-પરિણામ-ભાવના-પરિણતિધારાને આધારે પ્રાપ્ત થાય છે. બહારમાં અકાય-તેઉકાય વગેરેની વિરાધના થયા છતાં અર્ણિકાપુત્ર આચાર્ય, ગજસુકુમાલ મહામુનિ વગેરેને હિંસાજન્ય કર્મબંધ થવાના १. मुद्रितप्रतौ 'च' नास्ति ।
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३४
• स्वपरिणामविशुद्धिकृते यतनाऽऽवश्यकता • द्वात्रिंशिका-७/३१ ननु यद्ययं निश्चयस्तदा किं परप्राणरक्षणया लोकमात्रप्रत्ययप्रयोजनयेत्यत आहतिष्ठतो न शुभो भावो ह्यसदायतनेषु च । गन्तव्यं तत्सदाचारभावाऽभ्यन्तरवर्त्मना ॥३१॥
तिष्ठत इति । असदायतनेषु प्राणव्यपरोपणादिषु तिष्ठतो हि शुभो भाव एव न भवति, अतः परिणामशुद्ध्यर्थमेव परप्राणरक्षणं' साधूनामिति भावः । तदुक्तं"जो पुण हिंसायतणेसु वट्टइ तस्स नणु परिणामो । दुट्ठो न य तं लिंग होइ विसुद्धस्स जोगस्स ।।
तम्हा सया २विसुद्धं परिणामं इच्छया सुविहिएणं ।
हिंसाऽऽययणा सवे परिहरियव्वा पयत्तेणं ।।” (ओ.नि.५८-५९) → एगंतेण निसेहो जोगेसु न देसिओ विही वावि । दलिअं पप्प निसेहो होज्ज विही वा जहा रोगे।। जमि निसेविज्जते अइआरो होज्ज कस्सइ कयाइ । तेणेव य तस्स पुणो कयाइ सोही हवेज्जाहि ।। अणुमित्तोऽवि न कस्सई बंधो परवत्थुपच्चओ भणिओ । तह वि अ जयंति जइणो परिणामविसोहिमिच्छंता ।।
6 (ओ.नि.५५-५६-५७) इति ओघनियुक्तिगाथा मनसिकृत्याह - परिणामविशुद्ध्यर्थमेव = स्वकीयान्तःकरणपरिणतिनिर्मलताकृते एव परप्राणरक्षणं साधूनामिति । प्रकृतार्थे ओघनियुक्तिसंवादमाह - 'जो पुण' इत्यादि । → यस्तु हिंसाऽऽयतनेषु = व्यापत्तिधामसु वर्तते तस्य ननु परिणामो दुष्ट एव भवति । न च तत् = हिंसास्थानवर्त्तित्वं लिङ्गं = चिह्नं भवति विशुद्ध(?स्य)योगस्य (निरवद्य)मनोवाक्कायव्यापाररूपस्य । तस्मात् सदा = अजस्रं विशुद्धं परिणाममिच्छता सुविहितेन, किं कर्त्तव्यम? બદલે અતિવિશુદ્ધ ચૈતન્યસન્મુખ ચિત્તપરિણતિ, શુદ્ધઆત્મદ્રવ્યગ્રાહી પરિણામધારા, અસંગ જ્ઞાતાદૃષ્ટાસ્વભાવપ્રેક્ષી અંતઃકરણની દૃષ્ટિ, નિરુપાધિક આત્મસ્વભાવ તરફ દોડતી અધ્યવસાયધારા વગેરેના લીધે કેવલજ્ઞાનની સંપ્રાપ્તિ થઈ હતી. એ હકીકત પણ એ જ દર્શાવે છે કે અંતઃકરણની પરિણતિના આધારે જ ફળ મળે છે, નહિ કે બાહ્ય પ્રવૃત્તિના આધારે. આ વિષયમાં અધિક જિજ્ઞાસુ વ્યક્તિએ 'संवेहननी सरगम' पुस्त। (हिव्यशन ट्रस्ट प्रशित) वांय. (७/30)
જો કર્મબંધ-નિર્જરાદિ પ્રત્યે નિશ્ચય નયથી અંતઃકરણની પરિણતિ એ જ કારણ હોય તો એનો અર્થ એ થયો કે સંવર-નિર્જરા-મોક્ષ માટે પરમાણરક્ષણ ઉદેશ્યક જયણાદિ પ્રવૃત્તિની કોઈ જરૂર જ નથી. તો પછી પરપ્રાણરક્ષા શું લોકોને દેખાડવા માટે જ કરવાની ? જનમનરંજનના પ્રયોજનથી તેવી જયણા વગેરેની શું જરૂર છે ?' આવી શંકાનું સમાધાન કરવા ગ્રન્થકારશ્રી જણાવે છે કે –
હ આભાસિક દયા અંગે લાલબત્તી છે. ગાથાર્થ - ખરાબ પ્રવૃત્તિમાં પરોવાયેલ માણસને શુભ પરિણામ પ્રાયઃ થતો નથી. માટે સદાચાર અને શુદ્ધભાવ દ્વારા આંતરિક મોક્ષમાર્ગે આગળ ધપવું જોઈએ. (૭/૩૧)
ટીકાર્ય - જીવહિંસા વગેરે અસયતનમાં ગળાડૂબ જીવને શુભ પરિણામ થતો નથી. માટે પોતાના પરિણામની વિશુદ્ધિ માટે જ સાધુ ભગવંતો પરપ્રાણીની રક્ષા કરે છે. એવો અહીં આશય છે. ઓઘનિર્યુક્તિમાં જણાવેલ છે કે “હિંસા વગેરે અસત પ્રવૃત્તિમાં જે રચ્યોપચ્યો રહે છે તેનો પરિણામ ચોક્કસ ખરાબ છે. કારણ કે હિંસા વગેરેમાં જોડાવું એ વિશુદ્ધ મન-વચન-કાયાવાળા જીવનું ચિહ્ન નથી. માટે વિશુદ્ધ પરિણામને १. हस्तादर्श 'रक्षणा....' इति पाठः । २. हस्तादर्श 'विशुद्धं' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
• निश्चयस्य हेतु-स्वरूपाऽनुबन्धशुद्धता •
ये त्वेकान्तनिश्चयमेवाद्रियन्ते ते निश्चयतो निश्चयमेव न 'जानते, हेतुस्वरूपानुबन्धशुद्धतज्ज्ञानाभावात्। तदाह- “णिच्छयमवलंबंता णिच्छयओ णिच्छयं अयाणंता ।
णासंति चरण-करणं' बाहिरकरणाऽऽलसा केई । । " (ओ.नि. ७६१) हिंसायतनानि सर्वाणि वर्जनीयानि प्रयत्नतः ← (ओ.नि. वृत्ति ५८/५९) इति द्रोणाचार्यकृतप्रकृतगाथाद्वयव्याख्या । तदुक्तं तत्रैवाऽग्रे वज्जेमित्ति परिणओ संपत्तीए वि मुच्चई वेरा । अविहिंतोऽवि न मुच्चइ किलिट्टभावो त्ति वा यस्स ।। ← (ओ.नि.६० ) इति । यथोक्तं निशीथभाष्ये बृहत्कल्पभाष्ये अपि च जे जे दोसाययणा ते ते सुत्ते जिणेहिं पडिकुट्ठा । ते खलु अणायरंतो सुद्धो इहरा उ भइयव्वो ।। ← (नि.भा.४१०३, बृ.क.भा. १८६० ) इति । प्रकृते च इंदिय - विसय कसाया परिसहा वेयणा य उवसग्गा । एए अवराहपया जत्थ विसीयंति दुम्मेहा ।। ← ( द.वै.नि. १७५ ) इति दशवैकालिकनिर्युक्तिवचनमप्यवधातव्यम् । पार्श्वस्थत्वादिप्रयोजकाऽपराधपदत्यागेनैव साधूनां संसारपारगामित्वसम्भवः। तदुक्तं दशाश्रुतस्कन्धनिर्युक्तौ अपासत्थाए अकुसीलयाए अकसाय- अप्पमाए य । अणियाणयाइ साहू संसारमहन्नवं तरई ।। ← (द.श्रु . नि . १४२ ) इति ।
=
ये तु प्रयत्नरहिता एकान्तनिश्चयमेव सद्व्यवहारनिरपेक्षनिश्चयनयमेव आद्रियन्ते ते निश्चयतः = परमार्थतो निश्चयमेव = निश्चयनयतात्पर्यमेव न जानते, हेतु स्वरूपाऽनुबन्धशुद्ध-तज्ज्ञानाऽभावात् हेतु-स्वरूपाऽनुबन्धविशुद्धिसम्पन्ननिश्चयनयगोचरसंवेदनात्मकविज्ञानविरहात् । तदुक्तं गुरुतत्त्वविनिश्चयवृत्तौ → यो निश्चयः प्रवर्त्तते हेतु स्वरूपानुबन्धप्रतिपूर्णः स निश्चयो निश्चयतो ज्ञेयः ← (गु.त.वि. वृत्ति १/३८) इति । प्रकृते ओघनिर्युक्तिसंवादमाह - 'णिच्छये 'ति । द्रोणाचार्यकृततद्वृत्तिश्चैवम् → निश्चयमवलम्बमानाः पुरुषा निश्चयतः परमार्थतो निश्चयमजानानाः सन्तो नाशयन्ति चरणकरणं, कथं? बाह्यकरणाऽलसाः = बाह्यं वैयावृत्त्यादि करणं तत्र अलसाः = प्रयत्नरहिताः सन्तश्चरणकरणं नाशयन्ति । केचिद् इदं चाङ्गीकुर्वन्ति यदुत परिशुद्धपरिणाम एव प्रधानो न तु बाह्यक्रिया' । एतच्च नाङ्गीकर्तव्यम्, यतः परिणाम एव बाह्यक्रियारहितः शुद्धो न भवतीति । ततश्च निश्चयव्यवहारमतमुभयरूपमेवाङ्गीकर्तव्यमिति ← (ओ.नि. वृत्ति ७६१) । यथोक्तं पुरुषार्थसिद्ध्युपाये अप → निश्चयमबुध्यमानो यो निश्रयतः तमेव संश्रयते । नाशयति करण-चरणं स बहिः करणालसो ઈચ્છતા સુવિહિત સંયમીએ હંમેશા પ્રયત્નપૂર્વક તમામ હિંસાઆયતનોનો પરિહાર કરવો જોઈએ.’ * નિશ્ચય-વ્યવહારનું સંતુલન #
યે. । પરંતુ જેઓ એકાન્તનિશ્ચયને = વ્યવહારનો અપલાપ કરતા નિશ્ચયનયને જ સ્વીકારે છે તેઓ તો નિશ્ચયથી = પરમાર્થથી નિશ્ચયનયને જ જાણતા નથી. કારણ કે હેતુશુદ્ધ સ્વરૂપશુદ્ધ અને અનુબંધશુદ્ધ એવા નિશ્ચય નયનું સંવેદનાત્મક જ્ઞાન તેમની પાસે નથી. કારણ કે ઓનિર્યુક્તિમાં જણાવેલ છે કે → બાહ્ય વૈયાવચ્ચ વગેરે આલંબન સાધનને અપનાવવામાં આળસુ કેટલાક વિદ્વાનો નિશ્ચય નયનું આલંબન લે છે તેઓ પરમાર્થથી નિશ્ચય નયને જાણતા જ નથી અને આ રીતે આળસથી ચારિત્રનો નાશ કરે છે. ..णकारणं' इत्यशुद्धः पाठः ।
M
=
१. हस्तादर्शे 'यमेव ज्ञानहेतु..' इति त्रुटितोऽशुद्धश्च पाठः । २ हस्तादर्शे '
५३५
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
• क्रियानिरपेक्षशुद्धपरिणामपक्षस्यानुपादेयता • द्वात्रिंशिका-७/३१ तद् = तस्मात् सदाचारः = परिशुद्धबाह्ययतना भावश्च = शुद्धपरिणामः ताभ्यामभ्यन्तरवर्त्मना(= सदाचार-भावाभ्यन्तरवर्त्मना च) गन्तव्यं मुमुक्षुणा, तथैव दयाविशेषसिद्धेरिति हितोपदेशः ।।३१।। बालः ।। - (पु.सि.५०) इति । ततश्चाऽसदायतनपरित्यागेन सदायतनोपासना कर्तव्या तत्त्वदृष्ट्येति फलितम् । आश्रयाऽऽश्रयिणोरभेदोपचारादाऽऽयतनाऽनायतनस्वरूपं तु भद्रबाहुस्वामिना ओघनिर्युक्तौ → जत्थ साहम्मिया बहवे सीलमंता बहुस्सुया । चरित्तायारसंपन्ना आययणं तं वियाणाहि ।। जत्थ साहम्मिया बहवे भिन्नचित्ता अणारिया । लिंगवेसपडिच्छन्ना अणायतणं तं वियाणाहि ।। (ओ.नि.७८३-७८१) इत्येवमावेदितम् । एवमेवाऽऽयतनस्वरूपं कुन्दकुन्दस्वामिना बोधप्राभृते → मण-वयण-काय-दव्वा आयत्ता जस्स इंदिया विसया । आयदणं जिणमग्गे णिद्दिटुं संजयं रूपं ।। मय-राय-दोस-मोहो कोहो लोहो य जस्स आयत्ता । पंचमहव्ययधारा आयदणं महरिसी भणियं ।।
6 (बो प्रा.५-६) इत्येवमावेदितम् । अतो विशुद्ध-विशुद्धतरादिनिश्चयदृष्टिपरिणमनोद्देशतः सदायतनोपासनां विना न तात्त्विकविशुद्धापवर्गमार्गलाभसम्भवो न वा लब्धगुणक्षेमः ।
एतेन → संपन्नगुणो वि जओ सुसाहुसंसग्गवज्जिओ पायं । पावइ गुणपरिहाणिं दद्दरजीवो વે મારો || ૯ (જ્ઞા.ઘ. 9 193 I૪૬) ઊંતિ જ્ઞાતાધર્મકથાસૂત્રોરપિ વ્યાધ્યાતા TI૭/397/
તેથી અત્યન્ત શુદ્ધ શાસ્ત્રોક્ત બાહ્ય યતના સ્વરૂપ સદાચાર-ધર્માચાર અને શુદ્ધપરિણામ – આ બન્ને દ્વારા આંતરિક મોક્ષમાર્ગે આગેકૂચ કરવી જોઈએ. કારણ કે આ રીતે આગળ વધતાં વધતાં જ વિશિષ્ટ પ્રકારની દયા પ્રગટ થાય છે. આ પ્રમાણે મુનિઓ અને મુમુક્ષુઓને ગ્રન્થકારની હિતશિક્ષા છે. (૩૧)
હ નિશ્ચય આભાસથી સાવધાન ! જ વિશેષાર્થ :- તપ, ત્યાગ, વૈરાગ્ય, સ્વાધ્યાય, ઉપશમભાવ, વૈયાવચ્ચ, કાયોત્સર્ગ આદિ આલંબન સાધન દઢ થયા પહેલાં જ તેને છોડીને “આત્મા સર્વદા શુદ્ધ છે' આવા નિશ્ચયનયને એકાંત દષ્ટિએ વળગવામાં આવે તો વિભાવ પરિણામો છૂટવાના બદલે વધુ જોરથી જીવને વળગે છે. તથા સત્ સાધનને છોડી પ્રમાદ, વિષય-કષાયની પ્રવૃત્તિમાં ગળાડૂબ રહેવામાં આવે તો તેવા નિશ્ચયપ્રેમી જીવોએ અપનાવેલ નિશ્ચયનયમાં હેતુશુદ્ધિ રહેતી નથી. તેમ જ હિંસા-જૂઠ વગેરેના પરિણામથી પરિણત થવાના લીધે તેમણે
સ્વીકારેલા નિશ્ચય નયમાં સ્વરૂપશુદ્ધિ પણ રહેતી નથી. તેમ જ ખાન-પાન, માન-સન્માન-વિષય-કષાય વગેરેમાં ગલગલીયાં થતા હોય, વિભાવ દશાનું જ આકર્ષણ તેમના હૈયામાં છવાયેલ હોય, મન મહત્ત્વાકાંક્ષામાં ગરકાવ થયેલ હોય તો તેવા વિભાવદશાપ્રેમી જીવોએ અપનાવેલા નિશ્ચયનયમાં અનુબંધશુદ્ધિ પણ ગેરહાજર જ સમજવી.
હેતુ-સ્વરૂપ-અનુબંધથી જેમાં શુદ્ધિ હોય તેવા તાત્ત્વિક નિશ્ચય નયને પ્રમાદી જીવો ખરા અર્થમાં સમજી જ નથી શકયા તો તેને અપનાવવાની - આત્મસાત કરવાની વાત તો બહુ દૂર રહી જાય છે. તેથી તેવા નિશ્ચયાભાસી જીવો વાસ્તવમાં નિશ્ચય-વ્યવહાર ઉભયથી ભ્રષ્ટ થાય છે. તેથી સાધકેમુમુક્ષુએ-સંયમીએ ખરા અર્થમાં આંતરિક મોક્ષમાર્ગને પામવો હોય તો તેણે પોતાની ભૂમિકાને ઉચિત એવા તપ-ત્યાગ-સ્વાધ્યાય-વૈયાવચ્ચ વગેરે આલંબનસાધનને નિશ્ચયપરિણતિપૂર્વક દઢ રીતે આત્મસાત કરીને પરમ ઉદાસીનભાવમાં – અસંગસાક્ષીભાવમાં – જ્ઞાતાદષ્ટાભાવમાં ઠરી જવું એ જ કલ્યાણકારી માર્ગ છે. આ બાબતમાં વિસ્તૃત જાણકારી મેળવવા “સંવેદનની સરગમ' પુસ્તકનું મનન કરવું. (૩૧)
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
• लोक - देह - शास्त्रवासनात्यागोपदेशः •
५३७
विदित्वा लोकमुत्क्षिप्य लोकसंज्ञां च लभ्यते । इत्थं व्यवस्थितो धर्मः परमानन्दकन्दभूः ।।३२।। ज्ञात्वा लोकं = स्वेच्छाकल्पिताऽऽचारसक्तं जनं उत्क्षिप्य = निराकृत्य लोकसंज्ञां 'बहुभिर्लोकैराचीर्णमेवाऽस्माकमाचरणीयमित्येवंरूपां च लभ्यते प्राप्यते इत्थं
विदित्वेति । विदित्वा
=
आज्ञानिरपेक्षः स्वेच्छामात्रप्रवृत्तस्तु शुभोऽपि भावोऽशुभ एव परमार्थतः । तदुक्तं उपदेशपदे → तन्निरवेक्खो नियमा परिणामो वि हु असुद्धओ चेव । तित्थगरेऽबहुमाणाऽसग्गहरूवो मुणेयव्वो ।। ← (उप.पद.१८७)। तदुक्तं व्यवहारसूत्रभाष्ये अपि एगंतेण पमाणं परिणामो वि न खलु अम्हं ← (व्य.सू.भा.२/२७५) इति । श्री मलयगिरिसूरिकृता तद्वृत्तिस्त्वेवम् न खल्वस्माकं स्वशक्तिनिगूहनेन यथाशक्ति प्रवृत्तिविरहितः केवलः परिणाम एकान्तेन प्रमाणम्, तस्य प्रमाणाऽऽभासत्वात् किन्तु सूत्रं प्रमाणीकुर्वतो यथाशक्ति प्रवृत्तिसमन्वितः ← (व्य.सू.वृ.२/२७५, पृष्ठ. २२८) इति विभावनीयं निश्चयव्यवहारसन्तुलनपरायणैः ।
धर्मव्यवस्थाद्वात्रिंशिकामुपसंहरति
‘विदित्वे’ति । ‘बहुभिर्लोकैराचीर्णमेवास्माकमाचरणीयमित्येवं रूपां लोकसंज्ञां निराकृत्येति । प्रकृते लोकानुवर्तनं त्यक्त्वा त्यक्त्वा देहानुवर्तनम् । शास्त्रानुवर्तनं त्यक्त्वा स्वाध्यासाऽपनयं कुरु ।। ← ( अक्षि . ४३) इति अक्ष्युपनिषद्वचनं, लोकसंज्ञा जिता येन नामरूपादिवासना । मुक्तिस्तेन कृता हस्ते जितं सर्वं च तेन हि ।। ← ( अध्या. गी. ४७८) इति अध्यात्मगीतावचनं स्मर्तव्यम् । लोकवासनया जन्तोश्शास्त्रवासनयाऽपि च । देहवासनया ज्ञानं यथावन्नैव जायते ।। ← (मुक्ति. २ /२, रा.गी. ६ / २७, वि. चू. २७२ ) इति मुक्तिकोपनिषद् - रामगीताविवेकचूडामणिवचनमप्यत्र न विस्मर्तव्यम् । तदुक्तं योगविंशिकायामपिमुत्तूण लोगसन्नं उड़्ढूण य साहुसमयसब्भावं । सम्मं पयट्टियव्वं बुहेणमइनिउणबुद्धीए ।। ← (यो. विं.१६) इत्युक्तम् । न च बहुजनपरिग्रहात् स्वेच्छाकल्पिताऽऽचारत्यजनमनुचितमिति वाच्यम्, एवं सति मिथ्यादृशामपि धर्मः त्याज्यो न स्यात् । तदुक्तं ज्ञानसारे लोकमालम्ब्य कर्तव्यं कृतं बहुभिरेव चेत् ? । तदा मिथ्यादृशां धर्मो न त्याज्यः स्यात्कदाचन ।। श्रेयोऽर्थिनो हि भूयांसो लोके लोकोत्तरे च न । स्तोका ह रत्नवणिजः स्तोकाश्च स्वात्मसाधकाः ।। ← (ज्ञा.सा. २३/४-५) इति । तस्मात् स्वभूमिकौचित्येन निर्व्याजं जिनाज्ञैवाऽऽदरतोऽनुसर्तव्या । तदुक्तं उपदेशपदेऽपि
ता आणाणुगयं जं तं चेव बुहेण सेवियव्वं तु । किमिह बहुणा जणेणं हंदि ण सेयत्थिणो बहुया । । रयणत्थिणोऽतिथोवा तद्दायारोऽवि जह उ लोयम्मि । इय सुद्धधम्मरयणत्थिदायगा दढयरं णेया ।। પ્રસ્તુત બત્રીસીનો ઉપસંહાર કરતા ગ્રન્થકારશ્રી જણાવે છે કે -
♦ લોક્સંજ્ઞાત્યાગમાં ક્લ્યાણ
ગાથાર્થ :- લોકને જાણી, લોકસંજ્ઞાને છોડીને ઉપરોક્ત વ્યવસ્થાવાળો ધર્મ પ્રાપ્ત થાય છે કે જે પરમાનંદરૂપી કંદનું ઉત્પત્તિસ્થાન છે. (૭/૩૨)
ટીકાર્થ :- સ્વચ્છન્દતાથી કલ્પેલા આચારમાં કલિકાળના મોટા ભાગના લોકો આસક્ત હોય છે. આવું જાણીને ‘જે બહુ લોકો આચરે તે જ અમારે આચરવું' આવી લોકસંજ્ઞાને છોડીને ઉપરોક્ત પદ્ધતિ
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३८
• धर्माऽविरोधिलोकाचारानुवर्त्तनम् •
उक्तरीत्या व्यवस्थितः 'प्रमाणप्रसिद्धः धर्मः परमानन्द एव कन्दस्तस्य भूः
=
=
=
(=परमानन्दकन्दभूः) ।।३२।।
।। इति धर्मव्यवस्थाद्वात्रिंशिका ||७||
← (उप.पद.९१०-९११) । न चैवं 'लोकाचारानुवृत्तिश्चेत्यादिना ( यो . बि . १३०) योगबिन्दुदर्शितः सदाचारो व्याहन्येतेति शङ्कनीयम्, धर्मशास्त्राऽविरोधिन एव बहुजनरूढलोकव्यवहारस्याऽनुपालनीयत्वेन तत्राऽभिमतत्वादिति तद्वृत्तिविलोकनाद्विज्ञायते (यो.बि.गा. १३० वृ.) । यथा चैतत् तथा पूर्वसेवाद्वात्रिंशिकायां ( द्वा.द्वा. १२/१६, भा.३ पृ. ८५८ ) वक्ष्यते । एतेन जनप्रियत्वस्य धर्मलिङ्गत्वं षोडशकोपदर्शितमपि (षो.४/७) व्याख्यातम्, तत्र शुद्धस्यैव जनप्रियत्वस्य स्वाश्रयगुणनिमित्ततो जनानां धर्मप्रशंसनादेः सकाशाद् बोधिबीजादिभावेन धर्मसिद्धिफलदायित्वोक्तेः । विस्तरस्तु अस्मत्कृतकल्याणकन्दल्यां (षो.४/७ वृ. पृ.९६ ) अवसेयः ।
प्रत्यक्षानुमानागमादिपरिच्छिन्नः
उक्तरीत्या भक्ष्याभक्ष्य-गम्यागम्यादिव्यवस्थापनतः प्रमाणप्रसिद्धः धर्मः श्रुतादिलक्षणो हि, परमानन्दः = त्रैकालिकसकलसांसारिकसुखातिशयित-करणान्तःकरणप्रविचारलेशाऽनास्कन्दित-कान्त-सुखलक्षणः एव कन्दः, तस्य = परमानन्दकन्दस्य उत्पत्तिस्थानं वर्तत इति शम् ।।७/३२ ।।
सद्धर्मीयव्यवस्थेयं नानादर्शनविप्लुता । सत्तर्काऽऽगमसंवादैः साम्प्रतं खलु सुस्थिता । । १ । । इति मुनियशोविजयविरचितायां नयलतायां धर्मव्यवस्थाद्वात्रिंशिका ।।७।। મુજબની પ્રમાણપ્રસિદ્ધ વ્યવસ્થાવાળો જે ધર્મ મેળવાય છે તે જ ધર્મ પરમાનંદમય મોક્ષરૂપી મૂળનું ઉત્પત્તિ स्थान छे. (७/३२)
१. हस्तादर्श 'प्रमाप्रसिद्ध ' इति पाठः ।
વિશેષાર્થ :- કલિકાળમાં પાપી લોકો તો વ્યસન-વ્યભિચાર-દુરાચાર વગેરેમાં પ્રચુર પ્રમાણમાં આસક્ત હોય છે જ. પરંતુ આ હુંડા અવસર્પિણીકાળના પાંચમા આરામાં પ્રસ્તુત ભરતક્ષેત્રમાં આવેલ ધર્માત્માઓ પણ પ્રાયઃ વિરાધકભાવવાળા હોવાથી પોતાની સ્વચ્છંદ બુદ્ધિથી નવા-નવા આચારોને ધર્મ તરીકે સ્વીકારે છે અને તેમાં જ ગળાડૂબ રહે છે. તેથી જ માંસભક્ષણ-મદ્યપાન-મૈથુનસેવન-અગમ્યગમનઅજ્ઞાનતપ-લૌકિક દયા વગેરેને પણ કેટલાક અન્યધર્મીઓ ધર્માચાર માને છે. તો વળી લોકોત્તર ધર્મને વ્યવહારથી પાળતા કેટલાક સાધુઓ પણ ગુરુકુલવાસત્યાગ કરે છે. કેટલાક સાધકો તો ક્રિયાજડત્વમાં અટવાય છે તો અન્ય કેટલાક જૈનો નિશ્ચયાભાસમાં અટવાયેલા છે. આ કળિકાળનું સામ્રાજ્ય છે. મોહરાજાનો વિકૃત વિલાસ છે. આ મલિન તત્ત્વની અસરથી ખરા અર્થમાં આત્માર્થી જીવોએ તરત મુક્ત બની જવું જોઈએ. તથા જિનાજ્ઞા મુજબ ઉત્સર્ગ-અપવાદના સંતુલનપૂર્વક, નિશ્ચય-વ્યવહારની વિવેકદૃષ્ટિથી, આત્મકલ્યાણને- દોષમુક્તિને જ કેન્દ્રસ્થાનમાં રાખી પોતાની ભૂમિકાને અનુરૂપ જિનવચનને પરિણમાવવા- આત્મસાત્ કરવા લાગી જવું તથા પ્રસિદ્ધિ-પુણ્યોદય-પ્રશંસા-પ્રલોભન-પ્રમાદ વગેરેથી દૂર રહીને આત્માનું હિત સાધી લેવું એ જ તાત્ત્વિક આંતરિક મોક્ષમાર્ગ છે. (૭/૩૨)
૭ મી બત્રીસીનું ગુજરાતી વિવેચન પૂર્ણ
द्वात्रिंशिका - ७/३२
उत्पत्तिस्थानम्
=
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३९
• બુદ્ધિને કસો •
૭ ૭. ધર્મવ્યવસ્થા બત્રીસીનો સ્વાધ્યાય હ (એ) નીચેના પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો. ૧. બૌદ્ધ “માંસ ભક્ષ્ય છે.. એ અનુમાન કઈ રીતે નિર્દોષ સિદ્ધ કરે છે? તે અનુમાન લખવા દ્વારા જણાવો. ૨. “માંસ અભક્ષ્ય છે” એ ગ્રંથકારશ્રી કઈ રીતે સિદ્ધ કરે છે ? તે જણાવો. ૩. “માંસ' શબ્દની વ્યુત્પત્તિ જણાવીને માંસભક્ષણની દુષ્ટતા જણાવો. ૪. “ન માંસભક્ષણે દોષ?' એ અસંગત છે તે ગ્રંથકારશ્રી જે રીતે કહે છે તે સમજાવો. ૫. માંસભક્ષણને નિર્દોષ સિદ્ધ કરવામાં “ભૂતપ્રવૃત્તિવિષયત્વ' હેતુ કઈ રીતે અનૈકાન્તિક છે? ૬. દારૂપાનનાં દોષો જણાવો. ૭. મૈથુનસેવનનાં નુકશાન જણાવો. ૮. મૈથુનને નિર્દોષ માનનાર પૂર્વપક્ષની દલીલ જણાવો. ૯. અહિંસામાં હેતુ–સ્વરૂપ અને અનુબંધશુદ્ધિ જણાવો. (બી) નીચે યોગ્ય જોડાણ કરો. ૧. સન્ધાન
જ્ઞાનનાશ ૨. અબ્રહ્મસેવન
અધર્મમૂળ ૩. દારૂ
જીવોત્પત્તિ ૪. મૈથુન
તત્ત્વજ્ઞાન ૫. દયાનું અંતરંગકારણ
નરક ૬. પરપ્રાણરક્ષણ
પાપકર્મ કષાય
અહિંસા ૮. હિંસાનું ફળ
વ્યવહારદયા ૯. જયણાનો યોગ
કર્મબંધ (સી) ખાલી જગ્યા પૂરો. ૧. .......... જીવોની ઉત્પત્તિ થતી હોવાથી માંસ અભક્ષ્ય છે. (સંખ્યાત, અસંખ્યાત, અનંતા) ૨. વેદમાં મંત્રોથી સંસ્કારિત થયેલા માંસને ....... કહેવાય છે. (પ્રોક્ષિત, દોષિત, અભક્ષ્ય) ૩. દારૂડિયા લોકો ..પ્રકારનાં નુકશાન ભોગવે છે. (૧૪, ૧૬, ૧૨) ૪. નિશ્ચયથી મૈથુનસેવન ....... યુક્ત હોય છે. (રાગ, દ્વેષ, દુઃખ) ૫. તપ પણ સમતા, સંવેગ વગેરેથી ગર્ભિત હોવાથી.... ભાવે જાણવો.(લાયોપથમિક, ઔદયિક, પારિણામિક) ૬. નિર્વિકલ્પ સ્વભાવ ટકાવી રાખવો તે ......... દયા છે. (દ્રવ્ય, ભાવ, જીવ) ૭. જયણા વગરનો જીવ પરપીડા ન કરે છતાં .........થાય જ છે. (હિંસા, અહિંસા, દયા) ૮. જયણાથી જીવરક્ષા માટે પ્રવૃત્ત થવામાં જીવને પીડા થાય તો પણ ........
(દોષકારક છે, દોષકારક નથી, ગુણકારક છે) ૯. પ્રમાદી જીવ ચોક્કસ ......... છે. (અહિંસક, હિંસક, અજ્ઞાની)
છે
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४०
• મગજની ફળદ્રુપતા •
છે ૭. નાયલતાની અનુપ્રેક્ષા છે (એ) નીચેના પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો. ૧. સ્વતંત્રસાધન કોને કહેવાય ને પ્રસંગસાધન કોને કહેવાય ? ૨. લોકમાં અને શાસ્ત્રમાં પેય-અપેયની વ્યવસ્થા સમજાવો. ૩. “ન માંસભક્ષણે દોષ' સંબંધી પૂર્વપક્ષીય મંતવ્ય સમજાવો. ૪. મૈથુનની દુષ્ટતા સમજાવો. ક્યા કારણે લગ્ન કરવા પડે છે ? ૫. મંડલતંત્રવાદીનો મત કહીને તેનું ગ્રંથકારશ્રી કઈ રીતે નિરાકરણ કરે છે ? તે સમજાવો. ૬. તપશ્ચર્યા અંગે બૌદ્ધોનો શું મત છે ? તે સમજાવો. ૭. તપ અંગે બૌદ્ધ મતનું નિરાકરણ કઈ રીતે ગ્રંથકારશ્રી કરે છે ? તે સમજાવો. ૮. જ્ઞાનરહિત દયા શા માટે સફળ નથી ? (બી) નીચેના પ્રશ્નોના સંક્ષેપમાં જવાબ આપો. ૧. ધર્મ કઈ રીતે વ્યવસ્થિત રહે છે ? ૨. “બૌદ્ધમતે પણ માંસ અભક્ષ્ય છે...” તેના પૂરાવા આપો. ૩. મૈથુનસેવનમાં કેટલા જીવોની હિંસા થાય છે ? ૪. તપધર્મ ક્યા કર્મનાં ક્ષયોપશમરૂપ છે ? ને ક્યાં કર્મના ઉદયથી થયેલ નથી ? તે જણાવો. ૫. જીવદયાના આશયથી એકલા રહેવામાં થતા નુકશાન જણાવો. ૬. અગીતાર્થ મહાત્માની જીવદયાને કેવી બતાવી છે ? ૭. વ્યવહાર અને નિશ્ચયનયથી જીવદાયનું સ્વરૂપ જણાવો. ૮. હિંસાદિ વિચારણામાં નૈગમનય સમજાવો. ૯. ઋજુસૂત્રનયે હિંસાદિની વિચારણા શું છે? તે કહો. ૧૦. શબ્દનયના મતે હિંસા અને અહિંસાનું સ્વરૂપ સમજાવો. (સી) ખાલી જગ્યા પૂરો. ૧. દોષનો વિરોધી હોવાથી તપ આત્માનો .......... છે. (દોષ, ગુણ, ઉભય) ૨. પ્રથમ ..... પછી અહિંસા. (તપ, જ્ઞાન, કરૂણા) ૩. સામાન્યગ્રાહી નૈગમનયનો ......... નયમાં અંતર્ભાવ થાય છે. (વ્યવહાર, ઋજુસૂત્ર, સંગ્રહ) ૪. પૂર્વાચાર્યો કહે છે કે ચિત્તનો ......... એ જ પ્રમાણ છે. (પરિણામ, કષાય, ગુણ) ૫. ....... અને ....... દ્વારા મોક્ષમાર્ગે આગળ ધપવું જોઈએ. (ઉદારતા, સદાચાર, શુદ્ધભાવ, પ્રવૃત્તિ) ૬. વિષય-કષાયની પ્રવૃત્તિમાં ગળાડૂબ રહે તેને ....... શુદ્ધિની રહેતી નથી. (ફળ, હેતુ, અનુબંધ) ૭. વિભાવદશાપ્રેમી જીવે અપનાવેલા નિશ્ચયનયમાં ......... શુદ્ધિની ગેરહાજરી સમજવી.
(અનુબંધ, હેતુ, ફળ). ૮. હુંડા અવસર્પિણીના પાંચમા આરામાં ધર્માત્માઓ પ્રાયઃ ... ભાવવાળા હોય છે. (વિરાધક, આરાધક) ૯. ....... ભાવમાં ઠરી જવું એ જ કલ્યાણકારી માર્ગ છે. (અસંગસાક્ષી, શુભ, નિર્વિકલ્પક)
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
८- वादद्वात्रिंशिका
(આઠમી બત્રીસીની પ્રસાદી
बाधते च पराऽपायनिमित्तता तपस्विनः परलोकसाधनम् ।।८/३।। (पृ.५४५)
બીજાને નુકસાનીમાં નિમિત્ત બનવું એ પણ ધર્માત્માને
પોતાને જ પરલોકની સાધનામાં નડતરરૂપ થાય છે.
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
धर्मवादेनेवाऽसद्ग्रहनिवृत्त्या मार्गाऽभिमुखभावात् ।।८/८।। (पृ.५५५)
તાત્ત્વિક ધર્મવાદ દ્વારા જ કદાગ્રહ દૂર થવાથી
મોક્ષમાર્ગને સન્મુખ થવાય છે.
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
___५४१
५४१
• सप्तविधवादलक्षणप्रकाशनम् •
॥ अथ वादद्वात्रिंशिका ॥८॥ धर्मव्यवस्थातो वादः प्रादुर्भवतीति तत्स्वरूपमिहोच्यतेशुष्कवादो विवादश्च धर्मवादस्तथापरः । कीर्तितस्त्रिविधो वाद इत्येवं तत्त्वदर्शिभिः ॥१॥ शुष्केति । स्पष्टः ।।१।।
* नयनता सद्धर्मीयव्यवस्थायां सम्प्रतिपत्त्यभावतः । जायते वाद इत्येवं सङ्गतेयं हि साम्प्रतम् ।।१।।
भक्ष्याऽभक्ष्यादिधर्मव्यवस्थाऽनन्तरमुपदर्शिता । धर्मव्यवस्थातः = भक्ष्याभक्ष्य-पेयापेय-गम्यागम्योत्सर्गापवाद-निश्चयव्यवहारादिगोचरनिरुक्तधर्मव्यवस्थामवलम्ब्य नानाधर्मसंलग्नासु विविधासु धर्मव्यवस्थासु सत्याऽसत्यत्वनिर्णयार्थं वादः कथाविशेषः प्रादुर्भवतीति हेतोः तत्स्वरूपं = वादस्वरूपं उच्यते इह वादद्वात्रिंशिकायाम् । तत्राऽऽदिमः श्लोकः 'शुष्के'ति । शुष्क इव शुष्कः = नीरसः गलतालुशोषमात्रफल इत्यर्थः । स चासौ वादश्चेति शुष्कवादः । कमपि विप्रतिपत्तिविषयमाश्रित्य प्रतिवादिना सह वदनं वाद उच्यते। तथा विरूपो = जयप्राप्तावपि परलोकादिबाधको वादः = विवादः । 'च'शब्दः उक्तसमुच्चये। धर्मप्रधानो वादः = धर्मवादः । तथा = तेनात्यन्तमाध्यस्थ्यादिना धर्महेमकषादिपरीक्षालक्षणेन वा प्रकारेण, समुच्चयार्थो वा तथाशब्दः, परः = प्रधानः, अपरो वा उक्तवादाभ्यामन्यः, इतिः प्रकृतवादव्यवस्थासमाप्त्यर्थः, एवं = अनेन प्रकारेण तिस्रो विधाः = प्रकारा यस्य स त्रिविधः वादः तत्त्वदर्शिभिः = वादस्वरूपद्रष्टुभिः कीर्तितः = संशब्दितः ।
वादलक्षणन्तु श्रीहेमचन्द्रसूरिभिः प्रमाणमीमांसायां → तत्त्वसंरक्षणार्थं प्राश्निकादिसमक्षं साधनदूषणवदनं वादः - (प्र.मी.२/१/३०) इति निष्टङ्कितम् । → शिष्याचार्ययोः पक्ष-प्रतिपक्षपरिग्रहेणाऽभ्यासख्यापनाय वादकथा (उप.प्रस्ता.४-षड्दर्शन. ) इति उपमितिभवप्रपञ्चायां कथायां सिद्धर्षिगणी। न्यायसूत्रे तु → प्रमाण-तर्क-साधनोपलम्भः सिद्धान्ताऽविरुद्धः पञ्चावयवोपपन्नः पक्ष-प्रतिपक्षपरिग्रहो वादः - (न्या.सू.१/२/१) इत्येवं वादलक्षणमुपदर्शितम् । 'तत्त्वनिर्णयफलः कथाविशेषो वाद' इत्येके । तत्त्वबुभुत्सुना सह कथा = वाद' इत्यन्ये । _ 'यथार्थबोधेच्छुवाक्यं = वाद' इत्यपरे । 'शास्त्रार्थो वाद' इतीतरे वदन्ति ।।८/१।।
. वाह द्वात्रिंशिन प्रश ભક્ષ્યાભઢ્ય, પેથાપેય, ગમ્યાગમ્ય, હિંસા-અહિંસા વગેરે સંબંધી ધર્મને = આત્મકલ્યાણને કેન્દ્રસ્થાને લક્ષમાં રાખીને વ્યવસ્થા સાતમી બત્રીસીમાં બતાવી. વિવિધ પ્રકારના ધર્મના અનુયાયીઓ વિવિધ પ્રકારની ધર્મવ્યવસ્થા સ્વીકારે છે. તેથી તેમાં કઈ વ્યવસ્થા સાચી અને કઈ ખોટી ? એ અંગે વાદ-વિવાદ ઉભા થવાની શક્યતા છે. તેથી આઠમી બત્રીસીમાં વાદનું સ્વરૂપ અને પ્રકાર વગેરે બતાવવામાં આવે છે.
ગાથાર્થ :- શુષ્કવાદ, વિવાદ અને ધર્મવાદ-આ પ્રમાણે ત્રણ પ્રકારનો વાદ તત્ત્વદ્રષ્ટાઓ વડે કહેવાયેલ छ. (८/१)
ટીકાર્થ :- ગાથાર્થ સ્પષ્ટ હોવાથી પ્રસ્તુત ગાથાની ટીકા ઉપાધ્યાયજી મહારાજે કરેલ નથી.(૮/૧) શુષ્કવાદનું સ્વરૂપ બતાવતાં ગ્રન્થકારશ્રી જણાવે છે કે –
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
HTHE
५४२ • दुःसंज्ञाप्यजीववैविध्योपदर्शनम् •
द्वात्रिंशिका-८/२ पराऽनों लघुत्वं वा विजये' च पराजये। यत्रोक्तो सह दुष्टेन शुष्कवादः स कीर्तितः ॥२॥
परेति । यत्र दुष्टेन = अत्यन्तमान-क्रोधोपेतचित्तेन सहोक्तौ सत्यां विजये सति परस्य = प्रतिवादिनः परः = प्रकृष्टो वा अनर्थो' = मरण-चित्तनाश-वैरानुबन्ध-संसारपरिभ्रमणरूपः
'यथोद्देशं निर्देश' इति न्यायेनाऽऽदिमवादस्वरूपकर्तृफलमाह - ‘परेति । दुष्टेन = अत्यन्तमानक्रोधोपेतचित्तेन सहेति । अनेन शुष्कवादकर्तृस्वरूपमावेदितम् । तदुक्तं अष्टकप्रकरणे → 'अत्यन्तमानिना सार्धं क्रूरचित्तेन च दृढम् । धर्मद्विष्टेन मूढेन शुष्कवादस्तपस्विनः ।। - (अ.प्र.१२/२) तवृत्तिस्त्वेवम् → अत्यन्तमत्यर्थं मानी गर्वी = अत्यन्तमानी तेन, स हि जितोऽपि परगुणं न मन्यते, सार्धं = सह, क्रूरचित्तेन = संक्लिष्टाध्यवसायेन, स हि जितो वैरी स्यात्, चशब्दः समुच्चये, तथा, दृढम् = अत्यर्थम्, धर्मो जिनाख्यातः श्रुत-चारित्ररूपः, तस्यैव दुर्गतौ प्रपततां धरणसमर्थत्वात्, तस्य द्विष्टो द्वेषवान् = धर्मद्विष्टः तेन, स हि निराकृतोऽपि धर्मं न प्रतिपद्यतेऽतो व्यर्थप्रयासः स्यात् । मूढेन = युक्ताऽयुक्तविशेषाऽनभिज्ञेन, स हि वादेऽनधिकृत एव, प्रतिवादिना यो वादः स इति गम्यते, किमित्याह, शुष्कवादः = अनर्थवादो भवतीति गम्यम् । कस्येत्याह, तपस्विनः = साधोः, तपस्विग्रहणं चेह तस्य सदैवोचितप्रवृत्तिकतया योग्यत्वेन शास्त्रेऽधिकारित्वोपदर्शनार्थमितरस्य चान्यथात्वेन तत्रानधिकारित्वोपदर्शनार्थं च । अथवा हे तपस्विन इति + (अ.प्र.१२/२ वृ.)। शुष्कवादकारिणो दुष्टत्वादेव दुःसंज्ञाप्यत्वम् । तदुक्तं स्थानाङ्गे बृहत्कल्पसूत्रे च → तओ दुप्पसन्ना पन्नत्ता । तं जहा - दुढे मूढे वुग्गाहिते - (स्था.३/४/२०३, वृ.क.उद्दे.४/सू.१२) इति । परैरस्य प्रकृतिरासुरीत्यङ्गीक्रियते । तदुक्तं गणेशगीतायां → अतिवादोऽभिमानश्च दर्पोऽज्ञानं सकोपता। आसुर्या एवमाद्यानि चिह्नानि प्रकृतेर्नुप !।। 6 (ग.गी.१०/४-५) इति ।
जये पराजये वाऽनर्थवर्धनत्वादस्य शुष्कवादत्वमभिव्यनक्ति- उक्तौ सत्यां = कथायां प्रारब्धायां सत्यां विजये सतीति । तदुक्तं अष्टकप्रकरणे → विजयेऽस्याऽतिपातादि, लाघवं तत्पराजयात् । धर्मस्येति
. शुष्डवा . ગાથાર્થ :- દુષ્ટ પ્રતિવાદીની સાથે જે વાદ કરવામાં વાદીનો વિજય થાય તો પ્રતિવાદીને નુકશાન થાય તથા વાદીનો પરાજય થાય તો વાદીની લઘુતા થાય તે વાદ શુષ્કવાદ કહેવાયેલ છે. (૮(૨)
ટીકાર્ય :- જ્યાં અત્યન્ત અભિમાન-ક્રોધ વગેરે દોષથી ગ્રસ્ત અન્તઃકરણવાળા દુર્જન પ્રતિવાદી સાથે ચર્ચા કરવામાં જો વાદીનો વિજય થાય તો પ્રતિવાદી અત્યન્ત અભિમાની હોવાથી આપઘાત કરીને મરી જાય અથવા પાગલ થઈ જાય અથવા વાદી સાથે દઢ વૈર બાંધે અથવા દીર્ઘ કાળ સુધી પરાજયનિમિત્તે કરેલા સંકલેશથી સંસારમાં પરિભ્રમણ કરે. આ રીતે પ્રતિવાદીને નુકશાન થાય. અથવા તો પ્રતિવાદી તરફથી વાદીને ભયંકર નુકશાન થાય. જેમ કે અતિક્રોધી પ્રતિવાદી પરાભવના લીધે સાધુનું ખૂન કરે, કરાવે અથવા રાજસત્તા વગેરેના માધ્યમથી તે-તે રાજ્યમાંથી જિનશાસનનો ઉચ્છેદ વગેરે કરાવે. આ રીતે હારેલા દુષ્ટ પ્રતિવાદી તરફથી જૈનને = વાદીને ઘણું નુકશાન થવાની શક્યતા રહે. તેમ જ १. हस्तादर्श 'विजयेन' इत्यशुद्धः पाठः । २. मुद्रितप्रतौ 'वा!' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
• वादानर्हस्वरूपप्रकाशनम् •
५४३
= अन्या
साध्व-तिपातन-शासनोच्छेदादिरूपो वा । पराजये च सति लघुत्वं वा “जितो जैनः । अतोऽसारं जैनशासनं” इत्येवमवर्णवादलक्षणं भवति, स शुष्कवादो गलतालुशोषमात्रफलत्वात् कीर्तितः ।। २ ।। छल-जातिप्रधानोक्तिर्दुःस्थितेनाऽर्थिना सह । विवादोऽत्रापि विजयाऽलाभो वा विघ्नकारिता । । ३ । । छलेति । दुःस्थितेन दरिद्रेण अर्थिना = लाभ- 'ख्यात्यादिप्रयोजनिना सह छलं द्विधाप्येष तत्त्वतोऽनर्थवर्धनः ।। ← (अ.प्र. १२ / ३ ) इति । तद्वृत्तिस्तु विजये अभिभवे तपस्विना कृते सति, अस्य = अत्यन्तमानादिदोषयुक्तस्य प्रतिवादिनः, अतिपतनमतिपातो = मरणम्, स एव आदिर्यस्य चित्तनाशादिदोषवृन्दस्य तत् ' अतिपातादि' भवतीति गम्यते । स हि विजितो मानाद् म्रियेत चित्तनाश-वैरानुबन्धाऽशुभकर्मबन्ध-संसारपरिभ्रमणादिकं वाऽऽप्नुयात् । अथवा साधोरेव वैरानुबन्धात् सामर्थ्ये सत्यतिपातं शासनोच्छेदादि वा कुर्यादिति भावना । तथा लाघवं माहात्म्यहानिः, भवतीति गम्यम् । कुतः ? इत्याह, तस्मात्प्रतिवादिनः सकाशात् पराजयः साधोरभिभवः = तत्पराजयस्तस्मात् । 'कस्य लाघवमि' त्याह- धर्मस्य जिनप्रवचनस्य, यतो 'वादे जितो जैनोऽतोऽसारं जैनशासनमित्यवर्णवादात् । इति अनन्तरोदितहेतोः, द्विधापि द्वाभ्यामपि प्रकाराभ्याम्, आस्तां पराजये विजयपराजयोरपीति भावः, तत्त्वतः परमार्थतो, न तु व्यवहारत एव संसारकारणत्वात् अनर्थवर्धनः • अपायवृद्धिकारी ← ( अ. १२ / ३ वृ.) इत्येवं वर्तते । तदुक्तं द्वात्रिंशिकाप्रकरणे सिद्धसेनदिवाकरैरपि
=
=
=
'छले'ति । दुःस्थितेन
यदि विजयते कथञ्चित्ततोऽपि परितोषभग्नमर्यादः । स्वगुणविकत्थनदूषिकः त्रीनपि लोकान् खलीकुरुते।। उत जीयते कथञ्चित् परिषत्प्रतिवादिनं स कोपान्धः । गलगर्जेनाऽऽक्रमन् वैलक्ष्यविनोदनं कुरुते || ← (सिद्ध. द्वा. ८/१५-१६) इति । ८ / २ ॥ अवसरसङ्गतिप्राप्तं विवादं निरूपयति दरिद्रेण मनोदुः स्थितेन वा જો વાદી જૈન હારી જાય તો જૈન લોકો જીતાઈ ગયા. માટે જિનશાસન અસાર છે' આ રીતે લોકોમાં વાદી-જૈનની લઘુતા-નિંદા થાય. આ રીતે હારે કે જીતે બન્ને રીતે નુકશાન જ જ્યાં થતું હોય તેવી ચર્ચાને શુષ્કવાદ કહેવાયેલ છે. કારણ કે તેમાં કોઈ તત્ત્વનિર્ણય વગેરે ફળ મળવાના બદલે માત્ર ગળુ-તાળવુ શોષાઈ જાય એટલું જ ફળ મળે છે. (૮/૨)
વિશેષાર્થ :- સ્કંદક રાજકુમારે પાપી પાલક સાથે રાજસભામાં કરેલી ચર્ચા શુષ્કવાદ તરીકે લઈ શકાય. ગોષ્ઠામાહિલ, જમાલી વગેરે જોડે થયેલી ચર્ચાઓ પણ પ્રસ્તુત શુષ્કવાદ રૂપે ગણવા યોગ્ય છે. (૮/૨) * વિવાદનું વિવેચન
હવે જેને કહેવાનો અવસ૨-પ્રસંગ ઉપસ્થિત થયેલ છે તે અવસરસંગતિપ્રાપ્ત વિવાદનું વિવેચન કરતા ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે –
ગાથાર્થ :- દરિદ્ર અને દુઃસ્થિત એવા પ્રતિવાદી સાથે છલ-જાતિપ્રધાન એવી ચર્ચા થાય તે વિવાદ કહેવાય. અહીં વિજય મળવાની શક્યતા નથી અથવા પ્રતિવાદીની કીર્તિ વગેરેમાં વિઘ્ન થાય છે.(૮/૩) ટીકાર્થ :- પ્રતિવાદી દરિદ્ર હોય તેમ જ દરિદ્ર હોવાના લીધે કે અન્ય કારણસર ધનનો લાભ,
=
=
=
१. हस्तादर्शे 'ख्यावा...' इत्यशुद्धः पाठः ।
=
=
=
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४४ • छलस्वरूपाऽऽवेदनम् •
द्वात्रिंशिका-८/३ भिप्रायेणोक्तस्य शब्दस्याऽभिप्रायान्तरेण दूषणं, जातिश्चासदुत्तरं, ताभ्यां प्रधानोक्तिः (=छलजातिसह । अर्थिना = लाभ-ख्यात्यादिप्रयोजनिना = सुवर्णरत्नादिप्राप्ति-प्रसिद्ध्याद्यर्थिना, उपलक्षणादनुदारचित्तेनेत्यपि गम्यम् । स च दुर्विदग्धो हि 'अम्बुनि मज्झन्त्यलाबूनि ग्रावाणः प्लवन्ते' इति न्यायेन प्रत्यक्षादिविरुद्धं वदन् निर्जितोऽपि सन्न लज्जते किन्तु महागलप्रमाणेनाऽऽरटन् जयमेवेच्छति । यथोक्तं बृहत्कल्पभाष्ये → न य निज्जितो वि लज्जइ, इच्छइ य जयं गलरवेण + (बृ.क.भा.३७०-पीठिका) इति। तदुक्तं श्रीहरिभद्रसूरिभिः अपि अष्टकप्रकरणे → लब्धि-ख्यात्यर्थिना तु स्याद्दःस्थितेनाऽमहात्मना । छलजातिप्रधानो यः, स विवाद इति स्मृतः ।। 6 (अ.प्र.१२/४) तद्वृत्तिस्तु → लब्धिः = सुवर्णादीनां लाभः, ख्यातिश्च = प्रसिद्धिः, ताभ्यामर्थः = प्रयोजनं यस्यास्ति स तथा तेन, तुशब्द: ‘पुनः' शब्दार्थः, स चाऽऽद्यवाद-विवादयोर्विशेषद्योतकः, स्यात् = भवेत्, यो वाद इति सम्बन्धः, दुःस्थितेन = दरिद्रेण मनोदुःस्थितेन वा, अमहात्मना = अनुदारचित्तेन, एवंविधस्य हि पराजये विषाद-वृत्तिच्छेदादिदोषप्रसङ्गेन साधोः परलोकबाधेति कृत्वा वादस्य विरुद्धता स्यात् । अत एव कारणाद् विशेषितोऽसाविति, इह च सह वादिनेति गम्यम्। छलजातिप्रधानो यः, तत्र छलं = वाक्छलादि, यथा नवकम्बलो देवदत्तः। जातयो = दूषणाभासाः, यथाऽनित्यः शब्दः, कृतकत्वात्, घटवदिति । अस्य हेतोः दूषणम् । तथाहि'यदि घटगतं कृतकत्वं हेतुः तदा तच्छब्देनाऽसिद्धमित्यसिद्धो हेतुः, अथ शब्दगतं तदा तदनित्यत्वेन व्याप्तं न सिद्धमित्यसाधारणाऽनैकान्तिको हेतुरि'ति, तत्प्रधानो यः स तथा, स = एवंविधो वादः, विवाद इति स्मृतः = एवमभिहित 6 (अ.प्र.१२/४ वृत्ति) इति ।
छलं = अन्याऽभिप्रायेणोक्तस्य शब्दस्य अभिप्रायान्तरेण = वक्तृतात्पर्यभिन्नतात्पर्येण दूषणम्। यथा नवीनकम्बलाऽभिप्रायेण 'नवकम्बलोऽयं देवदत्तः' इत्युक्ते सति 'कुतोऽस्य नव कम्बलाः ? एक एव कम्बल' इत्येवं सङ्ख्याभिप्रायेण दूषणं छलमुच्यते । ‘परस्य वदतोऽर्थविकल्पोपपादनेन वचनविघातः छलमि'ति परे । अन्ये तु 'विपरीताऽर्थकल्पनोपपत्त्या वचनविघातः छलमिति वदन्ति । 'शब्दवृत्तिव्यत्ययेन प्रतिषेधहेतुः छलमि'तीतरे । 'परोक्तस्याऽर्थान्तरं परिकल्प्य तद्दषणेन परोक्तभङ्ग' इत्यपि केचित् । 'वक्तृतात्पर्याऽविषयार्थकल्पनेन दूषणाऽभिधानं छलमिति कश्चित् । वाक्छलं, सामान्यच्छलं, उपचारच्छलमित्येवं छलत्रैविध्यमवगन्तव्यम् । प्रकृते → वचनविघातोऽर्थविकल्पोपपत्त्या छलम् (न्या.सू.१/५१), तत् त्रिविधं, वाक्छलं सामान्यच्छलमुपचारछलञ्च (न्या.सू.१/५२), अविशेषाभिहितेऽर्थे वक्तुरभिप्रायाद
र्थान्तरकल्पना = वाक्छलम् (न्या.सू.१/५३) सम्भवतोऽर्थस्यातिसामान्ययोगादसम्भूताऽर्थकल्पना = सामान्यच्छलम् (न्या.सू.१/५४), धर्मविकल्पनिर्देशेऽर्थसद्भावप्रतिषेध उपचारच्छलम् + (न्या.सू.१/५५) इति न्यायसूत्राणि स्मर्तव्यानि ।
जातिश्च असदुत्तरं = दूषणाभासेत्यर्थः। → साधर्म्य-वैधाभ्यां प्रत्यवस्थानं = जातिः - (न्या. પ્રસિદ્ધિ વગેરેનો ઈચ્છુક હોય તો તેવો પ્રતિવાદી પોતાનું પ્રયોજન સિદ્ધ કરવા માટે ચર્ચામાં છલ, જાતિ વગેરેનો અવાર-નવાર પ્રયોગ કરે તો તે ચર્ચા વિવાદ કહેવાય. એક અભિપ્રાયથી બોલાયેલ શબ્દનું અન્ય અભિપ્રાયથી અર્થઘટન કરીને સામેની વ્યક્તિના વચનમાં દૂષણ બતાવવું તે છલ કહેવાય. ખોટો
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
• जाति- जल्पस्वरूपविचारः •
=
प्रधानोक्तिः ) विवादो
विरुद्धो वादः ।
=
अत्रापि विवादेऽपि विजयाऽलाभः परस्याऽपि च्छल-जात्याद्युद्भावनपरत्वात्, वा अथवा विघ्नकारिता, अत्यन्ताऽप्रमादितया छलादिपरिहारेऽपि प्रतिवादिनोऽर्थिनः पराभूतस्य लाभख्यात्यादिविघातध्रौव्यात् । बाधते च पराऽपायनिमित्तता तपस्विनः परलोकसाधनमिति नाऽत्रोभयथाऽपि फलमिति भावः ||३||
सू.१/५९) इति न्यायसूत्रकारः । स्वव्याघातकमुत्तरं जातिरित्येके । स्वप्रतिबन्धकमुत्तरं जातिरित्यन्ये । सिद्धमपि दूषणाऽसमर्थमुत्तरं जातिरितीतरे । छलादिभिन्नदूषणाऽऽभासा जातिरित्यपि कश्चित् । साधर्म्यप्रत्यवस्थानादिभेदेन चतुर्विंशतिभेदभिन्ना जातिः नैयायिकमत इष्यते । तदुक्तं न्यायसूत्रे साधर्म्य वैधर्म्यात्कर्षाऽपकर्ष-वर्ण्याऽवर्ण्य-विकल्प-साध्य-प्राप्त्यप्राप्तिप्रसङ्ग-प्रतिदृष्टान्ताऽनुत्पत्ति-संशय-प्रकरण हेत्वर्थापत्त्यविशेषोपपत्त्युपलब्ध्यनुपलब्धि-नित्यानित्यकार्यसमाः ← ( न्या. सू. ५ / १ / १ ) इति । न्यायकन्दलिकाकारस्तु → सम्यग्हेतौ हेत्वाभासे वा प्रयुक्ते झटिति तद्दोषतत्त्वाऽप्रतिभासे तु प्रतिबिम्बनप्रायं किमपि प्रत्यव - स्थानं जातिरित्युच्यते ← ( न्या. कं.) इत्याह ।
श्रीहेमचन्द्रसूरयस्तु प्रमाणमीमांसायां अभूतदोषोद्भावनानि दूषणाभासा जात्युत्तराणि ← (प्र.मी. २/१/२९) इत्थं तल्लक्षणं निष्टङ्कितवन्तः । छल- जात्योरुपलक्षणतया निग्रहस्थानमपि ग्राह्यम् । तल्लक्षणं तु न्यायसूत्रे विप्रतिपत्तिरप्रतिपत्तिश्च निग्रहस्थानम् ← ( न्या. सू. १ / २ / ६० ) इति । छलादिमयोऽयं विवादो नैयायिकैः जल्पशब्देनाऽभिधीयते । तदुक्तं न्यायसूत्रे यथोक्तोपपन्नच्छल-जाति-निग्रहस्थान
साधनोपालम्भः = जल्पः ← (न्या.सू.१/२/३) इति ।
=
अस्माकमपि विवादस्य जल्पशब्दवाच्यता सम्मतैव । तदुक्तं निशीथचूर्णी परिगृह्य सिद्धान्तं प्रमाणं च छल-जाति-निग्रहस्थानपरं भाषणं यत्र (सः) जल्पः ← (नि.भा.२१३० चू. उद्दे. ५ ) इति । जल्प एव प्रतिपक्षस्थापनाहीनत्वे वितण्डोच्यते नैयायिकैः । तदुक्तं न्यायसूत्रेस प्रतिपक्षस्थापनाहीनः वितण्डा ← (न्या.सू.१/२/४ ) इति । स = जल्पः । स्वमते विवादस्य वितण्डोपलक्षकत्वं विज्ञेयम् यद्वा वितण्डाय विवादेऽन्तर्भावोऽवसेयः । जयन्तभट्टमते चार्वाकवार्ता वितण्डावादरूपाऽवसेया । तदुक्तं न्यायमञ्जर्यं न हि लोकायते किञ्चित् कर्तव्यमुपदिश्यते । वैतण्डिककथैवाऽसौ न पुनः कश्चिदागमः ।। ← (न्या.मं.प्रमाणप्रक. पृष्ठ - १४६ ) । शीलाकाचार्यमते शुष्कवाद-विवादयोरैक्यम्। तदुक्तं सूत्रकृताङ्गावृत्तौ → विरुद्धवादं = विवादं शुष्कवादमित्यर्थः ← (सू.कृ. १/९/१६ वृ.) इति । विजयो दुर्लभः । तदुक्तं अष्टक
વિપરીતવાદ કહેવાય.
विवादेऽपि, अपिना शुष्कवादसमुच्चयः कृतः, विजयाऽलाभः જવાબ આપવો તે જાતિ કહેવાય. આ છલ-જાતિમય ચર્ચા વિવાદ છલ-કપટના વારંવાર પ્રયોગ પ્રતિવાદી કરતો હોવાથી અહીં વાદીને વિજય મળવાની શક્યતા લગભગ રહેતી નથી. કદાચ વાદી અત્યન્ત સાવધાની રાખીને છળ વગેરેનું નિરાકરણ કરીને વિજય મેળવે તો પણ પ્રતિવાદી ધન વગેરેનો અર્થી હોવાથી ચર્ચામાં હારી જાય તો ધનપ્રાપ્તિ, પ્રસિદ્ધિ વગેરેમાં તેને અવશ્ય અંતરાય થાય છે. બીજાને નુકશાનીમાં નિમિત્ત બનવું એ પણ ધર્માત્માને પોતાને જ પરલોકની સાધનામાં નડતરરૂપ થાય છે. માટે તેમાં વિજય મળે તો પણ આપણને વાદીને જ નુકસાન અને પરાજય મળે તો જિનશાસનની હિલનારૂપ નુકશાન- આમ વિવાદમાં પણ બન્ને રૂપે નુકસાન જ છે.(૮/૩)
,
=
=
—-
५४५
=
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
• विवादे विजयदौर्लभ्यम् •
द्वात्रिंशिका-८/४
ज्ञातस्वशास्त्रतत्त्वेन' मध्यस्थेनाऽघभीरुणा । कथाबन्धस्तत्त्वधिया धर्मवादः प्रकीर्तितः । । ४ ।।
=
=
ज्ञातेति । ज्ञातं स्वशास्त्रस्य अभ्युपगतदर्शनस्य तत्त्वं येन ( तेन = ज्ञातस्वशास्त्रतत्त्वेन), प्रकरणे → विजयो ह्यत्र सन्नीत्या, दुर्लभस्तत्त्ववादिनः । । तद्भावेऽप्यन्तरायादि- दोषोऽदृष्टविघातकृत्।। ← (अ.प्र. १२ / ५ ) इति । तद्वृत्तिः विजयः प्रतिवाद्यभिभवद्वारेण जयः, हि यस्मात्, अत्र : छलादिप्रधाने विवादे, सन्नीत्या = शोभनेन न्यायेन, यतस्तत्र सन्नीत्युद्ग्राहणपरस्यापि छलाऽपशब्दादिना निग्रहस्थानाऽवाप्तिः स्यात्, दुर्लभः, न सुलभः । ' कस्ये 'त्याह, तत्त्ववादिनः = वस्तुतत्त्ववदनशीलस्य साधोः। अथाऽत्यन्ताऽप्रमादितया छलादिपरिहारतो विजयस्य लाभो भवति, तत्रापि दोषमाह, तद्भावेऽपि आस्तां विजयाभावे दोषस्तद्भावेऽपि = परनिराकरणेऽपि (हि) अन्तरायः प्रतिवादिनो लाभख्यात्यादिविघात आदिर्यस्य शोकप्रद्वेषादे: स तथा स चासौ दोषश्च इति 'अन्तरायादिदोषः', सम्भवतीति गम्यते । स हि पराजितो राजादिभ्यो न किञ्चिल्लभते, लब्धञ्चास्य हियते । किंविधो दोषः ? इत्याह दृष्टविघातकृत् परलोकव्याहतिकारी ← ( अ. १२ / ५ वृ.) इति । ततश्च विवादकरणे स्वस्य समयशक्ति-यशः- कीर्त्तिप्रभृतिभिः कृशत्वमेव स्यात् ।
अ
सम्मतञ्चेदं सौगतानामपि । तदुक्तं जातके सूत्रपिटकान्तर्गते
५४६
=
=
=
=
-
विवादेन किसा होन्ति ←
( जा. ७ / ४०० / ३७ ) इति यथातन्त्रमनुयोज्य सर्वदा सर्वत्र विवादः त्याज्य एव उत्सर्गतः स्व-परश्रेयः कामिभिरित्याशयः । एतेन न म्लेच्छ - मूर्ख- पतितैः क्रूरैः सन्तापवेदिभिः । दुर्जनैरवलिप्तैश्च क्षुद्रैः सह न संवदेत् ।। ← (शिवो.७/८५) इति शिवोपनिषद्वचनमपि व्याख्यातम् । उभयथाऽपि = विजये पराजये पराजये च ||८ / ३॥
अवसरसङ्गतं धर्मवादं निरूपयति - 'ज्ञाते 'ति । प्रकृतोपयोगि अष्टकवचनमेवं ज्ञेयम् → परलोक
-
વિશેષાર્થ :- ‘તમાચો સહન કર્યો' એવા અભિપ્રાયથી ‘તેણે તમાચો ખાધો' આમ બોલવામાં આવે ત્યારે ‘રોટલી-દાળ-ભાત તેણે ખાધા છે. તમાચો ક્યાં ખાધો છે ?' આ રીતે અન્ય અભિપ્રાયથી સામેની વ્યક્તિની વાત તોડી પાડવી તે છલ કહેવાય. તથા જાતિ એટલે ખોટો જવાબ-વાહિયાત દલીલ. જેમ કે ‘આ માણસ દયાળુ છે, કારણ કે તે બીજાના દુઃખને દૂર કરવા સતત પ્રયત્નશીલ રહે છે' આમ કોઈક કહે ત્યારે તેનું ખંડન કરવા કોઈ સચોટ સત્ય યુક્તિ ન મળવાથી પ્રતિવાદી એમ કહે કે ‘બીજાના દુઃખને દૂર કરવા પ્રયત્નશીલ રહેતો હોવાથી તે દયાળુ હોય તો પરદુઃખને દૂર કરનારા ઈસાઈધર્મના અનુયાયીની જેમ તે વટાળવૃત્તિવાળો નાસ્તિક પણ હોવો જોઈએ.' આ રીતે જે ખોટી દલીલ કરવામાં આવે તે જાતિ કહેવાય. બાકીની વાત તો ટીકાર્થમાં સ્પષ્ટ જ છે. (૮/૩)
જેને કહેવાનો અવસર છે તે ધર્મવાદનું નિરૂપણ કરતા ગ્રન્થકારશ્રી જણાવે છે કે ♦ ધર્મવાદનું નિરૂપણ ૢ
ગાથાર્થ :- જેણે પોતાના શાસ્ત્રોના તત્ત્વને સમજેલ હોય, જે મધ્યસ્થ તથા પાપભીરુ હોય તેવા પ્રતિવાદી સાથે તત્ત્વબુદ્ધિથી જે કથા = ચર્ચા કરવામાં આવે તે ધર્મવાદ કહેવાયેલ છે. (૮/૪) ટીકાર્થ :- ધર્મવાદના પ્રતિવાદીના ત્રણ વિશેષણ અહીં જણાવેલ છે. (૧) પ્રતિવાદી પોતાના સ્વીકૃત १. हस्तादर्शे 'तत्त्वेनाऽम...' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
• मध्यस्थस्वरूपप्रकाशनम् .
५४७ एवम्भूतो हि स्वदर्शनं दूषितमदूषितं वा जानीते । मध्यस्थेन = आत्यन्तिकस्वदर्शनाऽनुरागपरदर्शनद्वेषरहितेन, एवम्भूतस्य हि सुप्रतिपादं तत्त्वं भवति । तथा अघभीरुणा = पातकभयशीलेन, एवम्भूतो ह्यसमञ्जसवक्ता न भवतीति, सहेति गम्यते, तत्त्वधिया = तत्त्वबुद्ध्या यः कथाबन्धः स धर्मवादो = धर्मप्रधानो वादः प्रकीर्तितः ।।४।। प्रधानेन, मध्यस्थेन तु धीमता ।। स्वशास्त्रज्ञाततत्त्वेन, धर्मवाद उदाहृतः ।। ( (अ.प्र.१२/६) इति । तवृत्तिः → परलोको जन्मान्तरं स प्रधानो नोपसर्जनभूतो यस्य स परलोकप्रधानस्तेन, स हि परलोकभयादसमञ्जसस्य वक्ता कर्ता च न भवति, मध्यस्थेन = आत्यन्तिकस्वदर्शनाऽनुराग-परदर्शनद्वेषरहितेन, एवंविधो हि सुखप्रतिपाद्यो भवति, तुशब्दः पुनःशब्दार्थः, धीमता = बुद्धिमता, एवंविधो हि गुण-दोषज्ञो भवति, तथा स्वशास्त्रस्य = अभ्युपगतदर्शनस्य ज्ञातं = अवगतं तत्त्वं = परमार्थो येन स तथा तेन, एवम्भूतो हि स्वदर्शनं दूषितमदूषितं वा जानातीति सह प्रतिवादिनेति गम्यते, यो वादः स धर्मवाद उदाहृतः = कथितस्तत्त्ववेदिभिः - (अ.१२/६ वृ.) इति ज्ञेया ।
आत्यन्तिकेति। आत्यन्तिकत्वञ्च प्रमाणप्रतिपाद्यपदार्थाऽप्रतिपत्तिप्रयोजकत्वादिलक्षणं ग्राह्यम् । तेन प्रतिवादिनः प्रज्ञापनीयत्वे सति स्वदर्शनरागसत्त्वेऽपि न कापि क्षतिः । परमभावकारणीभूततात्त्विकमध्यस्थस्वरूपप्रतिपादनपरा → जो णवि वट्टइ रागे णवि दोसे दोण्ह मज्झयारंमि । सो होइ उ मज्झत्थो सेसा सव्वे अमज्झत्था ।। (आ.नि.८०३) इति आवश्यकनियुक्तिगाथाऽप्यत्रानुसन्धेया। अत्यन्तरागादिग्रस्तस्य तु यथावस्थिततत्त्वप्रतिपत्तिरेव न सम्भवति । सम्मतञ्चेदं बौद्धानामपि । यथोक्तं दीघनिकाये → रागरत्ता न दक्खंति तमोखंधेन आवुटा - (दी.नि. २/१/६) इति। स्वयमपि च मैत्रीभावमादाय मध्यस्थतया वाद: कार्यः। एतेन → मित्रस्य चक्षुषा समीक्षामहे - (य.वे.३६/१८) इति यजुर्वेदवचनमपि व्याख्यातम् । अघभीरुणेति । एवंविधो हि पराजयसम्भावनायामपि छलजात्यादिप्रयोक्ता न भवति, न वा मारणोच्चाटनादिकारको भवति । तत्त्वबुद्ध्या = सद्भूताऽर्थान्वेषणप्रवणमत्या । यथोक्तं निशीथचूर्णौ → मतमभ्युपगम्य पञ्चावयवेन त्र्यवयवेन वा पक्ष-प्रतिपक्षपरिग्रहात् छल-जातिविरहितो भूतार्थान्वेषणपरो वादः - (नि.भा.२१३० चूर्णि) इति । वादश्च सभायां जायते । ધર્મસંબંધી શાસ્ત્રના તત્ત્વનો જાણકાર હોવો જોઈએ. કારણકે આવી વ્યક્તિ જ પોતે બોલેલા અથવા વાદીએ બોલેલા વચનથી પોતાના ધર્મના સિદ્ધાન્ત દૂષિત થાય છે કે નહિ ? તે સ્પષ્ટ રીતે જાણી શકે છે. (૨) પ્રતિવાદી મધ્યસ્થ હોવો જોઈએ. એટલે કે પોતાના ધર્મનો આંધળો રાગ કે બીજાના ધર્મ વિશે આંધળો દ્વેષ ન હોવો જોઈએ. આવું હોય તો જ તેને તત્ત્વનું પ્રતિપાદન સરળ બને. (બાકી તો દૃષ્ટિરાગ-દષ્ટિવૈષના લીધે સત્ય તત્ત્વનો પણ તે સ્વીકાર ન કરી શકે.) (૩) તથા પ્રતિવાદી પાપભીરુ. હોવો જોઈએ. કારણ કે આવો પ્રતિવાદી આડેધડ ગમે તેમ બોલતો નથી. આવા પ્રતિવાદીની સાથે વાદ-ચર્ચા કરવામાં આવે તે ધર્મવાદ કહેવાયેલ છે. (૮૪)
વિશેષાર્થ :- પ્રતિવાદીમાં સામાન્યથી પોતાના ધર્મનો રાગ તો હોય જ છે. પરંતુ તે રાગ આંધળો ન જોઈએ, દષ્ટિરાગ સ્વરૂપ ન બનવો જોઈએ. આવું હોય તો સાચું સમજાવનાર કોઈ મળી જાય ત્યારે १. हस्तादर्श 'प्रतिपदं' इति पाठः ।
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४८
• सभालक्षणोपदर्शनम् .
द्वात्रिंशिका-८/५ वादिनो धर्मबोधादि 'विजयेऽस्य महत्फलम् । आत्मनो मोहनाशश्च प्रकटस्तत्पराजये ।।५।।
वादिन इति। वादिनो विजये सति, अस्य = प्रागुक्तविशेषणविशिष्टस्य प्रतिवादिनो धर्मः= श्रुत-चारित्रलक्षणस्तस्य बोधः = प्रतिपत्तिस्तदादि (=धर्मबोधादि)। आदिनाऽद्वेष-पक्षपातवर्णवादादिग्रहः तल्लक्षणं च संयुक्तनिकाये ब्राह्मणसंयुक्ते उपासकवर्गे → नेसा सभा यत्थ न सन्ति सन्तो, सन्तो न ते ये न वदन्ति धम्मं । रागञ्च दोसञ्च पहाय मोहं धम्मं वदन्ता च भवन्ति सन्तो ।। 6 (सं.नि.१।१७।२।११।२०८, पृष्ठ २१४) इत्येवमुक्तम् । महाभारते नारदस्मृतौ च → न सा सभा यत्र न सन्ति वृद्धा, वृद्धा न ते ये न वदन्ति धर्मम् । नासौ धर्मो यत्र न सत्यमस्ति, न तत्सत्यं यच्छलेनाऽनुविद्धम् ।। (म.भा.सभापर्व-६७/५३, उद्योगपर्व. ३५/५८, ना.स्मृ.व्यवहारपद-३/१८) इत्येवमावेदितम् । बृहत्पराशरस्मृतौ च → न सा सभा यत्र न सन्ति वृद्धा, वृद्धा न ते ये न वदन्ति धर्मम् । धर्मो वृथा यत्र न सत्यमस्ति, सत्यं न तद् यन्न हृदाऽनुविद्धम् ।। (बृ.परा.स्मृ.८/ ७३) इत्येवमुपदर्शितमिति यथागममत्र योज्यं वादसभास्वरूपवेदिभिः ।।८/४।।
धर्मवादफलमावेदयति - ‘वादिन' इति । धर्मः = श्रुत-चारित्रलक्षणः, → दुविहो अ होइ धम्मो सुयधम्मो खलु चारित्तधम्मो य - (नि.भा.३२९) इति निशीथभाष्यवचनात्, → दुविहो लोगुत्तरिओ सुअधम्मो खलु चरित्तधम्मो य ( (द.नि.४३) इति दशवैकालिकनियुक्तिवचनाच्च । प्रतिपत्तिः = मीमांसोत्तरभाविनी 'इदमित्थमेवेति निश्चयाकारा सुपरिशुद्धा परिच्छित्तिः श्रुत-चारित्रधर्मगोचरैव । आदिना अद्वेष-पक्षपात-वर्णवादादिग्रहः = श्रुतचारित्रगोचराऽप्रीतिपरिहार-तत्पूर्वकरुचिविशेष-तत्पूर्वकश्लाघादिपरिग्रहः । प्रत्यन्तरे च 'अवर्णवादादी'त्यशुद्धः पाठः । प्रकृतसंवादि अष्टकवचनं इत्थं → विजयेऽस्य फलं धर्मप्रतिपत्त्याद्यनिन्दितम् । आत्मनो मोहनाशश्च, नियमात्तत्पराजयात् ।। (अष्टक. १२/७) इति । યુક્તિસંગત પ્રામાણિક પદાર્થનો સ્વીકાર કરવામાં તેને ખચકાટ ન થાય. તેમજ વાદી સંગત પ્રમાણસિદ્ધ પદાર્થનું આડેધડ ખંડન કરવાનું તેને મન ન થાય. આમ ધર્મરાગ પણ અપ્રામાણિક વાતને છોડવામાં તથા પ્રામાણિક પદાર્થને અંગીકાર કરવામાં નડતર રૂપ ન બનવો જોઈએ- એવું અહીં સૂચિત થાય છે. આવું ન હોય તો જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્ય પણ આવી ન શકે. આ વાત પણ ખ્યાલમાં રાખવી. વળી, પ્રતિવાદી પાપભીરુ હોય તો હારવાની શક્યતા જણાય ત્યારે છળકપટ વગેરે ન કરે, ભાગી ન જાય અથવા વાદીને મૂઠ મારવી વગેરે અધમ કૃત્યો ન કરે. માટે પ્રતિવાદીનું ત્રીજું વિશેષણ પ્રથમ બન્ને વિશેષણની જેમ અગત્યનું છે. ધર્મવાદનું ફળ બતાવતા ગ્રન્થકારશ્રી જણાવે છે કે –
હ ધર્મવાદ ફળવિચારણા છે. ગાથાર્થ :- ધર્મવાદમાં વાદીનો વિજય થાય તો પ્રતિવાદીને ધર્મપ્રાપ્તિ વગેરે મહાન ફળ પ્રાપ્ત થાય. તથા વાદીનો પરાજય થાય તો વાદીનું તત્ત્વવિષયક અજ્ઞાન નાશ પામે છે.- આ વાત પ્રગટ જ છે. (૮૫)
ટીકાર્થ:- પૂર્વોક્ત ૩ વિશેષણથી યુક્ત એવા પ્રતિવાદી સાથે ધર્મવાદ કરવામાં વાદી જો વિજયને મેળવે તો પ્રતિવાદી મધ્યસ્થ હોવાથી વાદીમાન્ય યુક્તિસંગત વાતનો સ્વીકાર કરે છે અને અમલમાં મૂકે તેવું પણ બને. યુક્તિસંગત પદાર્થનો સ્વીકાર કરવાથી પ્રતિવાદીને શ્રતધર્મની પ્રાપ્તિ થાય તથા તે વાતને અમલમાં
१. हस्तादर्श 'विनये' इत्यशुद्धः पाठः । २. मुद्रितप्रतौ 'पक्षपातावर्ण' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
• ज्ञानगर्वेण वादकरणे कर्मबन्धः .
५४९ महत् = उत्कृष्टं फलं भवति, ततः = प्रतिवादिनः सकाशात् पराजये ( तत्पराजये) चात्मनोऽधिकृतसाधोः मोहस्याऽतत्त्वादौ तत्त्वाद्यध्यवसायलक्षणस्य नाशश्च (=मोहनाशश्च) प्रकट इत्युभयथापि फलवानयमिति भावः ।।५।। अयमेव विधेयस्तत्तत्त्वज्ञेन तपस्विना । देशाद्यपेक्षयाऽन्योऽपि विज्ञाय गुरु-लाघवम् ॥६॥
अयमेवेति । तत् = तस्मात् तत्त्वज्ञेन तपस्विना, अयमेव = धर्मवाद एव विधेयः । तवृत्तिस्तु → विजये = सन्न्यायेनाभिभवे सति, अस्य = परलोकप्रधानत्वादिविशेषणस्य प्रतिवादिनः, फलं = अर्थसिद्धिः, धर्मो = जिनोक्तश्रुत-चारित्रलक्षणस्तस्य प्रतिपत्तिरभ्युपगमः स आदिर्यस्याद्वेष-पक्ष'पातवर्णवादादेः तत् धर्मप्रतिपत्त्यादि, अनिन्दितम् = अनवद्यम्, फलविशेषणं क्रियाविशेषणं चेदं, भवतीति चेह गम्यते । अथ प्रतिवादिनः सकाशादात्मनः पराजयो भवति तत्राह- आत्मनः = साधोरधिकृतवादिनः, मोहनाशः = अतत्त्वादौ तत्त्वाद्यध्यवसायलक्षणबोधहानिः, चशब्दः समुच्चयार्थः, नियमात्= अवश्यम्भावेन, कुत इत्याह, तेन तस्माद्वा पराजयोऽभिभवः तत्पराजयस्तस्मात् + (अ.१२/७ वृ.) इति । आत्मनो गर्वविरहे मोहनाशः, अन्यथा तु कर्मबन्ध एव । तदुक्तं धर्मसङ्ग्रहण्यां श्रीहरिभद्रसूरिभिः → अन्नेण अन्नहा देसियम्मि भावम्मि नाणगव्वेण । कुणइ विवादं कलुसियचित्तो तत्तो य से बंधो ।। 6 (धर्मसं.५००) इति । उभयथाऽपि = विजये पराजये च ।।८/५।।
ननु तर्हि किं धर्मवाद एव कर्तव्यः ? अन्यौ तु वादौ न कर्तव्यावेव ? इत्याशङ्कायां यद्विधेयं तदुपदिशन्नाह - ‘अयमिति । तस्मात् = विजय-पराजययोधर्मवादस्य सफलत्वात् तत्त्वज्ञेन तपस्विना समं धर्मवाद एव विधेयः । एवकारेणाऽऽद्यद्वयवादव्यवच्छेदोऽकारि, तयोः ‘अशक्तोऽहं गृहारम्भे शक्तोऽहं મૂકવાનો ઉત્સાહ જાગે તો દેશવિરતિ કે સર્વવિરતિ સ્વરૂપ ચારિત્રધર્મની પ્રાપ્તિ થાય. આ મહાન ફળ છે. કદાચ પ્રતિવાદી શ્રુત-ચારિત્રધર્મ ન પણ પામે તો ય ક્યારેય જિનશાસનનો દ્વેષ ન કરે, જિનશાસનના સ્યાદ્વાદકર્મવાદ વગેરે સિદ્ધાન્તનો પક્ષપાત-અનુરાગ કરે, જૈનસિદ્ધાન્ત વગેરેની પ્રશંસા પણ કરે. આ પણ નાનું સૂનું ફળ નથી. તથા જો પ્રતિવાદી દ્વારા પોતાનો પરાજય થાય તો અતત્ત્વમાં તત્ત્વની બુદ્ધિ સ્વરૂપ અજ્ઞાનનો સ્પષ્ટપણે ઉચ્છેદ થાય છે. આમ ધર્મવાદમાં વાદીનો જય થાય કે પરાજય- બન્નેમાં લાભ જ થાય છે. (૮૫)
વિશેષાર્થ :- ધર્મવાદના પ્રતાપે વૃદ્ધવાદીદેવસૂરિજી દ્વારા સિદ્ધસેન બ્રાહ્મણનો રાજસભામાં પરાજય થતાં શ્રીસિદ્ધસેનદિવાકરસૂરિજી મહારાજની જિનશાસનને પ્રાપ્તિ થઈ. કટ્ટર જિનશાસનકી ધનપાલ બ્રાહ્મણની શોભનમુનિ સાથેની ચર્ચા ધર્મવાદરૂપે પરિણમતાં જિનશાસનને શ્રાદ્ધવર્ય ધનપાલ મહાકવિ પ્રાપ્ત થયા. ધર્મવાદના પ્રભાવે જ ગૌતમસ્વામી વગેરે ૧૧ ગણધરનો લાભ થયો અને ચરમતીર્થાધિપતિના શાસનની સ્થાપના થઈ. ધર્મવાદના આવા અનેક લાભો પ્રસિદ્ધ જ છે. (૮૫).
ગાથાર્થઃ- આમ ધર્મવાદ લાભકારી હોવાના કારણે તત્ત્વવેત્તા તપસ્વીએ આ ધર્મવાદ જ કરવો જોઈએ. તથા દેશ-કાળ વગેરેની અપેક્ષાએ લાભ-નુકશાનને વિચારીને અન્ય પ્રકારનો વાદ પણ કરી શકાય છે. (૮૬)
ટીકાર્થ :- હાર-જીત બન્નેમાં ધર્મવાદ લાભકારી હોવાથી તત્ત્વવેત્તા તપસ્વી મહાત્માએ આ ધર્મવાદ જ કરવો જોઈએ. આ ઉત્સર્ગમાર્ગ છે. १. मुद्रितप्रतौ अष्टकवृत्तौ अपि ‘पक्षपाताऽवर्णवा...' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५०
• वादोपयोगिसम्पत्प्रकाशनम् •
द्वात्रिंशिका-८/६
गृहभञ्जने' इति न्यायेन प्रवृत्तत्वात् । तदुक्तं ज्ञानसारे अपि
श्रेयः सर्वनयज्ञानां विपुलं धर्म
वादतः। शुष्कवादाद् विवादाच्च परेषां तु विपर्ययः ।। ← ( ज्ञा. सा. ३२ / ५ ) इति । अन्येषामपि सम्मतमिदम् । तदुक्तं मनुस्मृती शुष्कवैरं विवादं च न कुर्यात् केनचित् सह ← (मनु. ४ / १३९) इति । वैर-वैश्वानर-व्याधि-वाद-व्यसनलक्षणाः महानर्थाय जायन्ते वकाराः पञ्च वर्धिता ।। ← (पार्श्व.च./द्वि.सर्ग. पृष्ठ-४३) इति पार्श्वनाथचरित्रे उदयवीरगणिवचनमपि वादपदेन शुष्कवाद-विवादयोरनर्थकारितामावेदयतीत्यवधेयम् ।
यद्यपि व्यवहारसूत्रभाष्ये → अत्थवतिणा निवतिणा पक्खवता बलवया पयंडेणं । गुरुणा णीएण तवसिणा य सह वज्जए वादं ।। ← (व्य. भा. भाग ३ - उ. १ गा. ९० पृ.७६ ) इत्युक्त्या तपस्विना सह वादो व्यवच्छिन्नस्तथापि प्रकृते तपस्विपदेन प्रतिवादी न ग्राह्योऽपि तु वाद्येव । व्यवहारभाष्यनिषिद्धस्तु तपस्वी प्रतिवादिरूपेण बोध्यः । प्रकृते तपस्विपदोपादानाद्धि तस्य सार्वत्रिक - सार्वदिकोचितप्रवृत्तिशालितया योग्यत्वेन धर्मवादाधिकारित्वमुपदर्शितमिति न कश्चिद् विरोधः । एवमेवाऽतिदुर्बलेनाज्ञेनाऽपि साकं वादो न समारभ्यः, तस्य पराजयेऽपि । न हि हरिणशावको भवति प्रतिपक्षः तरक्षोः' इति न्यायेन स्वयशोहानिसम्भवात् ।
व्यक्ताऽक्षरा वाग्, शरीरलाघवं, अपूर्वप्रेक्षा, शारीरं बलं, धारणा, तेजस्विता, सत्त्वञ्च वादोपयोगीति तत्सम्पादनाय प्रयतितव्यम् । तदुक्तं व्यवहारभाष्ये वाया पुग्गललहुया, मेहा उज्जा य धारणाबलं च । तेजस्सिया य सत्तं वायामइयंमि संगामे ।। ← (व्य. भा. उ. १ / भाग-३- पृ. ८४-गा. १३१) इति । प्रतिवादी चाऽजुगुप्सितकर्मकारी, गुणगणसम्भावनीयः, विज्ञः, धर्मप्रतिज्ञः सत्यवादी शीलकुलाऽऽचारसमन्वितोऽन्वेषणीयः । तदुक्तं व्यवहारभाष्ये अज्जेण भव्वेण वियाणएण धम्मपतिष्णेण अलीयभीरुणा । सील-कुलायारसमन्निएण तेणं समं वायं समायरेज्जा ।। ← (व्य. भा. १ / ३ / ८७ ) इति । → पसत्थेसु निमित्तेसु पसत्थाणि समारभे । अप्पसत्थनिमित्तेसु सव्वकज्जाणि वज्जए ।। ← (ग.वि. ८२) इति गणिविद्याप्रकीर्णकवचनानुसारेण प्रशस्तनिमित्तग्रहणपूर्वं दर्शितस्वरूपेण प्रतिवादिना साकं धर्मवादो विधेयो बलाऽबलादिविवेकेनेत्यवधेयम् ।
सोऽपि मध्यस्थ-प्राज्ञसभापत्यादिषु सत्सूत्सर्गतः कार्यः, न त्वन्यथा । तदुक्तं श्रीहरिभद्रसूरिभिरेव धर्मसङ्ग्रहण्याम् वादो वि वादि-नरवइ - परिच्छगजणेसु निउणबुद्धिसु । मज्झत्थेसु विहिणा उस्सग्गेणं अन्नाओ ।। ← ( धर्मसं. ५१६ ) इति ।
ननु प्रकृत एवकारेण शुष्कवाद-विवादयोः निषेधे तु
१वादो २जप्प वितण्डा पइण्णगकहा य " णिच्छयकहा य । 'संजोगविहिविभत्ता कधपडिबंधे वि छट्ठाणा । । वादं जप्प-वितंडं सव्वेहिं वि कुणंति समणीवज्जेहिं ।।
← (नि.भा. २१२९/२१३०) इत्येवं निशीथभाष्यवचनविरोधोऽपरिहार्यः, तत्र षड्विधकथाप्रबन्धमध्यात् वाद-जल्प-वितण्डाकथानां कर्तव्यत्वोक्तेः । न चात्र तीर्थान्तरीयैः साकं वादद्वयकरणनिषेधः
ગાથાના ઉત્તરાર્ધમાં અપવાદને બતાવતા ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે ગામ-નગર-દેશ-રાજ્ય વગેરે
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
• निष्कारणवादकरणे प्रायश्चित्तम् •
अपवादमाह देशो
नगर-ग्रामजनपदादिः, आदिना काल - राज - सभ्य-प्रतिवाद्यादिग्रहः, तत्र तु स्वयुथ्यैः सह वाद- जल्पवितण्डावादकरणस्य विधानमित्यवच्छेदकभेदान्न कश्चिद्दोष इति वाच्यम्, 'सव्वेहि' पदेन तीर्थान्तरीयस्यापि ग्रहणात्, तदुक्तं निशीथचूर्णो तद्व्याख्याने 'असंभोतियातीहिं सव्वेहिं अण्णतित्थिएहिं वि समं करेति' ← (नि. २१३० चू.) इति । न च जल्पवितण्डयोर्धर्मवादरूपत्वादनुत्थानपराहतेयमाशङ्केति वक्तव्यम्, परपक्षनिराकरणपूर्वकं स्वपक्षस्थापनात्मकस्य विजिगीषुवचनस्य जल्परूपत्वात्, स्वपक्षस्थापनहीनत्वे सति परपक्षोक्तिमात्रखण्डनोद्देश्यकस्य विजिगीषुवचनस्य च वितण्डारूपत्वात् तयोधर्मवादेऽन्तर्भावाऽसम्भवात्। न हि विजिगीषायास्तत्र प्रवेशोऽभिमतः, मध्यस्थताभङ्गापत्तेरिति चेत् ? अत्रोच्यते प्रकृतग्रन्थे उत्सर्गतस्तत्त्वजिज्ञासया तत्त्वजिज्ञापयिषया वा धर्मवादस्य कर्तव्यतोपदर्शिता, निशीथभाष्यादौ त्वपवादतो वाद जल्पवितण्डानां कर्तव्यतावेदिता । निष्कारणं तु वादकरणमपि प्रतिषिद्धम्, तस्य रागाद्युत्पादकत्वात् । तदुक्तं आचाराङ्गचूर्णो राग-दोसकरो वादो ← ( आ. चू. १/७/१) इति । परेषामपि सम्मतमिदम् । अत एव अवधूतगीतायां केवलतत्त्वनिरञ्जनपूतो वादविवाद: कथमवधूतः ? ← (अव.गी.७ / २ ) इत्युक्तम् । प्रकृते → हेतुवादैर्विनाशिताः ← (सं.गी.५/२८) इति, → अतिवादाँस्तितिक्षेत ← (सं.गी. ८/४८) इति, अतिवादास्त्यजेत् तर्कान् पक्षं कञ्चन नाऽऽश्रयेत् ← (ना.परि.५/२१, सं.गी. १० / २४ ) इति च संन्यासगीतादिवचनमप्यवधेयम् । तदुक्तं नारदपरिव्राजकोपनिषदि मनुस्मृतौ रामगीतायामपि च अतिवादाँस्तितिक्षेत ← (ना. परि. ३/४२, मनु. ६/४७ रा.गी. १५/ ५६) इति । यथोक्तं महाभारते अतिवादं न प्रवदेन्न वादयेत् ← ( म.भा. उद्योग. ३६ / ११) इति । यत्तु महावीरगीतायां विधर्मिसर्वलोकानां स्पर्धायां मज्जनैः सदा । देश - कालानुयोगेन स्थातव्यं शक्तियुक्तिभिः ।। ← ( म.गी. १६ / २३) इत्युक्तं तत्त्वपवादाऽपेक्षयाऽवगन्तव्यम् । उत्सर्गाऽपवादाऽनुविद्धाऽनेकान्तवादमभिप्रेत्य पञ्चकल्पभाष्यचूर्णो संभोइओ संभोइएण समं निक्कारणं वादं करेइ पायच्छित्तं । एवं पासत्थाइसु वि । कारणे वि जइ न करेइ पायच्छित्तं विसंभोगो वा ← (पं.क.चू.गा. १५०२) इत्युक्तमिति दिक् ।
-
=
-
अत्रैव ग्रन्थकृद् अपवादमाह देशाद्यपेक्षयेति । देश: नगर-ग्राम-जनपदादिः कुतीर्थिकप्रचुरेतरस्वरूपः, कालो दुर्भिक्षेतरलक्षणः, राजादयो मध्यस्था विज्ञा इतरे वा ? प्रतिवादी वादयोग्यस्तदन्यो वा ? उपलक्षणात् आत्मा वादादिसमर्थोऽन्यो वा ? इत्यपि ज्ञेयम् । तदुक्तं पञ्चतन्त्रे → कः कालः कानि मित्राणि को देशः कौ व्ययाऽऽगमौ ? | कश्चाऽहं का च मे शक्तिः ? इति चिन्त्यं मुहुर्मुहुः ।। ← (पं.तं. १/कथा - ११/२७१) इति । एतेन नाऽदेश-काले किञ्चित् स्यात्, देशकालौ प्रतीक्षताम् ← ( म.भा. वनपर्व २८/३२) इति महाभारतवचनमपि व्याख्यातम् । प्रकृते कार्यमण्वपि काले तु कृतमेत्युपकारताम् । महानप्युपकारोऽपि रिक्ततामेत्यकालतः । । ← ( यो. वा. वैराग्यप्रकरण-७/२६) इति योगवासिष्ठवचनं देश-काल- प्रमाणज्ञस्तस्य सिद्धिरसंशयम् ← (च.सं. अध्यायક્ષેત્ર, તથા અનુકૂળ-પ્રતિકૂળ કાળ, રાજા, સભ્યો અને પ્રતિવાદી વગેરેની અપેક્ષાએ નુકસાન ઓછું થાય અને લાભ વધુ થાય તેમ જાણીને અન્ય શુષ્કવાદ-વિવાદ પણ વાદી કરી શકે છે.(૮/૬)
५५१
=
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५२
• गुरुलाघवपर्यालोचनेन वादः कार्यः • द्वात्रिंशिका-८/६ तदपेक्षया = तदाश्रयणेन (=देशाद्यपेक्षया) गुरुलाघवं = दोष-गुणयोरल्पबहुत्वं विज्ञाय अन्योऽपि 'वादः कार्यः ।।६।। ४/२०-पृष्ठ-१५३) इति चरकसंहितावचनं, → ज्ञात्वा देशं च कालं च वयः सामर्थ्यमेव च । कर्तव्योऽनुग्रहः सद्भिर्मुनिभिः परिकीर्तितः ।। (बृ.परा.८/९३) इति बृहत्पराशरस्मृतिवचनमप्यत्र न विस्मर्तव्यम् ।
तदुक्तं नेमिचन्द्राचार्येण प्रवचनसारोद्धारे गुरुगुणषट्त्रिंशिकोपदर्शनावसरे → सत्तीं पुरिसं खित्तं वत्थु नाउं पउंजए वायं 6 (प्र.सारो.५४४) इति । एतद्वृत्तौ सिद्धसेनसूरिभिः → शक्तिज्ञानं = ‘वादादिव्यापारकाले किममुं वावदूकं वादिनं जेतुं मम शक्तिरस्ति न वे'त्यात्मीयस्वरूपपर्यालोचनम्। पुरुषज्ञानं = किमयं प्रतिवादी पुरुषः सौगतः साङ्ख्यो वैशेषिकोऽन्यो वा, तथा प्रतिभादिमानितरो वेत्यादिपरिभावनम् । क्षेत्रज्ञानं = किमिदं क्षेत्रं मायाबहुलमन्यथा वा, तथा साधुभिर्भावितमभावितं वेत्यादिविमर्शणम् । वस्तुज्ञानं = किमिदं राजामात्यादि सभासदादि वा वस्तु दारुणमदारुणं वा भद्रकमभद्रकं वेत्यादिनिरूपणम् 6 (प्र.सारो.पृ.३७४) इत्येवं व्याख्यातम् । किन्त्वन्यविधवादकरणाऽवसरे सत्यपि दीर्घसूत्रतामवलम्ब्य कालक्षेपस्तु नैव कर्तव्यो वादिना । एतेन → कालातिक्रमो हि प्रत्यग्रं कार्यरसं पिबति (य.वे.उव्व.३/ २९) इति यजुर्वेदोव्वटभाष्यवचनमपि व्याख्यातम् । दोष-गुणयोरल्पबहुत्वं = 'एवम्विधेषु देशादिषु विद्याचूर्ण-योगादिबलेन शुष्कवाद-विवादाऽन्यतरवादे विधीयमाने प्रवचनस्याऽऽत्मनो वा स्वल्पदोषाऽविनाभावी बहुतरगुणलाभो भविष्यति' इत्येवं उत्सर्गाऽपवादपरिशीलितविवेकदृष्ट्या विज्ञाय अन्योऽपि = धर्मवादान्यः शुष्कवादादिः अपि वादः कार्यः। एतावतेदमपि सूचितं यदुत - कदाचित् सम्यक्साधनवादिनोऽपि प्रतिभाक्षयाऽतिश्रमादितः सत्समाधानं न स्फुरति तदा ‘अत्यन्तपराजयाद् वरं संशयोऽपि' इतिन्यायेन समाधानाऽऽभासेनाऽपि प्रत्यवस्थेयमेवाऽपवादतः । एतेन → तत्त्वाध्यवसायसंरक्षणार्थं जल्प-वितण्डे, बीजप्ररोह-संरक्षणार्थं कण्टकशाखावरणवत् (न्या.सू.४/२/५०) ताभ्यां विगृह्य कथनम् + (न्या.सू.४/ २/५१) इति न्यायसूत्रयुगलमपि व्याख्यातम् । प्रत्यन्तरे प्रकृते ‘विवाद' इत्यशुद्धः पाठः । क्रमशो गुण-दोषयोरल्प-बहुत्वज्ञाने तु वादः कश्चिदपि नैव कार्यः इत्यपि बोध्यम् ।।८/६।।
વિશેષાર્થ :- જે ગામ-નગર-રાજ્ય વગેરેમાં વિધર્મીઓ પુષ્કળ હોય અને જૈનોની નિંદા-ટીકા થતી હોય, જૈન સાધુઓ પ્રત્યે ઓછો સદ્ભાવ ધરાવતા લોકો પાસેથી જૈન સાધુ-સાધ્વીજી ભગવંતોને દુષ્કાળના લીધે ગોચરી વગેરે મળતી ન હોય, રાજા જૈન ધર્મનો અનુરાગી અથવા તત્ત્વપ્રેમી હોય, વાદસભાના સભ્યો પણ મધ્યસ્થ અને તત્ત્વવેત્તા હોય, પ્રતિવાદી મારણ-ઉચ્ચાટન વગેરે મલિન પ્રયોગ કરવા-કરાવવાનું અધિક સામર્થ્ય ધરાવતો ન હોય, પોતે વાદમાં વિજય મેળવવાનું અમોઘ સામર્થ્ય ધરાવતા હોય તેવા સંયોગમાં અલ્પ નુકશાન વેઠવાના ભોગે વિશિષ્ટ બળવાન શાસનપ્રભાવનાદિ લાભ ચોક્કસપણે દેખાતા હોય તો તેવા સંયોગમાં આપવાદિક રીતે શુષ્કવાદ કે વિવાદ કરવાની પણ છૂટ શાસ્ત્રમાં જણાવેલ છે. પરંતુ વિના કારણે જીભની ખણજ પોષવા માટે કે અભિમાન મજબૂત કરવા માટે ડગલે ને પગલે વાદ-વિવાદ વિતંડાવાદ-શુષ્કચર્ચા વગેરે કરવાની તો મનાઈ જ છે. સાધ્વીજી ભગવંતો જોડે વાદ કરવાની નિશીથભાષ્યમાં મનાઈ કરેલ છે - આ વાત પણ પ્રસ્તુતમાં ધ્યાનમાં લેવા લાયક છે. (૮૬) १. 'विवाद' इति मुद्रितप्रतावशुद्धः पाठः ।
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
• भगवतोऽमूढलक्ष्यता •
५५३ अत्र ज्ञातं हि भगवान् यत्स नाऽभाव्यपर्षदि । दिदेश धर्ममुचिते देशेऽन्यत्र दिदेश च ।।७।।
अत्रेति । अत्र देशाद्यपेक्षायां ज्ञातं = उदाहरणं हि भगवान् श्रीवर्धमानस्वामी, यत् स न 'अभाव्यपर्षदि = प्रथमसमवसरणेऽयोग्यसदसि धर्म दिदेश । अन्यत्र 'चोचिते प्रतिबोध्यजनकलिते देशे धर्म दिदेश ।।७।।
प्रकृतमेवोदाहरणद्वारा समर्थयति- 'अत्रे'ति । यत् = यस्मात् कारणात् स वर्धमानस्वामी न = नैव प्रथमसमवसरणे अयोग्यसदसि = विरतिपरिणामाऽनर्हसभायां धर्मं विस्तरतो दिदेश । क्षणमात्रं देशना तत्र दत्ता, तथाकल्पत्वात् । तदुक्तं श्रीगुणचन्द्रगणिभिः महावीरचरित्रे → जइवि हु एरिसनाणेण जिणवरो मुणइ जोग्गयारहियं । कप्पोत्ति तहवि साहइ खणमेत्तं धम्मपरमत्थं ।। - (म.च.गु.प्रस्ताव७, पृष्ठ.२५१-ए/१५) इति । श्रीनेमिचन्द्रसूरिभिस्तु महावीरचरित्रे → पवज्जाइगुणाणं पडिवत्तिखमो न कोइ इह अत्थि । इय नाउं खणमेगं केवलमहिमं सुरेहिं कयं ।। जीयं ति अणुभवेउं (म.च.नेमि.पृ.५९/८६-८७) इत्याधुक्तमित्यवधेयम् ।
कल्पसूत्रसुबोधिकायां तु श्रीविनयविजयोपाध्यायेन → समुत्पन्नकेवलेन श्रीवर्धमानस्वामिना प्रथमसमवसरणे एव देशना दत्ता, न च तया कस्यापि विरतिपरिणामो जातः - (क.सू.सु. द्वितीयक्षणसूत्र-१८ पृ.६६) इति व्याख्यातम् । अन्यत्र च प्रतिबोध्यजनकलिते = सर्वविरतिपरिणामाऽर्हपुरुषपरिकलिते देशे = अपापापुर्यां धर्म दिदेश । तदुक्तं कल्पसूत्रसुबोधिकायामेव → मिलितेषु सुरासुरेषु स्थले वृष्टिमिव निष्फलां देशनां क्षणं दत्त्वा प्रभुरपापापुर्यां महासेनवने जगाम - (क.सू.क्षण-६/ सू.१२१-पृ.३१७) इत्यादि ।
ननु सर्वविरतिपरिणामाऽर्हसत्त्वाऽसत्त्वे किं तीर्थङ्करो देशनां नैव दत्ते? उच्यते - सर्व-देश-विरतिसम्यक्त्वान्यतरपरिणामार्हप्राणिसत्त्वे एव तीर्थङ्करो महता प्रबन्धेन धर्मदेशनां दत्ते, अन्यथा तु न, → सव्वं च देसविरतिं सम्मं घेच्छति व होति कहणा उ । इहरा अमूढलक्खो न कहेइ - (आ.नि.५६४) इति आवश्यकनियुक्तिवचनात् पूर्वोक्तात् (पृ.२९४)। इदञ्च तीर्थोत्पत्त्यनन्तरकालापेक्षयाऽवगन्तव्यम् ।
तीर्थानुत्पत्तिकाले तु सर्वविरतिपरिणामार्हपुरुषसत्त्व एव स महता प्रबन्धेन धर्मदेशनामातनोति । अत एव महासेनवने प्रथमदेशना विशेषरूपेण न चरमतीर्थकृता दत्ता । इदमेवाभिप्रेत्य आवश्यकवृत्ती
વિશેષ બળવાન લાભ ન થાય તો વાદ ન કરવો, ન બોલવું. - આ વાત જણાવી ગયા તેના સમર્થનમાં ગ્રન્થકારશ્રી જણાવે છે કે –
ગાથાર્થ :- પ્રસ્તુત વાતમાં ઉદાહરણ છે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર. તેમણે અભાવ્ય = અયોગ્ય સભામાં ધર્મદેશના ન કરી અને અન્યત્ર ઉચિત સ્થાને ધર્મદેશના કરી. (૮૭)
ટીકાર્થઃ-દેશ-કાળ વગેરેની અપેક્ષાએ વાદ કરવો જોઈએ. આ વાતમાં ઉદાહરણ તરીકે શ્રી મહાવીરસ્વામી ભગવાન જાણવા. કારણ કે વિરતિધર્મ માટે પ્રથમ સમવસરણમાં રહેલ પર્ષદા અયોગ્ય હોવાથી તેમણે ધર્મદેશના આપી ન હતી. તથા વિરતિધર્મ માટે યોગ્ય જીવોવાળા અન્ય સ્થાનમાં તેમણે ધર્મદેશના કરી હતી.(૮૭) १. हस्तादर्श 'अभव्य...' इति पाठः । २. हस्तादर्श 'च चि..' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५४
• भगवद्देशनासाफल्यादिमीमांसा •
द्वात्रिंशिका- ८/८
विषयो धर्मवादस्य धर्मसाधनलक्षणः । स्वतन्त्रसिद्धः प्रकृतोपयुक्तोऽसद्ग्रहव्यये ।।८।। विषय इति । धर्मवादस्य विषयो धर्मसाधनलक्षणः स्वतन्त्रसिद्धः = साङ्ख्यादीनां षष्टितन्त्रादिशास्त्रसिद्धः ।
श्रीहरिभद्रसूरिभिः
भगवतो ज्ञानरत्नोत्पत्तिसमनन्तरमेव देवाः चतुर्विधा अप्यागता आसन्, तत्र च प्रव्रज्याप्रतिपत्ता न कश्चिद्विद्यत इति भगवान् विज्ञाय विशिष्टधर्मकथनाय न प्रवृत्तवान् ← ( आ. वृ.५३९) इत्युक्तम्। न हि परमविशुद्धौचित्याऽमोघदेशनादिसामर्थ्यशालिनः तीर्थङ्कराः श्रोतॄणामप्रतिबोधनियतिमतिक्रमितुं यतन्ते । एतेन नियतिं न विमुञ्चन्ति महान्तो भास्करा इव ← ( महो. ४/२०) इति महोपनिषद्वचनमपि व्याख्यातम् । न हि महत्यपि कृते यत्ने सर्वथैव प्रकृतिविपरीतं कस्मैचिद् रोचतेऽपि । तदुक्तं भर्तृहरिणाऽपि शृङ्गारशतके यद् यस्य नाभिरुचितं न तत्र तस्य स्पृहा मनोज्ञेऽपि । रमणीयेऽपि सुधांशौ न नाम कामः सरोजिन्याः ।। ← (शृं. श. १०५ ) इति । ततश्च यथा श्रीवर्धमानस्वामिना प्रथमसमवसरणसमागतामभाव्यपर्षदमपहायाऽन्यत्राऽकारि विशिष्टा धर्मदेशना तथान्येनाप्यनुचितदेशादिकं स्वपरोपकाराऽभावञ्चावगम्याऽन्यत्र धर्मवाद उत्सर्गतः कार्यः शुष्कवाद-विवादौ चापवादत इति ।
इत्थमेव प्रेक्षावत्तोपपत्तेः, सर्वत्र गुरुलाघवाऽऽलोचनपूर्वकप्रवृत्तिकत्वविरहे तत्त्वहान्यापत्तेः । तदुक्तं अष्टकप्रकरणे देशाद्यपेक्षया चेह, विज्ञाय गुरुलाघवम् । तीर्थकृज्ज्ञातमालोच्य वादः कार्यो विपश्चिता ।। ← (अ.प्र. १२ / ८) इति ।।८/७।।
औत्सर्गिककर्तव्यताऽऽपन्नस्य धर्मवादस्य विषयमाह - 'विषय' इति । धर्मवादस्य व्यावर्णितस्वरूपस्य विषयः गोचरः धर्मसाधनलक्षणः धर्मस्य संवर- निर्जरालक्षणस्य श्रुत चारित्रलक्षणस्य वा दुर्गतिपतज्जन्तुधारणलक्षणस्य वा धर्मव्यवहारविषयस्य धर्मपदप्रवृत्तिनिमित्तशालिनो वा साधनानि अहिंसादीनि कारणानि लक्षणं स्वभावो यस्य स तथेति । स्वतन्त्रसिद्ध इत्यत्र स्वपदेन साङ्ख्य- भागवत-वैदिकाद्यास्तिकदर्शनवादिग्रहणं तन्त्रपदेन च तेषां शास्त्राणि ग्राह्याणीति साङ्ख्यादीनां षष्टितन्त्रादिशास्त्रसिद्धः = साङ्ख्याद्यभ्युपगतषष्टितन्त्रादिशास्त्रप्रसिद्धः ।
વિશેષાર્થ :- વિરતિધર્મ માટે યોગ્ય જીવો છે કે નહિ ? આનો વિચાર ધર્મદેશના કરતી વખતે કરવો જરૂરી ગણાય-એવું ઉપરોક્ત દષ્ટાન્તના આધારે ફલિત થાય છે. જો ધર્મદેશના અંગે પણ આ વિચાર કરવો જરૂરી હોય તો વાદ માટે તો દેશ-કાળ વગેરેનો વિચાર કરવો અતિજરૂરી ગણાય એ સમજી શકાય તેવી બાબત છે. (૮/૭)
આ ધર્મવાદના વિષયની વિચારણા
ગાથાર્થ :- કદાગ્રહ રવાના થતાં પ્રસ્તુતમાં ઉપયોગી બને તેવા તથા પોતાના ધર્મશાસ્ત્રથી સિદ્ધ એવા ધર્મસાધનો ધર્મવાદના વિષય છે. (૮/૮)
ટીકાર્થ :- સાંખ્ય વગેરેના ષષ્ટિતંત્ર વગેરે પોતપોતાના ધર્મશાસ્ત્રોમાં પ્રસિદ્ધ એવા જે ધર્મના સાધનો અહિંસા આદિ તે ધર્મવાદનો વિષય છે.
=
=
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
• धर्मवादविषयविचारणा •
असद्ग्रहस्य अशोभनपक्षपातस्य व्यये ( = असद्ग्रहव्यये) सति, प्रकृतोपयुक्तः मोक्षसाधकः, धर्मवादेनैवाऽसद्ग्रहनिवृत्त्या मार्गाऽभिमुखभावादिति भावः ||८|| यथाऽहिंसादयः पञ्च व्रत-धर्म- यमादिभिः । पदैः कुशलधर्माद्यैः कथ्यन्ते स्वस्वदर्शने । । ९ ।।
यथेति । यथाऽहिंसादय: आदिना सूनृतास्तेय - ब्रह्मापरिग्रहपरिग्रहः । पञ्च स्वस्वदर्शने व्रतधर्मयमादिभिः, तथा कुशलधर्माद्यैः पदैः कथ्यन्ते । तत्र 'महाव्रत 'पदेनैतानि जैनैरभिधीयन्ते । 'व्रत' पदेन च भागवतैः यदाहुस्ते “पञ्च व्रतानि पञ्चोपव्रतानि, व्रतानि यमाः । उपव्रतानि निस च धर्मवादविषयः अशोभनपक्षपातस्य अतात्त्विकाऽभ्युपगमस्य असदभिनिवेशस्य वा व्यये
=
=
=
=
क्षये ह्रासे वा सति तात्त्विकाऽहिंसादिग्राहकतया प्रस्तुतमोक्षसाधकः
मुक्तिहेतुः भवति । प्रकृते हेतुमाह - धर्मवादेनैव व्यावर्णितधर्मवादत एव असद्ग्रहनिवृत्त्या हेतु स्वरूपानुबन्धशुद्धाऽहिंसादिपरिमनद्वारा मार्गाभिमुखभावात् = मोक्षमार्गाभिमुखत्व-तदनुसरण - तदवलम्बन - तदाराधनाद्युपपत्तेः । ततश्च मुक्तिप्राप्तिरिति धर्मवादविषयस्याऽपवर्गप्रयोजकत्वमनाविलमेवेति स्थितम् । तदुक्तं अष्टकप्रकरणेऽपि विषयो धर्मवादस्य तत्तत्तन्त्रव्यपेक्षया । प्रस्तुताऽर्थोपयोग्येव धर्मसाधनलक्षणः ।। ← (अष्टक. १३/ १ ) इति ।।८/८ ॥
उदाहरणद्वारैतदेव स्पष्टयति- 'यथे 'ति । ते
= भागवताः आहुः 'पञ्च व्रतानि' इत्यादि । प्रकृते ખરાબ પક્ષપાત સ્વરૂપ કદાગ્રહ દૂર થતાં તે દયાદાન વગેરે... ધર્મસાધનો પ્રસ્તુત મોક્ષ માટે ઉપયોગી બને છે. કેમ કે તાત્ત્વિક ધર્મવાદ દ્વારા જ કદાગ્રહ દૂર થવાથી મોક્ષમાર્ગને સન્મુખ થવાય छे. जेवुं नहीं तात्पर्य छे. (८/८)
વિશેષાર્થ :- અલગ-અલગ ધર્મશાસ્ત્રોમાં દયા-દાન-સત્ય-ઈન્દ્રિયદમન વગેરે ધર્મ સાધનો બતાવેલા છે. પોત-પોતાના ધર્મશાસ્ત્રોમાં બતાવેલા ધર્મસાધનો વિશે તત્ત્વનિર્ણય કરવાની દૃષ્ટિએ ધર્મવાદ કરવો જોઈએ. ધર્મસાધનના હેતુ-સ્વરૂપ-અનુબંધ-પ્રકાર વગેરે અંગે ધર્મવાદ કરવાથી પોતાનો કદાગ્રહ-ખોટી માન્યતા દૂર થવાથી દયા-દાન વગેરે ધર્મસાધનો સમ્યક્ રીતે પકડવા દ્વારા મોક્ષમાર્ગને અભિમુખ થવાય છે. આમ આગળ વધતાં મોક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે. માટે મોક્ષપ્રયોજનમાં સાક્ષાત્ યા પરંપરાએ ઉપયોગી બને તેવી રીતે ધર્મસાધન વિશે ધર્મવાદ કરવો જોઈએ, નહિ કે રાગ-દ્વેષ વધારવા કે અભિમાન પોષવા માટે. આવું અહીં ગર્ભિત રીતે ગ્રન્થકારશ્રી સૂચન કરે છે. (૮/૮)
* વિવિધ ધર્મસાધનનિરૂપણ આ
-
=
=
५५५
प्रस्तुत
गाथार्थ :- ठेभ } अहिंसा वगेरे पांय धर्मसाधन छे. पोतपोताना धर्मशास्त्रमां व्रत, धर्म, यम, કુશલધર્મ વગેરે શબ્દ દ્વારા તે પાંચ ઓળખાય છે. (૮/૯)
टीअर्थ :- भ } अहिंसा, सत्य, अयौर्य, ब्रह्मयर्य, अपरिग्रह - आा पांय धर्मसाधनो पोतपोताना ધર્મશાસ્ત્રોમાં વ્રત, ધર્મ, યમ વગેરે શબ્દથી કહેવાય છે. આ પાંચને જૈનો મહાવ્રત શબ્દથી બોલે છે. ભાગવત લોકો તેને વ્રત કહે છે. તેમના ધર્મગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે પાંચ વ્રત અને પાંચ ઉપવ્રત છે. વ્રત એટલે અહિંસા વગેરે યમ. ઉપવ્રત એટલે સ્વાધ્યાય વગેરે નિયમ.' પાશુપાત લોકો આ પાંચને १. 'परिग्रह' इति पदं मुद्रितप्रतौ नास्ति ।
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५६
• यम-नियमादिस्वरूपविमर्शः •
द्वात्रिंशिका - ८/९
यमाः” ( ) इति । धर्मपदेन तु पाशुपतैः यतस्ते दश धर्मानाहुः - "अहिंसा सत्यवचनमस्तैन्यं चाप्यकल्पना । ब्रह्मचर्यं तथाऽक्रोधो ह्यार्जवं शौचमेव च ।। ( ) सन्तोषो गुरुशुश्रूषा इत्येते दश कीर्तिताः”( ), साङ्ख्यैः - व्यासमतानुसारिभिश्च यमपदेनाभिधीयन्ते - “पञ्च यमाः पञ्च नियमाः । तत्र यमाः अहिंसा सत्यमस्तैन्यं ब्रह्मचर्यमव्यवहारश्चेति; नियमास्तु अक्रोधो गुरुशुश्रूषा शौचमाहारलाघवम्, अप्रमादश्च " ( ) इति ।
→ अथेमानि व्रतानि भवन्ति - अहिंसा सत्यमस्तैन्यं मैथुनस्य च वर्जनं त्याग इत्येव (बौ.ध.२/१८/२)। पञ्चोपव्रतानि भवन्ति अक्रोधो गुरु-शुश्रूषाऽप्रमादश्शौचमाहारशुद्धिश्चेति ← (बौ.ध. २/१८/३) इति बौधायनधर्मसूत्रमपि स्मर्तव्यम् । 'धर्मपदेन' तु पाशुपतैः उपलक्षणात् मन्वनुयायिभिश्च । नारदपरिव्राजकोपनिषदि संन्यासगीतायां मनुस्मृतौ च →
धृतिः क्षमा दमोऽस्तेयं शौचमिन्द्रियनिग्रहः । धीर्विद्या सत्यमक्रोधो दशकं धर्मलक्षणम् ।। अहिंसा सत्यमस्तेयं शौचमिन्द्रियनिग्रहः । एनं सामासिकं धर्मं चातुर्वर्ण्येऽब्रवीन्मनुः ।। ← (ना.परि.३/२४, सं.गी. ९/५४, मनु.६ / ९२,१०/६३ ) इत्युक्तम् । महाभारतेऽपि अहिंसा सत्यमस्तेयं त्यागो मैथुनवर्जनम्। पञ्चस्वेतेषु वाक्येषु सर्वे धर्माः प्रतिष्ठिताः ← । । ( म.भा.शां. ५) इत्युक्तम् ।
पञ्च यमाः पञ्च नियमा इति । तदुक्तं विष्णुपुराणे
ब्रह्मचर्यमहिंसां च सत्याऽस्तेयाऽपरिग्रहान् । सेवेत योगी निष्कामो योग्यतां स्वमनो नयन् ।। स्वाध्याय-शौच-सन्तोष-तपांसि नियतात्मवान् । कुर्वीत ब्रह्मणि तथा परस्मिन् प्रवणं मनः || एते यमाः सनियमाः पञ्च पञ्च प्रकीर्तिताः । विशिष्टफलदाः काम्या निष्कामाणां विमुक्तिदाः ।। ← (वि.पु.६/७/३६-३७-३८) इति । मनुस्मृतौ तु आनृशंस्यं क्षमा सत्यमहिंसा दममस्पृहा । ध्यानं प्रसादो माधुर्यमार्जवं च यमा दश ।। ← (म.स्मृ.४/२०५) इत्येवमुक्तम् । अत्रिसहितायां च आनृशंस्यं क्षमा सत्यमहिंसा-दम आर्जवम् । प्रीतिः प्रसादो माधुर्यमक्रोधश्च यमा दश ।। ← (अ.सं.४८) इत्येवं दशधा यमा उक्ताः । पितामहेन तु अहिंसा - सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्याऽपरिग्रहौ । अक्रोधो गुरुशुश्रूषा शौचं दुर्भुक्तिवर्जितम् ।। ← ( पिता . ) इत्येवं दशधा यमा दर्शिताः । वराहोपनिषदि त्रिशिखिब्राह्मणोपनिषदि च → अहिंसा सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्यं दयाऽऽर्जवम् । क्षमा धृतिर्मिताहारः शौचं चेति यमा दश ।। ← (वरा.५/१२-१३, त्रि.ब्रा. ३२-३३) इत्येवं दशधा यमाः कथिताः । यतिधर्मसङ्ग्रहे तु
ધર્મ કહે છે. કારણ કે તે લોકો દશ પ્રકારના ધર્મને કહે છે. તેમના ગ્રંથોમાં કહેલ છે કે ‘(૧) અહિંસા, (२) सत्यवयन, (3) अयौर्य, (४) अल्पना, (4) ब्रह्मयर्य, (ह) खोध, (७) खर्भव- सरणता, (८) शौय-पवित्रता, (८) संतोष खने (१०) गुरुशुश्रूषा આ દશ ધર્મ કહેવાયેલ છે.’ સાંખ્ય અને વ્યાસધર્માનુયાયીઓ વડે આ અહિંસા વગેરે પાંચેય ‘યમ’ શબ્દ દ્વારા જણાવાય છે. તેમના ગ્રંથમાં જણાવેલ छे } 'पांय यम जने पांय नियम धर्मसाधन छे. तेमां यम सेटले अहिंसा, सत्य, अयौर्य, ब्रह्मयर्य, अव्यवहार (व्यापारत्याग) तथा नियम खेटले सोध, गुरुशुश्रूषा, शौय ( पवित्रता), आहारघटाडो अने सप्रमाह. '
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
• अहिंसादीनां सर्वतन्त्रव्यापकत्वम् • ____५५७ अहिंसा सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्यमसङ्ग्रहः । यमास्तु कथिताश्चैते नियमानपि मे श्रुणु ।। सन्तोष-शौच-स्वाध्यायास्तपश्चेश्वरभावना । नियमाः कौरवश्रेष्ठ ! फलसंसिद्धिहेतवः ।।
6 (य.ध.सं.पृ.४१) इत्येवं विश्वेश्वरसरस्वत्योक्तम् । पातञ्जलयोगसूत्रे अपि → अहिंसा-सत्याऽस्तेयब्रह्मचर्यापरिग्रहा यमाः ८, (पा.यो.सू.२/३०) → शौच-सन्तोष-तपः-स्वाध्यायेश्वरप्रणिधानानि नियमाः 6 (पा.यो.सू.२/३२) इत्युक्तम् । एतेषां स्वरूपञ्चाग्रे (भा.५,पृ.१४२०,१४७६) वक्ष्यते । → अहिंसा सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्याऽपरिग्रहौ। यमाः - (कू.पु.२/११/१३) इति कूर्मपुराणे। याज्ञवल्क्यस्मृतौ तु → ब्रह्मचर्यं दया क्षान्तिर्दानं सत्यमकल्कता । अहिंसाऽस्तेयमाधुर्ये दमश्चेति यमाः स्मृताः ।। स्नानं मौनोपवासेज्या स्वाध्यायोपस्थनिग्रहाः । नियमा गुरुशुश्रूषा शौचाऽक्रोधप्रमादता ।।
6 (या.व.प्रायश्चि.३१२/३१३) इत्युक्तं यम-नियमस्वरूपम् । यम-नियमस्वरूपं मण्डलब्राह्मणोपनिषदि तु → शीतोष्णाऽऽहार-निद्राविजयः, सर्वदा शान्ति-निश्चलत्वे, विषयेन्द्रियनिग्रहश्चैते यमाः । गुरुभक्तिः सत्यमार्गाऽनुरक्तिः, मुखायातवस्त्वनुभवश्च, तद्वस्त्वनुभवेन तुष्टिः, निःसङ्गता, एकान्तवासो, मनोनिवृत्तिः, फलानभिलाषी वैराग्यभावश्च नियमाः - (मण्ड.१/१) इत्यावेदितम् ।
जाबालदर्शनोपनिषदि च → अहिंसा सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्यं दयाऽऽर्जवम् । क्षमा धृतिर्मिताहारः शौचं चैव यमा दश ।। तपः सन्तोषाऽऽस्तिक्यं दानमीश्वरपूजनम् । सिद्धान्तश्रवणञ्चैव ह्रीमतिश्च जपो व्रतम् ।। एते च नियमाः प्रोक्ताः ।
6 (जाबा.२/१-२) इत्याधुक्तम् । वराहोपनिषदि अप्येवमेव यम-नियमस्वरूपमावेदितम् । शाण्डिल्योपनिषदि अपि →
तत्राऽहिंसा सत्याऽस्तेय-ब्रह्मचर्य-दयाऽऽर्जव-क्षमा-धृति-मिताहार-शौचानि चेति यमा दश । तपःसन्तोषाऽऽस्तिक्य-दानेश्वरपूजन-सिद्धान्तश्रवण-होम-जप-व्रतानि दश नियमाः ।
- (शांडि.१/१-२) इत्युक्तम् । मार्कण्डेयपुराणे च → अहिंसा सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्यं सुसंयमः । मद्य-मांस-मधुत्यागो रात्रिभोजनवर्जनम् ।। 6 (मा.पु. ) इत्येवमहिंसादीनां मोक्षसाधनतोपदर्शिता । धर्मसाधनन्तु याज्ञवल्क्यस्मृतौ → अहिंसा सत्यमस्तेयं शौचमिन्द्रियनिग्रहः । दानं दया दमः शान्तिः सर्वेषां धर्मसाधनम् ।। - (या.व.५/१२२) इत्युक्तम् । नारदपरिव्राजकोपनिषदि च → अहिंसा सत्यमस्तेय-ब्रह्मचर्याऽपरिग्रहाः - (ना.परि.४/१०) इत्यादिना यतिधर्म उपदर्शितः । प्रकृते → अहिंसा सत्यमस्तेयमकाम-क्रोध-लोभता । भूतप्रियहितेहा च धर्मोऽयं सार्ववर्णिकः ।। - (भा.पु.११/१७/२१) इति भागवतपुराणवचनमपि स्मर्तव्यम् । → अहिंसा सत्यमस्तेय-ब्रह्मचर्याऽपरिग्रहाः । अक्रोधो गुरुशुश्रूषा शौचं सन्तोष आर्जवम् ।। अमानित्वमदम्भित्वमास्तिकत्वमहिंस्रता । एते सर्वे गुणा ज्ञेयाः सात्त्विकस्य विशेषतः ।। 6- (शा.१-२) इति शारीरकोपनिषदुक्तिरपि न विस्मर्तव्या । संन्यासगीतायां → अहिंसा सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्यं तपः परम् । क्षमा दया च सन्तोषो व्रतान्यस्य विशेषतः ।। - (सं.गी. ६/ १०९) इत्येवं यतिधर्मः कथित इत्यवधेयम् । चाणक्यसूत्रेऽपि → अहिंसालक्षणो धर्मः - (चा.सू.
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५८
• कुशलविभागेऽनेकान्तवादप्रसरः • द्वात्रिंशिका-८/९ कुशलधर्मपदेन च बौद्धैरभिधीयन्ते, यदाहुस्ते → “दशाकुशलानि, तद्यथा- हिंसा-स्तेयाऽन्यथाकामं पैशून्यं परुषाऽनृतम् । सम्भिन्नाऽऽलापं व्यापादमभिध्या दृग्विपर्ययम् ।। पापकर्मेति दशधा कायवाङ्मानसैस्त्यजेत्" ( ) - इति । अत्र चाऽन्यथाकामः = पारदार्य सम्भिन्नाऽऽलापः = असम्बद्धभाषणं, व्यापादः = परपीडाचिन्तनं, 'अभिध्या = धनादिष्वसन्तोषः परिग्रह इति यावत्, दृग्विपर्ययो = मिथ्याभिनिवेशः, एतद्विपर्ययाच्च दश कुशलधर्मा भवन्तीति । ५६१) इत्युक्तम् । →
अहिंसा सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्यमकल्कता । अक्रोधो गुरुशुश्रूषा शौचं सन्तोषमार्जवम् ।। अहिंसाद्या यमाः पञ्च यतीनां परिकीर्तिताः । अक्रोधाद्याश्च नियमाः सिद्धि-वृद्धिकराः स्मृताः ।। 6 (शिवो.७/१००-१) इति तु शिवोपनिषदि दर्शितम् ।
विष्णुभक्तिचन्द्रोदये तु → ब्रह्मचर्यमहिंसा च सत्यमामिषवर्जनम् । व्रते चैतानि चत्वारि चरितव्यानि नित्यशः ।। 6 (वि.भ. च. ) इत्युक्तम् । नीतिशतके च भर्तृहरिणा → प्राणाघातान्निवृत्तिः परधनहरणे संयमः सत्यवाक्यं, काले शक्त्या प्रदानं युवतिजनकथामूकभावः परेषाम् । तृष्णास्रोतोविभङ्गो गुरुषु च विनयः सर्वभूतानुकम्पा, सामान्यः सर्वशास्त्रेष्वनुपहतविधिः श्रेयसामेषः पन्थाः ।। - (नि.श.२६) इत्युक्तम् । एतेषामहिंसादीनां स्वरूपं त्वग्रे मित्राद्वात्रिंशिकायां (भा.५,पृ.१४२०) वक्ष्यते ।
_ 'दशाऽकुशलानी'ति । ननु मज्झिमनिकाये महावच्छगोत्तसुत्ते → (१) लोभो खो वच्छ ! अकुसलं, अलोभो कुसलं; (२) दोसो खो वच्छ ! अकुसलं, अदोसो कुसलं; (३) मोहो खो वच्छ ! अकुसलं, अमोहो कुसलं, इति खो वच्छ ! इमे तयो धम्मा अकुसला, तयो धम्मा कुसला । - (म.नि. २,३,३,१९४ पृ.१६७) इत्येवं त्रीणि कुशलानि दर्शितानि भवद्भिश्चात्र दश कुशलान्युच्यन्त इति कथं न विरोध इति चेत् ?
अत्रोच्यते - यथा जैनानां राग-द्वेष-मोहानामेव मृषावादकारणत्वेऽपि दशवैकालिकनियुक्तौ → कोहे माणे माया लोभे पेज्जे तहेव दोसे । हास-भए अक्खाइय उवघाए निस्सिआ दसमा ।। - (द.वै.नि.२७४) इत्येवमनादिसिद्धतया दशविधा मृषा भाषा क्रोध-मानादीनां रागाद्यविनाभावविवक्षयोपदर्शिता → रागेण व दोसेण व मोहेण व भासई मुसं भासं । तहवि दसहा विभागो अणाइणिद्देससंसिद्धा ।। - (भा.र.५३) इति पूर्वोक्त(पृ.२१५) भाषारहस्यवचनात् तथैव लोभ-द्वेष-मोहानामेवाऽकुशलत्वेऽपि
બૌદ્ધ લોકો અહિંસા વગેરેને કુશળધર્મ કહે છે. તેમના ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે “દશ અકુશલ छ. ते ॥श - (१) हिंसा, (२) योरी, (3) अन्यथाम(५२स्त्री. मन), (४) पैशुन्य (या. यूगदी), (५) 580२ दूध, (६) संमिनाला५ (असमंस. १३वास), (७) व्या५६ (५२पी30 ४२वानो वियार), (८) अमिथ्या (धन वगैरेमा असंतोष = परियड) () है। विपर्यय (मिथ्या अभिनिवेशકદાગ્રહ) અને (૧૦) પાપ કર્મ. આ દશ પ્રકારના અકુશલને મન-વચન-કાયાથી છોડવા જોઈએ. દશ અકુશલનો ત્યાગ તે કુશલ ધર્મ થાય છે.” १. हस्तादर्श 'अधिभिध्या' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
• दशविधाऽकुशलस्वरूपविभावनम् •
५५९
आदिपदाच्च ब्रह्मादिपदग्रहः, एतान्येव वैदिकादिभिर्ब्रह्मादिपदेनाऽभिधीयन्ते इति ।। ९ । मुख्यवृत्त्या क्व 'युज्यन्ते न वैतानि क्व दर्शने । विचार्यमेतन्निपुणैरव्यग्रेणाऽन्तरात्मना ।। १० ।। हिंसादीनां तदविनाभावित्वविवक्षया दशविधाऽकुशलनिर्वचनमपि नैव विरुध्यते । तदुक्तं मज्झिमनिकाय एवाग्रे महावत्सगोत्रसूत्रे (१) पाणातिपातो खो वच्छ ! अकुसलं, पाणातिपाता वेरमणी कुसलं; (२) अदिन्नादानं खो वच्छ ! अकुसलं, अदिन्नादाना वेरमणी कुसलं; (३) कामेसु मिच्छाचारो खो, वच्छ ! अकुसलं, कामेसुमिच्छाचारा वेरमणी कुसलं; (४) मुसावादो खो, वच्छ, अकुसलं, मुसावादा वेरमणी कुसलं; (५) पिसुणा वाचा खो वच्छ ! अकुसलं, पिसुणाय वाचाय वेरमणी कुसलं; (६) फरुसा वाचा खो वच्छ ! अकुसलं, फरुसाय वाचाय वेरमणी कुसलं; (७) सम्फप्पलापो खो वच्छ ! अकुसलं, सम्फप्पलापा वेरमणी कुसलं; (८) अभिज्झा खो वच्छ ! अकुसलं, अनभिज्झा कुसलं; (९) ब्यापादो खो वच्छ ! अकुसलं, अब्यापादो कुसलं; (१०) मिच्छादिट्ठि खो वच्छ ! अकुसलं, सम्मादिट्ठी कुसलं इति खो वच्छ ! इमे दस धम्मा अकुसला, दस धम्मा कुसला ← ( म.नि. महावच्छगोत्त-२-३-३-१९४, पृ. १६७ ) इति ।
मध्यमविवक्षया तु पञ्चशीलमपि बौद्धैः मुक्तिकारणतयोच्यते । तदुक्तं पेतवत्थुनाम्नि बौद्धग्रन्थे → पाणातिपाता विरमामि खिप्पं लोके अदिन्नं परिवज्जयामि । अमज्जपो नो च मुसा भणामि, सकेण दारेण च होमि तुट्ठो ।। ← (पे. व. ४ / २ / ८४) इति । कुशलकर्मपथपदेनाऽपीम एवोच्यन्ते । तदुक्तं दीघनिकाये पाथिकवर्गे दस कुसलकम्मपथा - (१) पाणातिपाता वेरमणी, (२) अदिन्नादाणा वेरमणी, (३) कामेसु मिच्छायारा वेरमणी, (४) मुसावादा वेरमणी, (५) पिसुणाय वाचाय वेरमणी, (६) फरुसाय वाचाय वेरमणी, (७) सम्फप्पलावा वेरमणी, (८) अनभिज्झा, (९) अब्यापादो, (१०) सम्मादिट्ठि ← (दी.नि. ३।१०।३४७, पृ. ३१४) विवक्षाभेदेन नानासङ्ख्याकधर्मसाधनोक्तौ न कश्चि- दोषः । एतेन → पाणातिपातो, अदिन्नादानं, मुसावादो च वुच्चति । परदारगमनं चेव नप्पसंसन्ति पण्डिता ।। ← ( दी. नि.३/८/१) इति दीघनिकायवचनमपि व्याख्यातम् । अष्टकप्रकरणेऽपि पञ्चैतानि पवित्राणि सर्वेषां ब्रह्मचारिणाम् । अहिंसा सत्यमस्तेयं त्यागो मैथुनवर्जनम् ।। ← ( अ.१३/२) इत्येवं सर्वतन्त्रसिद्धधर्मसाधनान्युक्तानि इति पूर्वं (पृ. ५२१ ) दर्शितमेव ।।८ / ९ ॥
મૂળ ગાથામાં રહેલ ‘આદિ’ શબ્દથી બ્રહ્મ વગેરે પણ લઈ લેવા. વૈદિક લોકો અહિંસા વગેરેને ब्रह्म उहे छे. (८/९)
विशेषार्थ :- अहिंसा, सत्य, अयौर्य, ब्रह्मयर्य अने अपरिग्रह - जा पाय तत्त्वने सामान्यथी સર્વ દર્શનશાસ્ત્રો ધર્મસાધન તરીકે સ્વીકારે છે. કોઈ તેને વ્રત કહે, કોઈ યમ કહે. કોઈ મહાવ્રત કહે.
આ વાત અલગ છે. પરંતુ અહિંસા વગેરે પાંચેયને ધર્મસાધન રૂપે સર્વ દર્શનકારો સ્વીકારે છે. તેથી ધર્મવાદમાં આ બાબતની ચર્ચા કરવી જોઈએ કે અહિંસા વગેરે ધર્મસાધનો કયા ધર્મમાં વાસ્તવિક રીતે સંગત થાય છે ? આ વાતને ગ્રન્થકારશ્રી આગલી ગાથામાં જણાવે છે. (૮/૯)
गाथार्थ ::- મુખ્ય વૃત્તિથી અહિંસા વગેરે પાંચ ધર્મસાધન કયા ધર્મમાં-દર્શનમાં યુક્તિપૂર્વક સંગત થાય
१. हस्तादर्शे 'वेदि...' इति पाठः । २ मुद्रितप्रतौ 'युज्ययन्ते' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६० • स्वसिद्धान्तानुसरणेनैव विषयव्यवस्थामीमांसासाफल्यम् • द्वात्रिंशिका-८/१०
मुख्येति । एतानि = अहिंसादीनि क्व दर्शने जैनादौ युज्यन्ते क्व वा दर्शने न' युज्यन्ते?' एतन्मुख्यवृत्त्या = अनुपचारेण निपुणैः३ = धर्मविचारनिष्णातैः (विचार्य=)विचारणीयं नाऽन्यद्, वस्त्वन्तरविचारणे धर्मवादाऽभावप्रसङ्गात्, अव्यग्रेण = स्वशास्त्रनीतिप्रणिधानादव्याक्षिप्तेन, अन्तरात्मना = मनसा, शास्त्रान्तरनीत्या ह्येकशास्त्रोक्तप्रकाराणामहिंसादीनामयुज्यमानता' स्फुटमेव प्रतीयत इति स्वतन्त्रनीतिप्रणिधानेनैव विषयव्यवस्था विचार्यमाणा फलवतीति भावः ।।१०।। ___ ननु धर्मसाधनत्वेनाहिंसादीनामखिलतन्त्रप्रसिद्धत्वे सर्वेषामपि तन्त्राणामपवर्गमार्गसाधनत्वेऽभ्रान्तत्वादविशेषेणोपादेयताऽऽपत्तिरित्याशङ्कायामाह- 'मुख्येति । वस्त्वन्तरविचारणे = अहिंसादिभिन्नस्य धर्माऽसाधनीभूतस्य प्रमाणलक्षणादिपदार्थस्य मीमांसायां धर्मवादाऽभावप्रसङ्गात् = धर्मवादाऽनापत्तेः, तद्गोचराऽन्यविचारप्रवृत्तेः । शास्त्रान्तरनीत्या = नैयायिकदर्शनदर्शितया सत्त्वाऽसत्त्व-नित्याऽनित्यत्वादिव्यवस्थया हि एकशास्त्रोक्तप्रकाराणां = बौद्धदर्शनप्रदर्शितमोक्षमार्गसाधनभेदानां अहिंसादीनां अयुज्यमानता = अस
ङ्गम्यमानता स्फुटमेव प्रतीयते इति हेतोः स्वतन्त्रनीतिप्रणिधानेनैव = बौद्धादिदर्शनप्रसिद्धायाः सत्त्वासत्त्वनित्यानित्यत्वादिव्यवस्थाया अवलम्बनेनैव विषयव्यवस्था = बौद्धादिपदार्थविभक्तिः विचार्यमाणा फलवती = तत्त्वप्रतिपत्त्यादिलक्षणफलजननी, अन्यथा शुष्कवादादिप्रसङ्गात् । न हि 'बौद्धदर्शनोक्ताऽहिंसादिः नैयायिकराद्धान्तेन सङ्गच्छते न वा ?' इति विचारणीयम्, किन्तु ‘बौद्धसिद्धान्तेन तदुपदर्शिताऽहिंसादिकं युज्यते न वा ?' इति विचारणीयम् । इत्थं मीमांसायां सत्यामेवाऽहिंसादिधर्मसाधनप्रतिपादकं बौद्धदर्शनं प्रामाणिकं न वा ? इति निर्णयो युक्तः स्यात् । एवं दर्शनाऽन्तरोपदर्शितधर्मसाधनमीमांसाऽपि तदर्शनोक्तनीत्यैव कार्येति भावः । तदुक्तं अष्टकप्रकरणेऽपि → क्व खल्वेतानि युज्यन्ते मुख्यवृत्त्या क्व वा न हि । तन्त्रे तत्तन्नीत्यैव विचार्यं तत्त्वतो ह्यदः ।। - (अ.प्र.१३/३) इति ।।८/१०।। છે અને કયા ધર્મમાં આ સંગત નથી થતા? આ વાત નિપુણ વાદીઓએ એકાગ્ર મનથી વિચારવી.(૮/૧૦)
ટીકાર્થ :- અહિંસા વગેરે પાંચેય ધર્મસાધનો ઉપચાર કર્યા વગર મુખ્ય વૃત્તિથી કયા દર્શનમાં સંગત થાય છે અને કયા દર્શનમાં અસંગત થાય છે ? આ વાત ધર્મતત્ત્વનો વિચાર કરવામાં નિષ્ણાત એવા વાદીઓએ વિચારવી જોઈએ. બીજું કાંઈ નહિ. કારણ કે આ સિવાય અન્ય વસ્તુનો (પ્રમાણલક્ષણાદિ) વિચાર કરવામાં ધર્મવાદની ગેરહાજરી થઈ જાય. તેમ જ અહિંસા વગેરેની વિચારણા પણ પોતાના ધર્મશાસ્ત્રોની મર્યાદા નીતિ-રીતિ-પદ્ધતિના લક્ષથી ખસ્યા વિના એકાગ્ર મનથી કરવી જોઈએ. કારણ કે એક દર્શનના ગ્રંથમાં જણાવેલ અહિંસા વગેરે પ્રકારો અન્ય દર્શનશાસ્ત્રના સિદ્ધાન્ત મુજબ સ્પષ્ટ રીતે જ અસંગત થઈ જાય. માટે પોતાના દર્શનના સિદ્ધાન્તને લક્ષમાં રાખીને જ વિચારવામાં આવતી धर्मसाधनव्यवस्था स३०५. थाय छे. अj सह तात्पर्य छे. (८/१०)
વિશેષાર્થ :- કહેવાનો આશય એ છે કે બૌદ્ધ ધર્મમાં જણાવેલ અહિંસા વગેરે બૌદ્ધ ધર્મના જ સિદ્ધાન્ત મુજબ યુક્તિસંગત થાય છે કે નહિ ? આ રીતે ધર્મસાધનવિચારણા કરવી એ વ્યાજબી છે. પરંતુ બૌદ્ધશાસ્ત્રમાં જણાવેલ અહિંસા વગેરે નૈયાયિક-સાંખ્ય વગેરે ધર્મના સિદ્ધાન્ત મુજબ યુક્તિસંગત १. मुद्रितप्रतौ 'जैनादौ' पदं नास्ति । २. हस्तादर्श 'न' पदं नास्ति । ३. हस्तादर्श '..पुणौ' इत्यशुद्धः पाठः। ४. मुद्रितप्रतो 'अप्रयुज्य....' इत्यशुद्धः पाठः । हस्तादर्शानुसारेणात्र पाठो गृहीतः। ५. हस्तादर्श ..मान' इति त्रुटितः पाठः ।
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
• પ્રમાળતક્ષામીમાંસા •
ननु स्वतन्त्रनीत्यापि
ननु 'स्वतन्त्रनीत्यापि धर्मसाधनविचारणे प्रमाण- प्रमेयादिलक्षणप्रणयने परतन्त्रादिविचारणमप्यावश्यकमिति व्यग्रताऽनुपरमे कदा प्रस्तुतविचाराऽवसर इत्यत आहप्रमाणलक्षणादेस्तु नोपयोगोऽत्र कश्चन । तन्निश्चयेऽनवस्थानादन्यथा' ऽर्थस्थितेर्यतः ।। ११ ।। स्वदर्शनसिद्धान्तेनाऽपि = तत्तद्दर्शनराद्धान्तेनापीति यावत्, धर्मसाधनविचार = मोक्षप्रयोजकपदार्थमीमांसने प्रस्तुते सति भवेदनर्थाय विना प्रमाणं ← (ब्र.वि.३२) इति ब्रह्मविद्योपनिषद्वचनतः न विना प्रमाणेन प्रमेयस्योपलब्धिः ← (मैत्रा. ७/१४) इति मैत्रायण्युपनिषद्वचनतश्च तत्तत्तन्त्राभिमतप्रमेयसिद्धी प्रमाणाद्यपेक्षणात् प्रमाणादिलक्षणप्रणयनमपि आवश्यकम्, 'मानाधीना मेयसिद्धिः, मानञ्च सुनिश्चितलक्षणमिति न्यायात् । इत्थमवश्यक्लृप्ते प्रमाण - प्रमेयादिलक्षणप्रणयने परतन्त्रादिविचारणमपि तत्तद्दर्शनाऽन्यदर्शनराद्धान्ताऽनुसारिमीमांसनमपि आवश्यकम्, प्रमाणादिलक्षणस्य सर्वतन्त्रप्रसिद्धत्वात् इति हेतोः व्यग्रताऽनुपरमे तत्तद्विभिन्नदर्शननीतिप्रणिधानलक्षणव्यग्रताया अविरामे प्राप्ते सति कदा प्रस्तुतविचाराऽवसरः = धर्मवादविषयीभूताऽहिंसादिमीमांसाऽवकाशः स्यात् ? 'अव्यग्रेणाऽन्तरात्मना निपुणैर्विचार्यमेतदिति ( द्वा.द्वा. ८/१०, पृ.५६०) भवदुक्तेः इत्यतो हेतोः ग्रन्थकार आह‘પ્રમાને’તિ। યં રિા અધ્યાત્મમારેડપિ (૩.સા.૧૨/૨૨) પ્રશ્ર્ચતોપશિતા ।
થાય છે કે નહિ? એ રીતે મીમાંસા ન કરવી. કારણ કે તે રીતે ચર્ચા કરવામાં આવે તો દરેક દર્શનમાં જણાવેલ અહિંસા વગેરે ધર્મસાધનો અપ્રામાણિક બની જશે. આનું કારણ એ છે કે એક ધર્મમાં જણાવેલ અહિંસા વગેરે અન્ય ધર્મના સિદ્ધાન્ત મુજબ અસંગત જ બની જાય. માટે તે-તે દર્શનમાં જણાવેલ દયા-દાન વગેરે ધર્મસાધનો તે તે દર્શનના સિદ્ધાન્ત મુજબ સંગત થાય તેમ છે કે નહિ ? આ રીતે વિચારણા કરવામાં આવે તો જ વાસ્તવિક તત્ત્વની ઉપલબ્ધિ થઈ શકે અને તેના દ્વારા ધર્મવાદ સફળ બની શકે. (૮/૧૦)
અહીં એક સમસ્યા ઉપસ્થિત થાય છે કે → પોતપોતાના દર્શનના સિદ્ધાન્ત મુજબ ધર્મસાધનની વિચારણા કરવી જોઈએ- એમ માનીએ તેમાં તકલીફ એ છે કે એ રીતે વિચારણા કરવામાં પણ પ્રમાણની આવશ્યકતા તો રહેવાની જ. તેથી પ્રમાણ-પ્રમેય વગેરેના લક્ષણ પણ વિચારવા પડશે. અને પ્રમાણપ્રમેય વગેરેના લક્ષણ બનાવવામાં તો બીજા દર્શનકારોના સિદ્ધાન્તોને પણ લક્ષમાં રાખવા જરૂરી છે. કારણ કે પ્રમાણ વગેરેના લક્ષણ સર્વ દર્શનમાં પ્રસિદ્ધ છે. આ રીતે પરદર્શનના સિદ્ધાન્તોની વિચારણા કરવામાં આવે તો મનની એકાગ્રતા થઈ નહિ શકે તથા વ્યગ્રતા દૂર નહિ થઈ શકે. તો પછી અહિંસા વગેરેની વિચારણા-મીમાંસા કરવાનો અવસર જ ક્યારે મળશે ? <
=
=
५६१
આ સમસ્યાનું નિરાકરણ કરવા માટે ગ્રન્થકારશ્રી ફરમાવે છે કે →
આ પ્રમાણલક્ષણની ચર્ચા અનાવશ્યક
ગાથાર્થ :- પ્રમાણલક્ષણ વગેરેનો પ્રસ્તુતમાં કોઈ ઉપયોગ નથી. કારણ કે તેનો નિશ્ચય કરવામાં અનવસ્થા આવે છે. બાકી તો (અનિશ્ચિત પ્રમાણ દ્વારા જ) અર્થનો નિશ્ચય થવાનો પ્રસંગ આવે. (૮/૧૧)
. મુદ્રિતપ્રતો ‘સ્વતંત્રનિત્યા' કૃત્યશુદ્ધ: પાઠ: | ૨. હસ્તાવશે ‘અન્યતા...' ત્યશુદ્ધ: પાઠ: ।
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
• प्रमाणलक्षणप्रणयनवैफल्यम् • द्वात्रिंशिका-८/११ प्रमाणेति । प्रमाणं प्रत्यक्षादि, तस्य लक्षणं स्व-पराऽऽभासिज्ञानत्वादि तदादेः, आदिना प्रमेयलक्षणादिग्रहः, तस्य (=प्रमाणलक्षणादेः) तु 'अत्र = धर्मसाधनविषये कश्चनोपयोगो न अस्ति ।
अयमभिप्रायः- प्रमाणलक्षणेन निश्चितमेव प्रमाणमर्थग्राहकमिति तदुपयोग इति। न चायं युक्तः, यतस्तल्लक्षणं निश्चितमनिश्चितं वा स्यात् ? आद्ये किमधिकृतप्रमाणेन प्रमाणान्तरेण वा? यदि तेनैव तदेतरेतराश्रयः, अधिकृतप्रमाणाल्लक्षणनिश्चयः, तन्निश्चयाच्चाऽधिकृतप्रमाणनिश्चय
प्रत्यक्षादि, आदिपदेनाऽनुमानाऽऽगमादिग्रहणम् । प्रमाणसङ्ख्यासङ्ग्रहाय → चार्वाकोऽध्यक्षमेकं सुगतकणभुजौ सानुमानं सशाब्दं, तद्वैतं पारमर्षः सहितमुपमया तत्त्रयञ्चाक्षपादः । अर्थापत्त्या प्रभाकृद् वदति स निखिलं मन्यते भट्ट एतत् साऽभावं, द्वे प्रमाणे जिनपतिसमये स्पष्टतोऽस्पष्टतश्च ।। - (न्या.टी.पृ.९) अयं श्लोको देवभद्रसूरिकृते न्यायावतारवृत्तिटिप्पनके दर्शितोऽनुस्मर्तव्यः । स्वपराऽऽभासिज्ञानत्वादि, स्वपदेन ज्ञानग्रहणं, परपदेन तद्विषयग्रहणम्, तदुक्तं न्यायावतारे → प्रमाणं स्व-पराऽऽभासिज्ञानं 6 (न्याया.१) इति । आदिपदेनार्थप्रतिभासत्व-पदार्थपरिच्छेदकत्व-स्वपरव्यवसायत्वस्वाऽपूर्वार्थव्यवसायत्वाऽविसंवादिज्ञानत्वाऽनधिगतार्थाधिगन्तृत्वार्थोपलब्धिहेतुत्व-तद्वद्विशेष्यकतत्प्रकारकज्ञानत्वादिग्रहणम् । तस्य = प्रमाणलक्षण-प्रमेयलक्षणादेः तु धर्मसाधनविषये = मोक्षप्रयोजकाऽहिंसासत्यादिविचारणे कश्चनोपयोग आवश्यकतादिलक्षणः नास्ति ।
तदुक्तं अष्टकप्रकरणे → धर्मार्थिभिः प्रमाणादेर्लक्षणं न तु युक्तिमत् । प्रयोजनाद्यभावेन (अ.प्र. १३/४) इति । तद्वृत्तिस्त्वेवम् → धर्मार्थिभिः = धार्मिकैः । उक्तविपर्ययमाह- प्रमाणस्य = प्रत्यक्षादेः, आदिशब्दात् प्रमेयस्य आत्मादेः, लक्षणं = तदन्यव्यवच्छेदकं स्वरूपम्, यथा “स्व-पराऽवभासिज्ञानं प्रमाणमित्यादि” । तुशब्द: पुनरर्थः, न = नैव, युक्तिमत् = उपपत्त्युपेतम्, विचार्यमाणमिति शेषः । केन हेतुना ? इत्याह - प्रयोजनं = फलं तदादिर्यस्योपायादेस्तत्प्रयोजनादिस्तस्याभावोऽसत्ता प्रयोजनाद्यभावस्तेन प्रमाणलक्षणविचारणस्य ‘प्रयोजनाद्यभावेन' हेतुना इत्यर्थः । प्रयोगश्चात्रैवम्, प्रमाणादिलक्षणविचारणं न युक्तिमत्, प्रयोजनाद्यभावात्, यद्यत्प्रयोजनादिरहितं तत्तन्न युक्तिमत्, यथा कण्टकशाखामर्दनम् । प्रयोजनादिरहितं च प्रमाणादिलक्षणविचारणम् इति तन्न युक्तिमत् + (अ.१३/४ वृ.) इति । एतदेव स्पष्टयति - अयमभिप्राय इति । सुगमम् ।
ટીકાર્થ :- પ્રત્યક્ષ, અનુમાન વગેરે પ્રમાણ કહેવાય છે. પ્રમાણનું લક્ષણ સ્વપર પ્રકાશક જ્ઞાનત્વ વગેરે છે. પ્રમાણલક્ષણ આદિનો પ્રસ્તુત ધર્મસાધન વિષયક ધર્મવાદમાં કોઈ ઉપયોગ નથી. આદિ શબ્દથી પ્રમેયલક્ષણ વગેરે પણ પ્રસ્તુતમાં ઉપયોગી નથી એમ સમજી લેવું. અહીં અભિપ્રાય એ છે કે – પ્રમાણના લક્ષણ દ્વારા “આ પ્રમાણ છે. એવું નિશ્ચિત થયેલ જ પ્રમાણ અર્થનો નિશ્ચાયક બને છે. આ પ્રમાણલક્ષણનો ઉપયોગ છે. ૯ એમ જો પૂર્વપક્ષી કહે તો તે વ્યાજબી નથી. કારણ કે “પ્રમાણલક્ષણ દ્વારા પ્રમાણરૂપે નિશ્ચિત થયેલ પ્રમાણ અર્થનિશ્ચાયક બને” એવું માનવામાં અહીં બે પ્રશ્ન ઊભા થાય છે કે (A) પ્રમાણનું લક્ષણ નિશ્ચિત હોય તો તેના દ્વારા નિશ્ચિત થયેલ પ્રમાણ અર્થનિશ્ચાયક બને કે (B) અનિશ્ચિત એવા પ્રમાણલક્ષણ દ્વારા પ્રમાણરૂપે નિશ્ચિત થયેલ પ્રમાણ અર્થનિર્ણાયક બની શકે ? મતલબ કે પ્રમાણની
१. 'अत्र इति' पदं मुद्रितप्रतौ नास्ति । २. हस्तादर्श 'स्यात्' इति पाठः ।
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
• प्रमाणलक्षणप्रणयनेऽनवस्थाऽऽपादनम् • इति । यदि च प्रमाणान्तरेण तन्निश्चयस्तदाऽऽह- तन्निश्चये = प्रमाणान्तरेण तल्लक्षणनिश्चये अनवस्थानात् = तन्निश्चायकप्रमाणेऽपि प्रमाणान्तराऽपेक्षाऽविरामात्' ।
यदि च प्रमाणान्तरेणाऽनिश्चितमेव लक्षणं प्रमाणनिश्चये उपयुज्यते इतीष्यते तदाह- अन्यथा = अन्यतोऽनिश्चितस्य लक्षणस्योपयोगे अर्थस्थितेः = अन्यतोऽनिश्चितेनैव प्रमाणेनाऽर्थसिद्धेः ।
तदुक्तं हरिभद्राचार्येण"प्रमाणेन विनिश्चित्य तदुच्येत न वा ननु । अलक्षितात्कथं युक्ता न्यायतोऽस्य विनिश्चितिः।।
उक्तार्थ एव संवादमाह - तदुक्तं हरिभद्राचार्येण अष्टकप्रकरण इति शेषः । 'प्रमाणेने'ति, 'सत्यामिति च । कारिकायुगलव्याख्या चैवम् → ननु इति प्रमाणलक्षणप्रणायकमताऽऽशङ्कायाम् । ततश्चाह प्रमाणलक्षणप्रणेतुः प्रमाणेन = प्रत्यक्षादिना विनिश्चित्य = निर्णीय तत् = प्रमाणलक्षणं उच्येत = अभिधीयेत त्वया न वा इति अन्यथा वा ? तत्र यद्याद्यः पक्षस्तदा यत्तत्प्रमाणलक्षणनिश्चायकं प्रमाणं तल्लक्षणतो निश्चितमनिश्चितं वा स्यात् ? यदि निश्चितं तत्, तदा किं तेनैवाधिकृतप्रमाणेन જેમ પ્રમાણલક્ષણ પણ નિશ્ચિત હોય એ જરૂરી છે કે પ્રમાણલક્ષણ અનિશ્ચિત હોય તો પણ ચાલે ? જો પ્રથમ વિકલ્પનો અંગીકાર કરવામાં આવે તો ત્યાં ફરીથી બે પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થાય છે કે (૧) અર્થનિર્ણાયક પ્રમાણને પ્રમાણ તરીકે નિશ્ચિત કરાવનાર પ્રમાણલક્ષણનો નિશ્ચય પ્રસ્તુત પ્રમાણ દ્વારા જ થાય છે કે (૨) અન્ય પ્રમાણ દ્વારા? જો તે જ પ્રમાણ દ્વારા તે પ્રમાણલક્ષણનો નિશ્ચય થતો હોય તો અન્યોન્યાશ્રય = ઈતરેતરાશ્રય દોષ આવશે. મતલબ કે વિવક્ષિત પ્રમાણ દ્વારા જ જો પ્રમાણલક્ષણનો નિશ્ચય કરવામાં આવે તો બન્નેને પોતાના નિશ્ચયમાં એકબીજાની જરૂરત પડશે. અને આવું બનવાથી એકેયનો નિશ્ચય નહિ થઈ શકે. જ્યાં સુધી પ્રમાણલક્ષણ દ્વારા પ્રમાણનો નિશ્ચય નહિ થાય ત્યાં સુધી પ્રમાણ પ્રમાણરૂપે અનિશ્ચિત હોવાથી પ્રમાણલક્ષણનો નિશ્ચય કરાવી નહિ શકે. તેમ જ પ્રમાણ દ્વારા પ્રમાણલક્ષણનો નિશ્ચય નહિ થાય ત્યાં સુધી પ્રમાણલક્ષણરૂપે અનિશ્ચિત પ્રમાણલક્ષણ પ્રમાણનો નિશ્ચય નહિ કરાવી શકે. આમ અન્યોન્યાશ્રય-ઈતરેતરાશ્રયદોષ પ્રથમ (૧) વિકલ્પમાં સ્પષ્ટ છે. જો અન્ય પ્રમાણ દ્વારા પ્રમાણલક્ષણનો નિશ્ચય કરવા સ્વરૂપ અવાન્તર બીજો (૨) વિકલ્પ માન્ય કરવામાં આવે તો અનવસ્થા દોષ આવશે. કારણ કે પ્રમાણલક્ષણનો નિશ્ચય કરાવનાર પ્રમાણાન્તરનો પ્રમાણરૂપે નિશ્ચય કરવા માટે ફરીથી અન્ય પ્રમાણની જરૂર પડશે. વળી, તેનો પ્રમાણરૂપે નિશ્ચય કરવા માટે અન્ય નવા પ્રમાણની જરૂર પડશે. આમ આ આવશ્યકતાનો અંત જ નહિ આવે. આમ મૂળભૂત વિકલ્પ (A) બરાબર નથી.
હું ૨. ! જો મૂળભૂત બીજો વિકલ્પ (B) સ્વીકારવામાં આવે કે અન્ય પ્રમાણ દ્વારા અનિશ્ચિત એવું જ પ્રમાણલક્ષણ પ્રમાણનો પ્રમાણરૂપે નિશ્ચય કરવામાં ઉપયોગી થશે તો તો પ્રમાણાન્તર દ્વારા અનિશ્ચિત પ્રમાણલક્ષણને પ્રમાણનું નિશ્ચાયક માનવાની જેમ પ્રમાણલક્ષણ દ્વારા અનિશ્ચિત પ્રમાણ પણ અર્થનો નિશ્ચય કરાવી શકશે. તેથી જ શ્રી હરિભદ્રસૂરિ મહારાજે અષ્ટક પ્રકરણમાં જણાવેલ છે કે
“પ્રમાણ દ્વારા પ્રમાણલક્ષણનો નિશ્ચય કરીને તમે કહો છો કે પ્રમાણ દ્વારા તેનો નિશ્ચય કર્યા વિના જ કહો છો ? પ્રમાણ દ્વારા અલક્ષિત – અનિશ્ચિત એવા પ્રમાણલક્ષણથી પ્રમાણનો નિશ્ચય કરવામાં આવે તો પ્રમાણલક્ષણ વડે જેનો નિશ્ચય નથી થયો તેવા પ્રમાણથી પ્રમાણલક્ષણનો વિનિશ્ચય કઈ રીતે ૨. દસ્તાવળું ‘વિરદા' તિ : દસ્તાવજોરે ૪ . વિરાદીમા શુદ્ધ: Tra: ૨. દસ્તાવ ‘ગામનાથ ..' ત્યશુદ્ધ: Ta. I
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६४
• अर्थसिद्धिप्रकारप्रकाशनम्
द्वात्रिंशिका-८/११ सत्यां चास्यां तदुक्त्या किं तद्वद्विषयनिश्चितेः । तत एवाऽविनिश्चित्य तस्योक्तिया॑न्ध्यमेव हि"।।
(अष्टक-१३/६-७) प्रमाणान्तरेण वा ? तत्र यदि तेनैव, तदा इतरेतराश्रयः । तथाहि - प्रमाणात् तल्लक्षणनिश्चयः, तल्लक्षणनिश्चये च तत्प्रमाणमिति यावत्तल्लक्षणं न निश्चितं न तावत्प्रमाणस्य प्रमाणत्वम्, यावच्च न प्रमाणस्य प्रामाण्यं न तावत्तल्लक्षणनिश्चय इति । नापि प्रमाणान्तरेण तल्लक्षणनिश्चयः, अनवस्थाऽऽपत्तेः । तथाहि यत्तत्प्रमाणाऽन्तरं तनिश्चितलक्षणमन्यथा वा ? नान्यथा, वक्ष्यमाणदोषापत्तेः। नापि निश्चितलक्षणम्, यतस्तल्लक्षणनिश्चयः किं तेनैव, उताऽन्येन ? यदि तेनैव, तदा पूर्ववदितरेतराश्रयः । अथ प्रमाणाऽन्तरेण, तदा तदपि निश्चितलक्षणमन्यथा वेत्यनवस्थानात् । तन्न निश्चितलक्षणमिति पक्षः । नाप्यनिश्चितलक्षणमिति वाच्यम्, यत आह अलक्षितात् = अनिर्णीतलक्षणात् प्रमाणलक्षणनिश्चायकात्प्रमाणात् कथं = केन प्रकारेण, न कथञ्चिदित्यर्थः, युक्ता = सङ्गता न्यायतो = नीत्या अस्य प्रमाणलक्षणस्य विनिश्चितिः = निर्णीतिः । अयमभिप्रायः - निश्चितलक्षणेन प्रमाणेन विनिश्चित्य प्रमाणलक्षणं वक्तव्यं भवतीति न्यायः । न च चिकीर्षितप्रमाणलक्षणव्युत्पादकशास्त्रं विना प्रमाणलक्षणविनिश्चायकप्रमाणस्य लक्षणनिश्चयः, ततश्चाऽनिश्चितलक्षणमेव तदित्युपलक्षितात्प्रमाणान्न युक्ता तल्लक्षणविनिश्चितिरिति (अ.प्र. १३ / ६वृत्ति)। अथाऽनिश्चितलक्षणादपि प्रमाणात्प्रमाणनिश्चितिर्भविष्यति इत्यस्यां शङ्कायामाह - सत्यां = भवन्त्याम्, चशब्दः पुनरर्थः, अस्यां = अनन्तरोक्तायामनिर्णीतलक्षणात्प्रमाणात्प्रमाणलक्षणनिश्चितौ तदुक्त्या = प्रमाणलक्षणप्रतिपादनेन किं ? न किञ्चित्प्रयोजनमित्यर्थः । कुतः ? इत्याह तद्वत् = प्रमाणलक्षणवत् विषयनिश्चितेः = प्रमेयपरिच्छेदात् । यथा हि - अनिर्णीतलक्षणेनापि प्रमाणेन प्रमाणलक्षणं निश्चीयते, एवं चिकीर्षितलक्षणेन प्रमाणेन प्रमेयस्यापि निश्चितिप्रसङ्गात् व्यर्थं प्रमाणलक्षणप्रणयनमिति भावः । तदेवं “प्रमाणेन विनिश्चित्य तदुच्यते” इति पक्षो निराकृतः। अथानिश्चित्येति पक्षस्य दूषणायाह - तत एव इति यत एव प्रमाणेन विनिश्चित्य प्रमाणलक्षणप्रतिपादनमुक्तयुक्त्या मोहरूपं वर्त्तते तत एव अविनिश्चित्य = प्रमाणेनाऽविनिर्णीय तस्योक्तिः = प्रमाणलक्षणप्रतिपादनम्, किमित्याह, ‘धियो' = बुद्धेः, 'आन्ध्यम्' = अन्धत्वं = सम्मोहः ध्यान्ध्यम्, तद् एव वर्त्तते । प्रमाणलक्षणप्रतिपादयितुर्मूढतैव, निष्फलाऽऽयासनिबन्धनत्वात्तस्या इति भावना। हिशब्दो यस्मादर्थे, तस्य चोत्तरश्लोके तस्मादित्यनेन सम्बन्धः - (अ.प्र.वृ.१३/७) इति । प्रमाणान्तराऽनिश्चितलक्षणेन प्रमाणनिश्चयोत्तरं तल्लक्षणप्रामाण्याऽन्वेषणं तु कृतक्षौरस्य नक्षत्रपरीक्षान्यायमनुसरतीत्यवधेयम् । યુક્તિસંગત બની શકે ? તથા જેના લક્ષણનો પ્રમાણથી નિશ્ચય ન થયો હોવા છતાં તેવા પ્રમાણથી પ્રમાણલક્ષણનો નિશ્ચય જો થઈ જતો હોય તો પ્રમાણલક્ષણનું પ્રતિપાદન કરવાની શી જરૂર છે ? કારણ કે પ્રમાણના લક્ષણની જેમ પ્રમાણવિષયનો = પ્રમેયનો નિશ્ચય પણ અનિર્ણાત લક્ષણવાળા પ્રમાણથી થઈ જશે. (અર્થાત પ્રમાણલક્ષણથી પ્રમાણરૂપે અનિશ્ચિત પ્રમાણ જેમ પ્રમાણલક્ષણનો નિશ્ચય કરાવે છે તેમ પ્રમાણલક્ષણથી પ્રમાણરૂપે અનિશ્ચિત પ્રમાણ પ્રમેયનો પણ નિશ્ચય કરાવી દેશે.) માટે પ્રમાણથી નિર્ણય કર્યા વિના પ્રમાણલક્ષણનું પ્રતિપાદન કરવું એ કેવલ બુદ્ધિનો અંધાપો જ છે.” ૯
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
• प्रमाणलक्षणमीमांसा •
५६५
इत्थमत्र प्रमाणलक्षणादेरनुपयोगः समर्थितः । इममेव सिद्धसेनसम्मत्या दृढयन्नाह त यत आह वादी सिद्धसेन इत्यर्थः । । ११ ।।
प्रसिद्धानि प्रमाणानि व्यवहारश्च तत्कृतः । प्रमाणलक्षणस्योक्तौ ज्ञायते न प्रयोजनम् ।।१२।। प्रसिद्धानीति । प्रसिद्धानि = लोके स्वत एव रूढानि, न तु प्रमाणलक्षणप्रणेतृवचनप्रसाधनीव्यवहारः = स्नान-पान - दहन - पचनादिका क्रिया, प्रमाणप्रसाध्यः, प्रमाणलक्षणाऽप्रवीणानामपि गोपाल
यानि प्रमाणानि प्रत्यक्षादीनि तथा व्यवहरणं
,
'च'शब्दः प्रसिद्धत्वसमुच्चयार्थः तत्कृतः बालाऽबलादीनां तथाव्यवहारदर्शनात् ।
ततश्च प्रमाणलक्षणस्य = 'अविसंवादि ज्ञानं प्रमाणमित्यादेः उक्तौ = प्रतिपादने ज्ञायते फलम्। ‘वर्तते ने'ति वक्तव्ये 'ज्ञायते ने 'ति यदुक्तमाचार्येण
| उपलभ्यते न = नैव प्रयोजनं तदतिवचनपारुष्यपरिहारार्थम् ।
=
=
=
=
'कृत्रिमाऽकृत्रिमयोः कृत्रिमे सम्प्रत्ययः' इति न्यायेन सिद्धसेनः = श्रीसिद्धसेनदिवाकरो न्यायावतारग्रन्थे इति शेषः ।।८ / ११ ।।
एतदेवाह 'प्रसिद्धानी'ति । अध्यात्मसारेऽपीयं (अ.सा. १२/२३) कारिकोद्धृता । अष्टकवृत्तिकृज्जि - नेश्वरसूरिकृत व्याख्यामुपजीव्य ग्रन्थकृद् व्याख्यानयति 'प्रसिद्धानि लोके स्वत एव रूढानी' त्यादि । प्रकृतश्लोकसम्बन्धी श्रीसिद्धर्षिगणिकृत-न्यायावतारवृत्तिलेशस्त्वेवम् → प्रसिद्धानि प्ररूढानि, नाधुना साध्यानीत्यर्थः, प्रमाणानि प्रत्यक्षादीनि परोक्षगतभेदाऽपेक्षया बहुवचनं व्यक्तिभेदे सामान्यमपि कथञ्चिद् भिद्यत इति दर्शनार्थम् । आसतां तावत्प्रमाणानि, व्यवहारश्च तत्कृतः प्रसिद्ध इति सम्बन्धः । चशब्दो
=
=
આ રીતે પ્રસ્તુત ધર્મવાદમાં પ્રમાણલક્ષણ વગેરે ઉપયોગી નથી- આ વાતનું સમર્થન થયું. હવે આ જ વાતને મહોપાધ્યાયજી મહારાજા શ્રીસિદ્ધસેનદિવાકર સૂરિજી મહારાજની સંમતિ દ્વારા દૃઢ કરતાં आहे छे } 'यतः' आरए। } महावाही श्रीसिद्धसेनहिवारसूरिक महाराने न्यायावतार ग्रंथमां उस छे } (८/११)
ગાથાર્થ :- પ્રમાણો તો પ્રસિદ્ધ છે. અને પ્રમાણ દ્વારા થતો વ્યવહાર પણ પ્રસિદ્ધ જ છે. માટે પ્રમાણના લક્ષણને કહેવામાં કોઈ પ્રયોજન જણાતું નથી. (૮/૧૨)
टीडार्थ :- प्रत्यक्ष वगेरे प्रमाणो लोङमां स्वतः ४ ( प्रमाणलक्षण विना ) ३७ थयेल छे. भाटे પ્રમાણના લક્ષણ બનાવનાર વિદ્વાનના વચન દ્વારા પ્રત્યક્ષ પ્રમાણને સિદ્ધ કરવાની આવશ્યકતા નથી. તેમ જ પ્રમાણ દ્વારા કરાયેલી સ્નાન, પાન, દહન, પાક વગેરે ક્રિયા પણ પ્રસિદ્ધ જ છે. પ્રમાણના લક્ષણને નહિ જાણનારા ગોવાળ, બાળકો, સ્ત્રી વગેરે પણ ખાન-પાન-સ્નાન આદિ ક્રિયાઓ કરે છેએવું દેખાય જ છે. માટે ‘અવિસંવાદી જ્ઞાન પ્રમાણ છે' આ પ્રમાણે પ્રમાણના લક્ષણને કહેવામાં કોઈ પ્રયોજન જણાતું નથી. જો કે સિદ્ધસેનદિવાકરસૂરિજી મહારાજ ‘પ્રમાણના લક્ષણને કહેવામાં કોઈ પ્રયોજન નથી' આમ કહી શકતા હતા. તેમ છતાં તેવું કહેવાના બદલે ‘પ્રમાણના લક્ષણને કહેવામાં કોઈ પ્રયોજન જણાતું નથી' આમ જે જણાવેલ છે તે વાણીની અત્યંત કઠોરતાનો પરિહાર કરવા માટે કહેલ છે.
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
• उदयनाचार्याऽऽक्षेपोपदर्शनम्
द्वात्रिंशिका - ८/१२ यस्त्वत्रायं उदयनस्योपालम्भः “ ये तु प्रमाणमेव सर्वस्य व्यवस्थापकं, न तु लक्षणं तदपेक्षायामनवस्थेत्याहुस्तेषां ' निन्दामि च पिबामि चे 'ति न्यायापातः । यतोऽव्याप्त्यतिव्याप्तिपरिSपिशब्दार्थः । तेनायमर्थः यदर्थं प्रमाणपरीक्षणमसावपि जलपान-शीतत्राणादिर्व्यवहारोऽनादिरूढः, तन्निरर्थकं प्रमाणलक्षणाभिधानमित्यभिप्रायवानपि परः प्ररूपणापरिजिहीर्षयात्मनोऽन्यथा प्राह प्रमाणलक्षणस्योक्ती पररूपव्यावर्तनक्षमाऽसाधारणप्रमाणधर्मकथनरूपायां ज्ञायते निर्णीयतेऽस्माभिः न प्रयोजनं तत्फलम्, अतिसूक्ष्मत्वात्तावकाभिसन्धेरिति काक्वा, प्रश्नयत्युल्लुण्ठयति चेति । किं च प्रमाणलक्षणमनिश्चितं वाभिधीयते, निश्चितं वा स्वरूपेणेति पक्षद्वयम् । न तावदनिश्चितम् अनिश्चितस्य लक्षणत्वाऽयोगात्, उन्मत्तकविरुतवत् । अथ निश्चितम् तत्किमप्रमाणात्प्रमाणाद्वा । न तावदप्रमाणात्, अप्रमाणस्य निश्चायकत्वाऽयोगात् । यदि पुनरप्रमाणमपि निश्चायकमिति सङ्गीर्येत, तदा प्रमाणपर्येषणं विशीर्येत, नैरर्थक्याऽऽपत्तेः, अप्रमाणादपि निश्चायकत्वाऽभ्युपगमात् । अथ प्रमाणात्, तत्किमलक्षणम्, लक्षणोपेतं वा। अलक्षणं चेन्निश्चायकं प्रमाणम्, तर्हि सर्वप्रमाणानां लक्षणाऽभिधानमनर्थकम्, तद्व्यतिरेकेणाऽप्यर्थनिश्चयसिद्धेः, भवदभिप्रेतलक्षणनिश्चायकप्रमाणवत् । अथ लक्षणोपेतम्, तत्रापि विकल्पयुगलमनिवारितप्रसरमनुधावति, तल्लक्षणं निश्चितमनिश्चितं वा । न तावदनिश्चितं लक्षणं लक्ष्यं लक्षयति । निश्चयोऽपि प्रमाणादप्रमाणाद्वा ? अप्रमाणान्निश्चयाऽसिद्धेः प्रमाणादिति वक्तव्यम् । तदप्यलक्षणं सलक्षणं वा ? अलक्षणत्वे पूर्वस्याऽर्थग्रहणे किं क्षुण्णम् ? सलक्षणत्वे त्वेतल्लक्षणं निर्णीतमनिर्णीतं चेति तदेवावर्तते । तन्न प्रमाणलक्षणाभिधानोपायोऽस्ति । तस्मात्प्रसिद्धानि प्रमाणानि इत्यङ्गीकर्तव्यम् ← ( न्या. अ. २ वृ.) इति । एतेन मानाधीना मेयसिद्धिः मानसिद्धिश्च लक्षणात् ← (त. प्र. १ / ४८७) इति तत्त्वप्रदीपिकाकृदभिमतैकान्तोऽपि निराकृतः ।
५६६
•
=
=
'यस्तु' इत्यस्यान्वयोऽग्रे ' स त्वत्र न शोभत' इत्यत्र कर्तव्यः उदयनस्य किरणावल्यां पृथिवीवैधर्म्यनिरूपेण उपालम्भः । तदपेक्षायां लक्षणेऽपि लक्षणापेक्षायामिति किरणावलीप्रकाशे वर्धमानोपाध्यायः । यद्वा किरणावलीरहस्यानुसारेण लक्षणस्याऽपि साधने लक्षणान्तरापेक्षायां सत्यां ' तदलक्षणं सलक्षणं वा ? तदपि प्रमाणान्निश्चितमनिश्चितं वा ?' इति विकल्पोपनिपातेन अनवस्था = प्रमाणलक्षणगवेषणाऽविरामापत्तिः इत्याहुः तेषां वादिनां मते 'निन्दामि च पिबामि चे 'ति न्यायापातः । 'मद्यादिकमहं निन्दामि' इत्युक्ते तत्पानमन्याय्यं तथापि स एव जन 'मद्यादिकं पिबामी' त्यपि वदति । एतद्वचनं यथा व्याघाताऽऽपन्नं तथैव 'प्रमाणमेव सर्वव्यवस्थापकं न तु तल्लक्षणमिति वादिनां वचनमपि * ઉદયનાચાર્યનો આક્ષેપ
यस्त्वत्र विसी ग्रंथमां अध्यनायार्य नामना प्राचीन नैयायिक खेम उहे छे } વિદ્વાનો એમ કહે છે કે ‘પ્રમાણ જ સર્વ પદાર્થની વ્યવસ્થા-નિશ્ચય કરાવી શકે તેમ છે, નહિ કે પ્રમાણનું લક્ષણ. કારણ કે પ્રમાણના લક્ષણની સિદ્ધિમાં અન્ય લક્ષણની અપેક્ષા રાખવામાં અનવસ્થા દોષ આવે છે.’ તે વિદ્વાનોને તો ‘હું દારૂની નિંદા કરું છું અને દારૂને પીઉં છું.' એવી ઉક્તિ લાગુ પડે છે. આનું કારણ એ છે કે તે વિદ્વાનો અવ્યાપ્તિ - અતિવ્યાપ્તિનો પરિહાર કરીને તે તે પદાર્થની અને તે તે વ્યવહારની
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
• प्रमाणप्रयोजनोपदर्शनम् .
५६७ हारेण तत्तदर्थव्यवस्थापकं तत्तद्व्यवहारव्यवस्थापकं च प्रमाणमुपाददते, तदेव तु लक्षणम् ।
'अनुवादः स' इति चेत् ? अस्माकमप्यनुवाद एव ।
न ह्यलौकिकमिह किञ्चिदुच्यते । न चानवस्था, तथा, यतः = यस्मात् कारणात् ते प्रमाणलक्षणाऽनुपयोगवादिनः अव्याप्त्यतिव्याप्तिपरिहारेण = लक्ष्यैकदेशाऽगमनाऽलक्ष्यगमनपरित्यागेन तत्तदर्थव्यवस्थापकं = प्रतिनियतपदार्थस्वरूपव्यवस्थाकारि तत्तद्व्यवहारव्यवस्थापकञ्च = प्रतिनियतपदार्थव्यवहारव्यवस्थाकारि च प्रमाणमुपाददते।
किरणावलीरहस्ये मथुरानाथस्तु ‘अव्याप्तिः = भागासिद्धिः, अतिव्याप्तिः = व्यभिचारः, तत्तदर्थव्यवस्थापकं = तत्तद्धर्मावच्छिन्नेतरभेदव्यवस्थापकं प्रमाणं = यं हेतुं उपाददते = स्वीकुरुते। तदेव इति । तथा च लक्षणं वस्तुव्यवस्थापकं नेति चोच्यते लक्षणस्य वस्तुव्यवस्थापकत्वमपि स्वीक्रीयते । अतो निन्दामि चेत्यस्य तुल्यता' (कि.रह. पृ.१२३) इत्याह । साम्प्रतं किरणावल्यां ‘अव्याप्त्यतिव्याप्तिविरहेण तत्तदर्थव्यवस्थापकं तत्तद्व्यवहारे व्यवहारव्यवस्थापकं...' (किर. पृ.१२३) इति पाठो वर्तत इत्यवधेयम् |
ननु लक्षणस्य वस्तुनिश्चायकत्वं स्वीक्रियत एव, न तु वस्तुप्रमापकत्वम्, तज्जन्यज्ञानस्य गृहीतपक्षसाध्यग्राहित्वेनाऽप्रमात्वादित्यभिप्रायेणाऽऽशकते - अनुवादः स इति । अनुवादकतया हि निश्चयजनक इति यावत् । सः = अव्याप्त्यादिविरहविशिष्टः तत्तद्धर्मावच्छिन्नेतरभेदसाधको हेतुरिति (कि.रह .पृ.१२३) किरणावलीरहस्ये मथुरानाथः । ‘लक्षणरूपोऽर्थः अनुवादः, न तु अपूर्वार्थप्रापकः, मानान्तरप्रमितार्थप्रापकत्वादित्यर्थः । नाऽत्र सर्वधर्माऽव्युत्पन्न एव व्युत्पाद्यः किन्तु मानान्तरेण ज्ञातो लक्षणत्वेनोपदिश्यते' (कि. प्र.पृष्ठ-१९८) इति किरणावलीप्रकाशे वर्धमानः। तर्हि अस्माकं नैयायिकानां अपि अव्याप्त्यादित्यागेन तत्तदर्थव्यवस्थापकलक्षणग्रहः अनुवादः = लोकावगतार्थबोधक एव इत्यपि तुल्यम् । न हि = नैव अलौकिकं = लोकबाह्यं अप्रमितमिति यावद्, इह प्रकृते किञ्चिदुच्यते अस्माभिः नैयायिकैः । शास्त्रविहितमेवाऽनूद्यते । एतेन → विधिविहितस्याऽनुवचनं = अनुवादः -- (न्या.सू.२/१/६४) इति न्यायसूत्रमपि व्याख्यातम् । न च तथापि दर्शितरीत्या भवतां लक्षणगवेषणे अनवस्था = अप्रामाणिकाऽनन्तप्रवाहमूलकाऽविरामाऽऽपत्तिः दुर्निवारैवेति शङ्कनीयम्, वैद्यके रोगादिलक्षणवद् = वैद्यकाद्युक्तरोगलक्षणવ્યવસ્થા કરનાર પ્રમાણને સ્વીકારે છે. આ જ તો પ્રમાણનું લક્ષણ છે.
જો અહીં જવાબરૂપે એમ કહેવામાં આવે કે 2 ગામડીયા લોકોને કાંઈ “અવિસંવાદી જ્ઞાન પ્રમાણ કહેવાય' - આવી ખબર નથી હોતી. એટલે અવ્યાપ્તિ કે અતિવ્યાપ્તિનો પરિહાર કરવા માટે તેમનો પ્રયાસ હોતો નથી. પરંતુ જે પ્રમાણે બોધ થયો હોય તે મુજબ વસ્તુ ન મળવાથી એ જ્ઞાન ખોટું કહેવાય' એમ લોકવ્યવહારમાં જે વાત પ્રસિદ્ધ છે તેના અનુવાદ તરીકે જ અવ્યાપ્તિ વગેરેનું નિરાકરણ થાય છે. પણ તેટલા માત્રથી પ્રમાણના લક્ષણનો ઉપયોગ થઈ ગયો એવું માનવું જરૂરી નથી. હું તો
આ વાત બરાબર નથી. કારણ કે આ રીતે તો અમે પણ કહી શકીએ છીએ કે પ્રમાણનું જે લક્ષણ અમે બતાવેલ છે તે પણ લોકપ્રસિદ્ધ વાતના અનુવાદરૂપે જ છે. અમે લોકમાં જોવા ન મળે તેવું કાંઈ કહેતા નથી. તેમ જ પ્રમાણના લક્ષણને અર્થનિશ્ચાયક માનવામાં અનવસ્થા પણ નહિ આવે. કારણ કે વૈદ્યકશાસ્ત્રમાં રોગના લક્ષણ જેમ અનવસ્થા દોષ લાવ્યા વિના રોગનો નિશ્ચય કરાવી શકે છે. વ્યાકરણ વગેરેમાં શબ્દ
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६८ • अर्थव्यवस्थायां प्रमाणं प्रयोजकं न तु तल्लक्षणम् • द्वात्रिंशिका-८/१२
वैद्यके' रोगादिलक्षणवद् व्याकरणादौ शब्दादिवच्च व्यवस्थोपपत्तेः, तत्रापि सम्मुग्धव्यवहारमाश्रित्य लक्षणैरेव व्युत्पादनादिति” (किरणावली-पृथिवीवैधर्म्यनिरूपण-पृष्ठ-१२३) ।
स त्वत्र न शोभते, यतो वयं प्रमाणस्याऽर्थव्यवस्थापकत्वे व्यवहारव्यवस्थापकत्वे वा लक्षणं वदित्यर्थः व्यवस्थोपपत्तेः । यथा चरकसंहिताया अम्लोद्गार-मुखदुर्गन्धादेरजीर्णलक्षणत्वाऽवगमेऽजीर्णगतयाथातथ्यलक्षणनिर्णयकृते चिकित्साशास्त्रान्तरगवेषणेनाऽनवस्था नाऽऽपद्यते वैद्यकवचनप्रामाण्यादेव रोगलक्षणप्रामाण्याऽवगमात् तथा प्रकृतेऽपि लोकव्यवहारात्प्रमाणलक्षणबोधे प्रमाणाऽन्तरगवेषणेनानवस्था नैव प्रसज्यते, प्रमाणलक्षणप्रतिपादकशास्त्रप्रामाण्यादेव प्रमाणलक्षणप्रामाण्यावगमादिति भावः ।
उदयनाचार्य उदाहरणान्तरेणैतद्विशदयति- व्याकरणादौ शब्दादिवच्च = व्याकरणाद्युक्तप्रातिपदिकादिलक्षणवच्च व्यवस्थोपपत्तेः । यथा प्रातिपदिक-प्रयोगसाधुत्वाऽसाधुत्वादिके व्याकरणादवगते तद्व्याकरणदर्शितशब्दप्रयोगसाधुत्वादिनिर्णयकृते व्याकरणान्तरं नायितव्यमिति यद्वा ‘सुप्तिङन्तं पदमिति (पा.१ । ४।१४) पाणिनिव्याकरणसूत्रात्पदलक्षणावगमे तन्निश्चयकृते व्याकरणान्तरं नैवापेक्षितव्यमिति नानवस्था तद्वत्प्रकृतेऽपि बोध्यम् । तत्रापि = व्याकरणादावपि सम्मुग्धव्यवहारमाश्रित्य = वैयाकरणेतरकृत-प्रसिद्धनानाविधशब्दप्रयोगमवलम्ब्य लक्षणैरेव व्युत्पादनात् = तथा प्रतिपादनात् । यथा प्रसिद्धलौकिकशब्दप्रयोगमुपजीव्य व्याकरणे पद-वाक्यादिकं तत्तल्लक्षणैः केवलं व्युत्पाद्यते इति नानवस्था एवमेव प्रकृते नाऽनवस्थाप्रसङ्ग इत्यनुषज्यते । वर्धमानस्तु ‘तच्छास्त्रादेव ज्ञातेन धर्मेण तत्र व्यवस्था स्यादेवेति नानवस्था' (कि.प्र.पृ.१९९) इत्याह । साम्प्रतं किरणावल्यां मुद्रितप्रतौ 'तत्रापि सम्बन्धव्यवहारमाश्रित्य लक्षणेनैव व्युत्पत्तिः' (किर.पृ.१२३) इति पाठो लभ्यते इति ध्येयम्।
स = उदयनाचार्यापादितोपालम्भः तु अत्र = जैनदर्शने न शोभते यतः = यस्मात्कारणात् वयं स्याद्वादिनः “प्रमाणमर्थव्यवस्थापकं तद्व्यवहारस्थापकञ्च, प्रमाणस्य अर्थव्यवस्थापकत्वे = प्रतिनियतपदार्थस्वरूपादिव्यवस्थाकारित्वे व्यवहारव्यवस्थापकत्वे वा = प्रातिस्विकपदार्थगोचरव्यवहारव्यवस्थाकारित्वे પદ વગેરેના લક્ષણને નિશ્ચાયક માનવામાં અનવસ્થા દોષ નથી આવતો. તેમ પ્રસ્તુતમાં પણ સમજવું. (કહેવાનો આશય એ છે કે રોગનું જે લક્ષણ ચરકસંહિતામાં બતાવેલ છે તેના નિશ્ચય માટે આર્યભિષકુ વગેરે અન્ય વૈદ્યકશાસ્ત્રની જરૂર પડતી નથી. એક વૈદ્યકશાસ્ત્રમાં જણાવેલ તે તે રોગના તથાવિધ લક્ષણ દ્વારા તે તે રોગનો निश्चय 25 : . व्या४२९१मा ४९ue 'विभक्त्यन्तं पदम्' ॥ सूत्र द्वा२॥ ५६नी व्यवस्था 25 3 . તેના નિર્ણય માટે અન્ય વ્યાકરણની જરૂર પડતી નથી. માટે અનવસ્થા આવતી નથી.) વ્યાકરણશાસ્ત્રનું મોટું જોયા વગર સામાન્ય લોકોમાં વિભક્તિ, પદ, વાક્ય વગેરેના પ્રયોગો થતા હોય છે. તેનો આધાર-આશ્રય લઈને તથાવિધ વિશેષ લક્ષણો દ્વારા લોકવ્યવહારનું વ્યુત્પાદન કરાય છે. તે જ રીતે પ્રસ્તુતમાં લોકોમાં પ્રચલિત થયેલ = લોકપ્રસિદ્ધ સંમુગ્ધ વ્યવહારનો આશ્રય કરીને પ્રમાણના લક્ષણ દ્વારા લોકમાં પ્રમાણનું વ્યુત્પાદન કરાય છે. તે રીતે અર્થનો-પદાર્થનો નિશ્ચય કરવામાં અનવસ્થા આવવાની કોઈ શક્યતા નથી.
ઉદયનાચાર્યના આક્ષેપનું નિરાક્રણ જ स त्वत्र. । अन्थ२श्री
यनायार्य द्वारा ४२वामां मावेल माक्षे५ नो सामे शोभास्प६ १. किरणावल्यां 'वैद्यकादौ' इति पाठो वर्तते । २. हस्तादर्श 'व्यवस्थापकत्वे' इति पाठः त्रुटितः । हस्तादर्शान्तरे च 'व्यवहारव्यवस्थापकत्वे' इति पाठो नास्ति ।
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
• लक्षणप्रयोजनप्रदर्शनम्
५६९
न प्रयोजकमिति ब्रूमः, न तु सर्वत्रैव तदप्रयोजकमिति; समानाऽसमानजातीयव्यवच्छेदस्य तदर्थस्य तत्र तत्र व्यवस्थितत्वात्' ।
=
तदप्रयोजकं
वा लक्षणं प्रमाणलक्षणं न = नैव प्रयोजकं उपयोगि” इति ब्रूमः, न तु “ सर्वत्र सर्वथा सर्वदा प्रमाणलक्षणमनुपयोगि, कुत्रापि प्रमाणलक्षणस्य नास्त्युपयोग” इति ब्रूमः । कस्मात् ? उच्यते, समानाऽसमानजातीयव्यवच्छेदस्य तदर्थस्य = लक्षणप्रयोजनस्य तत्र तत्र व्यवस्थितत्वात् । यथोक्तं किरणावल्यां उदयनाचार्येण समानाऽसमानजातीयव्यवच्छेदो लक्षणार्थः ← (कि. पृथिवीनिरूपण-पृ.१९२) इति। तदुक्तं सर्वतन्त्रसिद्धान्तपदार्थलक्षणसङ्ग्रहे अपि ‘लक्षणं समानासमानजातीयव्यवच्छेदकम्' । 'नीलमुत्पलमि’त्यत्र सजातीयमात्रव्यवच्छेदके विशेषणेऽतिप्रसङ्गवारणाय 'असमानजातीये 'ति । 'रूपं गुण' इत्यादौ विजातीयद्रव्यव्यवच्छेदकधर्मेऽतिव्याप्तिवारणाय 'समानजातीये 'ति । अन्यत्र च व्यावृत्तिर्व्यवहारो वा, लक्षणस्य प्रयोजनम् ← ( ) इत्युक्तम् । लक्षण - प्रमाणाभ्यां वस्तुसिद्धिरिति न्यायोऽप्यत्र स्मर्तव्यः ।
प्रकृते प्रमाणं स्वपराऽऽभासि ज्ञानं बाधविवर्जितम् ← ( न्याया . १ ) इति न्यायावतारग्रन्थोक्तस्य यद्वा → स्व-परव्यवसायिज्ञानं प्रमाणम् ← (प्र.न. त . १ / २ ) इति प्रमाणनयतत्त्वालोकालङ्कारदर्शितस्य प्रमाणलक्षणस्य प्रयोजनं तु ज्ञानत्वेन सजातीयेभ्यो भ्रमादिभ्यो विजातीयेभ्यश्च घटपटादिभ्यो व्यावृत्तिः ।
=
•
-
किञ्च प्रकृते विप्रतिपन्नव्यामोहनिवृत्तिरपि प्रमाणलक्षणप्रयोजनम् । तथाहि 'अविसंवादि ज्ञानं प्रमाणमि'ति 'सौगताः; 'अनधिगतार्थाधिगन्तृ प्रमाणमिति २ मीमांसकाः ; 'अर्थोपलब्धिहेतुः प्रमाणमिति प्राचीननैयायिकाः; ‘अनधिगततत्त्वबोधकरणं प्रमाणमिति पातञ्जलयोगदर्शनानुयायिनः; 'विषयावच्छिन्नान्तःकरणवृत्तिः प्रमाणमिति 'वेदान्तिनः; 'तद्वद्विशेष्यकतत्प्रकारकज्ञानकरणं प्रमाणमिति 'नव्यनैयायिकाः, केचित्तु प्रमाकरणं प्रमाणम्, छिदादिकरणकुठारादावतिव्याप्तिवारणाय 'मा' पदम्, भ्रमज्ञानकरणदुष्टचक्षुरादावतिव्याप्तिवारणाय 'प्र' पदम्, 'प्रमा प्रमाणमित्युक्तेऽसम्भवस्स्यादतः 'करणमि’त्युक्तम् ← इति; 'अन्ये तु → व्यापारवत्तासम्बन्धेन प्रमितिविभाजकोपाध्यवच्छिन्नाऽसाधारणकारणं प्रमाणम्, चाक्षुषादिप्रमित्यसाधारणकारणे विषयेन्द्रियसम्बन्धादौ व्यापारेऽतिव्याप्तिवारणाय 'व्यापारवत्तासम्बन्धेने 'ति, अन्यप्रमाणબનતો નથી. આનું કારણ એ છે કે અમે એમ કહીએ છીએ કે પ્રમાણને અર્થનું નિશ્ચાયક માનવામાં અને પ્રસિદ્ધ વ્યવહારનું વ્યવસ્થાપક માનવામાં પ્રમાણલક્ષણ પ્રયોજક નથી. મતલબ કે પ્રમાણના લક્ષણ દ્વારા પ્રમાણરૂપે પ્રમાણનો નિશ્ચય ન થવા છતાં પ્રમાણ પોતે જ અર્થનો-પદાર્થનો નિશ્ચય કરાવી શકે છે તેમ જ લોકવ્યવહારની વ્યવસ્થા-ઉપપત્તિ-સંગતિ કરી શકે છે. તે માટે પ્રમાણના લક્ષણની કોઈ જરૂર નથી. પરંતુ ‘પ્રમાણના લક્ષણની સર્વથા- સર્વ પ્રકારે, ક્યાંય પણ, કશી પણ, ક્યારેય પણ આવશ્યકતા નથી.' એવું કાંઈ અમે જૈનો કહેતા નથી. કારણ કે સજાતીય-વિજાતીયની બાદબાકી કરવી તે પ્રમાણલક્ષણનું પ્રયોજન છે. જ્ઞાનત્વરૂપે પ્રમાણજ્ઞાનને સજાતીય એવા ભ્રમ, સંશય વગેરેની તથા પ્રમાણ જ્ઞાનના વિજાતીય એવા ટેબલ, ખુરશી વગેરેની પ્રમાણકોટિમાંથી બાદબાકી કરવી તે પ્રમાણના લક્ષણનું પ્રયોજન છે જ. આ વ્યવસ્થા તો વિદ્વાન લોકોમાં થઈ ચૂકેલ જ છે. તેનો કાંઈ અમે અપલાપ કરતા નથી. (પરંતુ પદાર્થનો નિશ્ચય કરવામાં પ્રમાણના લક્ષણની કોઈ આવશ્યકતા નથી. પ્રમાણલક્ષણ દ્વારા પ્રમાણરૂપે જેનો નિશ્ચય ન થયેલ હોય તેવા પ્રમાણ દ્વારા પણ પદાર્થનો નિશ્ચય થાય જ છે ને!)
१. हस्तादर्शे 'व्यवस्थित्वात्' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७० • विविधानां प्रमाणलक्षणानां निर्देशः •
द्वात्रिंशिका-८/१२ सामान्यतो व्युत्पन्नस्य तच्छास्त्रादधिकृतविशेषप्रतीतिपर्यवसानेनानवस्थाऽभावात् । स्यान्यप्रमाणत्वापत्तिवारणाय 'विभाजकोपाध्यवच्छिन्ने'ति, चाक्षुषादावपि व्यापारवत्तासम्बन्धेन मनसः कारणत्वात्तत्राऽतिव्याप्तिपरिहारकृते 'असाधारणे'त्युक्तम्; 'साधनाश्रयाऽव्यतिरिक्तत्वे सति प्रमाव्याप्तत्वं प्रमाणमिति परे; 'विवादनिर्णयसाधनं प्रमाणमि'त्येके,१० 'कर्तव्यनिश्चायकं प्रमाणमिति ११ऋजवः; 'करणबाह्यभावबोधः प्रमाणमिति १२साङ्ख्याः ; 'असन्दिग्धाऽविपरीताऽनधिगतविषयकबोधरूपप्रमाकरणं प्रमाणम्, संशय-विपर्ययस्मृतिकरणेष्वतिव्याप्तिवारणायोपात्तं बोधरूपप्रमांशे क्रमशो विशेषणत्रितयमि'ति योगिनः१३; 'सम्यगनुभवसाधनं प्रमाणमिति (न्या.सा.परि.१/पृ.१) १४न्यायसारे भासर्वज्ञाचार्याः ‘दोषाऽसहकृतज्ञानकरणं प्रमाणमिति (अ.सि.पृ.१२४) अद्वैतसिद्धिकृतः१५; 'संवादिप्रवृत्तिजननयोग्यज्ञानजनकं प्रमाणमिति १ ब्रह्मविद्याभरणकृतः; 'प्रमाणमात्रसमवेतं प्रमेयार्थावभासनमिति ( ) शैवपरिभाषाकृतः१५; ‘स्वाऽपूर्वार्थव्यवसायात्मकं ज्ञानं प्रमाणमिति (परी.मु.१/१) १८परीक्षामुखकृतः; 'यथार्थानुभवो मानमनपेक्षतयेष्यते' (न्या.कु.४/१) इति च १९न्यायकुसुमाञ्जली उदयनाचार्याः, → प्रमाकरणं = प्रमाणम् + (त.सं.१/३) इति २°तर्कसङ्ग्रहकृतः,→ बोधश्च पौरुषेयः फलं = प्रमा, तत्साधनश्च प्रमाणम् - (सां.त.कौ.गाथा.४) इति २१साङ्ख्यतत्त्वकौमुद्यां वाचस्पतिमिश्रा वदन्ति। एतेषां नानाभ्युपगमवतां तीर्थ्यानां विपर्यासलक्षणस्य मुग्धबुद्धीनाञ्चानध्यवसायात्मकस्य व्यामोहस्य निवृत्तिः प्रमाणलक्षणप्रतिपादनप्रयोजनमित्यप्यवगन्तव्यम् । तदुक्तं श्रीसिद्धसेनदिवाकरेणैव न्यायावतारे → प्रसिद्धानां प्रमाणानां लक्षणोक्तौ प्रयोजनम् । तद्व्यामोहनिवृत्तिस्स्याद् व्यामूढमनसामिह ।। - (न्या.अव.३) इति।
ननु समानाऽसमानजातीयव्यवच्छेदादेः प्रमाणलक्षणप्रयोजनत्वपक्षेऽपि नानाविधतल्लक्षणेषु तद्विशेषोपादाने किमनिश्चितं निश्चितं वा तत्? आद्ये प्रेक्षावत्ताहानेः, द्वितीये च किमप्रमाणानिश्चितं प्रमाणाद्वा? आद्ये स एव दोषः, अन्त्ये च तदलक्षणं सलक्षणं वा ? आद्ये सर्वप्रमाणानां लक्षणाऽभिधानमनतिप्रयोजनम्, अन्त्ये च तल्लक्षणं निश्चितमनिश्चितं वा ? इत्येवं विकल्पपरम्परोपनिपातेनाऽनवस्था दुर्वारैवेति चेत् ? अत्रोच्यते - सामान्यतो व्युत्पन्नस्य = ‘लक्षणमात्रमतिव्याप्त्यव्याप्त्यसम्भवदोषरहितं सदर्थादिव्यवस्थापकमिति सामान्यव्युत्पत्तिशालिनः पुरुषस्य तच्छास्त्रात् = स्वाऽभ्युपगततन्त्रराद्धान्तप्रतिपादकग्रन्थविशेषात् अधिकृतविशेषप्रतीतिपर्यवसानेन = प्रमाणलक्षणविशेषबोधविश्रान्त्या अनवस्थाऽभावात् = निरुक्ताऽनवस्थादोषाऽसम्भवात्, व्याकरणादौ शब्दप्रयोगसाधुत्वादिलक्षणवत् ।
નૈયાયિક :- સમાન-અસમાન જાતીયની બાદબાકીને લક્ષણનું પ્રયોજન માનશો તો પ્રમાણલક્ષણરૂપે પ્રમાણલક્ષણના સજાતીય લક્ષણાભાસોની અથવા અન્યવિધ લક્ષણોની અને વિજાતીય એવા ઘટાદિની બાદબાકી કરવા માટે એક નવા પ્રમાણલક્ષણની આવશ્યકતા ઊભી થશે. આમ તમારા મતે પણ અનવસ્થા દોષ તો ઉભો જ રહેશે ને ?
સ્યાદ્વાદી :- ના, આવી અનવસ્થાને પ્રસ્તુતમાં અવકાશ નથી. આનું કારણ એ છે કે સામાન્ય રીતે “અવ્યાપ્તિ-અતિવ્યાપ્તિ દોષ વગરનું લક્ષણ સજાતીય-વિજાતીયની બાદબાકી કરી શકે છે. તેથી પ્રસ્તુતમાં પ્રમાણલક્ષણ તેવું જ હોવું જોઈએ' - આવી સમજણ ધરાવનાર વ્યક્તિને પ્રમાણલક્ષણદર્શક શાસ્ત્રના આધારે પ્રસ્તુત વિશિષ્ટ પ્રમાણલક્ષણની પ્રતીતિ થઈ શકે છે. તેથી અનવસ્થાને અહીં કોઈ અવકાશ નથી. વ્યાકરણ વગેરેમાં પદલક્ષણ વગેરેની જેમ આ બાબતમાં અનવસ્થા આવી નહિ શકે. १. मुद्रितप्रतो. ....प्रतीत्यप...' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
• धर्मवादे प्रमाणलक्षणानुपयोगः
५७१ 'केवलं केवलव्यतिरेक्येव लक्षणमिति नादरः, प्रमेयत्वादेरपि पदार्थलक्षणत्वव्यवस्थितेः इत्यन्यत्र विस्तरः ।
वस्तुतो धर्मवादे लक्षणस्य नोपयोगः, स्वतन्त्रसिद्धाऽहिंसादीनां तादृशधर्मान्तरसंशय - जिज्ञासा
ननु लक्षणमात्रं केवलव्यतिरेक्येव भवति । तथाहि 'गौः गोत्ववान् सास्नादिमत्त्वात्, यन्नैवं तन्नैवं यथा महिषादिः' इत्यादौ सर्वेषां गवां पक्षान्तर्भावेनाऽन्वयदृष्टान्तविरहात्केवलव्यतिरेक्येव गोलक्षणम् । यद्वा पृथिवी स्वेतरभिन्ना गन्धवत्त्वाद्, यन्नैवं तन्नैवं यथा जलमिति केवलव्यतिरेकिलक्षणप्रयोगो ज्ञेयः । यद्वा 'सर्वे तीर्थंकरा अनन्तबलिनोऽष्टप्रातिहार्यवन्तश्च' इत्येवं तीर्थकरलक्षणप्रतिपादनेऽतीर्थङ्करेषु तल्लक्षणव्यावृत्त्या पुरोवर्तिनि तीर्थकृति तीर्थकरत्वनिश्चयात्केवलव्यतिरेक्येव लक्षणम् । न हि तीर्थकरद्वयदर्शनं सामान्येन जनेन कर्तुं पार्यते, येनेदं लक्षणमन्वयव्यतिरेकि स्यादिति भावः । एवं सर्वत्रैवावगन्तव्यमित्याशयवतां मतमपक्षिपन्नाह- 'केवलमिति । केवलव्यतिरेक्येव, न तु केवलान्वयि अन्वयव्यतिरेकि वा, लक्षणं इति नादरो जैनानाम्, प्रमेयत्वादेरपि पदार्थलक्षणत्वव्यवस्थितेः । प्रमेयत्वादेः प्रमाविषयत्वादिरूपस्य केवलान्वयित्वेऽपि पदार्थलक्षणत्वं शास्त्रप्रसिद्धमेवेति केवलव्यतिरेक्येव लक्षणमित्येकान्तो न श्रेयान् इत्यन्यत्र विस्तरः ।
वस्तुतः प्रकृते असद्ग्रहनिवृत्त्यादिफलजनके धर्मवादे लक्षणस्य = समानाऽसमानजातीयव्यवच्छेदकारिणः प्रमाणलक्षणस्य न कश्चिद् उपयोगः सम्भवति । कस्मात् ? उच्यते, स्वतन्त्रसिद्धाऽहिंसादीनां આ વલવ્યતિરેકી લક્ષણ મીમાંસા હૂઁ
પૂર્વપક્ષ :- જે કેવલવ્યતિરેકી હોય તે જ લક્ષણ બની શકે. કહેવાનો આશય એ છે કે લક્ષણના આશ્રયભૂત તમામ પદાર્થને લક્ષ્ય અંતર્ગત કરીને લક્ષણ દ્વારા જ્યાં વિશેષગુણધર્મનો નિશ્ચય કરવાનો હોય ત્યાં તે લક્ષણ વ્યતિરેકી જ હોય છે. દા.ત. ‘તીર્થંકરો અતુલબલી હોય છે' આવા લક્ષણ દ્વારા સામેની વ્યક્તિનો તીર્થંકરરૂપે નિશ્ચય કરવા માટે અન્ય તીર્થંકરમાં એ લક્ષણ છે કે નહિ ? એ નિર્ણય કરવો શક્ય નથી. કારણ કે એકત્ર બે તીર્થંકર હાજર નથી હોતા. તેથી સમવસરણમાં સિંહાસન ઉપર બેસીને દેશના આપનાર વ્યક્તિ તીર્થંકર છે કે નહિ ? એનો નિર્ણય કરવા તે સિવાયના અતીર્થંકર તરીકે પ્રસિદ્ધ માણસમાં અતુલબલરૂપ તીર્થંકરલક્ષણ જાય છે કે નહિ ? તેનો વિચાર કરવો જરૂરી બને છે. અનેકવિધ અન્ય વ્યક્તિમાં અતુલબલસ્વરૂપ તીર્થંકરલક્ષણ ગેરહાજર હોવાથી અતુલબલી ધર્મદેશક વ્યક્તિ તીર્થંકર છે. એમ સિદ્ધ થાય છે. આમ સર્વત્ર લક્ષણ તો કેવલવ્યતિરેકી જ હોય છે. જે કૈવલવ્યતિરેકી ના હોય તે લક્ષણ બની ના શકે.
ઉત્તરપક્ષ :- આ વાત વ્યાજબી નથી. કારણ કે કૈવલવ્યતિરેકી હોય તેને જ લક્ષણ માનવામાં પ્રમેયત્વ વગેરે કેવલાન્વયી લક્ષણ નહિ બની શકે. તેથી અવ્યાપ્તિ આવશે. કહેવાનો આશય એ છે કે પદાર્થનું લક્ષણ પ્રમેયત્વ છે. પરંતુ પ્રમેયત્વનો ક્યાંય પણ અભાવ નથી હોતો. માટે પ્રમેયત્વ કેવલાન્વયી છે, કેવલવ્યતિરેકી નથી. તેથી કેવલવ્યતિરેકીને લક્ષ્યનું લક્ષણ માનવામાં આ રીતે અવ્યાપ્તિદોષ આવવાથી કેવલવ્યતિરેકીને લક્ષણનું લક્ષણ માની ન શકાય. આ વાતનો વિસ્તાર અન્ય ગ્રંથમાં જોવાની ગ્રંથકારશ્રી ભલામણ કરે છે.
વસ્તુતો. । વાસ્તવમાં તો ધર્મવાદમાં પ્રમાણના લક્ષણનો કોઈ ઉપયોગ નથી. માટે તેનું લક્ષણ કહેવામાં કોઈ પ્રયોજન જણાતું નથી - એમ જણાવેલ છે આનું પણ કારણ એ છે કે પોતપોતાના
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७२
• संमुग्धधर्मिज्ञानेन कार्यसिद्धिविचारः • द्वात्रिंशिका-८/१२ विचारद्वारकतत्त्वज्ञानेनाऽसद्ग्रहनिवृत्तेः अन्यथैवोपपत्तेः । इतरभिन्नत्वेन ज्ञानस्य तत्साध्यस्याऽत्राऽनुपयोगात्सम्मुग्धधर्मिज्ञानेनैव कार्यसिद्धेः२ इत्यत्र तात्पर्यम् ।।१२।।
नन्वर्थनिश्चयार्थमेव लक्षणोपयोगः, = साङ्ख्यादेः षष्टितन्त्रादिशास्त्रप्रसिद्धानामहिंसा-सत्यादीनां तादृशधर्मान्तरसंशय-जिज्ञासा-विचारद्वारकतत्त्वज्ञानेन = षष्टितन्त्रादिस्वकीयशास्त्रप्रसिद्धैकान्तनित्यत्वादिधर्मेः सहाऽविसंवादो वर्तते न वा ? इति शङ्कया जिज्ञासया वा प्रयुक्तो यो विचारविमर्शः तद्द्वारा जायमानेन अहिंसादिविशेष्यक-धर्मसाधनत्वप्रकारकविज्ञानेन असद्ग्रहनिवृत्तेः = कदाग्रहव्यावृत्तेः अन्यथैव = प्रमाणलक्षणोपयोगं विनैव उपपत्तेः = सङ्गतेः । इतरभिन्नत्वेन = स्वेतराऽन्यत्वरूपेण ज्ञानस्य = विजातीयव्यावृत्तिगोचरबोधस्य तत्साध्यस्य = प्रमाणलक्षणसाध्यस्य अत्र = असद्ग्रहनिवृत्त्यादिफलजनके धर्मवादे अनुपयोगात् = अनावश्यकत्वात् । न चैवं साध्यसिद्धिः कुतः स्यादिति शङ्कनीयम्, संमुग्धर्मिज्ञानेनैव = लोकसिद्धपक्षबोधेनैव कार्यसिद्धेः = साध्यसिद्धेः । न हि स्वेतरभिन्नत्वेन पर्वतं लक्षणद्वारा निश्चित्यैव तत्राऽनलानुमितिर्विदुषां सम्मता, अन्यथा हेतूदाहरणादिकमपीतरान्यत्वेन ज्ञातुं प्रवृत्तावतिविलम्बस्स्यात्साध्यसिद्धौ । इत्थञ्च धर्मवादप्रयोज्यस्याऽसदभिनिवेशविलयस्य प्रमाणलक्षणोपयोगमृत एव सिद्धेर्न प्रमाणलक्षणस्योक्तौ ज्ञायते किञ्चित्प्रकृतोपयोगि प्रयोजनं इत्यत्र तात्पर्यम् = ग्रन्थकृदाकूतम् ।।८/१२।।
ननु अर्थनिश्चयार्थमेव = अत्राहिंसादिपदार्थपरिच्छेदकृते एव लक्षणोपयोगः = प्रमाणलक्षणप्रयोजनम् । यथोक्तं बृहत्कल्पभाष्ये → लक्खणओ खलु सिद्धी तदभावे तं न साहए अत्थं, सिद्धमिदं દર્શનશાસ્ત્રમાં પ્રસિદ્ધ અહિંસા વગેરેનો પોતપોતાના શાસ્ત્રમાં દર્શાવેલ એકાંતનિત્યતા, એકાન્તઅનિત્યતા વગેરે ગુણધર્મો સાથે તાલમેળ પડે એમ છે કે નહિ ? - આવા પ્રકારની શંકા કે જિજ્ઞાસાથી થયેલ વિચારવિર્મશ દ્વારા તત્ત્વજ્ઞાન પ્રગટ થાય છે. અને તે તત્ત્વજ્ઞાન દ્વારા કદાગ્રહની નિવૃત્તિ થાય છે. આ જ તો ધર્મવાદનું ફળ છે. ધર્મવાદના ફળસ્વરૂપ અભિનિવેશત્યાગની સિદ્ધિ પ્રમાણલક્ષણની મીમાંસા કર્યા વગર જ થઈ જાય છે તો પછી શા માટે પ્રમાણલક્ષણને ધર્મવાદનો વિષય બનાવવો ? તેની કોઈ જરૂર નથી. વળી, પ્રમાણના લક્ષણનું પ્રયોજન છે અપ્રમાણથી ભિન્નરૂપે વિવક્ષિત જ્ઞાનને ઓળખવું. પ્રસ્તુત ધર્મવાદમાં તેનો કોઈ ઉપયોગ નથી. કારણ કે લોકસિદ્ધ ધર્મજ્ઞાનથી = પક્ષબોધથી જ નિર્ણયરૂપ आर्यनी सिद्धि थाय छ- मे सहा तात्पर्य छे. (८/१२)
વિશેષાર્થ :- ઉપરોક્ત ટીકાર્થમાં છેલ્લે જે તાત્પર્ય જણાવેલ છે તેની પાછળ ગ્રંથકારશ્રીનો ગર્ભિત આશય એ રહેલો છે કે ધર્મવાદના વિષયરૂપે માન્ય એવા અહિંસાદિ તત્ત્વોના આશ્રયભૂત જીવાદિની પ્રસિદ્ધિ સમુગ્ધ વ્યવહારથી જ થઈ જાય છે. તથા તેવા લોકસિદ્ધ જીવ વગેરેના બોધથી જ તે જીવાદિ ધર્મીમાં એકાન્તનિત્યતા વગેરેનો નિર્ણય કરી શકાય છે. માટે લક્ષણ દ્વારા અજીવભિન્નત્વરૂપે જીવનું शान ४३२री. नथी. (८/१२)
અહીં એક એવી દલીલ ઉપસ્થિત થાય છે કે – પ્રમાણના લક્ષણનો ઉપયોગ અર્થના નિશ્ચય માટે જ છે. કારણ કે અંધારામાં “આ સાપ છે' આવું મારું જ્ઞાન પ્રમાણ છે કે અપ્રમાણ ? આવો १. मुद्रितप्रतौ 'संमुग्धज्ञानेनैव' इति त्रुटितः पाठः । २. मुद्रितप्रतौ .द्धिरि..' इति पाठः ।।
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
• अप्रामाण्यशङ्कानिरासविचारः •
५७३ तेन ज्ञानप्रामाण्यसंशयनिवृत्तौ तन्मूलार्थसंशयनिवृत्त्याऽर्थनिश्चयसिद्धेः इत्याशङ्कायामाहन 'चार्थसंशयापत्तिः प्रमाणेऽतत्त्वशङ्कया । तत्राप्येतदविच्छेदा त्वभावस्य साम्यतः ।।१३।।
न चेति । न च प्रमाणेऽतत्त्वशङ्कया = अप्रामाण्यशङ्कया अर्थसंशयाऽऽपत्तिः लक्षणं विनेति गम्यं, तत्रापि = प्रमाणलक्षणेऽपि एतदविच्छेदाद् = अप्रामाण्यशङ्कायाः स्वरसोत्थापिताया अनुपरमात्, हेत्वभावस्य = शङ्काकारणाऽभावस्य साम्यतः = तुल्यत्वात्, प्रमाणलक्षण इव प्रमाणेऽपि सव्वत्थ वि → (बृ.क.भा.२७६) इति । ततश्च प्रकृते ‘अहिंसादिज्ञानं प्रमाणं न वा ?' इति सन्देहे 'तदप्रमाणमेवेति विपर्यये वा सति मुमुक्षूणामपि तत्र प्रवृत्तिर्न स्यात्, विषयसन्देहादिसद्भावात् । मुमुक्षणां तत्र प्रवृत्तिकृतेऽर्थसंशयादिप्रयोजकस्याऽहिंसादिधर्मसाधनगोचरज्ञाननिष्ठप्रामाण्यशङ्कादेर्विधूननमावश्यकम् । तेन = प्रमाणलक्षणेन ज्ञानप्रामाण्यसंशयनिवृत्तौ = अहिंसादिगोचरज्ञानगतप्रामाण्यशङ्काविपर्यासव्यावृत्तौ सत्यां तन्मूलाऽर्थसंशयनिवृत्त्या = ज्ञानप्रामाण्यसन्देहादिमूलकतद्गोचरसन्देहादिविलयेन अर्थनिश्चयसिद्धेः = अत्र धर्मसाधनत्वेनाऽहिंसादिपदार्थपरिच्छेदप्रसिद्धेः । ततश्च 'प्रमाणलक्षणस्योक्तौ ज्ञायते न प्रयोजनम्' इति वचनं मोघमेव इत्याशङ्कायामाह- 'न चेति । न च प्रमाणे अप्रामाण्यशङ्कया = तदभाववद्विशेष्यक-तत्प्रकारकत्वसंशीत्या अर्थसंशयापत्तिः = प्रमेयगोचरचलितप्रतिपत्तिप्रसङ्गः लक्षणं = प्रमाणलक्षणं विनेति नैयायिकेन वक्तव्यम्; प्रमाण इव प्रमाणलक्षणेऽपि अप्रामाण्यशङ्काया स्वरसोत्थापितायाः = स्वकीयरुचिविशेषबलोत्पादिताया अनुपरमात् = अविश्रामात् प्रमाणलक्षणोक्तावपि तदप्रामाण्यशङ्काप्रयुक्ता अर्थसंशयाऽऽपत्तिरपरिहायैव नैयायिकस्य । न च प्रामाण्यलक्षणेऽप्रामाण्यशङ्का नैव भवितुमर्हति, तद्धेतुविरहादिति वक्तव्यम्, शङ्काकारणाऽभावस्य = अप्रामाण्यसंशयकारणविरहस्य प्रमाणलक्षण इव प्रमाणेऽपि तुल्यत्वात् । एवञ्चोभयत्र शङ्काकारणाऽभावे सति उभयत्र शङ्काया = સંશય ઊભો થાય તો અર્થમાં = પદાર્થમાં સંશય પડે. પરંતુ જો તે જ્ઞાનમાં પ્રમાણનું લક્ષણ રહેતું હોય તો તે જ્ઞાનને ઉદેશીને થયેલ અપ્રામાણ્યની શંકા દૂર થાય છે. તથા અપ્રામાણ્યની શંકા દૂર થતાં જ અર્થનો - પુરોવર્સી પદાર્થનો સંશય પણ રવાના થાય છે અને પદાર્થનો નિશ્ચય થાય છે કે આ સાપ જ છે.' આમ પ્રમાણલક્ષણનો અર્થનિશ્ચય માટે - વિષય નિર્ણય માટે ઉપયોગ થાય છે. માટે પ્રમાણલક્ષણ કહેવું જરૂરી છે. હું પરંતુ આ દલીલ બરાબર નથી. આવું જણાવવા માટે ગ્રંથકારશ્રી ફરમાવે છે કે
ગાથાર્થ :- પ્રમાણ જ્ઞાનમાં અપ્રામાણ્યની શંકા દ્વારા અર્થસંશય થવાની સમસ્યા ઉભી નહિ થાય. કારણ કે પ્રમાણલક્ષણમાં પણ અપ્રામાણ્યની શંકા અટકતી નથી. શંકાના કારણનો અભાવ તો બન્ને स्थणे तुल्य ४ छे. (८/१3)
ટીકાર્થ :- “પ્રમાણનું લક્ષણ કહેવામાં ન આવે, જાણવામાં ન આવે તો પ્રમાણ જ્ઞાનમાં પણ અપ્રામાણ્યની શંકા થવા દ્વારા અર્થની-વિષયની શંકા થવાની સમસ્યા ઉભી થશે.” – આવું કહેવું વ્યાજબી નથી. આનું કારણ એ છે કે પ્રમાણનું લક્ષણ જણાવવામાં આવે તો પણ જેનો સ્વભાવ શંકાશીલ છે તે વ્યક્તિને તો સ્વરસથી જ પ્રમાણલક્ષણમાં પણ અપ્રામાણ્યની શંકા થઈ શકે છે કે “મને અંધકારમાં સામે સાપનું જ્ઞાન થયું તે જ્ઞાનમાં જે પ્રમાણલક્ષણ રહે છે. તે પ્રમાણલક્ષણ સાચું છે કે ખોટું ?' १. हस्तादर्श 'चार्ध....' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७४
• विशेषांशसन्देहस्य तत्त्वप्रतिपत्त्यनुकूलता • द्वात्रिंशिका-८/१३ शङ्काकारणाऽभावे शङ्काया अनुत्पत्तेरित्यर्थः ।।१३।।
__ अहिंसादिधर्मसाधनग्राहकं हि प्रमाणं परेषां षष्टितन्त्रादिकं स्वस्वशास्त्रमेव, तत्र चाऽहिंसादि'ग्रहणांशे सर्वतन्त्रप्रसिद्धत्वेन न कदापि संशयस्तद्विशेषांशे तु भवन्नयमनुकूल एव । अप्रामाण्यशङ्काया अनुत्पत्तेः = उत्पादाऽयोगात् । न हि कारणविरहे कार्यं भवितुमर्हति, कार्यकारणभावभङ्गाऽऽपातात् । न च प्रमाणेऽप्रामाण्यशङ्काहेतुविरहः कुतः सिद्ध इति शङ्कनीयम्, यत एव तव प्रमाणलक्षणेऽप्रामाण्यशङ्काहेतुविरहसिद्धिस्तत एव प्रमाणे तत्सिद्धिः, आक्षेपपरिहारयोस्तुल्ययोगक्षेमत्वात् । तदुक्तं श्लोकवार्तिके कुमारिलभट्टेन → 'यश्चोभयोः समो दोषः परिहारस्तयोः समः । નૈ: દર્યનુયોજીત્રસ્તામાર્થવિવારના ૯ (રત્નો.વ.શૂન્ય.ર૧૨) તિ માનીયમ્ પાટ/રૂા.
अग्रेतनकारिकावतारार्थमाह -- ‘अहिंसादी'ति । तत्र च = धर्मवादे हि अहिंसादीनां धर्मसाधनतया सर्वतन्त्रप्रसिद्धत्वेन = सकलदर्शनशास्त्रनिर्णीतत्वेन अहिंसादिग्रहणांशे = धर्मिलक्षणाऽहिंसादिगोचरज्ञानांशे, ज्ञानगोचराऽहिंसात्वाद्यवच्छिन्नविशेष्यताकोटाविति यावत्; न कदापि संशय उत्पत्तुमर्हति, धर्म्यंशे सर्वेषां ज्ञानानां प्रमाणत्वात् । तद्विशेषांशे = 'अहिंसादिकं कूटस्थनित्यात्मपक्षे सङ्गच्छते न वा ? अहिंसादिकमेकान्तनित्यवृत्ति न वा ?' इत्येवं स्वतन्त्रोपदर्शिताऽहिंसादौ स्वतन्त्रदर्शितकूटस्थनित्यात्मवृत्तित्वांशे तु भवन् = उत्पद्यमानः अयं = संशयः तत्त्वप्रतिपत्तौ अनुकूल एव = सहकार्येव । साङ्ख्य-नैयायिकादीनां પોતાની ઈચ્છાથી ઊભી કરવામાં આવેલી શંકા તો અટકી શકતી નથી ને ! આમ પ્રમાણના લક્ષણમાં શંકા થવાથી ઉત્પન્ન થયેલ જ્ઞાનમાં પણ અપ્રામાણ્યની શંકા ઊભી થશે અને તેના લીધે “પુરોવર્સી પદાર્થ સાપ છે' એવો નિર્ણય નહિ થઈ શકે. આમ પ્રમાણનું લક્ષણ કહેવા છતાં અર્થસંશય - અર્થવિષયક અનિશ્ચય તો ઊભો જ રહે છે. માટે અર્થનિશ્ચય નિમિત્તે પ્રમાણનું લક્ષણ કહેવું જરૂરી નથી.
પૂર્વપક્ષી :- પ્રમાણના લક્ષણમાં તો શંકા ઊભી થવાનું કોઈ જ કારણ નથી. માટે પ્રમાણલક્ષણશંકા જન્ય પ્રમાણ સંશય દ્વારા પદાર્થશંકા ઉત્પન્ન થવાને કોઈ અવકાશ જ નથી. મૂલ નાસ્તિ કુતઃ શાખા?
ઉત્તરપક્ષી :- તો પછી સમાન યુક્તિથી એમ કહી શકાય છે કે પ્રમાણમાં પણ શંકા ઊભી થવાનું કોઈ કારણ જ નથી. માટે પ્રમાણગતપ્રામાણ્યવિષયક સંશય દ્વારા પદાર્થશંકા ઊભી થવાની કોઈ શક્યતા જ નથી. તો પછી શા માટે પ્રમાણના લક્ષણનું પ્રતિપાદન કરવું ? પ્રમાણમાં અપ્રામાણ્યની શંકાનું કારણ ગેરહાજર હોય તો પ્રમાણમાં અપ્રામાણ્યની શંકા ઉત્પન્ન ન જ થઈ શકે. અન્યથા તે બે વચ્ચે કાર્યકારણભાવનો ભંગ થવાની આપત્તિ આવે. (૮/૧૩)
વળી, સૌથી વધુ અગત્યની વાત તો એ છે કે અહિંસા વગેરે ધર્મસાધન છે - એમ જણાવનાર પ્રમાણ તો અન્યદર્શનીઓના મતાનુસાર ષષ્ટિતંત્ર વગેરે પોતપોતાના શાસ્ત્રો જ છે. અને ધર્મવાદમાં અહિંસા વગેરે તો સર્વદર્શનોમાં પ્રસિદ્ધ હોવાના લીધે “અહિંસા ધર્મસાધન છે કે નહિ ?' આવો સંશય તો કદાપિ થઈ શકતો જ નથી. પરંતુ તેના વિશેષ અંશમાં જ સંશય થઈ શકે. જેમ કે “આત્માને એકાંત નિત્ય માનવામાં આવે તો અહિંસા વગેરે સંગત થાય કે નહિ ? અહિંસાદિ એકાંતનિત્યવૃત્તિ હોય કે નહિ ?' - આવી વિશેષ અંશમાં શંકા પડી શકે છે. પરંતુ આવો ઊભો થતો સંશય તો તત્ત્વનિર્ણયમાં વિશેષ ઉપયોગી જ છે. કારણ કે તેવી શંકા થયા પછી વિશેષ પ્રકારે તત્ત્વચિંતન કરીને ૬. ટ્રસ્તાવ પ્રહરી' તિ પાઠાન્તરમ્ | ૨. હૃસ્તાવ “.શેષ શેષાં તુ' ડુત્રશુદ્ધ: 12: /
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
• समूहालम्बनैकांशसंशयेऽपरांशाऽसंशयविचारः
न चैकांशे शङ्कितप्रामाण्यं ज्ञानमितरांऽशस्याप्यनिश्चायकमिति युक्तं, घट-पटसमूहाऽऽलम्बनात् घटांशे प्रामाण्यसंशये पटस्याप्यनिश्चयाऽऽपत्तेरित्याशयवानाह
‘सर्वथाऽऽत्मनो नित्यत्वेऽहिंसादिकं सङ्गच्छते न वा' इति भवन् संशयः बौद्धादीनाञ्च ‘आत्मन एकान्तक्षणिकत्वेऽहिंसादिकं घटते न वा ?' इति जायमानः सन्देहो नित्याऽनित्यात्मतत्त्वप्रतिपत्त्यनुकूल एवेति भावः । न च अहिंसादौ धर्मिणि विशेषांशे = एकांशे = एकान्तनित्यात्मवृत्तित्वादिधर्मे शकिप्रामाण्यं विपर्यस्तप्रामाण्यं वा ज्ञानं इतरांशस्यापि अशङ्कितविषयस्यापि अनिश्चायकं = संशयादिकारणं इति वक्तुं युक्तम्, 'पीतः शङ्ख' इति ज्ञानात् पीतांशे प्रामाण्यसन्देहे शङ्खस्याऽप्यनिश्चयापत्तेः । न च ‘सर्वं ज्ञानं धर्मिण्यभ्रान्तमिति न्यायादेवोत्तेजकान्न शङ्खनिश्चयप्रतिबन्धप्रसङ्गः, न चैवमत्र वक्तुं पार्यते, अहिंसादौ सर्वथानित्यात्मवृत्तित्वसंशये धर्मसाधनत्वप्रकारकनिश्चयस्यापि प्रतिबन्धादिति वक्तव्यम्, एवं सति घटपटसमूहाऽऽलम्बनात् = 'घट - पटयोर्नीलरूप - वितस्तिपरिमाण-भूतलसंयोगादिकं मया दृष्टमित्याकारकात् नानाप्रकारतानिरूपितनानामुख्यविशेष्यताशालिज्ञानात् घटांशे प्रामाण्यसंशये पटस्यापि अनिश्चयापत्तेः । न चैवं दृष्टमिष्टं वा । ततश्च 'अहिंसादि कूटस्थनित्याऽऽत्मवृत्ति न वा ?' इति संशये सत्यपि स्वदर्शनशास्त्रज्ञाताऽहिंसादिधर्मसाधनस्य पुरुषस्य न ' अहिंसादि धर्मसाधनं न वा ?' इति संशयापत्तिः । इत्थञ्चाहिंसादिविशेषांशे जायमानस्संशयस्तत्त्वप्रतिपत्त्यनुकूल एव इत्याशयवान् ग्रन्थकार आह 'अर्थे 'ति ।
=
५७५
પદાર્થનો વ્યવસ્થિત નિર્ણય થઈ શકે છે.
પ્રશ્ન :- જ્ઞાનના બે અંશ છે. સ્વરૂપસાપેક્ષ અને વિષયસાપેક્ષ. જ્ઞાનમાં પ્રામાણ્ય-અપ્રામાણ્ય-ભ્રમત્વસંશયત્વ વગેરે ગુણધર્મો સ્વરૂપસાપેક્ષ છે. તથા પ્રકારતા-વિશેષ્યતા વગેરે ગુણધર્મો વિષયસાપેક્ષ છે. તેથી જ્ઞાનના એક અંશમાં શંકા પડવાથી જ્ઞાનના બીજા અંશનો પણ અભ્રાન્ત નિશ્ચય નહિ થઈ શકે. માટે ‘પોતપોતાના શાસ્ત્રમાં જણાવેલ અહિંસા વગેરેમાં નિત્યવૃત્તિત્વ છે કે નહિ ?' આવા સંદેહ દ્વારા અહિંસામાં ધર્મસાધનત્વની પણ શંકા ઊભી થવાની શક્યતા આવશે. માટે એવા સંદેહને કઈ રીતે તત્ત્વનિર્ણય માટે અનુકૂળ કહેવાય ?
જવાબ :- જ્ઞાનના એક અંશમાં શંકા પડવાથી અન્ય અંશમાં શંકા પડે તેવો કોઈ નિયમ નથી. આનું કારણ એ છે કે ‘આ ઘટ-પટ છે' આવું સમૂહાલંબન જ્ઞાન થયા પછી ઘટ અંશમાં પ્રામાણ્યનો સંશય ઊભો થવા છતાં પટ અંશમાં સંશય ઊભો થતો નથી. પરંતુ એક અંશમાં સંશય પડવાથી તે જ્ઞાન પોતાના બીજા અંશમાં પણ અનિશ્ચાયક બની જતું હોય તો તો ઘટ અંશમાં પ્રામાણ્યનો સંશય થયા પછી પટઅંશમાં પણ નિશ્ચય થઈ નહિ શકે. પરંતુ આવું થતું નથી. તેથી ઉપરોક્ત નિયમ માન્ય બનતો નથી. ‘આ ઘટ-પટ છે' એવું જ્ઞાન થયા પછી મેં જે ઘટ તરીકે જોયેલ હતો તે ઘડો જ હતો કે બીજું કાંઈ હતું ?' આવો સંશય થવા માત્રથી કાંઈ ‘મેં જે પટ જોયો હતો તે પટ જ હતો કે બીજું કાંઈ ?' આવી શંકા નથી થઈ જતી. તે જ રીતે ‘પોતપોતાના ધર્મશાસ્ત્રમાં ધર્મસાધન રૂપે જણાવેલ અહિંસાદિ નિત્યવૃત્તિ છે કે નહિ ?' આવી શંકા થવા માત્રથી ‘અહિંસાદિ ધર્મસાધન છે કે નહિ ?' આવી શંકા ઊભી થવાનો કોઈ જ અવકાશ નથી.- આવા આશયથી ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે→
१. मुद्रितप्रतौ ' शंकितप्रामाण्यज्ञा...' इति पाठः । २ हस्तादर्शे 'प्रामा' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७६
• तत्त्वप्रतिपत्तिप्रयोजकद्योतनम् • द्वात्रिंशिका-८/१४ अर्थयाथात्म्यशङ्का तु तत्त्वज्ञानोपयोगिनी । शुद्धार्थस्थापकत्वं च तन्त्रं सद्दर्शनग्रहे ।१४।। ____ अर्थेति । अर्थस्य = अहिंसादेर्याथात्म्यस्य = स्वतन्त्रप्रसिद्धनित्याश्रयवृत्तित्वाऽनित्याऽऽश्रयवृत्तित्वादेः शङ्का (=अर्थयाथात्म्यशङ्का) तु विचारप्रवृत्त्या तत्त्वज्ञानोपयोगिनी । ततश्च प्रतीयमानं शुद्धार्थस्य = सर्वथा शुद्धविषयस्य व्यवस्थापकत्वं = प्रमितिजनकत्वं (=शुद्धार्थस्थापकत्वं च) ___ अहिंसादेः स्वतन्त्रप्रसिद्धनित्याऽऽश्रयवृत्तित्वाऽनित्याश्रयवृत्तित्वादेः तद्गताऽभिप्रेतसकलविचारोपन्यासार्थं कृत्वाचिन्तान्यायेन जायमाना शङ्का तु इति साङ्ख्य-नैयायिकादितन्त्रप्रसिद्धो यः कूटस्थनित्य आत्माऽहिंसाश्रयविधया, तद्वृत्तित्वमहिंसादौ सङ्गच्छते न वा ? इति साङ्ख्य-नैयायिकादिशङ्का, एवमेव बौद्धदर्शनप्रसिद्धो य एकान्तक्षणिक आत्माऽहिंसाश्रयविधया, तद्वृत्तित्वमहिंसादौ सङ्गच्छते न वा ? इति बौद्धशङ्का च विचारप्रवृत्त्या = माध्यस्थ्यगर्भतत्त्वबोधाऽनुकूलविचारविमर्शद्वारा तत्त्वज्ञानोपयोगिनी = तत्त्वप्रतिपत्तिप्रयोजिका । विचारपाटवेन यावद् यावद् विवेकदाढ्यं भवति तावत् तावद् भ्रमशैथिल्यं जायते, तरतमभावाऽऽपन्नसाधनाऽऽयत्तं फलं तरतमभावाऽऽपन्नमिति न्यायात् । विचारविषयत्वं च नाऽज्ञातस्य नापि निश्चितस्य किन्तु सन्दिग्धस्य, ‘सन्दिग्धं सप्रयोजनं च विचारमर्हती'ति न्यायादिति रघुनाथः । तदुक्तं नैष्कर्म्यसिद्धिवृत्तौ ज्ञानोत्तमेन अपि → 'सन्दिग्धे न्यायः प्रवर्तत' इति न्यायात् सन्दिग्धस्यैव विचार्यत्वात् + (नै.सि.४/३ वृत्ति) । इत्थञ्च ह्रद-नक्रन्यायेन तत्त्वज्ञानाऽर्थयाथात्म्यशङ्कयोरन्योऽन्योपयोगित्वमेवेति भावः । न चैवमन्योन्याश्रयः शङ्कनीयः, वनसिंहन्यायेन तदपाकरणात् । यथा किरातवध्यः सिंहो महद्वनं शरणं प्रविश्य दुराधर्षः किरातेभ्यो न बिभेति वनं च सिंहाधिष्ठानानुगृहीतं किरातैः दुष्प्रवेशं भवति तथाऽत्र यथातन्त्रमनुयोज्यम् ।
यत्तु तन्त्रवार्तिके → दृढविपर्ययज्ञानानन्तरं सहसैव च सम्यग्ज्ञानोत्पादातिभाराद् भारैकदेशावतारणार्थं संशयोत्थापनमात्रमेव तावद् युक्तम् + (त.वा.१/३/२२/पृ.२२१) इत्युक्तं तदयुक्तम्, तत्त्वज्ञानस्याऽऽत्मस्वभावानुगुण्येन भाराऽसम्भवात्, स्वोत्पत्तिपूर्वं तस्य अर्थयाथात्म्यशङ्काद्यपेक्षणेऽपि स्वोत्पादनन्तरं तदपेक्षाया अनावश्यकत्वाच्च । क्वचित् परिशुद्धपर्यायान्तरोत्पादार्थं तदपेक्षणेऽपि सर्वत्र तथानियमाऽभावादिति दिक् ।
प्रकृतमुच्यते - ततश्च = तादृशतत्त्वज्ञानाच्च प्रतीयमानं सर्वथा शुद्धविषयस्य = हेतु-स्वरूपाऽनुबन्धादिप्रकारप्रयुक्तशुद्धिसाकल्योपेतगोचरस्य नित्यत्वानुविद्धाऽनित्यत्वशालिन आत्मादिपदार्थस्य प्रमितिजनकत्वं =
ગાથાર્થ :- જ્ઞાનમાં અર્થના માથાભ્યની શંકા તો તત્ત્વજ્ઞાનમાં ઉપયોગી છે. આમ શુદ્ધ અર્થનો પ્રમાત્મક બોધ જે ઉત્પન્ન કરે છે તે સાચા દર્શનને ધર્મને ગ્રહણ કરવામાં પ્રયોજક બને છે. (૮/૧૪)
ટીકાર્થઃ- “અહિંસા વગેરેમાં પોતપોતાના દર્શનશાસ્ત્રમાં જણાવેલ એકાન્ત નિત્ય એવા આશ્રયભૂત આત્મામાં રહેવાપણું સંગત થાય છે કે નહિ?' આવી નૈયાયિક, સાંખ્ય વગેરેને થતી શંકા તેમજ “અહિંસા વગેરેમાં પોતપોતાના દર્શનશાસ્ત્રમાં જણાવેલ એકાન્ત અનિત્ય એવા આશ્રયભૂત આત્મામાં રહેવાપણું સંભવે કે નહિ?” આવી બૌદ્ધ વિદ્વાનોની શંકા વિચારદશા દ્વારા તત્ત્વજ્ઞાનમાં ઉપયોગી છે. કારણ કે તેવી શંકાથી-જિજ્ઞાસાથી મધ્યસ્થ વાદીને ચિંતન કરતાં-કરતાં સર્વ પ્રકારે શુદ્ધ એવા જ્ઞાનવિષયભૂત આત્માનો પ્રયાત્મક બોધ ઉત્પન્ન થાય છે.
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
• आत्मनित्यतामीमांसा •
सद्दर्शनस्य
स्वीकारे ( = सद्दर्शनग्रहे ) तन्त्रं प्रयोजकम् ।
=
।।१४।।
शोभनाऽऽगमस्य ग्रहे तद्ग्रहे च तत एव धर्मसाधनोपलम्भात् किं लक्षणेनेति' भावः तत्राऽऽत्मा नित्य एवेति येषामेकान्तदर्शनम् । हिंसादयः कथं तेषां कथमप्यात्मनोऽव्ययात् । । १५ । । तत्रेति । तत्र = धर्मसाधने विचारणीये, आत्मा नित्य एव इति येषां साङ्ख्यादीनां एकान्तदर्शनं तेषां हिंसादयः कथं मुख्यवृत्त्या युज्यन्त इति शेषः, कथमपि खण्डितशरीराऽवयवैकपरिणामेनाऽपि आत्मनोऽव्ययाद् अखण्डनात् ।
,
प्रमाकारणत्वं शोभनागमस्य स्वीकारे प्रयोजकं = तन्त्रम्, हरिभद्रब्राह्मण -सिद्धसेनपण्डितादिवत् । तद्ग्रहे च = यथावस्थितवस्तुमात्रप्रतिपादकशोभनाऽऽगमपरिग्रहे तु तत एव शोभनागमादेव धर्मसाधनोपलम्भात् धर्मसाधनविनिश्चयात् किं लक्षणेन सृतं प्रमाणलक्षणेन इति भावः ||८ / १४ । अर्थयाथात्म्यमेव विचारयन्नाह - 'तत्रे 'ति । अध्यात्मसारेऽपि (अ.सा. १२/२४) कारिकेयमुपदर्शिता ग्रन्थकृता । तेषां साङ्ख्य- नैयायिकादीनां हिंसादयः कथं मुख्यवृत्त्या अनुपचरितरीत्या युज्यन्ते ? खण्डितशरीरावयवैकपरिणामेनापि विघटितदेहाङ्गैः साकमभिन्नपरिणामाभ्युपगमद्वारेणापि आत्मनः = आत्मपदप्रतिपाद्यस्य तन्मते अखण्डनात् विघटनविरहात् ।
=
तदुक्तं अष्टकप्रकरणे → तत्रात्मा नित्य एवेति, येषामेकान्तदर्शनम् । हिंसादयः कथं तेषां युज्यन्ते मुख्यवृत्तितः ।। ← (अ.प्र. १४ / १ ) इति । तद्वृत्तिस्त्वेवम् तत्र = धर्मसाधनविषये विचारे प्रस्तुते, अि सततं गच्छति अपराऽपरपर्यायानिति आत्मा = जीवः, नित्य एव = अप्रच्युताऽनुत्पन्न
=
=
=
=
=
१. हस्तादर्शे ‘क्षणमिति' इति पाठोऽशुद्धः प्रतिभाति ।
=
એટલે કે ધર્મસાધન તરીકે માન્ય અહિંસાદિ પદાર્થ ખરા અર્થમાં સંગત થાય તેવા આત્માનો પ્રામાણિકપણે સ્વીકાર કરવામાં પૂર્વોક્ત શંકા-જિજ્ઞાસા પ્રયોજક બને છે અને તેના નિમિત્તે તથાવિધ આત્માનું પ્રતિપાદન કરનાર સદર્શનના સુંદર આગમનો સ્વીકાર થાય છે. આ રીતે પૂર્વોક્ત શંકા-જિજ્ઞાસા તાત્ત્વિક આગમનો સ્વીકાર કરવામાં પરંપરાએ કારણ બને છે જ. તથા તાત્ત્વિક આગમશાસ્ત્રનો સ્વીકાર થતાં તેનાથી જ ધર્મસાધનોનો પણ બોધ થઈ જશે. માટે પ્રમાણના લક્ષણની તેમાં કોઈ આવશ્યકતા રહેતી નથી. એવો અહીં આશય છે.(૮/૧૪) * એકાંત નિત્ય આત્મમતે હિંસાદિ અસંગત
=
અહિંસાના આશ્રયભૂત આત્માના વાસ્તવિક સ્વરૂપનો વિચાર કરતાં ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે → ગાથાર્થ :- તે બાબતમાં ‘આત્મા નિત્ય જ છે’ - આ પ્રમાણે જેઓનું એકાન્ત દર્શન છે તેઓના મતે હિંસા વગેરે કેવી રીતે સંગત થાય ? કારણ કે આત્માનો કોઈ પણ રીતે તેમના મતે નાશ થઈ शहतो ४ नथी. (८/१५)
ટીકાર્થ :- ધર્મવાદમાં ધર્મસાધનની વિચારણા કરવામાં આવે તો ખ્યાલ આવે છે કે ‘આત્મા નિત્ય જ છે.' આ પ્રમાણે જે સાંખ્ય વગેરે વિદ્વાનોનું એકાંત દર્શન છે તેમાં હિંસા વગેરે મુખ્યપણે કેવી રીતે સંગત થઈ શકે ? કારણ કે કોઈ પણ રીતે આત્માનો તેમના મતે નાશ થતો જ નથી. મતલબ કે ખંડિત શરીરના વિભિન્ન અવયવો સાથે અભિન્ન પરિણામ માનવા દ્વારા પણ એકાન્ત નિત્ય આત્મવાદી સાંખ્ય વગેરેના મતમાં આત્માનો નાશ-વ્યય-ખંડન-ઉચ્છેદ થઈ શકતો જ નથી.
५७७
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७८ • साङ्ख्यसम्मतहिंसाविचारः •
द्वात्रिंशिका-८/१५ न हि बुद्धिगतदुःखोत्पादरूपा हिंसा साङ्ख्यानामात्मनि प्रतिबिम्बोदयेनाऽनुपचरिता सम्भवति। न वा नैयायिकानां स्वभिन्नदुःखरूपगुणरूपा सा आत्मनि समवायेन, प्रतिबिम्ब-समवाययोरेव स्थिरैकरूप एव, न पुनः कथञ्चिदनित्योऽपि, इति = अनेन प्रकारेण, येषां = नैयायिक-वैशेषिकसाङ्ख्यो(?ख्यौ)पनिषदिकादीनाम्, एकान्तेन = नित्याऽनित्योभयात्मके वस्तुनि नित्यत्वलक्षणेनैकविभागेनावलम्बनभूतेन दर्शनं = दृष्टिर्मतम् = एकान्तदर्शनं, तोषामस्ति, हिंसादयः = प्राणिवधादयः, आदिशब्दादसत्यादयो वधविरतिकर्तृत्वं भोक्तृत्वं जन्मादयश्च, कथं = केन प्रकारेण, युज्यन्ते = घटन्ते, न कथञ्चिदित्यर्थः। अथ नित्येऽप्यात्मनि युज्यन्त एव ते, यदाहुस्तद्वादिनः, "ज्ञानयत्नादिसम्बन्धः, कर्तृत्वं तस्य वर्ण्यते । सुखदुःखादिसंवित्ति-समवायस्तु भोक्तृता ।। निकायेन विशिष्टाभिरपूर्वाभिश्च सङ्गतिः । बुद्धिभिर्वेदनाभिस्तु, तस्य जन्माभिधीयते ।। प्रागात्ताभिर्वियोगस्तु, मरणं जीवनं पुनः । सदेहस्य मनोयोगो, धर्माधर्माभिसंस्कृतः ।। (तत्त्वसङ्ग्रह-१७३-१७५) एवं मरणादियोगेन, हिंसा युक्ताऽवसीयते। तत्प्रतिपक्षभूतापि(च), किमहिंसा न युज्यते ।। सत्यादीन्यपि तेनैव, घटन्ते न्यायसङ्गतेः । एवं हिंसादयो ज्ञेया, वैशेषिकविकल्पिताः ।।"
( ) साङ्ख्यानां चायं विशेषः, “प्रतिबिम्बोदयन्यायादेव तस्योपभोक्तृता । न जहाति स्वरूपं तु, पुरुषोऽयं कदाचन ।। ( )” इत्याशब्याह मुख्यवृत्तितः = अनुपचरितत्वेन न युज्यन्ते, उपचारतस्तु युज्यन्तेऽपि, केवलं नासौ तत्त्वचिन्तायां सम्मतः, औपचारिकत्वं चैषां हिंसादीनामेकान्तनित्यस्यात्मनः पूर्वोपात्तबुद्धिवेदनावियोगादीनामसम्भवात्तदसम्भवश्च नित्यस्यैकरूपत्वादिति + (अ.प्र.१४/१)। ततश्चात्मनो हिंसादिकं याचितकमण्डनन्यायमेवानुसरति नैयायिक-साङ्ख्यादिमते । एतेन → वास्तवं कर्तृत्व-भोक्तृत्व-बन्ध-मोक्षादिकमात्मनो नास्ति किन्तु स्वकामपरिकल्पितं शुकनलिकान्यायेन 6 (गोपा. ता.वृ.८/२१) इति गोपालोत्तरतापनीयोपनिषद्वृत्तिकृतो नारायणस्यैकान्तोक्तिरपि प्रतिक्षिप्ता, शिष्टलोकव्यवहारपथबहिर्भावापत्तेः । → नित्यैकान्ते न हिंसादि तत्पर्यायाऽपरिक्षयात् । मनःसंयोगनाशादौ व्यापाराऽनुपलम्भतः ।। (अ.उप.१/५४) इति अध्यात्मोपनिषद्वचनमप्यत्राऽनुसन्धेयम् ।
___ साङ्ख्या हि बुद्धौ दुःखोत्पादलक्षणा हिंसाऽविकृते पुरुषे प्रतिबिम्बोदयेनोपचरन्ति । नेयं तात्त्विकी आत्महिंसा, प्रतिबिम्बोदयेऽपि कूटस्थनित्यस्य पुरुषस्याऽविकृतत्वादित्याशयेनाह 'न हीति । नैयायिका ह्यात्मनि समवायेन स्वेतरदुःखोत्पादलक्षणां हिंसामाविर्भावयन्ति । तदपि न युक्तं, आत्मभिन्नदुःखोदयेऽप्यात्मनोऽविचलितत्वादित्याशयेनाह 'न वे'ति ।
તે આ રીતે - સાંખ્ય મતે સાંખ્ય મત મુજબ દુઃખની ઉત્પત્તિ તો બુદ્ધિમાં જ થાય છે અને બુદ્ધિમાં દુઃખોત્પત્તિ થવી એ જ સાંખ્યમતે હિંસા છે. એકાન્ત નિત્ય આત્મામાં તો સાંખ્યમતે કેવળ દુઃખનું પ્રતિબિંબ જ પડે છે. આ પ્રતિબિંબ કાલ્પનિક હોવાથી પ્રતિબિંબાત્મક હિંસા કાલ્પનિક બની જશે. તેથી સાંખ્યમાન્ય કૂટસ્થ નિત્ય આત્મામાં વાસ્તવિક = અનુપચરિત = મુખ્ય હિંસા સંભવતી નથી.
તથા નૈયાયિક મતે પણ આત્મા સર્વથા = સર્વ પ્રકારે નિત્ય જ મનાયેલ છે. તેથી તૈયાયિક મતે પણ હિંસા સંગત નહિ થાય. તે આ રીતે - નૈયાયિકમતે હિંસા એટલે આત્મામાં દુઃખરૂપ ગુણની
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
एकान्तनित्यवादे हिंसाया असम्भवः
काल्पनिकत्वात् ।
न च कथमपि स्वपर्यायविनाशाऽभावे हिंसाव्यवहारः कल्पनाशतेनाप्युपपादयितुं शक्यत इति । तदिदमाह- “निष्क्रियोऽसौ ततो हन्ति हन्यते वा न जातुचित् ।
कञ्चित्केनचिदित्येवं न हिंसाऽस्योपपद्यते " ।। ( अष्टक - १४ / २ ) ।। १५ ।। उभयत्र हेत्वन्तरमाह - प्रतिबिम्ब - समवाययोरेव काल्पनिकत्वात् । तथाहि पुरुषस्य दुःखस्य चाऽमूर्त्तत्वेन प्रतिबिम्बोदयो न सम्भवति, छायावन्मूर्त्तद्रव्येणैव हि प्रतिबिम्बाख्यं स्वाकारं भास्वरमूर्त्तद्रव्योपादानं द्रव्यमारभ्यते । यथोक्तं निशीथभाष्ये सामा उ दिया छाया अभासुरगया णिसिं तु कालाभा । सच्चेव भासुरगया सदेहवण्णा मुणेयव्वा ।। ← (नि.भा.गा. ४३१९) इति ।
युक्तञ्चैतद्, अन्यथेदन्त्वावच्छेदेन मुखभेदग्रहाऽभावात् । ' इदं मुखं' इति प्रतीतेः कथञ्चिदुपपादनेऽपि ‘इदं मुखप्रतिबिम्बमिति प्रतीतेः कथमप्युपपादयितुमशक्यत्वात्, मुखभ्रमाऽधिष्ठानरूपमुखप्रतिबिम्बत्वस्य प्रागेवाऽग्रहात्, ‘आदर्शे मुखप्रतिबिम्बमि' त्याधाराऽऽधेयभावाऽध्यवसायाऽनुपपत्तेश्चेत्यधिकं स्याद्वादकल्पलतायाम् (शा. वा.स्त. २/का. ३०वृ.) । समवायस्य यथा काल्पनिकत्वं तथा बुभुत्सुभिरस्मत्कृता जयलता (स्या रह. मध्य खण्ड १ / पृ. ५० वृ.) विलोकनीया ।
'न हि खदिरगोचरे परशौ पलाशे द्वैधीभावो भवतीति न्यायेन ग्रन्थकृदाह- 'न च कथमपि' इत्यादि । प्रकृतार्थे अष्टकप्रकरणसंवादमाह - 'निष्क्रियोऽसाविति (अ.प्र. १४ / २ ) । तद्वृत्तिश्चैवम् निर्गतः क्रियायाः कार्यकरणादिति निष्क्रियः असौ = एकान्तनित्य आत्मा, एकान्तनित्यत्वादेव । तथाहि - नित्यः क्रमेण वा कार्यं करोति यौगपद्येन वा ? न तावत् क्रमेण कार्यं करोति, यतोऽसावेककार्यकरणकाले कार्यान्तरकरणे समर्थः स्यादसमर्थो वा ? नासमर्थः, नित्यस्यैकरूपत्वेन सर्वदैवाऽसमर्थत्वप्रसङ्गात् । नापि समर्थः, कालान्तरभाविसकलकार्यकरणप्रसङ्गात् । न ह्यविकलसामर्थ्यं सदपि कारणं कार्यं न करोतीति वक्तुं युक्तम्, विवक्षितकार्यस्याऽप्यकरणप्रसङ्गात् । अथ सहकारिकारणाऽभावात् कार्याऽन्तरं न करोति । ननु सहकारी तमुपकुर्वन् वा स्यादनुपकुर्वन् वा ? नानुपकुर्वन् वन्ध्यापुत्रादेरपि सहकारित्वप्रसङ्गात् । अथोपઉત્પત્તિ. ગુણ અને ગુણી વચ્ચે નૈયાયિકમતે સર્વથા ભેદ હોવાના લીધે એકાન્તનિત્ય આત્માથી સર્વથા ભિન્ન એવો દુઃખરૂપ ગુણ સમવાયસંબંધથી આત્મામાં રહે છે. આ જ છે આત્માની નૈયાયિકમાન્ય હિંસા. પરંતુ આવું માનવામાં આવે તો આત્મામાં અનુપચરિત = ઉપચારશૂન્ય મુખ્ય હિંસા સંગત નથી થતી. કારણ કે સમવાય સંબંધ પોતે જ કાલ્પનિક હોવાથી સર્વથા ભિન્ન એવા આત્મા અને દુઃખ વચ્ચે સંબંધ તરીકેનું તાત્ત્વિક કાર્ય તે કરી નહિ શકે.
જ્યાં સુધી આત્માના પર્યાયનો નાશ સ્વીકારવામાં ન આવે એટલે કે પર્યાયરૂપે આત્માને અનિત્ય સ્વીકારવામાં ન આવે ત્યાં સુધી સેંકડો કલ્પના કરવા છતાં પણ આત્મામાં તાત્ત્વિક મુખ્ય હિંસાનો વ્યવહાર કોઈ પણ રીતે સંગત થઈ શકતો નથી. માટે જ અષ્ટક પ્રકરણમાં જણાવેલ છે કે → એકાન્ત નિત્ય આત્મા નિષ્ક્રિય હોવાના લીધે કોઈને પણ, ક્યારેય પણ હણતો નથી કે કોઈના પણ દ્વારા ક્યારેય હણાતો નથી. તેથી એકાન્તનિત્ય આત્માની હિંસા સંગત થઈ શકતી નથી. ← (૮/૧૫)
१. हस्तादर्शे 'हिन्ति' इत्यशुद्धः पाठः ।
५७९
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
• मरणस्वरूपविचारः •
द्वात्रिंशिका-८/१६
मनोयोगविशेषस्य ध्वंसो मरणमात्मनः । हिंसा तच्चेन्न तत्त्वस्य सिद्धे' रर्थसमाजतः ।।१६॥ मन इति । 'मनोयोगविशेषस्य = स्मृत्यजनकज्ञानजनकमनः संयोगस्य ध्वंस आत्मनो मरणम्, कुर्वन्निति पक्षस्तदा तस्मादुपकारं भिन्नं करोत्यभिन्नं वा ? भिन्नोपकारकरणे नित्योऽनुपकृत एव, अभिन्नोपकारकरणे च स एव कृतः स्यात्तथा च नित्यत्वक्षतिरिति नित्यस्य न क्रमेण कार्यकरणम् । नापि योगपद्येन, वर्तमानसमय एतज्जन्यसकलकालकालीनकार्यकरणप्रसङ्गात्तथाऽनुपलम्भाच्च । तदेवमक्रियो नित्यः, अथवा नित्यात्मवादिभिः कैश्चिदकर्तृकत्वं तस्याभ्युपगम्यते । अतो निष्क्रियोऽसौ, ततः = तस्मान्निष्क्रियत्वात् । हन्ति न कञ्चिद् इति व्यवहितेन सम्बन्धः हन्यते व्यापाद्यते, 'वाशब्दो' विकल्पार्थः, न जातुचित् = न कदाचित्, व्यापादकात्मनो निष्क्रियत्वात्, हननीयस्य वा सर्वथा नित्यत्वात्, केनचिद् इत्यनेन सम्बन्धः, कञ्चित् सूक्ष्म - बादरादिभेदं प्राणिनम्, केनचित् = घातकपुंसा कर्तृभूतेन दण्डादिना वा करणभूतेन मनःप्रभृतिना वा, इतिशब्दो हेत्वर्थः एवंशब्दश्चोपदर्शनार्थः । ततश्चेत्येवमन्यूनाऽधिकादनन्तरोदिताद् घातक-हननीयाऽभावलक्षणाद्धेतोः न = नैव हिंसा = व्यापत्तिः अस्य = सर्वथानित्यात्मनः उपपद्यते घटते ← ( अ. १४ / २ वृ.) इति । तदुक्तं शास्त्रवार्तासमुच्चयेऽपि देहात्पृथक्त्व एवास्य, न च हिंसादयः क्वचित् । तदभावेऽनिमित्तत्वात् कथं बन्धः शुभाशुभः ? || ← (शा.वा.३/३२) इति । इत्थञ्च नैयायिकदर्शने हिंसाविमर्शः काकदन्तपरीक्षान्यायमनुसरतीति फलितम् ||८ / १५ ।।
नैयायिकसम्मतमरणमाशङ्क्याऽपक्षिपन्नाह मन इति । अध्यात्मसारेऽपि (अ.सा. १२ / २५) कारिकेयमुपदर्शिता ग्रन्थकृता । अथात्ममनः संयोगध्वंसो मरणमिति चेत् ? न, जागरावस्थाऽऽद्यक्षण एवात्मनो मरणप्रसङ्गात्, सुषुप्तिकालीनाऽऽत्ममनोयोगस्य तदा विनाशात् । न च ज्ञानजनकाऽऽत्ममनःसंयोगनाशस्यैव मरणपदवाच्यता, सुषुप्तिकालीनमनोयोगस्तु ज्ञानाऽजनक इति न तन्नाशे जागरदशायां मृत्युव्यवहाराऽऽपत्तिरिति वाच्यम्, एवं सति सुषुप्त्याद्यक्षण एवात्मनो मरणापत्तेः, सुषुप्तिपूर्वकालीनस्य ज्ञानजनकस्यात्ममन:संयोगस्य तदानीं नाशादिति । लब्धावसरो नैयायिकः साम्प्रतं स्वाऽऽशयमाविर्भावयन्नाह - स्मृत्य -
५८०
=
=
વિશેષાર્થ :- સાંખ્યમાન્ય આત્મગત દુ:ખપ્રતિબિંબ કાંઈ આત્મામાં દુઃખની સિદ્ધિ કરી ન શકે. બાકી તો અરીસામાં પોતાનું પ્રતિબિંબ પડવાથી ‘આરસીમાં પોતે છે’ એવું સ્વીકારવાની આપત્તિ આવે. વળી, આત્મા અને દુઃખ બન્ને અમૂર્ત-અરૂપી હોવાથી આત્મામાં બુદ્ધિગત દુઃખનું પ્રતિબિંબ માનવાની વાત પણ સાવ કાલ્પનિક જ છે. આ જ રીતે નૈયાયિકમાન્ય સમવાય સંબંધ પણ કાલ્પનિક જ છે. સમવાયનું ખંડન સ્યાદ્વાદકલ્પલતા, સ્યાદ્વાદરહસ્ય, ન્યાયાલોક વગેરે ગ્રંથોમાં વિસ્તારથી કરવામાં આવેલ છે. માટે સમવાયઆધારિત હિંસા પણ કાલ્પનિક જ બની જાય છે. માટે નૈયાયિક દર્શનમાં પણ આત્માની હિંસા સંગત થઈ શકતી નથી. માટે અહિંસા વગેરે માટેનો પ્રયત્ન પણ વૃથા જ બની રહેશે.(૮/૧૫) * મનોયોગધંસરૂપ હિંસા અસંગત #
ગાથાર્થ :- વિશિષ્ટ મનોયોગનો નાશ આત્માનું મરણ છે અને એ જ હિંસા છે. આવું કહેવું પણ વ્યાજબી નથી. કારણ કે તાર્દશનાશત્વ તો અર્થસમાજસિદ્ધ છે. (૮/૧૬)
ટીકાર્થ :- “સ્મૃતિઅજનક-જ્ઞાનજનક એવા મનોયોગનો નાશ એ આત્માનું મરણ કહેવાય છે. १. हस्तादर्शे ...रार्थ...' इति पाठः ।
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
• अर्थसमाजसिद्धत्वविमर्शः •
५८१ तद्धिंसा । इयं ह्यात्मनोऽव्ययेऽप्युपपत्स्यते । अतिसान्निध्यादेव हि शरीरखण्डनादात्माऽपि खण्डित इति लोकानामभिमानः, नाऽयं विशेषदर्शिभिरादरणीय' इति चेत् ? ___न, तत्त्वस्य = उक्तध्वंसत्वस्य अर्थसमाजतः = अर्थवशादेव सिद्धेः, स्मृतिहेत्वभावादेव स्मृत्यजननाच्चरममनःसंयोगस्याऽपि संयोगान्तरवदेव नाशात् । जनक-ज्ञानजनकमनःसंयोगस्य = स्मृत्यजनकत्वे सति शरीराऽवच्छिन्नज्ञानजनको य आत्माऽनुयोगिको मनःप्रतियोगिकः संयोगः तस्य ध्वंसः = विनाश एव आत्मनो मरणम् । सुषुप्तिपूर्वकालीनमनोयोगस्य स्मृतिजनकत्वान्न सुषुप्त्याद्यक्षणे मरणव्यवहारप्रसङ्गः । सुषुप्तिकालीनमनोयोगस्य ज्ञानाऽजनकत्वान्न जागरदशाऽऽद्यक्षणे मृत्युव्यवहृतिप्रसक्तिः । मरणाऽव्यवहितपूर्वक्षणीयमनोयोगस्य ज्ञानकारणत्वेऽपि स्मृत्यकारणत्वात्तन्नाशे मृत्युव्यवहारसङ्गतिरेव । तत् = तादृशमरणमेव आत्मनो हिंसा व्यवह्रियते । इयं हि हिंसा आत्मनः अव्ययेऽपि = अविनाशेऽपि उपपत्स्यते, गगनघटसंयोगध्वंसवत् । न च गगनस्य नित्यत्वेऽपि घटस्याऽनित्यत्वात्तत्संयोगस्य ध्वंससम्भवेऽपि प्रकृताऽऽत्ममनःसंयोगस्य ध्वंसो न सम्भवति, उभयोरेव नित्यत्वादिति वाच्यम्, गगन-परमाणूनां नित्यत्वेऽपि गगनानुयोगिक-परमाणुप्रतियोगिकसंयोगविशेषनाशोपलब्धेः प्रकृतेऽपि तत्सम्भवे बाधकाऽभावात् ।
___ अत्र स्याद्वादी उत्तरयति 'नेति । उक्तध्वंसत्वस्य = स्मृत्यजनकदेहाऽवच्छिन्नज्ञानजनकमनःसंयोगध्वंसत्वस्य अर्थसमाजतः = अर्थवशादेव = नानासामग्रीबलादेव सिद्धेः । तथाहि- मरणाऽव्यवहितपूर्वक्षणीयमनोयोगस्य स्मृत्यजनकत्वं हि स्मृतिहेत्वभावादेव, तत एव तेन स्मृत्यजननात् । चरममनःसंयोगस्य = मरणाऽव्यवहितपूर्वाऽऽत्ममनोयोगस्य संयोगाऽन्तरवदेव = अचरममनःसंयोगस्येव आत्ममनःसंयोगनाशकसामग्र्या नाशात्, न तत्राऽधिकं किञ्चित् प्रविशति । ततश्च नैव शृङ्गग्राहिकान्यायेन कस्याऽपि प्रतिनियतस्य हिंसकत्वव्यवहारसम्भवः । यथा नीलरूपसामग्र्यभावाद् घटे नीलरूपाऽजनने घटनाशकसामग्र्या घटध्वंसजननेऽनीलघटनाशत्वमर्थसमाजसिद्धं भवति तथा ज्ञानजनकाऽऽत्ममनोयोगनाशकसामग्र्या चरममनःसंयोगध्वंसजनने स्मृतिसामग्र्यभावाच्चरममनःसंयोगे स्मृतिकारणत्वविरहेण स्मृत्यजनकज्ञानजनकमनःसंयोगध्वंसत्वमर्थसमाजसिद्धं भवति । न च तत् शृङ्गग्राहिकया कस्या अपि सामग्र्याः कार्यताऽवच्छेदकं અને તે જ આત્માની હિંસા કહેવાય. આત્માનો નાશ ન થવા છતાં પણ આવી હિંસા સંગત થઈ શકે છે. વાસ્તવમાં આત્માનો નાશ ન થવા છતાં આત્મા અને શરીર અતિનજીક હોવાના કારણે શરીરનો નાશ થવાથી “આત્મા પણ મરી ગયો’ આ પ્રમાણે સામાન્ય જીવોને મિથ્યા અભિમાન થાય છે - પરંતુ આત્મા અને શરીર વચ્ચેના ભેદને જોનારા વિદ્વાનોએ તેવું ફોગટ અભિમાન આદરવા લાયક નથી.” - ઉપરોક્ત તૈયાયિક કથન વ્યાજબી ન હોવાનું કારણ એ છે કે સ્મૃતિઅજનક જ્ઞાનજનક-મનોયોગધ્વંસત્વ અર્થસમાજથી જ સિદ્ધ થાય છે. આનું કારણ એ છે કે ચરમ મનસંયોગનો નાશ પણ અન્ય મનસંયોગના નાશની જેમ જ ઉત્પન્ન થાય છે. ફક્ત સ્મૃતિનો હેતુ ન હોવાથી જ તે ચરમ મનસંયોગ સ્મૃતિજનક બનતો નથી. એટલા માત્રથી કાંઈ તેવા મનોયોગનો નાશ કાંઈ તાત્ત્વિક હિંસાના વ્યવહારનું સમર્થન
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८२ • મનોયોધતામ•
द्वात्रिंशिका-८/१६ तथा च नेयं हिंसा केनचित्कृता स्यादिति सुस्थितमेव सकलं जगत्स्यात् ।।१६।। वक्तुं शक्यते, सामग्रीद्वयप्रयोज्यत्वात् । तथा च = नीलेतरघटध्वंसत्वावच्छिन्नसामग्र्या इव स्मृत्यजनकज्ञानजनकात्ममनःसंयोगनाशत्वाऽवच्छिन्नसामग्र्या अप्रसिद्धत्वप्रकारेण हि नेयं हिंसा केनचित्कृता स्यात् ।
एतेन ब्राह्मणशरीरहत्यैव ब्रह्महत्येति प्रत्युक्तम्, मृतब्राह्मणशरीरदाहेऽपि तत्प्रसङ्गात् । न च मरणोद्देश्यकत्वाऽभावादेवाऽयमदोष इति वक्तव्यम्, तदुद्देशेनापि मृतब्राह्मणदेहदाहे तदापत्तेः । ब्राह्मणात्मनस्तु नाश एव नेति ब्राह्मणं नतोऽपि न सा हिंसा स्यात् । न च स्मृत्यजनकब्राह्मणशरीराऽवच्छिन्नज्ञानजनकमनःसंयोगनाशाऽनुकूलव्यापार एव ब्रह्महत्येति वाच्यम्, चञ्चलस्य तादृशमनःसंयोगस्य स्वत एव नश्वरत्वात्, साक्षाद्घातानुपपत्तेश्च । न च ब्राह्मणशरीराऽवच्छिन्नदुःखविशेषाऽनुकूलव्यापारस्यैव हिंसात्वमिति वक्तव्यम्, मूर्छितब्राह्मणदेहदाहे तदनापत्तेः, निद्रायामिव मूर्छायामपि दुःखाऽनुत्पत्तेः, नैयायिकसम्मतमनोयोगविशेषविरहात् । वस्तुतस्तु शरीराच्छरीरिणः सर्वथा भेदे तच्छेदादिना शरीरिणो दुःखमपि મવિતું નાર્દતીર્તીધરું (સ્થા.ત.રૂ/.રૂ૨) દ્વિહિન્યતાયામ્ I૮/૧દ્દા કરી ન શકે. એકાંત નિત્ય આત્મવાદમાં કોઈના દ્વારા આત્માની હિંસા સંગત થઈ જ નહીં શકે. તેથી આખું જગત મોત, ખૂન વગેરેના ભયથી મુક્ત બનીને સ્વસ્થ બની જશે. (૮/૧૬)
વિશેષાર્થ :- અહીં નવ્ય તૈયાયિકો આત્માને એકાંત નિત્ય માનવા છતાં હિંસા, મૃત્યુ વગેરેની સંગતિ કરવા માટે એમ કહે છે કે કે અમુક પ્રકારના આત્મમનઃસંયોગનો નાશ થવો એ જ આત્માનું મરણ છે. જો આત્મમનોયોગના નાશને મરણ કહેવામાં આવે તો જાગૃતિની પ્રથમ ક્ષણે સુષુમિકાલીન મનોયોગનો નાશ થયેલ હોવાથી મરણનો વ્યવહાર થવાની આપત્તિ આવે. તથા જ્ઞાનજનક મનોયોગનો નાશ મરણ મનાય તો ઉપરોક્ત દોષ રવાના થવા છતાં સુષુપ્તિક્ષણે મોતનો વ્યવહાર થવાની સમસ્યા સર્જાય. કારણ કે તે ક્ષણે જ્ઞાનજનક જાગૃતિકાલીન મનોયોગનો નાશ થાય જ છે. તેના નિવારણ માટે સ્મૃતિઅજનક અને જ્ઞાનજનક મનોયોગના નાશને મરણરૂપે સ્વીકારવો જરૂરી બને છે. સુષુમિપૂર્વક્ષણે જે જ્ઞાનકારણભૂત મનોયોગ છે તે સ્મૃતિજનક હોવાથી તેનો નાશ થતાં નિદ્રાની પ્રથમ ક્ષણે મોતના વ્યવહારની સમસ્યા ઊભી નહિ થાય. મોતની પૂર્વ ક્ષણે જે આત્મમનઃસંયોગ હોય છે તે જ્ઞાનજનક હોવાની સાથે સ્મૃતિઅજનક પણ છે જ. કારણ કે તે કાલાંતરે સ્મૃતિને ઉત્પન્ન કરી શકતો નથી. આમ આત્મા અમર હોવા છતાં આત્મામાં રહેનાર ઉપરોક્ત મનોયોગનો નાશ થવાથી આત્માનું મરણ-ખૂનહિંસા વગેરે વ્યવહાર થાય છે. -
પરંતુ ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે નૈયાયિકની ઉપરની વાત બરાબર નથી. આનું કારણ એ છે કે મરણ તરીકે અભિપ્રેત કાર્યરૂપ ધ્વંસમાં રહેનાર સ્મૃતિઅજનક-જ્ઞાનજનક આત્મમનોયોગનાશત્વ નામનો ગુણધર્મ અર્થસમાજસિદ્ધ હોવાથી કોઈ વિવક્ષિત ચોક્કસ સામગ્રીનો કાર્યતાઅવચ્છેદક ધર્મ બની શકતો નથી. અર્થ = કાર્યજનક સામગ્રી, સમાજ = સમૂહ, સિદ્ધ = પ્રયુક્ત, અર્થસમાજસિદ્ધ = સામગ્રીસમૂહપ્રયુક્ત = અનેકવિધ સામગ્રીથી પ્રયુક્ત હોવાથી તથાવિધ નાશત્વ કાર્યતાઅવચ્છેદક ધર્મ બની શકતો નથી. કહેવાનો આશય એ છે કે ઘટની સામગ્રીથી ઘટ ઉત્પન્ન થાય છે અને નીલરૂપની સામગ્રીથી નીલરૂપ ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી તે બન્ને સામગ્રીના ક્રમસર કાર્યતાઅવચ્છેદક ધર્મ બને છે ઘટત્વ અને નીલત્વ.
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
• आत्मवैभववादे देहसम्बन्धाऽसम्भवः •
५८३ आत्मन एकान्तनित्यत्वाऽभ्युपगमे दूषणान्तरमाहशरीरेणाऽपि सम्बन्धो नित्यत्वेऽस्य न सम्भवी । विभुत्वेन च संसारः कल्पितः स्यादसंशयम् ।।१७।।
शरीरेणाऽपीति । नित्यत्वे सति अस्य = आत्मनः शरीरेणाऽपि समं 'सम्बन्धो न सम्भवी। नित्यस्य हि शरीरसम्बन्धः पूर्वरूपस्य त्यागे वा स्यादत्यागे वा ? आद्ये स्वभावत्यागस्या____ आत्मनः एकान्तनित्यत्वाऽभ्युपगमे = अनित्यत्वाऽसम्भिन्ननित्यत्वाऽङ्गीकारे दूषणाऽन्तरमाह- 'शरीरेપાપી’તિ | અધ્યાત્મસારેડપિ (.મા.૦૨/૨૮) રિયમુપતિ પ્રસ્થøતી | ‘મયત: પાશાरज्जु रिति न्यायेन निग्रहीतुं विकल्पयुगलमारचयति - नित्यस्य इति। न चाऽऽकाशस्येव नित्यत्वेપરંતુ નીલઘટતું તો કોઈ પણ સામગ્રીનો જન્યતાઅવચ્છેદક બની ના શકે. કેમ કે તે ધર્મ કોઈ એક સામગ્રીથી પ્રયુક્ત નથી. પરંતુ અનેક સામગ્રીથી પ્રયુક્ત છે. તે જ રીતે કપાલ(માટી)માં નીલરૂપ ન હોવાથી નીલભિન્ન ઘટ ઉત્પન્ન થાય અને હથોડાના પ્રહાર દ્વારા તેનો નાશ થાય તો નીલેતરઘટનાશત્વ હથોડાપ્રહારનો કાર્યતાઅવચ્છેદક ધર્મ ન બને. પરંતુ ઘટનાશત્વ કાર્યતાઅવચ્છેદક ધર્મ બને.
બરાબર આ જ રીતે પ્રસ્તુતમાં પણ ચાલુ જીવન વ્યવહારમાં જ્ઞાનજનક મનોયોગનાશ પોતાની સામગ્રી દ્વારા ઉત્પન્ન થાય છે તથા સ્મૃતિની સામગ્રી પણ ત્યારે વિદ્યમાન હોવાના લીધે તે જ્ઞાનજનક મનોયોગ મૃતિજનક પણ હોય છે. પરંતુ મૃત્યુની પૂર્વેક્ષણે મૃતિની સામગ્રી ગેરહાજર હોવાથી તે જ્ઞાનજનક મનોયોગ સ્મૃતિનો અજનક બની જાય છે. તેથી જ્યારે તે ચરમ મનોયોગનો નાશ થશે ત્યારે તેમાં રહેનારો સ્મૃતિઅજનકજ્ઞાનજનક આત્મમનોયોગનાશત્વ નામનો ગુણધર્મ કોઈ એક સામગ્રીથી પ્રયુક્ત નથી પણ અનેક સામગ્રીથી પ્રયુક્ત છે. સ્મૃતિઅભાવ-પ્રયોજક સામગ્રી દ્વારા નાશપ્રતિયોગીવિશેષણરૂપે સ્મૃતિઅજનત્વ આવી જાય છે. તથા જ્ઞાનજનક-મનોયોગનાશક સામગ્રી દ્વારા જ્ઞાનજનક મનોયોગનાશત્વ ગુણધર્મ આવે છે. આમ વિભિન્ન સામગ્રીથી સ્મૃતિઅજન–વિશિષ્ટ જ્ઞાનજનક આત્મમનોયોગનાશત્વ ધર્મ અભિપ્રેત કાર્યમાં આવવાના લીધે તે કોઈ એક સામગ્રીનો કાર્યતાઅવચ્છેદક બની ન શકે. તેથી “બીજા જ્ઞાનજનક મનોયોગનો જે રીતે નાશ થાય છે તે જ રીતે સ્મૃતિઅજનક જ્ઞાનજનક આત્મમનોયોગનો નાશ થશે તેમ માનવું વ્યાજબી છે. ઘટનાશ જેનાથી થાય છે તેનાથી નીલઘટનો નાશ અને અનીલ-પીતાદિવટનો નાશ થઈ શકે છે. મતલબ કે પૂર્વેના જ્ઞાનજનક મનોયોગના ધ્વંસની સામગ્રીથી જ મૃત્યુસમયે સ્મૃતિઅજનક જ્ઞાનજનક મનોયોગનો નાશ ઉત્પન્ન થઈ જશે. માટે “ખૂની વગેરેએ માણસને માર્યો.' આવો વ્યવહાર અસંગત થઈ જશે. કારણ કે ખૂની માણસનું કાર્યતાઅવચ્છેદકધર્મ તાદશનાશત્વ નથી. માટે નવ્ય તૈયાયિકની ઉપરોક્ત માન્યતા વ્યાજબી નથી.(૮/૧૬) આત્માને એકાન્તનિત્ય માનવામાં અન્ય દોષને બતાવતા ગ્રંથકારશ્રી ફરમાવે છે કે –
જ એકત્તનિત્ય આત્માનો દેહસંબંધ અસંભવ હ ગાથાર્થ :- આત્માને સર્વથા નિત્ય માનવામાં તેનો શરીર સાથે પણ સંબંધ સંભવી નહિ શકે. અને આત્મા સર્વવ્યાપી હોવાથી ચોક્કસ સંસાર પણ કલ્પિત જ થશે. (૮/૧૭)
ટીકાર્થ :- આત્માને એકાત્તે નિત્ય માનવામાં આત્માનો દેહ સાથે સંબંધ પણ સંભવતો નથી. કારણ કે સર્વથા નિત્યનો શરીર સાથે સંબંધ માનવામાં બે વિકલ્પ ઉપસ્થિત થાય છે કે “એકાન્ત નિત્ય આત્મા પોતાના પૂર્વ સ્વરૂપનો ત્યાગ કરે તો શરીર સાથે તેનો સંબંધ સંભવી શકે કે પછી પૂર્વસ્વરૂપનો . હસ્તાવ “સક્વન્ય' નાસ્તિ ! દસ્તાવન્તરે “સંધ' રૂતિ ગુરિત: પાઠ: |
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
• आकाशस्य जन्यत्वोपदर्शनम्
द्वात्रिंशिका-८/१७
ऽनित्यलक्षणत्वान्नित्यत्वहानि:, अन्त्ये च पूर्वस्वभावविरोधाच्छरीराऽसम्बन्ध वे । विवे चाभ्युपगम्यमानेन हेतुना संसारोऽसंशयं कल्पितः स्यात् । सर्वगतस्य परलोकगमनरूपमुख्यसंसारपदार्थाऽनुपपत्तेः । अथवा विभुत्वे च संसारो न स्यात् । स्याच्चेद् ? असंशयं कल्पितः स्यादिति ऽप्यात्मनः शरीरेण साकं संयोगो नाऽसम्भवति वाच्यम्, आकाशस्याऽपि सर्वथानित्यत्वाऽनुपगमात् । आकाशस्यैकान्ततो नित्यत्वाऽभ्युपगमे तवाऽपि ईशानाद् आकाशम् ← (बृ.जा. १ / ६ ) इति बृहज्जाबालोपनिषद्वचनस्य एतस्मादात्मन आकाशः सम्भूतः ← ( तै. २/१/१, उत्त. १/५) इति तैत्तिरीयोपनिषद्-वैष्णवीयनारायणोत्तरतापिनीयोपनिषदोः वचनस्य, आत्मत आकाशः ← (छां.७/२६/२) इति छान्दोग्योपनिषद्वचनस्य तस्मादयमाकाशः ← (बृह. ४ / २ / ३) इति बृहदारण्यकोपनिषद्वचनस्य, → आत्मन आकाशः सम्भूतः ← (यो. चूडा. ७२) इति योगचूडामण्युपनिषद्वचनस्य
तस्मादात्मन आकाशः सम्भूतः ← (पै.१/३) इति पैङ्गलोपनिषद्वचनस्य, आपः पृथिव्याः सूक्ष्मास्तु तेभ्यस्तेजसस्ततोऽनिलः, तस्मादाकाशम् ← ( वै तर्ककाण्ड - ब्रह्मचिन्ताध्याय) इति वैखानसवचनस्य च विरोधप्रसङ्गो दुर्वार एव, तत्र स्पष्टमेवाकाशस्य जन्यत्वोक्तेः । पूर्वोत्तरकालाऽवच्छेदेनाऽऽकाशजननाऽजननस्वभावभेदादप्यात्मनः सर्वथानित्यत्वं बाध्यते । सनातनमेनमाहुरुताऽद्य स्यात् पुनर्नवः ← ( अथ. वे. १०/ ८/२३) इति अथर्ववेदवचनेनाऽप्यात्मनः कथञ्चिन्नित्यत्वमेव साध्यते, 'अणुरपि विशेषोऽध्यवसायकरः' इति न्यायेन स्वभावत्यागस्य वस्तुभेदसाधकतया अनित्यलक्षणत्वात् प्रकृते आत्मनो नित्यत्वहानिः एकान्तनित्यत्वप्रच्युतिः दुर्वारैव । → सर्व आत्मा जायते पुरुषोत्तमात् ← (श्री कृ. १/१ ) इति वैष्णवीयया श्रीकृष्णपुरुषोत्तमसिद्धान्तोपनिषदा चात्मनः सर्वथा नित्यत्वं बाध्यते । शिष्टं स्पष्टम्। 'विभुत्वेन चे 'त्यानुपूर्व्यनुसारेणार्थयोजनां कृत्वा 'विभुत्वे न च संसार' इति सप्तम्यन्तपाठमङ्गीकृत्याऽर्थमायोजयति ' अथवे 'ति । स्पष्टम् । तदुक्तं उपमितिभवप्रपञ्चायां कथायामपि सर्वत्रगश्च यो भद्र ! स क्व गच्छेत् कुतोऽपि वा ? ← (उप. प्रस्ता. ४ षड्दर्शन ) इति भाव्यम् ।
५८४
ત્યાગ કર્યા વિના જ તેનો દેહ સંબંધ થાય ? જો પ્રથમ વિકલ્પ સ્વીકારીને એમ કહેવામાં આવે કે ‘એકાન્તનિત્ય આત્મા શરીરસંયોગ થતાં પૂર્વે જે પોતાનું સ્વરૂપ છે તેને છોડીને દેહસંલગ્ન થાય છે’ તો આત્મામાં એકાન્ત નિત્યત્વ ગુણધર્મનો ઉચ્છેદ થશે. કારણ કે સ્વભાવનો-સ્વરૂપનો ત્યાગ કરવો એ તો અનિત્ય પદાર્થનું લક્ષણ છે. તથા બીજો વિકલ્પ માન્ય કરીને નૈયાયિક એમ કહે કે ‘પૂર્વ સ્વભાવનો ત્યાગ કર્યા વિના જ આત્મા શરીર સાથે સંબંધ કરે છે' તો તે પણ ઉચિત નથી. આનું કારણ એ છે કે પૂર્વે જે દેહઅસંબંદ્ધત્વ સ્વભાવ હતો તે હાજર હોવાથી આત્માનો શરીર સાથે સંબંધ થઈ જ નહિ શકે, કારણ કે પૂર્વકાલીન શરીરઅસંબદ્ધત્વ સ્વભાવ દેહસંબંધનો વિરોધી છે-પ્રતિબંધક છે.
विभु. । वणी, नैयायिम्भते खेअन्त नित्य सेवो आत्मा विलु = सर्वव्यापी होवाथी संसार પણ કલ્પિત બની જશે. એમાં કોઈ સંશય નથી. આનું કારણ એ છે કે સર્વવ્યાપી હોય તે એક સ્થાનેથી બીજા સ્થાને જઈ જ ના શકે. તેથી પરલોકગમનસ્વરૂપ તાત્ત્વિક સંસા૨પદાર્થ પણ અસંગત થઈ જશે. અથવા એમ પણ કહી શકાય કે નૈયાયિકમાન્ય આત્મા વિભુ
સર્વવ્યાપી હોય તો સંસાર
१. 'यः' इत्यशुद्धः पाठो मुद्रितप्रतौ ।
•
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
• निष्क्रियस्य देहसंयोगाऽसम्भवः • योजनीयम् । तदिदमुक्तं
"शरीरेणाऽपि सम्बन्धो नाऽत एवाऽस्य सङ्गतः । तथा सर्वगतत्वाच्च संसारश्चाप्यकल्पितः ।।" (अष्टक.१४/५) इति ।।१७ ।।
तदिदमुक्तं अष्टकप्रकरणेऽपि 'शरीरेणे'ति । तवृत्तिश्चैवम् → न केवलमहिंसादयो नित्ये सत्यात्मनि न सङ्गच्छन्ते, शरीरेणापि = देहेनापि सह सम्बन्धः = संयोगः न = नैव अत एव = निष्क्रियत्वादेव हेतोः, निष्क्रियस्य हि सम्बन्धक्रिया नोपपद्यते। अथवा अत एवेति नित्यत्वादेवेत्यर्थः । नित्यस्य हि शरीरसम्बन्धः पूर्वरूपत्यागे वा स्यादत्यागे वा ? अत्यागे चेत्तदा शरीरेणाऽसम्बद्ध एवासौ स्याच्छरीराऽसम्बद्धत्वलक्षणस्य पूर्वरूपस्य तदवस्थत्वात् । त्यागे चेत्तदा तदनित्यत्वम् स्वभावत्यागस्याऽनित्यत्वलक्षणत्वात्, अस्य इति नित्यात्मनः न = नैव सङ्गतो = युक्तः। तथा इति वाक्यान्तरोपक्रमार्थः, सर्वगतत्वात् = सकलभुवनव्यापकत्वात् । इष्यते च कैश्चिदात्मनो विभुत्वम् । यदाह“मदीयेनात्मना युक्तं, दूरदेशादिवर्त्यपि । क्षित्यादि मूर्तिमत्त्वादेरस्मदीयशरीरवत् ।।” ( ) चकारान्निष्क्रियत्वान्नित्यत्वाद्वा । किमित्याह संसारश्चापि, न केवलं शरीरसम्बन्धोऽस्य न सङ्गतः, संसारश्चापि तिर्यङ्-नर-नारक-नाकिनिकायसंसरणलक्षणो न सङ्गतः। संसरणं ह्यसर्वव्यापकस्यैव युज्यते सक्रियस्य कथञ्चिदनित्यस्य चेति । चापि इति निपातद्वयमपि समुच्चयार्थम, अपि च इत्यादिवत् । तथाहि सर्वगतत्वे निष्क्रियत्वे नित्यत्वे वा सत्यात्मनः सर्वत्र सर्वदा च भावान्न संसारः सङ्गतः। किं सर्वथा न सङ्गतः ? इत्यत आह अकल्पितः = तात्त्विकः । कल्पितस्तु सङ्गच्छमानोऽपि न हेयोपादेयकोटिमारोहति नभोऽम्भोरुहवदिति - (अष्टकवृत्ति १४/५) ।
___ एवं च विभुत्वेन संसाराऽभावे सति यदापन्नं तदुक्तं अष्टके → ततश्चोर्ध्वगतिर्धर्मादधोगतिरधर्मतः । ज्ञानान्मोक्षश्च वचनं, सर्वमेवौपचारिकम् ।। - (अ.प्र.१४/६) इति । तद्वृत्तिस्त्वेवम् → ततश्च = एवं संसाराऽभावे सति ऊर्ध्वगतिः = स्वर्गाद्यवाप्तिलक्षणा धर्मात् = अहिंसाधनुष्ठानलक्षणात्, तथा अधोगतिः = नारकाद्यवाप्तिरूपा अधर्मतो = अधर्माद्धिंसाधनुष्ठानरूपात्, तथा ज्ञानात् = पञ्चविंशतितत्त्वाऽवबोधरूपात् मोक्षो = निखिलकर्मनिर्मुक्तिलक्षणः, चशब्दः उक्तसमुच्चये, इतिशब्दोऽत्र लुप्तो द्रष्टव्यस्तेन इतिवचनम् = एतदर्थप्रतिपादनम् । किमित्याह- सर्वमेव = निरवशेषमेव, औपचारिक = काल्पनिकमपारमार्थिकमित्यापन्नम्, अभ्युपगम्यते चोर्ध्वगतिर्धर्मादित्यादि साङ्ख्यैः । आह च ईश्वर४ न संमवे. (विभुत्वेन च संसारः कल्पितः भावो श६. मानवाना पहले 'विभुत्वे न च संसारः' આ મુજબ શાબ્દિક આનુપૂર્વી સ્વીકારીને પ્રસ્તુત અર્થઘટન થઈ શકે છે.) અને આત્માને વિભુ માનવા છતાં જો સંસાર સંભવી શકતો હોય તો તે સંસાર કાલ્પનિક જ હોય, વાસ્તવિક ન જ હોય. આ બાબતમાં કોઈ સંદેહ જ નથી. - આ પ્રમાણે બીજી રીતે પણ અર્થયોજના કરી શકાય છે.
માટે તો શ્રી અષ્ટકજીમાં હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજે જણાવેલ છે કે “એકાન્તનિત્ય હોવાથી જ આત્માનો શરીર જોડે સંબંધ સંભવતો નથી. તથા નૈયાયિકમાન્ય આત્મા સર્વવ્યાપી હોવાથી અકલ્પિત = वास्तवि: संसार ५९ संभव नह.' (८/१७)
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८६ • विन्ध्यवासिमतमीमांसा •
द्वात्रिंशिका-८/१७ परः शङ्कतेकृष्णः- “धर्मेण गमनमूर्ध्वं, गमनमधस्ताद् भवत्यधर्मेण । ज्ञानेन चापवर्गो, विपर्ययादिष्यते बन्धः ।। (साङ्ख्यकारिका-४४)” तथा “पञ्चविंशतितत्त्वज्ञो, यत्र तत्राश्रमे रतः । जटी मुण्डी शिखी वापि, मुच्यते नात्र संशयः ।।"( ) इति 6 (अष्टक.प्र १४/६ वृत्ति) इति। ततश्च → अतति = सातत्येन सर्वत्र गच्छतीति आत्मा (ऐ.आ.सा.भा.२/४/१/२१) इति ऐतरेयारण्यकसायणभाष्योक्तात्मपदव्युत्पत्तिरपि न सङ्गच्छेत । इत्थञ्च 'स्वविषमूर्छितो भुजङ्गम आत्मानमेव दशति' इति न्यायोऽत्र प्रसरति ।
अथ विभुत्वेन संसरणाऽभावेऽपि यदोर्ध्वलोके स्वहेतोरेव भोगाऽऽयतनमस्य भवति तदोर्ध्वगतिरपदिश्यते यदा त्वधस्तदाऽधोगतिरित्येवं भोगाऽऽयतनद्वारेणोर्ध्वगत्यादिरात्मनो भविष्यतीत्याशङ्कायामाह अष्टकप्रकरणकारः → भोगाऽधिष्ठानविषयेऽप्यस्मिन् दोषोऽयमेव तु । तद्भेदादेव भोगोऽपि, निष्क्रियस्य कुतो भवेत् ?।। - (अ.प्र. १४/७) इति । तद्वृत्तिस्त्वेवम् → भोगो = विषयप्रतिभासिनो मनस आत्मनि स्फटिकोपाधिन्यायेन प्रतिबिम्बनम् । तथा चोक्तं विन्ध्यवासिना “पुरुषोऽविकृतात्मैव, स्वनिर्भासमचेतनम् । मनः करोति सान्निध्यादुपाधिः स्फटिकं यथा ।।"( ) स्वनिर्भासमिति स्वाकारवन्तं पुरुषं मनः कर्तृभूतं करोतीति। “ततश्चेदृक्परिणतौ, बुद्धौ भोगोऽस्य कथ्यते। प्रतिबिम्बोदयः स्वच्छे, यथा चन्द्रमसोऽम्भसि ।।” ( ) तस्य भोगस्याधिष्ठानमायतनं = भोगाधिष्ठानं यत्र बुद्ध्यहङ्कारेन्द्रियादौ प्रकृतिविकारे सति पुरुषस्य भोगो भवति तद् भोगाधिष्ठानं = शरीरम् । तद् विषयो यत्र संसारे स तथा । तत्रापि = भोगाधिष्ठानविषयेऽपि, न केवलं भोगायतनकल्पनारहिते इत्यपिशब्दार्थः, अस्मिन् इति संसारे दोषो = दूषणं अयमेव = एष एवानन्तरोदित ऊर्ध्वगत्यादिसंसाराऽपारमार्थिकत्वलक्षणः, यतो भोगाधिष्ठानं शरीरमेव, तेन च सह सम्बन्धो निष्क्रियत्वेनाऽऽत्मनो न युक्तः। तदभावात्तद्वारकः संसार औपचारिक एवेति । तुशब्दः पादपूरणे, तथा भोगाऽधिष्ठानकल्पनमसङ्गतमेव, भोगस्यैवात्मनोऽयुज्यमानत्वादित्येतदाह, तभेदादेवेति । इह तच्छब्देन क्रिया परामृश्यते, ततः क्रियाभेदादेव क्रियाविशेषत्वादेव भोगस्य, भोगो हि क्रियाविशेष एव। अतः भोगोऽपि = विषयोपभोगोऽपि, न केवलं भोगाधिष्ठानविषयः संसार इत्यपिशब्दार्थः, निष्क्रियस्य = सकलक्रियाकलापविप्रहीणस्यात्मनः कुतः = कस्माद्धेतोः भवेत् = जायेत? न कुतोऽपीति भावः - (अ.प्र.१४/७ वृत्ति)। गगनरोमन्थन्यायाक्रान्तप्रतिबिम्बभोगवादाऽपाकरणं विस्तरतस्तु पातञ्जलयोगलक्षणद्वात्रिंशिकायां करिष्यामः (द्वा.द्वा.११/२२-२७,भा.३,पृ.७९२-८११) तथापि प्रकृते → अह अण्णे सुखदुक्खे अण्णो आतत्ति अणुहवो कस्स ?। आबाललोगसिद्धो ? तप्पडिबिंबातो तस्सेव ।। फलिहमणिस्साऽलत्तगजोगातो रत्तयव्व एयंपि । तस्सेव तहापरिणाम-विरहतो सव्वहाऽ(न?)जुत्तं ।। तस्स य तहपरिणामे परिणामित्तं पसज्जती तह य । ल्हायादि सहावत्ता तद्धम्मत्तं सुहादीणं ।। सुहदुक्खे सातेतरकम्मोदयजे जिणेहि पण्णत्ते । आयपरिणामरूवे ऊहाविन्नाणगम्मे त्ति ।। एवं अणुहवसिद्धो घडपडसंवेदणादिभेदोऽवि । एगंतणिच्चपक्खे न संगतो बंध-मोक्खो य ।। ण य णाणं णाणिस्सा एगंतेणेव जुज्जते अण्णं । पडिवत्तादी ण तओ तस्स हवेज्जा जहऽन्नस्स ।।
( (धर्म.सं.२१४-२१९) इति धर्मसङ्ग्रहणिवचनानि विभावनीयानि जिज्ञासुभिः ।।८/१७ ।। ગ્રંથકારશ્રી નૈયાયિકની શંકા રજૂ કરીને તેનું નિરાકરણ કરવા માટે કહે છે કે –
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
• नैयायिकमतेऽदृष्टजन्य आत्मदेहसंयोगादिः .
५८७ अदृष्टादेहसंयोगः स्यादन्यतरकर्मजः । इत्थं जन्मोपपत्तिश्चेन्न तद्योगाऽविवेचनात् ।।१८।।
अदृष्टादिति । अदृष्टात् = प्राग्जन्मकृतकर्मणो लब्धवृत्तिकात् देहसंयोगोऽन्यतरकर्मजः स्यात्, आत्मनो विभुत्वेनोभयकर्माऽभावेऽपि देहस्य मूर्तत्वेनाऽन्यतरकर्मसम्भवादिति। इत्थं जन्मनः = संसारस्योपपत्तिः (= जन्मोपपत्तिश्चेत्), ऊर्ध्वलोकादौ शरीरसम्बन्धादेवोर्ध्वलोकगमनादिव्यपदेशोपपत्तेः।
इत्थमपि विभुत्वाऽव्ययात् पूर्वशरीरत्यागोत्तरशरीरोपादानैकस्वभावत्वाच्च न नित्यत्वहानिः, नित्यैकान्तवादी परः = नैयायिकः कुश-काशाऽवलम्बनन्यायेन संसारसम्भवं शङ्कते 'अदृष्टादि'ति । अध्यात्मसारेऽपि (अ.सा.१२/२९) कारिकेयमुपदर्शिता ग्रन्थकृता । प्राग्जन्मकृतकर्मणः = पूर्वभवोपार्जिताऽदृष्टसकाशात् लब्धवृत्तिकात् = प्राप्तफलदानकालात् कार्यजन्माऽभिमुखादिति यावत् जीवस्य देहसंयोगः = शरीरसम्बन्धविशेषः अन्यतरकर्मजः = आत्म-शरीराऽन्यतरक्रियाजन्यः स्यात् पर्वतमेषसंयोगवत् । आत्मनो विभुत्वेन = परममहत्परिमाणाश्रयत्वेन उभयकर्माभावेऽपि = शरीरात्मोभयसमवेतक्रियाविरहे उभयकर्मजन्यसंयोगस्य मेषद्वयसंयोगवत् विरहेऽपि देहस्य मूर्तत्वेन = अपकृष्टपरिमाणवत्त्वेन अन्यतरकर्मसम्भवात् = अन्यतरकर्मजन्यसंयोगसम्भवात् । इत्थं = अन्यतरक्रियाजन्यस्याऽऽत्मदेहसंयोगस्य सम्भवप्रकारेण संसारस्य = तिर्यङ्-नर-नाकि-नारकनिकायजन्मरूपस्य उपपत्तिः = सङ्गतिः स्यात् । न चेत्थं जन्मव्यवहारसम्भवेऽपि जीवस्योर्ध्वलोकगमनादिव्यवहाराऽनुपपत्तिरिति वाच्यम्, ऊर्ध्वलोकादौ = देवलोकादौ शरीरसम्बन्धात् = देहसंयोगविशेषाद् एव ऊर्ध्वलोकगमनादिव्यपदेशोपपत्तेः = देवलोकगमनादिव्यवहारसङ्गतेः । इत्थमपि = अन्याऽन्यदेहसंयोगविशेषलक्षणसंसरणाऽभ्युपगमेऽपि आत्मनो विभुत्वाऽव्ययात् = परममहत्परिमाणाऽहानेः पूर्वशरीरत्यागोत्तरशरीरोपादानैकस्वभावत्वाच्च न नित्यत्वहानिः = नैवैकान्तनित्यत्वभङ्गप्रसङ्गः ।
ગાથાર્થઃ- “અદેખના લીધે અન્યતરકર્મજન્ય દેહસંયોગ આત્મામાં સંભવશે. આ રીતે જન્મની = સંસારની સંગતિ થઈ શકશે.” આમ ન કહેવું. કારણ કે તે શરીરસંયોગનું નિરૂપણ થઈ શકતું નથી.(૮/૧૮)
ર્મજન્ય દેહસંયોગાદિ અસંગત છે. ટકાર્થ :- “પૂર્વ જન્મમાં ઉપાર્જિત કરેલા અદષ્ટનો =કર્મનો જ્યારે ફળ આપવાનો કાળ આવે છે ત્યારે તેના નિમિત્તે દેહનો આત્મા સાથે સંયોગ થાય છે. જો કે આત્મા નિત્ય વિભુ હોવાથી તેમાં હલનચલન વગેરે ક્રિયા સંભવતી ન હોવાથી ઉભયક્રિયાજન્ય દેહાત્મસંયોગ સંભવતો નથી. પરંતુ શરીર અસર્વગત હોવાથી પૂર્વોપાર્જિત કર્મના લીધે શરીરમાં હલન-ચલન વગેરે ક્રિયા ઉત્પન્ન થવા દ્વારા આત્મા અને દેહનો અન્યતરક્રિયાજન્ય = દેહ-આત્મા અન્યતર ક્રિયાજન્ય સંયોગ પર્વત-ઘટસંયોગની જેમ ઉત્પન્ન થઈ શકશે. આ રીતે જન્મની = સંસારની સંગતિ થઈ શકે છે. મતલબ કે ઊર્ધ્વલોકમાં રહેલા શરીર સાથે આત્માનો સંબંધ થવાથી “આત્મા ઊર્ધ્વલોકમાં = સ્વર્ગમાં ગયો' તેવો વ્યવહાર સંગત થઈ શકે છે.
આ રીતે પણ આત્માનું સર્વવ્યાપીપણું બાધિત થતું નથી. તેમ જ આવું માનવામાં પૂર્વસ્વભાવનો ત્યાગ કે ઉત્તર સ્વભાવનું ગ્રહણ માનવાની પણ કોઈ આવશ્યકતા ઉપસ્થિત થતી નથી. કારણ કે પૂર્વશરીરનો ત્યાગ કરવો અને નવા શરીરનું ગ્રહણ કરવું આવો એક જ આત્મસ્વભાવ અને નૈયાયિક १. मुद्रितप्रतौ 'श्च न' इति पाठः ।
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८८
• कार्यक्रमस्य सामग्रीवशत्वम् • द्वात्रिंशिका-८/१८ ___ एकत्र ज्ञाने नील-पीतोभयाऽऽकारवदेकत्रोक्तैकस्वाभाव्याऽविरोधात्, कार्यक्रमस्य च सामग्र्यायत्तत्वादित्याशयः। सिद्धान्तयति- २न, तद्योगस्य = शरीरसंयोगस्याऽविवेचनात् (=तद्योगाऽविवेचनात्)।
ननु सर्वथानित्यस्याऽऽत्मन उत्तरशरीरसम्बन्धः पूर्वस्वभावत्यागे स्यादत्यागे वा ? इति विकल्पयुगलमत्रोपतिष्ठते । आद्येऽनित्यत्वाऽऽपत्तिः, स्वभावत्यागस्याऽनित्यत्वव्याप्तत्वात् । अन्त्ये चोत्तरशरीराऽसंयोगापत्तिः, उत्तरशरीराऽसम्बद्धत्वलक्षणस्य पूर्वरूपस्य तदवस्थत्वात् । न च पूर्वशरीरपरित्यागोत्तरशरीरपरिग्रहयोरेकस्वभावप्रयोज्यत्वं वाच्यम्, कार्यभेदस्य स्वभावभेदाऽऽक्षेपकत्वादिति चेत् ? अत्रोच्यते नैयायिकेन यदुत बौद्धनये एकत्र ज्ञाने नील-पीतोभयाऽऽकारवत् = मिथोविरुद्धयोर्नीलाकार-पीताकारयोः समावेशवत् नैयायिकमते एकत्र = एकस्मिन्नात्मनि उक्तैकस्वाभाव्याऽविरोधात् = पूर्वशरीरत्यजनोत्तरशरीरग्रहणलक्षणविरुद्धकार्यद्वयकरणैकस्वभावाङ्गीकारे विरोधविरहात् । न च तादृगेकस्वभावोपगमे पूर्वस्मिन्नेव जन्मन्युत्तरभवधारणीयनानाशरीरपरिग्रहाऽऽपत्तिः, नित्यस्य सतः तदानीं तत्स्वभावसत्त्वादिति वाच्यम्, कार्यक्रमस्य च = तत्तदुत्तरभवधारणीयाऽनन्तशरीरपरिग्रहलक्षणकार्यगतस्य विभिन्नकालीनत्वलक्षणस्य क्रमिकत्वस्य हि सामग्र्यायत्तत्वात् = तत्तत्सामग्र्यधीनत्वात्, तत्तत्सामग्र्युपनिपातस्य क्रमिकत्वेन तत्तच्छरीरोपादानस्याऽपि क्रमिकत्वम्, एवमेव पूर्वशरीरत्यागोत्तरशरीरग्रहणयोरपि क्रमिकत्वं सङ्गगच्छत इति नैयायिकस्य आ-शयः = अभिप्रायः ।
सोऽयं बकबन्धन्यायाऽवसरः। तथाहि- 'बकग्रहणे क उपायः ?' इति केनचित् पृष्टे सति 'खरतरदिनकरसम्पर्कात् तन्मस्तकनिहितनवनीतबिन्दुभिर्नयनयोः पूर्णतायां तद्ग्रहणं सुकरमिति कश्चिदविपश्चित् प्रत्युत्तरयति । न चैतदुपपद्यते । बकग्रहणमन्तरेण तन्मस्तके नवनीतप्रक्षेपाऽनुपपत्तेः । तस्मिंश्च गृहीते तत्प्रक्षेपोऽपि मुधा । तद्वदेव प्रकृते 'नित्यैकान्तात्मनः संसारः कथं सङ्गच्छेत ?' इति पर्यनुयोगे 'अन्यतरकर्मजदेहसंयोगादिति नैयायिकप्रत्युत्तरः प्रतिभाति, कूटस्थनित्ये तादृशसंयोगोत्पादस्यैवाऽसम्भवादिति ।
ग्रन्थकारः प्रकृते सिद्धान्तयति- 'नेति। शरीरसंयोगस्य अविवेचनात् = सम्यग् निरूपणाऽसम्भવિદ્વાનો માનીએ છીએ. આથી આત્મગત એકાન્તનિયત્વનો પણ ઉચ્છેદ થવાની કોઈ સમસ્યા ઉપસ્થિત નહિ થાય. અહીં પૂર્વ દેહનો ત્યાગ અને નવા શરીરનું ગ્રહણ - આ બે વિરોધી ક્રિયા હોવાથી આત્મામાં તે બન્નેને કરવાનો એક સ્વભાવ માની ન શકાય” આ શંકા કરવી અસ્થાને છે. આનું કારણ એ છે કે નીલ અને પીત એમ બે વિરોધી આકારનો નીલ-પીતઊભયવિષયક એક જ્ઞાનમાં સમાવેશ થાય છે તેમ પૂર્વશરીરત્યાગ અને નૂતનદેહગ્રહણ- આ બે કાર્ય કરવાનો એક સ્વભાવ નિત્ય આત્મામાં માનવામાં કોઈ વિરોધ નથી. અલગ-અલગ સમયે પૂર્વશરીરત્યાગ અને નૂતનશરીરગ્રહણરૂપ બે કાર્ય કરવાનો એક સ્વભાવ માનવાનું કારણ એ છે કે તે બન્ને કાર્યની સામગ્રી ક્રમિક આવે છે. બે કાર્યમાં જે પૂર્વોત્તર ક્રમ છે તે તેની સામગ્રીને આધીન છે. માટે તેવો સ્વભાવ માન્યા સિવાય છૂટકો જ નથી.” - આ પ્રમાણે તૈયાયિક વિદ્વાન કહે છે.
પરંતુ આ વાત વ્યાજબી નથી. કારણ કે એકાત્ત નિત્ય અને વિભુ એવા આત્મા સાથે આ રીતે તૈયાયિક અન્યતરક્રિયાજન્ય જે દેહસંયોગ માને છે તેનું સારી રીતે વિવેચન થઈ શકતું નથી. કેમ १. हस्तादर्श 'स्वभा..' इति पाठः । २. हस्तादर्श 'नः' इति अशुद्धः पाठः ।
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
• चिन्तामणिकारमतनिरसनम् •
५८९ तथाहि - किमयमात्म-शरीरयोर्भिन्नो वा स्यादभिन्नो वा ? आद्ये 'तत्सम्बन्धभेदादिकल्पनायामनवस्था । वात् । आद्ये = आत्मशरीरभिन्नसंयोगपक्षे स आत्मदेहसंयोगो येन सम्बन्धेनात्मनि वर्तते तस्यापि संयोगाद् भिन्नत्वे स येन सम्बन्धेन तत्र वर्तते तत्सम्बन्धस्य ततो भिन्नत्वे तत्रापि सम्बन्धाऽन्तरकल्पISSवश्यकीत्येवं तत्सम्बन्धभेदादिकल्पनायां अनवस्था = अप्रामाणिकानन्तसम्बन्धकल्पनानुपरतिः प्रसज्यते । अन्त्ये च = आत्मानुयोगिक-शरीरप्रतियोगिकसंयोगस्यात्मदेहाऽभिन्नत्वपक्षे हि धर्मिद्वयातिरिक्तसम्बन्धाऽभावे = अनुयोगि- प्रतियोगिभिन्नसम्बन्धविरहे प्राप्ते सति देहाऽऽत्माऽभेदाऽऽपत्तिलक्षणः अतिप्रसङ्गो दुर्निवारः; आत्माऽभिन्नसंयोगस्य देहाऽभिन्नत्वाऽङ्गीकारे आत्मनोऽपि देहाऽभिन्नत्वस्याऽऽवश्यकत्वात्, तदभिन्नाऽभिन्नस्य तदभिन्नत्वात् । ततश्च देहपाते आत्मनाशाऽऽपत्तिरप्यपरिहार्या यद्वाऽऽत्मन इव शरीरस्याऽपि नित्यत्वापत्तिः ।
किञ्चैवं मुक्तात्मन्यपि संसाराऽऽपत्तिः, मुक्तावात्मसत्त्वे तदभिन्नस्य शरीरप्रतियोगिकसंयोगस्याऽप्यवश्यम्भावात् । एतेनाऽऽत्मानुयोगिक-शरीरप्रतियोगिकसंयोगस्याऽनुयोगिरूपतैव, मुक्तात्मनि देहसंयोगसत्त्वेऽपि देहविरहान्न संसाराऽऽपत्तिरित्यपि प्रत्याख्यातम्, शरीरप्रतियोगिकसंयोगस्यात्माऽभिन्नत्वे मुक्तात्मनि देहाSSपातात्, प्रतियोगिसम्बन्धसत्त्वे प्रतियोगिसत्त्वस्य न्यायप्राप्तत्वात् ।
एतेन वायौ रूपसमवायेऽपि रूपाऽत्यन्ताभावोऽस्ति ← (त. चिं. प्र. खं समवायवाद पृ. ६५४ ) इति तत्त्वचिन्तामणिकारवचनं निराकृतम्, प्रतियोगिसम्बन्धसत्त्वे तत्सम्बन्धाऽवच्छिन्नतदभावोपगमे घटसंयोगवति કે તે સંયોગ શરીર અને આત્માથી ભિન્ન છે કે અભિન્ન ? જો પ્રથમ વિકલ્પ માન્ય કરીને નૈયાયિક દ્વારા એમ કહેવામાં આવે કે ‘શરીર અને આત્માનો સંયોગ તે બન્ને કરતાં ભિન્ન છે' તો પ્રશ્ન એ ઊભો થશે કે જેમ આત્મા અને શરીર બન્ને પરસ્પર ભિન્ન હોવાથી પોતાનાથી અલગ એવા સંયોગ નામના સંબંધથી પરસ્પર જોડાય છે તેમ તે સંયોગ પણ આત્મા અને શરીરથી ભિન્ન હોવાના લીધે તે પણ પોતાનાથી ભિન્ન એવા અન્ય સંબંધથી આત્મા-દેહ જોડે જોડાશે. વળી, તે સમવાય સંબંધ પણ સંયોગથી ભિન્ન હોવાથી તેને સંયોગ સાથે સંબદ્ધ થવા માટે અલગ નવા સંબંધની કલ્પના કરવી પડશે. તે નવો સંબંધ પણ જો સમવાયથી જુદો હશે તો તેને સમવાય સાથે સંલગ્ન થવા નવા સંબંધની કલ્પના કરવી પડશે. આમ તેનો કોઈ અંત જ નહિ આવે. આ હકીકતને દર્શાવવા દાર્શનિક જગતમાં અનવસ્થા શબ્દનો પ્રયોગ કરવામાં આવે છે. તથા જો બીજો વિકલ્પ માન્ય કરીને નૈયાયિક એમ કહે કે ‘શરીર અને આત્માનો સંયોગ તે બન્નેથી અભિન્ન છે' તો તેનો અર્થ એ થયો કે આત્મા અને દેહનો સંયોગ તે બન્ને સ્વરૂપ જ છે. તેના કરતાં અલગ નથી. આવું માનવામાં તકલીફ એ થશે કે આત્મા અને શરીર વિખૂટા હશે ત્યારે પણ તે બન્નેને પરસ્પર સંયુક્ત માનવા પડશે. કારણ કે તે સમયે પણ આત્મા અને શરીર બન્ને હાજર હોવાથી તત્સ્વરૂપ સંયોગ પણ નૈયાયિકની પ્રસ્તુત માન્યતા મુજબ હાજર જ છે. જો કે આત્મા તો વિભુ જ છે. તેથી તેના માટે કદાચ આવું સંભવિત ન બને તો પણ ઘટ-પટનો સંયોગ પ્રસ્તુત માન્યતા મુજબ ઘટ-પટથી અભિન્ન હોવાથી જ્યારે ઘટ અને પટ દૂર રહેલા હશે ત્યારે પણ ‘ઘટ પટસંયુક્ત છે' એવો વ્યવહાર કરવાની આપત્તિ આવશે. કારણ કે તે १. मुद्रितप्रतौ ' ..
स्यादभिन्नो वा' इति पदं नास्ति । २. हस्तादर्शे 'तत्सम्बन्धसम्बन्धभेदा...' इति पाठः ।
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९०
• आत्मक्रियाविरहे मिताणुग्रहणाऽसम्भवः
अन्त्ये च धर्मिद्वयाऽतिरिक्तसम्बन्धाऽभावेऽतिप्रसङ्ग इति ।। १८ ।।
आत्मक्रियां विना च स्यान्मिताऽणुग्रहणं कथम् । कथं संयोगभेदादिकल्पना चापि युज्यते ? ।। १९ ।। आत्मेनि। आत्मनो यावत्स्वप्रदेशैरेकक्षेत्राऽवगाढपुद्गलग्रहणव्यापाररूपां क्रियां (=आत्मभूतले संयोगसम्बन्धाऽवच्छिन्नघटाऽभावाऽऽपत्तेः । यद्वा धर्मिद्वयाऽतिरिक्तसम्बन्धाऽभावे देहभिन्नसंयोगाऽनभ्युपगमे सति तुल्यन्यायेन घट - पटभिन्नसंयोगस्याऽप्यनभ्युपगमसिद्ध्या घटवियुक्तेऽपि पटे ' घटसंयुक्तः पट' इति प्रतीति-व्यवहारादिलक्षणः अतिप्रसङ्गो दुर्वार एव ।
= आत्म
इत्थमात्मविभुत्ववादे जन्माद्यनुपपत्तिरपरिहार्येव । तदुक्तमात्मवैभवनिराकरणप्रसङ्गे ग्रन्थकृतैव न्यायखण्डखाद्ये न हि परिच्छिन्नस्यात्मनो देहान्तरसञ्चारो जन्मपदार्थः परैरिष्यते किन्त्ववस्थितस्यैव देहान्तरसम्बन्धः । तथा च योगिनामेकदा नानाकर्मफलोपभोगाय तुरङ्ग - कुरङ्ग-विहङ्गम-मतङ्गज-शम्बरशूकर-घूक-किरात-शृगाल-बिडालादिशरीरपरिग्रहाऽभ्युपगमे एकत्र भवे भवसहस्रसङ्करस्य दुर्वारत्वात् ← ( न्या. खं. खा.गा. ७४ / पृ. ६६४ ) इति । न चात एव कायव्यूहाभ्युपगम इति वाच्यम्, कायव्यूहकल्पनायाः क्लेशहानोपायद्वात्रिंशिकायां ( द्वा. द्वा.२५ / ३१, भा. ६, पृ. १७६८) निराकरिष्यमाणत्वादिति मा त्वरिष्ठाः । वस्तुतस्तु सर्वथा नित्ये आत्मनि कषायाद्यसम्भवेनाऽदृष्टस्याऽप्यसम्भव एव । तदुक्तं विद्यानन्दस्वामिना पात्रकेशरिस्तोत्रे परैरपरिणामकः पुरुष इष्यते सर्वथा प्रमाणविषयादितत्त्वपरिलोपनं स्यात् ततः । कषायविरहान्न चास्य विनिबन्धनं कर्मभिः कुतश्च परिनिर्वृतिः क्षणिकरूपतायां तथा ? ।। ← (पा.के. २१ ) इति ध्येयम् ।
यथा चैतत् ।।८ / १८ ||
मरणभयादिपरिहारकृते त्वात्मनो नित्यत्वप्रदर्शनमस्माकमप्यभिमतमेव । एतेन न मरिष्यसि, न मरिष्यसि । मा बिभेः ← ( अथ. ८/२/२४) इति अथर्ववेदवचनमपि व्याख्यातम् तथा विस्तरतो व्याख्यास्यामः कुतर्कग्रहनिवृत्तिद्वात्रिंशिकायाम् ( द्वा. २३/२७, भा. ६, पृ. १५९९ ) नैयायिकैरात्मनो निष्क्रियत्वाऽभ्युपगमान्न शरीराऽऽरम्भसम्भव इत्याह- 'आत्मे 'ति । अध्यात्मसारेऽपि (१२/३०) कारिकेयमुपदर्शिता ग्रन्थकृता । यावत्स्वप्रदेशैः सकलात्मप्रदेशैः एकक्षेत्राऽवगाढपुद्गलग्रहणव्यापाररूपां येष्वेवाकाशप्रदेशेष्वात्मप्रदेशा अवगाढा तेष्वेवाऽऽकाशप्रदेशेषु ये पुद्गला अवस्थिता
=
=
•
द्वात्रिंशिका - ८/१९
સમયે ઘટ-પટનું સ્વરૂપ તો વિદ્યમાન જ છે તથા સંયોગ તેનાથી અભિન્ન છે. આવી સમસ્યા ઊભી થતી હોવાથી બીજો વિકલ્પ માન્ય કરી શકાય તેમ નથી. તથા આ બે વિકલ્પ સિવાય નૈયાયિક પાસે ત્રીજો કોઈ પણ વિકલ્પ છે નહિ. તેથી એકાન્ત નિત્ય વિભુ આત્મદ્રવ્યનો શરીર સાથે સંયોગ નૈયાયિકમતે भानी शातो नथी. ( ८/१८)
* આત્મા સક્રિય છે "
ગાથાર્થ ઃ- આત્માની ક્રિયા વિના પરિમિત પરમાણુઓનું ગ્રહણ પણ કેવી રીતે સંગત થશે ? તેમ જ સંયોગવિશેષ વગેરેની કલ્પના પણ કેવી રીતે સંગત થાય ? (૮/૧૯)
ટીકાર્થ :- આત્માના પ્રદેશો જે આકાશપ્રદેશમાં અવગાહીને રહેલા હોય તે જ આકાશપ્રદેશમાં રહેલા પુદ્ગલોને આત્મા ગ્રહણ કરી શકે છે. તથાવિધ પુદ્ગલોનું ગ્રહણ પોતાના તમામ આત્મપ્રદેશો
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
_ ५९१
• अदृष्टवैजात्यकल्पने गौरवम् • क्रियां) विना च' मिताऽणूनां = नियतशरीराऽऽरम्भकपरमाणूनां ग्रहणं (=मिताऽणुग्रहणं) कथं स्यात्' ? सम्बद्धत्वाऽविशेषे हि लोकस्थाः सर्व एव ते गृह्येरन् न वा केचिदपि, अविशेषात् ।
'अदृष्टविशेषान्मिताऽणुग्रहोपपत्तिर्भविष्यतीति चेत् ? न, अदृष्टे पुण्य-पापरूपे साकर्याज्जातिरूपस्य विशेषस्याऽसिद्धेः ।। ते एकक्षेत्रावगाढपुद्गला उच्यन्ते, तेषां ग्रहणव्यापारलक्षणां क्रियां विना च = हि नियतशरीराऽऽरम्भकपरमाणूनां = शरीरारम्भकानां परिमितपरमाणूनां ग्रहणं कथं = केन प्रकारेण स्यात् ? तदेव भावयति સર્વત્થા વિશેષ' રૂત્યતિ | સ્પષ્ટમ્ |
ननु अदृष्टविशेषाद् मिताऽणुग्रहणोपपत्तिः = शरीराऽऽरम्भकपरिमितपरमाणुपरिग्रहसङ्गतिः भविष्यतीति चेत् ? न, अदृष्टे कर्माऽविद्या-माया-शक्त्यतिशय-पाशाद्यपराऽभिधाने पुण्य-पापरूपे = पुण्यत्व-पापत्वजातिविभक्ते साङ्कर्यात् जातिरूपस्य विशेषस्य नैयायिकमते असिद्धेः । तथाहि - शरीराऽनारम्भके पुण्ये पुण्यत्वमस्ति शरीराऽऽरम्भकताऽवच्छेदकजातिविशेषो नास्ति, नारकादिशरीराऽऽरम्भके पापे पुण्यत्वं नास्ति, शरीराऽऽरम्भकताऽवच्छेदकजातिविशेषोऽस्ति । इत्थं मिथो व्यधिकरणयोः पुण्यत्व-जातिविशेषयोः देवादिशरीराऽऽरम्भके पुण्ये समावेशात्साङ्कर्यमपरिहार्यम् । साङ्कर्यस्य नैयायिकमते जातिबाधकत्वान्न शरीरारम्भकताऽवच्छेदकरूपेणाऽदृष्टे जातिविशेषसिद्धिस्सम्भवति । कारणताऽवच्छेदकाऽसिद्धौ कथं परस्य तदाश्रयजन्यनिष्ठनैयत्यं सेत्स्यति ? દ્વારા આત્મા કરે છે. આ હકીકત છે. પરંતુ જો આત્મા વિભુ હોય, સર્વથા નિત્ય હોય, એકાંતે નિષ્ક્રિય હોય તો સર્વ આત્મપ્રદેશો દ્વારા આત્મા નિયત શરીરને બનાવનારા અમુક ચોક્કસ પ્રકારના પુદ્ગલોને ચોક્કસ પ્રમાણમાં કઈ રીતે ગ્રહણ કરી શકે ? કારણ કે નૈયાયિક મતાનુસાર આત્મા વિભુ હોવાથી તમામ પુદ્ગલો સાથે તેનો સંયોગ રહેલો છે. તેના લીધે તમામ પુગલો એક સરખી રીતે આત્મા સાથે જોડાયેલ છે જ. તેથી પોતાના શરીરનું નિર્માણ કરવા માટે સમગ્ર વિશ્વના તમામ પુદ્ગલોને આત્મા પોતાના તમામ આત્મપ્રદેશો દ્વારા ગ્રહણ કરી લેશે. અથવા તો એક પણ પુદ્ગલપરમાણુને આત્મા પ્રહણ નહિ કરે. કારણ કે ક્રિયા કર્યા વગર જ સર્વવ્યાપી આત્મા પુદ્ગલ ગ્રહણ કરે તો કાં તો તમામ પુદ્ગલનું ગ્રહણ કરશે, કાં તો એક પણ પુદ્ગલનું ગ્રહણ ન કરી શકે. કેમ કે પુગલમાં તો સંબદ્ધત્વ-અસંબદ્ધત્વ વગેરે સ્વરૂપ કોઈ વિશેષતા છે જ નહિ.
અહીં નૈયાયિક એવી દલીલ કરે છે કે – “વિશેષ પ્રકારના અદૃષ્ટના = કર્મના લીધે અમુક પ્રકારના પરિમિત પરમાણુઓને જ આત્મા પ્રહણ કરે છે. મતલબ કે આત્મા સર્વવ્યાપી છે અને પુદ્ગલો બધે ફ્લાઈને રહેલા છે. પરંતુ તે તે આત્માનું અદષ્ટ = નસીબ જ એવા પ્રકારનું છે કે આત્મા અમુક જ પુગલોને ગ્રહણ કરીને શરીર બનાવે છે.' ૯ પરંતુ આ દલીલ વાહીયાત છે. કારણ કે શરીરારમ્ભકપુદ્ગલગ્રાહકતાઅવચ્છેદક ધર્મરૂપે આત્મગત અદષ્ટમાં કોઈક વિશેષ પ્રકારની જાતિ માનવામાં આવે તો જ દાર્શનિક મર્યાદા મુજબ ઉપરોક્ત વાત હજુ સંગત થઈ શકે. પરંતુ સાંકર્ય દોષ આવવાના લીધે તે જાતિવિશેષનો અદૃષ્ટમાં સ્વીકાર થઈ શકતો નથી. માટે તે જાતિવિશેષના કારણે અષ્ટમાં તેવી વિશેષતા આવતી નથી કે જે પુદ્ગલવિશેષના ગ્રહણમાં પ્રયોજક બને. સાંક્ય આ રીતે આવશે. દુઃખને ૨. સ્તા “નાસ્તિ | ૨. ટ્રસ્તાવ “ચાત્' પર્વ નાસ્તિ |
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९२ • आत्मनि क्रियास्वीकारः .
द्वात्रिंशिका-८/१९ मिताऽणुग्रहार्थस्य विशेषस्य जातिरूपस्याऽदृष्टे कल्पनाऽपेक्षया क्रियावत्त्वरूपस्याऽऽत्मन्येव कल्पयितुं युक्तत्वात् । तत्सङ्कोच-विकोचादिकल्पनागौरवस्योत्तरकालिकत्वेनाऽबाधकत्वात्,
ननु साङ्कर्यस्य नैयायिकनये जातिबाधकत्वेऽपि स्याद्वादिसिद्धान्ते जात्यबाधकत्वाज्जातिविशेषस्याऽदृष्टनिष्ठस्य सिद्धिर्न दुर्लभेत्याशङ्कायामाह- मिताऽणुग्रहाऽर्थस्य = शरीराऽऽरम्भकपरिमितपरमाणुग्रहणनियामकस्य विशेषस्य जातिरूपस्य प्रमाणान्तराऽसिद्धस्य अदृष्टे कल्पनाऽपेक्षया क्रियावत्त्वरूपस्य प्रमाणाऽन्तरसिद्धस्य विशेषस्य मिताऽणुग्रहणनियामकस्य आत्मन्येव कल्पयितुं = स्वीकर्तुं युक्तत्वात् = युक्तिसङ्गतत्वात् । सा जातिः नाऽदृष्टे प्रमाणाऽन्तरसिद्धा । क्रिया तु 'गच्छामि, आगच्छामि, पतामि, सरामी'त्याधनुभवात्सार्वजनीनादात्मनि सिद्धैवेत्यवश्यक्लृप्तस्याऽऽत्मनिष्ठस्य क्रियावत्त्वस्य मिताऽणुग्रहणप्रयोजकत्वकल्पने लाघवं स्पष्टमेव, 'धर्मिकल्पनातो धर्मकल्पना लघीयसी'ति न्यायात् । नैयायिकमते जातिविशेषलक्षणो धर्मी कल्प्यः तत्र च मिताऽणुग्रहप्रयोजकत्वलक्षणो धर्मोऽपि कल्पनीयः । जैनमते तु प्रमाणाऽन्तरसिद्धे आत्मनिष्ठे क्रियावत्त्वे केवलं मिताऽणुग्रहप्रयोजकत्वलक्षणो धर्म एव कल्पनीय इति भावः ।
ननु शरीराऽऽरम्भकपरमाणुष्वेव क्रियाऽभ्युपगमानाऽऽत्मनि क्रियाकल्पनाया आवश्यकत्वमिति चेत्? न, आत्मन इव गगनस्यापि विभुत्वेन तेनाऽपि साकं तादृशसम्बन्धविशेषसिद्धिप्रसङ्गात्, ‘अन्यवेश्मस्थिताद् धूमान्न वेश्मान्तरमग्निमद्' इति न्यायस्योभयत्र समत्वात् । किञ्च शरीरारम्भकपरमाणूनामनन्तत्वेन तेषु अनन्तक्रियोत्पादकल्पनापेक्षयाऽऽत्मन्येव क्रियायाः स्वीकारस्य लाघवसहकारेण न्याय्यत्वात् ।
नन्वात्मनः क्रियावत्त्वे सङ्कोच-विकोचादिकल्पनागौरवमतिरिच्यते। अतो जातिरूपस्याऽदृष्टनिष्ठस्य विशेषस्य कल्पनायामेव लाघवमिति चेत् ? न, तत्सङ्कोच-विकोचादिकल्पनागौरवस्य = आत्मनि सङ्कोचविकासादिक्रियाऽङ्गीकाररूपस्य गौरवस्य उत्तरकालिकत्वेन = लाघवतर्कसहकृतप्रमाणाऽन्तरसिद्धकार्यकारणલાવનારા અષ્ટમાં = પાપમાં પાપત્વજાતિ છે પરંતુ શરીરારમ્ભકપુદ્ગલગ્રાહકતાઅવચ્છેદક તરીકે અભિમત જાતિવિશેષ = A નથી. તથા દેવભવના શરીરના નિર્માણ માટે અમુક પ્રકારના પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરાવનાર અષ્ટમાં A = જાતિવિશેષ છે પરંતુ પાપત જાતિ નથી. જ્યારે નારકનો જીવ જે શરીર બનાવે છે તેના પુદ્ગલોના ગ્રાહક અદેખવિશેષમાં પાપત અને જાતિવિશેષ = A આ બન્ને રહે છે. આમ પરસ્પર વ્યધિકરણ પાપાત્વ + A એમ બે ધર્મોનો એકત્ર સમાવેશ થવો એ જ સાંકર્યું છે. આ સાંઠ્ય દોષ નૈયાયિકમતે જાતિબાધક છે. પુણ્યત્વ-પાપત્ય તો જાતિરૂપે પ્રસિદ્ધ છે જ. માટે તેને જાતિરૂપે માનવા જરૂરી છે. જ્યારે સાંકર્થના લીધે શરીરારમ્ભકપુદ્ગલગ્રાહકતાઅવચ્છેદક A ને જાતિરૂપે સ્વીકારી શકાય તેમ નથી. આમ અદષ્ટગત વિશેષતા પણ અસિદ્ધ થઈ જશે. માટે “અદષ્ટ વિશેષના લીધે સર્વવ્યાપી આત્મા બધે પથરાયેલા પુદ્ગલોમાંથી અમુક જ પુદ્ગલને ગ્રહણ કરે છે.” આ નૈયાયિક કથન અપ્રમાણિક ઠરે છે.
ફલમુખ ગૌરવ નિર્દોષ હ. मिताणु. । वणी, परिमित योस. २॥ पुरावाने प्र! ४२१॥ भाटे मटमा (= भi) જાતિવિશેષની કલ્પના કરવાની અપેક્ષાએ આત્મામાં જ ક્રિયાવસ્વરૂપ વિશેષની કલ્પના કરવી વધુ વ્યાજબી છે. જો કે આત્મામાં ક્રિયા માનવામાં આત્માનો સંકોચ-વિકાસ વગેરે માનવો પણ જરૂરી બને છે. १. मुद्रितप्रतौ 'अदृष्टक...' इति पाठः ।
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
• आत्मनो देहपरिमाणत्वोपपादनम् .
५९३ शरीराऽवच्छिन्नपरिणामाऽनुभवस्य सार्वजनीनत्वेन प्रामाणिकत्वाच्चेति भावः ।। भावोत्तरकालीनत्वेन अबाधकत्वात् = आत्मगतक्रियावत्त्वनिष्ठमिताऽणुग्रहप्रयोजकत्वाऽभ्युपगमबाधकत्वाऽयोगात् । अयमाशयः- जातिसाङ्कर्यस्य 'धर्मिकल्पनातो धर्मकल्पना लघीयसी'ति न्यायस्य च बाधकत्वाददृष्टनिष्ठवैजात्यलक्षणस्य विशेषस्य कल्पना नार्हति । तथा च मिताणुग्रहणमनुपपन्नं स्यात् । अतः तत्कृते ‘गच्छामी'त्यादिसार्वलौकिकाऽबाधिताऽनुभवलक्षणप्रमाणात् सिद्धे आत्मनिष्ठक्रियावत्त्वे 'धर्मिकल्पनातः....' इत्यादिन्यायसहकारात् मिताऽणुग्रहनियामकताऽनुमीयते। इत्थञ्च कार्यकारणभावस्य प्रमाणतः सिद्धौ तदुत्तरकालोपस्थितमात्मगतसङ्कोच-विकोचादिक्रियाकल्पनागौरवं फलमुखत्वान्नात्मनिष्ठक्रियावत्त्वे मिताऽणुग्रहप्रयोजकत्वं व्याहन्ति, अन्यथा गौरवमात्रभयाद्दण्ड-चक्र-चीवराऽदृष्ट-कुलालादिनिष्ठा प्रमाणप्रसिद्धा घटकारणताऽपि व्याहन्येतेति भावः । ____ ननु नव्यनैयायिकैः साङ्कर्यस्य जातिबाधकत्वाऽनङ्गीकारात्, फलमुखगौरवस्यापि क्वचिद् दूषणत्वाच्चाऽदृष्टनिष्ठवैजात्यस्यैव मिताऽणुपरिग्रहप्रयोजकत्वं युक्तं, न त्वात्मनिष्ठस्य क्रियावत्त्वस्येत्याशङ्कायामाह शरीराऽवच्छिन्नपरिणामाऽनुभवस्य = स्वकीयदेहाऽवच्छिन्नसुख-दुःख-ज्ञानेच्छादिपरिणामानामनुभवस्य सार्वजनीनत्वेन = सार्वलौकिकत्वेन प्रामाणिकत्वाच्च । तथा चात्मनो देहपरिमाणवत्तासिद्धौ विभुत्वमेव बाध्यत इति सङ्कोच-विकाशादिकल्पनागौरवमपि नात्र दूषणम् । एतादृशमनुभवमप्यपलप्यात्मनो विभुत्वकल्पनं हि क्षीरं विहायाऽरोचकग्रस्तस्य सौवीररुचिमनुभवति । ___यत्तु न्यायकन्दल्यां श्रीधरेण → सर्वगतत्वेऽप्यात्मनो देहप्रदेशे ज्ञातृत्वं, नान्यत्र, शरीरस्य भोगायतકેમ કે હાથીના ભાવમાં શરીર મોટું હોવાથી આત્માનો વિકાસ (પહોળા થવું-ફ્લાવું) માનવો પડશે તથા કીડીના ભવમાં દેહ નાનો હોવાના કારણે જીવનો સંકોચ (સંકેલાઈ જવું-નાના થઈ જવું) પણ માનવો પડશે. આવું ગૌરવ આત્માને સક્રિય માનવામાં ઉપસ્થિત થાય છે. પરંતુ આ ગૌરવ પ્રામાણિક છે. પરિમિતપુદ્ગલગ્રહણની વ્યવસ્થા નક્કી થઈ ગયા બાદ, પરિમિતપુદ્ગલગ્રાહકતા નિયામકનો નિર્ણય થઈ ગયા પછીના કાળમાં તે ગૌરવ ઉપસ્થિત થયેલ છે. માટે તે ગૌરવ પૂર્વે પ્રમાણ દ્વારા નિર્ણાત થઈ ચૂકેલા આત્મગત સક્રિયત્નો અપલાપ-વિરોધ-પ્રતિબંધ કરી શકે તેમ નથી. જેમ સૂતી વખતે ચાદરને પહોળી કરવામાં આવે છે અને જાગ્યા બાદ ચાદરને શાલને સંકેલવામાં આવે છે. એટલા માત્રથી ચાદરનો નાશ થતો નથી. તેમ હાથીના શરીરમાં આત્મા પહોળો થાય છે અને કીડીના શરીરમાં આત્મા પોતાની જાતને સંકેલીને રહે છે. આવું માનવું યુક્તિસંગત છે. આ રીતે લાંબા-પહોળા-ટૂંકા થવા માત્રથી કાંઈ આત્માનો નાશ થતો નથી કે જેથી પ્રતિક્ષણ તથાવિધ નવા-નવા આત્માને માનવાનું પણ ગૌરવ ઉપસ્થિત થાય. વસ્તુસ્થિતિ એ છે કે એક વાર પ્રમાણ દ્વારા કાર્યકારણભાવ નક્કી થઈ જાય પછી ગૌરવ વગેરે દોષ આવે તો તે તેનો કદિ વિરોધ કરી શકતા નથી. બાકી તો દંડ, ચક્ર, ચીવર, કુલાલ, કપાસ, કપાલસંયોગ વગેરેને ઘટકારણ માનવામાં ગૌરવ હોવાથી તે બધામાં પ્રમાણસિદ્ધ કારણતાનો પણ અપલાપ થવાની સમસ્યા સર્જાશે.) વળી, બીજી એક મહત્ત્વની વાત એ છે કે “આત્મા શરીરમાં ફેલાઈને રહેલો છે આવો બધા લોકોનો નિર્વિવાદ અનુભવ છે. શરીરના કદ જેટલું જ આત્માનું કદ છે.” આવો સાર્વલૌકિક અસ્મલિત-અબાધિત અનુભવ હોવાથી તે અનુભવને પ્રામાણિક માનવો જ પડે.
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९४
• देहस्य भोगायतनत्वविचारः • द्वात्रिंशिका-८/१९ नत्वात्, अन्यथा तस्य वैयर्थ्यादिति + (न्या.कं.) गदितं, तदसत्, अन्यशरीरस्य तत्रापि सत्त्वात् ज्ञानोत्पत्त्यापत्तेः । न च स्वशरीराऽभावान्नायं दोष इति वाच्यम्, स्वसंयुक्तत्वसम्बन्धेन तस्यापि स्वीयत्वात् । तथाहि- अधिकृतात्मनो हि स्वकीयेनापि शरीरेण सह संयोग एव सम्बन्धो नैयायिकादिमते सम्भवति, न त्वस्मत्पक्ष इव कथञ्चित्तादात्म्यम् । स चात्मनः सर्वगतत्वेन परकीयदेहेनाऽपि साकमस्ति । ततश्चाधिकृतात्मा यथा स्वदेहे सुख-दुःखानि भुङ्क्ते तथा परकीयदेहेऽपि भुज्जीत । यदि वाऽधिकृतात्मनो यथा स्वदेहेन साधु संयोगः तथा परकीयात्मनामपि । ततश्च यथा ते स्व-स्वदेहेषु सुख-दुःखानि भुञ्जते तथाऽधिकृतात्मशरीरेऽपि भुञ्जीरन् ।
ननु स्वाऽदृष्टोपगृहीतदेहविरहान्नेयमापत्तिरिति चेत्, तर्हि तज्ज्ञानादिहेतुत्वेन तस्यैवोपजीव्यत्वात्, तस्य च शरीरव्यापितयाऽऽत्मनोऽपि तथात्वसिद्धिः । एतेन → यथा राहुरदृश्योऽपि दृश्यते चन्द्रमण्डले । तद्वत्सर्वगतोऽप्यात्मा लिङ्गदेहे हि दृश्यते ।। 6 (शि.गी.१०/३३) इति शिवगीतावचनमपि निरस्तम्, 'गन्धस्याऽपि सर्वगतस्य पृथिव्यामेवाऽभिव्यक्तिः' इति वदतामपराजेयत्वापत्तेः । अत एवोक्तं विशेषावश्यकभाष्ये → जीवो तणुमेत्तत्थो जह कुंभो तग्गुणोवलंभाओ । अहवाऽणुवलंभाओ भिन्नम्मि घडे पडस्सेव ।। 6 (वि.आ.भा.१५८६) इति । एतदनुसारेणोक्तं श्रीहेमचन्द्रसूरिभिः अन्ययोगव्यवच्छेदद्वात्रिंशिकायां → यत्रैव यो दृष्टगुणः स तत्र कुम्भादिवद् निष्प्रतिपक्षमेतत् । तथापि देहाद् बहिरात्मतत्त्वमतत्त्ववादोपहताः पठन्ति ।। - (अन्ययो.द्वा.९)। देहमानतारतम्येऽपि जीवस्तु सम एव, → हत्थिस्स य कुंथुस्स य समे चेव जीवे - (भ.सू.७/८) इति व्याख्याप्रज्ञप्तिवचनात् । तदुक्तं धर्मसङ्ग्रहण्यां अपि → ण य सव्वगतो जीवो तणुमेत्ते लिंगदरिसणाओ तु । असव्वगते संसरणं कहं ? तेण सरीरमाणो सो।। आसज्ज कुंथुदेहं तत्तियमेत्तो गयम्मि गयमेत्तो । ण य संजुज्जति जीवो संकोय-विकोयदोसेहिं ।। जह दीवो महति घरे पलीवितो तं घरं पगासेति । अप्पप्पतरे तं तं एवं जीवो सदेहाई ।।
6 (धर्म.३६४-३६६) इति ।
अथ शक्त्या ज्ञानात्मना वा विभुत्वमात्मनोऽभिमतम् चेत् ? तत्राऽस्माकमपि सम्मतिरेव, केवलिसमुद्घातादावात्मनो व्यापकत्वाभ्युपगमात्, ज्ञानात्मनाऽऽत्मनो लोकाऽलोकव्यापित्वाच्च । तदुक्तं ग्रन्थकृतैव न्यायखण्डखाये → शक्त्या विभुः स इह लोकमितप्रदेशो, व्यक्त्या तु कर्मकृतसौवशरीरमानः । यत्रैव यो भवति दृष्टगुणः स तत्र, कुम्भादिवद्विशदमित्यनुमानमत्र ।। - (न्या.खं.खा.७०) इति । तदुक्तं श्रीबुद्धिसागरसूरिभिः अपि कृष्णगीतायां → नित्यः सर्वगतः पूर्णो ज्ञानेन व्यापकः प्रभुः (कृ.गी.५७) इति । ___आत्मनो व्यक्त्या व्यापकत्वे तु → शक्त्या आत्मा सर्वत्राऽवस्थितः स्वयंज्योतिः शुद्धो बुद्धः - (हंसो.२) इति हंसोपनिषद्वचनानुपपत्तिरपि दुर्वारैव । सर्वदा सर्वथात्मनो विभुत्वे → अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषः अङ्गुष्ठं च समाश्रितः - (म.नारा.१६/३) इति महानारायणोपनिषद्वचनं → अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषोऽन्तरात्मा सदा जनानां हृदये संनिविष्टः - (कठो.३/१७, श्वेता.३/१३) इति कठोपनिषत्श्वेताश्वतरोपनिषद्वचनं → अणोरणीयान महतो महीयानात्मा 6 (पार.९/3. श्वेता.३/२०. कठो १/२। ...
w.janelibrary.org
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
• नैयायिकमते गौरवम्
५९५
तथा (च), आत्मनः क्रियां विना नियतशरीराऽनुप्रवेशाऽनभ्युपगमे सर्वेषां शरीराणां संयोगाऽविशेषेण सर्वभोगाऽवच्छेदकत्वाऽऽपत्तिभिया तदात्मभोगे तदीयाऽदृष्टविशेषप्रयोज्यसंयोगभेदादिकल्पनाऽपि कथं युज्यते ?
•
२०, शर.१८) इति पारमात्मिकोपनिषत्-श्वेताश्वतरोपनिषत्-कठोपनिषत् शरभोपनिषदां वचनं, अणीयान् व्रीहेर्वा यवाद्वा ← (छां.उ. ३/१४/३) इति छान्दोग्योपनिषद्वचनं, अणोरणीयानहमेव ← (कै.२०) इति कैवल्योपनिषद्वचनं, एषोऽणुरात्मा ← (मुं.३/१/९) इति च मुण्डकोपनिषद्वचनं परेषामनुपपन्नमेव । ततश्च व्यक्त्या सङ्कोच - विकासशाली देहव्यापक एवात्माऽभ्युपगन्तुमर्हति । यथोक्तं पञ्चलिङ्गिप्रकरणे सो वि य संकोय-विकाससंगओ देहवावगो नियमा । भोगायणेणवि तस्स हंदि जोगो समो इहरा ।। ← (पं.लि. ८३ ) इति । ततश्च द्रव्यतो व्यक्त्या आत्मवैभवसाधनं पाटच्चरविलुण्टिते वेश्मनि यामिकजागरणन्यायमनुसरति । किञ्चात्मनो विभुत्वे स्वस्मिन् क्रियादिप्रतीतिः, तीर्थगमनादेरदृष्टहेतुत्व श्रवणादिकं च कथमुपपादनीयम् ? आत्मनो विभुत्वकल्पने च ज्ञानादीनामव्याप्यवृत्तित्वकल्पनागौरवमप्यतिरिच्यत इत्यधिकमस्मत्कृतभानुमत्याम् ( न्यायालोकटीका प्र.१/पृ.७९ टीका) ।
आत्मनो निष्क्रियत्वे दोषान्तरमाह 'तथे 'ति । नैयायिकैरात्मनि क्रिया नाभ्युपगम्यते । तां विना च नियतशरीराऽनुप्रवेशोऽपि नाऽभ्युपगन्तुं शक्यते । ततश्च स्वसंयुक्तत्वसम्बन्धेन सर्वे एव देहाः सर्वेषामात्मनां साधारणा एवात्मविभुत्वपक्षे । एवञ्च शरीरस्य भोगायतनत्वराद्धान्तात् सर्वाण्येव शरीराणि सर्वेषामेवात्मनां भोगाऽऽयतनानि = सुख-दुःखान्यतरानुभवलक्षणभोगाऽवच्छेदकानि स्युः । तथा च सर्वेषामेवात्मनां भोगे सर्वेषामेव शरीराणामवच्छेदकविधया कारणत्वाऽऽपत्तिरपरिहार्या । तद्भिया = तद्भयनिवारणकृते च नैयायिकैः ‘समवायसम्बन्धेन तदात्मभोगत्वाऽवच्छिन्नं प्रति तदीयाऽदृष्टविशेषप्रयोज्यसंयोगविशेषसम्बन्धेन शरीरस्य कारणते 'ति वक्तव्यं स्यात् । परन्तु तदात्मभोगे = तदात्मसमवेतसुख-दुःखान्यतराऽनुभवं प्रति तदीयाऽदृष्टविशेषप्रयोज्यसंयोगभेदादिकल्पनाऽपि = कारणताऽवच्छेदकसम्बन्धविधया तदात्मसमवेत-शरीराऽऽरम्भक-विजातीयाऽदृष्टप्रयोज्यविलक्षणसंयोगादिस्वीकृतिरपि कथं केन प्रकारेण युज्यते ? नैव सङ्गच्छत इत्यर्थः । तदयुक्तत्वं कथमिति चेत् ? उच्यते, आत्मनो विभुत्वेऽपि तच्छरी
=
तथा । तेभ ४ खात्माने सर्वथा नित्य भने विलु मानवामां मेड जील तडसीई से छे उ સર્વવ્યાપી આત્મામાં ક્રિયા નહિ થઈ શકવાથી ‘અમુક ચોક્કસ શરીરમાં જ આત્માનો (પાણી દૂધમાં ભળે તે રીતે) પ્રવેશ થયો છે, અન્ય શરીરમાં નહિ.' આવું સ્વીકારી શકાતું નથી. તથા આત્મા તો નૈયાયિક મતે સર્વવ્યાપી હોવાથી તમામ શરીરો સાથે આત્માનો સંયોગ તો એકસરખો જ છે. તેથી બધા જ શરીરો ભોગાવચ્છેદક બની જવાની સમસ્યા આવશે. અર્થાત્ એક જ દેહમાં સુખ-દુઃખનો ભોગવટો આત્મા નહિ કરી શકે પરંતુ તમામ દેહમાં એક જ આત્માને સુખ-દુઃખનો અનુભવ થવાની સમસ્યા સર્જાશે. કારણ કે, વિવક્ષિત શરીરની જેમ બાકીના તમામ શરીરો સાથે સર્વવ્યાપી આત્માનો સંયોગ તો સરખો જ છે. (તેથી નારકશ૨ી૨અવચ્છેદેન જે આત્માને દુઃખાનુભવ થતો હશે તે જ આત્માને દેવશરીરાવચ્છેદેન તે જ સમયે સુખાનુભવ થવા લાગશે. આત્માને વિભુ માનવામાં આ સૌથી મોટો ભય છે.) સર્વશ૨ી૨ાવચ્છેદેન સુખ-દુઃખ અનુભવ થવાની સમસ્યાના ભયથી જો નૈયાયિક એમ કહે
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९६
• अवच्छिन्नत्वसम्बन्धेन हेतुत्वे गौरवम् • ત્રિશિT-૮૬ अनन्तसंयोगभेदादिकल्पने गौरवात्।
अवच्छेदकतया तदात्मवृत्तिजन्यगुणत्वाऽवच्छिन्नं प्रति तादात्म्येन तच्छरीरत्वेन हेतुत्वे तु रस्य चञ्चलतया तच्छरीरचेष्टा-क्षेत्रादिभेदे तदीयाऽदृष्टविशेषप्रयोज्यसंयोगविशेषाणां भेदात् अनन्तसंयोगभेदादिकल्पने = आत्मानुयोगिक-शरीरप्रतियोगिकाऽनन्तविलक्षणसंयोगव्यक्तीनां कारणताऽवच्छेदकसम्बन्धकुक्षौ प्रवेशे अननुगमाऽऽपत्तेः, तावदन्यतमत्वेनानुगमे तु गौरवात् = कारणताऽवच्छेदकसम्बन्धगौरवाJડપાતાત્ |
ननु अवच्छेदकतया = अवच्छेदकतासम्बन्धेन तदात्मवृत्तिजन्यगुणत्वावच्छिन्नं प्रति तादात्म्येन = तादात्म्यसम्बन्धेन तच्छरीरत्वेन हेतुत्वे अङ्गीक्रियमाणे नाऽनन्तसंयोगभेदादिकल्पनागौरवप्रसङ्गः । प्रकृते अवच्छेदकतायाः कार्यतावच्छेदकसम्बन्धत्वं, तदात्मवृत्तिजन्यगुणत्वस्य कार्यतावच्छेदकधर्मता, तादात्म्यस्य કે – “તે આત્માનું અદષ્ટવિશેષ અમુક પ્રકારના શરીર સાથે ચોક્કસ પ્રકારનો સંયોગ ઉત્પન્ન કરે છે. તે સંયોગવિશેષનો આશ્રય જે દેહ બનશે તે દેહ તે આત્માના સુખ-દુઃખના અનુભવનું અવચ્છેદક = નિયામક બનશે. સર્વ શરીરમાં તે સંયોગવિશેષ ન હોવાથી તમામ શરીરમાં આત્માને સુખ-દુઃખનો અનુભવ થવાની સમસ્યા ઊભી નહિ થાય. હું તો આ વાત પણ બરાબર નથી. કારણ કે આવું માનવામાં તો અનંત સંયોગવિશેષની કલ્પનાનું મહાગૌરવ ઉપસ્થિત થાય છે. (તે આ રીતે - આત્મા નૈયાયિક મતે વિભુ છે. તથા શરીર આમથી તેમ દોડધામ કરે છે. તેથી પોતાના સુખ-દુઃખાનુભવના અવચ્છેદક શરીરના અલગ-અલગ સ્થળે તે આત્માના સંયોગવિશેષો બદલતા જશે. એક જ આત્માના એક જ શરીર સાથેના તે અદૃષ્ટવિશેષથી પ્રયોજય સંયોગવિશેષો સ્થળભેદે, દેહચેષ્ટાભેદે બદલાતા જશે. પ્રતિક્ષણ શ્વાસ આદિ ક્રિયાના લીધે સ્થિર બેસતી વખતે પણ શરીરનું હલન-ચલન ચાલુ જ રહે છે. તેથી કાળભેદે, દેહક્રિયાભેદે, સ્થળભેદે તે સંયોગવિશેષો નવા-નવા ઉત્પન્ન થયે જ રાખશે. તે તમામ અપરિમિત સંયોગવિશેષમાં સુખ-દુઃખાનુભવની નિયામકતા માનવાનું મહાગૌરવ નૈયાયિકમતમાં ઉપસ્થિત થવાના લીધે તૈયાયિકમત વ્યાજબી નથી.)
અવચ્છેદક્તાસંબંધગર્ભિત નર્યકરણભાવમાં વ્યભિચાર છે અવ છે. ! અહીં નૈયાયિક ઉપરોક્ત ગૌરવનું નિવારણ કરવા માટે એવી દલીલ કરે છે કે “અવચ્છેદકતા સંબંધથી તદાત્મવૃત્તિ જન્યગુણ પ્રત્યે તાદામ્ય સંબંધથી તશરીર કારણ છે. આ પ્રકારના કાર્યકારણભાવમાં કાર્યતાઅવચ્છેદકસંબંધ અવચ્છેદતા છે. કાર્યતાઅવચ્છેદક ધર્મ છે તદાત્મવૃત્તિજન્યગુણત્વ. કારણતાઅવચ્છેદક સંબંધ છે તાદામ્ય. કારણતાઅવચ્છેદક ધર્મ છે તદેહત્વ. જો કે સુખ-દુઃખનો અનુભવ તો આત્માને જ થાય છે. કારણ કે સમવાય સંબંધથી તે અનુભવ આત્મામાં રહેવા છતાં વિભુ આત્મામાં તે સુખાનુભવ વગેરે આત્મામાં સર્વત્ર ઉત્પન્ન નથી થતા. પરંતુ તે આત્માનું શરીર જે ભાગમાં રહેલ હોય છે તે ભાગમાં જ આત્મામાં સુખાનુભવ વગેરે ઉત્પન્ન થાય છે. મતલબ કે (જમ સમવાય સંબંધથી વૃક્ષમાં કપિસંયોગ શાખાઅવચ્છેદન ઉત્પન્ન થાય છે તેમ જ કપિસંયોગની અવચ્છેદિકા શાખા હોવાથી અવચ્છેદકતાસંબંધથી વૃક્ષવૃત્તિકપિસંયોગ શાખામાં ઉત્પન્ન થાય છે. તેમ) સમવાય સંબંધથી આત્મામાં સુખદુ:ખાનુભવ તે તે શરીરવચ્છેદન ઉત્પન્ન થવાના લીધે કાર્યતાઅવચ્છેદકીભૂત અવચ્છેદકતા સંબંધથી આત્મવૃત્તિ સુખાનુભવ વગેરે તદાત્મવૃત્તિજન્યગુણ તે જ શરીરમાં ઉત્પન્ન થાય છે કે જે શરીર તાદાભ્ય
www.jamelibrary.org
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
• बाल्यादिभेदन शरीरभदः •
५९७ बाल्या-दिभेदेन शरीरभेदाद् व्यभिचारः। अवच्छिन्नत्वसम्बन्धेन तद्व्यक्तिविशिष्टे 'तद्व्यक्तित्वेन कारणताऽवच्छेदकसम्बन्धता, तच्छरीरत्वस्य च कारणताऽवच्छेदकधर्मता | पूर्वोक्ताऽऽत्मनिष्ठप्रत्यासत्तिवादिमते कारणताऽवच्छेदकसम्बन्धकोटावनन्तसंयोगविशेषादिप्रवेशकृतं यद्गौरवं तदत्र शरीरनिष्ठप्रत्यासत्तिवादिमते नाऽऽपद्यते, कारणताऽवच्छेदकसम्बन्धादिकुक्षौ तदप्रवेशादेव । आत्मनिष्ठप्रत्यासत्तिवादिपक्षे भोगलक्षणं कार्यमात्मनि सञ्जायते शरीरनिष्ठप्रत्यासत्तिवादिपक्षे च तत् कार्यं शरीर उत्पद्यत इति विशेषः । यद्यप्यात्मनिष्ठप्रत्यासत्तिवादिमते शरीरत्वस्यैव कारणताऽवच्छेदकत्वं, शरीरनिष्ठप्रत्यासत्तिवादिमते च तदीयाऽदृष्टविशेषाऽऽरब्धशरीरत्वस्य तत्त्वं तथापि अनन्तसंयोगविशेषादिकल्पनागौरवमत्राऽप्रसक्तमिति लाघवं स्पष्टमेव ।
वस्तुतः शरीरनिष्ठप्रत्यासत्तिमतमपि न चारु, यतोऽवच्छेदकतासम्बन्धावच्छिन्न-तदात्मवृत्तिजन्यगुणत्वावच्छिन्नकार्यतानिरूपिते तादात्म्यसम्बन्धाऽवच्छिन्नतच्छरीरत्वाऽवच्छिन्ने हेतुत्वे = कारणत्वेऽङ्गीक्रियमाणे तु बाल्यादिभेदेन = बाल्याद्यवस्थाविभेदेन शरीरभेदाद् = तत्तच्छरीरभेदात् व्यभिचारः = व्यतिरेकव्यभिचारो दुर्वारः । तथाहि- कारणविधया बाल्यशरीराऽभ्युपगमे तु युवावस्थाकालीनशरीरजन्ये तदात्मवृत्तिजन्यगुणे व्यतिरेकव्यभिचारः, बालावस्थाकालीनशरीराद् युवावस्थाकालिकदेहस्य नैयायिकमते भिन्नत्वात् । युवावस्थाकालीनदेहस्य कारणत्वाभ्युपगमे तु बाल्यशरीरजन्ये ज्ञानादौ व्यतिरेकव्यभिचारः, युवावस्थाकालीनशरीरविरहेऽपि तदुत्पादात् । ततश्च शरीरनिष्ठप्रत्यासत्तिवादिमतमयुक्तमिति स्थितम् ।
ननु तत्तच्छरीरस्य तत्तद्गुणाऽवच्छेदकत्वं, तत्तद्गुणस्य च तत्तच्छरीराऽवच्छिन्नत्वमिति अवच्छिन्नत्वसम्बन्धेन = स्वनिष्ठाऽवच्छेदकतानिरूपितावच्छेद्यतासम्बन्धेन तद्व्यक्तिविशिष्टे = बाल्यशरीरविशिष्टे तदात्मवृत्तिजन्यगुणे तादात्म्यसम्बन्धेन तद्व्यक्तित्वेन = बाल्यशरीरत्वेन हेतुत्वे = कारणत्वेऽङ्गीक्रियमाणे સંબંધથી તેના પ્રત્યે કારણ છે. આ કાર્ય-કારણભાવમાં અદેવિશેષ્યમયુક્ત સંયોગવિશેષને અવરચ્છેદક તરીકે પ્રવેશ ન આપેલ હોવાથી પૂર્વોક્ત મહાગૌરવ દોષને અવકાશ રહેતો નથી.” ૯
પરંતુ તૈયાયિકની આ વાત પણ વ્યાજબી નથી. આનું કારણ એ છે કે ઉપરોક્ત કાર્યકારણભાવમાં વ્યભિચાર દોષ આવે છે. આશય એ છે કે ઉમર વધે તેમ તેમ શરીર બદલતું જાય છે. બાલ, કુમાર, કિશોર, યુવાન, પ્રૌઢ, વૃદ્ધ વગેરે અવસ્થામાં કાંઈ એકનું એક શરીર હોતું નથી. તેથી તદાત્મવૃત્તિજન્યગુણ પ્રત્યે ઉપરોક્ત વિવિધ શરીરોમાંથી કયા શરીરને કારણે માનવું તે વણઉકેલી સમસ્યા છે. જો બાલ શરીરને તેનું કારણ માનવામાં આવે તો યુવાવસ્થામાં બાલશરીર ન હોવા છતાં તદાત્મવૃત્તિજન્યગુણ તો ઉત્પન્ન થાય જ છે. આમ વિવક્ષિત કારણ વિના કાર્ય ઉત્પન્ન થવાથી વ્યતિરેક વ્યભિચાર દોષ સ્પષ્ટ રીતે તરવરી આવે છે. તથા જો યુવાન શરીરને કારણ માનવામાં આવે તો બાલ્યવયમાં તે ન હોવા છતાં તદાત્મવૃત્તિજન્યગુણ ઉત્પન્ન થવાથી ફરીથી વ્યતિરેક વ્યભિચાર આવે જ છે. માટે તૈયાયિકમાન્ય કાર્યકારણભાવ બરાબર નથી.
अवच्छिन्न. । ७५२05. व्यत्मियानुं निप।२९ ४२१॥ माटे नैयायिs सेम डे 3 → અવચ્છિન્નત્વસંબંધથી વ્યક્તિ વિશિષ્ટ પ્રત્યે તવ્યક્તિત્વરૂપે તદ્દવ્યક્તિને કારણ માનવાથી ઉપરોક્ત વ્યતિરેક વ્યભિચારનો કોઈ અવકાશ નહિ રહે. કહેવાનો આશય એ છે કે પૂર્વે બતાવેલ કાર્યકારણભાવ મુજબ અવચ્છેદકતાસંબંધથી જે શરીરમાં જે સુખાનુભવ વગેરે તદાત્મવૃત્તિ જન્યગુણો ઉત્પન્ન થતા હતા. १. हस्तादर्श 'तत्त्वेन' इति पाठः । सोऽपि शुद्धः ।
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९८
• शरीरनिष्ठप्रत्यासत्त्या कारणत्वांगीकारे गौरवम् • द्वात्रिंशिका-८/१९ हेतुत्वे तु सुतरां गौरवमिति न किञ्चिदेतद् । अधिकं लतायाम् ।।१९।। व्यतिरेकव्यभिचाराऽवकाशो नास्ति । तथाहि- प्रकृतेऽवच्छेदकतायाः कार्यताऽवच्छेदकसम्बन्धत्वं, अवच्छिन्नत्वस्य कार्यताऽवच्छेदकताघटकसम्बन्धत्वं, कार्यताऽवच्छेदकत्वञ्च बाल्यशरीरादेः । स्वावच्छिन्नत्वसम्बन्धेन बाल्यशरीरविशिष्टः चैत्रात्मवृत्तिजन्यज्ञानादिगुणोऽवच्छेदकतासम्बन्धेन चैत्रीयबाल्यशरीरे उत्पद्यते तत्र च तादात्म्यसम्बन्धेन तत्कारणीभूतं चैत्रीयबाल्यशरीरं सदेव । चैत्रीययुवावस्थाकालीनशरीरञ्च न तत्कारणमिति तद्विरहेऽपि व्यतिरेकव्यभिचाराऽवकाशो नास्त्येव । स्वावच्छिन्नत्वसम्बन्धेन युवावस्थाकालीनशरीरविशिष्टः चैत्राऽऽत्मवृत्तिजन्यगुणोऽवच्छेदकतासम्बन्धेन चैत्रीययुवशरीरे उत्पद्यते तत्र च तादात्म्यसम्बन्धेन तत्कारणीभूतं चैत्रीययुवशरीरं नाऽसत् । चैत्रीयबाल्यशरीरञ्च न तत्कारणमिति तद्विरहेऽपि व्यतिरेकव्यभिचाराऽवकाशो नास्त्येवेति शरीरनिष्ठप्रत्यासत्तिवाद्याशयः ।।
व्यतिरेकव्यभिचारवारणकृते निरुक्तकार्यकारणभावप्रतिपादनमपि न सम्यक्, यत ईदृशे हेतुत्वे स्वीक्रियमाणे तु एकस्याप्यात्मनः तत्तदवस्थाभाविशरीरनानात्वात्तादृशाऽपरिमितकार्यकारणभावोपगमेन सुतरां कार्यताऽवच्छेदकाऽऽनन्त्यप्रयुक्तमनन्तकार्यकारणभावस्वीकारापत्तिलक्षणं गौरवम् । आत्मनिष्ठप्रत्यासत्तिपक्षप्रसक्तानन्तसंयोगविशेषादिकल्पनागौरवपरिहारकृते शरीरनिष्ठप्रत्यासत्त्या कार्यकारणभावाश्रयणे प्रत्युत महागौरवापत्तिरिति खल्वाटतालीयन्यायप्रसक्तिः । तदुक्तं भर्तृहरिणा नीतिशतके → खल्वाटो दिवसेश्वरस्य किरणैः सन्तापितो मस्तके, वाञ्छन्देशमनातपं विधिवशात्तालस्य मूलं गतः । तत्राप्यस्य महाफलेन पतता भग्नं सशब्दं शिरः, प्रायो गच्छति यत्र भाग्यरहितस्तत्रैव यान्त्यापदः ।। ८ (नी.श. ९०) इति । इति हेतोः तुषकण्डनन्यायेन न किञ्चित् एतत् = शरीरनिष्ठप्रत्यासत्तिवादिप्रतिपादनम् । न चास्तु तर्हि सक्रियत्वमप्यात्मनीति न शरीरसंयोगादेरनुपपत्तिरिति वक्तव्यम्, एवं सत्यात्मवैभवैकान्तતે શરીરથી તે સુખાનુભવ વગેરે અવચ્છિન્ન બનશે. અર્થાત તે જન્યગુણો શરીરઅવચ્છિન્ન બનશે. તેથી સ્વઅવચ્છિન્નત્વસંબંધથી તે જન્ય ગુણો તે શરીરથી વિશિષ્ટ બનશે. અર્થાત્ સ્વઅવચ્છિન્નત્વસંબંધથી તવ્યક્તિવિશિષ્ટ તદાત્મવૃત્તિજન્યગુણ બનશે. આ કાર્ય છે. તેનું કારણ છે તવ્યક્તિ = તે શરીર. આ રીતે જે કારણ તરીકે અભિપ્રેત છે તે જ કાર્યતાઅવચ્છેદક કોટિમાં વિશેષણરૂપે પ્રવેશી જાય છે. તેથી વ્યતિરેકવ્યભિચારનો અવકાશ નથી આવતો. અવચ્છિન્નત્વસંબંધથી બાલશરીરવિશિષ્ટ સુખાનુભવ આદિ તદાત્મવૃત્તિજન્યગુણ પ્રત્યે તે બાલશરીર કારણ છે. યુવાશરીરવિશિષ્ટ તથાવિધ ગુણ પ્રત્યે તે યુવાશરીર કારણ છે. બાલશરીરની ગેરહાજરીમાં જે અવચ્છિન્નત્વસંબંધથી યુવાશરીરવિશિષ્ટ તદાત્મવૃત્તિ સુખાનુભવ આદિ જન્ય ગુણ ઉત્પન્ન થાય છે તેના પ્રત્યે બાલશરીર કારણ નથી પરંતુ તે યુવાશરીર કારણ છે. આથી વ્યતિરેક વ્યભિચારને કોઈ જ અવકાશ પ્રસ્તુત કાર્યકારણભાવમાં નથી આવતો. હું
પરંતુ વિચાર કરવામાં આવે તો આ કાર્યકારણભાવ પણ વ્યાજબી નથી. આનું કારણ એ છે કે આ રીતે કાર્યતાઅવચ્છેદક કોટિમાં અનન્ત શરીરનો પ્રવેશ થવાથી અનન્ત કાર્યકારણભાવનો સ્વીકાર કરવાની આપત્તિ આવશે. આવા મહાગૌરવરૂપ દોષનો સ્વીકાર કરવાના બદલે લાઘવથી આત્મામાં સક્રિયત્ન માનવું ઉચિત છે. આ બાબતમાં વધુ જિજ્ઞાસુ વ્યક્તિ શાસ્ત્રવાર્તાસમુચ્ચય ગ્રન્થની મહોપાધ્યાયજીકૃત સ્યાદ્વાદકલ્પલતા નામની વ્યાખ્યા જોઈ શકે છે. અહીં તો દિશાસૂચન માત્ર કરેલ છે. (/૧૯)
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
• स्याद्वादकल्पलतासंवादः .
५९९ अनित्यैकान्तपक्षेऽपि हिंसादीनामसम्भवः । नाशहेतोरयोगेन क्षणिकत्वस्य साधनात् ॥२०॥ ____ अनित्येति । अनित्यैकान्तपक्षेऽपि = क्षणिकज्ञानसन्तानरूपाऽऽत्माऽभ्युपगमेऽपि हिंसादीनामनित्यत्वादित्यागेनाऽस्मत्सिद्धान्तप्रवेशाऽऽपातात् ।
तदुक्तं अष्टकप्रकरणे → इष्यते चेत्क्रियाप्यस्य, सर्वमेवोपपद्यते । मुख्यवृत्त्यानघं किन्तु, परसिद्धान्तसंश्रयः ।। - (अ.प्र.१४/८) इति । तद्वृत्तिस्त्वेवम् → इष्यते = अभ्युपगम्यते, चेत् = यदि, क्रियापि = काचित् शरीरसम्बन्धनादिका, क्रिया तावदिष्टैवेति प्रतिपादनार्थोऽपिशब्दः, अस्य = नित्यात्मनः, इह तदेति शेषो दृश्यः । ततश्च तदा सर्वमेव = निःशेषमेव यत्पूर्वमहिंसादिकमनुपपद्यमानतया प्रतिपादितं तत् उपपद्यते = घटते । कथमित्याह, मुख्यवृत्त्या = पारमार्थिकतया, न पुनः क्रियानभ्युपगमे इवामुख्यवृत्त्या, अनघं = निर्दोषम्, अनुपचारवृत्त्योपपद्यमानत्वात्, किन्तु = केवलमेतावान् दोषो यदुत परसिद्धान्तसंश्रयः जैनाभ्युपगतपरिणामवादाऽऽश्रयणमिति। न चैतन्निग्रहस्थानमप्यतिदुष्करमनभिनिवेशिनां मुमुक्षूणामिति। तदेवमेकान्तनित्याऽऽत्मवादिमतेऽहिंसादीनि न घटन्त इति स्थितम् + (अ.प्र.वृ.१४/ ८) इति । इत्थञ्चैकान्तनित्यात्मवादे हिंसादिविचारोऽजातपुत्रनामोत्कीर्तनन्यायमनुसरतीति स्थितम् । ततश्च 'त्यजेदेकं कुलस्यार्थे' इति न्यायेन 'न हिंस्यात् सर्वभूतानि' (छान्दो.८,कू.पु.२/१६/१,प.पु.१/५५/१,म.भा. शांति.२८४/६) इत्यादीनां भूयसीनां अहिंसादिश्रुतीनां प्रागुपदर्शितप्रतीतीनां लाघवयुक्तीनाञ्चानुग्रहाय मुच्यतां आत्मन्येकान्तनित्यत्वाऽभिनिवेश एक एव । अधिकं प्रकृतप्रमेयप्रतिपादनं लतायां = स्याद्वादकल्पलतायां शास्त्रवार्तासमुच्चयबृहट्टीकायाम् । इत्थं सर्वथानित्यात्मसाधकानां नैयायिकतर्काणां निराकरणे मीमांसकादितर्काणां प्रधानमल्लनिबर्हणन्यायेन निराकरणमवगन्तव्यम् ।।८/१९।।
नित्यैकान्तपक्षे हिंसादीनामसम्भवमुक्त्वाऽनित्यैकान्तपक्षे तमेवाह ‘अनित्येति । इयमपि कारिकोपदर्शिता ग्रन्थकृता अध्यात्मसारे (अ.सा.१२/३३) । → सौगताः किलेत्थं प्रमाणयन्ति ‘सर्वं सत् क्षणिकं यतः सर्वं तावद् घटादिकं वस्तु मुद्गरसन्निधौ नाशं गच्छत् दृश्यते । तत्र येन स्वरूपेणान्त्यावस्थायां घटादिकं विनश्यति तच्चेत्स्वरूपमुत्पन्नमात्रस्य विद्यते तदानीमुत्पादानन्तरमेव तेन नष्टव्यमिति व्यक्तमस्य क्षणिकत्वम् । अथेदृश एव स्वभावस्तस्य हेतुतो जातो यत् कियन्तमपि कालं स्थित्वा विनश्यति । एवं तर्हि मुद्गरादिसन्निधानेऽपि एष एव तस्य स्वभाव इति पुनरप्यनेन तावन्तमेव कालं स्थातव्यमिति नैव विनश्येदिति सोऽयमदित्सोः वणिजः प्रतिदिनं पत्रलिखितश्वस्तनदिनभणनन्यायः - (स्या.मं.पृष्ठ-१२८) इति व्यक्तं स्याद्वादमञ्जर्यां सौगतदर्शनवार्तायाम् । परमेवं हिंसादीनां मुख्य
૪ સર્વથા ક્ષણિપક્ષમાં હિંસાદિનો અસંભવ છું ગાથાર્થ :- એકાન્ત ક્ષણિકત્વ પક્ષમાં પણ હિંસા વગેરેનો સંભવ નથી. કારણ કે નાશકારણવિરહરૂપ डेतु द्वारा क्षत्पनी सिद्धि ४२वामां आवे छे. (८/२०)
ટીકાર્ય :- ક્ષણિકવાદી બૌદ્ધ વિદ્વાનો આત્માને ક્ષણિક જ્ઞાનની સંતતિ = પરંપરાસ્વરૂપ માને છે.
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
६००
द्वात्रिंशिका - ८/२०
सम्भवो
=
=
• एकान्तक्षणिकत्वमीमांसा • मुख्यवृत्त्याऽयोगः, नाशहेतोरयोगेन क्षयकारणस्याऽयुज्यमानत्वेन क्षणिकत्वस्य क्षणक्षयित्वस्य साधनात्। इयं हि परेषां व्यवस्था - नाशहेतुभिर्घटादेर्नाशस्ततो 'भिन्नोऽभिन्नो वा विधीयेत ? आद्ये घटादेस्तादवस्थ्यम् । अन्त्ये च घटादिरेव कृतः स्यात् इति स्वभावत एवोदयाऽनन्तरं विनाशिनो भावा इति ।
वृत्त्या
निरुपचरितरीत्या अयोगः, अन्यथा तत्सिद्धान्तविरोधप्रसङ्गात् । तदुक्तं अष्टकप्रकरणे क्षणिकज्ञानसन्तानरूपेऽप्यात्मन्यसंशयम् । हिंसादयो न तत्त्वेन स्वसिद्धान्तविरोधतः ।। ← (अ.प्र. १५/१) इति । तद्वृत्तिः क्षणः = परमनिकृष्टः कालः, सोऽस्यास्तीति क्षणिकम् । तच्च तज्ज्ञानं च चैतन्यं = क्षणिकज्ञानम्, तस्य सन्तानः = प्रवाहः स एव रूपं यस्य स तथा, तत्र = क्षणिकज्ञानसन्तानरूपेऽपि, न केवलं नित्यरूपे । क्वेत्याह- आत्मनि = जीवे असंशयं निःसन्देहं यथा भवति हिंसादयः प्राणिवधादयः, न = नैव तत्त्वेन = निरुपचरितवृत्त्या घटन्ते इति गम्यते । किं वाङ्मात्रेण नेत्याहस्वसिद्धान्तविरोधतः स्वकीयागमविरोधादिति ← (अ.प्र. १५ / १ वृत्ति) इत्येवं वर्तते । स्वसिद्धान्तविरोधमेव दर्शयन्नाह ' नाशे 'ति ।
तदुक्तं अष्टके नाशहेतोरयोगेन, क्षणिकत्वस्य संस्थितिः । नाशस्य चान्यतोऽभावे, भवेद्धिंसाप्यहेतुका ।। (अ.प्र.१५/२ ) इति । तद्वृत्तिः नाशहेतोः = क्षयकारणस्य, अयोगेन = अयुज्यमानत्वेन, क्षणिकत्वस्य क्षणक्षयित्वस्य संस्थितिः = व्यवस्था प्रतिष्ठेत्यर्थः । तथाहि - क्षणवादिभिरभिधियते, मुद्गरादिना नाशहेतुना घटादेर्नाशो विधीयमानो भिन्नस्तस्माद्विधीयते अभिन्नो वा ? भिन्नश्चेद् घटादेस्तादवस्थ्यं स्यात् । अथाऽभिन्नस्तदा घटादिरेव कृतः स्यात् । स च स्वकीयकारणकलापेनैव कृत इति તેમના મતે પણ મુખ્ય રીતે ઉપચાર વિના હિંસા વગેરે સંભવી ન શકે. કારણ કે તેમના મત મુજબ ક્ષણિકત્વનો સાધક હેતુ છે નાશહેતુઅભાવ = નાશકવિરહ = नाश पछार्थनी असंगति उडेवानो આશય એ છે કે બૌદ્ધવિજ્ઞાનવાદીના તરફથી ‘મુદ્ગરપ્રહાર વગેરે દ્વારા ઘડાનો નાશ થાય છે.’ આવું માનનારા વાદીઓ સામે બે સમસ્યા ઉપસ્થિત કરવામાં આવે છે કે જે નાશક તરીકે અભિમત મુન્દ્ગરપ્રહાર વગેરે દ્વારા ઘડાનો જે નાશ કરવામાં આવે છે તે નાશ ઘડાથી ભિન્ન છે કે અભિન્ન? જો ઘડાનો નાશ ઘડાથી ભિન્ન હોય તો ઘડો તો એમને એમ જ રહેશે. (જેમ વણકર ઘડાથી ભિન્ન જે પટ ઉત્પન્ન કરે છે તે પટ ઘટથી ભિન્ન હોવાના લીધે પટની ઉત્પત્તિ થવાથી ઘડાના સ્વરૂપમાં કશો જ ફેરફાર તેના નિમિત્તે થતો નથી. બરાબર તે જ રીતે હથોડાનો પ્રહાર કરવાથી ઉત્પન્ન થતો ઘટધ્વંસ જો ઘડાથી ભિન્ન હશે તો ઘડો તો એમ ને એમ જ રહેશે. ઘડાના સ્વરૂપમાં કાંઈ ફેરફાર નહિ થાય. પરંતુ આવું થતું નથી. માટે પ્રથમ વિકલ્પ માન્ય કરી શકાતો નથી. તથા ‘હથોડાના પ્રહારથી ઉત્પન્ન થતો ઘટધ્વંસ ઘડાથી અભિન્ન હોય છે ? આ પ્રમાણે) જો બીજો વિકલ્પ માન્ય કરવામાં આવે તો હથોડાના પ્રહાર વગેરે દ્વારા ઘડો જ ઉત્પન્ન કરાયો એમ માનવું પડશે. કારણ કે હથોડાના પ્રહારથી થતો ઘટધ્વંસ = ઘટ. તેથી ઘટધ્વંસજનક છે તેને જ ઘટજનક માનવા પડશે. માટે બેમાંથી એક પણ વિકલ્પ માનવો વ્યાજબી નથી. તેથી એમ જ માનવું જોઈએ કે ઘટ વગેરે તમામ પદાર્થો સ્વતઃ જ = પોતાની જ મેળે પોતાની ઉત્પત્તિ પછીની જ ક્ષણે નાશ પામનાર છે. ૯
१. हस्तादर्शे 'भिन्नो' नास्ति ।
=
=
-
7
-
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
• बौद्धमते हिंसाया असम्भवः •
___६०१ इत्थं च हिंसा न केनचित्क्रियत इत्यनुपप्लवं जगत्स्यादिति भावः ।।२०।।
ननु “जनक एव हिंसकः स्यादतो न दोषः” इत्यत्र जनकः किं सन्तानस्य क्षणस्य वा इति न तस्य किञ्चित् करणीयमस्तीत्येवं नाशहेतोरयुज्यमानत्वेन नाशिनो भावाः स्वभावत एव नश्यन्ति स्वभावनाशिनः पुनरुदयाऽनन्तराऽपवर्गिण एव भवन्तीति नाशहेतोरभावाद्यदि क्षणिकत्वव्यवस्था ततः किमित्याह नाशस्य च = विनाशस्य पुनः, अन्यतः = स्वभावव्यतिरिक्तानाशहेतोः सकाशात् अभावे = अभवने, सर्वनाशानां निर्हेतुकत्वाभ्युपगमात्, भवेत् = जायेत हिंसापि = वधोऽपि, न केवलं घटादिक्षयः, अहेतुका = स्वरूपलाभाऽतिरिक्तनिमित्तशून्यैवेत्यर्थः - (अ.१५/२ वृत्ति) इति ।
निर्हेतुकत्वे चास्या दोषः श्रीहरिभद्रसूरिभिः अष्टकप्रकरणे इत्थमावेदितः → ततश्चास्याः सदा सत्ता, कदाचिन्नैव वा भवेत् । कादाचित्कं हि भवनं, कारणोपनिबन्धनम् - ।। (अ.प्र.१५/३) इति । अस्या वृत्तिः → यस्मादियमहेतुका, ततश्च = तस्मात्पुनर्हिसाया निर्हेतुकत्वात्, अस्याः = हिंसायाः सदा = सर्वदा सत्ता = सद्भावः भवेदिति योगः। कदाचित् = क्वचिदपि काले नैव = न खलु वाशब्दो विकल्पार्थः, भवेत् = जायेत सत्तेति वर्तते । कुत एतदेवमित्याह- कदाचिद्भवं = कादाचित्कम्, हिशब्दो यस्मादर्थः, भवनं = प्रादुर्भावः, कारणोपनिबन्धनं = हेतुनिबन्धनम् । यतोऽभिधीयते- “नित्यं सत्त्वमसत्त्वं वाऽहेतोरन्यानपेक्षणात् । अपेक्षातो हि भावानां, कादाचित्कत्वसम्भवः” ।।(प्र.वा.३/३) प्रमाणवार्तिके धर्मकीर्त्तिनेति गम्यम् । इत्थञ्च नाशकविरहात् शूकरादेः हिंसा न केनचित् लुब्धकादिना क्रियते इति हेतोः अनुपप्लवं = हिंसाधुपप्लवशून्यं जगत् स्यादिति भावः ।।८/२०।। ___ बौद्धः शङ्कते 'ननु जनक एव हिंसकः स्यात् । अतः कथं निर्हेतुकत्वं हिंसायाः ? कथं वा निर्हेतुकत्वाऽऽश्रयो नित्यसत्त्वादिको दोषः इति चेत् ? अत्र स्याद्वादी ‘इतो व्याघ्र इतस्तटी'ति न्यायेन सौगतं निग्रहीतुं प्राह ‘योऽयं जनकः स एव हिंसक' इत्युच्यते सौगतेन तत्र जनकः किं
આ રીતે સ્પષ્ટ રીતે જોઈ શકાય છે કે કોઈ પણ ઉત્પન્ન થનાર પદાર્થ સર્વથા ક્ષણભંગુર હોવાથી પોતાની ઉત્પત્તિની બીજી જ ક્ષણે નાશ પામે જ છે. તો પછી હરણ, કીડી વગેરે જીવો પણ આ જ સિદ્ધાન્તથી પોતાની ઉત્પત્તિ પછી આપમેળે બીજી જ ક્ષણે નાશ પામશે, મરી જશે. જે આપમેળે મરનાર હોય તેને શું મારવાના હોય ? તેથી કોઈ પણ વ્યક્તિ હિંસક નહિ કહેવાય. કોઈના દ્વારા કોઈની હિંસા થઈ એમ નહિ કહી શકાય. (જેમ આપઘાત કરનાર વ્યક્તિની હિંસા કોઈએ કરેલ છે – એમ નથી કહેવાતું તેમ જન્મ પછીની જ ક્ષણે આપમેળે મરનાર હરણ, કીડી વગેરે તમામની હિંસા કોઈએ કરી- એમ નહિ કહી શકાય. આવું થશે તો આખું જગત ખૂન વગેરે ઉપદ્રવથી કાયમ भुस्त 25 . (८/२०)
અહીં બૌદ્ધ વિદ્વાન એવી દલીલ કરે છે કે “જનક છે તે જ હિંસક છે. મતલબ કે નાશક હિંસક नथी पनी तो. माटे ४ ४ = ७॥२९॥ = 6418 छ ते. ४ डिंस छ.' - सा मौद्धनी दार સામે ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે “કોના જનકને તમે હિંસક માનો છો? શું સંતાનના = સંતતિના જનકને તમે હિંસક માનો છો કે ક્ષણના = સંતાનના જનકને તમે હિંસક માનો છો ?' આવા આશયથી ગ્રંથકારશ્રી ૨૧ મી ગાથામાં કહે છે કે –
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
• सन्तानभेदजनकस्य हिंसकत्वविचारः •
६०२
विकल्प्याऽऽद्ये दोषमाह
न च सन्तानभेदस्य जनको हिंसको मतः । सांवृतत्वादजन्यत्वाद् भावत्वनियतं हि तत् ।। २१ ।। न चेति । न च सन्तानभेदस्य हिंस्यमार्नशूकरक्षणसन्तानच्छेदेनोत्पत्स्यमानमनुष्यादिक्षणसन्तानस्य जनको लुब्धकादि: हिंसको (मतः ) भवेत्, तद्विसदृशसन्तानोत्पादकत्वेनैव तद्धिंसकत्वसन्तानस्य क्षणस्य वा ? इति विकल्पयामलमुपतिष्ठते । ग्रन्थकारो निरुक्तरीत्या विकल्प्य आ 'सन्तानस्य जनक एव हिंसक' इति विकल्पे दोषमाह 'न चे 'ति । इयमपि कारिका अध्यात्मसारे (अ.सा. १२/३४) ग्रन्थकृतोपदर्शिता ।
=
इदञ्चात्राऽवधेयम्- सौगततन्त्रे द्विविधा सन्तानाऽपराभिधाना सन्ततिरभ्युपगम्यते सभागा विसभागा च । समानाः = सदृशाः भागाः सान्तानिकाः यस्याः सा सन्ततिः सभागा, विसदृशसान्तानिका च विभागा । प्रकृते विसभागसन्ततिजनकस्य हिंसकत्वं प्रथमविकल्पाऽभ्युपगतं निराकर्तुमभिप्रेतम् । तदुक्तं बौद्धमतनिराकरणप्रसङ्गे अष्टकेऽपि न च सन्तानभेदस्य, जनको हिंसको भवेत् । सांवृतत्वान्न जन्यत्वं, यस्मादस्योपपद्यते ।। ← (अ.प्र. १५ / ४ ) इति । तद्वृत्तिस्तु न च = नैव भ इति भेदः सन्तानश्चासौ भेदश्च सन्तानभेदः तस्य सन्तानभेदस्य क्षणप्रवाहविशेषस्य हिंस्यमानहरिणक्षणसन्तानच्छेदेनोत्पत्स्यमानमनुष्यादिक्षणसन्तानस्य, जनकः = उत्पादको लुब्धकादिः हिंसको हिंसाकारी भवेत् = जायेत । कुत एतदित्याह, संवृतौ = कल्पनायां भवः = सांवृतः, तस्य भावस्तत्त्वं तस्मात्, न = नैव जन्यत्वं उत्पादनीयत्वं यस्मात् कारणात् अस्य = सन्तानभेदस्य उपपद्यते घटते । प्रयोगश्चैवम्- यज्जन्यं न भवति तस्य जनको नास्ति वियदम्भोजस्येव । अजन्यश्च सन्तानभेद इति न तस्य जनकोऽस्ति । तदभावाच्च हिंसकाऽभावः । न चाजन्यत्वं सन्तानस्यासिद्धम्, सांवृतत्वात्। यत्सांवृतं तदजन्यं वियदिन्दीवरवत् । सांवृतश्च सन्तान इत्यजन्यः, सांवृतत्वं च सन्तानस्य सन्तानिभ्यो भेदाऽभेदविकल्पद्वारेण चिन्त्यमानस्याऽयुज्यमानत्वादिति ← (अ.प्र. १५ / ४ वृत्ति) । किञ्च निर्हेतुके नाशे, हिंसकत्वं न युज्यते । व्यापाद्यते सदा यस्मान्न कश्चित् केनचित् क्वचित् ।। ← (शा.वा.स. ६ /१२ ) इति । अध्यात्मोपनिषदि च अनित्यैकान्तपक्षेऽपि हिंसादिकमसङ्गतम् । स्वतो विनाशशीलानां क्षणानां नाशकोऽस्तु कः ? ।। ← (अ.उप. १ / ५६ ) इत्युक्तम् ।
तदुक्तं शास्त्रवार्तासमुच्चयेऽपि
⇒
=
=
=
द्वात्रिंशिका-८/२१
=
१. हस्तादर्शे 'शूकीय...' इति पाठः । हस्तादर्शान्तरे च 'शूकिण' इत्यशुद्धः पाठः ।
=
ગાથાર્થ :- વિશેષ પ્રકારના સંતાનના જનકને તમે હિંસક માની શકતા નથી. કારણ કે સંતાન जौद्धमते अस्यनि छे. तेथी ते अन्य छे. ४न्यत्व = કાર્યત્વ તો ભાવત્વને વ્યાપ્ય છે, ભાવત્વને व्यायीने रहेनार छे. (८/२१)
ટીકાર્થ :- શિકારી ભૂંડને બાણ મારે ત્યારે ભૂંડક્ષણની જે ધારા = ભૂંડસંતતિ ચાલી રહી હતી તેનો ઉચ્છેદ થાય અને મનુષ્યક્ષણ-મનુષ્યક્ષણપ્રવાહ = મનુષ્યસંતતિ ઉત્પન્ન થાય તો (અર્થાત્ લોકવ્યવહારની ભાષામાં શિકારી દ્વારા હણાતું ભૂંડ મરીને માણસ બને તો) શિકારી મનુષ્યક્ષણ-સંતતિનો જનક હોવાથી તે શિકારી ભૂંડક્ષણનો નાશક = હિંસક થાય છે. કારણ કે ‘ભૂંડસંતતિથી વિલક્ષણ એવી મનુષ્યસંતતિનો
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
• હાર્યત્વસ્થ સત્ત્વવ્યાપ્તતા.
=
व्यवहारोपपत्तेरिति वाच्यं, सांवृतत्वात् = काल्पनिकत्वात् सन्तानभेदस्य अजन्यत्वात् द्यसाध्यत्वात् । तद्धि = जन्यत्वं हि भावत्वनियतं = सत्त्वव्याप्तं, सांवृतं च खरविषाणादिवदसदेवेति
ભાવ: ||૨|| सन्तानभेदस्य शून्यत्वात्। जन्यत्वं खरविषाणादिवत् असदेव
=
अत्र मनुष्यादिक्षणसन्तानस्य लुब्धकाद्यसाध्यत्वात् अस्तित्वव्याप्यं, सांवृतञ्च
कार्यत्वं हि सत्त्वव्याप्तं
तुच्छमेवेति न जन्यं इति भावः । तदुक्तं शास्त्रवार्तासमुच्चये कारणत्वात्स सन्तानविशेषप्रभवस्य चेत् ? । हिंसकस्तन्न सन्तानसमुत्पत्तेरसम्भवात् ।। सांवृतत्वाद् व्ययोत्पादौ सन्तानस्य खपुष्पवत् । न स्तस्तदधर्मत्वाच्च हेतुस्तत्सम्भवे कुतः ? ।। ← (શા.વા.સ.૬/૧રૂ-૧૪) કૃતિ ।
=
=
=
=
=
इदञ्चात्रावधेयम्- सन्तानस्य बौद्धमताऽनुसारेणैवाऽत्र काल्पनिकत्वमुक्तं न तु परमार्थतः । न चाऽवस्तुत्वादेव तत्सिद्धिरिति शङ्कनीयम्, तस्याऽसिद्धत्वात् । सर्वसामर्थ्यविरहात् तत्साधनप्रवृत्तः सौगतः केवलैर्वचनैर्निर्धनाऽधमर्णकस्य सज्जनभ्रामणन्यायेन वदन् परस्पराऽऽश्रयदोषमपि न पश्यतीति किं तेन સદ્દવિવાવેન ।।૮/૨૧||
=
व्याधादिनिरूपितकार्यतासांवृतपदवाच्यं हि
જનક હોવાથી શિકારી ભૂંડનો નાશક = હિંસક છે' - આવો વ્યવહાર સંગત થાય છે. આ પ્રમાણે બૌદ્ધ વિદ્વાનો કહે છે.
६०३
लुब्धका
=
પરંતુ ગ્રન્થકારશ્રી જણાવે છે કે બૌદ્ધ વિદ્વાનોની આ વાત વ્યાજબી નથી. આનું કારણ એ છે કે સંતાનવિશેષ = મનુષ્યસંતતિ કાલ્પનિક છે, તુચ્છ છે, અસત્ છે. જે કાલ્પનિક હોય તે કોઈનાથી ઉત્પન્ન થઈ ન શકે. માટે શિકારી વગેરેને ભૂંડસંતાનનો ઉચ્છેદ કરીને મનુષ્યસંતાનના ઉત્પાદક માની શકાતા નથી. આનું પણ કારણ એ છે કે જયત્વ = કાર્યત્વ ભાવત્વને વ્યાપીને રહેલ છે. મતલબ કે જ્યાં સત્ત્વ = ભાવત્વ ન હોય ત્યાં જયત્વ ન જ હોય. જન્યત્વ જ્યાં હોય ત્યાં ભાવત્વ માનવું જ પડે. પરંતુ બૌદ્ધસંમત સંતાન મનુષ્યક્ષણસંતતિ વગેરે ગધેડાના શીંગડાની જેમ કાલ્પનિક-અસત્ જ હોવાથી તેમાં ભાવત્વાભાવવ્યાપ્ય જન્યત્વાભાવની જ સિદ્ધિ થશે. માટે શિકારીને સંતાનવિશેષનો જનક માની શકાય નહિ. માટે ‘નૂતન સંતતિનો જે જનક હોય તે પૂર્વક્ષણનો નાશક હિંસક કહેવાય' આવી બૌદ્ધ માન્યતા ગેરવ્યાજબી ઠરે છે. (૮/૨૧)
=
વિશેષાર્થ :- બૌદ્ધમતમાં તમામ વસ્તુઓ ક્ષણિક છે. પ્રતિક્ષણ જૂની વસ્તુ નાશ પામે છે અને નવી ક્ષણ ઉત્પન્ન થાય છે. આ ક્ષણની પરમ્પરાને = ક્ષણધારાને = ક્ષણસમૂહને બૌદ્ધ વિદ્વાનો સંતાન
સંતતિ કહે છે. આ ક્ષણસમૂહ બુદ્ઘિકૃત હોય છે, કલ્પનાકૃત હોય છે. ભૂંડ જ્યાં સુધી લોકવ્યવહાર મુજબ જીવે ત્યાં સુધી બૌદ્ધ લોકો એમ કહે છે કે પ્રતિક્ષણ નવી નવી મૂંડક્ષણ ઉત્પન્ન થયે જ રાખે છે. આ તમામ ભૂંડક્ષણોનો સમૂહ તે ભૂંડસંતતિ. જે સત્ હોય તે ક્ષણિક હોય. સંતતિ અનેક ક્ષણનો અવિદ્યમાન બુદ્ધિકૃત સમૂહ છે. સમૂહસ્વરૂપ હોવાથી તે ક્ષણિક નથી. તેથી અસત્ = તુચ્છ જ છે. આવી તુચ્છ વસ્તુને શું ઉત્પન્ન કરવાની હોય ? તે ઉત્પન્ન થઈ જ ના શકે. માટે બૌદ્ધમતે શિકારી વગેરેને હિંસક કહી શકાય તેમ નથી. (૮/૨૧)
=
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०४
• क्षणिकवादे सर्वेषामात्मघातकत्वापत्तिः ।
द्वात्रिंशिका-८/२२ द्वितीये त्वाहनरादिक्षणहेतुश्च शूकरादेर्न हिंसकः । शूकराऽन्त्यक्षणेनैव व्यभिचारप्रसङ्गतः ।।२२।।
नरादीति । नरादिक्षणहेतुश्च लुब्धकादिः शूकरादेहिंसको न भवति, 'शूकराऽन्त्यक्षणेनैव व्यभिचारस्य हिंसकत्वाऽतिव्याप्तिलक्षणस्य प्रसङ्गतः (=व्यभिचारप्रसङ्गतः) । नियमाणशूकराऽन्त्यक्षणोऽपि ह्युपादानभावेन नरादिक्षणहेतुरिति लुब्धकवत् सोऽपि स्वहिंसकः स्यादिति भावः ।।२२।।
द्वितीये = 'नरक्षणस्य जनको व्याधः शूकरस्य हिंसको मत' इति विकल्पे त्वाह 'नरादी'ति । इयमपि कारिका अध्यात्मसारे (अ.सा.१२/३५) ग्रन्थकृतोपदर्शिता । स्पष्ट एव टीकार्थः। नवरं बौद्धाभिमते प्रतीत्यसमुत्पादे शूकरादिविज्ञानक्षणलक्षणप्रत्ययं विना नरादिविज्ञानक्षणोत्पादस्याऽसम्भवेन नरादिविज्ञानक्षणोत्पादकत्वं शूकरादिविज्ञानक्षणानामनपलपनीयमेव, → अनेकपरियायेन पटिच्चसमुप्पनं विजाणं वुत्तं अञत्र पच्चया नत्थि विज्ञाणस्स सम्भवो - (म.नि.महातृष्णासङ्क्षयसूत्र १/४/८/३९८/ पृष्ठ-३२७) इति मज्झिमनिकायवचनात् । अक्षरसङ्घटना त्वेवम्- ‘अनेकपर्यायेन विज्ञानं प्रतीत्यसमुत्पन्नमुक्तम्, अन्यत्र प्रत्ययात् निमित्तं विना नास्ति विज्ञानस्य सम्भव' इति । एवमग्रेऽपि स्वयमेवाक्षरसङ्घटना पाठकैः कार्या । अतिविस्तरभयान्नेह सर्वत्राक्षरयोजनां करिष्याम इत्यवधेयम् ।।
किञ्च विलक्षणक्षणजनकस्य हिंसकत्वाऽभ्युपगमे पुत्रजनकतया पितुरपि पुत्रहिंसकताऽऽपद्येत । तदुक्तं श्रीहरिभद्रसूरिभिः धर्मसङ्ग्रहण्यां → पाणाइवायविरई-सिक्खावतदेसणा मुहा एवं । निव्विसयत्ता जणगो हिंसागारि त्ति पंडिच्चं ! ।। ण हि सुयजम्मे पिउणो सिद्धं लोगम्मि हिंसगो एस । समएवि णवि सिक्खा-वयभंगो तस्स जम्मम्मि ।।
6 (धर्मसं.४७०-४७१) इति ।
तदुक्तं अष्टकप्रकरणेऽपि → न च क्षणविशेषस्य, तेनैव व्यभिचारतः । तथा च सोऽप्युपादानभावेन जनको मतः ।। - (अ.प्र.१५/५) इति । तद्वृत्तिस्त्वेवम् → न च = नापि क्षणविशेषस्य = म्रियमाणशूकरादिक्षणाऽनन्तरमुत्पित्सोर्मनुष्यादिक्षणस्य जनको हिंसकः भवेदिति वर्तते। कुत एतदित्याह- तेनैव = म्रियमाणहरिणादेरन्त्यक्षणेन व्यभिचारतो = विसंवादात् । तथा च इति व्यभिचारस्यैवोपदर्शनार्थः। सोऽपि = यो म्रियमाणहरिणादेरन्त्यः क्षणः सोऽपि, न केवलं लुब्धकक्षण
‘ઉત્તર ક્ષણનો જનક છે તે પૂર્વેક્ષણનો હિંસક છે' આ પ્રકારના બીજા વિકલ્પને ઉદેશીને ગ્રન્થકારશ્રી 53 छ :
ગાથાર્થ - “નર વગેરે ક્ષણનો હેતુ છે તે ભૂંડ વગેરેની હિંસા કરનારા છે' એમ પણ કહી ન શકાય. કારણ કે ભૂંડની અંત્યક્ષણ દ્વારા જ વ્યભિચારની આપત્તિ આવે છે. (૮૨૨)
ટીકાર્થ :- નર વગેરે ક્ષણના હેતુભૂત એવા શિકારી વગેરે ભૂંડ વગેરેના હિંસક બની ન શકે. કારણ કે ભૂંડની અંતિમ ક્ષણ દ્વારા વ્યભિચારની આપત્તિ આવે છે. ભૂંડ મરીને મનુષ્ય થાય ત્યારે બૌદ્ધસિદ્ધાન્ત મુજબ ભૂંડની ચરમ ક્ષણ ઉપાદાનરૂપે મનુષ્યક્ષણનું કારણ છે. તેથી શિકારીની જેમ તે ભૂંડક્ષણને પણ પોતાની હિંસક માનવાની આપત્તિ આવશે. એવો અહીં આશય છે. (૮/૨૨) १. हस्तादर्श 'शूकार...' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
• बुद्ध-लुब्धकयोः तुल्यतापत्तिः •
६०५ इष्टापत्तौ व्यभिचारपरिहारे त्वाहअनन्तरक्षणोत्पादे बुद्ध-लुब्धकयोस्तुला । नैवं तद्विरतिः क्वापि ततः शास्त्राद्यसङ्गतिः ।।२३।।
अनन्तरेति । अनन्तरक्षणोत्पादे = स्वाऽव्यवहितोत्तरविसदृशक्षणोत्पादे हिंसकत्वप्रयोजकेऽभ्युपगम्यमाने इति गम्यं, बुद्ध-लुब्धकयोः तुला = साम्यमापद्येत, बुद्ध-लुब्धकयोः अनन्तरक्षणोत्पादकत्वाएव जनक इति योगः, कथं जनक इत्याह- उपादानभावेन = परिणामिकारणत्वेन जनकः = उत्पादकः, मतः = अभीष्टः, म्रियमाणाऽन्त्यक्षणलुब्धकक्षणयोर्जनकत्वं प्रत्युपादानसहकारिभावकृत एव यदि परं विशेष इति भावना । एवं चोपादानक्षणस्यापि हिंसकत्वमासक्तम् + (अ.१५/५ वृ.) इति । तदुक्तं शास्त्रवार्तासमुच्चयेऽपि → विसभागक्षणस्याथ जनको हिंसको, न तत् । स्वतोऽपि तस्य तत्प्राप्तेर्जनकत्वाऽविशेषतः ।। - (शा.वा.६/१५) इति। न च निमित्तकारणतया विसदृशक्षणजनकत्वं हिंसकत्वम्, शूकराऽन्त्यक्षणस्तूपादानतयाऽऽद्यनरक्षणहेतुरिति न दोष इति वक्तव्यम्, आत्महत्यासङ्ग्रहाऽनुरोधेन हिंसकतायां जनकताविशेषस्याऽनुपादेयत्वात् । 'तथाप्यत्र परहिंसकत्वे विशेषोऽयमुपादीयत इति चेत् ? किं ततः ? एवमपि शूकरक्षणादेरात्महिंसकताकृतदोषापत्तेर्वज्रलेपायमानत्वादिति (स्या.क.ल.६/१५) व्यक्तं स्याद्वादकल्पलतायाम् ।।८/२२।।
ननु ‘प्रसज्यतामुपादानक्षणस्य हिंसकत्वम्। का नो बाधा ? प्रतीत्यसमुत्पादवादे चरमशूकरक्षणस्यापि हिंसकत्वमस्माकमिष्टमेव, प्रतियोगिनः स्वनाशं प्रति प्रतियोगिविधया कारणत्वात्' इत्येवं इष्टापत्तौ बौद्धेनोद्भावितायां सत्यां व्यभिचारप्रसक्तिरपि परिहता स्यात्, लक्ष्यताऽऽक्रान्ते एव हिंसकलक्षणगमनात् एवं सौगतेन व्यभिचारपरिहारे = अतिव्याप्तिनिराकरणे कृते तु ग्रन्थकार आह- 'अनन्तरे'ति । इयमपि कारिका अध्यात्मसारे (अ.सा.१२/३६) ग्रन्थकृतोपदर्शिता। स्वाऽव्यवहितोत्तरविसदृशक्षणोत्पादे = शूकरादिक्षणाऽव्यवहितोत्तरमनुष्यक्षणोत्पादके हिंसकत्वप्रयोजके बुद्ध-लुब्धकयोः = सुगतव्याधयोः साम्यमापद्येत, बुद्ध-लुब्धकयोः अनन्तरक्षणोत्पादकत्वाऽविशेषात् = अव्यवहितोत्तरविसदृशक्षण
વિશેષાર્થ - પૂર્વ-પૂર્વ ક્ષણ ઉત્તર-ઉત્તર ક્ષણનું ઉપાદાન કારણ છે - આ બૌદ્ધ સિદ્ધાન્ત મુજબ શિકારીની જેમ ભૂંડની ચરમ ક્ષણ પણ આદ્ય નરક્ષણનું કારણ હોવાથી ચરમભૂંડ ક્ષણ પણ પોતાની હિંસક બની જશે, જો વિલક્ષણક્ષણજનકને હિંસક માનવામાં આવે તો. (૮/૨૨)
જો બૌદ્ધ એમ કહે કે – “શિકારીની જેમ ભૂંડની ચરમ ક્ષણને પણ અમે હિંસક માનીએ જ છીએ. માટે તમે આપેલી આપત્તિ અમને ઈષ્ટ જ છે, ઈષ્ટાપત્તિરૂપ જ છે. માટે વ્યભિચારનો = અતિવ્યાપ્તિનો અવકાશ નથી. શિકારીની જેમ ભૂંડની ચરમ ક્ષણ પણ હિંસકના લક્ષણનું લક્ષ્ય જ છે. તેથી તેમાં હિંસકનું લક્ષણ જવું એ દૂષણ નહિ પણ ભૂષણ જ છે.” હું તો તેની સામે ગ્રન્થકારશ્રી ફરમાવે છે કે
ગાથાર્થ :- અનન્તરક્ષણઉત્પત્તિને હિંસકત્વની પ્રયોજક માનવામાં ગૌતમબુદ્ધ અને શિકારી બન્ને સરખા થઈ જશે. અને આવું માનવામાં તો ક્યાંય પણ હિંસાની વિરતિ આવી નહિ શકે. તેથી શાસ્ત્ર वगैरेनी असंगति ४ थ शे. (८/२3)
ટીકાર્થ - પોતાની અવ્યવહિત ઉત્તર ક્ષણમાં વિસદશ ક્ષણની ઉત્પત્તિ એ હિંસકત્વનું પ્રયોજક છે - એવું માનવામાં આવે તો ગૌતમબુદ્ધ અને શિકારી બન્ને સમાન બની જશે, સમાન રીતે હિંસક ..... चिह्नद्वयमध्यवर्ती पाठो हस्तादर्श नास्ति ।
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०६
• बौद्धमतेऽहिंसाप्रतिपादकशास्त्राऽसङ्गतिः • द्वात्रिंशिका-८/२३ विशेषात्, एवं = उक्तप्रकारेण तद्विरतिः = हिंसाविरतिः क्वापि न स्यात्, ततः शास्त्रादीनाम् = अहिंसाप्रतिपादकशास्त्रादीनामसङ्गतिः (= शास्त्राद्यसङ्गतिः) स्यात् । न चैतदिष्टं परस्य, "सब्बे' तसंति दंडेन सब्वेसिं जीवितं २पियं, अत्तानं उपमं कत्ता नेव हन्ने न घातये" ।। ( ) इत्याद्यागमस्य परैरभ्युपगमात् ।।२३।। जनकत्वसाम्यात्, लुब्धकस्य बुद्धस्य च तत्सम्भवात् । तदेतत् 'पुत्रलिप्सया देवं भजन्त्या भर्ताऽपि नष्ट' इति न्यायमनुसरति । शिष्टं स्पष्टम् ।
तदुक्तं अष्टकप्रकरणे → तस्यापि हिंसकत्वेन, न कश्चित्स्यादहिंसकः। जनकत्वाऽविशेषेण, नैवं तद्विरतिः क्वचित् ।। - (अ.प्र.१५/६) तवृत्तिस्त्वेवम् → तस्यापि = म्रियमाणस्य हरिणादेरन्त्यक्षणस्यापि, आस्तां व्याधस्य, हिंसकत्वेन = व्यापादकत्वेन न = नैव कश्चित् = कोऽपि बोधिसत्त्वादिरपि, स्यात् = भवेद् अहिंसकः = अव्यापादकः। कथमेतदित्याह - जनकत्वाऽविशेषेण बुद्धादेर्लुब्धकादेश्च अनन्तरक्षणस्योत्पादकत्वेऽविशिष्टत्वात् । उपादान-सहकारिभावेन तयोर्यदि परं विशेषस्तत्र च यदि सहकारितयापि हिंसकत्वं तदोपादानभावेन सुतरां तद् भविष्यतीति । अथ भवतु नामाऽविशेषेण हिंसकत्वं को दोषः ? इत्याशङ्क्याह - नैवं = नामुना प्रकारेणाऽविशेषेण जनकहिंसकत्वाऽभ्युपगमलक्षणेन तद्विरतिः = हिंसानिवृत्तिः क्वचित् = देशान्तरे कालान्तरे पुरुषान्तरेऽवस्थान्तरे विषयान्तरे वेति + (अ.प्र. वृ.१५/६)। __मा भूदहिंसा का नो हानिर्भविष्यतीति चेत्? अत्र आह अष्टकप्रकरणकारः → उपन्यासश्च शास्त्रेऽस्याः, कृतो यत्नेन चिन्त्यताम् । विषयोऽस्य यमासाद्य, हन्तैष सफलो भवेत् ।। - (अ.प्र.१५/७) इति । तवृत्तिस्त्वेवम् → उपन्यासश्च = उपादानं पुनः कृत इति सम्बन्धः । यदि उपन्यासं नाऽकरिष्यत्तदा हानिरपि नाऽभविष्यदिति भावः। क्वासौ कृतः ? इत्याह- शास्त्रे = सौगतशासने, यदाह “सर्वे त्रसन्ति दण्डेन, सर्वेषां जीवितं प्रियम् । आत्मानमुपमा मत्वा, नैव हिंसेत् न घातयेत् ।।” ( ) अस्याः = अहिंसायाः कृतो = विहितः इत्यतो यत्नेन = आदरेण चिन्त्यतां = पर्यालोच्यतां त्वया क्षणवादिना । कोऽसावित्याह विषयो = गोचरः अस्य = शास्त्रे अहिंसोपन्यासस्य । किम्भूतो विषयश्चिन्त्यताम्, બની જશે. કહેવાનો આશય એ છે કે ગૌતમબુદ્ધને કોઈ શિકારી બાણ મારે અને એનું મૃત્યુ થાય તો વિસદશ ક્ષણનું ઉત્પાદન કરવામાં જેમ શિકારી નિમિત્ત કારણ છે તેમ ગૌતમબુદ્ધ પોતે તેનું ઉપાદાન કારણ છે જ. કારણ કે તે બન્નેની અવ્યવહિત ઉત્તર ક્ષણમાં વિસદશ વિજ્ઞાન ક્ષણની ઉત્પત્તિ થાય છે. આમ સ્વ અવ્યવહિત ઉત્તર ક્ષણનું ઉત્પાદકત્વ ગૌતમ બુદ્ધ અને શિકારી બન્નેમાં આવવાથી તે બન્ને હિંસકરૂપે સમાન બની જશે. આ રીતે હિંસાની વિરતિ ક્યાંય પણ થઈ નહિ શકે. તેથી અહિંસાનું પ્રતિપાદન કરનાર શાસ્ત્ર વગેરે અસંગત થઈ જશે. પરંતુ આ વાત તો બૌદ્ધ વિદ્વાનોને પણ માન્ય નથી. તેમના પ્રાચીન શાસ્ત્રોમાં જણાવેલ છે કે – “બધા જીવો દંડ-પ્રહાર વગેરેથી ત્રાસ પામે છે. બધા જીવોને જીવન પ્રિય છે. તેથી બધા જીવોને આત્મસમાન-સ્વતુલ્ય માનીને કોઈને હણવો ન જોઈએ भने ओछने uquो न भे.' (८/२3) १. 'सत्त्वेऽस्य संति' इत्यशुद्धः पाठो मुद्रितप्रतौ । हस्तादर्श च 'सच्चे त्र' इत्यशुद्धः पाठः। २. मुद्रितप्रतौ 'प्रियं' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
• सन्तानाश्रितहिंसाव्यवहाराऽसङ्गतिः •
६०७ यं = विषयं आसाद्य = प्राप्य हन्त इति प्रत्यवधारणार्थः कोमलाऽऽमन्त्रणार्थो वा, एष = शास्त्रोपन्यासः सफलः = सप्रयोजनः भवेत् = स्यात् + (अ.प्र.१५/७) इति । सोऽयं पिण्याकयाचनार्थं गतस्य खारिकातैलदातृत्वाभ्युपगमन्यायमनुसरति ।
तदुक्तं ग्रन्थकृताऽपि बौद्धमतनिराकरणावसरे न्यायखण्डखाद्ये → एकान्ताऽनित्यवादेऽपि स्वरसत एव सर्वेषां प्रतिक्षणध्वंसशीलत्वे कस्य केन हिंसा ? न च विसभागक्षणोत्पत्तिरेव हिंसा, तन्निमित्तत्वस्य प्राक्तनव्याधक्षणस्येव बुद्धक्षणस्याप्यविशेषाद् व्याधवद् बुद्धस्यापि मृगघातकत्वाऽऽपत्तेः । न च विसभागक्षणजननाऽनुकूलाऽध्यवसायवत्त्वमेव हिंसा, यो नरो मृत्वा प्रेत्य नर एव भविता तद्धिंसायामव्याप्तेः । न च विसभागक्षणजनकत्वावच्छिन्नविषयताकाऽध्यवसायवत्त्वं सा, अस्ति च 'नरो म्रियतामि'तीच्छायामपि विसभागक्षणोत्पत्तिविषयताशालित्वमेवेति वाच्यम्, रूपपरावर्त्तादिक्रियाऽध्यवसायेऽतिव्याप्तेः । न च तत्सन्तानत्वाऽवच्छिन्नप्रतियोगिताकविसभागताशालिसन्तानान्तःपातिक्षणजननत्वावच्छिन्नविषयताशाल्यध्यवसायवत्त्वं सा, 'इतो नरत्वं विहाय देवो भूयासमि'त्याद्याकारे दान-दयाद्यध्यवसायेऽतिप्रसङ्गात् । न चाध्यवसाये क्लिष्टत्वविशेषणान्नाऽनुपपत्तिरिति वाच्यम्, हिंसाविषयत्वाऽतिरिक्तस्य क्लिष्टत्वस्य दुर्वचत्वेनाऽऽत्माश्रयात्, सन्तानादेः सांवृतत्वेन पारमार्थिकस्याऽध्यवसायस्यैव चाऽसिद्धेः, आहार्यस्य च हिंसाऽहिंसाद्यध्यवसायस्य व्यवहारनिमित्तत्वेन कल्पितस्य सर्वलोकविगर्हितत्वेनोपहासपात्रतायाः पारमर्षे विस्तरेण प्रतिपादितत्वात् प्रमाकृतहिंसाद्यव्याप्तेश्च न किञ्चिदेतत् (न्या.खं.खा.गा.७७/पृ.६७५) इति ।
आत्मनः सर्वथाक्षणिकत्वे तु → सब्बे तसन्ति दण्डस्स सव्वे भायन्ति मच्चुणो । अत्तानं उपमं कत्वा न हनेय्य न घातये ।। - (ध.प.१०/१), → सब्बे तसन्ति दण्डस्स सब्बेसं जीवितं पियं । अत्तानं उपमं कत्वा न हनेय्य न घातये ।। - (ध.प.१०/२) इति धम्मपदवचनं, → सुखकामानि भूतानि यो दण्डेन न विहिंसति । अत्तनो सुखमेसानो पेच्च सो लभते सुखं ।। 6 (उदा.पृ.१२) इति उदानवचनं → एतादिसं पुञमनुस्सरता ये वेदयता विचरंति लोके । विनेय्य मच्छेरमलं समूलं अनिन्दिता सग्गमुति ठानंति ।। 6 (वि.व.पृ.३३) इति विमानवत्थुवचनं च कथमपि नैवोपपद्येत, एकान्तक्षणिकवादे परलोकस्यैवाऽयोगात् ।
तदुक्तं अध्यात्मोपनिषदि → आनन्तर्यं क्षणानां तु, न हिंसादिनियामकम् । विशेषाऽदर्शनात्तस्य बुद्ध-लुब्धकयोर्मिथः ।। - (अ.उप.१/५७) इति । यथाकथञ्चिद्धिंसाधुपपादनेऽपि कृतनाशाऽकृताभ्यागमादिदोषजालमनिवारितप्रसरमेवैकान्तक्षणिकवादे । तदुक्तं पञ्चलिङ्गिप्रकरणे → अकयाऽऽगमकयनासो विण्णाणखणम्मि भावओ सन्ते । उदयाणंतरनासे जेण कयं सो न भुत्त त्ति ।। संताणो उ' अवत्थू, अचेयणाओ य चेयणमजुत्तं । जुज्जइ सहकारित्तं नृणमुवादाणरूवत्तो ।। - (पं.लि.७९/८०) इति ।
વિશેષાર્થ :- ઉપરોક્ત બૌદ્ધમાન્ય શાસ્ત્રપાઠ હિંસાના વર્જન ઉપર વજન આપે છે. પરંતુ આપણે હમણાં ઉપર જોઈ ગયા તે મુજબ ગૌતમબુદ્ધ જેવા પણ સ્વઅવ્યવહિતોત્તર વિસદેશક્ષણના જનક હોવાથી હિંસક બની જાય છે. તો પછી બીજા સામાન્ય કક્ષાના જીવો તો કઈ રીતે અહિંસક-હિંસાત્યાગી બની શકે ? માટે બૌદ્ધ વિદ્વાનોએ હિંસકત્વની જે વ્યાખ્યા કરી છે તે બરાબર નથી. (૮/૨૩)
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०८
• एकान्तवादे सत्याद्यसङ्गतिः .
द्वात्रिंशिका-८/२४ घटन्ते न विनाऽहिंसां सत्यादीन्यपि तत्त्वतः । एतस्या वृत्तिभूतानि तानि यद् भगवाजगौ ।।२४।। __घटन्त इति । अहिंसां विना सत्यादीन्यपि (तत्त्वतः) न घटन्ते । (यद्) यत एतस्या = अहिंसाया वृत्तिभूतानि तानि = सत्यादीनि भगवान जगौ = सर्वज्ञो गदितवान् । न च सस्यादिपालनीयाऽभावे वृत्तौ विद्वान् यतत इति । तदुक्तं समन्तभद्राचार्येण अपि युक्त्यनुशासने →
नैवाऽस्ति हेतुः क्षणिकात्मवादे, न सन्नसन्वा विभवादऽकस्मात् । नाशोदयैकक्षणता च दुष्टा, सन्तानभिन्न-क्षणयोरभावात् ।। कृतप्रणाशाऽकृतकर्मभोगौ, स्यातामसञ्चेतितकर्म च स्यात् । आकस्मिकेऽर्थप्रलयस्वभावे मार्गो न युक्तो वधकश्च न स्यात् ।। न बन्ध-मोक्षौ क्षणिकैकसंस्थौ, न संवृतिः साऽपि मृषास्वभावा । मुख्यादृते गौणविधिर्न दृष्टो, विभ्रान्तदृष्टिस्तव दृष्टितोऽन्या ।। प्रतिक्षणं भङ्गिषु तत्पृथक्त्वान्न मातृघाती स्वपतिः स्वजाया ।
दत्तग्रहो नाऽधिगतस्मृतिर्न न क्त्वार्थ-सत्यं न कुलं न जातिः ।। - (यु.अ.१३-१६) इति । दर्शितरीत्या क्षणिकत्वनिराकरणे कृते सति अन्यासां क्षणिकत्वयुक्तीनां खण्डनस्य पिष्टपेषणन्यायेन निष्प्रयोजनत्वान्न तदिहोच्यते तथापि अधिकं बुभुत्सुभिरस्मत्कृता जयलता विलोकनीया ।।८/२३ ।। ___अथाऽहिंसाया अघटनेऽपि सत्यादीनि धर्मसाधनानि भविष्यन्तीत्याशङ्कायामाह ‘घटन्त' इति । इयमपि कारिका अध्यात्मसारे (अ.सा.१२/३७) ग्रन्थकृतोपदर्शिता । सस्यादिकृते वृत्तिकरणेन सस्यादेरिव अहिंसाकृते सत्यादिपालनेनाऽहिंसाया एव मुख्यत्वमत्र प्रतीयते । सम्मतञ्चेदं परेषामपि । तदुक्तं संन्यासगीतायां → यथा नागपदेऽन्यानि पदानि पदगामिनाम् । एवं सर्वमहिंसायां धर्मार्थमपि धीयते ।। - (सं.गी.९/८१) इति। महाभारतेऽपि अनुशासनपर्वणि (अ.११४/६) अयमर्थो दर्शितः। यथोक्तं योगतत्त्वोपनिषदि अपि → अहिंसा नियमेष्वेका मुख्या - (यो. त.२९) इति । अत एव अहिंसाया निर्वाण-निवृत्ति-समाधि-शान्त्यादयः षष्टिः पर्यायशब्दाः प्रश्नव्याकरणसूत्रे (१/२१) दर्शिताः । अत एव ग्रन्थकृदप्याह- 'न च सस्यादी'ति । तदुक्तं अष्टकप्रकरणे → अभावेऽस्या न युज्यन्ते, सत्यादीन्यपि तत्त्वतः । अस्याः संरक्षणार्थं तु, यदेतानि मुनिर्जगौ ।। (अ.प्र.१५/८) । तद्वृत्तिः → अभावे = अविद्यमानत्वे अस्याः = अहिंसायाः न युज्यन्ते = न घटन्ते सत्यादीन्यपि = मृषावादविरमणादीन्यपि,
ગાથાર્થ :- અહિંસા વિના સત્ય વગેરે પણ પરમાર્થથી સંભવતા નથી. કારણ કે અહિંસાની વાડરૂપે सत्य वगैरे धर्मसाधनो छ - अम भगवाने ४९॥वेस छ. (८/२४)
ટીકાર્થ:- અહિંસા વિના સત્ય વગેરે ધર્મસાધનો પણ સંગત થતા નથી. કારણ કે “અહિંસાની રક્ષા માટે વાડરૂપે તે સત્ય આદિ છે.'- એમ સર્વજ્ઞ ભગવંતે કહેલ છે. ખેતરમાં વાડ કરવાનું પ્રયોજન છે અનાજ વગેરેનું સંરક્ષણ. ખેતરમાં અનાજ વગેરે જ ન હોય તો કાંટાની વાડ બનાવવા કોઈ વિદ્વાન પ્રયત્ન કરે નહિ.
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
• दुष्टसङ्कल्पात्मकहिसामीमांसा •
ननु 'हन्मी 'ति सङ्कल्प एव हिंसा, तद्योगादेव च हिंसकत्वं तदभावाच्चाऽहिंसायास्ततश्च
तद्वृत्तिभूतसत्यादीनां नाऽनुपपत्तिरिति चेत् ?
=
अहिंसा तावन्न युज्यत एव इत्यपिशब्दार्थः, तत्त्वतः = परमार्थतः । कुत एतदेवमित्यत आह अस्याः अहिंसायाः संरक्षणार्थं तु = परिपालनायैव, तुशब्द एवकारार्थः, यत् = यस्मात् एतानि = सत्यादीनि जगतो मन्ता जिनः जगौ गदितवान् । न हि सस्यादिपालनीयाऽभावे वृत्तौ विद्वान्
=
मुनिः यतते ← (अ.प्र. १५/८वृत्ति ) इति अष्टकप्रकरणे चैवोक्तमन्यत्र
=
=
=
।
अभावे सर्वथैतस्या, अहिंसापि न तत्त्वतः 1
=
=
सत्यादीन्यपि सर्वाणि, नाऽहिंसासाधनत्वतः ।। ← (अ.प्र. १४ / ३ ) । तद्वृत्तिः अभावे अविद्यमानत्वे सर्वथा सर्वप्रकारैः एतस्याः हिंसायाः अहिंसापि हिंसानिवृत्तिलक्षणा न नैव तत्त्वतः = परमार्थेन उपपद्यते इत्यनुवर्तते । न केवलमात्मनो निष्क्रियत्वाद्धिंसा नोपपद्यते तदभावेऽहिंसाऽपि नोपपद्यत इत्यपिशब्दार्थः । अथ मोपपद्यतामहिंसा, सत्यादीनि धर्मसाधनानि भविष्यन्तीत्याशङ्कानिराकरणायाह न केवलमहिंसा नोपपद्यते सत्यादीन्यपि मृषावादनिवृत्त्यादीन्यपि, आदिशब्दाच्छेषधर्मसाधनसङ्ग्रहः, सर्वा निरवशेषाणि न नैव उपपद्यन्त इत्यनुवर्त्तते। कुत इत्याह- अहिंसासाधनत्वतः = अहिंसाप्रसाधकत्वात्तेषाम् । साध्याऽभावे हि साधनाऽनुष्ठानमनर्थकमेव । न हि व्योमाऽरविन्दसंरक्षणाय प्राकारादियत्नाः कर्तुं युज्यन्ते। अहिंसासाधनानि च सत्यादीनीति सर्वास्तिकानां सम्मतमेव, विशेषतो जैनानाम् । यथोक्तम्- “ एक्कं चिय इत्थ वयं, निद्दिट्ठ जिणवरेहिं सव्वेहिं । पाणाइवायविरमणमवसेसा तस्स रक्खट्ठा ।। ( ) ← (अ.प्र. १४ / ३ वृत्ति ) इति ।
=
एवञ्च दशविधकुशलपरिपालनमपारमार्थिकं मोहसङ्गतं वा स्यात् । ततश्चाऽजाकृपाणीयन्यायोऽत्र लब्धाऽवसरः । यथा कण्डूयनार्थं स्तम्भादौ शिथिलबन्धखड्गे छागी ग्रीवां प्रसारयति यदृच्छया च तस्या ग्रीवा च्छिद्यते तथैकान्तवादिभिर्मुक्तयेऽहिंसादिः सर्वथानित्याद्यात्मनि कक्षीक्रियते तदनुपपत्त्या च तच्छ्रेयः छिद्यत इति ।
-
1
=
६०९
=
=
अत्रैव पुनः सौगतः शङ्कते नन्विति । तद्योगादेव = सङ्क्लेशसम्बन्धादेव च हिंसकत्वं, तदभा - वाच्च = हननसङ्क्लेशविरहाद्धि बुद्धस्याऽनन्तरक्षणोत्पादकत्वेऽपि नैव हिंसकता, 'हन्म्येनमिति सङ्क्लेशाद् लुब्धकादिक्षणो हिंसकः प्रकल्प्यते, क्लिष्टविज्ञानक्षणस्यैव क्लिष्टकर्मक्षणहेतुत्वात् । युक्तञ्चैतत् मृगमव्यापादयन्नपि ‘मृगं हन्तीति सङ्क्लेशपरिणतः पापेन बध्यते, यतमानश्च विचरन्ननाभोगाद् घ्नन्नपि कथञ्चिल्लघुप्राणिनं पापेन न बध्यते त्वसङ्क्लिष्ट इत्यन्वयव्यतिरेकदर्शनात् । हिंसकत्वव्यवहारस्तु तथाविधविकल्परूपः सांवृतं नाशमादायैवेति नाऽतिप्रसङ्गः । घातसङ्क्लेशविरहाद् अहिंसाया नानुपपत्तिः । ततश्च = अहिंसासम्भवाच्च तद्वृत्तिभूतसत्यादीनां नानुपपत्तिरिति चेत् ?
બૌદ્ધ :- ‘હું આને મારું- હણું' આવો સંકલ્પ જ હિંસા છે. તેવા સંક્લેશના કારણે જ વ્યક્તિ હિંસક બને છે. તેવો ક્લિષ્ટ સંકલ્પ ન હોવાથી અહિંસાનો સંભવ થશે. તથા અહિંસા સંભવિત થવાના લીધે સત્ય, અચૌર્ય વગેરે ધર્મસાધનો પણ અસંગત નહિ થાય. આમ ક્ષણિકવાદમાં પણ અહિંસા, સત્ય આદિ સુસંભવિત જ છે.
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१०
• सर्वथाक्षणिकस्य कालान्तरभाविफलजनकत्वाऽसङ्गतिः • द्वात्रिंशिका-८/२४ न, हन्मीति सङ्कल्पक्षणस्यैव सर्वथाऽनन्वये कालान्तरभाविफलजनकत्वाऽनुपपत्तेः, कथञ्चिदन्वये चाऽस्मत्सिद्धान्तप्रवेशाऽऽपाताच्च इति । अधिकमन्यत्र ।।२४।।
स्याद्वाद्याह न, 'हन्मीति सङ्कल्पक्षणस्यैव = सङ्क्लेशक्षणस्यैव बौद्धदर्शनेऽनुपपत्तेः । तदुक्तं शास्त्रवार्तासमुच्चये सुगतमतनिरासप्रसङ्गे → 'हन्म्येनमिति सङ्क्लेशाद्धिंसकश्चेत्प्रकल्प्यते । नैव त्वन्नीतितो यस्मादयमेव न युज्यते ।। सङ्क्लेशो यद्गुणोत्पाद: स चाऽक्लिष्टान्न केवलम् । न चान्यसचिवस्यापि तस्यानतिशयात्ततः ।। तं प्राप्य तत्स्वभावत्वात्ततः स इति चेन्ननु । नाशहेतुमवाप्यैवं नाशपक्षेऽपि न क्षतिः।।
6 (शा.वा.स.६/१६-१७-१८) इति। अस्तु वा यथाकथञ्चित् तथाविधसङ्क्लेशसम्भवः तथापि तेनैवाऽऽनन्तर्यस्याऽन्यथासिद्धिः, → सङ्क्लेशेन विशेषश्चेदानन्तर्यमपार्थकम् । न हि तेनापि सङ्क्लिष्टमध्ये भेदो विधीयते ।। 6 (अ.उप.१/५८) इति अध्यात्मोपनिषद्वचनात् ।
किञ्च सुगतसिद्धान्ते निरन्वयनाशाऽभ्युपगमात् सङ्क्लेशक्षणस्यैव तदुत्तरं सर्वथाऽनन्वये = सोपादानकारणनाशे = स्वोपादानकारणमुपादाय नाशे बौद्धन्यायप्राप्ते सति 'गृहीत्वाऽर्थं गताश्चौरा कस्तानाच्छेत्तुमर्हती'ति न्यायेन कालाऽन्तरभाविफलजनकत्वाऽनुपपत्तेः = व्यवहितकालसम्भविकार्योत्पादकत्वायोगात् । न हि निरन्वयनाशप्रतियोगि स्वध्वंसोत्तरकालीनकार्यजनकं भवितुमर्हति, अतिप्रसङ्गात् । इत्थञ्च सुन्दोपसुन्दन्यायेन नैयायिक-बौद्धौ मिथ एव हतौ । ततश्च बौद्धमते निरन्वयनाशतः सङ्क्लेशरूपाया हिंसाया अभ्युपगमेऽपि तस्या दुःखजनकतानुपपत्तिः । एवं सति → इत एकनवतौ कल्पे शक्त्या मे पुरुषो हतः । तेन कर्मविपाकेन पादे विद्धोऽस्मि भिक्षवः ! ।। - (शास्त्रवार्तासमुच्चय ४/१२४) इति सुगतोक्तिरप्यसम्भवा स्यात् कफोणिगुडायितन्यायेन । न चोत्तरकालं ‘हन्मीति सङ्कल्पक्षणस्य कथञ्चिदन्वयोऽभ्युपगम्यत इति तत्रैव कालान्तरे फलोत्पादोपपत्तिरिति वक्तव्यम्, इत्थमुत्तरकालं कथञ्चिदन्वये = स्वतत्त्वानुवेधे स्वीक्रियमाणे सति च सौगतस्य 'शिरशः च्छेदेऽपि शतं न ददाति, विंशतिपञ्चकं तु प्रयच्छत्येवेति शाकटिकन्यायेन अस्मत्सिद्धान्तप्रवेशाऽऽपातात् = स्यादन्वयवादिस्याद्वादितन्त्रप्रवेशप्रसङ्गात् । स्याद्वादिभिरस्माभिरात्मादेर्द्रव्य-पर्यायाभ्यां नित्यत्वाऽनुविद्धाऽनित्यत्वाभ्युपगमात् । ___ इत्थञ्चाऽभ्युपगन्तव्यं यदुत तथा तथाऽभिव्यज्यमानस्य सततप्रवर्त्तनात्मनो भावस्याऽकौटस्थ्यं सततसम्प्रवृत्तिरूपं नित्यत्वञ्चेति (द्वा.न.च.अर-५/पृ.५२०) व्यक्तं द्वादशारनयचक्रे । ततश्च → तदपि हि नित्यं यस्मिन् तत्त्वं न विहन्यते - (पा.म.भा.१/१/१) इति पातञ्जलमहाभाष्यवचनमप्यनेकान्त
જેન:- આ વાત પણ વ્યાજબી નથી. કારણ કે હું અને મારું- હણું- આવા પ્રકારના સંકલ્પરૂપી ક્ષણનો પણ બૌદ્ધ મતે તો નિરન્વય = સર્વથા નાશ જ થવાનો હોય તો કાલાન્તરભાવી દુઃખાદિ ફળનું તે કોઈ પણ રીતે જનક બની ના જ શકે. તથા જો કોઈક રીતે તે સંકલ્પષણનો અન્વય-વિદ્યમાનતા બૌદ્ધ વિદ્વાનો સ્વીકારે તો અમારા સ્યાદ્વાદીના સિદ્ધાન્તમાં બૌદ્ધ વિદ્વાનોનો પ્રવેશ થવાની સમસ્યા સર્જાશે. આ બાબતમાં અધિક જિજ્ઞાસાવાળા વાચકવર્ગને ગ્રંથકારશ્રીના અન્ય ગ્રંથો - સ્યાદ્વાદ કલ્પલતા - ન્યાયખંડખાદ્ય વગેરે જોવાની ગ્રંથકારશ્રી પોતે જ ભલામણ કરે છે. (૮(૨૪)
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
• आत्मनो नित्यानित्यत्वाद्युपपादनम्
६११
मौनीन्द्रे च प्रवचने युज्यते सर्वमेव हि । नित्याऽनित्ये 'स्फुटं देहाद् भिन्नाभिन्ने तथाऽऽत्मनि ।। २५ ।। मौनीन्द्र इति । मौनीन्द्रे वीतरागप्रतिपादिते च प्रवचने सर्वमेव हि हिंसाऽहिंसादिकं वादमनुप्रविशति, पर्यायाऽपेक्षध्वंसप्रतियोगित्वे सति स्वतत्त्वाऽनुच्छेदरूपत्वात् तादृशनित्यत्वस्य । अन्त्यदीपकन्यायेन नैयायिकानामप्यनेकान्तवादसिद्धान्तप्रवेशो भावनीयः । अन्यास्त्वेकान्तवादियुक्तयस्तु कुशकाशाऽवलम्बनन्यायाऽऽक्रान्ता इत्यत्र न निराकृतास्तथापि अधिकं एतत्तत्त्वनिरूपणं अन्यत्र = सम्मतितर्क-स्याद्वादरत्नाकर-न्यायखण्डखाद्य-स्याद्वादकल्पलतादौ अनुसन्धेयम् ॥ ८/२४ ।।
यद्येकान्तेन नित्येऽनित्ये वाऽऽत्मनि न घटन्ते हिंसादयस्तर्हि क्व घटते ? इत्याशङ्कायामाह ‘મૌનીન્દ્ર’રૂતિ । ચર્માપ રિા ધ્યાત્મમારે (.સા. ૧૨/૩૮) પ્રથતોષવર્શિતા । મૌનીન્દ્રે प्रवचने हिंसाऽहिंसादिकं उपलक्षणात् परलोक-मोक्षादिकं च युज्यते । तदुक्तं दशवैकालिकनिर्युक्तौ → परलो मुत्तिमग्गो नत्थि हु मोक्खो त्ति बिंति अविहिन्नू । सो अत्थि अवितहो जिणमयंमि पवरो न अन्नत्थ ।। ← (द.वै.नि. २६६ ) इति । दर्शितरीत्या अध्यारोपापवादन्यायेन आत्मनि नित्याऽनित्ये सिद्धे सति सर्वमेव हि हिंसाऽहिंसादिकं युज्यते इति देहलीदीपकन्यायेन अनुयोज्यम् । एवमग्रेऽपि ।
=
•
વિશેષાર્થ :- નિરન્વય નાશનો અર્થ છે ઉપાદાન કારણ સહિત નાશ = સમૂલ ઉચ્છેદ કોઈ પણ સ્વરૂપે કાર્યની અવિદ્યમાનતા. મતલબ કે પ્રથમ ક્ષણે ઉત્પન્ન થયેલ ‘હું આને મારું’ આવા સંકલ્પનો બીજી ક્ષણે સંપૂર્ણતયા ઉચ્છેદ થાય અર્થાત્ જ્ઞાનરૂપે-સંસ્કારરૂપે - આત્મસ્વરૂપે પણ નાશ થાય તો ઉત્તરક્ષણમાં તે સંપૂર્ણતયા અવિદ્યમાન હોવાથી દુઃખોત્પાદ આદિ સ્વરૂપ ફળને પેદા કરવા માટે ઉક્તસંકલ્પરૂપ હિંસા સમર્થ બની ન શકે. બૌદ્ધ વિદ્વાનોને માન્ય ક્ષણિકત્વ તો ઉપરોક્ત નિરન્વયનાશરૂપ જ હોવાના કારણે બૌદ્ધમાન્ય ઉપરોક્ત હિંસા અનર્થજનક બની નથી શકતી. તેથી તેવી હિંસાનો ત્યાગ પણ વ્યર્થ બની જશે. તેમજ તેવી હિંસાના અભાવરૂપ અહિંસા પણ પ્રયત્ન વિના જ સાધ્ય હોવાથી અનાયાસે એવી અહિંસાનું પાલન થવાથી બધા જ જીવોનો સહજ રીતે મોક્ષ થઈ જશે.
જો બૌદ્ધ વિદ્વાનો ક્ષણિકત્વનો અર્થ સાન્વય નાશ માને, અર્થાત્ ‘ઉત્તર ક્ષણે કાર્યનો સર્વથા નાશ નથી થતો પણ કોઈકને કોઈક સ્વરૂપે પૂર્વક્ષણનું વિજ્ઞાન-સંકલ્પ વગેરે ઉત્તર ક્ષણે રહે છે' એવું બૌદ્ધ વિદ્વાનો સ્વીકારે તો સ્પષ્ટ રીતે બૌદ્ધ વિદ્વાનોનો જૈનમતમાં પ્રવેશ થવાની આપત્તિ આવે. કારણ કે જૈનમતે ‘હું આને હણું' - આવો સંકલ્પ ઉત્તરક્ષણે તથાવિધ સંકલ્પરૂપે નાશ પામવા છતાં સંસ્કારરૂપે કે આત્મસ્વરૂપે તો અવશ્ય હાજર જ રહે છે. તેથી દુઃખાદિ ફળનું તે ઉત્તરકાળમાં ઉત્પાદક બની શકે છે. આ વાત આગળની ગાથામાં એકદમ વધુ સ્પષ્ટ થઈ જશે. (૮/૨૪)
ગાથાર્થ ઃ- વીતરાગ સર્વજ્ઞ ભગવંતના પ્રવચનમાં આત્મા નિત્યાનિત્ય તથા દેહથી ભિન્નાભિન્ન મનાયો હોવાથી હિંસા-અહિંસા વગેરે બધું જ સ્પષ્ટ રીતે સંગત થઈ શકે છે. (૮/૨૫) ટીકાર્થ :- વીતરાગ સર્વજ્ઞ તીર્થંકર ભગવંતે બતાવેલ પ્રવચનમાં જૈનાગમમાં હિંસા-અહિંસા વગેરે બધું જ સ્પષ્ટપણે યુક્તિસંગત બને છે. કારણ કે શ્રી જિનાગમમાં આત્મા નિત્યાનિત્ય અને દેહથી ભિન્નાભિન્ન બતાવેલ છે. નિત્યાનિત્યત્વની સિદ્ધિ પ્રસ્તુતમાં આ પ્રમાણે જાણવી. આત્મા આત્મત્વસ્વરૂપે
. હસ્તાવશે ‘ટ' ત્યશુદ્ધ: પાઠઃ। ર્. મુદ્રિતપ્રતો- ‘૨ વનને' કૃતિ પાઠ: ।
=
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१२
• व्यवहारतोऽपि वस्तुनोऽनेकान्तात्मकता • द्वात्रिंशिका-८/२५ युज्यते। नित्याऽनित्ये तथा स्फुटं = प्रत्यक्षं देहाद् भिन्नाभिन्ने आत्मनि सति । तथाहि- आत्मत्वेन नित्यत्वमात्मनः प्रतीयते, अन्यथा परलोकाद्यभावप्रसङ्गात्, 'मनुष्यत्वादिना चाऽनित्यत्वं, अन्यथा मनुष्यादिभावाऽनुच्छेदप्रसङ्गात् ।
__ आत्मत्वेन नित्यत्वमात्मनः प्रतीयते, तथैव तत्त्वोपपत्तेः, तदुक्तं न्यायावतारे → अनेकान्तात्मकं वस्तु गोचरः सर्वसंविदाम् (न्याया.२९) इति । अन्यथा = आत्मत्वाऽवच्छिन्नप्रतियोगिताकध्वंसाऽभ्युपगमे इहैवात्मनो निरन्वयनाशात् परलोकाद्यभावप्रसङ्गात् = पुण्य-पाप-परलोक-परमपदप्राप्त्यादिविरहापत्तेः । न च घटत्वेन घटध्वंसस्येवाऽऽत्मत्वादिनाऽऽत्मादिध्वंसाऽभावादेकान्तनित्यत्वं स्यादिति वाच्यम्, ध्वंसप्रतियोगित्वे सति ध्वंसाऽप्रतियोगित्वेनैकान्तत्वाऽपायात् । ___इयांस्तु विशेषो यदात्मत्वादिनाऽऽत्मादेर्नित्यत्वं तद्भावाऽव्ययात्, घटत्वादिना घटस्य तु नेति । मनुष्यत्वादिना त्वात्मादेरपि ध्वंसोऽनिवारित एव । यथोक्तं द्वादशारनयचक्रवृत्तौ श्रीसिंहसूरिगणिक्षमाश्रमणैः → सदा सत्त्वान्नित्यत्वम्, सदा सत्त्वं द्रव्यार्थत्वात्, (अतः) नैकान्तानित्यत्वम् । सदा चासत्त्वादनित्यत्वम्, सदा चासत्त्वं पर्यायार्थत्वात् । अतश्च नैकान्तनित्यत्वमिति ८ (द्वा.न.सिंह.वृत्ति अर-७, पृ.६८१) इति । अन्यथा = मनुष्यत्वाद्यवच्छिन्नाऽऽत्मनिष्ठप्रतियोगिताकध्वंसाऽनङ्गीकारे आत्मनो मनुष्यादिभावानुच्छेदप्रसङ्गात् = नरादिपर्यायध्वंसाऽनापत्तेः । एतावता नित्याऽनित्यत्वादीनां लोकव्यवहारगोचरत्वमपि साधितम् । तदुक्तं द्वादशारनयचक्रे श्रीमल्लवादिसूरिभिरपि → लौकिकव्यवहारोऽपि नित्याऽनित्याऽवक्तव्याद्यनेकान्तवस्तुविषय एव - (द्वा.न.च. भा.१/पृ.९) इत्यवधेयम् ।
धर्मसङ्ग्रहण्यां श्रीहरिभद्रसूरिभिः → परिणामे पुण जं धम्मधम्मिणो इह कहंचि भेदो उ। एसो अणुहवसिद्धो माणं च तओ अबाधाओ ।। - (धर्मसं.३३७) इति यदुक्तं तदप्यत्राऽनुयोज्यम् । નિત્ય છે – એવું પ્રતીત થાય છે. મતલબ કે આત્માનો આત્મસ્વરૂપે નાશ થતો હોય તેવું કોઈને પ્રતીત થતું નથી. (નિર્મળ આંખવાળા માણસને ઉપયોગપૂર્વક જોવા છતાં ભૂતલમાં ઘટની પ્રતીતિ ન થાય તો તેને ભૂતલમાં ઘટાભાવની પ્રતીતિ થઈ એમ એમ કહી શકાય છે તેમ પ્રસ્તુતમાં કોઈ પણ શિષ્ટ વિદ્વાન વ્યક્તિને આત્માનો આત્મત્વસ્વરૂપે નાશ પ્રતીત ન થવાથી તેને આત્મત્વસ્વરૂપે આત્માના નાશાભાવની = નિત્યત્વની પ્રતીતિ થાય છે. એમ કહી શકાય છે.)
જો આત્માનો આત્મત્વસ્વરૂપે ધ્વસ માનવામાં આવે તો પરલોક વગેરેનો ઉચ્છેદ થવાની સમસ્યા સર્જાય. કોઈ પણ આસ્તિક દર્શનકારને આ તો ઈષ્ટ નથી. માટે આત્માને આત્મત્વસ્વરૂપે નિત્ય જ માનવો ઉચિત છે. તેમ જ આત્મા મનુષ્યપણું વગેરે સ્વરૂપે અનિત્ય છે. કારણ કે મનુષ્યત્વ વગેરે સ્વરૂપે આત્માનો નાશ માનવામાં ન આવે તો મનુષ્ય દશાનો ક્યારેય પણ ઉચ્છેદ નહિ થઈ શકે.
મતલબ કે સર્વદા (પરલોકમાં અને મોક્ષમાં પણ) આત્મા મનુષ્યરૂપે ટકી જ રહે. એમ માનવું પડશે. પરંતુ આ વાત કોઈ પણ આસ્તિક દર્શનકારને માન્ય નથી. મોક્ષમાં કાંઈ આત્મા મનુષ્ય અવસ્થામાં હાજર નથી હોતો. માટે મનુષ્ય વગેરે અવસ્થા સ્વરૂપે આત્માનો નાશ માનવો જરૂરી છે. આમ આત્મા આત્મત્વસ્વરૂપે નિત્ય અને મનુષ્યત્વ વગેરે સ્વરૂપે અનિત્ય છે- આ હકીકત સિદ્ધ થાય છે. १. मुद्रितप्रतौ ‘मनुष्यादिना' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
• उत्पाद - व्यय - ध्रौव्यान्वितात्मतत्त्वसिद्धिः •
६१३
धर्मिग्राहकमानेन तत्र नित्यत्वसिद्धावनित्यत्वधियः शरीरादिविषयकत्वमेवाऽस्त्विति चेत् ? न, धर्मिग्राहकमानेन त्रैलक्षण्यकलितस्यैव तस्य सिद्धेः घटाद्युपादानस्येव ज्ञानाद्युपादानस्य पूर्वोत्तरपर्यायनाशोत्पादाऽन्वितध्रुवत्वनियतत्वात् ।
"
ननु धर्मिग्राहकमानेन
कृतनाशाकृताऽभ्यागमादिदोषपरिहारपरायणेन आत्मसाधकप्रमाणेन तत्र आत्मनि अनित्यत्वसिद्धिर्न स्यात्, अन्यथा कृतनाशादिदोषाऽऽपत्तेः । ततश्च तेनात्मनि नित्यत्वमेव सिध्यति। इत्थं देहाऽतिरिक्तात्मसाधकप्रमाणेनाऽऽत्मनि नित्यत्वसिद्धौ सत्यां 'आत्मा मृतः' इत्यादिरूपेण जायमानाया अनित्यत्वधियः अनित्यत्वप्रकारकबुद्धेः शरीरादिविषयकत्वमेव अस्तु अतिसान्निध्यात्, आत्मनि बाधाच्च इति चेत् ? न धर्मिग्राहकमानेन = अर्थक्रियाकारित्वाद्यसम्भव-जन्मादि-लोकव्यवहाराद्यनुपपत्तिपरिहारप्रवणेन देहाऽतिरिक्ताऽऽत्मसाधकप्रमाणेन नरसिंहन्यायतः त्रैलक्षण्यकलितस्यैव = उत्पादव्ययध्रौव्ययुक्तस्यैव तस्य = आत्मनः सिद्धेः ।
(तीर्थो . ८) इत्युक्तम् । यथोक्तं
આત્મત્વગુણધર્મવાળા
एतदेव भावयति घटाद्युपादानस्य मृत्पिण्डादेः इव ज्ञानाद्युपादानस्य आत्मनः पूर्वोत्तरपर्यायनाशोत्पादाऽन्वितध्रुवत्वनियतत्वात् । यथा मृत्पिण्डादेः कपालपर्यायनाश-घटपर्यायोत्पादसमन्वित-मृत्त्वध्रौव्यपरिकलितत्वं तथाऽऽत्मनोऽपि नरादिपर्यायनाश-देवादिपर्यायोत्पत्तियुक्तात्मत्वस्थैर्यसमेतत्वं न विरुध्यते । यथोक्तं भगवतीसूत्रे जीवा सिय सासता, सिय असासता गोतमा !.. दव्वट्टयाए सासता, भावट्टयाए असासता ।। ← (भ.सू.७/२/२७३ ) इति । तीर्थोद्गालीप्रकीर्णके अपि दव्वट्टयाए निच्चो होइ, अणिच्चो य नयम बिए । एगंतो मिच्छत्तं जिणाण आणा अणेयंतो ।। ← શંકા :- આત્મત્વધર્મ આત્મત્વગુણધર્મ જેમાં રહેલ છે એવા ધર્મીની આત્માની સિદ્ધિ કરનાર પ્રમાણ દ્વારા જ આત્મામાં નિત્યત્વ સિદ્ધ થાય છે. મતલબ કે જે પ્રમાણ દ્વારા આત્મત્વના આશ્રયની (= દેહભિન્ન આત્માની) સિદ્ધિ થાય છે તે જ પ્રમાણ દ્વારા આત્મામાં નિત્યત્વની સિદ્ધિ થાય છે. કારણ કે આત્માને અનિત્ય માનવો હોય તો દેહભિન્ન માનવાની કોઈ આવશ્યકતા જ ન રહે. તથા તે રીતે દેહભિન્ન આત્માની સિદ્ધિ જ થઈ ન શકે. આથી આત્માને તો સર્વથા નિત્ય જ માનવો જોઈએ. છતાં ‘છગનભાઈ મરી ગયા, મગનભાઈ કાળ કરી ગયા.' આ પ્રમાણે જે અનિત્યત્વપ્રકારક પ્રતીતિ થાય છે તેનો વિષય આત્માને માનવાના બદલે શરીરને માનવો જોઈએ. અર્થાત્ તેવી પ્રસિદ્ધ લૌકિક પ્રતીતિ ‘છગનભાઈ નામના આત્માનું શરીર નાશ પામ્યું...’ ઈત્યાદિ અર્થને સૂચવનારી છે - એમ માનવું રહ્યું. માટે આત્મા તો એકાન્ત નિત્ય સર્વથા ધ્વંસઅપ્રતિયોગી ४ रहेशे .
=
=
=
=
સમાધાન :- આ વાત બરાબર નથી. આનું કારણ એ છે કે ધર્મીગ્રાહક પ્રમાણ દ્વારા = આત્મસાધક પ્રમાણ દ્વારા ઐલક્ષણ્યથી = ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રૌવ્યસ્વરૂપ ત્રણ ગુણધર્મોથી યુક્ત એવા જ આત્માની સિદ્ધિ થાય છે. જેમ ઘટનું ઉપાદાન કારણ મૃતપિંડરૂપે નાશ પામે છે, ઘડારૂપે ઉત્પન્ન થાય છે અને માટીરૂપેપાર્થિવપરમાણુ સ્વરૂપે-પુદ્ગલદ્રવ્યરૂપે નિત્ય = ધ્રુવ છે તેમ જ્ઞાનનું ઉપાદાન કારણ એવો આત્મા મનુષ્યરૂપે નાશ પામે છે, દેવરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે તથા આત્મદ્રવ્યસ્વરૂપે નિત્ય ધ્રુવ છે - એમ માનવું આવશ્યક છે. (કોઈ પણ વસ્તુનો સર્વથા નાશ થતો નથી કે એકાંતે કોઈ પણ ચીજ ધ્રુવ-નિત્ય નથી. પરિવર્તનશીલ
==
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१४
• नित्यत्वाऽनित्यत्वाऽविरोधोपपादनम् •
द्वात्रिंशिका-८/२५
यथा च भ्रान्तत्वाऽभ्रान्तत्वे परमार्थसंव्यवहाराऽपेक्षया परेषां न ज्ञानस्य विरुद्धे, यथा चैकत्र संयोग-तदभावौ, तथा द्रव्यतो नित्यत्वं पर्यायतश्चाऽनित्यत्वं नास्माकं विरुद्धम् ।
श्रीहरिभद्रसूरिभिरपि धर्मसङ्ग्रहण्यां परिणामी खलु जीवो सुहादिजोगतो होइ यव्वो । गंतणिच्चपक्खे अणिच्चपक्खे य सो जुत्तो ।। ← ( धर्मसं. १९४ ) इति । तदुक्तं जिनशतके चन्द्रगच्छीयजम्बूमुनिना जिनवाणीमुद्दिश्य द्रव्याऽऽदेशेन नित्यं यदितरदपि तत्पर्यायाऽऽदेशतोऽस्मिन्, वस्त्वेवमेकमेव प्रकटयति नयद्वन्द्वतो द्विप्रकारम् ← (जि.श.४ /७) इत्यादि । सम्यक्त्वसप्ततिकायां अपि दव्वट्टयाइ निच्चो उपाय - विणासवज्जिओ जेणं । पुव्वकयाऽणुसरणओ पज्जाया तस्स उ अणिच्चा ।। ← ( स. स. ६१) इति निरूपितम् । हरिवंशपुराणेऽपि द्रव्य-पर्यायरूपत्वाद् नित्याऽनित्योभयात्मकाः ← (ह.पु. ३/१०८) इत्यादिनाऽयमेवार्थ उक्तः ।
पूर्वोत्तराऽऽकारपरिहारस्वीकारस्थि
युक्तञ्चैतद्, इत्थमेवार्थक्रियोपपत्तेः । तदुक्तं प्रमाणमीमांसायां तिलक्षणपरिणामेनाऽस्यार्थक्रियोपपत्तिः ← (प्र.मी. १/१/३४) इति । यद्यपि धर्मिग्राहकमानेनैव त्रैलक्षण्यकलितवस्तुसिद्धौ पुनर्युक्त्यन्तरेण तत्प्रतिपादनं प्रदीपे प्रदीपं प्रज्वाल्य तमोनाशाय यतमानस्येव पुंसो न्यायमनुसरति तथापि द्विर्बद्धं सुबद्धं भवतीति न्यायेनाऽतिमन्देक्षणानां तदप्युपयुज्यत एवेति न दोष इत्यवधेयम् । न चोत्पाद-व्ययसत्त्वे ध्रौव्याऽसिद्धिः, विरोधादिति शङ्कनीयम्, यथा च = येन प्रकारेण हि भ्रान्तत्वाऽभ्रान्तत्वे परमार्थ- संव्यवहारापेक्षया पारमार्थिकसत्य - व्यावहारिकसत्यविवक्षया परेषां = एकान्तक्षणिकवादिनां सौगतानां न ज्ञानस्य नील- पीताद्याकारकस्य विरुद्धे; यद्वा घटविशेष्यक-घटत्वप्रकारकस्य ज्ञानस्य भ्रान्तत्वाभ्रान्तत्वे यथाक्रमं परमार्थ- संव्यवहाराऽपेक्षया परेषां वेदान्तिनां न नैव मिथो विरुद्धे; यथा च यौगानां एकत्र वृक्षादौ धर्मिणि शाखा - मूलाद्यवच्छेदकभेदाऽर्पणया संयोग - तदभावौ कपिसंयोग- तदभावौ 'न विरुद्धौ' इतिलिङ्गव्यत्ययेनात्रान्वेति, तथा = तेनैव प्रकारेण द्रव्यतो = द्रव्यार्थाऽऽदेशेन आत्मादेः नित्यत्वं ध्वंसाऽप्रतियोगित्वं पर्यायतश्च नैव अस्माकं स्याद्वादिनां विरुद्धं
=
=
ध्वंसप्रतियोगित्वं न = घातकभावाऽन्यतरविरोधाऽऽपन्नम् ।
પર્યાયરૂપે જડ, ચેતન બધાનો નાશ થાય છે, ઉત્પત્તિ થાય છે તથા અપરિવર્તનશીલ મૂળદ્રવ્યરૂપે જડચેતન સર્વ પદાર્થો ધ્રુવ નિત્ય છે. માટે આત્મસાધક પ્રમાણ દ્વારા પર્યાયરૂપે ઉત્પત્તિ-નાશયુક્ત અને દ્રવ્યરૂપે ધ્રૌવ્યયુક્ત એવા જ આત્માની સિદ્ધિ માનવી આવશ્યક છે.)
શંકા :- નિત્યત્વ અને અનિત્યત્વ (= ઉત્પાદ + વ્યય) બન્ને પરસ્પર વિરોધી ગુણધર્મ હોવાથી એક જ આત્મામાં કઈ રીતે રહી શકે ?
=
*
=
=
==
=
=
पर्यायाऽर्थाऽऽदेशेन तु अनित्यत्वं सहाऽनवस्थान- परस्परपरिहार- वध्य
સમાધાન :- જેમ ભ્રાન્તત્વ અને અભ્રાન્તત્વ આ બે ગુણધર્મો પરસ્પર વિરુદ્ધ હોવા છતાં વેદાન્તીમતે ઘડાને ઉદ્દેશીને થતા ‘આ ઘડો છે' એવા જ્ઞાનમાં ૫૨માર્થથી ભ્રાન્તત્વ છે અને સંવ્યવહારથી અભ્રાન્તત્વ રહે છે. એક જ જ્ઞાનમાં આ રીતે ભ્રાન્તત્વ અને અભ્રાન્તત્વ સ્વીકારવામાં વેદાન્તી લોકો વિરોધ માનતા નથી. નૈયાયિક મતાનુસાર, સંયોગ અને સંયોગાભાવ - બન્ને પરસ્પર વિરુદ્ધ ગુણધર્મો હોવા છતાં એક જ વૃક્ષમાં શાખાઅવચ્છેદેન કપિસંયોગ અને મૂલાવચ્છેદેન કપિસંયોગાભાવ રહે છે. તેમાં નૈયાયિકો વિરોધ માનતા નથી. તેમ અનેકાન્તવાદી અમારા જૈનોના મતમાં એક જ આત્મામાં દ્રવ્યદૃષ્ટિએ =
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
• द्रव्य-पयायनिरुक्तिः •
६१५
अनपेक्षितविशिष्टरूपं हि द्रव्यं, अपेक्षितविशिष्टरूपं च पर्याय इति । तथा शरीर - जीवयोमूर्ताऽमूर्तत्वाभ्यां भेदः, देहकण्टकादिस्पर्शे वेदनोत्पत्तेश्चाऽभेद इति । तदुक्तं
=
यथाक्रमं नित्यत्वानित्यत्वदर्शिद्रव्यपर्यायव्याख्यामाह अनपेक्षितविशिष्टरूपं अविवक्षितविशेषस्वरूपं हि द्रव्यं = द्रव्यपदवाच्यं, अपेक्षितविशिष्टरूपं पर्यायपदवाच्यं विवक्षितविशेषस्वरूपं च पर्यायः इति । नराऽमरादिविशिष्टस्वरूपमनपेक्ष्य नित्यत्वशालिन्यात्मनि नराऽमरादिविशिष्टस्वरूपमपेक्ष्याऽनित्यत्वं द्रव्यार्थिक-पर्यायार्थिकनयाऽनुविद्धाऽनेकान्तवादिनामस्माकं न विरुध्यते स्यात्पदोपसन्दानेनैवाऽभिमतसिद्धेः । तदुक्तं समन्तभद्राचार्येण बृहत्स्वयम्भूस्तोत्रे नयास्तव स्यात्पदसत्यलाञ्छिता रसोपविद्धा इव लोहधातवः भवन्त्यभिप्रेतगुणा यतस्ततो भवन्तमार्याः प्रणता हितैषिणः ।। ← (बृ. स्व. स्तो. ६५ ) इति । यथोक्तं सम्मतितर्फे अपि उप्पज्जंति वियंति य भावा नियमेण पज्जवनयस्स । दव्वट्ठियस्स सव्वं सया अणुप्पन्नविणट्टं ।। (सं.त. १/११) दव्वट्ठियवत्तव्वं सामण्णं पज्जवस्स य विसेसो । एए समोवणीआ विभज्जवायं विसेसंति ।। ← (सं.त. ३ / ५७ ) इति ।
एतेन अनेकान्तवादे यथावस्थितवस्तुस्वरूपाऽनिर्णयान्न व्यवस्थेति प्रत्युक्तम्, सुनयापेक्षयाऽनेकान्तेऽ प्येकान्तसम्भवात् । तदुक्तं समन्तभद्राचार्येणैव बृहत्स्वयम्भूस्तोत्रे अनेकान्तोऽप्यनेकान्तः प्रमाणनयसाधनः । अनेकान्तः प्रमाणात्ते तदेकान्तोऽर्पितान्नयात् ।। ← (बृ. स्व. स्तो. १०३ ) इति । स चानेकान्तो ह्यत्र सव्वं चिय पइसमयं उपज्जइ नासए य णिच्चं च ← (वि. आ.भा. ५४४) इति विशेषावश्यकभाष्यदर्शितदिशा योज्यः । प्रकृते सुह - दुक्खसंपओगो न विज्जई निच्चवायपक्खम्मि एगंतुच्छेअंमि य सुह- दुक्खविगप्पणमजुत्तं ।। ← ( द. वै.नि.६० ) इति दशवैकालिकनिर्युक्तिवचनमप्यनुसन्धेयम् । तदुक्तं अध्यात्मसारेऽपि
आत्मा द्रव्यार्थतो नित्यः पर्यायार्थाद्विनश्वरः । हिनस्ति हन्यते तत्तत्फलान्यप्यधिगच्छति ।। इह चानुभवः साक्षी व्यावृत्त्यन्त्वयगोचरः । एकान्तपक्षपातिन्यो युक्तयस्तु मिथो हताः || ← (अ.सा. १२ / ३९-४०) इति ।
शरीरादात्मनो भेदाऽभेदसाधनायोपक्रमते 'तथे 'ति । तदुक्तं अष्टकप्रकरणे नित्याऽनित्ये तथा देहाद्, भिन्नाऽभिन्ने च तत्त्वतः घटत आत्मनि न्यायाद्धिंसादीन्यविरोधतः । । ← (अ.प्र. १६ / १ ) દ્રવ્યાંશની અપેક્ષાએ નિત્યત્વ અને પર્યાયદષ્ટિએ અનિત્યત્વ માનવામાં કોઈ વિરોધ નથી. અવચ્છેદકભેદથી અપેક્ષાભેદથી વિરોધનો પરિહાર થઈ જ જાય છે.
જેને પરિવર્તનશીલ એવા વિશિષ્ટ સ્વરૂપની અપેક્ષા નથી તે દ્રવ્ય છે. તેમ જ જેને પરિવર્તનશીલ એવા વિશિષ્ટ સ્વરૂપની અપેક્ષા છે તે પર્યાય છે. પ્રસ્તુતમાં મનુષ્ય, દેવ વગેરે વિવિધ સ્વરૂપ પ્રત્યે જે ઉદાસીન છે તે આત્મદ્રવ્ય છે. તથા માનવ-દાનવ વગે૨ે અલગ-અલગ પરિવર્તનશીલ સ્વરૂપને જે આવકારે છે તેને પર્યાય સમજવા.
=
=
તેમ જ શરીર મૂર્ત છે, રૂપી છે. જ્યારે આત્મા અમૂર્ત-અરૂપી છે. તેથી મૂર્ત્તત્વ-અમૂર્તત્વની અપેક્ષાએ દેહ અને આત્માનો ભેદ છે. તથા શરીરમાં કાંટો ભોંકાય ત્યારે આત્માને વેદનાનો અનુભવ થાય છે. આ અપેક્ષાએ દેહ અને આત્માનો અભેદ પણ છે.
१. हस्तादर्शे 'जीशरी..' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१६
• पर्यायव्युत्पत्तिप्रदर्शनम्
द्वात्रिंशिका - ८/२५
तद्वृत्तिस्त्वेवम् नित्यश्चासावनित्यश्चेति नित्याऽनित्यः, तत्र = नित्यानित्ये आत्मनि अभ्युपगम्यमाने हिंसादीनि घटन्त इति सम्बन्धः । न हि एकान्तेन नित्यमनित्यं वा वस्तु किमपि कस्यापि कार्यस्य करणक्षमम्। तथाहि- मृत्पिण्डस्य कार्यं घटो न भवति, एकरूपत्वेनाऽनतिक्रान्तमृत्पिण्डभावत्वात्, मृत्पिण्डवत्। मृत्पिण्डत्वाऽतिक्रमे चाऽनित्यत्वप्राप्तेः । तथा मृत्पिण्डस्य कार्यं घटो न भवति, 'सर्वथैवानुगमाऽभावेनातिक्रान्तमृत्पिण्डत्वलक्षणपर्यायत्वात्, पटवत् । मृत्पिण्डत्वलक्षणपर्यायाऽनतिक्रमाऽभ्युपगमे चानुयायित्वेन नित्यानित्यत्वं वस्तुनः स्यादिति । आह च “ घटः कार्यं न पिण्डस्य, पिण्डभावाऽनतिक्रमात् । पिण्डवत्पटवच्चेति, स्यात् क्षयित्वादिरन्यथा ” । । ( ) तदेवं नित्याऽनित्यमेव वस्तु कार्यकरणक्षममिति । ननु नित्याऽनित्यत्वधर्मयोर्विरुद्धत्वात्कथमेकाऽधिकरणत्वम् ? अत्रोच्यते यथा ज्ञानस्य भ्रान्तत्वाऽभ्रान्तत्वे परमार्थ-संव्यवहारापेक्षया न विरुद्धे एवं द्रव्यतो नित्यत्वं पर्यायतश्चानित्यत्वं न विरुद्धम् । न च द्रव्यपर्याययोः परस्परं भेदः, यतः यदेव वस्त्वनपेक्षितविशिष्टरूपं द्रव्यमिति व्यपदिश्यते तदेवाऽपेक्षितविशिष्टरूपं पर्याय इति । ' तथा ' इति वाक्यान्तरोपक्षेपार्थः देहात् = शरीरात्, किमित्याह, भिन्नः =व्यतिरिक्तः स चासावभिन्नश्चाव्यतिरेकी = भिन्नाभिन्नस्तत्र, भिन्नाऽभिन्न एव च जीवः शरीरात्, तथैवोपलभ्यमानत्वात् । तथा हि- जीवस्याऽमूर्तत्वाद्देहस्य च मूर्तत्वान्मूर्ताऽमूर्तयोश्चाऽत्यन्तविलक्षणत्वाद् भेदस्तयोः। देहस्य स्पर्शने च जीवस्य वेदनोत्पत्तेरभेदश्चेति । आह च “ जीवसरीराणं पि हु, भेयाभेओ तहोव -
भाओ । मुत्ताऽमुत्तत्तणओ, छिक्कंमि पवेयणाओ य ।। ” ( समरादित्यकथा भव- ८ /पृ.७९८) सर्वथा भेदे हि शरीरकृतकर्मणो भवान्तरेऽनुभवाऽनुपपत्तिः स्यात् । अभेदे च परलोकहानिः शरीरनाशे जीवनाशादिति । चशब्दः अनुक्तसमुच्चये । ततश्च सदसती इत्याद्यपि द्रष्टव्यम् । आह च- 'सन्तस्स सरूवेणं, पररूवेणं तहा असन्तस्स । हंदि विसिवृत्तणओ, होन्ति विसिट्टा सुहाईया ।।' (समरादि. भव.८/पृ.७९३)” विशिष्टाः प्रतिप्राणिवेद्याः । तत्त्वत इति परमार्थतो नित्याऽनित्यादौ न पुनः कल्पनया, पारमार्थिकत्वं च नित्याऽनित्यत्वादीनां दर्शितमेव । घटन्ते युज्यन्ते आत्मनि जीवे न्यायात् =परिणामिस्वरूपस्यात्मनोऽपराऽपरपर्यायसम्पदुपपत्तिलक्षणया नीत्या हिंसादीनि मोक्षसुखादीनि । कथमित्याह अविरोधतः अविरोधेन, एकान्तपक्षे ये हिंसादिष्वभ्युपगम्यमानेषु विरोधा दर्शितास्तत्परिहारेणेति भावः ← (अ. वृत्ति. १६ / १ ) इति ।
=
आश्रव-संवर-बन्ध
अपेक्षितविशिष्टरूपं च वस्तु पर्याय इति तु युक्तमेव सर्वात्मना तथा तथाभवनात् । तदुक्तं द्वादशारनयचक्रवृत्तौ श्रीसिंहसूरिगणिक्षमाश्रमणैः एषु च षट्सु नयेषु पर्यवशब्दः भाववचनः, समन्ताद् भवनात् पर्यवः, सर्वात्मना भवनात् पर्यायशब्दः समन्ताद् गतिवचनः समन्ताद्गमनपर्यायद्रव्यस्य वर्णाद्यात्मना पर्यायः, द्रव्यस्य वर्णाद्यात्मना परितो गमनात्, अयञ्च विग्रहार्थः ← ( द्वा.न. सिंहवृत्ति अ२-६/पृ.६१३)।
यत्तु किं नु खो, आवुसो गोतम, तं जीवं तं सरीरं, उद्दाहु अञ्ञ जीवं अञ्ञं सरीर'न्ति? ← ( दी. नि. १/६/३७६, पृ.१४० + १/७/३७८ - पृ. १४३ ) इति प्रश्ने समुपस्थिते सुगतेन यो खो
-
=
·
=
=
१. मुद्रितप्रतिषु 'सर्वथैवानुगमाभावेनानतिक्रान्त... मृत्पिण्डत्वलक्षणपर्यायातिक्रमाभ्युपगमे' इति पाठः । स चाऽशुद्धः प्रतिभाति । अस्माभिरपेक्षितः शुद्धः पाठोऽत्र योजितः ।
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
• बुद्धस्य शठतोपदर्शनम्
६१७
आवुसो, भिक्खु एवं जानाति एवं पस्सति, कल्लं नु खो तस्सेतं वचनाय - " तं जीवं तं सरीर "न्ति वा “ अञ्ञ जीवं अञ्ञ सरीर "न्ति वाति ? यो सो आवुसो, भिक्खु एवं जानाति एवं पस्सति कल्लं तस्सेतं वचनाय - “तं जीवं तं सरीर"न्ति वा, "अञ्ञ जीवं अञ्ञ सरीर "न्ति वाति । अहं खो पनेतं, आवुसो, एवं जानामि एवं पस्सामि । अथ च पनाहं न वदामि - “तं जीवं तं सरीरन्ति वा “अञ जीवं अञ्ञ सरीर”न्ति वा ← (दि.नि.१ / ६ / ३७७, पृ.१४०, १/७/३७९, पृ.१४३) इत्यादिरूपेण यद् दीघनिकाये शठतयोक्तं तत्तु आम्रान् पृष्टः कोविदारान् आचप्टे इति न्यायमापद्यते ।
आत्मनो नित्यानित्यत्वे देहाद् भिन्नाभिन्नत्वे स्मरण - प्रत्यभिज्ञानादिकमपि प्रमाणम् । तदुक्तं अष्टकप्रकरणे → स्मरण-प्रत्यभिज्ञान-देहसंस्पर्शवेदनात् । अस्य नित्यादिसिद्धिश्च तथा लोकप्रसिद्धितः ।। ← (अ.प्र. १६ / ६) इति । तद्वृत्तिस्तु स्मरणं पूर्वोपलब्धार्थाऽनुस्मृतिः, प्रत्यभिज्ञानं = सोऽयमित्येवंरूपः प्रत्यवमर्शः, तथा देहस्य = शरीरस्य संस्पर्शो = वस्त्वन्तरेण स्पर्शनं तस्य वेदनं = अनुभवनम्, देहसंस्पर्शेन वा वेदनं स्पर्शनीयवस्तुपरिज्ञानं देहसंस्पर्शवेदनमिति, पदत्रयस्याऽस्य समाहारद्वन्द्वः तस्मात्, अस्य = आत्मनः नित्यादिसिद्धिः = नित्याऽनित्यत्वदेहाद्भिन्नाऽभिन्नत्वप्रतिष्ठा, चशब्दः पुनः शब्दार्थः, नित्यानित्यत्वादिविशेषणे आत्मनि अहिंसादिसिद्धिः, नित्यानित्यत्वादिसिद्धिः पुनः स्मरणादेरिति भावः 1 प्रयोगश्चात्र नित्यानित्य आत्मा, स्वयंनिहितद्रव्यादिसंस्मरणान्यथानुपपत्तेः ।
=
=
•
तथाहि- न तावदेकान्तनित्ये स्मरणसम्भवः, तस्यैकरूपतयानुभवस्यैव स्पष्टरूपेणाऽनुवर्तनादितरथा नित्यताहानेः। नापि अनित्यत्वे स्मरणसम्भवोऽनुभवकालाऽनन्तरक्षण एव कर्तुर्विनष्टत्वात्कस्य स्मरणमस्तु ? न हि अन्येनाऽनुभूतमन्यः स्मरति । अथाऽनुभवक्षणसंस्कारात्तथाविधः स्मरणक्षणः समुत्पद्यते, नैवम्, यतोऽनुगमलेशेनापि विवर्जितानामत्यन्तविलक्षणानामतिक्रमे जायमानस्य स्मरणक्षणस्य पूर्वकालीनाऽनुभवक्षणसंस्कारो यदि परं श्रद्धानगम्यो न युक्तिप्रत्याय्यः, प्राक्तनाऽनुभवक्षणस्य चिरतरनष्टत्वादपान्तरालक्षणेषु च संस्कारलेशस्याप्यनुपलब्धेः सहसैवाऽनन्तरक्षणविलक्षणस्मरणक्षणोत्पादोपलब्धेरिति ।
परिणामपक्षे तु प्राक्तनाऽनुभवक्षणेनाऽऽ हितसंस्काराऽनुगमवत्तत्क्षणप्रवाहरूपान्नानाविधधर्मसमुदयस्वभावात्मनः सकाशात्स्मरणक्षणोत्पादो युक्तियुक्त इति । न च वाच्यमपान्तरालक्षणेष्वनुभवसंस्कारो नोपलभ्यत इति कथं तत्सत्तेति, निर्बीजत्वेन स्मरणस्याऽनुपपत्तिप्रसङ्गात् इति । तथा नित्यानित्य आत्मा, प्रत्यभिज्ञानाऽन्यथानुपत्तेः । तथाहि - एकान्तनित्यत्वेऽनुभवस्य च साक्षादनुवृत्तेर्न प्रत्यभिज्ञानसम्भवः, अनित्यत्वे तु अनित्यत्वादेव पूर्वद्रष्टुः पूर्वदृष्टवस्तुनश्च नष्टत्वादपूर्वयोश्चोत्पन्नत्वान्न प्रत्यभिज्ञानसम्भवः । न चादृष्टवतोऽदृष्टे प्रत्यभिज्ञानमस्ति, तथा अप्रतीतेरिति ।
अथ ब्रूषे लूनपुनर्जातकेशादिष्वपि प्रत्यभिज्ञानमस्तीति ग्राह्यं प्रति तस्य व्यभिचारित्वेनाऽप्रमाणतया सर्वत्राऽप्रामाण्यम्, नैवम्, प्रत्यक्षस्यापि क्वचिद् व्यभिचारात् सर्वत्राऽप्रामाण्यप्रसङ्गादिति । तथा देहाद् भिन्नाऽभिन्न आत्मा, स्पर्शवेदनाऽन्यथानुपपत्तेः । तथाहि - यद्यसौ देहाद् भिन्नो भवेत् तदा देहेन स्पृष्टस्य वस्तुनो न संवेदनं स्यात्, देवदत्तस्पृष्टवस्तुन इव यज्ञदत्तस्य । नाप्यभिन्नो देहमात्रत्वेन तस्य परलोकाऽभावप्रसङ्गात्, अवयवाऽन्तरहानौ चैतन्यहानिप्रसङ्गाच्चेति । ' तथेति' समुच्चये, लोकप्रसिद्धितो = जनप्रतीतेर्नित्यानित्यमात्मादि वस्त्विति गम्यते, यतस्तदेव वस्त्वेवं परिणतमिति वदन् वस्तुत्वाऽविच्छित्तिमव
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१८
• देहात्मभेदाभेदसमर्थनम् •
द्वात्रिंशिका-८/२५ "जीवसरीराणं पि हु भेआऽभेओ तहोवलंभाओ । मुत्ताऽमुत्तत्तणओ छिक्कंमि पवेयणाओ अ ।।"(हरिभद्रसूरिकृत-समरादित्यकथा भव.८/पृ.७९४) स्थान्तरापत्तिं च प्रतिपद्यमानो जनो लक्ष्यते । न च लोकप्रतीतिविरुद्धमर्थमुपकल्पयत्प्रमाणं प्रमाणतामासादयतीति (अ.प्र.वृत्ति.१६/६) - इति वर्तते । ___आत्मनो विभुत्वे पूर्वं दोष उक्तः । अथाऽसर्वगतत्वेऽस्य गुणमाह अष्टकप्रकरणकृत् → देहमात्रे च सत्यस्मिन्, स्यात्सङ्कोचादिधर्मिणि । धर्मादेरुवंगत्यादि, यथार्थं सर्वमेव तत् ।। - (अ.प्र.१६/ ७) इति । तद्वृत्तिः → देह एव = शरीरमेव मात्रा = परिमाणं यस्य स देहमात्रस्तस्मिन् = देहमात्रे, देहमात्रता चास्य देह एव तद्गुणोपलब्धेः । चशब्दः पुनरर्थः नित्याऽनित्यादिधर्मके आत्मनि हिंसादिरुपपद्यते । देहमात्रे पुनः सति = भवति अस्मिन् = आत्मनि स्यात् = भवेत् सर्वं यथार्थमिति सम्बन्धः । किम्भूते तत्र ? सङ्कोचादिः = सङ्कोचनादिरादिशब्दात् प्रसरणं धर्मः स्वभावो यस्य स तथा तस्मिन्, सङ्कोचादिधर्मत्वं चास्य सूक्ष्मेतरशरीरव्याप्तेः। किं तत्स्यादित्याह- धर्मादेरूवंगत्यादि, 'धर्मेण गमनमूर्ध्वं, गमनमधस्ताद् भवत्यधर्मेण । ज्ञानेन चापवर्गः (विपर्ययादिष्यते बन्धः) ।। (साङ्ख्यकारिका-४४) इत्यादिकं वचनमिति गम्यते यथार्थं = निरुपचरितं सर्वमेव = निरवशेषमेव 'तुशब्दः' पूरणः - (अ.प्र.१६/७ वृत्ति) इति ।
अत्र समरादित्यकथासंवादमष्टकवृत्त्युद्धृतमाविष्करोति “जीव-सरीराणं” (समरादि.भ.८ पृ.७९४) इत्यादि । इयं गाथा स्पष्टा विभावितार्था च । प्रकृते च → सन्तासन्ते जीवे निच्चाणिच्चे य णेगधम्मे य । जह सुह-बन्धाइया जुज्जन्ति न अन्नहा नियमा ।। सन्तस्स सत्वेणं परत्वेणं तहा असन्तस्स । हंदि विसिठ्ठत्तणओ होन्ति विसिट्ठा सुहाईया ।। इहरा सत्तामेत्ताइभावओ कह विसिट्ठया तेसिं । तदभावंमि तदत्थो हंदि पयत्तो महामोहो ।। निच्चो वेगसहावो सहावभूमि कह नु सुह-दुक्खे । तस्सुच्छेयनिमित्तं असंभवाओ पयट्टेज्जा ।। एगन्ताऽणिच्चो वि य संभवसमणन्तरं अभावाओ । परिणामिहेउविरहा असंभवाओ य तस्सत्ति ।। न विसिट्ठकज्जभावो अणईयविसिट्ठकारणत्तंमि । एगन्तभेयपक्खे नियमा तह भेयपक्खे य ।। पिण्डो पडो व्व न घडो तप्फलमणईयपिण्डभावाओ । तदईयत्ते तस्स उ तह भावादन्नयादित्तं ।। एवंविहो उ अप्पा मिच्छत्तादिहि बन्धए कम्मं । सम्मत्ताईएहि य मुच्चइ परिणामभावाओ ।। सकदुवभोगे ठेवं कहंचिदेगाहिगरणभावाओ । इहरा कत्ता भोत्ता उभयं वा पावइ सया वि ।। वेदेइ जुवाणकयं वुड्डो चोराइफलमिहं कोई । न य सो तओ न अन्नो पच्चक्खाइप्पसिद्धिओ ।। न य नाणन्नो सोऽहं किं पत्तो पावपरिणइवसेण । अणुहवसंधाणाओ लोगागमसिद्धिओ चेव ।।
સમરાઈઐકહા શાસ્ત્રમાં પણ જણાવેલ છે કે “મૂર્તત્વ-અમૂર્તત્વ વગેરે વિરુદ્ધ ગુણધર્મોનો ઉપલંભ = બોધ થવાથી શરીર અને આત્મામાં પરસ્પર ભેદ છે તથા કંટકવેધ, કર્કશ સ્પર્શ વગેરે થતાં જીવને વેદના થવાથી આત્મા અને શરીરનો પરસ્પર અભેદ છે.” १. मुद्रितप्रतौ ....य वेय...' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
आत्मनः परिणामित्वसमर्थनम् •
६१९
न चेदेवं 'ब्राह्मणो नष्टो ब्राह्मणो जानातीत्यादिव्यवहाराऽनुपपत्तिः विना ब्राह्मण्यस्य' व्यासज्यवृत्तित्वमित्यादिकमुपपादितमन्यत्र ।। २५ ।।
← ( धर्मसं. ३९०-३९१ ) इति । यदपि शिवगीतायां
इय मणुयाइभवकयं वेयइ देवाइभवगओ अप्पा । तस्सेव तहा भावा सव्वमिगं होइ उववन्नं ।। एतेण उ निच्चोऽणिच्चो कह नु वेयए सकडं । एगसहावत्तणओ तदणन्तरनासओ चेव ।। ← (समरा. भव-८/पृ. ७९३ - ४ ) इति समरादित्यकथावचनान्यवश्यमनुस्मर्तव्यानि बुभुत्सुभिः । तदुक्तं धर्मसङ्ग्रहण्यां अपि श्रीहरिभद्रसूरिभिः परिणामी खलु जीवो देहावत्थाण भेदाओ ।। एवं सुहादिजोगो न अन्नहा जुज्जए सती चेव । संसारो कम्मफलं मोक्खो य पसाहियमिदं च ।। नष्टेऽपि तस्मिन् तव नास्ति हानिर्घटे विनष्टे नभसो यथैव ← (शि.गी. ७/३३) इत्युक्तं तदपि द्रव्यार्थिकनयापेक्षया योज्यम्, प्रमाणार्पणया तु नित्यानित्यत्वमेवाऽऽत्मनः । तदुक्तं शिवगीतायां एव नित्योऽनित्योऽहमनघः ← (शि.गी. ६ / ११) इति । एतेन निर्लेपः परिपूर्णश्च सच्चिदाऽऽनन्दविग्रहः । आत्मा न जायते नैव म्रियते न च दुःखभाक् ।। ← (शि.गी. २ / ६) इति शिवगीतावचनमपि व्याख्यातम् । द्रव्यार्थाऽऽदेशेन तदुपपत्तेः । द्रव्य - पर्यायोभयाऽऽदेशेन त्वात्मादेः नित्यानित्य- सदसदाद्यात्मकत्वमेव । अत एवोक्तं द्वादशारनयचक्रे श्रीमल्लवादिसूरिभिरपि सदसदात्मकैकं वस्तुतत्त्वं द्रव्यार्थ पर्यायार्थोभयलक्षणं जैना उपवर्णयन्ति खपुष्पवदन्यथाऽसम्भवात्, द्रव्यशब्दमपि मृदादिरूपाद्यतीताऽनागतवर्तमानभेदाभेदार्थं पर्यायशब्दं सर्वाभेदभेदार्थं तेष्वेव, तस्मादुभयोरुभयार्थत्वम् ← ( द्वा.न. अर- ७, पृ. ६७७ ) इति ।
न चेत् एवं = शरीरात्मनोर्भिन्नाभिन्नत्वं; 'ब्राह्मणो नष्टः', 'ब्राह्मणो जानातीत्यादिव्यवहारानुपपत्तिः ब्राह्मणपदस्य ब्राह्मणशरीरपरत्वे 'ब्राह्मणो नष्ट' इति प्रयोगसमर्थनेऽपि 'ब्राह्मणो जानातीति प्रयोगाऽसङ्गतिः, ज्ञानस्य शरीरसमवेतत्वविरहात् । ब्राह्मणपदस्य ब्राह्मणात्मपरत्वे तु 'ब्राह्मणो जानातीति व्यवहारसमर्थनेऽपि 'ब्राह्मणो नष्ट' इतिप्रयोगस्याऽनुपपत्तिः; नैयायिकनये केनाऽपि रूपेणाऽऽत्मनो ध्वंसाऽप्रतियोगित्वात् । इत्थञ्च ब्राह्मण्यस्य ब्राह्मणपदप्रवृत्तिनिमित्तस्य ब्राह्मणदेहमात्रवृत्तित्वे ‘ब्राह्मणो जानाती’तिप्रयोगानुपपत्तिः, ब्राह्मणात्ममात्रवृत्तित्वे 'ब्राह्मणो नष्ट' इतिप्रयोगाऽसङ्गतिः । ब्राह्मण्यस्य व्यासज्यवृत्तित्वं पर्याप्तिसम्बन्धेन ब्राह्मणदेहात्मवृत्तित्वं विना उपदर्शितव्यवहाराऽनुपपत्तिः नैयायिकस्याSपरिहार्यैवेति द्वित्वादिवत् ब्राह्मण्यस्यापि व्यासज्यवृत्तित्वं स्वीकर्तव्यम् । तथा च सति प्राणावियोगदशायां
=
જો શરીર અને આત્માનો ભેદાભેદ માનવામાં ન આવે તો ‘બ્રાહ્મણ મરી ગયો’ અને ‘બ્રાહ્મણ જાણે છે' આવી પ્રતીતિ અને વ્યવહારનું સમર્થન ક્યારેય થઈ ન શકે. શરીર અને બ્રાહ્મણનો કચિત્ ભેદ હોવાથી આત્માનો નાશ થતો ન હોવા છતાં શરીરનો નાશ થતાં ‘બ્રાહ્મણ મરી ગયો' એમ બોલી શકાય છે. તેમ જ શરીર અને આત્માનો કથંચિત્ અભેદ હોવાથી ‘બ્રાહ્મણ જાણે છે' આમ વ્યવહાર થઈ શકે છે. જો બ્રાહ્મણપદનો અર્થ કેવલ આત્મા માનવામાં આવે તો પ્રથમ પ્રતીતિ અને વ્યવહાર અસંગત ઠરે. કારણ કે આત્મા નૈયાયિક મતે નિત્ય છે. તથા જો બ્રાહ્મણ પદનો અર્થ કેવલ બ્રાહ્મણશરીર કરવામાં આવે તો બીજી પ્રતીતિ અને વ્યવહાર અસંગત બની જાય. કારણ કે શરીર જડ હોવાથી
१. मुद्रितप्रतौ 'ब्राह्मणस्य' इत्यशुद्धः पाठः ।
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२०
• ब्राह्मणत्वस्य व्यासज्यवृत्तित्वविचारः • द्वात्रिंशिका-८/२५ ब्राह्मण्यस्य ब्राह्मणशरीरवृत्त्यत्यन्ताभावाऽप्रतियोगित्वात् 'ब्राह्मणो मृतः' इति प्रयोगस्योपपत्तिः, जीवनकाले तस्य ब्राह्मणाऽऽत्मवृत्त्यत्यन्ताऽभावप्रतियोगिभिन्नत्वाच्च ‘ब्राह्मणो जानातीति व्यवहारसङ्गतिः सुकरा । इत्थं सार्वलौकिकाऽबाधितप्रसिद्धव्यवहारोपपत्तिकृते ब्राह्मण्यस्य पर्याप्तिसम्बन्धेन ब्राह्मणशरीर-तदात्मोभयवृत्तित्वाभ्युपगमे ब्राह्मणत्वापेक्षया ब्राह्मणशरीर-तदात्मनोरभेदो ध्रुव एव, ब्राह्मणात्मवर्त्तिनो व्यासज्यवृत्तिधर्मस्य ब्राह्मणभेदप्रतियोगितावच्छेदकीभूतस्य ब्राह्मणत्वस्य ब्राह्मणदेहे सत्त्वात्तत्र ब्राह्मणात्मभेदाभावो न बृहस्पतिनाऽपि प्रतिक्षेप्तुं शक्यः, तद्भेदस्तु चैतन्य-जडत्वादिविरुद्धधर्माध्यासात्प्रसिद्ध एवेति सिद्धं ब्राह्मणशरीरतदात्मनोः भेदाभेदः । इत्थं सर्वत्र स्याद्वाद एव विजयतेतराम् । प्रतिवादिनस्तु प्रपलायन्ते दिशो दिशम्, 'आषाढवाते चलति गजेन्द्रे चक्रिवतो वारिधिरेव काष्ठा' इति न्यायेन । 'चलती'ति पदं डमरुकमणिन्यायेनोभयत्र सम्बध्यते । चक्रिवान् = गर्दभः, काष्ठा = आश्रयः । एतेन → आषाढमासे वलद् द्विपेन्द्रे चक्रिवतोऽरे भवति धुकाष्ठावधिरेव काष्ठा - (शिखा. ) इति शिखामणिवचनमपि व्याख्यातम् ।
अथ जिनमहत्त्वद्वात्रिंशिकायां 'तदनुभवेऽपि च..' (द्वा.द्वा.४/२, भा.१, पृ.२१०) इत्यादिना भक्तिद्वात्रिंशिकायां च 'यथाप्रतीतिशबलवस्त्वभ्युपगम....' (द्वा.द्वा.५/१९ पृ.३४४) इत्यादिना पूर्वं नित्यानित्यत्वभिन्नाभिन्नत्वाद्यभ्युपगमगर्भाऽनेकान्तस्य प्रत्यक्षप्रमाणग्राह्यतोक्ता । साम्प्रतन्तु तस्य 'जीव-सरीराणं पि हु भेआभेओ...' (समरादि.८ पृ.७९८) इत्यादिनाऽऽगमोपदेशादिग्राह्यतोच्यते इति कथं न विरोध इति चेत्? अत्रोच्यते, यथा वैयाकरणानां मते शब्दाऽनुशासनोपदेशोपकृत-श्रोत्रेन्द्रियकरणकप्रत्ययग्राह्यत्वेऽपि शब्दसाधुत्वाऽसाधुत्वयोः श्रोत्रग्राह्यत्वं यथा च नैयायिकादीनां मते वेदोपदेशसव्यपेक्षचक्षुःकरणकप्रतीतिग्राह्यत्वेऽपि ब्राह्मणत्वादिजातेः प्रत्यक्षगम्यता तथाऽस्मन्मते आगमोपदेशसहकृतचक्षुरादिग्राह्यत्वेऽप्यनेकान्तस्य प्रत्यक्षविषयता सङ्गच्छते । न हि यद् गिरिशृङ्गमारुह्य गृह्यते तदप्रत्यक्षमिति न्यायेन इदं भावनीयम् । तथापि मूढतया परेषामेकान्ताऽऽग्रहग्रहो हि चिन्तामणिं परित्यज्य काचमणिग्रहणन्यायमनुसरतीत्यवधेयम् ।।८/२५।। જાણી શકતું નથી. આ બન્ને પ્રકારની પ્રતીતિ અને વ્યવહારની સંગતિ કરવા માટે તૈયાયિકને પણ બ્રાહ્મણપદના પ્રવૃત્તિનિમિત્તભૂત બ્રાહ્મણત્વને વ્યાસજ્યવૃત્તિધર્મ અર્થાત્ બ્રાહ્મણદેહ અને બ્રાહ્મણ આત્મામાં રહેનાર ગુણધર્મરૂપે માન્યા વિના છુટકો જ નથી, કારણ કે નૈયાયિક મતે શરીર અને આત્મામાં સર્વથા मे छे. मा विषय- भघि प्रतिपाइन अन्य अंथम ३८ छ. (८/२५)
વિશેષાર્થ :- વ્યાસવૃત્તિ ધર્મ એટલે અનેકમાં રહેનાર ગુણધર્મ. દા.ત. ધિત્વ, ત્રિત્વ વગેરે સંખ્યા ફક્ત એક વ્યક્તિમાં નથી રહેતી પણ પર્યાપ્તિસંબંધથી અનેકમાં રહે છે. તેથી તે વ્યાસજ્યવૃત્તિ ધર્મ કહેવાય છે. શરીર અને આત્માનો નૈયાયિકમતે સર્વથા ભેદ હોવાથી ઉપરોક્ત બે પ્રકારના વ્યવહારની સંગતિ કરવા જો બ્રાહ્મણત્વને નૈયાયિક વિદ્વાન શરીર અને આત્મા બન્નેમાં રહેનાર = વ્યાસજ્યવૃત્તિ ગુણધર્મ માને તો બન્ને વ્યવહારની સંગતિ થઈ જશે. પરંતુ બ્રાહ્મણત્વની અપેક્ષાએ બ્રાહ્મણશરીર અને બ્રાહ્મણ આત્માનો અભેદ પણ આપોઆપ સિદ્ધ થઈ જશે. જેમ ઘટ ઘટભિન્ન નથી. અર્થાત્ ઘટમાં ઘટભેદ રહેતો નથી. કારણ કે ઘટભેદપ્રતિયોગિતાઅવચ્છેદક ગુણધર્મ ઘટત ઘટભેદના અધિકરણ તરીકે
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिविधहिंसाानरूपणम्
६२१
'पीडाकर्तृत्वतो देहव्यापत्त्या दुष्टभावतः । त्रिधा हिंसा जिनप्रोक्ता न हीत्थमपहेतुका ।। २६ ।। पीडेति । पीडाकर्तृत्वतः = पीडायां स्वतन्त्रव्यापृतत्वात् देहस्य व्यापत्तिः = विनाशस्तया (= देहव्यापत्त्या) कथञ्चित्तद्व्यापत्तिसिद्धैरिति भावः, दुष्टभावतः = हन्मीति सङ्क्लेशात् त्रिधा जिनप्रोक्ता हिंसा इत्थं = उक्तरूपाऽऽत्माऽभ्युपगमें न ह्यपहेतुका = हेतुरहिता भवति ।। २६ ।। अत्रैव
=
आत्मनः शरीरात् कथञ्चिदभिन्नत्वपक्ष एव हिंसादिकं सम्भवतीत्याह 'पीडे 'ति । इयमपि कारिका अध्यात्मसारे ( अ.सा. १२ / ४१) ग्रन्थकृतोपदर्शिता । 'स्वतन्त्रः कर्ता' (सि. हे.श.२/२/२) इति सिद्धहेमशब्दानुशासनसूत्रमनुसृत्य व्याख्यानयति- पीडाकर्तृत्वतः पीडायां स्वतन्त्रव्यापृतत्वाद् देहव्यापत्त्या शरीरनाशेन कथञ्चित् तद्व्यापत्तिसिद्धेः आत्मविनाशोपपत्तेः, आत्मनो देहात् स्यादभिन्नत्वात्, पर्यायार्थाऽऽदेशेन स्यादनित्यत्वाच्च । हिंसायाः प्रकारद्वयमुक्त्वा तृतीयप्रकारमाह 'हमी'ति सङ्क्लेशात् । यथोक्तं विशेषावश्यकभाष्ये असुभो जो परिणामो सा हिंसा ← (वि. आ.भा. १७६६ ) इति । प्रकृते घातसङ्क्लेशेन संरम्भः, पीडाकर्तृत्वतः समारम्भो देहव्यापत्त्या चारम्भो दर्शितः । इत्थमेव त्रिधा हिंसाया जिनागमप्रसिद्धत्वात् । तदुक्तं प्रवचनसारोद्धारे व्यवहारसूत्रभाष्ये निशीथभाष्ये च संकप्पो संरंभो परितावकारी भवे समारंभो । आरंभो उवद्दओ सव्वणयाणं पि सुद्धाणं ।। ← ( प्र . सारो. १०६०, व्य. सू.भा.४६, नि.भा. १८१३) इति ।
E
पीडाकर्तृत्वयोगेन, तथा देहस्य
तदुक्तं अष्टकप्रकरणेऽपि पीडाकर्तृत्वयोगेन, देहव्यापत्त्यपेक्षया । तथा हन्मीतिसङ्क्लेशाद्धिंसैषा सनिबन्धना ।। ← (अ.प्र. १६ / २ ) इति । तद्वृत्तिस्त्वेवम् पीडा दुःखवेदना तस्याः कर्ता विधाता तद्भावः पीडाकर्तृत्वं तस्य तेन वा योगः सम्बन्धस्तेन शरीरस्य व्यापत्तिर्विनाशो देहव्यापत्तिस्तस्या अपेक्षा निश्रा देहव्यापत्त्यपेक्षा तया तथेति निबन्धઅભિપ્રેત ઘટમાં હાજર છે. તેમ બ્રાહ્મણ શરીર અને બ્રાહ્મણ આત્મામાં સર્વથા ભેદ નહિ માની શકાય. કારણ કે બ્રાહ્મણભેદપ્રતિયોગિતાઅવચ્છેદક બ્રાહ્મણત્વ ગુણધર્મ બ્રાહ્મણભેદના અધિકરણ તરીકે અભિપ્રેત બ્રાહ્મણ આત્મામાં હાજર છે. આમ બ્રાહ્મણશરીર અને બ્રાહ્મણઆત્મામાં કથંચિત્ અભેદ નૈયાયિકે માન્ય वो पडशे. आम स्याद्वाहनो विश्य थशे. ( ८ / २५)
* ત્રણ પ્રકારની હિંસા :
ગાથાર્થ :- પીડાકતૃત્વથી, દેહવિનાશથી તથા દુષ્ટભાવથી ત્રણ પ્રકારે હિંસા આગમમાં કહેલી છે. આ રીતે ઉપર જણાવેલ સ્વરૂપવાળા આત્માને સ્વીકારવામાં હિંસાદિ નિર્દેતુક નહિ બને.
ટીકાર્થ :- (૧) બીજાને પીડા કરવામાં સ્વતંત્રપણે પ્રવૃત્ત થવાથી હિંસા થાય છે. (૨) બીજાના દેહનો નાશ કરવાથી આત્માની હિંસા થાય છે. કારણ કે આત્મા શરીરથી કથંચિત્ અભિન્ન હોવાથી દેહરૂપે આત્માનો નાશ શક્ય છે. (૩) ‘હું આને હણું' એ પ્રકારના દુષ્ટ ભાવથી - સંકલેશથી પણ હિંસા થાય છે. આમ આત્માને નિત્યાનિત્ય અને દેહથી ભિન્નાભિન્ન સ્વરૂપવાળો માનવામાં આવે તો શ્રી જિનેશ્વર ભગવંતે બતાવેલી ઉપરોક્ત ત્રણ પ્રકારની હિંસા નિર્દેતુક નથી બનતી. (૮/૨૬)
•
=
=
=
=
=
=
१ . मुद्रितप्रतौ ‘पीडाकर्तृत्वातो' इत्यशुद्धः पाठः । २. 'हिंसागमप्रोक्ता' इति पाठः मुद्रितप्रतौ हस्तादर्शे च । परं व्याख्यानुसारेणा 'हिंसा जिनप्रोक्ता' इति पाठः सम्यक् । ३ मुद्रितप्रतौ 'सिद्धिरिति .....' पाठः ।
=
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२२
दुष्टाशयतो घातकदोषोपवर्णनम् •
द्वात्रिंशिका-८/२६
=
नान्तरसमुच्चये, हन्मि मारयामि प्राणिनमित्येवंरूपात् सङ्क्लेशात् = चित्तकालुष्यात्, हिंसा प्राणव्यपरोपणा या परिणामवादिभिरभ्युपगतेति गम्यम्, एषा इयं हिंसा, सनिबन्धना सनिमित्ता । परिणामवादे हि पीडकस्य पीडनीयस्य च परिणामित्वात् पीडाकर्तृत्वमुपपद्यते देहविनाश - सङ्क्लेशौ च, एकान्तवादे तु पीडाकर्तृत्वादीनां पूर्वोक्तन्यायेनाऽयुज्यमानत्वात् हिंसा निर्निबन्धनेति । २ । यच्चच्य 'नाशहेतुना देहाद् भिन्नो नाशः क्रियते अभिन्नो वा ? यदि भिन्नस्तदा देहस्य तादवस्थ्यं स्यात्, अथ अभिन्नस्तदा देह एव कृतो भवतीति, तदयुक्तम्, अभिन्ननाशकरणे हि वस्तु नाशितमेव भवति न कृतम्, यथाऽभिन्नोत्पादकरणे उत्पादितमेव भवतीति । अनेन च श्लोकेन स्थानान्तरप्रसिद्धस्त्रिविधो वधो निर्दिष्टः । तथा च "तप्पज्जायविणासो, दुक्खुप्पाओ य संकिलेसो य । एस वहो जिणभणिओ, वज्जेयव्वो पयत्तेणं ।। (विशेषावश्यकभाष्य - ३४३४ ) ” ← (अ.प्र. १६ / २ वृ.) इति ।
=
•
=
=
ततश्च हनन-पीडाजननाद्याशयमृते एव केनचित् शरे क्षिप्ते श्येनकपोतीयन्यायेनाऽतर्कितोपनीतमृगादेः पीडाजनने मूलकारिकानुसारेण प्रथमा हिंसा सम्मता । तन्मरणे च द्वितीयाऽपि हिंसा मता । दुष्टाऽऽशयतः तदुपरि शरक्षेपेऽपि तत्पलायने तु तृतीया हिंसा सम्मता । दुष्टाशयतः तद्वधे च त्रिविधाऽपि हिंसा सम्पद्यतेऽस्माकमनेकान्तवादिनाम् । न चैकान्तनित्यात्मपक्षे पीडाकर्तृत्वादिरूपहिंसाया असम्भवेऽपि दुष्टपरिणतिरूपाया हिंसायाः सम्भवात्तज्जन्यकर्मबन्ध-दुःख- दुर्गत्यादियोगोऽपि सम्भवत्येवेति शङ्कनीयम्, सर्वथानित्यात्मपक्षे सर्वदाऽऽत्मन एकस्वभावत्वाद् दुष्टपरिणतिरूपाया हिंसाया अप्ययोगात्, योगे वाऽनित्यत्वापातात् । तदिदमभिप्रेत्य श्रीहरिभद्रसूरिभिः धर्मसङ्ग्रहण्यां हिंसादिपरिणती बंधकारणं सा य णिच्चपक्खम्मि । एगसहावत्ता सति ण जुज्जतेऽणिच्चभावो वा ।। ← (ध. सङ्ग्र. २२०) इति निरूपितमिति दिक् ।।८ / २६ ।।
વિશેષાર્થ :- (૧) એકાન્તનિત્યપક્ષમાં આત્માનું સ્વરૂપ કદિ બદલાતું ન હોવાથી પીડાકતૃત્વ સંભવતું જ નથી. જ્યારે નિત્યાનિત્યપક્ષમાં = જૈનમતમાં પૂર્વના અકર્તૃત્વસ્વરૂપનો ત્યાગ કરી પીડાકતૃત્વ સ્વરૂપને આત્મા સ્વીકારી શકે છે. તેથી હિંસા મુખ્ય રીતે ઉપચાર વિના સંગત થાય છે. (૨) એકાંત ક્ષણિકત્વપક્ષમાં દેહનાશ સ્વતઃ થનાર હોવાથી શિકારી વગેરેને પાપબંધ વગેરે થઈ શકતો નથી, તે મુખ્ય હિંસક બની શકતો નથી. તથા આત્માને સર્વથા દેહભિન્ન માનવામાં શરીરના નાશમાં આત્માનો નાશ ન થઈ શકતો હોવાથી મુખ્ય હિંસકપણું શિકારીમાં સંગત નહિ થાય. જ્યારે આત્માને દેહથી ભિન્નાભિન્ન અને નિત્યાનિત્ય માનવામાં આત્મા દેહથી કથંચિત્ અભિન્ન તથા કથંચિત્ અનિત્ય હોવાથી શિકારી વગેરે પણ દેહ વિનાશ કરવા દ્વારા દેહરૂપે આત્માના નાશના કારણ બનવાથી હિંસક કહી શકાય છે.
(૩) દુષ્ટભાવ તો સંસ્કાર વગેરે સ્વરૂપે પણ, બૌદ્ધ મતમાં, બીજી ક્ષણે નાશ પામતો હોવાથી કાલાંતરમાં દુઃખોત્પાદક બની શકતો નથી. જ્યારે જૈન મતમાં સંસ્કાર વગેરે સ્વરૂપે તે સંકલેશ કાલાંતરમાં રહેવાના લીધે દુઃખોત્પાદક બની શકે છે. મતલબ કે ‘આને મારું' આવો સંકલેશ કરનારને કાલાંતરે તે જ સંકલેશ પાપકર્મરૂપે હાજર થઈને દુઃખ આપી શકે છે. આમ હિંસાનો હેતુ જૈનમતમાં સંગત થઈ શકે છે. હિંસા પ્રયત્નસાધ્ય હોવાથી હિંસાનો અભાવ પણ પ્રયત્નસાધ્ય બની શકશે. માટે મુખ્ય અહિંસા સંગત થઈ શકે છે. તેમજ તેની વાડરૂપે સત્ય, અચૌર્ય વગેરે પણ ઉપકારી બની શકે છે.(૮/૨૬)
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
• वध्यकर्मणो घातकत्वविचारः
प्रकारान्तरेणाऽसम्भवं दूषयितुमुपन्यस्य
हन्तुर्जाग्रति को दोषो हिंसनीयस्य कर्मणि । प्रसक्तिस्तदभावे चाऽन्यत्राऽपीति मुधा वचः ।। २७ ।। हन्तुरिति । " हिंसनीयस्य कर्मणि = हिंसानिमित्ताऽदृष्टे जाग्रति लब्धवृत्तिके सति हन्तुः को दोषः ? स्वकर्मणैव प्राणिनो हतत्वात्, तत्कर्मप्रेरितस्य च हन्तुरस्वतन्त्रत्वेनाऽदुष्टत्वव्यवहारात् । तदभावे च हिंसनीय कर्मविपाकाऽभावे च अन्यत्राऽपि अहिंसनीयेऽपि प्राणिनि प्रसक्तिः हिंसापत्तिः” इति, हिंसाऽसम्भवप्रतिपादकं वचो मुधा अनर्थकम् ।।२७।।
=
-
=
=
=
६२३
ननु अस्माद् घातकान्मरणमनेन देहिना प्राप्तव्यमित्येवम्फलात् स्वकृतकर्मणो वशाद्धिंसा भवति अन्यथा वा ? यदि आद्यः पक्षस्तदा हिंसकस्याऽहिंसकत्वमेव स्वकर्मकृतत्वात् हिंसायाः, पुरुषान्तरकृतहिंसायामिव। तथा कर्मनिर्जराहेतुत्वेन हिंसकस्य वैयावृत्त्यकरस्येव कर्मक्षयाऽवाप्तिलक्षणो गुणः स्यात्। अथ अन्यथेति पक्षस्तदा निर्विशेषत्वात्सर्वं हिंसनीयं स्यात्, तथा स्वर्गसुखादयोऽपि स्वकृतकर्माऽनापादिता एव स्युरिति कर्माऽभ्युपगमोऽनर्थक इत्येवमार्हतानामपि हिंसाया असम्भव एवेत्याशयेन पूर्वपक्षी शङ्कते - ‘हन्तुरिति । इयमपि कारिका अध्यात्मसारे ( अ.सा. १२ / ४२ ) ग्रन्थकृतोपदर्शिता । स्वकर्मणैव = प्राप्तफलदानाऽऽभिमुख्येन स्वगतेन स्वनिर्मितेन स्वकीयहिंसानिमित्तकेनाऽदृष्टेनैव हिंसनीयस्य प्राणिनो मृगादेः हतत्वात्, तत्कर्मप्रेरितस्य च = हिंसनीयाऽदृष्टनोदितस्य हि हन्तुः घातकस्य व्याधादेः अस्वतन्त्रत्वेन कर्तृलक्षणीभूतस्वातन्त्र्यशून्यत्वेन हिंसाकर्तृत्वरहिततया अदुष्टत्वव्यवहारात् र्दोषत्वव्यपदेशप्रसङ्गात् । शिष्टं स्पष्टम् ||८/२७ ।।
नि
પ્રસ્તુતમાં જ પ્રકારાન્તરથી અસંભવનું ખંડન કરવા માટે પૂર્વપક્ષનું મંતવ્ય રજુ કરે છે. * भरनारना अर्मनो वांड ?
=
=
=
ગાથાર્થ ઃ- “જેની હિંસા કરવામાં આવે છે તેનું તેવું કર્મ જાગતું હોવાથી તે મરાય છે તો તેમાં હિંસા કરનારનો શું વાંક ? તથા જે મરાય છે તેનું પાપકર્મ જાગતું ન હોય અને છતાં તે મરાતો होय तो जीभ जधा भवो पए। मराशे." - जावात व्यर्थ छे. (८/२७)
ટીકાર્થ :- → મરનારનું હિંસાનિમિત્તક પાપકર્મ જાગતું હોય, ઉદયમાં આવવા રાહ જોતું હોય તો મારનારનો શું દોષ ? કારણ કે મરનાર તો પોતાના પાપકર્મથી જ હણાયેલ છે. (કરોડો જીવોની વચ્ચે શિકારી અમુક જ હરણને હણે છે. બધા હરણ, વાઘ વગેરેને નહિ. આ જ બાબત સિદ્ધ કરે છે કે જે હણાય છે તેનો પાપોદય જાગવાના લીધે તે શિકારીની જાળમાં ફસાય છે. આમાં શિકારીનો કોઈ વાંક નથી.) મ૨ના૨ હરણ વગેરેના કર્મથી પ્રેરાઈને મારનારો તેને હણે, તેમાં મારનાર તો પરાધીન છે, પરતંત્ર છે, સ્વતંત્ર નથી. તેથી તેમાં દુષ્ટત્વનો વ્યવહાર ન થઈ શકે. જો મરનારનું પાપકર્મ ઉદયમાં આવવાનું ન જ હોય તો તે મરે જ નહિ. અને જો ‘મરનારનો પાપોદય ન હોવા છતાં તે મરે' એમ સ્વીકારો તો બીજા બધા જીવો પણ, જેની હિંસા કરવામાં નથી આવતી તે પણ, મરી જશે. તે બધા જીવોની હિંસાનું ફળ પણ મારનારને લાગશે. આવું તો કોઈ માનતું નથી. માટે હિંસા તો અસંભવ જ છે. હિંસાજન્ય પાપકર્મ પણ અસંભવિત જ છે. ( આ પ્રમાણે જે વાદી કહે છે તેનું वयन झेगर छे. (८/२७)
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२४
• प्रमत्तस्य हिंसकत्वसमर्थनम् • द्वात्रिंशिका-८/२८ हिंस्यकर्मविपाके यदुष्टाऽऽशयनिमित्तता । हिंसकत्वं न तेनेदं वैद्यस्य स्याद्रिपोरिव ॥२८॥
हिंस्येति । हिंस्यस्य प्राणिनः कर्मविपाके (=हिंस्यकर्मविपाके) सति यद् = यस्मात् दुष्टाशयेन = 'हन्मी'ति सङ्क्लेशेन निमित्तता = प्रधानहेतुकर्मोदयसाध्यां हिंसां प्रति निमित्तभावो (= दुष्टाशयनिमित्तता) हिंसकत्वम्। तेन 'कारणेन इदं हिंसकत्वं रिपोरिव वैद्यस्य न स्यात्, तस्य हिंसां प्रति निमित्तभावेऽपि दुष्टाऽऽशयाऽनात्तत्वात् । तदिदमाह
"हिंस्यकर्मविपाकेऽपि निमित्तत्वनियोगतः ।
हिंसकस्य भवेदेषा दुष्टा दुष्टाऽनुबन्धतः" ।। (अष्टक-१६/३) - हिंसाऽसम्भवप्रतिपादकपूर्वपक्षिणमपक्षिपन्नाह 'हिंस्येति। इयमपि कारिका अध्यात्मसारे (अ.सा. १२/४३) ग्रन्थकृतोपदर्शिता । तेन कारणेन = परकीयहिंसानिमित्तकदुष्टभावस्यैव हिंसकत्वव्यपदेशनिबन्धनत्वेन हेतुना। शिष्टमऽतिरोहिताऽर्थम् । प्रकृते अष्टकसंवादमाह 'हिंस्येति । तद्वृत्तिस्त्वेवम् → हिंस्यते मार्यते इति हिंस्यस्तस्य यत्कर्म तस्य विपाक उदयो = हिंस्यकर्मविपाकः तत्रापि, हिंस्यकर्मविपाकरूपत्वेऽपि हिंसायां, आस्तां हिंस्यकर्मविपाकाऽभावकल्पनायाम्, निमित्तत्वस्य = निमित्तकारणभावस्य, नियोगोऽवश्यम्भावो = निमित्तत्वनियोगः तस्मात् = निमित्तत्वनियोगतः हिंसकस्य = व्यापादकस्य भवेत् = जायेत एषा = हिंसा'। अयमभिप्रायः । यद्यपि प्रधानहेतुभावेन कर्मोदयादिस्यस्य हिंसा भवति, तथापि हिंसकस्य तस्यां निमित्तभावेनोपयुज्यमानत्वात्तस्यासौ भवतीत्युच्यते। न च वाच्यं हिंस्यकर्मणैव हिंसकस्य हिंसायां प्रेरितत्वात्तस्य न दोष इति, अभिमरादेः परप्रेरितस्यापि लोके दोषदर्शनादिति । ननु यदि निमित्तभावेऽपि हिंसा स्यादितीष्यते तदा वैद्यानामपि तत्प्रसङ्गः, सत्यम्, केवलं सा तेषां न दुष्टा, अदुष्टाऽभिसंधित्वात् । एतदेवास्यातिरेकेणाह दुष्टा = दोषवती, कर्मबन्धनिबन्धनत्वात्, दुष्टा
આ વાત વ્યર્થ હોવાનું કારણ જણાવતા ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે
ગાથાર્થ :- મરનારના પાપ કર્મના ઉદયમાં મારનારનો દુષ્ટ આશય નિમિત્ત બને છે. તે કારણે તેને હિંસક કહેવાય છે. આ કારણે દુશ્મનની જેમ વૈદ્યમાં હિંસકત્વ નહિ આવે. (૮/૨૮)
ટીકાર્થ:- મરનારનું પાપકર્મ જરૂર ઉદયમાં આવેલું કહી શકાય. પરંતુ તેના ઉદયમાં “આને હું મારું આવો શિકારી વગેરેનો સંકલેશ નિમિત્ત બની જાય છે. મરનાર મરે છે તેમાં મુખ્ય હેતુ તેનો જ પાપોદય હોવા છતાં તે હિંસા (= મૃત્યુ) પ્રત્યે શિકારીનો મારવા સંબંધી ભાવ દુષ્ટ બનવાના લીધે તે શિકારી તેનો હિંસક કહેવાય છે. પરકીય હિંસાનિમિત્તક દુષ્ટ ભાવના કારણે મારનાર શત્રમાં જેમ હિંસકપણું આવે છે તેમ વૈદ્ય દ્વારા દર્દી મરી જાય તો તે મૃત્યુ નિમિત્તે વૈદ્યમાં હિંસકપણું નથી આવતું. કારણ કે તે હિંસા પ્રત્યે વૈદ્ય નિમિત્ત બનવા છતાં વૈદ્યનો આશય દુષ્ટ નથી. વૈદ્યનો આશય તો દર્દીને બચાવવાનો છે.
તેથી જ શ્રીઅકજીમાં જણાવેલ છે કે “મરનારના પાપ કર્મનો ઉદય હોવા છતાં પણ તેમાં નિમિત્ત બનવાના લીધે હિંસા કરનાર માટે તે હિંસા દોષગ્રસ્ત છે. કારણ કે તેમાં તેનો અનુબંધ = भाव हुष्ट छ." १. हस्तादर्श ‘कारणत्वे' इत्यशुद्धः पाठः। २. हस्तादर्श "हिंसकत्वं' पदं नास्ति। ३. हस्तादर्श 'दुष्टाशयेना....' इत्यशुद्धः पाठः।
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
• हिसकस्य वयावृत्त्यकरत्वाऽऽपत्त्यपाकरणम्
परप्रेरितस्याऽपि चाऽभिमरादेरिव दुष्टत्वं व्यपदिश्यत एव । हिंस्यकर्मनिर्जरणसहायत्वेऽपि च तथाविधाऽऽशयाऽभावान्न हिंसकस्य वैयावृत्त्यकरत्वव्यपदेश' इति द्रष्टव्यम् ।। २८ ।। इत्थं सदुपदेशादेस्तन्निवृत्तिरपि स्फुटा । सोपक्रमस्य पापस्य नाशात्स्वाशयवृद्धितः ।। २९ ।। नुबन्धतो = दुष्टचित्ताऽभिसन्धेः भवति, यदाह - “जो उ पमत्तो पुरिसो, तस्स उ ज़ोगं पडुच्च जे सत्ता । वावज्जन्ते नियमा, तेसिं सो हिंसओ होई । । ( ओघनियुक्ति - ७५२ ) "; न शुभाभिसन्धेः, यदाह“जा जयमाणस्स भवे, विराहणा सुत्तविहिसमग्गस्स । सा होइ निज्जरफला, अज्झत्थविसोहिजुत्तस्स ।। ( ओघनिर्युक्ति - ७५९)” एतेन च यदुक्तं वैयावृत्त्यकरस्येव हिंसकस्य कर्मनिर्जरणसहायत्वान्निर्जरालाभ इति, तदपि परिहृतम्, यतो न हिंसको वैयावृत्त्यकरवत् शुभाभिसन्धिः, शेषं त्वभ्युपगमान्निरस्तमिति । अधिकृतश्लोकार्थसंवादिनी चेयं गाथा- “ नियकयकम्मुवभोगे वि, संकिलेसो धुवं वहंतस्स । तत्तो बन्धो तं खलु, तव्विरईए विवज्जन्ति ।। " ( श्रावकप्रज्ञप्ति - २१३ ) ← (अ.प्र. १६ / ३ वृ.) इति । एतेन → सकम्मुणा विप्परिआसुवेति ← (सू.कृ. १/७/११) इति सूत्रकृताङ्गोक्तिः, → अत्तकडे दुक्खे, नो परकडे ← (भ.सू. १७/४/७०७) इति भगवतीसूत्रोक्तिः दुक्खे केण कडे ? जीवेण कडे पमादेण ← (स्था.३/३/२/१७४) इति च स्थानाङ्गसूत्रोक्तिरपि व्याख्याता, निश्चयतो दुःखत्वावच्छिन्नस्य निजकृतत्वेऽपि व्यवहारतः परनिमित्तत्वाऽविरोधात्, अन्यथा परदुक्खेण दुक्खि विरला ← ( ) इत्यस्य कथमप्यनुपपत्तेरिति दिक् ||८ / २८ ।।
एवं नित्याऽनित्ये देहाद् भिन्नाभिन्ने आत्मनि हिंसायाः हिंसकत्वव्यवहारस्य च सम्भवमभिधाय तन्निवृत्तिरूपाया अहिंसायाः सम्भवमावेदयति- 'इत्थमिति । इयमपि कारिका अध्यात्मसारे ( अ.सा. १२/४४) ग्रन्थकृतोपदर्शिता । → से बेमि- जे य अतीता जे य पडुप्पण्णा जे य आगमिस्सा अरहंता भग
-
આ દલીલ પણ વ્યાજબી નથી. કારણ
‘ફર્મપ્રેરિત હોવાથી શિકારીનો તેમાં કોઈ દોષ નથી' કે પોતાના શત્રુને મારવા ગુંડાને પૈસા આપીને કોઈ કહે ‘તું તેનું ખૂન કર' તો આ રીતે પરપ્રેરિત એવો ગુંડો કોઈનું ખુન કરે તો પણ તે ગુંડો ખૂની-દુષ્ટ કહેવાય જ છે. તેમ મરનારના પાપોદયથી પ્રેરાઈને શિકારી હરણને મારે તો શિકારી પણ દુષ્ટ હિંસકત્વદોષગ્રસ્ત કહેવાશે જ.
કે
કોઈ એમ કહે કે વૈયાવચ્ચ કરનાર જેમ બીજાને કર્મનિર્જરા કરવામાં સહાયક બને છે. તેથી તે સેવક કહેવાય છે. તેમ શિકારી પણ હરણ વગેરેની કર્મનિર્જરા કરવામાં સહાયક બનવાના લીધે હરણનો સેવક–વૈયાવચ્ચકારક કહેવાશે.' તો આ વાત પણ તદૃન ગેરવ્યાજબી છે. કારણ કે મરનાર હરણની કર્મનિર્જરા પ્રત્યે શિકારી સહાયક બનવા છતાં પણ શિકારીનો આશય કાંઈ તેની કર્મનિર્જરામાં સહાયક બનવાનો નથી. માટે તેને હરણની વૈયાવચ્ચ સેવા કરનારો નહિ કહી શકાય. આ વાત नहीं ज्यासमां राजवी. (८/२८)
=
=
६२५
* સ્યાદ્વાદમાં અહિંસાનો સંભવ હ
ગાથાર્થ :- આ રીતે સદુપદેશ દ્વારા શુભાશયવૃદ્ધિથી તેના સોપક્રમ એવા પાપ કર્મનો નાશ થવાથી હિંસાની નિવૃત્તિ પણ સ્પષ્ટ થાય જ છે. (૮/૨૯)
१. हस्तादर्शे 'त्वं व्यपदिश्यत' इति पाठान्तरम् ।
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
• सोपक्रमपापनाशविचारः •
द्वात्रिंशिका - ८/२९
इत्थमिति । इत्थं = परिणामिन्यात्मनि हिंसोपपत्तौ सतां = ज्ञानगुरूणामुपदेशादेः (=सदुपदेशादेः) आदिनाऽभ्युत्थानादिपरिग्रहः, तदाह अब्भुट्ठाणे विणए परक्कमे साहुसेवणाए य । सम्मद्दंसणलंभो विरयाविरईइ विरईए || ← ( आ.नि. ८४८)
६२६
सोपक्रमस्य अपवर्तनीयस्य पापस्य = चारित्रमोहनीयस्य नाशात् तन्निवृत्तिरपि = हिंसानिवृत्तिरपि स्फुटा = प्रकटा, स्वाशयस्य = शुभाऽऽशयस्य ' न कमपि हन्मी त्याकारस्य वृद्धितः अनुबन्धात् (=स्वाशयवृद्धितः) ।। २९ ।।
=
सव्वे भूता,
वंता ते सव्वे एवमाइक्खंति, एवं भासंति, एवं पण्णवेंति, एवं परूवेंति - सव्वे पाणा, सव्वे जीवा, सव्वे सत्ता ण हंतव्वा, न आणावेतव्वा ण परिघेतव्वा ण परितावेयव्वा ण उद्दवेयव्वा । एस धम्मे सुद्धे णितिए सासए समेच्च लोयं खेतण्णेहिं पवेदिते ← ( आचा. १/४/१/१२७) इत्येवं आचाराङ्गसूत्रदर्शितरीत्या प्राप्तात् ज्ञानगुरुणां उपदेशादेः, आदिना 'सदुपदेशादे 'रितिपदगतेनाऽऽदिशब्देन अभ्युत्थानादिपरिग्रहः, आवश्यकनिर्युक्तिसंवादमाह 'अब्भुट्ठाणे' इत्यादि । 'न कमपि हमी त्याकारस्य शुभाशयस्य अनुबन्धात् हिंसाविरतिस्सुलभा स्यात् । तदुक्तं अष्टकप्रकरणे ततः सदुपदेशादेः, क्लिष्टकर्मवियोगतः । शुभभावानुबन्धेन, हन्ताऽस्या विरतिर्भवेत् ।। ← (अ.प्र. १६/४) इति । तद्वृत्तिस्त्वेवम् → यतः परिणामिन्यात्मनि सति हिंसा घटते ततः = तस्माद्धिंसाघटनात्, ‘अस्या विरतिर्भवेदिति योगः' सतां = ज्ञानगुरूणां जिनादीनां उपदेशो हिंसाऽहिंसयोः स्वरूप-फलादिप्रतिपादनं सदुपदेशः, सतां वा भावानामुपदेशः, सन् वा शोभन उपदेशः, स आदिर्यस्य स तथा तस्मात्, आदिशब्दात् ज्ञान-श्रद्धानपरिग्रहोऽभ्युत्थानादिपरिग्रहो वा । आह च - “ अब्भुट्ठाणे विणए, परक्कमे साहुसेवणाए य। सम्मद्दंसणलंभो, विरयाऽविरईइ विरईए ।। ( आवश्यक निर्युक्ति-८४८)” तथा क्लिष्टकर्मणां दीर्घस्थितिकज्ञानाऽऽवरणादीनां वियोगः क्षयोपशमस्तस्मात् = क्लिष्टकर्मवियोगतः । आह च “सत्तण्हं पयडीणं, अब्भिन्तरओ उ कोडिकोडीए । काऊण सागराणं, जइ लहइ चउण्हमन्नयरम् ।।” (आवश्यक निर्युक्ति-२०६ + विशेषावश्यकभाष्य-२१९३ ) शुभभावानुबन्धेन = प्रशस्ताऽध्यवसायाऽव्यवच्छेदेन इत्येवं कारणपरम्परया, हन्त इति प्रत्यवधारणार्थः कोमलामन्त्रणार्थो वा, अस्याः = परिणाम्यात्महिंसायाः, विरतिः निवृत्तिः भवेत् = जायते घटत इत्यर्थः ← (अ.प्र. १६ / ४ वृत्ति ) इति । एवमेवानुबन्धादिशुद्धिरप्यहिंसादौ स्याद्वादिपर्षद्येव सन्भवति । तदुक्तं अध्यात्मसारे अहिंसासम्भवश्चेत्थं दृश्यतेऽत्रैव
=
=
=
=
=
=
ટીકાર્થ :- આ રીતે પરિણામી આત્માનો
નિત્યાનિત્યત્વ-ભિન્નાભિન્નત્વપરિણામવાળા આત્માનો
સ્વીકાર કરવામાં આવે તો હિંસા વગેરે સંભવી શકે છે. તેથી જ્ઞાનીગુરુ વગેરેના ઉપદેશ, અભ્યુત્થાન વગેરેથી સોપક્રમ પાપકર્મનો નાશ થવાથી હિંસાની વિરતિ પણ સ્પષ્ટ જ છે. આવશ્યકનિર્યુક્તિમાં જણાવેલ છે કે → અભ્યુત્થાન (જ્ઞાની ગુરુ વગેરે આવે ત્યારે ઊભા થવું), વિનય, પરાક્રમ અને સાધુસેવાથી સમ્યગ્દર્શન, દેશવિરતિ અને સર્વવિરતિનો લાભ થાય છે. ← હિંસાના કડવા ફળ બતાવનાર ગુરુના ઉપદેશ વગેરેથી ‘હું કોઈને મારીશ નહિ' આ પ્રમાણે પોતાના શુભ આશયની વૃદ્ધિ થાય છે તથા તેના દ્વારા સોપક્રમ ચારિત્રમોહનીય કર્મનો નાશ થવાથી હિંસાની વિરતિ પણ સ્પષ્ટપણે સંભવે જ છે.(૮/૨૯)
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે સાપમમરજ્ઞાનાપાયાવનમ્•
६२७
=
तथारुच्या' प्रवृत्त्या च व्यज्यते कर्म तादृशम् । संशयं जानता ज्ञातः संसार इति हि स्थितिः ।। ३० ।। तथारुच्येति । तथारुच्या सदाचारश्रद्धया प्रवृत्त्या च तादृशं = स्वप्रयत्नोपक्रमणीयं कर्म व्यज्यते । ‘प्रवृत्तिरेवोपक्रमणीयकर्माऽनिश्चयादुपायसंशये कथं स्याद्' इति चेत् ? अर्थाऽनर्थसंशययोः शासने । अनुबन्धादिसंशुद्धिरप्यत्रैवास्ति वास्तवी ।। ← ( अ.सा. १२ / ४६ ) इति अनुपचरिताऽहिंसासिद्धौ सत्यां तद्वृत्तिभूतानि सत्यादीन्यपि धर्मसाधनानि स्याद्वादर्शने सफलतामास्कन्दन्त्येवेति ध्येयम् ।।८ / २९ ।। ननु 'सदुपदेशादिना सोपक्रमं चारित्रमोहनीयं कर्म निवर्तत इत्युक्तम् । किन्तु कर्मणोऽतीन्द्रियत्वात्कथं तद्गतविशेषोऽपवर्तनीयत्वादिलक्षणोऽस्माभिर्ज्ञातुं शक्यः ? इत्याशङ्कायामाह ' तथारुच्ये 'ति । सदाचारश्रद्धया = शिष्टाऽऽचारोत्तरकालीनसद्धर्माऽऽचारगोचराऽऽस्थया प्रवृत्त्या च = सद्धर्माऽऽचारप्रवृत्त्या च स्वप्रयत्नोपक्रमणीयं स्वपुरुषार्थनिवर्तनीयं कर्म व्यज्यते अभिव्यज्यते । ननु उपक्रमणीयकर्माऽनिश्चयात् = स्वप्रयत्नाऽपवर्तनीयाऽदृष्टनिश्चितिविरहात् उपायसंशये = गुरूपदिष्टसद्धर्माऽऽचारप्रवृत्तौ स्वकर्मोपक्रमसाधनत्वसन्देहे सति प्रवृत्तिः = सद्धर्माऽऽचारप्रवृत्तिः एव कथं सम्भवेत् इति चेत् ? न, अर्थाऽनर्थसंशययोः इष्टाऽनिष्टगोचरसन्देहयोः
न प्रकारेण स्यात्
વિશેષાર્થ :- સઉપક્રમ = ઉપક્રમણીય. અધ્યવસાય વગેરે દ્વારા જેમાં ઘટાડો થઈ શકે, નાશ થઈ શકે, અપવર્તન થઈ શકે તે કર્મ સોપક્રમ ઉપક્રમણીય = અનિકાચિત અપવર્તનીય કર્મ કહેવાય. સદુપદેશનિમિત્તક શુભભાવવૃદ્ધિથી સોપક્રમ ચારિત્રમોહનીયકર્મના નાશ દ્વારા સ્યાદ્વાદમાં અહિંસા સંભવે છે. તથા તેની વાડરૂપે સત્ય, અચૌર્ય વગેરે પણ સફળ છે. (૮/૨૯)
પોતાના કર્મ સોપક્રમ છે કે નિરુપક્રમ ? તે ખબર કઈ રીતે પડે ?' આવી શંકાના સમાધાન માટે ગ્રંથકારશ્રી જણાવે છે કે →
તેવું
=
=
=
=
=
ગાથાર્થ :- તેવા પ્રકારની રુચિ અને પ્રવૃત્તિથી સોપક્રમ કર્મ વ્યક્ત થાય છે. કારણ કે ‘સંશય જાણે તેણે સંસારને જાણેલ છે' આ પ્રમાણે આચારાંગસૂત્રમાં સંભળાય છે. (૮/૩૦)
=
=
ટીકાર્થ :- સદાચારની શ્રદ્ધા અને સદાચારની પ્રવૃત્તિ દ્વારા પોતાના પ્રયત્નથી દૂર કરી શકાય સોપક્રમ કર્મ વ્યક્ત થાય છે. તેથી સોપક્રમ કર્મને દૂર કરવા પ્રવૃત્તિ થઈ શકશે.
=
પ્રશ્ન :- જ્યાં સુધી સોપક્રમ કર્મનો નિશ્ચય ન થાય ત્યાં સુધી સદાચાર પ્રવૃત્તિ જ કઈ રીતે થઈ શકે ? કારણ કે સોપક્રમ કર્મનો નિર્ણય જ્યાં સુધી ન થાય ત્યાં સુધી તો ‘જો મારા કર્મ નિરુપક્રમ હશે તો ધર્મશ્રવણ-સુસાધુસેવા વગેરે સદાચારપ્રવૃત્તિથી નાશ નહિ પામે ને ?' આ પ્રમાણે ઉપાયમાં શંકા રહેવાથી સત્પ્રવૃત્તિ જ થશે નહિ.
પ્રત્યુત્તર ઃ- અર્થનો સંશય પ્રવૃત્તિનું કારણ છે અને અનર્થનો સંશય નિવૃત્તિનું કારણ છે. ‘વરસાદ પડશે તો ખરો ને ?' આવી અર્થવિષયક શંકા ખેડૂતને ખેતીમાં પ્રવૃત્તિ કરાવે છે. ‘સામે અંધકારમાં લટકે છે તે સાપ તો નહિ હોય ને ?’ - આવી અનર્થવિષયક શંકા અનિષ્ટસંશય નિવૃત્તિ કરાવે છે. તેથી પ્રસ્તુતમાં ‘મારાં કર્મ સોપક્રમ હશે ને ?’ આવી ઈષ્ટવિષયક શંકા પોતાને સુસાધુસેવા આદિ સદાચારપ્રવૃત્તિ છુ. ‘રુવિ’ કૃતિ મુદ્રિતપ્રતો હસ્તપ્રતો ૬ પાઠઃ । વ્યાવ્યાનુસારેખ ‘વ્યા' કૃતિ સમ્યમાતિ । ર્. ‘શ્રુતિઃ' કૃતિ મુદ્રિતપ્રતો हस्तादर्शे च पाठः । व्याख्यानुसारेणात्र ' स्थितिः' इति पदेन भाव्यम् ।
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२८
• संशयज्ञाने संसारपरिज्ञानम् • द्वात्रिंशिका-८/३० प्रवृत्ति-निवृत्त्यङ्गत्वाद् इत्याशयवानाह- संशयं अर्थाऽनर्थगतं जानता हेयोपादेयनिवृत्तिप्रवृत्तिभ्यां परमार्थतः संसारो ज्ञात इति हि स्थितिः = प्रेक्षावतां मर्यादा । तथा चाचारसूत्रं- 'संसयं परिजाणतो संसारे परिन्नाते भवति,
संसयं अपरिजाणतो संसारे अपरिनाते भवतीति (आचा.१/५/१/सू.१४४) ।।३०।। यथाक्रमं प्रवृत्ति-निवृत्त्यङ्गत्वात् = प्रवर्त्तन-निवर्त्तननिमित्तत्वात् । दृश्यते हि वृष्टिनिश्चयविरहेऽपि तत्सन्देहात्कृष्यादौ कृषिवलादीनां प्रवृत्तिः, विषनिश्चयाऽभावेऽपि च तत्सन्देहात् विषमिश्रितमोदकभक्षणनिवृत्तिः इत्याशयवान् ग्रन्थकार आह अर्थाऽनर्थगतं = इष्टाऽनिष्टगोचरं संशयं जानता हेयोपादेय-निवृत्तिप्रवृत्तिभ्यां = हिंसादिहेयप्रतियोगिकनिवृत्त्या अहिंसाधुपादेयप्रवृत्त्या च परमार्थतः = निर्जरादिलक्षणतत्त्वमाश्रित्य संसारो ज्ञातः इति हि प्रेक्षावतां मर्यादा = न्याय्यपथाऽनतिक्रान्तिः । ____ अत्रैव आचाराङ्गसंवादमाह ‘संसयं' इत्यादि । श्रीशीलाङ्काचार्यकृता तद्व्याख्या चैवम् → संशयं अर्थाऽनर्थगतं परिजानतो हेयोपादेयप्रवृत्तिः स्यात् । एतदेव परमार्थतः संसारपरिज्ञानमिति तेन संशयं परिजानता संसारः चतुर्गतिकः तदुपादानं वा मिथ्यात्वाऽविरत्यादि अनर्थरूपतया परिज्ञातं भवति ज्ञपरिज्ञया, प्रत्याख्यानपरिज्ञया तु परिहृतमिति । यः तुः = पुनः संशयं न जानाति स संसारमपि न जानातीति दर्शयितुमाह संसयं अपरिजाणतो । संशयं = सन्देहं द्विविधमप्यपरिजानतो हेयोपादेयप्रवृत्तिर्न स्यात् । तदप्रवृत्तौ च संसारोऽनित्याऽशुचिरूपो व्यसनोपनिपातबहुलो निःसारो न ज्ञातो भवति - (आ.श्रु.१/अः ५/उ.१/सू.१४४) इति । प्रकृते → संशये समनुप्राप्ते ब्रह्मनिश्चयमाश्रयेत् + (ते.बि. ५/१०१) इति तेजोबिन्दूपनिषद्वचनमपि यथातन्त्रमनुयोज्यमवहितचित्ततया स्व-परतन्त्रसमन्वयकामिभिः ।1८/३०॥
કરાવશે. આવા આશયથી ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે – અર્થ અને અનર્થ સંબંધી = ઈષ્ટાનિષ્ટ વિષયક સંશયને જાણનાર માણસે હેયની નિવૃત્તિ દ્વારા તથા ઉપાદેયમાં પ્રવૃત્તિ કરવા દ્વારા સંસારને જાણી લીધેલ છે. આ પ્રમાણે પ્રજ્ઞાવાન શિષ્ટ પુરુષોની મર્યાદા છે. માટે જ આચારાંગજીમાં જણાવેલ છે કે “સંશયને જાણનારે સંસારને જાણેલ છે તથા સંશયને નહિ જાણનારે સંસારને જાણેલ નથી.” (૮/૩૦)
વિશેષાર્થ :- ઉપરોક્ત આચારાંગજીના પાઠની પાછળ આશય એવો રહેલો છે કે ઈષ્ટઅનિષ્ટવિષયક સંશયને જે જાણે અર્થાત “હિંસા-જૂઠ વગેરે દ્વારા દુઃખમય દુર્ગતિમાં મારે જવું તો નહિ પડે ને ? આવો અનર્થગોચર સંશય જેને ઉત્પન્ન થાય તે વ્યક્તિ હિંસા, જૂઠ વગેરે હેય તત્ત્વથી નિવૃત્ત થાય છે. આથી તેણે દુઃખ-દુર્ગતિમય સંસારને વાસ્તવમાં જાણેલ છે. પણ આવો સંશય જ જેને ન થાય અને બેરોક્ટોક પાપપ્રવૃત્તિ કરે તેણે વાસ્તવમાં દુઃખ-દુર્ગતિમય સંસારને જાણ્યો જ નથી. ખરેખર સંસારને જાણ્યો હોય તો તે ખોટી પ્રવૃત્તિ બેરોકટોકપણે કઈ રીતે કરી શકે ? જેમ અનર્થસંશય = અનર્થની સંભાવના હેય તત્ત્વથી નિવૃત્તિ કરાવનાર છે તેમ અર્થસંદેહ = ઈષ્ટસંભાવના ઉપાદેયમાં પ્રવૃત્તિ કરાવનાર છે. માટે “મારા કર્મ સોપક્રમ હશે ને ?” આવી અર્થગોચર શંકા = ઈષ્ટસંભાવના ઉપાદેય એવા गुरुमभ्युत्थान, सुसाधुसेवा, धर्मश्र१९ मा सायाम = सहुयायमा प्रवर्त बनी छ.(८/30)
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
• मतिकर्दमनिरूपणम् •
६२९
अपवर्गतरोर्बीजं मुख्याऽहिंसेयमुच्यते । सत्यादीनि व्रतान्यत्र जायन्ते पल्लवा नवाः ।। ३१ ।।
अपवर्गेति । स्पष्टः ।। ३१ ।।
विषयो धर्मवादस्य निरस्य मतिकर्दमम् । संशोध्यः स्वाशयादित्थं परमानन्दमिच्छता ।। ३२ ।। विषय इति । मतिकर्दमं आदावेव प्रमाणलक्षणप्रणयनादिप्रपञ्चम् ।। ३२ ।।
=
इत्थं नित्याऽनित्यपक्षेऽहिंसामुपपाद्याऽवशिष्टमाह ' अपवर्गे 'ति । इयमपि कारिका अध्यात्मसारे ( अ. सा. १२/४५) दर्शिता अपवर्गतरोः मोक्षवृक्षस्य बीजं नित्यानित्यात्मपक्षो= प्रधानकारणं इयं पदर्शिता सदुपदेशश्रवणादिनिमित्तकशुभाशयवृद्धिजन्य-सोपक्रमकर्मनिवृत्त्युपहिता मुख्या निरुपचरिता अहिंसा उच्यते । अत्र = अनुपचरिताऽहिंसालक्षणबीजजन्ये मोक्षवृक्षे क्रमेण सत्यादीनि अवशिष्टानि व्रतानि नवाः पल्लवाः जायन्ते ||८/३१ ॥
उपसंहरति 'विषय' इति आदावेव
धर्मसाधनमीमांसापूर्वमेव प्रमाणलक्षणप्रणयनादिप्रपञ्चं नि|रस्य परमानन्दं = बहिरङ्गसुखसामग्रीनिरपेक्षं पेशलं सुखं इच्छता इत्थं = निरुपचरितधर्मसाधनसम्भवप्रकारेण स्वाशयात् शोभनपरिणामात् धर्मवादस्य विषयः संशोध्यः सम्यक् परीक्षणीयः । धर्मवादविषयपरीक्षार्थं स्वबुद्ध्यादिसामर्थ्यमपि प्रथममेवेक्षणीयम् । न ह्यबुद्धिमतां धर्मोऽधर्मपार्थक्येनाऽवगन्तुं शक्यते । प्रकृते → अधर्मो यत्र धर्माऽऽख्यो धर्मश्चाऽधर्मसंज्ञितः । स विज्ञेयो विभागेन यत्र मुह्यन्त्यबुद्धयः ।। ← (म.भा.वन. १५०/२७) इति महाभारतवचनमपि यथातन्त्रमनुयोज्यम् । पश्चाद् धर्मवादविषयीभूताऽहिंसादिधर्मसाधनशुद्धिपरीक्षासामर्थ्योपलब्धये तु प्रमाणलक्षणरचनाद्यायासं मुक्त्वा सदाशयेन प्रत्यक्षादिप्रमाणानां सुपरिचितत्वाऽऽपादनमप्यावश्यकमेव । प्रकृते प्रत्यक्षञ्चानुमानञ्च शास्त्रञ्च विविधागमम् । त्रयं सुविदितं कार्यं धर्मशुद्धिमभीप्सता ।। ← (म. स्मृ. १२ / १०५) इति मनुस्मृतिकारिकाऽपि यथागममनुयोज्येति शम् ||८ / ३२ ।।
=
=
=
=
=
ગાથાર્થ :- સદુપદેશાદિથી થયેલી મુખ્ય અહિંસા એ મોક્ષવૃક્ષનું બીજ છે. તથા તેમાંથી સત્ય, અચૌર્ય વગેરે વ્રતોરૂપી નવા ફણગા ફૂટે છે. (૮/૩૧)
ટીકાર્થ ઃ- ગાથાનો અર્થ સ્પષ્ટ હોવાથી ટીકાકારશ્રીએ તેની વ્યાખ્યા કરી નથી. તેથી અમે ગુજરાતી વિવેચનકાર પણ તેનો વિશેષાર્થ જણાવતા નથી. (૮/૩૧)
ગાથાર્થ :- બુદ્ધિના કાદવને દૂર કરીને પરમાનંદને ઈચ્છનાર સાધકે શુભ આશયથી આ રીતે ધર્મવાદનો વિષય સારી રીતે શોધી લેવો જોઈએ. (૮/૩૨)
टीअर्थ :ધર્મસાધનની મીમાંસા કર્યા પહેલાં જ પ્રમાણના લક્ષણની રચના કરવાની પંચાતમાં પડવું એ બુદ્ધિનો કાદવ છે. મુમુક્ષુએ તેને દૂર કરવો જોઈએ. મતલબ કે તેવા પ્રકારની ચર્ચા-વાદવિવાદમાં પડવું ન જોઈએ. પરંતુ શુભ આશયથી, અહીં બતાવેલ નિરુપચરિત ધર્મ સાધનની પદ્ધતિ અનુસાર ધર્મવાદનો વિષય સમ્યક્ પ્રકારે શોધી લેવો જોઈએ. (૮/૩૨)
વિશેષાર્થ :- ધર્મજગતમાં પ્રવેશ કર્યા પછી તાત્ત્વિક ધર્મસાધનાથી રંગાઈ જવું એ જ પ્રત્યેક મુમુક્ષુનુંસંયમીનું અંગત કર્તવ્ય છે. તેને વિસારીને કેવળ પ્રમાણ-પ્રમેય-પ્રમા વગેરેના લક્ષણની રચના કરવામાં
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३०
• મતિર્રમનિરૂળમ્ છે
// કૃતિવાદ્વાત્રિંશિા ||૮||
अधिकार्यादिभेदेन वादः त्रिधा विभिद्यते । देशाद्यौचित्यतः कार्यो धर्मसाधनशोधकः ।।१।। मुनियशोविजयविरचितायां इति नयलतायां वादद्वात्रिंशिकाविवरणम् ।।८।।
ઊંડા ઉતરી જવામાં તો ધર્મસાધનાના અમૂલ્ય વર્ષો આમ ને આમ વ્યતીત થઈ જાય છે તથા હાથમાં કશુંય નક્કર આધ્યાત્મિક તત્ત્વ પ્રાપ્ત થતું નથી. માટે તેવી શુષ્ક અનુપયોગી ચર્ચામાં પડ્યા વિના પોતાની ભૂમિકાને ઉચિત બને એ રીતે તત્ત્વજિજ્ઞાસાથી, આધ્યાત્મિક માર્ગનું પરિણમન કરવાના એકમાત્ર આશયથી ધર્મવાદનો વિષય એવી રીતે શોધી કાઢવો જોઈએ કે જેથી પોતાની આત્મદશા ઉન્નત બને, પોતે પરમાનંદની વધુને વધુ સમીપ પહોંચે. (૮/૩૨)
.
દ્વાત્રિંશદ્ દ્વાત્રિંશિકા મહાગ્રંથરત્નની પાંચ થી આઠ બત્રીસીનું ગુજરાતી વિવેચન (દ્વાત્રિંશિકાપ્રકાશ) પરમપૂજ્ય ન્યાયવિશારદ સંઘહિતચિંતક ગચ્છાધિપતિ સ્વ. દાદાગુરુદેવશ્રી ભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મહારાજાના શિષ્યરત્ન પરમપૂજ્ય શાસનપ્રભાવક પદ્મમણિતીર્થોદ્ધારક પંન્યાસપ્રવરશ્રી વિશ્વકલ્યાણવિજયજી ગણિવરના શિષ્ય મુનિ યશોવિજય દ્વારા દેવગુરુધર્મકૃપાથી સહર્ષ સંપન્ન થયેલ છે. જિનાજ્ઞા વિરુદ્ધ લખાયું હોય તો મિચ્છામિદુક્કડમ્.
हस्तादर्शे ' इति वादद्वात्रिंशिका ||८||' इति नास्ति ।
द्वात्रिंशिका - ८/३२
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
(એ) નીચેના પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો.
૧. વાદ કેટલા પ્રકારના ? ક્યા ક્યા ? એમાંથી પહેલા વાદને સમજાવો.
૨. શુષ્કવાદ કે વિવાદ કરવાની છૂટ શાસ્ત્રમાં ક્યારે આપેલ છે ? તેને સમજાવો.
૩.
પાશુપત લોકોએ કહેલા ૧૦ પ્રકારનાં ધર્મ જણાવો.
• ચાલો મગજની કસરત કરીએ -
હૂ ૮. વાદ બત્રીસીનો સ્વાધ્યાય
૧. સમાજ
૨. વિભુ
૩. અદષ્ટ
૪. ઉદયનાચાર્યના આક્ષેપનું નિરાકરણ ગ્રંથકારશ્રી કઈ રીતે કરે છે ? સંક્ષેપમાં તે જણાવો. સાંખ્યમતવાળાને તાત્ત્વિકી જીવહિંસા ન ઘટે - તેને વિસ્તારથી સમજાવો.
૫.
૬.
મનોયોગના નાશરૂપ હિંસા અસંગત કઈ રીતે ?
૭.
આત્મા સર્વવ્યાપી માનવામાં વાસ્તવિક સંસાર સંભવશે નહિ એ માટે પૂર્વપક્ષ ને ઉત્તરપક્ષની દલીલ સમજાવો. અવચ્છેદકતાસંબંધથી કાર્યકારણભાવમાં વ્યભિચાર કઈ રીતે આવે ? તે જણાવો.
૮.
૯. એકાંતે આત્માને ક્ષણિક માનવામાં હિંસાદિનો અસંભવ કઈ રીતે ?
(બી) નીચે યોગ્ય જોડાણ કરો.
૪. આત્મા
૫. સાંકર્યદોષ
૬. ફલમુખગૌરવ
૭.
સંતાન
૮.
નિરન્વયનાશ
૯.
આત્મા
(સી) ખાલી જગ્યા પૂરો.
૧. ૨. અહિંસાની વાડરૂપે
૩. બૌદ્ધમતે ‘હું આને મારું' આવો
૪.
આત્મા દેહથી
૫.
૬.
૭.
૮.
૯.
અવ્યવહિત ઉત્તરક્ષણમાં
દ્રવ્યને આશ્રયીને આત્મા
કર્મ
બૌદ્ધમત
નિત્યત્વ અને અનિત્યત્વ પરસ્પર
શરીર
સમૂહ
સર્વથાનાશ
સર્વવ્યાપી
નિત્યાનિત્ય
સક્રિય
નિર્દોષ
જાતિબાધક
જ હિંસા છે. (વિકલ્પ, સંકલ્પ, સંશય) છે. (નિત્યાનિત્ય, ભિન્નાભિન્ન, ભિન્ન)
માં જ હિંસા-અહિંસા સંગત થઈ શકે છે. (સર્વજ્ઞશાસન, બૌદ્ધમત, સાંખ્યમત) છે. (અનિત્ય, નિત્ય, નિત્યાનિત્ય)
ગુણધર્મ છે. (સમાન, વિરોધી, અવિરોધી)
ક્ષણની ઉત્પત્તિ એ હિંસકત્વનું પ્રયોજક છે.(સદેશ, સભાગસંતતિ, વિસદેશ) વગેરે ધર્મસાધનો છે. (સત્ય, ક્રિયા, વ્રત)
છે. (અમૂર્ત, મૂર્ખ, મૂત્તમૂર્ત)
નૈયાયિકમતે શરીર અને આત્મામાં સર્વથા
६३१
છે. (ભેદ, અભેદ, ભેદાભેદ)
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३२
(એ) નીચેના પ્રશ્નોના વિસ્તારથી જવાબ આપો.
૧. વિવાદનું નિરૂપણ કરો.
૨. ધર્મવાદનું નિરૂપણ કરો.
૩.
ધર્મવાદનાં પ્રતાપે કોના કોના દ્વારા કોને કોને લાભ થયો ?
૪. બૌદ્ધે માનેલા ક્યા ૧૦ પ્રકારનાં અકુશલધર્મોનો ત્યાગ કરવો જોઈએ ?
૫. મુખ્યવૃત્તિથી અહિંસા વગેરે ૫ ધર્મસાધન ક્યા દર્શનમાં સંગત થાય છે ? ક્યા દર્શનમાં સંગત નથી થતા? ૬. પ્રમાણનું લક્ષણ જણાવો.
૭.
ઉદયનાચાર્ય નામના પ્રાચીન નૈયાયિકનું મન્તવ્ય જણાવો.
(બી) નીચેના પ્રશ્નોના સંક્ષેપમાં જવાબ આપો.
૧.
છલ કોને કહેવાય ?
૨.
જાતિ કોને કહેવાય ?
૩.
૪.
૫.
૬.
૭.
૮.
એકાંતનિત્ય માનવામાં હિંસા કેમ ઘટતી નથી ?
આત્માને નિષ્ક્રિય માનવામાં બીજા દોષને જણાવો.
જન્યત્વ અને ભાવત્વનો વ્યાપ્ય-વ્યાપકભાવ જણાવો.
નરક્ષણનો હેતુ ભૂંડક્ષણની હિંસા કરનારો છે તેમ માનવામાં ક્યો દોષ આવે છે ?
બૌદ્ધમાન્ય શાસ્ત્રપાઠ શાના ઉપર વજન આપે છે ?
નિરન્વયનાશનો અર્થ સમજાવો.
૯.
જૈનાગમમાં હિંસા-અહિંસા કઈ રીતે યુક્તિસંગત છે ? ૧૦. ક્યા ૩ ગુણધર્મોથી યુક્ત આત્માની સિદ્ધિ થાય છે ? (સી) ખાલી જગ્યા પૂરો.
૧. ઘટ મૃતપિંડરૂપે
• પ્રજ્ઞાનો શણગાર -
* ૮. નયલતાની અનુપ્રેક્ષા #
૨.
૩. શુભાશયવૃદ્ધિથી
૪.
આત્માને
૫.
૬.
********
પાપકર્મનો નાશ થાય છે. (નિરુપક્રમ, સોપક્રમ, નિકાચિત)
સ્વીકાર કરો તો હિંસા વગેરે સંભવી શકે છે. (પરિણામી, કૂટસ્થનિત્ય, અનિત્ય) જેનો નાશ થઈ શકે તેવા કર્મને કહેવાય. (અનપવર્તનીય, અપવર્તનીય, નિકાચિત)
એ મોક્ષવૃક્ષનું બીજ છે. (સત્ય, અહિંસા, વ્રત)
૭.
નામનો વાદ કરવો જોઈએ. (શુષ્કવાદ, ધર્મવાદ, વિતણ્ડાવાદ) ૮. સ્કંદકુમારે પાલક સાથે કરેલી ચર્ચાને
પ્રકારે હિંસા આગમમાં કહેલી છે. (૪, ૫, ૩)
પામે છે. (નાશ, શાશ્વતપણાને, અનિત્યપણાને)
........
તરીકે લઈ શકાય. (શુદ્ધવાદ, વિવાદ, ધર્મવાદ)
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાગ
...........
.... ૧૦
બત્રીસી ગ્રંથ ભાગ ૧ થી ૮ની પૃષ્ઠસૂચિ બત્રીસી
પૃષ્ઠ લ ૧ થી ૪ ...
૧-૩૦૨ ૧. દાન દ્વત્રિશિકા .............
... ૧-૭૮ ૨. દેશના ધાત્રિશિકા.
...... ૭૯૧૩૬ ૩. માર્ગ દ્વાત્રિશિકા...................................... ૧૩૭-૧૯૮ ૪. જિનમહત્ત્વ દ્વાáિશિકા...........
..... ૧૯૯-૩૦૨ કુલ ૫ થી ૮
- ૩૦૩-૬૩૨ ૫. ભક્તિ કાત્રિશિકા ...............
૩૦૩-૩૭૪ ૬. સાધુસમગ્ર કાત્રિશિકા .........
૩૭૫-૪૪૬ ૭. ધર્મવ્યવસ્થા હાત્રિશિકા .
.... ૪૪૭૫૪૦ ૮. વાદ દ્વાર્કિંશિકા ....
૫૪૧-૬૩૨ ક્લ ૯ થી ૧૩..............
••••••૬૩૩-૯૩૪ ૯. કથા દ્વાર્કિંશિકા .........
૬૩૩-૬૮૨ ૧૦. યોગલક્ષણ દ્વાર્નિંશિકા .. ...........
૬૮૩-૭૪૦ ૧૧. પાતંજલયોગલક્ષણ દ્વાáિશિકા.................... ૭૪૧-૮૩૪ ૧૨. પૂર્વસેવા તાત્રિશિકા ...................
૮૩૫-૮૮૮ ૧૩. મુક્યàષપ્રાધાન્ય લાત્રિશિકા ............................ ૮૮૯-૯૩૪ કુલ ૧૪ થી ૧૮...
... ૯૩૫-૧૨૬૬ ૧૪. અપુનર્બન્ધક દ્વત્રિશિકા ........ ............૯૩૫-૧૦૦૪ ૧૫. સમ્યગ્દષ્ટિ કાત્રિશિકા............................... ૧૦૦૫-૧૦૮૬ ૧૬. ઈશાનુગ્રહવિચાર ધાત્રિશિકા ......................... ૧૦૮૭-૧૧૫૦ ૧૭. દૈવપુરુષકાર દ્વાત્રિશિકા ............................. ૧૧૫૧-૧૨૨૦ ૧૮. યોગભેદ દ્વાત્રિશિકા ............................... ૧૨૨૧-૧૨૬૬
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાગ
બત્રીસી .
•
૧૫૫૫-૧૮૪૨
ક્લ ૧૯ થી ૨૨ .......................
. ૧૨૯૭-૧૫૫૪. ૧૯. યોગવિવેક દ્વાáિશિકા............................. ... ૧૨૬૭-૧૫૫૪ ૨૦. યોગાવતાર ધાત્રિશિકા
. ૧૨૩૫-૧૪૧૬ ૨૧. મિત્રા ધાર્નિંશિકા . ................................. ૧૪૧૭-૧૪૭૪ ૨૨. તારાદિત્રય ધાર્નાિશિકા............................... ૧૪૭૫-૧૫૫૪ કુલ ૨૩ થી ૨૬ ................................ ૨૩. કુતર્કગ્રહનિવૃત્તિ દ્વાત્રિશિકા ...... ............ ૧પપપ-૧૬૧૬ ૨૪. સદ્દષ્ટિ દ્વત્રિશિકા ................
૧૬૧૭-૧૯૯૮ ૨૫. ક્લેશતાનોપાય દ્વાત્રિશિકા....
૧૬૯૯-૧૭૮૦ ૨૬. યોગમાહાભ્ય દ્વાáિશિકા
.... ૧૭૮૧-૧૮૪ર ક્લ ૨૭ થી ૩૦
૧૮૪૩-૨૦૬૮ | ૨૭. ભિક્ષુ દ્વાત્રિશિકા ........................ ૧૮૪૩-૧૯૦૦ ૨૮. દીક્ષા દ્વત્રિશિકા ................
. ૧૯૦૧-૧૯૬૦ ૨૯. વિનય દ્વાર્નાિશિકા .
.............. ૧૯૬૧-૨૦૦૮ ૩૦. કેવલિભુક્તિવ્યવસ્થાપન કાર્નાિશિકા .................... ૨૦૦૯-૨૦૬૮
ક્લ ૩૧ થી ૩૨ . ....
.............. ૨૦૬૯-૨૪૫૪ ૩૧. મુક્તિ દ્વાત્રિશિકા.................................. ૨૦૬૯-૨૧૬૬ ૩૨. સજ્જનસ્તુતિ દ્વાત્રિશિકા ........................... ૨૧૬૭-૨૧૯૧
૧ થી ૧૩ પરિશિષ્ટ .............................. ૨૧૯૩-૨૪૫૪
હ દ્વિતીય ભાગ સંપૂર્ણ જ
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ શ્રેયક્રશ્રી અધરી ગુજરાતી જન સુધી પ્રશ્નારીત સાહિત્ય સાથે | 106, એસ.વી.રોડ, ઈલ, વિલે પારલે (વેસ્ટ), મુંબઈ- 400 056. ફોન : 2671 2631/2 6 ૭૧૯૩પહ નં. પુસ્તકનું નામ મૂલ/ટીકા સમ્પાદન/અનુવાદ ગુજરાતી/હિન્દી ૧નય રહસ્ય (સંસ્કૃત-હિન્દી) પૂ.મહો.યશોવિજયજી મ.સા. પ. પૂ. મુનિશ્રી જયસુંદર વિ.મ. સી. જ્ઞાન બિંદુ (પ્રા.+સં.+ગુજરાતી) પૂ. મહો.. યશોવિજયજી મ.સા.પ. પૂ. મુનિ શ્રી જયસુંદર વિ. મ. સા., 3. ઉપદેશ રહસ્ય પૂ.મહો યશોવિજયજી મ.સા. પ.પૂ. મુનિશ્રી જયસુંદર વિ. મ. સા. 4. પ્રિયંકર નૃપ કથા (સંસ્કૃત) પ. પૂ. શ્રી જિનસુર મુનિપતિ - પ, સમ્યકત્વ ષટ્રસ્થાન ઉપઇ (ગુજ.) પૂ મહો યશોવિજયજી મ. સા. પ.પૂ. મુનિશ્રી અભયશેખર વિ. મ. સા. 6, ન્યાય સિદ્ધાન્ત મુક્તાવલી (ભાગ-૧) (સં. +ગુજ.) પં. વિશ્વનાથ પંચાનન પ.પૂ. મુનિશ્રી અભયારો ખરવિ. મ.સા. | 7. ન્યાય સિદ્ધાન્ત મુક્તાવલી (ભાગ-૨)* (સં.-ગુજ.) પં.વિશ્વનાથ પંચાનન પ.પૂ. મુનિશ્રી અભય શેખર વિ. મ. સા. 8 ધર્મપરીક્ષા (પ્રા.+સં.-ગુજ.) પૂ.મહો. યશોવિજયજી મ.સા. પ.પૂ.મુનિશ્રી અભયશેખર વિ મ. સા. 9 પ્રતિમા શતક (પ્રા.+સં.-ગુજ.)* પૂ.મહો.યશોવિજયજી મ.સા. પ.પૂ. મુનિશ્રી અજીતશેખર વિ.મ.સા. 10. ષોડશેક પ્રકરણ (ભા-૧) (સં.+ગુ. ) પૂ.મહો.યશોવિજયજી મ.સા. પ.પૂ. મુનિશ્રી યશોવિજય મ. સા. ' 11. પોડાક પ્રકરણ (ભાગ-૨) (સે.ગુ) | પૂ.મહો. યશોવિજયજી મ.સા. પ.પૂ. મુનિશ્રી યશોવિજય મ. સા. 12 . અધ્યાત્મ ઉપનિષદ્ (ભા-૧) (સં.-ગુ.) 'પૂ.મહો.યશોવિજયજી મ.સા. પ.પૂ. મુનિશ્રી યશોવિજય મ.સા. || 13. અધ્યાત્મ ઉપનિષદ્ (ભા-૨) (સં.-ગુ.) ' પૂ.મહો યશોવિજયજી મ.સા. પ.પૂ. મુનિશ્રી યશોવિજય મ. સા. || 14 . પ્રશાંત વહિતા (ભાગ-૧) (ગુજ.) * ' આનંદધન ચોવીસી (સાર્થ) પૂ.આ.ભુવનરત્નસૂરિ મ.સા. 1 5. પ્રશાંત વહિતા (ભાગ-૨) (ગુજ.) આનંદધન ચોવીસી (સાર્થ) પૂ.આ ભુવનરત્નસૂરિ મ.સા. 16 . સુકૃત સાગર (પ્રતાકાર-સંસ્કૃત) | ' વિપ્રકાણ્ડ શ્રીરનમર્ડનગણી પૂ. મુનિશ્રી પ્રદ્યુમ્ન વિ.મ.સા. 17. શતક નામા પંચમ કર્મગ્રન્થ (પ્રા. ગુજ.) પ.પૂ. દેવેન્દ્રસૂરિ મ.સા., પ.પૂ. આ. અભયશેખરસૂરિ મ. સા. '' 18. સામાચારી પ્રકરણ - કૂપદૃષ્ટાન્ન * પ.પુ.મહો.યશોવિજયજી મ.સા. પૂ. મુનિશ્રી અભયશેખર વિ.મ.સા. આરાધક-વિરાધક ચતુર્ભગી (સં.-ગુજ.) 19. કાત્રિશત્કાત્રિશિકા (ભાગ 1 થી 8) પૂ.મહો.યશોવિજયજી મ.સા. પ પૂ. મુનિશ્રી યશોવિજય મ. સા. | (સંસ્કૃત-ગુજરાતી) નોધ : લ ઉપલબ્ધ નથી